Kunst 11
NRC Handelsblad Dinsdag 18 januari 2011
Sjors Remmerswaal (Voorpost). Foto’s Thomas Roebers
Student Isa Kort zet zich in voor kraken en milieu.
Abé Sahetapy, een van de Molukse kapers bij Wijster.
Saskia Duys, lid van een christelijke actiegroep.
Izz ad-Din Ruhulessin, tot de islam bekeerde student.
Radicaal voelt zich een idealist die mainstream ontloopt ‘Angry’, multimediale tentoonstelling in het Fotomuseum in Rotterdam, toont wat actievoerders onder radicalisme verstaan Is er een toename van radicalisme in Nederland of is er sprake van scheve beeldvorming? In het Fotomuseum zoekt een tentoonstelling antwoord. Door onze redacteur
Rosan Hollak Rotterdam, 18 jan. „Radicalisme gaat over principieel en rechtlijnig zijn, ongeacht waar de maatschappij naartoe gaat.” Aan het woord is Sjors Remmerswaal (28), lid van de nationalistische actiegroep Voorpost. Op ANGRY: jong en radicaal, een groots opgezet multimediaal project van het Nederlands Fotomuseum, Paradox en Kosmopolis Rotterdam, dat komende zaterdag wordt geopend in Rotterdam, is Remmerswaal een van de tien ‘radicalen’, die vanaf een monitor vertelt wat hij verstaat onder radicalisme. Niet ver van hem vandaan geeft
Izz ad-Din Ruhulessin (24), student en publicist, eveneens zijn visie op deze term. Vier jaar geleden bekeerde hij zich tot de islam, inmiddels strijdt hij in zijn opiniestukken tegen ‘cultureel imperialisme’ en het problematiseren van allochtonen. „Er zijn eigenlijk twee definities van radicaal”, zegt de Nederlands-Molukse moslim. „De eerste definitie is heel simpel, dat is eigenlijk gewoon een scheldwoord dat in het publieke debat wordt gebruikt.” En dan is er volgens hem nog een werkelijke definitie van radicaal. „Dat is dat je niet meegaat in wat de mainstream zegt”, aldus Ruhulessin. „En dat doe ik niet. Want wat de mainstream zegt is ongelijkwaardigheid, racisme en discriminatie. En daar kan ik niet in meegaan. Dus ben ik radicaal.” Op de monitoren, die overal in de ruimte van het Fotomuseum zijn opgesteld, komen mensen met zeer uiteenlopende achtergronden aan het woord: van Pro-
vo-oprichter en politiek activist Roel van Duijn (67) tot kraakster Isa Kort (19) en Abé Sahetapy (57), een Molukse ex-radicaal die in 1975 bij het dorp Wijster een trein kaapte, waarbij drie mensen werden geëxecuteerd. Volgens journalist en documentairemaakster Eefje Blankevoort, die samen met cameraman en fotograaf Thomas Roebers de interviews maakte, is er voor ANG RY bewust voor zo’n brede opzet gekozen. „We willen laten zien dat radicaal gedrag in alle lagen van de samenleving voorkomt. Bovendien geven mensen een verschillende invulling aan hun radicalisme: voor de een gaat het erom te leven volgens je idealen, terwijl een ander overgaat tot actievoeren of terreurdaden.” Blankevoort vroeg de geïnterviewden telkens te reageren op steekwoorden als ‘schuld’, ‘verantwoording’ en ‘begrip’. Daar werd door de verschillende ‘radicalen’ zeer uiteenlopend op gereageerd.
Sahetapy, die 9,5 jaar in de Nederlandse gevangenis verbleef en sinds zijn vrijlating werkzaam is als maatschappelijk werker, reageert opvallend openhartig op de vragen van Blankevoort. „Wij hebben die treinkaping uitgevoerd waarbij dus drie mensen zijn
Kunstenaar Jonas Staal trekt werk terug De Rotterdamse kunstenaar Jonas Staal trekt zijn werk terug uit de expositie ANGRY. Volgens Staal gaat de tentoonstelling niet meer over radicalisme, zoals oorspronkelijk de bedoeling was, maar is deze ten prooi gevallen aan „een oppervlakkig soort marketing”. Staal had verwacht dat de expositie de mogelijkheid bood tot het tonen van „een radicaal ander wereldbeeld: de radicaal is een schepper”. Maar uiteindelijk, aldus Staal, gaat het de or-
LantarenVenster is na verhuizing populairder Door onze kunstredactie Rotterdam, 18 jan. Het jazz- en filmhuis LantarenVenster heeft in de eerste tien weken na de verhuizing naar de Kop van Zuid in Rotterdam 30.000 bezoekers getrokken. Dat heeft het theater gisteren desgevraagd laten weten. „Als deze trend zich voortzet, kunnen we rekenen op gemiddeld 3.000 bezoekers per week”, aldus een woordvoerder. Het aantal bezoekers is twee
keer zo groot als het bezoekersaantal dat naar de Gouvernestraat ging, waar het theater oorspronkelijk gevestigd was. Het ligt ook boven de verwachting van het bestuur, dat rekende op 100.000 bezoekers in het eerste jaar. Als de trend zich voortzet, worden dat er ruim 150.000. Wel is het in de zomerperiode meestal wat rustiger. Op initiatief van het stadsbestuur verhuisde LantarenVenster in oktober 2010. Het is gehuisvest
in de gloednieuwe wolkenkrabber New Orleans, de hoogste woontoren van Nederland, ontworpen door de Portugese architect Álvaro Siza. In november had de officiële opening plaats. In het pand zijn vijf filmzalen met in totaal 600 zitplaatsen en een muziekzaal met 300 zit- of 400 staanplaatsen. Niet iedereen was voorstander van de verhuizing naar de andere kant van de Maas. Oud-wethouder cultuur Hans Kombrink bijvoor-
‘Nederlandse orkesten zijn goed en ook nog goedkoop’ Lawrence Renes (40) maakte als jong Nederlands dirigent een vliegende start, maar werkt nu vooral in het buitenland. Bij De Nederlandse Opera leidt hij Het Sluwe Vosje.
Sluwe Vosje is vol kleur en plezier Het Sluwe Vosje door De Ned. Opera, Ned. Philh. Orkest, kinderkoor De Kickers o.l.v. Lawrence Renes. Gezien: 15/1 Muziektheater Amsterdam. Herh. : t/m 6/2. Inl.: dno.nl vvvvV
Mischa Spel
Amsterdam, 18 jan. Veertig is hij nu, de dirigent die vijftien jaar geleden bekende Nederlander werd door in te vallen voor het Concertgebouworkest. Lawrence Renes, toen 25, had het allemaal: talent, uitstraling, jeugd en durf. Welke twintiger durft het aan Wagners ruim vier uur durende opera Parsifal te dirigeren? Renes zat er niet mee. „Je groeit als dirigent door te doen. Maar ik heb met het Concertgebouworkest toen wel afgesproken dat ik er, na die paar vroege kennismakingen, een tijd niet meer zou komen. Heel jong voor zó’n orkest staan is eigenlijk raar.” Renes woont met zijn gezin in Nederland, maar reist veel voor zijn werk. Een maand lang dirigeren in de buurt van huis, zoals nu bij de Nederlandse Opera, is een jaren tevoren gepland rustpunt. „In de zomer dirigeer ik altijd een maand opera in de Verenigde Staten, dat is onze vakantie.” Tussen 1998 en 2003 was hij chef-dirigent van het Gelders Orkest, daarna volgde eenzelfde post in het Duitse Bremen (tot 2006). Op dit moment werkt hij eigenlijk overal. Dit seizoen volgen debuten bij de Staatskapelle Dresden, het Seoul Philharmonic Orchestra en de opera in Stockholm, naast veel gastdirecties elders in Europa, Azië en de VS. „Ik ambieer wel weer een eigen orkest, hoor”, zegt hij. „Maar dan moet het van twee kanten kloppen. Simon Rattle in Birmingham, Mariss Jansons in Oslo – dat waren chefschappen waar orkest en dirigent zich met elkaar en door elkaar ontwikkelden. Dat is ideaal.” Heeft hij aanbiedingen gekregen? „Die zijn er zeker. Maar nee, ik denk niet dat
beeld, bestuursvoorzitter van LantarenVenster, verklaarde in juli vorig jaar dat hij er nooit voorstander van was geweest. Hij vond dat LantarenVenster bij het centrum hoorde. Maar hij erkende toen dat de Kop van Zuid, waar ook het Nederlands Fotomuseum en het Nieuwe Luxor zijn gevestigd, steeds meer onderdeel wordt van het centrum van Rotterdam en dat het publiek de gang naar het nieuwe theater wel zou maken.
Opera
Door onze redacteur
Scène uit ‘Het Sluwe Vosje’ bij De Nederlandse Opera. Foto DNO
het er dit jaar nog van komt.” De terugkeer van Renes als chef van een van de Nederlandse orkesten lijkt voorlopig dus onwaarschijnlijk. Hij noemt de geplande bezuinigingen „schandalig en rampzalig”. „Juist omdat ik veel in het buitenland werk, valt me op hoe hoog het niveau hier is. En dat voor zeer weinig geld, want de kaasschaaf is er eerder al stevig overheen gehaald. Toen mijn vrouw hier laatst haar Nederlands loonstrookje bekeek, dacht ze oprecht dat er een cijfer ontbrak.” Renes sluit een baan in de Verenigde Staten, waar hij nu al frequent werkt, niet uit. Jaap van Zweden, chef-dirigent van het Dallas Symphony Orchestra, besluit het concertseizoen traditioneel met een barbecue in eigen tuin, als bedankje aan de private geldschieters. Renes lacht. „Leuk toch? Mensen denken altijd dat dat een straf is, dat mecenassen saai zijn. Maar geloof me: iemand die miljoenen dollars investeert in
een orkest is sowieso nooit saai.” Janáceks Het Sluwe Vosje vindt hij „een briljante opera”. „Andere opera’s van Janácek, zoals Katja Kabánova en Jenufa, denderen in één onafgebroken lijn door. Het Sluwe Vosje is fragmentarischer en lastiger, maar dat maakt het ook interessant; als een stoptrein die stopt op allemaal interessante plekken. De spontaniteit is enorm. Soms bijna te; als je speelt wat er staat, hoor je de zangers bijna niet.” Na deze opera dirigeert hij Bruckners Vijfde symfonie bij het orkest van oud-mentor en vriend Edo de Waart, het Hong Kong Philharmonic. En een nieuwe opera in Lissabon. Om afstand te nemen rijdt hij soms naar vliegveld Lelystad, waar hij een dubbeldekker uit de Tweede Wereldoorlog heeft staan. „Mannenspeelgoed? Oh, nee! Voor mij was vliegen altijd een heel serieuze droom, vanaf mijn vroegste jeugd. In de lucht kom ik even los van alles.”
geëxecuteerd”, zegt Sahetapy. „Dat is niet niks. We hebben daar ook nooit met andere mensen over gepraat.” Ook vertelt Sahetapy hoe hij zich steeds meer ging openstellen voor de Nederlander. „Toen ik vastzat, de eerste dag of de dagen
Door Kasper Jansen Als het bladeren in een levend en klinkend prentenboek, zó is Janáceks opera Het Sluwe Vosje bij De Nederlandse Opera. De hartveroverende productie van Richard Jones uit 2006 wordt herhaald met goeddeels dezelfde massale en voortreffelijke cast. Het golvende landschap wordt bevolkt door kleurige insecten, paarden, kippen, varkens, vossen, een das, tal van andere dieren en mensen. En een hond, die er ongegeneerd bij loopt zoals Fokke en Sukke. Het is kinderlijk plezier voor volwassenen, met een serieuze, spirituele boodschap. Dieren en mensen zijn gelijkwaardig en gelijkaardig. Het door de boswachter jong gevangen Sluwe Vosje zegt tegen haar man Goudpels dat ze is opgevoed als mens. Mensen bejagen en eten dieren, zoals dieren ook andere dieren opeten. Als het dartele Sluwe Vosje – een prachtige rol van Rosemary Joshua – is geschoten, wordt haar staart het mofje van de bruid van de stroper. De boswachter, een prachtige en goedmoedige rol van Dale Duesing, eindigt als een modderig varken en ziet alweer een jong vosje. De cyclus van leven en dood begint opnieuw, zoals in Mahlers Das Lied von der Erde: eeuwig, eeuwig. Het mooie van Het Sluwe Vosje is dat Janácek verhaal en muziek tot een natuurlijke eenheid vormt. Dirigent Lawrence Renes geeft daaraan met het Nederlands Philharmonisch Orkest epaterend gestalte. De onbekommerde lichtheid van de dierenwereld en de natuur, het getsjirp en gekwetter en de stralende zonnigheid, glinsteren door de weemoed over het verloren paradijs op aarde.
ganisatoren er alleen om te laten zien dat de radicaal „niemand minder is dan wijzelf”. Paradox-directeur Bas Vroege meent dat Staal op een beperkte manier het begrip ‘radicaal’ interpreteert. „We proberen mensen zelf te laten nadenken over dit begrip. Onze opzet is wel degelijk breed: we laten de radicaal zien , maar ook de radicaal zoals hij door media en kunstenaar wordt verbeeld.” Zie voor een brief van Staal: weblogs.nrc.nl/cultuurblog.
daarna (...) ja, dan ben ik gaan nadenken. Wie zijn ze (de Nederlanders, red.) eigenlijk? Ik heb daar nooit bij stil gestaan. Het waren voor mij allemaal vijanden.” Ruhulessin, rustig en bedachtzaam, waarschuwt voor een toenemende kans op radicalisering onder allochtonen en moslims in Nederland. „De kracht van een jongen als Izz is dat hij pleit voor het gebruik van de pen”, zegt Blankevoort. „Hij probeert door middel van discussie de situatie voor allochtonen en moslims in Nederland aan de kaak te stellen. Tegelijkertijd waarschuwt hij ervoor dat als de politiek moslims als tweederangs burgers blijft behandelen, er uiteindelijk ook met stenen gegooid kan gaan worden.” Op ANG RY wordt eveneens werk getoond van 31 bekende en onbekende beeldmakers uit 13 landen. Onder hen zijn Rineke Dijkstra, Daya Cahen, Joel Sternfeld, Aernout Mik en Jules Spinatsch. De kunstenaars werden door Iris Sik-
‘Literair archief best in museum’ Meeste schrijvers waken over erfenis Harry Mulisch stelde bij leven al een commissie in voor het beheer van zijn literaire erfenis. Verkopen bij opbod? Zeker niet. Door onze redacteur
Birgit Donker
Rotterdam, 18 jan. Harry Mulisch (1927-2010) heeft er precieze afspraken over gemaakt. Zijn literaire erfenis – een kamer en suite aan documenten en voorwerpen – moet bij elkaar blijven. Hij heeft een literaire commissie samengesteld, die moet bepalen wat er nog gepubliceerd kan worden. „Het is een buitengewoon geordend archief”, zegt emeritushoogleraar Nederlandse Letterkunde Marita Mathijsen, woordvoerder van de commissie. „Bij de documenten zitten ongepubliceerde aanzetten van romans, van een pagina of zestig tot tachtig.” Ook zijn er voorwerpen die aan zijn werk gerelateerd zijn. „Replica’s van antieke beelden en de jodenster die zijn moeder droeg.” Het is nog te vroeg om te zeggen waar de collectie naar toe gaat, zegt Mathijsen. „Zeker is dat het niet stukje voor stukje verkocht wordt, zoals bij Gerard Reve.” Dit weekeinde werd bekend dat de manuscripten en handschriften van Gerard Reve (1923-2006) geveild worden. Volgens zijn levensgezel Joop Schafthuizen was dat Reves wens. „Gerard wilde absoluut niet dat het naar een muf museum zou gaan, waar het eens in de dertig jaar uitkomt tijdens een tentoonstelling over seksualiteit, drankzucht en geld.” Andere schrijvers of hun erven kiezen wel uit overtuiging voor het Letterkundig Museum in Den Haag. Het literaire archief van schrijver en essayist Rudy Kousbroek (1929-2010) gaat naar het museum, zegt zijn weduwe Sarah Hart. „Daar hoort het.” Ook het archief van dichter Hans Faverey (1933-1990) zal na het overlijden van zijn weduwe naar een openbare instelling gaan, weet Marita Mathijsen die zijn nagelaten gedichten bezorgde. Volgens directeur Aad Meinderts van het Letterkundig Museum, is er op dit moment „verder geen beweging op dit front”. Het museum streeft ernaar schrijversarchieven te verwerven, zodat onderzoekers het in samenhang kunnen bestuderen. Meinderts: „Wij onderhouden altijd goede relaties met schrijvers. Als het gesprek er zo op komt, hebben we het ook over de archieven. Met Mulisch bijvoorbeeld. Ook met de erven nemen we altijd contact op. Soms ko-
men we tot afspraken, soms niet. Bijvoorbeeld omdat de biograaf het materiaal nodig heeft, zoals bij Jan Wolkers.” Het archief van Wolkers (19252007) is op Texel bij zijn weduwe Karina. Met biograaf Onno Blom is afgesproken dat hij exclusief toegang heeft. „Er is wel sprake geweest dat het op een gegeven moment naar een mooie plek gaat, bijvoorbeeld een Wolkers-museum”, zegt Blom. „Het gaat in ieder geval niet in de uitverkoop.” Overigens vindt Blom dat er wel iets voor valt te zeggen, dat verzamelaars „een snippertje Reve” kunnen verwerven. Sommige schrijvers doneren hun archief bij leven aan het Letterkundig Museum, zoals Hella Haasse (1918). In haar collectie zitten onder andere aantekeningen voor de roman Mevrouw Bentinck of
‘Mijn archief is een rommeltje’ Remco Campert
Onverenigbaarheid van karakter ; teksten van lezingen, en contracten. Schrijver Remco Campert (1929) heeft geen plannen met zijn archief. „Ik denk er niet over na”, zegt hij. „Het is een rommeltje.” Hij vindt wel dat het algemeen toegankelijk moet worden. Het Letterkundig Museum bezit onder meer het archief van Willem Frederik Hermans (19211995), Marten Toonder (19122005) en Boudewijn Büch (19482002). In totaal heeft het museum geschriften van 6000 schrijvers. Soms worden ze via een veiling verworven, maar „95 procent is afkomstig van de schrijvers zelf of van de erven”, zegt Meinderts. Begrip voor de veiling van het Reve-archief krijgt Schafthuizen uit onverwachte hoek. Uitgever Wouter van Oorschot, bij wie dit jaar het derde deel van een biografie over Reve had moeten verschijnen, zegt: „Het is een kwestie van wie het recht heeft erover te beslissen. Dat is de heer Schafthuizen. Verder gaat het niemand wat aan.’’ De biografie is uitgesteld omdat Schafthuizen geen toestemming geeft. De veiling van Reves archief heeft hierop geen invloed, zegt Van Oorschot. „Dat boek is al geschreven.” Bovendien blijft het auteursrecht ook na veiling bij Schafthuizen. „De nieuwe eigenaar mag met de documenten doen wat hij wil, ze opeten desnoods. Maar niet publiceren, zonder toestemming van de auteursrechthebbende.”
king, projectleider van ANG RY, uitgekozen op thematiek die, direct of indirect, te maken heeft met radicalisering. Zo filmde Cahen in Rusland een zomerkamp van de Nashi in Rusland, een proPoetin jongerenbeweging met duizenden aanhangers en maakte Mik een geënsceneerde video waarop te zien is hoe niet alleen M E’ers radicalen uiteentrekken, maar ook andersom. „Ik heb gezocht naar werk waardoor je op een andere manier gaat reflecteren op radicalisme” zegt Sikking, bestuurslid bij Paradox. Samen met Bas Vroege, directeur van Paradox, begon zij twee jaar geleden te brainstormen over een expositie met als werktitel ‘ANG RY, de verbeelding van de radicaal’. „Veel mensen denken dat een radicaal ook een terrorist is. Maar is er wel sprake van een toename van radicaal gedrag onder jongeren of is er ‘slechts’ sprake van scheve beeldvorming? Dat zijn vragen waaraan deze tentoonstel-
ling aandacht besteed.” Los van de tentoonstelling hebben het Nederlands Fotomuseum, Paradox en Kosmopolis Rotterdam een educatief programma ontwikkeld voor middelbare scholen en voor het MBO. Ook wordt aanstaande zaterdag de website van het project gelanceerd. „Het woord ‘radicaal’ heeft een negatieve betekenis gekregen”, zegt Blankevoort. „Maar ik vind het juist dapper dat mensen bewust de keuze maken om zich tegen de gevestigde orde te keren. Je stelt jezelf daarmee heel kwetsbaar op. Dat zie je aan een jongens als Sjors of Izz: zij worden door veel mensen met de nek aangekeken.” Ze toont een opname waarop ze aan Remmerswaal vraagt hoe er op zijn politieke keuzes wordt gereageerd. „Op een organisatie als Voorpost zit het label extreem-rechts”, zegt hij licht verlegen. „Dat merk ik dus wel in mijn persoonlijk leven, dat mensen dat niet waarderen.”
Nederland leest Campert Door onze kunstredactie Amsterdam, 18 jan. Het leven is vurrukkulluk (1961) van Remco Campert is het boek dat dit jaar gratis wordt uitgedeeld in het kader van de campagne ‘Nederland Leest’. Het boek wordt van vrijdag 21 oktober tot en met vrijdag 18 november door de openbare bibliotheken gratis aan hun leden verstrekt. Het leven is vurrukkulluk, Camperts debuutroman, verscheen in 1961, vijftig jaar geleden. De auteur beschrijft hierin een dag uit
het leven van twee vrienden, Mees en Boelie, die beiden verliefd zijn op het zestienjarige meisje Panda. Zij steelt geld van een oude man en samen organiseren ze een groot feest. De roman werd destijds zeer positief ontvangen door literaire critici en gewaardeerd om zijn lichte en ironische verteltrant. ‘Nederland Leest’ wordt in 2011 voor de zesde keer georganiseerd. Vorig jaar werd De grote zaal van Jacoba van Velde gratis uitgedeeld.
Tango uit evenwicht Wereldmuziek Tango con clave door Nueva Manteca en gasten. Gezien 16/1 De Regentes, Den Haag. Herh. 25/2 Oosterpoort, Groningen; 5/3 De Doelen, Rotterdam. vvVVV
Door René van Peer Tegelijkertijd Argentijnse tango en Cubaanse salsa dansen moet wel leiden tot verwarring in de benen. Het kan niet eenvoudig zijn om de gestileerde hartstocht van de één te combineren met de uitbundigheid van de ander. Ook muzikaal zijn ze niet gemakkelijk op één lijn te brengen. Bijgestaan door violiste Tanya Schaap en Matias Pedrana op bandoneon speelde Nueva Manteca een programma rond composities van tangovernieuwer Astor Piazzolla. Trompettist, saxofonist en twee slagwerkers, die de
muziek een Cubaanse inslag gaven, duwden de anderen met hun volume geregeld kopje onder. Ook de piano van bandleider Jan Laurens Hartong, die als brug diende tussen tango en salsa, moest het tegen hen afleggen. Als piano, viool en bandoneon de ruimte kregen, zoals in Tango Zero Hour, raakten ze aan de fijnzinnigheid die Piazzolla voor ogen stond. Met de bas schetsten ze de verlatenheid van de straten in Buenos Aires na middernacht. Onverhoedse, knarsende geluiden gaven de troosteloosheid een onheilspellend randje. Maar zodra de blazers zich in dat samenspel mengden, werd het geheel te plomp voor de elegante hoogten waarnaar Piazzolla de tango wilde verheffen. Tegelijkertijd bleef de muziek te gereserveerd voor de uitbundigheid van de salsa. Het bleef hinken op twee gedachten.
Ingezonden mededeling
Geldig op: 18 januari 2011
Regenlaarzen van WedgeWelly Laarzen met elegante hak en super comfortabele pasvorm Heerlijk gevoerd met een dun laagje fleece
31% korting
Alleen Vandaag VAN
95
69.
95 . 7 4
bestel b esttell op onedayforher.nl & schrijf je in voor de nieuwsbrief! nieuwsbr