POWER industry 2015/3 by PROGRAFIKA

Nowa władza na stare problemy w branży

Janusz Zakręta Redaktor naczelny janusz.zakreta@bitubi.pl

spis treści 4

Dobra Energia Olsztyna

Minimalizacja zużycia energii elektrycznej

do napędu pomp w układzie hydraulicznym

wybranej ciepłowni

Górnictwo nadal czeka na ratunek

Zasady prawidłowego doboru automatycznej

regulacji węzła cieplnego z priorytetem

ciepłej wody

Wykorzystanie metanu kopalnianego

na potrzeby energetyczne kopalni

Sposób na pewną sieć

Rozmowa ze specjalistami z MPEC Olsztyn

Sami produkujemy prefabrykaty preizolowane

Magazynowanie energii

– wyzwaniem XXI wieku

Nowe możliwości modernizacji

kotłów rusztowych w aspekcie dotrzymania

norm emisji zanieczyszczeń

Międzynarodowe Targi Górnictwa,

Przemysłu Energetycznego i Hutniczego

Polskie górnictwo podsumowało swą działalność

– III Polski Kongres Górniczy

a początek należy sobie postawić zasadnicze pytanie. Czy jeszcze istnieje w ogóle coś takiego jak branża energetyczna? Czy ma ona jakieś wspólne interesy, które łączą właściciela biogazowni albo farmy wiatrowej z komunalną ciepłownią, czy koncernem posiadającym w swoim portfolio kilka elektrowni i kopalń? Jest pewnie obszar, gdzie te wspólne interesy można znaleźć – np. dążenie do jak najlepszych warunków funkcjonowania tj. niskich podatków, sprzyjającej legislatury, zarówno krajowej jak i unijnej itp. Ale to dotyczy generalnie całej działalności gospodarczej w różnych obszarach przemysłu i usług, a nie tylko tych związanych z energią. Czy jest więc coś, co spaja branżę na tyle mocno, by w ogóle o niej mówić, mając na uwadze jej ogromną różnorodność? Czy jest jakiś powód, by powoływać do życia nowe ministerstwo, które – zgodnie z zapowiedziami – ma się zająć na początku problemami górnictwa, nabrzmiałymi tak mocno, że grożą w każdej chwili eksplozją. Moim zdaniem jest tylko i wyłącznie jedna przesłanka – bezpieczeństwo Państwa. Jeśli rządzący w swej doktrynie zakładają, że obok silnej armii i strategicznych sojuszy najważniejszym czynnikiem kreującym bezpieczeństwo Polski jest niezależność energetyczna i stabilna branża, to uzasadnione są wszelkie działania, by ten efekt osiągnąć. Tylko czy w takiej sytuacji można jeszcze mówić o wolnym rynku? Raczej nie. Ale czy jakieś inne Państwo bierze pod uwagę w doktrynach bezpieczeństwa zasady wolnej ekonomii? Zapraszam Państwa do lektury kolejnego wydania POWERindustry.

REDAKCJA ul. Skłodowskiej-Curie 42, 47-400 Racibórz tel. 32 726 79 47, fax 32 720 65 85 janusz.zakreta@bitubi.pl RADA PROGRAMOWA Przewodniczący: prof. Włodzimierz Błasiak (KTH) prof. Stanisław Nawrat (AGH)

WYDAWCA Agencja Promocji Biznesu s.c. ul. Skłodowskiej-Curie 42, 47-400 Racibórz tel. 32 726 79 47, fax 32 720 65 85 www.apbiznes.pl

REDAKTOR NACZELNY Janusz Zakręta tel. 692 123 369 SEKRETARZ REDAKCJI Aleksandra Wojnarowska tel. 535 094 517 PRACOWNIA GRAFICZNA PROGRAFIKA.com.pl DRUK Drukarnia Wydawnictwa NOWINY ul. Olimpijska 20, 41-100 Siemianowice Śl.

Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń oraz za treść i poprawność artykułów przygotowanych przez niezależnych autorów. Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych. Kwartalnik. Nakład: do 2 000 egzemplarzy

energetyka i przemysł rozmowa

Dobra Energia Olsztyna Z Konradem Krzysztofem Nowakiem, prezesem MPEC Sp. z o.o. w Olsztynie, rozmawia Janusz Zakręta

Jak Pan widzi sytuację i szanse ciepłownictwa systemowego w Polsce w aspekcie polityki klimatycznej i zainteresowania mieszkańców odnawialnymi indywidualnymi źródłami energii?

rozbudowa instalacji oczyszczania spalin. Oznacza to oczywiście dla całej branży wielkie wyzwanie natury finansowej jak i organizacyjnej. Bardzo trudnym zadaniem przed obecnymi zarządami będzie również stałe kontrolowanie wpływu tych działań na cenę ciepła, która musi

Ciepłownictwo systemowe ma

być w każdym wypadku konkurencyjna

w naszym kraju bardzo duży wpływ

i akceptowalna społecznie. Oczywiście,

na obciążenie środowiska naturalnego

nie sposób pominąć w budowaniu stra-

ze względu na niespotykany w innych

tegii rozwoju aspektu coraz silniejszego

krajach UE udział w zaopatrzeniu ciepła.

zwrotu w kierunku indywidualnych źródeł

Łączne ilość energii cieplnej wytwarza-

odnawialnych. Rozwój tych technologii,

na w systemach ciepłowniczych jest

coraz niższe nakłady oraz zachęta

porównywalna z zawodową produkcją

w postaci dotacji, może wywoływać

energii elektrycznej. To obarcza naszą

pytania o trwałość systemów centralnych

branżę olbrzymią odpowiedzialnością,

w nadchodzącym czasie. Wydaje się

ale również dzięki efektowi skali daje szansę na zintegrowaną i odczuwalną poprawę jakości powietrza. W krajach zachodnich, takich jak Francja czy Wielka Brytania, zauważono to zjawisko i rozpoczęto projekty rozbudowy wielu nowych systemów ciepłowniczych. Źródła centralne są bowiem idealnym fundamentem do globalnej poprawy jakości powietrza, a systemy dystrybucji ciepła bardzo skutecznie wpisują się w proces

Moim zdaniem sektor wymaga głębokiej rekonstrukcji, nie tylko w obszarze technologicznym, ale również w aspekcie prawnej podstawy funkcjonowania oraz modelu organizacyjnego

jednak oczywiste, że szczególnie w gęstej zabudowie miejskiej, taka transformacja jest trudna do implementacji. Również udział energii odnawialnej opartej w głównej mierze o wykorzystanie słońca, wydaje się w naszej strefie klimatycznej, znacząco niewystarczający do pokrycia całkowitych potrzeb. Konieczny jest wiec rozsądny balans miedzy racjonalnym wykorzystaniem energii OZE, a nadal szary koniecznego rozwoju w najbliższej

głównie wykorzystaniem źródeł kon-

przyszłości. Są to: poprawa sprawności

wencjonalnych sprzężonych z systemami

W odniesieniu do szeroko rozumianej

przesyłu i dystrybucji ciepła, unowocze-

ciepłowniczymi, w których szczególny

polityki klimatycznej, mamy więc trzy ob-

śnienie źródeł wytwarzania w kierunku

nacisk kładzie się na ochronę środowiska.

wzrostu efektywności energetycznej.

wykorzystania efektu kogeneracji oraz

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Infrastruktura ciepłownicza Jaki wg Pana jest docelowy model przedsiębiorstw ciepłowniczych? Opisane wcześniej w yzwania, a w konsekwencji implikowane nimi potrzeby natury organizacyjnej i finansowej, przekraczają w większości przypadków możliwości obecnych przedsiębiorstw, które w znacznym stopniu są ciągle we władaniu samorządów lokalnych. Te natomiast, stając pod presją finansową i nie mając do końca zrozumienia wyzwań, decydują się na prywatyzację, cedując obowiązki wraz z przyszłymi problemami w ręce zewnętrznych podmiotów specjalistycznych. Nie jestem zwolennikiem takiego rozwiązania w odniesieniu do sektora, który w swojej podstawowej funkcji jest strategicznie związany

Źródła ciepła: 1. Ciepłownia Kortowo posiada zainstalowanych 6 kotłów o łącznej mocy cieplnej znamionowej 174,450MW (6x29,075). Pierwsze trzy kotły zostały uruchomione w latach 1978-80, a pozostałe trzy w latach 1986-8. W 2007 r. rozpoczęto modernizację dwóch kotłów w kierunku współspalania biomasy, redukcji zanieczyszczeń oraz podwyższenia sprawności urządzeń. Jeden z modernizowanych kotłów został oddany do eksploatacji w 2007r., natomiast drugi – w 2008. W roku 2013 wykonano modernizację instalacji oczyszczania spali w kierunku redukcji pyłu do poziomu 25mg/Nm3 w przeliczeniu na 6% O2 na kotle WR-25 nr 6, natomiast w roku 2014 nastąpiła dostawa i montaż maszyn i urządzeń układów odpylających dla kotłów 3 i 4. 2. Ciepłownia posiada osiem pomp wody sieciowej 8x20W-39 o wydajności 330 m3/h każda i wysokości podnoszenia 1,4 MPa (jedna z pomp posiada regulację liczby obrotów) oraz dwie pompy obiegowe na okres letni. 3. Od kwietnia 2011 r. w Ciepłowni Kortowo funkcjonują dwa silniki gazowe o mocy 400kWe i 800 kWe, produkujące w kogeneracji energię elektryczną i cieplną. W roku 2014 przy zużyciu ok. 2,05 mln m3 gazu wyprodukowano ponad 8,35 tys. MWh energii elektrycznej oraz 31,9 tys. GJ energii cieplnej. 4. Kotłownie gazowe – sześć w pełni zautomatyzowanych lokalnych kotłowni gazowych, łącznie zainstalowana moc cieplna wynosi 5,33 MW. 5. Instalacje solarne – zlokalizowane w Olsztynie w dwóch obiektach należących do Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, dla których zainstalowana moc cieplna w każdym ze źródeł nie przekracza 5 MW.

Sieć ciepłownicza: 1. Łączna długość miejskiej sieci cieplnej – łącznie z sieciami osiedlowymi – wynosi obecnie 155 km, w tym sieci magistralne i rozdzielcze mają długość 107,652 km, natomiast przyłącza – 47,348 km. 96,70 km sieci cieplnej wykonano w technologii rur preizolowanych o znacznie lepszych właściwościach izolacyjnych. 2. Zasilanie odbiorców ciepła z sieci odbywa się za pośrednictwem 1246 węzłów cieplnych. MPEC Sp. z o.o. na podstawie umów sprzedaży ciepła zaopatruje w energię cieplną 904 odbiorców. Do największych należą: Spółdzielnia Mieszkaniowa „Jaroty”, UWM, Olsztyńska Spółdzielnia Mieszkaniowa, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Kormoran”, Spółdzielnia Mieszkaniowa „Perkoz” oraz Zakłady Lokali i Budynków Komunalnych.

z zaspakajaniem podstawowych potrzeb mieszkańców. Moim zdaniem sektor wymaga głębokiej rekonstrukcji, nie

woduje, że spółki ciepłownicze są zbyt

uzyskać np. poprzez łącznie w jeden

tylko w obszarze technologicznym,

słabe, by skutecznie realizować politykę

organizm kilku podmiotów świadczą-

ale również w aspekcie prawnej pod-

inwestycyjną. Już dziś praktycznie są

cych usługi publiczne obszarowo

stawy funkcjonowania oraz modelu

bezbronne wobec wyzwań przyszłości.

oraz serwisowo zbliżone do siebie.

organizacyjnego. Samorządy korzystając

Nie będą w stanie, moim zadaniem,

Wobec wzrostu konkurencyjnych,

z uprawnień właścicielskich mogą, na

pozyskać finansowania by im sprostać.

indywidualnych źródeł odnawialnych

bazie zmodernizowanego ciepłownictwa,

Drugim obszarem możliwej trans-

kształtować własną politykę rozwojową w

formacji jest poszukiwanie optymaliza-

innych społecznie ważnych obszarach.

cji organizacyjnej i finansowej w konso-

Osiągniecie takiego celu wymaga zmiany

lidacjach. Takie działanie może iść np.

podejścia ustawodawcy, który znacząco

w kierunku spółek multikomunalnych,

ograniczył komercyjne podejście do

z dużą swobodą wykorzystywania

prowadzenia działalności gospodarczej

potencjału i zasobów w obszarach

w spółkach komunalnych. Są one w dużej

działalności komercyjnej. Reasumując,

mierze tylko z nazwy podmiotami rynko-

docelowe modelowe przedsiębiorstwo

wymi. Efekt taki jest wywołany przede

ciepłownicze winno być dalej w rękach

wszystkim utrwaloną polityką regulacyjną

komunalnych, powinno mieć znacznie

w obszarze kształtowania cen ciepła

szersza swobodę gospodarczą,

oraz istotnym ograniczeniem w zakresie

w celu generowania zysków pozwa-

rozwijania innych, niekoncesjonowanych

lających na rozwój. Siłę inwestycyjną

źródeł przychodów. To zazwyczaj po-

oraz optymalizację kosztową można

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

obawy o bezpieczeństwo odbiorców, Rys. 1. Struktura odbiorców ciepła w 2014 r.

będące podstawą polityki regulacyjnej, w niedalekiej przyszłości stracą na znaczeniu.

3/2015

energetyka i przemysł rozmowa Jakie są dzisiaj możliwości inwestycyjne przedsiębiorstw energetyki cieplnej? Jakie wg Pana są niezbędne instrumenty wsparcia w tym zakresie?

do katastrofy. W powyższej perspektywie,

Wysoki udział branży w pokryciu

dopuszcza udział kapitału prywatnego

potrzeb cieplnych w Polsce oraz uzasad-

z zachowaniem jednak publicznej kontroli

niona zużyciem rozległej infrastruktury

nad przedmiotem działalności. Szansę na

i ochroną klimatu presja inwestycyjna,

powodzenie w tej konwencji mają jednak

generują globalnie olbrzymie zapotrze-

wyłącznie ciekawe projekty rozwojowe,

bowanie na kapitał w ciągu najbliższych

które mogą wygenerować optymali-

wygenerują zadawalającą rentowność,

lat. Obawiam się, że w obecnej strukturze

zację kosztową i spodziewany efekt

które będą mogły pracować w podsta-

przedsiębiorstwa ciepłownicze mogą nie

biznesowy. Mogą to być zarówno projekty

wie zapotrzebowania, a szczególnie

podołać tym wyzwaniom, głównie ze

z obszaru wytwarzania, gdzie np. poprzez

w okresie letnim. W przypadku źródeł

względów finansowych. Przy średniej

zastosowanie metody benchmarkowej

kogeneracyjnych ma to jeszcze większe

rentowności branży na poziomie 2%,

można uzyskać wyższą rentowność,

znaczenie. W związku z powyższym,

pozyskanie instrumentów zasadzających

lub długotrwałe projekty operatorskie

źródła, które będą walczyły o dostęp do

się na nawet umiarkowanym zwrocie

oparte na stabilnym i gwarantowanym

podstawy mogą, w zasadzie bez względu

z kapitału jest wyjątkowo trudne. W takiej

rynku. Realizacja inwestycji może być

na konfigurację, nie uzyskać optymaliza-

sytuacji istniej uzasadnione oczekiwanie,

oparta również o projekty hybrydowe,

cji. Tym samym koszt jednostkowy nie

że w celu realizacji ww. obowiązków,

w których fundamentem będzie model

będzie najniższy z możliwych. Z drugiej

możliwe będzie pozyskanie odpowied-

partnerstwa publiczno – prywatnego,

strony układ połączonego wytwarzania

nio wysokich i bezzwrotnych dotacji.

a dopełnieniem – dotacja.

i dystrybucji jest na tyle monopolistyczny,

być może subiektywnej oceny, dobrym kierunkiem wydaje się, w pewnych okolicznościach, zastosowanie modelu partnerstwa publiczno-prywatnego, który

Niestety, analiza dostępnych w obecnej perspektywie możliwości nie napawa optymizmem, szczególnie z powodu

Przy średniej rentowności branży na poziomie 2%, pozyskanie instrumentów zasadzających się na nawet umiarkowanym zwrocie z kapitału jest wyjątkowo trudne

w zasadzie jednoznacznie definiuje preferowany model jako połączone wytwarzanie i dystrybucja. Dziś częstym zjawiskiem jest istnienie kilku konkurencyjnych źródeł wytwarzania i niezależnej sieci ciepłowniczej. Taka sytuacja daje szansę, choć tylko pozornie, na konkurencję i walkę o dostęp do rynku. W rzeczywistości, w przypadku najczęstszych u nas źródeł węglowych, tylko te

że może nie dawać odpowiedniej zachęty

Dystrybucja czy wytwarzanie i dystrybucja?

do poszukiwania oszczędności. Jeszcze inaczej przedstawia się sytuacja źródeł

ograniczenia pomocy publicznej w ob-

Docelowy model przedsiębiorstwa

opalanych gazem, nie będących koge-

szarze energetyki. Liczymy na to, że to

ciepłowniczego np. za dziesięć lat,

neracyjnymi, które z racji bardzo niskich

podejście się zmieni, chociaż zrozumienie

będzie wynikiem głębokiej transformacji

problemu naszej branży w innych krajach

w wielu obszarach. Niezbędne i bardzo

członkowskich jest niewielkie. Z naszego

kosztowne modernizacje, niewątpliwe

punktu widzenia istniejące w Polsce

zmiany na rynku paliw oraz wzrastająca

systemy ciepłownicze, które są w ponad

konkurencja indywidualnych źródeł,

75% oparte na węglu, stanowią szansę

wymuszą, moim zdaniem, na branży

na globalne i skuteczne zarządzanie

różne formy konsolidacji poziomej,

wzrostem efektywności energetycznej

w celu poszukiwania jak najniższego

oraz obniżenie emisji zanieczyszczeń.

kosztu jednostkowego. Jest to zadanie

Nie może być więc tak, że z jednej

bardzo trudne, ponieważ – czy nam się to

strony wprowadza się system sankcji

podoba, czy nie – cena ciepła z oczywi-

i ograniczeń, a z drugiej nie daje się real-

stych względów będzie rosła. Optymalne

nych mechanizmów aby im przeciwdziałać.

zarządzanie źródłami wytwórczymi jest

W tej kwestii trzeba szybko zmienić strate-

ściśle zależne od swobody dostępu

gię, jeżeli nie chcemy doprowadzić branży

do rynku ciepła. Takie stwierdzenie

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

kosztów stałych doskonale nadają się do

ta strategiczna podstawa całego systemu

pracy szczytowej. W Olsztynie pracujemy

grzewczego na której bardzo nam zależy.

obecnie nad docelowym wymodelo-

Jako przedsiębiorstwo komunalne

waniem rynku ciepła w oparciu o dwie

realizujemy naszą powinność w obszarze

spółki – dystrybucyjną i wytwórczą, obie

społecznej odpowiedzialności biznesu.

zależne jednak zasadniczo od jednego

Staramy się uczestniczyć aktywnie

publicznego właściciela. Spółka dystry-

w życiu naszego miasta, chętnie

bucyjna, która w 100% zostanie gminna,

wspieramy różne ciekawe inicjatywy

będzie pokrywała ryzyko dostępu do

naszych odbiorców.

rynku ciepła, o którego rozwój będzie za-

Równolegle prowadzimy kampanię

biegać. Spółka wytwórcza, zbudowana

informującą mieszkańców Olsztyna

na modelu PPP, gdzie partner publiczny

o projekcie budowy nowego źródła, które

będzie większościowym udziałowcem,

ma rozwiązać problem deficytu mocy

skupi wszystkie źródła wytwórcze, kon-

w Olsztynie. Uświadamiamy mieszkańców,

figurując je w sposób tak optymalny, aby

że współczesne spalarnie wykorzystu-

maksymalnie wykorzystać ich potencjał

jące paliwa alternatywne to korzystne

i wygenerować największa optymalność

i bezpieczne rozwiązanie. Nasze działania

i najniższą średnią cenę ciepła.

realizujemy pod hasłem „Dobra Energia Olsztyna”. W tej kampanii sięgnęliśmy po

Jakie działania promocyjne i zachęcające prowadzicie w zakresie pozyskania nowych odbiorców? (wykorzystanie np. mediów społecznościowych, kampanie etc.) Z pozyskaniem odbiorców z no-

nowe kanały dotarcia do naszych odbiorców – marka MPEC wraz z Dobrą Energią jest obecna na Yotube oraz Facebooku.

Co jest dzisiaj priorytetem w zakresie inwestycji w MPEC Olsztyn?

Uświadamiamy mieszkańców, że współczesne spalarnie wykorzystujące paliwa alternatywne to korzystne i bezpieczne rozwiązanie

napowietrzne i kanałowe na preizolowane, likwidujemy nieefektywne układy z węzłami grupowymi. Intensywnie inwestujemy również w instalacje alarmowe dla sieci preizolowanej a także w telemetrię węzłów. W dobie intensywnych prac związanych z przebudową ulic w Olsztynie szczególnie inwestycja w urządzenia alarmowe szybko

wopowstających budynków nie ma

Priorytety to w skrócie: podłączanie

się zwraca. Nie ma już przypadkowego,

w Olsztynie problemu. Ceny ciepła,

nowych odbiorców, ekologia i energo-

anonimowego niszczenia sieci w trakcie

konkurencyjne w stosunku do innych

oszczędność. Na przestrzeni ostatnich

takich prac budowlanych. O uszkodzeniu

źródeł ciepła, profesjonalne podejście

lat przyłączmy budynki o łącznym

płaszcza rury wiemy niemal natychmiast.

wobec oczekiwań klienta, komfort

zapotrzebowaniu na moc cieplną na

Wdrażanie nowego Zintegrowanego

i bezpieczeństwo są najlepszą zachętą.

poziomie 10-15MW/rocznie. Oprócz

Systemu Informatycznego z począt-

Aktualnie skupiamy się głównie na

budowy przyłączy i węzłów realizuje-

kiem przyszłego roku oznacza również

zabieganiu o odbiorców, którzy ko-

my również nowe odcinki sieci, które

uruchomienie usługi eBook, dzięki

rzystają już z ogrzewania z miejskiej

umożliwiają nam ogrzewanie nowych

któremu nasi klienci będą mieli zdalny

sieci ale bez poboru ciepła na potrzeby

obszarów miasta a nawet wejście z siecią

dostęp do wszystkich dokumentów

podgrzania ciepłej wody. Na początku

na teren sąsiednich gmin. Spora część

rozliczeniowych. To na pewno ułatwi im

przyszłego roku ogłosimy program wspar-

w budżecie firmy to inwestycje w ekologię

współpracę z nami. Realizujemy równo-

cia finansowego naszych odbiorców

i energooszczędność: dostosowujemy

cześnie inwestycje na terenie ciepłowni

w budowie wewnętrznych instalacji ciepłej

źródła do nowych norm środowiskowych,

Kortowo – możemy pochwalić się nową

wody użytkowej. Takie działania powinny

np. etap redukcji ilości pyłów już za nami.

elewacją a także nowym systemem

pozytywnie wpłynąć na wzrost sprzedaży

Systematycznie modernizujemy istniejące

uzdatniania wody sieciowej w oparciu

ciepła na potrzeby cwu - To jest właśnie

sieci ciepłownicze. Zamieniamy sieci

o odwróconą osmozę.

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł efektywność energetyczna

Minimalizacja zużycia energii elektrycznej do napędu pomp w układzie hydraulicznym wybranej ciepłowni Według danych prezentowanych w publikacjach dotyczących problematyki produkcji i transportu ciepła, istnieją duże możliwości w zakresie zmniejszenia energochłonności tych procesów. Modernizacja układów ciepłowniczych i pracujących w nich pomp pozwala na dostosowanie się do aktualnego rynku energii.

W artykule omówiono propozycje mo-

Andrzej dernizacji układu pomp wody sieciowej Błaszczyk, w ciepłowni opracowane przez P.B.W. Adam Papierski, Mariusz Susik HYDRO -POMP Łódź, skutkujące ograniczeniem jego energochłonności. Uwzględniono i przedstawiono w nim również nakłady inwestycyjne i efekty ekonomiczne modernizacji.

Cel i zakres przeprowadzonych prac Celem modernizacji było:

Grzegorz Koźba, Dariusz Woźniak, Mariusz Nawrocki Przedsiębiorstwo BadawczoWdrożeniowe HYDRO-POMP Sp. z o. o.

• W ykonanie pomiarów charak-

symbolami 10, 20, 30, 40, i 70 (Rys. 1).

terystyk oraz opracowanie ich

• Ocena, na podstawie charakterystyk,

wyników w formie tabelarycznej

stanu technicznego pomp.

i graficznej.

• Ocena efektywności energetycznej

• A nalizę istniejącego układu pomp

instalacji wody sieciowej (obiegowej).

wody sieciowej pod względem

• Opracowanie propozycji modernizacji

energochłonności (efektywności

układu pomp sieciowych oraz oszacowanie okresów zwrotu kosztów modernizacji.

energetycznej). • Opracowanie wariantowe koncepcji modernizacji układu pomp sieciowych oraz oszacowanie okresu zwrotu

Zakres pracy obejmował:

kosztów modernizacji.

• Rozpoznanie układu, identyfikację

• Uzupełniające propozycje dalszych

pomp wody sieciowej oraz zebranie

działań w zakresie zmniejszenia

sieciowych „zimowych”, tj. pomp

i analizę danych eksploatacyjnych

energochłonności pompowania

oznaczonych na schemacie rurocią-

z sezonu grzewczego.

wody sieciowej.

• W yznaczenie rzeczywistych charakterystyk hydraulicznych pomp

Instytut Maszyn Przepływowych, Politechnika Łódzka

gów ciepłowniczych wody obiegowej

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Opis badanego układu pomp wody sieciowej Uproszczony schemat obiegu wody sieciowej przedstawiono na Rys. 1. Parametry pomp „zimowych” – NQC10,20,30,40,70: • Producent: ŚWUP • Typ: 35W50x2GV • Wydajność nom.: 1250 t/h • Wysokość podnoszenia nom.: 146 m • Obroty nom.: 1480 obr/min • Moc: 800 KW • S i l n i k : EM I T S C U d m 13 4 S E ( N Q C10,4 0); S C D d m 13 4 S E (NQC20,30,70) • Napięcie: 6000V • Obroty: 1485 obr/min. Parametry pomp „letnich” – NQC50,60: • Producent: WAFAPomp • Typ: 30B50 • Wydajność nom.: 1200 t/h • Wysokość podnoszenia nom.: 80 m • Obroty nom.: 1490 obr/min • Moc: 400 KW

Rys. 1. Uproszczony schemat obiegu wody sieciowej

• Silnik: EMIT SZDc 194t-3E • Napięcie: 6000V • Obroty: 1490 obr/min.

Wyniki pomiarów oraz ich omówienie Uzyskane z pomiarów charakterystyki przepływowo-energetyczne pomp sieciowych przedstawiono na rys. 2-4 oraz w tabeli 1. Uzyskane wyniki wskazują na pilną konieczność modernizacji grupy pomp „zimowych” pracujących w instalacji wody sieciowej elektrociepłowni.

e-w ydanie do pobrania na:

Rys. 2. Wysokość podnoszenia pomp sieciowych

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł efektywność energetyczna Rys. 3. Moce pobierane przez pompy sieciowe

Pompy na te parametry charakteryzują się sprawnościami na poziomie 84%.

Koncepcje modernizacji części pompowej instalacji wody sieciowej • wariant 1 - 4 zmodernizowane pompy 35W50 napędzane obecnie stosowanymi silnikami w tym dwie sterowane obrotami poprzez istniejące kaskady, • wariant 2 - 4 fabrycznie nowe pompy 35W50m2 napędzane obecnie stosowanymi silnikami w tym dwie Rys. 4. Sprawności pomp sieciowych

sterowane obrotami poprzez istniejące kaskady, • w ariant 3 - 1 pompa RDLO 400 napędzana nowym silnikiem i sterowana obrotami (poprzez nowy falownik) oraz jedna zmodernizowana pompa 35W50 napędzana obecnie stosowanym silnikiem.

Nakłady inwestycyjne i okresy zwrotu kosztów dla poszczególnych wariantów Wielkość nakładów inwestycyjnych oraz okresy zwrotu kosztów dla poRys. 5. Nakłady inwestycyjne i okres zwrotu dla poszczególnych wariantów modernizacji

szczególnych wariantów przedstawiono w Tabeli 2 oraz na Rys. 5.

Podsumowanie i wnioski końcowe • Z mniejszenie energochłonności pompowania wymagało pilnego dokonania modernizacji grupy pomp sieciowych. • Rozpatrzono trzy możliwe warianty modernizacji: –– Wariant 1: modernizacja co najmniej czterech dotychczasowych

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Tab. 1. Parametry pomp uzyskiwane w punkcie nominalnym o wydajności 1250 m3/h

Biorąc to pod uwagę oraz uwzględniając możliwość zmiany w przyszłości wymagań układu, zaproponowano dalsze podniesienie charakterystyk pomp o kilka procent. Współpraca zespołu pomp o tak podniesionych charakterystykach z układem o wyznaczonym powyżej polu pracy nie spowoduje istotnych, z punktu widzenia ekonomicznego, zmian poboru mocy. Wynika to z faktu wykorzystywania dwóch pomp regulowanych obrotami. • N ajkrótszy okres zwrotu kosztów SPB1=3,1 lat uzyskano dla wariantu

pomp (modernizacja piątej pompy

W wariancie pierwszym oraz drugim

Tab. 2. Nakłady inwestycyjne i okresy zwrotu kosztów dla poszczególnych wariantów

1. Także „koszt życia pomp” dla tego wariantu jest najniższy i wynosi odpowiednio LLC’1=56,65 mln zł. • W ariant trzeci, choć zapewniał największe zmniejszenie energo-

do wykorzystania jako pompy

dwie pompy posiadałyby regulację

chłonności układu wymaga grun-

rezerwowej),

obrotów za pomocą dotychczas

townej przebudowy pompowni

istniejących kaskad tyrystorowych.

(nowe większe fundamenty, wymiana

–– Wariant 2: zakupienie czterech

• Z aproponowane charakterystyki

rurociągów i armatury na większe

–– Wariant 3: zakupienie dużej

pomp we wszystkich wariantach mo-

średnice) oraz poniesienia naj-

pompy dwustrumieniowej

dernizacji uwzględniły tolerancję pa-

większych kosztów związanych

z przetwornicą częstotliwości

rametrów gwarantowanych przez pro-

z zakupem dwóch dużych pomp

i przeznaczenie do współpracy

ducenta zgodną z PN-EN ISO 9906.

wraz z napędami (jedna jako rezer-

z nią zmodernizowanej pompy NQC

Należy jednak wziąć pod uwagę, że

wa). Okres zwrotu kosztów dla tego

(w celu zachowania rezerwy na

pola pracy układu zostały wyznaczone

wariantu byłby najdłuższy i wynosi

wypadek awarii zespół pomp

w oparciu o pomiary parametrów wy-

SPB2=8,3 lub 9,4 w zależności od

powinien być zdublowany).

konanych z określoną dokładnością.

typu falownika.

nowych pomp 35W50 m-2,

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł górnictwo

Górnictwo nadal czeka na ratunek

Zmienił się rząd, ale sytuacja górnictwa – niekoniecznie. Oczywiście, nowej ekipie trzeba dać trochę czasu, jednak na dzień dobry widać, że łatwo nie będzie. Zwłaszcza, że szumnie zapowiadane Ministerstwo Energii, póki co przynajmniej będzie ministerstwem od górnictwa, ponieważ energetyka pozostanie w rękach resortu Skarbu Państwa. Niestety, ponownie nadzór nad tymi powiązanymi gałęziami przemysłu zostanie rozdzielony.

Trzeba przyznać, że Sejm i Senat

Zasadniczo bowiem jest sprawą mniej

może, Jastrzębskiej Spółce Węglowej

ekspresowo znowelizowały ustawę

ważną, co w jakim resorcie się znajdzie,

(wciąż bez prezesa!) cały czas palcem

o działach administracji publicznej,

ponieważ sytuacja górnictwa jest już tak

grożą banki. Bogdankę z kolei przejęła

która określa, co nadzoruje dany resort.

zła, że w pierwszej kolejności należałoby

Enea (czekamy teraz na przejęcie przez

Podpisana 20 listopada przez prezy-

się zastanowić, jak ją poprawić.

nią KHW), więc być może tu będzie

denta Andrzeja Dudę nowela mówi nam

Wszyscy wokół natomiast powtarza-

o tym, że górnictwo węgla kamiennego

ją, co jest złe w branży (a to już doskonale

chwila spokoju. Niemniej jednak dane katowickiego

będzie w nowo powstałym Ministerstwie

Karolina Baca-Pogorzelska wiemy), natomiast wciąż nie mamy planu

oddziału Agencji Rozwoju Przemysłu

Energii, natomiast energetyka pozostanie

naprawczego dla sektora czarnego złota.

z trzy kwartały 2015 r. pokazują, że na

w Ministerstwie Skarbu Państwa. Przy-

Owszem, rzutem na taśmę ustę-

razie powodów do optymizmu próżno

pomnę, że od lutego 2015 r. oba te

pujący rząd przedstawił kolejny plan

szukać. Strata netto górnictwa prognozo-

sektory przeszły pod nadzór Ministra

ratowania Kompanii Węglowej poprzez

wana przez ARP za 2015 r. ma wynieść

Skarbu Państwa (wcześniej bowiem

Towarzystwo Finansowe Silesia (nadzór

2,2 mld zł – będzie więc porównywalna

węgiel był w resorcie gospodarki) – po

nad nim wraz z górnictwem trafia do

do ubiegłorocznej, choć jeszcze po pół-

to, by podejmowanie decyzji tych bardzo

resortu energii, co by znaczyło, że nowa

roczu, gdy wynosiła 1,5 mld zł mówiono

zależnych od siebie branż było łatwiejsze.

władza może chcieć kontynuować reali-

o 3 mld zł pod kreską na koniec tego roku

Zwłaszcza, że to energetyka wskazywana

zację tego wariantu), ale zapowiadanego

(po 9 miesiącach było prawie 1,7 mld zł

była przez rząd PO-PSL jako inwestor dla

w styczniu planu całościowego dla branży

na minusie).

górnictwa. Zresztą, PiS też przecież mówi

nie ma. A z końcem 2015 r. kończy się

o konsolidacji obu przemysłów. Dlatego

obowiązywanie strategii dla górnictwa

nie jest dobre w moim przekonaniu

węgla kamiennego (obowiązywała

pozostawianie ich w oddzielnym nadzorze

w latach 2007-2015).

Warto przytoczyć kilka liczb zaprezentowanych przez ARP. Wydobycie węgla spadło w ciągu trzech kwartałów 2015 r. w porównaniu

różnych ministerstw. Mam jednak nadzie-

Kompania Węglowa nie jest jedyną

z analogicznym okresem 2014 r. niemal

ję, że to sytuacja przejściowa. Niemniej

spółką węglową w opałach. Katowicki

o 1,5 mln ton do 52,2 mln ton (w całym

jednak nie do końca zrozumiała.

Holding Węglowy zaciska pasa jak tylko

2015 r. ma to być 69-70 mln ton).

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Dobrą wiadomością jest większa

Oczywiście wciąż najwięcej węgla

getyczny, o ponad 4% koksowy). Tyle,

o 5,5% sprzedaż paliwa rdr, w tym

(ponad 2,7 mln ton) przyjeżdża do nas

że koszty jednostkowe są nadal za

o 4%, czyli o 1,7 mln ton na rynek

z Rosji. Drugim dostawcą jest z kolei...

wysokie – wynoszą 296,88 zł na tonę,

krajowy. Mamy także do czynienia

Australia, a trzecim Stany Zjednoczone

czyli o 34,42 zł więcej od średniej ceny!

z przewagą eksportu naszego węgla nad

– to pokazuje, że nasze koszty produkcji

Z kolei ceny węgla w portach ARA

importem (7,2 mln ton wobec 4,7 mln ton).

wciąż są za wysokie, skoro w sumie

(Amsterdam – Rotterdam – Antwerpia)

A od 2008 r. Polska jest importerem netto

1,25 mln ton węgla w ciągu 9 miesięcy

tylko od maja 2015 do 29 października

węgla kamiennego (co oznacza, że spro-

tego roku przyjechało do nas praktycznie

spadły z 61,68 do 55,19 dol. za tonę.

wadzamy z zagranicy więcej paliwa, niż

z drugiego końca świata.

Nowy minister ds. energii, Krzysztof

wywozimy, a jesteśmy przecież drugim

Średnia cena zbytu węgla spadła

Tchórzewski w listopadowym wywiadzie

w Europie, a pierwszym w UE producen-

w ciągu 9 miesięcy o 6% do 260,64 zł

dla „Rzeczpospolitej” powiedział pytany

tem czarnego złota).

za tonę (o 7,2% potaniał węgiel ener-

o plan dla sektora: „Na razie nie chcę

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł górnictwo

ujawniać konkretów, bo jeszcze nie

95 tys. osób (dla porównania: w 1989

i zachować względnie płynność finanso-

wiem, co w drodze tych negocjacji

r. górnictwo zatrudniało ponad 415 tys.

wą. Prezes KW, Krzysztof Sędzikowski

uzyskam, a w czym będę musiał ustąpić.

ludzi). To efekt odejść na emerytury

stawał na głowie, by sprzedać milionowe

Wszystko musi się zamykać finansowo

i wstrzymywania przyjęć do pracy

zapasy węgla, co doprowadziło do

i być zgodne z przepisami pomocy

w kopalniach, ale także uchwalonej

konfliktu z innymi spółkami, w tym pry-

publicznej” - co do tego nikt chyba nie

na początku 2015 r. ustawy górniczej

watnymi Bogdanką i Silesią. Ta pierwsza

ma wątpliwości. Zwłaszcza, że Bruksela

pozwalającej na przechodzenie na

zaskarżyła nawet działania Kompanii do

bardzo uważnie obserwuje, co robimy

specjalne tzw. urlopy górnicze osobom

UOKiK, jednak urząd antymonopolowy

z kopalniami – poprzedniemu rządowi

z kopalń przenoszonych do Spółki

nie dopatrzył się w działaniach śląskiego

dawała do zrozumienia, że jego pomysły

Restrukturyzacji Kopalń – głównie Kom-

giganta dumpingu, choć Kompania

nie zostaną zaakceptowane w UE,

panii Węglowej, w której zatrudnienie

sprzedawała węgiel energetyczny po

dlatego m.in. tak bardzo przedłużało

najbardziej się skurczyło.

ok. 5 zł za 1 GJ, podczas gdy średnia

się w czasie powstanie tzw. Nowej

Zastanawia mnie, jak teraz radzić so-

rynkowa wynosiła wtedy w Polsce ok.

Kompanii Węglowej (zgodnie z treścią

bie będzie Kompania Węglowa. Krzysztof

10 zł za 1 GJ. Prościej mówiąc – UOKiK

porozumienia zawartego 17 stycznia

Sędzikowski, jej prezes, podał się do

uznał, że gdy KW sprzedaje węgiel po ok.

2015 r. ze związkami zawodowymi

dymisji (będzie kierował spółką do końca

140 zł za tonę wydobywając go po ok.

nowa spółka skupiająca 11 kopalń miała

2015 r.). Od stycznia 2015 r. słyszeliśmy,

300 zł za tonę wszystko jest w porządku.

powstać najpóźniej do końca września

że Kompania w zasadzie lada moment

Zgodnie z założeniami Węglokoks

2015 r., ale to się nie udało).

zbankrutuje, bo traci płynność finansową.

stworzył spółkę celową na poczet Nowej

W tym samym wywiadzie minister

Tymczasem, mimo braku realizacji w pełni

KW (chodzi o tzw. Węglokoks ROW),

Tchórzewski mówi tak: „Priorytetem

planu naprawczego spółce wciąż udaje

kupił także zakłady Piekary i Bobrek,

będzie utrzymanie miejsc pracy w

się płacić pensje. Ba, w ostatniej chwili

z kolei wszystkie kopalnie, które miały

górnictwie. Restrukturyzacja nie może

nawet znalazły się pieniądze na wypłatę

zostać przekazane do SRK – trafiły tam.

polegać tylko na ich likwidowaniu”. No

Barbórki. Fakt, że firma niemal nie realizu-

Mimo styczniowych deklaracji Taurona

i tu mam pewien problem, ponieważ

je inwestycji, plus nie płaci kontrahentom,

o zainteresowaniu kupnem kopalni

zatrważająco wysokie koszty górnictwa

sprawiało wrażenie, że kasa jest zupełnie

Brzeszcze, transakcji miesiącami nie

w ogromnej mierze spowodowane są

pusta. Niemniej jednak, półmiliardowa

udało się zrealizować. W Ministerstwie

właśnie kosztami płacowymi (te stanowią

zaliczka z Węglokoksu na poczet zakupu

Skarbu zdążył się zmienić szef resortu

nawet ponad 60% wszystkich kosztów

kopalń do tworzonej Nowej Kompanii

(Włodzimierza Karpińskiego zastąpił

stałych). Bez zmniejszenia zatrudnienia

Węglowej, czy przedpłaty za węgiel

Andrzej Czerwiński), ale sprawa i tak

oraz zamykania kopalń trudno mi so-

chwilowo pozwoliły zacerować dziurawą

stała w miejscu. Konflikt na linii właściciel

bie wyobrazić realną restrukturyzację

kieszeń węglowego giganta. Tylko, że to

– zarząd Taurona zaczął przypominać

sektora, która naprawdę pozwoliłaby na

działania chwilowe. A co teraz?

brazylijską telenowelę. W sierpniu nie

jego ratowanie. A naprawdę nie mówimy

War to może przypomnieć, jak

udało się odwołać zarządu energetycznej

dzisiaj już o jakimś niewyobrażalnym

Kompania przez ten rok próbowała się

spółki (bo na posiedzeniu rady nadzorczej

czasie, bo wg ARP mamy węgla na ok. 45

ratować.

nie było kworum), a konkretnie prezesa

lat, przy czym w złożach udostępnionych

Przez kilka miesięcy po podpisaniu

Dariusza Lubery i wiceprezesa Alek-

i udostępnianych obecnie – na nieco

porozumienia wokół Kompanii było

sandra Grada, którzy byli największymi

ponad 30.

względnie cicho. Węglokoks zapłacił

przeciwnikami zmuszania Taurona do

A zatrudnienie? Ono i tak spada. Od

bowiem 500 mln zł na poczet zaliczki

zakupu nierentownych Brzeszcz (uważali,

końca 2014 roku do końca września 2015 r.

na przejmowane kopalnie w ramach

że to działanie na szkodę spółki), jednak

spadło z ponad 103 tys. do niespełna

Nowej KW, co pozwoliło KW odetchnąć

1 października zarząd Taurona wymie-

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

niono (prezesem został Jerzy Kurella)

I słowa dotrzymała – ogłosiła bowiem

i negocjacje nabrały tempa i kopalnia

wezwanie na zakup lubelskiej Bogdanki.

Brzeszcze została Tauronowi sprzedana

Teraz wskazywana jest jako potencjalny

(a dla ścisłości jej część, bo druga część

inwestor dla KHW.

zostanie w SRK i będzie likwidowana).

Rząd przygotował kolejne scenariusze

W tzw. międzyczasie okazało się,

pomocowe dla KW – a to Fundusz

że po wszystkich manewrach wokół

Inwestycji Polskich Przedsiębiorstw

Kompanii wystarczy „tylko” 1,5 mld zł

stworzony przez BGK i PIR (tylko musiał

w roku 2015 i 2016 (a nie 2,5 mld zł),

on zebrać ok. 6 mld zł, bo tylko 20%

by postawić ją na nogi tak, by w 2017 r.

środków mógł zaangażować w KW – nie

EBITDA wynosiła... 2 mld zł. Utopia.

udało się), a to zaangażowanie w Nową

Miesiącami do zaangażowania

KW Towarzystwa Finansowego Silesia

w projekt nie udało się przekonać spółek

dokapitalizowanego akcjami wartymi ok.

energetycznych – ani prośbą, ani groźbą.

1,4 mld zł PGE, PGNiG i PZU (pomysł

Ba. Poznańska Enea od początku mówi-

podważyła Komisja Europejska ostrze-

ła, że w biznes kompanijny nie wchodzi.

gając przed wszczęciem postępowania dotyczącego niedozwolonej pomocy publicznej). Wreszcie resort skarbu wymyślił, że TF Silesia po prostu przejmie kopalnie Kompanii Węglowej, a wtedy w projekt włączą się inni inwestorzy (w tym część udziałów dostanie Węglokoks, który już wcześniej wpompował w KW 0,5 mld zł). Choć zaraz po tym prezes TF Silesia podał się do dymisji (szefową TF Silesia została w październiku Aleksandra Obońska, wcześniej wiceszefowa Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego), to na dziś wydaje się, że to właśnie ten wariant ratowania Kompanii ma być realizowany. Niemniej jednak czasu na kolejne kupowanie czasu niewątpliwie już nie ma. Magiczne zaklęcia chyba się już skończyły i jeśli nie zostaną podjęte konkretne, a niewątpliwie bolesne działania, to obawiam się, że Kompania Węglowa okaże się tylko kolosem na glinianych nogach i po prostu się przewróci. A to zaboli nie tylko kilkadziesiąt tysięcy zatrudnionych tam ludzi, ale przynajmniej kilkaset tysięcy mieszkańców Śląska. Oby nie było tak, że ostatni gasi światło...

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł ciepłownictwo

Zasady prawidłowego doboru automatycznej regulacji węzła cieplnego z priorytetem ciepłej wody Na właściwe funkcjonowanie węzła cieplnego w systemie ciepłowniczym ma wpływ szereg czynników. Podstawowe znaczenie ma bilans cieplny, określający wielkości zapotrzebowania na moc cieplną do ogrzewania, przygotowania ciepłej wody, wentylacji i technologii. Błędy popełnione przy ustaleniu bilansu mocy cieplnej przenoszą się na inne procedury projektowania węzła, takie jak: dobór wymienników ciepła, średnicy przewodów obwodów pierwotnych i wtórnych, armatury, pomp i elementów zabezpieczenia, a także parametrów układów automatycznej regulacji węzła cieplnego. Celem artykułu jest przedstawienie szeregu uwarunkowań prowadzących do zwiększenia efektywności węzła cieplnego i zapewnienia właściwej współpracy węzła z siecią ciepłowniczą i źródłem ciepła.

Zasady sporządzania bilansu cieplnego węzła

w projekcie instalacji ogrzewania jest

Nie jest wskazane projektowanie

większa, niż moc rzeczywista. W tej

układów przygotowania ciepłej wody po-

Bilans cieplny węzła cieplnego na

sytuacji nie jest w żadnym stopniu

krywających chwilowe potrzeby (wyzna-

potrzeby ogrzewania sporządza się

uzasadnione zwiększanie mocy cieplnej

czone według normy PN EN 806). Wiel-

najczęściej na podstawie projektu

węzła w stosunku do zapotrzebowania

kość chwilowego zapotrzebowania jest

instalacji ogrzewania. Procedura obli-

na moc cieplną określoną w projekcie

przeciętnie 2-4 razy większa od wartości

czeń zapotrzebowania na moc cieplną

instalacji. W istocie, w kolejnych se-

występującej jako maksimum w czasie

(projektowego obciążenia cieplnego)

zonach grzewczych należy się liczyć

20 minut największego zapotrzebowania

budynku zawiera szereg składowych,

z wnioskiem podmiotu o zmniejszenie

na ciepłą wodę. Wymienniki ciepła

któr ych sumowanie daje zw ykle

mocy zamówionej. Zmniejszenia zapo-

dobrane na warunki chwilowe będą

20-30% nadwyżkę mocy oblicze-

trzebowania na moc cieplną wynika też

przez większą część czasu działać

niowej w stosunku do rzeczywistej.

z wysuszenia budynku w pierwszym

w granicach niskiego przepły wu,

W procedurze nie są uwzględniane zyski

sezonie grzewczym. Należy pamiętać,

czasem o niskim stopniu burzliwo-

ciepła (wewnętrzne), które stanowią ok.

że korekta zapotrzebowania na moc

ści, powodującym praktycznie zanik

10-15% bilansu pomieszczenia. Ponad-

cieplną budynku wymaga ustalenia

mechanizmu konwekcji wymuszonej.

to, większość projektantów przyjmuję

nowych, niższych parametrów instalacji,

Wymiennik przestaje przekazywać

nadwyżkę mocy cieplnej instalacji na

co wpływa na zmniejszenie strumienia

ciepło, co powoduje oscylację zaworu

skompensowanie osłabienia nocnego

masy nośnika ciepła w obwodzie

regulacyjnego w obszarze niewielkiego

(w budownictwie mieszkaniowym)

pierwotnym ogrzewania. Zmianę stru-

otwarcia. Pomijając aspekt finansowy

i weekendowego (w budownictwie

mienia masy można określić za pomocą

zakupu większego wymiennika, zaworu

użyteczności publicznej). Dość czę-

programów doboru wymienników ciepła

regulacyjnego o większym współczyn-

sto już na początku moc określona

(Danfoss, AlfaLaval, JAD).

niku przepływu, układ zaprojektowany

3/2015

Dr inż. Kazimierz Żarski

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

na szczytowe zapotrzebowania będzie

ciepłej wody do całkowitego otwarcia

Układy podgrzewania powietrza

się charakteryzował niewłaściwymi

w dłuższym okresie czasu. Niedobór

wentylacyjnego są rzadko projek-

cechami regulacyjnymi. Zastosowanie

temperatury ciepłej wody jest kompen-

towane na podstawie precyzyjnych

stabilizatora ciepłej wody (o pojemności

sowany objętością wody w stabilizatorze.

danych o obiekcie. Częściej przeważa

odpowiadającej dwudziestominutowe-

Na rys. 1. pokazano zmianę temperatury

model projektowania wskaźnikowego,

mu zapotrzebowaniu na ciepłą wodę)

ciepłej wody w węźle z wymiennikiem do-

zwłaszcza że węzeł cieplny jest zwykle

pozwala zmniejszyć moc wymiennika

branym na warunki dwudziestominutowe

wykonywany w pierwszej fazie realizacji

i „zmusić” zawór regulacji temperatury

w niewielkim budynku mieszkalnym.

obiektów użyteczności publicznej. Brak wiarygodnych danych do bilansu cieplnego powoduje przewymiarowanie Rys. 1. Zmiana temperatury ciepłej wody w okresie szczytowego poboru w węźle z wymiennikiem dobranym na warunki dwudziestominutowe w niewielkim budynku mieszkalnym

układów, czego skutkiem jest, w przypadku ilościowej regulacji nagrzewnic wentylacyjnych, wysoka temperatura wody powrotnej. Do właściwego zaprojektowania sekcji wentylacji w węźle cieplnym jest niezbędna znajomość obciążeń cieplnych w całym przedziale temperatury powietrza zewnętrznego, nie wystarczą wielkości maksymalne. Zmiana mocy zamówionej w układach wentylacyjnych oznacza pogorszenie jakości regulacji parametrów.

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł ciepłownictwo

P o t r z e b y te c h n o l o g i c z n e to

• możliwości zmniejszenia strumienia

w instalacji ogrzewania. Układy regulacji

w miastach głównie baseny kąpielowe.

wody sieciowej przy pomocy funkcji

temperatury zasilania, mniej lub bardziej

Prawidłowy bilans potrzeb technologicz-

priorytetu ciepłej wody.

skuteczne, ale działające, pojawiły się

nych basenu powinien być określony

we wczesnych latach 70. XX w., wraz

w projekcie technologii wody basenowej.

Zasady projektowania węzłów

z dominującą koncepcją budowy grupo-

Należy w nim uwzględnić składowe:

ciepłowniczych powstawały w latach,

wych węzłów cieplnych. Nawet jeszcze

napełniania basenu, podgrzewania

gdy projektowe parametry instalacji

przed wprowadzeniem obowiązkowego

wody cyrkulującej i podgrzewania wody

wewnętrznych ogrzewania (wartość

stosowania zaworów regulacji tempera-

uzupełniającej. Zapotrzebowanie na

temperatur y zasilania i powrotu

tury pomieszczeń przy grzejnikach tem-

moc cieplną do celów technologicznych

w warunkach obliczeniowych) wyno-

peratura wody powracającej z instalacji

może się nie sumować algebraicznie

siły 90¸95/70 o C., a parametry sieci

ogrzewania była najniższa nie w punkcie

z innym potrzebami. Przykładowo, napeł-

były równe 150/70 (80) C. W węzłach

załamania wykresu regulacyjnego (PZ),

nianie basenu (składowa o największej

z funkcją przygotowania ciepłej wody

a w warunkach najniższej temperatury

wartości) może wystąpić przy nieko-

należało utrzymać temperaturę zasilania

wody zasilającej instalację ogrzewania,

niecznie działającej w pełni wentylacji

w sieci cieplnej nie niższą niż 70 o C

na początku i końcu sezonu grzewczego.

mechanicznej. W praktyce dość często

(w niektórych systemach ciepłowniczych

Obowiązująca przez lata (jeszcze obec-

występuje sytuacja braku rozeznania

65oC). Typowy wykres regulacyjny takiej

nie w dalszym ciągu w niektórych Przed-

faktycznych potrzeb cieplnych basenu,

sieci ciepłowniczej i instalacji ogrzewania

siębiorstwach Ciepłowniczych w kraju)

co przenosi się na nieprawidłowo-

pokazuje rys. 3.9. Punkt załamania (PZ)

zasada wymiarowania dwustopniowych

ści działania automatycznej regulacji

wykresu regulacyjnego (w wyższej tem-

układów przygotowania ciepłej wody nie

w węźle cieplnym.

peraturze powietrza zewnętrznego niż

jest słuszna od ok. 40 lat. Na rys. 2. Po-

w PZ utrzymywana jest stała temperatura

kazano współczesny wykres temperatury

wody zasilającej w sieci ciepłowniczej)

w sieci ciepłowniczej i instalacji ogrze-

Schemat ideowy węzła cieplnego

przypada w temperaturze powietrza

wania. Najniższa temperatura wody

Schemat ideowy węzła cieplnego

zewnętrznego ok. 7oC. Patrząc na wykres

sieciowej, przy działaniu zaworów ter-

powinien umożliwiać właściwe funk-

regulacyjny można zauważyć, że punkt

mostatycznych przy grzejnikach może

cjonowanie każdego obwodu, a także

załamania wykresu regulacyjnego nie był

zbliżać się do temperatury pomieszczeń

zapewniać właściwą współpracę z siecią

newralgicznym punktem wymiarowania

ogrzewanych, tj. do 20 o C. Potencjał

ciepłowniczą. Zdaniem autora węzły

dwustopniowych układów przygotowania

cieplny zawarty w wodzie powrotnej

dwustopniowe przygotowania ciepłej

ciepłej wody od czasu wprowadzenia

z sekcji ogrzewania jest bardzo mały –

wody nie mają obecnie uzasadnienia, bez

regulacji temperatury wody zasilającej

następuje zmniejszenie strumienia masy

względu na moc układu przygotowania ciepłej wody. Przyczyny odmiennego spojrzenia na projektowanie dwustopniowych węzłów ciepłowniczych można sklasyfikować w trzech grupach: • rozbieżność projektowych i rzeczywistych parametrów operacyjnych węzła ciepłowniczego,

Rys. 2. Wykres regulacyjny (temperatura wody zasilającej i powrotnej w systemach ciepłowniczych w obecnych warunkach funkcjonowania systemów ciepłowniczych

• warunki i kryteria doboru wymienników do podgrzewania ciepłej wody,

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

nośnika ciepła do ok. 15% wartości

w obejście wymiennika powietrznego.

cyjnej płynie strumień równy 80-90%

obliczeniowej wraz ze znacznym zmniej-

Obejście wymiennika wentylacyjnego

strumienia obliczeniowego i temperatura

szeniem temperatury wody.

(powietrznego) powinno działać płynnie,

wody powrotnej, wskutek zmieszania,

prowadząc do zmniejszenia sprawności

niewiele się różni od temperatury wody

temperaturowej odzyskiwania ciepła, a nie

zasilającej.

Prawidłowe schematy instalacji współpracujących z węzłem cieplnym

dwupołożeniowo, z całkowitym obejściem

W modelu regulacji jakościowej

wymiennika. To drugie rozwiązanie wyma-

jest instalowana pompa mieszająca,

Istotny wpływ na działanie węzła

ga przyjęcia mocy do celów wentylacji

której działanie powinno powodo-

cieplnego mają schematy połączeń na-

bez uwzględnienia odzyskiwania ciepła,

wać zmieszanie strumienia wody

grzewnic wentylacyjnych. Stosowane są

a więc ok. 2-2.5 krotnie większej niż moc

zasilającej ze strumieniem wody

dwa modele: regulacji ilościowej, gdy do

z uwzględnieniem odzyskiwania. Wów-

powrotnej, co pozwala kształtować

nagrzewnicy dopływa zmienny strumień

czas w obejściu nagrzewnicy wentyla-

temperaturę powietrza w układach

nośnika ciepła o stałej, w danych warunkach temperatury powietrza zewnętrznego, temperaturze lub regulacji jakościowej, gdy przy stałym strumieniu masy nośnika ciepła zmienia się temperatura wody zasilającej nagrzewnicę. Pierwszy układ, z obejściem nagrzewnicy, charakteryzuje się podwyższoną temperaturą wody powrotnej, co wpływa na wzrost temperatury wody powracającej do sieci cieplnej. Jest

Rys. 3. Układ ciśnienia w węźle zmieszania pompowego

a – pompa w przewodzie zasilającym, b – pompa w przewodzie mieszania

to wyraźne, zwłaszcza przy przewymiarowaniu układów i w systemach z odzyskiwaniem ciepła wyposażonych

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł ciepłownictwo wentylacyjnych. Niestety, w wielu

Wymiennika ciepła w systemach

przypadkach układy mieszania pompo-

ogrzewania wody basenowej powinny

wego są konfigurowane nieprawidłowo:

być instalowane na obejściu głównego

z pompą w przewodzie zasilającym

przewodu zasilającego ze stacji uzdat-

nagrzewnicę wentylacyjną. Na rys. 3.

niania wody. Umieszczenie wymiennika

Pokazano układ ciśnienia w przypadku

w głównym przewodzie wymaga zasto-

umieszczenia pompy w przewodzie

sowania baterii wymienników i połączenia

zasilającym i mieszającym.

szeregowego po stronie wody zasilającej

Układ na rys. a. wymaga odwróco-

(z węzła cieplnego) i równoległego po

nego wykresu ciśnienia, co jest możliwe

stronie wody basenowej. Dysproporcja

w przypadku pojedynczego węzła, ale

strumieni wody sieciowej i basenowej

nie do uzyskania w rozległej instalacji

w przeciętnym basenie kąpielowym

dostarczającej nośnik ciepła do nagrzew-

(miejskim, z wyłączeniem basenów nie-

nic. Wymuszenie dodatniego ciśnienia

wielkich) jest bardzo duża: 1:50 do 1:100,

dyspozycyjnego w węźle mieszania nie

co uniemożliwia przyjęcie podobnej

pozwala na przepływ wody powrotnej do

powierzchni przekroju przepływu po obu

przewodu zasilającego. Układ pokazany

stronach wymienników. Te kwestie są

na rys. b. jest prawidłowy – może mieć za-

zwykle niedopracowane, co rodzi przy-

stosowanie z zaworem mieszającym (przy

szłe problemy eksploatacyjne, zwłaszcza

stałym strumieniu wody płynącej przez

w regulacji wymiennika ciepłowniczego.

nagrzewnicę) lub bez zaworu, z regulacją pompy falownikiem. W ostatnim modelu jest niezbędne utrzymywanie nadwyżki temperatury wody o ok. 5-10 K w stosunku

Charakterystyka statyczna zaworu regulacyjnego i obwodu regulacyjnego

do wykresu regulacyjnego instalacji

Zawór regulacji temperatury w obwo-

podgrzewania powietrza wentylacyjnego.

dach ogrzewania, przygotowania ciepłej

W istniejących układach można poprawić

wody, wentylacji i technologii powinien

działanie zmieszania przez przepięcie

być dobrany z zastosowaniem kryterium

przewodów – tzn. bezinwestycyjnie.

autorytetu, tzn. przy stracie ciśnienia c Rys. 4. Charakterystyki otwarcia zaworu: o profilu liniowym, wykładniczym, „characterised” i „split” Rys. 5. Wypadkowe charakterystyki obwodów z zaworem regulacyjnym przy charakterystyce zaworu: a. liniowej, b. split, c. characterised

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

w całkowicie otwartym zaworze stano-

bez występowania zysków ciepła, zawór

wiącej 30-70% (średnio, optymalnie 50%)

w obwodzie pierwotnym ogrzewania

całkowitej straty ciśnienia w obwodzie

będzie całkowicie otwarty. Przy wy-

regulowanym. Istotną kwestią jest charak-

stępowaniu zysków ciepła strumień

terystyka zaworu: zależność względnego

wody sieciowej będzie się zmieniał

strumienia objętości od stopnia otwarcia

stosownie do zmiany strumienia wody

zaworu (przy stałej różnicy ciśnienia

w instalacji, przy obniżeniu temperatury

przed i za zaworem). Rys. 4. ilustruje

wody powrotnej. Zmiana jest nieliniowa.

różne kształty charakterystyki, zależne

Charakterystykę wymiennika w układzie

od profilu grzybka zaworu.

m2-Ф oraz m1-Ф ilustruje rys. 6.

W obwodzie o znanej charakterystyce

Niewielka zmiana strumienia masy

hydraulicznej można wyznaczyć zbiorczą

wody instalacyjnej będzie wymagała

charakterystykę obwodu z zaworem

„ostrej” reakcji zaworu regulacyjnego.

regulacyjnym. Utrzymywana przez zawór

Stąd, preferowanym profilem będzie

regulacyjny stała różnica ciśnienia stała

„split” albo „characterised” (najkorzyst-

pozwala wyznaczyć niezbędny stopień

niejszy), albowiem niewielkie przesunięcie

otwarcia przy różnym obciążeniu wymien-

napędu będzie powodować istotną zmia-

nika ciepła. Wypadkowe charakterystyki

nę charakterystyki obwodu w obszarze

obwodów z zaworem regulacyjnym po-

pełnego otwarcia.

kazano na rys. 5. Na rysunkach widać

W układzie regulacji temperatury

wpływ autorytetu zaworu regulacyjnego

ciepłej wody zmienną zakłócającą będzie

na wypadkową charakterystykę obwodu

zmieniający się strumień wody użytkowej

regulacji.

i wraz z nim strumień ciepła przekazany

Charakterystyka obwodu (elementy

w wymienniku ciepła (przy stałej różnicy

o stracie ciśnienia proporcjonalnej do

temperatury wody zimnej i ciepłej). Zatem

kwadratu strumienia objętości) pogarsza

odpowiednim algorytmem będzie funkcja

charakterystykę zaworu. O ile autorytet

liniowa stopień otwarcia-moc cieplna.

zaworu nie jest niższy niż 0,3, kształt

W nowoczesnych wymiennikach ciepła

charakterystyki jest w przybliżeniu

zależność strumienia masy w obwodzie

zachowany.

pierwotnym i mocy cieplnej jest liniowa,

W procesie regulacji temperatury

Rys. 7. Charakterystyka płytowego wymiennika ciepła w układzie m1-F

co ilustruje rys. 7.

wody zasilającej w instalacji ogrzewania

Zatem, w sekcji przygotowania ciepłej

optymalnym algorytmem jest zachowanie

wody zawór może mieć charakterystykę

zależności liniowej między stopniem

liniową, ale autorytet powinien być więk-

otwarcia zaworu a zyskami ciepła

szy niż 0.3. Nie jest błędem zastosowanie

w instalacji. „Literaturowy” algorytm

profilu „split” lub „characterised”. Jednak

zależności liniowej stopnia otwarcia

w tym przypadku autorytet nie powinien

zaworu i mocy cieplnej jest przy funkcji

być także mniejszy niż 0,3.

kompensacji pogodowej niewłaściwy.

W systemach wentylacji obowiązuje

Przy odpowiednim zaprojektowaniu

taka zasada jak w obwodach ogrzewania,

instalacji i węzła cieplnego (bez znacz-

w układach podgrzewania wody tech-

nych nadwyżek), w każdych warunkach

nologicznej (baseny) jak w przypadku

temperatury powietrza zewnętrznego,

ciepłej wody.

e-w ydanie do pobrania na:

Rys. 6. Charakterystyka płytowego wymiennika ciepła w układzie m1-m2

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł ciepłownictwo

Dynamiczne właściwości układów regulacji parametrów węzła cieplnego Optymalnym algorytmem automatycznej regulacji obiegów grzewczych jest algorytm PI (proporcjonalno-całkujący), w którym prędkość zmiany wielkości wyjściowej (położenia napędu zaworu) jest wprost proporcjonalna do zmiany wielkości wejściowej (uchybu regulacji temperatury). Większy uchyb regulacji wywołuje szybszą reakcję zaworu. Algorytm ten jest możliwy do zrealizowania w przypadku zastosowania napędów sterowanych prądowo lub napięciowo. W przypadku napędów trójstawnych układ regulacji imituje zachowanie układu PI przez dostosowanie trwania interwałów czasu między cyklami przesunięcia napędu. Prędkość przesuwu napędu w układach ciepłej wody, technologii i wentylacji powinna być duża (standard 3 s/mm jest wystarczający). W układach regulacji ogrzewania nie jest błędem zastosowanie napędów szybszych, ale lepszym rozwiązaniem jest przyjęcie napędów wolniejszych (np. 9-15 s/mm). Wielkością regulowaną w sekcji ogrzewania jest temperatura wody zasilającej instalację, a więc bezwładność cieplna budynku nie wchodzi do tej pętli regulacji (jest obiektem regulacji miejscowej przy grzejnikach). Z powodu dużej bezwładności instalacji, spowodowanej pojemnością cieplną konstrukcji budynku temperatura wody zasilającej nie musi być precyzyjnie regulowana. Czujniki temperatury powietrza zewnętrznego mają stałą czasową rzędu kilkunastu minut, przez co stosując wolniejszy napęd, można ograniczyć liczbę cykli otwarcia i zamknięcia zaworu. Dodatkowo, zastosowanie funkcji tłumio-

3/2015

Rys. 8. Rzeczywista i tłumiona temperatura powietrza zewnętrznego w przykładowych wybranych dnia stycznia (numeracja godzin od początku roku)

nej temperatury powietrza zewnętrznego

wyłączeniu, temperatura graniczna jest

pozwala na „odfiltrowanie” krótkotrwa-

wyższa. Newralgiczne warunki działa-

łych skoków temperatury, uciążliwych

nia priorytetu ciepłej wody przypadają

w okresie przejściowym (wrzesień, paź-

w punkcie załamania wykresu regulacyj-

dziernik, kwiecień, maj). Na rys. 8. poka-

nego. Jeżeli założymy parametry instalacji

zano przebieg temperatury rzeczywistej

w tym punkcie 40/35 oC (przy tempe-

i tłumionej powietrza zewnętrznego

raturze powietrza zewnętrznego +6 oC

w styczniu roku porównawczego (dane

i parametrach obliczeniowych 70/50oC),

ze strony Ministerstwa Infrastruktury

to przy ograniczeniu strumienia masy

i Rozwoju). Przesunięcie czasowe wynosi

do 0,5 wartości obliczeniowej i liniowej

ok. 1/3 stałej czasowej, współczynnik

charakterystyce wymiennika ogrzewania,

tłumienia amplitudy temperatury 1/8

woda w wymienniku zostanie ogrzana

w okresie godziny i 0,8 w okresie doby.

do temperatury 37,5 o C. Nawet przy

„Spłaszczenie” zmian temperatury prowa-

założeniu braku nadmiaru powierzchni

dzi do zmniejszenia liczby cykli otwarcie-

ogrzewalnej odchyłka ta nie jest duża.

-zamknięcie zaworów regulacyjnych.

Jeżeli do grzejnika dopłynie woda o niższej temperaturze, w wyniku deficytu

Praktyczna realizacja priorytetu ciepłej wody w węźle cieplnym

ciepła spadnie moc grzejnika i zmniejszy się temperatura wody powrotnej. Spadek temperatury w grzejniku będzie nieco

Funkcja priorytetu ciepłej wody

mniejszy, temperatura wody powrotnej

polega na ograniczeniu przepływu

wyniesie ok. 33,2oC. Woda o tej tem-

nośnika ciepła w sekcji ogrzewania przy

peraturze dopłynie do wymiennika po

szczytowym zapotrzebowaniu na ciepłą

pewnym czasie, związanym z pojemno-

wodę użytkową.

ścią i rozległością instalacji (kilka minut

Graniczna temperatura przestrzeni

w małej instalacji, kilkadziesiąt minut

ogrzewanej przy całkowitym wyłączeniu

w dużej). Spadek mocy wymiennika

ogrzewania jest temperaturą równowagi,

umożliwi podgrzanie wody do temperatury

o kilka K wyższą, niż temperatura po-

35,8oC (wzrośnie moc wymiennika). Gdyby

wietrza zewnętrznego. Przy priorytecie

nawet założyć ciągły pobór ciepłej wody

polegającym na zmniejszeniu intensyw-

w czasie kilkudziesięciu minut, efekt

ności ogrzewania, a nie na całkowitym

ochłodzenia przestrzeni ogrzewanej

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

będzie ledwie widoczny. W rzeczywistości

terystyce „split” zaworu regulacyjnego

przy różnych siłownikach (PI – o działaniu

w czasie szczytu poboru ciepłej wody

przy 50% strumienia ciepła stopień

ciągłym) i o działaniu trójstawnym .

występują okresy o zapotrzebowaniu

otwarcia zaworu o autorytecie 0,5

Algorytm w przypadku siłowników

mniejszym, co umożliwia doprowadzenie

będzie równy 0,5. Suma stopni otwarcia

o działaniu ciągłym jest korzystniejszy:

do wymiennika ogrzewania obliczeniowe-

będzie równa 150%. Zawór w obwodzie

napęd wykonuje mniejszą liczbę

go strumienia wody sieciowej.

przygotowania ciepłej wody może się

przemieszczeń i w mniejszym zakresie.

Realizacja funkcji priorytetu ciepłej

otworzyć w dowolnym stopniu, zawór

Ten typ realizacji priorytetu ciepłej

wody jest zależna od rodzaju napędu

w obwodzie ogrzewania w stopniu

wody powinien być preferowany.

(siłownika zaworu). W najczęściej sto-

uzupełniającym do 150%.

Wprowadzenie funkcji priorytetu

sowanych siłownikach z trójstawnym

Na rys. 9. pokazano zmianę tempe-

w znacznym stopniu zmniejsza stru-

algorytmem regulacji działanie priorytetu

ratury w przestrzeni ogrzewanej przy

mień masy nośnika ciepła w węźle

ciepłej wody polega na stopniowym

typowym rozkładzie zapotrzebowania na

cieplnym. Zaprojektowany zgodnie

przymykaniu zaworu przy temperaturze

ciepłą wodę i następujących założeniach:

ze współczesnymi standardami jed-

ciepłej wody niższej niż wymagana. Ta

• stała czasowa budynku: 40 h=72000 s,

nostopniowy węzeł ciepłej wody ma

opcja nie jest optymalna w węzłach

• moc cieplna do ogrzewania: 190 kW,

znacznie korzystniejsze cechy eksplo-

cieplnych ze stabilizatorem tempera-

• m oc cieplna wymiennika ciepłej

atacyjne niż stosowane w przeszłości

wody: 150,7 kW,

tury, albowiem rolą stabilizatora jest

węzły dwustopniowe. Priorytet może

złagodzenie deficytu temperatury ciepłej

• typ wymiennika: płytowy,

być ustanowiony jedynie w stosunku

wody bez konieczności ograniczenia

• średni czas krążenia wody w insta-

do instalacji ogrzewania wodnego:

strumienia masy w sekcji ogrzewania.

lacji: 23 min.

grzejnikowego lub płaszczyznowego,

W siłownikach trójstawnych nie jest zna-

Rysunek 10. ilustruje symulację

nie może mieć zastosowania do

ne aktualne położenie (stopień otwarcia)

położenia napędu zaworu w obwodzie

instalacji wentylacyjnych, ogrzewania

zaworu i proces zamykania może się

ogrzewania o charakterystyce „split”

powietrznego i technologicznych.

zacząć w położeniu dowolnym. Przy deficycie mocy w obwodzie ogrzewania zawór otworzy się w pełni, jeżeli nastąpi spadek zapotrzebowania na ciepłą wodę. Po powrocie instalacji do stanu zmniejszonego zapotrzebowania na ciepłą wodę zawór regulacyjny w obwodzie ogrzewania otwiera się całkowicie (odchyłka temperatury zasilania). W przypadku siłowników zaworów

Rys. 9. Zmiana temperatury przestrzeni ogrzewanej przy szczycie zapotrzebowania na ciepłą wodę w przypadku priorytetu ciepłej wody i różnego rodzaju siłowników

regulacyjnych działających w modelu PI (np. siłowniki AME Danfoss) znane jest położenie (stopień otwarcia) zaworu. Funkcja priorytetu ciepłej wody może być zrealizowana jako ograniczenie sumy stopni otwarcia zaworów regulacji temperatury w obwodzie ogrzewania i przygotowania ciepłej wody. Przy liniowej charakterystyce cieplno-prze-

Rys. 10. Symulacja stopnia otwarcia zaworu regulacyjnego w obwodzie ogrzewania w przypadku priorytetu ciepłej wody i różnego rodzaju siłowników

pływowej wymiennika ciepła i charak-

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł ciepłownictwo

Wpływ zmniejszenia strumienia masy nośnika ciepła na działanie sieci ciepłowniczej i źródła ciepła Strumień masy nośnika ciepła w obwodzie przyłączeniowym (wspólnym) w węźle z priorytetem ciepłej wody stanowi ok. 70% w stosunku do węzła cieplnego bez priorytetu ciepłej wody. Na rys. 11. zilustrowano wykres ciśnienia w sieci cieplnej o średniej wielkości (ok. 70 MW mocy cieplnej) przy zastosowaniu funkcji priorytetu ciepłej wody i bez jej zastosowania. Oszczędności energii pompowania wody sieciowej wynoszą ok. 60%.

Celowość stosowania zaworów regulacji różnicy ciśnienia z funkcją ograniczenia przepływu Zdaniem autora w odpowiednio do bilansu cieplnego zaprojektowanym

Rys. 11. Wykres ciśnienia w sieci

węźle cieplnym nie ma specjalnego uzasadnienia stosowanie zaworów

a) bez priorytetu c.w.

regulacji różnicy ciśnienia z dodatkową

b) z priorytetem c.w.

są to regulatory przepływu, ponieważ

funkcją ograniczenia przepływu. Nie działają tylko jaklo elementy ograniczające. Funkcje regulacji różnicy ciśnienia i ograniczenia przepływu są sprzeczne i priorytet ograniczenia przepływu powoduje zmianę wielkości regulowanej różnicy ciśnienia. Znana charakterystyka

urządzeń w węźle cieplnym i znana charakterystyka statyczna zaworów regulacyjnych pozwala na precyzyjne określenie regulowanej wartości różnicy ciśnienia. Jeśli w węźle nie nastąpią zmiany, to regulowana różnica ciśnienia jednoznacznie wyznacza przepływ w obwodach pierwotnych. Jeżeli straty

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

niżenia strumienia masy wody sieciowej i, w jeszcze większym stopniu, zmniejszenia straty ciśnienia w sieci i zużycia energii do pompowania. Pełne korzyści występują przy rozdzielaniu obiegu sieciowego od obiegu kotłów w źródle ciepła. Artykuł opracowano na podstawie pozycji wydawniczych autora:

ciśnienia w obliczeniowych warunkach

do oceny rzeczywistego zapotrzebowa-

w sekcji ogrzewania i ciepłej wody różnią

nia na moc cieplną (przepływ nie jest

się znacznie (powyżej 20%), to należy

przedmiotem umowy o dostawę ciepła).

Żarski K.: „Dostosowanie parametrów węzła cieplnego do zmiany mocy zamówionej”, INSTAL nr 3/2013, s. 16‑21

Żarski K.: „Automatyczna regulacja parametrów węzła ciepłowniczego. Cz. 1.”, INSTAL nr 5/2014, s. 4‑11

Żarski K.: „Automatyczna regulacja parametrów węzła ciepłowniczego. Cz. 2.”, INSTAL nr 6/2014, s. 5‑8

Żarski K.: “Influence of heat gains in building on pumping energy consumption in boiler plant”, China-USA Business Reviev, No 3/2014, p. 206-215

Zarski K.: “Minimisation of mass flow in district heating network equipped with one stage domestic hot water production substations”, Latin America Journal of Management for Sustainable Development, No 1/2014, No 1/2014, p. 43-57

Żarski K.: “Practical models for domestic hot water priority function in district heating substations in residential buildings”, 9th International ENERGY FORUM on Advanced Building Skins, 28-29 October 2014, Bressanone, Italy

Żarski K.„Węzły cieplne w miejskich systemach ciepłowniczych”, Ośrodek Informacji „Technika Instalacyjna w Budownictwie” Warszawa, wydanie II zmienione i rozszerzone,

Żarski K.„Węzły cieplne – poradnik”, Danfoss 2014

Żarski K.: „Optymalizacja zużycia energii do pompowania nośnika ciepła w źródle”, III Forum Technologii Ciepłowniczych, Busko Zdrój, 17-19.11.2014

zastosować zawory równoważące. Zwiększenie przepływu w którejś z sekcji

Warto zapamiętać

będzie możliwe jedynie przy wzroście

Zaproponowane procedury

dyspozycyjnej różnicy ciśnienia, tzn. po

i algorytmy pozwalają na osiągnięcie

zmianie wielkości regulowanej przez

maksymalnej efektywności energetycznej

zawór. Wszystkie węzły cieplne są wypo-

węzła cieplnego, przy zminimalizowaniu

sażone w ciepłomierze, a więc nastawy

kosztów inwestycji i kosztu eksploatacji

zaworu regulacji różnicy ciśnienia można

systemu ciepłowniczego (sieci i źródła).

dokonać przy jednoczesnym sprawdze-

W istniejących systemach ciepłowniczych

niu strumieni objętości nośnika ciepła

zmniejszenie strumieni masy nośnika

(w sezonie grzewczym i w lecie). Funkcja

ciepła przez wprowadzenie funkcji

ograniczenia przepływu może mieć

„spłaszczających”: zmniejszenia mocy

znaczenie przy kontroli zamówionej

wymiennika przygotowania ciepłej wody,

mocy cieplnej, niższej niż rzeczywista. Ale

zastosowania stabilizatora temperatury

i w tym przypadku przepisy prawa nie

ciepłej wody i priorytetu ciepłej wody

dają merytorycznie poprawnej procedury

może doprowadzić do znacznego ob-

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

10. Żarski K.: Węzły cieplne i instalacje efektywnie energetycznie, szkolenie Dalkia Warszawa, 2014, wydane przez PRESTIŻ Sp. z o.o.

3/2015

energetyka i przemysł energetyka przemysłowa

Wykorzystanie metanu kopalnianego na potrzeby energetyczne kopalni Proces odmetanowania Prowadzenie eksploatacji węgla

Marcin Płoneczka Główny energetyk JSW SA KWK Pniówek

kamiennego narażone jest na obecność wielu zagrożeń naturalnych takich jak: zagrożenie wybuchem metanu, wodnego, tąpaniami, radiacyjnego, wybuchem pyłu węglowego. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28.06.2002 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciw pożarowego w podziemnych zakładach górniczych,

Kopalnia „Pniówek” jest zaliczona do IV kategorii zagrożenia metanowego, metanowość całkowita wynosi średnio 234 m3 CH4/min, a ilość metanu ujętego przez kopalniany system odmetanowania wynosi średnio 71 m3 CH4/min (ok. 39 mln m3/rok). Oprócz innych zagrożeń szczególnie odczuwalne jest zagrożenie klimatyczne. Stopień geotermiczny na obszarze kopalni wynosi 27 m/oC, a eksploatacja prowadzona jest na głębokości od 700 do 1 000 m. Omawiany układ energetyczno-chłodniczy stał się unikatowym w skali światowej i jest eksploatowany bez przerwy od czerwca 2000 roku.

w §.293 nakazuje stosowania odmetanowania górotworu w zakładach górniczych

posiadających pokłady zaliczone do

metanowym w zakładach górniczych

dmuchawą wytwarza podciśnienie

IV kategorii zagrożenia metanowego.

wydobywających węgiel kamienny.

umożliwiające ujecie metanu.

Na mocy powyższego paragrafu

Metoda odmetanowania górotworu

Stacja odmetanowania wyposa-

odmetanowanie górotworu w uzasadnia-

polega na ujęciu metanu z pokładów

żona jest w sprężarki oraz aparaturę

nych warunkach staje się koniecznością,

węgla oraz zrobów poeksploatacyjnych

kontrolno pomiarową, które to urzą-

bez której nie ma możliwości technicznych

za pomocą otworów drenażowych do

dzenia umożliwiają bezpieczny przesył

prowadzenia eksploatacji podziemnej

rurociągów metanowych. Rurociągi

do odbiorcy gazu z odmetanowania

węgla kamiennego. Odmetanowanie

metanowe transportują ujęty metan na

kopalni oraz zrzut do atmosfery. Urzą-

górotworu jest zatem jedną z podsta-

powierzchnię w kierunku stacji odme-

dzenia maszyny i instalacje zainstalowane

wowych metod walki z zagrożeniem

tanowania, która dzięki zainstalowanym

w stacji odmetanowania muszą spełniać

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

określone wymagania dla odpowiednich

czystego metanu. Tak ujęta mieszanina

urządzeń pracujących w przestrzeni

jest transportowana siecią rurociągów

zagrożonej wybuchem (urządzenia

do odbiorców końcowych. W pierwszej

budowy przeciwwybuchowej).

kolejności metan jest kierowany do

Występowanie zagrożenia metanowe-

silników gazowych zainstalowanych

go powoduje istotny wzrost wskaźników

na terenie kopalni „Pniówek”, kolejne

poziomu ryzyka zawodowego, a także

kierunki to elektrociepłownia „Zofiówka”

wpływa na wynik gospodarczy osiągany

i „Moszczenica” a także kotłowania

przez przedsiębiorstwo ograniczając

znajdująca się na terenie kopalni.

poziom zdolności wydobywczych.

Wszystkie instalacje utylizujące

Efektywność odmetanowania jest

metan są własnością Spółki Energe-

wielkością złożoną, na którą ma wpływ

tycznej „Jastrzębie” S.A. należącej do

wiele czynników miedzy innymi: system

grupy kapitałowej Jastrzębskiej Spółki

odmetanowania otworami drenażowymi,

Węglowej S.A. Ważnym parametrem

wydajność stacji odmetanowania, gazo

gazu jest jego wilgotność, po przejściu

przepuszczalność górotworu, system

mieszaniny gazowej przez dmuchawy

wentylacji wyrobisk górniczych, para-

stacji odmetanowania, jest on ochładzany

metry sieci odmetanowania oraz stacji

oraz odwadniany, dodatkowo każda

odmetanowania.

nitka idąca w kierunku odbiorcy posiada własne punkty odwadniające.

Parametry ujętej mieszanki metanowo-powietrznej

rzystania całej ilości ujętej mieszaniny

Ujęta przez stację odmetanowania

metanowo-powietrznej, jest ona wydmu-

mieszanka metanowo-powietrzna po-

chiwana technologicznie do atmosfery.

siada koncentracje metanu wahającą się

W ciągu roku tego typu sytuacje zdarzają

między 45% a 55%, jednak średniorocz-

się wyłącznie w momencie awarii na

nie wynosi ona 51%. W 2014 roku stacja

sieci rurociągów dostarczających gaz

odmetanowania ujęła około 78 mln m

do odbiorców a także w trakcie postojów

mieszaniny metanowo – powietrznej,

technologicznych czy awaryjnych instala-

co w przeliczeniu daje około 39 mln m

cji utylizujących metan.

W sytuacji braku możliwości wyko-

Rys. 1. Parametry stacji odmetanowania KWK „Pniówek”

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł energetyka przemysłowa

Skojarzony układ energetyczno-chłodniczy KWK „Pniówek” Rosnące możliwości związane z energetycznym wykorzystaniem gazu pochodzącego z odmetanowania kopalni, a przede wszystkim rozwój sys-

Tablica nr 1. Parametry ujętej mieszanki metanowo – powietrznej oraz ilości ujętego czystego metanu w przykładowym roku.

temów tzw. kogeneracyjnych (produkujących jednocześnie energie elektryczną i cieplną) i jednoczesna konieczność zwiększenia zagospodarowania mieszanki metanowo-powietrznej ujmowanej w kopalnianej stacji odmetanowania zdecydowały o budowie skojarzonego

Rys. 2. Procentowy udział odbiorców końcowych gazu ze stacji odmetanowania kopalni „Pniówek”

układu na terenie kopalni „Pniówek”. Zapotrzebowanie na energię chłodniczą na dole kopalni, szczególnie

wyprodukowanych w tym układzie do

generatorami elektrycznymi firmy A.Van

w okresie letnim, miało wpływ na stwo-

kopalni została Spółka Energetyczna

Kaick o mocy elektrycznej 2 x 3,2 MW,

rzenie od początku tzw. skojarzonego

|”Jastrzębie” S.A., natomiast inwestorem

• d wóch linii chłodniczych o mocy

układu energetyczno-chłodniczego.

części podziemnej instalacji klimatyza-

chłodniczej 2 x 2,5 MW w skład

W wyniku przeprowadzonych analiz

cyjnej i jej eksploatacją została kopalnia

każdej linii chłodniczej wchodzą:

stosowanych w światowym górnictwie

„Pniówek”. Dnia 15 czerwca 2000 roku

• chłodziarka absorpcyjna bromkowo-

sposobów klimatyzacji kopalń oraz

w KWK „Pniówek” uroczyście uruchomio-

-litowa ciepłowodna firmy YORK zasi-

utylizacji ujętego odmetanowaniem gazu,

no urządzenia pracujące w skojarzonym

lana ciepłem uzyskanym z chłodzenia

wybrano do zastosowania skojarzony

układzie energetyczno-chłodniczym tj.

silników o parametrach 85/70oC,

układ energetyczno-chłodniczy oparty na

silnik gazowy, chłodziarki oraz instalację

• chłodziarka absorpcyjna bromkowo-

silnikach gazowych i generatorach energii

klimatyzacji wyrobisk dołowych.

elektrycznej oraz chłodziarkach absorp-

Uruchomiony w 2000 roku układ

zasilana ciepłem uzyskanym ze spalin z silników o parametrach 125/100oC,

cyjnych i sprężarkowych. Inwestorem

składał się z:

i właścicielem części powierzchniowej

• dwóch silników gazowych firmy DEUTZ

układu oraz dostawcą nośników energii

ENERGY GmbH typu TBG 632V16 z

3/2015

-litowa gorącowodna firmy YORK

• chłodziarka sprężarkowa amoniakalna firmy YORK,

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

• t rójkomorowy hydrostatyczny podajnik cieczy firmy SIEMAG typ DRKA 200. W 2007 roku rozbudowano powierzchniową część układu o: • trzeci silnik gazowy DEUTZ ENERGY GmbH typu TCG 2032V16 z generatorem elektrycznym firmy A.Van Kaick o mocy elektrycznej 3,9 MW, • i nstalację tzw. „FREE COOLING” z chłodnicami glikolu o mocy chłodniczej 1,5 MW dla to = 0oC. W 2008 roku dobudowano trzecią

W 2010 roku rozbudowano ponownie

linię chłodniczą o mocy chłodniczej

powierzchniową część układu o:

2,5 MW w skład której wchodzą:

• budowa czwartego etapu chłodni-

• chłodziarka absorpcyjna bromkowo-li-

czego zwiększający moc chłodniczą

tową firmy Broad tzw. gorąco wodna,

o 2 x 1,66 MW (chłodziarki sprężarko-

• chłodziarka absorpcyjna bromkowo-

we firmy Grasso) wraz z układem tzw

-litową firmy Broad tzw. ciepło wodna, • chłodziarka sprężarkowa amoniakalna firmy Grasso.

„mokrego FREECOOLING-u”.

tyczno-chłodniczy charakteryzuje: • moc elektryczna 10,3 MW (14,3 MW z czwartym silnikiem gazowym) • m oc cieplna 11,2 MW (15,5 MW z czwartym silnikiem gazowym • moc chłodnicza 10,7 MW.

W 2011 roku uruchomiono czwarty silnik gazowy typu TCG 2032V16 (praca tylko w kogeneracji)

W 2009 roku rozbudowano dołową

Obecnie skojarzony układ energeFot. 2. Czwarty etap chłodniczy na bazie maszyn sprężarkowych firmy Grasso wraz z układem „freecooling”)

Wytworzona energia elektryczna (o napięciu 6kV) kierowana jest do

W 2013 roku rozbudowano po-

układu elektroenergetycznego kopalni,

część układu o:

wierzchniową część o układ pompowy

natomiast ciepło z chłodzenia silnika

• trójkomorowy hydrostatyczny podajnik

umożliwiający uzyskanie przepływu wody

i ze spalin wykorzystywane jest jako

lodowej na poziomie 600 t/h.

energia napędowa w chłodziarkach

cieczy firmy SIEMAG typ P.E.S DN250.

absorpcyjnych. Fot. 1. Silnik gazowy typ TBG 632V16 firmy MWM Deutz

W przypadku braku odbioru lub ograniczenia zapotrzebowania na chłód ciepło może być oddawane do istniejącej sieci ciepłowniczej. Podczas postoju silnika gazowego chłodziarki absorpcyjne mogą być zasilane ciepłem dostarczonym z ciepłowni „Pniówek”. W razie awarii jednej z chłodziarek medium chłodnicze można skierować do obejścia, omijając uszkodzoną chłodziarkę, dzięki czemu instalacja może być nadal eksploatowana z ograniczoną mocą chłodniczą.

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł energetyka przemysłowa Medium chłodnicze w instalacji

w rurociągu prowadzonym

W chłodnicach występuje tzw. punkt

klimatyzacji wyrobisk dołowych stanowi

z powierzchni do wielkości ciśnie-

Rossy tj. kondensacja pary wodnej

woda chłodnicza kolejno schładzana:

nia występującego w sieci dołowej

zawartej w chłodzonym powietrzu przez

• w chłodziarce absorpcyjnej cie-

(maks. 4,0 MPa). Przepływ wody

co opuszczające chłodnicę powietrze

płowodnej z temperatury 18oC do

w zamkniętym obiegu dołowym wymu-

ma mniejszą wilgotność niż na wlocie co

14,5 C,

szają pompy obiegowe wody chłodniczej

wpływa decydująco na komfort pracy.

• w chłodziarce absorpcyjnej gorąco-

dla poziomu 830 typu OWH200/3 a dla

-wodnej z temperatury 14,5 C do

Ogrzana w chłodnicach powietrza woda transportowana jest nieizolowanymi

poziomu 1000 typu OW200/4.

4,5oC,

rurociągami o stosownych średnicach,

• w chłodziarce sprężarkowej śrubowej

Temperatura wody za śluzą ciśnienio-

przez automatyczne filtry wody firmy

amoniakalnej z temperatury 4,5oC

wą SIEMAG wynosi ok. 3oC. Izolowane

Itien-Brieden (sterowanie pneumatyczne,

do 1,5 C

rurociągi obiegu wtórnego o średnicach

filtracja zanieczyszczeń powyżej 0,3mm)

i kierowana za pomocą pomp obiego-

odpowiednio:

do trójkomorowych hydrostatycznych

wych wody chłodniczej do części dołowej

• DN 250, 200 w przekopach głównych,

podajników cieczy firmy SIEMAG,

skojarzonego układu energetyczno –

• DN 150 w przekopach kierunkowych,

a następnie po zmianie ciśnienia ru-

chłodniczego.

• DN100 w wyrobiskach eksploata-

rociągiem DN 300 na powierzchnię.

Dla przeniesienia mocy chłodniczej

cyjnych

Woda chłodnicza powracająca z dołu

5 MW wymagany jest przepływ wody

zasilają zimną wodą dwadzieścia

do chłodziarek na powierzchni ma

300 m3/h, a dla 10 MW odpowiednio

chłodnic powietrza (dużych i mniejszych

temperaturę w zależności od obcią-

600 m /h. Woda chłodnicza transpor-

mocy chłodniczych np. typu DV 290K

żenia cieplnego chłodnic w przedziale

towana jest izolowanym rurociągiem

o nominalnej wydajności chłodniczej

14 - 18oC. W zależności od parametrów

DN 300 do szybu Ludwik a następnie

250 kW każda) Temperatura wody

atmosferycznych wracająca do chłodzia-

wysokociśnieniowym rurociągiem DN300

na wejściu do chłodnic wynosi od

rek absorpcyjnych woda chłodnicza jest

odpowiednio:

4 do 6 C , a na wyjściu od 12 do 18 C.

kierowana na instalację „free cooling”,

Schłodzenie powietrza przepływającego

która wspomaga pracę skojarzonego

• dla poziomu 830 do trójkomorowego podajnika cieczy DRKA 200 firmy SIEMAG zlokalizowanego w chodniku transportowym II (- 853m).

Rys. 3. Schemat ideowy dołowej instalacji klimatyzacji centralnej kopalni „Pniówek”

przez chłodnicę wynosi od 6 do 10 C.

układu energetyczno – chłodniczego

Ilość schłodzonego powietrza od 400

wykorzystując zimne powietrze. Taki

do 500 m / min.

układ umożliwia wyłączenie poszcze-

• dla poziomu 1000 do trójkomorowego podajnika cieczy DRKA 250 firmy SIEMAG zlokalizowanego w komorze urządzeń klimatyzacyjnych poziom 1000. Trójkomorowe hydrostatyczne podajniki cieczy na poziomie 830 i na poziomie 1000 pracują w układzie równoległym z odpowiednim podziałem mocy chłodniczej wynikającym z zapotrzebowania na moc chłodniczą na poziomach. Podajniki cieczy firmy SIEMAG odpowiednio redukują ciśnienia wody z wielkości wynikającej z wysokości słupa wody (między 10-12 MPa)

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

gólnych chłodziarek absorpcyjnych. Gdy temperatura wody powracającej z dołu kopalni jest wyższa od temperatury powietrza atmosferycznego załączana jest instalacja „freecooling”. Wtedy woda chłodnicza rozdzielana jest przez odpowiedni stopień otwarcia zaworu regulacyjnego na strumień płynący bezpośrednio na bloki agregatów absorpcyjnych i na strumień płynący do instalacji „freecooling” (max 150m3/h).

Warto zapamiętać Skojarzony układ energetycznoRys. 4. Dane produkcyjne skojarzonego układu energetyczno-chłodniczego za rok 2014

wynikające z produkcji energii bezpo-

wymiernym efektem skojarzonego

średnio u odbiorcy. Kopalnia zakupuje

układu to redukcja emisji metanu do

energię elektryczną o około 25% tańszą

atmosfery. Na powyższym przykładzie

niżeli z energetyki zawodowej a także

wykorzystania gazu z odmetanowa-

wietrznej ujętej odmetanowaniem ze

o około 20% tańszą energię cieplną.

nia kopalni widać, że gospodarka

zwalczaniem zagrożenia klimatycznego

Dodatkowo kopalnia posiada zysk

energetyczna kopalni została pozy-

wynikający ze sprzedaży metanu,

tywnie zmieniona a przede wszystkim

który w dużym stopniu pokrywa koszty

w mniejszym stopniu od-uzależniła się

zakupu energii chłodniczej. Kolejnym

od zewnętrznych źródeł energii.

-chłodniczy zainstalowny na kopalni „Pniówek” ( jeden z niewielu takich układów na świecie) połączył wykorzystanie mieszanki metanowo- po-

występującego w kopalni. Dodatkowo obniżona koszty jednostkowe nośników energii (energii elektrycznej i cieplnej)

e-w ydanie do pobrania na:

Rys. 5. Parametry skojarzonego układu energetyczno-chłodniczego rok 2014

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł ciepłownictwo

Sposób na pewną sieć Rozmowa ze specjalistami z MPEC Olsztyn

Czy można sprawić, że sieć ciepłownicza działa lepiej i dłużej, nie przecieka, nie powoduje strat przesyłanej energii i jest w stanie osiągnąć obiecywaną przez producentów rur preizolowanych żywotność przekraczającą 30 lat? Okazuje się, że można. Trzeba tylko wdrożyć odpowiednie technologie.

Nasza współpraca z firmą Mittel

przerywania jego pracy. Ponadto, dzięki

do 80% wszystkich usterek na sieciach

rozpoczęła się od wdrożenia ich unikal-

systemowi Mittel TSC byliśmy w stanie

preizolowanych jest spowodowanych

nego systemu muf elektro-zgrzewanych

skutecznie zastąpić wycofywane obecnie

przez mufy o niedostatecznej jakości

Mittel TSC.

z dystrybucji prefabrykowane mufy

ak powszechnie wiadomo, nawet

stalowe. Mimo swoich licznych zalet, m.in.

lub przez wadliwy montaż systemu detekcji usterek. Kluczowe zatem przy modernizowaniu i rozbudowie sieci jest

Dlaczego wybór padł na ten system?

prostej instalacji, dużej swobody działania ekip instalacyjnych, mufy stalowe w wa-

skupienie się na tych dwóch newral-

RL: U podstaw wyboru tej tech-

runkach olsztyńskich niejednokrotnie były

gicznych punktach i wybór technologii,

nologii, poza jej doskonałą jakością,

przyczyną usterek. Wybór systemu Mittel

które umożliwią wydłużenie żywotności

potwierdzoną m.in. testem skrzyniowym

TSC pozwolił na znalezienie znacznie

sieci i obniżą długoterminowe koszty ich

przeprowadzonym dla 2 000 tysięcy

lepszego jakościowo oraz optymalnego

eksploatacji. Z tego właśnie względu

cykli, leżała również jej elastyczności

kosztowo zastępnika. W samym tylko

zdecydowaliśmy się na wdrożenie

i mnogość zastosowań. Jak sami szybko

2013 roku zainstalowaliśmy ponad 250

sprawdzonych systemów firmy Mittel,

się przekonaliśmy, technologia ta dosko-

kolan wykorzystując system Mittel TSC.

która w Szwecji jest wiodącym dostaw-

nale sprawdza się nie tylko w przypadku

Ko l e j n y m k r o k i e m w n a s z e j

cą technologii muf elektro-zgrzewanych

budowy nowych rurociągów ale również

współpracy z firmą Mittel było wdro-

oraz systemów detekcji i lokalizacji uste-

i napraw. W technologii Mittel TSC moż-

żenie urządzeń monitorujących pra-

rek – mówi Radosław Leszczyński,

liwe jest zaizolowanie niemal wszystkich

cę sieci ciepłowniczej. To olbrzymi

kierownik Działu ds. Handlowych

elementów rurociągu (np. trójników,

jakościowo skok naprzód. Na pierwszy

i Marketingu w MPEC.

kolan, redukcji, etc.) bez konieczności

ogień poszedł system Stateview II

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

– służący do precyzyjnej lokalizacji

wykonanymi wcześniej dla danej sekcji

dwóch lat eksploatacji systemu, udało się

usterek na preizolowanych sieciach

pomiarowej. Urządzenie pozwala na

sprawdzić i naprawić ponad 50 km sieci

ciepłowniczych.

wykrycie kilku usterek na pojedynczym

preizolowanej w Olsztynie. W tym okresie

rurociągu oraz określenie natury i typu

nasza komórka przygotowała kompletną

usterki. A zapisane dane można archi-

dokumentację w wersji elektronicznej

wizować i wygodnie porównywać przez

odwzorowująca rzeczywisty przebieg

wiele lat.

przewodów alarmowych w sieci.

Jak system alarmowy spisuje się w praktyce?

Które usterki występują najczęściej na sieciach preizolowanych?

Jak działa ten system? Arkadiusz Retkiewicz, Mistrz Działu Dyspozycji Mocy MPEC Olsztyn: Wykorzystuje się tu pomiar charakterystycznej impedancji miedzianych przewodów alarmowych. Pracę urządzenia można porównać do radaru,

AR: Główną zaletą systemu jest jego

którego zadaniem jest wykrycie wszyst-

duża czułość. W zamkniętym rurociągu

AR: Do najczęstszych należy zaliczyć

kich „nieproszonych gości” znajdujących

potrafi on wykryć wilgoć o objętości 200 ml.

wodę gruntową dostającą się poprzez

się w obrębie drutów alarmowych. Pod-

Taka wilgoć nie powoduje wprawdzie

mikro-nieszczelności na mufach oraz

czas dokonywania pomiarów, urządzenie

awarii, ale urządzenie pozwala obserwo-

uszkodzenia płaszcza ochronnego

podłączone do przewodów alarmowych

wać jak szybko rozwija się ona w danym

rurociągu w trakcie prowadzenia prac

zbiera dane i bezprzewodowo przesyła

miejscu. Dzięki temu można zaplanować

budowlanych przez innych inwestorów na

je na przenośny komputer lub tablet.

prace naprawcze przed rozprzestrzenie-

terenie miasta. Mniej groźnymi usterkami

Otrzymane krzywe reflektometryczne

niem się usterki, co ułatwia bezawaryjne

są przerwy w ciągłości przewodów alar-

porównywane są z krzywymi bazowymi,

dostarczanie ciepła do odbiorcy. W ciągu

mowych, które tworzą się w momencie

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł ciepłownictwo naprężania sieci i zwarcia metaliczne. Usterki tego typu nie wpływają na pogorszenie izolacji czy korozję, niemniej uniemożliwiają monitorowania całej pętli alarmowej i należy je tak samo usunąć. Inne przyczyny usterek sygnalizowanych przez system alarmowy, to zawilgocone mufy, uszkodzenia płaszcza ochronnego izolacji, przerwy w ciągłości drutów alarmowych w mufach i zwarcia drutów. Naprawa sieci odbywała się na prawie wszystkich typach sieci: magistralnych, rozdzielczych i przyłączach. Dla przykładu podam, że na sieci cieplnej w jednym z nowych osiedli, oddanym do użytku cztery lata temu, pomiary wykonane w czerwcu zeszłego roku, wskazały sześć dużych usterek. Odkrywki sieci we wskazanym miejscu pokazały uszkodzenie płaszcza izolacji przez firmę zewnętrzną na długości ponad 6 metrów. Ponieważ korozja rury przewodowej nie była zawansowana skończyło się tylko na ponownym zaizolowaniu rurociągu z wykorzystaniem technologii Mittel TSC. System alarmowy na tym osiedlu został naprawiony i dodatkowo zamontowaliśmy detektor Pipeguard. Aktualnie dzięki wykorzystaniu Systemu Stateview II do przywrócenia działania systemu alarmowego w sieciach preizolowanych, do działu wykonawstwa zostało przekazane ponad 90 zleceń naprawy.

Co jeszcze zrobiono dla poprawy działania i zwiększenia żywotności systemu ciepłowniczego?

wykrywania wilgoci. Jedną z unikalnych

alarmowej, oraz rezystancji izolacji, jak

zalet przyrządu, jest jego bardzo wysoka

i również napięcia galwanicznego.

AR: W tym roku MPEC zainicjował

czułość oraz zdolność do wczesnego

Długość odcinka pomiarowego może

proces wdrażania nowoczesnych

wykrywania wycieków medium o niskiej

sięgać aż do 8 km przewodu alarmo-

stacjonarnych detektorów Pipeguard

przewodności. Pipeguard wykorzystuje

wego, co daje 4 km sieci preizolowanej.

firmy Mittel. Urządzenia wyposażone są

najnowsze osiągnięcia w dziedzinie

Wszystkie detektory Pipeguard są

w modem GPRS i służą do wczesnego

elektroniki do pomiaru rezystancji pętli

obsługiwane zdalnie z poziomu zwykłej

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

przeglądarki internetowej. Ustawianie

gólnych elementów. Przyjmujemy

progów alarmowych dla każdego

też zlecenia na usługi wykonania

detektora oraz kompleksowy nadzór

i montażu osłon takich elementów

nad jego pracą również odbywa się

preizolowanych jak kolana, trójniki,

z poziomu przeglądarki i to bez względu

redukcje itp., dla dowolnych kształtów

na to, czy przeglądarkę uruchomiliśmy

i średnic. Prefabrykaty takie wykonuje-

na komputerze, tablecie czy telefonie.

my samodzielnie w naszym warsztacie,

ittel Fjärrvärme AB

Ponadto detektory w zdefiniowanym

na podstawie przesłanej dokumentacji

(Mittel) jest szwedzką

przedziale czasowym, wysyłają infor-

bądź pomiarów bezpośrednio z wy-

firmą specjalizującą się w dostarczaniu

mację na serwer o aktualnym stanie

kopów. Stosowanie takich prefabry-

zaawansowanych systemów wyko-

oporu izolacji, oporu pętli alarmowej

katów pozwala przedsiębiorstwom

rzystywanych przy budowie nowych,

i napięciu galwanicznym. Dodatko-

ciepłowniczym, bądź też wykonawcom

naprawach oraz bieżącej eksploatacji sieci

wo istnieje możliwość przeglądania

sieci na oszczędności sięgające 30%

ciepłowniczych. Firma Mittel Fjärrvärme

wszystkich zarejestrowanych przez

kosztów zakupu gotowych elementów.

AB została założona w 1990 roku w Umeå

urządzenia wartości pomiarowych

W niektórych przypadkach oszczędno-

(północna Szwecja). Mittel dostarcza

w dowolnym przedziale czasowym

ści mogą sięgać nawet 50%! Grzechem

swoje unikalne rozwiązania głównie:

(doba, tydzień, miesiąc lub rok) i automa-

zaniedbania byłoby nie skorzystać

• do firm ciepłowniczych (m.in.: Vat-

tyczne wyznaczenie krzywych trendu.

z możliwości tak znacznej redukcji

tenfall Värme , E.ON Värme, Fortum

Funkcja ta pozwala na analizę zmienia-

kosztów budowy ciepłociągu.

Stockholm, czy też District Energy

jącej się w zamkniętym rurociągu wilgoci

St Paul – pierwszy i jedyny system

i podjęcia czynności naprawczych

ciepłowniczy w USA),

jeszcze przed wystąpieniem usterki. Ko-

O Mittel

• producentom rur preizolowanych

lejną bardzo przydatną funkcjonalnością

(m.in.: KWH Thermopipe -Finlandia,

tego systemu jest pełna automatyzacja

Czy inne przedsiębiorstwa są zainteresowane usługami świadczonymi przez MPEC w Olsztynie?

Powerpipe - Szwecja, INPAL Indu-

powiadomień alarmowych. Gdy tylko

R L : O c z y w i ś c i e. M a m y z a

stries -Francja, czy też Daejoo –Korea

coś złego dzieje się na sieci, operator

sobą prezentacje naszej oferty dla

Południowa).

otrzymuje natychmiast powiadomienia

kilkudziesięciu firm z całej Polski.

w formie e-maila lub SMS-a. Dzięki

Zainteresowaniem cieszy również

Poza Szwecją produkty firmy można

wdrożeniu urządzeń Pipeguard mamy

się usługa wsparcia przy rewitalizacji

spotkać m.in. w krajach takich jak:

możliwość pełnej kontroli stanu sieci

instalacji alarmowych w sieciach pre-

Szwajcaria, Norwegia, Finlandia, Francja,

bez konieczności fizycznej inspekcji

izolowanych w systemie impulsowym,

Wielka Brytania, Rosja, Katar, Korea

każdego miejsca pomiarowego.

zwanym skandynawskim. Oferujemy

Południowa oraz USA. W roku 2011 produkty Mittela zostały

odtworzenie rzeczywistego przebiegu

Jakie plany na przyszłość?

sieci, utworzenie pętli pomiarowych, sporządzenie dokumentacji oraz

po raz pierwszy zaoferowane w Polsce.

RL: Dzielimy się naszymi doświad-

przygotowanie instalacji pod montaż

Pierwszy projekt w Polsce został przepro-

czeniami i wiedzą z innymi przedsiębior-

detektorów usterek. Same detek-

wadzony przy współpracy z Miejskim

stwami ciepłowniczymi. Myślę, że jak

tory produkcji firmy Mittel można

Przedsiębiorstwem Energetyki Cieplnej

nikt inny, nasze przedsiębiorstwo jest

również kupić za pośrednictwem

z Olsztyna. Po pierwszym roku owocnej

przygotowane do świadczenia usług

MPEC Olsztyn - dzięki umowie pod-

współpracy firmy Mittel oraz MPEC

z zakresu mufowania ciepłociągów

pisanej ze Szwedami jesteśmy ich

Olsztyn podjęły decyzję o nawiązaniu

a także dokonywania napraw izolacji

partnerem handlowym w Polsce.

długoterminowego partnerstwa.

rur preizolowanych i jej poszcze-

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł

Fot. B. Cudnoch

ciepłownictwo

Sami produkujemy prefabrykaty preizolowane D la Miejskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej w Olsztynie budowa nowych odcinków sieci, czy też wymiana starych odcinków sieci kanałowej, na

Radosław Leszczyński

produkcji są stosowane w Spółce

Prefabrykacja własnych elementów

z powodzeniem od kilku lat, o tyle decy-

sieci preizolowanej, pozwoliła m.in.

MPEC Sp. z o.o. w Olsztynie

zja o częściowej rezygnacji z gotowych

na szybkie ułożenie nowej magistrali

prefabrykatów zapadła w roku 2013.

ciepłowniczej. Magistrala o średnicy

nowoczesne – preizolowane, to nie tylko demontaż i ułożenie nowych rur. To także prace związane z prefabrykacją i montażem takich elementów technologii preizolowanej jak mufy, redukcje, kolana, trójniki, odejścia itp. Najwa żniejsze element y t ych akcesoriów, czyli osłony wykonane z płaszcza polietylenowego, powstają w specjalistycznym warsztacie, uruchomionym w 2013 roku w siedzibie MPEC. Ich produkcja jest możliwa dzięki wdrożeniu technologii szwedzkiej firmy Mittel. O ile mufy proste własnej

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Dn 300 i o długości 1300 metrów,

– w razie potrzeby – poprawiać

instalacji alarmowej, bądź uszkodzeń

prowadzi do nowopowstającego osiedla

i uzupełniać. Ich produkcja i montaż

płaszcza rur preizolowanych. Co

„Ulica Bartąska”, a w przyszłości pozwoli

są znacznie tańsze niż wykorzystanie

najważniejsze, prace związane z tymi

na zasilenie w ciepło budynków znajdu-

gotowych prefabrykatów z katalogu

naprawami nie wiążą się z konieczno-

jących się przy ulicy Złotej i Srebrnej. Ten

dostawcy rur. Technologia pozwala

ścią wymiany uszkodzonych odcinków

fragment sieci zbudowany został poza

przy montażu elementów typu kolano,

rur, a dzięki temu nie występują

granicami miasta Olsztyna, na terenie

czy trójnik na zredukowanie liczby wy-

przerwy w dostawach ciepła. Aspekt

gminy Stawiguda. Nie było to łatwe

konywanych połączeń mufowych. Daje

komfortu cieplnego odbiorców jest

wyzwanie - dziewiczy teren, mnóstwo

to kolosalne oszczędności. Łączenia

coraz częściej brany pod uwagę przy

pracy z dokumentacją, uzgodnieniami

płaszcza HDPE, oparte na elektro-

usuwaniu awarii, bądź podczas prac

i zezwoleniami. Tak dużej inwestycji

oporowym zgrzewaniu, charakteryzują

modernizacyjnych sieci.

przyłączeniowej, w tak krótkim czasie,

się wysoką jakością, szczelnością

Staramy się zainteresować inne

MPEC jeszcze nie prowadził.

i wytrzymałością. Technologia Mittel

przedsiębiorstwa ciepłownicze oraz firmy

Co jeszcze zadecydowało o wy-

pozwala na wykonanie praktycz-

wykonawcze do skorzystania z oferty

korzystaniu elementów wykonanych

nie każdego elementu związanego

naszych prefabrykatów przy budowach

w te chnolo gii Mit tela? Pr ze de

z siecią preizolowaną, a co za tym idzie,

sieci ciepłowniczych. Dziś wszystkim

wszystkim aspekt finansowy. Ele-

jest bardzo pomocna w sytuacjach,

zależy na optymalizacji kosztów.

menty powstają na miejscu, można je

kiedy zaistnieje potrzeba naprawy

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł nowoczesne technologie

Magazynowanie energii – wyzwaniem XXI wieku

R ynek przechow y wania energii w akumulatorach o skali przemysłowej podłączonych do sieci szybko się rozwija pod wpływem ważnych przełomów technologicznych i wzrostu możliwości

wania energii w akumulatorach o skali

nej z siecią. Napędza to zapotrzebowanie

przemysłowej podłączonych do sieci,

na modernizację sieci poprzez szybko

Corporate Communications – Europe

(Global Utility Scale, Grid-Connected

reagujące technologie przechowywania,

Battery Energy Storage System Markets

takie jak systemy magazynowania energii

wynika, że przychody osiągnięte przez

w akumulatorach (battery energy storage

wytwarzania. Rozwój rynku zwrócił

branżę w roku 2014 zamknęły się kwotą

systems, BESS).

uwagę rządów, które wprowadzają

0,46 mld USD i prognozuje się, iż do roku

„Magazynowanie energii w akumula-

korzystne inicjatywy polityczne takie jak

2024 rynek ten zwiększy się do 8,30 mld

torach jest w stanie zapewnić elastycz-

subsydia, preferencyjne taryfy i cele na

USD. Oczekuje się, że w ciągu kolejnych

ność w sieci dla różnych zastosowań

największych rynkach. Komercjalizacja

dwóch do trzech lat akumulatory litowo-

końcowych” - zauważa analityk działu

rozwiązań podłączonych do sieci o skali

-jonowe staną się wiodącą technologią

Energy & Power w firmie Frost & Sullivan,

przemysłowej przyspieszy po roku 2017,

w zakresie systemów podłączonych do

Ross Bruton. „Największe zalety tego

zapewniając wielkie możliwości firmom

sieci o skali przemysłowej.

posiadającym technologiczne zdolności

rozwiązania to zapewnianie stabiliza-

Globalny wzrost generowania energii

cji dostarczania rozproszonej energii

odnawialnej o zmiennej wydajności,

odnawialnej ze zmiennych źródeł oraz

Według nowej analizy Frost & Sul-

zwłaszcza wiatrowej i fotowoltaicznej,

przechowywanie energii, a także szybkie,

livan, globalnej firmy doradczej, pt.

zmienił politykę regulacyjną odnoszącą

krótkoterminowe równoważenie energii

Globalne rynki systemów przechowy-

się do połączenia źródeł energii odnawial-

elektrycznej dla rynków pomocniczych.”

do konkurencji.

Edyta Grabowska

3/2015

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Integracja energii odnawialnej spowoduje wzrost na rynku przechowywania energii w akumulatorach podłączonych do sieci do 8,3 mld USD do 2024 r.

Co więcej, szybki rozwój powiązanych rynków akumulatorów do pojazdów

• Brak jasnego modelu biznesowego i propozycji wartości

elektrycznych/hybrydowych, elektroniki

• O graniczone dane z zastosowań

użytkowej czy elektroniki do noszenia

prak t ycznych, k tóre mo gł yby

zredukował koszty i przyspieszył rozwój

wspierać wydajność laboratoriów

technologiczny oraz zwiększył możliwo-

i standardy bezpieczeństwa

ści produkcyjne. W tym scenariuszu, technologia wykorzystująca akumulatory będzie jedną z najbardziej obiecujących opcji do przyszłej komercjalizacji

• N ieodpowiednie zachęty, cele i polityka wspierająca • N iewiele przypadków konsolidacji rynku dla gotowych rozwiązań

rost & Sullivan, globalna firma doradcza,

świadczy usługi Partnerstwa na Rzecz Rozwoju Przedsiębiorstw, współpracując z klientami w celu osiągnięcia ich najlepszej pozycji rynkowej pod względem rozwoju, innowacyjności oraz zarządzania. Program firmy – Growth Partnership Service – dostarcza rzetelnych badań rynkowych i modeli najlepszych praktyk, aby wspomóc generowanie, ewaluację i wdrożenie skutecznych strategii rozwoju. Frost & Sullivan ma 50-letnie doświadczenie we współpracy z firmami z listy Global 1000,

w zakresie magazynowania rozproszonego. Optymizm związany z tym ryn-

„Ogółem, atrakcyjne ceny w połą-

kiem jest jednak do pewnego stopnia

czeniu ze wzrostem produkcji i polityką

hamowany przez typowe wyzwania

wspierają rozwój energii odnawialnej

pojawiające się na wczesnych etapach

zwiększą zdolność banków do re-

rozwoju rynku, takie jak:

alizacji projektów magazynowania

• Wysokie koszty

związanych z energią odnawialną”

• Słaba dojrzałość technologii

– dodaje Bruton.

e-w ydanie do pobrania na:

O Frost & Sullivan

www.POWERindustry.pl

przedsiębiorstwami rozwijającymi się oraz społecznościami inwestorskimi. Posiada 40 biur działających na 6 kontynentach. Więcej informacji na temat oferowanego przez Frost & Sullivan Partnerstwa n a R z e c z Ro z wo j u P r z e d s i ę b i o r s t w pod adresem: http://www.frost.com

3/2015

energetyka i przemysł technologie kotłowe

Nowe możliwości modernizacji kotłów rusztowych w aspekcie dotrzymania norm emisji zanieczyszczeń Aktualnie obowiązują w Polsce rygorystyczne normy emisji zanieczyszczeń w zakresie emisji tlenków siarki, azotu i pyłu. Mówi się o dalszych ograniczeniach emisji pozostałych substancji szkodliwych, w tym chloru, amoniaku i metali ciężkich. Wszystkie te szkodliwe związki powstają w procesie spalania paliw stałych, w tym miału węglowego. Aby dotrzymać obowiązującym normom emisji, aktualnie eksploatowane kotły z paleniskami rusztowymi wymagają modernizacji lub zastosowania kosztownych instalacji oczyszczania spalin.

Od dziesiątków lat w Polsce podsta-

Andrzej Zuber

wowym paliwem, z którego otrzymujemy Prezes Zarządu

EKOZUB. Sp. z o.o.

Kotły rusztowe

• dwutlenek siarki 700 ÷ 1 500 mg/m3u

Aktualnie eksploatowane kotły ruszto-

• tlenek azotu 300 ÷ 500 mg/m3u

we opalane miałem węglowym w Polsce

Emisje zanieczyszczeń, które aktual-

produkcji energii elektrycznej oraz Anatoly Sharapov

muszą przejść głęboką modernizację,

nie obowiązują dla źródeł o mocy powyżej

prowadzenia różnych procesów techno- Dyrektor

polegającą na budowie kosztownych

50 MW wynoszą:

logicznych jest węgiel kamienny. Jest to

instalacji oczyszczania spalin lub zmianę

• pył 20 mg/m3u

paleniska na fluidalne. W zależności od

• dwutlenek siarki 200 mg/m3u

zakupu bardzo atrakcyjne cenowo. Ogól-

jakości spalanego miału węglowego

• tlenek azotu 200 mg/m3u.

ny trend światowy idzie w kierunku dal-

emisje szkodliwych związków za kotłami

szego spadku jego kosztów wydobycia

rusztowymi kształtują się na poziomie:

eksploatowanych w Polsce ciepłowni

oraz kosztów sprzedaży – rys. 1. Jednym

• pył 2 ÷ 5 g/m3u

opalanych węglem kamiennym nie

energię do ogrzania naszych mieszkań,

aktualnie paliwo pod względem kosztów

Ekoenergomasz S.A.

Praktycznie żadna z aktualnie

z czynników ograniczającym zastosowanie węgla kamiennego jako paliwa jest duża emisja zanieczyszczeń do atmosfery w czasie jego spalania. Unia Europejska wprowadza dalsze przepisy ograniczające emisję zanieczyszczeń z kotłów opalanych paliwami stałymi. Aktualnie obowiązują nowe emisje zanieczyszczeń dla źródeł o mocy powyżej 50 MW w paliwie. Trwają prace nad przepisami dotyczącymi emisji zanieczyszczeń dla źródeł od 1 MW lub mniejszych. Emisje w tym przypadku mają być zbliżone do źródeł o mocy powyżej 50 MW. Z informacji uzyskanych z portalu gospodarczego – rys. 1 widoczny jest systematyczny spadek cen węgla od 2013 r.

3/2015

Rys. 1 Dane z portalu gospodarczego (http://gornictwo. wnp.pl/notowania/ ceny_wegla).

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

spełnia obowiązujących norm emisji.

efektywna. Ma to związek z rozkładem

Większość ciepłowni, które sprzedają

temperatury spalin - różnej na wysokości jak

w 50 % ciepło dla celów komunalnych

i w przekroju komory paleniskowej kotłów.

ma prolongatę w emisjach do 2022

Istotny wpływ na rozkład temperatury ma

roku. W przeciągu siedmiu lat wszystkie

wydajność kotła, która w wielu przypadkach

przedsiębiorstwa będzie zmuszone

dobowo jest bardzo zmienna. Również

dotrzymać rygorystycznych norm emisji

wpływ na proces spalania na ruszcie ma

zanieczyszczeń.

okresowe nawęglanie (najczęściej raz

W zakresie emisji pyłu to sprawa

na dobę), gdzie zmienia się wilgotność

wydaje się z pozoru prosta. Za kotłami

i granulacja paliwa. Aby uzyskać odpo-

rusztowymi należy budować filtry worko-

wiednie okno temperaturowe do redukcji

we lub elektrofiltry. Jednakże doświad-

tlenków azotu należałoby prowadzić

czenia z filtrami workowymi za kotłami

ciągły pomiar temperatury spalin w całej

rusztowymi wykazują w wielu przedsię-

objętości komory paleniskowej. Układy

biorstwach problemy eksploatacyjne.

pomiaru temperatury spalin stosowane są

W wyniku złego spalania na ruszcie

w spalarniach odpadów, ale z uwagi na

może dochodzić do zalepiania worków

ich cenę mało prawdopodobne jest ich

związkami smolistymi, które przechodzą

wykorzystanie w kotłach rusztowych.

z formy gazowej w stałą w niskich

Aby zwiększyć efekt działania instalacji

temperaturach lub ich „zatkania” w czasie

odazotowania, należy równiej ujednorodnić

odpadów paleniskowych oraz pyłu

rozruchu kotłów. Również zdarzały się

skład i temperaturę spalin w komorze pale-

z odpylania. Z uwagi na części palne

przypadki zapalenia się filtrów worko-

niskowej. Z technicznego punktu widzenia

powyżej 5 %, żużel z kotłów rusztowych

wych, głównie z zaprószenia ognia przez

jest to bardzo trudne do wykonania.

nie będzie można składować na wysypi-

Rys. 2. Nowoczesny kocioł rusztowy WR-25 w technologii ścian szczelnych, którego emisje zanieczyszczeń są wielokrotnie przekroczone do aktualnie obowiązujących w Polsce.

i odsiarczania istnieje w wielu przypadkach ich konieczność stosowania w kotle, w obrębie powierzchni wymiany ciepła. Stosowanie metod amoniakalnych w instalacjach redukcji zanieczyszczeń może powodować wzrost emisji amoniaku, którego dopuszczany poziom na dzień dzisiejszy jest nieokreślony. Oddzielnym problemem w kotłach rusztowych jest zagospodarowanie

obsługę lub firmy remontowe. Elektrofiltry

W zakresie emisji dwutlen-

skach. Również wiele firm budowlanych

pozbawione są podstawowych wad filtrów

ku siarki sprawa się jeszcze

uzależnia odbiór i gospodarcze wy-

workowych, ale z uwagi na ich cenę i brak

bardziej komplikuje. Ak tualnie

korzystanie odpadów paleniskowych

możliwości wykorzystania w instalacjach

w Polsce testowane są różne metody

tylko w przypadku niskiej zawartości

odsiarczania będą rzadko stosowane.

odsiarczania spalin za kotłami rusz-

niedopalonego węgla. Sprawa zago-

Największym problemem

towymi. Każda metoda odsiarczania

spodarowania odpadów paleniskowych

w dotrzymaniu norm emisji za kotła-

zabudowana w kotle stwarza duże

jeszcze bardziej komplikuje się w przy-

mi rusztow ymi są tlenki a zotu

problemy eksploatacyjne oraz ryzyko

padku stosowania instalacji odsiarczania

i siarki. W zakresie tlenków azotu

szybkiego zniszczenia części ciśnie-

i odazotowania splin w procesie spalania

w palenisku rusztowym praktycznie

niowej. Należy również spodziewać się

węgla w kotłach rusztowych. Istnieje duże

nie istnieje możliwość ograniczenia

problemu intensywnego zabrudzania

prawdopodobieństwo poniesienia przez

metodami pierwotnymi emisji do po-

się powierzchni konwekcyjnych w drugim

Użytkowników znacznych kosztów zago-

ziomu 200 mg/m3u. Związane jest to

ciągu lub dodatkowego ekonomizera.

spodarowania odpadów paleniskowych

z temperaturami spalania węgla na ruszcie

Z punktu widzenia sprawności i żywotno-

z kotłów rusztowych w przyszłości.

i tworzenia się tlenków azotu również

ści kotła wszelkie metody wtórne redukcji

z powietrza doprowadzonego do paleniska.

zanieczyszczeń (wtrysk mocznika, mlecz-

Redukcja tlenków azotu za pomocą

ka wapiennego lub innych związków) po-

Aby dotrzymać r ygor yst yczne

wody amoniakalnej lub innych związków

winny być stosowane za kotłem. Z uwagi

normy emisji zanieczyszczeń należy

w komorze paleniskowej jest mało

na złożoność procesów odazotowania

zmienić filozofię spalania paliw stałych.

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Kotły fluidalne

3/2015

energetyka i przemysł technologie kotłowe Alternatywą dla palenisk rusztowych są stacjonarne paleniska fluidalne. W Polsce budowane są kotły fluidalne ze złożem cyrkulacyjnym o mocy powyżej 100 MW. Jednakże zastosowanie złoża fluidalnego, który cyrkuluje wymaga zabudowy gorącego cyklonu. Podnosi to koszty inwestycyjne. Istnieje w Polsce

dotrzymania rygorystycznych norm emisji dwutlenków siarki (poniżej 200 mg/m3u) oraz tlenków azotu (poniżej 200 mg/m3u) bez budowy kosztownych instalacji. Również przewidujemy wzrost sprawności kotłów po modernizacji wynikający ze zmniejszenia części palnych w żużlu i popiele, a co za tym idzie straty paleniskowej.

powszechna opinia, że nie opłaca się

ściany szczelne. Ich wspólną cechą jest

W zależności od wymagań użytkownika

budować kotłów fluidalnych ze złożem

zabudowany ruszt spalający warstwowo

można dodatkowo zabudować za kotłem

cyrkulacyjnym poniżej 100 MW. Dla

paliwo. Aby ograniczyć emisję szkodli-

ekonomizer, który pozwoli na zwiększenie

mniejszych mocy kotłów (poniżej 50

wych związków proponujemy zabudowę

mocy kotłów i utrzymanie sprawności

MW) proponujemy paleniska fluidalne

w miejsce rusztu paleniska fluidalnego.

w długim okresie eksploatacji. W kotłach

ze złożem stacjonarnym. Paleniska te

Większość istniejących kotłów ruszto-

z paleniskami fluidalnymi istnieje moż-

powszechnie stosowane są na Syberii

wych ma wystarczającą ilość miejsca

liwość spalania lokalnych paliw (węgiel

do spalania paliw stałych. W kotłach

w obrębie odżużlania do przeprowadze-

brunatny lub biomasa) oraz gorszych

tych można spalać różne gatunki węgla

nia takiej modernizacji. Niezależnie, czy

gatunków węgli kamiennych. Szczególnie

kamiennego i brunatnego oraz wszelką

kocioł jest starej konstrukcji (na obmurzu

na Śląsku, gdzie zalegają na hałdach

biomasę pochodzenia leśnego i rolni-

ciężkim), czy nowej konstrukcji (w tech-

węgle niskogatunkowe o dużej zawar-

czego.

nologii ścian szczelnych) posiada on kon-

tości popiołu powinny być w pierwszej

Warunki spalania paliw stałych

strukcję wsporczą żelbetową lub stalową,

kolejności modernizowane kotły rusztowe

w złożu fluidalnym są pod wzglę-

podtrzymującą komorę paleniskową.

na fluidalne.

dem emisji szkodliwych związków

W kotłach tych można całkowicie zde-

o wiele lepsze niż w paleniskach

montować ruszt warstwowy i zabudować

rusztow ych. Szerzej zagadnienia

w jego miejsce palenisko fluidalne, które

związane z emisją zanieczyszczeń

będzie miało własną konstrukcję nośną.

z kotłów ze stacjonarnymi pale -

W zależności od wielkości istniejące-

niskami fluidalnymi zostały opisane

go kotła modyfikację będzie również

W Polsce zainteresowanie pa-

w artykule „Odsiarczanie i odazotowanie

podlegać komora paleniskowa, którą

leniskami fluidalnymi było nieduże.

spalin w kotłach ze stacjonarnym złożem

należy odpowiednio wyprofilować. W za-

W większości przypadków moderni-

fluidalnym”.

kresie drugiego ciągu nie przewidujemy

zowane kotły rusztowe na fluidalne

żadnych zmian. Jedynie należy zabu-

w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego

dować efektywny system czyszczenia.

wieku nigdy nie osiągnęły zamierzonych

Z naszej strony proponujemy generatory

parametrów. Jednakże proponowana

fal uderzeniowych GFU-24/8.

technologia fluidalna rozwijana na Syberii

Możliwości zabudowy palenisk fluidalnych w istniejących kotłach rusztowych

Dotychczasowe doświadczenia w Polsce w zakresie kotłów fluidalnych o mocy do 50 MW

przez dziesiątki lat jest pozbawiona podstawowych problemów eksploatacyjnych.

biomasą. Starsze konstrukcje ko-

Efekty uzyskane z modernizacji kotłów rusztowych na kotły z paleniskami fluidalnymi

tłów oparte są na obmurzu ciężkim.

Jednym z podstawowych efektów

WFr-30 (30 MW) ma moc zainstalowaną

W nowobudowanych kotłach rusztowych

modernizacji kotłów rusztowych na kotły

w wentylatorach powietrza pierwotnego

stosowana jest lekka izolacja oraz

z paleniskami fluidalnymi jest możliwość

i wtórnego na poziomie 148 kW. Iden-

W Polsce aktualnie eksploatowanych jest wiele kotłów rusztowych opalanych węglem kamiennym lub

Rys. 3. Kocioł parowy ze stacjonarnym złożem fluidalnym o mocy od 2,63 do 19,83 MW, ciśnienie pary od 1,4 do 2,4 bar oraz temperatura pary od 194 do 425oC

3/2015

Istnieje ogólna opinia, że technologia fluidalna jest energochłonna. Oferowany dla PEC Suwałki Sp. z o.o. kocioł fluidalny

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

tyczny kocioł rusztowy WR-25 (29 MW)

w kotłach rusztowych miał węglowy

ma moc zainstalowaną w wentylatorach

ma parametry jakie mogą być stoso-

powietrza pierwotnego i wtórnego oraz

wane w kotłach fluidalnych. W PEC

rusztu na poziomie 57,8 kW. Zwiększenie

Suwałki Sp. z o.o. planuje się spalać

zapotrzebowania na potrzeby własne

miał węglow y wspólnie z żużlem

kotła fluidalnego może być rekompen-

z pozostałych kotłów rusztowych. Dla

sowane zwiększeniem jego sprawności.

wydajności 30 MW planuje się spalać 5 107

które wykazywały dużą awaryjność

Opory przepływu spalin przez oba kotły

kg miału węglowego wraz z 2 196 kg żużla

w początkowej fazie eksploatacji sta-

są praktycznie identyczne. W przypadku

z kotłów rusztowych. Mieszanka miału

nowiło to znaczną pozycję w kosztach.

emisji zanieczyszczeń obu kotłów na

węglowego i żużla będzie miała wartość

Rozpalanie kotła fluidalnego propono-

identycznym poziomie kocioł rusztowy

opałową na poziomie 17 000 kJ/kg.

wanego dla PEC Suwałki Sp. z o.o. nie

Fot. 1 Kotłownia na Syberii opalana węglem brunatnym, gdzie pracują od 10 lat trzy parowe kotły fluidalne o wydajności 25 t/h.

niki o dużej mocy. W przypadku kotłów,

ma potrzeby własne zwiększone o moc

Również w Polsce istnieje opinia,

różni się od rozpalenia kotła rusztowego.

zainstalowaną w instalacji odsiarczania

że kotły fluidalne wymagają dużej

Do rozgrzania warstwy fluidalnej nie

i odazotowania spalin. Dokładnie ana-

powierzchni do zabudowy, większej

ma potrzeby zabudowy gazowego lub

lizując kocioł fluidalny o mocy 30 MW

od kotłów rusztowych. Jest to opinia

lejowego palnika rozpałkowego.

z kotłem rusztowym wraz z instalacjami

mylna. Porównując konstrukcje kotłów

Erozja części ciśnieniowej oraz duża

oczyszczania spalin może okazać się, że

fluidalnych pracujących na Syberii

awaryjność urządzeń towarzyszących

moce zainstalowane na potrzeby własne

z kotłami rusztowych można stwierdzić

często była podnoszona przez opo-

obu kotłów są zbliżone.

ich dużą zwartość.

nentów technologii fluidalnej. W tym

Teoria o większej energochłonności

Przykładowo wodny kocioł fluidalny o

zakresie konstrukcja kotła fluidalnego

technologii fluidalnej w stosunku do

mocy 30 MW proponowany dla PEC Suwałki

z Syberii minimalizuje te problemy.

technologii rusztowej jest nieprawdziwa.

Sp. z o.o. ma wysokość 11 700 mm, sze-

W strefie bezpośredniej fluidyzacji sto-

Uwzględniając instalacje czyszczenia

rokość bez podestów 4 300 mm i długość

suje się żeliwne nakładki antykorozyjne

spalin zużycie energii elektryczne dla obu

wraz z ekonomizerem 11 500 mm.

na rurach. Również wyeliminowano

kotłów może być porównywalne.

Identyczny wydajnościowo kocioł rusz-

wszelkie powierzchnie wymiany ciepła

Następnym zagadnieniem podno-

towy WR-25 ma wysokość 14 400

w warstwie materiału inertnego (złożu

szonym przez oponentów technologii

mm, szerokość bez podestów 6 100

fluidalnym). Dokładne wypalenie lot-

fluidalnej jest tworzenie się spieków

mm i długość wraz z ekonomizerem

nego koksiku minimalizuje możliwość

w złożu. Polskie doświadczenia wskazują

11 300 mm. Kocioł WR-25 jest wyższy

erozji powierzchni konwekcyjnych

na dużą zależność jakości spalanego

o 3 000 mm oraz szerszy o 2 000 mm

w drugim ciągu.

paliwa od możliwości utrzymania stacjo-

od kotła fluidalnego o identycznej mocy.

Większa emisja pyłu z kotłów fluidal-

narnego złoża fluidalnego. W przypadku

Podobne różnice można stwierdzić

nych powoduje większe zabrudzanie się

tworzenia się spieków złoże fluidalne

porównując kotły parowe. Kocioł parowy,

powierzchni konwekcyjnych w drugim

zanika lub materiał inertny jest unoszony

rusztowy OR-35 jest wyższy o 4 000 mm

ciągu lub ekonomizerze. Również w tym

do pęczków konwekcyjnych. W przypad-

i szerszy o 2 000 mm od kotła fluidalnego

przypadku w kotłach fluidalnych stosuje

ku proponowanej technologii z Syberii

o identycznej wydajności.

się efektywne systemy czyszczenia,

problem tworzenia się spieków został wyeli-

Uruchomienie klasycznego kotła

które zapobiegają zaleganiu się osadów

minowany. Eksploatacja kotłów fluidalnych

fluidalnego budowanego w Polsce

na powierzchniach wymiany ciepła.

jest niewrażliwa na jakość paliwa. Składo-

w latach dziewięćdziesiątych wiązało

Systemy te oparte są o generatory fal

wisko z paliwem nie musi być zadaszone,

się z dużymi kosztami zakupu gazu

uderzeniowych GFU-24/8 – Fot. 2. Insta-

a jego parametry w zakresie granulacji

ziemnego lub oleju opałowego na roz-

lacje czyszczenia oparte o technologię

i wilgotności mogą być utrzymywane

grzanie warstwy materiału inertnego.

fali uderzeniowej stosuje się w Polsce

w szerokim zakresie. Stosowany aktualnie

W kotłach tych należało zabudować pal-

i za granicą na wielu obiektach.

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł technologie kotłowe Wielu potencjalnych użytkowników kotłów fluidalnych podnośi kwestię skomplikowanej automatyki i zabezpieczeń. W przypadku proponowanego kotła fluidalnego dla PEC Suwałki Sp. z o.o. automatyka i zabezpieczenia są iden-

Tab. 1. Porównanie gabarytów kotła parowego rusztowego OR-35 z kotłem fluidalnym OZF-35 o zbliżonej wydajności

tyczne jak dla kotła rusztowego. Obsługa kotłów rusztowych w szybkim czasie jest

można uzyskać zwiększenie mocy oraz

sprawnościami, jednocześnie ograniczając

w stanie opanować pracę kotła fluidalnego.

sprawności. W niektórych przypadkach

emisje szkodliwych związków. Moderni-

W naszej opinii praca kotła fluidalnego

można budować fluidalne przedpaleniska

zując kotły rusztowe na fluidalne unika

jest prostsza od pracy kotła rusztowego.

i wprowadzać spaliny do istniejących

się konieczności budowy kosztownych

Dobry kontakt powietrza z paliwem

kotłów. W szczególności dotyczy to kotłów

instalacji oczyszczania spalin.

w złożu fluidalnym pozwala na dokładną

płomieniówkowych. Z uwagi na niskie

regulację zawartości tlenu oraz eliminina-

temperatury spalania uzyskuje się niskie

Literatura

cję problemu nierównomiernego spalania

emisje tlenków azotu. Dla niektórych paliw

paliwa na ruszcie.

do odsiarczania spalin wystarczą związki

Odżużlanie kotła fluidalnego jest

zasadowe (wapna i magnezu) zawarte

identyczne jak kotła rusztowego. Ewen-

w popiele. W palenikach fluidalnych można

tualnie popiół z odpylaczy można również

również dopalać żużel z kotłów rusztowych

odprowadzać na mokro na składowisko

jednocześnie zwiększając efektywność

żużla. W przypadku konieczności wy-

odsiarczania spalin. Paleniska fluidalne

eliminowania wtórnego zapylenia na

pozwalają na spalanie lokalnych paliw,

składowisku można wybudować szczelne

w tym węgla brunatnego. Spalanie

zbiorniki i okresowo transportować go

tańszego paliwa pozwoli zmniejszyć

w cysternach do odbiorców. Systemy

koszty produkcji ciepła i energii elek-

odżużlania i odpowielania z kotłów flu-

trycznej. Zalety palenisk fluidalnych są

idalnych są znane w Polsce i stosowane

ogólnoznane, jednakże w Polsce od

na wielu elektrowniach.

dwudziestu lat żadna firma nie rozwijała palenisk fluidalnych ze złożem

Podsumowanie

stacjonarnym. Zarówno RAFAKO S.A.

Istnieje możliwość modernizacji

jak i pozostałe przedsiębiorswa w latach

kotłów rusztowych różnej konstrukcji

dziewiędziesiątych ubiegłego wieku

od mocy 1 MW na kotły z paleniskami

wybudowało próbne instalacje z pale-

fluidalnymi. Zakres modernizacji ogra-

niskami fluidalnymi, które po wstępnym

niczony jest do komory paleniskowej,

uruchomieniu zostały wycofane z eks-

bez zmiany zasadniczych elementów

ploatacji. Rozwój technologii fluidalnej

kotła. Wymianie podlega istniejacy ruszt

na Syberii w kotłach opalanych różnymi

i wentylatory powietrza pierwotnego

paliwami stałymi pozwolił wyeliminować

i wtórnego. Automatyka kotła nie ule-

praktycznie wszystkie ich mankamenty.

ga większym zmianom. W zakresie

Eksploatacja kotłów fluidalnych jest prosta

podawania paliwa wykorzystuje się

i nie wymaga skomplikowanej automatyki.

istniejacy bunkier. W wyniku moder-

Kotły fluidalne pracują przez dziesiątki lat

nizacji kotłów rusztowych na fluidalne

z dużą dyspozycyjnością i z wysokimi

3/2015

Методические указания по расчету выбросов загрязняющих веществ при сжигании топлива в котлах производительностью до 30 т/ч. МОСКОВСКОЕ ОТДЕЛЕНИЕ ГИДРОМЕТЕОИЗДАТА, М, 1985

Parys R., Pająk S., Pomiary cieplne kotła WF-40, CBKK S.A. Tarnowskie Góry 1993.

Mróz W. Praca dyplomowa „Optymalizacja procesu rozpalania kotła fluidalnego WF-40 zainstalowanego w Elektrowni Jaworzno II” pod kierunkiem Prof. Dr hab. inż. Władysława Gajewskiego, Politechnika Częstochowska 1994.

4. Баскаков А.П., Мацнев В.В., Распопов И.В.«Котлы и топки с кипящим слоем» М., Энергоиздат, 1995. 5. Тепловой расчет котельных агрегатов. Нормативный метод. Издательство НПО ЦКТИ, СПб, 1998. 6.

Zuber A. Sprawozdanie z wizyty na kotłowni z trzema kotłami fluidalnymi, Syberia 2012.

Zuber A. „Możliwości modernizacyjne kotłów małej i średniej mocy do 100 MW w technologii fluidalnej”, Żerdziny 2012r.

Zuber A., Sharapov A., „Doświadczenia rosyjskie w zakresie możliwości modernizacji kotłów rusztowych do spalania paliw stałych”, Sympozjum Szczyrk 2013r.

Zuber A. „Paleniska rusztowe w aspekcie norm emisji zanieczyszczeń” Sympozjum Szczyrk 2013r.

10. Zuber A., Sharapov A., „Odsiarczanie i odazotowanie spalin w kotłach ze stacjonarnym złożem fluidalnym” – Sympozjum Szczyrk 26-28 października 2015 r.

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

Międzynarodowe Targi Górnictwa, Przemysłu Energetycznego i Hutniczego

Mimo, że branża węgla kamiennego w Polsce przeżywa głęboki kryzys, to Międzynarodowe Targi Górnictwa Przemysłu Energetycznego i Hutniczego w 2015 roku pobiły rekord. Były największe w swojej 30-letniej historii.

Oprócz polskich firm, podczas targów swoją ofertę prezentowali producenci sprzętu i urządzeń z wielu państw Świata – oczywiście z Europy ale również z Azji, Australii oraz Ameryki. Zapewne na rozwój targów miało również uruchomienie w pobliżu Spodka Międzynarodowego Centrum Kongresowego, co pozwoliło na zwiększenie powierzchni wystawienniczej o 8 tys. metrów kwadratowych. Targom towarzyszyły konferencje tematyczne pt. „Węgiel – tania energia i miejsca pracy” i „Górnictwo – filar regionu czy kamień u nogi?" oraz szkolenia i spotkania otwarte dla specjalistów. Redakcja POWERindustry kolejny raz pełniła rolę Partnera medialnego targów. Wspólnie z organizatorem zapraszamy Państwa na kolejną edycję w 2017 roku.

e-w ydanie do pobrania na:

www.POWERindustry.pl

3/2015

energetyka i przemysł relacje

Polskie górnictwo podsumowało swą działalność – III Polski Kongres Górniczy

III Polski Kongres Górniczy organizo-

polskiego przemysłu spada. Podczas

surowców mineralnych oraz na rynku

wany przez Politechnikę Wrocławską

kongresu omawiano stan i kierunki

paliw kopalnych i energii. III Polski

zgromadził ok. 300 uczestników.

rozwoju polskiego górnictwa. Porusza-

Kongres Górniczy miał na celu integra-

W jego ramach wygłoszono prawie 150

no tematy efektywnego wydobywania

cję polskiego środowiska górniczego

referatów. Tegoroczn spotkanie miało

kopalin z uwzględnieniem zaawan-

wokół podejmowanych działań, aby

szczególne znaczenie. Większość

sowanych technologii górniczych

zapewnić krajowi bezpieczeństwo

gałęzi krajowego górnictwa odnosi

i informatycznych, a także technologii

surowcowe. Ważnym celem było

sukcesy, szczególnie górnictwo rud

przyjaznych środowisku. W tematyce

również wskazanie osiągnięć nauk

miedzi, które osiągnęło nawet poziom

kongresu ujęto także przyszłe pola

górniczych i geologicznych, osiągnięć

globalny. Kryzys natomiast przeżywa

działalności górniczej – surowców

technicznych oraz technologicznych,

górnictwo węgla kamiennego. Polska

mineralnych dna mórz i oceanów oraz

którymi możemy pochwalić się na

jest krajem bogatym w złoża różnych

przestrzeni kosmicznej. Omawiano

przyszłorocznym 24. Światowym

kopalin, jednak brakuje nam jasnej

również problemy z zakresu ekonomiki,

Kongresie Górniczym w Brazylii.

polityki surowcowej, a konkurencyjność

organizacji i zarządzania w przemyśle

3/2015

e-w ydanie do pobrania na: