1
Colofon De regio Groningen-Assen nam eind 2010 het initiatief een gebiedsintendant aan te stellen voor de Koningsas. Hiermee gaf de regio invulling aan een advies van het Kwaliteitsteam van de Regio. Tijdens zijn eerste jaar had de gebiedsintendant Hans Venhuizen de opdracht om contacten te leggen met belanghebbenden en belangstellenden bij het gebied, om kwaliteiten te vinden en eerste projecten te initiĂŤren. In dit magazine zijn de activiteiten van het eerste jaar gebiedsintendant van de Koningsas verzameld. Naast de onderzoeken die centraal stonden tijdens het eerste Koningsassymposium is een overzicht opgenomen van alle andere activiteiten die Venhuizen ondernam. Het eerste jaar van de gebiedsintendant en ook dit magazine, worden afgerond met een voorstel voor de toekomstige invulling van het gebiedsintendantschap. Dit eerste jaar gebiedsintendant van de Koningsas is tot stand kunnen komen dankzij de enthousiaste medewerking van onder andere Liane Huzen en Ronald van Paassen van de Regio Groningen-Assen, Letitia van der Merwe van de Provincie Drenthe, Paul Kamps, Jesse Huisman en Gerda Koopman van de gemeente Tynaarlo en niet in de laatste plaats alle medewerkers van Platform GRAS. Veel dank gaat ook uit naar de projectpartners van de ateliers: de gemeente Tynaarlo, Groningen Airport Eelde, de provincie Drenthe en de gemeente Assen en ook naar de vele gesprekspartners die de gebiedsintendant het gevoel voor de regio en de nodige informatie omtrent zijn voorstellen verschaften. Dit magazine kwam tot stand dankzij redactiewerk van Gabriel de Graauw en Peter Michiel Schaap van Platform GRAS. Het ontwerp is van Sipke Veenstra van Ontwerpstra. Verdere informatie vindt u via www.regiogroningenassen.nl, www.platformgras.nl en hansvenhuizen.nl De afbeelding op de omslag is gemaakt in Tynaarlo. Deze ‘zitkoeien’ van Chinese makelij werden geplaatst door en tegenover De Bondt Textielfournituren aan de Mercuriusweg op het bedrijventerrein Vriezerbrug-Noord.
2
vooraf
Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Eind 2010 begon Hans Venhuizen als gebiedsintendant in de Koningsas. Hij had de opdracht om vanuit cultureel perspectief op zoek te gaan naar de mogelijkheden van het gebied, voorstellen te doen om de identiteit van de Koningsas te versterken en aanknopingspunten in kaart te brengen voor verdere ontwikkeling. Dit alles in samenspraak met bewoners, ondernemers en gebruikers van het gebied. De opdracht kende twee stappen: eerst oriënteren, onderzoeken en lijnen uitzetten en daarna toewerken naar een gedegen en goed uitvoerbaar plan voor de Koningsas waarin een brede doelgroep aangesproken wordt. De Koningsas is een belangrijk gebied in de regio met een enorm potentieel, dat zich echter lastig in projecten en programma’s laat vertalen. Dat bleek in de afgelopen jaren reeds. Het was voor het Kwaliteitsteam reden tot het voorstel een intendant het gebied te laten verkennen. Culturele arbeid is broodnodig om (nieuw) cement binnen de regio te creëren, zeker nu de woningbouw haar dominante positie als ‘regionaal bindmiddel’ heeft moeten prijsgeven. Dankzij een sterke culturele profilering, direct verbonden met economische thema’s en innovatie, kan de regio zichzelf op de kaart houden, waardecreatie stimuleren en opnieuw krachtig invulling geven aan de doelstelling van de regiovisie om van Groningen-Assen de mooiste woon- en werkregio van Nederland te maken. De Koningsas is hierbij een interessante eerste casus. Dat neemt overigens niet weg dat het aanstellen van een intendant, die met een relatief vrije opdracht ‘de Koningsas is ingestuurd’, een gedurfd experiment is. Dat de regio dit experiment is aangegaan verdient lof. Het eerste jaar van de gebiedsintendant zit er op. Zoals zal blijken uit de inhoud van dit verslag is daarin veel werk verzet en werden verschillende activiteiten georganiseerd. Gaandeweg werd echter ook duidelijk dat de opdracht aanzienlijk moeilijker was dan aanvankelijk gedacht. Dat kwam onder meer doordat het gebied als samenhangende landschappelijke en/of sociale eenheid niet bestaat. Het toponym is een ‘uitvinding’ van historisch geograaf Hans Elerie die, net als het Kwaliteitsteam overigens, het idee had dat de regio pas echt bestaansrecht heeft als het gravitatieveld tussen Assen en Groningen ook als eenheid kan worden beleefd. Deze ‘complicerende factor’ is geen belemmering gebleken voor Venhuizen om een rijke opbrengst te produceren. Zo bevatte het slotsymposium verschillende bijdragen die elk op heel eigen wijze bijdroegen aan de exploratie van de mogelijke bloei van de Koningsas. Het team wijst dan bijvoorbeeld op de resultaten van de vier Koningsasstudies, de uitgevoerde verkenningen en het onderzoek van Marinke Steenhuis en essays die verschillende kwaliteiten van de Koningsas belichten. Voor alle geldt dat zij waardevolle elementen en aanknopingspunten bevatten voor de Koningsas en de regio als geheel. Wij zien dan ook uit naar het tweede jaar. De grond is bewerkt, er is gezaaid. Nu op weg naar de oogst. De regio staat op een belangrijk punt. Groeiende inwoner- en woningaantallen vormen niet langer de drijvende kracht. Maatschappelijke en economische ontwikkelingen dwingen tot herbezinning op instrumenten waarmee de doelen van de regiovisie tot stand kunnen worden gebracht. Daarbij zullen de culturele invalshoek en de verbinding van economie en cultuur van grote waarde zijn. Het intendantschap van de Koningsas kan worden gezien als een proloog op de noodzakelijke ‘kwalitatieve herijking’. Benut het gedane werk, de studies en het feit dat de Koningsas in de vakgemeenschap reeds goed is geland. Grijp nu de kans om aan de hand van het intendantschap nieuwe instrumenten te onderzoeken voor het realiseren van de ambitie van de regio de beste woon-werk regio van Nederland te zijn, worden of blijven. Kwaliteitsteam Regio Groningen – Assen, 16 februari 2012 Dirk Sijmons Han Michel Arnold Reijndorp
3
COLUMN Bert van Meggelen
Hans Venhuizen VOORSTEL voor een tweede jaar gebiedsintendant van de Koningsas
06
22
INLEIDING Hans Venhuizen een jaar gebieds足intendant van de Koningsas
ONDERZOEK Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas
08
26
Energie Transitie Park energie van om de hoek
Groningen Airport Eelde een waarlijk regionale luchthaven
mentor: Bureau Ritsema
mentor: ONIX
68
78
Sensorisch Landschap / de Sensibele Snelweg nieuwe technologie als streekproduct
Zuiver Landgoed afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
mentor: MD Landschaps足architecten
mentor: De Zwarte Hond
88
98
Bram Esser Bermtoerisme
60
Harry Cock en Drents Archief foto’s van het Noord-Willemskanaal
44 Rik Herngreen Koningsas
106
Lambert Kamps Hunekussen
114
Elles Kiers van de PeerGrouP presenteert de smaak en producten van de Koningsas
110 Documentatie • Verkenningsboottochten met Lambert Kamps’ taxiboot
120
• De Koningsas in de pers
122
• Pecha Kucha Eelde 1 november 2011
126
• Boottochten met Urban Lies
128
• Yde eist haar meisje terug - Hans Venhuizen / Michiel van Maarsseveen
130
• Borduurpatroon Koningsas
134
• Verslag symposium Koningsas 1 december 2011
136
Op 1 december 2011 presenteerde Hans Venhuizen de resultaten van één jaar gebiedsintendant van de Koningsas. Het werd een bonte dag die in het Drents Museum in Assen begon met een uitgebreide inleiding in de geschiedenis van de Koningsas door Marinke Steenhuis, landschapshistorica en ‘dochter’ van het gebied. De dag werd voortgezet in de voormalige Rijksluchtvaartschool in Eelde. Hier presenteerden ontwerpers hun voorstellen rondom ‘de sensibele snelweg’ over verrassende toepassingen van sensortechnologie rond de A28. Verder kwamen de voorstellen van Haiko Meijer (Onix Architecten) rondom de luchthaven en innovatieve ontwerpmogelijkheden voor de waterzuivering en de energiewinning in het landschap aan bod. Het gezelschap verplaatste zich tenslotte over de Koningsas verder naar Groningen waar de dag in samenwerking met Platform GRAS werd afgerond als jaarlijkse Boumagesprek. Tijdens de reis voorzagen schrijvers Rik Herngreen en Bram Esser het gezelschap van nieuwe inzichten op het landschap van de Koningsas. De hele dag reisde het Hunekussen, het opblaasbare hunebed van kunstenaar Lambert Kamps met het gezelschap mee. Dit eerste Koningsassymposium werd voorgezeten door Bert van Meggelen. Van Meggelen is specialist op het veld waar Ruimtelijke Ordening raakt aan de Cultuur. Van Meggelen is en was adviseur bij talloze culturele ruimtelijke ordeningsprojecten en was onder andere intendant van ‘Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001’ en ‘Landschapstriënnale Apeldoorn 2008’. Op verzoek van de gebiedsintendant van de Koningsas vatte Bert van Meggelen zijn impressies van het symposium samen in een column.
6
Leeft de Koningsas? Het werk van Hans Venhuizen als gebiedsintendant tussen Assen en Groningen lijkt nog het meeste op dat van een ontdekkingsreiziger. Een echte: een die niet weet of dat waar hij naar op zoek is, ook echt bestaat. In het eerste jaar van die reis heeft Venhuizen geroken, hier en daar zijn oor te luisteren gelegd, hier en daar iets aangeraakt, overal goed gekeken, rondgeneusd, een aantal sporen uitgezet, een paar speurhonden ingehuurd en op pad gestuurd, en een paar geurvlaggen geplaatst. Het verslag van het eerste jaar van de reis op een symposium toonde het in orde brengen van het basiskamp, en het presenteren van een speurtocht voor de komende twee jaar. Dat symposium liet zien dat Venhuizen een behoorlijk doorgewinterde ontdekkingsreiziger is. Hij maakte in het afgelopen jaar een aantal keuzes: op de eerste plaats een cultureel landschapshistorisch onderzoek te laten doen naar geschiedenis, achtergrond en naam van de Koningsas. Die keuze deugde, zeker niet in de laatste plaats door de keuze van de speurhond zelf: Marinke Steenhuis. Dit onderzoek smaakt naar meer, dieper en breder. Hij besloot op de tweede plaats tot een viertal ateliers, met goed gekozen thema’s op strategisch gelegen plekken, allemaal op de een of andere manier gerelateerd aan het Noord-Willemskanaal als de ‘ritssluiting’ van de Koningsas. In die keuzes lijken de vestibules (een beetje een ongelukkig woord) in het stuk van Enno Zuidema op zijn plaats te vallen. Een paar ateliers konden op instemming rekenen van zowel publiek als Kwaliteitsteam, een paar andere leiden tot regelrecht enthousiasme. De thema’s waren waarlijk regionaal, zuiver landschappelijk, sensorisch landschap, afval als energie en energetisch landschap, oftewel: wat de Koningsas vermag. Iets begint het begin van een bestaan te leiden als er verhalen over worden verteld, als erover wordt gepraat, er roddels over de ronde gaan doen, als erover wordt gefantaseerd en gefabuleerd, er gedichten over worden geschreven, of proza of essays. Dat is dus de opgave van het project de Koningsas. Zorgen dat er verhalen over worden verteld, dat er vertellingen tot stand komen. Venhuizen realiseerde zich dat goed, vandaar zijn basiskeuzes. Toch is dat, hoe noodzakelijk ook, nog onvoldoende om de Koningsas te laten leven. Dat wil zeggen dat er meer verhalen moeten worden verteld, meer en diverser verhalen, meer uiteenlopende over alle denkbare aspecten van de streek. Spannende verhalen en saaie, gedegen verhalen en lawaaiïge, brutale en brave verhalen, lange en korte, er moeten meer mythes worden gecreëerd en fabels gecomponeerd. Maar wat vooral nodig is, is dat die verhalen worden beluisterd en gehoord, beluisterd, gehoord en dóórverteld, zodanig dat het gaat gonzen van verhalen. Dan begint het te leven, dan wordt een begin van een bestaan duurzaam, dan wordt er leven in het bestaan van de Koningsas geblazen. Naarmate er meer schaalniveaus bestaan waarbinnen de veelheid aan vertellingen figureren, in die mate leeft de Koningsas meer. Als niet alleen de bewoners van het gebied de verhalen vertellen en de verhalen die ze gehoord hebben doorvertellen, maar ook de mensen daarbuiten in het noorden van het land de verhalen tot zich door laten dringen en er zelf over verhalen. Of daarbuiten in Nederland, of daarbuiten in Europa, waar ze spreken over het stroomdal van de Drentse Aa als een van de uitzonderlijkste beekdalen in Europa. Als niet alleen archeologen, geografen, historici, landschappers, energiekundigen, ecologen en milieutechnici, maar ook toeristen, reizigers, bezoekers en passanten, boeren, burgers, piloten en buitenlui, stadjers en roeiers er over spreken, dan lijkt de vraag “Leeft de Koningsas?” bijna retorisch en kan die beter worden vervangen door de uitroep “Leve de Koningsas!”. Maar voor het zover is, is er nog veel te doen. Bert van Meggelen
7
Hans Venhuizen onderzoekt de rol van cultuur in de ruimtelij足ke ordening, ook wel aangeduid met het begrip culturele planologie. Hij richt zich op vestigings- en planningsprocessen in de ruimtelij足ke ordening en neemt daarbij cultuur als vertrekpunt. Venhuizen bracht alle activiteiten die hij als gebieds足intendant van de Koningsas ondernam, alle studieopdrachten die hij uitzette en zijn persoonlijke observaties tijdens een jaar aan de Koningsas samen in deze tekst.
VOORKANT
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas Wat doet die gebiedsintendant in de Koningsas? In het jaar dat ik hier aan de Koningsas heb gewerkt, heb ik vele mensen ontmoet. Als ik mezelf voorstelde als gebiedsintendant van de Koningsas riep dat bijna altijd meteen drie vragen op: 1. Wat is een gebiedsintendant? 2. Wat is de Koningsas? 3. Wat doet die gebiedsintendant nou eigenlijk in die Koningsas? 1. Wat is een gebiedsintendant [1]
Bij laatste opgoogleing bleef de teller op 157 hits staan.
Toen ik in de zomer van 2010 gevraagd werd om aan
Vrijwel allemaal direct gerelateerd aan mijn positie in de
de slag te gaan als gebiedsintendant, leverde een
Regio Groningen-Assen. In tegenstelling tot potentiĂŤle
zoektocht via google naar die functie precies 0 hits op.
collega’s heb ik het begrip onmiddellijk omhelsd. Het paste
De gebiedsintendant bestond niet. Gebiedsontwikkelaars
naadloos binnen een reeks functieomschrijvingen die ik
en culturele intendanten daarentegen wĂŠl. Een
eerder bedacht om zo precies mogelijk mijn specifieke positie
gebiedsontwikkelaar houdt zich volgens Wikipedia bezig
binnen de cultuur van de ruimtelijke ordening te omschrijven.
met de ontwikkeling van een afgebakend gebied in al haar
Balancerend tussen ruimtelijke ordening, kunst, cultuur
facetten, gericht op het op een lijn brengen van publieke,
en ruimtelijk ontwerp noemde ik me achtereenvolgens
private en particuliere belangen die bestuurlijke en sectorale
conceptmanager, opdrachtsteller en planmaster. In die
grenzen doorsnijden. En een culturele intendant is iemand
hoedanigheden speelde ik onder andere een rol bij de zeer
die de artistieke leiding over een omroep, theater of festival
stroef verlopende ruimtelijke veranderingen in de Beemster
heeft. De gebiedsintendant kun je dus zien als de artistiek
nadat deze polder het predicaat Werelderfgoed had
leider van een afgebakend gebied in al haar facetten.
gekregen. Ik ontwierp de veranderingsprocesidentiteit en
Aan de hits op google af te lezen een gloednieuwe functie.
werd daarmee een verbindend element tussen verschillende
9
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
disciplines en belanghebbenden die gewend waren vaker
de tijd binnen de beperkingen van het landschap weet te
los van elkaar dan gezamenlijk te opereren. Op een gegeven
realiseren, staat immers centraal in de ontwikkeling van de
moment verbond des Beemsters, zoals ik het project
Koningsas. De eerste onderzoeksopdracht die ik gaf was
doopte, onder andere hydrologen, hydraulici en historici
dan ook aan cultuurlandschapshistorica Marinke Steenhuis.
met boeren, bezwaarmakers en bestuurders. Waarmee ik
Haar vroeg ik onderzoek te doen naar Keuning 2.0, de
als procesontwerper, reclamebureau ĂŠn ruimtelijk adviseur
actualisatiemogelijkheden voor de methode landschap te
van de situatie functioneerde. En daarmee als regisseur van
duiden zoals Keuning die heeft ontwikkeld.
het ruimtelijk veranderingsproces optrad, overigens met de grootst mogelijke onbevangenheid en het volle recht om
In de gesprekken die ik voerde viel het mij op dat er buiten
domme vragen te stellen.
de ambtelijke en bestuurlijke wereld van Regio GroningenAssen weinig mensen waren voor wie de Koningsas een
2. Wat is de Koningsas [2]
begrip was, laat staan dat ze me meer konden vertellen
Wat is de Koningsas?, zal toch een flink deel van u zich
over de bron van die naam. Pas na een half jaar rondlopen
hebben afgevraagd toen u de uitnodiging voor het
in de Koningsas ontmoette ik de naamgever, historisch
Koningsassymposium in uw digitale brievenbus vond. Zelf
geograaf Hans Elerie. Elerie gaf in 1996, in een artikel in het
had ik nog niet van de Koningsas gehoord toen ik voor deze
tijdschrift Noorderbreedte, lucht aan zijn ergernis rondom
functie werd uitgenodigd. In eerste instantie zocht ik de
een nieuw bedrijventerrein tussen het Noord-Willemskanaal
Koningsas ook in Den Haag, van paleis Noordeinde via Huis
en de A28 in Tynaarlo, hij ergerde zich groen en geel aan
ten Bosch naar de woning van Willem Alexander en Maxima
het verkwanselen van de kwaliteiten van het gebied. Met
in Wassenaar bijvoorbeeld, misschien rondom Soestdijk of
het benoemen van het nog niet eerder apart aangeduide
desnoods in Apeldoorn in de verbinding van Paleis het Loo
gebied tussen Groningen en Assen speculeerde hij op een
met de stad en de Veluwe. Maar tussen Groningen en Assen?
erkenning van de bijzondere kwaliteiten en een zorgvuldiger omgang daarmee. De aanleidingen voor de naam lagen niet
Omdat ik begreep dat de naam Koningsas voor het eerst
in belangrijke veldtochten in het gebied of lang vergeten
gebruikt werd tijdens het Keuningcongres van 1996 dacht
paleizen en kastelen, maar in het historische feit dat Lodewijk
ik in eerste instantie aan een onbedoelde of moedwillige
Napoleon de stad Assen in 1809 tot zijn residentie verhief en
verbastering van de naamgever van dat congres en dat
zich voornam de stad grondig te verbouwen. En natuurlijk het
het gebied eigenlijk Keuningas had moeten heten. Het
hart van het gebied tussen Groningen en Assen, het kanaal,
hoofdonderzoeksonderwerp van Keuning, de relaties tussen
dat naar Koning Willem de Derde is genoemd.
de mens en zijn woonomgeving en de wijze waarop deze
Zoek je het begrip Koningsas op, dan kom je wel meteen
mens zijn ambities met de technische mogelijkheden van
uit bij een streekeigen kenmerk, namelijk de motorsport.
1
2
10
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
Bij die motorsport is een Koningsas een staande as die via
de bijzondere cultuurlandschappen van essen, brinken en
de kegeltandwielen de nokkenassen aan drijft. In dit gebied
beekdalen. Van het nationaal landschap de Drentsche Aa, de
is de staande as de infrastructuurbundel tussen Groningen
landgoederenzone Eelde-Paterswolde en het Paterswoldse
en Assen, die verschillende andere initiatieven in de regio
Meer tot de Hondsrug, een gloednieuw geopark in wording.
van beweging kan voorzien. Dit is vrij letterlijk vertaald in
Om deze gebieden vanuit de stedelijke kernen beter te
het bewegende logo dat de symposiumdag begeleidde.
ontsluiten, wordt er gesleuteld aan nieuwe recreatieve
Overigens gaf Elerie aan dat de naam Koningsas wat hem
routestructuren. Het ligt voor de hand om die heldere routes
betreft ook wel weer weg kon, die had zijn werk gedaan en
binnenkort in nieuwe Koningsaskaarten samen te bundelen
het gebied als bijzondere landschappelijke eenheid op de
en ze zo te ontsnipperen. Waarbij in de combinatie met
kaart gezet. Ik speelde nog met het idee een andere naam
de overlappende gebiedsmarketing van Drentsche Aa en
voor het gebied te bedenken maar strandde op de Groningen
Hondsrug concurrentie zal moeten worden vermeden.
Assen As, de GRAS of GRAS-AS. Allemaal namen die de kwaliteiten van het gebied ook niet meteen recht wisten te
[4] Ook stedenbouwkundige Enno Zuidema, die een
doen.
voorbereidend onderzoek deed voor de Koningsasintendant, zag de ontsluiting van de waardevolle gebieden als een
3. Wat doet die gebiedsintendant nou eigenlijk in die Koningsas?
belangrijke taak voor de Koningsas. Hij ontwierp een
Wat moet nu die artistiek leider in het gebied rond die
dominante en blokkerende infrastructuur van de Koningsas.
infrastructuurbundel tussen Groningen en Assen? Allereerst
Wanneer die gebieden worden heringericht, vormen ze de
eens goed gaan kijken en spreken met belanghebbenden
ideale verbinding tussen de snelle wereld van de Koningsas
en belangstellenden in het gebied en zich verdiepen in al
en de langzame van haar omgeving. De Koningsas doorsnijdt
het materiaal en onderzoekswerk dat er al ligt. Om zo het
deze waardevolle landschappen, maar maakt er zelf geen
krachtenveld, de actoren, de verhalen, kansen, ambities en
deel van uit. Het is de rits die de gebieden verbindt, ontsluit
fenomenen in kaart te brengen. [3]
én tegelijkertijd begrenst.
Een uiteindelijk hoofddoel van het intendantschap is om via
Maar die vestibules kunnen veel meer zijn dan een
de Koningsas het Regiopark, de groengebieden tussen de
wegwijzer naar het fraaie landschap elders. In plaats van
woonkernen, beter te ontsluiten voor de stedelijke recreant.
het werken aan een optimale doorstroming vanuit de
Het valt op dat die recreant zeer verwend wordt in de
Koningsas naar de omliggende recreatielandschappen,
directe omgeving van de Koningsas. Deze doorsnijdt van de
kunnen op de as zelf uitstekende redenen voor oponthoud
Groninger markt tot en met Assen en het TT-circuit namelijk
gaan ontstaan. Gekoppeld aan de vestibules kunnen juist
3
vijftal zogenaamde ‘vestibules’ van oost naar west over de
4
11
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
nieuwe ontwikkelingen zorgen voor bijzondere plaatsen van
de beperkingen maar niet eerst gaan oplossen om pas dan
bestemming.
over de typische eigenheid te gaan nadenken. Juist vanuit die beperkingen ontstaan de bijzondere landschappen van de
Deze nieuwe ontwikkelingen in de Koningsas zijn geen
toekomst als vanzelf.
grote woningbouwlocaties of bedrijventerreinen. In de regionale verdeling kwamen die op andere plekken
Wat doet de gebiedsintendant niet?
terecht en worden daar, voorzover het huidige financiële
Het is ook goed nog even te vermelden wat de
klimaat dat toelaat, nu ook daar ontwikkeld. De tijd van
gebiedsintendant niet doet. Zoals u uit het eerdere heeft
grootschalige ontwikkelingen lijkt sowieso even voorbij.
kunnen opmaken, ben ik niet iemand die een vastgesteld
De noodzakelijke financiële constructies daaronder komen
ideaalbeeld van een landschap heeft. Ik ben geboeid door
steeds meer onder druk te staan, maar de noodzaak om te
de veranderingen daarbinnen en de wijze waarop bestaande
ontwikkelen blijft. Langzaam verlaten we de grootschalige
kwaliteiten in nieuwe gedaanten worden getransformeerd.
planvormingstendens en gaan in kleinere stappen en ook in
Dat betekent dat ik niet evenals Hans Elerie in 1996 een
tijdelijke ingrepen denken. We bewegen ons van landschap-
woedeuitbarsting kreeg bij het zien van het door hem
en ruimteverslindende grootschalige tabula rasa-ingrepen
verfoeide bedrijventerrein bij Tynaarlo. Het kreeg ooit de
naar een bewuste inpassing van kleine projecten met
Drentsche prijs voor de lelijkste plek, maar toch zijn er
aandacht en waardering voor de specifieke context. En dus
inmiddels interessante andere kwaliteiten te ontdekken op
hebben we in de Koningsas de tijd mee. Met deze tendens
Vriezerbrug Noord. Zo zag ik een tafereel van een trotse
ontstaat tevens de gelegenheid om los te komen van een
bewoner die uitbundig vierde of juist probeerde te bezweren,
ruimtelijke ordening waarin de logica al lang afscheid heeft
dat dit deel van het Noorden géén krimpregio is of wordt.
genomen van het gezond verstand. Van een ruimtelijke
[zie foto pagina 8] Ik was op bezoek bij de grootste Chinese
ordening waarin op grote schaal gebieden onder het zand
restaurantinrichter van Nederland, die een streekeigen
worden bedolven en van hun karakteristieken worden
selectie van naar een Chinese oorsprong verwijzende
ontdaan om vervolgens een wellicht op de oorsprong geënte
meubels tentoonstelt. [5] Volgens eigen zeggen kunnen de
maar volstrekt bedachte identiteit toegewezen te krijgen.
meubels nog door de voorouders van Mao zijn gebruikt. En ik zag er een moedige poging om de koe, als vertrouwd
De keuze om bij de planvorming rekening te houden
element in het agrarische landschap, ook voor de recreatieve
met de kwaliteiten van het cultuurlandschap en andere
toekomst geschikt te maken. [zie omslag magazine]
cultuurhistorische fenomenen is in deze tijd onmiskenbaar een moedwillige keuze voor een beperking. Maar juist achter
Deze gebiedsintendant kijkt wel in de toekomst maar niet
die beperkingen verschuilen zich bijzondere kansen. Als we
te ver weg. Zo is de regiotram wel degelijk een wenkend
5
12
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
perspectief voor ruimtelijke planvorming van het gebied,
nog in hun opdrachtstellende fase waren. Door vroeger in
maar ligt haar eventuele realisatie zo ver weg in de toekomst
het planvormingsproces ontwerpers te betrekken, kunnen
dat ik haar verder buiten beschouwing heb gelaten. Een
de ruimtelijke potenties van programma’s beter zichtbaar
optimistische inslag kenmerkt deze gebiedsintendant
worden gemaakt alvorens ze worden dichtgetimmerd.
ook. Wellicht teleurgesteld, maar zeker niet kolerisch over gemiste kansen uit het verleden. Vooral gericht op nieuwe
Uit de gegevens die ik verzamelde doemden uiteindelijk een
ontwikkelingen en daarme nieuwe kansen neem ik bij
viertal opgaven op met de potentie om nieuwe kwaliteiten uit
voorkeur de koninklijke weg.
te dagen. [8] Rondom deze opgaven vond ik belanghebbende partners die in een studie met ontwerpers geïnteresseerd
Met de vooronderzoeken rondom de Koningsas in de hand
waren en bereid waren daaraan bij te dragen. We stelden in
ben ik via bezoeken en gesprekken gaan speuren naar
samenwerking met de projectpartners vier teams samen van
ruimtelijke ontwikkelingen die open stonden voor een
ontwerpers, kunstenaars en deskundigen met uiteenlopende
koningsasse aanpak. [7] Ik vernam van de herinrichtingen
expertise. De resultaten daarvan worden in dit tijdschrift aan
van de Meerweg en de inrichting van het transferium bij
u gepresenteerd, maar ik zal ze nog even toelichten vanuit
Haren, die echter beide al in uitvoering zijn. Ik hoorde ook
mijn perspectief van de culturele continuïteit waarvoor ik bij
over een mogelijke herziening van de waterhuishouding
alle opgaven goede mogelijkheden zag.
in de bovenloop van de Drentsche Aa en van de plannen voor een sport- en recreatiezone in het zuiden van Assen.
Het energielandgoed Tynaarlo
Beide ontwikkelingen leken nog te pril voor dit moment.
In samenwerking met de gemeente Tynaarlo hebben we een
Ook probeerde VOLE, de vereniging die al decennia actie
atelier opgezet rondom de toekomst van energiewinning in
voert tegen de luchthaven in Eelde, mij te interesseren in
het landschap. De gemeente heeft plannen voor de inrichting
een studie naar het luchthaventerrein voor het geval de
van een zogenaamd Energie Transitie Park en zoekt daarvoor
omstreden baanverlenging definitief niet door zou gaan.
naar antwoorden op een aantal vragen. Een belangrijke
VOLE speculeert er op dat de luchthaven in dat geval sluit en
vraag is wat de ruimtelijke consequenties van een dergelijk
het dan lege terrein interessante herinrichtingsmogelijkheden
initiatief kunnen zijn, en hoe vandaaruit het denken erover
biedt. Dit leek me nog net iets te speculatief om
kan worden beïnvloed.
daadwerkelijk op te pakken. Waar ik naar zocht waren
Onder leiding van Annet Ritsema is hierop gestudeerd. Bij de
ruimtelijke opgaven die reeds herkend en in gang gezet
richtingen die een energieparkontwerp zou kunnen opgaan,
waren, maar nog open stonden voor een ontwerpimpuls
speelde een herinterpretatie van het fenomeen landgoed een
om echt agendastellend te kunnen worden. Ik streefde naar
grote rol. In meerdere ruimtelijke visies voor het gebied is
het inbrengen van ruimtelijk ontwerpers bij projecten die
sprake van de mogelijkheden voor het inrichten van nieuwe
7
8
13
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
landgoederen. Dit atelier hergebruikte niet letterlijk de vorm
afzetgebied. Groningen Airport Eelde heeft de potentie
uit het verleden zoals we de landgoederen kennen, maar
om op een bijzondere manier de kwaliteiten van de regio
ontleedde de kwaliteiten en paste die opnieuw toe op de
zichtbaar te maken.
ruimtelijke opgaven van nu. Zoals u kunt zien onder andere met zonnebomen langs een oplaadlaan, een windmolenbos
Sensorisch landschap
en tuinen van energierijk bamboe. Op deze maakte dit atelier
In samenwerking met de Provincie Drenthe hebben we een
de toekomst van de energieproductie aanraakbaar. Via
atelier samengesteld onder leiding van Mathijs Dijkstra,
energie uit knollen, oplaadtransferia en spanningsvelden
dat de mogelijkheden voor een sensorisch landschap is
van olifantengras. Maar ook de inzet van lichaamsenergie.
gaan onderzoeken. Dat de gemeente Assen zich profileert
Energie als streekproduct.
als centrum voor sensortechnologie is geen toevalligheid, maar direct voortgekomen uit de kwaliteiten van het
Groningen-Assen Airport
Drentse landschap. Sensortechnologie ontwikkelde zich
Ook bij de volgende opgave speelt de landgoederen足
in het kielzog van spectaculaire telescoopprojecten als
geschiedenis van de Koningsas een grote rol. In samen足
LOFAR. Deze vond weer haar weg naar Drenthe vanwege de
werking met de luchthavendirectie en Enno Zuidema werkte
telescoopgeschiedenis van het gebied. Toen deze telescopen
een ONIX-team onder leiding van Haiko Meijer aan de
ruim 50 jaar geleden moesten worden geplaatst, was het
betere inpassing van de luchthaven in haar omgeving. Dit
landschap nog behoorlijk open en bood het bovendien
heeft geleid tot ruimtelijke schetsen voor een toekomstige
weinig licht- en geluidsvervuiling. Daarmee kunnen we
herordening van het gebied. Niet alleen praktisch en
het fenomeen sensortechnologie dus als een streekeigen
technisch is er veel winst te halen op het luchthaventerrein,
kenmerk en product beschouwen. Op welke wijze dit
ook op het gebied van de ruimtelijke kwaliteit bleken
streekeigen fenomeen meer het gebruik en de waarneming
er fraaie kansen te liggen. Momenteel huisvest het
van het landschap zou kunnen versterken en verbijzonderen
luchthaventerrein vooral de functie van regionaal vliegveld,
wordt hier onder de titel De Sensibele Snelweg oftewel de
maar ontbreekt bijvoorbeeld een waarneembare relatie met
Strating Boulevard gepresenteerd. Met het CO2-maniaspel
de haar omringende landgoederen. Het luchthaventerrein
met gratis parkeren als hoofdprijs en sterk sensorische
huisvest het bijzondere provinciale monument van de
beplanting en carpooldaten vanaf de sociale transferia.
Rijksluchtvaartschool maar dat is vanaf het bezoekersdeel niet waar te nemen. Verder ontbreken vooralsnog bijzondere
Zuiver landgoed
architectonische en landschappelijke kwaliteit op het terrein.
Het laatste atelier speelt zich af rond het waterzuiverings足
Haiko Meijer maakte zichtbaar dat het woord regionaal
terrein in het toekomstige Havenkwartier in Assen. In
in regionale luchthaven meer over de kwaliteiten kan
samenwerking met Assen stelden we een atelier samen
zeggen dan alleen de omvang van het luchtverkeer en het
onder leiding van De Zwarte Hond en Daniel Lipschitz. De
14
Energie Transitie Park: energie van om de hoek --pagina 68
Groningen Airport Eelde: een waarlijk regionale luchthaven --pagina 78
Sensorisch Landschap / de Sensibele Snelweg: nieu足we technologie als streekproduct --pagina 88
Zuiver Landgoed: afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte --pagina 98
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
waterzuivering staat een belangrijke metamorphose te
streekeigenheid van sensortechnologie was me als niet-
wachten. Dit atelier onderzocht de mogelijkheden om deze
Koningsasbewoner al eerder opgevallen. Zelfs bij de kleinste
technische functie een grotere landschappelijke kwaliteit
dorpskroeg hoeft het licht op de wc niet meer met de hand
en publieke toegankelijkheid te kunnen geven. Waardoor
bediend te worden maar floepst het vanzelf sensorisch aan.
het een centrale rol als openbare ruimte kan gaan vervullen
Dat ben ik nog in geen andere streek tegengekomen. Alsof de
wanneer dit gebied in de toekomst tot woongebied zal
sensorproducent ook een gunstig geprijsde verkoop aan de
worden getransformeerd.
achterkant van de fabriek heeft. Waar een absoluut verbod
Voor het waterzuiveringsterrein werd een nieuwe transitie
op iedere technologie zou moeten worden ingesteld, is op
en investeringsdynamiek ontworpen. We komen volgens dit team uiteindelijk zelfs in een extreem excursiefähig soort Balinees landschap te wonen.
9
Deze vier studies bevinden zich allemaal direct aan het Noord-Willemskanaal en rondom de door Enno Zuidema gedefinieerde ‘vestibules’. Deze nieuwe ontwikkelingen zijn in staat om in de toekomst nieuwe ankerpunten langs de Koningsas te vormen. In hun gelukkige menging van noodzakelijke functies, wonen, landschap en recreatie kunnen ze een voorbeeldrol hebben en zo een goede reden voor oponthoud op de Koningsas bewerkstelligen. [8] De opdracht aan deze gebiedsintendant is ook om de Koningsas op de culturele kaart te zetten, om het gebied als bijzonder landschap te verankeren in de hoofden van de Koningsassers. Een betere dooradering met recreatieve routes en de vindbaarheid daarvan, kan daar behoorlijk aan bijdragen. [9] Ook de toepassing van de Koningsasmethode vanuit het
streven naar culturele continuïteit rond de actuele opgaven in het gebied - rondom bijvoorbeeld energie en mobiliteit - gaan het gebied meer in de schijnwerpers plaatsen. Daarnaast heb ik gespeurd naar bijzondere culturele fenomenen in het gebied en besluit ik mijn eerste jaar als gebiedsintendant van de Koningsas met een voorstel voor het evenement: EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS, waarin ruimtelijke innovaties, recreatieve routeverbeteringen én een culturele ontsluiting van de Koningsas samen komen. Een aantal culturele fenomenen die ik in de Koningsas leerde kennen kwam al langs. Ik gebruik hier het begrip fenomeen omdat het over waarnemingen gaat die zich niet per se iets van sector- en disciplinegrenzen aantrekken, maar desalniettemin van belang kunnen zijn. Zo was ik gefascineerd te ontdekken dat zelfs de sensortechnologie een streekeigen product is en in een directe relatie staat met het beleid van de Provincie Drenthe dat de donkerte stimuleert omdat ze het zicht op de sterrenhemel inmiddels als cultuurhistorische kwaliteit beschouwt. De
15
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
de hei. Door hier een beleid van stralingsvrijheid te voeren,
bruikbaar zit-lig-en speelobject voor het gerecreatiseerde
wordt in ieder geval één oorspronkelijk cultuurhistorisch
cultuurlandschap maakte. Typisch Koningsas zou ik zeggen,
kenmerk van dit typisch Drentsche landschap, namelijk het
in een actuele behoefte voorzien vanuit een sterk historisch
isolement, weer in ere hersteld.
bewustzijn. Het hunekussen reisde tijdens het symposium met ons mee over de Koningsas. Bewoners van een streek
[10] Hoewel veel streekproducten verre van oorspronkelijk
die daar ook trots op zijn hebben vaak afbeeldingen van de
voor de streek zijn zijn ze weer wel bijzonder streekeigen
sterkste kenmerken van de streek in hun huis hangen. Mijn
door hun vindingrijke inspelen op de naar authenticiteit
moeder pleegde ooit een stevige aanslag op haar ogen
hunkerende recreatieve markt. Zo komen er dagelijks meer authentieke streekproducten bij, zoals de chocolade heideschaapjes en de fascinerend wringende tot zitbank omgebouwde koeien. [zie omslag magazine] Overigens made in China, begreep ik van de eigenaar. Kunstenaar Lambert Kamps, waarmee ik een aantal verkenningsboottochten
Taxiboot pagina
ondernam in zijn tot boot omgebouwde Liverpoolse taxi, kwam in het kader van deze nieuwe streekeigenheid met een mooi voorstel. Vanuit de overtuiging dat cultuurhistorie veel sterker is wanneer het ook nú een betekenis heeft, bedacht hij een opblaasbaar hunebed. Waarmee hij een perfect
10
[9]
16
120
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
door de volledige grote kerk van Breda in zeer fijnmazig
dit cultuurlandschap. Voor de Koningsas combineer ik
borduurwerk te maken. In Utrecht zag ik de Dom en in
deze twee fenomenen. Ook hier is het hoogteverschil
Groningen de Martinitoren in vele huizen hangen. In het
sterk bepalend geweest voor de occupatiegeschiedenis
ten noordwesten van de stad Groningen gelegen Middag-
van de streek. [11] Een echte Koningsasser is hier trots
Humsterland zag ik tot mijn verbazing in meerdere huizen
op, tenminste wanneer hij of zij er weet van heeft. De
geen borduurwerk maar de hoogtekaart van de streek
eerste twee Koningsasborduurpatronen zijn uitgereikt aan
hangen. Daar was men trots op de subtiele door mensenhand
vertegenwoordigers van de Stuurgroep en het Kwaliteit足足s足team
gemaakte hoogteverschillen die zo typerend zijn voor
van Regio Groningen-Assen. Het laatste culturele fenomeen tenslotte trof ik hier aan rondom de Luchthaven Groningen Eelde en haar plannen de landingsbaan te verlengen. De protestgroep VOLE [12]
Hunekussen Lambert Kamps
114
die hiertegen ontstond, voert al decennia fanatiek actie en heeft die baanverlenging tot op heden succesvol weten te blokkeren. De inzet, het inzicht en de inspanning waarmee deze groep opereert om hun woonomgeving zo mogelijk te vrijwaren van vliegtuiggeluiden, getuigt van een groot ruimtelijke ordeningstechnisch en strategisch inzicht. Niet verwonderlijk, de groep bestaat voor een groot gedeelte
12
17
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
uit gepensioneerde academici, managers en directeuren
manier alle waardevolle landschappen doorsnijdt. Mijn oog
die uit de stad in het groen zijn getrokken en de gewenste
viel meteen op het Noord-Willemskanaal, infrastructuur ĂŠn
waarden daarvan nu met hand en tand verdedigen. Het lijkt
landschap tegelijkertijd. In tegenstelling tot de druk bereden
soms wel of het vooral om voormalige top-downers gaat die
Groningerstraat en A28 - die strikt omgeven zijn door
bottom-uppers zijn geworden. De strijd zoals die zich rond
veel regels en zich vooral aandienen als dynamische plek
de luchthaven heeft afgespeeld, kan gezien worden als een
waarvanuit je het landschap waarneemt - en de spoorlijn -
toekomstmodel voor de ruimtelijke ordening in nederland
waarvoor hetzelfde geldt -. Het kanaal was ooit een levendige
en verdient het om nader bestudeerd te worden. Wellicht
verbindingsweg, [13] maar is inmiddels een zowel boven als
biedt ook deze situatie openingen voor cultuurhistorische
onder de waterspiegel zo goed als uitgestorven bak met
organisatietradities zoals de Marke en de informele
water. [14] ÉÊn beurtschipper vaart er twee keer in de week
historische plaatsen van overleg tussen niet gelijkgezinden
overheen en komt dan in de zomer een enkele recreatieboot
zoals de Brink.
tegen. Vanuit Groningen wordt er een stukje op geroeid, maar voor de visser is het er goed toeven. Dit kanaal is
Op welke manier kunnen deze culturele fenomenen, nieuwe
een slapende prinses die er op wacht om wakker gekust te
initiatieven en onderzoeksresultaten nu goed samen
worden.
gaan komen, en vooral waar kunnen ze het beste landen? Een plek springt dan direct in het oog. Een plek die de
Ook de kritische ruimtelijke ordeningsdenkers Bram Esser
verbinding tussen Groningen en Assen al sinds 150 jaar
en Rik Herngreen, die ik vroeg om de Koningsas te bereizen,
maakt en op een buitengewoon kalme en harmonieuze
zagen de potentie van het kanaal. Dit najaar maakte ik met
11 13
14
18
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
bekend dat het schip het zou verliezen van de vrachtwagen, zelfs als je van het kanaal een superdeluxe scheepssnelweg
Bram Esser Bermtoerisme
60
zou maken. Langzaam begint het kanaal uit deze vergissing te ontwaken. Zo staat de gemeente Assen op het punt om het kanaal weer dwars door de stad te verbinden met de Vaart. Maar om het kanaal echt te genieten is toch wat doorzettingsvermogen nodig. Op de ruim 25 kilometer van centrum Assen naar het Groninger Museum ontmoet je maar liefst 20 obstakels in de vorm van bruggen en sluizen. Zonder voorbereiding, telefoonnummers en wachttijden blijken die obstakels zelfs voor het kleinste bootje onneembaar.
Rik Herngreen Koningsas
106
Hoewel het kanaal tamelijk breed door het landschap snijdt, is het vanaf de A28 nauwelijks waar te nemen. Tot het voorjaar komt en een enkele boot zich er op waagt. Dan glijden plotseling achterin de door de houtwallen gevormde kamers in het landschap boten door het weiland en wordt vanaf de A28 het kanaal een vitrine voor de scheepvaart. Deze kwaliteit kan tijdens EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS [15] stralen tijdens het eerste wereldcongres voor woonboten
Lambert Kamps verkenningstochten en nodigden we de
of een treffen van scheepszelfbouwers. Schepen meren
Berlijnse theatergroep Urban Lies uit een theatrale excursie
graag af aan het Noord-Willemskanaal in die zomer, er
voor ons samen te stellen. Zij begrepen het fictieve karakter
zijn geen kosten en veel activiteiten. De programmering
van de Koningsas en wisten dat op enkele momenten
wordt in samenwerking met de vele partijen rondom het
goed te aarden. Over de geschiedenis van het kanaal leest
kanaal opgezet. Er zijn zwemwedstrijden met klunen om
u zometeen nog meer van Rik Herngreen. Hij schetst op
de sluis en roeiwedstrijden met wachten vóór de sluis. Er
smakelijke wijze hoe de logica het won van het gezond
wordt gevist, gekanood en met op afstand bestuurbare
verstand en het kanaal in de jaren ’70 van de vorige eeuw
miniatuurraceboten gestreden. Albert Heijn komt met
nog werd verbreed, verhard en hoe daarmee nagenoeg alle
een varende winkelboot voor alle schepen, roeiers en
bebouwing en fraaie oevers verdwenen. Ook toen al was
waterfietsers en het Shellstation aan de A28 volgt Bram
19
Hans Venhuizen Een jaar gebiedsintendant van de Koningsas
Essers advies op en legt een plank over de sloot om aan het
al zichtbaar. Hier kunnen de bezoekers knollen uit het veld
kanaal ijsjes te kunnen verkopen. Op verschillende locaties
krijgen om hun mobiele telefoon mee op te laden.
langs het kanaal worden Shakespeares Koningsdrama’s
In de Punt landde een uitzichttoren annex paviljoen van
opgevoerd. En op advies van Rik Herngreen worden de
ONIX dat zicht biedt op zowel de omliggende landgoederen
sluizen bij Vries aan één kant opengezet zodat het kanaal
alsook het heringerichte luchthaventerrein waar die zomer
deels leegloopt en de omwonenden voor eens over de
de eerste bescheiden vliegshow voor stille vliegtuigen met
bodem van het kanaal kunnen lopen.
motoren op biobrandstof wordt georganiseerd.
Begin en eindpunt van EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS
van de vorig jaar overleden kunstenaar Krijn Giezen
zijn de stationsomgevingen van Groningen en Assen en de
een amfibische werkplaats ingericht. Tien jaar geleden
iconische musea daar vlakbij. Hier kunnen de bezoekers van
ontwikkelde Giezen namelijk het ideale no-nonsense
de auto of het openbaar vervoer overstappen op speciale
amfibische vaartuig door een standaardcamper op twee
witte waterfietsen waarmee ze het kanaal gedurende
drijvers te plaatsen. Een ultiem icoon voor het gezond
meerdere dagen kunnen bereizen. Langs de oevers zijn
verstand. In het verlengde hiervan worden kunstenaars
kampeermogelijkheden ingericht. De rode draad door
uitgenodigd aan nieuwe vaartuigen te werken of ze hier af te
EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS wordt gevormd door de
meren als vertrekpunt voor vaartochten.
En bij het Transferium Haren wordt ter nagedachtenis
speciale programma’s op de vijf plaatsen langs het kanaal die we ‘vestibules’ zijn gaan noemen. Door de bouw van
EEN ZOMER AAN DE KONINGSAS biedt talloze aanknopings
bijzondere paviljoens ontstaan hier pleisterplaatsen waar de
punten voor samenwerkingen met partners en projecten
witte waterfietsen kunnen aanleggen. Ieder paviljoen bevat
langs het kanaal en culturele instellingen in de steden. Het
een beleefbare installatie die geënt is op de toekomstige
biedt een overzichtelijke reeks aan aantrekkelijke ervaringen
veranderingen van het landschap op die plek.
die zowel vanuit de kunst en cultuur als uit het denken over de toekomst van onze gebouwde omgeving gestalte krijgen.
In Assen kan het veldstation MIR van kunstenaar Alphons
In plaats van mensen door het gebied te sluizen biedt EEN
ter Avest neerstrijken. Ingericht met een experimenteel
ZOMER AAN DE KONINGSAS aanleidingen om het gebied te
laboratorium rondom de fascinerende wereld van de
gebruiken. Door gebruik ontstaan verhalen en betekenissen
waterzuivering. Waarmee de technieken achter de
en begint het gebied in de hoofden van de mensen te leven.
herinrichtingsplannen ervaarbaar worden gemaakt. Bij de kruising van het kanaal met de A28 hebben we een
Wanneer we er dan ook nog in slagen om de tegen die tijd
paviljoen van Frank Havermans geprojecteerd van waaruit
vers gekroonde koning Willem de Vierde een vrolijke intocht
sensorische ervaringen kunnen worden opgedaan en er
in het Noorden over het kanaal aan te bieden, dan zal de
contact kan worden gelegd met de sensibele snelweg.
gekunsteldheid van de naam en haar fictieve karakter snel
Bij Vries photoshopten we een paviljoen van Observatorium met rondom de eerste contouren van het energielandgoed
20
vergeten zijn en zal niemand zich nog afvragen waarom dit gebied eigenlijk de Koningsas wordt genoemd.
21
22
Voorstel voor een tweede jaar gebiedsintendant van de Koningsas Een belangrijke conclusie van het eerste jaar gebiedsintendant van de Koningsas is dat het Koningsasgebied veel aanknopingspunten biedt voor bijzondere ruimtelijke ontwikkelingen en nieuw gebruik, maar dat het als eigen autonome ruimtelijke eenheid niet manifest genoeg is om het als zodanig te gaan promoten en in de markt te gaan zetten. De Koningsas is een tussengebied dat toegangen biedt tot een aantal bijzondere cultuurlandschappen en dat de belangrijkste steden van het noorden van Nederland verbindt. Juist in deze functie als sleutel-as van de Regio GroningenAssen zit haar kwaliteit en met name hierachter houden zich de toekomstige kwaliteiten schuil. Vooral de potenties van het onderbenutte Noord-Willemskanaal, dat infrastructuur én landschap tegelijkertijd is, springen daarbij in het oog. Opzet
Anderzijds gaat er in het tweede jaar doelgericht gebouwd
In het eerste jaar gebiedsintendant is contact gelegd met
worden aan een netwerk van contactpersonen, instellingen
de verschillende overheden in het gebied en werden relaties
en verenigingen die een rol gaan spelen bij het daadwerkelijk
gelegd met vertegenwoordigers van (culturele) instellingen en
‘programmeren’ van de Koningsas en meer specifiek het
andere formele en informele spreekbuizen van de Koningsas.
Noord-Willemskanaal. Via projecten, die in samenwerking met
Gezien de wending die het project genomen heeft als uitkomst
partners uit vooral sport, cultuur en recreatie worden opgezet,
van de gesprekken en onderzoeken wordt het tweede jaar
gaat de Koningsas uitgroeien boven de wereld van bestuur,
gekenmerkt door het doelgericht uitbouwen van een meer
ambtenaren en het ruimtelijke ordenings vakpubliek. In het
publieksgericht netwerk.
tweede jaar gaat de nadruk liggen op het bij de Koningsas betrekken van een breed publiek van omwonenden,
Het voorstel is om enerzijds de opgebouwde adviespositie
belanghebbenden en belangstellenden.
voor bijzondere ruimtelijke kwaliteit verder te ontwikkelen en daarmee ook in het tweede jaar nieuwe (ontwerpende)
Programma
onderzoeken naar ruimtelijke ingrepen in samenwerking met
Bij het verder uitwerken van de opgestarte ruimtelijke
overheden en andere partijen te veroorzaken.
studies en het veroorzaken van nieuwe (ontwerpende)
23
24
onderzoeken, neemt de gebiedsintendant een stimulerende
Organisatie
en bemiddelende rol in. Er zal naar worden gestreefd dat
Gedurende het eerste jaar was de gebiedsintendant zowel
de studies rondom de luchthaven Groningen/Eelde, het
te gast bij de gemeente Tynaarlo als bij het Groningse
energietransitiepark in Tynaarlo, de waterzuivering in Assen
Platform GRAS waarmee intensief werd samengewerkt.
en de landschappelijke toepassing van sensortechnolgie
Voor het tweede jaar heeft de provincie Drenthe zich als
verder door de projectpartners zullen worden vervolgd
gastheer kandidaat gesteld. Ook is het plan om verder
op de mede door de gebiedsintendant gedefinieerde weg.
intensief met Platform GRAS samen te blijven werken, zij
Ook de omzetting van de bevindingen en aanbevelingen uit
beschikken over een ruime ervaring in de ruimtelijk-culturele
het onderzoek van Marinke Steenhuis verdienen de nodige
projectorganisatie en beschikken over een uitstekend netwerk
aandacht. En ook het opzetten van een onderzoek naar de
daarbinnen. Door de combinatie van de Koningsasprojecten
toekomst van de ruimtelijke ordenings participatie naar
met verschillende activiteiten van Platform GRAS, zoals
aanleiding van de rol die VOLE bij de ontwikkelingen rondom
de Pecha Kucha avonden en het jaarlijkse Boumagesprek,
de luchthaven speelt, behoort tot de mogelijkheden.
hebben de gebiedsintendantactiviteiten in het eerste jaar zowel organisatorisch alsook financieel en publicitair kunnen
Bij het programmeren van de Koningsas zal de gebieds
profiteren. GRAS is ook een uitstekende organisatorische spil
intendant zich ook meer van zijn initiërende kant laten zien.
voor het tweede jaar van de gebiedsintendant waarvanuit
In samenwerking met uiteenlopende projectpartners zullen
de inspanningen en relaties met de meest uiteenlopende
initiatieven worden genomen voor verrassende nieuwe
projectpartners kunnen worden gecoördineerd.
evenementen rondom de Koningsas zoals bijvoorbeeld een eerste wereldcongres voor woonboten of een treffen
Locatie
van scheepszelfbouwers. Er gaat voor worden gezorgd dat
Voor de organisatie van de gebiedsintendantactiviteiten
schepen graag gaan afmeren aan het Noord-Willemskanaal
volstaan de beschikbare werkplekken bij de provincie Drenthe
in de zomer, omdat er weinig kosten en veel activiteiten
en Platform GRAS. Als ankerpunt voor de verschillende
zijn. Er zijn zwemwedstrijden met klunen om de sluis en
activiteiten en evenementen is het mogelijk om tijdelijk een
roeiwedstrijden met wachten vóór de sluis. Er wordt gevist,
sterk zichtbaar schip af te meren op een strategische plaats
gekanood en met op afstand bestuurbare miniatuurraceboten
langs de Koningsas.
gestreden. Wellicht komt Albert Heijn met een varende winkelboot voor alle schepen, roeiers en waterfietsers. Op
Resultaat
verschillende locaties langs het kanaal worden Shakespeares
Het resultaat van het tweede jaar gebiedsintendant van de
Koningsdrama’s opgevoerd. En op advies van Rik Herngreen
Koningsas wordt een serie verrassende evenementen die
worden de sluizen bij Vries aan één kant opengezet zodat het
de potentie van het Noord-Willemskanaal en haar omgeving
kanaal deels leegloopt en de omwonenden voor eens over de
zichtbaar gaan maken en het daaraan op aanstekelijke wijze
bodem van het kanaal kunnen lopen.
verbinden van bijzondere actuele ruimtelijke ontwikkelingen zoals de mogelijkheden voor ‘de sensibele snelweg’ over
In het tweede jaar wordt een begin gemaakt met de
verrassende toepassingen van sensortechnologie rond de A28,
organisatie van de activiteiten waarvoor partners te vinden
de innovatieve ontwerpmogelijkheden voor de waterzuivering
zijn en financiering vanuit verschillende bronnen mogelijk is.
en de toekomst van de energiewinning in het landschap. Naast
De beste tijd hiervoor zal het voorjaar en de zomer van 2013
de werkzaamheden in de Koningsas wordt de benaderwijze
zijn. In het derde jaar van de gebiedsintendant kunnen deze
van de gebiedsintendant in het verbinden van cultuur met
activiteiten uit gaan groeien tot een fantastische ZOMER AAN
ruimtelijke ordening, op dusdanige wijze benoemd en
DE KONINGSAS die opgespannen zal gaan worden tussen de
gedefinieerd waardoor het ook in andere situaties bij andere
stationsomgevingen van Groningen en Assen en de iconische
opgaven in andere gebieden kan worden toegepast.
musea daar vlakbij. De rode draad van alle activiteiten vormt het op de meest uiteenlopende manieren overbruggen van de
Hans Venhuizen - gebiedsintendant Koningsas - februari 2012
afstand tussen Groningen en Assen en het zo ervaren van de ruimte die daartussen ligt.
25
De naam Koningsas werd voor het eerst gebruikt tijdens het Keuningcongres van 1996, vernoemd naar de Groningse sociaal geograaf Hendrik Jacob Keuning. Tijdens zijn leven verrichtte Keuning boeiende onderzoeken naar de relaties tussen de mens en zijn woonomgeving en de wijze waarop de mens zijn ambities met de technische mogelijkheden van de tijd binnen de beperkingen van het landschap weet te realiseren. Voor gebiedsintendant Venhuizen onderzocht cultuurlandschapshistorica Marinke Steenhuis Keuning 2.0, de actualisatiemogelijkheden voor de methode om landschap te duiden zoals Keuning die ontwikkelde. Welke facetten van zijn methodiek zijn nog steeds inzetbaar bij de actuele landschapsanalyse of kunnen dat met een kleine update worden?
VOORKANT Marinke Steenhuis
Keuning 2.0 Kroniek van de Koningsas Het gebied tussen Assen en Groningen behoort tot het landschap van mijn jeugd. Ik ben geboren in Groningen en groeide op in een Drents dorp, achttien kilometer ten zuiden van Groningen en twintig kilometer ten noorden van Assen. In 1973 liep ik met mijn vader op de autoloze zondag op de pas voltooide A28. Met mijn zus en twee broers droegen wij substantieel bij aan het voortbestaan van de dorpsschool, een gebouw met twee lokalen en dertig leerlingen verspreid over zes klassen. Later fietste ik eindeloos op en neer over de uitloper van de Hondsrug naar de middelbare school in de stad. De stad, dat is natuurlijk Groningen. Het Noord-Willemskanaal, de drager van de Koningsas, was in mijn leven niet meer dan een saaie streep in het landschap, in mijn geheugen vastgezet als de route die de onbereikbare jongen uit de vijfde met zijn Zundapp reed – drie magische weken lang zat ik achterop. Naar nu blijkt ben ik geboren en getogen in het Regiopark
de boerderij, terwijl het land met subsidies werd omge
Land van de Koningsas. Als gezin waren wij een exponent
vormd tot plas-dras natuur. Bij het recreatiepark aan het
van de trend die dit gebied vanaf eind jaren zestig nieuwe
meer werd een veld vol nieuwe huisjes gebouwd. Als je zo
vitaliteit gaf: het forensisme. Waarom vertrokken mijn ou
lang in een voor jou vanzelfsprekend dorpslandschap komt,
ders uit Groningen, wat was hun motief? Ze zochten een
zijn dat grote nieuwe dingen, maar ze vallen in het niet
huis met karakter, dorpsheid, landschapskwaliteit en ruimte,
bij de ontwikkelingen die andere gebieden in veertig jaar
met de voorzieningen van een universiteitsstad op twintig
doormaken.
minuten afstand. Ik woonde op een gradiënt, een grens van verschillende landschapstypen, en het vestigingsklimaat
Chaotisch ondernemerslandschap
dat mijn ouders kozen was daardoor ongekend gevarieerd.
Het begrip Koningsas bestaat sinds 1996 en is bedacht door
Voor ons was het landschap er gewoon – later bleek het de
historisch geograaf Hans Elerie, die erover schreef in het
maatstaf te zijn geworden voor mijn natuurbeeld. De kleine
tijdschrift Noorderbreedte. De aanleiding om dit gebied
dorpen om ons heen raakten meer en meer bevolkt door
een naam te geven was de aanleg van de zichtlocatie
jonge gezinnen, die opvallend genoeg niet op zoek waren
Tynaarlo, een bedrijventerrein bij Vriezerbrug dat de
naar nieuwbouw, maar in de bestaande woningen trokken.
ruimte tussen kanaal en oprit 35 van de A28 uitvult. De
Pas toen ik al lang vertrokken was, rond 2000, vonden de
verbinding van het dorp Tynaarlo met het bouwland
eerste grootschalige ontwikkelingen plaats. Op het erf van
langs het kanaal en de Wester es was vijfentwintig
boer Gies, onze achterbuurman, bouwde nieuwe import
jaar eerder losgeraakt door de aanleg van de snelweg.
met de Ruimte voor Ruimte-regeling een woonhuis naast
Toen er midden jaren negentig nieuwe op- en afritten
27
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas kwamen, was het lot van de tussenruimte bezegeld.
woon-werklandgoederen, recreatievaart en een snelle
Elerie wilde een ‘chaotisch ondernemerslandschap’ in
fietsverbinding: met het Noord-Willemskanaal als drager
de as Groningen-Assen voorkomen en bekritiseerde de
kon het gebied de Vechtstreek van het noorden worden,
provinciale nota Bedrijventerreinen in Drenthe, waar
terwijl tegelijkertijd de waardevolle landschappen ten westen
zichtlocaties als beleidsdoelstelling werden geïntroduceerd.
en vooral ten oosten van de Koningsas gespaard konden
De beloofde nieuwe werkgelegenheid, aldus Elerie, kwam
blijven. In tegenstelling tot de landschappelijke roofbouw in
er niet door deze terreinen, het gevolg was juist dat de
de Randstad (inmiddels opgerukt tot diep in het noorden)
ondernemersvoorkeur in de regio werd gefaciliteerd.
zou de Koningsas kunnen tonen dat economische activiteiten
Ondernemers kwamen af op de lage grondprijzen en
en de kwaliteit van een landschap goed kunnen samengaan.
vestigden zich voor een dubbeltje op de eerste rang. Elerie:
Als samenhangend concept zou de Koningsas tegenwicht
‘Op de etaleurskunst van de plattelandsondernemers zit
kunnen bieden voor de versnippering van het gebied tussen
niemand te wachten. (…) Een dergelijk vestigingsbeleid is
Groningen en Assen door ‘kleinsteedse belangen en eng
anno 1996 wel erg provinciaals. Bedrijvigheid uit Groningen
provincialisme.’
lokken met goedkope grondprijzen en etalagepolitiek komt neer op kortzichtige benutting van de stedelijke as
Regiopark
Groningen-Assen. Zo’n eenzijdige belangenafweging is in het
Elerie schreef zijn planologische visioen vanuit het besef en
westen en midden van ons land in de afgelopen jaren fataal
de liefde voor de landschappelijke waarden van het bredere
gebleken voor de kwaliteit van het landschap.’ Hij definieerde
gebied rond de Koningsas. En hoewel het begrip nooit echt
de ‘overruimte’ tussen de bundel van infrastructuur tussen
in de hoofden van beleidsmakers, laat staan van bewoners
Groningen en Assen als de Koningsas. De Koningsas wordt
verankerd raakte, kreeg het wel een vervolg. De Koningsas
gevormd door de Asserstraat/Groningerstraat, het Noord-
werd geagendeerd op het Keuningcongres van 1996. Na
Willemskanaal, de snelweg A28 en de spoorlijn. Deze vier
een eerste schetsronde in 1997 werd in 1999 de Regiovisie
verbindingsroutes ontstonden niet toevallig in de grenszone
Groningen-Assen 2030 ondertekend, die gold voor twaalf
tussen twee stroomgebieden - het afwateringsgebied van
gemeenten en twee provincies – een veel groter gebied
het Peizerdiep aan de westzijde en het stroomgebied van
dan de Koningsas. Het uitvoeringsconvenant voorzag in de
de Drentse Aa aan de oostzijde. Hier zag Elerie, in het
bouw van 55.000 nieuwe woningen en 1000 hectare nieuwe
jargon van midden jaren negentig, een ‘groene conurbatie
bedrijventerreinen. Tien jaar en een economische crisis
als spil in de opbouw van het stadsgewest Groningen-
verder pakte de regio Groningen-Assen de ambitie van de
Assen’ voor zich. Bedrijventerreinen in het groen, nieuwe
Koningsas op, en gaf stedenbouwkundige Enno Zuidema
28
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas in 2009 de opdracht een ruimtelijk cultureel concept met
worden dus, is de indruk, in dit concept geacht hun woon-
bijbehorende strategie uit te werken voor het Regiopark
en werkgebieden te plannen in de Koningsas. Beter op één
van het Stedelijk Netwerk Groningen-Assen. Dit regiopark,
plek de dynamiek concentreren, dan een nevel van kleine
waarin wonen, werken en recreatie een plek krijgen, valt
ontwikkelingen in het gebied uitsmeren, zo lijkt de gedachte.
samen met de overruimte tussen de infrastructuurlijnen en
Assen had dit bewust of onbewust al gedaan met het ten
moet de komende twintig jaar vorm gaan krijgen. Bestaande
noorden van de stad gelegen bedrijventerrein Messchenveld,
kwaliteiten moeten verder versterkt worden tot een zone
Vries had dit voor ogen met de woonwijk De Bronnen langs
waarin landschappelijke, culturele en recreatieve kwaliteiten
het kanaal, waarvoor de plannen inmiddels zijn bevroren.
voorop staan. Eén van de pijlers van het regiopark is, aldus Zuidema, het verbinden van de snelle wereld van doorgaande
Elerie had in 1996 een planologisch visioen, dat vijftien
infrastructuren tussen Groningen en Assen en de langzame
jaar later bestaansrecht heeft gekregen. Met het plan van
wereld van kwaliteitsgebieden als het Paterswoldse Meer, het
Zuidema is de Koningsas een ontwerpopgave geworden.
dal van de Drentsche Aa, de esdorpen en de landgoederen. De langzame wereld is het ‘Land van de Koningsas’ genoemd.
Kroniek van de Koningsas
Om de twee werelden te verbinden, moeten barrières in de
Heeft de ontwerpopgave Koningsas ook een eigen identiteit?
bereikbaarheid worden opgeheven. Drie elementen moeten
Wat is dat voor woord, Koningsas - de eerste hit met Google
van het gebied een geheel maken. Zogenaamde vestibules,
is een motoronderdeel (‘een staande as, direct naast de
die de snelle wereld van de trein en auto verbinden met
cilinder, die vooral bij oude (viertakt)motoren werd gebruikt
de wereld van de wandelaar en fietser. De vestibules zijn
om via kegeltandwielen de nokkenassen aan te drijven’).
uitgewerkt als groene ruimtes, haaks op de infrastructuur.
Met enige verbeelding zijn hier de steden Groningen en
Als tweede het Noord-Willemskanaal, de zieltogende
Assen in te herkennen, verbonden door een stalen pijp. Is de
waterverbinding tussen Assen en Groningen, die sterker als
Koningsas misschien een kwaliteitskeurmerk, verbonden met
pleziervaart- en fietsroute wordt geprogrammeerd. En als
koning Lodewijk Napoleon die rond 1800 grootse plannen liet
derde een padenstelsel door het gebied.
maken om Assen tot residentie om te bouwen? Kortom, hoe kan je het over de toekomst van een gebied hebben, zonder
In het Land van de Koningsas moet, tegenover het intensieve
de geschiedenis van dat gebied te kennen? Als er door de
woon-werkgebruik van de eigenlijke Koningsas, het sublieme
regio Groningen-Assen wordt nagedacht over een nieuwe
ontspanningslandschap het primaat hebben. De vier
streek, één die er nooit is geweest, is het nuttig om thema’s
betrokken gemeenten Groningen, Haren, Tynaarlo en Assen
of aanleidingen te vinden die de Koningsas geloofwaardig
29
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas maken en haar uit haar mentale gevangenis bevrijden. Want
herenliefde. (Het bewijst de duurzaamheid van plekken voor
een streek zonder verleden heeft nauwelijks bestaansrecht.
sociaal gebruik – nadat in 2007 de ontmoetingsplek Witte
Het gevaar is zelfs niet ondenkbaar dat zo’n gebied, zoals Ed
Molen langs de A28 werd opgeruimd, heeft deze activiteit
Taverne zo mooi beschreef voor de Haarlemmermeerpolder,
zich in hetzelfde gebied voortgezet.)
door het gebrek aan geheugen en mensen met een belang in het gebied, al snel het afvoerputje van de ruimtelijke
Daar ongeveer eindigt de stedelijke invloedssfeer en begint
ordening wordt.
de wildernis van Drenthe. Want zo was het eeuwenlang:
Wat zie je als je argeloos door het gebied rijdt? Het landschap
onder Eelde en de Punt begon de woestenij. ‘Opgerold als
en het kaartbeeld laten grote en kleine fragmenten en
een egel lag het landschap Drenthe tussen zijn venen’, zo
breuklijnen zien. Van noord naar zuid: de stadsrand met
schreef historicus Izaak Hendrik Gosses aan het begin van
zware infrastructuur en geluidswallen van Groningen, en
de twintigste eeuw. Net buiten het regiopark is ze gevonden,
woonschepen in het kanaal. Dan in de watervlaktes van
het meisje van Yde, aan de rand van de Zuideres. De vondst
Hoornse en Paterswoldse meer met pal langs de A28 de
ongeveer op deze plek, door turfstekers, van haar 16-jarige
idyllische Hoornsedijk waarover het Pieterpad voert, aan
in het veen geconserveerde lichaam is nu de enige plek
de oostkant van de A28 geflankeerd door de villa’s en
waar het landschap wordt uitgelegd, op niet mis te verstane
stadsbuitenplaatsen langs de Rijkssstraatweg in Haren, beste
wijze met een bord en een groot veld van zwerfkeien. Voor
woongemeente van 2011. Weer terug aan de westkant van
terloopse ontroering over dit 2000 jaar oude meisje is hier
de snelweg ligt de nieuwe natuur van Natuurmonumenten
geen ruimte. We gaan verder: een nieuw fietspad door de
en Staatsbosbeheer in polder Lappenvoort, gevolgd door
ruilverkavelde Ydermaden, tussen spoor en snelweg, voert
een abrupte overgang naar de afgehekte terreinen van
sinds kort langs de Drentse Aa en doet reeds zijn best om
de bloemenveiling en vliegveld Eelde. Dicht tegen de
de recente belofte van verbindingen in te lossen. Verderop,
snelweg ligt het horecapaviljoen van visplas Sassenhein
bij de sluis onder Yde, bewerken boeren de rond 1930
met ten zuiden, aan weerszijden van de A28, flarden van
ontgonnen heidevelden en esgronden ter weerszijden van
het landgoederenlandschap rond Glimmen. Steeds is het
het kanaal. En daar is -ie dan: de zichtlocatie, gemarkeerd
weggetjes inrijden, toch geen doorgaande verbinding,
door een haas op een heuvel en - alweer - zwerfkeien.
omkeren en opnieuw proberen. Per fiets gaat dat overigens al
Het landschap verderop doet Engels aan, met grote
een stuk beter. Langs de snelweg liggen vreemd aandoende
monumentale boompartijen en zandpaden. Het regiopark
ontoegankelijke waterplassen, doorkruist met een stelsel
is hier weer wat breder, de A28 buigt er dwars doorheen.
van weggetjes waar mannen in auto’s op zoek zijn naar de
Bij Ubbena springt een gloednieuwe serrestal in het oog,
30
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas en niet veel verder begint de bebouwde kom van Assen, al van verre aangekondigd door hoge nieuwe gebouwen van bedrijventerrein Messchenveld. Daar splitst het NoordWillemskanaal, om te eindigen in de havenkom aan de
Enkele episodes, van noord naar zuid
Assense Industrieweg. Maar ik vermoed dat we het Regiopark dan al verlaten hebben.
Verdienmodel Het verdienmodel van het nooit echt lucratieve publiek-
Een tocht door het Regiopark Koningsas is een route
privaat aangelegde Noord-Willemskanaal was gebaseerd
zonder samenhang en op het eerste gezicht weinig
op het heffen van sluisgeld voor houttransporten. Dat
aanknopingspunten voor een narratieve laag, een verhaal
ging per balk: vijf cent voor een eiken balk, drie cent
dat het gebied tot een geheel maakt, tot een bestemming
voor een grenen balk. Initiatiefnemer van de N.V. Noord-
met een bepaalde herkenbaarheid en aantrekkingskracht.
Willemskanaalmaatschappij, die het kanaal liet graven, was
Onder de waarneembare wereld is het mogelijk dezelfde
J.W.C baron van Ittersum, oud-burgemeester van Groningen,
tocht te maken door bijna verdwenen of onzichtbaar
die een concessie voor honderd jaar exploitatie in de wacht
geworden stukken van de Koningsas. Kaartenreeksen, foto’s,
sleepte. Na het aflopen van de concessie in 1956 kwam
literatuur en archiefbronnen geven prijs hoe deze zone laag
het kanaal in handen van het rijk en werd het verdiept
over laag en vanuit verschillende maatschappelijke claims
en verbreed voor grotere schepen. Het was te laat: de
op de ruimte is gebruikt. Er zijn niet alleen infrastructurele
snelweg was het nieuwe handelskanaal geworden. Nog geen
breuken in het gebied, het landschap, de bodem en het
honderdvijftig schepen passeren er per jaar, tegen 2500
ontwateringssysteem zijn keer op keer aangepast en
pleziervaartuigen.
omgevormd naar de noden van de tijd – soms tijdelijk en uitwisbaar, soms heftig en onomkeerbaar. Fotograaf Harry
Oorlogslandschap en een mislukt moeras
Cock maakte opnames langs het kanaal op precies hetzelfde
De Koningsas bevat rudimenten van een verdedigingslinie
standpunt als opnamen van dertig, veertig of honderd jaar
en bij Glimmen een recent volgens natuurdoeltypen en
geleden. Met een hoogwerker maakte hij het Groningse
gidssoorten bedacht moeras, dat door een meetfout een
panorama opnieuw, een vedute van de 21e eeuw.
mislukt moeras werd.
31
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Proefboerderij en landbouwschool
Koningsas te vinden, maar ook nog tastbaar aanwezig in hun
Bij Haren werd in 1853 een immense proefboerderij
gigantische grafmonument op de Zuiderbegraafplaats.
voor landbouwexperimenten gesticht door de Groninger Maatschappij voor de Landbouw, met daaraan verbonden
De modegiganten van de familie Meddens zagen ook een
een landbouwschool.
combinatie van leisure en profijt in het gebied. Ze kochten in 1900 het tweehonderd hectare grote ontginningslandgoed
Kolonielandschap
Heidenheim langs het kanaal onder Vries, en lieten een
In de Koningsas lag boven Tynaarlo het kolonie-dorp
manege met koetshuis bijbouwen. De manege is er nog,
Filadelfia, gebouwd door de christelijke vereniging tot
alsmede enkele woningen en boerderijen langs het kanaal.
stichting en instandhouding van arbeidskoloniën ‘Het Hoogeland’. Met een eigen fonds en een eigen tijdschrift
Bulderbaan
runde de vereniging deze mini-samenleving, compleet
De Koningsas is ook het toneel van de ruim veertig jaar
met woningen, kerkje en een verpleeggebouw. De
aanhoudende strijd om de baanverlenging van vliegveld
directeurswoning van Filadelfia aan de Groningerweg 4
Eelde, waarbij het archief van de activisten van toen het
herinnert nog aan deze episode.
begin van het verlies van vertrouwen in de overheid laat zien. Dankzij een lobby van de Gasunie en de Groningse
Bouwend grootkapitaal
universiteit en het dreigement van honderden miljoenen
De Koningsas is ook het gebied waar grootindustriëlen
waardeverlies op onroerend goed, veegde de Raad van
hun invloed ruimtelijk lieten gelden. Landbouwindustrieel
Bestuur van de N.V. Luchthaven Eelde in de zomer van
W.A. Scholten (1819-1892) en zijn zoon, kunstmecenas
1968 de ‘bulderbaan’ van de tekentafel. Om het plan twee
Jan Evert Scholten (1849-1918) verdienden hun geld in de
jaar later opnieuw in de pers te brengen, nu nadert het zijn
veengebieden en het aardappelzetmeel, en gaven het uit
ontknoping.
in de Koningsas. ’s Winters woonden ze in Villa Gelria langs de Hereweg net buiten de stad, zomers keken ze vanuit hun
Marke
buitenhuis de Paalkoepel uit over het Paterswoldse Meer.
Eén van de meest fascinerende onderdelen van collectief-
W.A. Scholten liet de Nijveensterkolksluis voor de pleziervaart
particulier opdrachtgeverschap, een modewoord van nu, is
bouwen, waarmee de oude loop van het Hoornsediep met
het middeleeuwse markesysteem (in Groningen: hemrik) dat
het Paterswoldsemeer werd verbonden. De Scholtens zijn
in de Koningsas nog steeds functioneert. Een marke (grens)
niet alleen met hun mentale en gebouwde erfgoed in de
was een collectief van boeren dat samen het gebruik van hun
32
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas gemeenschappelijke grond rond het dorp reguleerde. Marke
private samenwerking in verschillende mengvormen. Of het
is ook de benaming van het gebied dat bij een dorp hoort. De
nu een marke, een waterschap, een ontginningslandgoed of
marke was geen vrijblijvende commune maar een sociaal-
een arbeiderskolonie betrof, in al die samenwerkingen ligt
economisch systeem dat de wederzijdse afhankelijkheid van
de waarlijke ‘fine Dutch tradition’, de innovatieve vormen van
dorpsbewoners onderling in regels en gebruiken vastlegde.
samenwerking, voortkomend uit het telkens veranderende
Geld kwam er niet aan te pas. Landbouwgronden, woeste
landgebruik. Wat zou er gebeuren als we een aantal thema’s
gronden, landbouwwerktuigen, het aanwezige loo (bos)
serieus nemen en bijvoorbeeld het markesysteem evalueren
voor houtkap, het potstalsysteem om mest te genereren,
op bruikbare elementen voor het heden? In het zoeken
onderhoud van de brink met de brandvijver, kortom alle
naar alternatieve eigendomsmodellen voor woon- en
aan het bodemgebruik en vestigingsmilieu verbonden
werkinitiatieven kan die (andere) modieuze verkoopterm
activiteiten waren in regels en rituelen vastgelegd. Koning
‘naboarschap’ dan werkelijk inhoud krijgen. Wat is een
Willem I zorgde er met de Markewetten uit de 19e eeuw
ontginningslandgoed in de 21e eeuw? Hoe kan de typologie
voor dat markegronden toegewezen moesten worden aan
van de kolonie opnieuw gestalte krijgen?
particuliere eigenaren. Pas met de komst van de kunstmest
Het zijn potentiele verrijkingen voor het stadslandschap
en de start van de heideontginningen rond 1900 werden alle
van de Koningsas, maar als ruimtelijke artefacten misschien
kavels apart toegewezen. Hoewel de gronden verdeeld zijn,
nog te fragmentarisch om als drager van een regiopark te
zijn in de vereniging van Drentse boermarken zijn nog altijd
fungeren.
87 boermarken actief. Landbouwmachines worden collectief gebruikt en zijn op de website te reserveren.
De ambitie van het regiopark veronderstelt een gebied met parkachtige kenmerken, een zone waarin, aldus het ontwerp
Het zijn zo maar wat ruimtelijke en sociale
van Zuidema, ‘landschappelijke, culturele en recreatieve
aanknopingspunten die de programmering van de
kwaliteiten voorop staan.’ In een samenleving waarin
constructie Koningsas en het Land van de Koningsas
authenticiteit het nieuwe massaproduct is, groeit de vraag
kunnen versterken. Al deze dingen - een arbeiderskolonie,
naar landschappen en plekken met karakter en geschiedenis.
een ondernemer die publieke werken financiert, een
Daarbij doet zich iets merkwaardigs voor. Authenticiteit laat
systeem van middeleeuws grondgebruik - je glimlacht er
zich nauwelijks kunstmatig construeren.
nog eens om en gaat over tot de orde van de dag. Maar het
De meest verbazingwekkende vondst uit dit onderzoek
interessante van deze voorbeelden is dat ze ons telkens
ligt verstopt in de archieven. Het is het manuscript van het
andere vormen van collectiviteit laten zien, van publiek-
nooit vastgestelde streekplan voor Noord-Drenthe uit de
33
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas jaren dertig, waar elf gemeenten in 1934 op eigen initiatief
gemaakt voor het grondgebied van Zuidlaren, Vries, Eelde,
mee begonnen. De poging die ik deed om de Koningsas
Peize, Roden, Haren, Hoogezand, Leek, Hoogkerk, Noorddijk
van een geheugen te voorzien is in dit streekplan op
en Groningen.
grondige wijze waargemaakt. Geheel in de traditie van de streekplanning van de jaren dertig bevat het manuscript een
Het motief van de burgemeesters: het vasthouden van het
complete sociaal-economische, waterstaatkundige maar ook
unieke vestigingsklimaat van dit gebied, dat zijn karakter
historische schets van Noord-Drenthe in de jaren dertig. De
ontleent aan het natuurschoon. Dat natuurschoon stond
auteurs: de Groningse stedenbouwkundige ir. J. Beckering
echter van twee kanten onder druk. Uit de inleiding
Vinckers en de Veendamse sociaal geograaf dr. H.J. Keuning.
van het streekplan, gepresenteerd in 1938: ‘Het betreft
Inderdaad, de Keuning van de Keuningcongressen.
hier voornamelijk de bescherming van een gebied, rijk aan natuurschoon, dat voor de daaromheen gelegen
Een streekplan voor Noord-Drenthe, 1934-1940
bevolkingscentra van groote waarde is, mede als
De jaren dertig waren de tijd van voortwoekerende
natuurschoonarme streken zijn gelegen, waar bovendien
lintbebouwing, met sociale en financiële ontwrichting van
nog elke vierkante meter grond aan cultuurdoeleinden is
kernen tot gevolg, de komst van het autoverkeer, wilde bouw
dienstbaar gemaakt. In het natuurschoonrijke gebied vindt
van zomerhuisjes en de teloorgang van het traditionele
echter tengevolge van de voortschrijdende agrarische
landgoedbeheer. Het beroemde Hollandse stelsel van
ontwikkeling voortgaande ontginning van heidevelden
ruimtelijke wetten en regels bestond nog nauwelijks, en
en boschterreinen plaats, waardoor het natuurschoon
alleen grotere gemeenten voldeden met frisse tegenzin,
in sterke mate wordt aangetast, alsmede de meest
en vaak na excessen aangespoord door de provincie, aan
stelselloze verspreide bebouwing in allerlei vormen,
de verplichting om een uitbreidingsplan op te stellen. Niet
van landarbeiderswoningen tot renteniersbehuizingen,
zelden leverde een gemeente een uitbreidingsplan in waarbij
zomerhuisjes en consumptie-inrichtingen.’ Het doel
het gehele grondgebied was verkaveld met villaparken,
van het streekplan was ten eerste een analyse van de
goed voor de gemeentekas. Toch besloten elf gemeenten
‘structuurveranderingen in het gebied’, om daarna ‘na
rond de stad Groningen, daartoe aangespoord door de
te gaan hoe de verdere ontwikkelingsmogelijkheden
Commissarissen der Koningin van Groningen en Drenthe,
kunnen worden geleid tot een min of meer evenwichtigen
om de ruimtelijke ontwikkeling van hun grondgebied in
eindtoestand, waarin op bevredigende wijze aan de
onderlinge samenhang te beschouwen. Het streekplan is
verschillende tegenstrijdige gebruikseischen wordt
34
ontspanningsgebied, daar de bevolkingscentra zelf in
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas tegemoet gekomen en waarbij tevens zooveel mogelijk het
gespecialiseerd in de stedenbouw. Hij kende het gebied
natuurschoon wordt gespaard.’ Het ging er dus om, in andere
op zijn duimpje, door zijn stedenbouwkundig advieswerk
woorden, om het laadvermogen van het streekplangebied
voor meer dan twintig gemeenten in Groningen en Drenthe,
voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen te bepalen.
onder andere Baflo, Beerta en Warffum, Zuidlaren, Anlo en Norg. Hij ging in zijn ontwerpen uit van de spankracht van
Het streekplan zou voor de betrokken gemeenten
het landschap, en probeerde bijvoorbeeld voor Norg een
een bindend document zijn dat de benodigde nieuwe
bouwplan op het mooiste stuk van de weg Donderen-Norg te
verkeerswegen aangaf, alsmede de toekomstige bestemming
voorkomen.
van terreinen met aanwijzing van de gedeelten, geschikt voor bebouwing en de plaatsen, die als natuurruimten in
De tweede auteur en de onderzoeker van het streekplan
stand moesten blijven. De uitbreidingsplannen, die voor
was Hendrik Jan Keuning (1904-1985) die van 1948 tot
de afzonderlijke gemeenten opgesteld gingen worden,
1974 hoogleraar economische en sociale geografie aan de
moesten zich vanzelfsprekend voegen naar het streekplan.
Rijksuniversiteit Groningen was. Keuning was een ongekend
Dat was sleutelen aan een draaiende motor, want helaas, zo
veelzijdige wetenschapper, die via een studie geschiedenis
valt te lezen in de inleiding, waren de uitbreidingsplannen
bij de sociale geografie terechtkwam. Vanaf 1930 doorliep hij
van de grote woongemeenten Eelde, Haren en Groningen
een loopbaan waarin theorie en praktijk elkaar afwisselden.
bij de start van het werk al vastgesteld, of ontbrak de
Bij het Centraal Bureau voor de Statistiek volgde hij als
wil tot samenwerking. Met de overige gemeenten werd
hoofd van de afdeling Handels- en Vervoersstatistiek de
wel overeenstemming bereikt. Grote pleitbezorger van
ontwikkelingen van de samenleving op de voet. In dezelfde
het streekplan was dr.ir. F. Bakker Schut, Inspecteur van
periode promoveerde hij in 1933 op een duizelingwekkend
Volkshuisvesting in de provincies Groningen en Drenthe. Het
proefschrift over de Groninger Veenkoloniën. Het boek
was zijn taak om alle gemeentelijke uitbreidingsplannen te
is een zogenaamde regionale monografie, wat erop neer
toetsen, en in zijn eentje bracht hij een planologisch regime
komt dat een streek als een personage wordt beschreven
in praktijk dat opmerkelijke parallellen vertoont met de
en de relaties tussen het menselijk welvaartsstreven en de
tegenwoordige pogingen om de ruimtelijke ordening vanuit
gevolgen daarvan voor het ‘gelaat’ (de term is van Keuning)
het provinciaal belang opnieuw uit te vinden.
van de streek centraal staan. In zijn oratie ‘Regionalisme’ uit 1949 stelde Keuning het begrip ‘genre de vie’ centraal. Met
Als ontwerper werd gevraagd ir. J. Beckering Vinckers, die
dit dynamische begrip duidde hij op het innovatieve talent
zich bij architectenbureau Hoekzema te Groningen had
van de mens om het oer-productieproces, ooit bepalend
35
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas geweest voor het ontstaan van de levensstijl van een streek,
hij zich de biograaf van de streek toont. In de hoofdstukken
telkens weer om te vormen waarmee de levensstijl verandert
behandelt hij de waterstaatkundige, bodemkundige,
maar toch zichzelf blijft. Keuning schreef net zo makkelijk een
economische en sociaal-culturele toestand van het gebied,
genetische beschouwing over de ontwikkeling van esdorpen
de verdeling van de bevolking en de bestaansbronnen.
als het vuistdikke Mozaïek der functies (1955), een overzicht
Het zoeken naar agrarische ontwikkelingsmogelijkheden
van de Nederlandse regio’s en hun economische bijdrage
vormde het uitgangspunt voor het streekplan. Kan er
aan de nationale volkshuishouding op vier momenten
ruilverkaveld worden, en in hoeverre is het verantwoord
in de tijd, te beginnen bij het jaar nul. Hij vernieuwde de
om de waardevolle natuurgebieden te sparen ondanks
geografie door multidisciplinair naar landschapsvorming
de economische druk tot ontginning – het is één van de
te kijken – hij verbond de occupatiegeschiedenis en het
hoofdvragen die Keuning impliciet beantwoordt met
stelsel van culturele gewoonten met het landschapsbeeld.
een apart bijgevoegde, 25 pagina’s lange inventarisatie
De streek als uitdrukking van cultuur, mentaliteit en wijze
van waardevolle natuurterreinen. (‘Strubben en heide-
van bestaan - Keuning verwees naar het Franse ‘pays’
terreintje ten westen van Vries: de eikenstrubben zijn
- was met de opkomst van de geografie als wetenschap
plantensociologisch interessant, daar enkele eikenboschjes
onderwerp geworden van een theoretisch begrippenkader.
aan de rand van de eschakkers behooren tot het typische
Als vertrouwd beschouwde streekgebonden samenhangen
Querceto-Carpinetum stachyetosum, waarin verder van de
verdwenen door de opkomst van nieuwe landbouw- en
esch af steeds meer elementen van Querceto-Betuletum
industriële ontwikkelingen, waardoor andere ruimtelijke
binnendringen.’ Paterswoldse meer: ‘Talrijke Carex-
samenhangen ontstonden. In economisch opzicht was de
soorten, waaronder veel niet-alledaagsche als b.v. Carex
regio in opkomst, maar mentaal was de streekgebondenheid
filiformis, Carex lepidocarpa, Carex pulicaris, groeien in
nog verre van verdwenen.
het Friescheveen, waar bovendien een vuilstorting van de gemeente Groningen tot standplaats dient van vele zeldzame
De dertigjarige Keuning werd een jaar na zijn promotie
exoten.’)
gevraagd om het streekplangebied Noord-Drenthe sociaal geografisch te onderzoeken. Hij deed dat, net als bij de
De hoofdstukken van Keuning
Veenkoloniën, door het landschap en het bodemgebruik
Keuning begint zijn studie met het onderscheid tussen
vanuit de omslagmomenten in de geschiedenis te
de invloedssfeer van de stad Groningen (‘onbetwist de
beschrijven. Anderhalf jaar na de opdrachtverstrekking
metropool van het noordelijk deel van ons land’), en die
leverde hij een manuscript van honderden pagina’s, waarin
van het landschap Drenthe. Groningen, aanvankelijk een
36
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Drentse stad onder het bewind van de Utrechtse bisschop,
van gronden zeer doen afnemen, maar de waterschapslasten
controleerde vanaf de vroege middeleeuwen door slimme
drukken wel zwaar op de landerijen. In het hoofdstuk ‘Het
handelsstrategieën steeds grotere gebieden. Waterwegen
gebruik van de bodem’ behandelt Keuning het agrarisch
werden uitgediept (om de opbrengsten van het Hogeland
gebruik van de grond en plaatst die in historisch perspectief.
en het hout vanuit de Oostzee te vervoeren), vergraven
Met als ijkpunt 1936 treft hij een landschap aan dat enorm
(om met het Stadskanaal belasting te kunnen heffen op de
in verandering is: grote stukken heide zijn ontgonnen en
veenkoloniale turftransporten). Noord-Drenthe was anders,
als cultuurgrond in gebruik genomen, terwijl het karakter
een heel eigen, ‘vrije boerenrepubliek’, die zich in diezelfde
van de streek van akkerbouw in veeteeltgebied (met
vroege middeleeuwen ontworstelde aan de bisschoppelijke
akkers voor diervoeder) is veranderd. Het Drents Plateau
invloed en in economisch en sociaal opzicht een in
kan worden onderverdeeld in een aantal dorpsgebieden,
zichzelf besloten gebied was. Innovatief door het collectief
georganiseerd rondom het collectief grondgebruik van de
grondeigendom in de marke, mysterieus door de vele woeste
marke. Hij beschrijft het potstal-bemestingssysteem, dat
gronden, witte wieven en volksgebruiken.
door de komst van de kunstmest in onbruik raakte, waarmee
Illustratief in dit verband is de typering van de kunstschilder
ook de schapen verdwenen – en de bebossing toenam. De
Reinhart Dozy in het tijdschrift Drenthe van 1930: ‘Aan de
groepering van boerderijen rond de brinken komt aan bod,
Drenthen, zooals aan alle lieden van ’t Noorden, kan men
de hiërarchie van landeigenaren en de logica achter de
terdege bemerken, dat zij nooit overheerscht zijn geworden,
‘concentrische groepering’ van de Drentse dorpsgronden:
noch door adel noch door een kerk. Dat heeft een waardig,
essen, groenlanden en woeste gronden. Toch is er nog veel
zelfbewust en zelfstandig denkend ras gevormd, afkeerig
woeste grond aanwezig. Enerzijds is dit een bodemreserve
van slaafsche vormen, en met een hun speciaal eigen
voor de landbouw, zo schrijft Keuning, anderzijds bieden
gevoelsleven, dat ik zeer hoog stel, een ras daarbij vol latente
deze woeste gronden recreatiemogelijkheden voor de
kracht en dat niet gedesoriënteerd is door al hetgeen de
verstedelijkte randgemeenten. ‘In het onderstaande zal
moderne tijd al voor veranderingen heeft medegebracht.’
dan ook worden getracht na te gaan, op welke wijze zulks kan worden bereikt, zonder dat de agrarische belangen
In een uitgebreid waterstaatkundig hoofdstuk komt Keuning
van Noord-Drenthe hierdoor ernstig behoeven te worden
tot de conclusie dat de opkomst van de waterschappen vanaf
geschaad.’ In het economisch-geografisch hoofdstuk
1910 de waterstaatkundige toestand in het streekplangebied
constateert Keuning dat zich langs het Noord-Willemskanaal
sterk heeft verbeterd. Het gebied is inmiddels ‘diep
en de rijksweg Groningen-Assen en langs de spoorlijn – de
ontwaterd.’ De regulering van de Hunze heeft het blank staan
latere Koningsas dus – een sterke toename van bebouwing
37
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas heeft plaatsgevonden. Industrie is er overigens nauwelijks
en de groei van een Groningse stadswijk in de gemeente
in het landelijk deel van het streekplangebied, op de
Oosterhoogebrug. Ruilverkaveling kon de oplossing bieden
melkbussenfabriek in Tynaarlo en de acht zuivelfabrieken
voor de versnipperd gelegen esgronden, ook werden de
na. Vervolgens worden alle afzonderlijke gemeenten
teeltverbeteringsmogelijkheden voor suikerbieten en
economisch-geografisch onderzocht en geduid, wat
fabrieksaardappelen uitgebreid beschreven. Als nieuwe
fascinerende typeringen oplevert, vooral van de stad
mogelijkheden voor industrie noemt hij onder meer
Groningen. Het archief van het streekplan bevat ook de
brandstof uit suikerbieten en broodfabrieken – allemaal
geboorte van de A28, zo blijkt uit een brief aan de minister
‘grondgebonden’ verwerkingsbedrijven. Als interessante
van Waterstaat uit 1935. De hoofdroute over de Hondsrug, de
aanbeveling in dit verband spreekt Beckering Vinckers over
zes meter brede Rijksstraatweg lijdt aan ernstige congestie
de mogelijkheid van landbouwkolonies in samenhang met
en ongelukken gebeuren dagelijks. In het wegprofiel ligt
bijpassende industrie, zodat de bewoners ook buiten het
ook nog een trambaan. Verbreding van de weg zou fatale
landbouwseizoen werkzaam kunnen zijn. ‘De voordeelen
gevolgen hebben voor het profiel: de aanliggende villatuinen
zijn behalve de materieele, ook van maatschappelijken en
en de zware wegbeplanting van eiken zouden ervoor moeten
geestelijken aard. Zijn bestaan hoofdzakelijk in ontwikkeling
sneuvelen. In de brief wordt gespeculeerd op een apart tracé
van het zelfstandigheidsbesef en het geestelijk evenwicht
vanaf Vries naar Groningen, dat het Paterswoldsemeer spaart
dat een gevolg is van het werken onder den vrijen hemel,
en het snelverkeer dwars door het Bunnerveen en de Peizer-
het samenleven in een dorpsgemeenschap versterkt de
en Eeldermaden moest leiden. Zo is het niet geworden –
onderlinge band tusschen de leden (..).’ Ook footloose
maar de discussie begon hier.
vestigingen van industrieën zijn in opkomst, aangemoedigd door goedkope bouwgrond en autoverkeer. In verband
Vanaf hoofdstuk zes , ‘De woongebieden in verband
met hun ligging in het ‘vrije landschap’ moeten hier hoge
met de economisch-geografische structuur’, neemt
eisen aan de bouwkundige vormgeving en beplanting
stedenbouwkundige Beckering Vinckers het over. Een
gesteld worden – om ‘etterende zweren’ te voorkomen. In
ontwerp in de huidige, ruimtelijk verbeeldende zin van het
wonen in het landelijk gebied zag Beckering Vinckers geen
woord, maakt hij niet. Veeleer is het stuk een koers, een
probleem, ‘mits het op ordelijke wijze geschiedt en niet tot
richting voor het streekplangebied, waarbij hij Keuning’s
vernietiging van natuurschoon leidt.’ Ook arbeiders zouden
analyse met de trends in bebouwing, landbouw en industrie
buiten kunnen wonen, in een vrijstaand huis met een erf,
en verkeer verbindt. Geprojecteerde villaterreinen van Haren
‘waardoor een arbeidersklasse wordt gekweekt met grooter
tot de Punt, lintbebouwing ‘in den meest verwerpelijken zin’
verantwoordelijkheidsgevoel en grooter zelfstandigheid,
38
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas welke minder geneigd is tot onrust en politieke uitspattingen
mogelijkheden van een nieuwe landschappelijke gedaante,
dan het in huurwoningen levende bezitlooze proletariaat der
die het gevolg is van de introductie van de kunstmest
groote steden.’
rond 1900, het autoverkeer, de toegenomen vrije tijd en het forensendom. Keuning en Beckering Vinckers
Hoofdstuk 7: een historische analyse van de hoofdwegen
en de gemeentebesturen waar zij voor werkten waren
en het handelsverkeer in het streekplangebied. Vooral de
vooruitgangsdenkers, maar streefden ernaar de fysieke
radiale wegen voor het secundaire verkeer van en naar
gevolgen van de vooruitgang zo behoedzaam mogelijk in
Groningen hadden verbetering nodig – ‘een probleem, dat tot
het landschap in te bedden. Daarmee tonen zij zich verwant
het uitbreidingsplan van Groningen behoort.’
aan contemporaine ontwerpers als ir. P. Verhagen, wiens
Veel aandacht is besteed aan alle mogelijke verbindingen
professionele missie het was om binnen de kaders van de
met het vliegveld Eelde. In de zomer van 1931 werd een
streek vernieuwing mogelijk te maken - de regio toe te laten
proefdienst op Amsterdam gevlogen, op het moment dat
- met behoud van de identiteit en de samenhang. Juist in
het streekplan verscheen waren de nachtverlichting en het
landelijke gebieden, schreef Verhagen tijdens de oorlog, was
stationsgebouw gereed. Met welke werkgelegenheidscijfers
het cruciaal om het ‘wezenlijk bepalende van een landschap’
de voor- en tegenstanders ook nu nog komen, ook toen al
te onderzoeken, omdat het landschapsbeeld hier immers veel
werd het als een prestigieus en opwindend project gezien.
sterker door beplanting dan door bebouwing werd bepaald. In te moderniseren landschappen ging het erom, ‘de deur
Het meest literaire deel van Beckering Vinckers tekst betreft
open te zetten voor de traditie, zonder aan de bedrijfseisen
zijn beschouwing over het natuurschoon. Hier analyseert
van vandaag tekort te doen.’
hij het landschapsbeeld aan de hand van begrippen als openheid en beslotenheid, contrast en kleur. Vier categorieën
Tussen Keuning en de Koningsas ligt bijna een halve eeuw,
ontspanningsgebieden, oplopend in gebruiksintensiteit,
maar er is alle aanleiding om de twee te verbinden. Het
moesten het streekplangebied als regionaal gebied van de
manuscript ontroert omdat het landschap als een personage,
stad Groningen aantrekkelijk houden. Voor toeristen van
met een karakter en een carrière, heel precies wordt
buiten suggereert Beckering Vinckers een fietspadennet.
beschreven. De kracht daarvan is ongelofelijk. Keuning en Beckering Vinckers tonen overtuigend aan dat het
Het Streekplan Noord-Drenthe is een schets voor een
landschapsbeeld van het gebied ten zuiden van Groningen
gebied dat niet schoksgewijs, maar geleidelijk van gedaante
het ware kapitaal vertegenwoordigt. De begrippen hebben
veranderde. Het ademt angst én verrukking voor de
niets van hun vitaliteit verloren en laten ons vanuit de
39
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas inhoud als nieuw naar het gebied kijken. Keuning brengt
van Drenthe en Groningen en de Contactcommissie voor
het landschap in woorden tot leven, zoals de aarde in
Natuur-en Landschapsbescherming, bijna allen woonachtig
een Discovery documentaire aan je oog voorbij trekt. Een
in het streekplangebied, stelde een alternatief streekplan op.
handelseditie van dit bijzondere manuscript zou alleen al
‘Tijdens de hoorzittingen is de door GS en PPD geliefkoosde
om deze reden gerechtvaardigd zijn – waarbij de tekst dan
beeldspraak ‘het (natuurlijk) milieu moet worden gezien
vergezeld kan gaan van eenzelfde tekst, met als ijkpunt 2012.
al parapluie over het gehele streekplangebied en moet derhalve als toetsingscriterium van de eerste orde gelden’
Lange lijnen
steeds gehanteerd. Maar ‘vele gemeenten blijken uit
Hoewel het streekplan strandde bij het uitbreken van
prestige-overwegingen groei na te streven, waardoor in
de Tweede Wereldoorlog in 1940 is de achterliggende
de praktijk groei voorrang krijgt boven milieu. (…) Het
missie ervan – het verenigen van groei en natuur- en
milieu fungeert slechts als dekmantel.’ Een streekplan op
landschapsbehoud – door latere generaties verder gebracht.
de helling. Aanval en aanvulling op het ontwerp-streekplan
Heel kort: de Drentse landschapsconsulent Harry de Vroome
Noord-Drenthe is gemaakt door onder meer de Wageningse
(1920-2001) bracht de claim van de ruilverkavelingen in
landbouwkundige dr. ir. P.F.J. van Burg, en (de latere prof.
balans met die van natuur- en landschapsbehoud, door
dr.) Louise Fresco, landbouw- en voedseldeskundige. Het
in zijn landschapsplannen voor ruilverkavelde gebieden
is een groep mensen die het vooroorlogse denken over
voort te bouwen op de bestaande landschapsstructuren.
landschap en laadvermogen verder bracht en onderbouwde
Hij deed in de jaren zestig voorstellen voor nieuwe vormen
met wetenschappelijk onderzoek. Eén van de interessantste
van financiering en beheer en werkte op fenomenale wijze
noties: het buitenwonen komt voort uit gebrek aan goede
aan Drenthe als vrijetijdslandschap, een kracht waar men
voorzieningen in de stad. De werkgroep ontwikkelde een
in de jaren zestig een campagne omheen bouwde. Zijn
methodiek waarbij het streekplangebied in vier klassen van
Gedachtenplan voor het stroomdallandschap van de Drentse
kwetsbaarheid werd opgedeeld, en stelde vervolgens de
Aa (1965) verenigde in één aanpak natuurbeheer, agrarisch
draagkracht van elke klasse vast.
en recreatief gebruik. Nog in hetzelfde jaar werd het landschapsreservaat bij provinciaal besluit ingesteld.
De derde groep erfgenamen van het denken van Keuning
Een tweede erfenis van het streekplandenken stamt uit
en Beckering Vinckers bestaat uit de gangmakers achter
1970, het jaar waarin de na de oorlog opgerichte Provinciaal
een pluriforme verzameling van initiatieven in het gebied.
Planologische Dienst het ontwerp-streekplan Noord-Drenthe
Landschapsbeheer Drenthe, Atelier Mooi Drenthe, de lessen
presenteerde. Een groep mensen werkzaam bij de Groningse
van ‘Grounds for Change’ over duurzame energiewinning,
universiteit, de Vereniging Milieudefensie, de Milieuraden
de Drentse structuurvisie voor de ondergrond, initiatieven
40
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas van de waterschappen, Staatsbosbeheer, de Dienst Landelijk
uitgewerkt, verliezen moeten worden genomen. Even lijkt
Gebied en LTO Noord-Nederland. Historische verenigingen,
alles fluïde. Zonder de noodkreten te bagatelliseren is de
het tijdschrift Noorderbreedte: al deze partijen werken vanuit
bouwcrisis, gekoppeld aan de nieuwe rijkskoers (of beter:
het besef dat Noord-Drenthe en de zone van de Koningsas
het ontbreken van een koers) dé kans voor de Koningsas
een uniek gebied is, maar van veraf gezien is de samenhang
en het Land van de Koningsas om dit unieke gebied naar
moeilijk waar te nemen.
eigen inzicht te programmeren, de kwaliteiten ervan te borgen en het vestigingsklimaat voor bewoners en bedrijven
Keuning 2.0: toekomst en geheugen voor de Koningsas
onderscheidend te maken en te houden. De oude reflex,
En zo zijn we weer bij de Koningsas, die nog een groot
van gronden, wordt schoorvoetend maar onomkeerbaar
verhaal ontbeert, een dragend concept voor deze mentale
ingeruild voor het zoeken naar mogelijkheden die passen in
constructie, een koers die overheden, investeerders en
een gebied. Dat is een grote omslag in de planningslogica die
burgers kan verenigen in een collectieve energie. De
we in de twintigste eeuw hebben opgebouwd. De maakbare
motieven uit het streekplan Noord-Drenthe van1938 zijn nog
samenleving is uitgewerkt: het gaat om maatwerk en
even geldig als toen. Het begrip genre de vie bijvoorbeeld,
vakmanschap in plaats van eindbeeldplanning, kleinschalig
de levensstijl van een streek – gaat uit van de gedachte
entrepeneurschap en nieuwe verdienmodellen in plaats van
dat het productieproces telkens verandert, maar het
grootschalige gestapelde belangen. In plaats van sloop-
landschapsbeeld toch verbonden blijft met de vroegere
nieuwbouw denken we steeds vaker aan hergebruik, terwijl in
fases. Afstoffen van Keuning geeft de aanknopingspunten
processen de langzame waardecreatie het wint van de snelle
voor een ruimtelijke visie die de Koningsas en het Land van
kapitaalinjectie. Dat is allemaal wennen. De meest succesvolle
de Koningsas daadwerkelijk vast kunnen maken aan de
initiatieven van deze tijd hebben telkens één essentiële
gelaagdheid en verhaallijnen van het gebied.
eigenschap: het opheffen van het sectorale denken en het
Het moment is uitgelezen: de Nederlandse ruimtelijke
koppelen van op het eerste gezicht naast elkaar staande
ordening bevindt zich in een buitengewoon spannende
belangen. Jongeren krijgen huurkorting als ze ouderen
fase. Noodsignalen klinken, omdat de rijksoverheid
helpen zelfstandig te blijven, een projectontwikkelaar krijgt
verantwoordelijkheden loslaat en doorschuift naar provincies
gratis marketing door een afgeschreven gebouw door
en gemeenten. Die experimenteren op hun beurt met
creatieven te laten gebruiken. Wat zou er gebeuren als we
nieuwe aanpakken en allianties, maar worden tegelijkertijd
dat denken op de landbouw en ecologie loslaten, of industrie
geconfronteerd met stilgevallen gebiedsontwikkelingen en
en recreatie? Zoals rijkslandschapsadviseur Yttje Feddes het
renteverliezen op hun bouwgrond. De oude aanpak lijkt
zegt: de ontwikkeling van het landschap, de oplossing van
zestig jaar denken vanuit groei en functionele bestemmingen
41
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas de geografische, topologische, ecologische en economische
kwaliteit. Hier ligt de kans voor de Koningsas – juist nu, in het
problemen, is niet alleen een technische (lees: ecologische of
oog van de orkaan, in het planologische vacuüm waarin alles
economische) maar juist een landschappelijke, een culturele
voor een kort moment vloeibaar is.
opgave. Bestuurders en politici, beleidsmakers, inwoners en
Met dank aan:
recreanten van de Koningsas zijn zich dit wel bewust. Ze
Harry Cock, fotograaf te Assen die het Noord-Willemskanaal aan de
zullen wel moeten, het landelijk deel van de Koningsas is
hand van historische opnamen in een eigentijds licht zette
een krimpgebied. Het aantal ouderen stijgt spectaculair,
Jan van Dijken, kavelruil coördinator DLG, voor het gesprek in juli 2011
terwijl de jongeren wegtrekken. Uit het GS-rapport Van Groei
Hans Elerie, historisch geograaf en geestelijk vader van de Konings
naar Bloei. Inspelen op de gevolgen van bevolkingsdaling
as, voor zijn artikelen en de gesprekken in februari en juli 2011
uit december 2010: ‘We streven met onze omgevingsvisie
Theo Spek, voor het gesprek samen met Hans Elerie in februari 2011
naar ruimtelijke kwaliteit door nieuwe ontwikkelingen en
Uko Vegter, waterschap Aa en Hunze, voor het gesprek in juli 2011
bestaande kwaliteiten in samenhang te bezien.’
Hans Venhuizen, intendant van de Koningsas en mijn opdrachtgever
Wie is de nieuwe Keuning die er 2.0 van maakt, die de
Roel Visser, beleidsadviseur LTO Nederland, voor het gesprek in juli
zichtbare en onzichtbare thema’s uit het gebied opdiept, de
2011
claims op de ruimte in kaart brengt, de bestaande initiatieven en mogelijkheden om het anders te doen verkent en dit alles verder brengt met de verantwoordelijk bestuurders en bewoners? Het gebied rondom de Koningsas kan in zekere zin het brein van het Noorden genoemd worden, met de universiteit, ziekenhuizen, onderzoeksinstituten, hogescholen en gespecialiseerde bedrijven om de hoek. Als er ergens denkkracht en draagvlak aanwezig is om verder te kijken dan alleen het eigenbelang van de NIMBY-activist (not in my backyard), is het in dit gebied. Wat als 5% daarvan zou worden ingezet om de culturele opgave vanuit verschillende facetten te definiëren, zoals met het landschaps- en milieufacet in Streekplan op de helling gebeurde? Want economische duurzaamheid kan samenvallen met ruimtelijke
42
Marinke Steenhuis Keuning 2.0: kroniek van de Koningsas Literatuur (selectie)
Van Groei naar Bloei. Inspelen op de gevolgen van bevolkingsdaling,
E. Boneschansker, G.J. Hospers, Trots, trend en traditie in het
GS-rapport december 2010. Beleidsadvies bevolkingsdaling in
Noorden. Terugblik stimuleringsbeleid, Rapport Kamer van
Drenthe, Statenstuk januari 2011
Koophandel 2009 H. Elerie, ‘Zichtlocaties, een uitzichtloze weg’, Noorderbreedte 4
Archieven
(1996), P. 8-11
De Groninger Archieven:
Encyclopedie Drenthe Online
Archief Gedeputeerde Staten van Groningen, stukken betreffende de
H.J. Keuning, De Groninger Veenkoloniën. Een sociaal-geografische
aanleg van het Noord-Willemskanaal, 1855-1861
studie, Amsterdam (1933)
Archief Commissie Streekplan Groningen-Noord-Drenthe
H.J. Keuning en J. Naarding, Het esdorp (1946)
Archief de N.V. Maatschappij Noord-Willemskanaal
H.J. Keuning, Mozaïek der functies. Proeve van een regionale
Archief Provinciaal Bestuur van Groningen: verkeer en vervoer door
landbeschrijving van Nederland op historisch- en economisch-
de lucht en buiten de dampkring
geografische grondslag, Den Haag (1955) H.J. Keuning, Het Nederlandsche volk in zijn woongebied. Hoofdlijnen
Rijksarchief Drenthe:
van een economische en sociale geografie van Nederland, Den Haag
Archief van de N.V. Maatschappij Noord-Willemskanaal
(1965)
Archief Drents Economisch-Technologisch Instituut (ETI)
Piet Pellenbarg, Keunings ‘Mozaïek der functies’ – Pleitbezorger van
Archief Provinciaal Planologische Dienst Drenthe 1946-1987 (PPD)
de periferie, Geografie 1 (2003)
Archief Rijkswaterstaat Drenthe, 1957- 1980
Hans Renes, ‘Keuning en de historische geografie’, Spek, Th. (2006) ´De metamorfose van het Drentse landschap 1905-
Websites
2005´, Inleiding tot: Topografische Atlas Drenthe 1900, Tilburg (…)
Gronings Ontzet: www.grunn.nl
M. Steenhuis, Stedenbouw in het landschap. Pieter Verhagen (1882-
Website Archief “Oud Vries”, p/a F. de Graaf, Molenstraat 13, 9481 BA
1950), handelseditie dissertatie RUG, Rotterdam (2007)
Vries
Streekplan op de helling. Aanval en aanvulling op het ontwerp-
Heidenheim: http://karelvdb.home.xs4all.nl/
streekplan Noord-Drenthe, Groningen (1973)
Scholtens: www.hugovandermolen.nl
Ed Taverne, ´Het betwiste landschap van de Haarlemmermeer´,
Landbouwonderwijs: www.landzaat.info
in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der
Bedrijventerreinen: www.maartjesruimte.nl
Nederlanden 4 (2006), p. 711-726
www.dehondsruginbeeld.nl
Marinke Steenhuis en Fransje Hooimeijer (red.), Maakbaar landschap.
www.oudzuidlaren.nl
Nederlandse landschapsarchitectuur 1945-1970, Rotterdam (2009)
43
Er is geen betere methode om veranderingen in het landschap te herkennen dan het plaatsen van oude foto’s van een plek naast nieuwe. Fotograaf Harry Cock zocht de plekken aan het Noord-Willemskanaal op waar het Drents Archief foto’s van in de collectie heeft.
44
Harry Cock en Drents Archief foto’s van het NoordWillemskanaal
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
Op verzoek van gebiedsintendant Hans Venhuizen bereisde filosoof en essayst Bram Esser de Koningsas. Hij deed verslag van de reizen door het gebied dat hij als inwoner van Groningen zo goed meende te kennen - maar dat toch onverwachte kanten bleek te hebben.
60
Bram Esser Bermtoerisme “Welkom in de bus”
ontginning van het veen te reguleren. De ene helft werd via Groningen afgevoerd, de andere via Assen. Als het ging om turf, was het altijd een beetje oorlog. Het nieuwe gebied draait
Dames en heren welkom aan boord van dit ruimteschip. We
niet om turf, hooguit om de sporen die het turfsteken met
gaan u meenemen naar een andere ruimtelijke orde. We
zich heeft meegebracht. Drenthe is een pokdalig landschap, er
rijden zometeen de snelweg op en u zult wellicht zeggen:
zijn bijna honderd turfgaten of veenwinningputten te vinden.
’Ah, de A28, die ken ik wel’, maar dan vergist u zich. Want in
Je ziet ze niet direct want ze bevinden zich in de bermen
werkelijkheid is dit niet zomaar de snelweg, althans vandaag
langs wegen en zijn verstopt achter boomhagen. Het zijn
even niet. Het is de as tussen de twee hoofdsteden van de
misschien wel deze bermen waarin nieuwe kansen voor het
provincies Drenthe en Groningen. Een as, zoals u weet, is iets
gebied verborgen liggen. Mobiliteit is in meerdere opzichten
waarom iets anders draait. Het gaat niet om de snelweg an
een belangrijke factor om de koningsas, of deze zone, te
sich, maar om de verbinding die deze symboliseert. Door de
begrijpen. Zone is misschien wel een beter begrip omdat het
aanleg van de A28 zijn veel academici uit Groningen zich gaan
doet denken aan een invloedssfeer en dat doet weer denken
vestigen in Drentse dorpen, ze konden tenslotte binnen een
aan een koning. Als de snelweg de soeverein is waar we het
kwartier in Groningen zijn voor hun werk. Ooit stonden die
hier over hebben, tot hoe ver reikt zijn invloedssfeer dan
dorpen vol met huisjes voor de arbeidersklasse, nu moesten
precies? Je zou kunnen zeggen: tot de vangrail. Maar hoort
er woningen komen voor mensen met wat meer vermogen.
de berm ook niet tot de snelweg? En de afwateringssloot
Het is de eerste grote verandering waar het gebied mee te
langs de berm? Je kunt nog een stap verder gaan en zeggen:
maken kreeg. Het eerste moment van wrijving wellicht tussen
de invloedssfeer van de snelweg reikt tot zover als het geluid
het idee van kleinschaligheid en groeiende interesse voor
van de auto draagt. Ik besloot dát als regel aan te nemen,
diezelfde kleinschaligheid. Het is dus helemaal niet zo gek
als uitgangspunt om het gebied te begrijpen en bestuderen.
om op zoek te gaan naar een nieuwe ruimtelijke ordening,
Ik sprak met mezelf af dat als ik de snelweg nog kon horen,
een nieuwe identiteit, met deze mobiliteitsader als leidraad.
dit betekende dat ik nog in het gebied was. Alles wat naast
De verhoudingen tussen Drenthe en Groningen zijn wel eens
de snelweg ligt, wat in die zin deel uitmaakt van haar
minder geweest in het verleden. De semslinie, u kent hem wel,
invloedssfeer, dat noemen we de berm. Ik zou een bermtoerist
was ook een as door het landschap, maar die stond juist niet
worden, op zoek naar de identiteit van de koningsas.
in het teken van eenheid. De semslinie was bedoeld om de
Hier volgt wat uit het dagboek van die dagen.
Aantekeningen van een bermtoerist Landschappen krijgen pas betekenis in het gebruik dat we ervan maken. Ik ben geen boer en turfsteken is uit de tijd, ik ben een reiziger en zal vanuit die hoedanigheid naar het landschap kijken. Van oudsher wordt de reis gezien als een middel om ervaringen op te doen. Maar het is nogal afhankelijk van de manier waarop je reist, hoe die ervaring gekleurd wordt. De koningsas wordt gedefinieerd door het Willemskanaal en de snelweg die zich tussen Groningen en Assen bevindt. Het kanaal is vernoemd naar een koning, maar vandaag de dag is de snelweg soeverein. De reiziger die over de snelweg rijdt, krijgt het landschap door de snelheid waarmee hij beweegt, als een film op zijn voorruit geprojecteerd; een bijna abstracte ervaring. Wie via het kanaal reist, bevindt zich al wat meer in het landschap, want water wordt in tegenstelling tot asfalt wél beschouwd als een natuurlijk fenomeen. Toch wilde ik het landschap niet alleen toetsen vanuit mijn eigen beweging, maar vooral ook op zoek gaan naar verhalen over het landschap vanuit de ervaring van anderen.
61
Bram Esser Bermtoerisme Karl Links in de verte schieten flakkerende oogjes door de mist, altijd in paren, sommige gaan sneller dan andere. De lucht van rottende bladeren waait in mijn gezicht en doet vaagjes denken aan glühwein. Veel bomen zijn eik, veel bomen grillig en krom. Sommigen staan ertussen, wit en wezenloos, alsof ze er niet bijhoren. Ze verspreiden een bleke gloed als van botten. Bomen of voorwereldse dieren? Ze staan met hun poten in de grond voor het vocht en zijn afhankelijk van de wind die prooidieren in hun bladeren jaagt. Plakkerige bladeren rond een muil van hout. Het mistroostig herfstlandschap heeft definitief een aanvang genomen nu er meer bladeren op de grond liggen dan aan de takken zitten. Dan komt het gat in het talud; een poort van hier naar daar. Ubbena staat er in haar omlijsting genoteerd, dat zal wel een dorpje zijn in de buurt. Aan de andere kant openbaart zich de snelweg, niet zoals eerst met voortschietende oogjes, maar als een aaneengesloten slinger van vuur. De avond valt en ik word van mijn sokken gereden door auto’s. “Gevaarlijke berm” staat er op borden, maar wat voor auto’s gevaarlijk is, dat is voor mij juist veilig. Ik ben een bermtoerist en de avond valt. Het display van mijn mobiele telefoon gloeit op; het is half zes. ‘Karl, ik ben onderweg, maar het wordt donker.’ Ik had Karl aangeschreven via de website couchsurf.com. Wie het landschap wil leren kennen, kan het beste bij de mensen thuis overnachten. Het landschap bevindt zich tenslotte vooral in de hoofden van de mensen die er wonen. Karl komt me halen op de fiets. We spreken af in hotel Het Wapen van Leiden in het dorpje Vries en besluiten daar meteen maar te gaan eten. Het hotel heeft zich een bibliotheekimago aangemeten. ‘Dit is een leuk dorpje’, zegt Karl als hij binnenkomt, ’ik weet niet waar het aan ligt, maar hier heerst een soort ontspannenheid die je elders mist, alsof hier al het Saksische leven begint.’ Volgens Karl is Eelde wat zuurder en wat hem betreft ook geen dorp meer, maar een buitenwijk van Groningen. ‘Je hebt natuurlijk wel het bloemencorso, dat is bijzonder, maar die onbevangenheid van Vries hebben ze daar niet. Hier praat iedereen tegen je aan over van alles en nog wat. Boodschappen doen doe je niet alleen.’ Karl neemt een hap van zijn halve kip en we praten verder over de bodemvondsten die zijn gedaan in de buurt van hunebedden. ‘Hunebedsloper was in de 19de eeuw nog een heel normaal beroep,’ Zegt Karl, ‘daar denken we nu wel anders over. Kan je nagaan dat vroeger het noorden bezaaid was met hunebedden, er zijn veel voorwerpen gevonden van het Trechterbekervolk.’ Karl vertelt dat hij thuis een boek heeft waar alles instaat. Hij vertelt me dat de trechterbekers tot 2100 voor Christus in Drenthe de hunebedden hebben gebouwd. Dat waren hun grafkamers.’ Daarna werden ze onder de voet gelopen door nomadenstammen uit Rusland,’ vervolgt Karl, ‘zij werden het Strijdhamervolk genoemd. Zo gaat langzamerhand de Trechterbekercultuur over in de Standvoetbekercultuur. Het Strijdhamervolk maakte al gebruik van ijzer.’ Dan zwijgt Karl even en pakt zijn metalen vork ter hand om de bloemkool- en aardappelstukjes, die ik nog over had gelaten, op zijn bord te schuiven. Hij blijkt al een tijdje niet meer normaal te eten, zijn kunstenaarsuitkering wordt binnenkort stopgezet en al het geld dat hij nog had, is opgegaan aan de energierekening. Na het eten ga ik bij hem achterop. Het is nog vijf kilometer naar de Eekhoornweg nummer 1. Onderweg gaan we in het pikkedonker naar de vindplaats van het meisje van Yde kijken. ‘Ze is gewurgd en aan de moerasgoden geofferd. Misschien dat we iets bijzonders meemaken’, fluistert Karl. We komen aan bij het herdenkingsmonument,een spiraal van stenen, wellicht geïnspireerd op de hunebedden. Het is steenkoud. Volgens Karl moet je de spiraal volgen tot het midden en dan over het leven nadenken. Er gebeurt niets bijzonders en we fietsen verder door de duisternis naar huis. Aan de horizon een ring van lichtwolken die de aanwezigheid van dorpen verraad; Vries, het stadion van FC Yde, Donderen en in de verte Eelde. Donderen,
62
Bram Esser Bermtoerisme gekke naam eigenlijk. Het klinkt als een plek waar gedonder is; de woonplaats van het Strijdhamervolk. Later hoor ik dat het zo heet vanwege het feit dat hier vaker dan elders de bliksem inslaat. Leuke plek voor een nederzetting. Karl vertelt dat als hij uit de stad komt fietsen zijn hoofd altijd vol zit met malende gedachten. ‘Maar dan komt er een punt ter hoogte van een bepaalde boerderij en dan valt alles van mij af, dan komt er een intense rust over mij heen. Ik snap wel dat plattelanders een zekere naïviteit wordt toegedicht, hier houdt de wereld op, je hebt geen idee wat er om je heen gebeurt.’ We ploeteren voort op halflege banden en blazen wolkjes in de nacht. Karl woont mooi in het groen met de lampjes van de landingsbaan op gepaste afstand. Maar de geplande baanverlenging van vliegveld Eelde gaat dwars door zijn voordeur. ‘Er wonen vleermuizen op zolder, de mensen van het vliegveld hebben ze zelf gevonden en nu moet er iets mee. Die vleermuizen gebruiken hoge bomenrijen als vliegroute, maar vliegtuigen hebben juist baat bij lage bomen. Het vliegveld heeft wel compenserende houtwallen aangeplant, maar de boompjes komen niet hoger dan mijn knie en de vleermuisbunker ligt een paar kilometer verderop.’ De vleermuizen blijken de gemoederen bezig te houden. Er wordt over geschreven in de krant. Een hoofdredacteur had het onlangs nog over ‘die enge beesten’. Karl zet muziek op, covers van bekende liedjes uitgevoerd op een elektronisch keyboard door Claus Wunderlich, dan begint hij spullen op een grote berg middenin zijn woonkamer te gooien. ‘Gaat dat allemaal naar het grof vuil?’ informeer ik. ‘Nee, dit moet verhuisd worden, ik kan namelijk niet kiezen wat weg moet en ik weet ook nog niet welke stoelen het goed zullen doen in mijn nieuwe huis, ik neem voor de zekerheid alles maar mee.’ Karl woont antikraak in deze boerderij, maar hij heeft vanwege de hoge energierekening geruild met bakbrommer Jochem die een flatje heeft in de stad. ‘Morgen komen hij en kameraad Potje helpen verhuizen,’ zegt Karl. Als Karl klaar is, drinken we een fles rioja leeg. Ik had de fles even bij de verwarming gezet. ‘Het Pieterpad is lesbisch’, verklaart Karl als we de fles bijna leeg hebben, ‘het is door twee lesbische vrouwen bedacht en er lopen heel veel vrouwen met kort haar en dikke billen.’
Wietske De volgende dag logeer ik bij Wietske. Wietske is een bekende Drentse. ‘s Avonds neemt ze me mee naar een bijeenkomst van een natuurvereniging waar ze veel voor doet. Een lezing over micro-organismen. ‘Het leven op aarde is waarschijnlijk veroorzaakt door een besmetting vanuit de ruimte,’ zei de professor. Na de lezing geeft Wietske hem een portretje dat ze van hem heeft gemaakt. ‘Als ik intensief naar iemand luister, ga ik altijd tekenen,’ zegt ze later tegen mij. De dag erop maken we een fietstocht. Wietske is natuurgids en ze geeft uitleg over beekdalen en houtwallen. Ze kent het hier goed, al van voor de herverkaveling. Ze voert me langs paadjes en doorgangen van vroeger, de oude postkoetsweg van Groningen naar Assen, de oude kerkweg waar de heren hun turbopaarden lieten knallen op weg naar de kerk van Vries. Wietske wijst hoe de weggetjes vroeger doorliepen waar ze nu zijn afgesneden en langs welke boerderij je dan kwam die er nu niet meer is - en wie daar dan woonde. We fietsen over de stukjes weg van vroeger en bedrijven daarmee een vorm van rituele archeologie. Er zijn verschillende landschappen tegelijk aanwezig. Het landschap zoals dat ooit was en waar nog ruïnes van zijn te zien, het landschap van na de herverkaveling en dan het meest recente landschap dat te maken heeft met de luchthaven en de snelweg. Ooit dacht ik dat de stad een complex ruimtelijk geheel was, maar als je nagaat wat er hier allemaal aan elementen te benoemen is, begin ik te geloven dat het platteland misschien wel net zo complex is. Wietske wijst me op bruin geworden varens. ‘Het is de koningsvaren,’ legt ze uit, ‘koningsvarens zijn
63
Bram Esser Bermtoerisme zeldzaam en kunnen heel oud worden. Vroeger werd hier gemaaid, maar ik heb me er tegenaan bemoeid en nu wordt deze slootoever met rust gelaten. Ze komen in dit gebied meer voor dan op andere plekken in Nederland.’ Als we De Punt passeren vraag ik of ze zich de treinkaping nog kan herinneren. Dat kan ze zeker, Wietske werkte op het provinciehuis in die dagen. ‘Ik herinner me vooral het voedsel. Het was voor het eerst in mijn leven dat ik een monatoetje te zien kreeg. En de gekidnapte mensen klaagden over de voedselpakketten waar alleen maar witbrood in zat, en dat zorgde natuurlijk voor verstopping.’ Een interessante waarneming, dat mensen die vrezen voor hun leven tijd hebben om te klagen over voedsel. Het toont aan dat de mens, in welke omstandigheden dan ook, geneigd zal zijn zich te richten op de alledaagse gang van zaken. Ook geweld wordt op den duur een sleur. Er zijn veel paarden in Drenthe, ook Wietske heeft vier paarden in de wei staan. Als ik haar wijs op de verpaarding van het landschap beaamt ze dit: ’Dat is wat we noemen chirurgen-met-paardenkinderen-planologie.’ Bij Eelde komen we langs een gladgetrokken landschap waar je, als het goed is, binnenkort opnieuw kan wonen zoals het vroeger was. We rijden over de oude veenweg die nog gedeeltelijk intact is. ‘Ze willen zelfs die prachtige bomenrij daar weghalen omdat die onhandig zou zijn. Tegelijkertijd moet het hier zogenaamd wel op een landgoed gaan lijken.’ Wij rijden door langs het vliegveld en dan terug in de duisternis naar huis. Wat een leegte. We rijden over de bodem van de zee en worden als vissen verblind door onderzeeërs met groot licht. In onze fietstassen hebben we ieder vijf stuks zwerfvuil. Het viel mee met de rotzooi vandaag Als ik afscheid neem van Wietske en haar man die mij twee dagen lang hebben gevoed en onderdak hebben gegeven, loop ik naar de bushalte van Vries. Ik heb een plastic zak vol oesterzwammen bij me. Naast zwerfvuil hadden Wietske en ik ook oesterzwammen geoogst van een eik langs de oude weg van Groningen naar Assen. Karl, mijn eerste couchsurfgastheer, had gezegd dat zijn hoofd leeg werd als hij het platteland bezocht. Bij mij is precies het omgekeerde gebeurd, ik keer terug naar de stad met een hoofd vol verhalen. Juridische kwesties rondom baan verlengingen en vleermuisliefhebbers, verpaarding, houtwallen, compensatiebos, dorpsuitbreidingen, het meisje van Yde en pingo’s. Alles dwarrelt als losse deeltjes door elkaar. Er is een gedachte die hieruit helder naar voren steekt: ‘Het leven op aarde is veroorzaakt door een besmetting vanuit de ruimte.’
Bij het monument van het meisje van Yde We zijn hier bij het monument dat is opgericht voor het meisje van Yde. Ik vind het een vreemd monument, want wat wordt hier precies herinnerd? Als we het hebben over de identiteit van de Koningsas, dan roept dit monument direct allerlei vragen op. Het meisje van Yde is ons allereerste slachtoffer van religieus fanatisme. Ze is gewurgd en in het moeras gegooid als offer aan de moerasgoden. Althans, dat is een van de hypotheses. Is het daarom een herinnering aan deze moord? Een eerbetoon aan het vermoorde meisje? Of een eerbetoon aan dit heidense gebruik? Of willen we onszelf er aan herinneren dat we ooit heel anders tegen de wereld aankeken dan nu en dat we nu eindelijk beschaafd zijn? Het zijn allemaal mogelijkheden. Toch is er nog een belangrijk probleem. Dit monument staat niet op de juiste plaats. Wijnand van der Sanden, hoofd van de afdeling archeologie van het Drents museum, zegt dat de vindplaats een stukje verderop op is in die richting. Maar de dorpelingen van Yde zeggen iets heel anders. Die zeggen dat het officiële verhaal niet klopt. De jongens die het veenlijk vonden, waren namelijk bezig op een plek waar ze niet mochten zijn. Ze hebben het toen versleept naar een andere winningsput. Zo ziet u maar weer, geschiedenis is letterlijk en figuurlijk altijd in beweging. Ik vind dit verhaal van het versleepte veenlijk eigenlijk heel interessant, ook al is het misschien een dorpsmythe. Dit verslepen geeft eigenlijk al aan dat
64
Bram Esser Bermtoerisme je de geschiedenis nooit kan fixeren, ze is altijd in beweging. Daarom is dit monument ook volstrekt betekenisloos. Ik wil daarom voorstellen om in plaats van dit monument een festival te organiseren, waarin jaarlijks het rituele veenlijkslepen in ere wordt gehouden. Het zou ook meer de vorm van een jaarlijkse processie kunnen krijgen, vanaf het dorp Yde. Op die manier krijgt het meisje van Yde ook meer betekenis, in die zin dat het meisje van Yde ook telkens uit Yde vertrekt. Het doel is natuurlijk om de ziel van het meisje van Yde rust te geven door haar terug te brengen naar de plek waar ze meer dan duizend jaar heeft gewoond. Ik ga met jullie deze pop, dit nagemaakte veenlijk, terugbrengen naar de plek waar het meisje van Yde volgens de volksmythe écht gevonden is. Hopelijk is de ziel van het meisje bereid mee te liften. Dit is de eerste try out van een mogelijke ‘koningsas dodencultus’.
De verpopte mens [Tekst uitgesproken tijdens het herbegraven van het meisje van Yde] Hier werd het turf gebaggerd en op de oever te drogen gelegd. Het moet een eigenaardige ontmoeting zijn geweest, die tussen de veenarbeider en de mensenmummie die hij in zijn schepnet vond. Dag in dag uit doet hij hetzelfde werk, gravend in de bagger, de verveling en de pijn zijn diep in zijn botten gedrongen. Op een dag treft hij iets anders in zijn netten, tussen de dikke humus opgevist uit het zwarte water. Het kan van alles zijn. Een boomstronk wellicht? Als hij het geval met zijn handen schoonveegt, trekt er plotseling een rilling door zijn lijf, want daar tussen de smurrie zijn twee ogen die hem wezenloos aanstaren. Het is een fundamentele angst van de mens dat dode materie ineens tot leven komt, dat iets waarvan je dacht dat het niks met jou te maken had, het spul dat je doorgaans opfikt, ineens toch aan jouw kant blijkt te staan. Vederlichte mummies uit het veen. Ooit waren het mensen van vlees en bloed met zware organen en ledematen en botten. Ze zijn in het moeras gegooid of gevallen om daar te worden uitgehold door de tijd en de verveling. Als verpopte mensen, licht als papier worden ze gevonden en vormen met hun duizend jaar oude grimas op het gelaat een duistere spiegel van onze ziel. Wat komen ze ons vertellen? Welke boodschap staat er in hun perkamenten huid geschreven, welke spookachtige gedachten of herinneringen hangen er rondom die botloze lendenen? Het is interessant om te bedenken dat we nu in een tijdperk leven waarin de verpopte mens alomtegenwoordig is. We schrikken er niet meer van en streven het beeld van de mens als pop, de mannequin, zelfs na. De pop is ons idool, we houden ervan. Juist omdat hij namaak is. We projecteren onze verlangens op de kleurenfoto’s van plastic modellen, hun lichte beenderen gehuld in knisperend folie. We houden van de tweederangs materie omdat die van ons is, omdat wij die hebben gemaakt zonder dat er een God aan te pas is gekomen. Ook deze pop die we hier bij ons hebben, is door mensenhanden gemaakt. Het is de rudimentaire vorm van de mens, de verpakking van onze verlangens. We zullen de menscocon teruggeven aan de aarde waar ze vandaan komt op de plek waar het meisje van Yde ooit is gevonden. Moge haar ziel rust vinden en die van onszelf ook natuurlijk. Advies voor ruimtelijke ingrepen: De ecologische hoofdstructuur die ooit bedacht was om te voorzien in paden en doorgangen voor dieren over de snelweg, zouden we ook voor mensen kunnen ontwikkelen. Een bruggetje vanaf de snelwegberm bij de shellpomp naar het achterland, zou interessant zijn. De snelweg wordt dan een lanceerplatform voor wandelaars en fietsers. In het landschap zelf, zijn er nog tal van pingo’s in de bermen van wegen die onzichtbaar zijn. Een netwerk van vlonders over het water van de veenplasjes, zou de wandelaar of fietser even een andere wereld in kunnen leiden. Via de vlonders ga je dan even kriskras over een zompig moeras en het zwarte water alvorens weer op de fiets te stappen om door het Drentse land te ratelen.
65
Inleiding ATELIERS
Naast een aantal activiteiten om het gebied in een ander cultureel perspectief te plaatsen, initieerde de gebiedsintendant in samenwerking met regionale partners ook een viertal studies naar ontwikkelingen in het gebied waarbij tot de verbeelding sprekende nieuwe verbindingen tussen cultuur en de gebouwde omgeving mogelijk zijn. In de studies staan actuele thema’s rondom mobiliteit, energie, afval en sensortechnologie centraal. Steeds betreft het concrete opgaven binnen het Koningsasgebied, die met de partners op ontwerpende wijze worden onderzocht.
Energie Transitie Park energie van om de hoek
Groningen Airport Eelde een waarlijk regionale luchthaven
66
Inleiding ATELIERS
Sensorisch Landschap / de Sensibele Snelweg nieuwe technologie als streekproduct
Zuiver Landgoed afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
67
Koningsas Atelier 1
Energie Transitie Park: energie van om de hoek De nog niet zo lang geleden als een ongemakkelijke waarheid gepresenteerde toekomst van ons energiegebruik blijft nergens onopgemerkt. Niet alleen de schadelijkheid van het gebruik van fossiele brandstoffen, maar vooral ook de eindigheid daarvan vragen onze aandacht. Ook de Koningsas moet zich beraden op haar energietoekomst. De gemeente Tynaarlo bestudeert momenteel de mogelijkheden om een zogenaamd Energie Transitie Park (ETP) in te richten. Het ETP kan een combinatie van een themapark voor energieontwikkeling met een bedrijventerrein zijn. Er zijn nog veel vragen rondom deze actuele ruimtelijke opgave. Wat doet zo’n ETP? Hoe werkt het? Hoe is het ingebed in het cultuurlandschap van de Koningsas? Hoe kan het publiek het gebied gebruiken? En niet in de laatste plaats: wat is een ETP eigenlijk? Om te studeren op die vragen en de mogelijkheden die het inrichten van een ETP biedt, initieerde de gebiedsintendant in samenwerking met de Gemeente Tynaarlo een ontwerpatelier. In het verlengde van de resultaten van de voorstudie van Tynaarlo, ging een interdisciplinair team onder leiding van Bureau Ritsema op onderzoek naar de mogelijkheden voor een energielandgoed bij Vriezerbrug-Zuid waarin nieuwe kleinschalige energiewinning gecombineerd wordt met publiekstoegankelijkheid van het gebied.
mentor: Bureau Ritsema
68
69
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek ZAMES Energielandgoed
Het esdorp Een esdorp is gebouwd op een zandrug in de buurt van
Introductie
een beekdal. Zo wisten de mensen zeker dat hun huizen
Door de gebiedsintendant en projectpartner gemeente
niet onder water kwamen te staan en hadden ze zo schoon
Tynaarlo kregen we de opdracht om een visie te maken
water bij de hand. Naast het dorp hadden de boeren een
voor een energiepark op Vriezenbrug-Zuid. Een plek waar
hoger gelegen gezamenlijke akker, de es. Elk onderdeel
op een duurzame manier lokaal energie gewonnen wordt.
van het landschap had een functie in de gehele kringloop.
Vriezenbrug-Zuid is een centrale locatie in de gemeente
In de potstal werden heideplaggen vermengd met mest en
en ligt ingeklemd tussen het Noord-Willemskanaal en de
dit werd op de es gegooid om deze vruchtbaar te maken.
A28. Het is gekoppeld aan de Oost-Westverbinding van de
Dit leverde een bedrijvig landschap op zoals te zien is op de
gemeente en ligt in het hart van de Koningsas.
prent van Cornelis Jetses.
Met een compact en flexibel ontwerpteam zijn we aan de slag
In de boermarke, waarin elke bewoner waardelen in
gegaan om in een krappe vier week tot een visie te komen.
had, werden gezamenlijk besluiten genomen over het gemeenschappelijk bezit zoals de es en de brink. Het
Ons motto is: maak van de nood een deugd, grijp de transitie
esdorp was een pre-industriĂŤle biobased economy waarin
van fossiele brandstof naar duurzame energiebronnen aan
natuur, landbouw, mens en dier in symbiose leefden. Een
om nieuwe kwaliteit aan het landschap toe te voegen en de
overzichtelijke wereld waarbij elke bewoner zich bewust was
cultuurhistorie van morgen te ontwikkelen.
waar de energie vandaan kwam.
70
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek
71
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek
Dit karakteristieke esdorpenlandschap is nog steeds duidelijk
Het Noord-Willemskanaal werd in de negentiende eeuw druk
leesbaar. De oorspronkelijke landschapselementen hebben
bevaren. Momenteel ligt het er werkloos bij. Hier ligt een
echter hun functie verloren, waardoor er een lui landschap
gigantische potentie: door innovatie en schaalverkleining
is ontstaan: mooi maar saai. Electriciteit en benzine is overal
in de scheepvaart liggen er steeds meer kansen voor
verkrijgbaar, maar de herkomst is niet zichtbaar en niet te
(electrische) kleinschepen. Deze kleinschepen kunnen
bevatten.
gebruik maken van het wijdvertakte netwerk van het NoordWillemskanaal. Er ligt zelfs al een kade op Vriezenbrug-Zuid.
72
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek
Het kwetsbare en authentieke landschap van Tynaarlo
Door zoveel mogelijk energie te winnen en te besparen
leent zich voor een kleinschalige vorm van energiewinning.
op de kleinste korrel, de woning, wordt de energievraag,
Energiewinning uit het landschap en landbouw ligt voor
en daarmee het ruimtebeslag, op het landschap zo laag
de hand: een biobased economy op basis een oogstbaar
mogelijk. Duurzame mobiliteit is een speerpunt: de
landschap. Groene grondstoffen worden geleverd door
benodigde thermische energie voor alle auto’s op dit deel
boeren, bewoners en natuurbeheerorganisaties.
van de A28 is 2 keer zo groot dan de totale thermische energievraag van de gemeente Tynaarlo!
73
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek
ZAMES Energielandgoed Zames is een energielandgoed waar groene grondstoffen
Op het Noord-Willemskanaal is een bedrijvigheid van
worden geteeld, aangevoerd, opgeslagen en verwerkt
electrische kleinschepen die biomassa aanvoeren vanuit
-tot biobrandstoffen en elektra- en getankt wordt.
het Drentse Aa-gebied, maar ook vanuit andere regio’s.
Biomassa wordt verbrand of vergist. Ook het rioolslib uit
Elke regio heeft zijn specialisatie in duurzame energie.
de rioolwaterzuivering wordt gebruikt voor vergisting. Via
Voor Tynaarlo is dat het verwerken van biomassa, voor de
het vernatte landschap wordt het water gezuiverd door riet
VeenkoloniĂŤn is dat wellicht windenergie.
en eendenkroos. Aan het eind, op de plek waar de pont
Langs het kanaal ligt een fietssnelweg waarmee je op je
(op lichaamskracht) de oude verbinding tussen de oost- en
ligfiets fiets in een half uur van Groningen naar Assen. Ook
westzijde van het kanaal herstelt, staat een kraantje waar je
wordt het kanaal gebruikt voor energiewinning door warmte-
zuiver water kunt tappen.
koude-opslag en waterkracht.
74
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek
75
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek
ZAMES is een accu
Lokale E = lokale €
Zames is een oplaadpunt voor mens, telefoon, auto en fiets.
Zames betekent ‘gezamenlijk’ in het Drents. Het energie
Terwijl je je auto oplaadt in het trasnferium, neem je de
landgoed is een lokaal energiebedrijf, waar bewoners,
superbus naar Groningen of Assen of maak je een ommetje
ondernemers, boeren, natuurbeheerorganisaties, lokale
over de spanningsvelden. In de tankstationwinkel koop je een
overheid een aandeel in kunnen krijgen. Er ontstaat een
stoppelknollenklok of een suikerbietenhoofdlamp, waarmee
nieuwe boermarke, passend bij de collectieve geest van
je de duistere onlanden kunt verkennen.
de Drentse cultuur. De grens tussen energieleverancier en energieconsument vervaagt. Energie wordt lokaal gewonnen
Nieuwe E-gewassen
en lokaal verbruikt. De opbrengsten uit de energie (een
De nieuwe energiegewassen en zonnevelden vormen een
slordige € 20 miljoen per jaar) blijven lokaal en verdwijnen
dynamisch landschap van wisselende, gewassen, kleuren en
niet naar grote energiemaatschappijen in Zweden of
hoogtes. De parkway krijgt een nieuwe impuls.
Duitsland.
28
76
Koningsas Atelier 1 Energie Transitie Park: energie van om de hoek
ZAMES maakt het landschap weer actief en het kanaal bedrijvig. De relatie tussen de mens en het natuur wordt versterkt, en het landschap wordt de lokale bron voor voedsel, energie en collectiviteit. Jochem Koster Arjan Nienhuis Annet Ritsema
77
Koningsas atelier 2
Groningen Airport Eelde: een waarlijk regionale luchthaven De Koningsas heeft een eigen luchthaven, Groningen Airport Eelde. Dit is nu nog een relatief bescheiden vliegveld met vakantievluchten, zakelijk verkeer en de opleiding tot verkeersvlieger, maar staat waarschijnlijk op de drempel van een meer turbulente toekomst. Wanneer de baanverlenging definitief doorgang kan vinden, wordt de luchthaven een stuk interessanter voor luchtvaartmaatschappijen om als bestemming in hun programma’s op te nemen. Een mogelijke groei van het luchtverkeer leidt dan ook tot veranderingen van de luchthaven zelf. De afhandeling van passagiers en vliegtuigen kan aan efficiëntie winnen door een andere ‘ordening’ van de gebouwen op het terrein van de luchthaven. Onherroepelijk komt dan ook de ‘voorkant’ van de luchthaven en de wijze waarop die voorkant nu de passagiers ontvangt én relaties legt met de omgeving, voor verbetering in beeld. Groningen Airport Eelde ligt immers niet in een of ander anoniem gebied maar centraal in de Koningsas, en grenst bovendien aan de bijzondere landgoederenzone rondom Eelde en Paterswolde. Om te studeren op die mogelijkheden, initieerde de gebiedsintendant in samenwerking met de luchthaven zelf een ontwerpatelier rondom de voorkant van Groningen Airport Eelde. Het atelier stond onder leiding van Haiko Meijer van architectenbureau ONIX.
mentor: ONIX
78
79
Koningsas atelier 2 Groningen Airport Eelde: een waarlijk regionale luchthaven
80
Koningsas atelier 2 Groningen Airport Eelde: een waarlijk regionale luchthaven
Kansrijk Koningsas is een persoonlijke observatie van Haiko Meijer van Onix afgestemd met Enno Zuidema en de luchthavendirectie GAE Als inwoner van Paterswolde heb ik twintig jaren aan de ande re kant van de Vosbergen gewoond. Het bos heeft voor mij veel betekend. Het was later bijvoorbeeld de input voor het Onix boek Wood Works. Dit bos, onderdeel van een landgoed, is echt een fantastisch bos. Bijvoorbeeld om een uur lang rond te dolen, hard te lopen, paard te rijden of te picknicken. Voor mij als oud inwoner en mijn ouders was de combinatie bos-vliegveld gewoon een feit. Het hoorde zo. Als ik in het weekeinde een klein vliegtuigje hoorde, dan wist je dat het mooi weer was en dat er parachute gesprongen werd. Vaak moest je goed luisteren om achter de zwembadgeluiden, grasmaaiende buren en bladblazers nog een vliegtuigje te horen. Toch waren we trots op het vliegveld. Het hoorde net zo goed bij het dorp als het bos, het zwembad of de buren. Mijn vriendje was een zoon van iemand die les gaf aan de vliegschool. Mijn zus kreeg verkering met een vliegenier in opleiding. En ik ging vaak even een ijsje halen en dan naar die stoere vliegtuigen kijken. De laatste tijd heb ik mij in de discussies over de toekomst van Groningen Airport Eelde (GAE) - kan hier ook een andere naam voor verzonnen worden? altijd verbaasd over de tegenstelling in de belangen tussen landgoed en vliegveld. Volgens mij zit de toekomst veel meer in het omarmen van het vliegveld en de kansen die de mooie omgeving biedt voor de ontwikkelingen van GAE. Maak het voorgebied bijvoorbeeld veel meer onderdeel van het landgoed. Het bos kent al een grote afwisseling: dennenbos, beukenbos, eikenlanen, open plekken. Hier kan het vliegveld een nieuwe eigentijdse groene structuur aan toevoegen in plaats van te strijden tegen de belangen van het landgoed. Juist nu, nu er grote veranderingen plaats gaan vinden rond de luchthaven, is het ontwikkelen van een specifiek karakter van het voorgebied aansluitend bij het landgoed een grote kans. Er zijn drie monumentale lanen die vanuit het bos uitkomen op het voorgebied van GAE. Eén hiervan, de meest noordwestelijke, is zeer aantrekkelijk om voor voetgangers een zichtbare, voelbare relatie mee aan te gaan. Deze as komt uit bij de restauratie en zou voor de voetgangers een groene verbinding tussen bos en terminal kunnen bewerkstelligen. De terminal staat tussen het vliegtuig en het bos in. Je stapt zo vanuit het bos het vliegtuig in - of omgekeerd. De grote hoeveelheid auto’s bieden nu een troosteloze aanblik in de hitte van de zon. De auto’s kunnen veel beter onder de schaduw van bomen worden geparkeerd. Beter voor de auto én het milieu. Bovendien is het nog veel mooier ook.
81
Koningsas atelier 2 Groningen Airport Eelde: een waarlijk regionale luchthaven
Rijdend over de Burgemeester Legroweg valt het op dat rond de huidige entree van het voorgebied een paar kantoren in een mooie groene setting staan. Dit zou eigenlijk de voorbode moeten zijn voor de rest van het gebied. Ook valt het op dat op een dag van de vlooienmarkt in de bloemenveiling complete weilanden vol staat met blik. Eigenlijk ligt het vliegveld nu niet aan het landgoed, maar aan een parkeerplaats. Ook voor deze weilanden kan redelijk eenvoudig met boomsingels, en mogelijk ook bomen in het weiland, een landschappelijke kwaliteitsverbetering worden gemaakt. Een mooi voorbeeld van een weiland met bomen waaronder geparkeerd wordt is aan de andere kant van de Vosbergen gesitueerd: de parkeerplaats voor het zwembad Lemferdinge. Het heeft wel even geduurd - veertig jaar geleden zijn kleine bomen in lage bosschages geplaatst - maar nu wel een ongeëvenaard mooi parkeerweiland. Tussen Eelde en Glimmen zou de boomsingel beplanting weer steviger aangezet kunnen worden. Bij de afslag Glimmen kunnen de al aanwezige bosschages gecombineerd met nieuwe boomsingels de nieuwe parkeerplaatsen rond deze afslag goed inbedden. Zoals er in groen door ontwikkeld kan worden op de mooie principes van het landgoed, kan er ook gekeken worden hoe het bestaande landgoed beter kan worden gebruikt. Twee van de drie boslanen die op het voorgebied van het vliegveld uitkomen zijn zo monumentaal dat hier heel goed functies en bebouwing aan toegevoegd kunnen worden, bijvoorbeeld gerelateerd aan de nabijgelegen zorginstelling. De oude plek van de Havezathe en het Sterren bos verdient ook een nieuwe passende ontwikkeling. Naast de fietsroute, dicht bij het vliegveld, midden in de natuur, met zicht op de silhouet van de stad Groningen is dit een potentiële plek voor een culturele invulling. Het is voor de bedrijfsmatige ontwikkelingen rond het vliegveld ook zeer aantrekkelijk als het hoogwaardig duurzaam ontwikkeld wordt; zodanig dat de nieuwe omgeving van het vliegveld uitnodigt voor ontwikkeling, zowel voor een kortstondig alsook langdurig verblijf. Middels de Onix Cube-dropping zijn enkele mogelijkheden verkend die de recreant rond de Koningsas kan ontdekken. Dat de vogels, het riet, het bos, kortom de natuur zo dicht bij de infrastructuur voelbaar is, kan veel meer ervaarbaar gemaakt worden. De voorzieningen moeten uiteraard zeer duurzaam van karakter zijn en worden gerealiseerd van dát materiaal wat door de zon en koolstof gerealiseerd wordt, nl. hout. Door houten volumes te plaatsen in een door bomen bepaalde houten omgeving, krijgt de omgeving een landelijk, duurzaam karakter welke specifiek gekoppeld wordt aan het groene landgoed. Dit kunnen zijn uitkijkposten, trekkershutten, drijvende woonunits, vogelhutten, en een theehuis, maar ook parkeer gebouwen, nieuwe terminals, brandweerkazernes en loodsen.
82
Koningsas atelier 2 Groningen Airport Eelde: een waarlijk regionale luchthaven
83
84
85
86
87
Koningsas atelier 3
Sensorisch Landschap / Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct Dat de gemeente Assen zich profileert als centrum voor sensortechnologie is geen toevalligheid maar direct voortgekomen uit de kwaliteiten van het Drentse Landschap. Sensortechnologie ontwikkelde zich in het kielzog van spectaculaire telescoopprojecten als LOFAR. Deze vond weer haar weg naar Drenthe vanwege de telescoopgeschiedenis van het gebied. Toen deze ruim 50 jaar geleden moesten worden geplaatst, was het Drentse landschap nog behoorlijk open en bood het weinig licht- en geluidsvervuiling. Daarmee kunnen we het fenomeen sensortechnologie dus als een streekeigen kenmerk en product beschouwen. Op welke wijze dit streekeigen fenomeen meer het gebruik en de waarneming van het landschap zou kunnen versterken en verbijzonderen is een studie waarmee de Provincie Drenthe recentelijk is gestart. Om te studeren op de mogelijkheden die de sensortechnologie biedt ter verbijzondering van het landschap initieerde de gebiedsintendant in samenwerking met de Provincie Drenthe een interdisciplinair ontwerpatelier dat onder leiding stond van landschapsarchitect Matthijs Dijkstra.
mentor: MD Landschaps足architecten
88
89
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
1. De vraag waar wij ons mee hebben bezig gehouden is die
een duidelijke ruimtelijke entiteit die te definiëren valt onder
welke betekenis sensortechniek voor de identiteit van het
de noemer Koningsas. Wel is sprake van een spannende
land van de Koningsas kan hebben. Deze vraag speelt voor
bundeling van infrastructurele assen. Door deze assen
de provincie Drenthe op verschillende niveaus.
met een verbindend programma te laden krijgen zij een betekenis die uitstijgt boven die van reguliere verbindingen. Een programma dat de aanwezige kwaliteiten van het gebied zichtbaar maar vooral voelbaar en beleefbaar maakt. Stel dat dit programma ontstaat vanuit het gebiedseigen product ‘sensortechniek’, wat levert dat dan op? Naar ons idee 4 assen die elk op hun eigen manier sensoren gebruiken. En dan denken we aan de volledige breedte van sensoren, van uw smaakpapillen tot hightech radars. Als voorbeeld hebben we de as, gevormd door de A28, uitgewerkt.
2. Wie zijn wij: Vanuit de provincie zitten in het team, Anne de Jong en Marijke Bijzitter, verder zitten in het team, Bram Verhave van buro Stek, Erick de Lyon van Atelier de Lyon, Martijn Woldering, architect en Melle van Dijk en ik van MD Landschapsarchitecten. Mijn naam is Mathijs Dijkstra.
4. In de radars ligt de oorsprong van de Drentse sensortechnologie. Het is begonnen in Dwingeloo, waar men om specifieke lokaal aanwezige redenen de radiotelescoop heeft geplaatst. Hier was het immers donker en de bodem stabiel. Perfecte omstandigheden Vrij recent is LOFAR aan dit spectrum toegevoegd. Vanwege de aanwezige bedrijven met hun kennis en kunde is het HIT in Assen neergestreken. En de laatste jaren profileert Assen zich als Sensorcity. En niet zonder succes. Een consortium met ondermeer NXP, een belangrijke 3. ‘De Koningsas bestaat niet ‘leve de koningsas’.
speler op het gebied van semi-conductors en sensors, TNO
Het gebied tussen Assen en Groningen is een prachtig
Magicview en Peektraffic heeft Assen uitgekozen voor een
woongebied en kenmerkt zich vooral als de groene contramal
use case voor stedelijk geluidslandschap en een intelligent
van de twee steden. Een contramal met afgezet tegen de
verkeersgeleidingssysteem.
stad kwaliteiten als rust, ruimte, donkerte in een afwisselend landschap. Naar onze mening is er echter geen sprake van
90
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
5. Maar ook aan de noordzijde van de Koningsas kent
7. Waarom nu juist hier? Praktisch gezien kun je stellen dat
men een lange traditie van technisch vernuft. Het eerste
sensortechnologie naadloos aansluit bij Energy Valley en
elektrische wagentje ter wereld werd immers in 1837 in
andere ambities van Stad en regio.
Groningen gebouwd door hoogleraar Sibrandus Stratingh. Waarschijnlijk niet geheel toevallig heeft het huidige Noorderpoortcollege bij het Julianaplein, de kop van de koningsas, jarenlang de naam Stratingh MTS gedragen.
Maar er zijn interessantere redenen. Groningen-Assen is een bijzondere stedelijke regio. Het ligt ge誰soleerd en is overzichtelijk; zeer prettig om het aantal parameters in je proeven te kunnen beperken. Tegelijkertijd is het een volledige stadsregio met alle positieve en negatieve aspecten 6. Alles bij elkaar, voor ons, genoeg aanleiding om de
die daarbij horen. Files, een luchthaven, industrie een brede
eerste sensibele snelweg te introduceren op het traject
dienstensector en een universiteit. Twee stadskernen en een
van de A28 tussen Assen en Groningen. Deze zogenaamde
verstedelijkt platteland in de direct omgeving met zijn eigen
Stratingh Boulevard is een proeftuin voor de toepassing
stadsranden en forensen problematiek. Alle aspecten die
van sensortechniek in een zo breed mogelijke spectrum.
horen bij de stedelijke regio kunnen worden meegenomen
En bouwt voort op het reeks lopende experiment. En nog
in het onderzoek. Door de beperkte omvang van de regio
steeds met het doel de Koningsas kwaliteiten zichtbaar en
blijft het echter te behappen en kun je dus spreken van ideale
beleefbaar te maken.
open laboratorium omstandigheden. Techniek die ontwikkeld wordt op de Stratingh Boulevard kan worden uitgebouwd en toegepast elders in de metropolitane gebieden.
91
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
Zoals al gezegd lopen er al verscheidene initiatieven in en
je dagelijkse autorit gevolgd en je CO2 uitstoot per km
buiten de regio. Door die te bundelen en toe te passen kan
gemonitoord. Sta jij vandaag bovenaan met de laagste
een vliegende start worden gemaakt met ‘de sensibele
uitstoot, dan kun je vrijparkeren in de binnenstad. Zuinig en
snelweg’. De eerste maatregelen kunnen snel worden
langzaam rijden, wordt geheel tegen de verwachting van
genomen.
Minister Schultz in, één van de populairste bezigheden.
8. De weg moet als eerste een duidelijk begin en eind krijgen
10. En wie langzamer rijdt wil wel wat te zien hebben. Ons
en vice versa. Ten zuiden van Assen is de sensorboulevard
oog is immers een van de belangrijkste sensoren. Op dit
gepland. Hier wordt het begin gemarkeerd door een op
moment is de kwaliteit van het landschap van de Koningsas
‘chinese wijze’ gepimpt viaduct. China en Assen hebben
maar op een paar plekken vanaf de snelweg te ervaren. Juist
immers een bijzondere culturele relatie. Direct afleesbaar is
daar waar de assen elkaar snijden is de weg ingepakt met
op welke wijze je het snelst in Assen of Groningen kan komen;
groen. Opruimen die handel dus, geef het zicht de ruimte.
de trein, de auto of de Ecar. Ook kun je hier via je mobiel of gps aanmelden voor CO2 mania.
11. Zoals hier bij de Punt. Dichte bossen en een wanstaltige betonnen vangrail laten noodgedwongen alles aan de 9. CO2 mania is het nieuwe reality spel voor de automobilist. Door bij inschrijving je type en bouwnummer van je auto op te geven i.c.m. je GPS gegevens wordt je gedurende
92
verbeelding over want je ziet niks.
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
12. Het verwijderen van beplanting maakt de ruimte voelbaar
stap verder is het inbouwen van LED’s in de weg, waardoor
en de kruisingen met de andere assen beleefbaar.
licht van boven niet meer nodig is, wat voor de omgeving veel minder overlast oplevert. De LED’s reageren ook nog op de verkeersdrukte. Zodat je ’s avonds door een prachtig donker gebied kan rijden, midden in de stedelijke regio, dat is nu een onderscheidende kwaliteit.
13. De beplanting die er wel is zou zorgvuldig moeten worden uitgekozen op hun sensorische werking. De beplanting vertelt of de dagen lengen of korten. Een felle korte bloei kondigt de lente aan en vurig rood de herfst. 15. En dan geluid. Dit grafiekje geeft prachtig aan hoeveel meer we de laatste jaren zijn gaan uitgeven aan de bestrijding van geluidsoverlast door wegverkeer. Stilte is een van die kwaliteiten van de Koningsas die je ook ervaarbaar wil maken op de sensibele snelweg.
14. Niet alleen overdag wil je de kwaliteiten van het landschap ervaren maar ook ’s nachts. Op dit moment staat een groot deel van de A28 ’s nachts vol in het licht. Dit omdat er in de spits op de donkere winterochtenden zo nu en dan een bus over de vluchtstrook mag rijden. En men denkt dat het gevaarlijk is zonder licht omdat je van een plots rechts inhalende bus zou kunnen schrikken. Eindeloos veel licht voor een handjevol bussen. Door middel van sensoren die reageren op de bus kan het licht aan op die momenten dat de bus langs komt en is het voor de rest van de tijd donker. Een
93
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
16. En die overlast zit voor een groot deel bij de bron en bij
binnenstad. Maar allemaal alleen in je e-car levert nog wel
bandengeluid. Dus dit lijkt al een aardige goede richting.
congestie op.
17. Het mooie van de sensibele snelweg is dat allerhande
19. Dus wordt de techniek ingezet voor nieuwe vormen van
jonge en nieuwe technieken kunnen worden beproefd.
samenwerking. Met de eCar app kun je aangeven van welk
Zowel technieken in de auto als in de weg. Bijvoorbeeld:
transferium je wilt vertrekken en waar naartoe. ECar-app
het opladen van elektrische auto’s middels inductie met het
zoekt naar de perfecte match voor je carpool date. Want bij
wegdek. Het winnen van energie uit de warmte van het asfalt.
het installeren heb je je persoonlijke voorkeuren aangegeven.
Het vergroten van het geluidsabsorberend vermogen van
Zo weet je zeker dat je heerlijk naar AC/DC kan luisteren
asfalt, zelfhelend asfalt, lichtgevend asfalt en nog veel meer.
of kan pochen over welk vogeltje dit weekend voor de
Het kan allemaal hier.
kijker hebt gehad. Zo ontstaan onverwachte nieuwe sociale verbanden. Aangekomen op het transferium zoek je de juiste e-car en wacht even op je reisgenoten. Degene die het verst weggaat neemt de bestuurdersstoel en daar ga je.
18. Een bijna geluidsloze auto is de elektrische auto. Door de introductie van de witte e-car krijgt elektrisch rijden een grote vlucht. Pak je vanaf het transferium een e-car dan heb
20. De tom-tom in de e-car bepaalt je route en geeft aan
je legio voordelen. Zoals het rijden over de vluchtstrook,
waar je je carpool date moet afzetten of oppikken. ’s Avonds
geen file en gratis of tegen gereduceerd tarief parkeren in de
kun je op dezelfde wijze naar huis. Of je wordt door iemand
94
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
anders opgepikt dan wel je ziet op je telefoon waar een paar
die je groet, eventueel een praatje maakt en weet wat er in
blokken verderop een e-car op je staat te wachten.
de omgeving te beleven valt.
21. De transferia spelen een grote rol in dit nieuwe witte
23. Op termijn wordt de regio en de weg verder aangepast
e-car systeem. Dit zijn echter geen grote kale vlaktes
aan de e-car. Er komen verschillende transferia. Twee grote,
maar mooie en fijne plekken. Plekken waar ruimte is voor
één bij de Punt en één bij Assen, deze zijn gericht op toegang
spontaan programma door het maken van eenvoudige
naar de stad, enkele kleinere in de dorpen en uiteraard bij
maar doeltreffende ruimtes. Zoals deze overkapping,
de stations. De stratingh boulevard is het hart; een weg
plaatselijke ondernemers kunnen hier bijvoorbeeld de beste
en oplader in één. Zolang je over de snelweg rijdt wordt
afhaalmaaltijden aanbieden. Zo goed dat het transferium zijn
je auto opgeladen. Door middel van sensortechnologie
bekendheid dankt aan die fantastische stampotten met verse
wordt uitgerekend wat de beste snelheid is om de hoogste
worst uit Paterswolde, die zelfs in de NRC wordt geroemd.
doorstroming te bereiken. Je hebt dus niet zelf het stuur in handen of de voet op het gas pedaal. Nee de weg is als een rails en je autootje een soort van wagon.
22. De transferia moeten je een gevoel geven welkom te zijn. Geen anonieme deur waar je na het ingooien van een euro
24. En dit biedt volop mogelijkheden voor een ontspannen
in een zelfreinigende plastic bak komt om je plasje te doen.
begin van de dag. Met je op het transferium gekochte krantje,
Maar een menselijke plek met een vriendelijke toiletjuffrouw,
koffie en croissantje heb je een rustig ritje naar je werk.
95
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
plekken ruimte bieden aan programma dat overal zoveel mogelijk wordt geweerd. Gelijkgestemden kunnen elkaar hier makkelijk vinden. 28. De grote transferia koppelen meerdere verschillende modaliteiten aan elkaar. Bij de Punt ligt een koppeling met
25. Het GPS systeem is zo secuur dat je op de automatische piloot kan rijden. En met een volle accu, opgeladen terwijl je op de snelweg reed, heb je een flinke actieradius. Heen en terug samen zo’n 75 kilometer.
26. Transferia komen er in soorten en maten. De kleinste zitten in de dorpskernen. Geen winderige plekken meer aan de rafelranden van het dorp. Maar gewoon op de brink. Zet de Ecar op de E en via een eenvoudig inductie systeem wordt de wagen weer geladen. 27. De middelgrote transferia geven ook ruimte voor sociale events. Zoals bijvoorbeeld een drive in bios, waar je via een speciale app films kunt delen nieuwe films samen kunt stellen. Iedereen geeft zijn voorkeuren op en een speciaal programmaatje stelt uit scènes uit verschillende films een nieuwe speelfilm samen. Ook is het mogelijk dat deze
96
Koningsas atelier 3 Sensibele Snelweg: nieuwe technologie als streekproduct
het vliegveld voor de hand. Maar zou ook een hovercraft
rijbanen en waarbij vangrails overbodig zijn. Je ziet weer
naar stad via het Willemskanaal een goede mogelijkheid zijn.
waar je rijdt. Een mooi open polderlandschap met een
De bruggen worden geopend door een slim sensorbased
prachtig kanaal waar je door uitgekiende beplanting de
systeem, waardoor de boot vrije doorgang heeft en zeer snel
seizoenen ervaart onder het genot van totale ontspanning
bij het Groninger museum is, en het kruisende verkeer zo
met een kopje koffie. De weg als rustpunt, een reis om te
min mogelijk oponthoud. Doordat er continue sensoring is
genieten. Dan weet je dat je je over de Koningsas beweegt.
van alle wegen, kan er op de transferia (en uiteraard ook op je telefoon) steeds op basis van de meest recente informatie de meest accurate aanbeveling worden gegeven over het te kiezen vervoer. 29. Mooi idee, hoor ik u denken. Maar mensen geven echt hun auto niet op want de heilige koe is sterk verbonden met de eigen identeit. Nu, das war einmal. Zelfs Duitse jongeren, toch het land van, Das Haus, hebben liever een Iphone dan een auto, zoals uit dit artikel blijkt. Mobiliteit is nog steeds zeer belangrijk, maar daaronder valt voor hen ook het internet, goedkoop vliegen en autodaten.
30. Het leuke van de e-car is dat hij helemaal op jou wensen kan worden ingesteld. De instelling van je stoel, de spiegels, de stand van de verwarming allemaal staan ze in het geheugen en worden ingesteld zodra je met de Ecar app verbinding hebt gemaakt met je e-car. En uiteraard kan ook het schilletje gewijzigd worden naar je persoonlijke smaak of stemming. 31. Hoe ziet de A28 er dan over een paar jaar uit? Van een brede weg, met veel geluid, een hoop lampen, veel beplanting langs de rand en een betonnen middenberm... 32. ....naar een weg die doordat het geluid is gereduceerd geen schermen nodig heeft. Die doordat ‘een onzichtbare hand’ de auto’s stuurt kan volstaan met veel smallere
97
Koningsas atelier 4
Zuiver Landgoed: afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte Kan de omvorming van een waterzuiveringsterrein in Assen aan het Noord-Willemskanaal voor nieuwe functies rondom waterzuivering en energiewinning een aanleiding zijn om deze functie het toekomstige centrum te laten worden voor een nieuw te ontwikkelen woonwijk? Om te studeren op die mogelijkheden initieerde de gebiedsintendant in samenwerking met de Gemeente Assen een interdisciplinair ontwerpatelier dat onder leiding stond van Bureau de Zwarte Hond.
mentor: De Zwarte Hond
98
99
Koningsas atelier 4 Zuiver Landgoed Afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
Bij ons voorstel voor ‘Zuiver Landgoed’ wordt uitgegaan van
Elementen van de verschillende scenario’s die door deze
een nieuw, flexibel ontwikkelmodel, waarbinnen de wensen
partijen onderzocht zijn worden ingezet om te komen tot de
en ambities van zowel de Gemeente Assen als het Waterschap
ontwikkeling van een bijzonder havenkwratier in Assen, niet
Hunze en Aa’s hun beslag vinden.
ondanks maar dankzij de RWZI.
Team: De Zwarte Hond
Inhoud:
Bas van Bolderen
Visualisatie:
Julia Radowitz
Searchitect
Inhoud:
Daniel Lipschits (DLA / Architectuur & Cultuur Productie)
Frans Debets (Debets BV / Oogstbaar Landschap, Oogstbaar Water)
Visualistatie:
Joyce Kuiken, Johannes Moehrlein
Presentatieformat:
We Love It When A Plan Comes Together
Gemeente Assen
Arjen Nieveen Beleidsadviseur planologie
100
Koningsas atelier 4 Zuiver Landgoed Afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
‘Tools’ als het aanplanten van een groenzone en een
laag investerings- en risico niveau voor de stakeholders in
excursiewaardige, parkachtige omgeving, tijdelijk
het gebied. Hierbij is steeds aandacht voor de bijzondere
gebruik in ruimte en tijd, CPO’s en de revitalisatie van het
kwaliteiten van het gebied en de technische mogelijkheden
bedrijventerrein zijn punten in een traject met een relatief
van de RWZI.
Klankbord / kritiek / informatie: David Inden
Estheticon / planeconomie & gebiedsontwikkeling
Jean Frantzen
DgmR / Milieu & Veiligheid
Henk Matthijsse
Wethouder Florijnas, gemeente Assen
Eric Lanooy
Adviseur water, gemeente Assen
Alfred Middelkamp
Adviseur duurzaamheid gemeente Assen
Aline Otten
Projectsec. Havenkwartier gemeente Assen
Wim Kamminga
Projectleider Havenkwartier gemeente Assen
Ronald Stoffelsma
Programmamanager Florijnas gemeente Assen
André Hammenga
Zuiveringstechnoloog Waterschap Hunze en Aas
Jaap Kuin
Wethouder RO
Alex Langius
Wethouder duurzaamheid
101
Koningsas atelier 4 Zuiver Landgoed Afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
2011
2015
102
Koningsas atelier 4 Zuiver Landgoed Afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
2020
2025
103
Koningsas atelier 4 Zuiver Landgoed Afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
2034
104
Koningsas atelier 4 Zuiver Landgoed Afvalverwerking als energiebron en nieuwe openbare ruimte
2040
105
Na een intensieve carrière als adviseur en criticus van ruimtelijke kwaliteit heeft Rik Herngreen zich teruggetrokken in Noord-Groningen waarvandaan hij met zijn boot de ruime omgeving verkent. Op verzoek van gebiedsintendant Venhuizen bereisde Herngreen ook de Koningsas. Hij deed verslag van zijn verkenning en putte daarbij uit zijn ruime kennis over het gebied en de dynamieken die in het verleden bepalend zijn geweest voor hoe het landschap er nu uitziet.
Rik Herngreen Koningsas Opdracht: Maak op een willekeurige plek op een willekeurige
dit eigen karakter, deze formule, passende ontwikkelingen.
kaart een vlek met een willekeurige begrenzing. Geef deze
Tenslotte hebben ze van alles toegevoegd dat daarbij paste,
vlek een naam. Herenveld, Damespaard, Groene Hart,
en verwijderd of geweerd wat niet paste - tot er, om met
Parkstad, Koningspolder Brandevoort, Krachtwijk, Hellepoort
Baudrillard te spreken, een hyperrealiteit overbleef, maar dan
- maakt niet uit. Communiceer de naam op gezaghebbende
wel in de overtreffende trap: niet alleen werd een subjectief
toon. Beschrijf wat er gebeurt met en tussen bestuurders,
verwrongen reductie van de werkelijkheid in de beeldvorming
ambtenaren en ontwerpers, en met het bevlekte gebied zelf.
en beleving opgeplust tot men deze hyperrealiteit voor de
Breng de uitkomst in verband met het werk van maximaal één
werkelijkheid zelf ging houden, maar die reductie werd ook
Franse denker.
nog eens fysiek opgedrongen aan de topografie waarvan zij afstamde, zodat de fysieke realiteit zelf een verwrongen
Opdracht uitgevoerd. Verslag: Betrokkenen blijken met elkaar
afbeelding werd van haar eigen reductie, een kwadratuur van
talloze verhalen, redenaties, statistieken en karakteristieken te
het simulacrum. Einde verslag.
hebben gegenereerd die alle tot de onontkoombare conclusie leiden dat juist deze vlek een samenhangende eenheid
Zoiets mogen we de juist in hun alledaagsheid ontroerend
vormt die een naam waard is, en wel precies déze naam.
prachtige landschappen tussen Groningen en Assen niet
Vervolgens hebben zij beleid gemaakt om deze eenheid en
aandoen. Waarom niet? Die landschappen ontlenen hun
het eigene daarvan te behouden, en te versterken met bij
kwaliteit onder meer aan het feit dat ze nooit onderwerp van
106
conceptualisering geweest zijn. Op hogere schaalniveaus zijn
de paraplu van een stevige formule, dan valt er iets heel
maar heel weinig dragende structuren en lijnen als zodanig
bijzonders van te maken, een echte Koningsas, de onthaaste
ontworpen. Ze waren van nature al aanwezig, of ze zijn, met
ruggegraat van het stedelijk veld, ongeveer zoals Hans Elerie
de natuurlijke structuur als uitgangspunt, langzaam gegroeid
voor ogen stond toen hij in 1996 de al langer bestaande
als gevolg van talloze losse beslissingen van individuele
term Koningsas voor het eerst metaforisch op deze
of samenwerkende gebruikers. Op het schaalniveau van
omgeving projecteerde. En dan kunnen we meteen ook de
gebouwen en erven is wel veel ontworpen, maar meestal
overige werelden tussen Groningen en Assen in hun eigen
per geval, met oog voor de omgeving – gelukkig meestal een
ongekunstelde en alledaagse waarde laten, gevrijwaard van
eigenwijs oog, niet gestuurd door enig opgelegd concept.
het tranendal der simulacrificatie.
Dat heeft een prachtige, eindeloos gevarieerde verzameling opgeleverd van geldige interpretaties van wat goed en
Om dit te onderbouwen moet ik eerst nog wat ingaan op aard
passend is. Slechts hier en daar is, aus einem Guß, meteen
en geschiedenis van het Noord-Willemskanaal.
een heleboel neergezet volgens één principe, één formule,
Zoals u weet heeft onze Koning–Koopman, Willem I, rond
één bestemming, en dan merk je meteen dat het niet klopt.
1825 eigenhandig de Zuid–Willemsvaart gegraven, helemaal
Maar verder hebben we hier te maken met een ongekunstelde
van Den Bosch naar Maastricht. Hij heeft er goed aan ver
verzameling van uitermate diverse, complexe, contradictoire,
diend. Maar in het Noorden bleef het stil. Willem II was meer
veelduidige, gelaagde, een beetje rafelige, niet scherp
geïnteresseerd in ehh ..., en Willem III had van de ooit zo
begrensde, en vooral niet te ontwerpen maar heel goed kapot
bloeiende koninklijke handel alleen nog de potloodventerij
te ontwerpen omgevingen. Het is daar goed wonen en werken,
overgehouden. Maar enkele Groninger notabelen sloegen
en de bezoeker raakt er nooit uitgekeken, want het gebied
de handen ineen. Er moest een vaart komen tussen Assen
lijdt nog niet aan eenduidigheid, het zit vol aansprekende
en Groningen, dan zou Groningen aansluiting verkrijgen op
maar tegenstrijdige, elkaar overlappende en elkaar
de belangrijke waterweg naar Meppel en verder, en Assen
aanvullende narratieven. Spelregels voor verdere occupatie
op de uitgebreide Fries – Groningse vaarwegenstelsels. Ze
zijn er wel nodig, bijvoorbeeld omdat de ponderosificatie het
vroegen de koning of ze die vaart dan, naar analogie van
liefst parasiteert op de beste plekken, maar die spelregels
de grootvaderlijke Zuid-Willemsvaart, Noord-Willemsvaart
moeten maar niet zien op de productie en reproductie van
mochten noemen. Majesteit hoefde er zelf verder helemaal
geconstrueerde identiteit, maar op condities voor voortzetting
niets voor te doen, behalve te tekenen. Daarin slaagde
van de conceptloze incrementaliteit die aan de bestaande
de vorst, en weldra strekte de Noord-Willemsvaart zich
kwaliteiten ten grondslag ligt. En we moeten voorkomen dat
loom en bevallig, maar drukbevaren, uit tussen Assen
een conceptueel beleidsconstruct als Regiopark Land van
en Groningen. Nou ja, strekte… Het was meer iets tussen
de Koningsas ooit als een dwingend narratief aan de echte
strekken en slingeren in, want men had zich te verhouden
sociale, culturele en fysieke wereld wordt opgedrongen.
tot hoogteverschillen en andere fysieke omstandigheden, maar vooral met plaatselijke belangen. Zodoende kreeg de
Dat kúnnen we ook voorkomen, vooral dankzij twee
vaart behalve vier sluizen een stuk of 25 bochten, en bedroeg
magistrale planologische miskleunen van veertig jaar
de grootste rechtstand zelfs in uitgestrekt onland niet meer
geleden: de ombouw van de Noord-Willemsvaart tot Noord-
dan ongeveer twee kilometer. En in het landelijk gebied
Willemskanaal en, in aanvulling daarop, de manier waarop de
tussen Groningen en Assen kwamen er twaalf bruggen, die
A28 is neergepleurd in de landschappen tussen Groningen en
zelfs heel kleine sociale en economische relaties bedienden.
Assen. Samen hebben die aan de landschappen tussen Assen
Achter elke bocht en elke brug zit een botsing, een verhaal.
en Groningen een diepe en brede kerfwond toegebracht,
En al die ruimtelijke incidenten geven blijk van een glorieuze
waarvan het littekenweefsel op geen enkele manier ooit
Nederlandse traditie waar in de tweede helft van de twintigste
nog deel zal kunnen uitmaken van de omringende weefsels,
eeuw helaas danig de klad in gekomen is, maar die we
hoeveel verhelende en verhullende ontwerpstrategieën er
opnieuw zouden moeten koesteren als er weer eens grote
ook op losgelaten worden. Maar als we dit litteken als ding op
ingrepen gepleegd worden.
zich benaderen, in daverend contrast met zijn ongekunstelde omgeving, en als we daar allerlei vormen van parkigheid in
Het komt er op neer dat bij ons het grote gebaar, de grote
ruimte en gebruik op projecteren, in al hun wonderschone
lijn, altijd verbogen werd doordat het grote zich met het
kunstmatigheid en onalledaagsheid samengebracht onder
kleine verbinden moest. Er kwam altijd wel wat tussen – een
107
Rik Herngreen Koningsas Van der Gaag, een hoofdige boer, een waterstaatsingenieur
der volkeren was deze vaart immers lang niet breed en diep
met ethische, ecologische of esthetische aanvechtingen, een
genoeg. Een heus kanaal moest het worden, voor schepen tot
actiegroep of een meetfout. En zo verbond het bovenlokale
wel 600 ton. Dan zouden hele flottieljes kloeke vrachtschepen
zich steeds weer met het lokale, en andersom, tot wederzijds
de wateren tussen Groningen en Assen gaan bevaren, en de
voordeel. En het symboliseerde meteen ook dat zelfs het
algemene welvaart zou wonderbaar vermenigvuldigd worden.
grootste en meest technische publieke werk uiteindelijk zijn enige rechtvaardiging vindt in zijn dienstbaarheid aan het
Koningswater is een mengsel van drie delen zoutzuur met
alledaagse leven van de burgers, aan de levende cultuur.
één deel salpeterzuur. In dat mengsel ontstaat vanzelf de
Om diezelfde reden is het de taak van het ruimtelijk ontwerp
verbinding nytrosylchloride, NOCl, die er voor zorgt dat zelfs
om ruimte te scheppen voor levende cultuur, en om zich te
goud en platina in oplossing gaan. Alleen op enkele bijzondere
onthouden van iedere poging om de inhoud van die cultuur
metalen die er voor dit verhaal verder niet toe doen, heeft het
te bepalen – overigens nóg een argument tegen integrale
geen vat.
gebiedsontwerpen op basis van identiteitsconstructen. Deze dienstbaarheids- en onthoudingsgedachte vormt al minstens
Hoornenborg spoelde de Noord-Willemsvaart door met
sinds Thorbecke de grondslag van ons publieke bestel, ook
koningswater, net zolang tot de beide oevers en de bodem, en
al lijkt het besef daarvan onder de bestuurlijke en ambtelijke
alles wat daar aan kunstwerken, gebouwen, private bouw
beheerders van dat bestel geen gemeengoed te zijn. Daar
seltjes, geïmproviseerde aanlegplekken, meer of minder
is een statisch, in zichzelf rondwentelend maar in al zijn
verrotte meerpalen, patina, gouden plekken en zilveren
onbenulligheid toch misplaatst inhoudelijk cultuurbegrip heel
herinneringen mee verbonden was, zover weggevreten waren
wat. Maar dat is voor een andere lezing.
dat het water breed en diep genoeg was om de Vooruitgang (600 ton) welkom te kunnen heten.
Zoals we zagen, zijn de kansen op zo’n subtiele verweving van het grote en het kleine, van ingreep en context, in het
Bij de ingreep vervielen, behalve ongeveer de helft van de
geval van het Noord-Willemskanaal en de A28 sinds veertig
bochten, twee sluizen en vier bruggen, nagenoeg iedere
jaar definitief verkeken. Wij danken dat, meer nog dan aan
samenhang met of inbedding in het ruimtelijk weefsel. Wat
de geest van die tijd, aan Ir J.C. Hoornenborg, de Robert
die bruggen betreft – verkeerskundigen hadden geteld,
Moses van het waterstaatswezen in Groningen en Drenthe.
vastgesteld dat er maar heel weinig autos overheen kwamen
In de jaren ‘60 en ‘70 van de twintigste eeuw entameerde
en dat de autos die er wel overheen kwamen met maar heel
deze Hoofingenieur-Directeur der Rijkswaterstaat tal van
weinig extra omrijtijd hun bestemming konden bereiken. En
infrastructuurprojecten, waarvan het ambitieniveau slechts
buren, ommetjesmakers, kinderen op weg naar school en
overtroffen werd door hun nutteloosheid en door een
autolozen in het algemeen – die telden verkeerskundig niet
minachting voor de fysieke, sociale en culturele context
mee. Weg dus met die bruggen. Bij het kanaal Almelo – De
waar Rem Koolhaas nog een puntje aan kan zuigen. Het
Haandrik (in Overijssel) werd werd het laatst weer geprobeerd,
hoogtepunt van dit oeuvre was het inmiddels, helaas, helaas,
met dezelfde verkeerskundige argumenten, maar daar hebben
weer afgebroken complex van enorme spui- en schutsluizen
we het sociale en culturele belang van de bruggen zo duidelijk
in de Punt van Reide, het beoogde eind- en naar later bleek
kunnen aantonen dat ze allemaal worden vervangen.
ook verdwijnpunt van het nimmer gegraven Dollardkanaal. Wie herinnert zich niet de klutencrisis, die in 1974 bijna
Was de vaart voorheen een sieraad dat zich traag verbond
een voortijdig einde maakte aan het eerste (en helaas
met de landschappen en gemeenschappen tussen Groningen
enige) kabinet – Den Uijl? Hoe heerlijk zou het niet geweest
en Assen, en dat zelf ook die land- en gemeenschappen
zijn als die sluizen voor eeuwig als machtig eerbetoon
verbond, nu was het niet meer dan een Hoornenborgse bak,
aan de vergeefsheid waren blijven uittorenen boven de
met nog maar heel weinig verband met zijn landschappelijke
nog machtiger nietigheid der natuur? Maar het Noord-
en maatschappelijke context.
Willemskanaal, dat hebben we nog. Dat werd in de decennia daarna alleen nog maar sterker. Het zal u niet verbazen dat de Noordwillemsvaart, die zoet en
Samen met een aantal opgaand beplante belendingen, werd
gestaag een bescheiden binnenvaart accommodeerde, een
het kanaal steeds meer een ding op zich.
uitdaging was voor Hoornenborgs dadendrang. Voor de vaart
108
Rik Herngreen Koningsas Maar wat voor een ding ís het nu eigenlijk, vandaag de dag?
weg doorheen sneed, zijn talloze plekken hun betekenis
Is het, zoals in het kader van de hedendaagse Koningsas-
als onderdeel van die weefsels kwijtgeraakt. Niet alleen in
mythologie nogal eens verondersteld wordt, één van de drie
de rest- en tussenruimtes tussen weg en kanaal, maar ook
grote infrastructuren die als onderdeel van de snelle wereld
in de randzones aan weerszijden van beide: structuren die
het langzame land tussen Groningen en Assen doorsnijden,
hun oorspronkelijke logica verloren en nu alleen nog maar
het land waarvan de traagheid verder zou moeten worden
wat doodlopen. Samen met het kanaal zelf vormen ze het
uitvergroot in het kader van parkvorming en regiobranding?
langgerekte, onherstelbare littekenweefsel waarvan ik al
Welnee, het hele gebied tussen Groningen en Assen is voor
repte. Dit voor eeuwig van de omringende alledaagse wereld
het overgrote deel stukken sneller en dynamischer dan de
losgemaakte onland ter grootte van, ik doe een gooi, 1.500
wereld van het Noord-Willemskanaal, Sterker nog: dit kanaal
hectare (inclusief het toekomstige voormalige vliegveld
is de overtreffende trap – ditmaal van de verstilling. Toen
Eelde), dat is in potentie de ware Koningsas. Het toekomstige
het was opgeleverd bleef De Vooruitgang (600 ton) gewoon
regiopark, of liever het stadspark Groningen – Assen (mag
op de vaarweg Lemmer – Delfzijl en zijn zijtakken naar
het een condominium worden?), de apotheose van de folly,
Leeuwarden en Harlingen. Toegegeven, de de Eben Haëzer,
gedrenkt in betekenisrijke nutteloosheid, maar ook met
de Hoop op Welvaart I, II en III (bij IV gaven ze het op) en de
ruimte voor kalme, geleidelijke, niet in eindbeelden gevatte
D9X79B28 waagden zich de eerste jaren nog wel eens op
aanhechting van nog ongedachte combinaties van tijdelijke en
deze route, maar daar kwam, dankzij de autosnelwegen, al
definitieve nuts-, natuur-, kunst-, verpozings-, evenementen
gauw de klad in. En tegenwoordig moet je veel geluk hebben
als “Een zomer aan de Koningsas”, onderwijsprogrammas,
om op er andere beroepsvaartuigen tegen te komen dan het
en misschien zelfs bijzondere programma’ voor wonen,
zand- en grindschip Catharina (500 ton). Wel varen er soms
werken en nieuwe collectiviteiten – programma’s die híer
recreatievaartuigjes, met afmetingen die de enormiteit van
volkomen logisch zouden passen, terwijl ze de oude, vanzelf
zowel het kanaal als de beslissing het op te dikken bijzonder
levende weefsels te zwaar en te oneigenlijk zouden belasten.
fraai doen uitkomen.
En natuurlijk de concepten en projecten die het afgelopen jaar voor dit gebied bedacht zijn, van vestibules tot slimme
Zo is het dus gekomen, dat zich nu tussen Groningen en
rioolwaterzuivering.
Assen een treffende metafoor uitstrekt voor het koningschap na Beatrix: een ruim gedimensioneerde, maar niet erg tot de
Hoe zou deze op en uit littekenweefsel opgetrokken
verbeelding sprekende folly met een waterhuishoudkundige
onthaastingsas rond het stille Noord-Willemswater er
nevenfunctie, en ook nog eens vernoemd naar de vorige
dan concreet moeten uitzien, hoe versterk je de interne
koning.
samenhang, hoe verduidelijk je het anders-zijn dan de omgeving en hoe tak je die tegelijk ook aan, en hoe zou je dat
Het Noord-Willemskanaal, dat is geen onderdeel van de snelle
allemaal voor elkaar moeten krijgen? De verleiding is groot
wereld, maar juist de plek waar alles tot stilstand gekomen
om daar nu van alles over te gaan zeggen, maar het is beter
is, waar nut en noodzaak al lang uit weggevlucht zijn, maar
dat u het zelf bedenkt. De bus nadert zijn bestemming en ik
waaraan zaken zonder direct nut, zoals betekenis, kunst,
heb mijn punt gemaakt.
vermaak, reflectie, en andere dingen waar nut en noodzaak uiteindelijk niet zonder zouden kunnen, zich nog niet genoeg
We zijn nu bij benadering daar beland waar een aantal in
hebben kunnen hechten. Als je erlangs trekt, ervaar je het
perspectief geschetste parallelle lijnen elkaar zo ongeveer
kanaal als de kern van iets dat er nog niet is. En juist op dat
raakt. Men noemt dat het verdwijnpunt. Denkt u bij het
gebied liggen er enorme potenties. De aanzienlijke ruimte
verlaten van de bus aan uw bagage?
die daarvoor nodig is, is ons in de schoot geworpen door de tweede magistrale planologische miskleun van veertig jaar geleden, de A28 (de miskleun was niet dát hij er kwam, maar hóe). Deze verkeersgoot, op korte afstand van het kanaal, voor een deel zelfs pal erlangs, is tot stand gebracht in ongeveer dezelfde tijd als de verkanaling van de vaart, dus het zal Hoornenborg wel weer wezen. Doordat bij de aanleg geen enkele aandacht besteed is aan de weefsels waar de
109
110
Elles Kiers van de PeerGrouP presenteert de smaak en producten van de Koningsas ‘Jullie weten toch hoe het wordt?’ was een ontdekkingstocht door de Koningsas: over het Noordwillemskanaal naar het zuiden. Voor de theatrale rondvaarten werkte het Berlijnse theatergezelschap Urban Lies samen met beeldend kunstenaar, vormgever en kok Elles Kiers (PeerGrouP). Tijdens de voorstelling zorgde ze niet alleen voor het eten, ook gaf zij tips over eten in de Koningsas. Kiers liet de deelnemers proeven dat het fenomeen streekproducten niet in de nostalgische hoek thuishoort waar het doorgaans wordt geplaatst. maar dat het springlevend is! Ook voor het Koningsas symposium bracht Elles Kiers voor de gebiedsintendant bijzondere en onverwachte streekproducten van de Koningsas samen in een fantastische symposiumlunch.
111
Elles Kiers van de PeerGrouP presenteert de smaak en producten van de Koningsas
112
Elles Kiers van de PeerGrouP presenteert de smaak en producten van de Koningsas
Zaden
Oven
“Voor dat je vertrekt zou je eigenlijk zo veel mogelijk zaden
“Wil je een oven maken, zorg dan dat je vlakke stenen hebt.
mee moeten nemen. Neem vooral dingen mee die in de
Dat mogen ook bakstenen zijn. Let alleen op dat ze vuurvast
omgeving ook kunnen groeien. Bonen zijn goed. Ze groeien
zijn zodat ze niet uit elkaar klappen van de hitte. Maak met
makkelijk en zijn erg voedzaam. Je kunt ze vers eten maar
de stenen een vlakke vloer en ga vanaf de zijkanten omhoog,
ook gedroogd. Zo heb je de Groninger Strogele bonen,
met een lichte boog. Zorg dat je aan de achterkant een
de Drentse Kievietsbonen, Soldatenboontjes, Spekbonen,
opening houdt als een rookkanaal en maak bovenop een
Slabonen. Noem maar op. Ook zaden van groenten moet je
schoorsteen waar je bijvoorbeeld worstjes in kan hangen of
natuurlijk verzamelen zodat je ook echt een moestuin kan
een potje op kan zetten. Zorg ook voor een bakplaat zodat
maken. Hou ook een logboek bij zodat je weet wanneer je
het eten niet verbrandt. Op de vloer maak je een flink vuur
moet zaaien en oogsten. Aardperen doen het ook erg goed,
dat een middag moet branden zodat de stenen roodgloeiend
eigenlijk overal. Al is het de Drentse zandgrond, aardperen
worden. Als dat zo is, dan kun je gaan bakken. Zorg dat je
doen het altijd. Ze zien er mooi uit en je kunt ze als scherm
alles wel hebt klaarstaan en kijk wat veel en weinig hitte kan
gebruiken in de moestuin. Je kunt ze in november uit de
hebben. De oven is eerst wel 300 tot 400 graden en koelt
grond halen. Rauw zijn ze lekker maar ook gebakken,
daarna langzaam af. Begin bijvoorbeeld met brood en vlees
geroosterd of uit de oven.”
en eindig met koeken die op 150 graden kunnen.”
Vee
Ondergrondse oven
“Geiten of schapen zijn makkelijk en hebben het voordeel dat
“Een ondergrondse oven kan ook. Je maakt dan een gat van
ze melk geven. Dat kun je drinken. Maar je kunt er ook allerlei
20 tot 30 centimeter, niet dieper. Daarin leg je stenen. Op
andere dingen mee bereiden. Je kan kaas maken. Maar je
die stenen maak je een groot vuur dat je een middag laat
kunt ook het vlees eten. Varkens houden is ook makkelijk, al
branden. Daarna veeg je het vuur eruit. Je moet wel alles
moet je het wel in een kleine gemeenschap doen zodat je ze
klaar hebben staan: vlees en groente bijvoorbeeld, in niet
goed kunt onderhouden. Varkens zijn eigenlijk echt spaar-
al te grote stukken. Maak wat mos en andere grove planten
varkens. Dat zeiden ze vroeger al. Alles wat je overhoudt kan
die niet zo snel branden nat en leg die op de vloer van de
je aan het varken voeren en na een jaar kun je het varken dan
oven. Daarop leg je de groente en het vlees. Je vouwt alles
slachten. Slachten moet je overigens niet in je eentje doen.”
helemaal dubbel zodat het helemaal afgedekt is en legt er aarde overheen. Dan laat je het een halve dag liggen. Daarna graaf je het uit en heb je heerlijk gegaard eten.”
113
De Koningsas bevindt zich in een transformatie van agrarisch productielandschap en extensief gebruikt landschap naar een landschap waar natuurontwikkeling en recreatie centraal staan. Om in deze situatie de bijzondere rol van de cultuurhistorie zichtbaar te maken, ontwierp kunstenaar Lambert Kamps een opblaasbaar hunebed: cultuurhistorie en speelobject tegelijkertijd. Op verzoek van de gebiedsintendant realiseerde Kamps zijn Hunekussen.
114
Lambert Kamps Hunekussen In het Boumagesprek van 2010 was Hans Venhuizen een van de gasten, hij vertelde over zijn nieuwe betrekking als gebiedsintendant voor de Koningsas. Aan het eind van deze avond werd er nog wat gedronken in een café en daar sprak ik met Peter Michiel Schaap over de Koningsas, de plannen van Hans en vooral over wat de Koningsas nu eigenlijk is. Op wat infrastructuur na is er niets waaraan je de Koningsas kunt herkennen, er zijn geen karakteristieke landschapselementen of culturele gebruiken bij de lokale bevolking. Al pratend kwamen we tot de conclusie dat in gebieden waar dat wél zo is, we als onwetende toeristen vaak voor de gek gehouden worden. Zo zijn hunebedden begin 20e eeuw bijvoorbeeld massaal
slapen in het hunebedhotel, drinken in het hunebedcafé, een
voorzien van een betonnen fundering, daarvoor moest
broodje kei bestellen in de snackbar, hunebedkoffie drinken
uiteraard eerst het gehele hunebed worden gesloopt
op een terras en souvenirwinkel het hunebed (en alle andere
om vervolgens weer in elkaar te worden gezet. Wierden
winkels) verkopen er keigave producten.
op het Hogeland in Groningen werden tot 100 jaar geleden massaal afgegraven. Met de vruchtbare grond
In het centrum van het dorp is een rotonde versierd met
werden de arme zandgronden in Drenthe verrijkt. Op dit
grote keien en - hoe kan het ook anders? - alle toeristen
moment reconstrueert men met baggerslib de verdwenen
denken dat ze hier te maken hebben met het hunebed van
of aangetaste wierden. Wie dat niet weet, denkt een
Borger. De fototoestellen knippen er dan ook lustig op los.
eeuwenoude woonheuvel in het landschap te herkennen
Het hunebed heeft zich dus bewezen. Waarom dit winnende
terwijl men in werkelijkheid een baggerdepot van 4 jaar oud
concept niet toepassen in de Koningsas?
ziet. De werkelijke wierde kun je bekijken in Drenthe, waar deze uitgestrooid is over de akkers.
Het ontwerp was niet heel moeilijk, want er waren voorbeelden genoeg. Wel was er iets te verbeteren aan
Ook met streekgebonden gewoontes als midwinter
de flexibiliteit, het gebruiksgemak, de educatieve functies
hoornblazen in de Achterhoek is dit het geval. Er wordt
en de huidige arbo-eisen. Dit - verwerkt in het ontwerp -
verteld dat dit al in de middeleeuwen gebeurde. In
leverde een opblaasbaar kussen op met daarin gaten en
werkelijkheid is het een fenomeen dat men op vakantie zag
zitelementen. In de gaten kunnen op eenvoudige wijze losse
en - eenmaal thuisgekomen - leuk vond om ook in het eigen
opblaasbare stenen geplaatst worden, zodat een persoon de
dorp te organiseren.
klus in een uur kan klaren waar onze voor-, voor-, voorouders wel 30 jaar voor nodig hadden.
Conclusie: veel van ons cultureel erfgoed en van onze zogenaamde streekgebonden gewoontes zijn nep. Zou het
De bedoeling is om het kussen volgend jaar met grote
dan ook niet mogelijk zijn de Koningsas van een identiteit
regelmaat in te gaan zetten op de Koningsas zodat in
te voorzien door hier landschapselementen en culturele
beginsel de lokale bevolking het object omarmt en het
gebruiken te introduceren…..?
vervolgens gaat uitdragen. Zo kan het best zijn dat het Hunekussen zich gaat vermeerderen en straks op campings,
Het hunebed is het bekendste icoon van Drenthe. Toch zijn
speeltuinen, scholen en wie weet ook wel bejaardenhuizen in
hunebedden maar in enkele gebieden te vinden. Ze worden
het Koningsasgebied is te vinden.
door de lokale bevolking schaamteloos uitgemolken. Zo prijst de plaats Borger zich aan als hunebedhoofdstad. In het
Lambert Kamps
centrum van het dorp is alles naar hunebed genoemd; je kunt
115
Lambert Kamps Hunekussen
116
Lambert Kamps Hunekussen
117
118
119
Documentatie • Verkenningsboottochten met Lambert Kamps’ taxiboot
Voor een project in Liverpool bouwde kunstenaar Lambert Kamps een engelse taxi om tot boot. In de Koningsas deed deze bijzondere boot dienst voor verkennings tochten over het Noord-Willemskanaal. En passant verrichte de boot de informele opening van het nieuwe transferium bij de Punt.
120
Documentatie • Verkenningsboottochten met Lambert Kamps’ taxiboot
Uitnodiging aan de pers: speciale watertaxi Lambert Kamps op Noord- Willemskanaal Op 21 september vindt er - op initiatief van het project Koningsas- een vaartocht plaats in een speciale watertaxi ontworpen door kunstenaar Lambert Kamps. De pers is van harte uitgenodigd hierbij aanwezig te zijn.
Met de recente capaciteitsuitbreiding is het transferium Haren tijdig behoed voor het bezwijken onder zijn eigen succes. Maar is deze capaciteitsuitbreiding voldoende om de stroom auto's richting de stad Groningen de komende jaren te kunnen opvangen? De beleidsmakers weten zeker van niet. Daarom is er een onderzoek in voorbereiding naar een transferium ter hoogte van De Punt. Dat onderzoek start najaar 2011. Om intussen de nood te lenigen en ervaring op te doen vaart er in september enkele malen een speciale watertaxi van de Groningse kunstenaar Lambert Kamps over het Noord-Willemskanaal van De Punt naar de stad Groningen. Graag nodigen wij u uit deel te nemen aan de vaartocht van 21 september. De afvaart is om 10.00 uur, vaarduur is ca. 2 uur. Vertrekpunt is de Sluis De Punt aan de Kanaaldijk. Opgave voor deelname aan de vaartocht kunt u doen via secretariaat@regiogroningenassen.nl NB Er is slecht plaats voor vier passagiers. Het project Koningsas is initiatiefnemer voor de watertaxi. Vanuit dit project wordt een bijdrage geleverd aan de profilering van de regio Groningen-Assen, zowel richting bewoners, gebruikers als passanten. De Koningsas is immers een gebied waar cultuur, landschap, rood en groen zich op een prachtige en zorgvuldige manier kunnen vermengen: niet ten koste, maar ter meerdere eer en glorie van de huidige kwaliteiten. Bestaande en toekomstige (ruimtelijke) ontwikkelingen moeten dan niet op voorhand beschouwd worden als een risico, maar als aanleidingen om bestaande kwaliteiten te vergroten en nieuwe toe te voegen. In combinatie met de bestaande kwaliteiten kunnen zij de waarneming en ervaring van het gebied verder vergroten en de Koningsas daarmee nog aantrekkelijker maken voor zowel bewoners als bezoekers. Het project Koningsas richt zich in deze fase vooral op het Noord-Willemskanaal. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Hans Venhuizen, gebiedsintendant Koningsas, tel. 0651429499.
Het project Koningsas is een initiatief van de Regio Groningen Assen. Voor meer informatie zie www.regiogroningenassen.nl
121
Documentatie • De Koningsas in de pers
122
Documentatie • De Koningsas in de pers
123
Documentatie • De Koningsas in de pers
124
Documentatie • De Koningsas in de pers
125
Documentatie • Pecha Kucha Eelde 1 november 2011
Pecha Kucha, letterlijk ‘geroezemoes’, is een uit Japan overgewaaid fenomeen waarbij iedereen die zich daartoe geroepen voelt aan de hand van 20 ingestudeerde beelden 20 x 20 seconden mag vertellen over elk gewenst onderwerp. De beelden draaien automatisch door, zodat iedere spreker gedwongen wordt om zijn verhaal in exact 6 minuten en 40 seconden te houden. Het onderwerp is volledig vrij: je mag je vakantiefoto’s laten zien, maar ook de nieuwste plannen die je hebt bedacht. Op 1 november 2011 organiseerde Platform GRAS in samenwerking met de gebieds intendant een speciale Pecha Kucha avond in de voormalige Rijksluchtvaartschool in Eelde. Tijdens deze avond stond de Koningsas centraal.
126
Documentatie • Pecha Kucha Eelde 1 november 2011
127
Documentatie • Boottochten met Urban Lies
‘Jullie weten toch hoe het wordt’ was een voorstelling die het Berlijnse theater gezelschap Urban Lies in samenwerking met beeldend kunstenaar, vormgever en kok Elles Kiers (PeerGrouP) ontwikkelde op verzoek van de gebiedsintendant. In Groningen is Urban Lies bekend van de succesvolle Noorderzon voorstelling Ersatzverkehr uit 2009: een theatrale stadsverkenning die uitmondde in een avontuurlijke zwerftocht. Nu was Urban Lies terug voor een theatrale verkenning van de Koningsas: het gebied tussen Groningen en Assen. Onder het genot van regionale gerechten en al varend over het water kreeg de bezoeker een verrassend perspectief op dit gebied. Alle zintuigen werden geprikkeld: horen, zien, proeven, voelen. De regio Groningen-Assen zoals u het nog nooit had gezien: zelfs de diepstgewortelde Noorderling kende zijn regio niet meer terug...
128
Documentatie • Boottochten met Urban Lies
129
Documentatie • Yde eist haar meisje terug - Hans Venhuizen / Michiel v. Maarsseveen
Gesproken column van Hans Venhuizen bij de onthulling kunstwerk markering vindplaats Meisje van Yde op 21 / 04 / 11 en de antwoorden daarop van Michel van Maarseveen, directeur van het Drents Museum en een drietal bewoners van Yde. mr. J.P.J. van Muijen Secretaris Einde officieel programma. Gelegenheid om het kunstwerk te bezichtigen en na te praten onder het genot van een hapje en een drankje.
17.00 uur
Yde wil haar meisje terug Directeur van het Drents Museum dhr Michel van Maarseveen, interdant van de regio Groningen Assen dhr Hans Venhuizen en sprekers uit Yde.
16.45 uur
Act door dansschool Fennie van der Haar
16.30 uur
Onthulling kunstwerk
16.20 uur
F.A. van Zuilen Burgemeester
Met vriendelijke groet,
Sinds een paar maanden ben ik als gebiedsintendant aan het
Vandaar dat ik deze gelegenheid van de feestelijke opening
Die anonimiteit doet het Meisje van Yde geen eer aan. Een van de belangrijkste bodemvondsten die ooit in de gemeente Tynaarlo is gedaan, kreeg een klein bordje tegen de bosrand, voor de oplettende wandelaar. Voor de gemeente Tynaarlo en beeldend kunstenaar Derk den Boer reden om daar verandering in te brengen...
werk tussen Groningen en Assen, een gebied dat ook wel de
van het kunstwerk van Derk den Boer ter markering van de
Koningsas wordt genoemd. Van de regio en de gemeenten
vindplaats graag aangrijp om te stellen dat Yde haar meisje
daarbinnen heb ik opdracht gekregen op zoek te gaan naar
terug wil. Ik heb zowel Michel van Maarseveen, directeur
de bijzondere kwaliteiten van dit gebied, die kwaliteiten uit te
van het Drents Museum en daarmee feitelijk de eigenaar van
dragen en waar mogelijk uit te dagen om beter zichtbaar te
het meisje van Yde alsook een drietal bewoners van Yde,
zijn. Het meisje van Yde, en in het bijzonder haar vindplaats,
waaronder de eigenaar van haar vindplaats, bereid gevonden
- Opening door wethouder Harm Assies en wethouder Nina Hofstra - Toelichting op het kunstwerk door beeldhouwer Derk den Boer Ontvangst en welkomstwoord
16.00 uur
Parkeren aan de Veenweg en tocht naar Yderholt
15.30 uur
om daarop te reageren.
Programma
Uitnodiging Donderdag 21 april wordt het kunstwerk ‘Markering vindplaats Meisje van Yde - Gebroken Cirkel’, officieel onthuld. Wij nodigen u van harte uit om hierbij aanwezig te zijn. Om 16.00 uur start het programma aan het Yderholt. We verzoeken u om tussen 15.30 en 15.45 uur te parkeren aan de Veenweg (Tussen Yde en Vries). Vervoer naar het Yderholt is geregeld.
vindplaats zijn er ook nog de nodige uitdagingen te vinden.
16.05 uur
Het Meisje van Yde is zonder twijfel de bekendste, onbekende inwoner van Yde. Gevonden aan het eind van de 19e eeuw, in de tijd dat hoogveen werd ontgonnen. Toen ze gevonden werd was men er bang voor. Tegenwoordig is het meisje een van de publiekstrekkers van het Drents Museum. De vindplaats is daarentegen bijna anoniem. Een verdwenen veentje in de hoek van een akker.
verdient het om te worden uitgedragen. Maar rondom haar
Gemeente Tynaarlo Postbus 5 || 9480 AA Vries
UITNODIGING
Parkeren langs de Veenweg. Passend vervoer naar het Yderholt is verzorgd. Kom op tijd!
- Yde wil haar meisje terug -
21 APRIL 2011 Onthulling kunstwerk markering vindplaats Meisje van Yde Opening fietspad Yderholt
een bord met uitleg. Eenmaal aangekomen, streden in de hoorspelfanaat opwinding en teleurstelling om voorrang. Hoewel de plek er niet toe
“Mevrouw, mijn zoon en ik zijn op zoek naar de vindplaats van het meisje van
uitnodigde, voelden hij en zijn zoon zich tóch deelgenoot van de bijzondere
Yde. Kunt u ons ook zeggen waar dat is?”
gebeurtenis die zich daar zo’n honderd jaar geleden had afgespeeld.
“Helaas meneer. Ik ben er wel eens langsgefietst, maar hoe ik daar nou precies kwam... Maar daar is niks anders te zien dan een bord, meneer, daar
Archeologie leeft het meest wanneer zij ‘aan de hand is’, dat wil zeggen
wordt u echt niet wijzer van. Misschien moet u het verderop nog maar eens
wanneer er daadwerkelijk opgegraven wordt en je aanwezig bent bij een
vragen, die mensen zullen het wel weten”.
vondst. Een bord met een uitleg roept die ervaring slechts moeizaam op. De inrichting van een bijzondere plek, zoals op deze vindplaats, al veel
Aldus het relaas van een zoektocht die een hoorspelfanaat en zijn zoon, na
meer. Door er voor te zorgen dat archeologische opgravingen permanent
enthousiast te zijn geworden door het hoorspel over het meisje van Yde, in
plaatsvinden en publiek toegankelijk zijn, zou de geschiedenis van het gebied
2007 ondernamen om zelf de vindplaats te bezoeken. Na een denderende
zich veel beter in de beleving en het actieve geheugen van het gebied kunnen
ontmoeting met het meisje in Assen verdwaalden ze op weg naar de plek
gaan nestelen. Moet Yde ‘haar’ meisje daarvoor niet gaan terugeisen van het
waar ze ruim honderd jaar geleden werd gevonden. Die plek bleek in de
Drents Museum om daarmee ‘haar’ geschiedenis veel sterker aanwezig te
buurt niet algemeen bekend en bovendien slechts summier gemarkeerd door
laten zijn? Dat vroeg ik me af.
130
Documentatie • Yde eist haar meisje terug - Hans Venhuizen / Michiel v. Maarsseveen
Het bewust bedrijven van archeologie stamt uit het einde van de achttiende
Botswana gebracht en daar met staatseer begraven. El Negro was de bijnaam
eeuw, toen er in het kielzog van de kolonisatie in het westen veel interesse
van een in 1830 opgezette zwarte Afrikaan die sindsdien op verschillende
was in exotische voorwerpen. De eerste archeologen waren minder
plaatsen in Europa werd tentoongesteld. Na protesten uit de Afrikaanse
geïnteresseerd in waardevolle kennis over de geschiedenis van de toen nog
gemeenschap stuurde het Spaanse museum dat de opgezette Afrikaan, die
exotische volken, maar meer in de waarde van de gevonden objecten zelf.
regelmatig bij moest worden geverfd om zwart te blijven, de laatste jaren
De vondsten werden als buit terug naar het westen verscheept waar ze in
in beheer had, El Negro met schaamrood op de kaken weer terug naar zijn
musea werden ondergebracht of aan de hoogste bieder werden verkocht.
geboorteland.
Op deze manier zijn er talloze voorwerpen, van kleine armbanden tot hele tempels, van de oorspronkelijke plaatsen in Zuid-Amerika, Egypte,
Een andere bijzondere teruggave vindt momenteel in Amerika plaats. Zo’n
Griekenland, Turkije of China, in het Westen terechtgekomen. Nadat sinds
veertien jaar nadat in Yde het meisje wordt gevonden, ontdekte professor
1970 de UNESCO aanbeveelt om al deze vondsten naar hun oorsprongslanden
Bingham van de Yale Universiteit de spectaculaire Inca-stad Machu Picchu in
terug te brengen, is er een strijd om de archeologische objecten ontbrand.
Peru. Later bleek dat deze door de Spaanse kolonisator nooit ontdekte stad al
De Griekse regering eist de beeldhouwwerken uit het Parthenon terug die
35 jaar eerder ontdekt en geplunderd was door een Duitse goudzoeker. Toch
in het British Museum worden tentoongesteld en Turkije probeert al enige
slaagde Bingham er in om ongeveer 40.000 artikelen, waaronder mummies,
tijd het Pergamonaltaar terug te krijgen waar in Berlijn een geheel museum
keramieke voorwerpen en botten, mee te nemen naar zijn universiteit. Waar
omheen is gebouwd. Egypte eist onder andere de Steen van Rosetta uit het
ze sindsdien worden tentoongesteld. Als gevolg van een overeenkomst tussen
British Museum, de Dierenriem van Dendera uit het Louvre en de buste van
de Peruaanse regering en de Yale Universiteit zullen deze voorwerpen nog
Nefertiti uit het Egyptisch Museum in Berlijn terug. Ondertussen vinden er al
voor het einde van het honderdste ontdekkingsjaar van Machu Picchu in 2012
wel verschillende voorwerpen hun weg terug naar hun land van oorsprong.
worden geretourneerd.
In 2000 werd de zogenaamde El Negro terug naar zijn oorsprongsland
131
Documentatie • Yde eist haar meisje terug - Hans Venhuizen / Michiel v. Maarsseveen
Oorspronkelijk stond de archeologie vooral in dienst van de hebzucht van
Het meisje van Yde werd in 1897 gevonden. Aanvankelijk werd ze van schrik
goudzuchtige rijkaards op jacht naar unieke exotische voorwerpen. Later
verstopt en kapotgemaakt. Later kwam ze onder de hoede van het Drents
werd archeologie vooral wetenschappelijk bedreven en gingen archeologen
Museum in Assen waar ze sindsdien wordt gekoesterd. Toch duurde het
op zoek naar het verhaal dat de vondsten ons konden vertellen over ons
nog vele tientallen jaren voordat men haar exacte ouderdom en daarmee
verleden. Inmiddels is archeologie politiek geworden. Ze draagt bij aan
haar echte waarde wist vast te stellen. Begin jaren negentig wekte een
de versterking van de eigen volksidentiteit. Archeologische vondsten
reconstructie van haar hoofd het meisje écht tot leven en werd er zelfs een
bewijzen dat het grondgebied waarop we wonen al eerder bewoond was.
look-a-like wedstrijd rondom haar georganiseerd. Cultuurhistorie is vooral
Daarmee wordt het bestaan van onze voorouders bevestigd en worden
van waarde wanneer die waarde in het heden ligt. Het meisje van Yde vertelt
we als erfgenamen van dit stukje aarde zelfs letterlijk met hen in contact
ons nu iets over de geschiedenis van deze plek. Over de hardnekkige volkeren
gebracht. Daarom hechten de van hun archeologie bestolen landen zo aan
die hier overleefden. Maar ook over hun brute omgang met mensenlevens bij
de teruggave van hun erfgoed. Geen land wil immers dat de bewijzen van de
hun rituele pogingen om de onbegrijpelijke aardkrachten te beheersen. Het
bakermat van haar beschaving in vreemde musea worden gecollectioneerd.
meisje neemt ons aan de hand naar die woeste geschiedenis van deze plek en is in staat om die historische periode wakker te kussen. Zo kan ze de plek
Ook in Nederland is gedurende de laatste tien jaar de archeologie in het
waar ze haar einde heeft gevonden weer een nieuw begin bezorgen. Daarom
bewustzijn opgerukt. Dankzij overheidsprogramma’s als Belvedere en Limes
vraag ik de volgende sprekers: Waarom eist Yde haar meisje niet weer terug?
en de aandacht voor hunebedden en wierden, weten we dat de vaderlandse geschiedenis niet begon met Willem van Oranje maar al duizenden jaren
Het woord is aan Michel van Maarseveen, directeur van het Drents Museum
daarvoor. Zelfs Madurodam heeft sinds kort een eigen archeologische
en daarmee feitelijk de eigenaar van het meisje van Yde, alsook aan een
vindplaats op schaal 1 op 25 gekregen. Hierin wordt helaas niet het meisje
drietal bewoners van Yde, waaronder de eigenaar van haar vindplaats.
van Yde blootgelegd, dat werd op die schaal iets te pietepeuterig, maar het veel robuustere Romeinse schip dat in 2003 in de nieuwbouwwijk Leidsche
Hans Venhuizen
Rijn bij Utrecht werd opgegraven.
april 2011
Tekst uitesproken door Michel van Maarseveen, directeur van het
van haar gezicht. Haar moeder zou haar zeker herkennen, verzekerde hij
Drents Museum
ons. Sindsdien is haar geconstrueerde beeld het beeldmerk van het Drens Museum. Dat ze 16 jaar was en blond heeft haar reputatie veel goed gedaan.
Dames en heren, Eigenlijk heeft ze het wel haar zin in het Drents Museum. Na bijna 2000 jaar Ik heb haar maar thuis gelaten. Het meisje van Yde. Ze wilde niet mee, wat ik
in een zompig koud moeras ligt ze nu heerlijk op kamertemperatuur met een
ook probeerde. Hevig stribbelde ze tegen. Net een puber van 16 jaar.
contante luchtvochtigheid van 55%.
1900 jaar geleden hebben uw voorouders ons ‘wichie’, zoals ze wel liefkozend
Als een waar fotomodel laat ze zich de nieuwsgierige blikken van bezoekers
in het museum genoemd wordt, met een touw om haar hals gewurgd en haar
aanleunen. Ze verveelt zich geen seconde. Een paar jaar geleden is ze op
vervolgens afgezonken in het veen. Een mensenoffer aan de Goden. Ze is er
wereldreis geweest. Van 2002 tot 2006 maakte ze deel uit van de reizende
nog kwaad om.
tentoonstelling The Mysterieus Bog People. Ze bezocht wereldsteden als Los Angelos, Ottawa, Manchester, Wenen, Calgary. Ze vloog business class
Toen ik haar vertelde wat ik vanmiddag ging doen, schrok ze. Ze hoopte dat
met haar eigen koffertje. Tussendoor deed ze nog even Assen aan voor het
de inwoners van Yde mij beter zouden behandelen dan haar. Ik stelde haar
150 jarig bestaan van het Drents Museum in 2004. Ze vond het wel stoer die
gerust. De tijden zijn veranderd.
tournee. Continue on the road en alsmaar mensen die je als een beroemdheid aangapen.
In 1897 werd ze bij toeval ontdekt. Bij de ontdekking is ze zwaar gemaltraiteerd. Een schop ging dwars door haar buik en veel tanden zijn
Wist u dat ze op haar wereldtournee een vriendje had? Hij heette Roter
door de Ydenaren als souvenir meegenomen. Slechts één heeft ze nog in
Franz en woont in Hannover. Vijf jaar lang waren ze geliefden en lagen ze bij
haar mond. Een paar jaar geleden viel die er alsnog uit. Ze had zich er bijna in
elkaar in een vitrine. Allebei zijn ze weer teruggekeerd naar hun museum. Wij
verslikt maar hij is weer goed vastgelijmd.
hebben de liaison wreed moeten beëindigen.
Ze lijkt wel een oude man, met haar verschrompelde gezichtje. Velen
Ik begrijp dat Yde haar dochter terug wil. Een nobel streven, maar van
huiveren bij het zien van haar aanblik. In 1994 kreeg ze haar gezicht terug.
repatriëring geen sprake. Haar terug brengen naar Yde is hetzelfde als de
Richard Neave van de universiteit van Manchester maakte een reconstructie
Elgin Marbles uit het British Museum terugbrengen naar Athene. Een paar
132
Documentatie • Yde eist haar meisje terug - Hans Venhuizen / Michiel v. Maarsseveen
jaar geleden hebben de Grieken al een museum gebouwd aan de voet van het
Ze gaf me een boodschap mee voor u. Het meisje van Yde groet Yde. Maar, zo
Parthenon. Het is vrijwel leeg, met kopieën van de beelden in Londen. Eerder
voegde ze er haastig aan toe, ze heeft geen zin om opnieuw haar koffers te
een politiek statement dan een museum. Een dergelijk gebouw is in Yde nog
pakken. Ze blijft de komende honderd jaar in Assen wonen. Ze vroeg mij u dat
niet eens verrezen.
met klem over te brengen. Ik dank u voor uw aandacht.
Tekst uitgesproken door dhr. Andries Steuneberink namens drie
Maar van diefstal is hier helemaal geen sprake. Sterker nog, het meisje is
inwoners van Yde
eigenlijk wel een reislustig typetje. Zoals we allemaal weten reist ze graag de wereld rond. En daarvoor heeft ze met het museum toch een betere
Annigje
uitvalsbasis gevonden dan Yde.
Of wij, enkele inwoners van Yde, even wilden reageren op de stelling: ‘Yde wil
Maar dat brengt me wel op een ander probleem. Reizigers moeten hun
haar meisje terug’. Tsja, wat een vraag! Nou, dat is goed, hierbij onze reactie:
identiteit kunnen tonen. Een pasfoto hebben we wel van haar, maar een naam heeft ze nog niet. Dus als we al iets terug willen geven, laat het dan
Wàt een onzin!
haar naam zijn. Ik stel voor om haar Annigje te noemen. Een mooie Drentse
Laat dat meisje maar mooi in Assen.
naam. Het meisje van Yde heeft dan vanaf nu behalve een gezicht, ook een naam. En wat we haar verder kunnen geven is een nieuwe jurk. Die is ook wat
Daar zit zogezegd geen woord Frans bij. Duidelijkheid is belangrijk als het
gedateerd, vonden we. Wat wij als plaatsgenoten kunnen doen, moeten we
gaat om het meisje van Yde, dat zult u vast met mij eens zijn. Want, voor wie
doen. Zo zijn we dan ook wel weer.
dat nog niet weet, onduidelijkheden zijn er al genoeg rond ons meisje. Of beter gezegd, rond de vindplaats van het meisje.
Annigje is de ambassadrice van Yde. En zoals echte ambassadeurs dat nu eenmaal doen, heeft ze daarvoor een standplaats in den vreemde, Assen in
Ze is twee keer gevonden. En welke wetenschapper daar nog aan
dit geval. Laat Annigje maar mooi in Assen. Daar is ze dood. Maar hier, hier
twijfelt, er zijn in elk geval twee verhalen over haar vindplaats. Dat is wel
leeft ze in de mensen. In Yde is ze nog altijd springlevend!
wetenschappelijk te bewijzen. De mensen hier in Yde weten het zeker: alles wijst erop dat haar werkelijke vindplaats zo’n 500 meter hier vandaan is. Maar goed, waar hebben we het over, beide plaatsen liggen nog geen 500 meter van elkaar af. Er zijn dus vraagtekens te plaatsen bij haar vindplaats, en niemand die het echt weet. Het maakt het mysterie rondom ons meisje alleen maar fascinerender. Ja, een fascinerende vrouw, zo zou je haar tegenwoordig wel kunnen noemen. Er zijn niet voor niets een boekje, een liedje en een toneelstuk over haar verschenen. Met haar gewelddadige dood fascineert ze ook de vele duizenden bezoekers van het museum in Assen. Ze is al met al de bekendste onbekende inwoonster van ons dorp. Laat ook daar geen misverstand over bestaan. Waar je ook bent op vakantie, geef je aan een landgenoot antwoord op de vraag waar je vandaan komt, dan krijg je steevast terug: “Aha, van het meisje, het meisje van Yde”. Ons meisje zet ons dus vanuit Assen uitstekend op de kaart. Heel Nederland kent door haar ons dorp. We zijn daarom ook blij met de extra aandacht die nu, met het kunstwerk hier, op haar wordt gevestigd. Maar haarzelf teruggeven? Nee, dat is niet nodig. Natuurlijk, tegenwoordig geven veel landen hun archeologische bezittingen terug aan de oorspronkelijke landen. Daarmee zetten zij hun diefstallen uit hun koloniaal verleden recht. Een goede zaak.
133
Documentatie • Borduurpatroon Koningsas
Bewoners van een streek die daar ook trots op zijn hebben vaak afbeeldingen van de sterkste kenmerken van de streek in hun huis hangen. Zo hangt in Breda de plaatselijk gekoesterde Grote Kerk vaak in zeer fijnmazig borduurwerk in de huiskamers van de trotse bewoners, in Utrecht de Dom en in Groningen de Martinitoren. In het ten noordwesten van de stad Groningen gelegen Middag Humsterland zag de gebiedsintendant tot zijn verbazing in meerdere huizen geen borduurwerk maar de hoogtekaart van de streek hangen. Daar was men trots op de subtiele door mensenhand gemaakte hoogteverschillen die zo typerend zijn voor dit cultuurlandschap. Voor de Koningsas combineerde Venhuizen deze twee fenomenen. Ook hier is het hoogteverschil sterk bepalend geweest voor de occupatiegeschiedenis van de streek. Een echte Koningsasser is hier trots op, tenminste wanneer hij of zij er weet van heeft. De eerste twee Koningsas borduurpatronen zijn uitgereikt aan vertegenwoordigers van de stuurgroep en het kwaliteitsteam van de regio Groningen-Assen. * Met dank aan de Provincie Groningen voor het ter beschikking stellen van het kaartmateriaal
134
Documentatie • Borduurpatroon Koningsas
135
Documentatie • Verslag symposium Koningsas 1 december 2011
Bezuinigingen op cultuur zijn aan de orde van de dag, de ruimtelijke ordening zoekt naar een nieuwe positie, plannen staan onder druk en ontwerpers hebben moeite om hun hoofd boven water te houden. Juist in deze tijd gaan we op zoek naar antwoorden op de vraag hoe een culturele benadering voor een betere leefomgeving kan zorgen. Kunnen we met culturele interventies gebiedsontwikkeling op gang brengen? Hoe leggen we kansen bloot? Hoe vergroten we met slimme oplossingen en connecties de bestaande kwaliteiten van een gebied? En kan een culturele planologie alternatieven aandragen die niet alleen spannender, leuker en potentievoller zijn, maar ook goedkoper dan bij een traditionele aanpak?
136
Documentatie • Verslag symposium Koningsas 1 december 2011
Tijdens het Koningsassymposium op 1 december 2011 gingen we met diverse gasten in op deze vragen: ontwerpers, beleidsmakers, kunstenaars, bestuurders, adviseurs en ervaringsdeskundigen. Onderwerp van de zoektocht vormde het markante gebied tussen de beide regiohoofdsteden Groningen en Assen: de Koningsas. Het is een gebied waar cultuur, landschap, rood en groen zich op een prachtige en zorgvuldige manier kunnen vermengen: niet ten koste, maar ter meerdere eer en glorie van de huidige kwaliteiten. In combinatie met de bestaande kwaliteiten kunnen zij de waarneming en ervaring van het gebied verder vergroten en de Koningsas daarmee nog aantrekkelijker maken voor zowel bewoners, gebruikers als bezoekers.
137
De regio Groningen-Assen nam eind 2010 het initiatief een gebiedsintendant aan te stellen voor de Koningsas. Hiermee gaf de regio invulling aan een advies van het Kwaliteitsteam van de Regio. Tijdens zijn eerste jaar had de gebiedsintendant Hans Venhuizen de opdracht om contacten te leggen met belanghebbenden en belangstellenden bij het gebied, om kwaliteiten te vinden en eerste projecten te initiĂŤren. In dit magazine zijn de activiteiten van het eerste jaar gebiedsintendant van de Koningsas verzameld. Naast de onderzoeken die centraal stonden tijdens het eerste Koningsassymposium is een overzicht opgenomen van alle andere activiteiten die Venhuizen ondernam. Het eerste jaar van de gebiedsintendant en ook dit magazine, worden afgerond met een voorstel voor de toekomstige invulling van het gebiedsintendantschap.
Afbeelding: Onix Architecten 138