ERFGOEDAGENDA 2017-2019
2
INHOUD 1
Waarom deze erfgoedagenda? ............................................. 5
2
In gesprek met de stad .............................................................. 7
3
Betekenis erfgoed ..................................................................... 10 3.1
4
5
6
7
Afbakening ...................................................................... 11
Kaders ......................................................................................... 13 4.1
Het Rijk : kiezen voor karakter: visie erfgoed en ruimte (2010)................................................................................. 13
4.2
Provincie Gelderland: beleef het mee! ...................... 14
4.3
Perspectiefnota 2017-2020 ............................................ 15
4.4
Panorama Arnhem ......................................................... 16
Wet en regelgeving .................................................................. 20 5.1
Erfgoedwet en Omgevingswet .................................... 20
5.2
Erfgoedverordening ....................................................... 20
Activiteitenplan ......................................................................... 23 6.1
In verbinding met de stad ............................................. 23
6.2
Stad in beweging............................................................ 24
6.3
erfgoed, economie en toerisme .................................. 25
6.4
Onderzoek en bescherming ......................................... 27
6.5
De basis op orde ............................................................. 30
6.5.1
Beheer van de erfgoedvoorraad ........................... 31
6.5.2
Omgevingswet ........................................................... 32
6.5.3
Archeologie 'up to date' ........................................... 32
6.5.4
Duurzaamheid ............................................................ 33
Activiteiten agenda ................................................................. 36
3
1. waarom deze erfgoedagenda
4
1
WAAROM DEZE ERFGOEDAGENDA?
Arnhem heeft een rijke en bewogen geschiedenis. Sporen daarvan zijn overal aanwezig in onze stad, van gebouwde monumenten tot diep onder de grond verscholen archeologische vindplaatsen, van wederopbouwperiode tot prehistorie. De erfgoednota 'Panorama Arnhem' (2008) beschrijft hoe we met al dit erfgoed omgaan. Maar hoewel de uitgangspunten van deze nota nog steeds van toepassing zijn, is het uitvoeringsprogramma grotendeels afgerond en wachten ons ook nieuwe opgaven. Met de erfgoedagenda hebben we als doel in te spelen op nieuwe ontwikkelingen en leggen we een koers voor de nabije toekomst vast. Deze koers sluit aan op door het gemeentebestuur vastgestelde programma's en opgaven. Hieronder valt ook het leggen van meer verbinding met de stad. De erfgoedagenda gaat vooral over het ruimtelijke erfgoed van Arnhem. Hieronder verstaan we het totaal aan cultuurhistorisch waardevolle objecten, structuren en landschappen die samen de historische ontwikkeling van Arnhem verbeelden. Dit inclusief de daarbij horende geschiedenissen en verhalen die betekenis aan het erfgoed geven. De erfgoedagenda is geen 'traditionele nota' maar meer een activiteitenplan met een kortlopende uitvoeringsperiode. Met betrekking tot deze uitvoeringsperiode hebben we voor een duur van twee jaar gekozen. Het maakt ons zo meer flexibel om aan te haken op nieuwe ideeĂŤn en wettelijke en programmatische ontwikkelingen. Na deze twee jaar en de afronding van geagendeerde activiteiten, wordt een nieuw activiteitenplan opgesteld tegen de achtergrond van wat op dat moment wenselijk of noodzakelijk is. De erfgoedagenda hoeft in dat geval wat uitgangspunten of 'erfgoedfilosofie' betreft niet per se te worden aangepast. Wat goed is en in de praktijk werkt, hoeft niet te worden aangepast. Pas wanneer de uitgangspunten veranderen, is een grondigere herziening nodig.
5
2. in gesprek met de stad
6
2
IN GESPREK MET DE STAD
Op 31 maart 2015 is in Rozet het stadsgesprek rondom de Erfgoedagenda georganiseerd. Het doel was om met elkaar inspiratie op te doen en acties op te halen voor in de erfgoedagenda. De bijeenkomst begon met een aftrap van Wethouder Gerrie Elferink. Vervolgens werd het gesprek met de stad gevoerd. Dit gebeurde aan de hand van vijf thematafels: monument en bescherming, erfgoed-toerisme-economie, beleefbaar Arnhem, erfgoed in de wijk en samen werken aan erfgoed. Deelnemers konden aan maximaal twee thematafels deelnemen. Na afloop van de gesprekken werden de ideeën opgehaald op freecards. De opbrengst was groot. Er zijn niet minder dan 132 ideeën opgehaald waar we aan zouden kunnen werken. Naast het stadsgesprek hebben we in maart 2015 de leden van het Arnhemse digipanel vragen gesteld over erfgoed in Arnhem. In totaal hebben 2444 panelleden de vragenlijst ingevuld. Hieruit bleek onder andere dat mensen het zeer belangrijk vinden dat het erfgoed, de monumenten, historische parken en het archeologische erfgoed voor de stad behouden blijft.
Zou u meer geïnformeerd willen worden over erfgoed in Arnhem? Weet niet / geen mening; 12%; Nee; 18%; 12% 18% Ja; 70%; 70%
Ja
Nee
Weet niet / geen mening 7
De ideeën voortkomend uit het digipanel en de gesprekken uit de stad hebben we geclusterd en teruggebracht naar 10 punten en zijn te zien in onderstaande tabel. Hoe vaker het idee is ingebracht hoe hoger het staat in de ranking.
Ranking #1
#2
#3
#4
#5
#6
#7
#8 #9
#10
Ideeën Story telling Vertel het verhaal over het verleden, heden en de toekomst vanuit de wijk of stad. Informatievoorziening Overkoepelende website met één redactie. Welke dienst doet als digitale ontmoetingsplaats voor informatie uitwisseling en om de samenwerking op te zoeken Stadswandelingen Bestaande rondleidingen ontsluiten. Zorg voor goede informatie voorziening voor zowel toeristen als (nieuwe) inwoners. Promotie erfgoed Laat erfgoed leven en breng het onder de aandacht tijdens evenementen Herbestemming Monumenten, plekken en gebouwen behouden door herbestemming Toegankelijkheid monumenten Monumenten openstellen in het echt of d.m.v. visualisatie Monumenten Ondersteun, onderhoud en bescherm gemeentelijke monumenten Zichtbaarheid Maak zichtbaar wat er is maar wat niemand ziet Erfgoed voor kinderen Breng erfgoed bij jongeren en kinderen onder de aandacht Identiteit Breng consequent de erfgoed identiteit van Arnhem naar buiten
8
3. betekenis erfgoed
9
3
BETEKENIS ERFGOED
Het Arnhem van nu is het resultaat van een meer dan 1200 jaar lange ontwikkelingsgeschiedenis. Deze geschiedenis is dagelijks en vrijwel overal te ervaren. De van oorsprong middeleeuwse binnenstad, uit landgoederen voortgekomen historische parken, 19e-eeuwse uitbreidingwijken als het Spijkerkwartier en Klarendal, Stadsblokken-Meinerswijk als oud landbouwgebied en heerlijkheid, de stadssingels die teruggrijpen op de vestinggrachten en meer dan duizend monumenten bepalen voor een belangrijk deel de aard en het karakter van de stad. Maar ook de meer recente geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en wederopbouw spelen hierin een belangrijke rol. Het in de stad aanwezige erfgoed is in meerdere opzichten waardevol. In CULTUURHISTORISCH opzicht weerspiegelt het erfgoed de geschiedenis van de stad. Dit erfgoed is niet reproduceerbaar en van onvervangbare waarde. Eens weg, is voorgoed weg. Goede omgang is nodig om te voorkomen dat erfgoed bij stedelijke ontwikkelingen verdwijnt. En er is in het niet al te verre verleden al het nodige verloren gegaan. Zo is na de Tweede Wereldoorlog tot aan de 1980 ongeveer 25% van het bodemarchief ongezien verdwenen. Wat van erfgoed resteert en van waarde is, moeten we koesteren en laten zien. We moeten er ook over vertellen en het gebruiken. Erfgoed vertegenwoordigt daarnaast IDENTITEITSWAARDE. Het karakter van een buurt of stad maakt dat mensen zich er thuis of mee verbonden voelen. Vaak gaat dat om plekken of gebouwen. Ook de verhalen die hierbij horen en eigen belevingen zorgen hiervoor. Arnhem is een stad met meerdere gezichten en kwaliteiten. Maar in de publieke opinie staat Arnhem ook bekend om zijn 'brug te ver', de oude binnenstad, Eusebius en Sonsbeek.
10
Een goede zorg voor erfgoed is ook belangrijk voor de STADSECONOMIE. Het historische karakter van de binnenstad is een belangrijke basis voor het aantrekkelijke winkel- en verblijfsklimaat. Bezoeken aan de binnenstad leiden tot bestedingen. De monumentale parken worden intensief gebruikt voor recreatie en trekken mensen aan die graag in de buurt van zo'n park willen wonen. Ook bedrijven zien deze parken als een goede vestigingslocatie. Monumentale steden doen het de laatste jaren beter dan andere steden. De potentiële beroepsbevolking neemt toe, huizenprijzen ontwikkelen er zich gunstiger en de monumentale stad biedt meer voorzieningen die ook nog eens van een hogere kwaliteit zijn. Erfgoed draagt kortom bij aan een aantrekkelijk klimaat voor bewoners, ondernemers en bezoekers van de stad. 3.1 AFBAKENING De definitie van cultureel erfgoed die de nieuwe erfgoedwet aandraagt is als volgt: "Cultureel erfgoed: uit het verleden geërfde materiële en immateriële bronnen, in de loop van de tijd tot stand gebracht door de mens of ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en omgeving, die mensen, onafhankelijk van het bezit ervan, identificeren als een weerspiegeling en uitdrukking van zich voortdurend ontwikkelende waarden, overtuigingen, kennis en tradities, en die aan hen en toekomstige generaties een referentiekader bieden," (Erfgoedwet Hoofdstuk 1, art. 1.1) Deze definitie erkent behalve gebouwd erfgoed, historische ruimtelijke structuren en archeologisch erfgoed, ook museale collecties, tradities, rituelen en verhalen tot het cultureel erfgoed. De erfgoedagenda richt zich op het cultureel erfgoed dat in Arnhem aanwezig is, bovengronds en ondergronds, waaronder ook het mobiele erfgoed. Hiernaast nemen we ook de mondelinge geschiedenis mee. Denk hierbij aan verhalen uit de wijk of aan de getuigenissen van de Slag om Arnhem. De agenda gaat dus over erfgoed in zijn totaliteit.
11
4. kaders
12
4
KADERS
4.1 HET RIJK : KIEZEN VOOR KARAKTER: VISIE ERFGOED EN RUIMTE (2010) In juni 2011 presenteerde het Ministerie van OC&W 'Kiezen voor karakter: Visie erfgoed en ruimte', dat een volgende fase van de monumentenzorg inluidde. Cultureel erfgoed werd namelijk voor het eerst gericht verbonden met andere ruimtelijke ontwikkelingsopgaven, met als voornaamste doel erfgoed in de gebiedsontwikkeling te betrekken. Onder het motto 'van collectie naar connectie' wordt het succes van de gebiedsgerichte zorg primair bepaald door de vraag in hoeverre het lukt om erfgoedopgaven te verbinden met andere ruimtelijke opgaven, andere partijen en verhalen. Dit past in het nationaal ruimtelijk beleid dat het Rijk zichzelf gesteld heeft en waarin het streeft naar een leefbaar, bereikbaar en veilig Nederland. Voor het ruimtelijk- en mobiliteitsbeleid maakt het rijk de volgende keuzes voor de middellange termijn (2020-2028):
het versterken van de ruimtelijk-economische structuur van Nederland het verbeteren, in stand houden en ruimtelijk zekerstellen van de bereikbaarheid het waarborgen van een veilige, gezonde en klimaatbestendige leefomgeving waarin unieke natuurlijke en cultuurhistorische waarden behouden zijn.
Voor wat betreft het erfgoedbeleid ziet het Rijk de volgende taken voor zichzelf weggelegd:
de samenhang borgen én de uitstraling vergroten van het werelderfgoed; de eigenheid en veiligheid van de zee, kust en rivieren bewaren; het positioneren van herbestemming als (stedelijke) gebiedsopgave, waarbij de focus ligt op groei en krimp
13
het tot stand brengen van synergie tussen erfgoed, economie, ecologie ten behoeve van een levend landschap; het tonen van het tijdperk 'Wederopbouw'.
4.2 PROVINCIE GELDERLAND: BELEEF HET MEE! Beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed 2017-2020 De provincie Gelderland legt in de nota Beleef het mee! haar plannen op het gebied van cultuur en erfgoed voor de jaren 2017-2020 vast. In die periode ligt het accent op de beleving van mensen en op de balans tussen de maatschappelijke, economische en intrinsieke waarde van cultuur en erfgoed. Cultureel ondernemerschap blijft onverminderd van belang en komt terug in de economische waarde en het functionele gebruik van erfgoed. De provincie wil een stevige Gelderse basis creëren die continuïteit waarborgt, maar tegelijkertijd moet er ruimte zijn voor nieuwe initiatieven. Voor dit laatste reserveert Gelderland flexibele programmeerruimte. Beleef het mee! draagt bij aan twee belangrijke maatschappelijke opgaven, namelijk het verbeteren van de kwaliteit en veiligheid van de leefomgeving én het versterken van de economische structuur. Dit levert in de praktijk vier onderwerpen op waarmee de provincie de komende vier jaren aan de slag wil:
cultuur maken en beleven; erfgoed behouden en ontwikkelen; het verhaal van Gelderland; beleef het zelf.
Het doel is een bloeiend cultuur- en erfgoedklimaat, waarin de beleving van de inwoners van Gelderland voorop staat, zowel op individueel als op collectief niveau. Voor dit laatste zet de provincie sterk in op cultuureducatie op (basis)scholen.
14
Inzoomend op het behouden en ontwikkelen van erfgoed wil de provincie naast haar wettelijke taken extra aandacht geven aan een goede uitvoeringskwaliteit van erfgoedprojecten. Dit doet zij door samenwerking tussen de verschillende relevante partijen te stimuleren en te verbeteren. Zij denkt daarbij in de eerste plaats aan de Monumentenwacht, het Gelders Genootschap, het Gelders restauratiecentrum, Gelders Landschap en Kastelen en de Stichting Oude Gelderse Kerken. De komende vier jaren zet de provincie zich bovendien (in samenwerking met andere overheden) in om twee belangrijke vertegenwoordigers van cultureel erfgoed, te weten de Romeinse Limes en de Nieuwe Hollandse Waterlinie, genomineerd te krijgen als UNESCO werelderfgoed. Tot slot wil de provincie samen met de cultuur- en erfgoedsector innovatie en nieuwe ontwikkelingen stimuleren, waarbij de focus ligt op klimaat/duurzaamheid, onderzoek, het toegankelijk maken voor het publiek van waardekaarten en het actualiseren van de kennisagenda archeologie. 4.3 PERSPECTIEFNOTA 2017-2020 De perspectiefnota 2017 - 2020 handhaaft de keuzen van de perspectiefnota 2016 - 2019 en bouwt hier op voort. De focus blijft op de twee programma's Stad op de Kaart en Van Wijken Weten. Arnhem moet zowel een "gewilde stad" als een "gezonde stad" zijn. De vraag vanuit inwoners en bedrijven is leidend, terwijl we tegelijkertijd verbinding zoeken in verschillende coalities met andere overheden om onze doelen te bereiken. Stad op de Kaart: Arnhem is een sterk merk. Het is een belangrijk knooppunt in Oost-Nederland op het gebied van creativiteit en cultuur, innovatie op energie, mobiliteit, transport, toegepaste kennis en vooral een heerlijke woonstad met vitale wijken Van Wijken Weten: De gemeente stelt zich open en nieuwsgierig op naar burgers en bedrijven, is waarderend in de
15
bijdragen die uit de samenleving worden aangedragen en dringt de hindermacht van systemen en instituties terug en neutraliseert deze waar nodig. Niet het systeem maar de bedoeling is leidend. Naast deze twee programma's richt de gemeente zich op acht veranderopgaven. Arnhem bestaat niet in isolement: maatschappelijke trends en ontwikkelingen op nationaal én internationaal niveau hebben hun invloed op Arnhem. De samenleving heeft zich ontwikkeld van een betrekkelijk homogene geordende en stabiele samenleving naar een samenleving met enorme variëteit en diversiteit. De gemeente moet hierin meebewegen. Voor Arnhem zijn volgens de Perspectiefnota vooral de volgende ontwikkelingen en trends van belang: de verdere digitalisering van overheidsinformatie ten behoeve van de dienstverlening naar inwoners en bedrijven; flexibilisering van het aanbod en einde bezit ('Don't own, enjoy!') vermaatschappelijking: sturen vanuit de leefwereld van inwoners. Acties
De cultuurhistorische potenties van de stad inbrengen in veranderopgaven
4.4 PANORAMA ARNHEM Panorama Arnhem: geef cultuurhistorie een zichtbare en samenhangende rol in de stedelijke ontwikkeling. Het erfgoedbeleid zoals beschreven in Panorama Arnhem heeft nog niets aan actualiteit ingeboet; wij onderschrijven de uitgangspunten van de nota nog steeds. Dus: meer oog voor ontwikkeling en advies, en minder een 'zorgende' rol aannemen. Dit bereiken we door communicatie met, kennisoverdracht aan en stimulering, enthousiasmering en verleiding van Arnhem en haar bewoners, met als doel de
16
cultuurhistorische factor een zichtbare en samenhangende rol te geven in de stedelijke ontwikkeling. Met deze Erfgoedagenda blijven wij daarom trouw aan de uitgezette strategieën:
Behouden door ontwikkelen Wij zijn ervan overtuigd dat het cultuurhistorische erfgoed een extra kwaliteit kan toevoegen aan de ruimtelijke ontwikkeling van de stad, bijvoorbeeld door het erfgoed weer beleefbaar te maken. Hierbij is het wel zaak dat wij als erfgoeddiscipline vroegtijdig betrokken worden bij uiteenlopende stedelijke ontwikkelingen.
Behouden door beschermen Het beschermen van cultuurhistorisch waardevolle objecten blijft een speerpunt voor ons. Dit betekent echter niet dat er niets meer mag met het beschermde object, maar dat bij een eventuele wijziging aan een monument of een beschermd stadsgezicht een zorgvuldige afweging gemaakt zal worden.
Adviseren, stimuleren en verleiden Wij stellen onze kennis op het gebied van restauratietechnieken, (lokale) cultuurhistorie, regelgeving en financieringsmogelijkheden actief beschikbaar aan de verschillende partijen binnen het erfgoeddomein, zoals andere overheden, ontwikkelaars en eigenaren van monumenten.
Kennis verwerven en verspreiden Wij willen onze kennis en inzichten breed toegankelijk maken en verspreiden, zodat wij het draagvlak, om het Arnhemse culturele erfgoed te beschermen en in stand te houden, vergroten.
In Panorama Arnhem was een uitvoeringsprogramma opgenomen, dat de agenda voor het erfgoedbeleid voor de
17
komende jaren vormde. Dit uitvoeringprogramma is grotendeels voltooid, en bestond uit activiteiten gegroepeerd rond de volgende thema's: 'De Arnhemse identiteit', 'Stad in beweging', 'Bestaande stad', 'Erfgoed is van ons allemaal', 'Wat niet weet, wat niet deert' en 'Pecunia Non Olet'. Deze Erfgoedagenda geeft inzicht in de thema's en activiteiten die de komende jaren onze aandacht krijgen.
18
5. wet en regelgeving
19
5
WET EN REGELGEVING
5.1 ERFGOEDWET EN OMGEVINGSWET Voor het behoud en beheer van het cultureel erfgoed zijn twee wetten van belang, de Erfgoedwet (2016) en de Omgevingswet (2018/19). Beide wetten hebben tot doel de bestaande wetgeving te harmoniseren in één integrale wet. De Erfgoedwet is op 1 juli 2016 in werking getreden en de belangrijkste wijziging is dat de bescherming van rijksmonumenten ondergebracht gaat worden in de Omgevingswet. Verder is de onderhoudsverplichting voor eigenaren van rijksmonumenten vastgelegd en wordt voor archeologen de opgravingsvergunning vervangen door certificering, waarvoor archeologieprofessionals de norm opstellen. De Omgevingswet, die in 2018-2019 in moet gaan, biedt onder het motto 'ruimte voor ontwikkeling, waarborgen voor kwaliteit' een nieuw stelsel samenhangende instrumenten dat moeten leiden tot een integraal, strategisch plan voor de leefomgeving. Het moet eenvoudiger, efficiënter en beter. Burgers, bedrijven en overheden zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor kwaliteit en ontwikkeling van hun leefomgeving en geven deze op basis van vertrouwen vorm. De Omgevingswet regelt wat de overheid moet doen en hoever deze mag gaan ten opzichte van burgers en bedrijven. De houding van de overheden richting plannen van burgers en bedrijven wordt "ja, tenzij" in plaats van "nee, mits". 5.2 ERFGOEDVERORDENING In aansluiting op de landelijke wet- en regelgeving kennen we in Arnhem de Erfgoedverordening. Een verordening is een wetgevende regeling op gemeentelijk niveau. In de erfgoedverordening staan voorschriften en regels met betrekking tot cultureel erfgoed, zowel voor monumenten, archeologie als voor cultuurlandschappen. Zo staat de procedure voor het aanwijzen van (archeologische)
20
monumenten en stadsgezichten beschreven, als ook voor het aanvragen van vergunningen om gemeentelijke monumenten te wijzigen of af te breken. De laatste erfgoedverordening dateert uit 2010. Op dit moment werken we aan een nieuwe verordening, naar aanleiding van het ingaan van de Erfgoedwet.
21
6. activiteitenplan
22
6
ACTIVITEITENPLAN
6.1 IN VERBINDING MET DE STAD Erfgoed is van ons allemaal. We maken er direct of indirect deel van uit en zullen het toekomstig erfgoed samen vormgeven. Binnen de gemeente Arnhem bevinden zich organisaties en vrijwilligers die zich bezighouden met het erfgoed van de stad. Deze partners vormen samen een waardevol netwerk van kennis en informatie. Om deze kennis te delen zijn er fysieke platforms zoals CASA en de Historische Herberg waar informatie over de architectuur en erfgoed wordt uitgewisseld. Andere mooie voorbeelden van hoe we Arnhems erfgoed toegankelijk kunnen maken zijn het Erfgoedcentrum en de ArcheoHotspot, waar mensen, kennis en informatie elkaar ontmoeten. Naast deze fysieke plekken vinden we het belangrijk dat er ook een online platform komt waar informatie uitwisseling plaats kan vinden en ook de gemeentelijke erfgoedinformatie (waaronder de monumenten) ontsloten kunnen worden. Als aanvulling op deze informatie zijn er de verhalen en de belevenissen uit de stad, ook wel de story telling genoemd. Box: story telling Deze vorm van geschiedenis is vluchtig, de generatie die de Tweede Wereldoorlog bewust heeft meegemaakt is er bijna niet meer. De kinderen van deze generatie leven nog wel en hebben vaak de oorlog beleefd door de verhalen van hun ouders. Daarnaast weten zij als enige hoe het is om op te groeien in een stad die opnieuw opgebouwd moest worden. Het is belangrijk dat we tijdig optreden om deze schat aan informatie voor het nageslacht beschikbaar te maken. Zoals eerder vermeld is erfgoed van iedereen. Door de fysieke en online platforms dragen we dit uit naar de stad. We willen dan ook initiatieven ondersteunen die bijdragen aan het halen
23
van de doelstellingen van het gemeentelijk erfgoedbeleid én aan het draagvlak voor erfgoed bij het Arnhemse publiek. Acties
Ondersteunen van een online platform Organiseren erfgoed challenge Story telling Ondersteunen lokale erfgoed organisaties en initiatieven
6.2 STAD IN BEWEGING Om het erfgoed te behouden voor de stad is het belangrijk dat deze mee kan bewegen met de ontwikkelingen. Herbestemmingen van waardevolle panden speelt hierbij een belangrijke rol. Door herbestemming krijgt een bestaand pand een nieuwe functie voor de stad en kan de meerwaarde van het gebouw optimaal benut worden. Box: Gamba? (ander voorbeeld?) Een mooi voorbeeld van hoe herbestemming kan zorgen voor een meerwaarde voor de stad en de eigenaar is het pand van visrestaurant gamba. Dit veertiende -eeuws pand komt door het aanpassen van de gevel en het blootleggen van de authentieke balklaag weer tot zijn recht in het staartbeeld. Daarnaast heeft het deels authentieke interieur een aantrekkingskracht op het publiek waardoor het visrestaurant een grotere omzet kan behalen. Dit kon alleen gebeuren door een goede samenwerking tussen de eigenaar, architect en de gemeente. De afgelopen jaren heeft de cultuurhistorie dan ook een grotere positie gekregen binnen ruimtelijke plannen. Cultuurhistorie wordt meer en meer als ontwikkelkans benoemd en gebruikt. Een mooi voorbeeld hiervan in de planontwikkeling rond Stadsblokken-Meinerswijk waarbij
24
cultuurhistorie één van de speerpunten is. Ook bij de herbestemming van bedrijventerreinen en bedrijfscomplexen zoals Arnhems Buiten, Kleefse Waard en Kamp KoningswegNoord is de cultuurhistorische informatie als inspiratiebron gebruikt. Gelukkig zijn we inmiddels zover dat voor bestemmingsplannen standaard cultuurhistorische analyses worden uitgevoerd. Hiernaast zijn er instrumenten ontwikkeld om aanwezige erfgoedwaarden inzichtelijk en transparant te maken. Voorbeelden hiervan zijn de cultuurhistorische kansenkaart één van de onderleggers van de 'Structuurvisie Arnhem 2020doorkijk 2040 en de archeologische maatregelenkaart. Acties
Herbestemming waardevolle gebouwen In stand houden en versterken van de historische stadskern
6.3 ERFGOED, ECONOMIE EN TOERISME De afgelopen jaren is er veel aandacht besteed aan wat een stad aantrekkelijk maakt voor (nieuwe) inwoners en bedrijven. Waar vroeger de keuze van een woonplaats ingegeven werd door de plek waar je werkte, kiest men tegenwoordig allereerst voor een fijne plek om te wonen. Omdat we veel mobieler zijn geworden, is de afstand tot het werk van minder belang. Wat wél telt in de woonplaatskeuze zijn: veel voorzieningen (bijvoorbeeld op het gebied cultuur en winkels), de leefbaarheid van de directe woonomgeving, de kwaliteit van het woningaanbod en een mooie natuurlijke omgeving net buiten de stad. Waar vroeger de beweging werknemer-volgt-baan dus dominant was, zie je tegenwoordig dat bedrijvigheid de mensen volgt: bedrijven willen zich graag vestigen in een regio waar zich veel potentiële werknemers bevinden. Een
25
aantrekkelijke stad levert daarom niet alleen meer inwoners op, maar is ook een magneet voor bedrijven. Investeren in de aantrekkelijkheid van je stad, levert dus grote impulsen op voor de lokale economie. Uit de Atlas voor gemeenten 2015 blijkt dat de monumentale stad in trek is. De monumentale stad groeit harder en is populair bij jonge, hoger opgeleide mensen. Het voordeel van de aanwezigheid van hoogopgeleide mensen is simpelweg dat ze meer geld uitgeven in de voorzieningen van de stad, wat vervolgens meer werkgelegenheid oplevert in die voorzieningen. Deze werkgelegenheid betreft juist weer de lageropgeleide mensen. Investeren in het behoud en de ontwikkeling van het culturele erfgoed betaalt zich zo in veelvoud terug. De aanwezigheid van cultureel erfgoed is, naast een bepalende factor in de keuze van woon- of verstigingsplaats, ook een reden voor toeristen om een stad te bezoeken. En het gaat tegenwoordig niet meer alleen om het bezichtigen van iconische plekken of gebouwen, maar meer en meer is men geĂŻnteresseerd in de verhalen achter de historische locaties. Erfgoed kan daarom door het vertellen van die verhalen een belangrijke rol spelen bij het stimuleren van het bezoek van toeristen aan een stad. Deze 'story-telling' kan op verschillende manieren, te beginnen met simpelweg in de stad zichtbaar maken waar het culturele erfgoed zich bevindt. Vervolgens kan ter plekke het verhaal verteld worden, hetzij op de traditionele manier van informatiepanelen, maar beter nog kan dit door gebruik te maken van de huidige technologische ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld apps. Het gemak dient de mens; het is belangrijk om de beschikbare informatie zo eenvoudig mogelijk toegankelijk te maken. Veel van die erfgoedinformatie is in bezit van de gemeente. Het ontsluiten en (digitaal) beschikbaar stellen van die informatie aan toeristische organisaties in de stad kan de beleving van dat erfgoed en daarmee het succes van een bezoek aan de stad enorm bevorderen. Maar verder nog dan het alllen beschikbaar stellen van de informatie kunnen we in
26
samenwerking met toeristische organisaties producten ontwikkelen om bezoekers naar Arnhem trekken. Daarbij valt te denken aan historische wandel - en fietsroutes, rondleidingen, lezingen en erfgoed-experiences, zoals bijvoorbeeld de ontwikkeling van de glazen balkons aan de Eusebiuskerk waardoor bezoekers het iconische monument op grote hoogte van buiten kunnen beleven. Met het oog op de beleving van de geschiedenis van Arnhem kan ook gedacht worden aan een cultuurhistorische invulling van de historische kelders, een uniek fenomeen in Arnhem. Denk bijvoorbeeld aan de DomUnder experience in Utrecht. Acties
6.4
Erfgoed zichtbaar maken in de stad, zoals organiseren van exposities, stimuleren van publicaties en toegankelijk maken van het archeologie depot In stand houden en versterken van de historische stadskern Story telling: de geschiedenis van Arnhem aan de hand van het aanwezige erfgoed vertellen Erfgoed-producten ontwikkelen in samenwerking met toeristische organisaties
ONDERZOEK EN BESCHERMING
Van object naar gebied De afgelopen tien jaar is het accent van de erfgoedzorg verschoven van een vooral (traditionele) objectgerichte beschermingsaanpak naar een meer gebieds- en ontwikkelingsgericht erfgoedbeleid. Dit vloeide voort uit 'Panorama Arnhem', maar is ook een landelijke trend. Natuurlijk blijft de zorg voor afzonderlijke objecten van belang. Maar de waarde en beleving van erfgoed wint aan kracht door goed op de samenhang te letten. Afzonderlijke objecten krijgen
27
betekenis door hun relatie met de omgeving. Zo 'vertelt' een enkele tankkazemat in Meinerswijk maar een deel van het verhaal over het Koude Oorlog-denken in Nederland tussen 1950 en 1964; alle objecten bij elkaar in Meinerswijk en de Rosandepolder en het specifiek ingerichte landschap des te meer. Box: IJssellinie Beschermingsagenda Erfgoed is niet statisch. Door bewustwording en het verstrijken van de tijd verandert de waardering van de omgeving. Gebouwen die ooit niet de moeite van het behouden waard leken te zijn, blijken later juist gewaardeerd te worden. Deze hoeven niet per se 'mooi' te zijn: het gaat om de cultuurhistorische waarde en betekenis. Onbekend maakt onbemind. Na onderzoek en waardering blijken veel objecten een verassend veel kwaliteit te hebben. Sprekend is de architectuur van de wederopbouwperiode. Na de oorlog was er grote woningnood waarvoor snel een oplossing moet worden gevonden. Karkassen van huizen die de oorlog niet hadden doorstaan werden gesloopt. Er voor in de plaats kwamen vooral flatgebouwen, op het oog monotoon, maar na een intensieve blik rijk geschakeerd in architectuur. Daarnaast verwijst de inmiddels meer dan 60 jaar oude bebouwing naar een historische en ruimtelijke belangrijke periode voor de stad Arnhem. Met het verwijderen van dit erfgoed verdwijnen naar ons idee potentiĂŤle monumenten voor de toekomst. Dit betekent niet dat alles behoudenswaard is. Net als bij monumenten uit andere, oudere perioden moet blijken wat de moeite van bescherming waard is en wat niet. En als gezegd speelt hierbij het gebiedsgericht kijken een belangrijke rol. Box: Wederopbouw Vanwege het dynamische karakter van erfgoed blijft een actief beleid als het gaat om inventariseren, waarderen, selecteren en beschermen van belang. Met het voortschrijden
28
van de tijd voorzien we dat er zich nieuwe perioden uit de Arnhemse bouwgeschiedenis gaan aandienen waarvoor de beschermingsvraag actueel wordt:
de vroeg-naoorlogse wederopbouwperiode; de erfenis uit de jaren '70 en '80; archeologie uit de Tweede Wereldoorlog; objecten en structuren van de IJssellinie; de architectuur van de Interbellum-periode, de tijd tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog.
Er wordt een afweging gemaakt welke categorieën van objecten en structuren in aanmerking moeten komen voor bescherming. Hiervoor is een beschermingsagenda nodig waarin de al genoemde onderwerpen worden opgenomen en andere die zich nog niet in ons blikveld bevinden. Per locatie wordt beschreven welke wijze van bescherming de voorkeur geniet: via plaatsing op de monumentenlijst, via het bestemmingsplan of op andere wijzen. Een belangrijk uitgangspunt hierbij is het informeren van monumenteneigenaren. Waar mogelijk stimuleren we nieuwe functies. Behoud door ontwikkeling biedt vaak goede mogelijkheden voor bescherming.
Onderzoeksagenda In samenhang met de beschermingsagenda wordt ook een onderzoeksagenda opgesteld. Er is veel kennis over het Arnhemse erfgoed beschikbaar. Maar er zijn ook nog lacunes. Dat geldt met name voor Arnhem-Zuid. In onze dagelijkse advisering naar collega's en inwoners van Arnhem kunnen we dan soms niet volledig zijn. Door het opstellen van een onderzoeksagenda voor erfgoed in de brede zin van woord, inclusief archeologie, kunnen deze lacunes worden opgevuld en wordt ook focus aangebracht in ons werk: wat onderzoeken we wel en wat niet? En waarom?
29
In het hoofdstuk 'De basis op orde' van deze erfgoedagenda komt de erfgoedbalans als actie aan de orde. De erfgoedbalans en beschermings- en onderzoeksagenda hangen sterk met elkaar samen. De balans geldt als 0-meting van wat we nu weten. De beschermings- en onderzoeksagenda pakken dan door op de lacunes en omgang daarmee. Acties
Doorgaan met het hanteren en toepassen van gebieds- en ontwikkelingsgericht erfgoedbeleid, naast waar nodig een objectgerichte aanpak; Het in relatie daarmee opstellen van een beschermings- en onderzoeksagenda; Het informeren van monumenteneigenaren over de beschermingsagenda aanwijzingsprocedure gemeentelijke monumenten
6.5 DE BASIS OP ORDE Goede erfgoedzorg vergt een gedegen fundament. De basis hiervoor is met ‘Panorama Arnhem’ gelegd. Maar werk aan het fundament is nooit af. Wetgeving, beleidskaders en wensen veranderen. Instrumenten moeten worden geactualiseerd of (door)ontwikkeld. Het fundament vergt met andere woorden periodiek onderhoud. Hieronder volgen de thema's waar we de komende jaren aan gaan werken. Ze vloeien voort uit de actualiteit. Maar ook de niet gehaalde doelen van 'Panorama Arnhem' schuiven door naar de erfgoedagenda. Zo ontbreekt nog een erfgoedbalans en is cultuurhistorische informatie onvoldoende ontsloten. Deze onderwerpen zijn met het oog op een goede basis nog steeds actueel. En ook vanuit de erfgoedwet geldt een verplichting zicht te hebben op de eigen erfgoedvoorraad.
30
6.5.1 Beheer van de erfgoedvoorraad 'Beheer' heeft betrekking op de zorg en verantwoordelijkheid voor het Arnhemse erfgoed. Goed beheer is belegd bij de erfgoedspecialist en natuurlijk ook de eigenaren van erfgoed. De komende jaren zullen de Arnhemse erfgoedspecialisten, als basis van hun werk, plannen blijven toetsen op mogelijke gevolgen voor het erfgoed. Onderhoud- en restauratieinitiatieven voor monumenten worden in het kader van de vergunningverlening beoordeeld, bodemingrepen worden getoetst in relatie tot archeologische verwachtingen en effecten van ontwikkelingen in het algemeen worden afgewogen tegen aanwezig erfgoed. Dit met als doel om te voorkomen dat waardevol erfgoed verdwijnt. Advieswerk door de erfgoedspecialist houdt niet alleen de toetsing van plannen in. Ook het adviseren van eigenaren en initiatiefnemers over mogelijkheden, technieken en financiering bij de uitvoering van hun plannen horen hier bij. Een beter inzicht in de bouwkundige staat van monumenten kan hierbij helpen. Dat laatste gaan we in eerste instantie steekproefsgewijs onderzoeken. We raadplegen hierbij ook gegevens van de Monumentenwacht en gaan ons inspannen om de bekendheid van deze organisatie onder de eigenaren van monumenten te vergroten. Uit de praktijk blijkt dat men niet of onvoldoende op de hoogte is van wat de Monumentenwacht voor hen kan beteken, Box: Monumentenwacht Een belangrijke pijler voor advies en verantwoorde omgang met erfgoed is de kennis van het erfgoed zelf, maar zeker ook de beschikbaarheid daarvan. Om de kennis van het erfgoed te vergroten, gaan we de erfgoedbalans die al in het programma van 'Panorama Arnhem' stond, alsnog maken. Over het erfgoed in onze gemeente is al heel veel informatie verzameld. Deze cultuurhistorische informatie wordt toegankelijk gemaakt in de erfgoedbalans. Dit is een overzicht van het belangrijkste erfgoed binnen de gemeentegrenzen en organisaties en personen die binnen dit domein actief zijn. De
31
erfgoedbalans heeft drie functies. In de eerste plaats is het een referentiekader voor toetsing en beoordeling van ruimtelijke plannen. Daarnaast geldt de erfgoedbalans als nulmeting waaraan progressie en succes van uit te voeren beleid kan worden afgemeten. En last but not least: het dient als informatiebron voor iedereen die geĂŻnteresseerd is in erfgoed of er beroepsmatig mee van doen heeft. 6.5.2 Omgevingswet Het bestemmingsplan is een belangrijke basis voor een goed beheer van erfgoed. Na de introductie van de omgevingswet in, naar verwachting, 2019 wordt deze vervangen door de omgevingsvisie en het omgevingsplan. In het kader van plan en visie wordt erfgoed beschreven, op kaartmateriaal gevisualiseerd en gekoppeld worden aan een vergunningenstelsel. Zowel de aanloop naar als het werken onder het regiem van de omgevingswet vergt inzet van de erfgoedspecialist. Tot op het moment dat de omgevingswet van kracht is, blijven we daarnaast onze bijdragen leveren aan bestemmingsplannen. 6.5.3 Archeologie 'up to date' Arnhem heeft vanaf 1998 een bevoegdheid om zelf archeologisch onderzoek uit te mogen voeren. Destijds waren het hebben van een stadsarcheoloog, assistent en archeologiedepot voorwaarden voor verlening van deze bevoegdheid. Maar de tijden zijn veranderd; regels zijn aangescherpt. De oude opgravingsbevoegdheid gaat vervangen worden door certificaten om de kwaliteit van onderzoek te waarborgen. En waar voorheen gebouwen zonder al te veel maatregelen voor depot door konden, gelden er nu strikte eisen ten aanzien van goede en veilige opslag. Het Arnhemse archeologiedepot voldoet hier niet aan. Om in te spelen op deze veranderingen, worden in 2017 de nodige certificaten aangevraagd om het archeologische werk dat de gemeente nu zelf uitvoert, ook in de toekomst uit te mogen voeren. Met betrekking tot het depot is in 2016 een traject ingezet om te komen tot een gezamenlijk, goed
32
geoutilleerd onderkomen met Museum Arnhem, museum Het Valkhof, de gemeente Nijmegen en de provincie Gelderland. In 2017 moet blijken of dit gerealiseerd kan worden. Indien een dergelijk gezamenlijk depot niet door gaat, wordt voor het Arnhemse archeologiedepot naar alternatieven gezocht. De overgang naar een nieuwe depotsituatie wordt ook aangegrepen om achterstanden in archeologische rapportages en depotinventarisatie verder weg te werken. Voor alle organisaties die zelf onderzoek uitvoeren, is het op orde zijn hiervan een wettelijke verplichting. In 2009 kwam de archeologische verwachtingskaart voor Arnhem gereed. Deze kaart spreekt zich niet uit over verwachtingen met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog. In Nederland zijn nog maar weinig archeologische verwachtingskaarten die rekening houden met deze vrij recente tijdlaag. Maar zeker voor Arnhem, met zijn bijzondere Tweede Wereldoorlog-geschiedenis, moet inzichtelijk zijn waar zich oorlogsresten bevinden. Dit ook met het oog op veiligheid. Vanwege dat laatste is onlangs een gedetailleerde risicokaart gemaakt. Deze wordt aangevuld met locaties waar archeologische resten te verwachten zijn. Deze actualisatie van de verwachtingskaart gaat gepaard met het opnemen van waterbodems zoals plassen en rivieren. Ook deze hebben op de huidige kaart nog geen archeologische verwachting, terwijl hierin wel waardevolle resten aanwezig kunnen zijn. Box: certificaten archeologie 6.5.4 Duurzaamheid Duurzaamheid is een belangrijk thema voor onze toekomst. In Arnhem wordt dit aspect met het programma Energy made in Arnhem adequaat opgepakt. Monumentale panden zijn per definitie duurzaam omdat ze al zolang bestaan. Maar bij restauratie wordt duurzaamheid soms uit het oog verloren. Anderzijds vergt dit een goede afweging. Want aanpassingen aan monumenten, bijvoorbeeld om te voldoen aan energieprestatienormen, kunnen leiden tot schade als er
33
onvoldoende rekening wordt gehouden met de cultuurhistorische waarden van objecten. Een aandachtspunt is het aanbrengen van zonnepanelen op monumenten. Naar verwachting zal deze vraag in de toekomst stijgen. We anticiperen hierop door een afwegingskader te maken. Hierbij gaan we ook in gesprek met het Rijk, de provincie en de Monumentenwacht. Met dezelfde partners willen we ook zorgen voor meer kennis met betrekking tot monumenten, restauratie en duurzaamheid. Deze kennis wordt vervolgens gebruikt in de advisering naar eigenaren van monumenten. acties
Planttoetsing en -beoordeling Adviseren over mogelijkheden, technieken en financiering van plannen Bekendheid Monumentenwacht onder eigenaren stimuleren Bouwkundige staat van monumenten achterhalen Ontsluiting van kennis: erfgoedbalans Archeologie voorbereiden op certificering Actualiseren archeologische verwachtingskaart Erfgoed en duurzaamheid, afwegingskader zonnepanelen en monument Anticiperen op en werken met de Omgevingswet Organiseren beheer archeologie depot Regiseren van archeologisch onderzoek Adviseren van buurgemeenten op het gebied van archeologie
34
7. activiteitenagenda
35
7
ACTIVITEITEN AGENDA
36