Uitgave Maart 2014 Tekst MA Mediacollege Amsterdam Beeld Robyn Schroeijers Vormgeving Robyn Schroeijers Lettertype koppen Lexicon 26 pt. Lettertype broodtekst Avenir 10 pt. Copyright Š 2014 Copyright tekst is deels ontleend aan de publicatie van Dirk Laurent, typografie voor de grafische vormgever.
Inhoudsopgave 5 6 7 8 10 11 12 18 22 23
Inleiding Letterproef Lexicon Letterproeven Letteronderdelen Letterclassificatie Corpsgrootte Typografische begrippen Zetwijze Do’s Donts
3
In deze brochure vindt u informatie over lettertypes, typografische begrippen, letterclassificaties, de onderdelen van een letter en uitgebreide informatie over het lettertype ‘Lexicon’, ontworpen door Bram de Does. Op deze manier krijgt u een beter beeld van typografie en kunt u zich hopelijk aan het einde van deze brochure meer richten op specifieke details van een letter of woord en de vormgeving daarvan.
4
Inleiding Lexicon is een schreeflettertype dat is ontworpen door de Nederlandse typografisch ontwerper Bram De Does. De letter werd geproduceerd door The EnschedĂŠ Font Foundry en gepubliceerd in 1995. De letter werd ontworpen voor de twaalde versie van de Dikke Van Dale. Bij gebruik van een toen al bestaande letter zou de Dikke Van Dale een stuk dikker worden en er typografisch gezien een stuk minder fraai uitzien. De letter werd daarom ook ontworpen met een optimale leesbaarheid. Van 2001 tot 2013 werd de letter ook gebruikt in de koppen van NRC Next. Daarvoor werd door De Does een speciale versie ontworpen: de Lexicon Headline. In het buitenland word de letter vooral gebruikt door Cambridge University Press.
5
Letterproef Lexicon
6
Avenir
Bodoni
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnop qrstuvwxyz,.?!/\ | 1234567890@#$%
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnop qrstuvwxyz,.?!/\ | 1234567890@#$%
Rockwell
Goudy Old Style
ABCDEFGHIJKLMN O P Q R S T UVW XY Z abcdefghijklmno p q r s t u v w x y z ,.? ! / \ 1234567890@#$%
ABCDEFGHIJKLMN OPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopq rstuvwxyz,.?!/\ | 1234567890@#$%
Letteronderdelen Beeld
Vlees
Pons Pons
Pons Vlag
Pons
Pons
Typografie Schreef
8
Staart Stok Boog
Staart
Romp
Basislijn
Typografisch vierkant Kapitaalhoogte
Stokhoogte
Typografie Corpswit
Letterbreedte
Staartlengte
HP-hoogte
Basislijn
X-hoogte
9
Letterclassificatie Er zijn duizenden en duizenden lettertypes beschikbaar en nogelke dag worden er nieuwe ontworpen. De meeste letters kunnenondergebracht worden in ĂŠĂŠn van onderstaande groepen: Schreefletters (Serif), Schreeflozen (Sans Serif), Scripten en Decoratieve lettertypen. Binnen de schreefletters kun je de Romein, Egyptienne en Bodoni typen onderscheiden.
10
Bodoni Romein Egyptienne Schreef Schreefloos Fantasie Script decoratief
Corpsgrootte De grootte van een letter wordt het corps genoemd. Dit is de grootte van het letterbeeld samen met het corpswit. Het corps kan in vier verschillende maatsystemen gemeten worden. Het eerst is het didotstelsel, een oud twaalfdelig maatsysteem dat gebaseerd is op de maat van de voet van de koning van Frankrijk. De kleinste eenheid van dit stelsel is de punt. Twaalf punten vormen een cicero of een augustijn. Dit oude maatsysteem vindt zijn oorsprong in de tijd dat men met losse loden letters werkte. Het was de lettergieter Didot die in 1775 het systeem ontwikkelde. • 1 cicero = 12 didotpunten = 4,5 mm. • 1 punt = 0,375 mm.
Lexicon 12
Lexicon 18
Lexicon 24
Lexicon
36
Lexicon
48
Lexicon
60
Typografische begrippen Lettertype
Een lettertype is in de typografie een stilistisch samenhangende set tekens die meestal letters, cijfers en leestekens uitbeelden. De set kan ook andere symbolen bevatten of geheel daaruit bestaan, zoals in het geval van wiskundetekens. Veel tekstverwerkers geven de gebruiker de mogelijkheid verschillende lettertypen te kiezen, zoals Times New Roman, Helvetica, Arial of Courier.
Helvetica
Times New Roman
Arial
Courier
Font
Een font is een complete reeks letters, cijfers en symbolen met een bepaalde grootte en stijl, bijvoorbeeld 9-punts Bauer Bodoni.
12
9-punst Baskerville Old Face
11-punts Rockwell
10-punts Monaco
12-punts Helvetica
X-hoogte
De x-hoogte van een lettertype is de hoogte van de romp van de letters zoals we die kennen in de letter x. De x is de enige letter die zich in alle vier richtingen uitstrekt. De x-hoogte is bepalend voor de optische grootte van een lettertype.
x-hoogte x-hoogte
Kapitaal
Alle letters zijn even hoog met uitzondering van de ronde letters zoals de Q en de O. Zij moeten optisch even groot zijn als de andere kapitaalletters. Daarom zijn ze meestal wat groter getekend.
ABCDEFGHIJKLMNOP
13
Broodletter
Standaard is de corpsgrootte voor leestekst tussen de 8 tot 12 punten. In drukwerk is een schreefletter het prettigst leesbaar. Een schreef geeft het beeld van een letter een grotere vormvariatie. Daardoor zijn letters meer onderscheidend van elkaar en daarmee sneller herkenbaar en dus leesbaar. Veel boeken en kranten gebruiken een lettertype met schreef. Op beeldschermen is een schreefloze letter beter zichtbaar in een kleiner corps. De schreven storen het letterbeeld op een scherm, aangezien het beeld uit puntjes (pixels) samengesteld is. Hoe kleiner het lettertype, des te storender zijn schreven.
Onderkast
Deze letters zijn kleiner dan de kapitalen, met uitzondering van de stok- en staartletters die even hoog zijn. We spreken van een staartletter als er onder de x-hoogte een deel van de letter uitsteekt, de zgn. staart. Bij stokletters steekt de stok boven de x-hoogte uit.
abcdefghijklmnop
14
Kleinkapitaal
Echte kleinkapitalen hebben een lijndikte die proportioneel gelijk is aan die van de onderkastletters. Als je een echt kleinkapitaal gebruikt zullen de letters niet uit de toon vallen tussen alle andere tekst.
abcdefghijklmnop Ligaturen
Ligaturen zijn combinaties van 2 of 3 letters die met elkaar verbonden zijn. Vaak zijn dit combinaties met de letter “f” omdat de vlag van de letter f geregeld in botsing komt met de letter erop volgt. Dat kan bv een “i” een “l” of en “f” zijn. Maar ook voor andere lettercombinaties bestaan er ligaturen zoals ae en oe. We noemen ze ook koppelletters.
fi fl
15
Tabel- en mediavel cijfers
Gewone cijfers of tabelcijfers lijken naar verhouding te hoog wanneer ze in een stuk platte tekst staan. Er bestaan ook cijfers die zo ontworpen zijn dat ze even hoog zijn als onderkastletters met staarten en stokken, We noemen dat oldstylecijfers of proportionele mediaval. Ze passen mooi in leestekst.
1234567890 1234567890 16
Tabel
Proportionele mediavel
Diapositief
Een diapositief beeld is een beeld waarbij witte letters op een donkere achtergrond. Dit vormt een onderscheidend effect wat de lezer zijn of haar aandacht moet trekken.
Restruimte
De restruimte tussen letters kan groot verschil maken tussen een goed leesbare en minder goed leesbare tekst.
17
Zetwijze Regellengte
De ervaring leert dat een optimaal leesbare regel niet langer is dan 65 à 70 lettertekens (dit zijn de letters, leestekens en spaties). Dit komt ongeveer overeen met 10 tot 12 woorden. De regellengte is bij leestekst bij voorkeur ook niet korter dan zo’n 40 lettertekens. Regels korter dan zo’n 40 leestekens zijn niet geschikt voor leestekst, wel voor bijschriften en margeteksten.
Interlinie
De interlinie is de ruimte tussen de regels. Hoeveel ruimte tussen de regels komt, kun je zelf bepalen. Een te krappe interlinie gaat ten koste van de leesbaarheid. De lezer heeft dan meer moeite de afzonderlijke woorden en zinsneden te onderscheiden. Deze tekst heeft een interlinie van 7 punten. Dat is een hele krappe interlinie, daardoor is de tekst slecht leesbaar.
18
Deze tekst heeft een interlinie van 14 punten. Dat is een ruime interlinie, daardoor is de tekst een stuk beter leesbaar.
Linkslijnend
De regels beginnen links op gelijke hoogte en lopen rechts aan het einde van de regel ongelijk uit. Als je alleen naar de regelval kijkt, dan is linkslijnende tekst het best leesbaar. Bij linkslijnende tekst kan de woordspatiëring en letterspatiëring optimaal worden ingesteld, zonder dat het oog over onregelmatigheden hoeft te struikelen.
Rechtslijnend
Bij rechts lijnend zetsel lijnen de regels aan de achterkant, de rechterkantlijn. Een stuk tekst dat rechts uitlijnt, heeft een uitgesproken voorkomen. De leesbaarheid is minder doordat de linkerrand, waar het oog naar terugkeert om de volgende regel te lezen, niet consistent is. Je ogen moeten telkens even zoeken waar de volgende regel begint. Voor een korte tekst is dit niet zo’n probleem en het kan de moeite waard zijn wat leesbaarheid op te offeren om een afzonderlijke lay-out te kunnen maken.
19
Uitvullen
Wanneer alle regels binnen een kolom van gelijke lengte zijn, spreken we van een uitgevulde tekst. Wanneer tekst wordt uitgevuld, hebben alle regels een vaste lengte door wat ruimte tussen de woorden, en soms ook tussen de letters, toe te voegen of weg te halen. Het grootste probleem met uitgevulde tekst is de onregelmatige woord- en letterspatiĂŤring. Tekst wordt hierdoor niet prettig leesbaar en het ziet er ook niet mooi uit.
Centreren
De gecentreerde regelval heeft een symmetrische vorm als resultaat. Alle regels worden gegroepeerd rond een denkbeeldige middenas. Lang gecentreerde gezette teksten zijn niet prettig leesbaar. Gecentreerde tekst leent zich eigenlijk alleen voor kortere teksten of werk waarbij elke regel min of meer op zichzelf staat. (menukaarten, uitnodigingen, geboortekaartjes).
20
Vormregelval
Het zetwerk wordt rond een afbeelding geplaatst. Het volgt de contouren ervan. Tussen tekst en afbeelding zit een vaste witruimte. Soms symboliseert de vorm van het zetwerk een sfeer of een emotie. De leesbaarheid van de tekst is dan niet van essentieel belang. Bij vormregelval zullen de regels uitgevuld moeten worden. Door de soms grillige vorm van de afbeelding kan dit voor problemen zorgen.
21
Do’s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Corps 8 tot 10 gebruiken voor broodtekst Koppen kernen Leestekens gebruiken Optimaliseren leesbaarheid tekst Linkslijnende broodtekst
Functionele witruimte Hoofdletters aan het begin van de zin
Controleer de tekst Lettertype sluit aan bij het onderwerp
Gebruik alinea’s
22
Dont’s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Fantasieletter voor broodtekst
Spelfouten Broodtekst in kapitalen Veel verschillende lettertypes gebruiken Centreren broodtekst
Weeskind
Heel smalle kolommen Hoerenjong Letters stretchen
Veel afbrekingen
23
Lexicon Robyn Schroeijers GV2R