Τεύχος 3 by Radicalma Network

Τεύχος 3 Ιούλιος 2013 2€

radicalμα 3 Το radicalμα είναι το περιοδικό του Δικτύου Κριτικής Ψυχολογίας. Επιχειρούμε ένα τρίτο alμα για μια διαφορετική ψυχολογία… για ένα ριζοσπαστικό ψυχισμό και μια άλλη πραγματικότητα. Περιοδικά θα επιχειρήσουμε κι άλλα… Επικοινωνία e-mail: radicalma.network@gmail.com blog: criticalpsy-net.blogspot.gr Συντακτική ομάδα: Ανδρέας Βατσινάς Μαρία Καλησπεράτη Φαίη Κολοκυθά Δήμητρα Μουρίκη Νίκος Μυλωνάς Άρτεμις Χριστινάκη Συνεργάστηκαν: Γιώργος Κεσίσογλου Αλέξης Ματσάγγος Μιχάλης Μεντίνης Σχεδιασμός περιοδικού Η άγνωστη Χ Γραφιστική επιμέλεια ‘Αρτεμις Χριστινάκη Επιμέλεια εξωφύλλου Τόνια Κοϊνάκη και Χρήστος Κωνσταντόπουλος Γλωσσική επιμέλεια Μαρία Καλησπεράτη και Χρυσαυγή Τσώλα Διανομή και κεντρική διάθεση: Αθήνα Επιλεγμένα περίπτερα στα Εξάρχεια, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο και Βιβλιοπωλείο Φαρφουλάς Θεσσαλονίκη Βιβλιοπωλείο Κεντρί και Συνεργατικό Καφέ-Bar-Βιβλιοπωλείο “Belleville sin Patron”

Περιεχόμενα #2 Radicαlμα | Editorial : Σκέψεις πάνω στον προσδιορισμό “κριτική”... #4 Radicαlμα | Αντι-torial : Γιατί χρειαζόμαστε τον όρο “κριτική ψυχολογία” Ψυχο-λογίες

#6 Συνέντευξη του Ian Parker στο Radicalμα | Από την ψυχολογία στην κοινωνική αλλαγή #14 Μ αριάννα Κεφαλληνού | HEARING VOICES NETWORK: Αυτοβοήθεια με όρους συλλογικούς για την ανάρρωση από την ψυχιατρική

#19 Γιώργος Κεσίσογλου | “Με ποιους θα πας και ποιους θα αφήσεις;” Κλινικές Πρακτικές με κριτική προοπτική Επείγοντα

#24 Βάγια Καλτσή | “Τεκμήρια προσφυγικότητας”: Προς μια απεριόριστη σωματικότητα #29 Δ ίκτυο Κριτικής Ψυχολογίας/καρτέλ Ρεθύμνου | Ψυχολογία από τα κάτω. Κάλεσμα για τη δημιουργία Καρτέλ Κριτικής Ψυχολογίας

Θεματικά

#33 Νίκος Μυλωνάς | Ψυχολογιοποίηση ως (α)φιλοσοφική μέθοδος: Το παράδειγμα του Στέλιου Ράμφου #37Σωτηρία Σφέτκου | Βιώνοντας την “κινητική αναπηρία” Ετερόκλητα Zoom In

#41 Δήμητρα Μουρίκη και Φαίη Κολοκυθά | Για τον επανορισμό του ψυχοκοινωνικού: Βιβλιοπαρουσίαση Guest star

#46 Ερνέστο Φαλτάιτς | Μέγας Καζαμίας 2013 (μέρος β΄: Ιούλιος-Δεκέμβριος)

Editorial 03

Σκέψεις πάνω στον προσδιορισμό “κριτική“...

Παραδοσιακά,

υπήρχε

(και

υπάρχει)

μια

απόσταση

ανάμεσα στον τρόπο με τον οποίο η (κυρίαρχη) ψυχολογία βλέπει τον εαυτό της και στο πώς αυτή γίνεται αντιληπτή από τη μαζική κουλτούρα. Από τη μία έχουμε την ακατάβλητη φαντασίωση της αντικειμενικής επιστήμης που ασχολείται με το άτομο σε μεμονωμένες συμπεριφορικές εκφάνσεις της ψυχικής και κοινωνικής του ζωής, ενώ από την άλλη, ερχόμαστε συχνά αντιμέτωποι με την κοινή πεποίθηση, ότι ο ψυχολόγος γνωρίζει ή μπορεί να μάθει με σχεδόν μαγικό τρόπο τα μυστικά της ψυχής, να δώσει άμεσες λύσεις σε προσωπικά προβλήματα και να εξάγει με ελάχιστα δεδομένα, ταχύτατα συμπεράσματα για τη συμπεριφορά κάποιου. Η απόσταση αυτή, από τον ψυχολόγο-Νεύτωνα στον ψυχολόγο-Sherlock Holmes, αναδεικνύει με τον πιο άμεσο τρόπο ότι οποιαδήποτε συζήτηση για τη φύση αυτού του πεδίου θα πρέπει να ξεκινά από τον αναστοχασμό τού ποια ψυχολογία έχουμε και ποια ψυχολογία θέλουμε. Έχουμε αναφερθεί πολλάκις στις συνθήκες γένεσης της ψυχολογίας και στον ρόλο που έχει διαδραματίσει στη διατήρηση της ισχύουσας τάξης πραγμάτων. Στη

σότερες φορές θετική χροιά. Το να βλέπεις τα πράγματα

μετατροπή της σε μια ψυχική ορθοπεδική με στόχους που

κριτικά, να έχεις κριτική ικανότητα, να ακούς την κριτική, κτλ.

μόνο το υποκριτικό της ενδιαφέρον για τον άνθρωπο δεν

υποδεικνύουν ότι η “κριτική” διάθεση έχει θετικό πρόσημο

εξυπηρετούν. Στην αστόχαστη προσέγγιση του ατόμου και

και μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη. Ωστόσο, η αλήθεια

της κοινωνίας ως δύο ξεχωριστών πραγμάτων, προσέγγιση

είναι ότι ο προσδιορισμός ενός κλάδου ως “κριτικού” (π.χ.

που οδηγεί στη διατύπωση όλο και πιο γελοίων νομοτε-

κριτική ψυχολογία, κριτική εγκληματολογία, κ.ά.) εκτός

λειών και για τα δύο...

από την υποδήλωση ότι μιλάμε για τον ίδιο κλάδο, διαφοροποιημένο σε κάτι, μπορεί να συνεπάγεται και άλλα πράγ-

Με αφορμή όλα αυτά προέκυψε στην ομάδα μας ένας

ματα. Πρώτον, αυτοπροσδιορίζεται ως μια απλή εναλ-

γόνιμος προβληματισμός σχετικά με το νόημα, τις συνέ-

λακτική ή υποδιαίρεση του (κυρίαρχου) κλάδου όπως η

πειες και τους κινδύνους του προσδιορισμού “κριτική” στο

γνωστική ή κλινική ψυχολογία. Αυτό ενέχει το πρόβλημα

ονοματικό σύνολο «κριτική ψυχολογία». Είναι προφανές

της μη ανάδειξης της ολοκληρωτικής αμφισβήτησης και

ότι ο όρος “κρίση” και τα παράγωγα του έχουν τις περισ-

απόρριψης των κεντρικών παραδοχών και αντιλήψεων

που αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία θεμελιώνεται

ονειρεύονται μια άλλη ψυχολογία, αλλά μία άλλη κοινωνία

ολόκληρο το οικοδόμημα της κυρίαρχης ψυχολογίας˙ αμφι-

χωρίς ατομικές κατηγοριοποιήσεις και πολύχρωμα χαπάκια

σβήτηση η οποία αποτελεί αφετηριακό σημείο κάθε ουσι-

που ταιριάζουν γάντι με τα προβλήματα με τα οποία κλει-

αστικού κριτικού εγχειρήματος. Ουσιαστικά, το δίπολο

δώνουν· έναν άλλο κόσμο ελεύθερο από τα δεσμά του.

που διαμορφώνεται μέσα από τον προσδιορισμό κριτική VS κυρίαρχη διαμορφώνει ένα καθεστώς αμοιβαίας συνύ-

Για αυτό και θεωρούμε ότι ο όρος “κριτική” μπορεί τελικά

παρξης, το οποίο υπονομεύει το πρόταγμα της χειραφετη-

να προκαλεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει και

τικής ψυχολογίας που οραματιζόμαστε. Όταν η ευρύτερη

προτείνουμε τη χρήση και, επομένως, την ανανοηματο-

κοινωνικό-πολιτική πόλωση γίνεται όλο και πιο απόλυτη,

δότηση του όρου “ψυχολογία” ˙ ως μιας ριζικά διαφορε-

ο όρος – αυτοπροσδιορισμός ως “κριτική” φαντάζει εξαι-

τικής διερεύνησης του ψυχοκοινωνικού που θα ξεπερνά το

ρετικά αδύναμος για να δηλώσει την πρόθεση εξαφά-

ψευδεπίγραφο δίπολο άτομο-κοινωνία, και που θα κατα-

νισης της κυρίαρχης τάσης τόσο στον κλάδο όσο και στην

στήσει την “υπαρκτή” ψυχολογία μια αληθινά κοινωνική

ίδια την κοινωνία. Φυσικά, η αποδόμηση και η αμφισβή-

επιστήμη…

τηση δεν είναι αρκετές. Χρειάζεται να κάνουμε ένα βήμα πιο πέρα από την κριτική και την αποδόμηση, να δημιουρ-

Radicalμα

γήσουμε ένα πολυποίκιλο θεωρητικό οπλοστάσιο που θα αναδεικνύει την ψυχολογία σε μια πραγματικά κοινωνική επιστήμη, ικανή να ασχοληθεί με την ανατροπή του υπάρχοντος και τη σκιαγράφηση του μέλλοντος. Στην πραγματικότητα, όμως, δε θέλουμε μια άλλη ψυχολογία ή μια

εναλλακτικού τύπου επιστήμη. Θέλουμε η

κριτική ψυχολογία να ανανοηματοδοτηθεί ως ψυχολογία, ως κλάδος που θα προτάξει την απελευθέρωση του ατόμου από κάθε είδους καταπιεστικούς μηχανισμούς ακόμα και αν αυτό σημαίνει την αυτοκαταστροφή της, ως έχει1. Καθώς αν επιτευχθεί η απελευθέρωση του ατόμου δε θα υπάρχει ανάγκη για κανενός είδους ψυχολογία. Αυτός λοιπόν είναι ο στόχος. Αυτό είναι το πρόταγμα. Να μπορεί να χτιστεί η ψυχολογία εξαρχής με βάση την κριτική σκοπιά της· που θα θέτει ανοιχτά τον επαναστατικό της χαρακτήρα, που θα δίνει το χέρι όχι στις βιομηχανίες της τρέλας αλλά στα προοδευτικά, απελευθερωτικά κινήματα, τα οποία δε θα

1 Φυσικά, δεν στοχεύουμε η ψυχολογία ή ο ψυχολογικός προβληματισμός από την σκοπιά του υποκειμένου να απορροφηθούν ως έχουν από έναν κοινωνικό ή πολιτικό λόγο. Η ψυχολογία που θέλουμε θα είναι μια συνάρθρωση του ψυχικού με το κοινωνικό -του ψυχοκοινωνικού- και σε καμία περίπτωση η αναγωγή του ενός στο άλλο.

Αντι-torial: Γιατί χρειαζόμαστε τον όρο “κριτική ψυχολογία“

Η κριτική ψυχολογία βρίσκεται εδώ για να κρίνει, να

Η κριτική ψυχολογία διαρρηγνύει αυτήν την απογοητευ-

προκαλεί κρίσεις, συσπάσεις, αναταράξεις, στον γαλήνιο

τική κατάσταση, με τη μορφή μιας διακήρυξης: «Η ψυχο-

αλλά θολό καθρέφτη της ψ-επιστήμης, αναδεικνύοντας την

λογία, τουλάχιστον υπό την παρούσα μορφή της, είναι νεκρή».

κενότητά της. Δηλαδή, δυνατότητες, συγκρούσεις κι αντιφάσεις που αποκρύπτει, αντιστεκόμενους ή “μη-φυσιολογι-

Φτάνουμε, λοιπόν, στο σημείο όπου καλούμαστε να επιλέ-

κούς” τρόπους ύπαρξης που παθολογικοποιεί, μορφές

ξουμε: «Δεν υπάρχει μία ψυχολογία, αλλά δύο. Υπάρχουν δύο

κοινωνικού σχετίζεσθαι που ωθεί στην ανυπαρξία, ανθρώ-

ψυχολογίες, που θέτουν διαφορετικούς στόχους, διαφορε-

πινους κόσμους που λειαίνει, συντρίβει κάτω από τον ισοπε-

τικά ερωτήματα…». Το δίπολο κριτική-κυρίαρχη ψυχολογία

δωτικό οδοστρωτήρα των αλαζονικά προβλέψιμων, μα

είναι αναγκαίο ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, καθώς αναδει-

οπωσδήποτε φτωχών “βεβαιοτήτων” της. Η μόνη αλήθεια

κνύει την ύπαρξη του παραπάνω διλήμματος και ανταγωνι-

που χαρακτηρίζει ίσως την ψυχολογία είναι ότι έχει πάψει από

σμού. Εφόσον αυτή η σύγκρουση ασυμβίβαστων κοσμοθε-

καιρό να εκφέρει αλήθειες.

ωριών δε δηλώνεται ξεκάθαρα (κριτική-κυρίαρχη), τότε παύει να είναι εμφανής και η όποια διάθεση εναντίωσης και

Πνευματικά φτωχότατες προσεγγίσεις, η συνοχή και η

υπέρβασης της παρούσας συνθήκης. Χωρίς εμφανώς

“επιτυχία” των οποίων οφείλονται περισσότερο στο ότι

διαφορετικούς όρους, πώς θα σηματοδοτήσουμε τη

περίτεχνα εξαλείφουν τις σύνθετες όψεις της κοινωνικής

σύγκρουση των εννοιών, τις διαφορές νοηματοδότησης

πραγματικότητας και στο - εξαιρετικής κοινωνικοπολιτικής

των δύο προσεγγίσεων; Οι μόνοι που θα αντιλαμβάνονται

σημασίας - μοντέλο (“ψυχολογικά” και οικονομικά σκεπτό-

την ύπαρξη μιας άλλης ψυχολογίας (κι αυτό επειδή τη

μενου) ατόμου/ιδιώτη που προωθούν, παρά στις εξηγήσεις

διαθέτουν ήδη ως έννοια/πρόταγμα), θα είναι κάποιοι

κι ερμηνείες που προσφέρουν. Συρρικνωμένες (κοσμο)

“ψυχολόγοι” (;), που κάνοντας λόγο για ψυχολογία, θα

θεωρίες, που εγγυώνται μια αντάξια συρρικνωμένη ζωή.

εννοούν “κριτική ψυχολογία“ (μεταξύ τους;), αλλά δεν θα το λένε. Πέρα από τον κύκλο των παραπάνω φίλων μας, λίγοι

Ενώ η ψυχολογία ισχυρίζεται πως «βοηθάει τους ανθρώ-

θα μπορούν να διαβάσουν πίσω απ’ τους ασυνάρτητους

πους» και πως «συμβάλλει στη δημιουργία μιας καλύτερης

υπαινιγμούς τους.

κοινωνίας», οι θεωρίες και οι πρακτικές της απέχουν πολύ από τις παραπάνω υποσχέσεις χειραφέτησης. Δυστυχώς, ο

Μήπως όμως η κριτική ψυχολογία, διατηρώντας το

κλάδος έχει μετατραπεί (ή μήπως ήταν απ’ τις απαρχές του;)

“κριτική” αποκλειστικά ως επιθετικό προσδιορισμό, παρα-

σε μια απολογητική των εξουσιών, ένα εργαλείο κοινωνικού

μένει απλώς ένας “φτωχός συγγενής” της κυρίαρχης, ενώ το

ελέγχου, μια συντηρητική μεθοδολογία εγκλεισμού και

έργο της εξαντλείται στη σύγκρουση; Πράγματι, αυτό

τεχνητής ταξινόμησης της πλούσιας ανθρώπινης εμπειρίας

αποτελεί έναν ορατό κίνδυνο, τον οποίο οι κριτικοί ψυχο-

σε διαγνωστικές κατηγορίες, τύπους προσωπικοτήτων και

λόγοι πρέπει να προσέξουν, ειδικά όταν εποφθαλμιούν τη

κουτάκια…

συνοχή, την “απήχηση” και τις “βεβαιότητες” του αντιπάλου

πλεονέκτημά της είναι ότι βρίσκεται την ίδια στιγμή “μέσα” κι “έξω” από την ψυχολογία, οδηγώντας σε μια “ψυχολογία” που βρίσκεται σε σχάση, είναι “μολυσμένη” με τον ιό της κριτικής και της (αυτο)κριτικής, και ασχολείται με ουσιαστικά ψυχοκοινωνικά προβλήματα του σήμερα. Σε αντίθεση με την κυρίαρχη ψυχολογία, δεν αντιμετωπίζει την αβεβαιότητα, το άγνωστο και την αντιφατικότητα ως κάτι “κακό” ή “ανεπιθύμητο” που πρέπει να ξορκίσουμε με στατιστικούς δείκτες και χαρακτηρολογικές ταξινομήσεις, αλλά ως ουσιώδεις πτυχές του κόσμου που οφείλει να αγκαλιάσει˙ κι αυτό γιατί αναγνωρίζει τον εαυτό της ως ανοιχτή και ενεργητική διαδικασία αυτο-αλλοίωσης. Έτσι, αντί να υπάρχει σιωπηλά στο περιθώριο της ψυχολογίας, τη φέρνει σε σύγχυση, της δημιουργεί μπελάδες, τη θρυμματίζει˙ γιατί παρόλο που γνωρίζει καλά τη γλώσσα και τις πρακτικές της, επιλέγει να μην τις χρησιμοποιήσει, και αποφασίζει να προσφέρει διεξόδους πέρα από αυτές. Αυτό το στοιχείο συνειδητής αποστασιοποίησης από την ψυχολογία δεν είναι ένδειξη αδυναμίας, αλλά σύνεσης. Το ίδιο δηλώνει και η τόσο αναγκαία απόσταση της “κριτικής” από την “ψυχολογία” στον όρο τους. Ωστόσο, η κριτική ψυχολογία παραμένει κριτική (και

“κριτική ψυχολογία”. Αναδύεται έτσι «μια ψυχολογία που είναι

μη αφομοιώσιμη) στον βαθμό που λειτουργεί ως πλήθος

κριτική μόνο εφόσον είναι ταυτόχρονα μη-ψυχολογία», και

κατακερματισμένων στρατηγικών, παρά ως ενιαία θεωρία:

στοχεύει στην αλλαγή του κόσμου μέσα από την ανάδυσή

αστραπιαία έφοδος, υποχώρηση, διασκορπισμός, προέ-

της˙ αλλά και στην ανάδυση νέων δυνητικών πραγματικο-

λαση. Με αυτόν τον τρόπο, αναπτύσσει ποικίλες θεωρίες,

τήτων, καθώς η ίδια αλλάζει και αναπτύσσεται…

μεθοδολογίες και πρακτικές, που έχουν ως στόχο τους την κοινωνική και ατομική χειραφέτηση, αντί της παθολογικο-

Radicalμα

ποίησης των ανθρώπων και της προσαρμογής τους στον σύγχρονο κοινωνικό παραλογισμό. Η αμφισβήτηση που χαρακτηρίζει την κριτική ψυχολογία, πέρα από καταγγελία και άρνηση, συνιστά ποίηση, κατάφαση, δημιουργία. Το

Ψυχο-λογίες

Από την ψυχολογία στην κοινωνική αλλαγή. Συνέντευξη του Ian Parker στο Radicalμα

1) Μετά την κριτική της αστικής ψυχολογίας και την

μπορούν να λειτουργούν ως στοιχεία επειδή είναι απο-

αποδόμηση τι; Μπορεί η κριτική ψυχολογία να αναπτύ-

σπασματικά και αντιφατικά. Είναι, όταν τείνουν να δώσουν

ξει ένα θεωρητικό σώμα, μια νέα ψυχοκοινωνική θεω-

μια ολοκληρωμένη εναλλακτική “ψυχολογική” θεωρία,

ρία ή ακόμα και να εξελιχθεί σε μια νέα κοινωνική επι-

που αποτυγχάνουν, που προδίδουν το τι είναι μια πολύ-

στήμη; Είναι πειρασμός να προσπαθήσω να απαντήσω στις κατηγορίες που διατυπώνονται από τους εκπροσώπους της κυρίαρχης (mainstream) ψυχολογίας, ότι δεν έχουμε μια “μη αποδομιστική” εναλλακτική για να αντικαταστήσουμε την ψυχολογία. Μας λένε όλη την ώρα ότι είμαστε μόνο αρνητικοί, και ότι η “αποδόμηση” με την οποία ασχολούμαστε, δεν προσφέρει κάτι θετικό που θα λειτουργούσε ως μια μορφή “ριζοσπαστικής” ψυχολογίας. Η πραγματικότητα είναι διαφορετική όμως· υπάρχουν πολλές μορφές “εναλλακτικής” ή “ριζοσπαστικής” ψυχολογίας που έχουν παράσχει έναν διαφορετικό τρόπο κατανόησης της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Αυτές ποικίλουν· από τις μαρξιστικές μορφές ψυχολογίας, οι οποίες αναπτύχθηκαν από τους εκπροσώπους της θεωρίας της δραστηριότητας (για παράδειγμα) στη Σοβιετική Ένωση τα πρώτα χρόνια της επανάστασης, αλλά που μετέπειτα θεσμοθετήθηκαν υπό το σταλινικό καθεστώς μέχρι τα ψυχαναλυτικά είδη ψυχολογίας, που έχουν αναπτυχθεί από Φροϋδικούς (κάποιες φορές στα ψυχαναλυτικά ινστιτούτα, κάποιες φορές στον πανεπιστημιακό χώρο). Θα λέγαμε ότι αυτές οι απόπειρες παρέχουν στοιχεία ενός “θεωρητικού σώματος” μιας κριτικής ψυχολογίας. Και οι πρόσφατες “ψυχοκοινωνικές” θεωρίες (κάποιες ψυχαναλυτικές, κάποιες που αντλούν ιδέες από τον Deleuze) λειτουργούν επίσης ως στοιχεία ενός θεωρητικού σώματος. Εδώ

πλοκη ιστορικά προσδιορισμένη ριζοσπαστική ανθρώπινη

όμως, υπάρχουν δύο ζητήματα.

ύπαρξη, ενταγμένη σε διαδικασίες μεταβολής. Οι άνθρωποι

Το πρώτο είναι, ότι αυτά αποτελούν μόνο “στοιχεία”, και

είναι αντιφατικοί, και είναι από αυτές, και μέσα σε αυτές τις

αντιφάσεις που υπάρχει η δυνατότητα αλλαγής. Χρειαζόμα-

ριών), και να μην παρασυρθούμε στο να προσπαθούμε να

στε πολλά διαφορετικά, αποσπασματικά, θρυμματισμένα

δομήσουμε τη δικιά μας εναλλακτική “Ψυχολογία” (ή εναλ-

στοιχεία μιας θεωρίας προκειμένου να μιλήσουμε για τις

λακτική “κοινωνική επιστήμη”- να θυμάστε ότι και η αστική

πτυχές αυτής της αντιφατικότητας.

Κοινωνιολογία είναι προβληματική, δεν είναι μια προοδευ-

Το δεύτερο ζήτημα είναι, πιστεύω, ότι το πιο ενδιαφέρον

τική εναλλακτική στην Ψυχολογία, τη συμπληρώνει). Οι

και ριζοσπαστικό πράγμα με αυτές τις εναλλακτικές αποτε-

αλλαγές, οι οποίες με απασχολούν μπορεί κάποια στιγμή

λεί το μέγεθος της αποστασιοποίησης τους από την “ψυχο-

στο μέλλον να δημιουργήσουν μια διαφορετική ψυχολογία

λογία”, όταν συνδέονται με άλλες μορφές δουλειάς και

(με μικρό “ψ”· η υποκειμενικότητά μας, οι κοινωνικές μας

πολιτικής πρακτικής. Είναι όταν μεταλλάσσονται σε κάτι

σχέσεις, η κοινωνική μας πρακτική στο επίπεδο του ατό-

αναγνωρίσιμο ως “ψυχολογία” που γίνονται σταθερές οντό-

μου), που μπορεί να αναπτυχθεί μόνο από εμάς σε συλλο-

τητες, αντιστεκόμενες στην αλλαγή, ολοκληρωτικές και,

γικά πολιτικά projects. Τότε “προεικονίζουμε” κάτι που μπο-

στο τέλος, αντιδραστικές. Το καλύτερο στην “αποδόμηση”

ρεί μια μέρα να μελετάται ως μια νέα ψυχολογία, αλλά δεν

ήταν ακριβώς, ότι δημιούργησε δυνατότητες αντίθεσης

φτάνουμε σε αυτό με το να προσπαθούμε να αντικαταστή-

και αλλαγής. Με αυτήν την έννοια δεν ήταν αποκλειστικά

σουμε τη μία μορφή Ψυχολογίας με μια άλλη μορφή Ψυχο-

αρνητική· άνοιγε κάτι νέο.

λογίας.

2) ΟΚ. Αλλά το να μιλάμε για ˝αλλαγή˝ με σχετικά αφη-

3) Στην ιστορία της ψυχολογίας έχουμε δει (και η ψυχα-

ρημένους όρους δεν είναι επίσης λίγο προβληματικό;

νάλυση είναι ένα καλό παράδειγμα αυτού) θεωρίες της

Δε χρειάζεται να προεικονίζουμε αυτήν την αλλαγή;

κυρίαρχης ψυχολογίας να μεταμορφώνονται σε ριζο-

Και αυτό είναι κάτι που μας φέρνει πάλι στο δεύτερο

σπαστικές προσεγγίσεις. Κατά τη γνώμη σου, με ποιο

μέρος της προηγούμενης ερώτησής μας αναφορικά με

τρόπο αυτές οι θεωρίες μπορούν να μετατραπούν σε

την πιθανότητα η κριτική ψυχολογία να αναπτυχθεί σε

ριζοσπαστικές και vice versa;

μια νέα κοινωνική επιστήμη...

Η ψυχανάλυση είναι επίσης, ένα καλό παράδειγμα μιας

Ναι, έχετε δίκιο ˙αυτός είναι ένας τρόπος να το θέτεις, σχε-

κατά κύριο λόγο κακής μη- ψυχολογίας που μετατρέπεται

τικά αφηρημένος, “αλλαγή” μόνο και μόνο για την αλλαγή

σε μια κακή ψυχολογία (αναφέρομαι σε μια μορφή ψυχα-

είναι αυτό που εξαρχής κατηύθυνε την ψυχολογία, και

νάλυσης που ασχολείται με την “ανάπτυξη του παιδιού”

είχαμε μια εξάπλωση “νέων” θεωριών και μεθοδολογιών

και την “προσωπικότητα” και την “προσαρμογή”). Οι καλές

που απλά συντηρούν την ακαδημαϊκή βιομηχανία (συμπε-

μορφές ψυχανάλυσης -στις οποίες θα συμπεριελάμβανα

ριλαμβανομένης και της ιδιωτικής εκδοτικής βιομηχανίας).

τον Reich και τον Lacan (ναι, είναι διαφορετικές, ασυμβί-

Τροφοδοτούνται από την “αλλαγή”. Όταν μιλάτε για “προει-

βαστες, δε ζητάω να διαλέξετε και τις δύο ή έστω μία από

κόνιση”, αυτό μας ωθεί να σκεφτούμε ποια είδη κοινωνικών

αυτές)- έχουν καταστεί ικανές να αναπτυχθούν μέσα από

σχέσεων θα έκαναν δυνατές νέες μορφές υποκειμενικότη-

την αποδέσμευση από την Ψυχολογία και (εν μέρει στην

τας, νέες μορφές “ψυχικών” διεργασιών που θα μπορού-

περίπτωση του Reich, τελείως στην περίπτωση του Lacan)

σαμε (εάν μιλάμε με τους πιο ευρείς και γενικούς όρους) να

με την ψυχολογία.

αποκαλούμε “ψυχολογία”.

Στην περίπτωση του Reich υπήρχε μια σύνδεση με πολι-

Νομίζω ότι είναι αναγκαίο να βάλουμε όλη μας την ενέρ-

τικά κινήματα (η ενεργητική προώθηση των ομάδων “Sex-

γεια στην κριτική (“αποδόμηση”, κτλ.) όλων των μορφών

Pol” και η συμμετοχή στο Κομμουνιστικό Κόμμα) και στην

Ψυχολογίας (με κεφαλαίο “Ψ”· είναι η ακαδημαϊκή και επαγ-

περίπτωση του Lacan υπήρχε μια σύνδεση με την πολιτική

γελματική περιγραφή αυτού που κάνουμε, η οποία προ-

(μέσα από την εμπλοκή κάποιων από τους μαθητές του στη

σπαθεί να το μορφοποιήσει με όρους μοντέλων και θεω-

γαλλική Μαοϊστική παράδοση). Σε αμφότερες τις περιπτώ-

σεις ήταν εκτός των mainstream πανεπιστημίων (στην περί-

νότητα, υγιής, λογική και ισορροπημένη)- όντως συμπερι-

πτωση του Reich μέσα από την αυτομόρφωση των εργα-

λαμβάνει την επεξεργασία κάποιου είδους “μεθόδων”. Ίσως

τών, στην περίπτωση του Lacan μέσα από την ψυχανα-

δεν είναι μέθοδοι για τη θεραπευτική παρέμβαση αυτή

λυτική του σχολή, η οποία στεκόταν κριτικά απέναντι σε

καθαυτή, αλλά και οι μέθοδοι της κριτικής (και η “αποδό-

αυτό που αποκαλούνταν «Λόγος του Πανεπιστημίου»). Και

μηση” είναι μια από αυτές τις μεθόδους, και όχι η μοναδική)

vice versa, όταν ο Lacan (ως ένα παράδειγμα που στα πανε-

έχουν, θα λέγαμε, “θεραπευτικές επιδράσεις”.

πιστήμια σήμερα είναι πιο ισχυρό σε σχέση με τον Reich)

Επομένως, αυτό που κάνουμε, αυτό που μπορούμε να

μετατρέπεται σε ακαδημαϊκό υλικό (είτε στη θεωρία του

κάνουμε είναι να αποκαλύπτουμε τους ισχυρισμούς αλη-

κινηματογράφου είτε στις πολιτισμικές σπουδές είτε στην

θείας της κυρίαρχης ψυχολογίας. Αυτό είναι από μόνο του

ψυχολογία) απo-ριζοσπαστικοποιείται.

χρήσιμο. Η ψυχολογία βλάπτει τόσο πολύ με το οπλοστάσιο των διαγνώσεων κ.ά. και έχει τόσο αντιδραστικές συνέ-

4) Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετω-

πειες (χλευάζοντας ή υπονομεύοντας, σαφώς ή εμμέσως

πίζουν οι κριτικοί ψυχολόγοι ή οι ψυχολόγοι που φλερ-

αυτούς που πιστεύουν ότι είναι εφικτό να αλλάξεις τον

τάρουν με την κριτική ψυχολογία, είναι ότι, ενώ η κυρί-

κόσμο και ότι ίσως οι άνθρωποι αλλάξουν τους εαυτούς

αρχη ψυχολογία προσφέρει ένα οπλοστάσιο διαγνω-

τους ακόμα και σε αυτό που οι ψυχολόγοι θεωρούν τον

στικών κριτηρίων καθώς και τεχνικές και μεθόδους

“σκληρό” πυρήνα της ψυχολογίας τους), που η αποξήλωση

για θεραπευτικές παρεμβάσεις (ΓΣΘ , συμβουλευτική,

αυτού του apparatus πρέπει να συνεχιστεί. Και, κάνοντας

κτλ.), η κριτική ψυχολογία φαίνεται ότι δεν προσφέρει

αυτό ασκούμε μια “μέθοδο” ( βέβαια, διαφορετικές ριζο-

τέτοιου είδους κατευθυντήριες γραμμές και τεχνικές.

σπαστικές “μεθόδους”, οι οποίες ποικίλουν από την αποδό-

Τι κάνουμε;

μηση, μέχρι τη διαλεκτική και τη Ντελεζιανή επαναδιαμόρ-

Όχι, έχετε δίκιο, η κριτική ψυχολογία δεν προσφέρει “οπλο-

φωση των ερωτημάτων) και αυτός ο τρόπος αμφισβήτησης

στάσιο διαγνωστικών κριτηρίων” ή “κατευθυντήριες γραμ-

είναι μια δραστηριότητα, μια ριζοσπαστική δραστηριότητα

μές και τεχνικές”. Βέβαια, αυτό δεν είναι απόλυτα αληθές,

στην οποία οι μη-ψυχολόγοι, όπως και οι “κριτικοί” ψυχο-

καθώς υπάρχουν κάποιοι που αποκαλούν τους εαυτούς

λόγοι μπορούν να ενταχθούν. Και σε αυτή τη διαδικασία

τους “κριτικούς ψυχολόγους”, οι οποίοι θέλουν να περά-

η “μέθοδος” αντικαθιστά την ουσία της ψυχολογικής θεω-

σουν από αυτό που βλέπουν ως έναν “αρνητικό” τρόπο

ρίας, καθώς και την ουσία της ψυχολογίας ως τέτοιας.

ενασχόλησης με τον κλάδο σε έναν πιο “θετικό”. Μας έχουν πει, για παράδειγμα, ότι πρέπει να περάσουμε

5) Πιστεύεις ότι οι μεταμοντέρνες/κοινωνικο-κον-

από την “καταγγελία” (denunciation) στην “αναγγελία”

στρουξιονιστικές ψυχοθεραπείες (όπως οι μεταμοντέρ-

(annunciation) (την “αναγγελία” μιας πιο θετικής εναλλα-

νες συστημικές θεραπείες, η συνεργατική θεραπεία ή

κτικής), και ότι αυτή πρέπει να λάβει τη μορφή κοινοτικών

οι διαλογικές θεραπείες) οι οποίες μερικές φορές προ-

παρεμβάσεων στις οποίες οι κριτικοί ψυχολόγοι θα πρωτο-

τιμούν να παραμερίζουν ζητήματα της ανισορροπίας

στατήσουν στο να βοηθήσουν τις “κοινότητες” να αναπτύ-

εξουσίας και της δομικής αδικίας, μπορούν να παρά-

ξουν και να βρουν έναν τρόπο να διαμορφώσουν τις δικές

σχουν μερικές απαντήσεις στους προβληματισμούς

τους αντοχές.

των ερωτήσεων 3 και 4;

Αλλά αυτό που εμείς κάνουμε, αν δεν υιοθετήσουμε αυτήν

Ναι, αλλά εξαρτάται από τι μορφές θεραπείας είναι αυτές,

την προσέγγιση -η οποία δεν είναι εξ ολοκλήρου κακή, αν

και κατά πόσο παίρνουν στα σοβαρά ζητήματα εξουσίας

και πιστεύω ότι είναι εσφαλμένη και καταλήγει δομώντας

και ιδεολογίας ή εάν (όπως λέτε) “προτιμούν να παραμερί-

ένα μοντέλο της “κοινότητας” (και το “άτομο” γίνεται αντι-

ζουν” τέτοια ζητήματα. Για παράδειγμα, υπάρχει μια παρά-

ληπτό ως ένα καλό μέλος της κοινότητας, ως μια μικρή κοι-

δοση μεταμοντέρνας / κοινωνικο - κονστρουξιονιστικής

Γνωστικο-Συμπεριφοριστική Θεραπεία

θεραπείας στην Αυστραλία και στη Νέα Ζηλανδία, εμπνευ-

6) Τι κάνουμε με τις διαγνωστικές κατηγορίες της κυρί-

σμένη από το έργο των Michael White και David Epston,

αρχης ψυχολογίας (DSM, ψυχαναλυτικές κατηγορίες,

που όντως λαμβάνει υπόψη το πολιτικό περιβάλλον στη

κτλ.); Τις καταργούμε ή χρειάζεται κάτι που πρέπει να

διαδικασία της θεραπείας (και το Κέντρο Dulwich το οποίο

κρατήσουμε;

πήρε υπό τη σκέπη του το έργο των White και Epston

Τις καταργούμε, αλλά ίσως θελήσουμε να χρησιμοποιή-

πάνω στην “Αφηγηματική Θεραπεία”, ενεπλάκη σε κινή-

σουμε μερικές από αυτές τακτικά, καθιστώντας ξεκάθαρο

ματα για τα δικαιώματα των ιθαγενών στην Αυστραλία, για

πως δεν πιστεύουμε ότι παρέχουν πρόσβαση στην αλήθεια

παράδειγμα). Από την άλλη, το βασισμένο στις ΗΠΑ έργο

της ανθρώπινης ψυχολογίας. Για παράδειγμα, κάποιες από

ανθρώπων όπως του Steve de Shazer οδήγησε στην ανά-

τις κατηγορίες που χρησιμοποιούνται στο DSM και αφο-

πτυξη της “Εστιασμένης στη Λύση Βραχείας Θεραπείας”

ρούν την επονομαζόμενη “Διαταραχή Ταυτότητας Φύλου”

που θεωρούσε υποκριτικά ότι αν αλλάξεις τον τρόπο που

(αυτή καθαυτή μια εξαιρετικά γελοία και παθολογιοποιη-

μιλάς, αυτό θα ήταν αρκετό για να αλλάξει η ζωή σου.

τική ετικέτα που λειτουργεί για το διαχωρισμό αυτών που

πάσχουν από αυτήν, από αυτούς που είναι υποθετικά “φυσι-

κουμε” με την πολιτική (όπως κάνει η κριτική ψυχολο-

ολογικοί”) χρησιμοποιούνται από το κίνημα των “τρανς”,

γία) την απεκδύει από την επιστημονικότητά της. Τι θα

από αυτούς που θέλουν να αλλάξουν από το ένα φύλο στο

απαντούσες;

άλλο.

Θα συμφωνούσα.

Είναι αλήθεια ότι η τακτική ενισχύει ένα πρόβλημα, αλλά με το να καθιστούμε ξεκάθαρο το status της ως τακτικής παρά

9) Με ποιο τρόπο πιστεύεις ότι η κριτική ψυχολογία θα

ως αλήθειας, κάνουμε κάτι να επιδέχεται αλλαγής. Το πώς

μπορούσε να συνδεθεί με τα κοινωνικά και πολιτικά

αλλάζει θα εξαρτηθεί από εξωτερικές πολιτικές δυνάμεις:

κινήματα;

προοδευτικές πολιτικές δυνάμεις θα καταστήσουν δυνατή

ΟΚ, εδώ θα δώσω μια πιο εκτενή απάντηση και για την προ-

μια αλλαγή, η οποία, ελπίζουμε, ίσως οδηγήσει τελικά στην

ηγούμενη ερώτηση. Ένας τρόπος σύνδεσης της κριτικής

εξαφάνιση εξ ολοκλήρου της κατηγορίας· αντιδραστικές

ψυχολογίας με τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα (και υπο-

δυνάμεις (ή απλά η εσωτερική δυναμική της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής) θα έχουν ως αποτέλεσμα να κατακαθίσει, να ενισχυθεί, ή να μετατραπεί σε κάτι χειρότερο. 7) Αυτό είναι ένα είδος τακτικής υποχώρησης προκειμένου μερικοί άνθρωποι να επωφεληθούν από την ύπαρξη αυτής της κατηγορίας, σωστά; Έχεις στο νου σου άλλα παρόμοια παραδείγματα; Ναι, αυτές οι mainstream ψυχιατρικές κατηγορίες είναι πολιτισμικά καθορισμένες (και, στην πράξη, συχνά ρατσιστικές), αλλά μερικές φορές εθνικές μειονότητες (αυτές που “φυλετικοποιούνται” στη διαδικασία της επισήμανσης της διαφοράς ανάμεσα στην κυρίαρχη κουλτούρα των λευκών και σε αυτούς που φαίνονται εκτός ή “ξένοι” σε σχέση με αυτήν)

θέτω ότι εννοείτε τα προοδευτικά κινήματα) είναι να μιλή-

μπορούν να απαιτούν πόρους ισχυριζόμενοι, ότι η εμπειρία

σουμε αναφορικά με τις εσωτερικές διαμάχες, τις συγκρού-

της καταπίεσης έχει προκαλέσει μια κάποιας μορφής ψυχια-

σεις και την πολιτική πάλη στην οποία εμπλεκόμαστε· να

τρική διαταραχή. Γενικότερα, κάθε φορά που ένας εργάτης

συζητήσουμε αυτά τα ζητήματα σε πολιτικά fora, να εξη-

δύναται να πάρει μια άδεια ασθενείας από τον γιατρό και να

γήσουμε τις παραδοχές των ψυχολόγων για την ανθρώπινη

κάνει το stress να γίνει μια σοβαρή υπόθεση -ακόμη και σε

ύπαρξη και ποιοι είναι οι περιορισμοί και οι κίνδυνοι αυτών

σημείο να λάβει μια αποζημίωση από την εταιρεία- χρησι-

των παραδοχών.

μοποιεί ψυχιατρικές κατηγορίες τακτικά. (Και ναι, είναι μια

Υπάρχει ένας κίνδυνος εδώ, και αυτό μας φέρνει πίσω σε

“τακτική υποχώρηση”, επειδή καταλήγουν σε μια ατομική

κάποια από τα ζητήματα που έθιξα στην απάντηση της

στρατηγική όταν, για παράδειγμα, η συλλογική στρατηγική

πρώτης ερώτησης. Ο κίνδυνος εδώ είναι ότι, μερικές φορές,

μέσα από τη συνδικαλιστική πάλη έχει αποτύχει ή δεν έχει

διαφορετικές πολιτικές παραδόσεις (για λόγους που αφο-

δοκιμαστεί).

ρούν στη δική τους ιστορική εξέλιξη και στα εννοιολογικά σημεία αναφοράς που χρησιμοποιούν για να εδραι-

8) Μερικοί άνθρωποι φαίνεται να πιστεύουν ότι η ψυχο-

ώσουν τη δραστηριότητά τους) έχουν την άποψη ότι πρέ-

λογία είναι κάτι τελείως ανεξάρτητο από την πολιτική,

πει να υπάρχει μια “ψυχολογία” που πηγαίνει παράλληλα

μια αντικειμενική επιστήμη, και ότι το να την “μπλέ-

με την “κοινωνιολογία” τους, τη “φιλοσοφία” και την “πολι-

τική” τους. Στη συνέχεια, προσπαθούν να επιλέξουν ψυχο-

δημαϊκές και επαγγελματικές θεωρίες, διότι η ποπ κουλ-

λογικές θεωρίες που προτιμούν, τις οποίες θεωρούν ως “την

τούρα είναι κορεσμένη με ψυχολογικές ιδέες. Υπάρχει μια

αλήθεια”, και τις οποίες συνδέουν με την πολιτική τους, ή

ευρεία και γενικευμένη “ψυχολογιοποίηση”, η οποία θεω-

προσπαθούν να μας πείσουν ότι υπάρχει μια πραγματικά

ρείται ως “κοινή λογική” (και στην αριστερά). Επομένως,

καλή “ψυχολογία” υπέρ της οποίας πρέπει να επιχειρηματο-

ναι, συμφωνώ, το έργο μας είναι να είμαστε κριτικοί απένα-

λογούν ως μιας εναλλακτικής εντός του κλάδου. Είναι ένας

ντι στην κυρίαρχη Ψυχολογία και στον τρόπο με τον οποίο η

κίνδυνος, αλλά αξίζει το ρίσκο, και πρέπει να είμαστε έτοι-

αριστερά περιπίπτει σε αυτές τις έννοιες που γίνονται μέρος

μοι για αυτήν την πιθανότητα.

της ψυχολογίας μας με τη μορφή ιδεολογίας.

Αλλά αυτό που κάνουμε στη διαρκή μας κριτική κάθε μορφής “ψυχολογίας” είναι να δείχνουμε με ποιο τρόπο είναι

11) Ως

Μαρξιστής της 4ης Διεθνούς και λακανικός

πάντα εμπλεκόμενη με την πολιτική, ότι πάντα σε κάποιο

ψυχανάλυτης, ποια είναι η γνώμη σου για τις πρόσφα-

βαθμό προϋποθέτει την “πολιτική”· είναι ήδη “αναμεμειγ-

τες θεωρίες της “λακανικής αριστεράς” και του μετα-

μένη” με την πολιτική, και η “επιστημονικότητά” της δεν

δομιστικού αναρχισμού και την πιθανή σχέση τους με

αποτελεί εχέγγυο του ότι δεν είναι πολιτική. Η επιστήμη,

τους σύγχρονους πολιτικούς αγώνες;

διαφορετικές μορφές επιστήμης, είναι επίσης πολιτικές,

Είχα την παράξενη εμπειρία, όχι πολύ καιρό πριν, να παρα-

ακόμα κι αν είσαι οπαδός της επιστήμης (κάτι που είμαι, μ’

κολουθήσω στο Λονδίνο δύο συνέδρια το ίδιο Σαββατοκύ-

αρέσει πολύ η επιστήμη, χρειαζόμαστε περισσότερη, καθώς

ριακο. Μπορούσα να πηγαινοέρχομαι μεταξύ των δύο συνε-

παρέχει τη βάση για τις ανακαλύψεις, τις εφευρέσεις και

δρίων. Το ένα ήταν το συνέδριο του Socialist Resistance

την τεχνολογία που κάνουν άλλους κόσμους πιθανούς, και

(το Βρετανικό Τμήμα της 4ης Διεθνούς) και το άλλο της

ακόμα, σε κάποιο βαθμό, άλλους κόσμους πιθανούς πέρα

Νέας Λακανικής Σχολής (μαθητές του Jacque-Alain Miller,

από τον καπιταλισμό). Στην περίπτωση της ψυχολογίας τις

γαμπρού του Lacan). Αυτό που τα δύο συνέδρια είχαν κοινό

περισσότερες φορές είναι πολιτικές με έναν αντιδραστικό

-και δεν εννοώ αποκλειστικά αυτά τα δύο, καθώς είναι

τρόπο, και τις περισσότερες φορές δεν είναι ούτε και επι-

ενδεικτικά ενός ευρύτερου προβλήματος στην ακροαρι-

στημονικές. Επομένως, θα μπορούσαν να υπάρξουν μορφές

στερά και στις ψυχαναλυτικές σχολές- είναι η τάση τους να

“κριτικής ψυχολογίας” που νικούν τους ψυχολόγους στο ίδιο

στρέφονται σε ηγέτες ή σε “ηγετικές ιδέες” που εξιδανικεύ-

τους το παιχνίδι -το γλωσσικό παιχνίδι της επιστήμης- ανα-

ονται, και η τάση τους να διαφοροποιούν σεκταριστικά τους

δεικνύοντας την ασυνέπεια των ισχυρισμών τους.

εαυτούς τους από αντίπαλες ομάδες. (O Freud διατύπωσε μια φράση “ο ναρκισσισμός των μικρών διαφορών” που

10) Δε θα ήταν ακριβές να πούμε ότι η αριστερά αναπα-

φαίνεται να αρμόζει εξίσου καλά στον τρόπο με τον οποίο

ράγει εξίσου την mainstream ψυχολογία; Και, για αυτό,

οι τροτσκιστικές και οι λακανικές ομάδες αναπτύσσουν και

θα πρέπει να εξετάσει πιο στενά τη σχέση της με αυτήν

προστατεύουν τις ταυτότητες τους). Είναι πειρασμός να

(την mainstream ψυχολογία). Και δε νομίζεις, ότι υπάρ-

μιλήσω για αυτό το πρόβλημα ως “παθολογία”, να το ψυχο-

χει ένα παράδοξο εδώ, με την έννοια, ότι η αριστερά

λογιοποιήσω, αλλά αυτό δε θα συνεισφέρει ιδιαίτερα στην

συχνά χρησιμοποιεί θεωρίες του υποκειμένου όπως

κατανόηση και το ξεπέρασμά του.

αυτές που ανέφερες νωρίτερα, θεωρίες που ξεφεύγουν

Αναφορικά με τη σχέση ανάμεσα στην “αριστερά” και τους

από την αστική ψυχολογία, και ταυτόχρονα, αναπάρα-

“λακανικούς”, αυτή είναι μικρή. Ένα πρόσφατο βιβλίο για

γει την ίδια αστική ψυχολογία;

τη “Λακανική Αριστερά”2 (ένα αρκετά καλό και ενδιαφέρον

Σε κάποιο βαθμό θα αναπαράξουν αστική ψυχολογία ακόμα

βιβλίο), είχε κατά τη γνώμη μου εσφαλμένο τίτλο. Δεν απέ-

και αν δεν έχουν την πρόθεση να αναφερθούν στην Ψυχο-

δειξε στα αλήθεια ότι υπάρχει κάποια “Λακανική Αριστερά”.

λογία ως τέτοια, ακόμα και αν δε βασίζονται πάνω σε ακα-

Στην πραγματικότητα, μάς έδειξε, ότι όταν η αριστερά αρχί2

(Σ.τ.Μ.) Αναφέρεται στο βιβλίο του Γιάννη Σταυρακάκη, Η Λακανική αριστερά. Ψυχανάλυση, θεωρία, πολιτική (2012), Εκδόσεις Σαββάλα.

ζει να ενδιαφέρεται για τον Lacan αποτραβιέται από την

νικεύει αυτό που συμβαίνει στον έξω κόσμο (κάτι που βλέ-

αριστερά. Ένα πιο ενδιαφέρον βιβλίο θα ονομαζόταν “Η

πουμε συχνά στα συνέδρια αυτών που είναι ένοχοι σχετικά

Λακανική Δεξιά”, γιατί πραγματικά πολλοί λακανικοί, στην

με αυτό που κάνει η ψυχολογία, που ξέρουν ότι κάτι είναι

πράξη, είτε εγκατέλειψαν την πολιτική τελείως είτε υιοθε-

τελείως λάθος, και που ελπίζουν ότι κάπου αλλού υπάρχει

τούν συντηρητικές θέσεις (και όταν σχολιάζουν επί της πολι-

μια αυθεντική “ψυχολογία”, και έπειτα τη βρίσκουν κάπου

τικής, τη διαθλούν μέσα από ένα ιδίωμα που είναι ακατανό-

έξω και την προωθούν ως ένα ιδανικό). Το τελευταίο είδος

ητο στους μη μυημένους).

μερικές φορές το βρίσκουμε στην “κοινοτική” ψυχολογία

Στην περίπτωση της σχέσης ανάμεσα σε “αναρχικούς” και

και κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους αληθινά αγαπούν

“μετα-δομιστές” πιστεύω, ότι υπάρχει διαφορετικό ζήτημα,

τα άτομα που συμπεριφέρονται σαν μικρές κοινότητες, οι

επειδή η πολιτική και η θεωρία δεν έχουν κατακαθίσει στις

οποίοι συμπεριφέρονται ορθά στις κοινότητές τους, και για

οργανώσεις, υπάρχει περισσότερη ρευστότητα και περισ-

αυτούς η ψυχολογία πρέπει να είναι κάτι τέτοιο.

σότερες πιθανότητες για τη θεωρία να κινείται προς την

Αυτό που πρέπει να κάνουμε -και πιστεύω αυτός είναι ο

πολιτική και τούμπαλιν- αυτό κάνει τη σύνδεση πιο παρα-

λόγος που το συνέδριο του 1995 από το «Ακούω Φωνές»

γωγική, και υπάρχει κάτι από το οποίο η οργανωμένη αρι-

και το συνέδριο του 2012 στην ψυχολογία και τον μαρξι-

στερά και οι λακανικοί θα μπορούσαν και πρέπει να μάθουν.

σμό ήταν σημαντικά- είναι να αναγκάσουμε τους ψυχολό-

Αλλά δεν είμαι αναρχικός ή μετα-δομιστής, επομένως ενδι-

γους να τοποθετήσουν τις αντιπαραθέσεις τους σε σχέση

αφέρομαι στο τι θα μπορούσαμε να μάθουμε από αυτούς,

με τα πολιτικά ζητήματα που προκύπτουν έξω. Εδώ μιλάω

όχι στο να γίνουμε σαν αυτούς ακριβώς.

για ψυχολογία. Η αντιπαράθεση πρέπει να συμπεριλαμβάνει την επιμονή των “κριτικών ψυχολόγων” ότι τα πολιτικά κινή-

12) Έχεις περιγράψει δύο αρκετά διαφορετικά συνέ-

ματα δεν πρέπει να ακολουθούν αστόχαστα κάποια μορφή

δρια σε σχέση με τα αντίστοιχα συμβατικά ακαδη-

“ψυχολογίας”. Με όρους “ακαδημαϊκής παραγωγής” γενικά,

μαϊκά: Ένα στο Manchester το 1995 και ένα άλλο στο

πρέπει να συμπεριλαμβάνει τη δόμηση μορφών ακαδημαϊ-

Mexico τον περασμένο χρόνο. Ποια πιστεύεις ότι πρέ-

κής παραγωγής έξω από τα πανεπιστήμια, έξω από τα ακα-

πει να είναι η σχέση ανάμεσα στην ακαδημαϊκή παρα-

δημαϊκά συνέδρια, οι οποίες θα καθιστούν δυνατό τον εκ

γωγή θεωρίας και τον χώρο έξω από την ακαδημία;

νέου στοχασμό περί του τι είναι η “ψυχολογία” και θα πράτ-

Και στις δύο περιπτώσεις, αυτό που ήταν ριζοσπαστικό σε

τουν κάτι αρκετά διαφορετικό.

αυτά τα συνέδρια ήταν ότι ανέτρεψαν τη συνήθη σχέση ανάμεσα στην “ακαδημαϊκή παραγωγή” και την πολιτική

13) Πώς θα περιέγραφες την προσωπική σου εμπει-

δραστηριότητα “έξω από την ακαδημία”. Η συνήθης σχέση

ρία με τη διοίκηση του Manchester Metropolitan

είναι κατανοητή από την πλεονεκτική θέση της ακαδημαϊ-

University4 στο πλαίσιο της νεοφιλελευθεροποίησης

κής παραγωγής, και αυτό είτε υποτιμά το τι συμβαίνει έξω

και των περιορισμών που τίθενται στην ακαδημαϊκή

(αυτό είναι που συνήθως συμβαίνει στα συνέδρια της κυρί-

ελευθερία;

αρχης ψυχολογίας), είτε το “σέβεται” με έναν ψευδή, υπο-

Συνέβη πιο απότομα και γρήγορα από ό,τι περίμενα. Αλλά,

κριτικό τρόπο, παίρνοντας μερικές πτυχές και αναπλαισι-

ήξερα ότι κάτι τέτοιο θα συνέβαινε αργά ή γρήγορα. Έγινε

ώνοντάς τες σε ψυχολογικούς όρους (αυτό είναι που μερι-

πιο γρήγορα. Ένα σημαντικό στοιχείο ήταν, ότι ήμουν ιδι-

κές φορές συμβαίνει σε mainstream συνέδρια που θέλουν

αίτερα τυχερός να έχω δίκτυα υποστήριξης. Πρόκειται για

να εμφανίζονται φιλελεύθερα και δημοκρατικά)· ή εξιδα-

κάτι που αντέβαινε στα νεοφιλελεύθερα ακαδημαϊκά ήθη

(Σ.τ.Μ.) Για το συνέδριο που διεξήχθη στο Manchester Metropolitan University το 1995 βλ. Parker, I. (2013). Κριτική ψυχολογία: Τι είναι και τι δεν είναι. Στο Επανορίζοντας το Ψυχοκοινωνικό. Κείμενα Κριτικής Κοινωνικής Ψυχολογίας. Αθήνα: Εκδόσεις Επίκεντρο. Για μια συζήτηση του συνεδρίου στο Μεξικό το 2012 βλ. Parker, I. (2013). Ψυχολογία και μαρξισμός στο Μεξικό. Radicalμα, 2, 12-15.

(Σ.τ.Μ) Για μια εκτενή ανάλυση της υπόθεσης από τον ίδιο τον Ian Parker, βλ. www.parkerian.com/mmu.rtf.

και των συναισθημάτων μας) -ένα πρόσφορο έδαφος για μια ψυχολογία του χειρίστου είδους- αλλά, επίσης με έναν αλλόκοτο παράδοξο τρόπο, μας δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξουμε τις δικές μας αξιόλογες, ανεξάρτητες, εναλλακτικές υπηρεσίες. Μια πολιτική οικονομία της ψυχολογίας είναι κάτι που θα μπορούσε να ξεκινήσει από μας. Δε θα είναι ψυχολογία ως έχει, αλλά θα είναι κάτι που οι κριτικοί ψυχολόγοι θα μπορούσαν να κάνουν, θα είναι ένας άλλος τρόπος να αντιστρέφουμε το βλέμμα έτσι, ώστε αντί του να κοιτάμε έξω από την ψυχολογία τους ανθρώπους (τους “μη-ψυχολόγους”) θα κοιτάμε την ίδια την ψυχολογία (και οι κριτικοί ψυχολόγοι, ως εκ τούτου, θα θέτουν τους εαυτούς τους ως “μη- ψυχολόγους” σε συμμαχία με άλλα πολιτικά (και όχι μόνο στο πανεπιστήμιο μου, είχα πολλά μηνύματα

κινήματα).

από ανθρώπους που βρέθηκαν σε παρόμοιες καταστάσεις σε όλο τον κόσμο, και σε πολλές περιπτώσεις ήταν απομο-

15) Ποια νομίζεις ότι θα πρέπει να είναι η στρατηγική

νωμένοι, και έτσι υπέφεραν πολύ περισσότερο). Τα δίκτυα

μας από εδώ και πέρα;

υποστήριξης έκαναν αυτό που συνέβαινε ορατό. Ίσως μια

Ίσως η απάντηση στην έβδομη ερώτηση σχετίζεται με

πολιτική αποστολή των κριτικών ψυχολόγων θα ήταν να

αυτό. Έχουμε δίκτυα “κριτικών ψυχολόγων” τώρα, που

διατηρήσουν αυτά τα δίκτυα ενεργά και έτοιμα να αμυν-

είναι, σε πολλές περιπτώσεις, “ριζοσπαστικά”. Όχι σε όλες

θούν και να υποστηρίξουν την επόμενη περίπτωση.

τις περιπτώσεις· υπάρχουν “κριτικοί ψυχολόγοι” που θέλουν να είναι καλοί ψυχολόγοι, και κάποιοι που είναι ρητά και

14) Τι συμβαίνει με την πολιτική οικονομία της εργα-

συνειδητά φιλελεύθεροι ή αντι-ριζοσπαστικοί. Και αυτά τα

σίας των (κριτικών) ψυχολόγων; Τι βλέπεις να γίνεται

δίκτυα, έχουν μια δυναμική ριζοσπαστικοποίησης, ριζο-

στο μέλλον, με βάση τις εμπειρίες από την πρόσφατη

σπαστικοποίησης του εαυτού τους και αυτών που συμμε-

ιστορία των δομικών αλλαγών στην ακαδημία (εννο-

τέχουν στις αντιπαραθέσεις. Αυτή η ριζοσπαστικοποίηση

ούμε από τη δεκαετία του 1960 και μετά) στο Ηνωμένο

χρειάζεται να περιλαμβάνει την επεξεργασία μιας οργά-

Βασίλειο και στο δημόσιο/ιδιωτικό τομέα (ψυχικής)

νωσης για την αντιμετώπιση των νεοφιλελεύθερων δομών

υγείας; Υπάρχει στα αλήθεια ένα πεδίο για την εισα-

εκπαίδευσης. Με αυτόν τον τρόπο, υπάρχει μια σύνδεση με

γωγή της (κριτικής) ψυχολογικής γνώσης στον εργασι-

την πολιτική, και ένας αναστοχασμός σχετικά με τα μαθή-

ακό χώρο;

ματα από την πολιτική, τα οποία έπειτα μπορούν να μας

Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ερώτηση. Δουλεύω αυτή

βοηθήσουν να επιβιώσουμε και να συνεχίσουμε το έργο

τη στιγμή πάνω στην πολιτική οικονομία της ψυχοθερα-

μας μέσα στην ψυχολογία.

πείας, και η ερώτηση της “εργασίας” του ψυχοθεραπευτή (και της “εργασίας” του ασθενούς) είναι ζωτική για μια κρι-

Μετάφραση: Νίκος Μυλωνάς

τική αποτίμηση του πώς η θεραπεία (και η ψυχολογία γενικότερα) είναι μέρος μιας παραγωγικής διαδικασίας (και της αναπαραγωγής της εργασιακής καταπίεσης). Η ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών οδηγεί σε μια πιο έντονη εμπορευματοποίηση της εμπειρίας (των σωμάτων, των συμπεριφορών

Ψυχο-λογίες

HEARING VOICES NETWORK: Αυτοβοήθεια με όρους συλλογικούς για την ανάρρωση από την ψυχιατρική Σε μια εποχή που τα ψυχοπαθολογικά μοντέλα συνεχίζουν

γυναίκα που άκουγε φωνές, η Patsy Hague, αξίωσε να

να κυριαρχούν και να εσωτερικεύονται μαζικά, το Hearing

γίνει σεβαστή η πραγματικότητά της, ακριβώς όπως γίνε-

Voices Network (HVN) αποτελεί ένα ικανό παράδειγμα της

ται σεβαστή η πραγματικότητα των πιστών που μιλάνε

δυνατότητας να λειτουργήσει ο αυτοπροσδιορισμός ως

σε ένα Θεό που δεν έχουν δει ποτέ (James, 2001). Διεκδί-

πολιτική πράξη άμεσα συνυφασμένη με την ανάρρωση: Το

κησε να της επιτραπεί να μιλήσει για το περιεχόμενο και

HVN μας συστήνει τους ανθρώπους που ακούνε φωνές και

το νόημα των φωνών της, σε αντίθεση με τις υποδείξεις

όχι “ασθενείς με ακουστικές ψευδαισθήσεις”, αναδεικνύει

του ψυχιάτρου της Marius Romme, που υπαγορεύονταν

την αξία της ζώσας πραγματικότητας αντί του επουσιώ-

από την εκπαίδευση του. Η Patsy, που μέχρι τότε υπέφερε

δους φορμαλιστικού χαρακτήρα του “συμπτώματος”, αξιο-

από τρομακτικές φωνές που την ωθούσαν στην αυτοκατα-

ποιεί τη γνώση όσων γίνονται “ειδικοί βάσει της εμπειρίας”

στροφή, βρήκε ανακούφιση και έμπνευση σε ένα αμφιλε-

και δεν επαφίεται στην αυθεντία του επαγγελματία “ψυχι-

γόμενο βιβλίο του ψυχολόγου και καθηγητή του Πανεπι-

κής υγείας”. Αυτή η νέα γλώσσα, που ταυτόχρονα αποτελεί

στημίου Princeton, Julian Jaynes (1976), που υποστήριζε ότι

βιωματικό κεκτημένο, είναι ένας τρόπος αναχαίτισης της

οι φωνές κατά την αρχαιότητα θεωρούνταν φυσιολογικό

ροής εξουσίας από τα πάνω, όπως αυτή πραγματοποιείται

φαινόμενο ελλείψει στοχαστικής συνείδησης, αποδίδονταν

μέσω τυποποιητικών ψυχιατρικών διαγνώσεων και τυπο-

συνήθως σε Θεότητες ή Δαίμονες και ήταν απαραίτητες για

ποιημένων κλινικών πρακτικών. Ακόμα, είναι σημαντικό

διάφορες γνωσιακές λειτουργίες, όπως η λήψη αποφάσεων.

συστατικό ενός αυθεντικού κινήματος βάσης, αφού για

Ο Romme μετακινήθηκε από τις πεποιθήσεις του όταν δια-

όσα συμβαίνουν στους κόλπους του, αρμόδιοι είναι οι ίδιοι

πίστωσε ότι το μόνο που βοηθούσε την Patsy ήταν να

για τους οποίους συμβαίνουν. Κεντρικό ρόλο παίζουν οι

συζητά με άτομα με παρόμοιες εμπειρίες και να ανταλλάσ-

ομάδες αυτοβοήθειας, στις οποίες η ομότιμη υποστήριξη

σουν ιδέες για τη διαχείρισή τους. Την στήριξε με τον τρόπο

αποτελεί μια απελευθερωτική διαδικασία ανταλλαγής και

που αυτή επιθυμούσε και παρουσιάστηκαν μαζί με τη

συλλογικής υπευθυνότητας. Υπό αυτή την έννοια, η συμμε-

δημοσιογράφο και ερευνήτρια Sandra Escher σε μια τηλε-

τοχή στις ομάδες του HVN έχει μια άτυπη θεραπευτική διά-

οπτική εκπομπή, στην οποία τηλεφώνησαν πολλοί άνθρω-

σταση, η σημασία της οποίας ξεπερνά τους περιορισμούς

ποι που άκουγαν φωνές και μίλησαν για αυτές. Ανακάλυ-

που θέτουν τα συνηθισμένα κλινικά πλαίσια. Το παρόν κεί-

ψαν ότι πολλές και πολλοί ακούνε φωνές χωρίς να ταλαιπω-

μενο παραθέτει ορισμένες βασικές πληροφορίες για την

ρούνται, τις διαχειρίζονται με επιτυχία και δεν έχουν εμπλα-

ιστορία και τη λειτουργία του δικτύου στο εξωτερικό και

κεί ποτέ στο ψυχιατρικό σύστημα ως «μη φυσιολογικοί»

στην Ελλάδα και επιπλέον διευκρινίζει πώς ορίζεται η αυτο-

(Romme & Escher, 1993). Ακολούθησε η δημιουργία ομά-

βοήθεια μέσα στο πλαίσιο λειτουργίας του.

δων αυτοβοήθειας στην Ολλανδία, μετά στην Αγγλία και πολλές άλλες χώρες. Σήμερα υπάρχουν εκατοντάδες ομά-

Το ξεκίνημα του δικτύου

δες σε περισσότερες από είκοσι χώρες, οι οποίες συντονί-

Το HVN γεννήθηκε στην Ολλανδία το 1987, όταν μια

ζονται από το Intervoice, το διεθνές δίκτυο εκπαίδευσης,

επιμόρφωσης και έρευνας. Το δίκτυο έχει αναπτύξει δικά

λαβήσει νέες επισκέψεις μελών του δικτύου, δημιουργήθη-

του εργαλεία διερεύνησης της εμπειρίας των φωνών και

καν οι πρώτες ομάδες αυτοβοήθειας στη Θεσσαλονίκη και

τεχνικές αντιμετώπισης που ανανεώνονται συνεχώς.

την Αθήνα, οι οποίες λειτουργούν έως σήμερα. Πριν από ένα χρόνο δημιουργήθηκε στην Αθήνα μια ομάδα υποστή-

Το Δίκτυο στην Ελλάδα

ριξης συγγενών και φίλων, ενώ πολύ πρόσφατα έκανε τα

Στις 10 Απριλίου έκλεισαν τέσσερα χρόνια από την πρώτη

πρώτα της βήματα μια ομάδα αυτοβοήθειας στο Ρέθυμνο,

επίσκεψη εκπροσώπων του HVN στην Ελλάδα, μετά από

σε συνέχεια σεμιναρίου που πραγματοποίησαν μέλη του

πρωτοβουλία του Peter Bullimore, κατά την οποία αφηγή-

δικτύου Αθήνας. Κατά καιρούς το Δίκτυο έχει συνεργαστεί

θηκαν τις ασυνήθιστες ψυχικές εμπειρίες τους και μίλησαν

με διάφορους φορείς, πραγματοποιεί εκδηλώσεις, σεμινά-

για τη λειτουργία των ομάδων τους. Αυτή η πρωτόγνωρη

ρια και τακτικές συναντήσεις που είναι ανοιχτές σε όσες και

συνάντηση με ανθρώπους που περιέγραψαν τις φωνές που

όσους ενδιαφέρονται για τα εν λόγω ζητήματα.

ακούνε ως “αγγελιοφόρους” - φορείς νοημάτων άμεσα συνδεδεμένων με καθοριστικά στη ζωή τους βιώματα, ήταν

Η αυτοβοήθεια στο πλαίσιο του HVN

για το ακροατήριο μια ελπιδοφόρα ευκαιρία αποδόμησης

Οποιαδήποτε κουβέντα γύρω από την αυτοβοήθεια απαι-

πολλών εγκλωβιστικών ψυχιατρικών στερεοτύπων. Παράλ-

τεί προσοχή, δεδομένης της trend διάστασης που έχει προ-

ληλα, παρουσίασαν το HVN ως ένα παγκόσμιο δίκτυο

σλάβει ο όρος. Με φιλοσοφικές καταβολές που περιστρέ-

αυτοβοήθειας που ταυτόχρονα και αναπόσπαστα αποτε-

φονται γύρω από την έννοια της ατομικής ευθύνης και

λεί κίνημα πολιτικών δικαιωμάτων, που συχνά παραλλη-

της ευδαιμονίας, η ιδέα της αυτοβοήθειας άρχισε να διαδί-

λίζεται από τα μέλη του με τα κινήματα για τα δικαιώματα

δεται ευρέως μετά τη μεγάλη οικονομική ύφεση του 1929

των ομοφυλόφιλων, επίσης θύματα των ταξινομητικών

και είναι ασφαλές να συμπεράνουμε ότι αυτό δεν ήταν μια

συστημάτων ψυχιατρικών διαταραχών μέχρι το πρόσφατο

απλή σύμπτωση (McGee, 2005). H βιομηχανία best sellers

παρελθόν. Αυτό ήταν το έναυσμα μιας νέας διαδρομής

που στήθηκε εστίαζε στη δύναμη της θετικής σκέψης και

διεκδίκησης διαφορετικών συνθηκών αντιμετώπισης του

παρουσίαζε την κοινωνική ανέλιξη ως ζήτημα ατομικών

ψυχικού πόνου, αλλά και έμπρακτου σεβασμού από την

δεξιοτήτων, ενώ μετά τη δεκαετία του 1960 προστέθηκε

υπόλοιπη κοινότητα. Ένα χρόνο μετά και αφού είχαν μεσο-

ένα νέο ρεύμα αυτοβοήθειας, το οποίο με όρους θυματοποίησης απέκλειε κάθε δυνατότητα δράσης ενάντια σε εξωγενείς περιορισμούς. Με αναφορές σε συναλλακτικές (transactional) προσεγγίσεις, ενθάρρυνε την επεξεργασία παιδικών τραυμάτων με τρόπο που καθιστούσε το παρελθόν τροχοπέδη ή άλλοθι απραξίας για το παρόν (π.χ.Harris, 1969). Το HVN διαφοροποιείται έμπρακτα από τις δύο παραπάνω παραδόσεις, κοινός παρονομαστής των οποίων είναι ο ατομικισμός και μια απολιτική αντίληψη της πραγματικότητας. Αφενός αναγνωρίζει τη συμβολή κοινωνικοπολιτικών και πολιτισμικών παραγόντων σε προβλήματα που συχνά γίνονται αντιληπτά ως προσωπικά. Αφετέρου, δεν πτοείται από τις εξωτερικές συνθήκες και διέπεται από την πεποίθηση ότι η αλλαγή είναι εφικτή μέσω της χειραφέτησης ανθρώπων

που για χρόνια υπήρξαν θύματα πολύμορφης καταπίεσης

νται να απαντήσουν στην ερώτηση «Τι σου συμβαίνει;»,

(James, 2001).

άλλες κοινότητες, όπως οι Αβοριγίνες, ρωτάνε «Τι έχουμε κάνει;» και προσπαθούν μαζί να βρουν λύσεις (Coleman,

Το ενεργό ενδιαφέρον του HVN για κοινοτικές πρακτικές

2012).

και τη συλλογική δράση ως απαραίτητη προϋπόθεση λειτουργίας του γίνεται ακόμα πιο προφανές στις αναφορές

Σε αντίθεση με άλλες δομές αυτοβοήθειας, οι ομάδες HV

του σε πολιτισμικά πλαίσια πέραν του δυτικού. Στο δυτικό

δεν προσεγγίζουν την ανάρρωση ως μια γραμμική διαδικα-

πολιτισμό, ο ρόλος του σοφού ανατέθηκε στο γιατρό -

σία εξάλειψης νοσολογικών οντοτήτων που πραγματοποι-

homo medicus και μάλιστα, κατά τον Φουκώ (1964), όχι

είται με συγκεκριμένα βήματα, ούτε θέτουν τέτοιους στό-

στο όνομα μιας αντικειμενικής γνώσης ή επιστήμης, αλλά

χους. Η ανάρρωση, απαλλαγμένη από ιατροκεντρικές επιρ-

για λόγους νομικής και ηθικής εγγύησης. Αυτός ο γιατρός

ροές, ανακτά την κυριολεκτική σημασία της και γίνεται

εκπαιδεύεται να καταστέλλει τις φωνές, ενώ σε άλλες κοι-

αντιληπτή ως μια κυκλική διαδικασία ανάκτησης δύναμης

νωνίες υπάρχει ο σαμάνος, πρόσωπο κύρους και θεραπευ-

και αυτονομίας, που περιλαμβάνει αναγνώριση του πόνου

τής της φυλής που αντλεί σοφία από τις φωνές που ακούει

και χωράει θρήνο για τραύματα και απώλειες του παρελ-

(Lambrecht, 2009). Ενώ, σύμφωνα με το μοντέλο ευθύνης

θόντος. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι πολλά άτομα που

που συνεχίζει να προωθείται στη δική μας κοινωνία, όσοι

ακούνε φωνές έχουν υποστεί κακοποίηση ή έχουν βιώσει

και όσες ταλαιπωρούνται από τις φωνές πρωτίστως καλού-

κάποιο εξαιρετικά ψυχοπιεστικό γεγονός, για το οποίο δεν είχαν χώρο να μιλήσουν (Johnstone, 2007). Η προσέγγιση του δικτύου δεν ονομάζει τις δύσκολες στιγμές “υποτροπές”, ούτε τις ενοχοποιεί, γιατί απλούστατα είναι κομμάτι της ζωής μας και κάθε φορά βιώνονται και ξεπερνιούνται με τρόπο διαφορετικό. Στις ομάδες HV, τα μέλη συναντιούνται σε ένα πλαίσιο ανταλλαγής, εμπιστοσύνης και εχεμύθειας, όπου χωρίς το φόβο στιγματισμού ή αρνητικής κριτικής, ανακτούν το λόγο του βιώματός τους και αφηγούνται χωρίς πίεση τις εμπειρίες τους. Αλληλοϋποστηρίζονται ώστε να προσεγγίσουν το νόημα και το συμβολισμό των φωνών, με απώτερο στόχο να αποκτήσουν τον έλεγχο της εμπειρίας τους. Έτσι, συχνά οι φωνές είτε σταματούν ή γίνονται θετικές, λιγότερο βασανιστικές ή έστω πιο κατανοητές. Καθ’ όλη τη διαδικασία, δεν υποδεικνύονται ούτε επιβάλλονται απόψεις ή πρακτικές, τα μέλη ακούνε το ένα το άλλο με σεβασμό, με στόχο να αυτενεργούν. Μια πρώτη προσπάθεια σύνοψης των παραγόντων που συμβάλλουν σε θετικά αποτελέσματα, όπως έχουν διατυπωθεί σε διάφορες έρευνες και προσωπικές μαρτυρίες (Romme et al., 2009, Ruddle et al., 2011), αναδεικνύει τον

καθοριστικό ρόλο του ασφαλούς πλαισίου που προσφέ-

ρίπτει τον κυρίαρχο ψυχιατρικό λόγο και τις πρακτικές του

ρουν οι ομάδες HV. Τα μέλη επωφελούνται κυρίως από

ως βλαπτικές. Για το λόγο αυτό, άλλωστε, οι επαγγελματίες

την ανταλλαγή στρατηγικών αντιμετώπισης, την επαφή

που συμμετέχουν δεν προσφέρουν εθελοντικές ιατρικές

με εναλλακτικές εξηγήσεις για την εμπειρία τους, την

ή ψυχοθεραπευτικές υπηρεσίες θωρακισμένοι πίσω από

αίσθηση μοιράσματος με άλλους ανθρώπους και τη συνα-

παγιωμένους ρόλους, αλλά συνεργάζονται με τα υπόλοιπα

κόλουθη διαπίστωση ότι η εμπειρία τους είναι φυσιολογική

μέλη ισότιμα για την προώθηση των αξιών του δικτύου και

και πιο κοινή από όσο νόμιζαν. Επίσης, κάνουν λόγο για το

την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του.

αίσθημα αλτρουισμού που συνδέεται με τη δυνατότητα που προσφέρεται να βοηθήσουν άλλα μέλη, καθώς και για

Οι φωνές είναι ένα από τα φαινόμενα που όσο περισσό-

την κοινωνικότητα που αναπτύσσεται. Τα θετικά αποτελέ-

τερο τα προσεγγίζουμε χωρίς προκαταλήψεις μας δεί-

σματα και η ανάρρωση ορίζονται διαφορετικά από κάθε

χνουν ότι η ανθρώπινη εμπειρία είναι ένα συνεχές και τα

άνθρωπο. Γι’ αυτό κι επισημαίνεται συχνά ότι η λειτουρ-

όρια μεταξύ φυσιολογικού και παθολογικού είναι όχι μόνο

γία των ομάδων δεν είναι δυνατόν να κριθεί με ποσοτικούς

λεπτά και δυσδιάκριτα, αλλά επίσης καθορίζονται από το

όρους ή αντικειμενικά κριτήρια (Dillon & Longden, 2009).

πολιτισμικό, κοινωνικοπολιτικό και οικονομικό πλαίσιο

Για κάποια άτομα, ανάρρωση σημαίνει δυνατότητα επι-

κάθε τόπου και εποχής. Η λειτουργία του δικτύου διέπε-

στροφής σε μια δουλειά ή σε μια καθημερινότητα που δε

ται και κινητοποιείται από την πεποίθηση ότι κάθε άνθρω-

θα γίνεται πλέον αισθητή ως δυσβάστακτη. Ακόμα, υπάρ-

πος μπορεί να βγει πιο δυνατός από μια επώδυνη ψυχική

χουν άνθρωποι που δε θέλουν να σταματήσουν να ακούνε

εμπειρία αν του δοθεί ο χώρος, η ελευθερία και η δυνατό-

φωνές, αλλά θέλουν μια διαφορετική σχέση με αυτές.

τητα. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, οι φωνές μπορούν να αποτελέσουν πηγή γνώσης αντί για πεδίο καταστολής και μαζί τους

Σημαντικό είναι το ζήτημα της υπεράσπισης του αυτό-

οι κραυγές απελπισίας μπορούν να μετουσιωθούν σε λόγο

νομου χαρακτήρα της πρότασης έναντι των παραδοσια-

ευθύνης και εξέλιξης, τόσο προσωπικής, όσο και συλλογι-

κών υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Σε χώρες όπως η Βρετα-

κής.

νία, όπου ομάδες HV λειτουργούν και σε δημόσιες ψυχιατρικές δομές ή φυλακές, η προσέγγιση του δικτύου παρου-

Εκτενέστερες πληροφορίες: www.hearingvoices.gr και

σιάζεται συχνά ως μια οικονομικά συμφέρουσα και γι’ αυτό

www.intervoiceonline.org

προτιμώμενη λύση (Ruddle et al., 2011). Στην Ελλάδα, από Μαριάννα Κεφαλληνού

τη μια είναι εξαιρετικά πρόωρη οποιαδήποτε συζήτηση σε σχέση με τον κίνδυνο συντηρητικοποίησης εναλλακτικών εγχειρημάτων ως αποτέλεσμα ενδεχόμενης ενσωμάτωσης τους σε παραδοσιακά πλαίσια και από την άλλη, χρειάζεται προσοχή ώστε τέτοιες ομάδες να μη θεωρηθούν, εν

Βιβλιογραφία

μέσω μνημονιακών και νεοφιλελεύθερων πολιτικών απαξίωσης κοινωνικών ομάδων, δωρεάν υποκατάστατα ενός

Coleman, R. (2012). Stepping stones to recovery in Hewlett.

δημοσίου συστήματος υπηρεσιών υπό διάλυση. Το δίκτυο

In T., Mahboud (Ed), Hearing voices network information

δε δημιουργήθηκε με σκοπό να συμπληρώσει το έργο του

booklet. Cannington, Richmond: Fellowship WA.

συστήματος ψυχικής υγείας ή να καλύψει κενά που αφορούν σε αυτονόητες υποχρεώσεις δωρεάν παροχής υψη-

Dillon, J., & Longden, E. (2009). Το δίκτυο hearing voices.

λού επιπέδου υπηρεσιών σε όλους τους ενδιαφερόμενους.

Ανακτήθηκε 26.4.2013 από http://hearingvoices.gr/index.

Ο ρόλος του δεν είναι επικουρικός, γιατί καταρχήν απορ-

php/el/2012-07-18-09-15-37/hearing-voices/item/39.

Harris, T. (1969). I’m OK – You’re OK. New York: Harper & Row.

McGee, M. (2005). Self-Help Inc.: Makeover culture in american life. New York: Oxford University Press.

James, A. (2001). Raising our voices: An account of the hearing voices movement. Gloucester: Handsell Publishing.

Romme, M., & Escher, S. (1993). Accepting voices. London: Mind Publications.

Jaynes, J. (1976). The origin of consciousness in the breakdown of the bicameral mind. Boston: Houghton Mifflin.

Romme, M. Escher, S. Dillon, J. Corstens, D., & Morris, M. (Eds), (2009). Living with voices: 50 stories of recovery.

Johnstone, L. (2007). Can trauma cause ‘psychosis’?

Herefordshire: PCCS Books Ltd.

Revisiting (another) taboo subject. Journal of Critical Psychology, Counselling and Psychotherapy, 7 (4), 211- 220.

Ruddle, A. Mason, O., & Wykes, T. (2011). A review of hearing voices groups: Evidence and mechanisms of change.

Lambrecht, I. (2009). Shamans as expert voice hearers. Ανα-

Clinical Psychology Review, 31, 757-766.

κτήθηκε 26.4.2013 από http://www.hearingvoices.org.nz/ index.php/categoryblog/14-shamans-as-expert-voicehearers-by-ingo-lambrecht-copyright-2009 .

Φουκώ, Μ. (1964). Η ιστορία της τρέλας. Αθήνα: Ηριδανός.

Ψυχο-λογίες

“Με ποιους θα πας και ποιους θα αφήσεις;” Κλινικές πρακτικές με κριτική προοπτική

Το άρθρο αυτό αποσκοπεί να συμβάλλει στην προβλη-

σιμο να χτίζουμε πάνω σε αυτά που λειτουργούν παρά να

ματική που αναπτύσσεται μεταξύ άρθρων του περιοδι-

παλεύουμε να επιδιορθώνουμε αυτό που δεν δουλεύει,

κού για την κρίση στην ψυχολογία ή/και ψυχοπαθολο-

άρα εστιάζουμε με τη χρήση ερωτήσεων στις δεξιότητες

γία και τον ρόλο του “ψυ-ειδικού”. Η συγκεκριμένη συνει-

και τις γνώσεις έναντι της παθολογίας και της δυσλειτουρ-

σφορά του είναι η περιληπτική παρουσίαση συγκεκριμέ-

γίας• οι προτιμήσεις/προσανατολισμοί των πελατών είναι

νων “θεραπευτικών” προοπτικών και κινημάτων ανά τον

βασική πυξίδα της δουλειάς μας• μας απασχολεί (πολύ) η

κόσμο (λόγω πρόσβασης ιδίως τον αγγλόφωνο) που εμπνέ-

πολιτισμική επιρροή στα νοήματα και οι διαφορές εξουσίας

ονται από μια κριτική σκοπιά και δίνουν έμφαση στην αυτο-

στις ζωές τις δικές μας και των ανθρώπων με τους οποί-

βοήθεια, την απο-παθολογικοποίηση, την κριτική συνειδη-

ους συνεργαζόμαστε• το πρόσωπο δεν είναι το πρόβλημα,

τοποίηση, την πολιτισμική τοποθέτηση/πλαισίωση του ατό-

το πρόβλημα είναι πάντα το πρόβλημα, σύμφωνα με τον

μου, το διάλογο και τη συνεργασία σε δίκτυα, ενάντια στην

Michael White.

αυθεντία ενός ειδικού που (εγ)καλείται να θεραπεύσει ατομικά “συμπτώματα”. Οπότε, αυτή η σύντομη παρουσίαση θα εστιάσει σε εφαρΟ δεύτερος, υπόρρητος στόχος, είναι να παρουσιαστεί η

μοσμένες πρακτικές που έχουν 3 κατευθύνσεις: την κατεύ-

δουλειά που (φιλοδοξούμε να) κάνουμε στην ομάδα Συνερ-

θυνση της αυτοβοήθειας, αντλώντας από τη χρήσιμη

γατικής Πρακτικής που ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 2012

γνώση από-τα-κάτω που έχουν αναπτύξει τα κινήματα των

στην Αθήνα. Η 12-μελής αυτή ομάδα βασίζεται στις νέες

χρηστών και επιζώντων της ψυχιατρικής για την έμπρακτη

ιδέες αναφορικά με τη θεωρία και την πρακτική οι οποίες

αμφισβήτηση της αυθεντίας των “ψυ- ειδικών”• την κατεύ-

συνδέονται με τον κοινωνικό κονστρουξιονισμό (Burr,

θυνση της απελευθερωτικής, φεμινιστικής ψυχολογίας, που

1995)• οργανώθηκε εμπνεόμενη από την πρακτική του

εμπνέεται από τα κινήματα στη Λατινική Αμερική και το

David Paré (2011) στην Οττάβα του Καναδά. Συναντιόμαστε

φεμινισμό, προάγοντας παρεμβάσεις που δίνουν έμφαση

περίπου κάθε δύο εβδομάδες σε πλαίσιο ισοτιμίας, με διά-

στην κριτική συνειδητοποίηση και την κοινωνική δικαιο-

θεση να σκεφτούμε και να συζητήσουμε πάνω στον τρόπο

σύνη• και τρίτον, την κοινωνικο-κονστρουξιονιστική κατεύ-

εφαρμογής μεθόδων και γνώσεων ενός κλάδου μέσα στον

θυνση, που αξιοποιεί τις μεταμοντέρνες ιδέες για να απο-

οποίο (ή στις παρυφές του οποίου), ήδη σε ένα βαθμό, λει-

δομήσει την εξουσία/γνώση των ειδικών, σε μια προοπτική

τουργούμε. Η ομάδα αναμειγνύει διδακτικές συναντήσεις

συνεργασίας και διαλόγου μέσα σε κοινωνικά δίκτυα.

συζήτησης άρθρων, με βιωματικές ασκήσεις, παρουσιάσεις περιστατικών και ομάδες αναστοχασμού (Andersen,

Ξεκινώντας λοιπόν, από τα σύγχρονα κινήματα της αυτο-

1990) σε ηχογραφημένες συνεδρίες. Μερικές κοινές αξίες

βοήθειας, το δίκτυο των Ανθρώπων που ακούνε Φωνές

της ομαδικής αυτής πρακτικής είναι: οι ζωές των ανθρώ-

(Hearing Voices Network) ξεκίνησε στην Ολλανδία το 1987

πων εδράζονται σε πολλαπλές αφηγήσεις• είναι πιο χρή-

από την Patsy Hague, πρόσωπο με μακροχρόνια ψυχια-

τρική ιστορία που άκουγε φωνές, και τον Ψυχίατρο Marius

Μια άλλη ενδιαφέρουσα πρακτική είναι τα σεμινάρια πάνω

Romme, ο οποίος έδωσε προσοχή στις φωνές που άκουγε.

στην Ψύχωση που ξεκίνησαν το 1993 στο Bielefeld της Γερ-

Όπως αναγράφεται στην ιστοσελίδα του: είναι «παγκόσμιο

μανίας, αλλά έχουν παγκόσμια διάδοση. Τα σεμινάρια πάνω

κίνημα που δημιουργήθηκε από και για ανθρώπους που

στην Ψύχωση συνίστανται σε τακτικές συναντήσεις προ-

ακούνε φωνές ή έχουν παρόμοιες ασυνήθιστες εμπειρίες,

σώπων με ψυχωσική εμπειρία, συγγενών τους και επαγ-

καθώς και φίλους, συγγενείς και εργαζόμενους που θέλουν

γελματιών ψυχικής υγείας, με θέμα την ανταλλαγή εμπει-

να εκφράζουν έμπρακτα τις έντονες ενστάσεις τους για τον

ριών πάνω στην ψύχωση και τη θεσμική της αντιμετώ-

τρόπο που λειτουργεί το σύστημα ψυχικής υγείας. Η προ-

πιση (Bock & Priebe, 2005). Στην αρχική τους σύλληψη απο-

σέγγιση του Δικτύου είναι διαφορετική από την παραδοσι-

σκοπούν στην παραγωγή και ανταλλαγή γνώσης - οπτι-

ακή ψυχιατρική, καθώς δεν αντιμετωπίζει αυτές τις εμπει-

κών γωνιών και βιωματικών πραγματικοτήτων - και όχι

ρίες ως “ψευδαισθήσεις” και συμπτώματα ενός “ελαττωμα-

κύρια στην αλληλοϋποστήριξη των συμμετεχόντων, ούτε

τικού εγκεφάλου”, αλλά ως βιώματα με νοήματα που συν-

στη δυναμική διεκδίκηση θεσμικών λύσεων. Τα Σεμινάρια

δέονται στενά με την προσωπική ιστορία κάθε ατόμου.

πάνω στην Ψύχωση αυτοδιαχωρίζονται αυστηρά από κάθε

Ενώ η “λύση” που συχνότερα προτείνει η ψυχιατρική είναι

είδους κλασικά εννοούμενης ψυχοθεραπείας. Στους κόλ-

η καταστολή, με πολλές καταστροφικές προεκτάσεις, όπως

πους τους όμως, έχουν παρατηρηθεί εσωτερικές αλλαγές

ο στιγματισμός, η κοινωνική απομόνωση και η αποδυνά-

σε μέλη τους, που βιώνονται υποκειμενικά ως ευεργετικές

μωση, το HVN προσπαθεί να προσφέρει επιλογές χειραφέ-

και θα προσομοίαζαν υπό όρους με τα αποτελέσματα επι-

τησης (και ανάρρωσης) που επικεντρώνουν στην αυτοβο-

τυχών θεραπειών.

ήθεια και αξιοποιούν την πολύτιμη γνώση των ανθρώπων που έχουν γίνει ειδικοί βάσει των εμπειριών τους». Τμήμα

Μια ακόμα ενδιαφέρουσα πρακτική ενημέρωσης και αυτο-

του Δικτύου λειτουργεί και στην Ελλάδα, σε Αθήνα και Θεσ-

βοήθειας είναι το Icarus Project. Πρόκειται για ένα δίκτυο

σαλονίκη. Παράλληλα με το Δίκτυο των ανθρώπων που

αυτοβοήθειας και ανταλλαγής πληροφοριών σε ΗΠΑ και

ακούνε Φωνές, σε παρόμοια λογική βασίζεται το Paranoia

Η.Β., που οραματίζεται μια νέα κουλτούρα και γλώσσα

Network, για ανθρώπους με εμπειρία παρανοϊκών ιδεών.

η οποία να συνηχεί με τις πραγματικές εμπειρίες “ψυχικής ασθένειας” παρά να προσπαθεί να χωρέσει τις ζωές

Από το κίνημα της αντι-ψυχιατρικής (Laing, Cooper) και

των μελών του σε ένα συμβατικό πλαίσιο ψυχιατρικής διά-

της αμφισβήτησης των ειδικών, με ιστορικό προηγούμενο

γνωσης. Το Icarus Project αντιλαμβάνεται τις δυνατότη-

την Philadelphia Association του Laing, ξεπήδησε η ανά-

τες των ανθρώπων για “εναλλακτικές καταστάσεις συνείδη-

γκη για αυτο-οργάνωση της παρέμβασης στην κρίση. Έτσι,

σης” (altered states) ως “επικίνδυνα δώρα” που χρειάζεται

δημιουργήθηκαν δομές από χρήστες και συμμάχους, όπως

να καλλιεργηθούν και να φροντιστούν, παρά ως ασθένεια

το Σπίτι Φυγής (Weglaufhaus) στο Βερολίνο, ή το Soteria

ή διαταραχή που πρέπει να θεραπευθεί ή να εξουδετερω-

Project σε διάφορα μέρη του κόσμου. Αυτά είναι ασφαλείς

θεί με την επιβολή της γνώσης/εξουσίας του “ψυ συμπλέγ-

χώροι, διαμερίσματα ή μονοκατοικίες, με μικρό αριθμό κλι-

ματος” (Rose, 1990). Θεμελιώνεται, κατά την ιστοσελίδα

νών για την βραχύχρονη ανάπαυση και ασφαλή διαμονή

τους, στην πεποίθηση ότι «τα συνυφασμένα νήματα της

των ανθρώπων που βιώνουν μια κρίση ψύχωσης, όταν δεν

τρέλας και της δημιουργικότητας μπορούν να εμπνεύσουν

μπορούν να μείνουν στο σπίτι τους. Σημαντικό είναι ότι

την ελπίδα και το μετασχηματισμό σε ένα καταπιεσμένο και

έχουν δημιουργηθεί ως εναλλακτική, μακριά από τη βία της

πληγωμένο κόσμο».

ψυχιατρικής, ενώ δεν στελεχώνονται μόνο από επαγγελματίες, αλλά από τους άμεσα ενδιαφερόμενους σε ποσοστό

Τέλος, η μακροχρόνια παρουσία των ομάδων των Ανώνυ-

τουλάχιστον 50%.

μων (Αλκοολικών, Ναρκομανών, κ.α.) και η δουλειά που

κάνει το Πρόγραμμα Προαγωγής της Αυτοβοήθειας (ΠΠΑ)

ειδικών” εναντίον της κοινωνικής αδικίας (πάει η ουδετερό-

στη Θεσσαλονίκη, είναι άλλος ένας κόμβος στην ομάδα. Σε

τητα δηλαδή!) και κατά δεύτερον από την προσπάθεια για

αυτές τις ομάδες αναγνωρίζεται η χρησιμότητα της από-τα-

έναν νέο ρόλο αυτών, που να προάγει με κοινοτικές παρεμ-

κάτω παραγωγής γνώσης και απεξάρτησης (χωρίς ειδικούς

βάσεις την “κριτική συνειδητοποίηση”, την ενδυνάμωση και

και υποκατάστατα), των 12 βημάτων και των 12 παραδό-

χειραφέτηση των καταπιεζόμενων ομάδων (των γυναικών,

σεων των Ανώνυμων, με την παγκόσμια διάδοσή τους από

των κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων, των ιθαγενών στη

τα απλά μέλη των Ανώνυμων• σημαντικά στοιχεία είναι και

Λ.Αμερική, κ.ο.κ.). Η κατεύθυνση αυτή εμπνέεται βέβαια,

η αυτο-οργάνωση των ομάδων, η αλλοβοήθεια των μελών

από το φεμινιστικό κίνημα και τη γνώση και εμπειρία που

με τους σπόνσορες και τις ομαδικές διεργασίες, οι πρακτι-

παρήγαγε στη θεραπεία, αλλά και από τη Θεολογία της Απε-

κές αναζήτησης της συγχώρεσης από τα άτομα που έχει

λευθέρωσης στη Λατινική Αμερική, τη δουλειά του Ιησουίτη

βλάψει ο εξαρτημένος. Επικουρώντας σε αυτή την πρα-

ιερέα αλλά και ψυχολόγου Ignacio Martin-Barò στο Σαλβα-

κτική της αυτο-βοήθειας, το ΠΠΑ με τη γνώση και την

δόρ και του παιδαγωγού Paulo Freire στη Βραζιλία.

εμπειρία του Πανεπιστημίου, συνδράμει στην οργάνωση ομάδων και παρεμβάσεων σε ψυχοκοινωνικά ζητήματα,

Μια συγκεκριμένη εφαρμογή αυτών είναι το μοντέλο φεμι-

όπως της προσβασιμότητας και των αστέγων (χρηστών),

νιστικής (οικογενειακής) θεραπείας και παρέμβασης που

ενώ παράλληλα συντονίζει ένα πρόγραμμα απεξάρτησης

ονομάζεται Liberation-based healing και αναπτύσσεται

βασισμένο στις ομαδικές δράσεις κοινωνικής παρέμβασης

από το Institute for Family Services, τη Rhea Almeida και

και τις παραδόσεις των Ανώνυμων.

τους συνεργάτες της στις ΗΠΑ. Το μοντέλο αυτό συνδυάζει σε ομαδικές συνεδρίες την κοινωνιο-εκπαίδευση (για

Η δεύτερη κατεύθυνση που θα περιγραφεί συνοπτικά, της

την “κοινωνική συνειδητοποίηση” των προσωπικών επιπτώ-

απελευθερωτικής (liberation) & φεμινιστικής ψυχολογίας,

σεων του ρατσισμού, σεξισμού και της ταξικής θέσης), τη

χαρακτηρίζεται από τη συγκεκριμένη τοποθέτηση των “ψυ-

λογοδοσία σε ένα πλαίσιο ως απόδοση δικαιοσύνης και τη δουλειά με “συμμάχους” (όχι ειδικούς) για την εύρεση κοινωνικά ωφέλιμων πρακτικών του ρόλου του φύλου, με σκοπό την παρέμβαση σε οικογενειακά προβλήματα όπως η ενδο-οικογενειακή βία. Μια ακόμη “απελευθερωτική” πρακτική από τη Ν. Ζηλανδία, είναι η “Δίκαιη Θεραπεία”, ή, πιο παιγνιωδώς, “Μόνο Θεραπεία” (Just Therapy). Μόνο θεραπεία, γιατί πιο σημαντικές θεωρούν τις αξίες του θεραπευτή, παρά τις τεχνικές και τον προσανατολισμό. Δικές τους αξίες είναι η απελευθέρωση, το ανήκειν (σε μια κουλτούρα, μια χώρα, ένα πλαίσιο), και η σύνδεση με τα ιερά του κάθε πλαισίου. Το πλαίσιο θεωρείται πεδίο αδικίας που προκαλεί θεραπευτικά προβλήματα. Ως εκ

τούτου, συνδυάζουν την παραγωγή έρευνας κοινωνικής

τουλάχιστον κλινικών, όταν είναι εφικτό στα αρχικά στάδια

πολιτικής με την κοινοτική θεραπευτική παρέμβαση. Επί-

της κρίσης, παρεμβαίνει άμεσα στο πεδίο και συζητά με όλα

σης, δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο να οργανώνεται η κοι-

τα άτομα που ενέχονται, ως κοινωνικό δίκτυο: άμεσα ενδια-

νοτική πρακτική έτσι ώστε να επιχειρείται η αποτίναξη των

φερόμενους, γονείς, συζύγους, παιδιά, φίλους, συνεργάτες,

διαχωρισμών εξουσίας από το αποικιοκρατικό παρελθόν

άλλους επαγγελματίες, κλπ. Δεν λαμβάνουν αποφάσεις εν

της Νέας Ζηλανδίας, όπως και στην ισότητα ανδρών και

κρυπτώ ως ειδικοί για τη θεραπεία (φαρμακευτική ή άλλη),

γυναικών θεραπευτών στη λήψη αποφάσεων.

αντίθετα ακούνε προσεκτικά τις γνώμες και την εμπειρία όλων των άμεσα ενδιαφερόμενων, ειδικά του ατόμου που

Η τρίτη κατεύθυνση, σε αντίθεση με την προηγούμενη,

βιώνει την κρίση και συναποφασίζουν για την πορεία της

εμπνέεται από τη μεταμοντέρνα σκέψη και τη “στροφή στη

αντιμετώπισης.

γλώσσα” του κοινωνικού κονστρουξιονισμού, ερχόμενη ως συνέχεια της συστημικής οικογενειακής θεραπείας. Οι

Αυτή ήταν μια περιληπτική και αποσπασματική παρουσί-

“ψυ- ειδικοί” εδώ δεν τοποθετούνται (κριτικά), αλλά μάλλον

αση μερικών από τις πολλές παγκοσμίως προσεγγίσεις και

διευκολύνουν το διάλογο και τη συνεργασία με τα άτομα. Η

κινήματα αυτοβοήθειας που (φιλοδοξούμε να) παίρνουμε

πρώτη πρακτική που θα παρουσιαστεί ξεκίνησε από τους

μαζί μας λοιπόν. Τι αφήνουμε όμως;

Michael White & David Epston στην Αυστραλία το 1980 και ονομάζεται Αφηγηματική Θεραπεία. Βασικές αρχές της είναι

Εκτός της παρουσίασης και της ομάδας έμειναν προφα-

ότι οι ζωές των ανθρώπων εδράζονται σε πολλαπλές ιστο-

νώς πολλά θεσμοθετημένα μοντέλα ψυχοθεραπείας. Αυτό

ρίες/αφηγήσεις, μερικές παθογόνες, αρνητικές, και μερικές

συνέβη, επειδή αφενός υπάρχει πληθώρα σχολών/εκπαι-

θετικές. Το διαλεκτικό σχήμα της θέσης-αντίθεσης, εξου-

δευτικών προγραμμάτων στην Αθήνα, που καθιστούν την

σίας-αντεξουσίας χρησιμοποιείται εδώ, με σκοπό να βοη-

(θεραπευτική) εκπαίδευση εμπόρευμα• αφ’ ετέρου, απο-

θηθούν οι άνθρωποι να ανακαλύψουν τις θετικές ιστορίες

φεύγουμε προσεγγίσεις που εκκινούν από μια συμβα-

και τα αποθέματα που έχουν για να ξεπεράσουν τα προ-

τική – ψυχoλογικοποιημένη, εξατομικευμένη θεώρηση των

βλήματα της ζωής τους. Τα προβλήματα δεν ταυτίζονται με

“συμπτωμάτων” για να παθολογικοποιήσουν από μια θέση

τους ανθρώπους, αλλά εξωτερικεύονται στην ομιλία, ενώ

αυθεντίας την ζωή του ανθρώπου.

χρησιμοποιούνται και ομαδικές “τελετές” αναγνώρισης των δεξιοτήτων και αλλαγών που έχει κάνει το άτομο μέσα στη

Γενικά, αυτά τα δυο στοιχεία είναι οι ουσιαστικότεροι γνώ-

θεραπεία.

μονες για το τι να αφήσουμε, από μια κριτική σκοπιά: το σύμπλεγμα εξουσίας/γνώσης του ψυ-ειδικού (αυτό που

Μια δεύτερη και τελευταία, λόγω χώρου, πρακτική ονο-

λέμε αυθεντία) το οποίο καταπιέζει ή εξορίζει την εμπειρία

μάζεται Ανοιχτός Διάλογος και έρχεται από τη Δυτική

των ανθρώπων για τη ζωή και τα θέματα που αντιμετωπί-

Λαπωνία της Φινλανδίας, με βασικό θεωρητικό τον Jaako

ζουν και η επακόλουθη παθολογικοποίηση της ματιάς του

Seikkula. Ο Ανοιχτός Διάλογος είναι μεθοδολογία άμε-

ψυ-ειδικού, δηλαδή η τοποθέτηση των άμεσα ενδιαφερό-

σης παρέμβασης στην έντονη κρίση της σχιζοφρένειας

μενων σε μια θέση θύματος. Οπότε οι οποιεσδήποτε κλινι-

και άλλων ψυχώσεων. Έχει τεκμηριωμένο επίτευγμα ότι

κές προσεγγίσεις, που εμμένουν στην αυθεντία των ειδικών

έχει μειώσει κατά περίπου 80% τις (επαν)εισαγωγές και τη

να αποφασίζουν τι είναι καλύτερο, στα ταξινομικά συστή-

χρήση ψυχοφαρμάκων στην επαρχία της Φινλανδίας όπου

ματα διαγνώσεων ως φετιχιστικό τρόπο ετικετοποίησης και

εφαρμόζεται θεσμικά. Με έμπνευση από τον Μ.Μ. Μπαχτίν,

κοινωνικού ελέγχου των ανθρώπων, όπως επίσης και προ-

η παρέμβαση γίνεται ως διαλογική διαδικασία ισότιμων,

σεγγίσεις που απαξιώνουν τη σημασία του πλαισίου, της

μέσα στην κοινότητα, όχι στο νοσοκομείο. Μια ομάδα 2

εξουσίας, της κοινωνικής αδικίας, των ανθρώπινων αλλη-

λεπιδράσεων ως πεδίο γνώσης και δύναμης, για να αποδώ-

Σχετικοί Σύνδεσμοι:

σουν σε ατομική (ψυ- ή βιολογικά ντετερμινιστική) ψυχοπαθολογία είναι αυτά που (προτιμάμε να) αφήνουμε. Βέβαια,

Ιστολόγιο Ομάδας Συνεργατικής Πρακτικής:

οι προταγματικές δηλώσεις είναι πάντα εύκολες. Στην

https://pomocriticaltherapy.wordpress.com/

πράξη φαίνονται οι αντοχές και οι αξίες! Hearing Voices Network: www.intervoiceonline.org Γιώργος Κεσίσογλου

Ελληνικό Δίκτυο “Ακούγοντας Φωνές”: www.hearingvoices.gr

Βιβλιογραφία:

Paranoia Network: http://www.nationalparanoianetwork.org/

Anderson, T. (Ed.). (1990). The reflecting team: Dialogues and

Δίκτυο Κριτικής Ψυχιατρικής:

dialogues about the dialogues. Kent, England: Borgmann.

http://www.criticalpsychiatry.co.uk Icarus Project: http://theicarusproject.net/

Bock, T., & Priebe, S. (2005). Psychosis seminars: An unconventional approach. Psychiatric Services, 56 (11), 1441-

Soteria Network: http://www.soterianetwork.org.uk

1443.

Philadelphia Association: http://www.philadelphia-association.org.uk/

Burr, V. (1995). An introduction to social constructionism.

Πρόγραμμα Προώθησης Αυτοβοήθειας Α.Π.Θ.:

London: Routledge.

http://selfhelp.web.auth.gr/home.htm Ανώνυμοι Αλκοολικοί: http://www.aa-greece.gr/

Γκουτιέρρες, Γ. (2012). Θεολογία της απελευθέρωσης. Αθήνα:

Ανώνυμοι Ναρκομανείς: http://www.na-greece.gr/

Άρτος Ζωής. Liberation Psychology Network: http://libpsy.org/ Freire, P. (1977). Η αγωγή του καταπιεζόμενου. Αθήνα: Ράππα.

Institute for Family Services (Rhea Almeida): http://www.instituteforfamilyservices.com/

Paré, D. A. (2011). Reflective learning through collaborative

Liberation-Based Healing:

practice groups. International Journal of Collaborative

http://www.liberationbasedhealing.org/

Practice, 2(10), 24-35.

Just Therapy: http://www.familycentre.org.nz/

Rose, N. (1985). The psychological complex. London:

Αφηγηματική Θεραπεία:

Routledge.

http://www.dulwichcentre.com.au/ Ελληνικό Ινστιτούτο Αφηγηματικής Θεραπείας: www.narrativetherapy.gr Ανοιχτός Διάλογος: http://www.dialogicpractice.net

Επείγοντα

“Τεκμήρια προσφυγικότητας“: Προς μια απεριόριστη σωματικότητα

Τα άτομα τα οποία αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον

ή της ελευθερίας του μπορούν να εντοπιστούν στην αγρι-

συνήθη τόπο διαμονής τους εξαιτίας εξωτερικών επιθέ-

ότητα της καπιταλιστικής ανάπτυξης και των νεο-αποικια-

σεων, κατοχής ή ξένης κυριαρχίας, εμφυλίων πολέμων,

κών καθεστώτων, το Δίκαιο δεν αναγνωρίζει κανένα καθε-

γενοκτονίας και πολιτικών διώξεων λόγω ιδεολογικών ή/

στώς προστασίας από αυτή την φυσικοποιημένη βία. Το

και θρησκευτικών πεποιθήσεων (Ύπατη Αρμοστεία του

αντίθετο μάλιστα. Στις γενικευτικές, από-ιστορικοποιημέ-

ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, 1998:78) συνιστούν τη μοναδική

νες προσεγγίσεις του μεταναστευτικού φαινομένου οικο-

κατηγορία μεταναστών, η οποία δύναται να κατοχυρώσει

δομούνται διαχωρισμοί και απλοποιημένες αναπαραστά-

“άμεσα” την προστατευτική νομική ιδιότητα του πρόσφυγα.

σεις των μεταναστών που προωθούν και αναπαράγουν

Αν και η υλοποιημένη ή επαπειλούμενη βία που εξαναγκά-

την υποτίμηση και την απαξίωσή τους στις χώρες που τους

ζει ένα άτομο να αφήσει τον τόπο του, η απειλή της ζωής

“υποδέχονται”. Δε θα επιχειρήσω να επεκταθώ στη διερεύ-

νηση αυτών των προβληματικών διαχωρισμών των μετανα-

Δεν πρόκειται για την απώλεια της ταυτότητας, των χαρα-

στών στο παρόν άρθρο. Αυτό που θα αποπειραθώ είναι μια

κτηριστικών που συγκροτούν τα άτομα ανάγοντάς τα σε

ανάγνωση των αναπαραστάσεων και των τρόπων που κυρί-

πολιτισμικές και ιστορικές μοναδικότητες. Τα ταυτοτικά

αρχα προσεγγίζονται οι πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο.

στοιχεία ενυπάρχουν ως ενσώματη επιτέλεση, ως εμπει-

Σε αυτό το θεσμικά κατοχυρωμένο δικαίωμα προστασίας,

ρία, ως μνήμη, ως νόστος μα ωθούνται στη λησμονιά. Εξα-

η σπανιότητα της αναγνώρισης της προσφυγικής ιδιότη-

ναγκάζονται σε διωγμό με παρόμοιο τρόπο που και οι ίδιοι

τας και της απόδοσης ασύλου, καθώς και η διερώτηση σχε-

εκδιώχθηκαν, αποθέτοντας τα κομμάτια τους στο δρόμο

τικά με το ποιος μπορεί να οριστεί ως «πραγματικός πρόσφυ-

προς την εξορία. «Μας είπαν να ξεχάσουμε` και ξεχάσαμε

γας» και πώς αυτό αποδεικνύεται και τεκμηριώνεται, φαίνε-

γρηγορότερα από όσο θα μπορούσε οποιοσδήποτε να

ται να ωθούν και αυτήν την κατηγορία σε κατάργηση μέσω

φανταστεί» (Arendt ό.π.:4). Η παρότρυνση στη λήθη δεν

της πρακτικής.

αφορά μόνο τη βία των εμπόλεμων συγκρούσεων, το φόβο των διωγμών, τη φρικαλεότητα των στρατοπέδων συγκέ-

Ο Πρόσφυγας ως απογυμνωμένη ανθρωπινότητα

ντρωσης. Αφορά τη λησμόνηση του εαυτού, της πολιτισμι-

Αρχικά, θα ήταν σκόπιμο να ακούσουμε μέσα από το κεί-

κής, ιστορικής, κοινωνικής συνθήκης που παρήγαγε και

μενο της Hanna Arendt «Εμείς οι Πρόσφυγες» την προσέγ-

ανάθρεψε τους ανθρώπους που έμελλε να μετατραπούν

γιση της ίδιας για την προσφυγιά και τον όρο πρόσφυγας,

σε πρόσφυγες. Αφορά τον προσδιορισμό τους μέσα από

μέσα από την προσωπική εμπειρία των διώξεων του Χίτλερ

τα λιγοστά υπάρχοντα που μπορεί να κουβαλάνε μαζί τους,

κατά των Εβραίων και της εξορίας. Εβραία η ίδια, και θύμα

αφήνοντας πίσω τον μεγαλύτερο όγκο των πραγμάτων που

των “εκκαθαριστικών” πολιτικών της Ναζιστικής Γερμα-

καθόριζαν την αλλοτινή τους ζωή. Τα ελάχιστα που φέρουν

νίας, μιλά για τον τρόπο που βιώνεται ο ξεριζωμός, η βία, ο

εννοούνται ως τα στοιχειώδη, όπως στοιχειώδης αναδει-

εγκλεισμός, ο θάνατος. Μιλά για την απώλεια, τη λήθη, την

κνύεται και η ίδια τους η ύπαρξη.

αβεβαιότητα, την απροσδιοριστία, αυτά που συνόδευαν και συνεχίζουν να συνοδεύουν τους ανθρώπους που εξα-

«Ο πρόσφυγας -εμφανώς απογυμνωμένος από το πολιτι-

ναγκάζονται σε φυγή και αποζητούν κατάλυμα, φιλοξενία

σμικό, τοπικό και ιστορικό πλαίσιο- είναι άνθρωπος με την

και προστασία σε έναν ξένο τόπο. Η απώλεια για την οποία

πιο βασική, την πιο στοιχειώδη έννοια1», γράφει η (Malkki,

η ίδια μιλά, έχει να κάνει με την απώλεια των οικείων πραγ-

1995:12). Μοιάζει η διάσχιση των συνόρων να συνοδεύε-

μάτων, προσώπων, εκφράσεων, με την απώλεια της αξίας

ται από μια απέκδυση˙ την απέκδυση των πολιτισμικών και

του βίου και της ζωής, με την απόσπαση της οικειότητας της

ταυτοτικών προσδιορισμών που «κατείχαν» μονάχα ενοικώ-

επικοινωνίας και της καθημερινής ζωής.

ντας μια συγκεκριμένη εδαφική επιφάνεια εντός μιας δεδομένης κρατικής επικράτειας. Αφήνοντας πίσω τους αυτό τον

«Χάσαμε το σπίτι μας, που σημαίνει ότι χάσαμε την οικειότητα

χώρο προσλαμβάνονται ωσάν να έχουν εναποθέσει, εγκα-

της καθημερινής ζωής. Χάσαμε το επάγγελμά μας, που σημαί-

ταλείψει, απωλέσει (;) εκεί οποιονδήποτε άλλον προσδιορι-

νει ότι χάσαμε την αυτοπεποίθηση ότι είχαμε κάποια χρησιμό-

σμό, πέραν του ανθρώπινου. Έχω την αίσθηση ότι η απώ-

τητα σε αυτό τον κόσμο. Χάσαμε τη γλώσσα μας, που σημαίνει

λεια για την οποία μιλά η Arendt “χάνεται κάπου στη μετά-

ότι χάσαμε τη φυσικότητα των αντιδράσεών μας, την απλότητα

φραση” από τη συλλογική εμπειρία στη γενικευτική θέαση

των χειρονομιών μας, την απρόσκοπτη έκφραση συναισθημά-

της ανθρώπινης οδύνης, με αποτέλεσμα η απώλεια να συνι-

των. Αφήσαμε τους συγγενείς μας στα πολωνικά γκέτο και οι

στά διαγραφή ή καλύτερα, “αποκάθαρση” από το παρελθο-

καλύτεροί μας φίλοι σκοτώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρω-

ντικό συγκείμενο. Μέσα από τη διαδικασία απέκδυσης και

σης, που σημαίνει ότι διαρρήχθηκαν οι ιδιωτικές μας ζωές»

λήθης γεννιέται ο ορισμός του πρόσφυγα ως απλά άνθρω-

(Arendt, 2009:4).

πος, με την πιο στοιχειώδη έννοια, απηχώντας τον κίνδυνο, Σε όλες τις αναφορές σε κείμενα των Malkki και Fassin & d’Halluin η μετάφραση είναι δική μου.

που η Arendt απεύχεται, της έκθεσης των προσφύγων στη

ότητας μέσα από την απλή/απλοποιημένη αναπαράστασή

μοίρα των ανθρωπίνων όντων που δεν είναι τίποτε άλλο

τους ως γενικά ανθρώπων που βρίσκονται σε συνθήκες εξα-

παρά ανθρώπινα όντα (Arendt ό.π.: 16-17).

θλίωσης. Ο όρος «ανώνυμη σωματικότητα» (anonymous corporeality) (Feldman, 1994), χαρακτηρίζει στο έπακρο

H Liisa Malkki στο έργο της Purity and Exile αναφέρεται στην

αυτό που «συμβαίνει» στους πρόσφυγες μέσω αυτών των

«ανθρωπιστική οικουμενοποίηση του «πρόσφυγα» ως την

αναπαραστάσεων. Αυτός ο τρόπος ανθρωπισμού επενερ-

ενσάρκωση της αγνής (pure) ανθρωπότητας (και ως το αγνό

γεί στην κατεύθυνση της αποσιώπησης της ιστορίας και της

θύμα)» (Malkki ό.π.: 12). Αναφέρεται στον ομογενοποιητικό

πολιτικής- μια απο-σιώπηση η οποία μπορεί να περιγραφεί

ανθρωπιστικό τρόπο παρουσίασης και απεικόνισης των

ως απανθρωποποιητική στα περισσότερα συμφραζόμενα

προσφύγων, σε μια προσπάθεια συσκότισης ή/και απενο-

ή ανθρωποποιητική με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο

χοποίησης των κοινωνικοπολιτικών καταστάσεων παραγω-

(Malkki ό.π.). Οι πρόσφυγες ως μια κατηγορία αδύναμη,

γής και εκτοπισμού τους, στην απο-πολιτικοποίηση και απο-

ευαίσθητη, αβοήθητη, στο έλεος της καταστροφής, της

ιστορικοποίηση των ίδιων των προσφύγων ανάγοντας τα

ανυπολόγιστης απώλειας και οδύνης, σαν όλα αυτά να απο-

βιώματά τους σε μια «αφηρημένη και οικουμενική οδύνη»

τελούν αποτελέσματα μιας δύναμης της φύσης, η οποία αδι-

(ό.π.). Οι πρόσφυγες ενδύονται τη γυμνή τους ανθρωπινό-

ακρίτως σπέρνει το μένος της και οι επί της γης φιλάνθρω-

τητα υπό τα φιλάνθρωπα βλέμματα των απανταχού “οικο-

ποι καλούνται να καλύψουν τις ανάγκες επιβίωσης αυτού

δεσποτών” πραγματώνοντας με αυτό τον τρόπο την ένταξή

του στοιχειώδους ανθρωπίνου σώματος.

τους στη «Μεγάλη Οικογένεια των Ανθρώπων» (Barthes, 1979). Για την ακρίβεια, στο πρόσωπο του πρόσφυγα παίρ-

«Τεκμήρια προσφυγικότητας»

νει σάρκα και οστά ο μύθος της πανανθρώπινης κοινότη-

Έχει ένα νόημα να δούμε πώς εξαργυρώνεται αυτή η απογύ-

τας, εφόσον εκεί όπου οι όποιες διαφορές, ανισότητες, δια-

μνωση των προσφύγων στο εσωτερικό των δυτικών χωρών

κρίσεις απαλείφονται, εκεί όπου η ιστορία και η πολιτική

«υποδοχής». Η πρόσφατη ιστορία των πολιτικών απόδοσης

αναιρούνται και η ουδετερότητα βασιλεύει, εκεί δύναται να

ασύλου σημειώνει μια στροφή. Από ένα εγγυημένο δικαί-

αναδειχθεί η «καθολικότητα της ανθρώπινης φύσης» και να

ωμα προστασίας των ατόμων που εξαναγκάζονται σε εξο-

επιβεβαιωθεί η ύπαρξη μιας «κοινής μήτρας» (ό.π.:155-158)

ρία επειδή «απειλείται η ζωή τους ή η ελευθερία τους εξαι-

κάνοντας επίκληση σε όλα αυτά που μας ενώνουν ως αδέρ-

τίας της φυλής τους, της θρησκείας τους ή των πολιτικών

φια της Μάνας Γης.

τους φρονημάτων» (Derrida, 2003:26), όπως προβλέπεται από τη Συνθήκη της Γενεύης του 1951, περνάμε σταδι-

Οι οπτικές αναπαραστάσεις των προσφύγων αποτελούν

ακά στη μετατροπή του σε φιλάνθρωπη, ελεήμονα υποχρέ-

το βασικό όχημα επεξεργασίας μιας διεθνούς κοινωνι-

ωση απόδοσης ασύλου εξαρτώμενη από την καλή διάθεση

κής φαντασίωσης της προσφυγικότητας ακριβώς ως μιας

της εκάστοτε χώρας (Fassin & d’Halluin, 2007:302). Το δικαί-

«γυμνής, ωμής ανθρωπότητας» (Malkki, 1996:387). Η αλήθεια

ωμα του ασύλου έχει χαρακτηριστεί ως σύμβολο και υπέρ-

είναι ότι κάποιες από αυτές τις οπτικές συμβάσεις φαίνεται

τατη θεμελίωση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Arendt,

να επιταχύνουν την εξαΰλωση της ιστορίας και της αφηγη-

1984:239). Οι σύγχρονες, όμως, πολιτικές που έχουν υιο-

ματικότητας. Οι μαζικοί διωγμοί και εκτοπισμοί συχνά συλ-

θετηθεί γύρω από την απόδοση του ασύλου υπονομεύουν

λαμβάνονται από τον φακό ως μια “θάλασσα” ή μια “τερά-

το εν λόγω δικαίωμα οδηγώντας στην προοδευτική κατάρ-

στια παλλόμενη μάζα”. Πρόκειται για την ομογενοποί-

γησή του μέσω της πρακτικής (Arendt, 1984, Derrida, 2003

ηση και την αποπροσωποίηση, την απώλεια της ταυτότη-

& Fassin&d’Halluin, 2005, 2007 κ.α.).

τας, της ιδιαιτερότητας αυτών των ανθρώπων και των ιστο-

Κάποτε, αυτός ο οποίος αιτούνταν άσυλο και ζητούσε να

ριών τους. Πρόκειται για την απώλεια της πολιτικής τους ιδι-

του αποδοθεί η προσφυγική ιδιότητα, δεν χρειαζόταν να

απτά και αναγνωρίσιμα πέρα από κάθε αμφιβολία, σημάδια που «κατέχουν» το σώμα επιτελείται η λειτουργία της υπέρτατης τεκμηρίωσης της προσφυγικής ιδιότητας. Το σώμα αποτελεί τον υποδειγματικό τόπο αποτύπωσης των αποτελεσμάτων της εξουσίας (Foucault, 1989). Τον τόπο όπου το σημάδι της εξουσίας εγγράφεται, εκτίθεται και δύναται να επιδειχθεί, αλλά και τον τόπο όπου βιώνεται η αλήθεια του κάθε ατόμου (Fassin & d’Halluin, 2005). Στη δεδομένη περίπτωση της «ανώνυμης προσφυγικής σωματικότητας» και της αντικειμενοποιητικής διαδικασίας2 που αποδείξει την εγκυρότητα ή την «αλήθεια» των λόγων του.

εισήχθη για την απόδοση του ασύλου, η ιατρική εμφανί-

Από τη στιγμή όμως, που η οικονομική και πολιτική συν-

ζεται ως ο προνομιακός τομέας ενασχόλησης και απεριό-

θήκη διωγμού «έχουν περιέλθει» σε απροσδιόριστη πρό-

ριστης επέμβασης επί των σωμάτων. Εκεί λοιπόν, όπου «η

σμιξη, τα έγγραφα των διπλωματικών αρχών και των πρε-

εξουσία εγγράφεται μέσω των διώξεων που υπέστησαν

σβειών των χωρών προέλευσης κρίνονται ανακριβή, ελλιπή

στην πατρίδα τους, εγγράφεται και η αλήθεια που προσμέ-

ή αναξιόπιστα, και η αμφιβολία και η αμφισβήτηση «προ-

νεται να αναγνωστεί από τους θεσμούς της χώρας υποδο-

καλεί» και υποβιβάζει τις αφηγήσεις αυτών που υπέστη-

χής» (ό.π.:598). Με αυτόν τον τρόπο, τα ιατρικά πιστοποι-

σαν διώξεις, προβάλλει ως «αναγκαία συνθήκη», η απόδειξη

ητικά ανάγονται σε υπέρτατη απόδειξη του βασανισμού

και η τεκμηρίωση της «βιωμένης αλήθειας» όσων κάνουν

και της βίας, υποκαθιστώντας τις βιοιστορίες, το λόγο των

αίτηση για άσυλο (Fassin & d’Halluin, 2007:324). Όπως ο

αιτούντων άσυλο. Το σώμα προσλαμβάνεται ως “επιφά-

Ernst Bloch γράφει το 1930, «ο ρεαλισμός ορίζεται ως ένα

νεια” πάνω στην οποία “εκτίθενται” τα σημάδια της βίας και

είδος λατρείας του άμεσα επιβεβαιώσιμου γεγονότος», και

η ιατρική επιστήμη3 διαθέτει τη δύναμη να επικυρώσει ή

τα «φυσικά», σωματικά, μη αφηγηματικά αποδεικτικά στοι-

να διαψεύσει την καθομολογημένη αλήθεια του υποκειμέ-

χεία φαίνεται να εμπεριέχουν αυτήν τη δύναμη έναντι των

νου, το οποίο κατά τα άλλα δεν θεωρείται καθόλου αξιόπι-

μπερδεμένων, υποκειμενικών, μη διαχειρίσιμων, μη επαλη-

στο. Στα συμφραζόμενα μάλιστα, της γενικευμένης καχυ-

θεύσιμων ιστοριών των «προσφύγων» (Malkki, 1996:384-

ποψίας που περιβάλλει τους πρόσφυγες και των αυξημένων

385). Έτσι, το σώμα αναδεικνύεται σε “φορέα της αλήθειας”,

απαιτήσεων τεκμηρίωσης της πραγματικότητας των διώ-

σε δοχείο εγχάραξης, απόθεσης και διατήρησης των στιγ-

ξεων στα σώματά τους, παραμερίζεται η αναγνώριση του

μάτων του παρελθόντος. Στις εμφανείς πληγές και τα σωματικά-παθολογικά προβλήματα εντοπίζονται και ταυτοποιούνται τα «υποδειγματικά θύματα» (ό.π.). «Οι πληγές μιλάνε πιο δυνατά από τα λόγια […] προσλαμβάνονται ως αντικειμενική απόδειξη, ως πιο αξιόπιστη πηγή γνώσης έναντι των λόγων των ανθρώπων που φέρουν τα πληγιασμένα σώματα» (ό.π.:384). Επομένως, αυτό που μπορεί να συλληφθεί με το μάτι, να ανιχνευθεί μέσω της παρατήρησης, να καθυποταχθεί και να καθομολογηθεί μέσω της αδιάψευστης σωματικής εγχάραξης, αξιώνει λόγο «αλήθειας». Από την οπτική αναπαράσταση της προσφυγικότητας, στα ορατά,

Η διαδικασία της εξέτασης προϋποθέτει «την καθυπόταξη εκείνων που θεωρούνται ως αντικείμενα και την αντικειμενοποίηση εκείνων που καθυποτάσσονται» (Foucault [1976]1989:245). Η καθυπόταξή του ατόμου στην εξέταση το μειώνει σε αντικείμενο προς μελέτη, έρευνα, καταγραφή, εξαγωγή συμπερασμάτων και κατηγοριοποίηση. Μετατρέπεται σε σώμα «ανοιχτό» και πειθήνιο. Δύναται να αναλυθεί, να καταταχθεί, να αξιολογηθεί, να συγκροτηθεί το άτομο ως αντικείμενο υπό το φως μιας αδιάλειπτης διαγνωστικής διαδικασίας (ό.π. :251).

Η Elizabeth Grosz στο έργο της Volatile Bodies (1994) αναφέρεται στην αποικιοποίησή του σώματος από τις φυσικές επιστήμες, και κυρίως από την ιατρική και τη βιολογία. Η επίφαση φυσικότητας και η πρωτοκαθεδρία του βιολογικού το αποθέτουν σε μια προπολιτισμική κατάσταση, «αναισθητοποιώντας» το μπροστά σε κοινωνικές, πολιτισμικές, ιστορικές επιτελέσεις, διαμορφώνοντας μια «ύλη» αποσχισμένη από ένα «πνεύμα».

συλλογικού τραύματος και των ιστορικοπολιτικών δεδο-

Fassin, D., & d’ Hallyin, E. (2007). Critical evidence: The

μένων έναντι της εξατομικευμένης εξέτασης και αξιολόγη-

politics of trauma in french asylum policies. Ethos, 35 (3),

σης της κάθε περίπτωσης (Fassin & d’Halluin, 2007). Μέσα

300-329.

από τη συστηματική αμφισβήτηση των λόγων των προσφύγων και την πρωτοκαθεδρία του λόγου των «ειδικών», τα

Feldman, A. (1994). On cultural anesthesia: From desert

σώματα των αιτούντων άσυλο αντικειμενοποιούνται και τα

storm to rodney king. American Ethnologist, 21, 404-418.

θύματα βίας και διώξεων φτάνουν να απο-υποκειμενοποιούνται (Fassin & d’Halluin, 2005).

Foucault, M. (2002). Για την υπεράσπιση της κοινωνίας. Αθήνα: Ψυχογιός.

Πλάι στην ανθρωπιστική απέκδυση των προσφύγων, στην αναπαράστασή τους ως ωμής, γυμνής ανθρωπότητας, η

Grosz, E. (1994). Volatile Bodies: Toward a corporeal feminism.

ιατρική απόφανση σχετικά με την πραγματικότητα της

Bloomington: Indiana University Press.

εμπειρίας του πρόσφυγα δύναται πραγματικά να καθορίσει τόσο την φυσική όσο και την πολιτική του ύπαρξη. Μέσα

Malkki, H. L. (1995). Purity and exile: Violence, memory,

από την απο-πολιτικοποίηση, την απο-ιστορικοποίηση και

and national cosmology among hutu refugees in Tanzania.

ιατρικοποίηση της προσφυγικότητας δικαιο-λογείται και

Chicago and London: The University of Chicago Press.

νομιμοποιείται η αυστηρότητα και η σπανιότητα της απόδοσης ασύλου στα μειούμενα σημάδια μιας προσφυγικό-

Malkki, H. L. (1996). Speechless emissaries: Refugees,

τητας, η οποία δύναται να καταστεί ορατή και ανιχνεύσιμη

humanitarianism

μέσω της επιστήμης. Ο «αληθινός ή πραγματικός πρόσφυ-

Anthropology, 11 (3), 377-404.

γας» συγκροτείται ως μια ιδανική μορφή της οποίας οι ίδιοι οι πρόσφυγες πάντοτε θα υπολείπονται. Βάγια Καλτσή

Βιβλιογραφία: Arendt, H. (2009). Εμείς οι πρόσφυγες. Πανοπτικόν, 13, 3-18. Barthes, R. (1979). Μυθολογίες. Μάθημα. Αθήνα: Ράππα. Derrida, J. (2003). Πέραν του κοσμοπολιτισμού. Αθήνα: Κριτική. Fassin, D., & d’ Hallyin, E. (2005). The truth from the body: Medical certificates as ultimate evidence for asylum seekers. American Anthropologist, 107 (4), 597-608.

and

dehistoricizacion.

Cultural

Επείγοντα

Ψυχολογία από τα κάτω Κάλεσμα για τη δημιουργία Καρτέλ Κριτικής Ψυχολογίας

Πάνω από ένας αιώνας «επιστημονικής ψυχολογίας» και

κότερα την εντατικοποίηση της εργασιακής εκμετάλλευ-

ο κόσμος είναι τα ίδια χάλια και κάθε μέρα και χειρότερα.

σης και καταπίεσης στις νεοφιλελεύθερες ήπιες δικτατο-

Η ψυχολογία, ακαδημαϊκή και θεραπευτική, όχι μόνο απέ-

ρίες βαφτίζονται “κατάθλιψη” στα γραφεία των ψυχολό-

τυχε παταγωδώς στο να συμβάλει να κάνει τον κόσμο ένα

γων και των ψυχιάτρων και ο καταπιεσμένος μετατρέπε-

καλύτερο μέρος, αλλά έκανε και ό,τι μπορούσε για να τον

ται σε “ασθενή” που πρέπει “να δει τα πράγματα αλλιώς”

κάνει χειρότερο, και συνεχίζει να κάνει ό,τι μπορεί για να

για να γίνει καλά. Τα κάθε λογής προβλήματα αποκόβο-

τον κρατήσει ως έχει. Η ψυχολογιοποίηση της κουλτούρας

νται από το ευρύτερο περιβάλλον τους και τις σχέσεις

αποτελεί πλέον καθεστώς και κοινή λογική με τα όρια του

ισχύος και εξουσίας και μετατρέπονται σε ατομικά προ-

“φυσιολογικού” να στενεύουν ασφυκτικά και τους περισ-

βλήματα που μπορούν να λυθούν με την ατομική αλλαγή.

σότερους να ορίζονται και να αυτό-προσδιορίζονται με

Χωρίς να υποβιβάζουμε τη σημασία των ψυχολόγων και τη

αναφορά σε ψυχολογικές κατηγορίες. Τα πράγματα είναι

συνεισφορά που μπορούν να έχουν στην επίλυση σοβα-

δυσοίωνα. Παντού σύνδρομα, παντού άξονες παθολο-

ρών προβλημάτων, πιστεύουμε πως πρέπει να αναπτύ-

γίας, παντού δυσλειτουργικές συμπεριφορές και προσωπι-

ξουμε μία κριτική και να δημιουργήσουμε μία κίνηση

κότητες. Εξοπλισμένοι με ψυχομετρικά τεστάκια, τις κατη-

που θα απαλλάξει την ψυχολογία από την άλλοτε χαζοβι-

γορίες του DSM και ένα ευρύτερο πνεύμα παθολογιοποί-

όλικη και new age λογική της και άλλοτε από την δογμα-

ησης, οι περισσότεροι ψυχολόγοι προσφέρουν πλέον τις

τική της προσήλωση σε ατομοκεντρικές, ιατρικοποιημέ-

υπηρεσίες τους στο καθεστώς εκμετάλλευσης μοιράζο-

νες και μηχανιστικές αντιλήψεις για τον ανθρώπινο ψυχι-

ντας ταμπέλες και μπαλώνοντας πρόχειρα με ψυχο-τεχνι-

σμό. Πιστεύουμε πως πρέπει να παράγουμε διαφορετικές

κές τα διάφορα προβλήματα κρύβοντας κάτω από το χαλί

αφηγήσεις για τα “ψυχολογικά” προβλήματα που δεν θα

τις συνθήκες που τα παράγουν. Κι όλα αυτά ενώ οι συνθή-

εντάσσουν το άτομο μέσα στον θεραπευτικό λόγο αλλά

κες χειροτερεύουν.

θα το απελευθερώνουν. Πιστεύουμε πως οι ψυχολόγοι πρέπει να είμαστε φορείς ατομικής και κοινωνικής αλλα-

Όλη η ζωή ψυχολογιοποιείται και παθολογιοποιείται μέσα

γής κι όχι τυφλοί υπηρέτες θεσμοθετημένων λογικών και

από ένα καλά οργανωμένο σύστημα που διαθέτει ένα

πρακτικών. Πιστεύουμε σε μία ψυχολογία που θα χειραφε-

ψ-πρόβλημα για όλους και για όλα. Η σποραδική υπερ-

τεί και θα ενδυναμώνει και δεν θα αποτελεί ζουρλομανδύα

βολική κατανάλωση φαγητού ή η λαιμαργία ονομάζονται

και ψυχική ορθοπεδική.

πλέον “βουλιμικές τάσεις” και γίνονται αντικείμενο θεραπευτικής παρέμβασης, τα άτακτα παιδιά κατηγοριοποι-

Στην ακαδημαϊκή διάσταση τα πράγματα είναι το ίδιο

ούνται ως ΔΕΠΥ και υπάγονται σε τεχνικές συμμόρφω-

άσχημα. Πλήξη και αδιαφορία διαπνέει τα αμφιθέατρα

σης και υπακοής, τα αισθήματα ανημπόριας, στενοχώ-

των τμημάτων ψυχολογίας· την ώρα του μαθήματος οι

ριας και έλλειψης νοήματος που συνοδεύουν την αποξέ-

φοιτητές στέλνουν μηνύματα στα κινητά, κοιτάνε κάθε

νωση, τις σχέσεις ανταλλαγής και συμφέροντος και γενι-

λίγο την ώρα, σκέπτονται άλλα, ενώ προσποιούνται πως

για το «καλό» μας. Αρκετοί καθηγητές (ευτυχώς όχι όλοι) κακοπληρωμένοι, συμβιβασμένοι και full βαριεστημένοι, φαίνεται να αντλούν ικανοποίηση από το να ασκούν επάνω μας εξουσία και έχουν αναλάβει να παίζουν το ρόλο του “μπάτσου” και να μας “αναμορφώνουν” μεταδίδοντάς μας τις “αρετές” που αρμόζουν στον κόσμο της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης: υποτακτικότητα, φόβο, δουλοπρεπή σεβασμό στην ιεραρχία, αποδυνάμωση της δημιουργικής-ριζοσπαστικής ορμής, εμφύσηση ενός πνεύματος ανικανότητας και έλλειψης. Παράλληλα, με ένα ανελεύθερο πνεύμα, φροντίζουν να κρατήσουν διαφορετικές ριζοσπαστικές προσεγγίσεις μακριά από τις πανεπιστημιακές αίθουσες, στερώντας μας έναν ολόπαρακολουθούν. Νιώθουν ότι χάνουν τον καιρό τους και

κληρο τρόπο σκέψης και εν τέλει μία διαφορετική πορεία

μαζί μ’ αυτόν την όρεξή τους, το πάθος τους να καταλά-

ως προς τον τρόπο που κάνουμε ψυχολογία.

βουν κάτι παραπάνω, να δημιουργήσουν πιο ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις, που να έχουν να κάνουν με τις εμπειρίες

Μας καταρτίζουν απλώς για να προσφέρουμε τις ψυχολο-

τους και τις επιθυμίες τους, πιο ενδιαφέρουσες μεθοδολο-

γικές μας υπηρεσίες στη νεοφιλελεύθερη εκμετάλλευση,

γικά και θεωρητικά, πιο ριζοσπαστικές. Αντ’ αυτού, τα ίδια

μας εκπαιδεύουν στην προσαρμογή. Και όλα αυτά με τις

και τα ίδια, μπαγιατίλα και επανάληψη, απαρχαιωμένες

κομματικές νεολαίες να μη δίνουν δεκάρα για την ουσία

ερευνητικές λογικές, άκρατος βιολογισμός, παπαγαλία…

της ψυχολογίας (και του πανεπιστημίου) και τους σκοπούς που εξ-υπηρετεί, να περιχαρακώνονται σε εκλογικές

Τα ίδια και τα ίδια για τέσσερα βασανιστικά χρόνια: θεω-

λογικές και τον πολιτικαντισμό, και να αποτελούν εκκολα-

ρίες από αυτές που αναπαράγονται κατά συρροή στις

πτήρια ηγετίσκων που ήδη φαντασιώνονται τη θέση τους

στήλες συμβουλών για απεγνωσμένες νοικοκυρές και

στον ολιγαρχικό κοινοβουλευτισμό που η αστική κοινωνία

ερωτοχτυπημένα κορίτσια, που αναμασιούνται με περι-

ονομάζει «δημοκρατία».

σπούδαστο στόμφο στις εκπομπές των ψυχο-αστρολόγων, που κάνουν καραμέλα οι «διαβασμένες» μαμάδες

Δεν πάει άλλο. Φρικάρουμε και βαριόμαστε. Φρικάρουμε

όταν μιλούν για τη “σωστή ανάπτυξη του παιδιού”, που

όταν μαθαίνουμε πώς να ελέγχουμε τον κόσμο μέσα από

συζητιούνται σε παρέες για να εξηγηθούν συμπεριφορές.

υποθέσεις που δεν τον αφορούν καν και βαριόμαστε

Κι όταν μας ρωτούν «πες μας και εσύ που είσαι και ψυχο-

όταν κάνουμε πειράματα για να επιβεβαιώσουμε αυτές

λόγος τι λες γι’ αυτό» εμείς γελάμε αμήχανα γιατί δεν

τις φρικαλέες υποθέσεις. Δεν θέλουμε άλλα ερωτηματο-

ξέρουμε τι να πούμε, είναι σαν να μην ξέρουμε τίποτα δια-

λόγια για τη μέτρηση γνώμης, δεν θέλουμε άλλα πειρά-

φορετικό από αυτά που ξέρουν όλοι.

ματα, θέλουμε να φτιάξουμε άλλες μεθοδολογίες που δεν θα κάνουν την ψυχολογία να μοιάζει με τη χημεία και τη

Αρρωσταίνουμε από τη μυρωδιά της ακαδημαϊκής μού-

φυσική∙ μεθοδολογίες που δεν θα στριμώχνουν τον κόσμο

χλας, και η απάντηση είναι περισσότερη πειθαρχική

μέσα σε κουτάκια, αλλά θα τον αποκαλύπτουν ως αυτό

λογική,

εντατικοποίηση,

που είναι: ένα πεδίο συγκρούσεων και ταξικών ανισοτή-

τεστάκια, όλα διακοσμημένα με ρητορικές κορδελίτσες

των, ένα πλέγμα αντιφατικών νοημάτων και εννοιών, ένα

περί βελτίωσης της επιστημονικής μας κατάρτισης… όλα

ανοιχτό πεδίο για δράση και αλλαγή.

περισσότερη

αυστηρότητα,

Σημαντική πτυχή της ψυχοκοινωνικής μεθοδολογίας μας

μός αυτός έχει κριθεί ικανοποιητικός, έπειτα από συζήτηση

είναι να επικοινωνήσουμε οι ψυχολόγοι (και κοινωνικοί

και πειραματισμό, τόσο για τη δημιουργία μιας οργανικής

επιστήμονες γενικότερα) τη δυσαρέσκεια μας, τους προ-

ζώνης συζήτησης/ανάπτυξης όσο και για την επιτυχή και

βληματισμούς, τα αδιέξοδά μας και τον θυμό μας -όταν

ασφαλή παρέμβαση/δράση.

όλοι μας διδάσκουν πώς να χαμογελάμε σαν κλόουν και να βλέπουμε τα πράγματα θετικά. Για τον σκοπό αυτό προ-

Το Καρτέλ αποτελεί μια πειραματική δομή στην οποία

χωρήσαμε την δημιουργία των καρτέλ.

γίνεται προσπάθεια προσέγγισης μιας νέας ψυχοκοινωνικής παρέμβασης και με έμφαση στην από-ψυχολογιο-

ποίηση και πολιτικοποίηση του «ψυχολογικού προβλήματος» ή των «αδυναμιών» και των ίδιων του των μελών.

Δανειζόμαστε τον όρο «καρτέλ» από τον Λακάν, αλλά τον

Δεν πρόκειται για μία ακόμη διαδικασία αστικής αυτογνω-

χρησιμοποιούμε με τρόπο που διαφοροποιείται κατά πολύ

σίας όπως διαφημίζεται στα διάφορα σεμινάρια που πλη-

από τη λακανική του λειτουργία, καθώς αποτελεί μία πολι-

θαίνουν μέσα στην κρίση, αλλά και σε τμήματα ψυχολο-

τική κατά κύριο λόγο ομάδα που στόχο έχει τη διερεύνηση

γίας όπου λειτουργούν τέτοιου είδους ομάδες, στις οποίες

της ψυχολογίας συνολικά. Η δική μας αντίληψη για το Καρ-

το άτομο μελετάται για να εντοπίσει τις «ελαττωματι-

τέλ κριτικής ψυχολογίας βρίσκεται περισσότερο κοντά στις

κές» του λειτουργίες και να τις αντικαταστήσει με «υγιείς»

δομές αυτομόρφωσης που ενέπνευσαν και τον ίδιο τον

μέσα από παιχνιδάκια και ψευτο-βιωματικές τεχνικές. Στό-

Λακάν, καθώς και σε ομάδες πολιτικής ενδυνάμωσης που

χος μας είναι η πολιτικοποίηση της παραγωγής του ψυχι-

αναπτύχθηκαν στη Λατινική Αμερική από την επονομαζό-

σμού και η κατανόηση του προβλήματος ως εξατομικευ-

μενη ψυχολογία της απελευθέρωσης. Την δεκαετία του 1960,

μένη διάσταση σύνθετων συνθηκών ισχύος και σχέσεων

πριν το κίνημα του Μάη του 1968, οι φοιτητές είχαν αμφι-

εξουσίας μέσα στις καπιταλιστικές κοινωνίες –με τον τρόπο

σβητήσει τα μαθήματα από καθέδρας και είχαν οργανώσει

αυτόν, επιτυγχάνουμε μία κριτική σύζευξη του ατομικού με

ομάδες μελέτης, οι οποίες λειτουργούσαν χωρίς καθηγητές

το κοινωνικό και προωθούμε διεργασίες ατομικής και κοι-

και προωθούσαν συλλογικά την ιδέα της αυτό-μόρφωσης.

νωνικής χειραφέτησης.

Χωρίς να αποκλείουμε τη συμμετοχή καθηγητών ή κατά καιρούς παρεμβάσεις από αυτούς στα Καρτέλ (άλλωστε

Τα μέλη του καρτέλ ανήκουν σε διάφορες πολιτικές τοπο-

πολλά από τα κείμενα που μελετούμε έχουν γραφτεί από

θετήσεις του ευρύτερου ριζοσπαστικού χώρου, αλλά μοι-

καθηγητές) το καρτέλ αποτελεί έναν αντι-ιεραρχικό χώρο,

ράζονται ένα πνεύμα ριζοσπαστικής κριτικής που μεταφέ-

μία ζώνη προλεταριακής ανάπτυξης (σε μία πιο πολιτικοποι-

ρουν και ασκούν ακόμη και στους ίδιους τους πολιτικούς

ημένη εκδοχή της Βιγκοτσικής Ζώνης Εγγύτερης Ανάπτυξης)

χώρους στους οποίους ανήκουν, στον βαθμό που, στους εν

που έχει ως στόχο να διερευνήσει τόσο τον ρόλο της Ψυχο-

λόγω χώρους, αναπαράγεται η αστική/κυρίαρχη ψυχολο-

λογίας ως ακαδημαϊκή και θεραπευτική πρακτική όσο και

γία -είτε ως ρητή αναφορά σε Ψ-λογικές/αντιλήψεις είτε ως

την παραγωγή του ψυχισμού στις σύγχρονες κοινωνίες.

συστήματα ιεραρχιών και σχέσεων εξουσίας.

Το καρτέλ δεν αποτελεί ανοιχτή δομή όπου ο καθένας

μπορεί να επισκέπτεται και να συμμετέχει περιστασιακά, αφού κάτι τέτοιο θα καθιστούσε αδύνατη τη συστημα-

Έχοντας υπόψη την παραπάνω συνοπτική παρουσίαση

τική και εις βάθος διερεύνηση στην οποία στοχεύουν. Σε

διατυπώνουμε 7 σημεία –στόχους των καρτέλ (στόχοι

αντίθεση με τα αντίστοιχα λακανικά, το Καρτέλ κριτικής

που φυσικά δεν αποτελούν παγιωμένες και στατικές ντι-

ψυχολογίας αποτελείται από 10 περίπου άτομα. Ο αριθ-

ρεκτίβες αλλά δυναμικές διαδικασίες, η διαμόρφωση των

οποίων βασίζεται στη σκέψη, την αντιπαράθεση και τον

6. Να διερευνήσουν τρόπους, τακτικές και στρατηγικές για

πειραματισμό):

απελευθερωτικές και χειραφετητικές ψυχοκοινωνικές αναλύσεις και παρεμβάσεις και να προεικονίσουν ένα κόσμο

1. Να προωθήσουν μία μεθοδολογία προβληματισμού η

χωρίς τον ζουρλομανδύα και την ψυχική ορθοπεδική της

οποία θα επιτρέπει να εκφράζεται ανοιχτά η δυσαρέσκεια

καθεστωτικής ψυχολογίας.

των μελών προς τις λογικές και αντιλήψεις του Ψ συμπλέγματος, όπως αυτές αντικατοπτρίζονται σε όλες τις εκφάν-

7. Να πραγματοποιούν παρεμβάσεις/διαμαρτυρίες με ποι-

σεις της ψυχολογίας σήμερα.

κίλους τρόπους πάνω σε θέματα της ψυχοκοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας.

2. Να αποτελέσουν χώρους αυτόνομης μόρφωσης και ανάπτυξης συγκρουσιακών ιδεών και ριζοσπαστικών απόψεων για το ψυχοκοινωνικό που δεν ευνοούνται, αλλά περιθωριοποιούνται σε χώρους της κυρίαρχης/καθεστωτι-

Καλούμε όσους ψυχολόγους και κοινωνικούς επιστήμο-

κής ψυχολογίας (αμφιθέατρα πανεπιστημίων και κολεγίων,

νες, μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες με εμάς να ενώσουν

συνέδρια, σεμινάρια κ.λπ.).

τις δυνάμεις τους μαζί μας και να συμμετέχουν στη δημιουργία και άλλων τέτοιων καρτέλ κριτικής και ριζοσπαστι-

3. Να αναπτύξουν μία κριτική θεώρηση της κυρίαρχης/

κής ψυχολογίας με στόχο τη ριζοσπαστική ψυχοκοινωνική

καθεστωτικής ψυχολογίας σε όλες τις διαστάσεις της: τον

αλλαγή, την ατομική και κοινωνική αυτονομία.

τρόπο που διδάσκεται στα πανεπιστήμια ως θεωρία και μέθοδος, που εφαρμόζεται ως θεραπευτική πρακτική και εκφράζεται ως μια ψυχολογιοποιητική κουλτούρα και πειθαρχική ψυχοτεχνική.

Δίκτυο Κριτικής Ψυχολογίας/καρτέλ Ρεθύμνου

4. Να διερευνήσουν τον ρόλο που πρέπει να έχουν οι ριζοσπάστες ψυχολόγοι (και γενικότερα οι κοινωνικοί επιστήμονες) στις παρούσες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες.

Επικοινωνία: e-mail: criticalpsynetwork@gmail.com

5. Να αποτελέσουν χώρους όπου η θεωρητική μελέτη, οι παρεμβάσεις, και οι συζητήσεις θα αποτελούν εφαλτήριο και για την ατομική ενδυνάμωση των μελών της ομάδας, την καλλιέργεια θάρρους και την απελευθέρωση από ψυχισμιακές διαρρυθμίσεις που συνδέονται άμεσα με τη διατήρηση και διαιώνιση ιεραρχικών διαστρωματώσεων σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής (π.χ. ντροπή, υποτακτικότητα, φόβος κτλ.).

blog: http://criticalpsy-net.blogspot.gr

Θεματικά

Ψυχολογιοποίηση ως (α)φιλοσοφική μέθοδος: Το παράδειγμα του Στέλιου Ράμφου «...τα οποία [spreads] τώρα ορθώς βρίσκoνται εκεί που βρίσκονται γιατί οι χειριστές τους ξέρουν ότι δεν είμαστε ικανοί να διαχειριστούμε τον εαυτό μας» (Ράμφος, 2011,

Θεματικά

σ.149). Η κρίση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος του

με ψυχολογιοποιητικά εργαλεία, με έννοιες όπως η «λογική

2008, καθώς και η έκφρασή της στην ελληνική της ιδιαι-

της παράνοιας», «φαγοπότι ψευδαισθήσεων», «κρίση εμπι-

τερότητα δεν είχε μόνο ως αποτέλεσμα αλλαγές σε επί-

στοσύνης» και «άγχος του μαθητή». Το πρόβλημα με τον

πεδο δημοσιονομικού και ανθρωπιστικού ενδιαφέροντος.

εν λόγω πρώην συνεργάτη του Γιώργου Παπανδρέου δεν

Αντίθετα, βασική της συνέπεια ήταν μια, ηθελημένη έξω-

είναι ούτε ο ακραιφνής συντηρητισμός του, ούτε η εξάρ-

θεν, ριζική αναδιαμόρφωση του τρόπου που οι Έλληνες και

τησή του από τα ιδρύματα της μπορζουαζίας ούτε και η

γενικά οι επονομαζόμενοι “λαοί του Νότου” βλέπουν τον

μετατροπή του σε τηλεοπτικό μαϊντανό. Το πρόβλημα είναι

κόσμο και τον εαυτό τους μέσα σε αυτόν. Η μεγαλύτερη επι-

η μεθοδός του (άρρηκτα, βέβαια, συνδεδεμένη με όλα τα

τυχία της κυρίαρχης ιδεολογίας δεν είναι ούτε η μείωση των

παραπάνω)˙ μια μέθοδος αφιλοσοφική, ψυχολογιοποιη-

μισθών στα επίπεδα ασιατικών χωρών, ούτε η εναλλαγή

τική, βαθειά αντιχειραφετητική που όχι απλά οδηγεί σε λαν-

κυβερνήσεων με ανοικτά αντιδραστική και ακροδεξιά ατζέ-

θασμένα συμπεράσματα, αλλά πετυχαίνει λόγω της χρήσης

ντα, αλλά η καθιέρωση της πίστης, ότι η ελληνική κρίση

συγκεκριμένων γλωσσικών εργαλείων, που προφανώς δια-

δεν είναι έκφανση ενός παγκόσμιου φαινομένου, αλλά μια

φέρουν από το επίπεδο ανάλυσης του Μπάμπη Παπαδη-

φυσικού και ηθικού νομοτελειακού χαρακτήρα τιμωρία

μητρίου, αλλά και λόγω της έκφρασής των συμπερασμά-

για το γεγονός ότι ο προ κρίσης τρόπος ζωής μας δεν ήταν

των της σε μια ήδη ψυχολογιοποιημένη κουλτούρα, ένα ιδι-

(ηθικά) σωστός. «Ζούσαμε πέρα από τις δυνατότητές μας»...

αίτερο καθεστώς αλήθειας, γενόμενη αποδεκτή ακόμα και από εκπροσώπους του λεγόμενου “προοδευτικού” χώρου.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι αφορισμοί της ντόπιας και ξένης νεοφιλελεύθερης ολιγαρχίας δεν έμειναν για πολύ

Οι αναλύσεις του νεοελληνικού ψυχισμού από τον Στέλιο

χωρίς μια ψευδοφιλοσοφική θεμελίωση. Οι υψίσυχνες ραδι-

Ράμφο βρίθουν ψυχολογικών όρων και αφορισμών. Έννοιες

οτηλεοπτικές παρεμβάσεις του Στέλιου Ράμφου αποτελούν

και φράσεις όπως «πολιτισμική παθολογία», «παιδική ανευ-

πλέον το διαγνωστικό εγχειρίδιο κάθε ημιμαθούς δημοσιο-

θυνότητα», «νοσηρή εκδοχή προσωπικής σχέσεως» και

γραφίσκου και σχολιαστή σχετικά με το υποτιθέμενο ελλη-

«νοσηρή φυσική ροπή προς παράνομα οφέλη» κατέχουν

νικό πρόβλημα. Αν και σχετικά άγνωστος στο ευρύ ελλη-

κεντρική θέση στη ραμφική προσέγγιση του σύγχρονου

νικό κοινό (και παντελώς άγνωστος στο εξωτερικό), μέσα

Έλληνα στη, με τον γελοιωδώς ψυχολογιοποιητικό τίτλο,

σε τρία χρόνια κατέστη μια από τις βασικότερες φιλοσοφί-

συλλογή συνεντεύξεων και παρεμβάσεων «Η Λογική της

ζουσες πηγές των ελίτ για τη δικαιολόγηση της βαρβαρό-

Παράνοιας». Γνωστό κόλπο... Όταν οι αναλυτικές σου δυνα-

τητας που ζούμε σε πολιτικό, θεσμικό και οικονομικό επί-

τότητες είναι περιορισμένες και ο μικροαστός αναγνώστης

πεδο. Αλλά το ζήτημα ξεπερνά τελικά τον κο Ράμφο. Αφορά

σου ψάχνει λύσεις για το (ανύπαρκτο) πρόβλημα της ελλειμ-

στο πώς μια ολόκληρη κοινωνία αναφέρεται στον εαυτό της

ματικής εθνικής αυτοσυνειδησίας, τσαμπουνάς διάφορους

πολυχρησιμοποιημένους όρους με λίγο παραλλαγμένη

χρειαζόμαστε και θέλουμε. Ο νεοφιλελευθερισμός και οι

ορθογραφία επί το καθαρευουσιάνικον και ξεμπερδεύεις.

ιδέες του απέτυχαν και αυτό είναι καιρός να το καταλάβουν

Ωστόσο, ευτυχώς ή δυστυχώς η πραγματικότητα είναι εξαι-

πάσης φύσεως “ουδέτεροι διανοούμενοι”1 που χρησιμοποι-

ρετικά πιο σύνθετη. Η ουσία του ελληνικού προβλήματος

ούν παιδαριωδώς απλοϊκούς ψυχολογικούς όρους για να

δε βρίσκεται και δεν μπορεί να αποδοθεί στο υποτιθέμενο

αποκρύψουν (;) τις πολύπλοκες διακρατικές, οικονομικές,

έλλειμμα του Εγώ του ελληνικού ψυχισμού ούτε στις συνέ-

πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις που καθορίζουν τις ζωές

πειες που είχε στη διάπλασή του η μη πραγματοποίηση της

εκατομμυρίων ανθρώπων.

βυζαντινής Ανάγεννησης. Φυσικά, η ψυχολογιοποίηση ως μέθοδος δεν εφαρμόζεται Αφενός μεν, γιατί το πρόβλημα δεν είναι μόνο ελληνικό. Οι

μόνο στον νεοελληνικό ψυχισμό και τη συγκαιρινή κρίση.

χώρες της Δύσης, στο διανοητικό σύμπαν του Στέλιου Ράμ-

Και η κομμουνιστική Ρωσία δεν ήταν παρά «μια διέξοδος

φου και έχουν πλήρες Εγώ και έζησαν τις ευεργετικές συνέ-

συναισθήματος μέσα από άγριες αποκαλυπτικές φαντασιώ-

πειες της Αναγέννησης. Ωστόσο, τα οικονομικά και κοινω-

σεις, που αντικαθιστούσαν την πραγματικότητα» (Ράμφος,

νικά τους προβλήματα είναι παρόμοια, αν όχι μεγαλύτερα

2011, σ. 117). Ιδού μια ανάλυση που θα ζήλευε και ο Gustave

από αυτά της Ελλάδας. Τι έχει να πει για αυτά ο κ. Ράμφος;

Le Bon. Προφανώς, τα διάφορα επαναστατικά κινήματα

Απολύτως τίποτα. Η κρίση παραμένει για αυτόν ένα ελλη-

μόνο ως “διέξοδοι συναισθήματος” μπορούν να ιδωθούν

νικό ανθρωπολογικό πρόβλημα. Φυσικά, δε θεωρούμε,

από εκπροσώπους της συντηρητικής μικροαστικής διανό-

ότι η ελληνική πραγματικότητα (αν υπάρχει ως τέτοια)

ησης. Οι λαοί μετατρέπονται σε μάζες, δεν έχουν λογική,

είναι άμοιρη ψυχισμιακών τάσεων και χαρακτηριστικών

άγονται και φέρονται από το αυθόρμητο συναίσθημα και

που διαφοροποιούνται από τις χώρες της Δύσης. Από τη

για αυτό πρέπει να κατευναστούν. Εδώ υπεισερχόμαστε στο

στιγμή που ο ψυχισμός προσδιορίζεται χωρικά, κοινωνικά,

θεμελιώδες σφάλμα της αφηρημένης ανθρωπολογίας του

ταξικά και ιστορικά οι διαφορές αυτές είναι αναπόφευκτες.

Στέλιου Ράμφου, σφάλμα που παραπέμπει και στην οπτική

Ωστόσο, η παρουσίαση του Έλληνα και του Δυτικού (ή Προ-

της αμερικάνικης ψυχολογίας, δείγμα της αστόχαστης προ-

τεστάντη) εαυτού ως ψυχολογικές κατηγορίες ορθολογικά

σέγγισης αμφότερων των εκδοχών αυτών του κυρίαρχου

δομημένες και εμπειρικά τεκμηριωμένες είναι το λιγότερο

λόγου. Το σφάλμα αυτό δεν είναι παρά ο ανόητος και ξεπε-

παρωχημένη, αν όχι ανόητη.

ρασμένος διαχωρισμός της λογικής/σκέψης από το συναίσθημα/θυμικό. Μάλιστα, στη ραμφική οπτική ο διαχωρι-

Αφετέρου, η αιτία του προβλήματος βρίσκεται σε αυτό

σμός αυτός αποκτά και γεωγραφικό προσδιορισμό, με τη

που ο ίδιος προτείνει ως λύση: «Αν κάναμε υπολογισμούς

σκέψη να τίθεται στον ευρωπαϊκό Βορρά και το θυμικό να

με αυξημένους συντελεστές καινοτομίας, ανταγωνιστικό-

τοποθετείται στον ευρωπαϊκό Νότο. Πέρα από το φιλοσο-

τητος, πρωτοβουλίας, τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά,

φικά προφανές ότι πριν από κάθε συναίσθημα έχει προη-

θα είχαμε γενναία απελευθέρωση δυνάμεων [sic]» ( Ράμ-

γηθεί μια συγκεκριμένη αξιολόγηση όπως και κάθε σκέψη

φος, 2011, σ. 159). Η άποψη αυτή πέρα από το ότι αποτε-

είναι γλωσσικά (άρα κοινωνικά), ιδεολογικά και συναισθη-

λεί μια ακόμα απόδειξη του ακραιφνούς ενστερνισμού των

ματικά φορτισμένη, ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι εξαρ-

χυδαίων νεοφιλελεύθερων ιδεολογημάτων του αμερικά-

χής κενός νοήματος. Ας δούμε ένα παράδειγμα που προέρ-

νικου ατομικισμού, δείχνει το πόσο εσφαλμένη και κυρίως

χεται από τον ευρωπαϊκό Βορρά, ο οποίος αποτελεί και το

ιδεολογικά φορτισμένη είναι η συγκεκριμένη οπτική. Η

πρότυπο του κ. Ράμφου. Υπό μια vulgar ανάγνωση, το Ολο-

λύση δεν μπορεί να προκύψει από τις γελοίες ξενόφερτες

καύτωμα γίνεται αντιληπτό ως κάτι που συνέβη με καθαρά

ιδέες περί καινοτομίας και ανταγωνιστικότητας, αλλά από

συναισθηματικούς όρους, αυτούς του μίσους για τους

τον αναστοχασμό για το ποια κοινωνία και ποιους θεσμούς

Εβραίους, όπως εκφράστηκε μέσα από μια κτηνώδη ρατσιΌπως οφείλουν να το αποδεχθούν και οι όλων των ειδών εκπρόσωποι και υποστηρικτές της “Αριστεράς” που κάθε σκέψη – πρόταση για δράση εκτός του πλαισίου του σύγχρονου status-quo και κοινωνική αλλαγή τους αφήνει αδιάφορους ή τους ενοχλεί...

στική ιδεολογία. Ωστόσο, αν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά,

ενός προβλήματος ή μιας κατάστασης, αλλά για μια κοινω-

θα αντιληφθούμε ότι το Ολοκαύτωμα διεκπεραιώθηκε στα

νική κριτική, αρθρωμένη ίσως με λίγο καλύτερο συντακτικό

πλαίσια ενός απολύτως ορθολογικού σχεδίου, με συγκεκρι-

και λεκτικό περιεχόμενο από αυτό του Γιάννη Πρετεντέρη·

μένους υπολογισμούς- θεωρήσεις των διαφόρων ενεργειών.

αν όχι της Τατιάνας Στεφανίδου. Αφετέρου, οι παρεμβά-

Επομένως, τι κυριάρχησε στο Ολοκαύτωμα, το θυμικό ή η

σεις του αποτελούν αναπαραγωγή συγκεκριμένων κοινω-

λογική; Όταν υιοθετήσει κανείς την οπτική του κ. Ράμφου

νικών στερεοτύπων και αφορισμών (« οι δημόσιοι υπάλλη-

βρίσκει παρόμοια αδιέξοδα στην ανάλυση κάθε πτυχής της

λοι τα παίρνουν», «η ελληνική οικογένεια είναι διαφορετική

ανθρώπινης κατάστασης.

από τη δυτική», «η διαφθορά είναι μεγάλη», «οι Έλληνες διαπρέπουν στο εξωτερικό, άρα φταίει το ελληνικό περιβάλ-

Βέβαια, το πρόβλημα δεν είναι μόνο φιλοσοφικού ενδια-

λον») χωρίς, από τη μία να απέχει από το επίπεδο ανάλυσης

φέροντος. Υποκρύπτει μια συγκεκριμένη λογική, την οποία

ενός κοινού τηλεθεατή του ΣΚΑΙ και του MEGA, καταφέρ-

συναντάμε και στην κυρίαρχη ψυχολογία. Η λογική αυτή

νοντας όμως, από την άλλη, να λειτουργεί ως η φιλοσοφί-

τοποθετεί το πρόβλημα στο επίπεδο του ατόμου, στον

ζουσα θεμελίωση του κυρίαρχου λόγου, ενός λόγου συντη-

τρόπο σκέψης του και η λύση (προφανώς) βρίσκεται στο

ρητικού, αυταρχικού και εν πάσει περιπτώσει αναληθούς.

«να δει τα πράγματα με ένα πιο καθαρό (ορθολογικό) μάτι».

Είναι χαρακτηριστική, στη συνέντευξη που έπαιρναν από

Έτσι και ο Στέλιος Ράμφος δεν τοποθετεί την αιτία της ελλη-

τον Στέλιο Ράμφο, η διαπίστωση των Θανάση Λάλα και Κων-

νικής κρίσης στο ότι για 60 χρόνια αγοράζαμε εξοπλισμούς

σταντίνου Μπογδάνου: «Μου αρέσει πάρα πολύ που μιλώ-

που δεν τους χρειαζόμασταν αντί να φτιάχνουμε σχο-

ντας μαζί σας καταλαβαίνουμε πράγματα που συμβαίνουν

λεία και νοσοκομεία, ούτε στη διαπλοκή των εγχώριων και

μέσα μας, τα οποία είναι απλά και δε χρειάζεται να βυθιστείς

ξένων ελίτ, αλλά στον “νεοελληνικό ψυχισμό”. Όπως η αμε-

σε μια βιβλιογραφία για να βρεις την αλήθεια» (Ράμφος,

ρικανική ψυχολογία αποδίδει τα ψυχικά προβλήματα στο

2011, σ. 110). Είναι προφανές, λοιπόν, ότι η επιτυχία του Ράμ-

άτομο και στον τρόπο σκέψης του, έτσι και ο εν λόγω συνο-

φου δεν οφείλεται σε καμία ιδιαίτερη ευρυμάθεια ούτε σε

μιλητής της Βίκυς Φλέσσα, της Πόπης Τσαπανίδου και του

κάποια σπουδαία ακαδημαϊκή καριέρα, αλλά στην απλοϊκό-

Κωνσταντίνου Μπογδάνου (!), αποδίδει τη συνεχιζόμενη

τητα και την κοινοτοπία των απόψεων του που ταιριάζουν

εξαθλίωση στο ελλειμματικό Εγώ, στο ότι είμαστε παιδιά,

γάντι με την επιβαλλόμενη από τις διάφορες ελίτ ιδεολογία.

στον “ελληνικό τρόπο σκέψης”, ο οποίος είναι αδιαίρετος και ουσιαστικά αμετάβλητος από τον 4ο αιώνα μ.Χ.! Δεκαέξι

Εν κατακλείδι, γίνεται αντιληπτό, ότι η ψυχολογιοποίηση

αιώνες ιστορίας δεν άλλαξαν τίποτα! Φυσικά, η ταύτιση των

δεν είναι μόνο “προνόμιο” των ψ-ειδικών. Μπορεί, εξίσου,

δύο λογικών (Ράμφου- κυρίαρχης ψυχολογίας) δεν αποδει-

να μετατραπεί σε ένα χρήσιμο εργαλείο στα χέρια κάθε

κνύει τίποτα άλλο παρά την κοινή ιδεολογική εσωτερίκευση

φορέα του κυρίαρχου λόγου. Είναι μια εύκολη τακτική να

της αμερικανικής ατομικιστικής κοσμοθεωρίας .

αποφύγεις τις κακοτοπιές του διανοητικού κάματου και να

μοσχοπουλήσεις τα βιβλία σου σε μια κοινωνία που ψάχνει Ωστόσο, προκύπτει ένα εύλογο ερώτημα: Γιατί οι βαθειά

τις αιτίες της παρακμής της στον “τρόπο σκέψης της”, “στις

προβληματικές απόψεις του κ. Ράμφου βρήκαν τόσο

νοοτροπίες του παρελθόντος”, δηλαδή, σε μια ήδη ψυχο-

μεγάλη ανταπόκριση στα ΜΜΕ και στο ευρύ κοινό; Οι λόγοι

λογιοποιημένη κοινωνία. Τι να το κάνεις το επιχείρημα και

για αυτήν την επιτυχία είναι πολλοί. Αφενός μεν, δε λέει και

την κριτική, όταν ένα ολόκληρο σύστημα λόγου (κυρίαρχο

τίποτα δύσκολο, ούτε προχωρεί σε καμιά ιδιαίτερα σχοινο-

στον 20ο αιώνα) σε εξοπλίζει με ένα τεράστιο σώμα ψυχο-

τενή ανάλυση, όπως θα απαιτούσε η πολυπλοκότητα και η

λογικών (ακόμα και) ψυχοπαθολογικών κατηγοριών, τις

δυσκολία των συνθηκών που αντιμετωπίζουμε Στην πραγ-

οποίες μπορείς να εκτοξεύεις κατά βούληση και να τα κονο-

ματικότητα δε μιλάμε για μια φιλοσοφική πραγμάτευση

μάς; Ωστόσο, τα πράγματα δε θα είναι για πάντα έτσι. Στους

«Αδιέξοδο και διέξοδος είμαστε εμείς οι ίδιοι» (Ράμφος, 2011, σ. 81).

προκλητικούς καιρούς που ζούμε είναι εφικτή μια νέα, ριζοσπαστική θεώρηση του ψυχοκοινωνικού, η οποία φυσικά δεν πρόκειται να έλθει ούτε από τον Στέλιο Ράμφο ούτε από κανέναν σύγχρονο εκπρόσωπο της εγχώριας ελληνικής διανόησης στο 2ο μισό του 20ου αιώνα, η οποία περιορίστηκε στην ανάλυση ελασσόνων θεολογικών κειμένων και σε μια αφηρημένη ανθρωπολογία αφήνοντας πίσω κάθε χειραφετητικό πρόταγμα. Όντως η κρίση μπορεί να γίνει ευκαιρία, όχι όπως το εννοούν ο Ράμφος και οι συν αυτώ, αλλά, μεταφρασμένη ως η κορυφαία ιστορική στιγμή, όπου κάθε νοηματοδότηση του κόσμου τους ως μοναδικής επιλογής, καταρρέει. Νίκος Μυλωνάς Βιβλιογραφία Ράμφος, Σ. (2011). Η λογική της παράνοιας. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός.

Θεματικά

Βιώνοντας την “κινητική αναπηρία”

Την προηγούμενη φορά εξετάσαμε το ρόλο της αναπηρίας

φράζεται σε ικανότητα στα πάντα, θεμελιώνει την κανονικό-

σε θεωρητικό επίπεδο, θεωρώντας την αποκλεισμένη από

τητα ως φυσιολογική, γίνεται δύναμη, εξουσία τελικά πάνω

την κανονικότητα, η οποία κυριαρχεί και ορίζει τη φυσιο-

σε άτομα που στερούνται αυτή τη σωματική ικανότητα,

λογικότητα. Τώρα θα αναφερθούμε στο ερευνητικό μέρος

έτσι ώστε να ρυθμίζουν τη ζωή τους. Γιατί αυτοί θεωρού-

της μελέτης μας, εξετάζοντας τη συμπεριφορά και τους

νται ανίκανοι να αναλάβουν ευθύνες για αυτή, ενώ καθίστα-

λόγους των “κινητικά αναπήρων” του συλλόγου Σ.Κ.Α.ΣΕ.

νται ανίκανοι ακόμη και να σκεφτούν γι’ αυτή, να σκεφτούν

(Σύλλογος Κινητικά Αναπήρων νομού Σερρών) βάσει μίας

γενικά. Με αυτόν τον τρόπο οι “κινητικά ανάπηροι”

ερευνητικής μεθόδου, των ομάδων εστίασης (focus group)

βρίσκονται στο περιθώριο και έτσι, ο κόσμος των “κινη-

ως μέρος της συμμετοχικής έρευνας δράσης (participatory

τικά αναπήρων” δημιουργείται ως “παράρτημα” του κυρί-

action research).

αρχου, του κόσμου των “αρτιμελών”. Οι “κινητικά ανάπηροι” δεν έχουν θέση στην κανονικότητα, έχουν, όμως, ιδιαίτερες

1) Η θεωρητική υπόθεση

ανάγκες, όπως κάθε άτομο, αν και δε λαμβάνονται υπόψη

Ας εξετάσουμε αρχικά τα όσα υποθέτουμε θεωρητικά

από την πλειοψηφία. Συνεπώς, υποθέτουμε, πως:

στην επαφή μας με τα μέλη του συλλόγου. Αυτά, βασίζο-

αν τελικά εξυπηρετούνται οι “αρτιμελείς” ενώ παρα-

νται πρωταρχικά, στην προσωπική μας εμπειρία αναφο-

μερίζονται οι “κινητικά ανάπηροι” και οι ανάγκες τους

ρικά με την κινητική αναπηρία, στα λεγόμενα των ατόμων

μπαίνουν στην άκρη, τότε οι όροι “αρτιμελής” και

στο σύλλογο και, έπειτα, στις θεωρίες που αναπτύξαμε την

“κινητικά ανάπηρος” κατασκευάζονται κοινωνικά.

προηγούμενη φορά. Δημιουργούμε λοιπόν, τις ομάδες φτιάχνοντας τους “κινητικά αναπήρους” και τους “αρτιμελείς”

2) Η έρευνα

και υπογραμμίζουμε τον κόσμο τους, έτσι ώστε να τους

Κι αυτήν την υπόθεση την ερευνούμε βασισμένοι σε διαφο-

τοποθετήσουμε ιστορικά στο κοινωνικό περιβάλλον.

ρετικές απ’ την κυρίαρχη ψυχολογία ερευνητικές μεθόδους,

Αν υποθέσουμε, πως οι “κινητικά ανάπηροι” είναι μικροί,

σε αυτές που ανήκουν στην ψυχολογία της απελευθέρωσης

συνεπώς συμπεριλαμβάνονται στον κόσμο των “αρτιμελών”,

(Liberation psychology). Αυτό το ρεύμα της ψυχολογίας,

και θελήσουμε να αναπαραστήσουμε τη σχέση τους,

προωθώντας το διάλογο και τη συμμετοχή σε θέματα

μπορούμε να φανταστούμε δύο ομόκεντρους κύκλους,

που αφορούν τα υποκείμενα της έρευνας μπορεί τελικά

όπου ο μικρότερος βρίσκεται μέσα στον μεγαλύτερο. Γιατί,

να προάγει την κοινωνική αλλαγή στα προβλήματα αυτά

στην πραγματικότητα, ο κόσμος των “αρτιμελών” διεκδικεί

(Watkins & Shulman, 2008). Με αυτόν τον τρόπο, το καθ’

την κανονικότητα για την οποία μιλήσαμε, ένα χαρακτηρι-

όλα κανονιστικό σύστημα μπορεί να αποσταθεροποιηθεί,

στικό που τους δίνει τη δύναμη να αποφασίζουν για τις ζωές

αφού θα διαφανούν διαφορετικές μορφές λόγου μέσω της

τους, ενώ στερούνται οι “κινητικά ανάπηροι”. Η σωματική

έρευνας, λόγου που ανήκει στα ερευνώμενα άτομα και έτσι,

ικανότητα εξασφαλίζει την κανονικότητα, μα στη συνέχεια

η πραγματικότητα θα διαφανεί πιο πολύπλοκη, πιο αληθινή,

της κοινωνικής πορείας της μετατρέπεται σε δύναμη, μετα-

δείχνοντας τις ομοιότητες και τις διαφορές, μεταξύ άλλων,

των υποκειμένων της έρευνας. Αυτές είναι που φανερώνουν

• Oι αδύναμοι “κινητικά ανάπηροι”

και την ανθρώπινη διαφορετικότητα, πάνω στην οποία

Η Ε λέει, πως κάποιοι άλλοι είναι αυτοί που αποφασίζουν για

βασίζεται η εκάστοτε κοινωνική πραγματικότητα, μας λέει

τους “κινητικά ανάπηρους” και αυτοί είναι που προβάλλουν

η Ramazano και η Holland (2002). Βλέπουμε δηλαδή, πως η

τις ανάγκες τους. Οι υπόλοιποι συμφωνούν και αναφέρουν,

ψυχολογία της απελευθέρωσης βασίζεται στη διανομή της

πως, αν και είναι θέμα πλειοψηφίας των υγιών, οι ανάπηροι

εξουσίας ανάμεσα στους δύο, ερευνητή και ερευνώμενο,

είναι αυτοί που πρέπει να δραστηριοποιηθούν και να απαι-

και αποκαλύπτει την πραγματική διάσταση ενός θέματος.

τήσουν, να φανούν προς τα έξω, γιατί αλλιώς δεν καταφέρ-

Αποσκοπώντας στα παραπάνω, εμείς έχουμε ακολουθήσει

νουν τίποτα απ’ όσα θέλουν. Άρα, επαναλαμβάνει η Ε, άλλοι

την παρακάτω μέθοδο.

προβάλλουν τις ανάγκες των αναπήρων όπως θέλουν, και ο Θ συμπληρώνει «από τη στιγμή που δεν έχουν οι ανάπηροι

Οι ομάδες εστίασης (focus group) ως μέρος της συμμετο-

κάποιο συγκεκριμένο στόχο...μας κατευθύνουν».

χικής έρευνας δράσης (participatory action research). Αποτελέσαμε μέλη του συλλόγου Σ.Κ.Α.ΣΕ. και παρατηρώντας το σύνολο των ατόμων του συλλόγου και την έλλειψη αντίδρασής τους σε δεδομένα που αφορούν αυτόν και τους αναπήρους γενικότερα, ταυτόχρονα ορμώμενοι από την προσωπική εμπειρία της αναπηρίας, θελήσαμε να λάβουμε δράση. Κάναμε πράξη τη συμμετοχική έρευνα δράσης ως μέλη του συλλόγου και την εκφράσαμε με την παραίνεση για συμμετοχή των μελών του, έτσι ώστε να προαχθεί η αλλαγή της ζωής των “κινητικά αναπήρων”, μα και η κοινωνική τους απελευθέρωση. Αναμφίβολα όμως, η αναζήτησή μας δεν ήταν κάτι το αναμενόμενο και αντιμετωπίστηκε ως κάτι το “περίεργο” και πρωτότυπο, και βασισμένοι στα προσωπικά μας

• Οι “κινητικά ανάπηροι” παίρνουν πρωτοβουλία

πιστεύω, προχωρήσαμε στο σχηματισμό ομάδων εστί-

Ο Γ λέει, καθώς τα άτομα συζητούν για την προσβασιμό-

ασης (focus groups), έτσι ώστε να διερευνήσουμε αυτά που

τητα των αναπήρων στην πόλη, ότι θα πρέπει να παρέμ-

υποθέσαμε αρχικά.

βουν οι σύλλογοι ώστε να κανονιστεί αυτό. Πρέπει να απευ-

Έξι άτομα από το σύλλογο σχημάτισαν δύο ομάδες. Και

θυνθούν στο εμπορικό επιμελητήριο για να είναι εύκολη

στις δύο ομάδες είναι φανερά το κομματικό ενδιαφέρον

η πρόσβαση των “κινητικά αναπήρων” σε οποιοδήποτε

των ατόμων και ο αριστερός προσανατολισμός τους. Κάπου

μαγαζί ή εξωτερική κοινωνική δραστηριότητα. «Είμαστε

περισσότερο, κάπου λιγότερο, γίνεται έκδηλη αυτή η κλίση

τόσα άτομα. Θέλετε να μας εξυπηρετήσετε, καλώς, δε

και, ίσως γι’ αυτόν το λόγο, οι δύο ομάδες καταπιάνονται

θέλετε, πάμε στην διπλανή πόλη...Δε μπορεί να σε αντιμε-

με κοινά θέματα. Εμείς δεν κρίνουμε τις απόψεις τους και

τωπίζουν έτσι «έλα μωρέ σιγά και τι έγινε;». Εδώ συμφωνεί

δε μας ενδιαφέρει να τις χαρακτηρίσουμε πολιτικά, μα τις

και η Α και λέει, πως και οι “κινητικά ανάπηροι” έχουν λεφτά

ερμηνεύουμε από τη σκοπιά της θεωρητικής μας υπόθεσης,

και μπορούν να αποφέρουν κέρδος στην αγορά...Και, σιγά,

γιατί αυτό έχει σημασία για μας εδώ. Παρακάτω θα δούμε

πόσο στοιχίζει μία ράμπα; Η Δ συμπληρώνει, πως μόνο έτσι

κάποια από τα όσα μας είπαν –ανάλογα με τις κατηγορίες

θα καταλάβουν, κι εδώ αναφέρει τις τράπεζες, όταν οι “κινη-

που φτιάξαμε εμείς.

τικά ανάπηροι” που έχουν λεφτά σε κάποια τράπεζα τα

μεταφέρουν σε τράπεζα που είναι προσβάσιμη γι’ αυτούς.

αυτοί που τους αφορά και ενδιαφέρονται. Γι’ αυτό και

Αυτοί θα έχουν χάσιμο...Κι αν δε σε καταλαβαίνουν, πρέπει

πεισμώνουν και κάνουν σχέδια που θα τους σώσουν, όπως

να τους επιβληθείς, λέει η Δ, «γι’ αυτό κι εγώ φωνάζω...»,

πιστεύουν. Φαίνονται δυναμικοί και αποφασισμένοι να

συμπληρώνει η Α.

πάρουν πρωτοβουλίες και να διεκδικήσουν ό, τι χρειάζονται και δεν τους δίνουν όσοι έχουν ευκολότερη πρόσβαση

• Η ευθύνη των “αρτιμελών”

σ’ αυτά. Αυτοί είναι οι “αρτιμελείς”, γι’ αυτό και θεωρούν

Εδώ είναι και η ευθύνη των “αρτιμελών”, αναφέρει ο Γ,

απαραίτητη τη συνδρομή τους. Με αυτόν τον τρόπο θα

αφού μπορούν κι αυτοί να μιλήσουν σε κάποιον που έχει

αποκτήσουν πρόσβαση σε ό, τι δεν είχαν μέχρι τώρα, θα

ένα μαγαζί και δεν επιτρέπει λόγω προσβασιμότητας την

κυκλοφορούν ελεύθερα και θα βγαίνουν έξω όποτε και

είσοδο σε κάποιον “κινητικά ανάπηρο”. Θα μπορούσαν

όπως θέλουν. Αυτό είναι το όνειρο των αδύναμων «κινητικά

να αναφέρουν το γεγονός, ακόμη και να μιλήσουν τελεσί-

αναπήρων», ένας κόσμος που θα ανταποκρίνεται και στις

δικα «εάν δε δω ράμπα στο μαγαζί σου δε θα με ξαναδείς!»

δικές τους ανάγκες.

και συνεχίζει «δεν κατάλαβα, γιατί να μην το πει δηλαδή;».

Η επιθυμία των “κινητικά αναπήρων” στις ομάδες μας είναι

«Οπότε όλοι έχουμε ευθύνη, δεν είμαστε μόνο εμείς που

η συμπερίληψή τους στον υπάρχοντα κόσμο, τον κόσμο

πρέπει να διεκδικήσουμε...», λέει η Α και συμφωνούν όλοι.

των “αρτιμελών”, των φυσιολογικών. Γιατί, αν τελικά αυτή η περιθωριοποίηση είναι αποτέλεσμα της έλλειψης επαφής

• Το ιδανικό για τους “κινητικά ανάπηρους”

τους με τους άλλους (τους “αρτιμελείς”) και αν η συλλογι-

Αν υπάρχει πρόσβαση για τους “κινητικά ανάπηρους” σε

κότητά τους δεν πραγματώνεται κατάλληλα, τότε θεωρού-

μαγαζιά και τράπεζες, τότε θα διακινούνται και τα λεφτά

νται κοινωνικά υποανάπτυκτοι και βρίσκονται σε έναν

και τότε θα πάψει και ο μύθος του “φτωχού καημένου

κόσμο που δεν είναι για αυτούς. Το βρίσκουμε και στον

ανάπηρου”. Ακριβώς γιατί οι ανάπηροι θα βγαίνουν έξω, θα

Vygotsky (1993), αφού ο συγγραφέας αποδέχεται, πως ο

χαίρονται να βγαίνουν έξω, λέει ο Θ, γιατί θα είναι τα πράγ-

ψυχισμός των ανθρώπων αναπτύσσεται μέσω της επαφής

ματα στα μέτρα τους, θα είναι όπως χρειάζεται να είναι και

με τους άλλους ανθρώπους. Συνεπώς, η περιθωριοποίηση

γι’ αυτούς. Ο Θ εδώ μιλάει για αποκλεισμό των “κινητικά

των αναπήρων κατασκευάζεται λόγω της προκαλού-

αναπήρων” από τη διασκέδαση, τη δουλειά, τον τουρισμό...

μενης κοινωνικής αδυναμίας τους, λόγω της εγκατάλειψής

ενώ ο Ζ αναφέρει το γεγονός της κυκλοφορίας των

τους από τους “αρτιμελείς”, μα και της σύμπραξης των

ανάπηρων τα βράδια, γιατί κανείς δεν τους βλέπει, γιατί έχει

υπόλοιπων αναπήρων.

ησυχία και μπορούν να κυκλοφορήσουν, και λέει, πως αυτό

Κι ενώ η συλλογικότητα των “κινητικά αναπήρων” πάσχει,

θα πάψει αν επέλθει η πολυπόθητη προσβασιμότητα. Γιατί

αφού σταματούν εκεί που οι άλλοι, οι λεγόμενοι φυσιολο-

έτσι θα αρχίσουν να βγαίνουν οι ανάπηροι, κι έτσι θα συνη-

γικοί, τους έχουν δείξει και δεν προχωρούν παραπέρα, έτσι

θίσει και το μάτι του κόσμου και δε θα του φαίνεται παρά-

ώστε να πραγματώσουν το όνειρό τους, αντιστέκονται.

ξενο το γεγονός της αναπηρίας. Ας αρχίσει με τις δημόσιες

Όπλα τους είναι τα όσα τους μαθαίνουν πως χρειάζονται.

υπηρεσίες, προτείνει ο Θ.

Ο κόσμος θα ήταν σίγουρα καλύτερος αν διέθετε ράμπες, άνετους δρόμους, εργασία για τους ανάπηρους. Μόνο

3) Το όνειρο της συλλογικότητας θα κατασκευάσει μια

έτσι θα διαβιούσαν οι ίδιοι οι “κινητικά ανάπηροι” άνετα σ’

ασφαλή “κινητική αναπηρία”

έναν κόσμο που τους δείχνουν –τους το δείχνουν επιδει-

Οι “κινητικά ανάπηροι” των ομάδων μας αισθάνονται

κτικά- πως δεν είναι γι’ αυτούς. H φυσιολογικότητα, “αρτιμέ-

αδύναμοι μπροστά σε όσους αποφασίζουν γι’ αυτούς. Κατα-

λεια”, τους λέει, πως για να μπουν στον κόσμο της, πρέπει να

λαβαίνουν όμως, πως αυτοί, οι ανάπηροι, θα μπορούσαν να

διαθέτουν συγκεκριμένα όπλα, και οι “κινητικά ανάπηροι”

ενδυναμωθούν, αλλά αδυνατούν, γιατί δεν είναι ενωμένοι

δε μπορούν παρά να διεκδικήσουν μόνο αυτά για να συμπε-

ριληφθούν στον κόσμο της .

οι οποίοι θα την επιβεβαιώσουν ως τέτοια.

Μ’ αυτήν την έννοια, οι “κινητικά ανάπηροι” δεν έχουν

Προσθέτουμε όμως πάραυτα, ότι οι “κινητικά ανάπηροι”

κάτι διαφορετικό να προτείνουν. Η ζωή τους είναι πάντα η

υπάρχουν δίπλα στους “αρτιμελείς”, επιθυμούν να συμπε-

ίδια, σε μια γωνία που οι “αρτιμελείς” έχουν φτιάξει μόνο

ριληφθούν στον κόσμο τους και παλεύουν γι’ αυτό με τα

γι’ αυτούς, για να υπάρχουν όπως αυτοί θέλουν και να διεκ-

όσα τους δίνουν και τους επιτρέπουν να διεκδικήσουν,

δικούν ό,τι είναι επιτρεπτό να διεκδικήσουν, έτσι ώστε

και τίποτα δεν αλλάζει. Οι περιθωριοποιημένοι “κινητικά

να μη διαταραχθεί η ομαλή πορεία της κοινωνίας. Έτσι

ανάπηροι” παρασιτούν, θέλοντας να γίνουν σαν τους “αρτι-

είναι που διασφαλίζεται η κοινωνική τάξη της φυσιολο-

μελείς” κι ας είναι σ’ έναν ψεύτικο κόσμο, ο οποίος διατη-

γικής κυρίαρχης “αρτιμέλειας” και της φυσιολογικής περι-

ρείται, ώστε να υπάρχουν οι κυρίαρχοι “αρτιμελείς” και

θωριοποιημένης “κινητικής αναπηρίας” σε έναν κόσμο

οι περιθωριοποιημένοι “κινητικά ανάπηροι”, διασφαλίζο-

που είναι ψεύτικος, αφού απαρτίζεται από ψεύτικες κοινω-

ντας έτσι, και συντηρώντας την κοινωνική τάξη ως έχει. Το

νικές ομάδες, ομάδες που κατασκευάζονται για να υπάρχει

όνειρό τους δημιουργεί τον κόσμο τους και μένουν ασφαλι-

η περιθωριοποίηση και η κυριαρχία –αυτό είναι κάτι που

σμένοι σ’ αυτό.

είδαμε και στην Campel (2009). Το μόνο που μένει στους “κινητικά ανάπηρους” είναι να κατασκευάσουν κι αυτοί ένα

Και πρέπει να βγουν από ένα όνειρο που τους κρατάει δεμέ-

όνειρο, το οποίο αν πραγματοποιηθεί θα τους βγάλει από το

νους, ένα όνειρο που τους παραλύει και λέει, πως αυτοί “πρέπει

περιθώριο που βρίσκονται και θα τους εντάξει στο πλαίσιο

να κάθονται στη γωνιά τους ήσυχοι”! Κάτι μου λέει πως κάποιος

της συλλογικότητας που επιθυμούν.

θα φυσήξει τη φούσκα κι αυτή θα εξατμιστεί! Σωτηρία Σφέτκου

Αν λοιπόν, ισχύουν τα προαναφερθέντα, τότε η θεωρητική μας υπόθεση: «αν τελικά εξυπηρετούνται οι “αρτιμελείς” ενώ παραμερίζονται οι “κινητικά ανάπηροι” και οι

Βιβλιογραφία

ανάγκες τους μπαίνουν στην άκρη, τότε οι όροι “αρτιμελής” και “κινητικά ανάπηρος” κατασκευάζονται κοινωνικά»,

Campel, F. C. (2009). Contours of ableism. New York: Palgrave

επιβεβαιώνεται. Εμείς δημιουργήσαμε έναν τέτοιο κόσμο,

Macmilllan.

ερμηνεύοντας τα λεγόμενα των “κινητικά αναπήρων“ που εξετάσαμε βασισμένοι στην υποκειμενικότητά μας. Οι

Ramazano C., & Holland J. (2002). Feminist methodology

“αρτιμελείς” είναι προνομιούχοι και οι “κινητικά ανάπηροι”

challenges and choices. London: Sage publications.

στερούμενοι, βλέπουμε την εικονική ύπαρξή τους, και υποστηρίζουμε πως αυτή η ύπαρξη δημιουργείται κοινω-

Rieber, R. W., & Carton, A. S. (Eds.). (1993). The collected works

νικά. Η πλαστή κοινωνία, η κοινωνία που υπάρχει μόνο στη

of L.S. Vygotsky (Vol.2). New York: Plenum Press.

φαντασία αυτών που θεωρούνται φυσιολογικοί ή θέλουν να μοιάσουν σ’ αυτούς κι ας ξέρουν ότι μόνο φαινομενικά

Shulman H., & Watkins M. (2008). Towards psychologies of

είναι έτσι, δημιουργεί στους κόλπους της τους ανθρώπους

liberation. New York: Palgrave McMillan.

Ετερόκλητα Zoom In

Για τον επανορισμό του ψυχοκοινωνικού: Βιβλιοπαρουσίαση

Το

βιβλίο

«Επανο-

και τις σχέσεις με όρους κόστους-οφέλους και απολαβών-

ρίζοντας το ψυχο-

συνεισφορών, κατασκευάζοντας το άτομο ως μια υπολογι-

κοινωνικό:

Κείμενα

στική μηχανή.

Κριτικής

ψυχολο-

γίας» είναι ένα εγχεί-

Τα κείμενα του παρόντος βιβλίου, που παρουσιάζονται για

ρημα ανάδειξης και

πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα, είναι πολιτικά με την

επαναπροσέγ γισης

ευρεία έννοια του όρου. Η έννοια του πολιτικού, δηλαδή,

του ψυχοκοινωνικού.

δεν νοείται ως μία ψήφος, αλλά προσπαθεί να συνδέσει την

Μια απόπειρα επανα-

ψυχολογία με τις ευρύτερες πολιτικές διαδικασίες και κοινω-

τοποθέτησης

του

νικές συνθήκες. Η πολιτική επιλογή των ψυχολόγων, λοιπόν,

ατόμου στον κοινωνικό χρονοτόπο, όπου παράγεται αλλά

είναι αναπόφευκτη, όσο και αν δεν αναγνωρίζεται από την

και παράγει, μια προσπάθεια αλλαγής του μεθοδολογικού

κυρίαρχη ψυχολογία, γιατί είναι πολιτική επιλογή να χειρα-

ατομισμού της κυρίαρχης ψυχολογίας, η οποία υιοθετεί

γωγείς και να παθολογικοποιείς

μια ουσιοκρατική αντίληψη. Το τελευταίο είναι απόρροια,

τα δημοκρατικά τους δικαιώματα αντί να εμπλέκεσαι στα

αφενός της αποκοπής της από το υπόλοιπο φάσμα των

κοινωνικά κινήματα, δρώντας χειραφετητικά.

αυτούς που διεκδικούν

επιστημών, όπως την κοινωνιολογία, την πολιτική οικονομία και τη γλωσσολογία, αφετέρου της κατασκευής ψυχο-

Στην εισαγωγή οι Μανόλης Δαφέρμος και Αθανάσιος

νομοτελειών για τη χειραγώγηση και προσαρμογή των

Μαρβάκης αναφέρονται στην ιστορικότητα της ψυχολογίας

ανθρώπων, ώστε να διασφαλίζεται η ομαλή λειτουργία του

μέσω μιας αναδρομής στα διάφορα ρεύματα, αλλά και στην

συστήματος.

κριτική που τους ασκείται. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός, ότι η κριτική από τη δεκαετία του 1960 δεν πραγματοποι-

Στη βάση της παραπάνω θεώρησης, έχουμε συνηθίσει

είται μόνο σε ακαδημαϊκά πλαίσια. Αντίθετα, πολιτικοποι-

μια ψυχολογία που “ξεχνάει” τον κοινωνικό παράγοντα. Η

είται καθώς πλέον εστιάζει στους τρόπους λειτουργίας της

“επιστημονικότητα” της παγιώνεται μόνο μέσω μιας θετικι-

ψυχολογίας ως μέσο κοινωνικού ελέγχου και καταπίεσης.

στικής προσέγγισης -ό,τι δεν επιβεβαιώνεται από στατιστι-

Σε άμεση σχέση με τα παραπάνω παρατίθεται ο τρόπος

κούς δείκτες δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια “φιλοσοφία”,

θεμελίωσης μιας θετικιστικής προσέγγισης στον κλάδο

μια “αερολογία”- με αποτέλεσμα να βλέπει το άτομο μέσα

καθώς και των καταβολών της κριτικής ψυχολογίας, που

από κουτάκια ερωτηματολογίων και πειραματικά εργα-

εντοπίζονται στη γερμανική κλασσική φιλοσοφία και στον

στήρια. Το “κοινωνικό” χρησιμοποιείται απλώς ως ένας

μαρξισμό. Ένα σημαντικό κομμάτι του άρθρου αναλύει

επιθετικός προσδιορισμός, σαν μια ετικέτα που προσδί-

το μεγάλο σε όγκο έργο που έχει παράξει η κριτική ψυχο-

δεται στα εργαστηριακά πειράματα, τα οποία μελετούν τις

λογία. Καταληκτικά, ταξινομούνται οι ποικίλες σημασίες της

διαφορές αντρών-γυναικών ως προς τη χωρική αντίληψη

έννοιας “κριτικής”, ώστε να διαφανούν καλύτερα οι προο-

πτικές ανάπτυξης της ψυχολογίας. Σε αυτές συμπεριλαμ-

γραφή του όρου υποκειμενικότητα (Althusser, Foucault,

βάνονται η αποκάλυψη και “καταγγελία” της λειτουργίας

Butler), καθώς και τρόπους που αυτή μπορεί να αποτε-

της ψυχολογίας, η διερεύνηση των κοινωνικών σχέσεων και

λέσει φορέα αντίστασης. Αναλυτικότερα, παρουσιάζει πώς

συνθηκών που ευθύνονται για τη χρήση της συγκεκριμένης

το ίδιο το άτομο από τη μια απαιτείται να είναι ευέλικτο

ψυχολογίας, η εξέταση των θεωρητικών παραδοχών και

και προσαρμοστικό, μέσω εκμάθησης νέων δεξιοτήτων,

προυποθέσεων της ψυχολογίας αλλά και η μετάβαση από

επανεκπαίδευσης, δια βίου μάθησης, συγκροτώντας, έτσι,

την απλή κριτική στη δημιουργία μιας νέας ψυχολογίας.

τις σύγχρονες υποκειμενικότητες του εργάτη και του καταναλωτή και πώς, από την άλλη, δρα και διαμορφώνεται ως

Στο πρώτο κεφάλαιο ο Ian Parker επιλύει πληθώρα ερωτη-

μια υποκειμενικότητα αντίστασης, μέσω κινηματικών διαδι-

μάτων σχετικά με την κριτική ψυχολογία. Αρχικά, αναλύ-

κασιών και προσωπικών στάσεων. Τέλος, προβληματίζεται

ονται τέσσερεις βασικές θέσεις του ρεύματος. Αυτές

για το αν ο όρος υποκειμενικότητα μπορεί να αντικατα-

αφορούν την εστίαση της κριτικής ψυχολογίας στο εσωτε-

στήσει τον «εαυτό» και σε ποιες κοινωνικές συνθήκες κάτι

ρικό του κλάδου, την πεποίθηση της κριτικής ψυχολο-

τέτοιο είναι λειτουργικό να γίνει.

γίας περί πολιτισμικής και ιστορικής δόμησης των ψυχολογικών θεωριών και τη μελέτη εναλλακτικών, την εξέταση

Τα πειράματα του Milgram και Zimbardo, τα οποία ανακα-

των τρόπων διείσδυσης της ψυχολογικής κουλτούρας στην

λύπτουν και εξερευνούν την απάτητη και σκοτεινή προέ-

καθημερινότητα, τη διερεύνηση αντιλήψεων που δημι-

λευση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αποτελούν ορόσημο

ουργούνται στα πλαίσια της κοινωνικής ζωής και, τέλος, τη

στον κλάδο της ψυχολογίας, με αποτέλεσμα ακόμη και αν

μελέτη καθημερινών πρακτικών που μπορούν να λειτουρ-

κάποιος δεν είναι φοιτητής ψυχολογίας και απλά παίρνει

γήσουν ως βάση αντίστασης. Στη συνέχεια, αντικρούονται

μια μικρή δόση ψ-γνώσης στην καθημερινότητα του

οι συνήθεις κατηγορίες που απευθύνονται από τους ψυχο-

να είναι πλήρως εξοικειωμένος με αυτά. Ακολούθησαν

λόγους του κυρίαρχου ρεύματος στους κριτικούς ψυχο-

άπειρες παραλλαγές αυτών των πειραμάτων σε διαφορε-

λόγους. Συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι το ενδιαφέρον της

τικές versions συμβάλλοντας στη διάδοση της ψυχολο-

κριτικής ψυχολογίας δεν επικεντρώνεται στην κοινωνική

γίας. Το 3ο κεφάλαιο, λοιπόν, ακολουθεί μια διαφορετική

ψυχολογία καθώς και ότι δεν προσπαθεί να πολιτικοποιήσει

και κριτική ματιά σε αυτά τα δύο πειράματα, χρησιμοποι-

την ψυχολογία αφού θεωρεί ότι έχει ήδη πολιτική διάσταση.

ώντας τις λακανικές έννοιες passage a l΄ acte και acting

Έπειτα, αναλύεται η μέριμνα της κριτικής ψυχολογίας για

out. Ο Jan De Vos συμπεραίνει ότι η άκρατη ουσία και των

τη μεθοδολογία και την κατασκευή μεθόδων καθώς και ο

δυο πειραμάτων είναι η ψυχολογιοποίηση που εμπεριέ-

παγκόσμιος χαρακτήρας του ρεύματος, που έχει καταφέρει

χουν. Αυτή η άποψη είναι και ο κατευθυντήριος άξονας του

να βοηθήσει ανθρώπους με προβλήματα μέσω κινημάτων

κειμένου, πώς δηλαδή μεταλαμπαδεύεται η ψ-γνώση στην

και εναλλακτικών δομών και δικτύων.

κοινωνία διαμορφώνοντας εαυτούς και σμιλεύοντας κοινωνικές σχέσεις και σχήματα. Μια τέτοια κοινωνική ψυχολογία

Στο σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα οι εκάστοτε κυβερ-

“ανέδειξε” τον “πολύτιμο και ηθικό ρόλο” των ψυχολόγων

νήσεις δομούν σχέσεις εξουσίας με αποτέλεσμα την

χτίζοντας άρρηκτους δεσμούς με τη CIA όπως και ξεδιπλώ-

αποσάθρωση των τοπικών δικτύων αλληλόδρασης, την

νοντας το κόκκινο χαλί για τα ξακουστά βασανιστήρια του

“αυτονόμηση” των εαυτών και την προώθηση του ατομο-

Guantanamo.

κεντρισμού. Σε αυτή τη λογική κινείται ο Ian Burkitt προσπαθώντας να νοηματοδοτήσει εκ νέου τους όρους

Ένας άλλος κλάδος στον οποίο οι ψ-ειδικοί ανέλαβαν τον

υποκειμενικότητα και εαυτός εντός της κριτικής κοινω-

ρόλο του σωτήρα είναι αυτός της αναπτυξιακής ψυχολο-

νικής-φιλοσοφικής θεωρίας. Αρχικά, δίνει μια ιστορική περι-

γίας, που προσεγγίζει τα παιδιά μέσα από όρους φυσιο-

λογικότητας περιορίζοντας την ανάπτυξη τους σε κανο-

ο Stijn Vanheule μελετά πώς γίνεται σήμερα αντιληπτή η

νιστικές φόρμουλες. Μια διαφορετική προσέγγιση είναι

διάγνωση στο χώρο της ψυχιατρικής και τονίζει τις επιπτώ-

αυτή, υπό το πρίσμα του φύλου, όχι σαν μια ακόμη κατη-

σεις ενός ιατρικού μοντέλου προσέγγισης των συμπτω-

γορία μελέτης, όπως συνηθίζεται, αλλά από μια φεμινιστική

μάτων και των ενοχλήσεων στην ψυχοθεραπευτική παρέμ-

σκοπιά. Η Erica Burman καταγράφει αρχικά στο άρθρο της

βαση, καθώς και την απομάκρυνση από τέτοιου είδους

τις προσωπικές της εμπειρίες με σκοπό να αναδείξει την

παρεμβάσεις. Η κριτική του έγκειται στο “δόγμα των διατα-

υποκειμενικότητα του ερευνητή και συνεπώς τη μη ύπαρξη

ραχών” ως κάτι καθορισμένο από τους νόμους της φύσης

αντικειμενικότητας. Στη συνέχεια καταπιάνεται με μεθο-

με μοναδική “επιστημονική βάση” αυτή των νευροβιολο-

δολογικά θέματα αναφορικά με τους τρόπους που κάνουν

γικών εξηγήσεων ανεξαρτήτου χρόνου, πολιτισμού και

έμμεσες και άμεσες υποθέσεις για το φύλο, όπως γιατί οι

ατομικότητας. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, ακόμη ένα εγχειρίδιο

γυναίκες θεωρούνταν ακατάλληλες ως ψυχολόγοι στο

διάγνωσης που να διαγιγνώσκει ως διαταραχή κάθε κοινή

πρώιμο κίνημα για τη μελέτη του παιδιού. Ακόμη, συνδέει

ανησυχία και να ορίζει την κοινωνική συμπεριφορά στη

την ψυχολογία με την ευρύτερη πολιτική πρακτική, δηλαδή

βάση πειθαρχικών πρακτικών; Ή μήπως πρέπει να ακολου-

αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο σχηματίστηκαν οι ιδέες

θήσουμε το κάλεσμα του συγγραφέα για τη δημιουργία

για τη μητρότητα αλλά και οι ιδεολογίες που προσέφεραν

διαφορετικών συστημάτων διάγνωσης;

βάση στον ιμπεριαλισμό. Τονίζει με ιδιαίτερο τρόπο τις συνέπειες που έχουν οι περιφραγμένες κοινωνικές ατζέντες

Τα κεφάλαια που ακολουθούν αποτελούν μια άτυπη

που δομούν τις προσεγγίσεις για την παιδική ανάπτυξη.

ενότητα και είναι υποδειγματικές αναλύσεις κριτικής ψυχο-

Οι οικογένειες και ιδιαίτερα οι γυναίκες, λόγω κυρίαρχου

λογίας πάνω σε διάφορα θέματα. Συγκεκριμένα, ο Δημή-

έμφυλου μοτίβου φροντίδας, “εμποτίζονται” με την ευθύνη

τρης Παπαδόπουλος στο 6ο κεφάλαιο παρουσιάζει τις

ανατροφής, χωρίς να δίνεται προσοχή στις κοινωνικοοι-

διάφορες μορφές που πήρε διαχρονικά το φαντασιακό της

κονομικές συνθήκες ή κρατικές πολιτικές ˙ η παθολογική

σχέσης εγκεφάλου-σώματος. Η πλαστικότητα, η σύγχρονη

παρουσία/φυσιολογικοποιημένη απουσία κινείται σε αυτή

εκδοχή αυτού του φαντασιακού, φαίνεται να αμφισβητεί

τη λογική παθολογικοποίησης της ανατροφής από γυναίκες

τις κυρίαρχες γνωσιολογικές και πολιτισμικές παραδοχές

μειονοτήτων. Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, ότι η εξίσωση

της σχέσης αυτής για τα πεδία της νευροεπιστήμης, της

της αναπτυξιακής ψυχολογίας με την ίδια την ατομική

αναπτυξιακής επιστήμης και της ψυχολογίας. Το φαντα-

ανάπτυξη προδίδει τον τρόπο με τον οποίο η ατομοκρατία

σιακό της πλαστικότητας μπορεί να οδηγήσει στην αναθε-

κατασκευάζει συνεχώς κυρίαρχα μοντέλα και μεθόδους.

ώρηση του κυρίαρχου ντετερμινισμού της σχέσης εγκεφάλου-σώματος και στην κατανόηση των οικολογικά

Αυτό το μοτίβο της ατομοκρατίας έβαλε τις βάσεις και

εξαρτημένων μορφολογιών με ένα μη-ντετερμινιστικό

για την ταξινόμηση των ανθρώπων σε κατηγορίες “περι-

τρόπο. Επίσης, συλλέγει ποικίλα υλικά που μπορούν να

ορισμένης κινητικότητας”, σε συνδυασμό με το DSM που

παρέχουν μια ιστορική αναδόμηση των εννοιολογήσεων

έδωσε απλόχερα τη βοήθεια του στους ψ-ειδικούς να

εγκεφάλου-σώματος από την οπτική ευπλαστότητας και

μετενσαρκωθούν σε αλάνθαστους επιστήμονες. Η χρήση

επιδεχόμενου ανασυνδυασμού.

του δεν περιοριζόταν στη λήψη πληροφοριών αλλά σταδιακά αντικατέστησε τη διάγνωση και την αξιολόγηση,

Η ευτυχία, όπως συναντάται στα εγχειρίδια ψυχολογίας,

υπό νέους όρους. Έτσι, το DSM μετατράπηκε στην ιερή

μετουσιώθηκε σε αυτοσκοπό ˙ αν τυχαίνει να μην είναι

βίβλο που συνέχεια εμπλουτίζεται με νέες “αποκλίνουσες

στο καθημερινό σου λεξιλόγιο, κυρίως ως απάντηση στην

και παθολογικές” συμπεριφορές, ώστε κάθε σκέψη και αντί-

ερώτηση «τι-πώς αισθάνεσαι;», τότε κάτι δεν πάει καλά.

δραση να είναι εν δυνάμει παθολογική. Στο 5ο κεφάλαιο

Όμως, είναι άκρως πολιτικό ζήτημα το τι κάνει τους ανθρώ-

πους ευτυχισμένους, πώς εμφανίζονται οι “κρίσεις ευτυχίας”

η πίστη σε οτιδήποτε υπερβατικό, μη “ορθολογικό” γίνεται

και τι τις διαφοροποιεί σε κάθε χρονική στιγμή. Μπορεί η

υπόλογο σε αυτόν. Ο τρόπος αντίληψης του έρωτα, ως

νέα επιστήμη της ευτυχίας να την αποσυνδέει από εκάστοτε

κάτι ιερό, θείο, δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος.

“δείκτες ευτυχίας”, αλλά συνεχίζει να την μεταθέτει σε

Στο 9ο κεφάλαιο η Eva Illouz πραγματεύεται την εξέλιξη

κάποιους άλλους. Η Sara Ahmed σε αυτό το κεφάλαιο

του και το πώς γίνεται αντιληπτός σε μια εποχή που χαρα-

βλέπει δύο άρρηκτα συνδεδεμένες λειτουργίες της ευτυ-

κτηρίζεται από «απομάγευση». Οι επιστημονικές ερμηνείες

χίας. Η πρώτη χρήση της παρουσιάζεται ως μέσο κοινω-

στη προσπάθεια τους να αποκτήσουν τον έλεγχο επί του

νικού ελέγχου, για την πλήρη εναρμόνιση μας με κανο-

φυσικού και του κοινωνικού κόσμου, η ψυχολογική κουλ-

νιστικά πρότυπα συμπεριφοράς(ετεροφυλοφιλία) και η

τούρα, οι διαδικτυακές τεχνολογίες και συγκεκριμένες

δεύτερη ως εκπλήρωση και ανταμοιβή για την ευθυγράμ-

πολιτικές αξίες διέλυσαν την αίσθηση μας για το μυστήριο,

μιση μας με εντοπισμένα κοινωνικά «αντικείμενα» (γάμος).

οδηγώντας στον εξορθολογισμό του έρωτα. Συγκεκρι-

Φυσικά πολλοί καλοθελητές βρέθηκαν να αρπάξουν την

μένα, οι ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις υποβαθμίζουν

ευτυχία από τα μαλλιά, ώστε να δικαιολογήσουν μορφές

το υποκειμενικό του βίωμα, παθολογικοποιούν αισθήματα

έμφυλης εργασίας, την άνιση κατανομή του πλούτου όπως

οδύνης και πράξεις αυτοθυσίας, αφού αντιτίθενται στον

και την απλήρωτη εργασία. Ακόμη, εντοπίζει τις “κρίσεις

“υγιή” ατομοκεντρισμό. Η βιολογία και οι νευροεπιστήμες

ευτυχίας”

σαν μια καλή ευκαιρία αμφισβήτησης κοινω-

ανάγουν τον έρωτα στη χημεία του εγκεφάλου, ενώ η εξελι-

νικών ιδεωδών που απέτυχαν και όχι ως δικιά μας απόκλιση

κτική ψυχολογία τον υποβιβάζει σε μια απλή λειτουργική

λόγω ψυχισμού ή ανικανότητας να τα ακολουθήσουμε. Ίσως

αναγκαιότητα για τη διαιώνιση του είδους. Επιπρόσθετα, οι

χρειάζεται, λοιπόν, να καταστρέψουμε ορισμένες μορφές

διαδικτυακές τεχνολογίες ωθούν το νεωτερικό άτομο στην

χαράς και σε συνδυασμό με τη βίωση ορισμένων αρνητικών

ανάπτυξη σετ πολλαπλών κριτηρίων, ώστε να επιλέξουν

συναισθημάτων να προσφέρουμε μια εναλλακτική κοινω-

τον κατάλληλο σύντροφο ˙ αντίληψη/πρακτική απόλυτα

νική υπόσχεση.

εναρμονισμένη με τη λογική της καπιταλιστικής αγοράς. Όλα τα παραπάνω “ευνόησαν” τη μετάβαση από μια ρομα-

Μια εξίσου σημαντική θεματική είναι αυτή του χιούμορ η οποία βέβαια αποσιωπάται και δεν τυγχάνει πειραματικής

ντική εκδοχή του έρωτα σε μια ειρωνική, ωφελιμιστική και εμπορευματική αντίληψη γι’ αυτόν.

προσοχής παρά μόνο ως μέσο διασκέδασης ή μετενσαρκώνεται μέσα από θεωρίες όπως αυτή του «καλού παιδιού».

Στο τελευταίο κεφάλαιο, ο Ian Parker ασχολείται με τη

Στο 8ο κεφάλαιο ο Michael Billig ακολουθεί μια διαφο-

χαρτογράφηση του πεδίου της «ανάλυσης λόγου». Αρχικά,

ρετική προσέγγιση του θέματος, εξετάζοντας τη σχέση

αναφέρει τρεις βασικές αρχές που πρέπει να λαμβάνονται

μεταξύ χιούμορ και ντροπής-το χιούμορ ως δημιουργός

στην αρχή κάθε έρευνας: την τοποθέτηση των φαινομένων

της κοινωνικής πραγματικότητας της ντροπής- και το ρόλο

στο ιστορικό τους πλαίσιο, την ανάπτυξη μιας θεωρίας για

που διαδραματίζουν στην κοινωνική ζωή. Με ποιο τρόπο

την κατανόηση του φαινομένου που θα μελετηθεί, και

δηλαδή μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο πειθάρχησης της

την αναγνώριση και περιγραφή της υποκειμενικότητας

συμπεριφοράς και διατήρησης της κοινωνικής τάξης, σαν

του ερευνητή. Στη συνέχεια, αναλύει οχτώ διαφορετικές

έναν επιδιορθωτικό μηχανισμό που σε επαναφέρει στην

προσεγγίσεις της «ανάλυσης λόγου» σε τέσσερα διαφορε-

τάξη και πολλές φορές μπορεί να πάρει τη μορφή-ιδιό-

τικά επίπεδα, ξεκινώντας με τα μικρότερης κλίμακας και

τητα μιας βαλβίδας ασφαλείας που εκτονώνει ανεπιθύμητες

καταλήγοντας σε μακρο-επίπεδα. Επιπλέον, εφιστά την

καταστάσεις.

προσοχή στη χρήση κάποιων προσεγγίσεων, ώστε να μην καταλήξουν να αναπαράγουν τις λογικές της κυρίαρχης

Με την έλευση της νεωτερικότητας, ο Λόγος κυριαρχεί και

ψυχολογίας.

Στο κοινωνικό φαντασιακό σήμερα κυριαρχεί η λογική του

να οραματιστεί μια διαφορετική πραγματικότητα. Βασική

καπιταλιστικού ρεαλισμού, η αντίληψη, δηλαδή, ότι δεν

προϋπόθεση όλων, όμως, είναι η ψυχολογία να είναι πρωτί-

υπάρχει ικανότητα ελέγχου στις συνθήκες ζωής μας, ούτε

στως κοινωνική, όχι πειραματική και “αντικειμενική”, αλλά

ένας εναλλακτικός τρόπος οργάνωσης και διαχείρισης της

ριζοσπαστική, απελευθερωτική, αληθινά κοινωνική.

κοινωνίας. Η συνθήκη αυτή έχει καταφέρει να μετατρέψει τα ανατρεπτικά συμβάντα σε έννοιες που προσαρμόζο-

Γίνεται φανερό, λοιπόν, ότι τα άρθρα που επιλέχθηκαν

νται απόλυτα στις ανάγκες του συστήματος. Παράλληλα, η

επιτυγχάνουν τους τιθέμενους στόχους, καθώς διερευνούν

κριτική ψυχολογία αφενός κριτικάρει την κυρίαρχη ψυχο-

και κριτικάρουν ακαδημαϊκά ζητήματα αλλά και προβλημα-

λογία, αφετέρου δεν προτείνει διαφορετικές, από τις παρα-

τισμούς της καθημερινότητας σε μια προσπάθεια αποδό-

δοσιακές και επικρατούσες, παραδοχές για την κατανόηση

μησης των πολυπληθών καταπιεστικών μηχανισμών και

των ψυχισμιακών προβλημάτων. Ταυτόχρονα, αναπαράγει

προώθησης της κοινωνικής απελευθέρωσης.

έναν δυισμό μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας διατηρώντας το πρόβλημα, κατά το οποίο η “παθολογία” παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα των κοινωνικών συνθηκών παρά ως μια μορφή εξατομικευμένης εκδήλωσης της ψυχοκοι-

Δήμητρα Μουρίκη

νωνικής παρέμβασης. Για την ανατροπή των παραπάνω λογικών ο Μιχάλης Μεντίνης προτείνει στον επίλογο την

Φαίη Κολοκυθά

αποκάλυψη των μηχανισμών που χρησιμοποιεί ο καπιταλισμός, οι οποίοι φυσιολογικοποιούν την υφιστάμενη τάξη πραγμάτων, τη σύζευξη του ψυχολογικού με το κοινωνικό και την πολιτικοποίηση της “παθολογίας”. Επίσης, υποστηρίζει ότι η κριτική κοινωνική ψυχολογία πρέπει να προεικονίσει νέες μορφές υποκειμενικότητας και οργάνωσης,

Guest star

ΜΕΓΑΣ ΚΑΖΑΜΙΑΣ 2013 (Μέρος β’: Ιούλιος-Δεκέμβριος)

Του Έκτακτου Συνεργάτου μας Ερνέστο Φαλτάιτς Χειρομαντεία – Χαρτομαντεία – Χαρτονομισματομαντεία – Διάβασμα σπλάχνων – Ανάλυση ούρων – Ταρώ – Καρώ (τραπεζομάντηλο) Επίτιμος συνεργάτης Πυθίας

ΙΟΥΛΙΟΣ Νέα λίστα με ονόματα καλλιτεχνών που φοροδιαφεύγουν διαρρέει στις εφημερίδες. Πρόκειται για 485 τραγουδιστές και τραγουδίστριες που δε μπορούν να δικαιολογήσουν τις καταθέσεις με βάση τα δηλωθέντα εισοδήματά τους. Φωτεινή εξαίρεση στο θλιβερό φαινόμενο αποτελεί ο Γ. Νταλάρας, ο οποίος αφενός εξασκεί το ταπεινό επάγγελμα του λαϊκού βάρδου συνήθως αφιλοκερδώς, οπότε δεν αποκομίζει κέρδηαφετέρου έχει έναν καφενέ στου λιμανιού την άκρη. Άνδρες της Τουριστικής Αστυνομίας Μυκόνου συλλαμβάνουν και οδηγούν στον ανακριτή κατηγορούμενους με τον κουκουλονόμο, δέκα νέους με μπαντάνες που ξεσαλώνουν σε beach bar του Super Paradise. Όπως αποκαλύπτει η Espresso, το βράδυ της πρώτης νύχτας του γάμου στο σπίτι νιόπαντρου ζευγαριού που δε φτάνουν πια τα χρήματα για τις διακοπές στους wow! προορισμούς, η νεαρή σύζυγος σκύβει στο αυτί του ανδρός της και τον ρωτάει τρυφερά: «Αγάπη μου, θες να κάνουμε φέτος κάμπινγκ όπως όταν γνωριστήκαμε;» Αυτός την πλακώνει στις γρήγορες εφαρμόζοντας στην πράξη τη σοφή παροιμία: «Στο σπίτι του κρεμασμένου δε μιλάνε για σκηνή».

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ Το μόνο ευχάριστο νέο του καλοκαιριού είναι ότι μετά από ανακοίνωση του Υπ. Περιβάλλοντος πως «φέτος τον Αύγουστο δε θα’ ναι παχιές οι μύγες», οι συμπαθέστατοι -κατά τ’ άλλα- μελαμψοί μικροπωλητές συμπολίτες μας παύουν να πωλούν τις εντομοκτόνες ρακέτες που τόσο -με το συμπάθιο- μας τα ’χαν ζαλίσει τα περασμένα καλοκαίρια με τα εκνευριστικά τσικ - τσικ τους. Με την αξεπέραστη προσαρμοστικότητά τους, βέβαια, οι τετραπέρατοι μικρέμποροι συρρέουν στις παραθαλάσσιες περιοχές, όπου πωλούν ειδικές πετονιές για κολιούς, με μεγάλη μάλιστα επιτυχία, καθώς «κάθε πράγμα στον καιρό του και τον Αύγουστο ο κολιός» για τον οποίο το αρμόδιο Υπουργείο δεν έβγαλε -ευτυχώς- καμία ανακοίνωση. Ενθαρρυμένοι από την ευόδωση του εμπορικού εγχειρήματος κάποιοι ξανοίγονται, αλλά καταλήγουν να χάσουν και τα κερδισμένα από τις πετονιές αφού επιχειρούν να πουλήσουν και βαρέλια για κολιούς, τα οποία, όμως, είναι διαφορετικά μεταξύ τους κι όπως όλοι ξέρουμε: «κολιός με κολιό, από το ίδιο βαρέλι». Στα ρηχά μιας αιγαιοπελαγίτικης παραλίας ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο, η κυρία Στάη, ενώ απολαμβάνει αμέριμνη τον ήλιο ξαπλωμένη στο θαλάσσιο

στρώμα της, δέχεται την ύπουλη επίθεση από το αναμμένο πούρο του Αιμίλιου Λιάτσου σε μια προσπάθεια αναπαράστασης του τορπιλλισμού της Έλλης.

ΣΕΠΤΕΜΒΡΗΣ Η φθινοπωρινή σεζόν ξεκινά με νέα επίθεση της κυβέρνησης στα λαϊκά εισοδήματα, καθώς ο Γ.Γ. Αθλητισμού ανακοινώνει ότι το καλάθι της νοικοκυράς κηρύσσεται εκπρόθεσμο αφού είχε ακουστεί η κόρνα της Γραμματείας. Στη νέα εκπομπή του Γ. Χαρδαβέλλα «Φαινόμενα», εξετάζεται το φαινόμενο της Χρυσής Αυγής με τον εύγλωττο τίτλο «Κουτσοί, στραβοί, στον Άγιο Παντελεήμονα». Στο εκλεκτό πάνελ συμμετέχουν η Μαρία και ο Ραμάν, αλλήθωρος, τρελός, που λύνει μάγια, ενώ στην κουζίνα ο στραβοκάνης ο Χαράμ πίτες ζυμώνει. Μετά από διαμαρτυρίες των τηλεθεατών για αποκλεισμό των κουλών, ο κ. Χαρδαβέλλας διευκρινίζει ότι ο Τομ - του λείπει το ’να χέρι- είχε προσκληθεί στην εκπομπή, μα όλο γνέθει… Στη νέα μεγάλη απεργία συλλαμβάνεται σύσσωμο το Συνδικάτο εργατών - εκτροφέων μεταξοσκώληκος που έχουν κατέβει στην πορεία με δείγματα της δουλειάς τους και διώκονται με τον κουκουλονόμο.

ΟΚΤΩΒΡΗΣ Κλιμάκιο της Αγορανομίας συλλαμβάνει μανάβη περιοχής Μπραχαμίου και τον οδηγεί στο αυτόφωρο κατηγορούμενο με τον κουκουλονόμο, καθώς πωλούσε ραδικοβλάσταρα με καπέλο. Ο ΓΑΠ επιστρέφει στα πάτρια εδάφη και ακολουθώντας τον ένδοξο δρόμο κάθε βετεράνου πολιτικού που διέλυσε τουλάχιστον μια χώρα, διαφημίζει σε τοπικό κανάλι τη γνωστή γιαννιώτικη αλυσίδα «Πιτσ’ Φαν’». Για την ενίσχυση του στρατεύματος που τόσο έχει τρωθεί το κύρος του και υποφέρει βεβαίως κι από την

κρίση, ο Ν. Μιχαλολιάκος ανακοινώνει ανήμερα την 28η Οκτωβρίου μεγάλη εκστρατεία για το “Σώβρακο του Φαντάρου”. Θυμίζοντας αλλοτινές ηρωικές εποχές, εκατοντάδες τίμιες ελληνίδες - μέλη της Οργάνωσης- ξεκινούν με σθένος να κεντούν σε ανήλιαγες και υγρές σοφίτες, αλλά το εγχείρημα ναυαγεί γρήγορα καθώς τις πρώτες είκοσι μέρες έχουν παραδώσει μόνο ένα (1) σώβρακο, σύμφωνα με τα μέτρα που τους έδωσε ο Ελληνικός Στρατός. Αποκαλύπτεται ότι το εν λόγω σώβρακο είναι του νεοσύλλεκτου Περικλή Σχορτσιανίτη και ισούται με 3 πανιά ιστιοφόρου όπως έχουμε δει στην τηλεόραση…

ΝΟΕΜΒΡΗΣ Ένα χρόνο μετά την ίδρυσή της, η νεοσύστατη υπηρεσίας της ΕΛ.ΑΣ. για τα ρατσιστικά εγκλήματα σημειώνει, επιτέλους, την πρώτη μεγάλη της επιτυχία. Στον Άγιο Σπυρίδωνα ένα δειλινό, στο ομώνυμο πανηγύρι, συλλαμβάνει Κινέζο μικροπωλητή που βλέποντας δύο Χρυσαυγίτες να κινούνται απειλητικά προς τον πάγκο του, τους κάνει τ’ αλατιού και τους αποτελειώνει μουρμουρίζοντας: «Εσύ Γου Λι, εγκώ Μπρους Λι». Μετά από έλεγχο στοιχείων κοντά στο Κολωνάκι, τρεις νέοι με κοτσίδες και σκουλαρίκια συλλαμβάνονται και οδηγούνται στο Αυτόφωρο με τον κουκουλονόμο, όταν σε ερώτηση ασφαλίτη «και πού ήσασταν;» ο ένας απάντησε αφελώς «Στο Σκουφάκι». Η Χρυσή Αυγή ανακοινώνει ότι προτίθεται να συμμετάσχει στους εορτασμούς για την επέτειο του Πολυτεχνείου με μια ύλη αρμάτων και πεζοπόρα τμήματα.

ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ Μετά από νέες πιέσεις της Τρόικα, το Υπ. Οικονομικών ανακοινώνει ότι εκτός από το δώρο των μισθωτών και των συνταξιούχων καταργείται και το δώρο των παιδιών, ενώ μετά την σθεναρή στάση του κυρίου Κουβέλη διασώζεται το δώρον άδωρον. Στο μεταξύ, αποκαλύπτεται ότι οι Μάγοι με τα δώρα έχουν συλλη-

φθεί στο λιμάνι του Πειραιά, ενώ προσπαθούσαν να επιβιβαστούν σ’ «Ένα καράβι για τη Γάζα» με απώτερο σκοπό τη Βηθλεέμ και κρατούνται στη ΓΑΔΑ όπου έχουν υποβληθεί σε βασανιστήρια. Ο κ. Δένδιας σε συνέντευξή του στην Όλγα τρέμει και δηλώνει ότι θα κάνει μήνυση στην Guardian… Το βράδυ της παραμονής Πρωτοχρονιάς, ενώ τα κορυφαία στελέχη της Χρυσής Αυγής έχουν συγκεντρωθεί στα γραφεία του κόμματος στο Σταθμό Λαρίσης προκειμένου να συμμετάσχουν στο ρεβε-

γιόν τους, χιλιάδες ίσκιοι συγκεντρώνονται απ’ έξω σιωπηλά. Πρόκειται για μετανάστες-θύματα της οργάνωσης, αντάρτες Ελασίτες, άνδρες και γυναικόπαιδα από τη Βιάννο, τα Καλάβρυτα, το Δίστομο, την Κοκκινιά, την Καισαριανή…Τα στελέχη της οργάνωσης βγαίνουν στο μπαλκόνι και με φρίκη διαπιστώνουν ότι ήρθε η ώρα να δικαστούν αναδρομικά και για τους παππούδες τους, αφού αυτή η χώρα δεν τους κάλεσε ποτέ να δώσουν λόγο, ως θα όφειλαν, σε κανένα δικαστήριο και με κανέναν κουκουλονόμο…