/GatsiPanagiota_ThemataPolipolitismikotitas

Θέματα ταυτότητας και γλώσσας σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα Η περίπτωση του Αμίν Μααλούφ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ «Didactiques du Plurilinguisme et Politiques Linguistiques» ΤΗΣ ΓΑΤΣΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΣ

Υπεύθυνη καθηγήτρια: Τσοκαλίδου Ρούλα

ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

2

Ένα μεγάλο ευχαριστώ:

Στην

καθηγήτρια

μου

Ρούλα

Τσοκαλίδου,

για

την

αμέριστη

συμπαράσταση της, την πίστη της στις δυνατότητες μου, την άψογη συνεργασία μας μαζί με την ευγνωμοσύνη μου για όλους

τους

επιστημονικούς δρόμους που μου άνοιξε και συνεχίζει να μου ανοίγει.

Στην καθηγήτρια μου Τζίνα Ιωαννίτου, για την άψογη εξ’αποστάσεως συνεργασία και βοήθεια.

Στους

καθηγητές

και

καθηγήτριες

του

Ελληνογαλλικού

Μεταπτυχιακού προγράμματος αυτού.

Στην οικογένεια μου και στο φιλικό μου περιβάλλον δίπλα

που στάθηκε

μου σε κάθε δύσκολη στιγμή. Σε όλους-ες αυτούς –ες

γύρω

μου,αλλά κυρίως στην Ιόλη που με τη ζωή τους έκαναν και κάνουν το αδύνατο, δυνατό …

Στους μικρούς μαθητές και μαθήτριες μου, που αποτελούν μονίμως πηγή εμπνευσης για μένα.

3

Πίνακας περιεχομένων

1.Εισαγωγή…………………………………………………………………6 1.1 Αρχικοί

προβληματισμοί……………….…………………………6

2.

Θέματα

ταυτότητας

και

γλώσσας

σε

πολυπολιτισμικά

περιβάλλοντα…………………………………………………..……………… ……….13 2.1 Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και σύνθεση κοινωνιών: μια διαχρονική αναδρομή…………………………………………………………………… 13 2.2Σύγχρονες προσεγγίσεις…………………….…………………........

16

2.3 Γλώσσα και ταυτότητα………………………………………….

22

2.4 Η γλώσσα και τη ταυτότητα σε περιβάλλοντα επαφής………………22

3. Αμίν Μααλούφ……………………………………………..……………..30 3.1 Σύντομο βιογραφικό σημείωμα…………………………..…………..…31 3.2 Το έργο του Αμίν Μαλούφ……………………………………………..31 3.3 Το έργο του Αμίν Μααλούφ και η ταυτότητα…………………………38 3.4 Ταυτότητα και γλώσσα μέσα από το έργο τoυ Αμίν Μααλουφ……..44 4

4.Συμπεράσματα………...……………………………………………

56

Βιβλιογραφία………………………………………………………………67 Σιτογραφία…………………………………………………………………75

5

1. Εισαγωγή Είμαστε όλοι αναγκασμένοι να ζούμε σε ένα σύμπαν που δεν μοιάζει σε τίποτε με τον τόπο από τον οποίο καταγόμαστε, πρέπει όλοι να μάθουμε κι άλλες γλώσσες, άλλους τρόπους ομιλίας, άλλους κώδικες… Ο κόσμος είναι μια σύνθετη μηχανή και δεν τον διαλύεις μονάχα με ένα κατσαβίδι. Αυτό όμως δε θα πρέπει να μας εμποδίσει να παρατηρούμε, να επιδιώκουμε να καταλάβουμε, να κοιτάμε μέσα μας, να συζητάμε και καμιά φορά να προτείνουμε το ένα ή το άλλο μονοπάτι που θα μπορούσε να ακολουθήσει η σκέψη μας. (Μααλούφ, 1999) Όπως,

χαρακτηριστικά,

γράφει

ο

Μααλούφ

(1999)

η

σύγχρονη

πραγματικότητα είναι τέτοια που μας καλεί να υπερβούμε τα όρια της καταγωγής και της γλώσσας μας, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε ‘άλλους κώδικες’ και ‘τρόπους ομιλίας’ σε έναν κόσμο που αποτελεί μια ‘σύνθετη

μηχανή’

που

προσεγγίζεται

μόνο

μέσα

από

πολλά

και

αποτελεσματικά νοητικά εργαλεία. Ξεκινώντας από το έργο και τις ιδέες του Μααλούφ (1999) στην παρούσα εργασία αναλύεται το θέμα της γλώσσας και της ταυτότητας σε ένα περιβάλλον επαφής γλωσσών και πολιτισμών. Η εργασία ξεκινάει με τους προβληματισμούς της συγγραφέα πάνω στο θέμα, συνεχίζει με μια επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας και εστιάζει στο έργο του Αμίν Μααλούφ. Το συμπέρασμα της ανάλυσης του εν

λόγω

θέματος

μας

οδηγεί

στην

ανάγκη

για

συνδυασμό

της

ακαδημαϊκής γνώσης που αφορά την ταυτότητα και τη γλώσσα με τη λογοτεχνία και, ειδικότερα, το έργο του Αμίν Μααλούφ, καθώς και τον ζωντανό λόγο των ίδιων των παιδιών μεταναστευτικής καταγωγής.

6

1.1

Αρχικοί προβληματισμοί

Αποτελεί κοινό τόπο ότι η δήλωση της καταγωγής ενός ατόμου συνήθως σηματοδοτεί και κάποια χαρακτηριστικά της φυλής του, αν αυτά έχουν επιβεβαιωθεί

στην

πορεία

του

χρόνου

(Ραφαηλίδης,1996).

Για

παράδειγμα, οι Έλληνες στους εαυτούς μας αποδίδουμε τη φιλοξενία, αφού από τη μυθολογία μας ακόμα υπήρχε ο Ξένιος Δίας. Στον αντίποδα, όμως, αυτού του ευγενούς χαρακτηρισμού, για πολλές δεκαετίες οι Έλληνες μετανάστες στην Αμερική αποκαλούνταν υποτιμητικά Dirty Greeks (βρωμοέλληνες) (http://www.tvxs.gr/v7910). Αυτό δε σήμαινε ότι δεν πλένονταν ή ότι ήταν πολλοί μελαχρινοί για τα γούστα των άσπρων Αγγλοσαξόνων, αφού σε όλες τις γλώσσες του κόσμου ο χαρακτηρισμό «βρωμο-» οποιασδήποτε εθνικότητας σημαίνει «παλιάνθρωπος». Βέβαια, όπως δεν είναι όλοι οι Έλληνες φιλόξενοι, αντίστοιχα δεν είναι και όλοι παλιάνθρωποι. Στην ουσία τέτοιου είδους αρνητικοί χαρακτηρισμοί βάραιναν

όλες

μετεξέλιξης

τις

της

φυλές

που

αποτελούσαν

αμερικανικής

κοινωνίας

τα σε

υποκείμενα

της

πολυπολιτισμική.

Αντανακλούσαν τις ενστικτώδεις αντιδράσεις μιας κοινωνίας μπροστά στο νέο που γεννιόταν και η ίδια δε γνώριζε πώς έπρεπε να το αντιμετωπίσει. Στη συνέχεια και με την πάροδο του χρόνου οι Έλληνες της διασποράς αναπτύχθηκαν σε όλες τις μορφές των κοινωνικών δραστηριοτήτων

-

πολιτιστικών,

οικονομικών,

πολιτικών-

και

ενσωματώθηκαν, αφού και η χώρα υποδοχής απέβαλε τις αρχικές της προκαταλήψεις, οργανώθηκε και δημιούργησε τέτοιες δομές και θεσμούς που ευνοούσαν τη δημιουργική συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών. Αν κάποιος αναλογιστεί

ότι μια χώρα σαν την Αμερική, η οποία

αποτελεί ίσως το κατ’ εξοχήν πολυπολιτισμικό και πολυεθνικό κράτος του κόσμου, δυσκολεύτηκε αρχικά τόσο να προσαρμοστεί στη μαζική εισροή άλλων εθνοτήτων και πολιτισμών, γίνεται καθαρό ότι για μια χώρα σαν την Ελλάδα δε φτάνει μόνο το χαρακτηριστικό της φιλοξενίας, για να μπορέσει να ανταπεξέλθει σε αυτά τα νέα δεδομένα που παρουσιάστηκαν τα τελευταία 15 χρόνια.

7

Η Ελλάδα αποτελεί μια χώρα που σε γεωγραφικό επίπεδο βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων και σε οικονομικό επίπεδο χαρακτηρίζεται ως μια χώρα αναπτυσσόμενη που καταλαμβάνει μια ενδιάμεση θέση στο παγκόσμιο οικονομικό γίγνεσθαι. Έτσι από τη μια είναι ένα εύκολο καταφύγιο

για όσους «ξεριζώνονται» από τις χώρες τους με σκοπό να

βρουν ένα καλύτερο αύριο για αυτούς και τις οικογένειες τους και από την άλλη είναι ανέτοιμη και οικονομικά και θεσμικά να μπορέσει

να

ανταπεξέλθει στο μπόλιασμα ποικίλων πολιτισμών και στην ικανοποίηση των επιτακτικών αναγκών που γεννιούνται. Με άλλα λόγια, όπως και οι περισσότερες κοινωνίες, η Ελλάδα δεν επιθυμεί, αλλά αναγκάζεται να ανταποκριθεί, σε μια πολυπολιτισμική πραγματικότητα (Τσοκαλίδου, 2009). Σύμφωνα με τον Κασσωτάκη (2000), μια από τις σημαντικότερες συνέπειες των αλλαγών που έλαβαν χώρα σε διεθνές επίπεδο είναι ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με περισσότερες από μια κουλτούρες και πολιτισμούς. Αυτό ωστόσο, έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνονται σημαντικά τα πρακτικά προβλήματα της διαπολιτιστικής επικοινωνίας. Κατά τον Chomsky (1993), είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι τα πολυπολιτισμικά κράτη, τα οποία είναι πάρα πολλά στην εποχή που ζούμε, θα πρέπει να αναπτύξουν τους μηχανισμούς εκείνους που θα τους επιτρέψουν να ενσωματώσουν τόσο την έννοια του «εμείς», όσο και την έννοια του «αυτοί». Θα πρέπει με άλλα λόγια να εξετάσουν αντικειμενικά την κουλτούρα, τον πολιτισμό, τον τρόπο σκέψης και τον τρόπο ζωής των «άλλων», έτσι ώστε να βρεθούν τα σημεία επαφής τους, αλλά και τα σημεία που τους απομακρύνουν. . Κυρίως στα πρώτα χρόνια εμφάνιση του φαινομένου της μετανάστευσης μία

σημαντική

μερίδα

των

Ελλήνων

πολιτών

επέλεξε

ασυνείδητα ή συνειδητά στο χρονοντούλαπο της ιστορίας

να

βάλει

τα ευγενικά

του αισθήματα για τους υπόλοιπους λαούς που είχαν ανάγκη και μάλλον ξέχασε τις κακουχίες που οι πρόγονοί

μας αντιμετώπισαν, όταν βίαια

ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους, για να ξεχυθούν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.

Κάποια παραδείγματα που έρχονται εύκολα στο μυαλό

είναι του Αλβανού μαθητή, ο οποίος ενώ τιμούσε στην πράξη και όχι στα 8

λόγια τα ελληνικά γράμματα και τον ελληνικό πολιτισμό, θεωρήθηκε ανίκανος να σηκώσει την ελληνική σημαία, επειδή το DNA του δεν ήταν ελληνικό (11/3/2009, www.otenet.gr, 15/3/09, www.tovima.gr), όπως και τα χιλιάδες παιδιά που, ενώ έχουν γεννηθεί και γαλουχηθεί στη χώρα μας, δεν έχουν καν το αυτονόητο δικαίωμα του Έλληνα πολίτη. Για να λυθεί ένα τέτοιο κοινωνικό πρόβλημα βασικό είναι να κατανοηθεί η ρίζα που το γεννά. Στη συγκεκριμένη περίπτωση πρέπει να διερευνηθεί ο λόγος που ωθεί χιλιάδες κόσμου να φεύγουν από τις πατρίδες τους και να

αποφασίζουν

να

ζήσουν

σε

άλλες

χώρες,

κυρίως

για

λόγους

οικονομικούς, αφού οι συνθήκες σε πολλές χώρες δεν επιτρέπουν ούτε καν την αξιοπρεπή επιβίωση των πολιτών τους. Ένας άλλος πολύ σημαντικός λόγος είναι οι εστίες πολέμων και συρράξεων σε διάφορα σημεία του πλανήτη, οι οποίες οδηγούν σημαντικό αριθμό ανθρώπων να αναζητούν πολιτικό άσυλο αλλού. Από την άλλη μεριά, από ένα οργανωμένο κράτος

θα μπορούσαμε να

αναμένουμε ότι θα παρείχε τις απαραίτητες συνθήκες, ώστε να υπάρχει αρμονική συνύπαρξη διαφόρων εθνοτήτων και

δημιουργική ανάπτυξη

ποικίλων πολιτισμών στο εσωτερικό του. Για μια τέτοια αρμονική συνύπαρξη, όμως, θεωρώ ότι το πρώτο βήμα θα έπρεπε να είναι η σωστή διαπαιδαγώγηση από μικρές ηλικίες τόσο των Ελλήνων, όσο και των υπόλοιπων εθνικοτήτων, με την προοπτική να γίνει κτήμα απ’ όλους η αντίληψη ότι είναι μεγάλο κέρδος για ένα τόπο να αξιοποιεί τα θετικά στοιχεία κάθε πολιτισμού με γνώμονα τη γενική ευημερία σε όλα τα επίπεδα. Σύμφωνα Ευρωπαικού

με τη πρόσφατη ελληνική μετάφραση του Κοινού

Πλαίσιου

Αναφοράς

(2004),,

η

υιοθέτηση

της

πολλαπλογλωσσικής και πολλαπλοπολιτισμικής ικανότητας από μικρή ηλικία. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιτευχθεί στη σχολική τάξη γιατί όποια κι αν είναι σύνθεση της και το περιβάλλον της ,η τάξη

πάντοτε

εμπεριέχει ένα μεγάλο πλούτο στην ποικιλία των γλωσσών , που οι μαθητές γνωρίζουν λίγο ή πολύ (Kevran, Candelier, David & Limani, 2006). Ασκήσεις γλωσσικής αφύπνισης (Candelier, 1997-2003 επίσης βλ.

Les Langues du Monde au quotidien, 2006) είναι δυνατό να οδηγήσουν 9

στην απόκτηση της

παραπάνω δεξιότητας που συμφωνα το Συμβούλιο

της Ευρώπης βοηθά τους μαθητές να κατασκευάσουν τη γλωσσική και πολιτισμική

τους

ταυτότητα

ενσωματώνοντας

εμπειρία του ‘άλλου’. Επίσης αναπτύσσουν

μια

διαφοροποιημένη

την ικανότητά τους να

μαθαίνουν μέσω αυτής ακριβώς της διαφοροποιημένης εμπειρίας τους, δηλαδή της επαφής με διάφορες γλώσσες και πολιτισμούς.

Μέσα στις

σχολικές μονάδες θα έπρεπε να διδάσκεται η προσφορά όλων των πολιτισμών στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Για παράδειγμα, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα με τα σημερινά δεδομένα να προξενούσε έκπληξη, αν όχι

και αντίδραση, η γνώση της μεγάλης προσφοράς του αραβικού

πολιτισμού στις τέχνες και στα γράμματα και πιο ειδικά η ανεκτίμητη συνεισφορά

τους

στη

διάσωση

σημαντικών

αρχαίων

Ελλήνων

συγγραφέων, το έργο των οποίων βρισκόταν υπό καθεστώς διώξεων σε εποχές που στην ευρύτερη ελληνική επικράτεια δέσποζε ο δεσποτισμός και ο δογματισμός. Ένα άλλο μέτρο που θα βοηθούσε στην ανάπτυξη διαπολιτισμικής συνείδησης είναι η λειτουργία όλων των σχολείων ως διαπολιτισμικών, και η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για τα θέματα της διγλωσσίας και του

πολυπολιτισμού.

Σύμφωνα

με

τον

Δαμανάκη

(1997)

«Η

πολυπολιτισμικότητα είναι το δεδομένο και η διαπολιτισμικότητα είναι το

ζητούμενο.

Η

διαπολιτισμικότητα

προϋποθέτει

την

πολυπολιτισμικότητα, αλλά δεν απορρέει αυτόματα από αυτή». Βασικές αρχές της διαπολιτισμικότητας είναι ότι ο κάθε πολιτισμός έχει τη δική του σύσταση, και τα δικά του χαρακτηριστικά που τον προσδιορίζουν και τον κάνουν να διαφέρει από τους άλλους πολιτισμούς, και έτσι μπορούμε να πούμε ότι κανένας πολιτισμός από τη φύση του δεν είναι ανώτερος ή κατώτερος από κάποιον άλλο και ότι όλα τα άτομα είναι «πολιτισμικά προσδιορισμένα», σύμφωνα με το δικό τους πολιτισμό (Νικολάου 2000). Ιδεατό θα ήταν να διδάσκονται η γλώσσα, ο πολιτισμός και η ιστορία κάθε τόπου και ιδίως οι μητρικές γλώσσες των μεταναστών της χώρας μας.

Με

αυτό

τον

τρόπο

θα

διαμορφωθούν

ολοκληρωμένες

προσωπικότητες ανθρώπων που θα κατακτούν τη γνώση που έχει 10

συσσωρευτεί ανά τους αιώνες

περιορίζοντας στην πράξη αισθήματα

ξενοφοβίας και ρατσισμού. Πρέπει να κατανοηθεί ότι ο πολιτισμός κάθε λαού και οτιδήποτε τον διέπει δεν είναι κάτι το στατικό, αλλά βρίσκεται σε συνεχή κίνηση και εξέλιξη,

αποτελώντας ένα κράμα

διαφόρων

παραγόντων,που συγχωνεύει ποικίλες επιρροές και τις μεταπλάθει σε κάτι καινούριο. Η προσωπική μου εμπειρία από τη διδασκαλία σε πολυπολιτισμικές τάξεις και τα πρακτικά καθημερινά προβλήματα που παρουσιάζονταν που κυρίως εστιάζονται σε ζητήματα

που έχουν να κάνουν με την έλλειψη

οργάνωσης από την πλευρά της επίσημης εκπαίδευσης, την έλλειψη εμπειρίας των εκπαιδευτικών αλλά και εξαιτίας τις προκαταλήψεις που επικρατούν στις μικτές ελληνικές τάξεις με ώθησαν στη διερεύνηση του παρόντος θέματος. Συγκρίνοντας τάξεις περιβαλλόντων επαφής στην Αγγλία και στην Γαλλία και φυσικά στην Ελλάδα ένιωσα βαθύτατα την ανάγκη να ψάξω το θεωρητικό υπόβαθρο και να το φωτίσω μέσα από το έργο του Αμίν Μααλούφ, γαλλόφωνου λογοτέχνη, του οποίου το έργο φωτίζει πολλές και σημαντικές πτυχές της γλώσσας και της ταυτότητας στα πολυγλωσσικά περιβάλλοντα. Η απλή λογοτεχνική γραφή του και το περιεχόμενο

του έργου

του αποτέλεσαν

για μένα σπουδαία

πηγή

έμπνευσης.

Το σύνολο του έργου του Μααλούφ διαπνέεται από μια

συστηματική προσπάθεια δημιουργίας πολυπολιτισμικής συνείδησης και ανοίγματος προς τον άλλον αφού ο ίδιος τόσο μέσα από την προσωπική του διαδρομή, όσο και μέσω της γραφής, μας μεταλαμπαδεύει τα ευγενή ιδεώδη μια πολλαπλής ταυτότητας απελευθερωμένης από έριδες και φανατισμό. Καθόλη τη διάρκεια της ενασχόλησης μου με το θέμα της ταυτότητας, στόχς μου αποτελούσε η εμβάθυνση σε αυτό, με γνώμονα την ακόλουθη θέση: ότι, όπως κάθε κοινωνικό θέμα, το θέμα της ταυτότητας δεν έχει να

κάνει

κύρια

με

αριθμούς,

στατιστικές

και

θεωρίες,

αλλά

με

ανθρώπους που ζουν και δημιουργούν σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα σε καθημερινό επίπεδο. Ως εκ τούτου μας απασχολεί ακόμη περισσότερο 11

μέσα από τις θεωρητικές μας αναζητήσεις και τις προτάσεις μας συμβάλλουμε

στην

καλύτερη

αντιμετώπιση

και

αξιοποίηση

να της

πολυπολιτισμικότητας σε εκπαιδευτικό και κοινωνικό επίπεδο. Η αλλαγή είναι πιο πιθανό να προκύψει από κάτω προς τα πάνω παρά από πάνω προς τα κάτω (Ricento & Hornberger, 1996).

Εξάλλου σημαντικές

αλλαγές γίνονται από τη βάση προς τα πάνω, ,όπως μας υποδεικνύουν και τα λόγια του ποιητή Ναζίμ Χικμέτ: «Αν δεν αλλάξεις εσύ, αν δεν αλλάξω κι εγώ, πώς θα γενούνε τα σκοτάδια λάμψη»; Τέλος, την εισαγωγή της εργασίας ακολουθούν τα εξής κεφάλαια: 2. Βιβλιογραφική επισκόπηση στα θέματα της ταυτότητας και της γλώσσας σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα ή περιβάλλοντα επαφής γλωσσών, 3. Ανάλυση του έργου του Μααλούφ, με έμφαση στα θέματα που μας ενδιαφέρουν (γλώσσα και ταυτότητα) και 4. Συμπεράσματα, στα οποία περιλαμβάνονται

και

απόψεις

παιδιών

μεταναστευτικής

και

μη

καταγωγής, όπως αυτές έχουν διατυπωθεί από τα ίδια και δημοσιευτεί σε περιοδικό με διαδραστικό χαρακτήρα (Γάτση, 2009). Από την παρούσα εργασία απουσιάζει το ερευνητικό μεθοδολογικό μέρος, λόγω του ότι η έρευνά μου είναι βιβλιογραφική.

12

2. Θέματα

ταυτότητας

και

γλώσσας

σε

πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα. Το θέμα της ταυτότητας στο πλαίσιο των σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών έχει απασχολήσει μια σειρά από θεωρητικούς (ενδεικτικά βλ.Winant,

1994,

Pavlenko,

2004,

Preston,

2004,

Morley

&

Robins,1995, Hall, 1990, Huntiligton,1999). Σημείο καθοριστικό στον ορισμό

και

κοινωνίας

στην

πρακτική

αποτελούν

οι

ενδυνάμωση

υπαγωγές

της,

μιας δηλαδή

πολυπολιτισμικής τα

στοιχεία

της

ταυτότητας που την απαρτίζουν και την διαπλάθουν μονίμως. Σύμφωνα με τις πιο σύγχρονες αντιλήψεις, ένα από τα πιο σημαντικά της γνωρίσματα προκύπτει να είναι η γλώσσα, μιας και η γλώσσα καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητα.

Μελετώντας

την διαμόρφωση

της

«ταυτότητας» των πολιτών της κάθε κοινωνίας καλούμαστε να λάβουμε υπόψη τη γλωσσική, πολιτισμική, εθνοτική ή θρησκευτική πολυμορφία, που χαρακτηρίζει τη κάθε κοινωνία.

(Pavlenko & Blackledge, 2004,

Βερεμής & Κιτρομηλίδης, 1997, Buzzelli & Johnston, 2002). Ξεκινώντας λοιπόν τη μελέτη της ταυτότητας και συγκεκριμένα της ταυτότητας σε συνάρτηση με τη γλώσσα, θα ήταν σκόπιμο να τη δούμε σ’ ένα συγκεκριμένο πλαίσιο δράσης, σε περιβάλλοντα επαφής γλωσσών και πολιτισμών δηλαδή σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα . Παρόλο που το θέμα της πολυπολιτισμικότητας έχει συνδεθεί με το θέμα της παγκοσμιοποίησης στις σύγχρονες κοινωνίες, η συνύπαρξη γλωσσών και πολιτισμών είχε απασχολήσει και τους φιλοσόφους της αρχαιότητας. Παρακάτω θα κάνουμε μια επισκόπηση στις απόψεις των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων.

2.1

Αρχαίοι

Έλληνες

φιλόσοφοι

διαχρονική αναδρομή

13

και

σύνθεση

κοινωνιών:

μια

Ο Πλάτων και ο επηρεασμένος από τις πλατωνικές θέσεις Πλούταρχος δείχνουν την αντίθεσή τους προς το μοντέλο των πολυπολιτισμικών πόλεων. Το θεωρούν καταδικασμένο εξ αρχής και αδιέξοδο για όποιον επιχειρήσει να το εφαρμόσει. Οι μαρτυρίες των δύο φιλοσόφων είναι σημαντικότατες, διότι, ενώ απέχουν μεταξύ τους περίπου πέντε αιώνες, βλέπουμε να υποστηρίζουν - κατ’ αναλογία - τα ίδια τα οποία έχουν απήχηση και στην εποχή μας, πράγμα που μπορεί να σημαίνει ότι η ανθρώπινη φύση και οι κοινωνίες έχουν παραμείνει αμετάβλητες στις βασικές τους δομές ανεξάρτητα από τις εποχές. Ο Πλάτων, αναφερόμενος στις προϋποθέσεις και τις διαδικασίες που προηγούνται της ίδρυσης μιας πόλης, γράφει χαρακτηριστικά για το αρνητικό

ενδεχόμενο

οι

υποψήφιοι

πολίτες

να

προέρχονται

από

διαφορετικού πολιτιστικού επιπέδου πόλεις, ακόμα και αν είναι όλοι Έλληνες. Ας μην λησμονούμε ότι κατά την εποχή του Πλάτωνα, αλλά και σήμερα ακόμα, οι κατά τόπους Έλληνες πέρα από την κοινή εθνική συνείδηση και τις πανελλήνιες συνήθειες που τους συνδέουν έχουν και τα ιδιαίτερα τοπικά τους έθιμα και αντιλήψεις, που πολλές φορές δεν συμβαδίζουν με τα έθιμα και τις συνήθειες άλλων περιοχών της Ελλάδας. «Τότε δεν θα είναι εύκολο για τις Κρητικές πόλεις να ιδρύσουν την αποικία τους. Γιατί οι άποικοι δεν έχουν την ενότητα ενός σμήνους μελισσών, δεν είναι λαός από μία συγκεκριμένη

περιοχή

με

αμοιβαίες

καλές

διαθέσεις

ανάμεσα σ’ αυτούς που μένουν πίσω και σ’ εκείνους που φεύγουν αναγκασμένοι από τη στενότητα του χώρου ή από άλλες παρόμοιες δυσκολίες. Μερικές φορές ένα μέρος της πόλης, διωγμένο από εμφύλιους σπαραγμούς, αναγκάζεται να φύγει και να πάει σε άλλο τόπο. Σε κάποια περίπτωση μετανάστευσε

ολόκληρη

η

πόλη,

όταν

νικήθηκε

από

ισχυρότερους αντιπάλους. Μ’ αυτές τις συνθήκες άλλοτε είναι σχετικά εύκολο και άλλοτε μάλλον δύσκολο να ιδρυθεί μία πόλη και να θεσπιστούν οι νόμοι της. «Όταν ένας λαός 14

μιλάει την ίδια γλώσσα και υπακούει στους ίδιους νόμους, δημιουργείται

ένα

συναίσθημα

αδελφοσύνης,

αφού

όλοι

κάνουν τις ίδιες θρησκευτικές και άλλες τελετές. (...) Απ’ το άλλο μέρος τα άτομα που έχουν συγκεντρωθεί από διάφορες περιοχές

ίσως

να

φανούν

περισσότερο

πρόθυμα

να

υπακούσουν σε ένα νομικό κώδικα, αλλά θα χρειαστεί πολύς καιρός, για να αποκτήσουν σύμπνοια, όπως τα άλογα που είναι ζεμένα μαζί» ( «Νόμοι» 708 bd). Στα παραπάνω κείμενα, διακρίνουμε Πλάτωνα

τη βαρύτητα που δίνεται από τον

στην γλώσσα ως απαραίτητη πτυχή για τη θεμελίωση της

ταυτότητας και ως ένας σημαντικός συνδετικός κρίκος των υπόλοιπων πτυχών της. Χαρακτηριστική είναι η αρνητική τους οπτική όσον αφορά το φαινόμενο, η οποία ενδέχεται να έχει επηρεάσει τη σύγχρονη διατύπωση αντίστοιχων αντιλήψεων και να έχει οδηγήσει στη δυσκολία της αποδοχής ενός πολυπολιτισμικού μοντέλου στην ελληνική κοινωνία. Σημειώνουμε ότι ο Πλάτων αναγνωρίζει τις παραπάνω δυσκολίες για τη σωστή λειτουργία μιας πόλης - κράτους έχοντας στο νου του σύνθεση πληθυσμού από διαφορετικά μέρη της Ελλάδας, δηλαδή με διαφορετικά έθιμα, τοπικές παραδόσεις, ηθικές αντιλήψεις της καθημερινότητας κ.λπ. Όμως, κατά τα ελληνιστικά χρόνια όπως και κατά τα ρωμαϊκά πού ακολούθησαν,

ελληνικός πολιτικός τρόπος οργάνωσης (πόλη - κράτος)

παραχώρησε τη θέση του στις μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Οι Έλληνες πολύ πιθανό να αφομοιώνονταν μέσα στην κοσμοπλημμύρα των «βαρβάρων», αν δεν οχυρώνονταν με την ελληνική παιδεία, τη φιλοσοφία τους και τον πολιτισμό τους. Κατάφεραν έτσι όχι μόνο να επιβιώσουν, αλλά και σύντομα να επιβάλουν τον ελληνικό τρόπο ζωής και σκέψης ως χαρακτηριστικό γνώρισμα του μορφωμένου και πνευματικά ανώτερου ανθρώπου. Έτσι από πολίτες εξελίχτηκαν σε κοσμοπολίτες (Μυτιληναίος, 2006) 15

Ο επηρεασμένος από τις πλατωνικές θέσεις

Πλούταρχος έχει γράψει

σχετικά: «Ο άνθρωπος, όπως λέει ο Πλάτων, «δεν είναι φυτό της γης» ούτε ακίνητο «άλλα ουράνιο», οπού σαν άλλη ρίζα ή κεφαλή κρατάει

το

σώμα

όρθιο,

στραμμένο

προς

τον

ουρανό.

Επομένως εύστοχα είπε ό Ηρακλής:» Αργείος ή Θηβαίος, αφού δεν καυχιέμαι ότι ανήκω σε μία πόλη· όλα τα οχυρά των Ελλήνων είναι για μένα πατρίδα». «Ο Σωκράτης το είπε ακόμα πιο εύστοχα, λέγοντας πως δεν είναι Αθηναίος ούτε Έλληνας πολίτης, αλλά πολίτης του κόσμου». («Περί Φυγής», 600 F) 2.2 Σύγχρονες προσεγγίσεις Στην εποχή μας τις ίδιες ελληνικές αρχές του πολιτισμού και της παγκόσμιας συνεργασίας υπό τον όρο «παγκόσμιες αρχές» εξέφρασε και ο μύστης ποιητής μας Άγγελος Σικελιανός, ο οποίος διαδήλωνε την πεποίθηση του, ότι «υπάρχουν και σήμερα σε όλα τα έθνη άνθρωποι, που έχουν μία καθαρή εικόνα του τι σημαίνουν αυτές οι αρχές: αυτοί πού βλέπουν καθαρά πέρα από δογματισμούς την εσώτερη αλήθεια και ενότητα...» (Πάλμερ-Σικελιανού, 1992:67-68). Συγκεκριμένα, Ευρωπαϊκής

μελετώντας

Ένωσης

και

την

Ελλάδα

ευρύτερα

μέσα

των

από

δυτικών

το

πρίσμα

δημοκρατιών

της με

οικονομία της ελεύθερης αγοράς, παρατηρεί κανείς

ότι ο λόγος και οι

πρακτικές

στην

της

πολυπολιτισμικότητας

έρχονται

Ελλάδα

σε

υστερότερη χρονική στιγμή, σε σχέση με τις κοινωνίες αυτές που αναδύθηκαν με τον ξένο (π.χ. μετανάστη-στρια) ως βασικό συστατικό στοιχείο τους (π.χ. ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία)

(Troyna,1992). Στην

Ελλάδα, με άλλα λόγια, οι συνθήκες για υιοθέτηση αυτού του μοντέλου εμφανίζονται σε διαφορετική χρονική στιγμή. Η στιγμή αυτή, η οποία 16

αρχίζει να επιβάλλεται από νέες γεωπολιτικές πραγματικότητες, μπορεί να εντοπισθεί από το τέλος της δεκαετίας του 1980 και έπειτα. Σύμφωνα με τον Pollis (1999) θα μπορούσαμε να ταυτότητα

της

Ελλάδας

ως

«εθνοτικοεθνική

χαρακτηρίσουμε ταυτότητα»,

μια

τη μη

εκκοσμικευμένη εθνική ταυτότητα, στην οποία ταυτίζονται απόλυτα το κράτος, το έθνος, η γλώσσα και η θρησκεία. Συγκεκριμένα η κατασκευή εθνικής

συνείδησης

γίνεται

με

αναφορά

σε

μια

κοινή

εθνοτική

ταυτότητα, που, στην περίπτωση της Ελλάδας, ταυτίσθηκε με την ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία, την ελληνική γλώσσα, και την ελληνική εθνοτική καταγωγή. Σε αυτή την εκδοχή, το έθνος σημαίνει μια συλλογικότητα

ατόμων

συλλογικότητα

πολιτών

συμβαίνει,

ενδεχομένως

με

κοινή

εθνοτική

(ανεξαρτήτως σε

καταγωγή

εθνοτικής

διαφορετικό

και

όχι

καταγωγής),

βαθμό,

σε

άλλες

μια όπως

δυτικές

κοινωνίες. Σύμφωνα με το Dictionnary of British Politics, ο όρος εθνότητα «αναφέρεται σε κοινωνικές ομάδες που διαχωρίζουν τον εαυτό τους ή διαχωρίζονται από άλλους, με διαφορές στη κοινωνική συμπεριφορά – που

μπορεί

να

περιλαμβάνει

τη

γλώσσα

και

τη

θρησκεία-ή

την

εμφάνιση». Η υπόσταση της ελληνικής εθνότητας θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπερτονίζεται από το γεγονός ότι η θρησκεία, έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία στους κόλπους της ελληνικής κοινότητας, το να είναι κάποιος-α

χριστιανός-ή ορθόδοξος-η

παραπέμπει στο να μιλάει την

ελληνική γλώσσα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός της αναγραφής του θρησκεύματος πρόσφατες

στο

δελτίο

αντιδράσεις

της

για

αστυνομικής

την

ταυτότητας

κατάργησης

της.

και

στις

Αντιστοίχως,

δημιουργείται στην Ελλάδα, ένα τρίπτυχο έθνους, γλώσσας, θρησκείας ως δυναμικά συστατικά στοιχεία της ταυτότητας των Ελλήνων-ίδων. Θα μπορούσαμε να πούμε

ότι η στενή αλληλεξάρτηση

προσέδωσε στην

ελληνική κοινωνία αντιλήψεις του τύπου να μην νοείται

Έλληνας ή

Ελληνίδα που να μην μπορεί να μιλάει την ελληνική γλώσσα και πολύ περισσότερο να μην έχει ως θρήσκευμα το χριστιανικό ορθόδοξο. Η 17

ελληνικότητα, η ελληνική ταυτότητα λοιπόν απαρτίζεται από αυτό το σύμπλεγμα ελληνικής γλώσσας, χριστιανικής ορθόδοξης θρησκείας, που προκύπτουν να είναι αναπόσπαστα στοιχεία συνδεδεμένα μεταξύ τους και

όχι απλές υπαγωγές ξέχωρες μεταξύ τους,

που θα μπορούσαν να

ορίσουν ελεύθερα την ιδιαίτερη ταυτότητα του καθενός. Κατά προέκταση ενισχύεται η θέση της Τσοκαλίδου (2000), κατά την οποία διαφαίνεται ότι

παρόλο που η ελληνόφωνη διασπορά χαρακτηρίζεται

από υψηλό

δείκτη γλωσσικής διατήρησης στοιχείο άρρηκτα συνδεδεμένο με τη ταυτότητα, απουσιάζει η ενεργός συμμετοχή της επίσημης Ελλάδας. Τέτοιου είδους περιπτώσεις αποτελούν οι ελληνόφωνες εστίες της Μέσης Ανατολής, όπου σύμφωνα με μελέτη της Τσοκαλίδου (2000), η ελληνική κοινότητα του Λιβάνου και της Συρίας έχει αξιοσημείωτα δείγματα ελληνικής γλωσσικής διατήρησης. Η ελληνική καταγωγή φαίνεται να είναι απόλυτα συνυφασμένη με την ελληνική γλώσσα

σύμφωνα με τα

ερευνητικά δεδομένα (Τσοκαλίδου, 2005), ωστόσο παρατηρείται μια απομόνωση από την Ελλάδα, μια μη αποδοχή της κοινότητας του εξαιτίας του μωαμεθανικού θρησκεύματος τους. Ενισχύοντας λοιπόν και τη παραπάνω παρατήρηση διακρίνουμε ότι δεν υπάρχει θρησκευτική υπέρβαση και το μωαμεθανικό τους θρήσκευμα φαίνεται ν’ αποτελεί κατασταλτικό

παράγοντα

στην

αναγνώριση

της

ελληνικής

τους

ταυτότητας. Οι ορθόδοξες εκκλησίες σήμερα εγείρουν την αξίωση να συγκυβερνούν και ν' αντιπροσωπεύουν το έθνος (Hobsbawm 1990, Alter 1985, Giesen 1991, Berding 1994, Andreescu 1998, Λίποβατς 1996), γεγονός που μάλλον μας δικαιολογεί τα παραπάνω ερευνητικά δεδομένα μας. Παρακάτω θα αναλύσουμε τον όρο ‘ταυτότητα’ ο οποίος βρίσκεται στο επίκεντρο των ερευνητικών προβληματισμών της παρούσας εργασίας. Σύμφωνα με πιο σύγχρονους

μελετητές (ενδεικτικά Winant,1994,

Preston, 2004, Μααλούφ,1999, Ηuntington, 2004) με τον όρο ταυτότητα εμπεριέχονται τα επιμέρους στοιχεία ομάδων ή ατόμων, τα οποία, τους προσδίδουν μία συγκεκριμένη υπόσταση. Αποτελεί τον όρο μέσω του 18

οποίου ομάδες ή άτομα, αυτοπροσδιορίζονται, μέσω συγκεκριμένων ομοιογενών

στοιχείων,

επιτυγχάνοντας

συνάφεια

των

κοινών

χαρακτηριστικών τους και τη διατήρησή αυτών, από τον ενδεχόμενο κίνδυνο εξάλειψης τους. Παράγωγο στοιχείο της ταυτότητας είναι ο αυτοπροσδιορισμός

του

ατόμου

μέσω

αυτής.

Οι

ταυτότητες

δεν

αποτελούν σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία. Πρόκειται για νοητικές κατασκευές που διαμορφώνονται σταδιακά σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικές, πολιτικές και ιστορικές συνθήκες (Μαράτου-Αλιφάντη & Γαληνού, 1999). Όσον αφορά την έννοια της ταυτότητας στο σύγχρονο κόσμο ότι «γίνεται πολλαπλή και λιγότερο διακριτή στα πλαίσια του οικουμενικού πολιτισμού. Δεν εξαρτάται αποκλειστικά από την έμμεση επικοινωνία και αλληλοεπίδραση των μελών μιας κοινωνικής ομάδας μεταξύ τους, αλλά και από τις σχέσεις που αναπτύσσουν με τα ευρύτερα και πιο σφαιρικά πλαίσια κοινωνικής δόμησης» (Κωνσταντόπουλος 2000). Επεκτείνοντας τη σκέψη αυτή ο Θεοφιλίδης (1993)

κάνει λόγο

για ύπαρξη πολλαπλής ταυτότητας, η οποία ανάμεσα στα άλλα θα χαρακτηρίζεται και από την αποδοχή του

διαφορετικού σε πολιτισμικό

επίπεδο. Ο Winant (1994) θέλοντας να τονίσει την πολλαπλότητα της ταυτότητας

μάς

αναφέρει ότι κανένα άτομο δεν ανήκει

μόνο σε μια

κοινωνικά κατασκευασμένη κατηγορία. Χαρακτηριστική είναι η θέση του Mc Lean (1991) ότι η εθνική ταυτότητα δεν είναι στατική ή μονολιθική και η συνέχιση- διατήρησή της δεν

αποκλείει

την

πολιτισμική-γλωσσική

αλλαγή

και

προσαρμογή,

γεγονός που θα μπορούσε να εφαρμοστεί δεδομένου ότι οι κοινωνίες μας επηρεάζονται

και

από

διαρκή

φαινόμενα

μετανάστευσης.

Η

μετανάστευση

κατά τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα

προσλαμβάνει

νέα

χαρακτηριστικά,

τα

οποία

απαιτούν

μια

επαναδιαπραγμάτευση τόσο των θεωρητικών όσο και των μεθοδολογικών προϋποθέσεων για τη μελέτη του φαινομένου (Νιτσιάκος 2006). Η παγκοσμιοποίηση

και

οι

συνθήκες

της

μετα-νεωτερικότητας

είναι

εξάλλου ένα νέο πλαίσιο, στο οποίο έτσι κι αλλιώς η μετανάστευση εντάσσεται.

19

Από το 1980, παρατηρούμε μια ευρύτερη στροφή στις κοινωνικές επιστήμες από το 1980, προς τη μελέτη των ταυτοτήτων μέσα από την οπτική της «κατασκευής» - μια στροφή ενάντια σε

παραδοσιακές

θεωρήσεις που έβλεπαν αμετάβλητες ταυτότητες, καταλήγοντας σε ουσιοκρατικές

ή α-ιστορικές τοποθετήσεις (Γιακουμάκη, 2007).

Ένας

λόγος γι’ αυτό είναι ότι είχαν παραβλεφθεί ο πολιτισμός (culture) και το έθνος ως ερμηνευτικά εργαλεία, πράγμα που τελικά υπαγορεύθηκε και από

την

πραγματικότητα

εθνοτήτων,

διάλυση

των

του

παγκόσμιων

σοσιαλιστικού

εξελίξεων μοντέλου,

(συγκρούσεις μετανάστευση,

ξενοφοβία). Μια τέτοια στροφή υπήρξε αναγκαία, παρ’ όλη την κριτική που επιδέχεται λόγω της «λατρείας της ταυτότητας» (Hobsbawm, 1996). Όπως είδαμε και παραπάνω οι ταυτότητες σε περιπτώσεις όπως η ελληνική προσδιορίζονταν από συγκεκριμένα δομικά στοιχεία, που θεωρούνταν, παραδοσιακά, σταθερά και αμετάβλητα. Στηριγμένα σε ρομαντικές ιδέες, η ανάδυση τούτης της ιδέας στη συλλογική συνείδηση του νεαρού ελληνικού έθνους δεν είναι αυθύπαρκτη ή στιγμιαία, αλλά φαίνεται να έρχεται ως αποτέλεσμα της ανάδυσης του φαινομένου των ενσυνείδητων εθνικιστικών κινημάτων της Ευρώπης του 19ου αιώνα (Hobsbawm,

2000)

προσλαμβάνοντας

τα

ιδιαίτερα

στοιχεία

της

ελληνικής κοινωνίας. Συνεπώς, είναι σε ένα βαθμό αναγκαία η γνώση ενός γενικού περιγράμματος των γεγονότων που οδήγησαν την Ευρώπη σε μια περίοδο αναταραχών και επαναστάσεων και κατ’ επέκταση σε αυτά που ο E.J. Hobsbawm (2000) αποκαλεί «ενσυνείδητα εθνικιστικά κινήματα». Συνοπτικά αναφέρουμε ότι στην Ευρώπη κατά το τέλος του 18ου ως τα

μέσα του 19ου αιώνα συντελείται μια διπλή επανάσταση.

Αρχικά αυτή που ονομάζουμε «βιομηχανική επανάσταση», η οποία αλλάζει θεαματικά το δυναμικό της παραγωγικής ικανότητας σε πολλά πεδία και τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητάς, τινάζοντας στον αέρα τις παραδοσιακές κοινωνίες και οικονομίες του ευρωπαϊκού κόσμου. Κατόπιν

έρχεται

ιδεολογικό άποψης,

η

υπόβαθρο

και

γίνεται

Γαλλική μιας η

Επανάσταση,

διαφορετικής

έμπνευση 20

για

η

οποία

πολιτικής έναν

προσφέρει και

το

κοινωνικής

οικουμενικό,

σχεδόν,

ξεσηκωμό,

με

στόχο

2000:84).

Όλα

όμως

τον

εθνικό

αυτά

αυτοπροσδιορισμό

επέβαλλαν

δεσμευτικά

(Hobsbawm, απόψεις

που

προβληματίζουν ακόμη και σε σήμερα σε μερικές περιπτώσεις και οδήγησαν

στην

στροφή

διαπραγμάτευσης

της

ταυτότητας

που

προαναφέραμε. Σύμφωνα με τις ποικίλες προσεγγίσεις και τις οπτικές της κοινωνικής ψυχολογίας

αποδομούνται

έθνος=κουλτούρα=γλώσσα.

οι

εξισώσεις

έθνος=γλώσσα-

και

Στην επαφή γλωσσών οι γλωσσικές ομάδες

δεν υποχρεούνται να ταυτίζονται ισομορφικά με πολιτισμικές ή εθνικές – οι

εθνικές

ταυτότητες

δεν

νοούνται

ως

σταθερές

ενότητες

που

αμετάκλητα χαρακτηρίζουν-κατηγοριοποιούν και προσδιορίζουν ομάδες καθώς όλες οι ταυτότητες βρίσκονται πλέον υπό διαπραγμάτευση σε πολυπολιτισμικά και πολύγλωσσα πλαίσια. Οι ηγεμονικές ιδεολογίες δημιουργούν τις συνθήκες για συμβολική κυριαρχία σε ποικίλα πλαίσια, όπως και στην εκπαίδευση

(Blackledge, 2000, Heller, 1995, 1999).

Ο

Preston (2004: 34) και οι Morley & Robins (1995: 46) χαρακτηριστικά αναφέρουν ότι η ταυτότητα δεν είναι κάτι απλό ούτε δεδομένο, όπως προκύπτει και από τα παραπάνω,αλλά ότι η ταυτότητα είναι μια σύνθετη κοινωνική κατασκευή, ένα προϊόν που

παράγεται από τις δυναμικές

σχέσεις μεταξύ ατόμου και καθημερινών κοινωνικών πρακτικών, γι ’αυτό μπορεί να φτιάχνεται και να ξαναφτιάχνεται ανάλογα πως αλλάζουν κάθε φορά

οι

επιμέρους

συνθήκες.

Η

ταυτότητα

δεν

είναι

κάτι

το

καθορισμένο, έχει μια δυναμική, είναι μια διαρκής ανταλλαγή ανάμεσα στο άτομο και τις κοινωνικές διαδικασίες. Δεν είναι τετελεσμένο γεγονός αλλά μια «παραγωγή» η οποία ποτέ δεν ολοκληρώνεται αλλά παραμένει στο στάδιο της διαδικασίας καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου (Ηall, 1990:222). O Mokades (2005) σε σχετικό άρθρο τους μας δηλώνει «η μοντέρνα ταυτότητα δεν είναι αποκλειστικά άσπρη ή μαύρη έχει χρώμα μπεζ». Το να υποθέτουμε ότι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με συγκεκριμένους τρόπους διότι είναι μέλη μιας ομάδας αποτελεί σφάλμα συσχέτισης 21

καθώς

απλά

επεξηγηματικές

καταλήγουμε δηλώσεις

να Η

κάνουμε

περιγραφικές

πολυπολιτισμικότητα,

και

όχι

μεταφορικά

ή

κυριολεκτικά, προκύπτει να επιβάλλει αυτό το μείγμα ταυτότητα μιας και το πλαίσιο όπως είδαμε άλλωστε είναι όλο και πιο διευρυμένο. Σύμφωνα με το Kellner (1998:143) η ταυτότητα είναι «παραίσθηση, μύθος», αφού το αυτόνομο υποκείμενο εξαφανίζεται από τη κοινωνία και ορίζεται από τη γραφειοκρατία, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το καταναλωτισμό, απόρροια θα λέγαμε των διαφόρων επιρροών του περιβάλλοντος του.

2.3 Γλώσσα και ταυτότητα Για να στρέψουμε την προσοχή μας στο θέμα της γλώσσας και της σχέσης της με την ταυτότητα, ξεκινάμε στη βάση ότι η γλώσσα αποτελεί βασικό στοιχείο της ταυτότητας κάθε ατόμου. Σύμφωνα με τον Λίποβατς (2001)

η γλώσσα μαζί με άλλα χαρακτηριστικά -όπως αυτό της

συγγένειας, της

θρησκείας, των ηθών, της

συλλογικής μνήμης, κ.λπ.-

συγκροτούν πάντα τον συμβολικό πυρήνα της εθνικής ταυτότητας. Η μετα-δομιστική προσέγγιση βασίζεται στον Bourdieu (1977) και τη θέση που έχει διατυπώσει για τη γλώσσα ως είδος συμβολικού κεφαλαίου και τονίζει ότι οι ταυτότητες είναι πάντοτε ενσωματωμένες μέσα σε ευρύτερες ιδεολογικές δομές και πρακτικές λόγου (Gal, 1989, Heller, 1995, Woolard, 1985, 1998) παραπέμποντας, έτσι, στο ρόλο των κοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση ταυτίσεων και στους τρόπους που οι γλωσσικές πρακτικές είναι αλληλένδετες με σχέσεις ισχύος και με ευρύτερες κοινωνικό-οικονομικές διαδικασίες.

2.4 Η γλώσσα και τη ταυτότητα σε περιβάλλοντα επαφής Για

να

προσεγγίσουμε

το

κύριο

θέμα

της

παρούσας

εργασίας,

εστιάζουμε την προσοχή μας στη γλώσσα ως στοιχείο της ταυτότητά μας, κάτω

από

συνθήκες

πολιτισμικής

και

γλωσσικής

αναφερόμαστε στη γλωσσική επαφή εννοούμε το 22

επαφής.

Όταν

Language Crossing

(Διασταύρωση γλωσσών). Ο Rampton (1991) αναφέρεται στην «αίσθηση μετακίνησης ανάμεσα σε αισθητά κοινωνικά και εθνικά σύνορα», σε γλωσσικές πράξεις όπου «οι περιορισμοί της επικρατούσας κοινωνικής τάξης

χαλαρώνουν

και

οι

λαμβάνονται

τόσο

υπόψη».

καθορισμένα

αλλά

δεν

είναι

υπάρχουσες Τα

κοινωνικές

εθνικά

απροσπέραστα-

σύνορα Με

σχέσεις είναι

την

δεν

σχετικά

έρευνά

του

αναδεικνύει ότι οι έφηβοι δεν υποκύπτουν σε απόλυτες ιδεολογίες γύρω από την εθνότητα που είναι καθορισμένη από τη γέννηση ή που διαμορφώνεται οριστικά στα πρώτα χρόνια κοινωνικοποίησης τους προσπαθούν να δραπετεύσουν-να αντισταθούν-ή να επιβεβαιώσουν τις κοινωνικές δομές που απειλούν να κυριαρχήσουν τη ζωή τους.

H συμβολική αξία μιας γλώσσας ή ποικιλίας βασίζεται στην αντίληψη ότι μια

ομάδα

που

είναι

συμβολικά

dominated

είναι

συνένοχη

στην

λανθασμένη αντίληψη ή αναγνώριση της γλώσσας αυτής. Έτσι η επίσημη γλώσσα, η γλωσσική νόρμα γίνεται η γλώσσα των επικρατούντων θεσμών διότι

οι

υποδεέστερες-μειονοτικές

ομάδες

την

αντιλαμβάνονται

εσφαλμένα ως ανώτερη γλώσσα. Έτσι αυτή η εσφαλμένη αναγνώριση του κύρους

της

κυρίαρχης

γλώσσας

συμβάλει στην αναπαραγωγή

των

υπαρχουσών σχέσεων εξουσίας (Bourdieu,1977). Αυτή η αντίληψη συχνά συμβάλει στην συμβολική σύνδεση της γλώσσας με τύπους προσωπικότητας και με πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Αυτοί που δεν μιλούν την επίσημη γλωσσική νόρμα πιστεύουν στην νομιμότητά της-στο κύρος της και για αυτό και βρίσκονται υπό συμβολική κυριαρχία – η συμβολική εξουσία γίνεται αντιληπτή ως νόμιμη-ως επικυρωμένη. Ενώ οι κοινωνικο-ψυχολογικές θεωρίες προσεγγίζουν την ταυτότητα ως σταθερή και αμετάβλητη ενότητα- οι poststructuralists (μεταδομιστική προσέγγιση)

την

αντιλαμβάνονται

ως

πολλαπλή,

δυναμική,

που

υπόκειται σε αλλαγή και συγκροτείται σε αλληλεπίδραση με τη γλώσσα: η γλώσσα παρέχει τα μέσα με τα οποία το κάθε άτομο μπορεί να εκφραστεί και από την άλλη μεριά η γλώσσα που χρησιμοποιεί το κάθε

23

άτομο αποτελεί βασικό στοιχείο της ταυτότητάς τους (Tabouret- Keller, 1997). Στις μέρες μας

το Ευρωπαϊκό συμβούλιο (ΚΕΠ, 2004) αναφέρει σχετικά

ότι και κάθε άτομο, ως κοινωνικός παράγοντας, δημιουργεί σχέσεις με ένα διευρυμένο σύμπλεγμα επικαλυπτόμενων κοινωνικών ομάδων που όλες

μαζί

καθορίζουν

διαπολιτισμικής

την

ταυτότητά

προσέγγισης,

τίθεται

του. ως

Στο

κεντρικός

πλαίσιο

μιας

στόχος

της

γλωσσικής εκπαίδευσης η προώθηση της καλύτερης δυνατής ανάπτυξης της συνολικής προσωπικότητας του μαθητή, καθώς και η έννοια της ταυτότητάς

του

ως

αναπόσπαστης

από

την

εμπειρία

της

διαφορετικότητας του «άλλου», με επίκεντρο την άλλη γλώσσα και τον πολιτισμό. Με ποια γλωσσικά μέσα γίνεται η διαπραγμάτευση ταυτοτήτων σε πολυπολιτισμικά

περιβάλλοντα;

Παραδοσιακά

στη

βιβλιογραφία

αναφέρονται ως συνήθεις πρακτικές για τα δίγλωσσα/πολύγλωσσα άτομα, η εναλλαγή κωδίκων και η γλωσσική επιλογή (Auer, 1998, Bailey, 2000, Heller, 1988, Milroy & Muysken, 1995, Myers-Scotton, 1993). Βέβαια τα άτομα μπορούν με ποικίλες πρακτικές λόγου να (ανα) προσδιορίσουν τους εαυτούς τους και τους άλλους. Αυτό πραγματοποιείται μέσα από τη συμμετοχή τους σε κοινότητες της πρακτικής, οι οποίες, σύμφωνα με τη Παυλίδου (2006) αποτελούν ένα σύνολο ατόμων τα οποία, συνδεόμενα με ένα κοινό εγχείρημα, αναπτύσσουν και μοιράζονται τρόπους γλωσσικής και μη γλωσσικής δράσης, αντιλήψεις, αξίες, σχέσεις εξουσίας, με μια λέξη, πρακτικές. Οι Gl.Schiller, L.Basch και S.C.Blanc (1994), ολοκληρώνουν κατά κάποιον τρόπο τη θεμελίωση της «διεθνικής» θεωρητικής οπτικής σχετικά

με

τη

σύγχρονη

μετανάστευση,

που

σε

αντίθεση

με

τις

προηγούμενες μορφές μετανάστευσης, όπου παρουσιάζεται διάρρηξη των κοινωνικών σχέσεων και των πολιτισμικών δεσμών των μεταναστών με τις χώρες καταγωγής και τάση αφομοίωσης στις χώρες υποδοχής, στη νέα μετανάστευση

τα

δίκτυα

των

κοινωνικών 24

σχέσεων,

οι

εν

γένει

δραστηριότητες και ο τρόπος ζωής τους αφορούν τόσο τη χώρα καταγωγής όσο και τη χώρα υποδοχής. Διαμορφώνεται τρόπον τινά ένα πεδίο που ενώνει τις δύο χώρες ανεξάρτητα από σύνορα και γεωγραφικά δεδομένα και ένα είδος μεταναστών που ζουν ανάμεσα και διαμορφώνουν μάλλον «υβριδικές» ταυτότητες (Νιτσιάκος, 2006). Η διαδικασία μέσω της οποίας οι μετανάστες διαμορφώνουν αυτά τα δίκτυα ανάμεσα στις δύο χώρες καλείται

από τον

Schiller (1992) transnationalism και οι

ίδιοι οι μετανάστες που το κάνουν αυτό καλούνται transmigrants. Οι υποστηρικτές της θεωρίας της «διεθνικότητας» υποδεικνύουν τον πολλαπλό και ρευστό χαρακτήρα των ταυτοτήτων των νέων μεταναστών και μιλούν για μια αντίσταση στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης στο πλαίσιο της διαχείρισης της ταυτότητάς τους. Αυτό αμφισβητείται από τον Kivisto (2001), ο οποίος, επικαλούμενος και άλλους μελετητές, υποστηρίζει ότι οι νέοι αυτοί μετανάστες περισσότερο επιζητούν την ενσωμάτωση

στο

σύστημα

παρά

αντιστέκονται

σ’

αυτό.

Αυτή

η

«υβριδικότητα» (Ηannerz, 2007), η έννοια της τρίτης κουλτούρας, της «μίξης» φαίνεται ότι έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές από πολύ παλιότερα. Χαρακτηριστικός μελετητής μας ο Bakhtin (1968), ο οποίος είδε την «υβριδικότητα σε συνάρτηση με την γλώσσα. Ο ίδιος γράφει «hybridity was above all the coexistence of two languages, two linguistic consciousnesses, even within a single utterance; commenting on one another, unmasking each other, entailing contradiction, ambiguity, irony; again, the trickster theme may seem not far away”. Η έννοια αυτή αναπτύχθηκε περαιτέρω

από τους Bhabha (1994), Hannerz (1987),

Wallerstein&Immanuel (1990), Papastergiadis (1995) οι οποίοι έχοντας ατενίσει την νέα πραγματικότητα προσπάθησαν να την προσεγγίσουν αποτυπώνοντας τη

με διαφόρους όρους χαρακτηριστικοί είναι

οι

παρακάτω collage, mélange, hotchpotch, montage, synergy, bricolage, creolization, mestizaje, mongrelization, syncretism, transculturation, third cultures.Απο τους παραπάνω ο όρος hybridity, υβριδικότητα φαίνεται να είναι ανάμεσα στους πιο κατάλληλους μιας και αποτυπώνει την νέα αυτή πραγματικότητα που προέρχεται μέσα από τους νέους και 25

απρόβλεπτους συνδυασμούς των ανθρώπων, των πολιτισμών, των ιδεών, της πολιτικής, των ταινιών, τραγουδιών (Hannerz, 1987) Αυτό έχει προταθεί από τη σχετική βιβλιογραφία (Portes et al, 1999) , ενώ οι μετακινήσεις των μεταναστών από τη μια χώρα στην άλλη ήταν πάντοτε μια πραγματικότητα, στην πρόσφατή τους εκδοχή απόκτησαν ένα μαζικό και σύνθετο χαρακτήρα, που μας επιτρέπει να μιλάμε για τη συγκρότηση

ενός

κοινωνικού

πεδίου,

το

οποίο

ουσιαστικά

διαμορφώνεται από έναν αυξανόμενο αριθμό μεταναστών που έχουν δύο σπίτια, μιλούν δύο γλώσσες και ζουν μια ζωή ανάμεσα στις δύο χώρες, των οποίων τα σύνορα διασχίζουν πολύ συχνά (Portes., Guarnizo L.E., Landlot P,1999:217-237). Ο Αμιν Μααλούφ, ο προς μελέτη συγγραφέας μας, εντάσσεται στη κατηγορία αυτή δηλαδή των «ατόμων που βαίνουν ανάμεσα σε δυο πολιτισμούς σε δυο πατρίδες» (Μααλούφ, 1999). Η συγκρότηση των νεοτερικών «καθαρών» εθνικών ταυτοτήτων και η ίδια η εθνική ιδεολογία δημιουργεί εκ των πραγμάτων μια δυσκολία στην «ταξινόμηση» αυτού του δεσμού, όπως και σε οποιαδήποτε ταύτιση, η οποία, πέρα από τις άλλες κοινωνικές και ψυχολογικές συνέπειες, θα προκαλούσε

και

μια

κρίση

ταυτότητας

(Faist,

2000)

Ένα

άλλο

παράδειγμα μέσα στα πολλά που βρίσκουμε στις κοινωνίες μας είναι ο σκηνοθέτης μεικτής ελληνοαλβανικής οικογένειας Λαέρτης Βασιλείου σε ημερίδα δήλωσε «δεν ξέρω τι είμαι εξάλλου το θέατρο είναι η πατρίδα μου, ο χώρος που εκδηλώνω άφοβα τη ταυτότητα μου, ..οι αλβανοί συμμαθητές μου δεν με φώναζαν με το όνομα μου στο ποδόσφαιρο με αποκαλούσαν «Γκρεκό». Στην Ελλάδα είμαι αλβανός σκηνοθέτης..δε ξέρω ..» (Απόσπασμα από την ομιλία του στην Ημερίδα για τους Συγγραφείς Μεταναστευτικής Καταγωγής, Α.Π.Θ., Μάιος 2009).

Η ταυτότητα λοιπόν αποτελείται από πολλά χαρακτηριστικά και προσδιορισμός

της

ενέχει

πολλές

παραμέτρους.

Όπως

παραπάνω η γλώσσα αποτελεί μια συνιστώσα βασική προσδιορισμό

της

ιδιαίτερης

ταυτότητας 26

κάθε

ο

αναφέρθηκε

και κοινή στον ανθρώπου

σ’ό,τι

περιβάλλον και αν δρα. Εξάλλου σύμφωνα με το Fishman (1989), που συχνά αποκαλείται ο πατέρας της κοινωνιογλωσσολογίας,

η γλώσσα

αποτελεί το σημαντικότερο εργαλείο επικοινωνίας με τους συνανθρώπου μας (Τσοκαλίδου, 2000). Η ύπαρξη της λοιπόν κρίνεται πρωταρχική, όχι επειδή οι πολίτες μιλούν όλοι έναν κοινό κώδικα, αλλά επειδή οι πολίτες γνωρίζουν πού, γιατί, με ποιον, για ποιο θέμα (Fishman, 1971) θα χρησιμοποιήσουν την μια ή την άλλη γλώσσα, οπότε με άλλα λόγια θα λέγαμε ότι δημιουργείται μια συνειδητή επιλογή της χρήσης της γλώσσας της

εκάστοτε

επικοινωνιακής

περίστασης

αναδεύοντας

έμμεσα

το

συγκλίνον ή το αμβλύνον χαρακτηριστικό της «προσωπικής ταυτότητας». Μια τέτοια θέση ενισχύεται από τους Sapir και Whorf (Tσοκαλίδου 2005)

όπου

τονίζουν

με

ιδιαίτερη

έμφαση

πως

τα

άτομα

είναι

υποχρεωμένα να συμπεριφέρονται όπως προδιαγράφουν τα μοντέλα τα οποία διαμορφώνονται σε συγκεκριμένο πολιτισμικό περιβάλλον. Έτσι σύμφωνα

με τις υποθέσεις τους αυτές η γλώσσα και, σε περιβάλλοντα

επαφής, οι γλώσσες θεωρούνται ένας παντοδύναμος διαμεσολαβητής τρόπων αντίληψης, προσανατολισμών, σκέψης και στρατηγικών επίλυσης προβλημάτων

και

κρίνονται

γενικώς

αποδεκτές

από

τα

μέλη

της

για

την

πολιτισμικής κοινωνίας.

Σύμφωνα

με

το

Βερέμη

και

Κιτομηλίδη

(1997:16-17)

διαμόρφωση μίας πολιτισμικής ταυτότητας, στην αφετηρία ενός εθνικού κράτους, κύριος παράγοντας είναι η εμπέδωση μίας κοινής γλωσσικής παιδείας, η οποία δύναται να γίνει, μέσω της εκπαίδευσης κτήμα όλων των πολιτών. Η παιδεία αυτή και η ιδεολογία που την συνόδευε, βοήθησαν ώστε να ενσωματωθούν οι εθνότητες μίας επικράτειας στο έθνος χωρίς καταναγκασμούς, λειτούργησαν δηλαδή, ως μέσα και “εργαλεία” για την χειραγώγηση των διαφορετικών εθνοτικών ομάδων. Σημαντικές

και αλληλένδετες είναι οι θέσεις των

Pavlenko και

Backledge (2004) σχετικά με τη διαπραγμάτευση των ταυτοτήτων σε πολύγλωσσα

πλαίσια.

Οι

πέντε

παρακάτω 27

αρχές

των

παραπάνω

συγγραφέων μας υπερτονίζουν το δεσμό που υπάρχει ανάμεσα στη γλώσσα και στην υπό διαπραγμάτευση ταυτότητα.

1) Οι ταυτότητες οικοδομούνται, επικυρώνονται και λειτουργούν μέσα από τον λόγο σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Έτσι, αναδύεται πάλι η θέση του Fishman σχετικά με τη σημασία του λόγου. Η διαπραγμάτευση της ταυτότητας εφαρμόζεται σε συγκεκριμένες πάλι συνθήκες όπου ο τόπος και ο χρόνος αποτελούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις. 2) Οι γλώσσες-ταυτότητες είναι ενσωματωμένες σε τοπικές και παγκόσμιες σχέσεις

εξουσίας

διαπραγμάτευση

που ή

μπορεί

μη.

3)

να Οι

προκαλούνται, ταυτότητες

να

είναι

οικοδομούνται

υπό σε

αλληλεπίδραση με παράγοντες όπως η ηλικία, η εθνότητα, η τάξη, το φύλο, η γενιά,η κοινωνική θέση, και συχνά αποτελούνται από κομμάτιαθραύσματα σαν ένα παζλ, είναι υβριδικές, αποκεντρωμένες, πολλαπλές, μεταβαλλόμενες και ρευστές.

4) Η φαντασία παίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία νέων ταυτίσεων.

5)

Οι

προσωπικές

ιστορίες-αφηγήσεις

είναι

σημαντικές

στη

διαπραγμάτευση- κατασκευή ταυτοτήτων. Στις μέρες μας οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες κατέχουν πρωτεύον ρόλο. Πρόκειται για μια ιδεολογία πλουραλισμού, η οποία ανήκει στην παράδοση

του

φιλελεύθερης

Διαφωτισμού πολιτικής

και

σκέψης,

αντλεί

από

την

παράδοση

της

θεμελιωμένης

στη

φιλοσοφία

της

ελευθερίας «της έκφρασης», της «ισότητας» και της «ανεκτικότητας» μέσα σε μια δημοκρατία που όπως φαίνεται

είναι λογικό να ευνοούν

την ταυτότητα ως έννοια «υπο καταστευή». Σε διαφορετικά πλαίσια, οι διάφοροι παράγοντες που καθορίζουν σε ποια κατηγορία ανήκει ένας άνθρωπος

έχουν

διαφορετική

βαρύτητα.

Αυτές

οι

ταυτότητες

θα

μπορούσαν εν γένει να ονομαστούν «πολιτισμικές ταυτότητες» ή, πιο συγκεκριμένα, «θρησκευτικές», «γλωσσικές» ή «τοπικές» ταυτότητες. Μέσα λοιπόν από το πρίσμα

της πολιτισμικής

όσμωσης και των

συνοριακών υπερβάσεων, διακρίνουμε την προοπτική της αρχής της 28

διαφορετικότητας όπου πέρασε και σε άλλους χώρους πέρα από τους παραδοσιακούς της εθνοτικής ταυτότητας, και κατέληξε να εννοεί και άλλες ετερότητες μέσα στις δυτικές κοινωνίες, ή και να εννοεί συνολικά τη δυνατότητα αναγνώρισης της ετερότητας. Κατεξοχήν, πάντως, η έννοια

λειτούργησε

μειονοτήτων,

και

ως

κώδικας

ταυτίσθηκε

για

με

τα

την

αιτήματα πολιτική

των των

εθνοτικών ταυτοτήτων

καθιστώντας τον πολιτισμό (culture) σχεδόν ταυτόσημο με την εθνοτική ταυτότητα.

Προέκυψαν

διαπραγμάτευση

της

έτσι

οι

ταυτότητας

σύγχρονες

έχοντας

ως

αντιλήψεις κεντρικό

για

τη

άξονα

τα

παρακάτω: α) Η ταυτότητα δεν ένα συγκεκριμένο, σταθερό, μοναδικό και ενδογενές φαινόμενο αλλά πολύπλευρο, μεταβαλλόμενο και συγκρουσιακό (Gergen, 1991, Norton Peirce, 1995, Sarup, 1996, Weedon, 1987), ταυτόχρονα μετασχηματίζεται και μετασχηματίζει. Καθώς απομακρυνόμαστε από τη δομιστική ντετερμινιστική αντίληψη της ταυτότητάς επιτονίζεται η σημαντικότητα του ενεργού ρόλου του ατόμου στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του ως ύπαρξη με σκοπούς και προθέσεις. β) Η ταυτότητα δεν υπάρχει ανεξάρτητα από το πλαίσιο στο οποίο λειτουργεί αλλά συνδέεται σημαντικά με τις κοινωνικές, πολιτισμικές και

πολιτικές

συνθήκες

–

τους

συνομιλητές,

τους

θεσμούς

που

επικρατούν. Μία σημαντική πλευρά είναι η σχέση ανάμεσα στην ταυτότητα

που

μας

αποδίδουν

οι

άλλοι

και

σε

αυτή/ες

που

υποστηρίζουμε και προβάλλουμε εμείς για τον εαυτό μας (Buzzelli & Johnston, 2002). γ)

η ταυτότητα

οικοδομείται,

διατηρείται

και γίνεται

αντικείμενο

διαπραγμάτευσης σε μεγάλο βαθμό μέσω της γλώσσας και του λόγου. Σύγχρονη

λοιπόν

αντίληψη

και

σημείο,

το

οποίο

θα

έχουμε

τη

δυνατότητα να το αναλύσουμε στηριζόμενοι στον Αμίν Μααλούφ και αντλώντας υλικό από το γενικότερα.

Σπάζοντας

λογοτεχνικό του έργο του και τη δράση του τη

φερόμενη

ως

αυτονόητη

αλυσίδα

του

τρίπτυχου «έθνος-γλώσσα-λογοτεχνία» και ύστερα από δείγματα άλλων λογοτεχνών μεταναστευτικής λογοτεχνίας, βλέπουμε να αλλοιώνεται η 29

αντίληψη ότι ένας έθνος αποτελείται εκφράζεται μέσω της μιας

υβριδικής

από μια μόνο γλώσσα και

λογοτεχνίας. Αντανακλάται μια τάση ανάπτυξης

ταυτότητας

στη

λογοτεχνία,

η

οποία

συμβαδίζει,

αρμονικά, και με την ευρύτερη συζήτηση για την ταυτότητα όσο και τη γλώσσα/ τις γλώσσες,ειδικά όπως αυτά προβάλλονται στο έργο του Αμίν Μααλούφ.

30

3. Αμίν Μααλούφ

O Aμίν Μααλούφ, στο πολύπλευρο και ποικίλο έργο του, ασχολείται σε βάθος με το θέμα της ταυτότητας, ειδικά όπως αυτό εμφανίζεται στον σύγχρονο πλουραλιστικό κόσμο. Υπό

αυτό το πρίσμα, το έργο και η

φιλοσοφία του Μααλούφ έρχονται να συμπληρώσουν, με τρόπο εύστοχο και κατανοητό, τους προβληματισμούς και τις θέσεις των θεωρητικών που συζητήθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ο ίδιος δεν αντιμετωπίζει ποτέ την ταυτότητα ως κάτι σταθερό, αμετάβλητο, καθορισμένο από το απλό γεγονός της γέννησης ενός ατόμου σε μια δεδομένη χώρα ή στο πλαίσιο μιας ειδικής θρησκευτικής ομάδας (Μααλούφ, 1998). Πράγματι, μακριά

από τη θεώρηση

μιας μοναδικής και αμετάβλητης ταυτότητας,

στην οποία αρνείται τον εγκλεισμό του, προτιμά να την αντιμετωπίζει ως μια

εξελικτική

ταυτόχρονα

διαδικασία,

ένα

κατασκεύασμα

ως ‘συσσώρευση’ και ως

που

λειτουργεί

‘καθίζηση’, η οποία καλύπτει

όλες τις υπαγωγές του κάθε ατόμου (Κattan,2004). Συγγραφέας λιβανικής καταγωγής και γνώστης της γαλλικής γλώσσας, ο Αμίν Μααλούφ είναι ένας επιδέξιος συγγραφέας του οποίου το πυκνό και δυνατό έργο λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στη Δύση και στο Αραβικό κόσμο, ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό. Άνθρωπος των πολλαπλών υπαγωγών

αρνείται τον

εγκλεισμό σε μια μονομερή ταυτότητα, εγκαταλείπει το Λίβανο εξαιτίας του

εμφύλιου

πολέμου,

ενός

πολέμου

που

τον

εξοργίζει

και

εγκαθίσταται στη Γαλλία. Από τότε βρίσκεται πάντοτε σημαδεμένος σε μια κατάσταση μειονοτική (état minoritaire), η οποία λειτούργησε καταλυτικά στην διαμόρφωση της αντίληψης του για τη ταυτότητα και στη στάση του απέναντι στο κόσμο. Πνεύμα δημιουργία

διενεργεί

ένα

ενεργό

ρόλο

στα

ανήσυχο σε διαρκή πολιτιστικά

δρώμενα,

δίνοντας διαρκώς συνεντεύξεις γράφοντας και εκφράζοντας ανά πάσα 31

στιγμή την αναγκαιότητα να πολεμήσουμε κάθε μορφή διάκρισης και να χτίσουμε ένα κόσμο πλουραλιστικό και πολυπολιτισμικό. Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε αρχικά στη ζωή του, έπειτα στο έργο του και τέλος στις θέσεις του σχετικά με το θέμα της εργασίας μας, δηλαδή της γλώσσας και της ταυτότητας σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα.

3.1 Σύντομο βιογραφικό σημείωμα O Αμίν Μααλούφ γεννήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου του 1949, σε ένα μικρό χωριό του Λιβάνου (Γεννήθηκε στο Βeyrouth παρόλο που η αστυνομική του ταυτότητα αναφέρει ως τόπο γέννησης το Macrah, το χωριό της οικογένειας του) από ορθόδοξη χριστιανική οικογένεια που ασπάστηκε τον καθολικισμό. Μαθήτευσε στη σχολή

των Ιησουιτών,

όπου διδάχτηκε τα γαλλικά, τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά. Σπούδασε κοινωνιολογία και οικονομικά στο γαλλικό πανεπιστήμιο της Βηρυτού, και στη συνέχεια μεταπήδησε στο χώρο της δημοσιογραφίας. Αναδεικνύεται σε μεγάλο ρεπόρτερ όπου για 12 χρόνια πραγματοποιεί αποστολές σε παραπάνω από 60 χώρες. Στη συνέχεια εργάστηκε ως διευθυντής της εφημερίδας An-Nahar

και αρχισυντάκτης του Jeune

Afrique, μέχρι την έναρξη του εμφυλίου πολέμου το 1975 όταν και εγκαταστάθηκε

στη

Γαλλία

ως

πρόσφυγας.

Όλα

αυτά

τα

χρόνια

αφοσιώνεται στην γραφή παράγοντας ένα σημαντικό λογοτεχνικό έργο.

Aπό το 1983, μετά τη μεγάλη επιτυχία του πρώτου βιβλίου του, Oι Σταυροφορίες από τη μεριά των Aράβων, έχει αφοσιωθεί στο συγγραφικό του έργο. Έργα του έχουν μεταφραστεί από τα γαλλικά σε πολλές γλώσσες.

Σήμερα,

Διαπολιτισμικό

προεδρεύει

Διάλογο,

που

την

Ομάδα

δημιουργήθηκε

Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2008) (Γάτση, 2009).

3.2 Το έργο του Αμίν Μααλούφ

32

Διανοούμενων με

για

πρωτοβουλία

το της

Η επιχειρηματολογία του, η πολλαπλή εξ’ αρχής του ιδίου ταυτότητα και η ξεκάθαρη σκέψη του, δικαιολογούν

απόλυτα

την εικοσαετή

θεμελίωση του Αμίν Μααλούφ στο χώρο της λογοτεχνίας καθώς και το έκδηλο ενδιαφέρον αναγνωστών από όλο τον κόσμο αλλά και την μετάφραση των έργων του σε πάνω από τριάντα γλώσσες . Μια μέρα αποφάσισα ότι θα πήγαινα ν’ αφήσω τις αποσκευές μου

στην

γραφή, ότι αυτό ήταν το πεδίο μου. Σ’ αυτό το πεδίο δεν επιθυμούμε να αισθανόμαστε συγγραφείς μειονότητας η πλειοψηφία . Επιθυμούμε μόνο να είμαστε συγγραφείς[..] ( Εlkouri, Οκτώβριος 2000)

Εργογραφία •

Οι σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αράβων (1983)

•

Σαμαρκάνδη (1988)

•

Ο βράχος του Τάνιος (1993)- (βραβείο Goncourt)

•

Λέων ο Αφρικανός (1986)

•

Κήποι από φως (1991)

•

Ο πρώτος αιώνας μετά τη Βεατρίκη (1992)

•

Τα λιμάνια της Ανατολής (1996)

•

Οι φονικές ταυτότητες (1998)

•

Ο περίπλους του Βαλτάσαρ (2000)

•

Η αγάπη του μακριά (2000)

•

Το χρονικό μιας οικογένειας (2004)

• Adriana Mater, 2004 (opera) • Τέσσερις στιγμές: Για Σοπράνο και πιάνο, 2004 (μουσική Saariaho)

Σύντομες περιλήψεις των έργων του

33

Kaija

•

Οι σταυροφορίες από τη σκοπιά των αράβων(1983)

Περιγραφή: "Κάθε φορά που θυμόμαστε τις σταυροφορίες, τις βλέπουμε μέσα από τις διηγήσεις των σταυροφόρων. Όμως υπάρχουν κι αυτοί που κατακτήθηκαν από τους σταυροφόρους και που κατοικούσαν σ' εκείνα τα εδάφη. Να λοιπόν που ο Αμίν Μααλούφ δημοσιεύει τις Σταυροφορίες από τη Σκοπιά των Αράβων. Να η άλλη πλευρά του νομίσματος! Διαπιστώνει κανείς ότι η εκδοχή των Ανατολικών δε συμπίπτει καθόλου μ' εκείνη των Δυτικών. Εμείς γράψαμε τη δική μας άποψη. Το ίδιο διάστημα εκείνοι έγραφαν τη δική τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αυτή η νέα ιστορία των σταυροφοριών δε μοιάζει με καμιά άλλη". Αλαίν

Ντεκώ,

Της

Γαλλικής

Ακαδημίας

France

Inter.

"Ένα σημαντικό έργο, που ολοκληρώνει μάλλον, παρά ανατρέπει, το έργο του Ρενέ Γκρουσέ". "Οι Σταυροφορίες από τη Σκοπιά των Αράβων μάς προσφέρουν μια ασυνήθιστη προοπτική της σύγκρουσης ανάμεσα στη

χριστιανική

δυτική

Ευρώπη

και

τη

μωαμεθανική

Ανατολή".

The Economist, Λονδίνο

•

Λέων Ο Αφρικανός (1986)

Περιγραφή. Αρχές του 1518. Ένας πρεσβευτής από τις χώρες του Μαγκρέμπι, επιστρέφοντας από προσκύνημα στη Μέκκα, πιάνεται αιχμάλωτος από Σικελούς πειρατές που τον προσφέρουν σαν δώρο στον Λέοντα Ι, τον μεγάλο Πάπα της Αναγέννησης. Ο ταξιδιώτης εκείνος λεγόταν Χασάν αλ Ουαζάν. Στη Ρώμη έγινε ο γεωγράφος Ιωάννης-Λέων των Μεδίκων, γνωστός ως Λέων ο Αφρικανός. Ο Λέων ο Αφρικανός έζησε μια συναρπαστική ζωή, γεμάτη πάθη, κινδύνους και τιμές, ενώ οι περιπέτειές

του

τον

έφερναν

στην

καρδιά

των

πιο

σημαντικών

γεγονότων του καιρού του. Ο Αμίν Μααλούφ, αφηγείται, με τη μορφή φανταστικής

αυτοβιογραφίας,

τη

ζωή

ενός

υπαρκτού

ιστορικού

προσώπου. Και μέσα από τα μάτια αυτού του ανθρώπου της Ανατολής και της Δύσης, της Αφρικής και της Ευρώπης, προβάλλουν ανάγλυφα

34

στιγμιότυπα από τον συγκλονιστικό 16ο αιώνα.

•

Σαμαρκάνδη (1988)

Περιγραφή:

Σαρμακάνδη

είναι

η

Περσία

του

Ομάρ

Καγιάμ,

μεγαλοφυούς αστρονόμου, ελεύθερου στοχαστή, ποιητή του κρασιού και του έρωτα, που τα ρουμπαγιάτ του έχουν γίνει κομμάτι του πολιτισμού μας, αλλά είναι και η Περσία του Χασάν Σεμπάχ, ιδρυτή του Τάγματος των Δολοφόνων, της πιο τρομερής αίρεσης της ιστορίας. Σαμαρκάνδη είναι η Ανατολή του 19ου και των αρχών του 20ού αι., το ταξίδι σ ένα σύμπαν όπου τα όνειρα ελευθερίας καταφέρνουν πάντα ν αψηφούν τους φανατισμούς. Σαμαρκάνδη είναι η φανταστική ιστορία του χειρογράφου των ρουμπαγιάτ, χειρογράφου που γεννήθηκε στον 11ο αι., χάθηκε κατά τις εισβολές των Μογγόλων και ξαναβρέθηκε έξι αιώνες αργότερα. Οδηγώντας μας από το δρόμο του μεταξιού στις μαγευτικές πόλεις της Ασίας και μιλώντας μας για όνειρα και πάθη, ο συγγραφέας μάς συναρπάζει με το πηγαίο ταλέντο του Ανατολίτη αφηγητή, που έδωσε καινούργια φρεσκάδα στη σύγχρονη λογοτεχνία.

•

Κήποι φωτός (1991)

Περιγραφή: Η ιστορία του Μάνη, προσώπου λησμονημένου, που όμως το όνομά του βρίσκεται ακόμα, κατά παράδοξο τρόπο, σε όλα τα χείλη! Όταν αναφέρουμε τη λέξη μανιχαίος ή μανιχαισμός, σπάνια σκεφτόμαστε εκείνο τον άνθρωπο της Μεσοποταμίας, τον ζωγράφο, γιατρό και προφήτη, που τον 3ο αιώνα μ.Χ. πρότεινε ένα νέο όραμα του κόσμου, βαθιά ανθρωπιστικό και τόσο τολμηρό, που δεν άργησε να γίνει αντικείμενο ενός ακαταπόνητου διωγμού από όλες τις θρησκείες και όλες τις αυτοκρατορίες. Γιατί τέτοιο μένος; Ποιους ιερούς φραγμούς είχε γκρεμίσει ο Μάνης; Ποιες απαγορεύσεις είχε καταπατήσει; Ήρθα από τη Βαβυλωνία, έλεγε, για να κάνω ν αντηχήσει μια κραυγή ως τα πέρατα του κόσμου. Περισσότερο παρά ποτέ σε τούτη την ανερμάτιστη εποχή μας, η κραυγή του αξίζει ν ακουστεί, και το πρόσωπό του ν ανακαλυφθεί ξανά.

35

•

Ο πρώτος αιώνας μετά τη Βεατρίκη (1992)

Περιγραφή: Στις αγορές της Ανατολής υπάρχουν μυστηριώδη κουκιά που, σύμφωνα με πανάρχαιες προλήψεις, έχουν τη δύναμη να ευνοούν τη γέννηση

αρσενικών

μυθιστορήματος,

ένας

παιδιών. Γάλλος

Όταν

ο

εντομολόγος

πρωταγωνιστής ειδικευμένος

του στους

σκαραβαίους, προμηθεύεται μερικά σ' ένα ταξίδι του στην Αίγυπτο, δεν υποψιάζεται ότι η υφήλιος πέρασε μόλις τώρα σε μια κρίσιμη περίοδο της ιστορίας της. Πράγματι, σχεδόν παντού οι γεννήσεις θηλυκών παιδιών θα λιγοστέψουν, χωρίς φανερό λόγο. Είναι τα κουκιά η αιτία αυτής της κατάρας; Ο επιστήμονας και η σύντροφός του, μέσα από μια έρευνα που τους παρασύρει ως τον Ισημερινό, αναζητούν κάποια εξήγηση... Το βιβλίο είναι πάνω απ όλα το μυθιστόρημα του τέλους του αιώνα μας, αλλά και μια ανήσυχη ματιά προς τον εικοστό πρώτο αιώνα, που αποκαλείται, αινιγματικά, από το συγγραφέα ο πρώτος αιώνας μετά τη Βεατρίκη.

•

Ο βράχος του Τάνιος ,1993 (βραβείο Goncourt)

Περιγραφή: Στο χωριό που γεννήθηκα οι βράχοι έχουν ονόματα. Υπάρχει το Πλοίο, το Κεφάλι της αρκούδας, η Ενέδρα, ο Τοίχος, καθώς και οι Δίδυμοι, που λέγονται επίσης και Μαστοί του Βρυκόλακα. Ωστόσο, όταν ονειρεύομαι το τοπίο των παιδικών μου χρόνων, ένας άλλος βράχος παρουσιάζεται μπροστά μου. Είναι ο μόνος βράχος, νομίζω, που έχει όνομα ανθρώπου o Βράχος του Τάνιος. Έτσι αρχίζει αυτό το μυθιστόρημα, γεμάτο αινίγματα, συγκινήσεις, περιπέτειες, γραμμένο με ιδιαίτερη αγάπη από το συγγραφέα, αφού τόπος δράσης του είναι η πατρίδα του, ο Λίβανος. Εδώ συναντάμε ένα σοφό πραματευτή, έναν ερωτιάρη σεΐχη, μια Γεωργιανή πόρνη, έναν πατριάρχη που δολοφονείται με το τουφέκι του πρόξενου της Αγγλίας και μια πανέμορφη γυναίκα, τη Λάμια, που κουβαλάει την ομορφιά της σαν 36

σταυρό μαρτυρίου. Κυρίως όμως συναντάμε ένα νεαρό παλικάρι, με ασπρισμένα ήδη μαλλιά, ήρωα ενός παράξενου θρύλου. Θα μπορούσε να συνοψιστεί στο θέμα πως και γιατί γεννιούνται οι θρύλοι.

•

Τα λιμάνια της Ανατολής (1996)

Περιγραφή: "Η ζωή μου άρχισε μισόν αιώνα πριν γεννηθώ", λέει ο Οσσιάν, πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος. Και συνεχίζει να αφηγείται τη ζωή του, έναν κρίκο της αλυσίδας που έτριζε στις θύελλες των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, των εθνικών και θρησκευτικών συγκρούσεων στην Ανατολή. Αυτός, ο απόγονος Οθωμανών αρχόντων, άλλοτε παίρνει την τύχη στα χέρια του κι άλλοτε αφήνεται στα δικά της. Από τα βάθη της Ανατολίας ως το Λίβανο, τη Γαλλία και πάλι πίσω, βρίσκει και χάνει αδιάκοπα τον εαυτό του, τον έρωτα, τη δόξα και τη λήθη, το φως και το σκοτάδι της ψυχής του. Aπό την Κωνσταντινούπολη έως τη Αλεξάνδρεια περνώντας από την Βυρηττό ή την Αδάνα, αυτές οι πόλεις υπήρξαν πάντοτε τόποι μείξης γλωσσών, πολιτισμών, θρησκειών .Προσωρινά πεδία που η Ιστορία είχε σταδιακά διαμορφώσει πριν τα κατεδαφίσει ,αφανίζοντας στο πέρασμα της αμέτρητες ζωές.

•

Οι φονικές ταυτότητες (1998) Περιγραφή:

Ξεφεύγοντας από το ύφος του προηγούμενου έργο του στην αυγή του εικοστού πρώτου αιώνα ο Αμίν Μααλούφ νιώθει ασφυξία μέσα στο μυθιστόρημα: οι φωνές των ηρώων του μοιάζουν να μην μπορούν να ακουστούν αρκετά δυνατά, να μην μπορούν

να

μεταδώσουν

την

αγωνία

του

διανοούμενου

Μααλούφ: Μήπως έφτασε η ώρα να πάψουμε να σκοτωνόμαστε στο όνομα της εθνικής, φυλετικής, θρησκευτικής ή άλλης ταυτότητάς μας; Το κοφτερό μυαλό του φιλοσόφου Μααλούφ 37

κινείται

προσεκτικά

αλλά

σίγουρα.

Δεν

αμφιβάλλει,

δεν

διστάζει, γιατί κατέχει τη σιγουριά του οραματιστή. Φλέγεται από την αγάπη για τον άνθρωπο. Τολμά να θίξει τα ταμπού της Ιστορίας. Πόσο φιλελεύθερος είναι άραγε ο Δυτικός πολιτισμός και πόσο καταπιεστικός είναι ο κόσμος του Ισλάμ; Ήταν πάντα έτσι; Και τι θα γίνει αύριο; Τρυφερός σαν το γονιό που μαλώνει το παιδί του γιατί θέλει να το δει καλύτερο από αυτόν, ο Μααλούφ μας παρασύρει σε ένα μέλλον που πρέπει να είναι καλύτερο από το παρελθόν. Έργο το οποίο αποτελεί εφαλτήρια πηγή συλλογισμού και περαιτέρω ανάπτυξης όπως θα δούμε στη συνέχεια.

•

Ο περίπλους του Βαλτάσαρ (2000)

Περιγραφή: Ο αφηγητής αυτής της ιστορίας, ο Βαλτάσαρ Εμπριάκο, Γενοβέζος της Ανατολής και έμπορος σπάνιων αντικειμένων, παίρνει τους δρόμους, το 1665, αναζητώντας ένα βιβλίο, που υποτίθεται ότι φέρνει τη Σωτηρία σ' έναν κόσμο που οδεύει προς την καταστροφή. Αναζητάει επίσης κάτι που θα δώσει νόημα στην ίδια του την ύπαρξη. Στον περίπλου του στη Μεσόγειο, και πιο πέρα, γνωρίζει χώρες που συντρίβονται, πόλεις που καίγονται, γνωρίζει το φόβο, το δόλο και την απογοήτευση. Αλλά και την αγάπη, όταν δεν την περιμένει πια.

•

Η αγάπη του μακριά (2000)

Όπερα 4 πράξεων του

Kaija Saariaho πάνω στο αρχικό βιβλίο του

Μαλούφ. δημιουργήθηκε τον Αύγουστο του

2000 στο Salzbourg, και

ξαναπαίχτηκε το Νοέμβριο του 2001 στο θέατρο του Παρίσι και έπειτα στη Santa Fe το 38

Châtelet στο

2002.Ο Αμίν Μααλούφ θεωρεί

λοιπόν τη μουσική ως καθολική γλώσσα, που μπορεί ν’ αγγίξει όλο τον κόσμο.

•

Το χρονικό μιας οικογένειας (2004)

Περιγραφή: Ο συγγραφέας της Σαμαρκάνδης ρίχνεται σε μια οδύσσεια με σκοπό να αναστήσει τη μοίρα της «φυλής» Μααλούφ, που, ξεκινώντας από το Λίβανο, θα διασκορπιστεί σαν μελίσσι σε όλο τον κόσμο. Σε αυτή την περιπέτεια που διαρκεί πάνω από έναν αιώνα, ο συγγραφέας συγκαλεί

τους

νεκρούς,

τους

ζωντανούς,

τους

προγόνους,

τα

φαντάσματα. Εξερευνά το θρύλο τους. Τους παρακολουθεί μέσα από τις τελευταίες αναλαμπές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρατηρεί αυτή τη διασπορά των μυστικιστών, των μασόνων, των καθηγητών, των εμπόρων, των πολύγλωσσων και κοσμοπολιτών ονειροπόλων. Γνωρίζει πως το καυτό αίμα τους χτυπάει στις φλέβες του. Γνωρίζει πως και η δική του πορεία θα ήταν μάταιη αν δεν έμενε κι ο ίδιος, με το γράψιμο και τα συναισθήματα, πιστός σε αυτή την ταραγμένη γενεαλογία.

3.3 Το έργο του Αμίν Μααλούφ και η ταυτότητα Εξαιτίας

μιας

οικογενειακής «πολυδογματικής» κληρονομιάς που του

έχει προσδώσει

μία πολλαπλή

ταυτότητα, έχοντας ζήσει

σε μια

κατάσταση μειοψηφίας στο Λίβανο, τόπος που επλήγησε σκληρά από τις πολιτικο-θρησκευτικές συγκρούσεις, και ίσως επειδή έχει διπλή ιθαγένεια ή ακόμη επειδή κατέχει

πολύ καλά τρεις γλώσσες, ποτέ ο

Αμίν Μααλούφ δεν αντιμετώπισε την ταυτότητα ως κάτι το σταθερό και το αμετάβλητο, που να θεμελιώνεται από το απλό γεγονός της γέννησης του

σε

μια

δεδομένη

χώρα

ή

στο

πλαίσιο

μιας

συγκεκριμένης

θρησκευτικής υπαγωγής. Όπως δηλώνει και ο ίδιος «αρνείται τον εγκλεισμό»

(Stephanie Lazure, 2007).Αυτό φαίνεται και από σχετική

του δήλωση σε σε συνέντευξη του στον Βureau:

39

“Αυτό που μας κάνει να φοβόμαστε τον άλλο σήμερα, είναι ότι ζούμε σ’ένα κόσμο όπου υπάρχει πίεση που μας ασκείται, μπορούμε να το ονομάζουμε αυτό παγκοσμιοποίηση, είναι αλήθεια ότι υπάρχει πίεση που ασκείται σε όλες τις κουλτούρες και σε όλες τις ταυτότητες. Έχουμε διαρκώς την αίσθηση να επιβεβαιωθούμε για να διατηρήσουμε τη ταυτότητα μας. Και είναι αυτός ο κίνδυνος της απώλειας της ταυτότητας μας

που μας κάνει να το δηλώνουμε με πείσμα και να το δηλώνουμε

ενάντια στον άλλο σήμερα. Για μένα, αυτό είναι ένα από τα μεγάλα προβλήματα του σημερινού κόσμου (Μααλούφ, 2007). Φαίνεται λοιπόν από τα παραπάνω να προκύπτει η αρχή της αυθεντικότητας και της αναγνώρισης.

Σύμφωνα

με

αυτές

τις

αρχές

έχουμε

ανάγκη

ν’

αναγνωριστούμε αλλά ο μόνος τρόπος για ν’ αναγνωριστούμε είναι ενταχθούμε σε συλλογικές υπαγωγές που μας αφαιρούν στην ουσία την αυθεντικότητα της ταυτότητας μας, τα ξεχωριστά γνωρίσματα

που

συγκροτούν την ιδιαίτερη ταυτότητα μας. Το σύνολο του έργου του Μααλούφ αποτελεί φορέα

μηνυμάτων και

πομπό της ελεύθερης σκέψης και της δυναμικής ενασχόλησης του με το θέμα της ταυτότητας. Με το έργο του, Οι σταυροφορίες από τη σκοπιά των

αράβων(1983)

ο

Αμίν

Μααλούφ

καταγγέλει

τις

διαρκείς

αντιπαραθέσεις εξαιτίας των περιοριστικών χαρακτηρισμών που η ίδια η κοινωνία έχει θέσει και εντέλει παγιδευτικών σε ορισμούς μειονοτικής ταυτότητας (Lazure, 2007). Μέσα από το έργο του προσπαθεί να εναντιωθεί στο πολιτισμικό σο ,(Εgi Volteranni, 2007) το διαφορετικό δεν είναι αυτό που θα πρέπει να μας εναντιώνει και να μας φοβίζει. Οι άλλοι πολιτισμοί δεν θα πρέπει να γίνονται όλο και πιο αδιαπέραστοι αλλά αντιθέτως να υπάρχει ένας δημιουργικός διάλογος ανάμεσα στους πολιτισμούς. Η ταυτότητα για τον Μααλούφ εξελίσσεται μονίμως

όπως και ο

χαρακτήρας του πρώτου του μυθιστορήματος του, ο Λεών ο Αφρικάνος. Μέσα από τον ήρωα του διεκδικεί το βλέμμα όχι ενός τόπου προέλευσης αλλά κυρίως ενός αθροίσματος στοιχείων που καθορίζουν την δια βίου κίνηση

του

και

ύπαρξη

του

(Kattan, 40

2004).

Είναι

εξάλλου

χαρακτηριστική αυτή η αλλαγή των τόπων, που ίσως θα μπορούσε να παραλληλιστεί με τη πορεία του Αμιν Μααλούφ, ο οποίος αρνείται τη σύγχυση ανάμεσα σε υπαγωγή και τυφλή ένταξη δηλώνοντας το δικαίωμα του ατόμου να αντιστέκεται στις συλλογικές πιέσεις και να ζήσει χωρίς ρήξη το σύνολο της ταυτότητας του (Argaud, 2006). Εξάλλου ο Μααλούφ μας

δίνει

μ’ένα

καταναγκασμό και

ξεχωριστό

τρόπο

την

άρνηση

σε

οποιοδήποτε

μέσα από τον επίλογο του έργου του «Λεών ο

Αφρικανός» με τα παρακάτω λόγια μας αποτυπώνει το άνοιγμα και την ελευθερία που πρεσβεύει ότι πρέπει να διαχέονται οι εν λόγω ταυτότητες και κατά προέκταση να εκφράζονται με ιδιαίτερο τρόπο, μοναδικό σε κάθε περίπτωση. « Όπου κι αν βρεθεί , θα υπάρξουν κάποιοι που θα θελήσουν να μάθουν για το χρώμα σου και τις προσευχές σου. Πρόσεξε μη κολακεύσεις τα ένστικτα τους, γιε μου, πρόσεξε μην υποκύψεις στα στύφη! Μωαμεθανός, εβραίος ή χριστιανός , θα πρέπει να σε δεχτούν όπως είσαι, αλλιώς θα χαθείς.(…) .Να μη διστάζεις ποτέ να φεύγεις μακριά, πέρα από τις θάλασσες , περα από τα σύνορα, πέρα από όλες τις πατρίδες και τις θρησκείε » (Αμίν Μααλούφ, 2001). Στο μυθιστόρημα του ο Aμίν Μααλούφ, μέσω αυτής

της

εξαιρετικής

προσωπικότητας του Λέοντος του Αφρικανού, μιας κοσμοπολίτικης και πλουραλιστικής φιγούρας, ενσαρκώνει το ιδεώδες του. Εκτός από το γεγονός ότι απεικονίζει μέσω αυτού το αμάγαλμα των διαφορετικών του πολιτιστικών επιδράσεων, συνήθως ανταγωνιστικών μεταξύ τους, αυτό το πρόσωπο του επιτρέπει να θέσει, μέσω της διαδρομής ενός ατόμου, ένα ευρύ πορτραίτο θρησκευτικών μαχών και πολιτικών εντάσεων που διαδραματίζονται πάνω στη σκακιέρα της Μεσογείου εκείνης της εποχής. Πράγματι, κατά τη διάρκεια της αφήγησης των συνηθειών των κατοίκων κατά τη διάρκεια των οποίων ορισμένοι συνυπάρχουν με σχετική αρμονία, μέσα από τους διαλόγους και τις ανταλλαγές, υπάρχει επίσης η δυναμική μιας συνύπαρξης (συγκατοίκησης) ανάμεσα στα μέλη των διαφορετικών κοινοτήτων όπου αυτή διαδραματίζεται. Μόνος, ο Λεών ο Αφρικανός

παρουσιάζεται

σαν

μια 41

σύνθεση

από

μουσουλμανικές,

χριστιανικές, εβραϊκές, ισπανικές, αφρικανικές, μαγκρέμπ και ρωμαϊκές επιρροές που διαποτίζουν τη λεκάνη της Μεσογείου. «Εμένα τον Χασάν, τον γιο του Μοχάμεντ του ζυγιστή, εμένα τον ΙωάννηΛέοντα των Μεδίκων, τον περιτετμημένο από το χέρι ενός κουρέα και βαφτισμένο από ένα Πάπα,με λένε σήμερα ο Αφρικανός, μα δεν είμαι από την Αφρική, ούτε από την Ευρώπη είμαι, ούτε από την Αραβία.Με λένε ακόμη Γραναδινό, Φεζίτη και Ζαγιάτη , μα δε κατάγομαι από καμία χώρα, καμία πόλη ,καμιά φυλή» (Αμιν Μααλούφ, Λέων ο Αφρικανός:11) Ενσαρκώνει μια επιθυμία μοιράσματος, μια καθολικότητα, αναδυόμενη μέσα

από

τις

εμπειρίες

του

της

πολυπολιτισμικότητας

και

του

ανοίγματος προς τον άλλο. Δηλώνει χαρακτηριστικά στη δημοσιογράφο στο περιοδικό του Λιβάνου: «Από τη στιγμή που έχουμε ζήσει στο Λίβανο, την πρώτη αρχή που θα πρέπει να έχουμε είναι αυτή της συνύπαρξης»( Zeina El-Tibi, 2004 ) «Από το στόμα μου θ’ακούσεις τα αραβικά, τα τούρκικα, τα καστιλιάνικα, τα βερβερίνικα,τα εβραϊκά, τα λατινικά και την κοινή ιταλική, γιατί όλες οι γλώσσες , όλες οι προσευχές μου ανήκουν. Εγώ δεν ανήκω σε καμία» Αμιν Μααλούφ,Λεων ο Αφρικανος:11)

Οι Φονικές ταυτότητες, ένα έργο που αποτελεί αφετηρία συλλογισμών και εκτενέστερης μελέτης των εννοιών της. Ο Αμίν Μααλούφ μετά από μια σειρά από μυθιστορήματα ιδιαίτερα πετυχημένων, στα οποία η ταυτότητα αποτελεί πάντοτε θέμα προς ανάλυση δοκίμιο

και

πιο

συγκεκριμένα

με

το

ασχολείται με το

πολυσυζητημένο

θέμα

των

ταυτοτήτων. Θέμα το οποίο ήταν πάντοτε παρόν σε όλα τα μυθιστορήματα του όπως και ο ίδιος χαρακτηριστικά παραθέτει: «Το θέμα της ταυτότητας είναι επίσης παρόν στα μυθιστορήματά μου. Κατά

τη

γνώμη

μου,

η

μυθιστορία 42

εξακολουθεί

να

συνιστά

έναν

προνομιακό τρόπο έκφρασης. Το δοκίμιο όμως είναι το ιδανικό για μια στιγμή περισυλλογής, όταν νιώθεις την ανάγκη να διατυπώσεις μία σειρά από πράγματα με έναν τρόπο πολύ συγκεκριμένο. Παρ' όλα αυτά, τα επόμενα

βιβλία

μου

θα

είναι

πάνω

απ'

όλα

μυθιστορήματα».

(Κattan,1999) Από τον πρόλογο του , ο Αμίν Μααλούφ δίνει έναν ορισμό για την ταυτότητα «αυτό που με κάνει να είμαι εγώ ο ίδιος και όχι κάποιος άλλος». Αυτή η ερμηνεία ίσως διαφαίνεται πολύ αόριστη στην σύγχρονη κοινωνία μας όπου ο καθένας μας θέλει να θέτει συγκεκριμένους όρους σε κάθε πράγμα. Η ταυτότητα είναι ξεχωριστή για τον καθένα, αλλά τι περικλείει ακριβώς; Η ταυτότητα απαρτίζεται από πολλά στοιχεία. Ο Μααλούφ το διαφωτίζει μέσω

της

δικής του περίπτωσης. Βρισκόμενος

ο ίδιος «στο κατώφλι δυο χωρών, δύο ή τριών γλωσσών, πολλών πολιτιστικών παραδόσεων», η ταυτότητα του δεν θα μπορούσε να καθοριστεί από ένα μόνο στοιχείο που θα ερχόταν να εκφράσει τις ρίζες του, τους πολιτισμούς του. Κάθε άνθρωπος έχει μια πολυσύνθετη ταυτότητα με πολλαπλές υπαγωγές. Ο συγγραφέας εισάγει επίσης και το δίλλημα της «σύνθετης ταυτότητας» (ένας άνθρωπος γεννημένος στη Γαλλία από αλγερινούς γονείς, ένας Τούρκος γεννημένος στην Γερμανία) και εκφράζει τη λύπη του για τις συνηθισμένες σκέψεις που μειώνουν ολόκληρη την ταυτότητα σε μια μόνο υπαγωγή. Τα πρώτα του κεφάλαια τιτλοφορούνται « η ταυτότητα μου , οι υπαγωγές μου». Ένα μέρος της θέσης του συγγραφέα εμφανίζεται εδώ: είναι οι πολλαπλές υπαγωγές που θα δημιουργήσουν την ξεχωριστή ταυτότητα του καθενός. Η ταυτότητα μου είναι αυτό που με κάνει να μην είμαι ίδιος με κανένα άλλο άτομο. Τα στοιχεία που συνθέτουν την ταυτότητα είναι σχεδόν απεριόριστα γιατί κανένας δεν θα χρησιμοποιήσει τα ίδια στοιχεία για να αυτό-προσδιοριστεί. Ορίζουμε την ταυτότητα μας ξεκινώντας από τις υπαγωγές μας που μας φαίνονται οι πιο ουσιώδεις (θρησκεία, εθνικότητα, επάγγελμα, κοινωνικό περιβάλλον..) Κάποιος μπορεί να θέσει πρώτα από όλα «το χριστιανός» ενώ κάποιος άλλος το «το Τυνήσιος» ή κάποιος άλλος το «ακαδημαϊκός». Οι 43

υπαγωγές δεν

έχουν για όλο τον κόσμο την ίδια σημασία.

Εξάλλου οι θέση τους

εξελίσσεται στο χρόνο. Στηριζόμενος σ ’αυτό ο Μααλούφ πολύ εύστοχα παίρνει τη περίπτωση ενός ανθρώπου, που, το 1980 αυτό διακηρύσσεται γιουγκοσλάβος, ενώ το 1992 λέγεται «μουσουλμάνος» ενώ

έπειτα

υποδηλώνεται Βόσνιος. Η ιεραρχία των στοιχείων της ταυτότητας δεν είναι αναλλοίωτη στο χρόνο. Όσο πλαισιώνουμε τις υπαγωγές μας, τόσο η ταυτότητα μας θα είναι συγκεκριμένη, γιατί είναι αδύνατον για κάποιον να μοιράζεται τις ίδιες υπαγωγές, με την ίδια σειρά με μας. Η ιεραρχία των υπαγωγών μας μπορεί να οριστεί σύμφωνα με το μέρος του κόσμου που γεννηθήκαμε ή ζούμε. Το

χρώμα που γεννηθήκαμε έχει

διαφορετική σημασία στις πέντε ηπείρους. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την αναπόληση

του

χρώματος

μπορούμε

να

θέσουμε

μπροστά

,

να

υπερασπίσουμε αυτό το στοιχείο της ταυτότητας μας. Αυτό είναι ακόμη πιο αληθινό όταν προσδιοριζόμαστε μέσα από την υπαγωγή μας την πιο επικριμένη (χρώμα, θρησκεία , γλώσσα). Κάθε φορά λοιπόν που μια υπαγωγή

μας

απειλείται,

υπερασπίζουμε

και

τη

θέτουμε

ως

προτεραιότητα στη ταυτότητα μας. Γράφει γλαφυρά θέλοντας να τονίσει τη ρευστότητα και τη συνθετότητα της ταυτότητας: «Η ταυτότητα δεν κατατέμνεται δεν μπορείς να τη χωρίσεις στα δύο και στα τρία, ούτε σε τομείς περιφραγμένους. Δεν έχω πολλές ταυτότητες μια και μόνη έχω, φτιαγμένη από όλα τα στοιχεία που την έχουν διαμορφώσει σύμφωνα με μια « δοσολογία» που δεν είναι ποτέ η ίδια από τον έναν άνθρωπο στον άλλο» (1999:10) Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των επιθέσεων στη Γαλλία (2005) στα προάστια του Παρισιού όπου μετά από την αρνητική προβολή των ΜΜΕ για τους ταραξίες ως στριες

.

Οι

νέοι,

νέες

οι νέο-ες των προαστίων, οι μετανάστες-

αυτοί-ες,

αναστήλωσαν

την

υπαγωγή

της

εθνικότητας τους, μιας και αυτή είναι που στιγματίστηκε, οπότε έπρεπε να τονωθεί. Ο Γκαζμέντ Καπλάνι (2007), επηρεασμένος εμφανώς από το έργο του Μααλούφ

δηλώνει: «Με ρωτούν επίσης εάν αισθάνομαι

περισσότερο Αλβανός ή Έλληνας. Εξαρτάται από αυτόν που μου απευθύνει την ερώτηση. Εάν με ρωτήσει κάποιος Ελληναράς, τότε είμαι περισσότερο 44

Αλβανός. Και εάν με ρωτήσει κάποιος Αλβαναράς, τότε είμαι περισσότερο Έλληνας...» Όπως

υποστηρίζει

η

Τσοκαλίδου

(2006),

οι

«πολιτισμοί»

και

οι

«ταυτότητες» δεν είναι αυτάρκη σύνολα, ερμητικά κλειστά κι εχθρικά μεταξύ τους, στεγανά προστατευμένα από τα διάφορα ρεύματα που κινούν την ανθρώπινη Ιστορία. Ο Αμίν Μααλούφ αναφέρεται στις δυο κληρονομιές, την κάθετη που του έχουν κληροδοτήσει οι προγονοί του και δείχνει να ασχολείται στο τελευταίο του έργο ιδιαίτερα (Χρονικό μιας οικογένειας, 2004) και την οριζόντια την οποία παίρνει από τους συγχρόνους του στην εποχή που ζει. Ενώ η δεύτερη είναι σημαντικότερη και καθοριστικότερη για τη ζωή μας , συνήθως αυτή που διεκδικούμε είναι,

δηλαδή,

η

κάθετη.

Τελικά,

αυτό

που

έχει

σημασία

είναι

ν’αναγνωρίσουμε ότι και οι δυο πτυχές της ζωής μας είναι σημαντικές και η ταυτότητα βρίσκεται στη τομή τους. Παρατηρούμε λοιπόν με το διαχωρισμό της κάθετης και οριζόντιας κληρονομιάς

να συνεχίζει την

ιδιαίτερα εύστοχη δήλωση του Marc Bloch: “Oι άνθρωποι είναι πιο πολλοί γιοί της εποχής τους παρά των πατεράδων τους. Τονίζοντας τις βαθύτατες

επιρροές

του

καιρού

μας

και

το

πόσο

άλλες

αξίες

προσδιορίζουν την ταυτότητα μας ανάλογα. Οι σχέσεις ανάμεσά τους δεν είναι μόνο μια ιστορία σύγκρουσης ή διαρκούς πολέμου. Είναι και μια ιστορία ανταλλαγών και γόνιμων προσμίξεων. Ετικέτες όπως η «Δύση», η «Ανατολή», το «Ισλάμ» κ. ο. κ. είναι απλουστευτικές γενικεύσεις, που συσκοτίζουν την εσωτερική αντιφατικότητα

και

τη

δυναμική

πολυμορφία

κάθε

πολιτισμού

(Γιαλκέτσης, 2002) Χρησιμεύουν κυρίως για να υψώνουν ισχυρά και αδιαπέραστα τείχη ανάμεσα σε «εμάς» και τους «άλλους», για να θεμελιώνουν «φονικές ταυτότητες» (σύμφωνα με το έργο του Λιβανέζου συγγραφέα Αμίν Μααλούφ ) και για να μετατρέπουν τη διαφορά σε πηγή ατέρμονης σύγκρουσης και αντιπαράθεσης. Είναι το βλέμμα μας που φυλακίζει συχνά τους άλλους στις στενές τους υπαγωγές, κι είναι πάλι το βλέμμα μας που μπορεί να τους απελευθερώσει» Αμίν ,1999 45

Μααλούφ

Αυτό που είναι φονικό είναι να προσδιοριστεί η ταυτότητά μας εναντίον του Άλλου. Από τη στιγμή που οι ταυτότητες προσδιορίζονται μ’ένα τρόπο αποκλειστικό, δηλαδή, η ταυτότητα συντίθεται όχι από τη συσσώρευση των διαφόρων στοιχείων της ταυτότητας, αλλά από τον αποκλεισμό και τις διακρίσεις. Υπάρχει ήδη ένας σοβαρός κίνδυνο (Αμιν Μααλουφ, 2007).

Στις Φονικές Ταυτότητες ο Αμίν Μααλούφ καταγγέλλει τον κίνδυνο που ενέχει κάθε αντίληψη μονομερής

και καθορισμένη εκ των προτέρων

ταυτότητα, που απειλεί να γίνει φονική. Αντιτίθεται στην υπαγωγή του άλλου

με

τρόπο

απειλητικό

παρατηρούμε εξαιτίας μίσος στις κοινωνίες

και

εχθρικό.

Πιο

συγκεκριμένα

των διαφορετικών υπαγωγών να γεννιέται το μας, ο πόλεμος .Υποστηρίζει την πολυφωνία, τις

πολλαπλές υπαγωγές , την ανοχή. Η θρησκεία γεννάει φανατισμό και είναι

αυτό

που

παρουσιάζοντας

θέλει

να

παρουσιάσει

διαφορετικές

θρησκείες

μέσα που

από

τα

έργα

του

συγκατοίκουν,

το

διαφορετικό δεν είναι απειλητικό. Όπως ο ίδιος λέει σε μια συνέντευξη στον Stéphan Bureau (2007) "Γνωρίζω ότι η συνύπαρξη τριών θρησκειών στην Ισπανία μεταξύ του όγδοου και το δέκατο πέμπτο αιώνα, ήταν μια στιγμή που εγώ, προσωπικά προσκολλήθηκα, αυτή τη περίοδο , όπου

οι χριστιανοί,

οι εβραίοι και μουσουλμάνοι ζούσαν

μαζί. Δημιούργησαν μαζί ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού, διαφορετικό από οτιδήποτε γνωρίσαμε

αλλού. Είναι μια

ξεχωριστή στιγμή, διότι εγώ επιθυμώ

να πιστεύω στην

συνύπαρξη, γιατί θέλω να τελειώσει αυτή η σύγκρουση μεταξύ του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλάμ, και είναι αλήθεια ότι αυτή είναι μια μόνιμη ανησυχία [...]. Γνωρίζω επίσης ότι δεν υπήρξε ποτέ αυτή η τέλεια και αρμονική συνύπαρξη, το ξέρω ότι υπήρχαν διαρκώς εντάσεις, υπήρχαν συνεχείς παρενοχλήσεις, 46

ταπεινώσεις , δεν υπήρξε ποτέ μια

αίσθηση ισότητας μεταξύ των κοινοτήτων, που δεν υπήρξε ποτέ μια στιγμή που οι άνθρωποι έκριναν ότι θα ήταν ισότιμοι πολίτες μιας χώρας, και ούτω καθεξής. Αυτά, αυτά είναι

ειδυλλιακά

οράματα,

οικοδομήσω, θα προσπαθήσω

αλλά

προσπαθώ

να τα οικοδομήσω

να

τα

θετικά

μέσα από τους μύθους αυτήν την στιγμή της ιστορίας»

Στην εικόνα του μωσαϊκού ταυτοτήτων που χαρακτηρίζει το Λίβανο, οι πολιτιστικές και θρησκευτικές επιρροές που μορφοποίησαν

την σκέψη

του Μααλούφ είναι πολλαπλές και σύνθετες. Το πιο πρόσφατα του έργο « Χρονικό μιας οικογένειας» (2004) έρχεται να συμπληρώσει το δοκίμιο του «Φονικές Ταυτότητες». Ο Αμίν Μααλούφ μας παρουσιάζει ακόμα ένα ανατολίτικο αφήγημα του, το δέκατο κατά σειρά στην καριέρα του ως συγγραφέας και βραβευμένο με το βραβείο.

‘Το χρονικό μιας οικογένειας’

περιγράφει την

προσπάθεια του συγγραφέα να συγκεντρώσει και να καταγράψει όλα τα στοιχεία εκείνα που αφορούν στην οικογένεια του, η οποία έχει διασκορπιστεί ανά την υφήλιο. Μέσα σ’ αυτήν την ιστορία μπλέκονται και πολλά στοιχεία μυθοπλασίας.

Ο ίδιος ο Αμίν

Μααλούφ δηλώνει

στον πρόλογο: Σαν τους Αρχαίους Έλληνες,

στηρίζω την ταυτότητα μου σε μια

μυθολογία, που ξέρω πως είναι ψεύτικη μα που την σέβομαι ωστόσο σαν να ήταν φορέας αλήθειας’. Το έργο λοιπόν αυτό αφορά στην ιστορία μιας οικογένειας που μπορεί τα μέλη της έχουν διασκορπιστεί στον κόσμο αποτελεί όμως ένα είδος πατρίδας για τον ίδιο τον Αμίν Μααλούφ . Σύμφωνα με το κείμενο στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, «Το χρονικό μιας οικογένειας» είναι πράγματι μια μεγαλειώδης αναγνώριση χρέους. Αλλά και μια μεγάλη και ευγενής προσευχή. Ένας ύμνος αγάπης για μια οικογένεια που παραμένει η μοναδική πατρίδα αυτού του εξόριστου συγγραφέα.

47

Αναφορικά με τους χαρακτήρες του έργου του σε συνέντευξη του ο Αμιν Μααλούφ αναφέρει στο περιοδικό Al Jadid: «Οι

χαρακτήρες περνούν από το ένα στο άλλο κόσμο, χωρίς να έχουν

καταβάλλει καμία προσπάθεια. Ο κοσμοπολιτισμός έρχεται αμέσως γιατί είναι ο τρόπος λειτουργίας του Λιβάνου. Έχουμε μια βαθύτερη γνώση τόσο της Ανατολής και της Δύσης. Η δική μας σχέση με τους δύο κόσμους είναι ακόμη πιο κοντινή. Κατά κάποιον τρόπο, αυτό αντανακλά τη δική μου πορεία» (Corm,2004). Χαρακτήρες πολύγλωσσοι, κοσμοπολίτες που στηρίζουν την ταυτότητα τους στο άνοιγμα προς τον άλλο. Η ίδια του η οικογένεια για την οποία είναι αφιερωμένο το έργο του χαράσσει ένα τέτοιο δρόμο ανοίγματος στο κόσμο , ανοίγματος στη ζωή (Bureau, 2007) Ο όρος "ρίζες" και ο ίδιος κρίνει ότι δεν εκτιμά καθόλου - "Δεν είμαστε δέντρα! ". Δηλώνει σε μια συνέντευξη πως τη λέξη αυτή, την βρίσκει ακατάλληλη - εξηγεί πως προτιμάει τη λέξη "ρίζες" στον πληθυντικό. Εξηγεί τους όρους αυτούς στον Abdo Wazen σε άρθρο της International Mail, που δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο του 2006: "Σε κάθε περίπτωση, είναι για μένα να πω ότι η ρίζα (racine) είναι κάτι σταθερό, ενώ το προέλευση (origines) είναι ένα σημείο εκκίνησης για ένα δρόμο που έχουμε να διανύσουμε. « Je n’aime pas le mot "racines", et l’image encore moins. Les racines s’enfouissent dans le sol, se contorsionnent dans la boue, s’épanouissent dans les ténèbres ; elles retiennent l’arbre captif dès la naissance, et le nourrissent au prix du chantage ; "Tu te libères, tu meurs !" (Amin Maalouf, 2007 :09) Οι άνθρωποι δεν είναι δέντρα ακόμη και αν η μεταφορά των φυτών είναι μια μεταφορά ευνοημένη από

τους υπέρμαχους μιας παραδοσιακής και

στατικής γραμμής, παραπέμποντας έτσι την ιδέα της παραδοσιακά προσδιορισμένης ταυτότητας του ανθρώπου. Ο συγγραφέας μας, δεν προτιμά μια εικόνα στατική ενός δέντρου που 48

μόνο

τρέφεται από τις

ρίζες και το έδαφος, η στατικότητα είναι κάτι που δεν το εκφράζει, όπως είδαμε εξάλλου μέσα από τους αεικίνητους ήρωες των μυθιστορημάτων των. Επιθυμεί να ριχτεί σε κίνηση, σε εγρήγορση σε δρόμους ανοικτούς για περιπέτεια. Με την προοπτική αυτή, μπορεί κανείς να εκτιμήσει την εισαγωγική αδεία του συγγραφέα: « Je suis d’une tribu qui nomadise depuis toujours dans un désert aux dimensions du monde. Nos pays sont des oasis que nous quittons quand la source s’assèche, nos maisons sont des tentes en costume de pierre, nos nationalités sont affaire de dates, ou de bateaux. Seul nous relie les uns aux autres, par-delà les générations, par-delà les mers, par-delà la Babel des langues, le bruissement d’un nom» (Οrigines, 2004). Η ταυτότητα όπως και η ζωή του ολόκληρη βρίσκεται σε μια αέναη κίνηση. Οι ήρωες του, το έργο του, μια αξιόλογη δουλειά που προσαρμόζει τη κουλτούρα της χώρας καταγωγής του, την προελευσή του σ’ένα γαλλικό κοινό που την αγνοεί. Μέσα όμως από την γαλλική έκφραση και το χάρισμα του να γράφει με τρόπο προσβάσιμο σε όλους αναδύοντας

την

ετερότητα,

τον

κοσμοπολιτισμό,

την

ανοχή

και

απομακρύνοντας με μια ήρεμη αλλα και συνάμα χαμογελαστή πρόκληση κάθε

είδος

αναθέσεων

σκληροτικής

ταυτότητας

(des

assignations

identitaires sclérosante) (Kiadò, 2006). Και αυτό είναι που μετράει. Αυτό έχει να κάνει με την Ιστορία. "Στην ανθρώπινη ιστορία, φυσικά, οι συγκρούσεις για διάφορες

πτυχές της

ταυτότητας είναι επίσης πολλές, και συχνά αξιοθρήνητες, τόσο συχνά επαναλαμβανόμενες μάταια με την πάροδο των αιώνων, αλλά και την ιστορία τη προσωπική, αυτή των προγόνων του την οποία διηγείται και την οποία διεκδικεί ανάμεσα σε άλλα σε ένα εργο που ονομάζεται «Οrigines” το οποίο και στέφεται με το βραβείο Méditerranée. Χωρίς να επαναλάβει τα γεγονότα που σημάδεψαν αυτές τις εξαιρετέες μοίρες

οι οποίες

θα μας εθεταν να μας μακριά από το στόχο μας, ας

αναφέρουμε ότι το «Χρονικό μιας Οικογένειας» (2004) ξαναπαίρνει με το δικό του ιδιαίτερο τρόπο

μια σύλληψη της ταυτότητας, που 49

διαμορφώθηκε από μια διαδοχή των υπαγωγών, αντίληψη περισσότερο σε βάθος στις Φονικές

αναλυμένη

ταυτότητες (1998). Με την

προοπτική αυτή, μπορεί κανείς να εκτιμήσει την εισαγωγική αδεία του συγγραφέα: « Je suis d’une tribu qui nomadise depuis toujours dans un désert aux dimensions du monde. Nos pays sont des oasis que nous quittons quand la source s’assèche, nos maisons sont des tentes en costume de pierre, nos nationalités sont affaire de dates, ou de bateaux. Seul nous relie les uns aux autres, par-delà les générations, par-delà les mers, par-delà la Babel des langues, le bruissement d’un nom» (Οrigines, 2004).

3.4 Ταυτότητα και γλώσσα μέσα από το έργο τoυ Αμίν Μααλουφ Ο Αμίν Μααλούφ οραματίζεται κοινωνίες με πολίτες του κόσμου, όπου η παγκοσμιοποίηση δεν θα καταβροχθίζει την γλωσσική τους ποικιλία.( Amin

Maalouf,

1998:7,9,11).

Ακόμη

και

στη

Δύση,

άλλωστε,

η

παγκοσμιοποίηση βιώνεται ως απειλή για τις παραδόσεις, τις κουλτούρες και τις ταυτότητες και αντιμετωπίζεται συχνά σαν δούρειος ίππος για την επιβολή μιας ξένης κυρίαρχης κουλτούρας. Στα μάτια πολλών ανθρώπων στο δυτικό κόσμο η παγκοσμιοποίηση μοιάζει πράγματι, όχι ως μια ενδιαφέρουσα ζύμωση, από την οποία όλοι έχουμε να ωφεληθούμε, αλλά ως μια ομογενοποίηση που θα μας φτωχύνει, ως μια απειλή εναντίον της οποίας πρέπει να πολεμήσουμε, για να διατηρήσει ο καθένας την ταυτότητά του και τις αξίες του. Η παγκοσμιοποίηση μπορεί να οδηγεί στην οικουμενικότητα των αξιών, που θα ήταν καλοδεχούμενη κι επιθυμητή. Μπορεί όμως ταυτόχρονα να οδηγεί και στην ομοιομορφία που πηγάζει από την κυριαρχία ενός πολιτισμού ή μιας μεγάλης δύναμης. Μια τέτοια εξέλιξη είναι επικίνδυνη και ανεπιθύμητη. Μπροστά σε αυτόν τον υπαρκτό κίνδυνο, οι φορείς των πολιτισμών που απειλούνται υιοθετούν όλο και πιο ριζοσπαστικές ή και αυτοκτονικές νοοτροπίες. Τη στιγμή που βαδίζουμε προς μια παγκόσμια κουλτούρα, φαίνεται ότι υπάρχει η ανάγκη επαναβεβαίωσης της ιδιαίτερης διαφοράς μας. Όταν 50

αντιμετωπίζεις μια παγκόσμια κουλτούρα που εκφράζεται μέσω μιας κυρίαρχης γλώσσας, υπάρχει η ανάγκη επαναβεβαίωσης της γλώσσας σου, της κουλτούρας σου... Κι αυτό πιστεύει ότι εξηγεί τα δύο κινήματα που κυκλοφορούν παράλληλα σήμερα στον κόσμο: από τη μία, «ένα κίνημα ενοποιητικό» και, ταυτόχρονα, «ένα κίνημα διαφοροποίησης». Κοινωνίες με

τρόπους εξημέρωσης του πάνθηρα (Αμιν Μααλούφ,1999)

και αντίδοτα φανατισμού αποτελούν αντικείμενα μελέτης του. Ο ίδιος σχολιάζει την δυσοίωνη τροπή της θρησκείας, που ως μια αποκλειστική ιδιότητα και άκρως περιοριστική που γεννάει φανατισμό. Πλέκει

έτσι

για

άλλη

μια

φορά

το

εγκώμιο

της

πολυγλωσσίας,

αντιπαραθέτοντας το με τη θρησκεία μιας και η γλώσσα δεν περιορίζει και δεν αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα ή δεσμευτική συνιστώσα. Μέσα από τα έργα του και τους ήρωες διακρίνουμε μια ποικιλία γλωσσών και διαλέκτων. Όπως είδαμε και παραπάνω, όπως και τα ρούχα οι και οι γλώσσες είναι πολλαπλές υποδηλώνοντας τις πολλαπλές υπαγωγές: Ο Λεών ο Αφρικανός ρίχνεται σ’ένα σχέδιο λεξικού «ΑντιΒαβέλ …όπου κάθε λέξη εμφανίζεται σε μια πληθώρα γλωσσών» (Αμιν Μααλουφ, 2001: 473). Η πολλαπλότητα των ονομάτων των ηρώων του όπως και αυτή των γλωσσών που μιλιούνται, βρίσκεται εκεί για να μας μαρτυρήσει

αυτή

την

αδυναμία

σύνδεσης

του

ανθρώπου

σε

μια

συγκεκριμένη, μοναδική και προσδιορισμένη ταυτότητα (Argaud , 2006). Μπορούμε να μιλάμε όποιες γλώσσες θέλουμε αλλά δεν μπορούμε ν ανήκουμε ταυτόχρονα σε όποιες θρησκείες θέλουμε. «Νομίζω ότι θα πρέπει να συνεχίσουμε να καλλιεργούμε την αρχική μας ταυτότητα, θα πρέπει να συνεχίσουμε να καλλιεργούμε τους δεσμούς της με τη χώρα προέλευσης ,και με τη νοοτροπία της προέλευσης και την ίδια στιγμή πλήρως υιοθετήσουν την κουλτούρα της χώρας υποδοχής ,να βυθιστούμε

πλήρως ,να προσπαθήσουμε

να τη

κατανοήσουμε, να την

αγαπήσουμε, να τη διαβιβάσουμε επίσης. Θα πρέπει να είναι πραγματικά ένας τόπος συνάντησης μεταξύ του πολιτισμού της χώρας προέλευσης και 51

χώρας υποδοχής του πολιτισμού, και δεν έχω καμία συμπάθεια για εκείνους που απορρίπτουν την κουλτούρα της καταγωγής ή για εκείνους που απορρίπτουν την κουλτούρα της χώρα υποδοχής. Πιστεύω ότι θα πρέπει να νιώθουν άνετα μεταξύ των δύο πολιτισμών και αυτό μπορεί να γίνει, μπορούμε να κάνουμε τέλεια" (Revillon, 2001). Είναι τα λόγια του Αμίν Μααλούφ σε μια συνέντευξη του, ενισχύοντας την έννοια και τη πρακτική

της

γλωσσικής

και πολιτισμικής

αμοιβαιότητας (Αμιν Μααλούφ 1999:58). Όπως χαρακτηριστικά μας αναφέρει η Τσοκαλίδου (2005) είναι προφανές για να ενταχθούμε σε μια χώρα υποδοχής και να έχουμε προσβάσεις στ’ αγαθά που μπορεί να μας προσφέρει , θα πρέπει να μάθουμε όσο το δυνατόν καλύτερα και γρηγορότερα τη γλώσσα της, να μην απορρίψουμε δηλαδή ένα βασικό στοιχείο

ταυτότητας

της

χώρας

υποδοχής,

προσπαθώντας

να

συνδυάσουμε όσον το δυνατόν περισσότερο τους δυο πολιτισμούς, τις γλώσσες ( της χώρας προέλευσης αλλά και της χώρας υποδοχής). Κάνοντας ο ίδιος πράξη με τη ζωή του τη μετάβαση από τη μια γλώσσα στην άλλη, την αλληλοσυμπλήρωση των νοημάτων

και γράφοντας στα

γαλλικά, χρησιμοποιώντας άλλες γλώσσες δηλώνει σε συνέντευξη του: «Είναι αλήθεια ότι δημιουργεί μια απόσταση. Συμμετέχουμε

λιγότερο,

αποτελεσματικά , σε μια γλώσσα που δεν είναι μητρική μας, είναι αλήθεια. Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι για πολλά θέματα, είμαι πιο άνετα να γράφω σε μια γλώσσα «υιοθετημένη». Όταν μιλάω για τον αραβικό κόσμο του παρελθόντος, υπάρχουν στιγμές που είμαι πιο άνετα να μιλάω

σε

γλώσσα άλλη από τα αραβικά "( Bureau, 2007). Το να επιχειρήσουμε να μάθουμε να εμπλακούμε ενεργά στον ιδιαίτερο πολιτισμό που μας υποδέχεται , να νιώσουμε ασφάλεια και να κάνουμε έτσι μας.

πιο εύκολο το ξεδίπλωμα Με

άλλα

απομακρυνόμαστε

λόγια από

της ταυτότητα

νιώθουμε την

χώρα

ότι

της χώρας προέλευσης

δεν

προέλευσης

προδίδουμε, μας.

ούτε

Αντίστοιχα

μαθαίνουμε καλύτερα την άλλη γλώσσα όταν νιώθουμε ότι δική μας 52

γλώσσα γίνεται σεβαστή (Τσοκαλίδου 2005). Αρχή που μας παραπέμπει στην ενδυνάμωση της εκμάθησης της μητρικής γλώσσας

και

της

θεμελίωσης πολυγλωσσίας, λόγος υπέρ της γίνεται και παρακάτω. Αναλύοντας όπως και είδαμε και παραπάνω την κάθετη και οριζόντια κληρονομιά

(Μααλούφ,

1999),

σύνθεση

των

οποίων

γεννάει

την

ιδιαίτερη ταυτότητα μας, μεταφερόμαστε ταυτόχρονα όπως αναφέρει και η Τσοκαλίδου (2006) στη σύνθεση των γλωσσών που χρησιμοποιούμε ή χρειαζόμαστε να χρησιμοποιήσουμε για τις ανάγκες μας , τόσο τις άμεσες, επικοινωνιακές με το ευρύτερο περιβάλλον μας, όσο και με την οικογένεια και τους συγγενείς μας στην πατρίδα. Η

ισχυρή

προσωπικότητα

προβληματισμοί

του

και

οι

Μααλούφ,

πάντοτε

τον

θέτουν

επίκαιρες σε

σκέψεις

ενεργό

δρών

ευρωπαϊκά κοινά. Σε συνέντευξή του στο Βήμα (19/11/99)

και στα

δηλώνει:

Αυτό που εκδηλώνεται σήμερα, μέσα στο πλαίσιο της Ευρώπης, είναι η βούληση επαναβεβαίωσης από κάποιες ιδιαίτερες κουλτούρες και αυτό συνδέεται τις περισσότερες φορές με θέματα γλωσσικά. Πιστεύω ότι η Ευρώπη

δεν

Επικεντρώνει

ασχολείται το

όσο

θα

έπρεπε

ενδιαφέρον

της

με

τα

αποκλειστικά

προβλήματα σχεδόν

σε

αυτά. θέματα

οικονομικά, πολιτικά και νομικά. Παρ' όλα αυτά, η διαχείριση της πολιτιστικής διαφορετικότητας αποδεικνύεται σημαντικότατη σε σχέση με την ταυτότητα του καθενός και το συναίσθημα του ότι ανήκει κάπου. Υπάρχει ανάγκη να τα σκεφθούμε σοβαρά αυτά τα θέματα, αντί να ελευθερώνουμε τον δρόμο για κάθε είδους αντιπαραθέσεις, διεκδικήσεις και διαμάχες. Αν ο κόσμος είναι διαφορετικός δεν μπορούμε να κλείνουμε τα μάτια, αλλά να σεβαστούμε αυτή τη διαφορετικότητα και να μπορέσουμε να την οδηγήσουμε με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορεί να εκδηλωθεί ελεύθερα μαζί με άλλες ταυτότητες». Η ταυτότητα διαπλάθεται εσαεί, διαμορφώνεται και μεταβάλλεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Ο Μααλούφ προτείνει την εκμάθηση τριών γλωσσών ξεπερνώντας τα όρια μιας διεθνούς γλώσσας.

53

«Σήμερα είναι προφανές πως κάθε άτομο χρειάζεται να μιλάει τρεις γλώσσες.Η πρώτη είναι η γλώσσα της ταυτότητάς του. Η τρίτη τα αγγλικά. Μεταξύ των δύο πρέπει υποχρεωτικά να προωθήσουμε τη χρήση μιας δεύτερης γλώσσας την οποία θα διαλέγει καθένας ελεύθερα. Θα είναι ήδη από το σχολείο η κύρια ξένη γλώσσα του, αλλά θα είναι κάτι περισσότερο από αυτό. Θα είναι η γλώσσα της καρδιάς του, η γλώσσα που θα έχει υιοθετήσει, που θα έχει παντρευτεί, η αγαπημένη γλώσσα…» (Αμιν Μααλούφ,1999) Η ομάδα διανοουμένων (Γάτση, 2009) που συγκροτήθηκε για να συμβουλεύει την Επιτροπή στη συνεισφορά της πολυγλωσσίας στο διαπολιτισμικό διάλογο υπέβαλε έκθεσή της, με τίτλο «Μια θετική πρόκληση» στον επίτροπο κ Orban. Στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Έτους για το Διαπολιτισμικό Διάλογο 2008, η ομάδα συγκροτήθηκε έχοντας πρόεδρο τον Amin Maalouf και τρόπο

με

τον

οποίο

οι

υποβάλλει προτάσεις σχετικά με τον

γλώσσες

μπορούν

να

προωθήσουν

το

διαπολιτισμικό διάλογο και την αμοιβαία κατανόηση με τη δημιουργία εμφανούς διασύνδεσης μεταξύ της γλωσσικής πολυμορφίας και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αμάγαλμα των σκέψεων του Αμίν Μααλούφ παρουσιάζει η έκθεση τους , η οποία άλλωστε εκφωνήθηκε και από τον ίδιο, εκπληρώνοντας λίγα χρόνια μετά την επιθυμία του μεγαλύτερης ενασχόλησης

της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την ζωτική ανάγκη της

συμβίωσης της διαφορετικότητας.

Βασικά σημεία της έκθεσης αυτής η

οποία μεταφράστηκε σε πάνω από 20 γλώσσες μπορούν να εντοπιστούν στις παρακάτω προτάσεις: 1)

Οι

διμερείς

σχέσεις

μεταξύ

των

χωρών

της

ΕΕ

πρέπει

να

πραγματοποιούνται στις γλώσσες των δύο εμπλεκόμενων χωρών παρά σε μια τρίτη γλώσσα. Κάθε χώρα πρέπει να διαθέτει αρκετά άτομα που να κατέχουν επαρκώς τη γλώσσα της άλλης και αντιστρόφως.

(1 Για τη σύσταση, βλέπε IP/07/972, της 29ης Ιουνίου 2007) 2) Η ΕΕ πρέπει να προωθήσει την έννοια μιας «γλώσσας προσωπικής επιλογής», η οποία θα θεωρείται η «δεύτερη μητρική γλώσσα» για κάθε ευρωπαίο πολίτη που έχει κίνητρο να μάθει μία γλώσσα. Χρειάζεται να 54

αποτελεί

μέρος

και

εφόδιο

της

σχολικής

εκπαίδευσης

και

των

πανεπιστημιακών σπουδών καθώς και της επαγγελματικής ζωής για όλους και να είναι στενά συνδεδεμένη με πτυχές στον τομέα της ιστορίας, του πολιτισμού και της λογοτεχνίας. Αυτή γλώσσα προσωπικής επιλογής δεν θα είναι κανονικά αυτή που χρησιμοποιείται για τη διεθνή επικοινωνία. Για την υποστήριξη αυτών των επιχειρημάτων, υπάρχουν μια σειρά πρακτικών συλλογισμών που παρατέθηκαν και στην έκθεση 1)

Η

μετανάστευση

έχει

αυξανόμενο

αντίκτυπο

στην

πολιτική,

οικονομική, κοινωνική και πνευματική ζωή στην Ευρώπη. Για τους μετανάστες, μετανάστριες, η γλώσσα προσωπικής επιλογής θα είναι κανονικά η γλώσσα της χώρας στην οποία επέλεξαν να ζήσουν.

2) Οι γλώσσες των μεταναστών , μεταναστριών που είναι πολίτες της ΕΕ πρέπει να περιλαμβάνονται στις γλώσσες τις οποίες οι πολίτες της ΕΕ πρέπει να ενθαρρύνονται να μαθαίνουν.

3) Για αυτούς

τους Ευρωπαίους, αυτές τις Ευρωπαίες

των οποίων η

μητρική γλώσσα κατέχει δεσπόζουσα θέση στον κόσμο, η εκμάθηση μιας γλώσσας προσωπικής επιλογής είναι ιδιαίτερα σημαντική, προκειμένου να αποφευχθεί η απομόνωσή τους στη μονογλωσσία.

4) Για να εξασφαλιστεί ότι αυτή η γλωσσική πολυμορφία θα διατηρηθεί, οι χώρες πρέπει να δημιουργήσουν μια κοινή οργάνωση η οποία θα επιφορτιστεί με το καθήκον της προώθησης της εκμάθησης της γλώσσας και του πολιτισμού όλων από όλους. Σελ 22 ((http://ec.europa.eu/education/policies/lang/languages_en.html) Πιστεύουμε ότι το να διαθέτουν οι μετανάστες-στριες, ευρωπαίοιεες και μη, ευχερή πρόσβαση στη γλώσσα της χώρας καταγωγής τους, το να μπορούν να διατηρούν αυτό που θα μπορούσε να αποκληθεί γλωσσική και πολιτιστική αξιοπρέπεια, είναι άλλο ένα ισχυρό αντίδοτο κατά του φανατισμού. Με άλλα λόγια, ένας μετανάστης-άστρια ή απόγονος μεταναστώναστριών που γνωρίζει τη μητρική του γλώσσα, που μπορεί να τη μεταδώσει στα παιδιά του, που αισθάνεται ότι η γλώσσα και κουλτούρα της χώρας καταγωγής του γίνονται σεβαστές από την 55

κοινωνία υποδοχής, θα έχει λιγότερη ανάγκη να αντισταθμίσει με άλλο τρόπο την ανάγκη του για επιβεβαίωση της ταυτότητάς του. Η ιδιότητα του μέλους μιας θρησκευτικής και γλωσσικής ομάδας είναι προφανώς από τις ισχυρότερες συνιστώσες της ταυτότητας του ατόμου. Αλλά λειτουργούν διαφορετικά και συχνά ανταγωνιστικά. Η ιδιότητα του μέλους θρησκευτικής ομάδας είναι αποκλειστική, ενώ η ιδιότητα του μέλους γλωσσικής ομάδας όχι. Ο διαχωρισμός αυτών των δύο ισχυρών παραγόντων δημιουργίας της ταυτότητας, η ανάπτυξη της συμμετοχής σε μια γλωσσική και πολιτιστική ομάδα όχι εις βάρος της θρησκείας, αλλά εις βάρος της χρησιμοποίησης της θρησκείας για τη απόκτηση ταυτότητας είναι, όπως πιστεύουμε, μια ενέργεια σωτήρια που θα μπορούσε να συμβάλλει στη μείωση των εντάσεων στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών κοινωνιών, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο.

4. Συμπέρασμα Όπως είδαμε και παραπάνω, το θέμα της ταυτότητας και της γλώσσας μας έχει απασχολήσει με ποικίλους τρόπους τόσο σε επιστημονικό επίπεδο όσο και μέσα από τη λογοτεχνία και το δοκίμιο.

Παράλληλα,

όμως, και όπως παραθέτουμε παρακάτω, το θέμα αυτό προβάλλει με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μέσα στα λόγια και τις απόψεις ανθρώπωνμελών πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Χαρακτηριστικά πέρα από την επιστημονική και λογοτεχνική προσέγγιση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το θέμα απασχολεί όλους μας, μιας και απορρέει από την ένταξή μας σε ποικίλες κοινότητες και πρακτικές ως μέλη σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών.

Όπως έχουμε ήδη γράψει παραπάνω, το ζήτημα της ταυτότητας σε συνάρτηση πάντα με τη γλώσσα ως βασικό φορέα κουλτούρας, 56

έχει

απασχολήσει τις κοινωνίες και τους φιλοσόφους από την αρχαιότητα (βλ. Ηρόδοτο). Η κοινή γλώσσα, και κατά προέκταση η κοινή ταυτότητα, θεωρείται και προβάλλεται ακόμα και σήμερα ως βασικό συστατικό μιας αρμονικής

κοινωνίας.

Στην εργασία

που

προηγήθηκε

παρατέθηκαν

πολλές απόψεις, τόσο από τον επιστημονικό όσο και από το λογοτεχνικό χώρο, οι οποίες αφενός αναιρούν την παραπάνω αντίληψη και αφετέρου την

καταγγέλλουν

πολυπολιτισμικά

ως

ανεφάρμοστη,

περιβάλλοντα

στα

ιδίως

οποία

στα

καλείται

σύγχρονα,

να

δράσει

ο

σύγχρονος άνθρωπος. Οι κοινωνίες μας, ως

πηγές πολιτισμικής ποικιλότητας αναδεικνύουν

την ανάγκη προσαρμογής και κατανόησης της νέας αυτής κατάστασης. Στην εποχή των ραγδαίων εξελίξεων, το θέμα της ταυτότητας αποτελεί μια έννοια που έχει ανάγκη να οριστεί, να προσδιοριστεί ή πιο απλά να προσεγγιστεί μέσα από την εμπειρία της διαφορετικότητας του «άλλου» στη γλώσσα και τον πολιτισμό. Κάτι τέτοιο μας το αποδεικνύουν καθημερινά οι ποικίλες εμπειρίες μας ενεργούμε

ή

προσδιορίσουμε

ασχολούμαστε, όπως

Αναφοράς (2004):

τα

προτείνεται

στα διάφορα πεδία που ζούμε,

οποία στο

θα Κοινό

μπορούσαμε Ευρωπαϊκό

να

τα

Πλαίσιο

προσωπικό πεδίο, δημόσιο, επαγγελματικό και

εκπαιδευτικό. Το

ζητούμενο

γλωσσών,

σήμερα

είναι η

θρησκευμάτων

και

αρμονική

άλλων

συνύπαρξη

συνιστωσών

της

διαφορετικών προσωπικής

ταυτότητας κάθε ατόμου. Τι περιθώρια επιτυχίας έχει όμως αυτό το σενάριο σε κοινωνίες που επιμένουν να προτάσσουν συγκεκριμένα εθνοτικά, γλωσσικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά δημιουργώντας μια πλασματική ταυτότητα-κονσέρβα για τα μέλη τους, η οποία αντέχει στο χρόνο και μένει ανέπαφη από οποιαδήποτε κοινωνική, πολιτική ή ιστορική εξέλιξη; Και τι νόημα έχει η εμμονή σε τέτοιες αντιλήψεις, όταν η ίδια η πραγματικότητα σε διαψεύδει καθημερινά; Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό και από μιαν επίσκεψη σε ένα οποιοδήποτε σύγχρονο σχολείο, εκεί όπου γίνεται η ζύμωση των μελλοντικών κοινωνιών. Η 57

σύγχρονη σχολική αίθουσα χαρακτηρίζεται από εθνοτική, θρησκευτική και γλωσσική ποικιλομορφία, ακολουθώντας τις επιταγές της καλώς εννοούμενης παιδιών,

παγκοσμιοποίησης.

μαθητών

χρησιμοποιούν

δημοτικού

στην

Μια

ματιά

σχολείου

με

καθημερινότητα

τους

στα θέμα

σημειώματα

των

τις

γλώσσες

που

(Γάτση,

2009β)

μας

επιβεβαιώνει την γλωσσική ποικιλότητα που προαναφέρθηκε και κατ’ επέκταση της πολιτισμική ποικιλομορφία της ελληνικής σχολικής τάξης, μικρογραφίας της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας.

58

59

Είμαστε σε θέση, όμως ως κοινωνία να διαχειριστούμε δημιουργικά αυτήν τη δυναμική και προς όφελος μας ή απλά οχυρωνόμαστε πίσω από εικονικές ταυτότητες μαζικής παραγωγής και ευρείας κατανάλωσης; Μήπως τελικά προσπαθούμε είτε να αποβάλλουμε είτε να εντάξουμε στο ήδη

υπάρχον,

οδηγούμενοι

σε

κατεστημένο μία

σύστημα

κακώς εννοούμενη

αξιών

τυχόν

παραφωνίες

παγκοσμιοποίηση,

όπου η

άρχουσα κουλτούρα παραμερίζει τις υπόλοιπες, αναπαράγοντας σχέσεις και δομές εξουσίας;. Για την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα, ενδεικτικά παρατίθενται σημειώματα μαθητών όπου σχολιάζεται το πώς έχουν εισπράξει οι ίδιοι, ως φορείς «μειονοτικών» ταυτοτήτων την 60

πολυπολιτισμική αυτή όσμωση έστω και στα περιορισμένα πλαίσια της σχολικής τάξης Το εκπαιδευτικό πεδίο στο οποίο εμπλεκόμαστε όλοι και όλες μας είτε άμεσα, είτε μέσω των παιδιών την

πρωταρχική

ανάγκη

μας μας καλεί

ανοίγματος

προς

να συνειδητοποιήσουμε τον

άλλο,

την

ανάγκη

καλλιέργειας μιας προσωπικής ταυτότητας, μιας ταυτότητας που μπορεί να διαπλάθεται μονίμως. Η γλώσσα αποτελεί βασική συνιστώσα της ταυτότητας

και είναι

διαφύλαξη της στριών,

ο λόγος για τον οποίο κρίνεται απαραίτητη η

μητρικής γλώσσας των μαθητών , των μεταναστών-

ως συνδετικός κρίκος με το πολιτισμό της χώρας καταγωγής

τους , αλλά επίσης ως βασική συνιστώσα της διαφύλαξης της ιδιαίτερης ταυτότητας του καθενός. Είναι εξάλλου τα λόγια των ίδιων των μαθητώντριών (10 μόλις ετών) που με την «αθώα» γλώσσα τους, μας προβάλλουν την ανάγκη ενός κόσμου «πολύχρωμου» που δέχεται το διαφορετικό, το πολυπολιτισμικό. H δεκάχρονη «πολύγλωσση»

Νικολέττα

μας το

αποτύπωσε με ιδιαίτερη ευαισθησία «(..) Μην εγκαταλείπετε τις μητρικές ΓΛΩΣΣΕΣ!!!.Έχετε το δικαίωμα να μιλάτε ότι γλώσσα θέλετε!». Σύμφωνα εξάλλου με την Επιτροπή Ευρωπαίων Διανοούμενων όπως είδαμε και παραπάνω συνίσταται η ενθάρρυνση της χρήσης της γλώσσας που χρησιμοποιείται στις

οικογενειακές τους εστίες σε συνάρτηση με

γεγονός ότι η ύπαρξη 6.800 ομιλούμενων καθώς επίσης σε συνδυασμό με

γλωσσών

το

σε 220 χώρες

τα μεταναστευτικά ρεύματα και με την

ελεύθερη κίνηση των ανθρώπων πολλαπλασιάζουν ακόμη περισσότερο τις περιπτώσεις όπου η γλώσσα του σχολείου δεν ανταποκρίνεται στην γλώσσα της οικογενειακής σφαίρας του παιδιού (Candelier, Ioannitou, Omer, Vasseur, 2008), οπότε κρίνεται η υιοθέτηση τρόπων κατάκτησης των διαφόρων γλωσσών, ιδίως μέσα από το τομέα της Εκπαίδευσης, διαλύοντας κάθε είδος εσφαλμένων αναπαραστάσεων που

δεσπόζουν

στην ελληνική κοινωνία συγκεκριμένα αλλά στο κόσμο γενικότερα, και συμβάλλουν στην ομαλή συνύπαρξη και επίλυση συγκρούσεων. Είναι χαρακτηριστική η θέση του συγγραφέα μας, που γίνεται αντιληπτή το τίτλο του και μόνο ενός από τα πιο σημαντικά 61

από

έργα του «Φονικές»

ταυτότητες». Επίθετο που μας παραπέμπει κατευθείαν στη ρήξη και στον αιματηρό

χαρακτήρα

της

ταυτότητας.

Παράλληλα

όμως

μας

παρουσιάζεται το πόσο απειλητική μπορεί να καταστεί η ταυτότητα όταν λαμβάνεται

όχι

σαν

αμετάβλητη που

ένα

δυναμικό

σύνολο

αλλά

σαν

μια

έννοια

έχει οριοθετηθεί εκ των προτέρων, ιδίως όταν

βρίσκεται τεταμένη και φυλακισμένη γύρω από μια υπαγωγή. Μέσα από τα λόγια του Γιώργου

« Μας βρίζουν τη χώρα . Με λένε να

μην μηλάμε ρωσικα. Μας λένε να φίγουμε από την Ελλάδα (…..) καλήτερα να ήμουν με τους Αράβους παρά με τους Ελλινες (…)( Γάτση, 2009) αντιλαμβανόμαστε κατάργησης

της

αμέσως

το

πόσο

πολύ

επηρεάζει

η

απειλή

μητρικής γλώσσας ενός παιδιού , μόλις 10 ετών και

πολύ περισσότερο , μια τέτοια στάση στην πορεία , που θα μπορούσε να καταλήξει. Χαρακτηριστικά

παραδείγματα

εσφαλμένων

αναπαραστάσεων

που

επικρατούν στα σχολεία , τη μικρογραφία αρχικά των κοινωνιών αλλά κυρίως το πεδίο που θεωρητικά αναμένεται να προωθήσει το σεβασμό προς τη διαφορετικότητα, ν’αποπνεύσει ασφάλεια και σεβασμό καθώς επίσης να εξαλείψει κάθε μορφή στερεότυπου. Πιο συγκεκριμένα μέσα από τα λόγια του Κώστα του δεκάχρονου αλβανού μαθητή, «Είναι κακό να μιλάνε άλλες γλώσσες. Οτι δεν πρέπει να κοροειδεύεουμε άλλους επειδή είναι από άλλη χώρα.Δεν πρέπει να βρήζουν την Ελλάδα επειδή εδώ μεγαλώνουν.(……). Η κυρία λέει ότι είναι κακό να μιλάμε άλλη γλώσσα επειδή ξεχνάμε τα ελληνικά. ( Γάτση, 2009) διακρίνουμε μια λανθασμένη αντίληψη στην αντιμετώπιση θεμάτων γλώσσας και ταυτότητας από τους «επισήμως ειδικούς» , από το σχολείο που στα μάτια των γονιών πολύ περισσοτερο των μεταναστών-στριών

φαντάζει ο ευκαιρία που θα τους

κάνουν να ξεφύγουν από τη φτώχια και θ’ατενίζουν ένα καλύτερο μέλλον. Σκοπός αυτής της εργασίας ήταν κατά ένα μεγάλο μέρος η απόδειξη στο βαθμό που είναι δυνατό της ελαστικότητας και της ευελιξίας της ταυτότητας, παραθέτοντας απόψεις τόσο από το επιστημονικό όσο και 62

από το λογοτεχνικό πεδίο. Η συγγραφέας πιστεύει ότι η συνειδητοποίηση του

διαρκώς

αναπλαθόμενου

χαρακτήρα

της

και

της

απουσία

στερεότυπων και «συνταγών» κατά τη δημιουργία της (όπως το τρίπτυχο π.χ.

ελληνική

καταγωγή-

ελληνική

μητρική

γλώσσα-

χριστιανικό

ορθόδοξο θρήσκευμα) θα συμβάλλει ουσιαστικά. Η ταυτότητα του ατόμου δεν υπάγεται σε προκαθορισμένους κανόνες, διαπλάθεται αέναα και βρίσκεται σε διαρκή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον

της.

Ενδιαφέρον

παρουσιάζει

σε

αυτό

το

σημείο

η

διαπίστωση ότι δεν είναι μόνο οι «μειονοτικές» ταυτότητες που δέχονται και αποδέχονται συστατικά της κυρίαρχης κουλτούρας, αλλά και το ανάποδο.

Χαρακτηριστικό

παράδειγμα

ευρωπαϊκές

χώρες,

όπως

η

Γερμανία, όπου τα λανθασμένα από άποψη σύνταξης και γραμματικής γερμανικά των Τούρκων μεταναστών έχουν εξελιχθεί σε μία δημοφιλή αργκό ανάμεσα σε διάφορους κύκλους νέων, (http://www.iaas.unibremen.de/sprachblog/2007/03/01/sprachverwirrungen/),

οι οποίοι με

αυτήν τους τη γλωσσική επιλογή διαφοροποιούν και εμπλουτίζουν την ταυτότητά τους προσδίδοντάς της ένα επιπλέον χαρακτηριστικό, προϊόν της

προαναφερθείσας

αλληλεπίδρασης

ταυτότητας

ατόμου

και

περιβάλλοντος. Βλέπουμε, λοιπόν ότι τα όρια της ταυτότητας είναι ασαφή, οι παράγοντες που υπαγορεύουν τη διαμόρφωσή της ποικίλουν και η προσπάθεια τυποποίησής της όχι απλά αποβαίνει άκαρπη αλλά υπό συνθήκες μπορεί να αποδειχθεί και επικίνδυνη. Πριν εξετάσουμε όμως αυτήν την πτυχή του ζητήματος, θα ήθελα να αναφερθώ στο συγγραφέα που απασχόλησε σημαντικό κομμάτι της συγκεκριμένης εργασίας, κι αυτό απ’ τη μια γιατί αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ανθρώπου με απόλυτη συναίσθηση της πλουραλιστικής του ταυτότητας, απ’ την άλλη γιατί στο έργο του «φονικές εύστοχα

ταυτότητες» το

θέμα

που

πιο θα

συγκεκριμένα αποτελέσει

συμπεράσματός μου.

63

πραγματεύεται το

δεύτερο

ιδιαίτερα

σκέλος

του

Στο σχετικό με το συγγραφέα κεφάλαιο που προηγήθηκε έγινε αντιληπτό πώς ο ίδιος έχει εισπράξει τη διαπολιτισμική του κληρονομιά και πώς διαχειρίζεται τις διαφορετικές και ίσως αντικρουόμενες (με βάση τα στερεότυπα που επικρατούν περί ταυτοτήτων) υπαγωγές που έχουν συντελέσει

στη

μέχρι

στιγμής

δημιουργία

της

προσωπικής

του

ταυτότητας. Ο Αμίν Μααλούφ, όπως χαρακτηριστικά ειπώθηκε και στο κυρίως μέρος της εργασίας, «αρνείται τον εγκλεισμό», επιλέγοντας να διατηρήσει στο ακέραιο όλα τα πολιτισμικά στοιχεία, με τα οποία ήρθε σε επαφή στη διαδρομή της ζωής του, χωρίς να προβάλλει μέρος αυτών, κάτι που θα του εξασφάλιζε, δηλαδή την ένταξη σε κάποια συλλογική ταυτότητα

και

κατά

προέκταση

την

αναγνώριση,

χάνοντας

όμως

παράλληλα όπως χαρακτηριστικά λέει την αυθεντικότητα της δικής του, προσωπικής ταυτότητας. Η στάση που κρατάει ο Μααλούφ απέναντι στη διττή πολιτισμική και γλωσσική κληρονομιά του, θα μπορούσε να αποτελέσει απάντηση σε αρκετούς από τους προβληματισμούς που έδωσαν το έναυσμα για την ενασχόληση με το θέμα της συγκεκριμένης εργασίας. Μέσα από το έργο του, όμως καταδεικνύεται και ένα ακόμα ζήτημα, που σχετίζεται με τη νοοτροπία των περισσότερων σύγχρονων κοινωνιών να κατηγοριοποιούν τα μέλη τους σε γενικευμένες ταυτότητες, τονίζοντας κάποια μόνο από τα χαρακτηριστικά τους και αγνοώντας όλα τα υπόλοιπα ιδιαίτερα γνωρίσματά τους. Αυτή η πρακτική, το πιθανότερο είναι να οδηγήσει αρχικά σε πόλωση ανάμεσα στις ξεχωριστές κοινωνικές ομάδες που συγκροτούνται με βάση τις προαναφερθείσες γενικευμένες ταυτότητες και στην πορεία ακόμα και σε σοβαρές κοινωνικές συγκρούσεις. Έχει ήδη γίνει αναφορά στην «έκρηξη» των προαστίων του Παρισιού, ίσως θα ήταν σκόπιμο σε αυτό το σημείο να γίνει αναφορά και στα πρόσφατα γεγονότα

στο

κέντρο

της

Αθήνας,

με

αφορμή

την

αντιμετώπιση

μουσουλμάνων πολιτών τόσο από τους συμπολίτες τους όσο και από το επίσημο κράτος.

64

Παρατηρώντας τέτοια φαινόμενα κοινωνικών αναταραχών, αυθόρμητα προκύπτουν ερωτήματα, που αφορούν τόσο στη γενεσιουργό αιτία, όσο και στην εξομάλυνση ή, από μια πιο αισιόδοξη σκοπιά ακόμα και στην επίλυσή τους. Και στις δύο περιπτώσεις, βασικό ρόλο κατέχει, κατά τη γνώμη της συγγραφέως η εκπαίδευση. Το σχολείο, ένας από τους πρώτους παράγοντες κοινωνικοποίησης, όπως συχνά λέγεται είναι ο χώρος

όπου

επιλεκτικά

τα να

ιδιαίτερα

γνωρίσματα

υπερτονιστούν,

κάθε

οδηγώντας

ατόμου

τους

μπορούν

φορείς

τους

είτε στον

περίφημο εγκλεισμό, για τον οποίο κάνει λόγο ο Μααλούφ, είτε να ξορκιστούν αντιμετωπίζοντας τα σαν φυσικά, αναπόσπαστα κομμάτια της προσωπικότητας του κάθε ατόμου, που η ύπαρξη του καθενός από αυτά δεν

αναιρεί

αυτόματα

την

ύπαρξη

κάποιου

άλλου

αντίστοιχου

γνωρίσματος, αλλά αντίθετα είναι σε θέση να συνυπάρχουν με τον ίδιο φυσικό τρόπο με τον οποίο προέκυψαν. Ουσιαστικής σημασίας είναι σε αυτό το σημείο η προώθηση της πολυγλωσσίας μέσα από το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Αν δεν υπάρχει μία κυρίαρχη γλώσσα, φορέας μίας συγκεκριμένης κυρίαρχης κουλτούρας, τότε αυτόματα στο μυαλό των μικρών μαθητών, μετέπειτα ενήλικων πολιτών αυτού του κράτους εξασθενεί και η αντίληψη μίας συγκεκριμένης κυρίαρχης ταυτότητας, της οποίας η μη τήρηση των προϋποθέσεων οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισμό. Η αποδοχή της χρήσης

περισσότερων από μία γλωσσών οδηγεί στην

αποδοχή περισσότερων από μία κουλτούρων των οποίων γινόμαστε κοινωνοί, άρα και στη συνειδητοποίηση της ύπαρξης πολύπλευρων, ποικιλόμορφων

ταυτοτήτων,

οι

οποίες

διαμορφώνονται

και

προσαρμόζονται ανάλογα με το άτομο και τα βιώματά του, και όχι το αντίστροφο, προκαθορισμένες και προσχεδιασμένες δηλαδή ταυτότητες, στα χαρακτηριστικά των οποίων καλείται να προσαρμοστεί το άτομο, τονίζοντας κάποια ιδιαίτερα γνωρίσματά του και αποβάλλοντας ή βάζοντας σε δεύτερη μοίρα κάποια άλλα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η γλώσσα είναι το μέσο προσέγγισης του «άλλου», του «ξένου» και κατά συνέπεια του πολιτισμού του. Πέρα από τις περιπτώσεις ατόμων, στα οποία η πρόσκτηση μιας δεύτερης ή τρίτης 65

γλώσσας

έγινε

με

τρόπο

αβίαστο

και

φυσικό,

συντελώντας

στη

δημιουργία της δικής τους μοναδικής, πλουραλιστικής ταυτότητας ακόμα και η συστηματική, μεθοδευμένη εκμάθηση ξένων γλωσσών μπορεί, κατά τη γνώμη μου να εμπλουτίσει πολιτισμικά και γλωσσικά την ταυτότητα του ατόμου. Η μονοδιάστατη γλωσσική αντίληψη είναι πιθανό να ευνοεί και

τη

μονοδιάστατη

θεώρηση

της

κοινωνίας.

Η

συνύπαρξη

περισσότερων γλωσσών από την άλλη συντελεί στη δημιουργία των απαραίτητων προϋποθέσεων για ανεκτικότητα, κατανόηση και αποδοχή του «ξένου», του μη «οικείου», καθώς η ίδια η διαδικασία εκμάθησης μιας ξένης γλώσσας προϋποθέτει από μόνη της ανοχή, υπομονή και αναθεώρηση όσων μέχρι τώρα, σε επίπεδο γλωσσικό τουλάχιστον θεωρούσαμε αυτονόητα ή δεδομένα. Είναι σε κάθε περίπτωση περιττό να πλατειάσω

σχετικά

με

τη

σημασία

και

τη

σπουδαιότητα

μιας

ποικιλόμορφης γλωσσικής κουλτούρας. Τα πλεονεκτήματα είναι πολλά και είναι πιθανό μία προσπάθεια απαρίθμησης τους να με κάνει να ξεφύγω από το θέμα. Θα ήθελα απλώς κλείνοντας να επανέλθω στη σχέση γλώσσας-ταυτότητας, επισημαίνοντας ότι η γλώσσα ή οι γλώσσες, που μιλάει ένα άτομο είναι μία από τις βασικότερες συνιστώσες της προσωπικής του ταυτότητας και ότι εστιάζοντας ως εκπαιδευτικοί σε αυτό το κομμάτι, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις εντός τάξης μιας πλουραλιστικής,

γλωσσικής

(σε

πρώτη

φάση

τουλάχιστον)

πραγματικότητας, ίσως θα μπορούσαμε να θέσουμε και τις πρώτες βάσεις για μία επί της ουσίας πλουραλιστική και αρμονικά ποικιλόμορφη κοινωνία. Κλείνω την παρούσα εργασία με την ευχή ότι τα λόγια του συγγραφέα στα οποία έχουμε ήδη εστιάσει την προσοχή μας, θα συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση και στον αναστοχασμό σχετικά με τις ποικίλες πτυχές της προσωπικής μας ταυτότητας. . Το θέμα της ταυτότητας παραμένει ένα πολυσύνθετο ζήτημα και γι’ αυτό το λόγο επιβάλλεται να το προσεγγίσουμε όχι μόνο από την επιστημονική του σκοπιά αλλά και μέσα από τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, αλλά και τον καθημερινό, ειλικρινή λόγο όλων μας, των πολιτών των πολυπολιτισμικών κοινωνιών.

66

Στο έργο και τον λόγο του Μααλούφ συναντιούνται όλα τα παραπάνω είδη λόγου: «Μισός Γάλλος, λοιπόν και μισός Λιβανέζος; Όχι καθόλου. Η ταυτότητα δεν κατατέμνεται, δεν μπορείς να τη χωρίσεις στα δυο και στα τρία, ούτε σε τομείς περιφραγμένους. Δεν έχω πολλές ταυτότητες, μια και μόνη έχω, φτιαγμένη από όλα αυτά τα στοιχεία που την έχουν διαμορφώσει σύμφωνα με μια « δοσολογία» που δεν είναι ποτέ η ίδια από τον έναν άνθρωπο στον άλλο.» (Μααλούφ, 1999)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ •

Alia Josette, « Saladin contre les Francs », Le Nouvel Observateur, 24 janvier 1991.

•

Alia Josette, « L’homme qui aimait les femmes », Le Nouvel Observateur, 23 avril 1992.

•

« Amin Maalouf libère la mémoire des siens », site Internet AlOufok, 15 mai 2004.

•

Anderson B. , Imagined Communities, London: Routledge, 1991.

•

Andreescu G.,International relations and Orthodoxy in Eastern and South- Eastern Europe, Σε International Studies 4, 3-34, Bucarest, 1998.

•

Argand Catherine, « Amin Maalouf », Lire, juin 2000.

•

Auer

Peter

(Ed.),Code-Switching

in

Conversation,

London:

Routledge.,1998.

•

Bailey Benjamin,Switching, Journal of Linguistic Anthropology, 2000.

•

Bash L.,Glick Schiller N. and Blanc-Szanton, co-authors, Νations Unbound: Transnational Projects, Postcolonial Predicaments, and

67

Deterritorialized

Nation-States,

New

York:

Gordon

and

Breach.(fourth reprinting 1998), 1994.

•

Bénichou François, « Amin Maalouf : Ma patrie, c’est l’écriture », Magazine littéraire, novembre 1997.

•

Bermond

Daniel,

« Moi,

Amin

Maalouf,

arabe,

chrétien

et

libanais », L’Histoire, septembre 1995.

•

Βερεμής Θ., Κιτρομηλίδης Π., κα., Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στην νεότερη Ελλάδα, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1997.

•

Bhabha Homi, The Location of Culture, London: Routledge, 1994.

•

Blackledge A., Literacy, Power and Social Justice, 2000.

•

Bourdieu P. & Passeron J.C., Reproduction in Education, Society and Culture, Sage, London, 1977.

•

Buzzelli C. A. & Johnston B., 2002, The moral dimensions of teaching: Language, power, and culture in classroom interaction, New York: RoutledgeFalmer.

•

Candelier M., Ioannitou G., Omer D., Vasseur M.T, « Conscience du plurilinguisme - Pratiques, représentations et interventions », ed.

PU Rennes, coll. Des Sociétés, 2008.

•

Chomsky Ν. , « Εθνικισμός και νέα παγκόσμια τάξη», Κοινωνία και Φύση 5, σσ. 11-18, 1993.

•

Collins J., Our ideologies and theirs, In B. Schieffelin, K. Woolard & P. Kroskrity (Eds.),

Language ideologies: Practice and theory

(pp.256–270), Oxford: Oxford University Press.,1998.

•

Corm

Carole,

« Amin

Maalouf

talks

about

his

latest

book

“Origins” », Al Jadid Magazine, hiver et printemps, 2004.

•

Δαμανάκης Μ.,Η εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στην Ελλάδα. Διαπολιτισμική προσέγγιση, εκδ. Gutenberg., 1997.

•

Debrocq Michel, « L’écriture comme appel de la musique », Le Soir, 29 mars 2006.

68

•

De Rapper G., «Better than Muslims, not as good as Greeks. Emigration as experienced and imagined by the Albanian Christians of Lunxhëri», R. King, N. Mai, t. Schwandner-Sievers (ed.), The new Albanian migration, Sussex Academic Press, Brighton-Portland, 2005.

•

Developments”, Racism, Modernity & Identity on the Western Front, edited by A. Rattansi & S. Westwood, Polity Press, Oxford

•

Dia Hamidou, « Amin Maalouf, écrivain libanais, prix Goncourt 1993 », Nuit blanche, mars-avril-mai 1995.

•

Dictionnaire de l'Academie francaise , 1990, Paris.

•

Élias Lévy, « Amin Maalouf, une destinée insolite », La Presse, 13 juin 2004.

•

Elkouri Rima, « Amin Maalouf, le conteur silencieux », La Presse, 29 octobre 2000.

•

El-Tibi Zaina, « Amin Maalouf à la lisière de plusieurs traditions culturelles », La revue du Liban, 19 au 26 juin 2004.

•

Γάτση Γ., «Αμίν Μααλούφ», Πολύδρομο, Απρίλιος 2009.

•

Γάτση Γ., « Τι μας λένε τα δίγλωσσα παιδιά», Πολύδρομο, Απρίλιος 2009.

•

Faist Th., The volume and dynamics of international migration and transnational social spaces, Oxford U.P., Oxford, 2000

•

Fishman, J. A. , «Reversing Language Shift, Clevedon: Multilingual Matters», 1991

•

Gagnon Katia, « Le Goncourt 1993, Amin Maalouf, de passage à Montréal », La Presse, 10 janvier 1994.

•

Gervasoni

Pierre,

« Entretien

avec...

Kaija

Saariaho,

compositrice », Le monde, 3 avril 2006.

•

Γιακουμάκη, Β., “Η υιοθέτηση της «πολυπολιτισμικότητας»: Μια εισαγωγή στο θέματων πολιτικών διαχείρισης της ετερότητας στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα”, Επιμ. Οδηγός Τσιγγανόπαιδες, 2007.

69

•

Γιαλκέτσης, Θανάσης, «Weber Max, “Οἱ τύποι τῆς ἐξουσίας”, Κένταυρος», Ἐλευθεροτυπία. Βιβλιοθήκη, 25/01/2002, σ. 2

•

Glick Schiller N., Basch L. and Blanc-Szanton,, Τowards a Transnational Perspective on Migration: Race, Class, Ethnicity, and Nationalism Reconsidered. New York: New York Academy of Sciences, New York. (second reprinting distributed by Johns Hopkins University Press), 1992.

•

Guay Hervé, « Amin Maalouf, prix Goncourt », Le Devoir, 15 janvier 1994.

•

Guay Hervé, « Un héros de chair et de légende », Le Devoir, 23 octobre 1993.

•

Hall

S.,

“Cultural

Identity

and

Diaspora”,

Identity:

Community,Culture, Difference, Edited by J. Rutherford, Lawrence & Wishart, London,1990.

•

Hall S.,“Old and New Identities, Old and New Ethnicities” Culture, Globalization

and

the

World-System,

Edited

by

A.

D.

King,

Anthropological

and

Macmillan, New York, 1991.

•

Hannerz, Ulf, The World in Creolisation. Africa, 1987.

•

Heller

Monica.,«

Codeswitching:

Sociolinguistic Perspectives» , Berlin: Mouton de Gruyter, 1988.

•

Heller, Who's Afraid of C++, Academic Press, 1996.

•

Hobsbawm E.J., 2000, Η εποχή των Αυτοκρατοριών 1875-1914, εκδ. Μορφωτικό ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1996.

•

Huntington S., Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο Ανασχηματισμός της Παγκόσμιας τάξης, Μετάφραση Ριζοθανάση, Terzo Books, Αθήνα, 1999.

•

Huntington S., Who Are We? America’s Great Debate, The Free Press Simon & Schuster UK Ltd., London, 2004.

•

Jaggi Maya, « A son of the road », The Guardian, 16 novembre 2002.

•

Jones B., Dictionary of British Politics, Manchester University Press, Manchester, 2004.

70

•

Κασσωτάκης Μ.,

«Οι προκλήσεις της εποχής μας και η πρόσφατη

μεταρρύθμιση στην ελληνική εκπαίδευση», στον Σ. Μπουζάκη (επιμ.) Ιστορικο-συγκριτικές προσεγγίσεις, εκδ. Gutenberg, 2000.

•

Kattan Naïm, « La question identitaire », Le Devoir, 6 mars 1999.

•

Kattan Naïm, « La quête des origines d’Amin Maalouf », Le Devoir, 10 avril 2004.

•

Kattan Naïm, « Un nom pour emblème », Le Devoir, 13 juillet 1996.

•

Kevran M., Candelier,M., DAVID «

Les Langues au quotidien :

observation réfléchie des langues Cycle 2,3 », ed.Au quotidien, 2006.

•

Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο αναφοράς για τη γλώσσα: εκμάθηση, διδασκαλία,

αξιολόγηση,

Συμβούλιο

για

την

Πολιτιστική

Συνεργασία, Επιτροπή Παιδείας Τμήμα Σύγχρονων Γλωσσών, Στρασβούργο, , 2004.

•

Κωνσταντόπουλος Χ.,«Εισαγωγή : Αναφορά στην έννοια και στις όψεις των

σύγχρονων αποκλεισμών», στον Χ. Κωνσταντόπουλου

(επιμ.) «Εμείς» και οι «άλλοι» αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, 2000.

•

Laurin Danielle, « Amin Maalouf, Goncourt circuit », Voir, 22 décembre 1993.

•

Lemieux Julie, « Entre l’espoir et la réalité », Le Droit, 28 septembre 1996.

•

Λίποβατς Θ., Η διχασμένη ελληνική ταυτότητα και το πρόβλημα του εθνικισμού,

Σε

Λιποβατς,Θ.

Ψυχανάλυση,

Φιλοσοφία,

Πολιτική

Κουλτούρα. σσ. 171-184. Αθήνα: Πλέθρον. 1996β •

Λίποβατς Θ.. Ορθόδοξος χριστιανισμός και Εθνικισμός: δυο πτυχές της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής κουλτούρας, Σε Λίποβατς, Θ. Ψυχανάλυση, Φιλοσοφία, Πολιτική Κουλτούρα, σσ. 185-200, Αθήνα: Πλέθρον. , 1996γ

•

Λίποβατς Θ., Συλλογική ταυτότητα και θρησκεία, Σε Σύγχρονα Βήματα. 114, σσ. 10-109, Αθήνα, 2000

71

•

Loriot Noëlle, « Le sage, le prince et l’assassin », L’Express, 6 mai 1988.

Maalouf Amin., Léon l’Africain, Casbah, éd. Alger, 1998.

•

Μααλούφ Αμίν, Λεών ο Αφρικανός, Εκδ.Ωκεανίδα, 2001.

•

Μααλούφ Αμίν, Φονικές ταυτότητες, Εκδ.Ωκεανίδα, 1999.

•

Maalouf Amin., Les identités Meurtrières, Paris, Ed. Grasset, 1998.

•

Maalouf Amin., Le Rocher de Tanios, Paris, Ed. Grasset, 1993.

•

Maalouf, Amin., Origines, Paris, Ed. Grasset, 2004.

•

Maalouf

Amin,

« Où

commence

l’Europe ? »,

Word

Media

(Beyrouth), reproduit dans La Presse, 31 juillet 1993.

•

Maalouf

Amin,

« Éloge

du

doute »,

extrait

d’une

allocution

prononcée lors de la remise du doctorat honorifique par l’Université de Louvain, reproduit sur le site Internet de l’auteur, 2 mai 2001.

•

Maalouf Amin, « I am deeply grateful... », extrait d’une allocution prononcée lors de la remise du doctorat honorifique de l’Université américaine de Beyrouth, reproduit sur le site Internet de l’auteur, 28 juin 2003.

•

Maalouf Amin, « Contre “la littérature francophone” », Le monde, 10 mars 2006.

•

Makarian Christian, « Le point de vue des Arabes », Le Point, 19 août 1995.

•

Milroy, Leslie, and Pieter Muysken, One Speaker, Two Languages: Cross-Disciplinary Perspectives on Code-Switching, Cambridge: Cambridge University Press, 1995.

•

Morley, D. & K. Robins, Spaces of Identity, Routledge, London, 1995.

•

Myers-Scotton,

Carol.,

Social

Motivations

for

Codeswitching:

Evidence from Africa. Oxford: Clarendon, , 1993 •

Nadeau

Pierre,

« L’Occident

est-il

le

salut

de

l’islam ? »,

L’actualité, 15 mars 2002.

•

Navarro Pascale, « Les échelles du Levant », Voir, 27 juin 1996.

•

Νικολάου Γ. ,

Ένταξη και εκπαίδευση των αλλοδαπών μαθητών στο

δημοτικό σχολείο, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2000.

72

•

Νιτσιάκος

Β.,

Εισήγηση

Πολυπολιτισμικότητα

και

στο

Επιστημονικό

μετανάστευση

στην

Συμπόσιο Ελλάδα:

με

θέμα:

Εθνοτικές

ομάδες, ταυτότητες, αναπαραστάσεις και πρακτικές στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 28-10-2006.

•

Norton Peirce, B., «Social identity, investment, and language learning». TESOL Quarterly 29 (1), 9–31,1995

•

Παυλίδου, Γλώσσα- Γένος – Φύλλο, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2006

•

Palmer - Σικελιανού Εύα ., Ιερός πανικός, εκδ.Εξάντας, 1992.

•

Papastergiadis Nikos, Restless Hybrids, Third Text, 32: 9-18, 1995.

•

Paupardin Dominique, « Amin Maalouf a la nostalgie d’avant “Beyrouth” », La Presse, 23 septembre 1996.

•

Pavlenko

A.

&

A.

Blackledge,

Negotiation

of

identities

in

multilingual contexts. Clevedon, UK: Multilingual Matters, 2004.

•

Payot Marianne, « Face à face Le Clézio-Maalouf : Un air de famille », L’Express, 29 mars 2004.

•

Péan Stanley, « Amin Maalouf : Identités multiples », Le Libraire, 1 e r juin 2001.

•

Perreault Laura-Julie, « L’invitation au voyage : Amin Maalouf, homme de rencontres », Le Soleil, 14 octobre 2000.

•

Pollis A., Schwab: Human Rights: New Perspectives, New Realities, ed. Publisher: Lynne Rienner. Place of Publication: Boulder, CO, 2000.

•

Preston P. W., Relocating England, Manchester University Press, Manchester, 2004.

•

Rabouin David, « Amin Maalouf : “Je parle du voyage comme d’autres parlent de leur maison” », Magazine littéraire, janvier 2001.

•

Ραφαηλίδης

Βασίλης:

Λαοί

της

Ευρώπης

-

Καταγωγή

χαρακτηριστικά, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου Αιώνα, 1996.

73

και

•

Rampton M. B. H., Interracial Panjabi in a British adolescent peer group, Language in Society, 1991,

•

Révillion Bertrand, « Amin Maalouf : Dieu a de la tendresse pour ceux qui doutent », Panorama, janvier 2001.

•

Ringlet Gabriel, « Les quatre méditerranées d’Amin Maalouf », Discours de présentation dans le cadre de la remise d’un doctorat honorifique de l’Université catholique de Louvain, 2 mai 2001.

•

Tabouret-Keller

Andrée,

"From

sociolinguistics

to

the

anthropology of language.", In Christina Bratt Paulston and G. Richard

Tucker

(eds.),

The

early

days

of

sociolinguistics:

memories and reflections, 225-33, Publications in Sociolinguistics, 2. Dallas: Summer Institute of Linguistics, 1997.

•

Troyna B, “Can you See the Join? A Historical Analysis of Multicultural and Antiracist Education Policies”, Racism and Education, Sage / The Open University, London, 1992.

•

Tσοκαλίδου P., «Xαρτογραφώντας την Eλληνόφωνη Πραγματικότητα: Λίβανος

&

Συρία».

Hλεκτρονική

έκδοση,

Kέντρο

Eλληνικής

Γλώσσας, 2000.

•

Τσοκαλίδου Ρούλα & Μαρίτα Παπαρούση, «Θέματα ταυτότητας στην ελληνική διασπορά : γλώσσα & λογοτεχνία», εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα, 2005

•

Τσοκαλίδου

Ρ.,

«Πολυπολιτισμός:

η

σύγχρονη

παγκόσμια

πραγματικότητα», Πολύδρομο , Απρίλιος 2009.

•

Volterrani Egi, « Amin Maalouf : Autobiographie à deux voix », site Internet officiel de l’auteur.

•

Wallerstein Immanuel, Culture as the Ideological Battleground of the Modern Worldsystem. In Global Culture. Mike Featherstone, ed.

London: Sage., 1990.

•

Wazen Abdo, « Je préfère les parcours aux racines », Courrier international, avril 2006.

•

Winant H., 1994, “Racial Formation & Hegemony: Global & Local.

74

•

Zalzal Zéna, « À bâtons rompus avec Amin Maalouf », site Internet Al-Oufok, 3 juillet 2003.

•

Θεοφιλίδης

Χ.

προοπτικές

και

,«Εκπαίδευση η

για

μεθόδευση

το

της

2020

:

αλλαγής»,

Διαγραφόμενες Παιδαγωγική

Επιθεώρηση 19, σσ. 239-253, 1990.

ΣΙΤΟΓΡΑΦΙΑ

•

http://www.komvos.edu.gr/Common%20European%20Framework.pdf

•

http://ec.europa.eu/education/policies/lang/languages_en.html

•

http://www.tvxs.gr/v7910

•

http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=1&artid=259403&dt=15/ 03/2009

•

http://www.geocities.com/athens_5th_century/NOMOIB.htm

•

(http://www.iaas.unibremen.de/sprachblog/2007/03/01/sprachverwirru ngen/)

•

http://www.lianes.org/Flammes-de-l-immigration-dans-les-banlieuesfrancaises-ou-l-impossible-dialogue-des-culturesfrancophones_a111.html

•

www.tovima.gr/print_article.php?e=B&f=12792&m=S01&aa=4 75

•

http://www.diavatirio.net/diavat//e107_plugins/content/content.php?c ontent.179

•

http://www.aminmaalouf.org/

•

http://archive.enet.gr/online/online_text/c=113,dt=29.09.2007,id=705 12720

76