Gospodarcze konsekwencje „dobrej zmiany”
Dr hab. Andrzej Rzońca, prof. SGH
Warszawa, 12 kwietnia 2017 r.
1. Punkt startu „dobrej zmiany” Gospodarka w 2015 roku była w bardzo dobrym stanie: •wzrost PKB – o 3,9%, w tym w IV kwartale 4,6%, wobec prognoz na poziomie ok. 3,5%; •wzrost liczby pracujących – o prawie 2%, tj. o 266 tys. (o 1 mln 59 tys. od 2007); •spadek cen – o blisko 1%;
•realny wzrost płac – o 3,4% w sferze budżetowej i o 4,5% w sektorze przedsiębiorstw; •realny wzrost dochodów emerytów i rencistów – o 3,9%; •„Od kilku lat polska gospodarka znajduje się na ścieżce zrównoważonego wzrostu, czego przejawem jest jej zrównoważenie w wymiarze wewnętrznym (…) oraz zewnętrznym (…)”. Raport o stanie równowagi polskiej gospodarki, NBP, Warszawa, kwiecień 2016
Źródło: GUS i NBP
2. Wzrost w 2016 – spowolnienie jakiego jeszcze nie było Ale w 2016 r. dynamika PKB w Polsce spowolniła…, Realna dynamika PKB w Polsce w latach 2015-2016 (w %) 5 4,6
4,5
4
3,9
3,5
3
2,8
2,7
2,5
2
2015
2016 cały rok
Źródło: GUS, IMF WEO i NBP
IV kwartał
2. Wzrost w 2016 – spowolnienie jakiego jeszcze nie było …mimo że utrzymała się dobra koniunktura u naszych głównych partnerów handlowych, która sprzyjała wzrostowi eksportu Realna dynamika PKB w Polsce i w strefie euro w latach 1996-2016 (w %)
Źródło: Eurostat i GUS
2. Wzrost w 2016 – spowolnienie jakiego jeszcze nie było Załamały się inwestycje, dla których „dobra zmiana” okazała się większym wstrząsem niż globalny kryzys finansowy i kryzys zadłużeniowy w strefie euro Realna dynamika inwestycji w latach 2004-2016 (w %) 25,0
20,0
19,0
15,4
15,0
10,0 10,0 8,8
8,3
8,8
6,7
6,1
5,0
0,0 2004
2005
2006
2007
2008
2009 -2,7
0,0 2010 2011
2012
-1,8
2013 2014 -1,1
2015
2016
-5,0 -5,5 -10,0
Źródło: GUS
3. Przyczyny załamania inwestycji w 2016 Wykorzystanie funduszy unijnych spadło dwa i pół razy silniej niż przewidywały niezależne instytucje. O ile w 2015 postępowało ono szybciej niż w 2008, o tyle w 2016 stało się wyraźnie wolniejsze niż w 2009 Dynamika inwestycji w 2016 r. przewidywana przez NBP w kolejnych rundach projekcji Projekcja z:
2016
mar-15
5,3
lip-15
5,8
lis-15
6,1
mar-16
5,1
lip-16
1,2
lis-16
-2,6
mar-17
-5,5
Źródło: IE NBP
Wykorzystanie funduszy UE bez WPR i PROW (w % alokacji)
Źródło: IE NBP na podstawie danych MR
3. Przyczyny załamania inwestycji w 2016 Za spadek inwestycji w sektorze przedsiębiorstw odpowiadało niemal w całości upartyjnienie firm państwowych. Niemniej dynamika inwestycji wyraźnie spowolniła we wszystkich sektorach własności Dynamika inwestycji w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 9 osób w podziale na sektory własności (w %/pkt proc.)
Źródło: IE NBP na podstawie danych GUS
Wkład poszczególnych sektorów własności do dynamiki inwestycji w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 9 osób (w pkt proc.)
3. Przyczyny załamania inwestycji w 2016 Przedsiębiorcy oceniają swoją przyszłą sytuację ekonomiczną niemal tak źle jak w 2012, kiedy po Europie rozlewał się kryzys zadłużeniowy. Nie ustępuje poczucie niepewności Przewidywania przedsiębiorców co do ich sytuacji ekonomicznej w horyzoncie roku
Źródło: IE NBP
Odsetek przedsiębiorstw uważających niepewność odnośnie do otoczenia i warunków działania za wysoką (w pytaniu zamkniętym / saldo) oraz wskazujących ją jako poważną barierę dla rozwoju (w pytaniu otwartym)
3. Przyczyny załamania inwestycji w 2016 Niepewność jest najczęściej wskazywanym powodem wstrzymywania się z realizacją znaczących inwestycji, zwłaszcza przez firmy prywatne
Deklarowane powody braku inwestycji w perspektywie roku
Źródło: IE NBP
4. Nietrwałe odbicie w 2017 Inwestycje w br. zwiększą przede wszystkim samorządy – wedle planów o prawie 17 mld, czyli 0,9% PKB Saldo jednostek samorządu terytorialnego (w % PKB)
Źródło: IE NBP na podstawie danych GUS
Prognozy samorządów wydatków majątkowych (w mld)
4. Nietrwałe odbicie w 2017 Mimo planistycznego zrywu z przełomu ubiegłego i br. w upartyjnionych przedsiębiorstwach, łączny odsetek firm planujących rozpoczęcie nowych inwestycji spadł w I kw. br. do najniższego poziomu w historii pomiaru. Przedsiębiorstwa są również ostrożne w planach wznowienia projektów niezrealizowanych w 2016 Odsetek przedsiębiorstw planujących rozpoczęcie nowych inwestycji w danym roku w latach 2005-2017
Źródło: IE NBP
Deklarowane plany odnośnie do inwestycji niezrealizowanych w 2016 roku
4. Nietrwałe odbicie w 2017 Inwestycje mają w rosnącym stopniu odtworzeniowy charakter. Nie powinno to dziwić, skoro zmniejsza się liczba osób w wieku produkcyjnym … Odsetek inwestycji rozpoczynanych w danym roku, mających za główny cel zwiększenie potencjału produkcyjnego lub unowocześnienie technologii (w %) 70,0
68,7
67,6
65,0 59,7
60,0
55,0 50,8
50,6 50,0
48,2
47,1
47,2 45,1
44,2
45,0
44,1
40,0 35,0 30,0 2007
2008
2009
Źródło: IE NBP
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Liczba aktywnych zawodowo, współczynnik aktywności zawodowej i populacja BAEL
4. Nietrwałe odbicie w 2017 …i nasilają się trudności ze znalezieniem pracowników
Odsetek firm w Polsce wskazujących w latach 2010-2017 w pytaniu otwartym na trudności ze znalezieniem pracowników jako barierę rozwoju (w %)
Źródło: IE NBP
Odsetek przedsiębiorstw zgłaszających nieobsadzone stanowiska pracy i trudności ze znalezieniem pracowników (w %)
4. Nietrwałe odbicie w 2017 Niedostatek rąk do pracy przyspieszy wzrost płac, ale przy załamaniu inwestycji i ich głównie odtworzeniowym charakterze wzrost ten będzie nietrwały. Realne dochody ludzi będzie uszczuplać inflacja Różnica w odsetku przedsiębiorstw planujących, odpowiednio, zwiększenie i obniżenie cen sprzedawanych dóbr (w pkt proc.)
Źródło: IE NBP
5. Wybrane zagrożenia zewnętrzne W światową gospodarkę i – w efekcie – Polskę może uderzyć wiele wstrząsów. Do najpoważniejszych zagrożeń należą: •dezintegracja Unii Europejskiej (Brexit); •kruchość poprawy sytuacji gospodarczej w krajach wysoko rozwiniętych (nadmierne zadłużenie sektora prywatnego, dług publiczny nie mający precedensu w czasach pokoju, balast „złych” długów w bankach w Europie, pogłębiająca się przepaść między wąską grupą najbardziej wydajnych firm – gwiazd a całą resztą); •symptomy bańki spekulacyjnej na wielu rynkach aktywów; •możliwe kryzysy finansowe w gospodarkach wschodzących (poważne zadłużenie w walutach obcych przedsiębiorstw i banków); •możliwy kryzys lub stagnacja w Chinach (nadmierne zadłużenie i pogarszająca się sytuacja finansowa przedsiębiorstw, zwłaszcza państwowych, szybko rosnące zadłużenie gospodarstw domowych, rozrost instytucji parabankowych, bańki spekulacyjne, w tym na rynkach nieruchomości wielu miast, oraz chore finanse władz lokalnych); •protekcjonizm i ryzyko wojen handlowych na świecie; •ataki terrorystyczne oraz ich wpływ na zmiany polityczne na świecie; •agresja Rosji wobec sąsiadów; •inne napięcia polityczne.
6. Osłabiana odporność Polski na wstrząsy Ewentualne dalsze osłabienie złotego, zwłaszcza gdyby było skokowe, może wzmacniać wstrząsy, zamiast je amortyzować, bo mniej niż w przeszłości pomoże eksporterom, a bardziej zaszkodzi importerom i zadłużonym w walutach obcych Opłacalność eksportu
Źródło: IE NBP
Udział eksportu w przychodach i importu zaopatrzeniowego w kosztach przedsiębiorstw
6. Osłabiana odporność Polski na wstrząsy Zły stan finansów publicznych grozi tym, że polityka fiskalna, zamiast ograniczyć, pogłębi pogorszenie koniunktury Szacunki i prognozy salda strukturalnego w krajach UE w latach 2016-2018 (w % PKB) 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 -1,0 -2,0 -3,0 -4,0
2016
Źródło: AMECO
2017
2018
Grecja
Luksemburg
Niemcy
Cypr
Szwecja
Estonia
Czechy
Holandia
Bułgaria
Dania
Łotwa
Austria
Litwa
strefa euro
Finlandia
Malta
Chorwacja
UE
Włochy
Słowenia
Irlandia
Słowacja
Węgry
Portugalia
Rumunia
Francja
Belgia
Polska
Wielka Brytania
Hiszpania
-5,0
6. Osłabiana odporność Polski na wstrząsy Stan finansów publicznych jest gorszy niż przed poprzednimi poważnymi wstrząsami na świecie Saldo oraz saldo pierwotne (bez kosztów obsługi długu) w finansach publicznych w latach 1995-2018 (w % PKB) 2,0 1,0 0,0
0,0
0,3
-1,0
-0,6
-2,9
-4,0 -5,0 -6,0
-7,0 -8,0
Saldo
-1,4
-2,3
-3,0
-3,0
Źródło: AMECO
-1,3
-1,9
-2,0
Saldo pierwotne (bez kosztów obsługi długu publicznego)
-3,0
6. Osłabiana odporność Polski na wstrząsy Rząd stanie przed alternatywą albo w ciągu roku znaleźć oszczędności rzędu kilku proc. PKB, albo złamać Konstytucję Dług publiczny w Polsce w latach 1995-2017 (w % PKB)
Wybrane epizody eksplozji długu publicznego z poziomu zbliżonego do występującego w Polsce (w % PKB)
60 54,3 55,5
55
53,5 50
45
40
35
30
szacunek i prognozy MFW
szacunki i prognozy KE
Źródło: AMECO, IMF WEO, MF
dług publiczny
Źródło: AMECO
6. Osłabiana odporność Polski na wstrząsy Pogorszenie koniunktury mogą także pogłębić coraz silniej ujawniające się problemy strukturalne Szacunki dynamiki PKB potencjalnego w Polsce w latach 2016-2017 Projekcja z:
Źródło: IE NBP
2016
2017
2018
mar-15
3,2
3,3
lip-15
3,3
3,6
lis-15
3,0
3,5
mar-16
3,1
3,2
3,3
lip-16
2,9
3,0
3,1
lis-16
2,9
2,9
3,1
mar-17
2,8
2,8
2,9
7. Osłabiany potencjał wzrostu Przez najbliższe ćwierć wieku Polska będzie miała szóste najszybciej starzejące się społeczeństwo w UE. Tymczasem, obniżono wiek emerytalny -w przypadku kobiet do najniższego poziomu w UE Zmiana relacji liczby osób w wieku poprodukcyjnym do liczby osób w wieku produkcyjnym
Wiek emerytalny kobiet w wybranych krajach
14
12 10
8 6 4
2 Szwecja Luksemburg Belgia Finlandia Dania Wielka Brytania Malta Węgry Francja Czechy Włochy Bułgaria Chorwacja Austria Estonia Rumunia Łotwa Cypr Holandia Niemcy Grecja Słowenia Polska Irlandia Portugalia Słowacja Litwa Hiszpania
0
do 2030
Źródło: EC Aging Report (2015)
do 2040
Źródło: Finnish Centre for Pensions
7. Osłabiany potencjał wzrostu Obniżenie wieku emerytalnego jest anty-reformą, która dramatycznie nasili niedostatek rąk do pracy, jak również skaże przyszłych emerytów na głodowe świadczenia Skutki obniżenia wieku emerytalnego dla liczby pracujących (w mln)
Skutki obniżenia wieku emerytalnego dla liczby emerytów (na 100 osób pracujących)
16,5 69
16,0
64
15,5
59
15,0
54 49
14,5
44
14,0
39
przy kontynuowaniu podnoszenia wieku emerytalnego po obniżeniu wieku emerytalnego
Źródło: TEP i WISE (2016)
34
2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040
2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040
13,5
przy kontynuowaniu podnoszenia wieku emerytalnego po obniżeniu wieku emerytalnego
7. Osłabiany potencjał wzrostu Anty-reformy pogłębiające niedostatek rąk do pracy obejmują także: •wprowadzenie zasiłku 500+ także dla tych rodzin, w których nikt nie pracuje ani nie szuka pracy; •podniesienie wieku obowiązku szkolnego
Liczba kobiet nieaktywnych zawodowo ze względu na obowiązki rodzinne (%)
Źródło: IE NBP
Liczba krajów o określonym wieku obowiązku szkolnego
Źródło: Bank Światowy
7. Osłabiany potencjał wzrostu Inwestycjom zaszkodzą przede wszystkim działania, które obniżają opłacalność inwestowania. Przykładami takich działań są: •śrubowanie rekordu inflacji prawa; Liczba stron aktów prawnych przyjmowanych w danym roku
Liczba stron aktów prawnych przyjętych w 2016 r. z podziałem na ich materię*
Produktowe: regulacje dla konkretnych produktów i usług, obrotu nimi, norm BHP, itp. prawnosądowe: regulacje prawa cywilnego, procedury sądowe, regulacje formy prowadzenia działalności gospodarczej. Infrastrukturalne: regulacje budowlane, energetyczne, itp. Pracownicze: regulacje związane ze stosunkiem pracy, ubezpieczeniami społecznymi, związkami zawodowymi itp. Źródło: Grant Thornton
Źródło: Grant Thornton
7. Osłabiany potencjał wzrostu Przykładami takich działań są (II): •ogłaszanie wciąż nowych pomysłów: - podatkowych (podatku bankowego, ubezpieczeniowego, handlowego, od funduszy inwestycyjnych zamkniętych, od niepracującego kapitału itd.), - ograniczeń lub zakazów (obrotu ziemią rolną, działalności komorniczej poza rewirem, budowy nowych farm wiatrowych i modernizacji starych, świadczenia usług ratownictwa medycznego przez prywatne firmy, otwierania aptek, handlu w niedzielę itp.) oraz - sankcji (karania za błędy w rozliczaniu podatków nawet tych podatników, którzy sami je wychwycili i w pełni uregulowali zobowiązanie podatkowe, konfiskaty rozszerzonej, wprowadzającej odpowiedzialność przedsiębiorcy za cudze przestępstwo – np. menedżera, czy księgowej – i pozwalającej państwu na odbieranie mienia uzyskanego nawet pięć lat przed popełnieniem przestępstwa, wprowadzenie kary 25 lat więzienia za wyłudzanie VATowskie) - zamiast działań na rzecz systematycznej poprawy egzekucji prawa
7. Osłabiany potencjał wzrostu Przykładami takich działań są (III): •masowe uchwalanie ustaw bez konsultacji społecznych i oceny skutków regulacji przed ich wprowadzeniem; •przyjmowanie ustaw w ekspresowym tempie i praktycznie natychmiastowe podpisywanie ich przez Prezydenta. Liczba ustaw zgłaszanych jako projekty rządowe i poselskie
Źródło: Obywatelskie Forum Legislacji
Średnia liczba dni pracy nad ustawą od jej wpłynięcia do Sejmu po podpis Prezydenta
Źródło: Grant Thornton
7. Osłabiany potencjał wzrostu Przykładami takich działań są (IV): •upolitycznienie prokuratury; •sparaliżowanie Trybunału Konstytucyjnego; •ograniczenie niezależności innych sądów (np. przez oddanie ministrowi sprawiedliwości zwierzchności nad ich dyrektorami).
7. Osłabiany potencjał wzrostu Dla wzrostu produktywności szkodliwe są, obok niższych inwestycji, także: •nacjonalizacja, •prymat polityki nad racjonalnością ekonomiczną w firmach państwowych, •realizacja SOR Odsetek aktywów bankowych kontrolowanych przez państwo w 2010 roku
Własność państwowa w bankach nie sprawdziła się nawet w Niemczech Englmaier i Stowasser (2016) pokazali, że w okręgach, w których pozycja partii rządzącej była zagrożona, przed wyborami lokalny banki publiczne luzowały kryteria udzielania kredytów. Upolitycznienie polityki kredytowej lokalnych banków publicznych obniża ich wartość (Englmaier i Stowasser, 2016).
Źródło: Global Financial Development Report 2011
7. Osłabiany potencjał wzrostu Anty-reformy mogą wyhamować wzrost potencjału polskiej gospodarki łącznie do około 1% w perspektywie 2020 roku i jego powrót po 2020 w okolice co najwyżej 2-2,5% Dynamika PKB potencjalnego w latach 2015-2048
7. Osłabiany potencjał wzrostu Sukces, który Polska osiągnęła po1990 r., jest poważnie zagrożony PKB na mieszkańca w Polsce (PKB na mieszkańca w Niemczech=100) t - rok odzyskania wolności 60,0
Wzrost gospodarczy w wybranych krajach przez 25 lat po osiągnięciu poziomu PKB na mieszkańca Polski z 1990 roku 58,2
55,0
52,3
50,0
49,1 45,0
43,7
40,0
35,0
34,3
30,0
t-5 t-4 t-3 t-2 t-1 t t+1 t+2 t+3 t+4 t+5 t+6 t+7 t+8 t+9 t+10 t+11 t+12 t+13 t+14 t+15 t+16 t+17 t+18 t+19 t+20 t+21 t+22 t+23 t+24 t+25 t+26 t+27
25,0
II RP
III RP
Źródło: The Maddison-Project, http://www.ggdc.net/maddison/maddison-project/home.htm, 2013 version oraz IMF WEO
Źródło: The Conference Board Total Economy Database™
8. Zamiast podsumowania, czyli co po „dobrej zmianie” Żeby jakość życia w Polsce systematycznie się poprawiała, należy: 1.
zamiast na Grecji, wzorować finanse publiczne na takich krajach jak Niemcy, czy Szwajcaria;
2.
zawrócić Polskę ze Wschodu, gdzie pcha ją „dobra zmiana”, z powrotem na Zachód, gdzie jest jej miejsce: przywrócić trójpodział władzy, żeby chronić obywateli przed jej despotyzmem i arbitralnością; wzmacniać samorządy;
3.
budować zaufanie do państwa przestać traktować przedsiębiorców jak przestępców, a zadbać o szybkie rozstrzyganie sporów; powstrzymać inflację prawa, zwłaszcza gospodarczego, oraz dbać o jego wysoką jakość;
4.
zamiast wymyślać nowe rodzaje podatków, uprościć system podatkowy;
5.
znieść biurokratyczne bariery, które hamują wzrost firm i ich innowacyjność, tak żeby mikro przedsiębiorstwa były w stanie i nie bały się przekształcać w małe firmy, a małe firmy – w średnie;
8. Zamiast podsumowania, czyli co po „dobrej zmianie” Żeby jakość życia w Polsce systematycznie się poprawiała, należy: 6.
odpartyjnić przedsiębiorstwa będące pod kontrolą państwa;
7.
zapewnić nowoczesną edukację;
8.
budować zachęty do legalnego zatrudniania, w tym obniżyć opodatkowanie niskich płac;
9.
przebudować system świadczeń socjalnych tak, aby pomoc trafiała do potrzebujących: - uzależnić pobieranie świadczeń socjalnych przez osoby zdolne do pracy od tego, czy pracują lub poszukują pracy; - zmienić sposób wycofywania świadczeń wraz ze wzrostem dochodów tak, aby utrata zasiłku następowała stopniowo, a nie skokowo;
10. urealnić wiek emerytalny, żeby uchronić nasz kraj przed perspektywą albo głodowych emerytur, albo horrendalnych składek emerytalnych.