Τα κρυμμένα τοπία της νήσου Τήνου - Hidden Treasures of Tinos (EN)

Τα κρυμμένα τοπία της νήσου Τήνου Μηλιώτη Ράλλεια Περαματζέλη Δανάη

1

Τα κρυμμένα τοπία της νήσου Τήνου

ΜΗΛΙΩΤΗ ΡΑΛΛΕΙΑ | ΠΕΡΑΜΑΤΖΕΛΗ ΔΑΝΑΗ

Διάλεξη Ιούνιος 2021 Επιβλέπουσες καθηγήτριες: Λάββα Ρίβα, Μάρδα Νέλλη

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Αθήνα 2021

2

Η παρούσα ερευνητική εργασία έγινε στο πλαίσιο του μαθήματος της διάλεξης της αρχιτεκτονικής σχολής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Στόχος της είναι η ανάδειξη των κρυμμένων τοπίων και χρωμάτων της Τήνου και θα αποτελέσει τη θεωρητική βάση πάνω στην οποία θα στηριχθούμε μετέπειτα για την ανάπτυξη της διπλωματική μας εργασίας. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τις καθηγήτριές μας Λάββα Ρίβα και Μάρδα Νέλλη για τη βοήθεια τους, αλλά και ιδιαιτέρως τον κύριο Σιώτο Ιωάννη για τον χρόνο και τη βιβλιογραφία που μας πρότεινε. Τέλος, σημαντική στήριξη δεχτήκαμε από τις οικογένειές μας, οι οποίες ήταν δίπλα μας και μας προσέφεραν κάθε δυνατή βοήθεια.

3

Πίνακας περιεχομένων Πίνακας περιεχομένων

4

Εισαγωγή

6

Θεωρητικό πλαίσιο

8

Υπόθεση εργασίας

12

Μεθοδολογία

13

Ιστορική αναδρομή

16

Τοπίο

30

Μαρμαροτεχνία

40

Πολιτισμικό τοπίο

48

Θρησκεία

58

Οικισμοί

64

Σχεδιάζοντας τις αισθήσεις

74

Συμπεράσματα

84

Παράρτημα

86

Βιβλιογραφικές αναφορές

89

Κατάλογος εικόνων

97

4

5

Εισαγωγή Ένας πολύ έντονος χαρακτηρισμός που διακατέχει το νησί της Τήνου είναι αυτός που την παρουσιάζει ως το νησί της Μεγαλόχαρης. Ο χαρακτηρισμος αυτός γεννήθηκε από έναν μύθο, την ιστορία μίας μοναχής, σε μία εποχή ηρωική για το έθνος των Ελλήνων, πάνω στο ξεσηκωμό του ’21. Χαρακτηριστικά το περιοδικό “Τάμα” (τεύχος παρθενικό, καλοκαίρι 2013), αναφέρει: [...] Ήταν πλέον εβδομηντάχρονη η αφοσιωμένη στον Θεό από τα μικράτα της Πελαγία (κατά κόσμον Λουκία), όταν ονειρεύτηκε κυρά, λαμπερή και χρυσοστόλιστη σα βασίλισσα να την προστάζει τι θα πράξει και με ποιους και μάλιστα με ονοματεπώνυμα. “Τρέξε, της είπε, στο χωράφι του Δοξαρά, στη χώρα της Τήνου με το Σταματέλο Γκαγκάδη να βρείτε την εικόνα μου και να χτίσετε το σπίτι μου”. Ο μύθος θέλει την Πελαγία συνεσταλμένη και εξ αυτού του λόγου να μην λέει κουβέντα για το όνειρό της στην αρχή. Εξ ου και οι επισκέψεις του οράματος συμπλήρωσαν τις τρεις, δηλαδή τον μαγικό αριθμό των μεγάλων θαυμάτων, μέχρι να πληροφορήσει η 70χρονη μοναχή την ηγουμένη της για τα καθέκαστα. Εκείνη την προέτρεψε να πράξει σύμφωνα με τις εντολές της κυράς των οραμάτων της, που φυσικά ήταν η Παναγιά και το όνειρο άρχισε να γράφει την ιστορία του τόπου. […] (Διαμαντάκου Πόπη, “Για την Παναγιά της Τήνου”, σ.15)

Από τότε λοιπόν ξεκίνησε μία άλλη εποχή για το νησί και μέχρι και σήμερα αποτελεί ένα σπουδαίο θρησκευτικό κέντρο. Ο θρησκευτικός του χαρακτήρας γίνεται αντιληπτός από την πρώτη κιόλας στιγμή που θα πατήσει κάποιος το πόδι του στο νησί. Αυτό, όμως, δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός της ύπαρξης της εκκλησίας της Παναγίας ή στο μεγάλο ποσοστό πιστών που την επισκέπτεται ετησίως. Το ίδιο το τοπίο είναι από μόνο του ένας εντυπωσιακός παράγοντας, που δεν αφήνει τον επισκέπτη να ξεχάσει πού βρίσκεται, αφού όπου και να κοιτάξει θα στέκει και ένα ξωκκλήσι. Πολλοί, λοιπόν, θεωρούν ότι έχουν πάει στην Τήνο.

6

Εξερευνώντας κανείς το νησί, χρησιμοποιώντας όλες του τις αισθήσεις, αρχίζουν και ξεπροβάλλουν μπροστά του πολυάριθμα στοιχεία. Σταδιακά αντιλαμβάνεται το μέγεθος των διαφορετικών ταυτοτήτων της Τήνου, καθώς ξετυλίγεται μπροστά του το κουβάρι των χαρακτήρων της. Άλλες φορές παρουσιάζεται άγονη, σκληρή και άγρια ενώ άλλες φωτεινή, μαλακή και ευγενική. Υπάρχουν σύνολα, συνθήκες και σημεία, που άλλοτε προκαλούν δέος, φόβο και αγωνία και άλλοτε προσφέρουν ασφάλεια και γαλήνη. Ο ήχος, οι διαφορετικές μυρωδιές, η θέαση με το βλέμμα που φεύγει ή μένει περιορισμένο χρωματίζουν τον τόπο. Όλα τα στοιχεία συνυπάρχουν στο περιβάλλον ολοκληρώνοντας με ισορροπία τις αντιθέσεις της Τήνου. Παράλληλα, λοιπόν, με τη θρησκευτική συνθήκη οφείλουμε να εντοπίζουμε και να αναδεικνύουμε φαινόμενα που χρήζουν αναγνώρισης. Έτσι, σε αυτή την ερευνητική εργασία ας κλείσουμε τα μάτια σε ό,τι υπάρχει για να καταφέρουμε δούμε τα πράγματα από την αρχή.

7

Θεωρητικό πλαίσιο Προκειμένου να καταλήξουμε στα συμπεράσματα αυτής της εργασίας, ήρθαμε αντιμέτωπες με απόψεις διαφόρων πνευματικών ανθρώπων, αρχιτεκτόνων και ιστορικών. Εκφραστήκαμε και ταυτιστήκαμε με κάποιες από αυτές, οι οποίες αποτέλεσαν την βάση και τα θεωρητικά εργαλεία για την εξέλιξη της έρευνας. Αρχικά, ας μιλήσουμε για τις Κυκλάδες και για το πόσο σημαντικές ήταν για τον ελλαδικό χώρο. Χαρακτηριστικά, ο αρχαίος ρήτορας Αίλιος Αριστείδης1 παραθέτει πως τα νησιά των Κυκλάδων είχαν ιδιαίτερη σημασία, καθώς βρίσκονταν σε κεντρική θέση. Το γεγονός αυτό ευνόησε σε πολύ μεγάλο βαθμό την άνθιση του εμπορίου στο Αιγαίο και την εξέλιξη ορισμένων από αυτών σε οικονομικά, εμπορικά αλλά και πολιτιστικά κέντρα. Παράλληλα, λόγω διαφορετικής γεωγραφικής έκτασης αλλά και τοπικής παραγωγής, τα νησιά είχαν διαφορετικές ανάγκες σε εισαγόμενα αγαθά και έτσι ανέπτυξαν εσωτερικές σχέσεις μεταξύ τους. Το γεγονός αυτό είναι ακόμα ένας παράγοντας, στον οποίο οφείλεται η έντονη κινητικότητα που παρατηρούταν στον αιγαιοπελαγίτικο χώρο.

H Christy Constantakopoulou (2007), στο βιβλίο της “The Dance of the Islands”, καταγράφει: […] Indeed, mobility and interaction made the Aegean a sea of intense traffic. […] (σ. 22) […] the religious network of the islands around Delos was gradually transformed into the core network of subject allies of the Athenian empire, […] (σ. 176) 1

Στο εγκώμιο του Εις Αιγαίον Πέλαγος αναφέρει: […] τῷ δὲ Αἰγαίῳ τὸ ὀφείλημα ἀποδώσομεν καὶ ὑμνήσομεν, πρῶτον ὅτι θέσεως ἄριστα εἴληχεν, ὡς καὶ πόλεως ἄν τις ἐπαινέσειε πρῶτον τὴν θέσιν. ἐν γὰρ τῷ μέσῳ τῆς πάσης οἰκουμένης τε καὶ θαλάττης μάλιστα ἵδρυται, πρὸς ἄρκτον μὲν Ἑλλήσποντον καὶ Προποντίδα καὶ πόντον καταλιπὼν, πρὸς δὲ μεσημβρίαν τὴν λοιπὴν θάλατταν, διαιρῶν μὲν τὴν Ἀσίαν ἀπὸ τῆς Εὐρώπης, ᾗ πρῶτον μεθ' Ἑλλήσποντον διίστασθον· γένη δὲ τὰ ἐνδοξότατα καὶ ἡμερώτατα ἐφ' ἑκατέρας τῆς ἀκτῆς ἔχων, ἔνθεν μὲν Ἰωνίαν καὶ τὴν Αἰολίδα γῆν, ἑτέρωθεν δὲ τὴν Ἑλλάδα. […]

8

ταυτόχρονα, ο Brian Rutishauser (2012), στο βιβλίο του “Athens and the Cyclades”, συμφωνεί λέγοντας: […] All are archipelagos centrally located between mainland regions, and have a mixture of island sizes. Yet, the inter-visibility between Mediterranean islands and the consequent multiplicity of possible trade and communications links between them makes them unique in comparison to these other island regions of the world. […] (σ. 34)

Ένα σημαντικό κέντρο αποτέλεσε και η Τήνος. Όπως αναφέρει ο ιστορικός και αρχαιολόγος Τσώνος Κωνσταντίνος, η Τήνος κατέχει κεντρική θέση στο πλέγμα επικοινωνίας του νησιώτικου συμπλέγματος, ενώ κατά την Ενετοκρατία είχε αναδειχθεί ως το πιο πυκνοκατοικημένο νησί των Κυκλάδων. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με την αρχαιολόγο και κοινωνική ανθρωπολόγο Μπαζίνη Ελένη ήταν το μεγαλύτερο κέντρο μαρμαροτεχνίας και λιθογλυπτικής στην Ελλάδα. Όσον αφορά το διοικητικό και θρησκευτικό τομέα, ο πατέρας Μάρκος Φώσκολος (1979) στο κείμενο με τίτλο “Καθολικοί και Ορθόδοξοι στην Τήνο τον 18ο αιώνα” καταγράφει: […] Παρόλα ταύτα, την κατάσταση που επικρατούσε στο εσωτερικό της ορθόδοξης εκκλησίας της Τήνου δε μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε ως ανελεύθερη και καταπιεστική, όπως συχνά μερικοί αναφέρουν, βγάζοντας αυθαίρετα συμπεράσματα και για την Τήνο, στηριζόμενοι σε καταστάσεις που επικρατούσαν σε άλλα μέρη. […] (κεφ.1)

Ως προς την άποψη για την ταύτιση του νησιού ως έναν μονάχα θρησκευτικό προορισμό, ερχόμαστε να παρουσιάσουμε μία διαφορετική οπτική. Μας εκφράζουν οι θέσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο “Η Τήνος μέσα από τη Ζωή και το Θάνατο” του αρχιτέκτονα Μανώλη Θαλασσινού, όπως επίσης και των Δ. Βαλλιάνου και Δ. Βώκου στο βιβλίο “Οι περιστεριώνες της Τήνου”. Υπάρχουν και άλλες πηγές στην βιβλιογραφία της παρούσας ερευνητικής εργασίας, οι οποίες 9

συμφωνούν με αυτή την θέση. Επιλέχθηκε να παρουσιαστούν οι παραπάνω, γιατί το νόημα τους μεταφέρεται άμεσα και κατανοητά στον αναγνώστη. Στις παραπάνω δύο περιπτώσεις εκφράζεται η άποψη ότι η Τήνος όχι απλά δεν είναι το Νησί της Μεγαλόχαρης, αλλά είναι πολλά περισσότερα. Είναι ιστορία και τέχνη, είναι αρχιτεκτονική, είναι πολιτισμός. Συγκεκριμένα, ο Μ. Θαλασσινός το υποστηρίζει, παραθέτοντας λόγια του Δρ. Νικ. Θ. Χολέβα (1993), ο οποίος επισημαίνει για την Τήνο: […] Η ιδιαιτερότητα της καλλιτεχνικής παραγωγής στο νησί αυτό του Αιγαίου, που αλήθεια σχεδόν αποκλειστικά, το συνδέουμε πρωτίστως με την ύπαρξη σ΄αυτό του Ναού της Μεγαλόχαρης, αγνοώντας τις περισσότερες φορές, την αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική του παράδοση, που ποιοτικά είναι πολύ αξιόλογη. Όλος αυτός ο πλούτος της λαϊκής επινόησης θα έμενε άγνωστος, αν ερευνητές και μελετητές δεν έσκυβαν με στοργή και γνώση στην αναδίφηση και αποκωδικοποίηση του. […] (σ. 13)

ενώ οι Δ. Βαλλιάνου και Δ. Βώκου (1986), αναφέρουν […] Αλλά η Τήνος δεν είναι μονάχα η Παναγία της. Όσοι καταφέρουν να απεγκλωβιστούν από την πλαστή μονοσημία, ανακαλύπτουν ένα πραγματικό θησαυρό. […] (σ. 9)

Στη συνέχεια, όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο θα προσεγγίσουμε τον τόπο και θα τον αναλύσουμε, ερχόμαστε να συμφωνήσουμε με τον Christian NorbergSchulz (2009) στο βιβλίο “Genius Loci — Το πνεύμα του τόπου”. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ο τόπος είναι ένας συγκεκριμένος όρος που δηλώνει το περιβάλλον και αποτελείται από ένα σύνολο πραγμάτων, τα οποία τελικά διαμορφώνουν έναν χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα καταγράφει: […] Τι εννοούμε, λοιπόν, με την λέξη “τόπος”; Οπωσδήποτε εννοούμε κάτι περισσότερο από μία αφηρημένη τοποθεσία. Εννοούμε ένα σύνολο που απαρτίζεται από συγκεκριμένα πράγματα με υλική υπόσταση, σχήμα, υφή και 10

χρώμα. Μαζί, όλα αυτά τα πράγματα καθορίζουν τον “περιβαλλοντικό χαρακτήρα”, που είναι η ουσία ενός τόπου. Γενικά, ένας τόπος παρουσιάζεται ως ένα σύνολο που αναδίδει ένα χαρακτήρα ή μία “ατμόσφαιρα”. Ο τόπος είναι, συνεπώς, ένα ποιητικό, “ολικό” φαινόμενο, που δεν μπορούμε να το περιορίσουμε σε καμία από τις επιμέρους ιδιότητές του, όπως για παράδειγμα τις χωρικές σχέσεις που υπάρχουν σε αυτόν, χωρίς να μας διαφύγει η συγκεκριμένη φύση του. […] (σ. 9)

Βασισμένες σε αυτή την άποψη βρίσκουμε τα στοιχεία που έχουν διαμορφώσει την ατμόσφαιρα του νησιού. Αντιλαμβανόμαστε τα στοιχεία αυτά ως κριτήρια, με βάση τα οποία εξετάζουμε τις διαφορετικές χωρικές ποιότητες, αν, δηλαδή, ο συγκεκριμένος τόπος έχει περισσότερους από έναν χαρακτήρες.

11

Υπόθεση εργασίας Η επιλογή της νήσου Τήνου ως θέμα μελέτης αυτής της διάλεξης δεν προέκυψε μόνο λόγω συναισθηματικού δεσίματος. Υπήρχε η ανάγκη να αναδειχθούν όλες οι κρυμμένες πτυχές και ο εσωτερικός πλούτος του τόπου, μακριά από την ταύτισή του ως το Νησί της Μεγαλόχαρης. Από την πρώτη κιόλας επίσκεψη στο νησί, παρατηρήσαμε τους πολλαπλούς χαρακτήρες του και πως ο τόπος μπορεί να αναλυθεί σε άλλους μικρότοπους. Υπάρχουν οικισμοί κρυμμένοι σε πλαγιές, οικισμοί χτισμένοι ανάμεσα σε νταμάρια, αλλά και οικισμοί που στέκουν περήφανοι με θέα τη θάλασσα. Σε ένα δεύτερο επίπεδο με σχετική έρευνα, βιβλιογραφία αλλά και επικοινωνία με ανθρώπους του νησιού, φαίνεται πως η διαφοροποίηση αυτή προέκυψε από παράγοντες όπως το ίδιο το τοπίοανάγλυφο, την πορεία της ιστορίας στο χρόνο αλλά και τις θρησκευτικές συνθήκες. Αναφερόμαστε λοιπόν στην πολυτοπικότητα και στις αντιθέσεις της Τήνου, αναλύοντας τες με τα παραπάνω κριτήρια και εξετάζουμε κατά πόσο αυτά έχουν επηρεάσει τη διαμόρφωση και τις ποιότητες των οικισμών.

12

Μεθοδολογία Για τη θεωρητική οργάνωση της παρούσας ερευνητικής εργασίας κρίνεται ως αρχικό και απαραίτητο βήμα να υπάρξει μία πρώτη επαφή με τον όρο της τοπικότητας, προκειμένου να γίνει κατανοητό από τον αναγνώστη το πλαίσιο στο οποίο θα δομηθεί η διάλεξή μας. Στη συνέχεια, αναλύεται ο όρος στα επιμέρους στοιχεία του και εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο αυτά προσαρμόζονται και αναπτύσσονται στο θέμα μας. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται και αναλύονται λεπτομερώς ένα-ένα τα κριτήρια της ιστορίας, του τοπίου, της μαρμαροτεχνίας, του πολιτισμού και της θρησκείας και εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο επηρέασαν το νησί και τι αντίκτυπο άφησαν στην πορεία του χρόνου. Η επόμενη ενότητα αφορά τους οικισμούς και την προσωπική αποκωδικοποίηση αυτών. Αρχικά, εξηγείται ο γενικότερος όρος και τα στοιχεία της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής ενώ στη συνέχεια, η κλίμακα μικραίνει με το ενδιαφέρον να επικεντρώνεται στις Κυκλάδες. Καταλήγουμε στα χαρακτηριστικά των χωριών και της τηνιακής αρχιτεκτονικής με την ενότητα να ολοκληρώνεται με την εναισθητική προσέγγιση των διαφόρων τοπίων της Τήνου. Τέλος, στα συμπεράσματα αντικατοπτρίζεται η θέση που μας εκφράζει ως προς την πολυτοπικότητα και τις ταυτότητες της Τήνου. Οι χάρτες και τα σκίτσα που παρουσιάζονται για να υποστηριχθούν τα παραπάνω προέκυψαν έπειτα από προσωπική διεργασία.

Τοπικότητες-Κριτήρια Στην καθημερινή μας ζωή ερχόμαστε συχνά σε επαφή με διάφορα φαινόμενα. Ως φαινόμενο μπορεί να οριστεί ένας άνθρωπος, ένα φυτό, ένα σπίτι, ένας 13

δρόμος. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, κάποιες φορές να ταυτίσουμε την λέξη αυτή με τη λέξη στοιχείο. Σύμφωνα με τον Christian Norberg-Schulz (2009), αντιμετωπίζουμε φαινόμενα τα οποία αποτελούνται από ένα σύνολο μικρότερων φαινομένων. Ένα διακριτό παράδειγμα είναι ένα δάσος, το οποίο αποτελείται από δέντρα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το δάσος είναι το φαινόμενο, ενώ τα δέντρα είναι τα επιμέρους στοιχεία που το απαρτίζουν. Ακολουθώντας την ίδια λογική, μπορούμε να καταλήξουμε στο ότι το τοπίο είναι ένα περιεκτικό φαινόμενο, καθώς εμπεριέχει πολλά και διαφορετικά στοιχεία. Αν κοιτάξουμε από μία πιο γενική σκοπιά, μπορούμε να πούμε ότι και ο τόπος είναι ένα φαινόμενο, καθώς είναι ένα σύνολο που αναδύει έναν χαρακτήρα, ο οποίος έχει δημιουργηθεί από την παρουσία και τη συνύπαρξη άλλων αλληλένδετων στοιχείων. Τέτοια στοιχεία μπορεί να είναι το τοπίο, το έδαφος, το κλίμα, η υλικότητα, ο πολιτισμός. Έννοιες, δηλαδή, που περιέχουν ποσότητες φυσικών αλλά και ιστορικών υπολειμμάτων. Όλα αυτά τα ιδιαίτερα αναγνωρίσιμα στοιχεία διαμορφώνουν την τοπικότητα ενός τόπου.2 Η προσπάθειά μας να ορίσουμε τις διαφορετικές τοπικότητες της Τήνου θα γίνει με βάση τις παραπάνω έννοιες-κριτήρια. Αρκετά σημαντικό ρόλο θα παίξει η ιστορία, καθώς ως έναν βαθμό ο χαρακτήρας ενός τόπου εξαρτάται από τον χρόνο.3 Στη συνέχεια, θα μας απασχολήσει το τοπίο, όχι μόνο από άποψη εδάφους και τοπογραφίας, αλλά και υλικότητας. Η μαρμαροτεχνία ήταν ένας από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες πολιτισμικής ανάπτυξης του τόπου και ανάδειξης σημαντικών ανθρώπων του κόσμου της τέχνης. Τέλος, η θρησκεία συγκροτεί ακόμα έναν παράγοντα, που δεν μπορεί να παραλειφθεί, καθώς η Τήνος πρόκειται για ένα νησί που κατά κύριο λόγο αποτελεί προσκυνηματικό τόπο του χριστιανισμού. Παπαχριστοδοπούλου Μαρία, Δεσμοί αρχιτεκτονικής και τοπίο, Ερευνητική εργασία, ΑΠΘ, Σεπτέμβριος 2014, 48-49 2

Christian Norberg-Schulz, Genius Loci - Το πνεύμα του τόπου για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009, 17 3

14

Ιερό Ποσειδώνος και Αμφιτρίτης

Θολωτός τάφος

Λιμάνι Αγίου Νικολάου Λόφος Μεγαλόχαρης Ξώμπουργκο

Πύργος

Βρυόκαστρο

Πάνορμος

Πο λέμ ου

Κά

μπο

Κολυμπήθρα

ς

ν Τσικ

ιάς

Κεχροβούνι Κιόνια Πόλες

15

1

Ιστορική αναδρομή Πρώιμη Ιστορία Υπάρχουν αρκετές θεωρίες για την προέλευση του ονόματός της. Λέγεται πως ονομάστηκε από κάποιον Τήνο, ο οποίος ήταν ο πρώτος που την κατοίκησε κατά την αρχαιότητα. Άλλη πιθανή ετυμολογία, σύμφωνα με τον Bochart,4 είναι από τη φοινικική λέξη Τάννωθ, από τη δωρική διάλεκτο που σημαίνει φίδι, μιας και υπήρχαν πολλά στο νησί, ενώ οι Έλληνες αντίστοιχα την αποκαλούσαν Οφιούσα. Άλλες φορές, αναφέρεται και ως Υδρούσσα λόγω της αφθονίας των υδάτων και των πηγών της. Για την πρώιμη ιστορία της Τήνου έχουμε ελάχιστα στοιχεία. Στο νοτιότερο ακρωτήρι του νησιού, στο Βρέκαστρο ή Βρυόκαστρο, από επιφανειακές έρευνες έχουν βρεθεί ορισμένα όστρακα που μαρτυρούν κατοίκηση ήδη από την Πρωτοκυκλαδική —Πρώιμη εποχή του Χαλκού (3.000-2.300 π.Χ.). Το μόνο τεκμήριο Πρωτομυκηναϊκής εποχής —Υστεροκυκλαδικής (1.600-1.400 π.Χ.)— είναι ένας μικρός θολωτός τάφος στα βόρεια της Τήνου, στο χωριό Πύργος. Κατά τους σκοτεινούς αιώνες (11ος-12ος αι. π.Χ.) η πειρατεία κορυφώνεται σε όλο το Αιγαίο, κάνοντας τις παραθαλάσσιες θέσεις πολύ επικίνδυνες. Παρατηρείται, λοιπόν, μετακίνηση των οικισμών από τα παράλια προς την ενδοχώρα του νησιού και συγκεκριμένα στους πρόποδες του Ξώμπουργκου, ιδανική τοποθεσία, καθώς προσέφερε τη δυνατότητα οχύρωσης αλλά ταυτόχρονα και οπτικού ελέγχου της θάλασσας. Τον 6ο αι. π.Χ. πια, αρχίζουν να αναπτύσσονται και πάλι οικισμοί στα παράλια, ενώ το κέντρο του νησιού παραμένει ο οχυρωμένος οικισμός στο Ξώμπουργκο μέχρι και τον 5ο αι. π.Χ. Μέχρι τα Μηδικά —Περσικοί Πόλεμοι 502-449 π.Χ— η Τήνος, παρουσιάζεται ως αυτόνομη και δημοκρατούμενη.5

Ζαλλώνης Μαρκάκης, Ταξίδι στην Τήνο - Ένα από τα νησιά του Ελληνικού Αρχιπελάγους, Τήνος, Έκδοση Συλλόγου “Οι φίλοι του Κρόκου”, 1998, 10 4

Γεωργαντόπουλος Επαμ., Τηνιακά - Ήτοι αρχαία και νεωτέρα γεωγραφία και ιστορία της νήσου Τήνου, Αθήνα, 1889, 60 5

16

Την Ύστερη κλασική περίοδο, 4ος αι. π.Χ., η Τήνος κυριεύεται από τους Σπαρτιάτες και το διοικητικό κέντρο μεταφέρεται από το Ξώμπουργκο στο λόφο της Μεγαλόχαρης, όπου και η οχυρωμένη αυτή περιοχή ονομάστηκε Πόλες (εικ.

1). Η περίοδος αυτή, ωστόσο, χαρακτηρίζεται ως εποχή άνθησης για το νησί, καθώς υπάρχει μεγάλη κινητικότητα στο λιμάνι του Αγίου Νικολάου. Κάτι τέτοιο είναι εύλογο, αφού η Τήνος αποτελεί σταθμό προς το νησί της Δήλου, μιας και βρίσκεται σε κεντρική θέση στο δίκτυο επικοινωνίας του νησιωτικού συμπλέγματος (εικ.3). Παράλληλα στα σημερινά Κιόνια αναπτύσσεται το ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης. Τον 2ο αι. π.Χ. πια, η Τήνος περνά στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ως τμήμα της Μικράς Ασίας διατηρώντας την αυτονομία της.

2

3

17

Μετέπειτα, τη Βυζαντινή περίοδο, παρατηρούνται μετακινήσεις από τα παράλια στο εσωτερικό του νησιού, όπως και το αντίθετο, ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούσαν. Σε περιόδους που η πειρατεία είναι έντονη, οι οικισμοί μεταφέρονται στο εσωτερικό του νησιού προκειμένου να προφυλαχθούν, ενώ σε άλλες πλησιάζουν τα παράλια για να εκμεταλλευτούν την θάλασσα (εικ.2). Σημαντικό να αναφερθεί, πως εκείνη την εποχή χτίζονται και τα πρώτα ξωκκλήσια, καθώς η Τήνος δεν αποτελεί μόνο τον μεταβατικό σταθμό προς τα ιερά του Απόλλωνα στη Δήλο, αλλά και η ίδια χαρακτηρίζεται ως προσκυνηματικός τόπος.

Βενετοκρατία (1204 – 1715) Κατά τη Βενετοκρατία, τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων είχαν γίνει εμπορικά κέντρα. Αυτό προέκυψε από το ενδιαφέρον που έδειξε η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου6 για τον ελλαδικό χώρο και ειδικότερα για την περιοχή του Αιγαίου πελάγους. Το ενδιαφέρον αυτό αποσκοπούσε στην απόκτηση εδαφών, κατάλληλων να γίνουν ναυτικές βάσεις, προκειμένου να υπάρξει τόσο ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου όσο και έλεγχος των μεγάλων θαλάσσιων διαδρομών, αφενός προς την Κωνσταντινούπολη και τον Εύξεινο Πόντο και αφετέρου προς την Κύπρο και τον ευρύτερο χώρο της ανατολικής Μεσογείου. Παράλληλα όμως με αυτή την θεώρηση πίστευαν ότι η άμεση συσχέτιση της Βενετίας με τα νησιά αυτά θα ήταν οικονομικά ασύμφορη για τον κρατικό προϋπολογισμό. Για τον λόγο αυτό, επέλεξαν να παραχωρήσουν τα κεκτημένα εδάφη σε υποτελείς Βενετούς. Αυτοί είχαν τον πλήρη έλεγχο και τα κυριαρχικά δικαιώματα, ενώ η εξουσία της Βενετίας είχε την επικυριαρχία και μπορούσε να εκμεταλλεύεται τα εδάφη για τις εμπορικές και στρατιωτικές της δραστηριότητες. Έτσι, το 1204, οι αδελφοί Γκίζι7 πήραν στον έλεγχό τους την Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου αποτελεί αναξάρτητο κράτος με πρωτεύουσα την πόλη της Βενετίας στη βορειοανατολική Ιταλία. Επιβίωσε για πάνω από 1000 χρόνια, από τα τέλη του 7ου αιώνα έως το 1797, και αποτέλεσε σημαντικό οικονομικό και εμπορικό κέντρο κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Πρόκειται για πολίτευμα με ιδιότυπη μορφή περιορισμένης δημοκρατίας.

6

Η οικογένεια Γκίζι πρόκειται για επιφανή οικογένεια ευγενών από τη Δημοκρατία της Βενετίας. Κυβέρνησαν για περίπου 2 αιώνες (13ος - 14ος αι.) πολλά νησιά του Αιγαίου, ιδιαίτερα την Τήνο και την Μύκονο.

7

18

Τήνο, τη Μύκονο, τη Σέριφο, την Κέα και την Αμοργό, ενώ ο Μάρκος Σανούδος8 την Νάξο, την Πάρο, την Αντίπαρο, τη Μήλο, την Κίμωλο, τη Σίφνο, την Κύθνο, τη Φολέγανδρο, την Ανάφη, την Ίο και την Θήρα. Σε γενικό πλαίσιο, οι συνθήκες ζωής που διαμορφώθηκαν σε αυτά τα μέρη έγιναν με βάση το φεουδαρχικό δίκαιο. Η μακροχρόνια ενετική κατοχή είχε ως αποτέλεσμα την αποδοχή του καθολικού δόγματος από ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού και αρκετά νησιά φέρουν μέχρι και σήμερα πλούσια καθολική παράδοση. Παρ’ όλα αυτά, η συμβίωση δεν ήταν πάντα αρμονική. Πολλές φορές οι κατακτητές εξελίχθηκαν σε δυνάστες, όπως στο παράδειγμα της Πάρου και της Σύρου, καταπιέζοντας σε μεγάλο βαθμό τους κατοίκους και κυρίως αυτούς που ασπάζονταν το ορθόδοξο δόγμα. Υπήρχαν όμως και άλλες περιπτώσεις, όπως το παράδειγμα της Τήνου, όπου οι σχέσεις μεταξύ κατακτητών και κατεκτημένων έρρεαν με σχετική ηρεμία. Όσον αφορά την Τήνο, στο τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας, κατά την προσέλευση των Βενετών στο νησί, οι οικισμοί φαίνεται να εμφανίζονται στο εσωτερικό του τμήμα. Πηγές αναφέρουν ότι την περίοδο αυτή στο νησί υπάρχει μόνο το κάστρο στο Ξώμπουργκο και οι οικισμοί Στενή, Δυο Χωριά, Καριά, Κάμπος, Ξινάρα, Λουτρά, Κώμη, Κελιά (σημερινή Καλλονή), Αγάπη και Οξωμεριά.9 (χάρτης Πρώτων οικισμών σ.23)

[ Ως Οξωμεριά (Εξωμεριά) ορίζονται οι οικισμοί Πύργος και Μαρλάς (εικ.14,15). ]

8

Ο Μάρκος Σανούδος ήταν επιφανής Βενετός ευγενής, μέλος του οίκου των Σανούδων.

π. Μάρκος Φώσκολος, Η Τήνος από τη Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία (1390-1411), Τηνιακά Ανάλεκτα 4, 2000, 137 9

19

Ξώμπουργκο

4

Στενή

5

Δυο Χωριά

6

Καριά

7

Κάμπος

8

Ξυνάρα

9

20

Λουτρά

10

Κώμη

11

Κελιά

12

Αγάπη

13

Πύργος

14

Μαρλάς

15

21

Οι Βενετοί κατοίκησαν στο κάστρο και αναπτύχθηκαν στις περιοχές κοντά και γύρω από την μοναδική πεδιάδα. Αυτό είναι λογικό, αφού ως κατακτητές θέλησαν να αξιοποιήσουν το πιο εύφορο τμήμα του νησιού προκειμένου να εκμεταλλευτούν τις καλλιέργειες του τοπικού πληθυσμού αλλά και οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να τους δώσει ο τόπος. Η βενετική πολιτεία, Burgo, αλλά και η σχέση της με τους γύρω οικισμούς φαίνεται στις εικόνες 16 και 17. Η Τήνος ήταν από τα ευνοημένα νησιά των Κυκλάδων. Η φραγκική διοίκηση είχε παραχωρήσει στους Τήνιους ελευθερίες και προνόμια, τέτοια ώστε να ελέγχεται η κατάσταση, αλλά να εξασφαλίζεται παράλληλα και η ηρεμία χωρίς εντάσεις και συγκρούσεις.10 Τα προνόμια επέτρεπαν στον τοπικό πληθυσμό την δημιουργία κοινοτικών αυτοδιοίκητων θεσμών ενώ άγγιζαν ακόμα και θρησκευτικά ζητήματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, όχι μόνο την δημιουργία μίας στέρεης κοινωνικής δομής με μερική αυτονομία, αλλά και την μετατροπή του νησιού σε ένα από τα πολιτιστικά κέντρα του λατινοκρατούμενου Αιγαίου. Το σημαντικότερο αποτέλεσμα αυτής της τακτικής ήταν η δημιουργία του πιο επιτυχημένου παράγοντα άμυνας απέναντι στις οθωμανικές επιθέσεις, προκειμένου να διατηρηθεί η ομαλή κυριαρχία των Λατίνων στο νησί. Αυτός μάλλον ήταν και ο λόγος που ακόμη και μετά την κατάληψη της Κρήτης το 1669, από τους Οθωμανούς, η Τήνος παρέμεινε υπό βενετική κυριαρχία.

16

17

Καραλή Μάχη, Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2002, 20 10

22

15

14

12 13 11

10 8

5 9 7 6

0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΠΡΩΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

23 0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΕΠΟΜΕΝΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

Ωστόσο οι σχέσεις με τους Τήνιους δεν ήταν πάντα οι καλύτερες. Πηγές καταγράφουν περιπτώσεις που οι κάτοικοι του νησιού κατήγγειλαν στις αρμόδιες βενετικές αρχές της Τήνου ή αντίστοιχα της Βενετίας διάφορες αυθαιρεσίες.11 Στο πλαίσιο των πέντε αιώνων της Ενετοκρατίας και κυρίως μετά το 1600, παρατηρήθηκε σχεδόν ο διπλασιασμός του πληθυσμού του νησιού. Πολλοί ήταν οι Έλληνες από άλλα νησιά αλλά και από την ηπειρωτική χώρα, που επέλεξαν την ασφάλεια που προσέφερε ο τόπος της Τήνου.12 Την ίδια περίοδο ξεκινούν και οι αναφορές για νέους οικισμούς στην πλαγιά του Κεχροβουνίου και στην Εξωμεριά. Σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή, Joseph Pitton de Tournefort, στις αρχές του 18ο αιώνα, μαρτυρούνται τα χωριά Κάμπος, Ταραμπάδος, Λουτρά, Λάζαρος, Περάστρα, Κώμη, Καρκάδος, Κάτω Κλείσμα, Αητοφωλιά, Οξωμεριά με τα πέντε χωριά Πύργος, Μπακελάδος, Κοτσονάρι (Ξινάρι) , Βεναρδάδος και Πλατειά, Τσιστέρνια (Ιστέρνια), Καρδιανή, Τζάδος, Μουντάδος, Μαστρομαρκάδος, Καρυά, Φιλιππάδος, Κομιάδος, Αρνάδος, Απεργάδος, Χατζηράδος, Κτικάδος, Σμουρδιά, Κουτσουνάρα (Ξινάρα), Τριπόταμος, Σγαλάδος, Αγάπη, Βωλάξ, Φαλατάδος, Μέση, Μουσουλού (Μυρσίνη), Στενή, Ποταμιά, Κέχρος, Δύο Χωριά, Τσικαλάδος (Σκαλάδος), Σκλαβοχώρι, Κρόκος, Μοναστήρι.13 (χάρτης Επόμενων οικισμών, σ.23) Παρατηρώντας τους χάρτες, βλέπουμε πως οι περισσότεροι οικισμοί που αναπτύχθηκαν βρίσκονται γύρω από την βενετική πολιτεία, στο κεντρικό τμήμα του νησιού. Παράλληλα βλέπουμε πως και στην Εξωμεριά υπάρχει ανάπτυξη αλλά σε μικρότερο βαθμό, ενώ οι παραθαλάσσιοι οικισμοί εκλείπουν με μόνες εξαιρέσεις το λιμάνι του Αγίου Νικολάου και τους όρμους του Πανόρμου και των Υστερνίων όπου παρατηρούταν εμπορική δραστηριότητα (εικ.18). Παπαδία-Λάλα Α., Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός - Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1390-1715), Τήνος, 2005, 177 11

Καραλή Μάχη, Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2002, 22 12

13

Παπαδία-Λάλα, ό.π., 180

24

Τουρκοκρατία (1715 - 1821) Η Τήνος αντιστάθηκε πολύ στις επιθέσεις των Τούρκων κατακτητών. Όταν η γειτονική Μύκονος πέρασε υπό οθωμανική κατοχή το 1537, η Τήνος παρέμεινε στη βενετική κυριαρχία έως τις αρχές του 18ου αι. Κατά τη διάρκεια των βενετοτουρκικών πολέμων, μεταξύ 16ου και 17ου αι., καταγράφηκαν πολυάριθμες αποτυχημένες απόπειρες κατάληψης του νησιού με αιχμαλωσίες, σφαγές, λεηλασίες, πυρπολήσεις, χωρίς όμως σημαντικές καταστροφές της πρωτεύουσας.

Πάνορμος όρμος Υστερνίων

Κολυμπήθρα

Εξωμεριά

Μέσα Μέρη Κιόνια

Χώρα

18

25

Η Τήνος παραδόθηκε στους Τούρκους στις 5 Ιουνίου του 1715, έπειτα από συμφωνία με τον Βενετό διοικητή Bernardo Balbi, ο οποίος προσπάθησε μάταια να αποκρούσει την τουρκική επιδρομή.14 Η μετάβαση στο νέο καθεστώς έγινε ειρηνικά και οι Τήνιοι διατήρησαν τα προνόμια και τα πλεονεκτήματά τους.15 Εφόσον καταλήφθηκε το νησί, οι Τούρκοι κατέστρεψαν το κάστρο και τη γύρω περιοχή. Λέγεται, βέβαια, πως ίσως την καταστροφή αυτή την προκάλεσαν εξέχοντες Τήνιοι προκειμένου να αποφευχθεί η ανέγερση τζαμιού.16 Πολλοί καθολικοί εγκατέλειψαν το νησί και μετακινήθηκαν σε κέντρα της βενετικής αυτοκρατορίας, όπως την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, με αποτέλεσμα ο αριθμός των ορθόδοξων χριστιανών να φτάσει τους 15.000 έναντι των 8.000 ρωμαιοκαθολικών.17 Με την πτώση του κάστρου οι κάτοικοι της περιοχής μετακινούνται προς το προάστιό του, το λεγόμενο “Sobborgo”, και αρχίζει η ανάπτυξη της περιοχής στον λιμένα του Αγίου Νικολάου, στη θέση της σημερινής Χώρας. Η Τήνος επήλθε επίσημα στην Oθωμανική Αυτοκρατορία με την συνθήκη Πασσάροβιτς το 1718, με τον τελευταίο βενετοτουρκικό πόλεμο.18 Το νησί δεν αντιμετώπισε καμία εξωτερική επιδρομή μέχρι τον ρωσσοτουρκικό πόλεμο το 1768,19 όπου η Τήνος για διάστημα 3 ετών, 1771 έως 1774, επήλθε υπό ρωσική κατοχή μαζί και με άλλα νησιά των Κυκλάδων.20

Παπαδία-Λάλα Α., Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός - Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1390-1715), Τήνος, 2005, 179 14

Γεωργαντόπουλος Επαμ., Τηνιακά - Ήτοι αρχαία και νεωτέρα γεωγραφία και ιστορία της νήσου Τήνου, Αθήνα, 1889, 117 15

Παπαδία-Λάλα Α., Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός - Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1390-1715), Τήνος, 2005, 179 16

17

Παπαδία-Λάλα, ό.π., 181

18

Παπαδία-Λάλα, ό.π., 179

19

Γεωργαντόπουλος, ό.π., 120

Καραλή Μάχη, Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2002, 25 20

26

Γενικά, η οθωμανική κυριαρχία έφερε ανάπτυξη του εμπορίου, καθώς αναπτύχθηκε το εμπόριο με την Ανατολή, ενώ ταυτόχρονα διατηρήθηκαν οι σχέσεις με τη Δύση. Η Τήνος αναδεικνύεται, την περίοδο αυτή, ως το πιο σημαντικό κέντρο στο Αιγαίο, με το νέο διοικητικό και οικονομικό κέντρο του νησιού να εδράζεται στη Χώρα (εικ.18). Παράλληλα, παρατηρείται έντονη κινητικότητα στο βόρειο μέρος του νησιού, στην Εξωμεριά, χάρη στην ύπαρξη των πολλών λατομείων μαρμάρου. Ο τόπος εκεί, με τη σχετική του αυτονομία, διαχειρίζεται το εμπόριο μαρμάρου αλλά και οι κάτοικοι των οικισμών αναπτύσσουν την τέχνη της μαρμαροτεχνίας (εικ.19).

Νεότερα χρόνια Η οθωμανική κυριαρχία έληξε με την επανάσταση του 1821. Η Τήνος υπήρξε πολλές φορές στη διάρκεια των αιώνων καταφύγιο για πρόσφυγες του ελληνικού κόσμου. Στις 30 Ιανουαρίου του 1823 βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας και ξεκινά η ανέγερση του περίφημου ναού της Ευαγγελίστριας. Ο ναός ολοκληρώνεται το 1880 (εικ.20). Στην ελληνική επικράτεια, επίσημα, η Τήνος πέρασε το 1830. Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της επόμενης περιόδου αποτελεί ο τορπιλισμός του καταδρομικού πολεμικού πλοίου Έλλη, από ιταλικό υποβρύχιο, στις 15 Αυγούστου 1940 (εικ.21,22). Το 1941 η Τήνος εντάσσεται στην ιταλική διοίκηση και το 1943 με τη συνθηκολόγηση με την Ιταλία έως και την απελευθέρωση το 1944, γνωρίζει τη γερμανική κατοχή. Κατά τα μεταπολεμικά χρόνια, με την ίδρυση και την ανάπτυξη της Ερμούπολης στη Σύρο, αλλά και των μεγάλων αστικών κέντρων στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο, η Τήνος παρουσιάζει οικονομική περιθωριοποίηση και δημογραφική πτώση. Αυτό οφείλεται στην ύφεση της γεωργικής παραγωγής και της φτώχειας των ετών. Παρ’ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια καταφέρνει και βγαίνει από το φαύλο κύκλο του οικονομικού μαρασμού, έχοντας στο πλευρό της τόσο την πλούσια πολιτιστική και πνευματική κληρονομιά της, όσο και το ψυχισμό των ανθρώπων της.

27

19

20

21

22

28

29

Τοπίο Η Τήνος ανήκει στο σύμπλεγμα νησιών των Κυκλάδων και είναι η τρίτη μεγαλύτερη σε έκταση με 197 τ.χλμ., μετά την Νάξο και την Άνδρο. Βρίσκεται μεταξύ της Άνδρου και της Μυκόνου, απέναντι από τη Σύρο.

Αθήνα Άνδρος

Μακρόνησος

Τήνος Κέα

Γυάρος

Μύκονος

Σύρος

Κύθνος

Νάξος Σέριφος

Δονούσσα

Πάρος

Κουφονήσι

Σίφνος Κίμωλος

Κέρος Αντίπαρος

Αμοργός Ίος

Σίκινος

Μήλος

Σχοινούσσα Ηρακλειά

Φολέγανδρος Θήρα

30

ΥΠΟΜΝΗΜΑ πηγάδι πηγή

0

1000

5000

500

2500

ΧΑΡΤΗΣ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ

όρμος Κολυμπήθρας όρμος Αγίου Ιωάννη

Πατέλα 409km Κολυμπήθρα

Γρίζα Λιβάδα

Τσικνιάς 727km Ξώμπουργκο 559km Ποταμιά

Κεχροβούνι 604km όρμος Πανόρμου 0

1000

0

1000 500 500

31

5000 2500

5000

2500

ΧΑΡΤΗΣ ΑΝΑΓΛΥΦΟΥ Α

όρμος Αγίου Νικολάου

Οι ακτές της παρουσιάζουν πλούσιο οριζόντιο και κατακόρυφο διαμελισμό, με πολλούς όρμους, με σημαντικότερους του Αγίου Νικολάου (κεντρικό λιμάνι — Χώρα) στο νότιο τμήμα, του Αγίου Ιωάννη στα ανατολικά, της Κολυμπήθρας και του Πανόρμου στο βόρειο τμήμα. Το νησί της Τήνου χαρακτηρίζεται ως ορεινό με πολλά βουνά, όχι όμως υπέρμετρου ύψους και με λίγες μικρές πεδιάδες (χάρτης Αναγλύφου Α, σ.31). Το έδαφος είναι ξερό και πετρώδες, με τον γρανίτη, τον σχιστόλιθο και το μάρμαρο να αποτελούν το βασικό σκελετό του νησιού (Γεωλογικός χάρτης, σ.41). Τα ψηλότερα βουνά είναι ο Τσικνιάς, η Πατέλα ή Πολέμου Κάμπος, το Κεχροβούνι και το Ξώμπουργο. Η μεγαλύτερη πεδιάδα είναι αυτή στην Κώμη, στον κάμπο της Κολυμπήθρας, ενώ οι πιο εύφορες είναι οι κοιλάδες της Λιβάδας, της Ποταμιάς και του χωριού Αγάπης, η λεγόμενη περιοχή Γρίζα. Χάρη στο έντονο ανάγλυφο του νησιού δημιουργείται έντονο υδρογραφικό δίκτυο με δεκάδες εποχικά ρέματα, όπως φαίνεται και στον χάρτη Υπόγειων υδάτων. Το κλίμα που επικρατεί είναι ξηρό μεσογειακό, με ήπιους χειμώνες και δροσερά καλοκαίρια. Χαρακτηριστικός είναι ο ισχυρός βοριάς, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τα μελτέμια κατά τη θερινή περίοδο. Θεωρείται, ίσως, ο πιο δυνατός από τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων και μάλιστα, η σφοδρότητά του μνημονεύεται από την αρχαιότητα.21 Σε συνάρτηση με το ανάγλυφο με τις απότομες πλαγιές και το λιγοστό χώμα του τόπου, οι χωρικοί δημιούργησαν αιμασιές ή αλλιώς ξερολιθιές καθόλο το τηνιακό τοπίο, προκειμένου να συγκρατήσουν το χώμα για να διαμορφώσουν μικρά τμήματα καλλιεργήσιμης γης.22 Οι ξερολιθιές αποτελούν τον τρόπο οριοθέτησης και οικειοποίησης του χώρου, καθώς δημιουργείται η δυνατότητα πρόσβασης με τη δημιουργία μονοπατιών. Πέρα από την πρακτική τους αξία, αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο του αιγαιοπελαγίτικου τοπίου και έ-

Μιχελής Π. Α., Φροντιστηριακαί εργασίαι Α΄ - Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, Αθήνα, Εκδόση Ε. Μ. Πολυτεχνείου, 1960, 77 21

22

Χαριτωνίδου Αγγελική, Ελληνική παραδοσιακή αχριτεκτονική - Τήνος, Μέλισσα, 1961, 15

32

ΥΠΟΜΝΗΜΑ βλάστηση οικισμοί καλλιεργήσιμες εκτάσεις δίκτυο Natura 2000

0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΠΡΑΣΙΝΟΥ

Ισμαήλ

Πάνορμος Πύργος

Έξω Μέρη Κολυμπήθρα

υΚ

άμ

πο

ς

Λιβάδα

Αγάπη

Καλλονή Κώμη

Κάτω Μέρη

Βωλάξ

ιά ς

Πο λέ μο

Λουτρά Φαλατάδος

Τσ ικ ν

Υστρέρνια

Ξώμπουργκο Ξινάρα

Άνω Μέρη Κτικάδος

Κεχροβούνι Δυο Χωριά Τριαντάρος

Κιόνια

0

1000 500

0

5000 2500

1000

ΧΑΡΤΗΣ ΑΝΑΓΛΥΦΟΥ Β Β 500 ΧΑΡΤΗΣ ΑΝΑΓΛΥΦΟΥ 2500

5000

Λυχναφτιά

33

χουν γίνει ένα με το φυσικό περιβάλλον, προσδίδοντάς του ιδιαίτερη πλαστικότητα,23 αφού θυμίζουν υψομετρικές καμπύλες σε φυσικό μέγεθος. Όσον αφορά τη χλωρίδα του νησιού έχουμε να κάνουμε με τη χαρακτηριστική φρυγανική βλάστηση των Κυκλάδων.24 Το μεγαλύτερο μέρος του τοπίου είναι καλυμμένο από αυτοφυείς θάμνους, ρίγανη, θυμάρι, λεβάντα και άλλα. Ψηλά δέντρα, όπως λόγου χάριν τα κυπαρίσσια, συναντώνται σπάνια μόνο σε απάνεμες, προφυλαγμένες πλαγιές, ενώ σε μέρη, όπου το στοιχείο του νερού είναι έντονο, παρατηρεί κανείς δάφνες, ιτιές και πλατάνια. Από την άλλη, η πανίδα του νησιού χαρακτηρίζεται ιδιαίτερη. Η Τήνος μαζί με τη γειτονική Άνδρο αποτελούν το συνδετικό κρίκο μεταξύ της πανίδας της ηπειρωτικής Ελλάδας και εκείνης των νησιών των Κυκλάδων. Χάρη στη γεωγραφική της θέση, αλλά και στη κατά τόπους πλούσια βλάστηση, η πανίδα εμφανίζει αρκετά στοιχεία που δεν συναντώνται στα νοτιότερα νησιά του συμπλέγματος. Σημαντικό είναι να αναφερθεί πως το 2009 η Τήνος εντάσσεται στο δίκτυο “Natura 2000”25 με τις περιοχές του Τσικνιά, στην πεδιάδα της Λιβάδας, και του υδροβιότοπου της Κολυμπήθρας να κρίνονται ως προστατευόμενες (χάρτης Πρασίνου, σ.33).

Μιχελής Π. Α., Φροντιστηριακαί εργασίαι Α΄ - Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, Αθήνα, Εκδόση Ε. Μ. Πολυτεχνείου, 1960, 77 23

24

Βαλλιάνου Δ. & Βώκου Δ., Οι περιστεριώνες της Τήνου, Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1986, 21

Σύμφωνα με το υπουργείο περιβάλλοντος και ενέργειας, το δίκτυο ”Νatura 2000” ή αλλιώς Επιτροπή «Φύση 2000» αποτελεί το κεντρικό επιστημονικό γνωμοδοτικό όργανο του Κράτους για το συντονισμό, την παρακολούθηση και αξιολόγηση των πολιτικών και μέτρων προστασίας της ελληνικής βιοποικιλότητας.

25

34

Σύμφωνα με το φυσικό της ανάγλυφο η Τήνος μπορεί να διαιρεθεί σε τρία διαφορετικά τμήματα, τα Μέσα ή Άνω Μέρη, τα Κάτω Μέρη και τα Έξω Μέρη ή Εξωμεριά26 (χάρτης Αναγλύφου Β, σ.33). Με βάση αυτή τη διαίρεση, σε μία παλαιότερη εποχή, το νησί χωρίστηκε σε ομώνυμες περιφέρειες.27 Τα Άνω Μέρη περιλαμβάνουν την πρωτεύουσα του νησιού, τη Χώρα, αλλά και τους οικισμούς που βρίσκονται κάτω από το νοητό οριζόντιο άξονα στο νότιο άκρο του Τσικνιά. Πιθανώς, να ονομάστηκαν έτσι γιατί είναι σκαρφαλωμένοι στις διάφορες πλαγιές του βράχου του Ξώμπουργκου και του Κεχροβουνίου. Πρόκειται για κεντρικούς οικισμούς της Τήνου με πολλούς να βρίσκονται πολύ κοντά στη Χώρα και στην πλειοψηφία τους να έχουν θέα προς τη θάλασσα (χάρτης Αναγλύφου Β, σ. 33).

23

24

Δρόσος Ν. Δρόσος, Ιστορία της νήσου Τήνου - Από της πέμπτης σταυροφορίας μέχρι ενετικής κυριαρχίας και εκείθεν μέχρι του 1821, Αθήνα, 1870, 48 26

Καραλή Μάχη, Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2002, 33. Οι περιφερειακές αυτές ενότητες, σε δεύτερο επίπεδο, διαφοροποιούνται ανάλογα με τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της κάθε περιόδου.

27

35

Από την άλλη πλευρά, τα Κάτω Μέρη αφορούν τους οικισμούς που βρίσκονται ανατολικά και γύρω από την περιοχή της Κολυμπήθρας και κοιτώντας τον χάρτη πάνω από το Ξώμπουργκο. Θεωρούνται Κάτω Μέρη, γιατί πρόκειται για τα χωριά εκείνα που εδράζονται κάτω στην πιο εύφορη κοιλάδα του νησιού. Οι οικισμοί αυτοί, σε αντίθεση με τα Άνω Μέρη, έχουν πολύ έντονο το στοιχείο της φύσης (βλάστηση, νερό), αφού τοποθετούνται στην μεγαλύτερη πεδιάδα. Για αυτό το λόγο, όπως άλλωστε έχει δείξει και η ιστορία, οι κάτοικοι αυτών των χωριών ασχολούνται κυρίως με τη γεωκτηνοτροφία. Στους οικισμούς των Κάτω Μερών ανήκει και ο Βωλάξ, ένα χωριό με σπάνιο τοπίο. Το χωριό αυτό βρίσκεται στο επίκεντρο του φαινομένου Πετριάδος28 και είναι το μοναδικό χωριό που έχει χτιστεί εξ’ ολοκλήρου μέσα στους γρανιτικούς σχεδιασμούς (εικ.25-27). Το γρανιτένιο, σχεδόν εξωγήινο τοπίο, με τους στρογγυλούς ογκόλιθους αποτελεί έναν μικρότοπο μέσα στο σύνολο των οικισμών των Κάτω Μερών.

25

26

27

Ο γεωλόγος και εκπαιδευτικός Γιάννης Μ. Ψάλτης αναφέρει: “Η γρανιτική περιοχή της Τήνου Πετριάδος (το Ξώμπουργκο, η Βωλάξ, το Κλεφτοβούνι, τη Κακιά Σκάλα, ο Καλαθάς, το Μαγκανάρι, τα Στεγαστά, το Κακόβουλο και ο Όρμος της Λιβάδας) αναπτύσσεται απιφανειακά σε έκταση 27 περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων σε σχήμα τριγώνου, με κορυφή που αντιστοιχεί στον γρανιτένιο όγκο του Εξωμβούργου και βάση που αναπτύσσεται από την Κολυμπήθρα έως τον Όρμο της Λιβάδας και κατά μήκος της ακτογραμμής της ΒΑ πλευράς του νησιού.” (βλ. “Το φαινόμενο Πετριάδος”, Τάμα, τεύχος Τρίτο, καλοκαίρι 2015, 28-31) 28

36

28

29

30

37

Η τελευταία περιοχή, εκείνη της Εξωμεριάς, διακρίνεται ξεκάθαρα από τις δύο προηγούμενες και περιλαμβάνει τους οικισμούς που βρίσκονται στο βορειοδυτικό τμήμα της Τήνου. Ο κυριότερος παράγοντας αυτού του διαχωρισμού κρίνεται η γεωμορφολογία του εδάφους, καθώς μεταξύ τους εκτείνεται μεγάλη έκταση άγριου, μη δομημένου χώρου, που δημιουργεί μια ζώνη φυσικού διαχωρισμού. Αυτό φαίνεται συνδυαστικά παρατηρώντας τον χάρτη Αναγλύφου Β (σ.33) και τον Γεωλογικό χάρτη (σ.41), που βλέπουμε ότι τα όρια της περιοχής αυτής ταυτίζονται σχεδόν με εκείνα της διαφορετικής ποιότητας του εδάφους. Κύριο συστατικό του εδάφους της περιοχής είναι ο σχιστόλιθος. Εξαιτίας αυτού, τα εδάφη εκεί είναι τα πιο άγονα του νησιού. Στην περίπτωση της Εξωμεριάς, το φυσικό περιβάλλον αλλά και η απομακρυσμένη θέση της από τη πρωτεύουσα του νησιού οδήγησαν τους κατοίκους να αναπτύξουν συνθήκες σχετικής αυτονομίας, με αποτέλεσμα, όταν αναφερόμαστε σε αυτήν, να μιλάμε για ένα άλλο ξεχωριστό μέρος. Φαίνεται, λοιπόν, πως ο χωρικός αυτός διαχωρισμός υπαγορεύεται τόσο από οικολογικούς όσο και οικιστικούς παράγοντες, δημιουργώντας διαφορετικούς τόπους στο πεδίο της Τήνου.

ήπιο — διασπορά

μαλακό — περίκληση

σκληρό — ακούμπισμα

38

31

32

33

34

39

35

36

37

Μαρμαροτεχνία Μαρμαροτεχνία ονομάζεται η τέχνη της εξόρυξης και λάξευσης του μαρμάρου. Η Τήνος έχει μακρά παράδοση σε αυτόν τον τομέα, καθώς είναι γνωστή για τα μάρμαρά της σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο και όχι μόνο.29 Συχνά αναφέρεται ως το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό κέντρο μαρμαροτεχνίας και λιθογλυπτικής στην Ελλάδα. Αφετηριακός παράγοντας αυτής της εξέλιξης είναι η ύπαρξη μαρμαροφόρων στρωμάτων σε ολόκληρο το νησί, η οποία φανερώνει την πληθώρα πρώτης ύλης, πράγμα που αναφέρει και ο περιηγητής J. Sandrart.30 Άλλοι παράγοντες που βοήθησαν στην ανάδειξη της Τήνου, σε αντίθεση με άλλα κέντρα, είναι η επί αιώνες ασχολία και ενάσκηση της τέχνης της μαρμαροτεχνίας σε συνδυασμό με τη δημιουργία ενός συμπλέγματος οικισμών στην Εξωμεριά, με κύρια επαγγελματική απασχόληση το μάρμαρο. Επιπλέον, συνέβαλαν η θέση που κατείχε στον κυκλαδίτικο χώρο, γεγονός που την καθιστούσε εμπορικό κέντρο, αλλά και οι ευνοϊκές συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί τις περιόδους που βρισκόταν υπό βενετική και τουρκική κυριαρχία. Αναφορές για την εκμετάλλευση του τηνιακού μαρμάρου υπάρχουν ήδη από την αρχαιότητα, συνεχίζουν να εμφανίζονται στην μεσαιωνική και στην νεότερη εποχή και φτάνουν μέχρι και σήμερα. Τα αρχαιότερα λατομεία της Ελλάδας εμφανίζονται στις Κυκλάδες, συγκεκριμένα στην Νάξο και στην Πάρο, από τον 7ο αιώνα π.Χ., ενώ λίγο αργότερα η λειτουργία τους ξεκινά και στη Τήνο. Ίχνη αρχαίας λατόμησης έχουν εμφανιστεί στο σημερινό λατομείο της Βάθης, στη Λυ-

Τον Δεκέμβρη του 2015 εγγράφεται η τηνιακή μαρμαροτεχνία στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO. 29

Το 1687 ο περιηγητής J. Sandrart μαρτυρεί: ”Ολόκληρο το νησί της Τήνου είναι από μάρμαρο, επίσης υπάρχουν λατομεία πέτρας σε συνεχή λειτουργία” (βλ. Φλωράκης Αλέκος Ε., 11) 30

40

ΥΠΟΜΝΗΜΑ λατομεία λευκού και γκρίζου μαρμάρου λατομεία πράσινου μαρμάρου σχιστήρια κέντρα μαρμαροτεχνίας προβλήτες φόρτωσης μαρμαροφόρες ζώνες

0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ

ΥΠΟΜΝΗΜΑ πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις αμφιβολίτης σχιστόλιθος και αμφιβολίτης με φλέβες μαρμάρου αμφιβολίτης και σχιστόλιθος γρανίτης χαλαζιακός σχιστόλιθος

μάρμαρο

41

μαρμαρυγιακό μάρμαρο

0

1000 500

5000 2500

ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ

χναφτιά, σε δύο θέσεις ονομαζόμενες Μάρμαρα, και στα Κιόνια, θέση που πιθανώς σχετίζεται και με την κατασκευή του αρχαίου ιερού του Ποσειδώνα. Επίσης, νταμάρι πράσινου μαρμάρου φαίνεται ότι υπήρξε και στην θέση Χούσουλα, ίχνη του οποίου δεν διακρίνονται σήμερα λόγω μεταγενέστερων εξορύξεων στην περιοχή. Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή υπάρχουν αναφορές για ύπαρξη λατομείων στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, ίχνη των οποίων, επίσης, δεν έχουν διασωθεί εξαιτίας της εντατικής εκμετάλλευσης τους κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Ένα μόνο λατομείο, βαθυπράσινου, μαρμάρου σώζεται στην θέση Τούρλα- Κόκκινα Πετράδια.31 Κατά την μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή περίοδο, όπως φαίνεται από σωζόμενα ανάγλυφα που έχουν βρεθεί στο νησί, λειτουργούσαν μικρά λατομεία, ενώ γινόταν και επανάχρηση μαρμάρου από αρχαιότερες κατασκευές, μία τεχνική η οποία συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια. Η μακροχρόνια βενετική κυριαρχία στην Τήνο έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της τοπικής μαρμαρογλυπτικής και, γενικότερα, στον πολιτισμικό χαρακτήρα του νησιού, όπως έχει αναφερθεί. Μέχρι τότε, δεν είχε υπάρξει κάποια συστηματική αξιοποίηση των λατομείων. Ο κάθε μαρμαράς πήγαινε στο νταμάρι για να πάρει την απαραίτητη ποσότητα μαρμάρου δουλεύοντας με την αρχαιοελληνική μέθοδο της επί τόπου λάξευσης στο επιθυμητό σχήμα και, στην συνέχεια, της απόσπασης του υλικού.32 Την περίοδο αυτή ξεκινά μία σχετική σταθερότητα στην οικοδόμηση αρχοντικών και εκκλησιών και, περίπου, το 1662 συναντάμε το πρώτο οργανωμένο πλέον συνεργείο που ασχολείται με την εξόρυξη και λάξευση μαρμάρου στον Πύργο.33

Φλωράκης Ε. Αλέκος, Παλιά λατομεία και σχιστήρια της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2018, 12 31

32

Φλωράκης, ό.π., 16

33

Φλωράκης Αλέκος, “Η τέχνη του μαρμάρου στην Τήνο”, Τάμα, τεύχος δεύτερο, καλοκαίρι 2014, 24

42

38

39

40

43

41

42

Με την κατάκτηση του νησιού από τους Τούρκους, το 1715, η Τήνος εντάσσεται στην οικονομική σφαίρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το γεγονός αυτό απογείωσε και επέκτεινε σημαντικά τη δραστηριότητα των μαρμαράδων, καθώς σηματοδότησε την έξοδο της τοπικής χειροτεχνίας από τα γεωγραφικά της όρια, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο περιηγητής G.A. Olivier.34 Η Κωνσταντινούπολη φαίνεται ότι είχε ιδιαίτερη σημασία στην εξέλιξη της τηνιακής μαρμαροτεχνίας, καθώς πέρα από τις εξαγωγές που έκαναν οι Τήνιοι διατηρούσαν πολυπληθή και δραστήρια παροικία δουλεύοντας περιστασιακά στα μαρμαράδικα της Πόλης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανταλλαγή ιδεών, τοπικών παραδόσεων και καινοτομιών, στοιχεία τα οποία εισήγαγαν και στην τοπική τους τέχνη. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, ο 18ος και ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζονται από μία έντονη κινητικότητα προς Άγιο Όρος, Μικρά Ασία, Ρουμανία, Νότια Ρωσία και Αίγυπτο, ενώ μετά το 1830 η τέχνη της τηνιακής μαρμαροτεχνίας επεκτείνεται και στην Αθήνα. Εκεί, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα δημιουργείται ένα δευτερογενές κέντρο που λειτουργούσε σε συνάρτηση με εκείνα του νησιού. Το άσπρο μάρμαρο, παρ’ όλο που υπάρχει άφθονο, χρησιμοποιείται από τους Τήνιους σε μικρές ποσότητες, ενώ το πράσινο καθόλου.35 Στις κατοικίες το παρατηρούμε στα υπέρθυρα, στους φεγγίτες με τα σκαλιστά τους σχέδια, σε διακοσμητικά πλαίσια γύρω από τα ανοίγματα, στις εκκλησίες το βλέπουμε στα καμπαναριά και στα τέμπλα, ενώ στα νεκροταφεία σε επιτύμβιες πλάκες σε τιμή των νεκρών (εικ.41,42). Βέβαια, παράλληλα με το μάρμαρο αξιοποιήθηκε και ο μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος, ακόμα ένα γεωλογικό υλικό που υπάρχει σε αφθονία στο νησί. Οι σχιστολιθικές πλάκες, γνωστές και ως μαυρόπλακες, χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό στην τοπική κοινότητα, αλλά γίνονταν και εξαγωγές σε Μικρά Ασία, Αθήνα και Πειραιά.

Το 1801 ο περιηγητής G.A.Olivier καταγράφει: ”οι κάτοικοι των χωριών Πύργος, Υστέρνια και Καρδιανή δουλεύουν και λαξεύουν το μάρμαρο που βρίσκεται στα μέρη τους, με προορισμό τη Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη και την Κώσταντινούπολη” (βλ. Φλωράκης Αλέκος Ε., 11) 34

Μιχελής Π. Α., Φροντιστηριακαί εργασίαι Α΄ - Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, Αθήνα, Εκδόση Ε. Μ. Πολυτεχνείου, 1960, 79 35

44

Την δεκαετία του 1870, καθώς η ανοδική πορεία της τηνιακής μαραροτεχίας συνεχιζόταν, έγινε φανερή μία πρώτη προσπάθεια να δημιουργηθεί στην Ερμούπολη της Σύρου η Ελληνική Λιθοτομική Εταιρία “Ο Πραξιτέλης” έν Τήνω. Η προσπάθεια αυτή δεν είχε διάρκεια, καθώς δεν κατάφερε να συγκεντρωθεί το απαραίτητο κεφάλαιο. Έπειτα από μερικά χρόνια παγιώθηκε επιτέλους η λατομική απασχόληση ως ιδιαίτερος επαγγελματικός κλάδος χάρη στην έναρξη των εργασιών της αγγλικής εταιρίας “GRECIAN MARBLES (MARMOR) LTD”36 στο πράσινο μάρμαρο. Σημαντικό να αναφερθεί ότι η μετακίνηση στην Αθήνα και οι νέες ανάγκες της πελατείας κατεύθυναν τους μαρμαράδες της πρωτεύουσας σε διαφορετικούς δρόμους και τους απομάκρυναν από τα όρια της παράδοσης. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα έργα τους να αποκτήσουν έναν ιδιαίτερο αστικό χαρακτήρα. Πολλοί από αυτούς, μάλιστα, αποφάσισαν να σπουδάσουν διαμορφώνοντας έτσι μία νέα γενιά “σπουδαγμένων” γλυπτών-καλλιτεχνών, που διέφερε από τους έμπειρους μαρμαρογλύπτες-μάστορες. Ένας από τους πιο ονομαστούς εκπροσώπους αυτής της ακαδημαϊκής γλυπτικής είναι ο Γιαννούλης Χαλεπάς. Αποτελέσματα αυτής της παράδοσης κρίνεται το παράρτημα της Ανώτατης Σχολης Καλών Τεχνών και το μουσείο της Μαρμαροτεχνίας, τα οποία δεν θα μπορούσαν να εδρεύονται κάπου αλλού, πέρα από τον οικισμό του Πύργου, το μεγαλύτερο χωριό του νησιού όπου η παράδοση αυτής της τέχνης επιβιώνει μέχρι και σήμερα. Το 1955 ξεκινά η λειτουργία του Προπαρασκευαστικού και Επαγγελματικού Σχολείου Καλών Τεχνών, με σκοπό την εκμάθηση και εξάσκηση της καλλιτεχνικής μαρμαροτεχνίας (εικ.43). Οι φοιτητές φοιτούν τρία έτη και διδάσκονται γλυπτική με πηλό και γύψο, μαρμαρογλυπτική, αρχιτεκτονικό σχέδιο, ζωγραφική, ιστορία τέχνης και έκθεση. Υπάρχει άμεση σχέση και συνεργασία με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, καθώς οι δύο πρώτοι στη βαθμολογία απόφοιτοι κάθε έτους έχουν την δυνατότητα να εισαχθούν σε αυτή χωρίς εξετάσεις. Αρκετά χρόνια αργότερα, τον Μάιο του 2008, ιδρύεται και εγκαινιάζεται το μουσείο Μαρμαροτεχνίας. Στη μόνιμη έκθεση περιγράφονται αναλυτικά οι τεχνικές λάξευσης, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζεται ολόκληρο το Χάρη στην αγγλική εταιρεία “GRECIAN MARBLES (MARMOR) LTD” παρουσιάστηκε εντυπωσιακή δραστηριότητα στο παγκόσμιο εμπόριο μαρμάρου από τον ελλαδικό χώρο.

36

45

πλέγμα του εργαλειακού εξοπλισμού (εικ.45). Τα εκθέματα αφορούν διάφορα κοσμικά, εκκλησιαστικά, επιτύμβια αλλά και έργα καθημερινής χρήσης σε μάρμαρο, όπως υπέρθυρα, κρήνες, οικόσημα και γουδιά (εικ.44). Υπάρχουν, ακόμα, πήλινα προπλάσματα και γύψινα αντίγραφα, όπως φυσικά και πλούσιο αρχειακό υλικό και σχέδια παλαιών μαρμαρογλυπτών. Μέσω του μουσείου αναδεικνύεται ο μόχθος και η δημιουργικότητα των μαρμαράδων και λατόμων της Τήνου όπως και το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκαν τα τοπικά εργαστήρια.

43

44

46

45

46

47

48

49

47

50

51

Πολιτισμικό τοπίο Το τηνιακό τοπίο φαίνεται πως είναι πολυπλοκότερο από μία απλή ροή φυσικών φαινομένων. Το ιστορικό αποτύπωμα και η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον έχουν δημιουργήσει ένα ξεχωριστό τοπίο στον τηνιακό χώρο. Ένας καλός παρατηρητής μπορεί να διακρίνει ίχνη αυτού του πολιτισμικού τοπίου. Τέτοια ίχνη αποτελούν και οι ξερολιθιές που έχουν γίνει ένα με το περιβάλλον, όπως έχει ήδη αναφερθεί παραπάνω. Ουσιαστικά πρόκειται για κατασκευή λιθοδομής και μάλιστα, τις περισσότερες φορές, με την πλήρη απουσία κονιάματος. Χωρίζοντας οι χωρικοί τις πλαγιές σε μακρόσθενους αναβαθμούς, με αναλημματικούς τοίχους, καταφέρνουν και δημιουργούν επίπεδο έδαφος, κατάλληλο για καλλιέργειες, ενώ ταυτόχρονα εμποδίζεται να παρασυρθεί το χώμα των χωραφιών από τη βροχή. Μαζί με τις ξερολιθιές, συναντά κανείς και τις λεγόμενες κατοικιές. Οι κατοικιές ή αλλιώς κάμαρες, κελλιά ή βοϊδοκέλλια, αποτελούν μικρού μεγέθους πετρόχτιστα καλύβια, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι των αγροτικών περιοχών κατά τη διάρκεια των εποχιακών δραστηριοτήτων τους. Ο χωρικός έχτιζε τις κατοικιές προκειμένου να αποθηκεύει προσωρινά τα διάφορα προϊόντα και εργαλεία του, να προστατεύεται από τον δυνατό ήλιο, αλλά και για να περιορίζει τα ζωντανά, όταν πρόκειται να οργώσει.37 (εικ.46,47) Άλλα τέτοια στοιχεία αποτελούν οι φημιστοί περιστεριώνες. Οι περιστεριώνες αποτελούν υπολείμματα της πολυετούς βενετικής κυριαρχίας στο νησί. Ήταν κτίρια που προορίζονταν για συντήρηση και εκτροφή περιστεριών, με κύριες απολαβές το κρέας και σημαντικότερα τη κουτσουλιά, για τροφή και λίπασμα αντίστοιχα.38 Σημαντικό να αναφερθεί, πως η κατοχή περιστεριώνα ταυτιζόταν με κοινωνική υπεροχή. Όσο περισσότερη οικονομική ευχέρεια παρουσίαζε ο ιδιοκτήτης, τόσο πιο περίτεχνος, στολισμένος και μεγαλοπρεπής ήταν ο περιστε- 37

Χαριτωνίδου Αγγελική, Ελληνική παραδοσιακή αχριτεκτονική - Τήνος, Μέλισσα, 1961, 34

38

Βαλλιάνου Δ. & Βώκου Δ., Οι περιστεριώνες της Τήνου, Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1986, 38

48

ΥΠΟΜΝΗΜΑ περιστεριώνες

0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΩΝΩΝ

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ανεμόμυλοι νερόμυλοι

0

49

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΑΝΕΜΟΜΥΛΩΝ ΚΑΙ ΝΕΡΟΜΥΛΩΝ

ριώνας.39 Παρατηρώντας το χάρτη των Περιστεριώνων βλέπουμε πως τα κτίσματα αυτά απλώνονται σε όλο το νησί με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση να βρίσκεται στο κεντρικό του τμήμα. Παράλληλα με τον χάρτη Υπόγειων υδάτων, (σ.31) διαπιστώνουμε πως στην περιοχή αυτή ανιχνεύονται οι περισσότερες πηγές και πηγάδια, καθιστώντας τη ως την ευφορότερη της Τήνου. Έτσι, τα περιστέρια έβρισκαν άμεσα τροφή και νερό, κάνοντας την εκτροφή τους σε αυτά τα μέρη πιο εύκολη. Εικάζεται πως στη Τήνο είχαν κατασκευαστεί γύρω στους 1200 περιστεριώνες, με μόλις 650 να σώζονται. Πλέον, μετατρέπονται σε πολιτιστικά μνημεία, αφού σε μερικούς το νερό με τα χρόνια έχει διαβρώσει τα ξύλινα δοκάρια, με αποτέλεσμα να καταρρέουν οι σκεπές. (εικ.48,49) Κατά την Ενετοκρατία, πέρα από τους περιστεριώνες, χτίζονται και πολλοί ανεμόμυλοι. Χάρη στο δυνατό αέρα, οι χωρικοί λειτουργούσαν τους ανεμόμυλους για άλεσμα σιταριού. Αποτελούν στρογγυλά κτίσματα, με τρία επίπεδα και οχτώ ατένες να συγκρατούν τα τριγωνικά πανιά, ενώ το κινούμενο τμήμα βρίσκεται στην κορυφή, στο θόλο. Οι ανεμόμυλοι ξεπερνούσαν σε αριθμό τους 10040 και στη διάρκεια των αιώνων έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην οικονομία του νησιού, καθώς εξάγονταν σημαντικές ποσότητες σιταριού. Η χρήση τους καταργείται οριστικά στα τέλη της δεκαετίας του ’70 με τους περισσότερους να μετατρέπονται σε ερείπια, ενώ ορισμένους να επαναχρησιμοποιούνται ως κατοικίες. Παράλληλα με τους ανεμόμυλους, οι Τήνιοι, εκμεταλλευόμενοι τα έντονα εποχικά ρέματα (χείμαρροι), λειτουργούν και πολλούς υδρόμυλους. Όπως φαίνεται και στο χάρτη της διπλανής σελίδας, οι νερόμυλοι εμφανίζονται μόνο στο κομμάτι των Μέσα Μερών, σε περιοχές κοντά σε ποτάμια. Τέτοιες περιοχές είναι τα χωριά Αγάπη και Περάστρα, όπου μπορεί κανείς να συναντήσει τους πλέον εγκαταλελειμμένους νερόμυλους. Φαίνεται, επομένως, πως οι ανεμόμυλοι και οι νερόμυλοι πρόκειται για δείγματα της πολιτισμικής μας ταυτότητας, με έντονο αρχαιολογικό, αρχιτεκτονικό και εθνολογικό ενδιαφέρον.

39

Βαλλιάνου Δ. & Βώκου Δ., Οι περιστεριώνες της Τήνου, Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1986, 53

40

Σύμφωνα με τους Ζ. Βάο και Στ. Νομικό, η Τήνος διέθετε τους περισσότερους ανεμόμυλους των Κυκλάδων.

50

52

53

54

51 55

56

Ακόμη ένα ίχνος του πολιτισμικού τοπίου της Τήνου είναι οι μαρμάρινες κρήνες. Σύμφωνα με τον Αλέκο Φλωράκη (2010), έχουν καταμετρηθεί συνολικά 86 κρήνες σε ολόκληρο το νησί, με τις περισσότερες να χρονολογούνται κατά τον 18ο και 19ο αι. Οι τηνιακές αυτές βρύσες, διακρίνονται σε δύο αρχιτεκτονικούς τύπους την ανοιχτή, για ύδρευση οικισμών, κατοικιών, εκκλησιών, μοναστηριών (εικ.52,53) και την σκεπαστή ή αλλιώς υπόστεγη, για ύδρευση και άρδευση, πότισμα των ζώων και πλύσιμο ρούχων, αντίστοιχα (εικ.54-56). Τα πλυσταριά συγκεκριμένα, επρόκειτο για κτίσματα με συνεχόμενες μαρμάρινες ή σχιστολίθινες χτιστές μεγάλες σκάφες και χρησιμοποιούνταν, κυρίως, από τις γυναίκες του νησιού.41 Πολλές είναι οι φορές που τα πηγάδια, όπως τα ονομάζουν οι Τήνιοι, συνδέονται με αρχαίες δοξασίες και, γενικότερα, είναι έντονο το θρησκευτικό αίσθημα.42 Στο σημείο που αναβλύζει το νερό διακοσμούνται με μαρμάρινα στοιχεία τα λεγόμενα ξινάρια, τα οποία παρουσιάζουν θέματα παρμένα τόσο από τη θρησκευτική παράδοση όσο και από τη φύση. Η σημασία των κρηνών κρίνεται μεγάλη στην οικιστική και κοινωνική οργάνωση του κάθε οικισμού, αφού, αφενος, αποτελούσαν το χώρο συγκέντρωσης και αλληλεπίδρασης, ενώ αφετερου, συνδέονταν με διάφορες λαϊκές δοξασίες και πράξεις, σύμφωνα με τους συμβολισμούς του διακόσμου. Φαίνεται, λοιπόν, πως μέσω αυτών των πηγαδιών αναδεικνύονται δύο από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του νησιού η αφθονία του νερού, στοιχείο που μαρτυρά και την αρχαία του ονομασία Υδρούσα, και η τέχνη του μαρμάρου, γεγονός που κατέστησε το νησί ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα της νεοελληνικής μαρμαρογλυπτικής. Από την ανάλυση του πολιτισμικού τοπίου δεν μπορεί να παραληφθεί η αναφορά στο πλήθος διακεκριμένων Τήνιων καλλιτεχνών, οι οποίοι ξέφυγαν από τα όρια του ελλαδικού χώρου. H προσφορά της Τήνου, ειδικότερα στη γλυπτική, αλλά και στη νεοελληνική τέχνη είναι ανεκτίμητη. Όπως έχει αναφερθεί, η μαρμαροτεχνία αποτελούσε μακραίωνη παράδοση των Τήνιων και, ειδικότερα, εκείνων του βορειοδυτικού τμήματος, στην Εξωμεριά, όπου και ήταν ο τόπος καταγωγής των 41

Χαριτωνίδου Αγγελική, Ελληνική παραδοσιακή αχριτεκτονική - Τήνος, Μέλισσα, 1961, 34

42

Σε αρκέτες κρήνες υπάρχει εικόνισμα με καντήλι προκειμένου να προστατεύει η Παναγία το νερό.

52

ΥΠΟΜΝΗΜΑ μουσεία αρχαιολογικοί χώροι

0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ

53 0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΣΗΜΑΝΣΗ TINOS TRAILS

σημαντικότερων γλυπτών του 19ου αι. Τέτοιοι είναι ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ο Δημήτριος Φιλιππότης, ο Λάζαρος και ο Αντώνιος Σώχος, ο Γεώργιος Βιτάλης, ο Λουκάς Δούκας, ο Λάζαρος Λαμέρας, οι αδελφοί Φυτάλη και οι αδελφοί Μαλακατέ. Παράλληλα, στο χώρο της ζωγραφικής διακρίνονται ο Νικηφόρος Λύτρας, ο Νικόλαος Γύζης και ο Ιωάννης Γαΐτης. Θεωρείται πως το ιδιόμορφο φυσικό περιβάλλον, με το άγονο έδαφος και τον ισχυρό βοριά επηρέασε σημαντικά στην ανάπτυξη αυτών των τεχνών αλλά και στην νοοτροπία των κατοίκων. Χαρακτηριστικά, ο Αντώνιος Σώχος γράφει “[…] ο αγριοβοριάς που φυσά και λυσσομανά ολοκαιρίς, συντελεί σ’ αυτό το πνευματικό ξύπνημα, καθώς και στη δημιουργία και καλλιέργεια του ωραίου”. Θεωρείται πως στην Τήνο στεγάζονται τα περισσότερα μουσεία και ιδρύματα πολιτισμού από οποιοδήποτε άλλο νησί των Κυκλάδων. Αριθμούνται 24 μουσεία και 18 αρχαιολογικοί χώροι, με πιο γνωστά εκείνα της μαρμαροτεχνίας στον Πύργο (εικ.57), το μουσείο του Κώστα Τσόκλη στον Κάμπο (εικ.58,59), το ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης στα Κιόνια (εικ.60), το Βρέκαστρο (εικ.61) και το βράχο του Ξώμπουργκου (εικ.4). Μελετώντας τον χάρτη των Μουσείων και των Αρχαιολογικών χώρων παρατηρούμε πως υπάρχουν σε όλη την έκταση του νησιού, αφού σχεδόν κάθε χωριό έχει το δικό του λαογραφικό μουσείο.43 Στο κομμάτι μεταξύ Εξωμεριάς και Μέσα Μερών, όπου δεν υπάρχουν οικισμοί συναντάμε τέσσερις αρχαιολογικούς χώρους. Δικαίως, λοιπόν, η Τήνος έχει χαρακτηριστεί ως υπαίθριο μουσείο, αφού φαίνεται να είναι το νησί της τέχνης και του πολιτισμού. Χάρη στο ποικιλόμορφο φυσικό τοπίο, προσφέρονται και άλλες δραστηριότητες, όπως η πεζοπορία,44 η ιππασία, η ορειβασία, το σερφ και οι καταδύσεις (εικ.

62-64). Όπως στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, έτσι και στην Τήνο, δεν λείπουν τα πανηγύρια και οι διάφορες γιορτές, ενώ κυρίως τους θερινούς μήνες 43

βλ. Παράρτημα — 1

Η Τήνος διατηρεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, πυκνότερα και καλύτερα διατηρημένα δίκτυα παλαιών μονοπατιών στο Αιγαίο, με πολλά από αυτά χρονολογούνται από τους βυζαντινούς χρόνους. Το πεζοπορικό δίκτυο Tinos Trails καλύπτει ολόκληρο το νησί, ορίζοντας 12 σηματοδοτημένες διαδρομές, περνώντας από τα πιο όμορφα σημεία του νησιού.

44

54

57

58

59

60

61

55

62

63

64

λαμβάνουν χώρα διάφορα δρώμενα και φεστιβάλ, όπως θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, εκθέσεις και άλλα, σε διάφορα μέρη του νησιού (εικ.65).

65

Είναι εύλογο, λοιπόν, να ορίζονται άλλοι μικρότοποι, σύμφωνα με το πολιτισμικό τοπίο στο νησί, αφού ένας περιστεριώνας, ένας μύλος, μία κρήνη και σε μικρότερη κλίμακα ένας περίτεχνος φεγγίτης αλλά και οι αρχαιολογικοί χώροι, τα μουσεία και οι δραστηριότητες υποδηλώνουν πως η τέχνη και ο πολιτισμός βρίσκεται παντού.

56

66

67

68

57

69

70

71

Θρησκεία Ένας άλλος παράγοντας που συνιστά ιδιαιτερότητα για αυτό το νησί, είναι αυτός της θρησκείας. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η Τήνος αποτελεί έναν τόπο, πολύ στενά συνδεδεμένο με την θρησκευτική παράδοση. Αυτό αποδεικνύεται, καθώς, εκτός από την εκκλησία της Παναγίας που αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους ναούς της ορθοδοξίας, το νησί είναι γεμάτο με εκκλησίες και ξωκκλήσια, ορθόδοξα και καθολικά, κατά κύριο λόγο μικρών διαστάσεων. Ο αριθμός των κτισμάτων αυτών, αγγίζει τα 750 και πηγές αναγράφουν, πως σε παλαιότερα χρόνια, αντιστοιχούσε περίπου μία εκκλησία σε κάθε 15 κατοίκους. Φαίνεται λοιπόν, ότι η ανέγερση μίας τέτοιας κατασκευής δεν αποτελούσε πρόβλημα για τους Τήνιους, αφού ακόμα και τα πιο απόκρημνα μέρη θεωρούνται κατάλληλα για να φιλοξενήσουν ένα ξωκκλήσι. Παράλληλα με τις εκκλησίες μεγάλης σημασίας θεωρούνται και οι μονές που υπάρχουν στο νησί. Από τις πιο σημαντικές, είναι η μονή Κεχροβουνίου (εικ.66), χαρακτηριστικό παράδειγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής χτισμένο στα μέσα του 11ου αιώνα, που δεσπόζει στην κορυφή του ομώνυμου βουνού και φιλοξενεί αρκετές μοναχές μέχρι και σήμερα. Επίσης, στο χωριό Λουτρά εδρεύονται ακόμα δύο, η μονή Ιησουιτών και η μονή Ουρσουλινών που πλέον αποτελούν μουσειακούς χώρους (εικ.67). Η πρώτη ιδρύθηκε το 1670 και αποτέλεσε την πρώτη καθολική μονή της Τήνου. Σήμερα στο χώρο αυτό λειτουργεί λαογραφικό μουσείο. Από την άλλη, η μονή Ουρσουλινών, ιδρύθηκε το 1862 και φιλοξένησε πάνω από 300 οικότροφες μαθήτριες από όλο τον ελλαδικό χώρο και όχι μόνο. Η σχολή τώρα στεγάζει το δημοτικό σχολείο των Κάτω Μερών, αλλά και λαογραφικό μουσείο. Η επί 5 αιώνες ενετική κατοχή, ήταν ένας παράγοντας που επηρέασε σημαντικά τις θρησκευτικές και κοινωνικές συνθήκες. Σε σχέση με τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων, η Τήνος απολάμβανε αρκετές ελευθερίες και η κατάσταση που επικρατούσε στο εσωτερικό της ορθόδοξης εκκλησίας, δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως καταπιεστική. Υπήρχε αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ των δύο δογμάτων και δημιουργήθηκαν χώροι κοινής λατρείας, όπου επιτρεπόταν η συμμετοχή και των δύο πλευρών στα μυστήρια. Η καθολική διοίκηση και η επο- 58

ΥΠΟΜΝΗΜΑ μονές εκκλησίες

0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΩΝ

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ορθόδοξοι καθολικοί μικτοί

59

παραθεριστικοί

0

1000 500

5000 2500

ΧΑΡΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

πτεία ήταν ιδιαίτερα χαλαρές σε βαθμό που επέτρεπαν στην ορθόδοξη κοινότητα τη δημιουργία μιας μορφής τοπικής αυτοδιοίκησης και ανεξαρτησίας. Παρόλα αυτά, η μακροχρόνια παραμονή των Βενετών στο νησί, είχε ως αποτέλεσμα την αποδοχή του καθολικού δόγματος από ένα μεγάλο μέρος του ορθόδοξου πληθυσμού. Φαίνεται πως οι κατακτητές, προκειμένου να προσηλυτίσουν τον κλήρο στη δυτική εκκλησία,45 του παραχωρούσαν ορισμένα προνόμια και ελαφρύνσεις που σχετίζονταν με τον φόρο υποτέλειας.46 Ίσως από τους πιο εντυπωσιακούς χάρτες που έχουν δημιουργηθεί είναι ο χάρτης που δηλώνει τα ίχνη των διαφόρων προσκυνημάτων καθόλη την έκταση της Τήνου. Τα περισσότερα βρίσκονται στο κεντρικό τμήμα του νησιού, γεγονός που πιθανώς να οφείλεται τόσο στην ανάπτυξη των περισσότερων οικισμών εκεί όσο και στην συνύπαρξη των δύο δογμάτων. Ένα ακόμα σημαντικό γεγονός εκείνης της εποχής ήταν οι μικτοί γάμοι. Ειδικά στις κλειστές νησιώτικες κοινωνίες αποτελούσε μία κατάσταση σχεδόν αναπόφευκτη και ορισμένες φορές προβληματική. Οι γάμοι αυτοί δεν ήταν επιθυμητοί από την πλευρά της εκκλησίας, καθώς το ένα από τα δύο μέλη αναγκαζόταν κάθε φορά να λάβει μέρος σε μία ιεροτελεστία με λειτουργό του αντίθετου δόγματος. Επιπλέον, σε συνδυασμό με την ανατροφή των παιδιών αλλά και την τέλεση μυστηρίων, όπως η βάπτιση και οι κηδείες, το ζευγάρι αρκετές φορές οδηγούταν σε θρησκευτική αδιαφορία. Παρόλα αυτά στην Τήνο οι ορθόδοξοι ιερείς πραγματοποιούσαν κρυφά τέτοιου είδους τελετές, μόνο στις περιπτώσεις που το καθολικό μέλος ασπαζόταν το ορθόδοξο δόγμα. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι και την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπου σταδιακά άρχισε να

Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα νησιά, που το δυτικό δόγμα το ακολουθούσαν κατά κύριο λόγο οι ευγενείς, στην Τήνο το ακολούθησε επί το πλείστων ο κλήρος. Ήταν γεωργοί-κτηνοτρόφοι και διάφοροι μετανάστες που ήρθαν από την υπόλοιπη Ελλάδα προκειμένου να γλυτώσουν από την τουρκική βαρβαρότητα.

45

Ο φόρος υποτέλειας αφορά το ποσό που ήταν υποχρεωμένος ο τοπικός πληθυσμός να πληρώνει στους υποτελείς Βενετούς κατακτητές.

46

60

μειώνεται η τέλεση μικτών γάμων, μέχρις ότου τελικά να απαγορευτεί ολοκληρωτικά.47 Παρά το γεγονός λοιπόν ότι σε γενικό πλαίσιο οι σχέσεις ορθοδόξων και καθολικών κυλούσαν ομαλά,με κοινές λατρείες και μυστήρια, ο αριθμητικός συσχετισμός τους διέφερε από περίοδο σε περίοδο.48 Ταυτόχρονα γίνεται αντιληπτό πως ο τοπικός πληθυσμός του νησιού ακολούθησε έναν δογματικό διαχωρισμό ως προς την επιλογή κατοίκησης, ο οποίος ακολούθησε τον χωρικό.49 Πιο συγκεκριμένα, κοιτάζοντας τον χάρτη της διασποράς των ορθόδοξων και καθολικών οικισμών (σ.59) παρατηρούμε ότι τα Κάτω Μέρη, που αποτελούνταν από τους πρώτους οργανωμένους οικισμούς της Τήνου και ήταν ο τόπος εγκατάστασης των Βενετών, απαρτίζονταν από χωριά καθολικού πληθυσμού. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσε ο ορθόδοξος οικισμός του Σκλαβοχωριού.50 Τα χωριά που στέκουν από την πλαγιά του Κεχροβουνίου και κάτω, είναι οικισμοί ορθόδοξοι ή καθολικοί ή οικισμοί με ανάμεικτο πληθυσμό. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι δημιουργήθηκαν και αναπτύχθηκαν μετά την εγκατάσταση των Βενετών στο νησί, όπως υποδηλώνει άλλωστε και η δυτική κατάληξη -ος στα ονόματά τους (Σπεράδος, Μουνταδος, Αρνάδος κ.α.). Τέλος, η Εξωμεριά ήταν ένας τόπος ιδιαίτερος μέσα στην Τήνο. Ήταν μία περιοχή αυτόνομη και ανεξάρτητη από το υπόλοιπο νησί. Για αυτόν τον λόγο Ο π. Μάρκος Φώσκολος επισημαίνει ότι ”Η απαγόρευση των μικτών γάμων, γινόταν όλο και πιο αυστηρή και όπως ήταν φυσικό, ο αντίκτυπος αυτών των θέσεων έφτανε και στην Τήνο. Έτσι έχουμε μια αχρονολόγητη διαμαρτυρία του επισκόπου Guarchi προς τον αρχιεπίσκοπο Μελέτιο, γιατί δέχτηκε να στεφανώσει ένα καθολικό, τον Γιάννη Rimonto απ’ το Σμαρδάκιτο και να τον κάμει ορθόδοξο, πριν έλθουν σε συνεννόηση οι δυο τους. Αργότερα, στα 1772, ο Μελέτιος θα ειδοποιήσει τον επίσκοπο De Via πως κάποιος Μόδενας απ’ τον Κτικάδο ζήτησε σε γάμο την κόρη του Χατζηγιάννη απ’ τον Τριπόταμο, αλλά δεν του έδωσε άδεια, παρόλο που υποσχέθηκε να «γίνει Ρωμαίος». Ζητά, στη συνέχεια, να μην του δοθεί άδεια ούτε απ’ τον καθολικό επίσκοπο, έστω και αν υπάρξει υπόσχεση να «γίνει φράγκισα η γυναίκα», επειδή «τα δίπαρτα (δηλ.οι μικτοί γάμοι) είναι όλο σύγχισιν εις το σπίτι» “, βλ. π. Μάρκος Φώσκολος, 1979, κεφ. 1 47

Παπαδία-Λάλα Α., Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός - Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1390-1715), Τήνος, 2005, 181 48

49

βλ. κεφ. Τοπίο

Ο μικρός αυτός ορθόδοξος οικισμός βρίσκεται περικυκλωμένος από τα υπόλοιπα καθολικά χωριά των Κάτω Μερών, γεγονός στο οποίο οφείλεται το όνομά του.

50

61

αλλά και για άλλους, όπως το γεγονός ότι στο λιμάνι του Πανόρμου κατέφθαναν κρυφά και ζητούσαν καταφύγιο κατατρεγμένοι χριστιανοί από άλλα τουρκοκρατούμενα μέρη της Ελλάδας, δεν είναι περίεργο που κατοικούνταν ως επί το πλείστον από ορθόδοξο πληθυσμό.51 Η Καρδιανή, το πλησιέστερο προς το υπόλοιπο νησί χωριό, αποτελεί μοναδική εξαίρεση. Κατά τον π. Μάρκο Φώσκολο, κτίστηκε από καθολικούς των Μέσα Μερών το 1650, οι οποίοι εγκατέλειψαν τα χωριά τους έπειτα από εχθρική επιδρομή. Πλέον έχει κατοίκους και των δύο δογμάτων. Επομένως, γίνεται αντιληπτό πως το κριτήριο της θρησκείας μπορεί και διαμορφώνει από μόνο του διαφορετικά είδη κοινωνικών συνθηκών μέσα στον τόπο της Τήνου. Ορίζεται, λοιπόν, ακόμα ένας διαχωρισμός των διαφόρων μερών του νησιού.

72

73

74

Καραλή Μάχη, Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2002, 65 51

62

63

Οικισμοί Ο όρος αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική, ταυτίζεται με τους πυκνόχτιστους, κατάλευκους οικισμούς, που απλώνονται στα νησιωτικά συμπλέγματα του Αιγαίου (Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Κρήτη κ.ά.) αλλά και σποραδικά σε μερικές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Πρόκειται για μια σχολή ξεχωριστή και ιδιόμορφη, μέρος της γενικότερης ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Βασικό χαρακτηριστικό και κύρια διαφορά των οικισμών σε σχέση με αυτούς της ηπειρωτικής Ελλάδας, είναι ο τρόπος στέγασης των κτιρίων με δώματα ή γυμνούς θόλους έναντι της κεραμοσκεπής, γεγονός που οφείλεται στο κλίμα και στην επίδραση των δυνατών ανέμων. Παρ’ όλα αυτά χάρη στη χρήση πανομοιότυπων υλικών αλλά και στους τρόπους κατασκευής μπορούμε να κάνουμε λόγο για κατασκευαστική ενότητα στον ελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα, η αρχιτεκτονική των νησιών του νοτίου Αιγαίου και κυρίως των Κυκλάδων, έχει το δικό της μοναδικό χαρακτήρα. Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύχθηκαν τα νησιά αυτά, φανερώνει στοιχεία κοινά ανά τόπο αλλά δημιουργεί παράλληλα και διαφορετικές ποιότητες. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στις αλλότροπες ιστορικές πορείες που ακολούθησαν, αλλά και στην κοινωνική οργάνωση που ανέπτυξε το κάθε ένα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλοί οικισμοί να αναπτυχθούν είτε με ‘καστροειδή’ μορφή, είτε γραμμικά σύμφωνα με τη κλίση του εδάφους. Την πρώτη περίπτωση τη συναντάμε στο παράδειγμα της Νάξου, όπου οι οικισμοί οργανώνονται με απώτερο σκοπό την οχύρωση και την προστασία, ενώ η δεύτερη εμφανίζεται στην Τήνο, όπου κυριαρχεί αμυντική οργάνωση χωρίς όμως ίχνη οχύρωσης. Οι οικισμοί είναι ως επί το πλείστον βασισμένοι στην λιτότητα και στις καθαρές κτιριακές μορφές, με οικοδομήματα κυρίως ορθοκανονικά και όχι ιδιαίτερα μεγάλων διαστάσεων. Πρόκειται για λίθινες κατασκευές, στεγασμένες με δώμα και μικρά ανοίγματα. Καθοριστικός παράγοντας υπήρξε η έλλειψη ξυλείας, καθώς δεν δινόταν η δυνατότητα για δημιουργία δοκαριών μεγάλου μήκους. Τις περισσότερες φορές, τα σπίτια έχουν νότιο προσανατολισμό, έτσι ώστε να προστατεύονται από τους δυνατούς βόρειους ανέμους και το κρύο.

64

75

76

77

78

65 79

80

Όσον αφορά την Τήνο, όπως έχουμε δει και στο κεφάλαιο της ιστορικής αναδρομής, ο πληθυσμός του νησιού, στα τέλη του 17ου αιώνα διπλασιάζεται, με τα χωριά να αναπτύσσονται όλο και περισσότερο. Οι οικισμοί έχουν σαφή όρια και δεν αναπτύσσονται έξω από αυτά όπως βλέπουμε να γίνεται σε γειτονικά νησιά (Άνδρος, Σύρος, Μύκονος), όπου κτίσματα υπάρχουν διασκορπισμένα σε ολόκληρη την έκτασή τους. Αυτό το επισημαίνουμε με τα σκίτσα της σελίδας 67, τα οποία έχουν προκύψει από την αφαιρετική απεικόνιση αεροφωτογραφιών των προαναφερόμενων νησιών. Τα περισσότερα χωριά της Τήνου είναι χτισμένα σε πλαγιές, γύρω από τον παλιό μεσαιωνικό πυρήνα (Ξώμπουργκο), γεγονός στο οποίο οφείλεται η γραμμική τους οργάνωση και χρονολογούνται από τους πρώτους μεσαιωνικούς αιώνες, εάν όχι τους τελευταίους βυζαντινούς.52 Αυτό φαίνεται στην ύπαρξη παλιών εγκαταλελειμμένων κατοικιών, που υπέμειναν τις πολλαπλές πειρατικές καταστροφές. Διακρίνεται ο αρχικός φρουριακός χαρακτήρας, με το ένα δώμα να αποτελεί συνέχεια του άλλου. Το ίδιο συμβαίνει και στα κατώγια τα οποία ήταν χώροι αποθήκευσης των διαφόρων προϊόντων της κάθε οικογένειας. Η επικοινωνία των δωμάτων και των κατωγιών αποτελούν βασικό στοιχείο της τηνιακής αρχιτεκτονικής για οργάνωση των οικισμών. Αντικατέστησαν την ύπαρξη φρούρησης, δίνοντας την δυνατότητα στους κατοίκους για έλεγχο της γύρω περιοχής αλλά και αποφυγή των επιδρομών αντίστοιχα. Τη γραμμική διάταξη ολοκληρώνει σε κάθε χωριό ένας κύριος δρόμος ο οποίος ξεχωρίζει από τους άλλους.53 Πολλές είναι οι φορές που αυτός ο δρόμος στεγάζεται με καμάρες που δημιουργούνται τόσο για εξοικονόμηση χώρου όσο και διατήρηση της συνέχειας των δωμάτων (εικ.87,88). Στον δρόμο αυτό τοποθετούνται τα λιγοστά μαγαζάκια, με τον φούρνο, την πλατεία και το καφενείο ενώ τον συμπληρώνουν μικρότερα στενά κάθετα σε αυτόν δημιουργώντας περάσματα ή ακόμα και αδιέξοδα που οδηγούν στις διάφορες κατοικίες του οικισμού.

52

Χαριτωνίδου Αγγελική, Ελληνική παραδοσιακή αχριτεκτονική - Τήνος, Μέλισσα, 1961, 16

Μιχελής Π. Α., Φροντιστηριακαί εργασίαι Α΄ - Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, Αθήνα, Εκδόση Ε. Μ. Πολυτεχνείου, 1960, 79 53

66

67

68

81

82

83

84

85

86

69

Ως προς τους αρχιτεκτονικούς τύπους που παρατηρούνται στις κατοικίες, κάνουμε λόγο για τρεις διαφορετικούς, το απλό μακρινάρι ισόγειο και μονόχωρο, το καμαρόσπιτο και εκείνο με τη σάλα και τα δίδυμα δωμάτια διατεταγμένα γύρω της. Ο πρώτος τύπος αποτελεί τη στοιχειώδη μορφή μικρής κατοικίας, με λιγοστά ανοίγματα (εικ.81). Το πλάτος του χώρου είναι μικρό, ώστε να μπορεί να στεγάζεται με μακριές σχιστόπλακες, ενώ πολλές φορές ο μακρόστενος χώρος κάμπτεται, σχηματίζοντας χώρους με Γ ή Π διάταξη (εικ.82).54 Συναντάται σπάνια, κατά κύριο λόγο στις αγροτικές περιοχές. Ο δεύτερος τύπος, το καμαρόσπιτο, αφορά τις κατοικίες που παρουσιάζουν εσωτερικό τόξο στον κεντρικό χώρο (εικ.84). Είναι ένας από τους πιο εξελιγμένους τύπους της νησιώτικης αρχιτεκτονικής παράδοσης και εμφανίζεται στην Τήνο με πολλές παραλλαγές, από την πιο απλή έως την πιο ολοκληρωμένη. Είναι αυτός που κυριαρχεί στους οικισμούς του νησιού55 και τον βλέπουμε μεγαλύτερο και περισσότερο καλοσχηματισμένο στο εσωτερικό των χωριών, ενώ σε μικρότερο μέγεθος στις αγροτικές περιοχές. Τέλος, ο δεύτερος σε διάδοση τύπος στο τηνιακό τόπο, είναι εκείνος με τη σάλα και τα δίδυμα δωμάτια, τοποθετημένα στο πίσω μέρος ή στα πλάγια αυτής (εικ.83). Πολλές φορές συναντάται αμφίπλευρη συμμετρική διάταξη των ίδιων δωματίων στον κεντρικό χώρο, γεγονός που υποδηλώνει νεοκλασικές επιδράσεις (εικ.85). Επίσης συχνά οι τελευταίοι δύο τύποι συνδυάζονται και τελικά προκύπτουν δωματοσκέπαστες κατοικίες με καμάρα και το κεντρικό μέρος πλαισιωμένο. Έτσι, δημιουργείται χώρος τύπου “σάλας” από δευτερεύοντες τυποποιημένους, πανομοιότυπους χώρους με εντυπωσιακή καμάρα (εικ.89,90).

Παπαϊωάννου Κων/νος Σ. & Δημητσάντου-Κρεμέζη Αικατ. & Φινέ Μαρία, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο - Η γενική αρχιτεκτονική διάρθρωσή του και η τυπολογία της μέσα από αντιπροσωπευτικά σχέδια, Αθήνα, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 2009, 160 54

55

βλ. Παράρτημα — 2

70

87

88

71

89

90

Στην περίπτωση των οικισμών αντιλαμβανόμαστε πως η οργάνωση τους δεν ακολουθεί κάποιο διαχωρισμό, όπως εκείνον του τοπικού και χωρικού (Άνω Μέρη — Κάτω Μέρη — Εξωμεριά) που βλέπουμε στην περίπτωση της θρησκείας. Οι οικισμοί φαίνεται να αναπτύσσονται με κοινό τρόπο σε κάθε χωριό αφού εκτυλίσσονται στην πλειοψηφία τους πάνω σε μια ραχοκοκαλιά, η οποία αποτελεί και τον βασικό άξονα κίνησης. Στο σύνολό τους η σχέση με το φυσικό περιβάλλον είναι άμεση ακολουθώντας τους κανόνες της φύσης. Χαρακτηριστικά ο Δημήτρης Πικιώνης (1925) αναφέρει: […] Ας δούμε αίφνης πώς χτίζει το σπίτι του ο χωρικός. Τον φυσικό δρόμο που ακολουθεί γι' αυτό. Δεν του χρειάζεται κανένα γραφείο, ούτε μολύβι, για ν' αραδιάσει μάταιες γραμμές της φαντασίας του. Κανένα βιβλίο αρχιτεκτονικής δεν διάβασε. Από ρυθμούς και χαρακτήρα δεν νιώθει. Μα τα πραγματώνει ασυνείδητα, ακολουθώντας τη φύση. Ξέρει πλέρια τις ανάγκες του. Στο έδαφος επάνω θα χαράξει τον χώρο τον χρήσιμο για κατοικία του. Τη φαντάζεται κιόλας έτσι στον χώρο, υψωμένη μπροστά του. Εξόν από το να προσέξει να βάλει τις πιο γερές βάσεις, τα αγκωνάρια, στις γωνίες και στις παστάδες της θύρας ή των παραθυριών, άλλο τίποτα δεν έχει να σκεφτεί. Γερό μόνο να είναι το χτίσιμο και η φύση θ' αναλάβει μόνη της τ' άλλα. […] (“Η λαϊκή μας τέχνη κι εμείς”, Κείμενα, σ.56)

Έτσι, φαίνεται πως τους διάφορους αρχιτεκτονικούς τύπους κατοικίας τους συναντάμε διάσπαρτα σε όλο το νησί και δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως κάποιος υπερισχύει των υπολοίπων.

72

73

Σχεδιάζοντας τις αισθήσεις Συνδυάζοντας τα παραπάνω οπτικοποιούμε τον χωρικό διαχωρισμό για τον οποίο κάνουμε λόγο διακρίνοντας τους τρεις διαφορετικούς τόπους της Τήνου. Σε όλους εμφανίζονται κοινά στοιχεία, ενώ στον κάθε ένα από αυτούς διακρίνεται ένα βασικό που υπερισχύει των υπολοίπων. Ο πρώτος αναφέρεται στο βορειοδυτικό κομμάτι της Τήνου, εκείνο της Εξωμεριάς. Υποδηλώνει το σκληρό και άγονο έδαφος χωρίς όμως να λείπουν οι ξερές πλαγιές, με τους οικισμούς να τοποθετούνται στις κορυφές των λόφων. Όσον αφορά τον δεύτερο έχουμε να κάνουμε με τους οικισμούς των Κάτω Μερών, οι οποίοι, σε αντίθεση με τους προηγούμενους, στην πλειοψηφία τους βρίσκονται κρυμμένοι ανάμεσα σε εύφορες πλαγιές. Ο τρίτος τόπος αφορά εκείνους τους οικισμούς που ναι μεν είναι αγκιστρωμένοι στη πλαγιά του Κεχροβουνίου, αλλά στέκουν απροκάλυπτα με θέα τη θάλασσα. Παρ’ όλα αυτά σε κάθε τόπο εμφανίζονται στοιχεία των άλλων. Έτσι κάθε φορά αναγνωρίζει κανείς πως βρίσκεται στο νησί της Τήνου. Προκειμένου να σηματοδοτήσουμε τα ιδιαίτερα αυτά στοιχεία, έπειτα από προσωπική επιτόπια ανίχνευση και εμπειρία, οργανώσαμε τις σκέψεις μας και δημιουργήσαμε χαρακτηριστικούς σχηματισμούς. Αυτοί αναφέρονται στην πολυτοπικότητα της Τήνου και ο κάθε ένας αντιπροσωπεύει τη σχέση οικισμού—περιβάλλοντος. Προκύπτουν από την αισθητηριακή αντίληψη του κάθε μικρότοπου στα διάφορα χωρία της Τήνου, η οποία προέρχεται από τα ερεθίσματα που δεχόμαστε από τα στοιχεία—τοπία.56

56

βλ. Τοπικότητες-Κριτήρια, σ.14

74

εσωστρέφεια, κλειστότητα, προστασία

εξωστρέφεια, ανοιχτότητα, προβολή

ξηρασία, σκληρότητα, αυστηρότητα

πράσινο, νερό, δροσιά 75

91

93

92

94

95

76

Πύργος

Υστέρνια

Λουτρά

Κτικάδος Λυχναφτιά

77

Αγάπη

Βωλάξ

Φαλατάδος Λιβάδα

78

Αναφερόμαστε έτσι, σε διαφορετικά παραδείγματα οικισμών όπου ορίζονται διαφορετικοί μικρότοποι στο σύνολο του νησιού. Ένα από τα πιο σημαντικά χωριά της Τήνου, όπως έχει άλλωστε φανεί και στα προηγούμενα κεφάλαια, είναι ο Πύργος, το κεφαλοχώρι των Έξω Μερών. Ένα ορθόδοξο χωριό, μέσα στο άγονο έδαφος, που στην κεντρική μαρμαρόστρωτη πλατεία του πρωταγωνιστεί ο μεγάλος πλάτανος και η παραδοσιακή μαρμάρινη κρήνη (εικ.91). Το στοιχείο της φύσης που ξεπροβάλλει ξαφνικά αλλά και η τέχνη της μαρμαρογλυπτικής που υπάρχει όπου και να κοιτάξεις, ορίζουν ένα ξεχωριστό τοπίο σε αυτό το άγριο της Εξωμεριάς. Σε μία απόσταση περπατήσιμη από τον εσωστρεφή Πύργο φτάνει κανείς στα Υστέρνια. Σε αντίθεση με τον πρώτο, το χωριό αυτό δεν είναι κρυμμένο, αλλά εκτίθεται με θέα τον ομώνυμο όρμο και το ξερό τοπίο της δυτικής Τήνου (εικ.99). Τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του συμπληρώνουν οι πολυάριθμοι ανεμόμυλοι που στέκουν στην κορυφογραμμή του ίδιου λόφου.

Πύργος

Υστέρνια

79

Παράλληλα, στα χωριά Αγάπη και Σμαρδάκιτο, των Μέσα Μερών, ακούς το νερό να ρέει στις κρήνες που βρίσκονται στις κεντρικές τους πλατείες, στοιχεία που συντελούν σε μία ξεχωριστή οπτικοακουστική εμπειρία. Στο πρώτο μάλιστα υπάρχει άμεση οπτική επαφή και με την περιοχή της Γρίζας, όπου στο πράσινο τοπίο της υπάρχουν διασκορπισμένοι περιστεριώνες και νερόμυλοι οι οποίοι συνομιλούν με το σήμερα. Σε πολύ κοντινή απόσταση βρίσκεται και το εγκαταλελειμμένο χωριό Μοναστήρια. Η άγρια ομορφιά του διαφαίνεται στη φθορά του χρόνου που έχουν υποστεί τα κτίσματα σε συνάρτηση με την τρομερή θέα προς τη κοιλάδα της Κώμης (εικ.96). Η περιήγηση στα ερείπια που στέκουν απροστάτευτα στον λόφο είναι ένα ταξίδι στο χρόνο, μαρτυρώντας πολλά στοιχεία της παραδοσιακής νησιώτικης αρχιτεκτονικής. Φυσικά δεν μπορούμε να παραλείψουμε και το χωριό Βωλάξ. Ο οικισμός αυτός αποπνέει μία ξεχωριστή ατμόσφαιρα. Ξεπροβάλλει μόνος και απομονωμένος μεταξύ τεράστιων ογκόλιθων ακουμπισμένος στην κορυφή ενός λόφου.

Αγάπη

Βωλάξ

80

Η παράδοση των κατοίκων του με την καλαθοπλεκτική, τα ζωγραφισμένα ποιήματα στις πόρτες και στους τοίχους, το υπαίθριο αμφιθέατρο στο άκρο του χωριού είναι μερικά από τα στοιχεία που εντείνουν αυτόν τον μικρότοπο (εικ.

97,98). Ένα άλλο χωριό που θέτει διαφορετικό μικρότοπο στο τηνιακό τοπίο είναι τα Λουτρά. Το χωριό αυτό αποτέλεσε θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο για αιώνες. Εκεί έχουμε τη μοναδική χρήση στεγών με κεραμίδια, όχι σε κατοικίες αλλά στις μονές Ουρσουλινών και Ιησουιτών, ως απόρροια της δυτικής επιρροής. Το έντονο καθολικό πνεύμα με τα επιβλητικά κτίρια με τις κεραμοσκεπές, σε συνδυασμό με τη μυρωδιά της υγρασίας των εποχικών ρεμάτων της περιοχής, δίνουν την εντύπωση πως βρίσκεσαι κάπου αλλού, μακριά από το Αιγαίο. Τέλος, έχουμε τα χωριά που βρίσκονται στην πλαγιά Κεχροβουνίου και ξετυλίγονται κατά μήκος των υψομετρικών, πίσω από τη Χώρα. Οι οικισμοί αυτοί, όπως είναι ο Αρνάδος και ο Τριαντάρος, συντάσσουν έναν άλλο, διαφορετικό χώρο. Με τη θέα που έχουν προς τη Χώρα και τις υπόλοιπες Κυκλάδες, βοηθούν στον προσανατολισμό ενώ παράλληλα προσφέρουν μία τελείως διαφορετική εικόνα από τις υπόλοιπες που δέχεται κανείς στο νησί.

Αρνάδος—Τριαντάρος—Δυο Χωριά

81

96

97

98

99

100

101

82

83

Συμπεράσματα Η Τήνος είναι ένα νησί που ενώ παρουσιάζει μία ομοιόμορφη κτιριακή διασπορά σε όλα της τα χωριά δημιουργεί διαφορετικές ποιότητες και αισθήσεις στα διάφορα μέρη της. Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο τη χωρίζουμε σε τρεις διαφορετικούς τόπους, καθώς ο συνδυασμός των αντιθετικών στοιχείων της φύσης με την ιστορία, τις σμιλεμένες λεπτομέρειες πολιτισμού και τέχνης και τη θρησκευτική παράδοση σε κάνουν να αισθάνεσαι μοναδικά κάθε φορά. Στους τόπους αυτούς σε δεύτερο επίπεδο χάρη στην εξέλιξη που ακολούθησε ο κάθε οικισμός, διακρίνονται άλλοι μικρότοποι που συμβάλλουν στην ιδιαίτερη ατμόσφαιρα του κάθε χωριού. Πιο συγκεκριμένα, η πρωτεύουσα του νησιού με το λιμάνι του Αγίου Νικολάου αποτελεί το βασικό εμπορικό και θρησκευτικό κέντρο. Είναι παραθαλάσσια και μαζί με τους νεότερους παραθεριστικούς οικισμούς ολοκληρώνει το τοπίο της νότιας ακτογραμμής της Τήνου. Ο πληθυσμός ασχολείται κυρίως με το εμπόριο και αποτελείται από πιστούς και των δύο δογμάτων. Κυριαρχεί μία αίσθηση πολύ ιδιαίτερη και μυστήρια, καθώς από παντού γίνεται θεατό το επιβλητικό και εντυπωσιακό καμπαναριό της εκκλησίας της Παναγίας. Πίσω από τη γνώριμη βιτρίνα του προσκυνήματος, στα Μέσα Μέρη (Κάτω και Άνω), η παρουσία του νερού και της φύσης με τα βουνά, τα ποτάμια, την πεδιάδα, τους εξωπραγματικούς ογκόλιθους και τους λευκούς οικισμούς κλέβουν την παράσταση. Όπως έχει σημειωθεί στην ανάλυση των κριτηρίων κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η γεωκτηνοτροφία, ενώ το δόγμα που ακολουθούσαν ήταν το δυτικό, με μοναδική εξαίρεση το Σκλαβοχώρι. Από την άλλη έχουμε την Εξωμεριά η οποία βρίσκεται στο πιο άγονο τμήμα του νησιού. Μιλάμε για ένα τοπίο στεγνό και άγριο με οικισμούς που αναπτύσσονται δίπλα σε νταμάρια. Το γεγονός αυτό οδήγησε τους κατοίκους να στραφούν στην μαρμαροτεχνία και με την τέχνη τους να ξεφύγουν από τα όρια του νησιού. Εκεί δημιουργήθηκε ένα δεύτερο εμπορικό κέντρο με πληθυσμό ορθόδοξο, που αναπτύχθηκε σχετικά ανεξάρτητα από το υπόλοιπο νησί και δέχτηκε εξωτερικές επιρροές από τον ελλαδικό χώρο και όχι μόνο.

84

Παρά τον διαχωρισμό της Τήνου σε αυτές τις ενότητες, σε μία μικρότερη κλίμακα αντιλαμβανόμαστε πως υπάρχουν διαφορετικά τοπία, ακόμη και σε γειτονικούς τόπους. Ορίζονται επομένως πολλαπλοί μικρότοποι στο ενιαίο τοπίο της Τήνου. Λαμβάνοντας υπόψιν όλα τα παραπάνω, κρίνεται απαραίτητο να διατηρήσουμε και να υποστηρίξουμε όλα αυτά τα φαινόμενα που συντάσσουν την πολυτοπικότητα του νησιού. Βλέπουμε πως πολλά είναι εκείνα που δεν αντιμετωπίζονται ως μέρος του συνόλου του χαρακτήρα του, αλλά αφήνονται στον χρόνο. Σημειώνουμε, λοιπόν, τη σημαντικότητα να αντιμετωπίζεται το κάθε στοιχείο με κριτική σκέψη και να δέχεται το ανάλογο αντίκρισμα. Οφείλουμε να αποτρέψουμε τα στοιχεία—φαινόμενα να μεταβούν σε κατάσταση μνήμης και να ξεχαστούν. Οι αντιθέσεις της Τήνου διαφαίνονται στον ποικιλόμορφο χαρακτήρα της και καμία ταυτότητά της δεν χρειάζεται να υπερτερεί έναντι της άλλης.

85

Παράρτημα 1—Λίστα μουσείων και αρχαιολογικών χώρων Τήνου: μουσεία

αρχαιολογικοί χώροι

Αρχαιολογικό Μουσείο Τήνου, Χώρα

Βρέκαστρο, Άγιος Φωκάς

Σκευοφυλάκιο, προαύλιος χώρος ναού της Ευαγγελίστριας Τήνου

Σμόβολο, Αγία Βαρβάρα

Μουσείο Κώστα Τσόκλη, Κάμπος

Ιερό Ποσειδώνα και Αμφιτρίτης, Κιόνια

Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών, προαύλιος χώρος ναού της Ευαγγελίστριας Τήνου

Γαστριά, Άγιος Στέφανος

Μουσείο Αντωνίου Σώχου, προαύλιος χώρος Ξώμπουργκο ναού της Ευαγγελίστριας Έκθεση Εκκλησιαστικών Εικόνων και Κειμηλίων, προαύλιος χώρος ναού της Ευαγγελίστριας

πύργος Αβδού, Αβδός

Θεομητορική Έκθεση, προαύλιος χώρος ναού της Ευαγγελίστριας

Κάστρο, Πολέμου Κάμπος

Πινακοθήκη, προαύλιος χώρος ναού της Ευαγγελίστριας

Αρχαίος πύργος, Κάτω Μέρη

Μαυσωλείο της Έλλης, προαύλιος χώρος ναού της Ευαγγελίστριας

Προφήτης Ηλίας, Εξωμεριά

Μουσείο Εκκλησιαστικών Κειμηλίων Καθολικής Αρχιεπισκοπής, Ξυνάρα Μουσείο της Γυναικείας Μονής Κεχροβουνίου, πλαγιά Κεχροβουνίου

86

μουσεία

αρχαιολογικοί χώροι

Εκκλησιαστικό Μουσείο, Αρνάδος Μουσείο Γεωργικών Εργαλείων, Μονή Αγίου Φραγκίσκου, Μέση Αγροτικό Μουσείο και λαογραφικό μουσείο, Μονή Ιησουιτών, Λουτρά Μουσείο Υστερνιωτών Καλλιτεχνών, Υστέρνια Μουσείο Γιαννούλη Χαλεπά, Πύργος Μουσείο Πανορμιτών Καλλιτεχνών, Πύργος Μουσείο Μαρμαροτεχνίας, Πύργος Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, Μονή Αγίας Τριάδας, Γύρλας Λαογραφικό Μουσείο Καρυά Λαογραφικό Μουσείο, Φαλατάδος Λαογραφικό Μουσείο, Στενή Λαογραφικό Μουσείο, Βωλάξ

87

2—Χάρτης Αιγαίου με ενδείξεις για τα ποσοστά διάδοσης των βασικών τύπων του λαϊκού δωματοσκέπαστου σπιτιού, βλ. Παπαϊωάννου Κων/νος Σ. & Δημητσάντου-Κρεμέζη Αικατ. & Φινέ Μαρία, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο - Η γενική αρχιτεκτονική διάρθρωσή του και η τυπολογία της μέσα από αντιπροσωπευτικά σχέδια, Αθήνα, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 2009, 279

88

Βιβλιογραφικές αναφορές Βιβλία Aelius Aristides

“XVII. Εις το Αιγαίον Πέλαγος” στο Wilhelm Dindorf, Aristides ex recensione Guilielmi Dindorfii, Vol. I., Biblioteca di Scienze dell’Antichità (Πανεπιστήμιο Σαπιέντσα Ρώμης), Reimer, 1829, 844

Ανακτήθηκε από: Πρωτότυπο: https://books.google.gr/books? id=rboAAAAAYAAJ&pg=PA401&dq=aelius+aristides+εις+το+αιγαιο+πελαγος&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjLgOu7 z8juAhUdwAIHHbOFBJsQ6AEwBXoECAcQAg#v=onepage&q=aelius%20aristides%20εις%20το%20αιγαιο%20π ελαγος&f=false Μετάφραση: http://amphoteron.blogspot.com/2013/07/blog-post_10.html

Brian Rutishauser

Athens and the Cyclades: Economic Strategies 540-314 BC, Oxford University Press, 2012, 304

Christian Norberg-Schulz

Genius Loci - Το πνεύμα του τόπου για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π, 2009, 241

Joseph Pitton de Tournefort

“Description of the Island of Tinos” στο Mr. Ozell (John), A voyage into the levant: Perform’d by Command of the late French King, Vol. II. Letter I., Library University of California Davis (Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια), D. Midwinter, 1741, 38-48

Ανακτήθηκε από: https://books.google.gr/books?id=KQkAQAAMAAJ&pg=PA45&dq=Joseph+Pitton+de+Tournefort+Description+of+Tinos&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjQif CL_7HuAhVQ-aQKHaKPCPEQ6AEwAHoECAIQAg#v=onepage&q&f=false

Βαλλιάνου Δ. & Βώκου Δ.

Οι περιστεριώνες της Τήνου, Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1986,148 89

Βασιλειάδης Δ. Β.

Εισαγωγή στην αιγαιοπελαγίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1955, 76

Δρόσος Ν. Δρόσος

Ιστορία της νήσου Τήνου - Από της πέμπτης

σταυροφορίας μέχρι ενετικής κυριαρχίας και εκείθεν μέχρι του 1821, Αθήνα, 1870, 560

Ζαλλώνης Μαρκάκης

Ταξίδι στην Τήνο - Ένα από τα νησιά του Ελληνικού Αρχιπελάγους, Τήνος, Έκδοση Συλλόγου “Οι φίλοι του Κρόκου”, 1998

Θαλασσινός Μανώλης Η Τήνος μέσα από τη Ζωή και το Θάνατο, Αθήνα, & Γουήλ-Μπαρδιετάκη Άννα Εκδόσεις Φιλιππότη, 1993, 87 Καραλή Μάχη

Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2002, 350

Μιχελής Π. Α.

Φροντιστηριακαί εργασίαι Α΄ - Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, Αθήνα, Έκδοση Ε. Μ. Πολυτεχνείου, 1960, 350

Παπαδία-Λάλα Α.

Τήνος Ιστορία και Πολιτισμός - Η Τήνος κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1390-1715), Τήνος, 2005, 171-198

Παπαϊωάννου Κων/νος Σπ.

Το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι - Η γενική διάρθρωση της αρχιτεκτονικής του και η τυπολογία της, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2003, 217

Παπαϊωάννου Κων/νος Σ., Δημητσάντου-Κρεμέζη Αικατ. & Φινέ Μαρία

Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο Η γενική αρχιτεκτονική διάρθρωσή του και η τυπολογία της μέσα από αντιπροσωπευτικά σχέδια, Αθήνα, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 2008, 309

90

Πικιώνης Δ.

Φλωράκης Ε. Αλέκος

“Η Λαϊκή μας Τέχνη κι εμείς (1925)” στο Αγνή Πικιώνη- Μιχάλης Παρούσης, Κείμενα, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2014, 53-72

Παλιά λατομεία και σχιστήρια της Τήνου, Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2018, 270

Περιοδικές εκδόσεις Αθηναίος Κωστής

“Μέσα… στην Έξω Μεριά”, Τάμα, τεύχος Δεύτερο, καλοκαίρι 2014, 16-21

Αλαβάνου Ελευθερία

“Τα χωριά του Ξώμπουργου”, Τάμα, τεύχος Τρίτο, καλοκαίρι 2015, 10-15

Αναστασίου Τάσος

“Ακολουθώντας τα παλιά μονοπάτια…”, Τάμα, τεύχος Πέμπτο, καλοκαίρι 2017, 28-35

Βίδος Κοσμάς

“Η Τήνος των περιηγητών”, Τάμα, τεύχος Τρίτο, καλοκαίρι 2015, 23-26

Γεωργαντόπουλος Επαμ.

Τηνιακά - Ήτοι αρχαία και νεωτέρα γεωγραφία και ιστορία της νήσου Τήνου, Αθήνα, 1889

Διαμαντάκου Πόπη

“Για την Παναγιά της Τήνου”, Τάμα, τεύχος Παρθενικό, καλοκαίρι 2013, 15-18

Ίσαρης Αλέξανδρος

“Τήνος: Η Ιθάκη μου”, Τάμα, τεύχος Παρθενικό, καλοκαίρι 2013, 82-83

Λαπούρτας Ανδρέας

“Μουσείο Μαρμαροτεχνίας: ζωντανό και βιωματικό”, Τάμα, τεύχος Παρθενικό, καλοκαίρι 2013, 69-71

91

π. Μάρκος Φώσκολος

Καθολικοί και Ορθόδοξοι στην Τήνο τον 18ο αιώνα, Τηνιακά Ανάλεκτα 1, 1979

Ανακτήθηκε από:

https://www.tinos.biz/thriskies.htm

Η Τήνος από τη Γκιζοκρατία στη Βενετοκρατία (1390-1411), Τηνιακά Ανάλεκτα 4, 2000

“Λουτρά: ένα χωριό, δυο μοναστήρια!”, Τάμα, τεύχος Δεύτερο, καλοκαίρι 2014, 46-48

Παλαβίδη Πάολα

“Δραστήρια Τήνος”, Τάμα, τεύχος Τρίτο, καλοκαίρι 2015, 94-95

Σπάνδου Γεωργία

“Τα ανώνυμα κελιά”, Τάμα, τεύχος Τρίτο, καλοκαίρι 2015, 32-34

Συλλογικό

“Αφιέρωμα για την Τήνο”, εφημερίδα Καθημερινή, τεύχος Κυριακής 15 Αυγούστου 1993

Ταματάκι

“Μουσεία της Τήνου”, Ταματάκι - Μικρός Οδηγός Τήνου 2020, 2020, 62-63

Τσόκλη Μάγια

“Γύρω από τον Τσικνιά”, Τάμα, τεύχος Τέταρτο, καλοκαίρι 2016, 9-13

Φλωράκης Αλέκος Ε.

“Η Τήνος και το μάρμαρο”, ΕΥΠΛΟΙΑ - e-περιοδικό του δικτύου αιγαίου, 22 Δεκεμβρίου 2010

“Η τέχνη του μαρμάρου στην Τήνο”, Τάμα, τεύχος Δεύτερο, καλοκαίρι 2014, 22-25

Ανακτήθηκε από: http://www.eyploia.gr/η-τήνος-και-το-μάρμαρο/

Φωτοπούλου Σταυρούλα-Βίλλυ “Η τηνιακή μαρμαροτεχνία στον Αντιπροσωπευτικό & Δρίνης Ν. Γιάννης

Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της 92

Ανθρωπότητας”, Τάμα, τεύχος Τέταρτο, καλοκαίρι 2016, 100-101

Χαριτωνίδου Αγγελική

Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική - Τήνος, Μέλισσα, 1961

Ψάλτης Μ. Γιάννης

“Το φαινόμενο Πετριάδος”, Τάμα, τεύχος Τρίτο, καλοκαίρι 2015, 28-31

Ερευνητικά προγράμματα—Διδακτορικές διατριβές—Εργασίες Christy Constantakopoulou

The Dance of the Islands: Insularity, Networks, the Athenian Empire and the Aegean World, Oxford Classical Monographs, Oxford University Press, 2007

αγνώστου ονόματος

Οι εκκλησίες της Τήνου, Διάλεξη, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, 1962-1963

Βασιλοπούλου Καμπίτση Αγγελική,

Λέλουδα Δέσποινα,

& Μάντακα Ειρήνη

Διαδρομή καλλιεργειών στο τηνιακό τοπίο - Μια πορεία βιωματικής γνωριμίας με το τοπίο της Τήνου, Διπλωματική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, Μάρτιος 2019

Βερώνης Σπύρος

Κυκλαδίτικη Αρχιτεκτονική, Πτυχιακή Εργασία, Σχολή Τεχνολογικών Εφαρμογών - Τμήμα Πολιτικών Δομικών Έργων, Τ.Ε.Ι. Πειραιά, Πειραιάς, 1995

Βουτσά-Ρεντζεποπούλου, & Σεμέλη Μαρία

Γεωλογική χαρτογράφηση και τεκτονική επεξεργασία δεδομένων από το νησί της Τήνου, Πτυχιακή Εργασία, Τ.Ε.Ι. Κρήτης - Τμήμα Φυσικών Πόρων και

Περιβάλλοντος, Κρήτη, 2010 93

Ανακτήθηκε από: https://apothesis.lib.teicrete.gr/handle/11713/2550

Δελατόλας Άγγελος & Δελατόλας Μάριος

Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη στην νήσο Τήνο «Ο θρησκευτικός τουρισμός και η ανάπτυξη του

εναλλακτικού τουρισμού», Πτυχιακή Διατριβή, Ανώτατο Τεχνολογικό Ίδρυμα Πειραιά - Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, Αθήνα, 2016

Ανακτήθηκε από: http://okeanis.lib2.uniwa.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/2907/πτυχιακή%20διατριβή.pdf? sequence=1&isAllowed=y

Καράμπελα Αναστασία

Λεωνιδοπούλου Β. Δήμητρα

Στοιχεία Τοπικότητας στην Αρχιτεκτονική Δημιουργία — Αναφορές-Συσχετίσεις-Τρόποι Συγκρότησής τους σε αρχιτεκτονικό έργο, Διάλεξη, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2018 Γεωλογικοί και γεωμορφολογικοί παράγοντες

διαμόρφωσης της εσωτερικής τρωτότητας σκληρών διερρηγμένων πετρωμάτων: Εφαρμογή στη νήσο Τήνο, Διπλωματική Διατριβή, Σχολή Θετικών Επιστημών— Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών,Αθήνα 2008

Ανακτήθηκε από: https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/17314#page/358/mode/2up

Παπαχριστοδοπούλου Μαρία

Δεσμοί αρχιτεκτονικής και τοπίο, Ερευνητική

εργασία,Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη,

Σεπτέμβριος 2014

Ανακτήθηκε από: https://issuu.com/gradreview/docs/mariapapachristodoulou_2014

Συλλογικό - Ομάδα έργου ISWM-TINOS

Παραδοτέο 5-3: Σχέδιο διαχείρισης ΑΣΑ Δήμου Τήνου, Ιούλιος 2015 Ανακτήθηκε από: http://iswm-tinos.uest.gr/uploads/D_5_3_Full-scale_final_revised.pdf

94

Σταύρου Τουφεκλή Μαριγούλα

Σχέσεις ορθόδοξων - ρωμαιοκαθολικών στην Τήνο, Διπλωματική εργασία, Θεολογική Σχολή—Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2009

Ανακτήθηκε από: http://ikee.lib.auth.gr/record/113466/files/TOUFEKLI.pdf

Ιστοσελίδες Ελληνικός Ορυκτός Πλούτος: https://www.oryktosploutos.net/ Ιστοσελίδα Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού: http://www.ime.gr/fhw/index.php?lg=1 Natura 2000, Τήνος: https://natura2000.eea.europa.eu/Natura2000/SDF.aspx?site=GR4220031 Για την Τήνο: ‣ https://tinos.gr ‣ http://www.topoguide.gr ‣ https://tinos-about.gr ‣ http://www.tinos360.gr/index.html ‣ https://www.tinostrails.gr/el/ ‣ http://www.dimostinou.eu/ ‣ http://aigaio.dev.edu.uoc.gr/islands/settlements-tinos ‣ http://www2.egeonet.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=6905 Για τις Κυκλάδες: ‣ http://aegiali.gr/cyclades/ ‣ https://www.morpho.gr/renovation/13808/kikladitiki-architektoniki/ ‣ https://sites.google.com/site/architektonikenesion/ta-spitia-ton-nesion-pou-anekounstis-kyklades/ta-spitia-ton-nesion-pou-anekoun-stis-kyklades-2 ‣ http://4gym-iliou.att.sch.gr/kiklades.htm ‣ https://cyclades24.gr/2015/12/enetokratia-arxipelagos/ 95

‣ https://www.slideshare.net/earkouli/ss-71231059 ‣ http://www2.egeonet.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=10639

Βίντεο Χώρα https://www.youtube.com/watch? v=OQNERTZeYUc&list=TLGGpdQQhrZxbQYxNzAyMjAyMQ Πύργος https://www.youtube.com/watch?v=Tx_jMOjJrP8&list=TLGGEfJL_9YlqFgxNzAyMjAyMQ Τηνιακή Μαρμαροτεχνία https://www.youtube.com/watch?v=A5-vmFkMKr4

96

Κατάλογος εικόνων 1& 18

Αεροφωτογραφία Τήνου, προσωπική επεξεργασία

πηγή: Google Earth 2

e

πηγή: Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη https://el.travelogues.gr/item.php?view=32284 3

e

15

Αεροφωτογραφίες Ξώμπουργκου και αναφερόμενων οικισμών, προσωπική επεξεργασία

Tinos by Giacomo Franco πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Αρχείο:Tinos_by_Giacomo_Franco.jpg

19

Μαρμαράδες στο λιμάνι του Πανόρμου, φωτ.: Μ. Δροσάκη πηγή: Ταρσούλη Αθηνά προλ., Τήνος το Νησί της Μεγαλόχαρης, Αθήναι, Μ. Πεχλιβανίδης & ΣΙΑ, χ.χ.

e

Το φρούριο και ο οικισμός Εξώμβουργο στην Τήνο πηγή: Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη https://el.travelogues.gr/item.php?view=50686

17

e

πηγή: Google Earth

e

Χάρτης Κυκλάδων πηγή: Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη https://el.travelogues.gr/item.php?view=32218

4 —

16

e

Χάρτης Τήνου, προσωπική επεξεργασία

20

Η εκκλησία της Μεγαλόχαρης, φωτ. Σ. Μελετζή 97

πηγή: Ταρσούλη Αθηνά προλ., Τήνος το Νησί της Μεγαλόχαρης, Αθήναι, Μ. Πεχλιβανίδης & ΣΙΑ, χ.χ.

21 — 20 22

e

πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Έλλη_Ι_(καταδρομικό) 23

e

Οικισμός Τριαντάρος πηγή: tinosecret.gr

24

e

Τορπιλισμός “Έλλης”, προσωπική επεξεργασία

Άποψη από οικισμό Δυο Χωριά προς Χώρα πηγή: tinosecret.gr

25 & 75 25

e

26

e

27

e

28

e

Άποψη οικισμού Βωλάξ, διαδρομή M2 Tinos Trails από Φαλατάδο προς Βωλάξ

Έδραση κατοικίας στο Βωλάξ

Ανάβαση, αρχή διαδρομής M2 Tinos Trails από Βωλάξ προς Μυρσίνη

Άποψη Έξω Μεριάς

πηγή: tinos-about.gr 29

e

πηγή: tinosecret.gr 30

e

Άποψη οικισμού Μαρλά

Άποψη από οικισμό Υστέρνια πηγή: https://gr.pinterest.com/pin/255579347579328730/

98

31 — 30 37

e

πηγή: https://www.lifo.gr/blogs/almanac/sta-latomeia-tis-tinoy 38

e

39

e

40

e

41

e

42

e

43

e

Άσπρο μάρμαρο

Πράσινο μάρμαρο

Σχιστόλιθος

Κρήνη στο Αγάπη

Υπέρθυρο εκκλησίας Αγίου Ιωσήφ στο εγκαταλελειμμένο χωριό Μοναστήρια

Αίθουσα διδασκαλίας μαρμαρογλυπτικής του Προπαρασκευαστικού και Επαγγελματικού Σχολείου Καλών Τεχνών στον Πύργο

πηγή: https://www.earthimagegallery.com/Lifescapes/Art/i-LBLLFx4/ 44 — 43 45

e

e

Στα λατομεία της Τήνου, φωτ. Σπύρος Στάβερης

Μόνιμη έκθεση στο Μουσείο Μαρμαροτεχνίας στον Πύργο

46 — 47

Ξερολιθιές, άποψη τοπίου διαδρομής Τ3 Tinos Trails (Ποταμιά-Λυχναφτιά) πηγή: https://www.tinostrails.gr/el/portfolio-items/t3-the-hidden-valley/

48

Περιστεριώνας στο Αγάπη

99

49

e

Περιστεριώνες στον Ταραμπάδο πηγή: https://thehouse.gr/information-about-tinos-island/

50 — 50 51

e

Ανεμόμυλοι στην Εξωμεριά, πηγή: http://www.protinotino.gr/2017/03/blog-post_13.html

51 — 52

e

54

e

55

e

56

e

57

e

Κρήνες στον Φαλατάδο

Πλυσταριό στον Φαλατάδο

Υπόστεγη κρήνη πάνω στον δρόμο

Πλυσταριό στο Αγάπη

Άποψη αυλής μουσείου μαρμαροτεχνίας στον Πύργο

πηγή: https://www.e-kyklades.gr/showroom/tourism/MOUSEIOMARMAROTECHNIAS?lang=el

58 — 57 59

e

60

e

Άποψη μουσείου Κώστα Τσόκλη στον Κάμπο

Αρχαιολογικός χώρος στα Κιόνια, Ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης

πηγή: tinosecret.gr 61

e

Αρχαιολογικός χώρος στο Βρέκαστρο πηγή: tinosecret.gr 100

62

e

Γρανιτικοί σχεδιασμοί στη διαδρομή Μ2Α “Γεωδιαδρομή" μεταξύ οικισμών Βωλάξ και Μυρσίνη

Surf στη Λιβάδα

Σχολή surf στην Κολυμπήθρα

Πολιτιστικά προγράμματα Τήνου ετών 2013-2016

63

e

64

e

65

e

πηγή: Τάμα 66

V

πηγή: https://ikivotos.gr/post/8523/plai-sthn-agia-pelagia 67

e

69

e

Άποψη οικισμού Λουτών από ψηλά πηγή: https://e-tinos.gr/hd-ursulines/

68

e

Ιερά Μονή Κεχροβουνίου

Καμπαναριό Αγίου Ιωσήφ στα Μοναστήρια

Ξωκκλήσι Άγιος Γεώργιος στη διαδρομή Μ2Α “Γεωδιαδρομή" μεταξύ οικισμών Βωλάξ και Μυρσίνη

Άποψη εκκλησίας και εσωτερικός χώρος Αγίου Ιωσήφ στα Μοναστήρια

Ξωκκλήσι Άγιος Ιάκωβος στη διαδρομή M2 Tinos Trails από Βωλάξ προς Μυρσίνη

70 & 73 70

e

e

71 — 72 71

101

74

e

76

e

Εκκλησία Αγίου Αγαπητού στο Αγάπη

Άποψη οικισμού Φαλατάδου, διαδρομή M2 Tinos Trails από Μυρσίνη προς Φαλατάδο

Άποψη οικισμού Αγάπη

Άποψη οικισμού Καλλονής

77

e

78

e

πηγή: tinosecret.gr 79

e

πηγή: tinosecret.gr 80

e

Άποψη οικισμού Καρδιανής

Άποψη οικισμού Δυο Χωριά πηγή: tinosecret.gr

81 — 80 86

e

81: κάτοψη β. Ισόγειο μακρινάρι, Φανερωμένη, σ.161 82: κάτοψη γ. Μακρινάρι σχήματος Γ με μικρές προσθήκες, Φανερωμένη, σ.161 83: κάτοψη β. Σπίτι διώροφο με δίδυμα δωμάτια πίσω, οικεία Γιαννούλη Χαλεπά, Πύργος, σ.165 84: κάτοψη η. Ισόγεια κατοικία με μεγάλη καμάρα συμμετρικά διαμορφωμένη, Ξινάρα, σ.161 85: κάτοψη ε. Διώροφο με δίδυμα δωμάτια στα πλάγια, Τριπόταμος, σ.165 86: κάτοψη δ. Διώροφο με δίδυμα δωμάτια στο βάθος και στο πλάι, Στενή, σ.163

πηγή: Παπαϊωάννου Κων/νος Σ., Δημητσάντου-Κρεμέζη Αικατ. & Φινέ Μαρία, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο - Η γενική αρχιτεκτονική διάρθρωσή του και η τυπολογία της μέσα από αντιπροσωπευτικά σχέδια, Αθήνα, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 2008, 95-168 102

87

e

Καμάρα κεντρικού δρόμου χωριού Αγάπης. Θεωρείται η μεγαλύτερη των Κυκλάδων.

Ερειπωμένα κτίσματα στον οικισμό Μοναστήρια

Εσωτερικό κατοικίας Αννέζας και Πέτρου Φιλιππούση στο Αγάπη. Πρόκειται για δωματοσκέπαστη κατοικία με κεντρική καμάρα στον κεντρικό χώρο της σάλας.

Άποψη κεντρικής πλατείας οικισμοί Πύργου, προσωπική επεξεργασία πηγή: https://www.iefimerida.gr/travel/ta-magika-horia-tis-tinoy-kai-ta-mystika-toys

Ανεμόμυλος, προσωπική επεξεργασία

Ο βράχος στη Λιβάδα, προσωπική επεξεργασία

Κατοικιά στο δρόμο προς Μυρσίνη, προσωπική επεξεργασία

Το στοιχείο του νερού στην περιοχή Γρίζα κάτω από το χωριό Αγάπη, προσωπική επεξεργασία

Εγκαταλελειμμένη κατοικία στα Μοναστήρια με μεγάλη πέτρινη καμάρα στον κύριο κεντρικό χώρο.

Ζωγραφισμένη πόρτα και υπαίθριο θεατράκι στο χωριό Βωλάξ

88 & 88 90

e

89

e

91

e

92

e

93

e

94

e

95

e

96

e

e

96

103

97 — 98 99

e

100

e

e

101

Άποψη όρμου Υστερνίων από τον ομώνυμο οικισμό

Φτάνοντας στο λιμάνι του Αγίου Νικολάου

Άποψη από Τριαντάρο προς Χώρα

*Σε όσες εικόνες δεν αναγράφεται πηγή είναι από προσωπικό μας αρχείο.

104

105

106

107