Over de kwaliteit van dorp en wijk by PRIMO nh

Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportag

Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provincia

Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktan

kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwalite

Over de kwaliteit van dorp en wijk

woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woon- e

leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgevin

Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Ho

land Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rappor

age Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provi

ciale Denktank kwaliteitRapportage woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage kwaliteit Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland v Rapportage Provincia Provinciale Denktank woonen leefomgeving Noord-Holland

Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktan

kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwalite

woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woon- e

leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgevin

Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Ho

land Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rappor

age Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provi

ciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktan

kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwalite

woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woon- e

leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgevin

Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Ho

land Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland v Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Ra

portage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportag

Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provincia

Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktan

kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwalite

woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woon- e

Over de kwaliteit van dorp en wijk Rapportage Provinciale Denktank kwaliteit woonen leefomgeving Noord-Holland

2009

over de kwaliteit van dor p en wi j k

inhoudsopgave 1. Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2. Een denktank, aanleiding en achtergrond .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3. Verkenning van het thema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 4. Dorpen en wijken van kwaliteit .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 5. Sociale vitaliteit en demografische ontwikkelingen .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 6. Samenvatting en conclusies .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 7. Aanbevelingen .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Bijlagen: I. De deelnemers van Denktank 2009.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 II. Informatie Provincie Noord-Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 III. Informatie over PRIMO nh.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 IV. Artikel Dorpenkrant nr. 9 (Primo nh, juni 2009).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1. inleiding De ‘kwaliteit van de woonen leefomgeving’ is een actueel en veel gebruikt begrip. Het komt in veel beleidsnota’s van gemeenten en corporaties voor en staat centraal in een groot aantal landelijke conferenties en publicaties. Wat wordt er precies onder verstaan? Wat vinden Noord-Hollandse gemeenten en corporaties van de woonen leefomgeving in hun provincie? Welke knelpunten spelen er en hoe kan dat samen met partners worden verbeterd? De Provincie Noord-Holland, sector Jeugd-Zorg-Welzijn (JZW), geeft in haar Kadernota Zorg & Welzijn *1) prioriteit aan de ondersteuning van gemeenten bij een integrale aanpak van de woonen leefomgeving. Daarbij kiest de Provincie nadrukkelijk voor een meer gebiedsgerichte benadering en maakt ze onderscheid tussen stad en platteland. Welke vraagstukken staan centraal anno 2009? En wat kan de rol van de provincie zijn bij de aanpak daarvan? In het eerste halfjaar van 2009 ontmoetten een tiental vertegenwoordigers van gemeenten, woningcorporaties en de Provincie Noord-Holland elkaar in een Denktank rond het thema ‘kwaliteit van de woonen leefomgeving’. In drie sessies verkenden zij samen de thematiek en werkten enkele onderwerpen verder uit met medewerking van de SEV *2). Dit rapport is een verkorte weergave van de inleidingen en de discussies in de Denktank. Ook geeft het enkele aanbevelingen voor provinciale projecten. Voorstellen die bij kunnen dragen aan de verbetering van ‘de kwaliteit van dorp en wijk’. En die, als ze worden gerealiseerd, kunnen rekenen op de steun van alle gesprekspartners van de Denktank. Wij danken de deelnemende gemeenten en corporaties heel hartelijk voor deze toezegging en voor hun inhoudelijke bijdrage aan de gesprekken.

Hillie van Netten, namens het projectteam van Provincie Noord-Holland (JZW) en PRIMOnh September 2009

*1) Kadernota Zorg & Welzijn 2009 - 2011, zie ook bijlage II *2) SEV: Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting 5

over de kwaliteit van dor p en wi j k

2. Een denktank, achtergrond en aanpak Achtergrond Goed wonen in een prettig leefbare en gezonde omgeving, is van vitaal belang voor ieder mens. Overheden en maatschappelijke organisaties besteden om die reden steeds meer aandacht aan de woonen leefomgeving van de burgers. Daarbij gaat het in de eerste plaats om de fysieke inrichting van buurt, dorp of wijk. Maar ook de sociaal-economische bedrijvigheid, de aanwezigheid van passende voorzieningen en de sociaal-culturele uitstraling van het gebied zijn van groot belang. Om dat te bereiken kiezen zowel gemeenten als provincies steeds vaker voor een integrale en gebiedsgerichte benadering. Ook maatschappelijke organisaties zoeken elkaar steeds meer op om hun activiteiten af te stemmen en samen aan de slag te gaan. Maar dat is makkelijk gezegd. In de praktijk van alle dag heeft het samen verbeteren van de woonen leefomgeving nog heel wat voeten in de aarde.

Het resultaat Tijdens de eerste verdiepende sessie in maart 2009 over ‘Dorpen en wijken van kwaliteit’ wordt al vrij snel duidelijk door welke onderwerpen de aanwezigen het meest worden geraakt en waaraan ze op provinciaal niveau graag verder zouden werken. Het hoogst scoort de zorg over de kwaliteit van de publieke buitenruimten in Noord-Holland. Dat leidt in de maanden daarna al meteen tot een concrete projectaanvraag voor de Stimuleringsregeling Maatschappelijke Ontwikkelingen. Maar ook andere knelpunten verdienen het om verder uitgewerkt te worden. Dat blijkt uit het verslag van de bijeenkomst over ‘Sociale vitaliteit en demografische ontwikkelingen’ (juni 2009). Voor de inhoud van de discussies over deze beide hoofdthema’s en de uitkomsten ervan verwijzen wij naar de hoofdstukken 3, 4 en 5.

Een Denktank Om meer inzicht te verwerven in deze thematiek en nieuwe ideeën te ontwikkelen wordt een provinciale Denktank opgezet. De deelnemers zijn een tiental, op persoonlijke titel gevraagde, vertegenwoordigers van gemeenten en woningcorporaties. Bestuurders en beleidsontwikkelaars die, elk vanuit hun eigen invalshoek, actief bezig zijn met de vitalisering van buurt, wijk, dorp, stad of regio. De gesprekspartners zijn uitgenodigd op basis van de beleidsvisie van hun organisatie en hun persoonlijke deskundigheid ten aanzien van het thema. (zie lijst deelnemers in bijlage I). En er moet snel en resultaat gericht gewerkt worden. Daarom wordt gekozen voor een kleine kring betrokken experts vanuit corporaties, gemeenten en provincie die twee à drie keer bijeen komen. De bijeenkomsten worden voorbereid door een projectteam, samengesteld uit beleidsmedewerkers van de sector Jeugd-Zorg-Welzijn van de Provincie Noord-Holland en drie bij de Denktank betrokken adviseurs van PRIMO nh. Deze laatsten verzorgen ook de procescoördinatie, de gespreksleiding en de rapportage van de Denktank. Verdieping inhoud Tijdens de eerste verkennende bijeenkomst blijkt al snel hoe breed het onderwerp is en hoe groot het aantal aspecten dat van invloed is op de kwaliteit van de woonen leefomgeving. De gezamenlijk gemaakte inventarisatie wordt geordend in subthema’s (zie hoofdstuk 3) en op basis daarvan wordt het programma van de tweede en derde sessie ingevuld. Het thema van de tweede bijeenkomst wordt ‘Dorpen en wijken van kwaliteit’. De inhoud van de derde wordt geformuleerd als ‘Sociale vitaliteit en demografische ontwikkelingen’ (zie hoofdstuk 4 en 5). Om tot een werkelijke verdieping van deze thema’s te kunnen komen en aan te haken bij actuele landelijke ontwikkelingen, wordt een vakdeskundige gevraagd voor een inhoudelijke aftrap. De keus valt op Radboud Engbersen, programmaregisseur leefomgeving bij de SEV (Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting).

over de kwaliteit van dor p en wi j k

3. Verkenning van het thema Als het gaat om de verbetering van een gebied worden sociale, culturele, fysieke en economische kenmerken vaak in één adem genoemd. Maar de vier domeinen hebben hun eigen invloed en dynamiek in het proces. Een goede balans is bepalend voor de kwaliteit. Hoe ziet die balans er uit? Wat zijn kwaliteitsbepalende factoren en wie bepaalt dat? Tijdens de eerste bijeenkomst van de Denktank op 19 januari 2009 wordt het thema nader verkend. Definities woonen leefkwaliteit: VROM: ‘Een hoogwaardige kwaliteit betekent dat mensen hun leefomgeving als herkenbaar, prettig, schoon en aantrekkelijk ervaren, zodat ze er graag wonen, werken en verblijven.’ (dossier omgevingskwaliteit). KEI kenniscentrum: ‘Leefkwaliteit is een combinatie van objectieve meting en beleving van bewoners en gebruikers over de fysieke, sociale, culturele, economisch en milieu- kenmerken van de woonen leefomgeving’. Wat bepaalt de kwaliteit van een gebied? Een inventarisatie onder de deelnemers van de Denktank levert een groot aantal richtinggevende uitspraken op over de kwaliteit van de woonen leefomgeving. Ze worden geordend in vier clusters. a. Gebiedsgerichte aanpak gaat altijd over mensen de mens centraal in het (stedenbouwkundig) ontwerp bewoners als vertrekpunt voor beleid bewoners als primaire dragers van de kwaliteit van de wijk ruimte voor inspraak en voor potentie aandacht sociale cohesie (‘vertrouwde vreemden’) gemengde wijk: demografisch, sociaal en cultureel (etnisch) en economisch de wijk als uitvalsbasis: ontwikkelingsperspectief bewoners b. Wonen gaat ook over de woonomgeving kwalitatief goede woningen beeldkwaliteit, duurzaamheid trots is een kernbegrip in de wijkaanpak differentiatie (in woningen) vermijden van onduidelijk tussenruimten aandacht publieke ruimten (verzorgd, veilig) veiligheid en toegankelijkheid (sociaal en fysiek) schoon, heel en veilig

c. Aanwezigheid van voldoende goede voorzieningen goede voorzieningen is inclusief openbaar vervoer ruimte en mogelijkheden voor ontmoeting en ontplooiing voldoende leefruimte kwetsbare groepen gebruikswaarde openbare ruimte verschil stad en platteland toekomstige ontwikkeling + expoitatie en beheer (korte en lange termijn) d. Wijkproblematiek te gecompliceerd voor standaardoplossingen een oplossing die niet aansluit bij het probleem werkt niet altijd een kwestie van samenhangende vraagstukken invloed direct belanghebbenden niet vergeten samenwerking burgers-gemeente-welzijn-zorg-corporatie voorwaarde evenveel aandacht voor proces als voor het resultaat verantwoordelijkheid van gemeenten in buurten en wijken

Het Debat Wie bepaalt de kwaliteit? In de definiëring van VROM en KEI valt op dat de bewoners maatgevend zijn voor de kwaliteit. Dat lijkt vanzelfsprekend maar roept ook discussie op. Een dergelijke definitie zegt eigenlijk niets. Dè bewoner bestaat niet, je kunt dus ook niet blindelings afgaan op de beoordeling van een groep zich manifesterende bewoners. Kijk bijvoorbeeld naar de uitslagen van het LEMON-onderzoek in de binnenstad van Amsterdam waar de bewoners hun wijk als ‘veilig’ omschrijven. Wat de één overlast noemt vindt een ander ‘reuring’. Ook blijkt dat in sommige wijken waar van alles mis is een groot aantal bewoners het met elkaar toch erg naar de zin heeft. Meerdere partijen Daarnaast wordt door de aanwezigen geconstateerd dat ‘er in de wijk altijd meer belangenpartijen zijn - zoals corporaties, gemeenten, middenstand en de toekomstige bewoners’. Zij kijken vanuit een ander perspectief naar de wijk. En kennen wellicht andere kwaliteitswaarden toe aan de (fysieke) kwaliteit van de woonomgeving en de uitstraling van dorp of wijk. Een probleem waar men tegenaan loopt is dat er minder te kiezen valt dan misschien wenselijk is. ‘Corporaties hebben de bewoners in feite niet zo veel keus te bieden. De mutatiegraad is vaak heel laag’. ‘Bovendien hebben de meeste bewoners minder geld te besteden dan ze zouden willen. Veel mensen wonen daarom toch niet op de plek waar ze dat het liefste willen’, aldus een van de gesprekspartners.

over de kwaliteit van dor p en wi j k

De wijk als ‘selfsupporting system’ Is een wijk of dorp te beschouwen als een zich zelfvoorzienend geheel? Daarover wordt in de Denktank verschillend gedacht. ‘Voor veel mensen is hun wijk of dorp slechts een uitvalsbasis. Ze winkelen, werken en recreëren ergens anders.’ ‘Maar’, zegt een ander, ‘de meeste ouderen boven de 70 en ook jonge kinderen zijn toch aangewezen op voorzieningen in hun directe leefomgeving’. Niet dat in alle dorpen en wijken ook alle voorzieningen nodig zijn, maar sommige accommodaties moeten direct in de buurt beschikbaar zijn voor ouderen en opgroeiende kinderen. Vooral als wordt uitgegaan van een beleid waarin ouderen zo lang mogelijk zelfstandig moeten kunnen blijven wonen. Hoewel dat niet voor elke oudere opgaat. Belangrijker is daarom in dit verband de vraag: ‘Hoe maak je mogelijk dat ouderen kunnen realiseren wat ze zelf willen?’ Het blijft altijd maatwerk. Samenwerking niet zonder regie Dat brengt het gesprek op het belang van samenwerking. ‘Ik wil af van die poolse landdagen waarop de indruk wordt gewekt dat iedereen over alles mag meepraten en meebeslissen’, aldus een van de gesprekspartners. ‘Zo gaat het in de praktijk niet. Er zijn altijd maar twee of drie partijen die sturing geven door beleid en/of door geld. Die moet je in de regierol zetten. Prima als iedereen zich er daarna mee wil bemoeien, maar benoem dan eerst welke rol iemand heeft.’ En dat wordt door de meeste aanwezigen gedeeld.

Aanbeveling Vanuit de groep wordt gepleit voor het monitoren van succesvolle voorbeelden en methodieken van projecten in Noord-Holland. Bijvoorbeeld op het terrein van bewonersparticipatie. Wat zijn de succes- en faalfactoren waar anderen wat van kunnen leren? ‘We zijn meesters in het bedenken van concepten, maar hebben we voldoende inzicht in wat in de praktijk echt werkt? Dat geldt ook voor dit onderwerp.’

over de kwaliteit van dor p en wi j k

4. Dorpen en wijken van kwaliteit De kwaliteitswaarde van dorpen en wijken wordt bepaald door een groot aantal indicatoren. In de vorige sessie werden er al een groot aantal genoemd. Bestaat er een ideale samenstelling? Een minimumpakket? Welke mogelijkheden hebben gemeenten, corporaties en maatschappelijke organisaties om de kwaliteit te verbeteren? Is er verschil tussen stad en platteland? En op welke thema’s zouden provinciale pilots kunnen worden uitgezet om de kwaliteit van dorpen en wijken in NoordHolland te verbeteren? Daarover gaat het in de bijeenkomst van 23 maart 2009.

Kwaliteit woon-en leefomgeving Noord-Hollandse Denktank Kwaliteit Woon-en Leefomgeving, Haarlem 23 maart 2009

wonen

• grofkorrelige menging (‘onder ons’) • open enclaves • levensloopbestendig wonen • partic./collectief opdrachtgeverschap • erfgoed wonen • klushuizen • kleinschaligheid in grotere gehelen

Inleiding Radboud Engbersen (SEV) Als uitgangspunt voor zijn lezing heeft Engbersen een schema gemaakt waarin hij (links) zeven ‘kwaliteitskenmerken van de woonomgeving’ benoemd door bewoners in beeld heeft gebracht. Rechts in het schema staan - in vijf gekleurde blokken – de belangrijkste elementen waarop je de kwaliteit van de leefomgeving zou moeten beoordelen. Indicatoren, niet alleen voor bewoners, maar ook voor beleidsmakers en onderzoekers. (zie handout Radboud, hiernaast) Toelichting bij het schema De kleurblokken hangen onderling samen. In de loop van de afgelopen jaren zijn er steeds verschuivingen geweest in wat mensen doorslaggevend vonden voor de kwaliteit van de woon-leefomgeving. Zoals bijvoorbeeld de sociaal-economische infrastructuur of de bewonersparticipatie. Hoewel daar op heel verschillende manieren mee omgegaan wordt. Net zoals een begrip als ‘sociale cohesie’ heel verschillend wordt ingevuld. Talja Blokland heeft in dat verband het begrip ‘publieke familiariteit’ geïntroduceerd. Op dit moment zijn ecologie en duurzaamheid in opkomst. Engbersen zegt dat het hierbij niet gaat om het incidenteel inzetten van een aantal losse onderdelen. Als je bezig bent met het verbeteren van de kwaliteit van de woonen leefomgeving is het van groot belang om dit schema in z’n geheel in ‘t achterhoofd te houden. ‘Een beleidsmaker moet zich er van bewust zijn dat het allemaal in elkaar grijpt’.

Kwaliteit woonen leefomgeving in wijken en dorpen

Kenmerken van kwaliteit: • sense of place (‘ik voel me thuis’) •sense of ownership (‘mijn’ wijk/dorp) • burgers denken mee (medezeggenschap) • burgers doen mee (‘civic participation’) • informele steunnetwerken/vrijwillige inzet • publieke familiariteit • sociale stijging (emancipatiemachine)

Publieke ruimte (parken, pleinen, plantsoenen, stoepen, winkelgebieden etc):

• inrichting (het ‘Otterplein’!) • programmering/ambiance • overgang: privé, collectief, openbaar • groen • sociale veiligheid

Sociaal-economische infrastructuur:

• onderwijs en opvang • zorg en extramuralisering • sport en recreatie • wijk/dorps-‘economie’

Cultuur/identiteit/landschap:

• genus loci, cultuurhistorie • translate the context • groter dan z’n bewoners: ambitieus, onderscheidend, ‘monumentaal’

Ecologie/landschap

• duurzaam bouwen en beheren • flexibiliteit en transformeerbaarheid • volkstuin, natuurspeeltuin, speelbos (scharrelkinderen) • landschappelijke acupunctuur

Radboud Engbersen (SEV) 12

over de kwaliteit van dor p en wi j k

Wonen De huidige studies over na-oorlogse wijken laten zien dat er in de meeste probleemwijken een veel te grote toestroom is geweest van mensen die onderaan de maatschappelijke ladder staan. De bevolking is niet heterogeen genoeg en dat maakt deze wijken kwetsbaar. Met het begrip ‘open enclaves’ wordt bedoeld dat kleine bevolkingsgroepen die onderling hecht zijn, wonen in een heterogene wijk, maar die wel (lichte) sociale contacten hebben met andere groepen. Niet hecht, maar net voldoende om een zekere binding te waarborgen. Onderwijzers en agenten zijn voorbeelden van beroepsgroepen die een stimulerende rol hebben binnen hun woonwijk. Onderwijzers houden in hun vrije tijd niet op onderwijzer te zijn. Ook mensen met een creatief beroep brengen bedrijvigheid in een verder monotone buurt. Publieke ruimte De publieke ruimte is momenteel een hot issue. De aandacht verschuift van grote openbare ruimtes naar kleine ruimtes, zoals pleintjes en brede stoepen voor buurtwinkelcentra. Spelende meisjes op een buurtplein zijn een sterke indicator voor de kwaliteit van de buitenruimte. Want meestal verdringen de jongens de meisjes. Dat zegt ook iets over de sociale veiligheid van de ruimte. Er is nog weinig bekend over de functie van buurtpleinen in steden en dorpspleinen in kleine kernen. In Rotterdam is men druk bezig met de programmering van pleinen, zodat er elk seizoen iets te doen is. Sociaal-economische infrastructuur Iedereen is momenteel op zoek naar de ideale combinatie van functies, onder andere in de zogenaamde multifunctionele accommodaties (MFA’s). Daar is inmiddels zo’n tien jaar ervaring mee. De bedoeling van de meeste MFA’s is om een kruisbestuiving teweeg te brengen tussen functies die voorheen apart waren georganiseerd. Om dat te bereiken is professionele ondersteuning nodig, want dat gaat meestal niet vanzelf. Cultuur Steeds meer mensen zoeken in hun woonomgeving naar waardevolle, karakteristieke kenmerken. Vaak kenmerken van vroeger. Vanuit het beleid is er meer aandacht voor gebouwen (of iets dergelijks) die een monumentstatus zouden kunnen krijgen. Er is een grote bereidheid onder bewoners om zich in te zetten voor het behoud van cultureel erfgoed. De aanwezigheid van kerkjes, stukjes landschap, oude gebouwen draagt eveneens bij aan het woongenot. Ecologie Duurzaam bouwen en beheren wordt steeds belangrijker. Evenals de aandacht voor de natuur en voor groen. Stadsbewoners zoeken steeds vaker het omliggende platteland op voor rust en ontspanning. Volkstuinen zijn enorm populair. Natuurspeeltuinen in trek zijn bij grote groepen mensen. Het besef dringt door dat het een groot verlies is als kinderen niets meer snappen van de natuur.

Debat Alle facetten tellen ‘Dit is een verhaal van ‘alles’. Moet het allemaal en is het allemaal even belangrijk?’ Engbersen: ‘In principe telt alles mee, maar elke soort buurt en elk schaalniveau vraagt wel om een eigen vertaling. Wat ik wil overbrengen is dat alle facetten meetellen. Houd het in je achterhoofd. Je bent als gemeente of corporatie spekkoper als je verbindingen kunt leggen tussen de verschillende blokken.’ Sociale samenhang mag nooit een afgedwongen verplichting zijn. Je hoeft niet bij iedereen op de koffie, maar het is wel belangrijk om andere bewoners niet als volslagen vreemden te zien, hun code te begrijpen. (begrip ‘publieke familiariteit’). Ook de wijze waarop participatie en medezeggenschap vorm krijgt hangt af van de achtergrond en de inzet van de betrokken bewoners. Leven in de brouwerij Zaanstad is bezig met diverse projecten voor levensloopbestendig wonen. Ouderen kunnen alleen zelfstandig thuis blijven wonen als er voldoende voorzieningen zijn in de buurt, zoals winkels. Die economische voorzieningen zijn van groot belang, dat geldt ook voor de plattelandsgemeenten. Als in een dorp de laatste winkel verdwijnt zakt de hele sociale infrastructuur in elkaar. Van andere economische activiteiten zoals ‘kantoor aan huis’ valt weinig effect op leefbaarheid te verwachten. Dat brengt geen ‘leven in de brouwerij’. ‘Wij hebben de ervaring dat de welgestelde senior het dorp weer verlaat, zodra hij zorgbehoeftig wordt’, aldus één van de deelnemers. Engbersen: ‘Er zijn ook mensen die om die reden pleiten voor een drie-generatie model. De mensen die in een dorp kantoorwerk aan huis hebben kunnen wel hun kinderen tussen de middag halen en brengen.’ Belemmerende bureaucratie Eén van de aanwezige corporaties vertelt hoe ‘op verschillende plekken wordt geprobeerd om in vrijkomende boerderijen nieuwe functies te stoppen. Een mooi idee, maar in de praktijk valt dit erg tegen, onder andere door de belemmerende bureaucratie.’ Een andere gesprekspartner reageert met: ‘We zijn met z’n allen schuldig aan deze situatie. We hebben onze eigen publieke ruimte kapot gemaakt door alles te verbieden. Er mag niets meer. Breek dat open, durf weer dingen toe te laten. Een dorp of stad heeft een centrale plek nodig voor ontmoeting en activiteiten.’ De sociale functie van publieke ruimten Sommige wijken en dorpen kennen van oudsher prachtige pleinen, die een heel sociale functie hebben voor de bewoners. Schagen is daarvan een goed voorbeeld, en een dorp als Midden-Beemster. Maar niet alle dorpen en wijken kennen dat soort publieke ruimten pleinen en niet alle corporaties hebben met pleinen te maken. Het hangt ook af van je woningbezit en de dichtheid ervan in een bepaald gebied. Tien jaar geleden kende Zaanstad al een inspirend 10-pleinenplan. Eén van de projecten was een skatebaan voor jongeren op een onduidelijke plek onder de A8. Nu is ook Albert Heijn er vlakbij gekomen en zit er nòg meer leven in. Extra aandacht voor pleinen en vergeten plekken loont.

over de kwaliteit van dor p en wi j k

Sociale controle werkt Het probleem van de publieke ruimten is niet alleen de exploitatie, maar ook het beheer en onderhoud en het toezicht. In de grotere, meer anonieme wijken is dat bijna niet te beheersen. Wat dat betreft heeft een kleine buurt of een dorp een groot voordeel. In Jisp staat het huis van het schoolhoofd naast de school, hij weet precies wie er op het schoolplein zijn en wie er niet horen. Deze sociale controle werkt perfect. In Alkmaar is Woonwaard actief bezig met drie pleinen. Onder andere een reeds bestaand plein in Alkmaarnoord, waar veel ellende is, juist doordat de huizen niet op het plein uitkijken en de sociale controle ontbreekt. Andere manier van kijken Een belangrijke vraag bij dit soort projecten is ‘Wie neemt het initiatief en wie heeft er geld voor over?’ Daarbij heb je altijd te maken met politieke prioriteiten, reeds bestaande situaties, vaste - niet zomaar te veranderen - regels en te weinig budget. Dat vereist creativiteit en vindingrijkheid en een andere manier van kijken voor gemeenten en corporaties. Zowel in de stad als op het platteland.

Aanbeveling De Denktank pleit er voor om de ervaringen met ‘publieke buitenruimten’ in Noord-Holland in beeld te brengen en om gemeenten, corporaties en andere maatschappelijke partners bijeen te brengen ten behoeve van een (gezamenlijke) verbeterde inrichting en exploitatie. Daarbij moet worden uitgegaan van zowel de brede sociale, als de fysieke en economische dimensies die eigen zijn aan dit soort publieke ruimten. Dit zou volgens de leden van de Denktank voor een duidelijke meerwaarde zorgen van de kwaliteit van de woonen leefomgeving in Noord-Holland. Daarnaast wordt het idee van de ‘open enclaves’ door enkele aanwezigen omarmd en wordt voorgesteld om dat verder uit te werken tot een project. (zie ook hoofdstuk 3).

over de kwaliteit van dor p en wi j k

5. Sociale vitaliteit en demografische ontwikkelingen De afgelopen decennia hebben we te maken met een sterk veranderende samenstelling van de bevolking. Dat geldt zowel in het dorp als in de stad. De trek van het dorp naar de stad zorgt voor een vergrijzing en in een aantal dorpen ook voor een sterk krimpende bevolking. In de stadswijken en in sommige plattelandsgebieden wonen steeds meer mensen van verschillende culturen en etnische achtergronden samen op één trap en in één straat. Ook in de dorpen ontstaat een nieuwe sociale dynamiek tussen nieuwkomers en reeds lang gevestigden. Andere dorpen en wijken worden juist eenzijdiger van bevolkingssamenstelling. Wat betekent dat voor de sociale vitaliteit van dorpen en wijken in Noord-Holland? Deze kwestie komt aan de orde in de bijeenkomst van 22 juni 2009. Inleiding Radboud Engbersen (SEV) Van alle tijden Bevolkingskrimp is van alle tijden en hoeft geen probleem te zijn. Het is niet te voorkomen en het helpt ook niet om allerlei maatregelen uit de kast te halen om te proberen dat proces terug te draaien. Belangrijker is om er met verbeeldingskracht en creativiteit op te antwoorden. Bijvoorbeeld door de ontwikkeling van multifunctionele accommodaties en brede scholen. Dat gebeurde ook lang geleden al bij het ontstaan van de eerste ‘winkel van sinkel’ op het platteland. In Nederland blijft de bevolking in z’n totaliteit nog groeien tot ongeveer 2040. Maar in een aantal regio’s is ondertussen al sprake van een flinke terugloop. De grootste krimp vindt in ons land plaats in Zeeuws-Vlaanderen, in Noord-Groningen en in delen van Friesland en Limburg. In Noord-Holland valt het nog wel mee, een enkele gemeente (bijvoorbeeld in ’t Gooi) uitgezonderd. (zie bijlage IV voor het artikel uit de Dorpenkrant nr. 9) Urbanisatiegolf Nederland heeft net als de rest van de wereld op dit moment te maken met een grote urbanisatiegolf. De grootste economische concentratie zit nou eenmaal in het stedelijk gebied. Dat brengt net als vroeger een trek van het platteland naar de stad met zich mee. Dat zul je als samenleving moeten accepteren en je op in moeten stellen. Veel zaken daarvan zijn oplosbaar. De extra verkeersdruk die het werken in de stad met zich meebrengt bijvoorbeeld, zou verminderd kunnen worden door de mogelijkheden van thuiswerken beter te benutten. Een belangrijk knelpunt is ook de – parallel aan deze ontwikkeling lopende - vermindering van het aantal voorzieningen. Dat is de laatste decennia met name op het platteland een bijna onomkeerbaar proces.

meer prioriteit dan het bouwen van industrieterreinen. Gemeenten die zich willen profileren schetsen niet alleen hun economische mogelijkheden, maar steeds vaker ook een landschappelijk en sociaal-cultureel perspectief. Op de gemeentelijke websites gaat het meer dan ooit over het specifieke cultuur-historisch erfgoed en de authenticiteit van het landschap. Verbrede landbouwactiviteiten Ook de aandacht voor verbrede landbouwactiviteiten is in dit plaatje een belangrijke component. Voorheen louter agrarische bedrijven kiezen nu voor eco-toerisme gericht op milieu en duurzaamheid of voor de sociale en cultuurhistorische waarden van het landschap. Deze laatste groep zet vaak in op de behoefte aan rust en ontspanning of zorg van de stedeling. ‘Dorps’ is niet meer truttig. De kleinschalige overzichtelijkheid ervan blijkt juist aantrekkelijk te zijn voor de romantische ‘trek naar buiten’ van een groot aantal middengroepen. Daar liggen voor dorpen en plattelandsgemeenten dan ook ontwikkelingskansen. Tips voor gemeenten en corporaties bij een krimpende bevolking: leidooi voor een regionele aanpak P Krimp is een regionaal verschijnsel en vraagt om een regionale, goed op elkaar afgestemde aanpak. Daarbij is het goed om je te realiseren dat - terwijl de bevolking afneemt - het aantal huishoudens groter wordt en dat ook de behoefte aan woningen nog steeds groeit. luit aan bij de realiteit en wees vindingrijk S Het heeft geen zin om te vechten tegen onomkeerbare maatschappelijke ontwikkelingen. Je kunt als gemeente of corporatie wel kijken hoe je daar zo inventief mogelijk mee omgaat. Daarbij speelt ook de sturing en regelgeving van de overheid een belangrijke rol. Hoe kun je die zo gunstig mogelijk maken? En hoe kan de provincie de gemeenten en de corporaties daarbij helpen? I nvesteer zo slim mogelijk Hoe kun je als gemeente zorgen dat er in de wijken en de dorpen nog enige bedrijvigheid behouden blijft? Bijvoorbeeld door sociaal-economische functies - gezondheid, kleine ondernemingen - naar de dorpen te brengen. Door thuiswerken te stimuleren en te faciliteren. Investeer in multifunctionele (sociaal-economische) accommodaties. Maar let op: niet alle functies zijn te combineren en je moet een voorziening ook nog kunnen beheren en exploiteren.

Relatie stad-platteland Door deze ontwikkelingen en de grotere mobiliteit van de bevolking is de relatie stad-platteland sterk veranderd. Steeds vaker wordt gesproken over het platteland als ‘de tuinen van Nederland’. De plek waar de stedeling tot rust komt en kan recreëren. Toerisme is in korte tijd een belangrijk economisch product geworden van dit soort gebieden. Investeren in de schoonheid en de aantrekkelijkheid van het landschap krijgt dan opeens 16

over de kwaliteit van dor p en wi j k

ebruik de kracht van de lokale gemeenschappen G Houd rekening met de (soort) bevolking die je hebt in dorp of wijk en betrek ze bij de ontwikkeling van de plannen voor het gebied. Niet iedere seniorengroep is hetzelfde in z’n verwachtingen en mogelijkheden. Gebruik daarbij de kracht en de vindingrijkheid van de bewoners en de lokaal aanwezige netwerken en organisaties. Creëer verschillende soorten woonmilieus Daarnaast lijkt het steeds meer de moeite waard om te experimenteren met de ontwikkeling van verschillende soorten woonmilieus in dorpen en woonwijken. Niet iedereen laat zich aanspreken door de gemiddelde gezinswoning. Dat geldt zowel voor dorpen als voor de stadswijken. Welk type woonconsument wil je aantrekken? Welke voorzieningen passen daarbij?

Debat De trek naar buiten Die ‘romantische trek naar buiten’ is volgens de deelnemers ook een gevaar. In de mooie dorpen, zoals bijvoorbeeld Twisk, hebben zich de afgelopen decennia al heel wat mensen uit de steden gevestigd. Die hebben toch een ander soort betrokkenheid bij het dorp. Sommigen zijn er alleen de weekenden en doen hun boodschappen elders. Anderen, die er de hele week wonen, verwachten dezelfde voorzieningen als in de stad, maar willen het dorp tegelijkertijd graag zo houden als ze het aantroffen. Dat levert vaak spanningen op. Het maakt ook verschil hoe bewust mensen kiezen voor zo’n dorpsgemeenschap. (zie ook publicaties sociaalgeograaf Frans Thissen). Stad en platteland Het is duidelijk dat demografische ontwikkelingen - in ’t bijzonder een verschijnsel als krimp - en het niveau van sociaal-economische voorzieningen niet los van elkaar zijn te zien. Maar het heeft op verschillende plekken een eigen dynamiek. De thematiek van de dorpen en stadwijken is in dit opzicht vergelijkbaar. Ook in de steden verandert de samenstelling van de bevolking snel en verdwijnen er voorzieningen. De wijze waarop het zich voor doet heeft alles te maken met de maatschappelijke achtergronden en de ligging van stad of dorp. In perifere streken (bijvoorbeeld een stad als Den Helder) is de problematiek anders dan in een kleine kern even buiten Amsterdam en ook weer anders in een voor toeristen aantrekkelijk gebied. Je zult krimp altijd in een regionale context moeten plaatsen en in de regio gezamenlijk naar oplossingen moeten zoeken. Samenstelling bevolking De eenzijdige samenstelling van de bevolking kan soms een knelpunt zijn, bijvoorbeeld die in een VINEX-wijk. ‘Moet je je er in zo’n wijk maar bij neerleggen dat er alleen maar jonge gezinnen wonen? Of zijn er manieren waarop je die eenzijdigheid kunt doorbreken?’ Het ‘mengen’ van bevolkingsgroepen en daarmee het doorbreken van homogeniteit is een belangrijk thema in de volkshuisvesting. Bijvoorbeeld door extra te bouwen voor jongeren in combinatie met - voor deze leeftijdsgroep aantrekkelijke - voorzieningen. Of - zoals in de wijk Weidevenne in Purmerend - waar corporaties en zorgaanbieders in overleg met de gemeente sàmen woonzorglocaties bouwen.

Nieuwe woonmilieu’s De samenstelling van de bevolking kan ook veranderd worden door nieuwe woonmilieus te creëren. Bijvoorbeeld door het aantrekken en extra faciliteren van creatieve ondernemers en van ‘zelfstandigen zonder personeel’ op verschillende terreinen. Ook al voegt zo’n bureau niet direct iets toe aan de lokale economie en doen de bewoners hun boodschappen elders. Ze brengen er wel hun kinderen naar school, gebruiken de aanwezige basisvoorzieningen en kunnen een frisse invloed hebben op de sociale infrastructuur. In dit verband wordt een pleidooi gehouden voor experimenten met ‘open enclaves’. Een mooi voorbeeld hiervan lijkt ook Oterleek (Schermer), waar de Wooncompagnie samen met ‘Warm Thuis’ een boerderij inricht voor dementerende ouderen. ‘In het dorp stond men er eerst argwanend tegenover, maar inmiddels wordt het project geaccepteerd. Het is goed mogelijk dat zo’n project mettertijd een toegevoegde waarde krijgt voor de lokale gemeenschap.’ Economische krimp West-Friesland kent net als andere regio’s het probleem van de wegtrekkende jongeren. Daarbij gaat het vooral om degenen die elders een hogere opleiding volgen en niet meer terugkomen in de eigen streek. Omdat er daar onvoldoende banen zijn of omdat het wonen in de grote stad hen beter bevalt. ‘Het aantrekken van nieuwe bedrijven is niet altijd voldoende om dat soort werkplekken te creëren. Vaak nemen die hun eigen gespecialiseerde personeel mee. En door de internationalisering van sommige grote bedrijven trekken ze ook weer gauw weg. Op dat soort processen heb je als overheid weinig grip.’ In de praktijk blijkt dat nieuwe ideeën niet zo eenvoudig te realiseren zijn. Steeds wisselende lokale politieke verhoudingen werken daar evenmin aan mee. Extra stimuleringsgeld van de provincie - zoals bijvoorbeeld die van de WWZ-pilots - kan net dat doorslaggevende duwtje geven. Concentraties van voorzieningen Van welke prognoses ga je uit bij gebiedsontwikkeling? In het noorden van Noord-Holland blijkt het heel moeilijk om een aantal vacatures vervuld te krijgen. Er is onvoldoende arbeidspotentiëel. Hoe krijg je de mensen die je nodig hebt daar naar toe? Het aanbieden van een baan in combinatie met een huis kan soms helpen. Bovendien gaat het niet alleen om het stimuleren van nieuw ondernemersschap, maar ook om de komst van nieuwe – hogere - opleidingen en de kwaliteit van voorzieningen. De meer verstedelijkte gebieden in het platteland zouden in dat verband nog meer gestimuleerd kunnen worden om hun onderwijsen cultuuraanbod te verbeteren. Niet alleen voor de eigen bewoners, maar ook voor die van de regio. Ademende stad Wat je steeds meer ziet is dat een gemeente ‘de kwaliteit van het eigen gebied’ beter leert benutten. Den Helder bijvoorbeeld maakt volgens een van de gesprekspartners nog veel te weinig gebruik van haar cultuur-historisch erfgoed en de gunstige ligging ten opzichte van de zee en het eiland Texel. ‘Misschien moet er ook wel wat minder dogmatisch omgegaan worden met de feitelijke bevolkingsomvang. In de zomer is Den Helder een heel andere stad dan in de winter. Dat is niet alleen maar negatief en biedt ook extra mogelijkheden.’ De ‘ademende stad’ als beleidsuitgangspunt.

over de kwaliteit van dor p en wi j k

Positieve en negatieve reuring Er zit volgens sommige deelnemers een ‘ingebouwde tegenstelling in de cultuur van het platteland’. Naast de door Engbersen genoemde vindingrijkheid zie je ook een grote mate van conservatisme bij bestuurders en beleidsmakers. Die vindingrijkheid is er wel, maar richt zich vooral op overleven en veel minder op creatieve ontwikkeling. Die komt meestal van enkelingen, vaak degenen die van elders komen. Menging van oude en nieuwe bewoners kan problematisch zijn, het daagt ook creativiteit uit. Het kan zowel positieve als negatieve reuring opleveren. Weten stedelingen wel waar ze aan beginnen als ze kiezen voor het wonen in een dorpse omgeving? Hoe ga je daar mee om als lokale overheid, als corporatie? Is dat te sturen? Ymere houdt zich actief bezig met deze discussie en is in dit verband met een nieuw experiment gestart. Daarin worden selectiecriteria ontwikkeld voor instromers in het dorp Rijssenhout (Haarlemmermeer) en krijgen de stedelingen die naar dit dorp willen verhuizen extra informatie over de consequenties van hun stap. Regionale woonvisie De andere aanwezige corporaties kennen geen ballotage, maar kijken wel kritisch naar wie er komen wonen. Er wordt in veel gemeenten voorrang gegeven aan eigen inwoners. Dat komt dan niet voort uit een formele woonvisie, maar is een afspraak tussen de betreffende gemeente en de betrokken corporatie. Ook op dat gebied zou meer regionaal moeten worden ontwikkeld. De corporaties en gemeenten in WestFriesland hebben op aandringen van de Provincie indertijd een regionale woonvisie gemaakt. Maar deze gaat toch vooral over aantallen woningen per gemeente en nog weinig over breed gedragen beleidskeuzen voor de toekomst. In zo’n gezamenlijk beleidsstuk zou bijvoorbeeld meer aandacht gegeven kunnen worden aan afstemming van woonzorgprojecten en bouwen voor jeugd. Dat het bouwen van specifieke starterswoningen zou helpen is volgens de aanwezige corporaties een mythe. ‘Het probleem van de woningmarkt is dat er te weinig woningen zijn en dat er onvoldoende doorstroming is. Dààr moet aan worden gewerkt, bijvoorbeeld door meer voor senioren te bouwen.’

Aanbevelingen De Denktank pleit voor een goed op elkaar afgestemd regionaal woonbeleid, uitgaand van de toekomstige demografische ontwikkelingen én van de sociaal-economische perspectieven van een gebied. Daartoe zou in één of meer regio’s een proefproject kunnen worden uitgezet. Belangrijk is dat er breder wordt gekeken dan volkshuisvesting alleen. En dat ook een vertegenwoordiging van het bedrijfsleven, het onderwijs en de sociale en culturele partners wordt betrokken. De Provincie zou in dat proces een (project)stimulerende en ondersteunende rol kunnen spelen. De Denktank stelt voor om meer aandacht te geven aan ‘alternatieve woonvormen’ en ‘creatieve open enclaves’. De leden van de Denktank zien deze als een impuls om de diversiteit in de bevolkingssamenstelling en daarmee ook de crativiteit van een dorp of wijk te vergroten. Voor dat soort initiatieven is soms een verruiming nodig van bestaande regels. Het voorstel is om de in Noord-Holland aanwezige ervaringen (positieve en negatieve) te inventariseren; succesvolle pilots te verzamelen en te beschrijven. Daarbij zou extra aandacht moeten worden gegeven aan de relatie stad en platteland en wat zij van elkaar kunnen leren.

Creatieve oplossingen Ook in dit opzicht is vindingrijkheid van groot belang, zo vinden de aanwezigen. Meer ruimte voor alternatieve oplossingen, het faciliteren van creatieve ondernemers en innovatieve projecten. Misschien zelfs regelvrije zones? Bijvoorbeeld experimenten waarbij studenten een woning krijgen aangeboden en in ruil daarvoor vrijwilligerswerk verrichten. Een voorbeeld is ook de prefab-woningen die tijdelijk op een erf kunnen worden gezet zodat makkelijker mantelzorg kan worden verleend. Of een woning waarbij één huurder een oogje in ’t zeil houdt ten behoeve van een aantal kwetsbare ouderen (Thomashuizen). Dat principe wordt ook gebruikt in projecten voor zelfstandig wonende gehandicapten. Woonwaard wil starten met het bouwen van ‘kangeroewoningen’. Pré Wonen bouwde daar een aantal jaren geleden al enkele van, onder andere in Beverwijk. Maar het blijkt toch niet zo makkelijk om die woningen goed bewoond te krijgen. Vanuit vergelijkbare idealen ondersteunt Het Grootslag het project seniores priores, zodat ouderen in Westwoud zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen.

over de kwaliteit van dor p en wi j k

6. Samenvatting en conclusies a. Verkenning: Wat is woonen leefkwaliteit? In de eerste bijeenkomst (januari 2009)van de Denktank wordt gesproken over de factoren die de kwaliteit van de woonen leefomgeving bepalen. De gesprekspartners noemen een groot aantal voor hen belangrijk factoren die bepalend zijn voor deze kwaliteit. Ze worden geordend in vier richtinggevende uitspraken:

huidige kwaliteit van deze buitenruimten in dorpen en steden van Noord-Holland. Een probleem waar heel veel gemeenten en corporaties mee worstelen en dat ook in de landelijke kring van fysiek en sociaal deskundigen steeds meer aandacht krijgt. (Zie aanbeveling 2)

c. Naar een regionale aanpak van krimp ebiedsgerichte aanpak gaat altijd over mensen G Wonen gaat ook over de woonomgeving Aanwezigheid van voldoende goede voorzieningen Wijkproblematiek te gecompliceerd voor standaardoplossingen Lastiger is het om aan te geven wie uiteindelijk de kwaliteit van de woonen leefomgeving bepaalt. De reacties van de huidige bewoners zijn daarbij een belangrijke graadmeter. Maar die kunnen onderling nogal eens verschillen en zijn afhankelijk van persoonlijke wensen en leefsituatie. Bovendien zijn er meer belangenpartijen betrokken bij de ontwikkeling van de wijk en gaat het niet alleen om het nu, maar ook om perspectief voor de toekomst. Een ander thema dat wordt uitgediept is ‘de wijk als selfsupporting system’. Dat kan een zinvol uitgangspunt zijn bij de inrichting van een wijk. Maar geldt toch het meest voor specifieke zorg-afhankelijk en minder mobiele groepen. Naar aanleiding van dit voorbeeld wordt gesproken over het belang van uitwisseling van methodieken en het monitoren van innovatieve (woon)projecten. Wat zijn de succes- en faalfactoren? ‘We zijn meesters in het bedenken van concepten, maar hebben we voldoende inzicht in wat in de praktijk echt werkt?’, aldus één van de gesprekspartners. (Zie aanbeveling 1)

b. Dorpen en wijken van kwaliteit In de tweede bijeenkomst (maart 2009) staan de ‘kwaliteitskenmerken van de woonomgeving’ centraal. Ze worden ingebracht door Radboud Engbersen van de SEV (Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting). Achtereenvolgens komen ‘wonen, publieke ruimte, sociaal-economische infrastructuur, cultuur en ecologieduurzaamheid’ aan de orde. Belangrijk is de samenhang van deze kenmerken. In de loop van de jaren zijn er verschuivingen geweest in belangrijkheid. Maar volgens Engbersen doen ze allemaal mee bij de ontwikkeling en verbetering van kwaliteit. Wel heeft elk dorp, elke wijk z’n eigen accenten. Dit is afhankelijk van de situatie ter plekke, de leefstijl van de bevolking en het schaalniveau van het gebied. Belangrijkste gespreksthema in deze bijeenkomst zijn de publieke buitenruimten, de kleine parken en pleinen, verwaarloosde groenstroken en vergeten hangplekken. De leden van de Denktank uiten hun zorg over de

De derde bijeenkomst (juni 2009) brengt een aantal belangrijke kwesties naar voren op het thema demografische ontwikkelingen. Ook op dit thema geeft Radboud Engbersen een inhoudelijke aftrap. De meest aandacht gaat deze keer uit naar de oorzaken en de consequenties van een krimpende bevolking. Krimp is van alle tijden en hoeft geen paniek te veroorzaken. Nederland heeft net als de rest van de wereld op dit moment te maken met een grote urbanisatiegolf. De grootste economische bedrijvigheid zit in de grote steden en daar trekt de bevolking dus ook naar toe. Het platteland wordt steeds meer een plek waar de stedeling tot rust kan komen. Volgens Engbersen zullen we als samenleving deze ontwikkeling moeten accepteren en er mee om moeten leren gaan. In Noord-Holland valt de krimp overigens nog al mee (zie bijlage Dorpenkrant). Maar het is toch van belang om bijtijds het gesprek te voeren en creatieve oplossingen te vinden. Zowel van de inleider als van de gesprekspartners aan tafel komen een aantal heel concrete tips om met dit algemeen erkende probleem om te gaan. Uit deze bijeenkomst komen twee aanbevelingen voor projecten. (Zie aanbeveling 3 en aanbeveling 4)

d. Evaluatie van de Denktank 2009 Aan het eind van de derde en laatste bijeenkomst blijkt dat de aanwezigen de Denktank Kwaliteit Woon-en leefomgeving 2009 overwegend positief waarderen. Men vond de serie gesprekken over het algemeen informatief en inspirerend. De bijeenkomsten waren goed georganiseerd. De bijdrage van de gesprekspartners, elk vanuit hun eigen invalshoek, waren zeer zinvol. En de vakinhoudelijke inbreng van de SEV was een goede aanvulling. De keuze die aan het begin van het traject werd gemaakt voor een kleine selecte groep vakdeskundigen bleek in de praktijk een juiste te zijn. Een groep van een dergelijke omvang (12 mensen) met experts uit een niet al te brede kring is volgens de deelnemers zeer aan te bevelen bij het organiseren van eventuele nieuwe Denktanks. ‘Je komt met elkaar dan sneller tot een meer inhoudelijke verdieping’. De deelnemers spreken daarnaast hun waardering uit voor het feit dat er zo snel al een heel concreet projectvoorstel uit de bijeenkomsten kwam. ‘Dan levert zo’n Denktank ook echt iets op!’ 20

over de kwaliteit van dor p en wi j k

7. aanbevelingen Tijdens de bijeenkomsten van de Denktank 2009 worden een aantal concrete aanbevelingen gedaan. In dit hoofdstuk staan ze op een rij. Voor de achterliggende discussie en toelichting verwijzen we naar de verslagen van de gesprekken in voorgaande hoofdstukken. Aanbeveling 1: De Denktank pleit voor het monitoren van succesvolle voorbeelden en methodieken van projecten in Noord-Holland. Bijvoorbeeld op het terrein van bewonersparticipatie. Maar ook op het gebied van andere innovatieve (woon)projecten kan van elkaar worden geleerd. Wat zijn de succes- en faalfactoren waar anderen wat van kunnen leren? (zie hoofdstuk 3) Aanbeveling 2: De Denktank pleit er voor om de ervaringen met ‘publieke buitenruimten’ in Noord-Holland in beeld te brengen en om gemeenten, corporaties en andere maatschappelijke partners bijeen te brengen ten behoeve van een (gezamenlijke) verbeterde inrichting en exploitatie. Daarbij moet worden uitgegaan van zowel de brede sociale, als de fysieke en economische dimensies die eigen zijn aan dit soort publieke ruimten. Dit zorgt volgens de leden van de Denktank voor een duidelijke meerwaarde van de kwaliteit van de woonen leefomgeving in Noord-Holland.*) (zie hoofdstuk 4) Aanbeveling 3: De Denktank pleit voor een goed op elkaar afgestemd regionaal woonbeleid, uitgaand van de toekomstige demografische ontwikkelingen én van de sociaal-economische perspectieven van een gebied. Daartoe zou in één of meer regio’s een proefproject kunnen worden uitgezet. Belangrijk is dat er breder wordt gekeken dan volkshuisvesting alleen en dat ook een vertegenwoordiging van het bedrijfsleven, onderwijs en de sociale en culturele partners wordt betrokken. De Provincie zou in dat proces een (project)stimulerende en ondersteunende rol kunnen spelen. (zie hoofdstuk 5) Aanbeveling 4: De Denktank stelt voor om meer aandacht te geven aan ‘alternatieve woonvormen’ en ‘creatieve open enclaves’. De leden van de Denktank zien deze als een impuls om de diversiteit in de bevolkingssamenstelling en daarmee ook de creativiteit van een dorp of wijk te vergroten. Voor dat soort initiatieven is soms een verruiming nodig van bestaande regels. Het voorstel is om de in Noord-Holland aanwezige ervaringen (positieve en negatieve) te inventariseren; succesvolle pilots te verzamelen en te beschrijven. Daarbij moet extra aandacht worden gegeven aan de relatie stad en platteland en wat zij van elkaar kunnen leren. (zie hoofdstuk 5)

*) Inmiddels ingediend bij SMO als project ‘Buitenruimten binnenboord’ (mei 2009) met steun van alle leden van de Denktank en gehonoreerd (september 2009)

Bijlagen I. Deelnemers Denktank II. Informatie Provincie Noord-Holland III. Informatie PRIMO nh IV. Artikel Dorpenkrant nr. 9 (Primo nh, juni 2009)

over de kwaliteit van dor p en wi j k

Bijlage I. Deelnemers denktank Deelnemers Provinciale Denktank Kwaliteit woonen leefomgeving 2009 Naam

Functie

Corrie Noom

Wethouder Zaanstad tbv. maatsch.ondersteuning en welzijn, jeugd en coörd. Grotestedenbeleid

Bert van Elswijk

Beleidsmedewerker gemeente Stede Broec

Willem Stam

Gemeente Den Helder projectleider Brede gebiedsontwikkeling. Voorzitter LPB (land. netwerkorg. ambtenaren tbv. wijkaanpak)

Rina van Rooij

Vestigingsmanager Wooncompagnie mn. woningbezit in kleine kernen

Pierre Sponselee

Directeur Woonwaard Noord-Kennemerland (o.a. Alkmaar en Heerhugowaard)

Hans Kröger

Directeur Het Grootslag (ca 2400 woningen in Andijk, Drechterland en Wervershoof)

Albert Laterveer

Stafmedewerker Pré Wonen (15.000 woningen in Midden en Zuid-Kennemerland)

Fred de Ruyter (dir.) Daniela Wullers Popko van Meekeren

Ymere Actief in de noordvleugel van de Randstad. Deelnemers zijn de Directeur Wonen en stafmedewerkers. Zij wisselden elkaar af in de gesprekken.

Marjolijn Geirnaert

Beleidsmedewerker Provincie NH (JWZ)

Mira Heesakkers

Beleidsmedewerker Provincie NH (JWZ)

Elli Izeboud (alleen de 3e keer)

Beleidsmedewerker Provincie NH (JWZ)

Els Diepenmaat

Senior adviseur PRIMO nh wijkontwikkeling ,leefbaarheid en bewonersparticipatie, vitaal wonen

Luc Overman

Senior adviseur PRIMO nh plattelandsontwikkeling / vitaal wonen

Radboud Engbersen

Programmaregisseur leefbaarheid bij de SEV en spreker 2e en 3e bijeenkomst

Hillie van Netten (gespreksleider)

Senior adviseur PRIMO nh wijkontwikkeling / regionaal sociaal beleid en vitaal wonen

over de kwaliteit van dor p en wi j k

Bijlage II. Informatie Provincie Noord-Holland Provinciaal beleid Zorg & Welzijn ‘Meedoen in Noord-Holland’ is de titel van het nieuwe beleidskader Zorg & Welzijn voor de jaren 2009-2012 van de Provincie Noord-Holland. Tijdens de eerste bijeenkomst van de Denktank Kwaliteit Woon- en Leefomgeving geven de beleidsmedewerkers van de afdeling Jeugd, Welzijn, Zorg (JWZ) informatie over dit nieuwe beleidskader. Daarbij wordt specifiek ingegaan op de overeenkomsten en de verschillen ten opzichte van het vorige beleidskader. (Het beleidskader is te downloaden op www.noord-holland.nl) Van oudsher heeft de provincie meer te maken met beleid op het platteland dan in de steden. Bestaand beleid voor mantelzorg, huiselijk geweld en wonen-welzijn-zorg wordt in dit nieuwe beleidskader gecontinueerd. Nieuw in het beleidskader 2009-2012 is dat er een programma Vitaal Wonen is gekomen, waarin de zorg om leefbaarheid wordt gecombineerd met aandacht voor de huisvesting van zwakke groepen. In dit programma is ook het bestaande WWZ-beleid opgenomen. Ook nieuw is dat de Provincie veel meer wil stimuleren dat kennis wordt gedeeld. Daarvoor noemt de Provincie vijf instrumenten: expertpanels (bijvoorbeeld over kindvriendelijke wijken) expertpools (het uitruilen van specialisten onder beroepsorganisates) kenniskringen (bijvoorbeeld over WWZ) kenniscentra / aparte websites (bijvoorbeeld over de WMO) werkplaatsen (het inschakelen van onderwijsinstellingen bij pilots; bijv Sint Pancras) Nieuwe is ook de uitvoeringsregeling multifunctionele gebouwen, waarin de bestaande regelingen voor wijksteunpunten, multifunctionele accommodaties en dorpswinkels gecombineerd zijn. Tijdens de bijeenkomst op 23 maart 2009 worden de leden van de Denktank geïnformeerd over twee nieuwe uitvoeringsregelingen van de Provincie NH, aanvullend op het in januari gepresenteerde beleidskader. Het gaat om: 1. Stimulering maatschappelijke ontwikkelingen. Die regeling is bewust heel breed. De regeling moet toepasbaar zijn voor allerlei problemen die de provincie nu niet voorzien heeft. Het is een tendersysteem. De eerste inschrijvingstermijn is 31 mei. 2. De regeling ‘WWZ-breed’. Het is een soort verlenging van het huidige WWZ-beleid. Van deze regeling is nog geen officiële presentatie. Deze regeling is niet alleen voor sociale, maar ook voor fysieke projecten. Er ligt voor dit onderwerp een gigantische bouwopgave. Informatie Mira Heesakkers en Marjolijn Geirnaert, beleidsmedewerkers Jeugd-Zorg-Welzijn, Provincie Noord-Holland (jan-mrt 2009)

over de kwaliteit van dor p en wi j k

Bijlage III. Informatie Primo nh PRIMO nh, centrum voor maatschappelijke ontwikkeling PRIMO nh is een onafhankelijke organisatie voor sociaal beleid. De circa 70 medewerkers zijn actief voor de provincie Noord-Holland, gemeenten, ministeries, fondsen en maatschappelijke organisaties. PRIMO nh onderzoekt, informeert, begeleidt en verspreidt kennis. Schriftelijk, digitaal of via cursus en training. PRIMO nh is actief op het terrein van: jeugd, de wmo, wonen, welzijn en zorg, stedelijke - en plattelandsvernieuwing, actief burgerschap en diversiteit. PRIMO nh heeft een aantal prestatieafspraken met de provincie Noord-Holland ten behoeve van de uitvoering van haar beleid 2009-2012. De Denktank is onderdeel van het project Kwaliteit Woon- en Leefomgeving, 2009. Projectleider mevrouw Els Diepenmaat Meer informatie www.primo-nh.nl (klik door naar dossier â&#x20AC;&#x2122;Dorpen en plattelandâ&#x20AC;&#x2122;). PRIMO nh Postbus 106, 1440 AC Purmerend, centrum voor maatschappelijke ontwikkeling in Noord-Holland. Telefoon: 0299 418700, fax 0299 418799 E-mail: servicepunt@primo-nh.nl Internet: www.primo-nh.nl Meer informatie Voor meer informatie kunt u terecht bij Hillie van Netten, e-mail: hvannetten@primo-nh.nl en Els Diepenmaat, e-mail: ediepenmaat@primo-nh.nl

over de kwaliteit van dor p en wi j k

Bijlagen IV. artikel dorpenkrant nr. 9 (primo nh, juni 2009) Tussen 2020 en 2030 zal in Nederland de bevolkingsgroei vrijwel tot stilstand komen. Demografen verwachten dat het aantal inwoners in die periode hier en daar nog heel langzaam toeneemt, terwijl er ook regio’s zijn waar de bevolkingsomvang daalt. In sommige regio’s zoals Groningen, Friesland en Zuid-Limburg krimpt de bevolking nu al.

Prognose bevolkingsontwikkeling 2005-2025

Groei

Krimpen en groeien Er is een discussie op gang gekomen hoe Nederland op de komende krimp zal moeten reageren. Is het een zegen, een vloek? Kan het afgewend worden? Over dat laatste zijn de meeste deskundigen het met elkaar eens. Krimp is onafwendbaar. Het sterftecijfer gaat onherroepelijk omhoog als de babyboomers de zeventig zijn gepasseerd. Dat is rond 2020 het geval. Daarnaast vertoont de gemiddelde vruchtbaarheid van vrouwen al tientallen jaren een dalende tendens. Het aantal kinderen dat wordt geboren kan de sterfte niet opvangen. Ook de te verwachten immigratie kan de krimp niet tegenhouden. Maar wat ook opvalt in de prognoses is dat er grote regionale verschillen zijn. Het Planbureau voor de Leefomgeving heeft een studie verricht naar de ruimtelijke gevolgen van krimp. De onderzoekers wijzen erop dat niet volstaan kan worden met landelijk beleid. Er is maatwerk op regionaal niveau vereist.

Minder dan 5% krimp: Alkmaar, Amstelveen, Enkhuizen, Heiloo, Den Helder, Hilversum, Hoorn, Huizen, Koggenland, Landsmeer, Oostzaan, Velsen, Wieringermeer, Zandvoort. Meer dan 5% krimp: Blaricum, Bloemendaal, Bussum, Diemen, Haarlemmerliede en Spaarnwoude,

Geen paniek Over de effecten van het verschijnsel krimp wordt momenteel druk geconfereerd. Hoe liggen precies de oorzaak-gevolg relaties? Trekken mensen bijvoorbeeld weg uit een regio omdat er geen banen zijn of is er zoiets als ‘jobs follow people’? Beleidsmakers stellen zich de vraag welke ontwikkelingen beïnvloedbaar zijn. De eerste landelijke studies over krimp maken duidelijk dat er geen reden is voor paniek. In de ons omringende landen gaat de bevolking veel harder krimpen dan bij ons. Bovendien is de bevolkingsomvang als zodanig niet het probleem. Het gaat meer om de verhouding tussen bevolkingsgroepen, zoals die tussen beroepsbevolking en niet-werkenden. Ook de verhouding tussen ouderen en jongeren is van belang, omdat nu al moet worden ingeschat welke voorzieningen straks nodig zijn. Platteland Als het om krimp gaat heeft Noord-Holland nog niet de aandacht van het regeringsbeleid. Regio’s als ZuidLimburg en Oost-Groningen, waar de cijfers boekdelen spreken, fungeren als proeflocaties om beleid uit te testen. Minister van der Laan is in mei in Heerlen op bezoek geweest en had het daar over het spookbeeld van het leeglopende platteland. De Landelijke Vereniging van Kleine Kernen heeft er in een reactie op gewezen dat dit een te ongenuanceerd beeld is. Er zijn ook veel dorpen die groeien vanwege hun aantrekkelijke woonomgeving. De leefbaarheid op het platteland is niet direct afhankelijk van het aantal inwoners. Mensen in dorpen waarderen hun leefomgeving positiever dan die in steden, zo blijkt uit recente studies van het Sociaal Cultureel Planbureau.

Laren, Medemblik (stad), Muiden, Naarden, Weesp, Wognum.

Twee gezichten De Randstad geldt als een regio waar voorlopig nog groei aan de orde is. Toch is er wel reden om beleid te gaan maken. Noord-Holland kent namelijk twee gezichten. Sommige gebieden groeien voorlopig nog stevig door. Dat geldt bijvoorbeeld voor Amsterdam, waar voorturend jonge mensen naar toe trekken en waar veel allochtone gezinnen wonen met meer dan twee kinderen. Het is ook van toepassing op de Haarlemmermeer, waar nog veel nieuwbouw op stapel staat. Andere regio’s kunnen in de gevarenzone raken. Dat is met name het geval in het Gooi en Zuid- Kennemerland, waar de bevolking het komende decennium ongeveer 10% gaat dalen. Deze regio’s zijn nu al sterk vergrijsd. Voor het Gooi is bevolkingsdaling geen nieuw verschijnsel. Bussum telde op haar hoogtepunt in 1970 40.000 inwoners. Dat zijn er nu nog maar 31.700. Hilversum heeft eventjes tot de categorie gemeenten behoort van meer dan de 100.000 inwoners. De mediastad telt er nu nog slechts 83.820 Een andere regio die reden heeft zich over krimpscenario’s te buigen is de Kop. Volgens het Planbureau voor de Leefomgeving moeten Den Helder en Wieringermeer rekening houden met een bevolkingsdaling van 5% rond het jaar 2025. Er is geen enkele reden tot paniek. Maar het is wel verstandig om op regionaal niveau te anticiperen op een dalende bevolking. Luc Overman (PRIMO nh)

Colofon Dit is een uitgave van PRIMO nh, centrum voor maatschappelijke ontwikkeling in Noord-Holland. © PRIMO nh, september 2009 Overname of openbaarmaking van (gedeelten) van deze uitgave is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van PRIMO nh Oplage 100 ingebonden exemplaren Deze publicatie is te downloaden van www.primo-nh.nl/publicaties Auteur Hillie van Netten Projectgroep - Marjolijn Geirnaert, provincie Noord-Holland - Mira Heesakkers, provincie Noord-Holland - Els Diepenmaat, PRIMO nh - Luc Overman, PRIMO nh - Hillie van Netten, PRIMO nh (coördinator/gespreksleider) Mmv. Radboud Engbersen, SEV Vormgeving Studio Stevens Fotografie Marco Bakker (pagina’s 3, 11 en 19)