Монгол улсын түүх by Puje Bolo

«М О Н ГО Л УЛ СЫ Н Т Ү Ү Х » пшван боть зохиолын редакцийн зовлол: Профессор Академич А кадемич Академич Академич Доктор Доктор Доктор Доктор

I боть II б оть III боть IV боть У боть

А.Очир (зөвлөлийн дарга) Ч .Д алай Н.Ишжамц Ш .Нацагдорж Б.Ш ирэндэв Ж .Болдбаатар Л.Ж амсран Ц.Ишдорж Д.Цэвээндорж

IS B N ISB N IS B N ISB N IS B N

99929-0-208-6 99929-0-209-4 99929-0-210-8 99929-0-211 -6 99929-0-212-4

Г АРЧ1/1Г Хөтөл үг .................. Өмнөх үг .................. XIII-XIV зууны Монголын түүхийн сурвалж ба судалгааны зохиол ..................

3 7 10

IАНГИ Монголын нэгдсэн улс байгуулагдсан нь Нэгдүгээр бүлэг. Монголын нэгдсэн улс байгуулагдахын өмнөх үеийн Монгол аймаг, ханлигууд (XI-XII) §1. Монгол угсаатны удам rapanvx §2. Монголчуудын аймгийн холбоо^ §3. Хамаг Монгол Улс ^ §4. Татарын ханлиг u §5. Хэрэйдийн ханлиг §6. Бусад монгол аймгууд, аймгийн холбоод. §7. Найманы ханлигС §8. Монгол аймгуудын аж ахуй 1 §9. Монгол аймгуудын нийгмийн байгуулал

.................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. ..................

43 43 51 53 62 65 68 72 75 78

Хоёрдугаар бүлэг. Монголын нэгдсэн улс бүрэлдэн тогтсон нь §1. МонголынНэгдсэнУлсбайгуулагдахынурьдчилсаннөхцпүүд §2. Хамаг Монгол Улсыг сэргээсэн нь |§ЗС-ТЪмүжин Монгол туургатныг нэгтгэсэн нь

.................. .................. .................. ..................

82 82 85 89

£ §4. Монгсшын тулгар төр байгуулагдан, Тэмүжин эзэн хаанд өргөмжлөгдсөн нь. Монгол Улсын төрийн байгууламж

..................

уравдугаар бүлэг. Чингисийн байлдан дагуулал. Монгол гүрэн IV ^ . . .. §-Г.'Тангудыг довтолсон нь £. Алтан улсыг байлдсан нь 3. Дундад Азийг байлдсан нь §4. Чингис хаан Тангудтай байлдсан ба түүний таалал төгссөн нь

.................. .................. .................. .................. ..................

105 107 111 117 134

( i

IIАНГИ Чингисийн дараах хаадын үеийн Монгол гүрэн (1227-1260) Нэгдүгээр бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэлсэн нь (1227-1241) §1. Өгэдэй хаанд өргөмжлөгдсөн нь §2. Өгэдэйнтөрийндотоод бодлого а. Засаг захиргааны өөрчлөлт б.Улсынажахуйгөөдтатсаннь §3. Өгэдэйн байлдан дагуулал §4. Эзлэгдсэн орнуудын талаар авсан арга хэмжээ

.................. .................. .................. ..................

138 138 141 141 149 .................. 157 .................. 165

Хоёрдугаар бүлэг. XIII зууны 40-50-иад оны үеийн Монгол гүрэн §1. Гүюг, Мөнх нартөр барьсан нь §2. Мөнхийнбайлдандагуулал §3. Их гүрний үеийн Монголын нийгэм, ардтүмнийажбайдал §4. Эзлэгдсэнорнуудынардтүмнийажбайдал,эсэргүүцэлтэмцэл

.................. .................. .................. .................. ..................

168 170 178 183 iii 186

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ .

вот ь

IIIАНГИ Монгол гүрэн задарсан нь. Монголын Юан гүрэн Нэгдүгээр бүлэг. Юан гүрэн байгуулагдсан нь §1. Хаан ширээний төлөөх тэмцэл §2. Юан гүрэн байгуулагдсан нь. Хайду, Наян нарын бослого §3. ХубилайӨмнөдХятадыгэзэлжбусадоронддовтолсоннь

.................. .................. ................. .................

191 191 197 202

Хоёрдугаар бүлэг. XIII зууны хоёрдугаар xarac, XIV зууны тэргүүн хагасын Юан гүрэн §1. Монгол хаадын төрийн бодлого §2. Юан гүрний засаг захиргааны байгуулалт, хууль цааз §3. Юан гүрний аж ахуй, эдийн засаг §4. Нийгмийн давхраа, улсын алба §5. Ард түмний аж амьдрал, эсэргүүцэл тэмцэл

.................. .................. .................. .................. .................. ..................

205 205 209 214 218 222

.................. .................. .................. ..................

225 225 230 235

Гуравдугаар бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон §1. Давааны арын орон §2. Монгол орны засаг, засаглалын байдал §3. Монгол орны ажахуйнбайдал §4. Нийгмийн байгууламж, алба гувчуур, ард түмний аж байдал Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол гүрэн бие даасан улсууд болон задарсан нь §1. Илхантулс §2. Алтан Ордны улс §3. Цагаадайн хант улс Тавдугаар бүлэг. Монгол гүрний мөхел §1. Юан гүрэн мөхсөн нь §2. Ази, Европын бусад улс орон Монголын ноёрхлыг устгасан нь

.................. 252 .................. .................. .................. ..................

266 269 273 279

.................. 285 .................. 285 .................. 293

Зургадугаар бүлэг. XIII-XIV зууны Монгол гүрний гадаад харилцаа ................. 296 §1. Монгол гүрний эхний үеийн гадаад харилцаа .................. 312 §2. Монгол гүрний хожуу үеийн гадаад харилцаа .................. 319 Долдугаар бүлэг. Монголын их эзэнт гүрний үеийн шашин шүтлэг

................. 318

Наймдугаар бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл §1. Монголчуудын аж байдал, хэв заншил §2. Монголчуудын мэдлэгухаан §3. Хууль зүйн мэдлэг §4. Бичгийн боловсрол §5. Уранзохиол §6. Урлаг, хотсуурин газрынболовсрол Түүхэн он цагийн хэлхээс Номзүй Нэрийн хэлхээс

.................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. ..................

327 328 333 342 345 350 356 361 366 387

М ОН ГО Л УЛСЫ Н ЕРӨ НХ И ЙЛӨГЧИ Й Н

ЗАРЛИГ 1999 оны 1 дугээр сарын 19-ний өдөр

Д угаар 08

Улаанбаатар хот

Монгол Улсын түүхийг шинээр туурвин хэвлүүлэх тухай М онгол Улс эдийн засаг, улс төр, оюун санааны амьдралын шинэ харилцаанд шилжиж, иргэдийн үндэсний ухамсар сэргэн, эх түүхээ судалж мэдэх, түүнээс суралцаж, сургамж авах, төр ёсоо бататган бэхжүүлэх сонирхол, хэрэгцээ өсч байгаа өнөө үед түүхийн шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх шаардлага улам нэмэгдэж байна. Монгол Улсын түүхийг бичиж 3 ботиор хэвлэн гаргаснаас хойш 40 шахам жил өнгөрч, энэ хугацаанд манай эрдэмтэд эх түүхийн асуудлаар шинэ баримт, үзэл санаа, дүгнэлт бүхий судалгааны олон бүтээл туурвилаа. Хүн төрөлхтөн шинэ мянганд шилжиж буй үед олон арван зуунд оршин тогтносоор ирсэн Монгол Улсын бодит түүхийг бичиглэж, ялангуяа залуу үед түүхийн ухамсар суулгах нийгмийн шаардлагыг харгалзан, ШУА-иас ирүүлсэн санал, санаачилгыг дэмжиж ЗАРЛИГ болгох нь: 1. Монгол Улсын түүхийг шинээр туурвин бичиж, хэвлүүлэх ажлыг 2000 онд багтаан зохион байгуулж гүйцэтгэхийг ШУА-ийн ерөнхийлөгч (Б.Чадраа), мэргэжлийн хүрээлэнгийн удирдлагуудад үүрэг болгосугай. 2. Монгол Улсын түүхийг туурвин хэвлүүлэхэд бүх талаар дэмжлэг үзүүлэхийг төрийн холбогдох байгууллагуудад даалгасугай.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ

ХӨТӨЛ ҮГ

Ард түмэн түүхээ бүтээдэг гэдэг. Э н э ү гү й сгэгдэш гүй үнэн болой. Өмнөх үеийнхний түүх, түүний сургамж нь ө н ө ө д р и й н ба и р э эд ү й н түүхийг бүтээгчдийн их багш буюу. Өнгөрсөн зууны манай н э р т түүхч, т ө р и й н сайд А .А м ар агсн ы 70 ж и л и й н ө м н ө б ичиж хэвлүүлсэн «Монголын товч түүх» номын оршлоос нэгэн хэсгийг би энд давтан эшлэюү: “Дэлхий дээр улс гэр болон тогтнох явдал бол эрхбиш түүхийн үүднээс холбогдолтой бөгөөд өөрийн улс үндэсний явдал, түүхийг ард түмэн бүхэн ойлгож мэдэх ахул хүн бүр улс үндсийг батлан хамгаалах оюун мэдрэлтэй болох бөгөөд эрт урьдын түүх явдал нь хэдийгээр өнгөрсөн үеийн хэрэг боловч эртээс нааш улс гэрийн хэрхэн тогтносон, мөхсөн ба ардын аж амьдарлагын хэрхэн дэгж сэн, буурсан хийгээд засаг заслалыг хэрхэн олсон, алдсан явдлаар үлгэрлэн жишиж, сайныг нь дуурайж, сайн бишийг нь цээрлэл болгосоор ирсэн тул үүн тухай эртний хүний өгүүлсэн нь: “Сайн нь миний багш бөгөөд сайн бус нь бас ч миний багш болой” гэжээ. Мэргэн сайдын үгийг эшлэхийн учир юу хэмээвээс өрх гэр, үндэс угсаа, улс орноо гэх хэн бүхэн эх түүх —багшийнхаа өмнө мэхийн сөгдөж, сүслэн адислаж, түүнээс ямагт суралцаж байх нь үндэстний мөнхийн хэрэглээ, иргэн хүний нэгэн насны эрмэлзэл байх ёстойг сануулан сэнхрүүлэх гэсэн хэрэг. Монголчуудын үе үеийнхний түүх бол бидний ухаан бодлын эцэг. Бид түүнээс байнга сургаал сонсож, сургамж авч байх ёстой хэмээн «Дэвшилд шинэчлэл, уламжлалын холбогдол» хэмээх бэсрэгхэн өгүүлэлдээ миний бие онцолж тэмдэглэсний учир энэ болой. Хүн төрөлтөний ой ухаан тэмдэгрэх төдий асан холхи балар үеэс хөх М онголын газар шорооноо хүмүүний амьдралын эгэл жирийн аж байдал, эмгэнэлтэй хийгээд хошигнолт явдал, олон овог аймгийн эсрэгдэл зэрэгцэл, эвлэрэл тэм цэл, нэгдэл задрал, уналт босолт, ухралт сэргэлт, тэрчлэн үндэстэн угсаатны үйлдлэг, сэтгэлгээг үндсээр нь хувиргасан нийгэм , 3

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ.

в от ь

төрийн хувьсал өөрчлөлт, хувьсгалт эргэлтүүд өдөр шөнө мэт ээлж лэн солигдож , бас дахин давтагдаж үл төгсөх цаг тооллы г эвхэн элээж , тасралтгүй хөвөрсөөр эдүгээг хүрч ирэв ээ. Үүнийг эгэл нэгэн хүмүүний ухааны саванд багтаан хадгалж, үеэс үед алдаж гээлгүй ам дамжуулан өвлүүлэх боломжгүй ажээ. Ийм учир бидний өндөр өвөг дээдэс өөрсдийн амьдрал ахуй, үнэлэмж хүслээ эд өлгийн зүйлс, хадны сүг зургаар ч болов илэрхийлэн, хойч үедээ үлдээж, нийгмийн ой ухааны их өв санг үүсгэн хөгжүүлсэн нь орчин цагийн түүхэнд мэдээллийн чухал эх сурвалж болсоор байна. Хүн төрөлхтөн бичиг үсгийг бүтээн хэрэглэх болсон нь гайхамшигт дэвшил төдийгүй аливаа улс үндэстнүүд өөрсдийнхөө түүх, соёлын нандин өв улам ж лалы г н и й гм и й н ой ухаанд хадгалан үлдээхэд и х ээхэн ач холбогдолтой зүйл болсон билээ. М онголын ард түмэн төр ёсыг үүсгэн магадтайяа 20 зууныг элээхдээ хэд хэдэн үсэг бичиг зохион хэрэглэж, бодит түүхээ судар ш ашдирын хуудаснаа бичиглэн туурвиж үлдээж ирсэн бас нэгэн баялаг уламжлалтай. Манай түүх бичлэг нь эрт цагаас Монгол нутагт аж төрж байсан овог аймаг, ард түмний ахуй байдал, нүүдлийн соёл амьдралын гүнээс үүсэн бүрэлдэж, баяжин хөгжсөөр ирсэн бөгөөд ийм ч учраас “нүүдэлчдийн түүх бичлэг” ч гэж нэрлэгдэх нь бий. «Монголын Нууц Товчоо», «Дөрвөн төрийн арван буянт номын цагаан түүх», «Богд Баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл», «Алтан товч», «Эрдэнийн товч», «Эрдэнийн эрхи» гээд үе үеийн түүхбичгийн мэргэдийн туурвил бүтээлүүд нь нүүдэлчдийн амьдрал, тэмцлийн түүхийн гэрч баримт болон үлдсэн бөгөөд тэдгээрийн агуулга, мэдээллийн үнэ цэнэ өнөө үед улам бүр өссөөр байна. М онгол ы н х о о түүхийг б и ч и гл эн үлдээх нь д ан ган ц эр д эм тэн түүхчдийн сонирхлын төдий зүйл биш байжээ. Их Юан улсын үед Хубилай хаан түүхчдийг сонгон цуглуулж тусгай хүрээлэн байгуулан, улсынхаа түүхийг бичүүлж, Илхаадын дэмжлэгтэйгээр Персийн түүхч Ата-М алик Ж үвейни «Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх»-ээ бичиж , Газан, Ө лзийт хааны зарлигаар сайд Раш ид-А ддин тэргүүтэй түүхчид «Судрын чуулган» нэрт дэлхийн улсуудын түүхийг туурвиж байсан зэрэг түүхэн баримт нь М онголын төр, түүний их, бага хаад түүх бичлэгтээ онцгой анхаарч байсныг гэрчилнэ. Улсын түүх бичих ажлыг төрийн бодлогын хэмжээнд тавьдаг уламжлал нь хожуу үед ч тасраагүй бөгөөд Богд Хаант Монгол Улсын “олон ван, гүн, тайж, түшмэдийн гэрийн үеийн бичмэл данс..., улсын шастирт Дотоод Х эргийг Бүгд Захиран Ш ийтгэгч яам наа эрхлүүлэн хариуцуулахаар” хуульчлан тогтоож , улмаар улсы н албан түүх зохиох тусгай ком исс байгуулагдан «Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын шастир»-ыг 10 орчим д эвтэр болгон зохиож байсан бол 1933 онд Бүгд Н айрам дах Улсаа тунхагласны 10 ж илийн ой, Ардын хувьсгалын баяр наадмы г зохион байгуулах ком иссоос улсынхаа түүхийг 5 ботиор зохиож нийтлүүлэх ш ийдвэр гаргаж байж ээ. Түүнээс хойш удаа дараа хэвлэгдэн гарсан

Хөтөл үг

«Б Н МАУ-ын түүх» хэмээх нэг ба гурван боть зохиолууд нь мөн л төр засгийн албан ёсны шийдвэрээр бичигдэн бүтээгдэж, хэвлэгдэн гарч байв. XX зууны сүүлийн арван жилд дэлхий дахинаа өрнөсөн ардчилсан өөрчлөлтийн нөлөөгөөр манай Монгол улс эдийн засаг, улс төр, оюун санааны ам ьдралы н ш и н э харилцаанд ш илж иж , иргэди йн үндэсний ухамсар сэргэн, эх түүхээ судалж мэдэх, түүнээс суралцаж, сургамж авах, төр ёсоо бататган бэхжүүлэх сонирхол хэрэгцээ өсч буй нөхцөл байдлыг харгалзан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч би 1999 оны 1 дүгээр сард “Монгол Улсын түүхийг ш инээр туурвин хэвлүүлэх” тухай зарлигийг гаргасан билээ. Э н э дагуу м ан а й улсы н холбогдох эр д эм ш и н ж и л гэ э , су д ал гаан ы байгууллагууд, түүхч эр д эм т эд , суд лаачд ы н хаа м эд л эг ч ад вар, хүч бололцоонд түшиглэн, мэрийн ажилласны дүнд «Монгол улсын түүх»-ийн таван боть хэвлэгдэн та бүхний хүртээл болж байна. Түүхийн бодит үйл явц болон хүний ой ухаан дахь түүний хийсвэр тусгал хоёрын харилцааг онолын танин мэдэхүйд түүхэн ба логик зүйл хэмээх ойлголтоор дамжуулан илэрхийлдэг билээ. Тэгвэл Монгол улсын нутаг дэвсгэрт ухаант хүмүүний өрнүүлсэн түүхэн бодит үйл явц нь лавтайяа хэдэн зуун мянган жил дамнан өрнөж ирснийг манай түүхчид энэхүү таван ботид баггаан хураангуйлан нэгтгэж тусгахыг эрмэлзсэн нь лавтай. Чингэхдээ түүхэн үзэгдэл, үйл явцыг сэтгэлгээнд буулган логик зүйл болгон хувиргахы н тулд М онгол улсын түүхнээ тохиосон түг түм эн нэж гээд, санамсаргүй үзэгдэл, үйл явц бүхний хойноос “чулуу хөөж ” , түүхэн хөгжлийн эргэлт, донсолгоо бүрт гол шугамнаасаа мулт үсрэн гарч, аар саар зүйлтэй орооцолдон гажилгүйгээр түүний ерөнхий логик зүй тогтол, жам ёс, зайлшгүй хандлагыг чиг луужингаа болгох, чухамдаа их сэтгэгч Гегелийн гэрээсэлсэн ёсоор гүн ухааны үүднээс түүхийг ухааран сэтгэж, нэгдмэлээр авч үзэх нь нэн чухал. Тэгээд ч түүхийн бүх баримт сэлт нь гүн ухааны оролцоогүйгээр сургамж өгч чадахгүйсэн билээ гэдгийг уншигчид улам бүр ухаарч буй нь лавтай. Түүхийн гүн ухаан, орчин үеийн судалгаа ш инж илгээний ололтод тулгуурлан М онгол улсын түүхийг баяжуулан бүтээж туурвих нь улс үндэстний маань тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт байдлыг бататган хөгжүүлэх үндэсний хэрэгцээ, язгуур эрх ашигт бүрнээ нийцэхийн дээр даяаршлын давалгаа улам бүр эрч хүчээ авч буй энэ цаг мөчид иргэддээ эх оронч соёл, улс үндсээ бадраах үзэл, хүмүүжлийг төлөвшүүлэх өнөөгийн нийгмийн захиалгаар нөхцөлдөж буй нь нэн ач холбогдолтой хэрэг мөн. Төрийнхөө зарлигаар улсынхаа түүхийг бичилцэнэ гэдэг бол түүхч хүнд тэр бүр үл тохиох ховор завшаан төдийгүй түүхчийн авъяас билэг, мэдлэг чадвар, оюуны царааг сорьж, чөмөг дундрам нөр их хөдөлмөр, хөлс хүч шавхаж шаардсан нэр хүндтэй атлаа нэн хариуцлагатай үйл хэрэг билээ. Хүмүүний амьдрал өөрөө баялаг, ээдрээ нугачаа ихтэй, олон янз байдгийн адил бүхэл бүтэн улс үндэстний түүхийн тэрхүү арвин замналыг нэг дор бүрнээр батлан гаргаж, багтаан сийрүүлэх туйлын амаргүй бөгөөд, эндэж алдсан байх аваас залруулан засаж, “дутууг гүйцээж, дундуурыг

М О Н ГО Л

УЛСЫН

ТҮҮХ.

БОТЬ

дүүргэх” нь залуу, хойч үеийн залгамж түүхчид, ухаант дүү нарын үүрэг байх болно. Хүмүүн бидний түүх нь урсгал үл саарах их мөрөн лүгээ тасралтгүй өрнөн үргэлжлэх тул түүх бичлэг ч цаг үргэлжид баяжигдан бичигдсээр байх жам буй. Түүх бичлэг бол өнгөрсний тусгал, үндэстний ой ухааны санамж дурдатгал хэдий ч түүнээс ирээдүйн тө сөөлли й г ургуулж, хойш ды н зорилтоо тодорхойлдог нь оюун билэгт хүний ухааны гайхамшиг бөлгөө. Ер тиймгүйсэн бол түүхийн зохиол байх, түүнийг уншихын хэрэг учир юусан билээ. Чухам энд л улс орны ухамсарт иргэн бүр эх түүхээ уншин судалж, мэдэж байхын чинад утга оршимуй. М онгол хүн утга учиртай амьдарч, М онгол улс үеийн үед орш ин тогтнохын нэгэн баталгаа, үндэс тулгуур нь манай улсын иргэн бүрийн сэтгэлийн гүнд суурилсан түүхэн мэдлэг, үндэсний ухамсар, эх оронч үзэл мөн. “ Гэгээрсэн ард түмнүүдийн туйлын эр зориг эх орныхоо төлөө амиа зориулахад бэлэн эсэх дээр л тогтдог” хэмээн нэгэн их сэтгэгч хэлсэн нь бий. Үндэсний бахархал, эх оронч үзэл, шинэ цагийн сэтгэлгээг нэгдмэлээр цогцлоож гэгээрсэн хэн боловч өнгөрснөөрөө бус өнөөдрөөрөө сэтгэж, арагшаа бус урагшаа харж хөгжлийн ирээдүйг ойртуулах өөдрөг тэмүүлэл, итгэл дүүрэн амьдрах учиртай. Өнгөрсөн, өнөө, ирээдүй ангид утгат бус, нэгэн утгат бус, гагцхүү өөр хоорондоо шүтэн барилдахуй тул өнөөдөр бол өчигдрийн сайн сурагч, ирээдүйн мэргэн хөтөч мөн болой. Иймийн тул өнгөрсөн түүхээс сургамж авч, өнөөдрөөр сэтгэн ажиллаж, ирээдүйгээ хол харан томыг зорьж, ихийг бүтээ. Өнө эртний өв их соёлт Монголын түүхийг шинжлэн судлагч эрдэмтэн мэргэд, шимтэн сонирхогч хүндэт уншигчид аа! Зарли гаар бүтсэн «М онгол улсын түүх» 5 боть зохиолтой учран золгуулах үүргээ хөтөч би үүгээр гүйцэлдүүлэн, шинэхэн бүтээлийг гартаа авч, шимтэн уншиж, ш инжлэн хэлэлцэж, шүүн тунгаахыг мэргэн уншигч Танаа даатган хөтөл үгээ өндөрлөе. М онголын ард түмний агуулга баян амьдрал, түүх аш ид оргилон ундарч монгол хүний сайн үйл, содон гавьяа түүх бичлэгийн хуудаснаа түмэн он, мянган жилээр үл мартагдан мөнхрөх болтугай.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ НАЦАГИЙН БАГАБАНДИ

2003 оны тавдугаар cap. Улаанбаатар хот.

ӨМНӨХ ҮГ Бидний толилуулан буй энэхүү бүтээл нь Монгол Улсын түүхийн таван боть зохиолын дэд боть болно. Энэ ботид монголын түүхийн XII зуунаас XIV зууны эхэн хагасын түүх буюу М онгол аймгууд, Их М онгол Улс, М онголын эзэнт гүрний үеийн түүхийг хамарсан билээ. Азийн эртний сурвалжит Монголын ард түмэн энэ үед хүн төрөлхтний түүхэнд ул мөрөө хамгийн гүн үлдээсэн юм. Ази, Европын орнуудыг холбосон Монголын их эзэнт гүрний түүх дэлхийд их нэрд гарч монголын төдийгүй олон улсын эрдэмтдийн сонирхлыг ихэд татаж байна. Э нэ үеийн түүхийг судлахад бичгийн дурсгалаас гадна аман түүх, археологийн судалгаагаар олдсон эд өлгийн зүйлс чухал хэрэглэгдэхүүн болдог. Бичгийн дурсгал нь монгол, хятад, орос, перс, араб, түрэг, япон, армян, гүрж, түвэд, латин зэрэг олон хэлээр байна. Эдгээр хэлний сурвалж бичгүүдийг үндэс болгон бичсэн судалгааны зохиол нь ч мөн олон хэлээр байна. Сурвалж бичгүүдийг уншиж ойлгоход ч бэрхшээлтэй талууд байна. Учир нь тэр үеийн нүүдэлчин ба суурыимал орнуудын иргэнш лийн зааг ялгаа их юм. Өөрөөр хэлбэл, дундад зууны үеийн Хээр талын нүүдэлчид, Хятад, Лал, Европын нийгэм хоорондоо зөрөөтэй ойлгоход амаргүй онцлог талуудтай байлаа. Тэдний түүх бичлэгийн бүтээл нь ч өөр өөрийн гэсэн хэв маяг, өнгө аястай, үзэл бодлын суурь дэвсгэр нь ч өвөрмөц юм. Хэдий ийм бэрхшээл байлаа ч гэсэн бидний өмнөх үеийн эрдэмтэд буянтай үйлс бүтээж сурвалж материалыг олж цуглуулах, бүртгэх, хадгалж хамгаалах, сурталчлан таниулах, судалгааны ажлын эргэлтэнд оруулах талаар их зү й л и й г хийж эрдэм ш и н ж и л гээн и й олон сайхан бүтээл туурвисныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. М анай өмнөх үеийнхний хийж гүйцэтгэсэн судалгаа ш инжилгээний бүтээлүүд нь бидний энэ зохиолын үндэс суурь болж өглөө. Бидний өгүүлэн буй үеийн түүхийг ялангуяа, Монголын нэгдсэн улс, М онголын их эзэн т гүрний үеийн түүх, түүнийг үндэслэн байгуулагч Чингис хаан болон түүнийг залгамжлагчдын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг түүхэн тодорхой цаг үе болгонд улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөр өөрөөр үнэлж байсныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. Тухайлбал, Чингис хааныг далдын их ид шидтэй үлгэр домгийн баатар болгон магтан дуулсан зүйл ч олон байна, үзэгдсэн болгоноо устган сүйтгэдэг, хаанаас ирсэн хэн 7

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

болох нь ч мэдэгдэхгүй улс төрийн сүрхий буг болгон хараан зүхсэн зүйл ч байна. Я лангуяа, эзлэгдсэн орнуудын түүхчдийн тэм дэглэн үлдээсэн сурвалж ийн зүйлд иймэрхүү зүйл олонтаа тааралдаж байна. Бид энэ зохиолдоо Чингис хаан болон түүнийг залгамжлагчдын бүтээсэн түүхэн үйл явдлыг далдын хүч, ер бусын зүйл байсан гэдгийг няцааж, учир утга нь бүрэн төгөлдөр түүхэн үйл явдал байсан гэдгийг нотлон харуулахыг оролдсон юм. Ерөөс М онголы н их эзэн т гүрний түүх болон түүнийг үндэслэн байгуулагчдын намтрын судалгаа нь манай хөрш зэргэлдээ Орос, Хятад орны түүх төдийгүй Дундад Ази, Зүүн Европын орнуудын түүхтэй уялдаа холбоо бүхий нарийн төвөгтэй асуудал юм. Түүхэнд өнөөгийн үүднээс хандах буюу эдүгээчлэх явдлаас зайлсхийн, түүхэн үйл явдлыг тухайн цаг үеийн нь үүднээс, тэр үеийнх нь нөхцөл байдалтай нарийн уялдаатай авч үзэхийг хичээсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, аливаа улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн хүн тухайн ард түмнийхээ дундаас төрөн гарсан тэр цаг үеийнхээ бүтээгдэхүүн байдаг гэсэн онолын үндэслэлийг даган баримталсан билээ. Дундад эртний М онголын түүхийг судлахдаа тэр үеийн нийгмийг бүхэл бүтэн систем гэдэг үүднээс авч үзэж, бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрийнх нь түүхийг он цагийн дэс дарааллы н арга ба түүхэн харьцууллын аргыг баримтлан задлан шинжилж нэгтгэн дүгнэхийг оролдсон юм. Бидний өгүүлэн буй үеийн түүхийг үүний өмнө нийтлэгдсэн манай эрдэмтдийн хамтын бүтээл, ганц сэдэвт зохиолуудад тусгай анги, бүлэг болгон судалсан юм. Монголын эрдэмтдийн хамтын бүтээл «БНМАУ-ын түүх» (1966-1969) гурван боть зохиолын тэргүүн ботийн бараг гуравны нэг хувийг нь бидний бичиж буй үе эзэл сэн юм. Одоо бид тэр хэсги йг дэлгэрүүлэн тусгай боть болгон нийтлүүлж байна. Социализмын улс төр, үзэл суртлын хатуу ширүүн дэглэмийн үед ч манай түүхчид эрдэм ш инж илгээний бүтээлдээ М онголын Нэгдсэн Улс байгуулагдсаныг дэвшилтэт зүйл хэмээн үзэж түүхэн үнэний үүднээс зохиол бүтээлээ туурвиж байсныг сайшаан тэмдэглэх хэрэгтэй. Харин коммунист нийгмийг өргөх үүднээс өнгөрсөн нийгмийг харлуулах, капиталист үзэл суртал гэгчийг няцаах үүднээс ёс мэт өнгөцхөн хэлдэг хэдэн үг байсныг үгүйсгэх аргагүй боловч энэ нь судалгааны аж лын үнэ ц эн и й г бүрэн үгүйсгэж чадахгүй юм. Ардчилал ш инэчлэлийн эрин үед, олон улсын харилцааны таатай нөхцөл, үзэл сурталд үл баригдах өнөө үед «Монголын түүх»-ийн таван боть зохиол нийтлэгдэж буйд гүнээ талархаж байгаагаа илэрхийлье.

Ө м н ө х үг

Монгол улсын түүхийн II ботийг зохиогчид Академич Х.Пэрлээ, профессор Ц.Ишдорж: I анги I бүлэг §1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,9. Академич Н.Ишжамц: II анги II бүлэг §1, 2, 3, 4; III анги II бүлэг §1, 2, 3, 4, 5; V бүлэг §2-ыг Ц.Ишдоржтой хамт. Академич Ш .Нацагдорж, академич Ч.Далай: I анги II бүлэг §1, 2, 3, 4; III анги III бүлэг §1, 2, 3, 4. Академич Ч.Далай: I анги III бүлэг §1, 2, 3, 4; II анги I бүлэг §1, 2, 3, 4; III анги I бүлэг §1, 2, 3; V бүлэг §1. Академич Ш .Бира: III анги VI бүлэг §1, 2; VII бүлэг; VIII бүлэг §1, 2, 3, 4, 5, 6. Профессор Ц.Ишдорж: Өмнөх үг, сурвалж болон судалгааны зохиолын тойм, III анги IV бүлэг §1, 2, 3; V бүлэг §2 (Н.Ишжамцтай хамт). Түүхэн газрын зургийг доктор (Ph.D ) Ж.Гэрэлбадрах; түүхэн он цагийн хэлхээс, ном зүй, нэрийн хэлхээс болон зургийн тайлбарыг эрдэм ш инж илгээний ажилтан, магистр Б.О тгонбаатар, гэрэл зургуудыг Фотомон агентлаг бэлтгэв.

X I II- X IV З У У Н Ы М О Н Г О Л Ы Н Т Ү Ү Х И Й Н С У Р В А Л Ж БА С УД А Л ГА А Н Ы З О Х И О Л Бидний өгүүлэн буй үеийн Монголын түүхийн бичиг зохиолыг сурвалж бичиг, судалгааны зохиол гэж хоёр үндсэн хэсэгг хуваан үзэж болно. Харин судалгааны сурвалж хэрэглэгдэхүүнийг бичиг зохиолын ба эд өлгийн гэж ангилан үздэг байна. Сурвалж бичигт түүхэн хэрэг явдлын тухай анхдагч мэдээ баримтыг тэм дэглэн үлдээсэн бичгийн дурсгалууд, түүхэн хэрэг явдалд биечлэн оролцож, нүдээр үзсэн хүний тэмдэглэл буюу дурдатгал дурсамж, төрийн хууль тогтоол зэрэг ордог. Эд өлгийн дурсгалд бичиг үсэг үүсэхээс өмнөх үеийн буюу бичиг үсэг үүссэнээс хойш үед ч гэсэн тэмдэглэгдэн үлдээгүй түүхэн хэрэг явдлыг ш инжлэн судлахад чухал ач холбогдол бүхий археологийн олдворууд орно. Судалгааны зохиолд бидний өмнө өгүүлсэн сурвалж бичиг, эд өлгийн дурсгалд үндэслэн туурвисан бүтээлүүдийг багтаадаг. Сүүлийн үед түүхийн судалгаанд нийгмийн ухааны төдийгүй байгалийн ухааны ололт амжилтыг ч ашиглах боллоо. Түүх судлал ийнхүү олон шинжлэх ухааны зааг уулзварт оршин олон орны янз бүрийн м эргэж ли йн эрдэм тэдий н хүчин чарм айлты г аш иглах болсон нь хүн төрөлхтний хөгжил дэвшилд оюуны хүчин зүйл улам бүр олон талаар өсөн нэмэгдэх болсны илэрхий гэрч баримт юм. Дэлхий дахины болон тодорхой бүс нутаг, улс үндэстний түүх, түүний хэрхэн яаж үүсэн цэцэглэж, мандан буурч, харилцан нөлөөлөлцөж ирснийг ул суурьтай б үрэн су д л ах гү й гээр түүхийн ухааны о н о л , арга зүйн судалгааны төвшинг дээшлүүлэх арга үгүй нь тодорхой. Бас байгаль газар зүйн орчин, тухайн ард түмний биологи, сэтгэл зүйн онцлог нь тухайн нийгм ийнхээ улс төр, эдийн засаг, оюун санааны хүчин зүйлд хэрхэн нөлөөлж харилцан уялдаж ирснийг судлахгүйгээр түүхийн судалгааны гүн ухааны асуудлыг ш ийдвэрлэх боломжгүй юм. Ерөөс түүхийн ухааны өөрийнх нь хөгж лийн түүхийг нарийвчлан судалж түүний одоогийн байдал, ирээдүйн чиг хандлагыг тогтоох нь өөрийнх нь цаашдын хөгжилд чухал нөлөө үзүүлнэ. 1. Сурвалж бичиг Түүх судлалын үндсэн хэрэглэгдэхүүн бол түүхийн сурвалж байдаг бөгөөд түүнийг нарийвчлан судлах нь түүхийн ухаанд төдийгүй бусад төрлийн судалгаанд ч үржил шимтэй хөрс буй болгох юм. 10

X II-X IV з ү ү н ы

М онголы н

түүхийн сүр в а л ж

6а

сүлалгааны зо хиол

Эрт үеэс Төв Азид иргэншсэн Монголчуудын түүхийг судлахад монгол сурвалж бичиг илүү их итгэл үнэмшил, үнэ цэнэтэй бөгөөд тэргүүн зэргийн ач хол б огд олтой болохы г судлаачид о н ц л о н т э м д э г л э с э э р и р ж ээ. Тэдгээрийн дотроос бидний үед уламжлагдан ирсэн нь 1240 онд Хэрлэн голын Х өдөө аралд ям ар н э гэн м онгол түүхчийн зохион дуусгасан Монголын нууц товчоо» хэмээх алдарт зохиол болно. «Нууц товчоо»-г -;нх уйгаржин монгол үсгээр бичсэн боловч бидний үед уламжлагдан ирсэн хамгийн хуучин эх бичиг нь хятад үсгээр монгол аялгууг галиглан бичсэн бөгөөд «Ю ан-чао-би-ши» хэмээх хятад нэртэй олджээ1 . «Нууц товчоо»-г эрт үеэс монголчуудын дунд уламжлагдан ирсэн хууч ломог, аман түүхийг үндэслэн зохиосон байна. Мөн хааны санд нууцлан хадгалдаг «Алтан дэвтэр», «Их товчоон» зэрэг их бага зохиол нэлээд байсныг ашигласан байж болох юм. Эдгээр зохиол нь бидний үед уламжлагдан прээгүй боловч түүнээс хойно зохиосон түүх судраас мэдэгдэж байна. «Нууц товчоо»-г Мин улсын анхны хаан Чжу Юанчжаны (1368-1398) үед хятадаар галиглан, хятад орчуулгыг хадаж 282 зүйлтэй 12 дэвтэр оолгожээ. Дараа нь Мин улсын гуравдахь хаан Юн Лэ (1403-1424)-гийн үед уг 282 зүйлийг арван таван дэвтэр болгон хэвлүүлжээ2. Тус зохиолд VIII зуунаас XIII зууны дунд үеийг хүртэлх 500 гаруй жилийн түүхэн хэрэг -.вдлыг багтаажээ. Түүнийг дотор нь гурав хуваан үзэж болно. Эхний хэсэг чонголчууды н гарал үүсэл ба Ч ингис хааны Борж игин овгийн түүх, монголын зарим аймагт болсон түүхэн хэрэг явдлыг он цагийн дэс дарааллыг баримтлан товчхон дурьджээ. Дунд хэсэгт Тэмүжиний бага залуу нас, Их Монгол Улс ба Эзэнт гүрний эхлэлийг тавихад түүний хэрхэн оролцож -всан тухай нэлээд дэлгэрэнгүй өгүүлжээ. Сүүлийн хэсэгт нь Өгэдэй хааны 1228-1241) үеийн түүхэн үйл явдлын тухай мэдээ баримт оржээ. «Нууц товчоо» бол тэр үеийн цорын ганц монгол сурвалж биш, өнөө үед уламжлагдан ирээгүй бусад монгол түүхэн сурвалж бас байсан байна. «Нууц товчоо» нь тухайн үеийн монголын түүх ялангуяа, XIII зууны үеийн түүхэн хэрэг явдлыг маш тод томруун, яруу сайхан тусгасан болох нь маргаангүй оөгөөд тэр үеийнтүүхэн сурвалжийн дотортэргүүн зэрэгт орно. Б.Я.Владимирцов хэлэхдээ: “Хэрэв дундад эртний үед нэг ч улс түмэн түүхчдийн анхаарлыг Монгол шиг татсангүй гэж хэлж болох аваас ганц ч нүүдэлчин түмэн бодит амьдралыг «Нууц товчоо»-ны адилаар тэгж уран нарийн лүрслэн харуулсан дурсгалт бичиг үлдээгээгүй гэдгийг тэм д эгл эвэл зохино”3 гэсэн нь бодит үнэнд нийцсэн ажээ. «Нууц товчоо»-нд Монгол аймгуудыг хүчирхэг хаан тэргүүтэй нэгдэн мандсан улс болгох үзлийг тууштай баримталсан нь түүхэн зүйн үүднээс авч үзэхэд дэвшилтэт зүйл юм. E.Haenisch. «M ongolun niuca tobca’an» (Y uan-ch’ao Pi-Shi) D ie geheim e geschichte der M ongolen aus der Chinesischen Transcription (Ausgabe Ye The-hui) in M ongolischen worthaut wiedergestelit, Leipzig, 1934; С .К озин. «Ю ань-чао-би-ш и» (Сокровенные сказания). Монгольская хроника 1240. М -Л „ 1941. «Юн Л э да дянь» — (Юн Л э хааны их хуульт бичиг) нэртэй нүсэр олон боть зохиолын 51795193-р ботид 15 дэвтэр болгон хэвлэж ээ. Б.Я.Владимирцов. Общественный строй М онголов. М -Л., 1934. стр. 8.

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ .

БОТЬ

«Нууц товчоо»-г хятад хэлнээ орчуулах тайлбарлах болсон нь бидний өмнө өгүүлснээр XIV зууны хоёрдугаар хагаст эхэлсэн бөгөөд түүнээс хойш Хятад болон Дорнын бусад орнуудын хэлээр олон удаа орчуулжээ. Паллади К аф аров анх 1866 онд орос хэлээр орчуулан гаргаснаас хойш Нууц товчооныг Европын бараг бүх хэлээр ямар нэгэн хэмжээгээр орчуулсан ба ш инж лэн судалсан зохиол гар ч ээ1. «Нууц товчоо»-г 1947 онд түүний зохиогдсоны 700 жилийн ойг тохиолдуулан Ц.Дамдинсүрэн орчин цагийн монгол хэлнээ хөрвүүлж, нийт монгол уншигчдын хүртээл болгосон байна2. Энэ үеэс хойш монголд «Нууц товчоо» судлал ихэд өрнөсөн ба 1990 онд түүний 750 жилийн ойг тэмдэглэхтэй холбогдон судалгааны олон дорвитой бүтээл гарчээ3. Сүүлийн үед Өвөр Монголд «Нууц товчоо»-г судалсан хэд хэдэн сайхан бүтээл хэвлэгдэн гарлаа4. «Нууц товчоо»-ны олон орчуулга, латин галигууд дотор Австралийн эрдэмтэн Игорь де Рахевилтз, Японы эрдэмтэн Ш.Озава нарын бүтээл их нэртэй юм. Монгол сурвалжийн тоонд «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл» зохиолыг оруулж болно. Тус зохиол «Ш эн-Ву цинь-чжэн лу» гэдэг нэрээр хятад хэлээр уламж лагдан ирж ээ. Э нэ зохиолы г Ф ранцы н эр д эм тэн П .П еллиот, Л.Амбис нар монгол сурвалж бичгүүдтэй харьцуулан олон талаас нь нарийвчлан судлаад XIII зууны тэргүүн хагаст Монгол эрдэмтэн монгол хэлээр зохиосон бүтээл байж ээ гэж үзжээ. Т эгээд XIII зууны хоёрдугаар хагаст хятадаар орчуулан гаргасан гэжээ. Монгол эх нь бидэнд уламжлагдан ирээгүй учир хятад сурвалж гэж үзэх болсон гэдэг дүгнэлтэд хүрчээ. Э н э хоёр эр д эм тэн түүни йг Ф р ан ц хэл ээр орчуулж , эрдэм ш инж илгээний удиртгал бичиж, тайлбар зүүлт хийж нийтлүүлсэн нь их нэрд гарчээ5. Ч.Далай тус зохиолыг “Монгол эрдэмтэн Цагаан зохиосон ... Цагаан бол харь улсын олон хэлээр ном зохиол унш иж, хятад хэлээр чадам гай бичдэг хүн б ай ж ээ” 6 гэсэн байна. П алладий К аф аров мөн зохиолыг орос хэлнээ анх орчуулж тайлбар зүүлт хийж нийтлүүлсэн байна7. Энэ зохиолыг «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл» нэртэйгээр хятадач Ч.Дандаа 1920 хэдэн онд монголчилсон нь одоо УТНС-нд rap бичмэлээр хадгалагдаж байна. М өн Өвөр монголд ш инээр орчуулан нийтэлж ээ. 1

2 3 4 5 6 7

Кафаров Палладий, Старинное монгольское предание О Чингис хане — Ю ань-чао-би-ш и. С окровенны е сказания о поколений монголов. Пер. с китайск. Труды членов Росс. дух. М иссий в П екине, T.IV, С П б., 1866. Францын эрдэмтэн Пеллио түүний эхний бүлгүүдийг орчуулж хэвлүүлсэн ба англи, герман, унгар, чех, түрэг, япон зэр эг олон хэлэн д орчуулагдж ээ. Ц .Д ам ди н сүр эн . «М онголы н нууц товчоон ». УБ., 1947. Э н э орчуулга 1957 о н д дахин хэвлэгдсэн ба түүнээс хойш хэд дахин нийтлэгдж ээ. Д .Ц эр эн содн ом . Б.Сумъяабаатар, Ш.Гаадамба нарын бүтээл болон хурлын эмхтгэлийг ном зүйн жагсаалтаас үзн э үү. Баяр, М ансан, Э лдэнтэй, Ринчен нарын зэрэг эрдэмтдийн бүтээлийг ном зүйн жагсаалтаас үз. Histore des Campagnes de G engis khan, Cheng-wu tsin-tscheng-Lou, tran, et annot, par P.Pelliot, L.Hambis. T . l . Leiden., 1951. Ч.Далай. «Монголын түүх» (1260-1388). Гутгаар дэвтэр. УБ., 1992. 11-ртал. «Ш ен-ву цинь чжэн лу» опи сан ие личных походов свящ енно-воинственного. П еревод с предисловием и примечаниями. Перевод П.Кафарова. -Восточный сборник. С П б., 1877.

X II-X IV зу у н ы

М о нго л ы н

түүхийн сур в а л ж

ба

сулалгааны зо хиол

<Юань улсын судар»-ын эхний хоёр бүлгийг бичихэд уг зохиолыг чухал сурвалж болгон ашиглажээ. Энэ зохиолд «Нууцтовчоо»-нд гардаг үйл явдал бараг хэвээр гардаг боловч өөр сурвалжид байхгүй ш инэ чухал м эдээ агуулсан нь сонирхолтой. Чингис хааны намтар, аян дайныг судлахад чухал сурвалж болно. Хожим манж ийн Энх-Амгалан хааны үед «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл» гэсэн ижил нэртэй өөр зохиол гарсантай бидний өгүүлэн буй энэ зохиолыг хутган эндүүрч болохгүй. «Цагаан түүх»-ийг XIII зууны сүүлчээр зохиосон байна. Бүрэн нэр нь «Дөрвөн төрийн арван буянт номын Цагаан түүх» гэдэг. Хубилай хаан (1260-1294) нэгэн монгол эрдэмтэнд тусгай захиалга өгч бичүүлсэн гэдэг. Зарим эрдэм тэд Хубилай хааныг зохиосон гэж үздэг. XVI зууны үед Ордосын Хутагтай Сэцэн хун тайжийн шинэчлэн засамжилсан эхээр одоо үед уламжлагдан иржээ. Ш .Бира нарны зэрэг эрдэмтэдийн үзэж байгаагаар түүнийг зохиогч нь монголын түүхийг энэтхэг, түвэдийн хаадаас гаралтай болгон бичих уламжлалыг анх бий болгожээ. Бас шашин төрийг хослон барих хоёр ёсны тухай сургаальд онцгой анхаарал тавьжээ. М онголын түүх бичлэгт ийнхүү Буддын шашны нөлөө хүчтэй нэвтрэх болсон нь Хубилай хааны үед төрийн багш байсан Пагва лам ы н үйл аж иллагаатай шууд холбоотой а ж э э 1. «Цагаан түүх» хэдийгээр хууль эрхэм ж ийн ш инж тэй зохиол боловч X III зууны үеийн М онголын түүх, нийгэм эдийн засаг, шашин, соёлын холбогдолтой зарим мэдээ агуулсан чухал сурвалжийн нэг юм. Цагаантүүхийн эхүүдийг Клаус Загастер, Лю Ж энсо, П.Б.Балданжапов нарын зэрэг эрдэмтэд харьцуулан судалж, эрдэм ш инжилгээний тайлбар зүүлт хийж нийтлүүлжээ. XIII-XIV зууны үеийн зохиолуудаас манай үед уламжлагдан ирээгүй нэлээд зохиол байгаа нь бусад сурвалжуудаас мэдэгдэж байна. «Юан улсын судар»-т Алтан ургийнхнаас бусад хэн ч үзэж үл болох «Их товчоо»-ны тухай, мөн «Хархорумын агуу тэм дэглэл»-ийн тухай дурьдсан байдаг. Ш .Бира, түвэдийн түүхч Гунгаадорж «Улаан дэвтэр» гэдэг зохиолдоо «Их то б и ч и ян »-ы г аш игласан тухай м эд ээл сэн б а й н а 2. Р аш и д -ад -д и н и й «Судрын чуулган»-д «Алтан дэвтэр» гэх мэт монгол түүхийн зохиол байсан тухай өгүүлжээ. Ч.Далай «Үнэнтүүх» буюухятадаар «Ши-лу» гэдэгзохиолыг дан ганц хятад сурвалж биш бас монгол сурвалж гэж үзэх нь зүйтэй гэсэн санал дэвшүүлсэн юм3. Бидний өгүүлэн буй сэдвийн холбогдолтой хожуу үеийн сурвалж олон байдаг. Ялангуяа, XVII-XIX зууны Монголын түүхийн сурвалжаас олон сон ирхолтой м эд ээ б ар и м т олж б олно. Т ухайлбал, Э р тн и й хаады н үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан «Алтан товч» хэмээх 1

2 3

Ш .Бира. “Анализ основных данных Белой истории и время ее составления” - «БНМ АУ-ын түүх соёл, түүх бичлэгийн асуудалд» гэдэг түүний бүтээлийн эмхтгэл. УБ., 1977. 164-186-р тал; Ш. Н ацагдорж. «Цагаан түүхийн тухай хэдэн үг». УБ., 1958; Х .П эр л ээ. «М онголын хувьсгалын өм нөх үеийн түүх бичлэгийн асуудалд». УБ., 1958. 13-р тал. Ш .Бира. «О Золотой книге Ш .Дамдина». УБ., 1964. 61-ртал. Ч.Далай. «М онголын түүх» (1260-1388). Гутгаар дэвтэр, УБ., 1992. 9-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

ш аш ти р ы г н э р л эж б о л н о . Э н э зо х и о л ы г 1962 онд С удар б и ч ги й н хүрээлэнгийн дарга агсан Онхудын Жамъян Халхын Цэцэн хан аймгийн Баянтүмэний орчим Ю ншээбү тайжийн удам угсааны нэгэн хүнээс олж ирснийг хэд хэдэн удаа нийтэлж ээ1. Лувсанданзан Гүүш зохиосон тул Лу «Алтан товч» гэж нэршжээ. Энэ зохиолд «Нууц товчоо»-ны гуравны хоёр хувийг шууд хуулбарлан оруулсан тул түүний уйгаржин монгол бичгийн уг эхийг сэргээх хэрэгт үнэлж баршгүй их ач холбогдолтой юм. Лу «Алтан товч»-д М онголын түүхийн 400-аад ж илийн түүхийг багтаасан бөгөөд сүүлийн хэсэг нь нэлээд дэлгэрэнгүй, урьд мэдэгдээгүй чухал мэдээнүүд агуулсан тул улам ч сонирхолтой, үнэ цэнэтэй болжээ. Бас тэр үеийн утга зохиолын хэр хэмжээг тодорхойлох олон тооны шүлэг, өгүүллэг, домог сургаалийг бичиж үлдээсэн нь ихээхэн дурсгалтай зүйлийн нэг болжээ. Лу «Алтан товч»-оос гадна Хураангуй «Алтан товч», М эргэн гэгээний «Алтан товч» гэх мэт хэдэн зүйл «Алтан товч» байдаг. 1604-1624 оны хооронд зохиогдсон «Хаадын үндэсний хураангуй Алтан товч нэрт судар» буюу «Бага Алтан товч»-д гол төлөв Чингис хааны намтар бичигдсэн байна. Энэ зохиолыг бас «Чингис хааны цадиг»2 гэж нэрлэдэг. Түүнийг буриадын эрдэмтэн лам Гомбын Галсан орос хэлээр орчуулан нийтэлснээс хойш Галсан Гомбоевын «Алтан товч» гэж нэрлэх болсон байна3. Зохиогч нь үл мэдэгдэх «Алтан товч» гэж бас нэрлэсэн үзэгдэнэ. Хураангуй «Алтан товч»-ийг Английн монголч эрдэмтэн Ч.Бауден англи хэлээр орчуулан нийтэлсэн4 байна. XIII-XIV зууны Монголын түүхийг нэлээд тодорхой бичсэн бас нэгэн «Алтан товч»-ыг 1765 онд зохиожээ. Энэ зохиолыг Урадын мэргэн гэгээн зохиосон тул М эргэн гэгээний «Алтан товч» гэж нэрш ж ээ5. Тус зохиолд Чингис хааны өвөг дээдсийн оршин амьдарч байсан цаг үе, төрсөн, нас барсан он цагийг илүү тодорхой өгүүлсэн байна. Тус «Алтан товч»-ийг П.Б.Балданжапов нарийвчлан судлаж нийтлүүлсэн юм6. Дээр дурьдсан зохиолуудаас гадна XVII зууны эхэн хагаст зохиогдсон «Шар тууж», 1663 онд зохиогдсон Саган Сэцэний «Эрдэнийн товч», 1774 75 оны үед Рашпунцагийн зохиосон «Дай Юан улсын Болор эрхи», 1835 1836 оны үед Ж ам б ал д о р ж и й н зо х и о со н «Б олор толь», Ц ах ар ы н Гомбожавын «Гангын урсгал», Жамбын «Асрагч нэртийн түүх», Ломигийн «Монгол Боржигид овгийн түүх», Галдан туслагчийн «Эрдэнийн эрхи» 1

2 3 4 5 6

Лу «Алтан товч»-ийн барын эх У ТН С -нд хадгалагдаж байна. 1937 онд анх Улаанбаатар хотноо хоёр дэвтэр болгон нийтэлж ээ. Э нэ нийтэлсэн эхийг А.М остерт А Н У -д 1952 онд, В.Хайссиг Баруун Германд 1958 онд тус тус орш ил, тайлбартайгаар хэвлүүлжээ. Ш .Бира «М онголын нууц товчоо» зохи огдсон ы 750 ж илийн ой д зориулан Лу «Алтан товч»-ийн үн дсэн эхэд оршил бичиж, Улаанбаатар хотноо 1990 онд ф ото зургаар нийтэлсэн байна. «Чингис хаган-у чадаг». Б ээж ин, 1925. «Алтан тобчи», Монгольская летопись, перевод Галсана Гомбоева -ТВО РАО, T.VI, С П б., 1958. Altan Tobchi, The M ongolian Chronicle, text, translation and critical notes by Ch. Bawden, Biesbaden, 1995. М эргэн гэгээн. «Алтан товч». Хаалган, 1942. П.Б.Балданжапов. Altan tobci, Монгольская летопись XVII в. Улан-Удэ, 1970.

X II-X IV

зүуны

М о н го л ы н

түухийн сүр в а л ж

ба сулалгааны зо хи о л

зэрэг бас бус олон зохиолы г нэрлэж болно. Эдгээр зохиолы н тухайд дараачийн ботиудад өгүүлэх юм. Тэмдэглэвээс зохих нь эдгээр зохиолын лотор М онголын хаадыг Энэтхэг, Түвэдийн хаадаас уламжлалтай гэх буюу Чингис тэргүүтэй М онгол хаадын үйл ажиллагааг ш арын ш аш ны лам нарын сургаал заавраар явж байсан м этээр ш аш ны өнгө аяс оруулан гажуудуулсан зүйл үлэмж байдаг. Бас баримт мэдээ он цаг нь хоорондоо буюу бусад сурвалж бичгийн мэдээнээс зөрж байдгийг анхааран судалж, шүүн тунгаах хэрэгтэй. Түвэд хэлээр байгаа монголын түүхийн зохиолуудад Чингис хааны намтарт болон Монголын эзэнт гүрний түүхэнд холбогдох баримт материал цөөнгүй байгааг манай эрдэмтэд судлан илрүүлсэн байна1. XIII-XIV зууны үеийн монголын нийгэм төрийн түүхийг судлахад тэр үеийн хууль цаазны дурсгал чухал ач холбогдолтой юм. Чингис хааны үед тогтоон мөрдөж эхэлсэн «Их-Яса» (Их засаг) хууль бидний үед бүрэн эхээрээ уламжлагдан ирээгүй боловч түүний зүйл ангиас бусдын зохиолд тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйлүүд байна. Их засаг хуульд холбогдох зарим зүйл ангийг Х .П эрлээ «Нууц товчоо»-ны дотроос түүвэрлэн авч нийтлүүлсэн байна2. Их засаг хуулийн зарим зүйл ангийг Египетийн эрдэмтэн М акриз ( 1364-1442)-ын зохиолоос олж Европын хэлэнд орчуулан нийтэлсэн байна. Эрдэмтэн Сайшаал «Чингис хааны тобчиян» зохиолдоо Их засаг хуулийн агуулгыг тун дэлгэрэнгүй гаргажээ3. Юан улсын үед удаа дараа тогтоосон хууль зарлигийн хураамж олон боть зохиол байдгийг 8 анги, 60 бүлэг 2361 зүйлтэй «Юан улсын богд хууль»-иар төлөөлүүлэн үзэж болох байна. «Юан улсын богд хууль»-иас гадна 1322-1323 оны үед нийтэлсэн «Их Ю ан улсын нэвтэрхий цааз» түүнээс салбарласан «Юан улсын хууль цаазын бичиг» зэргийг дурьдаж болох юм. Эдгээр хуулиудад X111-X1V зууны монголын түүх, ахуй амьдралтай холбоотой чухал баримт сэлт орсон байна. «Юан улсын богд хууль» бүрэн эхээрээ уламжлагдан ирсэн бөгөөд түүний монгол орчуулгын гар бичмэл эх нь УТНС-д хадгалагдаж байна. Монголын дундат зууны түүхийг судлахад хад чулууны болон пайзны бичээс, дөрвөлж ин үсгийн дурсгал, үйсэн дээрх бичгүүд зэрэг богино хэмжээний бичгийн материалууд мэдэгдэхүйц ач холбогдолтой юм. X III-X IV зууны үеийн монголы н түүхийн холбогдолтой сурвалж бичгүүд монгол хэлнээс гадна хятад, араб, перс, ф ранц, латин, түвэд, армян, түрэг, гүрж, орос зэрэг олон хэл дээр үлэмж арвин байдаг. Хятад сурвалж бичиг нь монголын түүх судлалд чухал бөгөөд ялангуяа, XI11-XIV зууны үеийн түүхийн үлэмж хэрэглэгдэхүүн байгааг заан хэлэх хэрэгтэй. Олон хятад сурвалж бичгийн дотроос «Юан ши» буюу Юан улсын сударыг юуны өмнө дурдах нь зүйтэй. Энэ бол тухайн үеийн монголын түүхийг судлахад чухал хэрэглэгдэхүүн болох том хэмж ээний иж бүрэн зохиол юм. 1369-70 оны үед Сүн Лян (1310-1381), Ван Вей (1322-1373) нар 1 2 3

Ш .Бира. Монгольская тибетоязычная историческая литература (XVII-XIX). УБ., 1960. Х .П эрлээ. Нууц товчоонд үлдсэн хууль цаазын зүйл. - “ S M ”. T .III, F.12. Сайшаап. Чингис хааны тобчиян. Д ээд дэвтэр. 490-506-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

тэргүүтэй хятадын Мин улсын ордны 16 түүхчид эрхлэн зохиожээ. Түүний «Уг тэмдэглэл» 47 бүлэг, «Ойллого дэвтэр» 58 бүлэг, «Айлтгал тэмдэглэл» 8 бүлэг, «Шастир» 97 бүлэг, бүгд 210 бүлэг болно. Ихэнхдээ Хятадын түүх мэт боловч М онголын нэгдсэн улс байгуулагдсан, эзэнт гүрэн бүрэлдэн тогтсон, талын язгууртнуудын хийсэн аян дайн, тэдний хувийн амьдралд холбогдох үлэмж баримт буй. Манай үед уламжлагдан ирээгүй өдий төдий зохиол хэрэглэсний дээр түүхэн явдлын халуун мөрөөр нь мөшгөн бичсэн үлэмж баялаг мэдээ сэлт агуулсан байна. Ялангуяа, монгол хаад, хатад, хөвгүүд, гавъяат сайд, түшмэд, жанжин нарын намтраас орчуулан эш татаж оруулсан нь ихэд сонирхолтой. Монголын улс төрийн түүх, аж ахуй, эдийн засаг, анги нийгмийн холбогдолтой баримт, түүний сүүлчийн хэсэгттөрийн байгууллын холбогдолтой мэдээ арвин бий. Тус зохиолд Мин улсын түүхч нарын түүхийн үнэн м ени йг гуйвуулан муш гисан зүйл үлэмж, алдаа таш аарал ч багагүй болохыг үе үеийн гадаад, дотоодын эрдэмтэд заан т э м д э гл э с э э р и р ж ээ. Т ухай лбал, X V III зууны үеи йн м онгол түүхч Раш ипунцаг «Их Ю ан улсын болор эрхи» зохиолдоо хятад сурвалжийн талаар: “Хятадын судар зохиогч мэргэдүүд бийрийн зөөлөн үзүүрт шүтэж, өөрийн улсаа сэмээр магтан бусдыг нарийнаар доромжилсонгүй хэмээж үл болно” гэсэн нь «Юан улсын судар»-т ч мөн нэгэн адил холбогдох юм. «Юан улсын судар»-ыг Монголын Судар бичгийн хүрээлэнгийн гишүүн Дандаа хэмээн алдаршсан Чимидийн Дэмчигдорж (1863-1932) хятад хэлнээс тус хүрээлэнгийн даалгавраар монголчилсон нь М ТНС-д rap бичмэлээр хадгалагдаж буй. Э нэ орчуулга бол хожимын түүхчдэд үлдээсэн үнэлж баршгүй өв юм. 1644 онд «Юан улсын судар»-ыг манж, монгол хэлээр хураангуйлан орчуулсан нь мөн манай улсын номын санд хадгалагдаж байн а1. «Юан улсын судар»-ын хэд хэдэн бүлгийг орос болон европын хэлнээ орчуулан нийтэлжээ. XIX зууны тэргүүн хагаст Юан улсын түүхийн эхний 4 бүлгийг Оросын нэрт нангиадач Бичурин орчуулсан нь баруунд гарсан орчуулгуудын эхнийх нь бөгөөд хамгийн дорвитой нь б олн о2. Хятадын түүхчид «Юан улсын судар»-ыг ихээхэн алдаа мадагтай хэмээн үзэж түүнийг залруулан сайжруулах талаар удаа дараа оролдлого хийж судлан шинжилсэн тухай Н.Ишжамц, Ч Д алай нар тодорхой өгүүлжээ3. «Ю ан улсын судар»-аас гадна монголын түүхийг судлах арвин их хэрэглэгдэхүүнхятад хэлээр байгааг Н.Я.Бичурин, Н.Ц.Мункуев нар судлан шинжилж үнэтэй чухал хэрэглэгдэхүүн болохыг нь онцлон тэмдэглэсэн байн а4. Ч .Д алай «М онголы н түүх» зохиолдоо өөрийн судалсан хятад «Дай Юан улсын судар». 15 дэвтэр, гар бичмэл, «Юан гүрүн-и Сүдүри», 14 дэвтэр. М одон бар, М У Н С -д буй. Н .Я.Бичурин. «История первы хчеты реххановиздома Чингисова». П ереведен ос китайского... С П б., 1829. Н .И ш ж амц. «М онголын нэгдсэн тер байгуулагдаж феодализм бүрэлдэнтогтсон нь». УБ., 1979. 7-8-р тал; Ч.Далай. «Монголын түүх» (1260-1368). УБ., 1992. 25-26-р тал. Н .Я .Б и ч ур и н . М өн дурьдсан зохи ол ; Н .Ц М ункуев. X III-X IV зууны ү еи й н монголы н ардуудын аж байдлын тухай ш инэ материал. -«М онгол-Татарууд Ази Европт». УБ., 1984. 465-505-р тал.

X II-X IV

зүуны

М онголы н

түүхийн сур в а л ж

ба

сулалгааны зо хиол

хэлний сурвалж бичгийн талаар тусгайлан өгүүлсэн тул1 давхардуулан өгүүлэх шаардлагагүй юм. Д ээр өгүүлсэн төрийн албан түүх болон жирийн бие даасан зохиолуудаас гадна элчин жуулчин нарын аян замын тэмдэглэлийн чанартай бүтээлүүд цөөнгүй байна. Дорнын жуулчдын аяны тэмдэглэл их төлөв хятад хэлээр байдаг ажээ. XIII зууны үед монголын төрийн зөвлөгчийн үүрэг гүйцэтгэж байсан Хятан угсааны эрдэм тэн Елюй Ч у-Ц айн «Си-ю лу» (Баруун газар зорчсон шастир) гэдэг замын тэмдэглэл байна. Тэрээр Чингис хаан 1219 онд баруун зүг аян дайн хийхэд бичгийн сайдаар дагалдан явсан газар орныхоо байдал, ёс заншил, дайны явц зэргийг тэмдэглэн үлдээжээ. Хятадын бомбын шашны арши Чан Чуны «Си-юй-цзи» (Өрнө зүг аялсан замын тэмдэглэл) зохиол байна. Тус зохиолд тэр эрдэмтэн арши Чингис хааны хүсэлтээр Хятадаас дундад Ази хүртэл алс холын зам ы г туулан Чингис хаанд биеэр бараалхан уулзаж ярилцсан тухайгаа дэлгэрэнгүй өгүүлсэн байна. Өмнөд Хятадын Сүн улсын элч Чжао Хуны «Мэн-да бейлу» (Монгол, Татарын бүрэн тэмдэглэл), Пэн Да-Я, Сюй Тин нарын «Хэй-даши-люе» (Хар Татарын хэргийн товч) хэмээх хоёр бүтээл нь XIII зууны үеийн монголын түүх, улс төр, аж ахуй, цэргийн хэрэг, ёс суртахуун, утга зохиолын талаар үнэтэй мэдээ сэлт агуулсан байна. Энэ хоёр зохиолыг «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл»-ийн хамт 1985 онд Өвөр Монголд «Монгол тулгар бичгийн цуврал»-аар нийтлүүлжээ. 1220-21 онд Хятадаас элч зарсан тэмдэглэл «Бей-ши-чжи» (Умард зүг элч зарсан нь)2, Хангай уулын өмнөд бэлд байсан Хубилай хаантай уулзахаар хятадаас ирсэн Чжан Дэхуйн «J1 ин бэй чжи син» (Давааны араар аялсан тэмдэглэл)3, Лю Цзэгийн «Бей-сюн сы-цзи» (Умардад аялсан хувийн тэмдэглэл), Хун Хаогийн «Сунмо цзи-вэнь» (Х ээр талы н нутагт сонссон тэм дэглэл) зэрэг олон элч жуулчдын тэмдэглэлд монгол нутагт дайралдсан хуучны дурсгалт зүйлс, собл^ газар тар и ал ан , гар үйлдвэрлэл, ялангуяа зан зан ш л ы н тухай сонирхолтой мэдээ баримт олон байдаг ажээ. Хятад хэлний сурвалжаас гадна Солонгос, Япон, Энэтхэг, Вьетнам, Индонези, Балба зэрэг Умард монголын түүхийн холбогдолтой сурвалж бичиг байдаг байна. Гэвч эдгээр хэлний сурвалжийг нарийвчлан судалсан нь ховор юм. XV зууны үед Солонгост Корё-Са (Корейн түүх) гэдэг зохиол бичигджээ4. Тэр зохиолд тухайн үеийн Монгол, Солонгосын харилцааны холбогдолтой материал орсон ажээ. XIII-XIV зууны Монголын түүхийн нэлээд чухал хэсэг нь Араб, Перс хэлээр бичигдсэн байна. Үүнд юун түрүүнд Ата-Малик Жувейни, Рашидад-Дин нарын зохиолыг нэрлэж болно. 1260 онд Ираны түүхч Ата-М алик Жувейни «Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх» зохиолоо туурвижээ. 1250 хэдэн онд Жувейни Иран дахь монгол сайд Аргуны бараа бологчийн тоонд орж монгол ноёдын чуулганд оролцохоор Хархорумд ирээд байх үедээ тус

I 1 2 3 4

Ч.Далай. «М онголын түүх» (1260-1388). УБ., 19?2. 13-27-ртал. E.Bretschneider. Medieval Research from eastern asiatiy sources. vol. 1. London, 1888. pp. 9-24. Ч.Далай. «М онголын түүх» (1 2 6 0 -1388^ i? l - p K ope-ca (К орейн түүх), T. I-III. ПхдаьяН, 197

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ .

БОТЬ

зохиолыг бичиж эхлээд хожим Хүлэгү хааны дэргэд очсон үедээ төгсгөжээ. Жувейни ийнхүү Монголд ирж тэр цагийн түүхэн хэрэг явдлыг биечлэн үзэж мэдсэн ба зан заншилтай нь танилцаж, Чингис хааны үеийн түүхэн үйл явдлыг халуун сэргэг дээр нь мөшгөн тэмдэглэсэн төдийгүй Иран зэрэг дундад Азийн улс орнуудыг монголчууд хэрхэн яаж байлдан дагуулсныг нүдээр үзэж , б иечлэн оролцож явсан болохоор түүний зохиол шууд ажиглалтын үндсэн дээр бичсэн тулгар сурвалжийн ш инжтэй болж үнэ цэнэ нь улам ч нэмэгджээ. Ж увейни Иранд байгуулсан Монгол улсын Хүлэгү, Абага хаадын үед төрийн том сайд байжээ. Жувейни Хорасан хүн. Эцэг нь мөн монголын төрд үйлчилж байжээ. Жувейни зохиолдоо Чингис хаанаас Мөнх хаан хүртэлх үеийн түүхийг сүрхий тодорхой бичсэн. Дээрх хоёр хаанаас гадна Ө гэдэй, Гүюг, Зүчи, Бат, Ц агаадай, Тулуй нары н намтарыг голлон өгүүлж-, монголын цэрэг Туркестан, И ран, Багдадын Халифын хаант улс зэргийг хэрхэн эзэлсэн тухай дурьджээ. Түүнд монгол болон лалын ш аш инт орнуудын аж байдал, амьдарлыг илтгэн харуулсан байдал цөөнгүй байна. Ж увейнийн энэ зохиолыг Раш ид-ад-Дин өөрийн туурвилдаа сурвалж болгон ашиглажээ. Ж увейнийн зохиолын үндсэн эх нь Орос, Англи, Ираны номын санд хадгалагдаж байдаг бөгөөд Францад буй 1290 оны эхийг нэлээд эртний эх гэдэг байна. . Тус зохиолын Мирза Мухаммед Хазвиний эхийг Бойл орчуулж хоёр боть болгон англиар нийтэлснийг1 Өвөр монголд орчуулан монгол бичгээр хэвлүүлсэн байна. Рашид-ад-Дин (1247-1318) «Судрын чуулган» хэмээх асар том зохиолоо Иран дахь Хүлэгүгийн угсааны Монгол хаан (Ил хаан) Газан, Өлзийт нарыг төр барьж байх үед мөнхүү хаадын захиалгаар 1310-11 оны үед бичиж дуусгажээ. XIV зууны үед М онголын түүхийг бүртгэн зохиох нэгэн төв Ирандбий болсон ажээ. Газанхаан (1271-1304) бол Хүлэгүгийн ачхүү, Иранд байгуулсан М онголын Ил хаант улсын хаан бөгөөд их эрдэм чадалтай хүн байж ээ. Раш ид-ад-Д ин зохиолоо монгол хаадын ивээл дор И ран дахь Монголын хаадын ордны сан хөмрөгт хадгалагдаж байсан “Алтан дэвтэр” гэх мэт бидний үед уламжлагдан ирээгүй онц чухал сурвалж бичиг, монгол, тайчууд, хэрэйдийн түүхийн тэмдэглэл, хуйлмал бичгүүдийг ашигласнаараа туйлын үнэ цэнэтэй юм. «Судрын чуулган»-ы гол зохиогч нь Рашид-адДин гэгдэх боловч үнэн хэрэгтээ уг зохиолын монгол түүхийн хэсгийг монголын хуучин түүх гарамгай мэддэг гэж алдаршсан Болод чинсан нарын зэрэг зургаан монгол түүхчдийн хамт бичээд Монголын хаадын ордонд өөрөө ерөнхийд нь хянан гаргасан аж ээ. М онгол гүрэн хөгжлийнхөө туйлдаа хүрсэн үеийн хэрэг явдлыг сайн мэдэх Болод чинсан нарын зэрэг түүхчдийн гарт аман түүхийн асар их цуглуулга, тэмдэглэл, гэрийн үеийн бичиг байсан бололтой. Р аш и д -ад -Д и н и й зохиолд «М онголы н нууц товчоо»-ны зарим зүйлийг тодруулсан өдий төдий мэдээ сэлт, хууч домог байна. «Судрын чуулган» нь өнгөрсөн үеийн түүхт байдлыг аман түүх, хууч 1

The History o f the World-Conqueror, by A la-ad-D in Ata-M alik Juvaini, translation from the text o f Mirza Muhammed Qazvini by JA .B oyle, V.I, II. Manchester, 1958.

X II-X IV

зүүны

М о н го л ы н

түүхийн

сүрвал ж

ба

сүлалгааны зо хиол

аомгоор зураглан үзүүлсний хувьд «Нууц товчоо»-ноос ч давуу талтай 5өгөөд тэдгээрийг эрдэмтэд одоо хүртэл бүрэн гүйцэд нарийвчлан судлаж -мжаагүй байна. «Судрын чуулган»-ы тэргүүн хэсэг нь М онголын түүх, дэд хэсэг нь дэлхийн түүх, гутгаар хэсэг нь дэлхийн газар орны тэмдэглэл оолно. Түүнд Ч ингис хааны амьдрал, аян дайнаас гадна Өгөдэй, Гүюг нарын тухай дэлгэрэнгүй өгүүлсний дээр Хүлэгү (1256-1265), Абага (1265 1282), Аргун (1284-1291), Газан зэрэг Ил хаадад холбогдох баримт сэлт арвин оайна. «Судрын чуулган»-ы 10 гаруй эх Орос, Англи, Ф ранц, Герман, Лвстрали, Иран, Түрэг зэрэг оронд хадгалагдаж байдаг. Түүнийг ашиглан оүтээл туурвисан эрдэмтэд олон байдаг бөгөөд хамгийн анхных нь Абул Гази, Д.Оссон нар болно. «Судрын чуулган»-ыг Монголд Ц.Сүрэнхорлоо эрос хэлнээс орчуулсан ба Европын бусад хэлээр ч орчуулан хэвлэсэн байна1. Дээр дурьдсан зохиолуудаас гадна XI1I-XIV зууны үед Вассаф-ульХазрет гэдэг цолтой Абдулхан болон Ибн-ал-Асирын зохиолууд гарчээ2 . Зассаф-уль-Хазрет «Улс орныг хуваарилсан он цаг дарааллын судар» гэдэг зохиолоо перс хэлээр бичжээ. Энэ зохиолд монголын түүхийн 1257-1327 оны үеийг хамарчээ. Таван бүлэг бүхий энэ зохиолд Жувейни зохиолыг ::хэд ашигласан ажээ. Ибн-ал-Асир зохиолдоо Хорезмын Бухар, Самарканд зэрэг бусад газруудыг монголын цэрэг эзэлсэн тухай тодорхой өгүүлжээ. Нессев гэдэг газарт төрсөн тул Мухамед А н-Н ессен гэж нэрш сэн М эн Ш ихабад-Дины «Сират ас-султан Джелал-ад-Дин М енкубертий»3 гэдэг зохиолд Умард Хорасаныг монголчууд эзэлсэн тухай өгүүлжээ. XVI зууны иран түүхч Хондемирийн «Эрт үеэс Төмөрийг хүртэлх М онголын түүх»4, XVII зууны Хивагийн хан Абул-Гази Бахадурын бичсэн «Монгол-Татарын түүх»5 зэрэг бүтээлээс бидций өгүүлэн буй үеийн түүхийн олон зүйлийн мэдээ олж болно. М онголын түүхийн холбогдолтой армян сурвалж бичгүүдийг орос, англи х эл ээр орчуулан н и й т э л с н э э с 6 үзэхэд X III-X IV зууны үеийн

4 5

Раш ид-ад-Д ин. С борник летописей. Том. I-IV, 1946, 1952, 1954; Джами ат-товарих Раш ид-ад-Д ина. Перевод И .Н Березина-Труды Вост. отд. Росс. Археол. О б-ва, V-V I боть, С П б., 1858. Quatrmere.E. Histoire des M ongols de la Derse, ecrite en Persan, par Rashid-ad-Din, publiec, traduite en Francais, accompagnee de notes et dun memoire sur La Vie et les enurages de auteur. T .l. Paris. Р аш и д -ад-Д и н . Судрын чуулган, opoc х эл н ээс эх х э л н э э хөрвүүл сэн Ц .С үрэнхорлоо, гурван боть, УБ., 2002. Д .О ссон. История М онголов от Чингис-ханы до Тамерлана, Том.1, Чингис хан. Перевод и предисловие проф. Н .К озм ина, Иркутск, 1937. стр. 11. И бн-ал-А сир, Бүрэн түүхийн шастир, 1231. Т и зен гаузен , С борник материалов, относящ ихся к истории Золотой Орды, С П б., 1884. T.1, стр. 1-15. Арабские и персидские источники. M-J1., 1939. стр. 469-484. Х ондемир. История М онголов. От древнейщ их времен до Тамерлана, С П б., 1834. Перевод с персидского Василия Григорева. Abuol-Gasi-Bahadurkhan. H istoiregenealogiquedesTartares, trad, par A.Leide, 1726; Aboul-Ghazi Bahadur khan. Histoire des mongols et des Tartars, trad, par le baron Desm aisons, St. Peters Bourg, 1874. Армянские источники o М онголах, извлечения из рукописей X III-X IV вв. П еревод с древнеармянского, предисловия и примечания А.Г Галстьяна, М ., 1962. Robert and Richard N.Frue. History o f the nation o f the Archers . . . E.W.Cleaves, Harvard University Press, 1954.

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

М онголын түүхэнд холбогдох сурвалж, тэмдэглэл армян хэлээр нэлээд байна. 1254-1255 онд Монголын Хархорум хотод ирсэн Бага Армяны хаан Хайтон (Х этум)-ы тэм д эгл эл 1 мөн М агаки, Вардан нары н М онголын түүхээр бичсэн зохиолуудад2 сонин баримт хэрэглэгдэхүүн нэлээд байдаг байна. Магаки «Монголын түүх» зохиолдоо Их засаг хуулийг ашиглан хэд хэдэн газар эш татсан байна. Өрнөдийн орнуудад гарсан Монголын түүх, тухайлбал XIII-XIV зууны түүхэнд холбогдох сурвалжийн дотор Плано Карпинийн «Монголчуудын түүхийн тэмдэглэл» чухал байр эзэлнэ. Плано Карпини Өрнөдөөс ирсэн жуулчдын анхных нь юм. Тэрээр Ромын пап лам, Францын IX Людовик хаан нарын зараалаар 1246 онд Хархорум хотод хүрэлцэн иржээ. Монгол хаады н н и й сл эл Хархорум хоты н байдлы г нарийн тодорхой бичиж үлдээсэн байна. 1248 онд мөн Ромын пап лам болон Ф ранцын IX Людовик хаан нарын төлөөлөгчөөр ирсэн Гийлом де Рубрук бас Хархорум хотод нэлээд удаж буцсаны дараа «Дорнын орнуудаар аялсан нь» гэдэг илүү нарийн тодорхой тэмдэглэл бичжээ. Энэ хоёр жуулчин Хархорум хотод байх хугацаандаа монголын төр, цэрэг, аж төрөх ёс зэрэг тэр үеийн монгол орны байдлыг нарийн тодорхой гаргаснаараа хожмын түүхчдэд үнэт мэдээ баримт өгдөг юм. Түүний зохиол нь латин, франц хэлээр хэвлэгдсэн ба орос хэлээр орчуулан нийтэлжээ3. Монгол хэлээр XX зууны эхэн үед хоёр удаа, сүүл үед бас хоёр удаа орчуулагджээ4. Баруун Европын хэлээр байгаа монголын түүхийн чухал сурвалж бол Италийн жуулчин М арко Пологийн аяны тэмдэглэл юм. Тэрээр 17 жил монгол, хятад нутагт сууж Хубилай хааны төрд алба хаш сан болохоор түүний биеэр оролцож, нүдээр үзсэн зүйл үлэмж их юм. Марко Поло монгол хэл, бичиг м эдэх учир эзэн т гүрний олон газарт албан х эр гээр явж монголчууд болон эзлэгдсэн орнуудын хүн ардын амь зуулга, аж байдлыг нарийн ажиж таньсан байна. Монголд байхдаа замын тэмдэглэл хийгээгүй харин Итали нутагтаа очон хойно цээжиндээ хоногшин үлдсэн зүйлийг хүнд хэлж бичүүлсэн нь олны сонирхолыг ихэд татаж нэрд гарчээ. Марко Пологийн номонд Хубилай хааны ордны ёс дэглэм, тэр үеийн алба татлага, т ө р и й н зү гээс авч явуулсан зар и м арга х эм ж ээ, Х архорум хоты н холбогдолтой ш инэ сэргэг м эдээ байдаг юм. М арко П ологийн ном ы г И .П .М инаев хуучин франц хэлнээс орчуулж5, П.Пеллиот, Л.Амбис нар 1 2 3 4

Ziber Historiaram, partium orientis, sive pas fagium terrae fanctae Haythono, Ordinis Praemonstratensis, Authore ... Haganoe, 1529. Патканов К.П . История М онголов Инока Магакия XIII века, С П б., 1871; Патканов К.П . История М онголов по армянским источником, С П б., Вып. 1-2; 1873-1874. П лано К арпини. «История монголов». Перевод А.М алеина. С П б., 1911. «Путеществия в вост. странах» нэртэйгээр Н .П .Ш асзтина хэвлүүлжээ. M-J1., 1957. Анхны хураангуй орчуулга нь Ардын нам ба Ардын цэргийн сэтгүүлүүдэд 1920 хэдэн онд нийтлэгдсэн, хоёр дахь орчуулга нь Улсын номын санд гар бичмэлээр хадгалагдаж буй. Орос х э л н э э с Ч .Д аш даваа нарын х и й сэ н орчуулга, Ф ран ц х э л н э э с Т өм өр хөл өги й н х и й сэн орчуулгууд нийтлэгдж ээ. М инаев И .П . Путещ ествие М арко Поло. П еревод со старофранцузского текста, под ред. В.В.Бартольда. С П б., 1992.

X II-X IV з у у н ы

М о н го л ы н

түүхийн сур в а л ж

6а сулалгааны зо хиол

хэлний зүйн талаар нарийвчлан судалсан байна1. М арко Пологийн зохиолыг нэрт орчуулагч Б.Ринчен гайхамшигтай сайхан монголчилж зарим зүйлийг нийтлүүлсэн боловч харамсалтай нь дуустал нь орчуулж гаргаж амжаагүй байна. Өвөр Монголд энэ зохиолыг '.оёр удаа орчуулан нийтэлсэн бөгөөд Ч.Гомбожав япон хэлнээс орчуулан чоёр дэвтрээр нийтэлснийг нэлээд сайнд тооцдог байна. Монголд А.Очир нар орос хэлнээс орчуулан нийтэлжээ2. Аян замын тэмдэглэлд тухайн үеийн монголын нийгэм-эдийн засгийн 'айгуулал, ард түмний аж байдал, иргэншил, шашин шүтлэг, зан заншлын тухай төрийн албан түүхүүдэд гардгаас илүү баялаг баримт материал ггуулагддаг. Чухам энэ талаараа бусдаас илүү онцгой ач холбогдолтой :урвалж бичиг болдог. б. Судалгааны зохиол Өмнө өгүүлсэн сурвалж хэрэглэгдэхүүнийг үндэс болгон олон улсын -рдэмтэд монгол нутагт оршин байсан эртний улс аймгууд, М онголын нэгдсэн төр улс буюу Их Монгол улс, Монголын эзэнт гүрний талаар янз :үрийн хэмжээтэй чухал чухал бүтээлүүд өдий төдийг туурвижээ. Эдгээр :үтээлийг анхдагч сурвалжийн мэдээ сэлтэд түшиглэн шинэ санаа дүгнэлт -эвшүүлэн бичсэн эрдэм ш инжилгээний бүтээл буюу их төлөв судалгааны 'ү тээл и й г аш иглан олон нийтэд зориулан хялбарчлан бичсэн сурталчилгааны бүтээл хэм ээн хоёр ангилан үзэж болно. Ерөөс олон улсад монголыг судалсан бүтээлүүдийн ихэнх нь XIII-XIV зууны үеийн монголын гүүхэнд зориулагдсаныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. XIII-XIV зууны үеийн Монголын түүхийг судалсан олон тооны ш ин■килгээ судалгааны бүтээлүүд дотроос бидэнд олдсон зарим нэгийг нь тоймлон авч үзье. М онголд судалсан нь: Их М онгол Улсын болон М онголын эзэнт гүрний үеийн түүхийг олон орны өчнөөн төчнөөн эрдэмтэд судлан бичсэн байдаг бөгөөд тэр бүгдийг тоочин өгүүлэх аргагүй юм. Тухайн үеийн түүхэнд их үүрэг гүйцэтгэсэн эзэн хаадын намтараар түүнийг орлуулан бичсэн нь олонтоо байна. Тухайлбал, Монголчууд Их Монгол Улсыг байгуулж Эзэнт гүрнийг үндэслэж мандуулсан Чингис хааныгаа үндэсний билгэдэл болгон бахархдаг билээ. Энэ нь македончууд Александр хаанаараа, америкчууд Жорж Вашингтон, Эбрехам Линколен нараараа бахархдагаас өөрцгүй юм. XIX зууны сүүлч XX зууны эхээр Монголын нийгэм төр ерөнхийдөө бууран доройтож байх үед И нж инаш ийн «Хөх судар»3 мэтийн гайхамшигтай бүтээлүүд гарлаа. Энэ зохиолд Чингис хаан ба хуучин цагийн монгол баатруудыг өргөмжлөн монголчуудыг ойр зэргэлдээх “бүдүүлгүүд” хэмээн жигшин зэвүүцэж, М онголыг гутаан доромжилдог хятад түүхчдийн олон 1 2

Pelliot P., Hambis L. N otes on Marco Polo. I-II, Paris, 1960. Б .Р и н ч ен ги й н xarac орчуулга нь Ш У А -ы н Т үүхийн х ү р ээл эн д , Германд хураангуйлан боловсруулж хэвлэсэн эхийг Д.Нацагдоржтионголчилсон нь М У И С -д буй. А.Очир нарын орчуулга «Орчлонгийн элдэв сонин явдал» нэртэй нийтлэгдсэн байна. Инжинаш . «Хөх судар» зохиолыг Өвөрмонгол хэд хэдэн удаа нийтэлж ээ.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

зуун жилийн уламжлалт үзэлд тодорхой цохилт өгчээ1. И нжинаш ийн «Хөх судар» роман нь өгүүлэмж давамгайлсан өвөрмөц зохиол боловч түүхийн үнэн бодитой баримт болох нь эргэлзээгүй юм. Ер нь «Монголын нууц товчоо»-ноос эхлээд хувьсгалын өмнөх Монголын түүх бичлэгийн нэлээд бүтээлүүд нь үнэн бодитой түүхэн үйл явдлыг үлгэр домгийн зүйлтэй холбож уран сайхны аргаар өгүүлсэн нь олон байдаг. «Хөх судар»-ын өвөрмөц онцлог нь хятад сурвалж материалд байгаа Чингис хааны болон тухайн үеийн түүхэн хэрэглэгдэхүүнийг монголын үзэл санааны үүднээс дахин тайлбарлаж зарим он цагийн мэдээг тодруулсанд оршино. Т үүхэн цаг үе бол го н д улс тө р и й н тод орхой нөхц өл б ай д л аас ш алтгаалж Ч ингис хааны түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг болон тэр үеийн монголын түүхийг өөр өөрөөр үнэлж байлаа. Чингис хааны хэлсэн мэргэн үгийг цуглуулан 1915 онд нийтл үүлж байсан Цэвээн Ж амцарано (1880-1940) 1920-1930-аад оны үед монголын түүх соёлын өвийг цуглуулах үйлсэд онцгой гавъяа байгуулж «Монгол улсын түүх» гэдэг бэсрэг ном бичиж түүний хоёрдугаар бүлгийг Чингис хааны үе хэмээн нэрлэж , тэр үеийн түүхийг Чингис хаантай шууд холбон бичжээ. Тэрээр 1936 онд нийтлүүлсэн «Арван долдугаар зууны гол сурвалж бичгүүд» гэдэг зохиолдоо Чингис хаан болон Монголын эзэнт гүрний үеийг “Улс төр, оюун санааны цэцэглэлтийн үе”2 гэж нэрлэжээ. М онголын эрдэм тэн, манжич Ч .Бат-О чир «Монгол улсын эртнээс уламжлан ирснийг товчлон тэмдэглэсэн бичиг»3 гэдэг зохиол бичжээ. Энэ зохиолд Монгол хаадыг Энэтхэг, Түвэдийн хаадаас гаралтай болгон бичдэг хуучин уламжлалыг эвдэж түүний 'оронд Хүннү, Сянби, Ж ужан, Хятан зэрэг монгол нутагт орш ин амьдарч байсан эртний улсуудын түүхийг бичиж Чингис хааныг Монголын үндэсний баатар гэж үзжээ. А.Амар (1887-1940) 1934 онд нийтлүүлсэн «М онголын товч түүх» зохиолдоо: “Чингис хаан Монгол үндэстнийг нэгтгэснээр үл барам хоёр тивийн хооронд их улсыг байгуулж харилцаа холбоо н э эсн ээр ээ соёл тү гээх эд ту сл ан , эд и й н засаг худалдааны х ар и л ц ааг идэвхиж үүлж технологи, уран барилгыг хөгжүүлэн Монголын болон Ази, Европын аль алиных нь хувьд нэн чухал үйлс бүтээсэн... Чингис хаанаар удирдуулан Монгол улс дэлгэрэн хөгжиж түүнийг залгамжлагчдын үед Эзэнт гүрнийг өргөжүүлэн тэлж монголчууд алдар цуугаа мандуулжээ”4 гэсэн байна. Ц.Дамдинсүрэн (1908-1986) «Монголын нууцтовчоо» зохиолыг анхудаа орчин үеийн монгол хэлэнд уран сайхнаар хөрвүүлэн нийтлүүлэхэд нэрт эрдэмтэн Ш .Нацагдорж өмнөх үг бичихдээ: “Халуун амь бүлээн цусаа үл 1

2 3 4

Paper, “the M ongols Rethink their Early history” presented by Igor Rachewiltz to “The East and the M eaning o f H istory”. International conference (23-27 November 1992), Universita di roma “ La sapienza” “studi orientali” publicuti dal dipartimento di studi orentali, volume XIII. p. 357. C.Z.Zamcarano. “The Mongol Choronicles ofth e Seventeenth Century”, tr. By R.Gottinger. Asiatische Forschungen 3. p. 3. Ч.Бат-Очир. «М онгол улсын эртнээс нааш уламжлан ирснийг товчлон тэм дэглэсэн бичиг». УБ„ 1928. А.Амар. «М онголын товч түүх». УБ., 1934. 336-370; 185-186-р тал. Тус зохиолыг 1989 онд ш инэ үсгээр нийтэлж ээ.

X II-X IV

зуүны

М о н го л ы н

түүхийн сүр в а л ж

6а

сулалгааны зо хиол

жаУфлан эх орныхоо төлөө тэмцэж байсан” Чингис хааны үеийн монгол | т - ий зориг баатарлаг шинж чанарын ач холбогдлыг онцлон тэмдэглэж ээ1. Гэтэл цаг үе өөрчлөгдөж 1954 онд монгол, орос хэлээр нийтлэгдсэн j Е Н МАУ-ын түүх зэрэг зохиолд Их Монгол Улсын болон Эзэнт гүрний үеийг I фе: далын бурангуй үе гэж нэрлэх болсон юм. Тэгэхдээ Чингис хаан тархай -. тярхай монгол аймгуудыг нэгтгэж Нэгдсэн Монгол Улс байгуулсныг I • • :ээн зөвшөөрсөөр байлаа. 1966-1969 онд нийтлэгдсэн «БНМАУ-ын түүх» гурван боть зохиолын гзюгүүн ботид Монголын Нэгдсэн Улс буюу Их Монгол Улсыг үндэслэн ' : - ':гуулсан алдар гавъяаг Чингис хаанд олгосон нь тухайн үедээ ихээхэн I ^ зш и л т т эй зүйл байлаа2. Монголын эрдэмтдийн дотроос XIII-X1V зууны үеийн Монголын түүх [ -.-^лалд хүндтэй гавъяа байгуулсан академич Ш .Н ацагдорж, академич _ Бира, академич Ч.Далай, академич Н.Ишжамц нарболон нэртэрдэм тэн X Пэрлээ, Д. Гонгор, Ч .Жүгдэр, Д . Майдар зэрэг олон хүнийг нэрлэж болно. [ Эдгээр эрдэмтэд монгол дахь коммунист дэглэмийн улс төр, үзэл суртлын I ■—iyy ширүүн тогтолцооны үед ч Чингис хааны түүхэнд эзлэх байр суурийг f 1ЛЬ болохоор зөв дүгнэх, тухайн үеийн түүхийг бодитойгоор үнэлэх эчнээ эорилго тавьсаар байсныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойгоор Ш .Нацагдорж Монгол | улсыг үндэслэн байгуулагч Чингис хааны тухай илтгэл тавихдаа түүний I ололт амжилтын эерэг сөрөг талыг бодитойгоор дүгнэн, нөгөе талаар ; Чингисийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаархи Хятадын ташаа тайл:арыг няцаахыг оролдсон юм. Тэрээр М онголын феодализмын түүхийг, [ --'.ангуяа Халхын түүхийг судалсан олон бүтээл туурвисны дотроос бидний :; далж буй үед холбогдох хамгийн дорвитой зохиол нь М онгол дахь ; -рдчилал шинэчлэлийн эрин уед туурвисан «Чингис хааны цадиг»3 гэдэг ^үтээл юм. Энэ нь Монголын тулгар төрийг үндэслэн байгуулагч Чингис !.ааны намтрыг түүний төрж өссөн монгол нутагт нь тусгайлан- судалж ~уурвисан анхны ганц сэдэвт зохиол юм. Зохиогч Чингис хаан бол манай ;ндэсний баатар, манай тулгар төрийг анхлан байгуулсан эзэн хаан гэж үзэж судлахдаа тү ү н и й сай н тал ы г сааруулах, саар тал ы г д ал д лан _арагдуулахыг цээрлэн, аливаад гагцхүү үнэн м өнийг барьж бичихийг чармайжээ. Тэрээр Чингис хаан бол Монголын төрийн гарамгай зүтгэлтэн, -угаа их жанжин, монгол үндэстний баатар болохыг олон талаас нь шинжин харуулсан байна. Бас Чингис хааны ач хүү Хубилай Сэцэн хааны намтрыг товч бичсэн сонирхолтой зохиол нийтлүүлжээ4. Тус зохиолдоо Хубилай

• 3 4

«МНТ». УБ., 1947. (Ц .Дамдинсүрэнгийн орчуулгаар). «БНМ АУ-ын түүх». Э нэ зохиолыг нэм эн засварлаж гурван удаа хэвлэж ээ. УБ., 1954; 1966; 1982. Ш .Нацагдорж. «Чингис хааны цадиг». УБ., 1991. Ш .Н ацагдорж . «Хубилай С эцэн». УБ., 1998. Т эрээр «Чингис ба түүний дүү Хасар нарын зөрчил» (УБ., 1958), «Чингис хааны түүхэн роль» (1962), «Чингис бол М онголы н тулгар терийг үндэслэгч» (Ү нэн, 1962), «Тэмүжин, Жамуха нарын зөрчлийн тухай» (1989) зэрэг олон сонирхолтой өгүүлэл нийтлүүлжээ.

МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. II воть

хаан Юан улсыг байгуулсан учир шалтгаан, Юан улсын үед Монгол орон ямар байр суурьтай байсан зэргийг харуулж, Хубилайн тухай М онголын түүх бичлэгт гарсан ташаа ойлголтуудыг хянан шүүмжилжээ. Академич Ш .Бирагийн бүтээлийн ихэнх нь X III-X IV зууны үеийн М онголы н түүх, соёл, түүх б ичлэгий н асуудлыг задлан ш инж лэхэд чиглэгдж ээ. Түүний «М онголы н түүх бичлэг» (1200-1700) зохиол нь монголчуудын түүхэн мэдлэгийг анх үүссэн цагаас нь XVII зууныг дуустал бүрэн цогцолбороор задлан шинжилсэн анхны бүтээл юм. Энэ бүтээлд «Монголын нууц товчоо», «Цагаан түүх», «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл» зэрэг монголын түүхийн олон сурвалж бичгүүдээс гадна түвэд, хятад, перс сурвалжуудыг монголчуудын түүхэн мэдлэгийг сэргээн нөхвөрлөх үндсэн хэрэглэгдэхүүн болгон задлан шинжилсэн нь их сонирхолтой юм. Энэхүү бүтээлийг 1978 онд анх «Наука» хэвлэлийн газраас эрхлэн М осква хотноо нийтэлснийг 1988 онд Чан Хун Фа орос хэлнээс хятад хэлнээ орчуулан нийтэлжээ. АНУ-ын нэрт монголч эрдэмтэн Ж он Кругер энэ номыг орос хэлнээс англи хэлнээ орчуулсныг Баруун Вашингтоны Их сургуулийн Зүүн Ази судлалын төвөөс эрхлэн нийтлүүлжээ. Ийнхүү орос, хятад, англи хэлээр нийтлэгдэж байгаа нь мэргэж лийн эрдэмтдийн сонирхлыг ихээхэн татаж байгаагийн гэрч баримт ю м 1. Ш .Бирагийн эрдэм ш инжилгээний бүтээлийг «Монголын түүх, соёл түүх бичлэгийн судалгаа» нэртэйгээр гурван ботиор монгол, англи, орос хэлээр эмхэтгэн гаргасан билээ2. Энэ гурван боть эмхэтгэлд бидний өгүүлэн буй үеийн М онголын түүх, соёлын асуудлаар Ш .Бирагийн бичсэн олон бүтээл нь орсон юм. Тухайлбал, XIII-XIV зууны үеийн Монголын соёл, мөн үеийн Монгол гүрний гадаад харилцаа, Монголын эзэнт гүрний үеийн ш ашин шүтлэг, М онголын төрт ёсны үүсэл хөгжил, М онголын Нэгдсэн тулгар улс байгуулагдсан нь, Монголын Эзэнт гүрэн ба соёлын харилцаа, Монгол ба Төв Азийн орнууд зэрэг 100 орчим бүтээл нь орсон юм. Ш .Бирагийн «Монголын тэнгэрийн үзэл ба эдүгээгийн дэлхийчлэлийн үзэл» гэсэн товхимол3 нийтлэгджээ. Энэ товхимолд XIII-XIV зуунд оршин тоггнож байсан Монголын Их эзэнт гүрний үед монголчууд нь өөрсдийн дэлхийн ноёрхлыг үндэслэн зөвтгөх талаар дэлхий дахины ш инж чанартай нэгэн төрлийн сонирхолтой үзэл санааг анх үүсгэн гаргасан гэжээ. Тэрхүү үзэл санаа нь Тэнгэрийн үзэл буюу Тэнгэрийн хэмээн нэрлэж болохоор Ш .Бира. «М онгольская историография» (X III-X IV вв). “ Н аука”. М осква, 1978; Shagdaryn Bira. M ongolian Historical Writing from 1200 to 1700, translated from the original Russian by John Krueger and revised and updated by the author, Second edition, Center for East Asian Studies, Western Washington University, W ellingham, Washington, 2002. Ш .Бира. «БНМ АУ-ын түүх, соёл, түүх бичлэгийн асуудалд» (Эмхтгэсэн Ц .И ш дорж). М онгол, ор ос, англи хэл ээр УБ., 1977; Ш .Бира. «М онголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа» (дэд боть, эм хтгэсэн Ц .И ш дорж ). Ази, Африкийн хэл, соёлын судлалын хүрээлэн. Токио, 1974. Ш .Бира. «М онголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа» бүтээлийн эмхтгэл, эмхтгэн хянасан Ц .И ш дорж , Х.Пүрэвтоггох. УБ., 2001. Академич Ш .Бира. «Монголын тэнгэрийн үзэл ба эдүгээгийн дэлхийчлэлийн үзэл». М онгол, англи хэлээр. УБ., 2002.

X II-X IV

зуүны

М онголы н

түүхийн сурвал ж

ба

сулалгааны зо хиол

■зэхэн хөгжсөн онол, тэр ч бүү хэл бүхэл бүтэн улс төрийн үзэл суртал оайсан хэмээн үзэж түүнийгээ гүнзгийрүүлэн судлаж эдүгээгийн дэлхийч' -лийн үзэлтэй зарим талаар харьцуулсан үзсэн нь эрдэм шижилгэний хувьд _ лнэ соргог зүйл болжээ. Зохиогч “Түүхэнд Чингис хаан бурхан ч байгаагүй 5>г ч байгаагүй нь үнэн. Үлгэр домог болсон гавьяа, зөрчилтэй аугаа их түухт хүн байв” гэснийг эрдэмтэд зөвшөөрөн хүлээж авч байна1. Академич Ч.Далай Дундад эртний монголын түүхээр «Хамаг Монгол (1101-1206), «Их Монгол улс» (1206-1260), «Монголынтүүх» (1260-1388) гэсэн бие биенээ залгасан гурван боть ном бичиж олны хүртээл болгожээ2. ::хи олы н тэргүүн дэвтэрт 1101-1206 он хүртэлх М онголын түүхийн 100 -?уй жилийн хамгийн балар бүдэг үеийг судалжээ. Язгуур монголчуудын түүхийг судалсан эн э бүтээлд тухайн үеийн м онголы н угсаа гарвал, -:^йгмийн байдал, ажахуйн асуудлуудыг нэлээд тодруулжээ. 1206-1260 оны жилийн түүхийг судалсан дэд дэвтэрт Их Монгол улс байгуулагдсан, Чингис хааны гадагш хийсэн аян дайн, Өгэдэй хааны хийсэн шинэчлэл, Гүюг, М енх хааны үеийн монголын байдал, Их Монгол улсын нийгэм, эдийн засаг, соёл, шашин, зан заншлын асуудлуудыг судалж нэгэн урсгалд :руулжээ. 1260-1388 оны 130 шахам жилийн түүхийгхамарсан гутгаар ботьд Юан гүрнийг байгуулсан, түүний засагтөрийн байдал, нийгэм эдийн засаг, :оёл, ш аш ны асуудал болон Юан гүрэн мөхөж Монгол улс эх нутагтаа төвлөрөх болсон асуудлуудыг авч үзжээ. Ч.Далайн эрдэм ш инж илгээний 5үтээлийн эмхтгэл ба бусад ганц сэдэвт зохиолд нь ч дундад эртний ■:онголын түүхийн асуудлууд тусгалаа олсон байна3. Ч.Далайн 1983 онд орос хэлээр нийтлэгдсэн «XIII-XIV зууны Монгол» зохиолын талаар Австралийн нэрт монголч эрдэмтэн Игор де Рахевильц өгүүлэхдээ: “Зохиогч М онголын эрт үеийг түүхчлэн авч үзэхдээ хээр талын нийгм ийн хөгж лийн мандал буурлыг дахин сонирхох болсон байна. Ч.Далай Юан улсын үеийг Монголын түүхийн нэгэн хэсэг болгон авч үзсэн юм. Гэтэл миний мэдэж байгаагаар хятадын түүхчид энэ үеийг Хятадын түүхийн нэгэн хэсэг болгон үздэг. Түүхийн энэхүү ярвигтай үеийг урьд өмнө нь уламжлагдаж ирсэн хятад төвийн үзлээс хөндийрч, Монголын засаглал, нийгмийн тогтсон хэв ёсыг тал талаас нь нэлээд үнэмш илтэй тайлбарласанд энэхүү бүтээлийн ихээхэн үнэ цэнэ орш ино”4 гэсэн байна. X III-X IV зууны үеийн М онголын түүхийг тусгайлан судалж эрдэм ш инжилгээний нэгэн сэдэвт зохиол туурвиж, хамтын бүтээлд оролцож, 1 2 3

Игор де Рахевильц. «М онголчууд хуучин түүхээ эргэн харж байна». Bulletin, The IAMS news Information on M ongol studies, 1996. № 1. p. 56. Ч.Далай. «Хамаг Монгол улс» (1101-1206) тэргүүн дэвтэр, УБ., 1996; «Их М онгол улс» (1206 1260) д эд дэвтэр, УБ., 1994; «М онголын түүх» (1260-1368) гутгаар дэвтэр, УБ., 1992. Ч.Далай. «Эрдэм ш инж илгээний бүтээлийн эмхтгэл». УБ., 2001. «М онголын бөө мөргөлийн товч түүх». УБ., 1958. «Юан гүрний үеийн М онгол». УБ., 1973. Э н э зохиол нь 1983 онд Москва хотноо орос хэлээр хэвлэгдсэн байна. Игор де Рахевильц. «М онголчууд хуучин түүхээ эргэн харж байна» (Англи хэлнээс орчуулсан Илжигэн Цогт-Очирын Ишдорж) - Bulletin, The IAMS news Information on M ongol studies, 1996. №1 (17). № 2 (18). 45-p тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

олон өгүүлэл нийтлүүлсэн эрдэмтэн бол академич Н .И ш жамц1юм. Бидний өгүүлэн буй үеийн түүхээр бичсэн Н .И ш ж ам цы н зохиолууд дотроос хамгийн дорвитой нь «М онголд нэгдсэн төр байгуулагдаж феодализм бүрэлдэн тогтсон нь» гэдэг ганц сэдэвт зохиол юм. Энэ бүтээлд монгол нутагт байсан төрийн бүрдлүүд, тэдгээрийн аж ахуй, нийгмийн байгуулалд гарсан ахиц, монгол угсааны аймаг, аймгийн холбоо ба ханлигууд, Хамаг монгол ханлигийн нэгдэл сэргэсэн, Тэмүжин-Чингис хаан монгол угсааны аймаг, ханлигийг нэгтгэж Монголын Нэгдсэн төрийг байгуулсан, Монгол улсын төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт, Чингис хааны гадагшаа хийсэн аян дайн, М онголын их эзэнт гүрнийг байгуулсан ба түүний гадаад улс төрийн нөхцөл байдал, төрийн албан татвар, ард түмний аж байдал, амьдрал тэмцэл, зан заншил, шашин шүтлэг зэрэг олон асуудлыг судлан шинжилсэн байна. XI-XIV зууны үеийн Монголын түүхийн олон ээдрээтэй асуудлыг тодруулсан энэхүү зохиол судлаач эрдэмтдийн сонирхолыг улам их татаж байна. Н.Иш жамцын зарим өгүүллийн эмхтгэлд2 түүний сүүлийн үед Монголын гадаад харилцаа, нүүдлийн иргэнш ил болон Чингис хааны талаар бичсэн бүтээлүүдийг оруулжээ. Нэрт эрдэмтэн Х.Пэрлээгийн судалгааны ажил гол төлөв монголын эрт үеийн түүхийг судлахад чиглэгдсэн байдаг боловч дундад эртний үеийг судалсан нь цөөнгүй юм. Зохиогч «Онон, Хэрлэнгийн монголчууд» (1959), «Монголын феодалын нэгдсэн улс байгуулагдахын өмнөх улс, ханлигууд» (1966), «Гурван мөрний монголчуудын аман түүхийн мөрийг мөшгөсөн нь» (1969) зэрэг зохиолдоо3 язгуурын монгол аймгуудын холбоо нь «Монгол улс» гэж нэрлэгдэж байсан хэдий боловч хөгж лийн дараагийн ш атыг амжилттай туулж ирээдүйн Хамаг Монгол ханлигийн нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг болсон гэж үзэж Хамаг М онголын ханлигийг тусгайлан судалсан байна. Х .П эрлээ «М онгол Ард Улсын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон»4 (1966) зохиол бичсэн нь м онголы н хот суурины асуудлаар туурвисан анхны ганц сэдэвт зохиол юм. Тэрээр Аваргын голын Рашаан дэрсний туурийг нээн олж тэр нь Чингис хааны анхны нийслэл «Аураг орд» мөн болохыг тогтоосон нь түүний хот судлалын салбарт хийсэн чухал нээлтүүдийн нэг юм. Х .П эр л ээ. «Хятан нар, тэд н и й м онголчуудтай холбогдох нь»5 (1959) зохиолдоо Хятан нар монгол хэлтэй, монгол аймаг байсан гэдгийг тодруулан гаргасан юм. Х.Пэрлээгийн эрдэм шинжилгээний өгүүллийн эмхтгэлийг гурван дэвтэр болгон нийтэлж байгаагийн эхний Н .И ш ж ам ц. «М онголд нэгдсэн төр байгуулагдаж ф еодализм бүрэлдэн тогтсон нь». У Б., 1974. Т эрээр «БНМ АУ-ын түүх» нэг болон гурван боть зохиолд үндсэн зохиогчоор оролцсон юм. Н .И ш жамц «М онголд байсан эртний аймгуудын хамаадлын асуудалд», «Монгол угсаатан үүсэн бүрэлдсэн тухай» гэх зэрэг олон арван судалгааны огүүлэл бичиж нийтлүүлсэн юм. Н .И ш ж амц «М онголын түүхийн зарим өгүүллийн эмхтгэл». УБ., 1998. Х .П эрлээ. «Гурван мөрний монголчуудын аман түүхийн мөрийг мөш гөсөн нь». «Түүхийн судлал». T.VIII. f.6. УБ„ 1969. Х .П эрлээ «М онгол Ард Улсын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон». УБ., 1961. Х .П эр л ээ. «Хятан нар, тэдн ий монголчуудтай холбогдох нь». «Түүхийн судлал». T.I. f. 1в УБ., 1959.

X II-X IV

j |

| ;

зууны

М о н го л ы н

түүхийн

сурвал ж

ба

сулалгааны зо хиол

:ёр дэвтэр нь нийтлэгдэж гарсан нь бидний сонирхож буй үед хамрагдах тухал бүтээлүүд орсон байна1. Д.Гонгор «Халх товчоон» гэдэг зохиолдоо Монгол улсын нийгмийн оайдал, аж ахуй, анги хоорондын харилцааг гарган тавьж монголчуудын удам угсааны холбоог тодорхойлсон байна. Ялангуяа, тэр үеийн байлдааны -рга ажиллагаа болон олон ухагдахууныг тодруулж өгсөн ю м 2. Ч.Ж үгдэр «М онголд феодализм тогтох үеийн нийгэм-улс төр, гүн -лааны сэтгэлгээ»3 зохиолын дэд ангид бидний өгүүлэн буй үеийн нийгэмулс төр, гүн ухааны сэтгэлгээний хөгжлийг улируулан судалсан байна. Тухайлбал, Чингис хааны төрийг үзэх үзэл, түүний хөгжил, тухайн үеийн /ламжлалт сэтгэлгээ түүний хөгжил, цэргийн урлаг, дайтах арга ухаан, ланжны ур чадвар, зан суртахууны хэм хэмжээ, янз бүрийн шашныг дээдтэхүй, эзэнт гүрний үе дэх шашин зэрэг асуудлуудыг задлан шинжилжээ. Зохиогч Монголын Эзэнт улсын үед нэгдэл нягтралын үзэл санаа, монгол элон аймгуудыг нэгггэн тулгар тер байгуулсныг онолын талаар үндэслэх чвдал тэргүүн зэрэгт тавигдаж байсан гэж ээ. М өн ф еодалы н төрийн ноёрхлыг зөвтгөн, ангит байгууллын үзэл санааны хувьд өмгөөлж номлох нь сэтгэлгээний чухал чиглэл болж байсан гэж үзжээ. Д.Майдар «Чингис хаан ба Монголын эзэнт гүрэн»4 зохиолын тэргүүн хэсэгт Чингис хааны амьдрал, түүний Монголын нэгдсэн төрийг байгуулсан тухай, мөн Хятад, Дундад Ази болон бусад оронд хийсэн аян дайн болон түүнийг бусад хүмүүс хэрхэн үнэлж байгаа талаар егүүлжээ. Дэд хэсгийг Хятад дахь М онголын хаант улс, Дундад Ази дахь М онголын хаант улс, Иран дахь Монголын хаант улс, Орос дахь Монголын хаант улс гэсэн дөрвөн бүлэгт хуваан бичжээ. М .Санждорж «Монголын төрийн түүхээс»5 бэсрэгхэн зохиолдоо XIIIXIV зууны үеийн Монголын төрийн талаар өөрөөр хэлбэл, Их Монгол улсын болон М онголын Ю ан улсын төр, засаг захиргааны байгууламж, цэргийн зохион байгуулалтын талаар санал бодлоо илэрхийлжээ. Ардчилал ш инэчлэл эхэлсэн сүүлийн арав гаруй жилд монголын эрдэмтдийн туурвисан эрдэм ш инж илгээний бүтээлүүд Чингис судлалд онцгой чухал байр суурь эзэлж байна. Ж .Б олдбаатар «Чингис хаан» зохиолыг «Монголын зуун хаан, найман Богд» цувралаар нийтлүүлэхдээ: “Чингис монголоор овоглосон Их гүрнийг үүсгэн байгуулсан их хаан, цэргийн суу алдарт жанжин, монгол үндэсний гарамгай баатар, үлэмжийн их хүмүн байсан бөлгөө” гэж үнэлжээ6. Б .Я .В ладим ирц овы н «Чингис хаан», В л.Ч еревански йн «Догш ин 1 2 3 4 5 6

Х .П эр лээ. «Эрдэм ш инж илгээний өгүүллүүд». I, II боть. УБ., 2001. Д.Гонгор. «Халхтовчоон». УБ., 1 9 7 0 ,1978гэдэгхоёр ботьзохиол болонЧ и нги си йн байдлааны арга барилын талаар сонирхолтой бүтээлүүд туурвисан байна. Ч.Ж үгдэр «М онголд феодализм тогтох үеийн нийгэм-улс төр, гүн ухааны сэтгэлгээ» (Э ртнээс XIV зуун хүртэл). УБ., 2002; «Чингисийн төрийн үзэл, цэргийн урлаг». УБ., 1990. Д.М айдар «Чингис хаан ба М онголын эзэн т гүрэн». УБ., 1990. М .Санж дорж «М онголын төрийн түүхээс» (XIII-X IV зуун). УБ., 1998. Боржигин Ж игжидийн Болдбаатар. “Чингис хаан” (1162-1227) гурван боть зохиол. III боть. «Хаадын сан». УБ., 1999. Тэргүүн нүүрт.

МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. II воть

давалгаат далай их Чингис хаан», Эрэнжин Хара-Даваагийн «Сод жанжин Чингис хаан, түүний үлдээсэн өв», С.С.Уолкерийн «Чингис хаан», Рене Груссийн «Орчлонг эзэгнэгч Чингис хаан» гэх мэт Чингис хааны намтрыг хялбарчлан бичсэн зохиолыг орос хэлнээс орчуулж монгол уншигчдын хүртээл болгожээ1. «Монголын Эзэнт гүрний гадаад харилцаа»2 гэдэг хамтын бүтээлд Их Монгол улсын эхэн үеийн, Өгэдэй, Гүюг, Мөнх нарын үеийн, Хубилай хааны үеийн, мөн Цагаадай, Алтан Ордны, Ил хаант улсын гадаад харилцааг тус тусад нь задлан ш инж илж ээ. Э нэ бол X III-X IV зууны үеийн Монгол улсын гадаад харилцааг бүхэлд нь улируулан судалсан анхны бүтээл юм. Сурах бичгий н чанартай бүтээлүүдээс гадна Ж .Б азар сү р эн ги й н «Чингис хааны цэргийн зэр зэвсэг», Х.Ш агдарын «Чингисийн байлдааны цадиг», И.Пүрэвсүрэнгийн «Чингисийн цэргийн уран мэх», Н.Ш аралдайн «М өнх тэн гэр и й н хүчин», Д .Ө лзийдолгоры н «М онгол улсын төрийн тамга»3 зэрэг бидний өгүүлэн буй үеийн судалгаанд ямар нэгэн хэмжээгээр холбогдох бүтээл олон гарч байна. Чингис хааны мэндэлсний 840 жилийн ойд зориулсан бүтээлүүд нэлээд нийтлэгдэн гарлаа. Энэ ойд зориулсан бүтээлүүд дотроос С.Цэрэнбалтав, Ц.М инжин нарын «Тэмүжин-Чингис хааны намтар»4 хоёр дэвтэр зохиол хамгийн өргөн цар хүрээтэй нь юм. Энэ зохиолын тэргүүн дэвтэрт Чингис хааны бага, идэр нас түүний монгол аймгуудыг нэгтгэсэн, Их Монгол улсыг байгуулсан тухай, дэд дэвтэрт гадагш хийсэн аян дайн тухайлбал, Өмнө, Өрнө зүг дайлсан ба сүүлчийн аян дайных нь тухай өгүүлсэн байна. Чингис хааны мэндэлсний 840 жилийн ойд зориулсан «Манай Монгол» сэтгүүл5 болон эрдэм ш инж илгээний хурлын эмхтгэл6 нийтлэгдсэний дотор Чингис судлалын холбогдолтой олон сонин өгүүлэл нийтлэгджээ. Гэвч энэ хоёр бүтээлд хэд хэдэн өгүүллийг давхар нийтэлсэн байна. С үүлийн х эдэн арван жилд м анай нэрт эрдэм тэн Н .С эр-О дж ав, Д.Наваан, Ц.Доржсүрэн, Д Д орж , С.Бадамхатан, Д.Цэвээндорж, А.Очир, Д.Баяр нарын зэрэг эрдэмтэд X III-XIV зууны үеийн монголын түүхэнд 1

2 3

4 5 6

Б.Я.Владимирцов «Чингис хаан». Орчуулсан Б.Даш цэрэн. Олон улсын М онгол Судлалын Х о л боо, «Д элхийн М онгол судлалын д ээж и с» цуврал № 1. УБ., 2001. Вл.Ч ереванский. «Догш ин давалгаат далай их Чингис хаан». Орчуулсан Ч.Баатар, “М он судар” хэвлэлийн газар, УБ., 2000; С .С .У олкер. «Чингис хаан». Орчуулсан Б .Д аш -Ё ндон, У Б., 2001; Рене Грусс. «Орчлонг эзэгнэгч Чингис хаан». Орчуулсан Ч.Баатар, УБ., 2001. «М онголын Э зэнт гүрний гадаад харилцаа» (Хянан найруулсан Н .И ш ж амц, С .Даш цэвэл, М.Хурметхан). УБ., 1995. Ж .Б азар сүр эн «Ч ингис хааны ц эр ги й н зэ р зэвсэг». У Б ., 2002; Х .Ш агдар «Ч и нгисий н байлдааны цадиг». У Б., 1993; И .П үрэвсүрэн «Чингисийн цэргийн уран мэх». УБ., 1996; Н .Ш аралдай «М өнх тэнгэрийн хүчин». УБ., 2001; Д.Ө лзийдолгор «М онгол улсын төрийн тамга». УБ., 1999. Хар үхэр овогт Сүхбаатарын Цэрэнбалтав, Цэрэнбалтавын М инжин. «Тэмүжин-Чингис хааны намтар». Тэргүүн, д эд дэвтэр. УБ., 2002. «Манай М онгол» сэтгүүл. УБ., 2002, № 1-2 (13-14). Чингис хааны мэндэлсний 840 жилийн ойн эрдэм ш инжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. УБ., 2002.

X II-X IV з ү у н ы

М о нго л ы н

түүхийн сурвал ж

ба

сулалгааны зо хиол

~5огдолтой хот суурин, булш бунхан, хөшөө дурсгал, бичээсүүдийг олж ■лрүүлэх, м алтан ш инж лэх аж лы г хийж тусгай ном зохиол, тайлан ■лтгэлүүдийг бичсэн байна. Тухайлбал, «Монгол нутаг дахь түүх соёлын Хурсгал»1 зохиолд эрдэмтдийн нээж илрүүлсэн дундад эртний үеийн олон - **- i дурсгалуудыг оруулсан байна. Д.Цэвээндорж, Д.Баяр, Я.Цэрэндагва, _ Эчирхуяг нарын бичсэн «Монголын археологи»2 зохиолд Монгол гүрний үеиин археол оги й н дурсгалууды г хот суурин, м онголчууды н булш , :с _;уулга, хүн чулуу, бичгийн дурсгал, хадны зураг гэж ангилан үзсэн байна. I Баяр бидний сонирхож буй үед холбогдох зарим дурсгалуудыг тусгайлан судлан ш инж илж ш инэ соргог сан аа дүгнэлт д эвш ү ү л ж ээ3. Ийнхүү М онголын дундад эртний үеийн археологийн судлагаа хөгжиж байгаа боловч монголын том язгууртны оршуулга одоо хүртэл нэгийг ч олоогүй вайна. Хэрэв том язгууртны оршуулга олдвол монголын түүх судлалын сурвалж хэрэглэгдэхүүнийг өргөтгөхөд чухал хандив болно. БНХАУ-д дундад эртний үеийн монголын түүхийг судалсан талаар £ Н МАУ-ын түүхийн н эгба гурван ботьхамтын бүтээл, академич Ш .Нацаг_:рж, Н.Иш жамц, Ч.Далай нарын ганц сэдэвт зохиолын удиртгал болон судалгааны зохиолын тоймуудад тодорхой тусгасан байна4. Н.Ариунгуа асуудлаар тусгай өгүүлэл бичиж нийтлүүлжээ5. БНХАУ-д ялангуяа, Өвөр Монголд Их Монгол улс ба М онголын Их г :энт гүрний үеийн түүхийг судалсан бүтээл нэлээд гарчээ. Эдгээр бүтээнш н дийлэнх нь Монголын Юан гүрний үеийн түүхэнд зориулагдсан гэж злж болно. Тухайлбал, 1949-1980 оны хооронд хятадад Юан гүрний түүхээр -) гаруй эрдэм ш инжилгээний бүтээл гарсан мэдээ байна6. Ш инжээчдийн • ~-зж байгаагаар хятадын түүхчид Ю ан гүрний эдийн засаг, улс төрийн ::л л о го , засаг захиргаа, цэргийн зохион байгуулалт түүний өөрчлөлт - и н э ч л э л т , худалдаа, т э э в э р , гадаад хари лц аа, ш аш ин ш үтлэгийн -:>удлуудад их анхаарал тавьжээ. Сүүлийн үед хятадын түүх бичлэгт Юан гүрний үед хятадын эдийн засаг, соёлын хөгжилд шинэ түлхэц гарч, газар нутгаа урьд үзэгдээгүй гээр тэлж , хятадын олон үндэстний нэгдлийг ^нгасан гэдэг баримтлал хүчтэй болж байна. Хятадад 1977 онд «Монгол үндэстний товч түүх»7, 1985 онд Шанхайд

■

«Монгол нутаг дахь түүх соёлын дурсгал» (сэдэвчилсэн лавлах). УБ., 1999. Д .Ц эвээндор ж , Д.Баяр, Я.Ц эрэндагва, Ц.Очирхуяг «Монголын археологи». УБ., 2002. Д.Баяр. «Монголчуудын чулуун хөрөг» (XIII-X IV зуун). Н эмж засварласан гурав дахь хэвлэл. УБ., 2002; «Э зэн Богдын эх хөрөг». УБ., 1997; «Алтан ургийн язгууртны н эгэн булш ийг судалсан нь». УБ., 2000. «БНМ АУ-ын түүх». тэргүүн боть, УБ., 1966. 44-р тал; Ш .Нацагдорж «Чингис хааны цадиг». УБ., 1991. 4 -7 -р тал; Ш .Н ацагдорж «Хубилай С эц эн ». УБ., 1998. 3 -6 -р тал; Н .И ш ж ам ц «М онголын нэгдсэн төр байгуулагдаж ф еодализм бүрэлдэн тогтсон нь». УБ., 1974. 3-21-р тал; Ч.Далай «Их М онгол улс» (1206-1260). Д эд дэвтэр. УБ., 1994. 17-18-р тал. Н.Ариунгуа. «Чингис болон Монголын эзэнт гүрний судалгаа хятадын түүх бичлэгт». Чингис хааны м эн дэлсн и й 840 ж илийн ойд зориулсан эрдэм ш инж илгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. УБ., 2002. 126-132-р тал. «Юань ши луньцзи» - (Ю ан гүрний түүхийн эрдэм ш инж и лгээний өгүүллийн эмхтгэл). Бээж ин. 1984. 1-ртал. «М эн-гу цзу цзянь ши» - (М онгол угсаатны товч түүх). Хех хот, 1977.

М О НГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

олон эрдэмтэн хамтран бичсэн «Юаны түүх»1, 1986 онд Бээжинд «Юан төрийн түүх»2 хоёр боть зохиол, 1986 онд Хөх хотод мөн «Монгол үндэстний товч түүх»3 зохиол нэг ботиор хэвлэснийг 1991 онд гурван боть болгон дэлгэрүүлэн нийтэлсэн4 ажээ. Хятадад М онголын түүхийг судлахын зэрэгцээ М онголын их хаадын намтрыг судлах ажил эрчимтэй хийгдсэн байна. Юй Ю ань-ань (Юй Баян) 1955 онд «Чингис хааны намтар», 1958 онд «Өвөр Монголын түүхийн найруулал» зэрэг зохиол нийтлүүлжээ. Эдгээр бүтээлдээ Ч ингисийн үйл ажиллагааны эхэн үе нь дэвш илттэй байсан гэжээ. Тэрээр Монголын Нэгдсэн төр байгуулагдсан явдлыгтус орны түүхэн хөгжлийн үр дүн мөн гэж үзжээ. 1991 онд «Чингис хааны судалгааны эмхтгэл»5 гэдэгбүтээл нийтлэгдэн гарчээ. Энэхүү эмхтгэлд хятадын эрдэм тдийн 1949-1990 оны хооронд Чингис хааны талаар бичсэн 100 гаруй өгүүллийг оруулсан ажээ. Мөн онд Чжү Яотины «Чингис хаан намтар»6 зохиол нийтлэгдэн гарчээ. Хятадын түүхчид Ч и н ги с б о л о н тухай н ү еи й н түүхийг судлахдаа гол тө л ө в Ч и н ги си й н дотоод бодлого, гадагш хий сэн аян дайны асуудалд дүн шинжилгээ хийж, түүний түүхэнд эзлэх эзлэх байр суурийг тодорхойлсноос гадна тухайн үеийн монголын нийгмийн байгууллын шинж чанар, цэргийн зохион байгуулалт, Өгэдэй, Гүюг, Мөнх нарын талаархи судалгаанд гол анхаарлаа хандуулсан аж ээ7. Бидний өгүүлэн буй үеийн түүхээр Хятадын ялангуяа, Өвөр Монголын эрдэм тэд олон сайхан зохиол бичиж нийтлүүлснийг тоочин өгүүлэх боломжгүй тул жиш ээ болгон эрдэмтэн Сайшаалын бичсэн «Чингис хааны товчоон»8 хэмээх хоёр боть зохиолын талаар товч өгүүлье. Сайш аал Ч ингис хааны намтар түүхэнд холбогдолтой урьд хожид гарсан бүх сурвалж бичиг, судалгааны зохиолыг бараг үлдээлгүй шавхан үзэж, далайц хэмжээгээрээ хамгийн том зохиол бичсэн юм. Тэрээр Чингис хааны монгол ба хүн төрөлхтөний түүхэнд эзлэх байр суурийг үнэн зөвөөр тайлбарлахыг хичээсэн байна. Аман домог, түүхийн асар арвин материал хэрэглэгдэхүүнийг цуглуулан ашиглаж бичсэн Сайшаалын энэхүү зохиол нь Чингис хааны намтраар хязгаарлагдахгүй тухайн үеийн түүхийн олон асуудлыг шийдвэрлэхэд ч багагүй ач холбогдолтой юм. Ч ингис Богдын намтраас гадна түүний ач Хубилай С эц эн хааны намтрыг судалсан хоёр сайн зохиол хятадад гарчээ. Үүний нэг нь Жоу лян Шоугийн «Хубилай хааны намтар»9, нөгөө нь Хун Ю нбинь, Ж ан Зэфань 1 2 3 4 5 6 7 8 9

«Юань ши» - (Юаны түүх). Ш анхай, 1985. «Юаньчао ши» - (Ю ан төрийн түүх). хоёр дэвтэр. Бээж ин, 1986. «М эн-гу цзу цзянь ши» - (М онголын товч түүх). 1986. «М эн-гу цзу тун ши» - (М онгол үндэстний нэвтэрхий түүх). Гурван боть. Хөх хот, 1991. «Ч эн-ж и-сы хан янь-ж у вэнь-цзи» - (Чингис хааны судалгааны эмхтгэл). Хятад хэлээр. Хөх хот, 1991. Чжү Яотин «Чингис хааны намтар». Бээж ин, 1991. Н.Ариунгуа. Ө мно дурдсан өгүүлэл. 126-р тал. Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». Д ээд , д оод дэвтэр. Хөх хот, 1987. Chou Liang-hsiao. “ H u-pi-L ieh, ch i-lin ”. 1986.

X II-X IV з ү ү н ы

М о нго л ы н

түүхийн сур в а л ж

6а сулалгааны зо хиол

■

бичсэн «Хубилай хийгээд Юан улс»1 зохиол болно. 14 бүлэг бүхий зохиолд М онголын Юан улс Хятадын нэгдлийг буй болгосон ба г.үний ач холбогдлыг цохон тэмдэглэсэн ажээ. 15 бүлэг бүхий хоёр дахь юхиолд Хубилай Хятадыг ноёрхсон хэдий боловч Монголын аливаа зан залшлыг хатуу баримтлаж байсныг онцлон тэмдэглэсэн гэжээ. Чингисхааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тохиолдуулан 1962 онд нэрт - үхч Хан Жоулин мэтийн түүхчид «Чингис хааны тухай» гэх зэрэг өгүүлэл : :-;{ж Чингис хаан хятадын нутаг руу байлдан дагуулалтаа тэлэн өргөя ; .лсэн үйл явцын дэвшилтэт шинж чанарыг онцлон тэмдэглэсэн байна. _ -гээр таран бутарсан олон жилийн түүхийн дараа Н эгдсэн Хятад улс зшгуулахад энэхүү байлдан дагуулалт түлхэц өгсөн ба дэлхийн бусад улс :гнууд ч соёлын талаар харилцахад тохиромжтой үндэс суурь болсныг :-:илон тэмдэглэжээ2'. Ерөөс Монгол, Хятад хоёр орны түүхчдийн үзэл баримтлал хоорондоо - он зүйл дээр эрс зөрөөтэй байдаг. Тухайлбал, Монголын түүхчид Их W : нгол улсыг феодалын түрүү үеийн шатанд байсан гэж үздэг бол Хятадын түүхчид боолын нийгмийн байгуулаттай байсан гэж үздэг байна3. Хятадын ТҮҮХЧИД ихэнхдээ М онголын түүхийг Хятадын түүхийн нэг хэсэг болгон -лэгийг Монголын түүхчид огтхон ч хүлээн зөвшөөрдөггүй юм. Японд М онголы н түүхийг судалсан талаар академ ич Н .И ш ж ам ц, Ч Далай4 нар тус тусын ганц сэдэвт зохиолуудад дурдсанаас гадна Т.М өнх_;цэг тусгай ном 5 нийтлүүлжээ. Японы түүх бичлэгт X III-XIV зууны Монголын түүх чухал байр суурь заэядэг байна. Энэ үеийн монголын түүх судлалын эхлэлийг Янай Ватару ~_зьсан гэж эрдэмтэд үзэж байна. Тэрээр «Монголын түүхийн судалгаа» Токио, 1930), «Монголын Хуралдайн тухай» I-III (Ш игакү сэтгүүл, 1917), «Юан улсын угсаатны төрийн байгууламжийг судлах нь» өгүүлэл, «Юан улсын хиш игтэн ба ордны судалгаа», «Юан улсын төр М онгол, Хятад, Өнгөт нүдтэн (түрэг, уйгур, араб, перс, европ) нартай хэрхэн харьцаж оайсан» зэрэг судалгааны бүтээлүүд туурвижээ. Ш .И вамура, Т.Кафудж и «М онголын их эзэнт улс» (Токио, 1965), Ш .Ивамура «М онголчуудын нийгэм эдийн засгийн түүхийн судлагаа» Киото, 1966) зохиол нь XIII-XIV зууны үеийн М онголын эдийн засаг, аж -хуй, н и й гм и й н байгуулал, ан ги д авх р аан ы тал аар б аялаг б ар и м т хэрэглэгдэхүүн агуулжээ. Зохиогч тухайн үеийн Монголд газрын өмч буй оолж, феодалын ёс бүрэлдэн тогтож зөрчил тэмцэл явагдаж байсан талаар өгүүлжээ. Дундад эртний үеийн М онголын түүхийг судалсан бүтээлээс: Мураками Масацүгү «М онголын эзэнт улсын үүсэл, бутрал», (Дэлхийн түүх 9, зршнй

: ' 4 5

Хун Ю нбинь, Жан Зэфань. «Хубилай хий гээд Юан улс». ӨМАХХ. 1987. H an-Ju-Lin. «L unch'en-chi-ssu han». Li-shin yen-chiu. 1962.3. l-1 0 -ртал. «М онгол үндэстний нэвтэрхий толь». Б ээж ин, 1995. Д эд дэвтэр. 79-р тал. Н .И ш ж ам ц. «М онголд н эгдсэн төр байгуулагдаж ф еодализм бүрэлдэн тогтсон нь». УБ., 1974. 15-р тал; Ч.Далай. «Их М онгол улс» (1206-1260). УБ., 1994. 15-16-р тал. Т .М өнхцэцэг. «Япон дахь М онголын түүхийн судалгаа» (1900-1995). УБ., 2000.

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ .

II воть

Иванами Ш ётэн , 1970), Мөн зохиогчийн «Хөх чонын орон» (Дэлхийн түүх 8, Токио, 1968); Сүгияма Масоаки «Монголын эзэнт улсын мандал буурал» (тэргүүн дэвтэр, Кооданшя, 1996), мөн зохиогчийн «Их Монголын ертөнц» (Кадока Ш етэн, 1992); Окода Хидэхиро «Монголчууд нэгдсэн нь» (Дэлхийн түүх 12, Ямакава шюппаншя, 1987); Сагүчи Тоорү «Монголын их эзэнт улс ба Төмөрийн улс» (Төв Азийн түүх - Дэлхийн түүх 16, Ямакава шюппания, 1987); Вакамацү Х ирош и «М онгол Их засаг» (С экай бүнкаш я, 1973); ХагивараЖ юнней «Монголын эзэнтулс» (Дэлхийнтүүх 12, Сэкай бүнкашя, 1973); Койбүчи Ш иничи «Монголын нийгэм, соёл» (Токио, 1983); Танака Такэо «Дундад зууны үеийн гадаад харилцааны түүх» (Дангакү шюппаншя, 1975); Хонда Минобу «Монгол гүрний үеийн түүхийн судлагаа» (Токио, 1991) гэх мэт олныг нэрлэж болох байна. Дээр өгүүлсэн бүтээлүүдээс гадна олон тооны хамтын бүтээл, ганц сэдэвт зохиол, эрдэм ш инж илгээний өгүүлэл гарсныг судлаачид онцлон тэмдэглэсэн байна. Японы эрдэмтдийн бүтээлд Монголын нийгэм эдийн засгийн асуудал, гадаад харилцаа, хишигтэн, мянганы зохион байгуулалт, их засаг хууль, гадагш аян дайн хийх болсон учир ш алтгаан, Ази, Европыг холбосон М онголын Их Эзэнт гүрний дэлхийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг мэтийн олон асуудлыг авч үзсэн ажээ. Солонгост Монгол судлал хөгжиж Их Монгол улс болон Монголын эзэнт гүрэн, нүүдлийн иргэншлийн талаар ном бүтээл нийтлэгдэн гарсаар байна. Солонгосын эрдэмтэн Пак Ван Гил, оросын эрдэмтэн Б.Я.Владимирцовын «М онголын нийгмийн байгуулал» зохиолыг солонгос хэлээр орчуулан нийтэлсэн нь Монголын түүх судлалын хөгжилд түлхэц болсон гэж хэлж болно. Э нэ эрдэмтэн мөн X III-X1V зууны М онголын түүхээр ш инжилгээний ажил хийсэн ажээ. Солонгосын залуу эрдэмтэн Пак Ван Гил «Их Монгол улс байгуулагдсан судалгаа» гэдэг зохиол бичиж 1993 онд Сөүл хотноо нийтлүүлжээ. Солонгост Чингис судлалын бүтээл нэлээд гарсан гэдэг. 1999 онд Сөүл хотноо н и й тл эгд сэн Ө м нөд С олонгосы н сэтгүүлч К им Ж он Регийн «М янган ж илийн түүхэн хүн» гэдэг нийтлэл зохиолыг монгол хэлнээ орчуулан гаргасан нь уншигчдын сонирхлыг ихэд татаж байна1. Мөн Ким Жон Регийн «Их шуурганаар сийлэгдсэн түүх, нүүдэлчдийн тухай өгүүлэх н ь» 2 зо х и о л д н ү ү дэлчдийн түүхийн зар и м асуудлы г хөндсөнөөс гадна тэдний иргэншлийн мөн чанарыг илрүүлэхэд тодорхой анхаарал тавьжээ. Сэтгүүлчийн тэмдэглэл маягаар бичсэн энэ хоёр зохиол нь Ази, Европын өргөн уудам газрыг холбосон тал хээрийн нүүдэлчдийн олон зуун жилийн амьдрал тэмцлийг солонгос болон монголын ард түмэнд төдийгүй дэлхийн олон нийтэд ойлгуулахад тус дөхөм болох юм. К им Ж он Ре. «М янган ж илийн түүхэн хүн, хойч үеийн Чингис хаануудад зориулав». УБС өүл, 1996. Ким Жон Ре. «Их шуурганаар сийлэгдсэн түүх, нүүдэлчдийн тухай өгүүлэх нь». Орчуулгыг хянан толилуулсан Б.Лхагва. Э н э зохиолы н монгол хэлни й эх эд х э з э э , хаана х эв л эсэн тухай хэвлэлийн м эдээ байхгүй байна. Орчуулагчийн үгнээс үзвэл 2002 онд Сөүлд хэвлэсэн бололтой.

X II-X IV

зүуны

М о н го л ы н

түүхийн сур в а л ж

ба

сулалгааны зо хиол

Орост судалсан нь: Оросын эрдэмтэн В.В.Бартольдын «М онголын : : ;толгооны үеийн Туркестан»1хэмээх зохиол нь XIX зууны үеийн Оросын Монгол судлалын гайхамшигт ололт болсон юм. Энэ зохиолд олон тооны г» рвалж бичгийг эш үндэс болгож Монголын нийгмийн байгуулал, Чингис ^аны эзэн т гүрний төрий н ба ц эргийн зохион байгуулалтыг задлан _ лнж илж ээ. Т эр ээр «Чингис хааны эзэн т гүрэн байгуулагдсан нь», «Ч ингис хаан» зэр эг хэд хэдэн зо х и о л д о о 2 Ч и нги с хааны ү нд эслэн эайгуулсан Их эзэнт гүрнийгтусгайлан судалжталын язгууртны эрх ашгийг ^ !гаалан М онголын төр улсын ангийн шинж чанарыг товойлгон гаргаж И о н го л ы н төр улсы г байгуулахад Ч и н ги с хаан гар ам гай үүрэг лцэтгэснийг батлан харуулжээ. В.В.Бартольд М онголын дундад үеийн " үхийн асуудлаар эрдэм ш инж илгээний дорвитой өгүүллүүд бичсэн нь >?дэмтдийн сонирхлыг татсан хэвээр байна3. X I1I-X IV зууны үеийн М онголы н түүхийг судалсан эр д эм тд ээс i I Н.Березин монголын түүх бичгүүдийн араб, перс, түрэг хэлнээс орчуулах к ажлыг гүйцэтгэжээ. И .Н .Березиний «Зүчийн улс» буюу Алтан ордны „>лсын засаг засаглалы н тухай өгүүлэл нь манай түүх судлалын чухал : :хиолуудын нэг нь ю м 4. Березин уг зохиолдоо Ч ингис хааны үеийн чонголчуудын ба түүний хойчийг залгамжлагчдын тухай үзэл бодлоо -’.тгэн гаргажээ5. Б.Я.Владимирцов, И.Н .Березиний энэ зохиолыг “хянан эолгоомжилж үзэлтэй” гэж сануулсан байдаг6. Гэвч Березиний зохиолыг Монголын нийгмийн байгууллыг судлахдаа туслах сурвалж бичиг болгосон :ай н а7. Е .Г .Г р у м м -Г р ж и м ай л о х эд и й гээр түүхч эр д э м т э н биш боловч юнголын газар зүй, хүн судлал, угсаатны зүй, түүхийн олон чухал асуудлыг лөндөн хамарсан том зохиол бичсэн ю м 8. Түүний зохиолын II боть нь чонголын түүхэнд зориулагдсан байх бөгөөд сонирхолтой тал нь: тэр _агийн м эдлэги й н хэр ээр м онголчууды н гарлы г тайлбарлахы н тулд -рхеологи, хүн судлал, эртн и й түүх судлалы н м эдээ зүйлийг тулгаж харшуулан ш инж илсэн ба малчин, анчин монгол аймгуудын аж ахуй, ийгмийн судлалд нэлээд их анхаарсан байна. -

' 6

Бартольд В.В. «Туркестан в эпоху монгольского нашествия». ч. 1-2. т. X, С П б., 1896. Бартольд В.В. «О бразовние им перии Ч ингис хана». 3 -B o . X. С П б ., 1897. Ч и нгис ханЭнциклоп. Слов (Брокгауз-Эф рон) т. XXXVIII, С П б., 1903. Бартольд В.В. «К вопросу о погребальных обрядах турок и монголов». (ЗВО РА О , 1921. т. XXV). «Образовние империи Чингис хана». Погребная лекция, читанния в С П б., Унив. 8 апреля 1896 г. (ЗВОРАО, 1896. т. X). «Связь общ ественного быта с хозяйственным укладом у турок и монголов» (Изв. общ . антроп. ист. и этнографии при Казанск. Унив. Казань, 1929. т. 34. вып. 3-4). Березин И .Н . «Очерк внутреннего устройства улуса Джучиева». С П б., 1863. Якубовский А.Ю . «Из истории изучения монголов периода XI-XII вв». Очерки по истории русского востоковедения. М ., 1953. В ладимирцов Б.Я. «М онголы н нийгм ийн байгуулал хэм ээх бичиг». Удиртгалын бүлэг. Б.Ринчений орчуулга. УБ., 27-р (1937) он. 16-р тал. Владимирцов Б.Я. «М онголы н нийгм ийн байгуулал хэм ээх бичиг». Удиртгалын бүлэг. Б.Ринчений орчуулга. УБ., 27-р (1937) он. 15-16-р тал. Грумм-Гржимайло. «Западная М онголия и Урянхайский край». II боть. М ., 1926.

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ .

БОТЬ

Б.Я.Владимирцовын «Монголчуудын нийгмийн байгуулал»1 зохиол нь монгол судлалын хөгжилд чухал үзэгдэл болсон юм. Тэрээр монголын н и й гм и й н хөгж лийн үе шатууд, тэд гээр и й н онцлог ш инж , өвөрм өц байдлыг нээн илрүүлж феодалын нийгэмд нүүдлийн болон суурьшмал ард түмний түүхэн хөгжлийн шинж чанар ерөнхийдөө адил төстэй байдгийг батлан харуулсан билээ. Т эрээр тулгар бичгүүдийг гайхамшигтай сайн аш иглаж өвөрмөц сонин баримтлалууд дэвш үүлсэн байна. Б.Я.Владимирцовын «Чингис хаан»2 зохиол нь эрдэмтдийн дунд маш их нэр хүндтэй юм. Дорно дахиныг судлагч их эрдэмтэн В.В.Бартольд энэ номын талаар 1921 ондбичсэн шүүмжлэлдээ: “ Мөнхүүзохиол бол миний мэдэж байгаагаар зөвхөн Оросын утга зохиолд төдийгүй уг асуудлаар эдүгээ хүртэл бичигдсэн шилдэг бүтээл м өн” хэмээн өндөр үнэлжээ. В.В.Бартольд, Б.Я.Владимирцов нарын зэрэг эрдэмтдийн гол гавъяа бол Чингисийн байлдан дагууллыг далдын хүчин, ер бусын зүйл мэтээр үздэг байсан хуучин уламжлалт үзлийн няцааж Чингис ба түүний үе нь учир утга бүрэн төгөлдөр түүхэн үйл явдал гэдгийг тайлбарласанд оршино. Н .П .К озьм и н «Түрэг-М онголы н ф еодализм ы н асуудалд» зохиол3 бичиж монгол, түрэгийн төдийгүй нийт дорно дахинд феодализм үүсэн хөгж сөн тухай асуудлыг авч үзээд м онголы н ф еодализм бол ердийн феодализм юм. Түүнд “ Н үүдлийн” буюу “А зийн” гэж тодорхойлох нэр томъёо нэмэх хэрэггүй юм гэсэн санаа дэвшүүлжээ. Н .П .Козьмины зохиол тэр цагтаа дээгүүр үнэлэгдэж байжээ. Б.Д.Греков, А.Ю .Якубовский нар «Алтан орд ба түүний уналт»4 зохиолдоо Орос дахь Монголын хаант улсын тухай өгүүлж, татаруудыг иргэншлийн эрс доод шатанд байсан зэрлэгүүд м этээр үздэг төсөөлөл бодит байдалд нийцэхгүй гэдгийг нэг биш удаа онцлон тэмдэглэжээ. Монголын Их эзэнт гүрний түүх, түүнийг үндэслэн байгуулагч Чингис хааны түүхэнд гү й ц этгэсэн үүрэг З ө вл ө л ти й н түүх би ч л эгт о н ц го й анхаарагдаж М онголын феодализмийн мөн чанарыг ташаа ойлгосон гэж коммунист намаас өмнөх үеийн түүхчдийг зэмлэн буруушаах ажлыг хүчээр хийлгэж байлаа. Тухайлбал С.Л.Тихвинскийн эрхлэн гаргасан «МонголТатарууд Ази Европт»5 гэдэг бүтээлийг хамтран зохиогчид В.В.Бартольд, Б.Я.Владимирцов зэрэг өмнөх үеийн нэрт эрдэмтдийн сонгодог бүтээлүүдийг “ Ч и нги с хааны г магтан сай ш аасан ” гэж ком м унизм ы н үзэл суртлын хатуу зарчмы г баримтлан ширүүн шүүмжилж Ч ингис хааныг буруушаасан боловч түүний үндэслэн байгуулсан төрийн хувьд дэвшилттэй зүйл байсан гэж үзжээ. 1

2 3 4 5

Владимирцов Б.Я. «Общественный строй монголов, монгольской кочевой феодализм». Л., 1934. Э нэ зохиолыг 1981 онд Бээж инд «Монголын нийгмийн байгууллын түүх» нэртэйгээр нийтэлсэн байна. Владимирцов Б.Я. «Чингис хаан». УБ., 2001. Э н э зохиолыг «Дэлхийн М онгол судлалын дээж и с» цувралын тэргүүн дэвтэр болгон нийтэлж ээ. Н .П .К озьм ин. «К вопросу о турецко-монгольском феодализме». М -И рк., 1934. Б.Д.Греков, А.Ю .Якубовский. «Золотая Орда и ее падение». М -Л ., 1950. «М онгол-Татарууд Ази Европт». УБ., 1984. Э нэ зохиол тухайн үедээ альч талаараа давамгайлж байсан тул Зөвлөлтөд 1977 онд дахин хэвлэгдсэн юм.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

түүхч М ирхванд зэрэг хожуу үеийн түүхчдийн он тооллын бичгүүдийг ашиглах боломжтой байснаараа давуу талтай юм. Энэ ном нийтлэгдсээр 300 шахам жил болж байгаа ч гэсэн ач холбогдлоо төдий л алдаагүй хэвээр байна. Д араачийн чухал бүтээл гэвэл мен Ф ранцын эрдэм тэн Гаубилын бичсэн Чингисын намтар зохиол юм. Энэ зохиол 1739 онд нийтлэгджээ. Петис де ла Кроихын номноос ялгаатай тал нь гэвэл хятад сурвалжийн мэдээг ашиглан бичсэнд оршино. Мөн Ф ранцы н эрдэм тэн Дегинь X I-X I11 зууны үеийн М онголын түүхийг судлах ажилд бодитой хувь нэмэр оруулжээ. Тэрээр хятад сурвалжийг голчлон мөн араб сурвалжийг ашиглан Дорнод Азийн нүүдэлчдийн түгээмэл түүхийг Хүннү, Түрэг, Монголчуудын түүхээр төлөөлүүлэн бичсэн байна1. 1756-1758 онд П арисхотноо нийтлүүлсэн энэхүүзохиол Монголын түүхийн холбогдолтой шинэ мэдээ баримт агуулсан байна. Бидний өмнө өгүүлсэн эдгээр зохиолууд монголчуудын түүхийг арай бүрэн хамраагүй боловч 1824 онд Д.Оссоны «Монголчуудын түүх»2 дөрвөн боть зохиолыг нийтлэгдэх хүртэл ихээхэн үнэ цэнэтэй бүтээлүүд байлаа. Гол төлөв перс сурвалжид шууд түшиглэн бичсэн Д.Оссоны өмнө өгүүлсэн дөрвөн боть зохиол нь Пети де ла Кройхын зохиол зэрэг бүтээлүүдийг ихэд өргөтгөн тэлсэн юм. Д.Оссоны энэ зохиол өнөөдрийг хүртэл монголчуудын түүхээр Европын хэлээр нийтлэгдсэн бүтээлүүдийн дотор хамгийн өргөн цартай нь бөгөөд уншигчдын сонирхлыг татсан хэвээр байна. Д.Оссоны зохиолын I боть Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсан XIII зууны үеийн монголын түүхэнд зориулагджээ. Тус зохиолд тэр цагийн түүхэн хэрэг явдал, нийгм ийн үзэгдлийг нэлээд зөвөөр тавьж, чадмаг бичсэн учир Монголын болон Дундад ба Дотоод Азийн судлалд нэгэн бүтэн үе болсон гэж үздэг байна3. М онголы н түүх судлалын бүтээлүүд англи хэлээр гарсан нь арай хожуухан юм. Е.Гиббоны бичсэн «Ромын эзэнт гүрэн доройтон мөхсөн түүх»4 гэдэг долоон боть зохиолын эхний хэсгүүдэд монголчуудын талаар өгүүлж ээ. Ж осеф бон Х ам м ер-П ургсталлы н «Орос болон П ерс дэх монголчуудын тухай» (1840-1841) гэдэг зохиол байна. Монголын түүхийг тусгайлан судалж, англи хэлээр нийтлүүлсэн хамгийн анхны дорвитой бүтээл бол Ховартын «Монголчуудын түүх» (1878-1888) гэдэг дөрвөн боть зохиол5 юм. Гэвч Ховарт анхдагч сурвалж материал ашиглаагүй бөгөөд 1 2

3 4 5

Deguignes. Histoire genearie des Huns, des Turcs, des M ongols et des auters Tartares accidentaux, 4 tomas 5 en volum es, Paris, 1756-1758. D.O sson. Histoire des M ongols. Paris, 1824. 22-p хэвлэл нь 4 боть. 1834-1835 онд гарчээ. Орос орчуулга 1-р боть. 1930-аад он д Иркутск хотод гарчээ. Д .О ссоны зохиолы н бусад ботийг Н .П .Ш астина орчуулсан нь хэвлэгдээгүй байна. Якубовский А.Ю . И з историй изучения М онголов периода XI-XIII вв. «Очерки по истории Русского востоковедения». М ., 1953. 33-34; 37-ртал. Gibbon Е. The History o f the D ecline and Fall o f the Roman Empire. Ed. Burg.J.B. London., 1905 6. Д олоон боть. Howorth H. History o f the M ongols from the 9-th to 19-th century. Tomus I-III. London., 1876 1888. T. IV. London. 1927.

X II-X IV зү ү н ы

М о н го л ы н

түүхийн сур в а л ж ба

сулалгааны зо хиол

Д.Оссоны зохиолыг эрдэм шинжилгээний хувьд ш инээр нэмэн дэлгэрүүлсэн зүйл бараг байхгүй юм. Ховарт Дорно дахины нэг ч хэл төсөөлөхгүй байсан тул орчуулагч нарын эрхш ээлд автсан ажээ. Харин өмнө нийтлэгд сэн ялан гуяа, X V III-X IX зууны үед гарсан олон тооны зохиол, өгүүллийг арвин ихээр хураамжлан бичсэн тул монголч нарын лавлах бичиг болсоор байна. Мөн Лион Коэны «Азийн түүхийн удиртгал» (1896) зэрэг зохиол гарчээ. XX зуунд Европ, Америкт XI1I-XIV зууны үеийн монголын түүхээр маш олон зохиол нийтлэгдэн гарлаа. Үүнд Рене Груссын «Монголын эзэнт гүрэн», «Хээр талын эзэнт гүрэн», «Атилла», «Чингис хаан», «Тамерлан» зэрэг зохиолууд зүй ёсоор орно. Рене Грусс Чингисийн байлдан дагууллыг газар зүй, цаг уурын нөхцөл байдалтай холбон үзэж, Монголын нэгдсэн төр, Эзэнт гүрний улс төрийн түүхийг судлан шинжилжээ. Дундад зууны үеийн Монголын түүхийг судалсан бүтээлүүдийн дотор Олон Улсын М онгол С удлалы н Х олбооны анхны ерөнхийлөгч асан, Америкийн нэрт монголч эрдэмтэн О.Латтиморын олон бүтээл, түүний дотор «Хятадын дотоод Азийн хил» (1940) гэдэг зохиол хүндтэй байр эзэлнэ. О.Латтимор монгол, хятад хэл сайн мэддэг байсан бөгөөд монголын аж ахуй, аж байдлы г хятады н умард захын түүхтэй холбон судалж маш сонирхолтой, гүн гүнзгий дүгнэлт хийсэн байдаг. Сүүлийн үед Европын хэлээр нийтлэгдэж байгаа бүтээлүүд нь сурвалж хэрэглэгдэхүүнээ зохих ёсоор хэрэглэж байгаа тул тухайн асуудал, сэдвийг гүнзгийрүүлэн судлахад чухал хандив болж байна. Ж .Ж .С аундресы н бичсэн «М онголын байлдан дагуулагчын түүх» (1971), Давид Морганы «Монголчууд» зэрэг зохиол тухайн үеийн түүхийг бүхэлд нь ерөнхийлэн судлах зорилт тавьжээ. П.Бернт «Монголын эзэнт гүрэн» (1976) зохиолдоо түүхэн үйл явдлыг хүүрнэн өгүүлсэн бөгөөд тайлбар, эшлэл хийгээгүй байна. Е.Д.Пиллирскийн «Монголчууд» (1969) зохиол нь археологи й н м атери ал, хэрэгл эгд эх ү ү н аш и гл асн аар аа о н ц л о г юм. Б .С п улери й н «И слам ы н ер тө н ц и й н түүхэн тойм» (1960) зохиолы н Монголын үеийн тухай хэсэг, «Монголчуудын түүхэнд эзлэх байр суурь» (1971) зэрэг зохиолууд ихээхэн мэдээ, баримтыг агуулсан юм. С.Жагчид, П.Хайр нарын «Монголын соёл ба нийгэм» (1979) зохиол нь монголын тухай хамгийн ерөнхий, нийтлэг мэдээг өгснөөрөө өвөрмөц юм. Б.Спулерын «М онголчуудын түүх» (1972), Е.Бернш нейдерийн «Зүүн Өмнөд Азийн сурвалжаар дундад зууны үеийг судлах нь» (1988) зэрэг зохиолууд англи хэл ээр орчуулагдсан сурвалж х эр эгл эгд эх ү ү н и й г ихэд өргөн аш игласан ажээ. Харолд Ламбын «Чингис хаан ба Алтан орд, Оросын дундад зууны түүхэнд үзүүлсэн нөлөө» (1987), Паул Рачневскийн «Чингис хаан, түүний амьдрал ба үлдээсэн өв» (1983) зэрэг монголын түүхийг уран сайхны аргаар бичсэн бүтээлүүд олон гарсан байна. Энэ бүгдийг тоочин өгүүлэх бололцоогүй харин тэдгээрийн дотроос онцлон дурьдах зохиол бол нэрт монголч эрдэмтэн Паул Пеллеогийн шавь Германы эрдэмтэн Паул Рачневскийн «Чингис хаан» бүтээл юм. Энэ зохиол анх 1983 онд герман 37

Монгол

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

хэлээр нийтлэгдсэнийг 1991 онд англи хэлээр орчуулан гаргажээ. Зохиогч түүхийн сурвалж бичгүүдийг дахин нягтлан хянаж, зарим мэдээ баримтыг ш и н э эр т ай л б ар л аса н нь сай ш аал тай . М өн Ч и н ги с хааны түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, эзлэх байр суурийг тухайн цаг үе, нөхцөл байдалтай нь холбон зөв зүйтэй үнэлсэн юм. Паул Рачневский: “Чингис хаан үнэхээр эрэлхэг зоригтой байлдан дагуулагч байсныг түүх гэрчилж байна. Тоолж баршгүй олон хүнийг алж устгаж, аюул заналд учруулсан, эргэж нөхөгдөшгүй соёлын үнэт зүйлийг устгасан нь үнэн боловч түүнийг өөрийнх нь амьдарч байсан тэр тухайн цаг үеийнх нь үүднээс авч үзэж үнэлж цэгнэх зайлш гүй ш аардлагатай юм. Түүний үйл явдал д айсантай гаа х эзээ ч эвлэрдэггүй хээр талын хатуу ширүүн хууль ёсыг даган мөрдөж байжээ. Түүний үйл ажиллагаа зөвхөн цэрэг дайны талбараар хязгаарлагдахгүй юм. Ухаалаг бодлого, зохион байгуулах чадвар нь илүү их амжилтанд хүргэж байлаа. Чингис хааны үндэслэн байгуулсан Эзэнт гүрэн 100 гаруй жил орш ин тогтнож ард түмнүүдийн хооронд эд өлгийн болон оюуны соёл харилцан нэвтрэх саад бэрхш ээлийг даван туулж, улам түргэн нэвтрэх бололцоог буй болгож цар хүрээг нь тэлсэн” гэжээ. Чингис хааны намтар, түүний түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг барууны оронд судалсан бүтээлүүдийн дотор Паул Рачневскийн энэ зохиол хамгийн шилдэг нь гэдгийг одоогоор эрдэмтэд нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг юм. Сүүлийн үеийн М онголын түүх судлалд гарч буй нэгэн ололт бол Чингис хаанаас гадна түүнийг залгамжлагч их хаадын болон түүний шадар хүмүүсийн намтрыг нарийвчлан судалсан бүтээлүүд гарч байгаад оршино. Тухайлбал, Моррис Россабийн бичсэн «Хубилай хаан түүний амьдал, цаг үе» (1984) зохиолыг нэрлэж болно1. Энэ зохиолын гол ач холбогдол нь Хубилай хааныг үнэн бодитой түүхэн хүн биш , үлгэр дом гийн баатар болгон дүрсэлсэн Самуел Тайлор Колериджийн «Хубилай хаан» зэрэг яруу найргийн бүтээлээр дэлхий дахинд тархсан андуурлыг арилган түүнийг түүхэн хүн болохыг эрдэм ш инж илгээний үүднээс нотолсонд орш ино. М оррис Россаби Хубилай хааны намтры г хөндсөн өмнөх судалгааны ол ол ты г тухайлбал, В олкер Ч ап м ан ы англи х эл ээр гарсан бүтээлд түшиглэсэн хүүхдийн зохиолыг, Японы эрдэмтэн Отаги Мацуо, Кафуджи Т акэш и нар болон Хятад түүхч Ли Тан мөн Ч он Л иан Х сиао нары н зохиолыг ашиглахын зэрэгцээ олон ш инэ мэдээ сэлтийг судалгааны ажлын эргэлтэнд оруулжээ. Зохиолч ч зөвхөн Хубилай хааны төдийгүй, түүний ах дүү, гэр бүл, зөвлөхүүдийн намтрыг судлахад багагүй анхаарал тавьсак байна. Их Монгол улсын болон М онголын эзэнт гүрний эхэн үеийн, өөрөөр хэлбэл 1200-1300 оны нэг зуун жилийн хооронд М онголын төрд хүчин зүтгэж их хаадад үйлчилж байсан цэрэг, улс төр, нийгэм, шашны зүтгэлтэн нарын намтрыг туурвисан хамгийн дорвитой бүтээл бол «Хааны шадар Morris Rossabi. “Khubilai khan his life and tim es”. Univesity o f California press. Berkeley, Los Angelos, London. 1988.

X II-X IV

зу у н ы

М о н го л ы н

түүхийн сүр в а л ж

ба сулалгааны зо хиол

хүмүүс, Эртний Монгол улс ба Юаны үеийн нэрт хүмүүс» (1200-1300)1 зохиол юм. 800 гаруй хуудастай энэ зохиолд нийт 37 хүний намтрыг оруулсан байна. Их Монгол улсын цэргийн зүтгэлтэн нараас Мухулай, Боол, Тас, Антун, Сүбээдэй баатар, Ших Тиен-це, Чан Жои, Ен Ш их нарын төрийн албан хаагч, зөвлөхүүд, баатруудаас Ш ихихутаг, Чингай, Елюй Ашхай, Махмуд Ялавач, Масуд бег, Али бег, Сафалиг, Бужир, Елюй Чу-цай, Елюй Хши-лиан нарын намтрыг оруулжээ. Тус зохиолд өгүүлснээр энэ ботид нийт бэлтгэсэн намтрынхаа гуравны нэг хувийг оруулсан гэнэ2. 1968 оноос эхлэн А встралийн Ү ндэсний Их сургуулийн Алс Д орноды н салбараас эрхлэн Монголын Нэгдсэн улс, Эзэнт гүрний эхэн үеийн нэрт хүмүүсийн намтар судлах төсөл хэрэгжүүлж хорь гаруй жилийн дотор Америк, Австрали, Англи, Герман, Тайван, Сингапур зэрэг олон газрын 16 эрдэмтний хүчийг ашиглан энэхүү зохиолыг туурвижээ. Энэ зохиол урьд өмнө судалгааны ажилд ашиглаагүй шинэ материал арвин их агуулснаараа онцлог юм. Нүүдлийн иргэншлийн онолын асуудлуудыг судлан шинжилсэн хоёр дорвитой бүтээл хэвлэгдэн гарлаа. Нэг нь А.М.Хазановын «Нүүдэлчид ба гадаад ертөнц» - («Nomads and Outside Worlds», The University of Wisconsin Press, Madison, Wisconsin), нөгөө нь Caroline Humphrey, Davis Sneath нарын бичсэн «Нүүдэллэхүй ёсон төгсөв үү?» - («The End of Nomadism», Society, State and the Environment in Inner Asia, The White Horse Press, 1999) зохиол болно. А м ерик, А нглийн эрдэм тэдийн туурвисан эдгээр бүтээлүүдэд материал хэрэглэгдэхүүнийг онолын үүднээс зүй зохистой тайлбарласан бөгөөд арга зүйн хувьд ш инэ сэргэг зүйл болсон байна. Түүхийн ухаанд гарч буй нэгэн ш инэ хандлага бол хүн төрөлхтний түүхийг бүхэлд нь улируулан судлах болсонд оршино. Яагаад ш инэ гэж байна вэ? гэвэл энэ зөвхөн сүүлийн арваад жилд л ж инхэнэ утгаараа хэрэгжих болсонд оршино. Түүнээс өмнө дэлхий дахины түүхийг судалсан олон бүтээл нийтлэгдэж байсан боловч чухамдаа дэлхий дахины түүхийг тухайн хэдэн орны буюу нэгэн тив тухайн бүс нутгийн түүхээр орлуулан бичиж байсан юм. Тухайлбал, Өрнөдийн эрдэмтэд Европын тэргүүний хөгжилтэй хэдхэн орны түүхээр нийт Европын түүхийг буюу дэлхий дахины түүхийг орлуулан бичээд түүнийгээ “дэлхийн түүх” хэмээн нэрлэж байлаа. Үүнийг эрдэмтэд Европ төвийн үзэл гэж шүүмжилдэг билээ. Азид ч мөн ялгаагүй. Азийн түүхийг Хятадын түүхээр орлуулан бичдэг. Үүнийг Хятад төвийн үзэл гэдэг. Монголчууд Энэтхэг, Түвэд, Монголын түүхээр дэлхий ертөнцийн түүхийг орлуулан бичдэг байв. Тэгвэл сүүлийн үед гарч байгаа бүтээлүүд өмнө өгүүлнээс эрс өөр юм. Үүнд бид «Хүн төрөлхтний түүх» - («History of Humanity») зохиолыг авч үзье3. Тус зохиолы г Н Ү Б -ы н Б оловсрол, Ш инж лэх У хаан, С оёлы н 1

1 3

In the service o f the khan, Eminent Personalities o f the Early M ongol-Yuan Period (1200-1300). Edited by Igor de Rachewiltz, H ok-lam Chan, H siao C h‘i- ch'ing and Peter W .G eier with the assitance o f May Wang, Harrosowitz Verlag Wiesbaden, 1993. Мөн тэнд. 7-8 -p тал. «H istory o f H um anity, S cien tific and Cultural D evelop m en t» гэд эг д о л о о н боть зохиолы г Ю Н ЕС К О -гоос эрхлэн гаргаж байгаа бөгөөд VII-XVI зуун хүртэлх үеийг хамарсан IV ботид нь М онголын эзэн т гүрний үеийн түүхийг дэлгэрэнгүй оруулжээ.

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ .

вот ь

байгууллагаас эрхлэн гаргаж байна. Энэ зохиол нийт долоон боть. Эхний таван боть нь нэгэнт хэвлэгдэн гарлаа. Анхны боть нь 1994 онд, IV боть нь 2000 онд, харин V боть нь түүнээс өмнө 1999 онд нийтлэгдсэн байна. Эхний ботид түүхийн өмнөх эрт үеэс иргэншлийн эхэн үе хүртэл, II ботид гурван мянган жилийн тэртээгээс МЭӨ VII зуун хүртэл, III ботид МЭӨ VII зуунаас МЭ VI зуун хүртэл, IV ботид VII зуунаас XVI зууныг хүртэл, V ботид XVIXVIII зууны түүхийг тус тус хамарчээ. Харин VI ботид XIX зууны, VII ботид XX зуун түүхийг оруулах юм байна. Тус зохиолын IV ботид монголын эрдэмтэн Ш .Бира оролцон «Монголын эзэнт гүрэн» - («The Mongol Empire») гэсэн 30-р зүйлийг бичсэн байна. «Хүн төрөлхтний түүх» хамтын бүтээлийг удиртгалаас гадна сэдвийн, бүс нутгийн гэсэн хоёр анги болгон бичжээ. Энэ бол хамгийн оновчтой ангилал юм. Сэдвийн судалгаанд байгаль орчин, хүн ам, гэр бүл, овог аймаг, нийгэм, улс гүрэн, хууль зүй, эдийн засгийн тогтолцоо, технологи, зам тээвэр, харилцаа холбоо, мэдлэг ухаан, шашин, ёс суртахуун, гүн ухаан, урлаг, уран сайхан зэрэг зүйлийг оруулсан бол бүс нутгийн судалгаанд ГрекРомын ертөнц, Европ, Лалын ертонц ба Арабын бүс нутаг, Азийн ертонц, Африк тив, Америкийн иргэнш ил, Далайн орнууд, Номхон далайн бүс нутаг зэргийг хамран судалжээ. Ю Н Е С К О дэлхий дахины ард түм нүүдийн ою уны б оловсролы г харилцан нэвтрүүлж, бие биенээ ойлгохыг хохүүлэн дэмжихийг Үндсэн хуулийнхаа н эгэн гол зорилго болгон тунхагласан юм. Э нэ зорилгоо биелүүлэх үүднээс «Хүн торолхтний түүх»-ийг олон улсын нэрт түүхчдийг зохион байгуулан бичүүлж байгаа юм. Ганц энэ зохиол биш Ю Н ЕСКО гоос өөр нэгэн сонирхолтой зохиол нийтэлж байна. «Тов Азийн иргэнш лийн түүх» - («History of Civilizations of Central Asia»)1 гэдэг зургаан боть, долоон дэвтэр зохиолыг Ю НЕСКО-гоос гаргаж байна. Энэ зохиолын дөрвөн боть буюу таван дэвтэр нь хэвлэгдэн гарав. Зөвхөн IV боть нь 2 дэвтэр юм. Энэ ботийн II дэвтэр нь 2000 онд хэвлэгдэн гарлаа. Энэ зургаан ботийн тэргүүн боть нь «Иргэншлийн эхэн» - (Нэн э р т н э э с М ЭӨ 700) н э р т э й , дэд боть нь «С уурьш м ал ба нүүдлий н и р гэн ш л и й н хөгж илт» (М Э Ө 700-М Э 250) н эр тэй , гутгаар боть нь «И ргэнш лийн уулзвар» (М Э 250-750) нэртэй, дотгөөр боть нь «Ололт амжилтын эрин үе» - (750-XV зууны сүүл үе хүртэл) нэртэй, түүний эхний дэвтэр нь «Түүх, нийгэм, эдийн засгийн байгуулал», хоёрдугаар дэвтэр нь «Ололт амжилт» гэсэн нэртэйгээр тус тус хэвлэгдэн гарлаа. Түүний V дэвтэр нь «Хөгжлийн ялгаа» (XVI-XVIII зуун) нэртэй, VI дэвтэр нь «Орчин үеийн иргэншлийн хандлагууд» (XIX зууны эхэн үеэс өнөөдрийг хүртэл) нэртэйгээ хэвлэгдэх юм байна. Э нэ зохиолд М онгол орон, монголын ард түмний 1

“ History o f Civilizations Central Asia” U N E SC O Publishing. “Төв А зийн И ргэнш лийн түүх” нэртэй зургаан боть номыг Ю Н ЕС К О -гоос эрхлэн гаргаж байгаа бөгөөд анхны ботийг 1992 он д ни й тэлж ээ. Тус зохиолы н дөрөвдүгээр боть нь М Э 750 о н о о с XV зууныг хамарсан байна. Э н э ботийн «The historical, social and econom ic setting» гэсэн тэргүүн дэвтэр нь 1998 онд, «The achievements» гэсэн дэд дэвтэр нь 2000 онд тус тус хэвлэгдсэн.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

гүрнийг байгуулсан тухай, түүнийг үндэслэн байгуулагч Чингис хааны тухай, аян д ай н ы г гүнзгийрүүлсэн Х убилай хааны тухай, Европтой харилцах болсон тухай, Эзэнт гүрэн бутран задарсан тухай товч боловч тодорхой өгүүлсэн нь М онголын түүхийн мэдлэг дэлгэрүүлэхэд чухал хандив болж байна. Энд онцлон тэмдэглүүштэй нэгэн зүйл бол сүүлийн үед дэлхий дахинд түүх судлал ихээхэн эрчимжиж байгаагийн зэрэгцээ түүхийн боловсрол, сургалты н асуудалд анхаарал тавих явдал н эм эгдэж , түүнд бодитой өөрчлөлт гарч байна. Тухайлбал, олон улсын хэм ж ээнд сүүлийн үед ни йтлэгдэж буй дэлхий дахины түүхийн сурах бичгүүдэд Төв А зийн нүүдэлчин ард түмнүүдийн түүхийг түүний дотор Монголын Эзэнт гүрний үеийн түүхийг урьд өмнөхөес илүү өргөн цар хүрээтэй тусгаж байна. Нэгэн жиш ээ хэлэхэд 1999 онд АНУ-д хэвлэгдсэн «Дэлхийн түүх» сурах бичигг1 X 1II-X IV зууны М онголы н түүх, М онголы н Э зэн т гүрний эх эн үе, монголчуудын ноёрхлын үр нөлөө, монголын төр засаг, монголчууд дайн т ул ал д аан д о р со н нь, Х ятад руу х и й сэн м о нголчууды н аян д ай н , монголчуудын тухай Барууны аялан явагчдын өгүүлсэн нь, тэдний олон улсад тогтоосон харилцаа холбоо гэх мэтээр ангилан нэлээд дэлгэнгүй өгүүлжээ2. Хамгийн сонирхолтой нь энд болсон явдлыг бодитой өгүүлсэнд оршино. Түүхийг улс-төржүүлэх, хэтрүүлэх зэрэг аль нэгэн тийш хэлбийлгэх явдлаас хөндийрч байгааг тэмдэглэвэл зохино. Эцэст нь, X III-XIV зууны үеийн М онголын түүхийг олон эрдэмтэд янз бүрийн талаас нь судалж өчнөен төчнөөн зохиол бүтээл туурвисан боловч тэр үеийн монголчуудын аян дайны ялалтын учир шалтгааныг өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлаж, нийтээр хүлээн зөвшөөрөх нэгдсэн дүгнэлтэнд хүрч шийдвэрлэгдээгүй байгааг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй.

1 2

«World History* бую у «Дэлхийн түүх» гэдэг дунд сургуулийн сурах бичгийг 1999 онд А Н У д гаргажээ. М өн тэнд. 314-318-р тал.

I АН ГИ М О Н ГО ЛЫ Н Н Э ГД С Э Н У Л С Б А Й Г У У Л А Г Д С А Н НЬ Н эгд үгээ р бүл эг

МОНГОЛЫН НЭГДСЭН УЛС БАЙГУУЛАГДАХЫ Н ВМНӨХ ҮЕ1/1ЙН МОНГОЛ АЙМ АГ, ХАНЛИГУУД (XI-XII) §1. Монгол угсаатны удам гарал Монголчуудын гарал үүслийн тухай асуудлыг түүхийн шинжлэх ухаан эдүгээ хүртэл нэгэн тийш болгон гүйцэд шийдвэрлэж хараахан чадаагүй хэвээр байна. Гэвч сурвалж бичгийн мэдээ сэлт, эртний судлалын зарим олдвор болон ардын уламжлагдсан дом ог зэргийг үндэслэн бас ч гэж өгүүлэн тоггоож болох бүлгээ. Монголчууд хэдэн зуун жилийн түүх намтраа цээжээр уламжлан ярьж ирсэн түүхтэй. «Монголын нууц товчоо», Рашидад-Диний «Судрын чуулган» зэрэг зохиолд монголын удам угсааны тухай өгүүлэхдээ аман түүхийг ихэд ашигласан байдаг. Алунгоо эхийн тавдугаар хөвгүүн боржигин овгийн Боданчар мунхаг байгуулсан улсаа “М онгол” хэмээн нэрлэж тэрээр “хан” цолтой байсан гэж Р аш ид-ад-Д ин ий «Судрын чуулган»-д т эм д эгл эж ээ1. Боданчары г монгол сурвалж бичгүүдэд “мон хан” хэмээн тэмдэглэсэн байна. Домгийн агуулгаар уламжлагдан XIII зууны үе хүрч ирсэн Боданчар мунхагийн тухай «Эргүнэ-Кунгийн домог»-т тодорхой гардаг байна2. Энэхүү аман түүх нь 1 2

Раш ид-ад-Д ин. С борник летописей. т.1, кн.1. M-J1., 1952. 78-р тал . Хойш ид Раш ид-ад-Д ин гэж бичнэ. Р а ш и д -а д -Д и н . 1 5 2 -1 5 4 -р тал. О рос х э л н э э с Ц .С үр эн хор л ооги й н орчуулсан «Судры н чуулган». УБ., 1994. 102-103-р тал.

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ .

БОТЬ

монголчуудын язгуур гарлын тухай сонирхолтой мэдээ мөн боловч чухам яагаад тийм аман түүх мэт домог нэгэн үед үүсэн уламжлагдсан болох нь бас гүйцэд тодорхой биш юм. Зарим эрдэмтэдийн бүтээлд монголын анхны “хан” цолыг Хайду хүртсэн тул тэрээр монголын анхны хаан мөн гэнэ. Энэ нь нийт монгол угсаатны нэгдсэн төрийн хааныг хэлсэн бус язгуурын монголын хааны удмыг хэлсэн хэрэг болой. Одоо Эргүнэ-Кунгийн домгийн агуулгыг эргэн авч үзье. Р аш и д -ад -Д и н и й «Судрын чуулган»-д тэм д эгл эсн ээр олон зуун жилийн тэртээ буюу МЭӨ язгуур монголчууд түрэг хэлтэн овог аймгуудад цохигдон хүн амын олонхи нь алагдаж зөвхөн нохос, хиан (хиад) хоёроор толгойлуулсан хоёр тэргүүлэх яс буюу ястан үлдэж нутаг орноосоо дүрвэн зайлж, Эргүнэ-Кун хэмээх газарт хүрч нуугдан нутаглажээ. Раш ид-ад-Диний тайлбарласнаар бол Эргүнэ гэдэг нь эгц уул, Кун гэдэг нь ташуу уул гэсэн утгатай аж ээ1 . Харин энэхүү Эргүнэ-Кун гэдэг газар хаа байгааг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлаж иржээ. Дээр үед Эргүнэ-Кунгийн тухай монгол ардын домог олон байжээ. XIII зуунд Иранд очсон монголчууд Эргүнэ-Кунгийн домгийг сайн мэддэг байснаар барахгүй бараг нүдээр үзсэн мэт ярьдаг байжээ. Эргүнэ-Кун бол эргэн тойрон уул хад, ой модоор хүрээлэгдсэн их л давчуухан бөгл үү газар байсан мэт бөгөөд гаднаас ганцхан зөрөг зам нэвтрэн ордог гэдэг. Т эр зөрөг зам ы г гаднын хүн олж нэвтрэхэд хэцүү аж ээ. Монголчууд ийм бөглүү газар дөрвөн зуу гаруй жил нутаглан суужээ. Тэрхүү дөрвөн зуу хол илүү жилд хүн ам нь өсч, хоёр гол яснаас салбарлан нукуз (нохос), урианхайд, хонгирад, ихрэс, олхонуд, элжигин, арлут, сүлдэс, баяуд зэрэг 20 гаруй овог үүссэн хэмээн Рашид-ад-Дин зохиолдоо нэрсийг нь дурдсан байдаг. Гэвч 20 гаруй биш түүнээс олон овог салбарласан биз ээ. Эрдэмтэн Лю Ж энсо монголчууд Эргүнэ-Кунгаас гарч ирэхдээ 70 салбар овог болон өргөжсөн нь үнэн гэжээ2. Эргүнэ-Кунгаас салбарлан гарч ирсэн тэдгээр овгуудыг ерөнхийд нь дарилгин монгол гэдэг байжээ. Т эрхүү Эргүнэ-Кунгаас гарч ирсэн дарилгин монголчуудын дотор хамгийн нэр нөлөөтэй нь Бүртэ-чино байжээ. Бүртэчино гэдэг үгийг өнгөн талаас харахад бор өнгөтэй чоно гэсэн утгатай мэт боловч чухамдаа энэ нь домгийн баатар уу, эсвэл түүхт хүн үү гэдгийг эргэцүүлэн судалбал түүхт хүн болох нь тодорхой байна. Өөрөөр хэлбэл, Бүртэ бол хиад ясны хүн байсан бөгөөд авааль гэргий нь Гоо Марал байсан гэж үзэж болох юм. «Монголын нууц товчоо»-нд, Бүртэ-чино гэдгийн ард “буга” гэдэг хятад дүрс үсгээр орчуулга хадсан нь үг үсгийн махчилсан орчуулга болохоос утга санааны орчуулга биш бололтой юм. Эргүнэ-Кунд анх нүүж очоод нуугдсан гэгдэх “нохос”, “хиан” хоёр бол овог биш, “ясан ураг” байсан байна. Энэхүү нохос, хиан яснаас салбарлан олон овог үүсчээ. Тэгвэл Бүртэ бол чинос ясны ахлагч нь байжээ. Өөрөөр хэлбэл, БүртэРаш ид-ад-Дин. 153-р тал. Л ю Ж э н с о . «Ч и н ги с хааны э з э н т улс байгуулагдахаас ө м н ө х М он гол ы н н и й гм и й н байгууламж», «М онголын түүх судлал» сэтгүүл. Хөх хот, 1986. I дэвтэр. 113-р тал.

IАНГИ. Монголын

н э га с э н

улс байгуулаглсзн нь. I Өүлзг. М Н Ү блйгуулашхын өмнөх үеинн монгол ж

ш г,

юнлигуул

чино бол онгон шүтээн болсон араатан амьтны нэр биш, монголын өвөг дээдэс болсон хүний нэр юм. Сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэснээр бол тухайн үедээ, тэрээр (Бүртэ) монгол овогтон аймгийн холбооны ахмад удирдагч нь мөн бөгөөд түүний шууд харъяалж байсан аймгуудыг монгол буюу монгол овогтон гэж нэрлэж байж ээ1. Бүртэ-чино олон хөвгүүнтэй байсан хэмээн Раш ид-ад-Дин бичсэн байдаг. Бүртэ-чино-ын дараа түүний хүү Батцагаан гол монголыг захирсан зонхилогч болж, бас “хан” хэмээх цолтой байж ээ2. Бүртэ-чиноос Чингис хаан хүртэл 24 үе уламжилсан гэж «Нууц товчоо»-нд тэмдэглэсэн байдаг. Нууц товчоо», «Судрын чуулган», Jly «Алтан товч» зэрэг сурвалж бичгээс үзвэл, Бүртэ-чино бол тухайн үедээ дарилгин монголын дотор ихээхэн нэр нөлөөтэй, авъяаслаг удирдагч болсон хүний дүр гарцаагүй мөн гэлтэй. «М онголы н нууц товчоо»-г сөхмөгц “ Ч ингис хааны язгуур дээд тэнгэрээс заяаж төрсөн Бүртэ-чино ажгуу” гэж бичсэн буй. Харин Рашидад-Диний «Судрын чуулган»-д Бүртэ-чино-ын тухай «Нууц товчоо» зэрэг сурвалжаас арай тодорхой м эдээ тэм дэглэгдэн үлджээ. Гэхдээ энэхүү Э ргүн э-К ун ги й н дом ог нь м онголчууды н дотор ам аар улам ж лагдан яригдсаар овгийн түүх, ургийн хэлхээ болон үлдэж, улмаар гэрийн түүхийн шинжийг хадгалан уламжлагджээ. Энэ тухай «Судрын чуулган»-д бичсэн нь: “Тэр хоёр хүмүүн (нохос, хиан)-ий үр язгуурын дотор Бүртэ-чино гэдэг хүндтэй нэгэн буй. Тэр бол хэд хэдэн аймгийн ахмад мөн. Гоо Марал гэдэг нэртэй авааль эмээс төрсөн нэгэн хөвгүүн нь олноос онцгой бөгөөд хожим хан цолтой байжээ. Энэ хөвгүүнийх нь нэр Батцагаан гэдэг”3 гэжээ. Энэ байдлаас үзэхэд язгуурын монгол овог аймгийн дотор давхаргын ялгавар гүнзгийрч хаан тэргүүтэй овог аймгийн холбоо үүсэн бүрэлдсэн нь улмаар төр улсын шинж төлөв олж байсны нэгэн гэрч бололтой. Тухайн үед Бүртэчино хэмээх төв монголын язгууртан хүн Гоо Марал нэртэй ойн иргэний бүсгүйтэй ни йлж ураг холбож ээ. Э нэ утгаараа бүх м онголы н язгуур үндсэндээ нэг гэдэг санаа агуулагдаж байна. Энэ талаар зарим монгол сурвалжид сонирхолтой мэдээ тааралддаг. Тухайлбал, Лувсанчойдонгийн >Монголын зан аалийн ойлбор» гэдэгзохиолд “ ..гуравдугаар хөвгүүн Бүртэчино-ын бие буруулж, Өөлд улсад ирж нутагшив. Бүртэ-чино болбоос Өөлд аймгийн Гоо Маралыг биедээ гэргий болгон авсан” гэж бичсэн байна. Зарим монгол сурвалжид, Тан улсын Дэ Цзун хааны “чжэн-ю ан”-ий 2-р он (786) буюу гал барс жил Бүртэ-чино-ын 29 настайд Батчахан (Батцагаан) төрсөн хэмээн бичсэн байна. Энэ зурвас мэдээг үндэслэн мөшгөвөл, Бүртэчино өөрөө шороо нохой жил буюу 758 онд, Боданчар төмөр морин жил буюу 970 онд, Чингис хаан усан морин жил буюу 1162 онд тус тус төрсөн болж таарч байна. Өөрөөр хэлбэл, Бүртэ-чино төрснөөс Боданчар хүртэл 212 жил болсон байна. 1 • :

Лувсанданзан «Алтан товч» УБ., 1990. 10-р тал. «МНТ». УБ., 1990 (кирилээр). Раш ид-ад-Дин. I боть. II дэвтэр. 8-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

Б үртэ-чино-ы н захирч байсан монгол нутаг нь Онон мөрний эхэн, Бурхан Халдунаас Онон, Хэрлэн, Туул гурван голын урсгал дагуу тэлэн өргөжиж бараг хэдэн зуун жилийн турш Бүртэ-чино ба түүний язгуур угсаа нь үндсэндээ “язгуур м о н го л ” -ы н нутаг дэвсгэрийг дахин тогтоохыг эрмэлзэн тэмцэж явсаар тэр нь XII зууны дунд үед жинхэнэ биелэлээ олсон ажээ. Бүртэ эцгээ залгамжлан монголыг захирч байсан Батцагаан ханы дараах монгол аймгийн зонхилогчид нь түүний шууд угсааны Тамача, Хоричар М эргэн, Уужим буурал, Саль Хачау, Ихнүдэн, Ш инсочи, Харчу нар байсан болно. Харчугийн хөвгүүн Боржигидай мэргэнээс монгол овог ай м гийн дотор тодорхой ш инэ үе эхэлж ээ. Бурхан Халдуны өврөөр нутаглах язгуур монголын чинээлэг угсаа Боржигидай м эргэний хатан М онголжин Гоо жинхэнэ үзэсгэлэн гоо монгол эмэггэйн дүр мөн билээ. Боржигидай мэргэн, М онголжин Гоо хатан хоёр бол Боржигин овгийн өвөг дээдсийн үлгэрийн биш үнэн дүр мөн бололтой байдаг. Судалж үзэхүл, Боржигидай м эргэн бол Б үртэ-чин о-ы н шууд угсааны хүмүүн бөгөөд Бурхан Халдун уулын өвөр этгээдэд орших Ботхон Боорчин голын эхэн газар төржээ. Боржигидай мэргэний эцэг Харчу бол Бүртэ-чино-ын есдэх үеийн ач болно. Борж игин овгийн Борж игидай м эргэн бол язгуурын монгол аймгийн гол цөмийг бүрдүүлсэн дарилгин салбарын хиан ястны ахлагч мөн ажээ. М онголжин Гоо болбоос ойд амьдарч байсан ойн иргэний угсаа бөгөөд тэр нь монгол туургатны нэгэн болох Хори түмэд аймаг болтой юм. Боржигидай мэргэн алс холын ойн иргэн Хори түмэдийн Монголжин Гоотой ураг холбосон нь тухайн үеийн ихэс дээдсийн ураг барилдах ёсонд сүрхий зохицсоноор барахгүй төв монголтойгоо бусад монголоо нийлүүлэн холбоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, өвөгтөн гурван голынхон, өрөөлтөн бусад монгол гэдэг нэр томьёо чухам тэрнээс үүссэн бололтой. Боржигидай мэргэн хэдийгээр баян тансаг, бас тэгээд мэргэн харваач хүн байсан хэдий боловч онож суурьшсан газар нутаг байхгүй байсан бололтой юм. Монголжин Гоогоос төрсөн Торголжин баяны хатан Борогчин Гоо гэж байжээ. Хоёулаа удам дагасан язгууртан гэр бүлийн хатад юм. Борогчин Гоогоос Дува сохор, Добу мэргэн хоёр хүү төржээ. “ М эргэн” гэдэг нь “сайн харваач” гэсэн утгатай ажээ. Ах дүү хоёр өөр хоорондоо эв найртайгаар зохицон амьдарч Дува сохор ах нь Добу мэргэн дүүдээ тусалж чинээлэг сайн гэр бүл болгохыг зорьсон байна. Добу мэргэн бол Бүртэчино-ын арав дахь үеийн ач, Чингис хааны арван нэг дэх үеийн дээд өвөг юм. Добу мэргэн Гурван гол, Бурхан Халдун хавийн нутгийг эзэгнэн язгуур монгол аймгийг захирч байгаад цэл залуугаараа нас барсан байна. Нас б ар сан ш ал тгаан то д о р х о й бус байдаг. Т эр ц аги й н гурван голы н монголчуудын гол шинж бол олон овог аймаг, аймгийн холбоо, их гэр бүл тасран салж тус бүрдээ тэргүүлэгч зонхилогчтой болон ш инэ ш инэ нутаг газар эзэм ш иж , овгийн байгуулал задарч, ш инэ ни йгм и йн үр хөврөл

IАНГИ. Монголын нэгдсэн улс байгуулзглсан нь. I бүлзг. М Н Ү байгуулпглахын омнох үеийн монгол айлш, ханлигуул

боловсорч эхэлж байсан байна. Энэ үеэс эсгий туургатан буюу хээр талын монголчууд, ойн иргэд буюу хөвч тайгы н овог ай м аг гэд эг ялгарал үзэгдэхүйц буй болж тэдгээрийн хоорондын нийгм ийн хөгж лийн хир хэмжээ харилцан жигд бус байжээ. Энэ нь XI-XII зууны үеийг хамаарна. Добу мэргэн нас барснаар язгуур монголын ханы суурь дарилгин монголоос нирун монголд шилжсэн юм. Нирун монгол гэдэг бол Алунгоогийн ариун нуруунаас гэрлээр төрсөн тэнгэрийн хөвгүүдийн залгамж удам гэсэн утгатай юм. Алунгоогоос үүссэн энэхүү ариун нуруу-Нирун гэдэг нь Их нирун улсын үеийн домог байж болох юм. Энэ талаар доктор Гүнжийн Сүхбаатар «Монгол нирун улс (330555)» зохиолдоо, маш тодорхой тайлбарлажээ1. Нирун овгийн тухай Рашидад-Диний зохиолд бусдаас тодорхой мэдээ байдаг. «Судрын чуулган»-д дурдсан нь: “Алунгоогийн овгоос түүний нөхөр буюу Добу баян үхсэнээс хойш гарсан аймгуудыг монгол-нирун гэдэг... Монголчуудын санаж батлан хэлж байгаагаар Алунгоо нөхрөө үхсэнээс хойш туяанаас ж ирэм слээд төрүүлсэн гурван хүүгийн овогт хамаарагдах хүмүүсийг нирун гэдэг. Нирун гэдгийн утга нь (персээр) “солб” (нуруу) юм. Эдгээр хөвгүүд гэрлээс гарсан болохоор ариун нурууг заадаг гэж ээ”2. Мөн цаашлан «Судрын чуулган»-д бичсэн нь “Алунгоогийн гурван хөвгүүнээс гарсан бүх олон салбар аймгийг Нирун гэдэг нь бэлгийн бусаар, нуруунаас төрсөн учир юм. Э н э нь Алунгоогийн ариун нуруу хэвлийг битүүхэн хэлж байна. Эдгээр аймаг дундаас гарах том сувд модны үр адил бусад аймгаас ялгаран нэн дээд зэргээр хүндлэгддэг”3 гэжээ. Алунгоо “Тийм шөнө бүр нэг хонгор үстэй, бор нүдтэй хүн аяархан над ойртон ирж сэмхэн буцахыг би зүүдэлдэг байсан”4 гэж ярьдагбайсан хэмээн Рашид-ад-Дин бас бичжээ. Чухам ингэж Алунгоогийн ариун нуруунаас гарсан гэх домогтой нирунчуудын дотор гурван ялгавар байсан нь Алунгоогоос Хабул хааныг хүртэлх үеийг нийтэд нь нирун; Хабул хааны зургаан хөвгүүн, дүү нар, үр ач нарын үеэс Есүгэй баатар хүртэлхийг нирун хиад; Есүгэй баатар Чингис хаан тэргүүтэн болон түүний хөвгүүдийн удам угсааг хиад-боржигон хэмээн тус тус нэрлэдэг байжээ5. Добу мэргэн нас барсны дараа түүний бэлэвсэн гэргий Алунгоо тэнгэрийн хөвгүүд төрүүлсэн тухай «Судрын чуулган»-д ийнхүү тодорхой тэмдэглэснээс гадна «Монголын нууц товчоо»-нд бас л тодорхой өгүүлсэн байдаг. Алунгоо хатан бол Хори түмэдийн Ариг усун гэдэг газар Хорилардай мэргэний гэрт төржээ. Алунгоо гэдэг нь төгс үзэсгэлэнт гэсэн утгатай. А лунгоогийн эх нь Баргуж ин төхөм д төрсөн Б аргуж ин -гоо байж ээ. Алунгоогийн эцэг Хорилардай мэргэн захирсан ардаа авч, Бурхан Халдунд ирж нутаглажээ. Алунгоо хатан Добу мэргэнд олзлогдож ирээд гэргий нь болж, улмаар Бүгүнүтэй, Бэлгүнүтэй нэрт хоёр хөвгүүн төрүүлжээ. Добу 1 2 3 4 5

Г.Сухбаатар «Монгол Нирун улс» (330-555) УБ., 1992. 130-150-р тал. Р аш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр. 152-153-р тал. Раш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр. 15-ртал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 14-р тал. Д.Гонгор. «Халх товчоон». II боть. УБ., 1970. 69-70-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

мэргэн өөд болсны хойно Алунгоо бэлэвсэн байхдаа Буха хатаги, Бухату салжи, Боданчар мунхаг гурван хүү төрүүлж, нийт таван хөвгүүнтэй болжээ. Нэг эхийн цагаан сүүгээр бойжсон тэр таван хөвгүүн өсөж торнин эрийн цээнд хүрэх үедээ хоёр эцгийн хөвгүүд нь еөр хоорондоо үл итгэлцэн хоёр талцах хандлага гарчээ. Тэр ч байтугай Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй эчнээгээр эхээ шоолж, элдвийн хов жив хэлэлцэх болжээ. Хөвгүүдийнхээ дотор үүссэн тийм уур амьсгалыг Алунгоо хатан нэгэнт олж гадарлаад эв түнжинтэй байлгах талаар элдвийг эргэцүүлэн боджээ. Энэ тухай «Нууц товчоо»-нд тэмдэглэсэн нь: “ Бидний эх ойр төрлийн эрэгтэй хүнгүй ба эргүй бөгөөтөл энэ гурван хөвгүүнийг төрүүлэв. Гэр дотор гагц малиг баягуд овгийн зарц хүн байна. Энэ гурван хөвгүүн түүний хөвгүүд биз” гэж далд ярилцсаныг Алунгоо эх олж сонсчээ. Ингээд хаврын нэгэн өдөр хонины хатсан мах чанаж өгч байгаад хэлсэн нь: “Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй та хоёр намайг энэ гурван хөвгүүнийг яахан төрүүлэв. Х эний хөвгүүд бол гэж сэж и глэн хэлэлцэнэ. Сэжиглэх тань зөв. Гэвч та нар учрыг мэдэхгүй байна. Ш өнө бүр цагаан ш ар хүн гэрийн өрх тооноор гийгүүлэн орж ирээд, м иний хэвлийг илэхэд түүний гэрэл хэвлийд шингэх бөлгөө. Тэр хүн гарахдаа нар сарны хилээр шар нохой мэт шарвалзсаар гарч одох тул тэнгэрийн хөвгүүд биз ээ. Хар тэргүүт хүнтэй адилтгаж яахан болно. Хамгийн хаад болох цагт харц хүн сая учрыг м эднэ” гэж сургаад миний таваар боосон сумыг та нар хугалаагүйн адил миний таван хүү тэр таван сум шиг бат бэх эв нэгдэлтэй яваарай хэмээн гэрээслэн захисан ажээ. Чухам ингэж «Судрын чуулган», «Нууц товчоо» зэрэг сурвалжид бичсэн Алунгоогийн домгоос үзвэл тэнгэрийн гэрлээс хөвгүүд төрүүлсэн болохыг ер бусын байдалд төрсөн гэдгээр, хөвгүүд нь тэнгэрийн хөвгүүд байх учиртайг, тэнгэрийн хөвгүүд нь Алунгоогийн ариун нуруунаас гарсан учир хөвгүүдийн удмыг нирунчууд гэж нэрлэгдсэн гэдгийг тодорхой мэдэж болох байна. Алунгоогийн тухай домог хожуу үеийн монголын түүхийн сурвалж зохи ол д я н з б ү р ээр т э м д э гл эгд э ж б и ч и гд ж ээ. Э д г э эр и й н д о тр о о с Ж ам балдорж ийн «Болор толь» зохиолоос нэгэн иш лэл татвал “Добу мэргэний анх авсан Булган хатнаас Буха, Буханцар хэмээх хоёр хөвгүүн олсны хойно эх нь өнгөрсөнд хойно авсан хатан, нэр нь Алунгоо хэмээх буюу Алун гэдэг. Тэр хатан бол гайхамшигт билэг төгс үзэсгэлэнт ажгуу. Тэр шалтгаантай болсны хойно даруй Добу мэргэн нас нөгчив. Алун хатны зүүдэнд наран саран биед орох ба Алтан хуягт тэнгэр ирж биеийг сахих тэргүүтнийг зүүдлэн аж байгаад төрсөн хөвгүүн нь Боданчар хэмээв” 1гэж өгүүлжээ. Түүхийн баримтуудаас үзвэл, Алунгоогийн таван хөвгүүнээс дарлигин монгол, нирун монгол үүссэн домогтой бөгөөд Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй хоёрын үрс болон бусдаас нийлж дарилгин монгол, Буха хатаги, Бухату салжи, Боданчар мунхаг гурваас нирун монгол тус тус үүссэн болох нь тодорхой аж ээ. «Нууц товчоо»-ны м эд ээгээр бол Х арчугийн хөвгүүн 1

Жамбалдорж. «Болор толь». Бээж ин, 1984. 362-р тал.

IАНГИ. Монюлын нэгмэн улс байгуулаглсан нь. / бүлэг. М Н Ү байгуулашхын өмнөх үеийн монгол д ш и , ханлигуул

Боржигидай мэргэнээс Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй овогтон хүртэл дөрвөн үе уламжлах ажээ. Рашид-ад-Диний нэрлэсэн “ Бүгдийн эмээ ээж Алунгоо” бол ухаант монгол эмэгтэйн жинхэнэ дүр мөн бөгөөд тэрээр монголын үр сад өөр хоорондоо эв эеийг хичээж явбал эгнэгт бат оршиж, өрөөл бусдад үл доромжлогдоно гэдгийг таван хөвгүүнээрээ ж иш ээ болон сургажээ. Энэхүү алтан сургаал өнөө үе хүртэл үнэ ц энээ алдаагүйгээр барахгүй жинхэнэ ёсоор баримталбал зохих гэрээс сургаал болж байна. Нэгэн зэрэг монголчуудын ухаант өвөг дээдэс эв эеэ хичээж явахыг Ал унгоогийн д үрээр хойч үедээ хэлж захисан захиас гэж үзэхэд ч нэг их буруугүй билээ. Монголчуудын гол нуруу болсон нирун монгол дахин сэргэж, тэнгэрийн үрс гэдгээр домоглон үе улиран явсаар Хамаг монгол улсын үе хүрч, түүний гол араг яс болсон байна. Ер нь Алунгоогийн үеэс дээд тэнгэрийг шүтэх үзэл монголчуудын дотор нэн түгээмэл болж, эцгийн эрхт ёс зонхилж байсан тухайн үед хаан бол тэнгэрийн хөвгүүнд тооцогдон дээд тэнгэртэй зөвхөн “хаан” л харьцаж чадна гэдэг хийсвэр ухагдахуун нэгэнт газар авч, яван явсаар тэр нь монголчуудын тархи толгойг бүрэн эзэмджээ. Ордосын эзэн хорооны Чингисийн тахилгад тэнгэрийг дуудаж, түүнтэй харьцан буйг харуулсан тусгай уншлага одоо хүртэл онгоныг тайж буй дархадчуудын дотор байна. Хүнд үл ойлгогдохоор нууц байдалд унших дуудлага бололтой юм. А лунгоогийн дээрхи гурван хөвгүүний н эр ээр хатагин, салжиуд, боржигин гурван гол овог үүссэн түүхтэй ажээ. Чингис хааныг Боданчарын есдүгээр үе гэдэг. Боданчар бол хиад яснаасаа салаагүй зөвхөн ах нараасаа салж боржигин овогтонг бий болгосон шиг байна. «Нууц товчоо»-нд тэм д эгл эсн ээр Боданчараас үндэслэн 16 овог салбарлан гарчээ. Эдгээр овгуудыг Боданчарын удмаас салбарлан гарсан учраас цагаан ясан хэлхээтэй, улаан цусан барилдлагатай овгууд гэдэг. Тийм ч учраас тэдгээр овгууд өөр хоорондоо ураг холбож үл болох ажээ. Тэр нь угтаа ясан төрөл эцгийг төлөөлж, цусан төрөл эхийг төлөөлдөг монгол ёсон билээ. Э нэ нь эцэг эхийн цус ойртно хэмээн өөр хоорондоо ураг холбож үл болох гэсэн нэн хатуу ёсон байжээ. Эцэст нь дүгнэн өгүүлбэл Алунгоогийн домогтой адил домог сургаал дэлхийн түүхэнд түгээмэл байдаг ажээ. Тэрхүү түгээмэл үзэгдэл нь монголын угсаа гарлын түүхэнд өвөрмөц байдлаар тусгалаа олсон хэрэг юм. Монголчуудын удам гарлын тухай аман түүхээс гадна бичиг сурвалжид хомс ч гэсэн баримт мэдээ хадгалагдан үлдсэн байна. Тухайлбал, хятадын эртний сурвалж «Тан улсын хуучин судар» («Жу Таншу»)-ын «Умард Дигийн намтар», «Гурван улсын тэмдэглэл» («Сан Гочжи»)-ийн «Ухуань, С яньби дорнод харийн цадиг», «Вэй улсын бичиг» («Вэй ш у»)-ийн «Ш ивэйн цадиг» зэрэг сурвалжид монголын удам гарлын тухай бузгай дэлгэрэнгүй мэдээ хадгалагдан үлджээ. Монгол угсаатны бүрэлдэхэд өмнөх I ботид өгүүлсэн эртний монгол угсааны олон овог аймаг (Хүннү, Сяньби, Тай, Жужан, Хятан) оролцон явсан нь үнэн магадтай юм. Одоогоор бидэнд мэдэгдэж байгаа бичгийн

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

дурсгал баримтаас үзэхэд Байгал нуураас урагш Ляодунгийн хойг хүртэлх өргөн уудам нутагт манай эриний анхны хэдэн зуун жилд аж төрж байран нүүдэлчин овог аймгийн ихэнх нь монгол хэлээр ярилцаж байсан гэж үздэг1. Эдгээрийн нэн холын хуланц дээдсийг нийтэд нь эртний сурвалж бичмгт Дорнод Ху гэж нэрлэдэг бөгөөд тэднээс гаралтай сяньби нарыг ш ивэй аймгуудын дээдэс хэмээн эрдэмтэд үзэх болжээ. Ш ивэй гэдэг нэр нь сяньби гэсэн үг сунжирснаас гарчээ гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна. Ш ивэй гэдэг нэр дорно зүгийн сурвалж бичигт манай эриний IV зуунаас эхлэн янз бүрийн хоч, ялгаварлах дүрс нэртэйгээр тэмдэглэгдсээр ирж ээ2. Ш ивэй гэж нэрлэгдэж байсан тэдгээр олон угсааны овог аймаг дотор монгол Ш ивэй гэдэг аймаг байжээ. Чухам ингэж «Нууц товчоо», «Судрын чуулган» зэрэг сурвалж бичигт гардаг эртний үйл явдлын болж өнгөрсөн гол нутаг дэвсгэрийн нэгхэсэгн ь үндсэндээ үнэхээр шивэй нарын орш ин суусан нутаг болох нь тодорхой болж байна. Ийм учраас ш ивэй нарыг монгол угсаатны гарал үүсэлтэй нягт холбон үздэг байна. Ш ивэй нарын нэр XII зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэхээ больжээ. Энэ Ш ивэй нар мөхсөнөөс болсон биш харин эртнээс ш ивэй гэдэг ерөнхий нэрийн дор явдаг олон янзы н аймгууд урагшлан хөгжиж өөр өөрсдийн нэрээр нэрлэгдэх болсноос шивэй гэдэг ерөнхий нэр аяндаа гээгджээ. Монгол шивэйн нутаг нь Онон, Эргүнэ мөрөн хоёрын хооронд байсан болох нь монголын Эргүнэ-Кунгийн тухай түүхийн домог болон хятадын сурвалжийн мэдээтэй өөр хоорондоо авцалдаж байгаагаар батлагдаж байна. Эрдэмтэд монгол шивэй (мэн-гу ш ивэй)-г монголчуудын элэнц дээдэс мөн болохыг санал нэгтэй зөвшөөрөн хүлээх болжээ. VII-VIII зууны үеэс хятад сурвалжид монголчуудыг “мэнгу”, “м энва” , “м эн -гу-ли” гэх мэт дүрс үсгээр тэмдэглэж иржээ. Гэвч эдгээр монгол аймгууд VII-VIII зууны эхэн үе хүртэл хэрхэн амьдарч ямар улс аймаг явсан нь түүхэнд их балархай байдаг. Харин VIII зууны дунд үеэс тэр талаар зэгсэн тодорхой болж эхэлсэн байна. «Нууц товчоо», «Судрын чуулган» болон хятад сурвалжийн мэдээнээс үзэхүл VIII зууны үеийн монгол аймгууд нь олон удаа салж нийлж, заримдаа нутаг сэлэн хол нүүдэллэх, дахин буцаж ирэх гэх мэтээр энд тэнд тархан нутаглаж байсан байна. Монгол аймгуудын гол хэсэг нь IX зууны үед нутаг сэлгэн хойшлон нутаглаад, Хятан улсын (907-1125) үед Онон, Хэрлэн, Туул гурван голын эх Хэнтийн (Бурхан Халдун) уулс болон дээрхи гурван голын эрэг хавийг дагаж нутаглах болжээ. “ М энгу” хэмээх гол монгол аймгуудыг Онон, Хэрлэнд нутаглах болсон үеэс тэднийг бусад монгол аймгуудтай хольж хутгахгүйн тул монгол түүхчид Онон, Хэрлэнгийн монголчууд гэж ялган томъёолж бичих болжээ. Г.Д.Санж еева. «Р ецензия к сравнительной грамматике монгольских языков». «Вопросы языкознания». М ., 1995. № 5. «Тан улсын хуучин судар». (25 түүхийн 4-р боть) 563-р тал.

/ АНГИ. Монголын нэгмэн улс байгуүлаглсан нь. / бүлэг. М Н У байгуулатхын омнөх үеийн монгол аймдг, ханлигуул

§2. Монголчуудын аймгийн холбоо Монгол аймгууд маш өргөн уудам газарт нутаглаж байв. Түүнээс Онон, Хэрлэн, Туул мөрөн буюу гурван голын сав газар бол чухамхүү эртнээс монгол туургатны өлгий нутгийн төв хүйс нь болж байсан байна. Монгол орны энэхүү бэлчээр сайтай хэсэгт монголчуудын гол овог -ймгууд төвлөрөн нутаглаж, бидний мэдэж байгаагаар лав VIII-IX зуунаас нааш энэ нутгийн монголчуудын дунд аймгуудын холбоо байгуулагдан эхэлж, улмаар улсын ш инж төлөв бүхий төрийн нэгтгэл бий болохын хамтад, нэг ёсондоо нийт монголын түүхэн хөгжлийн төв нь мөн үеэс эхлэн, знд шилжин ирсэн байжээ. Онон, Хэрлэнгийн монгол аймгууд тийнхүү монголын түүхийн тавцанд тэргүүлэх байрыг эзэлж, эцсийн эцэст монголын нэгдсэн улсыг эмхлэн :айгуулах гол цөм мөхлөг нь болжээ. Яг тэр цагаас монголчуудын дотор •синхэнэ монгол аймгууд, монголжуу монгол аймгууд хэмээн ялгаварлан “эрлэх болжээ. Ж инхэнэ язгуурын монгол гэдэг нь дарилгин нирунаас салбарлан үүссэн төв монголчуудыгхэлнэ. Чингис хаанаас өмнөх үед нирун юнгол нь голдуу Бурхан Халдун уулаар, Онон мөрний эх ба доод урсгал iaryy ус, өвс бэлчээр сайтай газраар нутаглаж байжээ. Э дгээрээс хиад ^оржигин аймаг нь О нон мөрний эх, Бурхан Халдун уулын хормойд, тайчууд аймаг нь Онон мөрний дунд урсгалаар, жадран аймаг нь Онон (өрний доод урсгал болон Эргүнэ мөрөн хавиар мал адуулж зарим нь загас Тарьж амьдарч байв. Нирун монгол дотроос хиад боржигин ба тайчууд нь лмгийн хүчирхэг байжээ. Дарлигин монголд голдуу урианхай, хонгирад, 'аядууд багтдаг байж ээ. У рианхай аймаг нь Бурхан Халдуны хавиар -үүдэллэн сууж мал маллаж, ан агнаж, бас жиж иг гар үйлдвэр эрхлэн - •'.ьдардаг байжээ. Хонгирад аймагг ихэрэс, горлос, олохнууд, харангууд, лж игин зэрэг бага аймгууд харъяалагдаж , хонгирад айм гийн хүчтэй олбоог бүрдүүлжээ. Хонгирад аймаг нь өмнө талаараа хятадтай хаяалж нэг хэсэгтээ ц эрэг, эдийн засгийн хүчирхэг суурьтай айм аг байж ээ. : урчидийн Алтан улстай дайтаад ялж байсан ч удаатай. Хонгирад аймгийн -зэдэс Чингисийн боржигин овгийнхонтой худ ургийн холбоотой байсан j -:ир өөр хоорондоо эв эеийг их хичээдэг байжээ. XIII зууны эцсээс барагцаалбал 400-гаад жилийн тэртээ үед монгол ^адын “алтан ураг”-ийн удам угсааг үүсгэгч нар монгол аймгуудыг захирч г ’йсан гэж монголын эртний сурвалж бичиг «Алтан дэвтэр»-ийн мэдээ 'олон монгол хуучцуулын ам мэдээг үндэс баримт болгон, Рашид-ад-Дин - -:чсэн байдаг1. Түүнээс үзэхэд, тэр цагийн монгол аймгийн язгууртан нар >-үчжиж, аймгуудын холбоо-улсын тэргүүлэгч-хаад гарч, монголчуудыг грөнхийлөн захирах болсон нь нэлээд дээр үед хамаарагдах ажээ. VIII зууны сүүлчийн хагаст Бурхан Халдун (Их Хэнтий) уулын орчмын -өөвтөр монгол айм гийн зонхилогч нь монгол хаадын дээд өвөг гэж Раш ид-ад-Дин. I боть. II дэвтэр. 8-р тап.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

түүхэнд тэмдэглэсэн Бүртэ-чоно хэмээгч байсан гэж зарим эрдэмтэн бичсэн байдаг. Б үртэ-чоны н тухай эртний сурвалж бичгүүдэд байдаг м эдээ бол монгол чуудын дунд эрт дээр цагт хаадын удам угсаа үүссэн түүхийг тусгасан болно. Монголын түүхийн сурвалж бичгүүдийн мэдээг үзэхэд, Бүртэ-чонын дараахан үеийн монгол аймгийн тэргүүлэгчдийн зарим нь хан (Батачи хан) зэрэг цолыг хэрэглэж байжээ. Бүртэ-чоноос аравдахь үе болох Добу мэргэн (баян)-ий бэлбэсэн хатан Алунгоогийн бутач хүү Боданчараас эхлэн монгол хаадын “Алтан ургийн” төлөөлөгчид нь урьдынхаас илүү бодит түүхэн шинж чанартай болдог. Боданчарын дээдсийн нутаг нь дээрх гурван голын сав газар байж ээ1. Боданчар бол барагцаалбал X зууны эц сээр “ монгол аймгуудын дийлэнхийг”2 зарим “ах захгүй иргэд”3-ийн хамтаар захирч байсан эрэмгий зоригтой хүн байжээ. Тархай бутархай монгол аймгуудыг нэгтгэх үзэл санаа тэр үед үүсэн бүрэлдэж байсан нь сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэн үлдээсэн эртний монгол домог, сургаалаас ч мэдэгдэж байна. Эв нэгдэлтэй байхын ач холбогдлыг хөвгүүддээ сургаж байсан Алунгоогийн үгийг түүнд холбогдуулан санаж үзүүштэй. Боданчарын нэгтгэн захирч байсан монголчууд нь аймгийн холбоонд орж нэгдсэн байжээ. Тэрхүү холбоог XI зууны үед хятан нар “монгол улс” гэж нэрийдэж байжээ. X-XI зууны үед монголчуудын аймгийн холбоо “монгол улс” тэр цагийн бусад монгол аймагулс (хятан, татар, найман, хэрэйд зэрэг)-уудтай холбоо хэлхээтэй байж “ монгол улс” ба тэдгээр аймаг улс нийгм ийн хөгжлийн хувьд харилцан нөлөө түлхэц үзүүлэлцэж байжээ. Хятадын (960 онд байгуулсан) Сүн улстай “ Монгол улс ... зохицож, судар ном туулав” гэж хожуу үеийн түүхэнд бичжээ4. Энэ нь хятад оронтой тэр цагийн монголчууд харилцаж, соёлын холбоо байгуулж байсны гэрч бизээ. Онон, Х эрлэнгийн монголчууд Кам (Андуу) газартай XI зууны үед харилцаатай болсон байж ээ5. Онон, Хэрлэнгийн монголчууд XIII зууны үеэс бүр өмнө Дундад Азийн улсуудтай нэвтрэлцэж, монгол оронд лалын худалдаачид ирдэг болжээ. Худалдааны ж ин хөсгийг дагалдан элдэв янзы н rap урчууд ирж , тэд тодорхой rap үйлдвэртэй, ялангуяа цэргийн үйлдвэрлэлтэй нягт холбогдсон х эр эгц э э, м эд л эг, зурш лууды г нүүдэлчдийн дунд д эл гэр ү ү л эн , 1 2 3 4 5

“ М Н Т ”. §179. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд, 10-р тал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд, 16-р тал; Х .П эрлээ. «Онон, Хэрлэнгийн монголчууд» (XIII-XIV зууны үе). «Эрдэм ш инж илгээний өгүүллүүд». т. I. УБ., 2001. 255-265-р тал. «МНТ». 33-41-р тал. Урадын М эргэн гэгээний зохисон (1765 оны) «Алтан товч»-д үз (Ө вер монголын Чуулалт хаалганд 1941 онд хэвлэсэн эх). 65-р тал. Ц .Дамдинсүрэн. «И сторические корни Гэсэриады». М ., 1957. 70-71-р тал.

АЛГИ. М онголын ю глсэн улс байгуулаглсан нь. I булзг. М Н Ү байгуулашхын өмнох уеийн монгол аймаг, ханлигуүл

монголчуудын хан, баатар зэргийн гэр өргөөний дэргэд суурьшин байдаг 0О.1Ж ЭЭ.

Онон, Хэрлэнгийн монголчууд хятан гүрэнтэй эдийн засийн харилцаа ~: ~оож байж ээ1. Монголчууд хятан гүрэнтэй улс төрийн талаар харилцах нь XI зууны үеэс улам улам нягт болж байсан байна. Хятан орноос Онон голд цэрэг ирж (монголын) ж алайр аймгийн ■; нийг хядсан гэж Р аш и д -ад -Д и н и й зохиолд гардаг. Э н э явдал нь :нголчуудын аймгийн холбооны тэргүүлэгч (1035 онд төрсөн) Хайдугийн 23 насан дээр буюу 1057-1058 онд болсон хэрэг бололтой2 байдаг. 1084 оны хавар, “монгол улс” (Онон, Хэрлэнгийн монголчууд) хятан рэнд элч зарж хааны амар м эндийг асуулгасан байна. Э нэ явдал нь ■-:нголчуудын аймгийн холбооны тэргүүлэгч (1052 онд төрсөн) Байшинхур, »1 ->69 онд төрсөн) Тумбинай сэцэн нарын аль нэгийн үед болсон мэт байдаг. Алтан улс, Сүн улс хоёрын довтолгоонд Хятан улс гачигдаж байсан -122 онд “ Монгол улс” 50 000 цэрэгтуслан гаргаж байсан тухай Хятан улсын ■үүхэнд бичсэн байна3. Онон, Хэрлэнгийн монгол аймгуудын холбоо нь XII зууны эхэн үеэр :асаг төрийн мэдэгдэхүйц шинж төлөвтэй болж иржээ.

§3. Хамаг Монгол Улс XII зууны эхэн хагаст гурван голын сав газраар төвөлсөн Хамаг монгол •эмээх монгол туургатны гол улс байгуулагдсан нь түүхнээ нэгэнт тодорхой болсон бөлгөө. Дотоод гадаадын эрдэмтэд Хамаг монголыг ихэд сонирхон :удалж янз бүрийн дүгнэлт таамаглал хийж, нэгдсэн ойлголт олоогүй :оловч ямар ч гэсэн гурван голын сав газарт Хамаг монгол хэмээх улс оршин 'огтнож, жилээс жилд хүчирхэгжин хөгжсөөр Зүрчидийн Алтан улстай эн :ацуу болсон гэдгийг олонхидоо хүлээн зөвшөөрдөг ажээ. «Монголын нууц _овчоо»-ны §62-т “Хамаг монголыг Хабул хаан мэдэн авав”4 гэж бичсэн буй. Хамаг монгол улс гэдгийг хятадын судар түүхэнд “Да М энгу” (Их чонгол) гэж тэмдэглэсэн байх бөгөөд харин Тайваны монголч эрдэмтэн агсан Хагаанчулуу “Да М энгу” гэдгийг “Олонхийн гол улс” гэж орчуулжээ. Хамаг монголын гол цогцос болох гурван голын монгол аймгийн холбооны тухай өмнөх зүйлд нэгэнт товчхон өгүүлсэн билээ. Х ам аг м онгол улсы н тухай д урдахы н тул тэр улсы г ү н д эс л эн байгуулсан Хабул хааны тухай өгүүлэх нь зүйд нийцэх болно. Хабул хаан бол Батцагаан (Батчахан)-ы 19-р ач мөн бөгөөд Боданчарын наймдугаар үе, Боржигин овгийн хүн болно. «Монголын нууц товчоо»-г үндэслэвэл Тумбинай С эцэн хоёр хөвгүүнтэй бөгөөд ахмад нь Хабул, хоёрдугаар нь ! 1 3 4

«Ц и-дан го-цзи» («Киданы туүхийн тэмдэглэл»). 22-р тал. Д ээрхи Урадын М эргэн гэгээний «Алтан товч». 65-р тал. «Дайляо гүрүн-и сүдүри». 8-р дэвтэр. 2-3-р тал. «МНТ». §52.

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. II воть

С эм сэчүлэ ю м 1. Хабул хааны гарлын талаар янз бүрийн таам агласан мэдээнүүд байдаг. Хамаг монгол улс чухам хэдэн онд жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан нь бас л тодорхойгүй. С удалгаанаас үзвэл 1130 онд Хабул нь гол гурван аймгийн ихэс ноёдын хуралдайгаар Хамаг монголын хаанд өргөмжлөгдсөн байна. Гэтэл Алтан улсын сударт “Хуан Тун”-гийн долдугаар онд Хабул өөрийгөө “ Цзун юаны хуанди” (“ Цзун юаны хаан”) хэмээн өргөмжилж оны цолоо “Тянь си н” (“Тэнгэрээс мандсан”) гэв хэмээн бичжээ. Тэрхүү “Хуан Тун”-гийн долдугаар он гэдэг нь аргын тооллын 1147 он юм. Хэрэв энэ мэдээ үнэн бол язгуур монголын цэрэг Алтан улстай байлдаж ялан дийлсний дараа Алтан улс арга буюу Хабулыг Хамаг монголын хаан хэмээн албан ёсоор хүлээн зөвш өөрч түүх судартаа нэхэн оруулсныг хэлж буй бололтой. Хабул хаан өөрийгөө Цзюн юан хаан гэж нэрлэсэн биш. Алтан улсын хаанаас хятадын ёсыг дууриан зохиомлоор өгсөн цол биз ээ. Ямар ч гэсэн дан монгол туургатныг эгнээндээ нэгтгэсэн Хамаг монгол улс тийнхүү байгуулагдсан ажээ. Ингэж монгол туургатны дотор “ Цагаан ясны хаан” гэж нэрлэгдэх болсон алтан ургийн хаадын эхлэл бий болж суурь нь нэгэнт тавигджээ. Хамаг монгол улсын нутаг дэвсгэр нь Байгал нуураас нааш, Хангайн нурууны хоёр тал, Орхон гол, Онон мөрөн, Туул гол, Халх голын хоёр хөвөө, Хөлөн нуур, Буйр нуур, Бурхан Халдун уулыг хамарсан байжээ. Чухам ингэж төрийн хаантай, төрийн хуралдайтай Хамаг монгол улс байгуулагдсан нь цааш цааш даа монголчууд бүгдээрээ нэгдэн нийлж хүчирхэг Монгол улс байгуулагдахын эхлэлийн суурь тавигдсан юм. Хамаг монгол улс нь дотроо төв, баруун, зүүн хэсэгт хуваагдаж, тэдгээрийг тус бүр нэгэн сурвалжтан мэдэн захирч байсан хэдий ч ерөнхийдөө Хабулын хүчтэй засаглал ноёрхсоор байжээ. Хабул хааны дотооддоо гүйцэтгэсэн гол гавъяа бол улсыг байгуулсан, ихэс д э э д с и й н хуралдайг хуруулан хаан сон гож , б о р ж и ги н ы угсаа залгамжлалыг бий болгосон явдал юм. Гадааддаа бол хил залгаа орших Алтан улс, Тангуд улс, баруун Ляо улстай хөршийн сайн харилцаа барих явдал хэмээн үзэж хүчин чармайлтгаргаж байв. Гэвч энэхүү хүчин чармайлт биеллээ олоогүй ажээ. Хабул хаан нэгэн удаа Хятаны хааны элчийг ёс алдсан хэмээн цаазалсан байна. Үүнээс болж язгуурын монголд хятанчууд дургүй болсон гэж хятаны түүхэнд бичсэн үзэгдэнэ. Хабул хаан мэргид, хэрэйд, найман зэрэг аймагтайгаа зузаан холбоо тогтоож, Алтан улсын rap хөл болсон Татартай тэмцэл хийж, Зүрчидийн Алтан улсаас Монголын эсрэг явуулж агсан хөнөөлт бодлогоос улс орноо, удам угсаагаа, ард олноо сэргийлэн хамгаалах ажиллагааг тууштай хийж байж ээ. Тэр бодлогоо х эр эгж ү ү л эх эд х ятады н Ө м нөд Сүн улсы н хүчийг А лтан у лсаас тусгаарлахы г зорьж байсан нь бас ажиглагдана. Хабул хаан М эргид, Хэрэйдийн ханлигтай дотно харилцЬ^ тогтоож, хүнд хэцүү мөч тулгарсан цагт бие биеэ харилцан дэмжих тохиролцоо хийсэн байжээ. Энэ нь Алтан

1 «мнт». §48. 54

I АНГИ. Монголын нэгмэн үлс байгуу/аглсан нк. I бү/ог. М Н Ү байгуулашхын өмнөх үеийн монгол аймаг, ханлигуул

:сыг эвсэн цохих нэгэн үзүүрт бодлого байж ээ1Хабул хаан Хамаг монгол улсыг байгуулсан тэр цагт аймгуудын хоорондын, “их гэр бүлийн” ёс ■:ггож эцгийн эрхт ёсны харьцаа их болж, хааны удам нирун-хиад буюу 01ЭД боржигин овгийн ноёрхол үзэгдэхүйц зонхилсон байжээ. Хабул хаан Хамаг монголыг хурааж бусад монгол аймагтай холбоо ~:гтоож, дотоодын зөрчлийг зөөлрүүлж, нэгдлийг буй болгосны дараа : фчидийн Алтан улстай харилцах ажлыг янз бүрийн аргаар хийж эхэлжээ. Хабул хаан өөрийн аймгууд ба захирагдсан аймгуудын тэргүүн эзэн нь гайсан тул монгол аймгууд түүнийг нэн алдаршуулан хүндэтгэдэг байсан2 эмээн Рашид-ад-Дин бичжээ. Хятадын түүхч Ту Ци өгүүлсэн нь: “Хабул * аан бол олондоо онцгой итгэл хүндтэй тул аймаг угсаагаараа түүнийг ’ үндэлдэг Сэнгүм Билэг нас барсны хойно түүний аймгуудыг Хабул лирдсан бөгөөд Хамаг монголыг захирч хаан цолыг эхлэн өргөмжилсөн”3 ^эжээ. Зүрчидийн Алтан улс эхлээд Хабулыг Хамаг монголын хаан гэдгийг ’.үлээн зө в ш ө ө р ө х гү й , х ар ъ яал ал д аа б ай л гах ы г о р о л д со о р б айлаа. Зүрчидийн Алтан улсын өмнө талд хятадын Сүн улс гэдэг хүчирхэг улс :аттай тогтож, үе үе газар нутаг булаацалдан, Алтан улстай дайтаж, Алтан ,-лсад занал учруулдаг байв. Гэтэл дээрээс нь умард зүгт Хамаг монгол улс хаяалан гарч ирээд, бас занал учруулж эхлэв. Чухам ингэж Алтан улсын -зэн хаан хоёр хүчтэй улсын дунд хавчуулагдсандаа туйлын сандарч байсан байна. И йм ээс ч тэд нарийн арга ухаан сийлж, Хамаг монголы н хаан Хабулыг ө ө р тө ө татаж , н а й р саг х ар и л ц аа б ар и х ы г э р м э л з с э н юм. Ьүрчидийн А лтан улс 1115 онд байгуулагдсан билээ. Т эр үед Хамаг монголын суурь болох гурван голын язгуур улс (монгол) байгуулагдан, адаад харилцаа нь өргөжин, улам бүр хүчжих тийш ээ явж байжээ. Хамаг юнгол улс байгуулагдсан болон Хабулын хаанчлалын үетэй Алтан улсын гхний гурван хаан их холбоотой юм. Энэ нь Тайцзу буюу Баян Агуда (1115 1123), Тайцзун буюу Баян Үжимэй (1123-1135), Жаоцзун буюу Баян Тан 1136-1148) нарын гурван эзэн хаан юм. Өөрөөр хэлбэл, “монголын эсрэг лэргээр д овтл он цохи х” , “ м онголчууды г м о н голоор нь цохи улах” , идэрчүүдийг хороох”, “ихэс дээдсийг нь модон илжгэнд хадаж цаазлах”, Хамаг монгол улсыг улс гэж, хааныг нь хаан гэж үл хүлээн зөвшөөрөх” зэрэг бодлого явуулж байсан хаад юм. Харин Алтан улсын хоёрдугаар хаан Ужимэй Хабул хаантай аль болохоор болгоомжтой харьцахыг төрийн сайд түшмэдүүддээ зөвлөдөг байжээ. Баян Үжимэй хааны лагшин муу байсан ооловч урьд тохиролцсоны дагуу Хамаг монголд элч зарж, Хабул хааныг Алтан улсад айлчлахыг урьжээ4. Энэ үе бол Тайцзуны арвангуравдугаар он буюу 1135 оны эхэн үеийн хэрэг болой. Энэхүү урилга Хабул хааны хувьд ойлгомж муутай хэдий байсан боловч урилгыг хүлээн авч айлчлахаар шийдсэн ажээ.

• 3 4

Ч.Далай. «Хамаг монгол улс» (1101-1206) Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1996. 42-р тал. Раш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр, 35-р тал. Ту Цзи. «М эн -у-эр ш и-цзи» — («М онголын түүхэн тэмдэглэл»), Б ээж ин, 1930. Раш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр, 35-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ.

БОТЬ

Хабул хаан Хамаг монгол, Алтан улсын харилцаа тасрах учиргүй, н айрсгаар сэргэн хөгжих ёстой гэдгээ Алтан улсын талд урьдчилан мэдэгдээд хүрэлцэн очих товоо тогтоожээ. Гэвч Хабул хаан өөрийн биеэр Алтан улсын нийслэлд хүрэлцэн очих нь аюултай гэдгийг мэдэж урьдчилан өөрийгөө хамгаалах арга ухаан нэгэнт сийлсэн байжээ. Хабул хаан Алтан улсад айлчлахдаа үндсэн гурван зорилго агуулжээ. Үүнд: нэгд, Хамаг монгол улс сүр хүчтэй гэдгийг үзүүлж гайхуулах; хоёрт, Хамаг монгол улсын нэр хүндийг олон улсын хэмжээнд өргөх; гуравт, Алтан улс, Монгол улс хоёр хөршийн ёсоор шударга харилцах гэдгээ мэдэгдэх явдал байжээ. Хабул хааныг Алтан улсын нийслэлд хүрэлцэн очиход эзэн хаан өндөр хэм ж ээнд биеэр хүлээн авч, төрийн дээд хэм ж ээний ёслол, цайллага дайллага хийсэн нь Хабул хаанд нэгийг бодогдуулсан байна. Ялангуяа хоол унданд хор хольсон байж болно гэдгийг юуны өмнө анхаараад их идэж, идсэн бүхнээ бие засах нэрээр гадаа гарч бөөлжин гаргаж, Алтан улсын хаантай хундагаа солин хатуу архи уудаг байж ээ. Ийм байдлаар олон хундага архи ууж согтсон дүр үзүүлэн, өчүүхэн ч айх эмээхийн янзгүй чанга хөхөрч, Алтан улсын эзэн хааны оочийн сахлаас хүртэл барьж угзран агсам тавьж байсан гэдэг. Энэ байдал нь Алтан улсын эзэн хааны зүүн, баруун гарын түшмэдүүдийг сандралд оруулан ихэд тэвдүүлжээ. Ордны түшмэдүүд Хабулын ёс бус үйлдэлд цээрлэл үзүүлэх нь зүйд нийцнэ гэдэг саналыг эзэн хаандаа өргөн мэдүүлжээ. Алтан улсын хааны ордны дотор үүссэн тэрхүү уур амьсгалы н нөлөө Хабулын эсрэг чиглэсэн ажил явууллага илэрхий болж, нэгэнт буруу тийш ээ муугаар эргэж буйг ухааран мэдэрсэн Хабул хаан хүний нутагт зөвхөн амь биеэ авч гарах арга ухаан сийлэн юуны өмнө Алтан улсын эзэн хаанаас буруугаа хүлээж уучлал гуйжээ. Алтан улсын эзэн хаан ч нэр төрөө бодож, нэгэнт урьсан зочин Хабулын мууг үзэж, Хамаг монгол улстай эвдрэлцэхийг хүссэнгүй ажээ. Хабул хаан буцахынхаа өмнө Алтан улсын эзэн хаантай дахин уулзаж, өндөр зочноор хүлээн авсанд талархсанаа илэрхийлж, хүндэтгэн мэндийн ёс гүйцэтгэв. Алтан улсын хаан ч түүнд өчүүхэн ч юм бодоогүй хиймэл дүр үзүүлэн1 замдаа сайн явахыг эрхэм лэн ерөөж, үнэт бэлэг дурсгал гардуулж, хүндэтгэлтэйгээр үдэн мордуулжээ. Алтан улсын хаан Хабул хоёрын уулзалт 1133-1135 оны хооронд болсон гэж Раш ид-ад-Дин бичжээ2. Угуулзалт 1135 онд болсон ньтодорхой байна. Хабул хааныг дөнгөж мордмогц Алтан улсын хааны ордонд яаралтай зөвлөгөөн болж, Хабул хааны айлчлалын дүнг хэлэлцэж, түүний эрэлхэг зоригтой дүр төрх, үйл ажиллагааг гайхан ярилцан янз бүрийн үнэлэлт дүгнэлт өгсн ий эц эст тэр ээр буцаж м онголдоо очоод бидни й үгийг дуулахгүй, хүчээ зузаатган дайсагнах үйл ажиллагаа явуулах учир түүнийг замаас нь буцааж авч ирэн цээрлэл хүлээлгэх ёстой гэдэг дээр ихэнх түшмэд санал нэгджээ. Эзэн хаан ч түшмэдийн саналыг сонсож ёсоор болгожээ. Ингээд Хабулын араас буухиа элч давхиулан замд тосон уулзаж, Хабулыг буцаж ирэхийг эзэн хааны нэрийн өмнөөс шаарджээ. Хабул хаан гүйцэж Д .О ссон. «Монголын түүх». Д эд дэвтэр, Ш анхай, 1962. 35-р тал Раш ид-ад-Д ин. 1 боть, II дэвтэр. 35-р тал.

\НГИ. Монголын нэглсэн ум: байгуулаглсан нь. I бүюг. М Н Ү байгуулашхын вмнөх үеийн монгол аймаг, ханлигуул

I 1 псэн элчид “бидний хооронд ярилцах зөвш илцөх зүйл дууссан, бид i «[»ааны) соёрхлоор салсан” 1 гэж хэлээд, тэдний шаардлагыг үл хэрэгсэв. Хабул хаан Алтан улсын нийслэлд зочилж, эзэн хааныг нь тохуурхаж ! зайсан тухай ардын аман домог монголчуудын дунд олон хувилбараар ■-рхсан байдаг. Дараа нь нэг их удсангүй Алтан улсын эзэн хаан Хамаг I 1 .:»нголд дахин тусгай элч зарж, Хабул хааныг хоёр дахь удаагаа хүрэлцэн ■ зочлохыг урьжээ. Хабул хаан Алтан улсын эзэн хааны тусгай элчийг ’-;лээж авч уулзахгүй бултан зайлсхийсээр байв. Нэг удаа Алтан улсын элч Хабул хааныг гэнэдүүлэн саатуулсанд, Хабул мөн тэднийг гэнэдүүлэн 5 уурал мориндоо үсрэн мордож зугатан явсан гэдэг. Энэ хэрэг явдлаас болж, Хабул хаан Алтан улсын элчийн араас цэрэг илгээж, замд нь барьж цөмийг [ _^азалжээ. Үүнээс хойш Хамаг монгол, Алтан улсын харилцаа хөршийн найрамдалт харилцаа байхаа больж, дайны байдалд орсон байна. Ийнхүү I Алтан улсын гуравдугаар хаан Баян Тан хаан суумагц Ү жимэй хааны найртай харьцах бодлогоос татгалзаж, монголыг довтлох ажлыг ихээхэн цэвхижүүлжээ. Алтан улсын цэрэг 1135 оны сүүлчээр Хамаг монголыг гэнэдүүлэн | ловтолж, ихээхэн хохирол хүлээлгэн монголчуудын итгэлийг алджээ. <абулын үед Алтан улс зэргэлдээ улс орны г бараг эзэлж , их гүрний шинжтэй болж эхэлсэн бөгөөд гагцхүү өмнө талд хятадын Сүн улс, умар зүгт монголчууд үлдээд байж ээ. Тийм учраас Алтан улсын эзэн хаан умардаас учрах аюулыг юуны өмнө устгах нь зүйтэй гэж үзээд монголыг оолбол эзлэн авах, эс болбол хүчийг нь сулруулж, хараат байдалд байлгах эодлого явуулжээ. Тэр бодлогоо хэрэгж үүлэхийн тулд хэдэн төрлийн ^арийн арга боловсруулжээ. Эдгээр нь давын өмнө хятадын Сүн улсыг Монголын эсрэг тэмцэлд холбоотон болгон ашиглах; монгол аймгуудын =;ооронд яс хаяж байгаад мөргөлдүүлэн дотоод хүч нэгдлийг сулруулах, энэ хэрэгтээ татарчуудыг ашиглах; төв монголыг цэргийн хүчээр довтлох ! зэрэг болно. Хабул хаан Монголын түүхэнд их гавъяа байгуулсан улс төр, цэргийн том зүтгэлтэн байжээ. Хамаг монгол улсыг Хабул хаан байгуулаагүй бол -юнголчуудын нэгдэл нэн удааш ирч Их монгол улс байгуулагдахад ч оэрхш ээл учирч болох байсан. А лунгоогийн т э н гэ р и й н хөвгүүдээр овоглосон Боржигин овгийг түүхийн тайзанд тэргүүлэх үүрэгтэй өргөн гаргаж, монголын хаадын залгамжлах угсаа гарлыг тогтоож, тэдгээр цагаан ясны хаадын удирдлагын дор “Олонхийн монгол улс” буюу “Хамаг монгол” улсыг тийнхүү байгуулсан нь Хабул хааны монголын түүхэнд байгуулсан хам гийн том гавъяа м өн юм. Хабул хааны г зари м түүхийн ном онд "шинэчлэгч хаан” , “олноор хэлэлцэх ардчилалыг тогтоогч” гэх мэтээр бичсэн нь түүний хуралдайн журмыг тогтоож, хааныг сонгуулиар гаргадаг болсныг хэлсэн байна. Хабул хаан XII зууны тэргүүн хагаст нас барахдаа хаан ш ирээгээ долоон хөвгүүнийхээ н эгэнд бус тайчууд овгийн Сэнгүм Б илэгий н хөвгүүн 1

Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 35-р тал.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ .

вот ь

Амбагайд өгөхийг гэрээсэлсэн ажээ. Ийнхүү Хабул хаан өөрийн хөвгүүдэд бус тайчуудад төрийн эрх шилжүүлсэн учир ш алтгааныг судар түүхэнд тэмдэглэсэнгүй1. Хамаг монгол улсын хоёрдугаар хаан бол тайчуудын Амбагай билээ. Хабул хаан өөрөө долоон эрэлхэг хүүтэй, тэр дундаа хоёрдугаар хөвгүүн Бартан баатар, дөрөвдүгээр хөвгүүн Хотула, зургадугаар хөвгүүн Хадаан баатар нар эцгийнхээ амьд сэрүүн ахуйд ухаан төгс, эр зоригтой эрэлхэг дайчид болохоо нэгэнт харуулсан ажээ. Гэтэл Хабул хаан нас барахдаа тайчуудын зоригт баатар Сэнгүм Б илэгий н хөвгүүн А м багайг Хамаг монголын хаан болгохыг гэрээслэн үлдээжээ. Энэ тухай «Монголын нууц товчоо»-нд “А мбагайг Хамаг м онголы н хаан болгохоор х эл сэн ” 2 гэж бичжээ. Чухам ингэж хиад-боржигин ноёдын дотор угсаа залгамжлалын талаар эргэлт болох ш инэ үзэгдэл бий болов. Үүний учир ш алтгааныг эргэцүүлбэл, юуны өмнө, Зүрчидийн Алтан улсын зүгээс учрах аюул занал ихсэж, тэд татарчуудыг турхиран Хамаг монголын дотор хорлон бусниулах аж иллагааг нэн идэвхижүүлж байж. Бас Хамаг м онголы г довтлохоор цэргийн бэлтгэлээ зузаатгаж, татартай нийлэн “цэргийн сэргийлэх холбоо” гэгчийг байгуулсан байж ээ. Ийм эгзэгтэй цаг мөчид Хамаг монголын дотоод эв нэгдлийг хамгаалахыг хамгаас урьдал болгосон байжээ. Түүнээс гадна бусад монгол ханлиг аймгуудтай “харь дайсны аюулын эсрэг” гэдэг хөрсөн дээр нэгдэн нийлж, хүч олох, ялангуяа цэрэг эрийн хүчин чадал сайтай, олон хүн амтай тайчууд аймгийг Хамаг монголын тулгуур хүч болгон ашиглах нь хамгаас чухал байсан ажээ. Хабул хаан холы н ухаанаар бодож боловсруулсан тэрхүү сан аа бодлогыг мэргэнээр ухаарсан Амбагай хаан суумагцаа Тайчууд аймгийг Хамаг монголын тэргүүлэх аймаг болгов. Өөрөөр хэлбэл, Амбагай хааны үед Хамаг монголын гол хүч нь тайчууд болжээ. Үүнээс болж боржигин ай м гийн дотор далдуур ш ивэр авир яриа үүсч, Хамаг м онголы н гол аймгуудын дотор хагарал гарч эхэлжээ. Гэвч Амбагай хаан цөвүүн цагийн байдлыг ойлгож “бүх хүчээ зузаатган Алтан улсаас сэргэм ж лэх” гэдэг уриалгын дор төрийн гадаад бодлогыг явуулжээ. Амбагай хааны үед Хамаг монгол улс улам хүчтэй болсон нь Зүрчидийн Алтан улсын эзэн хааны сэтгэлийг ихэд түгшүүлж байсан бөгөөд тэр тухай эзэн хаан Баян Тан Хамаг монголын хүчжиж буй байдлыг сонсож мэдээд “хэт нь төр улсад минь татарчууд л (монголчууд) аюул учруулж магад боллоо” хэмээн хэлж байжээ. Ер нь XII зууны дунд үе буюу 1150 оны үе хүрч очиход Хамаг монгол, Алтан улсын харилцаа улам улам хурцадсаар эцэст нь хэн нь хэнийгээ дийлж, өш хонзон авалцах вэ гэдэг аюултай байдалд хүрчээ. Хабул хааны дараа түүний хүүхдүүд, Амбагай хааны талтай зөрчилдөж, хаан ш ирээ булаацалдах аяс орсныг Зүрчидийн Алтан улс олж мэдээд, түүнийг тун овжин ашиглаж, гал дээр тос нэмэн, өөр хооронд нь мөргөлдүүлж, хэзээнээс боржигин овогтонтой өш өвөртөлж ирсэн татарчуудыг монголын эсрэг 1 2

Д.Гонгор. «Халх Товчоон». I боть, 132-р тал. «МНТ». §52.

IАНГИ. Монголын ю га с э н улс 6айгуулаглан нь. I бүлэг. М Н У байгуулаглахын өмнвх үеийн монгол аймлг, ханлигуул

аш иглах нь улам ихсэв. Чухам ингэж татарчуудаар дамж уулан, Амбагай хаан болон түүний үр сады г барьж авч хороох, Т атар, Х амаг м онголы н х о о р о н д д а й т у у л ж х ү ч и й г н ь су л р у у л а х , м о н г о л т о й д а й т а х д а й н ы аж и л л агааг ч а н га т га н ө р гө н цар х ү р э э тэ й д о в т о л го о г ү р гэл ж л ү ү л эх , олзолсон хүмүүс дотроос эрчүүдийг нь үлдээхгүй хороох, тэр ч байтугай айлд төрсөн эрэгтэй хүүхдийг хүртэл олж хороох зэрэг н эн харгис үйлдэл явуулж эхэлж ээ. Э н э нь н ийт монголчуудын дургүйцлийг төрүүлж, тийм эгзэгтэй мөчид монголчууд хүчээ нэгтгэж , Алтан улстай тэм цэх нь хамгаас чухал гэж үзэцгээж ээ. Тэрхүү тэм цэлд замд нь тээглэх Татары н ханлиг саад тотгор б ол ж , Х ам аг м о н го л ы н э с р э г А лтан улстай э в с э н х у й вал д аан байгуулсан хэвээр байв. А м багай угаас эвд р эл ц эх ээс эвл эхи й г илүү х и ч ээд эг хаан б ай ж ээ. Ялангуяа монголчууд бүгдээрээ хүчээ нэгтгэсэн цагт л Алтан улсыг ялан лийлнэ. Тэгэхгүй цагт үргэлж хүч дутаж байх болно. Татары н ард иргэд ч ';үн и й г ойлгон дэмж их учиртай гэж тэрээр үздэг байж ээ. Амбагай хааны богинохон хаанчлалын үед Хамаг монгол улсын засаг захиргааны зохион байгуулалтад зарим нэг өөрчлөлт гарав. Тухайлбал, “т а й ш ” гэдэг голдуу ц эр ги й н х э р г и й г э р х э л с э н хааны у д ааги й н ту ш а а л ы г б и й б о л го ж э э. Амбагайн үед улсын тайш нь түүний дунд хөвгүүн Хадаан байж ээ. Амбагай хаан татары н хүчийг Алтан улсаас салган, нааш нь татах арга ухаан удаа дараа с ү в э гч и л с э н боловч б үтээгүй ю м. Т ухай л б ал , Т атар т элч зарж , найрам далтай байхы г уриалан дуудаж, А лтан улсы н х ө н еө л т бодлогы г тайлбарлаж байж. Гэтэл Хабул хааны ахмад хүү О хинбархагийг татарчууд гэнэдүүлэн барьж аваад, Алтан улсад хүргүүлснийг Алтан улсын эзэн хааны зарлигаар түүнийг модон илж гэнд хадаж ц аазал ж ээ1. Дараа нь татарчууд Амбагай хааны г барьж , хятады н Алтан улсад хүргүүлэв2 гэж сурвалж ид дурдсан байна. Зүрчидийн Алтан улсын хаан А мбагайг баригдаж ирснийг үзээд ихэд баярлаж, модон илж игунуулан төмөр хадаасаар хад гэж зарлигдж ээ. Хариуд нь Амбагай хаан “ Н ам айг чи биш , өөр хүн барьсан. И нгэж хэрцгийлэх нь нэр төрд чинь сайн юм болохгүй. Буянтай үйл огтхон ч биш болно. Цөм миний төрөл садан болон монгол аймгууд өш өө авахаар чармайна. И йм ээс чиний эзэм ш илд төвөг учирна” 3 хэм ээн өчж ээ. Алтан улсын хаан түүний үгийг үл с о н с о н , зар л и ги й г ёсоор болгон ц аазал ж ээ. А м багай хааны г цаазлахдаа, хам гийн муухайгаар зовоон тарчлааж , аанай л нөгөө модон илжгэнд хадаж хороох гэдэг зэрлэг аргаа хэрэглэж ээ. Амбагай хаан үхэхээс өм нө амж иж бэсүд овгийн Балхачи гэдэг хүнийг нууцаар эх нутаг тийш элчлэн хэлүүлсэн нь: “Хабул хааны долоон хөвгүүний дундах Хотулад, м иний арван хөвгүүний дундах Х адаан тайш ид чи очиж хэл. Х амгийн хаан улсын эзэн байтал охиноо өөрөө үдэж хүргэхийг надаар цээрлэл бологтун! Би татар аймагт баригдав. Таван хурууны хумсыг 1 3

«МНТ». §53. Лувсанданзан. «Алтан товч». УБ., 1990. 18-ртал «МНТ». §57.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

там тартал, арван хуруугаа барагдтал м иний өш өөг авахыг оролдогтун” 1 гэжээ. Амбагай хаан бас л улсын нэгдлийг урьдал болгож, ам ин хувийн эрх аш гийг өчүүхэн ч үл хичээдэг хүн байсан болох нь түүний үйл ажиллагаа, гэрээс захиас зэргээс тодорхой харагдана. Амбагай хаан тухайн үед Хотулаг хаан болгохоор захисан нь түүний үр удмаа биш , улс үндсээ бодсон ухаалаг бодлогын илрэл мөн юм. Амбагай өөрийнхөө хөвгүүдийн эв нэгдэл тааруухан, хаан болох э ч н ээ тэмүүлэлтэйг мэдэж байж ээ. Амбагайн хүүхдүүд өөр хоорондоо агнасан ангийнхаа махыг булаацалдаж байсан ч удаатай ажээ. И йм ээс нэг хүн ш иг эв эеийг хичээж чаддаг Хабул хааны хал үзэж, халуун чулуу долоосон хөвгүүдийн нэгэнд хаан ш ирээг эргүүлж өгөх нь Хамаг монголы н эрх аш игт н и й ц н э гэж үзжээ. Н өгөө талаар борж игин овгоос хаан ш ирээ залгах нь улсын нэгдэлд тустай гэдгийг тэр ээр бас ухаарсан бололтой. Э нэ тухай түүхэнд Хүдэй сэц эн Амбагай хааны арван хөвгүүнд хандаж өгүүлсэн тухай дурдсан нь: “Амбагай хааны арван хөвгүүд, авир зан тань муу, аху албат харцас болох та нар. Тэд, Хабул хааны долоон хөвгүүд, эе эвтэйн хүчинд хамгийн хаан, улсын эзэн болмуй за ” 2 гэжээ. Э нэ бол Хотулаг хаан суух ёслол дээр Амбагайн хөвгүүд хэл ам гаргасантай холбогдуулан өвгөн Хүдэй сэц эн сургамжлан хэлсэн бололтой байна. Хүдэй өвгөн бол сэцэн цэлм эг үгтэй, эзэн хаандаа үнэнч, эв найртай явах сургамжийг үргэлж хэлж зөвлөдөг өтгөс буурлын н эгэн байж ээ. И йнхүү Х амаг м онголы н гурав дахь хаан ш и рээг Хотула залгамжлав. Хотулаг хаанд өргөмжлөхөд ноёдын хуралдайгаар хэлэлцсэн тухай «Нууц товчоо»-нд бичсэн нь: “Х амаг м онгол, Тайчууд нар О нон м өрний Х орхунагийн хөндий гэдэг газар цугларч хэлэлцээд Хотулаг хаанд өргөм ж лөв. М онголы н ж аргалан н ь бүж иг хурим бүлгээ. Хотулаг хаан өргөмжлөхөд, Хорхунагийн саглагар модны дор хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав” 3 гэж ээ. Хамаг монгол, Т айчууды н ноёд хам тран хуралдаж, Хотулаг ийнхүү н эг сан аагаар хаан сонгосон боловч цаагуураа тайчуудын ноёд дурамжхан байж ээ. Э нэ нь сүүл сүүлдээ Хадаан тайш ийн үйл аж иллагаанаас тодорхой харагддаг. Ям ар ч гэ с эн Х отула ху р ал д ай гаар с о н го гд со н хаан б о л охоор н э л э э д хүчтэй засаглалаар эхэлсэн ш иг байдаг. Хотула хааны үед Хамаг монгол улсын бүрэлдэхүүнд дарлигин хэмээх “ Өтөг б оол” 16 аймаг, нирун хэм ээх “алтан ураг” 16 аймаг, жалайр хэмээх “онгу б оол” (10) аймаг, тайчууд хэмээх олон аймаг бүхий том холбоо болон нирун аймгаас салбарласан нирун-хиад, хиад-борж игин аймгууд багтаж байж ээ. Х отула хаан суусан ц агаасаа эх л эн татар ы г б ай л д ан ном хотгохы г хам гийн тэргүүний зорилгоо болгон тэрээр Хадаан тайш тай хамтран дайны төлөвлөгөө боловсруулахдаа татартай байлдана гэдэг нь нэг үгээр хэлбэл 1 2 3

Д .О ссон. «М онголын түүх» (хятадаар) тэргүүн дэвтэр, 36-р тал. БНМ АУ-ын түүх. Тэргүүн боть, 175-р тал. «МНТ». §57.

IАНГИ. Монголын н эгасэн улс байгуулаглсан нь. I бүлзг. М Н У байгуулашхын өмнөх үеийн монгол ж ш г , ханлигуул

Ллтан улстай байлдаж байгаа хэрэг гэдгийг сайн ойлгож байжээ. Ө өрөөр хэлбэл, эн э нь Амбагай хааны захиасы г хэрэгжүүлсэн ажил байж ээ. Тэр тухай «Нууц товчоонд»: “Хотула хаан болоод Хадаан тайш тай хоёулаа татар иргэнээс өш өө авахаар мордов” 1 гэж дурдсан байдаг. Хотула хаан, Хадаан тайш нар татартай харьцангуй их цэргийн хүчээр 13 удаа байлдсан боловч лалт олоогүй м этээр сурвалжид тэм дэглэж ээ. Тухайлбал, “ М онголы н нууц ~овчоонд” уг байдлы г дүрслэн дурдсан нь “татары н Ходан Бараг, Ж али 5уха хоёртой арван гурван удаа байлдавч, Амбагай хааны өш өөг сайтар авч чадав”2 хэм ээж ээ. Харин Хабул хааны хүү Хадаан баатар хэргийн эзэн татарын М атар М энэн ноёнтой нэг удаад дайлж шархдуулаад, хоёр дахь . даа С ан гд ан гэд эг газар дай таж харваж алсан гэд эг м эд ээ сурвалж ид оичигдж ээ. Х ам аг м о н го л, Т атар ы н хоорон д ү р гэл ж и л сэн 70 ж и л и й н тэм ц эл ту л а л д аа н 1202 о н д Ч и н г и с хаан та т а р ы г б ү р м ө с ө н б а й л д а н ^агуулснаар дуусгавар болсон билээ. Хотула хааны үед татарчуудыг байлдан эзлэхэд н эн бэрхтэй байсан нь хэд хэдэн нөхцөл ш алтгаантай байжээ. Ю уны -м нө Татары н ар талд Алтан улс байсан болохоор тэдэнд зэр зэвсэг, хоол ■үнсний дутагдах юм гэж байсангүй. Т атар, Алтан улс хоёры н н эгдсэн толгойн с э р ги й л эх ан ги , д а в ш и н байлдах ан ги тус тус бай гуулагд сан -айжээ. Н өгөө талаар Татары н ханлиг нь долоон түм эн өрх айлтай. Хамаг 'ю н го л о о с дутахгүй ш ахам м ори н ц э р ги й н хүчирхэг ан ги тай б а й ж ээ. Дээрээс нь газар нутгийн байрлалын давуу тал буюу өөрийн нутгийн зам '.аргуй, ш авар ш албаагийг сайн мэддэг, бас ч гэж нутаг усаа хамгаалах зориг тэвчээр гаргаж байсан зэр эг нь татарчуудын ялагдаагүйд н эм эр болсон ~айна. Хамаг м онгол, М эргид хоёр Амбагай хааны үеэс найртай болжээ. '■1эргидийн тэргүүн Тудур билгэ н эг үедээ А м багай хааны хүү Х адаан ~айштай анд байсан байна. Гэвч тэдний харилцаа XII зууны дундаас муудаж --вдрэлцэн өөр хоорондоо дайтаж байжээ. Х отулагийн хаанчлалын үед Зүрчидийн Алтан улс зэргэлдээ улс орноо ^зэлж, газар нутгаа тэлж , ихээхэн хүчирхэгж иж б ай ж ээ. А лтан улс их а эр ги й н хүчээр Х ам аг М он гол ы г удаа д араа д ай р ан цохи ж хүчийг нь сулруулж зарим үед ялагдаж байсан тухай хятад сурвалж ид тэм дэглэсэн оайна. Тухайлбал, 1138 оны эцсээр Алтан улсын турш лагатай хэм ээгдсэн цэргийн ж анж ин Хушаху их цэрэг авч, монгол нутгийн гүнд цөм рөн орж оайлдсан боловч 1139 оны хавар Х айлин хэм ээх газарт монгоЛ ц эр эгт лохигдон, үлдэгдэл цэргээ авч буцж ээ3. Хушаху цэргээ авч монгол нутгийн гүнд хэт цөм рөн орсон буюу хоол хүнс дутагдсанаас болж ялагдсан хэм ээн тайлбарласныг хятад сурвалжид тэм дэглэж ээ. Дараа нь 1140 онд Хушаху канжин дахин цэрэг авч м онголы г довтолсон боловч амж илт олоогүй ажээ. Түүнээс хойш А лтан улс М онголтой байлдах аж лы г зургаан жил гаруй хугацаанд бэлтгэж байгаад, 1147 онд Алтан улсын хамгийн итгэлт өрлөг жанжин Ушу гэгч их цэрэг авч м онголы г дайлахаар хөдөлж ээ. Э нэ Ушу « м н т» . §58. :

«МНТ». §58. В .П .В асильев. «И стория древности восточной части С р едн ей А зии» П олное оп и сан и е монголо-татар. Перевод “М эн -да-бей -л у” Труды TBORAO. ч. 4. 1857. стр. 162.

МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. II воть

ж анж инг багаас нь м онголтой байлдах ажилд тусгайлан сургаснаас морь унах, нум сум харвахдаа чадамгай ажээ. Ушу ж анж ны цэргийг нутгийнхаа гүнд оруулж байгаад монголчууд угтан байлдаж, бут цохин буулгаж авчээ. У ш у ж а н ж и н ти й н х ү ү я л а гд с а н ы х а а д а р аа с э т г э л э э р у н а н , х ү н д э эр өвчилж ээ. Алтан улсын эзэн хаан У ш угийн ялагдсанд гутарсан боловч арга буюу Б ян ьц зи н хоты н буудлы н газры н бичгийн хэрэг эрхэлсэн түш м эл С яо Б ош он о-г бараа бологчийн хамт м онголд илгээж , Х амаг м онголы н хаантай буулт хийсэн эви й н гэрээ байгуулахы г туш ааж ээ. Түш м эл С яо Бош оно зарлиг ёсоор Алтан улсын тал 27 цайзы г М онголд өгөх, жил бүр м о н г о л д т э р э г н и й ү х эр , и д э ш н и й х о н ь б о л о н б у д аа , ван д у й з э р э г бүтээгдэхүүн нийлүүлж байхаар тогтжээ. М өн тэд Хамаг монгол улс хаантай байсан гэдгийг албан ёсоор хүлээн зөвш өөрчээ. Хотула хааны цэрэг Алтан улсын гурван удаагийн довтолгооны г бут цохиж ялалт байгуулж байснаас үзэхэд тухайн үед Хамаг монгол улсын төр ихээхэн бэхж сэн, тэрээр Төв А зий н түүхэнд н ө л ө ө тэй , хүчирхэг ц эр ги й н зохион байгуулалттай улс байсны г харуулж байна. Хамаг монгол, Алтан улсын хооронд байгуулсан 1147 оны гэрээ бол Алтан улсын эзэн хааны хувьд хэдийгээр гутамшигтай үйл явдал болсон боловч м онголы н хувьд язгуур монгольгн төрийн тэргүүн, төр ц эр ги й н түш м эл ж ан ж и н н ары н м эр гэн ухаан, хүч чадлы г и л тгэн харуулсан чухал баримт бичиг болжээ. Н эгэн зэрэг энэхүү гэрээ нь туурга тусгай М онгол улс, Зүрчид ийн А лтан улстай эн сацуу хаяалан орш иж байсны г нотлох түүхийн том нотолгоо мөн. Хамаг монгол бол нэгдсэн улсын өмнөх монгол туургатны тулгар улс мөн. Хамаг монгол улс Хотула хааны үед төв, баруун, зүүн гэж гурван хэсэгт хуваагдсан байж ээ. Баруун гарыг Хотула, зүүн гарыг А ригчинэ, төв хэсгийг Хадаан тайш тус тус захирч байж ээ. Тэр үед Хадаан тайш их хүчтэй байж ээ. Хамаг монголд Хуралдай гэдэг зөвлөл байсан байна. Хуралдайд хаан, тайш , с эц эд зэ р э г тө р , ц э р ги й н ноёд орол ц ож гол төлөв байлдах найрам дах асуудал х эл эл ц эн э. Х амаг м онгол улсы н хаан Хотула төдий л удаан төр барьсангүй нас нөхцж ээ. Нас барахдаа гурван хөвгүүнийхээ алинд ч залгамж халаагаа захиж ү л д ээсэн гүй . Хотула хааны дараа Есүгэй баатар Х амаг м он голы н “х а а н ” х эм ээн албан ёсоор өргөм ж лөгдөөгүй боловч тэр ээр Хамаг монгол улсын төрийг залгамжлан барив.

§4. Татарын ханлиг Татарчууд бол м онголы н өргөн уудам тал нутгаар мал маллан бас бага сага тариалан эрхлэн амьдарч байсан эртний нэгэн аймаг юм. Татарыг Дунху (Зүүн ху)-гаас гаралтай гэдэг. Татары н нутаг дэвсгэр харьцангуй уудам, хүн ам о л о н , аж ахуй нь сүрхий хөгж сөн б ай сан учир н э г э н үед ээ н эл ээд х ү ч и р х эг а й м а г б а й в . Р а ш и д -а д -Д и н и й « С уд ры н ч уулган » зо х и о л д татарчуудыг “долоон түм эн өрхтэй” гэж бичээд “T ituqliut” гэж тэм дэглэсэн буй. Э нэ нь татары н н эгэн нэртэй айм гийн нэр бололтой. 732 онд босгосон түрэгийн К ультегиний хөш өөний орхон бичээсэнд 62

I АНГИ. Монголын нэглон үлс байгуулаглсан нь. I булзг. М Н Ү байгуулаглахын өмнөх үеийн монгол

айлиг,

ханлигуул

‘ атар ы г “т а т а р ” , х я та д б и ч э э с э н д н ь “д а д а н ” гэж тус тус н э р л э ж 'эм дэглэсэн байна. Татар нары н нэр түүхэнд анх удаа тэм дэглэгдэн орсон нь чухам эн э болно. V III зууны үеэс хойш б араг 260-аад ж и л и й н турш ид хятад сударт татарчуудыг: эрхлэх ажил, эрхэмлэх өнгө, орш их зүг, айм гийн тоогоор хар тэрэгт, цагаан татар, буйругууд, алухай, айргууд болон баруун, өмнөд, зүүн татар, есөн гэх м этээр нэрлэж б а й в 1. X зууны эхнээс хятад сурвалжид татары г Зу-бу айм гийн холбоо, Зу-бу ■лс гэж тэм дэглэсэн байна. Тухайлбал, Хятан, Алтан улс, Л яо улсын үеийн \ятад сурвалжид “ Зу-бу го” - ( “Зу-бу улс” ), “ Зу-бу го да-ван ф у ” - (“Зу-бу улсын вангийн орд ”) гэх м этээр тэм дэглэсэн байдаг. Татарууд эрт цагаас :лон айм гийг эзл эн захирч, тэдний сүр хүчин эрхэмлэгдэх байдал бусад -ймгаас дээгүүр байсан учраас нөгөө аймгууд н ь татар н эр и й н дор явах 5олж б ай сан б а й н а 2. Э н э нь XII зууны үеэс өм нөх явдал юм. Түрэгүүд тэдгээр ай м ги й г огуз-татар (гучин татар), токуз-татар (есөн татар) гэж нэрлэсэн бололтой. Х эрлэн голоос урагших Алтай уулнаас зүүн тийш их олон монгол, түрэг -ймгуудыг заримдаа Зу-бу гэж ч ерөнхийлөн нэрлэж байсан байна. Үүнээс : звэл ш ивэй, дадан, зу-бу гэдэг гурван н эри й н дор үе үед тэм дэглэгдэж -.всан олон айм аг нь хамарсан газар нутаг харъяалсан тооны талаар өөр хоорондоо нэл ээд зөрүүтэй байж ээ. Ш ивэй, дадан гэдэг ерөнхий н эри й н лор явсан аймгуудад язгуурын монголчууд оролцдог бол зу-бу гэдэг ерөнхий нэрийн доорхи аймгуудад тэд (монголчууд) оролцдоггүй бай ж ээ3. « М о н го л ы н н ууц то в ч о о н » , «С удры н ч у у л ган » -ы м э д э э с э л т и й г түрэгийн бичээст хөш өө, хятад судар тэм дэглэлийн м эдээтэй харьцуулан үзвэл, чухам татаруудын нэрийг тойм лон мэдэж болдог байна. Гучин татар нь ш ивэйн олон айм гийн нэг хэсэг байж ээ. Умард Ш ивэйн есөн аймаг нь X зууны үед Хөлөн Буйраар нутаглаж байсан есөн татартай айм гийн тоо, нутаг д эвсгэр ээр ээ тохирч байна. Хар тэрэгт дадан (татар) нь хар тэрэгт ш ивэйн удам бололтой байдаг. И н ш ань уул Хараа голын хавьд байсан цагаан татар хятаны түүхэнд ганц удаа 1124 онд дурсагдаж б ай н а4. Ц агаан татарууд хожим XII зууны үед умард зүгт, Буйр орчимд ш илж иж очсон аж ээ. Татаруудыг эрт цагт д үрб эн , салж и уд, х атаги н н ар тай н э гд э ж А н к ар а гэ д эг м ө р н и й адагт нутаглаж байсан гэж түүхэнд цухас тэм дэглэсэн зүйл5 бий. XII зууны үед татарууд хэдэн том аймагт хуваагдаж байж ээ. Раш идад-Д иний зохиолд баркуй татар, кам аш и татар, ниучи татар, терат (тариат) татар, тугукулиут татар, куйн (ойн) татар, цаган татар, алчи татар хэмээх 8 1 2 3 4 5

Х .П эр лээ. «Хятан гүрний үеийн гурван голын монголчууд». “Ш У ” сэтгүүл 1960. № 6. 21-р тал. Раш ид-ад-Дин. I боть. I дэвтэр. 103-р тап Х .П э р л э э . «Х ятан гүр н и й ү е и й н гурван м ө р н и й э х н и й м он гол ай м гууд ». “ Э р д э м ш инж илгээний егүүллүүд”. II боть. УБ., 2001. 294-298-р тал. Ли Ю -дан. «Ляо улсын эх адгийн хэрэг» 46-р тал. Раш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр. 101-102-р тал.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II воть

айм аг татар байв гэж гардаг. «М онголы н нууц товчоо»-нд цагаан татар, алчи татар, дутаут татар, алухай татар, айуриут, буйруут гэж 6 татары н нэр гардаг б ай н а1. Д ээр х хоёр заалты г нягталбал, 4 татары н н эр давхардах боловч 10 татары н нэрийг ялган мэдэж болно. Тэр 10 татары н доторхи цагаан татар нь эрт цагт есөн татары н тоонд ордоггүй байжээ. Т ийм учраас есөн татар гэдэг байж ээ. XII зууны эцэс болоход татараас цагаан, алчи, дутаут, алухай дөрвөн татары н н эр түүхэнд үлдсэн байна. XII зууны үед татары н овог салбар нь асар олон байж ээ. Ж и ш ээ нь, зөвхөн алчи татар 70 овог (хүрээ) байсан аж ээ2. Т атар айм гууды н дунд тутукулиут ай м аг хам ги й н н э р хүндтэй нь бай ж ээ3. Э нэ нь татары н дунд ноёлох аймаг бас товойн гарч байсны гэрч мөн. Татары н тутукулиут, алчи, цагаан, куйн, терат, баркуй зэрэг 6 айм гийн зонхилогчид тус тусдаа “ш илдэг ц эр эг” нөхөдтэй байж ээ4. Түүх сударт ялангуяа, хятад сурвалжид дадан улс гэж олонтаа дурдсан байх бөгөөд Л яо улсы н түүхэнд Т атар улс гэж б и ч с эн 5 байна. Т атары н зарим тэргүүн нарын нэр алдры г Н ор-бую рук хан, Ажэхан гэж тэм дэглэн үлдээж ээ. Э нэ нь татарт X зууны ханлиг (хан бүхий айм гийн том холбоо) тогтож эхэлсний тэм дэг мөн бололтой. Татарууд Хятан, Алтан хоёр улсын түрэм гийлэлд эрсдэн тэдний хараат болж байжээ. 1005 онд Есөн татараас Хятан улсад алба хүргэж, 1124 онд хятан Елюй Д аш и-д цагаан татараас дэм ж лэг үзүүлж байсан байна. XII зууны эхэн хагаст “Д адан улс”-аас Алтан улсад хоёр удаа хониор алба хүргэсэн байна6. Түүхийн баримтаас үзвэл, 1135-36 оноос эхлэн Хамаг монгол, Алтан хоёр ул сы н х а р и л ц аа х у р ц а д с а н 7 ц агаас хойш татарууд А лтан улсы н түлхээсээр монголчуудтай эвдрэлцэж эхэлсэн байна. Татарууд м онголы г и л эр х и й д а й са гн а с н ы эхлэл нь Хабул ханы ахм ад хүү О х и н б архаги й г гэнэдүүлэн барьж түүнийг Алтан улсын хаанд хүргүүлэн алуулсан явдал б о л н о 8. Т эр явдлы г ш алтаг болгож, Хабул хааны хүү Хадаан баатар татары н М атар (буюу М эн эн ) гэдэг н оён той хоёр удаа хүчтэй тулалдсан байна. Үүний н эг тулалдаан н ь С ан гд ан гэд эг газар б о л ж ээ9. Т эгээд м онгол, татары н тулалдаан 9 удаад хүрсэн гэж Р аш ид-ад-Д ин б и ч ж ээ10. Т атарууд бас Хабул хааны хүү Х адаан б аатры г барьж А лтан улсад хүргүүлж алуулсан учраас (Хабул ханы хатны дүү) С а й н -тэги н , Х адаан 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

«МНТ». §53.153. Раш ид-ад-Дин. I боть. I дэвтэр. 103-р тал М өн тэнд, 58-р тал. Р аш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 129-р тал. М НТ. §153. «Ляо улсын эх адгийн хэрэг». I дэвтэр 6-7-р тал. «Гуан-Тан-Ц зи-лин» гэдэг хятад сурвалжийн Татарын бүлэг. В.П .Васильев. «И стория и древности восточной части Средней А зии». Труды ТВОРАО. 1857. 162-166-р тал. Раш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр. 33, 263-р тал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 41-р тал. Раш ид-ад-Дин. М өн тэнд. 39-р тал.

IАНГИ. Монголын ю гм эн улс байгуулаглсан нь. I бүлзг. М Н Ү байгуулатхын өмнөх үеийн монгол жнаг, ханлигуул

баатрын төлөөнөө татаруудтай олон удаа байлдсан б а й н а 1. М онголы н С ай н -тэги н и й өвчнийг аргалуулсан татарын Ч аркил-Н удуй нэрт зайранг С ай н -тэги н и й ах дүү нар алснаас болж татар, монголчууд хоорондоо олон удаа дайлалдан байлджээ. 1162 оноос өм нөхөн Х амаг м онголы н хаан Амбагай ургийн хэргээр очиход нь татарууд түүнийг гэнэдүүлэн барьж, мөн л Алтан улсад хүргүүлж модон илж игт хадуулан алуулсан тухайд Хамаг монгол улс татаруудыг олон удаа довтлон байлдж ээ. . М онгол татары н байлдаанд м онголчууд ихэвчлэн ялж б ай ж ээ. XII зууны хоёрдугаар хагасын эхэнд татарууд засаг захиргааны талаар бутархай болсон байж ээ. Татарууд Алтан улсыг эсэргүүцэх, монголчуудыг довтлох, монголчуудын довтолгоог эсэргүүцэх дайн тэм цлийн үед түр нэгдэж байсан бөгөөд ти й м б ай лд аан тулалдааны г татары н К о то л -Б ар х а, Ж и л и -Б у х а, Т эм үж и н -үгэ, Х ори-Б уха нар удирдан байсан нь түүхэнд тэм д эгл эгд эн үлджээ. М онгол татары н зөрчил тэм цлийг түүхчид зөвхөн овог айм гийн өшөө атаархлын илэрхийлэл гэж үзсээр ирсэн нь учир дутагдалтай ажээ. Түүнд эдийн засаг, улс төрийн учир ш алтгаан байсан бололтой. Т атары н нутаг тухайлбал, Х өлөн, Буйр хоёр нуур орчм ы н нутаг нь мал адуулан өсгөхөд маш зохистой бэлчээртэй билээ. Тэр сайхан бэлчээрийг м онголчууд э зл эх и й н төлөө э р м э л зл э э с д э эр дурдсан тэм ц эл тул аан ы нэлээд хэсэг нь үүссэн бололтой. Х ам аг м онгол улс, х эр эй д , м эргид зэ р э г айм гууды н д о р н о зүгтэй харилцах зам дээр нь татарууд хөндөлдөн суусан байдал нь хятадын хойд н у таг Д у н -б э й д б а й гу у л а гд с а н ул су у д аас т а т а р у у д ы г б у сад м о н го л аймгуудын эсрэгхаргалдуулан тавихад нь газар зүй, эдийн засаг, улс төрийн талаар дөхөм болжээ. Т атар у у д А л тан ул сы н х а р ъ яа л а л д б ай х д аа Х ян га н д а в а а н ы хил хязгаарыг сахиж байв. Татарчууд Хамаг монгол улс, Х эрэйд, Н айм ан ш иг н э г д м э л х ү ч и р х э г х а н л и г , х о л б о о б о л ж х а р а а х а н ч ад а х гү й т а р х а й бутархайдуу байдалтай байсаар эцэс болсон юм. Гэхдээ татар нь м онголы н нэгэн хүчирхэг айм аг байсаар иржээ.

§5. Хэрэйдийн ханлиг Х эрэйд аймаг нь Хятан, Алтан улсын үед монгол нутагт орш иж байсан томоохон хүчирхэг аймаг байсан юм. X III зуунаас өм нө хэрэйд, ж ирхин, конкайд, сакаид, тумауд, албат, тункайд, хиркун гэдэг хэрэйдийн найм ан аймаг бай ж ээ2. Х эрэйдийн гарал үүслийн талаар түрэг, монгол гэсэн хоёр ацан судалгаа байдаг. Судалгааны явцад м онголы н салбар айм аг байсан нь батлагддаг байна. Х эрэй д и й н хожуухан үеийн нутаг нь Я г Я бган (Заг Завхан), Туул, 1 2

Раш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр. 41-42-р тал. Раш ид-ад-Дин. I боть. I дэвтэр. 128, 129, 132, 134-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II воть

С э л э н гэ , Э л сэн го ви й н хоорон д байж баруун тал аараа н а й м а н т ай зах нийлж , хойд талаараа м эргидтэй хил залгаж , зүүн талаараа төв м онголчуудтай нутаг савлаж, өм нөд талаараа тангудын Ся улстай хязгаар тулсан байж ээ. Х ятаны сүүлч, Алтан улсын эхэн үед Х эрэйдийн хан Тоорилы н зуны ордон нь Д ал ан -Д аваа гэдэг газар, өвли й н орд нь О нги йн голд байсан хэм ээн түүхэн сурвалжид тэм дэглэж ээ. Э дгээр газрууд нь Орхон голын сав дагуу байгаа болно. Т оорилы н баруун ж игүүрийн цэрэг анги нь: Тулсутан, Дж алсутанд, зүүн ж игүүрийн цэрэг анги нь: И лат, Тарат (тариат), А йджиэ, Күтүкэн (Ө түкэн), Урут, Укрут, И йлет, Тертит-д нутагладаг б а й ж ээ1. Э нэ нь хэрэйдийн ханы нутгийн хожуу үеийн м эдээ боловч тэд өвөг дээд сээсээ тэнд нутагш ин суусан нь м эдээж юм. Х эрэйд аймгууд Хятан улсын (X-XI зууны) үеийн Зу-бу гурван айм гийн дотор багтаж байсан нь газар зүйн талаар гарцаагүй тохирч байна. X1-XII зууны үеэр хэрэйдийн ханлиг нь хүчтэй болж, бараг бие даасан ж иж иг улс м эт болж ээ. Х эрэйдийн хан М аркусыг бас буюруг2 гэж нэрлэдэг байж ээ. Х эрэйдийн түүхэнд н эр нь үлдсэн хамгийн эртний буюруг хан бол М аркус болно. X II зууны эхэнд М аркус хан хэрэйди йн төр барьж байсан, тэр цагт татарууд хүчирхэг Х эрэйдийн эсрэг хандаж нэлээд эв түнж ингүй байж ээ. Чухам ингэж Алтан улсад хараат байсан татарууд нь хэрэйдийн хан буюруг М аркусыг гэнэдүүлэн барьж, Алтан улсад хүргүүлэн модон илж игт хадаж ам ийг нь хороосон аж ээ3. Буюруг хан М аркус хоёр хүүтэй: нэг нь Куржакуз буюруг, нөгөө нь Гүр хан байж ээ. Гэвч М аркусы н хоёр хүү нь хэрэйдийн ханлигийн төрийн эрх м эдлийг тэр даруйд залгаж эзлээгүй. М аркусаас хойш С ары к хан гэгч (XII зууны эхэн үед) хэрэйдийг м эдэж явсан аж ээ4. С а р ы к ханы үед х эр эй д и й г татарууд гурван удаа д овтлон түй вээж зугатагсдыг нэхүүлж мөрдүүлэн тусгай баг цэргээр үлдэгсдийг тонуулсан хэм ээн Раш ид-ад-Д ин бас б и чж ээ5. Түүний дараа С ары к хан Орхон голын эхэнд орд бууж, алчи татары н 70 овгийг гэнэдүүлэн дарахаар ц эрэг сэмхэн зэ х э ж б ай гаад С а р ы к хан ы н э г ц э р э г татар т о ч и ж н ууц ы г зад руулан м эд ээл сн ээс болж сэрэм ж гүй байсан С ары к хан татары н ц эрэгт тэн д ээ цохигдж ээ6. С ары к ханы хам т тулалдааны газраас Т арбай к а ян х эм ээх эм эгтэй зугатан гараад: “ Бид дээдэс доодсы г хорсгон гомдоож байлаа..” гэж хэлэхэд “Э нэ эм эгтэй зөв хэлж б ай н а” гэж С ары к хан хүлээн зөвш өөрч б ай ж ээ7. Үүнийг хянаж үзвэл, хэрэйдийн ноёлох хэсгийн захирлага ш ирүүсэж, ардын 1 2

3 4 5 6 7

Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. “ Буюруг” гэж түрэг үг, монголоор “алба хураагч”, “захирагч” гэсэн утгатай. Раш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 126-127-р тал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 1 11, 114-р тал. Раш ид-ад-Дин. 113-р тал. Раш ид-ад-Дин. 112-ртал. Раш ид-ад-Дин. 112-ртал. ,

I АНГИ. Монголын нэгмэн улс байгуулдглан нь. I булзг. М Н У байгуулаглахын өмнөх үеийн монгол айиаг, ханлигуүл

•_илэн тэм цэл ихтэй байсан нь илэрхий байна. Түүнээс хойш хэрэйди йн ■анлиг үнэндээ татары н мэдэлд түр оржээ. С а р ы к хан татаруудад ял а гд с а н ы х а а д ар аа Х аж ир х э м ээх хан тай хамтран ц эрэг хуралдуулж, татары г довтолж Х эр эй ч и н 1 ханлигийг татараас -нгижруулан авчээ. Тэр цагт Курж акузын ахмад хүү Тоорил эх И лм а хатны амт татарт олзлогдоод байсны г бас авран гаргажээ. И лм а хатанд сэтгэлтэй :о л с о н Э л ж и д а й г х э р э й д э д үүрд ө гс ө н гэ н э . С а р ы к хан х э р э й д и й н ‘.анлигийг хэдий хүртэл мэдэж явсны г лавлан мэдэх баримт байхгүй. XII зууны эхэн хагасы н э ц с ээ р х эр эй д и й н хан л и ги й г М аркусы н ууган хүү хурж акуз (С ар ы к ханы хүргэн) м эдэх болсон байна. К урж акуз буюруг Тоорилоос гадна бас бус олон хөвүүнтэй байсан гэдэг. X II зуун ы эх э н х агаст х э р э й д и й н д о то р н о ё л о г ёс х ө гж и ж , хан ;.өвүүдийн эрх мэдэл ахиж, бие биеэс тэргүүлэн гарахыг оролдох болсон :айна. Куржакуз буюруг хан өөрөө Орду-Балагасун (одоогийн Хар балгас)нд нутаглаж, дүү Гүр хан, ахмад хүү Тоорил нарт Я г-Я бган (Заг-Завхан) гэдэг газрыг захируулахаар ш ийдвэрлэж , бусад хүү Ю ла-М агус, Т ай-Т им ур гайш нарт К аргас-Б уругус гэдэг газры г м эдүүлэхээр туш аасан б ай ж ээ. Тэгээд хэлсэн нь: Хэрэв тэд цуг байвал эвлэхгүй, м иний үхсэн хойно эд өглөөнөөс ш өнө хүртэл, ш өнөөс өглөө хүртэл хэрэйдийн улсыг үлдээхгүй гэжээ. Куржакуз буюруг хан тийм ч ш алтгаанаар хөвүүдээ ангид салангид 5айлгасан гэж түүхэнд тэм дэглэж ээ2. К урж акузы н нас барсны дараа Т ай-Т им ур, Б ука-Т им ур нар эц гийн лаатган өгсөн нутгий нь захируулахаар Т оорилы г явуулж, хэрэйди йн хан и и р э э г эзэ л с э н байна. Гэвч хэрэй ди й н хан ли ги й н эрхийг К урж акузы н хөвүүд ж и н х эн э барьж чадаагүй, харин урьд И лм а хатны г дагаж и рсэн Элжидай хэрэг д ээр ээ хэрэйдийг захиран м эдэж байх болсон ажээ. Тийм • чраас Т оорил: “ Одоо яагаад улс захирах явдлы г Э лж идайд о л го в ” гэж Тай-Тимур тайш , Ю ла-М агус хоёроос асууж б ай ж ээ3. Т оорил тийнхүү хэрэйдийн эрхийг булаан авах замд орсон байх бөгөөд түүнээс хойш Тоорил аян ш алтаг олж, зарим дүү нараа алж, зарим ы г хөөж, эцгийн суурийг эзэлж ээ4. Э нэ нь XII зууны дундуур үед болсон хэрэг явдал ажээ. Түүнээс хойш хэрэйдэд үнэндээ хоёр хан сууж, хан ш ирээг булаалдах ширүүн тэм цэл тасралтгүй үргэлжилж хэрэйдийг төрийн талаар сулруулж байжээ. “Хоёр наран ургаваас Худгийг усан-баар хугаюу (ширгэюү) Хоёр хаан сууваас Х амаг улсаа баръю у” 5

2 3 4

Херай-овогт бую у Х эрэйд улс гэсэн үг. Раш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 129-р тал. Раш ид-ад-Дин. 130-ртал. Раш ид-ад-Д ин. 130-131-р тал. Чингис хааны цадиг. 1-р хэвлэл. 99-р тал. 2-р хэвлэл. Б ээж ин, 161-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

гэж Н айм алчин гэгч эм гэн Тоорилд зэм лэн сургаж байсан тухай м эдээнээс үзэхэд, х эр эй д и й н хан л и г нь тэр үеэр хан н оёд ы н хоорон д ы н хям рал т э м ц л и й н хөлд и х ээх эн н э р в э гд э ж б ай са н нь тод орхой . Т э р тэ м ц э л д хэрэйдийн өрнөд дорнод хөрш ийн хаад, ноёд шууд оролцож эхэлсэн байна. “ М иний ахын нулимс нь бас л эгш ээгүй, нугас нь хөш өөгүй байхад, чи ахаа алж, дүүгээ сөнөөж байх. Улс маань хэрхэн үлдэж хоцрох вэ?” 1 гэж Гүр хан Т оорилы г донгодон хэлж, түүнийг талж зугадуулсан гэдэг2. И нгэж Т оорилы г түүний авга Гүр хан эсэргүүцэж эхэлсэн ажээ. Тоорил дарагдан зуугаад хүнтэй зугадаж , м онголы н Есүгэй баатарт и рэхэд Есүгэй “ эн э хүнтэй бид нөхөрлөвөл зохино” гэж Тоорилтой Туулын Х ар-Түнэ (шугуй)д анд б о л о л ц о ж , Гүр х ан ы г д о вто л ж зугатуулан, Т о о р и л д х э р э й д и й г эзлүүлсэн байна. Ер нь хэрэйд монголчуудын анд бололцох явдал үүгээр эхэлсэн биш хэрэйдийн С ары к хан монголчуудыг “дүүс” м аань гэж үзэж, монгол, хэрэйд хоёр хоорондоо гэрлэхгүй, найрамдан явахыг сануулж байж ээ. М онголчууд, С ары к ханы хүч суларсны г харгалзан тэдний хүн бүрт арав арван морь өгч тэнхрүүлж байсан удаа бий ажээ. Түүгээр ч барахгүй, Ван ханы авга Гүр хантай Амбагайн хүү Хадаан тайш сайн харилцаатай б ай ж ээ3. Х эр эй д и й н хан л и г X II зууны хоёрдугаар хагаст дотооддоо тө р и й н т э м ц э л т э й , б у та р х а й б а й с н ы д э э р , тү ү н и й хөрш Н а й м а н ы х а н л и г , Тангудын Ся улс, Хар Хятан улсын уулга довтолгоонд Х эрэйд эрсэдсээр байсан байна. Э нэ нь Х эрэйд айм гийн холбооны дотоод төрийн тэм цлийг улам гүнзгийрүүлж, Х эрэйдийн ханлигийн эрх мэдэл Тоорил, түүний дүү Эрх Хар хоёрын гар дамж ин байсаар хэрэйдийн ханлигийг доройтуулахад хүргэсэн байна. Х эрэйд айм агхристос ш аш ин ш үтдэгбайсан гэж X III зууны С ирийн нэгэн түүхч бичсэн байдаг.

§ 6. Бусад монгол аймгууд, аймгийн холбоод XII зууны үед монгол нутагт дээр дурдсан Хамаг монгол улс, Татар, Х эрэйд зэрэг ханлигууд байснаас гадна тэдний мэдэл захиргаанд ороогүй, тусгаар аймаг нэлээд байжээ. Т эд гээри й н зарим нь хэд хэдэн аймгаар бүрэлдэн тогтсон айм гийн холбоод байсан ба зарим нь айм гийн холбоонд нэгдэж байгаад задарсан буюу ганцхан айм аг төдийгөөс хэтрэхгүй нэгжүүд ч байж ээ. Гурван м эргидийн нутаг эртнээс Орхон м өрний адаг С элэнгэ м өрний дундуур б ай сан байна. О рхон голы н адгаар Б уур-хээрт4 удуйд-м эргид, Орхон, С элэнгийн бэлчир Талхун арлаар5 увас-мэргид, С элэнгийн К араж иКуржакуз буюруг ханыг хэлж байна. Раш ид-ад-Дин. I боть. I дэвтэр. 130-р тал. Раш ид-ад-Дин. I боть. I дэвтэр. 45-р тал. Алтанбулаг, Сүхбаатар хотуудын хооронд бий. Tap мөрен гэж Раш ид-ад-Д ин бичж ээ.

I АНГИ. Монголын ю гл а н улс байгуулаглан нь. I бүлэг. М Н Ү байгуулагшхын өмнөх үеийн монгол

айшг, ханлигуул

••.ээрээр1 хаад-мэргид тус тус төвлөн нутаглаж байж ээ2. Мэргидүүд голдуу •laji аж ахуй эрхэлж байсан бөгөөд харин «Ю ан ш и»-д мэргидүүд тариалан --рхэлж байсан гэж тэм дэглэсэн б ай н а3. Гэвч м эргидийн зарим хэсэг нь :ага зэрэг тариалан эрхэлдэг байсан бололтой. XII зууны сүүл үед х аад-м эрги д гэдэг н эр тэй ай м аг байх б ол сн ы г 5одоход, м эргидийн дунд ноёлох (хаанчлах) аймаг нилээд д ээр үед ялгаран гарч, овгийн байгуулал задран байсны ш инж мөн гэлтэй. Тэр ч байтугай м эргид гэдэг улс байсан хэм ээн «Судрын чуулган»-д ^урдсан байдгаас үзвэл, тэр нь эрхбиш тэр “хаад” (олон хаан) гэсэн нэрд •.олбогдож болох тул мэргид урьд ханлиг байгуулж гурван гарт хуваагдаж -.ваад хожим задарч, түүний захиргааны хуваарийн нэр нь гурван мэргид болон үлдсэн байж таарч байна. XII зууны эц сээр гурван м эргидийг удуйд-мэргид нь тэргүүлж байсан оөгөөд удуйд ай м аг н ь хүн ам олон той , д ай ч и н эр эл х эг ц э р э г ангитай :а й ж э э 4. X II зууны үед уд уйд-м эргидийг Т уд ур-Б и л гэ ч игин толгойлж 'а й ж э э 5. Түүний цэрэг анги баруун жигүүр, зүүн жигүүр, төв гэдэг гурван хэсэгт хуваагдаж байснаас гадна Т удур-Билгэ чигин, түүний хүү Тогтоа бэхи нар хиш игтэн цэрэгтэй байсан байна6. М э р г и д , Т ө в м о н го л хо ёр э р т ү еэс н а й р т а й я в ж э э . Ж и ш э э нь мэргидийн тэргүүн Т удур-Билгэ, Амбагай хааны хүү Хадан тайш тай анд -.всан б а й н а 7. Гэвч тэд н и й хари лц аа найрам дал нь X II зууны дундаас [уудаж эвдрэлцэн хямралдаж эхэлсэн байх юм. Хамаг монгол улс нь XII зууны II хагасын эхэнд мэргид аймгуудтай хоёр удаа байлдсан хэм ээн сурвалжид гардаг. Тэр хоёр удаагийн дайн нь хоорондоо гурван ж илийн зайтай болж ээ. Х адаан тайш м эргид айм гийн Тудур-Билгэ анддаа нэгдье гэж элч нары г илгээхэд, Т удур-Б илгэ чигин чонголы н элч нарт “ Х адаан анды н ганц нүдийн нь сохолъё гэж хутгаа оилүүдэж б ай н а” гэв гэсэн дом ог байдаг. Хадаан тайш элч нараас Тудурын 1 гийг сонсоод “Хатуу үг эвдрэлийн эх болно! Одоо хүртэл бид дайтах гээгүй юмсан. Тэд эхийг тавилаа!” гэж баруун гараас хүн том илон, Хотула-д хэл өгүүлж, Зүүн гараас хүн гаргаж худ А р и гч и н э-д зар хүргүүлж ээ. Х амаг монголын хан гурван өдрийн дотор цэргийг засацгаан мордуулж, ТудурБилгэ чигинийг барин алж ээ. Түүний хүү Тогтоа 9 шархтаж, эцгийн баруун ж игүүрийн ц эр ги й н хамт зугадаж, м эрги д и й н зүүн ж игүүрийн ц эрги й г монголчууд олзлон авчээ8. Г урван ж и л и й н д а р а а м э р г и д и й н Т о гт о а ц э р э г э р э э за с а ц г а а н : "монголчууд тулалдах газар, байлдах өдөр ям агт болзож дайлалддагсан.

2 *

; ' 5

Орхон, С элэнгийн бэлчирээс доош байж ээ. «МНТ». § 105, 111. «Ю ан-ш и»- («Юан улсын судар») Чингис хааны цадигт. Раш ид-ад-Дин. I боть. I дэвтэр. 114-р тал. Раш ид-ад-Д ин. 1 боть. 11 дэвтэр. 37-38-р тал. Раш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 190-191-р тал. Раш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр. 37, 38, 39, 40-р тал. Д ээрхи м эдээнүүд Раш ид-ад-Дины зохиолд бусад сурвалжаас илүү тодорхой гардаг.

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ.

II БОТЬ

Бид одоо тэр ёсоор б ай л д ъ я” гэж Х адаан тайш ид элч н ар ы г явуулж ээ. Х адаан тайш н эрд гарсан бүх ноёды г хуралдуулан, хурилдайн н оёд ы г м эргидийн элч нарт хариу өгсүгэй гэж хэд шаардахад хэн ч дуу гарсангүй. Тайчуудын Адал хан: “Хадаан тайш чи яагаад хариу хэлэхгүй бусдад даалгаж б ай н а” гэсний дараа, ургудайн Бардай-сэцэн: “Аа зусарч... чи ах нар, ихэст даалгаж , сайн язгууртаа харуулах гээ юу, сайхан тусгүй үгэнд юун утга байх... дайсны г дарах тухай хэлэлцвэл зохино” гэж Хадаан тайш ийг зэм лэн хэлжээ. Х ад аан тай ш тэ р хатуу үги й г с о н с о о д Т о гто атай б ай лд ах хари уг м эргидийн элч нарт өгч буцааж ээ. М эргид гурван гараар довтлоход Хадаан тайш тосон байлдж ээ. Тогтоа шархтаж, баруун гарын цэргийн хамт С элэнгэ өгсөн оджээ. Х адаан тайш м эргидийн зүүн гарын ба төвийн цэрэг ангийг олзлон авчээ. XII зууны сүүлчийн хагаст, гурван мэргид тус тусдаа тэргүүлэгчидтэй байсан боловч Тогтоа тэдний дунд тэргүүлэн ноёрхож байсан нь хожуухан үеийн X III зууны эхний явдлаас мэдэгдэж байна. Гурван мэргид XIII зууны эхэн хүртэл тусгаар байсан байна. Онгуд. «Судрын чуулган»-д олон хүн ам бүхий Онгуд улс байсан гэж тэм дэглэсэн байна. О нгуд нь А лтан улсы н үед Ц агаан х э р э м и й н дагуу н утаглаж тэд х эр эм и й н н эгэн хэсэг сүв боом ты г м анаж байх албы г Алтан улсад хаах болсон байж ээ. Т ийм учраас XII зууны эхэн үед онгуд аймгуудыг Алтан улсын ц эрэг ангийн тоонд оролцуулж байсан үзэгдэнэ. X II зууны үед Бинуй гэдэг ноён онгудыг тэргүүлж байсан ба түүнийг нас нөгчсөний дараагаар, Б и н у й н хүү Ш ен гү й г А лтан улс б ар ьц аа б олгон ав а а ч ж ээ. X II зууны хоёрдугаар хагаст онгудыг А лакуш -тэгин нэрт ноён захиран байж ээ. Онгуд нар бусад м онголы н зарим аймагтаа харилцаа холбоотой байж ээ. Ж иш ээ нь: н ай м ан ы хан, онгуды н эзн и й охины г хатан болгон буулгаж ургийн холбоо байгуулан, Байтарак (одоогийн Байдраг голын) бэлчирт хуримлаж байсан м эдээ байдаг. «М онголын нууц товчоо» болон «Судрын чуулган»ы м эдээгээр үзвэл тухайн үед онгудын өрхийн тоо 4000-5000-ын хооронд байж ээ. Тэд бас голдуу мал аж ахуй эрхлэж бас газар тариалан эрхэлдэг байж ээ. X II зууны эц эс, X III зууны эхээр найм аны хан онгуды г холбоотон “баруун гар” гэж үзэж байсан б а й н а 1. Ерөнхийдөө онгуд нар хэдийгээр хятадад их ойрхон боловч хэзээд монголчуудын талд байдаг байж ээ. Б аяд буюу Баягуд айм гийн н эр 606 онд түүхэн тэм дэглэлд, Б а-е-гу хэм ээн тэм дэглэгдэж эхэлж ээ. 706 онд болсон хэрэг явдалтай холбогдон, И и р-Б ай и рку гэж О рхон-түрэгийн бичээсэнд бичигдсэн байна. «М онголын нууц товчоо»-нд М алиг баяуд2 гэж гардаг. V I-V III зууны үед Баядууд Х өлөн, Буйр нуур хавиар нутаглаж байж ээ. Тэр цагг тэд агт морьд сайтай, төм өрлөг эдлэл сүрхий сайн боловсруулдаг 1 2

Раш ид-ад-Дин. I боть. II дэвтэр. 113-р тал. «МНТ». § 15.

I АНГИ. Монголын нэгдон улс байгуулаглсан нк. I бүлэг. М Н Ү байгуулашхын оглнох үеийн монгол аймаг, ханлигуул

5-йсан бололтой байдаг. V III-X зуунд баяд нь олон салбартай, хүн ам олонтой байсан боловч тухайн үед нэгдмэл хүч хараахан олж чадаагүй байж ээ. X -X II зууны ү е и й н үйл яв д а л та й х о л б о гд о н , б а я д ы н н э р «Н ууц зчоо», «Судрын чуулган»-нд гарч байна. Т эдний эртний н утагн ь С элэнгэ, Туул голоос Э ргүнэ мөрөн, Цагаан хэрэм хүртэл байсан нь тодорхой байна. Зари м су р вал ж и й н м э д э э гэ э р , тэр үед С э л э н гэ м ө р н и й сав дагуу :ю о г и й н Х иагт, Б үрэн хан уул хавиар нутагладаг баядууды г Х ээр и й н г-ядууд, С эл эн ги й н зөв гары н н эгэн цутгалан Ж ид голоор нутаглагсдыг ^идийн баяд гэж нэрлэж байж ээ. Бас баяд-дуклад, баяд-горлос, чанш иудзаяд, баяд-хиад н эртэй аймгууд байсан бөгөөд тэд гол төлөв Бурхан Халдун /л, Хөлөн Буйр нуур хавиар нутаглаж байжээ. Ойрад. Э ртнээс Енисей мөрний эх Кем (С екиз мөрөн хэмээх Н айман [өрөн) газарт нутагш ин сууж байсан томоохон айм гийн холбоо юм. Ойрад аймгууд эрт цагт хүн ам олонтой, салаа салбар үлэмж байсан 5а тэдгээр салбар нь тус тусдаа н эртэй , тодорхой газар нутагт хуваагдан -ууж б а й с а н 1 гэх б оловч тэ р талаар тодорхой м эд ээ н ь судар түүхэнд лдээгүй байна. О йрад бол эртн ээс ж и н хэн э ойн иргэн байж ан агнаж , загас барин ; :ьдарч байж ээ. Ойрад аймаг аажмаар ой тайгаас гарч мал аж ахуй эрхлэх 5олжээ. М ал аж ахуй эрхлэх болсон нь баруун тийш Алтай уулсад нүүж :чсоны үеэс эхэлсэн бололтой байдаг. X III зууны эхнээс ойрады н түүх -э н тодорхой б ол сон аж ээ. С үүлдээ Д өрвөн О йрад х эм ээгд эн түүхэнд 'одорсон ажээ. Хонгирад. А нх Х ятан ул сы н үед түүхэнд У а н -ги -л а (у н ги р а) гэж ~эмдэглэгдсэн байна. Тэр цагт хүчирхэг нүүдэлчин гэгдэж дөрвөн овгоос "үрэлдэж явж ээ. Хятан улсын үед монгол нутгийн өмнөд ба баруун хэсэгт байсан зу-бу - 8 аймгийн нэг нь хонгирад байсан бөгөөд 1124 онд Ж энж эү (Ч ин-толгой) •отод зу-бу 18 айм гийн тэргүүдийг Елюй Д аш и хуралдуулахад хонгирадын гэргүүлэгч нь оролцсон м эдээ бий. Тэд XII зууны эхэнд, Ц агаан хэрм ээс хойш нутаглаж байсан ба XII зууны 2-р хагаст буюу 1170-1200-гаад онд Халх голоор нутаглаж байсан 5айна. Х онгирад өөрсдийгөө бусдын нутгийг булаан тэм цэлддэггүй, Хацар гоо хатадтай, өнгө сайн охидтой гэж сайрхдаг бай ж ээ2. Х онгирад и р гэн ээс олхунуд, ихирас, харануд, кунклиуд салбарлан гарсан гэд эг3. Ойн урианхай. У ри ан хай ай м аг м аш э р т н и й түүхтэй. Х ари н ойн урианхай бол хожим мэдэгдсэн. X -X III зууны үед Урианхай нары г Бурхан Халдун хавийн буюу талын урианхай, Байгал нуур, Баргужин төхөм хавиар нутагтай ойн урианхай гэж ангилан ялгаж байжээ. X зууны эхэнд хятад сурвалжид баруун хойд урианхай гэж тэм дэглэсэн

2 3

Раш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэрЛ 18-р тал «МНТ». § 64. Раш ид-ад-Дин. I боть. I дэвтэр. 161-р тал.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

нь Ойн урианхайг хэлж байна. О йн урианхайчууд X II-X III зууны үед Б аргуж ин-Т өхөм д нутаглаж б ай сан 1 хэм ээн «Судрын чуулган»-д тодорхой бичсэн байдаг. Ойн урианхай нар аж амьдралаа ан хийж, загас барьж залгуулж байж ээ. Барга аймаг. Барга буюу Баргуд аймагт кори (хори), тулас, тумат (түмэд) аймгууд багтаж байж ээ. Д ээр дурдсан аймгууд тэр цагийн м онголы н бусад айм гийг бодвол, м онголы н төв нутгаас хол зэлүүд нутагт байж , м онголы н төвд болсон н и йгм ийн аливаа үйл хэрэгт татагдан орох нь ховор байсан учраас тэд н и й үн д сэн нутаг Б аргуж ин-Т өхөм ба түүний хавилцаа байх нутгийнхан нь тэр цагтаа зэлүүд хязгаар байсан байна. Баргуд, хори, тулас аймаг харилцан ойр төслөг байсан ба нутаг нь ч С элэнгийн солгой эттээдэд Баргуж ин-Төхөмд хамт байж ээ. Э дгээр аймаг ойрад, ойн урианхад ба булгачин, хэрэм чин аймгуудтай айл хөрш байж ээ. Баргуд аймаг, монголчууд ба илж игин аймгуудтай ургийн холбоотой, худ худгүй байсан байна. Ж и ш ээ нь: Хабул ханы хүү Бартан баатрын авааль хатан Сунигул фүжин нь баргуд айм гийн хүн байжээ. Түм эд айм аг баргудаас салбарлан гарч Баргуж ин-Т өхөм д ойролцоо нутагтай байж ээ. Түмэд эрт цагт С екиз (Н айм ан) мөрөнд нутаглаж байсан ба тэд х эзээн ээс нааш киргиз аймгуудтай айл хөрш суужээ. Т үм эд маш д ай ч и н эр эл х эг тул тэд н и й г ц э р э г сай тай гэж түүхэнд тэм дэглэсэн байна. Баргуд аймгуудын нийгэм эдийн засгийн тухай м эдээ байхгүй. Гэвч тэд ний нийгм ийн хөгжил нь ойн урианхадаас арай доогуур булгачин, хэрэм чин аймгуудаас арай дээгүүр ш атанд байсан бололтой. Ойн иргэд. XII зууны үед ойн иргэд хоёр төрөл байж ээ. К иргиз, К эм кэм чиг аймгуудтай зах н и й л эн ой тайгад байнга орш ин суугчдыг ойн иргэд гэсэн байна. Ой тайга бүхий газар буюу ой тайга завсардсан нутагт угаас нутагш ин суусан, хож им тэнд очиж идээш и л олсон аймгуудыг м өн ойн иргэд гэж байж ээ. Ж и н х э н э о й н и ргэд бол урасуд, тэлэгүд, куш тем и аймгууд б олно. Э д н и й аж байдал, аж ахуйн тухай м эд ээ байхгүй, тэд м онгол эм сай н м эддэг, м он голоор сайн эм н э д э г гэс эн товч м эд э э н э э с үзэхэд м онгол аймгуудтай нягт холбоотой байжээ. Б ас О й н и р гэ д э д хол б о гд о ж бол ох б у л гач и н , х э р э м ч и н аим гууд Баргуж ин-Төхөм ба К иргизтэй хил залгасан хязгаарт байж ээ. М өн Хилга м ө р ө н д за га с ч и н , х э р э м ч и н , гөрүүлчин б үл эг ц өл өг и ргэд X II зууны сүүлчээр нутаглаж байжээ.

§7. Найманы ханлиг Д ээрх монгол аймгуудаас гадна дээр үеэс м онголы н тал нутгийн баруун захад өргөн уудам нутгаар мал маллан амьдарч байсан томхон аймгуудын н эг бол Н айм ан нар болно. Раш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 156-р тал.

I ЛНГИ. Монголын нэглон үлс байгуулаглсан нь. I бүлэг. М Н Ү байгуу\1глдхын емнөх үеийн монгол аймаг, ханлигуул

Н айм ан нар V III зууны үеэс Хангай, А лтайн уулсын завсарт орш ин суусаар байж ээ. Тэд XII зууны үед Алтай, Э лүй-С ирас, К ок-И рды ш (Хөх ^рчис), К ара-И рд ы ш (Хар Э рчис), К аракорум (Хар Хорум уул), А лтайн уулс, Хэмчигүүдийн Орган голд нутаглаж б а й ж ээ1. Н айм аны эздийн өргөө нь Ж аж иэ-наур, өвөлжөө нь А дари-Э бкэ уул, 5акарас-О лум , А чирикнаур (Ачит нуур), А ла-Э трин (Алтайд, И дэр гол ) 5айжээ2. Ер нь найм аны нутгийн баруун тал нь Зайсан нуур, зүүн зах нь Хар Хорум уул байсан аж. Н айм ан гэдэг үг бол 8 аймагтай гэсэн тооны нэрээс үүсжээ. Н айм ан а й м а г б о л “ с е к и з - о г у з ” гэж а н х а н д а а т ү р э г э э р н э р л э г д э н б и ч и г т тэм д эгл эгд сэн бол олтой . Э н э нь м он голч и л б ол “ н ай м ан о гу з” болно. С эл эн ги й н чулуу” гэж эрдэм тэд н эр л эсэн уйгур хөш өөний б и ч ээсэн д :екиз-огузы н нэр 750-иад онд дурдагдсан байдаг. У йгарын М ою н-чур хаан :ек и з-о гу зы н бослогы г тэ м ц э н , тэд н и й г Б ю кегю к (Бүхэг) гэд эг газарт ^арсан тухай тэр хөш өөнд тэм дэглэж ээ. Н айм ан нар IX зууны үед хэрхэн агсан нь мэдэгдэхгүй байна. X зууны '.ориод оноос тэд хятаны зу-бу гэж нэрлэсэн аймгуудад багтаж байгаад XI зууны эхнээс “ н ай м ан ” гэдэг монгол нэрээр түүхэнд үзэгдэх болжээ. 1048, 1095 онд “н а й м а н ” , “бүрийн н ай м а н ” гэдэг н эр ээр Л яо улсад ^агаар орсон м эдээ б и й 3. Бүри гэдэг нь найманы Буюруг (хаадын) цолы г •■.ятадаар хазгай дуудан галигласан хэрэг бололтой. XII зууны үед найман нар онгуд аймагтай Байдраг голын хөвөөн дээр •ргийн холбоо байгуулж хурим хийсэн ажээ. Алтан улсын эхэн (XII зууны) үед тэдний хилд халдаж аюул учруулж эайсан нүүдэлчин айм гийн тоонд найм ан нар монгол, хэрэйдийн хамтаар оролцож б ай ж ээ4. X I-X II зууны үед н ай м ан ы дунд овог ай м ги й н н эр б араг үлдээгүй б айсан ба тэ д н и й н и й гм и й н хэл хээ хол б оон ы үндэс нь о вги й н цусан оарилдлагаа биш , харин газар нутаг болсон байна. Н ай м ан н ар ы н “ ...эзэд хаад хүн д тэй , хүч тэй , тэд их бөгөөд сай н цэрэгтэй б ай сан ” аж ээ5. Т эднийг тэргүүлсэн эздийг Буюруг хан, Буку хан, Даян хан, К уш лук-хан (Хүчүлэг хан) гэж цоллож байсан байна. Н ай м ан ай м ги й н холбоо чухам х эзээ н ай м ан ы ханлиг (улс) болон хувирсныг сэргээн мэдэх баримтгүй. «Судрын чуулган»-ы орш илд Раш идад-Дин хэрэйд, найм ан, онгуд зэргийг монгол гэдэг нэрийн дор орохын өмнө төр улстай байсан аймгууд билээ гэж бичсэн байна6. Н ай м ан ы хан л и г X II зууны эхэн үед н э гэ н т байгуулагдаад б ай сан оололтой. XII зууны дундуур үед найм аны г Н аркы ш -Д аян толгойлж байсан ажээ. 1 2 3 4 : 6

Р аш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 136, 150-р тал. Раш ид-ад-Дин. 136-р тал. Ли Ю -дан. «Ляо улсын эх адгийн хэрэг». I дэвтэр. 72-76-р тал Р аш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 75-р тал. Раш ид-ад-Д ин. 137-р тал. Раш ид-ад-Д ин. 75-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II в о т ь

Н аркы ш -Д аяны хүү И н ан ч -Б и л гэ найм аны төрд их эрх м эдэлтэй хүн байж ээ. Тэд XII зууны II хагаст киргиз нарыг ялсны дараагаар, эрх хүч нь ахис хийсэн дүү И н ан ч -Б и л гэ нь ах Н аркы ш -Д аяны г улсын тэргүүн гэж үзэж хүндэтгэн алба барьдаг байснаа больсон г э н э 1. И н а н ч -Б и л г э ан х ан д аа н а й м а н ы ханы д ар аах м эд э л т э й ц э р ги й н ж анж ин байсан агаад м эдэл өндөрш иж , эд баялаг нь байлдааны олзоор арви ж и н зузаарахад хан ли ги й н эзн и й эрх м эд л и й г булаалдахад хүрсэн бололтой. И н ан ч -Б и лги й н м андсан үе нь Хятан улс мөхөж, Алтан улс мандаж, м о н го л н у тагт т ө р и й н б ү р э н э р х ш э э л нь х ү ч н и й г х а р а ах а н о л о о гү й завсардмал үе байж ээ. И н ан ч -Б и л гэ, Н айм аны ханлигийг тэргүүлж Буку хан цолтой болжээ. Э нэ үед Н айм аны ханлиг Зүрчидийн Алтан улстай улс төрийн холбоотой болсон байж ээ. Н айм аны ханлиг XII зууны хоёрдугаар хагаст дотооддоо тохь муутай, төрийн нэгдэлгүй бутархай байсан байна. И н ан ч -Б и л ги й н хүү (Бай-Б ука) Д аян хан, Бую ругхан хоёр төрийн эрх м эдлийгхарилцан булаалдаж байжээ. Т эгээд тэм ц ли й н үр дүн нь Д аян хан, Буюруг хан хоёрыг найм аны хоёр хан болгон салгаж, Д аян хан нь тал нутагт нутаглаж, Буюруг хан нь уулархаг газарт о р ш и н суудаг б олсон б ай ж ээ. Ө өрөөр хэлбэл, Д а я н хан эр тн и й У йгарын Орду балы г (Хар Балгасан) төвтэй найм аны умард хэсгийг эзэлж , Буюруг нь Алтайн Хар Э рчис ба Өрүнгү голын хөндийг захирах б олж ээ2. Н айм аны ноёд, ц эрэг анги нь ч бас л хоёр хааны м эдэлд хуваагдсан байна. Н айм аны хоёр хэсэг нь хоорондоо харилцан туслалцах, дэм ж илцэх явдал нь эн э үед бүрмөсөн тасарсан бай ж ээ3. Ах дүү хоёр ханы салснаас хойш , найм аны ханлиг ям архан байдалд хүрээд байсны г найм аны Кубадегин (К уба-тегин) гэдэг хүний Д аян хан-д хэлсэн үгнээс илэрч байна. Түүний хэлсэн нь: “ И налч хан, Н аркы ш -Д аян хоёр яаж цуг байлаа, та нар бодоцгоогтун! Тэд найм ан улсын эр бүрийг ноён болгож, эм болгоны г ноёгтой болгоогүй. Одоо ах дүү хоёрын санаа салангид болоход айж сарн и сан найм ан улс тэн ги с м эт долгилж байна. Түүнийг хэнд даалгаж өгөх вэ?” гэж ээ4. Н а й м а н ы х а н л и г X II зуун ы сү ү л ч и й н х а га ст и й н х ү ү д о т о о д д о о бутархай сарниун байсан боловч зах нийлэх харь ханлиг, айм аг н ь бас д отоод д оо сам ууран ү й м сэн цаг б ай ж ээ. Н ай м ан ы хаад тэ р цаг үеи й г тохиолдуулан, тэд н и й г довтолдог б ай ж ээ. Бую руг ханы харъяат ХөгсүСабраг ноён Х эрэйдэд цэрэглэн орж, Т оорилы н ах дүү нары н эд хөрөнгийг уулгалан дээрэм дэж байж ээ. Бас заримдаа тэр харь аймаг ханлигийн эрх м эдэл, тэм цэлдэгч хоёр этгээдийн аль нэгэнд нь дэм ж лэг үзүүлдэг байж ээ. Х эрэй д и й н дотор хан ш и р ээ булаацалдахад ван хан Т оори л ы н дүү Эрх 1 2 3

Раш ид-ад-Дин. Раш ид-ад-Д ин. Раш ид-ад-Дин. Раш ид-ад-Д ин.

136-ртал. I боть. I дэвтэр. 139-р тал. 139-р тал. 136-р тал.

IАН ГИ . Монголын нэглсэн улс блйгуулаглсан нь. I булэг. М Н Ү байгууллтхын өмнвх үеийн монгол оймаг, ханлигуул

Хар-д н айм ан нар тусалж Т оорилы г хөөж, газар орны нь эзл эн авч, Эрх Хар-д өгсөн байж ээ. XII зууны эцэст, найм аны ханлигийн хүч нь эзэд ноёдын хоорондын хямралд тарам дан сулраад, цэрэг дайны хөл хөлсөөн ихтэй “тэн ги с м эт долгилж ” , “найм аны г хэнд даалгаж өгөх вэ?” гэдэг асуудалд тулгарсан цаг байжээ. Ер нь монгол аймаг дотроос хамгийн түрүүнд бичиг үсэггэй болж соёлж сон нь н айм ан айм аг юм. Н айм ан айм аг нь Уйгар, Дундад А зийн худалдаачидтай худалдааны өргөн харилцаатай байж ээ. Ч ингис хаан монгол аймгуудыг нэгтгэх үед хамгийн соёлж сон, бичиг үсэгтэй нь найм ан аймаг байсан хэм ээн сурвалжид тэм д эгл эж ээ1.

§8. Монгол аймгуудын аж ахуй М онгол аймгууд X зууны орчим үеэр хятадын Цагаан хэрм ээс Байгал нуур хүртэлх өргөн уудам нутагт тархан нутаглаж амьдарч байхдаа голлох мал аж ахуйгаас гадна бусад аж ахуйн олон хэлбэрийг эрхэлж байж ээ. М онгол айм гууды н хөгж лийн х эм ж ээ нь тухайн цаг үед харилцан адилгүй байсан болохоор тэдний аж ахуй, аж байдал, нийгм ийн харилцаа нь бас л өөр өөр түвш инд байцгаажээ. М онголы н м алчин аймгууд бусад ойн гөрөөчин, загасчин аймгуудаасаа ялгаран , хөд өлм өри й н н и й гм и й н хуваарь гарсны үр дүнд н и й т м онгол аймаг “т а л ы н ” , “ о й н ” гэдэг хөгж лийн хоёр өөр ш атанд орш дог болсон б ай ж ээ. Т а л ы н а й м аг нь орш и ж буй газар о р н о о со о ш ал тгаал ан о й н ардаасаа хөгжлийн дээгүүр түвш инд байжээ. Ойн зарим гөрөөчин аймгуудын аж ахуйд хөдөлгөөн орж ахиц гараад ой тал хосо л со н н утги й н аж ахуй эрхлэх явдал X -X II зууны үед улам өргөжсөөр байсан байна. О йн айм аг угсаатан агнуураас гадна, цаа буга, ор буга, бас уул тайгад өсгөхөд тохиромж той уулын үхэр (сарлаг), уулын хонь (аргаль), бор гөрөөс барьж үрж үүлэн2 сүү сааль, арьс махыг хэрэглэдэг байж ээ. Тэд нутаг бэлчээр сэлгэн, мөн л ойдоо нүүдэг бай ж ээ3. Д ээр дурдсан зүйлээс үзэхэд, ойн аймгууд, ялангуяа ойн урианхайд бол хэдийгээр ой тайгаас гадагш гардаггүй, тэнд үргэлж идээш ин нутагладаг байсан боловч о в ги й н б ай гу у лл аас (ш и н э чулууны сүүлч бую у хүрл и й н эх э н үеи й н хөгж лийн ш атнаас) огт хөдлөөгүй хоцрогдсон биш , харин мал аж ахуйд ш илжих завсры н үед орж байсан байна. Тал нутгийн малчид хонь, үхэр, адуу адгуулан үржүүлэхийн д ээр, мөн тэм ээ өсгөдөг байж ээ. М алчин айм гийнхны аж ахуйн аш иг ш им нь ойн аймгуудаас арвин их тул илүүчлэх нэмүү бүтээгдэхүүн үлэмж, тэр илүүдэл бүтээгдэхүүнийг айл

1 2 3

«Цзинь-ш и» - («Алтан улсын түүх»)-ийн 121-р бүлэгт эн э тухай тодорхой м эдээ байдаг. Р аш ид-ад-Д ин. 123-ртал. Раш ид-ад-Дин. 124-р тал.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II воть

зэргэлдээ аймагт арилжаалах болсноор үл барам, зах нийлэх улсуудын хүн амд ч худалдах боломж той болсон ажээ. М онгол аймгуудын язгууртан нары н гарт тийнхүү баялаг хуримтлагдан монголчуудын дунд баян хоосны ялгавар гүнзгийрчээ. М о н го л ба тү ү н тэй төрөл зар и м ай м аг агн уурчи н , м ал ч и н , хагас суурьшмал хүн ам ы н аж ахуйг холилдуулан эрхэлдэг байж ээ. Ж иш ээ нь: ш ивэй нар таван хошуу малаас адуу үхэр хоёрыг ихэвчлэн өсгөдөг байсан, бас суурин газры н гэри й н тэж ээв эр гахай зэрги й г мөн үрж үүлэн өсгөж б а й ж э э 1. Ш ивэй аймгуудын аж ахуйн алаг цоог хөгжилтөөс ш алтгаалж, тэдний орон сууц олон янз байж ээ. Тэдэнд газар гэр (өрх)-ээс эхлэн үйсэн овоохой, а н ги й н арьсан гэр, эсгий гэр, тэр гэн д б айнга барьсан том гэр, м одон байш ин хүртэл б ай ж ээ2. М онгол аймгуудын тээврийн хэрэгсэл нь ч олон янз бай ж ээ3. Тэд адуу, үхэр, тэм ээ хэрэглэх, морь унах, үхэр, сарлагт нуруу ачих, өвөл цас их унадаг газарт цана унаж, цана, чарга ачиж хэрэглэх, зун гол м өрнийг гатлахдаа тулман завь, мөчир, гиш үүгээр хийсэн сал аш иглаж байсан м эдээ бий. М онгол аймгуудын дотор ж илийн дөрвөн улиралд нүүдэллэх мал аж ахуй голлож байсан буй. Ш ивэйн зарим аймаг зун нь хот сууринд зусаж, өвөл нь нүүж байсан байх ба бас зарим нь өвөл сууринд өвөлжиж , зун нүүж зусдаг байж ээ. Үүнээс үзвэл, ш и вэй н ар ы н олонхи н ь эр х эл сэн аж лы н эр х ш э э л э э р зарим д аг нүүдэлч, заримдаг суурыимал амьдралтай байсан ажээ. М өн мал аж ахуй, тариалангийн ажил хослон эрхлэх явдал ч зарим газарт байж ээ. М онгол айм гууды н тари ал ан ги й н тухай м эд ээ нь V-VI зууны үеэс эхлэн, судар түүхэнд үзэгдэх болсон ажээ. Буйр нуур, Х өлөн нуур хавьд V-VI зууны үед байсан аймгуудын зарим н ь тариалан тарьж байж ээ. Улохеу (олхунуд) V зууны үед шар будаа, буудай, Ш ивэйн өмнөд хэсэг нь VI зууны үед м өн ш ар будаа, буудай тарьдаг байж ээ. Гэвч ургац нь асар арвингүй байж ээ4. Тэд газар хагалахдаа модон анжис хэрэглэж , зарим газарт хүн зүтгүүлж, зарим нутагт үхэр хөллөж бай ж ээ5. Баегу (баяуд) нар газар тариалангаар бага сага оролдож байсан тухай түүхийн м эдээ бий нь эртний судлалын м эдээтэй дүйж байна. Буриадын Баргужин (Баргуж ин Төхөм) хавьд хуучин тариалангийн ул мөр олдсоны г эртний судлаачид баегу нары н тариалангийн ор үлдэц гэж үзэж байна6. С эл эн гэ м өрний үржил ш им төгөлдөр уудам хөндийд м эргид тариа 1 2 3 4 5 6

Бичурин. II боть. 77, 78-р тал; Юонер. 61-р тал. Бичурин. I боть. 77, 78-р тал. Бичурин. III боть. 77, 78-р тал; Кюнер. 62-р тал. Бичурин. III боть. 76, 77-р тал; Кюнер. 61-р тал. А .В.К ю нер. 61-р тал. «Баргудзинские летописи». М ., 1957.

IАНГИ. Монголын нэгмэн улс байгуулаглсан нь. I бүлэг. М Н Ү байгуулашхын өмнөх үеийн монгол аймаг, ынлигуул

тарьдаг байсан б а й н а 1. М онгол аймгуудын дунд гар үйлдвэр нэлээд эрт цагаас үүсэж, ноёлог баялаг өрхийн мал аж ахуй, газар нутгаас гардаг элдэв тө рл и й н түүхий эдээр юм хийдэг rap урлал эрхэлсэн тусгай бүлэг хүмүүс “тэрэгч ” гэх м этийн лархчууд XII зууны үед нэгэнт бий болсон байж ээ. Хөлөн нуурыг тойрон нутаглаж байсан ш ивэй нары н зарим нь гэр-тэрэг, тэрэгт бургасан байш ин үйлдэх м эргэж илтэй байсны г2 үзвэл, тэдний дунд барилга байгууламжийн анхны мэдэгдэхүүн дэлгэрсэн нь илэрхий байна. Тэд гэр зуурын хэрэгсэл сав суулгыг мод, зэс, төмрөөр хийдэг3 байснаар ;л барам, нэлээд нарийн ур ухаан орох эвэр нум үйлдэж ноосон нэхм элийг ;ix уран нарийн сүлждэг байж ээ4. Ш ивэй нар мал, адгуусны (булга, цагаан буга, гахай, үнэг, нохой, загас) арьс ш и р и й г эл д эж б оловсруулан хувцас хунар, олбог ш и р д эг х и й д эг бай ж ээ5. Баегу (баяуд) дархчууд хат сайтай төм өр боловсруулж, дорно зүгт ч ойш оогдож байсан м эдээ үзэгдэн э6. X зууны үед, О нон голы н дагуу нутаглаж б ай сан м онгол аймгууд нилээд н арийн ажиллагаа орох ш ирэм хайлах ажлыг хийж чаддаг болсон байж ээ7. Ш ивэй, баяуд, монгол аймгуудын нутагг V II-X II зууны үед хот суурин ' !эр сэр байгуулж байсан нь археологийн ба бичгийн м эд ээн ээс м эдэгдэж байна. X зууны сүүлчээс Туул, Х эрлэн хоёр голын сав газарт Х ятан улсын .ааны зарлигаар цэргийн хот суурин бариулж, гар үйлдвэр хийлгэж, тариа гариулж эхэлсэн б ай н а8. Зарим хотыг малтахад аму будааны үлдэгдэл, тарианы гар тээрэм олон элдож байсан нь9 тэдгээр хотын орш ин суугчдын газар тариалантай нягт холбоотой байсны г үзүүлж байна. М алтл агаар төрөл б үри й н м алы н яс гарч б ай сан нь хотод о р ш и н :уугчид, тэд гээр и й г тойрон бүхий нүүдэлчин малчин аймгуудтай эдийн злсгийн ойрхон холбоо хэлхээтэй байсны гэрч ю м 10. XI зууны эц сээс XII зууны шувтарга үед монгол аймгуудын дунд цөөн \от суурин байсан м эдээ бий. Т эдгээр хот суурин нь нүүдэлчдийн дунд лалайн бяцхан арал, хойг м эт байсан боловч, тэр тухайн н и й гэм -эд и й н «МНТ». §152. Васильев. 38-р тал. Бичурин. II боть, 78-р тал; Кюнер. 62-р тал; Васильев. 38-р тал. Васильев. 38-р тал. ' Бичурин. II боть. 77, 78-р тал; Кюнер. 61-р тал. Бичурин. I боть. 344-р тал. Казакевич. Некоторые вопросы истории М онголии в свете археологии. Соврем. М онг. № 4, 1934, стр. 10. Х .П эрлээ. «Кидан нар». 83-93-р тал Х .П эрлээ. NteH тэнд. Х .П эрлээ. М өн тэнд.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

засгийн ш аардлагаар байгуулагдаж, орш ин тогтнож б а й ж э э 1. “О й н ” ба “тал ы н ” аймгууд ялгарсны дараа, тэнд хот суурин байгуулж, гар үйлдвэр, тариалан хөгжиж ирэхийн хамтад “о й ” , “тал ы н ” аймгуудын аль алинд суурин газры н бүтээгдэхүүнийг түүхий эдээр арилж ин худалдаж авах явдал дэлгэрч, монгол аймгуудын дунд байсан арилж ааны ш инж чанар өөрчлөгдөж байж ээ. М онгол аймгууд өрнө, д орны н орнуудтай худалдаа арилж аа гүйлгэх явдал эрт цагт үүссэн байдаг бөгөөд X -X II зууны үед тэд н и й харилцан худалдаалах нь аль зэрэг байсны г тойм лон мэдэж болох м эдээ судар бичигт бий. X зууны үед О нон хавийн монголчууд хонь, үхэр, адуу, тэм ээ, малы н ноос, арьс ш ирээр хятан нартай худалдаа хийж бай ж ээ2. М онголы н баегу (баяуд) айм гийн морь, төм өр хоёр нь хятад нутагт сайн гэгдэж байсан тухай түүхэнд б и чсэн ээс3 үзвэл монгол аймгууд хятад оронтой худалдааны харилцаатай болж байсан нь илэрхий байна. Д ундад А зитай м онгол аймгууд чухам яг хэдий үед худалдаа хийж эхэлсэн нь тодорхойгүй. XII зууны үед монголд лалы н худалдаачин ирж, м онголы н зүүн захын нутаг Эргүнэ мөрөн хүртэл очдог байсан байна. Ер нь X-XI зууны үеэс монголчуудын эрхлэх аж ахуйн байдал нэлээд тодорхой болж ирэх бөгөөд аж ахуйн хараат биш бие даасан төрх ш инж тэй болсон нь бүрэн ажиглагдана.

§9. Монгол аймгуудын нийгмийн байгуулал X -X II зууны үед монгол орны өргөн уудам нутагт тархан орш иж байсан олон тооны монгол аймаг нь нийгм ийн хөгжлийн хувьд янз бүр болжээ. Э нэ нь тэдний хөгжлийн түвш интэй холбоотой ажээ. А йм гийн хүмүүс овог төрлөөрөө хамтран суудаг байсан ба тэдний хам олноороо аж төрөхийн үндсэн хэлбэр нь аймаг байжээ. А йм гийн доторхи нийгэм , үйлдвэрлэлийн үндсэн нэгж нь төрөл гарал нэгтэй овгууд байсан хийгээд овгийн үндэс нь цусан барилдлагаат бүлэг болдог байж ээ. М онголы н нэг овгийн хүн хоорондоо гэрлэх ёсгүй, заавал төрөл биш харь овгоос гэрлэдэг ёстой бүлгээ. М он гол ы н овог бол өвөг д э э д с э э с э э угтай б ай даг нь тэд н и й дунд эц гийн эрхт ёс ноёрхож байсны гэрч ш инж юм. Гэвч монгол аймгуудад, ялангуяа уг монголчуудад эхийн эрхт овгийн үлдэц мөн н и л ээд байсан. Ж и ш ээ нь: хүргэн болох (охины гэрт очиж байх), “хэвэл н эгтэй , хэлхээ бэхтэй” гэж эхийн талаар хамаасах, эхийг ба түүний умайг эрхэмлэх, нагац С .В .К и с е л е в . «А р хеологи ч еск ая п оезд к а в М он гол и ю ». “ К раткие с о о б ш е н и я И н -та материальной культуры” . XXI, 1947, стр. 37-38; Х .П эрлээ. Монгол Ард Улсын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 5-6-р тал. Ц и-дань-гуо-цзи (хятадаар), М одон бар, 22-р тал. Бичурин. I боть. 344-р тал.

I АНГИ. Монголын юглсэн улс байгуулаглан ны I бүлзг. М Н Ү байгуүлзшхын өмнөх үеийн монгол айлаг, ханлигуүл

нараа хүндэтгэх зэрэг б о л н о 1. М онгол аймгууды н н и й гм и й н байдалд өөрчлөлт орж , давхрааж илт оуй болох үр хөрөнгө бүрэлдсээр байж ээ. Ж и ш ээ нь X -X II зууны үед монгол аймгуудад ”хар тэргүүт” , “харц ” гэдэг олонхи хүн амаас хан, н оён баян -йлд зарагдагч “залуу” гэдэг хүмүүс гарч байсны г сурвалж бичгээс м эдэж оолно. Э нэ нь сурвалжтан нары н харъяат арды н үүсгэвэр болжээ. М онгол аймгууды н ноёлог, баялаг хүмүүсийн дотор ч ялгарал гарч ирсэн б ай н а. Ж и ш э э нь “ х а н ” , “ м э р г э н ” , “ б а я н ” гэд эг цол х эр эгл эж оаатар” , “хүлэг” , “д о гш и н ” , “галзуу” гэх м этийн ям агт довтлох байлдах :fui хэрэгтхолбогдсон сүрлэг цолтон олш ирч “ли н гун ” , “сэнгүм ” , “ ц э ц э н ”, билэг” , “хиан” , “тай ш ” , ханхөвгүүд, туркак (торгон) цэрги й н д арга, гарын -ар га, там гач, “б ө ө ” , “ б е г” зэ р э г цолтон туш аалтан бас гарч и р с э н нь -авхрааж илт үүсэн тэрлэж ш инэ давхраа бий болж байсны илрэл юм. Э нэ бүхэн нь монголы н нийгэм д эрх баригч дээд хэсгийнхэн, ж ирийн ; йлдвэрлэгч м алчин ардууд гэсэн ялгаа нэгэнт үүссэнийг харуулна. Н үүдэлчдийн үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл газар (бэлчээр) мал хоёр овгийн бүлгүүдийн хам ты н ем ч байсан анхны хүй н эгд ли й н н и й гм и й н нөхцөлд м онголчууд нь овог төрл өөрөө хам тран х ү р ээгээр нүүх аргы г голчлон байсан ажээ. Хүрээ бол монгол овгуудын нүүдлийн аж ахуйн зохион байгуулалтын •ндсэн хэлбэр болж байсан билээ. Хүрээ гэдэг нь монголчууд овгоороо нүүж буухдаа, хүрээ тойрог болгон нэг дор гэр ээ барьж , д ундаа овог ай м ги й н тэр гүүн и й өргөөг б осгодог оайснаас анх үүсэж бий болсон ажээ. Тийнхүү хүрээгээр нүүж буух нь мөн дайсны гэнэтийн довтолгооноос :эргийлэх зорилготой холбоо бүхий ажээ. Х үрээний байдал төлвийг байцаах баримтгүй боловч хүрээний зохион байгуулалт бол эцгийн эрхт ёс бүрэн ялж, нүүдлийн аж ахуй хөгжсөн цагаас \ойш асар их д элгэрчээ гэж болно. Б арагцаалбал, IX зуунаас эхлэн анхны хүй н эгд л и й н байгуулалтад :урхий ө өрч лөл т хөдөлгөөн орж , улм аар энэхүү н и й гм и й н байгуулалт задран ирээдүй н ш инэ н и йгм ийн үр хөрөнгө нь хуучин н и й гм и й н гүнд аажмаар үүсэн хуримтлагдаж байж ээ. Аймгуудын салбарлан задрах нь улам олон болж, ш инэ аймгууд гарч *.арь “ж адран” айм аг ч бас бий болж байсан байна. Т үүний зэр э гц э эгэ э р айм ги й н холбоо ба улсын ш инж төлөв бүхий тө р и й н н эгтгэл ү ү д ш и н э э р б ай гуулагд аж э д гэ э р хо л б о о , н э г т г э л и й н бүрэлдэхүүнд аль нэг овгийн хэтийдсэн тэргүүлэгчийн захиргаанд төрөл бүрийн овог айм аг мөн “онгу б о о л ” гэгдэж байсан эзлэгдсэн аймгууд ч багтан ордог болжээ. М онголчуудын дунд “н и р у н ” гэдэг ноёлох айм аг товойн, эрх мэдэл нь нэм эгдэж “д ари лги н ” гэдэг ноёлогдох (доод) аймаг байх болжээ.

Х .П эр лээ. «О нон-Х эрлэнгийн монголчууд». (Ш УМ сэтгуүл. № 5-6).

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II воть

О вгийн байгуулал задрахын хамтад, монгол овгуудын мах цусны садан барилдлагаа нь ааж м аар сулран задгайрч, нутаг усны н и й тл эг байдалд дулдуйдсан ай м аг хоорон д ы н дотооды н харилцаа хэлхээ үүсэн хөгжих болжээ. Овгуудын хоорондын тэрхүү харилцаа нь хөгжих тутамд нутаг ус зэрэг үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл нь ерөнхийдөө аймаг дундын хамтын өмч хэвээр байсан боловч мал ба хөдөлмөрийн багаж зэвсэг нь эцгийн эрхт өрх гэрийн хувийн өмч болон хувирсаар б айж ээ. Үүний дүнд овог ай м ги й н дотор төдийгүй н эгэн айм гийнхны дунд ч өмч хөрөнгийн тэгш гүй байдал буй болж иржээ. Аймгуудын дотор айм гийн тэргүүлэгч хан, ноёд толгойтой эрх барих хэсгийн төлөөлөгчид ялгаран гарч, үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл, мал бэлчээр, бас байлдааны боол “өтөг б оол” , “онгу боол” -ы г зөвхөн өөрсдийн аш иг сонирхолд хэрэглэх болжээ. Лав X зууны үеэр зарим монгол аймаг ноёлох ба ноёлогдох хоёр хэсэгт хуваагдаж байсны г гэрчлэх барим т м эдээ бий. Ж и ш ээ нь: О нон, Х эрлэн, Туул голын эхний нүүдэлчдийн гол баялаг болох мал хувийн өмч болон хувирч, өмч хөрөнгийн тэгш гүй байдал улам бүр хүчжиж байсан ба овог аймгуудын хооронды н мах цусны барилдлагаа улам сулран, газар нутгийн холбоо бэхж иж байсан түүхэн нөхцөлд хүрээгээр нүүж аж төрөхөө болиход хүрчээ. Асар их малтай баячууд малаа адгуулах уудам бэлчээр шаардах болсон ба малы н бэлчээрийг үргэлжид сэлгэж байх хэрэгтэй болсон учир, хүрээний оронд айл айлаар нүүж суух болжээ. М ал хувийн өмч болсоор байхад бэлчээр нутаг нь өнгөцөөр үзэхэд нэл ээд удтал аймаг нийти йн өмч гэж тоологдож байсан боловч X II зууны эцсээр М онголы н нийгм ийн үйлдвэрлэлийн ундсэн хэрэгсэл болох газар нь үнэн хэрэг д ээр ээ хөрөнгөж иж байсан малч язгууртны эрх мэдэлд орш их болсон байна. Язгууртнууд бэлчээр нутгийг хуваарилах, нүүдэл суудлыг зохицуулах зэргээр эрх м эдлээ улам бүр нэмэгдүүлж, харц ардыг харъяандаа оруулж, тэд н ээр мал сүргээ адуулгах, гувчуур гаргуулах зэр эг ян з бүрийн бие ба хөрөнгөний алба үүргийг тохож байх болжээ. М онгол ноёд сурвалжитны гэр өргөөнд “агтач” , “хоньч” , “баурч” зэрэг хараат нар олноор ажиллах болж, улмаар эдгээр харц (харачу) хүмүүс нь цааш ид ноёлогч хэсгийн харъяат болон хувирч эхэлж ээ. М о н го л ы н н үүд элчи н н и й гэм д э зэ н , х ар ъяаты н ёсон тий н хүү гүнзгийрч, харц ардын хөдөлмөрт дулдуйдсан ноёрхогч ангийн аж ахуйн хэлбэр бий болжээ. М онголы н овгийн байгуулал үргэлж лэн задарч, ф еодалы н харилцаа бүрэлдэн төлөвш ихөд том ноёдын “нөхөд” их үүрэг гүйцэтгэж ээ. Эртний монголы н “нөхөд” н ь X зууны үед нэгэн т бий болоод байж ээ. Нөхөд нь анх үүсэхдээ айм гийн тэргүүлэгч нары н зэвсэглэсэн дайчид байж ээ. М о н го л ы н н о ёд язгууртан ө ө р сд и й н н өхд и й н хү ч ээр эрх м эд л э э 80

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуүлаглан нь. I Өүлзг. M H V байгуулаглахын өмнөх үеийн монгол зилш, ханлигуул

бэхжүүлэн, нүүдэлчин харц арды н дунд ноёрхлоо тогтоож эхэлсэн байна. Тийнхүү ноёд, язгууртны нөхөд бий болсноор эзэн харъяаты н харилцаа цаашид хөгжих болжээ. Ө м нө өгүүлснээс үзэхэд, нэгдүгээрт, XII зууны шувтарга үеэр М онголд феодалын түрүү үеийн харилцаа үүсэн хөгжиж байсан бололтой юм. Б идний өгүүлсэн монгол аймгуудын зарим улс, ханлиг: Хамаг монгол, Хэрэйд, Татар, Н айм аны дотор ангит нийгм ийн харилцаа нэлээд тодорхой болсон байж ээ. Хоёрдугаарт, тэрхүү үеийн монголы н нийгм ийн хөгжлийн нэг гол онцлог бол хүй нэгдлийн байгуулал хөгжлийнхөө дараах шат болох боол эзэм ш их нийгэм д бүрэн ш илж ин оролгүйгээр, түүнийг завсры н үеэр ү зэж , э з э н х а р ъ я а т ы н ё с о н д ш и л ж и н ор ж э х э л ж э э . Х а р и н м о н го л айм гууды н дунд боол эзэм ш и х ёс зари м д аг хөгж иж б ай сн ы г үгүйсгэж болохгүй. М онгол аймгуудын дунд үүссэн мөлж лөгийн анхны хэлбэр нь заримдаг боолчлох ёс байж ээ. Б оолы н хөдөлмөрийг зөвхөн гэр зуурын ажилд төдий бус мөн мал сүрэг хариулгахад аш иглаж байжээ. М ал, боол өмчлөх үндсэн дээр монголы н анхны ноёлох анги “н о ёд ” бүрэлд эн буй болж б ай ж ээ. Гэвч б оолчлох ёс X II зууны үед м он голд үйлдвэрлэлийн зонхилох арга болтол хөгжих нөхцлөөр дутмагдсан ажээ. М онголчуудын угийн боол удамтны дотроос ч хөрөнгөж иж байсан баялаг малчин, ноёлог сурвалжтан гарсныг Тэлэгэтү Б а я н 1 (М ухлайн өвөг эцэг), Сорхан Ш ара2 нары н намтраас ажиж болно. М алчин нүүдэлчин нийгэм д боолын хөдөлмөрийг бодвол, хараат хүний х ө д ө л м ө р н ь б ү т э э м ж э э р д аву у тай б а й ж э э . Т э г э э д н и й г м и й н а н г и т харилцааны цааш ды н хөгжил нь боол эзэм ш их харилцаа болон хөгжсөнгүй, эзэн х а р ъ я а ты н м өлж их х э л б э р ш и л д и й л э н х хөгж их б о л со н нь д э э р өгүүлснээс ил байна. М онголы н нийгм ийн хөгж лийн иймэрхүү байдал нь X III зууны эхэн үед ангит нийгм ийн үйлдвэрлэлийн арга ялан хөгжих урьдчилсан нөхцөл аяндаа бүрэлдэн тогтжээ.

«МНТ». §137.

« м н т» . §85.

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ.

II БОТЬ

Хоёрдугаар бүлэг МОНГОЛЫН НЭГДСЭН УЛС БҮРЭЛДЭН ТСЭГТСОН НЬ

§1. Монголын Нэгдсэн Улс байгуулагдахын урьдчилсан нөхцлүүд Өмнөх бүлэгт өгүүлсэнчлэн XIII зууны эхэнд монгол оронд хэд хэдэн биеэ даасан улс ханлигууд буй болсон байж ээ. Т эдгээр ханлиг урьд цагт овог, аймгуудын нэгдлүүд байсан боловч өгүүлэгдэж буй цагт нэгэнт төр улсын зэргэм ж инд д эвш и н орсон байж ээ. Т эдгээр ханлигууды н дотроос тухайн үед хамгийн томоохон нь Х эрэйдийн ханлиг байсан бөгөөд түүний толгойлогч хан Т оорилы г «Нууц товчоо»-нд “эртний сурвалжит хан” гэсэн байдаг. Н айм ан улс бол хэрэйдээс дутуугүй томоохон улс төрийн нэгдэл бөгөөд түүний хан Д аян тэнгэрт нар cap хоёр байж болох боловч, харин газар дээр хоёр хан байж болохгүй гэж үздэг байж ээ. М онголы н зүүн хэсэгт тогтож байсан Х ам аг м онголы н хүчирхэг улс Хабул ханы дараа бутран задарч XIII зууны эхэнд бараг “хан үгүй” байжээ. Хамаг м онголы н өмнөд хөрш татарууд мөн л томоохон улс нэгдэл байсан боловч тэр үед бууран доройтоод, Хамаг м онголы н нэгэн адил толгойлох хан үгүй ш ахам байжээ. Э д г э э р т о м о о х о н х а н л и гу у д а а с га д н а м аш о л о н то о н ы т о м , ж и ж и г айм гууды н холбоо б ай сан аж ээ. «Нууц товчоо» зэр эг тулгар бичгүүдэд тэдгээр ханлигийн хан, аймгуудын тэргүүн нары н хооронд тасралтгүй дайн даж ин, байлдаан хям рал үүсч байсны г өгүүлсэн байна. Ж и ш ээл бэл , эн э тухай дурдсан нь: “Одтой тэнгэр орчиж Олон улс байлдаж Орондоо унтах завгүй О лзлон булаацалдаж байв, Хөрст дэлхий хөрвөж Хөвчин улс хярмалдаж Хөнж илдөө унтах завгүй Х өнөөлдөн тэм ц эж байв” 1 гэжээ. Р а ш и д -а д -д и н м ө н э н э ү е и й н тухай б и ч с э н нь: “ т ү р э г, м о н го л айм гуудад бүх ай м ги й г н эгтгэн захирсан хүчирхэг чадалтай э зэ н хаан байсангүй, аймаг тус бүр өөрийн эзэн ноёнтой байж, цагийн ихэнхэд тэд бие биетэйгээ байлдан тулалдаж, хоорондоо эвдрэлцэн бие биеэ харилцан дээрэм дэж б ай сан ”2 гэжээ. 1 2

«МНТ». §254. . Х .П эрлээ. «Кидан нар». 83-93-р тал.

IАНГИ. Монголын юглсэн улс байгуу/аглсан нь. II бүлэг. Монголын нэглсэн улс бүрэллэн тогтсон нь

Т эдгээр язгууртан нары н хооронды н өрсөлдөөн тэм цэл нь юуны урьд эдийн засгийн уг ш агтай тэм цэл байсан аж ээ. Язгууртнууд б элчээр, мал :үрэг, харъяалах ард, боолоо булаалдан харилцан байлдахаас гадна бас ■удалдааны зам ы н төлөө өрсөлдөн б айж ээ. Х ам аг м онгол, хятады н зах зээлтэй ойр татааруудтай, хэрэйдүүд Дундад Азийн зах зээлтэй дөт найм ан нартай онцгой илүү тэм цэлдэж байсан нь санамсаргүй хэрэг биш юм. М онголы н нийгэм д үүсэн бүрэлдэж байсан нийгм ийн харилцаа, тус орны ү й л д в э р л э х ү й хүч н и й х өгж и л д тү л х эц б ол ж , у л м аар м о н го л ы н ханлиг, аймгууды н хооронд эдийн засгийн холбоо хэлхээ тогтох явдлы г түргэсгэн өгч байж ээ. М анай тулгуур бичгүүдэд ханлиг улсууд, аймгуудын .ооронд эдийн засгийн холбоо хэрхэн хөгжиж байсан тухай шууд заасан мэдээ сэлт хараахан үгүй боловч, тэр цагт нүүдэлчид, харь орноос ирсэн худалдаачидтай арилж аа хийж байсан тухай сонирхолтой м эд ээ байдаг. Ж и ш ээлбэл, 1202 он ы үеэр Т уркестаны Х асан н эр т н э гэ н худалдаачин м онгол газраар н э л э эд хөлтэй н ай м аа хийж явсан байх бөгөөд тэрхүү худалдаачинд хятады н Их цагаан хэрм ийн орчим нутаглах Онгуд айм гийн эзэн ноён Алахуш Тихитхури мянган ирэг хонь худалдаж байж ээ. Хасан худалдан авсан хонио тууж хойш эргэн, Э ргүнэ м өрний хавиар нутаглах ардуудаас булга, хэрэм худалдан авч явахад нь Т эм үж ин түүнтэй зориуд уулзаж б ай сан бөгөөд тэр хоёры н хооронд ям ар яриа б ол сн ы г тулгуур бичигт дурьдахгүй боловч эрхбиш худалдаа ари лж аан ы тал аар хөндөж яри л ц сан болох нь д ам ж иггүй биз ээ. Д ээр д урд сан б ари м таас үзэхэд монголын д ээд язгууртнууд харь орны худалдаачидтай арилж аа худалдаа хийх сонирхолтой төдийгүй ч и н ээл эг малчид ялангуяа, тэд ний доторхи "урт д уры н хүм үүс” ч харь орны хүмүүстэй худалдаа арилж аа хийхийг сонирхож байсан юм гэж үзэлтэй. «М онголы н нууц товчоо»-д тэм дэглэсэн “урт дурын хүн” (уту дуруын хүмүн) бол X I-X III зууны эхэн үеийн м онголы н нийгэм д зохих байр суурь эзл эн гарч ирсэн, харц ардын дотроос нэлээд эрх чөлөөтэй бөгөөд зарим нь зэгсэн чинээлэгдүү ч байсан бололтой юм. «Нууц товчоо»-нд “урт дуры н х ү н ” гэж н э г удаа, “д у р ы н х ү н ” гэж гурав, н и й т д ө р в ө н удаа өгүүлснээс1 өөр м онголы н түүхийн бусад сурвалжид яг “урт дуры н хүн” гэж нэрл эн бичсэн зүйл тааралдахгүй байна. Харин “Хуа-и и -ю й ” бичигт "урт д уры н ” гэдэг хоёр үгийг тайлбарласан байдаг. Урт дуры н хүнийг эрдэм тэд ян з бүрээр орчуулан тайлбарлаж ирж ээ. Т у х а й л б ал , П а л л а д и й К а ф а р о в “ ч ө л ө ө т х ү м ү ү с” (лю д и с в о б о д н о г о с о с т о я н и е ), С .А .К о з и н “ З о р и г д а а н х ү м ү ү с ” (лю д и д л и н н о й в о л и ), Б.Я .В ладим ирцов “Эгэл хүн буюу эгэл ц эр эг” (простые воины ) гэх м этээр орчуулж нэрлэсэн байна.“ М онголы н эрдэмтдээс Ц .Д амдинсүрэн “сул хүн”, Ш .Н ацагдорж , Х .П эрлээ, Д .Гонгор, Н .И ш ж ам ц, Ч.Д алай нар “урт дурын хүн” гэж тус тусы нхаа зохиол бүтээлд бичсэн байна. БН Х А У -ы н эрдэм тдээс Баяр “урт дуры н хүмүүн” , Гао Вэньдэ “дуры н хүн” (байш эн ж энь),

МНТ». 189; 191; 224-р бүлэг.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

Дугаржав “ерийн сул ардын хөвүүд” , Э лдэнтэй, Ардаажав нар “урт дурын хүмүүс” , М ансан “ерийн сул ардын хүүхэд” гэх мэтээр орчуулан бичж ээ. Дээрхи орчуулга тайлбар бараг ижил юм. Гэвч монголын түүхэнд “урт дурын хүн” гэдгээр нь хэвш үүлэн нэрлэвэл үгийн үндсийг эвдэхгүй, анхных нь утга санаанд дөхөж очсон зөв нэр томъёо болох ажээ. Урт дуры н хүмүүс нь X зууны үеэс м онголы н н и й гэм д зохих байр сууриа эзл эн гарч ирсэн байдалтай байна. X зууны сүүлээр м онголы н зарим овог аймаг буюу хэсэг бүлэг хүмүүс дайны хөлд хэт чирэгдэн аж ахуйн хувьд сүйрэн доройтож , нөгөө эрх хүчин төгөлдөр дайчин баялаг овог аймгийн эрхш ээл нөлөөнд арга буюу орж эхэлж ээ. Чухам ингэж он цаг улирах тусам м онголы н овгий н харилцаа улам бүр задран, н и й гм и й н ш и н э харилцаа бүрэлдэн тогтох үйл явц дахь нийгм ийн хөгжлийн зүй тогтлын түлхээсээр эзэн овогтойгоо эрх хүчин тэгш рэх явдал зайлшгүй гарахад нөгөө эзэнлэг овог айм гийн захиргааг хүлээн дагахаасаа эс дагах нь дйилэнх болж, боол зар ц ы н б айдлаас м ултарснаар урт дуры н хүмүүс бий б ол сон б ололтой байдаг. Урт дуры н хүмүүс м онголы н тархай бутархай байдлы г эц эс болгож н э г э н х а а н т а й , н э гд м э л улс б ай гу у лах ы н тө л ө ө зо р ь ж б а й с а н б ай ж . Чухамхүү энэ зорилгы н үүднээс тэд Ч ингис хааны м онголы г нэгтгэх их үйл хэргийг ям агт дэм ж иж шударга үйлчилж байж ээ. И йм ээс ч тэд Ч ингис хааны дэм ж лэгийг хүлээж хиш игтнийг томилоход урт дурын хүний хөвүүд ордог байж ээ. Т эр цагийн монголчуудын аж ахуй нь хувиа аргацаах гойд ш инж тэй, худалдаа нь ари л ж аан ы хүрээнд болж байсан боловч улс ханлигууды н хооронд аж ахуйн харилцаа холбоо ям ар н эгэн х эм ж ээгээр үүсч тэр нь хэчн ээн явцуу атугай ч нэгдсэн улс байгуулахын эдийн засгийн урьдчилсан нөхцөл болж байж ээ. Г эвч X III зу у н ы э х э н д М о н го л ы н н э г д с э н улс б а й гу у л а гд а х ы н урьдчилсан гол нөхцөл нь улс төрийн бүлгүүдийн хооронды н тэм цлийн өрнөл байсны г анхаарах нь чухал юм. М анай тулгар бичгүүд, тухайлбал, «Нууц товчоо»-нд “хар хэрээ, халтар нугасы г барих болов, харц ард хан эзэн д ээ халдах б ол ов” гэж өгүүлсэн байдаг. М өн цааш нь “хан эзэн дээ халдсан, харц ардыг хотлоор нь хүйс т эм тр эн устгах” , “ б осгон оос бултаж зайлсан боолы н б о р ви й г огтл о х ” , “үүднээс зайлсан боолы н элгийг эм тлэх” гэх м эт өгүүлсэн байна. Э н э яг л тэр үеийн тэм цлийг дүрслэн хэлсэн м эдээ мөн юм. Ер нь тэр үеийн ардын тэм цэл нь малын тоо толгойг дарах, харъяат эзн ээ орхиж нүүх, чингэадээ ганц н эгээрээ төдийгүй бүхэл бүтэн хүрээгээрээ орхин одох, харъяат эзн ээ эсэргүүцэл дайсанд нь барьж өгөх, эсхүл өөрсдөө шууд барьж алах зэрэг хэлбэр бүхий байж ээ. М алчин ардын тэм цэл хөдөлгөөний тухай манай сурвалж бичигт м эдээ 1 сураг тун хомс боловч энэхүү алдаг оног м эдээ ч тухайн үед м онголы н нийгэм д бүлэг давхрааны хоорондын тэм цэл хурцадсаныг гэрчилж байна. 1 Ноёд, талы н язгууртан нар өөрсдийн харъяалах ард, иргэдийн эсэргүүцэл 84

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуулиглсан нь. II булэг. Монголын нэгмэн улс бүрэллэн тогтсон нь

тэм ц л и й г н я ц а а н д арж чадахгүй, зар и м д аа тэ д н и й гарт өртөж б ай сан нөхцөл байдалд м онголы н язгууртнууд эрхбиш хүчээ н эгтгэн , тэд н и й г дарангуйлан байх засаг төрийн аппараты н илүү явцтай ш инэ хэлбэрийг, тухайлбал тө вл өрсөн улсын ап п араты н х эл б эр и й г эрж олох нь чухлаар шаардагдсан ажээ. М онголы н язгууртнуудын хоорондын тэм цэл тулаан, салан тусгаарлах үзэл нь тэр цагийн м онголы н улс ханлигууды н хүчийг сулруулан, нийт монгол аймгууды н биеэ д аан улс тө ри й н талаар тусгаар тогтнох явдалд асар их б эрхш ээлийг учруулж байсны г тэмдэглүүш тэй. У мард хятады г эзэ л с э н Зүрчид угсааны А лтан улс нь М онгол улс ханлигууд, аймгууды н нэгдлүүдийн завсар хооронды н эвдрэл хям ралы г зориуд хөгж өөн бадрааж, нэгийг нь нөгөөгөөр нь цохих бодлогыг идэвхитэй явуулж, эрхш ээл нөлөөндөө оруулж байсны дээр монголы н зарим ханлиг тухайлбал, Хамаг М онгол, Татар болон Алтан улсын түрэм гийлэлд олонт эрсдэж, сүүлийн үед алба өргөх зэргээр дарлагдаж байж ээ. И йм д Алтан улсын эрхш ээл нөлөөнөөс ангиж ирч, бие даан орш их явдал бол м онголы н хан язгууртан нары н даж ин хямралыг зогсоож, улс төрийн талаар нэгдэх явдлыг ш аардаж байжээ. Т ухайн цагт м он голы н д ээд язгууртнууды н н э л э эд х эсэг н ь н э гэ н талаар м ал ч и н арды г ноёрхох явдлаа бэхж үүлэх, н өгөө талаар х ари й н эрхш ээлээс ангиж ирч, биеэ даан орш иж , улмаар харь орны г хариу уулгалан довтолж, д айны г зохион байгуулалттай хийхийн тулд нэгэн хүчирхэг хааны захиргаан дор хүчээ нэгггэхийг аяндаа эрмэлзэх болжээ. Ийнхүү м онголы н язгууртан ангийн эрх аш гийг хамгаалсан нэгдмэл засаг төр байгуулагдах/эдийн засаг, улс төрийн нөхцөлүүд нэгэнт бүрэлдэн тогтож байж ээ. М онголы н бүх газар нутаг нэгдэж , монгол угсаатны н эгэн нэгдм эл улсы н хүр ээн д багтах түүхэн х эр эг явдал бол м о н го л ы н улс а й м ги й н язгууртнууды н хооронд урт удаан хугацаагаар ү ргэл ж и л сэн өрсөлдөөн тэм ц э л д э э н и й явц ад сая гүй ц элдсэн бөгөөд тэрхүү өрсөлдөөн тэ м ц э л дээни й үр дүнд Хамаг м онголы н Тэм үж ин тэргүүтэй язгууртны бүлэглэл нь хууч и н а й м г и й н н эгд лүүд улс х ан л и гу у д ы г удаа д а р а а л а н ц о х и н дийлсээр ялан гарч иржээ.

§2. Хамаг Монгол Улсыг сэргээсэн нь Х амаг монгол улс гадна, дотны н хүчнээс болж бууран доройтож байх үед Есүгэй баатары н хүү Т эм үж ин товойн гарч ирсэн бүлгээ. Тэм үж ин 1162 онд О нон м өрний Дэлүүн Болдог гэдэг газар Есүгэй баатарын Өэлүн хатнаас т ө р ж ээ 1. 1

Чингисийн төрсөн оныг 1155 (Раш ид-ад-Д ин), 1162 («Юан улсын судар»), 1167 (М эн Хүн) гэж янз бүрээр бичсэн байх бөгөөд бид 1162 оныг баримтлав.

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

«Н ууц то в ч о о » -н д Е сүгэй б аатар ы н “ хураасан у л с ” гэж өгүүл сэн байдаг. Х ам аг монгол Хотула хааны дараагаар доройтож эрх булаалдсан олон м эдэлтэн гарсны дотор Есүгэй баатар ихээхэн үүрэгтэй байсны г өмнө өгүүлсэн билээ. Т эм үж инг 9 настай байхад Есүгэй баатар татары н ноёдод хорлогдон нас барж Ө элүн хатан х эд эн өн ч и н хүүхдийн хам т үлдж ээ. Есүгэйг үхмэгц түүний захиргаанд байсан овог аймгууд нь Хамаг м онголы н хамгийн том аймаг тайчууд айм агг даган орж, Есүгэйн шадар нөхрүүд нь ч орхиж одж ээ. Гэрийн зарц нараас Хуагчин гэдэг эмгэн үлдсэн аж ээ. «Нууц товчоо»-ны м эдээгээр үзвэл, Есүгэйн хөрөнгө малаас зөвхөн 8 ш арга морь, н эг оготор хонгор м орьтой үлдсэн м эт бөгөөд Өэлүн хатан хүүхдүүдээ м ойл, гичгэнэ, мангираар тэж ээж , хүүхэд нь том болохын хамт загас барьж тарвага, зурам агнаж эхээ тэж ээж байсан гэж ээ. «Нууц товчоо»-ны эн э м эдээ нь зарим талаар д о м ги й н чанартай боловч Есүгэй б аатары н гэр бүл хэсэг хугацаанд ядуу зүдүү байдалд орш иж байсан нь үнэн бололтой. Өэлүн хатан хэдий тийм ядуу зүдүү амьдарч байсан боловч хүүхдүүдээ эв нэгдэл бол бүхний ялалт гэдгийг, алс холын уужуу тайван ухаан бодол, улс монголдоо х эр эг болохы г, тус хүргэсэн хүний ач и й г өчүүхэн ч м артахгүй байхы г ойлгуулан, тэд н и й г улс ард тү м н ээ боддог алсы н бодлоготой ж и н х эн э язгууртны ёсоор хүмүүжүүлэн өсгөсөн байна, Т эд н и й дотроос Тэм үж ин бусдаасаа н эн ч их эзэн л эг зантай хүмүүжиж байсан нь эх өөр дүү Б эгтэрийн харвасан болж м оры г дүү Хасартайгаа нийлэн булаан авч алснаас тодорхой харагддаг. Тэмүжин зориг самбаатай гэж олны дунд нэлээд нэрд гарч эхлэхэд тайчуудын ноёд өш өө хонзон нэхэн, түүнийг Хамаг м онголы н хаан ш ирээг булаах этгээд болж магадгүй гэж үзэж, нэг зун Т эм үж иний гэр өргөөг гэнэт дайрч, баривчлан аваачсан боловч Тэм үж ин тэндээс оргон гарчээ. Тэм үж ин ц ааш д аа н ай д вар тай и д эрхэг нөхөд сэл ти й г элсүүлэн “х агац сан улсаа хамтатгах, бутарсан улсаа цуглуулах” 1 -ы г эрм элзэх болж ээ. Э н э хэргийг үүсгэхэд Т эм үж и н д ан ө ө р и й н хүчээр гүйцэтгэж дийлэхгүй байсан тул эцгийн анд хэрэйди йн ван Т оорилы г түш иглэх болжээ. «Нууц товчоо»-нд Тэм үж ин бага байх үедээ нэг хэсэг хэрэйдийн ханы өргөөнд байсан м эдээ байдаг2. Э н э нь Өэлүн хатан эр нөхөр Есүгэйг нас барсны дараа Тэм үж инг Т оорилы н өргөөнд очуулж, эц эг хөвүүний холбоог тогтоон, хож мын өдөр түүн и й г түш и гл эн өн д и й х и й г бодсон хэрэг бололтой. Т эм ү ж и н , хатан Б өртийг буулгаж ирсний дараа хадам эхийн охиндоо өмсгөл болгон өгсөн хар булган дахыг авч Хасар, Бэлгүдэй хоёр дүүгээ дагуулан, Тоорил ханыг Туул голын Хар шугуйд нутаглан байхад очиж бараалхан, хар булган дахаа бэлэг болгон өргөж, аймаг улсыг хураан цуглуулахад дэм ж лэг үзүүлэхийг хүсж ээ. Х э р э й д и й н хан б э л ги й г хүл ээн аваад х агац сан улс, бутарсан айм гийг цуглуулж өгөхийг амалсан байна. Т э м ү ж и н бас б а гы н анд ж ад р ан о в ги й н Ж ам уха с э ц э н н о ё н т о й харилцаа тогтоож ээ. Ж амуха бол Хамаг м онголы н ноёдын дотор ихээхэн нөлөөтэй хүн байж ээ. Багадаа Х эрэйдийн ханы ордонд Т эм үж иний хамт 1

« м н т» . §95.

«МНТ». §179.

I АНГИ. Монголын н э г а о н улс бангуулаглсан нь. II бүлэг. Монголын нэглсэн улс бурэллэн тогтсон нь

хүмүүжиж, түүнтэй дотно нөхөрлөж анд бололцсон ажээ. Т эм ү ж и н , Т о о р и л , Ж ам уха гурав хүч н эгд эж , их, бага айм гууды г уулгалан, хүн ам ы г ол злон авах б ол ж ээ. Т эд эх л ээд 1185 онд Гурван мэргидийг цохиж, хүн, малы г нь олзлон тэгш хуваан авсан байна. Гэвч холбоотны хамтран ажиллах явдал удаан үргэлжилж чадсангүй. Ю уны урьд Т эм ү ж и н Ж ам уха х о ёры н дунд хагарал гар ч ээ. Т э р хоёр м эргидийн довтолгооноос хоёул салалгүй Хорхоногийн хөндий гэдэг газар ирж буугаад, нэгэн жил хагас хамт нутаглан явж ээ. 1186 оны зуны тэргүүн сарын нэгэн өдөр нутаг сэлгэхээр нүүж Тэмүжин, Жамуха хоёр тэрэгний урд явж байтал Жамуха: “Тэм үж ин андаа! Уулд шахан бууя Адуучинд гэр болтугай! Голд шахан бууя Хоньчин хургачин нарт Хоол болтугай!” гэж хэлжээ. Ж ам ухы н угн и й утгы г Т эм үж ин эс ойлгож , хөсөг и рэхи й г хүлээж байгаад эх Ө элүнээс Жамуха ямар учиртай энэ үгийг хэлсэн болохыг асуухад Өэлүн ам нээтэл, Бөртэ хажуунаас Жамуха анд амархан уйддаг гэнэ билээ. Одоо биднээс уйдах цаг нь болсон биз. Тугаарын (саяы н) Ж амуха андын хэл сэн нь б и д н и й г ж и ш ээл сэн үг буюу. Бид бүү бууя. Э н э хөдөлсөөр шулуухан Ж амухаас хагацаж ш өнө турш я в ъ я 1 гэж ээ. Тэм үж ин Бөртийн үгийг зөвш өөрч ш өнө турш явж Ж амухыг орхин оджээ. И нгэж Тэм үж ин, Жамуха хоёр бие биеэс хөндийрсөн байна. Т э м ү ж и н , Ж ам у х а н ар б а р аг хо ёр ж ил ш ахам х ам т б а й с а н тул тэдгээрийн муудалцах шалтгаан тэр нэгэн өглөөний бэлчээрийн тухай яриа огт бус байсан нь м эдээж юм. Тэмүжин, Жамуха хоёр бол Хамаг м онголы н язгууртны дотроос Хотула ханаас хойш бараг эзэнгүй байсан хаан ш ирээг эзлэхийг хүссэн хүмүүс байжээ. Тэм үж иний буурай цагт Жамуха хэрэйдийн Тоорил хантай хавсран тусалж байсан боловч м эргидийг цохисны дараа Тэмүжин хурдан тэнхэрч хүч нь нэм эгдэн, алдар нэр нь түргэн түгж ирэх тутам Ж амухын сэтгэл түгшиж, атаа хор буцлан багын андаа түлхэн унагах арга замы г хайх болжээ. Тэмүжин ч эцгийн анд Тоорил хан, өөрийн анд Ж амухын хүчээр сэргэн хөл д ээрээ босмогц зөвхөн эцгийн захирч байсан хуучин овог аймгуудыг цуглуулан хураах төдийгөөр сэтгэл ханахгүй, харин Хамаг монголы н хаан ш ирээг эрм элзэн тэмүүлэх болжээ. Гэтэл түүний хаан ш ирээнд суух зам д ээр Ж амуха хөндөлдөж байж ээ. Тэр үед Есүгэйн захирч байсан аймгууд, түүний ойр дотно хүмүүс болох М энлиг, Хотула ханы хүү Алтан, Т эм үж иний авга Д аридай О тчигин, мөн авга Нэгүн тайж ийн хүү Хучир нары н зэрэг Хамаг монголы н нөлөөтэй ноёд цөм Ж амухын дэргэд бөөгнөрсөн байж ээ. «Нууц товчоо»-нд Тэм үж ин, Ж амуха хоёр Х орхоногийн хөндийд хам т байхдаа, н айртай дотно байсан гэж б и ч сэн боловч 1

«МНТ». §118.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

чухам тэр үеэс эхлэн бие биеийн эсрэг битүү тэм цэл хийх болсон бололтой. Ялангуяа Тэм үж ин, Ж амухын эсрэг маш чадамгай явууллага хийжээ. Д ээр хэлсэн ёсоор, Тэмүжин Ж амухаас салж ш өнө дүлэн яваад өглөө болоход 20 гаруй их бага овог айм гийн толгойлогч нар Ж амухыг орхин, хэд хэдэн хүрээ болж харъяат ардын хамт Тэмүжинд нийлэн дагасан байна. Тэм үж ин тэд н и й г хүлээн авч цааш хөдлөн явсаар Ц энхэрийн голд хүрч очиход зам ы н зуур бас хэд хэдэн хүрээ улс Ж амухаас салж нүүн ирсний дотор А лтан, Хучир нары н зэ р э г олон хүн б ай ж ээ. И йнхүү Ж ам ухы н захиргаанд байсан өдий олон овог айм гийн тэргүүлэгчид харъяат ардын хамт Т эм үж инд дагаж орсны г үзэхэд, Тэм үж ин тэдгээрийг биедээ татах тал аар хоёр ж ил ш ахм ы н хугацаанд маш их урьдчилсан аж лы г хийж , өөрийн нөлөөнд баттай авсан ба цаадуул нь ч хэзээ Т эм үж инийг дохио өгмөгц Ж амухаас салж ирэхэд бэлэн байсны г гэрчилж байна. Т эм ү ж и н Х о р х о н о ги й н хө н д и й д Ж ам ухтай байх х у гац аан д овог а й м ги й н у д и р д агч д ы г Ж ам ухаас х ө н д и й р ү ү л эн , ө ө р тө ө б ү р эн татаж чадм агц Ж амухаас даруй салж , биеэ Х амаг м онголы н хаанд өргөмж лөх ажлыг түргэн гүйцэтгэхээр ш ийджээ. Т эм үж и н О н он , Х эр л эн ги й н эхэн д орш их Ц эн х эр и й н голы н Хар Зүрхэний Хөх нуур гэдэг газар буудаллан байхад Хотула хааны 3-р хүү Алтан О тчи ги н , Е сүгэй баатры н ах Н эгүн та й ж и й н хөвгүүн Х учир, Ж үрхэн аймгийн толгойлогч Охин Бархагийн ач хүү Сача Бэхи тэргүүтэй язгуурын монголын нөлөө бүхий ноёдын онц хуралдаан 1189 онд болж, Тэмүж инд “Ч ингис хаан” гэдэг цол өгч Хамаг монголын хаанд өргөмжилжээ. Тэр үед Тэмүжин 28 настай байж ээ. Ийнхүү Хабул, Амбагай, Хотула хаан болон Есүгэй баатараас хойш нэлээд хэдэн жил эзэнгүй бутарч явсан Хамаг монгол улс Тэм үж ин гэдэг ш инэ хаантай болж, дахин хүчирхэгжих ти й ш ээ н эгэн т ханджээ. Тухайн үед Тэм үж ин м онголы н хааны ж инхэнэ удам Алтан, Хучир нары н дэм ж лэгийг олсон нь түүний улс төрийн бодлого ухаалаг, үйл ажиллагаа нь зөв чиглэлтэй байсны г илтгэн харуулжээ. Т эм үж ин ийнхүү дээрхи явдлын дараа хэдхэн сары н хойно Чингис Хамаг М онголы н хаанд өргөмжлөгдсөн хэрэг бол гэнэтийн тохиол биш , урьдаас бэлтгэгдсэн зүйл байсан нь тодорхой болов. Хотула, Есүгэй нараас хойш Х амаг м онголы н язгууртан нар гадагш амжилттай довтолгоо хийж чадахгүй, олз ом гоор ч д о р о й тсо н учир, хүчээ н эгтгэж н э гэ н хаанаар тол го й л у у л ан , аян д а й н ы г хийж , хөлж и н тэ н х э р э х и й г бод ож б ай ж ээ. А лтан, Хучир нар Т эм ү ж и н г хаан өргөм ж и л сөн зори л гоо тодорхойлж хэлэхдээ: “ Олон дайнд оройлж, онц гоо охидыг олзолж, орд сайхан гэрийг авах” , “харийн иргэдийг довтолж , хацар гоо хатдыг олзолж , хатир сайт а гты г х ө ө ж а в ч р а х ” , “ о р о о г ө р ө ө с , о й н г ө р ө ө с и й г а в л а х ” х э р г и й г толгойлуулах зорилгоор түүнийг хаанд өргөм ж илсөн1 гэжээ. Тэм үж иний хаанд өргөмжлөгдсөн нь Хабул, Хотула нарынхтай нэгэн адил байсан боловч ялгаварлагдах зүйл нь “Ч и н ги с”2 гэдэг цолтой болсонд 1

« м н т» . §123.

«МНТ». §123.

I АНГИ. Монголын нэглсэн үлс байгуулаглсзн нь. II бүлэг. Монголын нэглон улс бурзллэн тогтсон нь

орш ино. “Ч и н ги с” гэдэг үгийн учрыг одоо хүртэл бүрмөсөн тодорхойлж чадаагүй, зарим эрдэм тэн “тэн ги с ” гэсэн үг гэж тайлбарлаж ээ. Э н э мөн ортой байж болзош гүй нь Т эм үж иний дараа м онголы н их хаан ор суусан түүний гуравдугаар хүү Ө гэдэй биеэ “Д алай хаан ” гэж байж ээ. Тэм үж ин Х амаг монголы н хаан болоод өргөөндөө зарим ёс дэглэм ийг тогтоож, хором сого саадаг агсагчид, буурч, тогооч, тэрэгч, оторч, ордны боол ш ивэгчин захирах чэрби гэдэг туш аалы г буй болгосноос гадна орд өргөөний гадна дотно бүх хэргийг нөхөрлөгчдийн дотроос хамгийн өмнө ирж хүчээ өгсөн Боорчи, Зэлм э хоёрт захируулжээ. Тэм үж ин Х амаг монгол улсыг сэргээсэн явдал бол М онголы н нэгдмэл төр бүрэлдэн тогтнох улс төрийн чухал нөхцөлийг бий болгосон байна.

§3. Тэмүжин Монгол туургатныг нэгтгэсэн нь X III зуунаас өмнөх м онголы н түүхийг улируулан үзэхэд бүх монгол айм гийг н эгтгэсэн төв улс байсангүй. Гэтэл Т эм үж и н и й үед м онголы н түүхэн д анх удаа бүх м о н го л а й м ги й г н э г т г э с э н , м о н го л ы н тө в улс байгуулагджээ. Т эм үж ин О нон, Х эрлэн, Туулын сав газры г захирсан хаанаас н и й т монгол овогтны г захирсан хаан болохын тулд ханлигууд ба хуучин овог айм ги й н толгойлогчды н эср эг ш ургуу тэм ц л и й г явуулах ёстой б айж ээ. Т эм үж и н г Х ам аг м он голы н хаанд өргө м ж л ө гдсө н д Ж ам уха ихэд дургүйцжээ. И н гээд ил далд тэм цэл өрнүүлж эхэлж ээ. 1190 оны орчимд Тэм үж ин, Ж амуха хоёрын хооронд анхны ширүүн тулалдаан болж ээ. Ер нь Ж амухыг дарахгүйгээр м онголы г нэгтгэх боломж үгүй шахам байж ээ. Тэмүж ин, Ж амуха хоёрын хооронд Туулын Хар шугуйд ширүүн тулалдаан болжээ. Тэрхүү тулалдааныг түүхэнд 13 хүрээний тулалдаан гэнэ. Хоёр тал тус бүр цэргээ 13 хүрээ болгон зохион байгуулж, Туулын Хар шугуйн Д алан Балжуд гэдэг газар тулалдж ээ. Т улалдаан үндсэндээ Ж амухы н ялалтаар төгсж ээ. Гэхдээ Тэм үж ин хүчээ тарамдуулахыг хүссэнгүй. Т үүнээс хойш Т э м ү ж и н и й б а й д а л өд ө р и р эх тутам б эх ж и ж б ай х ад тү ү н и й хуучин хол б о о то н н а р ы н б ай дал улам д о р о й тс о о р , Ж ам ухы н х ар ъ яат н а р а ас Чингист дагаж орох нь олш ирсоор байж ээ. Ж иш ээлбэл, Ж амухын харъяанд байсан Уруд, М ангуд аймгууд Ч ингист дагаж орсон байна. Х эрэйд улсы н дотор 1194 онд эвдрэл гарч, Т оорил хан өөри й н дүү Эрх Хартай муудалцан, түүнийг алахыг завдахад цаадах нь Н айм ан улсад зугатан о ч ж ээ. Х э р э й д тэ й зах н и й л с э н Н а й м а н а й м аг э н э ш ал таги й г аш иглан, өрсөлдөгч дайсан Т оорилы г цохихоор Эрх Харыг өм гөөлөн цэрэг авч хэрэйдийн нутагт цөмрөн байлдж ээ. Тоорил ханы цэргийн хүч ялагдаж Тоорил баруун Тангудад гараад Тангудын Ся улсын Гүр хааны ивээлд орж нэг жил шахам орш иж байгаад цааш даа орш их боломжгүй болж тэндээс зайлан гарахад хүрчээ. Т оорил Тангуды н нутгаас гарч Тангуд, Уйгурын хотуудаар дам ж ин явсаар ихэд цуцан ядуурч, 1196 онд арай гэж м онгол нутгийн захад хүрч ирээд Т эм үж инээс туслахыг гуйхад Тэм үж ин түүнийг 89

М О Н ГО Л

ҮЛСЫН ТҮҮХ. II воть

хүлээн авч, хүрээндээ агуулж суулгаснаас гадна харъяат ардаасаа гувчуур татаж өгчээ. Т э м ү ж и н и й и й н х ү ү Т о о р и л ы г ту с л а н т э т гэ ж б а й с а н н ь түүн и й хэлсэнчлэн зөвхөн хуучин ачийг дурсан санасан хэрэг төдий биш , харин эртн и й сурвалж ит Х эрэй д и й н ханы нэр нөлөөг аш иглах, мөн хүчирхэг явсан Х эрэйдийн ханыг ивээж тэтгэхээр чадалтай болсноо бас олон нийтэд харуулах гэсэн бодлого бүхий байж ээ. Тэм үж ин тэр үед Т оорилы г урьдын адил өмөг түш иг гэж үзэхээ больж, түүнтэй эн зэрэгцэн холбоотон ёсоор үзэх болсон нь өөрийн бие ба Т оорилы г тэрэгний хоёр дугуйтай адил гэж зүйрлэн хэлж байснаас тодорхой. Татар айм аг бол монголы н эсрэг гол өрсөлдөгч аймаг байв. 1196 онд Т атар ай м ги й н М эгүж ин сүүлт тэргүүлэн Алтан улсын ноёрхлы н эсрэг бослого гаргасан юм. Үүнээс болж Алтан улсаас Татарыг дайлав. Татарчууд ялагдан Улз голын хавиар зугатааж ирж ээ. Тэм үж ин эн э бүхнийг мэдмэгц Ван хан Тоорилтой хамт Татары г дайлахаар Улз голд очжээ. Алтан улсын цэрэг ч цаанаас нь ирж ээ. И нгээд Улз голын Нарту ш үтээн, Хусту ш үтээн гэ д эг газар б а й л д а ж , Т а т а р ы г бут ц охи од М эгү ж и н с ү ү л ти й г б арьж хороож ээ. Үүнийг түүхэнд “Улз голын д ай н ” гэж нэрлэдэг. Т атартай байлдаж буцаж и р сн и й дараа Т эм үж и н 1197 онд Зүрхэн ай м ги й г дагуулан авчээ. 1199 онд Т оорил, Т эм үж ин нар Н айм ан улсыг хам тран байлдж ээ. И н а н ч -Б и л гэ хан үхсэний дараагаар Н ай м ан улс нь н оёд ы н хооронды н хям рал тэм ц элд н эр вэгд эн , хүчин чадал нь н э л э эн доройтсон цаг тул тэр даш рам ы г тохиолдуулан Тоорил хан Т эм үж интэй хамтран, Н айм аны Буйругийг довтолсон аж ээ. Буйруг ц эргээ цуглуулж амжилгүй байсаар Ховд орчимд Тоорил нарт бут цохиулж, Алтайг дамж ин буруулж К ы зы лбаш (одоогийн Улингүр) нууртхүрч ирсэн боловч мөн тэнд сүрхий цохигдож , тэн д ээс зугатан К и рги зи й н хараат К эм -К эм чигүүдэд оч и ж х о р го д ж ээ. Ван хан Т эм ү ж и н нар Б а й д р а ги й н голд б уцаж ирж буудаллажээ. Э нэ үест Буйругийн ах Д аян хан цэргээ яаран цуглуулж Хөгсү Сабрагаар захируулан Тэм үж ин, Тоорил нарын цэрэггэй байлдж ээ. Хоёр э т гэ э д и й н ц э р э г д и й л эх д и й л эгд эх нь ял гар аагү й б ай л д аж б үхий үед Т эм үж ин, Тоорил нары н дунд хагарал гарч, Тэм үж ин хойш ухран Хангай уулыг давж нутагтаа буцаж иржээ. Гэтэл Хөгсү Сабраг Х эрэйдийн ван ханы холбоотон нар салан одсоны г м эдээд Ван ханы цэргийн сүүлээс нь довтлон дайрчээ. Аргагүй болсон Ван хан Тэм үж инд яаралтай элч довтолгож , түргэн туслахы г гуйж ээ. Т эм үж и н Ван хантай холбоогоо таслах цаг хараахан болоогүй гэж үзэж байсан тул Боорчи, Мухулай, Зэв, Чулуун дөрвөн хөлөг б аатр аа ц э р г э э авахуулан явуулж ту сал сан б а й н а. Э н э я в д л ы н д ар аа Ч и нгисийн эрхэнд орохыг хүсэхгүй байсан Тайчиуд, Х атагин, Салжиуд, Х онгирад зэрэг аймгууд холбоо байгуулан, Тэм үж ин ба түүний холбоотон Ван ханыг цохихоор ш ийдвэрлэсэн байна. Тэмүж иний хадам эцэг Д ай сэцэн Х онгирад айм гийн хүн тул эн э бүх учрыг Тэм үж инд мэдэгдж ээ. Тэм үж ин хүчээ яаран хуралдуулан тэдгээр аймгийг нэгдэхээс өм нө амж иж тайчиудыг Буйр нуурын орчим, хатагин, салжиуд нарыг Хөлөн нуурын орчим тус тус

IАНГИ. Монголын нэглсзн улс бяйгуулаглсан нь. II бүлэг. Монголын нэглсэн үлс бүрэмэн топгсон нь

ц о х и ж ээ. Гэвч тай ч и у д , х о н х и р ад , и к и р а с , го р л о с , д ө р в ө н , х атаги н , салжиуд, татар, ойрад, найман аймгийн ноёд Ч ингисийн эсрэг дахин ш инэ холбоо байгуулаад, 1201 онд Ж амухыг Эргүнэ м өрний орчим “ Гүр хаан” гэж ө р гө м ж и л ж э э . И й н хүү хүч н и й х ар ьц аа Ж ам ухы н тал д ш и л ж и ж , Тэмүж иний байдал маш хүнд болсон тул Ван ханаас туслахыг гуйжээ. Ван хан Т эм үж иний хүссэн ёсоор цэргээ авч хоёр этгээдийн ц эр эг Х эрлэнд нийлж , тэн д ээс хөдлөн мордож , Хүйтэн гэдэг газар Ж амухын цэрэгтэй б а й л д а н б у т ц о х и ж э э . Э н э х ү ү Х ү й т э н г э д э г га за р Х .П э р л э э г и й н тайлбарласнаар О нон, Х эрлэнгийн хооронд буй “Хүйтэн муус”-ы г хэлж байгаа гэнэ. Ж амухын холбоотон нар сарнин татар, найм ан, мэргид, ойрад, тус тусы н нутагт буруулан одж ээ. Т эм үж и н тайчууды г н эх эм ж л эн бут цохиж, дагуулан авсан байна. Үүний дараа хонгирад айм аг сайн дураар Тэмүж инд даган орж ээ. Ер нь Хүйтний тулалдаан бол м онголы г нэгтгэх дайны явцад гарсан хамгийн зангилаа чанартай дайн байсан юм. Аймгуудын ноёды н эвслийг цохисны дараа Т эм үж иний байр байдал и х э э х э н б э х ж и с э н нь Т эм ү ж и н н ар Т а та р т ай б а й л д а н 1202 он д бут цохисноос тодорхой. М эргидийн ноён Тогтоа бэхи, Н айм аны Буйруг хан нар Тэм үж инг татартай байлдаад цэрэг, морь ядарсан гэж ойрад, хатагин, дөрвөн, татары н үлдэгдлийг нийлүүлэн, гуравдугаар удаа Т эм үж иний эсрэг байлдсан аж ээ. Тулалдаан их шургуу болж, Тэм үж ин, Ван хан нары н хүч мөхөсдөн цэргээ авч зүүн зүг ухарч, хонгирадын нутагт орж суужээ. Тэр үе нь өвөл цаг тул цас шуурганд боогдож, холбоотны цэрэг Ван хан, Тэм үж ин нарыг нэхэн байлдахаас бэрхш ээн хойш буцжээ. Ж амуха 1203 оны үедА лтан, Хучир н ар ы гб и ед ээтатан авч, Ч ингисийн эсрэг ш инэ эвсэл хуувилдаан байгуулжээ. Ж амуха, Алтан нар Ван ханы хүү С энгүм тэй б и еэр очиж уулзан, Ч и н ги си й г н ай м ан ы Д аян хантай нууц холбоотой, сэрэм ж илбэл зохино гэх зэргээр иттүүлэхийг оролдж ээ. Сэнгүм бол х э зэ э н ээ с Т эм үж и н г үзэн ядаж , түүнтэй тэм ц эхи й г э ц эгтээ үргэлж ятгадаг байсан хүн учир, Ж амухын үгийн үнэн худлыг төдий л эс хайхран, Ч ингисийг хамтран тэм цэхээр тогтоод эн э тухай эц гээсээ лавлахад, Ван хан “өөрсдөө м эдтүгэй” гэж хэрэг д ээр ээ зөвш өөрчээ. Ер нь Х эрэйдийг байлдан эзлэхгүйгээр монголы г нэгтгэхэд хэцүү байж ээ. Ван хан хүүтэйгээ нийлж санаа буруулсныг Тэм үж ин нэгэнт мэдсэн тул Х эрэйдтэй арга буюу байлдахаар ш ийдж ээ. Ван ханы ц эрэгтэй байлдахад тийм ч хялбар биш байсан учир цэргийн хүчнээс гадна арга ухаан зарах учиртай байжээ. Ч ингис хаан Т үнхэлэг горхинд буусны дараа хүчээ сэлбэх, цаг хожих зорилгоор Ван хантай түр найрамдахы г бодож, элч явуулахын хамт Ван ханыг довтлох бэлтгэлийг зэрэгцүүлэн сэм хийжээ. 1203 оны намар Ч ингис цэргээ дайнд бэлтгэж аваад Ван ханыг санамсаргүй байхад н ь Зэгзгэр Ө ндөрийн Зээр хавцалы н ам анд бүслэн авчээ. Гурван өдөр, гурван ш өнө үргэлж илсэн б айлдааны явцад хэрэйдүүд ялагдж ээ. Э н э тулалдааны г Муу өн д өри й н байлдаан ч гэдэг. Ван хан хөвүүн С энгүм ийн хамт байлдааны талбараас зугатан гарчээ. Ван хан буруулан явсаар Н айм ан улсын хил д ээр хүрч, Н айманы харуулын цэргүүдтэй тохиолдон тэдэнд алагджээ. Сэнгүм зугатан

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

явсаар Ц айдам д ирээд тэн д ээс зайлан гарч, Т эн гэр уулын орчим очоод удалгүй нас барж ээ. И нгэж эртний сурвалж ит Х эрэйд улс мөхөж, газар нутаг, иргэд нь Ч ингисийн эрхэнд орж ээ. Тэр дайнд Тэм үж ин хэдийгээр ялалт байгуулсан ч их хохирол хүлээсэн гэж сурвалжид тэм дэглэсэн буй. Т ухайлбал, 1000 ш ахам ц э р гэ э д ай н ы тал б арт алдаж , э р эл х эг ж ан ж и н Хуйлдар ш архтаж , Боорчи унаж явсан байлдааны сайн хүлэгээ алуулж, Ө гэдэй хүзүүндээ ш арх авсан зэр эг болно. Т эм үж ин, Ван ханы г дайлан дийлж цэргээ авч Балжуд нуурт ирж бүх үнэнч анд нөхдөө цуглуулан үүрд хамт амьдран тэм ц эн э гэж тангараг өргөснийг түүхэнд “ Балж ид нуурын тангараг” гэдэг. Тангараг өргөхөд Тэм үж иний 19 сайн анд нөхөд оролцсон гэж сурвалжид тэм дэглэж ээ. Х эрэйд улс мөхсөн нь Ч ингис найм аны Д аян хан хоёрыг шууд нүүр нүүрээр нь эсэргүүцүүлэн хандуулжээ. Э нэ үест найм аны Даян ханы дэргэд Ч и н г и с и й н за н а л т д а й с а н Ж ам уха с э ц э н , х атаги н , салж и уд, д ө р в ө н , тайчиуд, хонгирад аймгуудын ноёд бас хэрэйдийн үлдэгдлүүд, м эргидийн Тогтоа бэхи нар хуралдан, Ч ингисийн эсрэг ш инэ эвсэл бүлэг буй болсон ц аг б а й ж ээ. Д а я н хан Ч и н ги с и й г ар тал аас н ь хавч и н б ай лд ах хүчин б о л гохоор О нгуд а й м ги й н э зэ н А л гу ш -тэги н д элч явуулж х о л б о о то н болохы гхэлүүлж ээ. Гэвч Алгуш -тэгин Ч ингисийнхүчирхэгээр м андаж буйг үзээд болгоом ж лон, Н айм аны Д аян ханы дайсагнахаар бэлтгэж байгааг Ч ингист м эдэгдэхийн хамт найрамдан нөхөрлөхөө илэрхийлж ээ. Ч ингис Д аян ханы төлөвлөгөөг м эдм эгц 1204 оны хавар Т эм ээн хээр гэд эг гол д э э р их хуралдайг зар л аж Н ай м ан улстай байлдах асуудлы г зөвлөлдөн хэлэлцэхэд хоёр салаа санал гарчээ. Н эг санал н ь хавар цагт агт морьд туранхай учир нам ры г хүлээж, морь мал таргалуулах н ь зүйтэй гэжээ. Э нэ саналы г баримтлагсад олонхи нь байж ээ. Нөгөө нь н эн даруй байлдан орох нь зүйтэй гэсэн Ч ингисийн авга О тчигин ноён, дүү Бэлгүдэй нарын санал б ай ж ээ. Ч и н ги с, н айм анчууды г б эл тгэх ээс өрсөн байлдах гэсэн хоёрдахь саналы г зөвш өөрөн даруй байлдахаар ш ийдвэрлэж ээ. Бүх цэргийг бүртгэн тоолж , м янга мянгаар хуваарилан зохион байгуулаад, Хулгана жил буюу 1204 оны тэргүүн сары н 16-ны өдөр тугаа тахиж, Халх голоос их цэрэг хөдөлгөсөн а ж э э 1. Ч ингисийн ж анж ин Зэв, Хубилай, Зэлм э, С үбээдэйгээр м агнай харуулын ангийг тус тус толгойлуулжээ. Х арин цэрги й н манлайд Ч ингис өөрөө явж, гол хүчийг дүү Хасарт захируулжээ. Ц эргийн бэлтгэл агтыг авга О тчигин ноёнд эрхлүүлжээ. Ч ингис цэргийн тоо цөөхөн, холын замд хүн, м орь ядарсны г харгалзан алгуур аялсан бөгөөд аггаа цатгахын тулд С айр хээр гэдэг газар бууж, хэд хоноход ш өнийн цагт цэрэг бүр таван хэсэг гал түлэх тушаал өгчээ. Н айм аны тагнуул үүнд хууртагдан, м онголы н ц эр эг тэн гэри й н одноос олон байна гэж Д аян ханд м эдээ хүргэжээ. Т эр үед Д аян хан цэргийн хамт Хангайн Хачир ус гэдэг газар орш иж байж ээ. Д аян хан, м онголы н цэрэг тоо олон боловч агт морь нь туранхай гэдэг м эд ээг аваад шууд байлдахгүй, харин түүнийг өдөөн баруун тийш 1

« м н т» . §193.

IАНГИ. Монголын нэглсм улс байгуулаглсан нь. II бүюг, Монголын нэглсэн улс бүрэллэн тогтсон нь

Алтайн ууланд удирдан аваачиж хүн, м орины хүчийг нэгм өсөн ядармагц өөрсдийн амар хүчээр байлдан сөнөөх аргыг гаргахад, түүний хүү Хүчүлүг н ь д а й с н а а с х о о с о н ай ж , ц э р г и й н сүр х ү ч и й г м о х о о л о о гэж э ц г э э бурууш аан, саналы нь эс д эм ж сэн учир Д аян хан арга буюу байлдахаар цэргээ авч Хачир уснаас хөдлөн Тамир голыгуруудан явж, О рхоны ггатлаад, Наху гүний зүүн хорм ойг д айран Цахир М огод гэдэг газар хүрч ирж ээ. Т э н д э эс м о н го л , н ай м а н ы ц э р э г Наху б а я н ы Цухал хө н д и й д уулзан ө д ө р ж и н б а й л д а ж үд эш б о л о х о д н а й м а н ч у у д я л а г д а ж б у р у у л ж э э. Байлдааны үеэр Д аян хан хүнд шархтаж төдөлгүй үхжээ. Хүчүлүг зугатан гарч Там иры н голд хүрээд, хүрээ бэхлэлтийг барин монголын цэрэгтэй харилиан байлдсан боловч бут цохиулаад, Хар Хятан улсын зүг буруулжээ. М эргид айм гийн толгойлогч Тогтоа бэхи бас Хар Х ятан ы зүг буруулан оч сон бөгөөд Ж ам уха б ай л д аан б ол охоос өм н ө найманы цэрэгдарагдаж магадгүй гэж болгоомжлон, шадар хүмүүсийн хамт зайлан одсон ажээ. Ж амухыг дагаж найм ан нартай нийлэлдэн явж байсан ж адран, хатагин, салж иуд, тайчиуд, хонхирад зэрэг айм аг цөм Ч ингист буун д агаж орж ээ. М онгол аймгууды н олонхи нь сая болтол Ж ам ухы н захиргаанд байсан нь ийнхүү бүрмөсөн Ч ингисийн мэдэлд ш илж ин иржээ. Д аян ханы ц э р ги й н х ү р э э н э эс үүний урьд за й л ан гарсан Ж ам уха сэцэн ийг шадар нөхөд нь баривчлан авч, Чингист хүргэж ирснийг яллан цаазалж ээ. И нгээд Ч ингисийн хамгийн их өрсөлдөгч хүч үгүй болов. Гэхдээ Ж амуха С эц эн и й зүтгэлийг бүх талаар харлуулах нь бас ч гэж өрөөсгөл дүгнэлт болох бизээ. 1206 он болоход “ Нууц товчоо”-ны өгүүлсэн ёсоор Эсгий туургатан цөм Чингис хааны мэдэлд захирагджээ. М онголын ханлигууд ба аймгууд нэг төв улсын хүрээнд нэгдсэн явдал бол м эд ээж ээр зөвхөн Т эм үж ин н эгэн хүний дур зори г, гавъяа зүтгэл төдийгөөр бүтсэн хэрэг биш , харин юуны урьд монголы н нийгм ийн дотоод түүхэн х өгж л и й н үр дүн бөгөөд м онгол улс айм гууды н н эгд эх явдалд Тэм үж инг улс төрийн тавцанд гарахаас аль өмнө үүссэн Хамаг монгол улс чухал бэлтгэл суурь болж, томоохон үүрэг гүйцэтгэснийг цохож тэмдэглэх хэрэгтэй. Я м ар учраас Хамаг монгол улс, м онголы н нэгдсэн төрийн гол мөхлөг болж чадсан бэ гэвэл, дахин сэргэсэн Хамаг монгол улс нь тэр үед нэгэнт сулран доройтсон Х эрэйд, Н айман, Татар зэрэг ханлигуудыг бодвол ш и н эх эн байгуулагдсан, хүчин чадал төгөлдөр, цул н эгд элтэй байж ээ. Хамаг монгол улс зөвхөн энэ чанараараа улс төрийн төв болоод зогсоогүй, үүний нөгөөтэйгүүр чухамхүү монгол угсаатны бүрэлдэх түүхэн үйл явц нь Хамаг монгол улсын дэвсгэр нутаг дээр болсны г бодолцох хэрэгтэй ажээ. Хамаг монгол улс газар нутгийн ойр дөтийн эрхээр харийн, тухайлбал Алтан улсын довтолгоо дайралтанд цаг ям агт эрсдэж байсан тул улс төрийн талаар бутархай байдлы г эцэс болгон, тусгаар тогтнолоо хамгаалан сахих аш иг сон и рхл ы г и л эр х и й л эх и й н хувьд бусад ханлигуудаас илүү соргог байсны г тэм дэглэх хэрэгтэй. Үүнээс гадна м онголы н нутаг дэвсгэр нь тэр ц агийн м онголы н эд и й н засгийн бааз нүүдлийн мал аж ахуйн хам гийн том төвүүдийн нэг байсан бөгөөд Хэрлэн, О нон, Туул гурван м өрний сав

М о н г о л УЛС Ы Н ТҮҮХ. II БОТЬ

газры н ус бэлчээр тохирсон сайхан нутаг, дорнод м онголы н уудам тал нь мал өсгөхийн аятай нөхцөлийг бүрдүүлж байж ээ. Түүнчлэн Хамаг монгол нь өөрийн нутаг д эвсгэрээрээ худалдааны захад ойр дөт, бусад төрөл монгол ай м гууд тай х ар и л ц ах ад то х и р о м ж т о й б а й са н зэ р ги й н э д и й н за с ги й н боломж той байсан ажээ. Хамаг монгол улсын үүргийн тухай өгүүлэхдээ тэрхүү улсыг сэргээн дахин байгуулж , түүнийг түш иглэн улмаар м онгол туургатанг нэгтгэж , м онголы н н эгд сэн төри й г байгуулсан Т эм үж и н и й гүй ц этгэсэн үүргийг өгүүлэх хэрэгтэй юм. Т эм үж иний М о н го л угсаатн ы г н эгтгэх талаар явуулсан үйл ажиллагааг хоёр үе болгон хувааж болох бөгөөд эхэн үе б о л т ү ү н и й х э л с э н ч л э н “ Б у тар сан улсы г б ө ө гн ү ү л эх ” , “х агац сан улсы г хам татгах” тэм цэл байжээ. Э нэ тэм цлийн үр д ү н д Т э м ү ж и н зө в х ө н э ц э г Е с ү г э й н за х и р ч б а й с а н улс х а р ъ я а т н ы г за х и р а х б о л с о н төд и й гү й хар и н ч Х ам аг м о н г о л ы н хан б о л с о н б а й н а . Х а м а г м о н г о л ы н хан б о л сн ы дараа “ Гүр ( н и й т ) у л с ы г х а м т а т га ж г а н ц ж о л о о н д о о оруулах” тэм цэл нь эхэлж ээ. Т эм үж ин бүх м онгол овогтны г 1189-1206 оны хооронд 20 хү р эх гү й ж и л и й н ахар х у г а ц а а н д э р х э н д э э б ү р эн оруулан чадсан явд л ы г хэрхэн Чингис хаан ( 1162 - 1227) та й л б а р л а х вэ? гэ в э л , Ч и н ги с (Э нэ хөр өг Тайваны үн д эсн и й м у зе й д үйл а ж и л л а г а а н д а а хүн ам ы н хадгалагдаж буй) зар и м хэсги й н зүгээс д эм ж л эг авч б ай сан бөгөөд эс тэгвэл уул хэрэг н ь ч ам ж илтгүй болох б ай сан нь тодорхой. Т ухайлбал, Ч и н ги с урт дурын хүн хэм ээх хөрөнгөлөг, баялаг м ал ч д ы г зари м тал аар тү ш и гл эж б а й ж э э. Т э м ү ж и н и й хүчж ин улм аар м о н го л ту у р гатн ы г н э гтгэ х э д тү ү н и й “ а н д ” , “ н ө х р ү ү д ” -и й н д э м ж л э г т у с л а м ж и х э э х э н чухал ү ү р ги й г г ү й ц э т г э с э н б о л о х ы г ю уны урьд тэмдэглүүш тэй. О вгийн байгууллын үед нөхөр ханийн харилцан туслалцах ёс журам байсан боловч нийгм ийн хөгжил гүнзгийрэхийн зэрэгц ээгээр анд н өхри й н холбоо улс тө р и й н нэгд эл, бүлгийн ш и н ж и й г олсоор байж ээ. Үүнийг Тэм үж ин чадамгай аш иглаж ээ. Э цэг Есүгэйн анд Х эрэйдийн хан Т оорил м өн Х амаг м онголы н олонхи айм гийг захирч байсан өөрийн анд

IАНГИ. Монголын юглсэн улс байгүулаглсзн нь. II бүлэг. Монголын нэглсэн улс бүрэллэн тогтсон нь

Ж адран айм гийн н оён Ж амуха нары н цэрэг зэвсгийн тусламж ийг н эг бус удаа хүлээж байж ээ. Т э м ү ж и н х ү ч ж и н б а й с а н н о ё д о д зү т гэ ж , а ш и г за в ш а а н о л о х ы г э р м э л зс э н б а атар э р с и й г ө ө р и й н ту ги й н д ор н өхөр б о л го н эл сү ү л эн хуралдуулж, нэг талаар тэдгээр зэвсэглэсэн эрсийн хүчийг харъяат айм гийн олонхи арды г ноёлон дарангуйлж байхад итгэлт өмөг түш гээ болгож бусад харь аймгуудыг байлдан дагуулж нэгтгэхдээ аш иглаж ээ. Үүнээс гадна тэр үед Ч ингисийн эсэргүүцэл этгээд хэрэйд, найм ан, татар зэр эг улс аймгууд дотроо хям ран тэм цэлдэж , хүч нь ихээхэн суларч байсан нь бас нөлөөлж ээ. Ж иш ээлбэл, Х эрэйд улсад хан ш ирээн и й төлөө тэм цэл үргэлж лэн гарсаар байсан ба Н айм ан улс хоёр хэсэгтасарч, хоорондоо тэм цэлдэхийн зэрэгцээ Х эр эй д ул стай д а й с а г н а л ц а н б ай л д с а ар б а й ж э э. М о н го л ы н х а м ги й н хүч и рхэг а й м ги й н н э г б ай сан Т атар а й м аг А лтан ул сы н тү р эм ги й л эх бодлогын урш гаар их л сулран доройтоод тэр үест монгол аймгуудын дотор болж байсан үйл явдалд бараг оролцож чадахгүй болоод байж ээ. М эргид, д ө р в ө н , и к и р а с , х а та ги н , х о н х и р а д , горл ос з э р э г ж и ж и г ай м гу у д ы н удирдагчид овог айм гийн ёс дэглэм ийг хэвээр хадгалан үлдээхийг зорьж, Ч и н ги с и й н н эгтгэн захирах бодлогы г эсэр гү ү ц эн я н з б үри й н эвсл и й г зохион байгуулж байж ээ. Гэвч тэд биеэ дааж чадахгүй, аль н эгэн хүчирхэг уд и рд агч д ы н а я с ы г д агал д аж б ай ж ээ. Т э д н и й г Ж ам уха с э ц э н ө ө р и й н захиргаанд нэгтгэж Ч ингисийн эсрэг тэм цэхийг хэд хэдэн удаа оролдсон боловч амж илт олсонгүй. Тэм үж ин монгол аймгуудыг нэгтгэхдээ ов мэх, итгэлийг олох, зэвсгийн хүчийг хэрэглэх зэргээр зүйл бүрийн арга хэрэглэж ээ. Ө өрийн өрсөлдөгч д айснууды н сул тал, тэд н и й өөр хоорондоо эвдрэл х ям рал тай байгааг чадам гай аш и гл аж ээ. Я лангуяа хэрэйдүүдийн хүчийг өө р и й н зорилгод сүрхий завш и н хэрэглэж ээ. Т эм үж ин хэрэй ди й н Ван хантай хэдэн удаа муудалцсан боловч сайн бэхжих хүртлээ түүний алдар нэр, цэрэг зэвсгийн хүчийг дуустал аш иглахы г чухалчилж б ай ж ээ. М эргид, татар, н ай м ан , ж үрхэн зэ р э г айм гууды г ям агт Ван хантай хам тран байлдаж бүрм өсөн дагуулах буюу хүчий нь сулруулан доройтуулж байж ээ. Ван хан Тэм үж инг улам хүчжихээс болгоомж лон түүнийг замаасаа зайлуулахыг бодсоор байсан боловч тэр үед Х эрэйд улсын дотор байн байн хан ш и рээн и й төлөө тэм цэл гарч, хэдэн удаа маш хүнд байдалд орж байсан ба хэрэйд улсын доторхи самууныг аш иглан Н айм ан улс түүнийг эзл эн авахыг шууд завдаж байсан учир Тэм үж интэй холбоогоо таслахгүй, харин аль болохоор найрамдалтай байхыг мөн зорьж байжээ. Э нэ бүхэн нь олон аймгийг нэгтгэхэд Тэм үж инд таатай нөхцөл болжээ. Н өгөөтэйгүүр чухамхүү тэр үед Алтан улс ихэд сулран доройтож байсан ц аг тул М он гол ы н дотор улс тө р и й н хүчирхэг нэгд эл бүрэлдэж тогтох явдлыг саатуулан зогсоож чадахгүй байжээ. Т эм үж ин бүх монгол овогтныг нэгтгэх тэм цлийг 1185 оноос эхэлсэн ба 1189-1206 он хүртэл 20 ш ахам ж и л и й н дотор шаргуу тэм ц эл хийж ээ. Тэм үж ин 1185 оноос 1206 оны хооронд их бага 32 удаагийн дотооды н дайн

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

тулалд аан ы г өнгөрүүлж , м онгол угсаатны н и й т 81 том ж и ж и г ай м ги й г нэгтгэж ээ. Ийнхүү 1205 оны эцэс 1206 оны эх хүрэхэд монгол угсаатны ихэнх аймаг Т эм үж иний мэдэлд орж Их М онгол улс байгуулагдах нөхцөл нэгэнт бүрдсэн байж ээ.

§4. Монголын тулгар төр байгуулагдан, Тэмүжин эзэн хаанд өргөмжлөгдсөн нь. Монгол улсын төрийн байгууламж Т эм үж и н , Х амаг м онгол, Х эрэйд, Н айм ан зэр эг олон улс ай м ги й г байлдан эрхэн дээ оруулсны дараа 1206 онд О нон м өрний эхэнд ноёдын Их хуралдай болж, олон монгол аймаг улсыг нэгтгэн захирсан М онголын тулгар төр Н эгдсэн м онгол улс байгуулагдсаны г албан ёсоор тунхаглан зарлаж ээ. Э нэ тухай «М онголын нууц товчоо»-нд бичсэн нь: “Т эгээд эсгий туургатан улс энх шудрага болж, барс ж ил О нон м өрний эхэнд хуралдаж есөн хөлт цагаантугаа мандуулаад, Тэм үж инд “Ч ингис хаан” цолы г өргөв” 1 гэжээ. 1189 онд Хамаг М онгол улсын хаан болоход Тэмүж инд мөн эн э цолыг өгсөн атлаа 1206 онд дахин өргөсөн учир бол уул цолыг бүрмөсөн бататгах гэсэн хэрэг бололтой. Тэр үед Тэм үж ин 45 настай байжээ. Ийнхүү Умард Байгалиас өм нө зүг түмэн газрын Цагаан хэрэм хүртэл, Зүүн зүг Х янганы нуруунаас Ө рнө зүг А лтайн уулс өнгөртөл уудам нутаг дэвсгэр бүхий М онгол хэмээх ш инэ хүчирхэг улс мандан тогтсон ажээ. М онгол аймгууд нэгдсэн тулгар төр байгуулсан нь тэр үеийн м онголы н нийгм ийн дотоод хөгж лийн үр дүн байжээ. Ч ингис хааны “Алтан ураг” бүх “Эсгий туургатан”-ы толгойлогч болж, монгол овог аймгууд цөм түүний захиргаанд бүрэн оржээ. Ч ингис бүх улсаа зүүн, баруун, төв гэж гурван том хэсэг хувааж, түүнийг зүүн, баруун, төвийн түм эн гэж нэрлэж ээ. Энэхүү гурван түмэн нь нүүдэлчин аймгийн уламжлалт аравтлах систем ёсоор, дотроо м янгат, зуут, аравт гэж ш аталсан зохион байгуулалттай б ай ж ээ. Гол түм эн нь зүүн гары н түм эн байв. Т үүнийг Ч и нгисийн итгэлт нөхөр Мухулай ноён захирах болжээ. Зүүн гарын түмний дорнод хил нь Х янганы нуруу хүрч байв. Мухулай бас хааны дараах “ Гоо ван ” буюу “ Улсын ван ” гэдэг туш аалыг гүйцэтгэж байж ээ. Баруун түмнийг Ч ингис хааны нөгөө нэг итгэлт нөхөр Боорчи захирч, Баруун түм ний хил нь өрнө зүгт А лтайн нуруу давж байж ээ. Түүнийг Алтай хавийн түм эн гэж нэрлэдэг байж ээ. Төвийн түм нийг Н аяа ноён даргалж байж ээ. Ч и н ги с хаан ө ө р и й н н өхөрлөгчи д х эм ээх зэвсэгт э р с и й н д отроос Н эгдсэн улсыг байгуулахад онцгой гавъяа байгуулсан 95 хүнийг нэр цохож м янганы ноёноор өргөм ж илж ээ. Ч ингис 1189 онд Хамаг м онголы н хаан болоод харъяат нараа м янгалан хувааж байсан юм. 1206 онд Н эгдсэн улсын эзэн хаанд өргөмж лөгдсөний д араа бүх эсги й туургатн ы г 95 м ян гат бол гож ээ. «Н ууц товчоо» зэ р э г 1

«МНТ». §202.

IАНГИ. Монголын нэглан улс байгуу/аглсан нь. II бүлэг. Монголын нэглон улс бүрэллэн тоггсон нь

- рвалж бичгээс үзвэл, тэр үед: а) 1200 оноос өмнө байсан хуучин мянгат; 1206 онд байгуулагдсан 95 мянгат; в) “ Олсон зөөсн өөрөө” байгуулсан - нгатууд гэж гурван зүйл м янгат байсан бололтой. «Нууц товчоо»-нд хааяа -урдан буй “язгуур м янгат” хэмээгч нь 1206 онд байгуулсан мянгатуудыг -эрлэсэн м эт бөгөөд харин хожим ш инээр нэм эгдсэн мянгатуудыг олсон еөснөөрөө байгуулсан мянгатууд гэж нэрлэж байгаа бололтой. О лон м ян гат б ай гуулагд сан нь ю уны өм н ө овог а й м ги й н хуучин 5айгуулалд ш ийдвэртэй цохилт болсон бөгөөд Н эгдсэн улс байгуулагдахын -м н ө х ү е и й н х а н л и г , в а н л и гу у д ы н тус ту с д а а б и е э д а а с а н з о х и о н Тайгуулалтыг өөрчлөн ш инээр нэгдмэл зохион байгуулалттай болгож ээ. Ч ингис хаан гол гурван түм тэд газар нутгийг заан эзэм ш үүлэхийн -эрэгцээгээр зарим н эгэн м янгаты н ноёдыг онцгойлон үзэж, тэдэнд тусгай нутаг дархлан олгосон байна. Ж иш ээлбэл: «Нууц товчоо»-нд м янганы ноён Хорчид “ Гурван м янган Баарины дээр Тахаа, А ш иг хоёрын хамт Адарганы Чинос, Т ө ө л и с, Т элэн гүд айм гуудийг нийлүүлж , түм эн иргэн болгоод, Хорч захирч, Э рчис м өрний сав дагуу ой н иргэн тийш нүүж үл болно. Хорчийн үгийг зөрчигсдийг ш ийтгэтүгэй” 1 гэж зарлиг болгосон гэжээ. Бас С үлдэс-ний Сорхон Ш ара-д нутаг дархалж, М эргидийн газар С элэн гээр ургийн урагт хүртэл эзэм ш иж ... явтугай2 гэжээ. Раш ид-ад-Д ины зохиолд, Чингис хаан Бурхан Халдуны ойрхи нутгийг И лж игэдэй ноёнд олгосон гэж өгүүлсэн бай н а. Гэтэл, бусад олон м янгатад эд гээр и й н н э гэ н адил тусгай н у т а г д а р х л а н о л го с о н э с эх тухай су р вал ж б и ч и гт то д о р х о й өгуүлсэнгүйгхэрхэн тайлбарлах вэ? гэвэл, тэр үед олонхи м янгаттэдгээрийн захиргаанд багтан орсон овог айм гийн хуучин нутгийг өвлөн эзэм ш сэн учир, тэд эн д дахин ш и н ээр тусгайлан нутаг олгох х эрэгц ээгүй байж ээ. Харин энд тэндээс бөөгнөрүүлэн зохион байгуулсан ш и н э мянгатад нутаг олгох явдал зай лш гүй ш аардагдаж б ай сан боловч түүнийг биелүүлэхэд хялбар бус байж ээ. Зарим м янгаты н хүн ам дутууг бусад мянгатаас бүрдүүлж байсны н эг адил тэдгээр ш инэ м янгаты н нутгийг м өн л бусад м янгаты н нутгаас су л л ан олгох ёс то й б а й ж э э . И й м уч раас Ч и н г и с хаан ш и н э мянгатын ноёдод захирах хүн ардыг заан олгоод, тэдгээрийн орш ин суух нэгдсэн газар нутгийг дараагийн ээлж инд гүйцэтгэхээр ш ийдвэрлэсэн мэт. Ийнхүү өөртөө тусгайлан олгогдсон нутаггүй м янгаты н харъяат нар нь нэг хэсэг х угац аан д тус тусы н хуучин нутагтаа үлдэж , ө ө р с д и й н ноёддоо захиргааны хувиар харъяалагдаж байсан бололтой. “ Н ууцтовчоо” -нд зарим м янгатад дархлан олгосон нутгийн тухай дурдаад бусад олон м янгаты н нутгийн тухай өгүүлсэнгүй нь бидний дээр хэлсэн шалтгаануудаас болсон гэж үзэлтэй. И ймэрхүү явдал монголы н хожуу үеийн түүхэнд нэг бус удаа гарч байсан юм. Ч ингис хааны өргөм ж илсөн 95 м янгаты н ноёды н олонхи нь түүний элсүүлсэн нөхөрчүүдийн дотроос ш алгаран гарагсад бөгөөд гарал язгуурыг нь авч үзэхэд хуучин уг ш аг бүхий овгийн толгойлогч язгууртнууд бус, харин 01

1 2

«МНТ». §207. «МНТ». §219.

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

овгий н байгууллы н задралы н явцад буй болж байсан урт дуры н хүмүүс х эм ээх ч и н ээ л э г м алчид, овгийн ядуурсан гишүүд, боол зарц зэр эг ян з бүрийн давхаргы н хүмүүс б ай ж ээ. Т эм үж ин овог айм гаасаа хөндийрөн с а л с а н э д г э э р э р э э в э р х у р а а в а р х ү м ү ү си й г о в о г а й м гу у д ы н хууч и н т о л г о й л о г ч и д , м ө н ө ө р т э й г ө ө ө р с ө л д ө н т э м ц э л д э ж б а й с а н х а н л и г, ванлигуудын хаадын эсрэг, н эгэн зангидмал хүч болгон аш иглаж ээ. М янгаты н ноёд нь дотроо ян з бүрийн зэрэг дэвтэй, нийгм ийн дунд э зл эх б ай р суурь эрх м э д л э э р э э х а р и л ц а н ад и лгүй б а й с а н нь за р и м м янгаты н ноёд есөн удаагийн ялаас хэлтрэх, их хааны орд өргөөнд дуртай цагтаа бараалхах, дархалсан тусгай нутаг эзэм ш их, дайн ба ав хомрогын олзоо хэнтэй ч хуваалцахгүй авах зэрэг эрхтэй байхад нөгөө зарим нь зөвхөн тус тусы н м ян гаты г захирахаас өөр он ц ы н эрхгүй б ай ж ээ. Т эд гээр и й г Ч ингис хаан м янгаты н ноёд гэж нэрлэсэн байдаг. Т эр үед м онголы н нийгэм нь феодал язгууртны, малчин ардын гэсэн ү н д с эн хоёр д а в х р а а н а а с б ү р э л д э н б а й ж э э . Н оёрхогч ан ги д Ч и н ги с тэргүүтэй борж игин овгийн төрөл төрөгсөд, түмт, м янгат, зуутын ноёд, харъяалагдагч ардын ангид улсын иргэн буюу өөрөөр хэлбэл, түмт, мянгат, зуут, аравтад бүртгэгдсэн бүх иргэд, Чингис тэргүүтэй борж игин овгийн ноёды н харъяатан иргэд багтаж байж ээ. Улсын иргэн буюу м янгаты н иргэд н ь улсы н ч ан артай алба үүргийг д агн ан гүйцэтгэж б ай ж ээ. М янгаты н харъ яат и ргэд ц э р э гт м ордох, хааны санд алба төлөх, сүрэг м алы г нь адуулах, ав хоморгод оролцох, улсын их хуралдайн бүх зардлы г хариуцан гаргах, олон зам ы н уургын улаа, элчин харилцааг дамж уулан залгуулах зэрэг н ийт улсын чанартай бие хөрөнгөний албыг дагнадаг байжээ. Х аръяатан иргэд нь Ч ингис болон борж игин овгийн язгууртан ноёдын м эдлийн хүмүүс болно. Т эдгээр нь “харъяатан и р гэн ” , “өмч и р гэн ” гэж н эрл эгд д эг б айж ээ. «Нууц товчоо»-нд Ч и н ги с хаан 1206 оны дараа Эх, О тчигин хоёрт нэг түм эн иргэн (түмэн өрх), Зүчид есөн мянга, Цагаадайд найм ан м янган иргэн, Ө гэдэйд таван м янган иргэн, Тулуйд таван мянган иргэн, Хавт Хасарт дөрвөн мянган иргэн олгосон гэж бичсэн б уй 1. Ихэнх эрдэм тэд иргэн гэдгийг өрх айл гэдгээр ойлгож бичиж ирж ээ. Харъяатан иргэд аравтлах системд оролцдоггүй, улсын албан үүргийг гүйцэтгэдэггүй, гагцхүү эзэн дээдэсдээ үйлчилдэг байж ээ. Сурвалж бичгээс үзвэл, харъяатан иргэн нь “эсгий туургатан” , “хавтсан үүдтэн” гэж хоёр заагтай байж ээ. Э сгий туургатан нь ж инхэнэ м онголы н хээр талы н малчид бөгөөд нөгөө хавтсан үүдтэн нь суурьшил иргэд байжээ. Н эгдсэн төр улсыг байгуулсан эхэн үед харъяатан иргэд и й г монгол туургатны дотроос зөвхөн Ч ингисийн алтан урагт соёрхож, борж игин бус ноёдод эзэл сэн газры н харь иргэдээс олгож байсан ажээ. «Нууц товчоо»нд Ш ихихутаг ноён “ М инии м этийн өргөмөл дүү хааны дүүтэй адилаар хувь авч яаж болох вэ. Х аан соёрхвоос б а й ш и н гэ р тэ й , б алгас хоты н иргэдээс авъ я” гэж өчвөөс, “чи өөрөө эн э хэргийг бүртгэж ш ийтгэх тул

«МНТ». §242.

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуулаглсан нь. II бүлэг. Монголын иэглсэн улс бүрэллэн тогтсон нь

өөрөө м эд эж г ү й ц э т г э ” 1 гэж Ч и н ги с хаан за р л и г б о л сн о о р үл барам харъяатан иргэдийг эх дүү нартаа хуваарилан олгох эрхийг Ш ихихутагт даалгасан ажээ. Э нэ тухай «Нууц товчоо»-нд “бидний эх ба дүү нар хөвгүүдэд эсгий туургатны дотроос эзлэх хувийг олгож, хавтсан үүдтэн дотроос харъяалах и ргэн и й г хуваан өг, чиний туш аасан үгийг хэн ч өөрчилж үл болно” 2 гэж Ч ингис хаан Ш ихихутагт зарлиг болсон гэжээ. Х аръяатан иргэдийг зөвхөн д ай н ы олзны хүмүүс, боол, ш ивэгчин, гэрийн зарц “ мэдлийн хүмүүс” төдийгээр үзэж болохгүй, харин зохих тооны мал хөрөнгөтэй иргэд байсан гэж үзвэл зохино. Учир нь Алтан ургийн ноёд, эзэндээ алба үүрэг гүйцэтгэх чинээгүй хоосон ядуу олон хүнийг м эдэлдээ авч байх нь м эдээж ээр эдийн засгийн талаар ашиггүй байжээ. М онголы н нийгм ийн тогтолцоо хэлбэрш их явц улам гүнзгийрэх тусам зөвхөн алтан ургийнхан төдий биш төрд зүтгэсэн гавяатан сайд, түмт, мянгат, зуутын ноёд, цэргийн эрхтэн тус тусдаа дор бүрнээ захирсан олон цөөн адилгүй харъяатан иргэдтэй болсон байна. Э нэ тухай «Нууц товчоо»нд сонирхолтой баримт байх нь Хуйлдар С эцэн, Борхул нар дайнд автсан учир, тэд н и й эм хөвүүдэд ж үрхэн айм аг ба хорь түм эдээс зохих тооны харъяатан иргэдийг олгосон тухай өгүүлсэн явдал юм. Гэвч харъяатан иргэд мянгатуудад хуваагдагсдыг бодвол тоогоор дөөхөн, н и й гэм д эзлэх байр суурь нь бага байж ээ. Э н э нь олон м янгаты г задлан бутраахгүй батжил тогтвортой байлгаж, түүний зохион байгуулалтыг аль болохоор бэхжүүлэн төрийн тулгуур хүчин болгон аш иглах гэсэн ерөнхий зори л тоос үүсэж гарсан хэрэг бололтой. Д орн о зүгийн орнууды н н эгэн адил М онголы н бүх газар нутаг нь улсын өм чид байсан бөгөөд улсын бүх газры н д ээд өмчлөгч нь Ч ингис хаан байж ээ. Тэр үед газар эзэм ш ил нь гурван зуйл байсан нь: О Улсын газар буюу м янгаты н нутаг, Ө Дархалсан нутаг, Ө Соёрхлын газар болно. М янгатын ноёд бол цэрэг захиргааны нэгж мянгатыг захиран м эдэхийн зэрэгцээгээр харъяат м янганы нутаг бэлчээрийг зонхилон мэдэж байж ээ. М янгаты н иргэд уул м янганы нутаг бэлчээрийг урьд үеийн дадал занш ил, нүүдлийн мал аж ахуйн онцлог зэргээс шалтгаалан “ний тээрээ аш иглан” эдэлж б ай ж ээ. Гэвч м ян гаты н нутаг б эл ч ээр и й н ж и н х эн э өм члөгч нь м янгаты н ноёд байж ээ. Харин мянгатын ноёдын тушаал нь анхандаа нэгэн үеийн байсан бөгөөд харъяат м янгатын нутгийг дур зоргоороо өөр бусдад ш илжүүлэх зэр эг эрхгүй байж ээ. Зарим эрдэм тний үзэж байгаагаар бол м ян гаты н нутаг нь ц эр ги й н гавъяан д олгосон ф еодалы н б о лзоот өм члөлийн хэлбэр бүхий газар байж ээ3. Д архлан олгосон нутаг гэдэгт бид Ч и н ги сээс С орхон Ш ар, Х орчи, И л ж и гэд эй зэ р э г ноёдод олгосон соёрхол газры г оруулж байна. Т и й м дархалсан нутгийн эзэд уул газраа үе улиран захирдаг ба тэрхүү газар дээр 1 2 3

«МНТ». §203. «МНТ». §203. И .И .П етруш евский. «Земледелие и аграрные отнош ения в Иране X II-X IV веков». М -Л., 1960. стр. 275.

М о н г о л ҮЛСЫН ТҮҮХ. II БОТЬ

орш ин суугчид нь улсын албан үургээс хэлтэрсэн, гагцхүү харъяатан эзэн дээ алба татвар төлдөг байжээ. Соёрхлы н газар бол м онголы н хаанаас эхний үед төрөл төрөгсөддөө эзлэн захирсан суурьшмал аж ахуйт орноос эн э тэр муж, хот тариалангийн газрыг татвар авч байхаар үүрд өмч болгон олгосон газар бөгөөд ж иш ээлбэл: Ш ихихутагийн “б айш ин гэртэй, балгас хоттой” иргэд бол даруй бидний өгүүлэн буй соёрхол газры н нэг хэлбэр юм. Тухайн үеийн газар эзэм ш лийн тухай авч хэлэлцэхдээ зарим онцлог талыг бодолцох хэрэгтэй. Нүүдэлчин аймгуудын газрын харилцааны тухай өгүүлэхдээ газар бэлчээрийг үйлдвэрлэлийн гол хэрэгсэл хэм ээн үзэх боловч нүүд элч д и й н гол ам ь зуулга болж б ай сан м алы г ү й л д в эр л эл и й н чухал хэрэгсэлд мөн оруулан тооцох нь зүйтэй бөгөөд м онголы н нөхцөлд харъяат ардаас татвар авах эрх м эдэл нь гагцхүү м алы н бэлчээрийг өм члөн мэдэх явдалд орш их төдий үгүй. харин тэр нь түүний эзэм ш илд байсан олон тооны мал сүрэгтэй бас хосолсноор сая хүчин төгөлдөр болж байжээ. Н эгэн т газар (бэлчээр) нь улсы н өм чинд байсан учир газры н рент, улсы н татвар хоёр харилцан нэгдэн нийлж н эгэн зүйл болж байж ээ. «Нууц товчоо»-н д , хааны авах татвар, улсы н ч ан артай албаны тухай ихэвчлэн дурдсан бөгөөд чингэхдээ тэрхүү албыг “гувчуур” гэж нэрлэсэн байна. Гэвч зарим тулгар бичигт гувчуур гэ д э г н э р т о м ъ ё о н оос гадна газры н рен т и й г бас “ а л б а ” гэж нэрл эж байсан ба тэр нь хож им үеийн барим т бичгүүдэд гардгийн адил “ алба гувчуур” гэж нэгтгэн хэрэглэгдэж байж ээ. Ч и н г и с и й н үед ал б а татвары н х эм ж ээ ям ар б а й с а н н ь т о д о р х о й гү й боловч, «Нууц товчоон»д “ Бидний хэм лэсэн хэм ” гэж дурдсаныг үзвэл, бас ч албан татвары н тусгай тогтоосон хэм ж ээ байсан м эт бөгөөд хари н албан татварын систем хараахан ц э г ц э р ч а м ж аагү й б а й ж ээ. Ч ингисийн аравтлах зо х и о н б а й гу у л а л т н ь зөвхөн засаг захиргааны нэгжүүд төдий бус, харин М онгол цэргийн хар, цагаан туг бай лд аан ы цагт 10, 100, (Ү ндэсний түүхийн м у зе й д буй)

100

IАНГИ. Монголын юглсэн улс байгуулаглсзн нь. II бүлэг. Монголын нжлсэн үлс бүрэллзн тогтсон нь

1 000, 10 000 ц эрэг эрийг гаргах үүрэг бүхий, цэргийн зохион байгуулалт байж ээ. Э н э нь Ч ингис хаанд дуртай цагтаа асар их хэм ж ээний ц эргийг дайчлан татах бололцоо өгчээ. Ч ингис хаанд олон түмэн ардыг язгууртан ноёдын эрхш ээлд байнгад барьж байх ба харь орнуудыг номхотгох зорилгоо биелүүлэхэд нь цэргийн их хүч зайлш гүй ш аардагджээ. М онгол улсын цэргийн “их гол” ньхи ш и гтэн гэдэг Ч ингис хааны шадар ц эрэг байж ээ. Э ртний овгийн байгууллын үеийн овог аймгуудын тэргүүлэгч, баатруудын анд нөхөд аажмаар тов тодорхой зохион байгуулалт бүхий байнгы н цэргийн үндсэн мөхлөг-хиш игтэн болон өөрчлөгдж ээ. Ч ингис, М онгол улс байгуулагдсаны дараагаар хиш игтний тоог түм хүргэж нарийн зохион байгуулалттай болгосон байна. Х и ш и гтэн хэвтүүл х эм ээх ш ө н и й н м ан аа, хорч и н х э м ээх ө д р и й н харуул, торгууд хэм ээх ш адар цэргээс тус тус бүрэлдэж байж ээ. Ү үнээс торгууд 8 м янга, хэвтүүл, хорчин 2 мянга тус тус байж ээ. Х иш игтэн цэрэгт гагцхүү түмт, м янгат, зуут, аравты н ноёды н үр хүүхэд ба баялаг малчдын хүүхдийн дотроос эрэлхэг чийрэг, цэргийн эрдэмд ш алгарсан залуусыг маш нарийн сонгон авдаг журамтай байжээ. Ч ингис эн э тухай зарлиг буулгасан нь: М иний хиш игтнийг томилоход түмт м янгат, зуутын ноёдын хөвгүүд, урт дурын хүний хөвүүдийн дотроос м иний дэргэд тэнцэх билэг эрдэм тэй, бие сайтайгий нь ялгаж оруултугай. М иний ш адар цэрэгт орохдоо, м янганы ноёды н хөвүүд арван нөхөр (цэрэг), нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй. Зуутын ноёды н хөвүүд таван нөхөр, нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй. Аравтын ноёдын хөвүүд ба урт дурын хүний хөвүүд гурван нөхөр нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй. И нгэхдээ тэд уг газраасаа уналга морио бэлтгэж иртүгэй. М иний шадар цэрэгт ирэх м янганы ноёды н хөвүүд арван нөхөд, хэрэглэх ю м аа харъяат м янганы дотроос татаж авагтун. Э ц ги й н өгсөн хувь хиш иг буюу өөрийн олсон зөөсөн морь юм хэдий байвч, өмч хувиас ан ги д б и д н и й заасан х э м ж ээгээр авч б элтгэж и ртүгэй. Зууты н ноёдын хөвүүд таван нөхөдтэй, аравты н ноёд ба урт дурын хүний хөвүүд гурван нөхөдтэй, м өн өмч хувиас ангид мөн тэр ёсоор хэрэглэх морь ю маа бэлтгэж и ртүгэй1 гэж ээ. Х иш игтэн бол шууд Ч ингисийн м эдлийн хүмүүс бөгөөд тэднийг Ч ингисийн соёрхол зевш өөрөлгүй хэн ч өөр ажилд томилох буюу дайнд явуулах, ш ийтгэх эрхгүй байсан ажээ. Тэд Ч ингисийн заасан ёсоор аливаа байдлаараа м янгаты н ноёдоос давуу онцгой эрхтэй байж ээ. Ч ингис: “ Гадаад м янгатын ноёдоос м иний хиш игтний ерийн хүмүүс эрхэм тул гадаад м янганы ноёд м иний хиш игтэнтэй тэм ц эж хэрэлдвээс м янганы ноёны г ш и й тгэн э” 2 гэж хэлсэн байдаг. Э н э хиш игтэн гэдэг гойд язгууртан ш и нж тэй ц эрэг бол Ч ингис тэргүүтэй талы н язгууртан нары н и тгэл т түш и г тулгуур хүчин болж , ж и р и й н м ал ч и н ард ба Ч и н ги с и й н э р х эн д о р с о н бусад а й м ги й н ард ол н ы эс эр гү ү ц эл т э м ц л и й г н я ц а а ж дарангуйлах гол зэвсэг нь болжээ. 1189 оныхтой зэрэгцүүлбэл, Ч ингисийн ордны ёс журам нэлээд нарийн 1 2

«МНТ». §224. «МНТ». §228.

101

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ.

II БОТЬ

болжээ. Ордны дотоод хэргийг захирах 6 чэрби байсан ба орд гэрийн охид хүүхэд х э м э э х э р э г т э й , э м э г т э й , за р ц ш и в э г ч и н , х а а н ы с ү р э г м ал хариулагчдын даамлууд, хааны шүүс (хоол ундыг) бэлтгэх буурч, тэрэгч, оторч гэх зэр эг олон туш аалтнаас ордонд аж иллагсад бүрэлдэж байж ээ. Хааны сан, сүрэг мал, орд өргөөний нүүх, суух, хааны ав хомрогын хэрэг цөм дор б ү р н ээ тогтсон н арийн дүрэм горим той бөгөөд тэд гээр аж лыг хэвтүүл нар ерөнхийлөн эрхлэн м эдэж байв. Ч ингис хааны дэргэд С эцэдийн зөвлөл гэж байсан бөгөөд аливаа ажил явуулахдаа, тэдний зөвлөгөөг анхааран сонсдог байж ээ. Ш инэ хаан сонгох, байлдах, найрам дах зэр эг онцгой чухал асуудлыг “ Их хуралдай” хэмээх улсын ихэс ноёдын чуулганаар хэлэлцэн ш ийдвэрлэж байж ээ. Ч и н ги с и й н засаг зах и р гаан ы бас н эг ш и н этгэл бол улсы н заргач (ш үүгч)-ы г бий болгосон явдал мөн. М онгол улсын төрийн анхдугаар заргач бол тэр үеийн монголы н төрийн нэрт зүтгэлтэн Ш ихихутаг байж ээ. Чингис түүнд улсын доторхи бүх шүүх, таслах хэргийг захируулж, шүүн тасалсан х э р г э э ц а га а н ц а а с а н д , хөх б э х э э р б и ч и ж т э м д э г л э н ү л д ээж б ай хы г туш ааснаас гадна Ш ихихутагийн таслан ш и й тгэсэн хэргийг хэн боловч өөрчлөх эрхгүй, мөрдөн дагаж байхаар тогтжээ. М онгол улсын төрийн цааз хууль нь «Их засаг» байж ээ. Э нэ хуульд овгий н байгууллы н үеийн зарим үлдэгдэл хэв занш лы н зүйл байсан боловч бүхэлдээ монгол төрийн ж инхэнэ хууль мөн ажээ. Засаг хуульд их хаанаас өөр хэн ч атугай зоргоор эрхэм сэг цол зүүж үл болно гэх зэргээр их хааны дээд эрхийг цохон заасан байна. Ийнхүү их хааны эрх м эдлийн тухай онцлон заасан нь нэгд, М онголы н эзэн хааны цолы г бусад улсын хаадын цолоос өндөр дээр байлгах; хоёрт, М онголын ноёд язгууртан янз бүрийн ихэмсэг цол зүүж, улмаар хүчжихийг хориглон сэргийлэх гэсэн зорилготой байж ээ. «Их засаг»-т хаан өргөмжлөх ёс, олон улстай харилцах ж урам , улсы н Их хуралдай, ард и р гэн и й албан үүрэг, дархлах ёс, эр цэрэг, ав хомрого, санхүү, алба гувчуур, эрүү иргэний хууль, гэр бүл өвлөх эр^ийн тухай тус тус дурджээ. Засаг хуулийн агуулга нь ноёлогч ангийн эрх аш гийг бэхжүүлэхэд шууд чиглэсэн байна. «Их засаг» малчин ардыг нэг аравнаас нөгөө арванд, нэг зуутаас нөгөө зуутад дур зоригоороо ш илж ихийг хатуу хориглож , зөрчсөн хүнд шууд алах ял оноохы г заасан байна. Э н э бол чухамдаа харц ардуудыгтус тусын эзэн ноён, нутаг бэлчээрт хадан б эхэл сэн хэрэг мөн б ай ж ээ. Засаг хууль нь н и й гм и й н харилцааг хуулиар бататган бэхжүүлж, овгийн байгууллын үлдэгдэлд м эдэгдэм цохилт өгснөөр тэр үедээ дэвш илт зүйл болжээ. Чухам үүнд «Засаг хууль»-ийн гол ач холбогдол орш ино. Засаг хуулиас гадна Ч и нгисийн хэлсэн үг, зарлиг туш аалыг эм хтгэсэн «Билэг» гэдэг сургаал байж ээ. Улс б а й гу у л а а д Ч и н г и с и й н авс а н ар га х э м ж э э н ү ү д и й н н э г бол уйгуржин бичгийг монгол улсын албан ёсны бичиг болгон авч хэрэглэсэн явдал байж ээ. Тэр үеийн М онгол улсын түүхэнд гарсан бас н эг томоохон явдал бол Ч ингис хаан өөрийн хаан төр барьсан 15-р он буюу 1220 онд

102

IАН ГИ. Монголын нэглсэн улс байгуулаглсан нь. II бүлэг. Монголын нэглон улс бүрэллэн тоггсон нь

Х эрэйдийн нийслэл байсан Хархорумыг М онгол улсын нийслэл болгохоор ш ийдж ээ. 1346 оны үеэр хятад, монгол хоёр хэлээр бичиж сийлсэн чулуун хөш өөний бичээсийн дотор өгүүлсэн нь: “Ч ингис хаан их ор-аа сагугсан арван тавдугаар он Гин-лу ж ил-дүр Хорум-аа сагугу балгасун орошигулугсан ажигуу” 1 гэсэн байх ба бусад бичигт мөн ийм м эдээ барим т тохиолдож б ай н а2. 1206-1211 онуудад Ч ингисийн авч явуулсан дээрхи арга хэмж ээнүүд нь хэдийгээр Ч ингисийн ухаан санаагаар хийгдсэн зүйл мөн боловч монгол төри й н бусад зүтгэл тн и й хүч ухаан о рол ц сон болох нь м эд ээж б и л ээ. Ч ингис хаан төрийн албандаа зарим н эгэн гадаадын бичгийн хүн, эрдэм тэн нарыг аш иглах бодлого баримталж байсан боловч тэд тухайн үед төдий л олон байгаагүй бөгөөд нөлөө нь ч ялим гүй б айж ээ. Тулгар бичгүүдээс үзэхэд, Н айм ан улсыг байлдан эзлэхэд Тататунга гэдэг уйгур түш м элийг олзолж , ноёды н хүүхдүүдэд уйгур бичиг заалгаж байсан ба хож м ы н үед Елюй Ч у-цай гэдэг Хятан эрдэм тэн Ч ингисийн ордонд алба хаах болжээ. Ч ингисийн байгуулсан засаг төр бол түүний өм нө байсан түрүү үеийн улстай ж иш иж үзэхэд зохион байгуулалт ба гүйцэтгэх үүргийнхээ талаар нэлээд нарийсчээ. Ч инги си й н үндэслэсэн засаг төрийн үед монголд дарлах дарлагдах ёс үзэгдэхүйц их б олж ээ. М онголы н түүхэнд чухал үе ш ат болсон энэхүү М онголын нэгдсэн улс бол үеэ дуусган байсан овог айм гийн эсрэг ш инэ бөгөөд илүү дэвш илт нийгм ийн харилцаа ялах нарийн ээдрээтэй явц дунд бүрэлдэн тогтжээ. X III зууны эхэн үед М онголы н нэгдсэн тулгар улс тогнон м андсан нь нийт м онголы н ард түм ний түүхэнд чухал ач холбогдолтой, түүхэн дэвш илт үзэгдэл м өн байлаа. М онгол улс байгуулагдсанаар м онголы н н и й гм и й н д э в ш и л х ө гж и л д и х э э х э н саад т о т го р б о л ж б а й с а н о в о г ай м гу у д ы н хооронды н удаан хугацааны тасралтгүй д ай н даж и н н ам даж , салан ги д тасархай байдал эцэс болж, улмаар монгол аймгуудын нэгэн угсааны ард түм эн болон бүрэлдэх нөхцөлийг буй болгожээ. Үүний урьд зүйл бүрийн н эр ээр нэрлэгдэж явсан монгол угсааны олон аймаг, тэдний дотроос мандан товойсон монгол хэм ээх айм гийн н эр ээр н и й т э э р э э м онголчууд х эм ээн н эрл эгдэх б ол сон бөгөөд эрт д э эр үеэс тэд н и й э зэ м ш и н нутаглаж б ай сан умар зүг Б айгал далайгаас өм нө зүг Х ятадын их цагаан хэрэм хүртэл, дорно зүг Х янганы нуруунаас өрнө зүг Алтайн уулсыг өнгөртлөх уудам их нутаг нь “монгол нутаг” , “монгол газар“ гэж нэрлэгдэх болж ээ. М онгол угсаатан бүрэлдэхийн зэрэгц ээгээр монгол хэл мөн бүрэлдж ээ. М онгол хэлний бүрэлдсэн явдал бол монголчуудын өвөг дээдсийн олон мянган ж илийн түүхэн хөгжлийн үр дүн болно. Бидэнд уламжлан ирсэн X III-X IV зууны монгол хэлний зүйл бүрийн дурсгалаас үзэхэд XII зууны сүүл X III зууны эхэн үед монголчууд н эгэн монгол хэлээр 1346 оны хятад бичээс. Кливизийн хэвлүүлсэн эх. HJAS 1952. vo.15. № 1-2, 6у-р тал. «Юан улсын судар». 58-р дэвтэр. («М энгу-ю -м у-цзи»), »3аписки о М онголских кочевьях». Пер. с кит. П .С .П опова. С П б., 1895. стр. 92.

103

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. II воть

х э л эл ц э ж б а й сн ы г гэрчлэх бөгөөд хари н тэрхүү м онгол хэл н ь дотроо нутгийн олон аялгуутай б ай ж ээ1. Н эгдсэн улс байгуулагдсаны үрээр монголчууд Алтан улсын хараат байдлаас бүрмөсөн ангиж ирч, харийн довтлогчидоос нэг монгол аймгийг нөгөөгий нь эсрэг аш иглан түрэм гийлэх явдлыг эц эс болгож ээ. М онгол улс б ай гуулагд сан аар тус орны ө ө р и й гө ө хам гаалах хүчин чадал өсөн нэм эгд эж эн э үеэс м онголчууд дэлхийн түүхийн тавцанд бие даан гарч ирсэн юм. О лон овог а й м ги й н хо о р о н д ы н удаан хугацааны тасрал тгүй д ай н даж ин нам ж иж , салангид тасархай байдал эцэс болж, улмаар “ М он гол” гэсэн н э гэ н угсааны ард түм эн ц ө м ө ө р ө ө ни й лж “ М о н го л ” ү н д эстэн бүрэлдэх нөхцлийг буй болгосон. Урьд нь аймаг, ханлиг бүр тусдаа хил хязгаар, газар нутагтай байсан бол тэр нь арилж, М онгол улсын нутагдэвсгэрийн дотор, тэртусм аа Гурван голын сав газраар төвлөсөн өргөн уудам нутгаар улсын хил хязгаар тогтож б и й б о л со н . Т эр нь ө н ө ө ги й н М онгол улсы н х и л и й н ш угам ы г татаж тогтооход суурь б олж өгсөн. О лон овог ай м ги й г н эгд м эл н э гэ н засаг захи ргаан д оруулсан н ь нутаг н утги й н аялгуунд х ар и л ц ан бие б и ед ээ ш ингэн орох явц түргэсч, ардын ярианы хэл аман зохиол д ээр үндэслэсэн М онгол хэл бүрэлдэн тогтох нөхцөл бүрэлдэж, монгол бичгийн хэл үүсэх суурь тавигдсан. Оюуны соёл, ахуй байдал, зан суртахуун зэрэг амьдралын хэвш лээрээ өөр өөр овог аймгууд н эгд сэн ээр н эгэн м онгол соёл бүрэлдэж , улмаар м онгол нутаг, м онгол хүн гэсэн ухагдахуун буй болж , м он голоо гэсэн үндэсний бахархал, үндэсний үзэл өнөөг хүртэл бидний дотор хадгалагдан ирсэн билээ М онголы н нэгдсэн төв улс байгуулагдсаны дараа ордны ноёды н дотор эрх тушаал булаацалдах явдал үзэгдсээр байв. Тухайлбал, Ч ингисийн дүү Х асар, Хөхчү бөе нары н зэр эг хүмүүс Ч инги си й н эсрэг тэм ц сэн байна. Хасар бол д ээр үеэс эхлэн ах Тэм үж интэй эрх мэдэл булаалдан байж ээ. Т эм ү ж и н их ор суусн ы д а р аа ө ө р и й н хүүхэд, ө р л ө г н о ёд д о о м я н ган харъяатан и ргэд ийг алба төлөгч болгосон боловч түүнтэй эрх м эдлийг б ул аал д ан м ө ч ө ө р х ө ж б а й са н дүү Х асар, э ц э г н э г т э й , эх ө ө р т э й дүү Б элгүдэй нарт цөөн тооны иргэдийг өгсөн нь Т эм үж ин, Х асар хоёры н урьдын муу байсан харьцааг улам хурцатгажээ. Ч и н г и с т д у р гү й ц с эн Х асар, Б элгүдэй нар ба тэ д н и й тал ы н ноёд Ч и н ги си й г ш и р ээн ээс зайлуулах нууц хуйвалдааны г зохион байгуулж ээ. Тус хуйвалдаанд асар их нөлөөтэй Тэб тэнгэр хэмээх Хөхчү бөө оролцж ээ. Т үүний өвөг э ц эг хонхотны Ч арга өвгөн бол Есүгэй баатары н үед бэхи явж ээ. Чарга өвгөний хүү М энлиг хожим Ө элүнтэй эр эм болон ханилан суусан х э м э э н зар и м сурвалж ид б и ч с эн буй. Гэвч э н э м эд э э тө д и й л үнэм ш илтэй биш . М энлиг өвгөн өнчин хэдэн хүүхдээ өсгөхөд нь Өэлүнд Г.Д.Санжеев. «Сравнительная грамматика монгольских языков». Изд. AH СССР. Москва., 1953. стр. 5.

104

IАНГИ. Монголын н э г а о н үлс байгуулаглсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн байллан лагуулал, Монгол гүрэн

туслан үнэнчээр үйлчилж байсан нь үнэн. Ийнхүү М энлигийнхэн монгол төрд тун н өлөө хүндтэй болж ээ. М эн ли ги й н д олоон хөвүүний доторхи Хөхчү бол алдартай зайран бөө байж ээ. Хөхчү бөөг тэн гэр нартай шууд харилцан ярилцдаг, агуу хүчтэй, ид ш идтэй хүн гэж ж и ри й н нүүдэлчид ш үтэн б и ш и р д э г б а й ж э э. Т э гэ э д Х өхчү б ө ө , тү үн и й дүү н ар ул м аар эрэм ш ин дур зоргоороо ааш лан явах тул хонхтоны долоо гэж алдарш ж ээ. Х а с а р , Х өхчү б е ө г и й н н ө л ө ө г а ш и г л а н т ү ү гэ э р ө ө р и й г ө ө д э э д тэнгэрээс хаан сууж, улсын эрх барих зөн өгөв гэж цуу үг тараалган, олны сэтгэлийг биедээ татахыг оролдсон байна. Ч ингис хэдийнээс дүү Хасарыг хаан ш и р ээ булаацалдах далд сан ааг м эд эж б ай сан тул э н э д аш р ам ы г тохиолдуулан Х асарыг баривчлан авч шууд цаазаар аваачихыг завджээ. Гэвч Ө элүн хатан цаг тухайд нь хориглон зогсоож Х асары г аварчээ. Ч ингис х эд и й гээр эх и й н с э тгэ л и й г харж Х асары г б ар и ан аас сулласан б оловч албатаас нь цөмж авсаар зөвхөн 1400 өрх иргэдийг үлдээсэн ажээ. Чухам энэ үеэр Хасар Ч ингис хоёрын зөрчил туйлдаа хүрч, Хасар үлдсэн албатаа авч Ч и н г и с э э с салж за й л ан о д сон б а й н а. Ч и н ги с , С ү б э э д эй б а ат ар т үлэмжхэн цэрэг захируулан явуулж, Хасарыг хүчээр буцаан авчирчээ. Э нэ удаа хэдийгээр Хасарыг баривчлан ш ийтгээгүй боловч түүний хань хамсаа Хөхчү бөөг Ч ингис арга хэрэглэн устгасан байна. Х а с а р , Х өхчү б өө тэ р гү ү т э й н о ё д ы н т э м ц э л н ь н э г э н т т о г т с о н М онголын нэгдмэл улсыг дахин бутлан задруулахад ч иглэснээрээ тэр үедээ харгис чанартай зүйл байжээ.

Гуравдугаар бүлэг ЧИНГИСИЙН БАЙЛДАН ДАГУУЛАЛ. МОНГОЛ ГҮРЭН Ч ингис хаан Их М онгол улсыг үндэслэн байгуулсан тэр цагаасаа улс орноо цэргийн зохион байгуулалтанд шуурхай оруулж цэрэг ардын холбоог бэхжүүлж, аж ахуйгаа сэргээж агт морьдоо цуглуулж эхэлсэн байна. Ш инэ тулгар байгуулагдсан улсын хүн ард нь сахилга дэгтэй, ажилч хичээнгүй, зориг самбаатай, хатуужил тэвчээртэй, төрөө дээдэлж эзэн хаандаа үнэнч захи рагдд аг б а й ж ээ. У лсы н д отоод од улс төр, эд и й н засаг б оги н охон хугацаанд хөгжин дээш илж эрч хүчээ авсаар байв. И йм нөхцөлд Чингис хаан юуны өм нө хил хязгаарынхаа аюулгүй байдлыг хангаж, хөрш улс орны зүгээс учрах аю улыг арилгах хэрэгтэй байлаа. Хамгийн түрүүнд Хятадын зүгээс учрах аюул түүний дотроос Зүрчидийн А лтан улсы н дайралтанд өртөхөөс хамгаалж түүнтэй дайн зарлах явдал байв. Ө өрөөр хэлбэл, Ч ингис харь улс оронд хийх аян дайны бодлого нь Алтан улсыг дайлахаас эхэлж цааш лан улам тэлж өргөжсөн юм. Гэхдээ Ч ингисийн гадагш цэрэгл эсэн гол ш а л тга а н б о л М о н го л ы н гад аад аю улгүй б а й д л ы г х ан гах , бусад

105

ИХ МОНГОЛ

УЛС

(1206

он)

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. II воть

106

I АНГИ. Монголын нзглон улс байгуулагдсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн байллан лагуулал, Монгол гүрэн

орнуудтай эд и й н засаг, худалдаа соёлы н хари л ц аа холбоог хөгж үүлэх, монголд дайсагнасаар ирсэн хөрш орнуудыг номхотгох зорилготой байсанд гол нь орш иж байж ээ.

§1. Тангудыг довтолсон нь Тангуд улсыг Хятадын судар түүхэнд “С я ” ( “Ся У лс”), “Да С я ” (“ Их С я ”) гэх м этээр нэрл эн бичиж ирж ээ. Х арин хожим Алтан улсын түүхэнд “Си С я ” ( “ Баруун Ся улс”) гэж бичсэн нь Алтан улсаас салбарласан Зүүн Ся улс гэгч ээс ялгахы н тулд тийнхүү н эр л эсэн бай н а. Х ятады н умард н утги й н х эс ги й г голдуу э зэ гн э н тогтн ож б ай сан Т ангуд улс 1032 онд байгуулагдаж 1227 онд м өхж ээ. Газар нутаг нь о д о о ги й н Б Н Х А У -ы н Ө М Ө ЗО -ны Ордос, Алашаа, Э зэн ээ нутаг болон Н инся, Ганьсу мужийн ихэнхийг тухайлбал, Х эш игийн хоолойг тэр аяар хамаарч байсан б а й н а 1. Тангуд улсы н тухайн үеийн э зэгн эсэн газар нутгийн байрш ил маш чухал дорно, өрнийг холбосон торгоны замы н гол зангилаа болж байв. М онголчууд Тангуд улсыг Х аш ин улс, ард иргэдийг нь Х аш ин иргэн, хааныг нь Х аш ин хаан буюу Илахуй Бурхан гэх м этээр н эр л эж байж ээ. Тэд өөрсдийгөө д ээд тэн гэри й н цагаан яст улс гэж нэрлэх ч ёс байж ээ. Хөх нуураас баруун чигт Хулан уулаар голдуу савласан Х аш ин нутгийг хятадаар “Х айш и” гэдэг. Ганьсу мужийн умард зах болох эн э нутгаар одоо хүртэл м онголчууд нутаглаж Х а й ш и -ги й н м онголчууд гэж н э р л э гд э ж байна. Түүхэнд Тангуд улс хүчирхэгжин явсан бөгөөд 1038 оноос “Д а С я ” (“ Их Тангуд улс” ) гэж нэрлэгдж ээ. Тангуд улс ийнхүү хүчирхэг байх үедээ хятадын Умард Сүн улстай 7 удаа дайтаж, Х ятантай хоёр том дайн хийж бас Уйгурыг бут цохиж Зүрчид, Түвэдтэй дайтаж бай ж ээ2. Тангуд улс түүхээс монголчуудтай ихээхэн холбоотой байлаа. Ялангуяа, м онголы н хэрэйд, найм ан аймагтай хиллэж тэдэнтэй өргөн харилцаатай байж ээ. Тангуд улс мал аж ахуй (тэм ээ голдуу), газар тари алан хослон эрхэлнэ. Газар нутаг нь усжуулалт сайтай, тариа будаа их ургадаг, бас хөх, цагаан давс элбэгтэй ажээ. Тэд хивс нэхэхээр нэрд гарсан байжээ. Н ийслэл нь Иргай (хятадаар С инчин) хот3 юм. Тэр үед Тангуд улс барагцаалбал 60 70 м янган цэрэгтэй байж ээ4. Ямар ч гэсэн Баруун Тангуд улстай Ч ингисийн хийсэн дайн бол урьдаас төлөвлөсөн, тактикийн чанартай хил залгаа харь улсыг дайлсан анхны тулаан юм. Х ятады н түүхийн зохиолуудад Ч ингис 1

2 3 4

Хятадад хэвлэгдсэн “Ш и Ся” - (“ Баруун тангуд”) улсын газрын зурагтТангудулсы н нутгийн XI зууны үеийгтодорхой харуулсан байна. Э нэ зурагЗөвлөлтийн «Страны и народы Востока», вып 1. М ., 1959, 2 0 4 -2 12-р талд хэвлэгдж ээ. Бас эрдэмтэн Сайшаал «Чингис хааны товчоон» гэдэг зохиолын доорд дэвтрийн 673-р талд тэр үеийн “ Баруун тангуд” улсын газрын зургийг төсөөлөн зуржээ. Е.Н.Кычанов. «М онголо-тангутские войны и гибель государства Си Ся». «Татаро-монголы в Азии и Европе». М ., 1977. стр. 47. Синчин хот бол өнөөгийн БНХАУ-ын Нинь Ся-гийн еөртөө засах орны нийслэл Иньчуан хот аж ээ. «Юан Чао Ши». дээд дэвтэр. 100-р тал. «Чжунго мин цзу ши» - («Хятадын үндэсний түүх») Бээж ин. 1990. Д оод дэвтэр. «Юан чао ши» - («Юан төрийн түүх»), Бээж ин. 1986. д эд дэвтэр. 100-р тал.

107

М о н г о л ҮЛ С Ы Н ТҮҮХ. II воть

хаан Тангудыг, ц ааш лан Алтан улс, Х ятаны г дайлсны г д о то о д ы н д а й н гэ д эг ү зл и й г хэвээр барим тлан бичиж , түүндээ ям ар ч үн д эсл эл гү й гээр н о то л го о х и й с э н н ь үзэгдсээр байх бөгөөд эн э нь үндсэндээ буруу үзэл болой. Ч и н ги с Т ангуды н яагаад э х л э н д а й л с а н б э г э в э л хэд хэдэн учир ш алтгаан тай байж ээ. Түүний гол ш алтгаан б ол Х ятад ы н ум ард н у тги й н д и й л эн х и й г э зл э н тогтож байсан Зүрчидийн Алтан улсыг дайтахын бэлтгэл аж ил болсон а ж э э . Ө ө р ө ө р х э л б э л А л тан улсыг дайлах цэрги й н бэлтгэл с у р гу у л ь м э т а ж и л б а й в 1. Ю уны ө м н ө А л т а н у л с а а с Тангуд улсыг салган холдуулах и ~ « зорилгоор тангараг тавилцсан Чингисиин чулууны ОИЧИГ tr г г холбоог нь тасалж өөрийн талд татан оруулж авах; Тангуды н байрш ил сайтай нутгийг Алтан улсын эсрэг дайнд аш иглах; Ц эргийн агт м орь, унаа уналга, хоол хүнсний дэм ж лэг олж авах; ялангуяа Тангудын сайн чанары н хоёр бөхт улаан тэм ээг ихээр олж авч ойры н ачаа тээвэрлэх хөсөгт аш иглах явдал байж ээ. Ер нь тухайн үед Чингис хаанд тангудыг нэг их хүч гаргахгүй дайлах таатай нөхцөл бас бүрдсэн байж ээ. Ю уны өм нө тангудтай хиллэж байсан хэрэйд, найм ан зэрэг аймгийг нэгтгэн авснаар Их М онгол У лсы н хил шууд Тангудтай хаяалах болж ээ. Х эрэйд, найманчууд тангудын дотоод амьдралыг сайн мэдцэг байж ээ. Бас Ч ингис хаан Дундад А зийн худалдаачдаар дамжуулан Тангуд зэрэг улс орны дотоод байдал, цэргийн хүчин чадлыг байнга тандан м эдэж авдаг байж ээ. Ш и н ээр эм хлэн байгуулсан м онголы н эрэлхэг м орин цэргийг Халх голын орчим нууцаар сургууллилаж зарим үед тангудын нутагт цөм рөн орж сүр далайлгасан хээрийн сургууль ч хийлгэж байсан байна. Ч ингис хаан тангудыг дайлсан гол ш алтгаан тийм байсан боловч дайны г үүсгэх ш алтаг эрж олох хэрэгтэй байж ээ. Д ай н үүсэх ш алтаг бас хэд хэд байж ээ. Ю уны өм нө нэг үе эц эг Есүгэй баатрынх нь өш ит дайсан болж түүнтэй байлдаж байгаад ялагдаж тангуд улсад зугатаж очоод ам ь хоргодож б ай сан Х эрэй д и й н Гүр ханы г Ч и н ги с мартаагүй санаж явж ээ. Олон эрдэмтдийн санал эн э талаар нэг юм. Эрдэмтэн Сайшаал «Чингис хааны товчоон» зэрэг зохиолы нхоо доод дэвтрийн 276-р талд “Тангудыг дайлсан нь Алтан улсыг дайлах хөш өг болов” гэж бичжээ.

108

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуулаглсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн байллан лагуулал, Монгол гурэн

Гүр ханы г орогнуулсан ял тангуды н эзэн д зүй ёсоор оногдох ёстой гэж Чингис үздэг б а й ж э э 1. 1203 онд Чингис хэрэйдийг дайлж ялалт байгуулахад Ван хан Т оорил алагдаж , хүү С энгүм зугатаж Т ангудад очоод бас тэн д орогн ож ээ2. Э дгээр нь тангуды г дайлах дайны ш алтгаан болж ээ. Алтан улсыг байлдахын өм нө Ч ингисийн цэрэг тангудын нутагт 4 удаа цөмрөн орж дайн тулаан хийж ээ. Х өхөгчин үхэр жил буюу 1205 онд Елю й Аха ж анжнаар удирдуулсан цөөн тооны м орин цэргийг Баруун Тангуд улсын хилээр цөм рөн оруулж хил орчим нутгаар дайн хийлгэж ээ3. Э нэ дайны г «Юан улсын судар»-т тэм дэглэхдээ “ ...зөвхөн айлган сүрдүүлэх чанартай дээрэм тонуул хийсэн төдий дайн ю м ” гэж ээ4. Тэр үед тангудын эзэн Чунь Ю й ( 1194-1205) м онголы н довтолгооноос нэлээд сайн хамгаалж цэргийнхээ хүчийг зузаатган б элтгэли й г сайн х и й сэн б айж ээ. Н и й сл эл хот И ргай г д авх ар д а в х а р х а м г а а л ж э э . Ц э р г и й н их х ү ч и й г м о н г о л ы н ц э р э г т э й байлдуулахаар хилийн зүг илгээж ээ. Э нэ бүхнийг Ч ингис хаан урьдчилан тан д ан м эд эж аваад ти й м б ай дал д тан гуд тай ж и н х э н э д ай тах нөхц өл бүрдээгүй цагт дотоод нутгаар нь гүн цөм рөн орж хий дэм ий хүч тарамдсан дайн хийж болохгүй гэж үзээд ц эр гээ буцааж татах туш аал буулгаж ээ. Тангудын ц эрэг дайтахаар ирэхэд монгол цэрэг нэгэн т ухран буцсан байв. Харин тангудын эзэн хаанаас монголд “тодорхой хэм ж ээний алба өргөн ө” гэдэг эх н и й ам л ал ты г Ч и н ги с хаанд хэлүүлсэн б ай н а. Гэтэл 1206 онд тангудын ш инэ эзэн А нь-цю нь (1206-1211) болж, ш инэ эзэн урьдахь эзнийхээ амлалтыг умартж ээ. У лаагч и н туулай ж ил бую у 1207 о н ы н ам ар Ч и н ги с хаан ы ц э р э г тангудыг хоёр дахь удаагаа довтлов. Д айны ш алтаг бол ам алсандаа хүрч алба өргөсөнгүй, бас Их М онгол Улсын далай хаанд тоомсоргүй хандсан гэж үзжээ. Гэвч дайны гол ш алтгаан өөр байж ээ. Ю уны урьд Алтан улсын х о л б оотон б олохгүй гэд эг ам л ал ты г тан гуд ы н э зэ н А н ь -ц ю н ы ам н аас сонсож баталгааж уулах болон алба өргөх үүргээ тууш тай биелүүлэхийг сануулсан явдал б ай ж ээ. Бас өөртэй нь өрсөлдөж н эг жил хаан болсон А нь-цю ньд Их М онгол У лсын далай хааны нэр хүнд түүний их цэргийн сүр хүчийг үзүүлэх явдал байж ээ. Гэхдээ Ч ингис бас л цэргийнхээ бэлтгэл сургуулийг хангах байдлаар хил орчмоор хэсэг цэрэг оруулан дайтаж, хий д э м и й хүч ээ б ар ж б олохгүй гэ д ги й г ц э р э г у д и р д сан ж а н ж и н н ар таа туш аасан б ай ж ээ. Т эр удаа м онгол ц э р э г А лагш аан уул, Х улан уулын орчмоор дайтан явж Чингис хааны даалгавар ёсоор газар орон, уналга хөсөг хаа байгааг тандан м эдэж авчээ. Тангудын нутагт хагас жил хүртэл байсан монгол ц эрэг Ч ингис хааныхаа өгсөн захиа даалгавры г гүйцэд биелүүлээд 1208 оны зуны аагим халуунаас өм нө нутаг буцжээ. Раш ид-ад-Д ин.С борник летописей. кн II. 109-ртал. «Юан ши» - («Ю ан улсын судар») I булэг. «Юан ш и»-гийн 150-р бүлэг. Елюй Ахагийн намтарт энэхүү дайны тухай бусдаас тодорхой м эдээ бий. М өн Елюй Ахагийн удирдсан дайны тухай Раш ид-ад-Д инийн зохиолд ч н эл ээд тодорхой бичж ээ. «Юан ши». I бүлэг. М өн «Цзинь ши» - («Алтан улсын түүх»)-ийн 1341-р бүлгийн Баруун тангудын шастирт мөн ийнхүү өгүүлжээ.

109

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

Ч ингис хааны зарлигаар монгол цэрэг тангудын нутгаар ийнхүү хоёр удаа дайн хийж ээ. Э нэ нь шавар хотын орны г дайлах бэлтгэл байв. Чингис хаан ч ж ан ж и н цэргүүд и й н хээ олж и р сэн ш и н э соргог м эд ээг хэрэйд, найм аны зөвлөх, лалы н худалдаачдын өгсөн м эд ээ зэрэгтэй харьцуулан ү з э э д т э н д э х и й н б а й д а л д н а р и й н дүн ш и н ж и л г э э х и й ж , С э ц э д и й н зөвлөгөөнөөр нухацтай хэлэлцүүлсний эцэст тангудыг цэргийн их хүчээр яаравчлан дайлах нь чухал гэж үзжээ. Учир нь гэвэл Алтан улсыг удахгүй дайтахаас ем н ө тангудыг дайлан өөрийн хөдлөшгүй бат холбоотон болгох нь хамгаас чухал байжээ. И нгээд ш арагчин могой жил буюу 1209 оны намар Чингис хаан цэргээ биеэр удирдан ш ирүүн байлдаан хийж бут цохисноор, гангудын цэргийн ж анж ин Гао Л ингүнийг олзлон авчээ. Улмаар тангудын цэргийн том боомт Улахай хотыг эзлэн авч захирагч Сиби овогтыг (С яньби овогт) бас олзолжээ. Д араа нь э зэ н хааны угсааны улаан залаат түш м эл В ейм ин Л и н гүний удирдсан 50 м янган ш илдэг цэргийн хүчийг м онголы н цэрэг амархан бут цохиж Веймин Л ин гүнийг уран арга хэрэглэн бас барьж авчээ. Э н э Веймин Л ин гүнийг «М онголын нууц товчоо»-нд Аша Хамба гэж бичсэн байдаг. Ч и н г и с х а а н х о ё р х о н с а р ы н д о т о р ө ө р и й н ц э р э г т н э г их х о х и р о л хүлээхгүйгээр том ялалты г тангуд улсы н нутагт байгуулав. Их М онгол Улсын цэргийн хүчийг дийлэх аргагүй гэдгийг тангудын эзэн А нь-цю нь нүдээр үзэж биеэр амсж ээ. Э нэ үеэр тангудын эзэн Алтан улсаас тусламж гуйхаар элч довтолгож ээ. Алтан улсын хаан тангудын элчийг хүлээн аваад “Д айснууд харилцан довтолцож байх нь м анай улсад аш игтай хэрэг, бид ю унд ц эр эг гаргаж туслах б и л ээ ” 1 гэж цэргийн тусламж үзүүлэхийг эрс татгалзж ээ. И нгэж Алтан улс, Тангудын хооронд байгуулсан урьдын холбоо бүрмөсөн тасарчээ. Э н э тухай «Нууц товчоо»-нд өгүүлсэн нь: Х аш ин улсын Бурхан (эзэн) дагаар орж, “баруун rap чинь болж хүчээ өгье” гэж Чага нэртэй охиноо Ч ингис хаанд авчирч өгөв. Бас Бурхан өгүүлрүүн: “Ч ингис хааны н эр алдры г сонсож айн биш ирч байв бид. Одоо Сүлдэт биеийг чинь хүрч и рсэн д сүрдэн их айж байна. А йн сүрдсэн м анай тангуд улс баруун rap чинь болж хүчээ өгье. Хүчээ өгөхдөө бид: “ Б айсан газартаа байран нутагладаг Ш авар хотдоо ш авалдан суудаг хүмүүс тул Хурдан аянд түргэн хөдөлж чадахгүй Хурц дайнд даруй мордож амжихгүй Хаан Ч ингис соёрхвол Хамаг Тангуд улс Өндөр д эрсний нөм өрт өсгөсөн олон тэм ээгээ Өргөл болгож тусалъя Ө өрийн гараар нэхсэн өрмөг бөс эдээ бэлэг болгож өгье

«Си ся ш у-ш и» - («Баруун тангудын хэргийн тэмдэглэл») х эм ээх олон боть номын 40-р ботид тийнхүү тэм дэглэж ээ. 41-р боть нь бас л Тангудын байлдсан тухай гарна. Уул номыг 1935 онд Б ээж инд дахин хэвлэж ээ.

110

IАНГИ. Монголын ю гл о н улс байгуулаглсан нь. Ill Өүлзг. Чингисийн б а й ш н Атгуулал, Монгол гүрэн

Арга чадлаар сургасан анч ш онхор шувуудын Аль сайны г хүргэе” 1 гэдгээ өчье гэжээ. Т ан гуд ы н бурхан э зэ н А н ь -ц ю н ь З ү рч д и й н А лтан улстай х э зэ э ч холбоотон болохгүй. Харин та нар Алтан улсыг дайлбал бид тусална гэдгээ өчиж харин өөрийнхөө угсааны В еймин Л ин гүн ж анж ны г буцааж авах талаар эви й н хэл эл ц ээр хийхийг Ч и н ги сээс давхар хүсчээ. Ч ингис хаан хүсэлтийг ёсоор болгож хааны удмын тэр том ж анж ин их ял хийсэн ч гэсэн тохитой байлгаж байгаад буцаасан гэдэг. Т ангуды н Бурханы үзэсгэлэнт охин Ч ага-г Ч ингис хаан дөрөвдүгээр хатнаа болгож ээ. И нгээд Ч ингис хаан их хэм ж ээний эд агуурс, тоо томш гүй олон атан тэм ээ голдуу тэм ээн сүрэг туун буцсан байдаг. Тухайн үед тангудыг алба өргөх дуулгавартай хараат улс болгож чадсан боловч бүрмөсөн эзэлж засаг төрийг нь мөхөөгөөгүй билээ. Э н э бол бас л тангудын төрийг тур зуур хүндэтгэн тэд ний үнэнч эсэхийг ш алгах гэсэн Ч и нгисийн алсы н хараат тэвчээртэй бодлого мөн байжээ. Гэвч тангуд улс бас зүгээр байсангүй. Алтан улстай байлдаж байх завсар элдэв сийм хийг аш иглан уравлага гаргахад бэлэн болсны г Ч ингис хаан м эдэж байж ээ. Ялангуяа, ам ийг нь өрш өөн тавьж явуулсан В эйм ин Г үнбуцаж очоод Ч ингисийн эсрэгд ай тахаж л ы гзохи он байгуулжээ. И нгээд Чингис хаан Х орезмыг дайлахы н өмнө ш ар барс жил буюу 1218 оны хавар тангудыг дөрөвдөх удаагаа дайлав. Ч ингисийн цэрэг маш богино хугацаанд тан гу д ы г н о м х о тго н н и й с л э л И ргай хоты г б ү сэл ж , тан гу д ы н х аан ы г цээрлүүлэн Аша Х амбын омог бардам занг дарж ээ. Э н э удаагийн дайны гол ш а л т г а а н б ол Х о р е зм ы г б а й л д а х а д ц э р э г га р га н т у с а л н а г э с э н амлалтаасаа няцсан хэм ээн тангудын хааныг буруутган дайтсан ажээ.

§2. Алтан улсыг байлдсан нь Зүрчид угсааны Алтан улс (1115-1234)-ы г сурвалж бичигт хятадаар Ц зинь улс гэх ба Алтан улсын нутаг нь өмнүүрээ Ш ар мөрөн, зүүнээрээ С унгари м ө р ө н , баруун тал аараа Х ян ган нуруунд тулж , ум ард хил нь монголы н их говьтой зах нийлж байв. Зүрчид буюу манж нар нэг хэсэгтээ түрэг, м онголы н захиргаанд орж байсан удаатай билээ. Х арин тэд X зуунаас Хятан гүрний харъяанд оржээ. Зүрчид айм гийн дотор н эгэн эрэлхэг зохион байгуулагч Агуда нэрт баатар төрж гарчээ. И нгээд Агуда Зүрчид аймгуудаа сэм нэгтгэн Х ятаны эсрэг тэм цэлд зориглон босч үргэлж лэн тэм цсээр 1114 онд Х ятаны төрийг үндсэнд нь түлхэн унагаж Зүрчид угсааны Алтан улсыг байгуулж 1115 онд өөри й гөө эзэн хаанд өргөм ж илж ээ. М онгол хэл тэн хятанчууд м онголы н түүхтэй салш гүй холбоотой бөгөөд тэд хятадын умард хэсэгт хоёр зуу гаруй (218) жил улс байгуулж явсан түүхтэй билээ. Хятанчууд улсаа Л яо буюу Т өм өр улс гэж н эр л эж б айж ээ. Ө өрөөр хэлбэл хэнд, ч ялагдахгүй хүчтэй төм өр ш иг бат бэх улс гэсэн утгатай аж. Агуда улсынхаа нэрийг Алтан (Алт) гэж нэрлэсний учир гэвэл төм өр зэвэрдэг учир тийм 1

«МНТ». 249-р тал

111

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II воть

н эр тэй төр бас амархан з э в э р н э 1. И й м ээс ч Х ятаны төм өр төр амархан зэвэрч нурав. Алт бол хэзээд ч зэврэхгүй, өнгө хувирахгүй учир м иний төр улс хэзээ ч зэврэхгүй ш ар өнгөтэй хэвээр байх болно. И йм ээс би төр улсаа тийнхүү н эрлэсэн гэж Агуда хэлж байж ээ. Агуда Зүрчид нутагтаа есөн жил хаанчилж байгаад нийслэл хотоо Умард хятадын Я ньж ин хотоор хийжээ. 1153 онд Яньж ин хотыг Чжунду (одоогийн Бээж ин) хот гэж нэрлэж ээ. Алтан улс М онголд нэн их халгаатай бодлого явуулсаар байж ээ. В.Я .Владимирцовы н бичсэнийг иш илбэл: “Чингис хаан хятад (Алтан) улсын эзэн хаантай дайтахы г улайран зүтгэх онцгой ш алтгаан байсан юм. У чир н ь Ц зинь, түүний ш адар ноёд чухамхүү умард х и л ээ хам гаалан бататгах зорилгоо барихдаа тал нутгийн чөлөөт хөвгүүдийг эрхш ээлдээ оруулахыг хичээсэн. И нгэхдээ нүүдэлчин аймгуудыг бие биетэй нь дайсагнуулан үйм ээн самуун ямагт эхлүүлж байв. Тэд татаруудын гараар XII зуунд монголчуудын өвөг тө р л и й н эзэн н оёд ы г хорлосон бөгөөд и н гэх д ээ тэд н и й ураг тө р л и й н сурвалж ит хүм үүсийг А лтан улсын н и й сл элд аваачин “м одон и л ж и г” -т хадаж ал д аг б ай ж . И й м э э с Ч и н ги с ө вө г д э э д с и й н х э э э р т н и й ө ш ө ө г хятадуудаас (зүрчидээс) авах, хийсэн нүглийнх нь төлөө хариуг хатуу өгөх гэдгээ хамт олон бүх хүний өмнө андгайлж ээ2 гэжээ. Ч и н г и с хаан А лтан ул сы г б ай л д ах ы н тул т э д н и й д о то о д б ай дал ялангуяа цэргийн хүчийг тандан мэдэх, хөрш холбоотон улсуудаас холбоог нь таслах, ш авар хэрэм тэй хот бэхлэлтийг яаж эзлэхийг цэргүүддээ зааж сургуулилах, цэргийнхээ бэлтгэл сургуулийг эрс сайжруулах, Алтан улсаас монголы г түйвээж байсан хорт бодлогыг цэргүүддээ ярьж ойлгуулах, Түвэд, Энэтхэг, Дундад Азитай харилцах Торгоны замы н гол зангилааг хяналтдаа бүрэн авах, Тангуды н нутгийг дайны түш иц газар болгож аш иглах зэрэг улс төр ц эр эг дай н ы болон эд и й н засги й н зэ р э г бүх талы н б элтгэли й г хангалттай хийж ээ. Ч ингис хаан мөн Алтан улсад элч зарж дараа нь Алтан улсын элч Ю ньчж итэй м онгол нутагтаа уулзаж байв. А лтан улсы н хаан Чж анцзун 1208 онд нас баржээ. Чжанцзун хаан ш ирээ залгамжлах хүний нэр зааж амжаагүйг далимдуулан монголд элчээр зарагдан ирж Ч ингистэй уулзаж байсан Вэй Ван Ю нь Чж и гэгч хаан ш ирээ залгамжилж, Вэй Ш ао ван (1209-1213) цолтой Алтан улсын долдугаар хаан болов. Ю нь Ч ж и э зэ н хааны суудалд суунгуутаа хуурамч сүр хүчээ ю уны түрүүнд Ч ингис хаанд гайхуулах гэж ихээхэн сүржин үгтэй зарлиг бичиг бүхий онц элч зарж ээ3. Э н э үед Ч ингис хаан их цэргээ авч Тангудаас эх нутаг О нон м өрний эхэн тийш буцаж байж ээ. Н эгэн т Алтан улсы н элч ирж буйг урьдчилан м эдсэн Ч ингис хаан цэрэг морио түр амрааж явуулын ордоо босгон харийн элч хүлээж авах ёслолы г бүрэн гүйцэтгэхээр бэлджээ. Т эр удаа Алтан улсын элчийг хүлээж авч уулзахыг зориуд ёс ж урм ы н гадуур гүйцэтгэж ээ. Учир нь гэвэл: Алтан улсын эзэн хааны зарлиг бичиг гэгчид эхлээд л тэн гэри й н хөвүүн м иний энэхүү зарлиг бичгийг Ч ингис чи сөгдөн Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». доод дэвтэр. 685-р тал. В.Я.Владимирцов. «Чингис хаан». М ., 1922. 43-р тал. «Юан ши». Чингисийн шастирт. .

112

I АНГИ. Монголын юглсэн улс байгуулаглсан нь. Ill бү/ог. Чингисийн байман лагуу/ш, Монгол гүрэн

хүлээж авах ёстой хэм ээн туш аасан байж ээ. Ч ингис хаан элчи й н байгаа газар дуртай дургүй хүрч ирж мориноосоо буулгүй зарлиг бичгийг уншуулж сонсоод элчийг эгцлэн харснаа танай ш и н э эзэн хааны чинь н эр хэн гэдэг вэ? х эм ээн асуухад: “ За тэн гэри й н хөвүүн Ю нь Ч ж и б и л ээ ” х эм ээн элч хариулж ээ. Ч и н ги с хаан тэр н эр и й г сонсоод би тэн гэр и й н хөвүүн гэдэг лав бусдаас онцгой хүн байх ёстой гэж санасан билээ. Ю нь Чжи хаан болж хэрхэн тэнцэх буй. Би юунд түүний өм нө сөгдөн бөхөлзөх билээ хэм ээн м орио гуядан гэдрэг давхин о д с о н 1 гэдэг. Т эр үед Ч ингис хаан өөри й н хүчиндээ бат итгэж Алтан улсыг байлдан дийлнэ гэж үзэж байж ээ. Н өгеө талаар А лтан улсы н хүч суларч ордны дотоод зөрчил ихсэж ц эрэг арды н эзэн хаандаа итгэх итгэл суларсаар байж. Ялангуяа, Алтан улсын захиргаанд байсан хятан нар монголчуудтай үндэс угсаа, хэл яриа ойр төрөл хэм ээн үзэж м онголы н талд орж Зүрчидийн Алтан улсын ноёрхлын эсрэг хамтран тэм цэх хүсэлтэй болсон байв. Хятадын Өмнөд Сүн улс ч гэсэн Зүрчидийн Алтан улсы н н оёрхл ы г э ц эс болгож хятады н ум ард, ө м н ө д и й г н эгтгэх бодлого баримталж байсан байна. Алтан улсын хүч тийнхүү доройтож байсан хэдий боловч Алтан улсын морин, явган хосолсон бэлтгэл сайтай дайтаж сурсан цэргийн хүчийг бас ч гэж тийм хөнгөнд үзэн басамжилж болохгүй гэдгийг Чингис хаан сайтар ухаарч дайны асуудалд их бодлоготой ханджээ. 1211 оны 2-р cap гэхэд Чингис хаан Алтан улстай байлдах бэлтгэлийг үндсэндээ бүрэн хангасан гэж үзээд цэргээ Халх голын орчимд сургуулилж, өөрөө Х эрлэнд түр саатан биеэ амраажээ. 1212 оны 3-р дугаар сард Ч ингис хаан Хэрлэн голын хөвөөн дээр онц Их хуралдай хуралдуулж Зүрчидийн А лтан улсад дайн зарлах асуудлыг хэлэлцүүлж ээ. Ч и н ги с хаан өөри й н б и еэр А лтан улстай дайтахы н учир ш а л т г а а н , д а й н ы б э л т гэ л х а н га гд с а н э с э х з э р г и й г ш а л га а д д а й т а х төлөвлөгөөгөө танилцуулж ээ. Д айн байлдааны ажлыг Их Хуралдайгаар авч х э л э л ц э э д х а м т ы н н у х ац тай ш и й д в э р гар гад аг б а й са н н ь эн эх ү ү Их хуралдайн аж иллагаанаас тодорхой харагддаг. Ч ингис хаан Их хуралдай д ээр А лтан ул сы н хаадаас э ц э г д э э д с и й н х э э ө ш ө ө г авн а гэ д гэ э өчиж тангарагласан байна. М өн Их хуралдай дээр У йгарын хаан М онголд дагаар орж хүчин тусална гэсэн хүсэлт бичгийг унш ин сонсгов. Дараа нь Чингис хаан бөө м өргөлийн зан үйл ёсоор Бурхан Халдун ууланд гарч бүсээ тайлан хүзүүндээ өлгөж сөгдөн д ээд тэн гэр т залбиран өчиж хэлсэн нь: “ М өнх тэн гэр ивээтүгэй . Б и О хинбархаг, А м багай хаан тэргүүтэн м и н и й өвөг дээдсийг Алтан улсын хаан нэн харгисаар там лан алсан билээ. Энэхүү цусан өш өө авахыг мөнх тэн гэр ивээх аваас өчүүхэн над н эгэн м өчийн хүчин соёрхохын хамт нөхцөгсдийн ариун сүнс болон эл нам айг и вээн дэмж их болов уу” 2 гэжээ. М онголчууд А лтан улсыг бүрмөсөн эзлэхдээ гурван үе ш аттай дайн хийж ээ. Н эгдүгээр нь 1211-1217 оны хооронд Ч ингис хаан өөрийн биеэр «Юан ши». Ч ингисийн шастирт. Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». д э э д дэвтэр, 696-р тал.

113

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

дайлсан ш ийдвэрлэх дайн; хоёрдугаар нь 1217-1223 онд М ухулай ж анж ин удирдан хийсэн дайн; гуравдугаар үе нь 1229-1234 оны хооронд Ө гэдэй, Тулуй нары н удирдсан сүүлчийн мөхөөх дайн б о л н о 1. 1221 оны хавар Ч ингис хаан Зүчи, Цагаадай, Ө гэдэй, Тулуй дөрвөн хөвгүүнээ дагуулан их цэргээ авч Зүрчидийн Алтан улсыг дайлахаар Хэрлэн дэх Их Ордноосоо хөдөлж их говийг туулжээ. Ц эргээ гурван жигүүр болгон хувааж төв ба зүүн ж игүүрийн их цэргээ Долоон нуурын чиглэлээр, баруун ж и гү ү р и й н ц э р гэ э Ч уулгат хаалгы г ч иглүүлж ээ. З эв ж а н ж и н то л го й н сэрги й л эх ан ги й н ц эр ги й г удирдж ээ. Ер нь түүхээс үзэхэд монголчууд х я та д ы г д а й л а х д а а д э э р х ч и г л э л и й г голдуу с о н го н ав д а г б а й с а н н ь ажиглагддаг. Учир нь гэвэл агт морьдын ус ундаа, өвсний соргогийг ш илж бас газры н байдлы г бодолцдог байж ээ. Ч и н ги си й н ц эр эг Ц агаан хэрэм хүртэл н и йтдээ 720 гаруй км замьтг туулжээ. Т эр үед Ч и нгисийн м орин цэргийн тоо 120 000 орчим хүнтэй байсан ба үүнээс төв ба зүүн жигүүрийн ц эр эг 70 м янга орчим , баруун ж игүүрийн ц эрэг 40 м янга орчим хүнтэй байж ээ. Бас 20-25 мянган морин цэргийг Тэмүгэ О тчигинаар даргалуулан ар та л ы г д а ан с э р ги й л ү ү л э х э э р эх н утагт нь ү л д э э ж э э 2. Т өв ба зүүн жигүүрийн цэргийг ерөнхийд нь Чингис биеэр удирдаж, цэргийн ерөнхий ж анж наар М ухулайг томилж , Хасар, Тулуй нары г хамт авч явж ээ. Баруун ж и гү ү р и й н ц э р г и й г Зү ч и , Ц а га а д ай , Ө гэд эй гурван хан х ө в ү ү н э э р э э захируулж, Боорчоор зөвлөх тавьж ээ. Хоёр жигүүрийн ц эрэг бие биеэсээ 230 м иль зайтай орчинг ямагт тэнцвэртэй барьж явах ёстой байж ээ. Ч ингис хааны биеэр удирдсан төв ба зүүн жигүүрийн цэргийн гол хүч нь Алтан улсын умард хилийн дагуу хэд хэдэн ж иж иг боомтыг хялбархан эзл эн авчээ. Т эд гээри й н дотроос сүрхий сайн хамгаалсан Ушабу цайзы г эзэлсэн нь Алтан улсад том хохирол болжээ. Э нэ Ушабу цайз гэдэг нь манж сурвалжид гардаг Ш ороо хот буюу Ю ан гүрний үеийн дундат нийслэл мөн бололтой. Н утгийн хүмүүс түүнийг Ц агаан балгасун гэж н эрл эдэг аж ээ. Энэхүү цайзы н хамгаал алт муу хийсэн хэрэгт Алтан улсын цэргийн жанжин Ц ян Ч ж ану гэгч хэрэгт холбогдон огцорч Ө м нөд Сүн Улстай байлдахад гавъ яа байгуулсан Ху Ш аху гэд эг ж а н ж и н г ш и н э э р то м и л ж ээ. Ш и н э том илогдсон Ху Ш аху ж анж ин умард зүгийн хамгийн чухал уулзвар Ехулин (м о н го л о о р Ү н эгэн д аваа) боом тод хүчээ төвлөрүүлж тү ү н и й г 300 000 ц э р ги й н их хүчээр хам гаалах аж ил яар авч лан х и й ж ээ. Ч и н ги с хаан ч үүнийг м эдэж Ү нэгэн давааны боомтыг эзлэхэд хүчээ чиглүүлсэн ажээ. Cap ш ахм ы н ш ирүүн тулалд аан ы э ц э с т Ч и н ги с и й н ц э р э г Ү н эгэн д аваан ы боомты г эзэлж Алтан улсын ц эр эг анх удаа М онголын цэрэгт том ялагдал хүлээж Ху Ш аху ж анж ин үлдэгдэл цэргээ авч нутгийнхаа гүнд ухарчээ. Гэвч Ч ингис хаан Алтан улсын цэргийн хүч дуусаагүй нөөцлөгдсөн хэвээр б ай гааг м эд ээд олон боом т хотууды г дараа дараагаар хялбархан эзэл ж чадахгүй гэж үзээд цэргийнхээ гол хүчийг цааш лан байлдахыг зогсоож гэдрэг татаж агт морь, цэргээ амраах, хоол хүнсээр сэлбэхээр амсхийжээ. «Юан чао ши» - («Юан төрийн түүх»), д э э д дэвтэр, Бээж ин, 1986. 112-р тал. Ш .Нацагдорж. «Чингисийн цадиг». 131-132-р тал.

114

I АНГИ. Монголын н эгасзн үлс байгуулаглсан нь. Ill булэг. Чинпкийн бдйллан лагуулал, Монгол гүрэн

Зүч, Ц агаадай, Ө гэдэйн удирдсан баруун зам ы н цэрэг Онгуд айм гийн нутгаар орж ө өри й н холбоотон болгож А лтан улсыг тагнах газарчлахад хүчийг нь аш иглаж ээ. Онгуд нараар дамжуулан газарчлуулсан баруун зам ы н цэрэг мөдхөн зуур Ю ньнэй, Д унш эн, Учжоу, Сүвэй зэрэг олон боомт хотыг эзлэн улмаар Алтан улсын баруун нийслэл гэж алдарш сан Датунд дөхөж очив. Гэвч ихээхэн бэхлэлт хамгаалалттай Датуныг дайрах цаг арай болоогүй гэж ү зэ э д Ч и н г и с и й н за р л и га а р баруун ж и гү ү р и й н ц э р г и й г б ас түр ухраажээ. 1212 онд монгол цэрэг Ш уандэ чжоу (өнөөгийн Хэбэй мужийн Ш уанхуа хот)-г эзл эн авч цааш лан бусад боомтод тулж байлдав. М онгол ц эрэг энэ м этээр олон боом т хотыг эзлэх, орхих, давш их, ухрах, дахин дайрах, эд агуурс олзлох зэр эг н эг их хүч гаргахгүй аар саар дайтсаар байж ээ. 1212 он ы хавар хятан угсааны э р эл х эг ж ан ж и н Елю й Л ю гэ хятан цэрэгтэй гээ м онголы н талд орсон нь Алтан улсад том цохилт болж харин монгол цэрэг ш авар хэрэм тэй боомт хотыг байлдахад их хэрэг болж ээ. 1213 онд Ч и н ги с хаан А лтан улстай хийх д ай н аа бүх ч и глэл ээр өргөж үүлж , хурдан ам ж илт олж ээ. Эхлэн 1213 оны 7-р сары н 20-наас 8-р сары н 17 хүртэлх б оги н о хугацаанд м онгол ц э р э г Ш уандэ, Д э с и н ь хоты г эзэл ж улмаар Ү нэгэн давааны боомтыг эзлэх үед Ш им о М янган гэдэг цэргийн ж анж ин Ч ингист урван орж, Алтан улсын цэргийн хамаг нууцыг задалсан гэдэг. Ш и м о М ян ган ы урвалт Алтан улсы н хаанд их том цохилт болж түүнээс хойш А лтан улсын цэргийн дотор уравлага гарах болж ээ. Алтан улсын эсрэг гарсан тариачды н бослого, зарим газрын эзний цэргийг хүртэл Чингис хаан аш иглан Алтан улсын хүчийг улам бүр сулруулсаар байжээ. А лтан улсы н дий лдэш гүй бат цайз хот гэж н эрл эгд эж байсан Д атуны г монгол цэрэг нэл ээд хүч гарган бүслэн байлджээ. Тус Цайз хотыг дайран эзлэх гол төлөвлөгөө боловсруулан дайны г Тулуй биеэр удирдан эц эст нь эзлэн авчээ. Дараа нь монгол цэрэг Ц агаан хэрмийн гол нэгэн хаалга Чавчаал боомты г бүслэн б ай лд ав1. Э нэ дайны г Зэв ж анж ин голлон удирдаж арга ухаан сийлэн цэргийн их хохирол үзэхгүйгээр Чавчаал боомтыг эзлэн авчээ. М онгол ц эрэг Умард хятадын бусад нутгаар дайнаа үргэлжлүүлэн Чжунду (Б ээж и н )-г гурван удаа бүслэн байлдсан байна. 1214 оны хавар монгол цэрэг Цагаан хэрм ийг давж Чжунду (Б ээж ин) хотын орчим дахь Ш ар Х ээр гэдэг газар очиж хороолоход бусад зам ы н цэрэг зүг зүгээс ирж ни й л ж ээ2. Чжунду хот ч хүнд байдалд оржээ. Э нэ үед хятадын умард нутаг бараг бүхэлдээ бүр тодруулбал 862 том ж иж иг хот, бэхлэлт, цайз, боомт, хэрм ийг монгол цэрэг эзлэн авчээ. Алтан улсын хаан ни й слэл хотдоо тогтож суухын аргагүй болж , ордны эргэл т гарч м эдэх сэж иг ч цухалзаж байж. Яг ийм үеэр Ч ингис хаан Алтан улсын эзэнд элч зарж хэлүүлсэн нь: “Алтан улсын эзэн чи хараат болж алба өргө. Хаан цолоо бууруулж ван болго”3 гэжээ. Х эрэв м иний тавьсан ш аардлагыг биелүүлбэл 1 2 3

«МНТ». §247. «МНТ». §252. «Юан чаоши». д ээд дэвтэр, 114-ртал. «Юан чаоши». 1 14-р тал.

115

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

би их ц эргээ авч Цагаан хэрм ийн ард ухран гарна гэдэг болзол тавьж ээ. А лтан улсы н эзэн хаан Ч и н ги си й н элч, захиаг хүлээн авч Чж унду дахь ордондоо бүх ихэс дээдэс, түш м эд, ж анж ин нараа цуглуулан хэдэн өдөр хэлэлцж ээ. Алтан улсын эзэн хааны хариу хүлээж байх хугацаанд Чингис хаан С э ц э д и й н зө в л ө л и й н нууц хурал даан х у р ал д уул ж 1 А лтан улсы г байлдсан гурван ж илийн дайны дүнг хэлэлцүүлж, амж илт, хохирлоо илэн далангүй ярилцж ээ. С эцэдийн зөвлөгөөнд оролцсон сайд, жанж ин нары н хэлсэн үг, гаргасан саналы г Ч ингис их анхааралтай сонсчээ. Зөвлөгөөнд о р о л ц о гч д ы н и х эн х нь А лтан ул сы г ү р гэл ж л эн б ай л д ъ я гэ д эг с ан ал гаргажээ. Ч ингис хаан хэсэг дуугүй бодож сууснаа м иний дотны н туслагч, үнэнчээр хамтран зүтгэгч та нары н үнэтэй саналы г хүндэтгэж байна. Гэхдээ Алтан улсын хаан эвийн хэлэлцээр байгуулахыг зөвш өөрвөл бид их цэргээ бүрэн бүтэн авч нутаг буцах нь зөв гэж хэлж ээ. Зөвлөгөөнд оролцогсод далай их хаан таны хаар болтугай хэм ээн нэгэн зэрэг хүндэтгэл үзүүлжээ. И нгэж байтал Алтан улсын хааны хариу элч хүрэлцэн ирэв. Алтан улсын эзэн хаан элчээр бичиг өгч хэлүүлсэн нь: “Эвийн гэрээ байгуулъя. Д айнаа зогсооё. Ө өрийн гүнжийг алт мөнгө, хоргой торго болон 500 охид хөвгүүд, 300 сайн агт м орины хамт ергөл барьц болгон хүргүүлэв” 2 гэжээ. Чингис хаан үнэм ш ин хариу элч зарж: “Ч иний улсын Х эбэй, Ш аньдун муж м инийх болов. М өнх тэн гэр чам айг ивээсэнгүй. Чи гагц Чжунду хотоо сахин үлдэх болов. Х эрэв би чамайг улам хүчтэй шахвал тэр цагт чи юу болох вэ. Би цэргээ авч буцахаар ш ийдэв. Ч и м иний цэргийг хүнс хоолоор хангаж м иний цэргийн дарга нары г тайтгаруулах хэрэгтэй”3 гэж хэлүүлээд цэргээ ухраан Цагаан хэрэм ээс хойш явжээ. Гэтэл Алтан улсын эзэн хаан нийслэл Чжунду хотын байдал нэн хүндэрч хойш ид орш ин тогтож чадахгүйг м эдэж нийслэл х отоо о р х и н ө м н ө зүг я в ж Н а н ь ж и н х о то о р н и й с л э л э н сууж ээ. Бас монголтой байлдах цэргийн хүчээ нууцаар гол том хотруу татаж , хотын бэхлэлтийг чангатгах тушаал гаргажээ. Ч ингис хаан Загасан нуурт зусаж байтал Алтан улсын хаан н и йслэлээ нүүлгэж м о н го л то й дахин б айлдахаар зэхэж б ай н а гэсэн м эд ээ авч ээ. Чингис хаан байдлы г м эдэж хилэгнэн хэлсэн нь: “Э вийн гэрээ байгуулсаар атал өөр сэтгэл өвөртлөн, нийслэлээ нүүлгэдэг нь юун учир б и л ээ”4 гэжээ. И нгээд юуны өм нө Чжунду хотыг бүрмөсөн эзэлж , Алтан улсын эзэн хааны араас ял асуусан яаралтай элч давхиул гэж зарлиг болгож ээ. Ч ингис хааны зарл и ги й г ёсчлон хүлээн авсан м онгол ц эрги й н ж ан ж и н нар ялангуяа, Ш им о М янган ж анж ин 500 ш илдэг м орин цэрэг авч Чжундугийн амархан н эвтэрч болох талаас нь гэн эт д айран орж хотыг эзлэв. Ш им о М янган Чжунду хотын хамгаалалтыг нэн сайн тооцон мэддэг байж ээ. Х эд и й гээр Алтан улсы н бүрмөсөн эзэлж дуусаагүй ч гэсэн түрүүнд гаргасан ш и й д в э р и й н х э э дагуу ц э р гэ э авч эх нутагтаа буцахаар бүрэн 1 2 3 4

116

Т эр удаагийн С эц эди й н зөвлөгөөнийг түүх сударт янз бүрээр бичиж ирж ээ. Харин Ш ар хээр гэдэг газар болсон гэдэг нь үнэн юм. Ш .Нацагдорж. «Чингисийн цадиг». 135-р тал. Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». доод дэвтэр, 712-р тал. Сайшаал. Мөн тэнд. 716-р тал.

IАНГИ. Монголын нжлсэн улс байгуүлаглсан нь. Ill булэг. Чингисийн байллан лмуулал, Монгол гүрэн

ш ийдэж 1215 оны нам ар Ч ингис хаан эх нутгийн зүг хүлгийн ж олоог залсан аж ээ. И н гэх д ээ Ч и н ги с хаан У мард хятады г э ц э с л э н гүй ц эд байлдаж , эзэлсэн хятад нутгийг сайтар захиран баримтлах онц эрхийг төрийн сайд, хүлэг баатар М ухулайд олгожээ. Харин энд нэгэн тэмдэглүүш тэй зүйл гэвэл Алтан улсын нийслэл Чжундуг эзлэн авах үеэр нэр нь тодорсон Елюй Чудай н эр т н э гэ н эр д эм тэ н тү ш м эл и й г Ч и н ги с хаан дуудан ирүүлж уулзаад, түүний эзэн д ээ үнэнч чанар, их эрдэм м эдлэгийг нь тоож үзээд өөрийн зөвлөх эрдэм тнээр авч ажиллуулсан явдал юм. Ч и н ги с хаан А лтан улсы г 5 жил гаруй хугацаатай д ай лж н и й сл эл Чжундуг эзэлж , улсынх нь хүчийг ихэд сулруулан нутаг д эвсгэри й н тал хувь ш ахамыг эзл эн авсан боловч бүрмөсөн эзэлж чадалгүй 1215 оны эцсээр цэргээ авч улсдаа буцжээ. Их М онгол Улсын зах хязгаарт бослого хөдөлгөөн гарч, улсын дотоодод ш ийдвэрлэх асуудал цөөнгүй бий болжээ. Тухайлбал, 1215 оны хавар Х орь түм эдийн бослого гарч дарагдахгүй н эл ээд урш иг тарьсан байна. Э нэ нь Чингис хааны нутаг буцах бас нэг ш алтгаан болсон байна. Ч ингис хаан 1216 оны хавар нутаг буцаж ирсэн гэдэг бөгөөд тэрээр А лтан улсы г д а й л с а н н ь А лтан ул сы н э р х ш э э л э э с а н ги ж и р ч тусгаар то гт н о л о о х ам гаал ах зо р и л го то й б а й са н учир м о н го л ы н ард тү м н и й дэм ж лэгийг хүлээж байж ээ. Гэхдээ бид тэрхүү дайны г хятадын ард түм нийг дээрэм дэн дарангуйлсан түрэмгий дайн байсан гэдгийг үгүйсгэж болохгүй. Алтан улсыг дайлж тийнхүү ялалт байгуулсан нь дэлхийн зарим улс орон ялангуяа Хорезм улсыг ихэд цочоов. Ч ингис хаан Алтан улсыг бүрмөсөн сөнөөж , Зүрчид нараас өш өөгөө гүйцэд авна гэдгээ хэзээ ч мартахгүй явсаар дахин А лтан улсы г д ай лж чадахгүй нас б арсан б и л ээ. Ч и н ги с и й н үйл хэргийг түүний хүү Өгэдэй залгамжлан гүйцэтгэв.

§3. Дундад Азийг байлдсан нь Х орезм улс бол баруун Туркестаны нутаг А му-даръя м өрний адгаар орш и ж б ай сан э р тн и й өндөр соёлтой Д ундад А зий н том улсы н н э гэ н байж ээ. Ө рнө, дорно, умар, өм нө зүгийн худалдааны дамж лагы н төв газар болж олон улсы н худалдаанд чухал байр эзэлд эг байж ээ. Х орезм улсыг м он голы н түүхэнд С артул улс, ард и р гэд и й г н ь С артул и р гэн х эм ээн нэрш ж ээ. Тэр үедээ Хорезм улс нь Дундад Ази, И ран, А ф ганистаны нутаг д эвсгэри й г бүхэлд нь эзэлсэн цэрги й н их хүчтэй баян орон байсан гэж түүхэнд тэм дэглэсэн байдаг. Гагцхүү улсынх нь дотоод нэгдэл сайн биш , дээд си й н хооронды н зөрчил тэм цэл ч их болсон байж ээ. Х орезм ы н сүр хүчийгзэвсгээрм андуулсанХ орезм LUax-Тэгш (1172-1200) 1200онднасбарж түүний хүү А ла-ад Д ин М ухаммед хаан ш ирээ залгамжлав. Э нэ бол Ч ингис хааны өш т дайсан болон түүхэнд тэм дэглэгдсэн Ш ах М ухаммед (1200-1220) мөн билээ. Ш ах М ухаммед Х орезмын эзэн хаан болонгуутаа хөрш зэргэлдээ улс о р н о о д ай таж , тэр х эр эгтээ ө ө р и й н х о л б оотон баруун Л яо улсы н тусламж ийг олж, тэр ээр газар нутгаа ихэд тэлж хүчээ зузаатгасаар байж ээ. Д араа н ь Ш ах М ухаммед сайн холбоотон Баруун Л яо улстай холбоогоо 117

М О Н ГО Л

Ү Л С Ы Н ТҮҮХ.

II БОТЬ

тасалж, 1209 онд элч төлөөлөгчийг нь алж, улмаар түүний эсрэг дайн зарласан байна. Үүнийгээ мусульманы ариун д ай н 1гэж нэрлэжээ. Удсангүй баруун Ляо улсын эзэмшилд байсан Бухар, Самарканд, Отрар хотуудыг эзлэн авч Баруун Ляо улсын төрийг үндсэнд нь мөхөөх аюулд хүргэв. Өөрийгөө “мусульман” ертөнцийн их эзэн ариун “шах” гэж бардамнан зарлаад нутаг дэвсгэрээ цаашид улам тэлэх санаархал өвөртөлсөөр байж. Үнэхээр ч лалын шашинт улс оронд түүний нэр нөлөө хоромхон зуур сайн муу аль аль талаараа цуурайтжээ. Шах Мухаммед ч өөрийгөө бүх лалын ш аш интны их эзэн , лалын мөргөлтөн хэн бүхэн намайг дагаж, дэлхий ертөнцөд дийлдэхгүй лалын хүчирхэг улс байгуулж, цааш нь хятад, дорно дахиныг лалын ариун дайнаар эзлэн авч тэнд лалын мөргөлтний ноёрхол тогтооход үйлчлэн туслах ёстой хэмээн гайхуулан зарлажээ. Гэхдээ энэхүү их санаархалд нь Их Монгол Улс түүний далай хаан Чингис гол саад болно гэдгийг Шах Мухаммед сайтар ойлгож Чингисийн хүчийг тандах ажлаа эхэлжээ. XIII зууны эхэн үед Төв Азид Чингисийн байгуулсан Их Монгол Улс Мухаммед Ш ахын хүчирхэгжүүлсэн лалын ш аш интны их гүрэн Хорезм хэмээх өөр өөр соёл шашинтай, ёс заншил ондоотой хоёр улс өрсөлдөн гарч иржээ. Хэн нь хэнийгээ ч дийлж мэдэх байж. Гагцхүү нийгмийн ялгаа нь гэвэл Ч и н ги с и й н байгуулсан Төв А зийн н ү ү д эл ч д и й н их соёл иргэншилтэй Их Монгол Улс дөнгөж байгуулагдаж цэл залуугаараа улам бүр урагшлан хүч авах шатандаа, нөгөө Дундад Азийн суурин нүүдэлчин хосолсон соёл иргэншилт Шах Мухаммедын байгуулсан Хорезм гүрэн нь дотоод зөрчил ихтэй, ялзран доройтох шатандаа ороод байжээ. Тэр үед Хорезм улс нь бараг л хоёр хаан, хоёр нийслэлтэй шахам болсон байжээ. Шах Мухаммедын эх төрөлхийн эзэнлэг зантай Тэркин хатан улсын санхүү голдуу эрхийг гартаа барьж Ургенчи хотод нийслэлэн суудаг байжээ. Шах Мухаммед алдарт Самарканд хотоор өргөөлөн сууж ажил хэргээ явуулдаг байсан бөгөөд хаан ширээнд авъяаслаг зоригт ахмад хүү Ж елал-ад-Диныг эхээсээ далдуур бэлтгэж байж. Теркин хатан тийм далд ажиллагааг олж мэдээд өөр хатнаас төрсөн нэгэн хүүг хаан ширээ залгамжлагч хэмээн зарлиг гаргажээ. Яагаад гэвэл, Ж елал-ад-Дины төрсөн эхийг Теркин хатан үзэн яддаг байжээ. Хорезм нь дотооддоо их зөрчилтэй, Мухаммедийн ноёрхол цэргийн хүчээр тогтож байсан хэврэг улс байжээ. Хорезмын Шах Мухаммед Азийг бүхэлд нь ноёрхох зорилгодоо хүрэх санаархлын үүднээс гол саад болох Чингисийн нөөц хүчийг тандан мэдэх ажлыг идэвхитэй үргэлжлүүлэн хийж байжээ. Ийм зорилгоор монгол цэрэг Алтан улсын нийслэл Чжундуг эзлэн авах үеэр 1215 онд Шах Мухаммед Их Монгол Улсын далай хаан Чингист Баха-ал-Дин Ражи тэргүүтэй тусгай элч төлөөлөгч зарж “айл хөршийн ёсоор найрамдалт харилцаа тогтооё”, ’’харилцан ашигтай худалдаа хийе” гэх зэрэг далд санаа өвөрлөсөн үнэн Шах М ухаммед холбоотон баруун Ляо (Хар Хятан) улсын элчийг алж усанд хаяад, тус хүргэсэн ачийг нь мартаж Хар Киданы эсрэг дайн зарласан 1209 оньц' Мухаммед Ш ах “Ариун дай н ”ын жил гэж нэрлэсэн байна.

118

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуулагдсан нь. Ill Өулэг. Чингжийн б ш ш н лагуулал, Монгол гүрзн

худал санал дэвш үүлэн хэлүүлжээ. М ухаммедийн элч эхлээд Чжундуд (Бээжин) хүрэлцэн очиж монгол цэрэг тэр хотыг яаж эзэлж хотын хэрмийг нураасан байдлыг ажиглаж монголын цэрэг Цагаан хэрмийг саадгүй давсан тухай зэрэг цэргийн холбогдолтой элдэв мэдээ сэлт цуглуулжээ. Энэ үед Чингис хаан Алтан улсыг дайлж Умард хятадын нутагт байсан цаг юм. Ш ах М ухам м еды н эл ч и й г Ч и н ги с хаан явуул ө р гө ө н д ө ө н э н их хүндэтгэлтэйгээр хүлээн авч уулзахдаа Шах Мухаммед бол “өрнөдийн ноёрхогч” би бол “дорнодын ноёрхогч” 1 гэж хэлээд адил тэгш эрх хүчтэй хөрш хоёр улс эвийн гэрээ байгуулж өөр хоорондоо аш игтай худалдаа арилжаа өргөжүүлэх нь ард олны сэтгэлд нийцнэ гэх мэтээр дурдан ярьжээ. Их Монгол Улсын гадаад харилцааны ёс дэглэм тийм нарийн боловсронгуй болохыг, Чингис хааны ухаалаг бөгөөд аядуу тайван зан төрх, түүний гадаад бодлогын холч мэргэн болохыг Шах Мухаммедын элч нүдээр үзэж тэдний бодол санаанд урьд өмнө хэзээ ч төрж байгаагүй онцгой сэтгэгдэл төржээ. Чингис хаан харийн элч төлөөлөгчдийг хүндлэн дайлж, тусгай хангамж хам гаалалтан д х ү н д этгэл тэй гээр байлгаж байгаад нутагт нь тусгай хамгаалалттайгаар буцааж ээ. Э лчийг дагалдаж Х орезм ы н хэдэн баян худалдаачин алт мөнгө, хоргой торго, үнэт эдлэл авч ирж ээ. Тэгэхдээ Ч и н ги с хаан л ал ы н худалдаачдад хан даж ард и р гэд эд зарах өр гө н хэрэгцээний эд барааг хээл хахууль, өргөл барьцтай адил шалиг бараагаар орлуулан, ард иргэдийг мөлжиж болохгүйг хойш ид хатуу журамлахыг тэднээс шаарджээ. И нгээд тэдгээр худалдаачдын авч ирсэн үнэт зүйлс, ганган хээнцэр эдлэлийг зарж болохгүй хэмээн тушааж, өргөл барьцад тооцон улсын санд хураан авсан ажээ. Харин хариуд нь хурааж авсан эд бараатай нь тэнцэх хэмжээний эд агуурс, үнэт зүйлс эгүүлэн өгсөн гэж түүх сударт тэмдэглэсэн байдаг. Ч ингис хаан 1218 оны хавар 3 хүний бүрэлдэхүүнтэй элчийг Шах М ухаммедэд зарав. Гурван элчийн ахлагч Махмуд нь Хорезмыу иргэн байсан хүн ажээ. Нөгөө хоёр Али Хаджа нэрт нь Бухараас ирсэн Юсуф Кахна нь Отрар хотоос ирсэн хүн2 байжээ. Зарим түүхийн номд Махмудыг дагалдсан хоёр хүнийг монгол хүн гэнэ. Судалж үзвэл, тийм биш бололтой. Бас Махмуд Ялавач гэж бичсэн нь түрэгээр Махмуд элч гэсэн үг юм. Чингис хааны зарсан элч нар ёсы н дагуу б элтгэсэн үнэт бэлэг, цээж лүүлэн тогтоолгосон аман захиаг авч Их Монгол Улсын худалдаачид осолдохын өмнөхөн Бухарт хүрч очжээ. Чингисийн эвийн харилцаатай байх гэсэн аман захианы үг Шах Мухаммедын санаанд хэдийгээр нийцсэн боловч Чингис хаан “ Мухаммед Шах чамайг би хүүгээ гэж үзнэ” гэж хэлүүлсэнд нэн их дургүйцэн “намайг хэт доорд үзлээ” хэмээн уурлажээ3. Уг нь монгол ёс заншлаар бол хэнийг ч бай “хүүгээ гэж үзлээ” хэмээн хэлэхэд тэр нь эв эеийг их хичээсэн, итгэл хүлээлгэсэн үг юм. Гэхдээ Чингис хаан чухам 1 2 3

Juvaini “The History o f the World Conqueror”. Manchester, 1961. 1-рботь. 79-ртал. (Э нэ номыг хойш ид Ж увэйни гэж товч заах болно). «Юан чаоши». Тэргүүн дэвтэр, 427-р тал. «Юан чаоши». М өн тэнд. 141-ртал.

119

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

ямар утгаар хэлсэнг таахад хэцүү. Хорезмын Шах Чингисийн элчийн ахлагч Махмудыг гагцаар нь нэг шөнө хүлээн авч аминчлан уулзаад Чингисийн хүчийг тандан мэдэхийг оролдсон, зарим нь бүхэл нууцыг нь мэдэж авч талдаа татсан гэх мэт мэдээ араб хэлний голдуу сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Дээрх гурван элчтэй зэрэгцүүлэн Чингисхаан 1218 онд Хорезм улсад худалдаачдыг явуулсан байна. Чингис хаан өөрийн хөвгүүд, ноёд, цэргийн дарга нарт тус бүр хоёр, гурван хүнийг арилжаалах зүйл эд мөнгөний хамт томилон араб худалдаачдыг дагалдуулан Хорезм улсад илгээхийгтушаажээ. Чухам ингэж 500 тэмээтэй 450 хүний бүрэлдэхүүнтэй монголын худалдааны нүсэр том анги Хорезм улс тийш хөдөлжээ1. Ч и нги с хаан “ эви й н гэр ээ байгуулж , хөрш ийн харилцаа барьж худалдаагаа өргөжүүлье” гэдэг саналаа давтан хэлүүлсэн аман захидлыг Шах Мухаммедад хүргэхийг нэгэн итгэлт худалдаачинд даалгасан байжээ. Ч и н ги си й н хэлүүлсэн ам ан захианд дурьдахдаа: “ Э рхэм улсы н худалдаачид манай талд хүрэлцэн ирснийг хариу буцаасан билээ. Тэднийг энд байсан байдлыг мөд сонсох бизээ. Би бас хэсэг худалдаачдыг эрхэм улсад хариу илгээв. Танай тэндэхийн ховор бараа олж авах хүсэлтэй. Б идни й хоорон д сайн х ар и лц аа тогтохы г дагалдаж далд муу сан аа орхигдож, үүдэн гарч болох бүх самуун арилах болно”2 гэжээ. 1218 оны хавар монголын худалдаачид захын хот Отрарт очиж байхад гурван элч тэндээс Бухар орохоор явжээ. Отрар хотын дарга Инальчик гэдэг Теркин хатны ойр төрөл, ихээхэн ов зальтай, бас шунахай этгээд байжээ. Инальчик хан монголоос ирсэн худалдаачдын эд бараанд шунаж хувьдаа хураан авах муу арга сүвэгчилжээ. Ингээд тэдний дотор байсан нэгэнэтхэгхудалдаачин ёс журам сахиагүй хэмээн далимдуулж монгол худалдаачдыг шоронд хорьж Мухаммед Шахад “эд бүгдээрээ Чингисийн тагнуул гарцаагүй мөн байна” гэдэг гүтгэлгийн худал мэдээг яаралтай хүргэв. Шах Мухаммед ч уул мэдээг авмагц “эд барааг нь хурааж бүгдийг цаазал” гэж туш ааж ээ. Ш уналт И н ал ь ч и к хан ч хор о м х о н зуур зар л и ги й г ёсо о р болгож тэр олон худалдаачдыг харгислан алж унаа хөсөг, эд барааг нь дээрэмдэн хурааж авчээ. 450 хүнээс ачаа хөтөлж явсан гагцхан жинчин нуугдан амь зулбан гарч арай ядан буцаж монголдоо ирээд тэрхүү аймшигт хэргийн бүхий л үнэн байдлыг Чингис хаанд нэг нэгэнгүй илтгэжээ. Чингис хаан Отрар хотод өөрийнх нь худалдаачид тийнхүү зэрлэгээр алагдсанд Рашид-ад-Дины өгүүлснээр “цаашид хэрхэвч тайван сууж чадахгүй болсон” байна. Тэрхүү эмгэнэлт хэргийг сонсоод Чингис хаан гурван өдөр, гурван шөнө гашуудал үйлдэн мөнх тэнгэрт цацал цацан Бурхан Халдунд гарч залбиран мөргөж өшөө хонзон авахад туслахыг дээд тэнгэрээс гуйсан3 гэж Рашид-ад-Дин б и ч сэн б ай н а. О трары н х эр эг явд лы н тухай б о д и то й м эд э э А раб худалдаачин И бн-аль Асирын тэмдэглэлд бусдаас тодорхой бичигджээ. Дээрх эмгэнэлт хэрэг явдал Чингис хаан Дундад Азийг дайтахын нэгэн 1 2 3

120

«Юан чаоши». тэргүун дэвтэр, 141-142-р тал. Ж увэйни. I боть. 79-р тал. Раш ид-ад-Д ин. Сборник летописей. I боть. II дэвтэрт.

IАНГИ. Монголын ю

га о н

улс байгуулаглслн нь. Ill булэг. Чингисийн байман лмуулал, Монгол гүрэн

гол шалтаг болжээ. Гэхдээ Чингис хаан бас л хөнгөн хөдөлсөнгүй, болсон хэргийн нарийн учрыг олохоор Шах Мухаммедад дахин яаралтай элч төлөөлөгч заржээ. Элчийг Вахраа гэдэг лалын мөргөлтөн ахалж хоёр монгол хүн дагалдж ээ1. Элчээр хүргүүлсэн аман захианд хэлүүлсэн нь: “Чи энэ орны худалдаачны мууг үзэхгүй гэж над итгүүлэн амласан биш үү. Чи үгэндээ хүрсэнгүй. Ийм үнэнч биш байх нь хаан хүмүүнд жигшүүртэй. Хэрэв би чиний буруугаар худалдаачид алагдаагүй гэж үзэх ахул чиний тэр хотын даргыг надад залхаан цээрлүүлэхээр барьж өг, хэрэв өгөхгүй бол байлдахад бэлтгэнэ”2 гэжээ. Мухаммед Шах Чингисийн шаардлагыг хүлээн авахгүйгээр барахгүй бүрэн эрхт элчийн ахлагч Вахрааг алж, хоёр монголын үсийг хусч доромжлоод хөөн буцаажээ3. Зарим номд ахлагчийн үсийг хусч хоёр монголыг алсан гэж бичнэ. Дашрамд нь өгүүлэхэд Чингисийн энэ элч төлөөлөгчийн талаар худалдаачдын түрүүнд очсон, зэрэг очсон, хоёр дахин очсон, сүүлд очсон гэх мэт янз бүрээр сурвалжид бичсэн байна. Чухам ийм байдалд Чингис хаан Хорезм Шахын улсад дайн зарлахаас өөр замгүй болсон байна. Энэ тухай В.В.Бартольд хэлсэн нь: “Одоогийн олон улсын харилцааны үүднээс авч үзсэн ч Чингис Хорезмд дайн зарлах бүрэн эрхтэй байсан”4 гэж ээ. Гэвч энэ бол Ч ингисийн Дундад Азид хийсэн дайны хөдөлшгүй гол шалтгаан гэж хараахан үзэж болмооргүй мэт байна. Хятад, Дундад А зийг байлдан эзлэх нь Чингисийн гадагш хийх дайны холын стратеги байсан нь мэдээж бизээ. Хорезмыг байлдахад замын хаалт болон оршиж байсан Баруун Ляо (Хар Хятан) улсын хүчийг бүрмөсөн арилгах хэрэгтэй байлаа. И ймээс Чингис хаан 1219 онд Зэв жанжнаар удирдуулсан хөнгөн морин цэргийн хүчээр Хар Хятаны эзэн Хүчүлэгийн хүчийг амархан бут цохиж Дорнод Туркестаныг эзлэн авч Их М онгол Улсад нэгтгэв. И нгэж Монгол улс Хорезм Ш ахын улстай шууд хил нийлэх болов. Бас Сүбээдэй жанжнаар удирдуулсан морин цэргийг мэргидийн үлдэгдэл хүчийг тэгш итгэхээр илгээж гүйцэтгүүлэв. Чингис хаан Хорезмыг дайлахын өмнө тангудын эзэн Бурханд элч зарж хэлүүлсэн нь: “ Баруун гар чинь болъё гэж чи хэлсэн биш үү? Сартул улсад алтан аргамжаа таслуулаад би хариу авахаар мордов. Баруун rap болж морил!”5 гэжээ. Тангудын Бурхан, Чингисийн элчийгхүлээн авч хэлүүлсэн үгийн учрыг олж ядан байтал даамал түшмэл Аша Хамба (Гомбо) урдуур нь орж хэлсэн нь: ”хүч хүрэхгүй бол хаан юунд болов”6 гэжээ. Тангудын эзэн ч зөвш өөрсөн байдалтай юу ч дуугарсангүй ажээ. Тусгайлан бичиг захиа ч хийж өгсөнгүй, элчийг цулгуй буцаажээ. И нгэж Тангудын эрх м эдэлгүй э зэ н урьды н ам лалтаас ухарч Ч и н ги си й н ц эр эгт туслам ж үзүүлэхээс эрс татгалзсан хэрэг байж ээ. Ч ингис хааны хариуг сонсож 1 2 3 4 5 6

Ван Чжилай. «Чжун-я шиган» - («Дундад Азийн түүхийн тойм») Чанша. 1986, 428-429-р тал. Ш .Нацагдорж. «Чингис хааны цадиг». 142-р тал. Ш .Нацагдорж. М өн тэнд. В.В.Бартольд. «Туркестан в эпоху монгольского нашествия». С П б., 1898-1900, 4844-р тал. «МНТ». §256. «МНТ». §256.

121

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II в о т ь

ихээхэн зэвүүцэж хэлсэн нь: “Аша Хамбад яаж ингэж хэлэгдэх билээ. Урьдаар тэдэнтэй очиж байлдвал зохилтой биш үү. Гэвч өөр хүнд зорьж байгаа тул энэ удаа больё. Мөнх тэнгэрт ивээгдэж алтан жолоогоо бат татаж ирвэл тэр цагт магад болтугай” 1 гэжээ. Ч и н ги с хаан со л о н го с улсад цөөн тоон ы м орьт ц э р эг оруулж , солонгостой харилцах харилцаа тогтоожээ. Гэхдээ Чингис хаан солонгосыг тайван замаар эрхэндээ оруулах бодлого баримталжээ2. Ямар ч гэсэн Их Монгол Улсад учрах гадны аюулыг арилгаж, дотоодын хамгаалалтыг нэгэн адил эрс чангалж ээ. Э нэ нь Хүчүлэгийн уравлага, Н айм аны үлдэгдэл хүчний зан авир, Ойн иргэдийн үймээн, Хорь түмэдийн бослого зэргээс сургамжлагдсан Их М онгол Улсын дотоод нэгдлийг гүйцэд тогтвортой хангахад оршиж байв. Ингээд Алагаа бэх гүнжээр монголын өмнөд хэсгийг, дүү Отчигин ноёноор Хархорум төвтэй монгол орноо захируулан тэдний мэдэлд тодорхой тооны (20 мянга) цэрэг үлдээжээ3. Ер нь Хорезмыг дайтах нь Алтан улсыг дайлахаас их ялгаатай байж ээ. Тухайлбал, замы н хол, занш ил өөр, ш үтлэг ондоо, дотоод байдлыг гүйцэд тооцон судлаагүй, цэргийн байрлал чадвар хэр зэргийг сайн мэдэж аваагүй, бас тэгээд халуун цөл туулж өндөр даваа давж, олон гол мөрөн гатлах байжээ. Чингис хаан Хорезмыг дайлах дайнд урьдаас ихээхэн бэлджээ. Юуны өмнө Алтан улсыг дайлах үед дагаар буюу олзлон ирсэн цэрэг зэвсгийн мэргэж илтэн, уран дархчуудыг аш иглан зэр зэвсгээ угсрах, засварлах, хурцлах, шалгах ажил хийжээ. Сал, завь үйлдэх, хөөргөн гүүр тавих ажлыг гадна дотнын мэргэжлийн хүмүүсээр хийлгэжээ. Бас их бууны ангийг хятан угсаатан Задархун гэгч удирдсан бөгөөд тэрээр хятан, зүрчид, хятад хүнээс бүрдсэн холимог цэргийн ангийг тусгайлан байгуулж хошуучлан байлдахаар явж ээ4. Сүүлдээ Задархун олон удаа гавъяа байгуулж Чингисийн магтаалыг хүлээж ж анж ин цол хүртсэн гэдэг. Задархуны захирсан их буугийн ангид хот дэлбэлэгч “галт буу”-наас гадна “чөдөр оньс” гэдэг үхэр буу байж тэр буугаар чулуу, төмөр хэрэглэн холоос хүчтэй харвадаг байсан байна. Их буугаа салгаж тэм ээнд ачдаг байж. М орьт цэргийг дагалдан б ар и л га ч и н , т ө м ө р ч н и й , засв ар ч н ы , сурч и н ы , агтч и н ы , м уж ааны , эмнэлгийн гэх мэт тусгай ажил үүрэг хариуцсан арын албаны бие даасан анги салбар дагалдан явдаг байж ээ. Ч ингисийн арм ийн цэрэг тус бүр дөрвөн хөтөлгөө морьтой явахаас гадна хүн бүр нэг нэг нум сум, сумны ховд хоёрыг авах бөгөөд түүнээс нэгийг ил авч, нөгөө нэгийг ус оруулахгүй битүүмжлэн авч явдаг байжээ. Бас зэвсгээ ирлэх хурцлах билүү, цалам (бугуйл) нэгийг авч явна. Тэр ч байтугай цэрэг бүр зүү утастай, мяндсан цамцтай явна. М яндсан цамц заавал өмсөхийн учир гэвэл сумны зэвийг халхалж чаддагт оршино. Цэрэг бүр зэр зэвсгээ хайрлах, арчлах тухай хатуу журам дүрэмтэй байж. 1 2 3 4

122

«МНТ». §256. Ч.Далай. «М онгол Солонгосын эртний түүхэн харилцаа». УБ., 1998, 14-р тал. Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». 771-р тал. Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». 775-р тал.

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуулаглсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн бай/шн лагуу/ш, Монгол гурэн

Чингис хаан аян дайнд гарахын урьд Алтайн сүрлэг уулсаар дамжин явах зам харгуйг урьдчилан засуулжээ. Үүнд, Алтайн уулсын зам барилгын ажлыг гуравдугаар хүү Өгэдэй, Тэнгэр уулын зам гүүрийн ажлыг хоёрдугаар хүү Цагаадайд хариуцуулжээ. Тийм хариуцлагатай ажлыг Өгэдэй, Цагаадай хоёр хариуцан ш уурхайлан хийлгэж их ц эрэг хөдлөхөөс өмнө н эгэн т гүйцэтгэж дуусгажээ. Туулай жил буюу 1219 оны хавар Чингис хаан Их хуралдай хуралдуулж Хорезмыг дайлах асуудлыг гол болгон хэлэлцүүлжээ. Их хуралдайгаас дайны бэлтгэл хангагдсан, их цэргийн явах чиглэл зам зөв тогтоогдсон, дайн хийх төлөвлөгөө сайн боловсрогдсон, их цэргийг Чингис хаан биеэр удирдах нь зүйтэй гэдэг шийдвэр гаргажээ. Их хааныг хамгаалах торгон цэрэг, дагалдан явах сайд, жанжин нарыг тогтоож, арын алба, цоохор ц эр ги й н асуудлы г тус тус х эл эл ц эн ш и й д вэр лэж ээ. Х атдаас м эргэн бодлогот Хулан хатнаа авч бас хөгжимчин, бүжигчин 20 үзэсгэлэнт охид дагуулжээ. Мөн Есүй хатны санаа оруулснаар Их хааны орыг залгамжлах хөвгүүн Ө гэдэй м өн гэд ги й г б и ч гээр бичиж ү л д ээж ээ. Т эрхүү Их хуралдайгаар бас Алтан улсыг дайлсан дайны дүн, цааш ид үргэлжлэн байлдах ажлыг Мухулайд хариуцуулсан тухай, тангудын эзэн Бурханыг дахин дайлах, улсын хил хязгаарын хамгаалалт, Ойн иргэн болон Хорь түмэдийн нутагт дэг журам сахиулах, ард олныг амар тайван амьдруулж улсын эдийн засгийг түргэн өөд татах, эзлэгдсэн харь улсын ард иргэдээс алба гувчуур татах зэрэг олон асуудал хэлэлцэн шийдвэрлэж мөн эх улсаа хааны ордны хамт хариуцан сахиж үлдэх хүнийг томилж үүрэг даалгавар өгчээ. Чингис хаан мордохын өмнө гурван хоног уул усанд мөргөх, овоо тахих, бөө бөөлүүлэх, өдөр судар үзүүлэх, хатад, үр ач нартаа захиас захих зэрэг ёслол гүйцэтгээд холын аян дайнд мөнх тэнгэрийн хүчинд итгэн морджээ. Энэ тухай “ Монголын нууц товчоо”-нд бичсэн нь: “Туулай жил Чингис хаан хатдаас Хулан хатанг авч, дүү нараас Отчигин ноёныг их ордондоо үлдээгээд Арайн даваагаар давж Сартул улстай байлдахаар м орилов” 1 гэжээ. Чингис хаан 600 000 буюу 700 000 их цэргийн хүчээр Хорезмыгдайлав х эм ээн араб х эл н и й голдуу зари м сурвалж и д т э м д э г л э с э н байдаг. В.В.Бартольд тэр үед Чингисийн цэрэг 200 000-500 000-ын хооронд байсан гэжээ. Бодитойгоор авч үзвэл энэ бүхэн нь арай хэтрүүлсэн тоо мэт юм. Ч ингисийн цэрэг 120 000-аас давж байсан удаа хэзээ ч байхгүй билээ. Чингисийн дайлахаар явж буй 20 сая хүнтэй Хорезм маш олон цэрэгтэй улс гэгдэж байсан бөгөөд албан ёсны тоогоор тэр үед 400 000 цэрэгтэй байжээ. Иймээс хоёр сая хүрэхгүй монголоос тийм олон цэрэг гарахгүй нь м эд ээж б и зээ. Ц эргий н сүр хүчээ м андуулахы н тул м онголы н хаад цэргийнхээ тоог үргэлж өсгөн өргөж хэлдэг байж ээ. Ч ингисийг дагаж хөдөлсөн байлдаанд шилдэг монгол цэрэг 80 000 орчим, арын алба, цоохор цэрэг нийлээд 60 000 гаруй нийт 140 000, Зэв, Сүбээдэй, Тогочар нарын удирдсан 15 000 цэргийг оруулахгүйгээр бодсон байна. Дээрх арын албаны 1

«МНТ». §257.

123

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

буюу цоохор цэргийн ангийн 50 000 гаруй нь зүрчид, тангуд, уйгар, хятан, харлагуудаас бүрдсэн байжээ. Ч ингисийн цэрэг аль чиглэл замаар Алтайн нурууг давсныг хэдэн янзаар хэлэх боловч цэрэг дайны нууцтай холбоотой байсан учир тухайн үед цэрэг явсан газрыг тодорхой гаргаж тавиагүй мэт байдаг. Монгол Алтайн хаагуур давсан талаар эрдэмтэд хоёр гурван газрыг таамаглан хэлсэн байдаг. Ховд аймгийн нутагт Алтайн Улаандаваа гэж буй. Тэр Улаан давааг давж гол хөндийг уруудан явсаар Тэнгэр уулын ар хормойд хүрнэ. Улаан даваа гэдэг газар Ч ингисийн морьт цэрэг явсан жим (нарийхан зам), Чингисийн мориноос буусан чулуу, Чингисийн цэргийн дөрөө хавирсан хавцал, тахилгын улаан овоо зэрэг нэртэй газар орон байдаг. Их цэрэг хөдлөхийн өмнө Зэв, Сүбээдэй, Тогочар нарт тав, таван мянган цэрэг өгч гурван чиглэлээр дэс дараалан Алтайг давуулсан билээ. Чингис хаан тэр гуравт тушаасан нь: “Султан хааны нутгийн дундуур явж цаана нь гараад биднийг очиход хамтран нийлтүгэй” 1 гэжээ. Чингис хаан энэ гурвын Алтайг давсан замын аль нэгээр нь явсан байж таарна. Тухайн байдлыг ажиглавал Зэвийн явсан замаар явсан байж болох байна. Зэв жанжны удирдсан 5 000 хошуучлагч морьт цэрэг 1218 оны тэсгим өвлийн хүйтнээр Монгол Алтайн нурууг давжээ. Тэр тухай судар түүхэнд “цэрэг морьдын ихэнх нь үхсэн” , “их цасанд морины туурай нь хөлдөж эсгийгээр боосон” , “олон цэрэг хөлдөж үхсэн” , “үхсэн нь цөөн, эцэстээ тултал ядарсан” , “дахин байлдах чадваргүй болсон”, “цаст Алтайг тэвчээртэй давж чадсан” гэх мэтээр ярьж бичсэн байдаг. Зэвийн цаашдын ажиллагаанаас харвал Зэвийн цэрэг маш хүнд нөхцөлд Алтайн уулсыг бараг бүрэн бүтэн давж чадсан шиг байдаг. Энэ нь 1219 оны хавар бөгөөд тэрээр Шах Мухаммедын цэрэгтэй эрэлхэг тулалдсанаас тодорхой харагдана. Зэв жанжин Алтайн уулсыг давсан урт замыг туулж урин хавар болж байхад Дундад Азийн нутгийн нэгэн ногоон хөндийд бууж (одоогийн Туркестаны нутагт) агт м орио ам рааж , идэш ууш цуглуулж , алж аалаа тайлж б ай ж ээ. Ш ах Мухаммедын харгис үйлдэлд дургүйцсэн нутгийн ардууд Зэвийн цэрэпг дэмжлэг тусламж үзүүлж, зарим нь замчлан газарчилж байсан байна. Тэр бүх байдлыг Шах Мухаммед мэдээд ихэд уурлан, ядарч зүдэрсэн дээр нь дарж сөнөөе х эм ээн биеэр ш илдэг морин цэр ги й н анги авч З эвтэй тулалдахаар тэр газар иржээ. Зэв ч нутгийнхны дэмжлэгтэйгээр эсэргүүцэн байлдахаар нэгэн уулын хавцалд хоригложээ. Ингэж Шахын цэрэгтэй хэдэн өдөр ухрах, дайрах, харвах, сүрдүүлэх зэрэг олон аргаар тулалдаж, нэг удаа Шах Мухаммед ч баригдах шахжээ. Нэгэн орой уулын хавцалд маш олон түүдэг гал асааж үлдээгээд Зэв жанжин цэрэг морь, зэр зэвсэг, хоол хүнс, өвчтөн шархдагсдаа цөмийг авч ухран явсан байжээ. Шах Мухаммед өглөө эрт байлдахаар босч хартал Зэвийн цэрэг байсан газар юу ч үлдсэнгүй, түүдэг галд хууртсанаа мэдэж “ийм эрэлхэг, ийм самбаатай байлдааны ц эрги й г одоо хүртэл ү зээгү й ” х эм ээн хэлээд З эв и й н цэрги й г нэх эн 1

124

«МНТ». §257.

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуулаглсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн байллан лмуу/ол, Монгол гүрэн

хөөсөнгүй цэргээ авч буцжээ1. 1219 оны зун цаг эхэлж байхад Чингисийн удирдсан их цэрэг Эрчис мөрөн хүрч хороолон буугаад зуны цагийг тэнд өнгөрүүлж цэрэг морио амраан, бүх цэргээ бөөгнөрүүлэн сургуулилж, цэргийн анги салбарын зохион байгуулалт, арын албаны хангамж зэргийг шалган цэгцэлжээ. Бас Сэцэдийн зөвлөлийн нууц хурал хийж Хорезмыг яаж байлдах, ямар замаар явах, хэдэн чиглэлээр дайтах зэрэг байлдааны тактикийг хэлэлцэн тогтжээ. Шах Мухаммедэд элч давхиулан хүч сорин байлдахаар ирснээ урьдчилан м эдэгдж ээ. И н гээд ц эр гээ дөрвөн зам болгон байлдааны аж иллагаа эхэлжээ. Нэгдүгээр жигүүрийг Цагаадай, Өгэдэй удирдаж шууд Отрар хотыг б үсл эн б ай л д аж н ү гэлт аж и л л агаа ү й л д сэн И н а л ь ч и к и й г ам ьд аар баривчилж авахаар явжээ. Зүчээр удирдуулсан цэрэг Аму-даръя мөрний дээд урсгалаар; Алаг Чэрби, Таха нарын удирдсан цэрэг Бенакет, Ходжент хотын чиглэлээр тус тус давш иж байлдахаар хөдөлжээ. Ч ингис, Тулуй хоёрын удирдсан цэргийн гол хүч их цөлийг туулан худалдаа, гар урлал их хөгжсөн, түүх соёлын дурсгалт хот агсан Бухарыг шууд чиглэжээ. Бухар хот бол тэр үедээ лалын шашинтны мөргөлийн төв болж байжээ. Цагаадай, Өгэдэйн удирдсан цэрэг Отрар хотыг 1219 оны 9-р сард бүслэв2. Отрар хот нь Хорезмын худалдаа арилжаа, олон улсын харилцааны чухал зангилаа бөгөөд нэг үгээр хэлбэл тэр улсын үүд хаалга нь болж байв. Их ч бэхлэлт, харуул хамгаалалттай бас олон тооны цэрэгтэй байжээ. Хотын дарга Инальчик хан бол Теркин хатны садангийн их эрх дархтай Шах М ухаммедын бодлогод нөлөөтэй хүн байж ээ. Хотыг хамгаалахад зориулан Шах Мухаммед нэмэгдэл цэрэг илгээсэн байжээ. Инальчик хан ч хийсэн нүгэлээ мэдэж, ямар ч байдалд амьд гарахгүй толгойгоо авахуулна гэж үзээд нүүрлэн ирж буй монгол цэрэгтэй үхэх сэхэхээ үзэхээр шийдэж цэрэг эрээ, хотын хүн ардаа “буруу номтон зэрлэгчүүдэд бууж өгвөл Аллах бурхан өршөөхгүй” , “эзэн Мухаммедын ариун дайныг хийе” гэх мэтээр ятган ухуулж байж ээ. Хотын хэрэм дээрээс И нальчик монгол цэргийг дурандан харж, сүрэнд нь айн сандарч байсан хэм ээн тэр үеийн араб сурвалжид тэмдэглэжээ. Отрар хотын цэрэг, ард иргэд монгол цэрэгтэй бүтэн таван cap тулалдаж эцэстээ хүч сульдсан буюу Харц, Хас нар шилдэг морин цэргээ авч шөнөөр хотын гол хаалгыг нээж монгол цэрэгт бууж өгснөөс Отрар хот арга буюу эзлэгджээ. Монгол цэрэг Отрар хотыг үнсэн товрог б олгосон х эм ээн тэр үеи йн бүх сурвалж бичигт адил утгаар бичсэнээс үзвэл монголчууд тэнд ихээхэн харгислал үйлдсэн нь үнэн байна. И нальчик баригдан Самаркандын орчим Чингис хааны явуулын ордонд хүргэгдэж урьд хийсэн нүглийнхээ төлөө цаазлагджээ. Цагаадай, Өгэдэй хоёры н удирдсан монгол ц эр эг О трараас өөр тийш явж байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. М өн Зүчийн удирдсан цэрэг С ы рь-дарья мөрний дагуу хийсэн дайн амжилттай болж олон хот бэхлэлтийг онцын хохиролгүй эзлэн авчээ. Алаг, Тахай нарын удирдсан цэрэг мөн байлдан 1 2

Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». 782-р тал. Juvaini. “The History o f the World Conqueror” , p. 83.

125

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

эзлэх ёстой хот, газар, оронг эзэлсээр Ходжент хотод хүрчээ. Тухайн үед монгол цэрэг Хорезмын бүх нутгаар тархан байлдаж байлаа. Чингис, Тулуйн удирдсан төв хүч шууд Арабын элсэн цөлийг гатлан Бухарт хүрэхээр эрслэн хөдөлжээ. Монголын цэргийгтэрхүү их элсэн цөлөөр нэгэн туркмен хүн газарчилж, хэн ч мэдэхгүй нууц дөт замаар дагуулан Бухар хотод амархан хүргэсэн гэдэг. Уул замыг сүүлдээ “Хааны зам ” хэмээн н э р л э ж э э 1. 1220 оны гуравдугаар сард Ч ингисийн цэрэг Бухар хотод хүрэлцэн очиж хотын гадаа хороолов. Бухар хотыг хоёр түмэн цэргээр хамгаалж байсан гэд эг2. Харин хотын лам нар эрдэм ухаан, ш аш ин мөргөлийн төв үзэсгэлэнт Бухар хотоо хамгаалахад хамгаалах цэргээс илүү шахам үнэнч баатарлаг тэмцсэн гэдэг. Монгол цэрэг хотыг 3 өдөр бүслэн байлдахад хотын захирагч жанжин цэргээ авч хотоос гарч зугатсаныг хэсэг монгол цэрэг араас нь нэхэн хөөж Амударъя мөрний орчим гүйцэж бут цохижээ. Харин хотын гол дундах цайзанд үлдсэн 400 гаруй морьт цэрэг, хоты н зари м иргэд, сү сэгтэн хар лам нар н и й л эн 12 өд р и й н турш Чингисийн цэрэгтэй амь хайрлахгүй баатарлаг тулалдаж ихээхэн хохирол сүйтгэл учирсны эцэст хүч дутагдан арга буюу ялагджээ. Хотын хаалгыг оршин суугчид нээж өгснөөс хохирол сүйтгэл бага гарсан байна. Арабын ертөнцийн түүхэнд Бухар хотын эмгэнэлт хэрэг хэмээн монголчуудыг үзэн ядаж бичсэн байдаг. Тэд нарын тэгж бичих нь ч зүйн хэрэг. Чингис хаан хотыг эзэлж rap урчуудаас бусад олон хүнийг алж хядсан, мөргөлийн дуганыг нь эвдэлж устгасан гэдэг. Хэдийгээр тэр үед Чингисийн цэргийн тогтоосон хууль ёсоор эсэргүүцэл үзээгүй бууж өгсөн хот бэхлэлтийг эвдэхгүй, хүн ардыг нь алж талахгүй, харин эсэргүүцэл их үзүүлсэн хотын ард иргэдтэй тооцоо хийдэг нэгэнт тогтоосон хуультай байсан хэдий боловч монгол цэрэг дэлхийн соёл иргэнш лийн нэгэн төв үзэсгэлэнт Бухарыг эвдлэн сүйтгэж , сүм дуганы г ш атааж сүсэгтэн олны г д ором ж и лсон ажиллагааг цагаатгаж болохгүй нь мэдээж бизээ. Бухар хотыг эзэлсний дараа Чингис хаан цэргээ авч “ертөнцийн диваажин” хэмээн алдаршсан Хорезмын ш инэ нийслэл Самарканд хотыг байлдан эзлэхээр давш жээ. Самарканд хотыг 50000 цэргийн хүчээр (заримдаа 40 мянга, 20 мянга, 11 мянга гэж бичнэ)3 Шах Мухаммедынхүү Тугай хан удирдан хамгаалах үүрэг хүлээж байсан ажээ. Гэвч тэрээр хамгаалах ажлыг муу удирдаж хотын иргэдийн санал сэтгэлийг ихэд алдагдуулжээ. Бас Бухарыг монгол цэрэг түргэн эзэлж сүйтгэсэн тухай болон Ч ингисийн цэргийн хүч юунд ч дийлдэшгүй гэдэг мэдээ тэр хотоор бас түгэн тархсан байжээ. Чингис хаан Самарканд хотыг хоёр өдөр тойрон явж ажиглалт хийгээд гуравдахь өдрөөс байлдаан эхэлжээ4. Тэр үед Зүч, Цагаадай, Өгэдэй, Алаг нарын удирдсан цэрэг бас Самаркандад ирж Чингисийн цэрэгтэй нийлжээ. Ийнхүү хотыг 1 2 3 4

126

Ван Чжилай. «Чжун-Я шиган». 433-434-р тал. Ж увэйни. I боть. 103-р тал. «Юан чаоши» тэргүүн дэвтэр, 146-р тал. В.В.Бартольд анхлан Самарканд хотыг 20 000 цэрэг хамгаалж байсан гэж бичж ээ. В.В.Бартольд. сочинения. 1963. 1 боть. 477-р тал. Ван Чжилай. «Чжун-Я шиган» 434-р тал.

IАНГИ. Монголын юглсэн улс Скшгуулаглслн нь. Ill булэг. Чингисийн блйллан мгуу/ш, Монгол гүран

бүсэлсэн монгол цэргийн хүч юунд ч дийлдэшгүй болжээ. Монгол цэрэг хотыг бүслэн довтолсон өдрөөс эхлэн хотын ихэс дээдэс, хар лам нар, сайд түшмэд, баячууд хотын иргэдээс нуугдан дараа дараагаар цувран ирж Чингист бууж өгч байж 1. Самаркандын дайнд Султаны тал 20 том заан хэрэглэж байсан гэдэг2. Харин монгол цэрэг ’’чөдөр оньс” хэмээх чулуу харвах буугаа чадамгай хэрэглэж байжээ. Монгол цэрэг зөвхөн таван өдөр л хотыг бүслэн ширүүн байлдсаны эцэст С ам арканды г амархан эзлэн авч олон м янган уран дархчуудыг олзолжээ. Чингисийн цэрэг Самарканд хотод хүрэлцэн ирэхийн өмнө Шах Мухаммед хэсэг хамгаалах цэрэг авч нийслэл хотоо орд өргөөтэйгээ хамт орхин зугатсан байж ээ. Ч ингис хаан Шах Мухаммедын зугатсан сураг сонсмогц “хэрэв тэр оргон зугатсан бол хөөн гүйц, шил даран мөшгө, гартаа оруулаагүй цагт бүү эргэж ирэгтүн” хэмээн зарлиг буулган Зэв, Сүбээдэй, Тогачур нарын гурван баатар жанжиндаа гурван түмэн шилдэг цэрэг өгч Мухаммедыг барьж авчирахаар араас нь нэхүүлжээ. Монгол цэрэг хоёр ч удаа түүнийг хөөж гүйцэн барих шахжээ. Бас зарим дотнын хамтран зүтгэгч нар нь түүнийг барьж авч хороохыг оролдсон ч удаатай. Гэвч Мухаммед арга мэх хэрэглэн баригдалгүй зугатсаар 1220 оны 12 дугаар сарын 1-нд Каспийн тэнгисийн нэгэн арал дээр очиж нуугдан сууж хүндээр өвчилж байгаад cap гаруйн дараа буюу 1221 оны 1-р сарын 11 -нд өвчнөөр нас барсан ажээ. Нас барах үедээ хаан ширээ залгамжлах урьдын шийдвэрээ цуцалж зоригт хүү Ж елал-ад-Динд “хаан сууриа өгөв” хэмээн тахир сэлмээ барьжээ. Үүнээс хойш Хорезмын эзэн хаан Ж елал-ад-Дин болжээ3. Ж елал-ад-Дин хоёр дүүгийн хамт Каспийн тэнгист эцгээ ёс төртэй оршуулаад Чингистэй байлдахаар нутаг буцжээ. Чингис хаан Сырь-Дарья мөрний доод урсгал дагуу хийсэн тулаан ам ж и лттай болж С ы гн ак , Д ж енд з э р э г олон бо о м т хоты г о н ц ы н эсэргүүцэлгүй эзлэн авсан тухай Зүчийн мэдээг аваад ихэд сэтгэл уужирч зугатсан Шах Мухаммедыг барьж авчрахад нэмэгдэл хүчин туслалцахыг Зүчид сануулав. Тэндэхийн лалын шашны лам нар, сурвалжит язгууртнууд албат ардаа дагуулан өчүүхэн ч эсэргүүцэл үзүүлэхгүйгээр бууж өгөөд хот тосгон, ард иргэдээ сүйрлийн аюулаас хамгаалж байжээ. Харин Сырь-дарья м өрний д ээд урсгалаар байлдсан Алаг ж анж ны ц э р эг маш ш ирүүн эсэргүүцэлтэй тулгарчээ. Ходжент хотыг хамгааж байсан Төм өр-м елик жанжин 1000 гаруйхан морин цэргийн хүчээр хуурай, усан замаар монголын цэрэгтэй эрэлхэгээр байлдаж байж ээ4. Араб сурвалжид энэхүү Төмөрм еликийн тухай бүхэл бүтэн үлгэр мэт зүйл бичигдэн үлдсэн байна. Ходжент хотыг бүслэн байлдах үед монгол цэрэг 20000, олзлогдогсдоос бүрдсэн цоохор цэрэг 50000 байсан гэнэ5. 1 2 3 4 5

Ж увейни. 1 боть. 107-р тал. Раш ид-ад-Д ин. I боть. 209-р тал. Сайшаал. «Чингис хаан товчоон». д оод дэвтэр. 812-р тал. Ж увейни. I боть. 91-95-р тал. В.В.Бартольд. С очинения. I боть. 485-р тал.

127

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

Монгол цэрэг Хорезмын хуучин нийслэл Ургенч хотыг байлдахаар 1220 оны долоо, найман сарын үеэр Самаркандаас мордоцгоож өвлийн эхэн сарын орчим тус хотод хүрэлцэн очжээ. Ургенч хотод монгол цэрэг хүрч ирэхэд хотыг захирсан эзэнгүй, Теркин хатан албат дагуулаа авч аль хэдийн зугатан явсан байлаа. Хотыг Хумар гэдэг ноён удирдан хамгаалжээ. Эртний түүхтэй, гоёмсог тэр хотыг эвдэн сүйтгэхгүй бүтнээр нь үлдээх сонирхол Зүчи тэргүүтэй зарим монгол ноёдод байжээ. Хэдийгээр энэ нь ухаалаг бодлого мэт боловч хотыг эзлэх дайны г удаашруулж, монгол цэргийг элдэв хагаралд хүргэж болзошгүй. И ймээс шууд эвдлэн дайрч түргэн эзэлнэ гэж Цагаадай үзээд Зүчийн саналыг эсэргүүцэв. Ах дүү хоёр ж анжин цэргийн бодлого болон хувийн зөрчлөөс болж санал ихээхэн зөрсөн нь цэргийн нэгдсэн удирдлагын сахилга зөрчигдөж хотыг эзлэх ажил удааш ирч, Ургенч хотын иргэдэд хүчээ сэлбэн байлдах боломж олгоход хүрч байжээ. Ийнхүү Ургенч хотыг 6 cap бүслээд авч чадахгүйг Чингис хаан сонсож Өгэдэйгээр удирдуулсан хүч сэлбэх цэргийг нэмж явуулжээ. Өгэдэй явж очмогцоо Зүчи, Цагаадайг эвлэрүүлэн зөрчлийг арилгаж хотыг дайран давших ш инэ төлөвлөгөө боловсруулж байлджээ. Шатах бодисоор хотыг харван өдий төдий олон байшинг шатааж мөн хэрэм хана эвдлэн дэлбэлэх “чөдөр оньс” их буугаар хотын хэрмийг зүг зүгээс буудаж дэлбэлжээ. Ургенч хотын иргэд Өгэдэйн нэмэлт цэрэг ирснээс хойш дахин бүтэн 8 өдөр хотоо эрэлхэгээр хамгаалан тэмцэж эцэстээ арга буюу давуу хүчинд автагдан ялагджээ. 1221 оны 5 сарын үед монгол цэрэг Ургенч хотыг гүйцэд эзэлж авсны дараа нэлээд их сүйтгэл учруулжээ. XIII зууны эхэн үед байсан Арабын түүхч И бн-ал-А сир монголчууд Ургенч хотыг эзлэхдээ голын далан боомтыг эвдэж усаар авахуулж юу ч үгүй болтол сүйтгэсэн ба бас гар урчууд үзэсгэлэнт охидоос бусад иргэдийг хядаж алсан гэж ээ1. Эсэргүүцэл их үзүүлсэн хот боомт, хүн ардыг өршөөхгүй гэсэн Чингис хааны зарлигийг дагаж бууж өгөхгүй хамгийн удаан тэмцэл хийж монгол цэрэгт нэн их хохирол учруулсан Ургенч хотын иргэдийг монгол цэрэг огт хайрлахгүй хүйс тэмтэрчээ. 20 000 гаруй урчууд олзлон монгол газар явуулаад бусад иргэдийг дээр дооргүй цөмийг толгой дараалан алсан гэдэг. Тэр үед Ургенч хотыг монголын 50 000 цэрэг дайран байлдсан хэмээх бөгөөд тэрхүү цэргийн хүн тус бүр хорин дөрвөн хүнийг өөрийн гараар алах тушаал авчээ2. Энэ бол бараг хагас сая хүн алсан гэсэн үг юм. Зарим зохиолд хотыг эзлэх байлдаанд оролцсон цэрэг эр бүрд 25 хүнийг боол болгон өгсөн гэж бичж ээ3. Ямар ч гэсэн Ургенч хотыг устгаж үй олон ард иргэдийн амь насаар тоглосон цэргийн ажиллагааг зөвтгөх аргагүй юм. 1221 онд монголчууд Хорезмыг бүрэн эзлэн авч ингэснээр Дундад Ази руу хийсэн монголчуудын аян дайн үндсэндээ шувтарлаа. Чингис хаан 1221 1222 онд Хорасан, Афганистан, Энэтхэгт аялан байлдав. 1221 онд Х о р езм ы н Ш ах М ухам м еды н хүү Ж е л а л -а д -Д и н 1 2 3

128

Ж увейни. I боть. 150-152-р тал. М.Бутиятов. «Государство Хорезмшаха». М ., 1986. стр. 153. «История стран Азии и Африки в Средние века». ч. 1. 1987.

IАНГИ. Монголын н э га с э н улс байгүулаглсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн бай/шн лагуулал, Монгол г\рон

монголчуудаас эх нутгаа чөлөөлөхийн тул Афганистаны нутагт их цэрэг цуглуулж дайтах бэлтгэл хийжээ. Тэрээр маш эрэлхэг зоригтой дайчин ш алам гай хүн бөгөөд эц ги й н х ээ харимхай хулчигар занг бурууш аан зэм лэдэг байж ээ. Ж елал-ад-Д ины цэргийн хүчийг газар дээр нь очиж даруулахаар Чингис хаан итгэлт өрлөг Шихихутагт хэсэг цэрэг (30 000) өгч илгээв. Ж елал-ад-Дин Шихихутагийг тосон байлдаж түүний 30 000 цэргийг Перван хотын орчим бут цохив. Энэ бол Хорезм улсын нутагт монгол цэргийн амссан анхны том ялагдал юм. Чингис хаан уул мэдээг сонсоод Ш ихихутагийг нэг их зэм лэсэнгүй. Харин уужуу тайвнаар хэлсэн нь: “Шихихутаг ямагт ялан дийлж ирсэн тул ийм гашуун явдлыг огт амсаагүй. Иймд цаашдаа болгоомжтой болно” гэжээ. Ж елал-ад-Дин олзолж авсан монгол цэргийг маш их тамлан, ихэнхийг амьдаар газар булжээ. Монгол цэрэг дахин Ж елал-ад-Диныг ялж чадахгүй, удахгүй Хорезмын их Шах өндөр суудалдаа сууж, монголчуудыг эх нутгаасаа хөөнө гэдэг цуу тараажээ. Энэ бүхнийг Чингис хаан дуулж мэдээд юуны өмнө Ж елал-ад-Дины хүч цаашид өргөжин тэлэхээс болгоомжлон хурдан дарж сөнөөхөөр шийджээ. Ингээд Чингис хаан олзлогдон тарчлагдаж алагдсан монгол цэргүүдийнхээ төлөө гашуудал үйлдээд, Ш ихихутагийн ялагдал хүлээсэн газрыг биеэр очиж үзээд д ай н ы бай р л ал ы г буруу зохион байгуулсан гэж тэд эн д сануулжээ. Ингээд “Хорезм нутагг надтай тэнцэн байлдаж чадах зоригтон эр бол энэхүү Ж елал-ад-Дин султан мөн байна. Би тийм зоригтон эртэй эрслэн байлдах дуртай” гэж хэлээд биеэр их цэрэг авч Ж елал-ад-Диныг шахан байлджээ. Ж елал-ад-Дин монголчуудын түрэлтийг тэсч чадалгүй Афганистанаас Энэтхэг рүү ухран зугатаажээ. Чингис ч араас нь мөшгөн хөөжээ. Энэ тухай Афганы түүхч Казахд бичихдээ: “Чингис хаан Желалад-Диныг олзлохын тул Перван Ганшийн хоорондох зайг хялбархан туулж оч ж ээ” гэжээ. Зам зуураа Гурзив, Андраба, Бамдака, Т аликан, Герат, Фирузкук, Парван, Кабул, Кезин хотуудыг эзлэн авав. Чингис хаан 1221 оны намар И нд мөрний эрэгт Ж елал-ад-Д ины г гүйцэн очиж бүслэн авчээ. Уулын хавцал дотор бүслэгдсэн Ж елал-ад-Дины цэрэг хаашаа ч гарахын аргагүй мухардмал байдалд орсон ч баатарлагаар тулалдсаар байж. Чингис хаан түүний зориг баатарлагийг нүдээр үзээд ийм баатар эрийг хэрхэвч алж болохгүй, заавал амьдаар барьж авч хүндлэх ёстой гэж цэргүүддээ туш ааж ээ. Зоригт эр Ж елал-ад-Д ин цааш үргэлж лэн байлдах боломж нэгэнт үгүй болмогц гэр бүлтэйгээ салах ёс гүйцэтгээд Хорезм улсын тугийг нэг гартаа өргөж, нөгөө гартаа илд бамбайгаа барьсаар мөрний эргийн нэгэн өндөр хадан цохион дээр гарч үерлэн давалгаалсан мөрний усанд үсрэн орж морьтойгоо сэлсээр нөгөө эрэгт нь гарч монголын цэргийг гараараа чичин занаж байсан гэдэг. Чингис хаан түүний тийм их баатарлаг төрх байдлыг үнэхээр биш рэн, дэргэдэх бараа бологч нартаа: “Эцгийн хүү ийм л байгууштай” 1 гэж санаа алдан хэлсэн гэдэг. Ж елал-адДин Энэтхэг, Ирак, Бага Ази, Гүрж, Азербайжаны нутгаар дайлж үргэлжлэн ноёрхол тогтоож байжээ. Ж елал-ад-Дин Чингисийн нас барсныг сонсоод 1

Ш .Нацагдорж. «Чингис хааны цадиг». 147-р тал.

129

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

ихэд гашуудан: “ Надтай тэнцэх сайн эр нас баржээ. Цаашид би хэнтэй тэмцэн байлдах билээ” 1 гэж хэлсэн гэдэг домог бас байдаг ажээ. 1222 оны эцсээс 1224 он гэхэд Чингис хаан Орос, Европыг эзлэн байлдаж буй жанжнуудынхаа ялалтыг чих тавин сонсож, буцаан дуудсан Зэв, Сүбээдэйгээ хүлээж, Дундад Азийн үзэсгэлэнт бэлчээр нутгаар агт морьдоо амрааж Хорезмын нутагттаран байлдсан бүх цэргээ дуудан бөөгнөрүүлж, нэгэн удаа Их хуралдай хурж, Хорезмыг байлдан эзэлсэн тухай, Монголдоо буцах тухай болон эзэлсэн нутгийн захиргааны журмыг хэлэлцжээ. Мөн энд тэндээс дайнаар олзолсон агт морь, эд баялгаа хувааж цэгцлэн, хааяа цэргээ сургуулилан хөгжөөх журмаар ан герөө хийлгэж, эзэлсэн нутаг оронд даргач нарыг томилон явуулах ажлыг зохион байгуулж байжээ. Чингис хааны Дундад Азид байх тэр хугацаанд сайн муу зорилготой ч гэсэн түүхэнд тэмдэглэвэл зохих нэгэн чухал үйл явдал болсон. Их Монгол улсын түүх бичихэд тэмдэглэхгүй орхиж болмооргүй байна. Энэ нь Хятад газраас итгэлт шавь нараа дагуулан түмэн урт замыг туулан ирж Чингис хаантай уулзсан 70 гаруй настай даосын шашны бомбо лам Чан Чуний тухай юм. Энэ тухай эрдэмтэд ихэд сонирхон бичдэг. Сүүлийн үед Сайшаал «Чингис хааны товчоон», Ш .Нацагдорж «Чингис хааны цадиг» номондоо тус тус нэлээд дэлгэрэнгүй бичжээ2. Чан Чунь гэдэг нь бичгийн өргөсөн нэр бөгөөд жинхэнэ нэр нь Цю Цичжи гэдэг. Чингис хаан тэр бомбо ламыг чухам ямар зорилгоор урьсан, нутаг орондоо хаашаа ч явдаггүй, тэр ч байтугай, Өмнөд Сүн улсын хаан, Алтан улсын эзэн тус тус уриад байхад хөдлөөгүй тэр бомбо лам Чингисийн гагц удаагийн урилгаар тийм хол замыг туулж явсаар ирж уулзсаны үнэн учрыг үнэхээр тааж тайлахад нэн бэрх юм. Иймээс ч эрдэмтэд олон янзаар тааварлан тайлбарладаг нь зүйн хэрэг бизээ. 1148 онд Шандуньд төрсөн Цю Цичжи багаас сэргэлэн ухаантай, ном эрдэмд авъяастай бас тэгээд элдвийн ид шид үзүүлдэг байжээ. 19 настай гэрээсээ гарч багшаа дурсан жинхэнэ хуврага болж Бомбын ёсны дагуу эзгүй уулын агуйд бясалгал үйлдэн суужээ. Тухайн үедээ хятад даяар алдаршсан долоон том хуврага ламын нэг нь Чан Чунь арш мөн байжээ. Чингис хаанаас дэлгррэнгүй үгтэй захиаг Чан Чунь бомбод Лю Чжунлу3 гэдэг хятад хүнээр илгээсэн бөгөөд тэр захиаг бүрэн эхээр нь эрдэмтэн С айш аал «Ч ингис хааны товчоон» гэдэг зохиолы нхоо доод дэвтэр т нийтэлжээ. Академич Ш .Нацагдорж, Н.Иш жамц нар кирил үсгээр тус тус бас нийтлэсэн байна. Чан Чунь бомбо билгийн улирлын 1219 оны 12 дугаар сарын 18-нд Ш андуний Лай Чжоу нутгаас гарч Алтан улсын нийслэл Чжунду (одоогийн Бээжин)-д 1220 оны 2 дугаар сарын 22-нд хүрэлцэн иржээ. 1220 оны 10 Раш ид-ад-Дин. «Сборник летописей». стр. 209. Сайшаал. «Чингис хааны товчоон». дооддэвтэр. 833-854-ртал. Ш .Нацагдорж. «Чингис хааны цадиг»-т. 195-208-р тал. Лю Чжунлу гэдэг хятад хүн Чингис хааны эмч байсан. Бас дуут зэв сайн хийж чадна. Балжуд нуурын тангарагг оролцсон хамтран зүтгэгч юм. Алтан улсын нийслэлийг дайлахад замчилж байсан. Ч ингисийн элчээр зарагдаж байсан итгэлт хүн юм. «Ч эн-ж и-сы хан чжуан». Тайбэй., 1983.

130

IАНГИ. Монголын нэглон улс бийгуулаглсан нь. Ill булэг. Чингисийн блй/иан мгуулм, Монгол гүрзн

дугаар сард Чингисийн даалгавараар Отчигин ноён Чан Чунийг хоёр дахиа урьжээ. И ймээс Чан Чунь бомбо арга буюу итгэлт 10 гаруй шавь нараа дагуулан Монгол орныг дамжин явахаар шийдэж 1221 оны 2 дугаар сарын 8-нд Чжунду хотоос гарч Үнэгэн даваагаар давж Монгол нутгаар урт аялал хийжээ. Дагуулсан шавь нар нь бие хамгаалах, хоол унд хийх, тэмдэглэл үйлдэх, ажиглалт хийх зэрэг тус тусын ажлын нарийн хуваарьтай байжээ. Мөн оны дөрөвдүгээр сард Отчигин ноёны өмнөд ордонд хүрэлцэн ирж, Отчигин ноёнтой уулзаж удаан ярилцаж урьсан ажлын учрыг ойлгож авчээ. Отчигин ноёны дэргэд 10 гаруй хонож монголын ихэс дээдсийн ёсорхуу зан, өөрт нь итгэл үзүүлсэн байдал, тэд нарын бие даан асуудлыг зоригтой түргэн ш ийддэг, дүр төрх болон эзэн ноёд нь энгийн мөртлөө тансаг амьдардаг зэрэг олон зүйлийг мэдэж авчээ. Тэр бомбо ламын сэттэл ч өндөр байсан бололтой юм. Ингээд Бомбо лам Отчигин ноёны өмнөд ордноос гарч Хөлен нуурыг дайрч Хэрлэн голыг даган явсаар Туул, Орхон, Сэлэнгэ зэрэг голыг дамжин явахдаа монголын байгалийн үзэсгэлэн, уул ус модыг бишрэн гайхаж монголын малчин айл өрхийн амьдрал, худалдаа арилжаа, гар урлал зэргийг сонирхон тэмдэглэл хөтөлсөөр байж. Нэгэн газар монгол охид, хөвгүүд дуулан бүжиглэж байсанг сонирхсон байдаг. И нгээд тэр жилийн 6 дугаар сарын 28-нд Идэрийн голд хүрэлцэн очжээ. Өөрөөр хэлбэл цэвэр ус агаар, үзэсгэлэнт байгалтай монголын гурван голын сав газрыг хятадын бомбо лам ирж буй хаврын сайхан цагаар явж өнгөрөөжээ. Зам зуураа С э л э н г э м ө р н и й н э гэн салаа И д эр и й н го л ы н х ө вөөн д буй Чингисийн нэгэн хатны өргөөнд ирж саатан түүнтэй удаан ярилцж ээ. Байдлаас үзвэл тэр нь тангуд хатан биш Алтан улсаас авсан хятад хатан бололтой юм. Тэр хатнаас их зүйл мэдэж авсан нь тодорхой. Эрхэм бомбо ламтны аялалын нэгэн гол зорилго түүнтэй уулзах байсан ч байж мэднэ. Энэ бол хувраг лам нараар дамжуулан судалгаа хийлгэдэг нь хятад хаадын уламжлалт бодлого мөн билээ. Энэ үед хятадын настай бомбо ламтан их ч ажиглалт хийж, их ч юм үзэж, сайн муу их ч ухаан бодол зарцуулсан бизээ. Тэндээс Хангайн үзэсгэлэнт нурууг эгцлэн давж, Алтайн өвөрт ирж Чингайн балгасанд 7-р сарын 25-нд хүрсэн байдаг. Чингай тэнд тариа ногоо тарьж ургуулсан байдлыг нүдээр үзэж ихэд гайхан, бас Чингай ноёнтой ярилцсан байдлаас Монголын эзэн хаан Чингисийн урилга бол урилга, үг бол үг, тэр хуулийг хэн ч үл зөрчих байдлыг олж мэджээ. Чингайн нутагладаг урин дулаан газар өвлийг өнгөрөөж, Чингисийн буцаж ирэхийг хүлээх гэсэн бодол нь ийнхүү биелээгүй тул сарын дотор амжиж бомбын нэгэн жижиг мөргөлийн сүм байгуулж үлдээгээд үргэлжлэн цааш аялжээ. Бомбо ламыг цөөн тооны морьт цэргээр хамгаалуулан Алтайн нуруу давуулах ажлыг Чингай хариуцан гүйцэтгэж Арашин нэрт элчийг хамт явуулж Чингис хаантай аваачин уулзуулахыг тушаажээ. Чан Чунь бомбо арав шахам шавь нартайгаа Алтайн Улаан даваагаар давж Булган голыг уруудан Зүүнгарын элс манханыг өнгөрөн 8-р сарын 27-нд Тэнгэр уулын ард хүрчээ. Чан Чунь бомбо Тэнгэр уулаас цааш явсаар мөн оны 11-р сарын 18-нд Хорезмын ш инэ нийслэл Самарканд хотод

131

М О Н ГО Л

Ү Л С Ы Н ТҮҮХ. II БОТЬ

хүрэлцэн очжээ. Тэр өвлийг Самаркандад өнгөрүүлжээ. Самарканд хотод 100 000 гаруй хүн ард амьдран сууж тариа ногоо тарьж, арилжаа худалдаа эрхлэн, мөргөл үйлдэн хэвийн амьдарч байсан тухай Чан Чунь бомбын замын тэмдэглэлээс тодорхой харж болно. Монгол цэрэг Самарканд хотыг юу ч үгүй үн эсэн товрог болгосон гэдэг араб сурвалж ийн м эд ээ хэт дэгсдүүлсэн болох нь Самарканд хот монгол цэрэгт эзлэгдсэнээс ганцхан жилийн дараа очсон Чан Чунь бомбын тэмдэглэлээс мэдэж болж байна. Чингис хаан, Чан Чунь бомбыг Самаркандад ирснийг сонсоод тусгай элч зарж урилга ёсоор замын холыг алжаалгүй туулж хүрэлцэн ирсэнд талархал илэрхийлээд, урилгын бичиг алдалгүй хүргэж ажил бүтээсэн анхны элч Лю Чжунлу, бомбын аюулгүй байдлыг хамгаалан газарчилж ирсэн Чингайн элч Арашин нарт үүрэг даалгавар сайн биелүүлсэн хэмээн магтаал сайшаал хүлээлгэжээ. Ингээд Боорчи жанжинд мянган цэрэг өгч Чан Чунь бомбыг “Төмөр хаалгын боомт”-оор дагуулан гарч ирэхийг зарлиг болгожээ. Чан Чунь Самаркандаас 1222 оны 3 дугаар сарын 16-нд мордож 4 дүгээр сарын 5-ны өдөр Чингис хааны байсан явуулын ордонд хүрэлцэн очиж Чингис хаанд бараалхжээ. Чингис хаан алс холын замыг алжаалгүй туулж ирсэн Чан Чунь бомбыг ихэд хүндлэн хэд хэдэн удаа уулзан, олон олон сургаалийн мөн чанар, ёс дэглэм, их гүрэн удирдах арга ухаан, урт наслахад тус болох эм тан, дайн дажинаас үүссэн гай барцад, хараалыг зайлуулах зэр эг болно. Х ятадын бомбо лам Ч ингис хаанд хүний урт наслахын ид шидийг ч гагц биед нь нууцаар хэлж өгсөн бололтой байдаг. Н эгэнт нууцлан сахих ёстой түүний хэлсэн үг замын тэмдэглэлд нь ч бичигдсэнгүй нууцлагдсаар замхарчээ. Чан Чунь бомбо Чингис хаанд ирж бараалхсан нь ил далд хэд хэдэн зорилго агуулсан байж болмоор байна. Үүнд: Их Монгол Улсын газар нутгийн ерөнхий байдал, түүний нөөц баялаг, цэргийн хүчин чадал зэргийг тандан мэдэх; Чингисийн харь гаралтай бага хатантай нь тусгайлан уулзаж цуглуулсан мэдээ баримтыг олж авах; Монголын ард түмний ёс заншил, сүсэг биш рэлийг олж мэдэх; Ч ингис Алтан улсыг дахиж хэзээ дайлах ялангуяа, хятадын Өмнөд Сүн улсыг байлдах эсэх; бомбын сургаалыг монголд сурталчилан дэлгэрүүлэхийг Чингис хаанд итгүүлэн үнэмшүүлэх гэх зэрэг болно. Чингис хаан ч түүний хүрэлцэн ирсэн зорилгыг битүүдээ мэдэж байсан боловч, төрийн гадаад харилцааны ёсыг нарийн сахиж, нэгэнт урьсан зо ч н о о зоч н ы ёсоор хүндэлж э р д э м т эн м эр гэд и й н үги йг со н сд о г заншлынхаа дагуу Чан Чунь бомбыг хэдэн удаа хүлээн авч уулзсан бөгөөд уулзалтын тэмдэглэлийг монгол, хятад бичгээр хөтөлж байжээ. Чингис түүнээс хорвоо дэлхийн сонинг, амьдралын ухаан, байгаль, ертөнцийн үзэгдэл зэрэг олон зүйл асуужээ. Харин Чан Чунь бомбо нэг удаагийн уулзалтаар ан агнах ажилд биеэр бүү оролц. Мориноос унах аюул тулгарч болох юм байна. Хаан биеэ хамгаалж явагтун гэж захисан байдаг. Чан Чунь бомбыг хоёр жил шахам Дундад Азид байлгаж, эцэст нь түүний хүсэлтээр нутагт нь хамгаалуулан буцаажээ.

132

IАНГИ. Монголын нэглсэн улс байгуумглсан нь. Ill бүлэг. Чингиошн бай/шн лагуулал, Монгол гүрзн

Чан Чунь бомбын тухай Елюй Чуцай: “Би түүнтэй хэд хэд уулзсан... Ухаантай хувраг байсан... үе үе бие нь ихэд шаналан зовдог байсанг мэдэвч үхэж магад хэм ээн өөрт нь хэлдэггүй байв... Түүнийг хүний хувьд нь хүндэлдэг... Харин үзэл бодлыг нь таашаадаггүй, учир нь гэвэл бид хоёрын шаш ин шүтлэг хоёр өөр юм. Чан Чунь бомбын сургаалийг, би бурхны шашныг шүтдэг. Энэ хоёр сургаал харилцан бие биедээ харшилдаг” 1 гэх мэтээр ярьж байжээ. Үүнээс үзэхэд Чан Чунь бомбын сургаалийг монголд дэлгэрүүлж монголчуудын сүр хүчийг номхотгох зорилгыг тэргүүн зэрэгт агуулж байсан нь ил тодорхой байна. Чан Чунь бомбын замын тэмдэглэлийг түүний ш авьЛи Цзичэн (1193-1256) «Чан Чуньбомбын баруун газар зорчсон тэмдэглэл» нэртэйгээр бичиж үлдээжээ. Энэ нь Их Монгол Улсын түүхийг судлахад чухал нэгэн сурвалж болдог билээ. Чингис хаан Дундад Азид хоёр жил шахам онцын том дайн хийхгүй, аар саар дайн хийж, бослого хөдөлгөөнийг дарж, алба татвар авч, агт морьд цуглуулан ачаа хөсгөө бэлтгэж байсан тухай үйл явдлыг Чан Чунь бомбын замын тэмдэглэлд нэлээд тодорхой бичсэн буй. Бас хаан ш ирээний төлөө зөрчил үүсч магад гэдгийг Чингис хаан Дундад Азид байхдаа ахмад хүү Зүчийн байдлаас мэдэж авчээ. Тэгээд ч бас улсдаа яаралтай буцахгүй бол болохгүй болсныг олж мэдээд цэргээ авч тийнхүү буцсан ажээ. Чингис хаан ахмад хүү Зүчийг Хорезмыг захируулахаар үлдээж бусад хүүхэд, ноёд, жанжнаа дагуулан буцсан билээ. Чингисийн дайн хийгээгүй байсан энэхүү хоёр жил шахмын үйл явдлыг түүхчид их бүдэг судалжээ. Эзлэн авсан их гүрний нутгийг хэрхэн захиран баримтлах тухайг голчлон бодож бас бусад олон ажил үйлс амжуулсан ажээ. Чингис хаан Дундад Азид ийнхүү том ялалт байгуулсан нь олон учир ш алтгаантай байж ээ. Хорезм Ш ахын улс дотроо нэгдэлгүй, олон омог аймгийг зэвсгийн хүчээр нэгтгэн түр тоггоож байсан байна. Лалын шашны олон салаа салбар ч өөр хоорондоо зөрчил тэмцэл ихтэй бие биеэ дайсагнаж байж. Иймээс Шах Мухаммедын эсрэг санаа агуулж байсан олон газрын лал мөргөлтөн ард олныг өөртөө татаж нөхөд болгож чаджээ. Монголын цэрэгтоогоор Шах Мухаммедын цэргээс их дутуу байсан боловч байлдааны ур чадвараар илүү байсан нь тодорхой харагдаж байжээ. Чингис хаан дайн хийх явцдаа Хорезмын ноёрхогч ангийн хоорондын зөрчлийг чадамгай ашиглаж чаджээ. Ялангуяа, Теркин хатан, Шах Мухаммед, Ж елал-ад-Дин нарын хооронд зөрчилийгсүрхий овжин ашигласан байдаг. Ийнхүү монгол цэрэг нутаг буцах цаг болжээ. Ж елал-ад-Динтай байлдаж байхад хүний хэл мэдэх нэгэн сонин гөрөөс монгол цэрэгтэй дайралдахад “та нар эзэн хаандаа түргэн харьтугай гэж хэл ”2 гэж тэр гөрөөс хэлжээ. Зэрлэг гөрөөсний үгийг эрэгцүүлэн бодсон их эрдэмтэн Елюй Чуцай Чингис хаанд ”их муу зөгнөл байна. Түргэн нутаг буцах нь д ээр ” хэмээн зөвлөсөнд хаан ёсоор болгосон гэдэг домог байдаг байна. Ямар ч гэсэн сунжирсан удаан дайныг зогсоож эх нутагтаа буцах тал талын шаардлага аяндаа бий болжээ. Эх Ш .Нацагдорж. «Чингис хааны цадиг». 206-р тал. Ш .Нацагдорж. «Чингис хааны цадиг». 147-р тал.

133

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II воть

нутгаасаа салж олон жил болсон, гэр орноо санасан цэргийнхээ бодол санааг ойлгон, нутагт нь аваачин амраах шаардлагатай байлаа. Их эзэн Ч ингис өөрөө ч гэсэн эх орондоо очиж алж аалаа тайлж Их М онгол Улсынхаа төр засаг, аж ахуйг сэлбэн тохинуулах цаг болсон гэж үзжээ. Тэрээр бас Тангудын Бурханы урвалтыг мартаагүй билээ. Ийнхүү Чингис хаан 1223 оноос нутаг буцах бэлтгэл хийж Куланбашид зуныг өнгөрөөгөөд, 1224 оны хавар нутаг буцах замдаа зуны дэлгэр цагийг Эрчис мөрний үзэсгэлэнт эрэгт (Хар Эрчист) өнгөрөөжээ. Тэр үед нэгэн түүхт үйл явдал болсон билээ. Эрчис мөрний эх орчим Буга Сочигай гэдэг газар Хорезмыг дайлсан дайны ялалтыг тэмдэглэж их найр хурим хийжээ. Монгол нутгаас нь хоёр ач Тулуйн хоёр хүү 10 настай Хубилай, 6 настай Хүчиг нар угтан ирж уулзаад Их Монгол Улсынхаа байдлыг танилцуулсан гэж сурвалжид тэмдэглэжээ. Тэр хоёр замдаа Хубилай нэг туулай, Хүчиг нэгэн буга харваж Чингисийг баярлуулсан гэдэг. Гэвч энэ бүхэн домгийн шинжтэй бөгөөд тэр хоёрыг хамгаалан олон ноёд, цэрэг, элч нар явж замдаа тийм ажил зохион байгуулсан байх. И нгээд тэндээс хөдөлж 1225 оны 2-р сарын сүүлчээр Туулын хөвөөнд буй ордондоо Чингис хаан 64 нас сүүдэр зооглон морилон ирсэн түүхтэй ажээ. Чингис хааны ерөнхийлөн удирдсан монгол цэргийн Дундад Ази, өрнө зүгт хийсэн таван жилийн (1219-1224) аян дайн ялалтаар дуусч, монголын цэрэг Дундад Ази, Афганистан, Пакистан, Умард Энэтхэг, Ирак, Иран, Азербайжан, Гүрж, Армен, Өмнөд Оросын тал нутгийг үндсэндээ байлдан дагуулав. Ингэж Их Монгол Улсаар төвлөсөн монгол гүрэн үүсч хятадаас гадна Дундад Ази, Иран, Орост хэд хэдэн бие даасан шинжтэй хаант улс тогтох үүд хаалга нээгдэв.

§4. Чингис хаан Тангудтай байлдсан ба түүний таалал төгссөн нь Чингис хаан 1225 онд баруун зүгийн байлдаанаас буцаж ирээд төдии л удалгүй Тангудын Ся улсын эсрэг дайтахаар шийдвэрлэжээ. Тангуд улс монголын хараат улс болж Алтан улсыг байлдахад тусалж байсан боловч монголын цэрэг баруун зүг байлдахаар явсан ба зарим нь хятадад байлдаж, хүч нь тарамдаж байсан энэ бүхий байдлыг аш иглан хараат байдлаас гарахыг оролдсон байжээ. Чингис Дундад Азийн байлдаанаас буцаж Хар Эрчис голд буудаллан байхад тангуд улсын хан Л и-Д э-ван (1223-1226) монгол нутгийг Эзэний голын зүгээс уулгалан халдсан мэдээ аваад Мухулай жанжны хүү Борд үлэмжхэн цэрэг өгч тангуд улсын нутгийн хамгийн зүүн захын хот Инчжоу эзлүүлэхээр явуулжээ. 1224 оны 5-р сард Бор цэргийн хамт Инчжоу хотын дэргэд ирэхэд тангудын жанжин Тахай хамба угтан байлдсан боловч бут цохигдож Инчжоу хотоо алдахад хүрчээ. Ли Дэ ван цэрэг дарагдсаныг сонсоод бачимдан элч зарж найрамдахыг гуйжээ. Чингис тангудыг бүрмөсөн номготгохыг зорьж байсан боловч байлдаанаас саяхан бууж бэлтгэлгүй байсан учир хэрэв өөрийн нэг хүүг барьцаа болговол 134

IАНГИ. Монголын юглсэн үлс байгуулаглсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн бай/Шн дагуулал, Монгол гүрэн

найрамдаж болно гэж хариу өгчээ. Ли Д э ван тэр ш аардлагыг хүлээн зөвшөөрч монголын цэрэг хойш түр буцжээ. Гэвч 1224 оны намар Ли Дэ ван Алтан улстай Чингисийн эсрэг нууц холбоо байгуулжээ. Чингис 1225 оны 2-р сард Туул голд ирээд Ли Дэ ванд элч явуулж хүүгээ ямар учраас барьцаа болгон ирүүлэхгүй байгааг асуулгасан байжээ. Гэвч энэ завсар Тангуд улс Монголтой байлдахаар бэлтгэж хэрэм боомтоо бэхлэхийн хамт Алтан улсаас цэрэг зэвсгийн тусламж авахаар хэлэлцээ хийж, 1225 оны 10-р сард уул хэлэлцээнд гарын үсэг зурж, 11-р сард тэр тухай илэрхий зарлажээ. Чингис хаан Тангуд улс тийнхүү Алтан улстай холбоо тогтоож буй мэдээг авмагц 1225 оны 11-р сарын эхээр өөрийн биеэр 10 түмэн цэргийг авч тангуд улсыг дайлаар хөдөлсөн байна. Хөвгүүдээсээ Өгэдэй, Тулуй, хатадаас Есүй, жанжин нараасаа Сүбээдэй, Боорчи нар болон эрдэмтэн зөвлөх Елюй Чуцайг авч явжээ. Чингис, Туул голоос хөдлөн 11-р сард Түй, Онгийн голын хөндийд ирээд Цоорха гэдэг газар өвөлжиж өвлийн онцгой хүйтнийг давжээ. Монголын цэрэг 1226 оны 3 дугаар сард Гурван Сайхан уулыг өнгөрч Эзэний голын зүгээс тангуд улсын зүг байлдааны ажиллагаа эхэлжээ. Монголын цэрэг 1226 оны зуны халууныг Эзэний гол орчим өнгөрүүлээд намар нь тангуд улсын умард талын Ганчжоу, Сучжоу зэрэг хотуудыг арга хүч хослон байлдсаар эзлэн авчээ. Сучжоу хотын хамгаалах цэрэг, хотын орш ин суугчид монгол цэрэгтэй их баатарлаг тулалдсан гэдэг. Чингисийн цэрэг хоёр замаар урагшлан байлдаж явсаар Силян (Эрэчү) хотыг бүслэн авчээ. Тухайн үед Силян хот нь тангудын цэргийн гол бэхлэлт, эдийн засгийн гол зангилаа болж байжээ. Силян хотоо алдвал тангуд улс яг л мөхөх даваан дээр хүрэх байсан ажээ. Чингисийн цэрэг Су-ло мөрний хөндий дэхь их бага хэдэн чухал боомтыг эзлэн авсны дотор Шанчжоу хот удаан тэмцэж, монгол цэргийг бүслэн авч хүнд байдалд оруулж байсан байна. Чингисийн цэргийн довтолгооны үед монгол цэрэгт түр ч атугай цохилт өгч амжилт байгуулсан нь Шанчжоу хотын иргэд байжээ. 1226 оны өвөл Чингис ан авлаж яваад мориноосоо унаж бэртсэн учир хатад, хөвүүд, сайд жанжин нар нь хойш буцахыг ятгажээ. Гэвч Чингис байлдах гэж ирээд гэдрэг буцвал тангудууд улам эрэмш инэ гээд дайныг үргэлж лүүлж ээ. М онголы н ц эр эг Т ангуды н олон олон хот боом ты г үргэлжлүүлэн эзэлж хүчийг нь нэн их сульдуулжээ. Хамгийн сүүлд тангудын нийслэл Жун С ин-ф у-г эзлэхээр байлджээ. Гэвч хотын цэрэг, иргэд хотоо маш баатарлагаар хамгаалан байлдсан учир монголын цэрэг хотыг хараахан шууд байлдан авч чадсангүй. Чингис энэ хотыг байлдан эзлэхэд цаг хугацаа хэрэгтэйг харгалзан хотыг байлдан авах тушаалыг жанжин нартаа өгөөд 1227 оны 2 сард өөрийн бие цэргийн гол хүчийг авч Алтан улс, Тангуд хоёрын хилийн заагт буй олон хотыг эзлэн эхэлжээ. Мөн оны зун Чингис Ганьсу мужийн Лю Паншан гэдэг газар зусаад 7-р сард Чин Сюй Сян гэдэг газар ирээд байхад тангуд улсын сүүлчийн эзэн Ли Сянь (тоглоомын эзэн) монголын цэргийн довтолгоог няцааж чадахгүй болоод өөрийн биеэр их 135

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

хэмжээний бэлэг сэлтийн хамт Чингис хаанд хүрэлцэн очжээ. Тангуд улс 200 шахам жил төр улсаа байгуулж 10 бурхан (хаан) төрийн эрхийг ээлжлэн барьжээ. Эртний соёлт тангуд улсыг Чингисийн цэрэг 1205 1227 он хүртэл 5 удаа дайлж төрийг нь бүрмөсөн мөхөөсөн түүхтэй билээ. Ингээд тангуд улс бүрмөсөн мөхөж, газар нутаг нь монголчуудад эзлэгджээ. Тангуд улсыг эзлэснээр Чингисийн Алтан улсын эсрэг тэмцэхэд баруун жигүүрээ бататгах гэсэн уул зорилго нь хангагджээ. Их Монгол улсын хаан Чингис Тангудыг дайлж яваад Улаагчин гахай жилийн билгийн тооллын долоон сарын 12-ны шарагчин үхэр өдөр аргын тооллын 1227 оны 8-р сарын 25-нд өвчний учир таалал төгсчээ. Нас барсан “Цинсуй сян ” гэдэг энэхүү газар эдүгээ БНХАУ-ын Ганьсу мужийн зүүнд Ш анш и мужтай залгаа нэгэн “сян ” буюу засаг захиргааны бяцхан нэгж болно1. Чингисийн нас барсныг олонд алдаршуулахгүй нэг хэсэг хугацаанд их нууц байлгажээ. Чингисийг чухамхүү хаа оршуулсан талаар бас л янз бүрийн таамаглал байдаг. Ямар ч гэсэн тухайн үеийн бодит байдал, ноёдын хуралдааны шийдвэрээс үзвэл Чингисийг шарилийг түүний төрсөн нутаг Хэнтий ханы өвөрт “Их Өтөг” нэрт газарт авчирч онголжээ. Чингис хааны бие цогцосыг ачиж төрсөн нутаг усанд нь хүргэж ирж байх үед Зоригт баатар бөгөөд билэгтэй яруу найрагч Сөнөдийн Гилгүдэй баатар: “Хамгийн хаан улсын эзэн минь Харцгай шувууны жигүүр болон одов Хангинах тэрэгний тээш болон одов Жиргэх шувууны жигүүр болон одов Жигдрэх тэрэгний ачаа болон одов”2 гэж гуниглан шүлэглэсэн тухай «Нууц товчоо»-нд дурджээ. Чингис хааныг оршуулахад Алтан ургийн ихэс дээдэс бараг цөмөөрөө байсан бөгөөд монголын бүх ард иргэд, харь газарт яваа монгол хүн бүхэн гашуудан хайлжээ. Раш ид-ад-Д ин бичсэн нь: “Чингис өөрийн нас барахыг зайлшгүй боллоо хэмээн мэдээд намайг нас барахад та нар бүү турхиралдан уйлж дайсанд мэдэгд хэмээн гэрээсэлсэн” гэжээ. Рашид-ад-Дин цааш нь бичсэн нь “Ч и н ги с таалал төгсөхөд хөвүүд, хатад, сайд түш м эд нь түүний гэрээсэлсэн ёсоор төрсөн нутаг нь ш арилыг нь тээн хүргэхээр явсан... Монголд өтгөн ой модтой, энд тэндээс нь өдий төдий гол горхи салаалан урссан Бурхан Халдун гэдэг том уул байдаг. Тэдгээрийн гол горхийг дагаж Тайчууд аймаг нутаглаж байдаг... Үүний урьд Тэмүжин өөрийгөө оршуулах газрыг өөрөө сонгож олоод дэргэд байгаа бараа бологчид “Энд бидний ургийг орш уулж б ай гту н ” гэж зарлиг буулгасан. Ч и н ги си й н зуслан, өвөлжөө түүний мэндэлсэн Дэлүүн Болдог гэдэг газар мөн бөгөөд Онон м өрний адаг орчим байдаг. Т эр үеийн тодорхойлолтоор Ч и н ги си й н 1 2

136

«Юан ши» - («Юан улсын судар»), Тайцзу (Ч ингис)-ийн шастирт. «МНТ». §268.

IАНГИ. Монголын н э га с э н

үлс

байгуулаглсан нь. Ill бүлэг. Чингисийн & ш ш н лагуулзл, Монгол гурэн

ш арилыг оршуулсан Бурхан Халдун зургаан өдрийн замд орших ажээ. Нэгэн мянган ойрадууд Ч ингисийн ш арилыг сахин хамгаалж байдаг” 1 гэжээ. Тухайн үед “ Их хориг” -и й г урианхай ноёд харгалзан хамгаалдаг байжээ. Хятадын «Цао-му-цзи» гэдэгсурвалж бичигт: “Юан гүрний хаадыг оршуулах ёсонд бүхэл модыг хоёр хэсэг болгож дунд нь биеийн хэмжээгээр нүхэлж нийлүүлээд авс болгоод түүний дотор цогцсыг хийж гадуур нь будаг шир тавьж, алтан цагиргаар гурав бүсэлж газарт гүн булж оршуулдаг. Дээр нь бунхан хийдэггүй. Оршуулж дуусаад түмэн адуу гишгүүлж газрыг тэгш болгоод түүний д ээр нэгэн ботго алж тайлга хийгээд м янган цэргээр сахиулна. Дараахи хавар өвс ногоо ургасан хойно шүүж очих тул үзэхэд тэв тэгш, хүн олж мэдэхгүй. Сүүлд тайлга, тахилга хийхэд алсан ботгоны эх ингийг дагуулан газарч хийж ингэний буйлсан газрыг шарил оршуулсан газар хэмээн сая мэддэг” гэх зэргээр сонирхолтой зүйлийг дурдсан байдаг. Монгол туургатан төдийгүй дэлхий дахинд алдар нэрээ цуурайтуулсан Их Монгол Улсыг үндэслэгч их эзэн Чингис хаан тийнхүү насан өөд болсон нь тухайн үедээ монголчуудын хувьд үлэмжийн их гарз, гашуудал болсон байна. Ч ингисийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, харь улс оронд хийсэн аян дайны эерэг сөрөг талыг зөв зүйтэй үнэлэх учиртай. Юуны өмнө Чингисийн түүхэд гүйцэтгэсэн үүргийг үнэлэхдээ өнөөгийн нүдээр биш, XIII зууны үеийн нүдээр харж бичвэл түүхэн үнэнд дөхөж очно. XII зууны сүүлч XIII зууны эхэн үед монголд феодалын ш инэ залуу нийгэм чухам яаж эрч хүчээ авч ямаршуу янзтай байсан, цаашилбал дэлхий дахины байдал ямархуу байсныг юуны өмнө цэгнэн дүгнэж тунгаан бодох учиртай биз ээ. Аливаа нийгэмд түүхийг ард түмэн бүтээдэг гэдэг нь маргашгүй бодит үнэн. М онголы н Н эгдсэн Улсыг м онголы н ард түмний тэм цлий н хүчинд л байгуулсан. Харин тэрхүү ард түмний бүтээсэн түүхийг нь урагшлуулан хөтлөн хөгжүүлэхэд заавал нэгэн зохин байгуулагч, гарамгай удирдагч тодрон гарч байж л сая тодорхой үүрэг гүйцэтгэнэ. Тийм удирдагч ч үргэлж төрөхгүй. Санааны зоргоор ч тийм удирдагч болж чадахгүй. Тэгвэл XII зууны эцэс XIII зууны эхээр монголын нийгэмд гарсан тийм нэгэн удирдагч бол Чингис хаан гарцаагүй мөн байлаа. Иймээс хүүхэд ахуйгаасаа бүхий л үйл амьдралаа улс монголынхоо нэгдэл нягтрал, хүчирхэг улс болгохын төлөө зориулсаар цаглашгүй агуу зорилгодоо хүрч нэр нь үл сонсогдох шахам байсан монголыгоо дэлхий даяар алдаршуулжээ. Чингис хааны талаар орчлонгийн улс гүрэнд хэчнээн ч олон ном зохиол, товхимол, өгүүлэл, альбом, ш үлэг, тэм дэглэл гарсны г тоолж баршгүй. Түүний нэрийг мэдэхгүй дэлхийн өнцөг булан бараг тааралдахгүй болжээ. Ийм л нэгэн ухаант мэргэн, авъяас төгөлдөр, эрэлхэг зоригтой суут жанжин монголын ард түмний дотроос төрөн гарсан нь гарцаагүй үнэн билээ. Р аш ид-ад-Д ин. Сборник летописей. т.1. кн.1. М -Л., 1952. стр. 258.

137

II АНГИ ЧИНГИСИЙН Д А Р А А Х Х А А Д Ы Н ҮЕИ Й Н МОНГОЛ ГҮРЭН (1 227-1 260) Нэгдүгээр бүлэг МОНГОЛ ГҮРНИЙГ ТВВХНҮҮЛЖ ЭХЭЛСЭН НЬ (1 2 2 7 - 1 2 4 1 ) §1. Өгэдэй хаанд өргөмжлөгдсөн нь Чингис хаан таалал төгссөнөөс хойш Их Монгол Улс жинхэнэ ёсоор сонгогдсон эзэн хаангүй хоёр жил шахам байж Тулуй төрийн хэргийг түр хамаарч байв. Чингисийн дараа Монголын их хааны орыг зүй нь ахмад хүү Зүчи залгамжлах ёстой байжээ. Гэвч Чингис хаан Сартуул орныг дайлаар мордохдоо гуравдугаар хүү Ө гэдэйгээр хаан ш ирээ залгамжлуулахыг гэрээслэн үлдээсэн ажээ. Тухайн үед Зүчи, Цагаадай, Тулуй гурав ч санал нэгдэн зөвшөөрчээ. Зүчи бол Чингисийн төрсөн ахмад хүү бөгөөд тэрээр их ухаалаг, холын бодолтой, эзэн хаандаа туйлын үнэнч, энэрэнгүй зөөлөн сэтгэлтэй хүн байсан. Бөртэ Үжин мэргидэд баригдаад хэсэг зуур тэнд байгаад буцаж ирээд Зүчийг төрүүлсэн учир түүхэнд янз бүрийн таамаглал байдаг. Чингис хаан ахмад хүү Зүчдээ хэчнээн их хайртай байсан болохыг 1225 онд түүнийг нас барсан эмгэнэлт чимээг тэрээр сонсоод хэрхэн уйлан гашуудсанаас нэн тодорхой харж болдог билээ. Их Монгол Улсын далай хааны орыг яаралтай сонгохгүй бол төрийн хэрэг цалгардаж, захиргаагүй байдал үүсэх төлөв ажиглагдах болжээ. Чингисийн нас барсны дараа эцгийнхээ гал голомтыг сахин төрийн хэргийг түр хамаарч байсан Тулуй санаачлан удирдаж Их хуралдай чуулах бэлтгэл аж лы г гүйцэд хийж чадсан учир тэр ээр зүг зүгт буухиа элч довтолгож товлосон хугацаанд Их хуралдай хурах болгожээ. 1229 оны намар

138

II АНГИ. Чингисийн лараах хаалын үеийн Монгол гүрэн.

I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэлсэн нь

Чингисийн алтан ургийн ноёд болон бусад нөлөө бүхий сайд, түшмэл, жанжинууд хол ойрын газраас Х эрлэнгийн Хөдөө аралд хасаг тэрэг, хам тэрэг, сүйх тэрэг, цөөвөн тэрэг, өргөө тэрэг дүүрэн хүрээлэн буусан байлаа... Бас шүүсний хонь тал дүүрэн бэлчиж чигээний гүү зэл дүүрэн зогсоно... Н айрын дуу хөгжим хангинаж байв гэх м этээр сурвалжид тэм дэглэсэн байна1. Энэ тухай «Монголын нууц товчоо»-нд өгүүлсэн нь: “Хулгана жил Цагаадай, Бат тэргүүтэн баруун гарыг эзэлсэн хөвүүд, Отчигин ноён ... тэргүүтэн зүүн гарыг эзэлсэн хөвгүүд, Тулуй тэргүүтэн голыг эзэлсэн хөвгүүд охид, түмний ноёд, мянганы ноёд бүгдээр Хэрлэнгийн Хөдөө аралд хурж Чингис хааны гэрээсэлсэн зарлигийн ёсоор Ө гэдэйг хаан өргөм ж лөв”2 гэжээ. Алтан шаргал намрын нэгэн өдөр Их Хуралдай хуралдаж эхний гурван өдөр уламжлал ёсоор найр хурим болж эрийн гурван наадам хийжээ. Бас олон жил нүүр учран золгоогүй хол ойроос ирсэн ахан дүүс, ураг садныхан, ноёд ж анж ин нар өөр хоорондоо уулзан нутаг нутгийн сон ин гойдыг хүүрнэн ярилдаж ёс бүхнээ гүйцэтгэжээ. Дөрөв дэх өдрөөс их хааныг сонгох түүхэн хариуцлагатай ажилдаа оржээ. Тулуй Их хуралдайг эхнээс нь дуустал даргалжээ. Тулуй бол отгон хүүгийн хувьд Ч ингисийн дэргэдээс нэгхэн бээр ч салаагүй, хаан эцгийн билэг сургаалийг хамгийн их сонсож сайн муу үгийг нь ихэд дуулж ажлынх нь арга барилыг ш ингээж авч хоцорсон нь мөн билээ. Их Монгол Улсын хүйс болсон монгол орныг Тулуй захирч байснаас гадна 120 мянган ш илдэг морьт цэргийн 100 мянга нь түүний гарт байсан байна. Тийм болохоор түүний н эр төр ө н д ө р , сүр хүч их байжээ. Их хуралдай хурж байх явцад ал тан у р ги й н и х эс д э э д э с ноёд түш м эд и й н ихэнх нь Тулуйн ам ы г харж түүний араас хуйлран дагах нь мэдэгдэхүйц ажиглагдаж байжээ. Энэ б ай д л ы г гярхай аж и ж с э т г э л д э э нэгийг бодсон Елюй Чуцай Тулуйд сануулан хэлсэн нь: “Ч ингис хааны гэрээсэлсэн ёсоор ах Өгэдэйгээр тань их хааны суури йг залгам ж луулбал шударгыг сахиж хожмын хойно хэл ам бага болох бизээ. Тунгаан соёрхогтун”3 гэжээ. Их хуралдайн дарга Тулуй “Эцэг хааны гэрээсэлсэн хүн Өгэдэй ахыг их Өгэдэй хаан (1186-1241) хааны сууринд өргөмжлөх учиртай” (Энэ хөрөг Тайваны үндэсний музейд гэж хэлээд босч Чингисийн гэрээсийг хадгалагдаж буй) 1 1

«Юан улсын судар». 85-р бүлэг. «МНТ». §269.' Раш ид-ад-Дин. II боть. 19-20-р тал.

139

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. II воть

уншин сонсгожээ. Хариуд нь Өгэдэй босч хэлсэн нь: “Эцэг хаан амьд сэрүүн байхдаа дүү Тулуйг нэгээхэн мөч ч биеэсээ салгахгүй дагуулж, эрхэм сургаалиа хамгийн их хүртээсэн билээ. Дүү Тулуй эдүгээ нэгэнт энх тунх буй тул түүнийг их хаан сууринд суулгавал ёс зүйд нийцэх ажгуу” 1 гэв. Дараа нь олон ноён босч “эцэг хаан тэнгэрт халихын өмнө их хааны сууринд Өгэдэй таныг суулгахаар гэрээслэн үлдээсэн тул тэрхүү гэрээс зарлигийг зөрчиж зүрхлэх хүн бидний дунд нэгээхэн ч үгүй. Тулуйн санал зүйтэй ажгуу” хэм ээн өчицгөөж ээ. Ийм байдлаар 40 хоног хариу найр тавин х эл эл ц с э эр э ц э с т э э Ө гэдэй арга буюу зө вш ө ө р ч их хааны суурийг залгамжлах болжээ. Өгэдэй хаан ширээнд суухдаа өгүүлсэн нь: “Эцэг Чингис бидэнд эр хүний эрх сүр, өршөөл хишиг зөв хосолбол улсын эзэн хаан болж чадна. Тийм биш бол өөрийгөө боол гэж бод. Хэн хүний хүссэнээр хаан болдог юм биш. Төр улсын эзэн гэдэг нэрийг үүрч, үүргийг нь үүрч чадах хүн тийм ч олон биш байх. Хамгийн гол нь эзэн хаан хүн иргэд албатынхаа сэтгэлд бүрэн нийцэж хүнд мэндийг тэндээс олбол тэр жинхэнэ эзэн хаан мөн. Хаан гэдэг нь улсын нүүр царай өнгө тул сүртэй ч байх хийморлог ч байх, эрх дархтай ч байх, уужим ухаалаг ч байх, бас тэгээд авъяас билэгтэй байх ёстой хэмээн сургадаг байсан. Хаан эцэг 14 настайгаасаа төр улсыг нэгтгэн байгуулах агуу санаа өвөртлөн тэмцэлдсээр 30 жилийн дайн тулааны хамаг хүнд бэрхийг туулж халуун амиа алдахын наагуур явсаар 45 насандаа Их Монгол Улсыг байгуулсан биш бил үү. Бид бүгд тэнгэр эцгийнхээ дайтай хэзээ ч байж чадахгүй учраас аливаа ажил үйлсэд ухаан дутаж, хүчин мөхөсдөх нь лавтай. Эцэг хааны байгуулсан энэ агуу улсын төрийн хэргийн торгон жолоог сулруулах, цааш илбал алдах бий гэхээс яс янгинах юм. Тэнгэр эцгийн сүлд хийморьт ивээгдэж та бүхний иттэлийг үл хөсөрдүүлэн их хааны ариун их сууринд зориг гарган өчүүхэн биеэ аваачихыг арга буюу зөвш өөрснөө өчье” 2 хэм ээн монгол занш лаар бүсээ хүзүүндээ өлгөж малгайгаа гартаа барьж цээж индээ гараа тавьж оролцсон сайд ноёдын өөдөөс ёс гүйцэтгэв. Дараа нь Цагаадай баруун сугаас нь түшиж, Тулуй зүүн сугаас нь түшиж, Отчигин ар талаас нь тулж их эцэг Чингисийн өндөр суудалд суулгажээ3. Тулуй босч алд хадаг аягатай сүү барьж ээ4. Ордон доторхи гадна дотнын бүх хүн дээр дооргүй босч их хааны еедеөс толгой мэхийн ёсолж дараа нь сөхрөн сууж есөн удаа мөргөл ёслол гүйцэтгэжээ. Ө гэдэй хаан хуралдайд оролцсон сайд, бараа бологсдоо дагуулж ордноос гараад наран өөд гурван удаа сөхрөн мөргөжээ. Их хаан буцаж ордондоо орж ирээд их суудалдаа заларч сайд ноёдоо баруун гартаа, хатад гүнж нараа зүүн гартаа зэрэгцүүлэн зогсоож “Эцэг их хаан Чингисийн байгуулсан улсьгг бүү зовооё, Хөлийг нь хөсөр, гарыг нь газар тавиулж жаргуулъя. Хаан эцгийн бэлэн суурийг эзлээд иргэнийг нь үл зовоохыг 1 2 3 4

140

Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. Раш ид-ад-Дин. II боть. 19-20-р тал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. «МНТ». §279.

И АНГИ. Чингиашн дзралх хаалын үечйн Монгол гүрэн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхзлсэн нь

эрхэм болгоцгооё” 1 гэждавтан хэлээд Их Монгол Улсын хоёрдугаар Далай хаан болсонд зориулсан бүтэн гурван өдөр хишиг өглөг тарааж, найр хурим хийж буян үйлджээ. Бас эцэг Чингис хааны гэгээн дурсгалыг санаж дурсаж монгол заншил ёсоор ихтахилга үйлдсэн гэж Рашид-ад-Дин бичсэн байна.

§2. Өгэдэйн төрийн дотоод бодлого а. Засаг захиргааны өөрчлөлт

Их Монгол Улсын засаг захиргааны зохион байгуулалтыг Чингис хаан голчлон хамаг монголын засаг захиргааны зохион байгуулалтад тулгуурлан хийсэн хэдий боловч гүйцэд сайн боловсронгуй болж чадаагүй аж ээ. Хөгжлийн төвшингөөр адил бус олон монгол угсаатан ханлиг аймгууд нэгэн улсын бүрэлдүүнд хураагдан орсон болохоор тэдгээрийн нийтлэг дүр төрхөд тохируулсан засаг төрийн захиран баримтлах захиргааны аппарат бүрдүүлэх нь тийм ч хялбархан асуудал биш байсан бололтой юм. Иймээс Чингис хаан засаг төрийн захиран баримтлах түмт, мянгатын системийг давын өмнө зохион байгуулж хэрэглүүлсэн байна. Ч и нш с хаан гадаадад олон жилийн сунжирсан дайн явуулснаас улсын дотоод байдлыг засан тохинуулах, засаг төрийнхөө зохион байгуулалтыг гүйцэд боловсруулах, эдийн засгаа өөд татан хөгжүүлэх, ард түмнээ амгалан тайван амьдруулах зэрэг ажлыг нухацтай хийж амжаагүй байжээ. Тэр ч байтугай Их Монгол Улс үндсэндээ гурван түмний хяналтанд байж, мянгатын журам гүйцэд хэрэгж ээгүй , тө р и й н зохион байгууламж эгэл бүдүүн, хааны ш адар тушаалтны тоо ч цөөн, тэдний гүйцэтгэх үүрэг ч төдий л нарийн биш байжээ. Энэ тухай «Юан улсын судар»-т бичсэн нь: “Юан улсын Тайцзу (Чингис) Умард газраас мандаад олон аймгуудыг бүгдийг олсон боловч хээр суух тул хот дүүргийн хуульчгүй бөгөөд улсын зан суртал нь шулуун зузаан тул олон хэргийг будлиангүй, гагцхүү түмт цэргийн ноён аймгийг захирч, заргач түшмэл засаг эрүү засна. Тушаалд хэрэглэх нь нэгэн хоёр эрхэм сурвалжит тэргүүлсэн сайдаас өнгөрөхгүй бүлгээ”2 гэжээ. Их Монгол Улс байгуулагдсаны дараа өмнөх уламжлалд түшиглэсэн бүх улсын хууль эрхэмжийг тогтоож, төрийн хуулийг чангатгасан бөгөөд Өгэдэй хаан энэ ажлыг улам төгөлдөржүүлэв. Ингэхдээ Өгэдэй хаан, эцэг Чингис хааны нийтлэн дагаж шийтгүүлсэн бүх зарлиг тушаалд ямар ч өөрчлөлт нэмэлт оруулахгүй хүчин төгөлдөр хэвээр үргэлжлүүлэн явуулна гэдгээ мэдэгдэж тусгай зарлиг гаргажээ. Бүх улсын төрийн дээд цааз Их Засаг хуулийг гүйцэд бичүүлж дуусгаад эц си й н хувилбараар хэвлэн хэрэгжүүлжээ. Засаг хуулинд хаан өргөмжлөх, Их хуралдай хурах, гадаадтай харилцах, дархлах ёс, ард иргэдийн үүрэг, эр цэрэг, ав хомрого, алба гувчуур, сан хөмрөг, өрх гэр, өвлөх эрх зэрэг олон гол зүйлүүдийг багтаан оруулж т э д г э э р и й н эдлэх эрх, гү й ц этгэх үүрэг, сахих ж урм ы г д эс 1 1

Раш ид-ад-Д ин. II боть. 20-р тал. «Юан улсын судар» 85-р бүлэг.

141

М он гол

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

дараатайгаар нэгбүрчлэн багтаан тогтоожээ. Чингисийн нэртэй холбогдсон зарим дурдатгал, сургаал, хэлсэн үг, зарлиг, гэрээс зэрэг монгол хүний үе уламжлан санаж дурсаж, сахиж хэрэгжүүлж явах учиртай зүйлсийг Өгэдэй хаан удирдан эмхлүүлж «Засаг хууль»-д нэмж бичүүлсэн нь өнөө үед «Чингисийн билэг сургаал» хэмээн нэрлэгдэж байна. Засаг хуулинд мянгат, зуут, аравтад бүртгэлтэй хэн атугай ч дур зоргоороо өөр эзэнд шилжихийг хатуу хориглосон1 заалт орсноос үзэхэд монголын хаад язгууртан нар Их Монгол Улсад хамжлагын харилцааг төгөлдөржүүлэн бэхжүүлэхэд анхаарч байсан болох нь ажиглагдана. Хуулийг дээдэлж, заалтыг нь чанд мөрдөх явдал засаг төр тогтвортой байхын гол үндэс болно гэж Чингис, Өгэдэй нар байнга сургаж байжээ. Монгол гүрэн өргөжихийн хамт Төр улс - Их Монгол Улсын зүгээс гүйцэтгэх үүрэг ихсэж засаг захиргааны олон ш инэ байгууллага гарч, албан хаагчдын орон тоо олширч, зардал хөрөнгө ихэд нэмэгджээ. Өгэдэй хааны үед төрийн аппарат нарийсаж гүйцэтгэх үүрэг нь улам тодорхой болжээ. Өгэдэй хаан 1234 онд Алтан улсыг эзлэн авсны дараа түүний төрийн зохион байгуулалтын үлгэр маягийг ашиглан “Чжунш ушэн” гэдэг Засгийн хэргийг ерөн хийлэн ш ийтгэх яам ы г байгуулж түүний ерөнхий сайдаар Елюй Чуцайг томилсон2 хэмээн «Юан улсын судар»-т бичсэн байдаг. Э нэ нь эзэлсэн умард хятадыг захиран баримтлахад авч хэрэгл эсэн яам бөгөөд Их М онгол Улсын засаг төрд шууд үйлчилж байгаагүй байна. Харин Елюй Чуцай нэг хэсэгтээ “Ч ж унш уш эн”-ий сайдын үүрэг гүйцэтгэж байсан байж болох талтай. Ер нь хятад орныг хятад ар га ар , хятад хуулиар, түүни й ул ам ж л ал т засаг тө р и й н зо х и о н байгуулалтаар захиран баримтлах нь зүйтэй гэдэг үзлийг Елюй Чуцай баримтлан Өгэдэй хаанд үе үе санал болгодог байжээ. Елюй Чуцай энэ талаар монгол занш лыг хатуу баримтладаг Баядай ноёнтой санал зөрж явсан ч удаатай. Өгэдэй хаан 1218 оноос монголын төрийн албанд орж эцэг Чингист шударгаар үйлчилж ухаан санаагаа нэмэрлүүлж байсан Елюй Чуцайн үгийг ихэд тоодог байсан боловч түүний монголын төр хятадын төрийн засаг захиргааны ёс авч хэрэглэх гэсэн саналыг хүлээж аваагүй байна. Өгэдэйг их хааны сууринд суусны дараахан нэгэн удаа Елюй Чуцай Өгэдэйд сануулан хэлсэн нь: “ М орин д ээр байгуулсан улсыг м орин д э эр ээс жолоодож болохгүй”3 гэжээ. Энэ бол хятад судар «Тян-цзяи гунь-му»-д бичигдсэн сургаалийн үг мөн бөгөөд Елюй Чуцайгаас дайны г цааш ид шатлан өргөжүүлэхийг зогсоож, юуны өмнө эзэлсэн нутаг орноо захиран барим тлах зах и р гаан ы ап п ар ат бүрдүүлэн аж иллахы г Ө гэдэй хаанд сануулсан санаа байжээ. Өгэдэй хаан Елюй Чуцайн хэлсэн энэхүү гүн утга учиртай үгийг хүлээн авч олон талаас нь эрэгцүүлэн бодож Чингисийн байгуулж өгсөн Их Монгол улс болон бусад эзэлсэн орны засаг төрийг эмхлэн засан захиран баримтлах талд анхаарлаа төвлөрүүлэн ажиллажээ. 1 2 3

142

Boyal. J.A. “The history o f the World Conqueror”. I боть. 32-p тал. «Юан улсын судар» 85-р бүлэг. Тэргүүн боть. 245-р талд.

II АНГИ. Чингисийн лараах хаалын үеийн Монгол гурэн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэлсэн нь

Өгэдэй хаан юуны өмнө үндсэн улс Их Монгол Улсынхаа засаг төрийг түмт, мянгат, зуут, аравтын системд гүйцэд оруулан бэхжүүлж тэдгээрийг захирах ноёдын эдлэх эрх, хариуцах үүргийг тодорхой болгов. Албат ард, бэлчээр нутгийг таван хошуу малтай нь хамт тэдний мэдэлд хуулиар өмчлүүлэн хадаж өгөв. Гэхдээ бэлчээр нутгийг өмчлөх төвлөрсөн эрх их хааны мэдэлд хэвээр үлджээ. Өгэдэй хаан 1234 оны 5 сард Далан Даваа гэдэг газар болсон ноёдын Их хуралдайгаар дахин цааз гаргаж, аравтын дотроос дураар гарч орох явдлыг хатуу цээрлүүлэн шийтгэнэ гэж давтан зааж ээ1. Зарим эрдэмтэн, монгол дахь харъяалал нь газар нутгийн бус харин эзэн ноёны нэрийн доорхи харъяалал байсан гэдэг. Чингисийн харъяалал нь эзэн ноёны нэрийн доорхи харъяалал байсан байж болох боловч Өгэдэйн үед тэр нь нэгэнт газар нутгийн харъяалал бүрэн болсон байна2. Ер нь тухайн үеийн байдлаас ургуулан бодоход монголын “бэлчээр нутаг” буюу “нутаг ус” гэдэг ойлголт нэн их өргөн утгатай дэлхий нийтийн хэрэглэдэг “Экология” гэдэг үгтэй бараг утга дүйх юм. Бэлчээр нутаг гэдэг нь зөвхөн өвс ургамалтай нутаг гэдэг утгаар хэмжигдэх биш, бэлчээр нутаг гэдэг ойлголтод хүн, мал, өвс, ус, хужир, агаар, уул, тал, жавар, салхи гэх мэт бодит, хийсвэр олон утга хамаарагдаж байж ээ. Өгэдэй хаан олон мянгатад бэлчээр нутаг хуваан олгосон талаар «Нууц товчоо»-нд тодорхой бичсэн буй. Ө гэдэй, улс иргэний нутаг ус хуваах ажлыг мянгат бүрээс тусгай албаны нутагчныг томилон гаргуулж гүйцэтгүүлж байжээ. Мянгатуудад нутаг ус хуваасны дараа цөл говьд худаг гаргуулж бэлчээр нутгийг өргөтгөх арга хэмжээ авчээ3. Харин Өгэдэй хааны үед “гадаад мянган” буюу олсон зөөснөөр байгуулсан “мянган” зүгшрэн тэгширч бусад мянгантайгаа бараг адил болжээ. Өгэдэй хаан “усгүй газар худаг малтуулж гаргуулаад улс иргэнийг өвс усанд хүрэлцээтэй болгов”4 хэм ээн өөрийнхөө бүтээсэн дөрвөн их үйлсийн гуравдугаарт оруулан хэлсэн байна. Ийнхүү Чингисийн хийж гүйцэтгээгүй мянгатад бэлчээр нутаг олгох ажлыг Өгэдэй гүйцээн явуулж, мянгатын ноёдод эзэмших нутаг хуваарилан олгожээ. Их Монгол Улсын үед газрын харилцааны талаар авч явуулсан хамгийн гол шинэтгэл мөн байжээ. Өгэдэйн хаанчлалын үе 1235 онд монгол газар ирсэн хятадын Өмнөд Сүн улсын элч П эн Дая, Сюй Тин нар замынхаа тэмдэглэлд бичсэн нь: “ Монголын их хаан, хатад, хан хөвгүүд, гүнж, тэдний төрөл төрөгсөд болон ихэс ноёд цөм тус тусдаа хувь газар нутагтай байсан”5 гэжээ. Мөн 1246 онд монголд ирсэн Плано Карпинын замын тэмдэглэлд дурдсан нь: “Эдгээр татарчуудын (монголын) эзэн хаан бүхнийг баримтлан захирах гайхам их эрх хүч бүхий ажээ. Эзэн хаан зааж өгөөгүй бол хэн ч атугай алив газар оронд аймщ иггүй орш ин сууж чадахгүй. Хаан өөрөө удирдагч жанжин (түмний ноёдод) нарт орш ин суух газрыг нь заан тогтоож өгөх бөгөөд 1 2 3 4 5

«Юан улсын судар» 3-р бүлэг. Тэргүүн боть. 246-р талд. «МНТ». § 2 8 1 . «МНТ». § 281. П эн Дая, Сюй Тин. «Хэйда ши люе» - (»Хар татарын хэргийн тэмдэглэл»).

143

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ.

II БОТЬ

удирдагч жанжин нар нь мянганы ноёдод, мянганы ноён нь зуутын дарга нарт, зуутын дарга нар нь аравтын дарга нарт тус тус нутаг зааж олгодог байна” 1 гэжээ. Түүхчид монголын нийгмийг формацын онолын үүднээс тайлбарладаг байв. М онголын газар эзэмш лийн тухай «БНМАУ-ын түүх»-ийн гурван боть зохиолы н тэргүүн ботид б ичсэн нь: “ Ф еодалы н газар нутгийн харъяалал нь нүүдлийн мал аж ахуйн нөхцөл байдлаас болж шууд үйлдвэрлэгчийг нэгэн тогтмол газар байнга бэхлэн хадах хэлбэрээр бус, харин феодалууд харъяалах ардын малын бэлчээрийг захиран мэдэж, нүүдэл суудлыг нь зохицуулан удирдаж ардууд тус тусын мянгат, зуут, аравтын хуваарьт нутгаас эзэн ноёны зөвшөөрөлгүй шилжин явах эрхгүй байснаар илэрч байж ээ”2 гэжээ. Монголын хамжлагачлах арга хэлбэр нь зарим талаар нэлээд өвөрмөц ш инж тэй, нүүдэлчин ардынхаа амьдрал, ахуй, тэдгээрийн хөдөлмөрлөх сэтэхгүйтэй холбогдсон онцлог талуудтай байсан хэдий боловч дэлхий нийтийн түүхийн хөгжлийн нийгмийн эзэн, харъяатын хооронды н харилцааны нийтлэг ерөнхий зүй тогтолтой уг утгаараа ижил юм. Ө гэдэй хаан хэдийгээр харц ардыг халамжилж татвар түрээснээс хөнгөлөн, өглөг түгээл өгч, ядуусын сан байгуулж байсны зэрэгцээгээр хэд хэдэн хууль зарлиг гаргажээ. Өгэдэйг хаан суумагц дүү Тулуй нь өөрийн эрх мэдэлд байсан их цэргээ хаан ахынхаа мэдэлд шилжүүлэн өгч монгол цэргийн нэгдсэн удирдлага бий болгожээ. Цэргийн албыг 25 наснаас 70 нас хүртэл хаах Чингисийн үеийн ж урм ы г х эвээр хадгалан ёс ж урм ы г хуульчилж ээ. Э нэ тухай «Монголын нууц товчоо»-нд өгүүлсэн нь: “Чингис хаан эцгийн алтан амийг сахиж байсан хэвтүүл, хорчин, мянган, торгууд, хаан эцгийн шадар явсан өмч түмэн хишигтнийг Цагаадай, Тулуй хоёр Өгэдэй хаанд дагуулав. Голын улсыг мөн ёсоор өгөв”3 гэжээ. Их Монгол Улсын үед мянгатын дотроос хишигтнийг тусгайлан ялган авч урьд байсан далан турхаг, наян хэвтүүлийг нэмэгдүүлэн нэгэн түм болгож “өмч түмэн х иш игтэн” гэж нэрлэж ээ. Хишигтэнд түмт, мянгат, зуут, аравтын ноёд, урт дурын хүний хөвгүүд дүү нараас эрдэмтэй, авъяастайг нь элсүүлэн авдаг байна. Хишигтэн нь хэвтүүл хэмээх ш өнийн манаа, торгууд хэмээх өдрийн харуул, хорчи хэмээх шадар цэргээс тус тус бүрэлддэг байжээ. Хишигтэнг зарим үедээ Их Монгол Улсын “гол хүч” болох цэргийн анги хэмээн үздэг ч удаатай байжээ. Өгэдэй хаан хишигтний ёс журмыг дахин ш инээр тогтоожээ. Түүний зарлиг ёсоор бол хи ш и гтэн нь хорчин, хэвтүүл гэж хоёр үндсэн заагтай ш илдэг баатруудын анги байх аж. Хүчээ өгсөн хишигтнийг “өтгөс хэвтүүл”, “их турхагууд” , “өтгөс баатар” , “ихэс хорчин”4 гэж тус тус нэрлэж ээ. Их Монгол Улс байгуулагдсаны дараахнаас Өгэдэйн хаанчлалын үе хүрч ирэхэд 1 2 3 4

144

«Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука». М ., 1957. Н .П .Ш астина өм н ех үг тайлбарыг бичж ээ. 45-р тал. Тэргүүн боть. 247-р тал. «МНТ». §269. Д.Гонгор. «Халх товчоон». 190-р тал.

IIАНГИ. Чингисийн лараах хаалын үсийн Монгол гүрэн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эюмэн нь

хишигтний бүрэлдүүнд 1000 баатрыг оруулж ш инээр 1000 хорчин нэмж, хэвтүүлийг 1000, торгуудыг 7000 болгон нийт түмэн хишигтэнтэй болжээ. Ө гэд эй хаан түм эн х и ш и гтн и й г х ү л ээн аваад түүни й зо х и о н байгуулалты г ш и н эчи лж , нууц хадгалалты г чандалж , сахилга баты г сайжруулахын тулд зарлиг болгосон нь: “Чингис хаан эцгий минь хамгаалж явсан хэвтүүл, хорчин, торгууд бүх хиш игтний тухай н и йтэд тунхаг зарлигийг буулгах нь: Хаан эцгийн зарлигийн урьдийн ёсоор дагаж явтугай! Хорчин, торгууд урьдийн ёсоор өдөр дараалан ээлж лэн манаж, наран ш ингэм эгц үүргээ хэвтүүлд ш илж үүлээд гадна гарч хонотугай! Ш өнө бидний гэрийг хорчин хэвтүүл сахитугай! Наран шингэсний хойно шөнө явах ардыг хэвтүүл барьж хонотугай! Олон хүний тарсны хойно хоносон хэвтүүлээс өөр хүн дотогш ордонд орвол хэвтүүл манаач тэр хүний толгойг цавчиж хаятугай! Ш өнө яаралтай мэдээг хүн хүргэж ирвэл хэвтүүлийн хамт гэрийн хойно байж мэдээгээ хэлтүгэй! Орд гэрт орох гарах бүх зүйлийг Х онхордай, Ш ирхан хоёр хэвтүүлтэй хамт элбэж эрхлэн м эдтүгэй... Хэвтүүлийн завсраар бүү явтугай! Хэвтүүлийн завсраар орсон ардыг хэвтүүл барьтугай! Хэвтүүлийн тоо асуусан хүний тэр өдрийн унаж явсан эмээл хазаартай морийг бүх хувцасны хамт хэвтүүл автугай. Хэвтүүлийн байрны дэргэд хэн ч сууж үл болно. Хэвтүүл туг, хэнгэрэг, дөрөө, жад, аяга савыг асарч хадгалтугай! И дээ унд, архи, айраг, мах, шүүсийг хэвтүүл даргалж мэдтүгэй” 1 гэжээ. Хэвтүүлийг их хаанаас ангид дайнд явуулж болохгүй, их хаан хаана л заларч явна тэр газарт л хүрч хааны орд, явуул ордыг манаж хамгаалах, ордны гадна дотнын бүхий л үйлдлийг хариуцан, нүүх суух ажлыг эрхэлдэг байжээ. Хишигтэн үүргээ эс биелүүлбэл хэргийн хүнд хөнгөнөөс хамааран бэрээдэх, нударгадах, эрүүдэх, цөлөх цаашилбал алах ял хүртэл заадаг байжээ. Хишигтнүүд хатуу сахилга бат, чанг дэглэмд захирагдан орших боловч онцгой эрх ямбатай байсан байна. Х и ш и гтн и й ө тгес ахлагчдад rap хүрэхи йг хуулиар х о р и гло со н зарлигийг Өгэдэй хаан гаргаж, цааш нь өгүүлрүүн: “ М иний хишигтэнд гар хөл хүргэвэл нударгын оронд нударгаар, бэрээний оронд бэрээгээр цохиж хариулна. Гаднах мянгатын ноёдоос миний хиш игтэн дээр биз. Гаднах мянганы ноёд миний хишигтэнтэй хэрэлдвэл мянганы ноёдыг ш ийтгэнэ”2 гэжээ. Энэ байдлаас үзвэл Их Монгол Улсын үед хишигтэн гэдэг олон тооны байнгын шадар цэрэг байгуулж их эрх олгож ийнхүү аливаа болзошгүй аюулаас хааны орд, засгийн газрыг цаг мөч алгасалгүй цагдан хамгаалж байжээ. Өгэдэй хаан Их хуралдайны горим дэглэмийгулам чангалан нарийсгаж албан ёсоор оролцох ихэс дээдсийгтусгайлан тогтоосон байна. Хааны албан ёсоор зарласан Их хуралдайд оролцоогүй хүнийг цаазлан алах хүртэл яллах хатуу журам тогтоожээ. 1229, 1235, 1246, 1251 онд нүсэр хөл хөдөлгөөнтэй Их хуралдай хурж Өгэдэй, Гүюг, Мөнхийг хаан өргөмжлөх, дайн зарлах, 1 2

«м нт». §278. «МНТ». §278.

145

Ч О Н Г О Л Ү Л С Ы Н ТҮҮХ. II БОТЬ

алба гувчуур тогтоох зэрэг чухал асуудал хэлэлцэн шийдвэрлэж байжээ. Их хуралдай хурж байхад нэн их зардал сүйтгэл гаргадаг байсан бөгөөд Мөнх хааныг сонгох үед нэг өдөрт 200 адуу, 200 үхэр, 5000 хонь, 2000 тэрэг айраг, шимийн архийг зочинд хэрэглэсэн гэж сурвалжид бичжээ. Ч и н ги си й н то гто о со н ордны ёс горим Ө гэдэй хааны үед улам боловсронгуй, нарийн дэг журамтай болжээ. Тэрхүү журам дэглэмийн ёсоор бол ордонд зургаан чэрби байж тэд улсын гадаад дотоод бүхий л үйлийг даргалах бөгөөд тэд албаны ба гэрийн орд өргөөгөө хиш игтэн цэргээр байнга харгалзан хамгаалуулдаг журамтай байжээ. Их Монгол Улсын үед хүрээ задарсантай холбогдож Ордны ёс хүчтэй гарч иржээ. Чингис, Өгэдэйн орд өргөөтэй эн зэрэгцэх орд өөр бусад хэнд ч байсангүй. Ордонд сайд, түшмэл, бичээч, хишигтэн, гэрийн хөвгүүд, эмс охид, сенчин, буурчин, аггач, хоньчин, үхэрчин гэх зэрэг олон тооны хүмүүс тус тусын чиглэлийн ажил үйлс гүйцэтгэж байж ээ1. Түүнээс гадна их хааны дэргэд “Сэцэдийн зөвлөл” байсан нь Өгэдэй хааны үед ажил үүрэг нь бүр тодорхой болжээ. Энэ зөвлөл Их хуралдайны завсар чөлөөгөөр хойшлуулашгүй тулгамдсан чухал асуудлыг хэлэлцэн хамтын саналаар шийдвэр гаргадаг байжээ. Хамаг Монгол Улсаас Чингис эцгээс залгамжлан авсан дайтахад барих хийморь сэргээх догшин хар сүлд, төрийн туг есөн хөхөлт цагаан тугийг Өгэдэй хаан 1236 онд Хархорумын доторхи “Мөнх амгалан орд”-ны үүдэнд сүр жавхлантайгаар байрлуулан хатгасан байжээ. Сүлдийг манаж хөдлөхгүй зогсох хүндэт харуулын цэрэг ч их сүртэй, дэгтэй байсан тухай сурвалжид тэмдэглэснээс мэдэж болно. Дорно дахины улс гүрэнд төрийн хамгийн дээд хууль ёсны баталгаа нь “тамга” байдаг бөгөөд монголчууд ч төрийн тийм тамга хэрэглэсэн өнө удаан уламжлалтай билээ. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхүл Их Монгол Улсын төрийн тамга хаш чулуугаар хийлсэн бөгөөд тэр тамганы хэлбэр, доторхи үг үсгийн сийлбэр Өгэдэйн үед гүйцэд боловсрогдож албан ёсоор Их хуралдайгаар хэлэлцүүлэн баталж нэрийг нь “Хасбуу тамга” хэмээн нэрлэжээ. Ер нь аливаа улс гүрэн орд, сүлд, туг, тамгаа хэр зэрэг ёс төртэй байрлуулан бадруулж, эрхэмлэн хамгаалж явна тэр улс гүрэн цаг ямагт дэгжин хөгжиж явах учиртай ажээ. Үүнийг Их Монгол Улсын хоёрдугаар далай хаан Өгэдэй ихэд эрхэмлэн билэгшээж үздэг байжээ. Эцэг Чингис хааны сүлд тахих тахилгын найман цагаан гэрийг Өгэдэй хаан бий болгож, Ч и нги сий н нас эц эсл эсэн өдрөөр тахилга үйлддэг байв. Гол дунд нь байрлуулсан Чингисийн есөн хөхөлт сүрлэг том цагаан тугийн зүүн талд дөрөв, баруун талд дөрөв, бүгд найман цагаан гэр барьж ес дэхь билэг дэмбэрэл нь цагаан туг өөрөө болдог байжээ. Их М онгол Улсын үндэслэн байгуулагч Ч ингис хаан цаг үргэлж “тэнгэр эц эг”, “газар эх - этүгэн” хоёрт шүтэн залбирч хувь заяагаа даатгаж байсны нэгэн адил Өгэдэй хаан өглөө босч наран зүг харж мөргөхдөө би эцэг их хааны адил тэнгэр эцэг таны тааллаар газар эх-этгүнээ түшин явж байна хэм ээн амандаа үглэн залбирдаг байжээ. Ийм ч учраас Чингис, 1

146

Д.Гонгор. «Халх товчоон». 197-р тал.

IIАНГИ. Чингисийн лиралх хлалын үеийн Монгол гүрэн. I бүлэг. Монгол гурнийг тввхщүлж эхзлсэн нь

Өгэдэй зэрэг хаадын зарлиг “ Мөнх тэнгэрийн хүчинд Их Монгол Улсын далай хаан” хэмээн эхэлдэг учиртай ажээ. Их Монгол Улсын дээд давхаргыг хиад боржигин тэргүүтэй Чингисийн удам угсааныхан, талын язгууртан хэмээн хоёр ангилан хувааж болох юм. Чингисийн алтан ургийнхан улс байгуулж туйлийн эрхтэй болсноор Өгэдэй хааны үе хүрэхэд их хаанаар толгойлуулсан ураг төрлийн ш инж тэй цөөн хэсгийн тусгай анги бүлэг болсон мэт байдаг. Харин талын язгууртны бүлэгт түмт, мянгат, зуутын ноёд, төр түшсэн гавъяатан сайд зүтгэлтнүүд оролцож байсан аж. Талын язгууртны анги нь тоогоор олон, нөлөө ихтэй байжээ. Их Монгол Улсыг байгуулж, хөгжүүлж, сахин хамгаалж явсан гол тулах хүч нь ард анги байсан нь тодорхой. XIII зууны үед энэхүү ард ангид юуны өмне хүн амын ихэнх хэсгийг эзэлсэн жирийн малчид хамаарагдах бөгөөд дотроо “улсын иргэн”, “харъяатын иргэн” гэж хоёр бүлэгг хуваагдана. Улсын иргэн гэдэг нь олон мянгатад хуваагдсан хүмүүс бөгөөд цэрэгт мордох, өртөө хийх, их ав хоморгод оролцох зэр гээр эзэн хааны гол алба үүргийг гүй цэтгэнэ. Харъяатан иргэн гэдэг нь дээд тушаалын ноёд, түшмэл, жанжин, дарга (голдуу боржигин овгийн) нарын мэдлийн хүмүүс болно. Гэхдээ Чингисийн үеэс харъяат иргэд нь “эсгий туургатан” , “хавтсан үүдтэн” хэмээн хоёр заагтай байжээ. Чингис хаан нэг удаа Шихихутагт хандаж хэлсэн үгэндээ: Бидний эх ба дүү нар, хөвгүүдэд эсгий туургатны дотроос эзлэх хувийг олгож, хавтсан үүдтэний дотроос харъяалах ардыг хувааж өг” гэжээ. Энэ нь эсгий туургатнаас “эзлэх хувь” , хавтсан үүдтэнээс “харъяалах ард” олгох тухай өгүүлсэн сонирхолтой мэдээ юм. Өгэдэй хааны улс орны эдийн засаг, зам харилцаатай холбогдсон хамгийн том ш инэтгэл бол уургын улааг халж улсын нэгдсэн өртөөг өргөтгөн байгуулсан явдал юм. «Монголын нууц товчоо», Рашид-ад-Дины «Судрын чуулган» болон зарим сурвалжид Их Монгол Улсын эхэн үед улсын дотоодод зарах элч уургын улаа хэрэглэн дураараа аашлан ард олонд зовлон чирэгдэл учруулж байсан тухай цөөнгүй дурьдсан байна. Өгэдэй хаан улсын өртөө байгуулах их ажлыг сэдэж түүнийгээ Их хуралдайгаар хэлэлцүүлэн шийдвэрлүүлж, дараа нь Сэцэдийн зөвлөлөөр бас хэлэлцүүлэн Шихихутаг, Ч ингай, Булхадар, Уйгурдай, Хадаг, Булгат, Бал, Хөхцөс, Елюй Чуцай зэрэг эрдэмтэн мэргэдийн санал авчээ. Ийм ажил зүрхлэн хийх гэж байгаа тухайгаа авга ах Бат, төрсөн ах Цагаадай нартаа хэлүүлэн тэдний зөвлөмж саналыг олсон байна. Өгэдэй хаан Цагаадай ахдаа элч зарж хэлүүлсэн нь: “Элч нарыг одоогийн байдлаар явуулахад элч нар удаан явах ба ард олонд зовлон чирэгдэл үлэмж байна. Одоо бид байнга журам болгож зүг зүгийн мянгатаас замчин улаачин гаргаж, суурь суурьд өртөө тавьж элч нарыг ард олны дундуур хамаагүй уургын улаа унаж хэсүүчлэн давхихгүй гагцхүү өртөө замаар явах болгоё... Э дгээр хэлсэн үйлсийг зохимжтой гэж зөвших эсэхийг Цагаадай ах шийдтүгэй” 1 гэжээ. Цагаадай хаан дүүгийн элч зарж хэлүүлснийг тал талаас тунгаан үзээд “тэр ёсоор хийгтүгэй” гэж зөвш өөрөөд хариу элч зарж хэлүүлсэн нь: “ Би эндээс 1

«МНТ». §279.

147

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

угтуулан өртөө замыг байгуулсугай. Бас эндээс Батад элч илгээе. Бат угтуулан өртөө зам байгуулж холботугай... Бүгдийн хооронд өртөө зам тавъя гэдэг зөвөөс зөв” 1 гэжээ. Өгэдэй хаан ч эцгээсээ хойш байгуулсан дөрвөн их үйл хэргийн нэгэнд өртөө улаа байгуулсан тухайгаа оруулан хэлсэн билээ. Өгэдэй хаан эхний ээлжинд 37 суурь том өртөөг ш инээр байгуулж мянгат бүр суурь тутамд улаач, улааны морь, шүүсний хонь, саалийн гүү, хөтлөх үхэр, ачих тэрэг зэргийг тогтоосон хэмжээгээр бэлтгэх үүрэгтэй байжээ. Өгэдэй хаан 1232-1233 онуудад өртөөний ажлыг эмх журамтай болгоход чиглэсэн хэд хэдэн нэмэлт зарлиг гаргажээ. Ж иш ээлбэл, пайз тэмдэг, зар бичиггүй өртөөгөөр явахыг цаазална. Өртөөгөөр явагчдад олгох хүнс, ш үүсний хэм ж ээ тогтоож , хэтрүүлэн хэр эгл эсэн хүнийг хатуу цээрлүүлэн ш ийтгэнэ2 гэж зарлигдсан тухай «Юан ши»-д тэмдэглэжээ. Өртөө замыг зөвхөн монгол орон дотор биш бүх монгол гүрний уудам нутагт, ялангуяа хятад нутгаар олныг байгуулсан байна. Цагаадайн улс, Батын улс тус тусдаа салбар өртөөг угтуулан залгаж байгуулжээ. Өгэдэй хааны үед бүрэн бус тоогоор 1500 өртөө байсан гэдэг мэдээ байдаг. Өртөө дотроо том, дунд, бага гэж хуваагдана. Хуурай замын өртөө, усан өртөө, морин өртөө (гол нь), үхэр өртөө, тэргэнцэр өртөө, нохойн өртөө, явган өртөө гэх мэт олон янз байжээ. Чухал том өртөөнд 1000 гаруй өртөөчин, дунд зэргийн өртөөнд 500 шахам өртөөчин, бага өртөөнд 100 шахам улаач хамаарагдана. Өгэдэй хаан 1229, 1232 онд өртөөгөөр явагчдын тухай хууль зарлиг гаргаж, үнэмлэх бичиггүй элч өртөө улаа хэрэглэх эрхгүйг заажээ. Гэвч энэхүү нүсэр их өртөөний ажилд Өгэдэйн дараах хаадын үед ихээхэн хүндрэл учирч, цар хүрээ нь дахин хомсдох ти й ш ээ хандж ээ. Өртөө байгуулсны гол ш алтгаан бол эзлэгдсэн нутгийг Их гүрний нийслэл Хархорумтай нэгтгэн холбож, захиран баримтлахад хэргийн гол нь оршиж байжээ. Тэр үеийн гол сурвалж бичиг «Монголын нууц товчоо», «Юан улсын судар», «Судрын чуулган», «Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх» болон дорно, өрнийн Монголд ирсэн жуулчдын тэмдэглэл зэрэгт Их Монгол Улсын гадаад харилцааны ёс гурим, дипломат элч төлөөлөгч нарын арвин хэрэглэгдэхүүн тэмдэглэгдсэн бий. Тухайлбал, «Нууц товчоо»-ны 105, 106, 126, 127, 179, 180, 181,183,190, 194, 196, 238, 259, 265, 275-р зүйлүүдэд элч төлөөлөгчийн тухай мэдээ гарна. Энэ бүхнийг “элчид дуу бариулав” , “хэл хүргэх”, “хэл хүргэн элч илгээв”, “хэл хүргэжилгээвээс”, “хэл хүргэнирэв” , “хэл оруулж ирлээ“ гэх мэтээр бичсэн байдаг. Өгэдэй хааны үед ордны дотоод гадаад харилцааны албан хэргийг эрхлэн явуулдаг тусгай байгууллага ажиллаж гадаад харилцааны бүх ажлыг хариуцахаас гадна харь улс орнуудад зарах элч түүнийг авч явах захидал бичгийг монгол бичгээр үйлдэж, төгсгөлд нь хаан мутрын үсэг зурж, тамга дардаг байжээ. Их Монгол улсын 1 2

«МНТ». §279. «Юан улсын судар». 3-р бүлэг.

148

II АНГИ. Чингисийн ллрлах хаалын үеийн Монгол гүрэн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхзлсэн нь

үед дипломат элч нар цөм алтан м өнгөн гэрэгэ (пайз)-тэй байсан аж. Элчийн авч явах зар - пайз дээр монгол бичгээр “Т энгэрээс соёрхсон Чингис хааны зарлиг, Түргэн!”, “ М өнхтэнгэрийн хүчинд хэн эс биширвээс алдахгүй” , “ Мөхөс өөрийн бие явсан адил зохисыг үзэн шийтгэсүгэй” гэх м этээр бичдэг байсан хэм ээн Чжао Хун, П эн Дая нар бичсэн байна. Хархорум хот бол дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирэх, элч төлөөлөгчид, аянчин, жуулчин, худалдаачид, лам хувраг, гар урчуудын хуран цугладаг төв нь болжээ. Чингис ба Их Монгол улсын бусад хаадаас харь орнуудын эзэн, хаадад явуулж байсан зарлиг, жуух, дипломат бусад баримт бичгүүд нь уг тавигдаж буй асуудлаархи өөрийн байр суурийг нарийн үндэслэлтэй гаргаж дипломат харилцааны ёсонд нэн шинэ зүйл бий болгосон хэмээн Б.Я.Владимирцов тэмдэглэсэн байна. Их Монгол улсын гадаад харилцааг хойно тусгай бүлэг болгон бичсэн болно. Өгэдэй хаан Их Монгол улсын засаг захиргаа, төрийн зохион байгуулалтыг улам боловсронгуй болгож, гадаад харилцааг ихэд өргөжүүлсэн юм. б. Улсын аж ахуйг өөд татсан нь

Их Монгол улсын аж ахуй түүний дотроос мал аж ахуй улам бүр сэргэн хөгжсөн нь Өгэдэй хааны үе ажээ. Гэвч энэ нь Чингис хааны эдийн засаг аж ахуйг удирдах авъяас, тэр талаар анд нөхөд, хөвгүүддээ өгсөн заавар сургаалтай холбогдон хийж гүйцэтгэсэн ажил юм. И нгэсэн гэдгийг ч Өгэдэй хаан дахин давтан хэлдэг байжээ. Өгэдэй хаан бол төрийн алтан жолоог атган барих их увидастайгаас гадна гадна эдийн засгийн өндөр мэдлэгтэй хүн байсан нь түүний бүхий л амьдралын үйл ажиллагаанаас тодорхой харагддаг. X III-XIV зууны монголын эдийн засгийн ерөнхий тойм байдлыг манайд удаа дараа хэвлэгдсэн монголын түүхийн гурван боть, нэг боть зохиолуудад товчхон мөртлөө сүрхий сайн дүгнэж бичсэн билээ. Энэ нь эдүгээ бидний монголын түүх судлан бичих судалгааны гол чиглэл болж байна. Академич Н.И ш жамц «М онголын нэгдсэн төр улс байгуулагдаж феодализм бүрэлдэн тогтсон нь»1 хэмээх зохиолдоо Их М онгол улсын эдийн засгийн байдлыг монгол талаасаа анх удаа хөндөн судласан ажээ. Бас академич Ш .Нацагдорж, доктор Д.Гонгор нарын зохиол бүтээлд энэ үеийн аж ахуйн судалгаа чамбай хийгджээ. Академич Ч Д алай «Монголын түүх 1260-1388»2 зохиолдоо XIII-XIV зууны Монгол орны эдийн засгийн байдлыг улам нарийвчлан судлан бичжээ. Их Монгол улсын аж ахуйн талаар авч үзэхдээ юуны өмнө Өгэдэй хааны эдийн засийн ш инэчлэлийн бодлоготой уялдуулан дүгнэж бичих нь зүйтэй юм. Хэн ч халдашгүй уугуул дархан нутгийнхаа өр зүрхэнд төр байгуулан орш ин тогтнож байсан Их Монгол Улсын эдийн засаг XIII зууны эхэн үед өндөр хөгжилд хүрсэн болохыг Ө гэдэйн хаанчлалы н үе дэх байдлаас мэдэж болох юм. Хүн төрөхлтөн мал аж ахуйтай болсон гол газрын нэг нь монгол орон мөн. 1 2

Н .И ш ж амц. «М онголын нэгдсэн төр улс байгуулагдаж ф еодализм бүрэлдэн тогтсон нь». УБ., 1974. 66-75-р тал. Ч. Далай. «М онголын түүх 1260-1288». УБ., 1992. 8 4 -1 17-р тал.

149

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

Үүний тод илрэл гэвэл монголын таван хошуу малын зарим өвөг зэрлэг ямаа-янгир, тэмээ-хавтгай, адуу-тахь зэрэг амьтан эдүгээ хүртэл монгол оронд орш ин нутагшсаар байгаа билээ. Харин сүүлийн үед мал аж ахуй судлаачды н ү зсэ н ээ р хон ь, үхрийн өвөг М онголд байхгүй бо л ж ээ. Монголын бэлчээрийн мал аж ахуйг 4500-5000 орчим жилийн түүхтэй гэж үздэг байна1. Их Монгол улсын эдийн засгийн үндсэн салбар мал аж ахуй түүнийг эрхлэн явуулах арга ажиллагааг, мөн аж ахуйн бусад салбар ан агнуур, тариалан, rap урлал, худалдаа, арилжаа, хот суурины хөгжил зэргийг нарийвчлан судлаж бичсэн бие даасан бүтээл хараахан гараагүй байна. Х ойш ид ийм ажлыг манай түүх, эдийн засгийн ухааны эрдэм тэдийн хамтын хүч чармайлтаар зайлшгүй хийгдэнэ гэж үзэх учиртай. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзвэл Их Монгол улс нь хэний ч хараат биш цэвэр бие дааж хөгжсөн эдийн засагтай, эзэлсэн харь орнуудаас олж ирсэн эд таваар, хүний хүчийг зөв хуваарилан ашиглаж бүрэн чаддаг байжээ. Түүнээс гадна тухайн үед мал сүрэг нь жилээс жилд өсөн үржиж монгол малын цэвэр удам сайн чанарын малыг өсгөн үржүүлэхэд монголын хаад бас ч муугүй анхаарал тавьж байсан байна. Тухайн үед монголоос мал адуулан өсгөхийг сурсан улс орон ч цөөнгүй гарчээ. Тэр үеийн сурвалжид “очсон газар болгонд л адуу, үхэр хариулсан хүн” , “Тэнд гэрийн малаас тэм ээ, үхэр, хонь, ямаа арвин байх ба адуу хамгийн о л о н ” 2, “тэдний (монголын) гол мал гэвэл үхэр, адуу, хонь, тэм ээ”3, “тус оронд нэг моринд 6-7 хонь дүйцэх жиш ээтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 100 адуутай хүн 600-700 толгой хоньтой гэсэн үг”4, “Тэд адууг унага даага байхаас нь дасган сургаж гурван жил дараалан унаж эдлээд дараа аливаа хэрэгт хэрэглэмүй” , “Тэд тэмээ, үхэр, хонь, ямаа, адуугаар тун баян”5, “Хайду-гийн хонийг тоолж барахгүй”6, “Өнөөдөр буугаад маргааш нүүнэ. Өвс усыг дагаад мал нь явж л байна” 7, “хишигтэн ээлжлэн гарч агтанд хонотугай”, “тэр сүрэг хонинд орж хотонд нь хүртэл хөөж яваа чоно мэт довтлогч ямар хүмүүс вэ”8 гэх мэт хэсэг бусаг монголын мал аж ахуйн амьдралыг сонирхсон төдий мэдээ байхаас биш, нэгтгэн дүгнэж бичсэн зүйл ховор юм. Хятадын эрдэмтэн Гао Вэнь дэ «Х-ХШ зууны эхэн үеийн Монголын мал аж ахуйн эдийн засгийн хөгжил» гэдэг өгүүлэл бичиж хятад сурвалжийн ховор материал ашиглажээ9. Ямар ч гэсэн Их Монгол улсын үед тал дүүрэн 1 2 3 4 5 6 7 8 9

150

М .Төмөржав. «Бэлчээрийн монгол мал». УБ., 1989. 3-р тал. Д .О ссон. «М онголын түүх». Тэргүүн боть. Бээж ин., 1962. 29-р тал. П эн Дая, Сюй Тин «Хар татарын хэргийн тэмдэглэл», Ван Говэйн эмхтгэн найруулсан эх. «М онголын түүхийн материалын дөрвен төрөл» хэм ээх номын 4-р тал (хятадаар). В.П.Васильев. «Записки о монголо-татарах» - (М эн -да-бэй лу). ТОВРАО. ч. IV. С П б., 1859. стр. 226. «Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука». М ., 1957. стр. 28. Н .И ш ж амц «М онголын нэгдсэн төр улс байгуулагдаж феодализм бүрэлдэн тогтсон нь» УБ., 1974. 76-р тал. Чжан Д эхуй. «Сай-бэй чжи-син». 2-р тал (хятадаар). “ М Н Т ”. § 192. Гао Вэнь д э . «Х -Х Ш зууны эхэн үеи й н м онголы н мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн эдий н засгийн хөгжил». “ Вэнь- ш и -ц зэ” - ( “Утга зохиол, түүх, гүн ухаан”) сэтгүүл. 1979. № 1.

IIАНГИ. Чингисийн лорлах хаалын үеийн Монгол гурэн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэлсэн нь

таван хошуу чанарлаг малтай байсан гэдэг нь хэн бүхэнд ойлгомжтой. Гэхдээ байгаль цаг уурын эрс хатуу байдалд зохицсон малын тэсвэртэй чанар малчдад ихээхэн ач холбогдолтой байдаг. Үүнийг харгалзан тэр үед монголчууд зориуд ш илэн сонголт явуулж ирж ээ. М онгол м алчдын хөдөлмөр, арга ухаанаар буй болгож чадсан монгол малын нэг чухал чанар бол уг мал жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрт явж тэжээлээ өөрөө хангадаг, арчилгаа маллагаа онцгой их шаардахгүйгээр зун намар хурдан тарга тэвээр авдаг явдал юм. Харин тэр үед бод, бог малын ялгааг онцолж адуу, тэмээг улсын мэдэлд шууд авч өсгөж байсан нь хэдийгээр цэргийн зориулалттай боловч гэрийн доторхи эр, эм хүний хөдөлмөрийн нарийн хуваарийг зохицуулахтай бас холбоотой байжээ. Их Монгол улсын үед таван хошуу малыг жигд өсгөх бодлого баримталж байсан боловч бод голдуу малыг арай түлхүү өсгөх байдалтай байжээ. Рашид-ад-Дины «Судрын чуулган»д “Монголчууд хэрвээ мориноосоо салбал юуг ч үл хийж чадна”, «Нууц товчоо»-нд “Чингис хаан хэрвээ мориноосоо ойчих ахул тэр хэрхэн байлдан тулалдаж чадах вэ” гэх мэтээр тэмдэглэснээс үзвэл адууг ихэд эрхэмлэж байсан нь харагдаж байжээ. Ер нь хээр талын нүүдлийн аж ахуйг хөлөг морины хүч дэмжлэггүйгээр эрхэлж үл чадах нь тодорхой билээ. Их Монгол улсын үед сайн морийг энгийн хэрэгт унахгүй харин ганцхан ан гөрөө хийх буюу дайн байлдаанд унах заавартай байжээ. 300-500 адууг нэг суурь болгон тоог нарийн тогтоон улсын хяналтанд авч байжээ. Адууг ийнхүү эмээллэж унахын зэрэгцээ бас тэргэнд хөллөж тээвэрт ашиглана. Гүүний сүүгээр ай раг хийж хол ойры н дайн д ундаа хийж аш иглан , махыг нь иднэ. Монголчууд нэгэн гүүний сүүгээр бараг гурван хүнийг цатгаж чаддаг гэж тэр үеийн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Арьс ширээр нь гутал хувцас, сав суулга хийх, дэл сүүлээр нь дээс аргамж томох зэрэг гэр ахуйн хэрэгцээ хангана. Тэр үеийн сурвалжид “тэд (монголчууд) үхэр өсгөнө“ , “тэд голдуу хонь, үхрийн мах иднэ... хонь, адуу, үхэр өсгөнө111, “энэ орны (монголын) хүмүүс адуу, үхэр адуулна“ , “Тэд голдуу хонь, үхрийн мах иднэ... хонь, үхрийн сүү ууна“ 2, “ шар үхрийг (шарыг) гагцхүү тэргэнд зүтгүүлнэ“ 3. “Олонхи нь үхрээ дөрлөхгүй” гэх мэтээр бичсэн байдаг нь үхрийн хэрэгцээ их байсныг гэрчилнэ. «Нууц товчоо»-ны §177; 101; 280-д үхрийг “хараутай тэр эг” , “хоёр аралтай тэрэг“-нд голдуу хөллөж байсан тухай дахин давтан бичсэн бий. Тухайн үеийн сурвалжид монгол үхрийг бие томтой, явах тэнхээгээр асар их, голдуу тэргэнд хөллөнө гэж бичсэн нь их дайралддаг. Тэмээн сүргийг өсгөж байсан талаар «Нууц товчоо»-ны §232, 234-т зэгсэн тодорхой тэмдэглэл байдаг. Тэрч байтугай монголд хоёр бөхтэй, ганц бөхтэй бас бөхгүй т э м э э б ай с ан тухай сурвалж и д т э м д э г л э с н э э с үзэхүл араб худалдаачид ганц бөхтэй тэмээгээр ачаа бараа тээж монголд ирдэг байсан бололтой юм. Т эм ээг голдуу жин тээх, нүүхэд хэрэглэнэ. “Тэм ээ хомоо ________ 1 2 3

732 онд босгосон эртний түрэгийн хөш өен д татар монголчуудын тухай тийнхүү өгүүлжээ. Чан Чунь бомбы н тэмдэглэлд. П эн Дая, Сюй Тин. «Хар татарын хэргийн тэмдэглэл». 137, 139-р тал.

151

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

даана, хом ачаагаа даадаг” гэдэг нь жингийн тэмээний цувааг хэлсэн тэр үед гарсан болой. Их М онгол улсын үед м эдээж хонин сүрэг хамгийн олон тоотой байжээ. Өгэдэй хаан хонин сүрэг өсгөхөд онцгой анхаарч хонин сүргийн даамал том илон ажиллуулж байж ээ. Харин ямааны талаар тусгайлан тэмдэглэл үлдээсэн нь ховор бөгөөд энэ нь хонь, ямаа хамтаар нэгэн бэлчээрт бэлчин, нэгэн хот болдогоос тэр бизээ. Их Монгол улсын үед эртний монголын цэрэг аж ахуйн нэгж болж удаан оршин тогтнож байсан хүрээний нүсэр тогтолцоог бүрмөсөн халж хот айлын системд шилжин оржээ. Өөреөр хэлбэл, хүрээ - айл - хот гэх зэргээр улиран хөгжжээ. Чухам ингэж тэр үеэс “айл хүний амин нэг, саахалт хүний санаа нэг” , “өрөөлийн хэрэг бүтвэл өөрийн хэрэг бүтнэ” , “дайрвал даяараа тэм ц эн э, цугларвал цугаараа оролцон о” , “хорлогыг хотоороо хуваана, гарлагыг ганцаар үл төлнө” гэх мэт хот айлын хэлбэрээр хамтран мал аж ахуй эрхлэн амьдрах байдыг тусган хоршоо үг хэллэг хүртэл үүсэн гарчээ. Хот айлаар хамтрах хэлбэрт шилжиж танилаараа, ураг төрлөөрөө, эзэн албатаараа өөр хоорондоо зохицон хамтарч нэг нэгэндээ дэм болж мал маллаж амьдрах нь дайны үед ч, энхийн үед ч ихээхэн тохирох мал аж ахуй эрхлэх арга байж ээ. Ө өрөөр хэлбэл, элдэв халдлагаас бие биеэ хамгаалан, зуд турхантай хамтран тэмцэж, илүү дутуугаа нөхөн дүүргэдэг, зовлон жаргалаа хамтаар хуваалцаж баяр ёслолоо нийлэн тэмдэглэдэг хот айлы н хэлбэр монголд ийнхүү бий болж хэвш жээ. Хот айл нь малын тоогоор ойролцоо хэд хэдэн өрхөөс бүрдсэн хот айл, эзний малыг сүргээр хариулдаг хот айл гэх мэт олон хэлбэртэй байсан байна. Харин гагцаараа довын нэг явдаг айл өрх их цөөн байсан бололтой юм. Тэр үед баячууд, борчуудын мал хэд хэчнээн толгой байсан, сүргийн бүтэц ямар байсныг эрдэмтэд бас цаг гарган судалжээ. Ийм судалгааны нэг нь японы эрдэмтэн С .И вам ураги й н судалгаа бөгөөд тэр ээр үзэхдээ X III-X IV зууны үед монголын мал маллах сүргийн бүтэц 100-2000-ын хооронд эргэлдэж байсан гэж ээ. Гэвч м о н го л ы н б э л ч э эр и й н гурван бүсэд м алы н тоо толгой харьцангуй харилцан адилгүй байсан ажээ. XIII зууны эхэн үеэс мал аж ауйн хөдөлмөр зохион байгуулалтын гурав дахь үндсэн шат арга болох хот айлын энэхүү систем монголд 700 гаруй жил үргэлжилж XX зууны 30-аад он хүрсэн юм. Монголчуудын мал сүргээ үе улиран бэлчээрийн нарийн аргаар адуулан өсгөж ирсэн түүхэн явцад үүсч бий болсн мэдлэг ухаан, өвөрмөц технологи, өвөрмөц ёс, байгал дэл хи й г хүндлэн харьцдаг чанар з э р эг нүүдлийн соёл и р гэн ш л и й н нээгдээгүй их өвийг өнөө хүртэл гүйцэд судалж чадаагүй хэвээр байна. Ганц ж иш ээ дурьдахад л маш нарийн технологи ухаанаар хуурай сүү хийхийг дэлхийд анх удаа монголчууд нээж ээ гэхэд өчүүхэн ч хилсдэхгүй буй заа. X III зууны үед байсан шиг тийм онгон амьдралын дотоод мөн чанары г өнөө хүртэл судлаачид ойлгохгүйн улмаас зөвхөн өнгөцхөн тайлбарлахыг оролдсоор л байдаг. Ч ингис тэргүүтэй ухаант дээдсийн сургаснаас үзвэл тийм өвөрмөц амьдралын нууц мал, малчин, бэлчээр

152

II АНГИ. Чингисийн Ajpaax халлын үеийн Монгол гүрэн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэлсэн нь

гуравт л байдаг аж. Хот айлаар маллах арга аж иллагааны явцад “хот ай л а ар ” , “х о тл о о р о о ” , “хотол о л н о о р о о ” , “айл саах ал таар аа” , “ н эг г о л о о р о о ” , “ н утаг у с а а р а а ” гэх м эт х ар и л ц ан ш ү тэ л ц сэ н хам ты н хөдөлмөрийн арга хэлбэр үүсчээ. Тухайн үед мал аж ахуйн хөгжилд гарсан дэвшил нь улс орны эдийн засгийн бүх салбарын хөгжилд нөлөөлжээ. Ө гэдэй хаан адууны талаар явуулж ирсэн бодлогыг үргэлжлүүлэн явуулж адууг улсын хяналтад байлгадаг хатуу журмыг эцгийнхээ адил даган м өрдж ээ. Бас т эм ээг тусгай данстай болгож тэм ээн и й үүлдэр угсааг сайжруулах ажил хийжээ. Чингис, Өгэдэй нар Тангудыг дайлж, Хорезмийг байлдаж явахдаа говь цөл газар мал маллах, худаг м алтаж усжуулах туршлагыг их анхаарч явжээ. Энэ нь монгол нутгийн говь газар худаг малтуулж хүн малын ундаа бий болгож тэнд малчдыг суурыиуулах гэсэн Өгэдэй хааны бодлогод нөлөө үзүүлжээ. Э нэ тухай «Нууц товчоо»-нд бичсэн нь: “ Бас цөл говь нутагт гөрөөснөөс өөр амьтангүй байна. Ард иргэд хуран суухыг хүснэ. Чингай, Уйгурдай хоёр тэргүүтэй нутагчдыг явуулж цөл говьд худаг малтаж хашуулъя” 1 гэжээ. Үүнээс үзэхэд Өгэдэй хаан говь нутгаа эзэмдэн, мал малчинг тогтоон суурьшуулах талын дорвитой ажил хийж байсан нь харгдаж байна. Өгэдэй бол малыг дээдлэн хайрладаг хаан байжээ. Тухайлбал, малыг зодож болохгүй, малыг зовоож алж болохгүй, малыг үргээж болохгүй, морийг гамнан унаж байнга идээшлүүлж байхыг бүү март гэх мэт сургаал хайрладаг байжээ. Монгол нутагт мал сүргийг тэнцүү хуваарилан өсгөх, говь нутгийг амьдралтай болгож мал малчин суурыиуулах, говийн үржил шим сайтай нутгийг малын бэлчээрт ашиглах, зохион байгуулалттайгаар худаг гаргах, хужир давсы г нь аш иглах, ан амьтныг хамгаалах зэрэг ажлыг Өгэдэй хаан санаачлан хийсэн нь Их Монгол Улсын үйлдвэрлэх хүчин, аж ахуй, эдийн засгийн хөгжлийн чухал нөлөө үзүүлжээ. Ө гэд эй хааны гааль гувчууры н бодлого улсы н эд и й н засги й г хөгжүүлэхэд түлхэц болов. 1229 онд хааны санд хураах улсын нэгдсэн алба гувчуурын хууль гаргаж ардаас авах гувчуурын х эм ж ээг хуульчлан тоггоожээ2. Түүнээс гадна малын татвар, газар тариалангаас авах гувчуур зэргийг нэгэн адил тогтоожээ. Тэгэхдээ энэ газар тариалангаас авах гувчуур гэж сурвалж ид тэм д эгл эсэн нь ихэнхдээ эзлэгдсэн орны суурьш мал иргэдтэй холбогдол бүхий ажээ. Монголд ирж суурьшсан гадаадын иргэд (барилгачин, модчин, төмөрчин, лам, хуушаан, бомбо зэрэг)-ийн эзэмшил газрыг шал ган дэнсэлж гаалийн татвар оногдуулахыг заажээ. 1233 онд улсын албан татварын хуулинд ш инээр нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ. Тэр нэмэлт ёсоор адуу, үхэр, хонь тус бүр зуун толгой бүхий өрхөөс нэжгээд морь, үхэр, хонийг татварлан авах болон адуу, үхэр, хонь тус бүр арван толгой өрхөөс тус бүр ч мөн адил нэжгээд морь, үхэр, хонь татварлан авахаар заасан байна. Ялангуяа худалдаа, арилжаа эрхлэгчдээс авах гаалийн татварыг улам 1 2

«МНТ». 279-р тал. Н .Ц .М ункуев. « 0 6 эконом ическом полож ении М онголии и Китая» (Краткие сообщ ения института Народов Азии). 1965. № 76. стр. 138.

153

М О Н ГО Л

У Л С Ы Н ТҮҮХ.

II воть

чангатган хууль бас тогтоожээ. 1230 онд давсны татварын хууль, 1234 онд худалдааны гаалийн хууль, 1236 онд мяндас эдлэлийн татварын хуулийг тус тус тогтоон гаргажээ. Гаалийн хууль зөрчсөн буюу хахууль авсан хүнийг хоёр жил хүртэл гянданд хорих журам тогтоожээ. Өгэдэйн төр барьсан 13 жилд харц ард, ядуус, боол шивэгчин нар ихэд жаргалтай амьдарч байсан тухай түүхийн баримт, ардын аман домог цөөнгүй дайралддаг. Зарим түүхч, бичгийн хүмүүс ч ингэж дүгнэж бичсэн байдаг нь Өгэдэй хаан энгийн олны эрх ашигт тохирсон бодлого явуулж тэр нь үр дүнд хүрч байсны баримт болов уу. Өгэдэй хааны үед гар урлал, үйлдвэрийг ихэд хөхүүлэн дэмжжээ. Зэр зэвсэг, хеө хуяг, морин дээрээс цавчих харвахад тохирсон тахир сэлэм, нум сум хийх зэрэг цэргийн голдуу үйлдвэрийг эрхэмлэхийн сацуу гурав, дөрөв буюу түүнээс ил үү олон үхэр хөллөх гэр тэрэг, энгийн тэрэг гэх мэтийн малчдын гэр ахуйн хэрэгцээт үйлдвэр байгуулан ажиллуулахад ихээхэн анхаарч байжээ. Хархорум хотод ширэм хайлуулж төмөр боловсруулах зуух (үйлдвэр) байсан байна. Хааны өргөө ордыг тээхэд зориулан асар том гэр тэрэг хийдэг байсан бөгөөд тийм гэр тэргийг “орд гэр тэрэг” гэж нэрлэдэг байжээ. Энэ тухай Г.Рубрукийн бичсэн нь: “Тэд (монгол) тийм орон сууцыг маш том хэмжээтэй үйлддэг. Заримдаа өргөөшөө 30 фут (30.5 м) хүрмүй. Би нэг тэрэгний хоёр дугуйн хоорондын зайг хэмжихэд 20 фут болж байв. Дээрхи гэр нь дугуйнаас хоёр тийш тэрэг тус бүр 5 фут илүү гарч байв. Нэг тэргэн д 22 ш ар хөллөсний 11, 11-ээр хоёр эгн ээ б о л го ж ээ” 1 гэж ээ. Монголын гэр тэрэг нүүж явахыг урдаас нь харахад нэгэн том хот өмнөөс ирж нүүж яваа мэт харагдана гэж Рубрук бичсэн байна. Өгэдэй хаан явсан улс орныхоо үйлдвэр, гар урлалыг онцлон үзэж сонирхож явдаг байсан хэмээн тэр үеийн ном сударт тэмдэглэсэн байдаг. Алтан улсыг ялангуяа Хорезмыг байлдах үед Өгэдэй бүхий л rap урчуудын ам ийг өрш өөж хооллон хувцаслаж байгаад монгол нутагтаа авч ирдэг байжээ. Ямар л хот эзлэн авна тэр хотын иргэдийг бүртгэх нэрийдлээр уран дархчуудыг бүртгэн цуглуулж “олзлогдсон хүмүүс” нэрээр Монголд ирүүлдэг байсан байна. Харь нутгаас авчирсан эдгээр олон арван мянган уран дархчуудаар rap үйлдвэрийн газар байгуулан гоёл чимэглэлийн зүйлс, ангийн хэрэгсэл болон дарь буу зэрэг зэр зэвсэг хийлгэн заримыг барилгад ажиллуулдаг байжээ. Ер нь монголчууд мод, шавар, яс, арьс, шир, хүрэл, төмөр болон алт, мөнгө, эрдэнийн чулуугаар янз бүрийн эдлэл хэрэглэл, гоёл чимэглэлийн зүйл болон зэр зэвсэг чадамгай үйлддэг байсан нь аль 2000 гаруй жилийн тэртээгээс юм. Өгэдэй хаан монголд маш олон гар үйлдвэр нэм эн байгуулж түүнд дотоод гадаадын олон уран дархчуул, барилгачдыг ажиллуулж байсан гэдэг. Ч и н ги с, Ө гэдэй тэргүүтэй Их М онгол Улсын хаад худалдааг их эрхэмлэн, түүнийг хөхүүлэн дэмжиж, гаднаас ирсэн худалдаачдыг гааль татвараас хөнгөлөх, эрх ашгийг нь хамгаалах, аюулгүй байдлыг нь хангах зэргээр тэдний худалдааны сонирхлыг дээшлүүлж байжээ. Гэхдээ шударга 1

154

«Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука». М ., 1957.

II АНГИ. Чингисчйн

лдрдах хаалын үеийн Монгол

гүрэн. I бүлэг. Монгол гурнийг төвхнүүлж эхэлсэн h i,

бус худалдаа хийх, ард иргэдийг мөлжин амьдралыг нь доройтуулах, хээл хахууль авах, өгөхийг хатуу чандлан хорьж байсан байна. Том том баян худалдаачдаас орлогынх нь байдлыг харгалзан дэлхийн жиш гийн дагуу гаалийн татвар татдаг журмыг орхигдуулсангүй. Тухайн үеийн монголын гадаад худалдааны тухай мэр сэр бүдэг мэдээ дайралдана. Ж иш ээлбэл, “Татар (монгол) хүн... Ляо (хятан) хүмүүстэй зах нээж, тэд нартай худалдаа хийнэ” 1, “худалдаачид баруун зүгээс тэмээгээр... торго дурдан, бөс бараа ачиж Монголд очно” 2, “Онгудын Алахуш-дигитхуриас мянган иргэ (хонь) аваад далимд Эргүнэ мөрний орчим нутаглах ардаас булга, хэрэм худалдан авч яваа Сартулын Хасан гэдэг хүн цагаан тэмээ унаж хонио тууж ирэв э э ”3, “Хятад, лал худалдаачид бэлчээр нутгаар иржтатар (монгол)-чуудтай хонь адуугаар арилжаа хийв”4 гэх мэтээр сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Эдгээр мэдээнээс харахад хэдийгээр өнгөцхөн мэдээлэл төдий боловч XIII зууны үеийн монголын гадаад худалдааны байдлыг мэдэж болно. Ан агнуур бол Их Монгол улсын туслах чанарын аж ахуйн хэлбэр хэвээр байжээ. «М онголын нууц товчоо», Раш ид-ад-Дины «Судрын чуулган», «Юан ши» болон бусад сурвалжид Монголын ан агнуурын тухай заавал тусган бичсэн байдаг нь тухайн үед ангийн ажил онцгой ач холбогдолтой байсны г үзүүлэх гэрч юм. С урвалж ид монгол нутгийн “ гө р ө ө ч и н ” , “загасчин” , “шувуучин” гэх зэргээр нэрлэн бичсэн байна. Монголчууд гэрийн тэжээмэл амьтныг мал, зэрлэгийг гөрөөс гэж нэрлэдэг билээ. Энэхүү гөрөөс гэдэг үгээс гөрөөлөхүй, гөрөөчин гэдэг үг үүсчээ. «Монголын нууц товчоо»-ны §12, 109, 115-т гөрөөлөх аж ахуйн тухай тодорхой дурджээ. Ер нь XIII зууны үед монгол хаадын ав хомрогын бас нэг зорилго нь цэргийн бэлтгэл сургууль хийхэд чиглэгдэж байжээ. Тэгэхдээ ан амьтныг бүлэг сүргээр нь хүйс тэмтрэн устгахаас аль болохоор зайлсхийж, ан амьтныг байсан нутгаас нь айлгаж үргээхгүй, байршуулан өсгөн үржүүлэхэд их анхаарч байжээ. Харин Өгэдэй хаан нэгэн зарлигтаа гөрөөснөөс бусад амьтангүй цөл говьд худаг гаргуулж малын бэлчээр болгон ашиглах тухай дурьдсан б ай н а5. Агнуурын ажлыг хаад, ноёд түүний шадар эрхтнүүд толгойлон эрхэлж олон м янган хүмүүсийг оролцуулан хэдэн сараар үргэлжлүүлэнявуулдаг байсан ажээ. Пэн Дая, Сюй Тин нарынтэмдэглэлээс үзэхэд монголчуудын тиймэрхүү их ав хомрого жил бүрийн есдүгээр сараас дараа жилийн хоёрдугаар cap хүртэл үргэлжилдэг байжээ6. Сурвалж бичигт их ав хомрогын олз омгийг бүх оролцогчдод тэгш хуваадаг тухай өгүүлсэн нь тун ортой мэдээ юм. Монголчууд ангийн махыг тэгш хуваан авдаг, тэр ч байтугай ан агнаж байхад дайралдсан хүнд шорлог өгдөг учиртай. Их Монгол улсын хаад ялангуяа Өгэдэй хааны ав хоморгын газрыг тусгайлан шилж сонгоод тэр газарт холуур тойруулан хашаа бариулж байжээ. Энэ 1 2 3 4 5 6

Ли Синчжуан. «Цзян янь и-лай ши нянь яо лу». 133-р боть. Бээж ин., 2143-р тал. Чан Чунь бомбо. «Баруун газар зорчсон тэмдэглэл». Д ээд дэвтэр. 28-р тал. «Цзинь ши» - («Алтан улсын түүх»), 112-р тал. «Хар татарын хэргийн тэмдэглэл». 15-р тал. «МНТ». §279. Пэн Дая, Сюй Тин. «Хар татарын хэргийн тэмдэглэл». 140-р тал.

155

М о н г о л ҮЛСЫН ТҮҮХ. II БОТЬ

тухай «Нууц товчоо»-нд бичсэн нь: “Т эн гэр газры н заяагаар төрсөн гөрөөсийг бусад ах, дүү нарын нутагт очих болуузай гэж харамлаж, шавар хэрэм бариулж, ах дүү нараас гомдох үгийг сонсов. Энэ бас нэг буруу” 1 гэж Өгэдэй хаан өөрийгөө зэмлэн хэлжээ. Нас барахынхаа өмнөхөн хүртэл биеийнхээ алжаал тайлахаар их ан хомрого зохион байгуулсан гэдэг. Ан агнуурыг хугацаатай, ёс төртэй, хэр хэмжээтэй агнадаг нь монголчуудын нэгэн төрлийн агнуурын уламжлалт соёл байжээ. Их Монгол улсад хот байгуулалт олноор бий болж хөгжсөн явдал улсын эдийн засгийн хөгжилд ашигтайгаар нөлөөлөв. Өгэдэй хаан хот барьж босгох талаар хамгийн их ажил хийсэн бөгөөд Их Монгол улсын нийслэл Хархорум хотыг барьж гүйцэтгэсэн юм.

Хархорумын мөнгөн мод (Энэ зураг Үндэсний түүхийн музейд буй)

1235 оноос Орхон голын зүүн хөвөөнд хот байгуулж Хархорум гэж нэрлэв хэмээн сурвалжид бичсэн буй. Плано Карпини, Рубрук нарын замын тэм дэглэлд Х архорум хоты н байдлы г бусдаас илүү оновчтой бөгөөд дэлгэрэнгүй бичсэн байдаг. Хотыг барихад газар газрын уран барилгачид оролцсон бөгөөд Лю М ин гэдэг хятад уран барилгач ерөнхийлөн удирдан бариулжээ. Монгол талаас Отчигин ноён их үүрэгтэй оролцжээ. Хархорум хот бол Их Монгол улсын засаг захиргаа, худалдаа, соёлын төв болж байжээ. Тухайн эрин үедээ дорно дахинд хамгийн их хөл хөгжөөнтэй, олон улсын харилцааны зангилаа хот байжээ. Хотын дотор үзэсгэлэнтэй гоёмсог орд харш, сүм хийд, барилга байшин олон байсны хамгийн том нъ Өгэдэй хааны Түмэн Амгалан орд юм. Хархорумын ойролцоо зарим нь нэг өдрийн газарт Ө гэдэй хааны бариулсан хэд хэдэн явуул орд байсны хоёр нь багахан гоёмсог хот байжээ. Үүний нэг нь Хархорумын өмнөдөд, нэг өдрийн газрын зайд байх гэрт 1

156

«М Н Т». §281.

IIАНГИ. Чингисийн A jp a a x хаалын үеийн Монгол гүрзн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэлсэн нь

ц агаан ордтой С урин хот б ай ж ээ. С урин хоты г 1237 онд п ер си й н дархчуудаар бариулсан байна. Нөгөө нэг нь Хөшөө нуурын дэргэд 1238 онд байгуулсан Тосох хот юм. Энэ нь бас жижгэвтэр мөртлөө их гоёмсог хот байсан агаад тэнд 1000 хүний суудалтай сувдан хана, алтан дээвэртэй “Угтах орд” (зочид угтах) байсан гэдэг. Өгэдэй хаан Хархорумын умардад холгүй орших Ш ар ордондоо зусч, намарт Хөх нуурын (Хөх ус) дэргэд намарждаг байлаа гэж сурвалжид тэмдэглэжээ. Өгэдэй хаанд Хархорумын Түмэн Амгалан орд, Сурин орд, Тосох хотын Угтах орд, умардын Ш ар орд, Хөшөө нуурын орд, Онгийн орд зэрэг 6 үзэсгэлэнт орд байжээ. Их хаан ж или йн дөрвөн улиралы г тэдгээр ордуудад өнгөрөөдөг байж ээ. Харамсалтай нь энэ сайхан хот, ордууд эвдрэн сүйдэж өнөө үед үлдэж хоцорсонүй. Өгэдэй хааны үед Их Монгол улсын эдийн засгийн хүчин чадал ийнхүү үзэгдэхүйц дээш илж, мал аж ахуй өсөн үржюк, аж ахуйн бусад салаа салбар туйлийн ихээр хөгжжээ. Энэ нь дотоод, гадаадын учир шалтгаан хосолсон байжээ. Дотооддоо гэвэл Чингисийн гадаадад биеэр хийсэн их аян дайн эцэслэсний дараа дайны шарх сорвийг эдгэрүүлж, Их Монгол улсын засаг төрийг цэгцэлж, аж ахуйг хөгжүүлж, ард түмний амьдрал ахуйг өөд татах шаардлага аяндаа урган гарчээ. Ийм ажлыг хийж гүйцэтгэхэд гадаадын таатай нөхцөл бүрджээ. Юуны өмнө хөрш улс орноос Их Монголыг халдан довтлох аюулыг бүрмөсөн арилгаж чадсан юм.

§3. Өгэдэйн байлдан дагуулал Ө гэдэй хаан суунгуутаа юуны түрүүн өрнө зүгт зогсоосон дайны ажиллагааг нэн даруй сэргээж Дундад Азийн үлдэгдэл хүчийг дайлан цохих тухай зарлиг буулгасан ажээ. 1230 онд Өгэдэй хааны зарлигаар Чормаган ноён ц эрэг авч мордов. М онгол ц эр эг хоёр ч удаа Ж ел ал -ад -Д и н ы н цэрэгтэй таарч, бага сага тулалдаан хийж эхэлмэгц тэрээр цэргээ авч буруулсан аж. Чухам ингэж зоригт баатар Ж елал-ад-Д ин хүчээ сэлбэн зузаатгаж эц эг М ухаммед Ш ахын гүрэнг дахин сэргээн тогтоох гэж санаархаж бололцоотой бүхнийг сүвэгчилсэн боловч нэг их амжилт олохгүй явсаар 1231 онд монгол цэрэгт эцсийн удаа сүрхий цохигдож, хэдэн үнэнч нөхдийнхөө хамт амь зулбан зугатаж яваад нутгийнхаа хүмүүст хорлогдон алагджээ. Ингэж Хорезм улсын цэргийн эцсийн хүч цохигдож, Хорезмын нутаг тэр аяараа монгол гүрний эзэмшилд бүрэн оров. Энэ нь хожим түүхэнд Цагаадайн улс гэж нэрлэгдэв. Монгол гэдэг үг нь “могол” болж, Монголын эзэнт улс нь “моголистан" болон хувирчээ. Гэвч энэ үгийг Дундад Ази дахь М онголын хаант улс гэж нэрлэх нь илүү тохиромжтой мэт санагддаг. Ч и н ги си й н хуучин үн эн ч анд зөвлөх М ахмуд Я лавач Д ундад А зид Монголын амбан захирагчаар ажиллаж Ходжент хотыг нийслэлээ болгосон юм. Тэрээр сүүлдээ Цагаадайн итгэлт зөвлөх түшмэл болжээ. Өгэдэй хаан Тулуй тэргүүтнийг дагуулан Алтан улсыг эцэслэн дайлж сөнөөхөөр хүчирхэг их цэрэг авч мордж ээ. Э нэ бол эц эг Ч ингисийн 157

М О Н ГО Л

Ү Л С Ы Н ТҮҮХ.

II БОТЬ

үлдээсэн хамгийн гол гэрээс мөн байжээ. Ингээд Өгэдэй хаан 1231 оны 5р сард өнөөгийн Өвөр Монголын “ Ерэн есөн булаг”-т Их хуралдай хуруулж Алтан улсыг хэрхэн яаж байлдахаа нухацтай авч хэлэлцжээ. Ингээд гурван замаар яаравчлан довтолж цохихоор шийд гаргажээ. Алтан улсын эзэн хаан Айцзун (1223-1233) умард нийслэл Чжунду (Бээжин) хотоо орхин Бяньцзинь зэрэг хэдэн хотод хэсүүчлэн сууж цэргийнхээ хүчийг бөөнөрүүлж эцсийн тулалдаан хийхэд бэлтгэж байжээ. Бяньцзинь хотыг ихэд анхааран бэхлэлт хамгаалалт тун сайн хийжээ. Ер нь тэр үед Алтан улсын мөхөх эсэхийг шийдэх эцсийн найдвар болсон хэд хэдэн бэхлэлт хот байсны дотроос Бяньцзинь, Цзюньчжоу, Гүйдэ, Цайчжоу хот чухал байрыг эзэлж байжээ. Эдгээр хотын оршин суугчид ялангуяа, Цайчжоу хотын иргэд монголын цэргийн өөдөөс төрөлх хотоо хамгаалан нэн баатарлаг тулалдан бууж өгөхгүй байжээ. Айцзун хааны цэргийн гол хүч ч эдгээр хотуудыг барьж тогтооход чиглэгдэж байсан байна. Монгол цэрэг Бяньцзинь, Цзюньчжоу хотыг бүслэн байлдаж байх үед Алтан улсын цэрэг хоол хүнсээр дутагдан бүтэн гурван едөр хоол идээгүй гэж хятадын түүхэнд бичж ээ1. Өгэдэй хаан Чингисийн захиас ёсоор Алтан улсыг сүүлчийн удаа байлдан эзлэхэд ямар ч гэсэн Өмнөд Сүн улсын хүчийг олох хэрэгтэй байжээ. Ингээд Хятадын Өмнөд Сүн улстай Алтан улсыг хамтран байлдах хэлэлцээр байгуулж уг хэлэлцээрийн урьдчилсан болзол болгон Алтан улсыг мөхөөсний дараа түүний эзэм ш ил агсан гол муж Х энанийг Сүн улсын мэдэлд эргүүлэн өгөхөөр тогтжээ. Хятадын Өмнөд Сүн улс ч х эзээн ээс санаархсан тэр муж ийг авахаас татгалзсангүй, х элэлц ээр байгуулж монгол ц эр эгтэй хамтран Алтан улсыг байлдах болов. Ингээд Сүбээдэй жанжны удирдсан монгол цэрэг Бяньцзинь хотыг бүслэн 17 өдөр байлдсан боловч амархан эзэлсэнгүй. Тулуй цэргээ түр ухрааж хаан ахынхаа зөвлөлгөөнийг сонсож, түргэн байлдан эзлэх тушаал авсаар Сүн улсын цэрэг хүрэлцэн ирэхээр нь хамтран хотын хойно, өмнөөс нь давш ин байлдаж 1233 оны эцсээр тус хотыг эзлэв. Тэр үед Бяньцзинь хотод хижиг өвчин гарч тавин хоногийн дотор 50 000 хүн үхсэн гэж хятад сурвалжид бас бичсэн байна. Айцзун хаан найрамдах хэлэлцээр хийх гэсэн боловч монголчууд хүлээж аваагүй байна. Учир нь Бяньцзинд очсон монголын 30 элчийг алсан байна. Улмаар 1233 оны зун Цайчжоу бэхлэлтэнд зугатан очиж тэрхүү сайтар бэхлэгдсэн хотыг 100 000 цэргээр хамгаалав. Сүбээдэй жанжин цэргээ авч Айцзун хааныг нэхэн хөөж Цайчжоу хотод очоод Тачар жанжин цэргийн хамт уул хотыг бүслэн байлдав. Цайчжоу хотыг хамгаалах цэрэг, хотын ард иргэдийн хамт хэдэн cap монголын цэрэгтэй баатарлагтулалджээ. Хотыгбүслэн байлдахад Ши Тяньцзэгийн удирдсан хятад цэрэг оролцжээ. М өн Хуны удирдсан Өмнөд Сүн улсын 200 000 цэрэг бас ирж хотыг бүслэн байлджээ. Алтан улсыг байлдан эзлэх явцад тийм ширүүн, хүчтэй эсэргүүцэлтэй монгол цэрэг бараг тулгарсангүй шахам ажээ. 1234 оны хавар Сүн улсын цэрэг хотын өмнө дүүргийг, монгол цэрэг хотын баруун дүүргийг эзэлж авснаар Цайчжоу хот бүрмөсөн эзлэгдэв. 1234 онд Алтан улс бүрмөсөн мөхөж 1

158

«Цзинь ши» - («Алтан улсын түүх»). 112-р бүлэг.

II АНГИ. Чингисийн лараах хаалын үеийн Монгол гүрж I бүлэг. Монгол гүрнийг товхнүүлж эхэлсэн нь

Айцзун хаан амиа хорложээ. Монголчууд Умард хятадын нутгийг эзлэн 119 жил тогтож монголын талаар олон жил нэн их хорт бодлого явуулж байсан Зүрчид угсааны Алтан улсыг монголын хаад 20 гаруй жил байлдаж ихээхэн хохирол хүлээсний эцэст бүрмөсөн эзлэн авсан түүхтэй ажээ. М онгол цэрэг Алтан улсыг байлдан ялалт байгуулсан явдал хэд хэдэн учир шалтгаантай байжээ. Алтан улс хэдийгээр хүн ам олонтой, газар нутаг өргөн, түмэн газрын цагаан х эр м ээр хи ли й н халхавч х и й сэн боловч м он го л ы н м ори н ц э р ги й н дайралтад амархан өртөв. Монгол цэргийн ялалтанд цагаан хэрмийн араар нутагтай Онгуд аймаг их тус хүргэсэн юм. Алтан улсын ноёрхогч ангийн хоорондын дотоод зөрчил хурцдаж газрын эздийн дарлалыг эсэргүүцсэн тариачды н бослого газар сайгүй гарчээ. Мөн холбоотон болж байсан хятады н Ө мнөд Сүн улс 1233 онд Х ятан, Тангуд улс бүр эрт н эгэн т монголын цэрэгт хүчин туслахаар амлаж Алтан улстай холбоогоо тасалсан байлаа. Алтан улсын нөлөө бүхий зарим ноёд, жанжин нар монголын талд урван орж, хариу эргэн Зүрчидийн ноёд жанжин нартайгаа байлджээ. Ер нь монголчууд Алтан улсын дотоод зөрчлийг маш чадамгай ашиглажээ. Мөн Алтан улсын агт морьдыг сүрэг сүргээр олзлох, идэшний малыг нь олзлох, хоол хүнсний дутагдалд оруулах, зэвсгийн агуулахыг сүйтгэх, сан хөмрөгийг эзлэн авах ажлыг монгол цэрэг чадамгай хийж ээ. М онгол цэргийн удирдлагын ухаан чадал, байлдааны арга тактик сайн, цэрэг нь сахилга, зохион байгуулалт өндөр байсан байна. Энэ талаараа Алтан улсын цэргээс хамаагүй давуу байжээ. Өгэдэй хаан Алтан улсыг эзэлсний дараа хятадын ард түмнээс татах алба татварын хэмжээг тогтоож, татвар хураах ажлыг төв засгийн мэдэлд авчээ. Өгэдэй хаан өөрийн хүү Хүдэнгээр Тангудыг захируулжээ. Өгэдэй хаан Алтан улсын эсрэг байлдахын зэрэгцээ Солонгосыг дайтжээ. Дашрамд өгүүлэхэд Их М онгол улсын үеийн М онгол, Солонгосын харилцааны талаар хамгийн чухал хоёр мэдээ түүхэнд гардаг. Н эг дэх нь Бух цагаан хаан ба Саран гүнжийн домог юм. Нөгөө нэг нь Солонгосын умард нутагт зугатан орсон Хятаны үлдэгдэл цэргийг нэхэн монгол цэрэг Солонгост цөмрөн орсон явдал юм. 1216 онд хятаны хоёр Важна тэргүүтэй хэсэг эрхтэн дархтан Их М онгол улсыг эсэргүүцэн бослого гаргаж сүүлчийн удаа монголын эсрэг босоод ялагдал хүлээсэн юм. Кым Сан Важна нарын тэргүүлсэн Х ятаны ц эргийн үлдэгдэл хүч С олонгосы н умард нутагт шургалан орж Кандон хотыг эзлэн авч тэндхийн газар нутгийг нь булаан, хүн ардыг түйвээж С олонгосын ард түмэнд гай зовлон учруулж байв. Х ятанчууды н эср эг тэм ц л и й г С о лон госы н ж ан ж ин И Ч ок удирдан баатарлаг тэмцэж байсан гэдэг. 1218 онд Жала, Хажин нарын удирдсан монгол цэрэг хятаны үлдэгдэл цэргийг нэхэн дарахаар Солонгосын умард хэсэгт цөмрөн орсон байна. Ингээд Солонгос, Монголын хоёр талын хүчээр Хятаны цэргийн үлдэгдэл хүчийг бут цохижээ. Солонгосын цэргийг алдарт ж анж ин Ж о Чун удирдж ээ. Д араа нь М онгол, С олонгос хоёр улсын харилцан үл довтлолцох тангараг өргөцгөөжээ.

159

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

БОТЬ

Тэрхүү тангараг бичигт: “ Бидний хоёр улс үүрд ах дүү болж түмэн үед үр сад маань энэ өдрийг бүү умартаг” 1 гэж бичсэн байна. Ингээд Гуулин улсын ван Кожон (1214-1259) Монгол Улсад алба өргөх болжээ. 1218 оны 12 дугаар сард Их Монгол улсаас Гуулин улсын ванд илгээсэн захидал, 1221 онд Чингис хаанаас Гуулин улсын ванд илгээсэн зарлигбичиг болон Гуулин улсын вангаас 1231, 1232 онд Өгэдэй хаанд илгээсэн айлтгал бичгүүд нь Их Монгол улсын үеийн монгол, солонгосын харилцааны чухал баримт бичиг мөн. Ер нь 1218 онд Чингисийн, 1232 онд Өгэдэйн дипломат үйл ажиллагаа нэн өргөн далайцтай явагдсан жилүүд юм. XIII зууны үед монголын эмэгтэй элч солонгост очиж байсан нь монгол солонгосын гадаад харилцааны түүхэнд үнэхээрийн чухал зүйл юм. Чингис хаан Сартул улсыг дайлж явахад 1225 онд Солонгост очсон Их М онгол улсын элчийг (Жугуйг) буцах замд нь харваж алжээ. Гэвч Чингис хаан элч алагдсанаас шалтгаалан Солонгосыг цэргийн хүчээр довтлон сүйтгэе гэж бодоогүй бөгөөд хоёр улсын харилцааг хурцатгахгүйгээр хэл амаа олох аргыг аль болохоор сүвэгчлэх нь зүйтэй гэж үзэж байжээ. Чингисийн элчийг алсан хэрэг явдал гараад 6 жил болсны дараа буюу 1231 онд Өгэдэй хаан төрийн элч алсан хэргээр шалтгаалан монгол цэргийг Солонгосын умард нутгаар оруулсан аж ээ2. 1231 оны 12 дугаар сард Гуулин улсын Вангаас Өгэдэй хаанд илгээсэн захидлын агуулгаас үзэхэд элч алсан нь монголчуудын Солонгост довтлох шалтгаан болсон байна. Өгэдэй хааны үед монгол цэрэг 1231,1232, 1235онуудадгурванудаа Солонгосыгдовтолжээ. Хамгийн хүчтэй нь Сартаг жанжны удирдсан 1235 оны дайн бай ж ээ3. М онгол цэргийн дотолгооноос болж солонгосчууд н и й сл эл ээ хүртэл Канхва аралд ш илж үүлэн аваачиж байж ээ. М онголчууд С олонгосы г захиран баримтлахын тулд 70 даргачийг дарангуй цэргийн хамт гол төв газруудад томилон суулгасан байна. Солонгосын ард түмэн хүчтэй бослого гаргаж монгол даргач"карыг цөмийг нь алж устгасан гэдэг. Түүнээс болж монгол цэрэг Солонгосыг хүчтэй довтолсон ажээ. Алтан улс мөхсөний дараа Өмнөд Сүн улс Монголтой холбоогоо таслан, Их М онгол улсы н эсрэг зогсож А лтан улсын эзэм ш л и й н зарим хот бэхлэлтийг эзлэн авчээ. Мөн Монголын элчийг алжээ. Иймээс Өгэдэй хаан Хятадын Өмнөд Сүн улсыг түрэн байлдаж эхэлж ээ. Н эгдүгээр замы н цэргийг хаан хөвүүн Хүдэн удирдан Ганьсу, Ш анша мужийн зарим хот тосгодыг эзэлж улмаар Сычуанд нэвтрэн орж хэд хэдэн гол хотыг эзэлж аваад буцжээ. Хаан хөвгүүн Хүчийн дайчилсан цэрэг Хэбэй мужийн чухал хот боомтыг эзлэн авч байжээ. Харин дайны явцад Хүч өвчнөөр нас баржээ. Гэвч тэр удаа Өмнөд Сүн улсыг байлдахаар их хүч гаргаагүй бөгөөд тэр нь өрнөдийг довтлохтой холбоотой байжээ. Ө гэдэй хаан 1235 онд Х архорум хотод н о ёды н Их хуралдай хуралдуулжээ. Их хуралдайгаар Алтан улсыг байлдан эзэлж эцэг Чингисийн 1 2 3

160

«Зүүн гүрний цэргийн толь». Пхеньян, 1961. 309-р тал. Ю .В.Ванан. «Феодальный Корей в X I11-XIV веках». М ., 1962. стр. 71. «Кореса» - («Гуулин улсын судар»), 130-р бүлэг.

II АНГИ. Чингисийн ллрмх хзалын үсчйн Монгол гүрзн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эюлсэн нь

гэр ээси й н биелүүлсэн ба Ө рнө зүгт д айн ы аж и ллагааг ер ө н х и й л ө н удирдахыг Зүчийн хүү Батад бүрмөсөн хариуцуулж, Сүбээдэйг цэргийг биеэр удирдах ерөнхий ж анж наар том илж ээ. Ө гэдэй ахмад хүү Гүюг, Цагаадайн ач хүү Бури, Байдар, Тулуйн хүү Мөнх нарыг бас цэрэг удирдах гол ажилд оролцуулан томилжээ. Монгол цэрэг 1236 онд Болгаруудыг бут цохиод 1237 оны өвөл Оросын Рязаны вант улсын нутагт цөмрөн оров. Бат хаан өөрийн цэргээ тэр нутгаас олзолсон харь эрчүүдээр сэлбэн томруулдаг байж ээ. 1256 онд маш том сэлбэлт хийсэн гэж түүх сударт бичжээ. Рязань хотын иргэд монгол цэрэгтэй 7 өдөр тулалдаж эцэст нь хүчин мөхөсдөж1 хотоо алдав. Монгол цэрэг 1238 онд Москваг эзэлж дараа нь Ростов, Ярослав, Димитрын вант улсын 14 хотыг саадгүй эзлэв. Хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлсэн Владимир хотыг ч эзлэн авчээ. 1238 оны 3-р сард Батын цэрэг Новогородыг эзлэхээр дөхөж очоод намаг устай замын бэрхшээлээс болж буцаж замдаа Смоленск, Черниговын вант улсуудыг эзлэн авчээ. Тэдгээрээс хотоо хамгаалж монгол цэрэгтэй баатарлаг тулалдсан нь Калуга мужийн Козельск хотын ард иргэд бөгөөд тэд хотоо хамгаалан 49 хоног эрэлхэг тулалджээ. Монголчууд уул хотыг үнсэн товрог болгож түүнийг “түрэмгий хот” гэж нэрлэжз^э. 1239 оны эцсээр монгол цэрэг Переяславль, Чернигов хотыг эзэлж улмаар Крым, Кавказын чанадыг эзлэн авчээ2. Ингэж монголчууд Кавказын чанадыг 100 орчим жил захирсан билээ. 1240 онд Переяславль, Чернигов хотыг байлдан эзэлж мөн оны эцсээр баатарлагтулалдсан Киевийг эзэлжээ. Ер нь Оросын вант улс хүчээ нэгтгэж чадаагүйгээс амархан эзлэгдэж байж ээ. Батын монгол цэрэг 1241 оны эхээр Оросын баруун зүгтдавш ин Галиц, Владимир, Болынскийн газар нутгийг тус тус эзлэн авчээ3. Чухам ингэж монгол цэрэг өмнө, Баруун Европт цөмрөн орох зам нээгджээ. Цаашлан Польш, Молдав, Силезийг довтолж улмаар Унгарын нутагт нэвтрэн орж ээ. Бат х*ан юуны түрүүнд Унгарыг эзлэн авахаар төлөвлөжээ. Унгарын нутаг бол Баруун Европт нэвтрэн орох гол уулзвар зангилаа мөн байжээ. Бас Унгар нутагт мал адуулахад тохиромжтой гэж ү зж ээ. Т ү ү н ч л эн унгарчууд м о н го л о о с гар алтай м ө р тлө ө э л э н ц , хуланцынхаа эсрэг ажил хийх ёс суртахууны эрхгүй гэж Бат үзсэн гэдэг. Орос болон бусад нутагт Батын цэрэгт цохигдож зугатсан бүхэн Унгарт зугатан очиж орогнодог байжээ. Тэр ч байтугай Батад цохигдсон Команы хаан Котияныг хүртэл цэрэг албаты нь хамт Унгарын IV Бела хаан хүлээн авч орогнуулжээ4. Энэ бүхэн нь Батын Унгарт довтлох шалтгаан болжээ. Ингээд монгол цэрэг Тисса гол дээр Унгарын цэргийн гол хүчтэй тулалдаж бут цохиж ээ. Бат, С үбээдэйн ц эр эг Унгарын хаан IV Белаг хөөсөөр Австрийн Вена хотод хүрч очжээ. Монгол цэргийн сүр хүчнээс Франц, Англи, Испани хүртэл айж болгоомжилж эхэлсэн байна. Ромын их хамба 1 2 3 4

Б.Д.Греков, Ю .А.Якубовский. «Золотая Орда и ее падение». М .Л., 1950. 210-р тал. М өн тэнд. 212-р тал. М өн тэнд. 213-р тал. Э .Л едф ер. «Татарское наш ествие В енгерски е в связи с м еж дународны м и собитиям и ». Будапешт, 1953. 2-45-р тал.

161

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

лам хүртэл монгол цэргээс айн сүрдэж өдөр бүр мөргөл залбирал үйлдэж байсан гэдэг. Данийн ван Галиций монголчуудаас өршөөл гуйхаар шийдэж байжээ. М онгол цэрэг С ловакийг туулж, Д орнод Чехийг эзэлж Адриатын тэнгист хүрээд байтал Өгэдэй хаан нас барсан мэдээг Бат сонсов. Бат хаан Их Монгол улсын далай хаан таалал төгссөн тэрхүү гунигт мэдээ сонсмогц Төв Европоорхийхдайнаа цааш үргэлжлүүлэхээ зогсоож 1241 оны 12дугаар сарын эцсээр цэргээ авч гэдрэг буцжээ. Европын улс орон хүчээ хамтран нэгтгэж монгол цэрэгтэй эсэргүүцэн байлдахаар зэхсэн бөгөөд Польш, Чех, Унгарын зэрэг орны ард түмэн эх орноо хамгаалан монголын байлдан дагуулагчдын эсрэг баатарлаг тулалдаж байжээ. Бас Орос нутагт оросын ард түмний эсэргүүцэл хөдөлгөөн ч хүчтэй болжээ. Монгол цэрэг ч удаан дайнд ядран сульдаж дайнаа зогсоож амрах шаардлагатай болжээ. Батын Европоос цэргээ авч буцсаны гол шалтгаан гэвэл Өгэдэй хаан нас барж, хаан ш ирээний төлөө тэмцэл Их Монгол улсад хурццах төлөвтэй болсонд оршино. Их хааны орыг зөв олж сонгоход алтан ургийн дотроос Бат гол санаачлага гаргах үүрэгтэй хүн мөн байв. Бат хаан Орос дахь өөрийн харъяаны эзэмш ил улсыг Өгэдэйн үед Хархорум төвтэй Их Монгол улстай зузаан холбоо тогтоожээ. Бат хаан Орос голдуу эзэлсэн нутгаа ах дүүдээ хуваан өгчээ. Бат хаан “Алтан ордон”, Ичен “ Цагаан ордон” , бага дүү нь “ Хөх о р д о н ” -ы улсыг тус тус авсан гэдэг. О росы н тө р и й н бүтций г өөрчилсөнгүй, татвар гувчуурыг орос хүнээр тухайлбал, оросын вангуудаар дамжуулан авч байжээ. Батын гэр орд нь нэг хэсэгтээ Ижил мөрний дагууд нүүдлийн явуул өргөө байжээ. «Алтан ордны улс ба түүний мөхөл» гэдэн номонд бичсэн нь: “ Бат хаан хотын амьдралыг бий болгож түүнтэй холбоотойгоор худалдаа наймаа хийх нь улсын санд арвин их ашиг оруулна гэдгийг ойлгож байсан” 1 гэжээ. В.Г.Тизенгаузен бичсэн нь: “Тэрбээр (Батхаан) маш шудрага, лалын шашинтны нөхөр байлаа. Түүний ивээл дор лалын шашинтнууд чөлөөтэй ам ьдарч б а й в ” 2 гэж ээ . И р ан ы түүхч Ж у вей н и «Д элхи йг б ай л д ан дагуулагчын түүх» номондоо: Өргөө барих газраа Бат хаан сонгон авч хот байгуулан Сарай Бат гэж нэрлэв... Ром, Сири бусад орны Султан нарт хөнгөлөлтийн бичиг пайз өгч, хүчин зүтгэсэн хүн бүрт шан харамж хүртээж байв”3 гэж бичжээ. Армений түүхч Кирокос Гандзаский бичихдээ: “Хан, тайж, ван, худалдаачин болон хохирон гомдож эх нутгаа алдсан хэн бүхэн Батад очиход тэрээр шударгаар тунгаан орон нутаг, ванлигийг буцааж өгч бичиг, пайз олгож байв. Түүний тушаал зарлигийг хэн ч эсэргүүцэж үл зү р х эл н э” 4 гэж ээ. Д ээр х и бари м таас үзвэл Б ат хаан 20 орчим жил хаанчлахдаа Их Монгол улсын дотоод гадаад бодлогод их нөлөө үзүүлсэн Б.Д.Греков, А.Ю .Якубовский. «Золотая Одра и ёё падение». M-J1., 1950. стр. 64. В .Г .Т и зен гаузен . С бор н и к материалов, относящ и хся к истории З ол отой Орды. I, II. И злечения и сочинений арабских. С П б., 1884. стр. 15. А.Ю .Якубовский. «История ремесленной промышленности Сарай Берке». Т. VIII. вып 2-3. стр. 5. К.П.Патканов. «История М онголов. инока Магакия XIII века». С П б., 1871. стр. 74.

162

IIАНГИ. Чингисийн лдралх хаалын үеийн Монгол гүрзн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэмэн нь

төрийн томоохон зүтгэлтэн аж. Түүгээр ч барахгүй Бат нь монголчуудын н эр и й г Европ д ахин аа гаргаж , Орос улсыг н эгтгэсэн гэдгийг хэн ч үгүйсгэхгүй биз ээ. Ер нь монголчууд Евролыг дан ганц дайлсан бус тэднийг өөр хооронд нь холбож, хөгжлийг нь урагшлуулахад ихээхэн хувь нэм эр оруулсан болохыг Б.Г.Гафусов, Л.Н.Гумилев нарын олон эрдэмтэн нэгэнт зохих ёсоор үнэлэн дүгнэж бичсэнийг энэ дашрамд өгүүлэх нь зүйтэй болов уу. Өгэдэй хааны байлдан дагууллаар Умард Хятад нутгийг монголчууд бүрмөсөн эзэлж захиргаагаа тогтоов. Дундад Азид Цагаадайн улс, Орост Батын улс тус тус байгуулагдав. Эдгээр улсуудын улс төрийн гол төв нь Хархорум төвтэй Их Монгол улс мөн байлаа. Өгэдэй хааны биеэр дайлсан дайн б оги н о хугацаанд ам ж илт олсон ш алтгаан бол түүний зохион байгуулах их авъяастай шууд холбоотой байжээ. Ө гэдэй хаан амьд сэрүүн байхдаа Есүй хатнаас төрсөн Хашид их хайртай байсан бөгөөд тэрээр ном эрдэмтэй, монгол, хятад бичиг сайн сурсан авъяаслаг залуу байж. Өгэдэй хаан ч түүнийг ном эрдэмтэй хүн болгох гэж чармайлт гаргажээ. Гагцхүү хаан ш ирээ залгамжлуулах гэсэн эцгийн итгэлийг огоорч, архинд хэт шунаж жаргалдаа хэт ташаарч явсаар залуу зандан насандаа төрөл арилжжээ. Хашийн нас барсан нь Өгэдэйн ургийнхны дотор тохиолдсон хамгийн эмгэнэлт явдал болсон ажээ. Өөрөөр хэлбэл хаан ш ирээ яваандаа Тулуйн удамд шилжих нөхцөл бүрджээ. Бусад хүүхэд Хүдэн, Хүчү, Харцар, Хадантөмөр цөмөөр цэрэг захирч байлдаан хийж яваад нас баржээ. Харин Раш ид-ад-Дины зохиолд бичсэнээр бол Туракина хатнаас гарсан Хүчүгийг хаан сууриа залгамжлуулахаар захиж байсан боловч эрт нас барсан гэжээ. Туракина хатан Чингисийн хайртай ач Годанд дургүй хүрч Хүчүгийг хаан ш ирээ залгамжлуулахаар бэлтгэж байсан байна. Гэтэл Хүчү нэгэнт нас барсан тул Туракина хатан ач хүү Ш ирэм үнээр хаан ш ирээ залгамжлуулахыг бодсон боловч тэрээр нас балчир, эрийн цээнд хараахан хүрээгүй байжээ. Өгэдэй хаан ийнхүү эцэг Чингисийн гэрээсийг бүрэн биелүүлж Их Монгол улсыг монгол гүрний улс төрийн төв баттай болгож түүний эдийн засги й г хөгж үүлж , хот суурин байгуулж , өртөө улаа х ү р эл ц эх ү й ц суурилуулж, бичиг соёлыг дээдлэн хөгжүүлэв. «Монголын Н^уц товчоо»-г бичүүлж дуусгаад 1240 онд гардан хүлээж авав. Өгэдэй хаан суусан 13 жилд Их Монгол улс дэг журамтай, хөгжилтэй, хүчтэй, нэгдэл нягтралтай, гадаад харилцаа ихэд өргөжсөн байна. Энэ бол Өгэдэй хааны түүхэн гавъяа мөн. Ер нь хүссэн хэн бүхэн хаан болж үл чадах бөгөөд хэрэв хаан байвал жинхэнэ хаан дүр төрхтэй хаан байх учиртай хэмээн Чингисийн айлдсан сургаалийг Өгэдэй хаан үнэнхүү хэрэгжүүлж чаджээ. Өгэдэй хаан угаас уур уцааргүй, налгар тайван, алсын хараатай, илүү дутуу үггүй, бусдын үгийг тоож сонсоод эрэгцүүлэн боддог, эрдэмтэн хүнийг дээдэлдэг, түүх намтар их мэддэг, үлгэр сонсох дуртай, ядуу доодсыг өрөвдөн хайрладаг, хувийн аминцар үзэл байхгүй, юмны арга эвийг аятайхан олдог, цэргийн хэргийн өндөр мэдлэгтэй, улсыг удирдах их увидастай хүн байжээ. Н эг гэм нь архи

163

М О Н ГО Л

Ү Л С Ы Н ТҮҮХ.

II БОТЬ

балгах дуртай, энэ талаар эцэг Чингис, ах Цагаадай нараасаа удаа дараа хатуу үг сонсож явсан удаатай. Гэхдээ архи уулаа гээд төрийн хэрэг цалгардуулсан явдал огт байсангүй. Өөрийгөө “махнаас өөр хоолгүй, малаас өөр хайргүй” гэж үздэг байжээ. Үүнээс ургуулж бодохул, Өгэдэй маханд дуртай монгол эр байж. Мал, малчин хоёрыг хайрладаг монгол хаан байжээ. Малгүй бол монгол байхгүй, малыг хайрлагтун, малыг зовоож алж болохгүй гэж олон дахин сурган хэлдэг байсан нь тийм л гүн утга учиртай байсан аж. Их хаан мөртлөө энгийн даруу, хэн ч байсан хүлээн авч уулздаг, уулзсан учирсантайгаа тэгш харьцдаг бас тэгээд өрөвчхөн сэтгэлтэй хүн байжээ. Н эгэн удаа ядуу хүнийг өрөвдөед хатныхаа эрдэнийн ш игтгээт алтан ээмгийг мултлан өгч байсан гэдэг. Бас ядуу ардын хийсэн rap урлалын зүйлийг өндөр үнээр авах захирамж гаргаж байсан зэрэг ж иш ээ баримт түүх сударт тэмдэглэгдэж хоцорчээ. Өгэдэй хаан их гүрнийг удирдахдаа эцэг Чингисийн үзэл санаа, захиа гэрээсийг хатуу баримтлан хаан суусан өдрөөсөө “Чингис хаан эцгийнхээ зүдэрч байгуулсан улсыг бүү зовооё, хөлий нь хөсөр, гарыг нь газар тавиулж жаргаая” 1 хэмээн тангараглаад үйл ажиллагааныхаа гарааг эхэлсэн билээ. М өн тэрээр “эц эг Ч ингис хааны гаргасан бүх зарлигийн нэр агуулга өөрчлөгдөхгүй хуучин хэвээрээ байх болно” гэж зарлиг болгож байжээ. Өгэдэй хаан суусны дараа “ард олноо амруулан жаргааж ард иргэддээ төвөг тээргүй дэг журам тогтооно” гэж андгайлж байв. Түүнийг андгайлан хэлсэн энэ үг яг л биелэгдсэн билээ. Тэрчлэн Өгэдэй хаан “Зуун хонь тутмаас нэгэн хонь гаргаж улсын доторхи үгээгүй ядуучуудад тусламж болгон өгтүгэй” 2 хэмээн зарлиг гаргаж ядуу ард түмний амьдрал ахуйг харж, тэтгэн дэмжиж байжээ. Өгэдэй хаан нэг удаа хятад хүн мусульман хүнийг доромжилсон жүжиг тоглохыг үзээд тэр жүжгийг үргэлжлүүлэн тоглохыг зогсоож хэлсэн нь: “мусульманчуудын хамгийн ядуу айл гэхэд л хэдэн хятад зарцтай юм. Гэтэл ямар ч баян хятад айлд нэг ч мусульман зарц үгүй. Эцэг Чингис хааны тогтоосон хуулинд нэг мусульман хүн албал дөчин хэлхээ шижир алтаар төлөх. Нэг хятад хүн албал нэг илжгээр төлнө гэж заасан нь ийм л учиртай ю м” гэжээ. Өгэдэй хаан өөрөө бөө мөргөлийг голдуу итгэн шүтдэг байсан мөртлөө бас бурхны ш аш ин болон бусад ш аш ныг хүндлэн тэгш үздэг байж ээ. Я лангуяа лалын ш аш интан хүмүүстэй эвгүй харьцаж хэзээ ч болохгүй гэж сургадаг байжээ. Энэ бол их хааны нэгэн өвөрмөц шинж байсан биз. Өгэдэй хаан 1241 оны 12-р сарын 9-нд олон хүн дагуулан их ав хомрого зохиож 10-ний өдөр ордондоо бүх хатад, хөвүүд, ноёд, түшмэд, эрдэмтэн мэргэд, жанжинуудаа ирүүлж хэлсэн нь: “Эцгийнхээ их сууринд сууж хаан эцгээс хойш үйлдсэн хэрэг минь: Нэгдүгээрт, Зүрчид иргэнд аялж зүрчид иргэнийг мохоов би. Хоёрдугаарт, бидний хооронд элч хурдан явуулж хари лц ах ба эл д эв х эр ги й г зөөлгөх өртөө зам ы г тави улав. Гуравдугаарт, усгүй газар худаг малтуулж гаргуулаад улс иргэдийг ус өвсөнд «м нт». §279. М өн тэнд.

164

IIАНГИ. Чингисийн лараах хаалын үеийн Монгол гүрэн. I бүлэг. Монгол гүрнийг төвхнүүлж эхэлсэн нь

хүргүүлэв. Дөрөвдүгээрт, зүг зүгийн суурин иргэдэд ахлагч, тамгачийг тавьж улс иргэний хөл хөсөр гар газар тавиулж амар түвшин болгов. Хаан эцгээс хойш ийм дөрвөн үйлийг нэмэв би. Бас хаан эцгийнхээ сууринд сууж олон улс иргэнийг тээж захирах их үүргийг хүлээсэн бөгөөтөл бор дарсанд дийлэгдсэн минь нэгдүгээр буруу минь болов. Хоёрдугаарт, ёсгүй эм хүний үгэнд орж Отчигин авгын харъяат нарын дотроос охид авчруулж, улсын эзэн хаан байтлаа ёсгүй муу ажлаас үйлэнд хазайсан минь бас нэг буруу болов. Гуравдугаарт, Доголоху-г далдаас хардсан нэгэн буруу бас бий. Ямар буруу вэ гэвээс хаан эцгийн м инь харах нүдний өмнө хамгаас түрүүн хатгалдаж явсан Доголоху-г муу үгэнд автаж хороожээ. Одоо миний өмнө хэн тэгэж тэргүүлэн давшиж өгөх вэ? Хаан эцгийн өмнө зүтгэсэн журамт хүнийг үл ухааран өшөөлдсөнийгөө өөрөө буруушаана би. Дөрөвдүгээрт, тэнгэр газраас заяат төрсөн гөрөөсийг ах дүүгийн зүг оруузай хэм ээн харамлаж одоо хэрэм нүдүүлж хориг саад босгосны учир ах дүүгээс гомдох үг сонсов би. Энэ бас нэг буруу болов. Хаан эцгээсээ хойш дөрвөн үйлс нэмэв би. Бас дөрвөн үйлс буруу үйлдэв” 1 хэмээжээ. Өгэдэй хаан бол амьдралынхаа турш монгол түмний нэгдлийн төлөө, хаанчлалынхаа турш монголын эзэнт улсыг бататган бэхжүүлэх, Их Монгол улсын төр, аж ахуйг өөд татахын төлөө амь бие хайрлахгүй зүтгэсээр ийнхүү насан өөд болжээ. Түүхээс заяагдсан ийм л хүн эзэн хаан буюу монгол төрийн тэргүүн байх учиртай ажгуу.

§4. Эзлэгдсэн орнуудын талаар авсан арга хэмжээ Өгэдэй ш инээр газар орныг байлдан эзлэхийн хамт үүний урьд нэгэнт байлдан авсан газар орнуудад засаглалаа бэхжүүлэх, ялангуяа тэдгээрийг өөртөө ашигтайгаар захиран баримтлах явдалд онцгой анхаарал тавьжээ. Юуны урьд байлдан эзэлсэн орнуудаддаргач нарыг тохоон суулгасан байна. Эдгээр даргач нарын гол үүрэг нь тус тусын газар орныг дарангуйлан захирч, тэндэх ард олноос алба татвар цуглуулан хаанд өргөн барьж байх явдал байжээ. Өгэдэй төр барьж байсан үед Монголын ихэс дээдсийн нэг хэсэг нь суурин ам ьд рал , хот балгас, т ар и а л а н г б ай л д аан ы явц ад ям ар н эг хэм ж ээгээр бусниулан, эзлэгдсэн орнуудыг баримтлан захирах нарийн төвөгтэй ажлаас бэрхшээж, шинэ шинэ газар орнуудад довтолгоон хийхийг сонирхож, нөгөө хэсэг нь байлдан дагууллыг үргэлжл үүлэхийн хамт эзэлсэн орныг цаашид удаан хугацаагаар баримтлан захирч, эдийн засгийн ашиг олох явдлыг чухалчилж байсан хэм ээн Раш ид-ад-Д ин бичсэн б ай н а2. Ж ишээлбэл: Нэгдүгээр чиглэлийг баримтлагч Баядай зэрэг нөлөөтэй ноёд Умард хятадын ард түмнийг довтлон, хот балгасыг нь нураан, тарианы газрыг малын бэлчээр болгохыг шаардаж байжээ. Гэтэл Өгэдэй хаан, Елюй 1 2

«МНТ». §281. Раш ид-ад-Д ин. I боть. I дэвтэр. 12-13-р тал.

165

М О Н ГО Л

ҮЛСЫН ТҮҮХ.

воть

Ч у-цайн ятгасан үгийг дагаж, хятадын ард олноос өөрсдийн хэрэглэх зүйлийг татварлан авч байх нь илүү аш игтай гэж үзсэн байна. Ө гэдэй эзэлсэн орны ардуудаас татварлах алба гувчуурын хэмжээг Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож, Дундад Азийн зэрэг баруун зүгийн орнуудаас эрийн тоогоор бодож авах журмыг тогтоожээ. Албаны хэмжээ нь сайн чанарын тарианы му1 тутмаас гурван жин, дунд тарианы му тутмаас хоёр жин хагас, дорд тарианы нэг му тутмаас хоёр жин тус тус хураах, ус оруулсан сайн тари ан ы н эг му тутмаас таван ж ин тариа авахаар тогтоосон байна. Худалдааны зүйлээс гааль хураахдаа орлогын 30 хувийн нэгийг авах, дарсны худалдаанаас 40 жин архи тутмаас нэг лан хураахаар тус тус тогтоосон байна2. Энэ нь хятад иргэдээс авч байсан татварын хэмжээ бөгөөд Дундад Азийн орнуудаас мөн үүний нэгэн адил албан татвар авч байсан байна. Зарим үед бүх тарианы ургацын 9/10 хувийг хүртэл авч байжээ. Хятадаас авах албан татварын ажлыг Дундад Азийн нэрт худалдаачин Мухамед Ялавачид, Дундад Азийн ардуудаас авах албыг Мухамед Харашмид тус тус эрхлүүлжээ. Өгэдэй хаан анхандаа Хятад ба Дундад Азийн нутгийг монгол ноёдод хувь газар болгон үүрд эзэмшүүлэх ажлыг явуулсан боловч тус тусдаа хувь газартай, толгойгоо даасан эзэд олон болж, монгол гүрнийг задруулах хандлага гарч ирсэн учир ноёдод “идэх хот” олгохыг зогсоож оронд нь жил бүр тогтмол хэмжээний хишиг шан олгож байх ба мөн тэндээс хураах албан татварыг төвөөс томилогдсон тусгай түш мэдээр хураалгаж байх журам тогтоожээ. Өгэдэй худалдааны ажлыг дэмжин тэтгэж ашиг олох зорилгыг тавьж байжээ. Монгол гүрэн тогтсоноор урьд үе үе боогдон хаагдаж тасалдан байсан дорно, өрнийн орнуудын хоорондоо харилцах худалдааны зам сэргэн нээгдэж , Хятад, Дундад А зийн том худалдаачид монгол оронд олноор ирж монгол ноёдын ивээл тусламжтайгаар асар их ашиг хонжоо олж байжээ. Өгэдэйн ордонд газар газрын худалдаачид, ялангуяа лалын худалдаачин ирж очиж байсан ба тэднийг Өгэдэй онцлон дотночлон үзэж эл двээр тэтгэн дэм ж иж байж ээ. Ө гэдэй лалы н худалдаачидтай хувь нийлүүлж худалдаа хийж, худалдааны гүйлгээнд үлэмжхэн хөрөнгө мөнгө оруулж байжээ. М онголын хаад ноёд лалын худалдаачдаар дамжуулж мөнгө хүүлэх ажлыг хийж байсан гэдэг. Өгэдэйн ордонд Дундад Азийн томхон худалдаачдын нөлөө улам бүр нэмэгдсээр Елюй Чу-цай тэргүүтэй хятад зүгийн сайд түшмэдийн эрх хүч буурч улмаар тэдгээрийн хоорондын зөрчил өдөр ирэх тутам улам хурцдан ширүүсэж байжээ. Нөгөөтэйгүүр Өгэдэй хаанчлалынхаа сүүлчийн үед бор дарсанд хэт орж, төрийн хэргээс зарим талаар хөндийрөх байдал гарч байснаас 6-р хатан Туракина төрийн эрхийг барилцаж байж ээ. Туракина бол мэргид аймгийн ноён Тогтоа бэхийн хөвүүн Ходын хатан байжээ. Мэргидийг дагуулан авсны дараа Чингис хаан түүнийг Өгэдэйд өгсөн ажээ. 1 2

166

М у - 6,144 га. «Юан улсын судар». 2-3-р дэвтэр.

М О Н Г О Л Ы Н Э З Э Н Т ГҮ РЭ Н

II А Н Г И .

Ч ингисийн

лдрллх хм лы н

ү еи й н

М он гол

гүрэн.

I бү лзг.

М онгол

гүрн ийг

т өвхнүүлж

эхэло н

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

Туракина төрөлхийн эрмэг зантай, чадварлаг хүн учир бусад хатны дотроос Өгэдэйд ихээхэн эрхэмлэгдэж, улмаар төрийн хэргийг шүүрэн авсан байжээ. Туракина лалын худалдаачин нарыг дотночлон, тэдэнд зүйл бүрээр тусалж байжээ. Ялангуяа, лалын худалдаачин Абдурхман, хатан Туракинад онцлон дотночлогдож, 1240 онд эзлэгдсэн орнуудын олон мужаас гааль гувчуур хурааж авах түшмэл болсон ажээ. Тэр Туракина хатантай хуйвалдаж хааны тамгыг хоосон цаасан дээр олноор даруулж, сүүлд хааны нэрээр зарл и г зохион бичиж , ард олноос албан татвары г өдий төдий хувь нэмэгдүүлэн хурааж авдаг байжээ. Өгэдэйн хаан болсон эхний жилүүдэд суурьшсан ард түмнээс хураах гааль гувчуурийн үнэ 140 түмэн л ан 1 мөнгө байсныг Абдурхман 220 түмэн лан хүртэл нэмэгдүүлжээ2 . Ер нь Өгэдэйн үед лалын ба хятадын худалдаачид ард олноос авах албыг өөрийн хөрөнгөөр урьдчилан төлж улсын санд оруулаад, сүүлд ард олноос албан татварыг тогтоосон дүрэм хэмжээнээс хэтрүүлэн дур зоригоор хурааж ашиглах нь нэгэнт зуршил болсон байжээ. Ийнхүү монголын байлдан дагуулагчид, Д ундад А зи й н том худалдаачды н х оорон д н эг ёсны эвсэл холбоо байгуулагдан эзлэгдсэн орны ард түмнийг хамтаар захирч байжээ. Өгэдэй 1241 оны 12 дугаар сарын 11-нд нас баржээ. Түүний нас барсан нь ихээхэн сэжиглэлтэй байдалд болжээ. Өгэдэйн нас барсны дараа түүнийг бусдад хорлогдон үхсэн гэдэг яриа өгүүлэл үлэмжхэн гарч байжээ. “Юан улсын судар”-т: “хаан хээрийн ордондоо шөнө орой болтол дарс ууж байгаад үхэв”3 гэсэн байдаг. Өгэдэй тер барьсан жилүүдэд монгол дахь ноёд язгууртны эрх ямба улам бэхжиж, алба татварын тогтолцоо, өртөө харилцаа жигдэрч, худалдаа арилжааны ажил өргөжин, хот суурин газрууд ч нэлээд буй болсон авай.

Хоёрдугаар бүлэг XIII ЗУУНЫ 40-50-ИАД ОНЫ ҮЕИЙН МОНГОЛ ГҮРЭН Өгэдэй нас нөгцмөгц монгол гүрний дотор хаан ш ирээ булаацалдах тэм цэл хямрал эхэлсэн байна. Ө гэдэй ахмад хөвгүүн Гүюгээр сууриа залгамжлуулах дургүй байжээ. Учир нь Гүюг, Бат хаантай эе эвдэрч өөрийн эцэгтэй ч төдий л сайнгүй, зарим талаар нэлээд зөрчилтэй байсан ажээ. Өгэдэй гуравдугаар хүү Хүчүгээр хаан ш ирээгээ залгамжлуулах бодолтой байжээ. Гэтэл Хүчү 1236 онд Өмнөд Сүн улсыг байлдаж яваад нас баржээ. Хүчү бол бичиг, цэргийн эрдмийг ихээр эзэмш сэн байжээ. Иймээс хүүгээ хайрлан харамсаж байлаа. Өгэдэй хаан өөрийнхөө хайрт ач, Хүчүгийн 1 2 3

Лан - 37, 301 грамм. «Юан улсын судар». 2-3-р дэвтэр. «Юан улсын судар». Елюй Чу-цайн намтар.

168

IIАНГИ. Чингисийн ларпих хдолын үеийн Монгол гүрэн. II бүлэг. XII зууны 40-50-илд оны үеийн Монгол гүрэн

ахмад хөвүүн Ш ирэм үнийг ш ирээ залгах хаан хөвүүн болгожээ. Гэтэл Ш ирэмүн их ор суухад хараахан нялх бага байсан явдал нь хаан ш ирээ булаацалдах тэмцэл эхлэхийн аян шалтаг болжээ. Өгэдэйг үхсэний дараа их хатан мэргид угсааны Туракина, нөлөө бүхий хэсэг ноёд, түшмэдийг Далан даваанд хуралдуулан ш инэ хаан өргөмжлөх асуудал хэлэлцүүлжээ. Т эр чуулган дээр чухам хэнийг хаан өргөмжл өх тухай тодорхой шийдвэр гаргалгүй, Туракина хатанд төр хамааруулахаар тогтжээ. Туракина Ш ирэмүний бага балчирыг ашиглан, төрийн эрхийг шууд гартаа авчээ. Энэ тухай Рашид-ад-Дин өгүүлсэн нь “Ахмад хөвгүүдийн эх Туракина хатан арга зальхэрэглэн, хааны ураг садангуудтай зөвлөлгүй, өөрийн дураар төрийн эрхийг эзлэн авчээ. Тэр элдэв зүйлийн бэлэг шангаар төрөл садан, ноёд түшмэдийн сэтгэлийг татсан учир цөм түүний зүг хандаж эрх мэдэлд нь орсон” 1 гэжээ. Э нэ явдалд Ө гэдэй хааны ах дүү, үр сад болон хуучин түш м эд, Чингисийн угсааны бусад ноёд сурвалжтан нарын олонхи ихэд дургүйцжээ. Ялангуяа Өгэдэйн дотнын түшмэл, монгол гүрний баруун этгээдийн их сайд Чингай чинсан, лалын мөргөлт нөлөө бүхий түшмэл Мухамед Ялавач, Өгэдэйн хоёрдугаар хөвүүн Годан нар бусдаас илүү дургүйцэн эсэргүүцэж байжээ. _ Туракина эн тэргүүн Чингай чинсанг албанаас халж, мөн Мухамед Ялавачийг хань нөхдийнх нь хамт барьж авахаар завдахад тэр учрыг мэдэж Годангийн зүг зугатан оджээ. Годан ноён тэр цагт монгол гүрний нэг чухал муж хязгаар болох Хөх нуурын газрыг захирч байжээ. Удалгүй Годангийн өргөөнд Туракина хатны элч ирж Чингай, Ялавач нарыг гаргаж өгөхийг шаарджээ. Годан тэр хоёрыг гаргаж өгсөнгүй, харин “ Болжмор шувуу начин шонхороос зугадаж бутны ёроолд амь хоргодон, аюулаас аврагдах адил эдгээр хүмүүс бас бидний энд хоргодохоор манай мэдлийн газрын хязгаарт орж иржээ. Эднийг барьж өгвөл энэрэх сэтгэлийн хууль зүйд үл зохицохоос гадна хүний ёсноос гажуу хэрэг болно. Намайг хол ойрын хүн, түрэг, тажик ялгаагүй цөм учрыг мэдэж өршөөнө. Мөд хуралдаан болох тул эднийг ураг удам, ноёд түшмэдийн өмнө аваачиж гэм буруугий нь тоочин хэлэлцүүлж зохих ялыг хүлээлгэе”2 гэж хэлүүлэн элчийг буцаажээ. Туракина хатан дахин хэдэн удаа элч илгээсэн боловч Годан тухай бүр дээрхи үгийг хэлж хоосон буцааж байжээ. Чингис хаан амьд байхдаа Өгэдэйн дараа хаан ор суух хүнд Годангийн нэрийг цохож байсан ажээ. Гэтэл Туракина хатантай муудалцсан бүх ихэс сайд цөм Годангийн дэргэд хуралдан бөөгнөрч, Годан ч тэднийг зүйл зүйлээр хаацайлж байсан явдал Туракина хатанд хардах, түгших сэтгэл төрүүлжээ. Ингээд эх хүү хоёр төрийн эрх булаалдаж далдуур сүрхий тэмцэлдэх болжээ. Туракина хатны ажил явууллагад түүний дотнын хамсаатан лалын 1 2

Раш ид-ад-Д ин. II боть. 114-115-р тал. Ж увейни. I боть. 242-р тал.

169

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

шаш инт Фатима гэдэг нэгэн эхнэр идэвхитэй тусалж байжээ. Туракина хатны амин ба албан хэрэг, ялангуяа улс төрийн хов жив зэрэгт Фатима онцгой үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Туракина, Ф атима нар Годанг хорлож алахаар ш ийдсэн бололтой. Годангийн үхсэнийг Ф атим агийн нэртэй холбож түүхэнд тэмдэглэсэн байх ба Годан өөрөө ч биеэ Фатимад далдуур хорлогдлоо гэж үхэхийн өмнө ярьж байсан аж. Туракина хатны төр барих явдалд дургүйцэн, хаан ш ирээг залгамжлах гэсэн нөгөө нэг өрсөлдөгч этгээд нь Чингис хааны отгон дүү Отчигин ноён байжээ. Отчигин ноён Буйр нуур, Далай нуур хоёрын хавьцаа нутаглаж байсан бөгөөд Туракина хатныг зайлуулж хаан ширээ эзлэн авахаар их цэрэг удирдан хөдөлжээ. Гэтэл тэр үед хаан ш ирээ эзлэн авахаар аян шалтаг гарахыг харж Э м ил нутагтаа түр хүлээзнэж байсан Гүюг О тчигины г эсэргүүцэх н эрийдлээр ц эрэг удирдан хүрч ирж ээ. Гүюг эхи йгээ төр хамаарахыг илт эсэргүүцэж байсан боловч өөр хэн хүнд хаан ш ирээ эзлүүлэхийг хэрхэвч тэвчин хүлээхгүй байж ээ. Тийм учир Гүюг цэрэг хөдөлгөж хаан ширээг шууд эзлэн авахаар шийджээ. Энэ бүхэн нь Монголын их гүрний дотор цэрэг, ард цочин үймэн аймахад хүргэж, Туракина хатныг хүнд байдалд оруулсан аж ээ1. Туракина хатан, хүү Гүюгийн талыг барьж, Отчигины эсрэг тэмцэхээр шийджээ. Отчигин ч Гүюгийн ирж явааг нэгэнт дуулсан тул хэрэг бүтэхгүй болсныг мэдээд Өгэдэй хааны нас барсан уй тайлах ёслолд оролцох гэсэн болоод нутаг буцжээ2. Туракина дөрвөн жил гаруй төр хамаарахад улс орон даяар Туракинад дургүйцэх явдал эрс нэмэгдэж, нөлөө бүхий ноёд, түшмэдийн ихэнх нь шинэ хаан өргөмжлөх эрмэлзлэлтэй байсан учир Туракина хатан арга буюу ороо тавьж өгөхөд хүрчээ.

§1. Гүюг, Мөнх нар төр барьсан нь 1246 оны 6-7-р сарын үеэр Чингис хааны “алтан ураг” , Өгэдэй хааны төрөл садангийнхан, их гүрний ноёд, жанжин нар болон хараат орнуудын элч төлөөлөгчид хаан өргөмжлөх хуралдайд оролцохоор хүрэлцэн иржээ. Уг нь Өгэдэйг нас барсны дараахан хаан өргөмжлөх хуралдааны зарыг хааны ураг сад ан , н о ё д , ж ан ж и н нарт т ар аас ан боловч Т у р ак и н а хатан хойш луулсаар х эдэн ж ил ө н гөрсөн аж ээ. Эн тэргүүн Тулуйн хатан Сорхугтани бэг хөвүүдийн хамт Дорно зүгээс Отчигин ноён, Илжигидэй ноён нар, Өрнө зүгээс Хар Хүлэг, Есөн Мөнх, Бүри, Байдар, Есөнтөмөр нар тэргүүтэй Ц агаадайн үр ач нар, бас Оросын Суздаль мужийн ван Ярослав, Хятад, Солонгост байсан хэсэг ноёд, Багдад, Исмайл, Ф ранц зэрэг улс орны элч нар хүрэлцэн ирсэн бөгөөд Ромын пап ламын илгээсэн католик шашинт доминикан ёсны гэлэн Плано Карпини тэргүүтэй хүмүүс байлцсан байна. Хуралдайд гадна дотноос ирсэн зөвхөн элч, төлөөлөгч 1 2

170

Раш ид-ад-Д ин. II боть. 116-117-р тал. М өн тэнд. 117-ртал.

II АНГИ. Чингисийн A jp jjx хаалын уеийн Монгол гүрон. II бүлэг. XII зүуны 40-50-иол оны уеийн Монгол гурэн

нарын тоо 4000 гарч байж ээ1. Энэ хуралдайд Алтан ордны хаан Бат бие өвчтэй гэсэн шалтаг зааж оролцсонгүй, дүү Бэрх зэрэг ноёдыг явуулжээ. Бат Европт байлдаж байх үедээ Гүюгтэй сүрхий эвдрэлцэж, уул байлдаанаас Гүюг буцаж ирсэн байжээ. Бат Өгэдэйг нас барсныг сонсмогц, Өгэдэйн ахмад хүү Гүюгийг хаан суулгахгүй арга сүвэгчилсэн боловч уул зорилгоо биелүүлж чадаагүй юм. Хуралдайн үеэр ийнхүү олон хүн цуглаж, хоёр мянгаад асар майхан, хэдэн мянган гэр, тэрэг бөөгнөөд буух суух газар олдохгүй, идэш уушны зүйл үл хүрэлцэн, үнэ нь гааран нэмэгдсэн гэнэ2. Хуралдайг 1246 оны зун Өгэдэй хааны зуслан Тамирын Шар ордны газар том цагаан торгон асар (тэрмэн) барьж бэлтгэсэн нь хоёр мянга гаруй хүн багтах зайтай, түүний гадуур янз бүрийн дүрс, зургаар чимэглэсэн модон хашаа барьсан байжээ. Тэр хашаа хоёр том хаалгатай байсны нэгээр эзэн хаан, нөгөөгөөр бусад хүмүүс орж гарч байж ээ3. Ноёд түшмэд, жанжин нар анхны өдөр цөм цагаан торго, маргааш нь улаан торго, нөгөөдөр нь хөх торгон хувцас өмсөж, нөгөөдрийн маргааш нь мөн өөр янзаар хувцасласан байжээ. Хаан өргөмжлөх хэргийг асрын дотор Туракина хатан тэргүүтэй хааны ураг удмынхан болон сайд түшмэд, ноёд жанжин нар удтал зөвлөж ярилцаад Чингис хаан өөрөө хаан болгохоор заасан Годан нэгэнт нас барсан, Өгэдэй хааны гэрээслэл ёсоор ш ирээ залгамжлагч болсон Ш ирэмүн хараахан насанд хүрээгүй учир, хааны ахмад хөвүүн Гүюгийг өргөмжлөх нь зүйтэй4 гэж шийджээ. Гүюг уламжлалт заншил ёсоор, үл зөвшөөрөх дүр үзүүлэн дүү нараас хэн нэгийг хаан өргөмжилбөл зохино гэж цааргалан маргаж байгаад болзол тавьж өгүүлсэн нь: “М иний дараа бас миний ураг удмынханд хаан ширээ шилжих болбол би зөвш өөрнө”5 гэжээ. Хуралдайд оролцогсод цем өөр төрлийн хүнд хэрхэвч шилжүүлэхгүй гэсэн утгатай тангаргийн бичиг үйлдэн өргөжээ. Тангаргийн бичигт дурьдсан нь: “Чиний ураг удмын дотроос өвсөнд ороовч үхэр тоож идэхгүй, өөхөнд ороовч нохой тоож шиншихгүй хэсэг мах ч бол байсан цагт хаан ширээг бид өөр бусад хэнд ч шилжүүлж өгөхгүй”6 гэжээ. Гүюгийн хаан өргөм ж лөгдсөн тухай Ө гэдэй хааны зуслан Алтан ордонд7 албан ёсоор тунхаглажээ. 1 2 3

4 5 6 7

Раш ид-ад-Дин. II боть. 119-ртал. Раш ид-ад-Дин. II боть. 119-ртал. «Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Вилгельм Рубрук». М., 1957. 74-75-р тал. П лано Карпини и Вилгельм Рубрук. «М онголд жуулчилсан тэмдэглэл». Хөх хот. 1983. 217-128-р тал. Раш ид-ад-Д ин. II боть. 1 19-120-р тал. Раш ид-ад-Дин. М өн тэнд. 202-р тал. БН М АУ-ын туүх. Тэргүүн боть. 264-р тал. Э нд ярьж байгаа Алтан ордон бол түүхэнд апдаршсан Бат хааны Алтан ордон биш , Тев буюу М онголы н нутагт орш иж байсан М онголын Э зэн т улсын хаадын зуслангийн ордон юм. П лано Карпини өгүүлэхдээ “Уулын хөндийд орш их нэгэн сайхан тал дундуур урссан голын хөвөөн д ээр байсан бөгөөд алтаар бүрмэл модон баганатай, торгон дотортой, элдэв бөс даавуу зүйж хучсан тийм о р д он ” гэжээ.

171

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

Гүюгийн хаан суусан байдлыг ажиглахад Тэмүж ин, Ө гэдэй нарын үеийнхээс нэлээд өөр бөгөөд түүхэнд бузгай тодорхой тэмдэглэгдэж үлдсэн нь тухайн үеийн монгол гүрэнд хаан өргөм ж лөх журам горим нь сүр дуулиан ихтэй болсныг харуулж байна. Гүюг хаан суугаад эн түрүүнд тө р и й н эрх м эдэл б улаацалдах х эр эгт и д эв х и тэй о р о л ц о гсд ы г цээрлүүлэн шийтгэжээ. Эх Туракина хатны хүч нөлөөг хязгаарлан дарахаар Ф атимаг барьж цаазаар аваачи н “ Годанг хорлон алсн ы Гүюг хааны тамганы дардас учир х о р о о в ” гэж з а р л а ж э э 1. Түүний дараагаар Отчигин ноёныг цаазаар аваачсан байна. Мөн Туракина, Отчигин нарын зүгээс төрийн эрх булаацалдахад тусалж байсан бусад хүмүүсийг нэгэн адил цээрлүүлэн ш ийтгэжээ2. Гэвч Туракина хатны нөлөө бас л хэвээр байжээ. Энэ тухай сурвалж бичгийн дотор дурьдсан нь: “ Гүюг эхийн дэргэд хүрэлцэн ирээд ч төрийн хэрэг хөтлөх явдалд оролцохгүй, Т уракина хатан урьдын адил засаг засаглалыг явуулж байв”3 гэжээ. Гүюгийг ширээнд суусны дараа удалгүй Туракина хатан гэнэт хорлогдож үхээд, төрийн жолоог Гүюг хаан дангаар барих болжээ. Гүюгхааны авсан өөр нэг арга хэмжээ нь Туракина хатны үед хавчигдаж огцорсон сайд, түшмэдийг хуучин тушаалд эргүүлэн дэвш үүлсэн явдал болно. Чингайг өөрийн дэргэд авч, дахин чинсан тавиад, Ялавачийг дуудаж Хятад газрын даргач болгож, Туркестан, Мавереннахр хоёрыг Масуд бэгэд өгч, Хорасан, И рак, Азербайжан, Ш ирван, Jlyp, Керман, Гүрж зэргийг Аргунаар захируулжээ4. Туракина хатны зарлиг пайз зэргийг хүчингүй болгож, хэн хүнд пайз, бичиг зоргоор олгохыг цаазалжээ. Харин Өгэдэй хааны үеийн пайз, зарлиг хүчин төгөлдөр үлдсэн бөгөөд ш инээр нэлээд пайз олгож, зарлиг буулгасан аж ээ5. Түүнээс гадна 1247 оны өвөл хүн амын тооллого явуулсан байна6. Энэ нь албан татварыг журамлах, цэрэг татахыг цэгцлэх зорилготой байжээ. Гадаад бодлогын хувьд Гүюг хаан эцгийн бодлогыг баримталж, бусад улс орныг байлдан дагуулах явдлыг үргэлжлүүлжээ. Умард хятадын Алтан 1 2 3 4 5 6

172

Раш ид-ад-Дин. II боть. 117-ртал. Мөн тэнд. 119-121-р тал. М өн тэнд. 117-р тал. М өн тэнд. 120-р тал. «Юан улсын судар». 2-р бүлэгт. Раш ид-ад-Дин. II боть. 120-р тал.

II АНГИ. Чингисийн лараах хаалын уеийн Монгол гүрэн. II бүлэг. XII зууны 40-50-иал оны үеийн Монгол гүрэн

улсыг эзэлж дуусган Өмнөд Сүн улсыг довтлон байлдахыг Сүбээдэй баатар, Цагаан ноён нарт тушааж мордуулсан байна. 1247 оны намар Илжигидэй ноёнд цэрэг өгч баруун зүгийн эзлэгдээгүй үлдсэн Исмайлын зэрэг улс орнуудыг байлдан дагуулахыг даалгажээ. Тэгэхдээ 100 монгол айл тутмаас нэг э р 1, Иранд байсан цэргийн 10 хүн тутмаас хоёрыг тус тус татуулж Илжигидэйд цэргийн хүч нэмэгдүүлжээ. Илжигидэйг тэргүүн анги болгож хөдөлгөөд хаан өөрөө 1248 оны өвлийн сүүл сард гол хүчийг авч хөдөлсөн байна. Гүюг баруун зүг мордохдоо, “тэнгэрийн байдал дулаарах тийш ээ хандлаа. Эмил нутгийн уур амьсгал надад зохидог юм. Тэндхийн ус умдаа өвчинд минь тус болно”2 гэж хэлээд явсан гэнэ. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ Гүюг өөр зорилготой хөдөлсөн байж магад гэж зарим түүхэнд гардаг байна. Түүнийг баруун зүг мордмогц Тулуйн хатан Сорхугтани бэг Бат хаандтусгай хүн яаралтай зарж сэрэмжтэй бай! гэж захиж байжээ. Гүюг, хаан ш ирээнд суухад нь элдвээр саад хийж байсны дээр өөрийн хувь улс Алтан ордыг Монголын төв захиргаанаас нэлээд тусгаар байлгахыг хичээж , бие даасан бодлого явуулж байсан Батыг гэнэдүүлэн цохиж эрхэндээ оруулахаар сэм хөдөлсөн бололтой. Бат хаан Сорхугтани бэгийн илгээсэн мэдээг хүлээн авмагц захирсан нутгийн хязгаарыг бэхлэн цэрэг зэвсэг бэлдэж, Гүюгийг тосон байлдахаар зэхэж байж ээ3. Гэвч Гүюг хаан зорьсондоо хүрч чадсангүй, 1248 оны 4-р сард4 нас баржээ5. Гүюг хаан бол алсы н хараатай, сүрхий сэц эн м эргэн бодлоготой, чанга ням бай зан чанартай хүн байсан. Нэг гэм нь бие султай байжээ. Гүюгийг нас барсны дараа хаан ш ирээ эзлэх, төв засгийн эрхэнд нөлөөгөө нэвтрүүлэхийн төлөө хан хөвүүд, ихэс ноёд хоёр том эвсэл болон тэмцэлджээ. Өгэдэй, Цагаадайн үр ач нар талцаж Зүч, Тулуйн угсааны ноёдтой ширүүн тэмцэл хийжээ. Хаан ш ирээ Өгэдэйнхний гарт байхыг Цагаадайн угсааны ноёд дэмжиж байжээ. Зүчи, Тулуйн үр ач нар хаан ширээнд өөрийн талынхаа хүн суулгаж, монголын төв захиргааг эрхшээлдээ авахыг зорьжээ. Удалгүй Өгэдэйн угсааны ноёдын дунд ноцтой хагарал гарсны г аш и глан , Зүчийн үр ач нар Тулуйн хөвүүдийн н эги й г хаан суулгахаар шийджээ. Бат тэргүүтэй Чингисийн ахмад хөвүүн Зүчийн үр ач нар өөрсдөө хаан ш ирээнд суух гэлгүй, Тулуйн үр ач нарыг идэвхитэй дэмжиж байсан нь учиртай юм. Тэд хэдийгээр хаан ширээнд суухаас буцахгүй байсан боловч “Алтан ургийн” хаан хөвүүдийн зүгээс гүйцэд дэмжлэг олохгүй байж магад хэм ээн болгоом ж лон, харин тэдэнтэй талцаж байсан Тулуйн угсааны ноёдыг хаан ш ирээнд суулгах гэж тэмцжээ. Раш ид-ад-Дин. II боть. 120-р тал. Раш ид-ад-Дин. 121-р тал. Раш ид-ад-Дин. 121-ртал. «Юан улсын судар»-т хаврын 3 cap (2-р булэгт). Хуучин улирлын тэр оны хаврын 3 cap нь аргын 1248 оны 3-р сарын 27-ноос 4-р сарын 24-ний өдрүүдэд таарч байна. Д .О ссон Гүюгийг 4-р сард нас барсан гэж ээ. Р аш ид-ад-Д ин. I боть. II дэвтэр. 121-р тал. «Юан улсын судар»-т Гүюгийг “Х э н -ся н -и -р ” гэдэг газарт нас барсан гэнэ. Э нэ газар нутаг Ш инжааны нутаг Булган голын эхэн д буй.

173

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ.

II БОТЬ

Ийнхүү хаан сонгож чадахгүй 2 жил гаруй болов. Тэр завсар 1249-1251 онд Гүюгийн их хатан Огул Хаймиш Бат болон Алтан ургийн олон ноёдын зөвш өөрснөөр төрийн хэргийг түр хамаарчээ. Хаймишийг төр барихад Сорхугтани хатан, Чингай түшмэл нар их үүрэгтэй байжээ. Огул Хаймиш бол Ойрад аймгийн Хутуга бэгийн охин юм. Гүю гийг нас б ар м агц Б ат хаан бас элч зарж Огул Х ай м и ш и д бэлбэсрэлийн ёс гүйцэтгүүлээд төрийн хэргийг Огул Хаймиш, Чингай чинсан нарын санал харж шийтгэж байгтун гэж Алтан ургийн хан хөвгүүдэд зөвлөжээ. Хан хөвгүүд Бат хааны зөвлөснийг хайхралгүй, Огул Хаймиш, Чингай нарын үгэнд оролгүй цөм зоргоороо загнаж байжээ. Огул Хаймиш төр хамаарч байх үедээ Өгэдэйн угсаанаас ялангуая Ш ирмүнийг хаан суулгах гэж их зүтгэсэн байна. Гэвч санасандаа хүрч чадаагүй ажээ. Бат хаан бусад хан хөвгүүд, ихэс ноёдод элч зарж, тэднийг ордондоо урин хуралдай хуралдуулж, аль нэг авъяас чадвартай хүнийг хаан ширээнд суулгъя гэж байж ээ. Ө гэдэй, Гүюг, Ц агаадайн удам угсаанхан түүнд дургүйцэж, Ч ингис хааны нийслэл, үндсэн нутаг, өргөө гэр нь Онон, Хэрлэнд байтал бид Кипчакийн талд очих албагүй1 гээд, өөрсдийнхөө оронд Ходжа, Нагу, Күнгүр, Тогай, Хархорум хотын дарга Төмөр ноён нарыг явуулжээ. Гэтэл Сорхугтани бэг “хан хөвүүд ахын үгийг ойшоон очсонгүй учир чи ах дүү нарын хамт очиж өвчтэй авгадаа бараалх” 2 гэж хүү Мөнхөд хэлж Батын зүг илгээсэн хэмээн Раш ид-ад-Дины зохиолд дурдсан ү зэгд эн э. Т ийнхүү С орхугтани бэг Гүю гийнхний хагарлы г ашиглан, Мөнхийгхаан суулгах гэж Баттай нууцтохиролцуулахаарявуулсан ажээ. Гагцхүү тэд учраа нийтэд мэдэгдэхгүйн тулд өвчтэй авгыг эргэх шалтаг заасанд зарим түүхчид үнэм ш иж , бичиж үлдээсэн бололтой. Э н э нь дараагийн үеийн үйл явдлуудаас тодорхой болж байна. Мөнхийг Батын ордонд очиж ноёдын чуулганд оролцоход Бат хаан “хан хөвүүдийн дотроос Мөнх л... хаан хүний билэг төгс юм. Яагаад гэвэл энэ хүн ертөнцийн сайн мууг үзэж, хамаг хэрэг явдлын ашиг зовлонг амсан, янз бүрийн оронд олон удаа цэрэг захиран явсан бөгөөд оюун билэг нь олноос хэтийджээ”3 гэж түүнийг хаан болгох саналаа хэлж байжээ. Тэгээд Чингис хааны хатад, Өгэдэйн хатан, хөвгүүд, Сорхугтани бэг хатан болон бусад хан хөвүүд, ихэс ноёдод элч зарж “хан хөвгүүдийн дундаас (гагцхүү) Мөнх л... Чингис хааны ясу, ярлык хоёрыг (засаг, зарлиг хоёрыг, -Н.И.) нүдээрээ үзэж, чихээрээ сонссон хүн. Төр улс, цэрэг, хан хөвгүүд бидний зол жаргал хэрхэн болох нь түүнийг хаан суулгахад буй”4 гэж хэлүүлээд, их ёслол хийж , М өнхийг хаан ш ирээн д суулгахаар тогтж ээ. Чуулган дуусмагц Бат хаан Бэрхэд цэрэг өгч, Мөнхийн хамт Хэрлэнд очоод түүнийг даруй хаан ш ирээнд суулгагтун гэж зарлиг буулган мордуулжээ5. 1 2 3 4 5

174

Мөн тэнд. 129-р тал. Мөн тэнд. 129-ртал. М ен тэнд. 129-р тал. Раш ид-ад-Д ин. 11 боть. 130-р тал М ен тэнд. 130-р тал.

II АНГИ. Чингисийн лараах хаалын уеийн Монгол гурэн. II бүлэг. XII зууны 40-50-иал оны үеийн Монгол гүрэн

Бэрх, Монголд ирж Сорхугтани бэг нарын хамт Мөнхийг хаан ширээнд өргөмжлөхөөр хан хөвгүүд, ихэс ноёдын хуралдай зарласан боловч Өгэдэй, Цагаадайн угсааны ноёд, Гүюгийн хөвгүүд хүрэлцэн ирэхгүй байсаар хоёр жил б олж ээ. Гүю гийн үр угсааны хны талы г барьж байсан Ө гэдэй, Цагаадайн угсааны ноёд Батад удаа дараа элч зарж, “хааны засаг бидэнд оногдвол зохино. Та яагаад өөр хүн соёрхов?” гэж мөчөөрхөж байжээ. Эцэст нь Бэрх ахдаа элч илгээжээ. “Бид Мөнхийг хаан ширээнд суулгах гэсээр нэгэнт хоёр жил өнгөрлөө. Гэтэл Өгэдэй хаан, Гүюг хаан хоёрын үр сад болон Цагаадайн хөвүүн Есөнмөнх нар хүрэлцэн ирсэнгүй” 1гэж мэдэгджээ. Бат хаан хариуд нь: “Чи түүнийг (Мөнхийг) хаан ширээнд суулга, хэн ясаас (Чингис хааны засаг хууль -Н.И.) гажваас тэр хүн алдах үхэх”2 гэж хэлүүлжээ. 1251 оны 7-р сарын 1-ний3 үед Монголын Их гүрний хаан ергөмжлөх Их хуралдайг Бэрх ноён удирдан, Хэрлэнгийн Хөдөө аралд4 хуралдуулсан байна. Тэр хуралдайд Батын хөвгүүдээс гадна М өнхийн дүү Хубилай, Хүлэгү, Муха, Аригбөх нар болон Мөнхсар тэргүүтэй олон ноёд жанжид хүрэлцэн ирж ээ. Хуралдайд М өнхийг хаан суулгах үед түүний талы н ноёдоос гадна хүлээхгүй эсэргүүцэж болзошгүй хүмүүс бас нэлээд байсан бололтой. Бэрх ноён Хуралдайг Хубилайгаар даргалуулж, ордны дотроос хан хөвгүүд, ноёдыг гаргалгүй саатуулж байхыг Мухад даалган, үүд мануулж, хэн хүний зүй бус үг гаргахыг хянан хорихыг тушаан, бие хамгаалагч хиш игтэн нарын өмнө зогсоосон бөгөөд хуралдай дээр Муха, Хүлэгү хоёроос өөр хэн хүн босож нааш цааш сэлгүүцэн явахыг хоригложээ. Ийм түгшүүртэй нөхцөл байдалд дунд Мөнх их ор суужээ. Өгэдэй хаан Мөнхийг эрдэм номд сургаж, дайн тулаанд авч явдаг байв. М өнх хаан ном ы н ухаантайгаас гадна, цэрэг захиргааны хатуу бодлоготой хүн байсан. Тэрээр ах дүү 11-үүлээ. Эдгээрээс Мөнх, Хубилай, Хүлэгү (Үлэх), Аригбөх дөрөв эх нэгтэй юм. Эд нар Сорхугтани хатнаас төрсөн дөрвөн хүү юм. Мөнх хаан болмогц өлзийтэй тэр одөр хэн хүн марган тэмцэлдэж, морь малыг унан зовоож, хүн, мал нядлах, араатан жигүүртнийг үргээж, газар шороо, ус ургамлыг хөндөж болохгүй цөм найртай сайхан цэнгэн өнгөрөөх хэрэгтэй гэж тусгай зарлиг буулгажээ. Хуралдайд оролцогсод ёслолын хурим хийж, бүтэн долоо хоног цэнгэх зуур өдөр бүр 2 мянган тэрэг архи, айраг, 3 мянган хонь, гурван зуун үхэр, адуу гаргаж идэш уушинд хэрэглэж байсан гэн э5. Гэтэл тэр үед Ш ирэмүн, Нагу нар тэргүүтэй хуучин хан хөвгүүд хуйвалдаан байгуулж, Мөнх хааныг дарахаар олон тэргэнд ачааны байдлаар зэвсэг нууж ирж явсныг Хишиг гэдэг хүн олж мэдээд, Мөнх хаанд мэдэгджээ. Мөн хаан өөрийн дүү Хүлэгү, жанжин Мөнхсар нарт цэрэг өгч угтан мордуулж, Ширэмүн, Нагу нарыг бариулж, дагалдсан 77 ноёны нь 1 2 3 4 5

М өн тэнд. 131-р тал. М өн тэнд. 131-р тал. «Юан улсын судар»-т Цагаагчин гахай жилийн зуны 6-р cap гэж ээ. Э н э нь 1251 оны 6-р сарын 21-н ээс 7-р сарын 20 хоорондохыг хэлнэ. «Юан улсын судар». 3-р бүлэг. Раш ид-ад-Дин. II боть. 133-р тал.

175

М о н г о л УЛ С Ы Н ТҮҮХ. II воть

хамт цаазаар аваачих зарлиг буулгажээ1. Түүний дараа хуйвалдааныг голлон санаачлагч нөлөө бүхий их түшмэл Кадаг ноён баригдаж цаазаар авагдсан2 ба Чингай чинсан мөн хүнд шийтгүүлж, оронд нь Булгай гэгчээр чинсан тавьжээ. Бас Гүюгийн хатан Огул Хаймиш Мөнхийн хаан суусан явдлыг илээр эсэргүүдэж байгаад бас л цаазаар авагдсан гэж Рашид-ад-Дин бичжээ. Мөнх хаан Өгэдэй, Цагаадайн талын голдуу 70 гаруй сайд, ноёдыг цаазалж нэн дарангуйлал үйлджээ. Тэр үеэс Зүчи, Тулуйн угсааныхны толгой өндийн төрийн эрхэнд гарчээ. Үүний урьд М өнхийг хаан ш ирээнд суулгахын төлөө тэмцсэн х эр гээ р б ар и в ч л агд ан хоригдож байсан хүмүүс болон бусад ялтныг суллан тавих тухай зарлиг буулгаж, түүнийг биелүүлэхийн тулд зүг бүр элч мордуулж байж ээ3. Мөнх хаан Их Монгол улсын төрийг хямралаас гаргаж, хатуу захиргаа тогтоожээ. Орон нутагт д ар гач , захи рагч нар ы г н эгбүрчлэн томилжээ. Мөнхсарыг их захирагч болгож , хаант улсы н цэргийн эрхийг атгуулсан байна. Булганг Их бичээч болгож, улсын б и ч и г х эр эг, алба татвар ьь эрхл үүл ж ээ. Ө нгөр н о ё н о о р Хархорумын орд харш, сан хөмрөг хариуцуулжээ. Аландар дэд сайд болжээ. Эзлэгдсэн орнуудад урьдах хаады н н эгэн адил төлөөний сайд суулган захируулж, М ухамсд Я л ав ач и й г Х ятадад, мөнх хааны гэрэлт хөшөө М асуд б эги й г Т у р к естан , (Үндэсний түүхийн музейд буй) М аверен н ахр , Уйгур, Ф ерган , Хорезмд; Аргуныг Иранд тус тус томилон суулгажээ. Туракина, Гүюг, Хаймишийн үед ихэс ноёдоос зүй бусаар пайз тараан, алба татвар олгосон явдлыг буруушаан, цөмийг хүчингүй болгож, хойшид хэн хүн эзэн хааны төлөөний сайдын зөвшөөрөлгүйгээр муж, хязгаараас элдэв алба татах эрхийн пайз олгох, дур зоргоор зарлиг тараах явдлыг хатуу хоригложээ. Өртөөний албыг цэгцлэн журамлаж, албаны хүн замд айл, тосгоноор Раш ид-ад-Дин. 137-ртал. М өн тэнд. 137-р тал. М өнтэнд. 142-ртал.

176

II АНГИ. Чингисийн лараах хаалын үеийн Монгол гурэн. II бүлэг. XII зууны 40-50-иал оны үеийн Монгол гүрэн

орж саатах, илүү унаа хөсөг хэрэглэх, уургын улаа унах зэргийг цаазалж ээ1. Өгэдэй хааны үеэс эхлэн худалдааны хүмүүс өртөө улааг дур мэдэн х эр эгл эх б о л сн ы г зо гсо о н , ө ө р сд и й н х өсгөөр аял ан явж б ай г гэж зарлиглажээ2. Гэвч худалдаачин нарыгхэтхохироождургүйцүйлэхгүйнтулд тэдний гарт байгаад хүчингүй болсон тэмдэгтийн үнийг улсын сангаас хэдэн зуун мянган алт, мөнгөн зоос гаргаж төлүүлсэн байна. Энэ бол нэгэн талаас өмнөх хаадын дэмжлэгээр ихэд хүчийг олсон томхон худалдаачдад хийсэн буулт м эт байсан боловч нөгөө талаар худалдааны аж лыг онц саатуулахгүйг хичээсэн арга хэмжээ байжээ. Хархорумыг барьж байгуулж байсан 1500 шахам барилгад ажиллагсдын ажлыг хөнгөвчилж амьдрал ахуйг нь харж үзжээ. Улс гүрний хэмжээгээр хүн амын бүртгэл тооллого явуулжээ. Энэ нь улсын сан хөмрөг-эдийн засгийн орлого нэмэгдүүлэхтэй холбоотой байжээ. Ч ингис, Ө гэдэй нарын үед алба татварын тухай хуулиуд гаргасан боловч тэр нь байн байсаар сунжирсан учир, Мөнх хаан улсын дотор мөрдөх алба татварын журмыг дахин цэгцэлж, жинхэнэ монгол нутаг ба бусад нүүдлийн мал аж ахуйт орны 100 мал тутмаас жил бүр нэгэн толгой мал татах, 100 хүрэхгүй малтай айлыг ал ба оногдуулахаас хэлтрүүлж, урьдын албаны дутууг нөхүүлэн төлүүлэхийг хэрэгсэхгүй болгосон байна3. Улс даяар Чингис, Өгэдэй нарын зарлиг ёсоор будда, лалын ба загалмайтны ш аш ны ихэс лам нар, өндөр настангууд, ажил үл чадагчдыг албанаас чөлөөлж байсныг хэвээр явуулжээ. Гэхдээ Мөнх хаан Бөө мөргөлийг гол шүтсэн хэвээр байжээ. Хятад орон, Мавереннахр нутагт жил бүр баян хүнээс 10 алтан зоос, ядуу хүнээс 1 алтан зоос, Хорасанд баян хүнээс 7 алтан зоос, ядуу хүнээс 1 алтан зоос тус тус татаж байхаар тоггоожээ. Мөн алба татвар хураагчдаас элдэв заль хэрэглэж , ард олноос хээл хахууль авах зэр ги й г цаазлан хоригложээ4. Мөнх хааны нэгэн зарлигт өгүүлсэн нь: “Хатуу ширүүнээр мөрдөн нэхэмжилж өнгөрсөн өрийн төлөө битгий маргалд! Учир нь бид улсын санг нэмэгдүүлэх гэсэн биш, харъяат нарын аж байдлыг хөнгөвчлөх гэсэн буй”5 гэжээ. Мөнхийн дээрхи арга хэмжээ нь санамсаргүй хэрэг биш. Ард түмний байдал маш бэрхдэж, дургүйцэл хилэнгийн гал бадран байжээ. Тийм учир ард олны сэтгэлийг засан, эсэргүүцэл хөдөлгөөн гаргахыг займруулан сэрги й л эхи й н тулд зарим алба татвары г хямгадах, хорогдуулах, бас чөлөөлөх зэрэг арга хэмжээ авсан ажээ. Тэр үед эзлэгдсэн орны ард түмэн монгол гүрний эсрэг тэмцэл хөдөлгөөн гаргаж байсан тул монголын хаад, ялангуяа М өнх хаан өөрийн улсын ноёрхлыг бататгахын үүднээс алба татвары г арай бууруулан, ард түмний эсэргүүцэл тэм цлий г намж аах, сэргийлэхэд дээрхи арга хэмжээг чиглүүлсэн байжээ. 1 2 3 4

Раш ид-ад-Д ин. II боть. 140-р тал. Раш ид-ад-Д ин. 143-р тал. М өн тэнд. 142-р тал. М ен тэнд. 142-р тал.

«Юан улсын судар». 3-р бүлэг.

177

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Ш ашны талаар Мөнх хааны явуулж байсан бодлого их л учиртай ажээ. Мөнх урьдах хаадын нэгэн адил бөө мөргөлийг шүтдэг байжээ. «Юан улсын судар»-т Мөнх хааны тухай өгүүлэхдээ: “ Бөө удган ба бэлэгдэх, төлөгдөх ёсыг даанч итгэмүй” 1 гэжээ. Тэр үеийн Хархорумд загалмайтны, лалын болон буддын шашны нэлээд сүм хийд, олон лам байдаг байжээ. Тэд өөр өөрийн шашны нөлөөг ордонд нэвтрүүлэх гэж элдэвчлэн оролддог байжээ. Мөнх хаан тэдний аль нэгнийг алагчлахгүй, цөмийг нэгэн адил дэмжин, цөмд нь итгэн бишрэх дүр үзүүлдэг байж ээ2. Үүнтэй уялдуулж, Рубрукт Мөнхийн хэлсэн зарим зүйлийг ажиглахад сонин байна. Мөнх Рубрукийг дуудаж шашны тухай ярихдаа: “ Монголчууд бид цорын ганц бурхан байдаг гэж итгэдэг... гэвч бурхан, хүний гарыг янз бүрийн хуруутай болгон бүтээсний нэгэн адил хүмүүст бас янз бүрийн зам зааж өгчээ... Бурхан та нарт судар ном хайрласан, түүний нь та нар сахихгүй байна. Бидэнд оточ, төлөгч (бөө удган, -Н.И.) оноож өгсөн бөгөөд бид, тэдний зааврыг мөрдөж энэ ертөнцөд амьдардаг”3 гэж байжээ. Энэ үг Мөнх хаан өөрөө бөө мөргөл шүтдэг байсныг гэрчлэхийн хамт шашин тус бүрийг шүтлэгтний мөрдөх зам мөн гэж зөвш өөрөн хүлээж, хүлцэнгүй бодлого явуулж байсны г тодорхой харуулж бай н а. И н гэж ш аш ны талаар хүлцэнгүй бодлого явуулсны гол шалтгаан нь эзлэгдсэн орны хүн ардын санал сэтгэлд хэт их сэв оруулалгүй, харин ч шүтлэг бишрэлийг нь ашиглаж, тэднийг номхон дөлгөөн байлгах гэсэн нарийн бодлого байжээ. Мөнх хаан, Монгол гүрний дотоодод хямрал гаргахгүйн тулд ноёд, жанжин нарыг аль болохоор эвлэрүүлэх, ялангуяа өөрийг нь хаан суулгах явдлыг ш ийдвэрлэсэн хүчирхэг Бат хаантай зүйг ололцон тохиролцож байхыг эрхэмлэдэг байжээ. Бат хаан ч Мөнхийг дэмжиж хаан ш ирээнд суулгасан учир ж инхэнэ эзэн хааны ёсоор хүндэлж байжээ. Рубрукийн нутаг буцахад Мөнх хаан: “Хүний толгойд хоёр нүд байвч хараа нь нэг чиг байдаг, өрөөсөн нүд нь хаашаа харна, нөгөө нь мөн тийш ээ харна. Чи Батын тэндээс хүрч ирсэн хүн, мөн түүний нутгаар дайрч буцвал зохино”4 гэж байжээ. Энэ бүхэн нь нэг талаар Бат хаан, Мөнх хааны эрхшээлийг хүлээн захирагдаж байсныг үзүүлэвч нөгөө талаар нэгэнт тэр үед Алтан ордны зэрэг харъяат улсын эрх хүчин их болж, Төв Монголын эзэн хааны сүр хүчинд эн зэрэгцэн очиж, улмаар эрх булаалдан салж сарнихын үр хөрөнгө боловсорч, үндэс суурь тавигдаж байсныг харуулж байна.

§2. Мөнхийн байлдан дагуулал Мөнх хаан түрүүчийн хаадын гадаад бодлогыг үргэлжлүүлж, ш инэ газар орныг эзлэн авч, Монгол гүрний дэвсгэр нутгийг тэлж өргөтгөхөөр ш ийдж ээ. 1252 онд М өнх хаан дүү Хубилайд их цэрэг өгч, Сүн улсыг «Юан улсын судар». 3-р бүлэг. Плано Карпини... 146-р тал. М ен тэнд. 174-р тал. М ен тэнд. 174-р тал.

178

II АНГИ. Чингисийн лараах хаалын үеийн Монгол гүрэн. II бүлэг. XII зууны 40-50-иал оны үеийн Монгол гүрэн

тухайлбал, Д али -Ю н ьн ан ы г байлдан дагуулах тушаал өгч, зүүн урагш мордуулжээ. Ийнхүү Хубилай 1253 онд Ганьсу мужийн өмнөд хэсгээр байлдаж яваад, 1254 оны эхээр Дали-г байлджээ. Хубилай, Урианхайдай жанжин нарын цэрэг Дали-г байлдан эзэлсний дараа хятадын өмнөд нутгаар үргэлжлүүлэн байлдаан хийжээ. Ер нь Хубилайн цэрэг Ю ньнанийг эзэлсэн нь хятадын түүхэнд онцгой үйл явдал болсон юм. Ю ньнань нутаг бол Тан улсын үеэс Наньчжоу гэдэг хүчирхэг улс байгуулж яваад, Сүн улсы н үед Д али улсыг байгуулж ээ. Хубилайн цэрэг Дали улсыг бут цохиж бүрмөсөн эзэлж авсны дараагаар Ю ньнань Хятадын бүрэлдэхүүнд бүрмөсөн багтан орсон юм. Мөнх хаан өөрийн нөгөө дүү Хүлэгү (Үлэх)-г баруун зүгт хийх дайныг удирдуулжээ. Түүхэнд түүнийг монгол цэрэг гуравдахь удаагаа баруун зүгт дайлсан дайн гэдэг. Хүлэгүгийн цэрэг И раны сүүлчийн гал голомт болж байсан И см айли ти йн улсыг эзэлж , цааш лан Багдады н халиф т гүрэнг байлдан эзлэх зорилго агуулсан байжээ. Багдадын Аббас угсааны хаад 500 гаруй ж илийн турш хаан сууринд сууж, X зуунд ихээхэн хүчирхэг болсон байжээ. 1236 онд Мөнх хаан Батыг дагаж баруун зүгт дайн хийж явах үедээ Багдад хот монголчуудын эсрэг тэмцлийн төв болж байсныг, М онголын хаадыг дарж номхотгоно гэдэг загалмайн дайн зарласныг, тэнд байсан монголчуудыг алж талж байсныг нүдээр үзэж чихээр дуулсан байжээ. Мөн 1238 онд Махмуд гэдэг дарханы удирдлагаар М онголын эсрэг бослого гарч, монголчуудыг алж М онголын хаадыг доромжилж байсан явдлыг ч сайн мэддэг байжээ. Энэ бүхэн бол баруун зүгт хийх дайны гол шалтгаан болжээ.

Монголчууд тулалдаанд (М оррис Россаби. «Хубилай хаан» номоос авав. 1988)

179

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I вот ь

Баян улс орныг байлдан эзэлбэл эд баялаг, эрдэнэсийн зүйл их олох нь лавтай. Гэхдээ тэр бол монголчуудын хувьд дайн хийх гол шалтгаан биш байлаа. Хүлэгү баруун зүг дайлаар явахын өмнө 1500 гаруй хятад дархчуудаар цэргийн галт зэвсэг хийлгэжээ. Хүлэгү цэргээ авч баруун зүг явах замдаа өнөөгийн Ш инжааны нутаг дахь Цагаадайн улсын үр ач нарын угтлага хүндэтгэлийг хүлээжээ. 1255 онд Самарканд хотод хүрч тэндээсээ цаашлан явсаар Перс орныг эзлэн суусан Аргун (Ариун) хааны дэмжлэг туслалцаа олжээ. Хүлэгүгийн цэрэг Ираныг эзлэн явсаар 1258 оны 2-р сарын 15-нд алдарт ни йслэл Багдадад цөм рөн орж , алт эр д эн эси й н сан г олзолж Мустасимыг алаад дайнаа үргэлжлүүлж явсаар Египетийн Мамлюк эзэн Кутузын цэрэгтэй байлдаж ялагдан, Сири нутгаас хөөгдөн буцжээ. Чухам ингэж монгол цэргийн Арабын улс орныг шатлан дайлах дайн эцэс болжээ. Ийнхүү Хүлэгү өөрийн ах Мөнх хааны зарлигийг гүйцэд биелүүлж, Иран улсын эзэн болжээ. Мөнх хааны хоёрдахь том зорилго бол бүх хятадыг байлдан эзлэх явдал байв. Гэвч бүх хятадыг эзлэн авах гэдэг тийм ч амар ажил огт биш байжээ. Олон хүн амтай, эртний төр, соёлын их уламжлалтай, уудам нутаг дэвсгэрт, цаг уурын хүнд нөхцөлтэй хятад орныг эзлэхэд их хүч, ухаан зарах хэрэгтэй байжээ. 1256 оны сүүлээр Их хуралдай хурж, Хятадын Өмнөд Сүн улсыг байлдан эзлэх асуудал авч хэлэлцжээ. Хуралдайны үеэр энд тэнд буухиа элч зарж, хуралдайд ирээгүй зарим ихэс дээдсийн саналыг авчээ. Беө удганаар төлөг мэргэ ч тавиулсан гэдэг. Их хурилдай дээр Мөнх хаан өгүүлсэн нь: “ М иний өвөг эц эг их үйлсийг бүтээж , нэр төрөө мөнх алдаршуулсан билээ. Би өвөг эцгийнхээ адил их үйлсийг заавал бүтээнэ. Өмнөд Сүн улс гэрээгээ эвдэж, миний элчийг баривчлан хорьж, ёс журмыг зөрчив. Иймээс цэрэг гаргаж дайлах болно” гэжээ. Их хааны үгийг сонссон ноёд, сайд нар цочирдон өөр өөрийн санал тавьжээ. Отгон дүү Аригбөх, хүү Ёлондаш нар биеэр цэрэг удирдахыг дургүйцэж, Өмнөд Сүн улсын газар нутаг уудам, гол мөрөн олон, уул ус их, халуун дулаан уур амьсгалтай учир байлдахад хэцүү. Бас тэгээд Өмнөд Сүн улсын цэргийн хүч их, усан, хуурай замын олон цэрэгтэй, хотууд нь бэхлэлт хамгаалалт сайтай, хүн ард нь нутаг усандаа халуун хайртай учир бууж өгдөггүй гэх мэтээр учирлан ярьжээ. Харин Бат хаанаас хэрхэхийг асуулгахад, биеэр цэрэг авч дайлан нэр төрөө мандуулах нь зүйтэй гэдэг хариу хэлжээ. Хятадыг дайлах асуудлыг Их хуралдайгаар удаан маргалдан хэлэлцсэний эцэст Мөнх хаан биеэр цэрэг авч дайлахаар болжээ. 1257 оны хавар, зун хоёр улиралд дайны бэлтгэл хийж, цэрэг морьдоо шилэн сонгож амраав. Монголд дагаар орсон хятад жанжин нараар бүрдсэн цоохор цэргийн анги байгуулжээ. Бас хятад нутагг усан завь хийлгэж, замчин газарчин олж, гурил будаа зэрэг хоол хүнсийг базааж бэлтгүүлжээ. Их хаантай хамт явж хоёр замын цэрэгт байлдах 20 гаруй монгол жанжин, ноёдод Өмнөд Сүн улсын байдлыг судлуулж, тус тусад нь тодорхой үүрэг хүлээлгэжээ. Ц эрэг дайны тиймэрхүү бэлтгэл хийсний дараа төрийн туг сүлдээ тахижээ. Ялангуяа байлдааны догшин

180

II АНГИ. Чингисийн лдрллх даадын үеийн Монгол гүрэн. II бүлэг. XII зуүны 40-50-изл оны үеийн Монгол гүрэн

хар тугийг хэдэн өдөр онцгойлон тахисан гэдэг. Мөнх хаан эрдэм номтой ялангуяа тооны ухаанд гарамгай одон орны судлалтан байсан болохоор хятад орны цаг уурыг их судлан дүгнэлт хийж байжээ. Мөнх хаанд нэгэн мэргэн удган ирж, “ Их эзэн та муу хүний үгэнд орж, алтан ургийн дотор их нүгэл үйлдэж, мөнх тэнгэрийг хилэгнүүлжээ. Одоо дахин хүний газар дайн хийвэл таны алтан аминд аюултай” гэж хэлсэн гэдэг ардын домог байдаг. Мөнх хааны хувь заяа эцэстээ үнэхээр тийм л болсон билээ. Мөнх хаан Хархорум нийслэлтэй монгол орноо отгон дүү Аригбөх, Аландар ноён хоёроор сахиулан үлдээгээд, 1257 оны өвөл Хархорумаас хөдөлсөн аж ээ1. Цэргээ баруун зүүн гарт хувааж, баруун замын 40 мянган цэргийг Мөнх хаан биеэр удирджээ. Мөнх хааныг дагалдан Хадан, Тутугай, Мөгэ, Асудай зэрэг цэргийн авъяаслаг жанжин ноёд явж ээ2. Зүүн замын их цэргийг Тогучар жанжин ерөнхийлэн захирч, түүнийг дагалдан Есүнгэ, Хурц, Бужгар, Мөнххурц, Цагаан нарын ноёд жанжид нар явжээ. Мөн түүнээс гадна Ван Анго, Ху Цзинь, Тянь Богжун, Сун Янь зэрэг жанжин нар хятад цэргийг эмхлэн удирджээ3. Зүүн замын цэргийн тоо 30 000 байсан хэмээн Рашид-ад-Дин бичсэн байна4. Мөнх хааны биеэр удирдсан цэрэг Өмнөд Сүн улсын үндсэн гол нутаг Ш у-г довтолжээ. Тэндхийн 20 гаруй чухал боомт хотыг тал талаас нь бүслэн дайрчээ. Сычуанаар гол төвлөсөн Ш у-гийн газар нутагт монгол хүн дайн хийхэд үнэхээр бэрхтэй байжээ. Тэр үед Ш у-гийн хамгийн том бэхлэлт хот нь Чэнду фу, Чунцин фу, Куйчжоу фу байжээ. Монгол цэрэг эдгээр хот бэхлэлтийг амархан дайран эзэлж чадахгүй, цэргийн их бага хохирол байнга үзсээр байжээ. Мөнх хаан 1259 оны эхээр Сы чуаны нутагт цагаан сары н баяр тэм д эгл эж , ц эр ги й н зө влөлийн хаалттай зөвлөгөөн хийлгэж, дайны явц, цаашдын зорилготой холбогдсон тактикийн асуудал хэлэлцжээ. Хурал нээж Мөнх хаан “Сүнгийн нутагт халуун зун эхлэх дөхөв. Та нөхөд юу бодож байна” гэж асуужээ. Олон ноёд, жанжин, зөвлөгч нар ам амандаа янз бүрийн санал хэлжээ. Ж алайрын Тогоон жанжин босч хэлсэн нь: “Өмнөд газарт халуун хижиг гарав. Эрхэм дээдэс эргэн буцагтун. Олсон ард иргэдээ түшмэл ноёдоороо харгалзуулан захируулагтун” гэжээ. Арлудын Барчи жанжин босч хэлсэн нь: “Тогоон юунаас айв. Өчүүхэн би бодоход сууж хоцрох нь зөв болов уу” гэжээ. Мөнх хаан ноёд, жанжин нарын хэлсэн үг бүхнийг эргэцүүлэн бодсоны эцэст Барчи жанжины үг зөв хэм ээн, буцахгүй Өмнөд хятадын нутагт үлдэн байлдахаар ш ийдж ээ. Мөнх хаан буцахгүй үргэлжлүүлэн байлдах гол шалтгаан нь Бат, Асуд хоёр хүүгээ дайны дунд хятадуудад алуулснаас болж, хариу хон зон өвө р л ө ж ээ. Ч унцин ф у -г байлдан авахад ю уны өм нө “Д яою йчэн”-ийн хаалт бэхлэлтийг эзлэн авах хэрэгтэй байжээ. Монгол цэрэг энэ жижиг бэхлэлт хотыг байлдан эзлэх гэж бүтэн 5 cap байлдаж, 1 2 3 4

«Сүн Юань Ч ж ан-чж эн Раш ид-ад-Д ин. II боть. «Сүн Юань Чжан-чж эн Раш ид-ад-Д ин. II боть.

ши» - («Сүн Ю аний дайтсан түүх»). Ч эньду, 1988. 133-р тал. 266-267-р тал. ши» - («Сүн Юаний дайтсан түүх»), Чэньду, 1988. 133-р тал. 267-268-р тал.

181

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

маш их хохирол хүлээжээ. Жижигхэн ч гэсэн цэргийн тэрхүү чухал боомт хотоо хамгаалах ажлыг гардан удирдсан эрэлхэг жанжин Ван Цзянь хотын иргэдийн хамтаар харь монгол цэрэгт бууж өгөхгүй таван cap гаруй баатарлагаар тулалджээ. Тэр нь Өмнөд Сүн улсын цэрэг ардыг зоригжуулан, монголын эсрэг тэмцэлд босгож чаджээ. Эх нутгаа хамгаалан, харийн түрэмгийлэгчидтэй хийсэн дайнд бага хүчээр ч гэсэн амжилт олдогийн жиш ээ амьдрал дээр мөдхөн нотлогдов. Тэр дайны явцад Мөнх хаанд хамгийн их түшиг болж хүчээ өгч байсан хятад жанжин Ван Дэчэнь нас барж их гарз тохиолджээ. Хүний нутгийн зуны аагим халуунд монгол цэрэг туйлдаа хүртэл ядарч үргэлжлэн байлдахад хэцүү болж ээ. Мөн цэргийн дотор халуун хижиг өвчин гарчээ. Монгол цэрэг их ч үхэж үрэгдэж ихээхэн гарз хохирол учирчээ. Дяоюйчэн боомт хотыг бүслэн байлдах явцад Мөнх хаан өвчилжээ. Хааны өвчин хүндэрч нэгэн уйгар эмчээр тусгайлан эмчлүүлсэн боловч тус өгсөнгүй өвчин нь улам даам ж ирсаар байж ээ. И н гээд Ч ун ц и н хоты н умардад орш их н эгэн халуун раш аанд очиж сувилуулахаар явж байгаад зам зуураа нас баржээ. Мөнх хааны нас барсан тухай тэмдэглэл нэр үл мэдэгдэх түүхчийн бичсэн «Дяоюй чэн цзи», Ван Ли-гийн «Хэчжоу цзи» зэрэг хятад сурвалжид бусдаас илүү дэлгэрэнгүй байдаг байна. Мөнх хаан 1259 оны 8-р сард нас барсан ба амьсгаа хураахын өмнө захиж: “ Би энэ нэгэн хот шиг юмнаас болж өвчин олов. Хойч үедээ захихад энэ хотыг эзэлбэл хүн ардыг нь хүйс тэмтрэн устга” 1 гэж хэлсэн хэмээн нэгэн хятад сударт тэмдэглэжээ. Мөнх хаан алдарт жанжин нараа алуулж цэрэг эрийн маш их хохирол үзэж, эцэстээ өөрийн амиа алдсан нь түүний дайны тактикийн том алдаа мөн байснаас гадна Бат, Хубилай, Барчи нарын муу үгэнд орсноос үүдэн гарсан гэдэг үзэлтэй байдаг. Мөнхийн хүү Ш илж ихэнх монгол цэргээ авч, эцэг хааныхаа шарилыг хамгаалан эх нутагтаа буцжээ. М өнхийн шарилыг нутагт нь авч ирээд уй гашуудал хийж эмгэнэл гүйцэтгээд, Бурхан Халдун ууланд орших Их хориг гэдэг хаадын шарил тавих газар Чингис, Тулуй нартай зэрэгцүүлэн оршуулсан гэдэг2. Мөнх хаан нас барснаар 54 жилийн түүхтэй Их Монгол улс үгүй болж Юан гүрэн гэдэг нэртэй хятадаар төвлөсөн эзэнт гүрэн үүсчээ. Их Монгол улсын дөрвөн далай хааны гурав нь (Чингис, Өгэдэй, Мөнх) гадаадад мөн ч их аян дайн хийж ертөнцийн хагасыг шахам эзэлсэн билээ. Зэрлэг бүдүүлэг гэгдэж байсан монголчуудын нэр дэлхийд түгэн цуурайтаж сайн, муу ажил үйлсээрээ “Т атар-м онгол” , “Ч ингисийн монгол” гэдэг нэр зүүв. Мөнх хааны үед Монгол гүрний дэвсгэр нутаг асар их хэмжээнд хүрчээ. М өнх хааны үеэс манай үед уламжлагдаж ирсэн дурсгалын зүйлс цөөнгүй бий. Тэдгээрээс нээсэн шинэ олдворын дотроос Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нутаг Дэлгэр мөрөнд байсан гэрэлт хөшөөг дурдаж болно. Мөнх хааны гэрэлт хөшөөг хөх занар чулуугаар хийсэн байх бөгөөд зузаан боржин чулуун суурь дээр углуурга гарган суулгажээ. Хөшөөн дээр Ван Ли. «Хэчжоу цзи». 1-р бүлэгг. «Юан улсын судар». Оршуулгын бүлэгг.

182

IIАНГИ. Чингиамн ларллх хаалын үеийн Монгол гурэн. II бүлэг. XII зууны 40-50-илл оны үеийн Монгол гүрэн

уйгуржин монгол, хятад бичээс сийлсэн нь бараг бүрэн бүтэн байна. У йгурж ин м онгол б и ч э эс и й г аж и главал: “ М өнх хаан түм эн түм эн насалтугай хэмээж Барс Түгэ босгуулав. Ургийн ургаар хэдэн хэдэн үест хүртэл энэ дабаригту буян хүртүгэй” гэсэн үг б ай н а1. Хятад бичээсийн дотор “гэрэлт хөшөөг 1257 оны зуны дунд сарын 20-дын үеэр тавнан Балито (монгол үсгээр Барс Түгэ), Исицзи гүнж нар хааны ачийг санаж урт насалж, удаан жаргахыг хүсэн ерөөж босгов” гэжээ.

§3. Их гүрний үеийн Монголын нийгэм, ард түмний аж байдал XII зууны сүүлч, XIII зууны эхээр тархай бутархай байсан олон монгол овогтон нэгдэж төр байгуулсан нь нүүдлийн мал аж ахуй ноёрхсон байдалд хэдийгээр өөрчлөлт оруулаагүй боловч нийслэл Хархорум тэргүүтэй хот суурин байгуулагдан, газар тариалан, гар үйлдвар, худалдааны ажил өрнөх зэргээр тус орны үйлдвэрлэхүй хүчин, аж ахуй цаашид хөгжих аятай нөхцөл бүрэлдэж байжээ. Гэвч монголын хаад, ноёд харь орныг байлдан дагуулахад хамаг анхаарал, хүчээ хандуулсан нь тэр бололцоо нөхцлийг гүйцэд ашиглаж чадахгүйд хүргэжээ. Соёлт орнуудын нөлеө тусахын хэрээр их гүрний төрийн байгуулал улам нарийсаж , ян з бүрийн зэр эг дэв бүхий газар эзэм ш ил цааш ид гүнзгийрэн хөгжжээ. Мөнх хаан эзлэгдсэн орны хот суурин, хүн ардыг тухайн газар орныг захирах ноёдод соёрхон, тэдэнд алба татвар татах эрх олгож байжээ. Хааны төрөл саданд хувь болгон газар өгч, шууд тэдний өмч болгодог байжээ. Харин гавъяатан сайд, жанжин нарт олгодог соёрхлын газар бол анхны үед зөвхөн нэг насаар эзэмших эзэмшихүүний шинжтэй байгаад яваандаа мөн өмчийн газар болон хувирчээ. Гэвч соёрхлын газар авсан ноёдын хүч нэн их болж, хааны захиргаа, төвийн хяналтаас гарч толгой даан дангаар орш ихы г эрхэм лэх хандлага их болж , цааш илбал эсэргүүцэн босох, бүрмөсөн салж тусгаарлах аюултай байсан учраас цаашдаа ноёдод газар олгох нь ашиггүй болсноос гадна эрхтэн дархтан ноёд олон болсон учир тэр бүрд газар олгож хүрэлцэх ч үгүй байжээ. Иймд Мөнх хаан ихэс ноёд, жанжин нарт газар олгохын оронд жил бүр тогтмол пүнлүү олгох болжээ. Энэ тухай «Юан улсын судар»-т өгүүлсэн нь: “Түүнээс олон ванд жилийн хүртээх аму цалинг тогтоож ээ” 2 гэсэн байна. Пүнлүүний мөнгө, торго зэргийг улсын сангаас гаргадаг байсан боловч үнэн хэрэг дээрээ монголын ард түмэн болон эзлэгдсэн орнуудын ард олноос татварласан авсан эд зүйл байсан гэдэг нь мэдээжийн хэрэг амуй. Монгол гүрний төр бол эрт, дундад үеийн дорно дахины феодалын хэвшилт төр засгийн нэг мөн байв. Их гүрний хэмжээгээр монгол хаад, 1 2

Central Asiatic Journal. Vol. № 1. 1961. 17-p тал. «Юан улсын судар». 3-р дэвтэр.

183

М онгол

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

ноёд, түшмэдийн эрх захиргаа үлэмж их байжээ. Бүх хүн ам, мал хөрөнгө, газар нутаг цөм хаад, ноёдын өмч мэт байсан ажээ. Тэр тухай сурвалж бичигт өгүүлсэн нь: “Эдгээр татаруудын эзэн хаан нь бүгдийг захирах гайхам эрх мэдэлтэй ажээ. Юм бүхэн түүний гарт байдгийн учир хэн ч “энэ юм минийх буюу эсхүл түүний” гэж болохгүй, харин эд агуурс, ачааны мал болон хүн ард бүгдээрээ эзэн хааных болох бөгөөд энэ тухай ойрмогхон эзэн хааны зарлиг ч буусан буй... Товчхон дурдахад хаан, жанжин нар нь тэдний (харъяат ардын) эд хөрөнгөнөөс юу хүссэнээ хэчнээн хамаагүй авна. Мөн тэдний амь биеийг хүртэл дур зориг мэдэн эзэрхэж байдаг” 1 гэжээ. Монгол гүрний төрийн алба, дээрээс нь ноёд түшмэдийн алба гувчуур зэрэг нь ард түмний хүзүүн дээр хүнд буулга болж байжээ. Я лангуяа, ни йт гүрэн даяр байгуулсан улсын өртөөни й алба их зардалтай байсан ажээ. Эзэн хааны зүгээс гадагш зарах, гаднаас ирэх элч төлөөлөгчид, ноёд түшмэдийн нааш цааш хөлсөн явахыг хүртэл өртөөгөөр ханган үйлчлэх ёстой байв2. Өртөөний хангамжинд ганцхан унаа хөсөг төдий биш, мөн орон сууц, хоол умдны зэрэг бусад хэрэглэгдэхүүн ордог байсан билээ. Түүнээс гадна монголын ард түмэн эзэн хааны болон харъяат ноёд, түшмэдийн малыг хариулах зэрэг биеийн алба хааж, мал мах, цагаан идээ, ангийн үс, үнэт эдлэлээр тэдэнд алба гувчуур төлж байжээ. Хаад, ноёд нь монгол ба харь орнуудаас татварласан арвин хөрөнгө баялгийг өөрсдийн жаргал цэнгэл, дайн дажны хэрэгцээнд зориулан янз бүрээр зарцуулдаг байжээ. Тэд зарим үед гадаадын худалдаачдын барааг үлэмж давуу үнээр худалдан авч, улсын сангаас олон мянган алтан зоос гаргадаг байв. Гүюг хааны нэг удаа худалдан авсан барааны үнэ 70 мянган алтан зоос (балыш ) болж улсын доторхи олон аймаг хязгаарт бичиг тараан яаралтай алба татан төлж байж ээ3. Цаг бусын ийм алба цөөнгүй байсан бөгөөд түүний нэлээд хэсэг монголын ард түмэнд оногддог байжээ. Түүнээс гадна хаад, ноёд монгол газрынхаа малын шим, ангийн үс, эд агуурсаас гадна Хятад, Хорезм, Иран, Орос зэрэг эзлэгдсэн орнуудын торго, сувд, жимс, дарс тэргүүтэн олон зүйл тансаг эдлэл хэрэглэж байжээ. Монголын ноёд, жанжин нар, ялангуяа хааны ордны дотоод амьдрал ихээхэн тансаг хээнцэр болж байсан нь бас ард түмний аж байдалд нөлөөлж байжээ. жил бүр буюу хэдэн жил болоод тэр (хаан -Н.И.) татарын бүх хязгаараас эмс, охидыг татан цуглуулж, санаандаа таарагсдыг дэргэдээ үлдээж бусдыг хувийн үзэмжээр өөрийн хүмүүст хуваан өгдөг байв”4 гэж сурвалжийн дотор тэмдэглэжээ. Хаад, ноёд тансаг хээнцэр амьдарч, жаргал цэнгэлд ташууран байхад жирийн ард олны дунд өлсгөлөн, гуйланчлалын зовлон эдлэх явдал бас байжээ. Энгийн малчдад талх тариа, гурил будааны зүйл олдох нь ховор учир их төлөв мах, цагаан идээгээр хоол хийж байжээ. Энэ тухай сурвалж 1 2 3 4

184

Плано Карпини. 45-46-р тал. Плано Карпини. 45-46-р тал. Раш ид-ад-Дин. II боть. 121-ртал. Плано Карпини. 45-р тал.

IIАНГИ. Чингисийн ларладг хаалын үеийн Монгол гүрэн. II булэг. XII зүуны 40-50-иал оны үеийн Монгол гүрэн

бичигг өгүүлсэн нь: Монголчууд “тэгээд бас махаа ч бага идэх бөгөөд бусад аймаг ястан хэрэв тэгвэл (монголчууд шиг бага мах идвэл -Н.И.) зүдэрч амьдрах болно” 1 гэжээ. Байгалийн гачиг тохиолдоход ард түмний амьдрал бэрх болдог байжээ. Гүюг хааны нас бардаг жил 1248 оны зун монгол нутагт сүрхий ган болж, хүн ардын аж амьдрал тун хүнд болжээ. «Юан улсын судар»-т өгүүлсэн нь: “Энэ жил их гантай тул голын ус бүрнээ ширгэж, хээрийн өвс өөрөө ноцоод үхэр, морин арваас найм ёс нь үхсэний тул хүн амь зууж чадахгүй болжээ”2 гэсэн байна. Мөнх хааныг ширээнд суусны дараа ч гэсэн ард олны амьдралын байдал төдий л засарсангүй, өлсгөлөн гуйланчлал байсаар байжээ. Плано Карпини тэр үеийн монголын ядуу зүдүү байдлын тухай өгүүлснийг үзвэл “Тэнд хоол умдгүй шахам олон тооны өлсгөлөн хүн байх бөгөөд бидний хоол хийхийг мэдмэгц бидэн рүү яаран хүрч ирэх тул хоолоо хуваалцан хамт идэхэд хүрдэг байлаа. Тэнд би өөрөө ядаж байж бусдад юм бэлэглэх гэдэг хэчнээн бэрх болохыг биеэр үзэж мэдсэн билээ”3 гэжээ. Энэ бол Хархорум зэрэг хот, тэр хавийн газар нутгийн амьдралыг хэлсэн бололтой. Ялангуяа, харь орноос олзлогдон ирээд байсан гар урчуудын байдал бэрх байжээ. Зарим хүн зуны аагим халуунд үстэй өмд өмсөж, цамцгүй явна. Өвлийн хүйтэнд өмсөх дээл, гуталгүй учир хөлдөж үхэх явдал гардаг байжээ. Гар урчууд хөлөө хөлдөөж эрэмдэг зэрэмдэг болох нь ердийн үзэгдэл болж байж ээ4. Боол шивэгчин нарт долоо хоног бүр бага сага гурил, мах өгөх боловч амьдралд нь хүрэлцдэггүй ажээ. “Тэд ... богино сүүлтэй бүхий л төрлийн хулганыг нядалж ” 5 хоол умдандаа хэрэглэмүй гэж Плано К арпини, Рубрук нар тэм дэглэж ээ. “ Е ртөнцийг байлдан дагуулагч” гэж алдарш сан монгол цэргийн байдал харин жирийн нүүдэлчид, олзныхноос арай дээр байжээ. Гэвч тэд хаад, ноёдын зарлиг тушаалаар эхнэр хүүхэд, гэр орон, аж ахуйгаа орхиж алс холын аян дайнд, явж өлсөж цангахын зовлонг эдлэн амь үрэгдэх явдал байжээ. Мянга түмэн цэрэг гэр бүлээ авч, эзэд ноёдын хамт харь оронд очиж дарангуйлах цэрэг болон сууж байгаад эх орондоо буцаж ирж чадалгүй үүрд тэнд үлддэг байжээ. Ингэж олон монголчуудыг гадагш цацаж тараасан нь тус орны үйлдвэрлэхүй хүчний хөгжилд муугаар нөлөөлсөн билээ. Гадаадаас олзлогдож ирээд монголд байсан хүмүүс гагцхүү цэргийн ба хаадын ордны хэрэгцээг хангах үүрэг гүйцэтгэж байсан учир эцсийн эцэст эх орноосоо цацагдан гарсан монголчуудыг нөхөж чадахгүй байсан нь илэрхий. М онголын хаад, ноёд гол төлөв харь орныг байлдан дагуулах цэрэг дайны хэргээр хөөцөлдөн, өөрсдийн аш гийг эрхэм лэж байснаас биш , өөрийн орны аж ахуйг хөгжүүлэх явдлыг онцгойлон анхаарах нь бага байжээ. Аж ахуйн асуудлыг гол төлөв зөвхөн аян дайны бэлтгэл бааз төдий 1 2 3 4 5

Плано Карпини. 35-р тал. «Юан улсын судар». 2-р дэвтэр. П лано Карпини и Рубрук. 146-р тал. Плано Карпини. 58-59 тал. Плано Карпини. 98-р тал.

185

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

үздэг байсан тул цэргийн техник, ухаан ихээхэн хөгжиж байв. Харин үйлдвэрлэхүй хүчний хөгжил, ард түмний аж байдал цэргийн техник, арга ухаан лугаа адил хурдан ахицтай хөгжиж хараахан чадаагүй бололтой. Төрийн болоод язгууртны алба татвар их байсан нь ард түмний аж байдлыг доройтуулж, хорсол хилэнг нь бадраан, эсэргүүцэл тэмцэл өрнөхөд хүргэж байж ээ. Т эр байдлыг дүрслэн Елюй Ч у-цай өгүүлэхдээ: “сайд түшмэд зэрэг тушаал худалдан, хээл хахууль идэж, хуулийг завхруулж байна. Ш орон гяндан цөм хүчирхийлэхийг эсэргүүцэн хилс шийтгэгдсэн гэмгүй хүмүүсээр бялхан дүүрчээ” гэсэн байдаг.

§4. Эзлэгдсэн орнуудын ард түмний аж байдал, эсэргүүцэл тэмцэл Мөнх хааны үед монгол гүрний дэвсгэр нутаг асар их хэмжээнд хүрчээ. Түүний гол үндсэн хэсэг нь (Чингис, Тулуй хоёрын шууд захиргаан дор байсан) Монгол, Умард хятад болж байсан ажээ. Алтай, Тарвагатайн нутаг Өгэдэйн улс, Ш инжаан, Тэнгэр уул, Долоон ус болон Дундад Азийн Амударьяа мөрнөөс зүүн тийш орших хэсэг нь Цагаадайн улс гэгдэж байв. Зүчийн улс буюу Алтан ордны улсын бүрэлэдэхүүнд Эрчис, Сыр-дарьяа мөрний доод урсгал, Хорезм, Крым, Умард Кавказ болон Орос орж байв. Уг нь Чингис хааны заасан ёсоор, Кавказ, Иран цөм Зүчийн улсад хамаарах байж ээ. Гэтэл Хүлэгү Өвөр К авказ, И раны г эзэлж аваад, тусгай улс байгуулсан билээ. Түүний улсын бүрэлдэхүүнд бас Афганистан, Ирак, Бага Азийн дорнод хэсэг орж байжээ. Нийт Монголын их гүрний нийслэл нь Хархорум хот болж байсан боловч харъяаны улс тус бүр өөр өөрийн төвтэй болсон юм. Ази, Европын энэ олон улс орныг монголчууд байлдан эзэлж захирч байв. Э злэгдсэн газрын хүн ардыг дарлан зовоож, зарим хот боомтыг эвдэлж, тариалангийн газрыг сүйтгэх явдал бас байжээ. Монголчууд Умард хятадыг эзэлж аваад Хэбэй, Хэнань, Шаньдун зэрэг мужуудын хот, хөдөөгийн иргэдийн хөдөлгөөнийг дарж, эд агуурсыг олзлон авч, зарим үед эхнэр хүүхдийг хүртэл булааж байсан хэмээн тэр үеийн хятад сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Дундад Ази болон Иранд Монголын хаад ноёд өөрийн төлөөний сайд, дарангуй цэргийг суулгаж, жил бүрий алба татаж байж ээ. Алба төлж чадахгүй болсон өрхийн тэргүүлэгчдийг барьж аваачин боол болгодог байж ээ. Алба саатуулсан айлын хүмүүсийг мөнхүү ш ийтгэдэг байж ээ. Эмэгтэйчүүдийн уйлан гаслах дуун тэнгэрт тулж байлаа гэж Раш ид-адДин бичсэн байна. Эзлэгдсэн орны ард түмэн монголын булаан эзлэгчдийн ноёрхлыг эвлэршгүй эсэргүүцэн, эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээн мандуулахын төлөө тууштай тэмцэж байсан байна. 1231 онд Өгэдэй хаан Солонгос улсад элч илгээснийг буцах замд нь солонгосчууд алж хороосон байна. Монголын хаадын элч, төлөөлөгчдийг тийнхүү барьж алах явдал монголын түрэмгийллийг эсэргүүцэх тэмцлийн 186

IIАНГИ. Чингисийн ллраах хаалын үеийн Монгол гурэн. II бүлэг. XII зууны 40-50-иал оны үсчйн Монгол гүрэн

нэг хэлбэр болж байсан юм. 1238 оны үеэр Дундад Азид монголын дэглэмийг эсэргүүцсэн нэгэн бослого гарсан байна. Бухар хотын орчин дахь Тараб гэдэг гацааны дархан Махмуд тэргүүтэй rap урчууд, тариачид бослого гаргаж, Монголын цэргийн заримыг цохин, гацаа тосгоноосоо хеөж байжээ. Монгол ноёд Махмудыг мэхлэн Бухар хотод оруулж хорлон алахыг оролдсон боловч Махмуд бол ардын дунд “хутагт” гэж алдаршсан нөлөөтэй хүн байсан учир түүнийг Бухарт орж ирмэгц хотын иргэд босож, монгол цэрэг, түшмэд болон мөн хотын хамба ламыг хөөн зайлуулаад оронд нь Махмудыг султан ноён бөгөөд халиф т хаан гэж өргөм ж лөн ш аш ин, и р гэн и й х эр ги й г түүний гарт бариулжээ. Махмуд тийнхүү эрх олгомогц харийнхны гар хөл болж байсан орон нутгийн язгууртан нарын эсрэг хандсан хэд хэдэн хатуу арга хэмжээ авчээ. Удалгүй монгол ноёд их цэрэг авч бослогыг дарахаар Бухарт хүрэлцэн ирсэнд ойр хавийн бүх гацаа, тосгоны тариачид босож, хотын иргэдтэй хүч хаверан монгол цэргийг бутцохижээ. Гэвч тэр дайнд Махмуд амь үрэгдсэн ажээ. Ийнхүү монголын ноёрхлыг эсэргүүцсэн ард түмний тэмцэл энд тэнд гарсаар байжээ. М өн үеэр Ижил мөрний коман, булгар нар монголын ноёрхлын эсрэг сүрхий хүчтэй тэмцэл өрнүүлж байжээ. Бачман хэмээх хүний удирдсан коман цэргийн нэгэн баг монгол цэргийн ар талд ажиллаж удтал партизан маягийн тэмцэл хийсэн ажээ. Булгарууд Баян, Ж ик гэдэг хоёр хүний удирлагын дор босож баатарлаг тэмцсэн байна. Бас Кавказын нуруу, Крымын хойгт орших олон аймаг зүгээр суусангүй, харийн булаан эзлэгчидтэй ширүүн тэмцэл хийж байв1. М онголын түрэмгийлэгчдийн эсрэг Оросын ард түмэн баатарлаг тэмцжээ. Рязань хотыг эзлэгдсэний дараа амьд үлдсэн 1700 хүнийг цуглуулж баг байгуулаад монгол цэрэгтэй байлдаж хүнд цохилт өгсөн Евпатий Коловратын тухай домог Оросын ард түмний дунд олон үе уламжлагдаж ирсэн байна. Евпатий Коловратын цэрэг Оросын Суздаль мужийн хэсэгт ажиллаж, дайсны аль эмзэг газрыг алдахгүй олж цохидог байж ээ2. Ер нь Оросын ард түмэн монголын цэргийн эсрэг 1237-1240 оныг хүртэл дөрвөн жилийн турш эрэлхэг тэмцсэн билээ. Киев, Рязань зэрэг олон хотыг археологийн талаар нарийвчлан судалсан дүнгээс үзэхэд, монголын цэргийн эсрэг хамгаалан байлдах үед нурсан байшин барилга, сүм дуганы нуранхай доороос муна, сүх, сэлэм, хутга барин тэмцэж байгаад амь үрэгдсэн олон хүний хүүр гарсан байна. Энэ нь тус хотын иргэд харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг хэчнээн ш ийдвэртэй тэм цэж байсныг тодорхой харуулж байна. 1257 онд Алтан ордны хан элч зарж Оросын Новгород хотыг дагаар ор гэж ш аард сан д , тус хотын ядуус эсэр гү ү ц эн босож , эл ч и й г хотдоо оруулсангүй. Гэвч Алтан ордныхон цэрэг илгээж бослогыг дараад иргэдээс алба татах, хүн амын тооллого явуулахаар ш ийджээ. Хотын сурвалжит язгууртнууд монгол түшмэдтэй нэгдэн тооллого явуулахад туслан, алба 1 2

Всемирная история. III боть. стр. 595-596. История СССР. I боть. М ., 1956. стр. 135.

187

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

татварыг жирийн ард олонд оногдуулаад, өөрсдөө хөнгөн үлджээ. 1259 онд Новгород хот, түүний ойр орчмын нутагт дахин бослого гарч, ардууд монгол түшмэдийг хядаж эхэлжээ. Гэтэл хотын сурвалжит язгууртан нар м онгол ц э р эгтэй эвсэж бослогы г даралц аад , Н овгороды н Бүгд Найрамдах Улсыг М онголын байлдан дагуулагчдын эрх мэдэлд өгсөн байна. Монголын ноёрхлын хамаг хүнд хүчир нь хотын ядуус, хөдөөгийн тариачид дээр буусан ажээ. Монголын ноёрхогчид өөрийн бодлогыг хэрэгжүүлэн, аян дайнд түшиг дэмжлэг олохын тулд эзлэгдсэн орнуудын язгууртан этгээдүүд, нөлөө бүхий төлөөлөгчид болон лам нарыг алба татвараас чөлөөлж, эрх ямбы нь хэвээр үлдээх, хэргэм зэрэг, эд мөнгөөр шагнах хөхүүлэх мэтийн бодлого явуулж байжээ. Тэдгээр орны язгууртнууд, ш аш ны эрх баригчид нэгэн талаар өөрийн орны ард түмний тэмцлээс айж, нөгөө талаар эрх ямбаа алдахгүйн тулд монголын ноёрхолтой эвсэн нэгдэх замд орж байсан бөгөөд харийн түрэмгийлэгчдйин эсрэг хамгийн тууштай тэмцэж, эх орноо чөлөөлөгч гол хүчин бол ард түмэн байсан билээ. Өмнө өгүүлснээс үзэхэд монгол гүрэн байгуулагдсан цагаас эхлэн Мөнх хааныг нас барах хүртэл 40 шахам жилийн дотор эхний дөрвөн хаан нь харь орнуудыг байлдан дагуулж газар нутгаа аль болохоор тэлж өргөтгөхийг эрм элзэж байснаас гадна, эзэлсэн улс орнуудыг нэг төвтэй их гүрний хүрээнд арга хэрэглэн нэгтгэн хорьж байх гэж багагүй хүч зарж байсан ажээ. Үүний дүнд 1260-аад он хүртэл М онголын их гүрэн төвтэйгөө хүчээр хүлэгдэж холбогдсон нэгэн бүхэл бүтэн гүрэн улс болж байжээ. Монголын хаадаас их гүрний талаар явуулсан бодлогыг ерөнхийд нь дүгнэж үзэхэд, өөрийн ба эзлэгдсэн орнуудын ард олныг эзэрхэн захирах нь адил байсан боловч хаан тус бүрийн бодлого явуулах арга барил дор дороо бас нэлээд өөр байсныг тэмдэглэвэл зохино. Чингис хааны явуулж байсан гол бодлого нь нүүдэлчин аймгуудын хүчинд дулдуйдсан “Алтан ураг” тэргүүнтэй олон угсааны нүүдэлчдийн их гүрнийг эмхлэн цэгцлэхэд чиглэгдсэн байж ээ. Ерөөс Ч ингис хаан суурьшсан соёлт хүн амын дотор орж хольцолдон ш ингэхээс сэргийлж, монгол гүрнийг гол төлөв нүүдэлчин нийгм ийн хүрээнд барьж байхыг чухалчлан байж ээ. Ч ингис хаан бол монголы н язгууртан ноёды н хэв ш инж ит төлөөлөгч мөн бөгөөд төрж бойжсон нүүдэлчин нийгм ийнхээ ахуй нөхцөлтэй гүн бат холбоотой байжээ. Чингис хаан хот суурин газрын аж амьдралыг мэдэн, үнэлдэг ч нүүдэлч аж байдлаа эрхэмлэн дээдчилдэг байжээ. Байлдан дагууллын эхний үеэс аваад монголын эрх баригчид эзлэгдсэн орнуудын талаар үндсэн хоёр чиглэлийн бодлого баримталж байсан тухай биддээрхбүлэгтнэгэнтдурдсан билээ. Н эгчиг нь монголын хуучин цагийн нүүдлийн аж байдал, уламжлалт зан заншлыг бишрэн шүтэгчид буюу тухайн үеийн улс төрийн харилцааны хэлбэр маягийг эрхэмлэгч талын нүүдэлчин язгууртан, эрх дархтнуудын бодлогыг тодорхойлж байжээ. Тэд нүүдэлчин малчны амьдрал ахуйг дээдчилэн автсан ч, хот суурин газар тариалангийн

188

IIАНГИ. Чингисийн ллрл.ту хаалын үеийн Монгол гүрэн. II булэг. XII зууны 40-50-иал оны үеийн Монгол гүрэн

орны амьдрал, соёлыг хүндэтгэн, Монголд шинэ хот суурингууд байгуулж, нүүдэлчдийн хотын уламжлалыг цаашид өргөтгөн хөгжүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын нөгөө нэг чигийг баримтлагчид бол Чингисийн “Алтан ураг”, Их гүрний хааны засаг төртэй холбоотой монгол язгууртан ноёд болон тэдэнд дагаар орсон Хятад, Перс орны сайд түшмэд байсан ажээ. Тэд монгол, түрэг угсааны нүүдэлчин язгууртан, цэргийн эрхтэн д архтн у у д ы н т ев ө ө с х ө н д и й р ч холдох гэ с э н э р м э л зл э л и й г хязгаарлан барьж, нийт гүрнийг захирч байх зорилгоор хүчирхэг хааны засаг бүхий нэгдсэн улсыг эмхлэн цэгцлэх бодлого баримтлан явуулж байжээ. Энэ бодлого монголын хааны засаг төрийг эзлэгдсэн орнуудын ноёд дээдэс болох дээд давхараа лугаа ойртуулан өгч, суурин газрын аж амьдрал, худалдаагтэтгэждэмжих, эзлэгдсэн орнуудын дайны хөлд сүйдсэн үйлдвэрлэхүй хүчнийг сэргээх, тэдгээр орны ард олноос авах алба гувчуурыг нарийн чанд болгох зэрэг арга хэмжээ авахад хүргэсэн байна. Иймэрхүү арга хэмж ээ авахгүйгээр эзлэн авсан орнуудыг удтал ноёрхон захирах нөхцөлгүй болохыг тэд ойлгож байжээ. Дээрхи хоёр чиглэлийг баримтлагчид монгол гүрэн анх байгуулагдсан цагаас эхлэн харилцан маргаж тэм цэлдсээр ирсэн түүхтэй. Анхны үед монголын цэргийн эрх баригчдын дунд бидний өгүүлж буй хоёр чигийн нэгдүгээрхи й г барим тлагчид илүү н өлөөтэй байж ээ. Гэвч эзлэгд сэн орнууды г ц ааш и д х эр х эн яаж д ар ан гу й л ан захи рах арга бод логы г сүвэгчлэгчид багагүй гарч, улмаар хааны бодлогод ч нөлөөлөх болжээ. Үүнд: Умард хятад, Дундад Азийн орнуудаас монголчуудад дагаар орсон зарим эрх баригчид, бичгийн түш м эд багагүй нөлөө үзүүлснийг тэм дэглэх хэрэгтэй. Эзлэгдсэн орнуудыг захиран баримталж байсан монгол ноёд, тэдний хамтран зүтгэгчид нутгийн ард олныг хэтэрхий дураар дарлан мөлжиж байсан учир эсэргүүцэл тэмцлийг улам их болгодог байжээ. Энэ явдал нийт гүрнийг “төвхнүүлэх” хэрэгт саад тотгор учруулах болсны г монголын төвлөрсөн засаг төрийн талынхан ухамсарлах болж ээ. Тэд, эзлэгдсэн орнууд дахь төлөөний сайд, түш мэдийн дур зоргоор аашлахыг цагдан, улмаар тэндээс хааны санд орох олз аш гийг ерийн болгон хэвшүүлэх зорилгоор орон нутагт “хэвийн байдал” тогтоох бодлого явуулж байлаа. Ж иш ээлбэл, монголын эрх баригчдаас Бээжин хотод томилон суулгасан даргач хятан угсааны нэгэн ноёны төрөл садан нар тэргүүтэй хэсэг хүмүүс нийлж, тус хотод аллага, таллага хийж их төвөг гаргахад Тулуй ноён, хааны бие төлөөлөгчийг Елюй-Чу-цайн хамтаар яаралтай довтолгож, хотын дотор дэглэм журам тогтоохыг тушааж байж ээ. Хааны бие төлөөлөгч аллага таллаганд оролцогсод нь монгол эрх баричдын үр хүүхдүүд байсан учир тэдгээрийг цээрлүүлэн шийтгэхээс түдгэлзэн хаанд энэ тухай тусгайлан айлтгах гэж байжээ. Гэтэл Елю й-Чу-цай өөрөөр хандаж хэрэв шийтгэн цээрлүүлэх арга хэмжээ авахгүй бол тохиолдож болох “зовлон буяныг ухуулсанд дотоод түшмэл айж, түүний үгийг дагаж ” 1 уул хэрэгтнүүдийг 1

«Юан улсын судар». 146-р дэвтэр.

189

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

цээрлүүлэн шийтгэж хотод дэглэм тогтоож байсан гэнэ. Энэ мэдээнээс үзэхэд, монголын хаад ноёд нь эзлэгдсэн орнууд дахь эрх баригчдын дур зоригийг хязгаарлан цагдаж, дотоодод нь “дэглэм ” тогтоож, их гүрний төвтэй нягт холбон захирах чигийг барьж байсан нь тодорхой байна. М онголын хаад, их гүрний талаар хэчнээн нарийн бодлого явуулж, дорно, өрнийн олон орныг нэгтгэн барьж байхыг махран хөөцөлдөж байсан боловч харилцан өөр өөр амьдрал, соёл бүхий төрөл бүрийн угсааны ард түмнийг хүчин түрэх аргаар нэгэн гүрний дотор удтал барин байж чадаагүй бөгөөд хятад, перс, орос дахь монголын ноёдын эзэмш ил, эрх дарх тодорхой хугацаатай байжээ.

190

Ill А Н Г И М О Н Г О Л Г Ү Р Э Н З А Д А Р С А Н НЬ. М О НГО ЛЫ Н Ю АН ГҮРЭ Н Н эгд үгээр бүл эг ЮАН ГҮРЭН БАЙГУУЛАГДСАН НЬ

§1. Хаан ширээний төлөөх тэмцэл X III зууны II хагаст М онголын нэгдсэн улс задрах тийш ээ нэгэнт хандсан байжээ. Э нэ байдал Мөнх хаан нас барсны дараа улам ноцтой болж Хубилай Юан гүрнийг үндэслэн байгуулснаар монголын эзэнт гүрэн задарч эхлээд тус тусдаа өөр амьдрал хөгжил бүхий хэд хэдэн улс болж хуваагдах тийш ээ хандж ээ. М онголын эзэнт гүрэн ийнхүү улс төрийн хямралд орж, м онголы н язгууртнуудын дотор хаан ш и р ээ, эрх ям ба булаацалдсан тэмцэл урьд урьдынхаас улам хурцаджээ. Ингэж Чингисийн үүсгэсэн байгуулсан Их Монгол улсын тусгаар тогтнолд аюул учирч эхэлсэн байна. М онголын хаан ш ирээний төлөө тэмцэл Мөнх хааны үед Өгэдэй, Тулуйн угсааны ноёдын хооронд явагдаж байсан. Мөнх хаан уул тэмцлийг идэвхитэй зохион байгуулагчийн нэг Ш ирэмүнийг1 цаазаар авснаар хаан ширээ булаацалдах тэмцэл түр зуур намжсан байв. Гэтэл Чингисийн “алтан ураг” -и й н дотор хаан ш и р ээн и й тэм ц эл Тулуйн хоёр хүү Х убилай, Аригбөхийн үеэс дахин хүчтэй болж улмаар Монгол улсын төрийн тусгаар тогтнолын хувь заяатай холбогдсон ноцтой хэрэг явдал болон хувирчээ. Мөнх хаан Өмнөд хятадын Сүн улсыг байлдаж явах зуур Аригбөх Хархорумын ойролцоо орд барин сууж, уугуул монгол газар орныг сахин үлдэх үүрэгтэй байжээ. Мөнх хаан нас барахдаа, Хархорумаар төвлөсөн Раш ид-ад-Д ин. II боть. 115, 117, 121, 130, 133-р талд эн э тухай бусдаас тодорхой м эдээ бий.

191

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

монголын уугуул нутгийг эзлэн захирах эрхийг дүү Аригбөхийн мэдэлд өгчээ. Иймээс Мөнх хааны дараа Аригбөх нь Хубилайг бодвол, хаан ширээ залгамжлах -илүү их хууль ёсны эрхтэй байсан ажээ. Аригбөхийг хаан өргөмж лөхөд"М өнх хааны хатан монголы н уламжлалт занш ил ёсоор Хархорумд Их хуралдай хуралдуулж, олонхи хан хөвгүүд, угсааны ноёд, нөлөө бүхий сайд, жанжин нарь!г оролцуулжээ. Аригбөхийн хаан суухыг Мөнх хааны хоёр хөвгүүн болон Цагаадай, Батын улсуудын том ноёд идэвхитэй дэмжиж байжээ. Сурвалж бичгийн мэдээ сэлтээс үзвэл Тулуйн отгон хүү Аригбөх бие бялдар чийрэг, зориг самбаатай монгол ухаан төгс, эцгээ дагаж монгол заншил сайн эзэмш сэн эцэг Тулуйн сургаалыг чанд сахидаг хүн байжээ. Хубилай Умард хятадын эзлэгдсэн газар нутгийг захиран барих хэргээр удаан хугацаагаар хятад газар амьдарч хятад хүний амьдрал ахуйг ойлгон мэддэг болж ээ. Т эр хар багаасаа эрдэм ном ы н ажлыг х и чээн гүйлэн суралцаж, хэд хэдэн хятад эрдэмтэн хүнийг ашиглаж хятад хэл заалгаж, хятадын түүх судар яриулж байснаас гадна зарим үед төр барих ажлаар тэдний саналы г сонсдог байж ээ. Хубилай бичиг ном сайтай, цэргийн эрдэмд авъяастай. Чингисийн ургийн дотор нэлээд ухаалаг сэргэлэндүү хэм ээгдэж байснаас түүнийг “ Хубилай С эц э н ” хэм ээсэн гэж түүнийг түүхийн сударт олонтоо тэмдэглэсэн байдаг. Тэр үедээ хятад оронд эрдэм номоороо нэр цууд гарсан Чжао Би, Ван Ө, Яо Шу, Лю Бинжчун, Хао Ц зин гэх м эти й н түш м эд Хубилайд үйлчилж байж ээ. Тухайн үеийн сурвалжаас үзвэл хятад түшмэл Хао Цзин Хубилайд төрийн эрхкйг авч хаан суух ёсыг хүртэл зөвлөн зааж өгдөг байжээ. Хубилай зарим үед хятад түшмэд нарын үгийг сүрхий дагаж хаан ширээ залгамжлах эрхийг аажимдаа сэм булаан авах ажлыг хийж байгааг ялангуяа, монголы н өм нед хэсэгт ш инэ нийслэл хот барих аж лы г 1252 оноос санаачилж, 1256 оноос хэрэгжүүлж эхэлснийг Аригбөх, Аландар ноён нар мэдэж, “Хубилайн эрх ямбыг хязгаарлах ялангуяа тэрээр монголын их хааны ш ирээ залгамжлуулж яасан ч болохгүй хүн” гэдгийг Мөнх хаанд удаа дараалан сануулан хэлж байжээ. Мөнх хаан Хубилайн тухай хэлсэн тэр бүхэнд үл итгэсэн байдалтай байсан боловч, Хархорум ни йслэлтэй монгол орны г захирах эрхийг Аригбөхөд, өгч нийслэл хотыг улам өргөжүүлэх төлөвлөгөөтэй байжээ. Нөгөө талаар дүү Хубилайг дуудаж уулзах гэж завдан байгаад амжаагүй гэн эт нас эц эсл эсэн байна. Ч и нги с хаан “Х убилай хөвгүүний үг нь ажигтайхан гарнам бүлгээ. Хотлоор түүний үгээр явагтун” гэж хэлсэн хэмээн Саган С эцэний «Эрдэнийн товч», Лу «Алтан товч» зэ р л монгол сурвалжид бичсэн байхаас үзвэл, Хубилай багаас сэргэлэн ухаантаи хөвгүүн байсан байна. Аригбөх монголын хаан ширээнд суух бэлтгэл хийж буй тухай мэдээг Хубилай сонсмогц яаравчлан Кайпин (хожмын Шанду) хотод билгийн 1260 оны 3 дугаар сарын 24-нд буюу аргын 1260 оны 5 дугаар сарын 6-нд нэгэн “ Их хуралдай” зарлан хуралдуулж, өөрийгөө Монголын зүй ёсны “Их хаан”

192

I l l АН ГИ . Монгол гурэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I бүлэг. Юан гүрэн байгуүлаглсан нь

Хубилай хаан ( -1294) (Энэ хөрөг Тайваны үндэсний музейд буй)

ш и р э э н и й тө л ө ө т э м ц э л чухамхүү ингэж эхлээд удсангүй цус урсгасан зэвсэгт мөргөддөөн болон хувирчээ. М өнх хаан ы хатан тэр гү ү тэй о л о н х и м он гол н оёд Их хуралдайг у л ам ж л ал т газар н ь хуралдуулсан Аригбөхийн талыг идэвхитэй дэмжсэн бай н а. Х убилайн хувьд бол м онгол улсын хаан ш ирээ залгах ёсыг зөрчиж алт, мөнгө, эд бараанд татагдсан өөрийн талын хэсэг монгол ноёдыг К айпинШандуд аваачин ёс бус хуралдай зарлан хуралдуулж, өөрийгөө хаан ш ирээнд өргөмжилсөн юм. Хубилай монголы н хаан ш ирээг булаан авахаар дүү Аригбөхийн эсрэг т э м ц э х д э э , К а й п и н хоты г м о н го л гү р н и й “ н и й с л э л ” х эм э эн зар л аад Х архорум тай өрсөлдүүлэн тавьж ээ. Н өгөө талаар А ригбөхтэй дайтах нь гарцаагүй хэрэг гэдгийг мэдэж, нууцаар цэргийн хүч сэлбэн бэлтгэж байжээ. 1

х эм э эн ө р гө м ж и л сө н байн а. Т эр үед Х убилай 44 н а ст ай б а й ж э э 1. Д ар аа н ь А ригбөх би лги й н улирлы н 4-р сары н сүүлчээр аргын тооллын 1260 оны 5 дугаар сарын 12-ноос 6 дугаар cap хүртэл Орхон голын эхэнд бас ноёдын Их хуралдайг хуралдуулж , ө ө р и й гө ө м о н голын албан ёсны “ Их хаан” гэж зарлав. И нгэж 1260 онд Их м онгол улсад хоёр хуралдай хурж , хоёр хаан сууж , хоёр нийслэл гарсан билээ. И йнхүү Х убилай я а р а н сан д р ан ган ц х ан өдөр “ Их хуралдай”-г зарлан хурсан бол, А ригбөх хууль ёсн ы дагуу Х архорум д 20 гаруй х о н о г ху р ал д сан аж ээ. А ригбөх, Х убилай ах дүү хоёры н хаан

Хубилай хааны хатан Цэвэр (Тайваний өвлийн ордон музейд хадгапагдаж буй хөрөг)

Д.Оссон. «Монголын түүх». I боть. 288-р тал.

193

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I воть

Аригбөх төр улсынхаа уламжлалт ёс журмыг үл хайхран хувийн эрх ашиг хичээсэн ахынхаа эсрэг арга буюу зэвсэгт тэмцэл хийхэд хүрсэн ажээ. Хубилайд Тулуйн угсааны Хадан мэтийн ноёд цэргийн хүчээр идэвхитэй тусалснаас гадна хятадын цэргийн ихээхэн хүч Аригбөхийн эсрэг дайнд шууд гар бие оролцжээ. 1260 оны намар Аригбөх, Аландар нар тэргүүтэй цэргийн хүч хоёр хуваагдан, Кайпин хот тийш айсуйг Хубилай сонсмогц тэдний эсрэг хоёр замын их цэргийг угтан гаргажээ. Хоёр замын цэргийг Х убилай, Хадан нар удирдж ээ. Э хлээд Хадан, Аландар нары н цэрэг монголын их говийн өмнө захад ширүүн тулалдан, Аландарын тал ялагдаж өөрөө алагджээ1. Аригбөх, Хубилай нарын удирдсан цэргийн гол хүч мөн л монголын говийн өмнөд этгээдэд тулалдаж Аригбөх ялагдаж ухарсан байна2. Хубилай, Аригбөхийн цэргийг Орхон, Туулын савд хүртэл мөрдөн цохиж, Хархорумыг эрхэндээ оруулан авч Есүнгэ ноёноор удирдуулсан хэсэг цэргийг тэнд3 сахиулан суулгаад цэргийнхээ гол хүчийг авч Кайпин хот руу буцжээ. Хубилай ийнхүү яаравчлан буцсан явдал дүү Аригбөхөд дахин дайн хийх. боломж хүч байхгүй гэж бодсоноос гадна Өмнөд Сүн улсыг бүрмөсөн байлдан дагуулах аян дайнтай холбоотой байжээ. Түүнээс гадна ер нь Хубилай угаас Хархорумд гүрний нийслэлийг урьдын адил төвлөрүүлж болохгүй гэж үзээд, ш инэ барьсан К айпин хотыг түр нийслэл болгож улмаар Бээжингээр нийслэллэх алсын зорилго тавьжээ. Хубилайн цэргийн гол хүч Хархорумаас явсан тэр сиймхийг Аригбөх ашиглаж, 1261 оны зун, намрын улиралд өөрийн хүчийг сэлбэн зузаатгах ажлыг сэм хийж цэргээ сургуулилж, агт морио амрааж, дахин байлдах бэлтгэлтэй болж ээ4. И нгээд Есүнгэ ноёны цэргийг довтлон (эут цохиод Хархорумыг буцаан авчээ. Аригбөх 1261 оны өвлийн эхэн сарын орчмоор бүх цэргийнхээ хүчийг авч дахин Кайпин руу чиглэн хөдөлж Хубилайг хоёр дахь удаагаа д о вто л ж ээ5. А ригбөхийн довтлон айсуйг Хубилай со н см о гц Ө м нөд Сүн улсы г байлдах х эр гээ арга буюу түр зогсоож цэргийнхээ гол хүчийг авч, Аригбөхтэй байлдахаар умард зүг яаравчлан хөдөлжээ. 1261 оны өвөл монголын говь нутгийн заагт ах дүү хоёрын цэрэг дахин хүч сөрөн хэдэн өдөр үргэлж илсэн ширүүн тулалдаан хийсний эцэст Аригбөхийн тал ялагдаж ухран буцсан байна. Ингэж Аригбөхийн тал хоёр дахь удаагаа шийдвэрлэх тулалдаанд ялагдаж, үлэмжийн хохирол хүлээжээ. Үүнээс хойш бас Аригбөх аар саар довтолгооныг удаа дараа хийсэн боловч тэр бүхэн амжилт олсонгүй. Хятад ба Цагаадайн улсын зүгээс Хархорумд нэвтрэн орох худалдааны 1 2 3 4 5

«Юан улсын судар». 4-р бүлэг. 180-р бүлэг. М өн тэнд. 180-р бүлэг. Мөн тэнд. 4-р бүлэг. Д .О ссон. «М онголын түүх». I боть. 304-р тал. «Ю ан-Ш и и-вэнь чжэн-бу« (»Юан улсын судрын нэмэлт орчуулга»). 14-р бүлэг. Аригбөхийн шастирт.

194

I l l АН ГИ . Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I булэг. Юан гүрэн байгуулаглсан нь

Ирүүлд гарсан баатрууд. БНМАУ-ын түүх, I боть. УБ., 1966

замыг Хубилай хааснаас болж Аригбөхийн тал хоол ундаар гачигдах зэрэг элдвийн бэрхш ээлд тулгарчээ. И йм ээс цэргийнхээ хүчийг дахин нөхөн сэлбэхэд үнэхээр хүнд болжээ. М өн Цагаадайн улсын хан Алгуй урваж Хубилайн талд оржээ. Тэрээр Тэнгэр уулын хавийн монголчуудад нэр хүнд олсон байжээ. Энэ учраас Аригбөх монголын баруун талаас хүч дэмжлэг олохоор Хархорумыг түр орхин Алтайн уулсыг давж, Илийн хөндийд хүрчээ. Гэвч удаа дараагийн дайн байлдааны хор хөнөөлөөр зүдрэх, ядрахын туйлд хүрсэн Аригбөхийн цэрэг зам зуураа аргагүйн эрхэнд дээрэм тонуул ч хийхэд хүрсэн зэргээс тэр нутгийн ард олны дэмжлэгийг гүйцэд олсонгүй. Аригбөх Алтайг давж Алгуйтай хэдэн удаа байлдаж зугатуулсан байна. Тэр зуур Аригбөх И лийн хөндий дэх нутгийн хүн ардыг бас зовоож, ялангуяа Тэнгэр ууланд үлдсэн Алгуйн харъяат монгол цэрэг, даргыг хүйс тэмтрэн хядаж, олны дургүйцлийг хүргэсэн ба мөн түүний цэрэг дотор ч санал сэтгэл адцагдах явдал гарч нэлээд хэсэг нь Хубилайд дагаар орсон байна. Аригбөх цаашид тэмцлээ үргэлжлүүлэх бололцоогүй болж 1264 онд Хубилайд бууж өгчээ. Чухам ингэж ах дүү хоёрын хоорондын зэвсэгт мөргөлдөөн дууссан боловч монголын хаан ш ирээний төлөө тэмцэл зогсоогүй, уул тэмцлийг Хайду ноён толгойлон үргэлжлүүлжээ. Аригбөхийг Шанду хотод очиж бууж өгсний дараа Хубилай түүнийг дуудан уулзаж “Ах дүү бид хоёрын хэн нь хаан суух ёстой юм бэ?” гэж ихэмсэг байдлаар асуухад, Аригбөх “миний ёсоор бол би суух ёстой, одоо чи суужээ” гэж хариулсан байдаг. Хубилай дүүгийн амийг хэлтрүүлж, харин түүнтэй талцан хамт явсан ноёдыг “алтан ураг”-ийн дотор хагарал тэм цээн гаргасан хэрэгт холбогдуулан, хатуу ширүүн цээрлүүлэн ш ийтгэж олонхийг цаазаар аваачжээ. Аригбөх 1266 онд өвчнөөр нас баржээ.

195

М О Н ГО Л

ҮЛС Ы Н ТҮҮХ. I I воть

Аригбөх, Х убилай нары н хооронд өрнөсөн дайн даж ин бол хаан ш ирээний төлөөх тэмцэл байсан боловч бодит байдлаараа Аригбөхийн тэмцэл нь улс гүрний төвийг монголд хэвээр байлгаж, монгол нутгийг урьдын адил гүрний төв нутаг хэвээр байлган үлдээхэд чиглэгдэж байжээ. Хубилай хаан ш ирээ булаацалдсан тэмцэлд Аригбөхийг ялсан явдал гүрний нийслэлийг хятад газар шилжүүлэх нөхцөлийг нэгэнт бүрдүүлж чаджээ. Х убилайд А ригбөх д и й л д сэ н и й гол ш алтгаан нь хүчин чадлы н тэнцүүргүй байсанд оршино. Монгол гүрэн нэгэнт задран бутарч эхэлсэн учир эзэнт гүрний төвийн хүч ихэд суларч, Аригбөх эцэстээ ганцаардахад хүрчээ. Гэтэл Х убилайн захиргаанд өмнө зүгт байлдаж явсан монгол цэргийн гол хүч байсны дээр хятадын цэрэг, эдийн засгийн нөөц баялагийг аш иглан, А ригбөхийг эсэргүүцэн тэм цэх бололцоо нөхцөл бүрэлдсэн байжээ. Аригбөх, Хубилайн тэмцлийн тухай БНМАУ-ын гурван боть түүхийн тэргүүн ботид “Аригбөх, Хубилай нарын хооронд өрнөсөн дайн дажин бол хаан ш и р ээн и й төлөө тэм ц эл б ай сан боловч бодит байдлаараа Аригбөхийн тэмцэл нь улс гүрний төвийг монголд хэвээр байлгаж монголыг урьдын адил гүрний төв хэвээр үлдээхэд чиглэгдэж байж ээ” 1 хэмээн дүгнэн бичжээ. “Хубилай хятадын талыг барьсан хүн байсан учраас монгол орныгоо хүндэтгэн үзэгч бүлгээс Хубилайтай тэмцэл хийх нь зүй ёсны хэрэг байв” хэмээн Ивамура Кафуджи нар бичжээ2. Хятадын зарим түүхчид ч Аригбөх, Хубилай хоёрын тэмцлийг нэлээд зөв үнэлж байжээ. Ж ишээлбэл: Чжоу Гучэн бичсэн нь: “ Мөнх хаан нас барсны дараа Хубилай 1260 оны хавар 3-р сард хуучны гурим дүрмийг эвдэж олон ноёдын их хуралдайны шийдвэргүйгээр дур мэдэн... өөрөө хаан болсон ю м”3 гэжээ. Ш ан Ю э бичсэн нь: “Хубилай хятад бичгийн түшмэл Хао Ц зиний саналаар монголын хуралдайны хаан сонгох хуучин ёс журмыг эвдэж 1260 онд өөрөө хаан болжээ”4 гэсэн байна. Аригбөх, Хубилай ах дүү хоёрын хоорондын тэмцэл нь дундад зууны үед хаан ш и р ээн и й тө л ө ө удаа дараа гарч б ай сан хаан хөвгүүдийн хоорондын тэмцлийн нэгэн байсан боловч, хэргийн явц эцсийн үр дүнгий нь авч үзвэл Аригбөхийнх нь тэмцэл монгол улсын төрийн уламжлалт заншлыг баримтлан Их хуралдайг монгол газар хуралдуулж, улс орныхоо төвийг уугуул нутагт хэвээр төвлөрүүлэх дэвш илт чиглэл бүхий, нөгөө Х убилайнх нь тө р и й н улам ж лалы н хэв ёсы г зөрчиж м онгол улсы н нийслэлийг харь улсад шилжүүлэн аваачих гэсэн сөрөг хандлага бүхий ажээ.

БНМ АУ-ын түүх. Тэргүүн боть. 286-р тал. Ивамура Кафуджи. «Монголын их эзэнт улс» - («Дай М око тэйкоку»). 294-р тал. Чжоу Гучэн. «Чжун-го тун ши» - («Хятадын нэвтэрхий түүх»). Ш анхай, 1956. 127-р тал. Шан Ю э «Чжун-го ли-ш и чан яо» - («Хятадын түүхийн товч»), Бээж ин, 1954.

196

Ill АНГИ. Монгол гурэн заллрслн нь. Монголын Юан гүрэн. I бүлэг. Юан гурэн байгуулаглсан нь

§2. Юан гүрэн байгуулагдсан нь. Хайду, Наян нарын бослого Хубилай дүү Аригбөхийг ялж, монголын хаан ширээг тийнхүү эзлэн авсны дараа эзлэгдээгүй үлдсэн хятадын өмнөд хэсгийг байлдан дагуулж улмаар хятадаар төвлөж, нийт монгол гүрнийг бататган бэхжүүлэх хэрэгт гол анхаарлаа хандуулж байжээ. Хятадын засаг төрийн эрхийг ноёрхон барьж байхын тулд тэр орны дээд давхрааны нөлөө бүхий төлөөлөгчдийг өөрийн талд татан оруулж ашиглан, хятадыг хятад аргаар захирах гэдэг бодлогыг Хубилай хаан баримталж байжээ. Х ятады н тө в и й н ба орон н у тги й н заса г зах и р гаан ы зо х и о н байгуулалтыг хятады н хуучин ёс занш лаар өөрчлөн засаг захиргааны байгууллагуудад хятад түш м эдийг тохоон том илох болж ээ. К үнзийн сургаалийг хятад даяар ихэд тэтгэн дэмж иж , төр барих ажилдаа шууд хэрэглэжээ. Х ятадын хаадын уламжлалт занш лы г даган оны цолыг хэрэглэж , Хубилай хаан төр барьсан 1260 оноосоо эхлэн “Чжун-тун” хэмээн тоолж, 1265 он буюу Аригбөхийн тэмцэл эцэс болсноос оныхоо цолыг “Чж и-ю ан” х эм ээн тус тус тогтоож ээ. Т эр үеэс Х убилай өөрийн биеи йг зөвхөн монголын хаан төдийгүй мөн хятадын хаан ш ирээг зүй ёсоор залгамжлагч мөн гэж үзсэн байна1. Хубилай хаан 1271 оны 1-р сараас “ Их Монгол Улс”-ын нэрийг “ Их Юан Улс” болгон өөрчлөв. Ингэж өөрчлөхийгтүүний хятад зөвлөх эрдэмтэн нар санал болгож хятадын өнгөрсөн төрүүдийн хэвшилт ёсыг дууриасан ажээ. Хятад ёсонд нэгэн төр мөхөж нөгөө төр улс үүсэн тогтоход заавал утга бүхий ш инэ нэр өгдөг заншилтай. Иймээс хятадын шүлэглэлт номын дотроос “Да-цзай цянь-ю ань” - (“Өнө удаан, түвшин энх”) гэдэг үгийг авч хэрэглэсэн ажээ. Ер нь “Ю ан” гэдэг үг “эх үүсвэр” , “уг удам”, “язгуур үндэс” гэх мэт утга хадгалагдсан хятад үг юм. Ю ан гүрнийг монголчууд ү н д эслэн байгуулсан болохоор нэрийг бас монгол хүмүүс тогтоосон байж болох үндэстэй . И й м ээс тэр үед язгууры н улс гэдги йг хятадаар Ю ан гэж тэмдэглэсэн байж ч магад. 1260-1271 он хүртэл 11 жилийн дотор Хубилай хаан Монголын эзэнт улсын хаан ширээнд сууж, улмаар хятад орныг бүрмөсөн байлдан эзэлжээ. Хубилай хаан хятад орноор төвлөсөн Юан гүрэнг байгуулсан явдал нь нийт монголчуудын хүчтэй эсэргүүцэлтэй удаа дараа тулгарч байв. Энэ эсэргүүцэл тэмцлийг Аригбөхийн бодлогыг тууштай баримтласан нөлөө бүхий Хашийн хүү Хайду (1235-1301) ноён толгойлжээ. Хайду бол Өгэдэйн үр ач нарын дунд ухаантай сэргэлэн, алсын хараатай гэж алдаршсан хүн байсан бөгөөд Мөнхийн үед хааны эсрэг хуйвалдаан байгуулсан хэргээр төвөөс зайлуулагдан алс хязгаарын Тарвагатайн ууланд очиж суусан байжээ. БНМ АУ-ын түүх. Тэргүүн боть. 286-287-р тал.

197

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Хайду, Аригбөхийн тэмцлийг тууштай дэмжиж, 1266 онд монгол ноёдын холбоо байгуулсан аж. М өнх хаан хязгаараар суух ноёды н дотроос Хайдугаас их болгоом ж илж Тарвагатайн наана тусгай цэрэг суулган сэргийлж байсан гэдэг. М өнх хаан нас барсны дараа Хайду дахин Өгэдэйн угсаанаас хаан ш ирээ залгамжлуулах гэж олон янзын арга сүвэгчилжээ. Тэрээр юуны урьд Тулуйн угсааны ноёдын хүчийг сулруулах зорилгоор Аригбөх, Хубилай хоёрын тэмцлийг улам хурцдуулах бодлого явуулж байсны зэрэгцээ өөрөө Аригбөхийн тэмцлийг дэмжиж алхам алхамаар цэргийн хүчээ зузаатгаж байж ээ. Ер нь Хайду Их Монгол улсын нийслэлийг хятадад нүүлгэж, хятадаар төвлөсөн Ю ан гүрэнг байгуулахыг эрс ш ийдэм гий эсэргүүцэгчдийн нэг байв. Тэрээр гүрний төв монгол газар байж монголоос л эзлэгдсэн улс орныг захиран баримтлах ёстой гэж үздэг байж. Х айду 1264 оны э ц с э э р А ригбөхий н тэм ц эл д ар агд сан ы дараа Хубилайтай ц эргийн хүчээр тэм цэх ажлаа шууд эхэлсэн юм. Түүний цэргийн гол хүч Эмил голын хөвөөн дээр бөөгнөрчээ. Х убилай хаан Х айдугийн д о вто л го о н о о с бүх тал аар сэр ги й л ж , эсэргүүцэн байлдах цэргийн хүчийг бэлтгэж, еренхийлөн захирагчаар хүү Номхоныг тохоон томилжээ. Н эгэн зэрэг Н омхоныг үндсэн монгол орны хэргийг тохинуулан шийдэх хаан хөвгүүнээр томилж, Хархорумд төвлөн сууж, Монголын зах хязгаар нутгийг тайван болгож, Хайдугийн цэргийн довтлох хүчийг бут цохиход аливаа хэргийг бие даан ш ийтгэж байх эрх олгожээ. Номхон Хархорумд хүрэлцэн ирсний дараа юуны өмнө Хайдугийн цэргийн довтлох хучийг бүрмөсөн бут цохих ажлыг яаравчлан хийж, монголын ш илдэг цэргийн хүчнийг бөөгнөрүүлж, цэргийн сургууль хийлгэжээ. Хархорумын эргэн тойрон сэргийлэх цэргийн ангийг гаргажээ. Мөн А лтан орд, Ц агаадай н улсы н м онгол ноёдтой холбоо барихаар элч төлөөлөгч заржээ. Эн түрүүнд Цагаадайн улсад хаан эцэг Хубилайн нэрээр хэд дахин яаралтай элчийг хятад газрын үнэт бэлэгтэй илгээж түр зуурын зэгсэн холбоо тогтоон хэлэлцээр байгуулж амжжээ. Тэр хэлэлцээр ёсоор Цагаадайн улсын ван Чапар цэргийн хүчээр Хайдуг цагдан сэргийлж байхаар тогтж ээ1. Номхон бас эцгийн нэрээр Алтан ордны улсад элч зарж ээ. Алтан ордны ван М өнхтөм өр, Хайдуг Ю ан улсад довтолбол ц эр эг гаргаж Хубилайд туслахыг зөвшөөрчээ. Чухам ингэж Номхон богино хугацаанд бусад вант улсын хүчийг Хайдугийн эсрэг чиглүүлж чадсан боловч тэр нь бат бэх биш байжээ. Хайду нэг удаа бусад монгол ноёдод элч зарж бичсэн захидалдаа дурьдсан нь: “Чингис хаан ба бидний өвөг дээдэс та биднийг хаан ширээ залгамжлах ёсыг нарийн чанд сахигтун хэмээн гэрээсэлсэн биш бил үү. Гэтэл одоо эрхэм ах дүү ноёд та бид эцэг дээдсийн гэрээсийг хайхрахгүй, хөсөрдүүлэн зөрчиж, тэрсэлсэн этгээдэд хаан ширээг алдаж байна. Миний 1

198

«Ш инэ Юан улсын судар». 110-р бүлэг.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I бүлэг. Ю.ш гүрэн бгйгуулаглсан нь

бие хаан ш ирээг залгамжлах зүй ёсны хүн биш бил үү. Хубилай хятад оронд урваж, монгол улсын тогтсон ёсыг огоорон эц эг өвгөдийн гэрээсий г хөсөрдүүлэн зөрчжээ. Гэтэл та бүхэн тийм хүнийг түшин дэмжих чинь эцэг өвгөдөөс тэрсэлсэн хэрэг бус уу? Сайтар тунгаан бодож шийдвэрлэтүгэй” 1 гэжээ. Мөн Хубилайд захиа илгээж дурьдсан нь: “М анай төр улсын ёс заншил бол хятадаас тэс өөр билээ. Гэтэл хятад газар бүгэн хоргодож, хот суурин байгуулж, ёс заншилд нь автаж, хууль дүрмийг нь дагадаггүй учир юу билээ”2 гэжээ. Энэ байдлаас үзэхэд, Номхон, Хайду нарын тэмцлийн арга барил хоёр өөр байжээ. Номхон бол юуны урьд Хубилай хааны нэрийг барьж баахан захирах тушаах маягтай бичиг захидал илгээж бас хээл хахууль өгч биедээ татах хятад арга хэрэглэжээ. Нөгөө Хайду нь эцэг өвгөдийн уламжлалт ёсыг эвдэж, хаан ш ирээ эзлэн хятадын нөлөөнд орсон хэмээн Хубилайн гэм бурууг уудлан илрүүлж, ятган сэнхэрүүлэх арга хэрэглэжээ. Удсангүй Алтан ордон, Цагаадайн улсын ноёд Хубилайтай байгуулсан хэлэлцээрээсээ ухарч, Хайдугийн талд оржээ. Иймээс Юан гүрний умард хэсэг буюу үндсэн монгол орны баруун хойд хэсэгт Хайдугийн хүч маш их болжээ. 1277 онд Хайду, М өнхтөмөр нарын ятгалгаар Ж ирх ноён урваж, Номхон, Хантун нарыг барьж өгчээ. Хубилай хаан өөрийнх нь хамгийн найдвартай түшиг болж байсан хаан хөвгүүн Номхоныг баривчлагдсан мэдээ сонсмогц байдаг хүчээрээ Хайду, Мөнхтөмөр нартай тэмцэх ажил хийжээ. Гэтэл яг энэ үед Ляо-дуныг захирч байсан ван Наян их цэрэгтэйгээ урван, Хайдугийн талд орсноос Хубилайг бүр ч хүнд байдалд оруулжээ. Иймээс Хубилай юуны урьд Наяны цэргийн хүчийг Хайдутай нийлүүлэхгүй байхыг хичээж, Амабухаар удирдуулсан их цэргийн хүчийг Наян, Хайдугийн хоорондын замыгтаслан хаахаар илгээжээ. Баян жанжинд Хархорум хотыг орчны газрын хамт Хайдугаас сахин хамгаалах үүрэг өгч, жанжин Гамалаар удирдуулсан цэргийг Хайдугийн эсрэг хөдөлгөжээ. Түүнээс гадна солонгосын ван цэргээ авч зүүн талаас Гамалд туслахаар болжээ3. Хубилай өөрийн биеэр их цэргийн гол хүчийг удирдан, Наяныг угтан байлдахаар мордсон байна4. Хубилай хааны цэрэг Ляо голын орчим очиж Наяны цэргийг бүслэн хоёр өдрийн турш байлдаж их хохирол үзсэний эцэст ялж, Наяныг баривчлан цаазаар авчээ. Баян, Гамала нар Хайдугийн хүчийг бүрмөсөн бут цохиж чадсангүй, довтолгооны г нь түр няцааж , дотогш нэвтрүүлэлгүй зогсоожээ. Хайду үүнээс хойш олон удаа том, жижиг довтолгоон явуулж албат иргэнээ захирсаар байжээ. Хубилай амьд байхдаа Хайдугийн довтолгооныг эцэс болгож чадаагүй юм. Хайдугийн тэмцэл Төмөр хааны үед дарагдсан бөгөөд түүний тэмцлийг дарах хэрэгт Номхон, Гамала, Баян жанжин нар их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1 2 3 4

Д .О ссон. «М онголын түүх». I боть. 334-р тал. Д .О ссон... 335-р тал. «Юан улсын судар». 10-р бүлэг. «Юан улсын судар». 127-р бүлэг. М ен тэнд. 127-р бүлэг.

199

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

М ОНГОЛЫН ЮАН ГҮРЭН (1270-1368)

200

Ill АНГИ. Монгол гурэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I бүлэг. Юан гурзн байгуулаглсан нь

Хубилай, Хайдугийн тэмцэл бас л монголын ноёрхогч ангийн хооронд эрх тушаал булаацалдсан хэрэг явдал мөн байсан хэдий ч Хайдугийн тэмцэл нь тухайн үед хятадаар төвлөсөн “Ю ан гүрэн” байгуулахыг эсэргүүцэж, нийслэлийг Бээжингээс буцааж нүүлгэхийг шаардаж байснаараа монголын өргөн олны дэмж лэгийг хүлээж байжээ. Тийм ч учраас түүний тэмцэл Хубилай, Төмөр хаан нарт ялагдахгүй 40 гаруй жил үргэлжилсэн ажгуу. Хубилай тэргүүтэй монголын эрх баригчид Юан гүрнийг байгуулан бэхжүүлснээр хятадын 1000 гаруй жилийн тархай бутархай байдлыг эцэс болгожээ. Юан гүрнийг байгуулснаар монгол, хятад хоёр улсын ард иргэн болон бусад дорно өрнийн улс үндэстний хоорондын улс төр, эдийн засаг, соёлын харилцаанд ахиц гарсныг үгүйсгэж болохгүй нь мэдээж. Тэр үед хятадын соёлын зарим зүйл монголд нэвтэрч бас монголын соёлын нөлөө хятад болон бусад дорно зүгийн зарим улс оронд нэвтрэн орсон тал бий. Гэвч Юан гүрэн байгуулагдсан нь монголын түүхийн хөгждийн хувьд нэг ч их сайн үйлс болсонгүй. Тухайлбал, Чингисийн байгуулсан Их Монгол улсын бие даасан засаг төр үндсэндээ мөхөв. Монгол орон их гүрний зах хязгаар нутаг болон орхигдоход хүрэв. Нийслэл Хархорум нь эл хуль захын нэгэн хот болов. Их Монгол улсын хаад хүртэл хятадын хааны цол гуншин олов. М онголын түүх хятадын түүхийн хэсэг болон бичигдэв. Монголчууд бол “хятадын их гэр бүлийн нэг хэсэг” гэдэг зохиомол гуншинг Хубилайн үеэс олов. Мөн монголын үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд сөрөг нөлөөлсөн зүйл үгүй хэмээвээс эс больюу. Тухайлбал, нутаг орондоо орш ин сууж байсан монголчуудын дийлэнх олонхи нь урьд адил тэндээ үлдсэн боловч бас нэлээд хэсэг нь Ю аны хаад, ноёдын эрх аш гийн төлөө уугуул нутаг уснаасаа салж, алс холын замд нүүдэл хийж, зарим нь замдаа, зарим нь цаг агаар дасаагүй халуун газар очоод үхэж үрэгдэх явдал цөөнгүй байжээ. Чухам ингэж монгол газраа суурин суух айл өрхийн тоо цөөрч, малын тоо толгой ч хорогдож байсан нь магад бизээ. М онголд гар урлалы н зүйл эрт д ээр цагаас хөгжиж монголчууд малынхаа арьс шир, ноос, үсийг чадамгай, сурмаг боловсруулан эдэлсээр ирсэн байжээ. Төмөр хайлуулж зэр зэвсэг хийх явдал нэлээд эрт цагт эхэлжээ. Ялангуяа, Зүрчидийн Алтан улсаас М онголд төмрөөр хийсэн элдвийн зэр зэвсэг нийлүүлэхийг хориглосноос хойш монголчууд биеэ дааж төмөр хайлж, зэр зэвсэг хийх нь бүр ч их болсон билээ. Чингис хаан монголчуудын хийсэн зэр зэвсгээр цэргээ зэвсэглэж, бүх монгол аймгийг нэгтгэсэн билээ. Гэтэл Юан гүрэн байгуулагдснаас хойшхи байдал эрс ондоо болох тийш хандаж, монгол газар байсан олон тооны гар үйлдвэрийн газар тархан сарниж эхэлжээ. Өөрөөр хэлбэл, тэр үед монголы н нийгэм төвлөрсөн нэгдмэл байдлаас салан сарних тий ш ээ хандаж , м онголы н хаадаас монгол орондоо явуулж байсан бодлого хоёрдмол шинжтэй болжээ.

201

М О НГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

§3. Хубилай Өмнөд Хятадыг эзэлж бусад оронд довтолсон нь Х убилай хаан Ө мнөд Сүн улсыг мөхөөж бүх Х ятадыг эзл эн авч ноёрхлоо тогтоохыг зорьж байв. Тэр үед Умард хятадын бүх нутаг монголын байлдан дагуулагчдын мэдэлд орж, Өмнөд Сүн улс хятадын зөвхөн урд хэсгийг эзэлж байснаас гадна, нутгийн хойд хэсгээс зарим нь монголын цэрэгт эзлэгдэж, дотоодын зөрчил тэмцэл хурцдан, хүчин буурай болж байсан цаг байжээ. Өмнөд Сүн улсын хаан, ноёд, газрын эзэд, цэргийн эрхтэн нар өөрийн орны ард түмэн, тосгоны тариачин, хотын иргэдийг дур зоргоор хүнд алба оногдуулан зүйл бүрээр зовоож байсан учир ард иргэдийн тэмцэл хурц байсан ажээ. Тариачид үргэлж бослого хөдөлгөөн гаргаж, эрх баригчдын эсрэг тэмцэж байжээ. Эрх баригчдын дотоодын зөрчил ч мөн үлэмж хурц байжээ. Газрын эзэд, ноёд, түшмэд жанжин нар эрх ашгаа булаацалдаж байнга тэмцэлдэж байсан байна. Эрх танхил, баялаг тансагт умбасан Сүн улсын хаан, ноёд түшмэд нь харийн түрэмгийллийн эсрэг ард түмний хүчийг нэгтгэн зохион байгуулж чадахгүй байжээ. Э нэ бүх байдлы г Хубилай сайн м эдэж байсан учир цэргийн хүч х э р эгл эх ээ с гадн а эд м ө н ге , хээл хахуулиар урвагч н о ёд , гэн эх эн этгээдүүдийг талдаа татах зэрэг элдэв арга мэхээр Сүн улсыг дотроос нь эвдэн задлах бодлого явуулж байжээ. Өмнөд Сүн улсын байдал хэдий хүнд болж байсан боловч ард иргэд нь харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг бас тэмцэж байсан учир түүнийг эзлэн авахад бас ч тийм хялбар байсангүй. Тийм учир м онголы н байлдан дагуулагчид Сүн улсыг хэдэн чиглэлээр нэгэн зэрэг цэрэг оруулж хавчин байлдах арга х эр эгл эж ээ. Сүн улсын хойд талаас их ц э р эг оруулан байлдахы н хамт Хөх нуураар ц эрэг давш уулан, С ы чуань, Ю аньнань мужуудыг байлдан эзэлж , тэн д ээс Сүн улсын ар тал, баруун гараас довтлохоор шийджээ. Монгол цэргийг их жанжин Баян захиран морджээ. М онголын цэрэг ийнхүү хэдэн талаас дайран орсон нь Сүн улсын байдлыг нэн хүндрүүлжээ. М онголын цэрэг дотогшлон орох тусам Сүн улсын дотооды н хямрал, ялангуяа эрх баригчды н зөрчил тэм цэл нэн хурцдаж урвагч этгээдүүд идэвхжиж иржээ. 1261 онд Сүн улсын нөлөө бүхий их жанжин Лю Чжэн цэргээ дагуулан Монголын талд орж иржээ. Лю Чжэн өөрийн улсын цэргийн хамаг нууцыг задалж, газарчлан байлдах болсон явдал Сүн улсад бүр ч их аюул учруулжээ. Гэвч Лю Вэн-хуан нарын зэрэг зарим жанжин, дарга нар тус тусын захирсан хот, боомтыг чандлан сахиж, дайсантай эрэлхэг тэмцэж байжээ. Лю Вэн-хуан Сүн улсын умард хязгаарын чухал боомт, эртний хятадын нийслэл агсан С яньян хотыг бэхлэн сахиж, Х убилайн цэргийн эсрэг зоригтой байлдаж байжээ. 202

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I бүлэг. Юан гүрэн байгуулаглсан нь

С ян ьян хотыг байлдан эзлэхэд их хэм ж ээн и й усан ц эр ги й н хүч хэрэгтэй байсан тул монголын байлдан дагуулагчид Лю Чжэн тэргүүтэй ноёдыг ашиглан, 7 түмэн хүнтэй усан цэргийн хүчийг байгуулж, 1268 онд Сяньяныг усан ба хуурай замаар дайлан бүсэлжээ. Хотын цэрэг, иргэд таван жил гаруй м о н го л ы н ц э р э гт э й б аатар л аг т эм ц э ж , т эд н и й г хотод оруулсангүй. Гагцхүү 1273 онд хоол хүнсээр бүрмөсөн тасран өлсгөлөн ховорт учирч, гаднаас туслах хүчингүй болж арга буюу бууж өгсөн билээ. Сяньян хот автсан явдал Сүн улсад ноцтой цохилт болжээ. Сяньян хотыг эзэлсний дараа монгол цэрэг Сүн улсын нутагт гүнээ цөмрөн орж, удалгүй нийслэл Линань (одоогийн Ханьчжоу) хотыг бүслэн байлджээ. Тэр үед Сүн улсын дотооды н улс төрийн хямрал туйлдаа хүрч хэд хэдэн хаан солигдсоны эцэст 1275-1276 онд хаан ш ирээнд Чжао Бин гэдэг бяцхан хөвгүүн сууж эх нь төр хамаарчээ. 1276 онд монгол цэрэг очиж хотыг бүслэн авахад Сүн улсын төр хамаарагч хатан бачимдан, төрийн тамгаа өргөж, хүүгийн хамт монголын цэрэгт буун өгчээ. Гэвч хятадын зүүн өмнө зүгийн Гуандун, Гуанси зэрэг мужид жанжин Чжан Ш ицзэгийн удирдлагын дор монголын цэргийн эсрэг хэдэн жилийн турш эрэлхэг тэмцэл хийжээ. Чж ан Ш ицзэ, Чжао Бингийн дүү 9 настай нэгэн хөвгүүнийг хаан хэм ээн өргөмжилж монголын цэрэгтэй тэм цсэн боловч хүчинд автан х өөгд сөөр д ал ай д ш ахагдан гарч, э ц э с т нь д ай сн ы гарт ам ьд аар баригдахгүйн тул бага хаанаа тэврэн далайд харайн үхсэн ажээ. Ингэж 1279 онд Өмнөд Сүн улс мөхөж, бүх хятад орон монголын эрх баригчдын гарт орсон байна. Хубилай хаан ш ирээнд суусан анхны жилүүдээс эхлэн, япон зэрэг бусад улс орныг эрхэндээ оруулан авахын тул олон зүйлийн арга сийлж, аян дайн хийсэн билээ. 1266-1271 оны хооронд японд хэд хэдэн элч илгээж, Юан гүрний хараат улс болохыг шаардаж байжээ. Японы эзэн хаан Юан гүрний хараат болохыг зөвшөөрөөгүйгээр үл барам, шийдвэртэй эсэргүүцэн тэмцэх бэлтгэл хийж эхэлжээ. 1270-1274 оны хооронд Хубилай хаан Солонгосын хойгт гарсан бүх бослогыг тэгш тгэн дарах, солонгос дахь монголын захиргааг улам чангатгах, японы г довтлох цэргийн түшиц газар байгуулах, усан онгоц хийлгэх зэрэг цэрэг дайны бэлтгэл ажлыг хийжээ. 1274 оны 10-р сард Юан гүрний том жижиг 900 онгоц хөлөглөсөн 25 000 цэрэг японд довтолсон боловч далайн шуурганд цохиулж олонхи нь амь үрэгдэн, цөөн хэсэг нь нутаг буцжээ. 1281 онд Хубилай хаан монгол, солонгос, хятад их цэргийн хүчээр японы г хоёрдахь удаагаа довтлов. Төв замы н цэргийг монгол жанжин Атаахай, хятад жанжин Фан Вэньху нар удирдаж, солонгос нутгаас гарсан зүүн замын цэргийг монгол жанжин Шинду, солонгос жанжин Хон Тагу нар тус тус удирджээ. Их цэрэг японы өрнө хязгаарын Пинхү аралд бууж, Таван луут ууланд байрлажээ. Гэтэл бас далайн шуурга хөдөлж, цэргийн ихэнх нь хөлөг онгоцны хамт далайд живжээ. Атаахай, Фан Вэньху нар үлдсэн цөөн цэргийн хамт нутгийн зүг зугаджээ. Таван луут ууланд үлдсэн түм гаруй цэргийг японы цэрэг хүйс тэмтрэн хядсан ажээ. Ийнхүү

203

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

японыг эзлэх гэсэн Хубилайн бодлого нуржээ. Хубилай хаан Зүүн Өмнөд Азийн зарим улсын нутагт монголын цэрэг аль Мөнх хааны үед цөмрөн орж байсныг сэргээн үргэлжлүүлж, Вьетнам буюу Аннам нутгаар хэдэн удаа аян дайн хийж, улмаар далайн арлын улсуудыг довтолжээ. Мөн хааны төр барьж байх үед Урианхайдай жанжин Түвэдийг дайлахаар Вьетнамын хилээр нэвтрэн ороход тэр цагт Вьетнамын ван эсэргүүцэн тэмцэх хүчин мөхөс байсны улмаас зайлан зугатаж, нэгэн арал дээр бүгж, 1257 онд ор суусан Вьетнамын шинэ ван Монголын хаанд хараат түшиг улс болохоо илэрхийлж байж ээ1. Гэвч Вьетнамын ард түмэн Монголын байлдан дагуулагчдын эрхшээлд орохыг хүсэхгүй эрс шийдмэг эсэргүүцсээр байсан бөгөөд 1281 -1284 оны үест Зүүн Өмнөд Азийг эзлэхээр мордсон Тогоон жанжны цэрэг нутгаар нь гарахад вьетнамчууд бослого гарган монголын цэргийг цохисон ажээ. Тогоон жанжин үлдсэн цэргээ авч халуун орны битүү ой шугуй дотуур нуугдан явсаар зугатан гарчээ2. Хубилай хаан 1288 онд 90 мянган цэргийг мөн Тогоонд өгч дахин Вьетнамыг байлдуулахад Вьетнамын ард түмэн Монголын цэргийг газар бүр цохюк байжээ. Монгол цэрэг удаан хугацаагаар Вьетнамын нутагт байхдаа хоол хүнсээр гачигдан дутагдаж бас халуун орны бөгчим уур амьсгалд тэсэхгүй өдий төдийгөөр евчлөн үхэж, үргэлж лэн байлдах нөхцөлгүй болж ээ. Тогоон жанжны хэдэн удаагийн аян дайн тийнхүү амжилтгүй өнгөрсөн атал удалгүй Хубилай хааны үед Вьетнам Монголын хараат улс болж, жил бүр алба хураалгаж байсан бөгөөд Монголын даргач сайд Вьетнамд очиж захиран суужээ. Хубилай хаан 1280 онд Бирмийг довтолжээ. Бирмийн ард түмэн мен л сүрхий эсэргүүцэн тэмцсэн боловч 1287 онд Бирмийн ван Юан гүрний хараат болж алба барьж байхаар тогтжээ. Юан гүрэн 1288 онд Аннамыг байлдан эзэлж , 1292 онд Явын арлуудаар цэрэг оруулан, далайн арал хойгийн улс орнуудад удаа дараа ноёрхлоо тогтоожээ. Ийнхүү XIII зууны 90-ээд оны үед монголын байлдан дагуулагчид бүх Хятад болон Зүүн Өмнөд Азийн олонхи орныг эрхшээлдээ оруулжээ.

1 2

204

«Юан улсын судар». 209-р дэвтэр. «Юан улсын судар». 209-р дэвтэр.

I ll АНГИ. Монгол гурэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. II булэг. XIII зууны 2-р дгагдс, XIV зууны пргү\н хигосын Югн гүрж

Х о ё р д у га а р бүлэг XIII ЗУУНЫ ХОЁРДУГААР ХАГАС, X IV ЗУУНЫ ТЭ Р ГҮҮН ХАГАСЫ Н ЮАН ГҮРЭН

§1. Монгол хаадын төрийн бодлого Ю ан гүрэнг үндэслэн байгуулагч Хубилай хаан 1294 онд нас баржээ. Амьд цагтаа ахмад хөвүүн Чингимээр сууриа залгуулахаар шийдэж, хаан хөвгүүн болгосон ажээ. Гэтэл Чингим эцгийн эсэн мэндэд бие барсан тул отгон хүү Төмөрийгөө нэр зааж үлдээжээ. Хубилай хаан өөд болсны дараа Шанду хотод Их хуралдай хуралдуулж, Төм өрийг хаан өргөмжлөх тухай хэлэлцж ээ. Хуралдайг Т өм өрийн эх Хөхчин хатан удирдаж хуралдуулсан бөгөөд Ч ингим ийн ууган хөвүүн Гамала биеэ төрийн эрх барих ёстой хүн гэж маргалджээ. Гэвч нөлөө бүхий монгол ноёдын дийлэнх хэсэг нь Төмөрийг дэмжсэн тул Гамала арга буюу найр тавихаас өөр замгүй болсон ажээ. Төмөрийг Өлзийт хаан хэмээн өргөмжилсөн тул түүхэнд мөн Өлзийт Төмөр буюу Өлзийт хаан (1295-1307) гэж алдаршжээ. Өлзийт хаан ширээнд суусны дараа Цагаадайн улс зэрэг Монгол гүрний бусад улс Юан гүрний хааны эрх засгийг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч захирагдахаа илэрхийлсэн байна. Цагаадайн угсааны ноён Дүваа, Чапар ханд: “ Бид их Ю ан гүрний Төмөрт дагаж оръё. Монголчууд бид хоорондоо байлдан цус урсгахаа зогсооё” 1 гэж айлтгасанд, Чапар зөвшөөрч 1303 онд Төмөрт элч илгээж Юан гүрэнд харьяалагдан захирагдахаа илэрхийлжээ. Алтан ордон болон Хүлэгүгийн улсын ван, ноёд ч мөн нэгэн адил Юан гүрний хааны захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ. Ийнхүү Өлзийт хааны үед монгол гүрний улсууд харилцан хямралдахаа хэсэг зуур зогссон боловч нэгдмэл байдал нь бас л бат бэх байсангүй. Цагаадайн улс, Хүлэгүгийн улс, Алтан ордон болон Юан гүрэн цөм хэрэг дээрээ дор дороо биеэ даасан улсууд болсон байжээ. Ө лзийт хааны дараа ордны дотоод зөрчил, хаан ш ирээний тэмцэл хурцаджээ. Төмөр хаан нас барсны дараа Булган хатан төрийн хэргийг шүүрэн барьж, өөрийн дотно Ананд ноёныг хаан ширээнд тэтгэн суулгахаар үгсэл хуувилдаан байгуулжээ. Гэвч Өлзийт хааны ш ирээ залгамжлах хаан хөвгүүн болгон монгол газрыг захируулан Хархорумд суулгасан ач хүү Хайсан цаг тухайд Булган хатны үгслийг олж мэдээд, Бээжинд яаралтай хүрэлцэн очиж, төрийн эрхийг шууд гартаа аваад, Булган хатан, Ананд ноён нарыг бусад хань хамсаатны нь хамт хороож, биеэ Хүлэг хаан гэж өргөмжлөн 1308-1311 он хүртэл хаан суужээ. Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө 1

Д.Оссон. «Монголын түүх». II боть. 353-р тал.

205

М о н г о л УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил ш им ийн билгэдэл болгосон тухайн сурвалж ийн дотор тэмдэглэж үлдээжээ. Хүлэг хааны ш ирээнд суусны баяр ёслолыг бүтэн долоо хоног ү ргэл ж л эн өдөр бүр 40 адуу, 4000 хонь алж н ай р ы н зууш инд хэрэглэж ээ1. Хүлэг хааны дараа Буянт (1312-1320), Гэгээн (1321-1323), Есөнтөмөр (1324-1328), Хүслэн (1329), Төгстөмөр (1329-1332), Ринчинбал (1332), Т огоонтөмөр (1333-1368) нарын зэрэг нэр бүхий хаад удаа дараалан ширээнд суужээ2. Хубилайгаас эхлэн Тогоонтөмөр хүртэлх Юан гүрний бүх хаан төрийн бодлогын үндсэндээ бараг ижил, нэгэн гол чигийг барьж байжээ. Тэр нь хятад болон эзлэгдсэн бусад улс оронд ноёрхолоо бэхжүүлж, эрх м эд л и й н х ээ хүрээг аль болохоор өргөтгөх гэ сэ н явдал б ай ж ээ. Я л ан гу яа, хятад о р н ы г улс төр, эдийн засаг, үзэл суртлын талаар бүрэн эзэм ш и ж ноёрхох асуудал монголын хаадын анхаарлын төвд байнга оршиж, бусад бүх асуудлыг чухамхүү түүнд захируулан ш ийдвэрлэж байсан ажээ. Ю ан гүрний хаады н дотоод, гадаад бодлогын гол чиглэл, үндэс суурь н ь Х убилай х аан ы үед тавигдсан байна. Монголын хаад ноёд эзлэгдсэн орны бүх газар нутаг, хүн ам, хөрөнгө баялгийг дайны олз, өөрсРинчинбал хаан дийн өмч гэж үзэж байж ээ. Юан (Тайваны өвлийн ордон музейд буй “ Монголын хаад болон хатад нарын херөг” гү р н и й хаад, х ятады н маш их ном. Тайван, 1959) х эм ж ээн и й газар нутги йг улсы н сангийн газар болгон түүнээс хааны ураг, ноёд, түшмэд, ж анж ин нарт соёрхол хувааж өгчээ3. Анхны үест Ш ар мөрнөөс хойшхи ба мөн Ш ар мөрөн, Хөх мөрний хоорондох уудам их газрын ихээхэн хэсгийг суллан малын бэлчээр болгосон байна. ' Хятад нутгийн олон хот, тарианы газрыг монгол ноёд, түшмэд, жанжин нарт “идэх хот” , “мэдэх газар” болгон олгожээ. Ж ишээлбэл, Хубилай хаан өөрийн эх, хөвүүн Чингимд 105 мянган тариачин өрх, Баян жанж инд 6 мянган хятад өрхийг тарианы газрын хамт өгчээ. Ингэж монголын язгууртан ноёд хятадын газар нутгийн эзэд болсон байна. 1 2

Д .О ссон. «М онголын түүх». II боть. 359-р тал. Т эдгээрийн дотроос Буянт хааны нэр нь Аюурбалбад, Тогоонтөмөрийн цол нь Ухаант хаан юм. Юан гүрний хаадын зарим нь н эр ээр ээ, зарим нь цолоороо алдаршжээ. Бид тэдний нэр цол хоёрын аль илүү алдаршиж үлдсэнийг баримтлаж бичив. «Юан улсын судар». 95-р бүлэг.

206

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. II бүлэг. XIII зууны 2-р хагх, XIV зү)уы тэргүун хдгдсын Юан гүрзн

Ю ан гүрний хаад харьяат улсын олон угсааны иргэдийг адбанд хэрэглэх зэрэг дэв тогтоосон байна. 1-д монгол хүн; 2 -т өнгөт нүдтэн (баруун хязгаарын уйгар, түрэг, араб, перс зэрэг); 3-т Умард Хятадын хүн (хятан, зүрчид, Алтан улсын харьяат нар); 4 -т Өмнөд Хятадын хүн (Өмнөд Сүн улсын харьяанд байсан хятадууд болон олон бага ястан)1. У лсын иргэди й г ин гэж хэдэн зэр эг дэвд хуваасан нь эзл эгд сэн орнуудын ард түмнийг бие биед нь харгуулан тавьж, нэгий нь нөгөөгөөр эсэргүүцүүлж баримтлан захирах гэсэн зорилготой байжээ. Гүрний гол тэргүүлэх тушаалуудыг монгол хүнд эрхл үүлж, удаах тушаалд баруун зүгийн хүмүүс хятан, зүрчид нарыг тавих зэргээр улсын чухал албан хэргээс хятадуудыг аль болохоор хөндийрүүлж байснаас гадна хятад хүмүүсийг яллаж шийтгэх нь хүртэл монгол хүнээс хүнд байжээ. Дээр дурдсанаас үзэхэд, Юан гүрний хаадын төрийн бодлогын үндсэн чиглэл нь гол төлөв нүүдэлчин аймгуудын хүчинд дулдуйдан суурыимал хүн ардыг, тухайлбал гүрний хүн 'амын дийлэнх хэсэг болох Хятадын ард түмнийг эзэрхэн ноёлох явдал байжээ. Эзлэгдсэн орон, аймаг, ястан тус бүрийн хувьд авч үзвэл, монголын хаад тэд гээр орны доторх ноёлогч хэсги й н тө л ө ө лө гч и д тэй холбоо байгуулж, эх орноосоо урвасан этгээдүүдийг ашиглан, тэдний дэмжлэгт түшиглэн ард түмнийг захирах бодлого явуулж байжээ. Юан гүрний хаад баруун зүгийн хүмүүсийг монголчуудын дараа оруулан тэтгэмжилж байсан боловч үнэн хэрэг дээрээ тэдгээрийн дундаас ихэвчлэн язгууртан, дээд давхрааны төлөөлөгчид, баян худалдаачид болон өрнө зүгийн элдэв явуулын хүмүүсийг дэмжин харин түрэг, тангуд угсааны олон аймаг ястныг энгийн ард иргэдийн нэгэн адил хандах байдалтай байжээ. Язгууртны хэсгийн төлөөлөгчид, ш аш ны том лам нар, мөн урвагч этгээдийг аш иглах талаар М онголын хаад хятадад идэвхтэй явууллага хийжээ. Юан гүрний төрийн ба засаг захиргааны байгууллагуудын толгойд монгол хүнээс гадна баруун зүгийн хүмүүс тохоогдон алба хааж байсан байна. Монголын талыг баримталсан нөлөө бүхий сайд түшмэл, цэргийн жанжин нар, шашны томоохон төлөөлөгч, хятад хүмүүс туслах чанарын тушаалд орох нь ердийн үзэгдэл болж байжээ. Энэ нь монголын төр тэдний хүч нөлөө, мэдлэг чадварыг ашигласан хэрэг болно. М онголын хаад баруун зүгийн худалдаачид, эрдэмтэд, бичгийн хүн, шаш ин номлогчдыг Хятадад хүрэлцэн ирэх явдлыг урамшуулж байжээ. Хубилай хааны үед лалын шашинт орнууд хийгээд баруун Европоос олон тооны худалдаачин Хятадад ирж арилжаа наймаа хийхдээ, хааны ордны дэмжлэг олж, зарим нь Хубилай хаанд дотночлогдож, Монголын төрд удтал зүтгэн, гавъяат түш м элийн зэрэгт хүрч байж ээ. Тухайлбал, И талийн худалдаачин Марко Поло 1275 оны үеэс эхлэн Хубилай хааны зарлиг ёсоор бүх Хятадын нутгаар явж, Монгол, Түвэд, далайн арлын улсуудад очиж хааны захиас даалгавруудыг биелүүлж, Монголын төрд 17 жил зүтгэсэн 1

Люй Ч ж эй-ю й. «Хятадын хураангуй түүх». Б ээж ин, 1951. Д ор д дэвт. 581-р тал. «Хятадын түүхийн товчоо». Б ээж ин, 1951. Дундад дэвт. 872-р тал.

207

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

байна. Хубилай хаан Марко Полог нутаг буцах гэхэд салах дургүй байжээ. 1292 онд М арко Полог буцахад, Хубилай хаан Хүлэгүгийн улсын хаанд хатан болгохоор сүй тогтсон Хөхчин гүнжээ түүнд итгэн хамт явуулсан байна. Түүнээс гадна Марко Пологоор Ромын папад бичиг илгээж мөнх зулын тос, католик шашин номлогч 400 лам ирүүлэхийг захиж байжээ. Хубилай хаан тийнхүү алс өрнөдийн католик шашны лам нар хэдэн зуун хүн ирүүлэхийг оролдож байсан нь хятадад ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд тэр ш аш ны төлөөлөгчдийг төрийн хэрэгт ашиглах, бас харь орны хуврагуудын мэдлэг чадварыг өргөн ашиглах гэсэн хэрэг байжээ. Европын католик шашны лам нар, лалын мөргөлт орнуудын тэнгэрийн зурхайч нар Юан гүрэнд ирж цаг улирлын тооны бичиг (хуанли) зохиох, одон орны оргил байгуулж одон мичдийн хөдлөл, тэнгэрийн байдлыг ажиж зурхайн ёс, мэрэг төлгийн талаар хаадад санамж өгч байх явдлыг монгол хаад дэмжиж байсан ажээ. Ер нь монгол хаад нийт гүрний хэмжээгээр, тухайлбал, Юан гүрний дотор бүх шашин шүтлэг чөлөөтэй дэлгэрэх бололцоо олгож байсан юм. Гэвч олон шашны дотроос буддын шашныг онцгой дэмжиж байжээ. Юан гүрний үед бурхны шашин гүрний гол шашин болж байсан боловч монголын язгууртнуудын дунд голчлон тархсанаас биш чухамхүү монгол оронд дэлгэрч, ж инхэнэ монголчуудын шашин болж хараахан чадаагүй билээ. Монгол нутагт нийт монголчуудын дунд бөө мөргөл хүчтэй хэвээр байжээ. Буддын шашин гүрний хэмжээгээр төдий л тархаж түгээгүй ажээ. Буддын шашны тухай хойно өгүүлэх болно. Юан гүрний хаад хятад оронд өргөн дэлгэрсэн күнзийн суртахуун, бомбын (даосын) ёсыг мөн хориглосонгүй, бусад шашны нэгэн адил тэтгэж байсан нь санамсаргүй хэрэг биш ээ. Хятад оронд нөлөө бүхий күнзийн сурталтан, даосын бомбо нарыг өөрийн эсрэг хандуулж дайсагнуулбал хичнээн аюултай болохыг тэд ойлгож байжээ. Тийм учир күнзийн сурталт сайд түш м эд, эрдэм тэн м эргэдийг биедээ татаж улсын алба хаалган ашиглах, даосын сурталтан нарыг алба татвараас чөлөөлөн, олны дунд нэр олох бодлого явуулсан байна. Күнзийн суртал, бомбын ёс нь жинхэнэ хятад орн ы ш үтлэг б и ш р эл м өн болох тул н э г э н тал аар түүний төлөөлөгчдийн улс төрийн нөлөөг хэт өргөж хүчтэй болгохгүй, нөгөө талаар тэдний дургүйг хүргэж, олны санал сэтгэлийг алдагдуулан эсэргүүцэн тэм цэхэд хүрүүлэхгүй аль болохоор өөртөө аш игтай хэрэглэхийг гол болгосон байн а1. Хубилай хаан улс гүрний албан хэрэгт бэлхэн байсан хятад бичиг үсгийг хэрэглэсэнгүй, “дөрвөлжин” үсэг хэмээгчийг тусгайлган зохиолгож ’’Улсын үсэг” хэм ээн зарлаж, Ю ан гүрний олон аймаг, угсаатны нийт дундын бичиг болгохыг оролджээ. Ю ан гүрний анхны үест монголын хаад Умард хятадад албан хэргийг М онголын хаад анхны үед бомбын сурталтан нар ба күнзийн сүмийг улсын албанаас бүрэн чөлөөлж байсан боловч сүүл сүүлдээ улсын сан нимгэрч хунд байдалд орохын хамт тэдэнд алба татвар оногдуулах болсон байна.

208

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. II бүлзг. XIII зууны 2-р хзггс, XIV зууны тэрг^ун хлгдсын Юан гуррн

монголоор хөтөлж, хятадуудад монгол хэл, дөрвөлж ин үсэг заах олон сургууль байгуулж байжээ. Умард хятадад монгол хэлний нөлөө их болж байсан бөгөөд хятадын зарим эрдэмтэн умард хятадын хэлний эцсийн нэгэн аялгыг чухамхүү монгол хэлний нөлөөнөөс болж алга болсон гэж үздэг байна1. Гэвч Юан гүрний сүүл үеэр төрийн албанд монгол хэл бичиг мэдэх хятад хүний тоо нэмэгдсэнээс улсын нууцыг чандлан хадгалахад бэхш ээлтэй болсон зэр эг учраас хятад хүмүүс монгол бичиг сурахыг хориглосон байна. Ю ан гүрний хаад монголчуудыг хятадтай холилдон уусах явдлаас сэргийлж монгол, хятад хүмүүс ураг холбох, монгол хүн хятад хувцас өмсөх, хятад зан заншилд орох зэргийг хуулиар чандлан хориглож байжээ. Улс төр, шашин, соёлын талаар монгол хаад иймэрхүү бодлого явуулж б ай сан нь ц ө ө н то о н ы м онголчууды г хятады н со ёл ы н н ө л ө ө н д автагдуулахгүй, харин монголын хаад ноёды н ноёрхлыг үзэл суртлын аймагт аль болохоор бэхжүүлэхийг оролдсон хэрэг ажээ.

§2. Юан гүрний засаг захиргааны байгуулалт, хууль цааз Ю ан гүрний төрийн толгойд монголын хаан байжээ. Түүний удаад хатан, хаан хөвгүүн, хан хөвгүүд, угсаа төрлийн ван нар орж байжээ. Угсаа төрлийн вангийн тоонд хааны хүргэд, тавнан нар ордог байсан бөгөөд Юан гүрний үед бүх угсаа төрлийн вангуудыг “олон ван” гэдэг байв. Төрийн дээд байгууллага болон төв, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудыг монгол хаад үндсэндээ хятадын уламжлалт занш лы г баримталж зохиосон байна. Гүрний төв Хятадад нэгэнт шилжиж, хятадыг шууд ноёлон захирах болсон учир мөн тэр газрын засаг захиргааны ёсыг дагахад хүрчээ. Ю ан гүрний засаг захиргааны зохион байгуулалтыг хийхэд хятад түшмэл Хао Цзингийн зохиосон “Л и-чж эн-и” - “төр байгуулах санал” гэдэг бичгийг үндэс болгожээ2. Тэрхүү бичгийн төслийг Хубилай хаан монгол ноёдын зөвлөлгөөнөөр хэлэлцүүлэхэд Баян жанжин тэргүүтэй монгол ноёд ихэд эсэргүүцсэн гэдэг. Гэвч Хубилай хаан өөрийн биеэр хүчлэн зүтгэсээр ёсоор болгож, төрийнхөө зохион байгуулалтыг хийхэд авч хэрэглэж ээ. Хубилай хаан 1269 онд “төр барих санал” хэмээх төрийн зохион байгуулалт хийх тэрхүү төсөл бичгийг албан ёсоор өөрийн гараар хүлээн авч ордондоо хэдэн хоног дэс дараалан уншиж танилцаад зарим зүйлд зохих засвар хийж, сэтгэл дүүрэн байдлаар магтан шагшав гэдэг мэдээ «Юан улсын судар»-т бичигдсэн буй3. Энэ байдлаас үзэхэд Хубилай хаан төрийн бүх хэргийг өөрөө гардан барьж байсан болох нь харагдаж байна. 1269 онд Хубилай хаан уг төслийг үндэслэн Юан гүрний харьяан дахь Хятад орны засаг захиргааны зохион байгуулалт хийхийг хятад түшмэл Лю Бинчжун, Сюй 1 2 3

«Хятадын түүхийн товчоо». Б ээж ин., 1951. Д эд дэвт. 858-р тал. Хао Цзин. «Лин-чуань вэнь-цзи». 32-р бүлэг. «Юан улсын судар». 157-р бүлэг.

209

М О Н ГО Л

ҮЛС Ы Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Хэн нарт даалгажээ1. Тэр хоёр Хубилай хааны зарлиг ёсоор 1269-1270 он хүрэл жил шахам ажиллаж монголчуудаас хятад орныг захирах төрийн зохион байгуулалтын төслийг бэлэн болгож түш мэл Сюй Хэн биеэр Хубилай хаанд өргөн барьжээ2. Хубилай хаан уг төслийг хянан үзэж улмаар монгол, хятад ноёд түш мэдийг цуглуулан хэлэлцүүлж ээ. Уул төслийн монголын холбогдолтойгоос бусад зүйлд онц их засвар өөрчлөлт ороогүй учир ёсоор болгож, 1271 онд их хааны зарлигаар мөрдөн гүйцэтгэв хэмээн Хао Ц зин б и ч сэн б а й н а 3. Х убилай хаан Ю ан гүрний т ө р и й н д ээд байгууллага болон төв орон нутгийн засаг захиргааны зохион байгуулалтыг хийхдээ хятадын Алтан улс, Сүн улсын ёсыг нилээд дууриажээ. Учир нь гүрний төв хятад оронд нэгэнт шилжин эзлэгдсэн орны дийлэнх хүн ам бүхий хятадыг шууд ноёлон захирах болсон учир тэр улсын засаг захиргааны ёс журмын зарчмыг авч эс хэрэглэвээс болохгүй байжээ. Юан гүрний төрийн дээд байгууллага нь Чжүншүшэн хэмээх Дотоод бичгийн яам байжээ. Мөн Шумиюан буюу Нууц бичгийн яам, Ю йшитай буюу Дэвшүүлэх буруулах яам хэмээх яамд байжээ. Дотоод бичгийн яамны шууд харьяалалд тодорхой ажил эрхэлсэн 6 яам оршиж байжээ. Тухайлбал: Түш мэлийн яам, Сангийн яам, Ёслолын яам, Ц эргийн яам, Шүүх яам, Үйлдвэрийн яам болно. Дотоод бичгийн яам нь Юан гүрний засаг захиргааны бүх хэргийг эрхлэн удирдаж “засгийн эрхийг ерөнхийлөн” шийтгэх үүрэгтэй засаг төрийн дээд байгууллага байжээ. Дотоод бичгийн яамыг “эрхэлсэн сайд” толгойлж, энэхүү тушаалд хааны орыг залгамжлах хуантайзыг тавьдаг ёстой байжээ. «Юан улсын судар»-т Дотоод бичгийн яамны эрхэлсэн сайдын үүргийг зааж өгүүлэхдээ: “Дотоод мужийн төвийн хэрэгт ерөнхийлэн тэнгэрийн хөвүүнд (хаанд) тусалж түмэн тухайг ш ийтгэмүй”4 гэжээ. Дотоод бичгийн яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд (чинсан) нар орж байжээ. Баруун этгээдийн тэргүүн сайд нь зүүнээс эрхэмлэгдэх ёс Юан гүрний үед заншил болсон байв. Тэргүүн сайд нар харьяа зургаан яамыг шууд захирч, засаг захиргааны гол бүх хэргийг эрхэлсэн сайдын удаа орж удирдан явуулна. Тэргүүн сайдын дор цэрэг, улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, баруун зүүн этгээдийн захирагч гар буюу дэд сайд, засагт туслагч түшмэл хоёр, зүүн баруун этгээд хэлтсийн ялгагч хоёр түшмэл тус тус ажиллаж байв. Дотоод бичгийн яаманд бусад олон түшмэл, бичээч ажиллаж байсан, үүнд монгол бичээч 22, зүүн гарын түшмэл 60, хотон 14, мөн заргач, эмч нар ч ордог байжээ. Нууц бичгийн яам нь гол төлөв цэрэг дайны хэрэг эрхэлж байв. Мөн гадаад харилцааны зэрэг бусад “нарийн хэргийг захирмуй”5. Хааны бие ба ордны шадар цэрэг, дарангуй цэрэг суулгах, гадагш 1 2 3 4 5

21 0

«Юан улсын судар». 157-р бүлэг. М өн тэнд. 157-рбүл эг. «Хятадын түүхийн товчоо». Б ээж ин, 1951. Д эд дэвтэр, 858-р тал. «Юан улсын судар». 85-р бүлэг. М өн тэнд. 85-р бүлэг.

Ill АНГИ. Монгол гурэн змарсан нь. Монголын Юан гүрзн. II бүлэг. XIII зуүны 2-р x in с, XIV зууиы пргуүн шзсын Юдн гурзн

дайтах, байлдах болон бусад улс оронтой харилцах, найрамдах зэрэг чухал хэргийг Нууц бичгийн яам удирдан явуулж байв. Дэвшүүлэх, бууруулах яам гол төлөв засаг захиргааны байгууллагууд болон сайд түшмэдийн ажиллагаанд хяналт тавьж, шалган байцааж түшмэд дэвшүүлэх, бууруулах ажил эрхэлж байжээ. Харъяа зургаан яам нь тус бүрийн оногдолт ажлыг хариуцан гүйцэтгэж байж ээ. С ангийн яамны эрхлэх ажилд өрх айл, хүн амын тоо бүртгэл байцаан явуулах явдал чухал суурь эзэлж байв. Үйлдвэрийн яам хэмээх нь мал, тариалангаас бусад гар үйлдвар уран дархны ажил болон суваг малтах, усны аюулаас хамгаалах, далан үйлдэх зэрэг нийгмийн чанартай томхон ажлуудыг эрхэлж байжээ. Зургаан яам бүх талаараа дээр үеийн хятадын засаг захиргааны уламжлалт зохион байгуулалтыг хэвээр тусган үлдээжээ. Ю ан гүрний засаг захиргааны хуваарийг үзэхэд, Дотоод бичгийн яамны харьяа төвийн нэг мужаас гадна 11 муж байжээ. Төвийн буюу дотоод бичгийн муж нь шууд Дотоод бичгийн яамны харьяанд байдаг байсан бөгөөд ганцаар дотоод муж гэж тоологдсон, бусад 11 нь гадаад муж гэж байжээ. Мужуудаас гадна Юан гүрний шууд харьяанд ороогүй боловч хараат болон захирагдаж байсан гадаад улс орон нилээд байжээ. Төвийн мужид Хятадын Шаньдун, Ш аньси, Хэбэй мужийн нутаг орж, төв нь Ханбалигт оршиж байв. Хоёрдугаар чухал муж нь Давааны ар буюу Монгол орон байлаа. Төв нь Хархорумд байв. Гуравдугаар нь Ляоян муж одоогийн манжуур нутаг; дөрөвдүгээр нь Голын өмнөх муж Ш ар мөрөн, Хөх мөрен хоёрын дундах газар болно. Түүнээс гадна Ш эньси, Сычуань, Ганьсу, Ю аньнань, Цзянчжэ, Цзянси, Хугуан, Чжэндун муж гэж байжээ. Чжэндун буюу “Д орноды г дайлах” мужийг анх Хубилай хаан японд довтлох лугаа уялдуулж, 1283 онд солонгост байгуулан, М үгдэн хотод төвлөрүүлэн зах и р у у л ж ээ1. Гэвч цааш даа Солонгос нь Ю ан гүрний жирийн муж болсонгүй харин алба барьдаг хараат улсын байдалтай харьяалагдан захирагдаж байж ээ2. Түүнчлэн Түвэдийн үндсэн нутаг, Вьетнам, Бирм, Энэтхэг, Хятад болон далайн арлын орнууд нь муж биш , хараат улсы н байдалтайгаар Ю ан гүрэнд харьяалагдан захирагдаж байжээ. Юан гүрний үед мужийн дотор олон зам, замын дотор олон фү, чжоу, сянь багтаж байжээ. Сянь (гацаа) тосгонууд болон хуваагдаж байв. Гацаа тосгон бүрд тогтсон тооны айл өрх байжээ. Харин Давааны арын муж монгол орны засаг захиргааны хуваарь үүнээс нэлээд өөр байжээ. Энэ тухай тусгай дурдана. Ю ан гү р н и й М онголы н эрх б ар и гчи д муж , зам ы н з э р э г засаг захиргааны томхон нэгжүүд болон мөн хотуудын толгойд 25-аас дээш насны монгол даргач томилон суулгаж байж ээ3. Муж, зам, фү, чжоу, сяний 1 2 3

Раш ид-ад-Д ин. II боть. 183-р тал. «Юан улсын судар». 5, 11, 12, 307-р дэвтэр. Ю .В.Ванан. «Феодальный Корей в X III-X IV веках». М., 1962. 98-ртал. «Юан улсын судар». 33-р бүлэг.

211

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

даргаар гол төлөв монгол, уйгур, түрэг угсааны хүн тавьж, хятадуудыг зөвхөн дэд тушаалд оруулж байв. Харин гацаа тосгон болоод 50 өрх, 100 айлын хүйн даргаар хятад хүн тавьдаг байжээ. Ийнхүү монголын эрх баригчид хятад орныг ноёлохын тулд түүний засаг захиргааны зохион байгуулалтын хуучин хэлбэрийг авч хэрэглэсэн бөгөөд өөрийн ноёрхлыг бататгахын тулд засаг захиргааны аппаратын ажлыг монгол хүнээр толгойлуулж, уйгур, түрэг нараар туслалцуулан, мөн хятад хүнийг ашиглах бодлого явуулж байжээ. Монголын эрх баригчдын н оёрхлоо то гто о н барих тө р и й н бодлого ийнхүү заса г зах и р гаан ы аппаратын ажилд тусгалаа олсон байна. Хятад дахь монголын ноёрхол зөвхөн төвлөрсөн хатуу засаг захиргааны байгууллагад төдий б и ш , д ар ан гу й л ан захирах их ц э р ги й н хүчинд дулдуйдан тогтож байжээ. Чухамхүү цэрэг нь харь орон дахь ноёрхлыг тогтоож байх гол түшиг болж байсан учир Монголын эрх баригчид цэргээ тун чухалд үзэж, тэднийг шууд өөрсдийн эрх мэдэлд байлгахыг эрхэмлэдэг байж ээ. Тэд цэргээ эзлэн авсан орны нөлөөнд автуулахгүй байлгахыг чармайж байсан ажээ. Энэ учраас Юан гүрний цэргийн зохион байгуулалт, ёс дэглэм үндсэндээ монгол хэвээр байсан байна. Юан гүрний цэргийн зохион байгуулалт бол гүрний бусад улсуудын нэгэн адил бүхлээрээ Чингис хааны үеийнхтэй төсөөтэй үлдсэн байв. Ю ан гүрний ц эргийн гол нь хишигтэн хэмээх хааны торгон цэрэг байсан бөгөөд түүний бүрэлдэхүүнд гагцхүү м он го л , тү р эг хүм үүсийг авдаг б ай ж ээ. Т ам ачи х эм ээх их хэмжээний цэрэгт монгол, хятан, зүрчид хүмүүсийг голчлон авч байснаас гадна Өмнөд Хятадын нэлээд хүмүүс ордог байжээ. Монгол цэргээс гадна дан хятад хүмүүсээс бүрэлдсэн цэрэг байжээ. Түмт, мянгат, зуут зэргийн цэргийн дээд тушаал цөм монгөл язгууртан ноёды н гарт орш иж байна. Ийнхүү Хятад дахь монголын ноёрхогчид цэргийн бүх хүчийг гартаа атгаж, улс гүрний дотор элдэв ноцтой зүйл гаргахад эсэргүүцүүлэн тавихад бэлэн байжээ. Монголчуудын цэргийн энэ хүч Ю ан гүрн ийг илт ц эр эг ф еодалы н ш инж төлөвтэй болгосон нь гарцаагүй хэрэг. Юан гүрний хууль цааз нь нэлээд өргөн агуулгатай байжээ. Юан гүрний үед хуулиуд нь юуны урьд бүхэлдээ эзэнт гүрний доторхи эрхийн харилцааг зохицуулахад чиглэгдэж байв. Нөгөөтэйгүүр тухайн нийгмийн эрх барих дээд давхрааныхны буюу тодруулбал, ноёд түшмэд, баян худалдаачдын эрх ашгийг хамгаалж мөн хятад газрын эздийн сонирхлыг бодолцсон тал ажиглагдаж буйг басхүү тэмдэглэвэл зохино. Юан гүрний үед «Их Юан улсын нэвтэрхий хууль», «Их Юан улсын хууль цаазын бичиг» гэх зэрэг хууль цаазын томхон хэмжээний бичгүүдийг эмхтгэн гаргасан байна. Тэдгээрийн дотор монголын эрх баригчдын эрх ашгийг хамгаалсан зүйл нэлээд байх бөгөөд заримыг дурдвал, монгол хүн алах ял үйлдсэн ч орон нутгийн түшмэд шууд шийтгэх эрх мэдэлгүй, хэрэв шүүгч түшмэл хятадын хууль ёсыг баримтлан, ялтан монголын нүүрийг шивж үсэг гаргавал түүнийг 77 чавчрагадаж тушаалаас нь огцруулаад, ялтны

212

I ll АНГИ. Монгол гүрзн заларсм нь. Монголын Юан гурэн. II бүлзг. XIII зууны 2-р игас, XIV зууны пргүүн ш м ы н Юан гүрзн

нүүр дээрхи ш ивээст үсгийг өөрөөр нь арилгуулах хуультай байв1. «Их Юан улсын хууль цаазын бичиг»-ийн эрүүгийн хуулийн бүлэгг, монголын эрх баригчдын эрх ашгийг хамгаалж өгүүлэхдээ: “Амин хэргээс бусад ял халдсан жинхэнэ монгол хүнийг барьж гянданд хоривоос сайнаар хамгаалан авах хэрэгтэй. Эрүү тулгаж үл болно. Харъяат дээд газарт мэдүүлж, зохих хариу ирэхийг хүлээвэл зохино. Тэд нарын уух цай, идэх хоол алив зүйлийг өгч байгтун”2 гэжээ. Монгол хүнд занчигдсан хятад хүний хэргийг бараг авч хэлэлцэхгүй байсан ба харин хятад хүн тийм ял өдүүлбэл шийтгэдэг байжээ. М онгол хүн хятад хүнийг албал зөвхөн торгууль хүлээж, хүүрийг оршуулах зардлыг гаргаад, цэрэгт мордож дайнд явах “ш ийтгэл” хүлээж байж ээ3. М онголы н ноёрхогчдын зүгээс хятадын ард түмнийг өөрийн эрх мэдэлд аль болохоор номхон барьж ноёлох гэсэн оролдлого Юан гүрний хууль цаазын бичигт тусгалаа олжээ. Юан гүрний хуулиудад “улсын нэг газар хуралдуулахыг цаазлах нь”, “хоршоо нийлж хурал хуй болох хэргийг зогсоох н ь” , “олон хүмүүс цугларсан зах дэлгүүрийг зогсоох н ь” гэх зэрэг цаазлан хориглосон үй олон зүйл байгаа нь хятад хүн энд тэнд нам нийлж эсэргүүцэл тэмцэл, бослого хөдөлгөөн гарахаас урьдчилан сэргийлсэн хэрэг бололтой. Монголын эрх баригчид хүмүүс олноор цуглах, хамтран нийлж хуралдахыг ч басхүү хардан хориглож байжээ. Ялангуяа цэргийн бус хүн цэргийн эрдэм сурахаас ихэд болгоомжилж хууль цаазны бичигт “жад шийдэм цаазлах н ь” гэдэг тусгай зүйл оруулсан нь санамсаргүй хэрэг бишээ. Юан гүрний хууль цаазны эрүүгийн хэргийн хэсэгт ял шийтгэлийн тухай дэлгэрүүлж дурьдсан байх бөгөөд бүх ял шийтгэлийн зүйлийг үндсэнд нь таван эрүү болгож ангилан хуваадаг байжээ. Таван эрүү нь туйвандах, чавчрагадах, үйлтгүүлэх, цөлөх, алах энэ хэдэн шийтгэл байжээ. Үйлтгүүлэх гэдэг нь хүнд ажил хийлгэх ялыг хэлдэг байжээ. Цөлех ялын тухай «Юан улсын судар»-т дурдсан нь: “өмнө газрын хүнийг Ляоян хавийн умард газарт шилжүүлмүй. Умард газрын хүнийг өмнө газрын Хүгуангийн гацаанд шилжүүлмүй”4 гэжээ. Алах ял нь цавчин алах, огтчин алах хоёр янз байжээ. Хамгийн хүнд ялтанд огтчин алах ял оногдуулж байжээ. Юан гүрний хуульд хуучин хятадын таван эрүүнд багтаж байсан бэхээр хамрыг шивэх, хөлийг цавчих, агдлах болон дүүжлэн боож (хөвчдөн) алах ялын зүйл орсонгүй ажээ. Юан гүрний хууль цааз харгис хатуу байснаас гадна хууль барьсан түшмэд, дээд давхрааны этгээдүүдийн зүгээс хуулийг завхруулж, зүй бусаар дур мэдэн аашлах явдал бас байжээ. Энэ нь ард түмний амьдрал байдалд хүнд тусаж байжээ. «Хятадын хураангуй...». дунд дэвт. 873-р тал. «Юан улсын хууль цаазын бичиг». 39-р бүлэг. М он тэнд. 58-р бүлэг. «Юан улсын судар». 102-рдэвтэр.

213

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

§3. Юан гүрний аж ахуй, эдийн засаг Юан гүрний монголын хаад, ноёд эзлэгдсэн орнуудын эдийн засгийн үндсийг өөрчлөөгүй бөгөөд өөрчилж чадах ч үгүй байсан юм. Юан гүрний хаад хятадад ноёрхлоо бэхжүүлэхийн тул түүний эдийн засаг, аж ахуйн онцлогт зохицон нийлсэн арга хэмжээнүүдийг авч явуулжээ. Юан гүрний үед бүх хятадын нутаг нь улсын газар, хувийн өмчийн газар гэж хоёр хуваагдаж байв. Улсын газар дээр эзэн хааны сүргийг бэлчээрлүүлж, албаны тариа тариулж байжээ. Хятад орны газар нутгийн нэгэн хэсэг нь хуучин эздийн мэдэлд хэвээр үлдсэн боловч нөгөө нь монгол ноёдын өмч болсон байна. Ялангуяа Алтан улсын үеийн умард хятадын газар нутгийн ихэнх нь хуучин зүрчид эздийн гараас шууд монголы н ноёрхогчдын гарт орж, тэдний хувийн буюу эсхүл албаны газар болсон юм. Юан гүрний албаны газар, монгол ноёд, дарга нарын хувийн газар, хятад эзни й газры г тариачид түр хугацаагаар түрээслэн авч, тарианы ургацын зохих хувийг эздэд өгч, үлдэх хэсгээр амьдардаг байв. Тариачдын газар түрээслэн авах нь газрыг өмчлөн эзэмших биш, түр эдлэх хэлбэр байв. Тариачдын эзэмш дэг өмч нь тарих тариа болон амины анжис, хүрз зэрэг хөдөлмөрийн багаж, суух орон сууц зэрэг байсан юм. Газрын эзэд болон монгол ноёд өөрийн газар дээрхи тариачдыг захиран мэдэх эрхтэй бөгөөд тэднийг зарим тохиолдолд хагас өмчилж байсан хэм ээн зарим судлаач дурьдсан байна. Монголын байлдан дагуулагчид эзлэгдсэн орнуудын хүн ардыг олноор олзлон авч гар урлал, тариалангий н ажилд зүтгүүлж байсан зэрги йг үндэслэн зарим түүхч, Монголын ноёрхлын тогтолцоог боол эзэмших ёсон байсан мэтээр үздэг. Үнэхээр монголын ноёрхлын үед олзны хүмүүс болон эзлэгдсэн орны иргэдийг боол болгох явдал өргөн дэлгэрсэн үзэгдэл байжээ. Гэвч энэ нь зөвхөн хэвшлийн төдий байдалтай байснаас биш хэлбэршил болтол дэлгэрээгүй билээ. М онголын нийгэм нь анх тулгар төр байгуулагдах үеэс эхлэн нэгэнт феодализмд дэвшин орж хөгжсөн тул Юан гүрний үед боол эзэмших ёсонд эргэж орох учиргүй байсан бөгөөд харин эзлэгдсэн орнуудын нөлөөгөөр нийгмийн харилцаа нь цаашид улам гүнзгийрэн хөгжсөн юм. Монголын хаад ноёд, газрын эзэд харьяат ардыг зарим цөөн тохиолдолд алах эрхтэй байсан нь дорно дахины нөхцөл байдалд дан ганц боол эзэмш их ёсны шинж тэмдэг биш, гол төлөв эзэрхэг засгийн ёс байсан ажээ. Дорно дахинд тэр үед эзэрхэг засгийн эрх мэдэл их болж, эзэн хаан нь улсын бүх газар нутаг, хүн ард болон хөрөнгө баялгийг өөрийн өмч мэт үзэж ханддаг байсан юм. Монголын хаад ноёд, жанжин нар хятад орныг бүрэн эзлэхийн тулд хэдэн жил дараалан дайн хийж, тус орны хөдөө аж ахуй, rap урлал, худалдааны хэвийн ажиллагааг бусниулан алдагдуулснаар үл барам олон тооны хот тосгоныг эвдэн устгаж, хүн ардыг зовоож байсан нь хятад орны

214

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юлн гурэн. II булэг. XIII зууны 2-р хтс, XIV зууны тэртүун хагдсын Ю м гүрэн

эдийн засгийн хөгжилд сүйтгэл учруулжээ. Э нэ явдал зөвхөн хятадыг хохируулаад зогсоогүй цаашид хэвээр үргэлжлүүлбэл монголын ноёрхолд ч ашиг тусгүй зүйл байв. Аж ахуй, эдийн засгийн сүйрэл нэгэн талаар ард түмний аж амьдрал байдлыг доройтуулан, уур хилэнгийн галыг бадрааж эсэргүүцэл тэм ц эл гаргах нөхцлийг бүрэлдүүлж байв. Н өгөө талаар тариалангийн аж ахуйг нь бусниулан сүйтгэсэн орныг ноёлон захирах нь монголын эдийн засгийн хувьд мэдээжээр ашиггүй байжээ. Гэхдээ монголын хаад, ноёдын гол зорилго нь эзлэгдсэн орны төрийн эрх, бусад баялгийг аль болох удаан хугацаанд эзэмшихэд оршиж байжээ. Тийм учраас эзлэгдсэн орны аж ахуй, эдийн засгийг сэргээн дээш татах талаар эрхбиш анхаарч зарим талын арга хэмжээ авах хэрэгтэй болжээ. М онголын язгууртан нар эзлэгдсэн орны ард түмнийг эсэргүүцэл тэмцэлгүй номхон байлган, өөрийн төрийн аппарат, түүний түшиг болж байсан их ц эр ги й н хэрэглэли й г бэл тгэн нийлүүлэх, тан саг х ээн ц эр хэрэгцээгээ элбэг дэлбэг хангахын тул тэдгээр орны аж ахуй эдийн засгийг эрхбиш өөд татан засах болжээ. Юуны өмнө хөдөө аж ахуйн талаар зохих арга хэмжээ авахгүй бол болохгүй байв. Хубилай хаан тусгай зарлиг буулгаж “идэх өмсөх нь тариа ялмы г1 үндэс болгожухуй” гэж тариа ялмын чухлыг хураамжилсан бичгийг иргэнд тарааж 2 байсан байна. Түүнчлэн улсын сангийн мэдлийн газруудад олон тооны цэрэг суулгаж албан тариа тариулж байжээ. Цэргийн албан тариа Юан гүрний үед ихэд дэлгэрсэн үзэгдэл байв. Гар урлал, бусад үйлдвэрийн салаа мөчирт зарим ахиц гарсан нь гол төлөв цэргийн зэвсэг, архи нэрэх зэрэг голдуу цэргийн хэрэгцээнд шууд холбогдох зүйлс байна. Ц эргийн зэвсэг үйлдвэрлэхтэй холбогдуулан төмрийн дарх, мод чулууны үйлдвэр, дарь хийх ажил нилээд чухалчлагдаж байжээ. Мөн ш инэ маягийн архи дарс, бусад эд зүйлүүд гарсан нь байлдан дагуулагчдын таалалд нийцэж , түүний үйлдвэрлэлийг тэтгэн дэм ж иж байжээ. Гэвч Юан гүрний үед хувийн үйлдвэрийг тэтгэхээсээ улсын буюу албаны үйлдвэрийг илүү чухалчлан дэмжиж байсан юм. Юан гүрний хаад хот хөдөөгүй албан үйлдвэр байгуулж ажиллуулсан нь дээр дурдсанчлан ордны хэрэгцээ, цэргийн хэрэглэлд зориулагдаж байв. Тухайн үеийн бүх үйлдвэр нь rap урлал буюу гар үйлдвэрийн шинж чанартай байжээ. Харин үйлдвэрийн ажиллагаанд урьд үеэс уламжилж ирсэн хөдөлмөрийн энгийн хоршоолол болон мөн үүсэн бүрэлдэж байсан мануфактурын арга оршиж байв. Ю ан гүрний үеийн хятадын томхон хотууд монголын язгууртны засаг захиргааны төвлөн орших газар болж байжээ. Язгууртан ноён бүр өөрийн байгаа хотод гар үйлдвэр, худалдаа өрнүүлж, ашиг олохыг хичээдэг байв. Тэр зорилгоор хотын дотор ба орчин тойронд олон албан үйлдвэр байгуулж, цэрэг, язгууртны хэрэгцээт зүйлийг өргөн үйлдүүлж байв. Мөн худалдаачин нарыг дэмжиж тэднээр дамжуулан сувд, торго, алт мөнгө тэргүүтэй элдэв үнэт баялгийг олж авахыгхичээж байсан талаар ялангуяа нийслэл Ханбалиг Торгоны хорхой үржүүлэх мод. «Юан улсын судар». 93-р бүлэг.

215

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

ихэд алдаршиж байжээ. Ю ан гүрний хаад, монголын язгууртан нар худалдааны асуудлыг он ц го й ан хаарч байв. М онголы н хаад анхны үеэс эх л эн гадаады н худалдаачидтай холбоо тогтоож, худалдааны ажлыг дэм ж ин тэтгэсээр ирсэн байна. Юан гүрний үед уйгур, еврей том худалдаачид төрийн зүгээс дэмжлэг олж, үнэхээр их бэлтэй наймаа хийж байжээ. Энэ нь санамсаргүй хэрэг биш, монголын хаан болон бусад язгууртнууд тэдэнтэй хувь хөрөнгө нийлүүлэн худалдаа гүйлгэн аш иг олдог байж ээ. Э нэ нь Ази, Европт худалдаа шууд дэлгэрэхэд хүргэжээ. Юан гүрний анхны үед Хайду ноён бослого гаргаж, баруун зүгийн орнуудтай харилцах замыг хаасан тул Хубилай хаан далайгаар гадаадтай харилцан, худалдаа хийхийг урамшуулж Ш анхай, Ханъчжоу, Гуанчжоу (Кантон) зэрэг 6 том боомт нээжээ. Эдгээр далайн боомт хотуудаас алт, мөнгө, зэсдөм өр, боол шивэгчин ачсан олон хөлөг онгоц далайгаар аялж гадаадаас элдэв тансаг үнэртэн, сувд, оюу, хирсний эвэр, зааны соёо тэргүүтнийг ачин ирж, бараа солилцоо үлэмж өргөжжээ. Гэвч сүүлийн үед алт, мөнгө, боол шивэгчин болон хүлэг морь, цэргийн зэр зэвсэг гадаадад гаргахыг цаазлан хориглох болсон б ай н а1 . Энэ нь нэгэн талаас мөнгөн дэвсгэрт баялгийн үндэс болох үнэт металлууд болон цэрэг дайны зэр зэвсэг, хүний хүчийг гадагш гарган өөрийг хохироож бусдыг тэтгэхээс сэрэмжилсэн хэрэг бололтой. Ю ан гүрний хаад мөн дотоодын худалдааг дэмжих бодлого явуулж байжээ. Дотоодын бэлтэй худалдаачид ордноос дэмжлэг олж, гадаадын худалдаачидтай н эгэн адил өргөж ин хөгжиж байв. Я лангуяа, өмнөд хятадын Ханъчжоу, Нанжин, Чэндү зэрэг хотуудад худалдаа өргөн хөгжиж байжээ. Түүнчлэн умард хятадын Тайюанъ, Цзинъчжо (Сианъ) зэрэг зарим хот худалдааны төв болж байв. Ю ан гүрний үед тухайлбал, Хубилай төр барьж байх цагт умард ба өм нөд хятады н хоты н худалдааны идэвхж илийн тухай М арко Поло тэмдэглэж үлдээсэн байна. Нийслэл Ханбалигт өдөр бүр торго дурдан ачсан 1000 гаруй тэрэг ордог байсан тухай мэдээ байна. Ханьчжоу хотод том хэмжээний зах зээл 10 байсан бөгөөд жижиг зах зээл тоо томшгүй олон байсан гэн э2. Ханбалиг, Ханьчжоу, Тайю ань зэрэг хот торго, хоргойн худалдааны төв болж байв. Ер нь Юан гүрний үеийн бэлтэй худалдааны чухал зүйлийн нэг нь торго мяндас болж байв. Бусад нэхмэл бараа, архи, дарс, эрдэнийн зүйл ч бас худалдааны гүйлгээнд эрхэм суурь эзэлж байв. Юан гүрний том худалдаачид олон тооны отог болж нэгдэн ажилладаг байж ээ. Т эдгээр отог нь худалдааны нэгдэл, хорш ооллы н ш инж тэй байгууллага байсан бөгөөд үүрэг зорилтоороо дундад зууны үеийн баруун Европын худалдааны Гильди хэмээх байгууллага лугаа төстэй байжээ. Юан гүрний худалдааны отог нь хааны зарлиг ёсоор худалдаа хийх эрхийн бичиг авдаг байсан бөгөөд зарим алба татлагаас хэлтэрч улсын өртөө улаа «Юан улсын хууль цаазын бичиг». 58-р бүлэг. «Хятадын түүхийн хураангуй». д эд дэвтэр, 886-р тал.

216

Ill АНГИ. Монгол гурэн х ш р а н нь. Монголын Юан гүрэн. II бүлэг. XIII зууны 2-р хзгас, XIV зууны пргуүн хагасын Юан гүрэн

хэрэглэж байснаас гадна хэрэгцээтэй цагт цэрэг зэвсгийн хүчээр бие хөрөнгөө хамгаалуулах эрхтэй байжээ. Ийнхүү худалдааны отог буюу гильди бий болсон явдал тухайн үед худалдаа нэлээд далайцтай хөгжиж ирсний үр дүн мөн болохын дээр худалдааны хөгжилд чухал нөлөө үзүүлж байсан юм. Юан гүрний хаад худалдааны гүйлгээг сайжруулах, улсын санг зузаатгах зорилгоор цаасан мөнгө өргөн хэрэглэж байжээ. Хубилай 1260 онд хаан суумагц Чжунтунгийн мөнгөн тэмдэгт хэмээх аравт, хорьт, зуутын дэвсгэр бүхий цаасан мөнгө гаргажээ. Мянгатын дэвсгэрийг нэг хэлхээ гэдэг байж. Юан гүрний цаасан мөнгө нь мөнген дэвсгэртэй байсан бөгөөд өргөн хэрэглэж байжээ. Гэвч төв засгийн газар нь улсын санг зузаатгахын тул хэтэрхий олон цаасан мөнгө гаргасан учир хэдхэн жилийн дотор ханш нь буурч үнэ цэнээ алдахад хүрсэн байна. Хубилай хаан 1283 онд түрүүчийнхээс 5 дахин илүү ханштай чжиюаний цаасан тэмдэгт гэдэг ш инэ цаасан мөнгө гаргажээ. Удалгүй “юм хүнд, цаас хөнгөн” болж цаасан мөнгөний ханш дахин буурч, эд барааны үнэ нэмэгдсэний улмаас Хүлэг хаан 1309 онд улам их ханштай ш инэ цаасан мөнгө үйлдүүлж гаргасан байна. Хүлэг хааны цаасан мөнгө чжиюанийхаас 5 дахин илүү ханштай байж ээ1. Ингэж 50-иад жилийн дотор мөнгөний ханш 25 дахин буурч гурван удаа ш инэ цаасан мөнгө гаргаж байсан явдал Юан гүрний эдийн засаг улсын сан хөмрөг хүнд байдалтай байсныг тодорхой харуулж байна. Гэтэл цаасан мөнгөний ханш Хүлэг хаанаас хойш ч гэсэн буурсаар байсан тул Юан гүрний эдийн засаг, ард түмний байдал доройтоход нэрмээс түлхэц болсон юм. Юан гүрний эдийн засаг, аж ахуйг хүнд байдалд оруулж байсан бас нэг зүйл нь асар өндөр хүү бүхий зээллэгийн тогтолцоо дэлгэрч, мөнгө хүүлэх үйл ажиллагаа ихэд идэвхжиж байсан явдал болно. Юан гүрний үед нэг тэмдэгт цаас зээлдсэн хүн 10 жилийн дараа 1024 тэмдэгтийн өрөнд унах ж иш ээтэй байж ээ. Зээлдсэн мөнгөний хүү өсөхийг тэр үед хонь хургалахтай зүйрлэж байсан нь санамсаргүй хэрэг биш байна. Мөнгө хүүлэл дэлгэрэхийг монгол хаад ноёд, язгууртан нар дэм ж иж өөрсдөө түүнд идэвхитэй оролцон ашиг хонжоо олохыг эрхэмлэдэг байсан юм. Ийм өндөр хүү бүхий мөнгө хүүлэл дэлгэрсэн нь улсын эдийн засаг, ард түмний амьдрал байдалд нөлөө үзүүлж байв. Энэ бүхнээс үзэхэд монгол хаад улсын эдийн засгийг эрхбиш өөд татах нь чухал гэдгийг ойлгож зарим арга хэмжээ авч байсан боловч тэдгээр арга хэмжээний олонхи нь эцсийн эцэст эдийн засаг, аж ахуйн хөгжилд тэр бүр даацтай тус болж чадахгүй явдал бас тохиолдож байж ээ. Ю ан гүрний мөнгөн санхүүгийн талаар авсан арга хэмжээ чухамхүү тийм байдалд хүргэсэн юм. Монгол хаад гүрний эдийн засгийг өөд татах чиглэлтэй нэлээд арга хэмжээ авч байсны нэлээд нь бас үр дүнгээ өгч байжээ.

«Ю ан ул сы н судар». 9 3 -р бүлэг.

217

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ .

I I воть

§4. Нийгмийн давхраа, улсын алба Бидний дээр өгүүлсэн ёсоор Юан гүрний нийгмийн дээд эрх баригч давхраа нь монголын хаад ноёд, язгууртнууд байжээ. Баруун зүгийн уйгар, түрэг, еврей угсааны ноёд түш мэд болон том худалдаачды г бас эн э давхрааны бүрэлдэхүүнд багтааж болно. Хятадын феодал, газрын эзэд, зарим сайд түшмэд Ю ан гүрний нийгмийн дээд давхрааны доод хэсэгт орж байв. Тэр цагийн Ю ан гүрний н и йгм и йн үндсэн давхраа нь хятады н тариачид, гар урчуудаас бүрдэж байжээ. Түүнчлэн баруун зүгийн уйгар, түрэг, түвэд, тангуд угсааныхан болон жирийн монгол хүмүүс малчид ч гэсэн энэ үндсэн том давхрааны нэг хэсэг болж байв. Юан гүрний хуульд, монголчууд болон баруун зүгийн хүмүүс хятадаас дээгүүр эрхтэй байх тухай заасан байдаг боловч үнэн хэрэг дээрээ тэр эрх нь гол төлөв дээд давхрааны төлөөлөгчдийг хамарч байснаас биш, жирийн ардад хүртээл багатай зүйл байжээ. Монгол, уйгар, түвэд, хятад угсааны жирийн ядуу ардын байдал төдий л ялгаагүй, цөм бараг нэгэн адил буюу ойролцоо нөхцөл байдалтай байв. Ю ан гүрний үед монголы н байлдан дагуулагчид гол төлөв хятад хүмүүсийг хааны ордон, ноёд түшмэдийн өргөө, цэргийн хуаран зэрэгт байлган зарцлах явдал нэлээд байжээ. Мөн улсын үйлдвэр, албан тариалан, хувийн гар урлалд хятады н тариачид, гар урчуудын хүчийг хэрэглэж байжээ. Юан гүрэнд будда, лал, загалмайтан, бомбо, кунзын зэрэг шашин суртахууны нөлөө бүхий төлөөлөгчид ихээхэн өвөрмөц байдалтай тусгай давхраа болж байжээ. Аль ч шашны жирийн хуврагууд амьдрал байдлаараа энгийн ардтай ойр дөт учир үндсэн давхрааны нэг хэсэг болж байсан ажээ. Х арин чадал ч и н э э бүхий том хуврагууд н и й гм и й н б ай д л аар д ээд давхрааны бүрэлдэхүүнд хамаарагдаж байжээ. Шашны сүм хийд нь хуврага цугларан суудаг газар эдлэн ба эд баялгийн эзэд болсон байв. Сүм хийд их хэмжээний газар эзэмшиж, худалдаа хийж, мөнгө хүүлж ашиг хонжоо олдог байжээ. Юан гүрний үеийн сүм хийд өөрийн эзэмшил газар, хөрөнгө ба ашиг орлоготой аж ахуйн томхон нэгж болж байв. Тэр аж ахуй нь тухайн үеийн бусад бүх аж ахуйн нэгэн адил аргаар зохион байгуулагдаж байсан ажээ. Нийгмийн давхраануудын хамгийн өргөн олныг хамарсан хятадын ард түмэн монголын эрх баригчид ба өөрийн газрын эздийн захирлага, зохион байгуулалтаар үйлдвэрлэл явуулж байв. Хятадын тариачид ургацын нэгэн хэсгийг газрын эзэнд, нөгөө хэсгийг улсын албанд тушаадаг байсан учир өөрт нь амь зуух төдий юм үлддэг байжээ. Зарим газар ялангуяа, умард хятадын тариачдыг газрын нь хамт монгол ноёд эзэм ш иж байсан учир ургацын тодорхой хэсгийг улсын сан ба монгол ноёдод тушаадаг байжээ. Юан гүрний ард түмний гүйцэтгэж байсан хүнд ажлын нэг нь улсын алба байв. Монголын хаад, ноёд бусад бүх дээд давхрааны төлөөлөгчид нь эзлэгдсэн орны ард түмний бүтээсэн хөрөнгө баялгийн ихэнх хэсгийг улсын

218

I ll А Н ГИ . М онгол гүрэн заларсан нь. Монголын Ю ан гурэн. II бүлэг. XIII зууны 2-р хагас, XIV зуүны пргуун хагасын Юан гурзн

албаны журмаар авч дараа нь өөрсдөө цалин пүнлүү, хишиг хүртээл болгон хуваадаг байсан байна. М онголын язгууртнуудын эрх сүр, эд агуурсын чинээ байдал, улсын албаны хэмжээ, түүний шуурхай хураагдах эсэхээс шууд шалтгаалж байсан учир Юан гүрний хаад эзлэгдсэн орны ард түмний бүтээсэн зүйлээс алба татаж, ашиг олохыг чармайж байсан нь гайхалтай бишээ. М онголын хаад ноёд хятадыг бүрэн эзэлсний дараа умард ба өмнөд зүгийн олон мужаас үлэм ж хэн алба татаж , хураасан зүйлийг улсын нийслэлд зөөвөрлөн аваачих асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй болжээ. Гэтэл тэр үед хятад даяар зам тээвэр олигтой хөгжөөгүй, хуурай замын тээврийг хөгжүүлэхэд бэрхтэй байсан юм. Хятадын хүн ам, ургац тариа, хөрөнгө баялгийн ихэнх нь чухамхүү өмнөд хятадын нутагт байсан учир тэндээс их зүйлийг зөөх зам тээврийн талаар тодорхой арга хэмжээ авчээ. Хубилай хаан далайн тээврийг өргөтгөн ашиглаж дотоод усан замын тээврийг хөгжүүлэн, өмнөд хятадын баялгийг татан авах бодлого явуулжээ. Эн түрүүнд Гуанчжоу, Шанхай тэргүүтэй далайн боомтыг өргөтгөн олон хөлөг онгоц үйлдүүлж түүгээр Өмнөд хятадаас тариа будаа, торго даавуу, дарс, жимс, элдэв эрдэнэсийг тээлгэжээ. Далайн онгоц уг зүйлийг Бээжин орчмын Тяньцзин боомтод буулгаж, тэндээс мөн хуурай ба дотоод усан замын тээврээр нийслэл хот руу татаж авдаг байв. Хубилай хаан бас Хөх мөрнөөс нийслэл хот хүртэл татсан хуучин их сувгийн ормыг сэргээн засаж, улам өргөтгөн ажилд оруулж эд бараа тээлгэх шинэ зам болгосон байна. Тэр их сувгийг сэлбэн засаж ажиллагаанд оруулсан нь өмнөд хятадын ард түмнээс татсан алба гувчуурын зүйлийг тээвэрлэн авахад шууд зориулагдсан боловч бодит байдлаараа Хятадын өмнө, умард хэсгийг эдийн засгийн талаар холбож чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Ингэж монголын эрх баригсад Өмнөд хятадаас татсан алба гувчуурын зүйл болох арвин их баялгийг далайн ба дотоод усан замаар зөөвөрлөн гартаа оруулж авах болсон байна. Ю ан гүрний хаад хятадын тариачдаас аму будаа татварлаж байжээ. Умард хятадад амуны албыг “эрийн түрээс” , “газрын түрээс” гэж хоёр хуваадаг байжээ. Бүх хятадын өрх, эрийн тоог бүртгэн гаргаад, анхны үед умард хятадын насанд хүрсэн эр тутмаас жилдээ 1 таар, өсвөр эр тутмаас 5 шэн аму татдаг байжээ. Гэвч удалгүй насанд хүрсэн эр тутмаас 3 таар, өсвөр эр тутмаас 1 таар аму татдаг болж татварын хэмжээг нэмэгдүүлсэн байна. Газрын түрээсэнд нэг мү тарианы талбайгаас 3 ш эн аму авдаг байжээ. Хэрэв нэг өрхөөс авах албаны эрийн түрээс бага болмоор бол газрын түрээс авдаг, газрын түрээс нь багадмаар бол эрийн түрээс авдаг байв1. Өмнөд хятадын амуны албыг намрын түрээс, зуны түрээс гэж бас хоёр хуваадаг байжээ. Намар, зун хоёр татах албаны тарианы ургацын гуравны нэгийг ихээхэн торго мяндас, цаасан тэмдэгтийн хамт авдаг байв. Нийтдээ хятад орноос Юан гүрэн жил бүр 12 сая 114 мянган 700 гаруй «Юан улсын судар». 93-р бүлэг.

219

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ .

II воть

таар аму татдаг байсан тухай «Юан улсын судар»]-т дурдсан байх боловч нарийвчлан ажиглавал түүнээс илүү зүйлийг татдаг байсан бололтой. Амунаас гадна торго, мяндас, бөс даавууны зүйл, мөнгөн тэмдэпг цаас татах алба оногдуулдаг байв. Хятад иргэний хоёр өрх тутмаас 1 жин торго, мяндас, даавууны зүйл, хүн бүрээс 4 лан мөнге буюу түүнд тэнцэх цаасан тэмдэгтийг жилд татаж гувчуурладаг байжээ. Тухайн үед торго, мяндас, даавуу татахыг “ширхэгийн алба” , мөнгө ба цаас татахыг “боолт мөнгөний алба” гэж нэрлэдэг байжээ. Хубилай хаан 1263 онд бүх Хятадаас торго мяндасны зүйл 712 171 жин, мөнгө цаас 56 158 хэсгийг татсан бол 1265 онд торго мяндас 986 012 жин, бөс даавуу 85 412 хэсэг, цаасан тэмдэгт 56 874 хэсгийгтус тус татсан байна2. Ю ан гүрний үед ш ирхгийн алба болон мөнгө цаасны татвар байнга нэмэгдэж байжээ. Юан гүрэн орлого бүхий аж ахуйн салбар буюу үйлдвэр уурхай зэргээс гааль татвар хураадаг байв. Хувийн үйлдвэр, уурхай цөм улсад гааль татвар хураалгах ёстой байв. Алт, мөнгө, гууль, төмөр, тугалга, байван, шүү, хужир, хулс, модны үйлдвэр цөм тогтмол хэмжээний гааль тушаадаг байв. Эдгээр үйлдвэрийн аль ашиг орлого ихтэй нь улсын мэдэлд байдаг байжээ. Тийм албан үйлдвэрийн орлогыг Юан гүрний төр түрээс татвар болгон өөртөө авдаг байжээ. Юан гүрний үед хувийн ба албаны үйлдвэрүүдийн ашгийг улс хэрхэн татаж авдаг байсан тухай «Юан улсын судар»-т өгүүлсэн нь: “А лбанд бүхий и н у -г түрээс ш ийтгэм үй , иргэнд бүхий ин у -г гааль тушаамуу”3 гэжээ. Ю ан гүрэн ихээхэн орлого бүхий зарим зүйл дээр улсын онц эрх тогтоожээ. Архи дарс, цуу жангийн зэрэг исгэлэн шүүс, цай, давс мэтийн хамгийн өргөн хэрэгцээний орлого сайтай зүйл цөм улсын онц эрх болсон байв. Хэрэв хувийн этгээд архи дарс нэрэх зэргээр улсын онц эрхийг эвдвэл хатуу цээрлүүлэн шийтгэдэг байжээ4. Ялангуяа давсны онц эрх эдэлснээр улсад маш их орлого ордог байжээ. «Юан улсын судар»-т: “Улсад түүний аш гийг тус болгоход маш их л ину давсанд хүрэх нь үгүй болой” 5 гэж тэмдэглэсэн байна. Төгстөмөр хааны үед нэгэн жилийн дотор ганц давснаас орлого орсон 7 сая 660 мянга гаруй хэсэг цаасан тэмдэгтэд хүрч байжээ6. Юан гүрний хаад бүхий л төрлийн том, жижиг худалдаанаас гааль гувчуур хурааж байв. Худалдаачин иргэдэд улсын зүгээс “удирдах бичиг” хэмээх эрхийн үнэмлэх олгож, түүний хөрөнгө ба ашгийн хэмжээг бүртгэн тооцоод ашгийн гучны нэг хувийг гааль гувчуур болгон санд хураалгадаг байж ээ7. Хэрэв эрхийн үнэмлэхгүй худалдаа хийж далдуур ашиг олохыг «Юан улсын судар». 93-р бүлэг Мөн тэнд. М өн тэнд. 94-р бүлэг. Мөн тэнд. М өн тэнд. Мөн тэнд. Мөн тэнд.

220

Ill АНГИ. Монгол гүрэн злирсан нь. Монголын Юан гурэн. II бүлэг. XIII зууны 2-р хзгх, XIV зууны пргүүн хтсын Юан гурзн

оролдсон этгээд илэрвэл шийтгэдэг байжээ. Жил бүр худалдаанаас улсад орох орлогын хяналтын тоог Хубилай тогтоож байсан боловч бололцоо байвал илүү гаргахыг боддог байж ээ1. Юан гүрний төр гадаад худалдааны асуудлыг ихэд анхаарч дэмжлэг үзүүлэхийн хамт түүнийг хяналтдаа авч ашиг орлогоос нь гааль гувчуур татдаг байжээ. Хятад орноо гадаад худалдаанд гааль оногдуулах явдал эрт дээр үеэс эхэлсэн бөгөөд Сүн улсын үед далайн боомтоор орж гарах бүх зүйлээс гааль хураах, хирсийн эвэр, зааны соёо тэргүүтэй чухал барааг гадаадаас худалдан авах улсын онц эрх тогтоох зэргээр ажиллаж байжээ2 Юан гүрний хаад гадаад худалдаанаас ашиг олох нэмэлт шинэ арга олсон байна. Хувийн худалдаачдыг бараа, мөнгө, хөлөг онгоцоор ханган гадаадад явуулаад ирсэн хойно нь ашгийн 30 хувийг түүнд олгож3 бусдыг улсын санд хураадаг байжээ. Юан гүрний төр дээр дурдсан тогтмол тоотой улсын албанаас гадна иргэний өдөр тутмын амьдралд хэрэгцээтэй олон чухал зүйлээс гувчуур татдаг байжээ. Ж илийн тоггмол албаны тоонд ороогүй боловч тухай тухайн үеийн байдлыг харж татдаг тийм албыг “тооноос гадна гувчуур” гэдэг байжээ. Юан гүрний дотор тооноос гадна гувчуур нийтдээ 32 төрөл зүйл байжээ. Үүнд цаг улирлын, бичгийн гувчуур, гол ус, нуур цөөрөм, загас жараахай, зэгс хулс, чулуун нүүрс, идэх хонь, саалийн үнээ, түлэх түлээ, идсэн хонины арьс, халуун ногоо, цагаан гаа болон бургас модыг хүртэл оролцуулан бодож тариачид, иргэдээс гувчуур татаж байжээ. Ер нь Юан гүрний хаад, монголын язгууртан нар ард иргэдийн эд хөрөнгө түүний эдэлж хэрэглэж байсан чухал зүйлүүдээс янз бүрийн хэм ж ээний алба оногдуулдаг байжээ. Юан гүрний бас нэг чухал алба нь өртөөний алба байжээ. Хуурай замын өртөөнд морь, үхэр, илжиг болон нохой хүртэл хэрэглэдэг байжээ. Илжиг, нохой хоёрыг жинхэнэ хятад нутгийн өртөөнд хэрэглэдэг байв. Хятад газар өртөөнд илжиг хэрэглэх нь ховор биш байсан бөгөөд Ляодүн хойгийн хязгаарт нохойг өртөөнд хэрэглэж байсан тухай «Юан улсын судар»-т “Ляодүнгийн нохойн өртөө” гэж тэмдэглэж үлдээсэн байна4. Өртөөнд хэрэглэх морь, үхэр, илжиг, нохой болон тэрэг хөсөг, хүнс хэрэглэгдэхүүн сэлтийг цөм татварлан гаргуулдаг байв. Өртөөний алба нь бие, хөрөнгөний алба хавсарсан хүнд албын нэг байсан юм. Юан гүрэнд цэргийн албанд 15-70 насны эрэгтэйчүүдийг дайчилдаг байж ээ. М онгол цэргээс гадна уйгур, тангуд, хятан зэр эг хятад бус цэргүүдийг танш уул, морьт цэрэг хэм ээн монгол, хятад цэргийн аль алинаас нь тусгай байлгадаг байв. Юан гүрний цэргийн ихэнх хэсгийг хятад цэрэг эзэлж, тэд аян дайнд 1 2 3 4

«Юан улсын судар». 94-р бүлэг. H.F.Schurmann. «Econom ic structure o f the Yuan dinasty». Cambridge. 1956. p. 222. H.F.Schurmann. p. 222. «Юан улсын судар». 101-рдэвтэр.

221

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ. I I воть

голлон оролцож хэцүү бэрх байдлын дунд амьдардаг байжээ. Тийм учир цэргийн алба нь мөн хамгийн хүнд бие албаны өвөрмөц хэлбэр болж байв. Ю ан гүрний иргэд, тухайлбал хятадын ард түмэн ийм олон давхар алба үүрч байсан учир монголын ноёрхлыг байнга эсэргүүцэн тэмцсээр байжээ.

§5. Ард түмний аж амьдрал, эсэргүүцэл тэмцэл Юан гүрний эдийн засаг анхны үеэс эхлэн хүнд байдалтай байжээ. Аж ахуй, худалдааны үйл ажиллагааг урамшуулан, алба татварын зүйл хуримтлуулж, улсын санг баяжуулахыг чармайн оролдож байсан боловч жилийн зарлага нь орлогоос давж, хааны сан үргэлж гачигдан дутагдахад хүрч байсан учир нэг талаар алба татварын хэмжээг нэмэгдүүлэн, нөгөө талаар хэтэрхий олон цаасан тэмдэгт үйлдэн, эдийн засгийн хөгжилд муу нөлөө үзүүлж, ард түмний амьдрал байдлыг доройтуулсаар байжээ. Хубилай хааны үед 1292 онд улсын орлого 2 978 305 хэсэг цаасан тэм дэгтээр тооцогдож байсан байхад зарлага нь 3 638 543 хэсэг болж орлогоос 660 м янган хэсгээр хэтэрч байжээ. Өлзийт хааны үед улсын төсвийн зарлага мөн орлогоос давж, төрийн эрх баригчдыг эрхбиш арвилж хэм нэх тухай бодоход хүргэж байж ээ. Ө лзийт хааны нэг түш м элийн айлтгаснаас үзвэл, “Жил бүр орох тоо нь алт нэгэн түмэн есөн мянган лан, мөнгө түмэн лан, цаасан пиу гурван зуун жаран түмэн хэсэг, тийн хэмээвч басхүү хэрэглэхийг хэм нэхийг гуймуй” 1 гэсэн байна. Тэр түш мэлийн саналыг Өлзийт хаан ёсоор болгосон боловч Юан гүрний эрх баригчдад, монголын язгууртан ноёд үнэн хэрэг дээрээ мэдэгдэхүйц хэмнэлт хийж чадахгүй, улсы н санг хомстгон ж илээс жилд алба татвары н хэм ж ээг нэмэгдүүлэн байж ээ. Ю ан гүрний сүүлч үеийн алба татварын хэмж ээг түрүүчийнхтэй харьцуулахад боодол мөнгөний алба 10 гаруй, бусад алба 20 гаруй дахин нэмэгдээд, улсын орлого зарлагын ялгаа улам ихэсч, зарлага нь орлогоос бүр ч хэтрэх болсон аж ээ2. Ялангуяа Тогоонтөмөр хааны үед ордны гарлага зарлага дэндүү ихсэж, язгууртан нарын хувийн жаргал цэнгэл хөөцөлдөх нь д эвэр ч , улсы н сан хөм рөг хоосорч байсан нь төри й н түшмэдийн сэтгэлийг түгшүүлж, улсын дотоод хямрал сүйрлийг засах арга сүвэгчлэх тухай бодоход хүргэж байжээ. Тогоонтөмөр хаанд шадар сайдын айлтгасан нь: “Улсын анхан дор тайган түшмэлийг хэрэглэсэн нь хэдэн хүнээс өнгөрсөн нь үгүй бүлгээ. Эдүгээ дотоод фүгийн (ордны) хэрэг мэдэгч мянга илүү болжухуй. Гуйх нь хуучин хуулийгдагаж, дэмий илүүг хасаж хорогдуулаад, өршөөх хайрлах сэтгэлийг бадруулан хэрэггүй сүйтгэх зовлонг арвилсугай”3 гэсэн байна. Гэвч Тогоонтөмөр хааны үед Юан гүрний дотоод хямралыг засаж чадахгүй байв. Ю ан гүрний эдийн засаг, санхүү сүйрэн доройтсоны улмаас ард 1 2 3

222

«Юан улсын судар». 93-р дэвтэр. «Юан улсын судар». ВЗ-р дэвтэр. «Хятадын хураангуй түүх». Д унд дэвтэр. 905-р тал. «Юан улсын судар». 38-р бүлэг.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. II бүлэг. XIII зууны 2-р xarac, XIV зууны пргуун хтсын Юан гурзи

иргэдийн аж амьдрал улам хүндэрч тэсэхүеэ бэрх болсон байна. Энэ тухай сурвалжийн дотор олон баримт тэмдэглэгдэн үлджээ. 1292 онд өмнөд хятадын Цзянань мужид монгол түшмэд нь иргэдийн хүч ч инээнээс хэтэрсэн алба нэхэмжилж шахамдуулсны улмаас эхнэр хүүхдээ худалдах явдал гарсан бөгөөд 500 гаруй хүн цухалдан амиа хорлосон байна1. Өлзийт хааны үед ч гэсэн Цзянань мужийн тариачдаас татах “гоёч” түрээс “хуурмаг түрээс” хүнд байсан аж ээ”2. Ер нь өмнөд хятадын ард иргэдийн байдал туйлын хүнд байж, ялангуяа усны аюул, байгалийн гамшиг болсон жил өлсгөлөн зовлон нэн хэцүү болдог байжээ. 1330 онд өмнөд хятадын зөвхөн хэдэн замын дотор “өлсгөлөн иргэд дөчин түмэн бөгөөд таван мянга таван зуун далан илүү өрх”3 байсан гэнэ. Түүнчлэн Хүлэг хааны үед “ Шандугийн иргэн цухаг болсон тул аму гаргаж түгээн худалдав” гэсэн м эдээ байгаа нь хотууд хүнд байдалтай болж байсныг тодорхой харуулж байна4. Юан гүрний нийслэл, хааны хотод ч гэсэн амьдрал тийм сайнгүй, үе үе өлсгөлөн тохиолдож арга буюу түгээл түгэхэд хүрдэг байсан байна. 1308 онд “Дайду-д аму үнэтэй болсон тул сангаас арван түмэн таар аму гаргаж түүний үнийг хорогдуулж худалдан өгч үгээгүй иргэнд түгээвэй”5 гэсэн зүйл «Юан улсын судар»-т үзэгдэнэ. Монголын хаад хятадын уламжлалт заншил ёсоор хэт үгүйрэн ядарч өлбөрч үхэхийн туйлд хүрсэн олон иргэдийн зарим хэсэгт сангаас аму гаргаж хямд үнээр, зээллэгээр буюу хааяа заримдаа зүгээр өгч түгээл түгээн тэнхэрүүлж, олны дургүйцэл хилэнг даран, бослого хөдөлгөөн гарахаас урьдчилан сэргийлэхийг оролдож байсан ажээ. Гэвч тэр түгээл нь өлсгөлөн иргэдийг аварч, олны дургүйцэл хилэнгийн галыг намжааж, эсэргүүцэл тэмцэл, бослого хөдөлгөөнийг зогсоож чадаагүй билээ. Ю ан гүрний үед м онголы н хаад, язгууртан нары н эсрэг хандсан эсэргүүцэл тэмцэл, бослого хөдөлгөөн энд тэндгүй гарсаар байжээ. Зарим цагт монгол, солонгос, хятадын зэрэг маш олон угсааны ард иргэд нийлж бослого хөдөлгөөн гаргадаг, тийм тэмцэлд монгол жанжин, түшмэд нийлж оролцон, удирдлагыг нь гартаа авах явдал ч гарч байжээ. 1329 оны үед “Ляоян мужийн монгол, гоали (солонгос), чжаочжоугийн гурван түмтийн жанжин, түш мэд тэрслүүг дагаж, цэрэглэн нийслэлийг тойрсон газар халдсан”6 гэнэ. Ийнхүү монгол, солонгос, хятад олон угсааны нэгдсэн бослого хөдөлгөөнийг “тэрслүү” хэмээн тэмдэглэдэг байжээ. Юан гүрний дотор хамгийн бэрх байдалд оршиж байсан хятадын ард түмэн хүчтэй тэмцэл хийж, олонтаа босож байжээ. 1277 онд өмнөд хятадад зуун мянган хүнийг хамарсан бослого гарсан 1 2 3 4 5 6

«Юан улсын судар». 38-р бүлэг. М өн тэнд. 21-р бүлэг. М өн тэнд. 34-р бүлэг. М өн тэнд. 25-р бүлэг. М өн тэнд. 21-р бүлэг. М өн тэнд. 33-р дэвтэр.

223

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

байна. Бослогын цэрэг гурав дөрвөн жилийн турш эрх баригчдын эсрэг тэмцэж байгаад гагцхүү 1281 онд дарагджээ. 1283 онд өмнөд хятадын 200 гаруй газарт том жижиг бослого гарч байсан үзэгдэнэ. 1288 онд Умард Хятадын Датун хотын хавь орчимд бослого гарчээ. Ер нь Хубилай хааны үед бослого гараагүй өнжсөн жил ганц ч байсангүй, харин нэгэн зэрэг олон газрыг хамарч түм буман хүн оролцсон хөдөлгөөн энд тэндгүй байнга гарсаар байжээ. Юан гүрний үед хятад орон даяар монголын эрхшээлийг түлхэн унагах зорилготой нууц бүлгэмүүд байгуулагдан, олон түмнийг зохион байгуулж байжээ. Тэдний дотроос умард хятадын “ Цагаан лянхуа”-гийн бүлгэм нэн их идэвхи, хүч нөлөө бүхий байжээ. Эдгээр нууц байгууллага монголын ноёрхлын эсрэг тэмцэлд багагүй үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хубилайн дараа ч гэсэн бослого хөдөлгөөн тасарсангүй үргэлжилсээр байжээ. Хэрэв Хубилайн үед гол төлөв өмнөд хятадад бослого гардаг байсан бол дараах үеүдэд умард хятадын ард түмэн бас өргөн далайцтай бослого хөдөлгөөн гаргаж улам эрчимтэй тэмцэх болжээ. Тогоонтөмөрийн хаан шрээнд суусан хойно өмнөд ба умард хятадын аль алинд бараг cap, улирал дараалан бослого хөдөлгөөн гарах болсон байна. 1335 оны цагаан сард өмнөд хятадын Гуанчжоу нутагт бослого гарч, толгойлогч нь ш инэ “Их Алтан улс” гэгчийг байгуулахаар тэмцэж байжээ. Мөн оны 2-р сард Умард хятадын Х энань мужид бослого гарчээ. Бослогын удирдагч нь М ялыг бурхан шүтээн болгон алтан тамга хэрэглэж олныг зоригжуулан, монголын цэрэгтэй тэмцэж байв. 4-р сард өмнөд хятадын Сычуань, Гүандүн мужуудад тус тус өөрийн толгойлогч, удирдагч бүхий хоёр том бослого гарчээ. 1338 онд өмнөд хятадын Цзянси, Фүцзянь мужуудад, 1339 онд умард хятадын Хэнань мужид, 1341 онд өмнөд хятадын Хунань, умард хятадын Шаньдүн мужид 300 гаруй газар тариачны бослого гарч 1348 он хүртэл тасралтгүй үргэлжилжээ. 1348 онд емнөд хятадын Фүцзянь мужийн зэрэг газарт мөн олон газрыг хамарсан бослого хөдөлгөөн гарчээ. Хятадын ард түмэн ийнхүү бослого хөдөлгөөн гаргаж, монголын ноёрхлыг түлхэн унагаж, эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо олохын төлөө эцэлт цуцалтүй махран тэмцэж байжээ. Бослогын удирдагчдын зүгээс биеэ энэ хаан, тэр ван гэж өргөмжлөн хятад угсааны шинэ төрийн нэр зарлаж байсан нь цөөнгүй. Гэвч босл о го хөдөлгөөн олон газар тархай бутархай гарч, н эг удирдлага, нэгдсэн зохион байгуулалтгүй байсан учир зорилгоо биелүүлж чадалгүй цохигдон дарагдсаар байжээ.

224

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заллрсдн нь. Монголын Юан гурэн. Ill булэг. Юан гүрний уеийн Монгол орон

Г у р а в д у га а р б ү л э г ЮАН ГҮРН И Й Ү Е И Й Н МОНГОЛ ОРОН

§1. Давааны арын орон Юан гүрний Монгол орны байдлыг авч үзэхдээ бид нэн түрүүн тус орны тухай ерөнхий ойлголт, хүн ам, тэдний нутаглалтын байдлыг цухас боловч дурьдах нь зүйтэй юм. Юан гүрний үед монголчууд нь Их Монгол улсын үеийн өргөн уудам газар нутгийг эзэгнэн амьдарсаар байжээ. Ю ан гүрнийг Хубилай тэргүүтэй монголы н байлдан дагуулагчид үндэслэн байгуулсан болохоор тэр үеийн Монголын төр нь гүрний доторх харь улс орнуудыг захирах “эзэн ” улс мэт байлаа. Юан гүрний бүрэлдэхүүнд “эзэн ” улсаас гадна эзлэгдсэн Хятад, Бирм, Түвэд, Аннам, Солонгос гэх мэт дорно дахины олон улс орон багтаж байв. Чухам ингэж хятадаар төвлөсөн дорно дахины улс орноор бүрэлдсэн Юан гүрэн тогтож байсан боловч монголын хаад, язгууртнууд нийт гүрнийг М онголын Эзэнт Улс хэмээн үздэг байсан байна. Гэвч тэр үед монголын эгэл жирийн ардын дийлэнх олонх нь өөрийн үндсэн нутаг орондоо эзэн болон сууж байснаас биш бүгдээрээ бусдын нутагт очиж холилдон суугаагүй ажээ. Юан гүрний үед хятад хүмүүс монголыг хятадаар “го-чао” , монгол хүнийг “го-чао ж энь” хэмээн нэрлэж байсан байдаг. Энэ нь эзэн улс, эзэн улсын иргэн буюу төрийн иргэн гэсэн утгатай юм. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр үгэнд “эзэн улс”, “эзэн улсын иргэн” гэдэг утга санаа агуулагдаж байна. Ю ан гүрний үеийн хятад түүх сударт бас “монгол хүн” , “татар хүн” гэж бичсэн нь элбэг үзэгдэх бөгөөд ялангуяа “татар хүн” гэж бичсэн нь бүр ч их дайралддаг. Юан гүрний үед хятад хүн монголчуудыг муучлан хэлэхдээ, их төлөв хар татар буюу нийтэд нь татар гэдэг байжээ. Тэдний хэлдэг энэ татар гэдэг үгийн цаана зэрлэг, бүдүүлэг гэдэг утга нуугдаж байгаа аж. Тухайлбал, Юан гүрний сүүлч Мин улсын эхэн үед хятадын сударт татарын аюул, татарын дарлал, татар хүнийг алъя, татарыг хөөе гэх мэтээр бичсэн байдаг. Иймээс Юан гүрний үед хятадын ард түмний дотор өргөн дэлгэрсэн татар гэдэг нь нийт татар угсааны нүүдэлчдийг хэлсэн бус зөвхөн монголчуудыг хэлж байсан утгатай юм. «Юан улсын судар» зэрэг дундад эртний хятад түүх шаштирт бас Татар улс гэж бичсэн мэдээ сэлт дайралдана. Ж ишээлбэл, «Юан улсын судар»-т Хубилайн ач хүү Гамалад Чжи Юаны 29-р онд Цзинь вангийн өргөмжлөл шилжүүлж Умард этгээдийг сахиулан, Чингисийн дөрвөн их орд болон цэрэг морьд, Татар улсын газар бүгдийг захируулаад Цзинь вангийн тамга өгөв гэж дурьджээ1. Энд гарч байгаа татар улс гэдэг нь монгол улс гэсэн үг бөгөөд тэр үеийн Хархорум төвтэй монголыг хэлж байна. 1

«Юан улсын судар» 29-р бүлэг.

225

М О Н ГО Л

ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I I воть

Өөрөөр хэлбэл тэр үед монгол угсааны хүмүүсийг урьдын уламжлал ёсоор татар монгол гэж нэрлэж байсан удаатай бөгөөд эн э нь түүхэнд тэмдэглэгдсэн Дөчин түмэн бололтой. Юан гүрний үед аливаа хаан хөвгүүн ш ирээ залгахын өмнө заавал ёс мэт Хархорумд сууж, хаан төрий н ёсонд биеэ боловсруулж , монгол орныхоо хэргийг зохицуулан барьдаг байжээ. Үүнээс үзэхэд монгол хаад, ноёд өндөр хөгж илтэй эзлэгдсэн орны занш ил сурталд автахгүй биеэ даахын чухлыг бас ойлгож байсан байна. Хятад сурвалж сурвалжид монголчуудыг татар монгол гэж ерөнхийлэн нэрлэхээс гадна бас Дорнод монгол, Ойрад монгол, Онгуд, Урианхайчууд гэх мэтээр хооронд нь ялгаж салган бичсэн байдаг. Юан гүрний үеийн нийт монголыг засаг засаглал, газар нутгийн хувьд Хархорум төвтэй Давааны арын орон хэмээн нийтэд нь нэрлэх боловч бас хаанд шууд харъяалагдах дотоодын эзэмшил нутаг, улсын сүрэг өсгөх албат - Ойрад монгол гэж тус тус ангилан хувааж болох байна. Түүнээс гадна Урианхай буюу Бурхан Халдуны монгол гэж бас байжээ. Монгол гүрний тусгаар тогтнолын гал голомт болсон Хархорум төвтэй монголд нийт монгол угсааны улс төрийн төв байсаар байжээ. Энэ нь Юан гүрний үеийн давааны арын монгол орон бөгөөд хожмын Ар, Өвөр, Баруун монгол нутгийн үндсэн хэсгийг хамарч байв. Өөрөөр хэлбэл, бидний дээр өгүүлсэн татар улс мөн. Юан гүрний үеийн Дорнод монгол гэдэг асуудлыг эрдэмтэд их судалж ирэв. Дорнод монгол гэдэг нь эрт дээр цагаас монголчуудын үндсэн хэсэг байна. Харин Юан гүрний үеийн Дорнод монголын нутаг нь монголын бүх нутгийг хамарч байгаагүй. Япон улсын эрдэмтэн Яной Ватари Юан гүрний үеийн Дорнод монголын судалгаа1 хэмээх дорвилог зохиол бичиж уг асуудлыг нэлээд нягтлан судлаад газрын зургийг нь тоймлон зурсан байна. Я ной Ватари бичсэн нь: “Д орнод монголы н талаар олон ойлголт байдаг. Өвөр монголын зүүн дөрвөн хошуу, Цахар, Ш илийн гол, Хөх хот, Халуун гол, Хөлөн буйр, Ар монголын С эцэн хан аймгийн ихэнх газар мөн”2 гэжээ. Гэтэл энэ үед Түшээт хан, Сэцэн хан аймгийн бүх нутаг Дорнод монголын нутагт хамаарагдаж байсан юм. Ер нь Юан гүрний үед дорнод монгол гэдэг ойлголтод одоогийн монгол улсын нутгийн ихэнх хэсгээс гадна Өвөр монголын өөртөө засах орны тэн хагас шахам нутаг хамаарагдаж байжээ. Раш ид-ад-Д ины тэм дэглэснээр бол Гамала Ц зинь вангийн захирч байсан “Хархорум, Гурван гол, Бурхан Халдун, Кимкимчиуд, Сэлэнгэ, Байлык, Чингисийн их хориг, Их хэрэм” байжээ3. Юан гүрний үед Хаан балгасан нийслэлд ойролцоо монголын өмнөд нутгийн зарим хэсгээр хаан, язгууртан ноёды н хам аатан садан айлууд, хаад ноёды н албат ардууд Яной Ватари «М онголын түүхийн судалгаа», Токио. 1969. 585-586-р тал. Я ной Ватари «М онголын түүхийн судалгаа», Токио. 1969. 586-р тал. Раш ид-ад-Д ин. II боть. 206-207-р тал.

226

I l l А Н ГИ . Монгол гурэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. I ll бүлэг. Юлн гүрний үенйн Монгол орон

нутаглаж байжээ. Үүнийг шууд харъяалагдах хааны дотоод эзэмшил нутаг, хятадаар “ф үли” гэнэ. Энэ нутгийн төв нь Ш анду хот байв. Өнөөгийн Ө М Ө ЗО -ны Шулуун хөх хошууны нутаг мөн. Тэнгэр элсний бургасан шугуйгаар төвлөсөн Ю ан гүрний хаадын сүрэг маллах газар байж ээ. Түүнийг манж нар уламжлан мөн хааны сүргийн нутаг болгосон билээ. Юан гүрний үед ойрад монгол нь бусад монголчуудын нэгэн адил “их хаан хөвгүүн”-д харъялагдан захирагдаж байсан үндсэн хэсэг нь мөн боловч Хархорумд сууж байсан “Язгуурын ван” (Ц зинь ван )-и й н захиргаанд байгаагүй бололтой юм. Тэр үеийн ойрад монголын засаг захиргааны зохион байгуулалтын талаар тодорхой мэдээлэл байдаггүй, харин Юан гүрний эхэн үед ойрадын хүчин мөхөс байсан, улсын сүрэг малыг маллах бэлчээр нутаг байснаа аажмаар хүчирхэгжсэн. Юан гүрний эцсээр ойрад монгол нь гүрний бүрэлдэхүүнээс салахыгэрмэлзсэн. Хайдугийн самуунаар ойрад ихэд х эл м эгд с э н гэх м эт алдаг о н о г м эд ээ сурвалж б и ч и гт тэмдэглэгдсэн байна. Ямар ч гэсэн Юан гүрний үед ойрад монгол нь Юан гүрний их хаанд захирагдсан монгол улсын салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг мөн байжээ. Ю ан гү р н и й эх н и й үед Бурхан Х алдуны х ави й н ц ө ө н то о н ы монголжин урианхайгаас бусад ихэнх урианхай нь Эрчис, Хар мөрний хооронд өргөн уудам нутгийг эзэгнэн сууж байжээ. Урианхайн тухай зарим номонд өгүүлэхдээ тэд (Ю ан гүрний үед) их баян ард байсан гэн э1. Гэвч Юан гүрний хаадын үр тариа агуулах “алтан сав” зоорийг сахиж байсан хэдхэн тооны урианхай айл өрхийг хэлснээс биш, нийт урианхайчуудыг хэлсэн хэрэг бишээ. Урианхай нар Юан гүрний үеийн монголын харъяанд байгаад сүүлдээ монголжин урианхай нараас бусад түрэг хэсэг нь аяндаа салж тусгаарласан юм. Өгэдэй, Мөнх хааны үед монгол хүн амын тооллого явуулсан мэдээ байвч Юан гүрний үеийн нийт монголын хүн ам хэд хэчнээн байсныг магадлан гаргах түүхийн мэдээ сэлт одоо хүртэл олдоогүй байна. «Юан улсын судар» зэрэг зарим сурвалж бичигт хятад өрх айл 13 сая гаруй, хүн ам 60 сая орчим байсан гэдэг тодорхой мэдээ байдаг2. Гэтэл монгол өрхийн тухай хааяа бүдэг мэдээ дайралдахаас биш тодорхой зүйл байдаггүй. Энэ нь тэр үед монголчууд хүн амынхаа тоог нууцалдаг байсантай холбоотой мэт. Тэр тухай түүхийн нэгэн сонин мэдээг иш татаж болох байна. Үүнд, Хубилай хааны үеийн бичгийн түш мэл Яо Суны зохиолд бичсэн нь: “...Монгол хүн яагаад ийм цөөн байна хэмээн хаан асуухад хариу айлтгал өгүүлрүүн: Өчүүхэн би эдүгээ цагт Чингис хааны үеийн хуучин байдлыг мөхөс мэдэх бөлгөө. Хуучин цагт олон байсан бол олноороо, цөөн байсан бол цөөнөөрөө байгаа болов уу гэж бодно гэхэд, Хаан тийм биш, хэзээ ч Галдан. «Эрдэнийн эрхи». 36-р тал; Саган С эц эн «Эрдэнийн товч». 41-р тал. Р аш ид-ад-Д ины зохиол болон Д .О ссоны бичсэн «М онголын түүх»-нд 1290 оны байдлаар хятад өрх 13 сая, хятад хүн 59 сая байсан гэж бичсэн байдаг. «Юан улсын судар»-ын 58 дугаар бүлэгт бичсэн нь: “Чжи Юаны 27 оны хүн амын тооллогоор ом нөд, умард газрын бүх хятад өрх 13 196 206, бүх хятад хүн 58 834 741 байсан” гэж ээ.

227

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

цөөн байгаагүй. Иймээс ч дайнд ололт олсон юм” 1 гэж хэлсэн хэмээжээ. Юан гүрний эхэн үед 40 түмэн монгол, дөрвөн түмэн ойрад байсан хэмээн түүх сударт тэмдэглэгджээ. үүнээс үзэхэд тэр үед монгол нутагт 40 түмэн монгол өрх, 4 түмэн ойрад монгол өрх бүгд нийт 44 түмэн өрх бүх айл байсан гэсэн үг мөн билээ. Энэ бол нийтэд илэрхий нотлогдсон мэдээ юм. Б.Я.Владимирцов, урьдын цагт 40 түмэн монгол байсан боловч одоо нэгэнт байхгүй болсон2 гэж хэлжээ. Гэхдээ тэр үеийн түм гэдэг нь одоогийн 10 000 гэсэн ойлголт биш юм. Тухайн үеийн түмтийн ноён маш олон тооны айл өрх харъяалдаг байв. Хятад сурвалж мэдээнээс үзвэл Юан гүрний үед зөвхөн Дундад хятадын нутагт хэдэн түмэн монгол өрх айл нутаглаж байсан гэнэ. Ю ньнань зэрэг Өмнөд хятадын нутагт бас түмээс доошгүй монгол өрх айл байсан байна. Энэ бүхнээс үзэхэд хятадын дотоод нутагт ч гэсэн олон монгол өрх айл нүүж очиж байжээ. Юан гүрний үед хятад айл өрх нэг бүрд нэг монгол хүн харгалзан суудаг байсан гэж зарим хятад сударт бичсэн байдаг нь хэдийгээр хэтрүүлсэн мэдээ боловч, тэр үед хятад нутагт цөөн бус монгол айл өрх нутаглан сууж байсны баримт мөн. Монголын байлдан дагуулагчдын түрэмгий дайнаас болж энэ мэтээр олон монгол хүн ард харь улсад шилжин очиж суурыиин суужээ. Дайны хөлд маш олон хүн үхэж сүйдсэн нь дамжиггүй. Харь оронд очиж суусан монгол айл өрхийн зарим нь нутагтаа буцаж ирж чадахгүй байсаар тэр улс орны амьдрал, хэл заншилд автагджээ. Зарим буцаж нүүсэн хэсэг нь зам зуураа цаг төрийн үймээнд эрсджээ. Ю ан гүрний үед 2 сая гаруй монгол хүн байсан гэж таамаглаж болмоор. Ямар ч гэсэн 2 саяас доош хэмжээтэй байгаагүй нь мэдээж. Оросын эрдэмтэн Захаров3, Зөвлөлтийн эрдэмтэн С.Д.Тихвинский4 нар Юан гүрний үед монгол хүний тоо хоёр сая таван зуун мянга байсан гэж нэлээд ортой болов уу гэмээр мэдээ гаргажээ. Г.Ф .Ш урманна Ю ан гүрний үед монголын феодалын албат өрхийн тоо хүн амын тэн хагас буюу 900 000 гаруй өрх байсан гэж бичсэн5 нь дан монгол өрх айлын тоо биш бололтой юм. Зөвлөлтийн эрдэмтэн Н.Ц.Мункуев бичсэн нь: “XIII зууны эцэс XIV зууны эхээр эх монгол нутагт оршин сууж байсан хүний тоо 834 000 харин нийт гүрний дотор 1 390 000 монгол хүн байсан”6 гэжээ. Энэ бол тун нарийн үндэстэй гаргасан судалгаа юм. Чингис хааны үед монгол хүн 1 сая орчим байсан хэмээх дүш элт их байдаг7. 1 2 3 4 5 6 7

228

Яо Сун. «М у-ань-цзи». 14-р бүлэг. Б.Я.Владимирцов: “ Возьмем название Дечин М онгол, все хорош ознали, что сороко туманов М онгольских давно уже не существует” гэж ээ. «Общественный строй Монголов». 157-р тал. И.Захаров. «И сторическое обозрение народонаселения Китая». Труды членов Российской духовной миссии в П екине. I боть. 1852. стр. 311-312. С.А.Тихвинский. «Татар-монгольские завоевания в Азии и Европе». Shurmann H .F. «The econom ic structure o f the Yuan dinasty». Cambridge. Mass. 1956. p. 36. М ункуев Н .Ц . «Н екоторы е проблемы истории монголов XII вв, по новым материалам исследования no ю ж носунских источникам» (автореферат). М ., 1970. стр. 14. E.O.Reischauer., J.K.Fairbank. East Asia, The Great Tradition. Boston., 1960. p. 260-261.

I l l А Н ГИ . Монгол гурэн залзрсан нь. Монголын Юан гурзн. I l l бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

Ер нь Юан гүрний үед монголчууд нь цэрэг эрийнхээ тоог бас мэдэхгүй байжээ. Иймээс тэр үеийн монголын хүн амын тоог нарийвчлан тогтооход үнэхээр бэрх. Юун боловч бид түүхнээ тэмдэглэсэн “дөчин, дөрвөн хоёр” буюу “дөчин түмэн монгол”, “дөрвөн түмэн ойрад” гэдэг үндсэн мэдээг түшиглэн, мөн монгол нутгаас харь оронд удаа дараа шилжин нүүсэн айл өрхийн тоо, тэр үеийн монгол цэрэг эрийн тоо, бас монгол ноёдын харъяат айл өрхийн тоо, өртөөний алба хаагчдын тоо зэрэг хэсэг бусаг м эдээ баримтын зүйлийг харьцуулан судалбал Юан гүрний үед монгол хүний тоо 2 сая орчим байсан бололтой ю м 1. Чухам тэр үед монголчууд ямар хүмүүс байв. Тийм цөөхөн тоотой мөртлөө ертөнцийн хагасыг яаж амархан эзлэв, үнэхээрийн их зэрлэг харгис хүмүүс байсан юм уу эсвэл их соёлтой ухаалаг улс байсан юм уу гэх мэт олон асуудал түүхэнд урган гарч дэлхийн түүхч, бичгийн хүмүүс энэ талаар мөн ч их цаас үйлдвэрлэжээ. Тэд өөр өөрсдийн төсөөллөөр л тайлбарлаж иржээ. Зөв талаар нэлээд бодитой тайлбарлахыг хичээсэн эрдэмтэн хүмүүс ч байна. Эерэг талын хамгийн сүүлчийн жиш ээ болгож Л . Н . Гумилевын тайлбарыг иш татъя. Энэ эрдэмтэн их үндэстний дээрэнгүй нүдээр биш бага ард түмний түүхийг үнэн бодитой талаас нь харж тайлбарлахыг оролдон зүтгэсэн явдал монголын түүхчдийн сонирхлыг татдаг юм. Дорнын нэгэн түүхч Л.Н.Гумилевоос “Та монголын аян дайныг зөвтгөхдөө цус урсгах явдлыг зөвтгөж байгаа юм шиг надад санагдах ю м” хэмээхэд тэрээр хариу болгон өчихдөө: “Үгүй ээ, монголчууд өөрсдөөсөө хүчтэй улсыг яагаад дийлээд байсан учрыг ойлгох гэсэн юм. Хэн нь сайн, хэн нь муу гэсэн яриа огт утгагүй зүйл. Монголчууд харгис хэрцгий байсан учраас цус урсгаж байсан хэмээн та хэлж байх шиг байна. Тэгвэл 1099 онд Загалмайтнууд Иерусалимд ярга үйлдэн хөхүүл хүүхдийг хүртэл оршөөдөггүй байсныгюу гэх вэ? Тэд бас 1204 онд Константинполийг талсныг юу гэх вэ? Гэтэл түүнийг Английн үндэсний баатар гэж өргөмжилдөг шүү дээ. Монголын цэргийн сайд нараас юугаараа дээр юм бэ?” гэсэн байдаг. Ямар ч гэсэн XIII зууны үед монголчууд маань тун их эрэлхэгзоригтой, цаглашгүй хөдөлмөрч, санаандаа хүрдэг, жинхэнэ цэвэр цусны, яс чанар сайн монгол хүмүүс байжээ. Гаднын ямарч хаалт хавчилтаас айдаггүй, биеэ дааж амьдарч чаддаг, юу юухнаар юм хийж чаддаг, уран гартай, ухаалаг бас тэгээд урты н дуу ш игээ уужуу тайван зантай хүмүүс байсан нь нотлогддог юм. Эмэгтэйчүүд нь төлөв даруу, их ажилсаг, гэр орныхоо арын албыг бүрэн хийж чаддаг байжээ. Эрэгтэйчүүд нь гэрийн багана, төрийн тулгуур болж улс монголоо өөд татаж явсан гол хүч байж. Төмөр хайлж зэр зэвсгээ өөрсдөө хийж, өндөр технологитой хуурай сүү үйлдвэрлэн цэргийнхээ цайг сүүлж байсан. Нүүдэлчин ард түмний ж инхэнэ соёл иргэншил тэр үед бидний монголд л байж гэхэд нэг их хэлсдэхгүй. Юан гүрний үед монгол газар ийм л монголчууд оршин амьдарч байв.

Ч. Далай. «М онголия в XIII-X1V веках». М осква., 1983. стр. 57.

229

I l l А Н ГИ . Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гурзн. III бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

Ер нь Юан гүрний үед монголчууд нь цэрэг эрийнхээ тоог бас мэдэхгүй байжээ. Иймээс тэр үеийн монголын хүн амын тоог нарийвчлан тогтооход үнэхээр бэрх. Юун боловч бид түүхнээ тэмдэглэсэн “дөчин, дөрвөн хоёр” буюу “дөчин түмэн монгол”, “дөрвөн түмэн ойрад” гэдэг үндсэн мэдээг түшиглэн, мөн монгол нутгаас харь оронд удаа дараа шилжин нүүсэн айл өрхийн тоо, тэр үеийн монгол цэрэг эрийн тоо, бас монгол ноёдын харъяат айл өрхийн тоо, өртөөний алба хаагчдын тоо зэрэг хэсэг бусаг м эдээ баримтын зүйлийг харьцуулан судалбал Юан гүрний үед монгол хүний тоо 2 сая орчим байсан бололтой ю м 1. Чухам тэр үед монголчууд ямар хүмүүс байв. Тийм цөөхөн тоотой мөртлөө ертөнцийн хагасыг яаж амархан эзлэв, үнэхээрийн их зэрлэг харгис хүмүүс байсан юм уу эсвэл их соёлтой ухаалаг улс байсан юм уу гэх мэт олон асуудал түүхэнд урган гарч дэлхийн түүхч, бичгийн хүмүүс энэ талаар мөн ч их цаас үйлдвэрлэжээ. Тэд өөр өөрсдийн төсөөллөөр л тайлбарлаж иржээ. Зөв талаар нэлээд бодитой тайлбарлахыг хичээсэн эрдэмтэн хүмүүс ч байна. Эерэг талын хамгийн сүүлчийн жиш ээ болгож Л.Н.Гумилевынтайлбарыгиш татъя. Э нээрдэм тэн их үндэстний дээрэнгүй нүдээр биш бага ард түмний түүхийг үнэн бодитой талаас нь харж тайлбарлахыг оролдон зүтгэсэн явдал монголын түүхчдийн сонирхлыг татдаг юм. Дорнын нэгэн түүхч Л .Н.Гумилевоос “Та монголын аян дайныг зөвтгөхдөө цус урсгах явдлыг зөвтгөж байгаа юм шиг надад санагдах ю м” хэмээхэд тэрээр хариу болгон өчихдөө: “Үгүй ээ, монголчууд өөрсдөөсөө хүчтэй улсыг яагаад дийлээд байсан учрыг ойлгох гэсэн юм. Хэн нь сайн, хэн нь муу гэсэн яриа огг утгагүй зүйл. Монголчууд харгис хэрцгий байсан учраас цус урсгаж байсан хэмээн та хэлж байх шиг байна. Тэгвэл 1099 онд Загалмайтнууд Иерусалимд ярга үйлдэн хөхүүл хүүхдийг хүртэл өршөөдөггүй байсныгюу гэх вэ? Тэд бас 1204 онд Константинполийг талсныг юу гэх вэ? Гэтэл түүнийг Английн үндэсний баатар гэж өргөмжилдөг шүү дээ. М онголын цэргийн сайд нараас юугаараа дээр юм бэ?” гэсэн байдаг. Ямар ч гэсэн XIII зууны үед монголчууд мааньтун их эрэлхэг зоригтой, цаглашгүй ходолмөрч, санаандаа хүрдэг, жинхэнэ цэвэр цусны, яс чанар сайн монгол хүмүүс байжээ. Гаднын ямарч хаалт хавчилтаас айдаггүй, биеэ дааж амьдарч чаддаг, юу юухнаар юм хийж чаддаг, уран гартай, ухаалаг бас тэгээд уртын дуу ш игээ уужуу тайван зан тай хүмүүс байсан нь нотлогддог юм. Эмэгтэйчүүд нь төлөв даруу, их ажилсаг, гэр орныхоо арын албыг бүрэн хийж чаддаг байжээ. Эрэгтэйчүүд нь гэрийн багана, төрийн тулгуур болж улс монголоо өөд татаж явсан гол хүч байж. Төмөр хайлж зэр зэвсгээ өөрсдөө хийж, өндөр технологитой хуурай сүү үйлдвэрлэн цэргийнхээ цайг сүүлж байсан. Нүүдэлчин ард түмний ж инхэнэ соёл иргэншил тэр үед бидний монголд л байж гэхэд нэг их хэлсдэхгүй. Юан гүрний үед монгол газар ийм л монголчууд оршин амьдарч байв.

Ч. Далай. «М онголия в XIII-X IV веках». М осква., 1983. стр. 57.

229

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ.

II воть

§2. Монгол орны засаг, засаглалын байдал Юан гүрний үеийн монгол засаг засаглалд Их Монгол улсын үеэс нэг их өөрчлөлт ороогүй боловч Хубилай хаан бага сага өөрчлөлт хийжээ. Ө өрчлөлт хийх гол ш алтгаан бол Хубилай нийт Ю ан гүрний их хаан болсонтой холбогдож, үндсэн Монгол улсынхаа төрийн хэргийг барих нь хоёрдмол байдалтай болжээ. Мөн гүрний төв хятадад нэгэнт шилжиж, хятадыг шууд хослон захирах болсон учир тэр газрын засаг захиргааны ёсыг эрхбиш дагах хэрэгтэй болжээ. Гэвч хятадын төрийн аппаратын нүсэр дэглэмийг зөвхөн хятад орныг захиран баримтлах үед нь авч хэрэглэснээс биш монголынхоо засаг засаглалд авч хэрэглэсэн нь өргөн дэлгэр биш байжээ. Их монгол улсын үед хэрэглэж байсан заргач, захирагч, даргач, бичээч, элч, чэрэ гэх мэт гол албан тушаал хэвээр хэрэглэгдэж байсан аж. Мөн түмт, мянгат, зуутын ёс хэвээр байж, дотроо дээд, дунд, доод гурван зэрэгт хуваагджээ. Харин нийтийн дарга зунба, танья гэх мэт шинэ албан тушаал бий болсон нь хятадын ёсыг дагажээ. Хубилай хаан (1248-1293) уугуул монгол орны засаг засаглалд анх эхлэн өөрчлөлт хийхдээ юуны өмнө бүх монголыг захирах алтан тамга барьсан хаан хөвгүүнийг тохоон томилжээ. Өөрөөр хэлбэл, Хубилайн үеэс хаан хөвгүүний эрх үүрэг их болж, түүний ажил төрөл нь тодорхой болжээ. Хаан х өвгүүн и й г урьдаас то х о о н то м и л д о г нь н э г э н тал аар хаан ш и р э э булаацалдах тэмцлээс сэргэмжилсэн тал байвч, нөгөө талаар үндсэн монгол орныхоо төрийн хэргийг бариулах гэсэн учиртай байжээ. Хубилай бол Юан гүрний их хаан, хаан хөвгүүн бол бүх монголын хэргийг ерөнхийлөн захирах хан байсан байна. Хубилай хааны үед тогтсон энэ журам Юан гүрний эцэс хүртэл хэвээр байжээ. Хубилайн үед төрийн хэрэгт жалайрын Антун (1248 1293) нэн их үүрэг гүйцэтгэж 13 наснаас торгон цэргийн дарга болж, 18 настайдаа баруун гарын даамал түшмэлд тохоон томилогдож байжээ. Хубилай хааны тогтоосон ёс журмаар бол ш ирээ залгах хан хөвгүүн заавал Хархорумд сууж бүх монголын төрийн хэргийг ерөнхийлөн барихаас гадна хаан төрийн ёсонд биеэ боловсруулах, цэрэг захирах давхар үүрэгтэй байж ээ. Ю ан гүрний үед монгол цэргийн гол хүч заавал Хархорумын орчимд байдаг байж ээ. Э нэ нь хэдийгээр цэргийн нууцтай холбоотой боловч, Хархорум төвтэй монгол орон маань тэр үед эх нутгаа хамгаалж чадах цэрэг эрийн хүчтэй байсан байна. Цэргийн зохион байгуулалт Их Монгол улсын үеэс огт өөрчлөгдсөнгүй. Хаан ш ирээ залгамжлахад Хархорум, Шанду эсвэл Хаанбалгасан хотын аль нэгэнд очиж ёслол хийдэг байжээ. Хубилай Шанду, Хаанбалгасан хоёр хотыг үндэслэн байгуулсан болохоор энэ хоёрын аль нэгэнд хаан суух ёслол хийнэ гэж үздэг байсан ач хүү Гамала битүүгээр эсэргүүцэж хаан суух ёслолыг Хархорумд хийх ёстой гэж байжээ. Ийм учир Гамалагийн хүү Есөнтөмөр эцгийн сургаалыг дагаж Хархорумд хаан суух ёслол хийсэн байна.

230

I l l А Н ГИ . Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I l l бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

Ш ирээ залгах их хаан хөвгүүний дор ууган монгол орны төрийн хэргийг гардан барьдаг хүн бол хан хөвгүүдийн дотроос тохоон томилогдсон “цзинь ван” буюу “язгуурыг захирах ван” байжээ. «Юан улсын судар»-т бичигдсэн нь: “цзинь ван” гэдэг ганцхан хүн байх ёстой бөгөөд язгуур улсын ван гэсэн утгатай ажээ. Харин “цин ван” гэдэг нь угсаа төрлийн ван гэсэн утгатай бөгөөд Юан гүрний үед цин ван олон байсан. Түүнийг дүрслэн «Юан улсын судар»-т том ван бүгд 45 байсан гэж ээ1. Хубилай хаан хамгийн түрүүн отгон хүү Номхоноор үндсэн монгол орныг захируулж байжээ. Тэрээр монголд орд харш барин сууж, олон тооны албат өрхтэй байж ээ2. Хаан эцгийн хүртээсэн хувь гэж жил бүр хятад улсаас нэгэн мянган ороо торго дурдан авдаг байж ээ3. Гэтэл удсангүй Номхон нас барж 3-р хүү Чингимийг монголын төрийг бариулахаар Хархорумд явуулжээ. Гэвч тэр нь Хашин (тангуд) оронд ном үзэхээр явж байгаад нас барсан тул ач хүү Төм өрийг ш ирээ залгах хаан хөвгүүн буюу хунтайж болгон, Гамалыг Хархорум төвтэй язгуур улсын нутгийг захирах “цзинь ван” буюу “язгуурын захирах ван” болгожээ. Гамалын “цзинь ван” байсан тухай «Юан улсын судар»-т “Өршеөлт эцэг Гамала та цзинь ван-гийн ёсоор Чингис хааны дөрвөн их орд, цэрэг морь хүрсэн улсын нутгийг ерөнхийлэн захирч, түмэн гавъяа байгуулав, ... хаан цол нөхөн хүртээе” хэм ээн бичж ээ4. М өн «Ю ан улсын судар»-т “Гамала цзинь ван улс төрд ихэд хүчин зүтгэж, умард этгээдийн илбэн тохинуулж байсан боловч бурхны үйл үйлдэхэд жил бүр эдийг сүйтгэх нь тоолж баршгүй” гэж бичжээ5. Хубилай хаан хишигтэн цэргийг чухалд үзсэн хэвээр байв. Нэг түм хоёр мянган хишигтэн цэргийн зохион байгуулалтыг өөрчлөхгүй гурван өдөр гурван шөнө дараалан тус бүр гурван мянган хүнээр ээлжлүүлэн орд харшаа мануулж байжээ. Харин хишигтэн цэргийн тоог Хүлэг, Буян хааны үед 800 хүнээр, Ринчинбал хааны үед 700 хүнээр тус тус хязгаарлан хорогдуулсан байна. Хубилай хааны үеэс Хархорумын сав газрыг “Ю ан-чан лу” (Ю ан-чанзам) гэж нэрлэж байжээ. Гэтэл үүнийг «Юан улсын судар»-т Чингисийн үе буюу 1210 онд тэгэж нэрлэсэн гэж бичжээ. “Чжу-тун”-ийн анхны онд (1210) нийслэл Хархорумд дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс “ерөнхийлөн захирах тойрог” байгуулжээ. Хожим нь ерөнхийлөн захирах тойргийг Алтан уулын өм нө этгээдэд аваачиж, Хархорумд гагцхүү дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтсийг хэвээр үлдээжээ. 1290 онд олон ван урван тэрслээд цэрэглэн халдахад тэднийг дагалдан Хархорумын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтсийн чэрби нар урвасан учир 1290 «Юан «Юан «Юан «Юан «Юан

улсын улсын улсын улсын улсын

судар» 89-р булэг. судар» 95-р бүлэг. судар» 95-р бүлэг. судар». 9-р бүлэг судар». 115-р бүлэг.

231

М онгол

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

онд Хархорум зэрэг газар ерөнхийлөн захирах тойргийг дахин байгуулав1 гэх мэтээр «Юан улсын судар»-т бичсэн байна. Үүнээс үзвэл ерөнхийлөн захирах тойрог нь цэргийн хэргийг голчлон барьж байсан мэт байдаг. Төв засгийн байгууллагыг салбар болгож монголын малчин нутгаар зам (лу), тойрог (чжоу), гацаа (сянь) гэж байгуулсан гэдэг мэдээ «Юан улсын судар»-т тэмдэглэгдсэн болов ч энэ талаар нэг их магадтай баримт олддоггүй байна. Э нэ байдлыг эрэгцүүлэн бодож үзвэл тухайн үед хятадын засаг төрийн ёсыг монголд дэлгэрүүлэх гэж байсан анхны оролдлого байгаад бүтээгүй хэрэг болов уу. Төмөр (1295-1307) хаан ширээнд суухад ах Гамала нь ууган хүүгийн ёсоор хаан сууна гэж булаацалдав. Гэвч Төмөр хаан болоод ах Гамалыг үргэлжлүүлэн цзинь ван байлгав. 1297 онд Гамалын хүү Есөнтөмөр үе залгамжилсан цзинь ван болжээ2. Тэр үед Хайсан ширээ залгах хаан хөвгүүн байж монгол газар 10 гаруй жил суужээ. Т ө м ө р хаан Х архорум ы н хавь газры г ядуурлы н б ай д л аас ангижруулахаар ихэд хүчин зүтгэсэн мэтээр сурвалж бичигт бичсэн байдаг. Тэр үед Монгол орны байдал ихэд хүнд байсан гол шалгаан бол Аригбөх, Хубилай, Хайду нарын хоорондын хаан ширээ булаацалдах тэмцэл эцэс болтол Хархорум төвтэй монгол нутагт 40 гаруй жил дайн үргэлжилжээ. Н өгөө тал аар б ай гал и й н зуд гачгаас мал сүргээ хам гаалах, маллах хөдөлмөрийн хүчтэй эрчүүдийн тоо цөөн байснаас мал сүргийн хариулалт, хамгаалалт муугаас цас зуданд үлэмж ихээр хорогддог байжээ. Энэ бүх байдлаас болж монголын ард иргэдийн амьдралын байдал доройтсон, эсэргүүцэл тэм цэл их болж ээ. И йм ээс Төмөр хаан уул хүнд байдльгг намжаах арга хэмжээ авсан мэт байна. Төмөр хаан жил бүр их хэмжээний эд бараа, цаасан мөнгө монголд олгож байсан мэдээ «Юан улсын судар»-т үлэмж тохиолдоно3. Мөн 1307 онд Хархорумд “ Нийтийн дундад зөвлөлийн муж”4 байгуулжээ. Түүнээс өөр Төмөр хааны үед монголын засаг засаглалд нэг их онцын өөрчлөлт хийгдсэнгүй. Гагцхүү орон нутгийн дундад зөвлөлийн “муж” байгуулав гэж анхны “муж” гэдэг мэдээ «Юан улсын судар»-т гардаг. Иймээс бид үүнийг яам, газар гэж орчуулж болно. Энэ тухай «Юан улсын судар»-т бичсэн нь: “Д а-дэ-гийн 11-р онд (1307) Хархоумд зэрэг газарт дундад зө в л ө л и й н муж байгуулав. ...Д ар х ан г зүүн гары н ч и н с ан болгоод Хархорумын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс, ерөнхийлөн захирах тойргийг татан буулгаж Хархорумын нийтийн даргын тойрог байгуулав”5 гэжээ. Хайсан Хүлэг (1308-1311) хааны үед цзинь ван-гийн үүргийг Есөнтөмөр гүйцэтгэсээр байв. Тэр цагт бас Хархасун ноён монгол газрыг засан тохинуулахад онцгой үүрэг гүйцэтгэжээ. Хайсан хүлэг хаан монгол нутгийг “хойд хязгаарын чанд дахь хүнд газар” гэж ихэд болгоомжлоод түүнийг 1 2 3 4 5

232

«Юан «Юан «Юан «Юан «Юан

улсын улсын улсын улсын улсын

судар». судар». судар». судар». судар».

58-р 29-р 29-р 58-р 58-р

бүлэг. бүлэг. бүлэг. бүлэг. бүлэг.

I l l А Н ГИ . Монгол гурэн заллрсан нь. Монголын Юзн гурэн. I l l бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

илбэн тохинуулахаар төв засгийн газрын зүүн этгээдийн чинсан Хархорумыг тохоон илгээсэн б ай н а1. “Ч ж а-да” 2-гийн 2-р онд нутгийн зөвлөлийн муж ийг халж нутгийн эрхэм зө вл ө л и й н муж болгов. 4-р онд эрхэм зө в л ө л и й н м уж ий г б олиулж д ах и н н у ти й н дундад зө в л ө л и й н муж болгожээ3 гэсэн байна. «Юан улсын судар»-ын мэдээгээр бол Хархасун монголд ирээд цаасан мөнгө, торгоор үхэр, морь мал худалдан авч гуйлгачин иргэдэд түгээх, ш инээр өртөө байгуулж амуу будаа тээвэрлэх, орхиж атарш сан суваг шуудууг сэргээж ш инээр тариа тариулах, заримы г загас ш үүлгэж амь улжуулах зэрэг ажил хийж байжээ. Түүнчлэн Чингай балгасны албан тариаг өргөтгөн тарьсан учир нэгэн жил 20 илүү түмэн таар болов гэнэ4. Хархасун иймэрхүү шуурхай арга хэмжээ авсны үр дүнд “улс гэрт хойд нутгийг санаашрах зовлонгүй болж ”5, “умард нутаг ихэд засаглан тохинов”6 гэх мэтээр «Юан улсын судар» зэрэг хятад сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Аюурбалбад (1312-1320) Буянт хааны үед монгол орны засаг засаглалд зарим нэг сүрхий өөрчлөлт хийгдсэн байдлаар «Юан улсын судар»-т бичжээ. Энэ нь Хархорум төвтэй монголын нутгийг давааны арын “муж” болгон нэрлэсэн тухай мэдээ юм. Гэвч энэ бол бас бүрэн үндэстэй мэдээ биш, «Юан улсын судар»-ыг зохиогчдын санааны дураар бичсэн нэр томъёо байж болох юм. «Юан улсын судар»-аас бусад хятад сурвалжид ийм нэр ховор үзэгдэх бөгөөд давааны арын орон гэдгээр бичсэн нь их тохиолдоно. Мөн «Юан улсын судар»-т “хэлин замыг хэнин зам болгов” 7. “Х уан-цин-гийн8 анхан онд давааны ар зэр эг газры н нутгийн зөвлөлийн муж гэдгийг өөрчлөв”, “хэлин” (хорум) замын ерөнхийлөн захирах газрыг хэнин замын ерөнхийлөн захирах газар болгов”9 гэх мэтээр бичжээ. Ямар учраас “хэлин” гэд ги й г “ х э н и н ” х эм ээн өөрчлөн н э р л эс н и й учир олдохгүй байна. ‘'Хятадын газар зүйн нэрийн толь бичиг” зэрэг нэлээд судраас хоёр нэрийн учир холбогдлыг сурвалжилбал, “хэнин” гэдэг “лэлин” гэсэн адил утгатай үг хэмээхээс өөр тодорхой мэдээ алга. Иймээс дээрх хоёр үг нь нэг үгийн хоёр янзын хувилбар болох юм. Буянт хаан хятады н доторх олон м уж ийн орон тоог цом хотгож чинсаны орыг хассан боловч Хархорумын захиргааны тоог хөндсөнгүй. Гагцхүү Чингай балгасны албан тарианы хэргийг Хархорумын мэдэлд өгсөнтэй холбогдуулан монгол өртөөний хэргийг Шанду хот дахь засгийг нэвтрүүлэх яаманд хавсаргажээ10. «Юан улсын судар» зэрэг сурвалж бичгийн мэдээгээр үзвэл Буянт хаан 1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

«Юан улсын судар». 58-р бүлэг. «Чжи-Да» Хайсан хааны оны цол (1308-1311 он). «Юан улсын судар». 58-р бүлэг. Д.Гонгор. «Халх товчоон». дэд дэвтэр. 182-р тал. «Юан улсын судар». 136-р бүлэг. «Юан улсын судар». 136-р бүлэг. «Юан улсын судар». 24-р бүлэг. 21 а. «Юан улсын судар». 24-р бүлэг. 21 а. «Юан улсын судар». 58-р бүлэг. 38б-39а. «Юан улсын судар». 24-р бүлэг. 24а-б.

233

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

монгол газрын иргэдийн алба гувчуурыг 2 жилээр хэлтрүүлж архи нэрэхийг хориглож байж ээ1. Бас дүрвэн зугтагчдыг өөр өөрийнх нь аймагт буцаан хүргүүлсэн2 зэрэг арга хэмжээ авсан мэт үзэгдэнэ. Буянт хаан 1316 онд хүү Ш адбалыг хаан хөвгүүн болгожээ. Тэр үед Цзинь ван Есөнтөмөр монгол орны байдлыг засан тохинуулахаар хүч зүтгэн ажилласан хэвээр байжээ. Төмөр хааны үед монгол газрын ард иргэдээс татах алба гувчуурыг 2 жил хэлтрүүлэн, Хархорумын засагт жил болгон их хэмжээний цаасан мөнгө, торго дурдан олгож байсан байна. Мөн улсын тарианы албан хэргийг Хархорумын мэдэлд өгчээ. Энэ бүх арга хэмжээ нь цөмөөр Цзинь ван Есөнтөмөрийн дэвшүүлснээр хийгдсэн байна3. Шадбал (1321-1323) Гэгээн хаан нэлээд номын ухаантай, монголоо гэсэн сэтгэлгээтэй хүн байсан байна. Тэрээр монголын засаг засаглалын талаар ямар нэг өөрчлөлт хийж завдсангүй. Гэгээн хааны үед Есөнтөмөр үргэлжлэн Цзинь ван суусаар байжээ. Гэгээн хаан улс орныхоо байдлыг засан тохинуулах төлөвлөгөөг мэргэн сайд Байжу (1298-1323)-тай хийж байгаад амжилгүй хорлогдон алагджээ. Байжу бол жалайр овгийн хүн, Мухулайн 5-р үе, ном эрдэм сайн сурсан, хятад хэл сайтай байжээ. Гэгээн хаанд үнэнч үйлчилж ордны доторхи хутган үймүүлэгч нартай тэмцэл хийж яваад бас залуугаараа хорлогджээ. Гэгээн хаан Хархорумд амуу будааны нөөц байгуулах, монгол хүмүүст хувцас хунар, хоол унд зөөж хүргэх, цаасан мөнгө олгох, монгол өртөөнд м орь, үхэр нийлүүлэх, архи нэрэхийг бүрмөсөн хорих, хааны ордны зоогийн хэрэгцээнд нийлүүлэх малын тоог багасгах зэрэг арга хэмжээ авсан мэдээ “Юан улсын судар”-т байна. Есөнтөмөр (1324-1328) хаан төрийн хэргийг 4 жил барихдаа Монгол орны засаг засаглалын талаар хийсэн ажил гэвэл, хүү Бадамрэгжийбуу4-г цзинь ван болгон монголд явуулан, Хархорумын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтсийг өөрчлөн вангийн яам болгожээ5. Есөнтөмөр монголд олон жил цзи нь ван байж удаа дараа хэд хэдэн хаанд үйлчилж , монгол газры г тохинуулах тал аар их ээх эн зүтгэл гаргасн ы г д ээр дурьдсан б и л ээ. Б ад ам р эгж и й б у у гээс хойш ц зи н ь ван хэн б олсон нь тодорхойгүй . Есөнтөмөр хааны үеэс Хархорумын хэргийг тэгш лэн шийдэх газар бий болжээ. Зарим номонд вангийн яамны түшмэл ч гэнэ. Үүнээс хойш цзинь вангийн үүргийг вангийн яам гүйцэтгэх болсон бололтой байдаг. Есөнтөмөрийн дараа монголын хаан ширээнд Аюурбалын хүү Асучибу (1328 оны 8-р сараас 1328 оны 11-р cap), Хайсан Хүлэг хааны хүү Хүслэн (1328), Төгстөмөр (1329-1333), Хүслэн хутагг хааны хүү Ринчинбал (1332 онд 20 өдөр) тус тус богинохон хугацаагаар суужээ. Тухайн үед монголын язгууртнуудын хооронд хаан ш ирээ, эрх ямба булаалдах тэмцэл туйлдаа хүрч, ард түмний амьдралын байдал эрс доройтож , газар бүр бослого «Юан улсын судар». 24-р бүлэг. 24а-б. «Юан улсын судар». 26-р бүлэг. 4а. Ц зинь Хуа-хуаны зохиолын тэмдэглэл. 27-р бүлэг. Бадамрэгжийбуу, хаан эцгийн хамт 1328 онд гэнэт нас барснаас үзвэл эцгийн хамт хорлогдон алагдсан бололтой. «Юан улсын судар». 29-р бүлэг.

234

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юпн гүрэн. I ll бүлэг. Юан гүрний үсийн Монгол орон

хөдөлгөөн гарч эхэлжээ. Ийм байдлын дунд монголын хаад улс орныхоо талаар сан ааш ран аж иллах байтугай эрх булаацалдсан зальхай ноёд түшмэдийнхээ гараас дөнгөж амиа аргацаах төдий болжээ. Харин Хүслэн хааны үед болсон зарим хэрэг явдлын талаар мэдээ сэлт «Юан улсын судар»т бичигдсэн байна. Хүслэн хаан ш ирээнд суумагц давааны арын хойдох орны хэргийг хөнгөн шийдэж үл болно. Энэ бол Чингис хааны улс үүссэн нутаг юм. Яньтөмөр мэт төрийн хэрэгт ш ийдэмгий сайдыг Хархорумд явуулж ажиллуулах хэрэгтэй ю м 1 гэх мэт шийдвэр гаргаж байгаад амжилт олоогүй нас баржээ. Тогоонтөмөр (1333-1368) бол Юан гүрний хамгийн сүүлчийн хаан бөгөөд хаан ш ирээнд 35 жил суусан. Тогоонтөмөр хааны үед монголын засаг засаглалын талаар авсан тоймтой арга хэмж ээ бараг байхгүй мэт байдаг. Тогоонтөмөр хааны үед зарим хятад түшмэл төрд алба хаахгүй хэмээн оргон зайлж байжээ. Тогоонтөмөр хятадын өмнөд нутгаар сууж байсан монгол айл өрхийг хойшоо эх нутагтаа нүүж очих тушаал заавар өгч тэднийг нүүлгэх ажил шургуу хийж байсан боловч хятады н бослогы н цэрэгт боогдож ихэнх нь хятад нутгаас гарч чадаагүй ажээ. Тогоонтөмөр хаан Ш анду хот, улмаар Хархорумд жил бүр бие элч мордуулж, тэндхийн газар орныг засах ажлыг яаравчлан хийж байжээ. Энэ нь Ю ан гүрний хаан ш ирээнд суухад үнэхээр бэрх болж, гүрний дотор самуун үүссэнтэй холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл эх нутгаа орхиж бусдын нутагг шунахайлан одсон монголын язгууртнуудын эцсийн хоргодох газар нь дахин эх нутгаас нь өөр хаана ч байхгүй гэдгийг мэдэж тийм арга хэмжээ авчээ. Юан гүрний үеийн монгол хаадын төрийн бодлого, тэндээс үндсэн монгол улсынхаа засаг засаглалын талаар авч байсан арга хэмжээний байдал ийм байна. Монгол угсааны аймаг ястнууд хоёр мянган жилийн тэртээгээс төр улсаа байгуулж, нүүдэлчдийн дотроос нэлээд дээгүүр боловсрогдсон засаг төртэй нь болжээ. Чингисийн байгуулсан Их Монгол улсын үед энэхүү засаг төрийн хөгжил нь чухамдаа олон талаараа зэргэлдээ орших хятадын засаг төрийн хөгжлөөс дутуугүй болжээ. Иймээс Юан гүрний үед монголын хаад мөн л Их Монгол улсын засаг төрийн хэлбэрийг үргэлжлүүлэн, үндсэн Монгол улсынхаа засаг засаглалыг явуулж байсан ажээ.

§3. Монгол орны аж ахуйн байдал Юан гүрний үед монголчууд дан ганц мал аж ахуй эрхлээд зогссонгүй бас ан гөрөө хийх, бага ч атугай тариалан тарьж, хот суурин байгуулан, гар үйлдвэр, арилжаа, наймаа өргөжүүлсээр байжээ. Юан гүрний үеийн монгол орны аж ахуйн асуудлыг мал аж ахуй, газар тариалан, гар үйлдвэр, хот «Юан улсын судар». 31-р бүлэг.

235

М О Н ГО Л

ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

суурин, худалдаа арилжаа зэргээр ангилан хувааж үзэх нь зүйтэй юм. Мал аж ахуй. Монголчуудын эрхлэх мал аж ахуйн тухай авч үзэхдээ юуны өмнө эдийн засгийн үндсэн хэлбэр мал аж ахуйн байдлаас нь эхлэх нь зайлш гүй. М онголын мал аж ахуйн арга ажиллагааны түүхийг нэн эртнээс нь улбаалан мөшгиж, шинжин судалж, монголчуудын мал маллах ул ам ж л ал т арга ту р ш л ага, м алы н т ө р ө л ж ү ү л эл ти й н б ай д ал , нутаг бэлчээрийг шилэн сонгож нүүдэллэх зэрэг гол гол асуудлыг нарийвчлан боловсруулах нь чухал байна. Монгол орны байгалийн нөхцөл нь тус орны ард иргэдийг голчлон мал аж ахуй эрхлэх болгожээ. М онгол улс бол түүхэн их уламжлалтай мал аж ахуйн орон мөн. Н үүдлийн мал аж ахуй гэдэг бол экологий н цэвэр бүтээгдэхүүнийг хаягдалгүй технологиор боловсруулж, байгаль орчинтойгоо харилцан тэтгэх битүү хэлхээ үүсгэдэг онцлогтой болой. Юан гүрний үед монголчуудын нутаглаж байсан уугуул нутаг нь Төв А зийн хангай, говь, тал хээрийн бүсийг хамарсан эрс тэс цаг ууртай, нүүдлийн бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэхэд угаас тохиромжтой газар байлаа. Ер нь дэлхийн цаг уурын ангилалтаас үзэхэд манай орон Төв Азийн дундад өргөрөгийн сэрүүн бүсийн эх газрын уур амьсгалтай хэсэгт багтана. Тус оронд хүйтний улирлын үргэлжлэх хугацаа бүх бүсэд харилцан адилгүй, хойд талын уулархаг нутгаар хүйтний хугацаа 5-6 cap хүртэл үргэлжилдэг байхад өмнө этгээдэд арай богино байх ж иш ээтэй. И йм уур амьсгалд зохицсон тэвчээртэй монгол мал бас өөрийн өвермөц онцлогтой юм. Юан гүрний хаад, үндсэн монгол нутгийг нүүдлийн мал аж ахуйн орон хэвээр байлгаж, эзэн хаан ба ноёд, язгууртны мал сүрэг адуулан хариулах бэлчээр нутгийн байдлаар ашиглах бодлолыг баримталсаар байжээ. Өөрөөр хэлбэл Ю ан гүрний үед монголчуудын таван хошуу малаа өсгөн үржүүлж, амь зуултьгнхаа үндсэн хэрэгсэл болгосоор байсан ажээ. Тэр үед монголчууд хэд хэчнээн толгой малтай байсныг нарийвчлан тодорхойлох түүхийн оновчтой хэрэглэгдэхүүн одоогоор бас л олдохгүй байна. Гэвч Юан гүрний үеийн сурвалжид монголчуудын ерөнхий тоймыг, ялангуяа адууны тухай нэлээд тодорхой бичсэн хэрэглэгдэхүүн бий. Ю ан гүрний үеийн түүхийн ном зохиолд монголын мал аж ахуйтай холбогдолтой дор дурдсан бүдүүвч, мэдээ сэлт дайралддаг байна. Үүнд: “Монгол нь нүүдлийн мал аж ахуйн орон ... зунаас өвөл хүртэл өвс ус даган нүүж, 10 сард тогтоосон нутагтаа и р н э” 1, “Тэд (монгол) түмэн ли-гийн уудам говь хээрт мал өсгөн үржүүлнэ”2, “Юан гүрний үед мал сүрэг өсгөх 14 зам байж тэнд адуу, үхэр, тэмээ, луус, хонь өсгөн малладаг байсан”3, “ М ал сүрэг нь тоо том ш гүй үхэж хорогдовч, д араа үед дахин өсөн олширно”4, “Умард говь хээрийн нутагт мал өсгөж үржүүлж адууны засаг тогтоож, үхэр, хонийгтусгайлан маллах болсон”5, “ Кутачи жил бүр тогтмол 1 2 3 4

«Ш инэ Юан «Юан улсын «Юан улсын «Ш инэ Юан

«Цин-дай тун-ши» - («Манжийн үеийн нэвтэрхий түүх»). 26-р бүлэг.

236

улсын судар». 100-р бүлэг. судар». 100-р бүлэг. судар». 98, 99-р бүлэг; «Ш инэ Юан улсын судар». 100-р бүлэг. улсын судар». 100-р бүлэг.

I l l АНГИ. Монгол гурэн злларан нь. Монголын Юан гүрэн. I ll бүлэг. Юаи гүрний үеийн Монгол орон

аргаар адуу, тэмээ маллаж байсан” 1, “ Монгол хүнд үхэр, морины хэрэгцээ нэн их, нэг үхэр 20 лан, 1 морь 30 лан”2 гэх зэрэг болно. Дээрхи баримтаас үзвэл Юан гүрний үед монголчууд ерөнхийдөө мал маллан амь зууж, нүүдлийн мал аж ахуй нь жинхэнэ тал хээрийн бүсэд голчлон байсан болохоор үндсэндээ жилийн дөрвөн улиралд хавар, зун, намар сэлгэн нүүж, өвөлжөөгөө хайрлан гамнаж малаа онд мэнд тарган оруулахыг боддог байж ээ. М алын нутаг усны тохиром ж той байдлы г харгалзан төрөлжүүлэн маллах ажлыг хийж байжээ. Монголын говь нутаг нь хээр тал нутгаас ялгаатай, тачир ургамалтай халуун боловч бог мал, ялангуяа тэмээ өсгөхөд боломжтой нутаг юм. Хангай газар сарлаг голдуу, хээр тал газар бог мал, монгол газар голдуу өсгөж адууг бүх нутагт тохируулан өсгөж байжээ. Харин тэр үеийн судар бичигт сарлаг, монгол үхрийг ялган салган бичсэнгүй. Малчин ардууд малын тарга тэвээр сайн авахулахын тулд өдөр шөнөгүй чармайн зүтгэж, мал маллах арга барилаа дээшлүүлсээрр байсан нь тодорхой байна. Марко Поло зэрэг гадаадын хүмүүсийн ажиглалт тэмдэглэлээс үзвэл монголын мал нь хариуцах эзэнгүй, эзгүй хээр бэлчиж явдаг мэтээр бичсэн байдаг. Энэ нь хэдийгээр монголын бэлчээрийн малын зун, намар цагийн хариулагын онцлогийг бичсэн боловч уг чанартаа мал бол маш их шургуу хөдөлмөр, арчлалт, хариулалт шаарддаг болохыг тэд мэдэхгүй байжээ. Юан гүрний хаад мал өсгөн үржүүлэх ажлыг эрхэмд үзэж улсаас мал сүрэг өсгөн үржүүлэх ажлыг тусгайлан хийж, мал сүргийг голчлон монгол газар төвлөрүүлж, монгол хүнээр дагнан маллуулж байсан нь илт байдаг. Хубилай хаан төр барьж ахуй цагтаа монгол нутагтаа мал аж ахуйн ажлыг дагнан эрхлэх төри й н байгууллага байгуулж , олон түш м эл том илон ажиллууж байжээ. Энэ талаар сурвалжид тэмдэглэсэн нь: “ 1323 онд монголд мал аж ахуйн хэрэг эрхлэх “мал сүргийн хүрээлэн” хэмээх байгууллага байгуулж, 1327 онд түүнийг өөрчлөн “мал сүргийн эрхэмтүш мэдийн газар” болгов”3, “Х уанцингийн анхдугаар (1328) онд монгол нутгийн малын бэлчээрийг дагнан эрхлэх байгууллага байгуулав”4, “Тяньли-гийн 2-р он (1328)-д 16 түшмэлээр мал аж ахуйн хэрэг эрхлүүлэх болсон”5 хэмээжээ. Энэ мэтээр улсаас тусгайлан мал аж ахуй эрхэлсэн түшмэлийн газар удаа дараа байгуулж байсан тухай мэдээ сурвалжид нэлээд байвч ихэнх нь улсын (албаны) малыг хариуцах байгууллагыг хэлж буй бололтой юм. “ Буянт хааны зарлигаар монгол газар тэмээ, адуу, үхэр, хонь олгож ард иргэдийг мал хариулж амруулав”6, “ Гэгээн хааны үед Ганьсу мужид байсан хонь, адуу, үхэр, тэм ээг монгол газрын ард иргэдэд шилжүүлэн олгов”7 гэх мэтээр сурвалж бичигт тэмдэглэжээ. Дээрхи зурвас мэдээнүүдээс 1 2 3 4 5 6 7

«Сюй вэнь-сянь тун-као». 159-р бүлэг. Э нэ нь 1324 оны хэрэг явдлыг хэлсэн болно. «Ш инэ Юан улсын судар». 100-р бүлэг. «Юан улсын судар». 90-р бүлэг. «Ш инэ Юан улсын судар». 100-р бүлэг. «Юан улсын судар». 89-р булэг. 17 а. «Юан улсын судар». 26-р бүлэг. 2 б. «Юан улсын судар». 27-р бүлэг. 2 б.

237

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Юан гүрний үеийн монголын мал аж ахуйн байдлыг мэдэхэд хэрэг болж байна. “Ард иргэдийг мал хариулж амруулав“ гэдэг нь монгол нутагтаа амьдран сууж байгаад зуд турханаас малаа барсан ард иргэд, эсвэл дайн дажны хөлеөр харь улс оронд сууж байгаад буцаж ирсэн хүмүүсийн аль нэг нь байж болох талтай юм. Ямар ч гэсэн тэр үед монголын ард иргэдэд мал маллаж амьдрахын хүсэл сонирхол нь бусад аж ахуй эрхлэхээс илүү байсныг нотлон харуулж байна. Нөгөө нэг баримтад хятад нутагт байсан мал аж ахуйг монгол газар нь буцаан авч монгол иргэдэд олгуулсан тухай гарч байна. Ер нь монголын байлдан дагуулагчид нь анхлан хятад орныг эзлэн, нутаг дэвсгэрийг нь малын бэлчээр болгож тариалангийн газрыг ихэд сүйтгэж байв. Гэвч сүүл сүүлдээ монгол хаад ноёд газар тариалангийн ач холбогдлыг ойлгож, мал аж ахуйг урьд адил монгол газар төвлөрүүлэн эрхлүүлэх болсон байна. Юан гүрний үед мал адгуулах бэлчээр нутаг үлэмж өргөн, зүүн зүг Солонгос, умар тийш Сэлэнгийн сав, баруун этгээдэд Ганьсу, өмнө зах нь Ю ньнаньд хүрч байсан гэж «Юан улсын судар» зэрэг хятад сурвалж бичигт бичсэн байдаг. Энэ нь Хубилай хааны эхэн үеийн хэрэг явдал бөгөөд голдуу адууг хэлж байсан хэрэг. Тэр үед адууг зөвхөн монгол орондоо бус бас эзлэгдсэн улс орны нутагт нэгэн адил өсгөн үржүүлж байжээ. Тэр үеийн сурвалжид монголын мал аж ахуйн тухай бичихдээ голчлон улсын буюу албаны малын талаар тэмдэглэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл “дээдсийн сүрэг” , “ихсийн сүрэг” ,“цэргийн агт” , “ноёдын хангамжийн м ал” , “харь улсад аваачин өсгөн үржүүлэх сайн чанарын мал” гэх мэт албаны мал сүрэг их байжээ. Сурвалж бичигт тэм дэглэснээс үзвэл Ю ан гүрний үед улсын буюу албаны малыг эрхлэх түш мэлийн газраас малын дансыг монгол, уйгур, хятад гурван хэлээр үйлдэж үе үе тоолж дутууг нөхдөг байж ээ1. 1320 онд зарлигийг дагсан түшмэл Алагтөмөр улсын сүргийг хариуцан ажиллаж байхдаа албаны м алы г тоолж д ан сы г си йрүүлэн ш и н эч и л ж ээ. Мал тоолохдоо гуч гучаар таслаж гүйлгэн тоолоод, дутууг улсын сүрэгчнээр нөхүүлэн төлүүлж тамгалсны дараа дансалдаг байж ээ2. М алы н им , там га маш н ар и й н , олон ян з б ай ж ээ. М арко П оло бичихдээ: морь, гүү, тэмээ, шар, үнээ зэрэг малтай язгууртан ноёд ба бусад хүмүүс цөмөөр хувьдаа тамга, тэмдэгтэй байсан гэжээ. Ер нь монгол им, тамгын асуудал бол монгол овгийн байдлыг тодорхойлох н эгэн чухал хэрэглэгдэхүүн болдог. Зарлигийг дагасан Хундан ноён албаны малын хэрэгц ээг нөхөхөөр С олонгосоос 8 толгой үхэр авч ирээд устай газар дасаагүй хэмээн цөмийг албат нарын 3 настай үхрээр сольж албаны дансанд оруулан тоолсон гэн э3. Бас бүх айм гийн албан сүргээс адуу их үхэж хорогдсон тул нэг түмэн адуу нөхөн авч дансалжээ4. 1326 онд албаны адууг «Юан «Юан «Юан «Юан

238

улсын улсын улсын улсын

судар». судар». судар». судар».

100-р 100-р 100-р 100-р

бүлэг. бүлэг. бүлэг. бүлэг.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн Амдрс.щ нь. Монголын Юлн гүрэн. I ll бүлэг. Юзн гүрний уеийн Монгол орон

тоолж дансыг ш инэчилж ээ1. Дээрх мэдээ баримтаас үзвэл улсын (албаны) мал сүргийг тооноос хорогдуулахгүй өсгөн үржүүлэхийн тулд улсаас зориуд анхаарч төрөл бүрийн арга хэмжээ авч, сүржин ажил их зохиож байжээ. Монгол орны нутагт таван хошуу малын аль аль нь иддэг хялгана, унэгэн сүүл, дааган сүүл, туужууны биелэг өвс, богтууль, саман ерхөг, гогод зэрэг ургамал их ургадаг юм. Энэ бол бэлчээрийн зохистой нөхцлийн нэг мөн. Ер нь нүүдлийн мал аж ахуйг өсгөн үржүүлэх ажил, аш иг ш имийг дээшлүүлэхэд шийдвэрлэх ач холбогдолтой зүйл бол байгалийн бэлчээр билээ. М алын бэлчээрийг зөв ашиглах явдал тэр үеийн монголчуудын анхаарлын төвд байж ээ. Ялангуяа малын төрлөөс хамааруулж бэлчээр шилж сонгох явдал их байжээ. Ж иш ээлбэл, хонинд тохиромжтой нутаг адуунд тохиромжгүй, тэмээнд тохиромжтой нутаг үхэрт тохиромжгүй байх мэт. Юан гүрний үед малын бэлчээрийг байнга шалгаж байжээ. 1324 онд Есөнтөмөр хаан хэд дахин элч зарж Монгол орны бэлчээр нутгийн байдлыг шалгуулжээ2. Есөнтөмөр хаан 1330 онд Али, Хожа зэрэг нутагч нарыг Умардын (монголын -Ч.Д.) бэлчээрийн байцаан шалгуулахаар явуулж байж ээ3. Э нэ байдлаас үзэхэд Юан гүрний монгол хаадаас монгол орон нутагтаа өвс ногооны гарц ямар байгааг нягтлан ш алгаж байсан мэт харагдаж байгаа боловч, мөн чанартаа бэлчээр нутаг бүхэлдээ хааны гарт төвлөрч байсны гэрч мөн. Нөгөө талаар зөв зохистой ашиглах, мал сүргийг өсгөн үржүүлэх талаар улсаас бага ч атугай анхаарахгүй бүрмөсөн хаягдуулж болохгүй байсны илрэл юм. Гэвч энэ арга хэмжээ нь гол төлөв зөвхөн албаны малын төлөө гарч ирсэн зүйл мэт байв. Тэр цагт харц ардууд малдаа өвс ус, соргог тааламжтай бэлчээр сонгон олохын тулд улирлын аяс дагаж тодорхой хугацаанд нэг нутгаас нөгөөд сэлгэн нүүдэллэсээр байсныг бид дээр нэгэнт өгүүлсэн билээ. Энэ үед монголын малчин аймаг нь Хөлөн Буйраас Алтайн нурууны баруун этгээд хүртэлх уудам газрыг эзлэн амьдарч байсан4 хэм ээн Ивамура бичжээ. Нүүдэл нь цаг улирлын тогтмол нүүдэл, тогтмол бус нүүдэл гэж хоёр янз байснаас, ган гачиг, цас зудын их болдог байснаас тогтмол бус нүүдэл нь давамгайлж байжээ. Ер нь мал маллагаа гэдэг бол улирлын туршид өдөр шөнөгүй байнгын хөдөлмөр, тэсвэр хатуужил шаарддаг нарийн онцлогтой ажил юм. Ю ан гүрний сурвалжид малчдын дотор ирэгчин, ям аачин, хоньчин, гүүчин, агтчин, унагачин, адуучин гэх мэт ажлын хуваарийг заах нэр томъёо гардаг. Юан гүрний үед “хороогоор нүүж” мал маллаж байсан мэдээ5 байвч тэр нь хуучин хүрээгээр нүүхтэй адил төстэй зүйл биш байсан бололтой 1 2 3 4 5

«Юан улсын судар». М өн тэнд. «Юан улсын судар». 29-30-р бүлэг. «Юан улсын судар». 35-р бүлэг. Ивамура Ш инобу. «Монгол нийгэм эдийн засгийн судалгаа» - (М онгору сякай кейдзаси но кейнкю ) К иото, 1968. 27-ртал. Б.Я.Владимирцов. «Общественный строй монголов». 36-37-р тал. «Сюй вэнь-сянь тун као» хэм ээх хятад сурвалжид хороогоор нүүх тухай н эл ээд тодорхой баримт бий.

239

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

бөгөөд зөвхөн харъяат эзнийхээ аясыг дагаж малыг маллаж, ажил хийж явдаг хүмүүсийг хэлж байсан мэт байна. Өөрөөр хэлбэл, XX зууны үеийн ноёны хорооны эх үүсвэр байж болох юм. Энэ үед харц ардууд хөдөлмөрөө хөнгөвчлөх, гадны элдэв довтолгооноос хамгаалахын тулд аль болохоор бөөн бүлгээр нүүж нутаглахыг эрмэлзэх болсон боловч бэлчээр нутгийн байдлаас болж тэр бүр нөхцөлдөж өгөхгүй айлаар нүүдэллэх нь зонхилсоор байжээ. X III зууны үед М онголд хороогоор нүүх нь мал аж ахуйг хөтлөн явуулахад асар дөхөмгүй бөгөөд ашиггүй байсан тул айлаар нүүдэллэх явдал зонхилсон гэж Б.Я.Владимирцов бичсэн байна1. Юан гүрний үед монголчууд ямар төрлийн мал голчлон өсгөж байв гэдэг асуудлаар олон эрдэмтэд марган хэлэлцсээр иржээ. Зарим нь үхэр, зарим нь хонь, зарим нь адуу гэнэ. Эберхард “ Байлдан дагуулагчид ба эзэгнэн ноёрхогчид” гэдэг зохиолдоо Азийн мал аж ахуйг түвэд маягийн, монгол маягийн, түрэг маягийн гэж гурав хуваах бөгөөд түвэд маягийн хонь, монгол маягийн үхэр, түрэг маягийн адуу төлөөлнө2 гэж бичсэн байдаг. Японы эрдэмтэн Ивамура XIII зууны үед М онголд хонь голцуу өсгөж дараа нь хэрэгцээний шаардлагаас урган үхэр орж байсан гэнэ. Тухайн үеийн хятадын зарим түүх сударт Хархорумаас зүүн тийш Туул гол, Хэрлэн, Онон мөрний орчим нүүдэллэн амьдарч байсан ардууд гол төлөв үхэр, хонь, адуу маллаж байсан бегөөд тэмээ тун цеөхөн байсан хэмээн бичсэн байдаг. Хонь бол эрс туурай уур амьсгалтай газар зохицон үржиж чаддаг мал юм. Хэрэгцээний хувьд бол бусад малаас илүү мах, сүү, арьс, ноос нь монгол хүний өдөр тутмы н ам ьдралы н ойрхон зүйл болдог. И йм ээс тэр үед монголын малын зонхилох хэсгийг бог мал буюу хонь, ямаа эзэлж байсан нь ямар ч эргэлзээгүй юм. Юан гүрний үед эм хонь, хурга алахыг цаазлан хориглосон байжээ. Энэ нь бог мал өсгөхийг чухалчилсан арга хэмжээ байжээ. Сюй Тин монголын хөдөө газар cap шахам хугацаагаар суусны дараа “Монголчууд нь хүнс тэжээлдээ хонийг гол болгодог. Дараа нь үхэр орно” гэж бичсэн байдаг. Юан гүрний үед хонин сүргийг тусгайлан өсгөж, монгол малын олныг бог мал эзэлж байсан тухай В.Рубрук бичж ээ3. Үхэр бол хонин сүргийн дараа орох монгол хүний амьдралын чухал хэрэгцээт мал байжээ. Тэр үед үхрийг голдуу мах, сүүний чиглэлээр өсгөж байснаас гадна нүүдэл, тээвэрт хэрэглэдэг байжээ. Сүүлийн үеийн монгол улсад м ахан бүтээгд эхүүн и й гуравны нэг хувь, н и й т мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний 20%-ийг эзэлж байгаагаар бодсон ч тэр үед үхрийн хэрэгцээ хонины дараа орж байсан нь эргэлзээгүй хэрэг. Эберхард дээр үед монголд үхэр олон байсан, үхэр цастай ууланд тохирмжтой мал гэж бичжээ4. Гэтэл Ивамура үүнийг эсэргүүцэж XIII зууны үед Монголд үхэр олон байсан нь 1 2 3 4

240

Б.Я.Владимирцов. «Общественный строй монголов». стр. 125. W.Eberhard. «Conquerors and Rulers», pp. 70-72. W .W .Rockhill. «The Journey o f Willim Rubruck». London., 1900. p. 194. W.Eberhard. «Conquerors and Rulers», pp. 70-72.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I ll бүлэг. Юан гурний уеийн Монгол орон

үнэн боловч цастай ууланд байдаггүй, нам дор газар байсан гэн э1. Бидний бодоход энэ хоёр эрдэмтний аль алиных нь зөв мэт бөгөөд нэг нь сарлагийг, нөгөө нь монгол үхрийг хэлсэн бололтой. Адууг бусад малаас илүү их эрхэлж, төрийн бодлого болгон үржүүлж байсан тухай мэдээ сэлт сурвалжид их дайралдана. И ймээс Юан гүрний үед “Адуун засаг”-гтусгайлан тогтоожээ. Хааны их адуун сүргийгдээдсийн сүрэг хэмээн нэрлэж байсан бөгөөд Хубилай хаан үед “Дээдсийн адуун сүргийн яам”2-ыг байгуулжээ. XIII-XIV зууны үед монгол хүн адууны махыг үнэтэй сайхан хоол гэж иддэг байсан хэмээн японы эрдэмтэн Гото Томидо бичжээ3. Адууг эрхлэн өсгөх, агт морь бэлтгэх, дайнд буюу өртөө албанд хэрэглэх, алба гувчуур оногдуулах зэргийг бүхийд нь “Адуун засаг” хятадаар (“ Ма чжэн”) гэнэ. Т эр цагт м онголд барагцаалбал х эч н ээн тооны адуу бай сан нь тодорхойгүй. Зөвхөн “Хятадын дотоод нутгийн өртөөнд 40 гаруй мянган морь хэрэглэж байна”4. “Хэнаньд 40 мянган монгол цэргийн хэрэгцээнд 82 мянган агт морь байсан” . “Хаанбалгасанд жил бүр 94 мянган морь байсны 50 мянга болгон хорогдуулж, бусад замд 119 мянган морь тэжээж б ай сн ы г 60 м ян га болгон хорогдуулав” гэх м этээр сурвалж бичигт тэмдэглэснийг үзвэл зөвхөн цэрэг эрийн хэрэгцээнд зориулан татсан агт морьдын тоог хэлж буй бөгөөд бүх улсын адуун сүргийн тоо биш байна. М онголчуудын адууны тоо тодорхой бус байдаг нь цэрэг эри йн тоог нууцалдаг байсны н эгэн адил адууны тоог бас нууцалдаг байсантай холбоотой ажээ. Юан гүрний үед монголд тэмээн сүрэг нэгэн адил байж холын аян жип тээхэд нэгэн адил хэрэглэж байжээ. Монголын говь нутагт маш эрт ц агаас нааш т э м э э б ай сан тухай д о м о г яр и а байх бөгоод харин Б.Я.Владимирцов монголчууд тэм ээг баруун Тангуд (С и-ш а)-аас авсан гэдгийг бодож анхаарууштай. Зарим хятад сурвалж зохиолд ч монгол цэрэг Тангуд улсыг эзэлсн ий дараа тэндээс тэм ээ маллахыг сурсан хэм ээн тэмдэглэгдсэн нь үзэгдэнэ. Юан гүрний үед тэм ээ, луус өсгөж байсан мэдээ байх боловч маш цөөхөн тоотой байсан биз ээ. Сүн, Юаны үеийн сурвалж бичигт “Монгол хүн тэмээ өсгөн унаж эдэлнэ”, “Тэмээ өдөрт 500 ли газар цуцахгүй явна”, “Хурдалбал мориноос хурдан”, “Тэмээгээр нүүж, ачаа бараа тээн э”5 гэх мэтээр ердийн мэдээ дайралдаж байгаа боловч, бас л тэр үед монгол хүн тэмээг өсгөн маллаж, аж амьдралдаа хэрэглэж байсны нотолгоо мөн. Ер нь Юан гүрний үед ашиг шимийг бүрэн гүйцэд ашиглаж, өсгөн үржүүлэх ажлыг нэн ихээр хийж байгаагүй нь магад юм. Гэхдээ дорно, өрнийг холбосон торгоны замд монгол хүн тэмээгээр жин тээж, их үүрэг гүйцэтгэж 1 2 3 4 5

Ивамура Ш инобу. «Монгол нийгэм эдийн засгийн судалгаа» Киото, 1968. 67-68-р тал. «Да Юан ма чжэн цзи» - (Юан улсын адуун засгийн тэмдэглэл). 6-р тал. Гото Томидо. «Морьтой нүүдэлчин». 86-р тал. Сэ Ч эн-ся. «Чжун-го ян-м а ши» - («Хятадын адуу өсгон үржүүлсэн түүх»). Б ээж ин, 1959. 189-р тал. «Ш инэ Юан улсын судар». 100-р бүлэг.

241

М о н г о л ҮЛСЫН ТҮҮХ.

воть

байсан билээ. Ю ан гүрний үеийн монголын мал аж ахуй иймэрхүү байжээ. Ан гөрөө. Юан гүрний үед монголчуудын дотор ан авын аж ахуйн үүрэг үлэмж буурч, амьдралын үндсэн хэрэглэл байхаа больсон болою ч тус орны аж ахуйн сал б ар аас бүрмөсөн шахагдан арилаагүй байсан ажээ. Энэ үед бүх м онгол айм аг мал аж ахуй эрхэлж, ан гөрөөгөөр дагнан амь зуугчид гэвэл цөөн тооны ойн урианхайгаас хэтрэхгүй шахам өчүүхэн хэсэг байсан ажээ. X III-X IV зууны үеийн Хубилай хаан ан хийж буй нь монголын аж ахуйн амьдралд аптуурын ач холбогдлыг дорд үзэж яасан ч болохгүй хэмээн Ивамура бичсэн байна1. Энэ нь ан гөрөөгөөр дагнан амьдарчдын байдлыг хэлсэн бус малтай иргэдийн өдөр тутмын амьдралдаа сэлбэг болгох зорилготой хийдэг ердийн ан гөрөөллийг хэлсэн бололтой юм. Хубилай, Хайду зэрэг монголын феодалын хооронд явагдсан дайны хөлд хүндээр нэрвэгдсэнээс болж урианхайн ихэнх хэсэг мөн ойрад аймгууд ой тайгаас нүүж одсон тал байвч тэдний ой тайгаас нүүсэн гол шалтгаан бол мал сүрэг нь өсөн үржиж амьдралын гол хэрэгсэл болж тэд зэрлэг араатан ихтэй, цас их унадаг битүү ой шугуйд цаашид амьдран мал өсгөх нөхцөлгүй болсноор тайлбарлагдана. Нэгэн зэрэг тэд дан ганц ан гөрөөгөөр амь амь зуухын төлөө хөөцөлдөхөө нэгэнт больжээ. Энэ байдал нь ойгоос тал руу нүүх гол шалтгаан болсон шиг байна. И нгэж ангийн ажил зөвхөн монголын ард түмний амьдралын хавсрага дайвар чанартай болжээ. Юан гүрний үеийн ангийн аж ахуйг хаад ноёдын “их ан хомрого” буюу “хүрээгээр авлах” , “ард иргэдийн ан гөрөөлөл” гэж хоёр хуваан үзэж болох юм. Хаад ноёдын их ав хомрогыг “хомрогон а н ” гэж тэм дэглэсэн нь ч үзэгдэнэ. М онголын ж ирийн ард иргэд ан агнахдаа зөвхөн амь зуултаа сэлбэх зорилготой байж ээ. Ялангуяа, Тагны н уулсаас хойш , Байгал, Хөвсгөл нуурын хавиар нутаглаж байсан ойн иргэд ан их хийдэг байжээ. Мал бүхий малчин ардууд хүртэл ан агнаж өдөр тутмын амьдралын хэрэгцээнд сэлбэг авдаг нь түгээмэл байжээ. Гэвч ямар төрлийн анг, ямар зэвсгээр авлаж байсан нь бас л тодорхой бус. Тэр цагт анч нохой, начин шувуу хэрэглэж байсан мэдээ байна. Ан хийхдээ бүслэж аваад дугуй цагирагт оруулж харваж 1

242

Ивамура Шинобу. «Монгол нийгэм эдийн засгийн судалгаа» Киото, 1968. 33-р тал.

I ll АНГИ. Монгол гурэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I ll булэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

^лна гэж В.Рубрук, Марко Поло нар бичжээ. Бас тарвага, үнэг, туулайг '.авхаар агнаж байсан мэт байдаг. Ю ан гүрний үеийн сурвалжид “татар . : мүүс нум сумаар ан агнахаас гадна анчин нохой хэрэглэдэг байсан” 1, эрэгтэйчүүд шонхороор араатан, шувуу агнана”2 гэх мэт сул иргэдийн агнуурын ажлыг хэлсэн бүдэг мэдээ хааяа дайралдаж байна. Харин хаад, ноёдын ав хомрогын тухай мэдээ сэлт их байдаг бөгөөд ийм их ан хомрогыг хийх газар нь тусгай хуваарьтай байдаг бөгөөд тэр газар жирийн ард иргэд ан хийж болдоггүй байжээ. Их ав хомрогын үед цэргүүд хоёр өдөр, хоёр л ө н ө морины нуруун дээрээс буухгүй, морины нуруун дээр унтана. Хаад ноёдын их ав хомрого хоёр үндсэн зорилготой байсан мэт байдаг. Юуны урьд цэрэг дайны бэлтгэл хийж, цэргээ сургуулилдаг буюу мэргэн харваач, анчид дотроос цэргийн ж анжин шалгаруулдаг байсан монгол уламжлалт заншил хэвээр байжээ. Нөгөө талаар энэ нь бас хаад ноёдын зугаа цэнгэлийн зүйл болж байсан байна. Хубилай хаан Өгөдэй хааны нэгэн адил ан хийх дуртай байсан гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Бас Марко Поло бичихдээ: “агнуурын ажил бол монголын их хааны сүр сүлдийн тэмдэг болж байв”3 гэжээ. Хубилай хаанаас хойш Умард хятадын нутагт хааны ав хомрого хийдэг тусгай газар байжээ. Монголын Шандугийн шар тал, Орхоны хөндий гэх мэт алдаршсан хаадын ав хомрого хийдэг тусгай газар байжээ. Юан гүрний үед ан агнуурын ажил нь мал аж ахуйн дайвар салбар болж ард түмний өдөр тутмын амьдралд ихэд жийрэг болсоор байжээ. X III-X IV зууны үед м онголд загас барьж байсан тухай жуулчид эрдэмтэд бичсэн байдаг. Э нэ нь тэр үеийн «Нууц товчоо», «Чанчуны тэмдэглэл», «Рубрукын тэмдэглэл» зэрэг сурвалжид “зүү матаж гох дэгээ хийнэ”, “загасны тор сүлжиж байсан”, “ Буйр нуурт загас барьж байсан”, “Хархорумын орчимд загас идэж байгаа хүнийг үзэв” гэх мэтээр тэмдэглэсэн нь зарим баримт сэлтээс иш татаж бичсэн нь тэр ажээ. Хөвсгөлийн дархад, урианхай нар ядарвал загасны шөл ууж тэнхрэх бөгөөд тэдний дунд Цагаан нуурын цагаан загас бол өвөг дээдсээс уламжлан заяасан ариун зүйл гэх домог яриа байхаар барахгүй монголын хаадын хоолны цэсэнд орж байсан байдаг. 1289 онд Хубилай хаан малаа барсан монгол хүмүүсийг загас барьж амь зуухыг шаардаж байжээ. Энэ байдлаас үзэхэд монголын зарим хэсэг газар дээр үеэс загас барьдаг хүмүүс амьдарч байжээ. Гэвч энэ бол түгээмэл зүйл биш бөгөөд м онголы н ихэнх ард түм эн загас барьж байгаагүй. Рубрукын хэлсний нэгэн адил “ Монголд загас ихтэй тунгалаг гол байв, харин тэнд загас барьж буй хүнийг үзсэнгүй” гэж бичсэн нь үнэн зөв мэдээ юм.

Газар тариалан. Юан гүрний үед монголд тариалангийн ажил нэлээд

хөгжиж байжээ. Улсын албан тарианы ажил Чингис хааны үеэс нэгэнт эхэлсэн гэдэг. Гэхдээ энэ тухай баримт тун ховор тааралддаг. 1 2 3

«Сю ань-лань-тан цун-ш у сю й -цзи ». 89-р бүлэг. «Книга Марко Поло». М ., 1956. стр. 88. М өн тэнд. 88-89-р тал.

243

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Их Монгол улсын үед Буйр нуураар дайрч монголд ирсэн бомбын шашны лам Чан чун замынхаа тэмдэглэлд, Буйр нуурын хавиар нутаглаж байсан хүн ард тариа, ногоо тарьж байсныг ажигласан тухайгаа дурьджээ. «Ю ан гүрний нэвтэрхий хууль» зэр эг тэр үеийн сурвалж бичигт монголын хаадаас тариаланг анхааран хөгжүүлж, адуу малыг эзэнгүй дураар тавьж, тариа жимс идүүлэхийг хориглох зарлиг гаргаж байсан гэх мэтээр дахин дахин дурьдсан байдаг нь голдуу хятад газрын тариаланг хэлсэн болой. Тариа тарьдаг цагаан татарууд гэдэг нь онгуд хүмүүсийг хэлж байна. Хубилай хаан 1274 оноос эхлэн Монгол газар тариа ногоо тарихыг төрийн бодлого болгожээ. Голдуу цэргийн сууринг хүнсээр хангах зорилгоор тариа ногоо тариулж байжээ. Тэр үеийн судар түүхээс үзвэл Хархорум, Гурван гол, Хангайн уул, Гэц гэх газраар бага зэрэг тариа ногоо тарьж байсан бололтой. X III-X IV зууны үед одоогийн Говь-Алтай, Улиастай хавийн газарт тариалан хөгжүүлж байсан бөгөөд Чингис хааны үеэс нэгэнт эхэлжээ. Чингай түшмэлийг газар тарианы ажлаар Улиастай орчимд ажиллууж байсан мэдээ байдаг. Чингай Улиастайн баруун өмнө газрыг тариа тарихад тохиромжтой нутаг хэмээн сонгон авч суурьшин суугаад хот балгас барьжээ. Ч ингай1 нутгийн иргэдээс гадна олон уйгар, хятан, зүрчид хүнээр усан суваг татуулж, тариа тариулж байсан” гэж Юан гүрний үеийн бичгийн түшмэл Сюй Ёчжэн2 бичсэн байдаг. Чингайн тариалан гэдэг нь одоогийн Говь-Алтай аймгийн Хасагг жаргалан уулын хавийн Гүзээн тээлийн хөндий мөн бололтой. Тэнд одоог хүртэл морин тээрмийн хагархай чулуун нүдүүр, тогоо, уулан дээр малтсан худаг болон суваг шуудууны ор байдаг бөгөөд судалж үзвэл Юан гүрний үеийн тариалангийн зүйл болох нь илт байна. Хархорумын хөндийд оршин суугчдын дийлэнх нь шар будаа, буудай тарьж тариагаа суваг татаж усалдаг байсан ба зарим нь хүнсний ногоо тарьдаг байсан хэм ээн Чжан Дэхуй бичсэн байна. Хархорумын хөндий гэдэг нь Орхоны хөндий мөн гэж Х .П эрлээ3 бичжээ. 1308 онд Хархорумын хавиар тарьсан тарианаас хорин түмэн суулга тариа хураасан гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Дээрх байдлаас үзвэл Ю ан гүрний үе дэх монголын тариалангийн төв нутаг нь Орхон голын сав газар Хархорум, Гүзээн тээлийн хөндийн Чингайн балгас, Ойрадын зарим нутаг байжээ. Одоогийн Ховд аймгийн Хар усны сав газар, Булган гол, Увс аймгийн Улаангом, Тариат зэрэг газраар тэр үед тариалан тарьж байсан бололтой. Чингай балгасны сав газар Юан гүрний тариалан үргэлжлэн тарьсаар Чингай (1169-1259) Ч ж эн Хай гэж хятадаар бичнэ. Тэр хүн хэр эй д гаралтай монгол хүн байсан байна. Н асаараа ш ахуу Ч ингие хаанд ш ударга үйлчилсэн. 1219 он Ч ингис хаан Хорезмы г дайлахад ар талыг сахих үүрэгтэй хоцорсон . Уйгаржин монгол бичиг гарамгай сайн м эднэ. Өгэдэй хаан түүнийг үргэлжлэн эрхэмлэв. Гүюг хааны үед хилсээр цаазлагдсан. Сюй Ёчжэн бол Буянт, Гэгээн, Есөнтөмөр, Хүслэн, Төгстөмөр зэрэг М онголын хааны төрд бичгийн түш м элийн алба хааж байсан хүн. Э н э хүний зохиолы н эмхтгэл нь монголы н түүхийн чухал сурвалж болно. Х .П эрлээ. «Хот суурины товчоон». 90-р тал.

244

I ll АНГИ. Монгол гурзн залзрспн нь. Монголын Юзн гүрзн. I ll булэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

байв. 1302 онд Чингай балгасны орчимд дахин тариа тариулж жилийн ургац их болжээ. 1314 онд Чингайд 5 суваг сэлбэн засч тариа тарив. 1320 онд 2000 ядуучуудыг Чингайд суулгаж тариа тариулжээ. 1321 онд Чингайд 5 суваг дахин сэргээж тариа тариулав гэх мэтээр Чингайн тариалангийн тухай мэдээ нэлээд элбэг б айн а1. Гэвч Чингайн тариалангийн ихэнх нь албан тариа байснаас биш нутгийн иргэдийн тарих хэмжээ өчүүхэн бага хувийг эзэлж байв. Аюурбалбад хаан монгол газар атар хагалахыг урамшуулсан тухай мэдээ байдаг. Ю ан гүрний үед монголд албан тариалан нэлээд хөгжсөний нэгэн гол ш алтгаан бол А ригбөх, Хайду, Н аян нараас Х убилай, Төм өр хааны г эсэргүүцэн олон жил дараалан цэрэглэн халдсан тул тэдний гарт монгол нутгийг алдахгүйг хичээж үлэмжхэн тооны хятад цэргийг монгол газар оруулж дарангуйлан суулгасан билээ. Эдгээр хятад цэрэг хороолон сууж байсан нутагтаа тариа ногоо тарьж, хоол хүнсээ өөрсдөө бэлтгэдэг байжээ. 1272-1293 он хүртэл 20 жилд 10 удаа олон тооны хятад цэрэг монголд оруулсан байна. Тэдэнд улсаас тарианы үхэр, анжис, хүрз зэрэг багаж бас үр нийлүүлэн өгч байжээ. Тэд монголын Хангай, Алтай, Хархорум зэрэг газарт хуваагдан сууж тариа тарьж ээ2. Хятад цэргийн анги бүрээс 2 хүн тариа тарьж 8 цэргийн хоол даадаг байж ээ3. М онголд ирж тариа ногоо тарьж байсан эдгээр хятад цэргийг “таван хамгааллын дотно цэрэг” - (“увэй цин цзю нь”) гэдэг байжээ. Хубилай анх хятадыг байлдахад хамгийн түрүүн бууж өгч өөрт нь үйлчилсэн хятад хүмүүсээр энэхүү цэргийн 5 ангийг байгуулсан байна. Тэд заавал гэр орноороо умард зүг нүүх ёстой байсан ажээ. “Хубилай хаан Ю ньнань, Гуанси болон Монгол газар түүхэнд анх удаа газар хагалж тариа тариулав” гэж Су Тяньюе бичжээ. Бид үүнээс сонин дүгнэлт хийж болох байна. Юуны урьд хятадын урд талын цөөнх үндэстний дотор тариа будаа тарих ажлыг анх монголчууд эрхлэн хийжээ. Нөгөө талаар Юан гүрний үед монголд тариа ногоо тарих ажил илүү их хөгжсөнийг харуулж байна. 1320-иод оны үеэр албан тариалан эрхлэх яамыг монголд байгуулжээ. Тэр үед монголд тариа тарих өрх 1618, тариалангийн хэмжээ 6400 илүү хуваарь газар байж ээ4. Эдгээр тариа тарьж байсан өрхийн тоонд хятад цэргийн хүмүүс нэгэн адил тоологдож байсан бөгөөд чухам хэд нь хятад, хэд нь монгол айл байсныг одоогоор нарийвчлан салгаж тогтоох баримт үгүй байна. Тэр үед Монгол дахь тариалгийн албыг гагцхүү хятад цэрэг биш, бас монгол цэрэг, нутгийн иргэд эрхэлж байсан тухай м эдээ “Ю ан улсын судар” -ы н хэд хэдэн газар тэмдэглэгдсэн байна. Ж иш ээлбэл, “малтай 1

2 3 4

Д ээрх м эдээнүүдийг «Юан улсын судар» зэрэг сурвалж бичгээс авч Чжан My бичж ээ. Чжан M y «М онголын нүүдэллийн тэмдэглэл» - («М энгу ю -м у цзи»). Ш анхай., 1939. 300 -3 0 1 -р тал. «Юан улсын судар»-н Хайдугийн шастирт Юан гүрний тариалангийн тухай. «Юан улсын судар». 8-р бүлэг. «Юан улсын судар». 100-р бүлэг.

245

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ.

БОТЬ

мөртлөөтариа тарьсан монгол айлд амуйолгохгүй” 1, “монгол цэрэгтарьсан газраа өөрчлөн тарих гэснийг ёсоор болгов”2, “монгол цэрэг 3000 хүнийг тариа тарихаар явуулав”3, “Чжи Ю аний 23-р онд монгол цэргээр тариа тариулж дайсныг сэрэмжлүүлэв”4, “Чжи Юаны 28-р онд 3 түмэн монгол хүнд үхэр мал, тариалангийн багаж хэрэгсэл олгов” 5, “Л яоян, Датуны албаны монгол өрх айлд хуваарилан өгч, бас тариалангийн газар олгов”6, “тариа тарьсан морь, хонь, үхэр бүхий монгол өрхөд түүний хөлсийг түдэглэн малтай малгүйд өгөгтүн”7, голын өмнө хойно ширэлдсэн газрыг монгол цэрэгт хуваан өгч тариулав“8 гэх мэтээр бичжээ. Монголд хэтэрхий олон хятад цэрэг сууж, малын бэлчээр нутаг хагалан тариа тариснаас болж малчин ард иргэд олонтаа зарга мэдүүлдэг байжээ. “Тарианы иргэдийг захирах түшмэд тэрхүү тарианы газраа алс хол бөгөөд муухай уур амьсгалтай хэмээн явахыгтатгалзан байсан нь олон буй” хэмээн «Юан улсын Нэвтэрхий хууль»-д бичсэн байна9. Бас хятад цэрэг монгол нутагт өвлийн цагт тэсгим хүйтэн хэмээн удаан суухыг хүсэхгүй байжээ. М онголын хаад хятадын тариачин өрхийг Монголд ирж тариа тарихыг бүр ч хориглосон байв. Монголын хаад ч Хайдугийн тэмцэл дарагдсанаас хойш хятад ц э р г э э р м онгол газар тар и а тари улан удаан суулгахы г чухалчилсангүй. Энэ бүхнээс шалтгаалж монгол газарт тарьж байсан аар саар тарианы ажил монгол хүний гарт бүрмөсөн шилжсэн бололтой. 1337 онд Тогоонтөмөр хааны зарлигаар “Умар зүгийн алс газар маш хүйтэн учир Монголд албан тариа тарихыг зогсоов” гэдэг мэдээ сурвалжид бичигдсэн байна. Энэ нь хэдийгээр монгол орны уур амьсгал хуурай сэрүүн учир тарьсан тариа нэг их олигтой ургахгүй, үе үе ургац алдах зэрэг явдлаас шалтгаалж болиулсан тал байвч хамгийн гол нь монголын хаад малынхаа бэлчээрийгхятад хүнээр хагалуулж тариа тариулах хятад цэрэг монгол газар олноор суурьшин суухаас болгоомжилж байсан бололтой. Ялангуяа 1337 оны үед хятад газар Юан гүрний эсрэг бослого хөдөлгөөн гарч, байдал хүнд болсноос монгол газар албан тариа эрхлэн сууж байсан хятад цэргийг Тогоонтөмөр хаан буцаан татсан байна. Гэвч үүгээр монголд тариалангийн ажил зогссонгүй, тарианы ажлыг монголчууд еөрсдөө дагнан эрхэлж бага зэрэг тариа тарьж амь зуултдаа сэлбэг хавсрага болгосоор байжээ. Дээрх бүх байдлаас үндэслэн Юан гүрний үед Монголын уур амьсгалд зохицон ургах “монгол аму”-ны ш инэ төрөл гарсан хэмээн үзэж болох байна. Үүнийгхойшид улам нарийвчлан судлууштай зүйл мөн. Монголчууд болсон гурилаас гадна улаан буудайгтээрэмдэх, нүдэх зэргээр гурил гаргаж 1 2 3 4

5 6 7 8 9

246

«Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Н эвтэрхий хууль».

5-р бүлэг. 12-р бүлэг. 3-р бүлэг. 13-р бүлэг. 13-р бүлэг. 27-р бүлэг. 5-р бүлэг. 5-р бүлэг. 7-р бүлэг.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсаи нь. Монголын Юян гурэн. I ll бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

хүнсэндээ хэрэглэх болжээ. Хятад хүний тариа тарих дэвшилт арга барил бага ч атугай нэвтэрч эхэлжээ. Тариалангийн ажил монголын эдийн засгийн өчүүхэн суурийг эзэлж байсан ч гэсэн монголд тариалан хөгжүүлэх анхны эх суурь тавигдаж, энэ нь монголын нийгмийн урагшлах хөгжилд зохих дэвшил нөлөө үзүүлжээ. Нэгэн зэрэг монголд тарианы ажил хөгжиж байсан нь тэр үед монголын үйлдвэрлэхүй хүчний хөгжил ахин урагшилж байсны нэгэн шинж мөн. Гар үйлдвэр. Монголд гар урлал эрт дээр цагаас үүсэн хөгжиж иржээ. Их Монгол улсын үед гар үйлдвэр улам их хөгжжээ. Хархорумаар төвлөсөн гар үйлдвэрийн нэлээд хэдэн том суурин байжээ. Юан гүрний үед монголын хаад гар үйлдвэрийн ялангуяа, улсын буюу албаны гар үйлдвэрийг үлэмж эрхэмд үзэж хөгжүүлсээр байжээ. Тархай бутархай гар үйлдвэр нь бөөгнөрч, нэгдсэн том үйлдвэрийн чанартай болжээ. Тэр үед монголчуудын хийж байсан том орд гэр, гэр тэрэг, нум сумын байдлаас үзвэл гар урлал үзэгдэхүйц хэмжээнд хүртэл хөгжсөн нь тодорхой байна. Гэвч Хубилай хаанаас хойш Хархорум хотын цуутай дархан хүмүүс хятад газар ш илж ин очж ээ. Э нэ нь үндсэн монгол орны rap үйлдвэрийн хөгжилд саад болсон байна. Тэр үед монголын хаад, язгууртны хэрэгцээг хангах гар үйлдвэрийн төвийн нэлээд хэсэг нь хэдийгээр хятад нутагт байлаа ч гэсэн цэргийн зэвсэг дэлдэх, нум сум, илд бамбай, гэрийн мод, тэрэгхийх, онцын амттай монгол архи нэрэх зэрэг зарим чухал үйлдвэрлэл монгол газар, монгол хүний гараар хийгдэж байжээ. Монгол rap үйлдвэрийн нэг хэсэг нь өрхийн чанартай байж малчин ардын өдөр тутмын хэрэгцээт зүйл хийхээс гадна ш инээр соёолон хөгжиж байсан тариалангийн багаж зэвсгийг хийж, сэлбэн засдаг байжээ. Хархорум, Чингай, Шанду зэрэг rap урлал өндөр хөгжсөн хот суурин байжээ. Хубилай хаан монголын нийслэлийг хятад газар нүүлгэсний дараа Хархорумд байсан олон тооны rap үйлдвэрийн газар Хаанбалгасан, Шанду зэрэг хотод шилжжээ. Гэвч Хархорумд архи нэрэх, зэвсэг дэлдэх, нэхэх хатгах, ваар сав, төмөр, модон эдлэл хийх нэлээд rap үйлдвэр ажилласаар байжээ. Юан гүрний үеийн алдартай монгол уран дархан, сийлбэрчин хүмүүс байжээ. Ж иш ээлбэл, Ханжу-гийн хаданд сийлсэн бурхны хөргийг урласан Төгстөмөр, нум сум чадамгай хийж байсан Тангад нарыг нэрлэж болох байна. «Юан улсын судар»-т нумч дархан Тангад үе улиран Хархорумд сууж байсан бөгөөд бусад хуягийн дархчууд бас б а й с а н 1 гэх м этээр өгүүлснээс үзвэл Хархорумд цэргийн хэрэгцээний үйлдвэр голлож байсан2 бололтой. Ю ан гүрний үед м онголы н rap үйлдвэрийг эрхлэх олон түш мэл томилогдож байжээ. «Нэвтэрхий хууль»-д ноос эрхлэх түшмэл, арьс ширний үйлдвэр эрхлэх түшмэл, цэргийн зэвсэг, нум сум хийх түшмэл гэх мэтээр «Юан улсын судар». 20-р бүлэг. Х .П эрлээ. «Хот суурины товчоон». 89-р тал.

247

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

бичсэн байдаг. Юан гүрний үед “Хархорум зэрэг монгол газар ваар сав, модон эдлэл, тарианы багаж, модон тэрэг, модон завь хийж байсан” 1 хэмээн хятад түүхч Ши Икуй бичсэн байна. 1292 онд Хубилай хааны зарлигаар Хархорумд энгийн айл архи нэрэхийг цаазалж , зөвхөн албаны хэрэгцээнд нэрэх болжээ. Чингай балгасанд гар үйлдвэрлэл нэлээд хэмжээгээр хөгжсөн байжээ. Баруун хязгаараас олзлон авсан хээ угалз тавих, алтан хоргой нэхэгчдийн 300 айл өрх, хятад нэхмэлийн олон айл өрхийг тус бүр ирүүлж, Чингай суурины гар үйлдвэрийн газарт захируулав2 гэдэг м эдээ «Ю ан улсын судар»-т гарч байна. 1297 онд Чингай хотод дархчууд илгээж тариалангийн багаж үйлдүүлжээ3. Хятад газраас “урчууд цэрэг” авч ирсэн гэдэг мэдээ сурвалжид байна. Гар урчуудаар голлосон хятад цэргийг зохион байгуулалттайгаар Хархорум, Чингай зэрэг газарт авч ирээд орд харш ш инээр бариулах, эд бөс нэхүүлэх ажил хийлгэж байсан хэмээн «Юан улсын судар»-т тэм дэглэж ээ4. Юан гүрний үед шунх, мөнгөн ус, эрдэнийн чулуу ашиглаж байсан мэдээ буй5. Энэ бол зөвхөн тэндхийн цөөн албаны гар үйлдвэрийн тухай мэдээ юм. Шанду хотод rap үйлдвэр бузгай хөгжсөн байдалтай байжээ. Тэнд алт, мөнгөн эдлэл хийдэг дархны газар, бас сүм суваргын гоёл чимэг урладаг мэргэжлийн урчууд байсан гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байна. М өн хивс н эх эх , тө м ө р , алт, м ө н гө , м одон эд л эл хийх 17 гар үйлдвэрийн газар байж хамгийн томд нь мянга илүү хүн ажиллаж байжээ. Монголд энэ мэт албаны гар урлал хөгжиж байснаас гадна ард иргэдийн дотор гэрийн чанартай rap урлал нэлээд хөгжсөн байжээ. Харин тухайн үеийн сурвалж бичигт албаны rap урлалын тухай өгүүлээд, ард түмний урлан бүтээж байсан rap урлалын зүйлээс бичсэн нь маш ховор ажээ. Юан гүрний монголд гар урчууд, гэрийн мод, эмээл, хазаар, чөдөр, аргамж зэрэг мал аж ахуйн хэрэглэл, домбо, суулга, тэвш, халбага, айргийн хөхүүр зэрэг хоол ундны хэрэглэл, нум сум, хутга, жад, бамбай зэрэг зэвсэг чадамгай хийдэг болжээ. Гоёх сийлэх зэрэг дээр үеийн уламжлалт урлаг үргэлжлэн хөгжиж гэр орноо чимэглэн гоёх, тооно, эсгий үүд дээр хээ, угалз урлан зурдаг байсан байна. М онгол урчууд м орин хуур, ятга, хуучир зэр эг хөгж м ийн зэм сэг чадамгай хийж улмаар хятад зэрэг оронд түгэн дэлгэрүүлж байсан байна. Бөө мөргөлийн хувцас хунар, хэц, бамбай, толь, хонх зэргийг монгол rap урчууд хийдэг байжээ. 1 2 3 4 5

248

Ш и И к уй . «Х уби л ай н н оёр хол ы н ү еи й н ү н д э с н и й ц ө ө н х и й н нутаг дахь н и й гм и й н үйлдвэрлэх хүчний хөгжил». Лиши цзяо-сю е. 1962. № 6. «Юан улсын судар» 120-р бүл Чжан My. «М онголын нүүдэллийн тэмдэглэл» - («М энгу ю -м у цзи»). Ш анхай, 1939. 300301-р тал. «Юан улсын судар». 98-р бүлэг. «Юан улсын судар». 94-р бүлэг.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн залиран нь. Монголын Юан гүрэн. I ll бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

Монголчууд гар урлалын маш эрт цагийн өв уламжлалтай бөгөөд Юан гүрний үед монголын гар урлалд гадаадын урчуудын дэвш илт туршлага ихэд дэлгэрчээ. Энэ нь монголын гар урлалын түлхэц нөлөө үзүүлжээ. Хот суурин. Юан гүрний үед монголд хот суурины хөгжил үргэлжилж байжээ. Гэвч язгууртнууд өөрсдийн явцуу эрх ашгийн үүднээс хятад том хотуудад ш охоорхож , м онгол нутагтаа байсан хот сууринг өргөтгөн хөгжүүлэх талаар бага анхаарчээ. Я лангуяа, Ч ингисийн дүү О тчигин ноёнтой адил үргэлж хот суурин барихыг санаачлан явсан газартаа гоёмсог орд харш барьдаг хүн бараг байсангүй1. Юан гүрний үед Хархорум хот байсан. Хубилай, Аригбөхийн дайнаар (1260-1261) Хархорум хот шатаж сүйдсэн хэмээн Зөвлөлтийн эрдэмтэн С.И.Киселев2 бичсэн байна. Гэтэл Төмөр хааны үед Хархорум хот өчүүхэн ч эвдрэлгүй байсан тухай мэдээ бас байдаг. 1297 онд Хархорум хот өргөтгөл хийжээ. Чингис хааны сууж байсан монгол гэрийг 1331 онд засан сэлбэж3, Мөнх хаан байгуулсан ордыг 1351 онд засч4, 1346 онд Хархорумын зарим гол орд харшийг сэлбэсэн байна. Тогоонтөмөр хааны үед Хархорум хотод буддын сүм хийд нэмж барьжээ. “XIV зууны үед Хархорумд зохих хэмжээний буддын сүм хийд байсан” 5 хэмээн Н.М .Щ епетильников бичжээ. Юан гүрний үед монголын хаадын зуслан болж байсан Ш анду хотод монголын үндэсний өвөрмөц маягийн орд харш байжээ. Бас худалдаачны том зах зээл, олон төрлийн гар үйлдвэрүүд, буддын ш аш ны сум дугана байжээ. Шанду хот нь Долоон нуурын дэргэд байдаг. Нутгийн ардууд түүнийг Кайпин балгас гэж хэлэх нь цөөнгүй байсан боловч голдуу Шанду балгас гэдэг ажээ. Хархорум хотын дүүрэгт 108 суваргат Эрдэнэ Зууг байгуулсны нэгэн адил Ш анду хотын дэргэд мөн 108 том суврагатай ш аш ны том хийд байгуулжээ. Энэ нь монголын түүхт хоёр хотыг үүрд дурсаж маанийн 108 эрхийг дууриалгаж хийсэн түүхтэй ажээ. Ш анду хотыг Мин улсын цэрэг 1369-1388 оны хооронд хэд дахин эвдлэн сүйтгэжээ. Шанду хотыг судлан шинжлэх талаар японы эрдэмтэд нэлээд ажиллажээ. Ш анду хотын тухай Харада-гийн бичсэн зохиолоос үзвэл тэр XIV зууны үед нэлээд том хэмжээний хот байж, дотроо олон сайхан орд харш, сүм дугана байснаас гадна, худалдааны нэлээд хэдэн зах зээлтэй байжээ6. Орхон голын хөндийд Хадан, Наян нар орд харш барьж байсан мэдээ байвч чухам хаа байсан нь одоогоор тодорхойгүй. Хубилай хааны “дөрвөн орд” хэмээн түүх сударт тэмдэглэгдсэн байдаг. 1 2 3 4 5 6

Р аш и д-ад-Д ин. 1 боть. II дэвтэр. 25-р талд Отчигин ноёны хот суурин байгуулж байсан тухай сонирхолтой м эдээ бий. С.В.К иселев. «М онголын эртний хот». “Советская археология” сэтгүүлийн 1957. № 2. «Юан улсын судар». 20, 35-р бүлэг. «Юан улсын судар». 38-р бүлэг. Н .М .Щ епетильников. «Архетиктура М онголии». М ., 1960. 54-р тал. Харада. «Ю аний Ш анду хотын ор суурийг ш инжилсэн нь». Токио, 1938. № 49 (г).

249

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Э нэ нь Х убилай ө ө р и й гө ө Ч и н ги с хаан тай адилтгах гэж ү н д эсл эн байгуулсан 4 хотоо ийнхүү нэрлэж ээ. Н эгдүгээр орд нь Х аанбалгасан (Бээжин) хотод байжээ. Хаанбалгасанхотыгхэдийгээр монголчууд удирдан Алтан улсын нийслэл Чжундугийн суурины дэргэд байгуулсан боловч угаасаа хятад газрын хот юм. Хоёрдугаар ордон хот нь дээр дурдсан Шанду хот мөн болно. Гуравдугаар ордон хотыг Алтайн арын Цагаан балгас гэж Саган Сэцэн бичсэн байна1. Саган Сэцэний хэлдэг Цагаан балгас гэдэг нь Цагаан нуурын ордыг хэлж буй бөгөөд “Алтайн арын” гэдэг нь ташаа зүйл бололтой юм. Хубилай хаан гуравдугаар ордоо 1290 оны 3 дугаар сард Цагаан нуур хэмээх газар байгуулсан учраас Цагаан нуур орд гэж түүхэнд алдаршжээ. Үүнийг бас Цагаан балгасан гэж ч нэрлэх ёс бий. М арко Поло Цагаан нуурын ордны тухай тэм дэглэсэн бөгөөд энэ тухай хамгийн тодорхой тэмдэглэсэн нь Юан гүрний хятад түшмэл Чжоу Боци юм. «Юан улсын судар»-т “Ш андугийн дараа Цагаан нуурын орд орно” , “ Байжу 1264 оны 3 дугаар сард хааныг дагаж Шандуд очихдоо Цагаан нуурт хүрэв”2 гэх мэтээр бичсэн байна. Япон улсын эрдэмтэн Яной Ватари Цагаан нуурын явуул ордны талаар маш дэлгэрэнгүй судалж, Хубилай хаан Дайду (Хаанбалгасан) Ш анду хоёрын завсар уул явуулын ордыг байгуулсан нь дамжиггүй гэж бичж ээ3. Иймээс Хубилай хааны гуравдугаар орд нь Цагаан нуурын орд мөн. Хубилайн дөрөвдүгээр орд хот нь Эрчүүлийн эхний Ланхин хот мөн гэж Ш ар тууж зэрэг номонд өгүүлснийг түүхч Х .П эрлээ зөв гэж давхар баталж ээ. Д ээрх байдлаас үзвэл Хубилай хааны үндэслэн байгуулсан “дөрвөн орд” хотын сүүлчийн нэг нь өнөөгийн Монгол улсын нутагт ч байж болох байна. Ю ан гүрний үед Инчан хотыг “И нчан зам” хэмээн нэрлэж байжээ. И нчан хот бол Ю ан гүрний үед цэргийн томоохон бэхлэлт цайз газар байжээ. Тогоонтөмөр хаан Инчан хотод нас барсан бөгөөд Аюушридар, Төгстөмөр хаан цөм энэ хотод цэрэглэн сууж Мин улстай дайтаж байсан байна. Инчан хот Өвөрмонголын цахарын хойд тал, Далай нуур (Ээж нуур)ын баруун өмнө тал буюу хишигтэн хошууны баруун зах4 дээр оршино. 1388 онд хятад жанжин My И н, Ли Вэньчжун нарын зэрэг Инчан хотыг дайрч хүн ардыг нь алж хотыг юу ч үгүй болтол нь шатааж түймэрдсэн байна. Ю ан гүрн ий үед м онгол хаад тэд н и й ураг тө р л и й н хүм үүсийг оршуулдаг, маш их мод тарьсан цэцэрлэгтэй жижигхэн хот байсан мэдээ байна. Гэвч энэ хот хаана байгааг нарийн мэдсэн юм үгүй байна. Харин И.В.Мичурин тэндээс жимсний мод авахуулсан мэдээ байна5. 1 2 3 4 5

250

Саган С эц эн . «Э рдэнийн товч». 136-137, 141-142-р тал. «Шар тууж». 49-50-р тал. «Юан улсын судар». 136-р булэг. Яной Ватари. «М онголын түүхийн судалгаа», Токио, 1969. 663-789-р тал. Юй Бян. «Өвөр М онголын түүхийн товч найруулал». 64-р тал. “Этот редкий вид абрикоса получен от косточки, взятой в роще у буддийского монастыри, находящегося Уцзими и поселка Куа Цотеза”. М .В.М ичурин. соч. том III. М ., 1968. стр. 262.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсзн нь. Монголын Юзн гурэн. Ill бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

Хубилай хаан Лүг Харбаатарт тушааж Чжаочжоу хотыг монгол газар байгуулж ойрадын хүн ардыг тогтворжуулав1 гэж «Юан улсын судар»-т бичсэн нь бас сонин мэдээ юм. Уул хотын барьж байгуулсан газар нь Алтайн уулын сав газар мөн боловч чухам хаа байсныг одоогоор бас л тодорхойлоогүй байна. Хубилай хааны “Сүрийг бадруурлагч цэргийн хот” гэдэг нь Хубилай, Аригбөхийн тэмцлийн үед цэргээ авч хороолж байсан газар мөн бололтой байдаг бөгөөд энэ нь Хөгшин тээлийн балгас мөн гэж Х.Пэрлээ бичж ээ2. Юан гүрний үед монголд гаалийн боомт газар, тарианы суурин, rap урлалын суурин гэх мэт балгас нэлээд байсан боловч маш бага судлагджээ. Худалдаа арилжаа. Юан гүрний үед монголын хаад ноёд өөрсдийнх нь ашиг сонирхолд гойд тохирч байснаас худалдааны ажлыг онцгой анхаарч ихэд хөгжүүлж байжээ. Энэ үед Хаан балгасан төвтэй, худалдааны 30-аад томоохон хот байсан гэж Марко Поло бичсэний ихэнх нь хятад хот юм. М онголы н язгууртнууд Хотон, Уйгур з.эрэг гадаадын отгийн том худалдаачидтай хөрөнгө нийлүүлэн худалдаа хийж үлэмж аш иг хонжоо олдог байжээ. Тэр ч байтугай улсын онц эрхийг зөрчиж амин хувиар давс малтаж, архи нэрж худалдаж байжээ3. Энэ нь 1297 онд Өлзийт төмөр хаан Хархорумд суугаа ван, тавнан нар зөвхөн өөрсдөө архи нэрж уугтун, худалдаж болохгүй4 гэж зарлигдаж байсанаас тодорхой байна. Ийнхүү архи нэрж худалдах нь энгийн ардын дотор ч байжээ. Ер нь монголчууд мал, түүнээс гарах түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг зэргэлдээ улс орондоо худалдаж байсан эрт урьдын түүхтэй улс юм. Энэ нь Юан гүрний үед бүр ч өргөн дэлгэр болжээ. М онголчууд хонь м алаа Х архорум, Ш анду, И нчан зэр эг хотод, цаашилбал Хаанбалгасанд туун аваачиж зараад хэрэгцээт зүйлээ худалдан авдаг байжээ. Монгол хүн хятад газар худалдаа хийхээр очиход боомтын гаалийг хураалгадаг байсан5 гэнэ. Хархорум хотод худалдаа нэлээд хөгжсөн хэвээр байжээ. Хархорумд зөвхөн гар урлалын жижиг бараа, мал, цагаан идээ, архи дарс зэргийг худалдаж, гадаадын том худалдаачид ирж худалдаа хийдэг байсан мэт байна. Шанду хот олон улсын худалдааны том хот болж, гадаад дотоодын томоохон зах зээл байжээ. “ Ш анду хотод адуу, үхэр, хонины зах бас хүн худалдах зах байсан” гэж зарим сурвалжид тэмдэглэжээ6. “ Ш анду, Хархорум зэрэг хотод худалдаачид очиж будаа, гурил, төрөл бүрийн бараа худалддаг байсан”7 гэж Юан гүрний бичгийн түшмэл Лу Цзи, Вэй Чу нар бичж ээ. Мөн монгол цэргүүд, гар урчууд худалдаа хийж хэрэгцээт зүйлээ олж байсан мэдээ сэлт байдаг. Монгол цэрэг Хаанбалгасан 1 2 3 4 5 6 7

«Юан улсын судар». 169-р тал. Х .П эрлээ. «Хот суурины товчоон». 89-р тал. Тэргүүн боть. 326-р тал. «Юан улсын судар». 20-р бүлэг. 116. Тэргүүн боть. 326-р тал. Ян Ш и-ци «Ли-дай м ин-чэнь цзоу». 67-р бүлэг. Jly Цзи «Дао ю аний зохиолы н хуучин тэмдэглэл». 18-р бүлэг. Бэй чу. «Цин Ян цзи» 4-р бүлэг.

251

М О НГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

зэрэг хотод очиж сүү, цагаан идээ зарж хэрэгцээт зүйлээ худалдан авдаг байсан хэмээн Марко Поло бичсэн ч байна1. Юан гүрний үед монгол дахь худалдаа нь ихэвчлэн бүтээгдэхүүний арилжааны шинжтэй байсан боловч Хархорумд цаасан тэмдэгт хэрэглэж худалдаа хийж байжээ. Энэ бүхнээс дүгнэн үзвэл тэр үед үндсэн монгол улс нь эдийн засгийн хувьд өөрийн дотоод хэрэгцээг хангаж улмаар мал аж ахуйн болон бусад бүтээгдэхүүнийг гадагш гарган наймаалдаг биеэ даасан аж ахуйтай байсныг гэрчилж байна.

§4. Нийгмийн байгууламж, алба гувчуур, ард түмний аж байдал XII-XVI зууны М онголын нийгмийн байгууламж, анги давхрагын асуудлыг гадаад дотоодын эрдэмтэд анхааран судалж, өөрсдийнхөө санал дүгэлтийг дэвшүүлсээр иржээ. Эдгээрийн дотроос Зөвлөлт-Оросын нэрт монголч эрдэмтэн Б.Я.Владимирцов «М онголын нийгмийн байгуулал» гэдэг зохиолдоо X II-X IV зууны монголы н нийгм ийн байгуулал анги давхаргын асуудлыг судалж, ш инжлэх ухааны дүн ш инж илгээ хийжээ. Чухам ингэж Б.Я.Владимирцов нүүдлийн феодализм гэдэг санааг анхлан тавьж гаргажээ. Ө нгөрсөн үед суурьш мал газар тариалантай иргэдийн нийгм ийн хөгжлийг загвар болон нүүдэлчин нийгэм ямар ч ахиц хөгжилгүй нэг байрандаа зогсож байдаг мэтээр үзэж байв. Ийм үзэл гадны түүхчид, тэдний зохиол бүтээлд н э л ээ д х эм ж ээтэй ноёрхож байдаг. Т эд Төв А зийн нүүдэлчин ард түмэнд “феодализм ер нь байгаагүй” гэх мэтийн хачин “онол” гаргадаг байсан хэмээнтүүхч Г.Сүхбаатар хэлсэн ньүн эн юм2. Гэтэл Төв Азийн нүүдэлчид түүний дотор монголчууд хүн төрөлхтний нэгэн адил түүхийн хөгжлийн үйл явцы г туулан өнгөрүүлж ирж ээ. Нүүдэлчдийн нийгмийн хөгжил дэвшлийн түвшин нь ихэвчлэн хөдлөх хөрөнгө малаар и л эр д эг учир тэр нь суурьш м ал и ргэд и й н н и й гм ээс арай о ворм оц онцлогтой байдаг учиртай. Өөрөөр хэлбэл нүүдэлчдийн аж ахуйн хөгжил, дэвш ил нь нүүдлийн байдалтайгаа нягт уялдан гарах бөгөөд голчлон нүүдэлчдийн хөдлөх хөрөнгө малын тоо толгой, чанар чансаа, маллах арга ажиллагаа, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг боловсруулах явдлаар илэрдэг байна. Энэ нь хүний нийгмийн хөгжлийн түгээмэл зүй тогтлоос өчүүхэн ч гажсан зүйл бус болой. И йм ээс Ю ан гүрний үед монголын нийгм ийн байгуулал нь тэдний аж ахуйн гол судас мал ахуйтайгаа шүтэн барилдсан байлаа. Юан гүрний үеийн монголын нийгмийг авч үзэхдээ Их Монгол улсын үеэс саланги үзэж үл болно. Учир нь гэвэл тэр үеийн М онголын нийгэм, эдийн засаг нь Их Монгол улсын үеэс онцын өөрчлөлт ороогүй явдал юм. 1 2

252

Марко Поло. II боть. 295-р тал. Г.Сүхбаатар. «Сяньби». УБ., 1971. 150-ртал

I ll АНГИ. Монгол /урзн залпрсан нь. Монголын Юзн гүрэн. I ll бүлэг. Юзн гүрний үеийн Монгол орон

Нөгөө талаар энэ бол хүн төрөлхтний нийгмийн түгээмэл зүй тогтлын нэг болох “улиран залгамжлах” журмыг эрхбиш дагах хэрэгтэй юм. Аливаа хүчирхэг улс гүрэн үүсэн тогтоход байлдан дагуулал чухал үүрэг гүйцэтгэдгийн нэгэн адил XII-XIV зууны үед монголын байлдан дагуулагчид түрэмгий дайнаар харь олон улс орныг байлдан дэлхийн тэн хагасыг шахам эзэлсэн нүсэр том гүрэн байгуулсан билээ. Т эр үеийн м онголы н ни йгм и йн урагшлах хөгжилд хятад м этийн суурьшил улс орны нийгмийн хөгжлийн нөлөө туссан нь мэдээж хэрэг. Гэвч ямарваа улсын нийгэм нь гол төлөвдотоод дахь нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн жам ёсыг дагаж хөгждөг. Тэр цагийн Монголд Чингисийн үүсгэн байгуулсан Их Монгол улсын үеэс уламжлагдсан нүүдлийн феодализм улам гүнзгийрэн хөгжиж, эзэнт гүрний сүүлч үед бутралынхаа шатанд орох тийш нэгэнт ханджээ. Монголын эзэнт гүрэн задарч Цагаадай, Хүлэгү, Алтан ордны улс тус тусдаа бие дааж мөн чанартаа Юан гүрний их хаанд захирагдахгүй болжээ. Өөреөр хэлбэл XIII зууны эцсээр монголын эзэнт гүрэн зөвхөн нэрийн төдий оршин тогтнож байсан хэм ээн1 Б.Я.Владимирцовын хэлсэн нь эзэнт гүрний задран бутрахын шинж чанарыг зөв тодорхойлжээ. Гэвч монголын эзэнт гүрний задрал, феодалын дотоод бутрал нь хоёр нь тус тусдаа өөр ухагдахуун юм. Хубилай хаанаас эхлэн Юан гүрний монгол хаад олон жилийн дайн үүсгэн харь орныг түрэмгийлэн захирч байснаас болж үндсэн Монгол орны хэвийн хөгжил, цэцэглэлтийг сүрхий тасалдуулж, тэр цагийн монголчуудын сор болсон идэр залуучууд үй түмээр дайны талбарт үрэгдэж, хүн амын өдий төдий хувь нь орон нутгаасаа ангижран гарснаар монголын үйлдвэрлэхүй хөгжилд асар их хохирол учирч, нийгмийн урагшлах замд саад тотгор болжээ. Өөрөөр хэлбэл, Чингисийн үед нэг толгойтой, нэг хуультай, нэг тугтай, нэг сүлдтэй байсан монгол улс Хубилайгаас эхлэн олон толгойтой, олон хууль, олон туг сүлдтэй болох бутралын аюулд хүрч эхэлжээ. Юан гүрний хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлого нь монголын өргөн олон ард түмэнд гай тарьснаас биш ашиг тус болсонгүй. Ю ан гүрний үеийн м онголы н ноёлогч ан ги й н х ан чухам и н гэж эзлэгдсэн орон, ялангуяа хятадын ард түмнийг дарлан мөлжих ажлаар хөөцөлдөн, үндсэн монгол улсаа хөгжүүлэх талаар бага анхаарч байв. Гэвч аливаа улс орны нийгмийг хөгжүүлэх хөдөлгөгч хүч нь ард түмэн байдаг болохоор хаад ноёды н хүсэл эрм элзлэлд хам аарахгүйгээр м онголы н нийгмийн хөгжил зохих хэмжээгээр урагшлан хөгжсөөр байжээ. Нөгөө талаар монголын ноёрхогчдын хятад дахь захиргаа унах тийш ээ хандахтай зэрэг тэд эцсийн эцэст толгой хоргодох монгол эх нутгаа тордон тохижуулах ажлыг хийхээс өөр аргагүй болжээ. Ю ан гүрний үед м онголд ан ги т н и й гм и й н харилцаа эр ч и м ж и н хөгжихийн хамт монголын хаад ноёдын мөлжлөгийн арга хэлбэр урьдах үеэс нарийсчээ. Эзэн, албатын хоорондын харилцаа тодорхой болж харъяат 1

Б.Я.Владимирцов. «Общественный строй монголов». 125-р тал.

253

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

албат эзэн ноёноосоо ангижран, өөр эзэн ноёнд шилжиж болохгүй гэдэг Чингисийн үеийн тогтосон хуулийг улам чандаар дагаж мөрдүүлэх болжээ. Ж иш ээ нь. дүрвэсэн хүмүүсийг өөр өөрийнх нь аймагт явуулж нутгийн түшмэдэд эргүүлэн өгөгтүн”, “Харъяат аймгаа орхин дураар хэрэн нүүсэн арды г цаазаар ав аач м у й ” , “ О лон айм гаас ни йслэлд хувийн х эргээр ирэгчдийг ял хэлэлцэгтүн” 1 гэх мэтээр «Юан улсын судар»-т бичжээ. Мөн «Юан улсын нэвтэрхий хууль», «Их Ю аний хууль цаазын бичиг» зэрэг гүрний хуулинд албат ард эзэн ноёноо орхин явж болохгүйг нэгэн адил заасан байна. Энэ бүхнээс үзвэл албат ардыг эзэн ноёнтой нь хуулиар хадаж байжээ. Хубилайгаас хойш “ Их хуралдай”-ны сонгуулийн ёс журам бүрмөсөн алдагдаж, хаан ш ирээг залгах хүнийг их хаан урьдаас ганцаараа дур мэдэн томилдог байжээ. Их Монгол улсын үеийн лүгээ нэгэн адилаар Юан гүрний үед монголын газар нутаг, хүн ам, мал сүрэг цөм хамгийн дээд өмчлөгч эзэн хааны гарт бүрэн төвлөрчээ. Ардууд нутаг бэлчээр өмчлөх эрхгүй, зөвхөн эздийн тогтоосон газарт эзний ба хувийн малыг адгуулан хариулах үүрэгтэй байжээ. Газар эзэм ш лийн тухай асуудал бол Юан гүрний үеийн монголын нийгмийн байгууллын гол асуудлын нэг билээ. Нүүдэлчин аймгийн газрын харилцааны асуудлаар түүхчид ихээхэн оюун ухаан зарцуулан судалж ирсэн ба суд ал саар б ай н а. М анай э р д э м т э д э э с ак ад ем и ч Н .Ж агвар ал , Ш .Нацагдорж нар судлан нэн чухал зохиол бичжээ2. Газар (нутаг бэлчээр) үйлдвэрийн гол хэрэгсэл мөн боловч түүний нүүдэлчин аймгийн гол амь зуулга малаас салгаж авч үзэж болохгүй нь мэдээж . “ Н үүдэлчдийн дунд бэлчээр газрыг өөрийн үзэм ж ээр мэдэх бололцоотой хүн даруй нутгийн эзэн болдог” 3 гэж Б.Я .В ладим ирцов бичсэн билээ. Энэ талаар “Монголын феодалын харъяат ардаа ноёлон мөлжих эрх мэдэл нь гагцхүү малын бэлчээрийг өмчлөн мэдэх явдалд орших төдийгүй харин тэр нь түүний эзэм ш илд байсан олон тооны мал сүрэгтэй бас хослуулсаар сая хүчин төгөлдөр болж байв”4 гэж академич Ш .Нацагдорж бичжээ. Гэвч Юан гүрний үед үндсэн монголын газар нутаг монголын хаадын өмч байсан мэт боловч үнэн хэрэг дээрээ олон ноёд, соёрхол хүртсэн эрхтэн, дархтаны гарт хуваагдсан нь илт байдаг. Тэр үед энгийн ардын дотор олон малтай хүн байсан байж болох юм. Гэвч тэр ард газар өмчлөх эрхгүй учир мал олонтой ч гэсэн газар эзэмшигч хаад ноёдын эдийн засгийн хараанд арга буюу ороход хүрдэг б ай ж ээ. Ө өрөөр х эл б эл , тэр үед монголчууд газар өмчлөгчөөрөө дарлагч, дарлагдагч ангид, мал өмчлөлөөрөө баян, хоосны ялгаварт хуваагдаж байжээ. Иймээс газар өмчлөл нь монголын нийгмийн үйлдвэрлэлийн харилцааны үндсэн зорилт мөн. Юан 1 2 3 4

254

«Юан улсын судар». 27-р бүлэг. Н.Жагварал. «БНМАУ дахь газрын харилцаа», Ш УА-ийн гар бичмэлийн сан. Ш .Нацагдорж. «М онголын феодализмын эдийн засгийн үндэс». Б.Я.Владимирцов. «Общественный строй монголов». стр. 125. Тэргүүн боть. 212-218-р тал.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. I ll бүлэг. Юан гурний үеийн Монгол орон

гүрний үед монгол 70 гаруй овог1, 60 илүү аймаг2 байжээ. Тэдгээр аймгийг уул хуучин нэрээр нэрлэсэн нь ховор бөгөөд ван, тавнан, гүнжийн нэрээр тэдний харъяат аймаг гэсэн байдаг. Ж ишээ нь: Цзинь ван Есөнтөмөрийн аймаг, олон ван Цагааны аймаг, Тавнан Мажадайн аймаг, Буяннар, Миши гүнж нарын аймаг гэх зэргээр нэрлэж ээ3. Энэ мэтээр монголын том ноёд "хааны соёрхол” гэдэг нэрийдлээр монголын газар нутгийн ихэнхийг малын хамт тасдан хувааж гүйцээд, өөрсдөө эзэмш сэн хэсгийг “аймаг”, зарим үед “отог” хэмээн нэрлэж байжээ. Отог, аймгийн хоорондын ялгааг академич Б.Я.Владимирцов судлан отог нь аймгаас том, зарим үед нэг отогт хэд хэдэн аймаг багтаж байсан гэж үзжээ4. Томхон отог, аймгийг үе улиран захирах эрх олж бэхжсэн монгол нутгийн феодалууд хааны захиргааг үтээрхэн тус тусдаа эрх мэдэл олж авахыг хичээх болов. Ялангуяа, хот суурин газрын суурыимал амьдралд угаас дургүй, малчин амьдралаа бахдал болгодог зарим талын нүүдэлчин язгууртан нар Юан гүрний бүрэлдэхүүнээс гарахыг эрмэлзсээр байжээ. Иймээс Юан гүрний сүүлч үеэс монголын нийгэмд бутралын байдал нэгэнт эхэлсэн ажээ. Дурьдан буй үед тус оронд ангит нийгмийн харилцаа бүрэн тогтсон явдалтай уялдан м онголы н бүх хүн ам дарлагдагч харц ард, дарлагч язгууртан ноёд гэдэг хоёр үндсэн ангид хуваагджээ. Дарлагдагч харц ардын анги дотроо улсын иргэн, харъяат иргэн хоёр нь монголын хаад ноёдын бүх төрлийн мөлжлөгийг үүрч байсан ард ангийн үндсэн нэгж мөн. Улсын иргэн гэдэг нь онцгой хувь соёрхол болгон таслаагүй, алба гувчуур төлөх, цэрэгт мордох, өртөөний алба хаах, ан хомрогод оролцох, хааны мал сүргийг адуулан хариулах зэрэг хүн амын ихэнхийг эзэлсэн харц ард юм. «Юан улсын судар»-т “хачи”, “харчи” гэх мэтээр бичсэн байх бөгөөд эдгээр нь харц ардыг хэлж буй бололтой байдаг. Улсын иргэн буюу харц ард гэдэг нь албат иргэд мөн. Тэр үед гувчуур хураалгах, алба төлөх гэж хослон хэрэглэсээр албат иргэн гэдэг нэр бий болжээ. Х аръяат иргэд хэм ээх нь Ч и н ги си й н алтан ургийхан з эр э г том язгууртнуудад хувь өмч болгон таслан өгсөн эзэмшил нутгийн хүмүүс юм. Энэхүү харъяат иргэн гэдэг нь «Нууц товчоо»-нд гардаг харъяатай иргэн мөн болно. Чингисийн үед “эсгий туургатан”, “хавтсан үүдтэн” гэж байсан ялгаа нь Юан гүрний үед нэлээд их болж “хавтсан үүдтэн” буюу тариа ногооны ажил эрхэлсэн суурынмал хүн ардын тоо олш ирчээ. «Нууц товчоо»-нд гардаг “хавтсан үүдтэн” гэдгийг судлахад монголын тариа тарьж байсан нь санагдах болно гэж Ивамура бичсэн байдаг5. 1 2 3 4 5

Тао Ц зун-и -гий н «Чжо гэн лу» хэм ээх зохиолд Юан гүрний үед 72 овог байсан гэнэ. «Юан улсын судар»-т олон аймгийн нэр гарах ба бүртгэн үзвэл 60 илүү болж байна. Тэргүүн боть. 336-р тал. Я.Владимирцов. «Общественный строй монголов». стр. 137. Ивамура Ш инобу. «Монгол нийгэм эдийн засгийн судалгаа». Киото, 1968. 27-р тал.

255

МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

Ю ан гүрний үед монголд урьд өмнө нь байсан урт дурын хүн буюу дурын хүнтэй адил чөлөөт малчин нэгэнт үгүй болсон бололтой. Урт дурын хүн гэдэг бол X II-X III зууны үеийн Монголын нийгэмд гарсан нэн чухал үүрэгтэй нэгэн анги бөгөөд энэ нь эрдэмтэдийн судалгаанд ч их өртсөн сэдэв юм. Хааны алтан зоорь сахисан урианхай нар баян байсан гэдэг цухас мэдээ сурвалжид байх нь нийт урианхай хүмүүсийг төлөөлсөн мэдээ биш зөвхөн цөөн өрх айлыг хэлжээ. Малчин ардууд цөөн тооны мал сүрэг, хөдөлмөрийн эгэл багаж зэвсэг хувьдаа өмчлөн байсан боловч тэр бүхэн нь үргэлж эзний хараанд байдаг байжээ. Тиймэрхүү ардын хувийн жижиг аж ахуй байх нь язгууртан ноёдын өмчилсөн том аж ахуйн оршин тогтнохын чухал нөхцөл болдог аж. Юан гүрний үед монголын малчин ардын өмчийн тиймэрхүү өчүүхэн аж ахуй нь тэд н и й өөрсдий нх нь ам ьдралы н х эр эгц ээг хангаж аж төрөхийн хэрэглүүр болохоосоо, харин ажлын хүчгүйгээр үл оршин тогтнож чадах язгууртнуудын том аж ахуйг ажлын хүчээр хангахад зориулагдаж байжээ. У лсын бүх төрлийн алба болон хаад ноёды н м өлж лөгийн хамаг хүндийг үүрсэн харц малчин нь тэр үеийн монголын нийгмийн хөгжлийг урагшлуулан хөтлөгч, ноёлогч ангийн оршин тогтнох эсэхийн хувь заяаг шийдвэрлэх гол хүчин болж байв. Харц ангид хамаарах жижиг rap урчууд, газар хагалан тариа тарьж амь зуугчид, загас барьж ан гөрөөгөөр амьдрагчид, жижиг наймаачид, өртөөний хүмүүсийн амьдрал нэгэн адил дорой байж, тэд зарим үед малчин ардаас илүү их хурднаар ядууран хоосорч, амь зуухын аргагүй шахам хүнд байдалд учирдаг байжээ. Т эр үеийн хүн амы н хам гийн доод давхаргы н хүмүүс бол боол, шивэгчин нар байв. Их Монгол улсын үед боол шивэгчин гэдэг нь зөвхөн гэрийн зарцын чанартай байснаа Юан гүрний үед боолыг зах зээл дээр аваачин худалдаж байсан тухай мэдээ байна. Ж иш ээ нь Хаанбалгасан, Шанду зэрэг хотод боол худалдах зах байж ээ1. “ Монголын охид хөвгүүдийг уйгар, хятад хүн авч боол болгов”2, “ Монголын охид хөвгүүдийг худалдан авч зарц шивэгчин бологчид”3 гэх мэдээ сэлт сурвалж бичигг үзэгдэж байна. Гэвч эдгээр боол шивэгчин хэмээгчид нь ихэвчлэн боол биш албат ардын хамгийн доод давхаргын хүмүүс байсан мэт ажиглагддаг. Өөрөөр хэлбэл, эзэн ноёдын дарлалд ядууран хоосроод амь зуухын эрхээр боол шивэгчний байдалд орсон хүмүүс бөгөөд хүн амын өчүүхэн цөөн хэсэг байсан бололтой байна. Гэхдээ энэ нь хойшид нарийвчлан сулдагдах түүхийн асуудал хэвээр үлдэж байна. Тэр үеийн “Феодал анги” гэдэгт их хаан, ш ирээ залгах хаан хөвгүүн, хан хөвгүүд, цин ван, гүнж, тавнан, угсаа төрлийн ван (олон ван) зэрэг Ч ингисийн алтан ургийнхан, зайсан, чэрби, тайж болон түмт, мянгат, зуутын ноёд, нийтийн дарга, даргач, зунба, гавъяат ж анж ин нар, мөн Юй Бян. «Өвөр М онголын түүхийн товч найруулал». 27-р тал. «Юан улсын судар». 27-р бүлэг. «Н эвтэрхий хууль». 57-р бүлэг.

256

I ll АНГИ. Монгол гүрэн залзрсан нь. Монголын Юан гүрэн. I ll бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

хишигтэн цэрэг багтаж байжээ. Бас сүм хийдийн том лам нар, зайран, удган нар нэгэн адил ноёрхогч ангийн төлөөлөгч болжээ. “Татар (монгол) нь дээд эзнийгээ хаган буюу хаан, дараачийг нь ноён, түүний дараачийг тайж гэж нэрлэнэ” хэмээн Юан гүрний үеийн монголын ноёрхогч дээд ангийн гол төлөөлөгчдийг дүрслэн тэр цагийн сурвалжид бичж ээ1. Ш ирээ залгах хаан хөвүүн тэр үед бүх монгол орныг ерөнхийлөн захирч байгаад хаан ширээ залгамжилна. Хан хүүхэд ш ирээ залгах их хаан хөвүүнээс бусад хааны төрсөн, өргөмөл, ач хүүхдүүд юм. Тэр хаан эцгээс хамгийн том эзэмшил нутаг өмч болгон таслан авч, зарим нь монгол газрыг, зарим нь эзлэгдсэн орны нутгийг захиран сууна. Хубилай хааны 4-р хүү нь Номхон, Хайсан хааны хүү Хүслэн нар өөртөө хувь болгон таслан авсан газар, харъяат өрхтэйгээр монголд сууж байсан байна. Цзинь ван бол Хархорумд төвтэй монгол орныг захирах эрх бүхий тамга барьсан хүн агаад хувьдаа их хэмж ээний эзэмш ил хувь газар, албаттай байсан аж. Гүнж гэдэг нь төрсөн буюу зарим үед хааны өргөмөл охин байсан юм. Тавнан гэдэгт голдуу гүнжтэй ураг холбосон хааны хүргэнг хэлнэ. Тавнанг зарим үед олон ван хэмээн нэрлэж байсан удаа бас бий. Гэвч олон ван бүгдээрээ тавнан бус байв. Олон вангийн ихэнх нь хааны угсааны бусад хүмүүс байжээ. Олон ванг дотор нь улс хотыг захирсан хэсэг, захираагүй хэсэг гэж хоёр хувааж байжээ. Юан гүрний үед том ван бүгд 45 байжээ2. Түмт, м ян гаты н ноёд бол өөрсдөө хувь газры г үр хүүхэддээ үе залгамжлуулан үлдээх эрхтэй хүмүүс байж ээ3. Төрсөн хөвгүүнээ нуун дарж бусдаар орлуулах ахуул хүндээр ял ш ийтгэнэ гэж «Юан улсын судар»-т4 өгүүлсэн байдаг нь түмт, мянгатын ноёдыг хэлсэн мэт байдаг. Түмтийн ноёд алтан барс тэмдэг, мянгатын ноёд алтан тэмдэг, зуутын ноёд мөнгөн тэмдэг тус тус зүүдэг байжээ. Түмт, мянгат, зуутын ноёдын дэргэд нийтийн дарга, зунба, даргач гэх мэт цэргийн тушаалын хүмүүс гарч хувь газар, албат эзэмших болсны олонх нь хятад нутагт байжээ. «Юан улсын нэвтэрхий хууль»-д: “сурвалжит монгол хүний хөвгүүд ач нараас эцгийнхээ буюу ах нарынхаа хэргэм тушаалд залгамжилбал гагцхүү их хаан м эднэ” хэмээн бичсэн байна. Мөн “сурвалжит хүний хөвгүүд ял хийвэл олноор зөвлөлдөн ш ийднэ” гэх мэтээр «Нэвтэрхий хууль»-д заажээ5. Хубилай хааны үед хишигтэн цэрэг 12 мянга байсан бөгөөд их хааны торгон цэрэг мөн дарлагч ангийн үүрэг гүйцэтгэж байв. Торгон цэргийн албыг язгууртан ноёдын хүүхдээс сонгон авч хаалгадаг байж ээ. “олон түшмэл, дүү нараа бараалхуулахаар ирүүлж торгон цэрэг болгоно”6 гэж «Юан улсын судар»-т бичсэн байдаг. “Ж инхэнэ монгол цэргийн дарга нарын хөвгүүд ах дүү нар хэргэм зэрэг 1 2 3 4 5 6

Я.Владимирцов. «Общественный строй монголов». стр. 137. «Юан улсын судар». 89-р бүлэг. «Юан улсын судар». 98-р бүлэг. «Юан улсын судар». 98-р бүлэг. «Н эвтэрхий хууль». 8-р бүлэг. «Юан улсын судар». 98-р бүлэг.

257

М онгол

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

хүртвэл тэр х э р эгл э ж б ай сан з э р э г ту ш аал ы г нь о л г о н о ” 1 х эм ээ н «Нэвтэрхий хууль»-д бичсэнийг үзвэл тэр үед цэргийн дарга нарын эрх ямба бас л их байсан нь илэрхий. Дээр өгүүлсэн ноёлогч ангийн давхраа нь монголын ард түмнийг улс төр эдийн засгийн хувьд ноёрхон захирч байжээ. Юан гүрний хаадаас монгол оронд явуулж байсан төрийн бодлогын нэг үндсэн хэлбэр бол алба гувчуурын замаар ард олныг мөлжих явдал байжээ. Тэр үед монголын хаад ноёд эзлэгдсэн харь улс орон ялангуяа хятадын ард иргэдээс олон төрлийн нүсэр алба татвар авч байсан боловч монголын харц ардаас авах алба гувчуурын хэмжээ хөнгөрсөнгүй нэгэн адил нэм эгдсээр байж ээ. Ю ан гүрний эхэн үед алба татахыг гувчуур хураалгах, гувчуурлах гэж хэлдэг байжээ. XIV зууны сүүлч үеэс “алба” гэдэг үгийг гувчууртай адил утгаар хэрэглэж улмаар алба гувчуур гэдэг үг хамтран хэрэглэгддэг болж ээ. М онголын ард иргэд гол төлөв бүтээгдэхүүний гувчуур, ажиллах албанд өртөгдөж мөнгөн гувчуурын хэмжээ бага байжээ. Монголын харц ардын барих алба гувчуур нь хаанд шууд өргөх; цзинь ван, гүнж, тавнан нарт төлөх; түмт, мянгат, зуутын ноён зэрэг нутгийн ноёдод өгөх мэт олон давхар байжээ. Ангит нийгмийн хамжлага ардын бүх шинжийг хүлээсэн харц ардууд үхэр, хонь, ямаа зэрэг малаар; тэрэг, эмээл, хазаар, чөдөр зэрэг эдлэлээр; арьс, ноос, тос, сүү, айраг зэрэг малын бүтээгдэхүүнээр гувчуур хураалгадаг байж ээ. Алба татварын ихэнх нь “уургын улаа”-ны адил тогтмол бус явагддаг тал байсан байна. Уургын улаа шиг алба гувчуурыг “тооноос гадуур гувчуур алба” гэж нэрлэж байжээ. Юан гүрний үед монголын малчин ардаас татах улсын алба гувчуур нь дунджаар 100 толгой малаас 1 толгойг гувчуурлаж байжээ. 1302 оны байдлаар үзэхэд 130 хонь тутмаас нэг толгойг татварлах бөгөөд хэрэв тоо нь эс хүрвэл хэлтрүүл гэсэн байна2. Энэ нь тэр үед монголын ард иргэдээс авч байсан гувчуурын байдлыг тодорхойлсон сонирхолтой мэдээ бөгөөд үүнээс юу харагдаж байна гэвэл Ю аний төр нь улсын үндсэн албыг татах зарим үед монголын ард түмний амьдрал байдал нь эрс доройтож гувчуур хураалгах чадлаар мөхөсдвөл тэндээс татах алба багасгаж, хятадын ард түмнээс татах хэрэгцээт зүйлээ нэмэгдүүлдэг байсан бололтой байжээ. Гэвч энэ бол түр зуурын үзэгдэл байснаас биш алба гувчуурын хэмжээ, нэр төрөл ерөнхийдөө урьд байсан үеэс нь их болсон юм. Их Монгол улсын үед бол мал ялангуяа адуун сүргээс арван толгой тутмаас нэгийг татах ёстой байжээ3. Гэтэл 1312 оны 8-р сарын улаагчин туулай өдөр “Тамачи цэргийн хонь, морь, үхрийн зуун толгойгоос нэгийг хууль дагаж гувчуурлах болов” гэж “Юан улсын судар”-т бичжээ4. “Умард этгээдийн мал сүргээс байнга гувчуурлана. Тэр айл хэзээ rap хоосон болно тэр цагт гувчуур авахыг зогсоомуй” гэж Ю ан гүрний үеийн «Н эвтэрхий хууль». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар». «Юан улсын судар».

25 8

8-р бүлэг. 21-р бүлэг. 21-р бүлэг. 24-р бүлэг.

I ll АНГИ. Монгол rypjn залпрсан нь. Монголын Юан гүрэн. I ll бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

түшмэл Ма Цзу-чан бичж ээ1. Энэ бол Юан гүрний үеийн Монголын ард тү!\1нээс татаж байсан нүсэр алба гувчуурын байдлыг дүрсэлсэн баримт мэдээ мөн. «Юан улсын судар»-т “ Монгол айл өрх тогтоосон хуулиар цэргийн хэрэгцээнд эмээл, хазаар, хувцас хунар, зэвсэг хэрэглэл нийлүүлнэ”2 гэдэг мэдээ тэмдэглэгдсэн байна. Хубилай хааны үед түүний “зоогийн хонь” гэж Хонхирад аймгаас 2000 толгой хонь татварлан авдаг байсан нь Төмөр хааны үед 3000 толгой, Гэгээн хааны үед 5000 толгой болж тус тус нэмэгджээ3. Энэ бол зөвхөн эзэн хаанд нэг аймгаас өргөж байсан гувчуурын тухай м эдээ бөгөөд бусад олон аймгаас хэд хэчнээн мал өргөн барьж байсныг үүнээс таамаглан мэдэж болох юм. Хаанбалгасан, Ш анду зэрэг хотын ордны дэргэд гоёмсог цоохор гэр эгнүүлэн барьж түүнийг “орд” гэнэ. Энэ ордны эсгий хэрэглэлийг харч айл өрхөөс тусгайлан татдаг байжээ4 хэмээн Вэй Юань бичсэн байна. Хаан ш ирээ залгамжлах ёслолд зориулсан найр хуримын бэлтгэл хэмээн их хэмжээтэй гувчуур татдаг байжээ. Ж иш ээ нь: Аюурбалбад хаан ширээнд суухдаа долоон өдөр үргэлжилсэн их хөл хөгжөөнтэй найр хурим хийж, өдөр бүр дөчин адуу, дөрвөн мянган хонь алж зоогт хэрэглэнэ. Бас гахай, шувууны мах иддэггүй лам сүжигтэн нарт зориулан алах малын тоо хязгааргүй олон5 гэж Д.Оссон бичсэн байдаг. Буянт хааны үед гурван өдөр үргэлжилсэн бурхан шашны мөргөл үйлдэхэд өдөрт нэгэн түмэн хонь алж байв гэж «Юан улсын судар»-т тэмдэглэжээ6. Ю ан гүрний хаад жил бүрийн 6-р сард Ш анду хотод гурван өдөр үргэлжилсэн их найр хурим хийж, нэгэн түмэн толгой хонь алж айраг, сүү, цагаан идээ элбэг дүүрэн хэрэглэдэг байсан гэж Тогоонтөмөр хааны үеийн түүхч Чжоу Боци бичж ээ7. Дээр дурдсан найр хурим хийхэд орох бүх зүйлийг цаг тухайд нь малчин ардаас татварлан авч бэлтгүүлдэг ажээ. Ямарч гэсэн монголын хаад, ноёд жанжин нар тэдний харъяат ардын эд хогшлоос юу хүссэнээ хэчнээн их ч гэсэн хамаагүй авдаг байсан8 гэж Плано Карпини бичсэн тэр байдал Юан гүрний үед улам их болсон байжээ. М онголын хаадаас тэр үед тогтоосон олон төрлийн алба нь малчин ард иргэдийн хөдөлмөрийн нэмүү бүтээгдэхүүнийг мөлжих явдал байв. Ард иргэд хаад ноёдын мал сүрэг хариулах, идээ саалийг нь бэлтгэх, их ан хоморгод оролцох, гэр орныг нь нүүлгэх, ачаа тээх зэрэг олон төрлийн биеийн хөдөлмөрийн цаг бусын албанд дайчлагддаг байжээ. Хаад ноёдын мал сүргийг адуулан хариулах алба нүсэр хүнд дарамт юм. Сүрэг хариуцагчид малын ноос үсийг нь хайчлах, арьс нэхий элдэх, Ма Цзу-чан. «Ш и Тянь-цзи» хэм ээх сурвалжид. «Юан улсын судар». 98-р бүлэг. «Юан улсын судар». 28-р бүлэг. Вэй Юань. «Юан гүрний түүхийн ш инэ эмхтгэл» - (Юан ши синь-бянь) оршуулгын бүлэгт. Д .О ссон. «М онголын түүх». I боть. 359-р тал. «Юан улсын судар». 23-р бүлэг. Чжоу Боци. «Ху-цун бэй-син ь цзи» - («Бараа бологчдын умардад явсан замын тэмдэглэл»). «Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука”. М ., 1957. стр. 45-46.

259

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

сүү саалийг сааж боловсруулах, хүнсний мал нядлах зэрэг бүх хар бор ажлыг хийнэ. Иймэрхүү байдлаар өдөр шөнөгүй ажиллаж байгаад хариулж байгаа малаас нь аливаа ш алтгаанаар хорогдвол заавал нөхөн төлдөг хуультай байжээ. Ж иш ээ нь хариулсан малаас гурван адуу өвчнөөр үхвэл их насны гүү хоёрыг, хоёр толгой адуу үхүүлбэл шүдлэн морь нэгийг тус тус төлдөг байжээ. Амин хувийн адуугүй хүнээс уул хорогдлыг хонь, тэмээ, үхрээр тооцуулж авдаг байжээ. Цэргийн алба хаах гэдэг нь монгол иргэдэд их чирэгдэл учруулдаг зовлонтой хүчир зүйл байжээ. Цэргийн албыг ихэвчлэн эзлэгдсэн орны алс хязгаар нутгаар очюк хаана. Цэргийн алба хаахын тул өдий төдий айл өрх гэр орондоо харь нутагт халин нүүх явдал ердийн үзэгдэл болжээ. Тэр үеийн цэрэг татлагын тухай «Юан улсын судар»-т бичсэн нь: “хоёроос гурван эр бүхий өрхөөс нэг, дөрвөөс таван эр бүхий өрхөөс хоёр, зургаагаас долоон эр бүхий өрхөөс гурван хүнийг тус тус цэргийн албанд татдаг байсан” 1 гэнэ. Цэргийн алба хаахаар хятадын өмнөд нутгаар гэр орноороо нүүж очсон монголчууд хугацаа дуусахаар буцаж нүүдэг байж ээ. Тэд сууж байсан газраасаа буцаж нүүхэд 13-14 насны хүүхэд байсан бол эх нутагтаа нүүж ирэхэд нөгөө хүүхэд 17-18 нас хүрч бас цэрэгт татагдан буцаад явдаг байсан гэж Пэн Дая-гийн тэмдэглэлийг үндэс болгон Өвөр монголын түүхч Тогтох бичж ээ2. Цэргийн хүн зарим үед өөрийн хэрэгцээний хоол ундыг хариуцахаас гадна, мал хариулмуй. Бас хот орж сүү, цагаан идээ зарж хэрэгцээт зүйлээ худалдан авна3. “Хятадын дотоод нутгаар сууж байсан цэргийн хүмүүс ядуурч авааль эхнэр, үр хүүхдээ хүртэл худалддаг байсан”4, “ Монгол цэрэг унах морь, тарих газартай болох гэж эхнэрээ худалдаж байсан”5, “ Цэргийн хүн ар гэр оронд хүнд, бас татвар оногддог байсан”6, “алс холын дайнд явж бие барсан хүнийг ерийн тогтоосон д үрмээс нэг жилээр ил үү тэтгэмж өгсүгэй ”7, “дайны талбарт үхсэн ба шархатсан хүмүүсийн гэр бүлийн хүнийг онцгой халамжлан анхаарвал зохино”8, “дайнд бие барсан цэргийн хүнд хууль ёсны тэтгэмж олгохоос гадна хэрэв үнэхээрийн бие ядуу, хүч сул, амьдрах аргагүй хүм үүсийг албан газраас т э ж э э х ” 9, “ Хол ойры н д ай н д явсан буюу дарангуйлан хамгаалж сахиж байх цэрэг үнэхээр хөөрхий өрөвдөлтэй тул түүний ар гэр орныг онцлон анхаарах” 10, “ Монгол цэргийн алба хаасан хүн маш хүнд байдалд байсан” гэх м этээр түүхийн сурвалжид тэм дэг1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

260

«Юан улсын судар». 90-р бүлэг. Тоггох. «Нэй М эн-гу ли-ш и фа-чжань чжай яо». 87-р тал. Марко Поло. II дэвтэр. 295-р тал (хятадаар). «Юан улсын судар». 140-р бүлэг. «Юан улсын судар». 143-р бүлэг. Ма Цзучан. «Ш и Тянь Цзи». «Н эвтэрхий хууль». «Ц эргийн хүнийг тохинуулах нь» гэдэг бүлэгг. «Н эвтэрхий хууль». дээрхи бүлэг. «Н эвтэрхий хууль». дээрхи бүлэг. «Н эвтэрхий хууль». дээрхи бүлэг.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. I ll бүлэг. Юан гүрний үенйн Монгол орон

лэснээс үзвэл “ Ертөнцийг байлдан дагуулагчид” гэж алдаршсан монгол цэргийн байдал үнэн хэрэг дээрээ жирийн ард олноос ялгаагүй хүнд, хэцүү байсан нь тодорхой байна. Юан гүрний дотор өртөөний алба гэж бие, херөнгөний хавсарсан алба хавсарсан нүсэр зүйл байжээ. Юан гүрэн бүгд 1496 суурь өртөө байснаас монгол газар 119 суурь өртөө байж ээ1. Монгол өртөөний хэргийг эхлээд Хархорумд эрхлэж байгаад сүүлд Ш анду хотод шилжүүлэн төвлөрүүлж “Засгийг нэвтрүүлэх яам ” шууд харъяалж байжээ. Хубилай хаан, Хархорумаас салбарласан олон өтрөө байгуулж 1263 онд ө ртөөн и й ш и н э хууль тогтоож ээ. Ө ртөөлөн явагчид тусгай зар бичигтэй, тэр нь дотроо хэд хэдэн зэрэгт хуваагддаг байжээ. Ж иш ээ нь: эрдэнэ, алт, мөнгөн, дүгэрэг тамгатай бичиг гэж ялгаатай байж, эрдэнэ тамгатай бичгийг гагцхүү хааны бие элч буюу цэргийн чухал элчид олгодог байжээ. Монгол өртөөний талаар түүхийн сурвалжид бага бус мэдээ сэлт тэмдэглэгдэн үлдсэн байна. Су Тяньцзюэ бичсэн нь: “Датунаас Хархорум хүртэл 4000 ли бөгөөд 100 ли тутамд нэг өртөө байна. 500 төгрөг, 500 толгой үхэр, 2500 дань2 будаа тээвэрлэн хүргэж байсан” гэжээ. Чжан-Дэхуй бичсэн нь: “ Ехулин3 нуруунаас хойш бараг бүх өртөөг монгол аймгууд хуваарилан хариуцна. Өртөө бүр эзний нэрээр нэрлэгдэнэ” гэжээ. Татар өртөөг зөвхөн монгол газар байгуулж, түүнийг монгол хүн даргална гэх м этээр хятад сударт бичсэн нь ололтоо дайралдана. Ю ан гүрний үеийн өртөөний тухай хятад сударт тэмдэглэхдээ хятад өртөө, татар өртөө гэж хоёр ангилан бичсэн байдаг бөгөөд Татар өртөө гэдэг нь монгол өртөөг хэлж буй хэрэг юм. Өртөөний мал сүрэгт зориулж шилмэл сайн нутаг бэлчээр гаргах ёстой хэмээн нэвтэрхий хуулинд заажээ4. Өртөөний суурь тутамд 15 өрх дундаас 1 морь, 13 өрх дундаас нэг үхэр тэрэг гаргахаас гадна өртөөний гэр майхан, өртөөлөн явагчдын хүнс хоолыг даах үүрэгтэй байсан байна5. Монголын ноёд өртөөгөөр явахдаа замын хүнс хэмээн их хэмжээний хоол ундны зүйлийг өртөөний өрхөөр бэлтгүүлэн авдаг байжээ. Ж иш ээ нь: “Түмтийн дарга өртөөгөөр явахдаа гурил 30 мин, амуу 3 доу6, архи 30 жин, мянгатын дарга болон түмтийн даргад олгох зүйлийн хагасыг хэрэглэх журамтай байж ээ” 7. Уургын улаа хэрэглэх явдал бас их байжээ. Хайду, Хубилайн тэмцлийн үед Хархорумын чиглэлд уургын улаа маш их хэрэглэдэг байсан гэж түүхчид бичсэн баидаг. Хайсан хаан суухад түүний хүү Аюурбалбад, Бээжингээс 1 2 3 4 5 6 7

Ф ан Н яньцы. «Гуань-юй ю ань-дай ди и-чуан» («Ю ан гүрний өртөөн ий тухай»), «Ли-ши янь-цзю ». Б ээж и н , 1959. № 2. Су Тяньцзю э. «Цзы си вэнь-гао». 15-р бүлэг. Ехулан нуруу гэдэг нь Цагаан хэрмийн нэгэн нэвтрэх гарц газар бөгөөд монголоор Үнэгэн даваа гэнэ. Чж ан-Дэхуйн тэмдэглэл. 16-р тал. «Н эвтэрхий хууль». 36-р бүлэг. Тэргүүн боть. 332-р тал. Н эг д оу бую у д эү = 10,354 литр. «Н эвтэрхий хууль». 17-р бүлэг.

261

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Хархорум хүртэл хааны хаш тамга өвөртлүүлсэн буухиа довтолгож байжээ. Буухиа элч нь дайралдсан газраасаа уналгын морь солих бүрэн эрхтэй байв. Тэр цагт тийнхүү чухал яаралтай буухиа элч нааш цааш байнга давхидаг байжээ Өртөөний албаны хүмүүс хэдийгээр улсын алба татвараас чөлөөлөгдөж байсан мэт боловч өртөөний олон төрлийн дааж давшгүй дайчилгаанд нэрвэгдэж маш ядуу зүдүү амьдралтай байжээ. Монгол өртөөний албаны хүмүүс амьдралын хүнд байдлаас болж ажлаа орхиж оргон зугатах, эсэргүүцэл гаргах явдал байснаас болж Юан гүрний хаадаас өртөөний албаны айлуудад цаасан мөнгө, амуу будаа нэмэн олгож тэдний эсэргүүцэл тэмцлийг түр намжааж байсан баримт хэрэглэгдэхүүн «Юан улсын судар», «Нэвтэрхий хууль», «Хууль цаазын бичиг» зэрэг түүх сударт гарч байна1. Дундад Азийн ба хятадын худалдаачид монголын малчин ард иргэдийг мөлжиж, өр зээлэнд унагаж, хүү төлүүлж байна гэдэг нэрийдлээр хямд үнээр амьд мал, малын түүхий эд зэргийг авч нааш цааш нь дамлан худалддаг байжээ. Тэр үед худалдаачнаас нэг цаасан мөнгө зээлсэн хүн арван жилийн дараа 1024 тэмдэгт мөнгөний өрөнд ордог байсан буюу зээлсэн мөнгөний хүү өсөхийг хонь хургалахтай зүйрлүүлж хэлдэг байсан тухай дээр нэгэнт дурьдсан билээ. Э нэ нь нэг ёсны албан татвар болдог байж ээ. Ер нь монголчуудад мөнгөний хүү гэдэг халгаатай зүйл оршиж байсан бөгөөд цагаан санаа, буян хийж амьдрахыг хүсдэг малчин монголд мөнгөний хүү шиг аюултай юм байсангүй. Харин Ю ан гүрний үеийн хятадын худалдаачин нарын мөлжлөг нь монголын өмнөд хилээр буюу хятадын дотоод нутгаар амьдардаг монгол хүнээр дамжуулан хийдэг байжээ. Энэ нь Б.Я.Владимирцовын хэлсэнчлэн Юан гүрний үед хятад худалдаачид монгол газар нэвтрэн ирээгүй, зөвхөн хил хязгаарын зээлээр хүслээ хангаж байжээ. Юан гүрний үед монголын байлдан дагуулагчдын хийсэн олон жилийн дайны урш иг болон ялангуяа, Хубилай хятадаар төвлөсөн Ю ан гүрэн байгуулснаас хойш аж байдал нь доройтсоор байсан монголын ард түмэн хаад ноёдын олон төрлийн нүсэр дарлал, мөлжлөгт нэрвэгдэх нь урьд урьдхаас их болжээ. Монголын ноёрхогч ангийн харь улсад хийсэн түрэмгий дайн болон өөр хоорондоо хаан ш ирээ, эрх ямба булаацалдсанаас үүсэн дотоодын дажин хямралын хамаг хүндийг жирийн ард түмэн үүрэн өнгөрүүлж байв. Ялангуяа Хубилай, Төмөр, Хайду, Н аян нарын хооронд 40 гаруй жил үргэлжилсэн дайн болоход ард түмэн цэрэг эр, эд хөрөнгийн үлэмж хохирол үзжээ. Ю ан гүрний эдийн засаг, санхүү сүйрэн доройтсоноос болж ард иргэдээс татах алба татварын хэмжээ их хэмжээгээр нэмэгдэж байсан нь түрүүчийн сэдэвт тодорхой билээ. Юан гүрний сүүлч үеэр алба, гувчуур 20 гаруй дахин нэмэгдэж, улсын орлого зарлагын ялгаа улам гаарч, зарлага 1

262

«Юан улсын судар». 28, 36, 101-р бүлэг; «Нэвтэрхий хууль». 57-р бүлэг.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн задарсан нь. Монголын Юан гурэн. Ill бүлэг. Юан гүрний үеийн Монгол орон

нь орлогоосоо үлэмж хэтэрчээ1. Тэр цагт Монголын ард иргэдийн аж амьдралын байдал хүнд байсан тухай мэдээ хэрэглэгдэхүүнийг түүхийн сурвалжид, ялангуяа «Юан улсын судар»-т нэлээд хэмжээгээр тэмдэглэгдсэн байдаг. Монгол хүний амьдралын байдал туйлын хүнд “асар олон өлсгөлөн хүн байх бөгөөд бидний хоол хийхийг мэдмэгц бидэн рүү яаран хүрч ирэх тул арга буюу хоолоо хуваан идэхэд хүрдэг байлаа”, “гадаа хөлөө хөлдөөж эрэмдэг зэрэм дэг болох нь ердийн үзэгдэл байв” , “тэд богино сүүлтэй бүхий л төрлийн хулгана алж хоол ундандаа хэрэглэнэ”2 гэх мэтээр Плано Карпини, Вильгелм Рубрук нарын тэмдэглэсэн тэр байдал Ю ан гүрний үеийн Монголын ард түмний аж байдалтай нэгэн адил хамаарагдах болно. Юан гүрний Монгол орон, монголчуудын байдлыг Чингис ба түүний залгамж лагчдын үеэс их доройтж ээ хэм ээн Б.Я .В ладим ирцов бичсэн билээ3. Амьдралын хүнд байдлаас болж нутаг усаа орхин зайлсан 35 мянган өрх айл уулын араас (монголоос) нүүж хятад нутагт ирж суурьшив гэж Мин улсын түүхэнд бичсэн байна4. Ц эрэгдайны уршгаар эрчүүдийн тоо цөөрч, монгол газар хөдөлмөрийн хүч дутагдах явдал их байжээ. Иймээс цас зудын аюулаас мал сүргээ арчлан хамгаалж чадахгүй үхүүлэх явдал ерийн үзэгдэл болжээ. Зуд гачгийн аюулд нэрвэгдэж байсан зарим нэг мэдээ баримтаас авч дурьдвал: “ 1308-1309 онд монгол газрын хүн ард цас зудын аюулд нэрвэгдэж, өдий төдий толгой мал хорогдож, улмаар өлсгөлөн гуйланчин хүн олон болов”5. 1337 онд монголд цас зудын аюул болж “хонь, адуу цөмөөр үхэв”6, “ 1339 онд ган болж өвс ургасангүй”, “дараа жил (буюу 1340) онд дахин цас зудын хүнд болж олон тоотой мал үхэв” гэх мэтээр «Юан улсын судар»-т бичсэн байна. Тэр үеийн хятад сурвалж бичгийн мэдээнээс үзвэл, монголын ард иргэд амьдралын хүнд байдлаас сугаран гарах ямарч бололцоогүй болохоор охид, хүүхдээ хүртэл худалдах буюу өр зээлэнд өгех явдал зарим үед байжээ. Ж иш ээ нь: Хархорум, Ш анду зэрэг хотод түгээмэл гуйлгачин байнга хэсүүчилж өөрсдийгөө боол шивэгчин болгон худалддаг байжээ. Монгол хүнийг өөр улсад аваачин худалдах явдал бас байсан аж7. “умардаас ирсэн өлсгөлөн иргэд охид, хөвүүдээ худалсан нь буй тул зохиолон авлаа”8. 1317 онд “олон аймаг мухардаж ядраад үргэлж хөвүүн, охиноо иргэний (хятад) гэрт худалдан өгч боол шивэгчин болгов”9, “урианхайн өлсгөлөн иргэд 1 2 3 4

5 6 7 8 9

«Юан улсын судар». 83-р бүлэг. «Плано Карпини и Рубрука». стр. 83. Б.Я.Владимирцов. “Общественный строй монголов”. стр. 35. «М ин ши» - («М ин улсын түүх»). 14-р бүлэг. Хун Цзюнь. «Ю аний түүхийн нэмэлт орчуулга» («Юань ши и-вэнь чжэнбу»). «Юан улсын судар». 42-р бүлэг. Э нэ тухай «Н эвтэрхий хууль»-ийн 57-р бүлэгт тодорхой м эд ээ бий. «Юан улсын судар». 23-р бүлэг. «Юан улсын судар». 15-р бүлэг.

263

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

өлбөрч үхэв” 1 гэх мэтээр «Юан улсын судар», «Нэвтэрхий хууль» зэрэг сурвалжид бичсэн байдаг. Гэвч энэ бүхэн нь хэдийгээр арай хэтрүүлсэн м эдээ баримт боловч Юан гүрний үед монголын ард түмний амьдрал сүрхий хүнд байдалд байж эсэргүүцэл тэм цэл их болжээ. Ард түмний амьдралын энэ хүнд байдал нь монголын хаад ноёдын сэтгэлийг хүртэл түгшүүлж түр зуурч гэсэн хүнд байдлаас нь татан гаргах элдвийн арга зам сүвэгчлэхэд хүргэсэн байна. Юан гүрний хаад Чингис хааны мандсан нутгийн ард иргэдийг ялангуяа түргэн эдгэрүүлбэл зохино2 гэж зарим нэг арга хэмжээ авч байсан нь тийм учиртай байжээ. 1330 оны м эдээгээр Умард газраас ирсэн үгээгүй иргэдэд дөрвөн жилийн дотор амуу будаа 65 түмэн таар, тэмдэгт цаасан мөнгө дөрвөн түмэн хэсэг, загасны тоо 3000 ширхэг, тарианы багаж хоёр түмэн ширхэгийг өгөв гэж Хархорумаас айлтгаж байж ээ3. Хулагар аймгийн иргэд өлсгөлөн болсон тул тайлгын хонь барихыг болиулжээ4. Буянт хаан 1314 онд ард түмний байдал асар хүнд болсныг харгалзаж монгол газрын алба гувчуурыг 2 жилийн хугацаагаар түр хэлтрүүлсэн байна5. «Нэвтэрхий хууль»-д: “ Иргэн болвоос улсын үндэс болно. Цэрэг эр гаргах, гувчуур татварын бүх ажил түүнээс орно. Иймээс иргэнийг асарч байх нь зохих зүй м өн” хэмээн заасан байдаг. Гэвч монголын хаадаас авсан эдгээр арга хэмжээнд нь ард түмний аж байдлыг сайжруулахын төлөө хийсэн зүйл хэдий мөн боловч цаанаа ард түмний эсэргүүцэл тэмцлээс айж болгоомжлохдоо авсан арга хэмжээ гэж үзвэл зохино. Монгол газар байсан хятад цэрэг “дайсан улсын цэргийг хүйс тэмтрэн алъя”, “дайсан улсын эд баялагийг хэмжээлшгүй тонон дээрэмдье”6 гэдэг уриа л о о зо н ги й н дор алах, талах, хорлон сүйтгэх аж лы г Х айдугийн бослогыг дарах нэрээр халхавчлан ихэд хийдэг байжээ7. Тэр үед хятад цэрэг монгол газар орж ирээд монголын эсрэг байлдахад идэвхитэй байсан ба тэд урьдын ялагдаж эзлэгдсэн өш хонзонг бас өвөртлөн монгол хүнийг хамгийн их өршөөлгүй алдаг байжээ. Ийнхүү Хубилайгаас эхэлсэн Юан гүрний монголын феодалууд эх нутагтаа харийн цэрэг оруулж, монгол хүн ардаа алуулж зовоож байсан явдал монголын түүхэнд их харгис хэргийн ул мөр болж үлдсэн байна. Дээрх бүх хүнд байдлаас болж ард түмний уур хилэн бадарч эсэргүүцэл тэмцэл үргэлжлэн гардаг байжээ. Гэвч ноёрхогч ангийн түүхчид ард түмний эсэргүүцэл тэмцлийн түүхийг хэзээ ямагт нуун дарагдуулж ирсний нэгэн адил Ю ан гүрний үе дэх монголын ард түмний тэмцлийн тухай мэдээ бараг 1 2 3 4 5 6 7

264

«Юан улсын судар». 136-р бүлэг. «Юан улсын судар». 23-р бүлэг. «Юан улсын судар». 5-р бүлэг. «Юан улсын судар». 25-р бүлэг. «Н эвтэрхий хууль»-ийн “Хар тэрэгтэн иргэнийг амаржуулсан нь” хэм ээх зүйлд. “Дайсан улс” гэж Аригбөх, Хайдугийн харъяаны монгол улсыг, “Дайсан улсын цэр эг” гэж тэдний цэргийг тус тус хэлж буй хэрэг амуй. «Тогтохын хууль». 90-р тал.

I ll АНГИ. Монгол гурэн злллрсдн нь. Монголын Юан гүрэн. I ll бүлэг. Юан гүрний уснйн Монгол орон

бичигдэж үлдсэнгүй. Зөвхөн зарим нэг судар түүхэнд ямарваа хэрэг явдлыг өгүүлэх дашрамд хавчуулагдан хоцорсон ганц нэг мэдээ сэлт дайралдаж байна. Хубилай тэргүүтэй Юан гүрний хаад дэлгэрүүлэн тохинуулах хэлтэс, ерөнхийлөн захирах тойрог, хулгайч дээрэмчдийг барих хэлтэс зэргийг удаа дараа яаравчлан Хархорум, Шанду зэрэг хотод байгуулж байснаас үзэхэд монгол газар амар тайван бус, ард түмний эсэргүүцэл тэмцэл их байсныг гэрчилж байна. Ю ан гүрний хаад ард түмний эсэргүүцэл тэмцлээс эмээж , хохирон сүйрэгсдэд бага сага түгээл өгсөөр байсан боловч ядуусын цагаачлан одох нь зогссонгүй1. 1282 оны 3-р сард Хубилай хаан, хүү Чингимийн хамт Шанду хотод хүрэлцэн иржээ. Тэр үеэс хаан хөвгүүн Чингим сүмд мөргөл хийхээр очиход сэжиг бүхий 80 гаруй хүн сүмийн үүдэнд цугларсан байжээ. Тэд нараас хэргийн учрыг тунгаан асуухад зальхай түшмэл Ахмааг алах гэсэн юм гэж ээ2. Шанду хотын иргэн цухаг болсон тул амуу тариа худалдав3 гэдэг нэгэн бүдэг мэдээ «Юан улсын судар»-т байна. Энэ “цухаг” гэдэг ганц үг ард түмэн эсэргүүцэл гаргаж байсан шалтгааныг зааж байна. “Дураар хэсэн явсан ардыг цаазаар авна” гэж Есөнтөмөр хаан зарлиг гаргаж байжээ4. “ Ю ан гүрний сүүлч үеэр хятадын тариачды н бослогы г дарахаар монголоос цэрэгтатахад монгол хүмүүс цэрэгт явахаас татгалзав”5, “Умард газры н хүн (м онгол хүн -Ч.Д.) өм нө зүг (хятад газар -Ч.Д.) явахаас үнэхээрийн татгалзав”6 гэх мэтээр түүх сударт бичсэн байна. М онгол ноён Ариунхантөмөр тэргүүлсэн бослого М онголд гарсан тухай «Юан улсын судар»-ттэмдэглэжээ7. Ариунхантөмөр ноён ард түмний уур хийлэн дургүйцлийг ашиглаж “ М өрөгч” гэдэг газар бослого гаргахаар байрлаад ард иргэдийн дотроос цэрэг цуглуулжээ. Тэр хүн маш богино хугацаанд харц олны хүчээр түмэн цэрэг цуглуулж Тогоонтөмөр хааны эсрэг бослого гаргажээ. А риунхантөмөрийн цэрэг гэгч ж ин хэнэ байлдааны сургууль огт байхгүй хүмүүс байсан гэж «Юан улсын судар»-т муучлан бичсэн үзэгдэнэ8. Ю ан гүрний монгол хаад харь улсын нутагт очиж суугаад амин хувийн жаргал цэнгэл хөөцөлдөн монголын өргөн олон ард иргэдийг гачигдуулан чирэгдүүлж байсан нь зөвхөн ард түмний дургүйцлийг төрүүлээд зогсоогүй бас ноёрхогч ан ги й н до то р хүртэл д ургүй ц эл төрүүлэх б о л со н нь Точинтөмөр, Ариунхантөмөрийн хэрэг явдлаас тодорхой харагдаж байна. 1 2 3 4 5 6 7 8

Тэргүүн боть. 333-р тал. Лу Цзи. «Дао-ю ан сю е гу лу». 17-р бүлэг. «Юан улсын судар». 25-р бүлэг. «Юан улсын судар». 29-р бүлэг. Тогтохын зохиол. 94-р тал. «Юан улсын судар». 206-р бүлэг. «Юан улсын судар». 206-р бүлэг. Точинтөмөр ноён Тогоонтөмөр хааны төрд үйлчлэхээс татгалзаж зугатаад Барч хотод очиж байж ээ. «Юан улсын судар». 33-р бүлэг.

265

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Мөн Монгол, Солонгос, Хятад зэрэг орнууд хамтран бослого гаргаж байсан мэдээ «Юан улсын судар»-т бас байна. Энэ бүхнээс үзэхэд тэр цагт монголын ард иргэд Юан гүрний хаад, язгууртан нарын дарлалыг эсэргүүцэн аар саар ч гэсэн тэмцэл хийсээр байжээ. Харин тэр үед ард түмний бослого хедөлгөөн олон газар маш их тархай бутархай байдалтай гарч нэг удирдлага, нэгдсэн зохион байгуулалтгүй байсан учир зорилгоо биелүүлж чадахгүй цохигдон дарагдсаар байжээ.

Д ө р ө в д ү гэ э р б ү л э г МОНГОЛ ГҮРЭН Б1/1Е ДААСАН У Л С У У Д БОЛОН ЗАДАРСАН НЬ Монголын их эзэнт гүрний түүхийн судалгаанд маргаантай асуудал нэн олон байдаг. Түүгээр ч барахгүй буруу ташаа ойлголт ч бий. Хүн төрлөхтний түүхэнд таагдашгүй байгаа нэгэн асуудал бол монголчуудын түүхэн ялалт буюу эзэнт гүрнийг байгуулсан явдал юм. Тэр үед хагас сая гаруйхан хүн ам тай, овог аймгаараа салангид, зэр зэвсгийн хангамж хүрэлцээгүй, цэргийн сургууль, бэлтгэл хангалтгүй байсан нүүдэлчин монголчууд дэлхий дахины тэн хагасаас илүүг цөөхөн жилийн дотор эзлэн авч урт удаан хугацаагаар ноёрхож байсны бодит учир ш алтгааныг янз бүрээр тайлбарладаг бөгөөд бүрэн тайлж чадаагүй хэвээр байна. Үүнд Өмнөд Хятадад 30 сая хүн амтай Сүн улс оршиж байсан гэдэг. Сүн улс нь Ш ар мөрөн, Хөх мөрөн хоёрын хооронд урсах Хуашуй голын өмнө этгээдэд нутаглаж байжээ. Хойд Хятадад 60 сая орчим хүн амтай эрэлхэг дайчин Алтан улс оршиж түүний зэрэгцээ хүчирхэг, баян чинээлэг Тангуд, Уйгар улсууд оршиж байв. Өмнөд этгээдийн эдгээр улсууд нийлээд 100 гаруй сая хүн амтай байжээ. Баруун зүгт Дундад Ази, Йранд баян тансаг хот цогцолсон 20 сая гаруй хүн амтай Хорезмын хант улс, Дорнод Европод Ижил мөрөн, Карпатын завсар газар найман сая, Гүржид таван сая, Сирид таван сая хүн оршин сууж байсан ажээ. Гэтэл бидний ем нө өгүүлсэн цөөн хүнтэй Монголчууд нэгэн зэрэг гурван этгээдэд аян дайн хийсээр бүгдийг эрхшээлдээ оруулж дэлхийн их эзэнт гүрэн байгуулсныг монголчуудын гайхамшиг гэж үздэг байна. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсан эхэн үедээ нэгдэл нягтралтай, нэгэн удирдлагатай байсан боловч аажмаар бие даасан улсууд болж задарсан байна. Чингис хаан 1206 онд зохион байгуулсан Их Хурилдайгаар Монголын бүх овог аймгуудыг үр хүүхэд, ойр төрлийн хүмүүс болон шадар анд нөхөддөө хувиарлан хувь болгон өгсөн нь Монголын овог аймгийн хуучин тогтолцоог эвдэн Монголын Эзэнт Гүрний шинэ тогтолцооны эхлэлийг тавьсан хэрэг

266

АНГИ. Монгол гүрэн хшрсан

нь.

о н го лы н

Ю дн гүрэн. IV бү/ог. Монгол гүрэн бие лпасан улсуүл болон заларсан нь

болно. Э нэ ш инэ тогтолцоонд Ч ингис хааны өөрийнх нь овог болох Боржигин овог ноёлох байр суурь эзлэх боллоо. Чингис хаан дөрвөн хүүдээ эзэмшил нутаг олгохдоо ахмад хүу Зүчидээ Арал тэнгисээс баруун тийш Каспийн тэнгисийн умар зүгийн нутгийг, лоёрдугаар хүү Цагаадайдаа Алтайн нуруунаас баруун тийш Амур мөрөн хуртэл буюу Тэнгэр уулын ар өвөр, хуучин баруун Ляо улсын нутгийг, гуравдугаар хүү Өгэдэйдээ хуучин найман аймгийн эзэмшил нутаг буюу Элба мөрний дээд урсгалаас баруун тийш Балхаш нуурын зүүн талын нутгийг тус тус хуваан өгчээ. Өгэдэй хааныг нас барснаас хойш тав зургаан жил хааны ш ирээ эзгүйрч Монголын төрийн ордны эрх суларсан билээ. Хэдий тийм боловч Мөнх хаан нас барсан 1259 оныгхүртэл Монгол орон Эзэнт Гүрнийтөвньболсоор байлаа. 1261 онд хаан ш ирээнд суусан их хаан Хубилай Хятадад Монголын Юан гүрнийг байгуулжээ. Юан гүрэн байгуулагдсан нь эзэнт гүрний дотор нэгдэл нягтрал буй болгосонгүй, харин ч хямралд оруулсан байна. Тулуйн хүү Хүлэгү 1253-1254 оныг хүртэл баруун тийш аян дайн хийж Иран, Багдад, Араб зэргийг байлдан дагуулж, Ил хант улсыг байгуулжээ. Зүчийн хүү Бат 1235-1241 оныг хүртэл баруун зүг Кипчак нутгийг эзлэн, улмаар Орост д овтлож , П ольш , М аж ар (У н гар )-ы г э з л э н , А лтан О рдоны улсы г байгуулжээ. Дундад Азид Цагаадайн хант улс байгуулагдсан байлаа. XIV зууны эхэн үеийг хүртэл М онголын эзэнт гүрэн нэгдмэл байдлыг үе үе сэргээн хадгалж чадсан боловч цаашдаа бие даасан улсууд болон задарсан байна. Ази, Европын ихэнхийг эзэлсэн М онгол гүрэн ийнхүү тус тусын өвөрмөц онцлог бүхий хэд хэдэн улс болж хуваагдсан билээ. Тэгэхдээ эдгээр улс орны эрхийг Монголын язгууртнууд барьж байсан юм. М анай түүхчид М онголын эзэнт гүрэн хэд хэдэн биеэ даасан улсууд болон сарн и сан ш алтгааны г эзэн т гүрний хэсгүүдийн дунд н и й тл эг талуудаас гадна өвөрмөц ялгаа, үл нийцэх зүйл олон байсан бөгөөд тэр байдал нь эцсийн дүнд түүнийг задран бутрахад хүргэсэн гэж үздэг ю м .1 Монголын эзэнт гүрэн үнэхээр янз бүрийн улс орон, нийгэм эдийн засаг, соёлын хольцолдсон бүтэц байгууламжтай байсан юм. Өөрөөр хэлбэл эзэнт гүрний хил хязгаарт багтсан олон үндэстэн нь өөр өөрийн хэл, соёл, шашин шүтлэгтэй, аж байдал амьдрах ухаантай байсан бегөөд нийгмийн хөгжлийн төвшин нь ч харилцан адилгүй байсан ажээ. Хэдий тийм боловч олон нийтлэг шинжийг агуулсан нэгэн бүхэл бүтэн биет зүйл болон удаан хугацааны туршид оршин тогтнож байсан билээ. Мөнх хаан эзэнт гүрний эрхийг барьж байх үедээ ч өөрөө өмнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг голчлон барьж, харин Бат ханд өрнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг ихэвчлэн мэдүүлж байсан баримт «Судрын чуулган»-д байна. Ер нь Мөнх хааныг нас барснаар Sh.Bira. The M ongol Empire: Cultural Exchanges. The Khanats - М онголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. Токио, 1994, 42-р тал.

267

МОНГОЛ

268

ТӨ М ӨР И Й Н УЛС (1370-1405)

ҮЛСЫН ТҮҮХ. II БОТЬ

Ill АНГИ. Монгол гурзн задарсан нь. Монголын Юан гүрэн. IV булэг. Монюл гүрэн бие лаасан улсуул болон заларсан нь

Алтан ордон, Цагаадайн хант улс, Хубилай хааныг таалал төгсөснөөр Ил хант улс тус тус биеэ даасан улс болж хувирсныг тэмдэглэх хэрэгтэй.

§1. Ил хант улс Ч ингис хааны бага хүү Тулуйн том хүү Мөнх хаан ширээнд суусны дараа өөрийн төрсөн дүү Хүлэгүг Иранд явуулж, Сири Рум, Армен, Энэтхэгийг эзлэх даалгавар өгчээ. Ийнхүү Хүлэгү Иранд очиж, Ил хант улсыг үндэслэн байгуулаад, 9 жил (1256-1265) хан суусан байна. Т эрээр П ерс, И рак, Азербайджан, Армен, Туркестан, Гүржийн нутагдэвсгэрдээр Ил хантулсыг байгуулсан аж ээ. Хүлэгүгийн улсын ханы г Ил Хан (У лсын хаан) гэж нэрлэдэг байсан тул түүхэнд Ил Хаант улс хэмээн алдаршжээ. Мөн тус улсыг үндэслэн байгуулагчийнх нь нэрээр “Хүлэгүгийн улс” гэж нэрлэж байжээ. Х үлэгү хан ы г нас б ар сн ы д ар аа ч гэсэн тү ү н и й г зал -гам ж л агч д ы г Хүлэгүгийнхэн гэж нэрийдэх болжээ. Зарим судлаачид Ил Хант улсыг “Иран дахь Монголын хант улс” гэж нэрлэх нь зүйтэй гэж үзсэн байна. Бид энд түүхэнд хамгийн их алдаршснаар нь “ Ил хант улс” гэж нэрлэв. Ил хант улсын нийслэл нь Тебриз хотод байсан боловч XIV зууны эхээр Иракийн Султани хотод шилжижээ. И л хаадын дотроос хамгийн их нэрд гарсан нь тус улсыг үндэслэн байгуулагч Хүлэгү (1256-1265), Хүлэгү ханы ууган хүү Абага (1265-1282), АбагаханыхүүАргун (1284-1291), Аргунханы хүүГайхат (1291-1295), Газан

Хүлэгү (анхны Ил хан) (Давид Морган “ Монголчууд” ном. Оксфорд, Кембриж, 1998)

269

М о н г о л УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Ил хан Абага, туүний хүү Аргун (Давид Морган “ Монголчууд” ном. Оксфорд, Кембриж, 1998)

(1295-1304), Өлзийт (1304-1316), Абусанд (1316-1335), Шейх Хасан Кучук (1335-1343) нар болно. М өнх хаан Х үлэгүд д аал гав ар өгөхдөө “ Их, бага ал и в аа хэрэгт Чингисийн хууль, ёс заншлыг дагах хэрэгтэй. Амутын Жейхунаас алс холын М исир орон хүртэл нутгийнханд чиний тушаал зарлигийг дагасан хүмүүст аврал энэрэл үзүүлж, элдэв бэлэг сэлт арвинаар өгч бай. Хэн сөрөн толгой ө н д и й л гө н ө тү ү н и й г э х н эр хүүхэд, тө р ө л т ө р ө гсд и й н х нь хам таар хүчирхийлэн устгаж, Кукистан Харасаны цайз хэрмийг эвдэн зэлүүд дөл болгон хувирга. Хэзээ ч, хаана ч сонор соргог, ухаалаг хэрсүү яв. Ард олноо дааж давшгүй алба гувчуураар даралгүй, амар амгалан аж төрөхөд нь туслаж бай. Аль ч тохиолдодд эхнэр Догуз хатантайгаа зөвлөж хэлэлцэж бай. Энэ бүх чухал хэргийг гүйцэлдүүлсэн цагтаа төрлөх нутагтаа эргэж ир ээр эй 1” гэжээ. Хүлэгү хан Ираны Падишан, Султан нарт дагаар орохыг ятгасан захидал бичиг явуулжээ. Уг захидлыг хүлээж аваад Румаас түүнд алба хаахаар Султан И з-ад-дин, Атабек, М узаффар-ад-дины хүү Руки-ад-дин, П ерсээс Атабек Сад, мөн Ирак, Хорасан, Азербайджан, Арран Ш ирва, Грузинаас язгууртан ноёд арвин их бэлэг хэрэглэлтэй иржээ. 1

270

Рашид-ад-дин. Джами ад таварах. 33-р боть. Баку, 1957. 22-р тал.

Ill АНГИ. Монтл гурэн ащ кан нь. Монюлын Юан гүрэн. IV булэг. Монгол гүрэн бие лзасан у\сүул болон заларсан нь

Ил хан Газан (Давид Морган “ Монголчууд” ном. Оксфорд, Кембриж, 1998)

Газан ханы засаглалын үед Ил хант улсын нутаг дэвсгэр ихэд өргөжин тэлж, бүх Иран, өнөөгийн Афганистан, Азербайджан, Иракийг Багдадын хамт, Курдистан, дээд Месопотам, Бага Азийг хамарч байлаа. Тэрчлэн ойр зэргэлдээ орнууд болох Сельджук, Грузин, Трапезүндек, Армен, Кипрээс алба татвар авч байж ээ. М өн С ири, П алестины г удаа дараа довтолж, Египетийн Мамлюктай байлдаж байжээ. Ил хант улсын соёлын хувьд гэвэл, Монгол зэрэг Зүүн Азийн орнуудын нөлөө Дундад Азид болон Персэд урьд өмнө байгаагүйгээр тусгалаа олсон байна. Тухайлбал, лалын шашинд эрс өөрчлөлт үзэгдэх болжээ. Христийн несториан шашинтан нар Ил хантулсад ихээхэн нөлөөтэй байсан юм. Мөн Түвэдийн Будцын шашин соёлын нөлөө монголчуудаар дамжин Персэд хүрч очиж байжээ. Гэвч Монгол, Түвэдийн буддын шашнаас үлдсэн эд өлгийн дурсгал Персэд тун ховор байдаг нь М онголын ноёрхогчид хожим нь Лалын шашинд орсны дараагаар Буддын шашны дурсгалыг эвдэн сүйтгэсэн буюу лалын шашны хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн өөрчил-сөнтэй холбоотой байж болох юм. Зөвхөн Марагхагийн ойролцоо хэдэн буддын дурсгалын эвдэрч сүйрсэн үлдэгдэл байдаг аж ээ1. Ил хант улсын үед Буддын урлагийн нөлөөгөөр лалын ш ашинтны зураг 1

Ш.Бира. Монголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. УБ., 2001. Ill боть, 291-р тал.

271

М о н г о л УЛСЫН ТҮҮХ.

воть

Өлзийт хааны шарилын сүм (Давид Морган “Монголчууд” ном. Оксфорд, Кембриж, 1998)

урлалд байгаагүй хүний дүрсийг зурах явдал Персэд дэлгэрсэн гэж эрдэмтэд үздэг байна. Ил хаад шинжлэх ухаан, эрдэмтдийг тэтгэх талаар их нэрд гарсан байна. Хүлэгү хан өөрийн зөвлөх нэрт гүн ухаантан, одон орон судлаач Насир адДин ат-Гүш (1201-1274)-д Табризийн хойт талд Азербайджаны Марагхад одон орон судлалын төв байгуулах ажлыг даалгажээ. Тус төвийг тэр үед байсан хамгийн дээд зэргийн багажаар төхөөрөмжилсөн бөгөөд номын сан нь 400 000 номтой байсан гэдэг1. Тэнд И спанийн алдарт одон орон судлаач Яхья ибн Мухаммад ибн Абул-Ш укр ал-Магхриби ал-Андалуси ажиллаж байсан аж ээ2. Эрдэм мэдлэгийн бусад салбарууд дотроос түүх, анагаах ухаан эрчимтэй хөгжиж байжээ. Тухайлбал, Ата М алик Ж увейнийн (1226-1283) «Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх» Рашид-ад Дины «Судрын чуулган» гэсэн хоёр алдарт зохиолыг дурдаж болно. Энэ хоёр зохиогчийн аль аль нь Ил хант улсад төрийн өндөр албанд ажиллаж байсан тул тухайн үйл хэрэгт биеэр оролцож явсан байна. Мөн Рашид-ад Дины бичсэн анагаах ухааны тухай нэрт бүтээлийг нэрлэж болно. 1 2

V.Minorsky, Encyclopaedia o f Islam, vol. 3, 1930. p. 261. J.Needham , Science and Civilization o f China, Vol 1, Cambridge University Press. 1977. p. 141.

27 2

Ill АНГИ. Монтл гурэн замрсан нь. Монголын Юан гүрэн. IV булэг. Монюл гүрэн бие лзасзн улсуүл болон замрсан нь

Монголчууд олзлогдогсдыг авч яваа нь (Давид Морган “Монголчууд” ном. Оксфорд, Кембриж, 1998)

Ил хаадын гадаад улс төрийн бодлогод Сири, Палестинийг байлдан дагуулах зорилго оршсоор байв. Энэхүү зорилгоо биелүүлэхэд Египет улс дунд нь хөндөлдөж байсан учир түүнтэй Ил хаад удаа дараа дайтаж байжээ. Египетийн М ампюкийн султанууд лалын шашныг улс төрийнхөө бодлогын түшиг тулгуур хэмээн үзэж байв. М онголын ил хаад Египетийн эсрэг дайнд Христосын шашны холбоотон улсууд болох Антиохийн вант улс, Триполийн гүнт улс, Иерусалим хант улс зэргийг ашиглаж байв. М өн Киприйн хант улс, К иликийн Армен, Гүржийн газрын эздийг ч татан оролцуулж байжээ. Энэ үед Ил хаад Христосын ш аш ныг ивээлдээ авч, Христосын ертөнцтэй өргөн их харилцаатай байсан юм. Хүлэгү хан Сирийг байлдахдаа, Хит бөх хэмээх Христосын ш ашинтай хүнээр ц эр гээ толгойлуулж байсан нь Х ристосы нхноос дэм ж лэг авах бодолтой байсны илрэл юм. 1260 онд Айн-Жамут, 1277 онд Аль-Бастанд Египедийнхэнтэй хийсэн тулалдаанд монгол цэрэг ялагдаж Сирээс шахагдаж гарсан байна. Хэдий тийм боловч Ил хаад С ирийг эзлэх зорилгоо орхиогүй юм. Газан хан хэдийгээр лалын шашинд орсон боловч Сирийг эзлэх зорилго тавьж, Гүрж, Арменийн цэргийн тусламжтайгаар Сирийг эзлэн аваад, 1303 онд дахин ялагдал хүлээжээ.

§2. Алтан ордны улс Алтан ордоны улсыг түүхэнд хэд хэдэн янзаар нэрлэдэг. Кипчакийн тал нутаг Алтан ордоны хант улсын нутгийн цөм нь болж байсан тул оршин сууж байсан нутаг орных нь нэрээр хожим нь “ Кипчакийн хант улс” гэж 273

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

түүхэнд ал д ар ш ж ээ. Т ухай лбал, 1991 онд Ө вөр М онголы н С оёлы н Хэвлэлийн хорооноос эрхлэн гаргасан «Монголын хаант улсын товч түүх» гэдэг номонд Алтан Ордоны улсыг “ Кипчак хаант улс” гэж нэрлэсэн байна. О рост эн э улсыг “ Зүчийн у л с” гэж н эр л эд эг байсан бөгөөд монгол сурвалжид ч тэгж нэрлэж ээ. Зарим зохиолд “Хөх орд” , “ Цагаан орд” , “Цагаан ордот улс” гэх зэргээр нэрлэсэн үзэгдэнэ. Зарим судлаачид энэ улсыг “Орос дахь Монголын хант улс” гэж нэрлэх санал дэвшүүлсэн байна1. Бат хан тэргүүтэй Монгол ноёд баруун замын аян дайнаас буцаж ирээд Ижил мөрний доод урсгалд Сарай гэдэг нийслэл хот байгуулан суусан 1240өөд оны эхэн үеэс эхлэн энэ улсыг “Алтан ордоны улс” хэмээн нэрлэх болсон байн а. Бид энд түүхэнд хам гийн их алдарш иж , олны танил болсноор нь “Алтан ордоны улс” гэж нэрлэв. Бат хан өрнө зүгт аян дайн хийж явахдаа Чингис хааных шиг алтан ордонтой байсан байж болох юм. Энэ бол алтан чимэглэлтэй том гэр байсан бололтой. Ийм ордон нь сууц болж байсан төдийгүй гадаадын элч төлөөлөгчдийг хүлээн авах өргөө болж б ай ж ээ. Т ухай лбал А лтан ордоны хан Б эр х и й н ө р гө ө н и й тал аар Тинзенгаузенд өгүүлсэн нь: “ Бэрхэ ханы өргөө нь 500 хүний багтаамжтай, цагаан эсгий бүрээстэй, дотор талыг нь торгоор бүрхсэн, эрдэнийн чулуун сувдаар гоёж чимэглэсэн байв”2 гэжээ. 1225 онд Чингис хаан дөрвөн хүүдээ нутаг хуваан өгчээ. Ууган хүү Зүчидээ Эрчис мөрнөөс баруун тийш, Хорезмээс хойш монгол цэргийн м орины туурай хүрсэн газры г өгчээ. Зүчи Урал м өрнөөс зүүн тийш К ип чакийн тал нутгийн зүүн хэсэг, Амур, С ы р-Д аръяа мөрний доод урсгалын Хорезмийн нутгийг эзэмшиж байлаа. Зүчийн хоёрдугаар хүү Бат 1236-1240 оны хооронд Урал мөрнөөс баруун тийш Волга мөрний дагуу, К ипчак, Болгарыг эзлэж Оросыг эрхш ээлдээ оруулсан байна. Эхлээд Рязаны П ронск, Белгород, Ижеславск, хотуудыг эзэлжээ. Ока мөрнийг өгсөн Коломнахотыг эзэлжулмаар Москва, Кремлийг авсан байна. Москва гэснийг монголоор Мушгуу гэсэн голын нэр, Кремл гэдгийг хэрэм гэсэн үг, Арбат гэдгийг аравт гэдэг монгол үг гэж зарим судлаач тайлбарладаг байна. 1238 онд Владимир, Ростов, Угмич, Ярославль, Ю рьев-Польский, Переярславль, Ж нятин, Кошүн, Тверь, Торжак, Дмитров, Волоколамск, Городец, Костром, Галич-Мерский зэрэг бусад хотыг эзлэн авчээ3. Алтан ордоны улс зүүн тал нь Эрчис мөрнөөс баруун тал нь Днепр мөрөн хүрч, зүүн хойш Болгарт хүрч, умарт тал нь Крым ба Кавказад хүрсэн өргөн уудам нутгийг эзлэж байв. Үүнд Дундад Азийн Хорезм, Сьгрдарья мөрний доод урсгал, Ижил мөрний Булгар, Половец буюу Кипчакийн тал, Крым, Умард Кавказ зэрэг газар нутаг багтаж байжээ. Монголын байлдан дагуулагчид бүх Оросыг эзэлж чадсангүй, түүний зөвхөн өмнөд ба баруун урд хэсгийг эрхшээлдээ оруулжээ. Оросын бусад хэсэг нь Алтан ордоны 1 2 3

274

Д.М айдар. Чингис хаан ба Монголын их гүрэн. УБ., 1990, 128-р тал. Тинзингаунзен. С борник материалов относящ ихся к истории Золотой Орды с Египетом, С П б., 1884. стр. 193. Каргалов В.В. «Внеш неполитические факторы». стр. 98.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юлн гүрэн. IV бүлэг. Монгол гурзн бие лаасан улсуул болон злырсан нь

бүрэлдэхүүнд оролгүй, алба барьдаг, хараат улсын байдалтай үлджээ. Алтан ордоны хаадын дотроос нэрд гарсан нь Чингис хааны ууган хүү Зүчи (1223-1237), Бат (1237-1256), Бэрх (1257-1266), Мөнхтөмөр (1266-1280), Туяамөнх (1280-1287), Тулабуга (1287-1291), Тохта (1291 -1312), Үзбек (1312 1342), Ж анибек (1342-1357), Тогтамыш нар болно. Зүчи, Бат нарын үед Алтан ордоны хаан өөрийн улсыг Монгол гүрний нэгэн хэсэг гэж үзэн, Монголын хаанд захирагдаж байсан боловч Бэрх ханы үеэс, өөрөөр хэлбэл, Ю ан улс байгуулагдсан цагаас эхлэн биеэ даасан байдалтай болж, удалгүй Монгол гүрнээс бүрмөсөн тусгаарлан салжээ. Алтан ордоны улсыг Ч и нги сий н ахмад хөвүүн Зүчийн үр ач нар толгойлж төр, засаг захиргаа, цэргийн зохион байгуулалт нь эхний үед монголынхтой адил байжээ. Алтан ордоны улс мен баруун, зүүн, төвийн гэсэн гурван хэсэгт хуваагдаж, зүүн, баруун жигүүрийг оглан хэмээх хоёр сайд толгойлж байв. Оглан нарын дараа түмт, мянгат, зуутын ноёд ордог байжээ. Түүнчлэн Алтан ордоны хааны дэргэд язгууртан нар, тэдний үр хөвгүүд, ах дүү нараас бүрдсэн хишигтэн байдаг байжээ. Алтан ордоны улсын цэргийн зохион байгуулалт ийм нарийн тодорхой байсан атал, засаг захиргааны байгуулал нь тиймгүй байжээ. Алтан ордоны улс Цагаадай, Х үлэгүгийн улсын н эгэн адил улсы н төвий н ба орон нутгийн засаг захиргааны байгуулалтандаа монгол занш ил, эзлэгдсэн орнуудын засаг захиргааны байгуулалтыгхослуулан хэрэглэсэн байна. Эзлэгдсэн орнуудын муж, хот, суурингуудад даргач нар тавьж, цэрэг суулган захирчээ. Алтан ордоны олон угсаатны нийгэм эдийн засаг, соёлын хөгжлийн хэр хэм ж ээ жигд биш байж ээ. П оловец-К и пчак, К оман нары н зэрэг нүүдэлчин аймгийн дотор хагас эцгийн эрхт ёс ноёрхож байжээ. Орос, Булгар, Кавказ, Крымын суурьшмал иргэдийн дунд феодалын ёс хөгжиж, ни й гм и й н хари лц аан ы үндэс болсон байж ээ. Т ариачды н ихэнхи нь хамжлагат ёсонд орж газрын эздэд алба гувчуур төлж байсны дээр улсын алба татварын хамаг хүнд хүчрийг үүрч байжээ. Тариачдын тарианы газар, жимсний талбай, ус татах суваг, үр будааны агуулах зэргээс цөмөөс тусгай алба гувчуур авдаг байсан ажээ. Малчдын малаас гувчуур авахаас гадна өртөө улааны алба оногдуулдаг байсан юм. Батын ах Орду одоогийн баруун Сибир Казахстаныг эзлэн Цагаан ордот улсыг байгуулжээ. Батын суурийг түүний дүү Бэрхэ (1257-1266) эзэлсэн байна. Бэрхийн үед Алтан ордны улс үндсэндээ биеэ даасан улс болон хувирчээ. 1262 он болон 1265-1266 онд Бэрхэ хан Кавказын нурууг эзлэхийн тулд Египет улстай холбоо байгуулжээ. 1266 онд Бэрхэ 46 насандаа Кавказын нуруунд аян дайн хийж яваад нас баржээ. Түүнийг Сарай Бэрхэд аваачиж оршуулсан байна. Бэрхийн дараа Мөнхтөмөр Алтан ордны хан болж 14 жил суужээ. Мөнхтөмөр Египетийн султантай хамтран, Ираны Абага ханы эсрэг байлдаж байжээ. Мөн 1271 онд Константинополь руу дайн хийжээ. М өнхтөмөрийн ханчлалын үед цэргийн туршлагатай жанжин Ногай их эрх мэдэлтэй байсан ажээ. Ногай өмнөд Орос, Византыг эзэлжээ. Алтан

275

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

ордоны дотор үймээн самуун гарч, хан ш ирээ монгол ноёдын нэгэн бүлгээс нөгөөд шилжих явдал тохиолдож байлаа. Зарим үед төрийн эрх алтан ургийн угсааны бус ноёдын гарт ордог байжээ. Ийм явдал нэг бус удаа гарч байв. Тухайлбал бидний өмнө өгүүлсэн Ногай ноён засгийн эрхийг гартаа авч, өөрийн дураар авирлаж байсныг Тогта ноён 1287 онд эцэс болгосон байна. Тогтаг Оросын түүхийн бичигт, энхийг сахигч хан гэж нэрлэжээ. Тогтагийн дараа Мөнхтөмөрийн хүү Үзбек хаан суужээ. Үзбек ханы үед одоогийн Волградын орчим байсан Сарай Бэрхэ хот цэцэглэн хөгжиж байжээ. Үзбек ханы нэрийг чулуун хөшөөн дээр бичсэн сүм өнөө хүртэл хадгалагдан ү л д ж ээ1. Э нэ үед арилж аа худалдааны ажил ч их хөгжжээ. Үзбек ханы үед Исламын шашин ихэд хөгжиж, тэнд оршин сууж байсан Монголчууд ч Исламын шашинд автах болсон байна. Үзбекийн дараа түүний хүү Ж анибек (1342-1357) хан ширээнд суужээ. Алтан ордоны хамгийн хүчирхэг болсон нь Үзбек, Ж анибек нарын үед ажээ. Үзбек ханы үед лалын ёс төрийн шашин болж, улмаар Монгол, Түрэг угсааны олон аймгийн дунд дэлгэрч эхэлсэн байна. 1356 онд Ж анибекийн цэрэг Хүлэгүгийн улсын нийслэл Тебриз хотыг нийт Азербайджаны хамт булаан авчээ. Гэвч Алтан ордоны энэ ололт нь Ж анибекийг үхмэгц дахин алдагдсан юм. Ж анибекийн төр барьж байх үеийн сүүлийн жилүүдээс эхлэн Алтан ордоны эрх баригсдын дотор ширүүн самуун дэгджээ. 1357 онд Ж анибек самуунд өртөж амь үрэгдсэн байна. Тэр цагаас хойш Алтан ордонд дотоодын дайн дажин бараг тасрахаа больжээ. 1357-1380 он хүртэл Алтан ордны улсад улс төрийн хямрал болж, хорь гаруй жилийн дотор хорин хэдэн хан солигдож зарим нь хан ш ирээнд сууж чадалгүй амь эрсдэж байсан ажээ. 1380 онд Ордагийн удмын Тогтамыш хан ширээнд сууж 1282 онд М осквагэзлэж ,дахиналбагувчууравахболж ээ. Тогтамыш Төмөрийн дэмжлэгийг авч байсан боловч удалгүй хоорондоо эвдрэлцэж, 1389-1395 оныг хүртэл 3 удаа ширүүн дайн хийж Алтан ордоны улсын хүчин мөхөсдсөн ажээ. 1420-иод онд Сибирийн хант улс Алтан ордоны улсаас салж тусгаарласан байна. Мөн XV зууны дунд үеэс Казаны хант улс хагацан салж тусгаарлаж ээ. М өн Астраханы хант улс салан тусгаарлажээ. Энэ үеэс Алтан ордоны улсын хүчин доройтсоор 1502 онд бүрмөсөн мөхжээ. Алтан ордоны хотуудад гар урлал, худалдаа арилжаа нэлээд хөгжиж байжээ. Алтан ордоны хан Орос, Дундад Азийн зэрэг орны суурьшмал иргэдийн дотроос олон тооны гар урчуудыг олзлон авч төв хотууддаа суулган ажиллуулдаг байсан ажээ. М онголын ноёрхлын үед хуучин зарим хот сэргэн, зарим ш инэ хот бий болсон байна. Кифа (Феодосия), Крымын Керчь, А зовтэнгисийн Азак, Х орезмын Ургенч болон Булгар, Билярын зэрэг хотууд нэг үе нэлээд дэгжиж ирсэн тухай м эдээ байдаг2. Алтан ордоны нийслэл Сарай Бат, Смирнов В. «Археологическая экспедиция в Крым». 1886. Т. I. стр. 16. Греков В.Д. и Я кубовский А.Ю . «Золотая ордо» (очерки истории улуса Джучи в период сложения и расцвета в X IIL-XIV вв) 1937. стр. 107.

276

Ill АНГИ. Монгол гүрэн задарсан нь. Монголын Юлн гүрэн. IV бүлэг. Монгол г)р>н бие лалон улсууА болон змлрсан нь

Сарай Бэрх гэх мэтийн ш инэ хот суурин үүсэн бий болсон байн а1. Энэ хоёр хот богино хугацааны дотор тухайн үеийн том хотын зэрэгт хүрч чадсан байна. 1333 оны үеэр Сарай Бэрх хотод очиж үзсэн Арабын жуулчин Ибн Батута тэмдэглэн бичсэн нь: “Сарай хот тэгш тал газар орших бөгөөд өргөн гудамж, гоёмсог зах зээл, үй түмэн хүн бялхан дүүрч асар их хэмжээнд хүрсэн гайхамшигт сайхан хотын нэг ю м ” 2. Ибн Батутын бичсэн зүйл үнэний хувьтай болох нь одоогоос 100 гаруй ж или йн өм нө О росы н археологич Т ерещ енкоги йн хийсэн судалгаагаар н эгэн т нотлогдж ээ. Терещенко Сарай Бэрх хотын туурийг малтан ш инжилж, олон зүйлийн сонин чухал баримт олсон нь Ленинград (Санкт-П етербург) хотын Их Ордон музейд хадгалагдан буй. Терещенкогийн шинжилгээгээр Сарай Бэрх хотод 100 гаруй мянган хүн тогтмол суудаг байсан явдал илэрчээ3. Түүнээс гадна Алтан ордоны хотуудад худалдаа арилжаа хөгжиж, улс орны дотоод амьдрал, гадаад худалдааны явдалд чухал үүрэг гүйцтгэж байжээ. Сарай Бат, Сарай Бэрх тэргүүтэй хот Баруун Европ, Бага Азиас Дундад Ази, Иран, Монгол, Хятад орох замын уулзвар дээр оршиж Ази, Европын худалдааг холбон дамжуулах газар болж байжээ. Энэ бүхэн нь нэг талаас Алтан ордонд гар урлал хөгжиж ирсний үр дүн, нөгөө талаас Алтан ордоны хаадын өөрийн улсын хүчин чадал, нэр сүрийг дээшлүүлэх зорилгоор худалдааны ажлыг дэмжиж, ялангуяа гадаад худалдаанд ихэд анхаарал тавин урамшуулж байсантай холбоотой юм. Алтан ордоны хант улс М онголын эзэнт гүрний зах хязгаар болж, соёлын харилцааны ерөнхий урсгалаас хөндий байсан болохоор Хятад болон Иран дахь хант улсуудтай соёлын хувьд адилгүй байж ээ4. Ш .Бира “Алтан Ордоны хаад хэдийгээр Оросод ноёрхож байсан боловч нутаг дэвсгэрийн нь гүнд орж суугаагүй ажээ. Алтан Ордоны улсыг үндэслэн байгуулсан Бат хан (1236-1255) ни йслэл С арай хотоо байгуулахдаа, Астраханаас холгүй, Ижил мөрний адагт орших нутгийг сонгон авчээ. Д эш ти К и п ч а к и й н х ээр тал нутги й н үрж ил ш им т б э л ч э э р нутаг М онголчууды н сэтгэл и й г О росы н их хотуудаас илүү татаж байлаа. Чухамдаа О росын уугуул нутаг нь Алтан Ордоны нутаг дэвсгэрт засаг захиргааны хувьд хамаарагдаагүй байжээ. Хуучин Оросын вант улсуудын засаг захиргааны тогтолцоо бүхэлдээ хэвээр үлдсэн юм. Орос гагцхүү алба гувчуур төлж б ай ж ээ” 5 гэсэн байна. Алтан Ордоны улсад монгол хэл бичгийг албан баримтанд ашиглаж байжээ. XIV зууны дунд үеэс монголоор бичсэн зарим нэгэн зарлиг, ханы тунхаг бидний үед уламжлагдан иржээ. Мөн үед хамрагдах ханы нэрийг монгол үсгээр дээр нь бичсэн нь Тогтамыш ханы сүүлчийн зооснуудад байдаг. Греков В.Д. и Якубовский А.Ю «Золотая ордо» (очерки истории улуса Д ж учи в период сложения и расцвета в X III-X1V вв) 1937. 107-р тал. Греков В.Д. и Якубовский А.Ю . Мөн тэнд. 108-р тал. Мөн тэнд. 109-р тал. Sh.Bira. The M ongol Empire: Cultural Exchanges. The Khanats - М онголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа, Токио, 1994. 438-р тал. Мон тэнд. 438-р тал.

277

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ.

вот ь

Монголын эзэнт гүрэн янз бүрийн улс түмнийг нэгэн хүчтэй засаг төрд нэгтгэсэн нь тэдний соёл, уламжлал хоорондоо нэгдэн нягтарч харилцан нөлөөлөхөд түлхэц өгсөн нь тодорхой юм. Аливаа дайн даж ин хүн төрөлхтний амгалан байдлыг эвдэж, түүх соёлын үнэт зүйлийг устгадгийг хэн ч цагаатгах аргагүй юм. Гэвч тухайн цагийн түүхэн өвөрмөц нөхцөлд төрөл бүрийн улс түмний янз бүрийн иргэншлийн өргөн харилцаа холбоо дэлхий даяар дэлгэрч эд, оюуны үнэт зүйлс улс түмний дунд түгэн тархаж, ард түмнүүд ойртон нягтарч байсан үйл явц нь хүн төрөлхтний дэвш ил хөгжилд нааш тай нөлөө үзүүлсэн болохыг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй.

§3. Цагаадайн хант улс Чингис хаан анх 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулаад хоёрдугаар хүү Цагаадайдаа дөрвөн мянган өрх хуваан өгчээ. Хожим нь дахиад 1225 онддөрвөн хөвүүндээ нутаг хувиарлан өгөхдөө, Цагаадайд Уйгарын орноос Аму мөрөн хүртэлх өргөн уудам нутгийг хувь улс болгон өгчээ. Чингис хаанаас Цагаадайд хувилан өгсөн тэр газар нутаг дээр үндэслэн Цагаадайн хант улс бүрэлдэн тогтсон байна. Анх Өгэдэй, Цагаадайн улстустусдаа биеэдаасан улсууд байлаа. Алтай, Т арвагатай орчм ы н н у тги й г эзэ м ш с эн Ө гэдэй улс удаан бие дааж байсангүй. Чингис хааны дараа Өгэдэй их хаан болж улмаар түүний хүү Гүюг хаан ш ирээ залгамжласнаар Өгэдэйд эзэмшүүлсэн нутаг аяндаа их хааны төв улсын шууд харьяаны нутаг болон хувирчээ. Харин Өгэдэйн хаант улсын нутгийн зарим хэсэг Цагаадайн улсын бүрэлдэхүүнд орж нэгдсэн байна. Цагаадайн хант улс хүчирхэг байх үедээ зүүн зүг Турфан, баруун зүг Аму мөрөн, умар зүг Тарвагатай, өмнө зүг Энэтхэгийн уулсыг давж байжээ. Түүний нутаг дэвсгэрт одоогийн Дорнод Туркестан (Синьцзян), Казахын зүүн өмнөд хэсэг, Хорезм, М авереннахр, Афганистан, Балх зэрэг нутаг багтаж байв. Цагаадайн орд 1223 оны орчим Ил мөрний өмнө талд байрлаж байжээ. Цагаадай том тулалдаанд цэрэг удирдаж сурсан туршлагатай жанжин байв. Т эрээр 1221-1222 онд өөрийн биеэр цэрэг удирдан Дундад Ази, Энэтхэгт очиж байжээ. 1228 онд Өгэдэйг Чингис хааны гэрээс ёсоор хаан ширээнд суулгахад гол зөвлөгч нь байв. «Сударын чуулган»-д өгүүлснээр “Хаан үргэлж элч илгээж аливаа чухал учрыг Цагаадайтай зөвледөг байв. Цагаадайн санал зөвлөлгөөнгүйгээр бол чухал хэргийг таслахгүй байв” 1 гэжээ. Үүнээс үзэхэд Цагаадай Монголын төрд ихээхэн нөлөө бүхий байсан нь тодорхой байна. Цагаадайн хант улс худалдаа наймаа хөгжихөд аятай нөлөө үзүүлж байлаа. Ц агаадай хан С ырдаръя м өрний зүүн эрэгт Кутлуг гэдэг хот, Рашид-ад-Дин. Сударын чуулган. II боть, 176-р тап.

278

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заллран нь. Монголын Юлн гүрэн. IV Оүюг. Монгол гүрэн бие лаасян улсуул болон замрсан нь

Алмалык гэдэг цэцэрлэг, зуслангийн газар байгуулсан нь олны сэтгэлийг татаж байжээ. Цагаадайн улсын Уйгарын хотуудыг өрнө дорныг холбосон худалдааны зам дайран гарч байлаа. Цагаадайн улсын нутаг дэвсгэрээр өртөөний зам ихэвчлэн дамжин өнгөрдөг байсан нь аль ч талын харилцаа холбоо хөгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй байжээ. Монголчууд Дундад Азийг эзлэн дагуулахаас өмнө тэндэхийн улсыг бараг бүхэлд нь Хорезмын хант улс буюу Сартул иргэн гэж нэрлэдэг байлаа. Эзлэн авсныхаа дараа Чингис хааны хоёрдугаар хүү Цагаадайн нэрээр “Цагаадайн хант улс” гэж нэрлэх болжээ. Бүр хожим нь Цагаадайн хаант улс хоёр хуваагдаж, түүний нэгийг нь Могол гэж нэрлэж Моголистан гэдэг шинэ улс буй болжээ. Могол гэсэн нь Монгол гэдэг нэрийн нэгэн хувилбар болно. Одоо хүртэл Монгол гэдгийг Могол гэж дуудсан хэвээр байна. Ийнхүү түүхэнд Х орезм, Сартул, М огол, М оголистан, М авереннахр, Туркестан зэрэг нэрүүд хадгалагдан үлджээ. М авераннахрт анхандаа захирагч нь Ч ингис хааны хуучин анд, М агоментын иргэн, худалдаачин Махмуд Ялавач байв. Тэр хожим нь Цагаадай ханы зөвлөх болжээ. Махмуд Ялавич монголын төрөөс олгодог хүн амаас татвар авах эрх бүхий пайз (гэрэгэ)-тай байжээ. XIII зууны дунд үед Дундад Ази эмх замбараагүй олон жижиг хэсэпг хуваагдсан аж ээ. Э нэ үед Ц агаадайн хант улсын хил ч тийм нарийн тодорхойгүй байв. Алтан ордоны улсын эзэм ш ил нутаг, түүний дотор Киргизүүдийн эзэмш ил газар, Иран, Түрэгийн нутаг буй болов. Чингис хааны ургийнхны хуваасан нутгаас гадна уугуул нутгийн хэд хэдэн улс байжээ. Улс төрийн үймээн самуун удаа дараа гарч, Торгоны их зам хаагдаж, худалдаа наймааны ажил саатаж, хот тосгон эвдрэн сүйрснээс болж Дундад Азийн ард түмнүүд төдийгүй монголчууд ч хохирч байлаа. Учир иймд монголын хаад худалдаа арилжааны ажлыг сэргээх, худалдаачдаа Хятад, Бага Ази, Ижил мөрөн зэрэг бусад газруудад явуулах, эвдэрсэн хоттосгоныг сэргээх ажил хийх болж ээ. М онголын хан Хайду, Дува нар сүйдсэн төвүүдийг сэргээхий г оролдож , Ф ерганд А ндижан гэдэг ш инэ хотыг байгуулав. Э нэ хотыг байгуулсан нь монголчуудад төдийгүй нутгийн иргэдэд зайлш гүй шаардлагатай байсан гар урлал, худалдаа хөгжүүлэх зорилготой шууд холбоотой байв. Дундад Азийн зарим хотыг сэргээн босголоо. Бухар эзрэг хотууд 1240-өөд он гэхэд цэцэглэн хөгжих болжээ. Жувейни Бухарыг лалын ертөнцөд урьд өмнө байгаагүй хөгжилтэй хот гэж хэлж байжээ. Хотуудын амьдрал аажмаар хэвийн болж худалдаа, rap урлал сэргэж эхлэв. Хотуудын эвдэрсэн туурин дээр ш инэ хот баригдаж, зам гүүрийг засаж хаа сайгүй аж ахуйн амьдрал сэргэжээ. 1242 онд Цагаадай хан нас барж, түүний ач хүү Хар Хулугу Цагаадайн хант улсын эзэн болжээ. 1246 онд Гүюг хаан суугаад Хар Хулугуг Цагаадайн ач хүү тул хан суухад зохисгүй хэмээн шалтаглаж, Цагаадайн тавдугаар хүү Есөнмөнхтэй харилцаа сайтай байсан тул хан суулгажээ. Мөнхийг хаан болох үед Есөнмөнх эсэргүүцсэн тул түүнийг хан ш ирээнээс нь буулгаж,

279

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Хар Хулугуг дахин Цагаадайн хант улсын эзэн болгожээ. Гэвч тэр өвчний учир зуурдаар нас барсан байна. Ерөөс Мөнхийгхаан суухад Өгэдэй, Цагаадайн угсааны ноёд эсэргүүцэн тэмцсэн учир Мөнх хаан Батын тусламжтайгаар тэдний ихэнхийг барьж цаазаар аваачсан ажээ. Үүний үр дүнд Цагаадайн улсын үндсэн нутаг Мавереннахр Алтан ордоны улсын мэдэлд шилжжээ. Цагаадайн улс нэгэн үе ихэд суларч бараг мөхөх тийш хандаж байжээ. 1260 онд Хубилай хаан суугаад ДундадАзийг эрхшээлдээ авахын тулд түүнийг дагаж байсан Цагаадайн ач хүү Абишигийг Цагаадайн хант улсад явуулж, эзэн болгохыг оролджээ. Гэтэл Аригбух Цагаадайн ач хүү Алугуг Алмаликт явуулж, Цагаадайн хант улсыг захируулжээ. Алугу хаан болоод М авереннахраас Алтан ордоны цэрэг, түшмэдийг хөөн гаргаж, өөрийн улсын эрх засгийг сэргээж явуулсан байна. Алугу 15 000 цэрэгтэй байсан бөгөөд С ам ар кан д , Бухар зэр эг М авереннахры н том хон хот суурин газруудыг эргүүлж авмагц урьд Алтан ордоны хаан, ноёдтой холбоо барьж туслан байсан хүмүүсийн эзэмшил газрыг хураан аваад М авереннахраас татсан алба татвараар засаг захиргааны зардал, цэргийн хэрэглэлийн ихэнхи хэсги йг хангаж байж ээ. Ц агаадайн улсын дотор М авереннахры н ач холбогдол өдөр ирэх тусам улам их болж байв. Цагаадайн хаант улс чухамдаа Цагаадай ханыг 1242 онд нас барснаас нэлээд хойно байгуулагдсан. Тэгэхдээ Цагаадайн улс хэм ээн түүхэнд алдаршсан талаар эрдэмтэд бараг санал нэгтэй байна. Харин Цагаадайн хант улсыг чухам хэн хэдийд байгуулсан талаар санал зөрөөтэй байдаг юм. Тухайлбал, Ш .Бира “Үнэн хэрэгдээрээ чухамхүү Алугу (1265/1266 онд нас барсан) хан л Цагаадайн Монгол хант улсыг байгуулсан ажээ. Тэрээр Төв Азийг бүхэлд нь өөрийн эрхшээлд авч, Цагаадайн хуучин эзэмшил нутгийг өргөтгөн тэл ж ээ” 1 гэсэн байна. Гэтэл В.В.Бартольд “ Цагаадайн улсыг жинхэнэ үндэслэн байгуулагч нь Дува хан” хэмээн тэмдэглэжээ. Алугу ханыг үхмэгц Цагаадайн угсааны ноёдын дунд Мавереннахраар төвлөрч суурин байдалд шилжих үү, эсвэл хуучин нүүдэл амьдарлаа хадгалж үлдэх үү гэдэг ацан асуудал гарч, санал зөрөлдөн марган тэмцэх явдал их болж иржээ. Олонхи монгол ноёд лалын шашин, Араб, Перс зүгийн соёлыг үл тоомсорлон дайсагнаж үздэг байжээ. Харин Мубарек шах, Борак хан нарын зэрэг хан хөвгүүд лалын шашныг талархан шүтэх болсон ажээ. 1266 онд Мубарек шах Цагаадайн улсын хан ширээнд суухдаа бүх ёслол сэлтийг Мавереннахрын газар очиж үйлдсэн байна. Мубарек шахын хамт, жалайр, барлас мэтийн зарим монгол аймаг М аверннахрт нүүн очиж идээш ин суужээ. Цагаадайн үед Барлас, Ж алайр, Арлуад зэрэг монгол аймгууд байв. Эдгээр нь өөр өөрийн гэсэн тодорхой газар нутагтай ажээ. Барлас нар Каш кадья, Ж алайр нь Ходжентын ойролцоо, Арлуадууд А фганистаны умард хэсэгт тус тус суурьшжээ. Тэдгээр аймаг анх М онголоос гараад, Sh.Bira. The M ongol Empire: Cultural Exchanges. The Khanats - М онголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. Токио, 1994. 439-р тал.

280

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсдн нь. Монголын Ю.т гүрэн. IV бүлэг. Монгол гүрэн бие лмсан улсүул болон заларсан нь

Долоон усанд нутаглан суусан бөгөөд Мавереннахрт шилжиж очих үедээ хэл ярианы хувьд нэлээд хэмжээгээр түрэгжсэн байжээ. М авереннахрт очсоны дараа жалайр, барлас хоёр улам түрэгж сээр удалгүй бүрмөсөн түрэгжиж түрэг аймгуудын бүрэлдэхүүнд бүрмөсөн шилжин оржээ. Ингэж олон монгол аймаг харь оронд цацагдан гарч, бусад аймаг угсаатны дунд уусан шингэж байсан байна. Цагаадайн угсааны зарим хаад Мавереннахрт очиж, лалын шашинтай харь орнуудад суурьшиж ижилсэн ш ингэх болсны г нүүдлийн амьдрал эрхэмлэгч олонхи монгол ноёд, сурвалжтангууд дургүйцэж , эрс хатуу эсэргүүцэн тэмцэж байжээ. 1269 онд Талас голын хөндийд Цагаадайн улсын хан Хайду тэргүүтэй том монгол ноёдын чуулган болж, “Үүнээс хойш уулс ба тал газарт амьдран сууна, хот суурины ойр орчимд эргэлдэн хоргодож байхгүй” 1 гэдэг шийдвэр гаргажээ. Гэвч тэр чуулганы шийдвэр Цагаадайн улсын дотор гарсан зөрчлийг намжааж чадсангүй. Цагаадайн угсааны хаад хотын амьдарлыг улам бүр тааш аан, баялаг бөгөөд соёлжсон М авереннахрыг аль болохоор шууд захиран эзэмш ихийг хичээдэг болжээ. Түүнээс гадна Долоон усны газар үлдсэн монголчууд болон М авереннахрт ирсэн жалайр, барлас нарын хооронды н ялгаа улам их болж ноцтой зөрчил гарчээ. М онгол ноёд, язгууртнууд дотроос Долоон усанд үлдсэн зарим нь М авереннахрт очиж түрэгжсэн хэсгийгээ эрлийзүүд гэж доромжлон үзэх болжээ. Мавереннахрт ирсэн хэсэг нь Долоон усанд үлдэгсдийгээ зэрлэг бүдүүлэг яргачид гэдэг байж ээ. Э нэ хоёр хэсгийн хооронды н тэм цэл явсаар XIV зууны үед Ц агаадай н улсы г М авереннахр, М огулистан гэд эг хоёр х эсэг болж хуваагдахад хүргэсэн юм. М огулистанд Д олоон уснаас гадна Д орнод Туркестан орж байв. В.В. Бартольд Цагаадайн улс ийнхүү хоёр хуваагдахад хүрсэн нь энэхүү хоёр хэсэг соёлын талаар харилцан адилгүй байснаас үүдэн гарсан гэж үзжээ. Цагаадайн улс ийнхүү хоёр хуваагдаж тэдгээрийн хил Балхаш нуураар зааглаж байжээ. Могулистан хэмээх Дорнод хэсэгтээ Ц агаадай н удм ы нхан эрх м эд л ээ хадгалан үлдж ээ. Э нд нүүдэлчин монголчууд давамгайлж, нутгийн хүн амыг “ М огол” гэж нэрлэх болсон байна. Моголистаны хаадаас Түглуктөмөр хан (1348-1369) Түрэгийн хаадыг эрхэндээ оруулсан боловч түүнийг нас барсны дараахан М авереннахра дахин тасарсан байна. Могулистаны нутагт Дорнод Туркестаны Кашгараас Кучи хүртэлх газар, Долоон ус, Иссык куль нуураас өмнөх хэсэг оржээ. Цагаадай улс XIII зууны хориод оноос XIV зууны дунд үеийг хүртэл 100 гаруй ж ил бие д аан орш ин то гтн о ж ээ. М огулистаны хаады н дотор Цагаадайн удмынхан голлож байсан ажээ. Могулистан гэдэг нэрийг урт удаан хугацааны туршид хэрэглэж байсан бөгөөд 1526 онд эхийн талаасаа Чингис хааны удмын Бабур хан Э нэтхэгийг эзэлж авснаар Э нэтхэгт ‘‘Моголын хант улс” байгуулагдан түүхэнд алдаршсан юм. XIV зууны эхэн үеэр Цагаадайн улсын дотоод байдал хүнд байжээ. 1

Якубовский. Тимур (Опыт краткой характеристики). “ Вопросы истории” сэтгүүл, 1946. № 89-р тал.

281

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

Алба татах журам хуучирч, засаг захиргааны тогтолцоо амьдарлаас сүрхий хоцрогдож , цаг үеийн х эрэгц ээг хангаж чадахгүй болж ээ. Ц агаадайн угсааны хаад ноёрхлоо бататгахын тулд тус орны аж ахуйг өөд татах, засаг захиргааны байгуулалтыг цэгцлэхийн чухлыг ойлгож, зарим арга хэмжээ авчээ. 1309 онд Кебекийн ах Эсэнбухыг ханд өргөмжилсөн боловч Хятадаас ирсэн Монгол цэргүүд бут цохин зайлуулжээ. Эсэнбухыг Дува ханы хүү Кебек (1319-1326) залгамжилжээ. Тэрээр Нахшеб хотын ойролцоо Карши (монголоор Харш) нэртэй орд байгуулан суусан байна. Хожим нь энэ ордны нэрийг Нахшеб хот авч өнөө хүртэл Карши нэрээрээ уламжлагдан иржээ. Кебек хан эн түрүүнд мөнгөний шинэтгэл хийжээ. Тэр үед Цагаадайн улс даяар гүйлгээнд явах алт, мөнгөний ханш жигдгүй, нэгдмэл мөнгөн тэмдэгт үгүй байжээ. Худалдаачид бараа борлуулахын тулд алт, мөнгийг чанар чансаа сайтай газраас нь худалдан авч чансаа султай газар аваачин гүйлгэх зэргээр дамын худалдаа хийж баяжихийг оролддог байв. Ер нь мөнгөн санхүүгийн эмх журамгүй байдлаас болж их бэрхшээл тохиолдож байсан ажээ. Тийм учир Кебек хаан зоос гаргаж тараасан байна. Ингэж нэгдмэл мөнгөн тэмдэгттэй болсон нь Цагаадайн улсын эдийн засаг, аж ахуйн хөгжилд зохих нөлөө үзүүлсэн юм. К еб ек хан бас засаг зах и р гаан ы чухал ө ө р ч л ө л т х и й сэн нь М авереннахрын хөгжилд тустай зүйл болжээ. Кебекийн өөрчлөлт хийхээс урьд Мавереннахрт засаг захиргааны хоёр янзын байгууллага байжээ. Тус орны нийт эрхийг Масуд бекеер толгойлуулсан монгол даргач нар барьж байхад зарим хотын эрхийг орон нутгийн ноёд эзэгнэж байжээ. Кебек хан энэ хоёр захиргааны байгууллыг халж, Мавереннахрт монголын түмтийн зохион байгуулалт нэвтрүүлэн хэрэглэжээ. Өөрөөр хэлбэл, бүх орныг олон түм т б ол гон хувааж , ө ө р и й н тө л ө ө н и й сайдуудад захи руулсан юм. М авереннахрын түмт тус бүрийг заавал түмэн цэрэг гаргахаар яг тааруулан зохиосон биш, харин гол төлөв хуучин эзэмшил газрыгтүмт болгон өөрчилж зохион байгуулсан ажээ. Тийм учир Кебекийн хийсэн засаг захиргааны өөрчлөлт нь М авереннахры н хуучин уламжлалыг аль нэг хэм ж ээгээр өөрчлөх буюу түүнчлэн улс төрийн бутралын нэмэгдэх хандлага чиглэлийг зогсоох чадалгүй байжээ. Гэтэл дээрх шинэтгэл хичнээн дутагдалтай байсан ч гэсэн Мавереннахрт феодалын төр хөгжих явдал зохих үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үзвэл зохино.1 Кебек ханы ш инэтгэлийг Мавереннахрын сууръшмал иргэд талархан дэм ж иж б айж ээ. Х арин нүүдлийн ахуйг эрхэм лэгч м онгол цэр ги й н сурвалжтан нар өөрөөр хандсан байна. Кебекийг үхмэгц тэд дараачийн хаадаа Хайду хааны бодлого, 1269 оны Таласын чуулганы ш ийдвэрийн зүг буц аан оруулахаар м ахран о р о л д ж ээ. Т эр зо р и л го о р К еб ек хааны залгамжлагчийг алж, ханы өргөөг Долоон усанд шилжүүлжээ. Гагцхүү Газан хан өргөөгөө Мавереннахрт эргүүлж авчирсан байна. Вопросы истории. 1946. № 8-9. стр. 52.

282

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. IV бүлэг. Монгол гурзн бие лааан улсүул болон заларсан нь

Газан хан Кебекийн бодлогыг шургуу бөгөөд чадамгай үргэлжлүүлж байсан юм. Гэтэл К азаган тэргүүтэй Ц агаадайн угсааны бусад ноёд дургүйцэн эсэргүүцэж, тэд удалгүй Газан ханыг алж засаг төрийн эрхийг булаан авчээ. Казаган Чингисийн угсааны хүн биш байсан учир биеэ хан гэлгүй эмир (их ноён) гэж зарлажээ. Казаган 1346-1358 онуудад төр барьж, цэргийн эрхтэн нарын ашиг сонирхлыг илэрхий хамгаалж байжээ. Казаган нүүдлийн амьдралд үнэнч хэвээр үлдэж, Аму-даръя голын хөвөенд өвөлжиж, Бульджаны ойролцоох ууланд зусаж байжээ. Тэрээр суурин иргэдийн газрыг хөнддөггүй байсан учир түүний талаар монголчууд төдийгүй түрэг, таджикууд сайнаар дурсдаг байжээ. Казаганыг үхсэний дараа Мавереннахрт улс төрийн самуун дахин өрнөж, биеэ даасан хэд хэдэн эзэмшихүүн болж хуваагдаад харилцан дайн дажин хийх болжээ. М авереннахрын хүчин ийнхүү суларсан учир М огулистаны довтолгооныг няцааж чадахгүйд хүрч байв. Мавереннахрын ноёд дундаас Балха, Самарканд хотын захирагч ноён Хусейн, барлас аймгийн доголон Төмөр (Тамерлан) хоёр хамгийн хүчтэй байсан бөгөөд 1365 онд М огулистаны довтолгооныг эсэргүүцэн байлдсан боловч цохигдож, гадагш зугтан гарч М авереннахры н бүх газар нутаг, түүний дотор С амарканд хот ямар ч хамгаалалтгүй үлджээ. Харин Самарканд хотын гар урчуудын дотроос Сербедар нар гэдэг зо р и гто й т э м ц э гч и д гарч, хоты н и р гэд и й г удирдан д ай сн ы эср эг гавшгайлан байлдаж, өөрийн хот болон нийт Мавереннахрыг Могулистаны ноёды н гарт орохоос аварсан байна. С ербедар нар бас улсын албыг хөнгөвчлөн, зарим алба татварыг хүчингүй болгохын тулд нутгийн ноёд, цэргийн эрхтэн нарын эсрэг тэмцэл хийжээ. Гэтэл 1366 оны хавар Хусейн, Төмөр нар цэрэг дагуулан ирж, сербедар нарыг цохиж, Самарканд хот болон нийт Мавереннахрыг эзлэн авчээ. Гэвч удалгүй тэр хоёрын хооронд зөрчил гарч 1370 онд зэвсэгт мөргөлдөөн болж, Төмөр нь Хусейнийг барьж алжээ. Дундад Ази дахь Монголын хаант улс хэд хэдэн хэсгүүд болон задарсан төдийгүй, аажмаар хүчин мөхөсдөж, монгол оршин суугчид нь түрэгжиж тус нутгийн жирийн иргэд болон хувирчээ. Цагаадайн хант улс задран унаж, Дундад Азид орш ин сууж байсан Барлас, Ж алайр зэрэг бидний өмнө өгүүлсэн монгол овгууд түрэгжиж байсан хэдий боловч Төв Азийн түүхэнд идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэсэн хэвээр б ай сан юм. Т эн д м он го л ы н ноёрхол унасны дараа ч гэсэ н м онгол овгийнхон удаан хугацааны туршид нэр хүндтэй хэвээр байлаа. Тэдний дотроос Чингисийнхний хант улсуудын үлгэр загвараар Дундад Азид Төмөрийнхний эзэнт гүрнийг үндэслэн байгуулсан доголон Төмөр мэт алдарт эмир (хаан) төрөн гарч байсан билээ. Төмөр бол монголын барлас овгийн бек Тарагайн хүү бөгөөд Чингис хааны удмын бүсгүйтэй гэрлэжээ. Өөрийгөө монгол хүн, Чингисийн үр сад гэж үздэг байжээ. 1362 онд шархдаж доголон болсон тул Төмөр-ленг

283

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

буюу доголон Төмөр гэж нэрш ж ээ. М онголын хан Туглугтөмөрт алба хашиж байгаад хожим нъ салан тусгаарлажээ. Европ дахинд Тамерлан гэж алдарш жээ. Төмөр болон түүний цэргүүд монгол занш лаар гэзэг тавьж байсан нь тэр үеийн зурагт гар бичмэлүүдэд үлджээ. Энэ нь тэр үеийн лалын шашинтнуудаас тэдний ялгарах нэгэн онцлог юм. Т өм өр М авереннахры г нэгтгэхд ээ, чадам гай зохион байгуулагч болохоо харуулжээ. Төмөр ба түүний залгамжлагчид олон удаа аян дайн хийсэн байна. 1388 онд Хорезмыг эзлээд, дараа нь Могулистаныг байлдан дагуулав. 1380 оны үед Иран, Азербайджан, Армен, Гүрж, Ирак, Сири болон Бага Азид довтолжээ. Тэрээр Алтан ордоны улсыг өөрийнхөө аюулгүй байдалд заналхийлсэн томоохон хүч гэж үзэж хэд хэдэн удаа дайтжээ. 1391 онд тэрээр Алтан ордоны улсад дайтан Тогтамы ш ийг ялжээ. Төмөр хоёр зуун мянган цэрэгтэй байсан бөгөөд Тогтамыш түүнээс цөөнгүй цэрэгтэй байсан байна. Угтулалдаан Кубышевын ойролцоо Кундурч хэмээх газар болжээ. 1395 онд Төмөр, Тогтамыш хоёр Терекийн хөндийд дахин тулалдсан байна. Энд бас Төмөр ялжээ. Тэрээр Сарай Бэрх, Астрахань зэрэг хотуудыг эзэлжээ. Энэ тулалдаан Алтан ордоны улсын цаашдын хувь заяаг үндсэнд нь шийдвэрлэсэн юм. Төмөр Дундад Ази, Туркестан, Ираны ихэнхи хэсгийг нэгтгэж 15-20 ж или йн дотор томоохон бүс нутгийн эзэн болж ээ. Т өм ер тухайн үед монголын ноёрхлыг устгаад байсан Хятадын Мин улсад довтлох бэлтгэл хийж байгаад 1405 оны 2-р сард насан эцэс болсон байна. Төмөрийн байлдан дагуулал харгис хэрцгий явагдаж өнгөрсөн нь Ази, Европын түүхэнд тодорхой тэмдэглэгдэн үлджээ. Зөвхөн ганц хоёр зүйлийг ж иш ээ болгон дурдвал, 1378 онд Ираны И сфахан хотын иргэд босож тэмцсэнийг зэвсгийн хүчээр цус урсган дараад 70 000 хүний гавлаар цамхаг босгож, олныг айлган сүрдүүлэх тушаал өгчээ1. 1388 онд Дундад Азийн соёлжсон, хөгжилтэй хотын нэгэн болох Ургенчийг эзэлж аваад эвдэн газрын хөрстэй тэгшилж, дээр нь тариа тарих шийдвэр гаргаж байж ээ2. Төмөр бол нүүдэл ба суурыимал аймгуудын язгууртан нарыг түшиглэж, дотоод бодлого нь тэдгээр язгууртны аш иг сонирхолд нийцэж байжээ. Т өм өр эзэл сэ н газар о р н о о со о гагцхүү Дундад А зийг шууд өөри й н захиргаанд үлдээгээд бусад газрыг үр ач, цэргийн эрхтэн, шашны төлөөлөгч зэрэг нөлөө бүхий этгээдүүдэд тараан өгчээ. Төмөрийн үед газар эзэмш лийн гол хэлбэр нь үе залгамжлан эзэмших соёрхол болж байв. Соёрхол хүртсэн хүн ханы төлөө цэрэг авч дайнд явах үүрэгтэй байлаа. Соёрхлын газар эзэмшигч этгээд өөрийн газар нутгийн дотор алба татвар, зарга заальхай, засаг захиргааны бүх эрхийг толгой мэдэн шийдэх эрхтэй байжээ. Соёрхлын газарт төв засгийн газрын ямар ч албаны хүн дур зоргоороо орох эрхгүй байжээ. Төмөр бас цэргийн шинэтгэл хийжээ. Хуучин цэргийн бүрэлдэхүүнд 1 2

284

История стран зарубеж ного востока в средние века. М., 1957. стр. 288. Вопросы истории. 1946. № 8-9. стр. 62-63.

I l l АН ГИ . М онгол гүрэн заларсан нь. Монголын Ю ан гурэн. V бүлэг. Монгол гүрний мөхөлт

нүүдэлчин аймгийн цэргээс гадна суурьшмал иргэдээс цэрэг дайчилж оруулах болжээ. Цэргийн зэвсэгт чөдөр оньст нум, хэрэм эвдэх оньс, чулуу ба шатахуун тос харвах чавх орж байсан бөгөөд Төмөрийн цэрэг галт зэвсэг (буу) хэрэглэсэн үзэгдэнэ. Монголын ноёрхлын үед тухайлбал, Төмөр ба түүний ач Үлүгбекийн цагт Самарканд тэргүүтэй зарим хот сүрхий хөгжиж, Дундад Азийн соёлд ахиц гарсан байна1. Төм өрийн үед М авереннахрт суваг татах, хот барих ажил нилээд байжээ. С амарканд зэрэг зарим хотод гар урчууд, эрдэмтэд, урлагийн хүмүүсийг аваачиж ажиллуулан олон сайхан барилга, орд харш, сүм дуган, бунхан суварга б о сго ж ээ. Т ө м ө р и й н үеи й н Д ундад А зи, ял ан гу яа С ам ар к а н д ы н уран б ар и л га д эл х и й н и й т и й н соёл у р л аги й н санд гайхамшигт сайхан хувь нэмэр болж орсон билээ. Төмөрийн үйл ажиллагааг нарийвчлан хянаж үзвэл, эхнээсээ эцсээ хүртэл гүнзгий зөрчилтэй юм. Нэгэн талаар үй олон хүнийг хядаж, зарим хотыг газрын хөрстэй тэгш лэн эвдэж туйлын харгислаж байжээ. Нөгөө талаар Дундад Азид самууныг дарж, тархай бутархай байдлыг устган, зарим хотыг нь өөд татан хөгжүүлж, гоёмсог сайхан барилга бариулж, суваг татуулж байсан нь дэвшилттэй зүйл байжээ. Цагаадайн хант улсад орш ин суугчдын ихэнхи нь түрэгүүд байлаа. Тэнд оршин сууж байсан монголчууд түрэгүүдээс тооны хувьд хавьгүй цөөн байсан бөгөөд тэд аажимдаа лалын шашинд орж түрэгийн орон нутгийн угсаа соёлын хүрээнд уусахад хүрснийг цохон тэмдэглэх хэрэгтэй. Бүр хожим нь Цагаадайн хант улсын эзэмш ил газрын нилээд нь зүүн гарын хаант улсын нутаг дэвсгэрт хамаарагдах болжээ.

Т ав д у га а р бүлэг

МОНГОЛ ГҮРН1/1Й МӨХӨЛ §1. Юан гүрэн мөхсөн нь Юан гүрний эцсийн улирал буюу Тогоонтөмөр хааны үед монгол, хятад бусад Азийн оронд монголын байлдан дагуулагчдын дарлал их болж, ард түмний аж байдал хүнд хэцүү болсны улмаас бослого хөдөлгөөн гарах нь улам улам нэмэгдэж тэр нь өдрөөс өдөрт эрч хүчээ авсаар эцсийн эцэст хятадаар төвлөсөн Юан гүрний төрийн ноёрхлыг түлхэн унагаасан ажээ. Юан гүрний эцэс үеэр гарсан бослого хөдөлгөөн ялангуяа хятадын тариачдын бослогын талаар гадаадын эрдэмтэд судалж олон тооны зохиол бүтээл туурвижээ. БН М А У-ын түүхийн гурван боть зохиол, 1984 онд хэвлэгдсэн БНМАУ-ын түүхийн нэгэн боть зохиолд Юан гүрний хятад дахь 1

Всемирная история. т. III, стр. 574.

285

М ОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

засаг захиргаа мөхсөн учир ш алтгааныг нэлээд бодитой дүгнэн бичсэн байна1. Ялангуяа орос, хятадын түүхчид Юан гүрний эцсийн тариачдын бослогыг нарийвчлан судалсан чамбай бүтээлүүдийг туурвин гаргажээ2. Юан гүрний захиргааг эсэргүүцсэн бослого хөдөлгөөн монгол оронд удаа дараа гарч байжээ. 1288 онд мянганы ноён Сүнсбайв удирдан бослого гаргаж өртөөний дөт замыг таслан хааж байв. 1289 онд мөн Төв монголын нэгэн аймагт хүчтэй бослого гаргаж, төв засгийн цэрэгтэй 5 удаа тулалдсан гэдэг. Мөн 1290 онд бослого гарч албаны малыг булаан авч байжээ. 1329 онд бослого дарах монгол цэргийн дотор урвалга гарсан тухай мэдээ бий. 1347 онд Баарин аймагт бослого гарч байжээ. Энэ бүхэн нь Юан гүрний төрийн хүчин чадлыг сулруулахад зохих нөлөө үзүүлжээ. Гэлээ ч гэсэн Юан гүрний ноёрхлыгтүлхэн унагаахад хятадын тариачдын бослого шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэжээ. 1320 оны дундаас хятадын умард хэсэг буюу Шар мөрний сав газарт Юан гүрний захиргааг эсэргүүцсэн хятадын тариачдын бослого газар сайгүй гарах болжээ. Ер нь хятадад урьд өмне гарч байсан тариачдын бослого цөмөөр ямар нэг шашны нэр барьж өөрсдийгөө уриалан дуудаж нэгдэн нийлж байгаад босдог жамтай байжээ. Юан гүрний эцсээр хятадад гарсан тариачды н бослого бас л тэр жам ёсы г дагаж ш аш ны элдэв дүрийг тодруулан гаргаж тавих замаар хүчээ нэгтгэжээ. Энэ нь 1325 онд Хэнаньд, 1337 онд Гуандунд гарсан тариачдын бослогод тодорхой тусгалаа олжээ. Харь монголын дарлал мөлжлөгийг 100 шахам жил биеэрээ амссан хятад тариачид хэзээ нэгэн цагт ид шидтэй бурхан хүн гарч ирээд ядуу зүдүү олон түмэн биднийг дарлал зовлон, гай гамшгаас эгнэгг ангижруулан салгаж жаргалын нарыг авч ирнэ. Тэгээд хятад үндэсний төр улс сэргэн тогтох юм гэнэ. Тун ч удалгүй Майдар бурхан амилж “ Мин ван” төрнө гэх мэтээр өөр хоорондоо зөгнөн ярилцаж улирах цагийг харж суудаг байжээ. Ягтийм үеэр Шар мөрний сав газарт шашны баг өмссөн бослогын удирдагч Хань Ш аньтун гарч иржээ. Хань Ш аньтун гарч ирэхээс өмнө “ Цагаан лянхуа” хэмээх шашны нууц нийгэм лэгийн гишүүд бослого хөдөлгөөн гаргаж дарагдаж байжээ. 1351 он хүрэхэд Юан гүрний хятад дахь засаг захиргааны хүч нэн их суларч хааны ордны дотоод зөрчил, тансаг бурангуй амьдрал туйлдаа хүрч гүрний төр мөхөх тийш ээ нэгэнт хазайсан байжээ. Ордны доторхи монголын язгууртнуудын хооронд эрх тушаал булаацалдсан тэмцэл хурцаджээ. Ийм явдал Тогоонтөмөр хааны баруун гарын даамал түшмэл гүрний цэргийг ерөнхийлөн захирч байсан Баяныг төрийн эрхээс шахан гаргаснаар бүр ч их болж ээ3. Түүнээс хойш Ю ан гүрний цэргийн 1 2

286

«БНМ АУ-ын түүх». Гурван боть. УБ., 1966-1969. «БНМАУ-ын түүх» нэгэн боть. УБ., 1984. БоровкаЛ .А . Восстание "красных войск” в Китае. М ., 1970. Боровка Л.А. “ Байляньцзо” в XIV вв. «Тайные обш ества в старом Китае». М ., 1970. Ян На, Чэнь Гаохуа. «Ю ань дай нунмин Ж ан-жэнь ш и-ляо хуй-бянь» («Юан гүрний үеийн тариачдын бослогын материалын эмхтгэл») 4 боть. Б ээж и н , 1985. «Ю ань чао ши» («Юан төрийн түүх»), Д э э д , д о о д хоёр дэвтэр. Б ээж ин, 1988. «Юань ши лунь-вэнь-чж и» («Юаны түүхийн өгүүллийн эмхтгэл»). Б ээж ин, 1984. «Юан ш и». Ш ан хай -Б ээж и н ., 1958. 42, 4 3-р бүлэг. Ч энь Баньчжань «Ю ань ши цзиш и бэнь-м о» («Юаны түүхийн хэргийн тэмдэглэлийн эх адгийн бичиг»). Б ээж ин, 1979. 186187-р тал.

I l l АНГИ. М онгол гүрэн заларсан нь. М онголын Ю ан гүрэн. V бүлэг. Монгол гүрний мөхөлт

нэгдсэн удирдлага ихээхэн зөрчилтэй болж сулран доройтжээ. Хань Шаньтун өөрийгөө Майдар бурхны жинхэнэ амилсан хувилгаан болох “ Мин ван” буюу Өмнөд Сүн улсын эзэн хаан “Хуйцзуны 8 дугаар дүр” мөн хэмээн зарлажээ. Өөрөөр хэлбэл Мяла бурхан мэндэлж, монголын төр мөхөж, хятад улс сэргэн мандана гэж уриалжээ1. Чухам иймээс Хань Ш аньтун бол хятад орны ж инхэнэ эзэн байх учиртай2 хэм ээн зарлан тунхаглажээ. Мөн түүнчлэн “Хань хаан нэг хүн алахгүй энэрэнгүй хандах мөртлөө татар (монгол) хотон хүнийг нэгийг ч үлдээхгүй хүйс тэмтрэн ална”3 гэж зарлажээ. Тогоонтөмөр хааны Чж и-чж эн-гийн 11-р оны 5-р сарын цагаагчин гахай өдөр буюу 1351 оны 5-р сарын 28-нд улаан алчууртны тариачдын бослого эхэлжээ4. Босогчид таних тэмдэг болгон толгойгоо улаан алчуураар боосон учир түүхэнд улаан алчууртны бослого хэмээн нэрийдж ээ5. Хань Шаньтун босогчдоо цуглуулан нууц тангараг өргөж байгаад бас илэрч Юан гүрний орон нутгийн засаг захиргааны цэргийн хүчинд дарагдаж, Хань Ш аньтуныг цаазаар авчээ. Түүний эхнэр, хүү Хань Л иньэр нар зугтан нутгийн н эгэн ууланд нуугдаж байгаад Лю Футутны удирдсан улаан алчууртны бослогод очиж нийлж ээ6. Лю Футуны удирдсан тариачдын бослого хоромхон зуур их эрч хүч олж Хятадын умард зүгээс өмнөд зүг хүртэл өргөн уудам нутгийг хэсүүчлэн эзлэв. Улаан алчууртны бослого явц дундаа баруун зүүн хоёр жигүүрт хуваагдаж, тэд анхны үедээ аль аль нь дэг журмыг зэгсэн сахисан М айдар бурхныг ш үтнэ, дээрэм хийж айл өрх сүйтгэхгүй гэсэн уриалгатай байжээ. Шар мөрний хөндийгөөс 3000 шахам хүнтэй эхэлсэн улаан алчууртны бослогын цэрэг хоромхон зуур 60 000 гаруй хүнтэй болтлоо өргөжив. Хятад нутагт цар хүрээ өргөн тариачдын бослого ийнхүү гарсанд Тогоонтөмөр хаан ихэд тэвдэн сандарч төрийн шилмэл цэргийн ангийг илгээхээр шийджээ. Өмнөд нутгийн бослогын цэргийн гол хүч болох Чжима Лигийн эсрэг Тогтохоор удирдуулсан торгон цэргийн ангийг явуулжээ7. Мэргид овгийн Тогтох (1314-1377) бол Баян жанжны байлдааны арга так ти ки й г сайн сурсан, аливаа ажил явдлы г ном ы н ухаанаар бодож төлөвлөдөг байсан хэм ээн тухайн үеийн сурвалж ид тэмдэглэсэн нь үзэгдэнэ. Улаан алчууртны бослогын нэг гол хүч болох Чжима Лигийн удирдсан бослогын цэргийг Тогтохын цэрэг ирж амархан дарж чадаад чухал цайз газрыг босогчдын гараас эргүүлэн авчээ. Тогтох бослогыг дарах үедээ олон хүнийг барин авч харгислан алах буюу энгийн ард өрхөөс дээрэм хийхийг чанд хориглосон тушаал зааврыг цэргүүддээ 1 2 3 4 * 6 7

Тэргүүн боть. 349-р тал. «Юан ши». 42-р бүлэг. 4а. Е Цзыци «Цаому цзы». Бээж ин, 1959. «Сун сю е-ш и вэн-цзи». 2-р бүлэг. «Юань ши». 42-р бүлэг. 4а. «Сюй цзы-чжи тун-цзянь». Бээж ин, 1957. 6-р боть. 210-р бүлэг. 5719-р тал. Цюнь Х эн. «Гэнь ш энь вай ши» («Гэн ш эний тусгай түүх»). Б ээж ин, 1959. 52-р бүлэг. Боровка Л.А. Восстание “красных войск” в Китае. М ., 1970. стр. 53. «Юан ши». 42-р бүлэг. 66. «Сюй цзы-чжи тун-цзянь». 210-р бүлэг.

287

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

өгдөг байжээ. Тогтох буцааж авсан хот сууриныхаа засаг захиргааг эмхлэн, чухал чухал цайз газрын харуул хамгаалалтын ажлыг чангатган нутгийн ард түмэнтэй холбоо тогтоон ажиллаж, хаан төрийн төлөө үнэнхүү хүчин зүтгэж байтал Тогоонтөмер хааны баруун гарын даамал түшмэл агсан Хами гэгч зальхай этгээд Тогтохыг улаан алчууртны бослогыг хүч хэрэглэж дарж удирдагчдийг нь цаазлахгүй зориуд суллан явуулж байна. Тэр ч байтугай нутгийн хятад хүмүүсийн талд орж, хаан эзнээ доромжлон муучилж сууна гэх мэт цуу тараасан худал мэдээг Тогоонтөмөр хаанд итгүүлэн үнэмшүүлж түүнийг хилсээр хаан төрийн торгон цэрэг захирах болон бусад албан тушаалаас нь залуу зандан цагт нь огцруулжээ. Тогтохын удирдсан цэрэг хэдийгээр сахилга бат сайтай, нарийн сургуулилсан монгол цэрэг байсан боловч өөрийн жанжин хилс хэрэгт холбогдсон тул дахин Юан гүрний төрийн төлөө байлдахгүй хэмээн зүг зүгтээ таран явжээ. Тэр ч байтугай зарим нэг нь улаан алчууртны бослогын цэрэгт хүртэл нэгдэн нийлсэн гэдэг. Чухам энэ үеэс Юан гүрний цэргийн сүр хүчин буурч, нэгдсэн удирдлага үгүй, тариачдын бослогыг бараг дарж чадахгүйд хүрчээ. Ийм нөхцөлд улаан алчууртны бослого улам бүр газар авч эхэлжээ. Зүүн жигүүрийн улаан алчууртны бослого Лю Футун, Хань Линьэр нарын удирдлагын дор үргэлжлэн Жунин, Сичжоу, Гуанчжоуг эзэлж 1355 онд Хань Линьэр Хаочжоуд ирж өөрийгөө хятадын Өмнөд нутгийн нэгэн хэсгийн “хан” гэж зарлав1. Иймээс Юан гүрний засаг захиргаа цэргийн их хүчийг тийш нь илгээв. Хятадын нутагт тариачдын бослого нэн хүчтэй болж Ю ан гүрний төр мөхөх аюулд хүрсэн тэр мөчид Тогоонтөмөр хаан зарлиг гарган, монгол цэргийн нэрт жанжин Цагаантөмөр, Даш баатар нарыг хятад газрын эзний нутгийн хамгаалах цэрэгтэй хамтран улаан алчууртны бослогыг дарах ажлыг удирдуулахаар томилжээ. Даш баатар Хаожоуг бүслэн байлдаж босогчдыг дарж дуусах үедээ гэнэдэж алагджээ. Тэр үеийн хятад сурвалжид, Дашбаатарыг тариачдын бослогыг хамгийн зэрлэгээр дарж байсан “яргачин” хэмээн тэмдэглэсэн байна2. Дашбаатар хятад газрын эзний цэргийг өөрийн талд оруулж, хятад цэргээр хятадын бослого дарах аргыг нарийн эзэмш сэн хүн байжээ. Дашбаатар алагдсан явдал Юан гүрний төрд маш том цохилт болж улаан алчууртны бослогыг дарахаар Хятадын өмнөд нутагт явж байлдахад хүнд болжээ. Тэр үеэс Тогоонтөмөр хаан юуны өмнө Ю ан гүрний умард нуттийг сайтар хамгаалах, Сычуань, Ю ньнаныг алдахгүй барих гол зорилгыг агуулж байсан байна. Даш баатарын дараагаар түүний хүү Бортөмөр өмнөд нутгийн бослогыг дарах монгол ц эргийн ерөнхий ж анж наар тохоон том илогдж ээ. Гэвч Б о р тө м ө р и й н у д и р д сан там чи ц э р э г хятады н өм н ө д н у тагт очиж босогчидтой биечлэн тулалдаж ялалт байгуулсан мэдээ сурвалжид ховор үзэгдэнэ. Бортөмөр хэдийгээр цэргийн эрдэмд сайн, их авъяаслаг жанжин байсан боловч нэр төр хөөцөлдөх дуртай, тэр талаар нарийн арга ухаан сийлдэг хүн байжээ гэдэг нь хожим тодорхой болжээ. «Мин ши» («М ин улсын судар»), Ш анхай, 1936. Хань Линь эрийн шастир. «Юан ши». 142-р бүлэг. Дашбаатарын шастирт.

288

I l l АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Ю ан гүрэн. V бүлэг. Монгол гүрний мөхөлт

1262 он гэхэд Х ань Л и нь эр, Лю Ф утун нары н удирдсан улаан алчууртны бослого ям ар ч нэгдсэн удирдлагагүй болж , олон газарт хэсүүчлэн явж улмаар дарагдахад хүрчээ. Тариачдын бослогын цэргийн гол хүч нь зөвхөн шашны хийсвэр номлол сургаалд мухраар итгэсэн ядуу тариачид голдуу байсан учир улс төрийн талаар ямар ч нэгдэлгүй, зохион байгуулалтын хувьд ихээхэн тархай бутархай, хувь хувиа бодсон хэсэг бусаг хүч байжээ. Юан гүрний төрийн гол хүчийг сулруулсан бослогын нэг хүч бол Чжан Ш ичэн (1321-13б7)-ий цэрэг юм. Т эрээр улаан алчууртны бослогын нөлөөгөөр 1353-1367 он хүртэл монголын ноёрхлын эсрэг бослого гарган нэлээд хүчтэй тэмцэл хийсэн байна. Улаан алчууртны бослогыг дарах гол хэрэгт Тогоонтөмөр хааны хамгийн итгэлт жанжны нэг Цагаантөмөр нэн их үүрэг гүйцэтгэж, хаан төрдөө үнэнч зүтгэж байжээ. Тэр 1352 1362 он хүртэл бүтэн 10 жил улаан алчууртны бослогын гол гол хүчийг бут цохиж, тэдний умардад давших замыг хааж байжээ. Тухайн үеийн сурвалж бичгийн мэдээнүүдийг олон талаас нь харьцуулж үзвэл Ц агаантем өр жанжин бол дан монгол цэрэг захирч байсан ба Мухулай жанжны цэрэг захиран байлдах аргыг эзэмш сэн хүн байжээ. Тэрээр босогчдын хоорондын зөрчлийг аш иглах, хятадын газрын эзний цэргийг өөрийн талд татаж аш иглах ажлыг сайтар хийдэг, монгол цэргийн байлдааны арга, уран чадварыг гүнзгий эзэмш сэн хүн байжээ. Улаан алчууртны бослогын цэрэг ч гагцхүү Цагаантөмөрөөс үнэнхүү айдаг, түүний цэргийг үзмэгц зүг зүгтээ таран зугатаадаг байжээ. Цагаантөмөрийг уйгар хүн гэж хятад сурвалжид бичсэн байдаг. Гэвч түүний бүхий л үйл явдлыг судалж үзвэл, гарцаагүй монгол хүн байж ээ. 1362 онд Цагаантөмөр улаан алчууртны бослогын удирдагч нарт хууртагдан алагдж ээ1. Цагаантөмөрийн хүү Хөхтөмөр хар багаас цэргийн эрдэмд авъяаслаг, чадалтай хүн байжээ. Тэрээр яван явсаар эцгээсээ илүү шахам цэргийн авъяаслаг жанжин болж алагдсан эцгийнхээ хэргийг чадварлагаар үргэлжлүүлжээ. Хэдийгээр монголын ноёрхогчдын эрх аш гийн үүднээс хятадын ард түмнийг дарлан мөлжиж, тариачдын бослогыг цус урсган дарж, Юан гүрний төрд шударга үнэнч үйлчилж байсан хүн бол Ц агаан төм өр м өн боловч тэр ээр М онголы н нэрт ж ан ж и н , Монголын төр улсын гал голомтыг хэзээ ч мөхөөж болохгүй, үүрд асааж байх ёстой гэдэг сургаалийг үр хүүхэддээ хүртэл захидаг байжээ. Иймээс хожим нь түүний хүү Хөхтөмөр жанжин Монгол улсын төлөө амь бие, билэг авъяасаа зориулж, монголын төрийг мөхөөн устгах гэсэн хятадын Мин улсын түрэмгий довтолгооныг бут цохиж баатарлагаар хамгаалсан түүхтэй б и л ээ. 1363 он гэхэд Ч эн ь Ю й ляний б ослогы н ц эр ги й г эс оролцуулбал, Лю Футуны удирдсан улаан алчууртны бослого үндсэндээ дарагдав. Гэвч удсангүй Чжу Юанчжангаар удирдуулсан тариачдын бослого Хятадын өмнөд нутгийн ихэнхийг хамран гарав. Ядуу тариачны гаралтай Чжу Ю анчжан урьд өмнө гарсан улаан алчууртны бослого дотоодын нэгдэл, зохион байгуулалтгүйгээс ялагдсан болохыг нүдээр үзсэн билээ. Нэгэн зэрэг «Юан ши». 4 5-р бүлэг. 96. «М ин ши». 122-р бүлэг 6а. «Сюй цзычжи, тун-цзянь». 216-р бүлэг. 5 8 8 1-р тал.

289

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н ТҮҮХ. I I

воть

монгол цэргийн жанжин Тогтох, Цагаантөмөр нарын зэрэг захирах аргыг ихэд анхааран судалдаг байжээ. Чжу Юанчжан бослогыг зохион байгуулахдаа, дотоодын нэгдэл нягтрал, хатуу сахилга дэг журмыг юуны өмнө эрхэм болгодог байв. Мөн эзэлсэн газар орноо орхихгүй баталж хамгаалах ажлыг сайтар хийдэг байжээ. Энэ нь түүний удирдсан бослогыг үзэгдэхүйц амжилтанд хүргэжээ. Чжу Ю анчжаний бослогыг гурван үе шат болгож болно. 1325, 1356, 1364 гурван он бол түүний чухал үйл ажиллагааны эхлэл мөн. Чжу Ю анчжаныг бослого гаргаж байх үед Тогоонтөмөр хааны төрийн хүчин чадал ихэд суларч, Хятадын өмнөд нутгийг хяналтандаа бүтэн барьж чадах нөөц хүч үндсэндээ дуусч байжээ. 1360 он болоход хятадын өмнөд нутагт Ю ан гүрний цэргийн бат цайз гэж нэрлэгдэж байсан Чучжоу, Цюйчжоу хоёр л үлдээд байв. Чжу Юанчжан эхлээд энэ хоёр цайзыг бүслэн байлдав. Тэр үед Тогоонтөмөр хааны зарлигаар Чучжоуг Ш имо Исунь жанжин, Цюйчжоуг Баянбух жанжин тус тус хамгаалан барьж байжээ. Чжу Ю анчжаны бослогын цэрэг олон cap хоёр цайзыг бүслэн байлдсаны эцэст Ш имо Исунь ялагдаж, Баянбух олзлогдж ээ1. Үүнээс хойш Тогоонтөмөр хаан хятадын өмнөд нутгийг бүрмөсөн алдсанаа хүлээн зөвшөөрч умард хэсгийгбарьж тогтоох ажил хийжээ. Чжу Юанчжаны цэрэг дээрх хоёр чухал цайзыг эзэлснээр сүр хүч нь улам их болж, хятадын өмнөд нутаг бүхэлдээ түүний захиргаанд орж эхэлжээ. Чжу Юанчжан ямар ч хүчинд эзлэгдэхгүй гэж үзэж байсан Чучжоугийн бат цайзыг эзэлсний дараа тэнд өөрийн дотны шадар жанжин, түшмэл нар болон Күнзийн сургаалтан эрдэмтэн Лю Цзи, Сун Лян, Е Чэнь, Чжан И нарыг оролцуулсан том зөвлөгөөн хийжээ. Энэ зө в л ө гө ө н ө ө р , хятад дахь м о н го л ы н н о ёрхлы г б ү р м ө сө н устгах, Х аочж оугийн өш өө хонзонг авах, монголчуудын Сы чуань, Гуйчжоу, Ю ньнань дахь хүчийг умард эх нутгаас нь тусгаарлан барьж , улмаар бүрмөсөн буцохих төлөвлөгөөг боловсруулжээ. Чжу Ю анчжан Хятадын өмнөд нутагт бослого гаргахдаа юуны өмнө Хятадын өмнөд нутгийн монголчуудыг цэрэг, ард ялгалгүй умард зүг явуулахгүй, хэрэв явахыг оролдсон хүн байвал түүний толгойг ав гэж зарлиг буулгаад умардад нэвтрэх замыг нь яаравчлан хаасан байжээ. Тогоонтөмөр хааны зарлиг ёсоор буцаан татагдах ёстой тэр олон монголчууд нэгэнт умардад явж чадахгүй болсноос өөрсдийн бүх хүчийг Ю ньнаньд төвлөрүүлсэн юм. Ю ньнаньд бүгд 2000 гаруй монгол цэрэг цугларан хятад цэргийн довтолгооныг 1381 он хүртэл няцааж байжээ. Тэд 1381 онд ялагдан ихэнх нь хядагдаж хагас зарим нь тарж бутарсан байна. Одоо Ю ньнаньд 6000 гаруй монгол хүний хойч үе оршин амьдарсаар байна. Ю ан гүрний хэд хэдэн чухал цайзы г Чжу Ю анчжаны цэрэг эзлэн авснаар төвийн захиргаа хятадын өмнөд нутагт үндсэндээ төгсгөл болжээ. Чжу Ю анчжан өөрийнхөө удирдсан босогчдын хүчийг сайтар зузаатгаж, хүч авах хүртлээ монгол жанжин Цагаантөмөр, Бортөмөр нарын цэрэгтэй шууд тулгаран байлдахаас аль болох зайлсхийж байжээ. Чжу Юанчжанаас Хөхтөмөр жанжинд хэд хэдэн удаа элч зарж, өөр хоорондоо байлдахгүй, 1

290

«Мин ши» - («Мин улсын судар»), 125-р бүлэг.

I l l АН ГИ . Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Ю ан гүрэн. V бүлэг. Монгол гурний мохолт

эв журмыг сахиж, умард өмнөдийн хооронд чөлөөтэй худалдаа хийе гэж хэлүүлж байжээ. Хөхтөмөр жанжин түүний хэлүүлснийг эс зөвшөөрөв. 1362 оноос Юан гүрний ордны дотор зөрчил туйлдаа хүрч хоорондоо талцан байлдаж байсан нөхцөлд Чжу Ю анчжаны эсрэг цэрэг хөдөлгөх ямар ч б ололц оо б ай сан гү й . Т о го о н тө м ө р хааны ц э р ги й н ангиуд д о тр о о с Х өхтөм өрийн удирдсан дан м онгол ц эр ги й н анги хам ги йн хүчтэй, сургуультай, дэг журамтай нь байжээ. Тогоонтөмөр хаан Хөхтөмөр жанжны цэргийг хятадын өмнөд нутагт илгээж Чжу Ю анчжаны хүчийг бут цохихоос гадна өмнө зүгийн монголчуудыг буцаан татах замын хаалт саадыг сэтлэх үүргийг өгсен байжээ. Хөхтөмөр жанжин цэргээ авч хөдлөх тэр мөчид Сослан түшмэл, хаан хөвүүн, Бортөмөр жанжин нар хуйвалдаан байгуулж, Тогоонтөмөр хааны амийг хороох гэсэн учир эзэн хаан Х өхтөмөрийг хятады н өм нөд нутагт явуулахыг түр зогсоон , хаан төрөө хамгаалж , хуйвалдааныг илрүүлэн дарахыг даалгажээ. Хөхтөмөр жанжин Сосланыг барьж, Бортөмөрийн цэргийг бут цохи в1. Тэр цагаас хойш Хөхтөмөр жанжин хаан төрийн бүх цэргийг ерөнхийлөн захирах жанжнаар тохоон томилогдож монгол цэрэг, тамчи цэрэг, уйгар цэргийн бүх хүчийг нэгтгэн мэдэлдээ авчээ. И нгээд хоёрдахь удаагаа Хятадын өмнөд нутагт очиж бослогыг дарахаар явах гэтэл хэргийн байдал ондоогоор эргэсэн байна. Х ятад газры н э зн и й ц э р ги й н гол хүч Л и С ы ц зи у р ван т э р сэл ж , Х өхтөмөрийн эсрэг довтлохоор бэлтгэж ээ. Чжу Ю анчжан өөрийнхөө цэргийн хүчийг хэд хувааж, Хөхтөмөрийн цэргийн өмнөөс тосон хэд хэдэн талаас бүслэн байлдахаар төлөвлөжээ. Хаан эцгээсээ төрийн эрх булаах гэсэн хаан хөвгүүн Хөхтөмөрт ялагдсандаа өш өвөртөлж, Бортөмөрийн үлдэгдэл цэргийг цуглуулан Хөхтөмөрийн араас нь хөөж цохих ажлыг бас хийжээ. Тийм нөхцөлд Хөхтөмөр хятадын өмнөд нутгийн гүнд нэвтрэн орж байлдах ямар ч нөхцөлгүй болсон бөгөөд уул хэргийн үнэн байдлыг эзэн хаандаа учирлан хэлж, цэргээ умардад ухрааж, хамгаалалтын байдалд оруулжээ. Юан гүрний ноёрхогчдын дотоодын тэрхүү хурц зөрчилийг Чжу Юанчжан айхтар овжин ашиглан, хүч суларсан дээр нь бөөн хүчээр дайралт хийхээр шийдэж, 1367 онд цэргээ хэдэн замд хувааж яаравчлан умардад давш ихаар тогтж ээ. Чжу Ю анчжан умардад довтлохдоо эхлээд хэдэн төрлийн бэлтгэл ажлыг хийжээ. Умардад довтлох төлөвлөгөөгөө сайд, жанжин нарынхаа зөвлөгөөнөөр хэдэн удаа хэлэлцүүлжээ. Цэргийнхээ дэг журмыг сайтар сахиулж “Хятад айл өрхийг битгий дээрэм д”, “хатад эмс, хүүхдийг хамгаал”, “монгол-татар хүн дайралдвал үзэгдсэн газарт толгойг нь цавч” гэдэг зарлиг буулгажээ. Хятадын ард түмний дотор Чжу Юанчжан бол угаас бурханы хувилгаан, хятад хүний т эн гэ р э зэн байх ёстой тавилантай төрсөн хүн, тэрээр хятад хүн бүрийн хувь заяаны төлөө тэмцэж, харь муусайн монголчуудыг нутгаасаа хөөж, хар толгойг нь дэс дараалан хяргах учиртай гэдэг ухуулгыг маш их хийж ээ. Мөн түүнчлэн татармонголын хувь заяа нэгэнт дууссан. Тэд эгнэгт сөнөх тавилантай улс. Эзэн хаан нь эрх мэдлээ алдаж, гутамшигт байдалд орсон. Эцэг хүү хоёр хаан 1

«Юан ши». 141-р бүлэг. Цагаантөмөрийн шастирт.

291

М ОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

ш ирээгээ булаацалдан нэг нэгнийгээ алахад бэлэн болсон. Эрэлхэг жанжин нар нь хоорондоо талцан байлдаж, сүр хүчээ эцэс болгов. Одоо муу урвасан хулгай Хөхтөмөр л үлдэв. Түүний уг гарал нь хятад хүн байсан юм. Гэтэл тэр элэнц хуланцын сургаалт ёсыг зөрчин харь монголын хаанд нохой мэт үйлчлэн зүтгэж байна. Бас тэгээд өөрийгөө угаас монгол хүн гэж гайхуулан цуурхаж байна. Хөхтөмөрийг үзэгдсэн газарт нь барин авч алсан хэн бүхэн ямар ч угсааны хүн байсан ялгаагүй бурханы оронд төрнө. Монгол хүн, Сэму (Ц энхэр нүдтэн) хүн хэдийгээр хятад хүн биш ч гэсэн бурханы тааллаар Чжу тэнгэр эзэнд үнэнч байвал хятад хүний нэгэн адил таашаан халам ж илна гэх м эт ухуулга бичгийг газар сайгүй тарааж ээ. Сюй Да жанжинаар умард зүгийн довтолгооны гол хүчийг удирдуулжээ. Умардад хийх довтолгооны гол үзүүр нь эхлээд Шаньдун, Хэнань, Ш эньси-г эзлэх явдал юм. Энэ гурван муж бол Юан гүрний умардын бат цайз газар байв. Дараа нь Юан гүрний нийслэл Хаанбалгасан (Дайду) хотыг бүслэн давших төлөвлөгөөтэй байжээ. Сюй Да, Чан Юйчун нарын удирдсан цэрэг 1368 оны 2, 3-р сард Шаньдуг байлдан эзэлж, дараа нь Х энанийг эзлэв. Чжу Ю анчжаны удирдсан төв хүч хятадын төв нутгийг чөлөөлж 1368 оны 2-р сарын 20-нд Наньжинд хүрэлцэн ирж Их М ин улсын эзэн хаан хэмээн өөрийгөө зарлан тунхаглаж, он тооллоо “Хун-у” гэж нэрийдэв. Ли Ш аньчаныг зүүн гарын даамал түшмэл болгож, Сюй Да-г баруун гарын даамал түшмэл бөгөөд цэргийн ерөнхий захирагч болгов1. Нэгэн зэрэг Тогоонтөмөр хаан, Хөхтөмөр ж анж ин нарт бууж өгөх тухай тулган ш аардах бичиг явуулав2. Чжу Ю анчжан хааны шаардлагыг Тогоонтөмөр хаан, Хөхтөмөр жанжин нар эс хэрэгсэв. Иймээс Сюй Да жанжин довтолгооноо улам хүчтэй үргэлжлүүлж 1368 оны 5, 6-р сард Юан гүрний умард зүгийн хамгийн бат цайз Бяньляныг эзлэн авав. Дараа нь Юан гүрний нийслэл Хаанбалгасан хотыг давшин байлдаж 1368 оны 9-р сарын 15-нд эзлэн авч, Тогоонтөмөр хэдэн түмэн торгон цэргийнхээ гол анги, зарим бараа бологч сайд, ноёдын хамт гүрний нийслэлийг орхин умар зүг М онгол нутгаа зорин оджээ. Т о го о н т ө м ө р и й н х ятад аас х өөгдсөн тухай тал б ү р и й н сурвалж мэдээнүүдийг судалж үзвэл тэрээр зарим нэг хүний муучлан бичсэн шиг Хаанбалгасан хотоо орхин явахдаа гоёмсог орд харш, үзэсгэлэнтхатад охид, үнэ цэнэтэй эд хөрөнгөндөө харамсан уйлан зугатсан биш харин хаан төр, хасбуу тамгаа хэзээ ч алдахгүй, Юан гүрнийг дахин сэргээн байгуулна гэдэг чин хүсэл эрмэлзлэлийг өвөртлөн хятадын цэрэгтэй цөөн хүчээр зориглон байлдан тэмцсээр 1370 онд нас эцэслэжээ. Тогоонтөмөр хаан Бээжингээс хө ө гд сө н и й д ар аа Д о л н у у р ы н хавь газар сууж байхдаа Ю н ь н ан и й монголчуудад хэд хэдэн удаа элч зарсан боловч амжилт олоогүй бололтой. Мөн түүнчлэн эх монгол орныхоо нийслэл Хархорумдаа очиж, цэрэг эрсээ цуглуулан сургуулилаж, агт морио бэлтгэн амрааж, ард олноо тэнхэрүүлэн, хятадын зүгээс нэн удахгүй нүүрлэн ирэх ихээхэн халгаатай бөгөөд харгис түрэмгийллийг бут цохиж, эх орныхоо тусгаар тогтнолыг батаар хамгаалж «Мин ши». 2-р бүлэг. 1а. «Мин ши». 1-р бүлэг. 14а.

292

I l l А Н Г И . М о н го л гүрэн заларсан нь. М о н го л ы н Ю з н гүрэн. V бүлэг. Монгол гүрний мөхөлт

хятадын М ин улсаас дутуугүй хүчтэй туурга тусгаар монгол улс байгуулж явахыг хаан хүү Аюуширдар, жанжин Хөхтөмөр, бусад үр хүүхэд, ач жич, ноёд сайдууддаа гэрээслэн захисан ажээ. И ймээс Тогоонтөмөр хааныг монголын сурвалж бичигт ухаант хаан хэмээн алдаршуулан бичдэг билээ. Тогоонтөмөр хаан хятадаас хөөгдсөн тухай хошигнон зохиосон зохиол, домог яриа их байдаг. “Хятад хярд гарав, Хярсын сүүл залаа болов” 1хэмээн дундад зууны үеийн монголын түүхийн сурвалж бичигт гардаг нь мөн дээрх байдлыг хошигнон дүрсэлсэн хэрэг ажээ. 1368 он гэхэд Юан гүрэн үндсэндээ мөхөж, хятадад монголын байлдан дагуулагчдын ноёрхол эцэс болсон байна. Хэрэв 1260 онд Умард хятадыг эзэлснээс тоолбол 108 жил, 1271 онд Юан гүрнийг байгуулснаас эхлэн авч үзвэл 97 жил, 1279 онд Өмнөд Сүн улсыг байлдан эзэлж бүх хятад орныг захирснаас эхэлбэл 89 жил монголчууд хятадын төрийн эрхийг барьж байсан түүхтэй бөгөөд энэ нь 1368 онд ийнхүү эцэс болжээ. Юан гүрэн мөхөх явдалд монгол түмний уугуул нутагтаа төрийн төвийг шилжүүлэх гэсэн тэмцэл хөдөлгөөн шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэснээс гадна түүнийг бусад эзлэгдсэн улс орны ард түмний эсэргүүцэл тэмцэлтэй холбож үзэх нь зүйтэй. М онголын ард түмэн өлгий нутагтаа улсынхаа төвийг эр гүүл эн авч рах гэсэн т эд н и й 100 ш ахам ж и л и й н ш ургуу т эм ц эл чармайлттай энэ асуудлыг бас холбож үзэх нь зүйтэй бизээ. Ер нь Юан гүрний эдийн засаг, соёлын нэгдмэл бат үндэс суурьгүй, олон улс орон, угсаатан ястныг зэвсгийн хүчээр нэгтгэн захирч байсан учир эцэстээ мөхөх нь зайлшгүй байжээ.

§2. Ази, Европын бусад улс оронд Монголын ноёрхлыг устгасан нь Монгол гүрэнд эхэн үедээ багтаж байгаад хожим салж тусгаарласан Хүлэгүгийн улс, Цагаадайн улс, Алтан ордны улс нь Ю ан улсын нэгэн адил удаа дараагаар мөхөж Ази, Европын орнуудад Монголын байлдан дагуулагчдын ноёрхол эцэс болсон билээ. XIV зууны 30-40-өөд оны үе болоход Хүлэгү, Цагаадайн улсын монгол байлдан дагуулагчид иран, түрэг угсааны аймаг ястны дунд орж уусан ижилсээд, нутгийн хүнээс бараг ялгагдахгүй болсон байна. Гэвч тэдгээр улсын төр, цэргийн эрхийг монгол угсааны ноёд гартаа барьсан хэвээр байсан юм. XIV зууны гучаад оны үест Хүлэгүгийн улсад тархай бутархай байдал хүчтэй болж, дотоодын дайн самуун дэгджээ. Үүний үр дүнд Хүлэгүгийн улс биеэ даасан хэд хэдэн улс болж хуваагдан бутрахад хүрчээ. 1352-1355 оны үед Иранд хотын уран дархан, хөдөөгийн тариачдыг хамарсан том бослого гарчээ. 1353 онд босогчид Ил хан Тугайтөмөрийг бусад монгол ноёд түшмэдийн хамт барьж ипснаар, Иранд Хүлэгүгийн угсааны монгол «Хураангуй Алтан товч». 48-р тал. Лу «Алтан товч». Д э э д дэвтэр. 122-р тал. «Шар тууж». 55р тал.

293

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

хан төр барих явдал эцэс болжээ. Цагаадайн улсынтөрийн хэргийг эзлэн авсан Темөр 1381-1398 онуудад Иранд хэд хэдэн удаа довтолж байлдан эзэлсэн боловч Төмөрийг үхсэний дараа Иранд ардын хөдөлгөөн дахин хүчтэй өрнөж, монголын ноёрхлыг бүрмөсөн устгасан юм. XIV зууны дундуур Алтан ордны монгол ноёдын дотор хан ширээний тэмцэл өрнөж, удтал үргэлжилсэн дайн самуун эхэлсэн байна. 1357-1381 оны хооронд Алтан ордонд 20 гаруй хан солигдож, улс нь хэд хуваагдахад хүрчээ. Зүүн зүгт орших өргөн уудам нутагдэвсгэр дээр Чингисийн угсааны ноёд эрх булаалдан тэмцэлдэж байсан ба Ижил мөрнөөс баруун тийшхи бүх газар болон Крымын хойг Мамай ноёны гарт ороод байжээ. Мамай нэгэн үе Алтан ордны ихэнх хэсгийг нэгтгэн захирч чадсан ажээ. Гэвч тэр үед Орос орны эдийн засгийн хөгжилд ахиц гарч Москва, Тверь, Рязаний зэрэг вант улсууд хүчийг олоод, Алтан ордонд алба барихаа болих тийш ээ хандаж байжээ. Оросын вант улсууд дотроос М осквагийн улс илүү хөгжиж, бусдыг биедээ татан нэгтгэх, Оросын төвлөрсөн улс байгуулах бодлогыг амжилттай явуулжээ. Мамай нийт Оросыг Алтан ордны захиргаанд оруулахыг хичээж, гол анхаарлаа Москвагийн вант улсын эсрэг хандуулсан нь санамсаргүй хэрэг биш байв. Мамай Орос орон нэгдэж, төвлөрсөн улс байгуулах явдлыг хориглон зогсоох зорилгоор Тверь, Рязань, Литовын вант улсуудтай холбоо барьж хүч хавсран М осквагийн эсрэг тэмцэхийг хатгаж байжээ. Тверь, Рязаний ноёд Мамайн хатгалганд орж, Москвагийн эсрэгтэмцэлд оролцохыг зөвшөөрчээ. Түүнчлэн Литовын ван, М осква болон нийт О росы н эсрэг М амайтай хүч хавсран байлдахы г зөвшөөрч байжээ. Мамай анх 1377 онд Доод Новгородын зүг хан хөвгүүн Арапшийг явуулж байлдуулсан нь нэлээд амжилт олжээ. Хоёр жилийн дараа М осквагийн зүг Бегич Мурза гэдэг жанжныг явуулж байлдуулсан нь цохигдож буцсан ажээ. 1380 оны зун Мамай өөрийн биеэр их цэрэг авч, Москваг байлдахаар хөдөлжээ. Рязаний ба Литовын ван түүнд цэрэг илгээж туслахаар хэлэлцэн тохиролцжээ. Тэр цагт М осквагийн вант улсыг Димитрий ван толгойлж байжээ. Димитрий ван Мамай айсуй явааг сонсоод тосон байлдахаар цэрэг авч, Дон мөрний зүг хөдөлж, 1380 оны 9-р сарын 8-нд Мамай, Димитрий нарын цэрэг Дон мөрөн, Непрядва гол хоёрын бэлчир орчим Куликовын тал гэдэг газарт учирч байлджээ. Димитрий Рязань, Литовын цэргийн ирэх замыг хааж тосон цохисон учир, тэд М амайд тусалж чадсангүй. К уликовы н тулалдаан туйлын ширүүн болж хоёр талаас маш олон хүн амь үрэгдсэний эцэст Мамайн цэрэг дарагдан буруулан зугтжээ. Димирий ван Дон мөрний дэргэд Алтан ордны цэргийг бут цохин их ялалт хийсэн учир Д оны н Димитрий гэж алдаршжээ. Куликовын тулалдаан Орос болон нийт Ази, Европын түүхэнд чухал ач хол б огд о лто й зүйл б о лж ээ. К уликовы н тулалдаан А лтан ордны захиргаанаас О росы г чөлөөлж чадаагүй боловч М онголы н ноёрхлы г

294

I l l АН ГИ . М онгол гүрэн заларсан нь. Монголын Ю ан гүрэн. V бүлэг. Монгол гүрний мөхвлт

бүрмөсөн устгахын эх үүсвэрийг тавьжээ. Куликовын тулалдааны үр дүнд М осквагийн нөлөө улам өсөж, цаашдаа монголын ноёрхлоос эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд гол хүчин болсон билээ. Мамайн үхсэний дараа 1381 онд Алтан ордны ноён Тохтамыш биеэ хаанд өргөмжлөөд 1382 онд Москваг довтолсонд Рязань, Нижегородын зэр эг зарим хотын ноёд түүнд тусалж ээ. М осквагийнхан К уликовы н тулалдаанд их хүч зарж ядарсны улмаас дахин тийм гэнэтийн довтолгооныг няцаахад бэлэнгүй байжээ. Димитрий ван цэрэг элсүүлэхээр хотоос гарч одсон чөлөөгөөр урвагч ноёд хотын хаалгыг нээж, Тохтамышийн цэргийг оруулжээ. Москвагийн иргэд хэдий тэмцэх баатар зориг төгөлдөр байсан боловч ихэс дээдэс урвасны уршгаар дайсанд автжээ. Тохтамышийн цэрэг Москвад ороод ихэд бусниулж, хотын иргэдийг Алтан ордонд дахин алба барих болгожээ. Гэвч Алтан ордон нийт Орос даяар өөрийн ноёрхлыг сэргээж хэрхэвч чадахгүй байсан юм. А лтан ордон О рос, Д орн од Европ төдийгүй бас Д ундад А зийн орнуудтай дайсагнаж байж ээ. Д оголон Төмөр, Алтан ордны хүчирхэг болохоос болгоомжилж, 1395 онд Тохтамышийг цохиж Сарай, Бэрх зэрэг Ижил мөрөн, Крымын хотуудыг довтолсон билээ. Тохтамыш цохигдсоны дараа мангад аймгийн Эдигей ноён Алтан ордны хүчин чадлыг сэргээх оролдлого хийжээ. Эдигей 1397 онд Алтан ордыг гартаа оруулж захирсан бөгөөд Оросын хүчийг бууруулж, дахин Алтан ордны захиргаанд оруулж авах зорилгоор, 1408 онд Серпухов, Ростов, Доод Новгородын зэрэг хотуудыг гэнэт довтолж, дараа жил нь Москвад довтолж бүслэн байлдсан боловч хотын иргэд шаргуу тэмцсэн учир, эзэлж авч чадсангүй буцжээ. Удалгүй Алтан ордны дотор самуун дэгдэж, 1412 онд Эдигей ноён Хорезмын зүг зугтан гарчээ. Тэр үед Алтан ордон улсын гол хэсэг болох Ижил мөрний адгаар нутагтай Их ордон улам сулран д орой тсоор б ай ж ээ. XIV зууны эц эст И жил м өрөн, Э рчис м өрний хоорондох газар нутаг дээр Ногайн орд гэдэг ш инэ улс бий болж Алтан ордноос тасран салжээ. 1437 онд Ижил мөрний дунд урсгал буюу хуучин Булгарын хаан т улсын нутаг д эвсгэр д ээр К азаны хант улс ш и н ээр байгуулагдаж, 1449 онд Крымын хант улс, дараа нь Астраханы хаант улс бий болж, Алтан ордоноос тусгаарлан салав. Алтан ордноос бас баруун С и б и р и й н х эсэг айм аг, ястан тасран салж , С и б и р и й н хаан т улсы г байгуулжээ. Сибирийн хаант улс Тоболь, Тура, Эрчис болон Обь мөрний хоорондох газар нутгийг эзэлж байв. Ингэж XV зууны дундуур Алтан ордны улс бүрмөсөн задарч, биеэ даасан хэд хэдэн улс болжээ. Гэвч Их ордны Ахмед хаан Алтан ордны нэгдмэл хүчирхэг байдлыг сэргээх сүүлчийн оролдлого хийжээ. Эн түрүүнд Оросыг эрхэндээ оруулж авах зорилгоор 1472 онд их цэрэг хөделгөжээ. Гэвч түүний цэрэг цохигдож буцсан байна. Гэтэл 1479-1480 оны үеэр Оросын дотоод гадаад байдал нэн хүндэрч иржээ. Учир нь юу гэвэл, нэгэн талаар О росын муж хязгаары н зарим ноён төвлөрсөн засгийн эсрэг, М осквагийн эср эг бослого хөдөлгөөн гаргасан, нөгеө талаар Л итов,

295

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Польшийн цэрэг Оросын зүг довтлохоор бэлтгэж байсан явдал ажээ. Энэ байдлыг Ахмед ашиглаж, Оросыг эрхэндээ оруулж авахын тулд Литов, Польш ийн вангуудтай холбоо барьж, тэдэнтэй нэгэн зэрэг довтлохоор болзон тохиролцж ээ. 1480 оны намар Ахмед хаан Орост довтлон орж, Москвад ойртон очжээ. Оросын цэрэг түүний холбоотон нарын довтолгооныг няцаагаад, хүчээ зузаатган бэлтгэсэн учир, Ахмед хаан Москваг эзэлж хүч хүрэхгүй болж 1480 оны өвөл нутгийн зүг буцаж одсон байна. Үүний дараа Ахмед, Москваг урьд адил алба баригтун гэж шаардсан боловч Москвагийн ван эрс татгалзжээ. Дараа жил нь Ахмед өрсөлдөгч этгээдүүдэд алагдаад Их ордон мөхжээ. Ийнхүү Алтан ордны улс мөхөж, Орост 200 гаруй жил үргэлжилсэн Монголын ноёрхол эцэс болсон ажээ. Түүнчлэн Цагаадайн улсын суурин дээр бий болсон Төмөрийн улс дотоодын хямрал, ард түмний эсэргүүцэл тэмцлийн дүнд аажмаар сулран доройтсоор 1470-аад оны үед бие даасан хоёр улс болж задарсан байна. 1499-1500 оны үест Төмөрийн угсааны ноёд Самарканд, Бухар зэрэг чухал хотуудаа Узбекийн хаант улсын цэрэгт алдаж, удалгүй бүрмөсөн цохигдон мөхсөн билээ. Ази, Европын олон орныг зэвсгийн хүчээр нэгтгэн захирсан эдийн засгийн нэгдмэл бат суурьгүй, дотоодын гүнзгий зөрчилд идэгдэж задран бутарч байсан Монгол гүрэн, эзлэгдсэн орнуудын ард түмний тэмцлийн үр дүнд ийнхүү мөхсөн байна.

З у р га д у га а р бүлэг XII1-XIV ЗУУНЫ МОНГОЛ ГҮРНИЙ ГА Д А А Д Х А Р И Л Ц А А

§1. Монгол гүрний эхний үеийн гадаад харилцаа Эртний олон монгол аймаг ньдээр үеэс Дорно, Өрнийн улс орнуудтай улс төр, эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан ажээ. Монгол аймгууд “Тал”-ын ба “О йн” гэж хуваагдаж байсан бүр эрт үеэс тэр цагийнхаа олон улсын худалдаа арилжааны хүрээнд ямар нэгэн хэмж ээгээр хамрагдсан бай ж ээ. М онгол нь хятад зэр эг хөрш улсууд төдийгүй, мөн сартул (туркестан) м этий н өрнө зүгийн улс оронтой эдий н засаг, худалдаа арилжааны харилцаатай байжээ. “О йн” иргэдийн нутгаар “ Умар зүгийн уулсын чанадаас тэм ээн ж ингээр” 1 гурил тээвэрлэн авчирдаг худалдааны Чан Чунь. 291-292, 339-р тал. В.В.Бартольд. «Туркестан в эпоху монгольского нашествия». стр. 446.

296

Ill АНГИ. Монгол гүрэн злырсан нь. Монголын Юлн гүрэн. VI бүлэг. XIII-XIV зуүны Монгол гурний галлал харилшл

зам нэвтрэн өнгөрдөг байжээ. Сэлэнгэ мөрнөөр нутаглаж байсан Мэргид аймгийнхан алс хол газраас тээвэрлэн авчирсан гурил хэрэглэж байсан мэдээ мөн байдаг. Монголын нэгдсэн улс байгуулагдахаас өмнө Чингис Хэрэйдийг дайлан дагуулах үеэр “Асан Сартагтай цагаан тэм ээт” хэмээгч Туркестаны худалдаачин “ Онгудын Алахушдигитхуриас мянган ир гэ” худалдан авч, Эргүнэ мөрнөөр булга, хэрэмний худалдаа хийж явсан тухай мэдээ сурвалж бичигт дайралдаж байна1. Эртний монголчуудын аж ахуй өөрийгээ аргацаах аж ахуй байсан учир, газар тариалангийн орнуудын бараа таваар, бүтээгдэхүүнийг мөнгөөр бус түүхий эдээр арилж аалан авч байж ээ. Э нэ учраас худалдаа нь зөвхөн арилжаа солилцооны хэлбэртэй байжээ. Монгол оронд оршиж байсан түрэг, монгол угсааны олон аймгийн дунд будда, христос, мани шашин багагүй дэлгэрч байсан нь монгол ба эдгээр ш аш ны эх орнуудын хооронд ш аш ин соёлын харилцаа эрт үеэс байсны гэрч болно. Монгол орон ХятадҮай өргөн харилцаатай байжээ. М онгол, Хятад балар эртнээс аваад харилцан адилгүй хоёр өөр аж ахуйн чиглэлээр хөгжиж, Монгол нь нүүдлийн мал аж ахуйг, Хятад нь газар тариалангийн ажлыг эрхэлж байсан бөгөөд үүний дүнд хоёр орны ард түмний аж байдал, амьдрал ч өөр өөр замаар хөгжиж байжээ. Гэвч Монгол, Хятад хоёрын аль алинд нь аж ахуйнхаа бүтээгдэхүүнийг харилцан сольж арилжаалах шаардлага хэрэгцээ их байжээ. Хятад бол монголчуудын мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг гадагш арилжаалах гол зах зээл нь болж байж ээ. Э нэ учраас М онгол, Хятадын харилцаанд аж ахуй, арилжаа худалдааны асуудал чухал суурь эзэлдэгбайв. Гэвч тэрхүү харилцаа ямагтхэвийн байдлаар хөгжих бололцоо нөхцлөөр дутмаг байжээ. Үүний учир нь нэгэн талаар Хятадын баялаг тансагт шунахайрсан монголын талын язгууртан нарын уулга довтолгоон ба нөгөө талаар умар зүгийн “бүдүүлэг” аймгуудыг хооронд нь хямралдуулан мөргөлдүүлж, дарангуйлан захирч байх гэсэн Хятадын ноёлогч ангийн уламжлалт бодлого явуулгаас үүсэн гарч байжээ. Улс төрийн талаар нэгдээгүй байсан үед монгол аймгууд нь дор дороо биеэ дааж харь орнуудтай харилцаж байснаас гадна мөн өөр хоорондоо харилцаж байжээ. Аймаг хоорондын харилцаа нь хэдийгээр нэгэн орны доторхи төрөл аймгуудын овгуудын өөр хоорондын хэлхээ холбоо байсан боловч үнэн хэрэг дээрээ улс төрийн талаар толгойгоо даасан аймаг ба аймгуудын холбоонуудын харилцаа байжээ. Учир иймд тэр харилцаа улс хоорондын түрүү үеийн бүдүүн тойм харилцааны шинж төрхтэй байсан бөгөөд чухамхүү аймгууд болон аймгуудын холбоо ханлиг, ванлигуудын өөр хоорондын харилцааны хөгжлийн явцад монголын гадаад харилцааны эх загвар анх үүсэн бий болж ээ. Овгийн байгуулал улам бүр задран, феодалын харилцаа гүнзгийрэн хөгжих дутамд аймгууд ба аймгуудын холбоо өөр хоорондын харилцаа цаашид өргөжин хөгжсөөр байжээ. Овгийн ахлагчдын хоорондын төрөлсөх, нөхөр ёсны харилцааг илэрхийлж байсан 1

«мнт». § 1 8 2 . 297

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

анд бол аймгууд буюу аймгуудын холбооны тэргүүлэгчид, хаад хоорондын улс төр, цэргийн холбоо эвслийн шинж чанартай болон хувирчээ. Анд бололцох ёс нь тулгар төр байгуулагдахын өмнө монголд байсан олон ай м ги й н дунд ихэд д э л г э р с э н б ай сан бөгөөд ан ды г Ч и н ги с нь өрсөлдөгчдөө цохин монгол аймгуудыг нэгтгэн улс байгуулах хэрэгт ихээхэн амжилттай ашигласан нь сурвалж бичгүүдээс тодорхой байна. Андын нэг түүхэн ж иш ээ бол Тэмүжин ба Хэрэйдийн Тоорил (Ван хан) нарын хооронд байгуулсан анд холбоо болно. Тэмүжин, Тоорил нарын анд нь бүр Есүгэй баатрын үеэс уламжлан ирсэн ба тэрхүү андын харилцааг Тэмүжин өөрийн өрсөлдөгчийн эсрэг тэмцэлд ашиглахыг их эрхэмлэн чухалчилж “эцэг” ба “хөвгүүний” дотны харилцаа хэмээн үзэж захиргаандаа орсон монгол аймгууд ба Хэрэйд улсын хоорондын улс төр, цэргийн холбоо эвсэл болгон бүрэн хувиргаж чадж ээ. Тэм үж ин, Тоорил хоёры н анд харилцааг “тэрэгний хоёр хилүгү” (арал) буюу “хоёр нүдтэй” зүйрлэж сурвалж бичгүүдэд өгүүлсэн байдаг нь андын утга учрыг яруу тодорхой харуулж байна1. Анд бололцоход эртнээс уламжилсан нарийн хэв ёсыг баримталдаг байжээ. Анд бололцох хоёр этгээд нь газар болзон уулзаж, бие биедээ бэлэг барилцан, эрхий хурууны цусыг амсалцан андгай тангараг өргөдөг байжээ. Тангараг нь хоер этгээдийн хоорондын нэг ёсны ам гэрээ байжээ. Тангараг өргөхдөө хоёр этгээд хүч хавсран дайсантай тэмцэх, бие биедээ үнэнч шударга байх, харилцан эрх мэдэл тэгш байх, завсрын хэрүүл маргааныг нүүр учран х эл э л ц э ж , учры г нь олж байх з э р э г зү й л и й г х эл эл ц эн тохиролцдог журамтай байжээ. Ж иш ээ болгон Тэмүжин, Ван хан хоёрын бие биедээ өргөсөн тангаргыг авч үзье: “Өл дайсантай тулахад хамтаар тулалдүя Орго гөрөөсөнд авлахад Н эгэнтэйгээ хамт авлая! Шүдэт могойд шүдүдтээсү (хатгаваас) Ш үдэргэн-дүр нь бүү орүё! Ш үдээр амаар ололцож бишрэе!... Араат могойд адартаасу (атаархваас) Адарган-дур (атаанд) бүү орүё! Амаар хэлээр ололцож бишрэе!” гэжээ2. Монгол аймгуудын дунд анд бололцохоос гадна хоорондоо ам гэрээ хэлэлцээр байгуулах явдал их байж ээ. Аймгуудын зонхилогчид буюу аймгуудын холбооны тэргүүлэгчид еөрсдийн дайсны эсрэг байгуулсан ам гэрээ хэлэлцээрээ андгай тангараг, дайллагаар бэхлэн хүчин төгөлдөр болгож, түүндээ үнэнч байхыг эрхэмлэдэг байсан ба хэрэв ам хэлэлцээрээ зөрчиж тангаргаа эвдвээс санаа сэтгэлийн элдэв ял ш ийтгэл үзүүлдэг заншилтай байжээ. Ж иш ээ нь: Хатгин, Салжиуд, Дөрвөн (Дурбан), Татар, 1 2

298

«МНТ». §177. Раш ид-ад-Дин. т. I, кн. II. стр. 129-130. «МНТ». §177.

Ill АНГИ. Монгол гурэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. VI бүлэг. XIII-XIV зүуны Монгол гурний галаал харилиаа

Хонгирад (Кунгирад) аймгууд хамтран цуглаж Чингис хааны эсрэг эвсэл байгуулахдаа “Бүгдээр нийлэн азарга, бух, эр нохойг алж” монголчуудын дунд байгаагүй тийм хатуу чанга андгай тангаргийг бие биедээ өргөн өгүүлцгээсэн нь: ”Дээр тэнгэр, дор газар эзэд минь! Бидний тангарлахыг сонс! Эд бол ам ьтан адгуусны эр б эл гэс ажуу. Бид ам хэл буцаж зөвшилдсөнөө зөрчвөөс эдгээр амьтад мэт болтугай!1 М онгол аймгууды н харилцааны түүхэнд элч нар их чухал үүрэг гүйцэтгэж байсны г мөн тэм дэглэвэл зохино. Аймгуудын харилцааны хөгжлийн явцад элч хэмээх харилцаа холбооны тусгай албаны хүмүүс бий болсон нь хойшид улс байгуулагдсаны дараахь үеийн гадаад харилцаанд ч их үүрэг гүйцэтгэж байж ээ. Бичиг үсэг гараагүй байсан цагт элчээр дамжуулах үгийг цээжлүүлэхийн2 хялбарыг бодож голдуу толгой холбон шүлэглэж зохиодог байжээ. “Эрт цагт монголчуудын дунд ихэнхи хэл хүргэх зүйлээ чадварлаг шүлэглэсэн ёгт уран үгээр“ зохиодог заншил байсан тухай мэдээ байна3. Ингэж элч зарахыг “дуу бариулах” гэж нэрлэдэг байж ээ4. Зарим үед элчээр дуу бариулах зүйл хэдэн арван мер шүлэг болдог байсныг сурвалж бичгүүдээс олж үзэж болно. Иймэрхүү зарим дуу бариулах зүйл нь бичгээр бичдэггүйгээс биш үнэндээ дипломат харилцааны бичгийн элдэв хэлбэрийн утга агуулгатай байжээ. Ж иш ээ нь: Чингис хаанаас Ван ханд Аргай Хасар, Сүхэгэй Жэүн нарыг элч болгон зарж, дуу бариулсан зүйлийн дотор хоёр этгээдийн анд эвслийн гарал үүслийн түүх, андын ёсыг Ван хан удаа дараа зөрчиж байсан баримт мэдээ, харилцан бие биедээ өргөж байсан тангараг зэргийг Ван ханд сануулан дурдаад “Эдүгээ, хаан эцэн минь, ямар чимар-тур минь (уур хилэн) чимадва (буруушаана вэ) чи?” элч илгээж учраа ол хэмээн шаардсан байна5. Олон үгтэй дуу бариулах зүйлийг хэчнээн уран яруугаар шүлэглэн зохиолоо ч гэсэн түүнийг урт удаан замд марталгүй хэвээр нь дамжуулахад хэр баргийн хүн чаддаггүй байсан нь мэдээж хэрэг. Хэрэв эртний Грект уран яруу үг хэлд гарамгай хүмүүс, жүжигчдийг элчээр зардаг явдал байсан бол Монголд мөн элч нараар голдуу уран хошин ёгт битүү утгатай үг ярианд мэргэн, “бүх улсын дотроос хамгийн ухаалаг алдар н эртэй”6 хүмүүсийг тохоон томилдог байжээ. Зарим үед элчийн хүргэн ирсэн уран хошноор найруулан зохиосон ёгт битүү үгийг нөгөө этгээд нь ухаж ойлгох гэж их зүдэрдэг байж ээ. Элч нары г хүндэтгэн үзэж аян замд нь аль болохоор дэмжин туслах, дайн тулалдааны цагт ч амь насанд нь гэм хор хүргэхгүй байхыг хичээдэг заншилтай байжээ. Гэвч харилцаа нь их ширүүссэн цагт элчийг элдвээр доромжлон буцаадаг явдал багагүй гарч байснаар барахгүй, зарим үед алж ч б ай ж ээ. Ж и ш ээ нь: Х атгин, С алж иуд ай м гийн хан Ч и нги сий н зарсан элчийг “зохих ёсоор хүндэтгэн ү зсэн гү й ” , харин 1 2 3 4 5 6

Раш ид-ад-Д ин. II боть. II дэвтэр. 117-ртал. Раш ид-ад-Дин. М өн тэнд. 117-р тал. М өн тэнд. «МНТ». §265. «МНТ». §177. Раш ид-ад-Д ин. т.1 кн. II. 127-131-р тал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 39-р тал.

299

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I воть

“тогоонд чанаж байсан хонины гэдэс дотроор” элчийн нүүр рүү шүршиж элдвээр “харааж зүхэж ” буцаасан г э н э 1. Мөн хятадад очиж хэлэлцээ хийгээд буцаж ирсэн Хабул ханыг барихаар ирсэн Алтан ханы элч нарыг Хабул хан алсан тухай мэдээ бий2. Монгол аймгууд өөр хоорондоо ба гадаад харилцааны чухал асуудлуудыг язгууртан ноёдын хуралдайгаар зөвлөж хэлэлцэх, дайн тулалдаан хийх гэж байгаагаа бие биедээ урьдаас дуулгаж хэлэх, цаг, тулалдах газраа хүртэл ярилцан тохиролцдог заншилтай байжээ. Монголын гадаад ба аймаг хоорондын харилцааны хөгжлийн явцад бий болсон хэв, занш ил, арга барил нь улс гэр байгуулагдсаны дараа улам нарийсан боловсорч, монгол улсаас гадаад улсуудтай харилцах харилцаанд их нөлөөлжээ. Н эгдсэн улс байгуулагдсаны дүнд монгол орон дэлхийн олон улс оронтой харилцах болж, улмаар монголын их гүрэн бий болсны дараагаар гадаад харилцаа нь урьдаас илүү өргөжин хөгжжээ. М онголын байлдан дагууллын амжилтад зэр зэвсгийн зэрэгцээгээр мөн дипломат бодлогын элдэв арга ажиллагаа багагүй үүрэг гүйцэтгэснийг анхааран үзэх нь зүйтэй. М онголын байлдан дагуулагчид харь орнуудыг эзл эн захирахы н тулд ц эр ги й н их хүчиндээ тү ш и глэхий н хамт мөн дипломатын элдэв мэх, ажил явуулгыг хэрэглэж байжээ. Монгол улсын дипломатын үйл ажиллагаа нь харь орнуудад тусгай тамга тэмдэг бүхий гэрэгэтэй (мөн пайз ч гэдэг) элч нарыг довтолгох буюу гадны элч нарыг хүлээн авах, гадаад орнуудтай бичиг захидлаар харилцах буюу элдэв төрлийн гэрээ хэлэлцээр эвсэл холбоо байгуулах, бусад улс орныг улс төр, цэргийн талаар туршин тагнах зэргээр гадаад бодлогыг гүйцэтгэн хөтлөх элдэв арга ажиллагаа тогтворж ин төрөлж иж байсан байна. Үүгээр үл барам, их гүрний үеэр монголын гадаад хэргийн зохион байгуулалт, арга ажиллагаа, дипломатын өвөрмөц арга барил, ёс дэглэм, хэв заншил ч үүсэн бий болж байжээ. Гадаадтай харилцах дээд эрхийг хаан өөрөө барьж байсан учир бүх дипломат харилцааны хэргийг гагцхүү хааны н э р и й н ө м н ө ө с гү й ц эт гэн явуулдаг б ай ж ээ. Х ааны д э р гэд гадаад харилцааны албан хэргийг хөтөлдөг тусгай битэгч (бичээч) нар ажиллаж, харь орнуудад явуулах бичиг захидлыг уул орных нь хэл бичгээр зохион үйлдэж, төгсгөлд нь уйгаржин бичгийн сайд “үзэг ину” гэж уйгаржин үсгээр гарын үсэг зурж3 хааны их тамгыг дарж гүйцэтгэдэг занш илтай байжээ. Гадаад харилцааны гол чухал асуудал дайн найрамдлын асуудлыг хаан ө ө р и й н тө р ө л сад ан ба том я згу у р тан н оёды н хур ал д ай гаар хэлэлцүүлэн шийдвэрлэдэг байсан нь монголын эртний овог аймгуудын цэргийн ардчиллын үлдэц улбаа мөн байжээ. Ж иш ээ нь: Өгэдэйг хаан өргөмжилсан 1229 оны хуралдайгаар Хорезм ба Кипчакуудын эсрэг дайлан 1 2 3

Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 117-р тал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 36-р тал. П эн Дая, Сюй Тин. «Краткая сведения о чёрных татарах». Проблемы востоковедения, 1960. № 5. стр. 142. W .Cleaves. “Chancellery Practice o f the M ongols in the Thirteenth and Fourteenth Centuries”. HJAS. Vol. 14. № 3-4.

300

Ill АНГИ. Монгол гурзн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VI булэг. XIII-XIV зууны Монгол гүрний галаал харимш

довтлохоор шийдвэрлэж байжээ. Их гүрний үед алс холы н харь орнуудад зарагдан явдаг тусгай мэргэжсэн элч нарын эрх үүрэг үлэмж болжээ. Элчин харилцааг хөгжүүлэх хэрэгт нийт их гүрний хэмжээгээр байгуулсан өртөө их ач тустай болсон байна. “Ямар ч элчийг хэд хэчнээнээр хааш нь ч явууллаа гэсэн тэнд улаа унаа, унд хүнсийг саадгүй гарган өгч хэрэглүүлэх ёстой ажээ. Мөн түүнчлэн түүнд (хаанд) ямар ч орноос элч зарлага ирлээ гэсэн тэдэнд унаа хөсөг, хоол ундыг гарган өгөх ёстой” гэж тэр цагт Монголд элчээр ирж байсан Плано Карпини бичсэн байна1. Элч нарыг харьд зарахдаа онцгой эрх үүргий нь баталсан алт, мөнгө, хүрэл болон модон гэрэгээг тэдний хэргэм тушаалыг харгалзан олгодог байжээ. Алтан гэрэгэ нь “өргөөшөө алга, уртаашаа хагас тохойн чинээ”2 хэмжээтэй байсан ба түүн дээр хааны зарлигийг бичдэг байжээ. Тийм алтан гэрэгэтэй элч бол “юу дуртайгаа тушааж” болох ба тушаасан бүхний нь ямар ч саадгүй даруйхан биелүүлнэ3. Алтан гэрэгэтэй монгол элч нарыг "Сэр-иг п а” (алтан гэрэгэтэн) гэж нэрлэн монголын хааны онгон эрх ямба бүхий бие төлөөлөгч болохыг тодорхойлон зааж тэдэнд аль болохоор их бэлэг сэлтийг барьж хүндэтгэн тал засаж байхын чухлыг онцлон заасан мэдээ баримт түвэд сурвалж бичгүүдэд мөн байдаг4. Монголын элч нарын гэрэгэ бол эртний Грекийн элч нарын замд авч явдаг “дипломат” гэдэг хоёр давхарласан модон самбартай утгаараа төсөөтэй зүйл байжээ. Хааны зарсан элчийг тохиолдох газар орны эрх баригчид цөмөөр хүндэтгэн өнгөрүүлэх, элчийн зэрэг дэвийн их багыг харгалзахгүй, эрхэм суудалд суулгах, харуул гаргаж сахиулах, элчийг их хаалганы өмнө угтан уулзахдаа хэнгэрэг дэлдэн, хөгжим үүсгэн, хиур далбаа барьж жагсах зэргийн нарийн журам байсан тухай 1221 онд Яньцзин (Бээж ин)-д ирж Монголын хааны төлөөний сайд Мухулайтай уулзаж байсан Хятадын Өмнөд Сүн улсын элч Жао Хун өөрийн тэмдэглэлд бичж ээ5. Монгол элч нар харьд зарагдан явахдаа өөрийн орны элч төлөөлөгчийн зэрэгцээгээр мөн очсон орныхоо дотоод улс төр, цэргийн байдлыг тагнан турших даалгавартай байжээ. Ж иш ээ нь: М өнх хаан Ф ранк ийн ванд алтан гэрэгэтэй элч том илон явуулахдаа очих “орон зам, боомт болон зэр зэвсгий нь сайтар тагнатугай” гэж зарлиг буулгаж байжээ6. Энэ учраас “Татарын элч нар зөвхөн тагнах зорилготой”7 гэж гадаадын улсууд тэр үедээ үзэж, монгол элч нар хүрэлцэн ирэхээс ихэд болгоомжлон сэргийлж байсан нь ойлгомжтой ажээ. Монгол хаадад гадаадын элч төлөөлөгчид олноор хүрэлцэн ирж байсан учир элч нарыг хүлээн авах өвөрмөц ёс журам монгол хаадын өргөөний дотор бий болж байжээ. Гаднаас хүрэлцэн ирсэн бүх элч нарыг өртөө 1 2 3 4 5 6 7

Плано Карпини. 15-ртал. Гильом Рубрук. 145-р тал. Гильом Рубрук. 145-ртал. Сажа дун раб. 72а-74б-р тал. Ж ао Хун. «Монгол татарын бүрэн тэмдэглэл». Монгол орчуулга. Гильом Рубрук. 145-р тал. Гильом Рубрук. 145-р тал.

301

М О Н ГО Л

ҮЛ С Ы Н

ТҮҮХ .

БОТЬ

буудлын тусгай “яам ” эрхлэн хариуцаж байсан ба элч нарыг цөмий нь нэг дор буулган суулгаж байжээ. Гадны элч нарын халдашгүй дархан эрхийг аль болохоор хамгаалах, тэдэнд зам зуурт явахад нь дэмжлэг туслалцаа үзүүлдэг ёс журамтай байжээ. Гадны элч нарыг хаан хүлээж авах ёс дэглэм их сүр дүрэмтэй байсан нь “Далай хаан” хаан хэмээн өргөмжлөгдөж байсан м онгол хаады н сүр хүчийг и л эр х и й л эх зо р и л го то й б ай ж ээ. Х аанд бараалхахын өмнө хааны өргөөний бараа бологч нараас урьдчилан элч нартай уулзаж ямар зорилготой яваагий нь сайн асууж мэдэж авдаг байсан ба өргөөнд хүрэлцэн ирэхэд нь хааны битэгч (бичээч) тосон угтаж алдар нэр, улс орныг нь бичиж аваад хаан, шадар хүмүүсийн өмнө өндөр дуугаар сонсгон дууддаг байжээ. Мөн өргөөнд орохын өмнө элч нарыг нэгжин үзэж, хоёр галын хоорондуур оруулан “ариутгаж” өргөөний эсгий үүдний зүүн талаар босгонд хөл хүргэхгүй орохыг урьдаас сануулан хэлж хаанд бараалхуулдаг заншилтай байжээ. Элч нар хаанд бараалхахдаа зүүн хөлөөрөө сөгдөж мэндлэх ёстой байжээ. Монгол хаад “гадаадын ямар ч элчтэй шууд өерөө ярилцдаггүй, гурав дахь этгээдээр дамжуулан яри лц д аг” ёстой байж ээ. Гэхдээ элч нар нь хаантай бусад хэнээс ч илүү юу дуртайгаа чөлөөтэй ярилцах давуу эрхтэй байсан гэнэ1. Гадны элч нарын халдашгүй байдлыг хүндэтгэх талын иймэрхүү зүйл байсан боловч монголын байлдан дагуулагчид бусад улсын элч төлөөлөгчидтэй их дур зоргоороо харилцаж, зөвхөн өөрсдийн эрхш ээлд орохыг хүлээсэн улстай “ найрам даж ” , эс х үлээсэн тэй нь “д ай сагн аж ” , элч төлөөлөгчдийг элдвээр дором ж лон тулгамдуулж, заримы нь далд буюу ил хорлон хөнөөх м этийн үл бүтэх явдлыг ч цөөнгүй гаргаж байсан ажээ. М онголын их гүрний гадаад бодлогын үндсэн ш инж төлөв нь уул гүрнийг үндэслэгч Чингис хааны үед бүрэлдэн бий болжээ. Чингис хааны харь орнууды г д ай л ан дагуулах, олон улсы н х оорон д ы н м ар гаан ы г шийдвэрлэхдээ юуны урьд зэр зэвсгийн хүчийг урьдал болгодог байсан боловч дипломатын арга ажиллагааг мөн хослуулан хэрэглэж байсны г үгүйсгэж болохгүй. Монгол улс нь цэрэг, улс төрийн эзэрхэг засагтай байсан учир гадаад бодлого нь ч мөн олонхи тохиолдолд түрэмгий ш инж чанартай байсан юм. Монгол улс байгуулагдмагц эхлээд өөрийн сүр хүчийг бусад хөрш улсуудад тулган хүлээлгэх бодлогыг идэвхитэй явуулж, цаашдаа хүч чадал нь ихсэх тутам улам дээрэнгүй, түрэмгий болж гадаад бодлогоо гагцхүү харь орнууды г зэвсги й н хүчээр байлдан дагуулах зорилгодоо бүрэн захируулсан байна. М онгол улс анхны үедээ тэр цагийн Д орно дахины олон улсын хоорондын ээдрээтэй нөхцөл байдлын дунд юуны урьд хөрш орнуудтайгаа хэрхэн харилцах бодлогыг үүсгэн явуулах асуудалтай тулгарсан ажээ. Монгол улс ш инээр гарч ирсэн нь монгол ба хөрш орнуудын харилцааны ш инж төрхийг өөрчлөн хувиргасан төдийгүй, мөн нийт Төв Азийн улс хоорондын харилцаанд томхон өөрчлөлт оруулжээ. 1

302

Гильом Рубрук. 145-р тал.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. VI бү/ог. XIII-XIV зууны Монгол гурний галаал харилиаа

Монгол улс нь Алтан улсад монгол аймгууд алба өргөдөг байсан хараат байдлыг бүрмөсөн устгаснаар үл барам, сүр хүчээ түүнд тулган хүлээлгэхийг оролдож байж ээ. Монгол гүрэн байгуулагдмагц Алтан улсын хаан элч довтолгож, М онголы н албат байдлыг нотлуулан алба гаргуулах гэсэн шаардлагыг Чингис хаан эрс эсэргүүцэн няцаасан байна. Тангудын Ся улс, Алтан улс, Хар Хятан гүрэн зэрэг хөрш нь Төв Азид бас нэг ш инэ өрсөлдөгч улс гарсан явдалтай эс эвлэрэн тэмцэлдэж байжээ. Мөн нөгөө талаар шинэ зуур тогтнон м андсан монгол улс ч тэд гээр улс гүрэнтэй эрх м эдэл булаацалдан ноёлох байр суурийг хөөцөлдөн тэмцэлдэх болжээ. М онгол улс байгуулагдаад төдий л удаагүй байхад Ч ингис хаан тэргүүтэй монголын язгууртан ноёд харь орнуудыг байлдан дагуулах хэрэгт хамаг хүч анхаарлаа дайчилсан учир, тэр үеийн бусад улс оронтой харилцах монголын бодлого нь ч яваандаа түрэмгийлэгч Их гүрний “хүчээр түрээ барих” гадаад бодлогын илэрхий шинж төрхтэй болж ирсэн ажээ. Монгол их гүрний гадаад бодлого үндсэндээ Чингис хаан тэргүүтэй монгол хаад, ноёдын байлдан дагуулах ашиг сонирхолд бүрэн захирагдсан байжээ. Плано Карпиний бичсэнээр монголчууд нь “бүх газар орныг дагуулан захирах ёстой ба урьдаас захирагдаагүй нэг ч улс оронтой найрамдал тогтоох ёсгүй” 1 гэж засаг хуульд тусгайлан заажээ. Гадаад улсуудад явуулж байсан дипломат харилцааны албан бичгүүдийн утга санаа болон монгол их гүрний хаадын хэрэглэж байсан там гы н үгийг ч аваад үзсэн тэр ц аги й н м онголы н түрэмгийг гадаад бодлогын ш инжтөрх нь мөн илэрхий болно. Ромын папад и л гээсэн бичиг д ээр дарсан Гүюг хааны там ганы б и ч ээс нь “ М өнх тэнгэрийн хүчин дүр Их Монгол улсын Далай-ин хаан зарлиг, ил булха иргэн (харъяат ба харь улс иргэнд)- дүр хүрвээсү биширтүгэй. аюутугай”2. Уул бичээсийн дотор “Далай хаан” гэж байгаа нь Ертөнц дахины хаан гэсэн утгатай ажээ. М онголын байлдан дагуулагчид харь орнуудыг эзлэхдээ тухайн орны байдлыг урьдаас сайн туршиж тагнах, чухам аль орны нь хэнтэй эвсэн, ямар дэс дараатайгаар, хэрхэн яаж байлдан довтлох арга хэмжээг зориуд боловсруулан явуулдаг байж ээ. Үүнд диплом ат бодлого үлэмж үүрэг гүйцэтгэж байсан ажээ. Чингис хааны дипломатын нэг гол арга ажиллагаа бол гадаад улсуудын хоорондын зөрчил тэмцлийг дэврээн ашиглаж, нэг орны эсрэг нөгөөтэй нь найрамдан хамсаж тэмцэх, өөрийн эсрэг бусад орны эвсэл холбооны аюулыг аль болох зайлуулах явдал байжээ. Тэрхүү бодлого нь Тангуд, Киргиз, Уйгур, Алтан улс, Хорезм, Хар Хятан зэрэг улс орнуудыг богино хугацаанд дайлан дагуулахад зохих үр дүнгээ өгсөн байна. Э дгээр улсын зарим (Уйгур зэр эг нь) Ч и н ги си й н сүрдүүлэг, хүчирхийллийн бодлогод автан төдий л тэмцэл хийлгүйгээр дагаар оров. Чингис, эдгээр улсад юуны емнө өөрийн элчийг довтолгон дагаар орохыг Плано Карпини. 43-44-р тал. Энэхуү тамганы бич ээси йг уг бичгийн хамт Ватиканы архивт байсныг П .П еллиот судлан нийтэлж ээ. P.Pelliot. Les M ongoles et la Papaute. Extrait de la Revue de 1 Orient Chretien. 3e serie. t. III. № 1-2. Paris. 1923.

303

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I вот ь

тулган шаарддаг байжээ. Чингис хаан дайны өмнөх дипломатын элдэв төрлийн бэлтгэл ажлыг их хийж, дайсан улсаа олон улсын талаар бүрэн ганцаардуулах бодлого явуулдаг байжээ. Ж иш ээ нь: Хятадыг дайлан дагуулахын өмнө Чингис юуны урьд Х ятады н эр гэн тойрон байсан нүүдэлчин ба хагас газар тариалангийн орнуудыг эзлэн авч, Алтан улсын хаан умард зүгийн олон орныг монголын эсрэг хандуулах нөхцөл бололцоог бүрэн тасалж чаджээ. Үүгээр ч үл барам Чингис тэр цагт хятадын дотор тогтнон байсан Алтан улс, Өмнөд Сүн улс хоёрын зөрчлийг ашиглан Сүн улстай найрамдан, Алтан улсыг хамсан цохих бодлого явуулж багагүй амжилт олж байжээ. Монгол нь Өмнөд Сүн улстай 1214 оноос эхлэн элчин харилцаа тогтоожээ. Чингис хаан нохой жил (1214) Жубган тэргүүтэй олон элчийг Сүн улсын Жүэ хаантай найрамдахаар довтолгон зарж ээ1. Жубган элчийн гол зорилго “Сүн улстай гэрээ тогтоох” явдал байжээ. 1221 онд Сүн улсын элч Жао Хун хэмээгч Яньцзин хотод ирж, монгол хааны төлөөний сайд Мухулайтай уулзаж яриа хэлэлцээ хийж байжээ. Хоёр этгээд Алтан улсыг хамтын хүчээр байлдах тухай асуудлыг голчлон хэлэлцсэн нь дараачийн хэрэг явдлаас тодорхой болж байгаа юм. М онгол ба Сүн улс хоёрын удаа дараа солилцсон элч нарын үйл аж иллагааны дүнд А лтан улсын эсрэгт М онгол, Сүн улсы н хооронд цэргийн холбоо бий болсон нь Чингисийн дипломатын нэг том амжилт болсон бөгөөд тэр нь Алтан улсыг Сүн улстай хавсайдан цохиход их тус нэмэр болжээ. Ийнхүү Алтан улс Чингисийн довтлох үеэр олон улсын талаар бүрэн ганцаардм ал байдалд орж Сүн, Ся зэрэг ойр зэргэлдээ улсуудаас д эм ж л эг туслалцаа авах н өхц елгүй б ай сан нь А лтан улс монголын цэрэгт хялбархан ялагдахын нэг шалтгаан болжээ. Алтан улсаас гадна Чингис өрнө зүгт Хар Хятаны их газар нутгийг эрх мэдэлдээ оруулсны дараагаар монгол нь тэр үеийн Дундад Азийн хамгийн том гүрэн Хорезм улстай шууд хил хязгаар залгах болж, тэрхүү гүрэнтэй эрх мэдэл булаацалдан өрсөлдөх болжээ. Хорезмын их гүрэн тэр үеэр Сырьдаръя мөрнөөс Персийн булан, Инд мөрнөөс Ирак - Араб ба Азербайджан хүртэлх харь орнуудын өргөн уудам газрыг эзлэн ноёрхож байжээ. Тэр цагг нийт Дундад Ази дахины олон улсын хоорондын байдлыг Монгол, Хорезм хоёр үндсэндээ шийдвэрлэх болсон байна. Монгол, Хорезм хоёрын ашиг сонирхол нэлээд эртнээс Хар Хятанд мөргөлдөж эхэлжээ. Хорезмын хаан нь Чингисээс зугатаж Хар Хятан руу очсон найманы Хүчүлүг хаантай цэрэг зэвсгээрээ хамтран Хар Хятаны хааныг цохилцож хаан ш ирээгий нь Хүчүлүг булаан авахад их тусалжээ. Чингис үүнийг үл тэвчин, өөрийн хуучин дайсан Хүчүлүпгэй тэмцэх дашрамд Хар Хятаныг дайлан эзлэх бодлогыг идэвхитэй явуулж, эцэст нь тэр орныг цэргийн хүчээр эзлэн авчээ. Үүний дүнд Монгол, Хорезм хоёр гүрэн халз тулгаран өрсөлдөх болов. Тэдгээрийн өрсөлдөөн зөрчил улам ихэссээр эцэстээ 1218 оны зэвсэгт тулалдаанд хүргэсэн ажээ. Чингис хаан Хорезмын хаантай 1

304

«м нт». §251.

Ill АНГИ. Моигол гүрэн заларан нь. Монголын Юлн гурэн. VI бүлэг. XIII-XIV зууны Монгол гүрнии галдал харилиаа

зөвхөн улс тө р и й н м эдэл төдийгүй, мөн Дундад А зийн олон улсы н худалдааны онц эрхийг булаацалдан өрсөлдөж байжээ. Өрнө зүгт Чингисийн явуулсан байлдан дагууллын өмнөх үйл явдлыг авч үзвэл, Ч и н ги с нь Х орезм ы н эср эг дайн эхлэхэд тус орн ы хаан Мухаммедыг бодоход дипломатын талаар илүү хожоотой бодлого явуулж чаджээ. Чингис, Хорезмын талаар өөрийн дипломат бодлогыг явуулахдаа олон улсын худалдааны эрх ба хөрш улстайгаа найрамдалтай байх бодлогыг эрхэмлэн дэмжигч этгээд болгон өөрийгээ бусдад итгүүлэн үзүүлэхийг элдэв аргаар оролдож байжээ. Хорезмд довтлохын өмнөхөн Чингис хаан өөрийн талын лалын ш ашинтан 450 худалдаачныг элч нарын хамтаар Хорезмын хаан Мухаммедэд явуулж ээ1 . «Нууц товчоо»-ны мэдээгээр Чингис хаан Умард Хятадыг дайлсныхаа дараагаар “Ухуна тэргүүтэй зуун эл ч ”-ийг Сартул иргэн ээ (Хорезм) явуулж ээ2. Ө өрийн элч нараар Мухаммедэд илгээсэн бичигт Чингис хаан нь Хорезмын хааныг “хайрт хүү”-гээ гэж нэрлээд, хоёр этгээд эв найрамдалтай орш ин сууж худалдааны хэргийг харилцан тэтгэн дэмжиж, “аюулт хэрэг явдлын үеэр бие биенээ дэмжин туслах үүрэг авах” зэргийн тухай өгүүлжээ3. “Эцэг хүү”-гийн харилцаа бол тэр үеийн А зийн улсуудын хаады н хооронд байгуулж бай сан гэр ээ хэлэлцээрт “эзэн албат”-ы н эрх тэгш бус харилцааг илэрхийлдэг байсан учир, Чингис нь Хорезмыг өөрийн албат улс болгох гэж шаардсан хэрэг байжээ. Үүний зэрэгцээгээр Чингис олон тооны худалдаачныг нэгэн зэргээр Хорезмд худалдааны хэргээр явуулсан нь урьд Дундад Азийн худалдааны хэргийг гартаа атгаж суусан Мухаммедэд их цочоо сануулга болжээ. М онголын худалдаачин элч нар Отрар хотод хүрэлцэн ирсэн тухай тус хотын захирагч Иналчук гэгч өөрийн хаан Мухаммедэд элч довтолгон, м он гол ы н элч нары г Ч и н ги с хааны тагнуулчид и р л ээ гэж ай лтган мэдүүлжээ. Үүний хариуд Мухаммед монголоос ирсэн элч, худалдаачдыг алж, эд бараагий нь хураан авахыг туш аасны г И налчук ёсоор болгон гүйцэтгэжээ. Тэр явдлыг Чингис дуулаад ихэд хилэгнэж, уулын оройд гарч тэнгэр бурханд мөргөн “Алтан аргамжаа Сартул иргэнэ хэр тасдуулан болүю” . Ухуна тэргүүтэй зуун элчийн “өсөл өсөн хяслыг хясаж, Сартул иргэн-дүр морилүю” гэж андгай тангараг өргөж байсан гэнэ4. Рашид-адДины зохиолд “Тэнгэр минь... энэ тэмцэл самууныг өдөөгч нь би бус, өсөл өсөхөд минь өршөөж хайрла!” гэжээ5. Чингисийн тэр өчиг тангарагаас ч үзсэн Х орезмын хаан монголын элч нарыг алсан явдлыг Ч ингис дайн эхлэхийн аян шалтаг болгож, олон түмний өмнө өөрийгөө цагаатган зөвтгөх бололцоотой болсон нь ил байна. Хорезмын хаан, монголын элч нарыг алсны дараагаар Чингис хоёр монгол хүнийг Багра гэдэгтүрэгийн хамтаар Мухаммедэд элчээр довтолгож, 1 2 3 4 5

Раш ид-ад-Д ин. т. I. кн. II. стр. 187-188. Нессын М ухамед гэдэг зохиогчийн м эд ээгээр бол М онголоос Х орезмд ирсэн худалдаачны тоо зөвхөн 4 байж ээ. «МНТ». §154. Раш ид-ад-Д ин. т. I. кн. II. стр. 188. «МНТ». §254. Раш ид-ад-Д ин. т. I. кн. II. стр. 189.

305

М О НГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

монгол худалдаачин, элч нарыг алсны бурууг хүлээн, уул хэргийг буруутныг гэсгээн цээрлүүлэхийг шаардсан аж ээ1. Гэтэл Мухаммед буруугаа хүлээх ч байтугай, харин монгол элч нарыгтолгойлон очсон Баграг цаазлан хороож, хоёр монголын сахлыг хусаж, доромжлоод нутагт нь буцаасан ажээ. Тэр явдал Хорезмын эсрэг аян дайнд мордоход нь Чингист бүр ч таатай аян шалтаг болж, Мухаммедыг олны өмнө буруутган хавчиж ганцаардуулахад дипломатын тун сайн ашиг хонжоо болсон хэмээлтэй. Хорезмын эсрэг аян дайнд Чингисийн дипломатын үйл ажиллагаа нь тэр орн ы д о то о д зө р ч и л т эм ц л и й г аш иглахад ч и гл э гд сэн б ай ж ээ. Ч ингисийн тэр цагт явуулж байсан диплом аты н бодлогод гарсан нэг бүтэлгүй хэрэг бол Хорезмын эсрэг Тангуд улстай цэргийн эвсэл байгуулах гэсэн оролдлого нь үр дүнгүй болсон явдал байжээ. Чингис хаан Тангуд иргэний Бурхан-дур элч илгээж “ Баруун rap чинь болсу хэмээлгү чи! Сартул иргэнээ алтан аргамжаа тасулдажу ололцан (хариу авахаар) морилба би. Баруун гар минь морил!” гэжээ. Гэтэл Тангуд улс “хүч ядан бөгөөтөл хаан б олтлоо юун? гэж , ц эр эг үл н эм эн их үг өгүүлж ” Ч и н ги си й н шаардлагыг няцаагаад Хорезмын эсрэг дайнд эс морджээ2. М онгол улсы н д и п л о м а т бо д ло гы г Ч и н ги с хааны дар аах хаад идэвхитэй үргэлжлүүлэн явуулж байжээ. Өгэдэй, Гүюг, Мөнх нар Ази, Европы н олон орны г цааш ид түрэм ги й лэн эзэлж , Хархорум төвтэй дэлхийн их гүрнийг байгуулснаар монголын олон улсын харилцаа улам хөгжиж ирж ээ. М онголы н өргөн их хэм ж ээний байлдан дагуулал тэр ц аги й н х аа д эл х и й н улс түм ний х оорон д ы н х ар и лц аа хо л б о о г ихэд бусниулан өөрчлөв. М онголын их гүрний хаад тэр үеийнхээ олон улсын хоорондын үйл хэргийг зөвхөн зэвсгийн хүчээр шийдвэрлэж байх гэсэн “хүчээр түрээ барих” бодлогоо дэлхийн улс болгонд тулган хүлээлгэхийг оролдож, гадаадын олон тооны улс оронтой элчин төлөөлөгчид солилцож байжээ. М онголын их гүрний нийслэл Хархорумд Өмнөд хятадын Сүн улс, Солонгос, Энэтхэг, Түрэг, Их Армен, Орос, Никейн гүрэн3, Ф ранк зэрэг олон улс болон Ромын папын элч төлөөлөгчид ирж монгол хаадтай хэлэлцээ яриа хийж байжээ. Гүюг хааныг өргөмжлөх ёслолд гадны 4 мянга гаруй элч, төлөөлөгчид оролцож байжээ. Их гүрний үед гадны улсуудтай гэрээ хэлэлцээр байгуулах явдал мөн их болж байсан ба тэдгээр гэрээ хэлэлцээрийн утга санаа монголын байлдан дагуулагчдын ашиг сонирхолд бүрэн нийцэж байжээ. Ж иш ээ нь: 1245 онд Түрэгийн султантай байгуулсан гэрээ ёсоор Түрэг нь жил бүр нэг сая хоёр зуун тавин мянган иперпер мөнгөний үнэ бүхий алба, нэг сая хонийг М онголын хаанд өргөж байх үүрэг авч байжээ. Өгэдэй хааны үед солонгост цэргийн хүчээр довтлохын зэрэгцээгээр 1 2 3

306

К .Д.О ссон. «История монголов». Иркутск, 1937. Т. 1. стр. 130. «МНТ». §256. Н икейн их гүрэн (1204-1261) нь К онстантинполь ба Византын их гүрний хагасыг загалмайтнууд эзлэн авсны дараагаар бий болсон феодалын улс байж ээ. Н ийслэл Никея гэдэг Бага Азийн эртний хот байж ээ. Никейн хаан М онголд алба барьдаг байсан боловч эрх мэдэлд нь ороогүй байжээ.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн залррсан нь. Монголын Юлн гурэн. VI бүлэг. XIII-XIV зууны Монгол гүрний галаал харилчаа

олон тооны элч довтолгож, монголын эрхшээлд дагаар орохыг солонгосын ванд тулган шаардаж байжээ. Өгэдэйн үед мөн Монгол, Өмнед Сүн улс хоёрын харилцаа идэвхжиж иржээ. 1230-аад онд Монголын элч нар Сүн улсад удаа дараа очиж Алтан улсын эсрэг хүч хамтран тэмцэх талаар Сүн улсын хаантай хэлэлцээ хийж байжээ. Монголын элч нарын хариуд Сүн улс хэд хэдэн удаа элч нарыг Монголд ирүүлж байсан ба тэднийг Өгэдэй хаан ихэд хүндэтгэн хүлээн авч байжээ. Цзоу Ш эньчжи-гийн толгойлон ирж байсан олон элчийн нэгний нь бүрэлдэхүүнд орж 1235-1236 онуудад Монголд хүрэлцэн ирж байсан Сюй Тинийг Сүн улсын хааны бие элч гэж хүндлэн тусгай алтан тэрэм барьж өгч байжээ. Сюй Тин ба түүний өмнө ирж байсан Пэн Дая нар монголын хаантай чухам ямар гэрээ хэлэлцээ байгуулж байсан нь үл мэдэгдэх боловч тэд монголчуудын талаар түүхийг их сонирхолтой тэмдэглэл бичиж үлдээсэн байна. Монгол, Сүн хоёрын “найрамдалт” гэрээ харилцаа төдий л удсангүй. Монголчууд Умард хятадыг эзлэх хэргээ дуусгаад Өмнөд Хятад руу өнгөлзөж улмаар дайлан довтлох болсноор Алтан улсыг Монголтой хавсран цохиж хонжих гэсэн Сүн улсын дипломат бодлого бүрэн нурахад хүрчээ. М онголын их гүрэн тэр үеийн дэлхий нийтийн олон улс хоорондын байдалд хүчтэй нөлөө үзүүлэх болсон учир өрнө зүгийн улсууд татаруудын довтолгооноос өөрсдийгөө хамтын хүчээр сэргийлэн хамгаалах буюу эсвэл М он гол ы н их гү р эн тэ й н а й р ам д ан , х о л б о о то н болж ө р сө л д ө гч этгээдийнхээ эсрэг тэмцэх гэж элдэв бодлого явуулах нь мөн их болж байжээ. Европ дахин монголын байлдан дагууллын аюулд тулгараад байсан 1245 онд Ромын nan IV И ннокентий, Лион хотод онцын хэрэг явдлаар хуралдуулдаг “ Ертөнц дахины чуулган” гэдгээ яаралтай хуралдуулж, уул чуулганаар м онгол-татары н довтолгооноос өрнө дахины г сэр ги й л эн хамгаалах зорилгоор загалмайтны аян дайныг монголчуудын эсрэг зохион байгуулах тухай асуудлыг авч хэлэлцсэн байна. Тус чуулганаар Оросын ван Даннил Романович Галицкийд хандаж тусламж гуйхаар тогтож байжээ. Үүний дараагаар Ромын пап Баруун Өмнөд Оростой удаадарааланхэлэлцээ хийж, улмаар 1253-1254 онд Даннил Романович вантай монголчуудын эсрэг эвсэл байгуулжээ. Ромын папын тэр эвслийн улс төрийн гол зорилго нь зөвхөн монголчууды н эсрэг тэм цэхэд орш иж байсан бус, харин эн э тэм цлээр ш алтаг хийж, Оросын газар нутгийг Ромьщ католик ш аш ны нөлөөнд оруулан авах явдал байжээ. Гэтэл Орос, Польш зэрэг славян улсууд тэрхүү эвслийг үнэхээр монголчуудын довтолгооны эсрэг ашиглахыг бодож байсан ажээ. Ромын паптай найрамдвал “бид чамд татарчуудын эсрэг тусална” гэж Польшийн тайж нар Даннил Романовичийг ятгаж байж ээ1. Гэвч Ромы н паптай байгуулсан тэрхүү эвсэл нь О росы н ард түм нээс монголчуудын довтолгооны эсрэг явуулсан тэмцэлд төдий л тус нэмэр болсонгүй өнгөрчээ. М онголчуудын довтолгооны эсрэг Ромын папын хийх гэж байсан загал м ай тн ы аян д ай н ы элдэв тө л ө вл ө гө ө б и ел эгд ээгү й боловч IV 1

История дипломатии. т. 1. 1956. стр. 132.

307

М О Н ГО А

УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

И ннокентий нь бусад төрлийн элдэв арга хэмжээг монголчуудын талаар идэвхитэй авч явуулж байжээ. Монголчууд өрнө зүг үнэхээр дахин довтлох гэж байсан эсэхийг мэдэж авах, тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг тагнаж турших зорилгоор 1245 онд Ромын католик шашны нэртэй зүтгэлтэн Плано Карпини хэмээгчийг Монголд өөрийн элчээр томилон явуулжээ. Плано Карпини 1246 онд Хархорумд хүрэлцэн ирж монголд 4 cap байхдаа Гүюг хаанд бараалхан хэлэлцээ яриа хийж, монголчуудын аж байдал, цэрэг зэвсэг, байлдааны арга барилын талаар их үнэтэй мэдээ сэлтийг цуглуулан нутагтаа буцжээ. Плано Карпини “Хэрэв зарлигий нь биелүүлэхгүй бол Гүюг хаан өрнө зүгийн улс түмэн, христос шашинтны бүх хаант улс, Ромын их гүрэн, католик шашны эсрэг” аян дайнд мордохоор бэлтгэж байна гэдэг түгшүүртэй мэдээг Ромын папад хүргэж очж ээ1. Монголын довтолгооны эсрэг христос шашинтны бүх улс орон хамтран зэвсэг барин тэмцэх хэрэгтэй гэдэг саналыг Ромын папын элч мөн дэвшүүлэн тавьжээ2. М онголын хаан Плано К арпинйг хүлээн авч уулзаж, зорьж ирсэн хэрэгтэй танилцаад Ромын папад хариу элчийг илгээх бодлоготой байжээ. Гэхдээ Гүюг хаан элч нараа палад илгээхийг Плано Карпинаар өөрөөр нь гуйлгуулахы г аль болохоор оролдож бай ж ээ. Гэвч П лан о К арп ини монголын тагнуулуудыг нутаггаа авчирсан хэрэг болохоос эм ээн болгоомж илж , хааны б и ч и г захи длы г өө р и й н эзэн папад ү н эн ч ш ударгаар дамжуулан өгөхийг амлаж, элч довтолгох явдлыг болиулсан ажээ. Плано К арпинийг нутаг буцахын өмнөхөн Гүюг хааны их түшмэд Кадак, Чингай, Бала зэрэг олон бичээч, Ромын папад илгээх бичгийг зохион найруулж, уул бичгийн үг бүрийг Плано Карпинид тайлбарлан хэлж өгч, лати н хэлээр орчуулуулаад олон удаа унш уулан тулгаж хянасны дараагаар мөнхүү бичгийг бас сарраци (перс) хэлээр орчуулан бичиг хавсарган илгээсэн байна3. Уул бичгийн агуулгаас үзэхэд христос шашинтны ертөнцөд ноёрхлоо тогтоон “Дэлхий дахины улс” хэмээгчийг байгуулахын төлөө шургуу тэм цэж байсан Ромын папын улс ба М онголын их гүрэн хоёрын дэлхийд ноёрхох гэсэн ашиг сонирхол тулгаран мөргөлдөж, бие биеэ эрхш ээл нөлөөндөө оруулан авахыг эрмэлзэж байсан нь тодорхой байна. Ромын пап Монголын хааныг христос шашинд орохыг шаардаж, монголчууд мажаруудыг болон христос шүтлэгтнийг эзэлсэн явдлыг их гайхаж “алдаа эндүүрэл бол уу” хэмээжээ. Үүний хариуд Гүюг хаан “ Бид үл ухна” хэмээн папын шаардлагыг эрс няцаагаад, “Мөнх тэнгэрийн хүчиндүр наран ургахуй зүгээс наран ш ингэх хүртэл бүх газар орон бидний ивгээлд орсон... Одоо та нар иргэн чинь болж эд арга бүхнээ өгье хэмээн өгүүлбээс зохино” гэж бичжээ. Бичгийн эцэст “Энэ үеэс эхлэн бид та нарыг ивгээл-дүр-ийэн орсон хэмээн үзсүгэй. Хэрэв та нар тэнгэрийн бошгыг үл 1 2 3

308

П .К арпини. 59-60-р тал. П .К арпини. 60-р тал. П .К арпини. 79-р тал. Ромын папын элчийн авч очсон М онгол хааны бичиг гагцхүү перс э х ээр ээ Ватиканы архивт хадгалагдан үлдсэнийг 1920 онд Польшийн эрдэм тэн лам Крилл Каралевский анх н ээн олж, олны хүртээл болгосныг М ассэ, П .П еллио нар судалж орчуулан ни йтэлж ээ. Бид П.П еллиотын орчуулгыг ашиглав.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан г\рэн. VI бүлэг. XIII-XIV зуүны Монгол гүрний галаал харилиаа

даган, ману зарлигийг зөрчвөес дайсан минь болъю... юу болохыг гагцхүү тэн гэр м эд түгэй ” 1 гэж ээ. Тэрхүү б и чигтээ хааны их там гы г дарж ээ. Монголын хааны мэдтүгэй гэдэг бичиг их омог бардам үгтэй, бусдыг сүр хүчээрээ бишрүүлэн айлгах ш инж төлөвтэй болох нь илэрхий байна. Плано Карпинийн дараагаар Монгол ба Ромын папын улс хоёрын харилцаа чухам ямаршуу байсан нь тодорхойгүй боловч хоёр гүрний бие биедээ ихэрхэн эрх мэдлээ нэмэгдүүлэх гэсэн оролдлого үр дүнгүй болж, өрнө зүг рүү дахин довтлох гэсэн монгол хааны төлөвлөгөө ч хий сүрдүүлгээс хэтэрсэнгүй. Монголын их гүрэн, тэр үедээ Европ дахинаа хамгийн хүчирхэг гэгдэж байсан Ф ранк улстай мөн харилцаж байжээ. Монгол хаад Ф ранк улсын сүр хүчний тухай Ф ранкийн хааны элч Гильом Рубрук монголд ирэхээс өмнө сонсож дуулжээ. Мөнх хааны өргөөнд П арисы н алт, м өнгөний дархан, Хархорумын алдарт мөнгөн модыг урласан Вилгельм Бушье хэмээгч ажиллаж байж ээ. И лжигидэй жанжин элч нарыг тэр үед К ипрт ирээд байсан Л ю двик хаанд зарж байсан м эдээ бий. М өнх хаан Ф ранктай харилцах хэргийг анх эхэлж Акрагаас монголд ирсэн Феодул хэмээгчээр газарчлуулан алтан гэрэгэтэй нэгэн монгол элчийг IX Л ю двик хаанд илгээсэн ажээ. Мөнх хаан хоёр хүн дөнгөж тэлж татахаар тийм хатуу нумыг мөнгөн үзүүртэй, исгэрдэг хоёр сумын хамт Ф ранкын хаанд явуулахаар бэлтгүүлж, өөрийн элчид ийнхүү зарлиг буулгажээ: “Чи Ф ранкийн хаанд очтугай... үүни йг б элэглэтүгэй . Б и д эн тэй найрам дахы г хүсвээс бид Саррицины (Перс) газрыгтүүний нутаг хүртэл эзлээд, газрын бусад хэсгийг өрнө зүг хүртэл түүнд өгье. Үл зөвшөөрвөөс нум, сумыг эргүүлж аваад, бид тийм сумаар алс харваж, сайн онодог гэж хэлтүгэй”2 гэжээ. Үүний хамтад Мөнх хаан Ф ранк улсыг сайн тагнаж ирэхийг өөрийн элчид бас даалгажээ. Гэвч Франктай харилцаа тогтоох гэсэн Мөнх хааны санаачилга бүтсэнгүй өнгөрчээ. Учир нь монголын элчийн газарчилж явсан Феодул хэмээгч Ромын папын элч хэмээн Мөнх хааныг мэхэлсэн шигээ Никейн гүрний хаан Вастацийг залилан папын улсад очих гэснийг Вастаций хаан мэдэж, улсын нутагт ирэхэд нь баривчлан авч гянданд хорьсон ба монгол элч нь замдаа өвдөж нас баржээ. Монгол элчийн алтан гэрэгээг Вастаций хаан элчийн бараа бологчдоор нь Мөнх хаанд буцааж явуулжээ. Монголтой дипломат харилцаа тогтоох бодлогыг мөн Ф ранкийн IX Людвик багагүй сонирхож байсныг тэмдэглэвэл зохино. Людвик хааны Европт явуулж байсан бодлого нь амжилттай байсан боловч Дорно зүгт, Бага Азид лалын шашинтнуудын эсрэг Ромын паптай хамтран хийж байсан дайн байлдаан нь үр дүнгээ өгөхгүй байжээ. 1248 онд Нил мөрний эрэг дээрх Мансурын дэргэд болсон тулалдаанд Людвик хаан нь Египетийн ц э р эгт хиар ц о х и гд со н о о р Ф р а н к и й н хаан ы зо х и о н б ай гу у лсан загалмайтны зургадугаар аян дайн хэмээгч үндсээрээ балран унасан байна. Людвик хаан, лалын шашинтай тэмцэх бодлогоо орхисонгүй, харин шинэ холбоотон эрж хайн аян дайныг сэргээн явуулахыг эрмэлзэж байжээ. Тэр P.Pelliot. Өмнө дурдсан зохиол. Плано Карпини. 145-р тал.

309

М онгол

УЛСЫН ТҮҮХ.

воть

үед Лю двик хаан мөн лалын ш аш интай орнуудад түрэмгийлэн довтолж байсан Монголын их гүрнийг ихэд анхааран үзэж түүнтэй холбоо найрамдал байгуулан, монголын цэргийн хүчийг лалын шашинтнуудын эсрэг дайнд ашиглах бодлогыг явуулж эхэлжээ. Тэрхүү бодлогоо хэрэгжүүлэхийн тулд Людвик загалмайтны зургадугаар аян дайнд түүний хамт оролцож явсан христос шашны лам Гильом Рубрук тэргүүтэй тусгай дипломат элчийг Монголын хаанд томилон явуулжээ. Элчийн гол зорилго эс биелэгдэхээс болгоомжлон Рубрукийг Ф ранкийн хааны элч гэж нэрлэсэнгүй, харин христос шашны төлөөлөгч, монголд сууж шашин дэлгэрүүлэх зорилгоор яваа мэтээр монголчуудад итгүүлэн үнэмшүүлэх даалгаврыг элчдээ өгсөн байж ээ. Гэвч М өнх хаан Ф ранкийн элчийн гол зорилгыг сайн мэдэж байсан учир, түүнтэй элчин төлөөлөгчийн адилаар харилцаж хэлэлцээ яриа хийж, эцэст нь өөрийн нэрийн өмнөөс Людвик хаанд бичиг хүргүүлсэн байна. Рубрук Хархорумд ирж хэдэн cap байх хугацаандаа монголчуудын байдалтай сайн танилцаж, тусгай ном бичсэн нь тэр цагийн монголчуудын түүхийн үнэт сурвалж бичиг болон үлджээ. Рубрук, Мөнх хаанд хэд хэдэн удаа бараалхан Монгол, Ф ранкийн хоорондын харилцааны хэрэг явдал төдийгүй, шашин шүтлэгийн талаар хүртэл маргаан тэмцээн хийж байсныг Рубрукийн номноос тодорхой олж үзэж болно. Мөнх хаан Рубруктай хамт монгол элч нарыг Ф ранкийн хаанд явуулах гэж байсан боловч Рубрук нь дайн дажин болж байгаа газар нутаг Монгол, Ф ранкийн хооронд байгаа зам харилцаа тун бэрх төвөгтэй учир, хааны элчийг энх тунх хүргэж чадах эсэхээс эмээж байна гэдгээр аргацааж элч явуулахыг зогсоосон ажээ. Мөнх хаан Рубрукаар дамжуулан Ф ранкийн хаанд бичиг илгээж түүндээ “Дээр зөвхөн мөнх тэнгэр, дор газарт ганц эзэн Чингис байдаг” гэдгийг эхэлж дурдаад элч ирүүлж Монголтой “зохилдох”, “дайлах” хоёрыг мэдэгдэхийг шаардаж “ Бидний газар алс хол, уулс өндөр, тэнгис далай их” гэж “бидний эсрэг дайлваас” юу болохыг “ бэрх бөгөөс хялбар, хол бөгөөс ойр мэт болгодог мөнх тэнгэр мэдтүгэй” гэж өгүүлжээ1. Тэрхүү бичгийн агуулгыг үзэхэд Мөнх хаан мөн л дэлхийд монгол хаад ноёлж байх гэдэг бодлогоо баримтлан Ф ранкийн хааныг сүрдүүлэн өөрийн эрх мэдэлд оруулан авахыг эрмэлзэж байсан нь илэрхий ажээ. Монголын элч хариу элч Ф ранкаас ирнэ гэдэгт их итгэж хүлээж байсан нь Мөнх хаан Рубрукийн дагаж явсан нэгэн ламы г өвдөж доройтоход өөрийн дэргэд үлдээгээд хожим нутгаас элч ирэхээр буцааж болно гэж Рубрукт явахад нь хэлж байснаас тодорхой байна. Гэвч хариу элч М онголд ирсэнгүй бололтой. М онголы н хаан Франктай хамтран лал нарын эсрэг аян дайнд мордох байтугай Ф ранкийн хааны өөрийг нь дагаар орохыг шаардсан нь Людвикийн дээрх бодлогыг үр дүнгүй болгожээ. Монгол их гүрний үед, ялангуяа Гүюг хааны үед Монгол ба Ойрхи Д орноды н орнуудын хоорондын харилцаа өргөжиж ирж ээ. М онгол нь Ойрхи Д орноды н зарим орон, К авказы г дайлан дагуулсны дараагаар 1

310

Г.Рубрук. 180-181-р тал.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн хшрсан нь. Монголын Юан гүрэн. VI бүлэг. XIII-XIV зууны Монгол гурний галаал хлриш.зл

Египет, Иконийн султант улс1 зэрэг хүчирхэг улсуудтай халз тулгаран эрх мэдэл булаацалдан өрсөлдөх болжээ. Монголын байлдан дагуулал дэлхийн энэ хэсгийн олон улсын харилцаанд хүчтэй нөлөөлөх болсон байна. М онголы н байлдан дагуулагчид тэр үеэр Ө рнө дахин руу уулга довтолгооноо урьдын адил тасралтгүй үргэлжлүүлэх бололцоо нөхцлөөр муу болж байсан тул Ойрхи Дорнодын талаар явуулах Монголын дипломат бодлого ихээхэн идэвхижиж иржээ. Тэр бодлого нь Ойрхи Дорноды н орнууды г М он голы н эр х ш ээл н ө л ө ө н д татан оруулахад ү н д сэ н д ээ чиглэгдэж байжээ. Монгол хаад Ойрхи Дорнодын орнуудын талаар бодлого явуулахдаа эдгээр орны зөрчил, ялангуяа мамлюк, түрэг сельджукүүдээс Ойрхи Д орнод ба К авказы н орнуудын эсрэг байнгад явуулж байсан түрэмгийлэл довтолгооны г чадамгай аш иглаж байж ээ. М онголы н эрх баригчид Ойрхи Д орнод, К авказы н орнуудыг харийн дайсны түрэм гийллээс авран хамгаалахыг амлаж эдгээр орны эрх баригчидтай эвлэлдэн, хүч чадлы нь Египет, Түрэг зэрэг өрсөлдөгч улсуудынхаа эсрэг ашиглах бодлогыг идэвхитэй явуулж байсан ажээ. Үүний нэг жиш ээ болгон Монгол ба Армений Киликийн улс хоёрын харилцааг товч авч үзье. Монголчууд Кавказын орнуудыг эзлэн авахад Армений вант улсуудын дотроос гагц Киликийн улс монголын захиргаанд оролгүй үлдэж, нэлээд биеэ даасан байдалтай байжээ. Монгол цэрэг Кавказыг эзлэн Киликийн улсын хилд ойртон очиход К или кийн эрх баригчид монгол цэргийн жанжин Бачу (Байжу) ноёнд яаралтай элч довтолгон түүнтэй 1242 онд хэлэлцээ хийжээ. Тэр хэлэлцээний дүнд байгуулагдсан монгол-киликийн хэлэлцээр ёсоор Килик нь Монголын түшмэг улс болон нэлээд биеэ даасан эрхтэй үлджээ. Хэлэлцээр ёсоор монгол, килик хоёр бие биедээ харилцан зэр зэвсгийн тусламж үзүүлэхээр тохиржээ. Үүний дараа Монгол, Килик болон Армений харилцаа улам өргөжиж Арменаас Монголд хэд хэдэн удаа элч зарж, монголтой яриа хэлэлцээ хийж байжээ. 1246-1247 онд Армений ван 11 Гетумийн хүү Смбатт Спарпет Хархорумд ирж Гүюг хаантай хэлэлцээ хийсэн байна. Гүюг хаан Армений элчийг ихэд хүндэтгэж түүнд алтан гэрэгэ олгож, монгол гүнжийг өгсөн гэнэ2. М онгол, Армений харилцаа буюу ер нь Монгол ба Ойрхи Дорнод, Кавказын орнуудын тэр цагийн харилцааны ш инж байдлыг ойлгоход 1253 онд Хархорумд байгуулагдсан Монгол, Армений гэрээ үлэмж сонирхолтой ажээ. Тэр гэрээ нь Армений ван II Гетум Хархорумд хүрэлцэн ирж, монгол хаантай хэлэлцээ хийсний дүнд байгуулагджээ. Монголын хаан Гетумыг их хүндтэй хүлээн авчээ. М енх, Гетум хоёрын байгуулсан гэрээ долоон зүйлтэй болно3. А рмений ван нь М өнх хааныг христос ш аш инд орох, христос ш ашинтан ба монголчуудын хооронд мөнхийн нөхөрлөл тогтоох, 1 2 3

И конийн султант улс (XII-XIII) ба Азийн Армен, Гүрж, Грек-Византийн мужуудаас бүрдэж байсан феодалын вант улс байж ээ. G rigorofA kanc. “ History o f the Nations o f the Archers” (the M ongols). Cambridge. Massachusetts. 1954. p. 315. Э н э гэр ээн и й тухай «А рм енские источники о монголах» перевод с д р евн еар м ен ск ого А.Г.Галстян. М ., 1962. стр. 67-70.

311

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

монголчуудын эзэлсэн ба ирээдүйд эзлэх газар оронд христос шашины сүм хийд, лам нарыг алба гувчуураас чөлөөлж, христосын шарил байдаг Иерусалимыг саррицин нараас чөлөөлж, христос ш аш интанд эргүүлэн өгөх, лалын шашны толгойлогч Багдадын халифын эсрэг дайтах, Армен ба түүний хөрш улсуудад Монгол цэргийн тусламжийг хэрэгтэй цагт нь олгож байх, саррицин нарын эзлэн авсан ба монголын эрхшээлд орсон газар нутгийг Арменд эргүүлэн өгөх ийм долоон зүйлийн үндсэн гэрээ байгуулах санал тавьжээ. Мөнх хаан тэр саналыг бүрэн зөвшөөрсөн байна. Уул гэрээний агуулгаас үзэхэд Армений ван өөртөө нэлээд ашигтай гэрээ байгуулж чадсан нь илт байна. Гэвч тэр цагт Ойрхи Дорнодод Монголын явуулж байсан бодлогын үүднээс үзэхэд Мөнх хаан дипломатын хувьд төдий л алдаагүй ажээ. Учир нь Армен бол тэр үед газар, улс төр, эдийн засгийн хувь эзэлж байсан байр сууриараа Монгол ба Ойрхи Дорнод хоёрын хоорондох харилцааны зам дээр чухал дамжлага газар болж байсан тул монгол хаад нь арга мэхээр Арменийг эрхшээл нөлөөндөө багтааж хүч чадал, газар нутгий нь Ойрхи Дорнод дахь өөрийн гол өрсөлдөгч улсуудын эсрэг ашиглах зорилготой байжээ. А рм енийг нэлээд биеэ даасан байдалтай байлгаж түрэг-сельж ук, мамлюкуудын эсрэг тэмцэлдээ цэргийн холбоотон болгон ашиглах гэсэн монголын бодлого нь хожим Египетийн эсрэг Бага Азид Арментай хамтран монголчуудын хийж байсан удаа дараагийн дайн байлдааны үеэр хэрэгжин биелэгдэж байжээ. Өмнө өгүүлснээс үзэхэд Монгол их гүрний эхний дөрвөн хааны үед явуулж байсан монголын гадаад харилцааны бүх үйл ажиллагаа жинхэнэ монгол нутгийг хамарч, монгол дахь нэгэн төвөөс чиглэгдэн гүйцэтгэгдэж байсан байна.

§2. Монгол гүрний хожуу үеийн гадаад харилцаа Их гүрний нийслэл Хархорумаас Хятадад ш илжин нүүснээс хойш монголын их гүрний нэгдмэл байдал суларч, хувь улсуудын толгойгоо даах явдал улам ихсэж ирэхийн хамтад гадаад харилцаа нь ч хувь улс тус бүрийн хэрэг болж эхэлжээ. Юан улс, Алтан орд, Ил хаадын улсын хаад нь дор дороо бие даасан гадаад бодлого явуулах болсон ба монголын их гүрний гадаад харилцааны үйл ажиллагаа ч чухамхүү монгол нутгаас гадуур явагдах болов. Гэвч харь орнуудад очиж суусан монгол хаад урьдах хаадын үүсгэн явуулж байсан гадаад бодлого, дипломатын арга ажиллагааг олон жилийн туршид хатуу баримтлан дор дорынхоо хувь улсын гадаад харилцааны хэргийг хөтлөн явуулж байсан байна. Энэ талаар Хятад дахь Юан улс, Дундад Азийн Ил хаадын улс, Орос дахь Алтан ордны улс хоорондоо төдий л ялгагдахгүй байжээ. Монгол хаадын хувь улсууд юуны урьд өөрсдийн ойр зэргэлдээ улс оронтой харилцаа холбоотой байж хүч хүрэх нэгий нь зэр зэвсэг, дипломат арга мэхийн аль алины нь хэрэглэн эрх мэдэлдээ оруулан авах гадаад 312

Ill АНГИ. Монгол гүрзн хшрсан нь. Монголын Юан гүрэн. VI Оуюг. XIII-XIV зууны Монгол гүрний таал харишм

бодлого явуулсаар байжээ. Энэ учраас Ази тивд Ю ан улс, Дундад Ази дахинд Ил хаадын улс, Европ тивд Алтан орд, тэр цагийнхаа олон улсын хоорондын харилцаа бодлогод нэг хэсэгтээ хүчтэй нөлөө үзүүлсээр байжээ. Хувь улсуудын дотроос хамгийн хүчтэй нь бөгөөд бусдыгаа захирах эрх бүхий байсан Юан улс дэлхийн олон улс оронтой өргөн харилцаатай байжээ. Юан улс нь монголчуудын ноёрхолд байсан бөгөөд тэр харилцаа ж ин хэнэ диплом ат харилцааны ш инж чанартай бус, харин ихэвчлэн худалдаа, шашны харилцаа байсан ажээ. Хятад дахь монгол хаад ноёрхлоо бэхжүүлэн ашиг хонжоо олж улам бүр баяжихын тулд худалдаачдын үйл ажиллагааг аль болохоор тэтгэн хөхүүлж, гадны улсуудтай худалдааны ажил хэрги йг их хэм ж ээгээр явуулж байсан юм. Дундад Ази ба Е вропы н худалдаачид Номхон дөлгөөн далайгаас Адриатын тэнгис хүртэлх өргөн уудам газар нутгийг хамарсан монголын их гүрний зам харилцааг ашиглан Дорно, Өрнийн хооронд олон улсын худалдааг идэвхитэй хөгжүүлж, ашиг хонжоо үлэмж олж байжээ. Юан улсад перс, бухар, сири, алун, уйгур, араб хүмүүс олноор нэг дор бөөгнөрөн сууж, голдуу худалдааны ажил эрхэлж байжээ. Мөн Ханбалиг нийслэлд франц, герман зэрэг европ худалдаачдад зориулан гурван зочид буудал ажиллаж байсан мэдээ байдаг. Х убилай хаан аас өрнө зүги й н орнууды н талаар явуулж б ай сан бодлогыг үзэхэд тэрхүү бодлого нь монголчуудад эзлэгдээгүй үлдсэн лалын шашинтан, арабуудын эсрэг илт хандсан байжээ. Хубилай хаан юуны урьд И ерусалим төвтэй лалын ш аш ны гол орнуудыг эзлэн авах арга замыг эрэлхийлж, лалын ш аш ныг үзэн ядаж, түүнтэй тэмцэж байсан христос ш ашинтан европын орнууд, ялангуяа Ромын паптай эвсэн эвсэл холбоо байгуулахыг ихэд эрм элзэж , эдгээр оронд олон удаа элч зарж байж ээ. Хубилай хаан Европын орнуудад довтолгох элч зарлагын ажилдаа эрдэм мэдлэг бүхий гаднын хүмүүсийг хэрэглэж байжээ. Ж иш ээ нь: Юан улсад анх удаа худалдааны хэргээр хүрэлцэн ирсэн Италийн Венец хотын ах дүү хоёр худалдаачин Николо Поло, М аффео Поло нарыг Хубилай өөрийн элч болгон зарж байжээ. Николо, М аффео Поло нар 1260 оны дундуур Ханбалиг нийслэлд хүрэлцэн ирэхэд Хубилай хаан Европ дахиныг ихэд сонирхон тэднээс асууж сурч байж ээ. Хубилай хаан тэднийг Когатала хэмээгч монгол түшмэлийн хамт элчээр томилон Ромын папад илгээхээр шийджээ. Элч нарт хааны алтан гэрэгэ олгож Ромын папад хүргэх Хубилай хааны бичгийг бариулжээ. Хааны бичиг дотор “долоон y x a a H ’’- д 1 мэргэн христос шүтлэгтэй, ухаан билиг сайн зуун хүнийг Юан улсад ирүүлэхийг дурдсан байж ээ. Мөн түүнчлэн И ерусалимаас христос бурхны ариун шарилын зулаас тос авчрахыг элч нартаа хаан бас захижээ2. Хубилай хааны элч нар чухамхүү зорилго бол лалын ш аш ны ариун орон Иерусалимд шашны мөргөлийн нэрээр очиж тагнах турших ба христос ш аш ны толгой Ромын паптай харилцаа холбоо тогтоох явдал байж ээ. "Долоон ухаан” гэж уран үг, нотлохуй ухаан, дуун ухаан, тоо бодлого, зурхай, хөгжим, газар зүй ийм долоон ухааныг дундад зуунд хэлдэг байж ээ. Марко Поло. Путешествия. П еревод И.М .М инаева. Ленинград, 1940. стр. 7.

313

М ОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Ромын пап Монголын элч нарыг хүндтэй хүлээн авч буцаахдаа Никколо Виченский, Гильом Трипольский хэмээгч ухаан болгонд тун хэцүү хоёр сайн ламыг жуух бичиг, захидал болон ам даалгаврын хамтаар монголын элчийг дагуулан Хубилай хаанд илгээн явуулжээ. Ромын папын хоёр элч мамлюкуудын халдлага довтолгооноос айж замаасаа буцжээ. Гэвч ах дүү хоёр Поло, Никколо Пологийн хүү Марко Пологийн хамт Ромын папын бичиг захидлыг Хублилай хаанд өргөжээ. Тэр гурав хааны ордны дэргэд арван долоон жил суухдаа Хубилай хааны их дотны хүмүүс болж, ялангуяа залуу Марко Поло монгол хэл бичиг сайн сурч, монгол хааны их шадар түшмэл болж хааны даалгавраар Энэтхэг зэрэг олон оронд монголын элчээр томилогдон явж байжээ. Хубилай хааны элчин харилцаанд Марко Поло чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан аж ээ. Поло нарыг нутагтаа буцахад нь Х убилай хаан П ерс дэх м онгол хаан А ргунд ө ө р и й н тө р л ө ө с бэр хүргүүлэхээр зарж ээ. Мөн түүнчлэн Хубилай хаан тэднээр дамжуулан Ромын пап, Ф ранц, Испани болон бусад христос ш аш интан орнуудын хаадад бичиг захидал илгээж явуулсан байна. Хубилай хаан Н икколо, М аффео, Марко нарт шонхор арслан дүрстэй хоёр алтан гэрэгэ болон бас нэг энгийн алтан гэрэгэ олгожээ. Энэ нь монголын хаан өрнө зүгт илгээсэн өөрийн элч нарын үүрэг даалгаврыгдээд зэргээр үнэлэн үзэж, тэдэнд хааны бие төлөөлөгчийн онцгой эрх ямба олгосон хэрэг байжээ. Хубилай хааны элч нар эн э удаа чухамхүү ямар үүрэг даалгавартай явсан нь түүхэнд тэмдэглэгдэж үзсэнгүй. XIII зууны эцсээр Хубилай хааны Өрнө зүгт зарж байсан элч нарын дотроос Раббан Саума, Марк гэдэг христос шашны хоёр уйгур ламын тухай товч боловч өгүүлэх нь зүйтэй. Хубилай хаан тэр хоёр ламд алтан гэрэгэ, зарлигийг олгож Иерусалимд очиж мөргөл хийлгэхээр зарсан аж ээ1. Гэвч монголын хааны хоёр элчийн гол зорилго бол мөргөл хийх нэрийдлээр Иерусалимд очиж, тэр орны тухай м эдээ сэлтийг олж ирэхэд орш иж байжээ. Хубилай хааны эдгээр элчийн цаашдын үйл ажиллагаанаас үзэхэд Юан улсын хаан, Ил хаадын улсаас Иерусалим, лалын шашинтнуудын талаар явуулсан бодлого үндсэндээ нийцэн тохирч байсан нь ил байна. Раббан Саума, М арк нарыг Иль хаадын улсад хүрэлцэн ирэхэд тэднийг хүндэтгэн үзэж М аркийг Багдад хотын христос шашны их хамба болгож, Раббан Саумыг Аргун хааны элчээр томилон Ромын пап болон Византи, Франц, Английн вангуудад бичиг захидал ба их бэлэг сэлтийг бариулан илгээжээ. Монголын элч Раббан Саумын гол зорилго бол Иерусалимын эсрэг, Европын орнуудтай эвсэл холбоо байгуулах талаар тэдгээр улсын хаадтай я р и а х э л э л ц э э хийх явдал б ай ж ээ. Р аб б ан С аум а нь К онстантинполь, Ром, П арис, Лондонд хүрэлцэн очиж, Византийн II Андроникус, Ромын nan IV Николас, Ф ранцын IV Ф илипп, Английн I Эдуард нарт б араалхан А ргуны бичиг захидал б эл эг сэл ти й г барьж Хоёр Уйгур замын тэмдэглэл сири хэлээр үйлдсэнийг эрдэмтэд судлан ш инжиж нийтэлж ээ. “The M onks o f Kublai-khan. Emperor o f C hina”, translated from Syrian by E.A.Walles Budge. London. 1928.

314

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VI бүлэг. XIII-XIV зуүны Монгол гүрний гзмш харилиаа

Ил хаан Аргунаас IV Филипп хаанд бичсэн захиа («Хүн төрөлхтний туух» эохиолын IV ботиос авав. ЮНЕСКО, 2000)

хэлэлцээг амжилттай хийгээд буцаж ирж ээ. Ф ранц, А нглийн вангууд Иерусалимыг тэрсүү үзэлтнүүдээс чөлөөлөх хэрэгт монголын хаанд цэрэг зэвсгээр туслахад бэлхэн байгаагаа илэрхийлэн хариу бэлэг илгээжээ. Ромын пап монголын элчид христос болон түүний хутагт нарын ариун нандин зүйлсийг өгч, Багдад хотын их хамба М аркийг Дорно дахины шашны тэргүүн, Саумыг өөрийг нь “ Ерөнхий цагдан байцаагч” болгон томилсон жуух бичиг (булл) олгожээ. Энэ нь Европ дахины христос шашны тэргүүн Ромын пап монголы н хааны үйл аж иллагааг их урамш уулан дэмж сэн хэрэг даруй мөн байж ээ. Раббин Саума, М арк нар Х анбалиг н и й слэлд буцаж ирэлгүй Ил хаадын улсад үлдэж суугаад, Е вропы н орнуудтай найрамдаж ойртох гэсэн монгол хаадын бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгт өмнө өгүүлсэнчлэн хүчин зүтгэж явжээ. Юан улсын хаад өрнө дахинтай шууд харилцахыг нэлээд оролдож байсан боловч тэр бодлогыг голдуу Ил улсын хаад үнэн хэрэг дээрээ гардан явуулж байжээ. Ю ан улсын хаадад Азийн орнуудтай харилцах нь илүү дөхөмтэй байсан ажээ. Азид Юан улсын явуулж байсан дипломат бодлого нь Т үвэд, А ннам , Б ирм , К охинхин зэр эг А зийн их бага улс орны г монголчуудын эрхшээл нөлөөнд оруулах хэрэгт зэр зэвсгээс дутуугүй их тус нэмэр болсон байна. Харин тэр үед монголын эрхшээлд ороогүй үлдсэн Азийн томхон орон японы талаар явуулж байсан Хубилай хааны дипломат бодлого нь хэд хэдэн удаагийн цэргийн хүчтэй довтолгооны адил амжилт олохгүй б ай сн ы г тэм д эгл эвээс зохино. Я поны талаархи бодлогодоо Хубилай хаан газар зүйн хувьд ойролцоо байдаг, урьд нь их харилцаж байсан Солонгосыг аль болохоор ашиглаж, өөрийн элч нарыг солонгос хүмүүсээр газарчлуулан явуулах буюу зарим үед зөвхөн солонгос хүмүүсийг монголын элчээр томилон илгээж байжээ. Тэр үед Монголын эрхшээлд орсон солонгосы н ван зарим үед Ю ан улс ба споны хаадын хооронд зуучийн үүрэг гүйцэтгэхэд хүрдэг байжээ. Хубилай хаан японы г эхлээд диплом ат аргаар дагуулан авах арга явуулж, 1266 онд Японд элч явуулахаар шийджээ. Монголын хааны зарсан анхны элч, солонгос иргэн Хампү хэмээгчийн хамтаар японы арал дээр ирэхэд Я поны нийслэлд оруулсангүй, харин элчийн авч явсан бичиг захидлуудыг японы хаанд хүргүүлжээ. Японы хаанд явуулсан Хубилай хааны бичиг дотор “бага орон их гүрний иргэн улс байх ёстой” тул Япон нь мөн Юан улсын иргэн улс буюу түшмэг улс болох хэрэгтэй бөгөөд үүнийг 315

М О НГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

үл зөвшөөрвөл дайн хийх болно гэсэн утгатай зүйлийг бичжээ. Хубилай хааны бичгийн зэрэгцээгээр Солонгосын вангаас Японы хаанд илгээсэн бичигт Монгол, Япон хоёрыг зохилдож найрамдахыг уриалан, Монголын хаанд элч и л гээн , ертөн ц и й н их хааны м эндий нь м эдэхийг зөвлөн өгүүлжээ. Гэвч Японы хаан Камеяма өөрийн дэргэдэх ихэс ноёдын зөвлөлийг хуралдуулан хэлэлцээд Монголын хаанд ямар ч хариу илгээхгүйгээр тогтжээ. Монголын хааны элч хагас жил илүү хүлээгээд ямар ч үр дүнгүй буцаж ирж, Хубилай хаанд учир явдлы г айлтгаж ээ. Үүний дараагаар Хубилай хаан Японыг цэрэг зэвсгийн хүчээр дайлан дагуулахаар шийдэж Японы эсрэг цэргийн сүр хүч, дипломатын арга мэхийг хослуулан хэрэглэж эхэлжээ. Юан улсын хаан Солонгосоор Японы эсрэг дайны түшиц газар хийж, хэд хэдэн удаа Япон руу усан цэргийн хүчээр дайран довтолж, зургаан удаа элч довтолгон Монголд дагаар орохыг шаардсан боловч Японы талаар Юан улсын явуулж байсан бодлого ямар ч үр дүнгүй болон нуржээ. Монголын их гүрний нөгөө нэг биеэ даасан хэсгүүд болох Ил хаадын улс ба Алтан орд хоёр дор дороо Өрнө дахины бусад улс оронтой өргөн харилцаатай байжээ. Хүлэгү ба Зүчийн удам угсааны хаадын хоёр улсын гадаад харилцаа ба дипломат бодлогонд тэдгээрийн хооронд бараг зуу шахам жилийн турш үргэлжилсэн дайн байлдаан ихэд нөлөөлөн гадаад бодлогын чиглэлийг үндсэндээ тодорхойлж байсан ажээ. Ил хаадын улс, Мамлюк султаны Египеттэй Ойр Дорнодод өрсөлдөн тэмцэлдэж, христос ш аш интан Европ дахины хүчирхэг улсуудтай найрамдан эвсэж, лалын шашинтнуудын эсрэг тэмцэх бодлогыг явуулж байхад Алтан орд нь Ил хаадын эсрэг Египеттэй эвсэн нэгдэж тэмцэх бодлогыг баримталж байсан ажээ. Монгол хаадын улсууд гадаад бодлогоо хэрэгжүүлэн явуулахдаа тэр цагийн дэлхийн хоёр том ш аш ин христос, лалын ш аш ны нэр хүндийг идэвхитэй аш иглан хэрэглэж, тэдгээр ш аш ныг биш рэн шүтэгчдийг аль болохоор биедээ татахыг чармайн оролдож байж ээ. Ил хаадын улсад христос шашныг эрхэмлэн шүтэж байхад Алтан ордны хаад лалын шашинд орж, улсаа лалын шашинтан болгох бодлогыг хүчтэй явуулж байжээ. Ил хаад нь Мамлюк султаны Египетыг бут цохин лалын шашинтай орнуудыг эзлэн авахын тулд урьд лалын шашны ариун Иерусалимыг эзлэн авах хэрэгтэй хэм ээн үзэж Египеттэй П алестин, Сирид халз тулгаран тэмцэж байлаа. Тэрхүү тэмцлээ амжилттай болгохын тулд Ил хаад нь Ромын папын улс, Ф ранц зэрэг Европын улсуудтай зохилдон найрамдах бодлогыг хүчтэй явуулан, элч зарлага солилцон бичиг захидлаар харилдаж байсан байна. Ил хаадын харилцааны бичиг захидлаас нэлээд хэд нь манай үед хүрэлцэн иржээ. 1289 онд Аргун ханаас Францын гоо Ф илипп хаанд бичсэн бичиг, 1290 онд мөнхүү хаанаас Ромын nan IV Николаст илгээсэн бичиг, 1302 оноос Газан ханаас Ромын пап Бонифасад илгээсэн бичиг болон 1305 онд Ө лзийт ханаас Гоо Ф илипп хаанд явуулсан бичиг зэргийг дурдаж болно1. Ил хаадын бичгүүдийг эрдэм тэд судлан орос, ф ранц, англи хэлэн д орчуулан нийтэлж ээ. A.Mostaert. Les letters de 1289 et 1305 des 11 khan Argun et Oljeitu a Philippe le Bel. Cambridge. Massachussett. 1962.

316

Ill АНГИ. Монгол гүрэн змарсан нь. Монголын Юан гүрэн. VI бүлэг. XIII-XIV зууны Монгол гүрний ra u a i харилша

Эдгээр бичигт голдуу христос ш аш интан орнуудтай эвсэл холбоо байгуулан лалын шашинтнууд, мамлюкын Египетийн зүг хөдлөн дайлах тухай өгүүлсэн байна. Ил хаадын бичиг бол цөм уйгуржин бичгээр монгол хэлээр бичигдсэн эртний монголын дипломатын үнэт дурсгалт бичгүүд мөн бөгөөд тэд нь монголын дипломат харилцааны бичиг баримтын хэлбэр маяг, хэллэг, найруулгыг нарийвчлан судлахад үлэмж ач холбогдолтой болно. Бичгүүдийн дотроос Өлзийт ханы бичиг онц сонирхолтой. Энэхүү бичгийг Өлзийт нь хаан ширээнд суусныхаа дараахнаар Европын орнуудын хаадад зориулан бичжээ. Бичигт Монголын хаад ба “ Вирангүд иргэний султад” (Европын хаад) нь элэнц дээдсээс аваад “амиралдаж хол бөгөөс ойр мэт сэтгэж аливаа үгээ өчиж эл ч ээ эсэн (со л и л ц о н ) бэлгүүдээ илэлдүгсэд (илгээлцэж )” явсныг Европын хаадад дурдан сануулж “эдүгээ тэнгэрийн хүчинд бид их ор-а суусанд (хаан суусанд) урьдын өвөг дээдсийн “зарлиг засгийг бус үл болгон бэлэн засагсан мөр, урьд сайд лугаа заа хэмээлдсэнийг үл талбин андгаагаар мэт сэтгэж урьдахиас үлэмж амиралдаж элчээ” илгээлцэж байх хүсэл эрмэлзлэлтэй байгаагаа илэрхийлэн, урьд бид ах нар, дүү нар муу харцсыг ташаа үгсээр дураа хоцролцож (дур санал алдагдаж) бүлгээ” . Эдүгээ тэнгэртээ сэтгэл өгдөж... бид Чингис хааны ургууд дөчин таван од (жил) “муудалцсанаа больж ” эдүгээ тэнгэртээ эвэгдэж ах дүү зохилдож “наран ургах нанхиасын (хятад) газраас аван Талу далайд хүртэл улс барилдаж (эвлэрч) замуудаа аялуулвай” . Бидний загуур (завсар) хэн бус сэтгэвээс “бүгдээрээ хамтран өмөөрөн эсэргүүцэж байя хэм ээн үг б ари л д вай !” гэж м эдэгдж ээ. Б и ч гийн эц эст “тан ай олон вирангүдийн султад (хаад) хамт зохилдож амуй хэмээн өчигдэвэй, үнэнхүү зохилдохоос сайн юун ахуй. Эдүгээ бидэнд ба танд үл зохилдохуйг тэнгэрийн хүчинд бүрээр (бүгдээр) дээр ану өмэрин байхуй тэнгэр мэдтүгэй” гэж бичж ээ1. Ил хаадын бодлогын эсрэг шууд хандсан бодлогыг Алтан ордны хаад явуулж байсан аж ээ. Алтан ордны хаад нь Ил хаадтай явуулж байсан тэм цэлдээ Ил хаадын улсын гол өрсөлдөгч Египетийг ашиглахын тулд тэрхүү оронтой аль болохоор ойртон найрамдах бодлогыг явуулж байжээ. Египетийн хаад ч хил хязгаар нийлсэн хүчирхэг Ил хаадын улсын эсрэг Алтан ордтой найрамдахад бэлхэн байсан ажээ. М амлюкын Египетийн гадаад бодлогын үндсэн зорилго нь монгол хаант хоёр улсын хоорондох зөрчил тэмцлийг аль болохоор дэврээн ихэсгэхэд чиглэгдэж байжээ. Алтан ордны хаад египетийн дипломатын арга бодлогод автагдаж, өөрийн улсыг лалын ш аш интан болгох явдлыг идэвхтэй явуулж байсан нь Египетийн султанууд лалын шашны үзэл номлолоор зэвсэг хийж Алтан ордыг тэрсүү үзэлтэн христос шашинтнуудын эсрэг “ариун дайнд” татан оруулах аян шалтагийг бүрдүүлэн өгч байжээ. Э нэ нь Ил хаадын улс ба Алтан орд хоёрын хоорондын хямрал тэмцэлд иххэн нөлөөтэй байжээ. 1

A.Mostaert. Les letters de 1289 et 1305 des 11 khan Argun et Oljeitu a Philippe le Bel. Cambridge. Massachussett. 1962. 55-56-p тал.

317

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Монголын их гүрэн яваандаа толгойгоо даасан хэд хэдэн улс болсны дүнд гадаад бодлого нь мөн өөр өер болж, эцсийн эцэст нэг нь нөгөөгийнхөө эсрэг хандсан бодлого явуулах болжээ. Энэ нь их гүрний задран унах явдалд мөн дөхөм болсон нь зайлшгүй.

Д о л д у га а р бүлэг МОНГОЛЫН И Х ЭЗЭНТ ГҮРН И Й ҮЕ1/1ЙН Ш АШ ИН Ш ҮТЛЭГ Монгол орны хөгжлийн явцад эрт балрын бөө мөргөлийн байр суурь суларч ш инэ нийгмийн хэрэгцээнд тохирсон өөр маягийн шашин шүтлэг шаардагдах болов. Үүний дүнд монголчуудын ухаан санаанд бөө мөргөлийн бүрэн ноёрхол байр сууриа алдахад хүрч энэнхүү эртний шүтлэгййн нэр хүнд, нөлөөний нь хүрээ аажмаар хомсдож ирэв. Монголын их гүрэн байгуулагдах үеэр монголчуудын үндсэн гол шүтлэг нь бөө мөргөл хэвээр байлаа.\Хэвч энэ үеэр монгол гүрэн өрнө, дорнын олон улс оронтой өргөн их харилцаа холбоотой болохын хамтад бөө мөргөлийн зэрэгц ээгээр христос, несториан, мани, лал болон буддын шашны нөлөө монголчууд ялангуяа язгууртан, ноёлогч хэсгийн дунд хүчтэй болж б ай в-j М онгол гүрэн байгуулагдсаны дараагаар энэнхүү гүрний бүрэлдэхүүнд орсон найман, хэрэйд, уйгур зэрэг аимгуудын дунд эртнээс аваад хүчтэй дэлгэрч байсан христос, несториан, буддын шашин нь мөн монголчууды н дунд нөлөөтэй болох нөхцөлтэй болсон аж ээ. Зөвхөн монгол оронд орш ин тогтнож байсан аймгуудыг нэгтгэх төдийгүй харин соёлжсон харь орнуудыг байлдан дагуулах бодлоготой байсан Чингис болон бусад хаад нь энэ төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэн улс гүрнээ “төвхнүүлэх” хүртлээ эзлэн авсан улс үндэстний олон төрлийн шашин шүтлэгийн “тэгш эрх”-ийг хангах бодлогыг хатуу баримтлаж байжээ. Энэ бол янз бүрийн улс үндэстний ш аш ин шүтлэгий нь ашиглан өөрсдийн ноёрхол дор олон улс гүрний ард түмнийг хооронд нь хямралдуулахгүй дуулгавартай захирч байх гэсэн монгол хаадын бодлоготой нягт уялдсан байлаа. Монголын их засаг хуульд хүртэл ш аш ны г ялгаварлахгүй байх тухай заасан байжээ^ Монголын хаадын энэ бодлогын тухай тэр үеийн Персийн түүхч Жувейни бичсэн нь: “ ...тэр нь (Чингис) ямар нэгэн ш аш ныг биш рэгч аль нэгэн шүтлэгийг дагагч биш байсан учир аливаа үгширмэл бишрэл, нэг шашныг нөгөөгөөс нь илүү үзэх, нэгий нь нөгөөгий нь дээр тавихаас зайлсхийж байв. Харин тэр аливаа бүлгийн шашны сэцэн мэргэд, санваартан нарыг дахин хүндэтгэж байсан ба ийм бодлогоо бурхны оронд орох зам гэж үзэж байв. Лалын ш аш интыг хүндэтгэн таалдгийнхаа адил христос, буддын шашинтнуудыг ч их хүндэтгэн болгооно. Түүний хүүхэд, ач нарын хувьд ярихад зарим хэсэг өөрийн дур санаагаар шашныг сонгон авчээ. Нэг хэсэг

31 8

Ill АНГИ. Монгол гурэн заллрсан нь. Монголын Юан гурэн. VII бүлэг. Монголын их эзэнт гүрний үеийн шшин шүтлэг

нь лалын ш аш ныг даган, нөгеө нь христос шашинд оржээ. Бас нэг хэсэг нь буддын шашныг сонгон авчээ. Бас нөгөө хэсэг нь эцэг өвгөдийн эртний шүтлэг биш рэлийг хэвээр даган баримталж өөр зүйл рүү үл хэлтийх боловч хүмүүс нь одоо цөөнх болжээ. Тэд зарим талаар шашинтай болсон ч гэсэн ихэнхдээ үхширмэл бишрэлийн бүх илрэлээс зайлсхийдэг хэвээрээ байгаа бөгөөд Чингис хааны засаг хуульд шашны бүх бүлгийг эрх тэгш үзэж, нэгий нь нөгөөгөөс ялагварлахгүй байх тухай заасан зүйлийг гажуудуулдаггүй ажээ” 1. М онголын хаад шашны талаар иймэрхүү бодлого явуулж байсан учир их гүрний үед өрнө дорнын гол том шашнуудын нөлөө монголд мэдэгдэхүйц хүчтэй болж байв. Нийслэл Хархорумд янз бүрийн орноос христос, несториан, лал, будцын шашны төлөөлөгчид олон тоотой оршин сууж монголчуудын дунд тус тусын ш аш ин ш үтлэгийг дэлгэрүүлэхийн төлөө и дэвхитэй аж иллаж байсан нь сурвалж бичгүүдээс тодорхой^. Хархорумд янз бүрийн улс үндэстний 12 хийд, лалын шашны 2 сүм, хотын зах дахь христос шашны 1 сүм болон буддын сүм хийд ажиллаж байсан тухай Г.Рубрук бичсэн байна2. Эдгээр шашныг номлогчид нь Монголын хаадыг тус тусын шашиндаа оруулж эрх мэдлээ ихэсгэхийн төлөө шаргуу чармайн ажилладаг байв. Г.Рубрукийн бичсэнээр, тэд Мөнх хааны хойноос баланд шавсан батгана шиг хөөцөлдөн хаадыг дор дорынхоо шашинд ятган оруулахыг элдвээр чармайж байсан гэнэ3.(Хархорумд байсан олон шашны төлөөлөгчид тус тусын шашны давуу талыг нотлох гэж бие биетэйгээ их өрсөлдөн тэмцэлдэж байв. Монголын хаад ч энэ талаар өөрсдийн ордонд чөлөөт маргаан зохион явуулж христос, лал, буддын шашны номлогчдын хооронд ном хаялцуулж байжээ. Үүний нэг ж иш ээний тухай Мөнх хааны ордонд болсон маргаанд христос шашныг хамгаалан оролцож ном хаялцсан Г.Рубрук өөрийн номд тодорхой бичсэн байн а4. М онголын язгууртан ангийн төлөөлөгчид нь байлдан дагуулсан орнуудынхаа соёл ш аш ны нөлөөд гүнзгий автагдан христос, лал болон буддын шашинд орох явдал үлэмжхэн болж б а й ^ Тэдний дунд эртний беө мөргөлийн нэр хүнд нөлөө нь эрс буурч и р эх и й н хам тад их эрх м эд эл тэй б о л со н м о н го л ы н язгууртнуудын аш иг сонирхолд энэхүү эрт балры н ш үтлэг н и й ц эх ээ больжээ. 'ТУГонголын хаадын шашны чөлөөт бодлого удтал үргэлжилж чадаагүй юм. Хубилай сэцэн хаан монголын эзэнт гүрний нийслэлийг Бээжинд (Хаанбалгас) нүүлгэж хятадад монголын хаадын Юан төрийг байгуулсны дараагаар буддын шашин нь их эзэнт улсын гол шашин болж хувирав/ / Монгол орны хувьд авч үзэхэд энд буддын шашин нэвтрэн дэлгэрч эхэлсэн нь нэлээд эртний үед хамаарна. Монгол нутагт оршин сууж байсан Түрэг, Уйгур, Хятан зэрэг эртний аймгуудад буддын шашин багагүй дэлгэрч 1 • 3 4

Ala ad-D in. Ata-M alik Juvaini. The History o f the World Conqueror. 2 vol. Manchester. 1958. V o l.l. p. 26. Г.Рубрук. Путешествие в восточные страны. С П б., 1911. стр. 165. Г.Рубрук. М өн тэнд. 146-р тал. Г.Рубрук. М өн тэнд. 168; 173-ртал.

319

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

б ай ж эз' Э нэ уламжлал дээрх аймгууд тарж сарнихын хамтад ор мөргүй устаж үгүй болсонгүй харин Монголд үлдэж суурыисан Түрэг, Уйгур болон тэдэнтэй ойр зэргэлдээ буюу хутгалдан орш иж байсан м онгол, түрэг аймгуудын дунд ямар нэгэн хэмжээгээр тасралтгүй үргэлжилсээр иржээ. М онголын нийслэл Хархорумд бурханы сүмүүд ажиллаж байсан ба тэнд голдуу уйгур лам нар хурал ном үйлдэж байжээ. Хархорумд байсан нэгэн бурханы сүмийн тухай Г.Рубрук тодорхой бичсэн байна. Энэхүү сүмд Рубрук орж үзэхэд нь уйгур лам уншлага уншин суужээ. Хархорумд байсан уйгур лам нарын гадаад байдал төрх, хувцас хунарын тухай мөнхүү жуулчин тун зөв тодорхой бичсэн нь ихээхэн сонирхолтой ю м 1. М онголын их гүрний анхны хаад Хархорумд төвлөрч байхдаа бурхны шашныг зарим талаар тэтгэж байсан тухай мэдээ бий. 1346 онд монгол, хятад хэл дээр зохиогдсон, Эрдэнэ Зуугийн сууринаас олдсон чулууны бичээстдурдсан ёсоор Өгэдэй хаан, бурхны шашны нэгтом сүмийн суурийг тавьж, улмаар 1256 онд Мөнх хаан уул барилгыг бариулж дуусгажээ2. Энэхүү сүмийг дараагийн хаад ихээхэн анхааран үзэж нэлээд хөрөнгө гарган 1311 он, 1342-1346 онуудад хоёр удаа сэлбэн засуулж гоёмсог сайхан болгожээ. Бурхны энэ сүмийн дээрх цамхаг (гэр) нь таван давхар, 300 чий өндөр байсан бөгөөд сүмийн доод талын дөрвөн зүгт нь тус бүр долоон жан хэмжээний хийдүүд (өрөө) байгуулж дотор нь бурхнуудыг номын ёсоор оршуулжээ3. 1342-1346 онуудад хийсэн засвар сэлбэгийн дараагаар уул сүм бүр ч гоёмсог болсон нь мөнхүү чулууны бичээсээс тодорхой байна. Сүмийн суврагыг алтаар бүрсэн нь хүний нүд гялбахаар цогт үзэсгэлэнт болсон гэж бичжээ... Сүмийн гэрийн дотроо, гаднаа, дээрээ ба доороо сийлсэн будсан эн э бүхний нь магтаж баршгүй сайхан болжээ. Сүмийн орчин тойрон хэрэм хашаа барьж хоёр давхар зэргээр гурваад хаалга хийжээ4. Хархорумд байсан буддын сүмүүд, бидний өгүүлж буй сүмийн тухай Г.Рубрук өөрийн номд тодорхой бичсэн байна. Үүнд, түүний өгүүлсэн нь: “Тэд байнгад сүм ийнхээ орчин гоёмсог сайхан үүдний хэсгийг засаж байгуулах бөгөөд түүнийгээ бат бэх хана хэрмээр тойруулж дэргэд нь ярьж суух том хаалга хийнэ. Энэ хаалган дээрээ тэд болж өгвөл бүх хотоос давж ургасан урт мод босгоно. Чухам энэ модоор бурхны сүм гэдгий нь таньж болно. Энэ бүхэн нь бурхны шашинтнуудад цөм нэгэн адил болно. Ийнхүү би уул сүмд орж, лам нар гадаа хаалганыхаа дэргэд сууж байсныг харав”5. Хуучны түвэд, монгол түүхийн зарим зохиолд буддын шашныг Чингис хаан анх монголчуудын дунд түвэдээс авчирч дэлгэрүүлсэн мэтээр бичиж Ч и нги сий г ном ы н их хаан гэж өргөмжлөн бичсэн нь үзэгддэг. Т эр ч байтугай монгол зарим түүхчид, Чингис 4-р машид гарахын гал туулай 1 2 3 4

320

Г.Рубрук. Путешествие в восточные страны. СП б. 1911. стр. 128-129. W.Cleaves. “The Sino-M ongolian inscription o f 1346”.HJAS. vol. 15. 1952. № 1-2. 29-33; 69-71. Кливез. М өн тэнд. 29-33; 69-71 -p тал. Кливиз. М өн тэнд. 69-р тал. Э нэ сүмийн тухай иймэрхүү м эдээ М эн -гу-ю -м у-цзи . “Записки о монгольских кочевьях” гэдэг ном онд үз. 382-383-р тал. Г.Рубрук. 128-129-р тал.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. VII бүлэг. Монголын их эзэнт гүрний үсийн ш.шнн шүглэг

:кил, аргын 1207 онд Төв Түвэдийг байлдан эзэлж Түвэдийн Саж хийд, түүний хамба лам Гунгаанямбуутай холбоо тогтоон монголд бурхан тахил :алж авчраад буддын шашныг анх дэлгэрүүлсэн гэж бичсэн байдаг. Гэтэл энэ бүхэн нь түүхийн бодит баримттай үл нийцнэ. Чингис, Төв Түвэдийг эзл эн аваад удаагүй ба тэр 1098-1156 онуудад ам ьдарч б ай сан Гунгаанямбуутай харилцаа холбоотой байхын ч аргагүй байлаа. Монгол Түвэдийн харилцааны талаар баялаг баримт мэдээ бүхий эртний монгол, хятад, түвэд гол сурвалж бичгүүдэд Чингис хаан Түвэдийн Саж хийдтэй харилцаа холбоотой байсан түүхийн баримт байхгүй ажээ. Монголын зарим түүхийн зохиолд байдаг өмнөх мэдээ нь шарын шашны нөлөөнд ихээр автагдсан түүхчдээс Чингис хааныг сүсэггний дунд хэт өргөмжлөх гэсэн оролдлогоос үүсэж бий болжээ. Мөн үүний нөгөө талаар өмнөх мэдээ бол монгол, тангудын хооронд буюу тангудаар дам ж ин монгол, түвэдийн хооронд Чингис хааны үед буюу түүнээс өмнө ч байсан харилцаа холбооны тухай түүхийн баримтыг өөрчлөн засаж бичсэн нь байж болох юм. М он гол айм гууд их э р т н э э с аваад түвэдүүдтэй тө р ө л тангуд аймгуудынхантай улс төр, эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь Чингисийн үед улам их болов. Чингис хаан 1206-1207 онуудад тангуд улсын эсрэг удаа дараалан довтолж улмаар 1227 онд энэхүү улсыг бут цохиж дагуулсан билээ. 1207 онд Төв Түвэдийг байлдан дагуулсан тухай монголын зарим түүхийн номын мэдээ бол Түвэдүүдийн Тангуд (По М иньяк) гэдэг Тангуд улсын эсрэг 1205-1207 онуудад Ч ингисийн хийсэн байлдааныг ташааран бичсэн бололтой1 . '"Монголчууд, өөрийн нутагт буддын ш аш интай түрэг, уйгур, хятан нараар дамжуулан ойртож танилцсанаас гадна энэхүү шашны түвэд дэх хэлбэрий нь эхлээд тангудаар дамжуулан мэдэж улмаар түүнийг шууд түвэдээс зээлдэн авчээ. Түвэдийн зарим сурвалж бичгээс үзэхэд Чингис, Өгэдэй нар нь тангуд, түвэдийн лам нарыг монголд урьж залах, буддын шашныг ямар нэг талаар тэтгэж дэмжих бодлогыг явуулж байж ээД үвэдийн түүхч Бабоцуглагирэнбаагийн 1564 онд бичсэн «Мэргэдийн хурим» гэдэг номд Чингис хаан, лам нарыг өртөө, алба гувчуураас чөлөөлөх, байлдаанд эвдэрч сүйдсэн тангадын сүм хийдийг засаж сэлбэх тухай Ж аса (засаг) хуулийг анх гахай жил (1227) гаргасан тухай өгүүлсэн байн а2. Мөнхүү зохиолд монголын анхны хаад нь түвэдийн том сүмүүдийн дотроос анх түрүүнд тэр цагтаа хамгийн хүчтэй байсан Цал Гунтан хийдтэй харилцаатай болсон тухай өгүүлжээ3. 1220-иод оны үеэс монгол, түвэдийн харилцаа бүх талаар ихээхэн өргөжиж ирэв. 1227 онд Тангуд улсыг байлдан дагуулсны дүнд монголчууд нь Ганьсу, Хөх нуур (Циньхай) дахьтүвэдийн өргөн уудам газрыг эзлэн авч түвэд, тангуд болон Ганжчу мужид оршиж байсан уйгур нартай нүүр тулгаран учирч улмаар тэдний соёл шашны нөлөөнд автагдах нөхцөлтэй болов. Түвэдийн хил хязгаарын газрууд, Ө гэдэй хааны хүү 1 2 3

Э нэ тухай Ю .Н .Рерих. М онголо-тибетские отнош ения в XIII-X IV вв. Филология и история монгольских народов. М ., 1958. стр. 334-335. М эргэдийн хурим. 4-р хэсэг. 18-р тал (Түвэд хэлээр модон бар). М өн тэнд. 17-18-р тал.

321

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Годаны хувь газарт харьяалагдаж байлаа. М онголын хилийн харуулын цэргүүд түвэдийн хил хязгаарын дагуу байрлаж цаашдаа түвэд орныг эзлэн авч их эзэнт улстай нэгггэх асуудал тулгарч ирээд байлаа. Гэвч монголчууд түвэдийн өндөр уулархаг бартаа ихтэй нутагт өргөн хэм ж ээн ий дайн байлдааныг зохион явуулахаас түдгэлзэж гагцхүү довтолж байсан юм. Монгол хаад, тэр цагтаа буддын шашны гол орон болж байсан түвэдийг шууд цэрэг зэвсгийн хүчээр эзлэн авах замаар бус харин “Тахилын лам Өглөгийн эзэн ” хоёрын барилдлага тогоох аргаар эрх мэдэлдээ оруулан авах бодлогыг явуулж байлаа. Тэд Түвэд дэх буддын ш аш ныг эзлэгдсэн орныг дарангуйлан захирах үзэл онолынхоо гол зэвсэг болгож ашиглахыг эрхэм болгож байлаа. Энэ үед Түвэдэд хамгийн их хүч нөлөө бүхий хийд бол 1073 онд байгуулагдсан Саж хийд байв. Энэ учраас монголчууд нь юуны өмнө эн э хийдийн хамба нартай холбоо тогтоож тэдни й нэр сүрийг аш иглан нийт түвэдийг эрхэндээ оруулах, бүддийн ш аш ныг монголын эзэнт гүрэнд дэлгэрүүлэх бодлогыг явуулав.»Энэ бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Лань-чжоу хот дахь Монголын эзэнт улсын төлөөний сайд Годан ноён, Умард хятадыг захирч байсан Хубилай нар Саж хийдийн хамба нарыг өөрсдийн сууж байсан газартаа удаа дараалан залж уулзаж байсан нь их үүрэг гүйцэтгэв,' 1244 онд Годан ноён Сажхийдийн их хамба Гунгаажалцанд (1182-1251) заллагын бичиг явуулав. 1247 онд Годан ноён, Гунгаажалцан хоёр Лань-чжоуд уулзаж “Тахилын лам, Өглөгийн эзнНЙ” барилдлагааг анх тогтоов. Гунгаажалцан нь Годан тэргүүтэй монголын ноёд түшмэдийг буддын шашинд оруулж бөө мөргөлийгхориглов. Годан ноён, Сажхийдийн хамбыг нийт түвэдийн шашны тэргүүнд өргөмжлөн өөрийн “Тахилын их л ам ” болгов. Үүний хариуд Гунгаажалцан, Түвэд орны төрийн эрхийг монголын эзэнт гүрний төлөөний сайд Годан ноёны гарт шилжүүлж өгөв. Годан ноён түвэдийн шашны “Өглөгийн их эзэн” нь болов. Гунгаажалцан Годан хоёры н уулзалт хэлэл ц ээн и й дүнд Түвэд нь үнэн хэрэг д ээр ээ монголын эзэнт гүрний албат муж болжээ. Сажийн хамба, монголын их ноён хоёрын уулзалт ямар үр дүнтэй болсон тухай Годан ноёны ордноос түвэдийн лам нар, хүмүүст Гунгаажалцаны бичгээс тодорхой байна. Энэхүү б и ч и г д отор “ ...Б и хүн и й н о м о о р , чи бурхны н о м о о р т эт г э д в э э с Ш агжамунийн шашин гадаад далайн тэртээ хүртэл түгэхгүй гэж үү?” , “ ...Чи тайван байж ном номно, чамд аль хэрэгтэй бүхнийг би өгнө, чамайг сайн болгохыг би мэднэ, намайг сайн болгохыг тэнгэр м эднэ” . “Чи өөрийн хүн аймаг түвэд нарыг ёс журамтай сайтар сурга, Харин тэднийг жаргалд оруулахыг би мэдье” 1гэх зэргээр Годан ноён Гунгаажалцанд өгүүлж байсан тухай дурджээ. Үүнээс үзэхэд Годан ноён нь түвэдийн их ламыг зөвхөн шашны тэргүүн, өөрийн тахилын ламд өргөмжилж, харин түвэдийн төрийн эр х и й г ө ө р и й н гарт оруулах гэ с э н нь ил б ай н а. М өнхүү бич и гт Гунгаажалцан нь түвэдийг монголын их эзэнт гүрний албат муж болгосон Лань-чжоу хотоос Түвэдийн лам хар хүмүүс Гунгаажалцаны илгээсэн бичиг Сажийн хамба нарын бүрэн зохиолы н эмхтгэл (Саж кан-бум) “н а” боть 214-217; Сажийн хамба нарын намтар (1630 онд Агваангунгаасодномдагважалцаны зохи осон ), (Саж дун-раб), 78-81-р тал. (Түвэд хэл дээр ).

322

Ill АНГИ. Монгол гүрэн замрсдн нь. Монголын Юзн гурон. VII бүлэг. Монголын их эзэнт гурний үеийн шашин шүтлэг

б одлогоо аль болох зө втгө н н отлохы г о р о л д ж ээ. М өнхүү б и ч и гт, Гунгаажалцан нь монголчуудад үг дуугүй захирагдах, М онголын хааны Алтан гэрэгэт элч нарыг аль болох хүндэтгэн хүлээн авч байх зэргийг өөрийн орны хүмүүст ятган ухуулсан байна. Үүний зэрэгцээгээр Гунгаажалцан нь монголчуудын цэргийн тоо нь тоо томшгүй олон бөгөөд бүх замбуулин монголын хааны эрхэнд байгаа мэт санагдахаар байна, монголчууд бол өөртөө захирагдсан бүхэнтэй жаргал зовлонгоо хуваалцаж, өөрийн нь эсэргүүцсэн, өөрт нь үл захирагдсан бүхнийг бут цохин дардаг зэргийн тухай уул бичигт сүр бадруулан бичсэн байна. Түвэд орон ямар ч арга заль хэрэглэлээ гэсэн газар нутгийн хувьд хэчнээн хол байлаа ч гэсэн хүчирхэг б ай л дан дагуулагчды н аю улаас зай лсхи й х нөхцөл байхгүй гэд ги й г Гунгаажалцан өөрийн орны хүмүүст үнэмшүүлэхийг их чармайсан нь уул бичгээс тодорхой байна. М онголчуудад сүйтгэгдэхгүйн ганц арга бол тэднийг үг дуугүй, ямар ч эсэргүүцэлгүйгээр дагах явдал мөн бөгөөд ийм учраас монголчуудын юу шаардсан бүхний нь биелүүлж байхыг мөнхүү бичигт заажээ. Бичгийн эцэст монголын хаадад чухам ямар бэлэг өргөж байхыг хүртэл тогтоожээ. Уул бичигт, Түвэдийн муж тус бүрийн хүн амын тоо, мужийн ноёны нэр, албан гувчуурын хэмжээг тодорхойлсон бичгийг гурван хувь үйлдэж, нэгийг нь Гунгаажалцанд илгээж, хоёрдахыг нь Саж хийдэд өгч, гуравдахы г нь мужуудын ноёдод байлгах х эр эгтэй гэж шаардсанаас гадна монголын хааныг дагасан ба үл дагагсадаасаа болж бут цохигдож болно гэж Гунгаажалцан өөрийн бичигт анхааруулжээ. Мөн бичгээс үзэхэд Годан тэргүүтэй монголын язгууртан ноёд нь Түвэдийг эрх м эдэлдээ оруулахын зэр эгц ээгээр тус орны бүддийн ш аш ин, түүний толгойлогчийг ихээхэн өргөмжлөн мандуулж өөрсдийн төрийн бодлогод ашиглах зорилготой байсан нь ил байна. И йнхүү Г ун гааж алц ан Годан хоёры н уулзалты н дүнд түвэд нь монголын их эзэнт гүрний албат муж болж, монголчууд нь түвэдийн буддын шашныг хүндэтгэн тахих болж энэ шашны толгойлогчоор Саж хийдийн хамба ламыг өргөмжилжээ. Түвэд дэх буддын шашны нөлөө монголын язгууртан ангийн дунд цаашид улам бүр хүчтэй болох нөхцөл бүрдэв. Түвэд дэх буддын шашин Хубилайн үндэслэн байгуулсан Юан төрийн үед монголын их эзэнт улсын гол шашин болж хувирав. Хубилай 1260 онд хаан болохоосоо аль өмнө, Хойд хятадыг захиран суухдаа урьд Годан ноёны бодлогыг үргэлжлүүлэн түвэдийн Саж хийдтэй холбоо тогтоов. 1253 оны орчим Х убилай нь Годан ноёны ордон руу элч зарж С аж и йн хамба Гунгаажалцаныгзалжбайв. Гэтэл Гунгаажалцан, 1251 онд Лань-чжоу хотод байхдаа нас барсан учир Годан ноён үүнийг Хубилайд мэдэгдэж харин Гунгаажалцаны ач, пагва Лодойжалцан (1235-1280) Годаны дэргэд сууж байгааг толилуулав. 1247 онд Годан ноёнд бараалхахдаа Гунгаажалцан, Пагва Лодойжалцан 9 настай байхад нь түүний дүү Чагнаадоржийн хамтаар дагуулан авчирсан юм. Годан ноён Гунгаажалцангийн хоёр ачыг ихээхэн анхааран үзэж ирээдүйд түвэдийг захирах өөрсдийн нөлөөний хүмүүсийг бэлтгэх ажлыг зохион явуулав. Годан ноёны зарлигт Пагвыг бурханы номд

323

МО НГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ.

воть

сургах ба Чагнаадорж ид монгол хэл бичиг заах болж ээ. Ийнхүү Саж хийдийн энэ хоёр хүүхэд монголын их ноёны ордны дэргэд хүмүүжих болов. Хубилай 1253 онд Пагвыг 18 настай байхад нь Дээд нийслэл (Ш анду) дэх ордондоо залж өөрийн тахилын лам болгов. Хубилай,-Пагва лам нарын анхны уулзалтын дүнгийн тухай 1254 онд Пагва ламаас Түвэдийн банди нарт илгээсэн бичигт тодорхой өгүүлсэн байна1. Энэ бичгийн агуулгаас үзэхэд Хубилай Пагва ламыг өөрийн тахилын ламд өргөмжилж, буддын шашны нэр хүндийг ашиглан Түвэдийг өөрийн эрх мэдэлд оруулжээ. Уул бичгийн дотор ямар ч үг яриа эсэргүүцэл гаргахгүйгээр монголын хаанд захирагдах гагцхүү бурхйы шашны үйл хэргээ эрхэмлэн ном бясал гаж суухыг түвэдийн бүх лам нарт уриалжээ. 1258 онд Хубилайн санаачлагаар Пагва тэргүүтэй бүддийн ба даосын шашны лам нарын хооронд их тэм цээн болж ном хаялцахад Пагва лам дийлж даосын шашны талынхан ялагдав. Үүнээс хойш Хубилай даосын ш аш ны г хориглож буддын ш аш ны г бүх талаар дэмжиж лам нарт элдэв хөнгөлөлт, хэргэм ямба олгох болов. Хаан хатан болон хааны шадар түшмэд ноён Пагва ламаас ном хүртэж бурханы шашинд оров. 1264 онд шан-ду хотод бичсэн Хубилай хааны “Сувдан зарлиг”2 дотор монголын хаанаас түвэдийн талаар болон буддын шашны талаар явуулж байсан бодлогын талаар тодорхой өгүүлжээ. Энэ бичигт улсын багшийн тамгыг Пагва ламд өргөн түүнийг нийт Түвэдийн ш аш ны тэргүүнээр өргөмжилсөн тухай тунхаглажээ. Пагва ламд үг дуугүй захирагдан гагцхүү шашин номын үйлст чармайн зүтгэхийг Түвэдийн бүх лам нарт уриалсан байна. Монголын хаанд дуулгавартай захирагдан гагцхүү ш аш ин ламын ёсоор явагч лам нарыг улаа, алба гувчуураас бүрэн чөлөөлөх сүм хийдэд элч буух, сүм хийдийн харъяаны газар ус, эд хөрөнгийг эдэлж эзэмшихийг мөн хатуу хориглосон тухай уул бичигт дурдсан байна. Энэ зарлиг болон бас бус зарлигуудаас үзэхэд бурхны шашин Монголын эзэнт гүрний дотор онцгой байр суурьтай болсон нь тодорхой байна. Пагва лам Хубилай хааны ордонд олон жил суухдаа буддын ш аш ныг монголын язгууртан ангийн дунд дэлгэрүүлж энэхүү шашныг тэдний ашиг сонирхолыг хамгаалах гол зэвсэг болгон хувиргахын төлөө их чармайлт гаргажээ. Пагва лам, монголын их эзэнт гүрний засаг төрийг шашны үзэл онолын үүднээс аль болохоор зөвтгөн Чингис тэргүүтэй монголын хаадыг эртний Энэтхэг, Түвэдийн их хаадын нэгэн адил үзэж тэднийг “ Ч акраварти” буюу “ Н ом ы н хүрдийг орчуулагч” их хаад болгон батлахыг хичээж байлаа. Пагва нь шашны үзэл санааг монголын хаад, ноёд язгууртны дунд номлож дэлгэрүүлэх зорилгоор тэдэнд зориулан олон тооны захидал сургаал болон ном зохиол бичсэн нь түүний бүрэн зохиолын эмхтгэл дотор байна. 1278 онд Хубилай хааны хүү Чингим тайжийн санаачлагаар Пагва «Ш е-Жа раб-сал» («Машид тодорхой ухагдахуун») гэдэг номоо бичиж түүндээ орчлон ертөнцийн тухай буддын ш аш ны сургаалыг хялбарчлан тайлбарласнаас гадна монголы н хаадыг энэтхэг, түвэдийн их хаадтай нэгэн зэрэг тавьж ертөнцийн түүхийг зөвхөн Э нэ зарлигийн тухай... С аж -дун-раб гэдэг номд бий. 95-96-р тал. Э нэ зарлиг... С аж -дун-раб. 94-95-р тал.

324

Ill АНГИ. Монгол гүрэн злларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VII бүлх. Монголын их эзэнт гүрний үеийн шшин шүтлэг

Энэтхэг, Түвэд, Монгол гурван орноор төлөөлүүлэн бичжээ. Пагва лам “Төр ба номын хоёр ёс” гэгч буюу төр ш аш ныг хослон барих бодлогыг Хубилай хааны үед үүсгэн явуулах хэрэгт тун чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. И йнхүү Х убилай хаан , будды н ш аш н ы г э з э н т гүрн ий гол ш аш и н болгосноороо харь орнууд дахь монголчуудын ноёрхлыг үзэл, онолы н үүдээс зөвтгөн бэхжүүлэх, монголчуудад эзлэгдсэн янз бүрийн үндэстнийг өөрийн эрх мэдэлд нэг шашнаар нэгтгэн захирах хүчирхэг зэвсэгтэй болсон юм^Хубилай болон түүний дараах хаад буддын шашныг эрхэмлэн дэмжиж байсны гол учир чухамхүү үүнд оршино. Хубилай хаан шашны эрх ашгийг хамгаалахын тулд элдэв хатуу чанд хууль дүрэм гаргаж байв. Ж иш ээ нь: Хубилайн нэг зарлигт Түвэдийн банди, лам нарт гар хүрсэн хүний гарыг огтол, хэл амаар доромжилсон хүний хэлийг суга татаж байх тухай хэрцгий цаазыг тогтоож лам нарын халдашгүй онцгой эрхийг хуулиар баталж ээ1. Энэ зарлигийг Өлзийт хаан хүчин төгөлдөрт үзэж мөн дахин тунхаглаж байв) Хубилай эзэнт гүрний хэмжээгээр нэг шашин бий болгох бодлогынхоо зэрэгцээгээр нийт гүрний хэрэглэх нэг бичиг үсэг зохиох талаар арга хэмжээ авав. Хубилай хааны зарлигаар Пагва лам, түвэд үсгийн загвараар монголын дөрвөлжин үсэг гэдгийг зохиож 1269 онд энэхүү бичгийг нийт гүрний албан ёсны бичиг болгосон тухай хааны тусгай зарлиг гарчээ. Юан төрийн үед бусад монгол хаад, Хубилай хааны шашны талаар явуулж байсан бодлогыг цааш ид үргэлжлүүлэн Саж хийдийн хамба нарыг Дайду нийслэлд удаа дараалан залж өөрсдийн тахилын ламаар өргөмжилж бурхны шашныг бүх талаар тэтгэж дэмжих бодлогыг идэвхтэй явуулж байв. Энэ бодлого нь монголын хаадаас буддын ш аш ны талаар удаа дараалан гаргаж байсан зарлигуудад бүрэн тусгалаа олжээХ127б оны Мангалын зарлиг, 1314 оны Буянт хааны зарлиг, 1321 оны Д арм апалахааны бичигзэрэг)2. М онголхаад, зөвхөн гагц Саж хийдтэй өргөн харилцаатай байсан төдийгүй мөн Түвэдийн бусад нөлөө ихтэй сүм хийдүүдтэй харилцаа холбоотой байв. Түвэдийн буддын Цүрпу хийдэд төвлөрч байсан, түвэдийн буддын шашны нэг салбар Гармабын лам нарыг монголын хаад өөрсдийн оронд их залдаг байлаа. Аль Мөнх хааны үед Гарма багш гэж алдаршан Чойжин (1204-1238) гэдэг Гармабын их лам хааны оронд залагдаж тахигдаж байсан ба Хубилайн үед ч гэсэн нэг хэсэгтээ Пагва ламтай мөр зэрэгцэн тахигдаж байв. Гарма багшийн дараах залгамжлагчид ч гэсэн хааны ордонд удаа дараа залагдаж байв. Ж иш ээ нь: Гармабын их алдартай лам Гарма Ролбийдорж (1339-1383) Тогоонтөмөр хааны үед залагдаж хааны ордны их нөлөөтэй ламуудын нэг болж байв. Монголын хаад түвэдийн 1187 онд байгуулагдсан Цал Гунтан хийдтэй мөн өргөн харилцаатай байв. X III-XIV зууны үеэр Цал Гунтан хийд түвэдийн хийдүүдийн дотор ихээхэн хүчирхэг чадалтай байсан бөгөөд тэр нь нийт түвэдийн шаш ин төрийн эрхийг барьж байхын төлөө бусад Э н э хуулийн тухай Гунгаадорж. «Улаан дэвтэр». Сиккимийн хэвлэл. 1961. 396 (түвэд хэл д ээр ), «Ю ан-ши». 202-р дэвтэр. 15-р тал (монгол орчуулга). Э дгээр зарлигийн тухай: Н .П оппе. «Квадратная писменность». M-J1., 1941.

325

М онгол

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

хүчирхэг хийдүүдтэй өрсөлдөн тэмцэж байсан юм. Гунтан хийдийн хамба нар нь Цал мужийн захирагч нарын үүргийг нэгэн зэрэг гүйцэтгэж байжээ. М онголын хаад энэ хүчирхэг хийдтэй харилцаа холбоо тоггоон түүгээр дамжуулан түвэдийг эрх мэдэлдээ оруулах бодлогыг идэвхтэй явуулж байв. Хубилай хаан Гунтан хийдийн хамба нарыг өөрийн ордонд байнгад залж эзэнт гүрний тахилын ламаар өргөмжилж байснаас гадна тэднийг Цал мужийн түмтийн даргаар томилж байлаа1. Гунтан хийдийн зарим лам нь монголын түүхийг хүртэл ихээхэн сонирхон судалж байжээ. М онголын хааны ордонд бараалхаж байсан, тус хийдийн алдартай лам Гунгаадорж Тогоонтөмөр хааны элч Замбала Тошригон гэгчийн шууд тусламжтайгаар 1346 онд өөрийн «Улаан дэвтэр» гэдэг номоо бичиж түүндээ Монголын түүхийн талаар нэлээдгүй бичсэн байна. Юан төрийн хаад хятад нутагт, ялангуяа Дайду нийслэл, Лань-чжоу зэрэг хотууд болон тангуд, түвэдийн нутагт сүм хийд олноор барьж босгох ба сэлбэж засах ажлыг явуулж байсан нь буддын шашны тархалтад их тус нэмэр болж байв. Ж иш ээ нь: Хубилай хаан Дайду хотод Есүгэй, Чингис, Өгэдэй, Зүчи, Цагаадай, Тулуй, Гүюг, Мөнх нарын нэр дээр хэд хэдэн сүм бариулав. Монголын Юан төрийн үед буддын ном зохиолыг түвэд, санскрит, уйгур зэрэг хэлээс монгол хэлээр орчуулан модон бараар нийтлэх ажил нилээдгүй хэм ж ээгээр хийгдэж байсан нь буддын шашны үзэл санааг монголчуудын дунд дэлгэрүүлэхэд их дөхөм болсон юм.(Буддын шашин монголын их эзэнт гүрний үед ихээхэн нөлөөтэй болж монголчуудын эртний шүтлэг бөө мөргөлийн нэр хүнд ялангуяа, ноёлогч ангийн дунд эрс буурсан нь түүхэнд гарсан зуурдын тохиолдол бишээ. “Зөвхөн одоо хүртэл байгаа дэлхийн гурван шашин будда, христос, лалын шашны хувьд ярихад түүхэнд гардаг том эргэлтийг шашны өөрчлөлт хамт дагалдаж байлаа. Аяндаа үүсэж гарсан, аймаг үндэстний хуучны шаш ин шүтлэг ятган ухуулах ш инж чанараа алдаж улмаар тухайн аймаг буюу улс үндэстний тусгаар тогтнол алдагдмагц өөрийн эсэргүүцэх хүчин чадлаа бардаг аж ээ”2.ГМонголын Ю ан төрийн үед бурхны шашин эзэнт улсын гол ш аш ин боловч энэхүү шашин нь ихэвчлэн хятад нутагт оршин сууж байсан монголын язгууртан нарын дунд тархаж байжээ. Харин бурхны шашин жинхэнэ монгол оронд хүчтэй дэлгэрч нийт монголчуудын шашин болж чадаагүй юм. Монгол нутагт нийт монголчуудын гол шүтлэг нь бөө мөргөл хэвээр байлаа. Буддын шашин нь нийт гүрний хэмжээгээр ч төдий л тарж түгээгүй ажээ!) Монголын их эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд б ай сан олон улс ү н д эс тн и й дунд о рш ин сууж б ай сан цөөн тоон ы монголчууд нь тухайн орныхоо гол ш аш ны нөлөөнд автагдаж байлаа. Ж иш ээ нь: Алтан ордны улст монголчууд, христос, католик ш аш ин, Цагаадайн улсын монголчууд буддын ба лалын шашинд тус тус орсон байв. Ю ан төрийн хаадаас нийт эзэн т гүрний хэм ж ээгээр нэг гол ш аш ны г дэлгэрүүлэн янз бүрийн шашин шүтлэг, соёл, төрөл бүрийн хэл бүхий улс Э нэ тухай: V далай лам. «Залуусын хурим». Бээжин. 1957. 141 - 144-р тал. (түвэд хэлээр). Ф .Энгельс. «Людвик Ф ейербах и конец классической немецкой ф илософ ии». М ., 1955. стр. 28.

326

I ll АНГИ. Монгол гүрэн залярсан нь. Монголын Юзн гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

үндэстнүүдийг төрийн нэг шашнаар нэгтгэн захирч суух гэсэн оролдлого нь зэр зэвсгийн хүчээр харь орнуудыг дарангуйлан цагдах гэсэн бодлогын нэгэн адил эц эстээ төдий л амжилттай болж чадсангүй. Юан төрийн эцсийн жилүүдэд будцын ш аш ныг онцлон тэтгэх гэсэн монгол хаадын бодлогыг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн түвэд, хятадад, ихээхэн хүчтэй болж ирэв. М онголын хаадтай шашны нэрээр халхавч хийж хуйвалдаж байсан Саж болон бусад хийдүүдийн эрх баригчдын эсрэг Түвэдийн ард түмний явуулж байсан тэмцэл нь үндсэндээ монголын байлдан дагуулагчдыг эсэргүүцсэн хөдөлгөөний хэлбэртэй болж байв. Түвэдээс хэтэрхий олон тооны лам нары н зорчих замы н дагуу байсан хятадын мужуудын орш ин суугчид эсэргүүцэн тэмцэж байв. Монголын хаадаас түвэдийн лам нарыг онцгойлон үзэж т эд эн д эл д эв т ө р л и й н х ө н гө л ө л т, эрх ям б а олгож б ай с н ы г далимдуулан түвэд лам нар нь олон тоогоор эзэн т гүрний нийслэлд хүрэлцэн ирж эрх ямбандаа хэт бардаж оршин суусан газраа дур зоргоороо загнаж хэрэг төвөг их гаргадаг болов. Энэ тухай хятадын нэгэн түшмэлийн айлтгасан мэдээг «Ю ан-ши»-д иш татсан нь: ’’...Тангуд хуврагууд алтан үсэгт төгрөг тэмдэг зүүж замаар үргэлжлэн өртөөгөөр явах нь хэд хэдэн зуу бөгөөд өртөөний гэр багтааж чадахгүйд хүрээд иргэний гэрийг эзэлж буулгана, түүнээс эр хүнийг хөөж илгээгээд эхнэр охидыг үзтэл бузарлана1. Энэ нь ж ирийн хүмүүсийн эсэргүүцэл дургүйцлийг их хүргэдэг байв. Түвэдийн лам нар харц албат хүмүүсийг зодож занчих ба эд хөрөнгий нь хүчээр булааж дээрэмдэж байхад нь хууль цаазны газрууд аль болохоор лам нарыг зөвтгөж байсан баримтууд «Ю ан-ш и»-д нилээд дайралддаг болно. Олны эсэргүүцлийн үрээр монголын хаад нь заримдаа түвэдээс ирэх лам нарын тоог хязгаарлах тухай зарлиг бичиг гаргаж байснаар барахгүй лам нарт rap хүрч, Т эдн ийг хэл амаар дором ж илсон хүмүүсийг дээр дурдсанаар хэрцгий ширүүнээр цаазлан шийтгэхтухай хуульдүрмээ хүртэл цуцалж байсан удаа бий2( Хятадад Ю ан төр мөхөж монголын байлдан дагуулагчид эх нутагтаа буцаж ирсний дараагаар бүддийн ш аш ны нөлөө нь мөн бусад шашнуудын нэгэн адил багасаж бөө мөргөл урьдын адил монголчуудын дунд ноёрхох байр сууриа дахин эзлэв.,

Н ай м д у га а р бүлэг X III-X IV ЗУУНЫ МОНГОЛЫН СОЁЛ XIII зууны үеэр монголд феодализм эрчимтэй хөгжиж ирэхийн хамтад монголы н нийгэм нийтдээ урагш лан хөгжиж, монголчуудын соёлы н хөгжил ч нэлээд түргэсгэж иржээ. Монгол нутагт байсан тархай олон аймаг нэгдэж нэгэн улс гэр болсны үрээр нийт монголын үндэсний соёл бүрэлдэн хөгжих аятай нөхцөл тухайн үедээ бий болсон байна. 1 2

«Юан ши». 202-р дэвтэр. 16-р тал. «Юан ши». М өн тэнд. 15-р тал.

327

М О Н ГО Л

ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

§1. Монголчуудын аж байдал, хэв заншил “О йн” ба “Талын” монгол аймгуудын аж байдал, хэв заншил харилцан өөр өөр байжээ. Ойн аймгийнхан тохитой гэр тусгайлан төхөөрдөггүй, модны холтос мөчрөөр овоохой, урц босгодог байжээ. Ойн хүмүүс дээл хувцсаа ан амьтны арьс ширээр хийж, идэх уух юм нь голдуу ан амьтны мах байжээ. Ойн иргэд бол хашир сайн анчид байжээ. Тэдний ан гөрөөний мэдлэг чадвар бусад монгол аймгийнхнаас үлэмж дээгүүр байв. Ойн иргэд мод ба ясаар цана хийж төхөөрөхдөө их уран байсан гэнэ. Цаныг тэд ан гөрөөний ажилд өргөн хэрэглэж байжээ. Тэдний цанаар гулгах чадвар самбаа бусдад их гайхагдаж байсан аж ээ1. Урианхай аймгийнхны цанын тухай Рашидад-Дины бичсэн нь: “Тэд чанэ (цана) гэдэг хавтгай модыг тусгайлан төхөөрч гартаа урт мод барьж цасан дээгүүр гулгахдаа урт модоороо газар тулж усан дээгүүр онгоц сэлж байгаа юм шиг хөдөлгөнө. Тэд цаа буга, бусад амьтныг хөөн гүйцэж алж чадахуйц тийм хурднаар хээр тал газар, өөд уруугүй цанаар гулгана. Хөлдөө хийж гулгадаг цаныхаа зэрэгцээгээр тэд бас өөр цана (чарга) хойноосоо уяж чирж явах бөгөөд түүн дээрээ алсан амьтнаа ачиж тээнэ... сурч дадаагүй хүн бол гулгахдаа, ялангуяа газар уруу хурдлан гулгаж гүйхдээ хөл нь хоёр тийш ээ салж аарцгаа хагалахад хүрнэ. Сурсан хүн бол огт төвөггүй гулгаж гүйнэ. Үзэж харахаас нааш хэн ч үүнд итгэхгүй2. Ан гөрөө хийх нь зөвхөн аж төрөхийн тулд биш , мөн хүмүүсийн амьдралын цэнгэл наадам болж байсан байна. Монголчууд үндсэндээ хоёр маягаар ан гөрөө хийдэг байв. Ганц нэгээрээ гөрөөлөхөөс гадна олноороо нийлж ав хийнэ. М онголын нэгдсэн улс байгуулагдахын хамтад ойн ба талын иргэд хольцолдон нийлж, улмаар монголчуудын аж ахуй эрхлэх нь нийтлэг болж, аж байдал нь ч хоорондоо адил төсөөтэй болж эхэлж ээ. Гэвч монгол аймгуудад анчдын аж байдлаас үлдэж хоцорсон зүйл их байжээ. М онголчууд малы н үр ш им ий г сайн аш иглан аж ам ьдралы нхаа хэрэгцээт зүйлийг үйлдвэрлэдэг байжээ. Малын арьс ш ирээр хувцас хунар, сур аргамж, үс ноосоор нь эсгий хийх, дээс томохоос гадна, мах сүүгий нь идэш тэжээлд өргөн хэрэглэж байсан байна. Ядуу хүмүүс бол тарваганы мах зэргийг идэж, зарим үед зөвхөн бохир усаар гэдсээ дүүргэхээс өөр юм олдохгүй байсан цаг ч байжээ3. Иймэрхүү мэдээ сурвалж бичгүүдэд байдаг нь тэр үеийн монгол хүмүүсийн аж амьдралын байдал ядуу дорой байсныг харуулна. Хүмүүс хоолондоо гурил будаанаас өөр хольцоо хэрэглэдэггүй байжээ. Хоолны хэрэгсэл нь таваг, хутга, шор байсан бөгөөд чинээлэг хүмүүс нь хэсэг бөс даавуугаар тосны алчуур, ядуучууд бол олсон мах зэрэг зүйлээ хийж явдаг каптаргак (хавтага?) гэдэг дөрвөлжин хүүдий зэргийг 1 2 3

32 8

Раш ид-ад-Д ин. Сборник летописей. т. 1. кн. 1, М -Л ., 1952. стр. 124. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 124-р тал. П .К арпини, Г.Рубрук. Путешествия в восточные страны. М., 1957. стр. 98. П эн Дая, Сюй Тин. Краткие сведения о черных татарах. Проблемы востоковедения. 1960. № 5.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн задарсан нь. Монголын Юан гурэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

хэрэглэдэг байж ээ1. Өвлийн идшийг мал тарган үед намар орой төхөөрч байсан бөгөөд дулаан улиралд хэрэглэх махыг борцлох явдал мөн дэлгэрсэн байж ээ2. М онголчууд н и й тд ээ м ахнаас гадна ц агаан и д ээг олон я н заар боловсруулан хийж өргөн хэрэглэж байжээ. Ялангуяа зун цагт мах хэрэглэх нь эрс багасаж дан ганц цагаан идээгээр хооллох нь их байсан ажээ. Тэр үеийн хүмүүс айраг, хонь, үхрийн тараг, сүү, ааруул, хурууд, шар цагаан тосыг бараг яг л одоогийнх шиг бэлтгэж төхөөрч байсан нь эртний сурвалж бичгүүдээс тодорхой байна. Г.Рубрукын бичсэнээр хоёр гадсанд урт зэл татаж унага барьж уях бөгөөд гүү саахдаа унагыг нь нэг хүн татаж, өөр нэг хүн саана. Айргийг том хөхүүрт хийж дороо нүхэлсэн дугаригтай модон бүлүүрээр тос гартал нь бүлж исгэдэг байж ээ3. Сайн иссэн айргийн дээжийг эзэн дээдэс ууж, хөхүүрийн ёроолд тунаж үлдсэн нитэг хэсгийг харц дордос ууж хооллодог байсан гэнэ4. Үнээний сүүгээр өрөм байлгаж, хураасан өрмөө сайн буцалгаад хонины гүзээнд хийж хөлдөөгөөд хадгалдаг байжээ. Тос нүнжгий нь авсан сүүгээ исгэсний дараагаар буцалган өтгөрүүлж аарц болгон ааруул хурууд тавьж наранд хатаагаад хүүдийд хийж өвлийн хүнсэнд хадгалдаг байж ээ5. Мөн монголчууд хоол умдны оронд айргийг тун их хэрэглэж, түүнийг идээний дээж гэж эрхэмлэдэг заншилтай байжээ. Нэг ч найр хурим айраггүй өнгөрөх ёсгүй байжээ. XIII-XIV зууны үеийн монголчуудын үндсэн орон байр нь гэр байжээ. Гэрийн хэлбэрийн тухай тэр цагт нь үзэж харсан жуулчин Плано Карпини бичсэн нь: “тэдний орон сууц нь дугуй хэлбэртэй мод (хана), нарийн модоор (унь) барьж байгуулжээ. Гэрийн яг дээд талд нь дугуй цонх (тооно) байх бөгөөд түүгээр гэрэл гэгээ орж байдгаас гадна тэд галаа гэрийн гол дунд түлдэг учир утаа нь мөн түүгээр гарч байдаг байна. Хана, дээврийг нь эсгийгээр бүрэх ба үүдийг ч мөн эсгийгээр хийнэ. Хүмүүсийн ядуу чадуугаас болж зарим гэр том, зарим нь бага байна6. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзвэл XIII-XIV зууны үеийн монгол гэр нь хэлбэр төрхөөрөө сүүлийн үе хүртэл монголд хэрэглэгдэж ирсэн гэрээс онцы н ялгаагүй байсан нь илэрхий. Гагцхүү Их гүрний үед нэлээд өөрчлөгдөн тохижиж, ялангуяа хаад, ноёдын үлэмж том хэмж ээний гоёж чимэглэсэн гэр-орд ба тэрэм олноор бий болж ээ. М онголы н хаад ноёд баяр ёслолы н үеэр “Алтан тэрэм “ 7 зэрэг томоохон хэмжээний орд өргөө хэрэглэж байжээ. “Алтан тэрэм ” хэдэн зуу, заримдаа хэдэн мянган хүн багтах, засаж чимэглэсэн том эсгий гэр байжээ. М онголын их гүрний үед өргөн хэрэглэж байсан орон гэр бол гэр1 2 3 4 5 6

П .Карпини, Г.Рубрук. М өн тэнд. 96-р тал. П .К арпини, Г.Рубрук. М өн тэнд. 36, 95-р тал. П эн Дая, Сюй Тин. М өн тэнд. 139-р тал. П .Карпини, Г.Рубрук. 96, 97-р тал. П .К арпини, Г.Рубрук. 96, 97-р тал. П .К арпини, Г.Рубрук. 96, 97-р тал. П .К арпини, Г.Рубрук. 27-28-р тал. Гэрийн тухай. П эн Дая, Сюй Тин. Краткие сведения о черных татарах. стр. 138-139; Д.М айдар, Л .Дарьсүрэн. Гэр, орон сууцны тухай тойм. УБ., 1976. «МНТ». §187.

329

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

тэр эг буюу гэрлүг болно. Гэр т э р э г 1 бол ердийн гэрийн адил барьж буулгадаггүй, харин тусгай тэргэн дээр байнгад барьж бэхэлсэн, ялангуяа аян замд хэрэглэхэд ихэд тохиромжтой сууц байжээ. Энгийн гэр-тэрэгнээс гадна хаад, ноёдын хэрэглэж байсан “О рд-гэр-тэрэг” гэдэг гэр тэргэн орд байж ээ2. Зарим О рд-гэр-тэрэг нь өргөөшөө 30 фут3 байсан ба тэрэгний дугуйн хоорондох зай нь 20 фут хүрдэг бөгөөд дээр нь байгаа гэр нь хоёр хажуугаараа 5 фут үхэр тэрэгнээсээ илүү гарч байсан ажээ. Ийм гэр-тэргэнд 22 үхэр хөллөж байсан ба тэрэгний гол нь хөлөг онгоцны далбааны шураг баганы чинээ том байсан гэнэ4. Тийм орд-гэр-тэрэг, гэрлүг бол хаад, ноёдод байснаас бус энгийн харц ардад байгаагүй нь мэдээж хэрэг. Гэр-тэрэгнээс гадна харгуутай буюу харау гэдэг мухлаг тэргийг мөн хэрэглэж байж ээ5. Монголчууд гэрээ заавал зүүн өмнө зүг харуулан барьж, гэрийн зүүн хойно гэрийн эзний ор дэрийг засдаг байжээ. Гэрийн зүүн талд бүсгүйчүүд, баруун талд эрчүүл суудаг занш илтай байсан байна. Эр хүн гэрт ороод хуягаа бүсгүйчүүдийн талд өлгөх, тавих ёсгүй байжээ. Гэрийн эзний орны толгойн хананд эсгийгээр хийсэн онгод дүүжилж байснаас гадна бүсгүйчүүдийн суудаг зүүн талын хатавчинд үнээний дэлэнгийн дүрс болон эрчүүдийн баруун хатавчинд гүүний хөхний дүрс тус тус өлгөдөг байжээ. Эдгээр дүрс бол үнээ саадаг бүсгүйчүүд, гүү саадаг эрчүүдийн сахиус шүтээн нь байжээ. Гэрийн эзэд цай хоолныхоо дээжийг онгод шүтээндээ өргөж байснаас гадна гадаа гарч дөрвөн зүгт мөн тахил өргөдөг заншилтай байв. Гэрийн дотор тогоо ш анагны ойр зуурын хэрэгсэл, сав суулга, айргийн хөхүүр, арьсан тулам зэрэг байдаг байжээ. М онголчууд мал, ан, амьтны арьс үсээр хийсэн хувцас хунарын зэрэгцээгээр харь орнуудаас авчирсан элдэв эд бараагаар хувцас хийдэг байжээ. Баян, ядуу хүмүүсийн хувцас хийх эд, хийц загвараараа хоорондоо ихээхэн ялгаатай байжээ. Баячууд бол хятад, перс, орос, их булгар, их унгар зэрэг дорно, өрнийн орноос авчирсан торго, мяндсан ба ноосон эд хийгээд элдэв ангийн үнэт үс арьсаар хийсэн гоёмсог дээл хувцас өмсөж хэрэглэх болжээ. Ядуучууд нь хонь, ямаа, нохойн арьс, бүдүүн ёрог даавуу, хөвөн эд, бүдүүн ноос, эсгий зэргээр хийсэн хувцас хунар өмсдөг байжээ. Эр, эм хүний дээл хийц маягаараа бараг адилхан байсан бөгөөд харин эртний дээл нь одоо цагийнхаас нэлээд ялгаатай байжээ. Тэр үеийн дээл одоогийнх шиг босоо захгүй, шулуун, зөрүү байжээ. Солгой талдаа сугаа хүртэл оноотой, баруун талдаа гурав, зүүн талдаа нэг товч шилбэтэй байж ээ6. Эхнэр хүн урдуураа задгай өргөн нөмрөг өмсөж, харин залуу бүсгүйчүүл яг л эрчүүдийн адил хувцасладаг байжээ. Чинээлэг хүмүүс нь өвөл цагт чоно, үнэгний арьсаар, ядуучууд нь нохой буюу ямааны 1 2 3 4 5 6

330

«МНТ». §187. «М НТ». §234-278. Н эг фут - 30,5 см. П .К арпини, Г.Рубрук. 91-р тал. «МНТ». §6, 55, 100, 244, 28. П .К арпини, Г.Рубрук. 27-р тал.

тэрэг Их гэр

(БНМАУ-ын түүх, I боть. УБ., 1 9 66)

I l l АН ГИ . Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. V III бүлэг. XIII-XIV зүүны Монголын соёл

331

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I воть

арьсаар дах хийдэг байсан байна. Монгол эхнэрүүд богтаг гэдэг өндөр малгайг өмсөж байж ээ1. Тэд үс сахпаа маяглуулан засаж янзалдаг ажээ. Эрчүүд нь голдуу сахал тавьж, хөхөл үлдээн хоёр чихнийхээ араар үсээ гөрж, хоёр шибилгэр үс унжуулдаг байжээ. “ Нууц товчоо”-ны мэдээнээс үзэхэд эмэгтэйчүүд гэзгээ хоёр хэсэг гөрж унжуулдаг байж ээ2. Эмэгтэйчүүд салхинаас хамгаалан янз бүрийн тослог зүйл нүүрэндээ түрхдэг байсан тухай мэдээ сурвалж бичгүүдэд бас байна. Нүүдлийн мал аж ахуйн нөхцөл байдлын дунд тэр цагийн бүсгүйчүүд нь аж амьдралаас тасархай, түгжигдмэл байх нөхцөлгүй байсан учир ажил хөдөлмөрт эрчүүдтэй мөр зэрэгц эн оролцож явж ээ. Ийнхүү аж ахуйд идэвхитэй оролцдог байсан учир тэд нийгмийн аж амьдралд ч мөн их үүрэг, эрхтэй байжээ. Ц эрэг дагаж яваа бүсгүйчүүд бол эрчүүдээ дайн тулалдаанд явахад тэдэнд элбэлцэж ажил үүргий нь гүйцэтгэх ёстой гэж Чингисийн Засаг хуульд заасан байж ээ. Ж уулчин П лано К арп ини б ичсэн нь: “ Залуу бүсгүйчүүд, эхнэр хатагтай нар нь эрчүүд шиг морь унаж, чадамгай давхиж явна. Тэдний хуяг өмсөж, нум сум агсаж явахыг бид мөн үзлээ. Эр, эмгүй мориор удаан тэсвэртэй явж чадна. Тэдний эхнэрүүд бүх юмыг хийнэ. Дээл цамц, гутлыг бүгдийг нь арьс ш ирээр оёно. Тэд мөн тэрэг жолоодно, тэрэг засна, тэмээ ачна. Энэ бүхэнд тэд тун хурдан шаламгай ажээ. Бүсгүйчүүд цөм өмд өмсөх бөгөөд зарим нь эрчүүд шиг харваж намнаж чадна”3. Эртний монгол бүсгүйчүүд овгийн байгуулалтаас уламжилсан хэв заншлын нөлөөнд хүчтэй автаж байснаас гадна, нийгмийн дарлал мөлжлөгийн хүндийг хүлээж эхэлснийг бас тэмдэглэх хэрэгтэй. Эртний овгийн занш лаар нэг эр хөрөнгө чинээний хэрээр хэчнээн ч эхнэр авч болдог байжээ. Залуу бүсгүйн хувь заяаг эцэг эх нь дур мэдэн шийдэж байснаас гадна, хүүхэн мордуулахдаа сүй бэлэг заавал авдаг заншилтай байжээ. Монголчуудын дунд найр наадам хийдэг заншил их дэлгэрсэн байжээ. Гэвч чухамхүү жирийн ардын найр наадмын талаар мэдээ баримт сурвалж бичгүүдэд тун бага байна. Найр наадам бол тэр цагийнхаа ард түмний аж амьдрал, эртний овгийн уламжлал, бөө мөргөлийн тахил ёслолтой нягт холбоотой байсан аж ээ. М онголчуудын хамгийн дуртай бөгөөд өргөн дэлгэрсэн наадам бол эрийн гурван наадам — бөх, сур, морь гурав байжээ. Сайн бөх, мэргэн харваач бол их үнэлэгдэж найр наадмын магнай болж байсан ажээ. Бүри бөх, Бэлгүдэй (Чингисийн дүү) зэрэг нэртэй бөхчүүд байсан тухай «Нууц товчоо»-нд өгүүлсэн байдаг4. Өгэдэй хаан бөхөд их дуртай байсан бөгөөд нилээд тооны монгол, кипчаг, хятад бөхийг ордондоо байлгаж байжээ. Өгэдэй хаан Хорасаныг эзэлснийхээ дараагаар тэндээс бөхчүүдийг ордондоо авчруулан барилдуулж, хааны бүх бөхийг давсан тажик бөх Фила гэдэг хүчит нэг бөхийг их үнэлэн, үлэмж мөнгө шан өгч 1 П .К арпини, Г.Рубрук. 27-р тал. П эн Дая, Сюй Тин. Д ээр заасан зохиол. 140-р тал. 2 «МНТ». §56. 3 П .К арпини, Г.Рубрук. 36-37-р тал. 4 ' «МНТ». §140.

332

I ll АНГИ. Монгол гурэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

байсан гэн э1. Сайн харваачдыг эрхэмлэн урамшуулж “м эргэн”гэдэг цол шагнадаг байжээ. Чингисийн дүү Хасар бол “ Их тэлж харвабал 900 алд газар харвадаг, татаж тэлж харвабал 500 алд газар харвадаг” их хүчит харваач байсан гэж “ Нууц товчоо”-нд магтан бичсэн байдаг. Энэ нь нэлээд өсгөсөн үлгэр домгийн шинжтэй боловч хэдэн зуун алд газар алдалгүй харвадаг мэргэн харваачид монгол эрчүүдийн дунд цөөнгүй байсан ажээ. М эргэн харваач Есүнгэд тусгайлан чулуун хөшөө босгож 335 алд газар алдалгүй харвасны нь чулуунд тусгайлан сийлэн тэмдэглэсэн байдаг. Тэр дурсгал хөшөө нь “Чингисийн чулуу” гэдэг нэртэй манай үе хүртэл хадгалагдан иржээ. М онгол хүн эртнээс моринд их дуртай. Морь уралдуулах гэдэг бол нарийн ухаан орох ажил байжээ. Хурдан морины шинж байдлыг онож таних, уяа сойлгыг тааруулах, удамтай хурдан морьдыг үржүүлэх зэрэг ажлыг тэр үед хийдэг байжээ. Монголын түүх сударт алдартай сайн хүлэг морьдын тухай гардаг. Монголчууд нь овог төрлөөрөө нийлж тахил мөргөл үйлдэж, найр хурим хийдэг байснаас гадна хүүхэн богтолж, хүү гэрлэсний хурим, төрсөн өдрийн баяр, цагаан cap зэрэг баяр наадмыг өргөн тэмдэглэдэг заншилтай байжээ. Цагаан cap бол билгийн улирлын шинэ жилийн их баяр байжээ. Энэ баярын үеэр монголчууд эр, эмгүй цагаан хувцас өмсөж, Цагаан идээ идэж ууж, ах дүү танилтайгаа золгож найр хөл болдог б ай ж ээ2. Найр наадмын үед монголчууд бүжиг бүжин, дуу дуулж, хөгжим үүсгэдэг байсан тухай мэдээ сурвалж бичгүүдэд дайралддаг болно. “ М онголын жаргалан дэвсэн хуримлан жаргах бүлгээ” , “хабиргата хагуулуга өвдөгтөө өлгөг болтол дэвсэв” (хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүж иглэж хури м л ав)3 гэх. зэр гээр м онголы н эр тн и й сурвалж бичигт өгүүлснээс үзэхэд монголчууд олноор хамтран бүж иглэдэг байсан нь илэрхий байна. Монголчуудын аж байдал, хэв заншилд монголын эртний соёлын байдал төрх, хэр хэмжээ зохих тусгалаа олсон нь маргаангүй.

§2. Монголчуудын мэдлэг ухаан Ардын язгуур мэдлэг ухаан. XIII-XIV зуунд монголчуудын нийгмийн хөгж илд гар сан их ө ө р ч л ө л ти й н дүнд о р ч ло н ер т ө н ц и й н тухай монголчуудын төсөөлөл мэдлэг мэдэгдхүйц хөгжиж ирсэн учир чухамдаа тэр цагаас эхлэн монголчуудын байгалын мэдлэг ухааны тухай тодорхой ярьж болохоор байгаа юм. Ардын тэр язгуур мэдлэг ухаан нь хөдөлмөрийн үйл аж и л л агаан ы о л о н сал б ар т тод орхой н э г э н о й л го л т, п р а к ти к ажиллагааны удирдлага болж байлаа. 1 2 3

Ala a d -D in A ta-M alik Juvaini. The History o f the World Conqueror. Translated by J.A.Boyle. Manchester. 1958. vol. 1. p. 227. П .К арпини, Г.Рубрук. 145-146-p тал; Книга Марко Поло. М ., 1955. 113-ртал; П эн Дая, Сюй Тин. д ээр заасан зохиол. 147-р тал. «МНТ». §57.

333

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юзн гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

байсан гэн э1. Сайн харваачдыг эрхэмлэн урамшуулж “м эргэн”гэдэг цол шагнадаг байжээ. Чингисийн дүү Хасар бол “ Их тэлж харвабал 900 алд газар харвадаг, татаж тэлж харвабал 500 алд газар харвадаг” их хүчит харваач байсан гэж “ Нууц товчоо”-нд магтан бичсэн байдаг. Энэ нь нэлээд өсгөсөн үлгэр домгийн шинжтэй боловч хэдэн зуун алд газар алдалгүй харвадаг мэргэн харваачид монгол эрчүүдийн дунд цөөнгүй байсан ажээ. Мэргэн харваач Есүнгэд тусгайлан чулуун хөшөө босгож 335 алд газар алдалгүй харвасны нь чулуунд тусгайлан сийлэн тэмдэглэсэн байдаг. Тэр дурсгал хөшөө нь “Чингисийн чулуу” гэдэг нэртэй манай үе хүртэл хадгалагдан иржээ. Монгол хүн эртнээс моринд их дуртай. Морь уралдуулах гэдэг бол нарийн ухаан орох ажил байжээ. Хурдан морины ш инж байдлыг онож таних, уяа сойлгыг тааруулах, удамтай хурдан морьдыг үржүүлэх зэрэг ажлыг тэр үед хийдэг байжээ. Монголын түүх сударт алдартай сайн хүлэг морьдын тухай гардаг. Монголчууд нь овог төрлөөрөө нийлж тахил мөргөл үйлдэж, найр хурим хийдэг байснаас гадна хүүхэн богтолж, хүү гэрлэсний хурим, төрсөн өдрийн баяр, цагаан cap зэрэг баяр наадмыг өргөн тэмдэглэдэг заншилтай байжээ. Цагаан cap бол билгийн улирлын шинэ жилийн их баяр байжээ. Энэ баярын үеэр монголчууд эр, эмгүй цагаан хувцас өмсөж, Цагаан идээ идэж ууж, ах дүү танилтайгаа золгож найр хөл болдог б ай ж ээ2. Н айр наадмын үед монголчууд бүжиг бүжин, дуу дуулж, хөгжим үүсгэдэг байсан тухай мэдээ сурвалж бичгүүдэд дайралддаг болно. “ Монголын жаргалан дэвсэн хуримлан жаргах бүлгээ” , “хабиргата хагуулуга өвдөгтөө өлгөг болтол дэвсэв” (хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хури м л ав)3 гэх зэр гээр м онголы н эртн и й сурвалж бичигт өгүүлснээс үзэхэд монголчууд олноор хамтран бүж иглэдэг байсан нь илэрхий байна. Монголчуудын аж байдал, хэв заншилд монголын эртний соёлын байдал төрх, хэр хэмжээ зохих тусгалаа олсон нь маргаангүй.

§2. Монголчуудын мэдлэг ухаан Ардын язгуур мэдлэг ухаан. XIII-XIV зуунд монголчуудын нийгмийн хөгж илд гар сан их ө ө р ч л ө л ти й н дүнд о р ч ло н е р т ө н ц и й н тухай монголчуудын төсөөлөл мэдлэг мэдэгдхүйц хөгжиж ирсэн учир чухамдаа тэр цагаас эхлэн монголчуудын байгалын мэдлэг ухааны тухай тодорхой ярьж болохоор байгаа юм. Ардын тэр язгуур мэдлэг ухаан нь хөдөлмөрийн үйл аж и л л агаан ы олон сал б ар т то д о р х о й н э г э н о й л го л т, п р а к ти к ажиллагааны удирдлага болж байлаа. 1 2 3

Ala a d -D in A ta-M alik Juvaini. The H istory o f the World Conqueror. Translated by J.A.Boyle. Manchester. 1958. vol. 1. p. 227. П .К арпини, Г.Рубрук. 145-146-p тал; Книга Марко П оло. М ., 1955. 1 13-р тал; П эн Дая, Сюй Тин. д ээр заасан зохиол. 147-р тал. «МНТ». §57.

333

М О Н ГО Л

УАСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Мал аж ахуйг эрхлэн явуулах, малаас гарах ашиг шимийг боловсруулан х эр эгл эх , нүүдлийн мал аж ахуйн нөхцөлд аж байдлаа зохицуулан тохижуулах арга ухаан нилээд хөгжсөн байжээ. Олон мянган жилийн турш мал аж ахуйг эрхлэн ирсний дунд малчдын мал маллагааны мэдлэг, арга аж иллагаа д элгэрчээ. М ал аж ахуйн уламжлалт турш лага ч улам бүр баяжсаар ирж ээ. Малыг жилийн дөрвөн улиралд хариулан адуулахдаа малчин хүмүүс байгаль ертөнцийн элдэв үзэгдэл, ургамал, амьтны аймагтай байнгад нүүр тулгарч байсан учир гадаад ахуй орчин, ялангуяа ургамал, амьтны талаар нэлээд практик мэдлэгтэй болжээ. Эртний монгол малчид ургамал ногооны ашиг шим, мал амьтны зан төрхийг сайн мэддэг байв. XIII-XIV зууны үеэр монголчуудын аж амьдралд гарсан их өөрчлөлт ш аардлагы н дагуу хөдөлм өрийн багаж зэвсэг, ахуй ам ьдралы н төрөл бүрийн хэрэгсэл болон цэргийн зэр зэвсгийн үйлдвэрлэл хүчтэй болж иржээ. Үүний дүнд монголд техник ухаан, гар урлалын мэдэгдэхүүн нэлээд дэлгэрч байжээ. Ж иш ээ нь: орон гэрийг барьж төхөөрөх арга ухаан тэр үед их хөгжжээ. Үлэмж том хэмжээний гэр-орд болон их, бага, гэр-тэргийг хийж төхөөрөхөд техник ухааны наад захын мэдлэг ур чадварын авъяас зохих ёсоор шаардагдаж байсан нь мэдээж. Гэр-тэргийг хийхэд гэр ба тэрэг хоёрын эртнээс хийж ирсэн арга ухааныг хослуулан хэрэглэж, үлэмж том гэрийг тэргэн дээр тогтоож бэхлэх хийгээд ийм гэрт тохируулан ихээхэн хүндийн даацтай том тэргийг төхөөрөх зэрэг нарийн төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэж чадсан байна. Гол нь усан онгоцны далбааны багана мод шиг тийм үлэмж хэмжээний гэр-тэргийг төхөөрөхөд ердийн гэр-тэрэгнээс илүү нарийн бүтэц хийц шаардагдаж байсан нь зайлшгүй. Гэр-тэргийг хийхэд зарим нэгэн өвөрм өц хийц маягийн тодорхой зүйлийг ш инээр нэмж хэрэглэх ш аадлага гарч ирсэн нь м эдээж хэрэг. Г эр-тэрги й г хийхэд хэрэглэсэн нэгэн чухал шинэ нэмэлт бол гэрийг тэрэгтэй нь бэхлэхийн тулд хаяаг тойруулан бат бэх бүслүүр мод буюу хаяавч хийсэн явдал болно. Гэр-тэрэгний тэрэг нь голдуу дөрвөн дугуйтай байсан бөгөөд дугуйтайгаа эргэдэг байсан учир голын модны үрэлт харшилтыг багасгаж эргэлтийг сайжруулахын тулд төмөр цөн хэрэглэж байжээ. Монголд олдсон үлэмж том цөнгүүд нь гэр-тэрэгний цөн байсан байж болох юм. Аж ахуйн я н з б ү р и й н эд х эр э гс эл , ц э р ги й н зэр з э в с э г хийж үйлдвэрлэхэд олон төрлийн практик мэдлэг ухаан, ур чадвар шаардагдаж байжээ. Цагаан идээ, идэш ундааны бүтээгдэхүүн бэлтгэн боловсруулах, эсгий хийх, арьс шир элдэж боловсруулах зэрэг гэр аж ахуйн үйлдвэрлэлийн явцад хавсрага хими, биологийн мэдлэг ухаан, өвөрм ец технологи буй болжээ. Малчид айраг тараг хийхдээ бичил биетний хүчээр исэлт явагддаг б иологи йн нарийн проц есси йг амьдралд чадамгай аш иглаж байж ээ. Е рөөсөө м он голч ууд ы н ай р аг тар аг б эл тгэх эд х эр эгл эгд эж б ай сан б а к т е р и й н өсгө вө р о д о о ги й н сүү ц агаан и д э э н и й ү й л д вэр л эл д ч аш иглагдсаар байгаа билээ. X III зууны үеэр монголчууд нэлээд сайн чанары н эсгий хийдэг байж ээ. Э нэ нь унгас ноос боловсруулах арга пжиллагаа сайн байсныг гэрчилж байна. Эсгийг бат бэх болгох, дулаан

334

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII булэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

илчийг нэмэгдүүлэх, ус чийг үл нэвтрүүлэх олон янзы н арга байж ээ. Түүгээр барахгүй эсгийн цагаан өнгийг улам тод болгох, өнге үзэмжийн талы н асуудлыг ч ш ийдвэрлэж чадж ээ. Ш охой, цагаан ш ороо, ясны талхалсан үүрмэгийг хэрэглэж эсгийний өнгийг улам гялалзсан цагаан болгодог б ай ж ээ1. Өөх, хонины шар сүү зэргийг хэрэглэж ус чийг үл нэвтрүүлдэг сайн чанарын тусгай хар эсгий үйлдвэрлэх2 өвөрмөц технологи монголчуудын дунд дэлгэрсэн байжээ. Тэр үед арьс гандах, элдэх боловсруулах арга ухаан сүүлийн үе хүртэл монголд хэрэглэгдэж ирсэн rap арга ажиллагаанаас онцын ялгагдах зүйлгүй байжээ. “Тэд (монголчууд) хонины өтгөрч иссэн давслаг сүүгээр арьсыг бэлтгэж боловсруулдаг” гэж Г.Рубрукын бичсэнээс үзэхэд X III зууны монголчууд арьс ширийг шар сүүнд идээлж байсан нь тодорхой байна. Эрдэс бодис олзворлох, ашиглах мэдлэг. Монгол нутагт төрөл бүрийн т ө м ө р л ө ги й н хүд рээр б аян нь м и н ер ал б о д и сы н тухай о й л го л ты г хөгжүүлэхэд дөхөм болсон төдийгүй мөн төмөрлөгийн үйлдвэрлэл үүсэн хөгжихөд ч таатай нөхцлийг хангаж байжээ. Энэ талаар сурвалж бичгийн мэдээ, археологийн олдвороос тодорхой мэдэж болно. Монголчууд нэлээд эртнээс уул уурхайн ажлыг төсөөлөн оролдож, төм өрлөгийн хүдрийг олзворлох, төмрийн дархны ажлыг хийж байсантай холбогдох эртний домог яриа, уламжлал занш ил X II-X III зууны монголчуудын дунд цөөнгүй байжээ. Энэ тухай Рашид-ад-Дины зохиолд бичсэн нь: кият, нукуз овгийн хүмүүс өсөж олшроод Эргүнэ кун гэдэг уулархаг хавцал газраас гарахын тулд төмөр байнгад хайлуулж байсан төм рийн орд газрыг олж “тэрэг тэргээр их түлээ, нүүрс хурааж далан шар адууг нядалж арьсыг нь бүхлээр нь өвчин авч төмөрчний тулман хөөрөг хийв. Түлээ нүүрсээ хажуу газрын хормойд овоолж тэр далан арьсан хөөргөөрөө уулын хөндийг хайлтал галыг хөөрцөглөн асаав. Т эн дээс хэмж ээлш гүй их төмөр олзворлож , уулын хавцлаас гарах зам ч нээгдэв”3. Хожим кият (киян) овгоос удамтай Чингисийн овгийнхон тэр үйл явдлыг үргэлж дурсан санаж жил бүрийн цагаан сарын ш инийн нэгэнд төмөрчний тулман хөөрөг, дөш, нүүрс бэлтгэн бага зэрэг төмөр улайсган дөшин дээр тавьж алхаар давтан сунгадаг заншилтай байсан нь өмнөх үйл явдлын дурсгал байсан юм гэж сурвалж бичигт өгүүлсэн байдаг4. Тухайн үеийн х эр эгц ээ ш аардлагаас болж м онголы н төм рийн дархны ажил мэдэгдэхүйц хөгжиж ширэм, хүрэл цутгах дархны газар ажиллаж зэр зэвсэг, х ө д ө л м ө р и й н багаж хийж б ай с н ы г Х архорум з э р э г хотоос о л со н археологийн олдвор гэрчилж байна. Х архорумаас олдсон хээ цохиж чимэглэсэн хүрэл сав, мөнгөн сав суулга, морины хэрэгсэл, хүрэл толь зэрэг нь монголын дархчуулын ур чадварыг гэрчилнэ. Хархорум хотын төм рийн үйлдвэрлэлийн түвш ин өндөр байсны г тэндээс олдсон төмөр эдлэлийн технологийг задлан ш инж илсний дүн 1 2 3 4

П .К арпини, Г.Рубрук. 92-р тал. М өн тэнд. 91-р тал. Раш ид-ад-Д ин. Сборник летописей. т.1, кн.1, стр. 153-154. Раш ид-ад-Д ин. М ен тэнд.

335

Монгол

УЛСЫН ТҮҮХ.

II воть

харуулж байна. Цагаан ширэм, болдын дээжийг мэргэжилтэн нар судалж үзэхэд цагаан ширмийг 1350 градусын температурт хайлуулдаг байсан нь батлагдав. Тийм хэмжээний температурт rap ажиллагааны хөөргийн хүчээр хүрч болохгүй бөгөөд харин Орхон голоос Хархорум хотод татан оруулсан усны хүч ээр аж и лл ад аг х өдөлгүүрий г х эр эгл эж б ай сан байх гэж мэргэжилтнүүд үзэж б а й н а 1. Тэр үеийн монголын минериал бодисын мэдлэг, төмрийн ур дархны ажиллагаанд харь орнуудын мэдлэг ухаан, ур чадвар багагүй нөлөөлж байсныг мөн тэмдэглэх хэрэгтэй. Газар зүйн мэдлэг. Төв Азийн өргөн уудам нутагт эртнээс монголчууд мал адуулан нүүдэллэн үргэлж аялал хөдөлгөөнтэй байсан учир хол ойрын нутаг усаа сайн мэдэж байсан бөгөөд бараг нутаг болгон, дов толгод бүр нэртэй байсан байжээ. Монголчууд анх танилцах бүртээ овог нэрийнхээ хамт нутаг усаа сурж мэддэг заншил их эртнээс уламжлалтай байсан учир төрсөн нутгаа, малын сайн бэлчээр усыг сайн мэдэхгүй хүн бараг байсангүй. Өргөн уудам тал нутагт мал маллах, мал сүргээ эрж хайх, нүүж суух, аян жин тээх зэрэг ажилд газар зүйн мэдлэг, чиг баримжаа ихээхэн шаардагдаж байсан нь мэдээж хэрэг. Монголын эртний сурвалж бичиг «Нууц товчоо» бол зөвхөн түүх, уран зохиол, хэл бичиг төдийгүй газар зүйн мэдлэг ухааны үнэт дурсгал мөн. Түүнд монголоос гадна мөн Төв, Өмнөд, Дундад Ази болон Европын бусад улс орон, газар нутаг, хот балгадын олон арван нэр тэмдэглэгдэн үлдсэн нь тэр үеийн монголчуудын газар зүйн мэдлэг дээгүүр байсныг гэрчилнэ. Ж иш ээ нь «Нууц товчоо»-нд М онголын газар усны доорхи нэр гарна: Балжун арал, Хөдөө арал, Далан-Балжуут, Байдарагбэлчээр, Дэлүүн-болдог, Долоон-болдог, Шар хээр, Тэмээн хээр, Даланнөмрөг, Бурхан-халдун гэх мэт газрын нэрс; Хэрлэн, Онон, Орхон, Тамир, Халх, Сэлэнгэ, Туул, Улз зэрэг гол мөрний нэрс; харь улс орон, хот балгад, газар усны доорхи нэрс мөнхүү сурвалж бичигт гарч байгаа нь: Хятад буюу Зүрчид, Солонгос, Тангуд, Сартул (Туркестан), Хиндусун (Хиндустан, Энэтхэг), Кибчак, Орос, Мажар (Унгар), Болгар (Булгар), гэх мэтийн улс орны нэрс; Фужоу (Фучжоу), Чабчиял (Цзю йнгуань), Жунду (Чжунду, Бээжин), Дунчан (Дунцзин), Төрмэгэй (хятадаар Лин-чжау), Нангин, Сун дэфу (Суан-дэ-фү гэдэг хойд хятадын хот) зэрэг Хятадын хот балгад; Ару буюу Иру (Херат гэдэг Афганистаны хот), Исэбүр (Нашипур гэдэг Хурасаны хот), Өрөнгөчи (Ургенч нэртэй эртний Хорезмын хот), Сэмисгаб, Сэмисгэн (Самарканд), Бухар (Бухара), Мару (Мерв), Багтат (Багдад) гэх мэт Дундад Азийн хот балгад; Эргүнэ (Аргунь), Ула (Амур), Эрдиши (Иртыш), Жаяг буюу Яик (Урал мөрөн), Ажил (Ижил буюу Волга мөрөн), Амун (Амударъяа буюу Оксус), Ш ин (Синду мөрөн) гэх мэт гол мөрний нэрс. XIII зууны эцэст хамаарах монголын өөр нэг сурвалж бичиг «Цагаан түүх»-ийг авч үзэхэд түүнд Энэтхэг, Түвэд, Хятад, Кашмир, Сартул, Балба, Солонгос зэрэг Азийн улс орны нэрс гарахаас гадна сав, шим ертөнц анх үүсэж хөгжсөн тухай буддын сургаалийн дагуу товч өгүүлсэн байдаг. С .В.К иселев, Л.А.Евтюхова и др. Древнемонгольские города. М ., 1965. стр. 178.

336

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юзн гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

Ардын эмнэлэг. Монголд төрөл бүрийн мэдлэг хөгжиж байсны жиш ээ бол ардын эм нэлэг болно. Гагцхүү энэ талаар мэдээ баримтууд сурвалж бичгүүдэд тун бага байна. Хээр талын ургамлын тухай мэдлэг өргөжихийн хамт зарим ургамал, ургамлын үндсийг эмчлэх чанар чадлыг танин мэдэж, улмаар ардын эмнэлэгт ургамлын зүйлийг хэрэглэх явал багагүй дэлгэрсэн байв. “ Ойн иргэд нь бусад аймгуудын нэгэн адил, монгол эмийг сайн мэддэг бөгөөд монгол аргаар сайн эмчилдэг байв” гэж Раш ид-ад-Д ин бичсэн байна1. “ Каджир” гэж одоо нэрлэдэг хуучин цагт “Кадыр” буюу хүчтэй эм гэж нэрлэж байсан зарим монгол эм байдаг юм гэж мөнхүү зохиогч бас бичжээ. Зарим сурвалж бичигт шархадсан хүнийг төөнөх, үе мөчний өвчтэй хүний хөл гарыг хонь, ямаа зэрэг амьтны бүлээн сэвс гүзээнд хийж ж ин тавих зэргээр эмнэж байсан мэдээ баримт бий. Монголчууд эртнээс галыг шүтэн тахиж байсны зэрэгцээгээр галын ариутгах чанарыг мэдэж түүнийг өвчин эм гэг, халдвараас ариутган цэвэрлэх зорилгод хэрэглэж бай ж ээ. Тэр үеийн эм н эл эг бөө м өргөлийн зан үйлтэй их хутгалдсан байсан учир эмчилгээнд гүрэм дом зонхилж байсан нь мэдээж хэрэг. Бөө удган нь эмч домчийн үүргийг мөн нэгэн адил гүйцэтгэж байжээ. Түүхийн мэдлэг. Монголчуудын түүхийн мэдлэг баялаг уламжлалтай. “Монгол аймгууд удам угсаагаа сайн мэддэг байжээ. Учир нь монголчууд өвөг дээдсийнхээ угсаа удмыг нарийн чанд сахин баримталж, төрсөн хүүхэд болгоноо угсаа удамтай нь танилцуулж сургадаг заншилтай байжээ. Ийм ч учраастэдний дунд удам угсаа, овогаймгаа мэдэхгүйхүн н эгч байсангүй... Хэрэв удам угсаагаа мэдэж явдаг арабчуудыг оролцуулахгүй бол монголчуудаас өөр нэг ч аймаг улс ийм заншилтай байгаагүй ю м” гэж XIV зууны үеэр Рашид-ад-Дин бичжээ2. Энэ заншлын ачаар монголын зарим овгийн салаа салбары н нэр хоч, удам угсааг яг тодорхойлон тогтоож болох нөхцөлтэйг Раш ид-ад-Дин тэмдэглээд монгол овог, аймгуудын тухай мэдээ баримтаа голдуу монголчуудын тэр үеийн аман яриа, монгол сурвалж бичгүүдээс зээлдэн авчээ. Монголчуудын бичиг үсэг бий болсны дараагаар ардын түүхэн аман уламжлалын үндсэн дээр монголын түүх бичлэг үүсэв. XIII зууны монголын түүхийн мэдлэгийн хэр хэмжээг 1240 онд3 Хэрлэн мөрний Хөдөө арлын Долоон болдог гэдэг газар нэр нь үл мэдэгдэх хүний зохиосон «Нууц товчоо» тодорхой харуулж байна. «Нууц товчоо» бол эртний монголчуудын түүхэн уламжлал, мэдлэг хөгжлийн нэлээд дээд шатанд боловсрон гарсан түүхийн гайхамш игт дурсгал бичиг мөн. Энэхүү зохиол, тархай бутархай олон монгол аймгийг нэгтгэн м онголы н үндэсний тулгар төрийг үндэслэн байгуулах түүхэн үйл явдал, мөн үеийн монголчуудын нийгэм ахуйн байдал зэргийг яруу тодоор голчлон өгүүлснийхээ хувьд тухайн цагийнхаа үнэт 1 2 3

Раш ид-ад-дин. Сборник летописей. т. 1. кн 1. стр. 140. Раш ид-ад-дин. М ен тэнд. 13-29-р тал. Grousset L. “ Empire M ongol”. Paris. 1941. pp. 230, 303; W .Hung. “The Transmission o f the Book Know as the Secret History o f the M ongols” . HJAS. 14 (1951) pp. 433, 442; G.Ledyard “The M ongol Campaigns in Korea and the Dating o f the Secret History o f the M ongols”. Central Asiatic Journal, vol. IX.

337

М О Н ГО Л

ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ.

II воть

баримт бичиг мөн. «Нууц товчоо» түүхийн зохиолын гадаад бүтэц хэлбэрийн хувьд авч үзэхэд энэ зохиол хоёр хэсгээс бүрдсэн аж ээ1. Үүнд: нэгдүгээр хэсэг нь барагцаалбал 400-500 ж илийн өмнөх үеийн үйл явдлы г ардын дом ог яриагаар сэргээн бичжээ. Зохиолын хоёрдугаар хэсэгт түүхийн үйл явдлыг он цаг дараалан бичихийг оролдж ээ. Энэхүү хэсгийг бичихэд «Нууц товчоо»-ны зохиогч тэр цагт байсан түүхийн тэмдэглэл бичиг, зарлиг сургаал зэр эг төрийн албан бичиг барим ты г өргөн аш игласан нь уул зохиолд байгаа түүхийн тодорхой баримт м эдээнээс ил б ай н а2. «Нууц товчоо» нь Чингис хааны төрсөн овгийн тухай өгүүлж, X III-X IV зууны М онголы н аж ам ьдралы г олон талаас нь нягтлан үзэхэд н эн баялаг хэрэглэгдэхүүнээр ханган өгч, тал нутгийн аж амьдралын зураг төрхийг нарийн бөгөөд өргөн дэлгэр гаргажээ3. «Нууц товчоо»-ноос гадна Перс, Хятад, Түвэд зэрэг түүхчдийн өргөн ашиглан хэрэглэж нэрсий нь дурдсан ба эс дурдсан монгол сурвалж бичгүүд тэр цагт цөөнгүй байсныг анхаарах хэрэгтэй. «Алтан дэвтэр» гэдэг нэгэн сонирхолтой монгол түүхийн зохиол Перс дэх монгол хаадын сан хөмрөгт хадгалагдаж байв4. Тэр зохиолын гол м эдээ баримт П ерсийн зохиолч Р аш и д -ад -Д и н ы «С удры н чуулган» гэд эг зохиолд орж перс х эл ээр хадгалагдан үлджээ. Э нэ учраас «Алтан дэвтэр» ямар зохиол байсны г Рашид-ад-Дины номоос тоймлон мэдэж болох байна. «Алтан дэвтэр» бол эртний монгол хэлээр бичсэн, Чингис хааны өвөг дээдэс, удам угсааны түүх буюу Чингисийн алтан ургийн түүх байжээ. «Алтан дэвтэр», «Нууц товчоо»-г бодвол уран зохиолтой холилдоогүй, ж и н х эн э түүхийн он дарааллын бичиг байсан бололтой. Гэвч эртний энэ хоёр зохиолд байгаа түүхийн баримт мэдээнүүд хоорондоо төсөөтэй болохыг «Алтан дэвтэр»ийг гол сурвалжаа болгон аш игласан Раш ид-ад-Д ины зохиол, «Нууц товчоо» хоёрыг харьцуулан үзэхэд тодорхой байгаа юм. «Нууц товчоо», «Алтан дэвтэр» хоёрын аль алинд эртний монголын түүхийн мэдлэгийн уламжлал үндэс болон оржээ. «Алтан дэвтэр»-ээс гадна түүхийн нэлээд монгол зохиолыг Рашидад-Дин ашиглажээ. Онгуд зэрэг монгол, түрэг аймгуудын талаар “тус тусад нь олон тооны он дарааллын бичиг, үлгэр домог” байсан гэн э5. Рашидад-Д ины зохиолд хэд хэдэн газар “монгол он дарааллын бичгүүд” гэж тусгайлан заасан нь дайралддаг6. М онгол хэлээр, монгол бичгээр он дараалан бичсэн монгол, түрэг аймгуудын түүх ба эртний үлгэр домгийн олон тооны тэмдэглэл бичиг Перст сууж байсан монгол хаадын ордонд хадгалагдаж байж ээ. Тэдгээр тэм дэглэл бичгийг хүнд огт үзүүлдэггүй байсныг Газан хаан гагцхүү Раш ид-ад-Динд зөвш өөрөн үзүүлж эмхлэн С .А .К озин. Сокровенное сказание Ю ань Чао би ши. М -Л ., 1941. т. 1. Ш .Бира. Монгольская историография XIII-X1V вв. М ., 1978. стр. 36-74. Б.Я.Владимирцов. Общественный строй монголов. Л., 1934. стр. 7. Раш ид-ад-Д ин. т. 1. тал 180; мөн боть, кн. 2, 8, 16, 21. тал 266. Раш ид-ад-Д ин. т. 1. кн. 2, стр. 8. Р аш ид-ад-Д ин. т. 1. кн. 2. стр. 52, кн.1. стр. 180.

33 8

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

цэгцэлж түүх зохиохыг зарлигласан б айн а1. «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл» зэрэг бас нэг сонирхолтой монгол түүхийн зохиол XIII зууны үед байсан нь хятад орчуулгаар манай үед хүрч иржээ. Энэ нь «Ш эн-у циньчжэн-лу» гэдэг хятад нэрээр алдаршжээ2. Тэр зохиол XIII зууны сүүлийн хагаст м он гол оо с хятад хэл эн д орчуулагдсан гэж эр д эм тд и й н үзэж байгаагаар3 бодоход уул монгол эх нь үүнээс нэлээд өмнө бичигдсэн байх ёстой. Энэхүү монгол түүхийн зохиолыг бичихэд хэрэглэсэн гол сурвалж бичиг нь өмнө өгүүлсэн «Алтан дэвтэр» буюу өөр бас нэг үл мэдэгдэх мон гол зохиол байсан бололтой гэж эрдэмтэд таамаглаж байна4. Чингис ба түүний урьд үеийн түүхийн талаар Рашид-ад-Дины зохиолд байгаа мэдээ баримт нь «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл» гэдэг зохиолынхтой ихэвчлэн тохирч байгааг үзэхэд энэ хоёр зохиолыг бичигчид нэг сурвалж бичгийг үндэс болгон ашигласан нь илт байна. «Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл» гэдэг зохиолын баримт мэдээ нь «Юан улсын судар»-ын I, II дэвтэрт гол хэрэглэгдэхүүн болон оржээ. X III-XIV зууны үеэр «Их товчоо» гэдэг бас нэг монгол түүхийн зохиол байжээ. Энэ зохиолыг Түвэдийн түүхч Гунгаадорж 1346 онд «Улаан дэвтэр» гэдэг номоо бичихдээ ашиглаж уул монгол нэрээр нь зааж иш татжээ5. М онголын их гүрний үед монголын байлдан дагуулагчид, дэлхийн олон орны г түрэм гийлэн эзэл сн ээ их хөөр бахдал болгож , өөрсдийн байлдан дагууллын түүх, монгол хаадын түүх зохиолгох ажлыг аль болохоор дэмжиж байжэр. Тэд түүхийг өөрсдийн сонирхолд тохируулан ашиглах бодлогыг илт явуулж, эзлэгдсэн олон орны эрдэмтэн мэргэд болон монгол түүхч нарын хүчийг энэ хэрэгт дайчлан ашиглаж байжээ. Гэвч эдгээр эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийн ихэнх нь хэдийгээр өөрсдийн эздийн зарлиг заавраар түүх ш астир бичиж байсан боловч авъяас билигтэй зарим нэг нь цаг үеийнхээ түүхийн бодит байдал, үйл явдлыг үнэн мөнеөр тусгасан түүхийн гарамгай бүтээлийг бичиж үлдээжээ. XIV зууны үеэр Хятад, Перс, Түвэд зэрэг орны түүхч эрдэмтэд ба монгол хүмүүсийн хамтын хүчээр түүх бичих том хэмжээний ажил зохиогдож байсан ажээ. Энэ ажлын хоёр гол төв нь Хятад, Перс дэх монгол хаадын орд байв. Ханбалиг нийслэлд улсын судар зохиох хүрээлэн гэдэг монгол, хятад, перс, түвэд зэрэг олон үндэстний түүхчдийг оролцуулсан тусгай байгууллага ажиллаж байжээ. Энэ хүрээлэн Хятадын эртний хаад болон Монголын хаадын түүх шастир зохиох ажлыг эрхэлж байв. Ю ан улсын үед монгол хаад, ноёд, бичиг цэргийн сайд Раш ид-ад-дин. т. 1. кн 1. стр. 67. Ш эн -у ци нь-чж эн-лу бичгийг Ван го вэйн хэвлэсэн хятад хэлнээс франц хэлэнд П.П ельо, Л.Амбис нар орчуулжээ. Histoire des campagnes G engis-khan. Chend wou Ts'intsheng lou traduit et annote par P.Pelliot et L.Hambis, Leiden, E.J.Brill. 1951. Х ятадхэлнээс Д андааорчуулж ээ. Гар бичмэл нь М онгол улсын номын санд бий. Histoire des campagnes G engis-khan. Chend wou Ts‘intsheng lou traduit et annote par P.Pelliot et L.Hambis. pp. 13-14. М өн тэнд. 13-14-ртал. Гунгаадорж. Улаан дэвтэр. Сиккимийн хэвлэл. 1961. 146 (түвэд хэл д ээр ). Sh.Bira. “Som e Remarks on the H u-lan d eb -th erofK u n -d ga‘-rdo-ije”. Acta Orient. Hung. t.X V II, f.l. 1964. pp. 72 73.

339

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

түшмэдийн намтар-түүх болон монгол хаадын ордонд алба хааж, гавъяа зүтгэл гаргасан хятад, уйгур, перс, хятан зэрэг ноёд түшмэдийн намтартүүх бичүүлэх ажлыг зохиож байв. Эдгээр намтар түүх ба бас бус түүхийн тэмдэглэл бичиг нь арай хожуу М ин улсын үед эмхлэн зохиосон «Юан улсын судар» («Юан ш и»)1 гэдэг 210 дэвтэр том зохиолд үндсэн материал болон оржээ. «Юан улсын судар» бол XIII-XIV зууны Монголын түүх бичлэгийн түүхийг сэргээн судлахад чухал сурвалж болж байна. Ю ан улсын үед монголын эзэнт гүрний түүх, үйл явдалтай холбогдох хөшөө дурсгалын бичээсийг чулуун дээр хятад, монгол хэлээр хослуулан зохион бичдэг байсан бөгөөд тэдгээрээс нэлээд нь манай үед хүрч ирж ээ2. Тэдгээрийн хөш өөний бичээсүүд нь тухайн үеийнхээ монголын түүхийн мэдлэгийг тусгаснаараа монголын түүх бичлэгийн үнэт дурсгалууд мөн болно. XIV зууны үеэс уламжлагдан ирсэн монгол түүхийн нэг зохиол бол «Дөрвөн төрийн арван буянт номын цагаан түүх» юм. Энэ номыг Хубилай хааны үед нэр үл мэдэгдэх зохиогч бичжээ. «Цагаан түүх» нь XVI зууны үед Ордосын С эц эн хунтайж уйгуржин Барнаш ри хэм ээгчийн хуучин судартай тохиолдуулан бэлтгэж зассан эхээр манай үед уламжлагджээ. Барнашри гэгч нь Тотүмүр (1330-1333)-ийн үед улсын багш байсан бөгөөд 1330-аад онд «Цагаан түүх»-ийг хоёр дахь удаа засамжлахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна3. «Цагаан түүх» зөвхөн түүхийн зохиол төдий биш, мөн хууль зүйн холбогдол бүхий дурсгалт бичиг болно. «Цагаан түүх»-д XIIIXIV зууны үеийн М онголын түүхэнд хамаарагдах баримт мэдээ цөөнгүй бий. «Цагаан түүх»-ийн нэг гол онцлог нь энэ зохиол бүддийн үзэл санаа түвэд түүх бичлэгээр дамжин монголын түүхийн зохиолд анх нэвтрэн орж, улмаар ноёлох байр суурьтай болсныг гэрчлэх бидэнд мэдэгдэж байгаа хамгийн эртний дурсгал бичиг болно. Ер нь Юан улсын үед буддын шашин Их гүрний төрийн шашин болохын хамтад буддын үзэл онол тэр үеийн монгол түүх бичлэгт хүчтэй нөлөөлөх болжээ. Энэ явдалд их гүрний улсын багш түвэд лам Пагва томхон үүрэг гүйцэтгэсэн ажээ. Пагва лам 1278 онд «Ше-жа раб-сал» («Машид тодорхой ухагдахуун») гэдэг зохиолыг Хубилай хааны хүү Чингим тайжийн захиалгаар бичжээ. Пагва лам зохиолдоо монгол хаадыг эртний эн этхэгийн Чакраварти буюу “ Хүрдийг орчуулагч” их хаадтай эн зэрэгцүүлэн тавьж өргөмжилсөн анхны онолч болохоос гадна, дэлхийн түүхийг “ Н омын хаан т” буюу буддын ш аш инт гурван орны (Энэтхэг, Түвэд, Монгол) түүхээр төлөөлүүлэн бичдэг загварыг анх үүсгэн бий болгожээ. «Цагаан түүх»-ийн зохиогч, өмнөх Пагва ламын зохиолын 1 2

340

«Юан улсын судар»-ыг хятад хэлнээс Дандаа монголчилжээ. Гар бичмэл. У Т Н С -д бий. Х өш өөний хятад, монгол бичээсүүдийг Ф .Кливез судалжээ. F.Cleaves. “The Sino-M ongolian Inscription o f 1362 in Memory o f Prince H indu”. HJAS. 12. “The Sino-M ongolian Edict o f 1453 in theTopkapi Sarayi M uzesi”. HJAS. 13.1950. The Sino-M ongolian Inscription o f 1338 in M emory o f Jiguntei”. HJAS. 14. 1951. The Sino-M ongolian Inscription o f 1346 in”. HJAS. 15. 1952. “The Sino- M ongolian Inscription o f 1240”. HJAS. 23. 1960-1961. Ш .Нацагдорж. Халхын түүх. УБ., 1963. 14-15-ртал.

Ill АНГИ. Монгол гүрэн хш рсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII булэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

ерөнхий загвар м аягийг дууриан дагаж ээ. «Цагаан түүх»-нд сав, шим ертөнц анх тогтосоныг өгүүлээд “ Номын хаант” гурван орны түүхийг товч бичжээ. Мөнхүү зохиолын гол санаа “ Номын засаг” , “Хааны засаг” хэмээх “хоёр ёсны ” тухай эртний энэтхэг, түвэдийн буддын шашин-улс төрийн онолы г м онголы н их гүрний хаадын төрий н бодлогы н үндэс болгон нотлоход оршиж байжээ. «Дөрвөн төрийн арван буянт номын Цагаан түүх» бол “Дээд шашны үндэс номын эзэн лам ба их төрийн эрхэм ертөнцийн эрхт хагаан хийгээд үнэн номын засаг хивийн зангиа мэт алдаршгүй, хүнд хагааны засаг алтан буулга мэт эвдэршгүй, хоёр ёсны гтэгш тээ эндүүрэлгүй явуулахын товч” 1 мөн гэж зохиолын эхэнд тодорхойлон бичжээ. Монгол хаадын түүхийг бичүүлэх ажлыг Перс дэх монгол хаад нэлээд өргөн хэмжээгээр зохион явуулж байв. Хүлэгү хааны мэргэд сайд, Персийн түүхч Ата М алик Жувейни (1226-1283) хэмээгч Хархорумд ирээд байхдаа 1252 буюу 1253 онд «Ертөнцийг байлдан дагуулагчийнтүүх»2 гэдэг зохиолоо нөхдийнхөө хүсэж шаардсан ёсоор бичиж эхлээд хожим Персэд буцаж ирсэн хойноо дуусгажээ. Персийн энэ зохиогч монгол аймгуудын тухай м эдээ барим таа ихэвчлэн ни йслэл Хархорумд байх үедээ цуглуулан б и чсэн ээс гадна монголчуудын байлдан дагууллын түүхийг бичихдээ чухамхүү тэр цагийн нь баримт бичиг болон өөрийн нүдээр үзсэн харсан зүйлээ үндэс болгон бичжээ. Жувейни хэдийгээр өөрийн эзэд ноёдын шууд хараан дор зохиолоо бичсэн боловч монголчуудын өрнө зүгийн байлдан дагууллын хор хөнөөл, гамшиг зовлонг үнэн зөвөөр бичжээ. Газан, Өлзийт хааны үед эдгээр хааны мэргэн сайд, персийн эрдэмтэн, түүхч Раш ид-ад-Дин (1247-1318) хэмээгч монгол болоод дэлхийн түүхийг зохион бичүүлэх ажлыг ерөнхийд нь удирдан явуулж байв. Рашид-ад-Дины дэргэд монголын түүхийг бичихэд нь туслах зорилгоор монголын эрт урьдын түүх, үлгэр домгийг сайн мэддэг Болод чинсан тэргүүтэй 6 монгол хүний бүрэлдэхүүн бүхий тусгай бүлэг ажиллаж байснаас гадна Энэтхэг, Хятад, Ф ранц зэрэг орнуудын түүхийг бичихэд нь эдгээр орон тус бүрийн түүхч оролцож байжээ. Олон орны эрдэмтдийн хамтын хүчний үр дүнд «Жами ат таварих» буюу «Судрын чуулган» гэдэг зохиолыг 1300/1301 оноос 1310/1311 он хүртэлх хугацаанд бичжээ. Энэхүү зохиол нь түүнийг удирдан бичүүлж найруулсан хүн Раш ид-ад-Д ины нэрээр алдарш жээ. Сүүлийн үеийн судалгааны дүнгээс үэзэхэд Раш ид-ад-Д ины «Судрын чуулган» бүхлээрээ монгол хэлээр байсан гэхээс гадна тэрхүү зохиолын монголын түүхийн нэг хэсгийг Болод чинсан бусад нөхдийн хамт анх монголоор зохион бичсэн гэнэ. Рашид-ад-Дины нэг зохиолд дурдсан «Монгол ном» («Китаби Мугути») гэдэг зохиол бол Болод чинсангийн бичсэн монголын түүхийн хэсэг байж болох юм гэж зарим эрдэмтэн үзэж байна. Болод чинсан тэр зохиолоо бичихдээ дээрх «Алтан дэвтэр» гэдэг ном ы г гол болгон 1 2

«Цагаан түүх». Ц.Ж амцарано. «М онгольские летопси XVII века». М -Л., 1936. стр. 7. «Арван буянт номын цагаан түүх». Улсын номын сангийн гар бичмэл эх. Э нэ зохиолы г англиар орчуулсан байна. Ala ad-D in Ata-M alik Juvaini. “The History o f the World Conqueror”. Translated from the Persian by J.A.Boyle. Manchester University Press. 1958. vol. 1- 2 .

341

М ОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

ашигласнаас гадна өөрийн үеийн монгол хаад, аймгуудын түүхийг нэмэн бичжээ. Түүхч Болод чинсаны эн э номыг Раш ид-ад-Д ин зөвхөн перс хэлэнд орчуулаад тэр хэвээр нь өөрийн «Судрын чуулган»-д оруулан нийтэлсэн бололтой. Энэ мэтчилэн түүх бичих талаар Хятад, Перс дэх монголын хаадын ордонд нэлээд ажил хийгдэж байсан боловч үүнээс монголын үндэсний түүх бичлэгт шууд нөлөөлөн уламжилсан нь бага болохоор барахгүй, харин ч тэр үед байсан монгол зохиол номоос манай үед хүрч ирсэн нь тун бага ажээ. Монголын түүхийн эртний үнэт сурвалж бичгүүд монгол эх нутгаасаа алслагдсан хол газар үрэгдэн үгүй болж ээ. М онголы н их гүрний үед эзлэгд сэн орнуудын түүхчдээс бичсэн өм нө өгүүлсэн зохиолууд бол монголын үндэсний түүх бичлэгт шууд хамаарахгүй нь мэдээж хэрэг. Гэвч тэдгээр зохиолыг бичихэд зарим нэг монгол хүн оролцож, монгол сурвалж бичгүүдийг өргөн ашиглаж байсан учир тэд нь тухайн үеийн монголын мэдлэгийг сэргээн босгоход туйлын чухал сурвалж бичгүүд болж байна

§3. Хууль зүйн мэдлэг XIII зууны эхэн үеэр Монголын нэгдсэн төр байгуулагдахын хамтад төр ба хууль зүйн мэдлэг ухаан нэлээд хөгжжээ. Эртнээс аваад монголчууд нь өөрсдийн нийгэмд төрөл бүрийн хэв ёсыг баримталж байсан бөгөөд нийгэм ахуйн хөгжлийг дагаж, энэхүү хэв ёс нь өөрчлөгдөн боловсорсоор ирсэн байна. Э ртний монголы н нийгм ийн хэв ёс бол тухайн нийгэм ахуйдаа баримтлан дагаж байсан нэг ёсны хууль дүрэм нь байв. Эрт цагт монголд олон төрлийн хэв заншил, ёс журам ноёрхож байсан ба тэдгээр нь цөм тухайн үеийн М онголы н овгийн байгуулал, ф еодалы н ёсны нийгмийн ахуй нөхцөлтэй гүн бат холбоотой байжээ. Монголд нийгмийн ёсны харилцаа хөгжиж ирэхийн хамтад хуучин овгийн байгууллын үеийн хэв занш ил үлэмж өөрчлөгдөн, тухайн нийгэм дээ тохирсон ш инэ хэв заншил, ёс журам бий болжээ. Энэхүү хэв ёс цаашид улам хөгжин хууль зүйн шинж чанартай болж, эцэстээ бичигдмэл хууль зүй үүсэн гарах үндэс нь болов. Хэрэв дээр үед тархай бутархай олон монгол аймаг дор дорынхоо хэв ёсыг сахин дагаж ирсэн бол харин X III зууны эхээр эдгээр аймаг хоорондоо нэгдэн, төр улс байгуулагдахын хамтад олон аймгийн хэв ёсыг нэгтгэн эмхтгэж, улмаар нийт Монгол дундын эмхлэн цэгцэлсэн бичигдмэл хууль үүсэн гарах нь зайлшгүй болж иржээ. Үүний дүнд монголд анх удаа бичигдмэл хууль гарчээ. Э нэ нь «Их засаг хууль» (Их жаса) гэж алдаршжээ. Их засаг хууль манай үеийг хүртэл уламжлагдан үлдээгүй боловч энэнхүү хууль, дээр цагт бичмэлээр байсныг түүхийн олон сурвалж бичиг гэрчилж байна. Персийн зохиолч Жувейни бичсэн нь: “Өөрийн бодсон санасан ёсоор тэр нь (Чингис хаан) хэрэг бүрд хууль дүрэм, юм бүхэнд журам дүрэм тогтоохын хамтад гэм бүрд зохих ял шийтгэл оноожээ. Татар хүмүүс өөрийн гэх бичиг үсэггүй байсан учир, Чингис хаан монгол хүүхдийг уйгур бичигт сургах хийгээд эдгээр засаг ба 342

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

зарлиг дүрмийг хуйлмал цаасан дээр бичиж тэмдэглэхийг зарлиг болгожээ. Энэхүү хуйлмал бичгийг «Засгийн их дэвтэр» гэж нэрлэж, хааны ойрын ураг төрлийнхний сан хөмрөгт хадгалдаг байв. Хаан их суурь суух, их цэрэг хөдөлгөх, хааны ураг төрлийнхөн хуралдаж засаг төрийн хэрэг зөвлөж хэлэлцэх бүр тэд энэхүү хуйлмал бичгийг ил гаргаж, түүний дагуу ажил хэргээ шийтгэх бөгөөд түүнд заасан ёсоор цэрэг эр хөдөлгөх буюу улс орон, хот сууриныг эвдэж сүйтгэнэ” 1. Рашид-ад-Дин, засаг хууль байсан тухай хэд хэдэн газар тэмдэглэхийн хамтад энэ хуулийг Чингис хааны билиг сургаалаас өөр бөгөөд хууль зүйн тусгай дурсгал бичиг гэж үзсэн байна2. Засаг хуулийг Египетэд сайн мэддэг байжээ. Египетийн түүхч Маркизи (1364-1442), засаг хуулиас дэлгэрэнгүй иш татахдаа Багдадын номын санд хадгалагдаж байсан Чингис хааны бичмэл Засаг хуулийг олж-үзсэн Абу Хашим гэдэг нэгэн таних хүнээрээ хэлүүлэн бичсэн тухай мэдээ байдаг. Асют (1505 онд нас барсан) гэдэг зохиолч Бейбарс султан Египетэд Чингис хааны засаг хуулийг хэрэглэхийг оролдож байсан гэнэ3. Египетийн Артош гэгч «Их засаг»-ийг нэвтэрхий сайн мэдэж байсан гэж И бн-Тагриби (1411 1466) гэдэг зохиогч мөн бичжээ4. XIII зууны үеийн Армены түүхчид Вардан, Магикан, Григор Аканц нар засаг хуулиас нэлээд иш татжээ5. «Юан төрийн хууль цаазны бичиг» (Ю ан-Чао-дян-чжан) (1320 онд зохиогдсон) гэдэгт Чингис хааны Засаг хуулиас гурван газар иш татсан байна. Раш ид-ад-Дин, Маркизи нарын мэдээнээс үзэхэд «Засаг хууль»-ийг 1206 оны Их хуралдайн үед анх эмхтгэсэн бололтой. М аркизийн бичсэн нь: “Дорно зүгийн орнуудын сүр хүчийг үндэслэн мандуулагч Чингис хаан Ван хааныг ялж дээд эрхийг олж авсныхаа дараагаар зарим гол хууль дүрэм, зарим нэг ял ш ийтгэлийг тогтоон бүгдий нь ном болгон бичиж түүнийгээ засаг гэж нэрлэв... Уул номыг хянан засварлаж дууссаны дараагаар Чингис хаан эдгээр хууль дүрмийг хавттай болд дээр сийлэн бичихийг зарлиглаж, түүнийг өөрийн улс орны эмхтгэсэн хууль болгов. Засаг хууль бол Чингис хааныг залгамжпагчдын зөрчишгүй хууль нь байсан бөгөөд үүний заалтыг тэд нэг ч юманд зөрчиж үзсэнгүй”6. Дээрх хоёр зохиогчийн мэдээг «Нууц товчоо»-ны нэгэн баримттай уялдуулан авч үзүүштэй. Тэмүжин барс жил (1206 он) Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдөх үедээ татарын Ш ихихутагтингэжзарлигсоёрхов: “...гүр иргэний хувьхувилгасны жаргу (заргу) жаргулагсаны (заргалсны) хөх дэвтэр бичиг бичиж дэвтэрлэж, ургийн ураг хүртэл Шихихутагийн надтай эедэж ёсолж хөх бичиг цагаан цаасунд (цаас) дэвтэрлэснийг бүү юүггэтүгэй (бүү өөрчилтүгэй), юүтгэхүн 1 2 3 4 5

Ж увейни. Өмнө дурдсан зохиол. 1-р боть. 25-р тал. Раш ид-ад-Д ин. т.1. кн 2. стр. 135, 197, 234, 259, 263, 278. В.Г.Т изенгаузен. Сборник материалов относящ ихся к истории Золотой Орды. т. 1. СП б. 1884. стр. 11. В.Г.Тизенгаузен. М өн тэнд. 11-ртал. Магикая. История монголов инока Магаки XIII в. Перевод и объяснения К.П.Патканова. С П б. 1871. К.Патканов. История монголов по армянских источникам. С П б., 1873. Grigor o f Akans. History o f the Nation o f the Archers (the M ongols). 1954. П .Березин. «Очерк внутренного устройство улуса Джучева». ТВОРАО. VIII. стр. 23.

343

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

(өөрчилсөн) алдалтан (гэмтэн) болтугай” 1. Энэхүү мэдээнээс үзэхэд монголын тулгар төр бий болох үеэс нийт монголын бичигдмэл хууль анх гарчээ. Энэ мэдээнд дурьдсан «Хөх дэвтэр» бол «Засаг хууль»-тай холбоотой байж болохоос гадна «Засаг хууль» нь эртний монголчуудын эрхэмлэдэг хөх өнгийн дэвтэрт анх бичигдсэн бололтой. «Хөх дэвтэр» нь яваандаа өмнө дурьдсан шиг «Их дэвтэр» ч гэж нэрлэгдэх болсон байж болох юм. «Нууц товчоо»-ны мөнхүү мэдээнээс үзэхэд Засаг хуулийг анх эмхтгэн боловсруулахад татарын Ш ихихутаг их үүрэг гүйцэтгэжээ. Шихихутаг (1180-1262)2 бол монголын тулгар төрийн анхны дээд заргач (шүүгч)3 бөгөөд монголын феодалын төр ба хууль зүйн зүтгэлтэн хүн байжээ. Шихихутаг татар угсааны хүн байсан бөгөөд бага байхад нь Чингис хаан байлдааны талбараас олж ирээд өөрийн гэрт өсгөн хүмүүжүүлжээ. Шихихутаг Чингис хааныг “Э цэг” , Бөртө-Үжинг “Тэргүүн эх“ гэж байсан ба Өгэдэй хаан Шихихутагийг дотночилон үзэж хөвгүүдийнхээ дээр суулгадаг байж ээ4. Шихихутаг Чингис хааны ураг төрлийнхий дунд төрсөн хүүгий нь адил эрх дархтай өсөж бойжсон аж ээ5. үүнээс үзэхэд тэр нь эрдэм мэдлэгтэй болох ч бүрэн нөхцөлтэй байжээ. Шихихутаг 82 хүртлээ гүрний дээд заргачаар ажиллаж, нийт гүрэн даяар их алдаршжээ. “Айж сандарснаас болж хэрэг хүлээх юм бол хэрэггүй, битгий ай, үнэнийг хэл” гэдэг зарчмыг Ш ихихутаг хууль цаазны талаар баримталж байсан тухай Раш ид-ад-Дин бичж ээ6. Шихихутаг бол монголын язгууртан анги, эзэн хаант засаг төр, түүний тэргүүн, хааны эрх ашгийг хууль зүйн хүчээр идэвх зү т гэл т эй сахи н хам гаалж б ай ж ээ. Т ө р и й н д ээд за р г а ч и й н хувьд Ш ихихутагийн барим талж байсан үндсэн гол зарчим бол эзэн хааны өмчийн халдашгүй дархан байдлыг хамгаалах явдал байсан болно. Харь орны “олс даавууны тасархайнаас аваад” бүх хөрөнгө баялаг нь эзлэгдээгүй байхдаа цөм тэр орны хааны өмч, харин эзлэгдсэн хойноо бол монголын хаан Чингисийн дархан өмч болох ёстой гэдэг “ Их ёс”-ыг Шихихутаг хатуу сахин хам гаалж байсан тухай сурвалж бичгүүдэд өгүүлсэн б ай д аг7. Шихихутагийн хэрэг зарга шийтгэх арга маяг, ёс журам удаан хугацаанд монгол болон харъяат орны бүх шүүх таслах ажлын үндэс болж байсан гэнэ8. Шихихутаг бол Чингисийн гүрний “үзэх нүд, сонсох чих” нь болж Засаг хуулийн н ари й н чанд даган гүйцэтгэгч, м онголы н хууль зүйн томоохон зүтгэлтэн хүн байжээ. 1 2

3 4 5 6 7 8

344

«МНТ». §230. Ш ихихутаг нь А р и гбөхи й н самууны үеэр 82 нас хүрч нас барсан гэж Р аш и д-ад-Д ины «Судрын чуулган»-д бичсэн байдаг (Раш ид-ад-Дин. т.1. кн 1. стр. 107). Аригбөхийн самуун гэж 1260-1264 онд Хубилай Аригбөх хоёрын хооронд хаан ш ирээний төлөө явагдсан тэмцэл бололтой. И н гэхл ээр Ш ихихутаг 1260-1264 оны хоорон д 82 настай байхдаа нас барж ээ. Ш ихихутагийн төрсөн ба нас барсан оныг ойролцоогоор гаргав. «МНТ». §203 Раш ид-ад-Д ин. т. 1, кн. 1, 107-ртал. Раш ид-ад-Дин. М өн тэнд. 107-р тал. Раш ид-ад-Дин. М өн тэнд. 107-р тал. Раш ид-ад-Д ин. М өн тэнд. 107-р тал. Раш ид-ад-Дин. М өн тэнд. 107-108-р тал.

I ll АНГИ. Монгол гурэн заллран нь. Монголын Юан гурзн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

Засаг хуулийн утга агуулгыг зөвхөн Перс, Египет, Сири, Армен зэрэг орны сурвалж бичгүүдийн баримт төдийгүй мөн монгол сурвалж бичиг «Нууц товчоо»-нд байдаг хууль зүйн холбогдол бүхий мэдээ сэлтийн үндсэн дээр ш инжлэн судлах хэрэгтэй. «Нууц товчоо» бол монголын түүх, утга зохиолын дурсгал бичиг болохоос гадна монголын эртний хууль зүйн үнэт баримт бичиг мөн. Энэ сурвалж бичигт хууль зүйн талаар нэлээд баримт байгаа тул тэдгээрийг Засаг хуультай холбогдуулан авч үзүүштэй. Гадаад дотоодын сурвалж бичгүүдэд уламжлагдан ирсэн байдлаар нь Засаг хуулийн утга агуулгыг авч үзэхэд энэ хууль хэв хуулийн шинжтэй төдий биш харин юуны урьд төр, засаг захиргаа, цэрэг, эрүү шүүлт, иргэн, худалдаа, хэв ёсны хууль зэрэг хууль зүйн олон төрөл ангийг багтаасан нь тодорхой байна. Өөрөөр хэлбэл Засаг хууль феодалын шинжтэй олон төрлийн хууль зүйн эмхтгэл бичиг (кодекс) мөн байжээ. Монголын их гүрэн байгуулагдсаны дараагаар ч гэсэн Засаг хууль нь нийт их гүрэн даяар мөрдөн дагах ёстой монголын эзэнт гүрний гол хууль цааз болж байжээ. Алтан ордны монгол хаадаас оросын сүм хийдэд олгож байсан зарлиг (ярлык) бичгүүдэд Засаг хуульд захирагдаагүй этгээдийг цаазаар аваачна1 гэж заасан байдаг. Юан улсын үед «Их засаг»-ийг эрхэмд үзэж түүнийг сайн мэддэг түшмэдтэй хаан хэрэг зарга зөвлөж байжээ. «Ю ан-ши» түүхэнд байдаг нэгэн мэдээнээс үзэхэд ...хаан “засгийг” Мухулай жанжны удам угсааны Байжу түшмэлд тусгайлан эрхлүүлэн даалгажээ. “Улс төрд ямар хэрэг хуучин хуулийг дагасангүй вэ?” 2 гэж Байжу түшмэл «Их засаг»-ийг бусад түш мэдтэй хэлэлцэх үед хэлж байснаас үзэхэд энэхүү хууль Юан төрийн үед мөн их нөлөөтэй байсан нь тодорхой. Хэдийгээр монголын эрх баригчид өөрсдийн эзэлсэн орнуудад Засаг хуулийг хүчээр тулган мөрдүүлэхийг ихэд чармайж байсан боловч хэрэг дээрээ энэ талаар төдий л амжилт олохгүй байсан ажээ. Хятад, Орос, Перс зэрэг соёлт орнуудад тухайн орны хууль дүрэм хүчинтэй хэвээр байсан билээ.

§4. Бичгийн боловсрол Э ртний монголы н соёлы н түүхэнд гарсан нэг том үйл явдал бол монголчуудын дунд уйгуржин бичиг үсэг дэлгэрэн улмаар нийт монгол улсын албан ёсны бичиг үсэг болсон явдал мөн. Монгол энэ бичиг үсэг нь уг гарлаараа эртний Ф иникид (Ойрхи Дорнодын) анх үүсэн ф иникийн бичгийн системд хамаарагдах бичиг үсгүүдийн нэг байж ээ. Учир нь финикийн бичиг үсгээс арамей бичиг үсэг, түүнээс согд бичиг, түүнээс уйгур салбарлан гарч улмаар согд, уйгур бичиг үсгээс монголын уйгуржин хэмээх хуучин бичиг үсэг бий болсон түүхтэй. Монгол аймгууд уйгуржин бичгийг чухам хэдийд авч хэрэглэх болсон тухай асуудлаар эрдэмтэдийн дотор олон санал таамаглал байдаг. Монголд уйгуржин бичиг хэрэглэх болсон нь XIII зууны эхэн үе болно гэж сүүлийн 1 2

М .Д.Присельков. «Ханские ярлыки». Петроград, 1916. стр. 98. «Юан улсын судар». 136. Олон шастир 23.

345

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

үе болтол ихэнх эрдэмтэд үзэж иржээ. Энэ санал М эргэн гэгээний «Алтан товч», «Юан ши» түүхийн 124-р бүлэгт нэгэн домгийн чанартай мэдээнд тулгуурлажээ. Тэр домгийн ёсоор Чингис хаан найман аймгийг байлдан дарах үеэр (1204) Таян хааны бичгийн сайд Тататунгаг хааных нь тамганы хамтаар олзлон авч бичигтэй тамганы учрыг асуун мэдээд уул тамгыг төрийн хэрэгт хэрэглэх болсон ба мөн уйгуржин бичгийг ноёд, түшмэдэд зааж сургахыг Тататунгад тушаасан гэнэ. Энэхүү мэдээ монгол аймгуудын дунд уйгуржин бичиг хэрэглэх болсонтой холбож үзэх нь учир дутагдалтай, хари н Ч и н ги с хаан н а й м ан , уйгур айм гууды н б и ч ги й н хүм үүсийн тусламжтайгаар уйгуржин үсгийг анх нийт монгол улсын албан бичиг болгосон явдалтай уялдуулан авч үзүүштэй. Чингис хаанаас өмнө (XIII зуун) монгол аймгуудын дунд бичиг үсэг байгаагүй гэж үзвэл учир дутагдалтай. Уйгуржин бичгийг XIII зуунаас өмнө хэрэглэж байсан гэж үзэх үндэс бий. Учир нь уйгуржин бичгийг нийт М он гол улсы н б и ч и г болгох үеэр эн эхүү б и ч гээр х эвш и л б олон тэмдэглэгдсэн бөгөөд нэгэнт бүрэлдэн тогтсон эртний монгол бичгийн хэл байжээ. Энэ бичгийн хэл нь тэр үедээ ч гэсэн монголчуудын ярианы амьд хэлнээс ялгаатай байсан бөгөөд эртний уламжлалтай хэл байсан аж ээ1. Чингис энэхүү эртний монгол бичгийн хэлийгтэмдэглэж байсан уйгуржин үсгий нь тэр хэвээр нь авч, нийт монгол улсын албан хэрэгцээнд авч хэрэглэх болжээ. Тэр үед уйгуржин бичгийг XIII зууны монгол аялгуунд тохируулах талаар арга хэмжээ авсангүй. XIII зуунд хоёр эгшгийн хооронд “га” үгүй болсон байтал уйгуржин бичигт “га”-тай бичсээр иржээ. “Уул” гэдэг үгийг XIII зуунд “аул” гэж хэлдэг байсан боловч “агула” гэж бичиж байжээ. Монгол аймгуудаас чухам ямар аймгийг хэдийд уйгуржин бичгийг анх авч хэрэглэсэн нь одоо хараахан мэдэгдээгүй байна. М өн түүнчлэн энэ эртний монгол бичгийн хэл чухам ямар монгол аялгуун дээр анх бүрэлдэн тогтсоныг ч эрдэмтэд тайлбарлаж чадаагүй байна. Энэ талаар гол бэрхшээл нь юунд орших вэ? гэвэл, монгол гүрний үед тэр чигээр нь нийт монголын хэм ж ээгээр авч хэрэглэсэн хуучин монгол бичгийн хэл бол одоогийн монгол хэл аялгуунд төдийгүй XIII-XIV зууны монгол хэлний ч үүднээс тайлбарлах аргагүй хэлний болон аялгууны огт өвөрмөц онцлогтой байсан нь монголын уйгуржин бичгээс илт байна. Эртний монгол бичгийн хэлний үндэс болсон аялгууны талаар хэл ш инж лэлчдий н дунд хоёр янзы н таамаглал бий. Саяхан болтол эртний монгол бичгийн уг үндэс нь эртний Найман аймгийн аялгуу байсан байж болох юм гэж Б.Я .Владимирцов тэргүүтэй эрдэмтэд таамаглаж байв2. Гэтэл Найман аймаг бол XIII зууны эхэн үед түрэг байсан учир энэ таамаглал буруу, харин эртний монгол бичгийн хэл нь эртний монгол хэлнүүдийн нэг байсан кидан хэлнээс гаралтай байж болох юм гэсэн таамаглалыг сүүлийн үед Л.Лигети зэрэг Б.Я.Владимирцов. Сравнительная грамматика Монгольского письменногоязы каи халхаского наречия. Л ., 1929. стр. 20. Б.Я.Владимирцов дээр х ном. 20-21-р тал.

346

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

эрдэмтэд гаргажээ1. Хятан хэл бол XIII-XIV зууны монгол хэлнээс илүү эрт үеийн онцлог ш инж тэй бөгөөд хятан нарын их, бага хоёр бичгийн бага б и ч и г гэд эг нь уйгур б и ч и г б ай сан б о л о л т о й 2. С ү ү л и й н эн э таамаглалын үнэн мөн нь хятан бичгийг бүрэн тайлж уншиж, хэлийг нь сайн судалсны дүнд тодорхой болох ёстой. Юу боловч XIII зууны эхэн үеэр уйгуржин бичиг монгол улсын албан бичиг болох цагт уйгуржин үсгээр бичигдэж байсан бөгөөд нэгэнт хэвшсэн эртний монгол бичгийн хэл байсан нь эргэлзээгүй. Ийм бичгийн хэл бүрэлдэн бий болоход бичиг үсгийн түүхийн олон зуун жилийн хөгжил шаардагдах нь зайлшгүй хэрэг. Зөвхөн үүгээр бодож үзэхнээ ч уйгуржин үсэг монгол аймгуудын дунд нэлээд эрт цагт магадгүй согд, уйгурчууд мандан хөгжиж монголд их нөлөөтэй байсан үеэс хэрэглэгдэх болсон байж болно. Харин монгол гүрний үед уйгуржин бичиг сая улс нийтийн албан бичиг болжээ. Монголын их гүрний үед уйгуржин бичгийг төрийн албан хэрэгт өргөн хэрэглэх болсон ба энэ бичигт монголын ноёд түшмэд, тэдний үр хүүхдийг сургадаг байж ээ. М онгол хаадын дэргэд найм ан, уйгур, хэрэйд зэр эг бичгийн сайд түшмэд уйгуржин бичгээр төрийн хэргийг хөтөлж байжээ. Мөн түүнчлэн монгол хаадын ордонд тухайлбал, Мөнх хааны үед перс, уйгур, хятан, тангуд зэрэг хэлний сайд түшмэд буюу тэр цагт нэрлэж байснаар битэгчи (бичээч) нар олноор ажиллаж ямар оронд бичиг зарлиг илгээнэ, тэр хэл бичгээр бичдэг заншилтай байжээ. Гэхдээ уйгуржин бичиг монгол улсын албан бичиг байсан учир гадаад хэлээр бичсэн бичиг баримтыг заавал уйгуржин үсгээр монгол хэлээр цохож гарын үсгээ зурдаг занш илтай байж ээ. Өгэдэй хааны үед их сайд буюу их битэгч Ч ингай хятадаар бичсэн бичиг баримтыг уйгуржин үсгээр заавал цохдог байсан бөгөөд хэрэв цохолтгүй бол уул бичиг баримт хүчингүйд тооцогддог байжээ. Энэ заншил сүүлийн үе хүртэл нийт Монгол гүрний хэмжээгээр хэрэглэгдэж байсан нь Газан хааны 1302 оны бичиг, Өлзийт хааны 1305 оны бичгээс тодорхой байн а. М онгол хаадаас Ромы н папад итали хэлээр бичиж явуулсан бичгүүд дээр уйгуржин монгол бичгээр “үсэг н ь” гэж бичээд тухайн бичгийн сайд гарын үсгээ зурсан байна. Их гүрний үед бичгийн мэдлэг боловсрол бүхий хүмүүс ихээхэн хэмжээгээр шаардагдаж байсан учир монгол бичиг үсэгт сургах ажлыг багагүй зохиодог байж ээ. Д ээр өгүүлсэн Ч ингис, Ө гэдэй, Гүюг хааны үеийн нэрт заргач Ш ихихутаг, бичгийн мэргэн сайд Чингай3, Гүюг хааны засаг төрийн хэргийг эрхэлж байсан найм аны Кадаг ноён, Мөнх, Гүюг хааны үеийн бичгийн сайд ойрадын Аргун эмир зэрэг бичгийн боловсролтой хүмүүс цөөнгүй гарчээ. Монголын Ю ан төрийн үед уйгуржин бичгийг өөрчилж, ш инэ үсэг зохион хэрэглэх оролдлого гарчээ. Хубилай хаан “дөрвөлжин бичиг” гэдэг 1 2 3

Л .Л игети, Г.Д .С анж еев. Сравнительная грамматика м онгольских язы ков. 1 боть. 1953. Вопросы язы кознания. 1955. № 5. стр. 136. Л Л игети, Г.Д.Санжеев. Мөн тэнд. Чингай нь «Нууц товчоо»-нд Чанай гэж тэмдэглэгдсэн бололтой. Х эрэв Чанай нь Чингай мөн бол э н э хүн Ө гэдэй хааны өртөө байгуулах, говьд худаг малтах зэр эг дөрвөн үйл гэдэг арга хэм ж ээг анх сэд эж явуулахад их үүрэг гүйцэтгэж ээ.

347

М О Н ГО Л

ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

ш инэ үсгийг монголын их эзэнт гүрний багш, түвэдийн Сажа хийдийн лам Пагва Лодойжанцангаар зохиолгожээ. 1269 онд хааны тусгай зарлиг гарч дөрвөлжин үсгийг нийт их гүрний албан ёсны бичиг болгосон тухай тунхаглажээ1. Хубилай хааны шинэ үсэг авч хэрэглэсний учир бол ихэнх эрдэмтэний үзэж байгаагаар Юан төрийг үндэслэгч нь зөвхөн монгол хэл төдийгүй их гүрний бүрэлдэхүүнд багтсан бүх улс үндэстний хэлүүдийг нэгэн зэрэг үйлчилж чадах, хятад дахь монгол төрийн олон улс аймгийн нийт дундын тусгай бичиг зохион бий болгохыг эрм элзсэнээс болжээ. Пагва лам дөрвөлжин үсгийг түвэд, энэтхэг үсгийн үндсэн дээр монгол хэлний аялгуунд түшиглэн зохиожээ. Хубилай хаан хятадад дөрвөлжин үсгийн тусгай сургуулиудыг олноор байгуулах, төрийн албан хэргийг заавал дөрвөлжин үсгээр хетлөх, энэ үсгээр буддын шашны болон хятадын элдэв төрлийн ном зохиол орчуулан барлажтараах зэргээр их гүрний шинэ үсгийг нийтэд дэлгэрүүлэх талаар зүйл бүрийн арга хэмжээ авч явуулжээ2. Пагва лам “д ө р вө л ж и н үсэг зо х и о н гаргаж , м онгол б и л эгтэй хөвгүүдийг цуглуулаад” сургууль хийлгэж байжээ. Дөрвөлжин үсгийн анхны сургуулийг уул үсгийг зохиогч Пагва лам өөрөө гардан явуулж байж ээ3. 1269 онд Юан улсын бүх 169 замд дөрвөлжин үсгийн сургуулиудыг үүсгэн байгуулжээ. 1272 онд дөрвөлжин үсгийг заах улсын тусгай сургууль байгуулж голдуу монгол ноёд, түшмэдийн хөвүүдийг сонгон авч сургаж байжээ. 1275 онд дөрвөлжин үсгийн хэргийг эрхэлсэн эрдмийн тусгай хүрээлэнг байгуулжээ. Уйгуржин бичгийг хориглон, зөвхөн дөрвөлжин үсгээр улсын бүх албан хэргийг хөтлөн явуулах хааны зарлиг удаа дараалан гарч байжээ. Хятадын «Их түүх» (Тунцзянь), Күнзийн суртлын бичиг «Ачлалт ном» (Сяо Цзин), буддын шашны ном «Пратимокши» зэрэг нэлээд ном зохиолыг дөрвөлжин үсгээр монгол хэлээр орчуулан, заримы нь бар сийлж барлаж байсан тухай мэдээ «Ю ан улсын судар»-т байх боловч чулуун дээр сийлэн бичсэн дөрвөлжин үсгийн цөөн тооны дурсгалт бичгүүдээс өөр монгол хэлээр б и ч сэн эн эхүү ү сгээр б и ч сэн ном зохиол (х эр эв 1906 онд Д о р н о д Т уркестан аас олдсон Г ун гааж алц ангийн «С убаш ид»-ы н д өрвөлж ин бичгээр бичсэн монгол орчуулгын ганц уранхай хуудсыг оролцуулахгүй бол) одоо болтол олдоогүй байна. Х убилай хаан д ө р в ө л ж и н б и ч ги й г зөвхөн м он голч ууд ы н дунд тө д и й гү й Ю ан улсы н х ар ъ яат о л о н ү н д эс тн и й д о то р д эл гэр ү ү л эн хэрэглэхийг ихэд хүчлэн оролдсон боловч зохих үр дүнгээ төдий л өгсөнгүй ажээ. Пагва лам их гүрний улсын бичгийг зохиохдоо зөвхөн цагаан толгойг нь боловсруулсан төдийгүй, харин монгол хэлний хувьд монголын утга зохиолын ш инэ хэлийг зохион бий болгохыг оролджээ. Гэвч тэр нь эх монголоосоо тасархай бөгөөд хятадад төвлөрөн ноёрхож суусан монгол хаадын ордны хэсэг язгууртны ярьж байсан монгол хэлний зөвхөн ганц аялгууг үндэслэн зохиосон учир ни йт монголчуудад ойлгомж муутай 1 2 3

348

«Юан улсын судар». 202-р дэвтэр. Дандаагийн монгол орчуулга. Э н э тухай «Юан улсын судар». Хубилай хааны шастирт буй. Данзандагва. Зүрхний тольтын тайлбар. П .Б.Балданжаповын хэвлүүлсэн эх. У лан-У дэ. 1962. 40-р тал.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрзн. VIII бүлэг. XIII-XIV зүүны Монголын соёл

хэтэрхий шинэ чамин зүйл байсан бололтой. Энэ учраас ч дөрвөлжин үсэг нь Юан улсын хааны ордны хүрээнээс гадагш гарч төдий л чадсангүй, зөвхөн хаадын зарлиг зэрэг албан хэргийн хэл төдийхнөөр хэрэглэгдэн байгаад, Ю ан төр мөхмөгц ааж маар мартагдахад хүрчээ. Гэтэл нийт монголчуудын дунд тэр үеийнхээ монгол хэлний олон аялгуунд нэлээд тохирсон уйгуржин бичиг утга зохиол, бичгийн хэлний үүргийг Юан улсын үед ч гэсэн хэвээр гүйцэтгэж байсан нь түүхийн баримтуудаас тодорхой. Энэ үед бүддийн ш аш ны олон тооны ном зохиолыг голдуу уйгуржин бичгээр монгол хэлэнд орчуулж байсан нь тэр бичгийн байр суурийг улам бэхжүүлэхэд тус дөхөм болжээ. Монгол бичгийн хэл утга зохиолын хэл болон цаашид улам хөгжив. XIV зууны эхнээс аваад монгол бичгийн хэл нь өөрийн хөгжлийн 2-р үедээ о р ж ээ1. Монгол бичгийн хэл бүрмөсөн хэлбэршин төрхжиж, ардын амьд аялгууны нөлөөгөөр үүссэн шинэ шинэ зүйл бичгийн хэлэнд нэгэнт орж тогтворжоод, монгол үсгийн зөв бичих дүрэм ч зүгшрэн боловсорчээ. Тэр үеэр санскрит, түвэд, хятад, иран хэлнээс монгол хэлэнд ном зохиол орчуулах ажил их хийгдэх болсонтой холбогдон монгол хэлний үгсийн санд эдгээр хэлнээс урьд өмнө буюу тэр үед зээлдэн авсан ба үгчлэн орчуулсан үгс, нэр томъёо олшров. Ж иш ээ нь: шашин (ш аш ана), цадиг (жатака), бадир (патра), базар буюу очир (важра), сансар (сансара) зэрэг санскрит үгс, мөн болод (пулад), булгар (булгари), дарь (дари), дэвтэр (дафтар), тогос (таус) зэрэг иран үгс монгол хэлэнд орсон нь одоо ч гэсэн өргөн хэрэглэгдсээр байгаа билээ. Эртний энэтхэг, түвэдийн хэл зүйн ухааны нөлөөгөөр монголчуудын дунд хэл зүйг сонирхон судлах явдал мөн өрнөж байв. Э р тн и й эн этх э ги й н Б ан и н и (П ан и н и М ЭӨ V зуун), Т ү вэди й н Томисамбхата (МЭ VII зуун), Сажа бандид Гунгаажалцан (1182-1251) зэрэг энэтхэг, түвэдийн хэлний онолчдын зохиолыг судлаж, онол сургаалы нь монгол хэлний өвөрмөц байдалд тохируулан хэрэглэх улмаар хэлний зүйн биеэ даасан зохиол номыг ч мөн бичиж туурвих болжээ. Ж иш ээ болгон Ч ойж и-О дсэрийн «Зүрхний тольт» гэдэг зохиолыг дурьдсугай. Чойж иОдсэр бол XIII-XIV зууны үеийн монголын нэрт эрдэмтэн, гүн ухаантан, яруу найрагч мөн бөгөөд монгол хэлний судлал, орчуулгын талаар их зүйлийг бүтээж ээ2. Э нэ эрдэм тэний зарим ном зохиол сайн мэдэгдэж байгаа боловч өөрий нь тухай шинжлэх ухаанд мэдэгдсэн нь тун бага ажээ. Зарим сурвалж бичгийн («Ю ан-ш и»-ийн 24-р дэвтэр, XVI1-XIX зууны монгол түүхийн зохиолууд зэрэг) мэдээнээс үзэхэд Чойжи-Одсэр Өлзийт (1295-1307) ба Хайсан хүлэг (1308-1311) хаадын үед лав 1321 оныг хүртэл ном зохиолын ажлаа хийсээр явжээ. Чойжи-Одсэр монгол хэлнээс гадна санскрит, түвэд, уйгур хэл бичгийг нэвтэрхий мэдэж байсан учир тэр цагийнхаа Дорно дахины соёл, ухааны өндөрлөгт байж чаджээ. 1 2

Б.Я.Владимирцов. Сравнительная грамматика... стр. 21. Ч ойж и-О дсэрийн тухай. Ц .Дамдинсүрэн. М онголын уран зохиолын тойм. УБ., 1957. 102116-р тал. Д .Ц эр эн содн ом . XIV зууны үеийн яруу найрагч Ч ойж и-О дсэр. УБ., 1969.

349

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I воть

Чойжи-Одсэрийн «Зүрхэн тольт» одоо болтол олдоогүй байгаа боловч энэ зохиолын талаар хожуу үеийн хүмүүсийн бичсэн тайлбаруудаас уул номын гол утга агуулгыг мэдэх нөхцөлтэй юм. Үүнд ялангуяа XVIII зууны үеийн Данзандагва, Билэгийн Далай нарын «Зүрхэн тольт»-ын тайлбарууд их сонирхолтой. Эдгээр зохиол нь тайлбарлаж буй гол номын агуулгыг яг хэвээр нь оруулан бичихийг эрхэм болгодог тайлбар зохиолы н үлгэр загвараар бичигдсэн учир, Чойжи-О дсэрийн зохиолын үндсэн агуулгыг мөнхүү зохиолуудаас сэргээн мэдэж болох байна. Чойжи-О дсэр монгол цагаан толгойн а, э, и, о, у, ө, ү гэдэг долоон эгш гийг тодорхойлж , т эд гэ э р э э р үндсэн гийгүүлэгч үсгүүдийг хувилгах зарчм ы г голчлон баримталж монгол цагаан толгойн тэмдэгтийг 123 үсгээр анх тогтоожээ. Өөрийн энэ зарчмыг тэр томъёолон бичсэн нь: “Эгшиг үсэг амь эс орсон үсэг үгүй болой. Үлгэрлэвээс на, нэ тэргүүтнийг өгүүлэхийн цагт эгшиг оролгүй өгүүлж үл болох болой... Эгшгүүд хувилсан ёс нь: на-д о, у үсэг амь орж но, ну хийгээд нэ-д ө, ү амь орж нө, нү болсон мэт болой” 1 гэжээ. Чойжи-О дсэр нь монгол үсгийг чанга, хөндий, саармаг гэж гурван анги болгон хувааж үсгийн дэвсгэрлэх ёсыг боловсруулснаас гадна монгол хэлний авиаг дуудахад нь оролцох эрхтний байрлалаар огторгуй, хий, гал, ус, шороо гэдэг таван махбоди болгон хуваажээ. Ч о й ж и -О д с э р м онгол б и ч ги й н эгш и г зохиц ох ёсы г анх н э эн боловсруулсныг хэлний мэргэжилтэн нар Монгол хэл ш инж лэлийн том амжилт мөн гэж үздэг билээ. Эгшиг зохицох ёсны гол дүрэм нь: О A, О, У эр эгшгийн дараагаар зөвхөн тийм эр эгшиг орно. Ө Э, Ө, Ү эм эгшгийн дараагаар зөвхөн тийм эм эгшиг орно. © И гэдэг эрсүү буюу саармаг эгшиг эр, эм эгшгийн алинтай нь ч нэг үгэнд орж болно. Тийнхүү Ч ойж и-О дсэр хуучин монгол бичгийн зөв бичих дүрэм, авиалбар зүйн үндсэн дүрмийг боловсруулсан ажээ. Түүний «Зүрхний тольт» бол монголын хэлний судлалд гарсан нэг том амжилт байв. Энэ зохиол сүүлийн үе хүртэл монгол бичгийн хэлний зүйд үндсэн гол үүрэг гүйцэтгэж, монгол хэлний судлалын ухааны хөгжилтөд их нөлөө үзүүлжээ.

§5. Уран зохиол

XIII зууны үеэр Монголд уран зохиолын хөгжил мэдэгдэхүйц ахиц гарчээ. Эрт цагаас монгол аймгуудын дунд нэгэнт зүгшрэн тогтсон аман бичгийн буюу ам ан уран зохиолын хэл байж ээ. Энэхүү эртний аман зохиолын хэл бол ард түмний аман зохиолын удаан хугацааны хөгжлийн үр дүн мөн байжээ. Эртний монголчуудын аман зохиол нь үлгэр, домог, дуу, шүлэг, зүйр үг, оньсого зэргийн олон хэлбэртэй байжээ. Ерөөс эртний монголчуудын дунд уран яруугаар толгой холбон шүлэглэх заншил өргөн П.Б.Балданжапов. Jiruken-u tolta-yin tailburi. М онгольские грамматическое сочинение XVIII века. М онгольский текст, перевод введение и примечания. Улан-удэ. 1962. стр. 43.

350

I ll АНГИ. Монгол гүрэн зл&аран нь. Монголын Юан гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зуүны Монголын соёл

дэлгэрсэн байжээ. Элч зарлагын аман мэдээ захиа, аймгийн зонхилогчид, хаадын зарлиг сургаал, мөн хуралдай, найр хурим зэрэг олны хурал цуглаан дээр хэлэх баяр ёслолын үг яриа зэргийг цөм яруу сайхан шүлгээр зохиодог заншил дэлгэрсэн байжээ. Үүний дүнд эртний монголын уран зохиолын нэг өвөрмөц хэлбэр болох богино хэлбэрийн аман яруу найраглал их хөгжжээ. Энэхүү яруу найраглалын онцлог нь утга гүн, үг цөөн бөгөөд цээжлэхэд хялбар дөхөм байжээ. Үүний үлгэр жишээг «Нууц товчоо», Рашид-ад-Дины «Судрын чуулган», Ж увейний «Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх», зэрэг сурвалж бичгүүдээс цөөнгүй тоогоор олж болно. Нэг үгээр хэлбэл «Нууц товчоо»-нд байгаа шүлгийн ихэнх нь эртний монголын аман яруу найраглалын олон хэлбэрийн шилдэг дээжийг бичигт буулгасан нь болно. Эртний монголчуудын дунд элч зарлагын мэдээ захиаг толгой холбон ёгт битүү утгатай, маш чадамгай шүлэглэсэн үгээр зохиодог заншил их байсан тухай Рашид-ад-Дин түүхэндээ хэд хэдэн газар зориуд тэмдэглэж заагаад1 ийм шүлэглэсэн аман мэдээ захиаг олноор орчуулан иш татсан б айна. Ш үлэглэсэн аман м эдээг эл ч ээр дамж уулахыг эрт цагт “дуу бариулах” гэдэг байв2. Уран сайхан дүрслэн зохиосон аман мэдээний нэг жиш ээг Рашид-адДины зохиолоос монгол хэлээр сэргээн хөрвүүлэхийг оролдъё. Хабул хааны хүү Хадаан баатар өөрийн дайсан Токтай (Тогтао-бэг)-д мэдэгдсэн нь: “Токтайд хэлтүгэй! Хоёр хонь мөргөлдөхөд нөгөө нь шархтаж дийлдэхээс нааш зогсохгүй. Х эрэв дахиад мөргөлдвөөс мөн л нөгөө нь ш архтаж дийлдтэлээ үзэлцэнэ. Чиний байдал яг ийм байна. Чи эцгийнхээ өшөөг авах гэнэ. Чи юу хийж чадах билээ? М иний зүүн гарт Кутулу (Хотула) хаан баатар ах минь байна. Өндөр уулын цуурайг түүний дуутай зүйрлэхэд юу ч биш. Гарын бяр нь гунан баавгайн савраас илүү, хатгалдан тулалдахад нь гурван голын ус цалгилж, цохисон шархнаас нь гурван эхийн хүүхэд уйлан орилно” гэх мэтээр өөрийн баатар нөхдийн чадлыг гайхуулан өгүүлсэн байна3. Иймэрхүүжишээ Рашид-ад-Динд нэлээд бий. Дуу бариулахзаншил бичигтэй болсноос ч хойш хэвээр байсан нь чухал мэдээг цаасанд бичиж алдаж осолдохоос сэргийлсэнтэй холбоотой байсан бололтой. Э ртний монгол хүмүүсийн дунд яруу найргийн авъяас билигтэй шүлэгчин, үлгэрчин, хуурчин хүн цөөнгүй байжээ. Монгол шүлэгчид Хабул хааны хүү Хотула ханд зориулан эр чадлыг нь магтан дуулсан олон шүлэг зохиожээ гэж Раш ид-ад-Дин бичсэн байдаг4. Аргусан хуурч, Сөнөдийн Гилгүдэй баатар мэтийн сайн сайн шүлэгчид цөөнгүй байжээ. Аман яруу найраглалаас гадна аман үлгэр домог их дэлгэрсэн байжээ. Үүнд голдуу туульсын шинж чанар бүхий түүхэн домог яриа их байсан нь зарим сурвалж бичиг болон амаар уламжлагдан иржээ. Ж иш ээ нь: Хабул 1 2 3 4

Раш ид-ад-Д ин. т. 1. кн. «МНТ». §177, 181, 199, Раш ид-ад-Дин. т. 1. кн. Раш ид-ад-Дин. т. 1. кн.

2. стр. 117, 119. 265. 2. стр. 39. 2. стр. 41.

351

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

хааны хүү Хотула хааны үлгэрийг монголчуудаас дуулснаа Р аш ид-ад-Д ин бичсэн нь: “Т эдний ярих нь түүний (Хотула хаан) дуу, Д олоон болдогийн чанад ч дуулдахуйц чанга бөгөөд нөгөө талын ууланд сонсогдох цуурайтай адил гэнэ. Гар нь баавгайн савар ш иг, түүнтэй адил бяр тэн х ээтэй хүн байсангүй, хоёр гараараа хүн барьж аваад сумны годил ш иг дундуур нь махийлган нуруугий нь хуга тасчина. Ө влийн ш өнө задгай гал түлж дэргэд нь унтдаг гэнэ. Галын оч бие д ээр нь үсэрч түлэхэд огтхон ч хайхардаггүй гэнэ... Н эг сууж идэхдээ бүхэл ш үдлэн хонь идэж, том гэгчийн хултай айраг ууж орхиод өлхөн ханхалздаг гэ н э ” 1. Баатар зоригтой хүмүүсийг магтаж өгүүлсэн иймэрхүү үлгэр домог XIII зуунд өдий төдий байсны нэг ж иш ээ эн э буйзаа. М о н го л ч у у д ы н а м а н зо х и о л ы н б а я л а г у л ам ж л ал ы н ү н д с эн д э э р м он голы н б и ч ги й н уран зохиол бий б ол ж ээ. X III зууны үеи й н м анай соёлы н түүхэнд гарсан том үйл явдал бол монголы н бичгийн уран зохиолын гайхамш игт дурсгал бичиг «Нууц товчоо» анх зохиогджээ. Ө мнө бид «Нууц товчоо»-ны тухай өгүүлэхдээ ихэвчлэн түүхийн дурсгалт би чги й н хувьд авч бичсэн. Одоо бид түүнийг уран зохиолы н хувьд авч үзье. Э н э талаар «Нууц товчоо»-г эрдэм тэд их судалсан тул төдий л их бичих хэрэг алга. «Нууц товчоо» бол м онголы н язгууртан ноёды н талы г барим талсан зохиол боловч үзэл сан аан ы хувьд д эвш и л т зохиол гэж эрд эм тэд н эгэн дуугаар ү зэж б а й н а 2. Э н э зохиол м онгол о р о н , э р тн и й о во г тө р л и й н ни й гм ээс ф еодалы н нийгэм д д эвш и н орж, тархай бутархай олон монгол айм аг н эгэн улс гэрт нэгдэн төвлөрч, м онгол угсаатан бүрэлдэн тогтож байсан түүхэн үеийн уран зохиолын бүтээгдэхүүн болно. «Нууц товчоо»ны гол үзэл санаа бол тархай бутархай олон монгол айм гийг нэгтгэх ба м онголы н төвлөрсөн улсыг зохион байгуулахын зайлш гүй чухлыг зөвтгөн сайш ааж , нэгэн т мөхөж сөнөхөд хүрсэн овогтөрлийн нийгм ийг ш инэ тутам м андаж б ай сан ф еод ал ы н ёс ял ан д и й л эх ёстой гэсэн үзл и й г тууш тай барим талж ээ. Ү үгээрээ «Нууц товчоо» тухайн түүхэн үеийнхээ дэвш илт, тэргүүний үзэл санааг илэрхийлж бүрэн чадсан аж ээ. «Нууц товчоо»-нд м онгол аймгууды г нэгтгэх үзэл санааг уран сайхны зүйрлэл д үрслэлээр илэрхийлсэн байдаг3. «Н ууц то в ч о о » б ол у р ан зо х и о л ы н х э л б э р м ая г, д ү р с л э х ч ад ал , найруулан бичих хэлний яруу сайхны хувьд хосгүй сайхан зохиолуудын нэг аж ээ. «Нууц товчоо»-г зохиосон хүн м онголы н аман зохиол, домог, арды н уран ц эц эн үгсийг аш иглан X III зууны үеийн м онголы н түүхийг уран зо х и о л ы н аргаар ч и м эгл эн б и чж ээ. Ү үнийг бичигч зөвхөн түүхч төдийгүй мөн чадамгай уран зохиолч байж ээ. Түүхт явдлуудыг данслах аргаар биш дүрслэх аргаар б и чж ээ4. «Нууц товчоо»-ны нэг гол онцлог бол 1 2

3 4

352

Р аш ид-ад-Д ин. т. 1. кн. 2. стр. 41-42. Б .Я .В ладимирцов. «О бщ ественны й срой монголов». J1., 1934; С .А .К озин «С окровенное сказание» Введение в изучение памятника. M-J1., 1941; Ц .Дамдинсүрэн. «М онголын уран зохиолын тойм». УБ., 1957. 57-61-р тал. «МНТ». §22. Ц .Дамдинсүрэн. «М онголын уран зохиолын тойм». УБ., 1957. 57-р тал.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гурэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

энэ эртний монгол аман яруу найраглалы н уламжлалтай гүн бат холбоотой аж ээ. Ү үний ачаар ч «Нууц товчоо» м онголы н эр тн и й уран зохиолы н ш илдэг загвар болж чадж ээ. Э н э зохиолд ард түм ний баатарлаг туульс, ардын аман яруу найраглалаас зээлдэн авсан зүйл тун арвин юм. «Нууц тов чоо»-н оос гадна м онгол гүрний үеэс уламж лагдан ирсэн нэлээд зохиол бий. Ж иш ээ нь: «Аргусан хуурчийн домог», «Өнчин хөвүүний ц эц эл сэн шастир», «Хоёр загалы н тууж», «Алтан ордны үйсэн дээрх бичиг» зэрэг болно. Э дгээр зохиолын дотроос сүүлчийн нэг зохиолоос бусад нь цөм хожуу үе, голдуу XVII зуунаас хойш үеийн м он голы н түүх, уран зо х и о л ы н б и ч гү ү д э э р (Л у в са н д а н за н ы «Алтан товч», С аган с э ц э н и й «Э рдэнийн товч», Раш пунцагийн «Болор толь» зэрэг) уламжлагдан м анай үед хүрч ирж ээ. Т эдгээр зохиолыг бичсэн он цаг тодорхой бус, хожуу үеийн номуудын дотор орж хутгалдсан боловч хэл бичиг, утга агуулгын онцлогоор нь тэдгээр зохиолы г эрдэм тэд X III-X IV зууны үед хамааруулан үздэг байна. Д урд сан зохи олууд ы н д о тр о о с «Ө нчин хөвүүний ш асти р», «Хоёр загалы н тууж», «Алтан ордны үйсэн дээрх бичиг»-ийг онцлон тэм дэглэх хэрэгтэй. У чир нь эн э зохиолуудад харц доодсы г төлөөлсөн эгэл арды н дүр гар ч , ар д ы н ү л гэр д о м ги й н баатрууды н хам таар X III-X IV зууны м онголы н уран зохиолы н ардчилсан чиглэл болж байлаа. «Өнчин хөвүүний ш астир»-т н эгэн өнчин хүүхэд гол баатар нь болж, Ч ингис хааны нэрт өрлөгүүдтэй сэц булаацалдан ялна. «Алтан ордны үйсэн дээрх бичиг»-т хаад ноёд гол баатар бус м алчин эх, хүү хоёр гол баатар нь болж бичигджээ. Э нэ зохиолд дайнд м ордсон хээр талы н монгол хүү, гэр орон, эх нутгаа мөрөөдөж гуниглан дуулжээ. Түүнийг үдэж мордуулсан эх нь хүүдээ эсэн м э н д я в а х ы г е р ө ө ж э э . Э н э зо х и о л д Ч и н г и с и й н д а й н д а ж и н ы хөлд нэрвэгдэж зовсон, дайны г ж игш иж , энх тайвны г мөрөөдсөн эгэл монгол хүмүүсийн бодол санаа нь аль нэг хэм ж ээгээр тусгалаа олжээ. X IV зууны ү еи й н м о н го л ы н уран зо х и о л ы н түүхэнд өм н ө гарсан Ч ойж и-О дсэр чухал суурь эзэлнэ. Ч ойж и-О дсэр бол авъяас билигтэй яруу найрагч мөн бөгөөд эртний Э нэтхэгийн олон зохиолыг монголчилсон их х э л м э р ч м ө н . Э н э зо х и о л ч и й н н о м о о с у л а м ж л а н и р с э н н ь э р т н и й э н э т х э г и й н гүн у х аан тан Ш а н т и д е в а ги й н (М Э V II зуун ы ) зо х и о с о н «Бодхичарьяа-аватара» («Бодхисад нары н явдалд орох») гэдэг ном ы г 1305 о н д х и й сэн монгол орчуулга1, М өн тэрзохи ол ы н 1312 онд баралсан монгол тайлбары н хэсэг2, «Банзрагч» («Таван сахиус») гэдэг бурханы ш аш ны нэг үндсэн судрын м онгол орчуулга ба түүний төгсгөлийн үг, «М ахагалийн магтаал»3 зэрэг болно. Э дгээр зохиолуудын ихэнхийг м онголоор орчуулахдаа, мөн тэдгээрт төгсгөлийн үг зохиохдоо Ч ойж и-О дсэрийн цөм ийг яруу сайхнаар ш үлэглэн бичсэн учир тэд нь м онголы н сонгодог бичгийн хэлний өмнөх үеийн яруу 1 2 3

Б.Я.Владимирцов. Bodhicaryavatara. М онгольский перевод Ч ойж-О дсэра. 1 текст. Л., 1929. F.Cleaves. The Bodistwa Cari-a Awatar-un tayilbur o f 1312 by Cosgi Odsor. HJAS. Vol. 17. № 1-2. 1954. Ц .Дамдинсүрэн. «М онголын уран зохиолын тойм». УБ., 1957. 104-116-р тал.

353

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I воть

найргийн үнэт дурсгал мөн болно. «Бодхичарьяа-аватара» бол санскрит х эл ээр ээ ш үлэглэн бичсэн яруу найргийн том оохон зохиол м өн бөгөөд түүнийг монголчлохдоо Ч ойж и-О дсэр мөн ш үлэглэн орчуулсан учир тэр нь тухайн үеийн монгол орчуулгын шүлгийн нэг сонгодог үлгэр загвар нь б ол ж ээ. Ш ан тд еваги й н эн э зохиол бурхан ш аш ны сургаали й г н ом лон сурталчилсан зохиол мөн бөгөөд түүнд олон түм эн сүсэгтний сэтгэл санааг эзэм ш ихэд зориулагдсан ариун цагаан боди сэтгэл, амьтны тусын тулд сайн сай хн ы г уран яруугаар ерөөн н о м л о со н ш аш ны хүм үүнлэг э н эр эн гү й сургаал номлол цөөнгүй бий. Ж иш ээ нь: Түлсэн хөрсийн цог хийгээд м эсэсийн хурц бээр Э нэ өдрөөс тэргүүлэн сэцгүүдийн хур орох болтугай Э срэг тэсрэг мэсэсүүд зочлолдохуун бээр Э нэ өдрөөс наадан сэцгүүд огооролцохуун болтугай. Э н э б адагт гал м эс и й н хур ц э ц ги й н хур б ол тугай , м эс зөрүүлэн т э м ц э л д э ж б ай гаа э с р э г т э с р э г хүмүүс ц э ц э г б ар и н х а р и л ц ан наадах бол тугай гэж ер ө ө с ө н нь X I I I-X IV зууны м онгол хүм үүсийн сэтгэл д н и йцээстэй байсан нь м эдээж хэрэг. Ч ойж и-О дсэрийн М ахагалийн маггаал бол М ахагали буюу Их хар охин тэнгэрийг яруу тод дүрслэн ш үлэглэсэн томоохон хэм ж ээний бие даасан монгол шүлгийн зохиол мөн. М эргэжилтэн н ар ы н ү зэж б ай гаагаар М ахагалийн м агтаал нь ү н д сэн гурван хэсгээс бүрдэнэ. Н эгдүгээрт нь ш үлгийн тахилын хэсэг буюу орш ил, хоёрдугаарт нь М ахагалийн охин тэн гэр и й н нүүр, гар, хөл, зүүлт чим эг, унаа хөлөг зэр ги й г м агтан ш ү л эгл эж ээ. Гуравдугаарт нь М ахагалийн эрт урьды н домогт үйл явдал, сүр хүчийг магтан ш үлэглэж ээ1. М онголы н уран зохиол энэтхэг, түвэд, хятад, иран зэрэг олон орны уран зохиолтой харилцаа холбоотой болж эдгээр орны уран зохиол, ш аш ин, гүн ухааны ном ы г монголоор орчуулах ажил хийгдэж байв. Ю ан улсын үед лалы н сургууль гэдгийг тусгайлан байгуулж, тэнд ноёд түш м эдийн хүүхдүүдийг хуралдуулан араб хэл бичиг зааж байсан тухай «Ю ан улсын судар»-ын м эдээнүүдээс үзэхэд араб хэл бичгийн орчуулагч, б и ч э э ч н ар ы г ту сгай л ан б эл тгэж сургаж б ай сан б ай н а. Х ятад, түвэд. санскрит, уйгур зэрэг хэлний мэргэжилтнүүдийг бүр ч олноор тусгайлан б элтгэж б ай сан нь э д гээр х эл н ээс ном зохиол орчуулах х эр эгт их тус болж ээ. Харь хэлнээс монгол хэлэнд ном зохиол орчуулах ажилд монгол хэл н э в т э р х и й с а й н с у р сан уй гур, х ятад , түвэд хү м ү ү си й г бас татан оролцуулж байж ээ. Ю ан улсын үед хятад, түвэд, энэтхэг уран зохиол, ш аш ны олон ном, зохиолы г орчуулж зарим ы г нь барласан тухай м эдээ байх боловч эдгээрээс м анай үед уламж лагдан ирсэн ба олдож м эдэгдсэн нь цөөн байна. Э нэ үеи й н орчуулгаас б и д н и й гарт хүрч и р с э н нь өм н ө д урьд сан Ч ойж иО дсэрийн орчуулсан зохиолуудаас гадна мөн XIV зууны үеийн монголын э р д э м т э н орч у у лагч Ш а р а в с э н г и й н уй гур, тү в эд х э л н э э с орч уулсан «Алтангэрэлт», 1330-аад онд орчуулж хэвлэсэн «Долоон өвгөний судар», 1

354

Д .Ц эр эн содн ом . өм н е дурьдсан ном. 88-97-р тал.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн залзрсан нь. Монголын Юзн гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

X III зууны эц эс буюу XIV зууны бүр эхээр С он ом -Г араги й н орчуулсан тү в эд и й н С аж а б ан д и д Г ун гааж ал ц ан ы яруу н а й р ги й н алдарт зохиол «Субашид», 1307 онд орчуулан барласан К үнзийн сургаалийн ном «Сяо Цзинь» («Ачлалт ном »)1 зэрэг болно. М онголын эзэн т гүрний үед монголчуудын дунд орчуулагдан тархаж б а й с а н э н э т х э г и й н утга зо х и о л т э р ц а г и й н м о н го л у р а н зо х и о л д мэдэгдэхүйц ул мөрөө үлдээж ээ. Үзэл санааны хувьд бол буддын ш аш ны сургаал ноёлох болж ээ. Арга хэлбэрийн хувьд нь эртний энэтхэг, түвэдийн уран зохиолы н онол багагүй нөлөөлөх болсон байна. Э ртний м онголы н аман зохиолтой гүн бат холбоотой м онголчуудын уран зохиол, и р гэн и й яруу н айраг, баатарлаг туульсийн зэр э гц э эгэ э р энэтхэг, түвэдийн уран зохиол, яруу найргийн утга санаа, хэлбэр маягийг дууриан бичсэн зохиол, ш үл эг м өн б и ч и гд эх б о л ж э э. Ч о й ж и -О д с э р нь «Б урханы ар ван хоёр зохионгуй» гэдэг ном оо эртний энэтхэг зохиолчды н “ Ц адиг” зохиолуудын маягаар бичиж «М ахагалийн магтаал»-аа элдэв бурхан тэн гэри й г магтан дуулах энэтхэгийн яруу найргийн арга барилаар зохиож ээ. М өн эн э үеэр м о н го л хаады н багш С аж а б ан д и д Г у н гаа ж а л ц а н , П агва л ам н а р ы н идэвхитэй оролцоотойгоор X III зуунд түвэд хэлээр орчуулагдсан Д андины « К а в ъ я д а р ш а » 2 (« З о х и с т а я л гу у н ы т о л ь » ), х э с э г ч л э н о р ч у у л а гд с а н « С а р асв ати к ан тх а-б х ар ан а» 3 (« С ар асв ати й н хүзүүний чим эг») м эт и й н эртний эн этхэги й н яруу найргийн онолы н зохиолууд м онголы н боловсролтой хүмүүсийн дунд дэлгэрч, яваандаа монгол уран зохиол, ялангуяа яруу найрагт их нөлөөлөх болжээ. М онголы н эзэн т гүрний үед монголы н уран зохиол мөн Дундад А зийн орнууд, И раны уран зохиолтой харилцаа холбоотой болж улмаар эдгээр ор н ы зо х и о л н о м ы г м о н го л х э л э э р орчуулах явд ал ч ү зэ г д э ж б ай в. Э н этхэги й н алдарт үлгэр «П анчатантра» («Таван сургам ж »)-гийн хэсэг К а л и л а Д и м н а х о ё р ы н ү л г э р и й г X III зу у н ы д ун д уур и р а н х э л н э э с дамжуулан персийн эрдэм тэн И ф тихар Эддин М ухамед м онголчилж ээ4. Т эр э р д эм т э н и й г Ө гэдэй хаан Хархорумд урьж авчраад Т улуйн их хүү М өнхийн багш аар том илж ээ. И ф тихар Эддин М ухамед дээрхи үлгэрийг П анчатантараас М өнхөд уншуулж багш илж байсан гэдэг. Д ундад А зийн зохиолч М ухам м ад -ал-С ам аркан ди й н шүлгүүд араб, иран, уйгур, монгол дөрвөн хэлээр байснаас монгол хэл бичгээр зөвхөн гурван м өр, арван хоёр үгтэй ш үлэг м анай үед хүрч и р ж ээ5. Уг ш үлгэнд Х.Лувсанбалдан. Ачлалт номын тухай. Studia M ongolica III. 12. УБ. Igor de Rachewiltz. “The preclassical M ongolian version o f the H siao-ching”. Zentralasiatische Studien. 12. 1982. Sonderdruck «Кавъядарша» нь VII зуунд зохиогдж ээ. Э нэ зохиол нь XI зуун д зохиогдсон болно. «Кавъядарша»-ийн хамтаар Сажа бандид анх хэсэгчлэн орчуулж ээ. Б.Я .В ладим ирцов. Панчатантра. Петроград. 1921. 1-2-р тал. А .М .П оздн еев . Л екции по истории монгольской литературы. ч. 1. 1896. Э нэ ш үлэг нь Ж увейний Тарих-и Ж ахан-гуш а (Е ртөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх) гэдэг номын XIV зууны эхэн үеийн гар бичмэл хуулбарт байгааг Игорь де Рахевилтз судлан нийтлэв. Igorde Rachewiltz. “The M ongolian poem o f Muhammad al-Samarqandi”. Central Asiatic Journal. Vol. XII. № 4. 1969.

355

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ.

II воть

өгүүлсэн нь: Билиг нэгэн далай буюу Хугар (эрдэнэ) тэндээс гаръюу Б илгийн ёсон-ы г Билигт хүмүүн мэдьюү. Э н э ш үлэг цөөн үгтэй боловч м онголы н сонгодог бичги й н хэлний өмнөх үед хамаарах орчуулгын яруу найргийн ховор дурсгалуудын нэг мөн. XIV зууны эхэн үеэр эртний М акедонийн их хаан А лександрын тухай алдарт дом гийг уйгур-түрэг эхээс монгол хэлэнд орчуулжээ. Дундад Ази, Ойрхи Д орноды н лалы н ш аш интан орнуудад А лександрыг Д ‘ил-гарнайн гэж сунжруулан дууддаг байсан бөгөөд түүнийг нь монголчууд зээлдэн авч С улгарнай гэдэг б ай ж ээ. Т эгээд уг д ом ог нь “ С улгарн ай н д о м о г” гэж монголчуудын дунд алдарш сан байсан бөгөөд уг монгол орчуулгаас туйлын хуучирч муудсан долоохон хуудсыг Синыдзяны Турф анаас энэ зууны эхээр олж ээ. С улгарнайн д ом гийн тэр хэсэг одоо Германд хадгалагдаж байна. Түүнийг дэлхийн монголч эрдэм тэд сонирхон судлаж б а й н а 1. Сулгарнайн дом гийн үлдсэн хэсэгдөрвөн зүйлээс бүрэлдэнэ. Үүнд: О Сулгарнай Сүмэр буюу С үм бэр ууланд гарсан тухай. Ө С улгарнай д алайн ёроолд аялсан тухай. © Сулгарнай харанхуйн оронд аялсан тухай. О Сулгарнай М иссир Балгадад буцаж ирсэн тухай. Сулгарнайн дом гийн монгол орчуулгын энэ өчүүхэн тасархай хэсэг нь зөвхөн М онгол ба Д ундад А зий н орнууды н хооронды н уран зохиол, соёл харилцааны түүхийн ховор нандин дурсгал төдийгүй уг грек эх нь үрэгдэж үгүй болсон, зөвхөн латин, сири, эф иопи хувилбаруудаар хадгалагдаж үлдсэн. А лександары н дом гийг харьцуулан суд лахад ч чухал ач х о л б о гд о л т о й а ж э э . М өн тү ү н ч л э н уг д о м о г нь м онголчууд дундад А зи й н орнуудаар дам ж уулан э р тн и й гр е к и й н уран зохиол, соёлы н зарим ололты н зах сэжүүрээс бага боловч м эдэж байсны нэг баримт мөн.

§6. Урлаг, хот суурин газрын боловсрол Э ртн ээс аваад м онголчууды н дунд н эл ээд д элгэрэн хөгж иж байсан гоёх, сийлэх, дархлах урлаг X III-X IV зууны үеэр цааш ид хөгжжээ. М онголчууд гэр, орон сууцаа чимэглэн гоёдог байж ээ. Гэрийн тооно, үүдний эсгий дээр цэцэг, мод, шувуу зэрэг ан амьтны дүрс буюу элдэв хээ угалз урлан зурах явдал эртний монгол хүмүүсийн дунд их дэлгэрсэн байв. М онголчууд хувцас хунар, хөделм өрийн багаж хэрэгсэл, зэр зэвсэг (нум, ж ад, бам бай, саадаг) зэр эг ердийн аж ам ьдралы н хэрэгсл ээ гоём соглон урладаг занш илтай байсан нь сурвалж бичгүүдээс тодорхой. М онголчууд булга, хэрэм болон бусад ан амьтны үнэт үс арьсаар гоёмсог хувцас хунар

356

N .Poppe. “ Eine M ongolische Fassung der Alexandersage” . Z D M G . c. VII. 1957. pp. 105-129. F.Cleaves. “An Early M ongolian Version o f the Alexsander Rom ance”. HJAS. XXII. 1959. pp. 1-99.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн заларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

хийдэг б айж ээ. “ Булган д ах ” 1, ’’Булган м ал гай ” , ’’М арал бугын гутал” , ’’Ж ар гаг гө р ө ө с н и й ү сэн д булга зал гаж эм ж сэн д э э л ” 2, ’’ал тан эгм э г дөрөвчит, дажи торго, булгаар доторлосон элгэвч” 3, ’’Булган ө л ги й ”4 зэрэг гоёмсог хувцасны тухай «Нууц товчоо»-нд өгүүлсэн байдаг. Т үүхийн тулгар бичиг, эр тн и й судлалы н олбороос үзэхэд м он голчуудын дунд ур дарх нэлээд хөгжсөн байж ээ. М онголчууд аль X III зууны өмнө төм рийн хүдэр хайлуулан төмөр гаргаж авах ба төм рөөр хөдөлмөрийн багаж хэрэгсэл, гоёл чим эглэлийн зүйл, жад, сумны үзүүр, балт сүх, морь ба хүний хуяг дуулга хийж мөн ш ирм эн тогоо, тулга зэргийг ур хийц сайтай дархалж байж ээ. Хүн, морины хуягийг өргөнөөрөө хуруун ч инээ, уртаараа алгы н хэр нарийхан төмрүүдийг зэрэгцүүлэн хооронд нь бат бэх сураар холбож хийгээд нүүр харагдтал зүлгэн өнгөлж гялалзсан сайхан болгодог б ай ж ээ5. Э ртний монгол хүмүүс алт мөнгө зэрэг өнгөт металлаар гоёл чим эглэли й н зүйлийг чадамгай хийдэг байж ээ. «Нууц товчоо»-нд “алтан бүс” (§117-д), “ мөнгөн өлгий” , “тана эрдэнийн ч и м эгтх ө н ж и л ” (§ 133-д), “алтан гүрүгэ”6 зэргийн тухай м эдээ дайралддаг. Татараас Т эм үж иний цэргийн олзолсон зүйлийн дотор м өнгөн өлгий байлцсан тухай м эдээ б и й 7. М о н го л ы н их гүрэн б ай гуулагд сан ы д а р аа га а р м онголчууд со ёл т орнуудтай харилцаа холбоотой болж ирэхийн хамтад м онголы н хаад ноёд т а н с а г х э э н ц э р ам ьд р ал ы г эр х эм л эн дагах б олж , х ээр тал ы н н у тги й н нүүдэлчдийн бэрх амьдралаасаа суурин газрын тохилог боловсронгуй аж байдалд ааж м аар ш илж ин орж , байлдан дагуулсан орнуудынхаа соёлы н өм нө өөрсдөө сөгдөн бууж эрдэм соёлы н нь ололт ам ж илтад ам тархан ш унаж , өөрсд и й н ам ьдралы н жаргал цэнгэлд хэрэглэхийг аль болохоор эрм элзэж байж ээ. Ю ан улсыг хятадад үндэслэхээс өмнө монгол улсын үед Х я т а д , Д у н д а д А зи , Е в р о п ы н су у р и н о р н у у д ы н с о ё л ы н н ө л ө ө г ө ө р м он голы н хаад ол зл огдсон уран дархчууды н хүчээр тан саг сайхан орд харш ийг м онголд цогцолж, гоёл чим эглэлийн зүйлийг бүтээлгэж байж ээ. X III зууны үеэр м онголы н тал нутагг хот суурин газрын соёл аажмаар нэвтэрч, уран барилгы н м эдлэг ухаан ч дэлгэрч эхэлж ээ. М онголчуудын орон байр цааш ид өргөж ин хөгжиж, улмаар суурин газрууд бий болж ээ. Э ртний монголчууд орд гэж эхлээд хааны суудаг гэр орны г нэрлэж байгаад, улмаар хааны ордны ойр орчм оор бий болсон суурин газрууды г хэлэх болж ээ. Их гүрний үед орон барилгы н ажил нэлээд хэм ж ээгээр хөгжиж байв. Ч ингис хааны зарлигаар Т ян ь-Ч ж эн ь-хай (Чингай) балгасан гэдэг цэргийн 1

«м нт». §1; 96.

2 3 4 5 6 7

«МНТ». §114. «МНТ». §135. «МНТ». §211. П .К арпини, Г.Рубрук. 50-51-р тал. Э нэ нь Раш ид-ад-Дины зохиолд гардаг монголчуудын айраг уудаг алтан хул бололтой. Раш ид-ад-Дин. т.1, кн.1, стр. 132.

357

М О Н ГО Л

УЛСЫ Н ТҮҮХ.

II воть

бэхлэлт хоты г байгуулж Ч и н гай сайдаар захируулж 1 байсан тухай өм нө нэгэн т өгүүлсэн. Т эр балгасанд баруун орнуудаас (Туркестан) ирсэн алтан хоргой нэхэгчдийн 300 гаруй өрх, хятадаас ирсэн бөс даавуу нэхэгчдийн 300 өрх орш ин сууж байсан гэж «Ю ан улсын судар»-т б и чсэн ээс үзэхэд Ч ингай балгас нь rap үйлдвэр нэлээд хөгжсөн хот суурин байж ээ. Ч ингис хааны дүү, их ноён О тчигин бол уран барилгын ажлыг их сонирхдог хүн байж ээ. Т үүнийтухай Раш ид-ад-Д ины бичсэн нь: “ М онголчуудын дотроос О тчигин ноён бол барилгы н үйл хэрэгт их дуртай хаа явсан газраа орд харш (С арай), хотын захын орд (Куш к) барьж босгож байсан ба цэцэрлэг мод (баг) тарьж суулгаж б ай в”2. М онгол, Зөвлөлтийн археологчидийн ш и н ж и л гээн и й үр дүнд X IIIX IV зууны ү еи й н м о н го л ы н хот б ай гу у л ал т, уран б а р и л гы н түүхэн д холбогдох хэд хэдэн хотыг н ээн илрүүлж судалсан болно. Үүнд: М онгол улсын нийслэл Хархорум хотоос гадна Зүчийн улсын засаг захиргаа, эдийн засгийн төв хот О Х У-ын Өвөр Байгал нутгийн Хирхира голын эрэг дээрхи К он д уй н (х ө н д и й н ) хот, мөн Ө вөр Б айгал нутгий н У рулю нгүй голы н хөндий дэх Тагна уулын умард хөндий дэх Э лэгэст голын орчим орш их Д ентерек гэдэг нутаг дахь хот Автономит Тува (хуучин нэрээр) улсын нутаг з э р г и й г д у р ьд аж б о л н о . А р х е о л о ги й н о л д в о р , б и ч г и й н с у р в а л ж и й н м эд ээн ээс үзэхэд эдгээр хот балгад нь зөвхөн цэрэг-захиргааны төдийгүй мөн rap урлал, худалдааны томоохон төвүүд байсан ньтодорхой. М өн үүний хам тад э д гээр хоты н б ари лга байгуулам ж , орд х ар ш и й г судлан үзэхэд монгол хот байгуулалт, уран дархчуулын бүтээлийн зэрэгц ээгээр өвөрм өц содон хийц маягтай орон нутгийн үлгэр загвар, уламжлал бас байсны г ялган тодорхойлж болно гэж м эргэж илтэн нар үзэж байна3. Э ртний м онголы н хот байгуулалт, уран барилгы н ш илдэг үлгэр бол Хархорум мөн. Т үүнийг 1220 онд анх байгуулсан тухай 1346 онд хятад, монгол хэлээр зохион бичсэн «Эрдэнэ зуугийн чулууны бичээс»-т өгүүлсэн нь: “Ч ингис хагаан их ор-а сагугсан арван тавдугаар он гин луу ж ил-дур Х орум-а сагуху балгасун орош илугсун ажугуу...”4. Хархорум нь Ч ингисийн дараах хаад, ялангуяа Ө гэдэй, М өнхийн үед улам хөгж и ж , М о н го л ы н их гүрн и й за с аг за х и р га а, худалдаа с о ёл ы н том оохон төв болон хувирчээ. Ө гэдэй хааны үед хотын бэхлэлт, хэрэм , үзэсгэлэнтэй сайхан орд харш баригдж ээ. Өгэдэй хааны ордон ойр орчмы н барилга гоёлынхоо хамт уул хотын гол чим эг нь байсан ажээ. Э нэ ордон харвасан сумын тусах газрын чи н ээ урт бөгөөд нэлээд өндөр суурин дээр барьсан байлаа. 1948-1949 онуудад М онгол, Зөвлөлтийн хамтран явуулсан археологийн хайгуулын ажлын дүнгээс үзэхэд хааны ордон хотын баруун өмнөд хэсэгт байж ээ. Тэнд ш авар хэрэм ийн дотроос 6 барилгы н үлдэгдэл, гэрэлт хөш өө, пайлууран мэлхий хэлбэрт чулуун суурь олджээ. Ордны гол 1 2 3 4

3 58

«Юан улсын судар». 120-рдэвтэр. Раш ид-ад-Д ин. т. 1. кн. 2. стр. 55. С.В.К иселев, Л.А.Евтюхова и др. Древнемонгольские города. М ., 1965. стр. 178. Д.М айдар. Архитектура и градостроительство М онголии. М., 1971. F.Cleaves. “The Sino-M ongolian Inscription o f 1346”. HJAS. Vol. 15. № 1-2. 1952. p. 6.

I ll АНГИ. Монгол гүрэн злларсан нь. Монголын Юан гүрэн. VIII бүлэг. XIII-XIV зууны Монголын соёл

барилга нь өндөр суурин дээр барьсан 64 багана бүхий их танхим байж ээ. Танхим ы н ш алы г ногоон паалантай хавтгай тоосго дэвсэж хийж ээ. Ордны бүх барилгы г ногоон, улаан өнгийн тоосгоор өнгөлж , ян з бүрийн хөрөг дүрсээр чим эглэсэн байжээ. Эдгээр чим эглэлийн дотроос X1I-XIII зууны үеийн уйгур хийц маяг, уламж лалы н бүтээлүүдийн үлдэгдэл (Ж и ш ээ нь: Б одхисатвагийн ш авар то л го й зэ р э г) их со н и р х о л то й аж ээ. Х ааны орд он д Ф р а н ц ы н д ар х ан Вильгельм Бушье м өнгөөр урлан босгосон хиймэл мод хотын үзэсгэлэнт зүйлсийн н эг нь болж б ай ж ээ1. Хархорумд буддын болон христос, лалы н ш аш ны 12 сүм байсны дотор буддын ш аш ны нэгэн сүм бусдаас онцгой гоёмсог байж ээ. Өмнө дурьдсан Э рд эн э Зуугийн чулууны би чээси й н хятад, м онгол эхээс үзэхэд Ө гэдэй хаан өө р и й н ордны г босгуулаад улмаар сүмийн гэр босгуулж барилгы н бусад аж лыг бүрэн дуусгуулж амжаагүйг М өнх хаан залгамжлуулж 1256 онд “ Их бурханы суврага” босгож түүнийг “Х арин бүрхэхүй агуу өндөр гуу” (цамхаг) босгуулжээ. Э нэ сүмийн гэр хэм ээвээс таван давхар... өндөр нь гурван зуун чий... д о о р о о нь д өрвөн этгээд эд д ол о о н зуун ген -ту (ген хэм ж ээтэй) хийдийг босгуулаад тэд дотроо бурхан нугуудыг ном ы н ёсоор зэргээр орш уулсан ажгуу2. Уг сүмийг 1311 ба 1342-1346 онд хоёр удаа сэлбэн засаж улам гоёмсог сайхан болгосон тухай уг бичээст мөн дурьдсан б ай н а3. Х архорум ы н бари лгы н соёлд уйгур а й м ги й н хот б алгасы н хуучин уламж лалын нөлөө их байсан боловч, байлдан дагуулсан харь орнуудын соёл, уран барилгы н ухааны нөлөө зонхилж байсны г тэмдэглэх хэрэгтэй. Хархорумыг барьж босгох хэрэгт байлдан эзэлсэн орнууд, ялангуяа Д ундад А зийн орнуудаас олзлон авчирсан олон барилгачин, урчууд дархууд их зүйл бүтээжээ. М өнх хааны ордны дэргэд уйгур, англи, ф ранц, орос хятад зэрэг төрөл бүрийн үндэстэний хүмүүс ажиллаж байж ээ. Хааны ордны дэргэдэх мөнгөн мод зэр эг бусад ч и м эглэлийн зүйл урласан ф ран ц ы н дархан Вильгельм Буш ье-гээс хэдэн ж илийн өмнө Гүюг хааны ордонд оросы н Кузьма гэдэг алт м өнгөний уран дархан ажиллаж байв. Э нэ орос дархан хааны ш ирээ, тамга зэргийг урласан ажээ. Хархорумыг ухахад олдсон зүйлээс үзэхэд эн э хот гар үйлдвэр, уран дархны том төв байсан нь илэрхий байна. Дундад зууны монголчуудын ёс занш ил, ахуй байдал, сүсэг биш рэл, үйлдвэрлэлийн хөгжлийг бодитой харуулах дурсгал бол тухайн үеийн булш орш уулга б и л ээ . Э д үгээ м анай орон д б ол он О Х У -ы н Б айгал орч м ы н нутгаар м онголчууды н булш ийг судалсан байдлаас үзэхэд эгэл ж ирийн иргэдийн булш голлож б ай н а4. И йм булш ийг уулсын энгэр, бэл хормойгоор 1 2 3 4

«Юан улсын судар» 8 дэвтэр. М энгу ю му-цзи. Записки о монгольских кочевьях. стр. 380. П .К арпини, Г.Рубрук. 156-159-р тал. Монгол би ч ээсн ээс Ф .Кливезийн сэр гээсн ээр авав. Өмнө дурьдсан ном. 69-р тал. Н .В .И м ен о х о ев , П .Б .К он ов ал ов . К и зуч ен и ю погребальны х пам ятн ик ов м он гол ов в Забайкалье. Д ревн ее Забайкалье и его культурные связи. Н овосибирск, 1985. стр. 69-86; Д .Н аваан. «Д ундад зууны үеийн монголчууды н орш уулах зан үйлийг судлах асуудалд». “Археологийн судлал”. SA. t. XI. f. 1. УБ., 1986. 3-9-р тал.

359

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

байрлуулах ба гонзгойвтор чулуун дараастай, төдий л гүн бус нүхэнд хийж, эд өлгийн зүйлс дагалдуулсан байдаг. Эр хүний булш инд төмөр зэв, нумны ясан наалт, үй сэн саадаг, хором сого, эм ээл , д өрөө, хазаары н хэрэгсэл , н эл ээд ч и н ээл эг булш инд алт, м өнгөн чим эгтэй бүс, арьс ба торгом сог эдээр хийсэн хавтага, эм эгтэй хүнийхэд бол үйлийн хайч, ээрүүлийн таваг, сам, толь, богтого малгай тавьж бог малын голдуу яс дагалдуулдаг байжээ. Их хаад, том сурвалжит язгууртны булш малтан судалсан зүйл одоогоор үгүй. Хаад, язгууртны булш ийг ихэд нууцлан “Х ориг” хэмээх цээртэй газарт оршуулах ба тэдэнд зориулж тахилы н тусгай онгон бүтээж, тайлгы н ёслол гүйцэтгэдэг байж ээ. Сүүлийн жилүүдэд м онголы н дорнод нутгаас хөрөг чулуут тахилы н онгон олны г олж судалсан нь монголчуудын эдийн соёл, дүрслэх урлагийн нэн үнэт дурсгалын тоонд орж б ай н а1. Хүн чулуун хөрөг бүхий эдгээр онгонууд нь монгол нутгийн зүүн өмнөд хэсгээр, тухайбал, Хубилай хааны байгуулсан Д ээд нийслэл буюу Ш анду хотоос Х эрлэнбарс орох чиглэлд н эн илүү бөөгнөрчээ. Эдгээр нь хийц загвар, дүрсэлж гаргасан хувцас, эд ю мсынхаа хувьд э р т н и й т ү р э г и й н хүн ч у л у у н а а с эр с я л га р а х ба X II I- X I V зу у н ы монголчуудын дүр төрхийг бүрэн илэрхийлдэг б ай н а2. Дурдсан хөргүүдийг га н т и г, б о р ж и н х ү р м эн ч улуугаар т ү ш л э гт э й и с э р суудалд за л а р с а н байдлаар урлан хийсэн байдаг ба ташуу зөв энгэртэй дээл, урт залаа бүхий дүгрэг малгай, мухар хонш оортой гутал өм ссөн байдалтай бөгөөд товруу ч и м э гтэ й бүс б үсэл ж , хавтага савы н зүйл унж уулсан бай даг. Дух руу унжуулсан гөхөл, хоёр чихний араар унжих “ш иб и лгэр” үсийг н эн тодорхой га р г а с а н б а й н а . О н ц г о й у р ан х и й ц т э й за р и м х ө ш ө ө г л у у н х э э т э й дээлтэй гээр, гарт нь эрх бариулан дүрсэлж ээ. Э нэ бүхэн нь дурдсан хөшөө д у р сгал X II-X IV зууны м о н го л ы н э д и й н б о л о н утга с о ё л ы н д урсгал б ол охы г гэр ч л эх ба тухай н ү еи й н у рл агы н хөгж ил, я л а н гу я а , чулуун цоолбор урлагийн хэм ж ээ, төвш инг илтгэдэг.

1 2

360

Д.Баяр. Монголчуудын чулуун хөрөг. УБ., 1995. Л.Л .Викторова. Некоторые памятники монгольского искусства средних веков и их историкоэтнографическое значение. И мформационный бюллетень. М АИ КЦ А. М осква, 1985. стр. 4 5 51.

ТҮҮХ Э Н ОН ЦАГИЙН х э л х э э с 758 он

- Бүртэ-чино (шороо нохой жил) төржээ.

VII-VIII зуун

— Монгол гэдэг нэр түүхэнд тэмдэглэгдэх болсон.

VIII-IX зуун

— Гурван голын монголчуудын дунд аймгуудын Холбоо байгуулагдан эхэлж, улмаар улсын ш инж төлөв бүхий төрийн нэгдэл бий болж, нэг ёсондоо нийт монголын түүхэн хөгжлийн төв нь мөн үеэс эхлэн энд шилжин ирсэн байна.

Хзуун

— Боданчар “Монгол аймгуудын дийлэнхийг” зарим “ах захгүй иргэд”-ийн хамтаар захирч байв.

960

- Хятадын Сүн улстай “Монгол улс” "... зохицож, Судар ном туулав” гэж түүхэнд тэмдэглэжээ.

907-1125

— Хятанулсоршинтогтножбайв.

XI зуун

— Онон, Хэрлэнгийн монголчууд Кам (Андуу) газартай харилцаатай болсон байжээ.

XIзуун

— Монголчууд, Хятан гүрэнтэй улс төрийн талаар харилцах явдал нь улам нягт болж байсан байна.

1035

- Монгол аймгийн удирдагч Хайду төржээ.

1052

- Байшинхуртөржээ.

1069

— Тумбинайсэцэнтөржээ.

1101-1137

- Хамаг монголыг Хабул хаан захирч байв.

1113-1115

- Зүрчидийн Алтан улс байгуулагдав.

1133-1135

— Алтан улсын хаан, Хамаг монголын Хабул хоёрын уулзалт болов.

1162

— Тэмүжин мэндлэв..

1168

- Тэмүжиний отгон дүү Тэмүгэ отчигин төрөв.

1169

- Тэмүжиний гагцохиндүүТэмүлэнтөрөв.

1170

- Есүгэй баатар татар аймагтхорлогдон нас барав.

361

Монгол

УЛСЫН ТҮҮХ.

БОТЬ

1172

— Тэмүжин,Ж амухахоёрандболоцов.

1177

— Тэмүжин тайчуудад баригдаж, найман шарга агтаа дээрэмдүүлэв.

1178

— Тэмүжин Бөртэ үжинтэй хуримлав.

1179

— Буур хээрийн байлдаанаар мэргидийг ялж Бөртэ үжинг олзноос чөлөөлжавав. Зүчи төрөв.

1181

— Ж амухаТэмүжинээссалжявав.

1186

— Өгэдэйтөрев.

1189

— Тэмүжинг Хамаг монголын хаанд өргөмжилж “Чингис хаан” гэдэгцол олгов. Тэр үед Тэмүжин 27 настай байв.

1194

— Монголын хатагин, салжиуд зэрэг аймгууд Алтан улсад халдав.

1196

— Хэрэйдийн хан Тоорил Тэмүжинээс тусламж гуйв. Тэмүж ин түүний хүсэлтийг ёсоор болгож харъяат албатаасаа гувчуур татаж Ван ханыг тэтгэв.

1197

— Зүрхэнаймгийгдагуулав.

1198

— Тэмүжин, Тоорил хан нар Алтан улсад туслан Татар аймгийгбайлдав.

1199

— Тоорил, Тэмүжин нар хамтран Найманыг байлдав.

1201

— Тэмүжинд цохигдсон аймгуудын тэргүүн нар нэгдэж эвсэл байгуулан Жамухыг Гүр хаанд өргөмжлөв.

1202

— “Далан нөмрөг” гэдэг газар Чингис хаан татар аймагтай байлдаж бүрмөсөн мөхөөв. Мөн “Хүйтэн” гэдэг газар Жамухатай байлдажялав.

1203

— Чингис, Ван хан нар “ Муу өндөр”-т байлдав. Балжид нуурын тангараг-ийг байгуулав. Хэрэйдийг мөхөөв.

1204

— Чингис цэргийнхээзохион байгуулалтыгөөрчилж “аравт, зуут, мянгат”-ын дүрмийгтогтоов. Наймантай байлдаж мөхөөв. Уйгар бичгийн хүн Тататунгааг олзлов.

1205

— Чингис монгол аймгуудыг үндсэнд нь нэгтгэж дуусав. Тангудыг анх удаа дайлав. Жамухыг цаазлав.

1206

— Чингис хаан 45 насыг зоогложээ. Монголын Нэгдсэн Улс байгуулагдав. Чингис хаан их ор суув. Төрд гавъяа байгуулсан 88 хүнийг шагнав. «Их засаг» хууль тогтоов.

1207 1209

— Тангудулсыгудаадараадайлав.

1209

— Мөнхтөрөв.

1211

— Чингисхаан Алтанулсыгдайлав.

362

Түүхэн он иагийн хэлхээс

1212

— Алтан улсыг дахин дайлж хот балгасыг эзлэв.

1213

— Алтан улсын 90-ээд хотбалгасыгэзлэв.

1214

— Монгол Өмнөд Сүн улстай элчин харилцаа тогтоосон.

1215

— Чингис хаан Алтан улсын нийслэлийг эзлэв. Елюй Чуцайтай Чингис хаан биеэр ярилцав.

1217

— Мухулайд “ Гоо ван” цол хүртээв. Их Монгол улсын450 хүнтэй худалдаачид Хорезмыг зорив.

1218

— Монгол Солонгосын хооронд найрамдалт харилцаа тогтоож тангараг бичиг ергөв. Өгэдэйг Монголын их хааны ор залгамжлагчаар гэрээслэв.

1219 1224

— ЧингисхаанХорезмДундад Азийг байлдан эзэлсэн.

1220

— Хархорум хотыг Монгол улсын нийслэл болгохоор шийдэв.

1221

— Чингис хаан Чан Чунь бомботой уулзав.

1222

— Чингис хаан хятадын Өмнөд Сүн улсын элч Чан Чунь бомботой хоёр удаа уулзаж ярилцав.

1223

— Чан Чунь арш нутаг буцав. Мухулай нас барав. Мөн оны 5-р сард Зэв, Сүбээдэйн цэрэг Калка гол дээр Орос, Кипчакийн хамтарсан цэргийг бутцохив.

1224

— Зэв жанжин нас барав. Тангуд, Алтан улсын хооронд Чингисийн эсрэг нууц гэрээ байгуулагдав.

1225

— Эрчис мөрний эх орчмын “Буга Сочигай” гэдэг газар Их хуралдай хийж Есүнгэ мэргэн сур харваж 335 алд газар харвасан тул чулуун хөшөө босгов. Чингис хаан Сартул иргэнийг дайлж дуусаад, Туул голын Хар түн дэх ордондоо буцаж ирсэн. Монголын элч Жучуйг буцах замд нь Солонгосууд харваж алав.

1205 1227

— Тангудулсыгбайлдажмөхөөв.

1227

— Чингисхаантаалалтөгсөв.

1227 1229

— ЧингисхааныотгонхүүТулуйтөрхамаарчбайв.

1229

— Хааны санд хураах улсын нэгдсэн алба татварын хууль гаргав.

1229 1241

— ГуравдугаархүүӨгэдэйгиххаандөргөмжлөв.

1232

— Сартагжанжины цэрэгСолонгосыгдовтолж, Солонгос улс нийслэлээ Канхва аралд нүүлгэсэн.

1233 1235

— Өгэдэй хаан өртөөний аж лыг журамтай болгоход чиглэсэн хэд хэдэн нэмэлт зарлиг гаргажээ.

363

М ОНГОЛ ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I воть

1235

— Хархорумд Их хуралдай хурж Өрнөдийн улс орнуудыг байлдах тухай хэлэлцсэн. Мөн хятадын Өмнөд Сүн улсын элч Пэн Дая, Сюй Тин нар монгол газар ирэв.

1237 1338

- “Сурин”, ’’Тосох орд” нэртхотуудыгбайгуулсан

1240

— М онгол ц эрэг Ө мнөд оросы н Киев хоты г эзлэв. «Монголын НууцТовчоо» зохиогдождуусав.

1241

— Өгэдэй хаан таалал төгсөв. Түүнээс хойш монголчуудын Өрнөзүгт хийхдовтолгоон зогсов.

1241 1246

- ӨгэдэйниххатанТуракинатөрхамаарчбайв.

1246 1248

— ӨгэдэйнхүүГүюгийгиххаандөргөмжлөв. Хаанширээнд суулгах энэ Хуралдайд хүрэлцэн ирсэн гадна дотны элч нарын тоо 4000 гарч байжээ.

1247

— Монгол гүрэнд хүн амын тооллого явуулав.

1251

— Тулуйн хүү Мөнхийг их хаанд өргөмжлөв.

1252

— Ираныгбайлдан эзлэв.

1257

— Вьетнам Монголын түшмэгулс болсон.

1258

— Мөнх хаан нас барав.

1259

— Новогород хотод Монголын эсрэг бослого гарсан.

1260

— Хубилай Кайпинд өөрийгөө хаанд өргөмжлөв. Мөн үүнтэй зэрэг шахуу Аригбөх Хархорумд хаан ширээнд өргөмжлөгдөв.

1260 1264

— Монгол гүрэн хоёр хаантай болж улмаар иргэний дайн үүсэв. Энэ тэмцэлд Хубилай ялж гүрний хаан болов.

1260

— Чжунтунгийн мөнгөн тэмдэгт хэмээх цаасан мөнгө гарсан

1264

— Хубилайн зарлигаар Бээж инд Улсын судар зохиох хүрээлэн байгуулагдсан.

1266

— Аригбөх нас нөхцөв. Мөн онд Хубилай өөрийн бүрэн эрхт элчээ анх удаа японд илгээв. Э нэ жил М онголын Нэгдсэн Улс байгуулагдсаны 60 жилийн ой тохиов.

1269

— Дөрвөлжин үсгийг нийт Их гүрний албан бичиг болгон зарласан.

1271

— Хубилай Гүрнийнийслэлийгхятададшилжүүлж, “Ю ан!' гэдэг нэр өгөв.

1272

— Хубилайн зарлигаар монголд албан тариалангбайгуулсан.

1274

— ХубилайЯпондэхнийудаадовтлов.

1275

— Монгол улс Туушжун тэргүүтэй элчийг Японд илгээв. Гэвч японы самурайн толгойлогч Токимунэ тэдгээр элчийг цаазаар авав.

364

Түүхэн он иагийн хэлхээс

1276

— Хубилай Өмнөд Сүн улсын нийслэл Лиланийг эзлэв.

1279

— Хубилай бүх Хятадыг эзэлж, Өмнөд Сүн улсыг бүрмөсөн мөхөөв.

1281

— ХубилайЯпонруухоёрдахьудаагаадовтолжялагдав.

1280-1287

— БирмЮ ан гүрнийхараатболов.

1288

— Хубилай, Энэтхэг, Хятад ба Аннамыгэзэлсэн.

1289

— Хубилайн эсрэг монгол ноёд бослого гаргав. Мөн Өмнөд хятадын нутгийн 400 гаруй газарт тариачдын бослого гарав.

1292

- ХубилайЯвынарлуудадцэрэгоруулжноёрхлоотогтоож эхлэхийгзавдав.

1294

— Хубилай хаан нас барсан.

1295-1307

- ӨлзийтТөмөрхаансуусан.

1308-1311

— ХайсанХүлэгхаансуусан.

1312-1320

— Буянтхаан суусан.

1321-1324

— Гэгээн хаан суусан.

1324-1328

— Есөнтөмөр хаан суусан.

1329

— Хүслэн хаан суусан. Мөн онд Ляо-Ян мужид монгол, солонгос, хятад цэргийн хамтарсан бослого гарсан.

1329-1332

— Төгстөмөрхаансуусан.

1331-1345

— ТүүхчТогтохтэргүүтэн «Ляоулсынтүүх», «Алтанулсын түүх», «Сүн улсын түүх» зэрэг түүхэн судрыг зохиож дуусгав.

1332

— Ринчинбал хаан суусан.

1333-1370

— Тогоонтөмөрхаансуусан.

1368

— Юан гүрэн мөхөж, хятадын М инулстогтов.

1370-1378

— Аюушридар (Билэгт) Хархорумд хаан ширээнд суусан.

1370

— Тамерлан (Доголон Төмөр) Хусейныг алж, Мавереннахрын төрийн эрхийг гартаа авчээ.

1372

— Х ятадцэрэгмонголдцөмрөнОрхонголдиржээ.

1380

— Алтан ордны Мамай Дмитрийн цэрэгт Куликовын талд цохигдов.

1380

- Хятад цэрэг Монголд цөмрөн орж, Хархорумыг сүйтгэв.

1388-1400

— Хаан ширээнд 5 хаан суужээ.

365

НОМ З Ү Й м о н г о л ХЭЛЭЭР а.

Сурвалж

—

«Алтан эрхи» хэмээх шастир. 1 дэвтэр, бичмэл. Гандантэгчилэн хийдийн номын санд бий. В.Хайссиг «Алтан эрхи»-ийгтусгайлан Европтхэвлүүлжээ.

—

«Алтан ордны тайллага». Бээжин, 1983.

—

«Алтан ордны үйсэн дээрхи бичиг». «Монголын уран зохиолын дээж зуун билэгоршвой». Эмхтгэсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1959.

—

«Алтан хүрдэн мянган хэгэсүд». Хөх хот, 1987.

—

«Алтан товч» (үүнийг эрдэмтэд Мэргэн гэгээний зохиол гэж үздэг тал бий). Өвөрмонгол хэвлэл.

—

«Алтан товч» (Г.Гомбоевын). Мөн хураангуй «Алтан товч» ч гэж нэрлэдэг. Труды ВОРАО. 1858. т. VI; «Алтантовч». Хөххот, 1984.

—

«Алтан улсын түүх». Бээжин, 1987.

—

«Арван буянт номын цагаан түүх». Улсын номын сангийн гар бичмэл эх. Богд Чингис хааны 735 (1941) онд Чуулалтхаалган хотод дармаллажээ. Улаан-Үд хотод П . Балданжапов орос хэлнээ орчуулжээ.

—

«Богд Чингисхааны их өчиг». «Монгол уран зохиолындээжзуун билэгоршив». Эмхтгэсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1959.

—

«Богд Чингисхааныяруу үго.Т ай б эй , 1990.

—

«Болор толь». Харвард, Манчестр (5 боть), 1959.

— —

«БөртэЧоно». Бээжин, 1981. «Гангынурсгал». Хөххот, 1980.

—

«Далай манзошир нэйж тойны намтар оршив». Бар. УТНС.

—

«Дай Юань улсын түүх». Бээжин, 1987.

—

«Дөрвөн Ойрадын намтартүүх». Мөн «Убаши хунтайжийнтууж» ч гэдэг. Труды ВОРАО. 1858. т. VI-д үз. Монголын уран зохиолын дээж зуун билэг оршив. 1959. «Дөрвөн төрийн арван буянт номын цагаан түүх». Хутагтай сэцэн хунтайжийн нэмж засварласан эх. Бичмэл. УТНС.

—

366

Ном зүй

«Есөн зүйлийн бүлэгт алтан урагтны тод түүх», «Алтан ястаны сэтгэлийн цэнгэл буюу Алтан хүрдэн мянган хигээст хэмээх бичиг». Нэг хувилбар бичиг нь Санкт-Петербургт (Ленинградад) бий. 1963 онд В.Хайссиг Копенгагинд хэвлүүлжээ. «Монголын Нууц Товчоо» Ц.Дамдинсүрэнгийн орчуулгыг Улаанбаатар хотноо 1947, 1957, 1976, 1990 онуудад хэвлэжээ. «Монголын Нууц Товчоо»-г орос, хятад, япон зэрэг өрнө дорнын олон орны хэлээр хэвлэсэн байна. «Монголджуулчилсантэмдэглэл». Хөххот, 1983. «Монгол баТангуд» (орчуулга). Хөххот, 1990. «Монголын хаад болон хатад нарын хөрөг». Тайбэй, 1992. «Монголын эртний цагийн цааз хуулийн түүхэнд холбогдох хэрэглэгдэхүүн» 1дэвтэр. Бичмэл. УТНС-нд бий. Мөн 1936ондУлаанбаатархотодхэалүүлжээ. «Мэргэдийн хурим». 4-р хэсэг (Түвэд хэлээр модон бар). «Халхжурам». Гарбичмэл. УТНС-ндбий. 1961 онд Ц.Насанбалжирхэвлэлд бэлтгэж нийтлүүлжээ. «Чингисийн цадиг». Бээжин. Монгол бичгийн хэвлэлийн хороо. 1927 «Чингис эзний алтан ургийн түүх - Гангын урсгал нэрт бичиг оршив». Эх бичиг нь С ан к т-П етер б у р г (хуучнаар Л ен и н гр ад )-т бий. 1960 онд Л.С.Пучковский хэвлүүлжээ. «Чоросынязгуур гарсан намтар». Бичмэл.УТНС-нд бий. «Эртний монголынхаадынүндэснийшартуужоршив». Бээжин, 1983. «Эрдэнийнтовч». Хөххот, 1984. ГаадамбаШ. «Монголын НууцТовчоо». УБ., 1990. Галдан. «Эрдэнийн эрхи». Ц.Насанбалжирхэвлэлд бэлтгэв. УБ., 1960. Гунгаадорж. «Улаандэвтэр». Сиккимийнхэвлэл, 1961 (түвэдхэлээр). Гүнчигжав. «Сувд эрхи». Бичмэл. Хоёр хувилбар УТНС-нд бий. Жамба. «Асрагч нэртийн түүх». Хэвлэлд бэлтгэсэн Х.Пэрлээ. УБ., 1960. Жамбалдорж. «Болортоль». 12дэвтэр. Бичмэл. УТНС-нд бий. Мөн Бээжинд 1984 онд хэвлэжээ. Ишбалдан, Бандида. «Эрдэнийн эрхи». Бичмэл. УТНС-нд бий. В.Хайссиг тусгайлан хэвлүүлжээ. Лувсанданзан «Алтан товч». УБ., 1990. М остертА., КливсФ .В. «ИлхаанАргун, Өлзийтнараас 1289, 1305ондГоо Ф илиппт илгээсэн захидлууд». УБ., 1998. Плано Карпини, Вилгельм Рубрук. «М онголджуулчилсантэмдэглэл». Хөх хот, 1983. Рашипунцаг. «Их Юан улсын судар». Модон бар, УТНС. 15 дэвтэр. Саган Сэцэн. «Эрдэнийн товч». Бээжин, 1987. Ц.Насанбалжир хэвлэлд бэлтгэжээ. 1961 он. «Эрдэнийнтовч»-ийнхэдхэдэнхувилбар Европ, Америкт хэвлэгджээ. Мөн герман, орос хэлэнд орчуулагдсан байна 367

Монгол

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ.

БОТЬ

—

Сүрэнхорлоо Ц. «Судрын чуулган». (монгол орчуулга) УБ., 1994.

—

«Си ся шу-ши» (Баруун тангудын хэргийн тэмдэглэл) хэмээх олон боть. 40, 41-рботь. 1935, Бээжин.

—

Тулуйн хатан Соркуктани Бэкинү. «Хөх монголыг төрөөр бадраах хутагтай нэүритзасгийн алтан дээд үнэний аялгуу». УБ., 2001.

—

«Улаанхацарт».УБ., 1960.

—

Урадын Мэргэний зохиосон хэмээх (1765 оны) «Алтан товч». (Өвөр Монголын Чуулалтхаалганд 1941 ондхэвлэсэн эхбий)

—

Чан Чунь бомбо. «Баруун газар зорчсон тэмдэглэл». Дээд дэвтэр.

—

«Юан улсын судар». УТНС. Гар бичмэл.

б. Судалгааны зохиол —

«Азийн нүүдэлчин үндэстний түүх» (орчуулга). Хөх хот, 1998.

—

Алтаншаа Н. «Монголын гурван хаан —Өгэдэй, Гүюг, Мөнх». Хайлаар, 1985.

—

Алтан-Оргил. «Ойрадын түүхэн сурвалж бичиг». Хөх хот, 1985.

—

Алтан-Оргил. «Эсгий туургатны хамагбилэг бүтээлч зон хуримын есөн зүйл». Хөххот, 1986.

—

АмарА. «Монголынтовчтүүх».УБ., 1992.

—

Баавуу Ө. «Ихсийн газрын улбааг мөшгөхүйд». УБ., 2001.

—

Бадамхатан С. «Хөвсгөлийн цаатан ардын аж байдлын тойм». У Б., 1962.

—

Бадамхатан С. ’’«Хөвсгөлийн дархад ястан». УБ., 1965.

—

Бадрах Г. «Монголын хөгжмийн түүхээс». УБ., 1960.

—

Базарсүрэн Ж. «Чингис хааны цэргийн зэр зэвсэг». У Б., 2000.

—

Баосян. «М онголбичигүсгийнухаан».Хөххот, 1984.

—

Баяр Ё. «Монголын Нууц Товчоо». 3 дэвтэр. Хөх хот, 1980.

—

Баяр Ё. «Чингисийн үзэл ертөнцийн язгууртай болохын учир». УБ., 1998.

—

Бат-Очир Ч. «Монгол улсын эртнээс уламжлан ирснийг товчлон тэмдэглэсэн бичиг». УБ., 1928.

—

Бира Ш. «XII-XIVзууны монголын соёл». БНМАУ-ын түүх. I боть. УБ., 1966.

—

Бира Ш. «БНМАУ-ынтүүх, соёл,түүхбичлэгийнасуудалд». УБ., 1977.

—

Бира Ш. «Монголынтүүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа». Токио, 1994.

—

Бира Ш. «Монголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа». УБ., 2001.

—

БНМАУ-ынтүүх. Тэргүүн боть. УБ., 1966.

—

Болдбаатар Ж., Лүндээжанцан Д. «Монгол улсын төр, эрх зүйн түүхэн уламжлал». УБ., 1997

—

Бор Ж. «Монголын улс төрийн гадаад бодлого, дипломатын уламжлалын зарим асуудал». УБ., 1988.

—

ГонгорД. «Халхтовчоон». I боть. УБ., 1970.

—

Гонгор Д. «Халхтовчоон». II боть. УБ:, 1976.

368

Н ом зүй

ГаадамбаШ. «НууцТовчооны нууцаас». УБ., 1976. Гэрэлбадрах Ж. «Монголын нутаг дэвсгэр, хил хязгаарын түүх» (МЭӨ IIIХ1Хзуун). УБ., 2002. Далай Ч. «Монголын бөөгийн мөргөлийн товч түүх». УБ., 1958. Далай Ч. «Юан гүрний үеийн Монгол». УБ., 1973. Далай Ч. «Монголынтүүх» (1260-1388). УБ., 1992. Далай Ч. «Их Монгол улс» (1206-1260). УБ., 1994. Далай Ч. «Хамаг Монгол Улс» (1101-1206). Тэргүүн дэвтэр, УБ., 1996. Далай Ч. «Монгол Солонгосын эртний түүхэн харилцаа». УБ., 1998. Дамдинсүрэн Ц. «Монголын уран зохиолын тойм». УБ., 1957. Данзандагва. «Зүрхнийтольтынтайлбар». П.Б.Балданжаповынхэвлүүлсэн эх. Улан-Удэ, 1962. Жагварал Н. «БНМАУдахь газрын харилцаа», ШУА-ийн гар бичмэлийн сан. Жамсран J1. нар. «Монголын түүхийн бага нэвтэрхий толь». (I, II). УБ., 1998. Жүгдэр Ч. «Чингисийн төрийн үзэл, цэргийн урлаг». УБ., 1990. Жүгдэр Ч. «Монголд феодализм тогтох үеийн нийгэм, улс төр гүн ухааны сэтгэлгээ». УБ., 1986. Ишжамц Н. «Монголын нэгдсэн төр улс байгуулагдаж феодализм бүрэлдэн тогтсон нь». УБ., 1974. ИшжамцН. «Монголынтөрёсныуламжлалынасуудал». УБ., 1986. Ишжамц Н. «Чингис хаан хятадын эрдэмтэн Чань Чунь бомбыгурьжуулзсан нь». УБ., 1993. Ишжамц Н. «М онголынтүүхийнзаримөгүүллийн эмхтгэл». УБ., 1998. К им Ж он Рэ. «Мянган жилийнтүүхэн хүн» (орчуулга). УБ., 1999. ЛхаашидД. «Монголынхаадзүтгэлтнүүдийнжолоодохынурлаг». УБ., 1999. Лхагваа Б. «XII1-XIVзууны Монгол Солонгосын харилцааны онцлог шинж, харилцан нөлөөлөл, түүний ул мөр». УБ., 1995. Лхагваа Б. «Монгол Солонгосын харилцааны уламжлалаас». Сөүл, 1996. Лю Ж энсо. «Чингис хааны эзэнт улс байгуулагдахаас өмнөх М онголын нийгмийн байгууламж», “Монголынтүүхсудлал” сэтгүүл, Хөххот, 1986. Лю Ж энсо. «Монгол үндэсний товч түүх». Хөх хот. Магсаржав Б. «Малчдын нүүдлийн үндсэн асуудал». УБ., 1974. Майдар Д. «Чингис хаан ба Монголын их гүрэн». УБ., 1969. «Монголын уламжлалт цагаан идээ». Хөх хот, 1983. «Монгол идээний товчоон». Улаан Хад, 1987. «Монголын зан үйлийн судлал». Хайлаар, 1992. «Монголын төрийн байгуулал улс төрийн сэтгэлгээний хөгжил» (М Э Ө IIIМ ЭХХзуун) (1,11 боть). УБ., 1995.

369

Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. II БОТЬ

«М онголынцэргийнтүүхийнтовчоон”.(дэддэвтэр).У Б., 1996.

«Монголулсынтүүх».УБ., 1999. «Монголынсоёлынтүүх»(1, II, III боть).УБ., 1999.

НаваанД. «М янгандурсгалынэхорон». УБ., 1970.

Намнандорж О. «Мөнх хааны гэрэлт хөшөө ба ордыг олж судалсан тухай». УБ., 1956.

Нацагдорж Ш. «Чингисхаанытүүхэн роль». УБ., 1962.

Нацагдорж.Ш. «Халхын түүх». УБ., 1963.

Нацагдорж Ш. «Монголын феодализмын үндсэн замнал». УБ., 1987.

Нацагдорж Ш. «Чингисхааны цадиг». УБ., 1991.

НеруЖ . «Ертөнцийнтүүхийгсөхөнүзвэл».УБ., 1987.

НямбууХ. «Монгол дарханы зүйлээс». УБ., 1968.

Нямбуу X. «Монголын угсаатнызүй» (удиртгал). УБ., 1992.

Ням-Осор Н. «Бурхан Халдун». (I, II боть). УБ., 2001.

ОчирА., ДисанТ. «Монгол улсын Өөлдүүд». УБ., 1999.

Өлзий Ж. «Барга монголын түүх». УБ., 1999.

Пүрэвжав С. «Монголын шашны хураангуй түүх». УБ., 1978.

Пэрлээ X. «Онон, Хэрлэнгийн монголчууд» (VIII-XI зуун). (Ш УТ сэтгүүл. № 5-6. УБ., 1959).

Пэрлээ X. «Хятан нар, тэдний монголчуудтай холбогдох нь». УБ., 19^9.

Пэрлээ X. «Кидан гүрний үеийн гурван голын монголчууд». (ШУТ сэтгүүл. УБ., 1960. №6).

ПэрлээХ. «Монголын эрт, дундадүеийнхотсууринытовчоон». УБ., 1961.

Пэрлээ X. «Чингисийн чулууны бичээс» (Гурван өгүүлэл). “М онголын судлал”, УБ., 1962.

ПэрлээХ. «Монгол түмний гарлыгтамгаар хайжсудлах нь». УБ., 1976.

Пэрлээ X. «Эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд». (I, II боть). УБ., 2001.

Лувсанбалдан X. «Ачлалтномынтухай». “Studia Mongolica”. III. 12. УБ.

Сайшаал. «Чингисхаанытовчоон». 2дэвтэр. Хөххот, 1987.

Санждорж М. «Монгол төрийн түүхээс» (ХШ-Х1Хзуун). УБ., 1998.

СоднойТ. «Чингисхааны гүрулсынмалажахуй».УБ.,2001.

Сумъяабаатар Б. «XIII-XIV зууны Монгол-Солонгосын харилцааны бичгүүд». УБ., 1978.

Сумъяабаатар Б. «Монголын нууцтовчоо» (Үсгийн галиг). УБ., 1990.

Сүхбаатар Г. «Сяньби». УБ., 1971.

Сүхбаатар Г. «Монгол Нирун улс» (330-555). УБ., 1992.

СүхбаатарО. «Монгол газаруснынэрийндомог». УБ., 2001.

370

Н ом зүй

Тогтох. «Эсгий туургатны түүх» (дээд, доод дэвтэр). Хөх хот, 1992.

Төмөржав М. «Бэлчээрийн монгол мал». УБ., 1989. УолкерС.С. «Чингисхаан». УБ., 2001.

УрангуаЖ., ЭнхцэцэгЛ. «Монгол хатад». УБ., 2001.

Хэрээд Шаралдай. «Чингис хааны онгон шүтээний тайллага тахилга». УБ., 2001.

Цэвээн Ж. «Түүвэр зохиолууд». УБ., 2000.

Цэрэнсодном Д. «XIV зууны үеийн яруу найрагч Чойжи-Одсэр». УБ., 1969.

Цэрэнсодном Д. «Монголын уран зохиол» (XIII-XIVзууны эх). Бээжин, 1983.

Цэрэнсодном Д. «Монголын бурхны шашны уран зохиол». УБ., 1997.

Чимиддоржиев Ш.Б. «Буриадайтүүхэбишэгүүд». Улан-Удэ, 1992.

«Чингисхаан монгол аймгуудыгнэгггэсэн нь». Хөххот, 1989.

Чжу Яотин. «Чингис хааны түүх шастир». УБ., 2002.

Ш агдар X. «Монголчуудын аян дайн, цэргийн урлагийн түүх» (XIII зуун). (дээд, доод дэвтэр). УБ., 2000.

«Эзэн богд Чингис хааны домог оршвой». Эмхэтгэсэн Х.Сампилдэндэв. УБ., 1992.

ОРОС ХЭЛЭЭР -

«Арменские источники о монголах» перевод с древнеарменского А. Г. Галстян. М„ 1962.

Бартольд В.В. «Туркестан в эпоху монгольского нашествия». СПб., 1898-1900.

Березин П. «Очерки ВнутренногоустройстваулусаДжучева». TBOPAO.VIII.

Бира Ш. «О Золотой книге Ш.Дамдина». УБ., 1964.

Бира Ш. «Анализ основныхданных “Белой истории” и время ее составления». “Түүхийнсудлал”.Т. 8. УБ., 1964.

Бира Ш. «Монгольская историография XIII-XIVвв». М., 1978.

Бира Ш. «Монгольская тибетоязычная историческая литература» (XII-XIX вв). УБ., 1980.

Бичурин Н.Я. «История первых четырех ханов из дома Чингисова». Пер. с кит. Монахом Иакинфом. СПб., 1829.

Бутиятов М. «Государство Хорезмшаха». М., 1986.

Ванан Ю.В. «Феодальная Корея в XIII-XIV веках». М., 1962.

Васильев.В.П. «История древности восточной части Средней Азии», Труды BORAO. 1857. 4.VI.

Владимирцов Б.Я. «Чингисхаан». М.,1922.

Владимирцов Б.Я. «Общественный строй монголов». Монгольский кочевой феодализм. Л., 1934.

Греков ВД. и Якубовский А.Ю. «Золотая Орда и её падение». М.-Л., 1950. 371

М ОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

— —

Грумм-Гржимайло Г.Е. «Западная Монголия и Урянхайский край». т.п. J1., 1926. ГумилевЛ.Н. «Этногенезибиосфераземли». Л., 1989.

—

ГумилевЛ.Н. «Поиски вымышленогоцарства». М., 1970.

—

ГумилевЛ.Н. «Древняя Русьи Великая степь». М., 1989.

—

Далай.Ч. «Некоторые вопросы истории монголов в период Юаньской империи» (Сибирь, Центральная и Восточная Азия в средние века). т. 3. Новосибирск, 1975.

—

Далай Ч. «Борьба за великий ханский престол при Хубилае и его преемниках» (Татаро-монголы в Азии и Европе). Изд. 2-е. М., 1977.

—

Далай Ч. «Монголия вХШ -ХУвеках». М., 1983.

—

Доржи Банзаров. «О происхождении имени Монгол» (Собрание сочинение). М., 1955. Доржи Банзаров. «Монгольский мир: Человеческоелицо вистории». УланУдэ, 1992.

— —

Доржи Банзаров. «История Монгольской Народной Републики». М., 1983.

—

Доржи Банзаров. «Хухэ мүнхэтэнгэри». Улан-Удэ, 1996.

—

И ванин М .И . «О военном искусстве и завоеваниях м онголо-татар и среднеазиатских народов при Чингис хане и Тамерлане». СПб., 1875.

—

Ишжамц Н. «Культура Монголии XIII-XIV вв». (Түүхийн судлал. УБ., 1974).

—

КараДорж. «Книги монгольскихкочевников». М., 1972.

—

Кальперин Ч.Ж. «Русь в составе Монгольской империиСравнительный анализ» Кембриж, 1983. т. 43. № 1/2. 38-ртал.

—

Ключков В.В. «Религия, государство и право». М., 1973.

—

Кычанов Е.Н. «Монголо-тангутские войны и гибель государства Си Ся». «Татаро-монголы в Азии и Европе». М., 1977.

—

Кычанов Е.И. «ЖизньТемучжина, думавшего покорить мир». М., 1973.

—

Кычанов Е.И. «Очерки истории Тангутского государства». М., 1968.

—

Кычанов Е.И. «Очерки истории Калмыцкой АССР». т. I. М., 1967.

—

Ледфер Э. «Татарское нашествие Венгерские в связи с международными собитиями». Будапешт. 1953.

—

Майдар Д. «Архитектура и фадостроительство Монголии». М., 1971.

—

Майский И.М. «Чингис хан» (Вопросы истории. 1962, №25).

—

Марко Поло. «Путешествия». Перевод И.М.Минаева. Ленинград, 1940.

—

МихайловТ.М. «Бурятский шаманизм». Новосибирск, 1987.

—

Мункуев Н.Ц. «К вопросу об экономическом положении Монголии и Китая в XI-X1V вв». КСИНА. №76. М., 1965.

—

Мункуев Н.Ц. «Некоторые проблемы истории монголов XII вв, по новым

372

Н ом зүй

материалам исследования по южносунских источникам» (автореферат). М., 1970. Мункуев Н.Ц. «Китайскиеисточникиопервыхмонгольскихханах». М., 1965. М эн-гу-ю-му-цзи. «Записки о монгольских кочевьях». Оссон К.Д. «История монголовотЧингиз-ханадоТамерлана». Иркутск, 1937. т. 1. НасоновА.Б. «Монголыи Русь, Историятатарской политики на Руси». М-Л., 1946. Патканов К.П. «История монголов поармянских источникам». СПб., 1873. Патканов К.П. «История монголов. инока Магакия XIII века”. СПб., 1871. Петрушевский И.П. «Земледелие и аграрные отношения в И ранеХ Н -XIV веков». МЛ., 1960 Петрушевский И. П. «Из героической борьбы Азербайджанского народа в XIIIXIV веках». Баку, 1941 (Академия НаукСССР. Азерб. Филиал. Ин-тИстории). Петрушевский И.П. Новый источникпо истории Монгольского нашествия ( “Нафсат-ал-М асдур” “ Раздавшийсясвистветра”) в. кн. (“ Белек(подарок) С.Е.Малову”). Сборникстатей. Фрунзе, 1946. Петрушевский И.П. «Поход монгольских войск в Среднюю Азиюв 1219-1224 гг и его последствия». Татаро-монголы в Азии и Европе. Изд 2-е. М., 1977. Позднеев А.М. «Монголы и Монголия». Т. I. СПб., 1898. Присельков М.Д. «Ханские ярлыки». Петрофад, 1916. П эн Дая, Сюй Тин. «Краткая сведения о чёрных татарах». Проблемы востоковедения. 1960, №5. Рашид-ад-Дин. Сборниклетописей. т. 1. Кн. 1, 2. М-Л., 1952. Рене Грусс. «Чингисхан»,М ., 2000. Рерих Ю .Н. «Монголо-тибетские отношения в XIII-XIV вв». Филология и история монгольских народов. М., 1958. Серов В.М. «Поход монголов в Корею в 1231-1232 гг и его последствия». Татаро-монголы в Азии и Европе. Изд2-е. М., 1977. Тихвинский С.А. «Татар-монгольскиезавоевания в Азии и Европе». Москва, 1970. Тизенгаузен В.Г. «Сборник материалов относяшихся к истории Золотой Орды». т. II. извлечения изсочинений арабских. СПб., 1884. Улымжиев Д.Б., Ням-Осор Н. «О Великой Ясе (Их засаг) Чингис-хана». УланУдэ, 1999. Чимитдоржиев Ш.Б. «Бурят-монголы: История современность». Улан-Удэ, 2000 .

Щ епетильников Н.М. «Архетиктура Монголии». М., 1960. Якубовский А.Ю. «Из истории изучения монголов периода XI-XII вв». Очерки no истории русского востоковедения. М., 1953. 373

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

ДО РН О ДАХИНЫ ХЭЛЭЭР а. Хятад хэлээр —

БанТунлин. «Чжунго-ши» (Хятадынтүүх). Бээжин, 1934.

—

Ван Говэй. «Гуантанцзилин». Бээжин, 1921.

—

Ван Говэй. «Да-да као» (Татарын судалгаа). Шанхай, 1940

—

Ван Говэй. «Мэн-гу као» (Монголын судалгаа). VI боть.

—

Ван Чжилай. «Чжун-я шиган» (Дундад Азийн түүхийн тойм). Чанша, 1986.

—

Вэй Юань. «Юан ши синь-бянь» (Юан гүрний түүхийн ш инэ эмхтгэл).

—

ВэньДуцзян. «Вото цзян-као» (Вото нэрийн судалгаа). Бээжин, 1941.

—

Гао Вэнь дэ. «Х-ХШ зууны эхэн үеийн монголын мал ажахуйн үйлдвэрлэлийн эдийн засгийн хөгжил» (“ Вэнь, Ш и, Ц зэ”) (Утга зохиол, түүх, гүн ухаан) сэтгүүл, 1979, №1.

—

«Да Юан ма чжэн цзи» (Их Юанийн адуун засгийн тэмдэглэл).

—

Дэн Чжичэн. «Чжун-хуа эр-цянь нянь-ши» (Хятадын 2000 жилийн түүх). Бээжин, 1958. «Дяо-юй-чэн-цзи» (Дяо-юйхотынтэмдэглэл). Чэньду, 1961.

— —

«Инь шань чжэн яо» (Идээ ундааны товчоон). Ху Сухуй (Хоргосон) хэмээх монгол эмчийн бичсэн маш чухал зохиол.

—

Кэ Ш аоминь. «Синь Ю ань ши» (Юан улсын шинэ түүх). Шанхай, 1928.

—

Ли ВэньТянь. «Си-юлучжу» (Баруунхзгаартзорчисонтэмдэглэлийгнягтлан үзэхнь). Ш анхай, 1936.

—

Лю Ж энсо. «Чингис хааны эзэнт улс байгуулагдахаас өмнөх Монголын нийгмийн байгууламж». “М онголынтүүхсудлал” сэтгүүл, Хөххот, 1986.

—

Лю Миньчжун. «Пин Хулу» (Ху-гтэгшитгэсэнтэмдэглэл).

—

Лю Миньчжун. «Пин Сун лу» (Сун-гтэгшитгэсэн тэмдэглэл).

—

Л ю йЧж эй-ю й. «Хятадын хураангуйтүүх». Бээжин, 1951. Дооддэвтэр.

—

«Ляоши» (Ляо улсын түүх). Ш анхай-Бээжин, 1958.

—

«Мин ши» (М инулсынтүүх). Шанхай, 1959.

—

«Мэн-да бэй-лу» (Монгол татарын бүрэн тэмдэглэл). “Ш о-фу”. Шанхай, 1927.

—

«М эн-гуди-го ши» (Монголын эзэнтулсын түүх). Бээжин, 1989.

—

«Мэн-гу цзу цзянь-ши» (Монгол үндэстний товчтүүх). Хөххот, 1977.

—

«Мэн-гу ми-ши» (Монголын нууцтовчоо). Хөххот, 1980.

—

М эн Сымин. «Ю ань-дай шэхуэй цзе-цзи чжи-ду» (Ю ань улсын үеийн нийгмийнтогтолцоо). Бээжин, 1938.

—

П энД ая, Сю йТин. «Хэйдашилюе» (Хартатарынхэргийнтэмдэглэл).

—

«Си ся шу-ши» (Баруун тангудын хэргийн тэмдэглэл) хэмээх олон боть. 40, 41-рботь. Бээжин, 1935.

374

Н ом зүи

Су Тяньцзю э. «Ю ань-чао мин-чэнь ши-люэ» (Ю ань улсын үеийн нэрт түшмэлүүдийн намтар). Бээжин, 1962. «Сун ши» (Сунулсынтүүх). Бээжин, 1957. «Сун Юань Чжан-чжэн ши» - (Сүн Юаны дайтсан түүх). Чэньду, 1988. Сэ Чэнся. «Чжунго ян-ма ши» (Хятадын адууны засаглалын түүх). Бээжин, 1959. «Сыку Цзюань-шу» (Сыку-гийн бүрэнтүүхийн ерөнхий гарчиг). Ш анхай, 1930. Сыма Гуан. «Цзи-жи тун цзянь» (Цзи-жи тун цзянь нэвтэрхий түүх). Бээжин, 1956. Тао Цзунъи. «Чжо гэн лу» (Тариаланг сүйтгэсэн тэмдэглэл). “Ш о-ф у”. Шанхай, 1927. Ту Цзи. «Мэнгу эр ши цзи» (Монголын түүхийн тэмдэглэл). Фан Няньцзи. «Гуань-юй юань-дай ди и-чуан» (Юан гүрний өртөөний тухай). “Л и -ш и ян ь-ц зю ”. Бээжин, 1959. №2. Фань Вэньлань. «Чжун-го тунши цзянь бянь» (Хятадын товч түүх). Шанхай, 1949. Хун Цзюнь. «Юань ши и-вэнь чжэнбу» (Юаний түүхийн нэмэлт орчуулга). Шанхай, 1936. «Цзинь-ши» (Алтан улсынтүүх). Ш анхай-Бээжин, 1958. «Цзянь минь гу-дай мэнгу ши» - (Монголын эртний товч түүх). Хөх хот, 1993. «Ци-дан го-чжи» (Кидан улсын түүхэн тэмдэглэл). Чень Шисун нарын зохиол «Сүн Юань Чжан-чжэн ши» (Сүн Юаний дайтсан түүх). Чэньду, 1988. Чжан Дэхуй. «Сай-бэй чжи-син» (Хязгаараар аялсан тэмдэглэл). Чжан My «Монголын нүүдэллийн тэмдэглэл» (Мэнгу ю-му цзи). Шанхай, 1939. Чжан Цин. «Чжун-хуатун-ши» (Хятадынерөнхийтүүх). Шанхай, 1935. Чжоу Боци. «Ху-цун бэй-синь цзи» (Бараа бологчдын Умардад явсан замын тэмдэглэл). Чжоу Боци. «Чжун-го хо-би ши» (Хятадын мөнгөнтэмдэгтийнтүүх). Шанхай, 1931. Чжоу Боци. «Ху-Цун бэй-син цзи» (Хун Цунгийн умардад зорчсон тэмдэглэл). Чжоу Вэй. «Чжун-го бинци ши гао» (Хятадын зэвсгийн товч түүх). Бээжин, 1957. Чжоу Гучэн. «Чжун-готун ши» (Хятадын ерөнхий түүх). Шанхай, 1956. Чжоу Лянъсяо. «Ху-би-лэ» (Хубилай). Чанчунь, 1986. «Чжун-гомин цзуши» (Хятадын үндэснийтүүх). Бээжин, 1990.дооддэвтэр. «Чжун-го ши гао» (Хятадын түүх) V боть. Бээжин, 1983.

375

М ОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ.

II воть

—

«Чжун-го ши-сюэ ши» (“Хятадынтүүх бичлэг”). Бээжин, 1979.

—

«Чжун-ro ли ши цзи-нянь» (Хятадын түүхийн он дарааллын бичиг). Бээжин, 1956. «Чжун-го ли ши цзи-нянь бяо» (Хятадын түүхийн он дарааллын хүснэгт). Шанхай, 1956.

— — — — — —

«Чжун-го ли ши да ши нянь бяо» (Хятадын түүхийн том үйл явдлын хүснэгт). Шанхай, 1983. «Чжун-го гудай бэйфан гэ цзу цзян ши» (Хятадын Умардын эртний үндэстэн угсаатнуудынтүүх). Хөххот, 1979. «Чжун-я ши гань» (Дундад Азийн түүхийн тойм). Хунань, 1986. «Чэн-ж и-сыханчжуан»(Чингисхаанынамтар).Тайбэй, 1983.

—

«Чэн-чжи-сы хан янь цзю вэнь-цзи» (Чингис хааны судлалын түүвэр). Хех хот, 1991. Чэнь Гаохуа. «Юань Шань-ду» (Юан дээд нийслэл). Чанчунь, 1988.

—

Шан Юэ. «Чжун-голи-ши ганяо» (Хятадынтовчтүүхч). Бээжин, 1954.

—

Ш и Вэйминь. «Ю ань-дай шэхуй шэнхо ши» (Ю аний үеийн нийгмийн амьдралынтүүх). Бээжин, 1996. Ш и Икуй. «Хубилайн ноёрхолын үеийн үндэсний цөөнхийн нутаг дахь нийгмийн үйлдвэрлэх хүчний хөгжил». “Лиши цзяо-сюе”. 1962, №6.

— —

«Ш ицзе чжэнфу чжэ ши» (Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх). Хоёр дэвтэр. Хөххот, 1980.

—

«Ш энь у цзи» (Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл). Бээжин, 1844.

—

Ш энь Юэ. «Сун шу» (Сун төрийн түүх). Бээжин, 1958.

—

«Юань ши» (Юан улсын судар). Ш анхай-Бээжин, 1935.

—

«Юань ши» (Юан улсын судар) 4 боть. Тайбэй, 1968.

—

«Юань-ши и-вэнь чжэн-бу» (Юан улсын судрын нэмэлт орчуулга).

—

«Юань ши» (Ю аний түүх). “Хятадын нэвтэрхий түүхийн Ю аний хэсэг”. Шанхай, 1985.

—

«Юань дянь-чжан» (Юан гүрний богд хууль).

—

«Ю аньчаош и»(Ю антөрийнтүүх).Д ээд,дооддэвтэр. Бээжин, 1986.

—

Юй Ю ань-ань. «Чэн-цзи-сы хань чжуань» (Чингис хааны намтар) Шанхай, 1955.

—

Ян На, Чэнь Гаохуа. «Юань-дай нун-мин чжан-чжэн ш и-ляо хуэй бянь» (Ю аний үеийн тариачдын бослогын хэрэглэгдэхүүний эмхтгэл). Бээжин, 1985.

—

Ян На. «Ш ицзэ чжэнфучжэ» (Дэлхийгбайлдандагуулагч). Бээжин, 1997.

б. Япон хэлээр —

376

Аритака Иваа. «Гэндай но сошёо сайбан сэйдо» (Ю ань гүрний үеийн шүүх ажиллагаанысистем). - “М оокогакухо”. 1941, №1.

Н ом зүй

Вада Сей. «Урёхо сан эй но хонкё ни цуйтэ» (Урианхайн гурван хязгаарын тухай). - “ Шигаку заш ш и”. № 40/6, 1929. Вада Сей. «Тоа ши кэнкю» (Моокохэн) (Дорнод Азийн түүхийн судалгаа. Монголын бүлэг).Токио, 1959. Вакамацу Хироши. «Монгол Их Засаг». Сэкай бүнкашя, 1973. «Дай монгору тэйкоку» (Их Монголын эзэнтулс). 1967. Ивамура Шинобу. «Гэнчёо окура кэнкю» (Юан гүрний үе дэх ао-лу томъёоны судалгаа). - “Ажиа гакухо”. 1942, №1. Ивамура Шинобу. «Монгору шякай кэйзайши но кэнюо» (Монголын нийгэм, эдийнзасгийнтүүхийнсудалгаа). - Киото, 1968. Ивамура Шинобу, Кафуджи Такэши. «Дай Мооко тэйкоку» (Их Монголын эзэнтулс). Ишибаши У. «Пекин но шямонкёо ни цуйтэ» (Бээжин дэх бөө мөргөлийн тухай). Токио, 1937. Ишида М. «Мооко можи но кигэн то энгаку»(Монгол бичгийн үүсэл ба хөгжил) - “Тоа”. 1930, №3-12. КобаяшиТакаширо. «Чингисхаан». 1965. Нака Мичиёо. «Жингисү кан жицуроку» (Чингис хааны үнэн зөв тэмдэглэл). Токио, 1907. Маруками С. «Монгору Чо жи ка но хо и сей но Киентокуни» (Soyurghal to Qubi to Fmeu tono Кан лянь ни ouoe) Маруками C. «Монголын эзэн хаант төр захиргаан дахь соёрхолын систем үүссэн ньялангуяасоёрхол, хувь, өмчийнхолбогдлынтухай». Токио, 1961. Ц.Хандсүрэн монголчилжээ. Хонда Минобу. «Мокоши кэнкю» (Монголынтүүхийн судалгаа). Токио, 1970. Мори Macao. «Юбоку кокка-но сэйрицу то хаттэн» (Нүүдэлчин улсын үүсэл хөгжил). 1981. Мураками Масацугу. «Монгорутэйкоку-носэйрицутобунрэцу» (Монголын эзэнт улсын үүсэл, бутрал). 1970. Мураками Масацучу. «Аоки оками-но куни» (Хөх чонын орон). Токио, 1968. Озава Шигэо. «Алтантовчийн судалгаа». Токио, 1955. Окода Хидэхиро. «Монголчууд нэгдсэн нь». Ямакава шюппаишя, 1987. Сагүүл Тоорү. «М онголын Их Э зэнт улс ба Төм өрийн улс». Ямакава шюппаишя. 1987. Сүгляма Масоаки. «Их Монголын ертөнц». Кадока Шетэи, 1992. Сүгляма Масоаки. «Монголын ЭзэнтУлсын мандал буурал». Коодаишя, 1996. Таяма.Ш игэрү. «Ш ин жидайни океру М ооконо шякай сей до» (Чин улсын үеийн монголчуудын нийгмийн байгуулал). Токио, 1955. Харада У. «Гэн Жёото но исэки ни цуйтэ» (Юан гүрний күеийн нийслэл Шанду балгаснытухай). - “ Ш игакузашши”. Токио, 1938. № 49/2. 377

МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

ХондаМинобу. «М онголгүрнийүеийнтүүхийнсудалгаа».Токио, 1991.

Ш иратори Куракичи. «Сайгай минзоку» (Цагаан хэрмийн гаднах үндэстэн). 1940. Эгами Намио. «Киба минзоку кокка» (Морьтон үндэстний улс). 1967.

Янай Ватару. «Мооко-но коккай» (Монголын хурилдайнтухай). Токио, 1930.

Янай Ватару. «Мокоши кэнкю» (Монголчуудынтүүхийн судалгаа), Токио, 1970.

в. Солонгос хэлээр

«Зүүн гүрний цэргийн толь». Пхеньян, 1961. Ж он ЁнСук. «Курё ши дэхүби» (Гуулин улсын үеийн хатад). Сөүл, 1992.

Ким Сон Жун. «Гуулин улсын үеийн монгол хатдын улс төрийн байр суурийн тухай». Сөүл, 1958. Ко Бён Ги. «Юан гүрэнтэй харилцах гадаад харилцаанд гарсан өөрчлөлт». Сөүл, 1973.

«Коре-са»(Корейнтүүх),Т. I-III. Пхеньян, 1973.

г. Түвэд хэлээр

Агваанлувсанжамц. Za hor-gui ban de‘ngag-dban blo-bzang rgya-mtscho‘I ‘disnang ‘khrul-b‘I rol rtsed ztogs brjod-kyi tshul-du bkod-pa du-k‘u-l‘I gos bzang. УННС. Түвэд номын фонд.

Гомбожав. Амдо Чойнжун. Ганьсугийн үндэстний хэвлэлийн хороо. 1984. rgy'a-nag chos-‘byung. УННС. Түвэд номын фонд.

Гунга-Дорж. D ep-ther dm ar-po (tibetatan text, part one. Mamgyal Institute of Tibetology. GangtogSikkin.1961. (“Улаандэвтэр”).

Гүнчинжигмэдвамбо. Co ne‘I btsan'gyur dcar-chag. Хөх нуурын үндэстний хэвлэлийн xopoo. Ланжоу. 1987.

Дармабала. «Hor-chos-buyn» (Монголд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх). С.Гомбожавынмонгол орчуулгабий (1958).

Дамдин Ш. «Khyad par phags bstod kyi mchan' grel no mtshar gtam gyi phrenba zes bya bi». Үүнийг Ишсамбуу, Дорж нар орчуулжээ. «Умар зүгийн Монголын оронд дээдсийн ном эрдэнэ гарсан ёсны түүх домог Өлзий лабай инээсний дуун эгшигхэмээгдэхүй». Бичмэл. УТНС.

Пагва лам. «Ses-bya rabs-gsal» (Нэн гэгээн ухагдахуун). Ш онну-бал. “Depther snon-po..,” (Хөхдэвтэр).

Цэмбэл. Chen-po hor-gyi yul-du dam -p‘I chos-ji ltar byung-b‘i tshul bshad-pa rgyal-b‘I btsan-pa rin-po-che gsl-barbyed-p‘i sgron-me zhes-bya-ba bzhugs-so.

Ш инсаа Галсанчойжижалцан. Ganscan rigbrgya‘I sgos‘byed ide migcesbya-ba bzhugs-so. (Bod sogchos-‘byung). Үндэстнийхэвлэлийн xopoo. Бээжин, 1992.

д. Манж хэлээр

378

Н ом зүй

«Айсин гүрүн-и сүдүри» (Алтан улсынсудар). 1-9дэвтэр. Бичмэл, Модон бар. Бээжин. Ч.Бат-Очирын монгол орчуулга бий.

«Даийлийо гүрүн-и сүдүри». 1-8дэвтэр. Бээжин. Модонбар. Ч.Бат-Очирын орчуулгаас гадна Л .Дэндэвийн удирдлагаар орчуулсан.

«Хафу бүлэкү бидхэ». 1-80дэвтэр. ҮүнээсЧ.Бат-Очирын М онголынтухайг түүж оруулсан зүйл нь«Нэвтэрхийтоль, Ган-му бичгүүдээстүүвэрлэсэнзүйл» гэдэг 4 дэвтэрт бий. Бичмэл. УННС. «Хафу бүлэкү бидхэ»-г манжич Норовсүрэн, Бадамханд нар Л.Дэндэвийн удирдлагаар бүгдийгорчуулжээ.

«Хан-и арахазы жи Түнггийан Гангму чийан бийан бидхэ». Ү үнээсЧ.БатОчирын М онголынтухайгтүүжоруулсанзүйл нь«Н эвтэрхийтоль, Ган-му бичгүүдээстүүвэрлэсэн зүйл» гэдэг4дэвтэртбий. Бичмэл.

«Гэрэн монгго айман-и ба-и эжэтүн бидхэ» (Олон монгол аймгийн газрын ойллого бичиг). Дашням гүнгийн орчуулга. Бичмэл.

ӨРНӨ ДАХИНЫ ХЭЛЭЭР -

Adams R.M. Land behind Baghdad. Chicago and London, 1965.

Alaad-D in Ata-Malik Juvaini. The History of the World Conqueror. Translated by J.A. Boyle. Manchester, 1958. vol. 1.

Alizade A.A. (ed.) Rashid al-Din, Jami’ al-tawarikh vol. 3. Baku, 1957.

(ed.) Muhammad ibn Hindushah Nakhjawani, Dastur al-katib fita’yin al-maratib vol. 2. Moscow, 1976.

Allsen T.T. Mongol census taking in Rus’, 1245-1275. Harvard Ukrainian Studies 5/ 1. 1981,32-53.

The Yuan Dynasty and the Uighurt ofTurfan in the 13th century. In Rossabi, China among Equals. 1983,243-80.

Andersen P. Passeges from Antiquity to Feudalism. London, 1974.

AubinJ. L’ethnogenese des Qaraunas. Turcica 1. 1969,65-94.

Ayalon D. The Great Yasa of Chingiz Khan: a re-examination. A.Studia Islamica 33.1971,97-140.

On one of the works of Jean Sauvaget. Israel Oriental Studies 1. 1971,298-302.

Balazs E. Marco Polo in the capital of China. In his Chinese Civilisation and Bureaucracy. New Haven and London, 1964, 79-100.

BalW. Two aspects of Iranian Buddhism. Bulletin ofthe Asia Institute of Pahlavi University 1-4. 1976, 103-63.

The Imamzadeh Ma’sum at Vardjovi. A rock-cut Il-khanid complex near Maragheh. Archaeologische Mitteilungen aus Iran 12. 1979, 329-40.

Barbierde Meynard C. (tr.) Dictionnaire geographique, historique et litteraire de la Perse. Paris, 1861.

Barthold W. Ulugh Beg (FourStudeisonthe History of Central Asia vol. 2,tr. V. and T.Minorsky). Leiden, 1958.

Riding with the Khans. (A review of Cleaves, Secret History). Times Literary 379

М ОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Supplement, 24 June 1983,669. Beazley Е. and Harverson М. Living with the Desert. Warminster, 1982. Beckingham C.F. The Achievements of Prester John. London, 1966. Reprinted in Beckingham, Between Islam and Christendom. The quest for Prester John. Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester 62/2. 1980, 291-310. Reprinted in Beckingham, Between Islam and Christendom. London, 1983. Beveridge A. S. (tr.)T he Babur-namain English. London, 1922. Bezzola G.A. Die Mongolen in abendlendischer Sicht (1220-1270). Berne and Munich, 1974. BiraSh. “Some Remarks on the Hu-landeb-therofKun-dga‘-rdo-ije”. Acta Orient. Hung. t.X V II.f. 1. 1964. Boyle J.A. (tr.) A ta Malik Juvaini, The History of the World Conqueror, 2 vols. Manchester, 1958. The death of the last Abbasid Caliph: a contemporary Muslim account. Journal of Semitic Studeis6 (1961), 145-61. Reprinted in Boyle, The Mongol World Empire.

A form of horse sacrifice amongst the 13th and 14th century Mongols. Central Asiatic Journal 10 (1965), 145-50. Reprinted in Boyle, The Mongol World Empire.

(ed .) Cambridge History of Iran vol. 5, The Saljug and Mongol Periods. Cambridge, 1968. Dynastic and political history of the Il-Khans. In Boyle, The Cambridge. History of Iran. 303-421. Rashid al-Din and the Franks. Central Asiatic Journal 14. 1970., 62-7. Reprinted in Boyle, The Mongol World Empire.

The thirteenth-century Mongols’ conception of the after life: the evidence of their fmerary practices. Mongolian Studeis 1. 1974,5-14. Reprinted in Boyle, The Mongol World Empire.

The Il-Khans of Percia and the princes of Europe. Central Asiatic Journal 20/1-2. 1976,25-40. The Mongol World Empire 1206-1370. London., 1977. -Bretschneider.E. Mediaval Researches from Eastern Asiatic Sources, 2 vols. London, 1888.

Browne E.G. ALiterary History of Persia, 4vols. Cambridge, 1928.

Budge E.A.W. (tr.)The Monks of Kublai Khan, Emperor of China. London, 1928.

(ed. and tr.) The Chronography of Gregory Aboul F araj... Commonly Known as Bar Hebraeus, 2 vols. London, 1932.

Buell P.D. Sino-Khitan administration in Mongol Bukhara. Journal of Asian History 13/2. 1979,121-51. The role of the Sino-Mongolian frontier zone in the rise of Cinggis-Qan. In Schwarz H.G. (ed.) Studeis on Mongolia: Proceeding of the First North American Conference on Mongolian Studeis. Bellingham., Washington, 1979. 63-76.

380

Н ом зүй

Kalmyk Tanggaci people: thoughts on the mechanics and impact of Mongol expantion. Mongolian Studeis 6. 1980, 14-59. Cahen C. Pre-Ottoman Turkey. L o n d o n ,1968. The Mongols and the Near East. In Setton K.M. (ed.) A History of the Crusades vol. 2. Madison, 1969, 715-32. Chambers J. The Devil’s Horseman: the Mongol InvationofEurope. London, 1979. Chan H. Liu Ping-chung: a Buddhist-Taoist statesman at the court of Khubilai Khan. T ’oung-pao 53.1967. 98-146. C h’en P. Chinese Legal Tradition under the Mongols: The Code of 1291 as Reconstructed. Princeton, 1979. ClausonG. An Etymological Dictionary of pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford, 1972. Cleaves F.W. The historicity of the Baljuna covenant. Harvard Journal of Asiatic Studeis 18. 1955. 357-421. Cleaves W. “G Chancellery Practice of the Mongols in the Thirteenth and Fourteenth Centuries”. HJAS. Vol. 14. № 3-4. Cleaves F. “An Early Mongolian Version of the Alexsander Romance”. HJAS. XXII. 1959. Cleaves W. “The Sino-Mongolian inscription of 1346”. HJAS. vol. 15. 1952. № 1 2. 29-33; 69-71. Cleaves F. “The BodistwaCari-aAwatar-untayilburof 1312byCosgi Odsor”. HJAS. Vol 17. № 1-2. 1954. Collins L.J.D. The military organisation and tactics of the Crimean Tatars during the sixteenth and seventeenth centuries. In Parry V.J. and Yapp M.E. (eds.) War, Technology and Society in the Middle East. London, 1975. 257-76. Coulton G.G. From St. Francis to Dante. Philadelphia, 1972. Conquerors and Confucians: Aspects of Political Change in Late Yuan China. New York, 1973. Dardess J.W. From Mongol Im pireto Yuan Dynasty: changing forms of imperial rule in Mongolia and Central Asia. Monumenta Serica 30. 1972-3. 117-65. Dauviller J. Les provinces chaldfiennes ‘de l’exturieur’ au moyen age. In Melanges F.Cavallera. Toulouse, 1948.261-316. Reprinted in Dauvillier, Histoire et institutions. Dawson C. (ed.)The Mongol Mission. London and New York, 1955. De Rachewiltz. “The preclassical M ongolian version of the H siao-ching” . Zentralasiatische Studien. 12. 1982. Sonderdruck Igor de Rachewiltz. “The Mongolian poem of Muhammad al Samarqandi”. Central Asiatic Journal. Vol. XII. №4. 1969. De Rachewiltz I. Yeh-lu C h’u-ts’ai (1189-1243): Buddhist idealist and Confucian statesman. In Wright A.F. and Twitcgett D. (eds.) Confucian Personalities. Stanford, 1962.189-216. Dvornik F. Origins of Intelligence Services. New Bainswick, 1974.

381

Монгол

УЛСЫН ГҮҮХ.

БОТЬ

Guillaume de Roubrouck et les communautes chaldeennes d’Asie centrale au moyen age. L’Orient syrien 2. 1957. 223-42. Reprinted in Dauvillier, Histoireet institutions.

Personnel and personalities in North China in the early Mongol period. Journal of Economic and Society History of the Orient 9. 1966. 88-144.

Papal Envoys to the Great Khans. London, 1971.

Some remarks on the ideological foundations of Chinggis Khan’s empire. Papers in Far Eastern History. 7. 1973. 21-36.

Turks in China underthe Mongols: a preliminary investigation of Turco-Mongol relations in the 13th and 14th centuries. In Rossabi, China among Equals. 281-310.

Eliade M. Shamanism. New York, 1964.

Ellis Davidson H.R. The Viking Road to Byzantium. London, 1976.

Evans A. (ed.) Francesco Pegolotti, La Pratica della Mercatura. Cambridge, Mass., 1936. FarquharD.M. Structure and function in the Yuan imperial government. In Langlois, China under Mongol Rule. 25-55. Fennel J.L.I. The Crisis of Medieval Russia 1200-1304. London, 1983.

Fischer K. From The Mongols to the Mughals. In Allchin F.R and Hammond N. (eds.) The Archaeology of Afghanistan from the Earliest times to the Timurid Period. London, New York and San Francisco, 1978, 357-404.

Fletscher J.F. China and Central Asia, 1368-1884. Fairbank J.K. (ed.) Chinese World Order: Traditional Chhina’s Foreign Relations. Cambridge, Mass., 1968. 206-24,337-68.

Fox R. Genghis Khan. London, 1936.

Franke H. Sino-western contacts under the Mongol Impire. Journal of the Hong Kong Branch of the Royal Asiatic Society. 6. 1966.49-72.

Turco-Mongolian monarchic tradition in the Ottoman Empire. Harvard Ukrainian Studeis 3-4. 1979-80. 236-51.

Tibetans in Yuan China. In Langlois, China under Mongol Rule. 1981. 296-328.

G ernetJ. Daily Life in China on the Eve ofthe Mongol Invation. London, 1962.

G rousset L. “ Empire M ongol” . Paris. 1941. pp. 230, 303; W .Hung. “The Transmission of the Book Know as the Secret History of the Mongols”. HJAS. 14 (1951)

GrigorofAkanc. “History ofthe Nations of the Archers” (the Mongols). Cambridge, Massachusetts, 1954.

Gibb H.A.R. (tr.) The Travels of Ibn Battuta, 3vols, Hakluyt Society. Cambridge, 1958,1962,1971.

Gibbon E. The History ofthe Decline and Fall ofthe Roman Impire, ed. J.B.Bury, 7 vols. London, 1905-6.

Giles J.A. (tr.) Matthew Paris’s English History. 3 vols. London, 1852-4.

The Impire ofthe Steppes, tr. WalfordN. New Brunswick, 1970.

382

Н ом зүй

Halperin C.J. Russia in the Mongol Impire in comparative perspective. Harvard Journal of Asiatic Studeis43/1. 1983. 239-61. Hambis L. Gengis-Khan. Paris,1973. HamblyG. (ed.) Central Asia. London, 1969. Hambly M. (ed.) Qashani,Ta’rikh-I Uljaytu. Tehran, 1969. Heissig W.A. Lost Civilisation: the Mongols Rediscovered. London, 1966. “The Sino-Mongolian Inscription of 1338 in Memory of Jiguntei”. HJAS. 14. 1951. “The Sino-Mongolian Inscription of 1362 in Memory of Prince Hindu”. HJAS. 12. “The Sino-Mongolian Edict of 1453 in the Topkapi Sarayi Muzesi”. HJAS. 13. 1950. “The Sino-Mongolian Inscription of 1240”. HJAS. 23. 1960-1961. “The Monks of Kublai-khan. Emperor of C hina”, translated from Syrian by E.A.Walles Budge. London, 1928. The Religions of Mongolia. London, 1980. Hookman H. Tamburlainethe Conqueror. London, 1962. Hsiao C. The Military Establishment ofthe Yuan Dynasty. Cambridge, Mass., 1978. Humphreys R.S. From Saladintothe Mongols. Albany, 1977. HungC. China and the nomads: misconceptions in western historiography on Inner Asia. Harvard Journal of Asiatic Studeis 4 1/2. 1981. 597-628. The dissolution ofthe Mongol Empire. Central Asiatic Journal 22. 1978. 186-244. The crisis in the Holy Land in 1260. English Historical Review 95. 1980. 481-513. Jagchid S. and Hyer P. Mongolia’s Gulture and Society. Boulder and Folkstone, 1979. Jahn K. (ed. and tr.) Histoire universelle de Rashid al-Din Fadl Allah Abul K hair. 1. Histoire des Francs. Leiden, 1951. Karimi B. (ed.) Rashid al-Din, Jami’ al-tawarikh, 2 vols. Tehran, 1970. Kwanten L. Imperial Nomads: a HistoryofCentral Asia, 500-1500. Leicester, 1979. Mongol fiscal administration in Persia (forthcomig). LangloisJ.D.Jr(ed.) China under Mongol Rule. Princeton, 1981. Latham R.E. (tr.) The Travels of Marco Polo. Harmondsworth, 1958. Lattimore O. Inner Asian frontiers-defensive empires and conquest empires. In his Studeis in Frontier History. London, 1962.501-13. Lindner R.P. Nomadism, horses and Huns. Past and Present. 92.1981. 3-19. The geography of Chingis Khan. Geographical Journal 129/1. 1963. 1-7. The Mongols, the Turks and the Muslim polity. Inhis Islam in History. London,1973. 179-98 and 324-5. The Muslim Discovery of Europe. London, 1982. Martin H.D. The Mongol army. Journal ofthe Royal Asiatic Society 1943/1-2.46 85. 383

М ОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

—

The Rise of Chingis Khan and his Conquest of North China. Baltimore, 1950.

—

Meyvaert P. An unknown letter of Hulagu, 11-Khan of Persia, to King Louis IX of France. Viator 11. 1980. 245-59. Michell R. and Forbes.N. (trs.) The Chronicle of Novgorod, Camden Soceity. London, 1914. The Mongol armies in Persia. Der Islam 56/1. 1979.81-96.

— — — —

The Mongol Impire: a review article. Bulletin of the School of Oriental and African Studeis 44/1. 1981. 120-5. Who ran the Mongol Impire? Journal of the Royal Asiatic Society 1982/2. 124-36.

—

Persian historians and the Mongols. In Morgan D.O. (ed.) Medieval Historical Writing in the Christian and Islamic Worlds. London, 1982. 109-24.

—

The Mongols in Syria, 1260-1300. In Edbury P.W. (ed.) Crusade and Settlement. Cardiff, 1985.231-5.

—

The ‘Great Yasa of Chingis Khan’ and Mongol law in the Ilkhanate. Bulletin of the School of Oriental and African Studeis 49/1. 1986. 163-76.

—

Mostaert A. “ Les letters de 1289 et 1305 des 11 khan Argun et Oljeitu a Philippe le Bel”. Cambridge. Massachussett. 1962.

—

Mostaert A. and Cleaves F.W. Les Lettres de 1289 et 1305 des ilkhans Argun et Oljeitu a Philippe le Bel. Cambridge, Mass., 1962.

— —

Pelliot P. Les Mongoles et la Papaute. Extrait de la Revue de 1Orient Chretien. 3e serie. t. III. №1-2. Paris, 1923. Nawa‘iA. (ed.) Hamd Allah MustawfiQazwini,Ta’rikh-Iguzida. Tehran, 1958-61.

—

Notes on Marco Polo. 3 vols. Paris, 1959-73.

—

The socio-economic conditonoflran under the Il-Khans. In Boyle, The Cambridge History of Iran. 483-537.

—

Phillips E.D. The Mongols. London, 1969.

—

Qazwini M.M. (ed.) ‘Ata Malik Juwayni,Ta’rikh-i Jahan Gusha. 3 vols. Leiden and L o n d o n ,1912,1916, 1937.

—

Quatremure E. (ed. andtr.) Raschid Eldin, Histoire des Mongols de la Perse. Paris, 1836.

—

Ratchnevsky P. Sigi-qutuqu, ein mongolischerGefolgsmann im 12.-13. Jahrhundert. Central Asiatic Journal 10. 1965.88-120.

—

Reischauer E.O., FairbankJ.K. East Asia, The Great Tradition. Boston, 1960.

—

Ricc A. (tr.) The Travels of Marco Polo. London, 1931.

—

The Mongols and the Franks. Journal of Asian History. 3.1969.45-57. Reprinted in Richard, Orient et Occident au moyen age.

—

Richards D.S. Ibn al-Athir and the later parts of the Kamil: a study of aims and methods. In Morgan D. (ed.) Medieval Historical Writing in the Christian and Islamic Worlds. London, 1982. 76-108.

—

Rockhill W.W. “The Journey ofWilliam Rubruck”. London, 1900.

384

М ОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Praemonstratensis, A uthore... Haganoe, 1529. -

Pelliot P., Hambis L. Notes on Marco Polo. I-II, Paris, 1960.

Deguignes. Histoire genearie des Huns, des Turcs, des Mongols et desauters Tartares accidentaux, 4 tomas 5en volumes, Paris, 1756-1758.

D.Osson. Histoire des Mongols. Paris, 1824. 4 боть. 1834-1835.

Gibbon E. The History ofthe Decline and Fall ofthe Roman Empire. Ed. Burg J.B. London, 1905-6. Долоонботь.

Howorth H. History ofthe Mongols from the 9- th to 19-th century. Tomus I-III. London, 1876-1888. T. IV. London, 1927.

In the service ofthe khan, Eminent Personalities ofthe Early Mongol-Yuan Period (1200-1300). Edited by Igorde Rachewiltz, HoklamChan, Hsiao Ch‘i-ch‘ingand Peter W.Geier with the assitance of May Wang, Harrosowitz Verlag Wiesbaden, 1993.

“ History of Civilizations Central Asia” UNESCO Publishing. T. I. 1992. t. IV. “The historical, social and economic setting”, тэргүүн дэвтэр 1998. “The achievements” дэддэвтэр. 2000.

“History of Humanity, Scientific and Cultural Development”, долоон ботьзохиол. UNESCO. Sh.Bira. “The Mongols and their state in the twelith and thirteenth century” - “History of Civilizations of Central Asia”. IV боть, тэргүүн дэвтэр. UNESCO, 1998.

B.Ahmedov revised by D.Sinor. “Central Asia under the rule of Chinggis khan's successors”. “ H istory of Civilizations of Central Asia”. IV боть, тэргүүн дэвтэр. UNESCO, 1998. “ History of Civilizations of Central Asia”. 1Үботь,дэддэвтэр. UNESCO, 1998. Sh.Bira. “ Historigrathy among the Mongols”; Ts.Haidav. “Tibetian and Mongolian pharmacology”; G.Kara. “ Pre-Mongol and Mongollian writing systems”. G.Kara. “Tibetian and Monglian literature”. “World book”. Encyclopedia. A Scott Fetzer company. Chicago, London, Sydney, Toronto, 1995. Боть 13. 719-724-ртал.

НЭРИЙН хэлхээс 1. Хуний нэр A Абага 18-19,269-270,275 Абдулхан 19 Абдурхман 168 АбуХашим 343 Абул Гази Бахадур 19 Абусан 270 Абишиг 280 Агваангунгаасодномдагважалцан 322 Агваанлувсанжамц 378 Адалхан 70 Айцзун 157-158 Алагжанжин 125-127 Ала-ад-дин Мухаммед шах 117 АлагЧэрби 125 Алагаабэх 122 Алагтөмөр 238 Алакуш-тэгин 70 Аландарноён 176,181,192,194 Алахуш-тигитхури 83,155,297 Алгуй 195,280 Алгуш-тэгин 92 Александар 21,356 Али 239 Али бег 39 АлиХаджа 119 Алтан 87-88, 91 Алтан-Оргил 368 Алтанхан 300 Алтаншаа Н. 368 Алунгоо 43, 47, 52, 57 Алтанхан 300 Алугу 280

АмарА. 22,368 Амбагайхаан 59,61,69,88,113 АмбисЛ. 19-20,339 Анандноён 205 АндроникусН 314 Антун 39, 230 Ань-цюнь 109-111 Арапш 295 Арашин 131-132 АргайХасар 299 Аргун (Ариун) 17, 172, 176, 180, 269 270,313,316,347,367 Аргусан хуурч 351,353 Ардаажав 84 Аригбөх 175,180-181,191-198,232, 244,249-250,264, 344, 364 Аригчинэ 62, 69 АритакаИваа 377 Ариунхантөмөр 265 Артош 341 Асуд 181 Асудай 181 Асучибу 234 Асют 343 Атаахай 203 АтабекСад 270 Ата-М аликЖувейни 120, 126, 128, 160,169,272,318,341-342 Атилла 37 Ахмаа 265 Ахмед 395 Ахмедов Б. АшаХамба(Гомбо) 110-111,121-122 Ашиг 97 387

М ОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Аюурбалбад 206, 233-234,244, 259, 261 Аюуширдар 293, 365 Б Баавуу Ө. 368 БаатарЧ. 28 Бабоцуглагирэнбаа 321 Бабурхан 281 Бадамрэгжийбуу 234 Бадамханд 379 Бадамхатан С. 28,368 Бадрах Г. 368 БазарсүрэнЖ. 368 БазарсүрэнН. 28 Бай-Бука 75 Байдар 160, 170 Байжу ноён 234, 250, 345 Байшинхур 361 БакО унГил 32 Бал 147 Бала 308 Балданжапов П.Б. 13,348,350,369 Балито 183 Балхач 59 БанТунлин 373 Бандида 367 Банини(П анини) 348 Баосян 368 Баргужин-гоо 47 Бардай-сэцэн 70 Барнашри 340 БарсТүгэ 183 Бартанбаатар 58 БартольдВ.В. 20, 33-34,121, 123, 126127,281,371 Барчижанжин 181-182 Бат-Очир Ч. 22,368,379 Батхаан 18,139,147-148,160-163, 168,171-172, 174-175, 178,182, 192,267,272,275,277 Батчахан (Батцагаан) 45-46,53-54 Бауден Ч. 14 Баха-ал-Дин Ражи 118 Бачман 187 Баядайноён 142,165

388

Баян 187,286 БаянАгуда 55,111-112 Баян жанжин 199, 202, 206, 209 БаянТан 55,57-58 Баян Үжимэй 55, 57 Баянбух 290 БаярД. 28-29,360 Баяр Ё. 12,83,368 Бегич мурза 294 Бейбарссултан 343 Белахаан1У 161 БерезинП . 343,371 БерезинИ .Н . 19,33 БернтП. 37 Берншнейдер Е. 37 Б ираШ . 2 ,9 ,1 3 ,1 5 ,2 3 -2 4 ,4 0 ,2 7 1 , 338,368,371 Бичурин Н.Я. 16,76-78,371 Боданчар мунхаг 43-45,49, 52, 361 Бойл 18 Болдбаатар Ж. 2,27, 368 Болодчинсан 18,341-342 Бонифас 316 Боол 39 Боорчи 89,90,96,114, 132, 135 Бор 134 БорЖ . 368 Боракхан 280 Боржигидай мэргэн 46,49 БоровкаЛ.А. 286-287 БорогчинГоо 46 Бортөмөр 288,290-291 Борхул 99 Бөртэүжин 87,138,354,361 Бужгар 181 Бужир 39 Бука-Тимур 67 Букухан 73 Булгай 176 Булган хатан 48, 205 Булгат 147 Булхадар 147 Бури 160 Бурхан (эзэн) 110-111,121,123,134 БутиятовМ . 128,371 Бух цагаан хаан 159

Нэрийн хэлхээс

Буха 48 Бухахатаги 48 Буханцар 48 Бухатусалжи 48 Буюругхан 66,74-75,90-91 Буянтхаан 206,231,233,237,244, 259,325,365 Буянчар 255 Бүгүнүтэй 48-49 Бүрибөх 332 Бүртэ-чино 44-46, 52, 361 Бүрч 178 Бэлгүнүтэй 48-49 Бэлгүтэй 104 Бэрхноён 171,174,272,275 В ВадаСей 377 Важна 159 Вакамацү Хироши 32 ВанАнго 181 Ван Вей 15 Ван Говэй 374 ВанДэчэнь 182 ВанЛи 182 ВанӨ 192 Ванхан 90-91,95, 109,298,362 Ван Цзянь 182 Ван Чжилай 121,126,374 ВананЮ .В. 160,211,371 Вардан 20,343 ВасильевВ.П. 61,77,150,371 Вастацийхаан 309 Вахраа 121 ВашингтонЖ. 21 ВейминЛинГүн 110-111 ВиктороваЛ.Л. 360 Вильгельм Бушье 309, 359 Владимирцов Б.Я. 11,27,32-34,83, 112, 149,228,239-241,252-256, 262-263,338,345,349,352-353, 355,371 ВолкерЧапман 38 В эйВ анЮ ньЧ ж и 112 Вэй Чу 251 В эйШ аован 112 ВэйЮ ань 259,374

ВэньДуцзян 374 Г ГаадамбаШ. 12,367-368 Газанхан 18-19,269-271,282-283, 316,338,347 Гайхат 269 Галдантуслагч 14,227,367 Галиций 162 Галсгьяна А.Г. 371 Гамала 199,205,225,230-232 Г аоВ эньдэ 83,150,374 ГаоЛингүн 110 ГармаРолбийдорж 325 ГармаЧойжин 325 Гаубил 36 ГафусовБ.Г. 136 ГеоргП 35 ГетумП 311 ГиббонЕ. 36 Гилгүдэй баатар 136,351 ГильомТрипольский 314 Годан 163,169-172,322-323 Гомбожав(цахар) 14 ГомбожавС. 378 ГомбожавЧ. 21 ГомбынГалсан 14,366 ГонгорД. 23,27, 47, 83,144,146,149, 233.368 ГооМарал 45 ГотоТомидо 241 ГумилевЛ.Н. 35,163,229,372 Гунгаадорж 326,338,367 Гунгаажалцан 322-323, 347-348, 355 Гунгаанямбуу 321 Греков В.Д. 161-162,276-277,372 ГригорАканц 343 ГригоревВасилий 19 Грумм-Гржимайло Г.Е. 33, 371 Гүнчинжав 367 Гүрхан 66-68,89,108,362 Гүюгхаан 18-19,145,168,170-175, 184-185,244,279,303,308,326, 347.364.368 Гэгээн хаан 206, 234, 244, 365 Гэрэлбадрах Ж. 9,368

389

Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. II БОТЬ

д ДавидМ орган 37 Дай сэцэн 90 Далай 350 Д алайЧ. 2 ,9 ,1 2 -1 3 ,16-17,23,31,55, 83,122,149, 229,368-369,372 Дамдин Ш. 371,378 Дамдинсүрэн Ц. 12, 22, 52, 83, 352 353,366, 369 Д андааЧ. 12,348 Данзандагва 348,350,369 Даннил Романович Галицкий 307 Даридай Отчигин 87 Дармабала 325,378 Дарьсүрэн 329 Даш-Ёндон 28 Дашбаатар 288 ДашдавааЧ. 20 Дашням гүн 379 Дашцэвэл С. 28 Дашцэрэн Б. 28 Д аянхан 74-75,82,90,92,94 Дегинь 36 Д ‘ил-гарнай 356 Д исанТ. 370 Дмитрий 294-295, 365 Добумэргэн 46-48 Догузхатан 270 Доголоху 165 ДоржД. 28 Доржи Банзаров 372 Доржсүрэн Ц. 28 Дувасохор 46 Дугаржав 84 Дүваа 205 Дэ Цзун хаан 45 Дэмчигдорж 16 Дэн Чжичэн 374 Д эндэвЛ . 379 Е Е Ч эн ь 290 Евпатий Коловрат 187 ЕвтюховаЛ.А. 336,358 Елюй Ахажанжин 109 ЕлюйАшхай 39

390

ЕлюйДаши 71 ЕлюйЛюгэ 115 ЕлюйХши-лиан 39 Елюй Чу-Цай 17,117,131,135,139, 142,147,165-166, 168, 186, 189, 362 ЕнШ их 39 Есөнмөнх 170,175,279 Есөнтөмөр 170, 206, 230, 232, 234, 239,254,365 Есүгэй баатар 85,87-88, 94, 104, 108, 326,361 Есүйхатан 123,135 Есүнгэмэргэн 313,333,363 Есүнгэноён 181,194

Ё Ёлондаш 180 Ж Ж агваралН. 254,369 Жагчид С. 37 Жала 159 Жали-Буха 65 Жамба 14,367 Жамбалдорж 14,48, 367 Ж амсранЛ. 2,369 Ж амухасэцэн 23,87-89,91,93,95, 361-362 Жан Зэфань 30-31 Жанибек 275-276 Ж аоХун 301-302 Ж елал-ад-Дин 118, 127-129, 133, 157 Ж ик 187 Ж ирхноён 199 Ж оЧун 159 Жон Ён Сук 378 Жон Кругер 24 Жосеф бон Хаммер-Пургсталл 36 Ж оулянШ оу 30 Жубганэлч 304 Жугуй 160 Жучуй 363 Ж үгдэрЧ. 23,27,369 Жүэ 304 Жэүн 299

Нэрийн хэлхээс

3 Загастер К. 13 Задархун 122 ЗамбалаТошригон 326 Захаров 228 ЗлаткинИ .Я. 35 Зүчи 98, 114-115,125-128, 133, 138, 173, 176, 186,272,275,326,361 Зэв 90,114-115, 121, 123, 129,363 Зэлмэ 89, 124 И И Чок 159 Ибн-ал-Асир 19,120, 128 Ибн-Батута 277 Ибн-Тагриби 343 И вамура Кафуджи 196 Ивамура Ш инобу 31,152,239-242, 255,377 И ванинМ .И . 372 Из-ад-Дин 270 Илахуй Бурхан 107 И л ж и ги д эй '99, 170, 173 Илмахатан 67 Именохоев Н.В. 359 Иналчхан 74 Инальчик 120,125,305 И нанч-Билгэ 74-75,90 И нжинашВ. 21 Иннокентий1У 307 И сицзигүнж 183 Ифтихар Эддин Мухамед 355 Ихнүдэн 46 Ичен 162 Ишбалдан 367 ИшдоржЦ. 2 ,9 ,2 4 И ш ж амцН . 2 ,9 ,1 6 ,2 3 ,2 6 ,3 1 ,8 3 , 130,149-150, 369,372 ИшибашиУ. 377 Ишида М. 377 К Кадак 176,308,347 Казакевич 77 Казаган 83 Казахд 129 КалилаДимна 355

Кальперин 372 Камеяма 316 КараГ. 41 КараДорж 372 КафуджиТакэши 31,38,377 Ким Жон Рэ 32, 369 К им С онЖ ун 378 Киселев С.В. 78,249,336,358 Кифа (Феодосия) 275 КливсФ .В. 102,320,359,367 КлючковВ.В. 372 К оБ ён Г и 378 КобаяшиТакаширо 377 Когатала 343 Кожон 160 КозинС.А. 1 1,34,83,338,352 КозминН . 34 Койбучи Ш иничи 32 КоноваловП.Б. 359 Котиян 161 Крилл Каралевский 308 Кубадегин 74 Кузьмадархан 359 Культегин 62 Куржакуз буюруг 65-67 Кутуз 180 Кутулу (Хотула) хаан 351 Кушлук-хан (Хүчүлэгхан) 74 Күнгүр 174 Кы мсан 159 КычановЕ.Н. 35,372 К эШ аоминь 373 КюнерА.В. 76-77 Л ЛаттиморО. 37 ЛедферЭ. 161,372 Ли В эньТянь 374 Ли Вэньчжун 250 ЛигетиЛ. 346-347 Л и-Дэ-ван 134-135 ЛиСинчжуан 155 Л иС ы цзи 291 Ли Сян 135 Л иТ ан 38 Ли Цзичэн 133 Ли Ш ань-чан 292 391

М О НГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Ли Ю-дан 63 ЛинколенЭ. 21 Лион Коэн 37 Лодойжалцан 323 Ломи 14 Л оуисБазин 41 Лоуйс XIV 35 Л уЦ зи 251,265 Лувсанбалдан X. 355,370 Лувсанданзан 59,192,353,367 ЛүгХарбаатар 250 Лүндээжанцан Д. 368 ЛхаашидД. 369 Лхагваа Б. 369 Лю Бинжчун 192,209 Лю Вэн-хуан 202 Л ю Ж энсо 13,43,369,374 Лю Мин 156 ЛюМ иньчжун 374 Лю Цзи 290 Лю Цзэги 17 Лю Чжэн 202 ЛюФутун 287-289 Людвик Фейербах 326 ЛюдовикГХ 20,309-310 Лю Чжунлу 130,132 Л ю йЧ ж эй-ю й 207,374 М Ма Цзу-чан 258, 260 Магакия 20, 242 Магикан 343 Магсаржав Б. 369 Майдар Д. 23, 27, 274, 329, 358,369, 372 М айскийИ.М . 372 Макриз 15 МалеинаА. 20 М аловС.Е. 373 Мамай 294-295,365 М ансанД. 84 Маодунь шаньюй Марк 314-315 Маркизи 15,343 М аркоП оло 20-21,207-208,216,237 238,242-243,250-251,260,333, 372 392

Маруками С. 377 М асудбэг 172, 176 Матар Мэнэн ноён 61 М аффеоПоло 313-314 Махмуд 120, 179, 187 МахмудЯлавач 39, 119, 157, 166, 169, 176,278 ■; М инаевИ .П . 313,372 М инжинЦ. 28 М и рза Мухаммед Хазви ни 18 МихайловТ.М. 372 М ичуринИ.В. 250 Миши гүнж 255 М онголжинГоо 16 М органД. 269-272,275 Мори Macao 377 Моррис Россаби 38,179 МостертА. 367 Мөгэ 181 Мөнххаан 145-146, 160, 170, 175-183, 185-186, 188, 194,196-197,249, 267,269-270, 301, 362, 364, 368, 370 Мөнхсар 175-176 Мөнхтөмөр 198-199,275-276 Мөнххурц 181 М өнхцэцэгТ. 31 М уИ н 250 Мубарекшах 280 Музаффар-ад-дин 270 Мункуев Н.Ц. 16,153,228,372-376, Мураками Масацугу 31,377 Мустасим 180 Муха 175 МухамедХарашми 166 Мухамедшах 117-121,124-128,133, 305 Мухаммад-ал-Самарканд 355 Мухулай 39,81,90,96,117,123,134, 234,289,301,344,362 Мэгүжин сүүлт 90 М энСымин 374 М энХүн 85 Мэн Шихабад-Дин 19 Мэнлиг 87, 104 Мэргэн гэгээн 14, 52-53, 346, 366

Нэрийн хэлхээс

н НаваанД. 28,259,370 Нагу 174-175 Наймалчинэмгэн 68 НакаМ ичиёо 377 НамнандоржО. 370 Наркыш-Даян 73 Насанбалжир Ц. 367 Насирад-Динат-Гүш 272 НасоновА.Б. 35,373 НацагдоржД. 21 НацагдоржШ . 2,9 ,1 3 ,2 2 ,8 3 ,1 1 4 , 116, 121,129-130,133,149,254, 340,370 Наяаноён 96 Наян 197,199,244,249,262 НеруЖ . 370 Нессым Мухамед 305 Никколо Виченский 314 Николас IV 314,316 НиколоП оло 313-134 Ногай 275-276 Номхон 198-199,231,257 Норовсүрэн 379 Нэгүнтайж 87-88 Ням-Осор Н. 370,373 НямбууХ. 370 О ОгулХаймиш 174,176 Озава Ш игэо 377 Окода Хидэхиро 32 Онхудын Жамъян 14 Орду 275-276 ОссонД. 119,36-37,56,60,150,173, 193-194, 199,205-206,227,259, 306,372 Отаги Мацуо 38 Отгонбаатар Б. 9 Отчигинноён 98, 122-123, 131, 139MO, 156,165,170,172,247,358 Охинбархаг 59, 64, 88, 113 ОчирА. 2,21,28,370 ОчирхуягЦ. 29 Ө Өгэдэйхаан 11,18,89,98,114-115,

117,123,125-126, 128, 135, 138MO, 142-149,152-157, 159-160, 163-164, 166,168-172,174-176, 178, 182, 186,197-198,243,267 278,300,307,321,326,347,358, 362-364, 368 ӨлзийЖ . 370 ӨлзийдолгорД. 28 ӨлзийтТөмөрхаан 18,205,249,251, 365 Өлзийт хан 270-271, 316-317, 349, 367 Өнгөр 176 Өэлүнхатан 85,104-105 П Пагвалам 13,323-325,340-341,378 Пагва Лодойжалцан 323,348 ПакВанГил 32 Паллади Кафаров 83 Патканов К.П. 12,20,162,343 Паул Рачневский 37-38 ПаулПеллео 37 Пиллирский Е.Д. 37 П етисдела Кроих 35-36 ПеллиотП . 12,20,303,308 Петрушевский И.П. 34,99,373 ПланоКарпини 20, 143-144, 150, 154, 156,170-171,177,184-185,259, 262, 301-303, 308-309, 328, 330, 335,357,367 ПозднеевА.М. 173 ПоповаП.С. 102 П оппеН . 325 Присельков М.Д. 344,373 Пучковский J1.C. 367 ПүрэвжавС. 370 ПүрэвсүрэнИ. 28 Пүрэвтогтох 24 П энД а-Я 143,149-151,155,260,300, 307,328-329,363,373-374 ПэрлээХ. 9 ,1 5 ,2 3 ,2 6 ,5 2 ,7 7 -7 9 ,8 3 , 91,244, 247,250,367,370 Р РаббанСаума 314-315 РахевилтзИ. 12,25 Рашид-ад-Дин 18-19,43,52,56,65, 393

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

71,82,97,109,120, 127, 129, 136 13 7 ,139-141, 147, 151, 155, 165, 169-177,181, 184,211,226-227, 247.270.272.298.305.328-329, 335,337-338, 34-344, 35-352, 357 358,373 Рашипунцаг 14, 16, 353 РенеГрусс 28,37,373 РерихЮ .Н. 321,373 Ринчен Б. 21,32 Ринчинбал 206,231,234,365 РубрукВ. 20, 150, 153, 156, 171, 177, 185,240,242,259,262-263, 309, 319.328-329,331,335,367 Руки-ад-дин 270 С Саган Сэцэн 14, 192, 227, 249, 367 Сагүчи Тоорү 32, 377 Сайн-тэгин 65 Сайшаал 15,30,108,112-113,116, 122,125,127, 130,370 СальХачау 46 СампилдэндэвХ. 371 Самуел Таилор Колеридж 38 СанждоржМ . 27,370 Саран гүнж 159 Сартагжанжин 363 Сарыкхан 65-68 СаундресЖ. 37 Сафалиг 39 Сача Бэхи 88 Сербедар 283 СеровВ.М . 373 Смбатт Спарпет 311 Смирнов В. 276 СоднойТ. 370 Соном-Гараг 355 Сорхугтани бэг 170,173-175,367 Сорхан Шира 81,97,99 Сослантүшмэл 291 СпулерБ. 37 СуТяньцзю э 261-262,375 СуТянью е 245 Сулгарнай 356 Султанхаан 162 СунЯ нь 15,181,290 394

Сумъяабаатар Б . 12,370 Сүбээдэй 104,121,123-124, 127, 129, 133,135,158,160,363 Сүгияма Масоаки 32 СүнЛ ян 15 Сүнсбайв 286 СүрэнхорлооЦ. 19,64,367 Сүхбаатар Г. 47,252,370 СүхбаатарО. 370 Сүхэгэй 299 СымаГуан 375 Сэ Чэнся 241,375 Сэмсэчүлэ 54 Сэнгүм 91, 109 Сэнгүм Билэг 55, 57-58 Сэр-ОджавН . 41 Сю йДа 292 Сюй Ёчжэн 244 Сю йТин 17,143,150-151,155,240, 300,307,328-329,363,373-374 Сю йХ эн 209-210 Сяо Бошоно 62 Т

Тавнан Мажадай 255 Тай-Тимуртайш 67 Тамача 46 Тамерлан (Доголон Төмөр) 3 7 ,283 284,294-295,365,373 ТанакаТакэо 32 Тао Цзунъи 375 Тарагай 283 Тарбайкаян 66 Тас 39 Т ататун га 102,362 Таха 97,125, 134 Тачаржанжин 158 ТаямаШ игэрү 378 Таянхаан 346 Терешенко 277 Теркинхатан 133 Тизенгаузен В.Г. 19, 160, 162, 274, 343,373 Тихвинский С.Д. 34,228,373 Тогай 174 Тогоонжанжин 181,204 Тогоонтөмөрхаан 206,222,224,235,

Нэрийн хэлхээс

246,259,265,286,289,291-293, 365 Тогта 276,351 Тогтамыш 276,277,283,295 Тогтоабэхи 69,166,351 Тогтох 260,287-289,365,370 Тогучар 123-124,127,181 Токимунэ 364 Томисамбхата (МЭ VII зуун) 349 Тоорил 67-68, 75, 87, 89, 90, 94, 109, 298 Торголжинбаян 46 Тотүмур 340 Точинтөмөр 265 Тохта 275 Төгстөмөр хаан 206,234,244 Төмөр-меликжанжин 127 Төмөрхаан 199,201,232,234,244 ТөмөржавМ . 150,370 Төмөрхөлөг 20 Т уЦ зи 55,375 Тугайхан 126,293 Тудурбилгэ 61,69-70 Тулабуга 275 Тулуй 18,98, 114-115,125-126, 134 135, 138-140, 144,158,160,170, 172, 176, 182, 186,189,269,326, 355,363-364, 367 Тумбинай сэцэн 53-54,361 Туракинахатан 163,166,168-172, 176,364 Туушжунэлч 364 Тутугай 181 Туяамөнх 275 ТэлэгэтүБаян 81 Тэмүгэотчигин 114,361 Тэмүжин 1 1,23,83,85,87-91,94-96, 104,136,172,298,343,361-362 Тэмүжин-үгэ 65 Тэмүлэн 361 Тэркинхатан 118,120,125,128,133 ТяньБогжун 181 У Уйгурдай 147,153 УлымжиевД.Б. 373 УолкерС.С. 28,371

УрангуаЖ. 371 Урианхайдай 179,204 Уужимбуурал 46 Ухуна 305 Ушужанжин 62 Ү Үзбек 275-276 Үлүгбек 285 Ф Фан Вэньху 203 Фан Няньцзи 260, 375 Фатима 170,172 Феодул 309 Фила 332 Филипп IV 314-316,367 X Хабулхаан 47,53-57,60,64-65,73, 88,300,351,361 Хагаанчулуу 53 ХагивараЖюнней 32 Хадаан баатар 58, 60-62,64-65, 70, 351 Хадаг 147 Хадан 181,194,249 Хадантөмөр 163 Хажин 159 ХазановА.М. 39 ХайдавЦ. 41 Хайдуноён 53, 150, 197-199, 201, 216, 232,245-246,261-262,264,281, 361 Хайр П. 37 Хайсан Хүлэг 205-206,217,223,231 232,234,349,365 ХайссигВ. 366 Хайтон (Хэтум) 20 Хампү 315 Хандсүрэн Ц. 377 ХанЖ оулин 31 Х аньЛиньэр 287-289 Хань Шаньтун 286-287 ХаоЦ зин 192,196,209-210 ХарДаваа 28 ХарХүлэг 170 ХарадаУ. 249,378

395

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

ХаролдЛамб 37 Хархасун ноён 232-233 Харц 125 Харцар 125,163 Харчу 48 Хас 125 Хасан 83,155 Хасан Кучук 270 Хасар 98,104-105,114, 333 Хаш 163 Хаши 197 Хитбөх 273 Хишиг 175 Ховарт 36-37 Ход 166 Ходан 61 Ходжа 174,239 ХонТагу 203 ХондаМ инобу 32,377 Хондемир 19 Хонхордай 145 Хори-Буха 65 Хорилардай Мэргэн 47 Хоричар Мэргэн 46 Хорч 97 Хотула 58,60-62,87-88,351-352 Хөгсү-Сабраг 74, 90 Хөхтөмөр 289-293 Хөхцөс 147 Хөхчин хатан 204, 208 Хөхчүбөө 104-105 ХуЦ зинь 181 Хуагчин эмгэн 86 Хубилай хаан 13, 17, 20, 23, 134, 175, 178-179, 182,191-199,201-207, 209-210,215-217,219-221,224 225, 227,230-232,237-238,243 244, 247,249-250, 253,257,261 262, 265,313,315,323-326, 344, 347,364-365 ХуйлдарСэцэн 99 Хуланхатан 123 Хумарноён 128 Хун 158 Хундан ноён 238 ХунХао 17 Хун Цзюнь 263, 375 396

ХунЮ нбинь 30-31 Хурметхан М. 28 Хурц 181 Хусейн 365 Хутаггай Сэцэн хун тайж 13, 366 Хутуга бэг 174 Хучир 87-88 Хушахужанжин 61-62,114 Хүдэн 163,199 Хүлэгү 18-19,175,179-180,186,267, 269-272,293 Хүслэн 206,234-235, 244, 257, 365 Хүч 134,160, 163, 168 Хүчүлүг 94,121-122,304 Хэрээд Шаралдай 371

ц Цагаадай 18,98,115,123,125-126, 128,138-140, 144, 147,164, 170, 173-176, 192,278-279,326 Цагаан 181,255 Цагаанноён 173 Цагаантөмөр 289-290 Цзинь 112 Цзоу Ш эньчжи 307 Цэвэр хатан 193 Ц эвээнЖ . 22,340,371 ЦэвээндоржД. 2,28-29 Цэмбэл 378 Цэрэнбалтав С. 28 ЦэрэндагваЯ. 29 Цэрэнсодном Д. 12, 349, 354 Цю Цичжи 130 Ц ю ньХ эн 287 ЦянЧжану 114 Ч Чага 110-111 Чагнаадорж 323 ЧанЖ ои 39 Чан Хун Фа 24 Чан Чуньбомбо 17,129,131-133,151, 155, 191,243,293,363,367,369 Чапархан 197,205 Чаргаөвгөн 104 Чаркил-Нудуй нэртзайран 65 ЧеньШ исун 375

Нэрийн хэлхээс

Череванский В.Л. 27 Чжан Дэхуй 17,150,244,261-262,375 Чж анИ 290 Чжан My 244, 248, 375 Чжан Цин 375 Чжан Ш ицзэ 203 Чжан Ш ичэн 289 Чжанцзун 112 Чжао Бин 192,203 ЧжаоХун 17,149 ЧжимаЛи 287 ЧжоуБоци 250,259,375 Чжоу Вэй 375 Чжоу Гучэн 196, 376 ЧжоуЛяньсяо 376 ЧжуЮ анчжан 11,289-290 ЧжүЯотин 30,371 Чимиддоржиев Ш.Б. 371,373 Чингайчинсан 131-132, 147, 153, 169, 172, 174, 176,244,308,347,358 Чингим 205-206,231,265,324 Чингисхаан 7-8, 11, 13, 15, 18-19,22 23,80, 84,91,94,96-97, 100-101, 104-105, 107-119, 121-127, 129, 131-134,136-147,152-154, 156, 158, 160,164,169-171, 174, 177, 182, 186, 188, 191,201,212,227, 231,235,243-244,247,249,253, 255,263,266-267,269-270, 275, 278,283,294,298-299, 305-306, 309,313,318-320,322,326,333, 346-347,353,357-358, 362-363, 369-371,375 Чойжи-Одсэр 349-350,353-354,371 ЧонЛ ианХ сиао 38 Чормаган 157 Чулуун 90 ЧуньЮ й 109 ЧэньГаохуа 286,376-377 Ч эньЮ йлян 289 Ш Ш агдарХ. 28,371 Шадбал Гэгээнхаан 234 Ш анЮ э 196,376 Шантидева 353-354 Ш аравсэнгэ 354

Шаралдай 28 Ш астинаН.П. 20,144 Ш ах-Тэгш 117 Шенгүй 70 Ши Вэйминь 376 Ши Икуй 247,376 Ш иТ яньцзэг 158 Шилж 182 Ш имоИ сунь 290 Ш имоМ янган 115-116 Шинсаа Галсанчойжижалцан 379 Ш инсочи 46 Ширатори Куракичи 378 Ширхан 195 Ш ирэмүн 163,169,171,174-175,191 Ш ирэндэв Б. 2 Ш ихТиен-це 39 Шихихутаг 98-99, 101-102,129, 147, 334,343-344, 347 Шурманна Г.Ф. 228 Ш эньЮ э 376

щ Щ епетильников Н.М. 249, 373 Э Эберхард 240 Эгами Намио 378 Эдигей 295 ЭдуардГ 314 Элдэнтэй 12,84 Элжидай 67 ЭнгельсФ. 326 Энх-Амгалан хаан 13 Эрх Хар 75, 89 Эсэнбух 283 Ю Ю йБян 256 Юй Ю ань-ань (Юй Баян) 30,376 Юла-Магус 67 Ю нЛ э 11 Ю ньЧж и 112-113 Юсуф Кахна 119 Я Якубовский А.Ю. 34,36,162,276-

397

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

277,281,372-373 Ялавач 172 Я н Н а 286,377 Яной Ватари 226,250 Яньтөмөр 235 ЯоС ун 227 Я оШ у 192 Яхья ибн Мухаммад 272 2. Улс үндэстэн, овог аймаг, хот суурин, уул усны нэр

A Австрали 12, 19,25, 39 Австри 161 АвтономитТува 358 Адарганы Чинос Адари-Эбкэуул 73 Адриатын тэнгис 162, 313 Ажил (Ижил буюу Волга мөрөн) 336 Азербайжан 129, 134, 172,267,269 272,284,304, 372 Азитив 7,2 2 ,2 4 ,3 2 ,3 4 ,4 0 ,1 8 6 ,2 1 6 , 277,284 Азовынтэнгис 276 Айджиэ 66 АйнЖ амут 273 Айргууд 63 Айуриуттатар 64 Акра 309 Алагшаануул 109 Алашаа 107 Ала-Этрин (Алтай, Идэр гол) 73 Албат(аймаг) 65 Алмалик 280 АлсДорнод 39 Алтайн нуруу 239,267 Алтайн Улаандаваа 124,131 Алтайн уулс 63, 72-73, 90, 92,96,103, 106,123-124, 186,195,250,278 Алтанбулаг 68 Алтан ордон 28,33-34,37,162,167, 171, 173,178,186-187,198-199, 205,253,267,269,273-274,277, 279-280,293,312-313,365 , Алтанулс 51,53-57,59,61-66,70,74, 85,90,93,95,103, 105, 107, 110, 398

114,116,135-136, 142, 154, 158, 210,214,303,362-363,365 Алухайтатар 64 Алтануул 231 Алтан ордны улс 167 Алчи татар 64,66 Аль-Бастан 273 Америк 21,37,39-40,362 Аму-даръя мөрөн 117,125-126,186, 278,283 Амун (Амударъяа буюу Оксус) 336 Амур 267, 274 Ангармөрөн 106 Англи 19,35,39,161,229,314-315, 359 Андижан 279 Андраба 129 Анкара 63 Аннам 204,225,315,365 Антиохын Вантулс 273 АНУ 42 Араб 7, 15, 17, 31, 33, 35, 40, 120, 126, 180,277,280,267,304,313,355 Арайндаваа 123 Аралтэнгис 267 Арбат 274 Арбулагсум 182 Аригусун 47 Арлуд 44,181,280 Армян 7,15,19,134,162,269,271, 273,304,311-313,355,371 Армений Килик 311 Арран 270 Ару буюу Иру (Херат гэдэг Афганистаныхот) 336 Астраханы хантулс 276,285,295 Аурагорд 26 Афганистан 117, 128-129, 134, 186, 271,278,280 Ачирикнаур (Ачит нуур) 73 Б Баарин 97 Бааринаймаг 286 БагаАзи 129,186,277,271,279,284, 306,309,312 БагаАрмян 20

Нэрийн хэлхээс

Багдад 18,170,179-180, 207, 268, 271, 312,314-315, 343 Баегу(баяуд) 71,77-78,106 Байгал нуур 50, 54, 72, 103, 106, 242, 358-359 Байдараг-бэлчээр 336 Байдрагийн гол 74,90 Байлык 226 Байтарак ( Байдраг гол) 71 Бакарас-Олум 73 Баку 268,270,373 Балба 17,336 Балжид нуур 928 362 Балжунарал 336 Балк 268 Балха 278,281,283 Балхаш нуур 267 Бамдака 129 Баргааймаг 72,370 Барга буюу Баргуд 72-73,106 Баргужинтөхөм 47,72-73 Баркуй 64 Баркуйтатар 64 Барлас 280-281,283 Баруун Европ 20,161,277 БаруунЛяоулс 117-118 Баруунтатар 63 Барчхот 265 Батынулс 148,163,192 Баяд(Баягуд) 51,71 Баяд-горлос 71 Баяд-дуклад 71 Баяд-хиад 71 Баянтүмэн 14 Баяуд 44 Белгород 274 Бенакет 125 Бирм 200,204,211,225,315,364 БНМАУ 8,23,29,144,171,195-197, 284,331 БНХАУ 29,83, 107, 136 Бол гар ( Бул гар) 161 Болынский 161 Боржигиновог 11,43,49,51,54,57, 59-60,98,276 Ботхон Боорчи гол 46

Британи 41 БугаСочигайгэдэггазар 134,363 Буддын шашин Будапешт 161,372 Буйрнуур 54,63,65,71,77,90,106, 170,243 Буйругууд 63 Буйруут-татар 64 Булгангол 131,173,244 Булгар 187,275-276,295,336 Булгачин 73 Буриад 371 БурханХалдун 46-47,50-52,54,71 7 2 ,9 7 ,113,120,136-137, 182, 226-227,336, 370 Буур-хээр 69,361 Бухар 19,118-120, 125-126,187, 268, 279-280,296,313 Буянчар Миши гүнж 254 Бүри 74 Бүрийн найман 74 Бүрэн хан уул 71 Бэйцзин 106 Бэсүд 60 Бээжин 29-31,34,48,68,107,110, 114, 150, 155, 189,194,196,201, 205,207,210,219, 241,249, 261, 292,301,319,364,366-367,371, 374-375,377,379 Бюкегюк (Бүхэг) гэдэг газар 73 Бяньлян 292 Бяньцзинхот 62,157-158 В

Вашингтон 24 Венахот 161 Венгер 372 Венецхот 313 Византи 35,275,306,311,314 Вирангүд иргэний султад (Европын хаад) 317 Владимирхот 161,274 Волга 274 Волоколамск 274 Вьетнам 17,200,204,211,364 Вэйулс 49

399

Монгол

ҮЛС Ы Н ТҮҮХ.

БОТЬ

г Галич-Мерский 274 Гандантэгчилэн хийд 366 Ганжчумуж 321 Ганчжоу 135 Ганш 129 Ганьсумуж 107,135-136,160,179, 200,211,237-238,321 Гармабынлам Герат 129,268 Герман 19, 21, 37, 39, 313, 356, 367 Гоали (солонгос) 223 Говь-Алтай 244 Горлоггол 106 Горлос 51,91,95 Городец 274 Гөрүүлчин иргэд 73 Грек 40,299,301,311 Гуандун 203,224,286 Гуанси 203, 245 Гуанчжоу (Кантон) 216,219,224 Гуанчжоу нутаг 216,288 Гуачжоу 106 Гуйчжоу 290 Гурван гол 46, 103, 226,293 Гурванмэргид 69-70,87,106 Гурваннуур 85 Гурван Сайхан уул 135 Гурзив 129 Гуулинулс 160 Гүандүн Гүзээнтээлийнхөндий 244 Гүйдэ 157 Гүрж 7, 15, 129, 134, 172,266,269, 270-271,273,284,311 Гэцгэхгазар 244

д Да Мэнгу 53 Да Ся ( “ Их С я”) 107 Дадалсум 85 Дадан 63-64 Дайду 167,200,283,292,325-326 Далай нуур (Ээж нуур) 170, 250 Далайнорнууд 40 Далан Балжуд 89, 336

400

ДаланДаваа 66, 143, 169 Далан нөмрөг 336, 362 Дали 179 Дани 162 Дарилгин 44-48,51,60,79 Датун 106,115,224,245,261 Дели 268 Дентерекгэдэгнутаг 358 Джалсутан 66 Дженд хот 127 Димитрийн вант улс 161 Дмитров 274 Долон нуур 292 Долоон Болдог 336-337, 352 Долоон нуур 114, 186, 249 Долоонус 281-282 Донмөрөн 294 ДорнодАзи 36 Дорнод Монгол 94,226 ДорнодТуркестан 121,278,281 ДорнодХу 50 ДорнодЧех 162 Дотоод Ази Дөрвөн (Дурбан) 91-92,95,298 Дөрвөн түмэн ойрад монгол 72, 228 229 Дөчин түмэн монгол 228-229 Дун-бэй (Хойд нутаг) 65 Дундад Ази 8, 17-18, 27, 36, 52, 75, 78, 83,108,112,117-118,120-121, 124,128,130,132-134,157,163, 166,168,186-187, 189,262,266, 277-279,283-285,305, 363 Дундадхятад 228 Дунху (Зүүн ху) 62 Дунчан (Дунцзин) 336 Дуншэн 115 Дутауттатар 64 Дүрбэн 64 Дэлгэрмөрөн 182 Дэлүүн Болдог 85,136,336 Д эсиньхот 115 Дээд нийслэл (Шанду) 360 Дэшжи Кипчак 277 Дяоюйчэн боомтхот 181-182

Нэриин u t u x

Е Еврей 216,218 Европ 12,15,22,31-32, 34, 37, 39-40, 42,130,162-163.171,186,208, 216,266-267,277,284, 336, 365 Египет 15,180,271,273,275,309,311, 316-317,343,345 Енисей мөрөн 71,106 Ерэн есөн булаг 157 Есөнтатар 63-64, 106 Ехулин (монголоор Үнэгэн даваа) 114,261 Ё

Ёслолын яам Ж Жадран 51,79-80,86,93,95,106 Жажиэ-наур 73 Жалайр 53,60,106,181,230,280-281, 283 Ж аягбую уЯик (Урал мөрөн) 336 Ж идгол 71 Ж идийнбаяд 71 Жирхин 85 Ж нятин 274 Жужан 22, 50 Жун Син-фу Нийслэл 135 Жунду (Чжунду, Бээжин) Жунин 288 Ж энжэү(Чин-толгой) 7 3 Завхан гол 106 Загасан нуур 116 Загасчин 73 Зайсан нуур 73 Зөвлөлт 34,228,249,252,358 Зөвлөлт-Орос 252 Зу-бу аймгийн холбоо 63, 66,72, 74 Зу-бу улс 63 Зүрчид 85, 107,111-112, 117, 122,124, 159, 164,212,244 Зүрчидийн Алтанулс 51,53-55,58 59,61-62,75,85, 105, 108, 111, 113-114, 158-159,201,361 Зүрхэн аймаг 88, 90, 95, 99, 362

Зүүн Европ 8 Зүүн Ся улс 107 Зүүн татар 63 Зүүнгарынэлс 131 Зүчийнулс 186 ЗэгзгэрӨндөр 91 Зээрхавцал 91 И Идэрийнгол 106,131 Иерусалим 312-316 Ижеславск 274 Ижил мөрөн 162, 187, 266, 274, 277, 279,294-295 Иир-Байирку70 Ийлет 66 Иконийн султантулс 311 Илат 66 И лийнхөндий 195 И лмөрөн 278 Ил хаадынулс 167,267, 269,271, 312 314,316 И лхантулс 269,371 И нш аньуул 63 Индмөрөн 129,304 Индонези 17 И нчанхот 107,200,250-251 Инчжоухот 134 Ира 336 Ирак 129, 134, 172, 186, 269-271, 284, 304 Иран 12,18-19,27,44,117,134,162, 173,176,179,184,186,266-267, 269-271, 275, 277, 279, 284, 293 2 94,354-355, 364 Иргай хот (хятадаар Синчин) 107, 109,111 Иркутск 36, 373 Исмайл 170, 173, 179 Испани 161,272,314 Иссыккуль 281 Исфахан 268 Исэбүр (Нашипур гэдэг Хорасаны хот) 336 Итали 20,207,313,347 ИхАлтанулс 224 ИхАрмен 306 401

МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Их Зуу аймаг Их Монгол Улс 23,25,27,29,31-32, 34, 38-39,57,105-106,109,117 119, 121, 130,132,134, 136-138, 140-143, 145-147,152-153, 155 156, 159, 162-163, 176,191,197, 225, 230, 235, 246, 252,254, 256, 258,278,303 Их Өтөг 136 ИхХ ориг 182,226 Их Хэрэм 226 Ихэрэс 4 4 ,5 1 ,7 1 ,9 1 ,9 5 К

Кабулхот 129,268 Кавказ 161,186-187,275,311 Казаны хаамт улс 276, 295 Казах 278 Кайпин 192-194,249,364 Калкагол 363 Калугамуж 161 Кам (Андуу) 52,361 Камаши татар 64 Кандон 159 Канхваарал 160,363 Кара-Ирдыш (ХарЭрчис) 73 Каракорум (Хар Хорум уул) 73 Каргас-Буругусгэдэггазар 67 Карпат 266 Каспийнтэнгис 127,267 Кашгар 281 Кашкадья 280 Кашмир 336 Кезинхот 129 Кем (секиз мөрөн хэмээх Найман мөрөн) 71 Кембриж 372 Керман 172 Кеш 268 К иат(К иян) 335 Кибчак(Кипчак) 174,267,273-275, 300, 363 Киев 161,187,363 Кимкимчиуд 226 Киото 31,241-242,255 Кипр 271,273,309 Киргиз 73-74,90,106,279, 303 402

Козельскхот 161 Кок-Ирдыш (ХөхЭрчис) 73 Коломна 274 Коман 161,187,275 Кондуйн (хөндийн) хот 358 Конкайд 65 Константинополь 229,275,306,314 Копенгаген 366 Кори(хори) 72-73 Костром 274 Кохинхин 315 Кошүн 274 Кремль 274 Крым 161, 186-187,275-276,294-295 Кубышев 284 Куйн 64 Куйн (ойн) татар 64 Куйчжоу фу 181 Кукистан 270 Куланбаши 134 Куликовынтал 294-295,365 Кундурч 284 Кунклиуд 71 Курдистан 271 Кутлугхот 278 Кучи 281 Куштеми аймгууд 73 Күтүкэн (Өтүкэн) 66 Кызылбаш (одоогийн Улингүр) нуур 90 Кэмбриж 269-273 Кэм-Кэмчиг 73, 90 Л Лай Чжоу 130 Ланжоу 326 Ланхин 250 Лань-чжоухот 322,326 Лаос 200 Латин 15 Ленинград 277,313,366-367,372 Лилиан 364 Линань (одоогийн Ханьчжоу) 203 Лин-чжаухот 336 Л ионхот 307 Литов 294-296 Лобнуур 106

Нэрийн хэлхээс

Лондон 314 Лур 172 Луухагол 106 Лю Паншан гэдэг газар 135 Ляо гол 199 Ляо (Төмөр улс) 54, 63-64, 74, 111, 155,267,365 Ляодунгийн хойг 50,199,221 Ляоян 200,211,213,223,245,365 М Мавереннахр 172,176,278-285,365 Мажар (Унгар) 267, 336 Македони 21,356 Малиг Баяуд 70 Мамлюк 180,271,311-312,317 Мангудаймаг 89,295 Манж 13, 111, 114,227 Манжуур 211 Мансур (газрын нэр) 309 Манчестер 366 Маракха 271 Мару(Мерв) 336 Мерв 268 Месопотам 271 Мин улс 11, 225, 249, 263, 284, 289, 292-293, 340, 365 Миссирбалгад 270,356 Могол 279 Моголистан 279, 281, 283-284 Молдав 161 Монгол-татар 19,34 Монгол улс 11, 17, 22, 25-26, 31, 52 53,93,96,277,361-362 Монголын НэгдсэнУлс 7-8,16,21, 23-24,39,41,82,84, 102, 137,362 Монголын Эзэнт Гүрэн 7,11,16,21, 24,26-28,32,34,37-38,42, 167, 171, 175, 186, 191,225,253,277 278,364 М онголынЮ ан гүрэн 191,200 Монголын Юан улс 167 Москва 25, 52, 274, 276, 294-296, 360 Мосул 268 Мөрөгч гэдэг газар 265 Мууөндөр 91,362 Мүгдэн 211

Мэнва 50 Мэнгу 50 Мэн-гу-ли 50 Мэргид 54-55,61,65-66,69,91-93, 95,97, 121, 138, 166,286, 297, 361 Н Найман 52,54,66,71,73-74,81,83, 89,91-93,95-96, 102, 107-108, 110, 122,267,345,347,362 Найманы ханлиг 65, 68, 73-74, 82, 106 Найманогуз 74 Нангин 336 Нанжин 116,216,292 Наньчжоуулс 179 Нартушүтээн 90 Наху баяны Цухал хөндий 93 Наху гүн 93 Нахшеб 283 Непрядвагол 294 Нижегород 295 Никейнгүрэн 306,309 Нилмөрөн 309 Нинся 107 Нирун 47-49,51,60-61,79,370 Нирун-хиад 47,55,61 Ниучитатар 64 Новогородхот 161, 187-188,294-295, 364 Новогородын Бүгд Найрамдах Улс 188 Новосибирск 359,371-372 Номхондалай 40,313 Нохос 44-45 Нукуз(нохос) 44 НҮБ 39 О Обьмөрөн 295 Огуз-татар (гучинтатар) 63 О йниргэд 73,122-123 Ойнурианхай 72-73 Ойрад 71-73, 91, 106, 137,174, 226 227,244,250 ОйрхиДорнод 310-312,356 Окамөрөн 274 Оксфорд 269-273 403

М ОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I I БОТЬ

Олхунуд 44,51,72 Онгийнгол 66,135 О нгийнорд 156 Онгуд 7 0 ,7 4 ,8 3 ,9 2 ,1 1 5 ,1 5 5 ,1 5 8 159,226, 243,297,338 Онон 46,50-5 4 ,6 0 ,7 7 -7 8 ,8 0 ,8 5 ,8 8 89,91,93,96, 106, 112, 136, 174, 240,361 Ордос 107,340 Ордосынтохой Орду-Балагасун 67 Орос 7-8, 15, 19,27,32-34, 130, 161 163,170,184,186-187, 190,277, 296,306,363,366 Орхон 131,194,244 Орхон гол 54,66, 69,93, 106, 156, 193, 249.336.365 Отрар 118-120,125,268,305 ОХУ 35,358-359,367 Ө

Өвөр Монгол 12,18,21,29-30,157, 250,260,366-367 ӨмнөдОрос 134,363 Өмнөдтатар 63 Өмнөдхятад 17,191,202,219,224, 228.266.365 ӨМӨЗО 226-227 Өөлд 45, 370 Өрөнгөчи (Ургенч нэртэй Хорезмын хот) 336 Өрүнгүгол 75,106 П Пакистан 134 Палестин 271,273,316 Парван 129 Парис 36,309,314 Перван 129 Переяславль 161,274 Перс 7, 15, 17,31,33,35, 156, 180, 189-190,269,272,280,308,313, 338,345 Персийнбулан 304 Петроград 344,355, 373 Пинхүарал 203 Польш 161-162,267,296,307

Пронск 274 Пхеньян 17,160,378 Р Ром 161-162,170,208,303,306-309, 313,316,347 Ромын эзэнтгүрэн 36 Ростов 161,274,295 Рум 269-270 Рязаны вантулс 161 Рязань хот 161,187,274,294-295 С

Сажхийд 321-322,325 С айрхээр 92 Сакаид 65 Салжиуд 49,64, 90-93, 106, 298-299, 362 Самарканд 118, 125-128, 131-132 167, 180,268,280,283,285,296 Сангдан (газрын нэр) 61,65 Санкт-Петербург 277,366-367 Санскрит 349,354 Сарай 274-275,277,358 С арайБат 162,167,276-277 Сарай Бэрх 167,276-277,284,295 Саррицин (перс) 308-309 Сартулулс 117,123,138,155,160, 306,363 Секиз (найман) мөрөн 73 Секиз-огуз - найман огуз 73-74 Сельджук 271,311-312 Серпухов 295 Си Ся (Баруун Ся улс) 107,372 Сиби овог (Сяньби овог) 110 Сибир 275 Сибирийнхантулс 276,299 Силез 161 Силян(Эрэчү) 135 Сингапур 39 Синыдзян 278 Сири 68,162,180,266,269,271,273, 284,313,316,345 Сичжоу 288 Словак 162 Смоленск 161 Солонгос 17,32,122,159-160,170,

Нэрийн хэлхээс

186,203, 21 1,223,225,238,265 266, 306, 315,362-363,365,368 370 Сөнөд 136,351 Сөүл 32,369,378 Суздаль 170,187 Су-Ломөрөн 135 Сун дэфу (Суан-дэ-фүхот) 336 Сунгари мөрөн 111 Суринхот 156,363 Сучжоу 135 Сүвэй (боомт хот) 115 Сүлдэс 44, 97 Сүнулс 17, 52-53, 55, 57, 107, 113 114, 130, 132,143,158-160,168, 173, 178-182, 191, 194,202-203, 210,221,241,266,293,301,304, 306-307,361,364-365 Сүхбаатархот 68 Сыгнак 127 Сырь-дарья мөрөн 125, 127, 186, 274, 278,304 Сычуань 160, 181,200,202,211,224, 228, 290 Сэлэнгийн Каражи-хээр 69 Сэлэнгэ 66,70-71,97,106,131,226, 238 Сэлэнгэ мөрөн 69, 297 Сэмисгаб, Сэмисгэн (Самарканд) 336 Сэцэн хан аймаг 226 Ся улс 304 Сянь 211 Сяньби 22,49-50,252,370 С яньянхот 202-203 Т

Таванлуутуул 203 Тагнауул 242,358 Тажик 169,283 Тай 49 Тайвань 39,53,139,193,206,216, 366-367 Тайчууд 51,58,60-61,86,90-93,106, 136,361 Тайюанъ 216 Таласгол 181,282 Таликан 129

Талудалай 317 Талхунарал 69 Талын урианхай 72 Тамиргол 93,336 Тамирын Шар ордон 171 Танулс 49, 179 Тангуд (По Миньяк) 89,108-111, 123-124, 131, 134, 136,153, 158 159,218,221,241,247,266,303, 321,327,362 Тангуд улс 54,107,106, 121, 135, 231, 363 Тангудын Ся улс 66, 68, 89,107, 134, 303 Тарабгацаа 187 Тарат(тариат) 66 Тарвагатай 186,197-198,278 Тариат 244 Татар 34,54,57-68,81-83, 90-91, 93, 95, 112, 143, 155, 184,226,243, 256,261,298,301,307,357,361 362 Татарулс 64,225 Татарынханлиг 64,85 Ташкент 268 Тбилиси 268 Тверь 274,294 Тебриз 167,268-269,272,276 Терат(тариат)татар 64 Терекийнхөндий 284 Тертит (газрын нэр) 66 Тиссагол 161 Тоба 50 Тоболь 295 Токио 24,31-32,249-250,267,368, 377-378 Токуз-татар (есөн татар) 63 Торгоны ихзам 279 Торжак 274 Тосоххот 156,363 ТөвАзи 9,24,35,40-42,62,118,236, 252,280,302, 336 Төв Монгол 66,69, 178, 286 ТөвТүвэд Төмөрхаалгын боомт 132 Төмөрийнулс 268,296 Төөлис 97 405

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I воть

Төрмэгэй 337 Трапезүндек 271 Триполийн гүнтулс 273 Тулас 72-73 Тулсутан 66 Тумауд 65 Тункайд 66 Тура 295 Туркестан 18,33,83,117,124,172, 176,269,279,284,296-297,358 Туркмен 126 Турфан 106,278,356 Тутукулиутаймаг 64 Тутукулиуттатар 64 Туулгол 4 6 ,5 0 -5 1 ,6 6 ,7 1 ,7 7 ,8 0 ,8 9 , 93,134-135,363 Туулын Хар-Түнэ (шугуй) 68,86,89 Түвэд 7 ,1 5 ,2 2 ,3 9 ,4 1 ,1 0 7 ,1 1 2 ,2 0 0 , 204,211,218,225,271,321,323, 327,338,354 Түй 135 Түмэд 72-73 Түмэн Амгаланорд 156 Түнхэлэггорхин 91 Түрэг 7 ,1 5 ,1 9 ,3 1 ,3 3 -3 4 ,3 6 ,4 1 ,4 4 , 63,66,82, 169, 207,212,218,276, 279, 283,293,297,306,311-312, 319 Түш ээтхан аймаг 226 Тэлэгүд 73 Тэлэнгүд 97 Т эм ээнхээр 92,336 Тэнгэруул 92, 123-124, 131, 186, 195, 267 Тэнгэрэлс 227 Тэс 106 Тяньцзин боомт 219 Тянь-Чжэнь-хай 357 У Уан-ги-ла (унгира) 72 Увас-мэргид 69 Увсаймаг 244 Увснуур 106 Угмич 274 Угтахорд 156 Удуйд-мэргид 69 406

Узбекийн хаант улс 296 Уйгар 31,74-75,89, 106-107, 113, 124, 176,212,216,218,362 Уйгарын Орду бал (Хар Балгасан) 75 Укрут 66 Ула(Амур) 336 Улаанбаатар 26-29,43,47,122,149, 366-371 Улаангом 244 Улаан-Үд 350, 366,369,371 -373 Улахай 110 Улзгол 90 Улиастай 244 УмардКавказ 186 УмардХятад 85, 117, 119, 142, 158 159, 163, 165, 172, 186, 189, 192, 202,207,209,219,224,243,293, 305,307 УмардШ ивэй 63 УмардЭнэтхэг 134 Умардын Шар орд Унгар 161-162,267 Урад 14 Уралмөрөн 274 Урасуд 73 Ургенчихот 118,128,268,276,284 Урианхай 44, 51, 72, 106, 137, 226 227,243,255,263,328,377 Урудаймаг 89 Урулюнгүй гол 358 Урут 66 Ухуань 49 Учжоу 115 Ушабуцайз 114 Уэлс 35 Ф Ферган 176,279 Ф ранк 301,306,309-310 Франц 12,15,18-20,35-36,161,170, 313-316,341,359 Ф иник 345 Фирузкук 129 Фрунзе 373 Фужоу (Фучжоу) 336 Фү 211,222 Фүцзяньмуж 224

Н э р и й н хэлхээс

X Хаад-мэргид 69 Хаалганхот 14 Хаанбалгасан 226, 230, 241, 247,249 251,256,259,292,319 Хайлаар 368-369 Хайлин хэмээх газар 61 Хайнань 200 Халифатулс 179 Халуун гол 226 Халх 14, 23 Халхгол 54,72,92, 108, 113,336 Хамаг монгол 25-26,49,53-62, 64-65, 68, 70, 81-82, 85, 88-89, 93-94, 96, 106,146,361,369 Хами 106 Ханбалиг 211,215-216,313,315,339 Хангай 73,243,245 Хангайннуруу 54,90, 106,131 Ханжу-гийнхад 247 Ханъчжоу 203,216 Хараа гол 63 Харасан 271 Харануд 51,72 Харвард 366 Харлаг 124 Харбалгас 74 Хар Зүрхэний Хөх нуур 88 Хармөрөн 227 Хар тэрэгт татар 63 Х артэрэгтш ивэй 63 Х аруснысавгазар 244 Хархорум 17,20,102,122, 146, 148 1 4 9 ,154,156,160,162-163, 167, 174,177-178, 181, 183, 185-186, 191-195,198,200-201,205,211, 225-227,230-235,240,243-249, 251,257,260-261,263-264,269, 292,306,308-310,312,319, 335 336, 341,35-359,363-365 Хар Хорум уул 73, 363 Хархот 106 Хар Эрчис 75, 134 Хасагтжаргалан уул 244 Хатагин 49,64,90-93, 95,106,298 299

Хатан гол 106 Хачирус 92-93 Хашинулс 107,110,231 Херат 336 Хжоу Хиагт 71 Хиад-боржигин 47,51,55,58,61,147 Хиан (хиад) 44-46 Хива 19 Хилгамөрөн 73,106 Хиндусун (Хиндустан, Энэтхэг) 336 Хиркун 66 Хирхирагол 358 Ховд 90, 106 Ховдаймаг 124,244 Ходжент хот 125-127, 157, 280 Хонгирад (Кунгирад) 4 4 ,51,72,90 93,95,258,299 Хонхотан 104 Хорасан 18, 128,172,177,270,332 Хорезм 19, 11 1,117-123, 125-126, 128-131,133-134, 153-154, 157, 176,184,186,266,274,276, 278 2 7 9 ,284,295,300,303-306, 362 363 Хори түмэд 46-47,99,117,122-123 Хорхунагийн хөндий 60, 87-88 Хотон 251 Хөвсгөлаймаг 182 Хөвсгөлийн дархад 243 Хөгшинтээлийнбалгас 251 Хөдөө арал 9,139,175,336-337 Хөлөн Буйр 63,226,239 Хөлөннуур 54,65,71,77,90,106,131 Хөхмөрөн 206,211,219,266 Хөх нуур (Циньхай) 107,202,321 Хөх нуур (Хөх ус) 156,169 Хөхордон 162,274 Хөххот 29-30, 44, 226, 366-370, 374 376 Хөшөөнуур 156 Хөшөө нуурын орд 156 Хуагуй гол 276 Хугуань 200,211,213 Хулагараймаг 264 Хулануул 107,109 Хунань 200, 224 407

М О Н ГО Л

УЛСЫН ТҮҮХ.

воть

Хусту шүтээн (газрын нэр) 90 Хүйтэн муус (газрын нэр) 91, 362 Хүлэгүгийн улс 205, 208, 253, 269, 275-276,293 Хүннү 22, 36, 50 Хэбэй муж 116,160,186,211 Хэмчигүүдийн Орган гол 73 Хэнаньмуж 158,186,224,241,286, 292 Хэнтий аймаг 85 Хэнтийхан 136 Хэрлэн гол 9,46, 50-53, 63, 7 7 ,8 0 ,88 89,91,93, 113-114, 131, 174-175, 240,361 Хэрлэнбарс 360 Хэрэйд аймаг 52, 54, 65-66, 68, 74-75, 81,83,86-87,89-96, 107-1 10, 347, 362 Хэрэйдийн ханлиг 55,65-68,82,102, 106,297-298 Хэрэйчинханлиг 67 Хэрэмчин 73 Хэшигийн хоолой 107 Хээрийнбаядууд 71 Хянгандаваа 65 Хянганнуруу 96, 103, 106, 111 Хятад 7-8, 1 1-12, 15, 17,25,27,29-31, 3 5,3 8 ,4 2 ,4 9 ,5 2 ,7 8 , 102, 107, 150, 166,170,190,197,211,214,225, 228,256,266,277,297,364-366 Хятан 22,26,50,52-54,63-66,68,72, 74,77-78,93,102,106-108, 111 113,115,118,121-122, 155, 158, 169,212,221,244,303-304,319, 340,347,361,365,370

ц Цагаадайнулс 41, 148, 159,163, 167, 180, 186, 192,194-195, 198-199, 205, 253,267,269,278-280, 285, 293-294, 296 Цагаанбалгас 114,249-250 Цагаанлянхуа 286 Цагаан нуур 243, 249-250 Цагаан нуурын орд 249-250 Цагаан ордон 162, 274-275 Цагаантатар 63-64,243 40 8

Цагаанхэрэм 70-72,75,83,96,103, 114-116, 119, 159,261 Цагааныаймаг 254 Цайдам 92 Цайчжоухот 157-158 Цал Гунтан хийд 321,325-326 Цал муж 326 Цахар 226,250 ЦахирМогод 93 Цзиньулс 111 Цзинъчжо (Сианъ) 216 Цзуньшу 200 Цзюньчжоу 157 Цзянаньмуж 223 Цзянси 200,211,224 Цзянчжэ 200,211 Ц инсуйсянгэдэгм уж 136 Цоорха гэд эг газар 135 Цөхгол 106 Цүрпухийд 325 Цэнхэрийн гол 88 Цэцэн Хан аймаг 14 Цюйчжоу 290 Ч Чабчиял (Цзюйнгуань) 336 Чавчаал боомт 115 Чанцунь 376 Чаншахот 373 Чаншиуд - Баяд 71 Чернигов 161 Черниговын вант улсууд 161 Чех 162 Чжаочжоухот 223,250 Чжоу 211 Чжунду (Бээжин) 106,112,115-119, 130-131, 157,249,336 Чжунтун 217 Чжэндун муж 211 Ч ин С ю и сян 135 Чингайбалгас 131,244,247-248,358 Чинос 45, 97 Ч унцинф у 181-182 Чуулалт хаалга 114,366-367 Чучжоу 290 Чэндуфу 181 Чэндү 216,374-375

Нэрийн хэлхээс

Чэньдухот 181,375 Ш Шанду 167, 192-193, 195, 200, 205, 223,227,230,233,235,247-251, 256,259-260,263-265, 324 Шандугийн шартал 243 Ш андунь 116,130,186,211,224,292 Шанхай 29-30,56,196,216,219,244, 248,373,375-376 Ш анчжоухот 106, 135 Ш анш имуж 136,160 Ш аньдумуж 292 Шаньси 211 Ш армөрөн 106,111,206,211,266, 286-287 Ш арордон 156 Ш ар Хээр гэдэг газар 115-116,336 Ш ивэй 50,63,76 Ш илийнгол 226 Ш илкагол 106 Шин (Синду мөрөн) 336 Ш инжаан 173, 180, 186 Ширван 172,270 Ш ороохот 114 Ш уандэхот 115 Шу-гол нутаг 181 Шулуун хөх хошуу 227 Ш эньси 200,211,292 Э Эг 106 Эзэний гол 106,134-135 Э зэнээнутаг 107 Элжигин 44,51,73 Элсэн говь 66 Элүй-Сирас 73 Эльба 267 Элэгэстгол 358 Эмил гол 170,173,198 Энэтхэг 15,22,39, 112, 128-129,211, 269,278,281,306,314,325,349, 354-355, 365 Эргүнэ (Аргунь) 44, 50-51, 71, 78, 83, 91, 106, 155,297,336 Эргүнэ-Кун 43-45, 50, 335 Эрдиши (Эрчис) 336

Эрдэнэ Зуу 249,320,358-359 Эрчисмөрөн 97,106, 125,134, 186, 227, 274, 295 Эфиопи 356 Ю Ю ангүрэн 25,29,40,114,137,182, 191,197,199,201,205-209,211 2 2 2 ,225-231,235-243, 245-246, 248-260,263-266, 285, 291,340, 364-365 Ю анулс 15,24,27,31,167,312-313, 348 Ю НЕСКО 39-40,314,360 Ю ншээбү 14 Ю ньнань 179,200,202,211,228,238, 245,288, 290 Ю ньнэй 115 Ю рьев-Польский 274 Я Явын арлууд 204, 365 Яг-Ябган (Заг-Завхан) 66-67 Яньжинхот 112 Яньцзин (Бээжин) 301,304 Япон 7,16,31-32,38,203-204,211, 240,250,315,364,366 Ярослав 161,170,274 ӨРНӨДИЙН ХЭЛЭЭР A Abbasid Caliph 380 Abuol-Gasi-Bahadurkhan 19,386 Adams R.M. 379 Afghanistan 382 Africa 384 Alaad-Din Ata-Malik Juvaini 18, 119, 125,333,341,380,385 Albany 383 Alexsander 356,381,385 Alizade A A. 379,385 Allchin F.R. 379,382 AhmedovB. 386 Andersen P. 379 Argun 316-317,384 AubinJ. 379 409

М О Н ГО Л

ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I I БОТЬ

Ayalon D. 379 В Balazs Е. 379 Baljuna 381 Ball W. 379 Baltimore 384 Barbier de Meynard C. 380 Barthold W. 380 BauerW. 385 Beazley E. 380 Beckingham C.F. 380 Bellingham 381 Berkeley 38 Beveridge A. S. 380 BezzolaG.A. 380 Bira Sh. 24, 41, 267, 277, 280, 339, 380, 386 Boston 228, 385 Boyle J.A. 18, 142,333,341,379-380, 384 Bretschneider E. 17 Brill E.J. 339 Browne E.G. 380 Budge E.A.W. 380 Buell P.D. 381 Bukhara 381 BurgJ.B. 36,383,386 Byzantium 382 л C

California 38 CahenC . 381 Cambridge 221, 228, 272, 311, 316-317, 380,382-385 Caroline Humphrey 39, 386 Cavallera F. 381 Central Asia 41,386 C h’en P. 381 Chambers J. 381 C hanH . 381 China 272,314,379-380,382 Chingis Khan 383-384, 386 Christendom 380 Chicago 42, 387 Chou-Liang-hsido 30 ClausonG. 381 410

Cleaves F.W. 19,300,320,353,356, 358,381,384 Collins L.J.D. 381 CosgiOdsor 353,381 C oultonG .G . 381 D DardessJ.W. 381 Davis Sheath 39, 386 DauvillerJ. 381-382 Dawson C. 381-382 Dvornik F. 382 E East Asia 228,385 Eberhard W. 240, 386 EdburyP.W. 384 Eliade M. 382 Ellis Davidson H.R. 382 Europe 380-381,384 Evans A. 382

FairbankJ.K. 228,382,385 FarquharD.M . 382 FennelJ.L.l. 382 FletscherJ.F. 382 FoxR. 382 France 381,384 Francesco Pegolotti 382 FrankeH . 382 FrueN . 19 G

Genghis Khan 339,379,382-384,386 G ernetJ. 382 GeierW . 39 Gibb H.A.R. 383 Gibbon E. 36, 383 Giles J.A. 383 GottingerR. 22 Gregory Abu’l Faraj 381 Grigor ofAkanc 311,343,382 Grousset L. 337, 382 Guillaume de Roubrouck 382,385 H Ha l p e r in C. J . 383

Нэрийн хэлхэзс

HambisL. 21-22,339,383,386 Ham blyG. 383 Hamd Allah Mustawfi Qazwini 384 Hammond N. 382 Haenisch E. 11,386 Han-Ju-Lin 31 Harmondsworth 384 Harvard University 19, 379 Harverson M. 380 HaidavTs. 41,387 Harrosowitz 39, 386 HazanovA.N. 386 Hsiao C h i - c h ‘ing 39,383,386 HeissigW.A. 383 Hong Kong 382 Hookm anH. 383 H oklam Chan 39,386 HoworthH. 36,386 Hulagu 384 Humphreys R.S. 383 HungW . 337,380,382-383 Hyer P. 383 I

Ibn-Batuta 383 Igor Raghewiltz 22,355,382,386 Inner Asia 383,385-386 Iran 379-380,384 Israel 379 J

Jagchid S. 383 JahnK . 383 Jean Sauvaget 379 John Rylands University 380 K Kalmyk Tanggaci 381 K araG . 41,387 Karimi B. 383 Khetagurov L.A. 385 Khubilai Khan 314, 380-381, 383, 385 King Louis 384 Korea 337 Kwanten L. 384 L LangloisJ.D. 382,384

Latham R.E. 384 LattimoreO. 384 LedyardG. 337 Leicester 384 Leipzig 11,386 Leiden 19,339,380,383,385 Lindner R.P. 384 London 36,38,42,178,240,314,368, 379-388 Los Angelos 38-39 M Madison 39,381,386 May Wang 39,386 Manchester 18,319,333,341,380 Maragheh 379 Marco Polo 21-22,379,384-385 Martin H.D. 384 Massachusetts 228, 311,316-317, 382, 384 MeyvaertP. 384 Middle East 381 MinorskyV. 272,380 Mirza Muhammed Qazvini 18 Mongol 41,311, 387 Mongol Impire 277, 280, 380, 382, 384 Monk 314,383 Morgan D.O. 384-385 Moscow 385 MostaertA. 316-317,384 Muhammad ibn Hindushah 379 Munich 380 N Nawa’iA. 384 Near East 381 NeedamJ. 277 New Brunswick 382-383 New Haven 386 New York 381-382 North China 382,384 O Oljeitu 317 Osson D. 36, 386 Ottoman Empire 381-382 Oxford 381

411

М О Н ГО Л ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. II БОТЬ

р Pahlavi University 379 Paris 19, 21-22, 36, 303, 337, 383, 385 386 Parry V.J. 384 Pelliot P. 21-22,303,309,314,386 Perse 19,380,384-385 Peter GeierW . 386 Philadelphia 381 Philippe 317,384 Phillips E.D. 385 Poppe N. 356,385 PresterJohn 380 Princeton 384

Q Qashani 383 QazwiniM.M . 18,385 Quatremere E. 385 R

Rashid-Ed-din 19,380,385 Ratchnevsky P. 385 Reischauer E.O. 228,385 Ricci A. 385 # Richard 19,385 Robert 19 Rockhill 240,385 Roman Empire 36, 386 Romaskevich A.A. 385 RonayG . 385 Rossabi M. 38, 379, 382, 385 Russia 382-383 S San-Francisco 382 Schurmann H.F. 221,228,385 Schwarz H.G. 381 SpulerB. 385

412

Sinor D. 386 Sydney 42,387 Stanford 382 St.Peters Bourg 19,386 Syria 314,384 T

Ta’rikh-I Uljaytu 383-384 Tartar 385-386 Tehran 383,387 Tibet 382 Toulouse 381 Toronto 42, 387 Turfan 379 Turks 381 Twitcgett D. 382 U Uighurt 379 Ukrain 379,382 Ulugh Beg 380 UNESCO 39,41,360,386-387 V VernadskyG. 386 W W alfordN. 383 Walles E.A. 314,383 Warminster 380 Washington 381 Western Europe 385 Wiesbaden 39,385-386 Willim Rubruck 240 Wisconsin 386 Wright A. F. 382 Z Zamsarano C.Z. 22

Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академи Түүхийн хүрээлэн

МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ Дэд боть (XII-XIV зууны дунд үе) Редактор:

Ч улуун ы Д алай Ц огт-О чиры н И ш дорж

Хэвлэлийн эхийг Ж.Амгалан Хавтасны зураг чимэглэлийг Б.Болд «ADM O N» компанид эхийг бэлтгэж хэвлэв. Улаанбаатар. 2003

ISB N 99929-0-209-4