Hokken en keten in West-Friesland nuchter bekeken
Auteurs Mark van Dijk Caroline van Hรถvell
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
1
Voorwoord De tien gemeenten van West-Friesland, organisaties in de preventieve gezondheidszorg, de Politie Noord-Holland Noord, het Openbaar Ministerie en het Programmabureau Integrale Veiligheid NoordHolland Noord hebben gezamenlijk het initiatief genomen om de problematiek van alcoholgebruik bij de jeugd op de politieke agenda te zetten. De aanpak kreeg een extra impuls met het convenant dat rijk en gemeenten in november 2007 sloten, met wederzijdse afspraken over alcoholmatiging en veiligheid. In het project Jeugd en Alcohol werken de volgende partijen samen: de gemeenten Andijk, Drechterland, Enkhuizen, Hoorn, Medemblik, Koggenland, Opmeer, Schagen, Stede Broec en Wervershoof, het ministerie van Binnenlandse Zaken, provincie Noord-Holland, GGD Hollands Noorden, Brijder Verslavingszorg, GGZ-centrum Westfriesland, Politie Noord- Holland Noord en Openbaar Ministerie. De deelnemers aan het project willen het volgende bereiken: • De overmatige consumptie van alcohol door 10- tot 23-jarigen is 5 procent lager; • 5 procent minder jongeren in de leeftijd van 10 tot 23 jaar drinken; • De leeftijd waarop jongeren voor het eerst alcohol drinken is niet gedaald en; • Jongeren geven 5 procent minder overlast. Om deze doelstellingen te bereiken is een plan van aanpak gemaakt dat eind 2008 begin 2009 door alle gemeenteraden van West-Friesland is vastgesteld. Het plan richt zich op: • het wijzen op de schadelijke gevolgen en de gezondheidsrisico’s van het drinken op jonge leeftijd; • het terugdringen van de beschikbaarheid en het bezit van alcohol meer en; • beter toezicht op de naleving van regels en het nemen van maatregelen als de regels worden overtreden. Om tot uitvoering te komen van bovenstaande speerpunten zijn verschillende werkgroepen ingericht, waaronder de werkgroep ‘Regelgeving en Handhaving’. Een van de onderwerpen waar deze werkgroep zich mee bezig houdt is het ontwikkelen van een gezamenlijke visie en aanpak rondom hokken en keten in West-Friesland onder de noemer ‘Actief Keetbeleid’. Deze verdiepende inventarisatie maakt hier onderdeel van uit.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
2
Samenvatting Jongeren in hokken en keten drinken vaak 2 ½ tot 3 keer zo veel alcohol als jongeren in legale horecagelegenheden. Hokken en keten kunnen volgens STAP onderverdeeld worden in huiskamerketen, buurtketen en commerciële keten. Uit een bureau-inventarisatie van 2008 bleek dat er 22 hokken en keten aanwezig waren op het grondgebied van West-Friesland en Schagen. In het kader van het project Jeugd en Alcohol is besloten om deze inventarisatie verder te verdiepen door daadwerkelijk een bezoek af te leggen aan de hokken en keten in de regio West-Friesland en Schagen. Deze bezoeken werden afgelegd door een ambtenaar van de betreffende gemeente en een adviseur van PRIMO nh. Uit het onderzoek blijkt dat er nog 16 hokken en keten bestaan. Hiervan zijn er 4 zogenaamde huiskamerketen en 12 buurtketen. Commerciële keten zijn in dit onderzoek niet aangetroffen. Huiskamerketen zijn niet strijdig met de Drank en Horeca Wet (DHW) en daarom is het voor de gemeente niet mogelijk om daar tegen op te treden. Wel kunnen deze keten meegenomen worden in de voorlichting over alcoholpreventie. Omdat in buurtketen jongeren gezamenlijk geld inleggen om alcohol in te kopen, zijn ze strijdig met de DHW. Probleem is dat deze buurtketen jarenlang gedoogd zijn. De gemiddelde bestaansduur van de bezochte keten is 7 jaar. Belangrijk advies is om de bestaande buurtketen nog voor een bepaalde tijd te gedogen en te conformeren aan een regionaal beleidskader. Daarnaast is het advies om een zero- tolerance beleid te voeren voor eventueel nieuwe buurt- of commerciële keten.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
3
Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding
5
1.1 Hokken en keten in landelijk perspectief 1.2 Hokken en Keten in West-Friesland 1.3 Leeswijzer
Hoofdstuk 2: Theoretisch- en wettelijk kader 2.1 Theoretisch Kader: Indeling hokken en keten CommerciĂŤle keet Buurtkeet Huiskamerkeet 2.2 Wettelijk kader Ruimtelijke ordening Bouwregelgeving en veiligheid van de keet Drank- en Horecawet
Hoofdstuk 3: Onderzoeksaanpak Bezoek van de keten Vragenlijst
7 7 7 7 7 7 7 7 8
10 10 10
Hoofdstuk 4: Resultaten Algemene kenmerken Omvang en capaciteit Openingstijden Bezoekers Vervoer Uitgaan Reclame Verantwoordelijkheid Alcohol Afspraken en regelgeving Drugs Brandveiligheid Netwerk Klachten/overlast Bestemming/toekomst Jeugdbeleid/Gemeente
10 11 11 11 11 11 12 12 12 12 12 12 13 13 13 13 13
Hoofdstuk 5: Conclusies Onderzoeksvraag 1: Huidige situatie hokken en keten in West-Friesland Onderzoeksvraag 2: Welke soorten keten zijn er in West-Friesland
Hoofdstuk 6 Aanbevelingen 6.1 CommerciĂŤle keet 6.2 Buurtkeet Regionaal beleidskader 6.3 Huiskamerkeet 6.4 Brochure Hokken en Keten 6.5 Bijeenkomst
15-10-2009
5 5 6
14 14 14
16 16 16 16 16 17 17
Hokken en keten in West-Friesland
4
Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Hokken en keten in landelijk perspectief Overal in Nederland, vooral op het platteland, komen jongeren vaak samen in zogenoemde door henzelf ingerichte ‘hokken’ of ‘keten’. Stichting alcoholpreventie (STAP) heeft onderzoek gedaan naar 1 hokken en keten . Uit dit onderzoek blijkt dat alcoholconsumptie van jongeren op deze plekken verscheidene problemen met zich meebrengt. Ten eerste is er sprake van overmatig alcohol gebruik. Volgens STAP lijken de jongeren deel uit te maken van een subcultuur waarbij alcohol drinken doel op zich is geworden. Jongeren in hokken en keten drinken vaak 2 ½ tot 3 keer zo veel alcohol als jongeren die stappen in legale horecagelegenheden. Het nuttigen van grote hoeveelheden alcohol op jonge leeftijd brengt ernstige gezondheidsrisico’s met zich mee en heeft een negatief effect op het gedrag en leerprestaties van de jeugd. Ook kan het overmatig drankgebruik in hokken en keten leiden tot overlast in de omgeving en omliggende cafés en kroegen. Na het keetbezoek gaan jongeren vaak nog naar de reguliere horeca. De horeca wordt hierdoor voor een dilemma geplaatst aangezien zij formeel niet meer mogen doorschenken aan beschonken gasten, de dronken gast niet zelden overlast voor anderen veroorzaakt en nauwelijks nog consumpties nuttigt. Tegelijkertijd wil men de jongeren niet voor het hoofd stoten, omdat daarmee de kans ontstaat dat men deze klanten voorgoed kwijt is. Een ander belangrijk probleem is de brandveiligheid in hokken en keten welke in combinatie met overvloedig alcoholgebruik vaak in het geding is. Tot slot is het toezicht door ouders of overheid op hetgeen zich afspeelt binnen hokken en keten beperkt of ontbreekt, terwijl ouders van bezoekers van de keten er wel vanuit gaan dat dit geregeld is. De ontbrekende toepassing van de regelgeving rondom hokken en keten kan daarbij leiden tot oneerlijke concurrentie met de reguliere horeca. Horecagelegenheden moeten de laatste jaren aan steeds meer regels voldoen als het gaat om brandveiligheid, maar ook aan mechanische ventilatie, voedselveiligheid, sluitingstijden, naleving van de Drank- en Horecawet (DWH) het rookverbod. Zij verliezen een deel van hun klantenkring aan hokken en keten welke niet aan deze regelgeving hoeven te voldoen. Naast de problematiek die het drinkgedrag van jongeren in hokken en keten teweeg brengt, hebben deze plekken ook een belangrijke sociale functie. Jongeren hebben, meer dan mensen uit andere leeftijdsklassen, behoefte om elkaar regelmatig te ontmoeten in een gezellige sfeer. Een eigen plek in een voor hen vertrouwde omgeving, zonder dat ouders en familie bij hen direct op de lip zit, waar ze met elkaar activiteiten ondernemen en een biertje drinken. Het gaat veelal om gewone jongeren en dus zeker niet om probleemjongeren. Vroeger had men geen hokken en keten, maar was men actief lid van een van de weinige sport- of jeugdverenigingen, die een dorp rijk was. Na afloop dronk men in de kantine samen een biertje. Doordat de burger steeds meer kan kiezen uit een uitgebreider aanbod aan activiteiten is de bewustwording en het gedrag als consument veranderd. Daarmee is de individualisering ook toegenomen. Sporten worden nog steeds in verenigingsverband uitgevoerd, maar al lang niet meer in teamverband met de eigen vriendenclub. Die hebben immers weer andere dingen. Daardoor is de behoefte in de eigen omgeving op een eigen plek om vrienden te ontmoeten groter geworden. De afgelopen jaren is er een maatschappelijke discussie gaande over het al dan niet gedogen van hokken en keten. Waarbij door voorstanders van gedwongen sluiting de negatieve aspecten op het gebied van gezondheid en veiligheid worden benadrukt, wijzen tegenstanders op de sociale functie van deze plekken voor de jeugd op het platteland. Door deze maatschappelijke discussie is de roep om gemeentelijk beleid ten aanzien van hokken en keten toegenomen.
1.2 Hokken en Keten in West-Friesland In 2007 is met grote zorg vastgesteld dat onder de West-Friese jongeren, meer dan gemiddeld, psychische problemen voorkomen, wat in relatie staat met het gebruik van alcohol en drugs. De gemeenten hebben toen het initiatief genomen om deze ontwikkeling te keren. In West-Friesland 1
Bron: STAP Keetbeleid: Het hokjesdenken voorbij (2006)
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
5
wordt door jongeren vaak en veel alcohol gedronken in zogenoemde ‘hokken en keten’. Uit een eerdere bureau inventarisatie in 2008 bleken er 22 hokken en keten op het grondgebied van de 10 deelnemende gemeenten te zijn. Dit aantal was aanleiding voor dit inventarisatie onderzoek en het ontwikkelen van een aanpak om te komen tot meer gezonde, veilige en wettelijk toelaatbare situatie rondom hokken en keten. Als start hiervoor is in de zomer 2008 in opdracht van de werkgroep ‘Regelgeving en Handhaving’ een notitie geschreven Hokken en Keten in West-Friesland. Op basis van deze notitie is in maart 2009 een scenario Actief Keetbeleid uitgewerkt. Kiezen voor een ‘aanpak op basis van gemeentelijk vastgestelde normen’ is een keuze voor een actief ketenbeleid. Evenals bij de keuze voor een strikt handhavingsbeleid geldt ook hier dat de gemeente op de hoogte wil zijn van het bestaan van de keet en daar eisen aan wil stellen. Het doel van het project Actief Keetbeleid is om, middels voor alle partijen heldere integrale strategie, gezonde, veilige en wettelijk toelaatbare situaties te creëren in hokken en keten. De werkgroep heeft in een advies in grove lijnen aangegeven aan welke mogelijke maatregelen zij denkt ten aanzien van de aanpak van Hokken en Keten: Oplossingsrichting Beoogde resultaat ‘Aanpak op basis van gemeentelijke vastgestelde normen (in producten) (actief keetbeleid)’ 2 1. Sluiting en voorkomen van commerciële hokken en keten die in strijd zijn met de Drank- en Horecawet 2. Onderzoek of de Drank- en Horecawet van toepassing is op buurtketen; dit kan tot sluiting leiden 3. Voorlichting aan ouderen en jongeren van hokken en keten Ter ondersteuning van de keuze voor een aanpak is nader onderzoek nodig naar de precieze situatie en problematiek in hokken en keten in West-Friesland op dit moment. Om deze reden heeft PRIMO nh de opdracht gekregen een verdiepend inventariserend onderzoek onder Westfriese hokken en keten uit te voeren waarin de volgende onderzoeksvragen centraal staan: 1. Wat is de huidige situatie in de hokken en keten in West-Friesland? 3
2. Op basis van de indeling in drie soorten keten , welke soorten keten zijn er in West-Friesland? De deelvragen die hierbij aan bod komen zijn: • Wie komen er wanneer in de keet? • Wat wordt er gedronken en hoe wordt dit georganiseerd? • Zijn er regels en hoe wordt dit gehandhaafd? • Worden er drugsgebruik en hoe wordt dit georganiseerd? • Welke veiligheidsmaatregelen zijn er getroffen? • Hoe is het netwerk van de keet? 1.3 Leeswijzer Deze rapportage is als volgt opgebouwd: In het volgende hoofdstuk wordt het theoretisch en wettelijke kader rond hokken en keten geschetst. Hierna wordt de gehanteerde onderzoeksaanpak besproken, gevolgd door een weergave van de onderzoeksresultaten. Tot slot komen we tot conclusies en worden op basis van de belangrijkste bevindingen aanbevelingen gedaan voor de verdere beleidsontwikkeling rondom hokken en keten in West-Friesland.
2
Maatregelscenario 3 uit notitie ‘Hokken en keten’: Zie verder Hoofdstuk 2: Theoretisch en wettelijk kader. Hier wordt de keetindeling volgens STAP besproken.
3
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
6
Hoofdstuk 2: Theoretisch- en wettelijk kader Stichting Alcohol Preventie (STAP) houdt zich al geruime tijd bezig met het onderwerp hokken en keten. Tussen mei en december 2004 heeft STAP een onderzoek uitgevoerd naar het alcoholgebruik en de veiligheid binnen semi-particuliere settings. Met semi-particuliere settings worden schuren, caravans keten en hokken bedoeld waar jongeren samenkomen voor de gezelligheid en om te 4 drinken . 2.1 Theoretisch Kader: Indeling hokken en keten De hokken en keten worden ingedeeld in categorieën, met ieder een eigen set aan criteria: Commerciële keet De commerciële keet is (bijna) bedrijfsmatig van opzet. Middels betaling aan de bar of entree aan de deur wordt ‘anders dan om niet verstrekt’. De commerciële keet is gewoonweg voor publiek geopend, heeft aangegeven openingstijden en de beschikking over een zogenaamd bardienstrooster. De commerciële keet heeft een permanent karakter. De commerciële keet lijkt dan ook het meeste op een illegale kroeg. Er wordt op grote schaal bier verkocht en via reclame worden bezoekers aangetrokken. Buurtkeet Anders dan de commerciële keet is de buurtkeet niet bedrijfsmatig. Middels een gezamenlijke huishoudpot wordt gezorgd dat (alcohol) consumptie mogelijk is. Daarmee is de DHW juridisch gezien van toepassing. Hoewel de buurtkeet een vaste vriendengroep herbergt is de buurtkeet toegankelijker dan de huiskamerkeet. Er hoeft immers in mindere mate (aan)wonende ouders ‘getrotseerd’ te worden. De buurtkeet heeft soms een naar permanent neigend karakter. De buurtkeet komt in den lande het meeste voor en lijkt een alternatief voor een buurthuis of jeugdhonk. Huiskamerkeet De huiskamerkeet is niet bedrijfsmatig, drank wordt gratis verstrekt of bezoekers nemen hun eigen drankjes mee. Voorts is de huiskamerkeet niet voor (ander) publiek geopend en heeft geen permanent karakter. De huiskamerkeet is een kleinschalige keet, waar ouderlijk toezicht heel goed mogelijk is. Ook kan de veiligheid goed worden gewaarborgd. Daar het min of meer een verlenging van de huiskamer betreft, is van een strijdigheid met de DHW geen sprake. 2.2 Wettelijk kader Het is vaak onduidelijk of keten aan regels moeten voldoen en aan welke regels keten moeten voldoen. Maar hoewel er geen specifieke regels voor keten bestaan, heeft de keet als fysieke verschijningsvorm te maken met allerlei soorten regelgeving. Ook bij bijeenkomsten op particulier terrein heeft de overheid namelijk een grondwettelijke zorgplicht als het gaat om de gezondheid van burgers. Keetjongeren vormen daarop geen uitzondering. Als op een keet regelgeving van toepassing is, dan is dat om ervoor te zorgen dat keetbezoekers in een veilige omgeving verkeren. Welke regels een rol spelen wordt hieronder nader uitgewerkt. Daaruit blijkt dat het van de verschijningsvorm van de keet afhangt welke regels van toepassing zijn. Ruimtelijke ordening Voor veel keten geldt dat ze zich op grond bevinden die een agrarische bestemming heeft. De keet zelf heeft geen gedefinieerde functie, maar het valt moeilijk staande te houden dat deze een agrarische functie heeft. Eerder zal sprake zijn van een functie die kenmerken heeft van wonen, maar ook van bijeenkomsten. Als deze (gemengde) functie strijdig is met het bestemmingsplan ontstaat er een probleem als een keet op legale wijze geplaatst, gebouwd of verbouwd moet worden. Voor veel bestaande keten geldt dan ook dat ze volgens de eisen van het bestemmingsplan niet op legale wijze gevestigd zijn. Bouwregelgeving en veiligheid van de keet Behalve met ruimtelijke regels heeft een keet ook te maken met bouwregelgeving. Wanneer jongeren in de bijkeuken, de woonkamer of op zolder samenkomen, kan moeilijk beweerd worden dat de bouwveiligheid in het geding is. Ze bevinden zich dan immers in een woonhuis, dat zeer waarschijnlijk 4
Bron: STAP Keetbeleid: Het hokjesdenken voorbij (2006)
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
7
gebouwd is volgens de geldende veiligheidseisen. Wanneer echter een caravan of een schaftkeet op het erf geplaatst wordt, een schuur verbouwd wordt of een keetje in elkaar getimmerd wordt, dan is er sprake van een bouwwerk waarvoor meestal een bouwvergunning nodig is. Bouwen volgens een vergunning is niet alleen bedoeld om te garanderen dat op een veilige wijze gebouwd of verbouwd wordt, maar ook om te zorgen dat van veilig gebruik sprake kan zijn. In de bouwvoorschriften is bijvoorbeeld aandacht voor de brandveiligheid, maar ook voor milieuaspecten als de geluidssterkte en de energievoorziening. Het Bouwbesluit uit 2003 regelt deze voorschriften. Voor keten zijn in dat geval de bepalingen in hoofdstuk 2 (veiligheidsvoorschriften), hoofdstuk 3 (gezondheidsvoorschriften) en hoofdstuk 4 (bruikbaarheidvoorschriften) van belang. Drank- en Horecawet Eén van de belangrijkste functies van een keet is, volgens de jongeren zelf, het gezellig bij elkaar zitten om een biertje te drinken. De alcoholconsumptie kan, zoals eerder vermeld, oplopen tot gemiddeld een half kratje per persoon per avond. Als er 20 jongeren in een keet aanwezig zijn, dan kan men zich voorstellen dat de eigenaar van de keet dit bier niet altijd gratis ter beschikking stelt. Meestal wordt er een potje gemaakt, betaalt men bij binnenkomst, of wordt er aan de bar afgerekend. Dit betekent dat de bepalingen uit de Drank- en Horecawet (DHW) van toepassing zijn. Het ligt aan de vorm die een keet aanneemt of er wel of niet sprake is van een vergunningplichtige situatie. Kort gezegd komt het er op neer dat als er tegen betaling (‘’anders dan om niet’) alcohol wordt verstrekt dat dan een vergunning nodig is (volgens artikel 3, DHW). Deze vergunning houdt een aantal zaken in, waaronder de aanwezigheid van een leidinggevende en een strikte leeftijdscontrole. De kern van de DHW is een verantwoorde alcoholverstrekking, een wet die niet op economische, maar op gezondheidsbelangen gebaseerd is. Het is een wet die valt onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. In dit verband zijn de belangrijke artikelen, artikel 1, waarin verstrekking van alcohol voor gebruik ter plaatse, anders dan om niet, geregeld wordt, artikel 3, waarin de vergunningsplicht staat, artikel 20, waarin de leeftijdsbepalingen opgenomen zijn en artikel 25, waarin aan de orde is of er sprake is van een ruimte die voor publiek open gehouden wordt en waar alcohol aanwezig is. Samenvattend kan geconcludeerd worden dat als er in een keet door bezoekers geld betaald wordt voor het gebruik van alcohol zonder dat er een vergunning is, er altijd sprake is van strijdigheid met de DHW. Ook als er zonder een vergunning een ruimte voor publiek open gehouden wordt waar alcohol aanwezig is, dan is er sprake van strijdigheid met de DHW. In het kader worden enkele relevante bepalingen weergegeven. Vanuit de DHW bezien is zowel de buurtkeet als de commerciële keet vergunningplichtig. Alleen op de huiskamerkeet zijn de bepalingen uit de DHW niet van toepassing. Maar de drie scenario’s kunnen ook bezien worden in het licht van de andere vormen van regelgeving. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de genoemde regelgeving, toegepast op de drie scenario’s die hierboven beschreven zijn.
Regelgeving →
Strijdig met
Strijdig met
Strijdig met
Strijdig met
↓ Soort keet
bestemmingsplan?
bouwveiligheid?
brandveiligheid?
DHW?
Ja
Ja
Ja
Ja
Mogelijk
Mogelijk
Mogelijk
Ja
Nee
Nee
Waarschijnlijk niet
Nee
Commerciële Keet Buurtkeet Huiskamerkeet
Verschillende vormen van keten in het licht van regelgeving
Uit het voorgaande kunnen met betrekking tot de verschillende keet-vormen de volgende conclusies getrokken worden: • Commerciële of luxe keten kunnen worden beschouwd als verkapte horecabedrijven die strijdig zijn met de bestaande regelgeving. Vanuit wettelijk perspectief, maar ook vanuit het gezondheidskader zouden gemeenten op moeten treden tegen deze keten.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
8
•
•
De meeste keten vallen onder de categorie buurtketen. Het is voor gemeenten niet eenvoudig hiertegen op te treden. De bewijslast voor de Drank- en Horecawet is complex. De WestFriese gemeenten hebben deels zicht op de omvang van de keten, het aantal en de samenstelling van de bezoekers, de veiligheid en het drankgebruik. Inzicht krijgen in deze specifieke kenmerken van deze keten is belangrijk en optreden kan in de ogen van STAP op termijn niet uitblijven als blijkt dat er sprake is strijdigheid met regelgeving en dus illegale situaties. De huiskamerkeet is een alternatief, waartegen in principe niet handhavend opgetreden kan worden. Het spreekt vanzelf dat de bezoekers van deze keten en mogelijk hun ouders wel doelgroep kunnen zijn van een gemeentelijk alcoholpreventiebeleid. Maar daarin onderscheiden deze groepen zich niet van andere. Het wil dus niet zeggen dat een huiskamerkeet altijd zonder risico’s is.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
9
Hoofdstuk 3: Onderzoeksaanpak In 2008 is een bureau-inventarisatie op basis van de gegevens van de politie, gemeenten en Koninklijke Horeca Nederland uitgevoerd. In de inventarisatie wordt het volgende overzicht van de locatie, omvang en aard van de Hokken en Keten in West-Friesland. Gemeente Drechterland Hoorn Koggenland Wervershoof
Dorp Oosterblokker Hoorn Blokker Obdam Onderdijk Zwaagdijk-Oost
Totaal
Aantal keten 9 2 2 5 3 1 22
Soort keet 2x huiskamer en 7x buurtkeet 2x huiskamerkeet 2x buurtkeet 5x buurtkeet 3x buurtkeet 1x buurtkeet
Aantal hokken en keten in West-Friesland (2008)
Bovenstaande gegevens zijn in deze rapportage als uitgangspunt genomen. De rapportage kan gezien worden als verdieping en actualisering van de inventarisatie van 2008, waarbij deze keer niet de nadruk lag op bureau onderzoek, maar onderzoek op locatie en gesprekken met jongeren en keeteigenaren actief in en rondom de verschillende hokken en keten in West-Friesland. Bezoek van de keten Van alle hokken en keten zijn de contactpersonen in kaart gebracht. Om de keeteigenaren te bewegen mee te werken aan het onderzoek was het van belang het bezoek vooraf aan te kondigen en een afspraak te maken. Daarnaast is ook vooraf het algemene doel van de gesprekken aangegeven (inzicht krijgen in de huidige situatie in hokken en keten). Tijdens de gesprekken lag, naast het opdoen van een algemene indruk, de nadruk op drie deelaspecten: 1. Inzicht krijgen in de mate waarin in de keten sprake is van (overmatig) alcohol/ drugsgebruik door jongeren (het volksgezondheidaspect). 2. Nagaan of binnen de hokken en keten sprake is van overtreding van toepassing zijnde weten regelgeving. Het gaat dan met name om de Drank- en Horecawet (DHW), brandveiligheidsaspecten en het bestemmingsplan (handhavingsaspect). 3. Inzicht krijgen in de mate waarin hokken en keten een sociale functie vervullen voor groepen jongeren. Informatie over deze aspecten geeft inzicht in de verschillende dimensies van hokken en keten en geeft helderheid over de noodzaak en mogelijkheden voor beleidsaanpassing en aanscherping rondom hokken en keten door gemeenten. Het bezoek is afgelegd door 2 personen. Eén medewerker van de gemeente (bijvoorbeeld de ambtenaar Openbare Orde en Veiligheid) en één medewerker van PRIMO nh. Het bezoek vond overdag met de eigenaar van de keet (veelal de ouders) plaats. Vragenlijst Tijdens de bezoeken aan de hokken en keten is een interview gehouden met de eigenaar en/of bezoekers. Hiervoor is een vragenlijst opgesteld op basis van een vragenlijst van STAP. In deze vragenlijst komen een aantal thema’s aan bod: - Algemene vragen over de grootte en de bezoekers - Vragen met betrekking tot alcoholgebruik - Vragen over regelgeving en naleving - Vragen over drugsgebruik - Vragen met betrekking tot veiligheidskwesties - Vragen met betrekking tot het netwerk - Ten slotte vragen over klachten en gemeentelijke zaken
Hoofdstuk 4: Resultaten Hieronder worden de resultaten van de inventariserende bezoeken weergegeven. De resultaten zijn weergegeven zoals de antwoorden zijn gegeven bij het interview, dus zoals de eigenaren en/of de jongeren het zelf zien.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
10
Gemeente Drechterland Hoorn Koggenland Wervershoof Andijk Totaal
Dorp Oosterblokker Hoorn Blokker Obdam
Aantal keten 6 2 2 3 3 1 17
Soort keet 5x buurtkeet 1x huiskamerkeet 2x buurtkeet 2x buurtkeet 3x buurtkeet 3x huiskamerkeet 1x buurtkeet (Gesloten)
Aantal hokken en keten bezocht in West-Friesland (2009)
Er zijn in totaal 17 keten bezocht, verspreid over vijf gemeenten: Drechterland, Hoorn, Koggenland, Wervershoof en Andijk. Een aantal keten uit de eerdere inventarisatie zijn niet meer bezocht, omdat die gesloten zijn. In Drechterland waren er bij de inventarisatie in 2008 negen keten, waarvan er nu zes bezocht zijn, de overige drie waren gesloten. Drie van de vijf keten in koggenland zijn nog actief en ook in Wervershoof is één keet gesloten. Bij bezoek van de keet in Andijk bleek dat deze keet ook onlangs gesloten is. In de bijlage staat een overzicht van de verslagen de 17 bezochte keten verdeeld over de vijf gemeenten. Algemene kenmerken De keten die zijn bezocht bestaan gemiddeld zo’n zeven jaar. De meeste zijn opgericht door een groep vrienden, jongens die elkaar al kennen vanaf de basisschool. Ze wilden graag een eigen plek en vaak werd ook genoemd dat het spelenderwijs is ontstaan als een uitloper van het bouwen van een boomhut. Het doel is dan ook gezelligheid. Er is geen sprake van een winstoogmerk. Omvang en capaciteit De keten variëren qua grootte en inhoud van elkaar, waarbij de kleinste zo groot al een container van drie bij vijf meter is en de grootste zo’n 45m2 beslaat met alles erop en eraan, zoals een tap en twee aparte toiletten. In elke keet was een bar aanwezig en bijna overal hadden ze een koelkast, computer voor muziek en stonden luie banken om op te zitten. De inrichting doet vaak denken aan een café met o.a. posters aan de muren, bierflesjes of flessen van sterke drank boven de bar en soms ook foto’s van activiteiten van de keetbezoekers. Veelal is te zien dat de oudere generaties meer hebben geïnvesteerd en dus ook meer luxe hebben (zoals bijvoorbeeld een beamer om op zondag films te kijken). Openingstijden Over het algemeen zijn de keten ‘geopend’ op vrijdag- en zaterdagavond en in sommige gevallen ook op zondag overdag. Doordeweeks komt een enkeling in z’n eentje om naar muziek te luisteren, maar dit is maar één keer genoemd. Bezoekers Zoals al eerder beschreven zijn de keten in de meeste gevallen opgericht door een groep jongens die elkaar al langere tijd kent. De gemiddelde leeftijd van de keetbezoekers is 25 jaar, met uitschieters naar onder tot 15 jaar en naar boven tot 50 plus. Wanneer de huiskamerketen buiten beschouwing worden gelaten, ligt de gemiddelde leeftijd echter op 18,5 jaar en is de bovengrens 27 jaar. Het aantal bezoekers ligt tussen de vijf en dertig jongens, waarbij de grotere groepen ook uit meiden bestaan. Ze geven bijna allemaal aan dat het een vaste vriendengroep is en dat er weinig verloop plaatsvindt. Bij een paar worden de relaties (vriendjes en vriendinnetjes) genoemd die meegaan, ook wordt verteld dat er sommige personen afvallen door bijvoorbeeld vervelende gebeurtenissen, zoals druggebruik, waardoor die personen niet meer welkom zijn. Vervoer Op een gemiddelde ‘keetavond’ komt meestal niet iedereen. Dit varieert van gemiddeld 5 tot gemiddeld 25 man die samenkomen. Meestal komen en gaan ze naar de keet met de fiets of lopend, maar een enkele keer wordt de brommer of auto gepakt. Ze zijn zich bewust dat ze niet met alcohol op achter het stuur mogen, dus alleen als ze geen alcohol drinken komen ze met de auto. Bovendien willen de ouders ook niet hebben dat er allemaal auto’s op het terrein staan.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
11
Uitgaan De eigenaren en jongeren gaven aan vaak op zaterdagavond nog naar de reguliere horeca te gaan De jongeren van keten in Drechterland gaan meestal naar de ‘Harmonie’. In Hoorn werd bijvoorbeeld ‘De Roode Steen’ genoemd. Anderen trekken verder en gaan naar Schagen of een discotheek ergens anders. Gezamenlijk bezoek aan de kermis (zowel binnen als buiten het eigen dorp) wordt door allen al belangrijk uitgaansactiviteit genoemd. Reclame Geen van de keten wordt gepromoot, want geen van de keten is openbaar toegankelijk of anderszins neigend commercieel. Websites zijn er wel in overvloed, waarbij enkele er zelfs professioneel uitzien. Ouders gaven bovendien aan dat ze graag onder controle hadden wie er in hun achtertuin allemaal zit, dus geen vreemde mensen zomaar binnen laten. Verantwoordelijkheid De keten staan meestal op het terrein van de ouders, bijvoorbeeld in de achtertuin, in twee gevallen staat de keet niet op het terrein van een van de ouders van de keetbezoekers, maar op een braakliggend stuk land. In dit laatste geval dragen de jongeren zelf alle verantwoordelijkheid. Wanneer de keet op het terrein van een van de ouders staat zijn de ouders ook verantwoordelijk, maar wat er zich binnen afspeelt is vaak toch de verantwoordelijkheid van de jongeren zelf, zoals het bijhouden van een kas of de voorraad bier aanvullen. Alcohol Bij geen van de keten wordt er geld verdiend aan de alcohol. In iedere keet wordt bier gedronken, op één na volgens de ouders, waar de jongeren te jong zijn. Daarnaast wordt vaak ook fris en wijn gedronken, en af en toe wordt ook sterke drank genoemd. De kosten voor de drankjes worden in ruim driekwart van de keten (vier niet) door iedereen gedeeld. Daar hebben ze verschillende systemen voor bedacht: Zo is er bij een keet de regeling om beurt de ‘barman’ te zijn, die alles bijhoudt. Bij een ander hebben ze afgesproken dat iedereen om de beurt kratjes bier haalt of ieder haalt nieuw bier, wanneer hij/zij 24 biertjes heeft gedronken, ten slotte wordt ook vaak geld bij elkaar gelegd voor een nieuwe voorraad. De voorraad alcohol is ongeveer twee kratjes bier in de koelkast, meestal halen ze elk weekend weer nieuw. Afspraken en regelgeving De oudere generaties hebben geen regels met betrekking tot alcohol, daar vinden de ouders dat het hun eigen verantwoordelijkheid is, bij de jongere keetbezoekers wordt, volgens de ouders geen alcohol onder de 16 jaar toegestaan en in een enkel geval mogen (mochten) ze geen alcohol doordeweeks. Verder zijn er wel regels gesteld met betrekking tot overlast, zoals de muziek die niet te hard mag staan, geen bierflesjes rondslingeren en niet na het uitgaan weer terug naar de keet. Drug wordt ook niet toegestaan. Daarnaast willende ouders geen auto’s of brommers in de weg op hun terrein hebben staan. De meeste ouders zeggen ook controle te houden op wat er gebeurt door dat ze de jongeren vaak langs het huis zien komen. Zo ziet men wanneer ze te veel gedronken hebben. Ook is er sociale controle tussen de jongeren onderling. De Drank- en Horeca Wet is in enkele gevallen wel bekend door een horecaopleiding of de organisatie van evenementen. Echter door de ouders en jongeren werd telkens aangegeven dat deze wetgeving volgens hen niet van toepassing is, omdat ze geen commerciële organisatie zijn. De risico’s van alcohol zijn in veel gevallen bekend, hierbij wordt genoemd: alcohol onder de 16 jaar is verboden, niet met alcohol op achter het stuur en het kan tot hersenbeschadiging leiden bij alcoholgebruik onder de 20 jaar. De meeste geïnterviewden vinden over het algemeen niet dat deze risico’s op hen van toepassing zijn, omdat ze niet teveel drinken. Drugs In geen van de bezochte keten wordt drugs gebruikt volgens de ouders en jongeren. Een paar geïnterviewden geven aan dat drugsgebruik wel eens voorkomt of dat er in het verleden wel eens met drugs geëxperimenteerd is. In sommige gevallen betekende dit dat personennaar aanleiding van drugsincidenten niet meer tot de keet werden toegelaten. De vragen over het toestaan van drug en de verkoop werden door alle ouders elke keer met een duidelijke ‘nee’ beantwoord.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
12
Brandveiligheid Bijna in elke keet is ten minste één brandblusser aanwezig. Of deze ook zijn gekeurd en nog houdbaar zijn is vaak onduidelijk. In een enkel geval was er ook een blusdeken. Verder is de elektra in de meeste gevallen door een vakman aangelegd of door iemand die er handig mee is. Ook is er vaak sprake van een aparte stoppenkast in de keet. De versieringen aan de muren en plafonds zijn op één keet na niet geïmpregneerd. Als reden hiervoor wordt het meest genoemd dat er geen of weinig versiering is waardoor men het nut er niet van inziet. In twee gevallen was er een friteuse aanwezig. Bijna iedere keet heeft een koelkast en een muziekinstallatie (met computer). Als er wordt gegeten in de keet, wordt het vaak in huis gemaakt of besteld bij de pizzeria. Met betrekking tot de brandveiligheid is het tot slot van belang te vermelden dat er bijna nergens binnen gerookt mag worden. Netwerk In Drechterland zijn er veel contacten tussen de keten en ook met de horeca. Daarnaast kent iedereen elkaar van de kermis. Ook de meeste ouders kennen elkaar en zijn soms ook betrokken bij het reilen en zeilen van de keet van hun kinderen. Qua contacten met de politie, brandweer en/of gemeenten, is er niet veel te vermelden. De brandweer en de politie zijn bij een paar keten in Koggenland preventief langs geweest en bij een paar andere vanwege een gevaarlijke situaties, georganiseerde evenementen of bij overlastmeldingen. Buiten Drechterland is het netwerk tussen de keten en met de ouders minder groot. Klachten/overlast In de meeste gevallen is er weleens geklaagd voor de buren of de ouders zelf over lawaai, maar niemand zag dit als ernstig. Een keer werd de ‘overlast’ juist genoemd als preventie voor dieven die het op de omringende huizen hadden voorzien. Klachten over vandalisme en vernielingen zijn niet genoemd, wel werd gezegd dat jongeren uit de kroegen juist voor troep op de weg en lawaai zorgen. Bestemming/toekomst De ouders vinden allemaal dat zolang hun kinderen er behoefte aan hebben, de keet blijft bestaan. Mochten ze er toch geen behoefte meer aan hebben, dan komt het niet ter beschikking van andere jongeren, maar zal het eerder als opslagruimte of iets dergelijks worden gebruikt. Jeugdbeleid/Gemeente Gemeentelijk beleid is onbekend, maar de meeste vinden dat er geen bemoeienis vanuit de gemeente mag zijn. De hokken en keten vervullen een belangrijke (sociale) functie, die niet door de gemeente wordt/kan worden ingevuld. De ouders zijn bang dat de jongeren op straat gaan rondhangen en dat daar veel meer overlast door ontstaat, als de gemeente zou besluiten de keten te sluiten.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
13
Hoofdstuk 5: Conclusies In dit inventariserend onderzoek stonden de volgende twee vragen centraal: 1. Wat is de huidige situatie in de hokken en keten in West-Friesland? 5
2. Op basis van de indeling in drie soorten keten , welke soorten keten zijn er in West-Friesland? Naar aanleiding van de in Hoofdstuk 4 besproken bevindingen kunnen beide vragen beantwoord worden, gevolgd door bijbehorende conclusies. Onderzoeksvraag 1: Huidige situatie hokken en keten in West-Friesland In de bezochte keten in West-Friesland wordt alcohol gedronken, maar er worden geen drugs gebruikt door de bezoekers. Met betrekking tot de veiligheid in de keten is het beeld verdeeld, meestal zijn er een of meerdere brandblussers aanwezig. In enkele gevallen gebruiken ze een friteuse en de versiering/posters aan de muren zijn slechts bij één keet geïmpregneerd. Geen van de keten heeft een winstoogmerk en de bezoekers geven aan dat de sociale aspecten het belangrijkste zijn voor het bestaan van de keten. Onderzoeksvraag 2: Welke soorten keten zijn er in West-Friesland Op basis van de inventarisatie van de 16 bezochte keten in West-Friesland, kan een indeling worden gemaakt naar soort keet. De criteria zoals beschreven in de onderzoeksaanpak (Hoofdstuk 3) zijn gebruikt om de indeling te maken. Conclusie 1: Geen commerciële keten aangetroffen Allereerst zijn er geen commerciële keten te vinden tussen de bezochte keten. Alle keeteigenaren gaven aan dat hun keet uitsluitend toegankelijk is voor een vaste groep, waarbij af en toe een vriend/vriendin mee gaat, maar daar blijft het bij. Er wordt bij geen enkele keet op grootschalige wijze bier verkocht of via reclame publiek getrokken. Conclusie 2: Vier huiskamerketen Volgens onze bevindingen zijn er vier huiskamerketen (drie in Wervershoof en één in Drechterland). Het belangrijkste gehanteerde criterium hierbij is de manier van betalen. De alcohol wordt gratis verstrekt (door de eigenaar). Daarnaast is het kleinschalig en heeft het geen open karakter. Ouderlijk toezicht is hierbij niet van toepassing, omdat de bezoekers allen volwassen zijn (de meesten zelfs 50plus). Het gaat in deze gevallen om een verlenging van de huiskamer. De huiskamerketen zijn niet in strijd met de wetgeving. Conclusie 3: Twaalf buurtketen Ten slotte is het grootste deel (twaalf) van de bezochte keten in te delen in de categorie ‘buurtkeet’. Bij de keten die vallen in de categorie ‘buurtkeet’ is er sprake van deling van de kosten op verschillende manieren, maar er is géén sprake van een commercieel doel. Het gaat hier om viif keten in Drechterland, vier in Hoorn en drie in Koggenland. Drie (één in Hoorn en twee in Drechterland) van deze keten bestaan al langer (minstens 10 jaar) en de verwachting is dat deze nog lang zullen doorgaan, waardoor er sprake is van een blijvend karakter. Daarnaast lijkt het erop dat deze drie keten goed georganiseerd zijn. Een voorbeeld is dat iedereen om beurt een avond ‘barman’ is en bijhoudt hoeveel iedereen drinkt en ook de kas moet bijhouden. Echter er is geen sprake van winst en het blijft alleen toegankelijk voor de vaste groep mensen.
Conclusie 4: Niet alle gemeenten is sprake van keten In totaal zijn er drie gemeenten (Drechterland, Hoorn en Koggenland) waar buurtketen zitten op basis van deze inventarisatie, de zeven overige gemeenten in West-Friesland hebben geen hokken of keten óf alleen huiskamerketen (Wervershoof).
5
Zie verder hoofdstuk 2: Theoretisch kader. Hier wordt de keetindeling volgens STAP besproken.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
14
Bij de interpretatie van de resultaten dient echter rekening te worden gehouden met de gehanteerde onderzoeksmethoden. Met de gesprekken wilde de werkgroep (naast een beeld krijgen van de situatie) ook een eerste stap zetten in de totstandkoming van een inhoudelijke dialogen tussen gemeenten en keeteigenaren. Daarom is er is bewust voor gekozen de bezoeken aan de keten vooraf aan te kondigen bij de eigenaren. Deze aanpak brengt echter wel het risico met zich mee dat aantroffen situatie in hokken en keten niet helemaal overeenkomen met de wekelijkse gang van zaken in de hokken en keten en dat in sommige gevallen wellicht sprake is geweest van het geven van sociaal wenselijke antwoorden. De ge誰nterviewden waren vaak achterdochtig over de reden van het bezoek aan de keet. De hokken en keten zijn ten slotte vrij negatief in het nieuws gekomen. Het beeld wat tijdens het bezoek is gevormd bestaat uit twee delen: de daadwerkelijke fysieke keet en het verhaal van de eigenaar. Dit paste niet altijd even goed bij elkaar: bijvoorbeeld bij een keet waar werd gezegd dat er geen (sterke) drank werd gedronken, stonden toch flesjes daarvan bij het raam of boven de bar. Of er werd verteld dat en bij een andere keet iedereen welkom was, in plaats van alleen de vaste groep, zoals desbetreffende ouders aangaven.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
15
Hoofdstuk 6 Aanbevelingen Uit de inventarisatie is gekomen dat er in zeven gemeenten geen commerciële of buurtketen zijn, deze gemeenten kunnen hun beleid voor hokken en keten scherp stellen en de hokken en keten niet toestaan. Voor de drie overige gemeenten ligt het ingewikkelder. Daar zijn buurtketen die jarenlang gedoogd zijn. Deze keten kunnen worden getoetst en geconformeerd aan een regionaal beleidskader voor hokken en keten. Met de bestaande hokken en keten zullen ook afspraken gemaakt moeten worden over een ‘afbouwscenario’. 6.1 Commerciële keet Binnen de regio West-Friesland en Schagen is geen commerciële keet bekend. In het plan van aanpak: Jeugd en Alcohol in West-Friesland is aangegeven dat de commerciële keet niet zal worden toegestaan c.q. gedoogd. Aanbeveling 1: Bij ontdekking van commerciële keet direct tot sluiting overgaan!!! 6.2 Buurtkeet Omdat niet alle gemeenten binnen West-Friesland en Schagen op grond van deze en een eerdere inventarisatie een zogenaamde buurtkeet binnen hun gemeentegrens hebben, is het aan te bevelen om een zero tolerance–beleid te hanteren, waarbij nieuwe keten niet worden toegestaan. Voor de drie gemeenten waar wel buurtketen zijn geconstateerd op basis van de inventarisatie is het echter aan te bevelen om een regionaal (West-Friesland én Schagen) beleidskader voor buurtketen te hanteren. Het regionaal beleidskader zal gebaseerd moeten zijn op afspraken met ouders en de jongeren, maar wel met handhaving als stok achter de deur om die afspraken na te komen. Bij het schrijven van dit advies blijkt dat binnenkort ook van het ministerie van VWS richtlijnen komen voor gemeenten in relatie tot buurtketen. Hoewel de verwachting is dat deze richtlijnen niet veel zullen afwijken van onderstaande randvoorwaarden, lijkt het wenselijk om deze landelijke richtlijnen over te nemen. Regionaal beleidskader De basisdoelstelling va het regionaal beleidskader is om te komen tot een gezonde en veilige situatie in buurtketen. Derhalve dienen de buurtketen te voldoen aan de volgende minimale randvoorwaarden: 1. In buurtketen wordt aan jongeren onder de 16 jaar geen alcoholhoudende drank aangeboden c.q. genuttigd; 2. In buurtketen wordt niet doorgeschonken aan jongeren (16+) die in kennelijke staat van dronkenschap verkeren; 3. De voorraad alcoholhoudende drank moet beperkt en afgestemd zijn op een verantwoord gemiddeld gebruik; 4. De verkoop van alcohol aan derden is niet toegestaan; 5. Er wordt geen sterke drank geschonken; 6. Het gebruik van ovens, friteuses, openhaarden, etc. is niet toegestaan; 7. Er is minimaal 1 brandblusser, 1 verbanddoos in de buurtkeet aanwezig; 8. Er is sprake van minimaal één verantwoordelijk contactpersoon (liefst een ouder) die bij wantoestanden (geluidsoverlast, vandalisme, vechtpartijen, alcoholmisbruik, etc.) gepleegd c.q. veroorzaakt door de keetjongeren ter verantwoording kan worden geroepen; 9. Minimaal eens per jaar zal de buurtkeet worden gecontroleerd door de gemeente. Aanbeveling 2: De bestaande buurtkeet toetsen én conformeren aan het regionaal beleidskader!!! En geen nieuwe buurtketen meer toestaan!!! 6.3 Huiskamerkeet Uit deze inventarisatie blijkt dat er 4 huiskamerketen bekend zijn. Drie van deze keten worden niet of nauwelijks door jongeren bezocht. Nog even los van de juridische onmogelijkheden zijn de ouders van de jongeren in eerste aanleg verantwoordelijk voor het gedrag van hun kroost. Wel zijn de ouders en jongeren belangrijke doelgroep in het alcoholpreventiebeleid. Aangezien jongeren niet of nauwelijks doelgroep zijn van de huiskamerketen in Wervershoof, lijkt het niet wenselijk om hen nog verder mee te nemen in het project.
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
16
Aanbeveling 3: De huiskamerkeet niet (willen) reguleren, maar wel betrekken in de voorlichting van het alcoholpreventiebeleid!!! 6.4 Brochure Hokken en Keten De brochure heeft de ouders en opvoeders als voornaamste doelgroep. Het doel van de brochure is om ouders en opvoeders verder te informeren over het beleid dat in de regio gevoerd gaat worden. De informatiebrochure maakt duidelijk welke drie verschijningsvormen van hokken en keten te onder scheiden zijn, wiens verantwoordelijkheden waar liggen en welke hokken en keten zich niet verenigingen met het alcohol-matigings-, jeugd- en/of veiligheidsbeleid van de betrokken gemeente en derhalve niet (meer) getolereerd worden. Een actieve voorlichtingsrol van de GGD is hier van groot belang. Het Trimbos-instituut heeft voor Brabant een folder ontwikkeld. Deze folder kan als basis dienen. Aanbeveling 4: Een brochure hokken en keten voor ouders en jongeren!!! 6.5 Bijeenkomst Bij een actief keetbeleid is het zaak om goed te communiceren met de juiste betrokkenen: de keeteigenaren, de ouders, de jongeren en de jeugd- en handhavingorganisaties. Het verdient aanbeveling deze communicatie te starten met een informatieve centrale startbijeenkomst per gemeente. De uitnodiging voor de centrale bijeenkomst wordt breed verstuurd via o.a. de media, maar ook heel gericht op doelgroepen. Voor deze bijeenkomsten worden ook betrokken professionals uitgenodigd zoals het (jongeren) opbouwwerk en het jongerenwerk. De jongeren (en hun ouders) worden in een enthousiasmerende en informerende brief uitgenodigd om op de startbijeenkomst aanwezig te zijn. Aanbeveling 5: Per gemeente een bijeenkomst organiseren!!!
15-10-2009
Hokken en keten in West-Friesland
17