TWÓRCA I ODBIORCA POEZJI w erze multimediów by Primum Verbum

Aniela Książek-Szczepanikowa

TWÓRCA I ODBIORCA POEZJI w erze multimediów

2015

Recenzent: prof. dr hab. Katarzyna Krasoń Redakcja i korekta: Barbara Teresa Dominiczak

Łódź 2015

ISBN 978-83-65237-01-9

Wydawnictwo PRIMUM VERBUM ul. Gdańska 112, 90-508 Łódź www.primumverbum.pl

PROLOG

Trzeba być mistrzem w nurkowaniu, Aby wydobyć skarb na światło dzienne1.

Ulubiony przez filozofa cytat z Platona. Phänomenologischer und Semantischer Zugagng zu Celan, [w:] H.-G. Gadamer, Gesammelte Werke, B. 9. Tubingen 1993, s. 469.

H.-G. Gadamer pyta – Czy poeci umilkną? Odpowiadają: „Hultajska Trójka” Janusz Piotr Kowalkowki Ks. Sławomir Kokorzycki Zbigniew Smoczek2

Hans-Georg Gadamer, Verstummen die Dichter?, [w:] Zeitwende. Die neue Furche, V (1970). Reprint, [w:] Poetica. Ausgewahlte Essays (1977).

SPIS TREŚCI PROLOG ....................................................................................................3 WPROWADZENIE .................................................................................9 BIOGRAMY .........................................................................................12 PRZESZŁOŚĆ...........................................................................................15 CZĘŚĆ PIERWSZA ...............................................................................17 Poezjowanie Hultajskiej Trójki 1941–1944 ......................................17 * Indeks tekstów ..............................................................................32 * Przykładowe teksty autorskie ........................................................35 CZĘŚĆ DRUGA ....................................................................................38 Janusz Piotr Kowalkowski: Za progiem Polska ..................................38 „Dać siebie…” albo poetycki biogram Polaka ..................................39 * Indeks liryków...............................................................................50 * Przykładowe teksty autorskie ........................................................53 WSPÓŁCZESNOŚĆ ..................................................................................61 CZĘŚĆ TRZECIA ..................................................................................63 Ks. Sławomir Kokorzycki: Tobie… ...................................................63 Czytanie liryków dedykowanych Tobie… ........................................64 * Indeks liryków...............................................................................84 * Wybrane teksty autorskie ..............................................................86 CZĘŚĆ CZWARTA ...............................................................................91 Zbigniew Smoczek: Pan mówi do nas szeptem ..................................91 Pan mówi do nas szeptem albo poetyckie wyznanie wiary ................92 * Indeks tekstów ............................................................................ 100 * Wybrane teksty autorskie ............................................................ 102 TO, CO TRWA.......................................................................................105 CZĘŚĆ PIĄTA..................................................................................... 107 Janusz Piotr Kowalkowski: Ukoronowanie ...................................... 107 Aniela Książek-Szczepankowa „Korona odpowiedzialności” w słowie poetyckim ......................... 108 * Indeks liryków............................................................................. 116 * Wybrane teksty autorskie ............................................................ 118

EPILOG .................................................................................................. 121 Róża Czerniawska-Korcz KORYTOWSKIE NOCE POETÓW – tak oto błysnęły światłem twórczego entuzjazmu .................................................................... 123

WPROWADZENIE Film, liczący sobie obecnie ponad 100 lat, spowodował przełom w kulturze świata. Duży zasięg odbiorczy ekranowych „obrazów”, zróżnicowanych tematycznie, problemowo, a nawet rodzajowo, uzależniony był wprawdzie od aparatury nadawczej i warunków uczestniczenia w procesie odbioru (sale kinowe), ale filmy spełniały możliwości percepcyjne przeciętnego człowieka. Kino nieme od audiowizualnego dzielił jeden krok, a po nim ruszył przemysł filmowy i wszystko, co się z ekranem wiązało. Łatwiej było oglądać i słuchać, niż czytać. Czy książka a z nią literatura były zagrożone? Twierdzenia filozofów i teoretyków literatury już na początku XX wieku zapowiadały zmiany postaw czytelniczych. Rzuciły wyzwanie metodom kształcenia humanistycznego, gdyż sfera multimedialności była tuż za progiem elektronicznym. Komputery i ich pochodne dopełniły przemiany. Obraz ruchomy, światło, kolor, dźwięk słowa i muzyki, symulacje i symulakry skutecznie rywalizują dziś z możliwościami mowy ludzkiej i pisma. To prawda, że słowo jest dźwiękiem, podobnie jak zdanie czy zrytmizowane układy wypowiedzi, ale obraz i sens w nim ukryte wymagają wysiłku wyobraźni. Przekazy dostrzegane i rozumiane dzięki zmysłowi wzroku czy słuchu są łatwiej percypowane niż te utrwalone w słowach. A jednak tekst literacki, z punktu widzenia fenomenologii czy hermeneutyki, jest niezaprzeczalnym fenomenem, zjawiskiem istniejącym nawet poza swym twórcą. Sam troszczy się o swoje przesłanie sprzed lat, a nawet z głębi wieków. Roman Ingarden stwierdził: 9

TWÓRCA I ODBIORCA DZIEŁA w erze multimediów Utwór literacki jest przedmiotem czysto intencjonalnym, zawdzięczającym swój byt aktom wytwórczym autora i zachowaniom percepcyjnym czytelnika […]3.

Ranga czytelnika znacznie wzrosła, stał się współtwórcą istnienia tekstu, gdyż nadaje mu kształt percepcyjny dzięki interakcji, przy czym twórca nie traci swojej roli artysty odpowiedzialnego za słowo. Dzieła filozoficzne Edmunda Husserla i jego ucznia Romana Ingardena stały się niepostrzeżenie podstawą teorii i praktyki kształcenia literackiego. „Podmioty” tekstów literackich, czy ich „świat przestawiony”, wywodzą się z fenomenologii. Z kolei przyjazny stosunek do hermeneutyki H.-G. Gadamera, jego prac i jego osoby (ponad sto lat życia) dotyczy problemów rozumienia, ujmowanych w duchu współczesnego humanizmu. Gadamer dążył bezskutecznie do odpowiedzi na pytanie: Kim jestem JA i kim jesteś TY? Samo bogacenie wiedzy literaturoznawczej nie daje bowiem odpowiedzi, która mieści się wyłącznie w tekstach. Za pomocą metod i sprawności odbiorczych trzeba „wydobyć skarb z głębin morza”. W poetyce stworzono, między innymi nowościami, kategorię sytuacji lirycznej i podmiotu lirycznego – ten często przemawia niezależnie od twórcy, gdyż otrzymał od niego prawo posługiwania się słowem, podstawowym składnikiem komunikacji kulturowej. Nie jest to łatwe do przyjęcia po wiekach kultu osoby poety. Z kolei „świat przedstawiony” dzieł literackich zmusza do czytania tekstów z pozycji ontologicznej i poszukiwania odpowiedzi na pytania: Co to za świat? Czym emanuje, jak go zrozumieć i jakie postawy należy zająć wobec niego? Multimedia i niespotykane dotąd skuteczne środki ich rozpowszechniania spowodowały, że Gadamer w latach 70-tych XX wieku zadał pytanie: czy poeci umilkną? (Verstummen die Dichter) i wkrótce potem kazał się zastanowić nad problemem – kim jestem 3

Roman Ingarden, Die „dargestellte Welt” als eine Realität sub specie, [w:] Das literarische Kunstwerk, 1931.

WPROWADZENIE

ja i kim jesteś ty? (Wer bin ich und Wer bist du?). Ujmował to „w cieniu nihilizmu” (In Schatten des Nihilismus), ale genialnie przewidział, że nadmiar agresywnych bodźców kulturowych może kształtować postawy nihilistyczne. Lękał się o literaturę, szczególnie jej najbardziej uduchowiony rodzaj – o poezję. Troszczył się o wymiar człowieka, na co dziesięć lat wcześniej zwrócił uwagę Karol Wojtyła w dysertacji Osoba i czyn z roku 1969. Czytamy tu: „Człowiek–osoba to nie tylko konkret, to raczej jedyność i niepowtarzalność” – uzdolniona do aktywności i twórczości, „której pierwszym tworzywem jest on sam”4). Niemal jednocześnie współczesna poezja nienumeryczna zwróciła szczególną uwagę na „ciężar gatunkowy” słowa, decydujący o istocie i jakości przekazu. Gadamer dostrzegł to w poezji Celana, zajął się jej analizą, aby wspólnie z tym niecodziennym mistrzem słowa obronić istnienie poetów epoki, niosącej niepokojące zmiany. Pozwólmy zatem odpowiedzieć poetom na pytania Gadamera. Do prezentacji problemu wybrano twórców regionu zachodniopomorskiego: ks. Sławomira Kokorzyckiego, Janusza Piotra Kowalkowskiego, Zbigniewa Smoczka i dodatkowo nieznaną dotąd trójkę gimnazjalistów okresu okupacji hitlerowskiej. Wszyscy mogą liczyć na upodobania i możliwości czytelnicze odbiorców, mimo że ich twórczość jest mało znana czytelnikom szerszych kręgów krajowych, a poezjowanie najmłodszych z głębi XX wieku prezentujemy po raz pierwszy. Odbiorcze teksty autorki opracowania odnoszą się do następujących publikacji: Ks. Kokorzycki, Tobie, Szczecin 2014; Janusz Piotr Kowalkowski, Za progiem Polska, Koszalin 2014; Janusz Piotr Kowalkowski: Ukoronowanie; Zbigniew Smoczek, Pan mówi do nas szeptem, Szczecin 2013; A. Książek-Szczepanikowa: Reportaż z głębi okupacji, Szczecin 2014. 4

Karol Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969, s. 74.