Ontwerp en Inrichting
Post-Katrina waterplannen voor New Orleans
Vinger in de dijk 3.0 Sinds Katrina en de overstromingen in New Orleans staat Nederlands watermanagement daar volop in de belangstelling. Dit veranderde de aanpak van de Amerikanen. In het nieuwe waterplan heeft wegpompen en uit het zicht houden van water plaatsgemaakt voor leven mĂŠt water. Dat biedt kansen voor hoogwaardige beplanting, recreatie en economische vooruitgang. Tekst Jacob van Megen mmv Robbert de Koning landschapsarchitect BNT in Arnhem | Beeld Jacob van Megen, Waggonner & Ball, Bosch Slabbers en Dana Brown & Associates
W
ater is altijd essentieel geweest voor de economische vooruitgang van Greater New Orleans (1,2 miljoen inwoners). Naast scheepsladingen vol met exportgoederen brachten de Missouri- en de Ohio-rivier ook water via de Mississippi naar de Golf van Mexico. In deze Amerikaanse deltastad in de staat Louisiana houden muren het water weliswaar buiten de deur, maar of dat in de toekomst ook nog zo is, is nog maar de vraag. Door de ligging van de ommuurde stad lijkt New Orleans steeds meer op een gevaarlijke badkuip. Catastrofale overstromingen zoals met orkaan Katrina ontstaan door hevige regenval, een complex drainagesysteem van kanalen, pijpen en pompen dat ontoereikend is, en opstuwend water door tropische stormen die de bestaande beschermingsconstructies beschadigen en het stedelijk gebied razendsnel doen onderlopen. Gek genoeg is er voor een stad die deels in het moeras is gebouwd en deels op de oeverwallen van de Mis-
sissippi, maar weinig water te beleven in de stad zelf. Per jaar krijgt de stad zo’n 1.600 millimeter regenwater te verwerken, dat is twee keer zoveel dan in Nederland. Op piekmomenten valt er gemiddeld 150 millimeter per uur. Om de stad droog te houden wordt al dat water zo snel mogelijk door gemalen weggepompt en afgevoerd in een stelsel van kanalen, deels ondergronds en deels open (zie foto rechtsboven). Het drainagestelsel kan tijdens heftige regenval het eerste uur slechts 15 millimeter water verwerken, daarna 8 millimeter per uur. Tijdens deze neerslagpieken raakt het drainagesysteem overwerkt. De straten van New Orleans staan dan ook om de haverklap blank. Bovendien heeft het overgrote deel van de bestaande waterafvoer geen enkele toegevoegde waarde voor het straatbeeld of recreatief gebruik. De betonnen afvoerkanalen liggen veelal droog om de opslag- en afvoercapaciteit tijdens zware regenval te vergroten, maar die kanalen
Door de kanalen te ontharden, ontstaan oevers voor beplanting. De blauwgroene corridor Lafitte Blue Way die daardoor bijvoorbeeld ontstaat, loopt dwars door de stad en biedt mogelijkheden voor recreatieve, stedelijke ontwerpoplossingen, zoals groenstroken, parken, speelgazons, en bloementuinen.
28
TuinenLandschap
| 5 | 2017
zijn zo overwoekerd met onkruid en zwerfvuil dat juist op piekmomenten de waterafvoer stagneert. Datzelfde drainagesysteem is ook de primaire oorzaak van bodemdaling in de regio waardoor de problemen met wateroverlast in de toekomst alleen maar zullen toenemen. Het Greater New Orleans Urban Waterplan van Waggonner & Ball c.s. legt een meer Nederlandse gelaagde aanpak bloot: vertragen, vasthouden waar het valt, rondpompen in grachten en kanalen, en wegpompen als dat nodig is. David Waggonner: „New Orleans is vergeten dat het een deltastad is. Om wateroverlast in de toekomst te verminderen zal de stad haar identiteit als waterstad moeten onderkennen en ruimte moeten maken voor het water.’’
Om de stad droog te houden wordt het regenwater nu zo snel mogelijk door gemalen weggepompt en afgevoerd via lelijke betonnen kanalen, deels ondergronds en deels open zoals via het Lafitte-kanaal.
Amerikaans-Nederlands team Het waterplan is het resultaat van een aanbestedingsproject van Greater New Orleans, Inc. (GNO, Inc.) dat werd gewonnen door het Amerikaans-Nederlandse team dat voortkwam uit de Nederlandse Dialoog (zie kader). In eerste instantie zocht men vooral naar technische oplossingen om het water buiten de deur te houden, zoals dijken, hogere muren en het optimaliseren van de bestaande drainagecapaciteit. Maar de Nederlandse kennis over watermanagement verlegde de Amerikaanse aanpak van een bedreiging naar kansen zien. Water zou de regio een kwaliteitsimpuls kunnen geven, leefbaarder maken, en ook economisch aantrekkelijker. Met het waterplan speelt de architect dan ook veel meer in op de deltaomgeving van de stad en op het natuurlijke stroomgebied van de rivieren binnen de dijken van de St. Bernard-, Jefferson-, en Orleans-bassins. Het gebruik van een gelaagd concept is de basis voor deze nieuwe benadering: vasthouden van regenwater waar het valt, vertraagde afvoer >
Zowel in het Amsterdamse Westerpark als bij de Rotterdamse Westersingel (onder) deed het AmerikaanseNederlandse ontwerpteam inspiratie op voor de gelaagde aanpak...
...van water vertragen, vasthouden waar het valt, rondpompen in grachten en kanalen, en wegpompen als dat nodig is.
TuinenLandschap | 5 | 2017
29
De zogenoemde interceptor straten voor de hoger gelegen straten zijn voorzien van een waterdoorlatende bestrating. Zij vangen het regenwater stroomafwaarts op in ondergrondse bassins aan weerszijden van het wegdek.
en opslag van grote hoeveelheden regenwater naar het landschap voor infiltratie en recreatieve ontwerptoepassingen, zoals een netwerk van kanalen, grachten, meren en stedelijke moerasgebieden. De stad moet er deels voor op de schop, maar de aanleg van zo’n exfiltratienetwerk komt de veiligheid ten goede, vermindert de snelheid waarmee de regio zinkt, en doet de biodiversiteit toenemen. Waggonner: „Voor New Orleans is dat een nieuwe benadering van hemelwater en grondwatermanagement.’’
Geen goedkope oplossing Het waterplan van Waggonner is ontworpen voor de dynamische omstandigheden van een deltagebied. Volgens de architect is er geen goedkope oplossing voor New Orleans, maar door rekening te houden met stedelijke en natuurlijke toepassingen, economische ontwikkelingen en het herstel van het milieu, maximaliseer je de waarde van de investeringen in de waterinfrastructuur. De pompstations die gekoppeld zijn aan het bestaande drainagesysteem worden alleen geactiveerd als dat écht nodig is. De grondwaterstand zal hierdoor verhogen en dat biedt mogelijkheden voor recreatieve en
30
TuinenLandschap
| 5 | 2017
stedelijke ontwerptoepassingen. Het bestaande drainagesysteem kan in de toekomst ook worden gebruikt voor de verplaatsing van oppervlaktewater binnen de delta bij langdurige droogte. Door oppervlaktewater toe te voegen aan het grondwater, wordt de grondwaterstand evenwichtiger. Dit voorkomt bodemdaling en verbetert de samenhang tussen de waterkwaliteit en de ecologische gezondheid van de regio. Waggonner: „Door ruimte te creëren voor het water, wordt de delta zichtbaar in het stedelijke landschap. Daardoor ontstaan mogelijkheden voor de aanplant van waterminnende planten, bomenlanen en andere groenstroken. Zo ontstaat een wisselwerking tussen een technische waterinfrastructuur en de natuur. Daardoor nemen de waterkwaliteit en de stedelijke biodiversiteit toe en wordt het landschap evenwichtiger. De veerkracht en het herstellend vermogen van de natuur nemen daardoor ook toe.’’
Blauwgroene corridor In de afwateringsstrategie wordt gebruikgemaakt van het natuurlijke stroomgebied van de Mississippi. De waterscheiding (ridge) is de grens van dat
stroomgebied. Aan weerszijden van de ridge wordt het water geloosd naar open water. Dat water wordt nu zo snel mogelijk door betonnen kanalen afgevoerd. Door die kanalen te ontharden, ontstaan oevers voor beplanting. De blauwgroene corridor (Lafitte Blue Way) die daardoor bijvoorbeeld ontstaat, loopt van de French Quarter (in het centrum van de stad) naar Lake Pontchartrain, waarbij de corridor de wijk Mid City en Lake View doorkruist. De corridor biedt mogelijkheden voor groenstroken met bomen, parken, speelgazons, en bloementuinen. Een deel van het regenwater zal daar langzaam infiltreren in de bodem en opgenomen worden door de beplanting en verdampen (90%), slechts een klein deel van het water wordt nog afgevoerd naar de rivier (10%).
Betere luchtkwaliteit Voor de opslag van water verrijzen op onbebouwde stukken grond miniparken en watertuinen. Water wordt daar zichtbaar voor de stadsbewoners. Waggonner: „New Orleans is nu grotendeels bomenvrij. De aanleg van groenprojecten, en de aanplant van bomen verbetert de luchtkwaliteit in de stad. Bovendien heeft Het
De Nederlandse Dialoog bladerdak een vertragend effect op de infiltratie van regenwater in de bodem.’’ Door de aanleg van wateropslagplaatsen en beplantingszones worden lokale overstromingen stroomafwaarts ook beter beheersbaar en wordt het drainagesysteem ontlast. Het wegpompen van water heeft dan niet meer de primaire functie van waterbeheer zoals het dat in de oude situatie wel had. Alleen in noodgevallen zal het systeem nog water lozen. In de lagergelegen gebieden in de regio zijn circulerende kanalen voorzien. Zo kan de grondwaterstand worden verhoogd op plekken waar dat nodig is. Deze kanalen fungeren als opslagplaats van oppervlaktewater. Tijdens droogte circuleert het opgeslagen zoetwater door de kanalen, zodat deze vrij blijven van invasieve beplanting en vuil.
Drijvende straten Voor de hoger gelegen openbare straten in de stad is een ontwerpoplossing gevonden met zogenoemde interceptor straten met waterdoorlatende bestrating
(zie illustratie linksboven). De interceptor straten vangen het regenwater stroomafwaarts op in ondergrondse bassins aan weerszijden van het wegdek. Bij heftige regenval wordt het water afgevoerd naar regentuinen en groenstroken met waterminnende planten. In de lager gelegen stadsdelen bieden ’drijvende’ straten uitkomst. Een verhoogde grondwaterstand onder de straten moet het wegdek hoog houden. Drijvende straten zijn aan één kant van het wegdek hoger en lopen af naar parkeer- of groenstroken die water vasthouden in plaats van meteen afvoeren. De mogelijkheid om regenwater te infiltreren in groenstroken is van belang voor het op peil houden van een hogere grondwaterstand. De bodemverzakking neemt daardoor in die stadsdelen af, waardoor economische duurzaamheid van de investeringen in de openbare infrastructuur toeneemt. In 2013 zijn de eerste voorbeeldprojecten aangelegd. Deze projecten dienen vooral om functionaliteit te evalueren en eventueel aan te passen. <
Voor de lagere stadsdelen zijn ’drijvende’ straten ontworpen. Een verhoogde grondwaterstand onder de straat houdt het wegdek hoog. De straat loopt af naar een groenstrook die water vasthoudt.
De werkrelatie tussen New Orleans en Nederland startte in de weken na orkaan Katrina. De Nederlandse ambassadeur Boudewijn van Eenennaam en senior econoom Dale Morris boden hulp en diensten aan in de vorm van Nederlandse expertise op het gebied van waterbeheer. In januari 2006 reisde een Amerikaanse delegatie naar Nederland om de Nederlandse aanpak te bestuderen. David Waggonner was één van de ondernemers die aanwezig waren. De architect was vooral bezorgd over de steeds terugkerende overstromingen In New Orleans en realiseerde zich dat het bestaande systeem onvoldoende veiligheid bood, en wat dat zou betekenen voor de toekomst van de stad: overlast, schade en economische verliezen. Morris en Waggonner planden samen de eerste Nederlandse Dialoog, met onder meer Royal Haskoning, Arcadis, H+N+S landschapsarchitecten, Bosch Slabbers en Robbert de Koning. De Nederlandse overheid stelde fondsen ter beschikking ter ondersteuning van de reiskosten van Nederlandse waterexperts. De dialoog groeide uit tot een serie workshops waaraan landschapsarchitecten, hydrologen, stedenbouwkundigen, economen, politici en ingenieurs deelnamen en hun expertise inbrachten. Met de Nederlandse Dialoog creëerde men vooral bewustwording onder de lokale politici en non-profit organisaties over de noodzaak van regenwatermanagement. In 2010 is door de regionale organisatie voor economische ontwikkeling GNO, Inc. een financiering aangevraagd van €2 miljoen voor de ontwikkeling en financiering van een stedelijk waterplan. Die aanvraag is nog datzelfde jaar toegekend door de Office of Community Development Ramp Recovery Unit Louisiana. In 2013 zijn verschillende waterbeheerstrategieën uit de waterplannen van Waggonner opgenomen in lopende projecten. De prioriteit ligt op dit moment op demonstratieprojecten. Op de middellange termijn (2020-2030) zullen de projecten worden geëvalueerd en waar nodig aangepast voor grootschalige implementatie.
TuinenLandschap | 5 | 2017
31