Dag van de Groninger Geschiedenis 2015 by Groninger Archieven

2 9e DAG VAN D E

GRONINGER GESCHIEDENIS 10 oktober 2015, 11.00 - 17.00 uur Cascadeplein 4/10 Groningen, gratis toegang

VOORWOORD

COLOFON Dit magazine is uitgegeven in het kader van de Dag van de Groninger Geschiedenis 2015, met als thema ‘Tussen Droom en Daad’. Deze dag wordt georganiseerd door het RHC Groninger Archieven, het Huis van de Groninger Cultuur, de Cultuurhis torische Vereniging Stad en Lande, het Gronings AudioVisueel Archief, de Groninger Forum Biblio theek, het Groninger Museum en het Noordelijk Scheepvaartmuseum. Meer informatie over de Dag van de Groninger Geschiedenis vindt u op de website: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl. Oplage: 10.000 Redactie Eddy de Jonge

Foto Alex Wiersma

Patricia Ottay Harma Rozema-Woldhuis

Zaterdag 10 oktober vindt de 29e editie van de Dag van de Groninger Geschiedenis

Aan dit nummer werkten mee

plaats. Speciaal voor deze Dag komt dit magazine uit. Aan mij is gevraagd hiervoor een

Harm van den Berg, Fleur Gräper-van Koolwijk,

voorwoord te schrijven.

Jona van Keulen, Steven Kolsteren, Harry Perton,

Dit jaar is het thema van de Maand van de Geschiedenis ‘Tussen Droom en Daad’. Voor mij als historicus die voor een deel van haar droom haar werk heeft mogen maken een schitterend thema. In deze maand gaan we op zoek naar dromen, dromers, daden en doeners van weleer. Dit is ook terug te zien in de programmering van de Dag. Zo zijn

Gert Plas, Peter Riem, Harry Romijn, Herman Sandman, Harm van der Veen, Henk Wierts Ontwerp Richard Bos, Wergea

er lezingen over onder meer zionisme, over de ontwikkeling van VERA van jongeren

Fotografie

centrum naar underground popzaal en over de droom van Frans Haks. Er zijn een in

Hans Banus, Ineke Bron-Teulings, Jurjen Drenth,

formatiemarkt en een boekenmarkt en de Groninger geschiedenis kan beleefd worden

Fotobedrijf Piet Boonstra, Marij Kloosterhof,

door middel van tal van activiteiten zoals de Groninger Geschiedenisquiz, interviews,

Steven Kolsteren, Knelis, P.B. Kramer, Josephine

presentaties en rondleidingen door de depots van de Groninger Archieven.

Kurvers, Inez van Lamsweerde, Marten de Leeuw, Jan Lenting, Robert van der Molen, Alfred Ooster

Deze Dag wordt georganiseerd voor iedereen in Groningen die zich actief bezig houdt

man, Erwin Otten, Persfotobureau D. van der Veen,

met of belangstelling heeft voor de regionale geschiedenis. Voor dromers en voor

Harry Perton, T. Post, Ronald Rietman, Harma

doeners en voor iedereen daar tussenin. Op de Dag van de Groninger Geschiedenis worden de verhalen van Groningen aanspre kend gepresenteerd door de Groninger historische en culturele organisaties. Waarbij iedereen uitgenodigd wordt om actief mee te doen.

Rozema-Woldhuis, Mans Schepers, Peter Tahl, Henk Veenstra (Henx), Jan Willem van Vliet, Geert Volders, Alex Wiersma, Karel Zwanenveld Afbeelding omslag Voorkant: Foto Marij Kloosterhof

In de afgelopen jaren is de Dag van de Groninger Geschiedenis uitgegroeid tot een

Druk

manifestatie waarbij veel te beleven, te leren en te ontdekken valt. Ik wil de organisato

Koninklijke Van Gorcum BV, Assen

ren, het Huis van de Groninger Cultuur, de Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande, het Gronings AudioVisueel Archief, de Groninger Forum Bibliotheek, het Groninger

Contact

Museum, het Noordelijk Scheepvaartmuseum en het RHC Groninger Archieven felicite

Redactie

ren met de mooie programmering en wens u een leuke dag en inspirerende maand toe.

Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen Postbus 30040, 9700 RM Groningen

Fleur Gräper-van Koolwijk, gedeputeerde Cultuur provincie Groningen

Telefoon: 050-5992000 E-mail: info@groningerarchieven.nl

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS

INHOUD

2 Voorwoord

12 Bronnen voor onderzoek naar

Voorwoord van Fleur Gräper-van Koolwijk, gedeputeerde Cultuur provincie Groningen

emigratie van Groningers In verschillende bronnen is informatie te vinden over geëmigreerde Groningers

4 Erik Bulthuis droomt wel van echte 14 Muziekdroom: “De meeste doorbraak Interview met acteur Erik Bulthuis. Hij opent de Dag van de Groninger Geschiedenis

dromen zijn bedrog, maar …” Tijdens een rondetafelgesprek spreekt Herman Sandman met musici over hun muziekdroom

5 Kornelis ter Laan, dromer en doener 15 Vijf mollen Een artikel over de voorman van het ‘Groningen-gevoel’

Column van Herman Sandman

16 Programma

Lezingen Informatie over de lezingen die worden gehouden

24 Bij de sluis Informatie over de historische schepen die meedoen aan de Dag van de Groninger Geschiedenis

Activiteiten Een selectie van de activiteiten die worden georganiseerd

KNVB-beker in Groningen Over de successen van de ‘trots van het Noorden’

Overzicht van alle activiteiten

De propeller van de Helpman 1 Interview met een kleinzoon van Emile de Schepper (1892-1967), co-bouwer van de Helpman 1

Rondleiding Westerhavenbuurt Op zoek naar sporen van het verleden met historicus Henk Wierts

20 Groninger Museum: droom en

Achter de schermen Een blik achter de schermen van de organisatie

Het perspectief van Boelo Tijdens, verlichte herenboer Interview met Geert Volders over boer Tijdens en de kanalisatie in Westerwolde Tussen Droom en Daad Foto’s met als thema Tussen Droom en Daad

10 Onderzoek onderweg Beschrijving van het Historisch Jaarboek Groningen 2015 en twee lopende onder zoeken

daad Het postmoderne museumgebouw zweefde jarenlang tussen droom en daad van Frans Haks

29 30 31

Initiatiefnemers Overzicht van alle organisatoren van de Dag van de Groninger Geschiedenis

De Grote Geschiedenisquiz met Reinder Smith Interview met de presentator van de levendige quiz op de Dag van de Groninger Geschiedenis DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

ERIK BULTHUIS DROOMT WEL VAN ECHTE DOORBRAAK Duizenden bezoekers hebben hem gezien als Haardloper Louwe Huzengoa of als de kunstenaar Hendrik Werkman, twee producties van de theatergroep WAARK.

door Harm van den Berg

Maar bij het woord ‘doorbraak’ begint Erik Bulthuis (51) stevig te lachen. “Ja, mijn buurvrouw voorspelde dat ook al, maar voorlopig zal ik gewoon moeten blijven werken voor de kost”, zegt hij monter. Re alistisch jazeker, maar Bulthuis droomt zo nu en dan echt wel dat hij als acteur be kend wordt buiten Groningen. “Een mooie rol in een Nederlands stuk, dat zou ik best

Foto Marij Kloosterhof

willen.” Maar voor de Dag van de Gronin ger Geschiedenis kruipt hij eerst nog in de

op de christelijke PABO over drama in het

vanaf dat moment vaker luisteren naar ra

huid van taalkundige en politicus Kornelis

basisonderwijs.

dio Noord en leerde zo hoe het moet.

ter Laan, ‘de man van de encyclopedie’. Toneelspelen zit Bulthuis in het bloed: “Als

Voor hem begon het met een hoofdrol in

Drie dagen per week staat Bulthuis voor

het mogelijk was om te spelen, deed ik dat.

het kluchtige Adriaan en Olivier naar de

de klas in de Groningse wijk Beijum, maar

Dat komt denk ik door mijn vader, die jaren

boeken van Leonard Huizinga. Hij kwam

zodra het kan houdt hij zich ook bezig met

bij de Grunneger Sproak speelde”. Op een

bij WAARK, speelde in stukken als Gele

drama en musical. “Drama met groep acht,

dag kwam vader Jan, geboren in Stedum,

Bloumen, Figaro en draafde als Haardloper

de eindejaarsmusical of een stuk met Sin

thuis met een script waarin de rol, in het

Huzengoa over vele podia in de provincie.

terklaas of de Kerst”, zegt hij op een toon

Gronings, voor Erik stond aangekruist. “Het

Ruim 3500 mensen zagen hem in die rol.

die duidelijk maakt dat het hem nog niet

was allemaal al geregeld, maar ik sprak als

“Het deed me veel dat het publiek zo en

verveelt. Niet voor niets ging zijn scriptie

Stadjer geen echt Gronings.” Bulthuis ging

thousiast was over dat stuk”, aldus Bulthuis, die voor WAARK met diverse re gisseurs werkte. Zoals Jack Nieborg, Ben Smit en Fenna Besijn die het allemaal ‘op hun eigen manier deden’. Nu volgt Erik zelf de regiecursus in het Prinsentheater. Bij WAARK spraken hem vooral de kwaliteit van het spel, de professionaliteit in de aan pak en het naar voren halen van cultuur historische figuren aan. Naast zijn rol in Werkman (nog te zien tot in het voorjaar van 2016) is Bulthuis ook actief in andere (historische) stukken en brengt hij de ei gen voorstelling Babbeleguuchies. En dan is er nog ONA in Stedum. ONA? “Ja, dat staat voor Ontspanning Na Arbeid, makke lijk toch?” Blijspel en klucht zijn de speciali

Foto Henk Veenstra (Henx)

teit met Erik als regisseur.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

KORNELIS TER LAAN, DROMER EN DOENER Het is in de ‘Grunneger wereld’ met de waardering voor Kornelis ter Laan (18711963) wat wonderlijk gegaan. Als voorman van het ‘Groningen-gevoel‘ was hij bekend en bijna onomstreden. Bijna…

door Harm van der Veen

Er waren criticasters die hem te ‘volks’, te

werd deze zoon van een keuterboer uit

weinig wetenschappelijk vonden. Dat leid

Slochteren gegrepen door de armoede

de tot interne strijd, maar niet tot vermin

en ellende om hem heen. Hij koos partij

derde populariteit bij de Grunnegers die

en volgde Domela en zijn radicale Sociaal-

rond kraantjespot en als lezers van het tijd

Democratische Bond (SDB). Maar toen de

schrift Dörp en Stad aan zijn hand liepen.

op praktische resultaten ingestelde Soci

Het gepruttel van literaire fijnproevers die

aal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP)

de Grunneger ‘schrieverij’ op een hoger

werd opgericht, koos hij in 1900 voor deze

peil wilden brengen en het gemopper van

beweging van het algemeen kiesrecht en

historici die zich ergerden aan zijn ruig

de kleine stappen voorwaarts.

bronnenonderzoek bleven geritsel aan de top. De brede massa bleef ‘Ol Kneles’

En toch zou hij in de jaren negentig juist

trouw. Zelfs de verzuiling speelde zijn aan

veel energie steken in de utopie van Vrij

hang niet uit elkaar.

land, een op socialistische principes te stichten staat. Daar moesten pioniers uit

En toch was Ter Laan temidden van de

Europa en Noord-Amerika zich kunnen

politieke en religieuze hokjes geen kleur

vestigen. Zijn grootste inspirator woonde

loze pion. Hij was overtuigd Multatuliaan,

dicht bij huis: de onderwijzer Harmannus

vrijdenker en socialist. En dat kon niet

Groustra uit Schildwolde. Hoewel beiden

bij iedereen op applaus rekenen. Al jong

probeerden om in Kenia en later in Vene zuela Vrijland te stichten, mislukten deze experimenten. De dromer Ter Laan een wereldvreemde utopist? Dat is te snel geoordeeld. Juist als nauw gezette propagandist en organisator viel hem weinig te verwijten. Ook later, als antimilitaristisch kamerlid, mocht hij wel iswaar dromen van een wereld zonder oorlog, met praktische voorstellen zette hij

Uit: Het Volk. Dagblad voor de Arbeiderspartij,

zich als ‘vader der soldaten’ evenzogoed in

28 december 1932

voor een beter soldatenleven. En als ‘rode’ burgemeester van Zaandam toonde hij

uit ‘lankmans tied’. Zijn dromen over wat

zich een vastberaden doener.

authentiek Gronings was, werden echter niet door iedereen begrepen. Als oprechte

Bij de Groningers oogstte hij dankbaarheid

anti-Fries verhief hij het volk der Chauken

voor het woordenboek, de encyclopedie

zelfs tot oer-Groningers. Die opvatting

en de vele publicaties over volksverhalen

mag dan geen stand hebben gehouden, als dromer en doener inspireert ‘Ol Kneles’

Kornelis ter Laan, ca. 1961. Foto collectie RHC Gro-

tot op de dag van vandaag.

ninger Archieven (1785-31062)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

HET PERSPECTIEF VAN BOELO TIJDENS, VERLICHTE HERENBOER “Nee”, zegt Geert Volders, “de man was geen revolutionair, maar wel een hervormer. Hij had ook een groot verantwoordelijkheidsgevoel, keerde de arbeiders niet de rug toe, maar was betrokken, zonder zichzelf tekort te doen. Zijn inspanningen zorgden voor welvaart in een groot deel van de provincie.” door Harm van den Berg

We zitten halverwege de zomer op een

ger boeren. En over hem, beter gezegd,

terrasje in de Groninger binnenstad en het

over zijn daden en de betekenis hiervan,

onderwerp van gesprek is Boelo Luitjen

schreef historicus Geert Volders een afstu

Tijdens, eind negentiende eeuw in de poli

deerscriptie. Volders (26) woont in Onst

tiek bekend als ‘Boer Tijdens’. Een passende

wedde, waar hij ook geboren is; Tijdens

bijnaam, want Tijdens vertegenwoordigde

kwam uit Nieuw-Beerta en is daar in 1904

in de Tweede Kamer de liberale Gronin

overleden en onder grote belangstelling

Links: portret van Tijdens overgenomen uit: F.R. Elema, Boelo Luitjen Tijdens, Sibbe 7 (15 juli 1944) 264 Onder: kanalisatie Westerwolde, aanleg Verenigd of B.L. Tijdenskanaal ter hoogte van het Rhederveld, 1911. Foto T. Post, collectie Waterschap Hunze en Aa’s (NL-WHUA-0-3)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

begraven, net 46 jaar oud. Te vroeg om de

Monument voor Tijdens bij de Vriescheloostersluis.

verwezenlijking van zijn droom te beleven.

Foto Geert Volders

Als jonge herenboer geeft Tijdens in de

Destijds werden de kosten voor deze ka

tweede helft van de negentiende eeuw lei

nalisatie geraamd op ruim een miljoen

ding op de grote boerderij van de familie in

gulden, maar dat bleek te weinig. De jonge

het Oldambt. Een streek met weinig werk

vereniging zou moeten bijspringen. Vol

gelegenheid en veel sociale onrust. Hij ziet

ders geeft aan dat Boelo Tijdens als voor

ook de problemen van Westerwolde, het

trekker veel energie nodig had om de be

meest oostelijke deel van de provincie Gro

volking er van te overtuigen dat iedereen

ningen, ruim 2200 hectare groot. Een ach

moest meebetalen aan deze werken, want

tergebleven gebied van drassige gronden

aanvankelijk was de houding: En waarom

afgewisseld met zandruggen dat beheerst

moeten wij betalen voor een kanaal ki

wordt door het regelmatig wassende wa

lometers verderop? Het was een van de

ter van drie riviertjes, de Mussel Aa, Wes

grote verdiensten van Tijdens dat hij de

terwoldse Aa en de Ruiten Aa, waardoor

mensen zo ver kreeg.

telkens oogsten mislukken en de schaarse bevolking van een paar honderd zielen

Is droom of dromen van toepassing op een

onzeker naar de toekomst kijkt. Daar moet

man als Boelo Tijdens? Volders meent van

iets gebeuren denkt Tijdens, maar om een

wel, al was de ‘dikke boer’ uit Nieuw-Beerta

toekomst op te bouwen is grond nodig.

kunnen zien en welke ingrepen noodzake

toch vooral praktisch bezig. “Ik hou op de

Grond waar iets op kan groeien, waar je op

lijk waren. Ambtenaar Bauer van Rijkswa

Dag van de Groninger Geschiedenis een

kunt bouwen. En Westerwolde heeft een

terstaat maakte in opdracht van de jonge

lezing over hem en de titel daarvan luidt:

paar duizend hectare waar eigenlijk niets

vereniging het ontwerp en nam tien jaar

Dromen over een voormalige heerlijkheid

mee wordt gedaan, het gebied is ontoe

na de oprichting het besluit om twee ka

en daden van een eigentijdse heer. Tijdens

gankelijk en ongecultiveerd.

nalen te graven, het Ruiten Aa-kanaal en

durft groot te denken, voelt zich betrok

het Mussel Aa-kanaal. Vervolgens ging in

ken, vooral gericht ook op de toekomst.

De gedachte aan ontginnen is niet nieuw,

1905 bij Nieuwe Statenzijl de eerste schop

Hij zoekt niet de tegenstellingen, maar wil

het is in die jaren meermalen ter sprake

in de grond, een jaar na Tijdens’ dood.

zoveel mogelijk partijen meekrijgen om

gekomen, maar Boelo Tijdens is de eerste

Weer een aantal jaren later gaan de eerste

dat hij wist dat zijn plannen goed waren

die er begin jaren negentig van de negen

schepen, geladen met meststoffen het ka

voor de samenleving”, zegt Volders. In 1908

tiende eeuw, ook wel de IJzeren Eeuw ge

naal op. Het hele stelsel van waterwegen

besloot de ‘Vereniging tot kanalisatie…’

noemd, mee aan de slag gaat. “Zelfbewust,

is rond 1920 echt in gebruik. Maar over

dat Tijdens een monument had verdiend.

trots, maar ook sociaal bewogen. Hij voelt

tuigd van het succes had Tijdens al jaren

Maar de tekst ‘het dankbare Westerwolde’

zich zelfs een tijdje aangetrokken tot de ar

eerder grond gekocht in Veelerveen, waar

is enigszins misleidend, want Boelo’s vrien

beidersbeweging. Bijzonder in die tijd, hij

de twee waterwegen bij elkaar kwamen

den uit het Oldambt droegen hieraan toch

was niet alleen een verlichte denker maar

en verder ‘gingen’ als het Verenigd kanaal

het meeste bij.

ook radicaal. Al duurde dat niet lang”, zegt

of het B.L. Tijdenskanaal. Daar in Veeler

Geert Volders. In 1891 richt de herenboer

veen liet Tijdens een tweede boerenbedrijf

en politicus (na de lagere school door zelf

bouwen, iedereen kon zien dat hij er echt

studie zo ver gekomen) uit Nieuw-Beerta

in geloofde.

de Vereniging ter Bevordering van de kanalisatie van Westerwolde op. Tijdens krijgt enkele honderden ‘dikke boeren’ zo ver dat ze de vereniging financieel steu

Geert Volders, historicus en onderzoeker, geeft op de Dag

nen en hij belegt vergaderingen in het ge

van de Groninger Geschiedenis een lezing over Boelo

bied zelf. “De rijke boeren uit de omgeving

Tijdens. In 2014 studeerde hij af met de scriptie Het enige

kwamen regelmatig met hun koetsen vast

en afdoende middel tot bloei en welvaart. Mens en land-

te zitten in de modder”, schetst Volders.

schap tijdens de lange weg naar een gekanaliseerd Wester-

Maar het resultaat was in ieder geval dat

wolde, 1880-1920.

de Westerwolders zelf mee gingen denken en overleggen hoe de toekomst er uit zou

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2014

Foto Harma Rozema-Woldhuis

Interieur Brons motorenfabriek Appingedam, 1930. De heer Jan Brons poseert bij een scheepsmotor. Foto collectie RHC Groninger Archieven (818-675)

TUSSEN DROOM

Geheelonthoudersmuziekvereeniging ‘Het veilig spoor’, ca. 1935. Foto collectie RHC Groninger Archieven (1785-24711)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Groningen, Schuitendiep – hoek Poelestraat. Krakers in het pand van de voormalige koffiebranderij van Smith, 1973. Foto Persfotobureau D. van der Veen, collectie RHC Groninger Archieven (1785-9640)

EN DA AD

door Harry Romijn

Werknemer in één van de hallen van Okto Strokartonfabriek te Winschoten, gebouwd in 1974-1975. Foto Hans Banus, collectie Streekhistorisch Centrum Stadskanaal (13732)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

ONDERZOEK De redactie van het Historisch Jaarboek

Verder staan er in het nieuwe Jaarboek ar

Heiligerlee eerst opgebaard in het klooster

Groningen presenteert tijdens de Dag

tikelen van Sigrid van Woerkom over het

in Heiligerlee, daarna bijgezet op het kas

van de Groninger Geschiedenis het

(eventuele) verschil tussen betalende en

teel te Wedde en later overgebracht naar

Jaarboek 2015. Daarnaast heeft de

niet-betalende bewoners van het Heilige

een ‘naburige stad’ in Duitsland. En welke

redactie aan een tweetal onderzoe-

Geestgasthuis, eind achttiende eeuw, en

stad dat was is eigenlijk tot op de dag van

kers gevraagd om te vertellen over het

van Wouter Marchand over de achtergrond

vandaag een raadsel. Emden wordt wel be

onderzoek waar ze momenteel mee

van de leerlingen aan de verschillende on

weerd, maar dat is nooit bewezen.

bezig zijn.

derwijzersopleidingen in de negentiende eeuw. Marijn Molema inventariseerde en

In 2013 denkt Doedens aanwijzingen

analyseerde grensoverschrijdende (pre-)

te hebben dat met de ‘naburige stad’ in

Historisch Jaarboek Groningen

historische projecten. Karin Zuiderhoek

Duitsland mogelijk wel eens Oldenburg

Het Historisch Jaarboek Groningen 2015

onderzocht welke indruk de leden van

bedoeld zou kunnen worden. In de ver

zoals dat op de Dag van de Groninger

de familie Clant in de zeventiende eeuw

warmingskelder van de St. Lambertikirche

Geschiedenis uitkomt, bevat één artikel

met hun portretten op bezoekers wilden

bevinden zich een aantal grafkisten met le

dat het thema van de dag, Tussen Droom

maken.

den van het Huis Oldenburg uit de periode

en Daad, raakt. Bernard Slaa behandelt

rond 1568. Hij vraagt de dominee van de

namelijk de pogingen, in het Interbellum

Historicus Lammert Doedens en zijn

kerk of er nog een niet onderzochte kist is.

ondernomen in stad en regio Groningen,

zoektocht naar de laatste rustplaats

En zo’n kist is er, achter een muurtje in de

om tot een eigen dierenpark te komen.

van Graaf Adolf

verwarmingskelder.

Emmen stak met het ‘Noorder Dierenpark’

Lammert Doedens houdt zich al sinds

de Groningers echter de loef af en Slaa

1993 bezig met de vraag naar de laatste

onderzocht, waarom de (regio-)Groninger

rustplaats van Graaf Adolf. De overblijf

plannen mislukten.

selen van de graaf werden na de Slag bij

Jan Jansz de Stomme, Drie kinderen van Allard Tjarda van Starkenborgh en Gratia Susanna Clant, 1654, olieverf op paneel, 123 x 148 cm, collectie Groninger Museum 1940.0199, momenteel in de Menkemaborg te Uithuizen

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

ONDERWEG In die ‘Sammelsarg’ uit 1937 zijn destijds de

Archeobotanicus Mans Schepers en

resten van zes tot zeven mensen bijgezet.

zijn onderzoek naar akkerbouw in het

Doedens vermoedt dat Adolf daar

wierdenlandschap

bij ligt. Gegevens uit het archief van het

“Dijken en terpen zijn gebouwd door den

Koninklijk Huis tonen dat er banden zijn

mensch, om te beschermen tegen den ou

tussen Oldenburg en Oranje Nassau. Hij

den vijand: het water van zee, wad of rivier.”

lijkt steeds dichterbij het antwoord te ko

Met deze woorden gaf geoloog Jakob

men en hoopt dan ook in 2016 uitgebreid

Steenhuis (17 juli 1883, Westernieland) in

verslag te kunnen doen van zijn onder

1916 uitdrukking aan zijn visie op de rela

zoeksresultaten. De universiteit van

tie tussen de mens en de zee. Deze Steen

Göttingen zal onderzoek doen naar de

huis was in zijn studententijd aanvankelijk

inhoud van de kist. Vanuit de Groninger

aangewezen om archeologisch toezicht te

Archieven zal onderzoek worden gedaan

houden bij de afgravingen van de wierde

wierden. Aan zijn werk is enkele jaren ge

naar brieven van de moeder en zusters

Dorkwerd, direct ten noorden van de stad

leden een grote tentoonstelling gewijd in

van Adolf of daarin aanwijzingen te vinden

Groningen. Dit werd uiteindelijk echter

het Groninger Museum. Bijna honderd jaar

zijn over zijn laatste rustplaats. Het Univer

niet door hem, maar door Albert Egges van

onderzoek later weten we dat Steenhuis

siteitsmuseum Groningen zal dit proces

Giffen uitgevoerd.

beslist een te negatief beeld schetst van

volgen door middel van een doorlopende

Van Giffen werd de grondlegger van het

het wierdengebied. De zee was geen vij

tentoonstelling.

meer wetenschappelijke onderzoek aan

and, maar wel een alom aanwezige factor

Foto Mans Schepers

om rekening mee te houden. Periodieke overstromingen maakten de aanleg van wierden noodzakelijk. Overstromingen zorgden echter ook voor de aanvoer van voedselrijk slib. Ons beeld van het gebruik van het land schap is nog steeds in ontwikkeling. In zijn onderzoek richt Mans Schepers zich op akkerbouw. Recent onderzoek laat zien dat er meer gewassen beschikbaar wa ren dan altijd gedacht. Hierin bestonden bovendien nog duidelijke verschillen tus sen de wierden, zowel in tijd als ruimte. Zo zijn er recentelijk in het Friese Wartena opvallend veel zaden van hennep (zie af beelding hierboven) gevonden uit de Ro meinse tijd. De komende jaren gaat Sche pers onderzoeken wat de wierdebewoners verbouwden, waar op de kwelder ze dat precies verbouwden, en hoe ze ervoor zorgden dat dat in die ogenschijnlijk moei lijke omstandigheden toch prima ging. << Prent van de Slag bij Heiligerlee van F. Hogenberg, ca. 1600, collectie RHC Groninger Archieven (81710242.2)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

BRONNEN VOOR ONDERZOEK NAAR EMIGRATIE VAN GRONINGERS In maart 1847 vertrok het schip Jeantina uit Delfzijl met aan boord 36 passagiers uit

landverhuizers. Zo kreeg Gerrit Pieter Berg

Noord-Groningen, die naar Amerika gingen. Zij overleefden allen de overtocht, die

huis in 1866 een paspoort omdat hij met

50 dagen duurde. Hoe weten we dit? Zij schreven een brief aan de redacties van de

zijn gezin naar Michigan vertrok, maar hij

Provinciale Groninger Courant en de Groninger Courant. Daarin bedankten zij kapi-

staat niet geregistreerd als landverhuizer.

tein Renken voor de goede verzorging onderweg en bevalen hem aan bij mensen die

Passagierslijsten zijn niet bewaard geble

ook wilden vertrekken. De brief beschrijft ook hoe ze direct werk vonden als boeren-

ven in Groningen en krantenberichten ge

arbeiders en zo goed verdienden, dat ze konden sparen.

ven wel namen van schepen maar niet van

door Jona van Keulen

alle opvarenden. In 1847 groeide het aantal landverhuizers

meeden, 21 jaar oud en dagloner, in 1866

Voor het bestuderen van de emigratie zijn

sterk en begon de landelijke overheid een

met zijn gezin vertrok op de Lemsterboot

de beste bronnen: bevolkingsregisters en

registratie. De gouverneur van elke pro

naar Rotterdam, van daar naar Hull met

kerkarchieven, lijsten van landverhuizers,

vincie maakte een provinciaal overzicht. In

een boot van J.B. Crol en Zn., met de trein

lijsten van uitgegeven paspoorten, passa

1847 vertrokken 223 Groningers, alleen of

naar Liverpool reisde en daar door Ham

gierslijsten, Amerikaanse volkstellingen en

met hun gezin, en een jaar later 344.

mersein werd gecontracteerd, die dan ver

bewijzen van naturalisatie.

In deze Staten van landverhuizers naar

der voor zijn vervoer zorgde (www.allegro

Over het leven in Amerika kunnen we

Amerika en elders staan per gemeente van

ningers.nl (GrA 1399-1976)).

vooral lezen in kranten. Vanaf het begin

vertrek: de naam van het gezinshoofd, be

besteden die aandacht aan het wederva

roep, leeftijd, religie, welstand, aantal me

In 1865 werd een reisdocument ingevoerd.

ren van landverhuizers.

dereizigers (vrouw, kinderen, personeel),

Deze paspoorten werden uitgegeven na

Mensen stuurden ook brieven naar achter

reden van vertrek en plaats waarheen. Re

mens de Commissaris des Konings. Maar in

gebleven familie. De Groninger Archieven

latief veel mensen kwamen uit Noord-Gro

de registratie daarvan staan relatief weinig

beheren een paar familiearchieven met

ningen, waren gereformeerd en werkten

mensen die naar Amerika vertrokken en er

brieven uit Amerika. Er zijn gepubliceerde

als landarbeider of dagloner. De meerder

zijn grote verschillen met de opgaven van

familiegeschiedenissen en natuurlijk wor

heid ging naar Noord-Amerika. Als reden

den er ook in Amerika bij instituten en

gaven de meesten op: lotsverbetering.

bibliotheken stukken bewaard.

Maar soms lezen we ook: op avontuur, om

Deze brieven zijn vaak heel enthousiast,

fortuin te zoeken of om te huwen. Bijna

maar lang niet iedereen bleef in Amerika.

alle staten van 1847 tot 1904 zijn bewaard

We weten, ondanks dat er geen registratie

gebleven en in te zien op www.allegronin

van is, dat een aantal van de landverhui

gers.nl.

zers terugkeerde naar Nederland.

Ook in de bevolkingsregisters van ge meenten hoorde te worden aangetekend

Met name na de Tweede Wereldoorlog

dat mensen vertrokken en waarheen.

kwam weer een grote emigratiestroom op gang.

In het archief van de gemeente Groningen

In de jaren 1948-1962 vertrokken ruim

zitten brieven uit de jaren 1866-1868 van

16.200 Groningers, vooral naar Canada.

vervoerders met namenlijsten. Zo weten

Deze trek werd door de overheid gesti

we dat Wijbrandus Berghuis uit Uithuizer

muleerd in het kader van de bevordering van de werkgelegenheid. Maar van deze

Open brief van landverhuizers uit 1847. Afgebeeld

migratie zijn (nog) geen openbare namen

in: J. Oldenhuis, Verhoezen noar Amerikoa in 1847.

lijsten.

In Toal en taiken, jrg. 2011, p. 6

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Pagina uit de staten van landverhuizers 1901

Bronnen Lijsten van landverhuizers Op www.allegroningers.nl vindt u lijsten van landverhuizers uit de provincie Gro ningen. Kies ‘toon uitgebreide zoekopties’ en vink ‘emigranten’ aan. De website bevat: - Staten van landverhuizers naar NoordAmerika en elders, 1847-1904, met hiaten. Archief Gouverneur, na 1850 Commissaris des Konings resp. van de Koningin toegangnummer 800, inventa risnummers 5547-5549: De ontbrekende jaren zijn aangevuld met lijsten uit het bestand van het Nationaal Archief in Den Haag; alleen het jaar 1878 ontbreekt ge heel. - Brieven van vervoerders aan de gemeen te Groningen met namenlijsten van land verhuizers, 1866-1868. Archief Gemeen tebestuur van Groningen (1) 1816-1916, toegangnummer 1399, uit diverse inven tarisnummers. Bevolkingsregisters en gezinskaarten De Groninger Archieven beheren de be volkingsregisters en de gezinskaarten van de gemeenten Groningen, Hoogkerk en Noorddijk over de periode 1850-1940. Van de andere gemeenten kunt u de bevol kingsregisters van 1850 tot ca. 1900 inzien. Al deze stukken zijn op microfiches te be kijken in onze studiezaal. De originele be volkingsregisters tot 1920 bevinden zich bij de verschillende gemeenten. Afgifte paspoorten De Groninger Archieven beheren ook de registers van afgifte van paspoorten over de periode 1865-1949. Met klapper op de registers, 1915-1946. Archief Gouverneur, na 1850 Commissaris des Konings resp. van de Koningin toegangnummer 800, in ventarisnummers 5523–5546.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Krantenberichten - www.delpher.nl. Hier hebt u diverse zoekmogelijkheden, maar niet alle Gro ninger kranten zijn gedigitaliseerd. - Verzamelingen kranten, toegangnum mers 999 en 1740. Te raadplegen in de studiezaal van de Groninger Archieven (deels op microfiche). Overige bronnen - Als u op de homepage van www.gro ningerarchieven.nl de zoekterm <emi gratie> invult, vindt u publicaties en archiefstukken over landverhuizers en emigratie.

- In de verzameling gepubliceerde genea logieën (familiegeschiedenissen) van de Groninger Archieven bevindt zich ook informatie over emigranten. - Op de website van het Nationaal Archief in Den Haag vindt u een gids voor on derzoek naar landverhuizers en emigran ten: www.gahetna.nl/vraagbaak/onder zoeksgids/emigranten. << Tekening van de omgeving van het huis van de familie Beukma in Amerika, door Willem Beukma. Gewassen pentekening, z.j., collectie RHC Groninger Archieven, archief familie Nanninga (561-589)

MUZIEKDROOM “De meeste dromen zijn bedrog”, zong

Schrijver/journalist Herman Sandman

indorock en krontjongmuziek de bezoe

Marco Borsato ooit. Maar soms komen

(1965) fungeert als gespreksleider. Hij

kers nog even mee naar de jaren vijftig en

dromen wel degelijk uit, zoals in het

schreef onder meer een uitgebreide bio

zestig.

geval van de gasten die op de Dag van

grafie over Albert ‘Appie’ Alberts van AA &

de Groninger Geschiedenis bijeen

The Doctors.

Popjournalist Peter van der Heide (1967, onder meer Dagblad van het Noorden),

komen voor een interview over hun grootste passie: muziek maken.

Hans Waterman (1949) is bekend gewor

voelt sinds midden jaren tachtig regelma

Centraal thema is de oorspronkelijke

den als drummer van de legendarische

tig bekende artiesten uit binnen- en bui

verwachtingen afgezet tegen de uitein-

groepen Cuby & The Blizzards, Solution en

tenland aan de tand. Tegelijkertijd kent hij

delijke realiteit. Spoiler alert: verwacht

Q65. Hij tikte als 14-jarige voor het eerst af

als gitarist/zanger van diverse formaties de

smeuïge anekdotes over seks, drugs en

en is daar letterlijk en figuurlijk nooit meer

Groninger muziekscene uit eigen ervaring.

rock & roll!

mee opgehouden. Over zijn ervaringen

door Gert Plas

Wat zijn de belangrijkste ambities aan het

schreef hij het boek Drumsolo - 35 jaar te

Van de huidige generatie schuift Inge van

laat naar bed.

Calkar (1984) aan. Begonnen in de bands

begin van iemands muzikale loopbaan en

Ysis en ZaZa, daarna solo als singer-song

in hoeverre zijn deze ingelost, of nog in te

Eind jaren vijftig introduceerden Indische

writer en inmiddels alweer twee jaar met

lossen? Hoe zwaar wegen factoren als ar

en Molukse muzikanten de indorock in

band actief onder haar eigen naam. De

tistiek en/of commercieel succes, eeuwige

Nederland. In Groningen was Jack Jansen

Wereld Draait Door, radio 3FM, deelname

roem en het avontuurlijke leven ‘on the

(1945) een van de eerste generatie indo

aan De beste singer-songwriter van Neder-

road’? Hebben nieuwe ontwikkelingen als

muzikanten. In de roemruchtige jaren

land en diverse festivals kan ze inmiddels

internet, social media, maar ook de moge

vijftig speelde hij in de bekende band The

afvinken, wat haar tot één van de succes

lijkheid zelf je muziek op te nemen en uit

New Beat, één van de eerste gitaarbands

volste Groningse artiesten van dit moment

te brengen, het verwachtingspatroon be

uit Groningen. Optredens waren er onder

maakt. Na afloop van het interview zal ze

ïnvloed? En heeft de geografische ligging

meer met The Blue Diamonds. Tegenwoor

met haar band laten horen waarom.

nog invloed? Het antwoord op deze en

dig speelt Jack Jansen in The Grey Pigeons

andere prangende vragen passeert onge

Band, met (oud)muzikanten uit die indo

Lees meer over de gasten, gespreksleider

twijfeld de revue tijdens het rondetafelge

rock en rock-‘n-rolltijd. Tijdens de Dag van

sprek ‘Muziekdroom’.

de Groninger Geschiedenis treden The

bands op www.poparchiefgroningen.nl. <<

Grey Pigeons op en nemen zij met hun

Solution. Foto gemaakt in opdracht van CBS, collectie Poparchief (2410-04292)

Inge van Calkar. Foto Jan Lenting

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

COLUMN

VIJF MOLLEN

rechtsback van HSV. Verder dan een selectiewedstrijd voor een re gionaal elftal kwam het niet. Op de uitnodiging stond mijn naam verkeerd gespeld. “Heurst nog wel’’, klonk het na afloop.

Met een verontschuldiging begin ik aan gitaarles: “Sorry, wou oe

Het ploffen van die droom kwam niet door gebrek aan talent. Ook

fenen. Maar ‘t was een drukke week. Kwam van alles tussen.’’

niet aan tijd. Ik had net als Arling zes uur per dag kunnen oefenen.

De docent glimlacht. Hij hoort dat elke maandag. Ik wil goed le

Wel zestien jaar. Wat ik miste was focus.

ren spelen en dus moet ik oefenen en dus doe ik mijn best, maar

Daar kwam ik achter toen ik ver in de dertig was. Ik werkte als

meestal komt er van alles tussen.

drukker bij de krant en bedacht dat schrijven voor de krant leuker

Soms, als ik twijfel, denk ik aan de documentaire It might get loud,

was, alleen al omdat je geen smerige handen kreeg. Ik trok hier en

over Jimmy Page, Jack White en The Edge. Zij pakten als tiener een

daar aan een jas en werkte me in 25 jaar tijd naar een plek op de

gitaar en aten en sliepen met dat ding.

dagbladredactie.

Of ik denk aan wat Harry Arling mij vertelde. Dat hij drummen

Soms, als ik twijfelde, herinnerde ik me de directeur die, toen ik

leerde door het, op zijn kamer in het ouderlijk huis in de Drentse

mijn ambities kenbaar maakte, zich met een kuchje afvroeg: “of ze,

Veenkoloniën, zes jaar lang zes uur per dag te doen.

met alle respect, bij dagbladredacties zaten te wachten op goed

Anders herinner ik me de collega die een stuk moest instuderen

willende amateurs.’’

en constateerde dat er vijf mollen in zaten. Goh, dacht ik, wat

Achter mijn naam op mijn Twitteraccount staan nu drie woorden:

knap. Ook zijn opmerking ‘hé, blue note’, tijdens het beluisteren

schrijver, columnist, journalist.

van een liedje van Rory Gallagher, ik meende Going to my home

Daar moet nog één woord achter, want ik ontdekte, ongeveer 25

town, deed me in gedachten buigen. Dat wist je dus, als je vijftien

jaar nadat ik besloot schrijver/journalist te worden, dat gitaar spe

jaar bas speelde.

len ook leuk is. Zo mogelijk nog leuker.

Ik groeide niet ver van Arling op en droomde van profvoetbal Herman Sandman

Foto Robert van der Molen

ler zijn. Ik spelde de VI en Duitse sportbladen en zag mezelf als

PROGRAMMA DAG VAN DE Cascadeplein 4

11.00

Podium Centrale hal

Openingsact

Centrale hal

- Vliegtuigpropeller Helpman I - KNVB-beker / FC Groningen Experience - Stand Stad & Lande

Studiezaal

- Informatiemarkt - Tentoonstelling rond thema emigratie door Groninger Archieven en Groninger Museum

Stilteruimte

Presentaties archiefmedewerkers en onderzoekers rond diverse archiefthema’s

Koffieruimte/ vergaderzalen

Catering

11.15

11.30

11.45

12.00

12.15

12.30

13.00

13.15

13.30

Workshop gebarentaal

Grey Pigeons

Depots

12.45

Safari Joe

Rondleiding depots*

Rondleiding

Parkeerdek

Poffertjeskraam / Roltrommel / Boekenmarkt / FC Groningen Experience

Cascadeplein 10

11.00

Hal

Stand FabLab en De Verhalen van Groningen: printen van gebouwen met 3D-printer / Boekenmarkt

11.15

11.30

11.45

Restaurant

12.00

12.15

12.30

12.45

Muziekcafé met: George Welling (12.00 - 12.20 uur) en Fred Piek (12.25 - 12.55 uur)

13.00

13.15

13.30

Lezing Peter Weening over Vera

Muziekdro o.l.v. Herm Peter van d Calkar

Zaal 1 (lezingen)

Lezing Steven Kolsteren over Frans Haks

Lezing Stefan van der Poel over zionisme

Historisch Jaarboek Groningen / Lammert Doedens / Mans Schepers

Zaal 2 (lezingen)

Lezing Geert Volders over Boelo Tijdens

Lezing Remi van Schaïk over bedevaarten in Groningen

Lezing Geert Volders over Boelo Tijdens

Buiten

11.00

11.15

11.30

11.45

Zuiderhaven

12.00

12.15

12.30

12.45

13.00

13.15

13.30

Wandeling Westerhavenbuurt o.l.v. Henk Wierts*

Wandeling o.l.v. Henk W

Museumschip Emma met excursie o.l.v. Jaap Ekhart*

Museumsch excursie o.l.

Familietrouw Veenkoloniaal Museum Veendam met rondvaarten Visuitdeling Zoutkamper vissers Schip Tromp: OntZOUT*

Schip Tromp: OntZOUT*

Gebroeders Luden Stand met Bronsmotoren

* Voor deze activiteit dient u van tevoren kaarten te reserveren (zie blz. 18) Programma is onder voorbehoud. Zie voor de laatste stand van zaken: www.dagvandegroningergeschiedenis.nl 16

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Schip Trom lezing Jaap over visseri

GRONINGER GESCHIEDENIS 13.45

14.00

14.15

14.30

14.45

15.00

Workshop gebarentaal

g depots*

13.45

14.00

14.15

14.00

14.30

14.45

15.00

15.15

15.30

Lezing Remi van Schaïk over bedevaarten in Groningen

Lezing Steven Kolsteren over Frans Haks

Historisch Jaarboek Groningen / Lammert Doedens / Mans Schepers

14.45

15.00

15.15

15.30

Wandeling Westerhavenbuurt o.l.v. Henk Wierts*

hip Emma met .v. Jaap Ekhart*

Museumschip Emma met excursie o.l.v. Jaap Ekhart*

Schip Tromp: OntZOUT*

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

16.15

16.30

16.45

Quiz

15.45

16.00

16.15

16.30

16.45

16.00

16.15

16.30

16.45

Muziekcafé met: George Welling (15.00 - 15.20 uur) en Fred Piek (15.25 - 15.55 uur)

Westerhavenbuurt Wierts*

mp: p Vegter ij*

16.00

Rondleiding depots*

Lezing Peter Weening over Vera

14.30

15.45

Safari Joe

Lezing Egge Knol over emigratie

14.15

15.30

Inge van Calkar

Rondleiding depots*

oom man Sandman met Hans Waterman, der Heide, Jack Jansen en Inge van

13.45

15.15

Schip Tromp: lezing Jaap Vegter over visserij*

15.45

Museumschip Emma met excursie o.l.v. Jaap Ekhart*

Schip Tromp: OntZOUT*

Schip Tromp: OntZOUT

EEN AANTAL PROGRAMMAONDERDELEN IN KORT BESTEK Het programma is onder voorbehoud. Kijk voor de laatste update op www.dagvandegroningergeschiedenis.nl

CASCADEPLEIN 4

gets. Het is de bedoeling de Experience in

Informatiemarkt

fanshop naast de hoofdingang van de FC

Groninger historische en culturele organi

in de Euroborg.

januari 2016 te openen in de voormalige

saties presenteren zich tijdens de jaarlijkse Informatiemarkt.

CASCADEPLEIN 10

Depots Groninger Archieven

Boekenmarkt

Neem een kijkje achter de schermen en ga

Zowel binnen als buiten verkopen boek

mee op een rondleiding door de depots

handelaren en antiquariaten boeken over

van de Groninger Archieven. Voor deze

de Groninger Geschiedenis en het Gro

activiteit dient u van tevoren kaarten te

nings erfgoed.

reserveren. Voor informatie over tijden en

George Welling. Foto Josephine Kurvers

opgave zie blz. 16-17 en elders op deze

Muziekcafé

pagina.

Fred Piek, bekend van de folkrockgroep

George Welling heeft jarenlang, eerst in

Fungus, the Amazing Stroopwafels en

de Randstad en later in Groningen, in al

FC Groningen

3Heren, houdt de traditie van de folkmu

lerlei bandjes gespeeld totdat hij in 2010

Ook de FC is aanwezig op de Dag. Met

ziek levend met zijn vertolkingen van bal

besloot om alleen nog maar op te treden

uniek spelersmateriaal van clubiconen Van

laden en liederen uit Engeland, Schotland,

met eigen Nederlandse liedjes.

Leeuwen, Fransen en Koeman, een 3D-

Ierland, Amerika en Nederland.

presentatie over het oude Oosterparksta

Catering

dion, informatie over de FC Groningen Ex

Vergaderzaal en Koffieruimte Cascade

perience. En niet te vergeten de originele

plein 4

KNVB-beker.

11.00 – 17.00 uur Koffie, thee, frisdrank en

De FC Groningen Experience wordt een

kleine versnaperingen zijn te koop in de

multifunctionele omgeving met gevoel

Koffieruimte. Astoria uit Haren biedt lunch

voor clubhistorie, waar activiteiten voor

maaltijden aan in de Vergaderzaal.

jong en oud te beleven zijn. Het moet dé plek worden waar de geschiedenis van FC Groningen tot leven komt. Een interactief museum met wisselende collecties en gad

Fred Piek. Foto Ronald Rietman

RESERVEREN KAARTEN

Hierbij geldt het volgende:

Voor de volgende activiteiten dient u van

- Maximaal 2 kaarten per activiteit per persoon.

tevoren kaarten te reserveren:

- Aanmelden telefonisch (050-5992000) of aan de balie bij de Groninger

- vaartocht met de Emma - voorstelling OntZOUT - lezing Jaap Vegter - wandeling door de Westerhavenbuurt - rondleiding door depots Groninger Archieven

- Kaarten voor de activiteiten zijn gratis.

Archieven, Cascadeplein 4. - Aanmelding vanaf maandag 28 september vanaf 9.00 uur. Daarna op werkdagen van 9.00 – 17.00 uur. - Kaarten op de Dag van de Groninger Geschiedenis, 10 oktober, opha len bij de stand buiten, naast de voordeur van Cascadeplein 4, uiterlijk 30 minuten voor de aanvangstijd van de activiteit. Kaarten die dan niet zijn opgehaald, worden opnieuw uitgegeven.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

DE PROPELLER VAN DE HELPMAN 1 Te zien op de Dag van de Groninger Geschiedenis: de propeller die aan de muur hangt bij Emile Koopmans. Het betreft een erfstuk van zijn grootvader Emile de Schepper (1892-1967), co-bouwer van de Helpman 1, een van de allereerste in Nederland geconstrueerde vliegtuigen.

door Harry Perton

In augustus 1910 gaf de Belgische lucht

De propeller die bij Emile Koopmans thuis aan de

vaartpionier Jan Olieslagers vliegdemon

wand hangt. Foto Harry Perton Jan Olieslagers vliegt boven Helpman, augustus

straties in Helpman. Hij logeerde hier

In december 1910 begonnen de twee

bij de biljartfabrikant De Schepper,

vrienden aan de bouw van hun een

oorspronkelijk eveneens een Belg.

dekker Helpman 1. Dat gebeurde in

Diens zoon Emile raakte bevriend met

een loods bij de biljartfabriek, waar

Olieslagers’ monteur en beiden smeed

nu het Helperplein is. Naast deze

den het plan om samen een vliegtuig te

ruimte, steunde pa De Schepper het

ling de vliegoefeningen plaats: steeds ho

bouwen.

project met geld, personeel en ma

ger, steeds sneller. Daarbij sneuvelde een

chines. In het nieuwe vliegtuig werd

eerste ‘schroef’.

1910. De Belgische luchtvaartpionier logeerde bij de fam. De Schepper. Ansichtkaart Café-Restaurant “De Passage”, collectie RHC Groninger Archieven (1986-2919)

Volgens Emile Koopmans was zijn groot

namelijk, naast metaal, nogal wat

vader “een hele gezellige Bourgondiër,

hout verwerkt. Zo maakte de biljart

Eind september 1910 kwam het einde. Bij

vrolijk en vriendelijk”. “Dat karakter”, al

fabriek de ‘schroef’ of propeller van

een demonstratievlucht boven Duindigt

dus Koopmans, “kwam ook goed van

gepolitoerd inlands notenhout.

viel de motor uit en stortte het toestel

pas bij het verkopen van biljarts aan

neer: total loss. De vlieger kwam er met

cafébazen, waarvoor hij vaak op pad

Eind mei 1910 was het toestel klaar.

een hersenschudding nog genadig vanaf.

was”. Zelden vertelde zijn opa over het

Eerst werd het tentoongesteld bij

Souvenirjagers namen allerlei brokstukken

luchtvaart-avontuur in zijn jonge jaren.

Fongers aan de Hereweg, waar het

mee.

Of hij zelf ook vloog, betwijfelt Koop

“tallooze kijkers” trok. Tegelijker

mans: “Ik heb de indruk dat hij dat aan

tijd legde men tussen Ubbena en

Nadien trok De Schepper sr. de stekker uit

anderen overliet. Hij was geen piloot,

Zeijen een vliegveld aan. Met vallen

het project. Volgens Emile Koopmans pro

maar echt een zakenman en zag – denk

en opstaan vonden hier die zomer

beerde zijn teleurgestelde grootvader nog

ik – vooral het industriële perspectief”.

onder grote publieke belangstel

om Jan Evert Scholten als financier te inte resseren: “Maar die zei dat Nederland veel te klein was voor een vliegtuigfabriek”. Overigens leverde biljartfabriek De Schep per nog wel propellers aan Frankrijk. Dit en het verloren gaan van minstens één ‘schroef’, roept de vraag op, of het erfstuk wel de Helpman 1 heeft voortgestuwd. Emile Koopmans meent van wel: “Dit is mogelijk een reserve-exemplaar, maar deze is ook van notenhout en uit de over levering weet ik dat ermee is gevlogen”. << Hubert Hagens (l.), de voormalige chef-monteur van Olieslagers, en Emile de Schepper voor hun vliegtuig Helpman 1, toen dit tentoongesteld werd in de rijwielschool van Fongers aan de Hereweg, maart 1911. Foto collectie RHC Groninger Archieven (1785-13060)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

GRONINGER MUSEUM: DROOM EN DAAD

Foto Peter Tahl

Het postmoderne gebouw van het

Alessandro Mendini, met wie hij haast een

of niet? De entreehal onderging al tijdens

Groninger Museum zweefde jarenlang

tweeling ging vormen. Frans en Sandro

het proces vele gedaanteverwisselingen

tussen droom en daad van Frans Haks.

reisden nieuwe museumgebouwen af in

en dit is tot op de dag van vandaag nog

In 1978 was hij directeur geworden,

Duitsland. Eerst beschrijft Haks in zijn in

het geval. Kassa, balie? Sommige dromen

omdat het toenmalige bestuur

eigenwijs handschrift neergepende reis

leidden tot daden die we nu vreemd vin

moderne kunst op de kaart wilde

verslagen vooral tentoonstellingen, maar

den. Wayfinding was niet nodig, dus de

zetten.

langzaamaan gaat hij steeds meer in op de

kleine gouden onleesbare bordjes van

architectuur van het gebouw: looproutes,

ontwerper Swip Stolk waren eigenlijk al te

centraalbouw, geen uitzicht

veel. Sowieso gold dat voor tekstborden

Vanaf het allereerste moment begon Haks

naar buiten, verrassingen.

(“het museum is geen schooljuffrouw”).

met een strategie om dat te bereiken. Geld

Er komen gastarchitecten,

Nu denken we daar heel anders over.

voor aankopen van topkunstenaars was

soms andere dan hij eerst

er niet, dus werden het jonge talenten en

wilde, en sommigen behoren

nieuwe stromingen, die nog niet door an

niet tot zijn favorieten.

door Steven Kolsteren

dere kapers op de kust waren opgemerkt.

De ‘droom en daad’ van Haks was ondenkbaar geweest zonder zijn drive om Groningen op de kaart

Hij spoorde vooral internationale kunst

In het ingewikkelde pro

te zetten; met zijn soepele geest,

stromingen op: jonge Italianen en Fransen,

jectmanagement

handigheid en vooral ook eigen

graffitischilders uit de USA. De tijdsgeest

de relatief korte bouw

wijsheid. Met collectievorming

volgend kwam hij haast vanzelf uit bij de

periode lopen nog veel

van nieuwe en jonge kunstenaars

sign, en ook architectuur. Door zijn nooit

dromen door elkaar heen.

alleen was hem dat niet gelukt. <<

voltooide promotieonderzoek naar oud-

Wat te doen met kantoren

Stedelijk Museumdirecteur Willem Sand

en parkeerruimte? Onzin

tijdens

berg wist hij veel van tentoonstellingsbe

Frans Haks, 1995. Foto Inez van Lamsweerde

leid en ook wel van nieuwbouw. Rond 1983 speelden de eerste uitbrei dingsplannen van het Groninger Museum. Toen Frans Haks zich eenmaal vastgebeten had in interessante design-architecten liet hij zich niet meer zomaar ruimtes voor schotelen. Na de schenking van 25 miljoen gulden van de Gasunie in 1987 kon hij op zoek naar architecten naar zijn hart, zoals

Foto Steven Kolsteren

Steven Kolsteren is hoofd educatie en publieksinformatie van het Groninger Museum. Hij trad in 1981 in dienst onder Frans Haks en maakte het hele ontwikkelingsproces van de bouw van nabij mee. Opgeleid als kunsthistoricus, liggen zijn belangstelling en ervaring op brede gebieden, variërend van de klassieke oudheid, negentiende-eeuwse kunst, de Ploeg en eigentijdse kunst, design, film en muziek en de vermen gingen hiervan; en natuurlijk educatie. Tijdens de Dag van de Groninger Geschiedenis geeft hij een lezing over het Gronin ger Museum: de ‘droom en daad’ van Frans Haks.

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

DE GROTE GESCHIEDENISQUIZ MET REINDER SMITH Aan het eind van ons gesprek bekijken we de nieuwe affiche voor de aanstaande

Voor Reinder Smith, die geschiedenis stu

Dag van de Groninger Geschiedenis 2015: een beeld uit de begintijd van de lucht-

deerde aan de RUG, is de quiz een jaarlijks

vaart. Uit Groningen? Jazeker wel, want het nogal kwetsbaar ogend toestel op de

hoogtepunt, hij reist er niet mee door de

foto is gefabriceerd in Groningen.

provincie ook al is “kwissen” in veel cafés

door Harm van den Berg

erg populair. Zijn dagelijkse werk als pro grammamaker voor RTV Noord en zijn ge

Foto Alfred Oosterman/RTV Noord

nemers, niet snel nog even van petje wis

zin houden hem voldoende bezig. Bij de

selen als het antwoord gegeven is…”, zegt

regionale omroep is hij sinds halverwege

Smith. Gemiddeld honderd bezoekers ver

de jaren negentig zoals de collega’s het

zamelen zich aan het eind van de Dag om

noemen, verantwoordelijk voor ‘de ouwe

de niet gemakkelijke vragen over histori

zooi’. Hij maakt op de zondagavonden Ge-

sche zaken in het Groningse te beantwoor

west Noord waarbij beeldmateriaal uit het

den. De eerste jaren draaide het uitsluitend

ooit populaire programma Van Gewest tot

om feitenkennis wat er onder meer toe

Gewest wordt gebruikt. Eerder maakte hij

leidde dat dezelfde persoon jaren achter

de serie Vrouger met film- en fotomateri

elkaar de quiz won, of dat na twee vragen

aal uit de Groninger Archieven. De eerste

de meeste deelnemers al waren uitgeval

jaren, nadat hij voor het spelletje was ge

len. Weg levendige gezelligheid. “Met de

vraagd door Henk Scholte van het Huis

huidige aanpak kan ook een Amsterdamse

van de Groninger Cultuur, bedacht Smith

boekhandelaar die weinig of niets weet

de vragen zelf, maar nu wordt dat gedaan

Op de foto ook de trotse onverschrok

van de Groninger geschiedenis, maar goed

door medewerkers en vrijwilligers van de

ken pioniers Hubert Hagens en Emile de

kan gokken, het spel winnen”, zegt Smith.

Archieven. “De belangstelling voor de ge

Schepper. Het is inderdaad zoals Reinder

Of de man ook blij was met zijn prijs is niet

schiedenis van Groningen is heel groot”,

Smith (54) aangeeft, een prachtig beeld.

genoteerd, dat is namelijk een royaal boe

weet Smith.

Dat ook goed te plaatsen is in het thema

kenpakket. Over Groningen, dat wel.

van deze dag: Tussen Droom en Daad. Toen Smith de foto voor het eerst zag, be dacht hij ook direct de eerste vraag voor zijn Grote Geschiedenisquiz, het traditio neel sluitstuk van de drukbezochte Dag in de Groninger Archieven. Die vraag kun nen we natuurlijk niet verklappen, maar hij houdt verband met het gebruik van dit vliegtuig. Een verrassende bijzonderheid, in de eerste plaats voor de bewoners van Helpman. Reinder Smith is de enthousiaste presen tator van de levendige quiz op de Dag van de Groninger Geschiedenis, volgens het beproefde systeem van de sportquiz door Wilfried de Jong en Matthijs van Nieuw kerk: petje op-petje af. “We doen zo ook een beroep op de eerlijkheid van de deel

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Foto Marij Kloosterhof

LEZINGEN Peter Weening

ken geweest. Hij stond aan de basis van

Vera-geschiedenis: reddingsboei voor de toe-

de omschakeling van Vera als open jon

komst?

gerencentrum naar een wereldvermaard podium voor undergroundpopmuziek,

Peter Weening (1955, Linschoten) groeit op

dat in de loop der tijd bovendien diverse

in Koudekerke en Burum. Hij bezoekt mid

stappen richting professionalisering heeft

delbare scholen in Vlissingen, Middelburg

gezet. Tevens beschikt Weening inmid

en Groningen. Op zijn twintigste roept de

dels over de nodige kennis van Vera uit de

dienstplicht hem, die hij vervult als sport

periode voordat hij zelf ‘Veraan’ werd. Een

instructeur. Sport is een grote liefde.

geschiedenis die terug gaat tot 14 februari

In 1977 begint Weening aan zijn studie

1899, de oprichtingsdatum van de gere

Rechten aan de RUG. Een jaar later belandt

formeerde studentenvereniging V.E.R.A. Al

hij in ‘Jongeren Sentrum’ Vera (Oosterstraat

met al een unieke geschiedenis voor een

44 in Groningen). Hij staat daar als tapper

Nederlands concertpodium. Die geschie

achter de bar en start er ook een carrière

denis zal de ’pointe’ worden in zijn verhan

als dj achter de draaitafel. Muziek is een

deling. Immers, wat is geschiedenis zonder

lijke vorm van ‘roomse’ volksdevotie, die

tweede grote liefde. In het voorjaar van

toekomst...

in onze contreien soms al ruim vóór, maar

1980 treedt Weening toe tot het bestuur

vooral ook na het doordringen van de Re formatie verdwenen is, uit de doeken ge

en vanaf 1 juli van dat jaar draagt hij de verantwoordelijkheid voor de concert

Remi van Schaïk

boekingen in Vera. Vanwege stormachtige

Bedevaarten in Groningen

daan. Remi van Schaïk studeerde geschiede

ontwikkelingen in het Nederlandse pop muziekclubcircuit behoudt hij die functie

Vandaag de dag is er in de provincie Gro

nis in Nijmegen en Gent. Hij werkt sinds

in de jaren nadien. Tot op de dag van van

ningen geen enkele bedevaartplaats meer.

1982 in Groningen bij de Rijksuniversiteit

daag is Weening als concertprogrammeur

Het overgrote deel van de toch redelijk

en geeft sinds 1996 onder meer colleges

in dienst van Vera. Sinds 1994 als betaald

vele bedevaartlocaties uit de middel

over de klassieke hulpwetenschappen van

medewerker.

eeuwen heeft die traditie maar tot in de

de geschiedenis (paleografie, diploma

zeventiende eeuw kunnen behouden. In

tiek, sigillografie, codicologie). Van Schaïk

Peter Weening is als kernmedewerker bij

een heel enkel geval herinnert een naam

publiceert hoofdzakelijk over de middel

veel ontwikkelingen in Vera nauw betrok

nog aan dat verre middeleeuwse verleden,

eeuwse geschiedenis van Noord- en Oost-

zoals de Hilge Stede in Helpman of in Sol

Nederland en is redactiesecretaris van het

werd. Ontegenzeglijk is Bedum met zijn

Historisch Jaarboek Groningen.

Walfriduskerk en Radfriduskapel het be

langrijkste en ook oudste pelgrimsoord in de regio geweest. Een relatief late verering

Egge Knol

ontstond nog in 1500 rond een beeld van

Muskegon, een Noord-Groninger enclave in

Onze Lieve Vrouwe ter Nood in de Gro

Michigan (VS)

ningse Martinikerk, waar al sinds het begin van de dertiende eeuw de reliek van een

In de tweede helft van de negentiende

arm van St. Jan de Doper bijzondere ver

eeuw vertrokken veel Groningers naar

ering genoot. Aan de hand van deze en

Amerika in de hoop op een betere toe

ook andere voorbeelden worden ontstaan

komst. Op enkele pioniers volgden vaak

en ontwikkelingsgang van deze opmerke

vele verwanten in de daaropvolgende ja

Foto Marij Kloosterhof

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Foto Marten de Leeuw

Foto Jurjen Drenth

ren. Veel migranten uit Noordoost Gronin

nieuwe splijtzwam binnen de Joodse ge

trawlers en de slikslee van de Dollardvis

gen kwamen terecht in Muskegon (West-

meenschap. Er bestond al een splitsing

ser ligt een rijk gevarieerde visserijcultuur,

Michigan). Ze konden vooreerst hun eigen

tussen een meer seculier en een orthodox

met verhalen van kustdorpen en vissersfa

taal spreken en gingen naar de Neder

Jodendom, maar daar kwam vanaf 1900

milies die op heel verschillende manieren

landstalige kerk (desgewenst hervormd of

de strijd rond het zionisme nog bij. Vooral

verbonden waren met de zee, het wad,

gereformeerd). Op de Dag van de Gronin

onder jongeren had het zionisme enige

de diepen en de meren. Een paar van die

ger Geschiedenis wordt deze migratie be

aanhang, zo ontstond vanaf 1908 de Ne

dorpen hebben ingrijpende gebeurtenis

sproken aan de hand van een familie Smit

derlandse Zionistische Studentenorgani

sen meegemaakt: vis die wegbleef, de af

uit Spijk. Hun neef Klaas Knol volgde hun

satie (NZSO).

sluiting van de Lauwerszee, opkomst van

voetspoor, maar keerde vanwege zijn ver

Hoe het met de NZSO en het zionisme in

de Delfzijlster industrie. Het is boeiend

loofde terug naar Nederland. De spreker is

Groningen is verlopen, bespreekt Stefan

om te kijken hoe visserijgemeenschap

zijn kleinzoon.

van der Poel in zijn lezing.

pen daar op hebben gereageerd: Waarom is Zoutkamp nog steeds een vissersdorp

Egge Knol is conservator archeologie, ge

Stefan van der Poel is historicus en als uni

en Termunterzijl eigenlijk al niet meer? Na

schiedenis en oude kunst(nijverheid) bij

versitair docent werkzaam aan de Rijksuni

een korte terugblik in de geschiedenis wil

het Groninger Museum.

versiteit Groningen. Van zijn hand versche

Jaap Vegter graag samen met u kijken hoe

nen onder meer Joodse stadjers (2004),

het verder zou kunnen gaan met de Gro

Leo Frank (1908-1944). Politieke analyses

ninger vissers: Worden ze het eens met de

Stefan van der Poel

van een Groninger student in de jaren 1930

natuurbeschermers? Welke vis kan worden

Palestina als ‘geestelijk vaderland’. Zionisme

(2005), 100 jaar Folkingestraat-synagoge

gevangen? Wie zijn de vissers van de toe

in Groningen

(2006), Joods leven in Groningen. Oorsprong

komst?

Palestina gold onder de Joden in Gronin

ken en kikkers. De fysiologie van een leven:

Jaap Vegter is coördinator van de Stichting

gen in de eerste plaats als ‘geestelijk va

Izaac van Deen (1804-1869) (2012).

Geïntegreerde Visserij; een werkgroep van

derland’. Deze woorden staan vermeld in

Groningse en Friese kust- en binnenvis

en herinnering (2011) en Tussen zieken, boe-

Kischinew en Zionisme (1903) van Eliazer

sers. Als landschapsecoloog en parttime

Hildesheim. Hildesheim was een klein

Jaap Vegter

beroepsvisser houdt hij zich bezig met de

zoon van een Poolse Jood die in 1822 naar

Groninger Vissers: Erfgoed, eind goed, al

geschiedenis en de toekomst van kustge

Groningen was komen lopen. Hildesheim

goed….?

meenschappen in het Waddengebied.

was een overtuigd zionist, en bestempelt in zijn boek het assimilatiestreven van de

Een kort verhaal over Groninger visserij

De lezing van Jaap Vegter wordt ge

Nederlandse Joden als “zelfbedrog”. Tege

gemeenschappen, hun culturele wortels

houden op Koftjalk Tromp, bij de sluis

lijkertijd toont hij begrip voor dit streven:

en een paar toekomstscenario’s.

in de Zuiderhaven. Voor deze lezing

“hadden alle joden een Holland gevonden

Sinds ongeveer 1930 is de garnaal het sym

dient u zich van tevoren op te geven.

[dan was er] voor het zionisme minder re

bool van de Groninger visserij. Maar daar

Voor informatie over tijden en opga

den van bestaan”.

ging een grillige en boeiende geschiedenis

ve zie blz. 16-18.

Het zionisme gold in Groningen als een

aan vooraf. Tussen de Zoutkamper stoom

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

BIJ DE SLUIS In samenwerking met het Noordelijk Scheepvaartmuseum is de programmering bij de sluis dit jaar aanzienlijk uitgebreider van opzet dan voorgaande jaren. Vier historische schepen zullen afmeren in de Zuiderhaven BIJ DE SLUIS. De schepen kunnen bezichtigd worden en men kan meevaren door de Groninger grachten. Voor de inwendige mens kunt u ook terecht BIJ DE SLUIS. U kunt er genieten van een heerlijk gebakken visje.

EMMA Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen VAARTOCHTEN: voor informatie over tijden en opgave zie blz. 16-18. Met uitleg

vaart gekomen. De Emma neemt deel aan

FAMILIETROUW

over de route door erfgoedgids Jaap

evenementen zoals o.a. de Havendagen

Veenkoloniaal Museum Veendam

Ekhart.

in Delfzijl, Bie Daip in Appingedam en de Dag van de Groninger Geschiedenis. In

VAARTOCHTEN: tijden worden te zijner tijd

De Emma is het promotieschip van het

2016 zal zij deelnemen aan Delfsail. Tevens

bekend gemaakt

Noordelijk Scheepvaartmuseum. Zij is in

is de Emma te huur voor particulieren of

1922 gebouwd als directievaartuig an足

bedrijven die een vaartocht willen maken.

De Familietrouw is het oudste, nog in origi足

nex sleepboot in opdracht van Provinci足

Tochtjes zowel in/rondom de stad als in de

nele staat verkerende binnenschip van de

ale Waterstaat Groningen. In 2010 is zij

provincie behoren tot de mogelijkheden.

provincie. De spitse praam Familietrouw werd in 1894 in Stadskanaal gebouwd voor

aangekocht door het museum en na een grondige renovatie in 2011 opnieuw in de

Info: www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl

de familie Drost uit Wildervank. Het schip bleef tot 1974 in de vaart onder diverse schippers, o.a. Muskee, Schonewille en Van der Ven. In 1976 kwam het in particuliere handen en het schip deed verschillende keren met de roemruchte Strontrace mee. In 1994 werd het schip geschonken aan het Veenkoloniaal Museum te Veendam. Sindsdien wordt het door vrijwilligers in de vaart gehouden. Het schip wordt aan足 gedreven door een zogenaamde lamme arm, een schroef die met een takeltje langs de zijkant van het schip in het water wordt gelaten. Per afvaart mogen in verband met de veiligheid maximaal 10 personen mee. Info: www.veenkoloniaalmuseum.nl

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

maakt, maar ook een universeel verhaal vertelt over het verstrijken van de tijd en hoe vroeger alles anders was. www.chantallapleiter.nl Voor het bijwonen van de voorstelling OntZOUT dient u zich van tevoren op te geven. Voor informatie over tijden en opgave zie blz. 16-18.

Appingedammer Bronsmotorenmuseum DEMONSTRATIE BRONSMOTOR EN INFO STAND: 11.30 – 17.00 uur

GEBROEDERS LUDEN

Op de Tromp kunt u naast een lezing van

Stichting tot behoud reddingboot

Jaap Vegter over visserij (zie blz. 23) de the

Jan Brons, geboren in 1865 in Wagenbor

Gebroeders Luden

atervoorstelling OntZOUT bijwonen.

gen, kwam al jong met techniek in aan

raking. Hij ontwikkelde een motor die

BEZICHTIGING: 11.30 – 17.00 uur

zonder brandstofpomp werkte, de zgn.

OntZOUT De reddingboot Gebroeders Luden is één

‘bakjesknapper’. In 1907 werd met behulp van D. Bonthuis een fabriek aan het Dam

van de vijf boten van het type Carlot. De

Ga op zoek naar het leven van de visser van

sterdiep gebouwd. Men legde zich toe op

Gebroeders Luden meet 21 bij 4 meter

vroeger en nu met OntZOUT, een docu

de productie van motoren voor schepen

en is in 1965 gebouwd op de werf van de

mentaire theatervoorstelling van Chantalla

en gemalen. De productie stopte in 2004.

Gebroeders Niestern te Delfzijl. Dit jaar be

Pleiter. Scheep je in, kom aan de scheepsta

Er waren in een kleine 100 jaar meer dan

staat de Gebroeders 50 jaar. In haar lange

fel zitten, zet een koptelefoon op en hoor

4000 motoren gemaakt.

leven heeft zij 967 reddingen verricht. De

en zie de verhalen van vroeger. Een leven,

Het Appingedammer Bronsmotorenmu

Gebroeders Luden is te huur voor diverse

een garnalenschip, een storm, wandelende

seum geeft een prachtig overzicht van de

activiteiten: culturele vaartochten, familie

zeeplaten en heel veel water…

Bronsmotoren. Vele zijn nog bedrijfsklaar

feestjes, teambuilding en asverstrooiing op zee.

en er worden dan ook regelmatig demon OntZOUT is een intieme poëtische voor

straties gegeven.

stelling die het gevoel van het leven op Info: www.gebroeders-luden.nl

en rond de Waddenzee even heel tastbaar

Info: www.bronsstichting.nl

Foto Karel Zwanenveld

TROMP Stichting Tromp Koftjalk Tromp gebouwd bij Scheepswerf Gebr. Verstockt in Martenshoek in 1912. Het schip, 26,75 meter lang, 6,24 meter breed en 2,45 meter diepgang, vervoerde veel hout uit het Oostzeegebied. In 2006 is de Stichting Tromp opgericht die het schip als leer–werkproject restaureert. Info: www.stichtingtromp.nl

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

ACTIVITEITEN Workshop gebarentaal

De workshop wordt gegeven door twee

Roltrommel gemeente Groningen

dove docenten Nederlandse Gebarentaal De Groningse predikant Henri Guyot gaat

die werken bij de Kentalis Academie, Linda

In 2007 werd de restauratie van de roltrom

vakantie vieren in Parijs. Daar ontmoet hij

Koning en Bea Bouwmeester. Zij zullen u

mel, die twee jaar in beslag nam, voltooid.

Charles Michel de l’Epée (Abbé De l’Epée),

meenemen in hun droom.

De vele uren die medewerkers van de Gro

een leraar die ervaring had in lesgeven aan

ninger Milieudienst (nu: Stadsbeheer) er in

dove kinderen middels gebarentaal. Een

www.kentalis.nl

staken, deden de oude DAF-vuilniswagen

droom was geboren; het dovenonderwijs

uit 1961 als een sfinx uit zijn as herrijzen. Op

moest een plaats krijgen in Nederland. Henri nam les van Abbé De l’Epée zodat

de typisch gevormde roltrommel, ooit ge

Safari Joe

hij ook aan dove kinderen les kon geven in

bouwd in de Weespse fabriek voor rollend materieel Geesink, stond niet langer de

gebarentaal. Bij thuiskomst begon Guyot

Deze door de wol geverfde feestband ver

naam van de gemeente Vriezenveen, maar

met lesgeven aan de dove leerlingen in

zorgt al meer dan twintig jaar de muziek en

prijkte nu de bij vele Stadjers zo bekende

Groningen. Een ‘droom’ werd ‘daad’. Dit

de sfeer op zeer uiteenlopende evenemen

en enigszins vermanende tekst ‘Houdt uw

breidde hij steeds verder uit en tot op de

ten en locaties. De muziek, zelf noemen ze

stad rein!’ waarmee de Gemeente Reini

dag van vandaag is er in Groningen nog

het humpa zydeco, bestaat uit een spran

ging Groningen (GRG) en vanaf 1962 de

steeds onderwijs voor dove kinderen, nu

kelende mix van latin, rock & roll, polka,

dienst RMH (Reinigingsbedrijf, Markt- en

bekend als de Kentalis Guyotschool. Het is

zydeco en country, met hier en daar een

Havenwezen) zich afficheerde. Dit type

dit jaar 225 jaar geleden dat Henri Daniel

smartlap. De band speelt voor jong en oud,

vuilniswagen, waarvan de gemeente Gro

Guyot het onderwijs voor doven startte in

en maakt direct contact met het publiek.

ningen eind 1957 in eerste instantie be

Groningen.

Safari Joe bestaat uit: Joop Douwma (ac

sloot twee stuks aan te schaffen voor een

cordeon), Harry Hillebrands (gitaar/bas

bedrag van 88.000 gulden, was overigens

gitaar), Frank de Jong (drums) en Ralph

niet nieuw in het stad-Groninger straat

Wijnmaalen (zang/percussie). Deze basis

beeld. De eerste roltrommelvuilniswagens

wordt af en toe aangevuld met andere

van de Neurenbergse fabriek Faun reden

muzikanten.

hier al in 1926. Speciaal voor deze wagens was destijds een type zinken vuilnisbak

www.safari-joe.nl

ontwikkeld met deksel en hengsel. In 1946

Henri Daniel Guyot. Gravure van Reinier Vinkeles, collectie RHC Groninger Archieven (1536-4211)

Tijdens de workshop wordt ingegaan op het doof zijn. Wat houdt het in om doof te zijn? Hoe communiceren doven? Natuurlijk worden er ook een aantal gebaren geoe fend, bijvoorbeeld een begroeting als ‘hoe gaat het?’ of het gebaar voor ‘Groningen’. Safari Joe. Foto Ineke Bron-Teulings

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Foto Marten de Leeuw

gestandaardiseerd op 33 liter werden ze ook wel ‘asemmer’ genoemd naar de in houd van kolenkachels en kolenfornuizen. In paren werden ze op de ophaaldag aan de achterkant van de wagen vastgehaakt en vervolgens mechanisch in een soort verzamelbak leeggestort. Was deze bak vol, dan werd de roltrommel op z’n kop gezet, zodat het afval voorin verzameld werd. Bij een volle trommel reed de wagen naar het overlaadstation aan de Verlengde Lodewijkstraat (vanaf 1951) waar een deel van het vuilnis in treinwagons gestort werd met bestemming de VAM in Wijster en een ander deel ter plekke werd verbrand. Met de restauratie kwam een droom uit om dit bijzonder stuk industrieel erfgoed voor

migranten naar Canada en Australië. De

gespeeld in de Groninger geschiedenis?

Groningen te behouden. De roltrommel is

migranten namen slechts noodgedwon

Wat zijn verhalen van andere niet meer

op de Dag van de Groninger Geschiedenis

gen op bescheiden schaal persoonlijke

aanwezige of (n)ooit gebouwde veelbete

te bezichtigen.

bezittingen mee uit Groningen naar hun

kenende architectuur in Groningen?

nieuwe land.

De Verhalen van Groningen brengt samen het FabLab Groninger ‘droomarchitectuur’

www.gemeente.groningen.nl/stadsge schiedenis/roltrommel-informatie

Maar wat kun je in het land van de achter

tot leven!

blijvers behalve brieven en enkele foto’s te

Vuilnismannen van de gemeentereiniging aan het werk in de Violenstraat, 1964. Foto Fotobedrijf Piet Boonstra, collectie RHC Groninger Archieven (1785-

rugvinden? Helaas niet veel. Van de naoor

De Verhalen van Groningen vertelt de ver

logse migranten naar Canada en Australië

halen achter de dromen en daden van een

is echter wel een groep voorwerpen te vin

aantal bijzondere Groninger bouwwerken

den. Ze worden aangeboden in kringloop

zoals de Herepoort. We brengen ze tot

winkels en vallen geheel onder de definitie

leven tijdens deze Dag van de Groninger

van kitsch. Het zijn veelal voorwerpen als

Geschiedenis. Het FabLab, waar ‘alles ge

borden, kop en schotels of asbakken van

maakt kan worden wat je wilt’ maakt het

porselein. Vaak gemaakt in Engeland of

met nieuwe digitale technologieën moge

Japan en voorzien van Canadese symbo

lijk om de Groningse geschiedenis van de

len zoals de wapens van de deelstaten,

architectuur anno 2015 terug te halen en

de maple leaf of van de Mountain Police.

architectonische dromen te visualiseren.

Maar ook houten voorwerpen ter herinne

Met de 3D-printer zullen ter plekke schaal

ring aan Australië. De souvenirs werden als

modellen van gebouwen uit de geschiede

aandenken door migranten geschonken

nis geprint worden.

aan verwanten in het moederland tijdens

29054)

familiebezoek. Het Groninger Museum

www.deverhalenvangroningen.nl

toont een selectie van deze souvenirs tij

www.fablabgroningen.nl

dens de Dag van de Groninger Geschiede

De Nieuwe Wereld

nis als herinnering aan de Groningers ver van huis.

Musea proberen met historische voorwer pen verhalen uit het verleden te illustreren.

www.groningermuseum.nl

Een van die verhalen is de emigratie vanuit

Groningen naar de Nieuwe Wereld. In de negentiende eeuw was dat vooral naar

Dromen worden herbouwd

West-Michigan (onder meer naar Muske gon) en Chicago. In de jaren vijftig van de

Waar stond de Groninger stadspoort ‘de

twintigste eeuw was er een grote stroom

Herepoort’ en welke rol heeft deze poort Foto Knelis

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

KNVB-BEKER IN GRONINGEN Laat ons weer eens juichen, het officiële clublied

de Europacup I behaalde, was rekening

Eerder ook waren er de successen van

van FC Groningen, zal op die gedenkwaardige

gehouden. Weliswaar toen nog zonder ijs

voorloper GVAV met het Noordelijk kam

avond van de derde mei 2015 in menig huis-

beer Groby en het Grunnegs Laid van Pé en

pioenschap van de amateurs in 1940, hun

kamer, kroeg en straat in Stad en Ommeland

Rinus, maar gejuicht werd er al wel eerder

met succes bekroonde, maar ook onge

te horen zijn geweest. Samen natuurlijk met

op de Grote Markt. Na tot tweemaal toe

kend spannende, nacompetitie in 1956

al die andere, niet zo officiële, maar uit pure

gedegradeerd te zijn naar de eerste divisie

om een plek in de eredivisie en de herha

clubliefde ontstane, vocale uitbarstingen.

(seizoen 1973-1974 en 1997-1998) werden

ling van dit kunststukje in 1971 door de

de evenzovele promoties in 1980 en 1999

voetballers van de inmiddels tot het prof

naar het hoogste niveau van onze natio

voetbal toegetreden ‘Stichting Betaald

door Peter Riem

nale voetbalcompetitie uitbundig

Voetbal GVAV’ met spelers als Piet Fransen,

Het ‘Boeren’, een soort geuzennaam, was

gevierd. Ook in het toenmalige

Hugo Hovenkamp en Martin Koeman.

ook niet van de lucht en uiteraard behiel

thuishonk in de Oosterpark,

pen velen zich met het minder lokale en

waar op 22 december 2005

minder bloemrijke, maar even uitbundig

na een 3-0 overwinning op

gezongen ‘olé (x4)’. Hoe dan ook, ‘de den

Volendam voor diezelfde

schaal. Dichtbij waren we in het sei

nenappel’ was voor ‘ons’, Rotterdam-Zuid

beker de stadionlichten

zoen 1990-1991 toen het tandem

van ‘ons’ en de in rode badjassen gestoken

definitief doofden, waren

Meijer – Djurovski de ploeg naar de

triomfators waren ‘onze jongens’.

triomfen

gevierd.

Eén trofee ontbreekt nog in de prijzen kast op de Euroborg: de kampioens

Menig

derde plaats in de ranglijst opstuwde.

supporter zal zich de thuis

Wat door de overmacht van de tra

De enige keer eerder dat de FC in een

wedstrijden van de FC om

ditionele topclubs lange tijd een

eindstrijd stond was in 1989 toen diezelfde

de UEFA-cup tegen Atléti

schier onvervulbare droom leek, is

KNVB-beker door 4-1 verlies voorbijging

co Madrid en Inter Milaan

gelet op de hedendaagse krachts

aan prominente ‘Groninger’ neuzen als

(1982-1983)

herinneren

verhoudingen niet langer een on

die van Jan van Dijk, René Eijkelkamp en

waarin Erwin en Ronald

realistisch doel. De ‘trots van het

Hennie Meijer. Teleurstelling was er na

Koeman onder de niet af

Noorden’ hoeft hem nu alleen nog

tuurlijk wel, maar met verlies tegen het

latende inzet van Jan van

maar even in te koppen.

sterrenteam van PSV, dat een jaar eerder

Dijk victorie kraaiden.

Hennie Meijer (r.) en Milko Djurovski tegen SC Cambuur, 17 november 1991. Foto Jan Willem van Vliet, collectie RHC Groninger Archieven (2290-11636)

Foto Erwin Otten

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

Apoort buitenzijde achttiende eeuw. Tekening, collectie RHC Groninger Archieven (1536-3488)

RONDLEIDING WESTERHAVENBUURT

anderde de Westerhaven in een winkel centrum. Al deze omvangrijke infrastructurele wer ken doen vermoeden dat alle sporen van het verleden wel zullen zijn uitgewist. Tij

Ga, wandelend door de Westerhaven-

Als haven heeft de Westerhaven maar zo’n

dens een rondwandeling kan de deelne

buurt, met historicus Henk Wierts op

80 jaar gefunctioneerd. Begin jaren zestig

mer ervaren dat ondanks alle ingrepen de

zoek naar sporen van het verleden.

werd het water gedempt. Hiermee kwam

buurt nog altijd plekken herbergt die her

ook een eind aan het roemruchte Kanalen

inneren aan vroeger tijden. Plekken waar

De Westerhavenbuurt is vanaf eind negen

eiland dat was ontstaan na de slechting

je na deze rondleiding niet meer achteloos

tiende eeuw een aantal malen drastisch

van de vestingwerken en de aanleg van

aan voorbij kunt gaan, want met aandacht

van aanzien veranderd. Rond 1880 zorgde

nieuwe waterwegen.

bekeken en van uitleg voorzien krijgen ze

de ontmanteling van de vesting voor grote

een nieuwe betekenis.

bouwactiviteit en dynamiek aan en ach

Nadat de warenmarkt, die een tijd op de

ter de Pottebakkersrijge en omgeving. In

gedempte Westerhaven was gevestigd,

deze periode werden ook de Westerhaven

terugkeerde naar de Grote Markt werd

Voor deelname aan deze wandeling

en de sluis aangelegd, als onderdeel van

de ruimte gebruikt als parkeerterrein. Een

dient u zich van tevoren op te geven.

een nieuwe verbinding over water van

nieuwe invulling ontstond eind twintigste

Voor informatie over tijden en opgave

het Hoendiep naar de Oosterhaven en het

eeuw. Na grootscheepse nieuwbouw ver

zie blz. 16-18.

Eemskanaal. Deze verbinding was nodig om het toegenomen scheepvaartverkeer na de ontmanteling van de vesting in goe de banen te leiden. De Pottebakkersrijge, voorheen een dood lopende straat bij de stadswal, kreeg met het vrijkomen van de voormalige vesting grond als bouwterrein en met de aanleg van de Westerhavenstraat een nieuwe toe komst. De sterke economische activiteit en de opbloei van handel en bedrijvigheid in de Westerhavenbuurt maakten vervolgens verbreding en verbetering noodzakelijk van voorheen rustige straten.

De Westerhaven met basculebrug, gezien vanaf Fa. Stokvis, ca. 1929. Foto P.B. Kramer, collectie RHC Groninger Archieven (1785-2491)

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

ACHTER DE SCHERMEN Harry Romijn is adjunct-directeur van de Groninger

Foto Marij Kloosterhof

Archieven. In die hoedanigheid is hij in 2005 benoemd tot voorzitter van het comité van de Dag van de Groninger Geschiedenis.

door Eddy de Jonge

De Dag is de laatste tien jaar gegroeid in omvang en sterk gepro fessionaliseerd. De kwaliteit van het programma, de lezingen, de presentaties, de muziek etc. is de laatste jaren van een hoog ni veau. Maar ook zaken als beveiliging, vormgeving en logistiek zijn verbeterd. In zijn kantoor in de Groninger Archieven vertelt Harry hoe de Dag van oorspronkelijk historische markt zich heeft ontwikkeld tot een grote historische manifestatie waar de laatste jaren meer dan

Harry geeft aan dat vooral de samenwerking tussen de initiatief

3.000 bezoekers op af komen. De historische markt is nog steeds

nemers en de tientallen deelnemende organisaties voor de Dag

het centrum van de Dag. Vooral daar komen de organisaties en

belangrijk is. Iedereen zet zich volledig in om er een succes van te

de belangstellenden elkaar tegen. Er wordt informatie uitgewis

maken. De gebundelde inzet en creativiteit van alle betrokkenen

seld en er worden afspraken gemaakt. Maar de Dag is in de loop

maakt de Dag elk jaar tot een groot succes. De ideeën voor acti

der jaren uitgebreid met presentaties en muziek en toneel op het

viteiten worden elk jaar opgebouwd rond het thema van de Dag,

hoofdpodium. Ook zijn er mini-tentoonstellingen en worden er

tevens het thema van de landelijke geschiedenismaand.

diverse lezingen gehouden. En er is een grote boekenmarkt. De Dag werd eerst alleen gehouden in het gebouw van de Gro

De vraag is hoe de toekomst van de Dag er uit gaat zien. Harry

ninger Archieven op Cascadeplein 4. De laatste jaren vinden er

denkt dat de Dag een belangrijke functie zal houden voor het

ook activiteiten plaats in het pand Cascadeplein 10 en op het

Groninger erfgoedveld. De Dag presenteert de staalkaart van de

parkeerdek. Nieuw dit jaar is een kleine manifestatie rondom de

Groninger geschiedenis en het Groninger erfgoed en brengt de

Groninger scheepvaart bij de Sluis in de Zuiderhaven, schuin te

mensen bij elkaar. Met nieuwe ideeën uit het erfgoedveld zal het

genover de Groninger Archieven.

evenement zich verder ontwikkelen.

Foto Marij Kloosterhof

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

INITIATIEFNEMERS DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven

Gronings AudioVisueel Archief

Het RHC Groninger Archieven is hét informatiecentrum voor de ge

Het GAVA bewaart en biedt (historisch) audiovisueel materiaal

schiedenis van de stad en provincie Groningen. Archieven, boeken,

aan met zoveel mogelijk informatie over het archiefmateriaal als

kranten, geografische kaarten, foto’s, films, video’s en geluidsopna

historische bron of voor gebruik in kunstproducties. Het GAVA

mes vertellen het verhaal van Groningen van toen tot nu.

heeft een uitgebreide raadpleegcollectie, die te bekijken is in de studiezaal van het RHC Groninger Archieven. Daarnaast biedt het

www.groningerarchieven.nl

GAVA een steeds groeiende hoeveelheid film- en videomateriaal aan via internet.

Huis van de Groninger Cultuur Het Huis van de Groninger Cultuur stimuleert activiteiten en or

www.gava.nl

ganisaties gericht op het ontwikkelen, verspreiden, behouden en beschermen van de Groninger cultuur en informeert daarnaast

Noordelijk Scheepvaartmuseum

particulieren, culturele organisaties, instellingen en overheden.

Het Noordelijk Scheepvaartmuseum laat de geschiedenis zien van de Noord-Nederlandse scheepsbouw en scheepvaart vanaf de middeleeuwen tot aan de dag van vandaag. In de beide mid

www.huisvandegroningercultuur.nl

deleeuwse museumpanden komen verschillende thema’s aan

Cultuurhistorische Vereniging Stad en Lande

bod, zoals: Hanzevaart in de middeleeuwen, virtueel Groningen in

Stad en Lande is een vereniging voor iedereen die zich interes

1470, turf- en binnenvaart, kust- en waddenvaart op zeil en motor,

seert voor de geschiedenis van stad en provincie Groningen. De

scheepsbouw in hout en ijzer en scheepsmotoren.

vereniging is een ontmoetingsplaats voor professionele historici, amateurs en geïnteresseerden en vormt een platform voor nieu

www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl

we ontwikkelingen op cultuurhistorisch gebied. Daarnaast bevor dert Stad en Lande met verschillende activiteiten de belangstel ling voor de Groninger geschiedenis en behartigt zij de culturele belangen, zoals het behoud van monumenten. www.stad-lande.nl

Groninger Forum De Groninger Forum Bibliotheek heeft de grootste uitleenbare collectie Groningana in de provincie, in het Gronings en over Gro ningen. www.groningerforum.nl/bibliotheek

Groninger Museum Collecties, presentaties en educatie vormen de basis van het Groninger Museum. Het Groninger Museum is extrovert en veel kleurig en richt zich op een breed publiek. Met presentaties van nationale en internationale betekenis wil het Groninger Museum het publiek verwonderen en aanzetten tot meningsvorming. www.groningermuseum.nl

DAG VAN DE GRONINGER GESCHIEDENIS 2015

De Dag van de Groninger Geschiedenis wordt georganiseerd door

WORD NU LID VAN DE VERENIGING STAD EN LANDE

Stad en Lande bestaat sinds 1924 en is een vereniging voor iedereen met interesse voor de geschiedenis van stad en provincie Groningen.

Het lidmaatschap van Stad en Lande bedraagt 27,50 euro per jaar.

‘De geschiedenis is een discussie zonder eind’ zei de befaamde historicus Pieter Geyl ooit en dit jaar doet het Historisch Jaarboek Groningen alleszins recht aan die gevleugelde uitspraak, want over de meeste bijdragen zal het laatste woord nog niet gesproken zijn.

Historisch Jaarboek Groningen 2014

Bij de meest prikkelende artikelen blijken de Middeleeuwen goed vertegenwoordigd. Neem de kwestie van het eiland, waarover de Hunsingoërs en de Fivelingoërs vanaf 1231 twintig jaar lang oorlog voerden. Waar lag het? Was het Rottumeroog of een kweldereiland dichterbij de kust? Door de 14C -dateringsmethode toe te passen op aangetroffen schelpen, geven Harm Jan Streurman en Hans van der Plicht de discussie een nieuwe wending.

Als u zich via onderstaande bon aanmeldt, ontvangt u als welkomstgeschenk het Historisch Jaarboek Groningen 2014. Wordt u lid van Stad en Lande op de Dag van de Groninger Geschiedenis, 10 oktober 2015, bij de stand van Stad en Lande, dan kunt u ook nog eens gratis een deel uit de Groninger Historische Reeks kiezen. Een ander debat betreft de vraag wanneer het Aduarderdiep gegraven is: rond 1400, of toch een eeuw eerder? De hele vroege waterstaatsgeschiedenis van de regio hangt ervan af. Cruciaal is een oorkonde uit 1313. Jakob Loer biedt een nieuwe interpretatie. Tegendraads is ook de bijdrage van scheidend hoofdredacteur Maarten Duijvendak. Veel Groningers menen dat hun provincie totaal geen garen spon bij de aardgaswinning. Maar is dat eigenlijk wel zo? Verder vraagt Kees Kuiken zich af hoe de Rijksuniversiteit Groningen de laatste honderd jaar omging met haar erfgoed, met name de Hortus. Hoe kan het dat universitaire botanische tuinen elders in Nederland konden overleven, terwijl die in Haren in 2001 failliet ging?

Benoît Mater bespreekt de vier tentoonstellingen die Noord-Nederlandse en Duitse regionale musea organiseerden in het kader van ‘Land van Ontdekkingen. De Archeologie van het Friese kustgebied’. Geslaagd project, of blijft er iets te wensen over? Minder polemisch, maar zeker niet minder lezenswaard zijn de artikelen van Foskea van der Ven en Martinus van Hoorn. Van der Ven gaat in op het Groningse ‘proefproces Duut’ over de uitleg van de Kultuurkamerverordening in de oorlog. Hoe interpreteerden onze rechtscolleges deze Duitse oekaze?

Historisch Jaarboek Groningen 2014

Geniet u jaarlijks van de Dag van de Groninger Geschiedenis? Ondersteun de organisatie en word nu lid van de Vereniging Stad en Lande!

Van Hoorn schetst de geschiedenis van stichting Het Groninger Landschap gedurende de eerste halve eeuw van haar bestaan, waarbij hij onder meer de felle discussies over het buitendijkse Dollardkanaal in de jaren 70 behandelt. Traditiegetrouw besluit het Jaarboek met twee vaste rubrieken: een over erfgoed en de ander over de belangrijkste historische literatuur die vorig jaar verscheen.

Jaarlijks is de vereniging verantwoor delijk voor meerdere publicaties, ex cursies en restauraties van monumen ten. Ook participeert de vereniging in verschillende samenwerkingsverban den met andere instellingen zoals bij het organiseren van lezingen én de Dag van de Groninger Geschiedenis.

Jaargang 24 • nummer 3 • 3e kwartaal 2015

Jaargang 24 • nummer 2 • 2e kwartaal 2015

Jaargang 24 • nummer 3 • 3e kwartaal 2015

Jaargang 23 • nummer 4 • 4e kwartaal 2014

Het verhaal van Groningen

Als lid ondersteunt u de activiteiten van de vereniging en ontvangt u vier maal per jaar het cultuurhistorisch tijdschrift Stad & Lande en ieder najaar het Historisch Jaarboek Groningen. Cultuurhistorisch tijdschrift van de Vereniging Stad en Lande i.s.m. het Huis van de Groninger Cultuur, RHC Groninger Archieven en het Groninger Museum

Cultuurhistorisch tijdschrift van de Vereniging Stad en Lande i.s.m. het Huis van de Groninger Cultuur, RHC Groninger Archieven en het Groninger Museum

RHC Groninger Archieven en het Groninger Museum i.s.m. het Huis van de Groninger Cultuur, van de Vereniging Stad en Lande Cultuurhistorisch tijdschrift

Bon: Ja, ik word lid van de Vereniging Stad en Lande en ondersteun hiermee de organisatie van de activiteiten van de vereniging. Daarnaast ontvang ik graag 4 keer per jaar het tijdschrift Stad & Lande en het Historisch Jaarboek Groningen. Tevens ontvang ik als welkomstgeschenk het Historisch Jaarboek 2014. Naam: Adres: Postcode:

Het verhaal van Groningen

Jaargang 24 • nummer 3 • 3e kwartaal 2015

Jaargang 24 • nummer 2 • 2e kwartaal 2015

Jaargang 24 • nummer 3 • 3e kwartaal 2015

Jaargang 23 • nummer 4 • 4e kwartaal 2014

Woonplaats: Stad & Lande, Postbus 41122, 9701 CC Groningen. Voor meer informatie: www.stad-lande.nl