c u lt u u r, ge s c h i e d e n is e n t a al va n g ro n in ge n - nr. 3 20 1 2
2 6 e DA G VA N D E
GRONINGER GESCH I EDEN IS
special 13 oktober 2012, 11 .00-17.00 uur Cascadeplein 4/10 Gr oningen gratis toegang
voorwoord Colofon FEITH is een gezamenlijke uitgave van het Huis van de Groninger Cultuur, het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, het Gronings AudioVisueel Archief, het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen en de Cultuurhistorische Vereniging Stad&Lande. FEITH verschijnt vier keer per jaar en wordt gratis verspreid. Dit nummer van FEITH staat geheel in het teken van de Dag van de Groninger Geschiedenis 2012, met als thema ‘Arm en Rijk’. Meer informatie over de Dag van de Groninger Geschiedenis vindt u op www.dagvandegroningergeschiedenis.nl. Oplage: 10.000 Redactie: Monique Banda (hoofdredacteur), Margriet Dijk, Harma Rozema-Woldhuis Vaste medewerkers: Bettie Jongejan, correspondent OVCG Jona van Keulen, correspondent RHC Groninger Archieven Gert Plas, correspondent GAVA Emme Groot, foto Yolanda Wals
Albert Buursma, correspondent Stad en Lande Columnist: Frank den Hollander
Groningen leeft!
Aan dit nummer werkten mee: René Duursma, Gerda Huisman, Emme Groot, Egge Knol, Arine Mentink, Patricia Ottay, Harry Perton, Marlies Schipperheijn, Henk Scholte, Rolf ter Sluis, Harry Wubs Ontwerp: Richard Bos, Wergea
Wat is er mooier dan een dag volledig in het teken van onze prachtige Groninger
Fotografie: Hans Banus, M.A. Douma,
geschiedenis? Al een aantal jaren organiseren het RHC Groninger Archieven, het
Ymkje de Jong, Marij Kloosterhof, P.B. Kramer,
Huis van de Groninger Cultuur, de Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande,
Mieke Riezebos, Wim Schrijver, Yolanda Wals
het Gronings AudioVisueel Archief, Biblionet Groningen, het Groninger Museum,
Afbeeldingen omslag:
het Noordelijk Scheepvaartmuseum en het Groninger Forum deze dag met talloze activiteiten in een grote variatie. Aan het aantal bezoekers dat ieder jaar groeit, is af te lezen dat de Groninger geschiedenis leeft en heel veel mensen boeit. Ook
Voorkant: Seth Gaaikema, foto Hans Banus Achterkant: Jan Ensing, Bezoekers Groningsche Soepkokerij, 1850, particuliere collectie Druk: Koninklijke Van Gorcum BV, Assen
de grote variatie in activiteiten geeft aan dat veel mensen zich bezig houden met het Groningse. Dat kun je breed zien: geschiedenis, taal, cultuur, erfgoed. Alle kleuren en smaken van Groningen tref je aan op de Dag van de Groninger Geschiedenis.
ISSN: 2211-7008 Contact Redactie FEITH, Cascadeplein 4 9726 AD Groningen, Telefoon: 050-5992000
Wat ik nu zo mooi vind, is dat niet alleen op deze dag mensen warm lopen voor
E-mail: FEITH@groningerarchieven.nl
Groningen. Het hele jaar door zie je dat talloze activiteiten die op Groningen zijn geënt, zich kunnen verheugen in een grote belangstelling. Ik kan niet anders
www.huisvandegroningercultuur.nl
concluderen dan dat het Groningse leeft. Dat is van enorme waarde voor het be-
www.groningerarchieven.nl
houd van die typische Groninger cultuur. De Dag van de Groninger Geschiedenis draagt daaraan bij en biedt mensen de mogelijkheid in een notendop kennis te
www.gava.nl www.ovcg.nl www.stad-lande.nl
maken met de rijke schakeringen van ons Groninger leven, in het verleden, in het heden en daarmee ook naar de toekomst toe.
Auteursrecht is voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of
Ik nuig joe van haarten op dizze dag, van de Grunneger geschiedenis, te heuren, vuilen, zain en pruiven.
verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor (ingezonden) stukken in te korten, aan te passen of niet te plaatsen.
E.A. Groot, voorzitter van het Huis van de Groninger Cultuur
Ingezonden brieven vallen niet onder verantwoordelijkheid van de redactie.
2
Feith
Inhoud
4
6
8
14
19
20
24
28
2 Voorwoord
12 De FEITH 50 van 1852
Voorwoord van Emme Groot, voorzitter
Top 50 van hoogstaangeslagenen
van werkkledij tot lifestyle item
van het Huis van de Groninger Cultuur
in de provincie Groningen in 1852
De Groningse benaming voor ribflu-
4 Seth Gaaikema: hail gewoon!
14 Gronings academisch erfgoed
Interview met cabaretier Seth
Een aantal objecten uit de collectie
24 De kracht van amateurfilm
Gaaikema. Hij opent de Dag van
van de Rijksuniversiteit Groningen
Het GAVA gaat actief video’s werven
de Groninger Geschiedenis
wordt belicht
van de laatste 30 jaar
6 Het leed waarover je leest, is
16 Programma Dag van
26 Arm en rijk aan boord
monumentaal. Hoe kon men leven met deze ellende?
de Groninger Geschiedenis
van de Titanic
Programmaoverzicht van alle
De scheepsramp met de Titanic,
FEITH interviewt prof.dr. Auke van
activiteiten
dit jaar 100 jaar geleden, is nog steeds
der Woud, die op de Dag van de Groninger Geschiedenis een lezing geeft over arme achterbuurten
19 Topvrouw uit verzet op Groninger Nacht van de Geschiedenis
22 Stuutsiekoorn: weel of manchester is stuutsiekoorn
een zeer bekende tragedie. Onder de opvarenden bevonden zich ook drie Nederlanders
8 Creatief koken in tijden van
Siet Gravendaal-Tammens zal aanwe-
28 Ensings afhaalders van soep
schaarste
zig zijn op de Groninger Nacht van de
Dankzij de Groninger schilder Jan
Bij het uitbreken van de Tweede
Geschiedenis op 11 oktober 2012
Ensing zijn er beelden van de arme
Wereldoorlog gingen speciale oorlogskookboeken als warme broodjes
20 ‘Dagsluiter’ Vissering
over de toonbank. FEITH belicht hier
FEITH interviewt de natuurvorser
een aantal van
Alex Vissering, die op de Dag van de
10 Feitelijk en Actueel Nieuws over diverse activiteiten en deelnemers op de Dag van de Groninger Geschiedenis
Groningers die soep kwamen halen bij de soepuitdelingen, georganiseerd door de Commissie tot Spijsuitdeling
Groninger Geschiedenis gaat verha-
30 Column
len over zijn belevenissen tijdens zijn
Column van Frank den Hollander over
‘struintochten’ voor Pronkjewailtjes
het ‘eigentijdse Groningse erfgoedland’
31 Initiatiefnemers Overzicht van alle organisatoren van de Dag van de Groninger Geschiedenis
Feith inhoud
3
Seth Gaaikema, foto Hans Banus
Seth Gaaikema: hail gewoon! Hij voelt zich naarmate hij ouder wordt steeds meer Groninger.
Seth Gaaikema zit op een zomerse dag buiten mijmerend zijn bezoek af
Dat gevoel moet in zijn genen zitten. Hij keert terug naar zijn bron.
te wachten. Vanuit zijn tuin kijkt hij uit over het omringende Brabantse land.
Via zijn vader, grootvader en verder voorgeslacht belandt hij in
De gelijkenis met Groningen dringt zich op: rust, vergezichten, knotwilgen
gedachten op een boerderij in Oldehove. Daar liggen zijn ‘roots’,
en boerengeluiden op afstand. Geen wonder dat Groningens meest suc-
de wortels van zijn bestaan. De telgen van het boerengeslacht was
cesvolle cabaretier ooit zich hier thuis voelt. En toch… Hoewel hij er al jaren
het Groningen-gevoel aangeboren. Ze lieten het na en vererfden de
woont, gaat zijn hart nog regelmatig uit naar Groningen. “Er zijn daar dingen die
– veelal onuitgesproken – band met het Groningerland. Zo zal het
ik geweldig vind. Afgezien van de rust en de ruimte, kan ik enorm genieten
ook in zijn geval zijn geweest. 4
door Harry Wubs
van de prachtige Romaanse kerken. In
Feith
Ansichtkaart Volkshogeschool Oldörp Uithuizen, uitgever Hoff’s Boekhandel, Uithuizen, ca. 1966, collectie RHC Groninger Archieven, 1986-17210
bezocht hij zijn geboortestreek vele, vele malen, privé en vanzelfsprekend ook als cabaretier. Vanuit Amsterdam begon echter zijn victorie. In Nederland werkt dat nu eenmaal zo. Hij had het er vaak over met de veel betreurde Toon Hermans, een dierbare vriend van Seth. “Over de trein die naar Holland ging, spraken we dan. Hij vertrok vanuit Sittard naar het gedoe, zoals we het noemden, ik uit Groningen. We hadden er hetzelfde gevoel over. Het was zelfs de basis voor onze vriendschap.” veel dorpen staat er gelukkig nog een.
Hij stond voor volle zalen, soms dagen
Voor Groningers is hij nog altijd ge-
Als ik er ben, voel ik de historie. En dan
achter elkaar, verraste zijn publiek met
woon Seth. Het volk kent hem en hij
de Menkemaborg. Dat is naar mijn me-
prachtige conferences en fijngevoe-
kent het volk. Het is een mensensoort,
ning de mooiste borg van Groningen.
lige liedjes. Maar hij draaide ook zijn
waartoe ook zijn grootvader behoorde.
Ik vind het nog altijd een voorrecht in
hand niet om voor meezingers als Wat
Die was 60 jaar organist in de doops-
zo’n omgeving te zijn opgegroeid.”
een spreker is die man! en Nooit meer
gezinde kerk in Noordhorn en be-
Seth Gaaikema bedoelt dan onmisken-
doen in zijn oudejaarsconferences. Hij
groette op een dag een nieuwe predi-
baar Uithuizen en ’t Oldörp. Zijn ouders
had Groningen toen allang verlaten en
kant in het dorp. De dominee was naar
(beiden doopsgezind predikant én so-
verruild voor Amsterdam. Daar werd hij
grootvaders woorden “hail gewoon”.
cialist) lieten op die plek het gemeen-
al snel in de artistieke adelstand ver-
Daar was alles mee gezegd en dat was
schapshuis met dezelfde naam bouwen
heven; hij kreeg het predicaat BN’er of
een groot compliment. “Zo’n opmer-
en exploiteerden dit later als volksho-
beter: Bekende Nederlander. Iedereen
king is een verademing voor mij. Daar
geschool. In ‘t Oldörp liggen de jeugd
kende hem van radio en tv of van zijn
zit alles in, alles klopt. Die geeft aan dat
en jonge jaren van Seth Gaaikema. Van
theatershows, iedereen in het wereldje
de nieuwe predikant in het dorp volko-
daaruit trok het kind Seth dagelijks naar
wilde graag met hem worden gezien.
men op zijn plaats zal zijn.” Seth Gaai-
school in Oethoezen. Het dialect leerde
kema is in oktober weer in Groningen
hij nooit echt. Thuis spraken zijn ouders
Toen hij uit Groningen vertrok was Seth
te signaleren. Hij is eregast op de Dag
Nederlands tegen hem en op school
Gaaikema in deze stad al Een Naam. In
van de Groninger Geschiedenis. Hij zal
deden zijn medeleerlingen dat even-
1966 – hij was nog niet eens 30 – ont-
daar Groninger met de Groningers zijn.
eens op z’n Hooghollands of wat daar
ving hij de culturele prijs van de pro-
‘Hail gewoon’ dus, want die eigenschap
voor doorging. “Dialect werd tegen mij
vincie Groningen. Sinds zijn verhuizing
heeft hij ook geërfd.
<<
niet gebruikt; ik was immers het zoontje van de dominee!” Seth – sinds zijn afgeronde studie Nederlands aan de Rijksuniversiteit Groningen drs. Gaaikema – ging daarna zijn eigen weg. Het had gekund, maar hij werd leraar noch wetenschapper. Het zullen bezigheden zijn geweest waarin hij zijn creativiteit niet kwijt kon. Seth Gaaikema ging op de artistieke toer, maakte liedjes bij de vleet (voor onder meer Wim Kan), schreef musicals en beklom later zelf het podium. Doopsgezinde kerk Uithuizen, foto M.A. Douma, 1973, collectie RHC Groninger Archieven, 818-15137
Feith
5
Het leed waarover je leest, is monumentaal. Hoe kon men leven met deze ellende? Prof. dr. Auke van der Woud wilde na zijn publicaties over het Ne-
Van der Woud wil met zijn boek een breed publiek bereiken en zo concreet
derlandse landschap in de negentiende eeuw aandacht besteden
mogelijk verbeelden hoe het leven in die achterbuurten was. Mijn eerste
aan de steden van die tijd. Maar de toenmalige beschrijvingen van
vraag aan hem is dan ook, hoe hij die wereld voor zichzelf opriep, omdat
woonomstandigheden van de armen maakten zo’n indruk, dat
daar nu bijna niets meer van te zien is.
hij daarover een boek schreef: Koninkrijk vol sloppen, dat in 2010
“Daarvoor heb ik natuurlijk vooral gebruik gemaakt van gedrukte bronnen
verscheen. Over dit onderwerp spreekt hij tijdens de Dag van de
en oude foto’s. Al vanaf ongeveer 1850 kregen artsen en ingenieurs aandacht
Groninger Geschiedenis. Hij geeft dan ook voorbeelden uit de stad
voor het leven in de achterbuurten, veel later ook journalisten. Ze gingen
Groningen. 6
door Jona van Keulen
er kijken en met de bewoners praten,
Feith
en schreven daarover. Ze waren sociaal betrokken personen, die het publiek
Prof.dr. A. van der Woud (1947) was
wakker wilden schudden, zoals Hélène
tot zijn pensionering hoogleraar archi-
Mercier en Aletta Jacobs, die verban-
tectuur- en stedenbouwgeschiedenis
den legden tussen leefomgeving en de
aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij
volksgezondheid.
schreef bestsellers over Nederland in de negentiende eeuw. Bekend zijn: Het
In Nederland hadden wij geen Dickens,
lege land (1986), Een nieuwe wereld.
die al rond 1860 romans schreef over
Het ontstaan van het moderne Neder-
het ellendige lot van de armen. In Ne-
land (2006) en Koninkrijk vol sloppen,
derland schreef Israël Querido kort na
achterbuurten en vuil in de negentien-
1900 vier dikke romans over het leven
de eeuw (2010).
in de Jordaan, toen de grootste achterbuurt van ons land. En van Rotter-
immigranten goed te huisvesten. Voor
dam zijn er ‘prachtige’ foto’s van Henri
Nederland gold dat ook. De miserabele
chitect Bonne Kazemier publiceerde in
Berssenbrugge. Ook zulke bronnen
woonomstandigheden waren een te
1941 een artikel over zijn ervaringen in
hielpen me een beeld te vormen. En
groot probleem om in één generatie
de achterbuurten van Groningen en de
ik beschrijf alles ook heel gedetailleerd
op te lossen. De laatste krotten zijn
verbeteringen die de woningwet van
om voelbaar te maken hoe men toen in
pas in de jaren zestig van de twintigste
1901 bracht. Hij maakte ook foto’s van
de stegen en sloppen leefde. Het leed
eeuw gesloopt.
de steegjes en krotten, met de bewo-
waarover ik las, is monumentaal en dat
Ik heb me wel steeds afgevraagd hoe
ners erbij.
lees je niet als een machine.
de negentiende-eeuwse burgers die niet tot de armen behoorden, kon-
Ik heb geen onderzoek gedaan naar
Veel arbeiders verhuisden in het laat-
den leven met zo veel Nederlanders
inkomen. Alle bewoners van de steeg-
ste kwart van de negentiende eeuw
die vaak bijna niet te eten hadden en
jes en sloppen waren arm. Verreweg
naar een stad, in de hoop op werk en
soms als dieren waren gehuisvest. De
de meesten waren niet asociaal, maar
een beter leven. Naar schatting twee-
armen woonden niet in grote aparte
deden hun best om fatsoenlijk te leven.
vijfde deel van de bevolking woonde in
wijken, maar in achterbuurtjes, achter
Ze woonden alleen erbarmelijk. Zo las
achterbuurtjes. Je kunt de toenmalige
en tussen de ‘betere’ straten. Iedereen
ik een verhaal over een man die op zijn
situatie vergelijken met de krottenwij-
wist dat ze daar waren, men zag dat als
werk opmerkingen kreeg, omdat hij
ken in de grote steden van de ontwik-
iets wat bij het leven hoorde; het was
muf rook. Dat kon hij niet helpen: hij
kelingslanden. De groei gaat zo snel,
gewoon zo.
woonde in een kelder en daar was het
dat het niet lukt om de grote stroom
altijd vochtig en bedompt; dus roken In Groningen was de situatie niet an-
zijn kleren daarnaar.
ders, maar in mijn boek besteed ik daar minder aandacht aan, omdat er betrek-
Ik heb gekeken naar de woonomstan-
kelijk weinig bronnenmateriaal is. Een
digheden: 40% van de bevolking leefde
prachtige bron is het boek van de arts
rond 1900 in éénkamerwoningen en
S.E. Stratingh, Groningen als woon-
deelde met vele anderen een privaat
plaats beschouwd. Eene bijdrage tot de
buiten. Zij verbleven altijd in de buurt
geneeskundige plaatsbeschrijving van
van stank en vuil. Het is niet te on-
deze stad (1858). Hij mat de woningen
derschatten hoe belangrijk de komst
van de armen en de steegjes waar ze
van schoon water, riolering en wc’s is
woonden. Hij beschreef de afvoer van
geweest. Wij denken wel eens wat te
vuilnis en vuil en de schaarse beschik-
makkelijk dat onze wereld van nu altijd
baarheid van goed drinkwater. De ar-
zo geweest is.”
<<
Pag. 6: De Krimp: gang aan de oostzijde van het Schuitendiep: nrs. 30-1 - 30-10 (1925), collectie RHC Groninger Archieven, 1785-2055 Pag. 7 boven: Auke van der Woud, foto Ymkje de Jong Pag. 7 links: Moeskersgang: één kamer van 3 x 3 m, hoogte ca. 2,10 m (1914), foto P.B. Kramer, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-9540
Feith
7
Creatief koken in tijden van schaarste Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog
biedt 33 maaltijden met óf een voorgerecht (meestal soep) óf een nagerecht (gebakken grutjes met stroopsaus, gries-
gingen speciale oorlogskookboeken als warme
meelpudding met pruimencompote). De gerechten zijn simpel, relatief sober en ook niet prijzig.
broodjes over de toonbank. Ook al was er, Heel praktisch gericht is
zeker in de beginjaren, nog niet echt sprake van
het 32 pagina’s tellende boekje Voorschriften en
schaarste, vrouwen moesten er wel rekening mee
recepten voor de keuken in oorlogstijd dat
houden. Zowel de schrijfsters van de boekjes,
rond 1941 verscheen. Onder de tips hoe opti-
die net als in de Eerste Wereldoorlog ook nu
maal gebruik te maken van producten die op
weer voornamelijk afkomstig waren uit de kring
de bon waren, valt het recept ‘Wij verdubbelen
van de huishoudscholen, als het kopende
het boterrantsoen’: “Wij nemen een half pond
publiek deden dit dan ook.
door Bettie Jongejan
boter. Een vierde liter melk brengen we aan de kook en laten het in
Zo was bijvoorbeeld het Oorlogskookboek van mevrouw A.
de melkkoker afkoelen,
Geurts al in 1940 aan een tweede druk toe. In datzelfde jaar
waaraan wij een theelepeltje zout toevoegen. We gieten
verscheen Onze voeding in distributietijd van R. Lotgering-
daarna de melk over de boter en kloppen het mengsel -on-
Hillebrand, en wat later verschenen tal van titels als Kook-
geveer vijftien minuten- tot de melk geheel in de boter is
kunst voor den distributietijd en ten deele ... voor altijd van
opgenomen. Ons half pond boter is daarna een heel pond
C.H.A. Scholte-Hoek en Ons dagelijksch brood. Goede
geworden; het vetgehalte is natuurlijk niet verdubbeld, doch
maaltijden in oorlogstijd van C.J. Ooms-Vinckers. Het meest
wij kunnen er tenminste het dubbele aantal boterhammen
volledig is Koken .... Nu! uit 1942.
mee besmeren. Wij kunnen de aldus verkregen boter, die wat lichter van kleur is, desgewenscht met wat boterkleursel
Overigens blijkt, dat de schrijfsters van de meeste van deze
of met een paar druppels wortelsap bijkleuren.”
oorlogsboekjes nog geen volledig beeld hadden van de zich aandienende schaarste. Zij baseerden zich voornamelijk op
De kookleraressen konden toen nog niet vermoeden dat
de ervaringen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zo komen we
recepten voor tulpenbollen en bietenpulp adequater waren
in hun recepten nog opvallend veel eieren en vlees tegen.
geweest voor de huisvrouw!
<<
Overigens waarschuwden de auteurs zelf al, dat de schaarste er binnenkort wel eens anders uit zou kunnen zien. Geurts
8
Boven: voorschriften en recepten voor de keuken in oorlogstijd
Feith
Noodkacheltje. Vrouw met pannetje in de hand bij open vuurtje. Locatie onbekend. Collectie OVCG, 2219-864
Feith
9
feitelijk en actueel De Martino’s: Onvervalste smartlappen voor arm en rijk
vals of niet, ‘t blijft zuivere emotie. Ze spelen op gevoel, zingen fonetisch en klinken waarachtig voor alle gezindten waar de euro wettig betaalmiddel is. Nederlands, Fries of Engels. Een middag opgeleukte treurigheid vol vals
Wat u altijd al wilde weten over een pand hulp en advies bij uw huis- en omgevingsonderzoek
geluk; van smartlap tot rock lied, van Vleesch noch visch? Mond- of klauw-
disco tot fiasco. De Martino’s malen er
Tijdens de Dag van de Groninger Ge-
zeer? Kant noch wal?
niet om. Hun handicap is uw geluk.
schiedenis zal vanaf 12.00 uur een pa-
De Martino’s, zonder prik of ‘on the
Gelooft u het?
nel van deskundigen klaar staan om u
rocks’, altijd in te nemen, boert niet op.
te helpen met al uw vragen over de ge-
Het songfestival winnen we er niet mee,
De Martino’s bestaan uit de volgende
schiedenis van een pand of een andere
Idols zullen het nu nooit meer worden
leden:
woonomgeving.
en voor hun rollatorrijbewijs zijn ze
Mariska Snakenborg - dans & vertier
Het kan daarbij gaan om uw huidige
al drie keer gezakt. De Martino’s met
Trienke Hoogenberg - zang & mandoline
woning, maar ook om het huis dat u wilt
voor elke stemming een ander lied,
Sido Martens - zang & gitaar
gaan kopen of net hebt gekocht en wilt gaan verbouwen. Misschien wilt u terug-
De Martino’s, foto Wim Schrijver
gaan in het verleden en iets opzoeken over het huis waar u bent geboren of de plaats waar u uw jeugd heeft doorgebracht. Het kan gaan om een huis, maar ook om een wijk, een straat of een dorp. En uiteraard kunnen wij u ook helpen met onderzoek naar allerlei andere gebouwde objecten, zoals bedrijfspanden of monumenten. Onze deskundigen helpen u graag zoeken in de veelheid aan bouwdossiers, bouwtekeningen, kaarten, plattegronden, bouwhistorische onderzoeken, film- en fotomateriaal en kadastrale gegevens, waarvan een deel al digitaal beschikbaar is. Het panel zal bestaan uit vertegenwoordigers van RHC Groninger Archieven, de Dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de gemeente Groningen, het Kadaster en een bouwhistoricus.
10
feitelijk en actueel
Feith
Foto Marij Kloosterhof
Informatie- en boekenmarkt
Henk Nieborg. Het leukst vindt hij het
Nieborg is bijna gepensioneerd leraar.
informeren van mensen – zijn vereni-
Ooit begonnen met genealogie, raakte
ging wordt daar zelf ook wijzer van. “In
hij gegrepen door de geschiedenis van
Zoals elk jaar is er ook dit jaar gelegen-
de vraag zit altijd informatie opgeslo-
zijn streek, het tweelingdorp Harkste-
heid voor culturele verenigingen en
ten. Soms levert iemand een oude foto
de-Scharmer. Vanaf het begin - 1995
erfgoedorganisaties om zich te pre-
aan en dan mogen wij zeggen wie erop
- zit hij bij de lokale historische ver-
senteren en voor boekhandelaren en
staan. En dan vertelt zo iemand wat er
eniging, de oudste van de gemeente
antiquaren om hun aanbod te verko-
bij hem of haar bekend is. We verkopen
Slochteren. “Officieel ben ik secretaris”,
pen. Een bekend gezicht op de histori-
ook wel boeken en tijdschriften, maar
zegt hij, “maar eigenlijk is dat bijzaak.
sche informatiemarkt is Henk Nieborg
dat is niet de hoofdzaak. Dat zijn de
Het maken van het blad, daar gaat veel
uit Scharmer-Harkstede.
contacten, ook met mensen van an-
meer tijd in zitten.” Hij schrijft stukken
dere historische verenigingen. Daarbij
en doet de opmaak. Bovendien werkt
“Zo lang die markt bestaat, hebben we
doe je nog wel eens ideeën op voor
hij momenteel aan een boerderijen-
die nog geen enkele keer gemist”, zegt
lezingen of excursies.”
boek dat met een beetje geluk eind 2013 uitkomt. Gevraagd naar bijzondere ervaringen op de Dag van de Groninger Geschiedenis, herinnert hij zich een lezing van wijlen Kees Hartenhof. De oud-landbouwer uit Slochteren zocht in het voorjaar, als het geregend had, stenen op zijn land. “Hij had handen als kolenschoppen en ik zie daar nog zo’n pijlpuntje in liggen. Hij vertelde over een proef met zo’n pijlpunt: “Hai gong dwaars deur ’t swien hèn”, zei hij.” <<
Foto Marij Kloosterhof
Feith feitelijk en actueel
11
Uithuizen
Uithuizermeeden
Usquert
De Quote 500 is in vrij korte tijd een
Woongemeenten van
Warffum
Eenrum Kloosterburen
de hoogstaangeslagenen.
Bierum Kantens
Baflo
‘t Zandt
begrip geworden. Slechts weinig
Ulrum
Middelstum
Leens Winsum
Oldehove
Nederlanders zullen deze lijst van
Ezinge
Bedum
Delfzijl
Oldekerk
Noorddijk Hoogkerk
Groningen
Nieuwwolda Harkstede
Midwolda Noordbroek Sappermeer
Leek
Muntendam
Hoogezand
Beerta
Scheemda
Zuidbroek
Haren
aan de discussies die ze los-
Finsterwolde
Slochteren
Grootegast
Haar faam dankt de lijst mede
Termunten
Siddeburen
Aduard Zuidhorn
rijkste landgenoten niet kennen.
Appingedam
Ten Boer
Adorp Grijpskerk
Loppersum
Stedum
Meeden
Wester- Winschoten lee
Marum Veendam
maakte. Dat Quote er de privacy
Wildervank
Oude Pekela
Wedde
Onstwedde
Bourtange
lokte, stond voor velen buiten kijf. Vanuit een dergelijke bezorgdheid zijn er in 2006 zelfs nog Kamervragen over gesteld.
Bellingwolde
Nieuwe Pekela
van de superrijken mee schond, en mogelijk zelfs delicten als ontvoering uit-
Vlagtwedde
door Albert Buursma en Harry Perton
FEITH50 van 1 8 5 2
Toch blijkt er, historisch beschouwd, moesten de Provinciale Staten vanaf
kaart gebracht. Waar woonden ze, wat
weinig nieuws onder de zon. Medio 1849 de leden van de Eerste Kamer kie-
waren hun beroepen en hoe zat het
negentiende eeuw bevatten alle regi- zen. De namen van deze hoogstaan-
met hun macht op nationaal, provinci-
onale kranten jaarlijks lijstjes van alle geslagenen waren openbaar, omdat
aal en lokaal niveau?
hoogstaangeslagenen in hun provin- het om publieke functies ging. cies. Uit deze mannen die de hoogste
Allereerst de geografische spreiding.
bedragen betaalden aan directe belas- In Groningen ging het in 1852 om 63
Het blijkt, dat de ‘Top 50’ vooral ge-
tingen, destijds primair grondbelasting, namen. De eerste 50 hebben we hier in
worteld is in de top van de provincie: de gebieden vlakbij het wad met uitgestrekte kwelders en polders; jon-
Nr. 26, de uit de stad afkomstige notaris jhr. Johan
ge aanwas met een florerende teelt
Wichers Quintus (1807-1864), was als telg uit een
van gewassen als koolzaad en granen.
regentenfamilie en jurist voorbestemd voor een
De ‘oude’ kleigebieden van Hunze en
politieke carrière. Zowel zijn vader als schoonvader
Fivel zijn herkenbaar als witte vlekken
was Tweede Kamerlid. Zelf werd hij in 1843 sta-
op de kaart en dat geldt ook voor de
tenlid, in 1845 raadslid en in 1862 Eerste Kamerlid.
nog armere gronden van het zuide-
Nog maar kort in die functie overleed hij, geroemd
lijk Westerkwartier, de Woldstreek, de
om zijn ijver, bescheidenheid en hulpvaardigheid.
Veenkoloniën en Westerwolde.
Hij had vooral land in het Oldambt, maar ook wel elders in de provincie.
Een opvallende concentratie van vijf hoogstaangeslagenen treffen we aan
Jhr. mr. Johan Wichers Quintus. Foto: Parlementair Documentatie Centrum, Universiteit Leiden
12
Nieuweschans
Feith
Foto van overzicht uit de Groninger Courant van 23 april 1852
bezit – was tanende. Een exponent was de ‘Dolle Jonker’, Ferdinand Foleff van In- en Kniphuisen op Nienoord. Aangezien belastingheffing voornamelijk was gebaseerd op grondbezit kwamen rijke fabrikanten zonder veel landerijen niet in de lijsten voor. Een uitzondering vormde de stad-Groninger tabaksfabrikant Lieftinck. Vergelijking van de Top 50 met de Groningse Regeringsalmanak uit 1852 leert, dat 22 van de 50 politieke functies bekleedden, dus bijna de helft. Beide Eerste Kamerleden uit Groningen behoorden tot de hoogstaangeslagenen, maar dat was gezien het passieve kiesrecht ook geen wonder. Van de 4 Tweede Kamerleden stond er 1, alweer Geert Reinders uit Warffum, op de lijst met rijkaards. Dat is 25%. Verder kwamen 7 van de 45 Groninger statenleden voort uit de hoogstaangeslagenen, dus 17%. Op lokaal niveau vinden we dan nog 3 van de 57 burgemeesters (zeg 5%, die van Ezinge, Loppersum, Winschoten) terug op onze naboblijst, naast 5 wetin de gemeente Usquert. Deze eve-
en een collecteur der belastingen. Zo
houders en 12 raadsleden (inclusief die
naart daarmee bijna de veel meer
beschouwd was het gewest Groningen
wethouders). Kortom, hoe hoger het
zielen tellende stad Groningen. Deze
een waar bolwerk van herenboeren.
echelon, hoe meer de politieke functies
spreiding heeft alles te maken met de
werden bekleed door hoogstaangesla-
aard van het grondbezit. Afgezien van
Nummer 1 met stip was niet voor niets
genen. Vooral op nationaal en provinci-
de
landaanwinningsgebieden
Geert Reinders met het megaboeren-
aal niveau was hun invloed groot. Maar
in de kuststrook waren er elders ook
jonge
bedrijf ‘Groot Zeewijk’ ter grootte van
lokaal moeten we hun formele macht
goede landbouwgronden, maar vaak
200 bunder en met 40 man personeel
niet overdrijven. Hier heerste geen vol-
ging het daarbij om boerenbedrijven
in de Noordpolder. De macht van de
strekte plutocratie.
met beklemmingen die minder geld –
jonkers – met veelal beklemd grond-
<<
en belasting – opleverden dan de ‘vrije’ aanwasgebieden. Nr. 34. Een vooruitstrevende, maatschappelijk en politiek Bij een grove indeling van de hoogst
betrokken landbouwer was Willem Lammerts Dijkhuis te
aangeslagenen naar beroepen vallen
Midhuizen (gemeente Ulrum). Deze liberale boerenvoor-
deze uiteen in vier groepen. Het leeu-
man, afkomstig uit een patriottisch nest, was betrokken bij
wendeel - 70% - vormen de landbou-
de inpoldering van de Westpolder, voorts Provinciale Sta-
wers. Op een gedeelde tweede plaats
tenlid en Gedeputeerde. Kerkelijk vervulde hij de functies
- ieder 10% - komen de ‘jonkers’/groot-
van ouderling, kerkvoogd en collator en ‘cultureel’ was
grondbezitters en de juristen: advoca-
hij, die Bilderdijks gedichten las, onder meer lid van het
ten en notarissen. Daarna komt een
leesgezelschap Stille Oogst te Ulrum en oprichter van het
restgroep met onder meer een fabri-
Genootschap tot Bevordering van Nijverheid.
kant, een paar leden van het patriciaat Foto: Bibliotheekboek collectie RHC Groninger Archieven, 1759-9207
Feith
13
Tentoonstelling Gronings academisch erfgoed
beschrijven de auteurs, de abten Emo en Menko, de geschiedenis van Europa in hun tijd, de dertiende eeuw. Omdat zij deel uitmaakten van een groot netwerk, onder meer opgebouwd tijdens Emoâ&#x20AC;&#x2122;s reis naar Rome, wisten zij goed wat er in de wereld speelde. Niet alleen dat maakt de tekst tot een uniek historisch document, Emo beschrijft bovendien zijn persoonlijke gedachten en zielestrijd, zodat het boek deels ook
Tijdens de Dag van de Groninger Geschiedenis is een expositie
een autobiografie is.
ingericht met bijzondere objecten uit de collectie van de
Uit de collectie van het Universiteitsmuseum worden vier objecten ge-
Rijksuniversiteit Groningen.
door Rolf ter Sluis en Gerda Huisman
toond die symbool staan voor belangrijke ontwikkelingen in de verschillende wetenschappelijke disciplines die aan
Kroniek van het klooster Bloemhof te Wittewierum
kruistochten, epidemieĂŤn en over-
de Groninger Universiteit werden en
stromingen, het wel en wee van ab-
worden onderwezen.
De Universiteitsbibliotheek toont de
ten en monniken: deze en nog veel
beroemde kroniek van het klooster
meer onderwerpen komen aan bod in
Wagentje van Stratingh
Bloemhof te Wittewierum. Ruzies met
de Kroniek van Wittewierum. Met hun
Sommige zaken komen tot stand, om-
buren en bisschoppen, oorlogen en
Ommelander klooster als middelpunt
dat iets anders niet werkt of vervelende bijeffecten kent. Zo ook het elektrische wagentje van hoogleraar Stratingh. Hij had in het begin van de negentiende eeuw een stoomwagen ontwikkeld, maar deze had te weinig vermogen en maakte veel lawaai. Hij wilde een stiller apparaat ontwerpen en kwam als een van de eersten ter wereld met een prototype van een elektrisch voertuig.
14
Feith
Verlostang van Boerma
Geboortemodel van Auzoux
Heymans
Deze arts-assistent verloskunde werk-
Anatomie is een belangrijk onderdeel
De hoogleraar Psychologie Heymans
te in Groningen aan de Munnekeholm
van het medisch onderwijs. In de ne-
werd beroemd, omdat hij het expe-
waar tot 1903 het Academisch Zieken-
gentiende eeuw werd het mogelijk met
riment invoerde in zijn onderzoek.
huis was gevestigd. Boerma merkte
nieuwe materialen (in dit geval papier-
Daarmee wist hij harde data te verga-
dat veel verlostangen groot waren en
maché) levensechte modellen te ma-
ren waarmee hij zijn onderzoeksvra-
vooral veel te hard in het hoofdje van
ken die het onderwijs ondersteunden.
gen kon uitwerken en beantwoorden.
een baby knepen tijdens een tangver-
Dit model, een van de oudste in Ne-
Heymans werd vooral ook beroemd
lossing. Een bestaande tang paste hij
derland, werd waarschijnlijk ook door
door zijn onderzoek naar het menselijk
aan; hij maakte deze korter en veran-
Aletta Jacobs bekeken tijdens haar op-
karakter. Dit apparaat, de Zöllnerillusie,
derde de uiteinden. Daardoor kon niet
leiding tot arts in Groningen.
was een testinstrument om optische il-
echt meer hard geknepen worden met
lusies te onderzoeken.
<<
de tang en was deze daarnaast geschikt om in de dokterstas mee te nemen.
Feith
Foto’s: fotograaf onbekend, collectie Universiteitsbibliotheek en Universiteitsmuseum
15
Programma Dag van de Cascadeplein 4 Podium Centrale Hal
Studiezaal
11.00
11.15
Opening door cabaretier Seth Gaaikema
11.30
11.45
12.00
Optreden Act Heerlijkheid Bert Hadders Harssens en ukelelespelers
12.15
12.30
Optreden Martino’s
12.45
13.00
Act Heerlijkheid Harssens
13.15
Optreden Safari Joe
Informatiemarkt*
Kantine 1e verdieping
Pandenpanel* – hulp en advies bij huis- en omgevingsonderzoek
Het EI, 1e verdieping
Expositie rondom de soepuitdeling met voorwerpen uit het Groninger Museum
Kamer 1.15 1e verdieping
WiGeDok*
Interview met middenstanders
Kamer 1.16 1e verdieping Kamer 1.19 1e verdieping
13.30
Workshop Expositie van Kroniek van Emo (uit Universiteitsbibliotheek) en voorwerpen uit het Universiteitsmuseum
Depot*
Rondleiding
Cascadeplein 10 Hal
11.00
Kantine
Boekenmarkt*
11.15
11.30
11.45
12.00
12.15
12.30
12.45
Rondleidin
13.00
13.15
13.30
Expositie over Fongers-fietsen + expositie rond bedrijvigheid in de kanaalstreek door het Streekhistorisch Centrum Stads
Zaal 1 (lezingen)
Zaal 2 (lezingen)
11.00 Buiten Boonstrawandeling* o.l.v. Michael Hermse Stadswandeling* door Paulien Ex(cursions) Busexcursie* o.l.v. stadshistoricus Jan van den Broek
11.15
11.30
11.45
‘Arme achterbuurten’ door Auke van der Woud
‘Pronkjewailtjes’ door Alex Vissering
‘Leven in stadspaleizen en krotwoningen’. Huisvesting en levensomstandigheden van arme en rijke Stadjers in ca. 1600-1940’ door Albert Buursma
‘Met de D van de diaconie op de mouw’. Een schets van armen en armenzorg in OostGroningen door Harry Perton
12.00
12.15
12.30
12.45
13.00
13.15
13.30
Boonstra-wandeling Stadswandeling
Stadswand
Busexcursie
Busexcurs
* zie volgende pagina. Programma is onder voorbehoud. Zie voor de laatste stand van zaken: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl
16
Feith
Groninger Geschiedenis 13.45
14.00
14.15
14.30
Debat over verschillen in arme en rijke wijken*
14.45
15.00
Optreden Martino’s
15.15
15.30
Modeshow Stuutsie koorn
Optreden Bert Hadders en ukelelespelers
15.45
16.00
16.15
16.30
16.45
Groninger Geschiedenisquiz*
Optreden Safari Joe
16.00
16.30
16.45
16.30
16.45
Interview met middenstanders
p Nico Herwig*
Workshop Nico Herwig*
ng
13.45
Rondleiding
14.00
14.15
14.30
14.45
Rondleiding
15.00
15.15
15.30
15.45
16.15
skanaal
13.45
‘Arme achterbuurten’ door Auke van der Woud
‘Met de D van de diaconie op de mouw’. Een schets van armen en armenzorg in OostGroningen door Harry Perton
‘Pronkjewailtjes’ door Alex Vissering
‘Kasboek Fraeylema borg’. over de borgfamilie en haar personeel door Henny van Harten
‘Leven in stadspaleizen en krotwoningen’. Huisvesting en levensomstandigheden van arme en rijke Stadjers in ca. 1600-1940’ door Albert Buursma
‘Kasboek Fraeylema borg’. over de borgfamilie en haar personeel door Henny van Harten
14.00
14.15
14.45
15.00
15.15
15.30
15.45
16.00
16.15
Boonstra-wandeling
deling
sie
14.30
Stadswandeling Busexcursie
Feith
17
Programma Dag van de Groninger Geschiedenis Programma is onder voorbehoud. Zie voor de laatste stand van zaken: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl
Cascadeplein 4
Cascadeplein 10
Debat
Boekenmarkt
Debat met wethouder Jannie Visscher, GGD-expert
Boekhandelaren en antiquariaten verkopen boeken over de
Edward Mackenzie en historica Minie Baron over
Groninger geschiedenis en het Groninger erfgoed.
verschillen tussen bewoners van ‘arme en rijke’ wijken in ouderdom, leefgewoonten, opvoeding, scholing enz.
Overige activiteiten
Groninger Geschiedenisquiz
• Museumschip Emma van het Noordelijk Scheepvaartmu-
Reinder Smith van RTV Noord presenteert de Groninger Geschiedenisquiz, de jaarlijkse quiz over hoogteen dieptepunten uit de Groninger historie.
seum ligt bij de sluis in de Zuiderhaven t.o. de Groninger Archieven en maakt korte tochtjes • In het kader van het project van de Groninger Archieven rond historische kentekens zijn enkele particuliere
Informatiemarkt Groninger historische en culturele presenteren zich op de informatiemarkt. Verder verzorgen de N.G.V., afd. Groningen en een aantal Groninger gemeentearchieven genealo-
oldtimers en oude trucks van Groninger transportbedrijven te zien op het Parkeerdek • Om te proeven, soep op het Parkeerdek, in het bijzonder Rumfordsoep en vegetarische soepen van Soepzooi
gische presentaties rond het thema ‘Arm en Rijk’ en is het
• Oldambtster poffertjes op het Parkeerdek
mogelijk een aantal afleveringen uit de tv-serie Verborgen
• Boonstra-wandeling o.l.v. Michael Hermse langs
Verleden te bekijken. Daarnaast is er een tentoonstelling
locaties uit het boek Groningen 1948-1968, samenge-
over stuutsiekoorn.
steld uit foto’s uit de collectie van het fotopersbureau P. Boonstra, duur 1 uur, vertrek om 12.30 en 14.30 uur
Pandenpanel – hulp en advies bij huis- en omgevingsonderzoek
vanaf de Groninger Archieven • Stadswandeling door Paulien Ex(cursions) naar omgeving
Een panel van deskundigen staat met een aantal korte
Westerhaven in het kader van het thema ‘Arm en Rijk’,
voordrachten klaar om u te helpen met al uw vragen over
duur 1 uur, vertrek om 12.00 , 13.30 en 15.00 uur vanaf
de geschiedenis van een pand of woonomgeving.
de Groninger Archieven • Excursie met een historische bus uit het Nationaal Bus-
WiGeDok
museum te Hoogezand o.l.v. stadshistoricus Jan van den
Het bedrijfsarchievenproject WiGeDok belicht de kleine
Broek naar bezoekerscentrum Buitenplaats Reitdiep van
middenstand. Voor meer informatie over het project
het Groninger Landschap, duur 1,5 uur, vertrek om 12.00
www.wigedok.eu.
en 14.00 uur vanaf de Groninger Archieven • Rondleidingen door het depot van de Groninger Archie-
Workshop ‘Hoe vertel ik het aan mijn publiek’
ven, duur 50 minuten, beginnend om 12.30, 13.30, 14.30
De workshop van Nico Herwig laat de deelnemers oefenen
en 15.30 uur
met de kunst van het boeien van ‘hun’ publiek. Via oefeningen wordt duidelijk wat wezenlijk is bij het vertellen van
Voor de wandelingen, busexcursie en rondleidingen geldt: op-
een verhaal. Ook krijgen de deelnemers zicht op hoe een
gave op de dag zelf bij de receptie van de Groninger Archieven.
goed verhaal in elkaar zit. Een paar deelnemers worden in de gelegenheid gesteld om ‘hun’ verhaal te bewerken en
Catering
daarna te vertellen aan de andere deelnemers. Dus wilt u
Vergaderzaal en Koffieruimte Cascadeplein 4
op verhaal komen, kom dan naar deze workshop.
11.00 - 17.00 uur Koffie, thee, frisdrank en kleine versnaperingen zijn te koop in de Koffieruimte. Astoria uit Haren biedt lunchmaaltijden aan in de Vergaderzaal.
18
Feith
Siet als onderwijzeres van de BLO-school in Groningen, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Privécollectie Siet Gravendaal-Tammens
Topvrouw uit verzet op Groninger Nacht van de Geschiedenis
Siet Gravendaal-Tammens (nu 98 jaar) zat als enige vrouw in de
schillende visies op verzetslieden: verzetslieden als heroïsche figuren uit een
top van het Groningse verzet. Toen tijdens de bezetting de Joden-
jongensboek, als idealistische wereldverbeteraars, als aanmodderende ama-
vervolging begon, besloot de lerares aan een BLO-school in Gronin-
teurs en als plegers van zinloos geweld. De Groninger Nacht van de Geschie-
gen hulp te gaan bieden.
door Arine Mentink
denis is een jaarlijkse activiteit van het Groninger Forum en studievereniging Ubbo Emmius. Een hele avond wordt stilgestaan bij actuele histo-
Ze regelde bonnen voor onderduikers
ze gevangengehouden op Borkum. Na
rische trends, oud nieuws en nieuw
en nam met haar collega-verzetsman-
de oorlog raakte ze bijzonder teleurge-
onderzoek. Jelle Brandt Corstius zal
nen beslissingen over liquidaties van
steld over de terugkeer van de verzuilde
de avond openen. Onder anderen
Duitsgezinden. Vóór een liquidatie kon
structuren, terwijl er in het verzet juist
James
ze er wakker van liggen, maar als het
zo eendrachtig was samengewerkt. Ze
Jouke Turpijn, Egge Knol en Ad Geerdink
besluit unaniem genomen was door de
vertrok naar Curaçao.
maken hun opwachting. ‘CSI Delft’ komt
vijfhoofdige verzetsstuurgroep, moest
Kennedy,
Rutger
Bregman,
langs, met hun nieuwe onderzoek naar
het wel een goede beslissing zijn en
Siet Gravendaal-Tammens wordt op de
de moord op Willem de Zwijger. Ook
twijfelde ze niet meer.
Nacht van de Geschiedenis door Liefke
moet u beslist een bezoek brengen aan
In juni 1944 werd Siet verraden en ge-
Knol geïnterviewd over de veranderende
het ‘kerkhof van gevallen helden’ in de
arresteerd. Ze werd door de Sicher-
beeldvorming over en waardering voor
kelder van ForumImages!
heitsdienst Groningen ter dood ver-
het verzet na de Tweede Wereldoorlog.
oordeeld, maar het vonnis werd niet
<<
Daarbij worden filmfragmenten ge-
Groninger Nacht van de Geschiedenis
uitgevoerd. Het laat-
toond uit: Verzet in
Donderdag 11 oktober 2012, 20.00 uur
ste oorlogsjaar werd
Groningen (GAVA),
ForumImages, Hereplein 73, Groningen
Het meisje met het
Entree: € 15, studenten: € 10
Na de oorlog, in 1947, ver-
rode haar, Pastorale
Reserveren: 050 3120433
trok Siet naar Curaçao. Hier
43 en De aanslag.
In samenwerking met
Deze
www.hetverhaalvangroningen.nl
zit ze aan het strand. Privécollectie Siet GravendaalTammens
Feith
fragmenten
illustreren vier ver-
en studievereniging Ubbo Emmius
19
Alex Vissering, foto Mieke Riezebos
â&#x20AC;&#x2DC;Dagsluiterâ&#x20AC;&#x2122; Vissering 20
Feith
’t Is net als in de begintijd van de Nederlandse televisie: als besluit van de avond één man in beeld, een pastoor of een dominee. De teksten waren soms vermanend, maar meestal troostend. En de kijkers keken in grote getale! Ook RTV Noord heeft nu zijn ‘dagsluiter’, maar dan anders. Alex Vissering vertelt als besluit van elke uitzending over zijn belevenissen in de Groninger natuurwereld. Hij, buitenmens bij uitstek, weet daarin de weg. Het is dat lichamelijk ongemak hem tegenwoordig tot een kantoorbaan dwingt, anders zou hij nog steeds dagelijks rondstruinen in het vrije veld, muskusratten vangend, vogels observerend en zijn oog laten vallen op alles wat fladdert, groeit en bloeit. Geen zorgen, helemaal verdwenen uit het Groninger landschap is hij niet. Dagelijks laat hij de kijkers van RTV Noord genieten van zijn Pronkjewailtjes.
door Harry Wubs
In een mini-item van anderhalve minuut vertelt hij over het
hem een geheugensteun vormt. En dan wil het nog wel eens
wel en (soms) wee in de natuurgebieden van de stichting Het
gebeuren, dat hij in alle haast zijn leesbril is vergeten, waar-
Groninger Landschap en de provincie Groningen. Sinds dit
door hij onverwacht op eigen improvisatie is aangewezen.
jaar zijn ook het waterschap Hunze en Aa’s en Groningen Seaports sponsors van het programma en zo komt het dat
Het zijn bij Alex Vissering overigens niet alleen de natuur en
Alex nu ook aan de Groninger zeedijk is te vinden, van waar
natuurgebieden wat de klok slaat. Ook begeeft hij zich graag
hij de kijker informeert over de opbouw van de deltadijken,
op het terrein van de cultuurhistorie. Wanneer hij bijvoor-
over de hoogste waterstand ooit bij De Fiemel in 2006 of ter
beeld in het Oldambt een Pronkjewailtje opneemt belicht
plekke aan de waddenkust in de weer is met glasaaltjes. Op
hij het grote verschil tussen arm en rijk, dus tussen arbeiders
zijn eigen wijze hoopt hij de interesse te wekken voor de Gro-
en boeren, dat ooit in deze streek bestond. Het schrijnen-
ninger natuur en natuurgebieden en wat zich daarin afspeelt.
de ervan is er gelukkig allang af, maar wel is het verschil in
Het idee voor het programma kwam overigens van Moomba
‘stand’ nog steeds zichtbaar aan de bebouwing in het Old-
Media, een productiebedrijf dat programma’s voor RTV Noord
ambt: boerderijen als paleizen naast kleine arbeidershuisjes.
aanbiedt en opneemt. Directeur Jaap Alkema zocht een pre-
En min of meer terloops lijkt hij bij de grotendeels afgegra-
sentator voor de Pronkjewailtjes. Er waren twee eisen: deze
ven wierde in Ezinge te vertellen, dat de vrijkomende grond
man of vrouw moest kijk op de natuur hebben en bovendien
werd benut om de arme veenkoloniale en Drentse gronden
Gronings spreken. Tja, en dan kom je in het Groningerland al
te bemesten. Het is echter allerminst toevallig, de natuur-
snel bij Alex Vissering terecht. “Het is de bedoeling met het
vorser Vissering levert op deze manier een bijdrage aan het
programma de kijkers te verrassen. Dat lijkt ons aardig te zijn
overdragen – ook al is het in een notendop – van stukjes
gelukt, want deze opzet sloeg direct aan. Er wordt veel naar
cultuurhistorie.
gekeken, eigenlijk direct vanaf het begin.”
Maar zijn hart gaat in de hoogste versnelling wanneer hem wordt verteld, dat er ergens een bijzondere vogel zit. Begin
De Pronkjewailtjes lijken hem op het lijf geschreven. Alex Vis-
juli was het weer zover. Rayonbeheerders ergens in Gronin-
sering presenteert ze met – naar het lijkt – speels gemak. Hij
gen vertelden hem van twee zeldzame vogels die waren ge-
is duidelijk in zijn element. “Denk nu niet,” nuanceert hij, “dat ik
signaleerd, de witwangstern en de buidelmees. Dan is Visse-
alles weet van wat ik vertel. Ik moet het vooral van de kennis
ring op zijn best, kan hij bijna niet wachten tot de opnamedag
van anderen hebben, van de rayonbeheerders van de gebie-
waarop hij de vogels hoopt te zien. Hij hoopt natuurlijk dat de
den die ze onder hun hoede hebben. Zij weten enorm veel van
kijker zich zijn enthousiasme dan kan voorstellen.
het gebied waarin ze werken. Daar profiteer ik optimaal van.” Soms ontpopt Alex Vissering zich als een moderne Willy
Alex Vissering beleeft natuurlijk veel meer tijdens zijn ‘struin-
Wortel. Voor eigen gebruik heeft hij een soort autocue in el-
tochten’ voor de Pronkjewailtjes. Daarover gaat hij vertellen
kaar geknutseld, een soort ‘leesbalk’ op de camera, die voor
op de Dag van de Groninger Geschiedenis.
Feith
21
St u u t s i e ko o r n : va n w e r k k l e d i j tot lifestyle item Ribfluweel of manchester is een zacht katoenen poolweefsel met
Ribfluweel is in het Gronings stuutsie koor(n), konnerstuutsiekoor(n), striep-
een neerwaartse vleug en ribbels in de stoflengte. De stofnaam is
siekoorn of ommejas. De laatste benaming verwijst naar de Noord-Franse
omstreeks 1858 bedacht door een vindingrijke man in Manchester,
stad Amiens. Koor is afgeleid van koord of ribbel: een verwijzing naar een ge-
Engeland, waar de stof vroeger veelvuldig werd gefabriceerd.
ribbelde stof waarbij de ribbels heel dicht tegen elkaar aanliggen. Ook wel
Manchester heet in het Gronings mesester.
door Patricia Ottay
constitutiekoord genoemd, vandaar de naam stuutsiekoor of konnerstuutsiekoor. Het Engelse woord constitution betekent o.a. samenstelling. Andere Groningse, maar ook Drents verwante benamingen zijn (s)triepkoor (trijpkoorden) of koorstreep.
Van marktwaar naar vakkleding Stuutsiekoorn werd in de achttiende en eerste helft negentiende eeuw verwerkt tot werkkleding voor landarbeiders, ambachtslieden en fabrieksmedewerkers. De stof werd in Groningen onder meer verkocht door kiepkerels, Noord-Duitse marskramers die van de zeventiende tot begin twintigste eeuw door Noord-Nederland trokken. Hun koopwaar vervoerden ze in een mand (in het Nedersaksisch kiep genoemd) die ze op de rug droegen. In Groningen werd stuutsiekoorn werkkleding rond 1925 verkocht bij Het Vakkledinghuis in de Oude Ebbingestraat. Werknemer (kolensjouwer) in stuutsiekoorn werkkleding. Fa. Verenigde Kolenhandel Borgesius & Uithof, Stad, winter 1962 - 1963. Foto (uitsnede) Fotobedrijf Piet Boonstra, www.beeldbankgroningen.nl, 1785-28921
22
Feith
Het Vakkledinghuis had een grote col-
kwaliteitsmerk voor een onverslijtbaar
Fanclub
lectie manchester jassen en broeken,
fabricaat: Geweldig Sterk.
In 2005 werd in New York een club voor liefhebbers van corduroy op-
veelal afgezet met leren stukken, voor lieden die buiten werkten. Harry Hen-
In de mode
gericht: The Corduroy Appreciation
sen, oud-eigenaar van Het Vakkleding-
Rond 1960 verdween manchester als
Club. Groningen heeft sinds oktober
huis, hielp vanaf 1943 als achtjarige
werkbroek door de komst van de spij-
2011 de Stuutsiekoorn Facebookgroep.
jongen mee in de winkel van zijn vader.
kerbroek. Ook de jeugd droeg spij-
Radioproducent en –technicus Rolf
Hij herinnert zich nog de zogenaamde
kerkleding, het was de periode van de
Schreuder is geestelijk vader hiervan.
klettervesten. “Een kort vestje, dubbel-
nozems en de mods. Vanaf eind jaren
Tijdens een uitzending van Radio Noord
rij knoops, gespen en smalle zakjes. De
zestig en in de jaren zeventig waren het
Twij deuntjes veur ain cent kwam Rolf
jasjes werden vaak gedragen door bo-
de linkse politici en welzijnswerkers die
in een Roemeens stuutsiekoorn jasje de
derijders, die pakjes en boodschappen
studio binnenlopen. Presentator Henk
op briefjes rondbrachten. Die briefjes
Scholte was onder de indruk van de
stopten ze in hun zakjes, gaven ze af
snit. Na een enthousiast gesprek over
bij het juiste adres en ook bij Het Vak-
stuutsiekoorn plaatste Rolf een foto
kledinghuis.” De klettervesten worden
van zijn outfit op Facebook. Binnen
nog altijd in opdracht gemaakt voor
korte tijd was de Facebookgroep een
Het Vakkledinghuis. De prijzen zijn
feit. Een jaar verder kent de groep 170
meegegaan met de tijd: in de begintijd
enthousiaste stuutsiekoorn-vrienden.
kostte een manchester broek een gulden en een manchester jas twee gul-
Dag van de Groninger Geschiedenis
den vijfennegentig; tegenwoordig kost
Het Verhaal van Groningen en het Huis
een klettervest honderdvijftig euro.
van de Groninger Cultuur besteden tijdens de Dag van de Groninger Ge-
Typisch Gronings is volgens Hensen de
schiedenis extra aandacht aan stuut-
kleur drab. “De kleur is te omschrijven
siekoorn. De dresscode van de dag is stuutsiekoorn en er is een themamo-
als donkerbeige, haast okerachtig. Arbeiders in Groningen liepen meestal
Landarbeider in stuutsiekoorn werkkleding, uit
deshow. Ook worden er videoportret-
rond in drabkleurig manchester. Zwart
Van Bombazijn tot Fluweel – 100 jaar Schutters-
ten vertoond met persoonlijke verha-
was een algemene kleur die overal in
veld Gebroeders van Heek, 1959
len over stuutsiekoorn.
Nederland en in het Westland werd gedragen door boderijders en kolensjou-
stuutsiekoorn droegen. Groninger vak-
Op www.verhaalvangroningen.nl zijn
wers. Blauw, grijs en bruin kwamen pas
bondsman en politicus Fré Meis werd
meer verhalen en herinneringen te le-
na de oorlog in de mode.”
vaak gezien in ribfluwelen kostuums.
zen over het onderwerp stuutsiekoorn
Een stevig manchester maatpak was
en de textielindustrie in Groningen.
De stof stuutsiekoorn werd in Neder-
veelzeggend voor het daadkrachtige
land gemaakt door de textielfabriek
en sociale imago dat linkse politici naar
Bronnen:
Schuttersveld van de gebroeders Van
het volk wilden uitstralen.
- Van Bombazijn tot Fluweel – 100 jaar Schut-
Heek in Enschede. Een bekende lande-
tersveld Gebroeders van Heek – Harriët Freezer (Enschede, 1959)
lijke fabrikant van stuutsiekoorn maat-
Vanaf de jaren zeventig werd corduroy
kleding was P. Ordelman (Zutphen). Het
een modebegrip. Trendy broeken en
- Kiepkerels: www.veenkoloniaalmuseum.nl
Vakkledinghuis had voor het maken
jassen werden vervaardigd van de stof
- Interview Harry Hensen, oud-eigenaar Vak-
van stuutsiekoorn kleding twee eigen
die, door de opwaartse vleug, zachter
kleermakers uit Groningen in dienst:
en vaak mooier van kleur was dan de
Poelstra en Zijlstra. In Stadskanaal was
oude manchester stof.
- http://corduroyclub.com
kledinghuis - Interview Marianne Goos, dochter eigenaar bedrijfskledingfabriek Goes Stadskanaal
er vanaf 1947 de bedrijfskledingfabriek J.B. Goes, een in Noord-Nederland
In Groningen wordt nog altijd authen-
bekend kledingbedrijf dat onder meer
tiek stuutsiekoorn verkocht bij Het
ribfluwelen werkbroeken en jassen
Vakkledinghuis. De moderne variant
vervaardigde.
kledinglabel
corduroy is onder andere verkrijgbaar
stond de afkorting GS vermeld: Goes
bij de trendy kledingzaak Simsalabim in
Stadskanaal. Maar GS was ook een
de Folkingestraat.
Feith
Op
het
23
Er ontbreekt iets in het archief. De collectie is nog lang niet compleet. In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw zijn steeds meer mensen gaan filmen op video en werden er vele uren meer gefilmd dan in de jaren daarvoor op Super8 en 8mm film. door René Duursma C. Tiddens, still uit een 16mm film uit ca. 1938, GAVAnr. AV0063
De kracht van Het medium film/video werd democratischer, omdat het
ten bij mensen thuis en die eigenlijk dringend op hoge kwa-
goedkoper werd in aanschaf en gemakkelijker in gebruik. Ie-
liteit gedigitaliseerd zouden moeten worden.
dereen kon filmen, maar video is wel veel kwetsbaarder dan film. Een film uit 1925 kunnen we in 2025 nog wel afspelen,
Amateurfilm is film gemaakt door filmmakers die niet om den
maar een video uit 1980 in 2010 soms al niet meer. Ook het
brode filmen, veelal persoonlijk van aard, geschoten in huise-
overzetten op DVD biedt geen soelaas voor de langere ter-
lijke kring, op vakantie of tijdens bijzondere gelegenheden als
mijn. DVD’s zijn voor een archief geen betrouwbare drager.
jubilea, verjaardagen, feestdagen, sportwedstrijden of ijspret.
Daarom wil GAVA nu de nadruk leggen op het verzamelen
Dit soort filmmateriaal is internationaal gezien aan een op-
van juist die video’s die wellicht overal nog liggen te wach-
mars bezig. Was het in de jaren negentig van de vorige eeuw nog moeilijk om als onderzoeker of als geïnteresseerde kijker filmmateriaal uit dit genre te kunnen bekijken, inmiddels is het
Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid richt in 2012
op veel plaatsen online beschikbaar. Het wordt bekeken uit
een platform amateurfilm op waarbij het samenwerkt met
nostalgische overwegingen: hoe zag vroeger mijn buurt eruit,
regionale AV archieven. Vanaf het begin werkt het GAVA
hoe leefden de mensen in mijn dorp toen ik geboren werd?
mee en we besteden daarom aandacht aan dit platform
Maar ook filmmakers en kunstenaars raadplegen deze films.
op Home Movie Day Groningen, gehouden op 14 oktober
Wat maakt dit genre nu zo interessant voor velen?
a.s. in ForumImages. Zie voor meer info www.gava.nl Op de Dag van de Groninger Geschiedenis en op de
Het is vaak niet het meest strak geschoten materiaal als het om
Home Movie Day is er in ForumImages, in het kader van
familiefilms gaat: het beeld wiebelt, er kan een haar voor de
de Maand van de Geschiedenis, een doorlopende voor-
lens zitten of de blik dwaalt te lang af naar een bepaald onder-
stelling te zien; Celluloid, over een man die bezeten was
werp. Wat familiefilms wel weer interessant maakt is de relatie
van film en amateurfilm en er is de mogelijkheid om uw
die de filmer heeft met degenen die gefilmd worden. Meestal
videobanden mee te nemen en te laten bekijken door
is de filmer de vader, de echtgenoot of de zoon. In een aantal
specialisten van het archief.
gevallen gaat het om de moeder, de echtgenote of de dochter.
24
Feith
dhr. Koller, still uit een Betamax video uit ca. 1985, GAVAnr. AV5658
M. Levie, opening jeugdsjoel, 1939, GAVAnr. MA0278
amateurfilm Maar in de meerderheid van de films zijn het de mannen ge-
minder goed gefilmd, integendeel. Soms zijn deze amateur-
weest die filmden, met als gevolg dat ze zelf niet vaak op beeld
of familiefilms zelfs de enig overgebleven getuigen van een
staan. Wat bijzonder is aan deze films is dat ze ons een kijkje
tijdperk, zoals de films van mr. M. Levie, die de inwijding van
gunnen in het familieleven, ze bieden herkenning en verwon-
de jeugdsjoel in Groningen filmde of de beelden van Buddy
dering. Het is een ongepolijste tijdmachine waarmee we jaren
Hermans, die een groot deel van het literaire leven in de stad
terug in de tijd kunnen gaan. Deze films voldoen niet aan de
Groningen vastlegde in de jaren zeventig, met daarop een
mores van de huidige of toenmalige media.
nog piepjonge Herman Finkers.
Vaak echter hebben deze familiefilms tot aan de jaren tach-
Terug naar de familiefilms, waarop we te zien krijgen hoe
tig geen geluid. Als dat wel het geval was, dan is dat meestal
geboorte, trouwerijen en familieuitjes zich opvolgen. Hoe
het werk van een semiprofessionele filmer geweest. Deze
de huisdieren deel uitmaken van de gezinnen, hoe de mode
filmers noemden zichzelf amateur, omdat ze niet commer-
verandert, en hoe mensen steeds verder weg op vakantie
cieel werkten. De term amateur is hier duidelijk niet gelijk aan
gaan naarmate de welvaart toeneemt. Dit filmen houdt niet op, er wordt nu volop gefilmd met mobiele telefoons. Waar voorheen een film werd vertoond in huiselijke kring, kunnen
Film was tot in de jaren zestig vooral weggelegd voor de
dezelfde beelden nu meteen beleefd worden op internet.
rijkere en middenklasse. De camera was duur, evenals de
Ook deze films moeten uiteindelijk voor een deel hun weg
rolletjes en het ontwikkelen. En dan moest je ook nog een
vinden naar het Gronings AudioVisueel Archief (GAVA). Maar
projector hebben. Vanaf de komst van Super8 film, in cas-
voor nu geldt de zorg voor de videocollectie van de laatste
settes, werd het filmen door meer mensen gedaan en met
ca. 30 jaar. Het GAVA gaat actief werven om te zorgen dat we
de opkomst van video kreeg de meerderheid beschikking
over 30 jaar geen groot gat in de collectie hebben van de ons
over de middelen om hun leven vast te leggen. Tegen-
zo dierbare en herkenbare huis-tuin-en-keukenfilms. Het
woordig zit er in elke mobiele telefoon of fotocamera wel
belang van deze video’s is uiteindelijk in 2030 net zo groot
de optie om te filmen, zelfs op behoorlijke kwaliteit.
als dat van de 8mm films van onze opa’s en oma’s.
Feith
<<
25
Arm en rijk aan boord van de Titanic De scheepsramp met de Titanic, dit jaar honderd jaar geleden, is
Van der Brugge is niet zoveel bekend. Het leven van een stoker aan boord
nog steeds een zeer bekende tragedie. Van de ruim 2200 opva-
van dergelijke passagiersschepen was zeer zwaar. Stokers verdienden zeer
renden kwamen 1522 mensen om in de nacht van 14 op 15 april
weinig en werden in dit slopende beroep niet oud. Over de welgestelde
1912, toen de Titanic tijdens haar eerste reis op een ijsberg voer en
George Reuchlin is veel meer bekend. Hij was de zoon van Otto Reuchlin,
zonk. Dit schip, dat was gebouwd door de rederij White Star Line,
ooit eigenaar van de Holland-Amerika Lijn. George had het directeurschap
werd onzinkbaar geacht door haar makers.
door Marlies Schipperheijn
van zijn vader overgenomen en was op uitnodiging van de White Star Line aan boord van de zo veelbelovende reis van de Titanic. Hoewel de welgestelde
De Titanic was gebouwd als een van de
er weer hernieuwde aandacht ontstaan
passagiers aan boord van het schip de
drie schepen van de White Star Line die
voor deze Nederlanders aan boord van
beste overlevingskansen hadden, is
de transâ&#x20AC;&#x2018;Atlantische passagiersvaart
de Titanic. De stoker Wessel van
moesten dienen. Het eerste schip dat
der Brugge, de kok Hendrik
gebouwd werd, heette de Olympic, het
(roepnaam Hennie) Bolhuis en
tweede was de Titanic en het derde zou
jonkheer George Reuchlin, di-
de Gigantic heten, maar werd omge-
recteur van de Holland-Ame-
doopt tot Brittanic na de ramp met de
rika Lijn, hadden ieder hun
Titanic. De schepen werden zeer luxe
eigen redenen om aan boord
uitgevoerd, het ene nog groter dan het
te zijn. Bijzonder is, dat zij alle
andere, met de Titanic als koploper.
drie uit een andere laag van de samenleving kwamen.
Nederlanders aan boord Onder de opvarenden van die eerste
Arm en rijk
reis zaten ook drie Nederlanders, wat
De verschillen tussen arm en
in de vergetelheid is geraakt in Neder-
rijk aan boord worden door
land. In dit Titanicjaar, met vele natio-
deze drie Nederlanders goed
nale en internationale herdenkingen, is
weergegeven. Van de stoker
26
Hendrik Bolhuis in Monte Carlo, collectie Han Slager
van de stafleden aan boord, overleefde Hennie de ramp niet. Omdat Hennie zijn familie niet had ingelicht over zijn aanmonstering op de Titanic, was zijn familie aanvankelijk niet op de hoogte van zijn dood. Pas eind juli 1912 kwam zijn broer Klaas erachter, dat Hendrik gestorven was op zee. Rond die tijd kwam er dus ook pas een overlijdensadvertentie in het Nieuwsblad van het Noorden te staan.
Tentoonstelling Het is inmiddels honderd jaar geleden dat het schip zonk, maar het ongelukkige lot van de Titanic en haar passagiers spreekt nog steeds tot de verbeelding. Veel is er inmiddels veranderd in de scheepvaart, zeker ook als gevolg van deze tragedie. In de tentoonstelling Nederlanders op de Titanic in het Noordelijk Scheepvaartmuseum zal het lot van Wessel van der Brugge, George Reuchlin en in het bijzonder de Stadjer Hennie Bolhuis herdacht worden, in het licht van deze wereldwijd bekende ramp met de Titanic. Deze tentoonstelling is eerder dit jaar te zien geweest in het Maritiem Museum Rotterdam. In het Noordelijk Scheepvaartmuseum is de tentoonstelling aangepast en uitgeook de heer Reuchlin, net als Van der
had hij in 1911 als kok op de Olympic
breid met uniek materiaal over de Gro-
Brugge en Bolhuis, omgekomen bij de
gewerkt. Met dit zusterschip van de Ti-
ninger Hendrik Bolhuis.
ramp.
tanic maakte hij ooit al eens een aanvaring mee. Hennie schreef hierover aan
Aanbieding
Hennie Bolhuis
zijn broer Klaas in Groningen: “Bijna
Voor de lezers van Feith is er een spe-
De derde Nederlander aan boord was
waren we met man en muis vergaan”.
ciale aanbieding. Op de Dag van de
de Groninger Hendrik Bolhuis. Hij was
Het werk dat Hennie aan boord van
Groninger Geschiedenis kunt u een
nog een jongeman van 27 toen hij aan
de Titanic deed in de keuken, speelde
bon afhalen in de stand van het Noor-
boord van de Titanic stapte. Zijn fa-
zich voornamelijk af aan de ‘koude’
delijk Scheepvaartmuseum. Op ver-
miliegeschiedenis kende maatschap-
kant van de keuken: de bereiding van
toon van deze bon krijgt u korting op
pelijke ups en downs, maar tijdens zijn
sandwiches, salades en koude scho-
uw entree en betaalt u slechts €3,50 in
leven behoorde zijn familie tot de mid-
tels. Zijn positie op het schip was zeker
plaats van €6,00 entree tot het Noor-
denklasse. Hennie had eerder als kok
beter dan die van de stoker Wessel van
delijk Scheepvaartmuseum en de ten-
gewerkt in diverse internationale ho-
der Brugge, maar dit heeft hem bij de
toonstelling Nederlanders op de Tita-
tels, bijvoorbeeld in Monte Carlo. Ook
ramp niet kunnen redden. Zoals veel
nic.
Feith
27
De soepinstallatie zoals die in 1955 werd aangetroffen. Twee grote ketels en een kleine in het midden waren helemaal ingemetseld met eronder stookgaten. Op de soepketels grote houten opklapbare deksels. Foto: Fotobedrijf Piet Boonstra, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-28057
Ensings afhaa Bij armoede in Groningen komt al snel de reusachtige
Een bewaard gebleven bord gaf de mentaliteit weer die ten grondslag lag aan de uitdelingen:
soepketel in gedachten waarover het Groninger Museum Denk sterveling aan de wet U, door natuur gegeven.
beschikt. De ketel met een inhoud van 2430 liter en een
Troost, uwen evenmensch die gij in lijden ziet. Verlicht, indien gij kunt, zijn zorg- en rampvol leven
doorsnede van 1,60 meter bij een hoogte van 1,18 meter is er één van twee ketels die in de negentiende eeuw
En weiger hem, voor ’t minst het noodig voedsel niet. Er zijn over een deel van de jaren afrekeningen bekend. Zo bleken in 1842 de volgende ingrediënten ingekocht te zijn:
gebruikt werden om een voedzame maaltijdsoep voor
rundvlees, gort, aardappelen, selderij, sijpels ofwel uien alsmede zout, peper en kruidnagelen. De volgende bewaard
arme Groningers in te bereiden.
door Egge Knol
gebleven afrekening is uit 1850. In plaats van aardappelen werden nu veldbonen gebruikt.
Van 1802 tot en met 1918, in de maanden januari, februari
De leden van de Commissie van Spijsuitdeling kwamen uit
en maart, vonden de soepuitdelingen, georganiseerd door
het Groninger patriciaat en wie er werk van maakt, zal van
de Commissie tot Spijsuitdeling, plaats. Lange tijd in het
menig commissielid een portret kunnen opduiken. De deftig-
Roode Weeshuis en vanaf 1846 vanuit het soephuis in de
heid is vaak geportretteerd, maar de doelgroep van de soep
Zwanestraat, hoek Soephuisstraat. In 1919 legde de com-
werd dat natuurlijk niet. Toch is er dankzij de Groninger schil-
missie de soepbereiding stil. De ketels werden achter een
der Jan Ensing (Groningen 1819 - Vlaardingen 1894) ook een
muur weggebouwd om zo nodig weer in gebruik te nemen.
beeld van hen bewaard. Ensing was een bekend portrettist in
In 1955 werd de installatie gesloopt en kwamen een van de
zijn tijd die menig Groninger hoogleraar aan het doek toever-
twee ketels en enige toebehoren in het Groninger Museum.
trouwde. Zijn prachtig uitgewerkte aquarellen van Groninger
28
Feith
Jan Ensing, Bij de Groningsche soepuitdeeling, 1850, particuliere collectie
lders van soep stadsgezichten bepalen mede het beeld dat bestaat van de
nogmaals onderwerp voor Ensing. Op ĂŠĂŠn blad zette hij twee-
negentiende-eeuwse stad. Ensing kon het tekenen niet laten
maal een zittende moeder met haar dochtertje dicht tegen
en krabbelde voortdurend schetsjes van zijn omgeving. Daar-
haar aan op het papier. De moeder draagt een metalen emmer
bij begon hij in het midden van de negentiende eeuw op grote
voor de soep. Keken in 1844 de kinderen nog hoopvol op het
schaal stadstypen te tekenen. Zonder Ensings werk zouden
vooruitzicht van de soep, nu mist ook het kind de hoopvolle
we hier geen beeld van hebben. Dankzij hem weten we hoe
blik. De armoede en honger in de winter van arme mensen
gewone mensen er uitzagen. Iets wat maar van weinig steden
zijn in onze tijd nauwelijks voor te stellen. Van de maaltijdsoep,
bekend is. Er zijn prachtig uitgewerkte tekeningen, maar ook
voor ieder in hun pot of aker een kloeke schep, kon een of
leuke potloodschetsen. Naast allerlei ambachtslieden, koop-
twee dagen worden gegeten. Het was altijd een gedrang bij
lieden, dienstboden en voorbijkomende figuren als schoor-
de soepuitdeling, want in anderhalf uur moesten soms meer
steenvegersjongens, kermislui of zeelieden, waren in de win-
dan tweeduizend porties soep worden uitgedeeld. Het was
ter van 1844 ook de afhaalders der soep drie maal onderwerp
natuurlijk geen rijkdom en de soep stond in schril contrast met
van zijn tekendrift. Zijn werkstukken zijn in feite gemengde
de maaltijden die de commissieleden zelf verorberden als ze
techniek. Naast dunne potloodlijntjes en aquareltechniek,
iets te vieren hadden, maar niet vergeten mag worden dat de
werden accenten met rode kleurpotlood aangebracht. De Be-
soepuitdeling meer dan een eeuw een belangrijke schakel is
zoekers der Groningsche soepkokerij, zie de afbeelding op de
geweest in de armenzorg van Groningen.
achterkant, toont een vrouw met ingevallen wangen die gelaten voor zich uit kijkt. Haar kleding oogt vervallen. Nonchalant
P. Holthuis, 2002: Tweehonderd jaar Spijsuitdeling in Groningen 1802-
hangt een aardewerken pot met hengels en houten deksel
2002, Groningen
aan haar arm. Dicht tegen haar aangekropen is een meisje dat afwachtend kijkt, de handen onder haar schort verborgen.
E. Knol, 1998: De Soepketel, Stad & Lande 7(4), 6-9 J. Schuller tot Peursum-Meijer, 1981: Jan Ensing 1819-1894, tekenaar. Schilder en onderwijzer, Groningen
Het zal koud geweest zijn, in elk geval was de winter 1844-45
A.T. Schuitema-Meijer, 1976: Album van Oud-Groningen 1750-1880,
erg koud. Ensing zet de afhalers van de soep met mededogen
Groningen
neer. In 1850 waren zij in Bij de Groningsche soepuitdeeling
Premieplaat december 1924, Maandblad Groningen 7(12)
Feith
29
Frank den Hollander belicht voor FEITH de belangrijkste ontwikkelingen in Gronings erfgoedland. Dit keer is hij op bezoek bij een arme familie.
column
Verborgen armoede door Frank den Hollander
Als je om je heen kijkt, zie je dat wij Ne-
Daar, aan het eind van een klein steegje
water in een gebarsten mok. “Koffiebo-
derlanders het eigenlijk gewoon heel
tussen twee armetierige boerderijtjes,
nen he’k nie”, zegt ze, “is warm wotter
goed hebben. Er is geen hongersnood,
ligt half verscholen achter een lage
ook goed?”
de arbeiders hoeven niet meer met de
houtwal de plaggenhut van de familie
“Tjarko! Engelien!” Twee kindjes kij-
pet in de hand bij de baas soebatten
Venema. Een magere man komt ons
ken verschrikt op. “Hup noar boeten!”,
om een paar gulden loonsverhoging…
tegemoet. “Armoedjekieken?” vraagt
wijst Wander, “turf steken veur domi-
Maar is het echt zo dat echte armoede
hij. “Da’s dan zestien euro per per-
nee!” Met doffe ogen lopen de arme
niet meer bestaat? Voor dit thema-
soon.” We begrijpen dat de armoede
schaapjes naar buiten. “Kriegen ze drie
nummer van Feith groeven we ons
deze man tot het uiterste drijft, en be-
cent de kilo, kenn wie weer warm eten
eerst enkele weken door duizenden
talen graag deze forse entreeprijs.
volgende weke”, legt hun vader uit.
tabellen en staatjes van het Centraal
“Ie moeten eem an de bukjederij”, zegt
Zwijgend drinken we het lauwe kof-
Bureau voor de Statistiek, om vervol-
Venema terwijl hij het stuk wrakhout op-
fiewater. “Eiglieks zol ik joe der jenever
gens op onderzoek uit te gaan in wat
zijschuift dat als voordeur dient. Binnen
bie schenken”, zegt Wanders vrouw,
uit die statistieken naar voren kwam
is het aardedonker; pas nadat onze ogen
“maar dat hewwe nie.”
als een van de armste buurten van Ne-
aan de duisternis gewend zijn geraakt,
Onder de indruk van deze pure ar-
derland: Gasselterboerveenschemond,
ontwaren we een bleke vrouw achter
moede nemen we afscheid van het
net over de Groningse provinciegrens
een wasbord. Met een stuk groene zeep
gezin, waarbij we niet vergeten nog
in de Drentse veenkoloniën.
staat ze een stuutsiekoorn werkbroek in
wat kleingeld in de opgestoken hand-
te zepen. Rondom haar
jes van de kindertjes te stoppen. Pas als
krioelen een stuk of zes
we al in de auto zitten, bedenken we
kleine kinderen, allen
dat we nog een paar foto’s van de Ve-
even schamel gekleed
nema’s hadden willen maken voor bij
en met zwarte vegen in
dit artikel. Snel keren we terug, maar de
het gezicht. Een rafe-
plaggenhut ligt er nu leeg bij.
lig gordijn hangt tussen
“Zeg Engelien meid, als jij nu even de
de woonkamer en wat
lasagne in de oven schuift, dan trek ik
blijkbaar de enige slaap-
deze puike Chardonnay uit 1998 open”,
kamer is; door een kier
horen we vanachter de hut. We lopen
zien we drie bedstedes,
eromheen en stuiten op een strak-
waarin hier en daar nog
witgestucte uitbouw. Door het raam
meer kinderen liggen en
zien we het gezin onder een mooie
zitten.
designlamp rond de tafel zitten, allen
Hinderkien van der Sluis-Nijhof met haar kinderen voor hun plaggenhut in
“Woj koffie?” vraagt de
netjes gekleed en frisgewassen. Me-
Onstweddertange, ca. 1913, collectie RHC Groninger Archieven, 818-11741
vrouw, haar handen aan
vrouw Venema kijkt met haar oudste
haar gestreepte voor-
dochter een filmpje op haar iPad, ter-
“Armelui? Dan moej bij Wander Venema
schort afvegend. “Da’s dan twee euro
wijl een paar jongere kinderen languit
wezen”, zegt een man die met zijn fiets
per kop.” Aarzelend knikken we, blij dat
voor een grote flatscreen-televisie lig-
op de kruising staat rond te kijken. Enig
deze straatarme familie zo nog wat in-
gen, druk whatsappend op hun smart-
rondvragen brengt ons in het armste
komsten kan genereren. Mevrouw Ve-
phones. Wander Venema ziet ons en
straatje van het dorp, een zijstraatje van
nema pakt een grote ketel die in de hoek
grijnst. “Woj mit-eten? Da’s dan dertien
de hoofdweg dat uitkomt op het kanaal.
boven een turfvuurtje hangt en schenkt
euro per couvert!”
30
Feith
Initiatiefnemers Dag van de Groninger Geschiedenis Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven
Gronings AudioVisueel Archief
Groninger Museum
Het GAVA bewaart en biedt (historisch)
Collecties, presentaties en educa-
Het RHC Groninger Archieven is hét
audiovisueel materiaal aan met zoveel
tie vormen de basis van het Gronin-
informatiecentrum voor de geschiede-
mogelijk informatie over het archief-
ger Museum. Het Groninger Mu-
nis van de stad en provincie Groningen.
materiaal als historische bron of voor
seum is extrovert en veelkleurig en
Archieven, boeken, kranten, geogra-
gebruik in kunstproducties. Het GAVA
richt zich op een breed publiek.
fische kaarten, foto’s, films, video’s en
heeft een uitgebreide raadpleegcol-
Met presentaties van nationale en in-
geluidsopnames vertellen het verhaal
lectie, die te bekijken is in de studie-
ternationale betekenis wil het Gronin-
van Groningen van toen tot nu.
zaal van het RHC Groninger Archieven.
ger Museum het publiek verwonderen
www.groningerarchieven.nl
Daarnaast biedt het GAVA een steeds
en aanzetten tot meningsvorming.
groeiende hoeveelheid film- en video-
www.groningermuseum.nl
Huis van de Groninger Cultuur
materiaal aan via internet.
Het Huis van de Groninger Cultuur sti-
www.gava.nl
Groninger Forum Het Groninger Forum wil bezoekers
muleert activiteiten en organisaties gericht op het ontwikkelen, verspreiden,
Biblionet Groningen
op speelse en onderzoekende wijze in
behouden en beschermen van de Gro-
Biblionet is de netwerkorganisatie van
aanraking brengen met en laten leren
ninger cultuur en informeert daarnaast
alle bibliotheken in stad en provincie
over levensvraagstukken en grootse
particulieren, culturele organisaties, in-
Groningen. In samenwerking met an-
thema’s om op die manier dwarsver-
stellingen en overheden.
dere culturele organisaties organiseert
banden te laten zien die er zijn in he-
www.huisvandegroningercultuur.nl
Biblionet verschillende activiteiten die
den, verleden en toekomst en tussen
in het teken staan van het Groninger
thema’s. Bezoekers worden actief be-
erfgoed.
trokken bij informatie, cultuur, actua-
www.mijneigenbibliotheek.nl
liteit en geschiedenis. Multidisciplinair,
Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande Stad en Lande is een vereniging voor
crossmediaal, grenzeloos, transparant,
iedereen die zich interesseert voor de
Noordelijk Scheepvaartmuseum
veranderlijk en dialoog zijn de kern-
geschiedenis van stad en provincie
Het Noordelijk Scheepvaartmuseum
begrippen. Het Groninger Forum pre-
Groningen. De vereniging is een ont-
laat de geschiedenis zien van de
senteert eenmalige en terugkerende
moetingsplaats voor professionele his-
Noord-Nederlandse scheepsbouw en
projecten, projecten die aanhaken bij
torici, amateurs en geïnteresseerden
scheepvaart vanaf de Middeleeuwen
landelijke manifestaties en doorlopen-
en vormt een platform voor nieuwe
tot aan de dag van vandaag. In de
de programmering.
ontwikkelingen op cultuurhistorisch
beide middeleeuwse museumpanden
www.groningerforum.nl
gebied. Daarnaast bevordert Stad &
komen verschillende thema’s aan bod,
Lande met verschillende activiteiten de
zoals: Hanzevaart in de Middeleeuwen,
Het Verhaal van Groningen
belangstelling voor de Groninger ge-
virtueel Groningen in 1470, turf- en
Het Verhaal van Groningen is dé ver-
schiedenis en behartigt zij de culturele
binnenvaart, kust- en waddenvaart op
zamelplaats van foto’s, video’s, feiten
belangen, zoals het behoud van mo-
zeil en motor, scheepsbouw in hout en
en herinneringen uit de Groningse ge-
numenten.
ijzer en scheepsmotoren.
schiedenis. Professional of leek: wie wil
www.stad-lande.nl
www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl
schrijft mee. Zoek en vind: de verhalenkaart wijst de weg. De site is een samenwerking tussen de grote erfgoedinstellingen uit de provincie Groningen. www.hetverhaalvangroningen.nl
Feith
31
Biblionet Groningen