Tijdschriftattendering nr 8 2018 2019 by Reinwardt Academy

2018‐ 2019

Reinwardt Academie Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten

Reinwardt Academy Amsterdam University of the Arts

[TIJDSCHRIFTATTENDERING NR.8] Inhoudsopgaven van recent verschenen tijdschriftnummers

_------------

_----------

----------

__ -

_'------

-----

------

---

Inhoud 04 Van de redactie 05

De archiefervaring

Blinde vlekken en gemiste kansen Oogkleppen af, dienstverlening is overalom ons heen!

Schipbreuken, schrijvers en rare schapen De registers van de Grafelijkheidsrekenkamer

Daarheen waar de kennisbehoefte ligt Kennisplatform Informatiehuishouding Overheden blikt vooruit

20 Tien jaar CDD+ 2008-2018 (deeI1) 24 Herman Boerhaave en de Gouden Eeuw van de wetenschap 26 Hotspots

Uit de kast! Symposium over de Ihbti-geschiedenis in archieven

Column

Uitgelezen

Wat is een digitaal archiefstuk? Van oorkondeleer naar de toekomst van archiefbeheer

Burgerlijke Stand I 'Archives are a joy forever'

nummer

2019

â&#x20AC;˘

het bewaren waard

Inhoud 04 Van de redactie

18 Tien jaar CDD+ 2008-2018 (deel 2)

05 De archiefervaring

Column

De archiefbibliotheek van de 21Âˇ eeuw

Eiwitarcheologie Op het spoor van antrax, geitenmelk en kikkererwten Archiefdagen 2019: nieuwe opzet brengt verdieping

24 Erfgoed digitaal voor allemaal De versnelling van het Netwerk Digitaal Erfgoed 2019-2020 27 In memoriam Kees van Kalveen (1937-2018)

09 Jonge Archivaris van het Jaar, laat je zien! 28 10

Digitale lenW-archieven blijvend toegankelijk via Nationaal Archief

Vallen brieven van burgers onder het auteursrecht?

Bijna klaar: de nieuwe landelijke opslaglocatie voor rijksarchieven in Emmen

Column

29 Hotspots 30 Uitgelezen 32

Burgerlijke Stand I 'Je werkt aan het archief voor toekomstige generaties' In gesprek met Marco Kuiper

nummer 3 2019

â&#x20AC;˘

ISSN

0960 -6556

FOR MORE NEWS & ANALYSIS,VISIT theartnewspaper.com 9

INTERNATIONAL EDITION

770960

655183

THE ART NEWSPAPER U. ALLEMAND! & CO. PUBLISHING LTD. EST. 1983, VOL. XXVIII, NlJMBER 310, MARCH 2019

UK ÂŁ8.S0/US $14.99/RoW

DISPLAY DILEMMA

TEFAF MAASTRICHT

Pitt Rivers Museum rethinks presentation of shrunken heads

What to look out for at this year's Dutch Old Master fair

The Louvre's controversial pyramid entrance celebrates its 30th anniversary

SPECIAL REPORT INSIDE REVIEW PAGES I-XVI

MUSEUMS PAGE23

NEWS PAGES

Scrambleto ship art before Brexit deadline

ÂŁ10.50

CUTTING EDGE

THIS WAY UP

Pavilion commissioners allow extra transport time for Venice Biennale, as "huge ramifications" dawn LONDON. British institutions and galleries are rushing to ship works to and from the European Union (EU) befere the Brexit deadline of29 March as uncertainty mounts over the free movement of goods in the event of a no-deal scenario. The British Council is sending all works for Cathy Wilkes 's Venice Biennale exhibition in Italy "well ahead of the 29 March deadline to avoid any possible disruption", says a spokeswoman. Wilkes, who is based in Glasgow, Scotland, has been selected to fill the British Pavilion this year. The organisers of the biennial's Irish pavilion are also transporting works from Eva Rothschild's London studio early to avoid any delays at British ports. "We don't know what's going to happen after 29 March but it's not worth the risk of things getting held up at customs. The ramifications are huge," says Mary Cremin, the commissioner and curator of the pavilion and director of the Void Gallery in Derry, Northern Ireland. The pavilion is using Italian shippers who are "concerned about where the work is coming from and whether it's within EU circulation", Cremin says. She

notes that the early deadline has created "a lot of pressure" for Rothschild, who has had less than a year to conceive and fabricate new sculptures for the exhibition. Confusion over the so-called Irish backstop could create further problems. After Venice, Rothschild's work is due to be toured throughout Ireland, starting at the Visual Centre for Contemporary Art in Carlow and ending at Void Gallery. The Republic of Ireland will remain part of the EU after Brexit; Northern Ireland will not. "That may impact whether the works come to Derry or not," Cremin says. "It all depends if it's a hard or soft border and what the implications are customs-wise." The prospect of hefty EU import taxes is already disrupting exhibition programmes in the UK. Tornabuoni Arte in London is closing its show of paintings by Alberto Burri and Lucio Fontana two weeks early and transporting the works back to Italy to avoid a potential multimillion-pound reimport bill. Italy's import rate stands at 10%. "We are covering our backs because no decision has been made yet, but we are CONTINUED ON PAGE 9 f)

Tehran museum art is 'missing' TEHRAN. A growing number of artists claim that their works in the collection of the Tehran Museum of Contemporary Art (TMoCA) have gone "missing" and may have ended up on the market without their knowledge. Rokni Haerizadeh, who was born in Iran and is now part of an artist collective in Dubai, has accused TMoCA of buying one of his paintings at a reduced rate and then selling it at a premium. Haerizadeh says his canvas, N Vel Ab 2 (2002-03) was consigned to Tehran Auction, selling on 12 January for 3.6 million rials ($86,680), a sum significantly over the price at which it was acquired.

Meanwhile, Barbad Golshiri, an Iranian artist based in Paris, fears that his work in the TMoCA collection, Bahram Doesn't see a Right Wing (2003), may have also been disposed of. "TMoCA confirmed that my work is indeed in the collection, yet when I ask them to say this in writing, they turn tail. I no longer have any motivation to find my work It is as if it never existed," he says. Sami Azar, a former director of the museum, says that TMoCA did not "technically acquire" the works but that they were bought by a separate government-funded CONTINUED ON PAGE 11 f)

'When once the earth becomes a common treasury again, as it must...then this enmity in all lands will cease, for none shall dare to seek a dominion over others, neither shall any dare to kill another, nor desire more of the earth than another ... And now the common enemy is gone you are all like men in a mist, seeking for freedom and know not where nor what it is: and those of the richer sort of you that see it are ashamed and afraid to own it, because it comes clothed in a clownish garment... For freedom is the man that will turn the world upside down, therefore no wonder he hath enemies.' Gerrard Winstanley 1649

As the great British political crisis deepens over Brexit. the British artist Mark Wallinger is turning to the protest medium of the fly poster (above). The Art Newspaper has been given an exclusive preview of This Way Up (2019). For more on the campaign. see p11.

THE ART NEWSPAPER Number 310, March 2019

INTERNATIONAL EDITION

THE ART NEWSPAPER The Art Newspaper is published by U. Allemandi & Co. Publishing Ltd, ISSN 0960-6556

Contents Number310. March 2019

Editorialstaff andcontributors Editor Alison Cole Deputy editor Julia Michalska Specialist editors (London-based) Fairs and special projects editor Emily Sharpe Art market editor & Tefaf Maastricht editor Anna Brady Museums & Heritage editor Hannah McGivern Exhibitions editor José da Silva Uterary editor Donald Lee Assistant digital editor Aimee Dawson Editorial assistant Kabir Jhala Specialist editors (New York-based) Editor, Americas Helen Stoilas Senior editor, Americas Nancy Kenney Deputy art market editor Margaret Carrigan Deputy museums editor Victoria Stapley-Brown Staff reporter Gabriella Angeleti Contributing editors Gareth Harris (Chief contributing editor) Louisa Buck (Diary, London), Jori Finkel (Los Angeles), Linda Jablonsky (Diary, New York), Ben Luke (Review), Anny Shaw (Art Market) Editorial production Production Manager Louis Jebb Design Bryan Mayes, James Ladbury Picture editor (London) Katherine Hardy Picture researcher (US) Winnie Lee Sub-editing Dean Gurden, Peter Kernan, Andrew Mcllwraith, Vivienne Riddoch, Ben Walsh Col'1l!SpOl1dents (international) Senior journalist Cristina Ruiz Editors-at -large Georgina Adam, Melanie Gerlis, Jane Morris. Correspondents Martin Bailey (UK), Erica Eisen (UK), Bendor Grosvenor (UK), Maev Kennedy (UK), Ivan McQuisten (UK); Elizabeth Fortescue (Australia), Tim Stone (Australia); Hadani Ditmars (Canada); Richard Unwin (Eastern Europe); Anna Sansom(France); Catherine Hickley (Germany); Darryl DMote (India); Lauren Gelfond Feldinger (Israel); Tim Cornwell (Middle East); George Nelson (Russia), Sophia Kishkovsky (Russia); Ayla Jean Yackley (Turkey); Brian Allen (US), David D'Arcy (US), Jonathan Griffin (US), Paul Jeromack (US), Hilarie M. Sheets (US), Jillian Steinhauer (US), Tess Thackara (US), Christian Viveros-Fauné (US), Menachem Wecker (US)

Review cover: Saint Sebastian (around 1533) by Agnolo Bronzino,

LEADERS SCOMMENT Arts education belongs atthe heart of the curriculum, and why we need to rethink our approach to the Parthenon Marbles

Tetaf Maastricht cover: Historical Correction (2012) by Maxine Helfman

NEWS 8 UNITEDKINGDOM Pitt Rivers Museum reviews how its infamous shrunken heads are displayed

9EUROPE Letters reveal Van Gogh's unlikely friendship with the son of the Horniman Museum's founder

10EUROPE Ukrainian arts centre previously attacked by Russian separatists comes under fire from far-right nationalists

12 US&AMERICAS Brazil's Inhotim arts centre offers support following deadly collapse of nearby mining dam

Lopez De Aragon

14 VIEWPOINT

Publishing and commercial Publisher Inna Bazhenova Honorary chairman Anna Somers Cocks Chief executive Russell Toone Associate publisher, fairs and events media Stephanie Ollivier Head of subscriptions and membership James Greenwood Head of sales (UK) Kath Boon Head of sales (the Americas) Kathleen Cullen Advertising sales director Henrietta Bentall Marketing manager (the Americas) Steven Kaminski Business Co-ordinator/Sales Executive (the Americas) Sarah Vitale Design/production (commercial) Daniela Hathaway Digital development director Mikhail Mendelevich System administrator Lucien Ntumba Management accountant Evgenia Spellman Accountant Matha MuraU Administrator/ book-keeper (the Americas) Anthony Shao Team assistant Hannah Burt

To advertise. please contact: UK, Europe and rest of world KathBoon T; +44 (0)203 586 8041 E: k.boon@theartnewspaper.com

Americas Kathleen Cullen T; +12123430727 E; k.cullen@theartnewspapercom

MUSEUMS & HERITAGE 23EUROPE How I.M, Pei's controversial Louvre pyramid defied the critics and pulled in the punters

24EUROPE Austrian museum confronts tainted legacy offirst director Wolfgang Gurlitt, a dealer in Nazi-looted art

26 UNITEDSTATES Federallyfunded museums feel the pinch after longest government shutdown in US history

38 CONSERVATION Baroque grandeur restored, 'England's Sistine Chapel' reopens in Greenwich

To subscribe:

gallery-a Tefaf Maastricht stalwart fortwo decades

Adrian Ellis's new series on museums in the changing world order

. Tetat Maastricht SPECIAL REPORT: 16-PAGE PULL-OUT, IN REVIEW VINWITHTHENEW

XGRANDTOUR

Tefaf Maastricht's revamped Modern art and contemporary section is responding to changing tastes in the market

A visitto Tefaf Maastricht is the ideal opportunity to take in some of the events and exhibitions marking the 3S0th anniversary of Rembrandt's death

VI AFRICAON THE RISE

XII THE WISH LIST

Despite the Savoy-Sarr report's call for immediate restitution, the trade in tribal art shows no sign of shrinking

Fancy a Cavarozzi still life? Always wanted a Fabergé duck-shaped handle? We've gathered together the pick ofthe fair

The Art Newspaper is published 11 times a year (not in August)

UK: £74.80pa; US: $115pa; Europe €104; RoW £105 Telephone: +44 (0) 1371853 603 Website: subsaibe.theartnewspaper.com Email: subscriptions@theartnewspaper.com Postal address: Trinity House, Sculpins Lane, Wethersfield CM74AY, UK

ART MARKET41 UNITEDSTATES Tefaf and Artvest in legal dispute over management of New York fairs

46 INTERNATIONAL

In the UK:The Art Newspaper, 17 Hanover Square, London WIS IBN Tel: +44 0203 586 8054 Email: info@theartnewspaper.com In the US: 130 West 25th Street, Suite 9(. New York, NY 10001 Tel: +1212 343 0727 Fax: +12129655367 Email: nyoffice@theartnewspaper.com Website: theartnewspaper.com

The persistent market for Hitler's paintings

48-49 EUROPE

15 CATALOGUERAISONNÉ The complete works of the Weenix family

FEATURES

EXHIBITIONS

4-5 HEW LOCKE

17 UNITED KINGDOM

The artist's installations have a powerful maritime flavour

The sun-soaked paintings ofthe Spanish Impressionist Sorolla are sure to dazzle at London's National Gallery

7-8 EXHIBITIONDESIGN Curators find new ways to hold the viewer's gaze

Top auction houses turn to tech

53 ASIA US-China trade war looms over Art Basel in Hong Kong

54 IN PERSON

Distribution

Review

Sandy Angus on the future offairs

International retail: Seymour Distribution, 2 East Poultry Avenue, London EC1A 9PT Tel: +44 (0)20 7429 4000 Email: Info@seymour.co.uk Specialist retail: Central Books, 50 Freshwater Road, Chadwell Heath, London, RM81RX Tel: +44 (0)845 458 9925

REGULARS

The Art Newspaper was founded in 1990 by Umberto Allemandi and Anna Somers Cocks on the original concept of II Giornale dellMe, founded 1983.

The Artemidorus Papyrus's provenance is questionable; Germany has already compensated Max Stern

Repin provokes at the New Tretyakov Gallery in Moscow, while Rothko has his first Austrian outing

DIARY 10 LOUISABUCK'SLONDON& LOS ANGELES Patti Smith belts out her classics at Frieze Los Angeles, but the night belongs to Annie Leibovitz

11 LINDAYABLONSKY'SMEXICOCITY Grace Jones on stage at Museo Jumex founder's home

17LETTERS The Art Newspaper (USPS 06755) s pu~Ohed month~ (llissues 'year; not pcblsbed in August) by U. Allemacdi & Co, Publohing Ltd. 17 Hanover Square London WJS1BN, aod by Umberto Allemandi & Co. Pu~ishjng USA Inc. The Art Newspaper. 130 West 25th Street.Suite 9( NewYori. NY 10001. RegistratJOf1 no, St66640. © The Art Newspaper, 2019. Periodicals postage paid at New Vorl< NY 10199 ,nd at additional mailing oIf<es. Postmaster, send US changes of address to The Art Newspaper, 130 West 25th Street 5u<,e9( New \IJtI< NY 10001; send UK ,cd R!JW changesof ëddresstc The Art Newspaper,17 Hanover ~. London WJS1BN. © U.Allemacdi & Co Put;ishing Ltd, 2019. All nghtsreseved. No parlof this newspaper (No 309) maybe reproduced in whole or In part withcut. written consentof the copyright proprietor, Prices and valuationsin The Art Nev-JSP3per are for the guidance of readers only and no legal responsibility wsrsceer can be accepted for any such information so FJven. The Art NB'JS!)aper is not responsible for statements expressed in the signed articles and interview'S. While every care is taken by the publishers. the contents of advertisements are the responsèäty of the indMdual advertisers.

18-19 IN THE FRAME The First Daughter comes under vac attack while cheese supremos prepare to roll their wares into the V&A

620BITUARY Lamia al-Gailani, the intrepid Iraqi archaeologist who helped to save antiquities after the Iraq Wars

18EUROPE

BOOKS 12-13 ITALIAN RENAISSANCEART Artists' fascination with the nude (male) body

20lTALY Milan's triennial is a matter of life and death, while the Old Master Antonello da Messina stars in another survey

22-23 INTERNATIONAL Desert-dwelling Agnes Pelton, spiritualist Emma Kunz and mass-production minimalist Charlotte Posenenske gettheir day in the sun; walk like an Egyptian to a King Tut blockbuster; and a show exploring ancient iconoclasm

CALENDAR 25-30 Our pick of exhibitions around the world

13 DECORATIVEART Table-top mechanical toys

14 GARDEN DESIGNAND HISTORY

PHOTO FINISH

The work of Roberto Burle Marx

31 The novelist Orhan Pamuk's Istanbul images

Collisart,

JACKSON POLLOCK

LLC

The Graphic Works Frederick D, Hill Daisy Hill Sanders

January 17 - March 9, 2019

Specialists in American Art by appointment New York 2I2.396.oo99 www.collisart.com

WASHBURN 177 Tenth Avenue, New York, NY, 10011 (212) 397-6780 I jwashburn@earchlink.nec

I washburngallery.com

\~ ISSN

0960-6556

FOR MORE NEWS & ANALYSIS, VISIT

theartnewspaper.com 9

INTERNATIONAL EDITION

770960

655183

THE ART NEWSPAPER UK £8.50/US $14.99/RoW

U. ALLEMAND! & CO. PUBLISHING LTD. EST. 1983, VOL. XXVIII, NUMBER 311, APRIL 2019

SOMETHING TO SMILE ABOUT V&A's'new' Leonardo reveals the master's playful side

NEWS PAGE9

OLD AND NEW

ATTENDANCE

Seek out the hidden palace in Jean Nouvel's National Museum of Qatar

What were 2018's most visited shows and museums?

SPECIAL REPORT INSIDE REVIEW PAGES I-XVI

MUSEUMS PAGE23

South London Gallery led the way by returning Sackler funding Museum returned £125,000 to the trust months before National Portrait Gallery dropped £lm grant A local museum in london may well have paved the way for the NationalPortrait Gallery(NPG) to drop its grant from the 5ackler Trust. The Art Newspapercan report that last year the South london Gallery quietly returned a £125,000 award after the money had already been banked. This precedent may have made it easier for the NPG to forgo the 5ackfer funding. If the NPG had decided to accept the grant, it would have opened it up to criticismif it later emerged that a smaller and mare vulnerable publicgallery had

returned the 5ackler money. The NPG issued its statement on 19 March,sayingthat the £lm pledge by the 5acklerTrust towards its £35.5mInspiring People development project would not now "proceed". Technically, the trust withdrew the grant, although this occurred after the NPG had indicated that it would be difficult to accept the money. Muchof the 5ackler money comes from the proceeds of OxyContin: a prescription painkiller.This drug is linkedwith the opioid crisis,which criticssay is now killing 100

£10.50

OxyContin. which has been linked to the opioid crisis, sparted protests in the US

people a day in the US. OxyContin is manufactured by Purdue Pharma, a Connecticutbased company primarilyowned by the descendants of the late Mortimer5ackler and his brother Raymond.Purdue is now facing lawsuitsover the marketing of the drug. The company denies the allegations. The South london Gallery, which shows contemporary art, had been embarking on a £4m development project to upgrade its CamberweIlbuilding and develop an additiona I site across the road in a former fire station. In 2016 the Mortimerand Theresa Sackler Foundation offered £125,000 for an education centre .: last year the South london Gallery director, Margot Heller, had growingconcerns about accepting the Sackler money. The gallery's trustees, under their chairman Matthew Slotover (a co-founder of Frieze), decided to return the money. Hellertells The Art Newspaperthat "the gallery's board took a majority decision that it was in the best interests to return the grant", primarily because of potential reputational damage. The South london Gallerywas reopened CONTINUED ON PAGE 8 f)

Heavenly figures: Met shows top The Art Newspaper's attendance survey NEW YORK, The Metropolitan Museum of Art in New York has clinched the top two spots in our list of the world's most popular exhibition in 2018 With the double blockbusters: HeavenlyBodies: Fashion and the CatholicImagination,which received around 10,900 visitors per day across two venues; and Michelangelo: Divine Draftsman and Designer, which received around 7,900. "These attendance figures in general speak not only to the great credibility of the Met as a scholarly institution, but also the desire of an audience to reflect on, and be in contact with, great objects - with a physical manifestation of artistic excellence," says the museum's director Max Hollein. "What the Met stands on, and what I strongly believe in, is that the exhibitions we put forward are based on deep research, but also on very powerful narratives and contemporary storytelling." The Costume Institute exhibition Heavenly Bodies, which included contemporary designs inspired by Catholic religious imagery and featured a rare loan of objects from the Sistine Chapel Sacristy, was installed in the Met's main museum on Fifth Avenue and in the Cloisters, its outpost housing Medieval art and architecture further uptown. The show appealed to such a wide audience

Rihanna embraced the Heavenly Bodies the~ at last year's Met Gala "because it put fashion in the context of the Medieval sculpture hall, and juxtaposed art with architecture to create an experience that was like a pilgrimage", says Andrew Bolton, the curator in charge of the Costume Institute, who organised the show. "It was very much

an experiential moment for people, with the fashion and art mixing together in a procession-like way." While the museum "never set out to create a hit" with the show, Bolton says, "it was a timely topic given an increased awareness of religion and fashion". The

Met was prepared for controversy considering the subject matter, however, and worked with the Catholic community and the Vatican to remain sensitive to any potential issues prior to the exhibition. Bolton admits, however, that those conversations would have been very different today, when the church is in the midst of a sexual abuse crisis. "It would have been incredibly complicated to do the show now," he says. "Things were bubbling up then, but not like they are today." Less contentious, but similarly spiritually oriented, was the Met's long-awaited Michelangelo survey, which critics stressed was a once-in-alifetime exhibition not to be missedand muscum-goers listened. Gathering more than 200 works, including 1)3 drawings, from 50 painstakingly courted institutions, it forged a gripping chronological narrative of the Renaissance master's life, with each gallery telling a story and functioning as a thematic exhibition in itself. Carmen Bambach, a curator in the Met's department of drawings and prints, says she strove for a narrative flow intended to conjure what Michelangelo's contemporaries called his terribilità, or capacity to inspire awe.

"There was a sense of going from high point to high point," she says. Even when a visitor arrived at a "summit" of the exhibition, a reproduction of the Sistine Chapel ceiling at quarter-scale with Michelangelo's sketches for the ceiling arrayed below, Bambach says, the lines of sight ensured that the viewer would be irresistibly drawn to the sculptures of Brutus and Apollo-David in the next room. "Everything was very carefully planned to provide a plot to the story visually," she says. Bambach, who dropped in on the exhibition four to five times daily, was moved to see that people were looking attentively at the works. "I thought those acts of contemplation meant a great deal- that we had done our homework," she says. And how does the Met plan to follow up on this double header of popular exhibitions? As well as hinting at future contemporary art "interventions" that will speak to a broad audience, Hollein says the museum will "stay true to what we can do best", which is to say organisirig exhibitions that pair stellar works with compelling curatorial stories. "This is appreciated by audiences more and more." Helen Stoilas and Nancy Kenney

J /

THE ART NEWSPAPER Number 311, April2019 ~

THE ARTNEWSPAPER The Art Newspaperis published by U. Allemandi & Co. PublishingLtd, ISSN 0960-6556

Editorial staff and contributors

Contents Number 311, Apri/2019

EditorAlison Cole Deputyeditor Julia Michalska Specialist editors (London-based) Fairs and special projectseditor Emily Sharpe Art market editor & Tefaf Maastricht editor Anna Brady Museums& Heritageeditor Hannah McGivern Exhibitionseditor José da Silva literary editor Donald Lee Assistantdigital editor Aimee Dawson Editorial assistant Kabir Jhala

Leaders

Specialist editors (New York-based) Editor. AmericasHelen Stoles Senioreditor, Americas Nancy Kenney Deputy art market editor Margaret Carrigan Deputy museumseditor Victoria Stapley-Brown Staff reporter Gabriella Angeleti

Nicholas Cullinan, director of the National Portrait Gallery. on why visitor numbers are not the only metric Rick St Hilaire on the value of provenance curators

Contributing editors Gareth Harris (Chief contributingeditor) Louisa Buck (Diary, London),Jori Finkel (Los Angeles), Linda Jablonsky(Diary, New York), Ben Luke (Review), Anny Shaw (Art Market) Editorial production ProductionManagerLouis Jebb Design Bryan Mayes, James Ladbury Picture editor (london) Katherine Hardy Picture researcher(US) Winnie Lee Sub-editing Dean Gurden, Peter Keman, Andrew Mcllwraith,Vivienne Riddoch, Ben Walsh (international) Senior journalist Cristina Ruiz Editors-at-large GeorginaAdam, Melanie Genis, Jane Morris. CorrespondentsMartin Bailey (UK), Erica Eisen (UK), Bendor Grosvenor(UK), Maev Kennedy(UK), Ivan McQuisten(UK); Elizabeth Fortescue(Austrolia),Tim Stone (Australe). Hadani Ditmars (Canada); Richard Unwin (Eastern Europe); Anna Sansom(France);CatherineHickley (Germany); Darryl D'Mote (India); Lauren Gelfond Feldinger (Israel); Tim Cornwell (Middle East); George Nelson (Russia), Sophia Kishkovsky (Russia); Ayla Jean Yackley (Turkey); Brian Allen (US), David DArcy (US), JonathanGriffin (US), Paul Jeromack(US), Hilarie M Sheets (US), Jillian Steinhauer(US), Tess Thackara (US), ChristianViveros-Fauné(US), MenachemWecker (US) Correspondents

News

To advertise. please contact: Americas UK. Europe and rest of world Kathleen CuUen KathBoon T: +1 2123430727 T: +44 (0)203 586 8041 E: k.boon@theartnewspaper.com E: kcullen@theartnewspaper.com

Editor's letter

6-17

Tobaccosponsorship and UK museums; tributes to curator Okwui Enwezor. who died aged 55; FBI campaigns to return looted Native American works

Museums&heritage

23-33

The Sheel. a new arts space in Hudson Yards. offers art on a bigger scale in New York. The Blondin Memorial Trust has restored the tondon tomb ofthe French tightrope walker.

Publishing and commercial PublisherInna Bazhenova HonorarychairmanAnna SomersCocks Chief executive Russell Toone Associatepublisher.fairs and events media StephanieOllivier Head of subscriptions and membershipJames Greenwood Head of sales (UK) Kath Boon Head of sales (the Americas) Kathleen Cullen Advertising sales director Henrietta Bentall Marketing manager (the Americas)Steven KaminskiBusinessCo-ordinator!SalesExecutive (the Americas)Sarah Vitale Design!production(commerdal) Daniela Hathaway Digital developmentdirector Mikhail Mendelevich Systemadministrator Lucien Ntumba ManagementaccountantEvgenia Spellman Accountant Matha Muroli Administrator! book-keeper (the Americas) Anthony Shao Team assistant Hannah Burt

35-45 ErIc Turquin on why the painting found in a French attic is by Caravaggioand art critic Jonathan Jones on why it's not.

Regulars

To subscribe: The Art Newspaper is published 11 times a year (not in August) UK: £74.80pa; US; $lISpa; Europe €104; RoW£105 Telephone: +44 (0) 1371853 603 Website: subscribe.theartnewspaper,com Email: subscriptions@theartnewspaper.com Postal address: Trinity House, 5culpins Lane, WethersfieldCM74AY, UK

Contact us: In the UK: The Art Newspaper,17 Hanover Square, London Wls lBN Tel: +44 0203 586 8054 Email: info@theartnewspaper.com In the US: 130 West 25th Street. Suite 9C, New York, NY 10001 Tel: +1 2123430727 Fax: +1 2129655367 Email: nyoffice@theartnewspaper.com Website: theartnewspaper.com

Distribution Inlemational retail: Seymour Distribution, 2 East Poultry Avenue, London EC1A 9PT Tel: +44 (0)20 7429 4000 Email: info@seymourmuk Specialist retail: Central Books, 50 FreshwaterRoad, Chadwell Heath, London, RM81 RX Tel: +44 (0)845 4S8 9925 The Art Newspaperwas founded in 1990 by UmbertoAllemandiand Anna SomersCocks on the original conceptof II GiomaledeliArte, founded 1983. l1-eAl! N""'lJilper(USPS 06755) is PJ~ished rronmly(ll ssuesayeen not PJ~ished in August) byU lIJ_ndi &Co. PubHshing Ltd, 17 Hsroer Sqcae. London WiS IBN, and by UmllertollJOmandi & Co Pu~ishing USA I~ The AI! N""'lJilper, IlO WestZSth Street, Suite9C. NewYO<k. NVloool Pegstraten ro 5166640. © l1-eAl! N""'lJilper, 2019. Period<a.postage paidat New York NY 10\99 arK! at additional mailingoffices.Postmaster:send US denges ofaddressto The Art Newspaper. IlO West ZSth Street,Sutte9C. NewYO<k. NV l0001,send UK.nd RoWchangesof eodress to The AI! N""'IJiIper, 17_ Square, Loodon WIS IBN. © U.IIJ_ndi&Co Pu~ishing Ltd, 2019.1IJ1 rights reserved No pa" ofmis""""",per (No, 311) may be reproduced in whole or in part without written cosent of the copyright proprietor. Prices and valuations in The Art News· paper are for the guidance of readers only and no legal resp:msibiltty whatsoever can be accepted for any such information so given. The Art Newspaper is not rescorsoe for statements expressedin the signed articles and intervews. While every care is taken by the publishers, the contents of advertisemef1ts are the responsibility of the individual advertisers.

LeHers The Dutch researchersunearthing Hitler's forgeries In Tbe Frame Kandinsky and theart of mini-golf Obituary John Richardson, Picasso's biographer

ALISON COLE This month, The Art Newspaper publishes its much-anticipated international visitor figure survey for 2018. The guide - included as a supplement to our main paper - identifies the most visited museums and exhibitions across the world and has come to be regarded as the definitive and most comprehensive report of its kind. We identify both the headline trends across the sector and drill down further; armed with this contextual material, readers can enjoy our Top 20 and Top 100 selections, and find out who tops and tails the charts. Having reported last year on the worrying downward trend in UKvisitor figures, the overall picture is looking healthier, although numbers are still5% short of the high point reached in 2014. The British Museum, however, has been overtaken by Tate Modem as the UK's most popular museum. The Louvre continues to outperform all other art museums, reporting a record year even by its own high standards - with a 26% increase. It now boasts over 10 million visitors annually. In a first, the top three places in our 1,100 exhibition rankings are bagged by US museums, with the Metropolitan Museum of Art occupying the top two spots. None of the UK's special exhibitions appear in the Top 20 - although Tate Britain's travelling show of masterpieces from its collection, staged in Shanghai, is ranked number four in the world The rest of the paper continues to focus on the major issues affecting the art world -looking closely at the ethics of museum donations and sponsorship in the wake of the Natierial Portrait Callery's highly significant decision, reached with the Sackler 'frust. to "not proceed" with a £lm donation.

17 18 46

Art·s Most Popular

Review

Special focus: a Iö-page pull-out, in Review

"I've been able to achieve things my foremothers would only have dreamed of"

Fashion provides winningformul,,:shows at the Met and the louvre top museum attendance figures, Analysis by EmilySharpe and José da Silva Art In the age of Instagram: should curators plan shows to exploit the extent to which vistors share experiences online? By Ben Luke Slow down and immerseyourseH: Hannah McGivern reports on the joys of Slow Art, away from the jostling crowds and selfie-takers

Features: Simone leigh interview on the experience of black women; Tom5eymour Tiananmen Square 30 years on

Books: Jean-Marc Dreyfus on the Nazi looting taskforce; Tim Blanning looks at how Napoleon's fall affected European art Exhibitions: Margaret carrigan previews artists' engagement with the Moon landings; Aimee Dawson on Munch at the British Museum calendar

19-22

ALICE TRUMBULL MASON The Graphic Works from Atelier 17 Thm April 20, 2019

Colfisart.

LLC Frederick D. Hill Daisy Hill Sanders

Specialists in American Art by appointment New York 212.396.0099

WASHBURN 177 Tenth Avenue, New York, NY, 10011 (212) 397-6780 I jwashburn@earthlink.net

www.collisart.corn

I washburngallery.com

)S IN KUNST EN CULTUUR

Nummer118·

Voorjaar2019·

31stejaargang

Kunst en maatschappelijk experiment Culture commons De kunstenaar als aanjager Burgerinitiatief

3-90-6650-151-5

111111111111111111111111111111

www.boekman.nl

€15

---~~-

BOEKMAN 118

Inhoud

3 38

Frederiek Bennema

Online dossier

Broodjes bakken in Hongerige Wolf

Bibi Straatman

Achtergrondinformatie en literatuur over het thema in de bibliotheek van de Boekmanstichting

The art of becoming political

Boekrnan.nfjdossiers

Hoe kunst en leren verbindt Jack van der Leden en André Nuchelmans Redactioneel

Kunstenaars maken het verschil

Bjorn Schrijen, Rogier Brom en Kimberly van Aart

Boekbesprekingen

Artikelen

De kunst van contact

Een verkenning van buurtcultuur in Nederland

Anke Coumans en Sikko Cleveringa

Een nieuwe positie van kunstenaars

De essentie van cultuurbeleid en -management: snel inzicht in de invloedrijkste publicaties en de belangrijkste ideeën

Gerard Rooijakkers

Generositeit als zuurstof in een wereld van commons

Maatschappelijke vraagstukken als motivatie

Quirijn van den Hoogen over CorWijn

Epiloog 8

Hanka Otte en Pascal Gielen

Gemeen cultuurbeleid

Columns/reportages

Janna Reinsma

Culturele commons Vormgeven van gedeeld cultureel goed 20

Kunst en de rol van de burgers Leeuwarden-Fryslän 2018 26

en Ariëtte Dekker (et al.)

Omstreden verleden: Museum Boijmans Van Beuningen en de Tweede Wereldoorlog

Jack van der Leden

Interview met Tine de Moor, hoogleraar Universiteit Utrecht 36

Maite Garcia Lechner

Kim van der Meulen

Broodfonds Tantoe Spang 46

André Nuchelmans

Connected Action for the Commons

The Autonomous Fabric

Nieuwe culturele ontwikkelingen in Europa

Autonome praktijken in Rotterdam in kaart gebracht

Jack van der Leden over Wim Huijser

In Luiletterland: tussen schrijvers, uitgevers en andere curieuze letterheren ralv]»

Voor kunstenaars, door kunstenaars

Territoria van nieuwstedelijke creatie in Vlaanderen

. 'W king tor the Commons, 2018. Art Institute. or Veyde gemaakt door Mr Lin, launch day C asco '/Tellier photography, Concept & Design

Tussen droom en daad

Sofie Joye

Nieuwstedelijke Grond

Gijs Scholten van Aschat

Hannema, museumdirecteur: over kunst en illusie

'Samen een kopje thee drinken, is niet hetzelfde als een common.'

Jacob Haagsma

Laurens Meerman over Wessel Krul

Jacob Haagsma over Pauwke Berkers en Julian Schaap

Gender inequality in metal music production

- ITl-

Jacques Meerman is bezig met een boek over de Medlterraanse keuken Hij studeert zich een ongeluk en komt zo verhalen tegen over de hoveling Ibn Jubayr die, m dienst van de emir van Granada, m 1183 op pelgrimstocht gaat naar Mekka. Hij beschnjft hoe ze het eten voor de miljoenen bezoekers organiseren, daar midden in de woestijn Hij ziet vijgen, druiven, perziken, citroenen, walnoten. palmvruchten, komkommers, aubergines, kalebassen, wortels en ga zo maar door Ook het vlees is het beste van de wereld en snoepgoed van honing en suiker, inclusief groente en fruit van marsepein Waar heeft Meerman dat nou eerder qelezen? Een mooi verhaal weer: Marsepein in Mekka.

De cover

In 2011 verscheen het fascinerende boek Boeren van Louise te Poele, met teksten van Piet Gerbrandy. Door dat boek komen we steeds weer terug bij de portfolio van deze fotografe en gelukkig heeft ze haar camera nog lang niet in de wilgen gehangen. De coverfoto Cox et Poele, IS een samenwerkingsproject van Louise te Poele en Lenn Cox. In dit werk zijn ze op zoek gegaan naar een soort zintuiglijkheid. Het bijna aanraken van. Louise: 'Ik kan het werk het beste omschrijven als wakker worden uit een droom, het aan iemand uit willen leggen, wel beelden zien maar niet meer weten waar het over ging.'

32 Sprinkhaan als snack? Glaasje mezcal of gezoet pompoensap erbij om alles weg te spoelen. In de bergen van Oaxaca in Mexico maken ze van Valentijnsdag het feest van de vrouwelijke vriendschap. Dan eten ze met de hele buurt rond een grote tafel gegrilde chapulines met een saus van knoflook, zout, citroen en pepers, want van zichzelf hebben die eiwitbommetjes weinig smaak, weet Corinna Sargood te vertellen.

Groenlof en de bittere waarheid. Voedselgoeroe Nobert Mergen Metz stond als kind al met zijn voeten in de moestuin. Zijn ouders hadden een hotel dat deels zelfvoorzienend was. Hij mag dan ook graag onder allerlei stenen kijken en vertellen wat hij daar vindt. Zo ergert hij zich dood aan de compleet smakeloos geteelde witlof en hoopt dat restaurants het bitter weer op hun kaart willen zetten. Te beginnen met groenlof.

En verder: > 6 Berichten> 10 Valuas, internationaal Jansen

HIJ fletst maar en hij fletst maar Nu van Vietnam, door Cambodja, op weg naar Nepal en India. Aan de grens knjgt hij zijn stempels, zonder smeergeld te hoeven betalen Daar ben je buitenlander voor. Dan gaat hij bij een jochie van tien achterop de brommer naar het restaurant van diens ouders. Daar eet hij Cambodjaanse stamppot: versgemalen specerijen, verse groenten, varkensvlees en kip Even later hqt hij met een gllmlach op zijn gezicht in een hangmat. De Cambodjaanse zachtheid heeft hem al in zijn greep.

Bouillon! Voorjaar

201D

www.boulllonmegaaine.nl

22 Savoie - tekst

itteg tamarakt - tekst

1....-t:Jl!~~~lA. Ze bewaken de grens met Mexico, de blanke burgermilities. Als hun president Trump er nog geen muur neergezet heeft, schieten ze illegale bezoekers ter plekke dood, lurken verder aan hun flesjes Bud Lite, nemen een slok Jim Beam en geven een joint door. White trash heeft zijn eigen normen en waarden. Zeg mij wat je eet en ik zeg je wie je bent. Echte blanken eten anders las Will Jansen op het internet.

Hasert>

Nicolaas Klei>

26 Pudding - tekst

Mohammed Benzakour >

Kristien Spooren >

60 De westerse hegemonie is gebouwd op aardappels - tekst 74 Troostbrengende

Renate van der Bas>

mensenvreterstomaten

terugkeer van de zoon - tekst Jurnaan

Geldermans >

worden -

tekst Milou Dekkers>

tekst Will Jansen>

Rene

Will Jansen>

66 Met

72 De morielje -

tekst Edwin

tekst Fredie Beekmans

88 Gouden vanille - tekst Carlina

94 De A van Abalone, andouillette en artisjok smaakt alles -

40 Izjen tnifit war

52 Umami betekent gewoon lekker - tekst

een knagende maag in den vreemde - tekst Flores >

comfort en lekker eten - tekst Will

tekst Will Jansen>

79 De

De Lorenzo >

103 Met oestersaus

110 Werken in een restaurant moet aantrekkelijker

116 Het nieuwe eten>

Bouillon Leest> 126 Ambassadeurs>

123 Bouillon Leest top-21 > 124

128 Wie werkten er mee Bouillon! Vf)ori,wr 2;t),19 www.bouillonmugaxine.nl

Table des matières Table of contents

Preface David Sutton Préface David Sutton

Vorwort David Sutton

Introducción David Sutton

I1peAMCAoBMe A3BMA CaTToH

~..ll.a.I1 0ji_,....~..l1'

Literary archives around the world: the view from Namibia Veno V. Kauaria and David Sutton

Learning and teaching with literary archives Heather Dean

Keeping born-digital literary and artistic archives in an imperfect world: theory, best practice and good enoughs Sebastian Gurciullo

Outside the margins and beyond the page: complex digital literature, the new horizon for acquisition, conservation, curation and research Catherine Hobbs and Sara Viinalass-Smith

What to do with literary manuscripts? A model for manuscript studies after 1700 Wim Van Mierlo

Where are our heroes, martyrs and monuments? Archives of authors, publishers and editors from the Caribbean diaspora in London institutions Deborah Jenkins

X ~z:*t~ ~~.±Jt

--$iCQ-------

Table des matières /Table of contents

Literary correspondence: letters and emails in Caribbean writing Marta Pernández Campa

Archives at risk: addressing a global concern Jens Boel and David C. Sutton

111

Management of archival literary sources: the Greek approach Marietta Minotos and Anna Koulikourdi

121

Research, re-cataloguing and acquisition policy: new developments at the Archive of the Finnish Literature Society

131

Katri Kivilaakso ApXHBbI KyAbTypbI B POCOiH

139

I.M. TOp.5!e6a Building on the Huntington Library's literary foundation

153

Sara S. Hodson A location list of literary archives in Brazil Luciana Negrini and David Sutton Abstracts Résumés Zusammenfassungen Resumenes Pe310Me

161 169 175 181 187 193 202 203

Authors' contact details / Contacts des auteurs Editorial Board / Comité de rédaction

_---------®ica-----------

207 209

NOR A Dis

Table des matières Table of contents

Introduction Martin Stähl Archivist Agency for Education, Stockholm City Council, member of the Comma Editorial Board Introduction Martin Stahl Archiviste, Agence pour l'éducaiion, Conseil de la Ville de Stockholm, membre du comité de rédaction de Comma Einführung Martin Stähl Archivar, Agentur für Bildung, Rat der Stadt Stockholm, Mitglied der Redakiion von Comma Introducción Martin Stähl Archivista, Agencia para la Educación, Ayuntamiento miembro del Conmité Editorial de Comma

de Estocolmo

I1peAHcAoBHe Mapmut; illmaAb Apxueucm, AzeHmcmBo no 06pa30BaHulO, CmOKZOAbMCKUU ZOpOàCKOU COBem, ~ACH peàaKI1UOHHOZO COBema 'lCYpHaAa Comma

TW§ ~T· :ltJT~~

In the interest of the citizen: remaking the Stockholm City Archives Ann-Sofi Forsmark and Lennart Ploom

Active encouragement of accessing archives: a prerequisite for democracy Sara Grut and Maria Press

Pratiques en ligne, pratiques in situ: les archives ont-elles changé de public ? Retour sur les enquêtes menées auprès des lecteurs, des internautes et du public des activités culturelles (2013-2014) Brigitte Guigueno et Anne Jonchery

«~~»~~, ~~m~~~m~~mm*

--- --~~$ica-

Table des matières /Table of contents

Les archives contemporaines au Bénin : de I'état des lieux aux défis à reiever pour [e développement du secteur Jean-Paul c. Lawson

Changing access needs in the hybrid archive D~d~~

General reflections on improved access and public engagement in the past, present and future in Canada Claude M. Roberto

From top secret to publicly disclosed: engaging with NATO's declassified records Nicholas Roche

Digital disruption at the Pamela Wright

u.s. National Archives 67

Abstracts Résumés Zusammenfassungen Resümenes Pe3lOMe

79 83

87 91

Authors' contact details / Contacts des auteurs Editorial Board / Comité de rédaction

---~-------------<s>ica--

99 101

-----

--_"-.

__"_--_

Cultuurkrant

VOOR PROFESSIONALS DIE WERKEN VOOR CULTUUR OP SCHOOL OF IN DE VRIJE TIJD

Interview Eric Vloeimans

'Niet achterom blijven kijken. Voorwaarts mars!' Twee jaar geleden was hij nog woedend over de afbraak van de culturele '::.~ voorzieningen in de {-' stad van zijn jeugd, Den Bosch. Trompettist Eric Vtcelmans signalée'ï-f', echtër een herstellend maatschappelijk draagvlak. "Het is gelukkig niet meer hip om achter een idioot aan te lopen die zegt dat kunst een linkse hobby is."

Door Francine van der Wiel 'Ha, dacht Eric Vloeimans (Huizen, 1963) toen hij eind 2016 de gelegenheid kreeg een speech te houden bij het aanvaarden van de Muziekprijs Noord-Brabant van het Prins Claus Cultuurfonds. Een mooie gelegenheid om voor een gehoor van mensen die aan de knoppen draaien zijn onge- . noegen te uiten over de manier waarop de laatste jaren met de culturele infrastructuur is omgegaan. Want zeker in Brabant is dat bar en boos. "Er is alle reden om pissig te zijn, maar ik wil graag vooruit kijken'; zegt hij bij wijze van prelude aan de telefoon. Vloeimans, een internationaal succesvol trompettist, is volledig ondergedompeld in zijn werk, maar heeft gelukkig tijd kunnen inruimen voor een interview-op-afstand. Het onderwerp gaat hem aan het hart, maar, voegt hij met klem ,

ERIC VLOEIMANS: 'TOEN IK ALS KIND EENMAAL DIE TROMPET HAD. WAS Î'if~E:G~EPEN'

Eric Vloeirnans., 'Ik wil wel even gecommuniceerd hebben dat ik me positief gestemd voel'

toe: "Ik wil wel even gecommuniceerd hebben dat ik me positief gestemd voel door de initiatieven die ik de laatste tijd om me heen zie. Er is veel weggevallen, maar we moeten het nu doen met wat we hebben en kunnen."

Onsamenhangend geheel Twee jaar geleden was zijn boosheid echter nog vers. In de stad van zijn jeugd, Den Bosch,

ventileerde hij zijn onvrede vooreen zaal vol bobo's en collega-'Embosschadeurs'. "We hadden toen net het Ieroen Boschjaar achter de rug; ik kon die naam niet meer hóren. Mooi . hoor; zo'n jaar, maar wat dan? De muziekschool waar ik alles had geleerd - zoals zovelen in Nederland - was wél voor elf miljoen euro verbouwd, maar toen de steigers weg waren, werd al het

FOTO HANS COLIJN

personeelontslagen. Nu is het een onsamenhangend gebouw waar je als zzp'er een kamertje kunt huren om les te geven." Toen hij als getalenteerde knul met zijn trompet onder de snelbinder naar die muziekschool fietste, was er een strenge directeur, iemand die de zaak Lees verder op pagina 3

2 Column: Sanne Scholten

7 Kunst op het vmbo 8 Werken met nieuwkomers 10 Kunstmatige intelligentie' 12 Recept voor jeugdige verenigingen 14 Provincies en cultuureducatie 15 Interview: Henri Swinkels 16 Nieuwe publicaties, agenda

DIT IS EEN UITGAVE VAN HET I.ANDEI.IJK KENNISINSTITUUT CULTUUREDUCATJEEN AMATEURKUNST • LKCA.NL· INFOIaLKCA.NL· POSTBUS 452, 3500 AL UTRECHT

Inhoud

Coverfoto: Graf van Onno Sickinghe (rijksmonument) op de Oude Algemene Begraafplaats te Zeist [foto: Oude Algemene Begraafplaats Zeist].

Ontwerptekening

Historisch groen

Groninger kerkhoven

Jan David Zacher jr. (1791-1870) tekende

Historische begraafplaatsen hebben

Op 13 mei 1969 richtte een groep veront-

in 1830 het ontwerp voor begraafplaats

vaak bijzondere cultuurhistorische,

ruste burgers de Stichting Oude Groninger

Soestbergen in Utrecht. Zacher was een

natuur- en landschappelijke

bekend landschapsarchitect. Hij ontwierp

Naast de aanwezige grafmonumenten

verschillende begraafplaatsen, waaronder

geeft ook de aanleg van begraafplaat-

ook Kleverlaan in Haarlem waar hij zelf

Omgevingscommunicatie

Scherven rapen

Het is de winter van 2006 als een archeoBelangen van inwoners, maatschap-

logisch vrijwilliger in de trein zit en het

Kerken (SOGK) op. Dit om het dramatische

pelijke organisaties, ondernemers en

Bevelandse landschap in zich opneemt.

verval van talloze middeleeuwse

overheden spelen een steeds grotere

De intercity rijdt langzaam af op het sta-

het Groningse platteland te stoppen. De

rol bij de herbestemming en behoud

tion van Kapelle-Biezelinge en vanuit het

sen inzicht in onze funeraire geschie-

stichting zorgt nu al vijftigjaar voor restau-

van historisch vastgoed. Hoe ga je

raam ziet hij een graafmachine die bezig is

begraven ligt. Zacher leerde het vak van

denis. Voor goed behoud van begraaf-

ratie, beheer en hergebruik van de monu-

als eigenaar, ontwikkelaar of bouwer

met het graven van een waterpartij op een

zijn vader Johan David Zacher sr.

plaatsen is het belangrijk rekening te

mentale kerken, orgels én kerkhoven. Wat

om met deze belangen? De inzet

nieuw deel van bedrijventerrein Smok-

houden met deze bijzondere waarden,

maakt Groninger kerkhoven uniek?

van goede omgevingscommunicatie

kelhoek. Hij denkt bij zichzelf: "Was daar

maar in de praktijk gebeurt dit helaas

bespaart een hoop gedoe, tijd, geld

vorig jaar niet een opgraving? Ze hadden

nog te weinig.

en negatieve PRo

daar toch iets Romeins gevonden?".

waarden.

kerken op

Verder in deze editie: .16 De plek van· 21 Column· 30 Landgoed Reuversweerd ·35 Boeken· 36 Nieuws

ERFGOEDMAGAZINENR 1,2019

Van ramp naar restauratie

Open access Duitsland koploper met CC-BY licentie Raubgut In WOII geroofde boeken terug naar erfgenamen Polder of pikorde? Cultu urversch illen op de werkvloer

2019102

at Duitsland een hip vakantieland is, dat weet je natuurlijk al. Maar op werkgebied is de samenwerking in de bibliotheekwereld tot nu toe nog maar mondjesmaat van de grond gekomen. Dat gaat nu veranderen: in maart is Nederland gastland op het Duitse Bibliothekskongress in Leipzig en in april is Duitsland gastland op het Nationale Bibliotheekcongres in Rotterdam.

COLOFON lP is samen met InformatieProfessional.nl het onafhankelijke platform voor de informatiespecialist van vandaag en morgen. De lezers werken in de informatie-, bibliotheek-, archief- en erfgoedwereld. ISSN: 1385-5328 lP is een uitgave (23ste jaargang) van Uitgeverij lP Charlotte van Pallandtlaan 18 2772 TR Voorburg tel. 06-44 09 19 85 www.informatieprofessional.nl redactieadres lP, Charlotte van Pallandtlaan 18, 2772 TR Voorburg, tel. 06-44 09 1985, e-mail redactie@informatieprofessional.nl.

INHOUD ~

10jaar Nieuwscheckers

Werken tussen twee culturen

Het Leidse onderwijsproject Nieuwscheckers zit vol ambities, zegt Alexander Pleijter.

Hoe is het om als Duitse informatieprofessional in Nederland te werken? En andersom? Vijf ervaringen.

Ronald de Nijs

Mirjam Raaphorst

Hoe deden in 2016 Nederlandse en Duitse universiteitsbibliotheken het in vergelijking met hun Europese collega's? De Franse bibliotheekorganisatie ADBU verzamelde de benchmarkcijfers.

De Deutsche Bibliothek in Den Haag doet veel meer dan alleen op de boeken passen, met dank aan de inzet van vrijwilligers.

In steeds meer datavisualisaties wordt storytelling, het toepassen van verhalen, toegepast.

Van ramp naar nieuwe toekomst

medewerkers aan dit nummer Annemarie Beunen, Rob Feenstra, Fred van Kan, Niall Mackellar, Raymond Snijders en Mette van Essen.

Niall Mackellar

Fred van Kan

In 2009 voltrok zich een ramp in Keulen toen het gebouw van het stadsarchief instortte. Tien jaar later is er veel gebeurd.

Europees gemiddelde 13,5

Interessant voor de universiteitsbibliotheken is hoe ze in Duitsland de onderhandelingen met de grote uitgevers aanpakken. Gerard Meijer vertelt hierover in dit nummer. Hij kan het weten, want hij heeft zowel voor Nederland als voor Duitsland met Elsevier onderhandeld. En hoe gaat het eigenlijk met het Keuls archief? Tien jaar geleden stortte het gebouw in; de ramp haalde de voorpagina's van alle kran-

Ronald de Nijs

ten. Directeur van het Gelders Archief, Fred van Kan, vertelt hoe het herstel wordt aangepakt.

Hoe zou het zijn om in Duitsland te gaan werken? Of hoe is het als Duitse informatiespecialist in Nederland? In dit nummer vind je verhalen van collega's die de stap over en weer hebben gewaagd. Het goede nieuws: afgezien van het vieze brood zijn die Nederlanders best oké. <

Zoektocht naar Raubgut

Naamsverandering voor opleidingen Hoe is de onderwijssituatie bij onze oosterburen? lP sprak met docenten van de hogeschoolopleiding in Stuttgart

De Württembergische Landesbibliothek in Stuttgart speurt in haar collectie naar boeken die zijn gestolen door nazi's. Het doel: teruggave ervan aan de erfgenamen. Ronald de Nijs

OP HET OMSLAG

Duitsland loopt voorop

abonnementen Voor abonnementsprijzen en andere informatie zie InformatieProfessional.nl.

Frank Huysmans

In Duitsland is voor het eerst op nationaal niveau een contract afgesloten met een grote uitgever gebaseerd op open access. Gerard Meijer belicht de achtergronden.

advertentieverkoop Voor informatie over adverteren in blad of op de site: Rajin Roopram, e-mail rajin.roopram@kbenp.nl, tel. 06-15201724.

Matthijs van Otegem

RUBRIEKEN

Het verlenen van toestemming tot publicatie in dit tijdschrift strekt zich tevens uit tot het in enigerlei vorm elektronisch beschikbaar stellen.

Foto van de maand Werkplaats van de 21e eeuw

voor informatieprofessionals

Een ware Wende

Trends in datavisualisatie

vormgeving Eric van den Berg, egfvdberg@upcmail.nl, Tom van Staveren, graphicisland@upcmail.nl.

lP I vakblad

UB's in cijfers

Aantal studieplaatsen: aantal studenten / per studieplaats

redactie Maarten Brinkerink, Wilbert Helmus, Frank Huysmans, Dafne Jansen, Vincent M.A. Janssen, Evelien de Jonge, Stefan Jongen, Leen Liefsoens, Ronald de Nijs (eindredacteur), Matthijs van Otegem, Mirjam Raaphorst, Vincent Robijn, Eric Sieverts, Sjors de Valk en Daniël de Vette.

I 02/2019

O&A

lP Lingo

Bas Ruyssenaar

Earcons

Wisselcolumn Kwestie van vertrouwen

KB Onderzoekskroniek

Speuren naar auteursrechtvrije boektitels

Lifehacking

Werk

Onderweg een pdf bewerken

'Spannend

Juridische kwesties E-Privacy-

Alles moet anders

als er een schenking binnenkomt'

verordening met impact

Column

Afgebeeld is het monument ter ere van de schrijver en staatsman Johann Wolfgang van Goethe in Berlijn. Over bibliotheken schreef Goethe ooit: 'In Bibliotheken fühlt man sich wie in der Gegenwart eines graBen Kapitals, das geräuschlos unberechenbare Zinsen spendet. '

lP I vakblad

voor informatieprofessionals

02/2019

INFORMAL LEARNING REVIEW No. 154 A

PUBLICATION

OF INFORMAL

LEARNING

EXPERIENCES,

INC

JANUARy/FEBRUARY

2019

INSIDE:

FACING CHANGES

PLUS: DEFINING

DIGITAL

STRATEGIES, BOOK

IN MONTGOMERY, MUSEUM VISITOR

SCIENCE REVIEWS,

CENTERS

ALABAMA

EXPERIENCE

IN AFRICA,

AND MORE!

IN THIS ISSUE: SCIENCE FACING

CENTERS CHANGE

IN AFRICA

IN MONTGOMERY

TRANSFORMING

CAPACITY

FOR INCLUSION

IN SCIENCE

CENTERS

AND

MUSEUMS DEFINING

YOUR DIGITAL

A CASE

MUSEUM

VISITOR

EXPERIENCE

STUDY OF THE NEW

MEXICO

DEPARTMENT

CULTURAL

PLANNING

FOR MUSEUMS:

BY RANDI THERE'S CEO

A REVIEW

OF INTENTIONAL

A GUIDE FOR MAXIMIZING

IMPACT,

KORN

ALWAYS

A BIG SUPRISE:

OF LIVING

UNDERSTANDING A BOOK

AFFAIRS

TO MAKE A DIFFERENCE:

PRACTICE

STRATEGY:

LATH CARLSON'S

COMPUTERS:

MUSEUM

AND IMPLEMENTING

LABS,

INCLUSION

FIRST YEAR AS SEATTLE

IN MUSEUMS:

REVIEW

Publisher information: THE INFORMAL LEARNING REVIEW is a copyrighted publication of Informal Learning Experiences, Inc. It appears bi-monthly in February, April, June, August, October, and December. THE INFORMAL LEARNING REVIEW is edited and published by Informal Learning Experiences, Inc., tel: 720.612.7476, fax: 720.528.7969, email: ileinc@informallearning.com, mailing address: 1776 Krameria Street, Denver, CO 80220. THE INFORMAL LEARNING REVIEW is designed and produced in house. ISSN 1089-9367.

SUBSCRIPTION

NFORM

THE INFORMAL LEARNING REVIEW 1 year, six issues, bimonthly, print and online: $65 in the U.S., $72 in Canada/ Mexico, $80 elsewhere. Online version ONLY, $55. Individual electronic issues can be purchased for $12 and will be delivered via email. Please contact us at ileinc@informallearning.com if you would like to purchase a single issue.

TRAVELING EXHIBITIONS DATABASE 1 year, unlimited access: $85 worldwide. There is no charge for listing exhibitions in the database. Please contact us at ileinc@ informallearning.com for more information. Exhibitions with immediate availability may be placed on the 11th Hour Page.

You can sign up for the Informal Learning Review and the Traveling Exhibitions Database via our website at www.informallearning.com. Online transactions are made securely via PayPal or Intuit.

Biokunst

-o

.!!c

...

C :)

c Q)

1) Q)

...

o 0.cQ) a E...

oE Q)

..c\I o~

..c\I ~

a ot:

.!!

Inhoyd

Het moet wringen

Technische ingrepen in de natuur stuiten regelma-

De nietige mens - Edith Rijnja

tig op weerstand uit politieke én maatschappe-

De Finse Katri Paunu brengt met afval een ode aan de natuur

lijke hoek. Kijk bijvoorbeeld naar de recente discussie over het gebruik van Crispr-cas, een me-

22 Cellen en taboes Floris

kM 1093

Redactioneel

thode waarmee DNA met een ongekende precisie

Kaayk opereert op de grens van wetenschap en fictie

gemodificeerd kan worden, of naar het nieuws eind 2018 dat een Chinese arts erin is geslaagd om

26 Niet aan de wilgen - Monika Auch Ursula Neubauer

het DNA van twee baby's zo te manipuleren dat

gaf haar oeuvre terug aan de natuur

deze resistent zijn tegen hiv. In hoeverre zijn dit

32 Schillenbeesten

soort ingrepen in de natuur, die in technisch op-

en karton - Florence Husen

Couzijn van Leeuwen transformeert

bananenschillen

zicht mogelijk zijn, ook vanuit ethisch oogpunt

tot poëzie

wenselijk?

Het antwoord op deze vraag zal ver-

schillen per cultuur en pertijdsvak - het zallastig 8

blijken, zo niet onmogelijk, om hierop unaniem

Niet zo edel-Giel Scheepers

een eenduidig antwoord te geven.

Kunnen bacteriën de aantasting van zilvervoorkomen?

Ook lastig is het omschrijven

kunst'. Enerzijds kun je er kunst onder verstaan

Verfrecept: zelf olieverf maken

waarin levende materie is verwerkt. Zie bijvoorbeeld het werk van Katri Paunu waarin keramiek

29 'Groen' werken in eigen atelier - Heleen van Santen en Jasmine Guest Praktische

van het begrip 'bio-

en paddenstoelen een symbiotische relatie aan-

uitdagingen bij het verduurzamen

gaan. Of de 'schillenbeesten' die Couzijn van Leeuwen maakte van meloenschilien.

Of, radica-

ler, de COW parts encassed in glass cubes van 4

Monsters & ethiek - Robert Zwijnenberg

Biotechnologie en de controversiële

Gefascineerd

Biokunst

in de Belgische

Martin uit den Boogaard, te zien in de Verbeke

kunst van Patricia Piccinini

door levend materiaal-

Foundation

Anton Staartjes

die ze teruggeeft aan de natuur, door elementen

Verbeke Foundation

als wind en water erop los te laten, ook nog 'biokunst'?

12 Het idee moet wringen - Edith Rijnja Hoe Jalila

Essaïdi de innovatievan biomaterialen

net over de grens in België. En is de

video die Ursula Neubauer maakte van haar prints

En dan zijn er ontwerpers die vanuit een levend

stimuleert

materiaal vertrekken en zo tot nieuwe en onverwachte producten en toepassingen komen. De

15 Zo sterk als een paard - Harald 5chole

meubels van Martijn Straatman bijvoorbeeld

Martijn Straatman fabriceert meubels van paardenmest

zijn

gemaakt van paardenmest, de kogelwerende

17 Technologie is de nieuwe natuur-PeterdeJaeger

huid van Jalila

William Myers over levend materiaal

mooie quote van haar: 'Het idee moet initieel

als artistiek medium

Essaïdi van spinnenzijde.

Een

wringen: textiel van koeienmest bijvoorbeeld.

Het

30 Studio Zeewier - Harald Schole

moet een balans zoeken tussen esthetiek en

Baukje Trenning onderzoekt met haar studenten het leven uit zee

ethiek, nut en noodzaak:

36 De koe als zzp'er-MonikaAuch

tijd met levende materialen gewerkt, maar wordt

'Nieuwe natuur' volgens Transnatural

ander leven voorgesteld. Patricia Piccinini stelt

In een andere vorm van 'biokunst' wordt niet al-

met haar 'monsters' de vraag hoe wij als mensen met de door biotechnologie

25 Het meest gefotografeerde Natuurlijke reuzensculpturen

kunstwerk in het Westerpark - Harald Schole

gecreëerde nieuwe

levende werkelijkheden omgaan. Het project The Modular Bodyvan Floris Kaayk toont waar het

van Godelieve Smulders

met de wereld heen kan gaan als er vrijelijk ge-

39 Kunst & Media

sleuteld wordt aan levende materie.

40 Grafiek en multiples-AntonStaartjes

invalshoeken een stand van zaken op het gebied

Drie kunstenaars

van biokunst, met oog voor diversiteit in de toe-

Kortom: in deze kM tonen we vanuit verschillende over intermenselijk

contact, tegenlicht en het begraven van kunst

passing van materialen en technieken. Wouter de Vries wouter@dedoelenpers.nl

Colofon kM is een uitgave van Uitgeverij De Doelenpers: Havinghastraat 32, 1817 DA Alkmaar, T 072-527 55 27, F 072-5275528,

E info@dedoelenpers.nl,

www.kunstenaarsmateriaal.nl

Uitgever &

hoofdredactie: Wouter de Vries Eindredactie: Hedda Treffers Redactie: Monika Auch, Harald schole, Anton Staartjes, sanneke Stigter Medewerkers: Jasmine Guest, Florence Husen, Peter de Jaeger, Edith Rijnja, Heleen van Santen, Giel Scheepers, Robert Zwijnenberg mers per jaar, incl. verzendkosten: opzegging genoteerd.

Nederland:

Advertenties: Wouter de Vries, T 072-527 55 27, E wouter@dedoelenpers.nIAbonnementen:

€ 34,50, België: € 39,50, elders: € 47,50.lnstellingen

Opzeggen kan schriftelijk, telefonisch

Nederland en België: € 53,-, instellingen

en per e-mail Nabestellingen: € 9,50 + verzendkosten

elders: € 66,-. Abonnementen

Prijzen voor vier numworden totweder-

Basisontwerp: Frits Deys ~ormgeving en druk: MarcelisDekave,

Alkmaar.

Hoewel aan de uitvoering van deze publicatie de grootste zorg is besteed, zijn onvolkomenheden niet uitgesloten. Aan de inhoud kunnen geen rechten worden ontleend. Niets uit deze uitgave mag zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever openbaarworden gemaakt of verveelvoudigd.

Foto omslag: Patricia Piccinini, Still Life With Stem Cells, 2002 (siliconen, polyurethaan, mensenhaar, kleding, tapijt). Levensgroot, verschillende afmetingen. Met dank aan de kunstenaar, Tolarno Galleries en Roslyn Oxley9 Gallery.

www.museumsassociation.org

I February

2019

Contents

International • opening Amos Rex, Helsinki

Features

Reviews

Regulars

Changing tides 20 Maritime museums all over the UK are finding new ways to connect with audiences, says

St Fagans National Museum of 44 History, Cardiff By the people, for the people, is the mantra taken to heart by this revamped venue, says Essex Havard

News in brief

News analysis

DeborahMulhearn The emerging museum professionals 26 John Holttaiks to five up-and-coming museum workers about why they chose to work in the sector, their professional goals and the challenges they have overcome Living cultures 32 Laura van Broekhoven, the director of the Pitt Rivers Museum at the University of Oxford, talks to Eleanor Mills Amos Rex, Helsinki

MilesRowland explores an underground art museum in the capital of Finland Museums Journal, 42 ClerkenwelJ Close, London

ECIROAZ journal@museumsassociation,org Editorial 020 7566 7820 Advertising 020 7566 7830 Subscriptions 020 7566 7800 Fax 020 7566 7836 www.museumsassociation.org

••

Main COYer image: the extraordinary wooden remains of the Tudor galleon, the Mary Rose, at the Mary Rose Museum, Portsmouth. Photo © Hufton+Crow This page: the protrusions of Helsinki's Amos Rex reveal a subterranean gallery space. Photo © Tuomas Uusheimo

Objects of Love, Hope and Fear: 48 A World Collection, Derby Museum and Art Gallery A refreshed display of a world cultures collection is grounded in the empathetic reflections of its audience, says Simon Brown William Kentridge: Thick Time, 52 The Whitworth, The University of Manchester MichaelSimpson roams through this intriguing exhibition that gives you space and time to consider what you see Editor Simon Stephens

Deputy editor EleanorMills Events and content programmer Alex Stevens Staff writer and researcher Geraldine Kendall Adams Sub-editors Darron Kirkby, Clare Walters Listings Louise Gray Recruitment advertising Emma Mitchinson

Design Esterson Associates Printed by Walstead Roche Subscription rates £110 UK; £170 overseas Contributors Stephen Allen, Danny Birchall, Simon Brown, Neil Curtis, Louise Gray, Essex Havard, John Holt, Natasha Howes, Ellie Miles, Deborah Mulhearn, Caroline Parry, Dhikshana Pering, Nicola Pollock, Mark Pomeroy, Mia Ridge, Miles Rowland, Rob Sharp, Michael Simpson, Felicity Wood, NiaWiliiams

Comment and letters

Museum of ...

Trendswatch

Books and digital

In practice: Education spaces

The List Best in Show

Museums Journal is published by the Museums Association (reg charity no 313024) and is editorially independent. Nothing should be taken to be the view of the MA unless stated. Museums Journal strives to avoid inaccuracies: if readers have a Query or complaint they should contact the editor.

February 20191 Museums journalla

lVWW.museumsassociation.org

I March

2019

Contents

Nazi loot A closer look at spoliation

Features The spoils of war Across Europe, organisations are making renewed efforts to reunite cultural property looted by the Nazis with its rightful owners. Geraldine Kendall Adams investigates Belfast stories

Patrick Kelly discovers a growing band of small, volunteer-run museums that reveal local communities' experiences of the Troubles Great Scott 30 Elizabeth Scott, the head of Guildhall Galleries talks about the history of crime and breathing life into museums. By Eleanor Mills Africa Museum, Brussels 34 GeraldineKendall Adams on a venue that is decolonising its collections Museums Journal 42 Clerkenwell CI~se London EC1ROAZ ' jo~rna.l@museumsaSSOciation.org Ed,toroal 020 7566 7820 Advertising 020 7566 7830 Subscriptions 020 7566 7800 Fax 020 7566 7836 www.museumsassociation.org

•

Main cover image:: politica' murals on tbe Falls Road in West Belfast. Photo,©Joet Carille.t{istockphato) This.page:: Claude M'onetl'"s 1903 painting Waterloo BIiÎdge was rrecovered as part af the N"azi~ looted Gur:litt trove in 201i2 .. Photo Mick Vincenz_ © Kunstmuseuml Ben\lund Kunst-undAussfeliungshalle der. Bundesrepublik Deutschland! GmbH

Reviews

Regulars

Collective Gallery, Edinburgh 42 The restoration of the City Observatory has given the old landmark a contemporary focus, says Sally-AnneHuxtable

News in brief

News analysis

The Anatomy of Melancholy, Bethlem Museum of the Mind, Beckenham, Kent An affecting show that brings to life a rzth-century classic book via a range of intriguing artworks. By Emma Shepley National Videogame Museum, 50 Sheffield Rebecca Morris-Buck is game for some fun at this lively venue that has just added the word museum to its title

Comment and letters

Museum of ...

Trendswatch

Books and digital

In practice: Exhibition design

Obituaries The List Best in Show

Editor Simon Stephens Deputy editor Eleanor Mills Events and content programmer Alex Stevens Staff writer and researcher Geraldine Kendall Adams Sub-editors Tara Srinivasan, Darron Kirkby Listings Louise Gray Display sales manager Abigail Lasisi Recruitment advertising Emma Randall

Design Esterson Associates Printed by Walstead UK Subscription rates £110 UK; £170 overseas Contributors Beverley Ballin Smith, Diane Bilbey. Bartholomew Delcamp, Monica Bohm-Duchen, Rachel Ellis, Eric Hildrew, Sharon Heal, Joe Hill, John Holt, Sally-Anne Huxtable, Harriet Judd, David Jubb, Patrick Kelly, Sejul Malde, Rebecca Morris-Buck, Caroline Parry, Norman Rosenthal, Miles Rowland, Rob Sharp, Emma Shepley, Laura Sillara

March 20191 Museums Iournallä

10 jaar Hermitage Tijdreis door de kunstgeschiedenis

~lIen Gallagher Afro-Amerikaanse blik op het universum Maastricht

Meester van Elsloo Superieur middeleeuws houtsnijwerk + de tentoonstellingsagenda

36 pagina's gratis bijlage

. J~I,1 ~~ ]~IIIJIJ~ll l l l il l lilrl l

Beeld omslag: David Hockney. 'The Arrival of Spring in Woldgate. East Yorkshire in 2011 (twenty eleven) - 17 May'. iPad-tekening op papier. editie 2S. 140 x lOS.5 cm. © David Hockney (foto: Richard Schmidt)

~NHOUDmuseumtijdschrift.nl nr. 2 / maart 2019

26 34

HEDENDAAGSEKUNST

David Hockney Ziet net als Van Gogh spektakel in het alledaagse landschap door Robert-Jan Muller OUDE KUNST

Meester van Elsloo Superieur gesneden beelden. maar dé meester bestaat niet door Bieke van der Mark HEDENDAAGSEKUNST

34 11-18

71- 77

MUSEUM & MEER hetatelier Suzan Drummen de gevestigde Berend Strik de nieuwkomer Elif Özbay boeken & meer

David Hockney. 'Under the Trees. Bigger'. 2010-11. olieverf op 20 doeken. 366 x 610 cm. © David Hockney (foto: Richard Schmidt)

COLUMNS

32 63

De utopische en satirische blik van Ellen Gallagher is zeer welkom door Edo Dijksterhuis

MUSEUM - KORT 30 Museumtijdschrifttips: de mooiste tentoonstellingen in binnen- en buitenland

Oek de Jong De intensiteit van Westerik

OUDE KUNST

ERFGOED

rseurntjjdschrift

Van historische waarde Hendrick de Keyser jubileert met opening Museumhuizen door Sophia Zürcher DESIGN

52 Modern Nederland Het ooit alomaanwezige modernisme is aan rehabilitatie toe door Chris Reinewald OUDE 6 MODERNE KUNST

56 10 jaar Hermitage Feestelijke tijdreis door 25.000 jaar kunstgeschiedenis door Marjolein Geraedts

Maria Barnas Josse Pyl

Museumtijdschrift Reis 3-daagse museumreis naar Brussel

Bernard van Orley Zestiende-eeuwse hoflieveling krijgt groots onthaal in Brussel door Erik Spaans

MODE

64 45

Afro-Amerikaans

Christian Dior Vernieuwend ontwerper met lak aan schaarste en functionaliteit door Darien

Tamis

museumtijdschritt

/inhoud\

Frédérique van 8teekelenburg directeur Mariniersmuseum Rotterdam

DOSSIER HELDEN EN STILLE KRACHTEN Eerbetoon aan 40.000 museummensen

PROFIEL MUSEUM DE LAKENHAL LEIDEN Terug naar de basis met een verbouwing

OP ZAAL GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG De wonderlijke Wonderkamers 3.0

Anne Opdrach

/inhoud\ 04 MUSEUMVERENIGING Nieuwe plannen

06TEAMWORK Bergen verzet tijdens Jaar van Verzet

07 BESTE KOOP Ontluikende last-minute actie

08 OMWEG WAARD Sexy techniek in Hengelo

10 LASTI(SE VRAGEN Annemarie Vels Heijn over toen en nu

12 WAT IK HEB GELEERD Lessen uit de DDR voor Peter van Mensch

Museumvisie is een publicatie

Museumvisieis gemaakt doe

voor museumprofessionals

Frame Publishers

en is

uitgegeven door:

Laan der Hesperiden 68

Museumvereniging

1076 DX Amsterdam frameweb.com

Rapenburgerstraat

T 020 423 3717

123

Postbus 2975 1000 CZ Amsterdam T 020 551 2900

DIRECTEUR

museumvereniging.nl

robert@frameweb.com

Robert Thiemann

info@museumvereniging.nl

HOOFDREDACTIE WEBSITE museumvereniging.nl

Femke de Wild femke@frameweb.com

museumcontact.nl Discussieer mee via Linkedlnl

REDACTIE

Museumvereniging

Marlous van Rossum-Willen

Groep.

Lees op museumcontact.nl

ook

EINDREDACTIE Visies en standpunten

Merel Kokhuis

Museumvisie weerspiegelen alleen die van de vereniging als daar uitdrukkelijk

melding van wordt

gemaakt. Auteurs en redactie

17 ONDERNEMEN Harry van der Loo doet het anders

18 BOUWWERK Open deur voor het Anne Frank Huis

20 WAT IK HEB GELEERD Levenslessen van Annemarie den Dekker

23 COLUMN Tommy Wieringa's man met de hamer

25 ONDERNEMEN Een megaklus voor Ina Klaassen

26 LASTIGE VRAGEN Max Meijer kiest een rol

Merel Kokhuis

over dagelijks museumnieuws.

ART DIRECTION EN GRAFISCH ONTWERP Zoe Bar-Pereg

werken op persoonlijke titel mee, aan een instelling of bedrijf.

AAN DIT NUMMER HEBB BIJGEDRAGEN

Maartje den Breejen Micha Cluysenaer

nooit vanuit hun verbondenheid

Frame

Edo Dijksterhuis

Publishers en schrijvers. Niets

Meyke Houben

uit deze uitgave mag worden

Jeroen Junte

verveelvoudigd of openbaar gemaakt, ook niet op elektroni-

Rosanne Kropman

sche wijze, zonder dat de uitgever

Karin Overmars

daarvoor vooraf toestemming heeft verleend. Niet altijd kunnen

Vera Ros Emy Vesseur

auteursrechthebbenden

Tommy Wieringa

Eric Nederkoorn

gebruikte afbeeldingen achter-

Anneke van Wolfswinkel

haald worden. Betreft dat u, neem dan contact op met de redactie.

COVER Portretfotografen staan bij betreffende artikelen verrn PRE PRESS Edward de Nijs

DRUK

Anne Frank jaren '50 de Tegenwoord Bij de herinr contextinfor Daarnaast is heeft in het Als integraal zijn ingerich Wij zijn Brun En dat kunn '

Bruns B.V .• Rij

58 ON TOUR Vrijheid bij Museum de Fundatie

62 ON TOUR Garen spinnen in de Kantfabriek

68 LAATSTE WOORD Het cadeau van Carin Reinders

Drukkerij Tuijtel Hardinxveld-Giessendam

INHOUD

LENTE

2,9

Ongeveer

Met een pH-waarde van is de Sallandse Heide even zuur als schoonmaakazijn Alles over de strijd tegen stikstof en de keiharde noodzaak van natuurherstel.

2 miljoen honden telt Nederland

van de hazelmuis

pagina 4.

of pak je

p. 27

Meedoen Lees hoe ook jij mee kunt helpen de stranden schoon te houden. Of ga je op pad met kinderen om hen over de natuur te leren?

p. 32

over de Deelen

is niet meer veilig. Boswachter

321 meter bovenNAP

Roei Vriesema zoekt donateurs, zodat de brug hersteld kan worden.

p. 33

De hoogtepunten van het Zuid-Limburgs dalenlandschap. p. 4

Trappen in de Kop van Drenthe Fietsen

langs woeste gronden en oerplanten

p. 14

Topnatuur Hollandse Duinen Hard op weg naar de status van Nationaal

Park

p.22

Over vleermuizen en verfgeur komt veel vakmanschap

kijken

p. 38

op fietsafstand

van de stad

naar Nederlandse

haaiensoorten

Staatsbosbeheer magazine verschijnt 4x per jaar. Staatsbosbeheer zet zich in voor een natuurlijke leefomgeving waarmee mensen zich verbonden voelen, die bescherming biedt aan waardevolle planten en dieren en waar plaats is voor beleving en benutting. Abonnementenservice Staatsbosbeheer magazine Postbus 26 3000 AA Rotterdam (088) 20 50 327 info@mijnstaatsbosbeheer.nl

p. 48

Hai haai! Onderzoek

Staatsbosbeheer

ga mee dauwtrappen tent!

Helpen

Natuur is nooit ver weg vanaf

Hoe kunnen we het tij keren voor onze weidevogels? p.16

Eropuit Ontdek (sporen van) wilde dieren,

De wandelbrug

Vijf natuurgebieden Lees meer over het leefgebied

over in ons land

Het voorjaar is de tijd voor verleiding: lonken en loeren in de natuur. p. 20

Bij fortenbeheer

Ecoloog en onderzoeker bij SOVON

35.000 veldleeuweriken

O,5km

Ruud Foppen,

Wehebben nogmaar

Mamielijke kikkerkoren zijn al te horen vanaf

Aapje van het zuiden et is lente. Aan de bosrand van het Vijlenerbos ontwaakt de hazelmuis uit zijn winterslaap. ZuidLimburg is de enige plek in Nederland waar deze slaapmuis voorkomt. De hazelmuis is gebonden aan een landklimaat; warme zomers en koude winters om in winterslaap te blijven. Het oranjebruine knaagdiertje met lange staart leeft ver boven de grond, klimmend in bomen en struiken. Daar maakt hij in het najaar ook zijn nest voor de voortplanting: hangend in de struiken. Daarom wordt hij ook wel aapje van het zuiden genoemd. Gek genoeg is het nest niet de plek wa~r hij zijn winterslaap houdt. Alleen dan is de hazelmuis op de grond te vinden, verstopt onder het bladerdek. Dat bleek ook toen we een aantal muizen vlak voor de winterslaap zenderden om ze tijdens de winterslaap op te sporen. Met het zenderen hopen we hun voorkeurspiekken op de bosbodem te ontdekken. De afgelopen decennia kwamen we veel te weten over deze zeldzame soort die tot voor kort in aantal steeds verder afnam. Bijvoorbeeld dat ze een geleidelijke overgang van gras naar bos nodig hebben. We passen het bosbeheer daarop aan en inmiddels is het aantal hazelmuizen weer gestegen. Ook andere dieren profiteren van die 'grillige' bosranden, zoals de levendbarende hagedis en grauwe klauwier. De hazelmuis wordt daarom ook wel ambassadeur van de bosrand genoemd."

Moeten er meer losloopgebieden komen om de drukte te spreiden en confrontaties te vermijden? p. 10

p.35

p. 59

Abonnementen â&#x201A;Ź 20 per jaar. Abonnementen gelden tot wederopzegging. Per kwartaal is er gelegenheid het abonnement op te zeggen.

Opzeggingen worden schriftelijk bevestigd. Uitgever Staatsbosbeheer, Amersfoort Hoofdredactie Communicatie Staatsbosbeheer Redactie Staatsbosbeheer Marco van de Burgwal, Laura Hagen, Wibo Kosters, Arnout-Jan Rossenaar (ecologisch advies), Nancy Wielenga Concept en realisatie LBL, Arnhem Coverbeeld Wendy Kreeftenberg/Buiten-Beeld

Redactionele bijdragen Marieke Enter, Katja Kreukels, Maaike Kuyvenhoven, Deborah Ligtenberg, Liona Munster, GabriĂŤlle Philips, Annette Prins, Geert-Jan Roebers, Suzanne Visser, Regina Zoeter Artdirection en vormgeving Yke Bartels, Yvonne Roos, Jitske Wedman Lithografie Willem Grafische Bewerkingen, Halle Druk Senefelder Misset, Doetinchem

Redactieadres Staatsbosbeheer magazine Postbus 2, 3800 AA Amersfoort magazine@staatsbosbeheer.nl

ISSN: 2589-8353 Staatsbosbeheer magazine wordt gedrukt op papier dat is gemaakt van bomen afkomstig uit FSC-gecertificeerde bossen. Het drukproces voldoet tevens aan de eisen beschreven in de milieunorm ISO 14001. Niets uit deze uitgave mag, in welke vorm en op welke wijze dan ook, worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie betracht de grootst mogelijke zorgvuldigheid bij de samenstelling van dit magazine. Voor eventuele fouten kan de redactie noch Staatsbosbeheer enige verantwoordelijkheid nemen.

Staatsbosbeheer