jaargang 7 november 2008
Deze Primo gaat over aanpakken en voorkomen van huiselijk geweld.
14
Zoals met de methodiek Eigen Kracht-conferenties of door als hulpverlener vooral strategisch te handelen. We hebben het in deze Primo over ouderenmishandeling en eergerelateerd geweld. Gedeputeerde Baggerman geeft haar visie over het provinciaal beleid. Maar eerst een gesprek met Hans Boutellier
TEAMPLAY TEGEN DE FC ONVEILIGHEID Hans Boutellier is directeur van het Verwey-
“We komen van een situatie dat we met z’n
Roep om disciplinering… van de ander
Jonker Instituut en bijzonder hoogleraar
allen naar achteren lopen te kijken”, zegt
“Als mensen op straat tegen geweld aanlopen
Veiligheid en Burgerschap aan de VU in
Boutellier. “Naar de keeper, waar justitie op
zie je dat ze eerder wegkijken of hooguit 112
Amsterdam. Boutellier hield een voor-
goal staat. Maar veiligheid behelst meer dan
bellen. In plaats van omstanders te mobiliseren.”
dracht op de PRIMO conferentie over de
strafrecht. Vooraan kun je voetballen voor de
Volgens Hans Boutellier is dat niet zo gek,
Wmo en preventie van huiselijk geweld
winst.” Op het speelveld van Boutellier staat
want veel burgers zijn bang. We verkeren ◗
op 16 oktober in Zaandam.
op het doel dus het strafrechtelijk systeem.
De kern van het betoog van Boutellier draait
De verdediging bestaat uit risicobeheersende
om een voetbalveld. Of beter, om een voet-
organisaties zoals Jeugdzorg en Reclassering.
balteam dat speelt tegen de ‘FC Onveiligheid’.
En op het middenveld spelen scholen, wel-
Boutellier gebruikt dit beeld om zijn visie te
zijnsinstellingen, woningcorporaties etc.
verduidelijken op systematisch beleid tegen
Maar waar je kunt scoren is vooraan. En daar
de meeste vormen van geweld, en dus ook
staan de burgers. “In mijn visie speel je bij de
huiselijk geweld.
aanpak van geweld van achter naar voren.”
TH EMA: H U I S E LI J K G EWE LD
IN DIT NUMMER: AANPAK OUDERENMISHANDELING . . . . . . . . . . 3 GEDEPUTEERDE OVER HUISELIJK GEWELD . . . 5 PREVENTIE EN DE WMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 EIGEN KRACHT CONFERENTIES . . . . . . . . . . . . . . . 8 BASISTRAINING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 PUBLICATIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 AGENDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
W W W.P R I MO -N H.N L
De Primo nummer 14
Huiselijk geweld de aanpak
Heemskerk gaat zelf huiselijk geweld aanpakken
Duwen en trekken bij het aankleden. Expres laten vervuilen. De telefoon te ver weg zetten of niet genoeg eten en medicijnen geven.
In Heemskerk ligt de aanpak en preventie van huiselijk geweld vanaf dit najaar in handen van het lokale maatschappelijk werk. Tot dan toe gebeurde dat vanuit het regionale Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld Kennemerland in Haarlem. De gemeenteraad stelt e 50.000,- beschikbaar voor een pilot van een jaar. Wethouder Odd Wagner wil dat in een gesloten ketenoverleg instellingen als het maatschappelijk werk, onderwijs, politie, wooncorporaties, gemeente, justitie, GGZ etc. concrete gevallen van huiselijk geweld, of risico daarop, bespreken. Voorheen was geweld achter de voordeur pas in beeld na een aangifte bij de politie. Dat is vaak te laat volgens de wethouder. De gemeente gaat HANS BOUTELLIER: “VOORAAN? DAAR SPELEN DE BURGERS ZELF EN DAAR LIGGEN OOK OPLOSSINGEN. MITS ZE GOED WORDEN AANGESPEELD”
daarnaast meer voorlichting geven aan inwoners. En peuterspeelzaken, de thuiszorg, vrijwilligersorganisaties, professionals etc.
volgens hem in een turbulente tijd waar solide
gehandhaafd worden door dezelfde jongens,
gaan leren eerder signalen op te vangen van
sociale kaders niet meer zo helder zijn.
maar nu met een hesje aan.”
geweld. Het Advies- en Steunpunt Huiselijk
‘Vitalisme’ noemt hij de dominante levensstijl.
En vooraan? Daar spelen de burgers zelf en
Geweld is blij met het Heemskerkse initiatief.
En hij omschrijft dat als uitbundig. ‘Doen waar
daar liggen ook oplossingen mits ze goed
Volgens het Steunpunt kun je op deze manier
je zin in hebt’. Maar soms blijkt vitaal fataal.
worden aangespeeld. Mensen sporten, wonen
veel directer op het probleem zitten.
De kans dat je normen overschrijdt is groot.
samen in een wijk. Kinderen spelen op straat,
De regionale aanpak duurt vaak lang en is
“Ik waag me aan de stelling dat huiselijk
in de speeltuin, gaan naar opa en oma. Daar
gecompliceerder. Niet alleen kun je bij een
geweld is toegenomen door minder strakke
kan een samenleving echt gemaakt worden.
lokale aanpak sommige gevallen vóór zijn.
regels en normen in gezinnen, maar ik kan
“In onderzoek zien we duidelijke risicofactoren
Maar als het tot een incident komt dan is
het niet bewijzen.” Tegelijkertijd is er, volgens
van criminaliteit en onveiligheid. Zoals geen
zeer kort daarna ook het beste moment
De oude meneer ligt dag en nacht op de bank in dezelfde pyjama.
PRIMO nh organiseerde dit voorjaar een bijeenkomst over ouderenmis-
om de spiraal van geweld te doorbreken.
Niemand lijkt zich om hem te bekommeren. Een buurtbewoonster
handeling voor ouderenadviseurs, vrijwilligers van ouderenbonden en de
Een ’niet pluis’ gevoel kun je doorgaans vertrouwen
Boutellier, de roep om disciplinering. Maar dan
binding aan school, spijbelen, verloedering van
wel van de ander. Net zoals ik alles moet kun-
de buurt, ongestructureerde gezinnen, armoede,
krijgt geen gehoor als ze aanbelt. Ze meldt het aan de GGD en er
thuiszorg. Remy Vink - TNO Kwaliteit van Leven (Leiden) - deed voor
nen zeggen, maar anderen liever niet. En als het
het aantal vierkante meters per gezin.
moet een politieman aan te pas komen om naar binnen te kunnen.
MOVISIE onderzoek naar methodieken voor hulpverlening bij ouderen-
fout loopt bellen we de politie. “En de politie
De kunst in het beleid rond huiselijk geweld
mishandeling. “Elke casus is anders”, zegt ze. “En complex. Maatschappelijk
neigde er lange tijd naar om als verdediger toch
is in te grijpen op plekken waar je iets concreets
Hulp voor daders
De oude heer blijkt te verzwakt om naar de deur te lopen en is zwaar vervuild. Zijn dochter heeft hem tijdens een ziekte verzorgd maar
werkers zijn zoekende naar een visie en een methodiek.” Remy Vink heeft
voorin te willen spelen”, verduidelijkt Boutellier,
kunt doen”, benadrukt Hans Boutellier.
ProFor biedt daders van geweld of mannen
moest naar het buitenland toen haar vader al aan de beterende hand
ervaring met het onderwerp. Ze was projectleider Huiselijk Geweld bij
“met een kantoortje op school bijvoorbeeld.
“Aan schulden bijvoorbeeld. Maar vooral aan
die het risico lopen geweld te gaan gebruiken
was. De buren wilden meneer nog wel even verzorgen totdat hij dat
de GGD Kennemerland, de eerste regio met een integrale aanpak.
Maar dat is niet hun positie. Veiligheid moet
alcoholgebruik. Dat speelt in bijna 80% van het
zich afspelen op het hele veld. Dus vind ik dat
huiselijk geweld een rol.” En daar ziet Boutellier
scholen zelf hun veiligheidsbeleid moeten
ook een rol voor instanties en verbanden van
maken. Geen politie over de vloer.”
burgers. ”Probeer zoveel mogelijk het probleem in de wijk op te lossen. Niet via justitie.
de mogelijkheid daar in een kleine groep over te praten. In zes weken volgt de groep een
weer zelf zou kunnen. Ze kregen e 5000,-. De man krijgt nu al maanden alleen droog brood en melk. De telefoon doet het niet meer.
Dus hoe pak je ouderenmishandeling aan?
gaan met spanningen binnen relaties zonder
De televisie is weg voor ‘reparatie’. Als de dochter belt krijgt ze
“Allereerst”, zegt Vink, “kun je een ‘niet pluis gevoel’ doorgaans vertrouwen.
dat er geweld bij komt kijken. Of om de cirkel
niemand aan de lijn maar de buren laten haar weten dat het erg
En hoef je niet aan waarheidsvinding te doen. Je beschuldigt niemand
te doorbreken. Hoe ga je met emoties om?
goed met hem gaat en dat hij op vakantie is.
methodiek waarbij de mannen leren om te
maar je maakt je zorgen. Zoek steun.” Dat het lastig is beaamt Remy Vink.
Vooraan kun je scoren
Scholen moeten op huisbezoek gaan, de aan-
Boutellier ziet het middenveld wel strenger
sluiting tussen school en thuis verbeteren.
hun vrouw en kinderen anders op te lossen.
Eén op de twintig 65 plussers slachtoffer van mishandeling
worden. De Horeca, het bedrijfleven, zwem-
Zoek je een concreet speerpunt? Maak alco-
ProFor biedt daarnaast veel informatie aan
Ouderenmishandeling. Elk jaar zijn 1 op de 20 Nederlandse 65 plussers
Toch is er meestal wel, net zoals bij kinderen, een afhankelijkheidsrelatie.
baden. “Ik zie daar nieuw normbewustzijn.
holpreventie speerpunt van beleid.”
en verwijst door naar andere instanties die
hier het slachtoffer van. Bij de oude meneer gaat het om financiële uitbuiting
Zoals bij de 77-jarige mevrouw de Vries. De woningcorporatie mag haar
Kijk naar het Amsterdamse Slotervaart Zwem-
Er is natuurlijk een coach die zorgt dat het hele
eventueel verder kunnen helpen. De metho-
en verwaarlozing. Maar lichamelijk en psychisch geweld komen ook voor.
van de rechter uit haar huis zetten want ze betaalt al heel lang geen huur.
bad. Er ging van alles mis omdat jongens niet
veld bezet is en iedereen goed op zijn positie
diek ‘Voor het te laat is’ is speciaal ontwikkeld
Duwen en trekken bij het aankleden. Expres laten vervuilen. De telefoon
Maar de corporatie zit ermee in de maag en schakelt een maatschappelijk
begrepen dat sommige dingen op TV wel
speelt. “Die coach heet gemeente. In haar hand
voor mannen van Afro-Caribische afkomst.
te ver weg zetten of niet genoeg eten en medicijnen geven. Wat kan een
werker in. Die voelt dat er iets niet klopt. Mevrouw de Vries weet niets van de
kunnen maar in het echte leven niet. Er zijn
heeft ze de Wmo, en per partijtje bepaalt ze
Voor meer informatie:
hulpverlener doen? De meeste ouderen schamen zich te zeer om aan de
huurachterstand en ze ziet er erg slecht uit. Uit alles blijkt dat mevrouw de
bel te trekken. Of zijn bang om hun laatste contacten te verliezen.
Vries geen mensen spreekt en zelf niet in staat is om actie te ondernemen.
toen regels opgesteld, die ook daadwerkelijk 2 | DE P R I M O T EA M P L AY
de strategie.” ●
“Er is geen wet op de jeugdzorg, zoals bij kinderen. Of een VN-verdrag.”
Mannen krijgen inzicht om conflicten met
Lucia Martis, l.martis@profor.nl ProFor is een adviesbureau dat de integratie en participatie van etnische groepen bevordert.
3 | DE P R I M O O U D E R E N M I S H A N D E LI N G
heid dan bij hem ligt. Met strategisch gedrag bereik je in mijn overtuiging
Gedeputeerde Sascha Baggerman wil actief achter de voordeur ingrijpen
op de lange termijn meer dan met alleen betrokkenheid.” Organisaties moeten autonomie inleveren Iedereen maakt het mee volgens Dagobert Wolswijk. “Wie het probleem heeft mag het houden.” Als je met mishandeling te maken krijgt loopt de vrijwilliger net zoals de professional nogal eens op tegen een muur van regelingen en ‘eigen wetten’. Van de indicatie-instelling, van de thuiszorg, DAGO B E RT WO LSWI J K E N R E MY VI N K
Zijn er schulden, verslavingsproblemen of gaan de kinderen niet naar school? Erop af!
De PRIMO spreekt met gedeputeerde Sascha Baggerman en PvdA Statenlid Songül Akkaya over huiselijk geweld en het Provinciale beleid. De Provincie Noord-Holland zet vooral in op preventie en kennisverspreiding.
van de huisarts etc. “Ik pleit ervoor dat je het probleem inderdaad oppakt,
nemers van het amendement eergerelateerd
maar dat de instellingen hun autonomie bij de ‘regisseur’ inleveren.
geweld dat bij de staten is ingediend. Het amen-
“Dit rechtvaardigt een zogenaamde ‘overname van de regie’”, zegt
Het is dus mijn probleem? Ok, maar dan ook de bevoegdheden.
dement betekent dat de Provincie inzet op
Dagobert Wolswijk. Hij is maatschappelijk werker en freelance trainer.
Zoals in de bouw. De werkvoorbereider regelt wanneer de elektricien
kennis en voorlichting over deze extreme vorm
Vanuit zijn ervaring ontwierp hij een model om ouderenmishandeling
moet komen, de schilder, de loodgieter. We moeten leren ons werk zo
van geweld. “We moeten het taboe doorbreken”,
systematisch aan te pakken.
effectief mogelijk in te zetten. Als professional kun je niet zonder strategie,
vindt Songül Akkaya. ”Binnen het gezin zullen
In zijn aanpak kijk je in eerste instantie naar het resultaat. Hoe krijgt
als vrijwilliger eigenlijk ook niet. Moeilijk voor de vrijwilliger? Inderdaad.
ouders eerwraak moeten verwerpen. Zelforgani-
mevrouw de Vries een veilige en rustige woonomgeving. “Je begint te
Vrijwilligers hebben een belangrijke taak bij de signalering en in het
saties, kerken (alle!), vrouwenclubs, maar ook
bouwen aan een systeem rondom mevrouw de Vries”, zegt Wolswijk.
netwerk van de betrokken oudere. Voor mij staat vast: maak zoveel
voetbalclubs zullen met een antwoord moeten
“Onze ingang hier zijn de financiën. Iemand van buitenaf moet daarnaar
mogelijk partijen verantwoordelijk. Dan hou je een vaak langdurige
komen. Er zijn vier allochtone voetbalclubs
kijken.” In het voorbeeld van Dagobert Wolswijk blijkt de dochter de
begeleiding in stand. Het is een illusie te verwachten dat je in twee
in Noord-Holland. Daar kunnen we de door-
bankrekening te plunderen. Het geld gaat op aan beltegoed en loterijen.
maanden een systeem verandert dat al jaren of decennia stand houdt.
“Je begint partijen in te schakelen, maar mevrouw de Vries en haar
Zet je emoties opzij en wees zakelijk. Voor mevrouw de Vries.” ●
dochter blijven buiten dit proces.”
“Als professional kun je niet zonder strategie. Moeilijk voor de vrijwilliger? Inderdaad.”
SO N G Ü L AK KAYA
langer verzwijgen.” Als je weet hoe je de slang kunt
‘Vrouwen worden weerbaar’
“Een vrouw is geneigd snel te vergeven. Een paar dagen na de laatste tik gelooft ze er
Vrouwen die te maken krijgen met huiselijk geweld, hebben of ontwikkelen
Baggerman, gedeputeerde van de Provincie Noord-Holland. Binnenkort treedt de wet
studeren langdurig op gewoonten en gebruiken
in werking waarbij op gezag van de burgemeester de dader van geweld tien dagen uit
van het ontvangende land”, zegt Sascha Bagger-
huis geplaatst kan worden. “Hulp aan moeder, vader en de kinderen moet dan in die
man. “Hoe onderhandel je met Chinezen, hoe begroet je Chinese zakenmensen, hoe ga je om
vaak een negatief zelfbeeld. Ze hebben doorgaans weinig eigenwaarde. Het ontbreekt hen in meer of mindere mate aan mentale, verbale en Hier beginnen vaak de problemen van ‘de werker’ volgens Dagobert
braak maken. Eerwraak bespreken en niet SASC HA BAGG E R MAN
fysieke vaardigheden om voor zichzelf op te komen. Anderen gaan over
misschien weer in dat het goed komt.” Dat is belangrijk om te weten volgens Sascha
groeten, groet de slang terug Hoe begin je zo’n gesprek? “Handelsmissies
Wolswijk. “Want wij zitten er met onze enorme betrokkenheid. We willen
hun grenzen heen en dat maakt dat de vrouwen in hun weerloosheid
tien dagen wel compleet zijn. Als niemand aangifte doet en er komt verder ook geen
zo graag ‘helpen‘ en daarom zijn we niet in staat een strategie op te zetten.”
slachtoffer worden.
hulpverlening op gang dan herhaalt het geweld zich vrijwel zeker. Overigens zijn niet
met het gezin in China, wat zijn de eetgewoon-
En dat blijkt ook uit reacties van deelnemers van de PRIMO nh bijeenkomst.
Om de weerloosheid van deze vrouwen te doorbreken biedt de Blijfgroep
alleen vrouwen slachtoffer. Ze kunnen ook dader zijn al komt dat minder voor.”
ten? Gek dat we, als het om hulpverlening gaat,
Maatschappelijk werkers en vrijwilligers vinden het moeilijk om niet direct
weerbaarheidstrainingen aan, gericht op het versterken van mentale,
ons veel minder verdiepen in de achterliggende
hulp te geven. En bovendien is er ook angst. Angst om op het nalaten van
verbale en fysieke kracht en vaardigheden.
cultuur”. Songül Akkaya beaamt dit. “Een Turkse Geweld in huis is er in rijke, arme,
kwam dat niet ver van ons vandaan kinderen
uitdrukking luidt: Als je weet hoe je de slang
“En daar gaan we dus de mist in”, verduidelijkt Dagobert Wolswijk. “In mijn
Maar het is niet eenvoudig om allochtone vrouwen die niet zo actief zijn
grote en kleine gemeenten
zwaar mishandeld bleken. Ik heb geleerd dat
kunt groeten, groet de slang terug”.
benadering kijken we naar de context. Wat is nodig om een blijvende
voor deze trainingen te bereiken. Bij het werven en trainen van allochtone
Sascha Baggerman heeft als gedeputeerde de
geweld achter de voordeur overal voorkomt.
verandering te veroorzaken?”
vrouwen doen zich drie problemen voor: die van de onbereikbaarheid,
aanpak van huiselijk geweld in haar portefeuille.
In kleine, grote, rijke en arme gemeenten.”
directe hulp te worden afgerekend.
de taalbarrière en culturele verschillen van de doelgroep. Regie overnemen Soms is dat dus per onmiddellijk de regie overnemen. “Ik organiseer zoveel mogelijk partijen om mevrouw de Vries heen die verantwoordelijk moeten worden. De politie, kan die de dochter oppakken? De woning-
‘Vrouwen worden weerbaar’ is een breed opgezet project dat oplossingen biedt voor deze drie problemen. ACB Kenniscentrum past zijn kennis en methoden toe om moeilijk bereikbare Turkse en Marokkaanse vrouwen te vinden en te motiveren voor deelname aan twee weerbaarheidstrainingen.
“Maar wij zijn niet primair verantwoordelijk.
“Ik heb geleerd dat geweld achter de voordeur overal
Dat zijn de gemeenten. Die moeten er voor
Eerwraak ergste vorm van geweld,
zorgen dat die hulpverlening er inderdaad is.
het gaat om moord
Uiteraard heb ik daar zorgen over want dat is
Sinds 2003 is de Provincie Noord-Holland actief
geen gemakkelijke opgaaf. De Advies- en Steun-
op het ‘dossier huiselijk geweld’. “We hebben het stevig op de kaart gezet”, zegt Sascha
Sascha Baggerman wil met gemeenten in
corporatie, kan die druk blijven uitoefenen? De huisarts, kan die mevrouw
Daarna voert ACB Kenniscentrum een ‘train-de-wervers’-cursus uit en
punten Huiselijk Geweld (ASHG) zijn de laatste
overtuigen naar een verzorgingshuis te gaan? Het verzorgingshuis, kan
voorkomt. In kleine, grote, rijke en arme gemeenten”
publiceert een handleiding voor mensen die willen leren hoe zij vrouwen
jaren enorm geprofessionaliseerd. Toch zullen
Baggerman. “Daarvoor was er bij gemeenten
gesprek over preventie van huiselijk geweld.
mevrouw er terecht? De ingang om te interveniëren hadden we al:
uit deze doelgroep kunnen bereiken.
ze nog meer dan nu op de directe hulpverlening
in het beleid niet of nauwelijks aandacht voor
“Natuurlijk kunnen we niet alle geweld ineens
de financiën. Als iedereen meewerkt aan het systeem kunnen we in twee
Om culturele verschillen en taalproblemen te verkleinen leidt ACB allochtone
moeten worden ingericht.” Baggerman erkent
het probleem. Ouderenmishandeling bijvoor-
stoppen. Maar we kunnen wel scherper kijken
uur, bij wijze van overval, de dochter aanhouden, mevrouw een indicatie
vrouwen op tot professioneel docent weerbaarheid of tot activiteiten-
dat het met name voor kleinere gemeenten
beeld is een vorm van geweld die niet veel
naar gezinnen. Zijn er schulden? Spelen er
en een bed in een verzorgingshuis geven. Maar ik heb het meegemaakt
begeleider weerbaarheid.
niet eenvoudig is. “Zij zijn aangewezen op de
mensen kenden. De aanpak van ouderenmis-
alcohol of drugsproblemen? Verzuimen de
centrumgemeenten en de ASHG’s. Maar ze
handeling ondersteunen wij nu met succes.”
kinderen te vaak van school? Ik pleit ervoor om
de visie van de huisarts maar laat ook weten dat wij dan niets meer kunnen
Wilt u meer weten over ‘Vrouwen worden weerbaar’, de weerbaarheids-
kunnen wel budget vrij maken en actief om
”Maar denk ook aan eerwraak,” voegt Songül
dan onmiddellijk erop af te gaan. Actief achter
doen. Het houdt dan dus op. En daar komen wij weer in moeilijkheden.
trainingen of over de aanpak van ACB Kenniscentrum om moeilijk bereik-
een aanpak vragen bij de centrumgemeenten.
Akkaya toe. Zij is lid van de fractie van de PvdA
de voordeur ingrijpen. Dat moet wel als je geen
Het is een illusie dat je iedereen en alles kent,”
in de Provinciale Staten. “Eerwraak is de ergste
mishandeling accepteert. Gemeenten vragen
vertelt Baggerman. ”Ik heb lang in een dorp
vorm van geweld binnen de familiekring. Het
vooral om specifieke kennis. Daar zien wij voor
gewoond en was geschokt toen ik erachter
gaat om moord.” Akkaya is één van de initiatief-
ons als provincie een grote rol weggelegd.” ●
dat bijvoorbeeld de huisarts er niets in zag mevrouw te overtuigen. Ik erken
Want vanuit onze motivatie willen we mevrouw de Vries niet in de steek laten. Toch moet het. Je kunt niets doen als niet iedereen meewerkt. De huisarts in dit voorbeeld trekt bij als hij merkt dat de verantwoordelijk4 | DE P R I M O O U D E R E N M I S HAN D E LI N G
bare vrouwen te vinden en te motiveren? Neem dan contact op met Rénie van der Putte, 020 627 94 60 of r.v.d.putte@acbkenniscentrum.nl
5 | DE P R I M O B E LE I D P R OV I N C I E
PRIMO nh organiseerde op 16 oktober de werkconferentie ‘De bakens verzetten’. Over Wmo beleid dat zich richt op preventie van huiselijk geweld. Het programma omvatte drie zogenoemde werkateliers: Partnergeweld, Kindermishandeling en Ouderenmishandeling. Vooraf waren er inleidingen van Tom Horn, wethouder van Haarlemmermeer en Hans Boutellier, directeur van het Verwey-Jonker Instituut en hoogleraar Veiligheid & Burgerschap.
“De bakens verzetten, daar gaat het vanmiddag over.” Dagvoorzitter van de PRIMO nh
Veel eerder achter de voordeur kijken en iets doen Centrum voor Jeugd en Gezin: alle juffen en voetbalcoaches persoonlijk kennen Bij het werkatelier Kindermishandeling gaat het over De Vreedzame School. Een serie lessen en
conferentie Roy Ho Ten Soeng vraagt ter afsluiting aan de deelnemers of ze dat
trainingen voor leerkrachten, kinderen en ouders over een veilige opvoeding binnen en buiten de
ook gaan doen. Bakens verzetten betekent, volgens Ho Ten Soeng, méér inzetten op
mishandeling. “De RAAK filosofie is gestoeld op preventie”, zegt Frieda Both van de gemeente
preventie bij huiselijk geweld, naast de zogenaamde ‘curatieve’ aanpak: hulpverlening
Gezin? “De centra sluiten perfect aan op RAAK”, aldus Frieda Both. “Het gaat om samenwerking
en opvang. Wie zich na deze middag echt geïnspireerd voelt wordt uitgenodigd van
En het centrum moet gespitst zijn op signalen. Van artsen, docenten, politie, turnjuffen. Zorg als
de ene rij stoelen naar de stoelen aan de overkant te gaan.
school. Maar ook RAAK komt tijdens het atelier aan de orde. Reflectie en Actiegroep Aanpak KinderZaanstad. Maar hoe krijgt de aanpak van kindermishandeling een rol in de Centra voor Jeugd en en laagdrempeligheid. Je moet er als ouder of schooljuffrouw makkelijk vragen kunnen stellen. Centrum voor Jeugd en gezin dat je sleutelpersonen kent. Persoonlijk. Dat is het belangrijkst.” Ouderenmishandeling Het werkatelier Ouderenmishandeling gaat in op het voorkomen van escalatie. En op de ondersteuning van mantelzorgers. Elders in deze PRIMO leest u in een uitgebreid artikel over de aan-
Inspiratie
pak van ouderenmishandeling.
De meeste deelnemers blijken voldoende inspiratie te hebben opgedaan. Ze steken over en vertellen waarom. “Ik wist niet dat er mannenhulpverlening in die vorm bestond”, vertelt een beleids-
Gemeente leidt de aanpak
ambtenaar. ”Dat mantelzorgers in een situatie terecht kunnen komen van mishandeling, en hoe
Zoals alle gemeenten zorgt ook Haarlemmermeer voor adequate opvang en hulpverlening.
je daar iets aan kunt doen”, vult een collega aan. Sommige deelnemers verhuizen niet van stoel.
Maar binnen de Wmo past ook de preventieve en proactieve aanpak van huiselijk geweld.
“Ik zou die oversteek graag maken”, zegt één van aanwezige wethouders. “Maar zo makkelijk is
Vroeg signaleren. Actief kijken naar schulden, alcoholgebruik, depressies, getuigen van geweld,
dat niet met ons budget. Wij willen zeker de opvang en dus de ‘curatieve’ aanpak er niet voor
mantelzorgers in problemen. Wethouder Tom Horn benadrukt in zijn voordracht de stappen die
opofferen. Dat kan gewoon niet.” Een Zaanse ambtenaar vertelt dat haar gemeente al behoorlijk
de gemeente zet om eerder aan de bel te kunnen trekken. Horn wil een sterke rol voor de
inzet op preventie. Alle ouders krijgen bijvoorbeeld bij de geboorte van hun kind een setje folders
procesmanager van de gemeente. “Dat is degene die de ‘lead’ heeft als er sprake is van geweld
over opvoeding en hulp bij de opvoeding. “Maar van het project ‘De Vreedzame School’ dat ik
achter de voordeur of bij dreigend gevaar. De procesmanager zorgt ervoor dat alle instanties
vanmiddag heb leren kennen heb ik veel opgestoken. Dat lijkt me goed voor onze gemeente.”
werken met één plan.”
Een medewerker van een Blijfhuis vertelt veel tieners in de vrouwenopvang te hebben. ”Ik denk dat ik met het programma Stay-in-love een goed aanbod heb ontdekt voor deze doelgroep.
Dagvoorzitter Roy Ho Ten Soeng zegt het nog maar een keer. ”Preventie is zeker niet gemakkelijk.
Het is een sprekend en levendig project.”
Maar het kan wel en je hoeft het niet alleen te doen.” ●
Partnergeweld
OP DE CONFERENTIE GEPRESENTEERDE PROJECTEN:
”We gaan op speelse en interactieve manier in op risicofactoren binnen een relatie”, vertelt
LOKET HEEMSTEDE WWW.HEEMSTEDE.NL E-MAIL: LOKET@HEEMSTEDE.NL
MANNENHULPVERLENING BIJ HUISELIJK GEWELD WWW.GEURTSENVANDERLOO.COM E-MAIL: INFO@GEURTSENVANDERLOO.COM
HUISELIJK GEWELD EN ALLOCHTONEN WWW.WELSAEN.NL E-MAIL: INFO@WELSAEN.NL
GEMEENTE ZAANSTAD - CENTRUM JONG WWW.CENTRUMJONG.NL
Ingrid Zandt van de GGD Kennemerland over Stay-in-love tijdens het werkatelier Partnergeweld. “Is een jongere getuige of slachtoffer geweest van geweld in huis? Is er sprake van overmatig alcoholgebruik, zwangerschap op jonge leeftijd, jaloezie of dominantie van de man?” En Welsaen presenteert op het atelier een vernieuwend idee om het vaderschap van allochtone mannen te versterken. De Welzijnsinstelling nodigt de vaders uit om te praten over hun rol in het gezin. Wanneer? Op Vaderdag natuurlijk! 6 | DE P R I M O P R EVE N T I E H U I S E L I J K G E WE LD
DE VREEDZAME SCHOOL WWW.DEVREEDZAMESCHOOL.NL E-MAIL: L.COMPAAN@EDUNIEK.NL
STAY IN LOVE WWW.STAYINLOVE.NL
7 | DE P R I M O P R EV E NTI E H U I S E LI J K G EW E LD
Hoe gaat een Eigen Kracht Conferentie in zijn werk? PRIMO nh organiseerde dit najaar een bijeenkomst voor medewerkers van Advies- en Steunpunten Huiselijk Geweld en maatschappelijk werkers en andere professionals. Over de inzet van Eigen Kracht-conferenties. José Welten, projectmanager van de Eigen Kracht Centrale en Marja de Kinderen, projectleider van het Steunpunt Kop van Noord-Holland bespraken het werkmodel en de resultaten van het project ‘Oplossen huiselijk geweld door zelf aanzet te zijn - Eigen Kracht binnen het Steunpunt’.
Stel: slachtoffer, dader of iemand anders belt of mailt het Advies- en
De provincie Noord-Holland maakt het financieel mogelijk om Eigen
Steunpunt Huiselijk Geweld
Kracht-conferenties in te zetten bij huiselijk geweld door subsidie aan het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld in de Kop van Noord-Holland.
1. Dan komt een coördinator op bezoek die vraagt hoe er een eind kan
www.huiselijkgeweldkopvannoordholland.nl
komen aan het geweld. Hij vraagt wie van je familie, vrienden of andere
“Als het nu niet goed gaat
En daarom zijn we aan het kijken wat we er met z’n allen aan kunnen doen zodat ik thuis kan blijven.” Angelique vertelt haar verhaal en haar moeder ook.
Eigen Kracht is gebaseerd op het principe van een Family
contact op met deze mensen en nodigt ze uit. Er kunnen zelfs familie-
Group Conference van de Maori bevolking in Nieuw Zeeland.
leden in het buitenland gebeld worden als die belangrijk zijn. Of buren Gezin pakt zelf problemen aan
Coördinatoren van een Eigen Kracht-conferentie zijn bij voorkeur geen
uit een vorige woonplaats.
hulpverlener. Iedereen die kan luisteren en organiseren kan het doen.
en ik ga weg, dan kom ik helemaal niet meer thuis.
mensen die je vertrouwt je kunnen helpen? De coördinator neemt
Hulp uit eigen omgeving werkt echt
Op de bijeenkomst kan iedereen met elkaar praten, eten en vertellen
De Eigen Kracht Centrale zoekt actief naar coördinatoren binnen andere
wat ze kunnen doen om te helpen. Er kunnen hulpverleners zijn om
culturen. www.eigen-kracht.nl
te vertellen wat zij kunnen betekenen. Een Eigen Kracht-conferentie kost gemiddeld e 3.200,- maar is 2. De coördinator en de hulpverleners gaan weg. Familieleden en
kostenbesparend omdat 80% van de uitwerking voor rekening komt
vrienden maken een plan. Samen met het slachtoffer en de dader.
van het eigen netwerk. En de hulp sluit beter aan. Gemeenten kunnen
Soms alleen met de achterban van slachtoffer of dader als dit beter
onder meer via de Wmo budget vrij maken de conferenties.
is voor de organisatie en veiligheid van de betrokkenen. Of voor kinderen die getuige waren van het geweld. Een plan met afspraken om een eind te maken aan het geweld. 3. Het plan is klaar. De coördinator komt er weer bij. Met elkaar kijkt de groep of het plan veilig is en wat de beste weg is om verder te gaan.
Ze zitten om de tafel met buren, vrienden en de moeder van een vriendinnetje van Angelique. “Als mensen om mij heen mij kunnen helpen en ik het op den duur zelf aankan, dan kan ik de hulpverlening misschien schrappen”, vertelt moeder Monique. Al acht jaar komen er diverse hulpverleners over de vloer. Er is veel ruzie in huis. Angelique staat onder toezicht van Bureau Jeugdzorg en woonde eerder tijdelijk bij een pleeggezin en in een internaat. 8 | DE P R I M O E I G E N K R AC HT
Zelf een plan maken waardoor
Het Advies en Steunpunt Huiselijk Geweld in
Jose Welten. “Het is uiteraard lastig om los te
“Het blijkt dat er veel mensen
niets was meer als vroeger, niemand was be-
het beter gaat
de Kop van Noord-Holland voert als pilot de
laten. Dat is niet onze aard.” Deelnemers aan
zijn die graag dingen voor el-
kend. Ze wil graag een nieuw leven opbouwen
Monique en Angelique vertellen hun verhaal op
Eigen Kracht-conferenties uit. Omdat deze
de PRIMO bijeenkomst, meest maatschappelijk
de DVD ‘Eigen Kracht’. Over de Eigen Kracht-
werkwijze ook geschikt is om huiselijk geweld
werkers, maken zich ook zorgen. “Wat roept
conferentie. “Zo’n conferentie is geen hulp-
aan te pakken. Slachtoffers, maar ook daders,
een conferentie binnen de familie allemaal op?
bonden voelen met de familie
verlening”, benadrukt José Welten, de project-
familie, vrienden, buren, de school, de sport-
Komt er geen vulkaan van emoties naar boven?”
die problemen heeft.”
manager Eigen Kracht in de Kop van
club of professionals, iedereen kan om een
José Welten ziet in de praktijk dat het werkt.
Noord-Holland. “Het is een besluitvormings-
Eigen Kracht-conferentie vragen.
“In de voorbereiding komt er al veel uit de
kenen en mensen uit hun eigen kring zelf een
“en niet zomaar voor een keertje of voor
verhalen van familieleden. Een heleboel
stem krijgen komt er draagvlak; ook voor steun
een spijker in de muur, maar gewoon echt…”
model, waarbij mensen zelf een plan maken
kaar doen. Omdat ze zich ver-
en via een Eigen Kracht-conferentie daar haar familie en oude vrienden bij betrekken.” “Het is heel moeilijk om aan te geven ‘ik heb jullie even nodig...’”, vertelt moeder Monique,
om hun situatie te verbeteren. Dat plan maken
Moeilijk om los te laten
‘ellende’ en gevoelens zijn al geventileerd en
van professionals. Soms willen mensen het
Uit de ervaringen van de Eigen Kracht
ze met familie, vrienden, buren of andere
Maatschappelijk werkers hebben nogal eens
gezakt als de daadwerkelijke conferentie
geweld juist niet meer bespreken en zich richten
Centrale blijkt dat er veel mensen zijn die
mensen die vertrouwd zijn. De coördinator
moeite om met hun ongevraagde hulp, plannen
begint. En de plannen die mensen zelf maken
op de toekomst. “Een mevrouw in een Blijf-
graag dingen voor elkaar doen. Omdat ze
die al die mensen benadert en de praktische
of adviezen ‘buiten de deur’ te blijven en de
blijken beter aan te sluiten bij hun leven dan
huis verhuisde onlangs van west naar oost
zich verbonden voelen met de familie die
zaken regelt, zorgt voor de voorwaarden.”
familie zélf de regie te laten houden volgens
de plannen van de hulpverleners. Als betrok-
Nederland. Ze voelde zich eenzaam, want
problemen heeft. ●
9 | DE P R I M O E I G E N K R A C H T
PRIMO nh ontwikkelde in samenwerking met Blijfgroep de basistraining Huiselijk Geweld gevolgd door het programma ‘train-de-trainer’. De Advies en Steunpunten Huiselijk Geweld kunnen hiermee de basistraining zelf binnen hun eigen regio geven. Ellen Turk is contactpersoon van het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld in ZaanstreekWaterland. Zij volgde de train-de-trainer en heeft de basistraining inmiddels zelf twee keer succesvol gegeven.
”D
e basistraining is prettig opgebouwd”,
Korte lijnen met platform voor steunpunten
vertelt Ellen Turk. “Eerst de theorie.
Signaleren bijvoorbeeld. Blauwe plekken kun
“Het is leuk om collega’s te treffen, maar belangrijker nog, je kunt ideeën opdoen en zonodig met elkaar afstemmen”, zegt Marja
je vaak niet zien. Maar wat zie je wél bij
de Kinderen, projectleider van het Advies en Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland. Vanaf het begin is Marja de Kinderen
slachtoffers van huiselijk geweld? Is iemand
aanwezig geweest bij het platform voor de Noord-Hollandse ASHG’s dat PRIMO nh 5 x per jaar organiseert. “Bijvoorbeeld over de
angstig, neerslachtig, zijn er andere lichamelijk
aanpak rondom eergerelateerd geweld, ouderenmishandeling, de Eigen Kracht-conferenties of het preventief huisverbod. We wisselen
signalen als brand- en snijwonden, hyper-
ideeën uit en na afloop van het platform maken we als nodig verdere afspraken. Het gaat vooral om de inspiratie”, merkt Marja de
ventilatie of hoofdpijn. Is iemand vaak ziek op
Kinderen op. “En de lijnen zijn korter met de ASHG’s die ik regelmatig tref op het platform.”
Basistraining versterkt ook enorm je netwerk
het werk? Je leert een optelsom te maken.”
Een optelsom leren maken
“Maar je vermoedens bespreken is razend
HAN N I E LO E R MAN S I S S E N I O R ADVI S E U R VAN P R I M O N H. Z I J B EG E LE I DT H ET P L ATO R M H U I S E LI J K G EWE LD N O O R D-H O LL AN D.
moeilijk. Je wilt je cliënt niet kwetsen terwijl je
Nieuwe publicaties PRIMO nh
toch iets wilt doen. We oefenen dat met acteurs. Een heel nuttig onderdeel. Bij vragen als ‘speelt er bij u geweld in huis?’ draaien acteurs, net als echte cliënten, om de brij heen.” Ellen Turk is zelf maatschappelijk werkster en voert deze moeilijke gesprekken dan ook regelmatig in
Onderstaande publicaties zijn te vinden op www.primo-nh.nl/publicaties. U kunt ze downloaden of bestellen bij het Servicepunt van PRIMO: servicepunt@primo-nh.nl
de praktijk. “Als mensen bij mij komen met relatieproblemen kan er meer aan de hand zijn. De training klopt met mijn ervaringen.” ”Eén van de oefeningen tijdens de training is om uit je hulpverlenerrol te stappen. Bedenk dat je naar je eigen dochter luistert of je moeder. Als mens. Dat geeft veel inzicht in heftige emoties die bij cliënten kunnen
Verwijsgids vrijwilligerswerk Noord-Holland
Gordijnen open Over buurten van betekenis
Dorpsraden in Noord-Holland, een overzicht
De Verwijsgids is een handig naslagwerk voor
Met medewerking van acht woningcorporaties
Al geruime tijd onderhoudt PRIMO nh contact
iedereen die zich bezighoudt met het vrijwil-
ging PRIMO nh deze zomer op zoek naar de
met dorpsraden. In het rapport ‘Dorpsraden in
ligerswerk in de provincie Noord-Holland.
betekenis van de buurt. Niet de problematiek
Noord-Holland, een overzicht’ staat een groeps-
Ook geeft de gids organisaties buiten de
van de buurt of de beleidsvisie van de corporatie
portret van de dorpsraden in Noord-Holland.
Ellen Turk geeft de training nu zelf aan profes-
vrijwilligerssector zicht op de ondersteunings-
was daarbij het vertrekpunt, maar de bewoner
Raden die, zo blijkt uit het rapport, een steeds
sionals in de regio. Zoals maatschappelijk
mogelijkheden voor het vrijwilligerswerk.
zelf. PRIMO nh sprak met actieve bewoners
actievere rol in hun gemeenschap spelen.
van acht doorsnee buurten over hun leef-
Te koop voor e12,50 excl. verzendkosten.
omgeving. Gordijnen open is het resultaat
Te downloaden (in twee delen) als PDF.
spelen.”
“Blauwe plekken kun je vaak niet zien, maar wat zie je wel?”
werkers, medewerkers van Halt, de Brijder-
Te koop voor
e15,-
excl. verzendkosten.
stichting, leerplichtambtenaren of de thuiszorg.
Boekje en film: “Respijtzorg... toch iets voor mij”
van deze rondgang. Acht buurtportretten met
vaardigheden over het onderwerp. Signaleren
foto’s en inspirerende verhalen van bewoners
Wij zijn allen Nederlanders
is ook niet eenvoudig. Het verrast mensen waar
Mantelzorgers weten vaak niet wat respijtzorg
en werkers. Bewoners die laten merken dat
Over de onrust in de samenleving
je allemaal op kunt letten en wat er kan spelen.
is, namelijk een mogelijkheid om even ontlast
ze zich thuis voelen in de buurt. Die zeggen
Dit boek brengt in kaart hoe de samenleving
Met een pool van vier mensen geven wij de
te worden van zorgtaken. Ze kennen de moge-
dat de ‘gordijnen weer vaker open gaan’.
er vanuit het perspectief van groepen van
training nu in de regio Zaanstreek-Waterland.
lijkheden niet, zien het belang ervan niet in of
Te koop voor e15,- excl. verzendkosten.
Marokkaanse, Turkse en autochtone herkomst
Daardoor verdiepen de relaties met het net-
betrekken het niet op zichzelf. In de praktijk
werk. Een goede ontwikkeling, want als er
blijkt dat er nog relatief weinig gebruik van
Nieuwsbrieven
zowel het beeld van zichzelf als die van andere
iemand bij je komt en je vermoedt dat er sprake
respijtzorg wordt gemaakt. Het boekje “Res-
De onderstaande nieuwsbrieven en Dorps-
groepen, en over de gevoelde gevolgen daarvan
is van huiselijk geweld, is het enorm fijn dat je
pijtzorg...toch iets voor mij” met bijbehorende
kranten zijn verschenen in 2008. U kunt ze
voor hun leven en de samenleving. Dit levert
de hulpverleners in jouw regio persoonlijk kent.”
voorlichtingsfilm laat op indringende wijze zien
downloaden op www.primo-nh.nl/publicaties.
materiaal op dat zelden zo bij elkaar gebracht is.
“Ik merk dat er behoefte is aan kennis en
10 | DE P R I M O B A S I ST R A I N I N G
uitziet en hoe die beleefd wordt. Het gaat om
dat respijtzorgvoorzieningen een grote meer-
Dorpenkrant nummer 7, oktober 2008
Voor meer informatie over de basistraining
waarde hebben voor zowel mantelzorgers als
Dorpenkrant nummer 6, mei 2008
huiselijk geweld kunt u terecht bij:
de zorgbehoevenden. Het boekje en de bij-
Dorpenkrant nummer 5, maart 2008
Eveline Tijmstra
behorende voorlichtingsfilm (speelduur 17
Nieuwsbrief Kinderwerk, juni 2008
t: 0299 418 765 of
minuten) zijn voor e13,50 te bestellen via
Nieuwsbrief Peuterspeelzalen, juni 2008
e: etijmstra@primo-nh.nl
Mezzo (tel. 030 659 22 22 of info@mezzo.nl)
Nieuwsbrief Tiener en jongerenwerk, juni 2008
11 | DE P R I M O P U B LI CATI ES
Te koop voor e15,- excl. verzendkosten.
Agenda Cursus- en Congresbureau Het Cursus- en Congresbureau van PRIMO nh organiseert elk jaar een groot aantal cursussen, congressen en expertmeetings. U vindt het actuele aanbod voor najaar 2008 op www.primo-nh.nl. Meer informatie krijgt u bij Manja Greutert, tel: 0299 418 700 of congres@primo-nh.nl.
Training Ouderenmishandeling 3 en 10 december: regio Noord-Kennemerland: Leger des Heils, Alkmaar 4 en 11 december: regio Amstelland: Vita Welzijn en Advies, Amsterdam 9 en 16 december: regio Gooi en Vechtstreek: ASHG Gooi en Vechtstreek
SERVICEPUNT PRIMO NH PRIMO nh is het kennis-, informatieen adviescentrum voor sociaal beleid in Noord-Holland. Het is actief voor de provincie N-H, gemeenten en maatschappelijke organisaties. Voor vragen of het bestellen van publicaties kunt u terecht bij het Servicepunt van PRIMO nh. Het Servicepunt is via het centrale telefoonnummer van PRIMO nh bereikbaar van maandag t/m vrijdag tussen 9.00 en 15.00 uur, t: 0299 418 700. U kunt uw vragen aan het Servicepunt ook stellen door een e-mail te sturen naar servicepunt@primo-nh.nl.
Ouderenmishandeling bestaat: dat is wel duidelijk. Maar het is complexe problematiek, die lang niet altijd helder zichtbaar of definieerbaar is. En soms is het ook moeilijk voor te stellen dat zoiets voorkomt. Tijdens de training krijgt u informatie over ouderenmishandeling, u onderzoekt uw eigen visie op geweld en oefent gespreksvaardigheden. Doelgroep: professionals en vrijwilligers in het welzijnswerk, onderwijs en hulpverlening. Bijeenkomst radicalisering/diversiteit
Colofon
Om kunnen gaan met diversiteit is niet vanzelfsprekend.
De Primo geeft informatie over het werk van PRIMO nh. Het verschijnt drie keer per jaar. Overheden en maatschappelijke organisaties in Noord-Holland krijgen de Primo gratis toegestuurd.
Met ‘Deal with Difference’ geven we samen met mensen die met kinderen werken het startschot
Uitgever PRIMO nh
8 december, van 13.45 tot 17.00 uur locatie: P3/Purmerend. Kinderen en jongeren worden voortdurend geconfronteerd met leeftijdgenoten die anders zijn dan zijzelf. Er zijn verschillen op allerlei gebieden zoals etniciteit, sekse, functiebeperking, leefstijl en milieu.
om hier tegen in het verweer te komen. Bijvoorbeeld door aan de slag te gaan met thema’s als inlevingsvermogen, gelijkwaardigheid, het kunnen omgaan met vooroordelen, polarisatie en racisme. Maar hoe doe je dat als professional en welke methodieken kun je daarvoor gebruiken? Doelgroep: kinder-, tiener- en jongerenwerkers, medewerkers van peuterspeelzalen, de kinderopvang
Redactie Wil Spanjer Teksten en eindredactie Marianne Bakker
en buitenschoolse opvang. Basistraining Huiselijk geweld
Gastredactie Eveline Tijmstra Hannie Loermans
18 december en 8 januari, Zaandam De Basistraining Huiselijk geweld gaat in op de mate waarin huiselijk geweld voorkomt, welke werkdefinities gehanteerd worden en welke (vaak ernstige) gevolgen huiselijk geweld heeft voor de betrokkenen. Er worden signalen besproken welke kunnen wijzen op huiselijk geweld en de verantwoordelijkheden van verschillende professionals in de aanpak van huiselijk geweld. Doelgroep: professionals en vrijwilligers in het welzijnswerk, onderwijs, hulpverlening, e.a. uit de regio Zaanstreek-Waterland. Debat 2 maart, 20.00 uur, Restaurant Jules, Heerhugowaard, entree e 30,-. Is het wel realistisch om kwetsbare burgers in ‘gewone’ wijken te willen huisvesten? Willen buren ze namelijk wel opvangen en op weg helpen of zelfs blijvend ondersteunen? Op 12 maart gaan we hierover in debat met een aantal deskundigen op dit terrein en met de zaal. Wilt u hierbij zijn? U bent van harte welkom.
Fotografie Marco Bakker Wil Spanjer Manja Greutert Redactieadres PRIMO nh Postbus 106, 1440 AC Purmerend tel: 0299 418 700 Bezoekadres PRIMO nh Emmakade 4, 1441 ET Purmerend Vormgeving Studio Stevens, De Rijp Druk Zwaan printmedia, Wormerveer
Eervol Geweldloos Het project Eervol Geweldloos van ACB Kenniscentrum wil eergerelateerd geweld bespreekbaar maken, voorkomen en bestrijden. Samen met vier Noord-Hollandse Advies- en Steunpunten Huiselijk Geweld (ASHG’s) is in oktober Eervol Geweldloos van start gegaan. Meer informatie is te vinden op www.acbkenniscentrum.nl.
12 | DE P R I M O A G E N DA
Oplage 2.000 exemplaren ©Overname
of nadrukken van artikelen, of van delen daarvan, is uitsluitend toegestaan na overleg met en toestemming van de redactie en altijd met bronvermelding.