XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDA MİLLİ OYANIŞ VƏ MAARİFÇİLİK HƏRƏKATI Məmmədəli BABAŞLI mbabasov@yahoo.com Qafqaz Universiteti Filologiya Fakültəsi Bakı / AZƏRBAYCAN
XÜLASƏ XX əsrin ilk iki onilliyi Azərbaycan xalqının tarixinə milli özünüdərketmə və oyanış dövrü kimi daxil olmuşdur. İmperiyanın tarixində baş verən siyasi, ictimai dəyişikliklər öz növbəsində Azərbaycanın mədəni həyatında xeyriyyəçilik və maarifçilik hərəkatının vüsət qazanmasına gətirib çıxarmışdır. Çox keçmədən milli maarifçilik tariximizdə özünəməxsus silinməz iz buraxmış mədəni-maarif cəmiyyətləri fəaliyyətə başlamış və təkzibolunmaz xidmətlər göstərmişdir. Bu hərəkatın təşəkkül tarixinin və yayılma prosesinin obyektiv şəkildə tədqiq və təbliğinin günümüz üçün də inkarolunmaz əhəmiyyəti vardır. Açar sözlər: Cəmiyyət, xeyriyyəçilik, maarifçilik, məktəb
THE MOVEMENT OF NATIONAL AWAKENING AND ENLIGHTENMENT IN AZERBAIJAN AT THE BEGINNING OF XX CENTURY
ABSTRACT The first decade of the XX Century was recorded in history as the era of national realization and awakening. The political and social changes in the Empire gave way to the movement of charity and enlightenment in Azerbaijani social life. The national enlightenment period has left traces that cannot be removed from our history. Social-intellectual institutions emerged and they made undeniable service in history. It is of crucial importance for today to carry out objective research on the foundation history and the spreading process of this movement. Key Words: Society, charity, enlightenment, school
GİRİŞ Məlum olduğu kimi, uzun sürən əsarət və imperiyanın yürütdüyü milli, dini ayrı-seçkilik siyasəti Azərbaycan xalqının sosial-mədəni həyatında ciddi geriliyə gətirib çıxarmışdı. İmperiyanın müstəmləkəçilik planlarının qurbanına çevrilmiş Azərbaycanda xalqın cəhalət içində saxlanılması, onun milli və mənəvi dəyərlərindən məqsədyönlü şəkildə uzaqlaşdırılması siyasəti isə tam gücü ilə davam edirdi. Milli tərəqqi naminə ziyalılar və vətənpərvər burjuaziya nümayəndələri tərəfindən irəli sürülən təşəbbüslər bir qayda olaraq şübhə ilə qarşılanır və ciddi maneələrlə üzləşirdi. 1891-ci ildən 1903-cü ilə qədər milli mətbuat üzərində qoyulmuş yasaq və ilk qız məktəbinin açılması üçün aparılan ardıcıl mübarizə də məhz bununla izah olunurdu. Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
223
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
Lakin XX əsrin başında rus-yapon savaşında çar Rusiyasının düçar olduğu hərbi-siyasi məğlubiyyət ictimai həyatda dəyişikliklər zərurətini meydana gətirdi. Belə ki, savaş əsnasında rus xalqının milli və dini duyğularını qabartmaq məqsədilə hökumətin rəvac verdiyi təbliğat kampaniyası rus milliyətçiliyinin artmasına gətirib çıxardığı kimi, qeyri-ruslar arasında da milli oyanışa təkan verdi. Xalqlar həbsxanası adlanan imperiyada milli əsarətin qüvvətlənməsi, çar Rusiyasının bir çox ucqarlarında olduğu kimi, Azərbaycanda da güclü ictimai-siyasi hərəkatın yaranmasına gətirib çıxardı. Şübhəsiz ki, bu şəraitin yetişməsində XIX əsrin ikinci yarısında, xüsusilə son iyirmi ilində, Bakının neft şəhəri kimi dünyanın diqqətini özünə cəlb etməsinin və sənaye mərkəzinə çevrilməsinin, nəhayət kapitalist münasibətlərinin təşəkkülünün də böyük rolu oldu. Məhz bu dövrdə iri sənaye şəhərləri olan Bakı, Şamaxı, Nuxa, Şuşa, Gəncə və Naxçıvan kimi şəhərlər Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərinə çevrilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, milli və mədəni oyanışda Rusiyada və Türkiyədə təhsil almış ziyalıların öndərlik etdikləri mətbuatın oynadığı tarixi rolu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Eyni zamanda çar hökümətinin ermənimüsəlman qırğınlarının təşkilindəki mənfur rolu, ermənilərin xəyanətkarlığı və Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri misli görünməmiş vəhşiliklər nəticəsində milli təəssübkeşlik duyğularının güclənməsi də bu hərəkatın genişlənməsinə təkan verdi. Bu baxımdan, senzuranın zəifləməsi nəticəsində 1905-1917-ci illər arasında Azərbaycanda 63 adda qəzet və dərginin nəşrinin də maarifçilik hərəkatına müsbət təsiri olduğunu qeyd etmək lazımdır(3,5). Xalqın oxumayazma səviyyəsinin cəmi 4,5% olmasına baxmayaraq, türkçülük, islamçılıq, sosializm və liberalizm ideyalarının carçısına çevrilmiş milli mətbuatın yüksələn xətlə inkişafı sayəsində Rusiya müsəlmanlarının mərkəzi halına gəldiyi üçün Bakı bilavasitə sonuncu amilə borcludur. İmperiyanın müxtəlif yerlərindəki inqilabi çıxışlarla qarşı-qarşıya qalan hökumət xalqın tələblərinin bir qismini yerinə yetirməyə məcbur oldu. 1905-ci ilin 17 oktyabr Manifesti adı altında tarixə düşmüş sənəddə xalqa vicdan, söz və mətbuat azadlığı vəd edildi. Ümumiyyətlə, birinci rus inqilabı ərəfəsində və dövründə, xüsusilə qeyd etdiyimiz Manifestdən sonra, yüksəliş dövrünü yaşayan milli-demokratik, ictimai-mədəni hərəkat, maarif müəssisələrinin, məktəblərin genişlənməsi, təhsilin ana dilində, pulsuz, hamılıqla olması tələblərini irəli sürməyə şərait yaratdı və pedaqoji hərəkatın canlanmasına təsir göstərdi. Ölkədə baş verən proseslərin nəticəsində maarifçi-demokratların illərlə gözlədikləri tarixi fürsət ələ düşdü. Hələ XIX əsrin ikinci yarısında başlanan pedaqoji hərəkat XX əsrin əvvəllərində daha da qüvvətləndi. Nəhayət ki, təəssübkeş vətən övladlarının onillərlə xəyallarında yaşatdıqları ilk xeyriyyə cəmiyyyəti və bunun ardınca çoxlu sayda mədəni-maarif cəmiyyətləri fəaliyyətə başladı. İstanbuldan gətirilmiş mətbəə avadanlıqları milli dildə nəşrlərin sayının artmasına və açılmış “üsuli-cədid” məktəblərinə türk müəllimlərinin dəvət olunması isə milli şüurun güclənməsinə səbəb oldu (4,43). Sevindirici haldır ki, bənzəri fəaliyyətlər sadəcə Bakı və Bakı ətrafında deyil, eyni zamanda Azərbaycanın müxtəlif guşələrində maarifçiliyin inkişafına güclü təkan verdi. 224
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
Hətta bəzən ayrı-ayrı maarifsevərlər cəmiyyət olmadan da öz şəxsi təşəbbüsləri sayəsində təqdirəlayiq işlər görə bildilər. Belə maarifçilərdən 1904-cü ildə Qubada “Üsuli-cədid”, iki il sonra Ağdaşda “Darül-irfan” məktəbləri, həmçinin qiraətxana və “Səadət” adlı qız məktəbi açmış Muxtar Əfəndizadənin adını xüsusi ehtiramla yad etmək istərdik Yuxarıda qeyd olunanlardan bir daha aydın olur ki, həmin illərdə Azərbaycanın müxtəlif guşələrində qapılarını xalqın övladlarının üzünə açan elm və ürfan yuvaları, axşam kursları həyata vəsiqə aldı. Millətin mənəvi sərvətini təşkil edən, lakin maddi imkansızlıq ucbatından həyatda yerini tapa bilməyən istedadlı Azərbaycan övladlarına sahib çıxıldı, təqaüdlər verildi. Bir sözlə, milli oyanış və özünüdərketmə prosesi vüsət qazandı. H.Z.Tağıyevin təşəbbüsü ilə İstanbuldan dəvət olunmuş Müəllim Cevdətin(Yınançalp) qurduğu “Füyuzat Dar-ulMuallimin” adlı müəllimlər məktəbinin milli şüurun oyanmasında və Azərbaycan türkcəsinin İstanbul ləhcəsinə yaxınlaşmasında oynadığı rolu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Maraqlıdır ki, araşdırdığımız dövrdə baş verən maarifçilik və xeyriyyəçilik hərəkatının özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri də var idi. Əvvəla, XX əsrin başlanğıcında bərqərar olmuş yeni sosial-iqtisadi, mənəvi-mədəni, elmitexniki inkişaf səviyyəsi maarifçilik üçün əlverişli şəraitin təminatçısı rolunda çıxış edirdi. Böyük maarifçi Həsən bəy Zərdabinin atdığı toxumlar cücərmiş, maarifin əhəmiyyətini dərk edən və bunun üçün maddi dəstəyini əsirgəməyən milli burjuaziyanın varlığı reallığa çevrilmişdi. Eyni zamanda mövcud ehtiyaca cavab verməsə də xalqın maariflənməsi yolunda hər cür məhrumiyyətə sinə gərən maarifpərvər, savadlı milli pedaqoji kadr yetişmişdi. Çətinliklərlə müşayiət olunmasına baxmayaraq, getdikcə din xadimləri arasında eyni vaxtda dini və dünyəvi elmlərin öyrənilməsinin həyati zərurət olduğunu qəbul edənlərin sayı artırdı. Azərbaycan maarifi qarşısında duran pedaqoji problemlərdə də kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyi baş verirdi. Təhsilin ana dilində aparılması ilə yanaşı, təlimin məzmununun da ana dilində qurulması ön plana çıxırdı. Proqramların, tədris planlarının, dərsliklərin hazırlanması və nəşri problemləri diqqət mərkəzində duran təxirəsalınmaz məsələlər sırasında idi. XIX əsrdən başlayaraq mərkəzi hökumət tərəfindən məqsədyönlü şəkildə aparılan ruslaşdırma siyasətinə müqavimət mütləq inkarçılıqdan uzaqlaşaraq milli və dini təhsil istiqamətli məktəblərin genişlənməsinə dönmüşdü. Dərsliklərdə işlədilən ana dilininin təmizliyinə, sadəliyinə və anlaşıqlı olmasına, orada milli koloritin öz əksini tapmasına təlabat artırdı. Bir sözlə, həmin illər bütün dünya tarixi ilə həmahəng olaraq Azərbaycanın siyasi-ictimai, iqtisadi və mədəni həyatının dəyişdiyi, xalq mənəviyyatının keyfiyyət baxımından yüksəldiyi illər oldu. Təbii ki, bütün bunların gerçəkləşməsində o dövrün hüquqi tələblərinə uyğun qurulması baxımından ilk müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti sayılan ”Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin inkarolunmaz rolu xüsusilə qeyd olunmalıdır. 1905-ci ilin oktyabrın 10-da fəaliyyətinə icazə verilmiş cəmiyyətin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulana qədər gördüyü tarixi işlər əsasən xeyriyyəçilklə bağlı olduğu və xüsusi tədqiqatın mövzusunu təşkil edəcəyi üçün onun üzərində çox dayanmaq istəmirik. Sadəcə bunu qeyd etməklə kifayət-
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
225
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
lənirik ki, cəmiyyət özündən sonra təşkil olunmuş digər xeyriyyəçi-maarifpərvər cəmiyyətlərin yaranmasına təkan verdi, onların fəaliyyətinə yol göstərdi. 1. “NƏŞRİ-MAARİF” CƏMİYYƏTİNİN MAARIFÇİLİK FƏALİYYƏTLƏRİ Məmnuniyyət hissilə xatırlatmaq istərdik ki, XX əsrin əvvəllərində Bakıda 30-dan artıq xeyriyyə cəmiyyəti fəaliyyət göstərirdi. Əhəmiyyətinin dərəcəsinə görə bunların arasında 1906-cı il martın 4-də nizamnaməsi təsdiq edilmiş, noyabrın 10-da isə Bakı dumasının zalında təntənəli açılışı olmuş tam şəkildə “Nəşri- savad və maarif”, qısaca olaraq “Nəşri-maarif” adlanan xeyriyyə cəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək istərdik. Başlıca məqsədi Bakı şəhərində və quberniyasında yaşayan müsəlmanlar arasında elm və maarifi, xüsusilə ibtidai təhsili Azərbaycan və rus dillərində yaymaq, hər növ maarifçilik fəaliyyətini dəstəkləmək olan cəmiyyətə Bakı quberniyasının baş qazisi və Bakı Müsəlman Şiə Ruhani İdarəsinin sədri Axund Mir Məhəmməd Kərim Mircəfərzadənin , sədr, vətənpərvər ziyalı Əhməd bəy Ağayevin isə katib seçilməsi cəmiyyətin uğurlu fəaliyyətinin təminatçısı oldu. Cəmiyyəti “cəmiyyəti-ehyayi-millət” adlandıran Əhməd bəy çıxışında milli oyanışın həyati əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğuladı. Qazı ağanın və xəstə olduğu halda açılışa gəlmiş millət atası H.Z. Tağıyevin çıxışları oradakıların qəlblərini kövrəltdi. Çıxışını ”Ey müsəlmanlar! Siz də bir xabi-qəflətdən oyanın, ətrafa nəzər ediniz! Axır biz nə vəqtəcən cahil olacağız? Özümü bu gün xoşbəxt hesab edib bu “Nəşri-maarif”cəmiyyətinə üç min manat bəzl ediyorum”sözləri ilə tamamlayan elm və maarif hamisi cəmiyyətə uğurlar arzuladı(14,1906,№262). Ziyalı, üləma və milli burjuaziyanın tarixi əməkdaşlığının bəhrəsi olan cəmiyyətin ilk sədrinin üləmadan olması , sonralar isə H.Z.Tağıyevin rəhbərliyi altında fəaliyyətini davam etdirməsi məntiqli və ağlabatan bir addım idi. Belə ki, bəzi mövhumatçı din xadimlərinin müqavimətini qırmaq, ilkin mərhələdə imkanlı insanları Allah yolunda əvəzsiz, təmənnasız yardım göstərməyə vadar etmək üçün bu təcrübə son dərəcə faydalı oldu. Xüsusilə , qız məktəblərinə qarşı üzdəniraq din təəssübkeşlərinin təxribat və hücumlarının qarşısına sədd çəkmək üçün də bu addım olduqca zəruri idi. Fəaliyyətə başladığı ilk ildə cəmiyyət İçərişəhərdəki Hacı Banu məscidinin, şəhərin aşağı hissəsindəki Hacı İmaməli məscidinin və şəhərin dağlıq hissəsində yerləşən Hacı İbrahim(Təzə pir) məscidinin yanında olmaq üzrə Bakıda hər biri bir sinifdən ibarərt 3 məktəb açdı(31,76). Cəmiyyət nizamnaməsinə uyğun olaraq fəaliyyətinin ilk illərindən etibarən Bakının kəndlərində maarifçiliyə xüsusi diqqət yetirmiş və Balaxanıda 116 şagirdi olah 4 sinifli, Əmircanda 82 şagirdi olan 3 sinifli və Buzovnada 24 şagirdi olan 3 sinifli məktəblər açmışdır(31,77). Cəmiyyətin açdığı bütün məktəblərdə şagirdlərin pulsuz təhsillə əhatə olunduğuna dair müxtəlif mənbələrdə zəngin məlumat vardır(11,214). Yeni məktəblər açmaqla bərabər cəmiyyət mövcud məktəblərə də maddi yardım göstərirdi. Cəmiyyətin 1908-1911-ci illərə aid hesabatlarından 226
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
məlum olur ki, sadəcə 1909-cu ildə bu qəbil yardımın ümumi həcmi 2221 manat təşkil etmişdir(31,76-77). Cəmiyyətin fəaliyyətinə dair arxiv materiallarından bəlli olur ki, 1912-13-cü tədris ilində cəmiyyətin himayəsi altındakı məktəblərin sayı Balaxanıdakı qız məktəbi də daxil olmaqla 13, orada təhsil alan şagirdlərin sayı isə 940 nəfər,1913-14-cü ildə müvafiq olaraq 16 məktəb və 1200 şagird olduğu halda 1917-ci ildə məktəblərin ümumi sayı 26-ya(23-ü oğlan və 3-ü qız məktəbi olmaqla), məktəblərə ayrılan maddi vəsaitin illik miqdarı isə 32091 manata çatmışdı(29,12). Əsasən bir və ikisinifli məktəblər açan cəmiyyət orada oxuyan kasıb uşaqları pulsuz təhsillə yanaşı kitab da daxil olmaqla zəruri tədris ləvazimatı və paltar ilə təmin edirdi. Bundan başqa, cəmiyyət ali məktəblərdə təhsil alan maddi imkanı zəif tələbələrə də təqaüd verirdi. Cəmiyyətin əhatə etdiyi coğrafi əraziyə Bakı şəhərindən başqa ətraf kəndlərdən Bilgəh, Balaxanı, Bülbülə, Qala, Hövsan, Zabrat, Keşlə, Ramana, Suraxanı, Şağan, Şıxov və Pirşağının daxil olduğunu görmək mümkündür. Uşaqlara təhsil verməklə yanaşı cəmiyyət təhsil üçün vacib amillərdən hesab olunan pedaqoji kadr hazırlığına da xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bu sahədə 1907-ci ildə cəmiyyət tərəfindən açılmış və cəmi üç il fəaliyyət göstərmiş , bir növ seminariya sayılan, ”Darül-muallimin”və 1908-1909-cu illərdə təşkil edilmiş ”İslam” Azərbaycan müəllimlər kursunun əvəzolunmaz xidmətləri olmuşdur. Cəmi iki buraxılışı olmuş kursu 28 nəfər bitirmiş və məzunlara şəhadətnamələri cəmiyyətin sədri H.Z.Tağıyev, onun müavinləri Mehdibəy Hacınski və İsa bəy Aşurbəyov imzalayıb təqdim etmişlər(31,78). Cəmiyyətin yetişdirdiyi müəllimlər ”Nəşri-maarif”məktəbindən başqa, digər xeyriyyə cəmiyyətləri tərəfindən açılmış “Nicat”və”Səadət” məktəblərində də təlim-tərbiyə ilə məşğıl olmuş və pedaqoji kadrlara olan ehtiyacı qismən də olsa ödəmişlər. Cəmiyyətin maarifçilik fəaliyyətləri sırasında azərbaycanlı gənclərin xarici ölkələrdə təhsil alması da müəyyən yer tuturdu. Bu və ya digər şəkildə təhsilini davam etdirən tələbələr tərəfindən müvafiq müraciət daxil olduqda onlara birdəfəlik maddi yardım göstərilməsınə dair mənbələrdə çoxlu faktlara təsadüf edilir. Nəhayət, cəmiyyətin fəaliyyətinin bəhrələrindən biri və bizcə ən mühümü pedaqoqların diqqətini ana dilində dərsliklərin yazılması məsələsinə yönəltməsi olmuşdur. Əsasən daimi üzvlük haqları və birdəfəlik könüllü ianələr hesabına fəaliyyət göstərən cəmiyyət zaman-zaman maddi çətinliklərlə də üzləşirdi. Bu hallarda maliyyə işlərini qaydaya salmaq üçün pullu müsamirələr, teatr tamaşaları, gecələr və s. təşkil olunur, əldə olunan gəlir cəmiyyətin büdcəsinə daxil edilirdi. Müsəlmanların dini bayramlarında toplanan ianələr də cəmiyyətin mühüm gəir mənbəyini təşkil edirdi. H.Z.Tağıyevin bilavasitə rəhbərliyi altında həyata keçirilən konsert və tamaşalar üçün öncədən Bakı şəhər idarəsindən müvafiq icazə alınırdı. “Nəşri-maarif” cəmiyyətinin keçirdiyi tədbirlərdə Bakıda yaşayan xarici konsulluqların nümayəndələri, quberniya rəhbərləri, başqa millətlərin nümayəndələrinin iştirakı və onların da maddi yardım göstərmələrinə nail olması təqdirəlayiq hadisədir. Bu mənada 1912-ci ildə keçirilən xeyriyyə tədbirində Bakıdakı Türkiyə konsulu Əli Kamal bəyin, Bakı qubernatoru Alışevskinin, vitse-qubernator R.Blioxun, Bakı şəhər rəisi P.Martınovun, Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
227
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
növbəti ildə isə yenə Əli Kamal bəy, Alışevski və İran konsulu Davud xanın iştirakını xatırlatmaq yerinə düşərdi(31,81). Cəmiyyətin alternativ mənbə əldə etmək məqsədilə keçirdiyi tədbirlər arasında ”müsəlman gecələri” adı altında təşkil olunan tədbir xüsusilə maraq doğurur. 1908-1917-ci illər arasında müəyyən fasilələrlə keçirilmiş 8 gecədə təxminən 60 min manat toplanmış və müvafiq qaydada maarifçiliyə sərf olunmuşdur(9,80). Cəmiyyət büdcəsinin daimi mədaxillərindən birini də mütəmadi olaraq hər il novruz bayramı münasibətilə üzvləri və camaat arasında keçirilən tədbirlərdən əldə olunan gəlir təşkil edirdi. Bütün bunlarla yanaşı, müəyyən dövrlərdə cəmiyyətin maddi çətinliklərlə üzləşdiyinin də şahidi olmaq mümkündür. Maddi imkanların tamamilə tükəndiyi bu cür çıxılmaz vəziyyətdə cəmiyyət Əmircan və Buzovna kəndlərində olduğu kimi müvəqqəti də olsa son çarə olaraq məktəbləri bağlamaq məcburiyyəti qarşısında qalmışdır. Cəmiyyətin tarixində təqdirəlayiq hadisələrdən biri kimi 1909-cu ildə Qars, Oltu və İğdırda açdığı şöbələr vasitəsilə rus əsarəti altında yaşayan qardaş türk xalgına göstərdiyi insani yardım və müharibə əsnasında Qafqaz cəbhəsindən Azərbaycana gətirilmiş yetim türk övladlarının təlim-tərbiyəsilə yaxından məşğul olması qeyd edilməlidir. Türk tədqiqatçılarının da yazdıqları kimi, cəmiyyət Qars və ətraf bölgələrdə yaşayan rus və erməni əhalisindən fərqli olaraq yazma-oxuma nisbətinin cəmi 1 % olduğu türk vətəndaşlarının təhsilə cəlb olunması, bu məqsədlə yeni məktəblərın açılması, əski mədrəsələrin fəaliyyətinin bərpası istiqamətində də ciddi işlər görmüşdür(4,189). Cəmiyyətin fəaliyyətini başa vurması tarixinə dair müxtəlif mənbələrdə bir-birindən fərgli rəqəmlər verilmişdir. Belə ki, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasındakı “Nəşri-maarif” adlı maddədə cəmiyyətin fəaliyyətinin 1917-ci ildə dayandırıldığı ifadə olunmuşdur(2,7/235). Bir sira mənbələrdə isə cəmiyyətin 1920-ci ilə qədər və ən başlıcası “Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti” başda olmaqla digər xeyriyyə cəmiyyətlərilə yaxın əməkdaşlıq şəraitində çiyin-çiyinə fəaliyyət göstərmiş cəmiyyət milli maarifçilik tarixində müstəsna rol oynamasi qeyd olunmuşdur. 2. “NİCAT”CƏMİYYƏTİNİN MƏDƏNİ- MAARİFÇİLİK FƏALİYYƏTLƏRİ Bakı şəhərində təşkil olunmuş və xalqın tərəqqisi naminə fəaliyyət göstərmiş maarifpərvər xeyriyyə cəmiyyətlərindən biri də “Nicat”cəmiyyətidir. Bakı quberniyasında müsəlmanlar arasında maarifin yayılması, imkansız, lakin istedadlı müsəlman tələbələrinin ibtidai, orta və ali təhsil almalarına yardım etmək, ana dili və ədəbiyyatı, həmçinin teatr sənətinin inkişafına xidmət göstərmək məqsədilə qurulmuş cəmiyyətin təşəbbüskarları bir qrup şəhər ziyalısı və xeyirxah sərvət sahibləri idi. 1906-cı ilin mart ayının 9-da qiraətxanada təsis toplantısı keçirilmiş cəmiyyətin Nizamnaməsi həmin ilin avqust ayının 22-də Bakı qubernatoru Alışevski tərəfindən təsdiq olunmuşdur(31,82). Cəmiyyətin ilk təsis toplantısının mart ayının 9-da keçirilməsi və bilavasitə bundan sonra 228
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
onun maarifçilik fəaliyyətlərini gerçəkləşdirməsinə əsaslanan bir sıra tədqiqatçılarımız “Nicat”cəmiyyətini ilk mədəni-maarif cəmiyyəti olaraq qəbul edirlər. Bu mülahizənin ümumən doğruluğunu şübhə altına amamaqla bərabər, bizcə cəmiyyətin rəsmi qeydiyyat tarixinin əsas alınması daha məqsədəuyğun olardı. Məhz bu baxımdan, xeyriyyə cəmiyyətlərinin sırasında “Nicat”cəmiyyətini martın 4-də Nizamnaməsi təsdiq olunmuş ”Nəşri-maarif”cəmiyyətindən sonraya daxil etməyi münasib bildik. ”Nicat”cəmiyyətinə növbə ilə Məmmədəli bəy Səlimbəyov (1906-1907), Həsən bəy Ağayev (9 mart-12 noyabr1907), Məmməd Əmin Rəsulzadə (12 noyabr 1907-17 dekabr 1913), eyni zamanda Qasım Qasımov, İsa bəy Aşurbəyov və Əlimərdan bəy Topçubaşov rəhbərlik etmişlər. Cəmiyyətin 1916cı ildə böyük qalmagala səbəb olmuş və sonradan nəticələri ləğv olunmuş illik yığıncağında Murtuza Muxtarov cəmiyyətin fəxri sədri seçilmişdir. Qarşısına qoyduğu məqsədi gerçəkləşdirmək üçün cəmiyyət imkan daxilində mövcud məktəblərə maliyyə yardımı göstərir və yeni məktəblər açırdı. Bilavasitə cəmiyyətin təşəbbüsü ilə kəndlərdə açılmış bir və ikisinifli məktəblərin sayının otuza çatması “Nicat”cəmiyyətinin kənd əhalisi arasında savadın yayılmasına verdiyi əhəmiyyətə dəlalət edirdi. Yeri gəlmişkən, böyük şair Mirzə Ələkbər Sabir ömrünün son ilində cəmiyyətin Balaxanı kəndində açdığı məktəbdə işləmişdir. Keşlə, Gəncə, Şamaxı, Quba və s. yerlərdə açdığı bölmələri də yerlərdə maarifçilik fəaliyyətləri göstərən cəmiyyətin təşəbbüsü ilə 1906-1910-cu illərdə Gəncədə ”Mədrəseyi-ruhani”, Şamaxıda ”Üxüvvət”, Ağdaşda ”Darülfənn”, Nuxada “Həqiqətüs-Sibyan”, Lənkəranda “Behcət” adlı məktəblər açılmışdır (9,229). Məktəblərin dərs kitabları və vəsaitləri ilə təminatı da cəmiyyətin diqqət mərkəzində duran təxirəsalınmaz məsələlərdən idi. Bu məqsədlə cəmiyyətin nəzdində təşkil olunmuş pedaqoji ədəbiyyat bölməsi Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası və orfoepiyasının hazırlanması, xalq müəllimələrinə bu sahədə müvafiq metodik göstərişlərin verilməsi istiqamətində təqdirəlayiq işlər görmüşdür. Görkəmli pedaqoq, ədəbiyyatşünas Ə. Hüseynzadə və Ə. Kamalbəyin fəaliyyətində yaxından iştirak etdikləri həmin şöbənin Azərbaycan türkcəsinin orfoqrafiyası ilə bağlı təklifləri cəmiyyətin təsis etdiyi eyni adlı qəzetində müzakirəyə çıxarılmışdır. Cəmiyyət müsəlmanlar arasında savadsızlığın ləğvi məqsədilə böyüklər üçün axşam kursları təşkil edir və onların fəaliyyətini maliyyələşdirirdi. 1907-ci ildə yeni axşam kursları açmış cəmiyyətin həmin kurslarından iki il sonra istifadə edən dinləyicilərin sayı 280-ə yaxın olmuşdur. 1910-1911-ci və 19111912-ci tədris illərində isə kursdan istifadə edən dinləyicilərin sayı müvafiq olaraq 240 və 115 nəfər olmuşdur. Adətən bisavad, az savadlı və savadlı adlı üç qrupda fəaliyyət göstərən axşam kurslarında dinləyicilərə rus dili, Azərbaycan dili və hesab fənləri tədris olunurdu. Dinləyicilərinin əksəriyyətini günəmuzd fəhlələrin, xırda alverçilərin, sənətkarların və dükan satıcılarının təşkil etdiyi Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
229
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
kursların məşğələləri hər gün iki saat olmaq şərtilə həftədə üç dəfə keçirilirdi. Qısa müddət ərzində dinləyicilərə yazma və oxumanın öyrədilməsi cəmiyyətin axşam kurslarına rəhbərlik edən Abbas bəy Minasazovun və müəllimlərin ciddi nailiyyəti idi. Axşam kurslarından başqa, cəmiyyətin 4-cü rus-tatar məktəbində həmin məktəbin müəllimi Əli Terequlovun rəhbərliyi altında həftədə sadəcə cümə günü olmaqla üç saat müddətində təşkil etdiyi cümə kursları da tacir və sənətkarların savadlandırılmasında inkarolunmaz rol oynamışdır(31,84-85). Cəmiyyətin böyük əhəmiyyət verdiyi və uğurla həyata keçirdiyi fəaliyyət növlərindən biri də ümumi qiraətxana və kitabxanaların açılması idi. Sonuncu müəssisələrdə kütləvi qiraətlər təşkil olunur, gigiyena və yolxucu xəstəliklər, xüsusilə traxoma,vəba haqqında mühazirələr oxunurdu. Lakin cəmiyyətin bu nəcib təşəbbüsü heç də hər yerdə uğurla nəticələnmirdi. Cəmiyyətin Maştağa kəndində böyük çətinliklə açdığı qiraətxananın sonrakı taleyi buna dəlalət edir. Əhməd Dövlətoğlu adlı maarifpərvər kənd sakininin mülkündə kirayəyə götürülmüş bir otaqda açılmış qiraətxana kənddə qarışıqlığa səbəb olduğundan çox keçmədən bağlanmışdır. Qarışıqlığa səbəb isə kənd camaatının məhəllə mollasına qiraətxanaya gedib oradakı qəzetləri oxumağın şəriətə uyğun olubolmamasına dair sualına mollanın verdiyi cavab olmuşdur. Cavabında molla demişdir ki, ”qəzet oxumağın yerinə qəza namazını qılın, qiraət öyrənin, şəriətlə biz müsəlmanlar Qurandan başqa heç bir şey oxumamalıyıq. Müsəlman olan şəxs heç bir başqa əcnəbi yazı-pozu ilə tanış olmamalıdır. Əyər olarsa, o kafirdir”(23,113). Təəssüflər olsun ki, H.Sarabskinin ”Köhnə Bakı” adlı kitabında təsvir etdiyi bu hadisə ilə başqa yerlərdə də qarşılaşmaq mümkün idi. Lakin bir şey unudulmamalıdır ki, bu hadisənin ilk əmri ”Oxu!”olan və daima elm öyrənməyi təşviq edən, mənsublarının dünya sivilizasiyasına təqdim etdiyi möhtəşəm mədəniyyətlə gürur hissi keçirdiyimiz İslam dininə heç bir aidiyyəti yox idi və ola da bilməzdi. Bu olsa-olsa həmin elmdən bəhrələnə bilməmiş, daşıdığı məsuliyyəti dərk etmədən bu qədər asanlıqla başqalarını küfrdə ittiham edən bir kənd mollasının subyektiv fikri idi. Balaxanı və Sabunçu rayon kitabxanaları neftçi fəhlələrə xidmət sahəsində xüsusilə fərqlənirdi. Cəmiyyətin bu sahədə fəallığının dərəcəsi haqda təsəvvür əldə etmək üçün sadəcə 1906-cı ilin 11 mart-11aprel tarixləri arasında, daha döğrusu fəaliyyətə başladığı ilk ay ərzində təşkil olunmuş mühazirələrdə 1.344 nəfərin, o cümlədən 1.129 azərbaycanlının iştirak etdiyini xatırlatmaq yerinə düşərdi(29,10). Cəmiyyətin çoxşaxəli maarifçilik fəaliyyətinin bir qolunu da Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayının keçirilməsi təşkil edir. I rus inqilabından sonra hökm sürən yeni abi-hava təhsilin və müəllimlərin problemlərinin müzakirəyə çıxarılması üçün münbit zəmin meydana gətirmişdi. Bununla əlaqədar olaraq cəmiyyət təhsilin, kənd müəllimlərinin, dərsliklərin təxirəsalınmaz problemlərinin müzakirəyə çıxarılması və həlli istiqamətində tarixi bir addım daha atdı. Hökumət dairələrinin maneçiliklərinə baxmayaraq cəmiyyət 1906-cı ilin 15-28 avqust tarixləri arasında Bakı şəhərində Azərbaycan müəllimlərinin ilk qurultayını keçirməyə müvəffəq oldu(9,239). Azərbaycan pedaqoji fikir tarixində 230
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
xüsusi yeri olan həmin qurultayda alınmış qərarlar arasında qurultay tərəfindən işlənmiş Azərbaycan dili proqramının təsdiqi, ana dilinin azərbaycanlılar üçün əsas fənn hesab edilməsi və tədris planlarında ana dilinə ayrılmış saatların artırılması, müsəlman əhalisinin sıx yaşadığı yerlərdə inspektorlardan birinin müsəlman olması, ana dilindən dərs deyən müəllimlərin statusunun, məktəblərə daxil olan müsəlman uşaqlarının sayının iki dəfə artırılması, şəhər və kənd məktəblərində sənət verən şöbələrin, hər bir şəhərdə qız rus-tatar məktəbinin açılması, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin müsəlman mərkəzlərindən birinə keçirilərək müəllimlər seminariyasına çevrilməsi və orada Azərbaycan dilinin əsas fənn kimi tədris edilməsi, müsəlman müəllimləri üçün pedaqoji kursların təşkil edilməsi tələbləri olmuşdur(1,38-39). Əsas gəliri üzvlük haqlarından, mühazirələrdən, konsert-tamaşalardan, xalq əyləncələrindən, ticarət obyektlərindən, məscidlərindən gələn vəsaitin və ianələrin hesabına formalaşan cəmiyyətin həmin gəliri bölüşdürməsi prinsipi də maraq doğurur. Belə ki, cəmiyyət Nizamnaməyə əsasən əldə olunmuş ümumi gəlirin 10 faizini aşağı siniflərdə oxuyan kasıb uşaqlara, 15 faizini kasıb müsəlman tələbələrinə, 15 faizini orta təhsil müəssisələrindəki kasıb şagirdlərə, 10 faizini kitab və kitabçaların nəşrinə, 40 faizini oxu zallarına və kitabxanalara ayırırdı (31,83). Cəmiyyət üçün toplanmış gəlirin 10 faizi isə toxunulmaz kapital olaraq qalırdı. Əgər vəsatin sərf olunduğu sahələr arasında şərti müqayisə aparası olsaq görərik ki, büdcəyə daxil olmuş ümumi gəlirin 40 faizi bilavasitə xeyriyyəçiliyə, digər 40 faizi isə maarifçiliyə və 10 faizi nəşriyyat işinə sərf olunurdu. Əhəmiyyət dərəcəsinə görə həmin dövrün təxirəsalınmaz ehtiyaclarını nəzərə aldığımızda cəmiyyətin bu siyasətini başa düşmək mümkündür. Cəmiyyət daha çox maarifçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmasına baxmayaraq, milli mədəniyyətin inkişafı naminə də tarixi xidmətlər göstərmişdir. Bu məqsədlə cəmiyyətin nəzdində təşkil olunmuş teatr bölməsinin fəaliyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Dövrünün tanınmış aktyorlarından Hüseyn Ərəblinski, Abbas Mirzə Şərifzadə, Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla və başqa teatr həvəskarlarını toplamağı bacarmış bölmə benefislər keçirir və orada yığılan pulları cəmiyyət vasitəsilə ehtiyacı olan məktəb uşaqlarına verirdi. Lakin 1908-ci il yanvarın 12-də (yeni üsulla 25-də) Bakıda H.Z.Tağıyevin teatrında bilavasitə cəmiyyətin təşəbbüsü ilə Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasının göstərilməsini heç şübhəsiz ki, onun mədəniyyət sahəsindəki ən böyük xidməti kimi qəbul edilməlidir. Bildiyimiz kimi, həmin tarıxı hadisə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün müsəlman Şərqində opera sənətinin başlanğıcı hesab edilir(2,10/148). Fəaliyyətə başladığı ilk dövrdə milli maarif və mədəniyyət üçün son dərəcə mühüm işlər görmüş cəmiyyət 1908-ci ildən etibarən “Nəşri-maarif” cəmiyyəti ilə səmərəli əməkdaşlıq etmiş və bizcə, milli birlik istiqamətində vacib addımlar atmışdır. Təəssüflər olsun ki, millətin maariflənməsinə çalışan ”Nicat”cəmiyyəti bəzi hallarda imkansızlıqdan, bəzən isə başqa xeyriyyə cəmiyyətləri ilə yerli-yersiz çəkişmələrdən öz qarşısına qoyduğu vəzifələri yerinə yetirə bilmirdi(9,229). Xüsusilə, son illərdə cəmiyyətdə maliyyə, siyasi fikir və Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
231
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
ideya məsələləri ətrafında tez-tez ixtilaflar baş verirdi. Təbii ki, bu da cəmiyyətin üzvləri arasında böyük çətinliklər bahasına əldə olunmuş qarşılıqlı etimadı sarsıdır, ən başlıcası isə, ziyalılarla varlı təbəqənin nümayəndələrinin münasibətinə xələl gətirirdi. Nəhayət, 1916-cı il mart ayının 20-də cəmiyyətin rəhbər orqanlarına keçirilmiş seçkilər ziyalılarla varlılar arasında əlaqələrdə gərginliyə səbəb oldu. Belə ki, Behbud Ağa Cavanşirin cəmiyyətə sədr, İsa bəy Aşurbəyovun sədrin köməkçisi seçilməsindən sonra ziyalıların İsa bəyin seçkilərdə saxtakarlığa yol verdiyini, sıravi üzvləri pulla ələ alaraq yaxın adamlarını idarə heyətinə seçdirdiyini iddia etmələrilə onsuz da kövrək əlaqələrə ciddi zərbə dəydi. Hətta iki idarə heyəti üzvünün vəzifəsindən imtina etməsi və seçkilərin nəticəsinin ləğv olunması belə cəmiyyətin əvvəlki illərdəki fəallığını bərpa etməsi üçün kifayət etmədi. Yenə cəmiyyətin müxtəlif obyektiv və ya subyektiv səbəblərdən H. Ərəblinskini və M. Əliyevi Moskvaya təhsil almağa göndərməkdən boyun qaçırması sovet dövrü tədqiqatlarında cəmiyyətin əleyhinə istifadə olunmuşdur. Və yaxud cəmiyyətin 1913-cü ildə Peterburq konservatoriyasında təhsilə başlamış Ü.Hacıbəyovu təqaüddən məhrum etməsi obyektiv izaha ehtiyacı olan məqamlardandır. Eyni zamanda cəmiyyətin 1914-cü ildə Firudun bəy Köçərlinin məktəbləri və ədəbiyyatşünaslıq üçün son dərəcə vacib olan “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları”adlı əsərinin nəşrini öhdəsinə götürdükdən sonra bu məsələnin həllində yol verdiyi süründürməçilyi də inkar etmək mümkün deyildir. Lakin inanırıq ki, cəmiyyətin fəaliyyətində saydığımız ayrı-ayrı qüsurların və ya əlavə izahata ehtiyacı olan mətləblərin olmasına baxmayaraq, o, Azərbaycan maarifçiliyi tarixində mühüm işlər görmüşdür və daima təqdirlə yad ediləcəkdir. Nəhayət, cəmiyyətin I dünya müharibəsi əsnasında döyüş bölgələrində zərər görmüş Anadoludakı qardaşlarımıza humanitar yardım göndərmək məqsədilə səfərbər olması ilə də haqlı olaraq qürur hissi keçirə bilərik. 3. BAKI MÜSƏLMAN RUHANİ CƏMİYYƏTİ “SƏADƏT” Haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə xalqın maariflənməsi işində böyük xidmətləri olmuş xeyriyyə cəmiyyətlərindən biri də rəsmi olaraq 1907-ci ilin iyun ayının 7-də Nizamnaməsi qeydə alınmış, ancaq dindar müsəlmanların və seyidlərin üzv ola biləcəkləri Bakı Müsəlman Ruhani Cəmiyyəti ”Səadət” olmuşdur. Cəmiyyətin təşkilinin özünəməxsus maraqlı bir tarixçəsi vardır. Belə ki, 1906-cı ildə müsəlmanların təlim-tərbiyəyə ehtiyaclarını müzakirə edən təşəbbüs qrupu ruhani mədrəsəsi tikmək qərarına gəlir. Bu tədbiri həyata keçirdikdən sonra isə Təzəpir mədrəsəsini təmir etməyi qarşısına məqsəd qoyan qrup müəyyən maneələrlə üzləşincə xeyriyyə cəmiyyəti qurmaq fikrinə düşür (6,4). Beləliklə, cəmiyyət ideyasını gerçəkləşdirən qrupun hazırladığı Nizamnamə 1907-ci ilin iyun ayının 7-də təsdiq olunur. Nizamnamənin 1-ci maddəsində də göstərildiyi kimi cəmiyyət Bakı şəhərindəki dini məktəb və mədrəsələrin yeni əsaslar üzərində yenidən təşkil olunması məqsədi ilə qurulmuşdur. Həmçinin zamanın ruhuna uyğun olaraq yeni dini təhsil müəssisələrinin, müəllim institutları və başqa ali məktəblərin açıl232
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
ması da cəmiyyətin qarşısında duran vəzifələrdən idi(31,85). Bir ay sonra isə Hacı Qasım bəy məscidinə toplaşan müsəlmanlar təsis toplantısı keçirərək tanınmış üləmalardan mötəbər alim Axund Molla Ələkbər Abbasquluzadəni sədr, Axund Molla Ağa Ağalizadəni isə sədr nüavini və dövrünün tanınmış din xadimlərindən ibarət 14 nəfərlik idarə heyəti seçdilər. 24 fəxri, 98 həqiqi və 122 himmətli üzvü olan cəmiyyətin rəhbər orqanına üləmalarla yanaşı, ziyalılar və Murtaza Muxtarov kimi sərvət sahibləri daxil olsalar da cəmiyyət özünün daha çox dini təəssübkeşliyi ilə digər xeyriyyə cəmiyyətlərindən fərqlənirdi. Cəmiyyət dini təhsilin inkişafına maraq göstərir və əsasən bu sahədə xeyriyyəçilik fəaliyyətinə diqqət yetirirdi. Bu mənada cəmiyyətin idarə heyətinin sentyabr ayında qəbul etdiyi ilk qərarlarından birinin Türkiyə tədqiqatçısı Tahir Sünbülün özünün “Azərbaycan dosyası” adlanan kitabında ilk üsuli-cədid məktəbi kimi təqdim etdiyi (28,160) “Mədrəseyi-səadət” adlı məktəbin açılması ilə əlaqədar olması heç də təsadüfi deyildir. Mədrəsə digər xeyriyyə cəmiyyətləri tərəfindən açılmış məktəblərdən fərqləndiyi üçün onun üzərində xüsusilə dayanmaq istərdik. 1907-ci ildə Bakıda Lalayevin kirayəyə götürülmüş ikimərtəbəli mülkündəki 14 otaqda fəaliyyətə başlamış mədrəsəyə müdir olaraq Fransanın Sorbonna Universitetində təhsil almış fransız, fars, ərəb və türk dillərini mükəmməl bilən, müasir elmi nailiyyətdən xəbərdar və əslən iranlı olan Mirzə Ələkbər adında bir şəxs dəvət olundu. Müdir də daxil olmaqla mədrəsədə 1908-1909-cu tədris ilində 7, sonrakı dövrdə isə 14 müəllüm çalışırdı. Mədrəsədə güclü pedaqoji kollektiv toplanmışdı: Əli bəy Hüseynzadə Türk, alman dillərini və tarixi, Fərhad Ağazadə ana dili, coğrafiya və riyaziyyatı, Axund Hacı Molla Əbdürrəhim Hadizadə isə şəriəti tədris edirdi. Fərhad Ağazadə dərs verməklə yanaşı mədrəsənin müfəttişi vəzifəsini də yerinə yetir və proqramlar onun imzası ilə tədris olunurdu. Bundan başqa, 1908-1911ci illər arasında mədrəsədə riyaziyyat, rus dili və nəğmə dərslərini aparan Üzeyir bəy Hacıbəyovun tədris proqramlarının təkmilləşdirilməsində xüsusi rolu qeyd edilməlidir. Müxtəlif illərdə məktəbdə çalışmış Məmməd Hənifə Terequlov rus dili, Əli Hüseynov hesab, Kazım bəy Məlikov coğrafiya və rəsm, Molla Əbdül Rəhimov şəriət fənlərindən dərs demişlər. Mədrəsədə çalışan müəllimlər arasında dövrünün tanınmış ziyalılarından Ceyhun bəy Hacıbəyov, nakam şairimiz Mikayıl Müşfiqin atası Mirzə Qədir İsmayılzadə, Əli Terequlov, Musa Rza Əsgərlinin və mədrəsənin həkimi Bəhram bəy Axundovun da xidmətlərini təqdirlə yad etmək borcumuzdur. Mədrəsənin təşkilində maarifpərvər tacir Məşədi Yusif Nəcəfov, Hacı Rizvan Babazadə, axund Əbdürrəhim Hacızadənin də mühüm rol oynadıqlarını qeyd etməliyik. Onlardan Məşədi Yusif Nəcəfov Axund Əbdürrəhim Hacızadənin “Şəriət kitabı” dərsliyinin nəşri ilə əlaqədar bütün maliyyə xərclərini ödəməsi tacir zümrəsinin bu qəbil fəalyyətlərə ürəkdən yardım etməsi baxımından maraq doğurur. Fəaliyyətə başladığı vaxtdan etibarən xalqın rəğbətini qazanmış mədrəsəyə təlabat gündən-günə artır və mövcud bina darısqallıq edirdi. Mədrəsənin müdiri, sonralar İranın Balkan ölkələrində və Misirdə səfiri olmuş Mirzə Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
233
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
Ələkbər xan Bəhməndən və onu qısa müddət ərzində əvəz edən Axund Molla Ağalizadədən sonra cəmiyyət mədrəsədə Türk dili müəllimi kimi fəaliyyət göstərən Əli bəy Hüseynzadəni müdir vəzifəsinə təyin etdi. Çar hökumətinin getdikcə artan təzyiqləri nəticəsində və ittihatçı dostlarının dəvətilə 1910-cu ilin dekabr ayının 4-də, Türkiyəyə gedənə qədər, Əli bəy böyük uğurla həmin vəzifədə çalışdı(3,17). Cəmiyyət idarə heyəti tərəfindən mədrəsənin o zamankı Qanlı təpə küçəsində yerləşən binasında Əli bəy Hüseynzadənin şərəfinə Bakının tanınmış ziyalılarının iştirakı ilə möhtəşəm bir vida ziyafəti verildi. Yeməyin ardınca Bakı quberniyasının baş qazisi Mir Məhəmməd Kərim ağanın Əli bəyin tarixi xidmət və fəzilətlərindən bəhs edən çıxışından sonra İran şəhbəndəri Mir Hüseyn xan Ağazadə və digərləri Əli bəyin qetməsindən təəssüfləndiklərini, lakin digər bir islam ölkəsində xidmət edəcəyi üçün təsəlli tapdıqlarını ifadə etdilər. Mədrəsədəki təhsil sisteminin ən üstün cəhətlərindən biri onun ciddiliyi və obyektivliyi ilə izah oluna bilər. Şagirdlər hər dərs ilinin sonunda may ayında şifahi və yazılı imtahanlar verir və ancaq müvəffəqiyyət qazanandıqları təqdirdə növbəti şöbəyə keçirdilər. Mədrəsənin şagirdləri 1-ci sinifdən etibarən üstündə məktəbin adı yazılmış, düymələri sarı, hər qolunda bir düyməsi, bir də mavi zolaq olan kitel və ortasında xüsusi nişan olan papaqdan ilarət xüsusi forma geyərdilər. 3 hazırlıq şöbəsi və 4 əsas sinif ilə fəaliyyətə başlamış mədrəsə ibtidai və natamam orta təhsil verirdi. Mədrəsədə təhsilini başa vurduqdan sonra şagirdlər gimnaziya və realnı məktəbdə oxumaq hüququ əldə edirdilər. Türkiyə maarif sistemini əsas alan mədrəsənin tədris planlarına nəzər saldıqda hazırlıq şöbəsinin 1-ci ilində İslam dininin əsasları, Türk dili və hesab fənlərinə yer verildiyinin şahidi oluruq. 1-ci ildə nəzərdə tutulmuş həftəlik 18 saatlıq dərsin 10 saatının bilavasitə Türk dilinə ayrılması cəmiyyətin ana dilinin tədrisinə verdiyi əhəmiyyətdən irəli gəlirdi. İkinci və üçüncü il şöbələrində isə təhsil proqramı bir qədər mürəkkəbləşirdi. Belə ki, dini elmlərdən şəriət fənnindən başqa Qurani-kərim, xarici dillərdən isə Türk dili ilə yanaşı fars və rus dilləri də tədris olunurdu. Bundan başqa, şagirdlərə ərəb dili, hesab, müsəlman və rus hüsnxətti, naqqaşlıq və rəsm fənləri də öyrədilirdi. Nəhayət, üçüncü il şöbəsindən sonra 1-ci sinif gəlirdi və orada şəriət, hesab, rəsm, Türk, rus, fars dili fənlərinə alman dili, tarix, təbiət, coğrafiya, Rusiya tarixi də əlavə olunurdu. 2ci sinifdə həmin fənlərdən başqa fransız dili, 3-cü və 4-cü siniflərdə isə qədim tarix, riyaziyyat və həndəsə fənləri tədris olunurdu. Mədrəsənin tədris planından da görüldüyü kimi təhsil müddətində şagirdlərə dini elmlərlə bərabər dünyəvi elmlər də öyrədilirdi. Ən başlıcası isə, burada təhsil alan şagird ana dilindən başqa beş xarici dil öyrənmək imkanı əldə edirdi ki, bu da o dövr üçün son dərəcə lazımlı idi. 1910-cu ildə cəmiyyət “Şah məscidi”-nin nəzdində iki sinifdən ibarət əlifba şöbəsi və bakılı Hacı Səməd Heydərov adlı bir xeyirxah şəxsin 55 min manata tikdirərək kupçisi ilə birlikdə məktəbə bağışladığı binada “Səmədiyyə”adlı yeni bir şöbə açdı(5,15). Mədrəsənin Bakıda açılmış digər ”Nur”adlı bir şöbəsi də Hacı İmamverdi məscidinin nəzdində fəaliyyət göstə-
234
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
rirdi. Mədrəsənin nəzdində fəaliyyət göstərən axşam kursları da əhalinin savadlandırılması işində yaxından iştirak edirdi. Xalqın maariflənməsi prosesində yaxından iştirak edən cəmiyyətin mənəvi dəyərlərə bağlılıgı və açdıgı məktəblərdə istifadə olunan dərsliklərin əsasən İstanbuldan və Təbrizdən gətirdilməsi Qafqaz Daxili İşlər Komissarlığının Tədris Dairəsinin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Bakı şəhər bələdiyyə idarəsi müxtəlif bəhanələrlə xeyriyyə cəmiyyətlərinin, o cümlədən “Səadət” cəmiyyətinin açdığı məktəblərdə yoxlamalar aparır, tədris planları və proqramları, müəllimlərin kimliyi, dərsliklərin kim tərəfindən yazılması haqda müfəssəl məlumat tələb edirdi. Maraqlıdır ki, o dövrün maarifçi-demokratları da bir sıra hallarda cəmiyyətin fəaliyyətini qəbul etmir, onu molla hazırlamaqda ittiham edirdilər. 1908-ci ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalında nəşr olunmuş “Səkkiz yüz molla” adlı məqalə də məhz bu qəbil münasibəbin nəticəsi idi. “Səadət”cəmiyyətinin bilavasitə iranlı tacirləri səfərbər edərək Cənubi Azərbaycandan gəlmiş fəhlələrin uşaqları üçün Bakıda “İttihad”, Tiflisdə “Ittifaq”adlı məktəblər açması, ümumiyyətlə , müsəlmanlar arasında maarifçilik fəaliyyəti sahəsində onun ciddi planlarının olduğuna dəlalət edirdi. Təəssüflər olsun ki, pedaqoji kollektivi əsasən cənublu soydaşlarımızdan formalaşan “İttihad” məktəbi haqqında geniş məlumata sahib deyilik. Bakıdakı məktəbdən fərqli olaraq Tiflisdə açılmış “İttifaq” məktəbi xüsusi nəzarət altında fəaliyyət göstərmişdir. Təbrizdən Hacı Mirzə Məhəmməd Əli Hacı Şeyx Əli oğlu adlı birisinin müdir olaraq dəvət edilməsi, məktəbdə türk himni və mahnılarının xorla oxunması, bütün müsəlman dünyasının birliyi və nicatı üçün duaların dilə gətirilməsi, Bakıda nəşr olunan gündəlik “Sədayi-həqq”adlı qəzetin alınması, nəhayət məktəbdə Əhməd Hilminin “Ədib” adlı kitabından dərs vəsaiti kimi istifadə olunması dövlət idarələrinin ciddi narahatçılığına səbəb olmuşdur. Məktəbin şahzadə Fərrux bəy Qacarın yaşadığı evdə yerləşməsi və Cənubi Azərbaycanın Təbriz və Səlmasdan gəlmiş müəllimlərin tədris prosesində iştirak etmə faktı məktəbin panislamist ideyaların daşıcıyısı olduğuna dair hökumət dairələrində qənaət formalaşdırmışdır. Məhz buna görə də məktəb çar xəfiyyə idarəsinin ”Şuşinski” ləqəbli agentinin nəzarəti altına keçmişdir. Şiə Ruhani İdarəsinin üzvü Axund Molla Məmməd Həsən Mövləzadənin “İttifaq” məktəbinə himayədarlıq etməsi də onun ardıcıl panislamist kimi qələmə verilməsinə səbəb olmuşdur(28,160). Nəhayət, hökumət 1912-ci ilin 30 oktyabrında Mövləzadənin evində axtarış apardıqdan sonra mövcud rejimə ciddi təhlükə mənbəyi kimi gördüyü məktəbin bağlanmasına nail olmuşdur. Təhsil pullu olsa da cəmiyyət mədrəsədə imkansız, lakin istedadlı şagirdləri öz hesabına oxudurdu. Sadəcə cəmiyyətin 1907-1910-cu illər ərzindəki fəaliyyətinə dair hesabatdan bəlli olur ki, ilk üç ildə məktəbdə təhsil alan şagirdlərdən birinci ildə 126 nəfərdən 46, ikinci ildə 132 nəfərdən 108 və üçüncü ildə isə 300 nəfərdən 200 şagird bilavasitə cəmiyyətin maddi yardımı hesabına oxumuşdur(6,4). Ödənişli təhsil alan şagirdlərdən əldə olunan vəsait 1907-1908-ci tədris ilində 11721,1908-1909-cu tədris ilində 5051,1909-1910-cu təris ilində isə 3566 manat təşkil etmışdir. Yenə həmin illərdə birinci dərs ilndə Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
235
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
105, ikinci dərs ilində 289, üçüncü dərs ilində isə 335 nəfər olmaqla məktəbdən məzun olanların ümumi sayı 729 nəfər olmuşdur(5,16). Mədrəsə üçün kirayəyə götürülmüş mövcud binanın darısqal olduğunu və özünün müstəqil binaya sahib olması zərurətini nəzərə alan cəmiyyət rəhbərliyi 1910-cu ildə yeni binanın tikmək haqda qərar verdi. Həmin yığıncaqda iştirak edən bir nəfər bənnanın hərəkəti isə milli şüurun oyanmasının və sıravi soydaşlarımızın təmənnasız yardım etmə duyğusunun bariz örnəyi olması baxımından son dərəcə ibrətamizdir. Belə ki, yığıncaqda iştirak edən bir çox varlılardan səs çıxmadığı bir şəraitdə şəhərdə iki mülkünün olduğunu bəyan edən həmin bənna onlardan birinin yeni bina tikilib istifadəyə verilənə qədər xırda balalara verməyi öhdəsinə götürdü. Binanın əvvəllər qəbiristanlıq olmuş indiki göz xəstəxanasının yerində tikilməsi qət olundu. Binanın layihəsini hazırlamaq Əhməd bəy Zivərbəyova tapşırıldı. Binanın bünövrəsi qoyuldu və tkinti işlərinə başlandı, iki mərtəbəsi yenicə hazır olmuşdu ki, I dünya müharibəsi baş verdi. Hökumətin qərarına əsasən təcili olaraq binanın damının örtülərək yaralı əsgərlər üçün hərbi xəstəxanaya çevrilməsi səbəbindən mədrəsə öz fəaliyyətini köhnə binada davam etdirməyə məcbur oldu(27,169-170). Cəmiyyətin həyata keçirdiyi digər bir tədbir də kitabxana açılması ilə bağlı olmuşdur. Kitabxananın açılmasından sonra oradakı kitabların toplanması praktikası da tamamilə xeyriyyəçilik ənənlərinə uyğun həyata keçirilirdi. Ayrıayrı ziyalılar kitabxanaya kitab bağışlama kampaniyası başlatdılar. Qısa bir müddət ərzində kitabxananın fondunda ərəb, fars, türk və rus dillərində külli miqdarda maraqlı kitablar toplandı(6,4). Cəmiyyətin Bakıdan başqa digər bölgələrdə də şöbə açdığına dair mənbələrdə məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Lakin təəssüflər olsun ki, ümumiyyətlə xeyriyyə cəmiyyətlərinin, o cümlədən “Səadət” cəmiyyətinin, Azərbaycanın digər guşələrindəki maarifçilik fəaliyyəti haqqında lazımi araşdırma hələlik aparılmamışdır. İnanırıq ki, gələcək tədqiqatlarda bu boşluq doldurulacaq və xalqımızın maarifçilik tarixində müstəsna rol oynamış cəmiyyətlərin bölgələrdəki fəaliyyətləri də layiq olduğu qiyməti alacaqdır. 4. “SƏFA” CƏMİYYƏTİ Həmin dövrdə maarifçilik fəaliyyətilə məşğul olmuş xeyriyyə cəmiyyətlərindən biri də 1910-cu il 12 iyulunda əsasən maarifpərvər ziyalılar tərəfindən təsis edilmiş “Səfa”cəmiyyəti idi. Başlıca məqsədi milli mədəniyyəti və maarifi inkişaf etdirmək olan “Səfa”cəmiyyətinin ilk işi Bakıda eyni adlı məktəb açmaq oldu. Bu hadisənin başqa tarixi bir yönü də “Səfa”nın xeyriyyə cəmiyyətlərinə aid xüsusi məktəblər arasında özünün müstəqil binası olan ilk məktəb statusunu qazanmış olması ilə bağlıdır. Ancaq məktəb binasının kimin tərəfindən tikdirilməsi məsələsində müraciət etdiyimiz mənbələrdə bir-birini təkzib edən ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. Ümumiyyətlə, həmin dövrdə Bakıda fəaliyyət göstərmiş xeyriyyə cəmiyyətləri ilə əlaqədar maraqlı və zəngin məlumat vermiş yazıçı Qılman İlkinə görə, iki mərtəbədən ibarət həmin bina 1910-cu 236
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
ildə varlı ziyalılardan Əlibala Zərbəliyev tərəfindən tikilərək cəmiyyətə bağışlanmışdır (11,219). Mərhum yazıçı Manaf Süleymanov isə Qaziyevin böyük Çəmbərəkənd küçəsindəki mülkünün yaxınlığında yerləşən məktəbin səkili binasının mərtəbəyarımlıq olduğunu yazmışdır(27,23). 1914-cü ildən sonra isə maarifçilik fəaliyyətini bir qədər də genişləndirən cəmiyyət Biləcəri, Binə, Qobu kəndlərində məktəb, Quba qəzasının Dəvəçi kəndində rus-müsəlman məktəbi açmağa müyəssər oldu(9,230). 1914-cü il yanvarın 6-da şəhər dumasının yığıncağında cəmiyyətin fəaliyyətinin dayandırılaraq bazasında “Cəmiyyəti- Səfa”adlı yeni bir cəmiyyətin təsis edilməsi, onun bütün əmlak və vəsaitinin yeni cəmiyyətə verilməsinə dair qərarından sonra cəmiyyət 1918-ci ilə qədər fəaliyyətini bu ad altında sürdürmüşdür. “Cəmiyyəti- Səfa” da öz sələfinin maarifçilik fəaliyyətlərini davam etdirmiş, yaşlı və böyüklər üçün axşam kursları açmış, mövcud məktəblərin birini rus-tatar məktəbinə çevirmişdir (28,165). Bu mənada cəmiyyətin 1917-ci ilin yazında müsəlmanlar arasında Azərbaycan və rus dillərində savadsızlığın ləğvi və qızlara tikiş, əl işi öyrətmək məqsədilə açdığı kurslar onun maarifçilik sahəsində gördüyü son tədbirlərdən oldu. Düzdür, həmin kursların ömrü çox da uzun sürmədi, lakin qısa müddət ərzində də olsa cəmiyyət imkansız valideynlərin uşaqlarının müəyyən qismini pulsuz oxutmağa nail oldu. “Səfa” cəmiyyətinin bilavasitə özünün müstəqil şəkildə açdığı və yaxud maliyyələşdirdiyi təhsil müəssisələrindən başqa, cəmiyyətin ayrı-ayrı üzvləri tərəfindən Bakı şəhərində tikilən məktəblərə də yardım göstərildiyini qeyd etmək lazımdır. Cəmiyyətin nəzdində dövrünün görkəmli aktyorları, yazıçı və dramaturqları öz ətrafında birləşdirmiş xüsusi teatr truppası fəaliyyət göstərirdi. Cəmiyyət təşkil etdiyi tamaşalara “Nicat” cəmiyyətinin nəzdində fəaliyyət göstərən bəzi aktyorları da dəvət edirdi. Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyik ki, bu da iki cəmiyyət arasında lüzumsuz gərginliyə və yersiz çəkişmələrə səbəb olurdu. Bununla bərabər, opera müğənnilərin səslərini qrammafon vallarına yazdıran cəmiyyətin milli opera sənətimizin inkişafında inkarolunmaz rol oynadığını da xüsusilə qeyd etməliyik. 5. ”BAKI MÜSƏLMAN QADIN XEYRİYYƏ CƏMİYYƏTİ” Başlıca məqsədi xeyriyyəçiliklə yanaşı müsəlman qadınları arasında savadlılığı və maarifçiliyi yaymaq, şagirdlərə maddi yardım göstərmək olmuş ”Bakı Müsəlman Qadın Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin də maarifçilik hərakatında xüsusi xidmətləri olmuşdur. Nizamnaməsi hakimiyyət orqanları tərəfindən təsdiq edildikdən sonra, 1914-cü il noyabrın 21-də “Bakı milyonçusu Murtuza Muxtarovun həyat yoldaşı Liza xanım Muxtarovanın sədrliyi altında fəaliyyətini davam etdirmiş cəmiyyətin maarifçilik sahəsində ən mühüm xidmətlərindən biri 1917-ci ildə Bakıda yoxsul qızlar üçün peşə məktəbi açması olmuşdur. Lakin məktəb 1918-ci il dəhşətli mart faciəsindən sonra fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olsa da cəmiyyətin tarixində əlamətdar bir hadisə kimi qalmışdır.
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
237
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
6. NƏTİCƏ Xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətinə münasibətlə bağlı bir məqama aydınlıq gətirməyə ehtiyac hiss edirik. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalı ilə fəaliyyətinə son verilmiş xeyriyyə cəmiyyətlərinə onillərlə qara yaxılmış, onların millətin tərəqqisi və maarifçiliyin inkişafı naminə göstərdikləri tarixi xidmət şübhə altına alınmışdır. Təbii ki, qızıl qasırğanın tüğyan etdiyi bir dövrdə bu cəmiyyətlərin fəaliyyəti haqqında obyektiv fikir söylənməsini gözləmək sadəlövhlük olardı. Lakin ədalət naminə qeyd etməliyik ki, həmin dövrdə aparılmış bir sıra araşdırmalarda bu cəmiyyətlərin mədənimaarif sahəsindəki xeyriyyəçilik fəaliyyətləri müsbət hadisə kimi təqdir olunmuşdur. Bununla bərabər, həmin araşdırmalarda cəmiyyətlərin işində bolşeviklərin də fəaliyyətinə diqqətin cəlb olunmasına, bir növ onların bolşeviklərin təsiri altında olmaları fikrinin formalaşdırılmasına səy göstərildiyini də etiraf etmək lazımdır. Xüsusilə, “Nəşri-maarif” və “Nicat” cəmiyyətlərinin geniş xalq kütləsi, o cümlədən fəhlələr arasında savadsızlığın ləğvi sahəsində apardıqları işə əsaslanaraq onların müəyyən mənada inqilabi ideyaların, marksist ədəbiyyatın yayılmasına xidmət etdikləri fikri geniş yayılmışdır. M.Əzizbəyovun 1912-ci ildə “Nəşri-maarif”cəmiyyətinin idarə heyəti üzvü seçilməsi və yaxud “Nicat” cəmiyyətinin fəaliyyətində M.Əzizbəyovla yanaşı, S.M.Əfəndiyev, A.D.Axundov, M.B.Axundov kimi hümmətçilərin iştirak etmələri də yuxarıdakı tezisin tərəfdarları tərəfindən dəlil olaraq qəbul edilmişdir. Əslində isə biz burada müəyyən mənada həqiqətin təhrif olunduğunun, əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai, mədəni həyatında baş vermiş müsbət dəyişikliklərin bilavasitə milli bolşeviklərin adları ilə bağlanması cəhdinin şahidi oluruq. Həqiqətdə milli bolşeviklərin burjuaziya, ziyalı və üləmaların nümayəndələri ilə birlikdə xeyriyyə cəmiyyətləri quraraq xalqı maariflənməsi prosesində iştirak etmələrini milli təəssübkeşlik duyğularından qaynaqlandığını qeyd etmək lazımdır. Digər tərəfdən, həmin prosesdə bolşevik təmayüllü ziyalıların da iştirak etmələri son dərəcə təbii və anlaşılan bir hadisədir. Çünki onlar da bolşevik olmadan öncə bu millətin övladları idilər və bütün mümkün vasıtələrlə istıbdada, mütləqiyyətə qarşı mübarizə aparırdılar. Lakin biz bu mübarizənin əsaslandırılması əsnasında onların düçar olduğumuz cəhalətin və səfalətin səbəbkarı qismində istismarçı zümrə kimi milli sahibkarları, din xadimlərinin simasında İslam dinini ittiham etmələri ilə razılaşmamız da mümkün deyildir. Çünki bu fikrin ortaya atılması bılavasitə xalqımızın müstəqilliyinə qəsd etmiş,onun maddi sərvətlərini talamış, mədəniyyətini, dilini, dinini təqib etmiş, özünə qarşı isə kölə və ya əsir münasibəti bəsləmiş çar rejiminin məsuliyyətini azaltmağa xidmət edir. Əslində, yuxarıda qeyd etdiyimiz hər üç təbəqənin ümumi problemlərin həlli ətrafında birləşdiklərini, lakin həmin problemlərin həlli əsnasında üstünlük verdikləri üsullara görə ixtilafa düşdüklərini düşünməmiz doğru olardı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, çox keçmədən cəmiyyətdə böyük nüfuza malik olan milli burjuaziya nümayəndələri tərəfindən M.Əzizbəyovun “Nicat” cəmiyyətindəki fəaliyyətinə son verilməsinin şahidi oluruq. Bir incə məqamı da unutmamaq lazım idi ki, həmin cəmiyyətlərin ərsəyə gəlməsi heç də 238
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
M. Babaålí Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli
asan başa gəlməmiş və zənginlərin bu qəbil fəaliyyətlərə maliyyə yardımı göstərmələri birdən-birə baş verməmişdir. Təbii ki, gərgin zəhmət bahasına başa gəlmiş xeyirxah bir işin sonradan sinfi mübarizə müstəvisinə çəkilməsi heç də xalqın mənafeyinə xidmət etmirdi və bolşeviklərin çoxsaylı səhvlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Hər halda göstərdikləri yardımların gələcəkdə onların əleyhinə dönəcək bir hərəkata çevriləciyini gördükləri halda milli burjuaziya nümayəndələrinin buna göz yumacaqlarını düşünmək ən azından sadəlövhlük olardı. Bizcə, xalqımızın az qala bütün problemlərinin kökünü ayrıayrı din xadimlərində deyil, məhz İslam dinində axtaran bolşeviklər din xadimlərinin mövcud şəraitlə barışmaları və maarifçilik prosesində fəal iştirak etmələri faktı ilə də hesablaşmalı və xeyriyyə cəmiyyətlərinin işinə mane olmamalı idilər. Qeyd etdiyimiz ziddiyyətlərə baxmayaraq, yüksək milli təəssübkeşlik hissilə fərqlənən, xalq üçün ürəyi yanan ziyalı, milli burjuaziya nümayəndələri və üləmaların birgə fəaliyyət göstərməsi bu hərəkatın ən böyük uğurlarından oldu.
ƏDƏBİYYAT –
Ağayev Ə. Pedaqoji fikrimiz: dünənimiz, bugünümüz. B., 2000
–
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası.c.1-10, B.ı, 1976-19845.
–
Ali Haydar Bayat. Hüseyinzade Ali Bey. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara,1998
–
Betül Aslan.1.Dünya Savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri”nin “Anadolu Türkleri”ne “Kardaş Kömeği(Yardımı)” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i-Hayriyesi. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2000
–
Бабашов М. Бакинское мусульманское духовное общество «Саадет». Материалы республиканской научно-методической конференции «Актуальные вопросы теории и методики преподования языков и литератур народов стран Ближного и Средного Востока, Б., 1990, с.14-16
–
Babaşov M. Bakı müsəlman ruhani “Səadət” cəmiyyəti. ”Elm” qəzeti.1991,13
–
Babaşov M. Milli təhsilimizin inkişafında xeyriyyəçi-maarifpərvər qurumların rolu. Qafqaz universitetinin quruluşunun II ildönümünə həsr olunmuş elmi-metodik konfransın materialları, B., 1995, s.1-2,
–
Babaşov M. Ahund Mir Muhammed Kerim el-Bakuvinin hayatı ve eserleri. Qafqaz Üniversitesi ilmi seminarlar toplusu, Baku, 1998, sah.192-201
–
Əhmədov Hüseyn.Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi (dərs vəsaiti).I hissə, B.,2001
–
İlkin Qılman. Bakının üç üləması.”Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1990, 32
–
İlkin Qılman. Bakı və bakılılar. “Zaman” nəşriyyatı, B.,1999
–
İlkin Qılman. Şəxsiyyət. Şur”nəşriyyatı, B.,”1995
–
İlkin Qılman. Xeyriyyə və maarif cəmiyyətləri. ”Bərəkət”qəzeti, 10 sentyabr 1991-ci il
–
”İrşad” qəzeti. 1906-cı ilin müxtəlif sayıları
–
İsmayıl Mahmud, İbrahimov Marat. El atası, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, B., 1994
–
İsmayılov Rəşid bəy.Azərbaycan tarixi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, B,1993
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12
239
XX Äsrin Ävvällärindä Azärbaycanda Milli Oyaníå vä Maarifçilik Häräkatí M. Babaålí
240
–
Məmmədov X. Sultan Məcid Qənizadə. B,1983
–
Məhərrəmov N.,Babaşov M. Qafqaz müsəlmanlarının atası, ”Ədəbiyyat” qəzeti,1991, №6
–
Mustafayev Q. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda islam ideologiyası və onun tənqidi. B.,1973
–
Nərimanov N. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin 50 illik məişətə və cəmaətə xidmətləri. B.,1994
–
Ordubadi M.S. Qanlı illər (1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi), B.,1991
–
Rəsulzadə M.Ə. Stalinlə ixtilal xatirələri, ”Elm” nəşriyyatı, B., 1991
–
Sarabski H.Q. Köhnə Bakı, B., 2000
–
Seyidov F.Ə. Qori seminariyası və onun məzunları. “Maarif” nəşriyyatı, B.,1988
–
Süleymanov M. Ağa Musa Nağıyev. B., 1994.
–
Süleymanov M. Hacı Zeynalabdin Tağiyev. B., 1996
–
Süleymanov M. Eşitdiklərim, oxuduqlarım gördüklərim.B.,1989
–
Süleymanova S. Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu XX yüzilliyin əvvəlləri). B.,1999
–
Tağıyev Ə.S. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olan cəmiyyətlərin maarifçilik fəaliyyətiə dair (Azərbaycan SSR Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyinin ali məktəblərinin “Elmi əsərlər”i). XI seriya, B., 1978
–
Hüseyn Ərəblinski. Aktyorun həyat və fəaliyyətinə dair sənədlər məcmuəsi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.B., 1967
–
Cavadov Cavid. Azərbaycanda xeyriyyəçilik hərəkatı (XIX əsrin sonu və XX əsrdə). B., 1999
Journal of Qafqaz University Fall 2003, Number 12