Tics en quechua

Page 1

APRENDIENDO QUECHUA CON LOS TICS PROGRAMA DE ESTUDIOS DE EDUCACION INTERCULTURAL BILINGÃœE

AREA: MANEJO DE TICS SEMESTRE: V ESTUDIANTE: ROBERTO JUSTO BRUNO DOCENTE: MARUJA PORRAS ROJAS


DEDICATORIA

Trabajo dedicado a mis padres y maestros por los consejos y el apoyo que me han brindado


Presentación En este trabajo ha sido realizado comuna total dedicación. Para que usted tenga de conocimiento nuestra lengua materna u originaria, aquí encontraremos los números en quechua desde el 1 hasta el 100, el abecedario quechua o YARU ACHAWAYA, cuentos en quechua, adivinanzas y trabalenguas.


Los números

Numeral

Castellano

Quechua

1

Uno

Huk

2

Dos

Ishkay

3

Tres

Kimsa

4

Cuatro

Tsusku

5

Cinco

Pitsqa

6

Seis

Suqta

7

Siete

Qanchis

8

Ocho

Pusaq

9

Nueve

Isqun

10

Diez

Chunka

11

Once

Chunka hukniyuq

12

Doce

Chunka ishkayniyuq

13

Trece

Chunka kimsayuq

14

Catorce

Chunka tsuskuyuq

15

Quince

Chunka pitsqayuq

16

Dieciséis

Chunka suqtayuq

17

Diecisiete

Chunka qanchisniyuq

18

Dieciocho

Chunka pusaqniyuq

19

Diecinueve

Chunka isqunniyuq

20

Veinte

Ishkay chunka

21

Veintiuno

Ishkay chunka hukniyuq


22

veintidós

Ishkay chunka ishkayniyuq

23

Veintitrés

Ishkay chunka kimsayuq

24

Veinticuatro

Ishkay chunka tsuskuyuq

25

Veinticinco

Ishkay chunka pitsqayuq

26

Veintiséis

Ishkay chunka suqtayuq

27

Veintisiete

Ishkay chunka qanchisniyuq

28

Veintiocho

Ishkay chunka pusaqniyuq

29

Veintinueve

Ishkay chunka isqunniyuq

30

Treinta

Kimsa chunka

31

Treinta y uno

Kimsa chunka hukniyuq

32

Treinta y dos

Kimsa chunka ishkayniyuq

33

Treinta y tres

Kimsa chunka kimsayuq

34

Treinta y cuatro

Kimsa chunka tsuskuyuq

35

Treinta y cinco

Kimsa chunka pitsqayuq

36

Treinta y seis

Kimsa chunka suqtayuq

37

Treinta y siete

Kimsa chunka qanchisniyuq

38

Treinta y ocho

Kimsa chunka pusaqniyuq

39

Treinta y nueve

Kimsa chunka isqunniyuq

40

cuarenta

Tsusku chunka

41

Cuarenta y uno

Tsusku chunka hukniyuq

42

Cuarenta y dos

Tsusku chunka ishkayniyuq

43

Cuarenta y tres

Tsusku chunka kimsayuq

44

Cuarenta y cuatro

Tsusku chunka tsuskuyuq

45

Cuarenta y cinco

Tsusku chunka pistqayuq


46

Cuarenta y seis

Tsusku chunka suqtayuq

47

Cuarenta y siete

Tsusku chunka qanchisniyuq

48

Cuarenta y ocho

Tsusku chunka pusaqniyuq

49

Cuarenta y nueve

Tsusku chunka isqunniyuq

50

Cincuenta

Pitsqa chunka

51

Cincuenta y uno

Pitsqa chunka

52

Cincuenta y dos

Pitsqa chunka

53

Cincuenta y tres

Pitsqa chunka

54

Cincuenta y cuatro

Pitsqa chunka

55

Cincuenta y cinco

Pitsqa chunka

56

Cincuenta y seis

Pitsqa chunka

57

Cincuenta y siete

Pitsqa chunka

58

Cincuenta y ocho

Pitsqa chunka

59

Cincuenta y nueve

Pitsqa chunka

60

Sesenta

Suqta chunka

61

Sesenta y uno

Suqta chunka hukniyuq

62

Sesenta y dos

Suqta chunka ishkayniyuq

63

Sesenta y tres

Suqta chunka kimsayuq

64

Sesenta y cuatro

Suqta chunka tsuskuyuq

65

Sesenta y cinco

Suqta chunka pitsqayuq

66

Sesenta y seis

Suqta chunka suqtayuq

67

Sesenta y siete

Suqta chunka qanchisniyuq

68

Sesenta y ocho

Suqta chunka pusaqniyuq

69

Sesenta y nueve

Suqta chunka isqunniyuq


70

Setenta

Qanchis chunka

71

Setenta y uno

Qanchis chunka hukniyuq

72

Setenta y dos

Qanchis chunka ishkayniyuq

73

Setenta y tres

Qanchis chunka kimsayuq

74

Setenta y cuatro

Qanchis chunka tsuskuyuq

75

Setenta y cinco

Qanchis chunka pitsqayuq

76

Setenta y seis

Qanchis chunka suqtayuq

77

Setenta y siete

Qanchis chunka qanchisniyuq

78

Setenta y ocho

Qanchis chunka pusaqniyuq

79

Setenta y nueve

Qanchis chunka isqunniyuq

80

Ochenta

Pusaq chunka

81

Ochenta y uno

Pusaq chunka hukniyuq

82

Ochenta y dos

Pusaq chunka ishkayniyuq

83

Ochenta y tres

Pusaq chunka kimsayuq

84

Ochenta y cuatro

Pusaq chunka tsuskuyuq

85

Ochenta y cinco

Pusaq chunka pitsqayuq

86

Ochenta y seis

Pusaq chunka suqtayuq

87

Ochenta y siete

Pusaq chunka qanchisniyuq

88

Ochenta y ocho

Pusaq chunka pusaqniyuq

89

Ochenta y nueve

Pusaq chunka isqunniyuq

90

Noventa

Isqun chunka

91

Noventa y uno

Isqun chunka hukniyuq

92

Noventa y dos

Isqun chunka ishkayniyuq

93

Noventa y tres

Isqun chunka kimsayuq


94

Noventa y cuatro

Isqun chunka tsuskuyuq

95

Noventa y cinco

Isqun chunka pitsqayuq

96

Noventa y seis

Isqun chunka suqtayuq

97

Noventa y siete

Isqun chunka qanchisniyuq

98

Noventa y ocho

Isqun chunka pusaqniyuq

99

Noventa y nueve

Isqun chunka isqunniyuq

100

Cien

Pachak


EL ABECEDARIO (YARU ACHAWAYA)

Aa ATOQ ZORRO

CH ch CHAKI PIE

Hh HAKA CUY


Ii INTI SOL

Kk KIRU DIENTE

Ll LAKATU CARACOL


LL ll LLAMA LLAMA safd

Mm MAKI MANO

Nn NINA FUEGO


Ññ ÑAWI OJO

Pp PILLPINTU MARIPOSA

Qq QALLU LENGUA


Rr RACHAK SAPO

Ss SUPAY DIABLO

SH sh SHUTI CORDERO


Tt TAYTA PAPÁ

TS ts TSUSKU CUATRO

Uu UMA CABEZA


Ww WALLPA GALLINA

Yy YANTA LEÑA


EL ÁGUILA Y LA GALLINA Un día un águila se llevó la gallina de una mujer. Cuando la mujer escuchó el ruido de las gallinas, salió diciendo: “¿Qué pasará con mis gallinas?” Al ver al águila que estaba volando tuvo cólera y dijo: “Esa águila segura ha llevado mi gallina. Para evitar que el águila las termine así, voy a encerrar al resto de mis gallinas”. Después de un rato vio que sus gallinas estaban gritando afuera. El águila ya había llevado a otra de sus gallinas. Por eso la mujer encerró sus gallinas. “Ahora que estén allí”, dijo. Luego la mujer llevó su comida al corral para darles. “Ahora si las gallinas salen otra vez, voy a agarrarlas y matarlas para hacer el almuerzo. Las llevaré por todos lados a vender”, dijo la mujer. Después de oír que habló así, las gallinas ya no salieron del corral, con miedo de que las mate.

ANKAWAN WALLPA Huk hunaq warmipa wallpanta ankata apekanaq. Warmeqa “taraq taraq” niyaptin wiyar yarqunaq “¿Imanayantaq wallpakunaqa?” nir. Ankata päriykaqta rikar rabianaq: “Ta Ankachari apashqa wallpata. Chayno ankata ushaptinmi wakinkaq wallpakunata wichqarachiyko” nir. Uk ratumanqa rikaskinaq wallpankunata waqtacho qayarekayaqta. Uknin wallpantaqa ankata apashqana kanaq. Chaymi warmeqa wallpankunata wichqaran “Kananqa chaycho kayachun” nir. Chaypitami warmi mikunanta qenchanman aparan qarananpaq. “Kanancho yarquyaptenqami wallpakunataqa achkuskir pishtashaq almuerzuta ruranapaq. Tumarelapa apashaq rantikoq” niran warmeqa. Chayno neqta wiyaskirmi wallpankuna manana yarquyarqanku qenchakunapita, pishtayananta manchakur


EL ZORRO Y EL CÓNDOR Un día un zorro estaba andando por la puna. Un cóndor lo vio desde lo alto y le preguntó: “Amigo, ¿qué estás buscando?” El zorro respondió: “Amigo, yo estoy buscando una oveja para comer”. El cóndor le respondió: “Vamos a buscar animales para comer”. “Pues vamos a buscarlos”, conversaban el zorro con el cóndor. El cóndor le preguntó: “¿Por qué no vas tú primero? Tú vete por allá. Yo voy por abajo”. Después el cóndor agarró un becerro. El zorro llegó enseguida. A esa hora el cóndor le dijo: “Agarremos cada uno (para sí mismo)”. El zorro le dijo al cóndor: “Agarra para mí también”. Como el cóndor no quiso agarrar, el zorro se enojó mucho: “Tú eres un mal amigo. Voy a buscar a otro amigo”, dijo. Luego el cóndor dijo: “No te enojes. Vamos a correr hasta el cerro allá”. Después el cóndor dijo al zorro: “Vamos a hacer tus alas para que vueles”. Cuando dijo eso, el zorro se alegró: “Ahora tendré mis alas”. Al decirle eso el cóndor lo mandó: “Vete a traer dos mates”. El zorro le hizo caso y fue a traer los mates. Cuando el zorro los trajo, el cóndor cosió los mates a las costillas del zorro. Después de coserlos, llevó al zorro a una peña alta. Al llegar dijo: “Ahora los dos vamos a volar”. El cóndor se fue volando. El pobre zorro cayó a la quebrada hasta morir. Viendo eso, el cóndor fue a comer al zorro.

ATOQWAN KUNTUR Huk hunaq atoq puriykikanaq allqacho. Kuntur unaqpita rikaskerqa tapunaq: “Amigu, ¿imata ashiykanki?” Chaypita atoqqa ninaq: “Amigu, noqami ashiyka ushata mikunapaq”. Kunturnashi ninaq: “Aku ashikoq animalkunata mikushunpaq”. “Akuri aywashun ashikoq” nir parlayanaq atoqwan. Kunturnashi tapunaq: “Qamraq ¿imanirtaq ñopata mana aywankiku? Qam washapa aywe. Noqa aywa urapa” nir. Chaypita kunturqa becerruta achkunaq. Atoqpis chayllamanshi chanaq. Choraqa kuntur ninaq: “Cadunumi achkukushun”. Atoqqa kunturta ninaq: “Noqapaqpis achkuskapame”. Kunturqa mana achkita munaptinna atoq allapa rabianaq: “Qamqa mana alli amiguku kanki. Ukta amiguta aywa asheq” nir. Chaypita kuntur ninaq: “Ama rabieku. Corrishun washa irkayoq”. Chaypita kuntur atoqta ninaq: “Alekita rurashun parinekipaq”. Chayno niptenqa atoq kushikunaq: “Kanancha ala kanqa” nir. Niskerqa kuntur payta kachashqa: “Aywe ishke matita apamunki”. Atoqqa casurnin aywanaq matikunata apamoq. Chaskachiptenqa atoqpa custillanman matikunata kunturqa iranaq. Chayno iraskerqa atoqta apashqa unaq qaqaman. Chaskacherqa nishqa: “Kanan parishun ishkanchiki”. Kunturqa parikur awkushqa. Allaw atoqqa eqaskinaq raqraman wañut. Chayta rikaskerqa Kuntur aywashqa atoqta mikoq.


EL ZORRO Y EL SAPO Un día un zorro estaba andando por la puna. Allí el zorro y un sapo se encontraron. El zorro le dijo al sapo: “¿Qué buscas tú?” El sapo le respondió: “Estoy buscando un gusano en este pasto para comer. Y tú ¿qué buscas?” Entonces el zorro le dijo: “Yo también estoy con hambre buscando comida. En vez de buscar comida corramos arriba al cerro. Allí encontrarás tu comida”. Después de hablar así, el zorro le dijo: “Tú eres un sapito chiquito. Te ganaré rápido”. El sapo respondió: “¿Tú me hablas así porque yo soy chiquito? Mejor vamos a correr. A ver cuál de nosotros ganará, tú o yo”. Entonces se pusieron de acuerdo para el siguiente día. El zorro dijo: “¿Mañana dónde nos encontraremos?” El sapo le dijo: “Te voy a esperar aquí”. El día siguiente el sapo y sus compañeros conversaron y se pusieron lejos uno de otro en el cerro. Entonces para la llegada del zorro los sapos ya se habían colocado. Cuando llegó el zorro dijo: “Corramos ya”. Mientras el zorro corría llamaba al sapo: “Sapo, sapo”. Todavía abajo respondía “Choq”. Cuando decía eso, el zorro corría más y decía: “Creo que ya estoy ganando”. Luego cuando el zorro estaba corriendo volvía a llamar: “Sapo, sapo”. El sapo sabido gritaba: “Choq, choq”. Cuando decía “choq” delante de él, el pobre zorro corría más y decía: “Seguramente ya me ganó”. Cuando el zorro llegó al cerro, su corazón se paró y murió. Entonces los sapos felices hicieron una fiesta y dijeron: “Ahora sí, matamos al zorro”.

ATOQWAN RACHAK Huk hunaq atoq puriykanaq allqacho. Chayshi tinkukayanaq atoqwan rachak. Atoq rachakta ninaq: “¿Imata ashiykanki qamqa?” rachaknashi ninaq: “Noqami kay wayllacho kuruta ashiyka mikunapaq. Y qamqa ¿imata ashiykanki?” Chaynashi atoq parlapanaq: “Noqapismi ashiykika mallaqnar mikunata. Mikunekita ashenqekipa rantenqa aku corrishun tanaq irkaman. Chaychomi mikunekita tarinki”. Chayno nirshi atoq ninaq: “Qam uchuk rachaktaqacha ganaskisheki”. rachaknashi ninaq: “¿Qamqa chayno nimanki uchuk kapteku? Maski aku corrishun. Ma mayqanchikshi gananakushun, qamku o noqaku”. Chaypitanashi waraninchikpaq pachayanaq. Atoqshi ninaq: “¿Ware maychotaq tinkukashun?” rachakna nishqa: “Kaychomi shuyasheki”. Chayshi waraninchik rachakqa masankunawan parlaskir karu karu churakayanaq tanaq irkayoq. Chaypitanashi atoq chananpaqqa rachakkunaqa churakashqana kayanaq. Atoqqa chaskerqa nishqa: “Corrishunna”. Atoqnashi corriykar qayashqa rachakta: “Säpu, säpu”. Urallaćhöraq “Ćhoq” nishqa. Niptin atoqqa alli cörrishqa: “Gänëkänamisha” nir. Chayna atoq cörriskirna yapë qayashqa: “Säpu, säpu”. Yaćhëyoq säpoqa waqashqa “Ćhoq, ćhoq”. Ćhoq nishqa ñöpaćhöna allaw atoqqa mas cörrishqa “Gänaskamannamishari” nir. Irkaman ćhaskir shonqun ushakaptin wañuskinaq atoq. Chayshi fiestata rurayänaq säpukuna kushikur “Atoqta wañuskachinchik” nir.


EL ZORRO Y EL PERRO Una vez un zorro estaba buscando comida por la pampa. Andando por allí se encontró con un perro. El perro le preguntó: “¿Qué buscas?” Cuando preguntó eso, el zorro le dijo: “Tengo hambre. Por eso estoy buscando mi comida”. Cuando estaba diciendo eso, pisó el rabo del perro. “¡Tú eres envidioso!”, gritó el perro. El zorro respondió: “De hambre ya no veo. Perdóname, porque somos amigos”. Cuando le dijo eso el perro engañándolo dijo: “Yo también estoy andando con hambre”. Después de decir eso, el zorro dijo: “Vamos arriba a la cordillera”. Cuando llegaron comenzaron a jugar. Cuando estaban jugando así la pata del zorro se resbaló. Cuando iba resbalándose, cayó al agua empozada y allí murió. El perro regresó alegre.

ATOQWAN ALLQU Huk kutishi atoq ashiykänaq pampapa mikunanta. Chayćhöqa puriykarqa allquwan tinkukäyänaq. Allqoqa tapunaq: “¿Imata ashiykanki?” nir. Chaynö tapuptenqa atoqqa ninaq: “Mallaqmi kakïkä. Chaymi mikunäta ashikïkä” nir. Chaynö niykarshi allqupa ćhupanta saruskinaq. “¡Qamqamisha aćhkë kanki!” nir allqu qayaränaq. Atoqqa ninaq: “Mallaq karmi mana rikänaku. Perdunamë, amïgu kaykashqäqa”. 39 Chaynö niptinnashi allqoqa: “Noqapismi mallaq kar puriykïkä” nir waqtanaq. Chayta niptenqa atoq ninaq: “Aku anaq ñiëveman aywashun”. Ćhaskerqa pukllaq ćhurakäyänaq. Chaynö pukllëkäyaptenqa atoqpa ćhakin lluchkanaq. Aywarqa qoćharëkaq yakuman ishkiskir chayćhö wañukunaq. Allqoqa kushishqa kutikämunaq.


MUJER PASTORA DE OVEJAS Y EL ZORRO Un día una mujer estaba pastando sus ovejas. Su perro no había ido junto con ella. Cuando estaba pastando sus ovejas allí, un zorro apareció. Allí asustó a sus ovejas queriendo comerlas. Cuando la dueña vio al zorro, silbó. Entonces el zorro se asustó y se fue. Mientras la dueña estaba mirando para (ver) al zorro, después de un tiempo volvió otra vez. El zorro había estado en el monte. Luego cuando la mujer llamó a su perro no vino. La mujer volvió cansada a (donde estaba) su perro. Mientras volvía, el zorro agarró a su corderito y se lo llevó para comerlo. Luego cuando la mujer estaba regresando silbó. Cuando su perro escuchó el silbido vino. Entonces el perro rastreó al zorro y lo encontró comiendo al corderito. Encontrándolo allí empezó a pelear con el zorro. Después de quitarle el corderito, el perro lo comió y volvió a su dueña con su barriga llena. ÜSHA MICHIKOQ WARMIWAN ATOQ Huk hunaq warmi üshanta michikïkänaq. Allqunpis paqtan mana aywanaqku. Chayćhö üshanta michikïkaptenqa atoq yuripuskinaq. Chayćhö üshanta manchakächimunaq mikïta munar. Duëñunqa rikaskerqa wichyakunaq. Chaypitaqa manchakäkur atoq awkunaq. Duëñunqa chay atoqpaq rikakïkaptin unëtaraq welta kutikämunaq. Atoqqa chay munti rurillanćhö päraq kanaq. Chaypitaqa warmi allqunta qayaptin mana shamunaqku. Warmeqa kutinaq shaykushqa allqunman. Kutenqanyoq uk ashkallanta atoqqa aćhkuskir apanaq mikunanpaq. 35 Chaypitaqa warmeqa kutimur wichyakunaq. Wichyakunqanta wiyaskir shamunaq allqunqa. Chaypita allqoqa rastrullanpa atoqman aywarqa tarinaq atoqta mikïkaqta ashkallanta. Chayćhöqa tariskerqa maqanakuyänaq atoqwan. Ashkallata qećhuskerqa allqoqa paćhan unta mikukuskerqa duëñunman kutinaq


ADIVINANZAS 1. ¿Imallash imallash? Llapan yachakuq Wamrakunam Purichiyaaman Ñuqawanran ima Siktallatapis rantiyan ¿Imataq kan? Quellay (Dinero)

2. ¿Imallash imallash? Uqushqa allpa Rurinllachwmi yachakuu Llanu washkanawllanm kaa Imataq Kan? kuru (Gusano)


3. ¿Imallash imallash? Mikunanchipaqmi Ruranchik Niykur manami Mikunchiktsu ¿Imataq? Wishla (Cucharon)

4. ¿Imallash imallash? Yuraq chupa Asyaq ishpaq Kuru mikun ¿Imaraq? Zorrillo (Añas)

5. ¿Imallash imallash? Hukllaylla ñawin Hukllaylata chakin Ñawnpam imapis wataayan Chakinpaqa manan ¿Imaraq?

Aguja


TRABALENGUAS

AKAPA PAPATA AKRARKUR APTAPAY AKRARKUR APTAPAY AKAPA PAPATA ESCOGE PAPAS PEQUEÑAS ESCOGIENDO DELE PEQUEÑAS PAPAS

QANRA KARA WAMRATA, HARA RAPRA QAPRARQUN MARA RAPRA QAPRARQUN TAKRA AQRA WAMRATA

PIKI PUKA CAPA, PUKA CAPA PIKI, PIKI PUKA CAPA.



Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.