28e DAG VAN DE
GRONINGER GESCHIEDENIS 4 oktober 2014, 11.00 - 17.00 uur Cascadeplein 4/10 Groningen gratis toegang
VOORWOORD COLOFON Dit magazine is uitgegeven in het kader van de Dag van de Groninger Geschiedenis 2014, met als thema ‘Vriend & Vijand’ en speciale aandacht voor WOI. Deze dag wordt georganiseerd door het RHC Groninger Archieven, het Huis van de Groninger Cultuur, de Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande, het Gronings Audio Visueel Archief, Biblionet Groningen, het Groninger Museum en het Noordelijk Scheepvaartmuseum. Meer informatie over de Dag van de Groninger Geschiedenis vindt u op de website www.dagvandegroningergeschiedenis.nl. Oplage 10.000 Redactie Eddy de Jonge Patricia Ottay Harma Rozema-Woldhuis Foto Alex Wiersma Beeldadvies Michael Hermse
Zaterdag 4 oktober vindt de 28e editie van de Dag van de Groninger Geschiedenis plaats.
Aan dit nummer werkten mee Jan van den Broek, Albert Buursma, René
Graag voldoe ik aan het verzoek om een voorwoord te schrijven in dit Magazine dat speciaal voor deze dag uitkomt.
Duursma, Michael Hermse, Bettie Jongejan, Egge Knol, Harry Perton, Theo de Groot, Menno Wielinga, Bote Wilpstra, Nationaal Bus Museum, Noord-Nederlands Trein & Tram Museum
Op de Dag van de Groninger Geschiedenis wordt de ‘Collectie Groningen’ aan sprekend gepresenteerd door de Groninger historische en culturele organisaties.
Ontwerp
Er zijn een informatiemarkt en een boekenmarkt en de Groninger geschiedenis
Richard Bos, Wergea
kan beleefd worden door middel van tal van activiteiten zoals lezingen, theater en rondleidingen door de depots van de Groninger Archieven. Deze dag wordt georganiseerd voor iedereen in Groningen die zich actief bezig houdt met of
Fotografie Jan van den Broek, Edwin van de Graaf, Philip van Heemstra, René Keijzer, Chris Keulen,
belangstelling heeft voor de regionale geschiedenis. Hiermee past deze manifes
Marij Kloosterhof, P. Kramer, Marten de Leeuw,
tatie in ons erfgoedbeleid waarin participatie van de Groningers een belangrijke
Harry Perton, Eduard Sanders, Henk Scholte,
rol speelt.
Alex Wiersma
Dit jaar is het thema Vriend & Vijand. Er zal speciale aandacht worden besteed aan WOI die 100 jaar geleden begon. Zo zijn er onder andere fragmenten uit een
Afbeeldingen omslag Voorkant: Albert Secuur. Foto Marij Kloosterhof Achterkant: Uitwierde, 1914-1915, Klaas, Jantje
theatervoorstelling over de Timbertown Follies. Een stuk over de geïnterneerden
en dochter Abeltje Harhuis met gemobiliseerde
van het Engelse Kamp in de stad Groningen die de verveling verdreven door op
Nederlandse militairen voor hun boerderij. Foto
tredens te organiseren en daarmee zelfs in Nederland op tournee gingen.
collectie RHC Groninger Archieven, 818-15538
Het is goed te zien dat een groot aantal erfgoedorganisaties de handen ineenslaan om met steun van het Huis van de Groninger Cultuur de Dag mogelijk te maken.
Druk Koninklijke Van Gorcum BV, Assen Contact
In de afgelopen jaren is de Dag van de Groninger Geschiedenis uitgegroeid tot een
Redactie
manifestatie voor een breed publiek waarbij veel te beleven, te leren en te ontdek
Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen
ken valt. Ik feliciteer de organisatie met de mooie programmering.
Postbus 30040, 9700 RM Groningen
Bote Wilpstra,
Telefoon: 050-5992000 E-mail: info@groningerarchieven.nl
gedeputeerde Cultuur provincie Groningen
2
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS
INHOUD
4
6
8
12
14
20
28
29
2 Voorwoord
14 Stichting Peerd en Stranger Things 25 Gezocht: foto’s Groningen 40-45
Voorwoord van Bote Wilpstra, gede
Have Happened spelen: The Timbertown
Het Oorlogs- en Verzetscentrum Gro
puteerde Cultuur provincie Groningen
Follies: The World War is a Stage…
ningen en RHC Groninger Archieven
Een bijzondere theatervoorstelling in
zijn op zoek naar foto’s voor het boek
het Gronings en het Engels
Groningen 40-45
Interview met Albert Secuur. Hij opent
16 Programma
26 Activiteiten
de Dag van de Groninger Geschiedenis
Overzicht van alle activiteiten
Een selectie van de activiteiten die
4 Albert Secuur: “We lezen wat en hebben gelijk onze mening klaar”
worden georganiseerd
6 Maritiem Groningen ten tijde
19 Spoorzoeken per bus
van Wereldoorlog I
Met een oude bus van het Nationaal
28 Nationaal Bus Museum
Gevolgen van de oorlog voor de
Bus Museum op zoek naar sporen
Op de Dag van de Groninger
Nederlandse scheepvaart, in het
van de Caspar de Robles-vaarroute
Geschiedenis is het Nationaal Bus Mu
bijzonder voor maritiem Groningen
20 De Eerste Wereldoorlog in
seum aanwezig met twee historische autobussen: DAM 154 en ESA 133
8 Groningen in WOI
aardewerk
Foto’s van Groningen in de Eerste
Het Groninger Museum toont op de
29 Noord-Nederlands Trein & Tram
Wereldoorlog
Dag van de Groninger Geschiedenis
Museum
borden en andere herinneringen aan
Het NNTTM in Zuidbroek wordt in
de Eerste Wereldoorlog
oktober 2014 geopend. Na een lange
10 De Nieuwe Oogst Een presentatie van nieuwe boeken over de Groninger geschiedenis
12 Groningen en de Eerste Wereldoorlog, het Engelse Kamp 1914-1918
22 Lezingen Informatie over de lezingen die worden gehouden
1.500 manschappen van de First Royal
24 Speel mee met Andere Vertoningen
Naval Brigade moesten vier jaar in
Bezoekers van de Dag van de Gronin
Groningen verblijven
ger Geschiedenis kunnen meespelen in een kort filmpje
restauratiefase is het gebouw klaar om bezoekers te ontvangen
30 Achter de schermen Een blik achter de schermen van de organisatie van de Dag van de Groninger Geschiedenis
31 Initiatiefnemers Overzicht van alle organisatoren van de Dag van de Groninger Geschiedenis
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
3
ALBERT SECUUR: “WE LEZEN WAT EN HEBBEN GELIJK ONZE MENING KLAAR” De Dag van de Groninger Geschiedenis 2014 wordt geopend door Albert Secuur,
jongere voelde, maar dat project vond
die als acteur vooral bekend is van de tv-serie Boven Wotter. Harry Perton sprak
ik heel leuk.”
met hem. Op zijn 22e ging hij kijken op de To Wat hij precies gaat doen, is nog on
maat heette. Een van onze begeleiders
neelschool in Amsterdam. “Het sprak
bekend. Wel weet Albert Secuur dat de
vroeg of dat niets voor mij was. Niet
me niet aan. Ik kon het niet aan, wilde
toespraak die hij hield in de voorstel
dat ik me nou zo’n grote randgroep
ook helemaal niet weg uit Groningen.
ling Groot Hunzeland het uitgangs punt wordt voor zijn openingsact. “Die voorstelling”, memoreert hij, “be gon heel gezellig als een soort ver enigingsavond met koffie en kouk, maar eindigde als een grimmige par tijbijeenkomst met een demagogische toespraak. Het idee is om die speech een beetje aan te passen, maar hoe dat gebeurt, daar hebben we het nog niet over gehad.” Zijn achternaam lijkt typisch Gronings, hij groeide in en om de stad op en noemt zichzelf Groninger in hart en nieren. “Hier voel ik me thuis”, verklaart hij, “en ik ben ook wel een beetje chau vinistisch. Als er slecht over Groningen of Groningers wordt gesproken, dan vind ik dat niet leuk. Trots is misschien een te groot woord, maar ik voel wèl een soort verbondenheid met het landschap, de mensen en de taal. Als ik speel in het Gronings, dan is dat toch anders dan in het Hollands, dan voel ik me veel aardser. Nee, ik hoef hier niet meer weg. Als ik in de Randstad zou wonen, zou ik altijd terug willen.” Zijn familie had niets met theater, daar Foto Marij Kloosterhof
maakte hij pas kennis mee toen hij als puber een tijd in een internaat aan de Moesstraat woonde. “Ik speelde er veel gitaar”, vertelt hij, “en Werk in Uitvoe ring begon een muziektheaterproject met randgroepjongeren, dat De Op-
4
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
Toneelspelen vond ik ook nog te in gewikkeld.” Hij maakte veel muziek, zat in verschillende bandjes en had allerlei baantjes. Zo reed hij artiesten naar theaters. Hij deed een opleiding theatertechniek, werkte als inspeciënt voor het NNT, “en zo begon het weer te kriebelen”. Een eigen voorstelling op Noorderzon en rollen bij Theater te Water maakten hem duidelijk: “Wat is dit leuk! Ik wil spelen en niet alleen maar facilitair zijn.” Hij besloot zijn baan bij het NNT op te zeggen, kon meteen aan de slag bij jeugdtheater De Steeg, en vanaf dat moment ging het almaar door met onder andere een hoofdrol bij het tv-drama Boven Wotter en de solovoorstelling Woensdag Gehaktdag bij het NNT. Hij is acteur en regisseur, maar ook ca baretier, muzikant en licht- en decor ontwerper - wat zou hij laten vallen als hij de kans had? “Dat is een moeilijke vraag”, zegt hij: “Het leukst wat ik doe is spelen, de keus is dan tussen film en theater. Maar ik wil ook blijven regisse ren. Dat is een mooie combinatie, want Foto Marij Kloosterhof
als regisseur zie je ook dingen die je bij het spelen tegenkomt bij jezelf. Het is wel altijd zo: als ik het ene doe, dat ik dan altijd verlang naar het andere.” Momenteel speelt film een steeds gro tere rol in zijn leven. Voor zijn rol in Reporter is hij net genomineerd geweest voor een grote Russische filmprijs. “De
ik met je op de foto?’ In het algemeen
mijn voorstelling zeker niet alleen over
uitreiking in Moskou ging er net zo als
vind ik dat wel leuk. Zo kwam iemand
de moord, maar vooral over de vraag
bij de Oscars in Amerika. Ze ontvan
op het voetbalveld naar me toe en gaf
of we niet allemaal in staat zijn tot
gen je met een auto met chauffeur
me een compliment over de Klinkha
moord. En die kan je volmondig met ja
en je schudt handjes met de minister
mer-voorstelling. Zoiets is gewoon
beantwoorden.”
van cultuur, waar je een klein praatje
fijn.” Hij ergert zich wel eens aan het snelle
mee maakt. In Nederland heb ik zo’n status helemaal niet. Hier ben ik geen
Op die voorstelling, Woensdag Ge-
oordelen van tegenwoordig: “We le
ster, hooguit een klein beetje Bekende
haktdag, is hij voorlopig ook het meest
zen wat en hebben gelijk onze mening
Groninger.”
trots. Bij een try-out zat Klinkhamer
klaar. Zo denken we dat Poetin heel
op de eerste rij in een wit pak. Secuur
populair is in Rusland en de hele bevol
Mensen spreken hem inderdaad wel
was zich daar zeer bewust van en sprak
king daar antihomo. Maar in Moskou
eens aan op straat. “Maar dat gebeurt
hem na afloop. Het beeld dat hij van de
voelde dat helemaal niet zo. De helft
niet heel veel hoor, ik ben redelijk ano
schrijver had, klopte hoofdzakelijk wel,
van de mensen die ik er sprak had een
niem. Af en toe roepen mensen: ‘Hé
maar deels ook niet: “Want de man is
hekel aan Poetin en was helemaal niet
Boven Wotter!’ Of iemand vraagt: ‘Mag
ook erg eenzaam en onzeker. Nu ging
antihomo.”
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
<<
5
MARITIEM GRONINGEN TEN TIJDE VAN WERELDOORLOG I EEN BEWOGEN PERIODE Wat had Nederland nou met de Eerste Wereldoorlog te maken? Daar was het
den, vormden raadsels: noch van de op
toch niet bij betrokken? Voor de Engelsen is het The Great War, voor de Fransen La
varenden, noch van die schepen is iets
Grande Guerre. Bij ons staat de Tweede Wereldoorlog sterk in de belangstelling,
teruggevonden. Van andere schepen
zoals onder meer blijkt uit vele publicaties die nog daarover verschijnen. Mensen
zijn de wederwaardigheden bekend. Zo
vroegen en vragen zich echter af wat er eigenlijk over Nederland in de oorlogsja-
werd een schip gebombardeerd door
ren 1914-1918 te vertellen valt.
een Duits luchtschip, oftewel een Zep
door Albert Buursma
pelin. Heel wat andere werden in de grond geboord door torpedoboten en onderzeeërs, of liepen op een mijn. Bij de recentelijk georganiseerde ten
zonder voor Groningen. Deze waren
toonstelling over het Engelse Kamp in
zeer verschillend. De Groninger koop
De scheepsbouw vertoonde in deze
Groningen, in het Noordelijk Scheep
vaardijvloot maakte bijna de helft van
periode een zeer wisselend beeld om
vaartmuseum, waren mensen verrast
de Nederlandse uit, maar was qua ton
dat ze zeer conjunctuurgevoelig is. In
over wat er in Groningen allemaal in
nage zeer bescheiden. Daarnaast was
de eerste decennia van de 20e eeuw
de jaren 1914-1918 gebeurd is. Evenals
er de niet onbelangrijke scheepsbouw,
was de scheepsbouw in Noord-Gro
in WOII waren heel wat artikelen op de
vooral geconcentreerd langs het Win
ningen voor een belangrijk deel ge
bon. Tienduizenden Belgen ontvlucht
schoterdiep, met name bij Hoogezand
richt op de Duitse markt. Nederland
ten de oorlog en kregen onderdak in
en Sappemeer. En dan was er nog de
kon goedkoper bouwen en zo werk
Nederland. Daarnaast waren er ook
visserij die in deze periode een kwij
ten heel wat noordelijke werven voor
Britse krijgsgevangenen. Zo waren in
nend bestaan leidde.
Duitse opdrachtgevers. Van Diepen te
het Engelse Kamp 1.500 manschappen
Waterhuizen was zelfs grotendeels ge
van de First Royal Naval Brigade geïn
Een
de
richt op de Duitse markt. Daar gleden
terneerd. Zij hadden in het begin van
scheepvaart was de aanleg van mijnen
jaarlijks vele tientallen ‘lichters’ van de
de oorlog het Belgische leger geholpen
velden in de Noordzee. Vanuit Neder
werf. Deze schepen brachten vooral
de door de Duitsers aangevallen haven
land waren er slechts smalle corridors
in Hamburg lading over van de grote
van Antwerpen te verdedigen.
richting Scandinavië en het Kanaal.
vrachtschepen naar de pakhuizen of
Daarmee zijn we aangeland bij de ma
Koopvaardijschepen kregen op zee met
naar het wachtende vervoer in en bij de
ritieme gevolgen van de Eerste We
de oorlog te maken. De eerste Gronin
stad zelf. Ook werden heel wat zoge
reldoorlog voor Nederland, in het bij
ger schepen die in 1915 slachtoffer wer
naamde ‘ewers’ (tjalkachtige vracht- en
eerste
belemmering
voor
vissersschepen) gebouwd voor kapi tein-eigenaars rond de Elbemonding. Door de oorlog vielen Duitse klan ten massaal weg: kapitein-eigenaars moesten het leger in, reders konden niet meer met Nederland handelen. Van Diepen kreeg zo vele dubieuze debiteu ren in Duitsland en moest evenals an dere scheepsbouwers overstappen op Twee lichters bij Waterhuizen, 1914, bestemd voor de Duitse ‘Roland Linie’, waarvan de scheepswerf vof Gebroeders Van Diepen verscheidene opdrachten kreeg. Foto collectie Van Diepen
6
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
Schoeners, gebouwd op Groninger werven, liggen in het Eemskanaal, circa 1918. Vanwege de blokkade van de Eems bleven de schepen meer dan twee jaar liggen. Tweede en vierde van rechts zijn respectievelijk de ‘Margaretha’ (1918) en de ‘Johanna’ (1917), gebouwd door Van Diepen. Foto collectie Rob Martens
andere opdrachtgevers. De vrachtvaart
Ten slotte was er nog de visserij. De
Ook werd nog gevist op zeemos. Deze
bleek echter in de tweede helft van de
kust- en waddenvisserij werd uitgeoe
op boompjes lijkende poliepenkolo
oorlog, de jaren ’16-’18, zeer lucratief.
fend vanuit Beerta en Termunten op de
nies (dus zeedieren) werden gebruikt in
Daardoor gleden er vele schoeners van
Dollard en de Eems, en in belangrijker
de mode en als sier. De oorlog bracht
de werven. Ondanks de hoge staalprij
mate op de Lauwerszee door Zout
in dat alles weinig verandering. In 1919
zen verdienden reders die deze relatief
kamp. Visserij op de Waddenzee stelde
herleefde echter de visserij buitengaats
grote, dure schepen lieten bouwen toch
niet veel meer voor en ‘buitengaats’
op schol en schelvis, tong en tarbot.
ruim voldoende aan de vrachtvaart. In
(op de Noordzee) werd deze al lang
Groningen werd zelfs een maatschappij
niet meer uitgeoefend. Daar domi
Kortom: over maritiem Groningen ten
opgericht om daaraan mee te doen. Te
neerden de Engelsen die met hun gro
tijde van de Eerste Wereldoorlog valt
gen het einde van de oorlog zakte deze
te stoomtrawlers alles wegvisten; de
heel wat te vertellen!
handel als een pudding ineen vanwege
Nederlandse Dollardvissers ondervon
het almaar groeiende gevaar dat loerde
den zware concurrentie van hun Duit
Met dank aan: Noordelijk Scheepvaart
op zee. Steeds meer schepen vielen ten
se buren die visten vanuit Pogum en
museum, Groningen (Koos de Jong); fami
prooi aan mijnen en daarboven volgde
Dyksterhusen. Vanuit de Groninger ha
lie Van Diepen (Groningen/Singapore), Rob
nog de onbeperkte duikbootoorlog, af
vens werd nog gevist op garnalen, bot,
Martens (Groningen) en Jan van der Veen
gekondigd door Duitsland in 1917. De
panharing en sprot. Voorts behoorde
(Zoutkamp)
molestverzekeringen liepen zo hoog op
tot de vangst nog een hoeveelheid aal,
dat varen vrijwel niet meer lonend was.
en schelpdieren: mosselen en oesters.
– vaak omgebouwde sleepboten – herleefde de Noordzeevisserij na de Eerste Wereldoorlog. Foto collectie Jan van der Veen
Foto Henk Scholte
De Reitdiepkade te Zoutkamp, in de jaren 20, met meerdere trawlers. Met deze stoomvaartuigen
<<
Albert Buursma is zelfstandig historicus en publiceert en ontwikkelt projecten, met name op het gebied van de regionale ge schiedenis van Noord-Nederland. In 2009 promoveerde hij op het proefschrift Dese bekommerlijke tijden. Armenzorg, armen en armoede in de stad Groningen 15941795. Tijdens de Dag van de Groninger Geschiedenis geeft hij een lezing met als titel Maritiem Groningen ten tijde van Wereldoorlog I, een bewogen periode.
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
7
De familie Nupie uit België verbleef tijdens WOI als vluchtelingen in Eenrum. Foto collectie RHC Groninger Archieven, 818-23217
GRON I NGEN
Kerst 1914, kinderen van bewakers van het Engelse kamp worden onthaald door de geïnterneerden. Foto P. Kramer, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-5387
8
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
Gemobiliseerde Nederlandse militairen, Groningen (locatie onbekend), 1914. Foto Eduard Sanders, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-30630
I N WOI
door Michael Hermse
Heveskes, 1914, gemobiliseerde Nederlandse militairen voor de kerk. Foto collectie RHC Groninger Archieven, 1986-11580
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
9
DE NIEUWE Voor het eerst op De Dag! Een presentatie van nieuwe boeken over de Groninger geschiedenis. Auteurs en redacteuren vertellen over hun nieuwste publicaties onder leiding van Dirk Mulder, directeur van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en bestuurslid van de Groninger Archieven.
Historisch Jaarboek Groningen 2014
Een ander debat betreft de vraag wan
De geschiedenis is een debat zonder
rond 1400, of een eeuw eerder? De
eind en dit jaar doet het Historisch Jaar-
hele vroege waterstaatsgeschiedenis
boek Groningen recht aan dat adagium,
van de regio hangt ervan af. Cruciaal
want over de meeste bijdragen zal het
is een oorkonde uit 1313. Jakob Loer
laatste woord niet gesproken zijn.
biedt een nieuwe interpretatie.
Bij de meest prikkelende artikelen zijn
Tegendraads is ook de eigentijdse bij
de middeleeuwen goed vertegen
drage van Maarten Duijvendak. Veel
woordigd. Neem de kwestie van het
Groningers menen dat hun provincie
eiland waarover de Hunsingoërs en
totaal geen garen spon bij de aardgas
de Fivelingoërs vanaf 1231 twintig jaar
winning. Maar is dat wel zo?
oorlog voerden. Waar lag het? Ging het
Presentatie Maarten Duijvendak
neer het Aduarderdiep gegraven is:
Instituut voor Archeologie), onder lei ding van A.E. van Giffen. De opgraving
om Rottumeroog of om een eiland iets
trok nationaal en internationaal veel
te liggen aan de kust? Door de 14C-
En dan in hun geheel. De vondsten uit de opgravingen in de wierde Ezinge
dateringsmethode toe te passen op
Tussen 1923 en 1934 werd een groot
en de Romeinse tijd niet in primitieve
schelpen geven Harm Jan Streurman
deel van de wierde van Ezinge opge
hutten had gewoond. Er werden resten
en Hans van der Plicht de discussie een
graven door het Biologisch-Archeolo
van vele grote boerderijen gevonden,
nieuwe wending.
gisch Instituut (het huidige Groninger
waarin vaak nog stalboxen herken
dichterbij de kust? Was er misschien nog een eiland dat later vast kwam
aandacht. In Ezinge werd voor het eerst duidelijk dat men in de ijzertijd
In het Historisch Jaarboek Groningen aandacht voor aardgaswinning. Op het land van boer Boon in Kolham werd in 1959 de Slochter gasbel aangeboord. Foto Harry Perton
10
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
OOGST
maar hij vulde zijn werk ook aan met allerhande schriftelijke bronnen. Het resultaat is een bonte verzameling kro niekjes, oorkonden, verdragen en eigen tijdse aantekeningen. De kroniek begint bij de herkomst van het Friese volk vanaf de Trojanen en eindigt in 1528.
baar waren. Het vondstmateriaal en
Benninge en zijn kroniek zijn van groot
de nieuwe gegevens die de opgravin
belang voor het begrip van de geschie
gen opleverden waren zo omvangrijk
denis van Friesland en Groningen, met
dat het nooit kwam tot volledige uit
name voor de gebeurtenissen in de
werking en publicatie. In 2011 werd
roerige periode vanaf ongeveer 1491.
door de Nederlandse Organisatie voor
In deze monografie wordt de kroniek
omgeving. Deze historische studie – met een duidelijk geografische invalshoek – biedt inzicht in de geschiedenis van deze stad ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Het verloop van de bevolking: het aantal huwelijken, geboorten en de sterfte wordt op basis van seriële bronnen gereconstrueerd en verbonden met de migratie naar de stad Groningen. Onderzoek van beschikbare belastingkohieren, burgerboeken en gilderollen geeft zicht op de effecten van deze ontwikkeling op de beroepsstructuur. In de analyse van de financiële huishouding van het stadsbestuur worden de voorgaande ontwikkelingen weerspiegeld en zo ontstaat een helder beeld van de dynamiek in deze meest dominante provinciehoofdstad in Nederland. Stad en Ommelanden waren nauw met elkaar verbonden.
Rurale metropool
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) De ontwikkeling van de stad Groningen in de 17e en 18e eeuw is niet los te zien van haar rurale een eenjarige subsidie verleend voor de uitwerking en publicatie van het vondstmateriaal uit Ezinge.
Historia Agriculturae is de serie die het NAHI vanaf 1953 uitgeeft. Sinds 1998 is het NAHI vooral
een instituut voor documentatie en onderzoek op het terrein van de Nederlandse agrarische Afgelopen juni verscheen de Neder en rurale geschiedenis, dat zowel gevestigd is aan de Rijksuniversiteit Groningen als aan Wageningen Universiteit. De resultaten van dit onderzoek worden in de reeks gepubliceerd.
landstalige eindpublicatie van dit pro
Rurale metropool
geplaatst binnen de context van de
Bevolking, migratie en financiën van de stad Groningen ten tijde van de Republiek (1595-1795)
Friese en Groninger historiografie in de
Meindert Schroor
besproken hoe Benninge als historio
late middeleeuwen. Bovendien wordt graaf te werk ging. In Sicke Benninge
Historia Agriculturae 46
en zijn kroniek staat de dynamiek tus sen de persoon Sicke Benninge en zijn
heel. De vondsten uit de opgravingen
kroniektekst dan ook centraal.
in de wierde Ezinge. Het is een uitgave
Dankzij de inspanningen van de af
van de Vereniging voor Terpenonder
deling
zoek, die indertijd ook de opgravingen
van de RUG, in het bijzonder Lianne
Historia Agriculturae 46
ject onder de titel En dan in hun ge-
Rurale metropool .indd 1
30-06-14 15:41
mede heeft gefinancierd. In dit boek
middeleeuwse
geschiedenis
van Beek, is dit proefschrift van Anton
worden het handgevormd aardewerk
naar het verloop van de migratie naar
Rinzema, dat door zijn overlijden on
en het Romeinse en vroegmiddel
de stad Groningen, met de nadruk op
voltooid bleef, alsnog voor publicatie
eeuwse draaischijfaardewerk, de me
de herkomst van de migranten. In het
gereed gemaakt. Het boek over Sicke
talen en natuurstenen voorwerpen,
verlengde daarvan is tevens onderzoek
Benninge zal tijdens De Nieuwe Oogst
de kralen en de dierlijke en menselijke
gedaan naar de beroepenstructuur van
ten doop worden gehouden in bijzijn
resten beschreven en geïnterpreteerd
Groningen aan de hand van belasting
van familie van Anton Rinzema.
tegen de achtergrond van de bewo
kohieren, burgerboeken en gilderollen
Presentatie Dick de Boer
ningsgeschiedenis van de wierde.
en wordt een beeld geschetst van de
Presentatie Annet Nieuwhof
samenhang tussen bepaalde beroeps categorieën
en
<<
herkomstgebieden.
Rurale metropool. Bevolking, migratie en financiën van de stad Groningen ten tijde van de Republiek (1595-1795)
Ten slotte geeft deze studie een ana
Deze historische studie vanuit een
meest dominante provinciehoofdstad
geografische invalshoek is de weer
in Nederland en waarin ook de eco
slag van jarenlang onderzoek in seriële
nomische ontwikkeling van Stad en
bronnen (DTB-boeken, burgerboeken)
Ommelanden zijn weerspiegeling vindt.
naar de ontwikkeling van het inwoner
Presentatie Meindert Schroor
lyse van de financiële huishouding van het stadsbestuur waardoor een goed beeld ontstaat van de dynamiek in deze
tal van de stad Groningen gedurende de 17e en 18e eeuw, d.w.z. ten tijde van
Sicke Benninge en zijn kroniek
de Republiek der Verenigde Neder
In de jaren negentig van de 15e eeuw
landen. In deze dissertatie gebeurt dat
vestigde Sicke Benninge (ca. 1455-
aan de hand van een reconstructie van
ca. 1531), een grietman uit het Wester
het aantal huwelijken, de geboorten
kwartier, zich in de stad Groningen. Kort
en de sterfte. Daarnaast is dit boek het
daarna begon hij te schrijven aan een
De titelpagina van de originele kroniek van Sicke
verslag van een uitgebreid onderzoek
kroniek. Hierin hield hij de actualiteit bij,
Benninge
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
11
HET ENGELSE KAMP 1914-1918 GRONINGEN EN DE EERSTE WERELDOORLOG In oktober 1914 werden twee Engelse brigades van de
Het Engelse Kamp
Royal Navy ingezet als ondersteuning van de Belgische
Dit was een bijna volledig dorp: drie grote manschappen
troepen toen het Duitse leger Antwerpen aanviel. De
barakken, een grote recreatiezaal, een administratiebarak,
vestingstad bleek onhoudbaar en besloten werd tot de
wachtlokalen met cellen, een washok met warmwater
terugtocht. Maar 1.500 manschappen van de First Royal
douches, een postkantoor, een gymnastiekzaal, een zie
Naval Brigade ontvingen het bevel voor de terugtocht te
kenboeg, opslagruimtes en werkplaatsen. Het kamp werd
laat waardoor ze ingesloten raakten. Ze besloten de grens
24 uur per dag bewaakt en was omringd door een dubbele
van het neutrale Nederland over te steken. Daar werden ze,
prikkeldraadomheining.
overeenkomstig de internationale wetgeving, ontwapend en overgebracht naar een bewaakt kamp in Groningen,
Al snel werd duidelijk dat verveling de grootste vijand dreig
waar ze tot de wapenstilstand in november 1918 moesten
de te worden van de Engelsen. Commodore Wilfred Hen
verblijven.
derson, de Engelse commandant, zocht daarom naar mo
door Menno Wielinga
gelijkheden om zijn mannen ’s morgens, ’s middags en ’s avonds lichamelijk en geestelijk zinvol bezig te houden. Interneringsdepot Groningen Aanvankelijk werden ze ondergebracht in de leegstaande
Ochtendmars
Rabenhauptkazerne die veel te klein bleek. Daarom werden
Iedere ochtend was er voor iedereen de verplichte och
in januari 1915 nieuwgebouwde houten barakken betrokken
tendmars van zo’n 12-15 kilometer. ’s Zondags was er geen
achter de toenmalige gevangenis (de tegenwoordige Van
ochtendmars; men kon dan de kerkdienst bijwonen.
Mesdagkliniek) aan de Hereweg. De Groningers noemden dit kamp het Engelse Kamp. De Engelsen noemden hun
Middagactiviteiten
kamp: Timbertown [Plankenstad].
‘s Middags mochten de geïnterneerden zich bezighouden met hun liefhebberijen of met betaalde werkzaamheden, scholing, culturele activiteiten en sport. Met dit betaalde werk konden de geïnterneerden 10 tot 50 cent per dag bij verdienen als kapper, timmerman, kok, schrijver, tuinman etc. Dit was een welkome aanvulling op hun karige trak tement van 10 cent; hetzelfde bedrag dat de Nederlandse dienstplichtigen kregen. Later mochten de geïnterneerden (op vrijwillige basis) betaalde werkzaamheden uitvoeren buiten het Kamp. In de werkplaatsbarak werden producten gemaakt die buiten het Kamp werden verkocht zoals visnetten, truien, sokken, fotolijstjes, bijouteriedoosjes etc. De winst werd gebruikt voor de aankoop van sport- en toneelattributen. ‘s Middags mochten van maandag tot en met donderdag bij toerbeurt 350 Engelsen in één van de bioscopen in Groningen naar een film kijken. Vanaf 1916 werden daar ook oorlogsjournaals en oorlogsfilms vertoond. De ochtendmars over brug 1 bij de Oosterhaven (nu Oosterhavenbrug). Foto collectie Menno Wielinga
12
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
Betaald werk in de werkplaatsbarak waar modelscheepjes werden gemaakt.
Engelse geïnterneerden in de Herestraat op weg naar de bioscoop met de
Foto collectie Menno Wielinga
Brass Band voorop 1915. Foto collectie Menno Wielinga
In het Kamp werd veel gesport. Er waren onderlinge com
die begrijpelijkerwijs last hadden van ‘Liebesnot’. Werd een
petities bij o.a. voetbal, cricket, atletiek en tennis. Vaak wer
meisje zwanger dan zei men dat ze last had van de ‘Engelse
den de Engelsen gevraagd voor vriendschappelijke voet
ziekte’. Prostitutie was verboden maar werd gedoogd, ook
balwedstrijden (o.a. bij Be Quick en Forward), maar ook bij
al omdat de GGD de dames regelmatig wenste te controle
toernooien, waarbij het sterke Brigadeteam regelmatig als
ren op geslachtsziekten.
winnaar tevoorschijn kwam. Wapenstilstand Avondactiviteiten: entertainment in Timbertown
Op 11 november 1918 werd de wapenstilstand gesloten en
Elke avond mochten 50 man bij toerbeurt uitgaan in Gro
reeds op 15 november vertrokken de Engelsen naar hun
ningen. Dit verliep niet altijd vlekkeloos: dronkenschap,
moederland. Op 1 januari 1919 werd het Engelse Kamp als
vechtpartijtjes en het lastig vallen van vrouwen kwamen met
interneringskamp opgeheven.
enige regelmaat voor. Om tien uur moest iedereen binnen
Op de Zuiderbegraafplaats te Groningen vormen negen
zijn.
graven van Engelse militairen, die tijdens het verblijf in het
Voor de achterblijvers in het Kamp waren er ’s avonds tal
Engelse Kamp zijn overleden, een blijvende herinnering aan
van activiteiten waaronder cabaretvoorstellingen van de
het verblijf van de Engelse geïnterneerden in Groningen tij
(ook landelijk) zeer bekend geworden Timbertown Follies;
dens de Eerste Wereldoorlog.
<<
het ‘geestige cabaretgezelschap’ dat bestond uit Engelse geïnterneerden. Daarnaast verzorgden de Operatic Society en de Dramatic Society vele optredens in het Kamp waarbij Menno Wielinga is sinds zijn middelbare schooltijd ge
Groningse dames meespeelden.
ïnteresseerd in de Eerste Wereldoorlog. In maart 2014 Ontsnappingen
verscheen zijn boek Het Engelse Kamp - Groningen
Ondanks de strenge bewaking waren er in 1915 meerdere
1914-1918. Het boek is gebonden, telt 292 bladzijden,
geslaagde ontvluchtingspogingen. En werden zelfs Gro
meer dan 270 historische foto’s en bevat een dvd-film
ningse burgers veroordeeld tot gevangenisstraffen wegens
documentaire over het
hulp bij deze ontvluchtingen. Later kwamen ontsnappingen
‘geestige cabaretgezel
niet meer voor, want vanaf mei 1916 verbood de Engelse
schap’ de Timbertown
regering dit op straffe van onmiddellijke terugzending.
Follies. Op de Dag van de Groninger Geschie
Contacten met Groningers
denis verzorgt Menno
Er waren vele persoonlijke contacten tussen Engelsen en
Wielinga twee keer een
Groningers, soms uitmondend in huwelijken en in langjarige
stadswandeling
vriendschappen. De Groningse meisjes werden trouwens
het
wel gewaarschuwd voor de onstuimigheid van de Engelsen
Engelse Kamp.
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
terrein
van
rond het
13
STICHTING PEERD EN STRANGER THINGS HAVE HAPPENED SPEULEN: THE TIMBERTOWN FOLLIES: THE WORLD WAR IS A STAGE… n Biezundere veurstellen op de planken
worden ‘The Timbertown Follies’ tot
bliek krigt n ienkiek ien t persoonleke
ien t der Aa-Theater ien Stad: The
grond oet stampt. The Follies moaken
leven van de Follies.
Timbertown Follies. deur Theo de Groot
Music Hall-veurstellens: variété mit be kende en zulfschreven laidjes, ofwiz
De veurstellen is ien t Grunnegs en En
zeld mit roare, singeliere acts. Van de
gels. Is dat n perbleem veur joe? Tus
Ien 1914 barst Eerste Wereldoorlog lös.
barakken van Timbertown trekken ze t
sen 1914 en 1918 zat Stadsschouwburg
Nederland is neutroal. Mor vanoet Bel
haile laand deur: van Stadsschouwburg
ien Stad altied stampvol as The Follies
gië kommen doezenden vluchtelingen
ien Stad tot aan t Kurhaus ien Scheve
optraden. En doudestieds begrepen
dizze kaant op. 1.500 Engelse militai
ningen. Heur geluk is onverwacht en
Stadjers n bult minder goud Engels…
ren kommen, vlucht oet Antwerpen,
kin nait op…
bie ons ien Stad terecht. Ze bivakkeren
En Stadjers waren tröts op heur Follies.
Der is speuld op t Noorderzon festival
aan t Engelse Kamp, n terraain vol mit
As Eerste Wereldoorlog ien 1918 veur
op 29, 30 en 31 augustus. Ien septem
barakken. Tegenwoordeg staait ter t
bie is, is t ien Stad din ook even stil…
ber en oktober binnen der veurstel
cruiseschip van DUO/Belastendainst.
lens ien t der Aa-Theater. Op 4 oktober The Timbertown Follies wordt moakt
speulen de Follies op de Dag van de
De Engelsen zulf nuimen t: Timber
deur Stichting Peerd en de Engels
Grunneger Geschiedenis.
town. Ien Timbertown wordt perbaai
toalege improvisoatsie comedy group
erd te ontsnappen aan t vervelen; der
Stranger Things Have Happened oet
Stichting Peerd moakt al joarenlaank
komt n voetbalclub, n toentjesverai
Stad. Baaident perbaaiern ze The Fol
veurstellens over Grunnen en de minsen
nen, n boukenclub en wat nait aal. En
lies weer tot leven te brengen. Veur
dij der wonen en woond hebben. Stran
der wordt ien Timbertown theoater
stellen gaait over heur opkomst, mor
ger Things Have Happened verzörgt
moakt. Onder laaiden van Fred Penley
ook over heur ondergaang. En t pe
veur de boetenlandse Stadjers elke week n oavend vol improvisoatsiekemedie. Ien september 2014 moakt Peerd soamen mit Vrais gezelschop BUOG (www.buog.nl) n biezundere veurstel len over de rivaliteit tussen ons Grun negers en onze Westerburen. Liek op grins tussen Grunnen en Vraisland ien Vraischepoalen. Indelk is der n Vrais/ Grunneger veurstellen! Check onze Timbertown Follies Face bookpaginoa of kiek op www.peerd.nu, www.sthh.nl of www.deraatheater.nl. Mit biezundere daank aan het Huis van
Foto Philip van Heemstra
14
de Groninger Cultuur.
<<
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
PROGRAMMA DAG VAN DE Cascadeplein 4
11.00
Podium Hal
Openingsact door Albert Secuur
Hal
- Andere Vertoningen / Anne van Slageren - Stand Stad en Lande - Presentatie historische wapens Grijpma Antiquairs
Studiezaal
- Informatiemarkt - Inbreng voor fotoboek 40-45 - Tentoonstelling met voorwerpen rond WOI uit de collecties van het Groninger Museum, de Groninger Archieven en GA
11.15
Stilteruimte
Koffieruimte/ vergaderzalen
11.30
11.45
12.00
12.15
Optreden Safari Joe
Minicursus paleografie van Elske Copper rond de slag bij het Bollemeer
12.45
13.00
13.15
13.30
Voorstelling Timbertown Follies
Optreden Cochon B
Vertoning docu mentaire over de Timbertown Follies
Minicursus Elske Cop de slag bij
Rondleiding
Rondleidin
Catering
Depots
Parkeerdek
12.30
11.00
11.15
11.30
11.45
12.00
12.15
12.30
12.45
13.00
13.15
13.30
Oldambtster poffertjes / Nationaal Bus Museum Hoogezand / Onstwedder Gaarv’n / Modelspoorbaan Nienoord / Optred
Cascadeplein 10
11.00
Hal
Stand Noord-Nederlands Trein- en Trammuseum Zuidbroek
Kantine begane grond
Boekenmarkt
11.15
11.30
11.45
12.00
12.15
12.30
12.45
13.00
13.15
13.30
‘De Nieuwe Oogst’: presentatie nieuwe boeken over Groninger Geschiedenis
Kantine 1e verdieping Zaal 1 (lezingen)
Lezing Albert Buursma: Maritiem Groningen ten tijde van Wereldoorlog I, een bewogen periode
Lezing Mineke Bosch: Tussen idealisme en bereke ning. Aletta Jacobs en de vrouwen die in 1915 vochten voor de vrede
Lezing Egge Knol: Rottumeroog be waakt 1914-1918
Zaal 2 (lezingen)
Lezing Henk Wierts: Smokkel in OostGroningen tijdens de Eerste Wereld oorlog
Lezing Minie Baron: Hondsdolheid in Groningen
Lezing Albert Buursma: Maritiem Groningen ten tijde van Wereldoorlog I, een bewogen periode
Zuiderhaven
11.00
Museumschip ‘Emma’ (N.S.M.)
Doorlopende afvaarten
11.15
11.30
11.45
12.00
12.15
12.30
12.45
13.00
13.15
13.30
11.45
12.00
12.15
12.30
12.45
13.00
13.15
13.30
Reddingsboot Ter bezichtiging Gebroeders Luden en charter Excursies Busexcursie o.l.v. Jan van den Broek Stadswandeling o.l.v. Menno Wielinga
11.00
11.15
11.30
Busexcursie: vertrek vanaf de Groninger Archieven. Opgave bij de receptie Stadswandeling: vervoer naar en van locatie met bus. Vertrek vanaf de Groninger Archieven. Opgave bij de receptie
Programma is onder voorbehoud. Zie voor de laatste stand van zaken: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl 16
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
GRONINGER GESCHIEDENIS 13.45
14.00
14.15
14.30
14.45
15.00
Groningers anders bekeken
n Bleu
15.15
15.30
Voorstelling Timbertown Follies
15.45
16.00
16.15
16.30
16.45
Geschiedenisquiz presentatie Reinder Smith
Optreden Cochon Bleu
AVA
s paleografie van pper rond j het Bollemeer
Vertoning docu mentaire over de Timbertown Follies
ng
13.45
Vertoning docu mentaire over de Timbertown Follies
Rondleiding
14.00
14.15
Vertoning docu mentaire over de Timbertown Follies
Rondleiding
14.30
14.45
15.00
15.15
15.30
15.45
16.00
16.15
16.30
16.45
14.30
14.45
15.00
15.15
15.30
15.45
16.00
16.15
16.30
16.45
dens the Myles Brothers
13.45
14.00
14.15
‘De Nieuwe Oogst’: presentatie nieuwe boeken over Groninger Geschiedenis Lezing Mineke Bosch: Tussen idealisme en bereke ning. Aletta Jacobs en de vrouwen die in 1915 vochten voor de vrede
Lezing Egge Knol: Rottumeroog be waakt 1914-1918
Lezing Henk Wierts: Smokkel in OostGroningen tijdens de Eerste Wereld oorlog
Lezing Minie Baron: Hondsdolheid in Groningen
13.45
14.00
14.15
14.30
14.45
15.00
15.15
15.30
15.45
16.00
16.15
16.30
16.45
13.45
14.00
14.15
14.30
14.45
15.00
15.15
15.30
15.45
16.00
16.15
16.30
16.45
Busexcursie: vertrek vanaf de Groninger Archieven. Opgave bij de receptie Stadswandeling: vervoer naar en van locatie met bus. Vertrek vanaf de Groninger Archieven. Opgave bij de receptie
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
17
EEN AANTAL PROGRAMMAONDERDELEN IN KORT BESTEK Het programma is onder voorbehoud. Kijk voor de laatste update op www.dagvandegroningergeschiedenis.nl
CASCADEPLEIN 4
OVERIGE ACTIVITEITEN
Informatiemarkt
• Museumschip Emma van het Noordelijk Scheepvaart
Groninger historische en culturele organisaties presenteren
museum ligt bij de sluis in de Zuiderhaven tegenover de
zich tijdens de jaarlijkse Informatiemarkt.
Groninger Archieven en maakt korte tochtjes • Reddingsboot Gebroeders Luden en een charter liggen
Presentatie historische wapens Grijpma Antiquairs presenteert uit eigen collectie 17eeeuwse en Napoleontische wapens.
ter bezichtiging in de Zuiderhaven • Voor groot en klein rijdt er een stoomtreintje van Familie park Nienoord over het Parkeerdek. Iedereen mag instap pen
Documentaire Timbertown Follies The Timbertown Follies is een film van Leo van Maaren, die
• Ook voor groot en klein, Onstwedder Gaarv’n met oude ambachten op het Parkeerdek
als dvd deel uitmaakt van het boek Het Engelse Kamp Gro-
• Oldambtster poffertjes op het Parkeerdek
ningen 1914-1918 van Menno Wielinga. De documentaire
• Wandeling Engelse Kamp onder leiding van Menno
schetst aan de hand van het levensverhaal van twee Britse
Wielinga. Duur van de wandeling is 1 uur, vertrek
geïnterneerden uit het Engelse Kamp een kleurrijk beeld van
om 12.00 en 14.00 uur vanaf de Groninger Archieven.
het cabaretgezelschap ‘The Timbertown Follies’, dat tijdens
Met een historische bus van het Nationaal Bus Museum te
de Eerste Wereldoorlog door heel Nederland furore maakte.
Hoogezand wordt u naar de locatie gebracht • Excursie met een historische bus van het Nationaal Bus
Groningers anders bekeken
Museum te Hoogezand onder leiding van stadshistoricus
Voor- en tegenstanders van bekende Groningers gaan met
Jan van den Broek. Duur van de excursie is anderhalf uur,
elkaar in debat onder leiding van Bram Douwes.
vertrek om 12.30 en 14.30 uur vanaf de Groninger Archie ven
Groninger Geschiedenisquiz
• Rondleidingen door depots van de Groninger Archieven.
Reinder Smith van RTV Noord presenteert de Groninger Ge
Duur 45 minuten, aanvang 12.30, 13.30, 14.30 en 15.30
schiedenisquiz, de jaarlijkse quiz over hoogte- én diepte
uur
punten uit de Groninger historie. Voor de wandelingen, busexcursies en rondleidingen geldt:
CASCADEPLEIN 10
opgave op de Dag van de Groninger Geschiedenis bij de
Boekenmarkt
aantal plaatsen beschikbaar. Vol = vol.
receptie van de Groninger Archieven. Er is een beperkt
Boekhandelaren en antiquariaten verkopen boeken over de Groninger geschiedenis en het Gronings erfgoed. Catering De Nieuwe Oogst
Vergaderzaal en Koffieruimte Cascadeplein 4
Een presentatie van nieuwe boeken over de Groninger
11.00 – 17.00 uur Koffie, thee, frisdrank en kleine versnape
geschiedenis. Auteurs en redacteuren vertellen over hun
ringen zijn te koop in de Koffieruimte. Astoria uit Haren biedt
nieuwste publicaties.
lunchmaaltijden aan in de Vergaderzaal.
18
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
SPOORZOEKEN PER BUS Een tochtje met een oude bus van het Nationaal Bus Museum is een vast programmapunt van de Dag van de Groninger Geschiedenis. Op het eerste gezicht leent het thema
toriteiten opzij te zetten en dingen ge
van de Dag (‘Vriend & Vijand’) zich
daan te krijgen. In Friesland herinnert
dit jaar niet zo goed als uitgangspunt
men zich Caspar de Robles vooral als
voor een busexcursie. Maar als je de
de man die het voor elkaar kreeg om
gewestelijke geschiedenis in gedach
de dijken die door de Allerheiligenvloed
ten doorloopt, blijf je wel haken bij
van 1570 waren vernield, te herstellen
de persoon van Caspar de Robles, de
en verbeteren. In Groningerland is hij
Portugees die ten tijde van de hertog
de man die – tegen veel weerstand in
van Alva in Groningen, Friesland en
– gezorgd heeft voor het leggen van
Drenthe de hoogste vertegenwoor
een ‘verlaat’ tussen het Schuitendiep
diger van koning Filips II was. Voor de
en het Damsterdiep en (vooral) voor
aanhangers van Willem van Oranje die
de aanleg van een vaarroute tussen
Arrestatie van Caspar de Robles op 23 november
er uiteindelijk in slaagden de Nederlan
Groningen en Friesland. Deze vaarweg
1576. Uitsnede uit een kopergravure gemaakt
den los te maken van de Spaanse ko
wordt naar hem ‘Caspar de Roblesdiep’
door J.F.C. Reckleben (ca. 1860), collectie RHC
ning – en dus ook voor ons die in deze
of ‘Kolonelsdiep’ genoemd.
Groninger Archieven, toegang 1536 nr. 4574
De Robles in het vijandelijke kamp. De
De busexcursie voert dit jaar naar de
maar als er te veel van is kunnen we
tijdgenoten dachten echter heel ver
grotere en ook minder opvallende
er ook veel last van hebben. De ex
schillend over hem, en in de loop van
sporen die deze vaarroute heeft na
cursieroute loopt door een gebied
de jaren is hij ook heel verschillend be
gelaten. Bij de aanleg daarvan is uiter
waar de landgebruikers eeuwenlang
oordeeld.
aard gebruik gemaakt van de toen al
tegen wateroverlast hebben moeten
‘vaderlandsche’ traditie staan – hoorde
bestaande watergangen. Dat gegeven
strijden. Het zijn juist de watergangen
Uiteindelijk heeft hij vooral een positie
biedt een mooi aanknopingspunt om
die zij hebben gegraven die Caspar de
ve indruk achtergelaten. Als het nodig
tijdens de excursie ook een andere
Robles in de 16e eeuw kon gebruiken
was wist hij met zijn daadkracht ruzi
‘vriend en vijand’ te bespreken: het
voor het aanleggen van zijn route naar
ënde en dwarsliggende plaatselijke au
water. We kunnen niet zonder water,
Friesland. Tijdens de rit zal oud-gemeentearchi
Kolonelsdiep bij Oldekerk. Foto Jan van den Broek
varis Jan van den Broek vertellen over de figuur van Caspar de Robles en de ontwikkeling van het landschap dat we doorkruisen. De tocht zal tweemaal worden gere den, om 12.30 en om 14.30 uur. De bus vertrekt van de geïmproviseerde bushalte aan het Cascadeplein. Be langstellenden dienen zich op de Dag zelf tijdig op te geven bij de balie van de Groninger Archieven.
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
<<
19
DE EERSTE WERELDOORLOG IN AARDEWERK In 1913 werd het eeuwfeest van het Koninkrijk der Nederlanden uitbundig gevierd. Naast verschillende feestelijkheden rond het Koninklijk Huis resulteerde ‘1813-1913’ in een groot aantal herinneringen als borden en ander aardewerk. Ook de ingrijpende gebeurtenissen van de Eerste Wereldoorlog 1914-1918 gaven aanleiding tot allerhande gedenkborden. Hoewel de borden niet in Groningen zijn gemaakt en ook geen specifiek Groninger zaken verbeelden, zijn ze wel een treffend voorbeeld van zaken die alle Nederlanders raakten zoals de mobilisatie, de distributie, het slachtverbod en de revolutie van Troelstra. Alle reden om eens enkele van deze borden te laten zien.
door Egge Knol
Op 28 juli 1914 begon de Eerste We
ze neutraliteit, maar uiteraard werden
Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,
reldoorlog waarbij uiteindelijk meer
op 1 augustus 1914 wel onze leger en
2013.0353. Foto Marten de Leeuw
dan 70 miljoen militairen waren be
vloot gemobiliseerd. Pas op 11 novem
trokken. 9 miljoen van hen sneuvelden.
ber 1918 na een vreselijke strijd in grote
wrichtte de samenleving doordat vijf
Deze grote oorlog heeft een enorme
delen van Europa gaf het Duitse leger
honderdduizend gemobiliseerde man
impact op de Europese geschiede
zich over. Miljoenen soldaten waren
nen hun werk en huis hadden moeten
nis gehad. Veel landen waren erbij
gesneuveld. De oorlog had grote ver
verlaten. Het Groninger Museum is in
betrokken. Het geallieerde blok van
woestingen tot gevolg gehad.
het bezit van een eenvoudige groene
Servië, Frankrijk, Engeland, België, Ita lië, Rusland, Japan, en later ook Amerika, stond tegenover Duitsland, OostenrijkHongarije,
Bulgarije
asbak die aan deze episode herinnert. De Eerste Wereldoorlog had, on
De asbak heeft als inscriptie: Mobili
danks de neutraliteit, een grote
satie Augustus 1914 Apeldoorn Albert
invloed op het leven in
Leinenga. Leinenga was geboren op
Nederland. Allereerst ont
8 september 1893 te Scheemda en
en Turkije. Nederland
bijna 21 jaar oud toen hij gemobili
bleef buiten het con
Asbak soldaat Albert Leinenga,
seerd werd. Hij belandde klaarblijke
flict door het in acht ne
1914, Groninger Museum,
lijk in Apeldoorn en kocht of kreeg als
men van een scrupuleu
2012.0133. Foto Marten de Leeuw
aandenken een asbak gemaakt door de
20
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,
Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,
1918, Groninger Museum, 2010.0229.
2010.0231. Foto Marten de Leeuw
2010.0228. Foto Marten de Leeuw
Foto Marten de Leeuw
Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,
Ivora Gouda, 1918, Groninger Museum,
Ivora Gouda, 1919, Groninger Museum,
1938.0669. Foto Marten de Leeuw
2010.0226. Foto Marten de Leeuw
2010.0227. Foto Marten de Leeuw
plaatselijke pottenbakker Hein Andrée
Engelse soldaten ontwikkelden talloze
Aan het eind van de oorlog braken er in
(1882-1961). Het is typisch groen ge
activiteiten en leerden Be Quick Engels
verschillende landen – Rusland voorop
glazuurd volkse aardewerk. De potten
voetbal. Dat was een groot succes. In
– revoluties uit. De socialistische voor
bakker ontwikkelde zich later tot een
1920 werd Be Quick landskampioen.
man Troelstra meende dat het in Ne
bekende ceramist.
Met de verkoop van kunstnijverheid
derland ook tijd was voor revolutie en
konden de Engelse militairen een zak
riep daartoe op. In een grote tegende
centje bijverdienen.
monstratie op het Malieveld betuigden
Een tweede invloedrijke effect van de
Nederlandse soldaten en burgers hun
oorlog vormde de grote Belgische vluchtelingenstroom. De vluchtelin
Het leven van alle dag veranderde ook
gen werden in kampen, maar ook wel
omdat de scheepvaart ernstig gehin
bij particulieren ondergebracht. Ook in
derd werd door de duikbotenoorlog.
Kortom de Eerste Wereldoorlog was
Groningen zijn verhalen bewaard ge
Menig Nederlands schip – goed voor
ook voor de Groningers een ingrijpen
bleven van Belgische vluchtelingen.
zien van neutraliteitskenmerken – werd
de gebeurtenis. Daarom zijn de prach
toch getorpedeerd of liep op een mijn.
tige, veelal in Gouda gemaakte, borden
Neutraliteit betekende ook dat alle mi
Als gevolg hiervan was er schaarste aan
ter herinnering aan die periode ook
litairen die als vluchteling of per onge
voedsel en brandstof. Een distributie
voor de Groninger cultuurgeschiede
luk binnen het Nederlandse territorium
stelsel werd ingevoerd en een slachtver
nis van betekenis. Het Groninger Mu
kwamen door de Nederlandse regering
bod afgekondigd. Uiteraard ontstond er
seum toont op de Dag van de Gro
gevangen werden gezet. Zo kwamen
ook een illegale zwarte han
er in de stad Groningen 1.500 Engel
del met oorlogsprofiteurs.
aanhankelijkheid aan het vorstenhuis.
ninger Geschiedenis deze borden tezamen met enige ande
se militairen van de First Royal Naval Brigade die opgesloten werden in het
Ivora Gouda, 1918, Groninger
Engelse Kamp. Een straatnaam her
Museum, 0000.4043. Foto Marten
innert nog aan deze gebeurtenis. De
de Leeuw
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
re herinneringen aan deze Grote Oorlog.
<<
21
LEZINGEN Foto Marten de Leeuw
bezetten en heeft het eiland niet be
mens weerspiegelt zich ook in de his
dreigd.
torische omgang met hondsdolheid. Hondsdolheid kwam in het verleden bij
Tijdens zijn lezing vertelt Egge Knol
vlagen voor en hield dan een reëel ge
over het leven op Rottumeroog in de
vaar in. Dit riep niet zelden tegenstrijdi
periode 1914-1918. Het eiland bleef
ge reacties op bij publiek, behandelaars
zich verplaatsen en de beide kapen,
en bestuurders. In de lezing komen
en later ook het voogdhuis, moesten
deze verschillende reacties aan bod.
daarom ook worden verplaatst. Voor de rijke vogelstand was de aanwezig heid van de militairen dramatisch. Een menigte aan eieren verdween in de magen van de soldaten. In 1917 werd de motorreddingboot
Egge Knol
C.A. den Tex op Rottumeroog gesta tioneerd. Hiermee werd in 1918 een
Rottumeroog bewaakt 1914-1918 is
buitengewoon
de titel van de lezing die Egge Knol
op het Borkumerrif uitgevoerd. Een
houdt op de Dag van de Groninger
redding die veel eerder en met meer
Geschiedenis. Egge Knol is conserva
succes plaats had kunnen vinden als
zware
reddingsactie
tor archeologie, geschiedenis en oude
de Duitse autoriteiten op Borkum eer
kunst(nijverheid)
Groninger
der toestemming hadden verleend.
Museum. Hij hoopt binnenkort een
Bij deze actie kwamen Nederlandse
boek over de zeekapen van Rottumer
militairen op Duits grondgebied.
bij
het
oog af te ronden. De voordracht wordt met talloze foto’s Tijdens de Eerste Wereldoorlog wer
en prentbriefkaarten opgeluisterd.
den de grenzen en kusten van Ne derland door het Nederlandse leger
Minie Baron
verdedigd. Het kleine eiland Rottumer oog, gewoonlijk bewoond door een
Hondsdolheid in Groningen is de titel
Minie Baron is zelfstandig historisch
gezin met inwonend personeel, kreeg
van de lezing die Minie Baron geeft op
onderzoeker, met als specialisatie de
een bezetting van meer dan honderd
de Dag van de Groninger Geschiede
geschiedenis van de gezondheidszorg.
manschappen. De bebouwing van het
nis. Onze houding ten opzichte van
Zij studeerde geschiedenis in Gronin
eiland veranderde van karakter. De
dieren versterkt zich de laatste decen
gen, met als hoofdvak sociaal-econo
voogd van het eiland, gewend alleen
nia langs twee tegengestelde lijnen.
mische geschiedenis en promoveerde
heerser te zijn, moest nu in overleg
We zien enerzijds een hoge investering
in 2006 op een kloeke studie over de
treden met de commandant van het
in dierenzorg en dierenwelzijn, ander
gezondheidszorg in Groningen tussen
eiland. Nauwgezet werden de Eems
zijds zijn het gevaar en de angst voor
1800 en 1870: Het belang en de wel-
en de gronden boven het eiland in de
overdracht van (dodelijke) infectieziek
vaart van alle ingezetenen. Vorig jaar
gaten gehouden. Duitsland is trouwens
ten door dieren enorm toegenomen.
publiceerde zij een artikel over honds
nooit van plan geweest Nederland te
De ambivalente relatie tussen dier en
dolheid in Friesland in De Vrije Fries.
22
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
Foto Chris Keulen
zij onder anderen een gesprek hadden met de rijkskanselier. Daarna reisden zij door naar Oostenrijk en Italië, gingen zij op audiëntie bij de paus en reisden zij via Frankrijk en Engeland terug naar Amsterdam. Als afsluiting ging Jacobs in het najaar van 1915 nog naar de Ver enigde Staten waar zij werd ontvangen door president Wilson. Hoe kunnen we deze episode beoor delen? Waren dit hopeloze pogingen van overspannen idealisten die vrou welijkheid en vredelievendheid ten onrechte aan elkaar gelijk stelden? Of
Foto Marij Kloosterhof
was het een strategische zet van Aletta
Mineke Bosch
Jacobs om het kiesrecht ook op deze
Henk Wierts dieper in op de situatie
berekening.
indirecte wijze te propageren? Tijdens
in Oost-Groningen, een gebied waar
Aletta Jacobs en de vrouwen die in
haar lezing op de Dag van de Gronin
smokkel vanouds een bekend feno
1915 vochten voor de vrede
ger Geschiedenis gaat Mineke Bosch
meen was. Aan bod komen onder meer
op deze vragen in.
de uitgebreide maatregelen van justitie
Tussen
idealisme
en
Toen in 1933 de Amerikaanse sociaal
en (lokale) overheid om de smokkel
hervormster en feministe Jane Addams
Mineke Bosch is hoogleraar Moderne
handel onder controle te krijgen. De
de Nobelprijs ontving voor haar vre
Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit
verscheidenheid aan smokkelwaar en
desactiviteiten, werd Aletta Jacobs ge
Groningen. Zij schreef onder andere
de beproefde smokkelmethodes. Het
noemd in de lofrede die bij de uitreiking
de biografie van Aletta Jacobs.
lucratieve aspect van smokkel. Straf
werd uitgesproken. Het ging hierbij om het Internationale Vrouwencongres in
fen en opgelegde boetes en natuurlijk
Henk Wierts
Den Haag, in het voorjaar van 1915,
het vernuft waarmee smokkelaars uit handen probeerden te blijven van het
dat door Aletta Jacobs werd georgani
De opleving van de sluikhandel rich
seerd. Temidden van het oorverdovend
ting België en Duitsland was één van
wapengekletter dat vaak tot in ons
de gevolgen van de Eerste Wereld
Henk Wierts is historicus. Hij heeft een
land was te horen, kreeg Jacobs het
oorlog voor het neutrale Nederland. In
historisch onderzoeksbureau en werkt
voor elkaar dat vrouwen uit Duitsland,
zijn lezing Smokkel in Oost-Groningen
onder meer voor de gemeente Gronin
Engeland, België, de Scandinavische
tijdens de Eerste Wereldoorlog gaat
gen en het RHC Groninger Archieven.
gezag.
landen en de Verenigde Staten een week lang met elkaar in gesprek gin gen over mogelijkheden om de vrede te bewerkstelligen. Maar het bleef niet bij praten alleen. De resoluties die daar werden aange nomen werden door twee delegaties persoonlijk aan de staatshoofden en verantwoordelijke bewindslieden van respectievelijk de oorlogvoerende en neutrale landen aangeboden. Jacobs en Addams namen de oorlogvoerende landen voor hun rekening. De onlangs opgedoken filmbeelden van Aletta Jacobs tonen haar en haar Ameri Foto Marij Kloosterhof
kaanse vriendin in Berlijn in 1915, waar
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
23
Andere Vertoningen, het eenmansbedrijf van Anne van Slageren, laat je meespelen in het Groninger verleden. Anne van Slageren heeft eerder ervaring opgedaan met het gebruik van historisch materiaal in films. Hij maakte o.a. een film genaamd Voorjaar in de bol waarbij de acteurs en het archiefmateriaal van GAVA leuke interactie hebben.
door René Duursma
SPEEL MEE MET ANDERE VERTONINGEN
Anne van Slageren is van huis uit his toricus, maar hij maakt ook muziek en is dus filmmaker. Het liefst combineert hij een en ander. Momenteel is hij bezig met een project over de geschiedenis van oude zwembaden in Haren. Hij wil graag de gemeenschap van Haren be trekken bij de voorbereidingen en uit voering hiervan. Het is een zogenaamd Community Art project. Voor de Dag van de Groninger Ge schiedenis diende Anne een speciaal idee in. Hij tovert een van de ruimtes in het gebouw van de Groninger Ar chieven om tot een set met studiolam pen en een green screen. Als bezoeker van de Dag kun je hier spelen in een kort filmpje. Kies een historische pe riode, verkleed je met de aanwezige kostuums en voeg diverse attributen toe. Je gaat voor het green screen staan, en dan zie je jezelf op een mo nitor terug met archiefmateriaal op de achtergrond. Alsof je ineens in de jaren
meevaart op de grote vaart. Wie weet
in Leek of Winschoten van vroegere
dertig van de 20e eeuw in de stad Gro
kies je wel voor een voetbalwedstrijd
tijden.
ningen rondloopt, of op een coaster
uit de jaren vijftig of wil je rondlopen De beelden van deze filmpjes zullen na de Dag van de Groninger Geschiedenis terug te vinden zijn op YouTube, via de website van ‘de Dag’. Daarna kun je de beelden delen met je vrienden en be kenden. Misschien wil je wel een spe ciale groet aan iemand doen, iemand ten huwelijk vragen of gewoon zwaai en naar bekenden. Met de historische achtergrond naar eigen keus wordt het
Martinitoren gezien vanuit de Oosterstraat.
Kinderen aan het spelen, Oranjesingel (Gronin-
Still uit collectie GAVA AV0022, een film van
gen), ‘zeezandje’. Still uit collectie GAVA AV0022,
D. Moolenaar uit ca. 1933
een film van D. Moolenaar uit ca. 1933
24
hoe dan ook een speciaal filmpje. www.anderevertoningen.nl
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
GEZOCHT: FOTO’S GRONINGEN 40-45 LAATSTE OPROEP: BRENG ONS UW FOTO’S OP DE DGG OM DIT VERHAAL IN BEELD TE BRENGEN Zeventig jaar na de bevrijding wordt Groningen 40-45, hét ultieme en allereerste
foto’s aan te bieden. Heeft u vragen?
fotoboek over de Tweede Wereldoorlog in stad en provincie Groningen, uitgege-
Neem dan contact op via foto4045@
ven. Met heldere, beknopte beschrijvingen van wat Groningen bijzonder maakte
groningerarchieven.nl of bel naar 050
in die bewogen tijd. Of juist heel gewoon. Altijd op basis van gedegen, vaak recent
599 2000 (Bettie Jongejan of Michael
onderzoek.
Hermse).
door Bettie Jongejan
Het verhaal van Groningers in oorlogs
soms ook door heel kleine details, een
Groningen 40-45 wordt samengesteld
tijd willen we vertellen aan de hand van
waardevolle kijk op Groningen in oor
door RHC Groninger Archieven en
beeldmateriaal, het liefst tot op heden
logstijd geven.
het Oorlogs- en Verzetscentrum Gro
onbekende foto’s: verrassend, schok
ningen in samenwerking met uitge
kend, ontroerend of juist herkenbaar.
Op zaterdag 4 oktober bent u van harte
verij WBOOKS. Het boek verschijnt in
Kortom: foto’s die een verhaal vertel
welkom bij onze stand tijdens de Dag
februari 2015.
len, of aanleiding zijn om dit te doen.
van de Groninger Geschiedenis om uw
Wij zijn daarom op zoek naar unieke kiekjes van Groningen uit de oorlogs jaren die nog bij u thuis op zolder of in lades zijn opgeborgen. Wij zoeken niet alleen de welbekende beelden van de verwoestingen in de stad Groningen, maar ook bijzondere opnamen van het dagelijks leven. Zo als van de onderduiker of evacuee die bij uw familie verbleef. Een vertrek kende trein, met daarin uw familielid of Joodse buurtbewoner. Een straat of huiselijk tafereel, waarin een enkel detail op de oorlogsomstandigheden duidt. Misschien bent u in het bezit van een bijzonder fotoalbum van de be vrijding in een Gronings dorp. Vooral foto’s met een verzetsachtergrond of het Joodse leven van 1940-1945 in Groningen zijn gewenst. Natuurlijk zijn er vele andere onder werpen denkbaar. Kiekjes uit uw fo toalbum kunnen net zoveel vertellen
Vervoer in oorlogstijd. Bus met gasgenerator voor het stadhuis Groningen, 1940-1945. Foto collectie
als professionele foto’s. Foto’s kunnen,
OVCG/RHC Groninger Archieven, 2219-883
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
25
ACTIVITEITEN Cochon Bleu
Foto René Keijzer
Ooit begonnen met pure cajunmuziek, zijn in de loop der jaren flink wat an dere invloeden in het repertoire geslo pen, maar twee dingen zijn gebleven: Franstalige teksten en een overdosis energie. Wie één van hun enthousiaste optredens ziet, weet dat humor en ple zier belangrijk zijn voor het vijftal. Dit zorgde al voor de nodige sensatie op bevrijdingsfestivals, Folkwoods, Para diso, Eurosonic, de Parade, Noorder zon, Oerol en vele andere festivals en podia. Cochon Bleu voelt zich echter net zo goed thuis in een klein café als op een
folk nieuwe luikjes geopend. Naar bij
tenterrein in Onstwedde is een hoog
megapodium. Menig winters cafeetje
voorbeeld americana, latin, oud-Hol
tepunt. De medewerkers verzorgen
werd eveneens op de kop gezet. De
landse kinderliedjes. Zelfs wat Jamai
de demonstraties in klederdracht en
zes cd’s van de band laten fraai de ont
caanse invloeden zijn te bespeuren.
geheel belangeloos waardoor de kos
wikkeling horen van louter covers uit het cajungenre (Changez les guitares)
ten laag zijn. Kosten van verbruik en www.cochonbleu.com
tot aan albums vol eigen composities
gebruik van materialen/gereedschap pen worden gefinancierd uit opbreng
(It’s All Coming Good en Not Blue).
Onstwedder Gaarv’n
Inmiddels is het vijfmanschap van wel
In 1977 werden door enkele Onstwed
ca. 9 ton, een complete dorsmachine
eer een kwartet geworden, wat de band
ders een aantal oude ambachten ge
en een eigen ‘activiteitenruimte’ beho
een opener geluid heeft opgeleverd.
demonstreerd hetgeen resulteerde in
ren tot de ‘uitrusting’.
Muzikaal gezien zijn er naast cajun en
de oprichting van de Stichting ‘Oogst-
sten van demonstraties en verkoop van producten. Een mobiele veldoven van
Foto Henk Scholte
26
en Dorscombinatie Uneswido Onst
Onstwedder Gaarv’n is aanwezig op de
wedder Gaarv’n’, kortweg genoemd St.
Dag van de Groninger Geschiedenis.
Onstwedder Gaarv’n. Doel: bekend
De demonstraties zijn niet alleen leuk
heid geven aan en het in stand houden
voor volwassenen. Ook voor kinderen
van de vele traditionele boerenam
valt er wat te beleven. Ze kunnen as
bachten (ruim 25) middels het geven
sisteren bij het branden van koffiebo
van demonstraties. Continuïteit in de
nen. Ze mogen zelf meel malen en een
medewerkers wordt verkregen door
zakje zelf gemalen meel mee naar huis
onder meer het geven van cursussen
nemen om er een pannenkoek van te
in de wintermaanden. Meer dan hon
bakken. En bij het onderdeel touw
derd medewerkers geven regelmatig
draaien kunnen ze van verschillende
met groot succes demonstraties (thans
kleuren touw hun eigen springtouw
gem. 40x p/j) in vnl. Noord-Nederland.
maken.
Het jaarlijks Oogstfeest op de 4e za terdag in augustus op het Evenemen
www.onstweddergaarvn.nl
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
Foto Edwin van de Graaf
Op het landgoed Nienoord rijdt de stoomtrein alle zon- en feestdagen tus sen 1 april en 31 oktober. Doordeweeks wordt er gereden met dieseltractie. www.landgoednienoord.nl
Minicursus oud schrift en historische cartografie: ontrafel de geschiedenis van de slag bij het Bollemeer in 1669 Wat speelde zich in 1669 af bij het Bol lemeer? Samen met bezoekers ont cijfert Elske Copper, deskundige op
Museumschip Emma
schiedenis is het opstappunt het sluisje
het gebied van oude handschriften, in
bij de Zuiderhaven.
deze miniworkshop paleografie of oud
Misschien heeft u haar al eens zien varen door de grachten van Gronin
schrift een kernstuk rond het conflict www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl
gen: museumschip Emma. Emma is in 1922 gebouwd bij scheepswerf Gideon
over de veengronden in het Wester kwartier in de 17e eeuw. Een zoektocht
Miniatuurstoomtrein Nienoord
Koster in Groningen. Dit voormalige
naar wat er gebeurde bij het Bollemeer en Nanninga’s bos tussen de heren van
directievaartuig van Provinciale Water
Ook dit jaar is de populaire miniatuur
Nienoord en de Coendersborg. Wat
staat is in 2010 aangekocht door het
spoorbaan met echte stoomtrein van
was de oorzaak van hun conflict en
Noordelijk Scheepvaartmuseum. Na
Familiepark Nienoord uit Leek weer
welke gevolgen had hun hoog oplo
een grondige renovatie is Emma sinds
aanwezig tijdens de Dag van de Gro
pende ruzie waarbij zelfs doden vielen?
2011 in gebruik voor promotie, verhuur
ninger Geschiedenis. Kinderen en vol
Met behulp van kaartmateriaal en ori
en arrangementen. Op diverse evene
wassenen kunnen tijdens deze dag een
ginele stukken worden de strijdende
menten in Groningen en omgeving is
ritje maken in de trein en genieten van
partijen gevolgd.
Emma aanwezig, zoals bij de Pinkster
de geur en het geluid zoals bij een ech
feesten in Delfzijl, tijdens WinterWel
te stoomtrein. De conducteurs en ma
Vaart in Groningen, en natuurlijk bij de
chinisten zullen deze dag weer zorgen
Dag van de Groninger Geschiedenis.
voor een veilige en soepele treinen
U kunt tijdens deze evenementen een
loop en staan klaar om uw vragen over
stukje met dit bijzondere drijvende erf
het materieel en/of het familiepark zo
goed meevaren. De prachtig gerestau
goed mogelijk te beantwoorden.
reerde salon heeft een capaciteit van
De stoomtrein is een miniatuur van
12 personen. Stap ook eens aan boord
een echte Nederlandse stoomloc en is
en ervaar Groningen vanaf het water!
in staat om met 4 wagons ongeveer 15
Tijdens de Dag van de Groninger Ge
personen te vervoeren.
Foto Marij Kloosterhof
Uitsnede tekening van het gevecht bij het Bollemeer (Bolmeer) op 28 juni 1669 met plattegrond van de bij dit meer gelegen ‘Snoecer Schantz’ (Snoekerschans)/Wilhelm H. Veenhuisen, 1669. Collectie RHC Groninger Archieven toegang 817, signatuur 1307, afkomstig uit archief van de borg Nienoord, toegang 626, inv.nr. 587
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
27
Foto’s Marij Kloosterhof
NATIONAAL BUS MUSEUM Op de Dag van de Groninger Geschiedenis is het Nationaal Bus
in 1965 bij Carrosseriefabriek Smit te Appingedam. De bus
Museum aanwezig met twee historische autobussen: DAM
heeft een DAF TB160 DD 530 chassis en biedt plaats aan 48
154 en ESA 133. Beide bussen worden ingezet bij excursies.
zittende en 20 staande passagiers. Op 1 oktober 1970 is de DAM overgenomen door de GADO te Groningen. De bus werd toen in de bekende streekbusgele kleur overgespoten,
Het Nationaal Bus Museum is een stichting die zich ten doel
maar behield wel zijn oorspronkelijke wagenparknummer.
stelt historische bussen te verwerven, te restaureren, te on
Na zijn actieve loopbaan kwam de bus in het bezit van het
derhouden en te bewaren. Het museum is bij de aanschaf
Nationaal Bus Museum, waar hij nog uitsluitend wordt inge
van de GADO-bus 4400 in 1978 opgericht als Noordelijk Bus
zet voor speciale ritten.
Museum en werd gevestigd in Winschoten. Omdat het ook autobussen buiten de noordelijke regio in zijn collectie kreeg,
ESA 133
is de naam in 2011 gewijzigd in Nationaal Bus Museum.
Bus van Elema-Stollenga’s Autodiensten N.V. gevestigd te Marum. Deze busonderneming reed in de driehoek Assen
Tegenwoordig is het museum gehuisvest in Hoogezand, in
- Groningen - Drachten. Naast streekvervoer verzorgde de
een pand waar aan alle autobussen onderdak kan worden
ESA ook touringcarritten.
verleend. Het museum bezit een unieke collectie histori
De ESA 133 kwam in 1964 in dienst. De bus is van het merk
sche bussen en toebehoren. Met een deel van deze oldtimers kan nog steeds worden gereden. Ze worden regel matig ingezet voor excursies en kunnen worden gehuurd.
DAF met een chassis van Groenewold uit Hoo gezand, bijna de buurman van het Natio naal Bus Museum. De bus heeft 50 zit- en 15 staanplaatsen, is een zogenaamde semitour bus en heeft reizen gemaakt naar o.a. Zuid-Frankrijk en de Noord
Voor meer informatie:
kaap.
www.nationaalbusmuseum.nl
Het gehele lijndienstbedrijf van de
DAM 154
gevestigd in Friesland. De ESA 133
ESA ging in 1979 over naar de FRAM Bus van de Damster Auto Maat
kwam daar als nummer 634 in dienst
schappij te Appingedam. Belang
en is direct in opslag gegaan.
rijkste lijn van de DAM was lijn 1
Nadat de bus in het bezit van het
Appingedam - Delfzijl - Appinge
toenmalig Noordelijk Bus Museum
dam - Groningen.
kwam, kreeg deze zijn oude nummer
De DAM 154 zag het levenslicht
133 terug.
28
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
NOORD-NEDERLANDS TREIN- EN TRAMMUSEUM Het stationsgebouw van het Noord-
ste spoorlijn van Noord-Nederland:
speciaal samengesteld aan de hand
Nederlands Trein & Tram Museum
Staatslijn B van Harlingen naar Nieu
van het thema rondom de Eerste We
(NNTTM) in Zuidbroek wordt in oktober
weschans, die vanaf 1863 werd aange
reldoorlog. Waren er beperkingen in
2014 officieel geopend. Het gebouw uit
legd. De expositie geeft een idee van
het neutrale Nederland? Hoe zag de
1865 is na een lange restauratiefase
de ontwikkeling van het reizen. Het
spoorkaart er uit, wat reed er over het
klaar om bezoekers te ontvangen en een
station werd als de poort naar de we
Groningse spoor? Kon je bij Nieuwe
beeld te geven van en over de ontwikke-
reld gezien. Foto’s, attributen en verha
schans toch Duitsland in? In onze een
ling van de trein en de tram in Noord-
len roepen in de monumentale ruim
dagsexpositie laten we het noordelijke
Nederland.
ten van het stationsgebouw een sfeer
spoor in de periode van vriend en vij
op van ontdekken en bewonderen. Op
and herleven!
Het station en de exposities
een moderne manier wordt daarnaast
Het NNTTM is eigenaar van het ge
de geschiedenis digitaal toegankelijk
Vrijwilligers
heel herstelde monumentale Water
gemaakt. Ook is de unieke ligging van
De stichting NNTTM bestaat uit een
staatstation 3e klasse uit 1865. In de
het nieuwe museum nog steeds de
enthousiaste
authentieke ruimtes voel je de sfeer
echte poort naar de wereld, omdat de
vanaf het ontstaan in 2001 ten doel
van het reizen van toen. De bijzondere
reis letterlijk kan beginnen op het per
had het oude vervallen stationsge
namen - Vestibule, Corridor, Wacht
ron. De Arriva-trein stopt namelijk voor
bouw van de Nederlandse Spoorwe
kamer 1e en 2e klasse en de ‘gewone’
de deur!
gen geheel te laten herstellen in de stijl
Wachtkamer 3e klasse - illustreren de
vrijwilligersgroep
die
van het jaar van de bouw uit 1865 en…..
maatschappij van de 19e eeuw en later.
Vriend en vijand?
om er een spoor- en trammuseum in
Het Bureau der Stationschef wordt een
Regelmatig is het NNTTM met zijn
te beginnen. Nu in 2014 is dat gelukt
voorbeeld van het werken in die peri
stand aanwezig op bijzondere eve
en opent het museumstation aan de
ode; een sobere stijlkamer van weleer.
nementen, zoals op de Dag van de
spoorlijn Groningen-Duitsland de deu
Wisselexposities geven van tijd tot tijd
Groninger Geschiedenis. Jaar na jaar
ren. De vrijwilligersorganisatie NNTTM
een speciale kijk op het verleden.
presenteerden we ons museum in
ontvangt u graag!
wording rondom de tafel in de Gro Het NNTTM start in het gerestaureerde
ninger Archieven. Deze keer pakken
station met een expositie over de eer
we wat groter uit met een expositie
Emplacement Zuidbroek, ca. 1913. Foto P. Kramer, collectie RHC Groninger
Het stationsgebouw van het Noord-Nederlands Trein & Tram Museum in
Archieven, 818-18843
Zuidbroek
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
29
ACHTER DE SCHERMEN
HENK BEDENKT HET ‘BEELD’ VAN DE DAG
De aankleding en bewegwijzering van de Dag van de Groninger Geschiedenis worden al meer dan tien jaar voor een groot gedeelte gedaan door Henk Kampen.
door Eddy de Jonge
Henk Kampen, opgeleid als beeldend kunstenaar, begon ooit als behoudsmedewerker bij de Groninger Archieven. De laatste jaren is hij zich steeds meer gaan toeleggen op de grafische vormgeving voor de Groninger Archieven, het GAVA en het Huis van de Groninger Cultuur. Henk is ‘het beeld naar buiten’ gaan bepalen. Hij houdt zich bezig met de vormgeving van folders, brochures, uitnodigingen en aankondigingen en werkt mee aan de diverse presentaties in de hal van de Groninger Archieven. Een ander belangrijk onderdeel van zijn werk is het onderhouden van de website van de Groninger Archieven. De Dag van de Groninger Geschiedenis is voor hem elk jaar weer een belangrijk evenement. Zodra het thema van de Maand van de Geschiedenis bekend is beginnen de voor bereidingen voor de Dag. Eerst zoekt hij afbeeldingen in de archieven die een raakvlak hebben met het thema en ver volgens verwerkt hij die in het affiche. Dit jaar is het thema van de Dag ‘Vriend & Vijand’ en omdat dit jaar herdacht wordt dat honderd jaar geleden de Eer ste Wereldoorlog uitbrak, is ook dat feit terug te vinden in de programmering van de Dag. Voor het affiche heeft Henk daarom gekozen voor een uitsnede van een foto van Eduard Sanders uit de verzameling foto’s Gemeentearchief Gronin gen (1785-30630). Het is een foto van een militair muziek korps dat tijdens de mobilisatie in 1914 poseert voor het Christelijk Tehuis voor Militairen. De originele afbeelding is te vinden op beeldbankgroningen.nl. Deze foto komt ook terug in o.a. de bordjes voor de standhouders en de badges voor de deelnemers, standhouders en organisatie. Verder zorgt Henk voor de programmaborden in de hal, lunchbonnen, kaartjes voor de excursies en rondleidingen en de bewegwijzering in het gebouw. De Dag van de Groninger Geschiedenis is voor Henk mis schien het hoogtepunt van het jaar, maar als op zaterdag morgen alle borden hangen en staan en de deelnemers, Foto Marij Kloosterhof
30
standhouders en publiek binnenstromen, zit voor Henk de Dag van de Groninger Geschiedenis er weer op.
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
INITIATIEFNEMERS DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven
Foto Marij Kloosterhof
Het RHC Groninger Archieven is hét informatiecentrum voor de geschiede nis van de stad en provincie Groningen. Archieven, boeken, kranten, geogra fische kaarten, foto’s, films, video’s en geluidsopnames vertellen het verhaal van Groningen van toen tot nu. www.groningerarchieven.nl
Huis van de Groninger Cultuur Het Huis van de Groninger Cultuur sti muleert activiteiten en organisaties ge richt op het ontwikkelen, verspreiden,
Gronings AudioVisueel Archief
Biblionet Groningen
behouden en beschermen van de Gro
Het GAVA bewaart en biedt (historisch)
Biblionet is de netwerkorganisatie van
ninger cultuur en informeert daarnaast
audiovisueel materiaal aan met zoveel
alle bibliotheken in stad en provincie
particulieren, culturele organisaties, in
mogelijk informatie over het archief
Groningen. In samenwerking met an
stellingen en overheden.
materiaal als historische bron of voor
dere culturele organisaties organiseert
gebruik in kunstproducties. Het GAVA
Biblionet verschillende activiteiten die
heeft een uitgebreide raadpleegcol
in het teken staan van het Groninger
lectie, die te bekijken is in de studie
erfgoed.
www.huisvandegroningercultuur.nl
Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande
zaal van het RHC Groninger Archieven.
Stad & Lande is een vereniging voor
groeiende hoeveelheid film- en video
iedereen die zich interesseert voor de
materiaal aan via internet.
Daarnaast biedt het GAVA een steeds
Noordelijk Scheepvaartmuseum Het
geschiedenis van stad en provincie Groningen. De vereniging is een ont
www.mijneigenbibliotheek.nl
www.gava.nl
Noordelijk
Scheepvaartmuse
um laat de geschiedenis zien van de Noord-Nederlandse
moetingsplaats voor professionele his
scheepsbouw
torici, amateurs en geïnteresseerden
Groninger Museum
en scheepvaart vanaf de middeleeu
en vormt een platform voor nieuwe
Collecties, presentaties en educatie
wen tot aan de dag van vandaag. In de
ontwikkelingen op cultuurhistorisch
vormen de basis van het Groninger
beide middeleeuwse museumpanden
gebied. Daarnaast bevordert Stad &
Museum. Het Groninger Museum is
komen verschillende thema’s aan bod,
Lande met verschillende activiteiten de
extrovert en veelkleurig en richt zich
zoals: Hanzevaart in de middeleeuwen,
belangstelling voor de Groninger ge
op een breed publiek. Met presentaties
virtueel Groningen in 1470, turf- en
schiedenis en behartigt zij de culturele
van nationale en internationale bete
binnenvaart, kust- en waddenvaart op
belangen, zoals het behoud van mo
kenis wil het Groninger Museum het
zeil en motor, scheepsbouw in hout en
numenten.
publiek verwonderen en aanzetten tot
ijzer en scheepsmotoren.
meningsvorming. www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl
www.stad-lande.nl www.groningermuseum.nl
DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014
31