Spis treści: 1. Rodzaje leczenia onkologicznego. 2. Do kiedy leczy się pacjentów? 3. Działania niepożądane leczenie onkologicznego. 4. Odżywianie. 5. Aktywność codzienna, podróżowanie. 6. Choroby współistniejące. 7. Przerzuty do głowy i stosowanie leków psychotropowych lub silnych leków przeciwbólowych. 8. Porty naczyniowe. 9. Leczenie przeciwbólowe. 10. Profilaktyka stomatologiczna. 11. Medycyna niekonwencjonalna.
1. Rodzaje leczenia onkologicznego 1) Leczenie chirurgiczne, leczenie miejscowe (usunięcie operacyjne nowotworu). 2) Radioterapia, to także leczenie miejscowe promieniami inaczej naświetlanie. Może być teleradioterapia, czyli naświetlanie z zewnątrz lub brachyterapia – promienie działają od wewnątrz organizmu (źródło promieniowania umieszcza się w środku organizmu). 3) Chemioterapia, leczenie systemowe czyli ogólne (ma na celu zniszczenie lub powstrzymanie nowotworu). Mogą to być tabletki lub kroplówki dożylne. 4) Leczenie hormonalne, także leczenie systemowe: tabletki lub zastrzyki – ma ono powstrzymać rozwój nowotworu. Stosuje się je tylko jeśli nowotwór jest wrażliwy na hormony (np. rak piersi czy rak prostaty). 5) Immunoterapia, leczenie systemowe za pomocą czynników immunologicznych tzw. przeciwciał różnego rodzaju (np. rak jelita grubego, rak piersi). 6) Leczenie tzw. „celowane”, specjalny rodzaj leczenia systemowego, który ma na celu działanie w samym nowotworze, powodując zatrzymanie jego wzrostu lub zniszczenie. Jest ono stosowane tylko w przypadku jeśli nowotwór jest wrażliwy na takie leczenie (często wymaga wykonania dodatkowych badań), np. rak piersi – leczenie anty-HER-2, rak jelita grubego – leczenie przeciw receptorowi EGFR, rak nerki – inhibitory receptorów kinaz tyrozynowych itd.
2. Do kiedy leczy się pacjentów? 1. Jeśli kończy się skuteczność leczenia, czyli leki przestają działać. 2. Jeśli są za bardzo toksyczne, czyli powodują ciężkie powikłania (objawy uboczne). 3. Kiedy pacjent poprosi o zakończenie leczenia. 4. Kiedy lekarz zobaczy, że leczenie nie przynosi oczekiwanych efektów.
3. Działania niepożądane leczenie onkologicznego. Działania niepożądane leczenia onkologicznego, czyli objawy uboczne związane są z każdym rodzajem leczenia i mogą być różne. U jednych pacjentów występują częściej u innych rzadziej. Mogą one w zasadzie dotyczyć wszystkich narządów. Najczęstsze zostaną opisane poniżej: a) układ hematologiczny (powikłania ze strony trombocytopenia, anemia, zaburzenia krzepnięcia,
krwi):
leukopenia,
neutropenia,
b) niewydolność nerek (podwyższenie kreatyniny, mocznika), c) niewydolność wątroby (podwyższenie enzymów wątrobowych, bilirubiny), d) skóra – zmiany zapalne na skórze, wysypka, pękanie skóry, przebarwienia na skórze, zmiany zapalne wokół paznokci, utrata włosów, trądzik, zespół ręka-stopa, e) układ nerwowy – neuropatia czuciowa i ruchowa, pogorszenie pamięci, pogorszenie widzenia, osłabienie słuchu, ciągłe zmęczenie, f) układ oddechowy – zapalenie płuc, duszność (brak powietrza), brak siły, kaszel, g) układ sercowy – zaburzenia rytmu serca, osłabienie siły serca, duszność, h) układ naczyniowy – zakrzepica żylna i) układ pokarmowy – nudności, wymioty, brak apetytu, zaparcia, biegunki, zapalenie w jamie ustnej, bóle brzucha, j) układ moczowo-płciowy – zakażenia dróg moczowych i rodnych, zmniejszona ilość moczu, pieczenie podczas oddawania moczu, częste oddawanie moczu, zapalenie narządów rodnych. Zawsze należy informować lekarza o objawach ubocznych leczenia, o ich nasileniu i jak długo trwają. Lekarz może zlecić leczenie objawowe, które może zmniejszyć lub całkowicie usunąć te dolegliwości.
4. Odżywianie. Odżywianie w trakcie leczenia onkologicznego jest bardzo szerokim tematem. Z jednej strony u pacjentów dominuje katabolizm nad procesami syntezy (czyli budowania). Błędem jest głodzenie się, ponieważ choroba nowotworowa i tak musi się „odżywiać”, więc będzie korzystała z zapasów organizmu powodując zanik mięśni, utratę tkanki tłuszczowej, osłabienie i wyniszczenie organizmu. Zatem powinno się jeść jak najwięcej pokarmów, które dają dużo energii. Czyli jeść taką ilość pokarmów, która pokryje nie tylko głód, ale i zapotrzebowanie energetyczne organizmu (średnie zapotrzebowanie wynosi około 30 kcal/kg masy ciała). W niektórych sytuacjach konieczne jest dodatkowe stosowanie odżywek zawierających dużo energii (doustnie) oraz tzw. żywienie pozajelitowe. Najlepszą drogą przyjmowania pokarmów jest droga fizjologiczna czyli odżywianie doustne. Odżywianie pozajelitowe stosuje się wyłącznie w specyficznych okolicznościach (np. niedrożność przewodu pokarmowego). Pokarmy powinny zawierać tłuszcze, białka oraz węglowodany (cukry). W zasadzie można spożywać wszystkie pokarmy na które pacjent ma ochotę oprócz tzw. pokarmów ciężkostrawnych (surowe owoce, warzywa, smażone potrawy), po których występują objawy ze strony układu pokarmowego np. wzdęcia, zgaga, zaparcia, uczucie ciężkości w jamie brzusznej. Należy unikać alkoholu, soku grejpfrutowego (wchodzi w reakcję z wieloma lekami), tytoniu i innych używek. Występują różne diety, natomiast zawsze dieta powinna być dobrana indywidualnie dla chorych (np. przy uszkodzeniu wątroby - dieta wątrobowa, nowotwory układu pokarmowego – dieta lekkostrawna). Nie jest zgodne z prawdą dieta oparta na tzw. „głodzeniu raka”, ani powstrzymanie się od przyjmowania glukozy, ponieważ może to nasilić lub doprowadzić do wyniszczenia organizmu, a następnie przyczynić się do przerwania leczenia onkologicznego.
5. Aktywność codzienna. Nawet w przypadku zaawansowanej choroby nowotworowej nie ma przeciwwskazań do wykonywania wysiłku fizycznego, ale powinien on być DOSTOSOWANY do stanu ogólnego chorego czy przebytych zabiegów operacyjnych. Zaleca się nawet wykonywanie codziennych ćwiczeń fizycznych czy wykonywanie dotychczasowej pracy także w trakcie chemioterapii, ale pod warunkiem dobrego samopoczucia i braku działań niepożądanych stosowanego leczenia. Chory powinien czuć się potrzebny nie tylko w domu, ale i pracy. Aktywność fizyczna powinna być umiarkowana lub lekka, bez silnego przemęczania się. Nie powinno się zmuszać chorych do wysiłku fizycznego, jeśli chory nie ma ochoty, nie ma sił życiowych lub występuje toksyczność leczenia. Nie ma przeciwwskazań do aktywności seksualnej, nawet u chorych ze stomią pod warunkiem zachowania odpowiedniej higieny. W trakcie leczenia i bezpośrednio po leczeniu onkologicznym, u osób w wieku rozrodczym zaleca się stosowanie metod antykoncepcyjnych, głównie mechanicznych (wyjątkowo farmakologicznych). Nie poleca się przebywania w dużych skupiskach ludzi (zwłaszcza w okresie jesienno-zimowo-wiosennym) ani kontaktu z osobami z aktywną infekcją ze względu na obniżoną odporność wynikającą nie tylko z chemioterapii czy radioterapii, ale także z powodu zaawansowanej choroby nowotworowej. Nie zaleca się
przebywania bezpośrednio na słońcu (niektóre leki powodują nadwrażliwość na słońce). Można podróżować, ale trudy podróży (odległość, środek transportu) muszą być dostosowane do możliwości chorego. W przypadku transportu lotniczego należy poinformować lekarza prowadzącego, ponieważ może być konieczne zastosowanie profilaktyki przeciwzakrzepowej.
6. Choroby współistniejące. Większość chorych poza chorobą nowotworową ma także inne choroby towarzyszące. Najczęstsze to: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy choroby serca. Nie wolno samodzielnie odstawiać dotychczasowych leków, zawsze należy poinformować lekarza prowadzącego o lekach jakie się przyjmuje oraz o ich dawkach. Konieczna może być zmiana dawkowania spowodowana leczeniem onkologicznym oraz lekami wspomagającymi. Nie powinno się także rezygnować z dotychczasowej opieki lekarza specjalisty czy lekarza rodzinnego. W przypadku konieczności zastosowania innych leków np. antybiotyku w trakcie infekcji, taki lek powinien zostać zaordynowany przez lekarza (także rodzinnego) i przyjmowany przez chorego.
7. Przerzuty do głowy i stosowanie leków psychotropowych lub silnych leków przeciwbólowych. Chorzy z przerzutami do głowy nie powinni prowadzić samochodu, obsługiwać samodzielnie maszyn i urządzeń ani samodzielnie podróżować z powodu ryzyka nagłej utraty przytomności czy wystąpienia padaczki. Chorzy przyjmujący leki psychotropowe (np. przeciwdepresyjne czy przeciwlękowe) oraz stosujące silne leki przeciwbólowe nie powinni prowadzić samochodu ani obsługiwać urządzeń mechanicznych, zwłaszcza w trakcie przyjmowania pierwszych dawek leków.
8. Porty naczyniowe. Porty naczyniowe pozwalają na zmniejszenie uszkodzenia żył w kończynach górnych dzięki stałemu dostępowi do żyły. Wszywane są pod skórę na stałe lub czasowo. Można je w dowolnym momencie usunąć przez specjalistę zakładającego porty naczyniowe. Zalecane są szczególnie u chorych leczonych chemioterapią dożylną z utrudnionym dostępem do żył (tzw. „brak” żył w kończynach górnych), u chorych u których podaje się chemioterapię całodobowo (np. wlewy dożylne u chorych na raka jelita grubego) oraz u kobiet chorych na raka piersi po usunięciu węzłów pachowych. Porty naczyniowe zapewniają bezpieczny i stały dostęp do żył obwodowych, jedyną niedogodnością jest stosowanie specjalnych igieł, które muszą być zakładane przed każdym podaniem chemioterapii.
9. Leczenie przeciwbólowe. Leczenie przeciwbólowe jest stałym i ważnym elementem postępowania u chorych na nowotwory. Pozwala na uwolnienie od bólu 90-95% wszystkich chorych. Ważna dla lekarza jest informacja o rodzaju bólu, gdzie się znajduje, nasileniu, jaki ma charakter (tępy, piekący, rwący itp.). Należy podkreślić, że nie ma żadnych ograniczeń w stosowaniu leków przeciwbólowych. Nie wolno kierować się obawą przed uzależnieniem od silnych leków przeciwbólowych. Zasada postępowania obejmuje tzw. „drabinę analgetyczną”, czyli poszczególne etapy stosowania leków przeciwbólowych od najsłabszego do najsilniejszego. Leki mogą być stosowane doustnie, w postaci plastrów, stosowane podpoliczkowo, podjęzykowo, donosowo, podskórnie a nawet dożylnie. Nadzór nad leczeniem bólu powinni sprawować lekarze ze specjalizacją onkologiczną, ale nie tylko, również lekarze rodzinni mogą z powodzeniem prowadzić taką terapię. W przypadku nieskuteczności dotychczasowego leczenia każdy chorych może udać się po poradę do specjalistycznych poradni przeciwbólowych. Zaleca się stosowanie leków o stałych porach, niezależnie od obecności bólu. W leczeniu farmakologicznym stosuje się w nieopioidowe leki przeciwbólowe (paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne), słabe opioidy oraz silne opioidy. Dodatkowo można stosować tzw. leczenie wspomagające np. leki na bóle, które pojawiają się tylko okresowo i nagle. W przypadku braku skuteczności stosowanych leków specjalistyczne poradnie przeciwbólowe mogą stosować neurolizy, czyli blokady nerwów.
10. Profilaktyka stomatologiczna. Profilaktyka stomatologiczna jest bardzo ważnym elementem przygotowania się do leczenia onkologicznego. Wszystkie zęby powinny być wyleczone, a te które kwalifikują się do usunięcia – usunięte. Dotyczo to również chorób przyzębia i chorób śluzówek jamy ustnej. Jama ustna może być źródłem infekcji, a tym samym przyczyną powikłań związanych z zakażeniem. W najbardziej ekstremalnym przypadku nawet może spowodować sepsę. Brak wyleczonych ognisk w jamie ustnej sprzyja także zapaleniom śluzówek jamy ustnej w następstwie chemioterapii, czego efektem może być zakończenie leczenia. Również w trakcie chemioterapii można leczyć zęby, natomiast wyrywanie (ekstrakcja) zębów powinno być poprzedzone badaniami krwi: wykonaniem morfologii oraz układu krzepnięcia. Zaleca się wówczas stosowanie profilaktyki w postaci antybiotykoterapii wg zaleceń lekarza dentysty.
11. Medycyna niekonwencjonalna. Pod tym pojęciem kryją się wszystkie alternatywne metody leczenia w stosunku do medycyny opartej na faktach. Może to być: ziołolecznictwo, bioenergoterapia, diety czy stosowanie produktów biologicznych. Niebezpieczeństwo dla chorych stosujących te metody jest oczywiste. Doprowadzają do opóźnienia leczenia onkologicznego, a tym samym zmniejszają szanse na wyleczenie. Trzeba pamiętać o możliwych interakcjach (wpływie jednych substancji na drugie) z lekami onkologicznymi związanych m.in. ze stosowaniem preparatów o nieznanym składzie chemicznym, co może doprowadzić do zagrożenia zdrowia i życia. Przypadki rzekomych wyleczeń lub poprawy po stosowaniu tych metod opierają się na mylnym
przeświadczeniu o ich skuteczności, podczas gdy następuje progresja choroby, na przypadkach samoistnych regresji guza lub wyleczeniu przy stosowaniu konwencjonalnej medycyny.
SŁOWNICZEK: ANEMIA – niedokrwistość – za niski poziom hemoglobiny KATABOLIZM – przewaga procesów metabolicznych powodujących utratę masy ciała nad procesami powodującymi przyrost masy ciała LEUKOPENIA – obniżona liczba wszystkich krwinek białych NEUROLIZA – stała lub czasowa blokada nerwów mająca na celu likwidację bólu NEUROPATIA – uszkodzenie nerwów obwodowych najczęściej w następstwie chemioterapii powodujące zaburzenia czucia na skórze oraz zaburzenia w wykonywaniu ruchów (np. gorsze chodzenie) NEUTROPENIA - obniżona liczba tylko granulocytów (neutroctów) NIEDROŻNOŚĆ – przeszkoda w przechodzeniu pokarmu przez przewód pokarmowy np. zamknięcie światła jelita przez nowotwór PORT NACZYNIOWY – urządzenie pozwalające na stały dostęp do naczynia żylnego TROBOCYTOPENIA - małopłytkowość – obniżona liczna płytek krwi ZAKRZEPICA – najczęściej w żyłach pojawia się zakrzep, konieczne leczenie specjalistyczne (można wykryć badaniem usg Dopplerowskim) ZESPÓŁ RĘKA-STOPA – zmiany zapalne skóry na dłoniach i stopach (zaczerwienie, obrzęk, pękanie skóry) w następstwie leczenia chemioterapią ŻYWIENIE POZAJELITOWE – stosowanie żywienia dożylnie u pacjentów niedożywionych jako przygotowanie do operacji onkologicznych lub w przypadku wystąpienia niedrożności
Wydawnictwo: Fundacja Onkologii Doświadczalnej i Klinicznej Projekt graficzny: Studio ProjektyGraficzne24h. Redakcja naukowa: dr hab. n. med. Rafał Stec; dr hab. n. med. Jak Korniluk Patronat naukowy: Prof. dr hab. n. med. Cezary Szczylik Redakcja pomocnicza: dr Elżbieta Bernatowicz; dr Klaudia Brodaczewska; mgr Aleksandra Klemba
O FUNDACJI Fundacja powstała 19 kwietnia 1994 r. pod nazwą Fundacja Onkologii Doświadczalnej i Klinicznej. „Celem Fundacji jest wspieranie rozwoju nowoczesnej profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorób nowotworowych w oparciu o osiągnięcia światowej biologii, medycyny i psychologii” — ze statutu Fundacji, przyjętego przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy, Wydział XVI Gospodarczy Rejestrowy, 12 maja 1994 r. Fundacja realizuje swoje cele, poprzez między innymi: finansując wyjazdy lekarzy i naukowców na praktyki, staże, sympozja, konferencje i zjazdy naukowe, finansując działania mające na celu upowszechnienie wiedzy o chorobach nowotworowych (kursy, szkolenia, wykłady, publikacje) wśród personelu medycznego, przyznając środki finansowe i rzeczowe instytucjom medycznym zajmującym się onkologią kliniczną na poprawę stanu profilaktyki, diagnostyki i leczenia, przyznając środki finansowe i rzeczowe instytucjom naukowym na badania w zakresie poznania istoty, profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorób nowotworowych /onkologia doświadczalna/ oraz na wdrażanie nowych metod profilaktycznych, diagnostycznych i terapeutycznych, upowszechniając w środowisku medycznym i naukowym oraz w społeczeństwie osiągnięć nauk biologicznomedycznych oraz psychologii w zakresie poznania chorób nowotworowych, przyznając nagrody i wyróżnienia oraz fundując stypendia za najwybitniejsze osiągnięcia w profilaktyce; diagnostyce i wdrażaniu nowoczesnych terapii w zakresie onkologii w Polsce. Celem Fundacji Onkologii Doświadczalnej i Klinicznej jest zbliżenie nauki z praktyką kliniczną, przyśpieszenie wdrażania nowych metod diagnostyki i leczenia nowotworów i rozwój oryginalnych polskich. Założona przez nas Fundacja jest wynikiem niecierpliwości, niecierpliwości chorych, lekarzy, naukowców oczekujących przełomu w onkologii, nie tylko zrozumienia istoty choroby, ale przede wszystkim przełamania bezsilności wobec jej niepohamowanego wzrostu. Wiemy również, iż świadomość potrzeby rozwoju nauk podstawowych dla potrzeb medycyny musi być zrozumiała i powszechna, gdyż to właśnie one decydują o postępie. Cezary Szczylik Biuro Fundacji: Elżbieta Bernatowicz | tel. kom. +48 601 367 981 Fundacja Onkologii Doświadczalnej i Klinicznej ul. Mokotowska 4/6 00-641 Warszawa e-mail: biuro@fodik.org www.onkologia-fodik.org