Dossier Zout

ZOUT

essentieel voor het voortbestaan van de mens

Zout is essentieel voor het voortbestaan van de mensheid. Zonder zout is er namelijk geen leven op aarde mogelijk. Gelukkig is zout in ruime mate beschikbaar en kan het op verschillende manieren worden gewonnen. Van onbetaalbaar tot vrij verkrijgbaar in de supermarkt. In het Dossier Zout leest u alles wat u over zout moet weten.

Niet alleen mensen hebben zout nodig. Ook dieren hebben het nodig om in leven te blijven. Ze krijgen het net zoals ons binnen via het voedsel. Soms kan dit te weinig zijn en hebben ze hierbij extra hulp nodig. Bijvoorbeeld door het geven van speciale likstenen waar zout in zit. We denken er vaak niet aan maar zout is in ons dagelijks leven bijna onmisbaar geworden. Het wordt voor veel dingen gebruikt. Denk bijvoorbeeld eens aan het keukenzout of het strooizout voor gladde wegen.

WAT IS ZOUT In een potje zout dat je in de supermarkt haalt, zitten miljoenen zoutkorrels. Een zoutkorrel bestaat uit hele kleine deeltjes. Deze deeltjes worden atomen genoemd. U kunt ze niet met het blote oog zien, maar wel door van een goede microscoop gebruik te maken. Wetenschappers hebben in het zout verschillende deeltjes gevonden. Ze vonden onder meer Natrium- en Chloor-deeltjes. Deze deeltjes zien er door de microscoop verschillend uit en hebben daarom deze twee verschillende namen. Al deze deeltjes zitten aan elkaar vast en vormen samen een zoutkorrel. Zout wordt daarom door wetenschappers ookwel NaCl genoemd. De Na is een afkorting van het Natrium-deeltje en Cl is een afkorting van het Chloor-deeltje. Als je deze twee samenvoegt krijg je dus NaCl oftewel zout. In een zoutkorrel zitten de chloor-deeltjes en Natrium-deeltjes om en om in een rooster.

ZOUT DOOR DE EEUWEN HEEN Men vond zout vroeger erg belangrijk. In het Romeinse Rijk werd zout zelfs als betaalmiddel gebruikt. Het was de gewoonte om Romeinse soldaten niet in geld, maar in zout uit te betalen. Dit werd ‘salarium’ genoemd en staat tegenwoordig bekend onder de noemer salaris. In Nederland werd zout vooral gebruikt als conserveringsmiddel. Dit betekent, dat het gebruikt werd om het eten langer houdbaar te maken. Zo kon men bijvoorbeeld vlees veel langer bewaren. Dit was voor de zeevarende natie Holland van zeer groot belang. Tegenwoordig hebben we daar de koelkast voor. Daarnaast werd zout ook als specerij gebruikt om eten lekkerder te laten smaken. De vraag oversteeg het aanbod ruimschoots waardoor zout ‘peperduur’ was. Alleen de hogere klasse kon zich

Zeeklacht

Het water van de zee is altijd zout, Hoe men de suikerpot ook mag hanteren,

Geagiteerd over het strand marcheren, Terwijl de wind de brandingkoppen krauwt; Een borstbeeld hakken uit scheepstimmerhout,

Des nachts, in droom, met meerminnen

verkeren,

Tarbot fileren of Neptuin vereren: Het water van de zee is altijd zout. Daar helpt geen moederlief, geen vaderstout, Geen bokken, dokken, knokken of gekscheren,

Geen brein van boterkoek, geen hart van goud:

Of men voor dames voelt of meer voor heren, Het water van de zee blijft altijd zout. Cees Buddingh: Gorgelrijmen en andere gedichten. Amsterdam 1960.

zout veroorloven. Pas aan het einde van de 19e eeuw werd per toeval ontdekt dat er in Nederland gewoon al die tijd zout in de grond zat: het steenzout. En dat terwijl zout tegenwoordig erg goedkoop is en bij elke supermarkt verkrijgbaar is. In sommige delen van de wereld is zout overigens nog steeds een kostbaarheid. De nomaden van Noord-Tibet, hoog in de Himalaya ondernemen, met hun yaks als draagdieren, jaarlijks een lange reis naar de Chinese zoutmeren, het grootste zoutreservoir ter wereld. Daar laden ze hun dieren zo veel mogelijk vol en beginnen aan hun terugreis die maanden kan duren. Thuisgekomen dient dit zout als ruilmiddel en zijn ze rijk. Niet voor niets noemen ze het zelf ‘het witte goud’.

WAAR KOMT ZOUT VANDAAN U heeft bij het zwemmen in zee vast wel eens een slok water binnen gekregen. Dit smaakte ongetwijfeld niet bepaald lekker. Dit komt, omdat er in de zee veel zout zit. Ook op de plek waar we nu wonen, was zo’n tweehonderd miljoen jaar een hele grote zee. Deze zee noemen we de Zechsteinzee. De Zechsteinzee was een randzee omdat het een ondiepe zee was aan de rand van een grote open oceaan. Deze randzee werd van de oceaan gescheiden door een drempel van zand. Als het water van de oceaan heel erg steeg, stroomde er ook af en toe water over de drempel de randzee in. Veel van het water in de randzee is door toenemende temperaturen verdampt. Het zout van de zee verdampte niet en bleef daarom op de bodem liggen. U kunt dit vergelijken met een grote zandbak maar dan van zout.

Op een gegeven moment kwam de grond onder de zee hoger te liggen. Bijvoorbeeld door een aardbeving. Hierdoor kwam de aarde uiteindelijk hoger te liggen dan de zeespiegel In het kort betekent dit gewoon dat de zee verdween en het zout overbleef. Elk jaar kwam er op de strook zout meer zand te liggen. Bijvoorbeeld omdat de wind er zand overheen blies. Deze laag zand werd steeds dikker en daarom ligt het zout inmiddels heel diep begraven onder de grond. Zelfs tot op 2000 meter diepte. Het zout dat we zo diep in de grond vinden noemen we steenzout. WIST U DAT? • Zout is één van de vijf soorten smaken die we met onze tong kunnen proeven. De andere zijn zoet, zuur, bitter en umami. • Als we zeewater zouden maken met geraffineerd zout, dan zouden de zeevissen daarin sterven. • Salar de Uyuni in Bolivia is het grootste zoutmeer ter wereld. • In vroegere tijden werd zout in China gebruikt voor zelfmoord. Inname van 1 gram zout per kilogram gewicht is dodelijk. • Zeezout bevat meer dan 90 essentiële mineralen die ons lichaam nodig heeft. • Slechts 5 tot 6 procent van al het gewonnen zout wordt voor menselijke consumptie gebruikt. • Fruit en groenten bevatten van nature vrijwel geen zout. Iemand die volledig vegetarisch eet moet zout toevoegen aan zijn of haar voeding. • Zeeschildpadden scheiden zoute tranen af om van hun teveel aan zout af te komen. • Zout over je linkerschouder gooien, brengt volgens sommige culturen geluk.

zout gewonnen. In Nederland wordt het zout gewonnen op plekken waar steenzout in de grond zit. Onder andere in de Zuidwending en Heiligerlee. Hier boort men lange buizen de grond in die vast worden gemaakt met cement. Deze buizen gaan zo diep de grond in, dat ze in de zoutlaag terecht komen. Door deze buizen stroomt vervolgens zoet water. Op deze manier lost het zout op in het water. Opgelost zout in water noemen we pekel. Dit pekel wordt opgepompt naar boven en dan via lange pijpen naar de fabriek van AkzoNobel in Delfzijl gebracht. In de fabriek wordt het water in de pekel weer verdampt zodat alleenhet zout overblijft. Dit zout wordt ook nog eens goed schoongemaakt zodat het gebruikt kan worden voor bijvoorbeeld keukenzout of strooizout.

Er zijn echter nog andere manieren om zout te winnen. In warmere landen laat men bijvoorbeeld de zee over het land lopen. Dit water wordt vervolgens opgeslagen in grote, ondiepe bakken. Door de warmte van de zon verdampt het water en blijft het zout over. Het zout dat op deze manier wordt gewonnen noemt men zeezout. In Nederland is het te koud om op deze manier zout te winnen. Een andere methode is het winnen van zout uit zoutmijnen. Hoewel deze methode sterk verouders is, maken sommige landen hiervan nog steeds gebruik. Deze zoutmijnen liggen soms wel driehonderd meter diep onder de grond. De mijnwerkers hakken het zout in grote stukken die daarna naar boven worden gehaald. Tegenwoordig kunt u sommige oude zoutmijnen als toeristische attractie bezoeken. U kunt dan een kijkje nemen hoe zo’n mijn er in het echt uit ziet. Dus mocht u ooit in de gelegenheid zijn, dan raden wij u aan een oude zoutmijn te bezoeken.

ZOUT IN ONS LICHAAM Volgens Gerjan Navis, hoogleraar nierziekten aan de Rijksuniversiteit Groningen, is zout spannend. “U kunt er leuke proefjes met doen, zoals ijsklontjes laten zweven en zoutkristallen natuurlijk. Bovendien is zout ook nog eens nuttig voor medicijnen en om wegen in winterse omstandigheden minder glad te maken. Daarnaast heeft de mens zout nodig.” Als de mens te weinig zout binnenkrijgt, dan kan men moe en futloos worden. Zonder zout kan de mens zelfs niet overleven! Maar wel met mate, want teveel zout is ook weer niet goed. Daar ons huidige (vaak ongezonde) eetpatroon krijgen we namelijk veel meer zout binnen dan ons lichaam nodig heeft. Denk maar aan ongezond eten als patat, hamburgers, chips en frisdranken. In gezond eten zit daarentegen weinig zout. WIST U DAT? • De Romeinen vroeger dachten dat zout hen zou kunnen beschermen tegen gevaar. Ze legden zout op de tong van een pasgeboren baby. Dit moest ervoor zorgen dat het kindje werd beschermd tegen kwade geesten. • Niet alle zeeën even zout zijn? Gemiddeld bevat een zee 3,5% zout. De

Oostzee bij Zweden bevat minder dan 1% zout. De Dode Zee daarentegen bevat 28% zout. Dat is 280 gram zout per liter. • Zout in allerlei soorten voedsel zit. Zelfs een lekker zoet ijsje bevat zout. • Er vroeger in de woestijn kamelen gebruikt werden om het zout te vervoeren. • Er jaarlijks meer dan 200 miljoen ton wordt gewonnen. • ‘Zout’ in veel Nederlandse gezegden en spreekwoorden wordt gebruikt.

Bijvoorbeeld ‘Zout in iemands wonden strooien’, ‘Op iedere slak zout leggen’. • Wanneer u slagroom klopt uit room dit veel sneller en beter gaat door een beetje zout toe te voegen. • Zout twee keer zo zwaar is als natrium. • ‘Fleur de sel’ in culinair opzicht het allerbeste, maar ook allerduurste zout is.

Wetenschappers hebben uitgerekend, dat zes gram zout per dag meer dan genoeg is. Zes gram is weinig: niet meer dan een lepeltje vol. In chips, sauzen en pizza’s zit bijvoorbeeld heel veel zout. In sommige pizza’s zit zelfs zo veel zout dat u met één pizza voor meer dan drie dagen genoeg zout heeft gegeten. “Krijgt u meer zout binnen dan nodig, dan gaan uw nieren extra hard werken om al dat zout weer naar buiten te krijgen. Een keer teveel zout is niet zo erg, maar elke dag veel te veel zout is niet gezond. Zout houdt namelijk water vast, zoals je in een vochtig zoutpotje goed kunt zien. In het lichaam gebeurt dat ook, en daardoor blijft er meer vocht achter in het lichaam. Daarvan kunt u hoge bloeddruk krijgen, en daardoor kunnen uw nieren of hart bijvoorbeeld minder goed gaan werken”, legt Navis uit. “Probleem is, dat u dat niet direct merkt. “U merkt het pas als u ouder bent, maar dan heeft u al heel lang te veel zout gegeten.” Navis noemt zout dan ook met recht een tikkende tijdbom.

Dat ons eten toch steeds meer zout bevat, komt omdat fabrikanten weten dat we zout lekker vinden smaken. “We zijn inmiddels zo gewend aan zout eten, dat we eten met minder zout al snel smakeloos vinden.” Dat wennen aan zout begint al zodra we als klein kind met eten beginnen. Kinderen in Nederland zijn steeds zouter gaan eten. En kinderen zijn gemiddeld ook dikker dan vroeger. Dat is niet toevallig zegt Navis: “Van zout krijg je immers dorst. Als je te veel zout eet, ga je meer frisdrank drinken. En van te veel frisdrank word je dik.” Maar er is goed nieuws: het werkt ook andersom. Als u een poos eten met weinig zout eet, dan went u aan dat minder zoute eten. U vindt dat minder zoute eten dan helemaal niet meer zo smakeloos. We moeten dus eigenlijk afkicken van zout eten. “Maar er is natuurlijk geen fabrikant die het in z’n hoofd haalt als eerste zout uit z’n producten te halen”, zegt Navis, “smakeloos eten verkoopt niet”. De Hartstichting zet zich daarom tegenwoordig sterk in om de dagelijkse zoutconsumptie te verlagen. STROOIZOUT Strooizout is een dooimiddel. Het zorgt ervoor dat het vriespunt van water wordt verlaagd. Het zout mengt zich met het aanwezige water (ijs of sneeuw) en vormt zo pekel. Doordat pekel een lager vriespunt heeft dan water, zal dit minder snel bevriezen zodat minder gladheid optreedt. Na het zoutstrooien moet er voldoende verkeer zijn om een goede menging te krijgen. Pekel is een mengsel van water en zout. Als men een stof in water oplost daalt het vriespunt van de oplossing.