[Title will be auto-generated] by Nguyễn Minh Tiến

VOÕ NHÖ NGUYEÄN NGUYEÃN HOÀNG GIAO NGUYEÃN MINH TIEÁN hieäu ñính

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ TAÙI BAÛN COÙ SÖÛA CHÖÕA VAØ BOÅ SUNG

VAØI NEÙ T SÔ LÖÔÏC VEÀ CAÙCH CAÁU TAÏO CHÖÕ HAÙN

SAÙU PHÖÔNG PHAÙP TAÏO RA CHÖÕ HAÙN Chöõ Haùn laø moät trong nhöõng loaïi chöõ vieát ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi, ñöôïc hình thaønh baèng phöông phaùp töôïng hình. Caùch taïo ra chöõ vieát töôïng hình laø döïa vaøo hình aûnh, chaúng haïn nhö muoán noùi veà ngöôøi thì veõ hình con ngöôøi, muoán noùi con choù, con boø thì veõ hình con choù, con boø... Nhöõng hình veõ ñaàu tieân aáy coù theå röôøm raø laém, nhö veõ con ngöôøi thì coù caû ñaàu, maét, chaân tay, nhöng veà sau ñöôïc löôïc giaûn ñi ñeå roài oån ñònh nhö hình thöùc ñôn giaûn nhaát hieän nay. Vôùi nhöõng töø ngöõ coù tính caùch tröøu töôïng khoâng veõ ñöôïc thì ngöôøi ta duøng loái chæ söï hay hoäi yù ñeå bieåu ñaït. Nhö muoán hình dung phía treân hay phía döôùi thì duøng nhöõng daáu chaám ñeå chæ phía treân, phía döôùi so vôùi moät maët chuaån.1 Coøn vôùi nhöõng tieáng tröøu töôïng hôn thì duøng phöông phaùp hoäi yù. Nhö muoán dieãn ñaït yù nieäm veà thôøi

Veà caùch dieãn ñaït hai khaùi nieäm phía treân (thöôïng) vaø phía döôùi (haï), theo söï giaûi thích ghi chuù trong saùch Dictionnaire eùtymologique (cuûa Leùon Wieger?), chuùng ta ñöôïc bieát nhö sau: Chöõ thöôïng: theå chöõ xöa veõ hình moâ taû moät caây coïc ôû treân maët ñaát, vôùi moät ngang nhoû chæ phía treân. Ngaøy nay ñôn giaûn thaønh ra daïng 上. Chöõ haï: theå chöõ xöa veõ hình moâ taû moät caây coïc ñoùng luùt xuoáng döôùi maët ñaát, vôùi moät ngang nhoû chæ phía döôùi. Ngaøy nay ñôn giaûn thaønh ra daïng 下.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

gian laâu xa thì keát hôïp baèng caùch noùi laø ñaõ truyeàn mieäng qua nhieàu ñôøi.1 Tieáp ñeán coøn coù ba phöông phaùp saùng taïo chöõ Haùn khaùc laø haøi thanh, giaû taù vaø chuyeån chuù. Nhöng xeùt cho kyõ thì hai phöông phaùp chuyeån chuù vaø giaû taù chöa phaûi laø nhöõng phöông phaùp chính thöùc saùng taïo chöõ môùi, maø laø döïa vaøo nhöõng hình thöùc saün coù roài thay ñoåi aâm hoaëc nghóa ñi ñoâi chuùt ñeå taïo moät nghóa môùi (chuyeån chuù) hoaëc duøng moät chöõ ñoàng aâm hoaëc coù hình thöùc gaàn gioáng vôùi tieáng hay chöõ mình ñònh vieát ra (giaû taù). Tuy laø khoâng taïo môùi hoaøn toaøn, nhöng ngöôøi ta vaãn xeáp nhöõng caùch taïo chöõ naøy vaøo saùu phöông phaùp saùng taïo chöõ vieát, ñöôïc xem laø nguoàn goác cuûa chöõ Haùn vaø goïi laø luïc thö.

HAØI THANH VAØ BOÄ CUÛA CHÖÕ Trong saùu phöông phaùp treân thì phöông phaùp haøi thanh laø ñaùng chuù yù hôn caû. Theo phöông phaùp naøy, ngöôøi ta möôïn moät aâm coù saün roài theâm moät boä phaän chæ loaïi hay chæ yù hoaëc söï laø coù ñöôïc moät chöõ môùi coù aâm töông ñoàng hoaëc gaàn gioáng vôùi aâm chöõ goác. Ví duï: Ñeå taïo ra chöõ baïn (伴) laø ngöôøi baïn, thay vì taïo ra moät chöõ môùi khaù raéc roái, chæ caàn möôïn aâm chöõ baùn (半) ñaõ coù saün. Chöõ baùn nghóa laø moät nöûa, ñöôïc caáu taïo theo phöông phaùp vöøa hoäi yù vöøa chæ söï: moät vaät ñöôïc chia doïc baèng neùt soå ñöùng (⼁) thaønh hai ( 二 ) phaàn, töùc laø 1

Caùch dieãn ñaït yù xa xöa baèng chöõ coå (古) laø goàm hai phaàn: chöõ thaäp (十) laø soá möôøi, yù noùi möôøi ñôøi, vaø chöõ khaåu (口) laø mieäng, yù noùi ñöôïc truyeàn mieäng.

HAØI THANH VAØ BOÄ CUÛA CHÖÕ

coøn moät nöûa, vieát laø (半). Theâm vaøo ñoù chöõ nhaân (人) laø ngöôøi ñeå chæ loaïi laø coù ñöôïc chöõ baïn (伴) laø ngöôøi baïn. Nhö vaäy, chöõ baïn (伴) goàm hai phaàn: phaàn goác laø chöõ baùn (半) chæ veà thanh aâm, goïi laø haøi thanh, vaø phaàn theâm vaøo duøng chæ loaïi, goïi laø boä. Moät ví duï khaùc, ñeå taïo ra chöõ baïn (絆) laø raøng buoäc, chæ caàn möôïn aâm chöõ baùn (半) coù saün vaø theâm vaøo chöõ mòch (糸) laø sôïi tô nhoû ñeå noùi veà yù raøng buoäc, laø thaønh chöõ baïn (絆) vôùi nghóa laø raøng buoäc. Moät ví duï khaùc nöõa, ñeå coù chöõ baïn (叛) laø phaûn boäi, cuõng chæ caàn möôïn aâm chöõ baùn (半) saün coù vaø theâm vaøo chöõ phaûn (反) nghóa laø phaûn laïi, ñeå coù ñöôïc chöõ baïn (叛) vôùi nghóa laø phaûn boäi. Caùc chöõ nhaân (人), mòch (糸) duøng ôû nhieàu tröôøng hôïp ñeå chæ loaïi, neân ñöôïc goïi laø boä cuûa chöõ. Coøn chöõ phaûn (反) chæ duøng trong moät vaøi tröôøng hôïp ñeå chæ veà nghóa cuûa chöõ neân khoâng phaûi ñöôïc xeáp laø boä cuûa chöõ. Ñeå chæ nhieàu loaïi söï vaät, söï vieäc thì caàn coù nhieàu boä khaùc nhau. Chæ veà ngöôøi hay taát caû nhöõng gì coù lieân quan ñeán ngöôøi thì coù boä nhaân (人), chæ veà loaøi caù thì coù boä ngö (魚), chæ veà loaøi chim thì coù boä ñieåu (鳥), noùi veà nhöõng gì thuoäc veà tính tình, tö töôûng thì coù boä taâm (心)... Vì theá, soá boä chöõ luùc xöa coù raát nhieàu, nhöng veà sau ñöôïc giaûn löôïc, heä thoáng, gheùp chung laïi vôùi nhau chæ coøn 214 boä ñöôïc duøng hieän nay. Dó nhieân, do giaûm bôùt soá boä neân cuõng coù nhieàu chöõ phaûi gheùp moät caùch khieân cöôõng vaøo moät boä coù veû nhö khoâng hôïp lyù, vaø cuõng coù nhöõng chöõ khoâng thuoäc veà boä naøo caû! Söï caáu taïo cuûa chöõ Haùn coù veû nhö khoâng ñöôïc tieän lôïi neáu so saùnh vôùi phöông phaùp chöõ gheùp aâm theo maãu töï 7

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

La-tinh maø ngaøy nay ñöôïc duøng roäng raõi treân toaøn theá giôùi. Chæ rieâng vieäc nhôù cho heát taát caû caùc chöõ , ngöôøi hoïc ñaõ phaûi maát raát nhieàu coâng phu. Nhöng ñeå buø vaøo söï baát tieän aáy, chöõ Haùn laïi coù moät öu ñieåm lôùn cuûa loaïi chöõ bieåu yù: moãi chöõ Haùn coù theå ñöôïc ñoïc theo nhieàu aâm khaùc nhau töø vuøng naøy sang vuøng khaùc treân khaép luïc ñòa Trung Hoa, thaäm chí khi sang ñeán nöôùc ta thì laïi ñöôïc ñoïc theo aâm Haùn-Vieät hoaøn toaøn khaùc, nhöng nghóa cuûa noù vaãn ñöôïc hieåu nhö nhau. Nhôø ñoù, veà phöông dieän vaên töï thì ngöôøi Trung Hoa vaãn coøn giöõ ñöôïc söï thoáng nhaát chính laø nhôø vaøo loaïi chöõ ñaõ coù töï ngaøn xöa naøy. Vaø ngöôøi Vieät chuùng ta cuõng nhôø vaøo ñoù ñeå xaùc ñònh töø nguyeân cuûa moät phaàn lôùn töø vöïng trong ngoân ngöõ cuûa mình.

CAÙCH TAÄP VIEÁT VAØ TÍNH NEÙT Lôøi daën: Neân taäp vieát baèng buùt loâng, vì coù taäp vieát baèng buùt loâng môùi nhaän thaáy ñöôïc tính chaát hoaøn bò cuûa moät neùt, vaø môùi caûm thaáy ñöôïc caùi thuù vò cuûa vieäc vieát chöõ ñeïp. Ñieàu naøy giuùp gaây höùng thuù cho vieäc hoïc raát nhieàu.

BAØI 1: HÌNH THEÅ CAÙC NEÙT Neùt chaám Neùt ngang Neùt soå Neùt phaûy Neùt nhaán Neùt ñaù leân Neùt ñaù voác Neùt gaõy 9

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 2: THÖÙ TÖÏ CAÙC NEÙ T TRONG CHÖÕ ñaây:

Vieát theo ñuùng thöù töï caùc neùt trong nhöõng chöõ döôùi

BAØI 3: THÖÙ TÖÏ CAÙC BOÄ PHAÄN TRONG CHÖÕ

BAØI 3: THÖÙ TÖÏ CAÙ C BOÄ PHAÄN TRONG CHÖÕ Vôùi nhöõng chöõ goàm nhieàu boä phaän (chöõ ñôn) hôïp thaønh thì vieát theo thöù töï tröôùc sau nhö döôùi ñaây. Cuõng theo quy taéc chung laø: phaàn treân vieát tröôùc, phaàn döôùi vieát sau; phaàn beân traùi tröôùc, phaàn beân phaûi sau; phaàn ngoaøi tröôùc, phaàn trong sau.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

TÖÏ DAÏNG Vì tính caùch caáu taïo cuûa chöõ Haùn laø möôïn chöõ cuõ ñeå taïo chöõ môùi, vaø vì soá chöõ laïi quaù nhieàu, neân khoâng laøm sao traùnh ñöôïc söï gioáng nhau giöõa nhieàu chöõ. Ngöôøi hoïc caàn phaûi chuù yù phaân bieät, neáu khoâng seõ deã bò laàm giöõa chöõ naøy vôùi chöõ khaùc. Döôùi ñaây chæ ñôn cöû moät vaøi chöõ ñeå giuùp ngöôøi hoïc coù theâm moät caùi nhìn toång quaùt veà tính chaát “gioáng maø khaùc nhau” giöõa nhieàu chöõ.

干千于平乎 can thieân vu bình hoà

工土士七

coâng thoå só thaát

王壬玉主生 vöông nhaâm ngoïc chuû sanh

八入人 baùt nhaäp nhaân

大丈太犬 ñaïi tröôïng thaùi khuyeån

夭天夫矢失

yeâu thieân phu thæ thaát

已己巳巴 dó

kyû tî ba

刀刃力刁 ñao nhaãn löïc ñieâu

水永氷木 thuûy vónh baêng moäc

BAØI 1

BAØI 1 TÖØ VÖÏNG

人才口心力 nhaân

taøi

khaåu taâm

löïc

TAÄP ÑOÏC

人才人口人心人力口才心力 CAÙCH PHOÁI HÔÏ P HAI DANH TÖØ ÑÔN

Chuùng ta coù 5 danh töø ñôn: nhaân, taøi, khaåu, taâm, löïc Laàn löôït phoái hôïp danh töø nhaân vôùi moãi moät trong ba danh töø kia, chuùng ta coù: nhaân taøi nhaân khaåu nhaân taâm

taøi ngöôøi mieäng ngöôøi loøng ngöôøi

nhaân löïc söùc ngöôøi So saùnh hai phaàn tieáng Vieät vaø tieáng Haùn ôû treân, chuùng ta thaáy: trong phaàn tieáng Haùn, caùc chöõ nhaân ñeàu ñöùng tröôùc caùc chöõ taøi, khaåu, taâm, löïc. Trong phaàn tieáng Vieät, chöõ ngöôøi laïi ñi sau caùc chöõ taøi, mieäng, loøng, söùc. Trong tieáng Vieät cuõng nhö trong tieáng Haùn, caùc chöõ taøi, mieäng, loøng, söùc, khaåu, taâm, löïc laø nhöõng chöõ ñöôïc phaåm ñònh vaø chöõ ngöôøi hay chöõ nhaân laø chöõ phaåm ñònh, töùc laø noù laøm tuùc töø boå nghóa cho danh töø ñôn phoái hôïp vôùi noù. 13

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Baûng sau ñaây so saùnh vò trí töông quan cuûa caùc danh töø ñôn trong moãi danh töø keùp giöõa tieáng Haùn vaø Vieät. TIEÁNG HAÙN

TIEÁNG VIEÄT

TÖØ

CHÆ

ÑÖÔÏC

CHÆ

ÑÒNH

CHÆ ÑÒNH

ÑÒNH

TAØI

KHAÅU

MIEÄNG

NHAÂN

NGÖÔØI TAÂM

LOØNG

LÖÏC

SÖÙC

NGÖÕ PHAÙP

之 Theâm giôùi töø 之 (chi) vaøo giöõa caùc danh töø ñôn noùi treân, chuùng ta coù:

人之才 nhaân chi taøi taøi cuûa ngöôøi 人之力 nhaân chi löïc söùc cuûa ngöôøi 人之口 nhaân chi khaåu mieäng cuûa ngöôøi 人之心 nhaân chi taâm loøng cuûa ngöôøi Boû töø chi, chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø keùp noùi treân. Vaäy trong caùc danh töø keùp aáy voán coù söï aån duï ng cuûa giôùi töø chi. 14

BAØI 1

Moät soá keát hôïp töông töï laø: nhaân tình, theá thaùi, theá söï, ñòa theá, thieân thôøi, thieân tai, thieân lyù, nhaân söï, nhaân loaïi ... BAØI TAÄP 

Taäp vieát nhöõng chöõ trong baøi, moãi chöõ 10 laàn. Neân vieát chöõ lôùn côõ 4 cm x 4 cm.



Tìm caùc danh töø keùp do hai danh töø ñôn phoái hôïp thaønh trong baøi vöøa hoïc.



Phaân tích caùc neùt cuûa caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

人 NHAÂN ° ngöôøi – coù tính caùch ngöôøi – thuoäc veà ngöôøi – ngöôøi khaùc (ñoái vôùi ta maø noùi) Töø ngöõ

ª nhaân ñaïo, nhaân vò, nhaân loaïi, nhaân taâm, nhaân caùch,nhaân caùch hoùa, voâ nhaân ñaïo, thöông nhaân, coâng nhaân, noâng nhaân, vaên nhaân, nhaân tình theá thaùi Ñoàng aâm

因 nhaân vì – nguyeân do – theo cuõ (nguyeân nhaân, nhaân quaû)

仁 loøng thöông ngöôøi – laáy söï thöông ngöôøi laøm goác – haït (nhaân aùi, nhaân ñöùc, ñaøo nhaân)

才 TAØI ° taøi gioûi – laøm vieäc ñöôïc 15

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª taøi naêng, taøi löïc, taøi trí, taøi saéc, baát taøi, anh taøi, taøi danh, taøi meänh töông ñoá, taøi caùn, höõu taøi voâ haïnh Ñoàng aâm

財 cuûa caûi (taøi saûn, gia taøi) 材 goã laøm ñoà (taøi lieäu) 裁 caét aùo – giaûm bôùt – quyeát ñoaùn – theå cheá – ño löôøng (taøi giaûm binh bò, taøi phaùn) 栽 troàng caây (taøi boài)

纔 vöøa – vöøa môùi

口 KHAÅU ° mieäng – moàm – cöûa chính – vieäc aên noùi – ñôn vò tính ngöôøi hay vaät Töø ngöõ

ª nhaân khaåu, hoå khaåu, giang khaåu, haûi khaåu, khaåu khí, lôïi khaåu, xuaát khaåu thaønh thi, khaåu truyeàn, khaåu phaân, khaåu thò taâm phi

心 TAÂM ° traùi tim – loøng – ñieåm giöõa – ñieåm troïng yeá u Töø ngöõ

ª taâm lyù, taâm phuùc, voâ taâm, taâm can, taâm ñòa, taâm huyeát, taâm tính, thaønh taâm, taâm traïng, ly taâ m löïc, troïng taâm, höõu taâm ñieåm, noäi taâm

力 LÖÏC ° söùc – söùc maïnh – söùc laøm vieäc – ra söùc 16

BAØI 1

Töø ngöõ

ª theá löïc, troïng löïc, quaân löïc, löïc löôïng, löïc só, ñieän löïc, tranh ñaáu löïc, ñoäng löïc hoïc, baát löïc, hoïc löïc, löïc haønh, ñoà tröôøng tri maõ löïc

之 CHI ° Giôùi töø: cuûa (hoaëc coù khi khoâng coù nghóa töø vöïng) ° Ñoäng töø: ñi ñeán, ñi qua ° Ñaïi danh töø: ñoù, ñaáy– noù Ñoàng aâm

肢 chaân vaø tay (töù chi) 支 choáng choïi – chia reõ – nhaùnh – caàm giöõ – tieâu duøng (chi tieâu)

枝 caønh caây – caùi coät nhoû – taùn loaïn – (chi dieäp – queá chi)

芝 moät thöù hoa thôm thuoäc loaïi caây lan (chi lan)

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 2 TÖØ VÖÏNG

刀弓干戈兵 ñao

cung

can

qua

binh

TAÄP ÑOÏC

刀弓

弓刀

兵刀兵戈

刀兵

干戈

CAÙCH LIEÂN HÔÏP HAI DANH TÖØ ÑÔN

Caùc tieáng ñao, cung, can, qua, binh laø nhöõng danh töø ñôn chæ ñoà vaät. Lieân hôïp caùc danh töø treân ñaây vaøo töøng ñoâi moät thì coù ñöôïc caùc danh töø keùp sau: ñao cung  cung ñao ñao binh  binh ñao can qua  binh qua NHAÄN XEÙT

Trong moãi danh töø keùp treân, hai danh töø coù quan heä ñoäc laäp vôùi nhau, khoâng tieáng naøo laøm tuùc töø cho tieáng naøo. Do ñoù vò trí cuûa moãi tieáng khoâng nhaát ñònh phaûi ôû tröôùc hay ôû sau tieáng kia. Ngöôøi ta coù theå noùi binh ñao hay ñao binh, cung ñao hay ñao cung maø vaãn khoâng thay ñoåi nghóa. Tuy nhieân, theo thoùi quen neân coù moät soá tieáng khoâng thöôøng thay ñoåi vò trí caùc danh töø ñôn trong ñoù. Ñoù laø 18

BAØI 2

tröôøng hôïp cuûa caùc tieáng: can qua, binh qua. Coù theå noùi qua can hay qua binh cuõng ñöôïc, nhöng khoù nghe. Moät soá danh töø gheùp theo caùch naøy thöôøng gaëp laø: taâm tình, thanh aâm, hoa quaû, xa maõ, sôn thuûy, ñaïo loä, taøi ñöùc, thuû tuùc, caàm thuù, buùt maëc, taâm naõo, thö tòch, thaûo moäc... NGÖÕ PHAÙP

與 Theâm lieân töø 與 (döõ) vaøo giöõa caùc danh töø ñôn noùi treân, chuùng ta coù:

刀與弓 ñao döõ cung (ñao vaø cung) 兵與刀 binh döõ ñao (binh1 vaø ñao) Boû lieân töø döõ (vaø, cuøng vôùi), chuùng ta coù caùc danh töø keùp theo caùch lieân hôïp nhö phaàn treân. Vaäy trong caùc danh töø keùp aáy voán coù söï aån duïng cuûa lieân töø döõ. Nhöng tieáng “ñao döõ cung” vaø “ñao cung” voán coù söï caùch bieät khaù xa veà yù nghóa, vì hai tieáng ñao cung ñi lieàn, khoâng chæ coù nghóa laø caùi ñao, caùi cung, maø laø tieáng chæ chung cho vuõ khí, cho vieäc quaân söï. BAØI TAÄP



Taäp vieát nhöõng chöõ trong baøi, moãi chöõ 10 laàn. Neân vieát chöõ lôùn côõ 4 cm x 4 cm.



Tìm 10 danh töø keùp theo caùch lieân hôïp hai danh töø ñôn maø thaønh trong soá nhöõng töø ñaõ hoïc.

Binh chæ moät thöù binh khí thôøi xöa coù muõi nhoïn. ÔÛ ñaây taïm goïi laø binh cho tieän.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ



Phaân bieät töï daïng hai chöõ ñao vaø löïc.



Ñeám soá neùt cuûa caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

刀 ÑAO ° ñao, thöù khí giôùi gioáng thanh göôm Töø ngöõ

ª ñao cung: vieäc quaân söï, chieán tranh, ñao binh: chieán tranh, ñao phuû: dao buùa (ngheà laøm thôï moäc, gieát traâu boø), ñao phuû thuû: ngöôøi giöõ vieäc cheùm toäi nhaân.

弓

CUNG ° caùi cung ñeå baén teân – moät phaàn cuûa voøng troøn – teân soá ôû trong pheùp ño ñaát duøng ñeå ño ruoäng Töø ngöõ

ª cung tieãn: cung vaø teân, kinh cung chi ñieåu (chim bò cung sôï caønh caây cong), cung noû: caùi cung, caùi noû. Cung daøi baén xa, noû ngaén baén gaàn. Ñoàng aâm

躬 thaân theå, baûn thaân mình, töï mình (cung haønh, thaân haønh: töï mình ra tay laøm laáy)

宮 nhaø lôùn (cung nöõ, cung ñieän, cung caám) – moät

trong nguõ aâm (goàm cung, thöông, gioác, chuûy, voõ) – cöïc hình thôøi xöa baét ngöôøi ñaøn oâng phaûi hoaïn 恭 kính caån (cung kính, cung hæ)

供 baøy toû – vaâng chòu – töï nhaän – caáp cho (cung caáp, cung caàu, cung hieán, cung phuïng) 20

BAØI 2

干 CAN ° caùi moäc ñôõ giaùo maùc – xuùc phaïm – caàu xin – coù quan heä Töø ngöõ

ª can qua (chieán tranh), lieân can, can thieäp, can döï, can aùn, baát can hyû söï, voâ can, can phaïm Ñoàng aâm

乾 khoâ khan – khoâ kieät (can taùo, aâm can, can khöông). Moät aâm khaùc laø caøn (kieàn) 肝 caùi gan – daïn dó (can ñaûm, can tröôøng) 杆 caùi gaäy – caùi moäc ñôõ giaùo maùc 竿 caàn caâu

戈 QUA ° loaïi vuõ khí xöa gioáng caùi giaùo (can qua) Töø ngöõ

ª can qua, ñaûo qua (trôû giaùo, phaûn) Ñoàng aâm

瓜 quaû döa, daây döa 蛌 con oác 過 qua tôùi (ñuùng ra phaûi ñoïc laø quaù)

兵 BINH ° khí giôùi – quaân lính Töø ngöõ

ª binh löïc, binh uy, quaân binh, haønh binh, binh bò, ñoäng binh, duïng binh, phuï töû chi binh, ñieàu binh khieån töôùng 21

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

與 DÖÕ ° lieân töø: vaø, cuøng vôùi – giao haûo vôùi nhau – höùa cho – cho ñöôïc – cho, caáp cho Töø ngöõ

與件 döõ kieän: nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi coâng

nhaän, duøng laøm tieâu chuaån ñeå khaûo saùt, nghieân cöùu moät vaán ñeà gì

BAØI 3 TÖØ VÖÏNG

父子兄弟母 phuï

töû

huynh ñeä

maãu

TAÄP ÑOÏC

父子父母父兄母子兄弟弟子 DANH TÖØ KEÙP CAÁU TAÏO THEO LOÁI LIEÂ N HÔÏP DANH TÖØ ÑÔN (xem laï i baøi 2)

Gheùp caùc tieáng phuï, töû, huynh, ñeä, maãu vôùi nhau thaønh töøng ñoâi moät, chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø keùp sau: phuï töû: phuï huynh: huynh ñeä: töû ñeä: phuï maãu:

cha con cha anh anh em con em cha meï 22

BAØI 3

maãu töû:

meï con

ñeä töû: hoïc troø, ngöôøi treû tuoåi Caùc danh töø keùp ôû ñaây cuõng ñöôïc taïo ra theo loái lieân hôïp nhö trong baøi tröôùc. Nhöng caùc tieáng ñôn coù vò trí gaàn nhö coá ñònh. Vò trí cuûa chuùng ñöôïc xeáp ñaët theo söï töông quan yù nghóa vôùi nhau, nghóa laø söï xeáp ñaët mang yù nghóa. Ví duï: Trong danh töø phuï töû (cha con), vò trí tieáng phuï phaûi nhaát ñònh ôû tröôùc tieáng töû. Söï xeáp ñaët naøy ñöôïc quy ñònh theo thöù töï töø lôùn ñeán nhoû, töø thaân ñeán sô. Khi naøo coù yù nghóa töông quan giöõa hai tieáng ít coù quan heä ñeán vò thöù gia toäc hay toân ty thì ngöôøi ta coù theå ñaûo ngöôïc vò trí cuûa chuùng. Nhö ngöôøi ta coù theå ñaûo ngöôïc vò trí 2 tieáng huynh ñeä ñeå noùi ñeä huynh. NGÖÕ PHAÙP

及 Theâm lieân töø 及 (caäp) vaøo giöõa caùc danh töø keùp trong baøi, chuùng ta coù: phuï caäp maãu: cha cuøng meï phuï caäp töû: cha cuøng con phuï caäp huynh: cha cuøng anh maãu caäp töû: meï cuøng con .v.v… Boû lieân töø caäp (cuøng, lieàn, tôùi), chuùng ta coù caùc danh töø keùp lieân hôïp ôû phaàn treân. Lieân töø caäp ñoàng nghóa vôùi lieân töø döõ nhöng coù saéc thaùi nghóa maïnh hôn. Noùi phuï caäp maãu laø nhaán maïnh caû cha caû meï. Coøn noùi phuï döõ maãu chæ laø keå ra cha vaø meï. 23

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Moät soá keát hôïp töông töï loaïi naøy laø: quaàn thaàn, sö ñeä, phu phuï, thieân ñòa, töôùng só, tæ muoäi, töû toân... BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn. Vieát chöõ lôùn côõ 4 cm x 4 cm.



Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng danh töø keùp theo loái keát hôïp nhö ôû baøi I: 父子力心兵



Tìm 5 danh töø keùp trong soá caùc töø ngöõ ñaõ hoïc do 2 danh töø ñôn chæ veà ngöôøi lieân hôïp thaønh.



Tính soá neùt caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

父 PHUÏ ° cha (trong quan heä vôùi con) – moät aâm khaùc laø phuû (ngö phuû) Töø ngöõ

ª thaân phuï, baù phuï, thuùc phuï, phuï huynh, hoå phuï sinh hoå töû Ñoàng aâm

附 nöông vaøo – giöõ vai troø keùm quan troïng hôn (phuï thuoäc, ñaûm phuï, phuï baïc)

負 phuï raãy, boäi baïc – boäi ôn 婦 vôï (trong quan heä vôùi choàng) (phu phuï) – ngöôøi ñaøn baø (thieáu phuï, phuï nöõ)

輔 trôï giuùp (phuï löïc, phuï taù) 阜 caùi goø – doài daøo, to lôùn 24

BAØI 3

子 TÖÛ ° con – gaõ – thaày – caùi – haït Töø ngöõ

ª phuï töû, hieáu töû, du töû, nguyeân töû, töû ñeä, baùn töû, Khoång töû, chö töû, thaùi töû, truyeàn töû löu toân Ñoàng aâm

死 cheát (baát töû, sinh töû, sinh ly töû bieät) 紫 saéc tím, tía (ngoaïi töû aùnh, töû toâ) 仔 (trong tieáng ñoâi töû teá) kyõ caøng töôm taát

兄 HUYNH ° anh – ñaøn anh Töø ngöõ

ª baøo huynh (anh ruoät) – huynh tröôûng (ngöôøi vaøo haøng anh, ngöôøi caàm ñaàu trong moät toå chöùc nhoû)

弟 ÑEÄ ° em – ngöôøi keùm tuoåi – vai döôùi Töø ngöõ

ª moân ñeä, ñeä töû Ñoàng aâm

第 thöù töï – nhaø ôû – khoa ñeä (ñeä nhaát, ñeä traïch) 娣 em gaùi – em daâu 遞 theo thöù töï truyeàn ñi (ñeä trình)

母 MAÃU ° meï (trong quan heä vôùi con) 25

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª maãu giaùo, maãu nghi, maãu heä, maãu thaân, maãu quoác, thaùnh maãu, baûo maãu... Ñoàng aâm

牡 con thuù ñöïc – gioáng ñöïc cuûa loaøi thuù (maãu ngöu), ñoái nghóa vôùi taãn (牝) laø con caùi.

及 CAÄP ° ñaït ñeán – tôùi ñöôïc – ñeán kòp – baèng – cuøng vôùi – vaø Töø ngöõ

ª caäp moân (hoïc troø thoï giaùo vôùi thaày), caäp keâ (Theo tuïc xöa ôû Trung Hoa, con gaùi 15 tuoåi thì laøm leã caøi traâm ñeå chuaån bò coù choàng.), caäp kyø (ñuùng kyø, ñeán kyø haïn), baát caäp (thieáu keùm – chöa tôùi kòp)...

BAØI 4

BAØI 4 TÖØ VÖÏNG

大小犬牛羊 ñaïi

tieåu

khuyeån ngöu döông TAÄP ÑOÏC

大犬

小犬

大牛

小牛

大羊

小羊

大人

小人

大力

NGÖÕ PHAÙP CAÙCH PHOÁ I HÔÏ P MOÄT DANH TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT HÌNH DUNG ÑÔN THAØ NH MOÄT DANH TÖØ KEÙP

Caùc tieáng ñaïi, tieåu laø hình dung töø. Caùc tieáng khuyeån, ngöu, döông laø danh töø ñôn. Chuùng ta phoái hôïp hình dung töø vôùi danh töø ñeå coù caùc danh töø keùp nhö: ñaïi khuyeån: choù lôùn tieåu khuyeån: choù nhoû ñaïi ngöu: boø lôùn tieåu ngöu: boø nhoû ñaïi döông: deâ lôùn tieåu döông: deâ nhoû1 1

Nhöõng tieáng gheùp ôû ñaây chöa phaûi laø danh töø keùp, nhöng taïm möôïn ñeå trình baøy veà söï caáu taïo caùc tieáng Haùn Vieät cho tieän.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Chuù yù

Khi hình dung töø ñi sau danh töø thì noù bieán thaønh tính töø1 vaø tieáng keùp aáy seõ trôû thaønh meänh ñeà. Ví duï ngöu ñaïi:2 traâu thì lôùn khuyeån tieåu: choù thì nhoû Caùc tieáng ñaïi, tieåu ôû ñaây laø tính töø. Ngöu ñaïi, khuyeån tieåu coù tính caùch cuûa nhöõng meänh ñeà chính thöùc. Moät soá keát hôïp töông töï laø: tieåu nhaân, taøi nhaân, thöôøng daân, kyø só, quaùi kieät, huøng taâm, haøo khí, löông taâm, giai nhaân... BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, chöõ côõ 3,5 cm x 3,5 cm.



Vieát maëc taû nhöõng tieáng sau vaø cho bieát chuùng thuoäc loaïi keát hôïp naøo: ñaïi ñao, ngöu töû, nhaân maãu, huynh ñeä chi binh.



Tìm 10 danh töø keùp do moät hình dung töø vaø moät danh töø ñôn phoái hôïp, neân choïn trong nhöõng tieáng ñaõ hoïc ôû lôùp.

Trong tieáng Vieät khoâng coù söï phaân bieät roõ raøng veà hình dung töø vaø tính töø. Chuùng ta noùi traâu lôùn trong caâu “Anh toâi coù moät con traâu lôùn” vaø traâu lôùn trong caâu “Con traâu lôùn hôn con choù” thì vò trí töông quan giöõa danh töø vaø tính töø hay hình dung töø vaãn nhö nhau. 2 Thuûy ngöu 水牛 con traâu, nhöng moät chöõ ngöu cuõng coù nghóa laø con traâu hay con boø.

BAØI 4



Phaân bieät töï daïng chöõ khuyeån vaø ñaïi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

大 ÑAÏI ° lôùn – to – raát quan heä. Töø ngöõ

ª ñaïi sö, ñaïi nhaân, ñaïi tröôïng phu, ñaïi döông, vó ñaïi, troïng ñaïi... Ñoàng aâm

代 (cuõng ñoïc ñôïi): thay theá – ñôøi (ñaïi dieän, ñaïi bieåu, thôøi ñaïi) 黛 maøu xanh ñen (thanh ñaïi) 袋 caùi tuùi

小 TIEÅU ° nhoû – con – beù boûng – nhoû moïn Töø ngöõ

ª tieåu nhaân, tieåu söû, tieåu tieát, tieåu taâm, ñaïi ñoàng tieåu dò... Ñoàng aâm

勦 (tieãu) ñaùnh deïp (tieãu tröø)

牛 NGÖU ° con boø – sao Ngöu trong soá Nhò thaäp baùt tuù. Töø ngöõ

ª ngöu hoaøng, ngöu ñaàu maõ dieän (ñaàu traâu maët ngöïa) 29

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

水牛 thuûy ngöu: con traâu 牛騏同羣 ngöu kyø ñoàng quaàn: boø vaø ngöïa hay cuøng

chung moät baày, chæ tröôøng hôïp ngöôøi coù taøi phaûi soáng chung hoaëc coäng taùc vôùi nhöõng keû taàm thöôøng

犬 KHUYEÅN ° con choù Töø ngöõ

ª khuyeån maõ chi lao: coâng lao choù ngöïa (noùi söï baùo ôn cuûa ngöôøi döôùi ñoái vôùi baäc treân)

羊 DÖÔNG ° con deâ Töø ngöõ

ª döông tröôøng ñieåu ñaïo: ñöôøng ruoät deâ, ñöôø ng chaân chim ñi uoán khuùc quanh co, sôn döông hoaøng döông. Ñoàng aâm

陽 khí döông – maët trôøi (aâm döông) 揚 neâu leân – laøm cho roõ – khen ngôïi (döông danh) 楊 caây döông, gioáng caây lieãu (thuøy döông, döông lieãu) 洋 bieån lôùn (ñaïi taây döông) 佯 giaû vôø nhö thaät

BAØI 5

BAØI 5 TÖØ VÖÏNG

古今上下左右內外 coå

kim

thöôïng haï

taû

höõu

noäi

ngoaïi

TAÄP ÑOÏC

古

人

今

人

上

人

下

人

左

人

右

人

內

人

外

人

NGÖÕ PHAÙP CAÙCH PHOÁ I HÔÏ P MOÄT HÌNH DUNG TÖØ CAÙC H VÔÙI MOÄT DANH TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄT DANH TÖØ KEÙP

Caùc tieáng coå, kim, thöôïng, haï, taû, höõu, noäi, ngoaïi laø nhöõng hình dung töø caùch. Phoái hôïp moät hình dung töø treân vôùi danh töø nhaân (ngöôøi), chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø keùp sau ñaây:1 coå nhaân: ngöôøi xöa kim nhaân: ngöôøi nay thöôïng nhaân: ngöôøi treân haï nhaân: ngöôøi döôùi taû nhaân: ngöôøi beân taû höõu nhaân: ngöôøi beân höõu noäi nhaân: ngöôøi trong ngoaïi nhaân: ngöôøi ngoaøi

Caùc tieáng thöôïng, haï ngoaøi ra coøn laø ñoäng töø khi ñöùng tröôùc, hay ñöùng sau danh töø ñôn tuøy theo choã duøng vaø khi aáy noù coù aâm laø Thöôùng, haù vaø coù nghóa: thöôùng: leân – laøm cao leân – leo leân – töï caét leân. haù: xuoáng – laøm thaáp xuoáng – ñaùnh ngaõ ñöôïc (xem phaàn tham giaûi).

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Nhaän xeùt

Nhö caùc hình dung töø ôû baøi 4, caùc tieáng coå, kim, thöôïng, haï, taû, höõu, noäi, ngoaïi coù tính caùch cuûa nhöõng hình dung töø chính. Vò trí cuûa chuùng ñöùng tröôùc danh töø nhaân vaø chæ ñònh cho danh töø naøy. Danh töø nhaân laø tieáng ñöôïc chæ ñònh. Chuù yù

Caùc hình dung töø treân khi ñi sau danh töø ñôn thì chuùng khoâng bieán thaønh nhöõng tính töø maø laïi bieán thaønh danh töø hoaëc ñoäng töø hoaëc traïng töø, vaø coù tieáng khoâng duøng ñi sau ñöôïc. Noùi thöôïng nhaân laø noùi haïng ngöôøi treân (haïng ngöôøi cao quyù, haïng ngöôøi thöôïng löu; maø noùi nhaân thöôïng laø noùi ôû treân ngöôøi khaùc, tieáng haï cuõng theá. Veà hai tieáng coå kim 1 thì ngöôøi ta noùi coå nhaân, kim nhaân ñöôïc maø khoâng theå noùi nhaân coå hay nhaân kim. Caùc tieáng taû, höõu, noäi, ngoaïi thì khoâng thöôøng duøng ñi sau tieáng nhaân nhöng laïi duøng ñi sau nhieàu danh töø ñôn khaùc. Chính vì lyù do aáy maø gheùp chung nhieàu tieáng cuøng loaïi vôùi caùc tieáng treân vaøo moät loaïi laø hình dung töø caùch. Chính caùc danh töø ñôn laøm tuùc töø danh töø trong caùc danh töø keùp phoái hôïp (baøi 1) cuõng coù theå ñöôïc xem laø hình dung töø caùch ñöôïc. 1

Cuõng coù khi ngöôøi ta duøng chöõ coå nhö moät tính töø, nhö trong caâu nhaân taâm baát coå (人心不古– loøng ngöôøi chaúng nhö xöa), hoaëc duøng chöõ coå vaø kim nhö danh töø, nhö trong caâu voâ coå baát thaønh kim (無古不成今 – khoâng coù xöa chaúng thaønh ñöôïc nay). Chöõ xöa laø noùi nhöõng gì ñaõ coù veà tröôùc, chöõ nay laø chæ nhöõng gì hieän coù.

BAØI 5

Moät soá tieáng thoâng duïng thuoäc loaïi naøy laø: coå vaên, kim vaên, taû bieân, höõu bieân, noäi vuï, ngoaïi bang, haï caáp, thöôïng löu, thöôïng ñaúng. BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, chöõ lôùn côõ 3,5 cm x 3,5 cm.



Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng tieáng keùp coù nghóa: 人, 力, 大, 小, 才. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

古 COÅ ° xöa – cuõ. Töø ngöõ

ª hoaøi coå, khaûo coå - coå tích, coå nhaân, coå ñieån, coå söû, voâ coå baát thaønh kim, coå phong, coå tuïc. Ñoàng aâm

鼓 caùi troáng – ñaùnh troáng ñeå thoâi thuùc ngöôøi, laøm cho ngöôøi ta chuù yù (coå ñoäng, coå vuõ)

股 baép veá – moät phaàn voán (coå duõng). Caùc aâm khaùc laø gia, giaû.

今 KIM ° nay – hieän nay Töø ngöõ

ª kim thôøi, hieän kim, ñöông kim, caän kim, kim vaên. 33

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

金 vaøng – loaøi kim thuoäc (kim khí, hoaøng kim thôøi ñaïi)

上 THÖÔÏNG ° treân – ôû treân – nôi cao – khi laøm ñoäng töø ñoïc laø thöôùng, coù nghóa laø leo leân cao, caát leân cao. Töø ngöõ

ª thöôïng khaùch, thöôïng löu, thöôïng thoï, thöôïng du, thöôïng maõ, toái thöôïng, voâ thöôïng. Ñoàng aâm

尚 chuoäng – coøn (cao thöôïng, suøng thöôïng)

下 HAÏ ° döôùi – ôû döôùi – nôi thaáp – khi laøm ñoäng töø ñoïc laø haù, coù nghóa laø xuoáng, laøm thaáp xuoáng. Töø ngöõ

ª haï caáp, boä haï, thuû haï, tuùc haï, tuùc haï, beä haï, ñeâ haï, haï löu, haï ñaúng, haï sôn. Ñoàng aâm

賀 möøng (khaùnh haï) 廈 nhaø lôùn (ñaïi haï) 夏 muøa heø (haï chí) 暇 raûnh rang (nhaøn haï)

左 TAÛ ° beân tay traùi – quaù khích – ngöôøi haàu haï hai beân 34

BAØI 5

Töø ngöõ

ª taû ngaïn, taû phaùi, khuynh taû, cöïc taû. Ñoàng aâm

寫 vieát – toû baøy ra (aùm taû, chính taû) 瀉 ñi tieâu chaûy – xoå (thoå taû, taû haï)

右 HÖÕU ° beân tay maët – baûo thuû Töø ngöõ

ª höõu ngaïn, höõu phaùi, höõu khuynh (Sôû dó goïi laø taû vaø höõu laø vì moãi khi vaøo nghò tröôøng, nhöõng ngöôøi cuøng khuynh höôùng luoân choïn ngoài vaøo nhöõng haøng gheá beân taû hoaëc beân höõu); cöïc höõu laø chæ caùc nhoùm chính trò coù tinh thaàn baûo thuû cöïc ñoan, ñoái laïi vôùi cöïc taû laø nhoùm chuû tröông caûi caùch cöïc ñoan. Ñoàng aâm

有 coù, giaøu (höõu ích, tö höõu, phuù höõu) 友 baïn beø – thaân aùi nhau (baèng höõu, höõu aùi)

內 NOÄI ° trong – beân trong Töø ngöõ

ª noäi vuï, noäi töôùng, noäi taâm, haûi noäi quoác noäi, noäi caùc, noäi chính

外 NGOAÏI ° ngoaøi – beân ngoaøi – maët ngoaøi – thuoäc veà ngoaøi 35

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª ngoaïi nhaân, ngoaïi quoác, ngoaïi leä, baøi ngoaïi, haûi ngoaïi, ngoaïi giao, ngoaïi vieän, noäi coâng ngoaïi kích

BAØI 6 TÖØ VÖÏNG

去來往日月年 khöù

lai

vaõng

nhaät

nguyeät

nieân

TAÄP ÑOÏC

去年往年來年去日往日來日去月往月來月 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH PHOÁI HÔÏ P MOÄT DANH TÖØ ÑÔN VAØ MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄ T DANH TÖØ KEÙP

Phoái hôïp caùc ñoäng töø ñôn: khöù, lai, vaõng (ñi, laïi, qua) vôùi caùc danh töø ñôn: nhaät, nguyeät, nieân (ngaøy, thaùng, naêm), chuùng ta coù ñöôïc nhöõng danh töø keùp sau ñaây: 36

BAØI 6

khöù nieân: naêm qua vaõng nieân: naêm tröôùc lai nhaät: ngaøy tôùi khöù nguyeät: thaùng qua vaõng nguyeät: thaùng tröôùc

lai nguyeät: thaùng tôùi lai nieân: naêm tôùi khöù nhaät: hoâm qua vaõng nhaät: ngaøy tröôùc

Caùc danh töø khöù, lai, vaõng ñeàu ñöùng tröôùc caùc danh töø nhaät, nguyeät, nieân vaø chæ ñònh cho caùc danh töø ñoäng töø treân ñöôïc bieán thaønh moät loaïi hình dung töø caùch hay ñuùng hôn thaønh moät loaïi phaân töø (participe passeù) nhö trong tieáng Phaùp. Vaø danh töø ñi sau (tieáng ñöôïc chæ ñònh) ñoùng vai troø chuû töï cho caùc ñoäng töø aáy. Moät soá tieáng thoâng duïng thuoäc loaïi naøy laø: haønh nhaân, chöùc nöõ, du töû, cö nhaân, haønh khaùch, cö xaù, giao tình, keát cuoäc, thaønh tích… Chuù yù

Caùc tieáng gheùp duøng trong baøi naøy khoâng thöôøng duøng trong töø ngöõ Haùn Vieät, nhöng ôû ñaây chuùng toâi taïm möôïn ñeå trình baøy veà söï keát hôïp cuûa caùc töø ngöõ Haùn Vieät chính thöùc vì chuùng töông ñoái roõ neùt vaø deã hieåu. Trong soá nhöõng tieáng trình baøy treân ñaây, coù caùc tieáng nhö: khöù nguyeät, vaõng nhaät, vaõng nguyeät khoâng ñöôïc thoâng duïng, duø laø trong tieáng Haùn. BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn. Vieát chöõ côõ 3,5 cm x 3,5 cm.



Tìm 10 tieáng keùp trong soá caùc töø ngöõ Haùn Vieät thoâng duïng do moät ñoäng töø ñôn vaø moät danh töø ñôn phoái hôïp thaønh (theo caùch thöùc trong baøi vaø choïn trong nhöõng tieáng ñaõ hoïc). 37

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ



Vieát maëc taû caùc tieáng: nguyeät haï, ñaïi huynh, ngoaïi lai, binh löïc, tieåu nhaân. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

去 KHÖÙ ° ñi – ñaõ qua – boû qua. Moät aâm laø khöû: boû ñi – tröø ñi Töø ngöõ

ª khöù hoài, quaù khöù, khöù nhaät

來 LAI ° laïi – ñeán – vaãy laïi – vôøi laïi – veà sau Töø ngöõ

ª töông lai, lai sinh, lai vaõng, vò lai, lai lòch, bó cöïc thaùi lai, toáng vaõng ngheânh lai. Ñoàng aâm

萊 moät thöù coû – ruoäng hoang

往 VAÕNG ° ñi qua – ñaõ qua – ñaõ ñi roài – ñaõ cuõ roài. Töø ngöõ

° vaõng söï, dó vaõng, kyù vaõng, vaõng sinh.

日 NHAÄT ° ngaøy – maët trôøi – nöôùc Nhaät – haèng ngaøy 38

BAØI 6

Töø ngöõ

ª nhaät baùo, nhaät duïng, ñoä nhaät, sinh nhaät, Nhaät Baûn, hoàng nhaät

月 NGUYEÄT ° thaùng – haèng thaùng – maët traêng Töø ngöõ

ª nguyeät san, nguyeät kinh, baùn nguyeät, phong nguyeät tình hoaøi, tieàn nguyeät, nguyeät tieàn (thaùng tröôùc)

年 NIEÂN ° naêm – tuoåi – haèng naêm Töø ngöõ

° nieân lieãm, thanh nieân, vò thaønh nieân, baùch nieân giai laõo

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 7 TÖØ VÖÏNG

立成用有功名事理 laäp

thaønh duïng höõu coâng

danh

söï

lyù

TAÄP ÑOÏC

立功成功用功有功成事有事用事成名有名用理有理 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH PHOÁ I HÔÏ P MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT DANH TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄ T TÖØ NGÖÕ KEÙP (thöôøng laø ñoäng töø keùp)

Caùc tieáng: laäp (laäp neân), thaønh (neân), duïng (duøng), höõu (coù) laø nhöõng ñoäng töø ñôn. Caùc tieáng: coâng (coâng), danh (teân), söï (vieäc), lyù (leõ, lyù) laø nhöõng danh töø ñôn. Keát hôïp moät ñoäng töø treân vôùi moät danh töø döôùi, ta coù caùc tieáng: 40

BAØI 7

laäp coâng: laäp coâng duïng coâng: duïng coâng thaønh söï: neân vieäc höõu söï: coù vieäc höõu danh: coù danh höõu lyù: coù lyù

thaønh coâng: neân coâng höõu coâng: coù coâng duïng söï: duøng vieäc thaønh danh: neân danh duïng lyù: duøng lyù

Trong caùc töø ngöõ keùp treân ñaây, danh töø ñôn laøm tuùc töø cho ñoäng töø ñi tröôùc vaø töø ngöõ coù tính caùch cuûa moät ñoäng töø keùp. Chuù yù

Caùc ñoäng töø thaønh, laäp, duïng coù khi keát hôïp vôùi caùc danh töø ñôn ñeå thaønh danh töø keùp nhö ôû tröôøng hôïp trong baøi tröôùc. Ví duï: Caùc tieáng keùp thaønh coâng, thaønh söï, duïng söï coù theå laø coâng vieäc ñöôïc neân, söï vieäc ñöôïc duøng ñeán. Moät soá tieáng thoâng duïng laø: aù i quoác, kieán quoác, laäp phaùp, ly höông, hoài höông, hieäp löïc, caàu danh, cöùu theá, ñoä theá. BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, vieát chöõ lôùn côõ 3,5 cm x 3,5 cm.



Tìm caùc töø ngöõ Haùn Vieät thöôøng duøng trong ñoù coù caùc tieáng coå, thöôïng ñi tröôùc (moãi chöõ 5 tieáng)

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

立 LAÄP ° ñöôøng thaúng – ñaët – daâng leân – ñöa leân laøm vua – töùc thì Töø ngöõ

ª laäp töùc, laäp thaân, thaønh laäp, laäp coâng, taïo laäp, laäp phaùp, laäp tröôøng, laäp phöông, trung laä p.

成 THAØNH ° neân – laøm neân, xong Töø ngöõ

ª thaønh coâng, thaønh danh, thaønh tích, thaønh töïu, thaønh kieán, thaønh nieân, taùc thaønh Ñoàng aâm

城 khu vöïc ñoâng ngöôøi coù xaây töôøng chung quanh (thaønh thò)

誠 chaân thöïc – thöïc thaø (thaønh tín, trung thaønh)

用 DUÏNG ° duøng – sai khieán – ñieàu khieån – coù ích Töø ngöõ

ª duïng binh, duïng taâm, höõu duïng, voâ duïng, duïng voõ, coâng duïng, taùc duïng

有 HÖÕU ° coù 42

BAØI 7

Töø ngöõ

ª höõu haïn, höõu ích, höõu tình, höõu cô hoùa hoïc höõu taøi voâ duïng, höõu duõng voâ möu

功 COÂNG ° thaønh hieäu – vieäc khoù nhoïc – söï nghieäp Töø ngöõ

ª coâng duïng, coâng hieäu, coâng huaân, coâng lao, voõ coâng, thaønh coâng, laäp coâng Ñoàng aâm

公 oâng – cha choàng – töôùc coâng – vieäc chung – khoâng laøm rieâng (coâng chuùng, coâng taâm, coâng phaùp) 工 thôï – kheùo leùo (coâng binh, coâng nhaân) 攻 duøng binh ñaùnh – chuyeân trò veà (coâng haõm, coâng kích, coâng thaønh)

名 DANH ° teân goïi – coù tieáng Töø ngöõ

ª danh döï, danh tính, höõu danh, voâ thöïc, taøi danh, danh töø, danh nhaân

事 SÖÏ ° vieäc laøm – chöùc vieäc – laøm vieäc – thôø phuïng – lo veà vieäc tai bieán Töø ngöõ

ª söï bieán, söï tích, söï tình, söï kieän, voâ söï, söï vaät, söï lyù, phuïng söï, höõu söï 43

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

理 LYÙ ° leõ – leõ phaûi – söûa trò Töø ngöõ

ª lyù thuyeát, lyù luaän, phaùp lyù, chaân lyù, coâng lyù - quaûn lyù, lyù giaûi, lyù trí, lyù töôûng, hôïp lyù, phi lyù, thaát lyù, tình lyù töông ñöông Ñoàng aâm

里 choã ôû – moät laøng nhoû – daëm (lyù tröôûng, laân lyù) 裏 trong – ôû trong (nhaäp lyù, bieåu lyù) 李 caây maän – hoï Lyù – haønh trang ñi ñöôøng (haønh lyù) 履 deùp – daãm leân – laøm vieäc – boång loäc (lyù lòch) 鯉 caù gaùy – caù cheùp

BAØI 8

BAØI 8 TÖØ VÖÏNG

公平清白明朗淡 coâng

bình thanh baïch minh

laõng

ñaïm

TAÄP ÑOÏC

清白清明清平清淡清朗明朗公明公平平淡明白 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH LIEÂN HÔÏP HAI HÌNH DUNG TÖØ (cuõng laø tính töø) ÑÔN ÑEÅ TAÏO THAØNH MOÄ T HÌNH DUNG TÖØ KEÙP (hoaë c moät töø ngöõ keùp khaù c)

Coâng, bình, thanh, baïch, minh, laõng, ñaïm laø nhöõng hình dung töø ñôn. Keát hôïp theo loái lieân hôïp 2 tieáng vaøo nhau ñeå coù caùc tieáng:1 thanh baïch minh baïch thanh minh coâng minh thanh bình coâng bình thanh ñaïm bình ñaïm thanh laõng minh laõng Caùc hình dung töø ñôn trong moãi hình dung töø keùp ôû ñaây do quen duøng maø coù vò trí nhaát ñònh nhö nhöõng tieáng phoái hôïp. 1

Trong moät vaøi tröôøng hôïp caùc tieáng naøy bieán thaønh danh töø keùp.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Moät soá tieáng thoâng duïng loaïi naøy laø: ñaïm baïc, ñôn giaûn, thanh khieát, tinh khieát, cao khieát, hieân ngang, vó ñaïi, vónh vieãn, tröôøng cöûu, taân kyø, kyø dò, nghieâm trang, myõ leä, dieãm leä… 

BAØI TAÄP Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn vieát chöõ côõ 3 cm x 3 cm.



Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng danh töø keùp coù nghóa: 人名成年明事.



Tìm 10 tieáng keùp thoâng duïng do 2 hình dung töø ñôn lieân hôïp thaønh. Choïn trong caùc tieáng ñaõ hoïc.



Tính soá neùt caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

公 COÂNG ° vieäc chung – töôùc coâng (töôùc ñaàu trong 5 töôùc: coâng, haàu, baù, töû, nam) – oâng – cha choàng – khoâng loøng rieâng tö – thuoäc veà nhaø nöôùc – thuoäc veà soá ñoâng Töø ngöõ

ª coâng bình, coâng laõm, coâng khoá, coâng taâm, coâng ích, baát coâng, coâng lyù, coâng laäp, coâng chuùng, coâng daân, chí coâng voâ tö

平 BÌNH ° baèng phaúng – yeân oån – ñeàu nhau – thöôøng – trò yeân 46

BAØI 8

Töø ngöõ

ª bình an, thaùi bình, hoøa bình, bình thöôøng, bình thaûn, bình trò, bình ñònh, thanh bình, bình minh, quaân bình, bình sinh, bình phuïc Ñoàng aâm

評 pheâ phaùn – xeùt luaän hay dôû phaûi traùi (bình luaän, pheâ bình) 萍 caây beøo (bình boàng) 屏 ngaên che (bình phong)

甁 caùi bình: ñoà duøng ñöïng nöôùc, mieäng nhoû buïng to (ñoäc bình)

清 THANH ° trong – nöôùc trong – söûa soaïn cho goïn gaøng – ít – xong vieäc Töø ngöõ

ª thanh baïch, thanh baàn, thanh khieát, thanh nhaõ, thanh toaùn Ñoàng aâm

聲 tieáng – tieáng noùi – aâm nhaïc – danh tieáng (thanh minh, aâm thanh) 青 saéc xanh (thanh nieân, thanh y, thanh nhaøn) 蜻 thanh ñình (hay tinh ñình 蜻蛉): con chuoàn chuoàn

白 BAÏCH ° maøu traéng – trong saïch, voâ toäi – saùng – ngheøo khoå – saïch seõ – roõ raøng – trình baøy, thöa chuyeän vôùi baäc tröôûng thöôïng 47

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª baïch dieän, baïch oác, baïch ñinh, baïch thuû, thanh baïch, minh baïch, caùo baïch haéc baïch, phaân minh Ñoàng aâm

帛 luïa (boá baïch)

明 MINH ° toû – saùng – trí tueä – ban ngaøy – buoåi saùng – laøm saùng toû Töø ngöõ

ª minh baïch, minh ñònh, minh trieát, thoâng minh, baát minh, thanh minh Ñoàng aâm

盟 theà – aên theà (ñoàng minh, theä haûi minh sôn) 冥 toái taêm – saâu kín (u minh) 鳴 chim keâu – keâu leân (minh oan) 銘 ghi khaéc vaøo – moät theå vaên xöa – nhôù (minh caûm)

朗 LAÕNG ° saùng – trong – tieáng ñoïc cao Töø ngöõ

ª minh laõng, laõng ñoäng Ñoàng aâm

浪 soùng nöôùc – phoùng tuùng khoâng coù gì boù buoäc (laõng maïn, laõng du)

BAØI 9

淡 ÑAÏM ° laït, ñoái nghóa vôùi chöõ 濃 nuøng laø ñaäm – laït leõo Töø ngöõ

ª ñaïm tình, ñaïm baïc, ñaïm thuûy, laõnh ñaïm, ñaïm khí Ñoàng aâm

澹 ñieàm tónh (ñieàm ñaïm): yeân laëng

BAØI 9 TÖØ VÖÏNG

太極最絶甚好美巧 thaùi

cöïc

toái

tuyeät

thaäm

haûo myõ

xaûo

TAÄP ÑOÏC

極好最好絶好甚好太好極美最美絶美甚美太美極巧最巧絶巧甚巧太巧 49

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP CAÙCH PHOÁ I HÔÏP MOÄT TRAÏNG TÖØ VÔÙI MOÄT HÌNH DUNG TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄ T HÌNH DUNG TÖØ KEÙ P

(Tieáng traïng töø boå nghóa cho hình dung töø ñôn) Phoái hôïp moãi traïng töø thaùi, cöïc, toái, tuyeät, thaäm1 vaøo vôùi moãi hình dung töø: haûo, myõ, xaûo chuùng ta coù ñöôïc caùc hình dung töø keùp sau: cöïc haûo, toái haûo, tuyeät haûo, thaùi haûo, thaäm haûo, cöïc myõ, toái myõ, tuyeät myõ, thaùi myõ, thaäm myõ, cöïc xaûo, toái xaûo, tuyeät xaûo, thaùi xaûo, thaäm xaûo, VÒ TRÍ TÖÔNG QUAN GIÖÕA HAI TIEÁNG TRAÏNG TÖØ VAØ HÌNH DUNG TÖØ

Traïng töø ñi tröôùc boå nghóa cho hình dung töø. Ngoaïi leä

Rieâng traïng töø thaäm coù theå ñi sau hình dung töø. Trong moät soá tröôøng hôïp ta coù theå noùi: haûo thaäm, myõ thaäm, xaûo thaäm. Vaø chöõ cöïc2 trong moät vaøi tröôøng hôïp cuõng ñöôï c thaáy duøng sau hình dung töø chính, noù coù theå mang nghóa: toát, heát söùc. Ngöôøi ta coù theå noùi haûo cöïc, xaûo cöïc cuõng khoâng sai.

Taát caû caùc tieáng traïng töø ôû ñaây ñeàu coù nghóa laø raát, heát söùc. Rieâng chöõ thaäm coù theå theâm moät nghóa laø laém. 2 Chöõ cöïc nhieàu luùc ñöôïc duøng vôùi tính caùch moät hình dung töø ñeå ñöùng tröôùc moät danh töø ñôn: nhö noùi cöïc ñieåm, cöïc haïng, cöïc ñoan.

BAØI 9

Moät vaøi tieáng thoâng duïng loaïi naøy laø: thaäm teä, cöïc ñaïi, toái cao, tuyeät dieäu, cöïc vi, cöïc tinh, thaäm nan, thaäm dò. BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ lôùn côõ 3 cm x 3 cm.



Tìm 10 töø ngöõ keùp do tieáng thaäm, cöïc, toái, tuyeät, keát hôïp vôùi moät hình dung töø ñôn thaønh.



Vieát maëc taû vaø giaûi nghóa caùc tieáng: thanh minh, minh nguyeät, minh nhaät, minh nieân, vaõng söï.



Tính soá neùt caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

太 THAÙI ° raát – lôùn – ñeán choã cao tuyeät – tieáng toân xöng ngöôøi giaø caû Töø ngöõ

° thaùi bình, thaùi döông, thaùi coå, quoác thaùi, thaùi töû Ñoàng aâm

泰 lôùn – thuaän lôïi – hanh thoâng – xa xæ – an vui (an thaùi, khöông thaùi) 採 trích laáy – choïn laáy (thaùi thuû, thaùi duïng)

采 löôïm laët laáy vaät gì – choïn laáy – maøu saéc xen nhau (saéc thaùi)

菜 chæ chung caùc loaïi rau 態 tình traïng beân ngoaøi (thaùi ñoä, hình thaùi) 51

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

極 CÖÏC ° raát – laém – toät cuøng – cuoái cuøng – ñoøn doâng nhaø – ñi ñaøy – hai ñaàu traùi ñaát – hai ñaàu nam chaâm hoaëc ñieän trôû Töø ngöõ

ª cöïc ñieåm, cöïc khoå, cöïc laïc, cöïc löïc, aâm cöïc sinh döông, cöïc ñoan, cöïc ñaïi

最 TOÁI ° raát – nhoùm hoïp – hôn heát. Töø ngöõ

ª toái coå, toái haäu thö, toái taân, toái thieåu, toái ña, toái cao Phaùp vieän Ñoàng aâm

蕞 nhoû moïn

絶 TUYEÄT ° raát – caét ñöùt – coù moät khoâng hai – heát troï n – döùt ñöôøng Töø ngöõ

ª tuyeät theá giai nhaân, tuyeät myõ, tuyeät ñoái, tuyeät töï, tuyeät cuù, tuyeät buùt, tuyeät ñích, tuyeät voïng

甚 THAÄM ° raát – laém – quaù söùc Töø ngöõ

ª thaäm chí, thaäm taøi, thaäm haûo 52

BAØI 9

Ñoàng aâm

葚 quaû daâu

好 HAÛO ° toát – aâm khaùc laø hieáu: öa thích Töø ngöõ

ª haûo aâm, haûo söï, an haûo, hoøa haûo, baát haûo, haûo haïng, haûo haùn

美 MYÕ ° ñeïp – ngon – khen ngôïi – teân nöôùc Töø ngöõ

ª myõ caûm, myõ nhaân, myõ maõn, myõ vò, myõ leä

巧 XAÛO ° kheùo – gioûi Töø ngöõ

ª xaûo ngoân, xaûo dieäu, xaûo keá, xaûo traù, xaûo quyeät

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 10 TÖØ VÖÏNG

分別作合交配活動 phaân

bieät

taùc

hôïp

giao

phoái

hoaït

ñoäng

TAÄP ÑOÏC

分別作合合作交配活動交合合交動作作動分配配合 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH KEÁ T HÔÏP HAI ÑOÄNG TÖØ ÑÔN THAØ NH MOÄT ÑOÄNG TÖØ KEÙP1

Keát hôïp caùc ñoäng töø ñôn treân thaønh töøng ñoâi moät, chuùng ta coù caùc tieáng: bieät laäp phaân bieät taùc hôïp hôïp taùc

phoái hôïp phaân phoái ñoäng taùc taùc ñoäng

Khoâng chæ toaøn laø ñoäng töø keùp maø coù caû danh töø keùp nöõa.

BAØI 10

Nhaän xeùt

Trong söï keát hôïp cuûa moãi ñoäng töø keùp treân ñaây, hai tieáng ñôn cuøng boå nghóa cho nhau ñeå taïo thaønh moät tieáng keùp môùi, vôùi nghóa hoaøn bò duy nhaát vaø do ñoù vò trí cuûa chuùng gaàn nhö coá ñònh. Neáu ñaûo ngöôïc vò trí laïi, chuùng ta laïi coù theâm moät tieáng khaùc vôùi yù nghóa khaùc. Nhö töø ñoäng taùc khaùc nghóa vôùi töø taùc ñoäng, hay töø taùc hôïp khaùc nghóa vôùi töø hôïp taùc. Chuù yù

Caùc tieáng keát hôïp noùi trong baøi khoâng phaân bieät roõ raøng laø do söï phoái hôïp hay lieân hôïp. Nhöng tính caùch lieân hôïp vaãn luoân laø chính, ôû nhieàu töø ngöõ thì coù keøm theo tính caùch phoái hôïp, nhö trong töø bieät laä p (chöõ bieät gaàn nhö coù tính caùch moät traïng töø). Tính caùch phoái hôïp seõ maát ñi ôû nhöõng ñoäng töø keùp naøo maø caùc ñoäng töø ñôn trong ñoù chæ taêng cöôøng yù nghóa cuûa nhau, nhö trong caùc tieáng: phaân bieät, thaâu thaäp, luaän ñaøm. Moät soá tieáng thoâng duïng loaïi naøy laø: aåm thöïc, haønh ñoäng, thi haønh, ñieàu khieån, thuyeát trình, ngoân luaän, luaän ñaøm, bình luaän, boân taåu, ñaøo taåu, tieáp daãn, tieáp xuùc. BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn veát chöõ côõ 3 cm x 3 cm.



Keát hôïp caùc tieáng sau ñaây thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 成別立用作活生.



Tìm 10 töø ngöõ keùp do hai ñoäng töø ñôn lieân hôïp thaønh 55

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

分 PHAÂN ° chia rieâng ra – moät phaàn nhoû trong toaøn theå – moät phaàn möôøi cuûa ñôn vò ño löôøng. Töø ngöõ

ª phaân bieät, phaân tranh, phaân ly, phaân taùn, thaäp phaân, phaân coâng, phaân öu, phaân xöû Ñoàng aâm

紛 nhieàu – loän xoän – roái bôøi (phaân vaân) 芬 caây coû thôm tho – ñoà aên thôm (phaân phöông) 雰 hôi söông muø

別 BIEÄT ° chia ra – rieâng – khaùc – xa nhau. Töø ngöõ

ª bieät hieäu, bieät nhaõn, ñaëc bieät, bieät ñaõi, bieät thöï, töø bieät, toáng bieät, ly bieät

作 TAÙC ° laøm – taïo ra – ñöùng daäy Töø ngöõ

ª taïo taùc, taùc thaønh, coâng taùc, taùc chieán, taùc saéc, taùc vaên, taùc phaåm, taùc giaû Ñoàng aâm

索 caùi daây lôùn – buoäc chaët – pheùp taéc – lìa tan. Moät aâm khaùc laø saùch: tìm toøi, ñoøi hoûi. 56

BAØI 10

合 HÔÏP ° hôïp nhau – gioáng nhau – ñoái chieáu nhau – vöøa nhau Töø ngöõ

ª hôïp yù, hôïp coå, hôïp löu, hôïp nhaát, tröôøng hôïp Ñoàng aâm

狹 heïp (hieäp) 俠 ngöôøi duõng caûm, thöôøng giuùp keû yeáu (haøo hieäp, hieäp só)

挾 caép döôùi naùch – daáu rieâng cho mình. 協 hoøa nhau – giuùp ñôõ nhau (hieäp löïc, hieäp söùc, hieäp thöông, hieäp ñònh)

狎 (aùp) lôøn maët – khinh deå

配 PHOÁI ° saùnh ñoâi – ñaøy ngöôøi coù toäi ñi nôi xa Töø ngöõ

ª phoái hôïp, phoá i ngaãu, giao phoái

動 ÑOÄNG ° hoaït ñoäng, ñoái nghóa vôùi tónh Töø ngöõ

ª haønh ñoäng, ñoäng binh, huy ñoäng, ñoäng löïc, ñoäng saûn, di ñoäng, cöû ñoäng Ñoàng aâm

洞 hang nuùi – loã hoång – roõ raøng 57

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

峒 hang cuûa ngöôøi Maùn, ngöôøi Mieâu duøng nhö nhaø ôû

交 GIAO ° keát hôïp nhau – qua laïi vôùi nhau – phoù cho – trao cho – tröôùc sau tieáp nhau Töø ngöõ

ª giao chieán, giao höõu, giao keát, giao phoù, giao thoâng, ngoaïi giao, giao tieáp, giao tình, xaõ giao, giao thoa, bang giao, giao ñieåm Ñoàng aâm

郊 ngoaøi thaønh thò goïi laø giao – leã teá giao (Nam giao) 蛟 moät gioáng vaät xöa cuøng loaïi vôùi roàng, con thuoàng luoàng (giao long)

鮫 caù nhaùm 膠 keïo keát baèng söøng hoaëc da loaøi thuù vaït (loïc dao) – gaén boù vôùi nhau (taát giao)

活 HOAÏT ° soáng Töø ngöõ

ª hoaït ñoäng, hoaït baùt, sinh hoaït Ñoàng aâm

滑 khoâng ngöng treä – trôn tru – troâi chaûy (hoaït keâ, hoaït ñaàu)

猾 gian xaûo (giaûo hoaït) 58

BAØI 11

BAØI 11 TÖØ VÖÏNG

入出支收回引起逐提 nhaäp

xuaát

chi

thu

hoài

daãn

khôûi truïc

ñeà

TAÄP ÑOÏC

收回收入引起引來支出逐出提起引入 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH PHOÁ I HÔÏP 2 ÑOÄNG TÖØ ÑÔN THAØ NH ÑOÄNG TÖØ KEÙ P

Moät trong hai ñoäng töø ñôn bieán thaønh moät thöù traïng töø, hay ñuùng hôn laø moät loaïi phuï töø ñi sau ñoäng töø chính. Ñaây laø tröôøng hôïp cuûa caùc ñoäng töø ñôn. Nhaäp, xuaát, hoài, khôûi1 khi duøng chung vôùi caùc ñoäng töø: thaâu, chí, daãn, truïc, ñeà taïo thaønh nhöõng tieáng keùp nhö: thaâu hoài (thu veà) thaâu nhaän (thu vaøo)

chi xuaát (chi ra) truïc xuaát (ñuoåi ra)

Trong soá ñoäng töø duøng nhö phuï töø naøy neân keå theâm caùc tieáng khöù, lai... ñaõ hoïc ôû tröôùc.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

daãn khôûi (daãn leân) daãn nhaäp (daãn vaøo)

ñeà khôûi (neâu leân) daãn lai (daãn laïi)

Trong tieáng Vieät ta coù caùc tieáng: ñi ra, laøm ñi, ñöùng daäy, thaâu vaøo... cuõng cuøng moät caùch keát hôïp nhö caùc tieáng treân ñaây. Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: vaõn hoài, quy lai, phaùt xuaát, toáng khöù. BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ côõ 3 cm x 3 cm.



Vieát ra chöõ Haùn vaø cho bieát loái keát hôïp caùc tieáng sau: vaõng nieân, hôïp lyù, hôïp thaønh, thaønh laäp, binh ñao



Tính soá neùt caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

入 NHAÄP ° vaøo – tieàn thu vaøo Töø ngöõ

ª gia nhaäp, nhaäp caûng, du nhaäp, nhaäp moân, nhaäp taâm, nhaäp tòch, nhaäp giang, tuøy khuùc, nhaäp gia tuøy tuïc, nhaäp ñieäu

出 XUAÁT ° ra – chi ra 60

BAØI 11

Töø ngöõ

ª chi xuaát, xuaát haønh, xuaát döông, xuaát baûn, xuaát xöù, xuaát binh, xuaát saéc, xuaát thaân, xuaát quyû nhaäp thaàn, xuaát kyø baát yù

支 CHI ° choáng choûi – chia reõ ra – tieâu duøng – caàm giöõ – nhaùnh soâng Töø ngöõ

ª chi tieâu, chi phieáu, chi duïng, chi ly, chi nhaùnh, chi trì, chi löu Ñoàng aâm

之 ñi – qua – ñoù – ñaây – cuûa (xem baøi 1) 肢 chaân tay (töù chi, chi theå) 枝 caønh caây – coät nhoû – phaàn chi nhaùnh – taùn loaïn 卮 cheùn röôïu 脂 daàu môõ 芝 moät thöù coû thôm

收 THU ° (thaâu) baét – laáy vaøo – keát thuùc laïi Töø ngöõ

ª thu chi, thu khoâng, thu naïp, thu nhaän, thu thaäp, thu thueá, thu hoaïch, thu duïng Ñoàng aâm

秋 muøa thu – naêm (thu phaân, thu caûm) 61

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

回 HOÀI ° trôû veà – xoay laïi – quanh co – moãi lôùp trong tieåu thuyeát Töø ngöõ

ª vaõn hoài, thu hoài, hoài döôõng, hoài höu, hoài tænh, hoài töôûng, hoài taâm, phaûn hoài Ñoàng aâm

廻 quanh co 徊 trong tieáng keùp 徘徊 boài hoài: nöûa ôû nöûa ñi 茴 trong tieáng keùp 茴香 hoài höông: loaïi caây thuoác.

引 DAÃN ° tröông cung leân – keùo ñeán – ñem ñeán – möôøi tröôïng goïi laø moät daãn Töø ngöõ

ª daãn chöùng, daãn ñaïo, daãn kieán, haáp daãn, höôõng daãn, daãn ñoä Ñoàng aâm

蚓 con truøn, con giun (khaâu daãn)

起 KHÔÛI ° daáy leân – ñöùng daäy – ôû ñaàu – döïng leân – ra – cao Töø ngöõ

ª khôûi haønh, khôûi coâng khôûi nghóa, vaïn söï khôûi ñaàu nan Ñoàng aâm

豈 haù – phaûi chaêng 62

BAØI 11

逐 TRUÏC ° ñuoåi theo nhau – ñuoåi ñi – tranh nhau Töø ngöõ

ª truïc lôïi, truïc xuaát, khu truïc Ñoàng aâm

軸 caây truï cuûa baùnh xe – saùch vôû – giaáy hoïa ñoà – cuoán troøn laïi

提 ÑEÀ ª naém laáy – daãn leân – neâu ra Töø ngöõ

ª ñeà binh, ñeà baït, ñeà aùn, ñeà hueà, ñeà phoøng, ñeà laïi, ñeà nghò, ñeà xöôùng, ñeà cao Ñoàng aâm

題 caùi traùn – neâu leân – bình luaän (ñeà muïc, phaåm ñeà, tieåu ñeà, ñeà taøi) 踶 laáy chaân ñaù 啼 keâu khoùc – chim keâu 蹄 moùng chaân thuù

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 12 TÖØ VÖÏNG

同並不可無敬 ñoàng

tònh

baát

khaû

voâ

kính

愛行知生死 aùi

haønh

tri

sinh

töû

TAÄP ÑOÏC

並生同生不生不死無死同死無知不知可知可愛可敬並立 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH KEÁ T HÔÏP MOÄ T TRAÏNG TÖØ VÔÙI MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑEÅ THAØNH MOÄT TÖØ NGÖÕ KEÙ P

Caùc tieáng ñoàng, tònh, baát, khaû, voâ1 laø nhöõng traïng töø ñôn; caùc tieáng sinh, töû, tri, haønh, kính, aùi laø nhöõng ñoäng töø ñôn; keát hôïp hai loaïi tieáng laïi vôùi nhau chuùng ta coù: tònh sinh, baát sinh, baát tri, tònh haønh, baát töû, voâ tri, ñoàng 1

Chöõ voâ khi ñöùng tröôùc moät ñoäng töø hay tính töø thì laø traïng töø, maø khi ñöùng tröôùc danh töø thì laïi laø moät ñoäng töø haøm yù phuû ñònh.

BAØI 12

sinh, khaû aùi, voâ töû, ñoàng töû, khaû kính... Nhaän xeùt

Vò trí töông quan cuûa moãi tieáng ñôn trong töø ngöõ keùp: traïng töø bao giôø cuõng ñöùng tröôùc ñoäng töø ñeå boå nghóa cho tieáng naøy. Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: khaû quan, tònh toàn, ñoàng haønh, vò ngoä, vò lai, töông lai, kyù vaõng, phuû quyeát, vò quyeát... BAØI TAÄP 

Tìm möôøi töø ngöõ Haùn Vieät do caùc chöõ ñoàng, voâ, khaû keát hôïp vôùi moät ñoäng töø ñôn ñi sau.



Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 功分外出名成.



Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ côõ 3 cm x 3 cm.



Ñeám neùt caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

同 ÑOÀNG ° cuøng nhau – gioáng nhau. Töø ngöõ

ª ñoàng baøo, ñoàng aâm, ñoàng daïo, ñoàng haønh, taùn ñoàng, hôïp ñoàng, ñoàng minh, baát ñoàng quan ñieåm, ñoàng öu ñoàng laïc 65

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

銅 chaát ñoàng (kim loaïi) 彤 saéc ñoû 童 treû con (nhi ñoàng) 桐 caây voâng (ngoâ ñoàng) 筒 oáng tre troøn

並 TÒNH ° cuøng ngang nhau Töø ngöõ

ª tònh laäp, tònh haønh, tònh theá Ñoàng aâm

靜 (cuõng ñoïc laø tónh) yeân laëng, ñoái vôùi ñoäng (tónh tòch)

淨 trong saïch khoâng coù gôïn ñuïc – gaïn cho trong (tònh trai)

竫 trò an – möu keá

不 BAÁT ° chaúng khoâng Töø ngöõ

ª baát bieán, baát an, baát giaùc, baát nhaõ, baát nhaân, baát kham, baát hieáu, baát lôïi, baát taøi

可 KHAÛ ° coù theå – ñaùng – ñöôïc – neân 66

BAØI 12

Töø ngöõ

ª khaû aùi, khaû nghi, khaû oá, khaû nhaân, khaû quyeát, khaû quan

無 VOÂ ° khoâng – khoâng caàn – chôù neân, coù yù caám chæ Töø ngöõ

ª voâ taâm, voâ nhaân ñaïo, voâ can, voâ côù, voâ ñònh, höõu duõng voâ möu Ñoàng aâm

毋 ñöøng, chôù – khoâng caàn

敬 KÍNH ° toân troïng – cung kính (ñoái vôùi trong nhaø cung, ñoái vôùi ngoaøi ñöôøng laø kính) – thaän troïng Töø ngöõ

ª kính aùi, kính caån, lính phuïc, toân kính, kính troïng, thaønh kính Ñoàng aâm

鏡 caùi göông soi (thaáu kính)

愛 AÙI ° yeâu – thöông tieác Töø ngöõ

ª aùi tình, aùi tích, luyeán aùi, laân aùi, aù i quoác, aùi moä, aùi löïc 67

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

靄 maây ñen – daùng maây muø mòt

知 TRI ° söï hieåu bieát – quen bieát – cai quaûn Töø ngöõ

ª tri thöùc, tri giaùc, tri cô, tri ngoä, tri haønh hieäp nhaát, tri huyeän, tri phuû, töông tri, löông tri, tri aâm, tri bæ, tri kæ Ñoàng aâm

蜘 trong tieáng 蜘蛛 tri thuø: con nheän. 輜 xe chôû ñoà (tri troïng) – xe chôû quaân nhu, quaân khí ngaøy xöa

錙 ñôn vò ño löôøng xöa ñeå caân, coù giaù trò baèng 6 thuø (24 thuø laø moät laïng)

緇 saéc ñen – luïa ñen

生 SINH ° (cuõng ñoïc laø sanh) soáng – ñeå ra – taïo ra – ñôøi soáng – nuoâi soáng – töôi soáng – coøn xanh – hoïc troø – chaøng – gaõ Töø ngöõ

ª sinh tröôûng, sinh bình, sinh hoùa, sinh lyù, sinh nhaät, sinh saûn, sinh toàn, sinh meänh, sinh vaät, sinh khaùch, lai sinh, nhaân sinh, tröôøng sinh, traùng sinh, thö sinh, hoïc sinh 68

BAØI 12

Ñoàng aâm

甥 chaùu keâu baèng caäu, coâ dì – cha vôï goïi chaøng reå laø sinh 牲 vaät teá thaàn (hy sinh)

死 TÖÛ ° cheát – khoâng hoaït ñoäng – lieàu cheát Töø ngöõ

ª töû chieán, töû ñòa, baát töû, töû tieát, töû traän, töû toäi, tham sinh uùy töû Ñoàng aâm

Xem chöõ 子 trong baøi 3.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 13 TÖØ VÖÏNG

永久長安直住 vónh

cöûu

tröôøng an

tröïc

truù

存留接居 toàn

löu

tieáp

cö

TAÄP ÑOÏC

長存久住永留長安直接安居永別永安 NGÖÕ PHAÙP SÖÏ KEÁT HÔÏP MOÄT ÑOÄNG TÖØ VÔÙI MOÄT TRAÏ NG TÖØ

Caùc hình dung töø khi ñöùng tröôùc ñoäng töø bieán thaønh traïng töø boå nghóa. Caùc tieáng vónh, cöûu,1 tröôøng, an, tröïc laø nhöõng hình dung töø, nhöng giöõ chöùc naêng nhö traïng töø khi phoái hôïp 1

Chöõ cöûu xeùt ra khoâng haún laø moät hình dung töø bieán thaønh traïng töø maø gaàn nhö laø moät traïng töø chính thöùc.

BAØI 13

vôùi caùc ñoäng töø truù, toàn, giao, löu, tieáp, cö ñeå coù caùc tieáng sau: tröôøng toàn tröïc tieáp cöûu truù

an cö vónh löu tröïc giao

Nhaän xeùt

Caùc tieáng hình dung töø ôû caùc töø ngöõ keùp treân ñeàu bieán thaønh traïng töø vaø vò trí cuûa chuùng thöôøng ôû tröôùc caùc ñoäng töø ñôn maø chuùng boå nghóa. Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: thaïnh trò, nan trò, thaâm giao, thaâm caûm, khoác ai, tinh luyeän, löôïc giaûi, thuïc luyeän... BAØI TAÄP 

Vieát ra chöõ Haùn caùc tieáng sau: cöïc tieåu, voâ taøi, baát löïc, kính aùi, thaønh coâng, lai nieân, vónh bieät.



Giaûi nghóa caùc tieáng sau: 知人, 長久, 長安, 居住,

同行. 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ côõ 3 cm x 3 cm.



Ñeám neùt caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

永 VÓNH ° laâu daøi (laâu khoâng giôùi haïn) – chaùu 5 ñôøi cuûa vua Minh Maïng 71

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª vónh bieät, vónh vieãn, vónh cöûu, vónh quyeát

久 CÖÛU ° laâu (laâu coù giôùi haïn) – chôø ñôïi Töø ngöõ

ª tröôøng cöûu, vónh cöûu, cöûu haïn Ñoàng aâm

九 soá chín (cöûu chöông, truøng cöûu) 玖 thöù ñaù toát – soá chín (theå vieát keùp) 疚 beänh trong loøng ñau ñôùn

長 TRÖÔØNG ° daøi – laâu – toát – gioûi – aâm khaùc laø tröôûng: lôùn. Töø ngöõ

ª sôû tröôøng, tröôøng thieân, tröôøng sinh, tröôøng thoï, tröôøng giang Ñoàng aâm

腸 ruoät (tieåu tröôøng, ñaïi tröôøng, ñoaïn tröôøng) 場 choã nhieàu ngöôøi tuï hoïp baõi roäng (vaän ñoäng tröôøng)

安 AN ° yeân oån – eâm ñeàm – ñaâu – naøo phaûi Töø ngöõ

ª bình an, an bang, an taâm, traán an, trò an, baát an, an haûo, an thaân, an tónh, an uûi 72

BAØI 13

直 TRÖÏC ° ngay thaúng – thaúng ñeán – duoãi thaúng ra Töø ngöõ

ª tröïc tieáp, tröïc giaùc, tröïc kính, trung tröïc, cöông tröïc, khuùc tröïc nan phaân

住 TRUÙ ° ôû – döøng laïi Töø ngöõ

ª truù nguï, löu truù, truù quaùn, truù sôû, truù trì1 Ñoàng aâm

駐 döøng xe ngöïa laïi – döøng laïi (truù binh, ñoàn truù) 晝 ban ngaøy (baïch truù, truù taàm)

存 TOÀN ° coøn laïi – hieän coù – xeùt – doàn caát laïi – gôûi caát – giöõ laïi cho coøn – thaêm hoûi Töø ngöõ

ª toàn taâm döôõng tính, toàn taïi, sinh toàn, tröôøng toàn, chæ toàn toàn coâ, toàn caên

留 LÖU ° ñeå laïi – giöõ laïi – caàm laïi Töø ngöõ

ª löu taâm, löu yù, löu chieáu, löu danh, löu tröõ, löu duïng, löu toàn 1

Caùc tieáng naøy ta quen ñoïc laø truï sôû, truï trì.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

流 chaûy – nöôùc chaûy – chuyeån ñoäng – doøng nöôùc – phaùi – truyeàn ñi (löu thuûy, löu chuyeån, löu ñoäng, löu haønh)

硫 löu hoaøng 硫磺, ta quen ñoïc laø löu huyønh: chaát dieâm sinh

琉 moät thöù ngoïc 裗 vaït aùo buoâng ruû xuoáng 遛 ñaäu löu: döøng laïi 劉 hoï Löu – gieát cheát

接 TIEÁP ° noái keát laïi – noái lieàn nhau – hoäi nhau Töø ngöõ

ª tieáp taân, tieáp teá, tieáp khaùch, tieáp kieán, tieáp daãn, lieân tieáp, giao tieáp, tieáp öùng, tieáp xuùc Ñoàng aâm

楫 maùi cheøo thuyeàn 椄 chaép caây, tieáp caây

居 CÖ ° ôû – chöùa tröõ – ngoài – giöõ laáy – chaéc haún Töø ngöõ

ª cö só, cö tang, an cö laïc nghieäp, cö xöû, cö truù, daân cö, gia cö, ñònh cö, di cö, taûn cö 74

BAØI 14

BAØI 14 TÖØ VÖÏNG

東西南北瓜夜 ñoâng

taây

nam

baéc

qua

daï

奔征伐行 boân

chinh

phaït haønh

TAÄP ÑOÏC

東奔西往南征北伐瓜分夜行南行北往西來東去力行 NGÖÕ PHAÙP SÖÏ KEÁT HÔÏ P MOÄT ÑOÄ NG TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄ T DANH TÖØ ÑÔN

Danh töø ñôn khi ñöùng tröôùc ñoäng töø bieán thaønh moät loaïi traïng töø ñaëc bieät. Caùc tieáng ñoâng, taây, nam, baéc, qua, daï laø nhöõng danh töø ñôn; caùc tieáng boân, vaõng, chinh, phaït, haønh laø nhöõng ñoäng töø ñôn; keát hôïp caùc danh töø ñôn vôùi ñoäng töø ñôn ôû treân moät caùch thích hôïp chuùng ta coù caùc tieáng keùp: ñoâng boân (chaïy veà ñoâng) qua phaân (chia nhieàu phaàn nhö chia döa) 75

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

taây vaõng (qua phía taây) löïc haønh (noã löïc laøm) nam chinh (ñi ñaùnh giaëc ôû phöông nam) baéc phaït (ñi ñaùnh giaëc ôû phöông baéc) daï haønh (ñi ñeâm) nam haønh (ñi veà phía nam) Caùc tieáng ñoâng, taây, nam, baéc laø nhöõng danh töø chæ vò trí trong khoâng gian, bieán thaønh moät loaïi traïng töø chæ nôi choán. Tieáng qua bieán thaønh moät loaïi traïng töø chæ vò trí. Tieáng daï bieán thaønh moät loaïi traïng töø chæ thôøi gian. Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: hoå thò, xaø haønh, huaân taäp, theå nhaän, taøm thöïc, uy hieáp, ñieän ñaøm... BAØI TAÄP 

Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 行, 人, 奔, 動, 征, 西, 出.



Tìm 10 töø ngöõ Haùn Vieät thoâng duïng keát hôïp theo caùch trong baøi.



Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

東 ÑOÂNG ° phöông ñoâng, phía maët trôøi moïc – ngöôøi chuû Töø ngöõ

ª ñoâng saøng, ñoâng phong, ñoâng quaân, ñoâng phöông 76

BAØI 14

Ñoàng aâm

冬 muøa ñoâng (ñoâng chí, ñoâng thieân) 疼 ñau nhöùc – thöông xoùt (ñaàu ñoâng)

西 TAÂY ° phöông taây, höôùng maët trôøi laën – aâm khaùc laø teâ. Töø ngöõ

ª taây cöïc, taây du, taây hoïc, Thaùi taây, taây lòch, chinh taây, bình taây

南 NAM ° phöông nam Töø ngöõ

ª nam tieán, Nam kha moäng, nam dieän, Nam cöïc Ñoàng aâm

男 con trai – ñaøn oâng – töôùc Nam (nam nhi, nam töû) 喃 noùi laàm raàm khoâng döùt

北 BAÉC ° phöông baéc – thua chaïy Töø ngöõ

ª Baéc cöïc, baéc ñaåu, chinh nam taûo baéc

瓜 QUA ° caây döa – traùi döa Töø ngöõ

ª qua caùt, khoå qua, hoà qua, taây qua 77

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

Xem chöõ 戈 ôû baøi 2.

夜 DAÏ ° ban ñeâm Töø ngöõ

ª daï du, daï lyù höông, daï quang, daï minh sa, daï ñaøi

奔 BOÂN ° chaïy – theo trai Töø ngöõ

ª boân ba, boân xu danh lôïi, boân taåu, boân ñaøo Ñoàng aâm

賁 ngöôøi coù duõng löïc (nguyeân laáy teân Maïnh Boân moät duõng só vaùc ñænh ngaøy xöa)

征 CHINH ª ñaùnh nhau – ñi xa – ñaùnh thueá Töø ngöõ

° chinh phaït, chinh chieán, chinh phu, chinh thueá, chinh an, vaïn lyù tröôøng chinh Ñoàng aâm

怔 sôï seät 鉦 caùi chieâng 78

BAØI 14

伐 PHAÏT ° ñaùnh giaëc – khoe coâng – coâng lao – ñaùnh – goõ Töø ngöõ

ª chinh phaït, phaït coå Ñoàng aâm

罰 tröøng trò keû phaïm toäi (phaït toäi)

行 HAØNH ° ñi – laøm – traûi qua – ñieàu khieån – khoâng ñöùng moät choã Töø ngöõ

ª löu haønh, thi haønh, haønh ñoäng, thònh haønh haønh binh, haønh lyù, thöïc haønh, tuaàn haønh, haønh tinh, haønh vi, haønh chính Ñoàng aâm

莖 thaân caây 衡 (cuõng ñoïc hoaønh) caùi caân – caân – caây ngang ôû cöûa

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 15 TÖØ VÖÏNG

一三四兩雙統覽散顧 nhaát

tam

töù löôõng song thoáng laõm

taùn

coá

TAÄP ÑOÏC

一統一覽四散四顧三分兩立雙行 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH KEÁ T HÔÏP MOÄ T ÑOÄNG TÖØ ÑÔN VÔÙ I MOÄT TRAÏ NG TÖØ DO SOÁ MUÏC TÖØ BIEÁ N RA

Chuùng ta keát hôïp caùc soá muïc töø: nhaát, tam, töù, löôõng, song vôùi caùc ñoäng töø ñôn ñaõ hoïc: thoáng, laõm, coá, taùn, vaø phaân, laäp, haønh ñeå coù ñöôïc caùc tieáng sau ñaây: nhaát laõm tam phaân nhaát thoáng löôõng laäp töù taùn song haønh töù coá Vò trí cuûa caùc soá muïc töø ôû ñaây tröôùc ñoäng töø ñeàu mang tính caùch nhöõng traïng töø chính thöùc. Nhöõng töø ngöõ keát hôïp thöôøng laø nhöõng ñoäng töø keùp. Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: nhaát trí, nhaát quaùn, tam lieân, löôõng toaøn... 80

BAØI 15

Ngoaøi ra coøn moät soá töø ngöõ keùp ôû löng chöøng giöõa hai loái keát hôïp ôû baøi 14 vaø 15 naøy nhö: ñôn töû, ñoái laäp, truøng kieán, ñoäc haønh, coâ laäp, ñoàng haønh. BAØI TAÄP 

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ côõ 3 cm x 3 cm.



Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 出, 死, 生, 人, 心, 功, 分, 外.



Tìm 10 töø ngöõ Haùn Vieät keát hôïp vôùi caùc tieáng: ñoàng, voâ, khaû.



Ñeám neùt caùc chöõ trong baøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

一 NHAÁT ° moät – soá moät – hôïp laøm moät – ñoàng moät caùch – chæ coù moät Töø ngöõ

ª nhaát ñònh, nhaát thoáng, nhaát trí, nhaát thôøi, nhaát theå, duy nhaát, thoáng nhaát, nhaát hoâ baù öùng, nhaát laõm: xem qua moät löôït, nhaát thoáng: chính quyeàn caû nöôùc thuoäc veà moät chính phuû.

三 TAM ° ba – soá ba Töø ngöõ

ª tam baûo, tam ñaïi, tam quaân, tam quy, tam quyeàn, söï baát quaù tam, tam toøng töù ñöùc, tam sao thaát baûn, tam tö, tam ngu thaønh hieàn, tam phaân 81

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

四 TÖÙ ° soá boán – khaép boán phía Töø ngöõ

ª töù phöông, töù chi, töù haûi, töù truï, töù coá voâ thaân, töù taùn: taûn taùc ra boán phöông, töù coá: nhìn quanh boán phía xem thöû coù ai hay khoâng Ñoàng aâm

思 yù töù (thu töù) – aâm chính laø tö. 肆 töï yù buoâng thaû – choã baøy vaät phaåm ñeå baù n – nhaø haøng röôïu – heát – theå vieát keùp cuûa chöõ 四 töù (soá boán)

賜 cho (ngöôøi treân cho ngöôøi döôùi (aân töù). 恣 phoùng tuùng (töï yù, töù duïc) 伺 rình – doø 駟 xe boán ngöïa 泗 teân soâng Töù

兩 LÖÔÕNG ° hai – ñoâi – moät aâm laø löôïng Töø ngöõ

ª löôõng ñoan, löôõng dieän, löôõng toaøn, löôõng laäp: caû hai beân cuøng ñöùng leân, cuøng nöông caäy nhau maø ñöùng, baát löôõng laäp: khoâng cuøng ñöùng chung nhau

雙

SONG ° ñoâi – caëp – hai caùi 82

BAØI 15

Töø ngöõ

ª song sanh, song haønh, song laäp, song hoâ n, song toaøn, song song, voâ song Ñoàng aâm

窗 cöûa soå (sa song, song the, nam song) 葱 (cuõng ñoïc thoâng) caây haønh – saéc xanh

統 THOÁNG ° hôïp caû laïi – quaûn lyù heát moïi vieäc – noái nhau khoâng döùt – moái tô Töø ngöõ

ª thoáng nhaát, thoáng trò, truyeàn thoáng, thoáng keâ, heä thoáng, thoáng cheá, thoáng lónh Ñoàng aâm

痛 ñau ñôùn trong mình – beänh taät – thöông tieác – heát söùc – taän nôi (thoáng khoå, thoáng thieát)

覽 LAÕM ° xem – nhìn ngaém chung quanh Töø ngöõ

ª du laõm, laõm coå Ñoàng aâm

攬 naém caû, chieâu khaùch mua haøng (laõm thuyù) 欖 trong caûm laõm 橄欖 caây traùm

散 TAÙN ° tan ra – lìa tan – taùn nhoû ra – thuoác boät – khuùc haùt – moät theå vaên 83

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª taùn baïi, taùn ñaûm, taùn loaïn, ly taùn, khuyeách taùn, taùn nhieät, taùn tuï baát thöôøng Ñoàng aâm

贊 giuùp ñôõ – khen ngôïi – moät theå vaên (taùn döông, taùn thaønh, taùn trôï) 讚 khen ngôïi (taùn tuïng)

顧 COÁ ° ñoaùi nhìn laïi – ngoaûnh ñaàu nhìn laïi Töø ngöõ

ª coá vaán, coá haäu Ñoàng aâm

雇 thueâ möôùn ngöôøi laøm – cho möôùn (baàn coá noâng, caàn coá)

固 vöõng beàn heïp hoøi – voán ñaõ ngoan coá (coá cuøng, coá ñònh, coá keát, coá chaáp, coá thuû)

故 vieäc – côù – nguyeân nhaân – cuõ – cheát – coá yù laøm cho neân – vì theá (coá nhaân, voâ coá, coá höông, coá saùt)

錮 (cuõng ñoïc caù) giam caàm – cheïn laáp – ngheït – thôï haøn vaù ñoà ñoàng khi hö hoûng (caàm coá) 痼 (cuõng ñoïc caù) beänh laâu ngaøy (coá taät)

BAØI 16

BAØI 16 TÖØ VÖÏNG

自相他互見思由主助 töï

töông tha

hoã

kieán

tö

chuû

trôï

TAÄP ÑOÏC

自由自主相見相思他往他去互助互動互相交互 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH KEÁ T HÔÏP ÑAÏI DANH TÖØ VÔÙ I CAÙC ÑOÄNG TÖØ ÑÔN

Keát hôïp caùc ñaïi danh töø töï, töông, tha, hoã vôùi caùc ñoäng töø ñôn kieán, tö, do, chuû, trôï, chuùng ta coù caùc tieáng: töï do, töï chuû, töông kieán, töông tö, tha vaõng, tha khöù hoã trôï. Caùc tieáng töï, töông laø nhöõng ñaïi danh töø töï phaûn duøng laøm tuùc töø cho tieáng ñoäng töø ñi sau noù vaø keát hôïp vôùi tieáng naøy ñeå laøm thaønh moät töï ñoäng töø. Chöõ hoã cuõng ñöôïc duøng töông töï vôùi chöõ töông nhöng khoâng phaûi laø moät ñaïi danh töø chính thöùc nhö chöõ töông. Chöõ tha ñöôïc duøng ôû ñaây vôùi tính caùch ñaëc bieät cuûa moät phieám chæ ñaïi danh töø: ñöùng tröôùc ñoäng töø laøm tuùc töø cho tieáng naøy (ñoâi khi laøm tuùc töø tröïc tieáp, phaàn nhieàu 85

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

laøm tuùc töø chæ nôi choán,1 ngoaøi ra noù coù nhieàu caùch duøng khaùc chính thöùc hôn. Khi ñöùng tröôùc ñoäng töø ñeå laøm chuû töø cho tieáng naøy thì noù laø nhaân vaät ñaïi danh töø ngoâi thöù ba, khaùc nhieàu vôùi tröôøng hôïp trong baøi. Khi ñi sau ñoäng töø ñeå laøm tuùc töø cho tieáng naøy thì laøm phieám chæ ñaïi danh töø (vò tha, aù i tha), nhö tröôøng hôïp trong baøi, song coù caùi khaùc laø tieáng tha chæ duøng ñeå chæ veà ngöôøi khaùc, töùc laøm tröïc tieáp tuùc töø chôù khoâng laøm laøm tuùc töø chæ nôi choán nhö ôû treân. Khi ñi tröôùc danh töø ñeå chæ ñònh cho tieáng naøy thì laøm phieám chæ chæ ñònh töï (tha nhaân, tha nhaät). Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: töï ñoäng, töï lai, töï tri, töï aùi, töông tri, töông tuøy, töông thaønh, töông aùi, tha aùi, hoã ñoäng. BAØI TAÄP



Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, chöõ lôùn côõ 3 cm x 3 cm.



Vieát ra chöõ Haùn caùc tieáng sau: aùi nhaân, toái thöôïng, tuyeät myõ, khaû kính, vónh bieät, taây nhaân, xuaát boân.



Giaûi nghóa caùc tieáng treân



Ñeám neùt caùc chöõ trong baøi.

Tha vaõng: ñi ñeán nôi khaùc. Tha laøm tuùc töø chæ nôi choán.

BAØI 16

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

自 TÖÏ ° töï mình – töø ñoù – bôûi vì Töø ngöõ

ª töï do, töï chuû, töï cöôøng, töï hoïc, töï coå dó lai, töï kyû, töï yù... töï laäp: mình laäp neân cho mình maø khoâng phaûi caäy döïa ai, töï aùi: töï yeâu mình – quyù mình – tính hay chaïnh loøng... Ñoàng aâm

字 chöõ – con gaùi ñaõ höùa giaù – nuoâi. 序 vò thöù – moät theå vaên – tröôøng hoïc xöa (tuaàn töï, thöù töï, traät töï)

緒 moái tô – moái manh – trong vieäc gì – thöøa ra – (tình töï). 似 (cuõng ñoïc tôï: gioáng – in nhö – noái (töï hoà, töông töï)

祀 teá – naêm 嗣 noái doõi – noái theo – con chaùu (voâ töï, töï quaân) 飼 nuoâi – cho aên. 叙 thöù baäc – moái cöông yeáu – thuaät baøy ra – baøy tra trao chöùc cho (töï tình, töï söï)

相 TÖÔNG ° cuøng nhau – ñoái laãn nhau – aâm khaùc laø töôùng Töø ngöõ

ª töông trí, töông thaân, töông aùi, töông trôï, töông phuøng, töông truyeàn. 87

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

將 saép – toan – ñem ñeán – vaû laïi – nuoâi. 漿 chaát nöôùc ñeå uoáng. 醬 töông ñeå aên. 槳 (cuõng ñoïc töôûng) maùi cheøo thuyeàn. 襄 leân toät cao – tröø boû – laøm xong – giuùp ñôõ.

他 THA ° khaùc – ngöôøi khaùc – noù – ngöôøi aáy. Töø ngöõ

ª Tha höông, tha taâm, tha nhaät, tha nhaân. Ñoàng aâm

磋 maøi giuõa ñoà söøng hoaëc xöông.

互 HOÃ ° (cuõng ñoïc hoä) laãn nhau Töø ngöõ

ª Hoã trôï: giuùp ñôõ laãn nhau, hoã ñoäng: cuøng thay nhau ñoäng (hoä giaù, hoã ñoäng), giao hoã aûnh höôûng, hoã töông vieän trôï. Ñoàng aâm

詁 giaûi nghóa töøng chöõ, töøng caâu (huaán hoã) 怙 nhôø caäy 扈 (cuõng ñoïc hoä) ñi theo sau goùt – ngang ngöôïc.

見 KIEÁN ° thaáy – troâng thaáy – nhaän thaáy söï hieåu bieát – bò. 88

BAØI 16

Töø ngöõ

ª kieán thöùc, kieán giaûi, yù kieán, kieán hieäu, kieán vaên, ñoäc kieán, töông kieán (gaëp thaáy nhau). Ñoàng aâm

建 döïng leân – laäp neân (kieán truùc, kieán taïo)

思 TÖ ° nghó – thöông nhôù – töø ñeäm ôû ñaàu caâu, cuoái caâu Töø ngöõ

ª öu tö, tö löï, tö töôûng, taâm tö, tö löông. Ñoàng aâm

私 rieâng – kín – gian (taâm tö, tö yù) 司 (cuõng ñoïc ty) giöõ – quaûn lyù – dinh sôû quan quyeàn (tö phaùp, tö leänh) 斯 caùi aáy – aáy laø xeû ñoâi (tö vaên, cheá ñoä, vaên hoùa) 茲 nay – aáy – caùi chieáu

滋 caøng theâm – lôùn theâm nhieàu – phoàn thònh – boå – nhuaàn thaám (tö nhuaän)

姿 daùng veû – tính trôøi sinh (phong tö, dung tö) 胥 ñeàu – cuøng nhau – giuùp ñôõ – chôø ñôïi (tö meänh) 資 tieàn cuûa – thieân tính – ñòa vò – nhôø caäy (tö baûn, tö caùch, gia tö) 咨 hoûi han – möu keá – tieáng keâu than (tö vaõn) 諮 hoûi thaêm – möu keá (tö phoûng, tö vaán)

由 DO ° noi theo bôûi ñoù – theo ñoù – töø ñoù – nguyeân nhaân. 89

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª töï do: töï mình noi theo ñöôøng mình khoâng bò ai baét buoäc (nguyeân do, do lai, lyù do) Ñoàng aâm

猶 (du) gioáng nhö – coøn aáy laø (do döï: nghi khoâng quyeát)

主 CHUÛ ° laøm chuû – giöõ phaän chính – caàm ñaàu – coù quyeàn trong söï chieám höõu moät vaät, moät haønh ñoäng, moät yù nghóa – caên baûn (coù khi ñoïc chuùa) ñoái nghóa vôùi khaùch, noâ, phuï. Töø ngöõ

ª chuû nhaân, chuû chieán, chuû teå, quaân chuû, daân chuû, chuû löïc, ñieàn chuû, chuû tröông, chuû möu, chuû theå. Ñoàng aâm

麈 con thuù thuoäc loaïi nai, coù ñuoâi daøi, chuû vó 麈尾 caùi phaát traàn.

助 TRÔÏ ° giuùp ñôõ Töø ngöõ

ª phoø trôï, töông trôï, trôï aùc, trôï caáp, trôï löïc, trôï giaùo, trôï töø. Ñoàng aâm

箸 = 筯 ñuõa duøng aên côm 90

BAØI 17

BAØI 17 TÖØ VÖÏNG

靣獸貧苦樂國 dieän

thuù

baàn

khoå

laïc

quoác

運場救軍 vaän

tröôøng cöùu

quaân

TAÄP ÑOÏC

人靣獸獸心人貧苦人安樂國運動場救國軍 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH PHOÁ I HÔÏ P MOÄT DANH TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT TÖØ KEÙ P (SONG AÂM) THAØNH MOÄT DANH TÖØ GOÀM BA TIEÁ NG

Phoái hôïp caùc danh töø ñôn: thuù (con thuù), nhaân (ngöôøi), quoác (nöôùc), tröôøng (saân), quaân (lính) vôùi caùc tieáng keùp: – danh töø keùp: nhaân dieän (maët ngöôøi), thuù taâm (loøng thuù) – hình dung töø keùp: baàn khoå (ngheøo khoù), an laïc (yeân vui) 91

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

– ñoäng töø keùp: vaän ñoäng (vaän ñoäng), cöùu quoác (cöùu nöôùc) Chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø goàm ba aâm (tam aâm ngöõ): nhaân dieän + thuù = nhaân dieän thuù (con thuù maët ngöôøi) thuù taâm + nhaân = thuù taâm nhaân (ngöôøi daï thuù) baàn khoå + nhaân = baàn khoå nhaân (ngöôøi ngheøo khoå) an laïc + quoác = an laïc quoác (nöôùc yeân vui) vaän ñoäng + tröôøng = vaän ñoäng tröôøng (saân vaän ñoäng) cöùu quoác + quaân = cöùu quoác quaân (quaân cöùu nöôùc) Caùc töø ngöõ keùp ôû ñaây ñeàu laø nhöõng tieáng chæ ñònh, chöùc naêng vaø vò trí cuûa chuùng gioáng nhö chöùc naêng vaø vò trí cuûa nhöõng danh töø ñôn nhö ôû Baøi 1, hình dung töø ñôn nhö ôû Baøi 4 vaø ñoäng töø ñôn nhö ôû Baøi 5. Coù theå ñoàng hoùa caùc tieáng keùp vôùi caùc tieáng ñôn cuøng loaïi, vaø löu yù vò trí cuûa caùc tieáng chæ ñònh bao giôø cuõng ñi tröôùc caùc tieáng ñöôïc chæ ñònh. Chuù yù

Trong söï phoái hôïp caùc töø ngöõ keùp goàm ba aâm naøy, caùc danh töø ñôn ñeàu ñi sau, laøm tieáng ñöôïc chæ ñònh. Khi naøo danh töø keùp ñi sau danh töø ñôn vaø laøm tieá ng ñöôïc chæ ñònh thì phaûi duøng ñeán giôùi töø chi, vaø töø ngöõ seõ khoâng coøn laø töø ngöõ nöõa maø bieán thaønh moät hôïp ngöõ hay boä phaän meänh ñeà.

人之才力 nhaân chi taøi löïc = taøi löïc cuûa ngöôøi ta 人之父母 nhaân chi phuï maãu = cha meï cuûa ngöôøi ta Moät vaøi tieáng thoâng duïng laø: taâm lyù hoïc, hieàn trieát nhaân, caùch meänh quaân, xaõ hoäi tính, aùi quoác nhaân, duy taâm thuyeát. 92

BAØI 17

BAØI TAÄP 

Giaûi nghóa caùc danh töø keùp trong baøi treân.



Taäp keát hôïp caùc tieáng sau ñaây thaønh danh töø keùp ba tieáng theo nhö tröôøng hôïp trong baøi:

父愛子心軍國之



Tìm 10 danh töø keùp goàm 3 tieáng caáu hôïp theo caùch thöùc trong baøi.



Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ lôùn côõ 3 cm x 3 cm. TÖØ VÖÏNG

靣 DIEÄN ° maët – beà maët – maët ngoaøi – quay maët veà Töø ngöõ

ª nhaân dieän, thuûy dieän, dieän tích, ngoaïi dieän, dieän giao, dieän muïc.

獸 THUÙ ° loaøi thuù (muoâng thuù: ñoäng vaät coù xöông soáng, 4 chaân, coù vuù) Töø ngöõ

ª caàm thuù, thuù duïc, thuù tinh, thuù y, baïch thuù. Ñoàng aâm

娶 laáy vôï (giaù thuù, hoân thuù) 戍 phaùi binh phoøng thuû bieân giôùi (thuù binh) 狩 ñi saên veà muøa ñoâng – ñi tuaàn trong moät ñòa haït (tuaàn thuù)

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

趣 raûo tôùi – ñi mau tôùi choã ñaõ ñònh – (duøng nhö chöõ 趨 xu) – yù vò (höùng thuù, thuù vò) 首 töï nhaän toäi (xuaát thuù) – aâm chính laø thuû

貧 BAÀN ° ngheøo – thieáu thoán. Töø ngöõ

ª baàn cuøng, baàn tieän, thanh baàn, baàn só, baàn haøn, baàn huyeát (thieáu maùu, ñoái vôùi chöùng sung huyeát), gia baàn trí ñoaûn.

苦 KHOÅ ° vò ñaéng – khoâng chòu noåi – hoaïn naïn – raát khoù chòu Töø ngöõ

ª cöïc khoå, lao khoå, gian khoå, cam khoå, khoå hình, khoå haøn, khoå sai, khoå naõo, khoå cöïc cam lai.

樂 LAÏC ° vui möøng Töø ngöõ

ª khoaùi laïc, cöïc laïc, laïc cöïc sinh öu, hæ tai laïc hoïa, chaân laïc. Ñoàng aâm

貉 con laïc: loaøi thuù gioáng con ly (hoàng laïc) 落 ruïng laù – suy baïi hö hoûng – rôi xuoáng – boû ñi –

rôi maát loät ra – choã ngöôøi ta tuï hoäi (thaát laïc, truïy laïc) 94

BAØI 17

絡 cuoán daây chung quanh – buoäc laïi – daây buoäc ngöïa – daây thaàn kinh … (lieân laïc) 駱 laïc ñaø: con laïc ñaø 烙 ñoát löûa cho noùng – quay 洛 teân soâng ôû Trung Hoa

國 QUOÁC ° ñaát nöôùc (bao goàm ñaát ñai, nhaân daân vaø chuû quyeàn) Töø ngöõ

ª quoác gia, quoác hoàn, quoác tuùy, quoác aâm, aùi quoác, quoác teá, quoác söï, maãu quoác, vò quoác vong thaân.

運 VAÄN ° xoay vaàn – dôøi chuyeån – khí soá Töø ngöõ

ª chuyeån vaän, vaän ñoäng, vaän toáng, vaän taûi, vaän soá, khí vaän, ñòch vaän, daân vaän, khoâng vaän. Ñoàng aâm

韻 vaàn tieáng noùi – phong nhaõ (phong vaän, aâm vaän)

場 TRÖÔØNG ° choã ñaát roäng baèng phaúng – choã nhieàu ngöôøi tuï hoïp – nôi ngöôøi ta hoaït ñoäng Töø ngöõ

ª tröôøng sôû, coâng tröôøng, chieán tröôøng, phaùp tröôøng, noâng tröôøng, thöông tröôøng, vaän tröôøng (saân vaän ñoäng), hoäi tröôøng. 95

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

救 CÖÙU ° giuùp ñôõ – ñem ngöôøi ta ra khoûi tai naïn – chaïy chöõa Töø ngöõ

ª cöùu tinh, cöùu caáp, cöùu khoán phoø nguy, cöùu theá, cöùu nhaân ñoä theá Ñoàng aâm

究 cöùu caùnh – keâ cöùu – tra cöùu. 灸 chaâm cöùu (phöông phaùp chöõ beänh baèng caùch chaâm hoaëc ñoát vaøo caùc huyeät treân thaân theå)

軍 QUAÂN ° ñoäi binh – vieäc binh – ñoùng quaân laïi Töø ngöõ

ª quaân söï, quaân tình, daân quaân, nghóa quaân, tam quaân, quaân löïc, quaân chính, quaân nhaân Ñoàng aâm

君 vua – laøm chuû – goïi ngöôøi ñoàng haïng vôùi mình – vôï goïi choàng (quaân chuû, phu quaân).

均 ñeàu nhau – cuøng nhau (quaân bình) 鈞 ba möôi caân goïi laø quaân

BAØI 18

BAØI 18 TÖØ VÖÏNG

斷腸聲英雄 ñoaïn tröôøng thanh anh

huøng

業類文史 nghieäp

loaïi

vaên

söû

TAÄP ÑOÏC

斷腸新聲英雄事業人類文明史 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH KEÁ T HÔÏP NHÖÕNG HÔÏ P NGÖÕ (HOAËC BOÄ PHAÄN MEÄNH ÑEÀ) GOÀM 4 ÑEÁN 5 TIEÁNG

1. Nhaän xeùt caùc hôïp ngöõ: ñoaïn tröôøng taân thanh, anh huøng söï nghieäp. Moãi hôïp ngöõ ñeàu goàm 2 töø ngöõ keùp (song aâm). Caùch phoái hôïp caùc tieáng keùp aáy ñoàng vôù i caùch phoái hôïp giöõa hai danh töø ñôn trong tröôøng hôïp ôû Baøi 1 nhö trong anh huøng söï nghieäp, hoaëc ñoàng vôùi caùch phoái hôïp cuûa moät ñoäng töø ñôn vaø moät danh töø ñôn nhö ôû Baøi 6, trong ñoaïn tröôøng taân thanh. 97

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

2. Tieáp theo, xeùt hôïp ngöõ: nhaân loaïi vaên minh söû. Chia töø ngöõ naøy ra laøm hai phaàn: nhaân loaïi vaø vaên minh söû. Xem töø ngöõ keùp vaên minh söû nhö moät tieáng ñôn ñoùng vai troø chæ ñònh, chuùng ta seõ trôû laïi vôùi tröôøng hôïp 1 ôû treân hoaëc ôû Baøi 17. Moät soá hôïp ngöõ khaùc laø: ñoäc laäp quoác gia, hoø a bình xaõ hoäi, coäng saûn chuû nghóa, duy taâm hoïc phaùi, Phaùp Ñöùc chieán tranh, Maäu Tuaát chính bieán. BAØI TAÄP 

Giaûi nghóa caùc hôïp ngöõ trong baøi treân.



Tìm 5 hôïp ngöõ goàm 4 tieáng theo nhö baøi treân.



Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ côõ 3 cm x 3 cm.



Vieát ra chöõ Haùn caùc tieáng sau: bình an, thuù loaïi, hôïp löïc, voâ söï, cöùu quoác quaân, phuï töû binh, töï do nhaân. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

斷 ÑOAÏN ° chaët ñöùt ra – ñöùt – gaãy – hôû – moät aâm laø ñoaùn Töø ngöõ

ª ñoaïn tuyeät, giaùn ñoaïn, ñoaïn ñaàu ñaøi, ñoaïn maõi, ñoaïn tình, ñoaïn tröôøng. Ñoàng aâm

段 moät ñoaïn – moät boä phaän – phöông phaùp laøm vieäc (giai ñoaïn)

BAØI 18

腸 TRÖÔØNG ° ruoät Töø ngöõ

ª ñaïi tröôøng, tieåu tröôøng, manh tröôøng, ñoaïn tröôøng (ñöùt ruoät: noùi vieäc raát ñau ñôùn, khoå sôû)

新 TAÂN ° môùi – baét ñaàu Töø ngöõ

ª taân nieân, taân hoân, taân tieán, canh taân, taân thanh (tieáng môùi: baøi thô môùi hay khuùc ñaøn môùi), taân sôû (nôi vua Haøm Nghi truù quaân choáng Phaùp) Ñoàng aâm

辛 cay – khoå sôû – buoàn raàu (taân khoå) – taân kim: tieàn coâng 賓 khaùch – leã ñaõi khaùch (tieáp taân, taân khaùch) 津 beán ñoø – trôn nhuaàn – nöôùc mieáng (taân dòch) 薪 cuûi – tieàn boång cuûa quan.

聲 THANH ° tieáng – tieáng noùi – aâm nhaïc – danh tieáng – tuyeân caùo ra Töø ngöõ

ª thanh aâm, thanh danh, uy thanh, thanh theá

英 ANH ° teân chung caùc loaøi hoa – thöù hoa toát nhaát – ngöôøi taøi naêng xuaát chuùng – caùi tinh tuùy – ñeïp toát 99

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª anh minh, anh taøi, anh tuaán, anh haøo, anh huøng, quaàn anh hoäi Ñoàng aâm

嬰 treû con môùi sinh (anh nhi, anh haøi) 櫻 anh ñaøo: caây anh ñaøo

雄 HUØNG ° chim troáng – gioáng ñöïc trong loaøi thuù – ngöôøi coù söùc maïnh – duõng caûm – coù uy löïc. Töø ngöõ

ª haøo huøng, huøng traùng, thö huøng, huøng taâm, huøng haäu. Ñoàng aâm

熊 con gaáu

業 NGHIEÄP ° coâng vieäc laøm – ngheà laøm aên – yù kinh sôï – ñaõ roài – nghieäp chöôùng töø tröôùc Töø ngöõ

ª ngheà nghieäp, nghieäp chuû, coâng nghieäp, noâng nghieäp, nghieäp baùo, nghieäp dó, chuyeân nghieäp.

類 LOAÏI ° loaøi – gioáng noøi – gioáng nhau – ñaïi khaùi. Töø ngöõ

ª ñoàng loaïi, nhaän loaïi, phaân loaïi. 100

BAØI 18

文

VAÊN ° vaên veû – lôøi vaên – leã pheùp – daùng beà ngoaøi – ñoàng tieàn – toû veû giaû doái. Töø ngöõ

ª vaên chöông, vaên hoùa, vaên minh, vaên hieán, vaên nhaân, vaên phaïm, taû vaên Ñoàng aâm

聞 nghe – ñieàu nghe bieát – truyeàn ñaït ñi – danh döï – kieán vaên.

紋 ñöôøng vaên treân taám luïa – ñöôøng soïc. 蚊 con muoãi

史 SÖÛ ° saùch cheùp vieäc ñaõ qua – teân quan coi vieäc cheùp söû. Töø ngöõ

ª söû kyù, lòch söû, quoác söû quaùn, söû quan, söû lieäu, vaên hoïc söû Ñoàng aâm

使 sai khieán – giaù phoûng (giaû söû, dòch söû) 駛 ngöïa chaïy mau – chaïy mau

101

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 19 TÖØ VÖÏNG

越革命屬法 vieät

caùch

meänh thuoäc phaùp

時期歷諸家 thôøi

kyø

lòch

chö

gia

TAÄP ÑOÏC

越南史革命家越南革命史越南屬法時期革命歷史越南屬法時期諸革命家歷史 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH KEÁ T HÔÏP NHÖÕNG HÔÏP NGÖÕ GOÀM NHIEÀU TIEÁ NG

Bieát ñöôïc caùch keát hôïp cuûa nhöõng töø ngöõ goàm ba hoaëc boán tieáng ôû baøi tröôùc, chuùng ta coù theå tieán ñeán choã keát hôïp moät hôïp ngöõ goàm bao nhieâu tieáng cuõng ñöôïc. Xeùt ôû phaàn treân, ñi töø caùc tieáng keùp Vieät Nam söû, caùch meänh söû, hay moät hôïp ngöõ goàm tieáng Vieät Nam caùch 102

BAØI 19

meänh söû, chuùng ta tieán ñeán söï thaønh laäp moät hôïp ngöõ goàm nhieàu tieáng nhö: Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø caùch meänh lòch söû (I) hoaëc Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø chö caùch meänh gia lòch söû (II). Muoán hieåu nghóa caùc hôïp ngöõ treân, caàn tuaân theo thöù töï sau ñaây: 

Chia moãi hôïp ngöõ (I) hay (II) ra laøm hai boä phaän chính ngaên caùch nhau baèng giôùi töø chi; boä phaän sau laø boä phaän chuû töø, töùc phaàn chæ ñònh; khi chuyeån sang tieáng Vieät thì ñaët tröôùc.



Ñaët rieâng boä phaän chuû töø vöøa tìm ra, tìm boä phaän chuû töø trong phaàn coøn laïi, baèng caùch ñaët theâm giôùi töø chi (aån duïng) vaøo: boä phaän chuû töø bao giôø cuõ ng ôû sau hoaëc döôùi hình thöùc moät tieáng ñôn hoaëc keùp vaø ñöôïc giaûi nghóa tröôùc.



Cöù nhö treân maø tieáp tuïc phaàn chia boä phaän coøn laïi cho ñeán khi thaät ñôn giaûn laø ñöôïc.

Ví duï

Laàn löôït tìm boä phaän chuû töø trong caâu: Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø chö caùch meänh gia lòch söû. 

Vieät Nam thuoäc phaùp thôøi kyø caùch meänh gia (boä phaän tuùc töø ) chi lòch söû (boä phaän chuû töø) (I)



Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø (boä phaän tuùc töø ) chi caùch meänh gia (boä phaän chuû töø) (II)



Vieät Nam thuoäc Phaùp (boä phaän tuùc töø) chi thôøi kyø (boä phaän chuû töø) hoaëc Vieät Nam (boä phaän tuùc töø) chi thuoäc Phaùp thôøi kyø (boä phaän chuû töø) (III) 103

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Khi chuyeån sang tieáng Vieät thì ñaët boä phaän chuû töø ñaàu tieân (I) laàn löôïc ñeán caùc boä phaän chuû töø ñöôïc phaân tích ôû döôùi (II, III …) roài theâm vaøo boä phaän tuùc töø phaàn sau choùt laø coù ñöôïc nghóa cuûa hôïp ngöõ: lòch söû caùc nhaø caùch meänh trong thôøi kyø Vieät Nam thuoäc Phaùp hoaëc lòch söû caùc nhaø caùch meänh (trong) thôøi kyø thuoäc Phaùp (cuûa nöôùc) Vieät Nam. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

越 VIEÄT ° vöôït qua – quaù chöøng – phaùt döông leân – lôøi môû moái – rôùt xuoáng – teân nöôùc (vieät khoáng: keâu kieän vöôït baäc) Töø ngöõ

ª vieät vò, vieät tuyeán, Vieät Nam

革 CAÙCH ° da thuù thuoäc – caùnh chim thay loâng – ñoåi laïi – boû ñi Töø ngöõ

ª caùch meänh, caùch chöùc, bieán caùch, caùch coá ñònh taân (ñoåi cuõ thay môùi) Ñoàng aâm

隔 ngaên caùch ra – lìa xa ra – khoâng hôïp nhau (caùch bieät, phaân caùch)

格 laøm cho chính laïi – caûm ñoäng – choáng cöï – trôû

ngaïi – phöông thöùc – tìm ñeán cuøng (caùch thöùc caùch vaät) 104

BAØI 19

命 MEÄNH ° (maïng) sai khieán – söï soáng – caùi do trôøi ñònh ngöôøi phaûi chieàu theo khoâng traùi ñöôïc Töø ngöõ

ª tính meänh, di meänh, thieân meänh, ñònh meänh, söù meänh, meänh ñeà, meänh danh

屬 THUOÄC ° ñoàng loaïi; thuoäc veà; moät aâm laø chuùc (nhaén nhuû) Töø ngöõ

ª thaân thuoäc, phuï thuoäc, thuoäc ñòa, thuoäc haï

法 PHAÙP ° phaùp luaät – caùch thöùc – leã giaùo – hình phaùp – baét chöôùc – teân nöôùc Phaùp – ñaïo lyù nhaø Phaät Töø ngöõ

ª phaùp luaät, phöông phaùp, leã phaùp, hình phaù p, Phaät phaùp, phaùp lyù, phaùp taéc, phaùp quoác, phaùp danh, coâng phaùp baát vò thaân, hieán phaùp, coâng phaùp.

時 THÔØI ° (thì) muøa – moät giôø – thôøi giôø – thích hôïp vôùi thôøi nghi – thôøi gian. Töø ngöõ

ª thôøi tieát, thôøi gian, thôøi theá, thôøi ñaïi, thieân thôøi, thôøi söï, thôøi kyø, thôøi cô, öùng thôøi, tuøy thôøi xuaát xöû.

期 KYØ ° thôøi haïn ñònh tröôùc, troâng mong 105

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thôøi kyø, kyø haïn, ñònh kyø, nhieäm kyø, kyø voïng, kyø phuøng ñòch thuû Ñoàng aâm

奇 laï luøng (kyø thuù, kyø dò) 旗 côø (quoác kyø ) 棋 con côø ñeå chôi (caàm kyø thi hoïa) 歧 ñöôøng reõ (kyø loä, phaân kyø) 圻 coõi ñaát vuoâng 1000 daëm ñôøi xöa – coõi ñaát (Baéc kyø). 祈 caàu phuùc (kyø ñaûo)

諸 CHÖ ° (gia) caùc, moïi... chæ soá nhieàu cuûa ngöôøi, söï vaät – ôû – nôi – duøng thay cho 之 chi vaø 於 ö – duøng thay cho 之 chi vaø 乎 hoà – hoï ngöôøi, ñoïc laø gia, töùc laø hoï 諸葛 Gia Caùt Töø ngöõ

ª baùch gia chö töû, chö haàu, chö töôùng.

家 GIA ° nhaø – ngöôøi coù hoïc vaán chuyeân moân – töï xöng keû toân tröôûng trong nhaø mình cuõng duøng chöõ gia. Töø ngöõ

ª gia ñình, gia thaát, gia nhaân, thöông gia, nho gia, gia thaát, xuaát gia, quoác gia, quoác phaù gia vong, thaønh gia. 106

BAØI 19

Ñoàng aâm

加 theâm vaøo – theâm leân (tham gia) 茄 caây caø 嘉 ñeïp – toát – khen – phuùc laønh (gia leã: leã cöôù i) 諸 hoï Gia, aâm chính laø Chö

歷 LÒCH ° traûi qua – roõ raøng. Töø ngöõ

ª lyù lòch, lòch trình, lòch duyeät, lòch laõm, du lòch, lòch thieäp. Ñoàng aâm

曆 pheùp tính giôø ngaøy, thaùng, naêm (döông lòch) 瀝 nöôùc gioït xuoáng. 櫪 chuoàng ngöïa.

107

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 20 TÖØ VÖÏNG

風夏冬春秋氣 phong haï

ñoâng

xuaân

thu

khí

短溫涼寒熱 ñoaøn

oân

löông

haøn

nhieät

TAÄP ÑOÏC

風清月朗夏日長天氣熱冬日短天氣寒春秋之日不長不短天氣溫涼 NGÖÕ PHAÙP MEÄNH ÑEÀ

Trong tieáng Haùn, meänh ñeà goàm ba loaïi chính: 

Meänh ñeà vôùi tính töø



Meänh ñeà vôùi ñoäng töø



Meänh ñeà tónh duïng ñoäng töø hoaëc tính töø 108

BAØI 20

Meänh ñeà vôù i tính töø

Tính töø ôû ñaây laø nhöõng hình dung töø chuyeå n bieán thaønh. Caùc tieáng: thanh, laõng, tröôøng, nhieät, ñoaûn, haøn, oân, löông laø nhöõng tính töø. Caùc tieáng: phong, nguyeät, nhaät, khí laø nhöõng danh töø chính. Caùc tieáng: haï nhaät, thieân khí, ñoâng nhaät coù theå goïi laø nhöõng danh töø keùp laøm chuû töø cho tính töø ñi sau. Caùc tieáng: Xuaân thu chi nhaät laø boä phaän cuûa chuû töø, trong ñoù nhaät laø chuû töï chính. Coù theå noùi xuaân nhaät, thu nhaät thay cho xuaân thu chi nhaät. Caùc meänh ñeà tröôùc laø meänh ñeà ñôn. Hai meänh ñeà sau cuøng laø meänh ñeà keùp. So saùnh vò trí töông quan giöõa caùc boä phaän trong meänh ñeà tieáng Haùn vaø tieáng Vieät. Trong meänh ñeà Haùn: phong roài ñeán thanh, haï nhaät roài ñeán tröôøng, nghóa laø chuû töø ñi tröôùc tính töø. Trong meänh ñeà Vieät: Gioù roài ñeán trong maùt, ngaøy haï roài ñeán daøi, nghóa laø chuû töø ñi tröôùc tính töø. Nhö vaäy, vò trí töông quan cuûa caùc boä phaän trong meänh ñeà Haùn vaø meänh ñeà Vieät laø gioáng nhau. Coù theå phaân tích theâm caâu tieáp theo: Xuaân thu chi nhaät baát tröôøng baát ñoaûn, thieân khí oân löông. (Ngaøy muøa xuaân vaø muøa thu khoâng daøi khoâng ngaén, khí trôøi aám maùt.) 109

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

風 PHONG ° gioù – thoùi tuïc – beänh caûm gioù – thoåi quaït – lôøi ca dao Töø ngöõ

ª phong vuõ bieåu, phong vaän, phong traàn, phong söông, phong nguyeät, phong thanh, phong caûnh, phong lan, phong thaùi, phong ñoä, phong tuïc, phong thoå, phong vaän, phong traøo, phong khí, phong caùch, gia phong, phong hoùa Ñoàng aâm

丰 daùng – saéc ñeïp toát (phong tö) 鋒 muõi nhoïn (tieân phong) 豐 ñaày – thònh – ñöôïc muøa (phong naãm) 烽 ngoïn löûa ñeå ra hieäu cho nhau luùc ñòch taán coâng. 封 phong ñaát vaø töôùc loäc cho baày toâi – giaøu coù – ñoùng kín (phong kieán, nieâm phong, phong toûa).

蜂 con ong

夏 HAÏ ° muøa haï sau muøa xuaân – teân moät trieàu vua cuûa Trung Hoa. Töø ngöõ

ª maïnh haï, thaïnh haï, haï chí, haï tieát. Ñoàng aâm

Xem Baøi 5 110

BAØI 20

冬 ÑOÂNG ° muøa cuoái cuøng trong naêm Töø ngöõ

ª ñoâng thieân, ñoâng chí, ñoâng qua, maïnh ñoâng. Ñoàng aâm Xem Baøi 14

春 XUAÂN ° muøa xuaân, muøa ñaàu naêm – thôøi kyø trai treû Töø ngöõ

ª xuaân tieát, xuaân sôn, xuaân phong, xuaân tình, xuaân phaân, thanh xuaân.

秋 THU ° muøa thu, sau muøa haï – naêm. Töø ngöõ

ª thu phaân, thu söông, thieân thu, trung thu, thu khí. Ñoàng aâm

收 (thaâu) baét – thu laáy – keát thuùc laïi (thu nhaän, thu hoaïch).

氣 KHÍ ° hôi – hôi thôû – phaàn sung maõn trong thaân theå – chuû veà caùi soáng cuûa theå phaùch – moät thöù naêng löïc voâ hình caûm öùng nhau – thôøi tieát. Töø ngöõ

ª khí phaùch, khí löïc, khí tieát, khí haäu, phong khí, thieân khí. 111

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

棄 boû ñi – neùm ñi (khí vaät) 器 ñoà duøng – taøi naêng – ñoä löôïng (khí cuï)

短 ÑOAÛN ° ngaén – ñieàu laàm loãi – sô hôû – cheát non – cheâ bai. Töø ngöõ

ª ñoaûn khí, sôû ñoaûn, ñoaûn meänh, ñoaûn tröôøng.

溫 OÂN ° aám – laøm cho aám – nhaéc laïi – xem laïi – khí saéc hoøa nhaõ – tính hieàn laønh – beänh soát. Töø ngöõ

ª oân ñoä, oân coá tri taân, oân hoøa, oân toàn, oân ñôùi. Ñoàng aâm

瘟 beänh dòch (oân dòch)

涼 LÖÔNG ° maùt – moûng – phôi hong tröôùc gioù – laøm cho maùt. Töø ngöõ

ª löông phong, thöøa löông. Ñoàng aâm

良 laønh toát – kheùo – gioûi (löông taâm, löông thieän) 糧 luùa gaïo ñeå aên – thueá ruoäng – boång loäc (löông thöïc) 樑 röôøng nhaø (löông ñoáng) 梁 caàu – röôøng nhaø – teân rieâng (teân nöôùc, hoï ngöôøi) 112

BAØI 20

寒 HAØN ° laïnh – reùt – maát haêng haùi – sôï haõi – ngheøo khoå. Töø ngöõ

ª cô haøn, haøn huyeân, haøn ñôùi, haøn thöïc, baàn haøn, haøn taâm, haøn vi. Ñoàng aâm

翰 loâng chim – bay cao – giuùp ñôõ – caùi buùt – vaên töø (haøn laøm vieän)

熱 NHIEÄT ° noùng loøng – noùng naûy – haêng haùi – soát saéng. Töø ngöõ

ª nhieät ñoä, nhieät lieät, uûng hoä, nhieät tình, nhieät huyeát, nhieät taâm, khöû nhieät

天 THIEÂN ° trôøi – töï nhieân – ñaáng taïo hoùa – vuõ truï. Töø ngöõ

ª thieân aân, thieân töû, thieân nhieân, thieân haï, thieân taøi, thieân baåm, thieân chöùc, quoác saéc thieân höông. Ñoàng aâm

千 soá ngaøn (thieân coå, thieân thu) 遷 dôøi ñi nôi khaùc – thay ñoåi (thieân di) 偏 moät nöûa – thieân leäch (thieân aùi, thieân kieán) 篇 moät phaàn saùch goàm nhieàu chöông; baøi vaên daøi (tröôøng thieân, ñoaûn thieân tieåu thuyeát). 113

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 21 TÖØ VÖÏNG

花蝴蝶薔薇蜂 hoa

hoà

ñieäp

töôøng

phong

開飛盛紛舞間 khai

phi

thaïnh

phaân

vuõ

gian

TAÄP ÑOÏC

日出花開百花盛開蝴蝶紛飛薔薇花開蝴蝶交來 NGÖÕ PHAÙP MEÄNH ÑEÀ VÔÙ I TÖÏ ÑOÄ NG TÖØ

Caùc ñoäng töø trong baøi: xuaát, khai, phi, lai, vuõ ñeàu laø töï ñoäng töø, nghóa laø loaïi ñoäng töø chæ haønh ñoäng cuûa chuû töø khoâng nhaém ñeán baát cöù tuùc töø tröïc tieáp naøo. Caùc chuû töø trong baøi ñeàu laø danh töø: 

nhaät hoa (trong nhaät xuaát hoa khai) laø danh töø ñôn 114

BAØI 21



töôøng vi hoà ñieäp laø danh töø keùp1



phong ñieäp laø danh töø keùp lieân hôïp



laøm tuùc töø chæ nôi choán cho ñoäng töø keùp phi vuõ



phaân trong phaân phi vaø giao trong giao lai laø traïng töø boå nghóa cho ñoäng töø phi vaø lai Nghóa cuûa ñoaïn vaên treân laø:

Maët trôøi moïc, hoa nôû. Traêm hoa ñua nôû (thaïnh khai: nôû roä) böôm böôùm roän bay. Hoa töôøng vi nôû , ong böôùm taáp naäp laïi (giao lai: ñeán taáp naäp, tranh nhau maø ñeán). GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

花 HOA ° boä phaän cuûa caây keát thaønh traùi – ñeïp nhö hoa – thôøi nieân thieáu Töø ngöõ

ª hoa quaû, hoa nieân, ñaøo hoa, hoa dieän Ñoàng aâm

華 ñeïp toát – vaên söùc – vaên minh – nöôùc Trung Hoa (hoa myõ)

蝴 HOÀ ° chöõ duøng trong tieáng keùp 蝴蝶 hoà ñieäp: con böôm böôùm. Ñoàng aâm

胡 mieáng thòt döôùi caèm – vaäy – rôï Hoà. 1

Loaïi danh töø keùp naøy khoâng do söï keát hôïp caùc danh töø ñôn maø thaønh. Soá danh töø keùp töï nhieân naøy coù nhieàu trong tieáng Haùn.

115

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

湖 ao lôùn (giang hoà, hoà haûi). 糊 hoà laøm baèng boät ñeå daùn (hoà ñoà, mô hoà). 壺 bình ñöïng röôïu. 乎 sao! oâi! (tieáng thaùn töø) 狐 con choàn (hoà nghi)

蝶 ÑIEÄP ° noùi taét cho tieáng hoà ñieäp. Töø ngöõ

ª ñieäp moäng (moäng böôùm, naèm nguû thaáy chieâm bao nhö Trang töû naèm mô hoùa böôùm), hoà ñieäp hoa: hoa böôm böôùm. Ñoàng aâm

牒 vaên thö veà vieäc quan (ñieäp baùo) 疊 choàng chaát leân nhau (truøng truøng ñieäp ñieäp)

薔 TÖÔØNG ° duøng trong tieáng keùp töôøng vi: hoa töôøng vi. Ñoàng aâm

祥 toát laønh – phuùc (töôøng vaân) 牆 töôøng nhaø – vaùch – pheân baèng gaïch. 詳 hieåu roõ (töôøng taát)

薇 VI ° töôøng vi: moät thöù hoa hoàng Ñoàng aâm

微 nhoû – kín – nhoû nhen – heøn – suy (vi teá) 116

BAØI 21

違 traùi – lìa caùch xa (vi hoäi) 圍 bao vaây – vaây boïc chung quanh (chu vi) 韋 da thuoäc 爲 laøm – laø (haønh vi) 幃 maøn – tuùi ñöïng höông

蜂 PHONG ° con ong Töø ngöõ

ª phong maät (maät ong), maät phong (con ong laøm maät) Ñoàng aâm

Xem Baøi 20.

開 KHAI ° môû cöûa – môû ñaàu – môû mang – tröø boû ñi – baøy ra – ñoái nghóa vôùi 閉 beá vaø 闔 haïp. Töø ngöõ

ª khai phoùng, khai hoùa, khai giaûng, baùn khai, coâng khai, khai saùng.

飛 PHI ° bay (chim bay, maây bay) – ñi mau – vöôït cao cuõng goïi laø phi Töø ngöõ

ª phi ñieåu, phi cô, phi thuyeàn, phi kieàn. Ñoàng aâm

非 traùi – khoâng phaûi – ñieàu sai loãi – noùi xaá u – cheâ bai – ngöôøi chaâu Phi. 妃 vôï vua 117

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

披 môû ra – tan ra (phi loä)

盛 THÒNH ° (thaïnh) nhieàu – phaùt trieån toát ñeïp – daøi – lôùn – raát – chöùa ñöïng – ñoái nghóa vôùi suy. Töø ngöõ

ª thònh trò, thònh thôøi, thònh danh, huøng thònh, thònh vöôïng, cöïc thònh

紛 PHAÂN ° nhieàu – loän xoän. Töø ngöõ

ª phaân vaân (nhieàu maø loän xoän, boái roái) phaân phi, phaân nhieãu (roái loaïn)

舞 VUÕ ° (voõ) muùa – bay lieäng Töø ngöõ

ª vuõ nöõ, coå vuõ, vuõ tröôøng, khieâu vuõ, vuõ ñieäu, ca vuõ. Ñoàng aâm

羽 loâng chim – moät trong 5 aâm: cung, thöông, gioác, chuûy, vuõ (vuõ mao, vuõ döïc).

武 (voõ) duøng quaân söï ñeå trò nöôùc goïi laø vuõ, ñoái nghóa vôùi vaên – daáu chaân (vaên vuõ, vuõ ngheä). 雨 (voõ) möa; ñoå möa (phong vuõ). 禹 (voõ) teân moät vò vua cuûa Trung Hoa. 118

BAØI 22

間 GIAN ° khoaûng giöõa – moät caên nhaø – trong khoaûng. Moät aâm laø giaùn. Töø ngöõ

ª traàn gian, theá gian, tam gian, daân gian. Ñoàng aâm

奸 phaïm toäi – rieâng – doái traù – daâm loaïn (gian taø, gian aùc) 艱 khoù khaên – lo laéng (gian nan, gian lao)

BAØI 22 TÖØ VÖÏNG

兒字漢偉天 nhi

töï

haùn

vó

thieân

地經緯寫學 ñòa

kinh

vó

taû

hoïc

TAÄP ÑOÏC

兒寫字小兒寫漢字越南學兒寫上古時之漢字 119

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

人作事才人作大事越南偉人作經天緯地之事業 NGÖÕ PHAÙP MEÄNH ÑEÀ VÔÙ I THA ÑOÄNG TÖØ

Trong caùc meänh ñeà treân coù 2 tha ñoäng töø: taû vaø taùc. Caùc tieáng töï, Haùn töï, söï, ñaïi söï, söï nghieäp laøm tuùc töø tröïc tieáp cho caùc ñoäng töø taû vaø taùc. Caùc hôïp ngöõ coå thôøi chi Haùn töï vaø kinh thieân vó ñòa chi söï nghieäp laø boä phaän tuùc töø. Taát caû ñeàu ñi sau ñoäng töø. Nhöõng tieáng ñi tröôùc 2 ñoäng töø aáy ñeàu laø chuû töø hoaëc laø boä phaän chuû töø cuûa chuùng (nhi, tieåu nhi, hoïc nhi, nhaân, tri nhaân, vó nhaân laø chuû töø, Vieät Nam hoïc nhi vaø Vieät Nam vó nhaân laø boä phaän chuû töø. Caùc boä phaän chuû töø cuõng nhö boä phaän tuùc töø ñeàu coù theå laø nhöõng hôïp ngöõ raát daøi coù khi bao goàm nhieàu meänh ñeà trong ñoù. So saùnh caùc caâu trong tieáng Haùn vaø tieáng Vieät: ª Nhi taû töï. Em beù vieát chöõ. ª Tieåu nhi taû Haùn töï. Em beù nhoû vieát chöõ Haùn. ª Vieät Nam hoïc nhi taû thöôïng coå thôøi chi Haùn töï. Em beù hoïc sinh Vieät Nam vieát chöõ Haùn thôøi thöôïng coå. 120

BAØI 22

ª Nhaân taùc söï. Ngöôøi laøm vieäc ª Taøi nhaân taùc ñaïi söï. Ngöôøi taøi gioûi laøm vieäc lôùn. ª Vieät Nam vó nhaân taùc kinh thieân vó ñòa chi söï nghieäp. Baäc vó nhaân nöôùc Vieät Nam laøm neân söï nghieäp (lôùn lao) ngang trôøi doïc ñaát. Nhö vaäy, töông quan traät töï giöõa caùc boä phaän trong meänh ñeà tieáng Haùn vaø tieáng Vieät trong tröôøng hôïp naøy laø gioáng nhau vaø coù theå toùm taét nhö döôùi ñaây: chuû töø

+ ñoäng töø

(hoaëc boä phaän chuû töø)

+ tuùc töø

(hoaëc boä phaän tuùc töø)

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

兒 NHI ° treû con – con – tieáng xöng hoâ giöõa cha meï vaø con caùi – caùi Töø ngöõ

ª nhi ñoàng, nhi nöõ, thieáu nhi, anh nhi Ñoàng aâm

而 maø – nhöng maø – vaø

字 TÖÏ ° chöõ – teân chöõ cuûa ngöôøi – nuoâi. 121

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thaäp töï chinh, töû töï, töï ñieån, danh töø, Hoàng thaäp töï, nhaát töï vi sö. Ñoàng aâm

Xem Baøi 16.

漢 HAÙN ° teân soâng Haùn beân Trung Hoa – teân moät trieàu ñaïi Trung Hoa. Ngöôøi Trung Hoa cuõng ñöôïc goïi laø ngöôøi Haùn (Haùn toäc) – baäc tröôïng phu (haûo haùn) Töø ngöõ

ª Haùn Vieät – Haø haùn (soâng ngaân haø), Haùn vaên, Haùn hoïc.

偉 VÓ ° lôùn lao – ñoàng nghóa vôùi 大 ñaïi Töø ngöõ

ª vó ñaïi, huøng vó, vó nghieäp. Ñoàng aâm

緯 Xem chöõ vó beân döôùi. 尾 ñuoâi – cuoái cuøng – ñi theo sau – ôû sau (tieáp vó aâm, thuû vó)

葦 caây lau – cuõng ñoïc vi.

地 ÑÒA ° ñaát (ñoái vôùi trôøi) – nôi vò trí – nguyeân chaát 122

BAØI 22

Töø ngöõ

ª ñòa caàu, ñòa lyù, ñòa baøn, thoå ñòa, ñòa chaát, ñòa chæ, taâm ñòa.

經 KINH ° ñöôøng sôïi doïc, töùc ñöôøng canh cuûa taám vaûi – ñoä doïc treân ñòa ñoà – thöôøng – saùch – töøng traûi – traûi qua – söûa trò. Töø ngöõ

ª kinh teá, kinh tuyeán, kinh lòch, kinh nghieäm, kinh ñieån, nguõ kinh, kinh lyù, kinh quyeàn. Ñoàng aâm

京 to lôùn – thuû ñoâ (kinh ñoâ) 荊 = 荆 caây gai. 驚 = 惊 sôï haõi – ngöïa sôï haõi – roái loaïn (kinh ñoäng)

緯 VÓ ° ñöôøng sôïi ngang – ñöôøng chæ cuûa taám vaûi1 Töø ngöõ

ª kinh vó (kinh ñoä vaø vó ñoä cuûa ñòa caàu – daây doïc vaø daây ngang – chænh lyù moïi vieäc coù thöù töï), kinh thieân vó ñòa (ngang trôøi doïc ñaát, chæ söï vieäc to lôùn hay taøi löïc phi thöôøng)

Tieáng canh vaø chæ duøng ñeå noùi veà sôïi doïc vaø ngang treân taám vaûi cuûa ta voán do 2 tieáng kinh vaø vó ñöôïc ñoàng hoùa ra. Ñieåm thaéc maéc laø tieáng vó ñöôïc ñoàng hoùa vôùi tieáng chæ coù saün cuûa ta hay laø do noùi traïi maø ra thì chöa ñöôïc roõ.

123

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

學 HOÏC ° baét chöôùc – taäp luyeän theo söï chæ daãn cuûa thaày, nhaø tröôøng – chuû nghóa – hoïc thuyeát Töø ngöõ

ª hoïc sinh, hoïc thuyeát, hoïc vaán, hoïc ñöôøng, coå hoïc, cao hoïc.

寫 TAÛ ° vieát – cheùp – toû baøy ra Töø ngöõ

ª taû tình, mieâu taû, taû thöïc, taû chaân, dieãn taû. Ñoàng aâm

Xem Baøi 5.

BAØI 23 TÖØ VÖÏNG

獅猛也孔中華 sö

maõnh

daõ

khoång trung

hoa

聖陳興道我 thaùnh

traàn höng 124

ñaïo

ngaõ

BAØI 23

TAÄP ÑOÏC

獅子猛獸也孔子中華古時之聖人也陳興道我國中古時之名人也 NGÖÕ PHAÙP MEÄNH ÑEÀ TÓNH DUÏNG ÑOÄ NG TÖØ HOAËC TÍNH TÖØ VÔÙI CAÙCH DUØNG CHÖÕ DAÕ (也 )

Xeùt caùc caâu sau ñaây: 

Sö töû: maõnh thuù daõ. (Sö töû laø loaøi thuù döõ.)



Khoång töû: Trung Hoa coå thôøi chi thaùnh nhaân daõ. (Khoång töû laø vò thaùnh nhaân thôøi xöa cuûa Trung Hoa.)



Traàn Höng Ñaïo: ngaõ quoác trung coå thôøi chi danh nhaân daõ. (Traàn Höng Ñaïo laø danh nhaân thôøi trung coå cuûa nöôùc ta.)

Moãi caâu laø moät meänh ñeà. Moãi meänh ñeà chæ goàm coù moät chuû töø ñi tröôùc (ñöôïc phaân bieät baèng daáu hai chaám) vaø moät tuùc töø hay boä phaän cuûa tuùc töø (ñi lieàn sau daáu hai chaám). Cuoái moãi meänh ñeà coù moät chöõ daõ. Meänh ñeà tuyeät nhieân khoâng duøng tôùi moät ñoäng töø hay tính töø naøo caû. Vai troø chöõ daõ ôû ñaây thaät laø quan troïng, vì thieáu noù meänh ñeà khoâng coøn hình thöùc meänh ñeà nöõa. Vaäy chöõ daõ ôû ñaây ngoaøi coâng duïng cuûa moät trôï töø coøn ñoùng ngaàm vai troø cuûa moät ñoäng töø nöõa. Trong tröôøng hôïp naøy, chöõ daõ coù nghóa laø: laø …vaäy. 125

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

獅 SÖ ° con sö töû Töø ngöõ

ª huøng sö (sö töû ñöïc), Haø Ñoâng sö töû (sö töû ñaát Haø Ñoâng: chæ ngöôøi ñaøn baø hung döõ, choàng phaûi khieáp sôï, laáy yù töø caâu thô cuûa Toâ Thöùc chaâm bieám Traàn Thaùo sôï vôï) Ñoàng aâm

師 thaày daïy hoïc – nhieàu – baét chöôùc – ngöôøi thaïo

vieäc – ngöôøi chuyeân moân trong moät ngheà – moät boä phaän trong quaân (sö phaïm, sö ñoaøn).

猛 MAÕNH ° maïnh meõ – hung haõn – döõ tôïn – thình lình. Töø ngöõ

ª maõnh thuù, duõng maõnh, maõnh lieät, maõnh löïc, maõnh töôùng

也 DAÕ ° trôï ngöõ töø coù nghóa: vaäy (xem phaàn tröôùc cuûa baøi), duøng trong vaên môùi coù nghóa: cuõng. Ñoàng aâm

野 ñoàng noäi – thoân queâ – queâ muøa – chöa khai hoùa (daõ man, daõ thuù)

126

BAØI 23

孔 KHOÅNG ° loã hoång – thoâng suoát – raát – hoï Khoång – thuoäc veà hoïc thuyeát cuûa Khoång Töû. Töø ngöõ

ª Khoång giao, Khoång hoïc, Khoång moân, Khoång Maïnh.

華 HOA ° vaên söùc – ñeïp toát – vaên minh – nöôùc Trung Hoa. Töø ngöõ

ª hoa leä, hoa myõ, hoa kieàu.

聖 THAÙNH ° ngöôøi coù ñaïo ñöùc vaø hieåu bieát – ngöôøi hieåu bieát moïi leõ – tuyeät gioûi – tieáng toân xöng vua. Töø ngöõ

ª thaùnh hieàn, thaùnh nhaân, thaùnh quaân, thaàn thaùnh hoùa, thaùnh kinh, thaùnh theå.

陳 TRAÀN ° baøy toû ra – phôi baøy ra – cuõ – teân trieàu ñaïi – teân nöôùc – teân hoï ngöôøi. Töø ngöõ

ª traàn thuyeát, traàn thuaät, ñieàu traàn, traàn thieát, traàn tình, traàn huû, traàn bì. Ñoàng aâm

塵 buïi baëm – daáu cuõ – theá gian, (phaøm traàn, traàn gian)

127

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

興 HÖNG ° noåi leân – phaùt ra – thònh vöôïng – moät aâm höùng. Töø ngöõ

ª höng thònh, höng khôûi, höng vöôïng, höng binh, höng lôïi tröø haïi.

道 ÑAÏO ° leã pheùp – ñöôøng loái – ñöôøng ñi – noùi ñem ñöôøng – thuoäc veà ñaïo Laõo – toân giaùo. Töø ngöõ

ª ñaïo ñöùc, ñaïo giaùo, ñaïo loä, ñaïo ñaït, ñaïo lyù, ñaïo maïo, thaùnh ñaïo. Ñoàng aâm

導 daãn ñöôøng (höôùng ñaïo, ñaïo daãn) 盜 = 盗 keû aên troäm, aên caép cuûa ngöôøi (ñaïo taëc) 蹈 ñaïp xuoáng ñaát – böôùc

我 NGAÕ ° ta (tieáng töï xöng) – yù rieâng – thuoäc veà mình Töø ngöõ

ª vò ngaõ, voâ ngaõ, ngaõ chaáp, bæ ngaõ Ñoàng aâm

餓 (ngaï) raát ñoùi – ñoùi cheát ñöôïc.

中 TRUNG ° giöõa – trong – ngay thaúng – nöûa – moät aâm laø truùng 128

BAØI 24

Töø ngöõ

ª trung ñoaïn, trung bình, trung du, trung laäp, trung gian, trung thu, chieát trung, chaáp trung Ñoàng aâm

忠 heát loøng ñoái vôùi ngöôøi khaùc – taän tuïy vôùi coâ ng vieäc

– khoâng hai loøng, khoâng thay loøng ñoåi daï (trung thaønh, trung nghóa) 衷 trong loøng – ôû giöõa – loøng thaønh

BAØI 24 TÖØ VÖÏNG

林禽者食肉 laâm

caàm

giaû

thöïc

nhuïc

善能羣以衛 thieän naêng

quaàn

dó

veä

TAÄP ÑOÏC

林中之禽獸有飛類者有走類者獸類之中有小者有大者 129

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

有食肉者有善足者有能合羣以自衛者 NGÖÕ PHAÙP CAÙCH DUØNG CHÖÕ GIAÛ (者 )

Xeùt chöõ giaû trong baøi treân chuùng ta thaáy coù hai caùch duøng: Trong caùc cuïm töø höõu phi loaïi giaû, höõu taåu loaïi giaû thì chöõ giaû vöøa coù giaù trò cuûa moät loaïi töø duøng ñeå neâu roõ caùc tieáng ôû tröôùc,1 vöøa laø moät ñaïi danh töø thay theá cho caàm thuù ñaõ noùi ôû tröôùc. Trong caùc cuïm töø höõu tieåu giaû, ñaïi giaû, thöïc nhuïc giaû, thieän taåu giaû, naêng hôïp quaàn dó töï veä giaû thì chöõ giaû coù giaù trò cuûa ñaïi danh töø, ñi sau caùc hình dung töø tieåu, ñaïi, caùc ñoäng töø thöïc, nhuïc, thieän, taåu, meänh ñeà hoaëc caâu naêng hôïp quaàn dó töï veä, ñeå bieán caùc cuïm töø hay meänh ñeà ôû tröôùc thaønh danh töø keùp hay boä phaän cuûa meä nh ñeà. Nghóa cuûa ñoaïn vaên treân nhö sau: Loaøi caàm thuù trong röøng, coù loaøi bay, coù loaøi chaïy. Trong loaøi thuù coù gioáng nhoû, coù gioáng lôùn, coù gioáng aên thòt, coù gioáng chaïy nhanh, coù gioáng bieát hôïp quaàn ñeå töï veä.

Trong tieáng Haùn xöa khoâng heà coù loaïi töø, ôû nhieàu tröôøng hôïp khaùc chöõ giaû chæ duøng vôùi coâng duïng naøy.

130

BAØI 24

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

者 GIAÛ ° keû – caùi Töø ngöõ

ª hoïc giaû, khaùn giaû, hieàn giaû, thính giaû Ñoàng aâm

赭 saéc ñoû saãm 賈 hoï – teân ngöôøi – aâm chính laø coå

林 LAÂM ° röøng – soá ñoâng ngöôøi Töø ngöõ

ª laâm tuyeàn, sôn laâm, thi laâm, thuûy laâm, y laâm Ñoàng aâm

臨 ôû treân xem xuoáng – ñeán – ñöông vaøo luùc (laâm söï, laâm thôøi)

禽 CAÀM ° chæ chung caùc loaøi chim Töø ngöõ

ª thanh caàm (chim xanh), caàm ñieåu, caàm ñoäc, gia caàm, caàm thuù. Ñoàng aâm

擒 baét – baét giöõ (troùc caàm). 琴 thöù ñaøn ngaøy xöa coù 5 daây, ngaøy nay coù 7 daây, 131

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

ñöôïc duøng ñeå goïi chung caùc thöù ñaøn coù daây – vieäc chôi aâm nhaïc.

食 THÖÏC ° aên – cho aên – moät aâm laø töï: nuoâi, cho aên côm. Töø ngöõ

ª aåm thöïc, thöïc ñôn, thöïc cheá, thöïc phaåm, tuyeät thöïc, taâm thöïc. Ñoàng aâm

實 (thieät) ñaày ñuû – thaät thaø – traùi caây – söï tích. 植 troàng caây – caây coái – baøy daët ra – döïng leà u (thöïc vaät). 殖 sinh con nôû caùi – naûy nôû ra – sinh lôïi (thöïc daân) 蝕 bò aên xaâm – hao moøn (nhaät thöïc).

肉 NHUÏC ° thòt – xaùc thòt – thòt ñoäng vaät ñeå aên Töø ngöõ

ª nhuïc duïc, coát nhuïc, nhuïc quaû, nhuïc nhaõ Ñoàng aâm

辱 xaáu hoå – chòu khuaát – ñieàu nhô nhuoác (quoác nhuïc)

善 THIEÄN ° ñieàu laønh – söï hoaøn haûo veà phöông dieän ñöùc haïnh traùi vôùi chöõ aùc. Khen hay, gioûi. Töø ngöõ

ª thieän taâm, löông thieän, hoaøn thieän, taân thieän, thieän xaï, thieän ngheä 132

BAØI 24

Ñoàng aâm

禪 nhöôøng ngoâi vua cho keû khaùc. AÂm khaùc laø thieàn.

能 NAÊNG ° taøi hay – söùc laøm vieäc – coù theå laøm ñöôïc – gaùnh noåi vieäc Töø ngöõ

ª naêng löïc, khaû naêng, naêng suaát, hieäu naêng, coâng naêng, tieàm naêng, cô naêng

羣 QUAÀN ° baày – cuøng boïn – keát hôïp thaønh ñaùm ñoâng. Töø ngöõ

ª hôïp quaàn, quaàn ñaûo, quaàn tính, quaàn chuùng, ñoàng quaàn Ñoàng aâm

裙 caùi quaàn ñeå che phaàn döôùi thaân theå (hoàng quaàn)

以 DÓ ° laáy – duøng – ñem – ñeå maø – nhaân vì – cho ñeán Töø ngöõ

ª sôû dó, dó tieàn Ñoàng aâm

已 ñaõ – ñaõ qua – thoâi – xong, (dó vaõng) 苡 yù dó: caây bo bo, haït laø moät vò thuoác baéc. 133

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

衛 VEÄ ° che chôû – baûo hoä – phoøng giöõ – choã truù binh ôû bieân giôùi – teân nöôùc Veä ôû ñôøi Xuaân thu cuûa Trung Hoa Töø ngöõ

ª baûo veä, hoä veä, phoøng, veä quoác, veä tinh, veä sinh

BAØI 25 TÖØ VÖÏNG

所異於何修 sôû

dò

haø

身處世爲必 thaân

xöû

theá

taát

TAÄP ÑOÏC

古人之所學有異於今人之所學。古人所學何事。以修身處世爲人之所必知。 Dòch aâm

Coå nhaân chi sôû hoïc höõu dò ö kim nhaân chi sôû hoïc. Coå nhaân sôû hoïc haø söï. Dó tu thaân xöû theá vi nhaân chi sôû taát tri. 134

BAØI 25

Dòch nghóa a. Thoâ giaû i

Chuùng ta coù theå ñeå nguyeân caùc töø ngöõ keùp coå nhaân, sôû hoïc… maø dòch nghóa: Sôû hoïc cuûa coå nhaân coù khaùc vôùi sôû hoïc cuûa kim nhaân, sôû hoïc cuûa coå nhaân laø söï gì? Töùc laø laáy söï tu thaân xöû theá laøm ñieàu phaûi bieát cuûa con ngöôøi. b. Toaøn giaû i

Ñi töø loái dòch nghóa sô saøi treân ñaây, chuùng ta coù theå chuyeån qua loái dòch toaøn giaûi ôû döôùi: Ñieàu ngöôøi xöa hoïc coù khaùc vôùi nhöõng ñieàu ngöôøi nay hoïc. Ñieàu ngöôøi xöa hoïc laø nhöõng vieäc gì? Töùc laø laáy söï söûa mình vaø ôû ñôøi laøm nhöõng ñieàu maø con ngöôøi caàn phaûi bieát. NGÖÕ PHAÙP

所 Chöõ sôû coù nhieàu nghóa, vaø do ñoù coù nhieàu caùch duøng. ÔÛ ñaây trình baøy caùch duøng chöõ sôû trong baøi naøy. Caùc caùch duøng khaùc seõ ñöôïc laàn löôït trình baøy trong nhöõng baøi sau. Chöõ sôû trong baøi coù tính caùch moät ñaïi danh töø ñöôïc duøng ñöùng tröôùc moät ñoäng töø ñôn hoaëc moät ñoäng töø heä vaø laøm tuùc töø cho ñoäng töø aáy. Noù coù nghóa laø ñieàu maø, caùi maø, vieäc maø, choã maø ... Ví duï: 135

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Coå nhaân chi sôû hoïc 古人之所學 (ñieàu maø ngöôøi xöa hoïc) Nhaân chi sôû taát tri 人之所必知 (ñieàu maø ngöôøi ta caàn phaûi bieát) Nhaân chi sôû baát khaû baát tri 人之所不可不知 (ñieàu maø ngöôøi ta khoâng theå khoâng bieát) Trong söï caáu hôïp cuûa caùc töø ngöõ Haùn Vieät chöõ sôû cuõng thöôøng thaáy ñöôïc duøng keát hôïp vôùi ñoäng töø hay tính töø ñi sau thaønh moät töø ngöõ keùp coù giaù trò töông ñöông vôùi moät danh töø. Nhö chuùng ta coù theå noùi: sôû hoïc ñieàu maø ai ñoù ñaõ hoïc: voán tri thöùc. sôû tri ñieàu maø ai ñoù ñaõ bieát: söï hieåu bieát. sôû ñoaûn ñieàu maø ai ñoù yeáu keùm: choã yeáu keùm. sôû tröôøng ñieàu maø ai ñoù thaïo, gioûi: choã thaïo, gioûi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

所 SÔÛ ° choán – xöù – coõi – ñieàu maø – caùi maø (ñaïi danh töø) Töø ngöõ

ª xöù sôû, coâng sôû, truï sôû, sôû caàu, sôû tröôøng, sôû dó, sôû nguyeän, sôû höõu Ñoàng aâm

楚 moät loaïi caây gai – ñau khoå – roõ raøng – teân nöôùc Sôû.

136

BAØI 25

異 DÒ ° khaùc – laï – rieâng – ñaëc bieät Töø ngöõ

ª dò ñoàng, kyø hình dò töôùng, dò ñoan, dò thöôøng, laäp dò, ly dò, dò chuûng, dò tính, dò nghò Ñoàng aâm

肄 hoïc taäp – thöøa ra – khoù nhoïc (dò nghieäp) 易 deã daøng (giaûn dò) – aâm khaùc laø laø dòch

於 Ö ° nôi – ôû (giôùi töø) ñoái vôùi

何 HAØ ° naøo, gì...? Sao theá naøo, laøm sao...? (nghi vaán töï) Töø ngöõ

ª haø coá: côù gì, haø söï: vieäc gì Ñoàng aâm

河 soâng (Hoàng haø, sôn haø). 苛 khaéc baïc – nhoû nhen (haø khaéc, haø laïm) 荷 caây sen – moät aâm laø haï: vaùc treân vai. 瑕 tyø veát nôi hoøn ngoïc (haø tyø) 遐 xa (haø quan, haø chí) 霞 raùng ñoû (yeân haø: khoùi vaø raùng, noùi veà thuù aån daät)

修 TU ° söûa sang – söûa trò – boù nem – ñoà teá – theo 137

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª tu boå, tu chính, tu döôõng, tu só, tu nghieäp, truøng tu, tu thaân (söûa mình) Ñoàng aâm

須 neân – caàn duøng. Trong tieáng gheùp 須臾 tu du laø thôøi gian raát ngaén, phuùt choác.

羞 xaáu hoå – ñoà aên ngon (tu sæ 羞辱, beá nguyeät tu hoa) 鬚 raâu (tu mi nam töû). 饈 ñoà aên ngon (traân tu).

身 THAÂN ° thaân hình – caù nhaân mình – mình maåy – hình theå cuûa vaät Töø ngöõ

ª thaân theå, thaân danh, thaân theá, ly thaân, baûn thaân, haäu thaân, tieàn thaân, laäp thaân. Ñoàng aâm

親 cha meï – baø con – gaàn guõi – thöông yeâu (thaân thieát, thaân aùi, song thaân, thaân haønh) 申 moät trong soá 12 ñòa chi (muøi thaân)

紳 giaûi buoäc cuûa ngöôøi coù chöùc töôùc (thaân só, thaân baùo) 伸 duoãi ra – suy roäng ra (thaân tröông) 呻 ngaùp thôû ra (khieám thaân, thaân ngaâm) 138

BAØI 25

處 XÖÛ ° ñoái ñaõi – aên ôû – ñaët mình vaøo – cö nguï taïi moät nôi – giaûi quyeát – ñoaùn xöû; moät aâm laø xöù: nôi choán – coõi nöôùc Töø ngöõ

ª xöû trí, xöû ñoaùn, xöû theá, xöû söï, xuaát xöû, ñoái xöû

世 THEÁ ° ñôøi – coõi ñôøi – khoaûng thôøi gian moät theá heä (xöa cho laø 30 naêm) Töø ngöõ

ª theá gian, theá söï, theá thaùi nhaân tình, theá giôùi, theá heä, öùng theá, xöû theá, theá kyû Ñoàng aâm

勢 = 势 quyeàn löïc – khí khaùi – cô hoäi – traïng thaùi (theá löïc, thôøi theá) 替 suy – boû ñi – thay theá.

涕 nöôùc muõi – nöôùc maét – khoùc ra nöôùc maét (theá khaáp) 剃 caét toùc (theá phaùt quy y). 妻 gaû con gaùi – aâm khaùc laø theâ.

爲 VI ° laøm – laø – bò – aâm khaùc laø vò: vì Töø ngöõ

ª haønh vi, vi baèng, höõu vi, voâ vi 139

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

必 TAÁT ° chaéc phaûi, chaéc haún, aét haún – nhaát ñònh Töø ngöõ

ª taát nhieân, taát yeáu, vò taát, baát taát Ñoàng aâm

畢 = 毕 heát – xong – thaûy ñeàu – thö tín do töï tay vieát ra – teân sao Taát (hoaøn taát, taát nieân) 悉 bieát – roõ – heát – ñeàu (taát soá) 膝 ñaàu goái – quì goái (ngöu taát)

BAØI 26 TÖØ VÖÏNG

勢哲造亦吾當無 theá

trieát

taïo

dieäc

ngoâ

ñöông

voâ

TAÄP ÑOÏC

時勢與英雄西哲有言:時勢造英雄。英雄亦造時勢。吾人當爲造時勢之英雄無爲時勢所造之英雄。 140

BAØI 26

Dòch aâm

Thôøi theá döõ anh huøng. Taây trieát höõu ngoân: “Thôøi theá taïo anh huøng, anh huøng dieäc taïo thôøi theá”. Ngoâ nhaân ñöông vi taïo thôøi theá chi anh huøng voâ vi thôøi theá sôû taïo chi anh huøng. Dòch nghóa

Thôøi theá vaø anh huøng. Baäc hieàn trieát phöông Taây coù noùi: “Thôøi theá taïo neân anh huøng, baäc anh huøng cuõng taïo neân thôøi theá.” Chuùng ta neân laøm keû anh huøng taïo thôøi theá, ñöøng laøm anh huøng do thôøi theá taïo ra.

NGÖÕ PHAÙP

所 CHÖÕ SÔÛ DUØNG TRONG CAÂU BÒ ÑOÄNG

Khi duøng trong caâu bò ñoäng, chöõ sôû ñi giaùn caùch sau chöõ vi: “vi …sôû” Ví duï: anh huøng vi thôøi theá sôû taïo: anh huøng do thôøi theá taïo ra. Trong boä phaän meänh ñeà hoaëc hôïp ngöõ, chöõ sôû coù theå khoâng ñi giaùn caùch vôùi chöõ vi maø vaãn ñöôïc duøng trong bò ñoäng theå. Ví duï: thôøi theá sôû taïo chi anh huøng: anh huøng do thôøi theá taïo ra 141

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

勢 THEÁ ° quyeàn löïc – thôøi cô – hoøn daùi Töø ngöõ

ª quyeàn theá, thôøi theá, yù theá, uy theá, tình theá, coâ theá, theá löïc, thuû theá

哲 TRIEÁT ° saùng suoát – hieåu bieát – thoâng ñaït söï lyù – ngöôøi hieàn trieát Töø ngöõ

ª hieàn trieát, minh trieát, thaùnh trieát, trieát nhaân, trieát hoïc gia, trieát ngoân

造 TAÏO ° cheá ra – gaây döïng ra – xaây ñaép – baét ñaàu – baøy; moät aâm laø thaùo. Töø ngöõ

ª taïo hoùa, taïo vaät, taïo laäp, taïo nghieäp, saùng taïo, ñaøo taïo, cheá taïo, caáu taïo Ñoàng aâm

皂 ngöôøi ñaày tôù – ngöôøi heøn haï – saéc ñen (taïo giaùc, taïo toá)

亦 DIEÄC ° cuõng – cuõng theo 142

BAØI 26

吾 NGOÂ ° ta – toâi – chuùng ta – chuùng toâi (nhaân vaät ñaïi danh töø, ngoâi thöù nhaát) Töø ngöõ

ª ngoâ boái, ngoâ huynh, ngoâ saøi Ñoàng aâm

梧 caây ngoâ ñoàng – ñeïp ñeõ to lôùn (khoâi ngoâ) 吳 teân nöôùc – teân hoï ngöôøi 蜈 ngoâ coâng: con reát

當 ÑÖÔNG ° ngay luùc – ñang luùc – gaùnh laáy vieäc – caàm ñoà – neân – phaûi – vöøa ñuùng – chính giöõa; caùc aâm khaùc laø ñang, ñaùng. Töø ngöõ

ª ñöông cuïc, ñöông nieân, ñöông söï, ñöông taâm, ñöông thôøi, ñöông nhieân ñaûm ñöông, ñöông ñaàu Ñoàng aâm

鐺 ñoà naáu côm baèng ñoàng TIEÁNG HAÙN VIEÄ T VAØ TIEÁNG VIEÄT GOÁC HAÙN Taïi sao goïi laø tieáng Haùn Vieät maø khoâng goïi laø tieáng Haùn? Chöõ Haùn ñöôïc truyeàn qua nöôùc ta töø ñôøi Haùn neân ñöôïc goïi laø chöõ Haùn, oâng baø chuùng ta luùc ñaàu ñoïc vaø duøng noù theo moät aâm gaàn gioáng haún vôùi aâm ñoïc cuûa ngöôøi Haùn, nhöng caøng veà sau caùi aâm aáy bò Vieät hoùa ñi hoaøn toaøn ñeå 143

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

bieán thaønh moät thöù tieáng cuûa ta. Rieâng veà phía ngöôøi Trung Hoa, tieáng noùi cuûa hoï cuõng theo thôøi gian maø thay ñoåi daàn daàn caû veà aâm ñoïc laãn caùch noùi, maëc duø chöõ vieát vaãn nhö xöa. Vì theá ngaøy nay giöõa aâm ñoïc chöõ Haùn cuûa ngöôøi Trung Hoa vaø cuûa ta coù moät söï caùch bieät raát xa. Cuøng moät chöõ, ngöôøi Trung Hoa ñoïc moät caùch, ngöôøi Vieät chuùng ta ñoïc moät caùch. AÂm maø chuùng ta duøng ñoù goïi laø aâm Haùn Vieät vaø nhöõng tieáng Haùn ñoïc theo aâm Haùn Vieät aáy goïi laø tieáng Haùn Vieät hay töø ngöõ Haùn Vieät. Phaân bieät tieáng Haùn Vieät vôù i tieáng Vieät goác Haùn

Tieáng Haùn Vieät haàu heát laø nhöõng töø ngöõ ñöôïc duøng theo cuù phaùp tieáng Haùn. Coøn tieáng Vieät goác Haùn laø nhöõng tieáng Haùn ñöôïc Vieät hoùa baèng caùch duøng theo cuù phaùp tieáng Vieät. Thí duï: thaân tình hoïc ñöôøng laø tieáng Haùn Vieät, nhöng tình thaân laø tieáng Vieät goác Haùn. Tieáng Vieät goác Haùn coù raát nhieàu. Phaàn lôùn caùc tieáng thoâng duïng haèng ngaøy cuûa chuùng ta voán coù xuaát xöù töø tieáng Haùn, nhö: aùo, quaàn, ñaàu, chöõ, nghóa, hoïc haønh, söï, ñöøng, ñoïc, saùch ... Coù ñieàu ñaùng chuù yù laø trong soá caùc tieáng Vieät goác Haùn coù tieáng thay ñoåi caû aâm laãn nghóa, coù tieáng giöõ nguyeân aâm nhöng maát nghóa, coù tieáng giöõ nguyeân nghóa maø thay ñoåi aâm, coù tieáng laïi giöõ nguyeân aâm nguyeân nghóa. Kho taøng tieáng Haùn Vieät moãi ngaøy moät phong phuù hôn. Moät soá raát nhieàu töø môùi cuûa phöông Taây ñöôïc ngöôøi Trung Hoa hoaëc Nhaät Baûn dòch ra vaø chuùng ta möôïn duøng. Cuõng coù nhöõng tieáng maø chuùng ta döïa theo cuù phaùp tieáng Haùn ñeå ñaët ra, nhöng soá naøy töông ñoái ít hôn. 144

BAØI 26

THÖÏC HAØNH TÌM HIEÅU TIEÁNG VIEÄ T GOÁC HAÙN VAØ TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT TRONG MOÄ T SOÁ BAØ I VAÊ N Lôõ laøng

Treøo leân caây böôûi haùi hoa, Böôùc xuoáng vöôøn caø haùi nuï taàm xuaân. Nuï taàm xuaân nôû ra xanh bieác, Em coù choàng roài anh tieác laém thay! Ba ñoàng moät môù traàu cay, Sao anh khoâng hoûi nhöõng ngaøy coøn khoâng? Baây giôø em ñaõ coù choàng, Nhö chim vaøo loàng nhö caù caén caâu. Caù caén caâu bieát ñaâu maø gôõ, Chim vaøo loàng bieát thuôû naøo ra? Trong baøi ca dao treân, ñaëc bieät coù töø taàm xuaân laø moät töø ngöõ Haùn Vieät (taàm xuaân: tìm xuaân), nhöng ñöôïc möôïn laøm teân moät loaøi hoa neân cuõng coù theå xem nhö tieáng Vieät goác Haùn. Ngoaøi ra khoâng coù töø ngöõ Haùn Vieät naøo khaùc, nhöng nhöõng tieáng Vieät goác Haùn thì raát nhieàu: Nhöõng tieáng ñoïc traï i aâm

haùi do chöõ thaùi 採, tieác do chöõ tích 惜 caø do chöõ gia 茄, loàng do chöõ lung 籠 xanh do chöõ thanh 青, thay do chöõ tai 哉 bieác do chöõ bích 碧 Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm Haùn Vieät

hoa vieát laø 花, ñoàng vieát laø 銅 nhö vieát laø 如, caâu vieát laø 鈎 taàm xuaân vieát laø 尋春 Chöõ ñoàng laø moät tieáng Vieät goác Haùn ñaõ bieán nghóa. Nguyeân ngöôøi Trung Hoa vaø ta ngaøy xöa ñuùc tieàn baèng 145

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

ñoàng, neân hai chöõ ñoàng tieàn ban ñaàu chæ coù nghóa ñôn giaûn laø tieàn baèng ñoàng. Veà sau tieáng ñoàng duøng qua quaàn chuùng bình daân khoâng coøn ñöôïc hieåu laø chaát ñoàng nöõa, maø thaønh moät tieáng môùi vôùi nghóa duøng ñeå chæ ñoàng tieàn vuoâng hoaëc troøn duøng ñeå ñònh giaù trò ñoà vaät, nhö ñoàng xu, ñoàng baïc... Roài veà sau nöõa, khi giaáy baïc xuaát hieän, moãi tôø giaáy thay cho moãi ñoàng baïc kim loaïi tröôùc kia cuõng ñöôïc goïi laø ñoàng. Theá laø chöõ ñoàng laø chaát ñoàng ñeá n chöõ ñoàng laø ñôn vò tieàn teä ngaøy nay coù caû moät söï caùch bieät khaù xa. Tröôøng hôïp naøy cuõng gioáng nhö tröôøng hôïp chöõ traàn ôû baøi 104. Chöõ ñoàng trong baøi naøy laø moät ñôn vò tieàn teä ngaøy xöa. Nöôùc ta ngaøy xöa ñuùc tieàn baèng ñoàng vaø keõm. Tieàn keõm coù ñoàng keõm ñöôïc tính laøm ñôn vò nhoû nhaát veà tieàn teä maø ngöôøi ta goïi taét baèng ñoàng hay ñoàng trinh, töùc chöõ ñoàng duøng trong caâu “Ba ñoàng moät laù traàu cay” ôû treân. Veà tieàn baèng ñoàng thì coù ñoàng aên ba, ñoàng aên saùu, ñoàng aên möôøi, töùc coù giaù trò töông ñöông vôùi ba, saùu vaø möôøi ñoàng trinh. Tieàn laø moät ñôn vò tieàn teä lôùn hôn. Töï thaùn

Chieác thuyeàn lô löûng treân soâng, Bieát ñem taâm söï ngoû cuøng ai hay. Chaéc chi thieân haï ñôøi nay, Maø ñem non nöôùc laøm raày chieâm bao. Ñaõ buoàn veà traän möa daøo, Laïi ñau veà noãi aøo aøo gioù ñoâng. Maây troâi nöôùc chaûy xuoâi doøng, Chieác thuyeàn hôø höõng treân soâng moät mình. Nguyeãn Traõi 146

BAØI 26

Caùc tieáng Vieät goác Haùn a. Nhöõng tieáng ñaõ ñoïc traïi aâm

chieác do chöõ chích 隻 ñôøi do chöõ ñaïi 代 Chöõ chieác goác ôû chöõ chích ñoïc traïi aâm maø thaønh, roài noù sau thay ñoåi luoân caû nghóa. Chích coù nghóa laø chieác, leû ñoâi, leû loi, ñoái nghóa vôùi chöõ song 雙 laø ñoâi. Trong caùc tieáng ñôn chieác, thuyeàn moät chieác, thì chöõ chieác coøn giöõ nguyeân nghóa cuûa chöõ chích, nhöng duøng trong caùc tieáng chieác thuyeàn, chieác laù thì chieác ñaõ bieán thaønh moät loaïi töø nhö nhöõng chöõ caùi hay con trong tieáng Vieät. b. Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm Haùn Vieät

traän vieát laø 陣

thuyeàn vieát laø 船 ñoâng vieát laø 東 Caùc töø ngöõ Haùn Vieät

自歎 töï thaùn (töï: ñaïi danh töø phaûn duïng, thaùn: ñoäng

töø coù nghóa laø than thôû; töï thaùn: ñoäng töø gheù p do söï keát hôïp moät ñaïi danh töø vôùi moät ñoäng töø. Caùc ñoäng töø coù chöõ töï ñi tröôùc ñeàu laø töï ñoäng töø): töï mình than vaõn thaân phaän mình.

心事 taâm söï (taâm: loøng, tieáng goïi chung veà moïi sinh hoaït yù thöùc vaø tình caûm cuûa con ngöôøi, söï: vieäc, ñieàu, chuyeän; taâm söï: danh töø gheùp do hai danh töø ñôn phoái hôïp thaønh. Nhöõng chuyeän trong loøng, noãi loøng, nhöõng noãi nieàm rieâng, yù tình rieâng.

天下 thieân haï (thieân: trôøi, haï: döôùi; thieân haï: danh töø

gheùp do moät danh töø ñôn vaø moät traïng töø ñôn phoái hôïp thaønh, haï laø traïng töø chæ nôi choán ñöôïc duøng 147

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

nhö moät danh töø caùch.1 Thieân haï laø tieáng noùi taét cuûa hôïp ngöõ thieân haï chi nhaân, roài ngöôøi ta duøng laâu quen ñi, ñöôïc hieåu laø taát caû moïi ngöôøi ôû döôùi gaàm trôøi. Hai chöõ thieân haï ñaõ ñöôïc thoâng duïng töø laâu ñôøi. Trong saùch Ñaïi hoïc vaø Maïnh töû thaáy coù duøng nhieàu, nhöng coù nghóa töông ñoàng vôùi tieáng lieân quoác hay ñaïi quoác ñeå chæ moät nöôùc lôùn döôùi quyeàn vò thieân töû vaø goàm nhieàu nöôùc chö haàu.

BAØI 27

推己及人子貢問曰︰有一言而可終身行之者乎？子曰︰其恕乎!己所不欲勿施於人。 Dòch aâm

Suy kyû caäp nhaân Töû Coáng2 vaán vieát: “Höõu nhaát ngoân nhi khaû chung thaân haønh chi giaû hoà.” Töû3 vieát: “Kyø thöù hoà! Kyû sôû baát duïc vaät thi ö nhaân.

Tröôøng hôïp naøy khoâng neâu ra ôû caùc baøi tröôùc, vì muoán lieät caùc traïng töø chæ nôi choán hay chæ thôøi gian vaøo nhöõng danh töø ñôn khaùc cho tieän. Caùc traïng töø naøy coù tính caùch cuûa nhöõng danh töø (taïm goïi laø danh töø caùch), neân keát caáu cuûa danh töø keùp ôû tröôøng hôïp naøy cuõng ñoàng vôùi keát caáu cuûa caùc danh töø keùp phoái hôïp ôû baøi 1. 2 Töû coáng laø moät moân sinh cuûa Khoång töû, teân laø Ñoan Moäc Töù. 3 Töû nghóa laø thaày, ñaây chæ ñöùc Khoång Töû.

148

BAØI 27

Dòch nghóa

Suy mình bieát ngöôøi Thaày Töû Coáng hoûi ñöùc Khoång Töû: “Coù moät lôøi noùi naøo maø coù theå troïn ñôøi thöïc haønh ñöôïc ö?” Khoång Töû noùi: “Coù chöõ thöù ñaáy. Ñieàu gì maø mình khoâng muoán chôù ñem laøm vôùi ngöôøi khaùc.” NGÖÕ PHAÙP ÑAÏI DANH TÖØ

Ñaïi danh töø chi 之 ñöôïc duøng sau moät ñoäng töø vaø laøm tröïc tieáp tuùc töø cho ñoäng töø aáy. Noù cuõng ñöôïc duøng thay cho moät ngöôøi, moät vaät, söï vaät hoaëc caû moät söï vieäc ñaõ ñeà caäp tröôùc ñoù, coù nghóa: ñoù, ñaáy, noù. Ví duï: 有一言而可終身行之者乎? Höõu nhaát ngoân nhi khaû chung thaân haønh chi giaû hoà. (Coù moät lôøi noùi naøo maø coù theå troïn ñôøi thöïc haønh khoâng?) chi ñöôï c duøng thay cho lôøi noùi.

有父母當敬愛之 höõu phuï maãu ñöông kính aùi chi (coù

cha meï neân kính yeâu) chi ñöôïc duøng thay cho cha meï. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

推 SUY ° suy ra – tìm moái – moät aâm laø thoâi: choïn – laáy tay maø ñaåy Töø ngöõ

ª suy dieãn, suy nguyeân, suy luaän, suy ñoaùn, suy töôûng 149

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

衰 yeáu ñuoái – xuoáng daàn – moät aâm laø thoâi (suy nhöôïc, suy ñoài)

己 KYÛ ° mình – töï mình – moät vò trong soá 10 thieân can Töø ngöõ

ª vò kyû, khaéc kyû, ích kyû, vong kyû Ñoàng aâm

紀 keùo tô – leã pheùp – naêm – cheùp vieäc (kyû nieäm, theá kyû, kyû luaät, kyû luïc)

幾 maáy, bao nhieâu? – moät aâm laø cô (kyû haø hoïc) 几 caùi baøn nhoû (tröôøng kyû).

貢 COÁNG ° thueá – bieáu daâng – tieán cöû – teân ngöôøi Töø ngöõ

ª trieàu coáng, coáng só, höông coáng, coáng hieán Ñoàng aâm

戇 ngu ñaàn – cöùng thaúng – aâm khaùc laø traùng.

問 VAÁN ° hoûi – thoâng tin töùc vôùi nhau – doø hoûi – hoûi thaêm Töø ngöõ

ª hoïc vaán, vaán ñeà, vaán naïn, vaán ñaùp, vaán toäi 150

BAØI 27

Ñoàng aâm

汶 teân con soâng beân Trung Hoa

曰 VIEÁT

° raèng – noùi raèng – laø – goïi laø (phaùt ngöõ töø)

而 NHI ° maø – nhöng maø – maø coøn (lieân töø) Ñoàng aâm

Xem Baøi 22.

終 CHUNG ° cuoái cuøng – troïn – heát – cheát – toaøn veïn Töø ngöõ

ª chung cuoäc, chung keát, chung nhaät, chung thaåm, chung thuûy, meänh chung, toáng chung Ñoàng aâm

鐘 caùi chuoâng, moät thöù ñoàng hoà tính giôø (thôøi thaàn chung)

鍾 ñoà ñöïng röôïu, ñoà ñong löôøng baèng 6 hoäc 4 ñaáu – tuï

hoïp laïi – ñuùc neân – un ñuùc neân (chung tình, chung aùi)

乎 HOÀ ° sao – chaêng – nôi – ôû nôi Ñoàng aâm

Xem Baøi 21. 151

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

其 KYØ ° tính töø sôû höõu (töông töï nhö adjectif possessif trong tieáng Phaùp)

恕 THÖÙ ° suy mình theá naøo maø ñoái ñaõi vôùi ngöôøi khaùc nhö theá aáy – loøng khoan dung roäng raõi ñoái vôùi ngöôøi khaùc Töø ngöõ

ª khoan thöù, löôïng thöù, thöù toäi Ñoàng aâm

庶 nhieàu – ñoâng ñuùc – ngoõ haàu – gaàn – khoâng thuoäc

veà doøng chính (thöù nhaát, daân thöù) 次 baäc – baäc döôùi – xöù sôû – nhaø nguû troï – moät laàn quaân ñoùng nghæ laïi (thöù ñeä, thöù vò) 刺 xem xeùt – coi xeùt vieäc chiùnh trò – gieát – löïa laáy – chích kim vaøo – gai – xöông caù vuïn – cheâ traùch (thöù söû) – moät aâm laø thích

欲 DUÏC ° mong muoán, ham muoán – loøng ham muoán Töø ngöõ

ª saéc duïc, tình duïc, daâm duïc Ñoàng aâm

浴 taém (moäc duïc) 慾 loøng ham muoán (duïc voïng) 育 nuoâi naáng, ñeå con (giaùo duïc, theå duïc) 152

BAØI 27

勿 VAÄT ° chôù, ñöøng (yù ngaên caám) – khoâng neân (khuyeân baûo) Ñoàng aâm

物 nhöõng gì coù hình theå trong khoâng gian – vieäc (vaät loaïi, söï vaät)

施 THI ° ñöa ra – ñaët ra – ñem duøng – moät aâm laø thí Töø ngöõ

ª thi haønh, thi phaùp, thi aân Ñoàng aâm

詩 thô – vaên vaàn – kinh Thi (thi ca) 尸 thaây cheát chöa choân – töôïng thaàn – chuû trì 屍 thaây ngöôøi cheát (töû thi, thi haøi)

153

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 28

輕重以隋侯之珠彈千仞之雀世必笑之何也所用重而所要輕也。 Dòch aâm

Khinh troïng Dó Tuøy haàu chi chaâu ñaøn thieân nhaän1 chi töôùc, theá taát tieáu chi. Haø daõ, sôû duïng2 troïng nhi sôû yeáu3 khinh daõ.4 Dòch nghóa

Ñieàu khinh troïng Duøng ngoïc chaâu cuûa Tuøy haàu5 baén chim seû cao ngaøn thöôùc, ñôøi aét cöôøi cheâ vieäc aáy. Vì sao theá? Vì duøng caùi raát quyù ñeå ñaït ñeán caùi raát taàm thöôøng. 1

Nhaän laø moät ñôn vò ño chieàu cao baèng 8 thöôùc nhaø Chaâu. Thieân nhaän yù noùi raát cao. 2 Sôû duïng: duøng ñeå laøm vieäc gì, töùc laø phöông tieän. Ñaây chæ vieäc duøng vieân ngoïc Tuøy haàu ñeå baén con chim seû raát cao. 3 Sôû yeáu: mong caàu ñeán vieäc gì, töùc laø muïc ñích. Ñaây chæ con chim seû laø moät con vaät nhoû nhoi khoâng coù maáy giaù trò. 4 Ñaây laø moät caâu noùi trích trong saùch Laõ thò Xuaân thu. 5 Tuøy laø moät nöôùc chö haàu ñôøi nhaø Chaâu cuûa Trung Hoa (khoaûng töø naêm 1100 – 300 tröôùc Taây lòch). Tuøy haàu laø vua nöôùc Tuøy coù töôùc haàu. Hoøn ngoïc cuûa Tuøy haàu coù tieáng laø raát quyù vaøo thôøi aáy. Tuøy haàu moät hoâm gaëp moät con raén bò thöông naèm giöõa ñöôøng, beøn laáy thuoác ñaép leân cho noù. Sau ñoù ít laâu, con raén aáy töø döôùi soâng ngoi leân ngaäm moät vieân ngoïc lôùn, daâng cho Tuøy haàu ñeå baùo ñeàn ôn cöùu maïng buoåi tröôùc. Vieân ngoïc aáy ñöôïc goïi laø ngoïc Tuøy haàu.

154

BAØI 28

NGÖÕ PHAÙP ÑAÏI DANH TÖØ

之 Xeùt ñaïi danh töø chi 之 trong caâu: Dó tuøy haàu chi chaâu ñaøn thieân nhaän chi töôùc, theá taát tieáu chi. Chöõ chi ôû cuoái caâu thay theá cho caû meänh ñeà “dó tuøy haàu chi chaâu ñaøn thieân nhaän chi töôùc”, ñöôïc hieåu laø “ñem ngoïc chaâu cuûa Tuøy haàu baén chim seû cao ngaøn nhaän, ngöôøi ñôøi aét cöôøi cheâ vieäc aáy”.

也 Xeùt chöõ daõ 也 trong haø daõ vaø sôû yeáu khinh daõ. Chöõ daõ ñöôïc duøng laøm trôï töø cuoái caâu ñeå xaùc ñònh moät yù kieán hay keát thuùc moät lôøi giaûi thích. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

輕 KHINH ° nheï – taàm thöôøng – heøn – khoâng quan troï ng – coi reû – hôøi hôït Töø ngöõ

ª khinh khi, khinh bæ, khinh suaát, khinh thaân, khinh mieät, khinh baïc

重 TROÏNG ° naëng – coi troïng – lôùn lao – chuoäng – khoù (raát) – moät aâm laø truøng (truøng laëp) 155

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

° troïng löïc, troïng taâm, troïng nghieäm, quan troïng, troïng beänh, troïng yeáu, troïng voïng Ñoàng aâm

仲 ôû giöõa – thöù hai – xen giöõa (troïng thu)

隋 TUØY ° teân rieâng: trieàu nhaø Tuøy – teân moät nöôùc chö haàu ñôøi Xuaân thu Ñoàng aâm

隨 = 随 theo – thuaän theo – maëc loøng – ngoù n chaân (tuøy tuøng, tuøy yù)

侯 HAÀU ° moät trong naêm töôùc phong ngaøy xöa: coâng, haàu, baù, töû, nam. Haàu thöôøng laø vua moät nöôùc nhoû naèm trong nöôùc lôùn döôùi quyeàn moät vò thieân töû. Töø ngöõ

ª chö haàu, haàu töôùc, phong haàu, coâng haàu Ñoàng aâm

猴 con khæ 喉 cuoáng hoïng (yeát haàu, haàu khoa) 餱 côm khoâ

珠 CHAÂU ° (chu) ngoïc laáy töø con trai coù hình troøn – vaät hình troøn nhö ngoïc trai. 156

BAØI 28

Töø ngöõ

ª chaâu ngoïc, traân chaâu, chaâu lieân bích hôïp, chaâu hoaøn hôïp phoá Ñoàng aâm

朱 saéc ñoû – hoï chaâu (cuõng ñoïc laø chu) (Chaâu Traàn, Chaâu Hy) 硃 son 株 (chu) goác caây treân ñaát – soá ñeám veà caây coái 舟 (chu) ghe thuyeàn – ñóa ñöïng cheùn röôïu 州 moät khu vöïc haønh chaùnh ngaøy xöa 洲 coàn – baõi soâng – ñaïi luïc (AÙ chaâu).

周 (chu) voøng troøn – ñeán nôi ñeán choán – Nhaø Chaâu beân Trung Hoa (chu caáp)

週 (chu) voøng quanh – moät tinh kyø 7 ngaøy (chu toaøn, chu kyø)

彈 ÑAØN ° ñaùnh ñaøn – baén – xeùt traùch ñieàu loãi – coù tính ñaøn hoài Töø ngöõ

ª ñaøn caàm, ñaøn haëc, ñaøn aùp, ñaøn tính Ñoàng aâm

殫 heát – doác heát ra (ñaøn löïc, nghieân tinh ñaøn tuù) 壇 caùi ñaøi ñeå laøm leã hoaëc hoäi heø (thöôùng ñaøn) 檀 teân caây (ñaøn höông)

千 THIEÂN ° ngaøn – soá ngaøn (1000) – soá nhieàu 157

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thieân coå, thieân bieán vaïn hoùa, thieân lyù maõ, thieân phöông baùch keá, thieân thu Ñoàng aâm

Xem Baøi 23.

仞 NHAÄN ° ñôn vò ño chieàu daøi, moät nhaän baèng 8 thöôùc ñôøi nhaø Chaâu (töông ñöông khoaûng 6,48 meùt) Ñoàng aâm

認 nhaän bieát – nhaän roõ – baèng loøng – coâng nhaän 牣 ñaày, nhö sung nhaän 充牣軔 ngaên trôû – beàn chaéc – meàm maïi – löôøi bieáng 紉 xaâu chæ vaøo kim – vaù aùo raùch – caûm phuïc

雀 TÖÔÙC ° chim seû Töø ngöõ

ª khoång töôùc: con coâng Ñoàng aâm

爵 cheùn uoáng röôïu – töôùc vò (chöùc töôùc) 嚼 nhai 削 boùc loät – cöôùp boùc (töôùc ñoaït)

笑 TIEÁU ° cöôøi – cöôøi cheâ 158

BAØI 28

Töø ngöõ

ª tieáu ñaøm, tieáu laâm, tieáu maï Ñoàng aâm

肖 gioáng (baát tieáu, tieáu töû, tieáu töôïng) 俏 ñeïp 鞘 bao ñöïng dao 峭 (tieãu) daùng nuùi cao lôûm chôûm – nghieâm gaáp – gaáp böùc

醮 taùi tieáu: ñaøn baø taùi giaù – ñaïo só laäp ñaøn kyø ñaûo

要 YEÁU ° caàn ñeán – troïng ñaïi – thieát ñaùng – moät aâm laø yeâu: xin – caàu – chaän ñoùn ñöôøng Töø ngöõ

ª troïng yeáu, quan yeáu, thieát yeáu, yeáu ñieåm, yeáu nhaân, yeáu öôùc, yeáu toá – yeâu caàu, yeâu saùch, yeâu minh

159

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 29

自守人非善不交 , 物非義不取，親贒如就芝蘭，避惡如畏蛇蠍。 Dòch aâm

Töï thuû Nhaân phi thieän baát giao; vaät phi nghóa1 baát thuû; thaân hieàn nhö töïu chi lan,2 tò aùc nhö uùy xaø yeát. Dòch nghóa

Töï giöõ mình Ngöôøi khoâng toát thì khoâng giao keát, vaät khoâng hôïp ñaïo nghóa thì khoâng nhaän laáy; gaàn guõi ngöôø i hieàn nhö ñeán gaàn hoa chi hoa lan, laùnh xa keû xaáu nhö sôï loaøi raén reát.3

Nhöõng gì hôïp vôùi leõ phaûi, leõ coâng baèng, ñöôøng ngay chính goïi laø nghóa, ta thöôøng hieåu laø ñaïo nghóa. Chaúng haïn, vieäc cöùu ngöôøi trong côn nguy bieán laø vieäc nghóa, vieäc tham lam haïi ngöôøi laø vieäc phi nghóa, baát nghóa. 2 Chi lan: coû chi vaø coû lan laø 2 thöù coû coù hoa thôm ñöôïc ngöôøi xöa ví vôùi aûnh höôûng toát cuûa ngöôøi hieàn. 3 Chöõ xaø yeát dòch saùt nghóa laø raén vaø boø caïp, nhöng taïm dòch cho thuaän tai laø raén reát, nhöõng loaøi vaät coù noïc ñoäc. Baøi naøy cuûa Thieäu Khang Tieát, danh nho ñôøi Toáng beân Trung Hoa.

160

BAØI 29

NGÖÕ PHAÙP Nhöõng caâu trong baøi coù theå ñöôïc vieát laïi theo moät soá caùch khaùc nhau. Ví duï nhö caâu: 人非善不交, 物非義不取 Nhaân phi thieän baát giao, vaät phi nghóa baát thuû coù theå vieát laïi theo 2 caùch: 1. 不交非善之人, 不取非義之物 Baát giao phi thieän chi nhaân, baát thuû phi nghóa chi vaät. 2. 非善之人不交, 非義之物不取 Phi thieän chi nhaân baát giao, phi nghóa chi vaät baát thuû. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

守 THUÛ ° troâng giöõ – ñôïi – moät aâm laø thuù Töø ngöõ

ª thuû thaønh, thuû tín, thuû kyû, phoùng thuû, coá thuû Ñoàng aâm

首 ñaàu – treân heát – tröôùc heát – moät aâm laø thuù (thuû khoa) 手 tay – caàm giöõ – ngöôøi saønh soûi vieäc (thieän thuû) 取 Xem chöõ thuû beân döôùi.

非 PHI ° khoâng phaûi – traùi leã – ñieàu loãi quaáy – cheâ ngöôøi Töø ngöõ

ª thò phi, phi nghóa, phi loaïi, phi phaùp, phi nghò Ñoàng aâm

Xem Baøi 21. 161

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

物 VAÄT ° chæ chung vaät theå trong trôøi ñaát, vaïn vaät Töø ngöõ

ª Vaät theå, vaät chaát, ñoäng vaät, söï vaät, vaät lieäu, vaät giaù, vaät lyù, phaåm vaät, leã vaät, vaät saéc, taïo vaät

義 NGHÓA ° yù nghóa – ñaïo nghóa Töø ngöõ

ª phi nghóa, nghóa cöû, nghóa binh, khôûi nghóa, nghóa hieäp, nghóa khí, chính nghóa, nghóa phuï, ñònh nghóa, yù nghóa, giaûi nghóa

取 THUÛ ° laáy – nhaän laáy – duøng tay laáy vaät – löïa choïn – duøng Töø ngöõ

ª thuû tieâu, thuû xaû, thuû phaùp (hoïc theo) ñoaït thuû, tranh thuû, taán thuû

親 THAÂN ° thöông yeâu – gaàn guõi – cha meï – hoï haøng Töø ngöõ

ª song thaân, phuï thaân, maãu thaân, thaân aùi, thaân caän, thaân haønh, thaân maät, thaân thích

賢 HIEÀN ° ngöôøi coù taøi ñöùc – khoâng döõ – toát – lôøi khen ngôïi toát gioûi 162

BAØI 29

Töø ngöõ

ª hieàn taøi, thaùnh hieàn, hieàn só, hieàn haäu, baát hieàn

如 NHÖ ° cuøng – gioáng nhö – ví nhö – neáu – baèng nhö – ñi qua Töø ngöõ

ª nhö yù, nhö nguyeän, Nhö Lai, töï nhö

就 TÖÏU ° ñeán – tôùi – neân vieäc – ñi theo – phoûng khieán – cöù theo ñoù Töø ngöõ

ª teà töïu, töïu chöùc, thaønh töïu, töïu nghóa, töïu trung, töïu hoïc

芝 CHI ° hay linh chi, moät thöù coû thôm, ngaøy xöa cho raèng laáy tro coû linh chi ñeå rieâng vaøo trong moät caùi bình, ñeán ngaøy ñoâng chí thì töï nhieân bay leân.

蘭 LAN ° moät thöù hoa coù muøi thôm deã chòu Töø ngöõ

ª lan hueä, lan ngoïc, lan xaï, lan tình Ñoàng aâm

闌 muoän – khuya – caùch trôû – caùnh cöûa (lan can) 欄 caây moäc lan – chuoàng nuoâi suùc vaät 163

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

讕 = 譋 noùi doái 瀾 soùng to (ba lan: soùng to)

避 TÎ ° neù traùnh – traùnh ñi Töø ngöõ

ª tî naïn, tî theá, ñaøo tî, tî hieàm Ñoàng aâm

巳 vò thöù ôû trong 12 ñòa chi 鼻 caùi muõi – baét ñaàu (tî khoa)

惡 AÙC ° hung döõ – xaáu – chaúng laønh Töø ngöõ

ª taøn aùc, aùc chieán, aùc ñoäc, aùc nghieät, aùc taät Ñoàng aâm

握 (oác) caàm, naém laáy

畏 UÙY ° sôï – kính sôï – loøng phuïc theo Töø ngöõ

ª uùy cuï, kính uùy Ñoàng aâm

尉 chöùc só quan (ñoâ uùy) 164

BAØI 29

蛇 XAØ ° con raén Töø ngöõ

ª xaø haønh: boø ñi nhö raén, hoïa xaø thieâm tuùc, xaø maâu, xaø thoân töôïng

蠍 YEÁT ° con boø caïp Ñoàng aâm

咽 cuoáng hoïng (yeát haàu) 謁 xin ñöôïc gaëp maët – hoûi thaêm – baåm thöa (yeát kieán)

揭 giô tay leân – baøy toû ra – môû baøy ra (nieâm yeát, yeát thò)

歇 heát (ñình yeát)

165

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 30

春怨打起黃鶯兒，莫教枝上啼。啼時驚妾夢，不得到遼西。 Dòch aâm

Xuaân oaùn1 Ñaû khôûi hoaøng anh nhi, Maïc giao chi thöôïng ñeà. Ñeà thôøi kinh thieáp moäng, Baát ñaéc ñaùo Lieâu teâ.2

Noãi oaùn haän ngaøy xuaân. Nhaân ngaøy xuaân ngöôøi thieáu phuï trong khueâ phoøng nhôù ñeán tình quaân ñang chinh chieán ôû xa, muoán gaëp choàng trong giaác moäng maø khoâng ñöôïc, beøn truùt noãi oaùn haän vaøo chim oanh. 2 Lieâu teâ: chöõ taây trong thi ca thöôøng ñoïc laø teâ, Lieâu laø moät nöôùc ôû veà phía ñoâng baéc vaø taây baéc Trung Hoa ngaøy xöa.

166

BAØI 30

Dòch nghóa

Hôøn xuaân Xua ñaùnh con hoaøng oanh bay ñi, Ñöøng cho noù keâu treân caønh. Vì luùc keâu seõ laøm maát giaác chieâm bao cuû a thieáp, (khieán moäng hoàn) thieáp khoâng ñeán ñöôïc mieà n Lieâu taây (ñeå thaêm choàng).1 NGÖÕ PHAÙP

而 Trong tieáng Haùn coå khoâng coù loaïi töø töông ñöông vôùi caùc loaïi töø cuûa ta nhö caùi, con... Chæ coù nhöõng danh töø toång hôïp (hay goïi khaùc ñi laø danh töø chæ loaïi). Ví duï nhö caùc tieáng ngö (caù), ñieåu (chim), sôn (nuùi), giang (soâng)… ñöôïc duøng trong caùc tieáng keùp: lyù ngö (caù gaùy), ñaø ñieåu (chim ñaø ñieåu), Döông Töû giang (soâng Döông Töû), Thaùi Haønh sôn (nuùi Thaùi Haønh)... Nhöng thænh thoaûng chuùng ta cuõng gaëp moät vaøi tieáng coù tính caùch nhö nhöõng loaïi töø cuûa ta, nhö chöõ nhi trong hoaøng oanh nhi: con hoaøng oanh.

Coù thuyeát cho raèng ñaây laø moät baøi thô khoâng ñeà khoâng bieát cuûa ai, nhöng ngöôøi YÙ Chaâu thöôøng haùt neân goïi laø YÙ Chaâu ca (khuùc haùt ngöôøi YÙ Chaâu); coù thuyeát cho raèng baøi naøy cuûa Caùp Gia Vaän. Cuõng coù thuyeát cho raèng baøi thô naøy cuûa Kim Xöông Töï, moät nöõ thi nhaân ñôøi Ñöôøng.

167

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Moät vaø i baûn dòch thô

1. Baûn dòch cuûa Huyønh Gia Ngaân1 Hôøn xuaân Xua tay maø ñuoåi hoaøng oanh, Ñöøng cho noù ñaäu treân caønh noù keâu. Keâu thôøi maát giaác chieâm bao, Chaúng cho hoàn thieáp ñöôïc vaøo Lieâu taây. 2. Baûn dòch cuûa Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu YÙ Chaâu ca Ñaäp cho maát caùi vaøng anh, Chaúng cho noù ñaäu treân caønh noù keâu. Noù keâu tænh giaác chieâm bao, Lieâu taây chaúng ñeå em theo ñeán chaøng. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

怨 OAÙN ° giaän hôøn, thuø haèn Töø ngöõ

ª thuø oaùn, oaùn cöøu, oaùn haän, keát oaùn, oaùn thaân, thaâm oaùn

打 ÑAÛ ° ñaùnh baèng tay – xua ñaùnh – laáy – moät taù 1

Moät nöõ só ñaát Quaûng Nam, maát naêm 1892.

168

BAØI 30

Töø ngöõ

ª ñaû ñaûo, ñaû ñoäng, ñaû phaù

黃 HOAØNG ° (huyønh) maøu vaøng – thaát baïi – treû em chöa quaù 3 tuoåi Töø ngöõ

ª hoaøng ñaïo (zodiaque), hoaøng hoân Ñoàng aâm

皇 vua – lôùn – ñeïp toát (thöôïng hoaøng) 凰 con maùi cuûa chim phuïng (phuïng hoaøng) 蝗 saâu keo 煌 saùng roõ (huy hoaøng) 惶 sôï (baøng hoaøng, kinh hoaøng) 隍 caùi raõnh ñaøo chung quanh thaønh khoâng coù nöôùc 遑 nghæ – thong thaû

鶯 OANH ° chim oanh = 鸎 Töø ngöõ

ª yeán oanh, oanh ca, hoaøng oanh: chim hoaøng oanh Ñoàng aâm

轟 tieáng xe chaïy keâu raàm raàm – laøm vang ñoäng (oanh lieät)

縈 baän taâm – quay voøng – quaán quanh 169

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

莫 MAÏC ° chaúng – khoâng coù ai – ñöøng – hoï Maïc Ñoàng aâm

摸 (moâ) sôø moù. 漠 (mòch) baõi caùt – trong treûo – yeân laëng khoâng quan heâï vôùi nhau 膜 (moâ) da moûng boïc thôù thòt – gaân

幕 (mòch) caùi maøn.

教 GIAO ° khieán – khieán cho – aâm khaùc laø giaùo: daïy baûo – meänh leänh – tín giaùo Töø ngöõ

ª toân giaùo, giaùo duïc, giaùo ñieàu, giaùo sö, giaùo khoa, giaùo huaán, giaùo hoùa, leã giaùo

枝 CHI ° caønh caây – caùi coät nhoû – phaàn chi nhaùnh – taùn loaïn Töø ngöõ

ª chi dieäp, kim chi ngoïc dieäp

啼 ÑEÀ ° keâu khoùc – chim keâu hoùt Ñoàng aâm

Xem Baøi 11 170

BAØI 30

驚 KINH ° ngöïa sôï haõi, sôï haõi, roái loaïn, naùo ñoäng tinh thaàn Töø ngöõ

ª kinh ñoäng, kinh haõi, kinh hoaøng, kinh dò, kinh phong, thaàn kinh ñaûm laïc Ñoàng aâm

Xem Baøi 22.

妾 THIEÁP ° ngöôøi phuï nöõ töï xöng – ngöôøi vôï leõ Töø ngöõ

ª tyø thieáp, theâ thieáp, tieän thieáp Ñoàng aâm

帖 chöõ vieát treân luïa ngaøy xöa – thô vaên duøng trong thôøi khoa cöû – taám giaáy in teân hoï – phuïc theo (danh thieáp, thieáp phuïc) 貼 theâm vaøo cho ñuû – daùn vaøo 跕 tieáng giaøy ñi – naûy rôùt xuoáng

夢 MOÄNG ° nhöõng ñieàu mô trong thaáy khi nguû – giaác nguû – mô moäng. Töø ngöõ

ª moäng söï, moäng hoàn, moäng kieán, moäng töôûng, ñieäp moäng, Hoaøng löông moäng 171

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

得 ÑAÉC ° ñöôïc – coù ñöôïc – thích hôïp – coù theå Töø ngöõ

ª töông ñaéc, taâm ñaéc, ñaéc cöû, ñaéc theá, ñaéc yù, ñaéc saùch, ñaéc toäi, ñaéc chí

到 ÑAÙO ° ñeán – ñeán nôi ñeán choán Töø ngöõ

ª ñaùo ñeå: ñeán cuøng, ñoäc ñaùo, ñaùo ñaàu, söï theá ñaùo ñaàu: ñeán choã cuøng toät

遼 LIEÂU ° xa, xa xoâi – teân moät nöôùc ôû veà phía ñoâ ng baéc Trung Hoa ngaøy xöa Ñoàng aâm

僚 quan – baïn cuøng chöùc (ñoàng lieâu, quan lieâu) 撩 treâu gheïo – naém laáy tay nhau 鷯 chim saâu, tieân lieâu: chim saâu 聊 caåu thaû – yû laïi – taïm (töù coá voâ lieâu) 寮 cöûa soå nhoû – cuøng laøm quan vôùi nhau 寥 troáng khoâng vaéng veû (寂寥 tòch lieâu)

172

BAØI 31

反省曾子曰︰吾日三省吾身︰爲人謀而不忠乎？與朋友交而不信乎？傳不習乎？ Dòch aâm

Phaûn tænh1 Taêng Töû2 vieát: “Ngoâ nhaät tam tænh ngoâ thaân: Vò nhaân möu nhi baát trung3 hoà? Döõ baèng höõu giao nhi baát tín4 hoà? Truyeàn baát taäp hoà?” Dòch nghóa

Xeùt laïi nôi mình Taêng töû noùi raèng: “Ta moãi ngaøy töï xeùt kyõ thaân mình ba ñieàu: Vì ngöôøi lo toan coâng vieäc, coù choã naøo khoâng heát loøng chaêng? Cuøng baïn beø giao keát, coù choã naøo khoâng tin 1

Baøi naøy laø moät chöông trong saùch Luaän ngöõ. Taêng Töû teân laø Taêng Saâm, laø moät ñeä töû lôùn cuûa Khoång Töû, noåi tieáng hieáu haïnh. 3 Trung tín laø nhöõng ñöùc tính caên baûn cuûa keû só ngaøy xöa. Trung laø heát loøng ñoái vôùi ngöôøi, taän tuïy vôùi chöùc vuï, coù tinh thaàn traùch nhieäm, duøng trong chöõ trung hieáu, ngöôøi xöa thöôøng dòch laø ngay thaûo. 4 Tín coù nghóa laø ñaùng tin thöïc, khoâng doái traù. Trung tín ñi ñoâi tieâu bieåu cho baûn chaát toát ñeïp cuûa con ngöôøi. 2

173

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thaät chaêng? Lôøi thaày truyeàn daïy laïi, coù choã naøo khoâng laøm theo chaêng?”1 NGÖÕ PHAÙP

爲與 CAÙCH DUØNG CAÙC CHÖÕ VÒ VAØ DÖÕ

Theo trong baøi, chöõ vò vaø döõ ñöôïc duøng nhö nhöõng giôùi töø ñi giaùn caùch vôùi moät ñoäng töø ñi sau vaø ñi lieàn phía tröôùc danh töø laøm tuùc töø cho ñoäng töø aáy.2 Ví duï: Vò nhaân möu nhi baát trung hoà? (Lo toan cho ngöôøi maø khoâng heát loøng chaêng?) Döõ baèng höõu giao nhi baát tín hoà?. (Giao keát vôùi baïn beø maø khoâng tin thaät chaêng?) GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

反 PHAÛN ° traùi laïi – trao laïi – trôû laïi – xoay laïi – beà traùi – töï xeùt laïi – moät aâm laø phieân Töø ngöõ

ª phaûn tænh, phaûn phuùc, phaûn chieáu, phaûn ñoäng

Baøi naøy cho thaáy yù nghóa söï hoïc ngaøy xöa chuù troïng vieäc trau gioài nhaân caùch haèng ngaøy. 2 Coù theå cho raèng caùc tieáng vò… möu, vaø döõ… giao laø ñoäng töø heä cuõng ñöôïc.

174

BAØI 31

Ñoàng aâm

返 veà – trôû veà (phaûn hoài, phaûn boäi) 阪 doác nuùi – cuõng ñoïc laø baûn

省 TÆNH ° töï xeùt mình – hoûi thaêm söùc khoûe – söï bình an – giaùc ngoä – giaûm bôùt moät khu vöïc haønh chính trong nöôùc Töø ngöõ

ª tænh saùt, tænh giaûm, haønh tænh, tu tænh Ñoàng aâm

井 caùi gieáng – pheùp tænh ñieàn: Moät pheùp chia ruoäng

ñôøi xöa, mieáng ruoäng lôùn ñöôïc chia ra thaønh 9 mieáng ruoäng nhoû nhö hình chöõ tænh, noâng daân thu hoaïch 8 mieáng ruoäng chung quanh coù traùch nhieäm goùp coâng caøy caáy mieáng ruoäng ôû giöõa ñeå goùp vaøo coâng khoá.

醒 heát say – nguû daäy – hieåu roõ (tænh ngoä, tænh giaùo) 阱 haàm ñeå baãy thuù döõ 惺 (tinh) yeân laëng – hieåu roõ

曾 TAÊNG ° hoï Taêng – aâm khaùc laø taèng: töøng traûi qua – beøn – chaùu 4 ñôøi – oâng coá 4 ñôøi Ñoàng aâm

增 = 増 theâm (taêng gia) 憎 gheùt (taêng ñoá) 僧 thaày taêng (taêng ñoà, taêng sö) 175

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

爲 VÒ ° vì – cuøng – thay cho – nhaân vì – bò – giuùp cho – aâm khaùc laø vi Töø ngöõ

ª vò kyû, vò tha, töï vò Ñoàng aâm

胃 daï daøy (tyø vò) 謂 noùi – baûo – baûo raèng 渭 teân soâng 未 chöa xaûy ra, chöa coù 味 muøi, do löôõi neám maø bieát – höùng thuù 位 ngoâi thöù – ngoâi vua (töôùc vò) 蝟 con nhím

謀 MÖU ° lo tính truø lieäu tröôùc – keá hoaïch – toan tính moät vieäc gì Töø ngöõ

ª chuû möu, möu saùt, möu söï, möu trí, möu sinh, möu keá, voâ möu, laäp möu, aâm möu

忠 TRUNG ° heát loøng vôùi ngöôøi – heát loøng vôùi nöôùc – ngay thaúng moät loøng Töø ngöõ

ª trung caùo, trung ngoân nghòch nhó, trung trinh, trung tín, baát trung, kieán trung 176

BAØI 31

Ñoàng aâm

Xem Baøi 23

朋 BAÈNG ° beø baïn, baèng höõu – ngöôøi cuøng phe, baèng ñaûng Ñoàng aâm

棚 caùi raïp 鵬 moät loaøi chim raát lôùn ngaøy xöa (baèng trình) 憑 nhôø vaøo – döïa vaøo (vi baøng, baèng caáp)

友 HÖÕU ° baïn beø – giuùp ñôõ Töø ngöõ

ª höõu aùi, höõu nghò, aùi höõu hoäi, giao höõu Ñoàng aâm

Xem Baøi 5

信 TÍN ° tin thöïc – tin caäy – loøng tin – tin theo – bao thô – tin töùc Töø ngöõ

ª tín chæ, tín ñoà, tín ngöôõng, tín löïc thö tín, tín nhieäm, tín duïng

傳 TRUYEÀN ° truyeàn laïi – daïy baûo laïi – chuyeån ñi – trao cho – moät aâm laø truyeàn 177

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª löu truyeàn, truyeàn thuyeát, truyeàn nhieãm, truyeàn nhieät, truyeàn ñaït, truyeàn thaàn, truyeàn khaåu, truyeàn töû löu toân

習 TAÄP ° thöïc haønh ñieàu ñaõ hoïc moät caùch thaønh thuïc – thaáy quen – thoùi quen – chim hoïc bay Töø ngöõ

ª hoïc taäp, taäp quaûn, taäp luyeän, taäp nhieãm, taäp tuïc, taäp chí Ñoàng aâm

集 baày chim ñaäu treân caây – tuï hoïp laïi (taäp hoïp) 輯 hoøa muïc – thu nhoùm laïi (bieân taäp) 緝 keùo gai thaønh sôïi – may – tieáp noái – tìm baét (taäp naõ)

襲 xaáp quaàn aùo nhieàu lôùp – di truyeàn xuoáng ñôøi sau – y theo caùch xöa – ñaùnh uùp (taäp kích, taäp aám)

178

BAØI 32

慎太公曰︰日月雖不照覆盆之下。刀劍雖快不斬無罪之人。飛災橫禍不入慎家之門。 Dòch aâm

Thaän Thaùi coâng1 vieát: “Nhaät nguyeät tuy minh baát chieáu phuùc boàn chi haï, ñao kieám tuy khoaùi baát traûm voâ toäi chi nhaân. Phi tai hoaïnh hoïa2 baát nhaäp thaän gia chi moân. Dòch nghóa

Caån thaän OÂng Thaùi coâng noùi raèng: “Maët trôøi maët traêng duø coù saùng toû cuõng khoâng soi ñeán döôùi loøng chaäu uùp, dao göôm

Thaùi coâng, hay Thaùi coâng Voïng. Thaùi coâng laø töôùc, Voïng laø teân, töùc laø oâng Laõ Voïng ñôøi nhaø Chaâu, chính teân laø Khöông Thöôïng, töï Töû Nha, moät baäc hieàn taøi ñaõ giuùp vua Voõ Vöông ñaùnh vua Truï dieät nhaø AÂn. Lôøi trong baøi naøy khoâng chaéc laø do oâng noùi ra, vì xöa thöôøng coù ngöôøi vieát saùch roài thaùc danh laø cuûa caùc baäc danh nhaân ñôøi tröôùc. Söï thaùc danh nhö vaäy chæ nhaèm ñeå cho ngöôøi khaùc deã tin theo thuyeát cuûa mình 2 Phi tai hoaïnh hoïa: tai bay vaï gioù, nhöõng tai hoïa xaûy ñeán moät caùch baát ngôø.

179

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

duø coù saéc beùn cuõng khoâng cheùm haïi ngöôøi voâ toäi. Nhöõng tai hoïa baát ngôø khoâng ñeán vôùi ngöôøi bieát caån thaän.”1 NGÖÕ PHAÙP

家 Chöõ nhaø trong tieáng Vieät voán do chöõ gia naøy noùi traïi ñi maø thaønh. Caùc nghóa khaùc ñeàu ghi ôû phaàn Giaûi thích töø ngöõ, nhöng coù moät nghóa ñaùng ñöôïc chuù yù hôn heát: chæ ngöôøi chuyeân moân, sôû tröôøng veà moät moân hoïc hay moät söï vieäc. Ví duï: thöông gia (nhaø buoân), trieát gia (nhaø trieát hoïc), chính trò gia (nhaø chính trò)... Hoaëc ñeå noùi veà moät ngöôøi coù moät tính neát toát, nhö chöõ thaän gia. Neáu caên cöù vaøo chöõ 門 moân (cöûa) theo sau maø hieåu thaän gia laø gia ñình aên ôû caån thaän cuõng ñöôïc, nhöng khoâng chính xaùc baèng ngöôøi bieát caån thaän. Trong y hoïc, ngöôøi ta cuõng duøng chöõ gia ñeå chæ ngöôøi coù beänh taät coá höõu. Ví duï: phong gia (ngöôøi maéc beänh phong laâu naêm). GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

慎 THAÄN ° caån thaän – thaän troïng – khoâng sô xuaát = 愼 Töø ngöõ

ª thaän troïng, thaän ñoäc, thaän haïnh, caån thaän, thaän chung, thaän vi

Baøi naøy trích trong saùch Minh taâm böûu giaùm.

180

BAØI 32

Ñoàng aâm

腎 traùi caät (thaän taïng, boå thaän) 蜃 (thaån) con trai – con soø lôùn

雖 TUY ° tuy laø – duø laø (töø chuyeån tieáp) Töø ngöõ

ª tuy nhieân Ñoàng aâm

綏 caùi daây ñeå nòt maø böôùc leân xe – yeân oån – tuït luøi – laù côø

荽 moät thöù rau thôm (胡荽 hoà tuy)

照 CHIEÁU ° aùnh saùng maët trôøi – soi saùng – thoâng caùo – y theo Töø ngöõ

ª phaûn chieáu, chieáu aûnh, chieáu xaï, chieáu luaät, chieáu leä, chieáu toäi Ñoàng aâm

詔 daïy baûo – meänh vua (chieáu duï, chieáu chæ)

覆 PHUÙC ° laät laïi – uùp laïi – nghieâng ñoå – traû laïi – xeùt kyõ – moät aâm laø phuù: bao truøm – che ñaäy Töø ngöõ

ª khuynh phuùc, phuùc thö, phuùc haïch, phuùc aâm, phuùc ñaùp, tieàn xa kyù phuùc haäu xa gôùi chi 181

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

褔 vieäc toát – vieäc laønh – may maén – thòt hay röôïu ñaõ teá thaàn roài

腹 buïng – ñeå trong loøng – thaân tín – nieàm rieâ ng (taâm phuùc, phuùc thoáng)

盆 BOÀN ° chaäu baèng saønh – chaäu troàng hoa Töø ngöõ

ª thu boàn, laâm boàn, boàn ngö

劍 KIEÁM ° göôm, kieám Töø ngöõ

ª kieám cung, kieám hieäp, kieám khaùch, kieám thuaät, long tuyeàn kieám, böûu kieám, ñao kieám

快 KHOAÙI ° vui thích – mau choùng – saéc beùn Töø ngöõ

ª khoaùi laïc, khoaùi thích, khoaùi chí Ñoàng aâm

膾 thòt laøm chaû – thòt caét töøng mieáng nhoû 澮 raõnh nöôùc chaûy

斬 TRAÛM ° cheùm – chaët ñöùt ra – chaéc chaén – quaû quyeát 182

BAØI 32

Töø ngöõ

ª traûm thuû, traûm toäi, traûm haäu, tieàn traûm haäu taáu, traûm quyeát

罪 TOÄI ° phaïm phaùp luaät – loãi naëng – laøm vieäc aùc – traùi vôùi löông taâm – vieäc oan chöôùng – traùi nghóa vôùi phuùc Töø ngöõ

ª töû toäi, phaïm toäi, toäi nhaân, toäi tình, toäi traïng, toäi aùc, ñaùi coâng thuïc toäi

災 TAI ° tai hoïa – ñieàu nguy haïi lôùn Töø ngöõ

ª tai hoïa, thieân tai, hoûa tai, thuûy tai, tai aùch, tai bieán, tai naïn, tai öông, tai haïi Ñoàng aâm

哉 vaäy thay! (taùn thaùn töø) vaäy ru? vaäy sao? (nghi vaán töø) 顋 hai beân maù 偲 nhieàu raâu toùc

橫 HOAØNH ° beà roäng – caùch trôû – ñaët ngang – beân caïnh – moät aâm laø hoaïnh: ngang ngöôïc (yû theá laøm vieäc khoâng hôïp lyù) – baát traéc – khoâng theo leõ thöôøng Töø ngöõ

ª tung hoaønh, hoaønh haønh, hoaïnh taøi, hoaïnh hoïa 183

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

衡 (haønh) caùi caân – caân

禍 HOÏA ° tai hoïa – ñieàu khoâng may Töø ngöõ

ª hoïa phuùc, hoïa haïi, hoïa öông, thoï hoïa, nhöông hoïa, hæ tai laïc hoïa, hoïa voâ ñôn chí Ñoàng aâm

畫 veõ (hoïa só, hoäi hoïa) 和 ñaùp laïi lôøi xöôùng ca – hôïp nhau (hoïa thi, xöôùng hoïa) – moät aâm laø hoøa

門 MOÂN ° cöûa – ngoõ ra vaøo – nhaø cöûa – gia ñình – ñoà ñaûng – hoïc phaùi – cöûa haøng Töø ngöõ

ª moân hoä, moân ñeä, moân haï, nhaäp moân, moân phaùi, moân sinh, xuaát moân, moân ñöông hoä ñoái Ñoàng aâm

們 boïn – caû boïn 捫 sôø moù – giöõ laáy – boùp cheït laïi

184

BAØI 33

人情明月之珠夜光之璧以暗投人於道路人無不按劍相眄者何則無因而至前也。 Dòch aâm

Nhaân tình Minh nguyeät chi chaâu, daï quang chi bích. Dó aùm ñaàu nhaân ö ñaïo loä, nhaân voâ baát aùn kieám töông mieán giaû haø? Taéc voâ nhaân nhi chí tieàn daõ. Dòch nghóa

Loøng ngöôøi1 Chaâu minh nguyeät”, bích daï quang,2 neáu ngaàm ñem vaát cho ngöôøi ta giöõa nôi ñöôøng saù, ngöôøi ta khoâng ai 1

Chöõ nhaân tình hieåu saùt nghóa laø tình ngöôøi, chöõ nhaân taâm môùi coù nghóa laø loøng ngöôøi, nhöng theo thoùi quen chuùng ta thöôøng duøng tình ñôøi (theá tình) hay loøng ngöôøi ñeå noùi söï traùo trôû khoù tin giöõa moïi ngöôøi ñoái vôùi nhau, neân dòch nhaân tình ra loøng ngöôøi laø chuù troïng vaøo söï giaûi yù maø khoâng chuù troïng ôû söï dòch chöõ. 2 Minh nguyeät, daï quang khoâng phaûi laø nhöõng danh töø rieâng, maø laø nhöõng danh töø keùp coù giaù trò nhö nhöõng hình dung töø ñeå chæ ñònh cho caùc tieáng chaâu vaø bích theo sau.

185

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

khoâng naém chuoâi göôm maø göôøm ngoù nhau.1 Vì sao theá? Vì boãng khoâng maø ñeán tröôùc maët hoï vaäy. 2 NGÖÕ PHAÙP

無不 1.

Vieäc söû duïng hai töø phuû ñònh – phuû ñònh keùp – taïo ra moät yù khaúng ñònh maïnh meõ, döùt khoaùt. Nhaân voâ baát aùn kieám töông mieán giaû. (Ngöôøi ta khoâng ai khoâng naém chuoâi göôm maø göôøm ngoù nhau.) 2.

Xeùt caáu truùc cuûa meänh ñeà keùp: Minh nguyeät chi chaâu, daï quang chi bích, dó aùm ñaàu nhaân ö ñaïo loä... Trong caâu, chuû töø bò aån duïng. Caùc cuïm töø minh nguyeät chi chaâu vaø daï quang chi bích laøm tuùc töø tröïc tieáp cho ñoäng töø dó, cuõng nhö nhaân laøm tuùc töø tröïc tieáp cho ñoäng töø ñaàu. Song ba tieáng dó aùm ñaàu coù theå thaønh moät heä ñoäng töø. Chuùng ta coù theå noùi khaùc ñi: Dó minh nguyeät chi chaâu daï quang chi bích aùm ñaàu nhaân ö ñaïo loä. Nhaän xeùt

Vieäc ñaët tuùc töø tröïc tieáp ra tröôùc ñoäng töø laø moät caùch duøng raát thoâng duïng trong Haùn vaên. Tính caùch giaûn dò, linh ñoäng trong caáu truùc Haùn vaên raát gioáng vôùi Vieät vaên, 1 2

YÙ noùi chöïc ñaùnh nhau ñeå maø giaønh laáy vì tham moùn lôïi baát ngôø. Baøi naøy trích ôû Traâu Döông thö.

186

BAØI 33

chuû töï thöôøng hay aån duïng, vaø trong meänh ñeà keùp tuùc töø tröïc tieáp coù theå ñi tröôùc ñoäng töø. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

情 TÌNH ° tình caûm – thöïc taïi – tình rieâng – thuù vò – loøng yeâu nhau – yù rieâng – loøng rieâng Töø ngöõ

ª tình duyeân, tình caûm, tình hình, noäi tình, tình theá, tình traïng, tình nguyeän, tình thöïc, tình töï, voâ tình, tình yù, aùi tình Ñoàng aâm

睛 con ngöôi trong maét (nhaõn tình) 晴 trôøi quang ñaõng

光 QUANG ° aùnh saùng – saùng – roõ raøng – trôn boùng – veû vang – heát saïch Töø ngöõ

ª haøo quang, quang aâm, quang minh chính ñaïi, phaùt quang, quang laâm, quang tuyeán, quang huy, vinh quang Ñoàng aâm

胱 baøng quang: boïng ñaùi 洸 quaû quyeát, cöùng coûi

璧 BÍCH ° loaïi ngoïc troøn ñeïp, giöõa coù loã, ngoïc bích 187

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª bích nguyeät: maët traêng troøn ñeïp, toaøn bích, 璧還 bích hoaøn Ñoàng aâm

碧 thöù ñaù coù maøu xanh bieác – maøu xanh bieá c (bích caâu, bích thuûy)

壁 böùc töôøng – böùc thaønh xaây quanh nôi ñoùng quaân (bích luõy)

暗 AÙM ° toát – kín – ngaàm – traùi vôùi chöõ minh Töø ngöõ

ª aùm saùt, aùm taû, aùm muoäi, aùm haïi, töï kyû aùm thò, aùm trôï, haéc aùm, hoân aùm

投 ÑAÀU ° neùm – ñöa – uûy thaùc vieäc gì – hôïp nhau Töø ngöõ

ª ñaàu cô, ñaàu buùt, ñaàu ñoäc, ñaàu ñôn, ñaàu haøng, ñaàu phieáu, ñaàu tö, ñaàu thai, ñaàu quaân Ñoàng aâm

頭 caùi ñaàu, boä phaän treân heát cuûa thaân – phaàn ôû treân tröôùc – baäc cao nhaát

路 LOÄ ° ñöôøng ñi – phöông tieän – ñòa vò – lôùn – moät khu vöïc haønh chaùnh lôùn – ñoäi quaân lôùn 188

BAØI 33

Töø ngöõ

ª thöôïng loä, loä ñoà, haønh loä nhaân, loä trình Ñoàng aâm

露 gioït moùc – baøy ra ñeå cho ngöôøi ta thaáy ñöôïc – nöôùc thuoác chöng caát ñöôïc (tieát loä, boäc loä) 輅 xe lôùn 鷺 con coø – con vaïc

按 AÙN ° voã vaøo – duøng tay ñeø xuoáng – aùt ñi – khaûo xeùt – laàn löôït theo thöù töï Töø ngöõ

ª aùn kieám: ñaët tay vaøo kieám saün saøng ruùt ra, aùn saùt söù: quan aùn saùt coi vieäc hình nguïc, aùn maïch, aùn nghieäm, aùn ngöõ Ñoàng aâm

晏 (yeán) yeân laëng – buoåi chieàu – muoän 案 caùi baøn – xem xeùt tình traïng söï vieäc – veà phaùp luaät hay hoïc thuaät (ñeà aùn, y aùn)

眄 MIEÁN ° lieác troâng – nhìn xem, töông mieán: göôøm göôøm nhìn nhau Ñoàng aâm

麫 = 面 boät mì – buùn laøm baèng boät mì phôi khoâ 緬 xa xoâi – daùng nghó ngôïi 沔 nöôùc chaûy ñaày – teân soâng 189

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

則 TAÉC ° pheùp taéc – baét chöôùc – thì (lieân töø) Töø ngöõ

ª quy taéc, phaùp taéc Ñoàng aâm

塞 laáp – khoâng thoâng (beá taéc) – moät aâm laø taùi 稷 moät thöù luùa – hoät keâ – neàn teá thaàn noâng (xaõ taéc)

因 NHAÂN ° bôûi vì – theo ñoù – do ñoù – theo cuõ – lyù do Töø ngöõ

ª nguyeân nhaân, nhaân quaû, nhaân tuaàn

至 CHÍ ° ñeán – raát – to lôùn Töø ngöõ

ª chí toân, chí ñöùc, chí thieän, thaäm chí Ñoàng aâm

質 cuûa tin – con tin 贄 leã vaät ñeå thaêm nhau 志 caùi yù rieâng (taâm chí) 識 ghi cheùp (taäp chí) – moät aâm laø thöùc

前 TIEÀN ° phía tröôùc – maët tröôùc – tieán leân 190

BAØI 34

Töø ngöõ

ª tieàn ñoà, tieàn thaân, tieàn ñònh, tieàn nhaân Ñoàng aâm

錢 ñoàng tieàn – tieàn baïc – moät chæ: 1/10 löôïng (tieàn toâ) BAØI 34

愛惜光陰光陰迅速年與日馳，今日一過不可復還。吾少年輩何不知愛惜光陰以勵志求學耶。 Dòch aâm

AÙi tích quang aâm 1

Quang aâm taán toác nieân döõ nhaät trì, kim nhaät nhaát quaù baát khaû phuïc hoaøn. Ngoâ thieáu nieân boá i haø baát tri aùi tích quang aâm, dó leä chí caàu hoïc da? Dòch nghóa

Meán tieác thôøi gian

Thôøi gian nhanh choùng naêm thaùng ruoåi mau, ngaøy hoâm nay qua ñi, khoâng theå naøo trôû laïi. Boïn thieáu nieân chuùng ta, sao chaúng bieát meán tieác thôøi gian ñeå gaéng chí caàu hoïc?

Quang aâm: aùnh saùng vaø boùng toái, söï thay nhau lieân tieáp giöõa ngaøy vaø ñeâm, ñeå chæ thôøi gian troâi qua.

191

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

以 Chöõ dó trong tieáng Haùn ñöôïc duøng theo nhieà u caùch, khi thì laøm ñoäng töø, khi thì laøm giôùi töø, khi thì laøm lieân töø, khi thì keát hôïp vôùi moät ñoäng töø khaùc hoaëc vôùi nhöõng tieáng sôû, haø ñeå taïo thaønh nhöõng töø ngöõ keùp ñaëc bieät. Tuøy choã duøng maø chuùng ta hieåu nghóa cuûa noù theo caùch thích hôïp. Xeùt chöõ dó trong caâu: Haø baát tri aùi tích quang aâm dó leä chí caàu hoïc da. Chöõ dó ôû ñaây coù nghóa ñeå, ñeå maø, laø moät giôùi töø.

何 Xeùt chöõ haø qua nhöõng caâu ñaõ hoïc, ta thaáy coù nhieàu caùch duøng khaùc nhau: Trong cuïm töø haø söï, chöõ haø ñöùng tröôùc danh töø vaø chæ ñònh cho danh töø, duøng nhö moät nghi vaán chæ ñònh töï. Trong caùc töø ngöõ haø dó, haø taéc, chöõ haø ñöôïc duøng moät caùch ñoäc laäp nhö traïng töø nghi vaán. Caùc chöõ daõ vaø taéc chæ coù vai troø phuï thuoäc. Trong cuïm töø haø baát tri, chöõ haø ñöùng tröôùc ñoäng töø, ñöôïc duøng laøm moät traïng töø nghi vaán. 192

BAØI 34

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

惜 TÍCH ° tieác – nhôù tieác – thöông tieác – tieác khoâng nôõ boû Töø ngöõ

ª aùi tích: meán tieác Ñoàng aâm

惜 tieác nhôù ngöôøi hay vaät bò maát – yeâu tieác (aùi tích) 迹 daáu chaân – daáu veát cuõ 踖 daáu chaân – daáu veát (söï tích, di tích, taøn tích) 積 chöùa laïi – doàn laïi – laâu ngaøy – soá thaønh baøi nhaân (tích cöïc, tích soá, tích tröõ)

績 keùo gai hoaëc boâng thaønh sôïi – coâng lao (thaønh tích)

脊 xöông soáng 析 beû goã – phaân bieät ra (phaân tích) 锡 thieác – cho

陰 AÂM ° soá aâm – coõi aâm – phía baéc cuûa nuùi – phía nam cuûa soâng – boùng maët trôøi, thöôøng duøng aùm chæ thôøi gian – ñoái laïi vôùi döông, aâm döông laø tieáng duøng ñeå chæ tính caùch ñoái ñaõi cuûa söï vaät Töø ngöõ

ª aâm möu, aâm phuû, aâm cung, aâm moân, aâm vaân, quang aâm 193

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

音 tieáng (ñoàng aâm, thanh aâm)

迅 TAÁN ° mau choùng Töø ngöõ

ª taán toác: mau choùng – taán taät – taán thieäp Ñoàng aâm

縉 luïa saéc ñoû (taán thaân: ngöôøi coù chöùc töôùc) 搢 caém vaøo – lay ñoäng 晉 tieán leân – nöôùc Taán cuûa Trung Hoa ngaøy xöa (duyeân Taàn Taán)

訊 hoûi – tin töùc – tra toäi – caùo cho bieát – möu (vaán taán, tra taán)

進 (tieán) böôùc tôùi – daâng cao cho ngöôøi – daãn leân (tieán boä)

汛 vaåy nöôùc cho öôùt – nöôùc lôùn – nôi ñoùng quaân ñeå phoøng giaëc

速

TOÁC ° mau choùng – môøi ñeán – daáu chaân con höôu Töø ngöõ

ª toác haønh, vaän toác, toác ñoä, duïc toác baát ñaït, toác kyù

馳 TRÌ ° xe ngöïa chaïy mau – theo ñuoåi – truyeàn ñi – xua ñuoåi – söû duïng 194

BAØI 34

Töø ngöõ

ª trì danh, boân trì Ñoàng aâm

池 ao, hoà 遲 chaäm (trì treä) 墀 choã phaúng treân theàm nhaø – baäc theàm – ñan trì: theàm sôn son, chæ cung vua

持 caàm – naém laáy – giöõ laïi – giuùp ñôõ (trì gia)

過 QUAÙ ° vöôït leân treân – ñaõ qua – traûi qua – loãi laàm Töø ngöõ

ª thaùi quaù, quaù coá, quaù ñaùng, quaù ñoä, quaù haïn, quaù trình, quaù giang, quaù khaùch, quaù vaõng

復 PHUÏC ° trôû laïi – trôû veà – ñaùp laïi – laàn khaùc Töø ngöõ

ª phuïc hoài, phuïc sinh, phuïc chöùc, bình phuïc, phuïc thuø Ñoàng aâm

服 quaàn aùo – maëc quaàn aùo – theo – laøm vieäc (phuïc söùc, y phuïc, kính phuïc)

伏 che ñaäy – aån naáp – cuùi xuoáng – chòu toäi (phuïc bình, phuïc toäi, phuû phuïc) 茯 phuïc linh 茯苓 teân moät vò thuoác Baéc 195

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

還 HOAØN ° trôû veà – traû laïi Töø ngöõ

ª hoaøn nguyeân, hoaøn tuïc, hoaøn löông, giao hoaøn Ñoàng aâm

寰 coõi lôùn lao, truøm khaép caû (hoaøn vuõ) 環 caùi voøng – vaây quanh – khaép caû (hoaøn caàu, hoaøn caûnh)

完 ñaày ñuû – xong heát – toát – giao phoù cho (hoaøn toaøn hoaøn bò)

丸 vieân troøn – hoøn ñaïn (döôïc hoaøn, cao ñôn hoaøn taùn) 莞 caây laùc duøng deät chieáu

少 THIEÁU ° treû – con nhoû tuoåi – caáp döôùi – ñoái nghóa vôùi 太 thaùi, 大 ñaïi – aâm khaùc laø thieåu: ít Töø ngöõ

ª thieáu nieân, thieáu nöõ, thieáu töôùng, thieáu phuï, thieáu baûo

輩 BOÁI ° boïn – ñaùm ñoâng Töø ngöõ

ª ñoàng boái, boái xuaát, thieáu nieân boái: boïn thieáu nieân Ñoàng aâm

貝 vaät quyù baùu – loaøi oác, soø, ngao (böûu boái) 196

BAØI 34

背 löng – sau löng – maët traùi – aâm khaùc laø boäi (boái caûnh)

勵 LEÄ ° gaéng söùc – khuyeán khích Töø ngöõ

ª khích leä, mieãn leä, coå leä Ñoàng aâm

淚 (luïy) nöôùc maét 戾 ngang traùi – taøn baïo – ñeán – cong queïo (baïo leä, toäi leä, can leä) 麗 ñeïp – löùa ñoâi – phuï vaøo – buoäc laïi (dieãm leä) 儷 löùa ñoâi (駢儷 bieàn leä) 隸 ñaày tôù – phuï thuoäc (noâ leä, leä thuoäc) 例 caùi ñaõ thaønh tuïc – pheùp ñaët ra (tuïc leä, leä phí) 厲 maøi – döõ tôïn – nghieâm khaéc – aùc 礪 ñaù maøi 癘 beänh dòch (dòch leä)

茘 leä chi 茘枝: caây vaûi

志 CHÍ ° loøng mong muoán – yù ñònh – söï kieân quyeát Töø ngöõ

ª chí höôùng – taâm chí – chí khí – chí nguyeän – chí nguyeän quaân – ñoàng chí

求 CAÀU ° tìm – xin – mong moûi – tham lam – ñoøi hoûi 197

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª yeâu caàu, caàu toaøn traùch bò, caàu danh, caàu hôn, caàu taøi, caàu khaåu, tröng caàu Ñoàng aâm

球 khoái hình troøn (caàu hình, ñòa caàu) 裘 (cöøu) aùo baèng da (hoà caàu) 毬 quaû boùng troøn (caàu tröôøng) 逑 löùa ñoâi – thu goùp (haûo caàu) BAØI 35

題昔所見處昔年今日此門中人靣桃花相映紅人靣不知何處去桃花依舊笑東風 Dòch aâm

Ñeà tích sôû kieán xöù Tích nieân kim nhaät thöû moân trung Nhaân dieän ñaøo hoa töông aùnh hoàng Nhaân dieän baát tri haø xöù khöù Ñaøo hoa y cöïu tieáu ñoâng phong 198

BAØI 35

Dòch nghóa

Ñeà thi taïi nôi thaáy nhau ngaøy tröôùc. Ngaøy naøy naêm tröôùc, trong cöûa naøy, Maët ngöôøi vôùi hoa ñaøo cuøng aùnh hoàng cho nhau. Maët ngöôøi chaúng bieát ñi nôi naøo roài, Tuy hoa ñaøo vaãn cöôøi gioù ñoâng y nhö cuõ. Baøi thô naøy cuûa Thoâi Hoä (teân töï laø AÁn coâng), ñöôïc vieát ra trong moät tröôøng hôïp laï luøng nhö sau: Thoâi Hoä thuôû coøn nieân thieáu, nhaân tieát Thanh minh, ñi chôi veà phía Nam thaønh Laïc döông. Thaáy coù vöôøn ñaøo hoa nôû ñoû, lieàn ñeán goõ cöûa xin nöôùc uoáng. Moät thieáu nöõ ñeïp ra môû cöûa vaø môøi vaøo nhaø. Ngaøy Thanh minh naêm sau, Thoâi cuõng ñeán choã cuõ vaø goõ cöûa nhö laàn tröôùc, nhöng ñôïi laâu khoâng thaáy ai môû cöûa, beøn ñeà baøi thô naøy nôi coång roài ra veà. Ba hoâm sau trôû laïi, nghe trong nhaø coù tieáng khoùc. Moät cuï giaø ra hoûi: “Anh coù phaûi laø Thoâi Hoä khoâng, con toâi ñoïc thô anh maø caûm beänh, vöøa môùi cheát.” Thoâi Hoä vaøo nhaø ñeán beân xaùc thieáu nöõ ñöùng traàm ngaâm giaây laâu. Thieáu nöõ boãng môû maét ra nhìn vaø soáng laïi. Veà sau hai ngöôøi cuøng keát duyeân vôùi nhau. Nguyeãn Du ñaõ laáy yù hai caâu cuoái trong baøi naøy ñeå vieát hai caâu sau trong Truyeän Kieàu: Tröôùc sau naøo thaáy boùng ngöôøi, Hoa ñaøo naêm ngoaùi coøn cöôøi gioù ñoâng. Baûn dòch thô cuûa Nam Anh

Ngaøy naøy trong cöûa naêm qua, Maët ngöôøi cuøng aùnh maøu hoa ñaøo hoàng. Maët ngöôøi naøo bieát ñaâu troâng, Hoa ñaøo vaãn ñaáy gioù ñoâng cöôøi tình. 199

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

何 Xeùt chöõ haø trong caùc baøi 24, 27, 32, 33 vaø 34, ta thaáy coù nhöõng caùch duøng khaùc nhau nhö sau: 

Trong caùc töø ngöõ haø söï, haø xöù, chöõ haø ñöùng tröôùc danh töø vaø chæ ñònh cho danh töø aáy, ñöôïc duøng nhö moät nghi vaán chæ ñònh töï.



Trong caùc töø ngöõ haø daõ, haø taát, chöõ haø ñöôïc duøng moät caùch ñoäc laäp nhö moät traïng töø nghi vaán, chöõ daõ vaø taéc chæ ñoùng vai troø phuï thuoäc.



Trong cuïm töø haø baát tri, chöõ haø ñöùng tröôùc ñoäng töø ñöôïc duøng nhö moät traïng töø nghi vaán. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

題 ÑEÀ ° caùi traùn – neâu leân – bình luaän Töø ngöõ

ª vaán ñeà, tieâu ñeà, ñeà muïc, phaåm ñeà, ñeà thi Ñoàng aâm

Xem Baøi 31.

昔 TÍCH ° ngaøy xöa – tröôùc ñaây 200

BAØI 35

Töø ngöõ

ª tích nhaät – tích thôøi – coå tích (ñôøi xöa) Ñoàng aâm

Xem Baøi 34.

此 THÖÛ ° aáy – naøy – caùi aáy – caùi naøy – nhö theá Töø ngöõ

ª bæ thöû, thöû thöù Ñoàng aâm

暑 naéng – noùng (haøn thöû bieåu) 鼠 con chuoät 黍 luùa neáp

桃 ÑAØO ° caây ñaøo Töø ngöõ

ª Ñaøo nguyeân, ñaøo lyù, ñaøo hoa, ñaøo nhaân 蟠桃 baøn ñaøo: moät thöù ñaøo tieân aên vaøo soáng laâu, ñöôïc noùi ñeán trong thaàn thoaïi. 桃源 ñaøo nguyeân: nguoàn ñaøo. Do tích moät chaøng ngö phuû ñôøi Taán bôi thuyeàn laïc vaøo nguoàn ñaøo gaëp gôõ con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi tî naïn töø ñôøi Taàn. Ngöôøi ñôøi theâu deät neân nhieàu chuyeän thaàn tieân, tuy hoang ñöôøng maø raát lyù thuù, laø döïa vaøo chuyeän tích naøy. 桃花流水依然在 ñaøo hoa löu thuûy y nhieân taïi: hoa ñaøo nöôùc chaûy coøn y ñoù 201

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

桃源難再訪 ñaøo nguyeân nan taùi phoûng: ñaøo nguyeân khoù loøng trôû laïi.

桃之夭夭 ñaøo chi yeâu yeâu: ñaøo non môn môû n (Kinh

Thi) noùi ngöôøi con gaùi ñeán tuoåi veà nhaø choàng moät caùch chính ñaùng theo leã giaùo. Ngöôøi sau möôïn caâu naøy noùi veà vieäc hoân nhaân xöùng ñoâi vöøa löùa.

Ñoàng aâm

逃 troán (ñaøo nguõ, ñaøo naëc, ñaøo taåu) 濤 nöôùc daäy soùng (ba ñaøo) 陶 naën ñoà ñaát – laøm ñoà saønh goám – naën ra – taïo ra vui veû (ñaøo chuù, ñaøo taïo)

淘 ñaõi gaïn laáy caùi toát (ñaøo thaûi)

映 AÙNH ° aùnh saùng phaûn chieáu – soi vôùi nhau Töø ngöõ

ª phaûn aùnh, töông aùnh, quang aùnh

紅 HOÀNG ° maøu hoàng – maøu ñoû aùnh Töø ngöõ

ª hoàng laâu, hoàng quaàn, hoàng quaân, hoàng dieäp, hoàng huyeát caàu, hoàng nhan, hoàng traàn Ñoàng aâm

洪 lôùn (hoàng aân, hoàng phuùc, hoàng thuûy) 鴻 con ngoãng trôøi – lôùn (hoàng nhaïn, Hoàng baøng) 202

BAØI 35

烘 saáy treân löûa cho khoâ

處 XÖÙ ° coõi – choã – nôi Töø ngöõ

ª xöù sôû, töù xöù, haø xöù, vieãn xöù

依 Y ° nhö cuõ – döïa vaøo – theo Töø ngöõ

ª y nhieân, y giaù, y öôùc, y chuaån, y kyø, y yû Ñoàng aâm

衣 aùo maëc – ñoà maëc (y phuïc) 伊 aáy – ngöôøi aáy 醫 chöõa beänh – thaày thuoác (nan y, löông y) 噫 tieáng than

舊 CÖÏU ° cuõ – xöa – thuoäc veà lôùp tröôùc coøn laïi = 旧 Töø ngöõ

ª coá cöïu, cöïu cheá, cöïu chieán só, thuû cöïu, cöïu giao, cöïu theá giôùi, cöïu nho, kyø cöïu Ñoàng aâm

匶 xaùc ngöôøi cheát ñaõ nhaäp quan 203

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

TIEÁNG HAÙN VIEÄ T VAØ TIEÁNG VIEÄT GOÁC HAÙN Phaân tích caùc baøi vaên sau: 1. Caûnh vaät

Moät vaøi con böôùm löôïn trong aùnh naéng, choác choác bay saùt laïi giaøn ñaäu. Coù con nheø nheï ñaët mình leân moät boâng hoa. Duy troâng nhö laø moät boâng hoa thöù hai linh ñoäng seõ rung caùnh roài rôøi caønh nheï bay leân khoâng. Duy ngaém kyõ giaøn ñaäu: thaân caây maïnh meõ cöùng caùp, caønh uoán theo coät vuït leân, chia nhaùnh ñaâm choài, chaøng thaáy ôû trong ñoù moät söùc soáng voâ cuøng töø toán vaø kieân nhaãn ñeå ñi tôùi muïc ñích: ñaâm hoa, ra quaû, soáng… Hoaøng Ñaïo CAÙC TIEÁ NG VIEÄT GOÁC HAÙN

a. Nhöõng tieáng ñaõ ñoïc traïi aâm: maïnh do chöõ maõnh 猛, gaàn do chöõ caän 近 cöùng do chöõ cöông 剛, chia do chöõ chi 支 b. Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm Haùn Vieät: aùnh 映

ñaäu 荳

hoa 花

nhö 如

khoâng 空

thaân 身

CAÙC TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT

靈動 linh ñoäng – linh: khoâng ngöng treä – beùn nhaïy uyeån chuyeån; ñoäng: hoaït ñoäng – chuyeån ñoäng; linh ñoäng: hình dung töø keùp phoái hôïp bôûi moät traïng töø 204

BAØI 35

vaø moät ñoäng töø theo nhö ñaõ hoïc ôû baøi 13, coù cöû ñoäng deã daøng vaø nhanh choùng.

無窮 voâ cuøng – voâ: khoâng; cuøng: cuøng toät – cuoái heát;

voâ cuøng: hình dung töø do moät traïng töø vaø moät hình dung töø phoái hôïp thaønh, khoâng cuøng, heát söùc, toät böïc, raát. 堅忍 kieân nhaãn – kieân: beàn chaët; nhaãn: nhòn, chòu ñöïng; kieân nhaãn: tính töø gheùp do moät hình dung töø laøm traïng töø vaø moät ñoäng töø keát hôïp thaønh. Kieân nhaãn ñuùng ra laø moät ñoäng töø gheùp nhöng ñöôïc duøng vôùi tính caùch moät tính töø gheùp, chòu ñöïng beàn bæ. 目的 muïc ñích – muïc: con maét, nhìn chuyeân chuù vaøo; ñích: caùi ñích ñeå nhaém vaøo maø baén; muïc ñích: danh töø gheùp do 2 danh töø phoái hôïp thaønh, caùi ñích mình nhaém ñeán ñeå haønh ñoäng. 2. Ñuoåi böôùm

Boãng moät ñaøn böôùm traéng bay tôùi ñaùm hoa mai laãn loän cuøng caùnh hoa laø laø rôi xuoáng, roài khi tôù i maët nöôùc suoái laïi vuït bay leân caønh töïa nhö nhöõng caùnh hoa bò luoàng gioù loác voâ tình thoåi tung loän. Moät con böôùm nhung to, hai caùnh xanh tím bieác, laø laø bay löôïn treân maët ñaát, môn man nhöõng choài hoa phaán thôm hoàng, roài leï laøng ñaäu treân ngoïn coû laû löôùt. Ngoïc eâm aû tôùi, ñoâi maét saùng ngôøi, loä veû vui thích cuûa tuoåi voâ tö löï. Baøn tay traéng nhoû giô leân, töø töø nhích gaàn nôi böôùm ñaäu, nhöng khi chaïm vaøo caùnh böôùm, voäi bay xa chæ löu laïi trong oùc Ngoïc hình aûnh cuûa ñoâi caùnh bieác daäp dìu vaø treân ñaàu ngoùn tay moät ít buïi phaán xaùm ñen. Nguyeãn Maãn 205

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

CAÙC TIEÁ NG VIEÄT GOÁC HAÙN

a. Nhöõng tieáng ñaõ ñoïc traïi aâm: töïa do chöõ tôï 似

xanh do chöõ thanh 青

bieác do chöõ bích 碧

nhích do chöõ dòch 易

gaàn do chöõ caän 近

ñoâi do chöõ ñoái 對

ñaøn do chöõ ñoaøn 團 b. Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm: hoa vieát laø 花

mai vieát laø 梅

nhö vieát laø 如

bò vieát laø 被

nhung vieát laø 絨

phaán vieát laø 粉

hoàng vieát laø 紅

loä vieát laø 露

thích vieát laø 適

chæ vieát laø 只

löu vieát laø 留

ñaàu vieát laø 頭

CAÙC TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT

無情 voâ tình – voâ: khoâng; tình: nhöõng ñieàu caûm xuùc trong loøng; voâ tình: traïng töø gheùp do moät phuû ñònh töø vaø moät danh töø ñôn keát hôïp thaønh, khoâng coù chuû yù, ñoái nghóa vôùi: höõu yù.

無思慮 voâ tö löï – voâ: khoâng; tö löï: ñoäng töø gheùp theo

loái lieân hôïp 2 ñoäng töø ñôn, suy nghó; voâ tö löï: hình dung töø gheùp do moät phuû ñònh töø vaø moät ñoäng töø gheùp taïo thaønh, ngaây thô, khoâng nghó ngôïi tính toaùn, haønh ñoäng moät caùch hoàn nhieân.

徐徐 töø töø – töø: chaäm raõi, moät caùch chaäm chaäm; töø

töø: traïng töø gheùp caáu taïo baèng caùch ñieäp aâm, laàn laàn, daàn daø, moät caùch thong thaû chaâïm chaäm. 206

BAØI 36

形影 hình aûnh – hình: hình daùng; aûnh: boùng; hình

aûnh: danh töø gheùp do 2 danh töø ñôn keát hôïp thaønh, hình daùng vaø boùng, boùng daùng.

BAØI 36

求學鸚鵡能言不離飛鳥。猩猩能言不離禽獸。人若飽食煖衣而不知求學則何以異於鸚鵡猩猩之能言也乎。 Dòch aâm

Caàu hoïc Anh vuõ1 naêng ngoân baát ly phi ñieåu, tinh tinh2 naêng ngoân baát ly caàm thuù.3 Nhaân nhöôïc baõo thöïc noaõn y nhi baát tri caàu hoïc, taéc haø dó dò ö anh voõ tinh tinh chi naêng ngoân daõ hoà? Dòch nghóa

Caàu hoïc Chim veït noùi ñöôïc nhöng khoâng thoaùt khoûi laø loaøi chim bay, ñöôøi öôi noùi ñöôïc cuõng khoâng thoaùt khoûi loaøi

Anh vuõ: chim veït, coù theå taäp noùi ñöôïc tieáng ngöôøi. Tinh tinh: gioáng ñöôøi öôi cao lôùn, ñöùng thaúng ñöôïc treân hai chaân sau nhö ngöôøi, cuõng goïi laø giaû nhaân. 3 Caâu naøy trích töø saùch Leã kyù. 2

207

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

caàm thuù. Con ngöôøi neáu aên no maëc aám maø khoâng bieát caàu hoïc thì laáy gì khaùc vôùi chim veït vaø ñöôøi öôi bieá t noùi kia? NGÖÕ PHAÙP

能 Chöõ naêng tuøy choã duøng maø coù caùc nghóa: coù theå, ñöôïc, hay, taøi hay, söùc laøm vieäc. Trong ngoân ngöõ bình daân cuûa ngöôøi Vieät, chöõ naêng cuõng ñaõ ñöôïc Vieät hoùa moät caùch thuaàn thuïc nhö trong caùch noùi nhö naêng ñi ñeâm, naêng ñi chôi quaù... 1. Chöõ naêng laøm trôï ñoäng töø ñi vôùi ñoäng töø chính: naêng ngoân: coù theå noùi ñöôïc, baát naêng laäp thaân: khoâng theå laäp thaân. 2. Chöõ naêng laøm danh töø: taøi naêng: taøi caùn, khaû naêng: taøi söùc coù theå laøm ñöôïc. 3. Chöõ naêng laøm hình dung töø: naêng löïc: söùc maïnh tích tröõ beân trong cuûa ngöôøi hay vaät, naêng suaát: hieäu quaû cuûa coâng vieäc laøm trong moät thôøi gian nhaát ñònh. 4. Chöõ naêng laøm ñoäng töø: Ngaõ naêng chi: toâi coù theå laøm ñöôïc vieäc aáy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

鸚 ANH ° anh vuõ 鸚鵡 chim veït

鵡 VUÕ ° (voõ) duøng trong tieáng keùp 鸚鵡 anh vuõ 208

BAØI 36

Ñoàng aâm

Xem Baøi 21.

離 LY ° lìa nhau – rôøi nhau – lìa nhau ôû gaàn goïi laø ly, ôû xa goïi laø bieät – hai ngöôøi cuøng saùnh vôùi nhau – gaëp phaûi – bò – queû ly trong baùt quaùi – teân chim Töø ngöõ

ª bieät ly, ly caùch, phaân ly, ly khai, ly dò, ly hoân, ly taâm, ly taùn, ly höông, baát ly thaân, ly loaïn, töû bieät sinh ly Ñoàng aâm

嫠 ñaøn baø goùa (嫠婦 ly phuï) 釐 söûa trò – phuùc – soá nhoû 1/10 cuûa phaân 狸 con choàn (hoà ly) 籬 bôø raøo ñan baèng tre (sô ly)

鳥 ÑIEÅU ° con chim – chæ chung loaøi chim Töø ngöõ

ª thanh ñieåu: chim xanh, phi ñieåu: loaïi chim bay

猩 TINH ° tinh tinh 猩猩: con ñöôøi öôi – saéc ñoû nhö maùu Ñoàng aâm

幷 bao goàm 晶 trong saùng (keát tinh) 星 sao – thieân theå (haønh tinh) 209

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

腥 thòt soáng – caù öôn – muøi tanh 精 gaïo giaõ traéng – tinh luyeän – thuaàn chaát – phaàn tinh roøng khoâng xen chaát taïp vaøo – tæ mæ – kyõ caøng – kheùo leùo – chuyeân nhaát – thaønh thöïc (tinh thaàn, tinh anh)

旌 côø coù caém loâng ôû ñaàu nguø

若 NHÖÔÏC ° nhö – baèng – neáu – thuaän theo – ñoàng nghóa vôùi caùc chöõ 如 nhö, 苟 caåu, 猶 do Ñoàng aâm

弱 yeáu ôùt – keùm thua – khoâng ñuû (nhöôïc ñieåm) 箬 moät loaïi truùc, laù coù theå duøng laøm noùn

煖 NOAÕN ° aám – laøm cho aám leân = 暖 Töø ngöõ

ª hoøa noaõn: ñieàu hoøa aám aùp, nhaân tình laõnh noaõn: tình ngöôøi aám laïnh (thay ñoåi) Ñoàng aâm

卵 caùi tröùng (noaõn sinh)

衣 Y ° aùo – ñoà maëc ngoaøi Töø ngöõ

ª y phuïc, y baùt chaân truyeàn, y quan, y thöïc, thanh y, hoàng y giaùo chuû, oâ y, vuõ y (aùo loâng) 210

BAØI 37

職業人生於世各有職守犬守夜鷄司晨馬挽車牛耕田物類且然而况人類之智能高出物類萬萬者乎。 Dòch aâm

Chöùc nghieäp1 Nhaân sinh ö theá caùc höõu chöùc thuû.2 Khuyeån thuû daï, keâ tö thaàn, maõ vaõn xa, ngöu canh ñieàn; vaät loaïi thaû nhieân, nhi huoáng nhaân loaïi chi trí naêng3 cao xuaát vaät loaïi vaïn vaïn giaû hoà. Dòch nghóa

Chöùc nghieäp Ngöôøi ta sinh ôû ñôøi, ai naáy ñeàu coù chöùc vieäc: choù giöõ nhaø ban ñeâm, gaø lo vieäc gaùy saùng, ngöïa keùo xe, traâu boø

Chöùc nghieäp: chöùc vieäc vaø ngheà nghieäp. Chöùc laø phaàn vieäc moãi ngöôøi ñöôïc giao, nghieäp laø ngheà maø moät ngöôøi coù khaû naêng laøm ñöôïc vaø choïn laøm ñeå kieám soáng. 2 Chöùc thuû: chöùc phaän rieâng moãi ngöôøi ñöôïc giao cho. 3 Trí naêng: naêng löïc cuûa trí thöùc.

211

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

caøy ruoäng. Loaøi vaät coøn nhö theá, huoáng chi laø loaøi ngöôøi coù taøi trí cao hôn loaøi vaät gaáp muoân ngaøn laàn aáy ö!1 NGÖÕ PHAÙP

各 Chöõ caùc trong cuïm töø caùc höõu chöùc thuû coù nghóa laø: ai naáy, moãi ngöôøi, ñöôïc duøng laøm phieám chæ ñaïi danh töø ñöùng tröôùc moät ñoäng töø. Phaân bieät vôùi caùc (löôïng soá chæ ñònh töï) coù nghóa laø caùc (töùc laø tieáng goác Haùn), duøng tröôùc danh töø. Ví duï: caùc quoác, caùc khoaûn.

然 Chöõ nhieân trong cuïm töø vaät loaïi thaû nhieân coù nghóa laø: nhö theá, keát hôïp vôùi chöõ thaû laøm chöùc naêng cuûa moät ñoäng töø vaø chæ ñònh ñaïi danh töø.

Caâu “huoáng nhaân loaïi chi trí naêng cao xuaát vaät loaïi vaïn vaïn giaû hoà” theo ñuùng theo ngöõ phaùp laø: “huoáng laø trí naêng cuûa nhaân loaïi cao vöôït loaøi vaät ñeán vaïn vaïn laàn aáy ö”. ÔÛ ñaây chöõ chi laøm giôùi töø noái lieàn tieáng chæ ñònh nhaân loaïi vôùi tieáng ñöôïc chæ ñònh laø trí naêng. Nhöng chuùng ta coù theå xem chöõ chi laø trôï tröø vaø 4 chöõ trí naêng cao xuaát laø moät cuïm tính töø ñeå cho 2 chöõ nhaân loaïi ñöôïc thöøa tieáp vôùi yù nghóa toaøn caâu ñoái chieáu vôùi chöõ vaät loaïi ôû tröôùc vaø chöõ vaät loaïi ôû sau, coù nhö theá chuùng ta môùi hoaøn chænh ñöôïc lôøi giaûi trong baøi.

212

BAØI 37

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

職 CHÖÙC ° phaàn vieäc cuûa moãi ngöôøi ñöôïc giao, coù traùch nhieäm – phaàn cuûa moãi ngöôøi – coâng vieäc cuûa ngöôøi coù traùch nhieäm – chuyeân chuû Töø ngöõ

ª coâng chöùc, tö chöùc, chöùc phaän, chöùc traùch, chöùc vuï, chöùc nghieäp, quan chöùc, khoaùn chöùc, xöùng chöùc, chöùc dòch, chöùc vò, chöùc töôùc Ñoàng aâm

織 deät vaûi (chöùc nöõ)

各 CAÙC ° moïi, moãi... Thaønh ngöõ

ª caùc taän sôû naêng Ñoàng aâm

閣 laàu gaùc – gaùc leân (ñaøi caùc, noäi caùc)

鷄 KEÂ ° con gaø = nhö chöõ 雞 Töø ngöõ

ª keâ manh: chöùng quaùng gaø, keâ ñaàu nhuïc: nuùm vuù ñaøn baø, keâ quaùn hoa: hoa moàng gaø, löïc baát phöôïc keâ: söùc troùi gaø khoâng noåi

鶴立鷄羣 haïc laäp keâ quaàn: Chim haïc ñöùng giöõa ñaøn 213

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

gaø. Noùi tröôøng hôïp ngöôøi taøi ba, ñöùc ñoä phaûi soáng giöõa nhöõng keû taàm thöôøng.

鷄栖鳳凰食 keâ theâ phuïng hoaøng thöïc: phuïng hoaøng aên laãn trong chuoàng gaø. YÙ nghóa so saùnh töông töï nhö treân. 牝鷄晨鳴 taãn keâ thaàn minh: Gaø maùi gaùy saùng.1 Noùi ngöôøi ñaøn baø laán löôùt quyeàn haønh laøm hoûng vieäc lôùn. (Laøm thay chuyeän gaø troáng.) Ñoàng aâm

稽 khaûo xeùt – tính toaùn baøn baïc – löu laïi (keâ khaûo, keâ cöùu) 計 keâ khai – lieät keâ – aâm khaùc laø keá 笄 caùi traâm ñeå gaøi toùc (caäp keâ)

司 TÖ ° (ty) quaûn lyù – sôû quan – coi giöõ, phuï traùch Töø ngöõ

ª tö phaùp, tö thaønh, tö maõ, coâng ty

晨 THAÀN ° buoåi mai Töø ngöõ

ª thanh thaàn: sôùm mai – sôùm, taãn keâ thaàn minh: gaø maùi gaùy sôùm, yù noùi ngöôøi ñaøn baø giöõ vieäc nöôùc laøm khoâng ñöôïc vieäc

Gioáng chim maùi goïi laø 雌 thö, gioáng thuù caùi goïi laø 牝 taãn. Gaø thuoäc gioáng chim, gaø maùi ñuùng ra phaûi goïi laø thö keâ, nhöng coá yù duøng chöõ taãn keâ laø muoán nhaân hoùa ñeå aùm chæ ngöôøi ñaøn baø bò ñaû kích.

214

BAØI 37

Ñoàng aâm

辰 goïi chung maët trôøi maët traêng vaø sao (tinh thaàn) 娠 coù mang 脣 = 唇 caùi moâi (ôû mieäng) 神 thaàn linh – tinh thaàn – quæ thaàn – maàu nhieäm (thaàn bí, thaàn löïc)

臣 toâi ñoái vôùi vua (quaân thaàn)

馬 MAÕ ° con ngöïa – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª maõ phu – kî maõ – maõ ñieàn – maõ löïc – maõ quaân – maõ thöôïng

駿馬 tuaán maõ: con ngöïa hay 千里馬 thieân lyù maõ: ngöïa ñi ngaøn daëm, yù noùi chaïy nhanh vaø beàn söùc

騏騏 kyø kyø: ngöïa toát – ngöïa maøu xaùm 驊騮 hoa löu: con ngöïa raát khoûe – ngöôøi coù taøi ñöùc 駑馬 noâ maõ: ngöïa xaáu, yeáu söùc, chaïy chaäm 效犬馬之勞 hieäu khuyeån maõ chi lao: ra söùc khoù nhoïc cuûa loaøi choù ngöïa, yù noùi seõ coá gaéng heát söùc vì ngöôøi treân mình

Ñoàng aâm

碼 daáu ñeå ghi soá (maõ töï) 瑪 maõ naõo 瑪瑙: moät thöù ñaù quyù ñeïp duøng trang söùc

挽 VAÕN ° loâi keùo – ñieáu vieáng ngöôøi cheát 215

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª vaõn hoài, vaõn cöùu, cöùu vaõn Ñoàng aâm

晚 buoåi chieàu – muoän (vaõn nieân, vaõn caûnh) 輓 ñieáu ngöôøi cheát (ai vaõn)

車 XA ° xe – caùi maùy coù baùnh xe Töø ngöõ

ª khí xa, hoûa xa, xa giaù, xa maõ, coâng xa Ñoàng aâm

賒 mua chòu – troâng mong nhieàu 奢 tieâu phí nhieàu tieàn baïc – quaù ñoä khoâng thieát thöïc (xa xæ, xa phí, xa hoa)

硨 xa cöø 硨磲: teân moät loaøi soø heán voû coù vaân ñeïp duøng ñeå trang söùc

耕 CANH ° caøy ruoäng – sinh hoaït baèng moät ngheà Töø ngöõ

ª canh taùc, canh ñieàn, canh tröng, canh noâng Ñoàng aâm

更 söûa ñoåi – töøng traûi – moät canh (giôø gaùc ñeâm) (canh caûi, canh phoøng)

羹 canh, moùn aên coù nhieàu nöôùc 賡 tieáp noái 庚 vò thöù 7 trong thaäp can – tuoåi taùc – ñöôøng loái 216

BAØI 37

田 ÑIEÀN ° mieáng ruoäng – ñi saên Töø ngöõ

ª ñieàn gia, ñieàn phu, ñieàn ñòa, coâng ñieàn, ñieàn chuû, ñieàn vieân, ñieàn saûn, tang ñieàn thöông haûi Ñoàng aâm

填 ñieàn vaøo – buø vaøo cho ñuû (ñieàn boå) 佃 ngöôøi laøm ruoäng – ñi saên

且 THAÛ ° vaû laïi – vaû chaêng – vaø – vöøa Töø ngöõ

ª caåu thaû, thaû chieán thaû taàu, thaû canh, thaû ñoäc

然 NHIEÂN ° phaûi – ñöôïc – song – nhöng – nhö theá – aáy – ñoát Töø ngöõ

ª töï nhieân, y nhieân, nhieân haäu Ñoàng aâm

燃 ñoát (nhieân lieäu)

况 HUOÁNG ° huoáng chi – huoáng hoà – tình caûnh (caûnh huoáng)

智 TRÍ ª thoâng hieåu söï lyù – coù möu keá – khoân gioûi – ñoái nghóa vôùi ngu 愚. 217

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª trí thöùc, trí tueä, möu trí, trí naêng, cao trí, baát trí, trí thuaät, trí duõng Ñoàng aâm

置 ñaët ñeå (vò trí, an trí) 致 suy tìm ñeán choã cuøng cöïc – heát – taát – ñeán noãi – ñem ñeán nôi – thaùi ñoä (nhaát trí)

高 CAO ° cao – khoâng taàm thöôøng – hôn ngöôøi – lôùn – gioûi – toå 4 ñôøi Töø ngöõ

ª cao thöôïng, cao aån, cao só, cao kyù, cao höùng, cao ñaúng, cao nguyeân, thanh cao, cao toå Ñoàng aâm

篙 saøo ño ñaát – caây saøo choáng thuyeàn 膏 môõ – thuoác cao – beùo toát – ôn hueä 羔 con deâ con 皋 (hao) caùo cho bieát

萬 VAÏN ° soá möôøi ngaøn – soá nhieàu Töø ngöõ

ª vaïn tueá, vaïn naêng, vaïn quoác, vaïn boäi, vaïn vaät, vaïn töû nhaát sinh Ñoàng aâm

卍 chöõ Phaïn, ñoïc laø vaïn, phieân aâm chöõ svastika 218

BAØI 38

信暑往寒來天時之有信也。燕去雁來物類之有信也。爲人者獨可無信乎。人而無信何以交朋友，何以自立於社會。 Dòch aâm

Tín Thöõ vaõng haøn lai, thieân thôøi chi höõu tín daõ. Yeán khöù nhaïn lai, vaät loaïi chi höõu tín daõ. Vi nhaân giaû ñoäc khaû voâ tín hoà? Nhaân nhi voâ tín, haø dó giao baèng höõu,1 haø dó töï laäp ö xaõ hoäi? Dòch nghóa

Ñaùng tin caäy2 Noùng ñi laïnh tôùi, thôøi tieát cuûa trôøi ñaát voán coù theå tin caäy ñöôïc. Yeán ñi nhaïn laïi, loaøi vaät voán coù theå tin caäy ñöôïc.3 Laøm con ngöôøi haù coù theå moät mình khoâng theå tin 1

Baèng höõu: baïn ñoàng hoïc, ñoàng nghieäp goïi laø baèng; baïn ñoàng chí ñoàng taâm goïi laø höõu. 2 Tín coù nghóa laø tin. Chöõ tin cuûa ta do chöõ tín ñoïc traïi ra, nhöng nghóa chöõ ñaõ coù söï sai bieät phaàn naøo. Tín laø söï giöõ ñuùng lôøi höùa vôùi ai, hoaëc giöõ ñuùng theo vieäc ñaõ laøm khoâng ñoåi khaùc, khieán ngöôøi khaùc coù theå tin caäy ñöôïc, neân ôû ñaây taïm dòch laø ñaùng tin caäy. 3 Vì luoân giöõ nhö thöôøng leä khoâng thay ñoåi sai khaùc.

219

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

caäy ñöôïc ö? Ngöôøi ta maø khoâng tin caäy ñöôïc thì laáy gì ñeå keát giao baïn beø, laáy gì ñeå töï laäp trong xaõ hoäi? NGÖÕ PHAÙP

不可不能 baát khaû: khoâng theå – khoâng neân – khoâng ñöôïc baát naêng: khoâng theå ñöôïc – khoâng laøm ñöôïc Ví duï: ° Höõu baát khaû tri chi lyù. (Coù caùi lyù khoâng theå bieát ñeán ñöôïc.) ° Höõu baát naêng vi chi nhaân. (Coù ngöôøi khoâng theå laøm ñöôïc vieäc.) Nhaän xeùt

a. Chöõ khaû ñi tröôùc moät ñoäng töø coù tính caùch bò ñoäng nhö ñoäng töø tri trong baát khaû tri (lyù bò ñoäng vôùi tri). b. Chöõ naêng ñi tröôùc moät ñoäng töø coù tính caùch chuû ñoäng nhö ñoäng töø vi trong baát naêng vi chi nhaân (nhaân chuû ñoäng cho vi).

之 Chuù yù ñeán chöõ chi trong caâu: Thöû vaõng haøn lai, thieân thôøi chi höõu tín daõ vaø caâu keá tieáp. Chöõ chi ôû ñaây xen giöõa moät chuû töø ñöùng tröôùc vôùi moät ñoäng töø theo sau coù theå giöõ chöùc naêng giôùi töø nhöng haàu nhö khoâng coù nghóa gì caû. Vì khoâng coù nghóa neân ngöôøi ta cho raèng ñaây laø moät trôï töø. 220

BAØI 38

Tuy khoâng theå dòch caâu treân laø “noùng ñi laïnh tôùi laø söï coù tín thöïc cuûa tieát trôøi vaäy”, nhöng cuõng caàn hieåu ngaàm veà caáu truùc nhö theá ñeå naém roõ veà maët ngöõ phaùp. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

暑 THÖÛ ° naéng, noùng – giöõa muøa heø Töø ngöõ

ª haøn thöû, thöû khí, trung thöû, ñaïi thöû

燕 YEÁN ° yeân laëng – uoáng röôïu – aâm khaùc laø yeân (teân nöôùc) – chim eùn, cuøng vôùi chim seû thöôøng ñöôïc duøng laøm hình töôïng ñeå so saùnh vôùi haïng ngöôøi taàm thöôøng. Nhö trong caâu: “Yeán töôùc yeân tri hoàng hoäc chí.” Töø ngöõ

ª yeán saøo, yeán töôùc, yeán oanh, haûi yeán, 燕雀偷安 yeán töôùc du an: (Chim eùn chim seû vui caûnh an oån moät caùch taïm bôï.) YÙ noùi nhöõng keû taàm thöôøng chæ bieát an phaän vôùi caùi vui taïm bôï maø khoâng bieát nhìn xa troâng roäng. Ñoàng aâm

宴 vui veû – an nghæ – tieäc röôïu (yeán aåm, yeá n cö) – aâm khaùc laø aùn

雁 NHAÏN ° chim nhaïn, moät loaøi vòt trôøi, ñeán muøa laïnh thì di cö töøng ñaøn töø xöù laïnh ñeán xöù aám = 鴈 221

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª nhaïn haøng, nhaïn töï, nhaïn traän, hoàng nhaïn, nhaïn tin

魚書雁信徒勞去回 Ngö thö nhaïn tín ñoà lao khöù hoài: (Thö caù tin nhaïn chæ luoáng nhoïc coâng ñi veà.) Xöa kia söù giaû nhaø Haùn bòa chuyeän chim nhaïn ñöa thö ñeå xaùc nhaän vieäc Toâ Voõ coøn soáng vôùi vua Hung noâ. Töø ñoù chim nhaïn ñöôïc xem laø moät loaøi chim ñöa thö, nhöng thöïc ra noù khoâng laøm ñöôïc vieäc aáy nhö boà caâu. Duø vaäy, khi noùi ñeán vieäc trao ñoåi tin töù c thì ngöôøi ta vaãn nhaéc ñeán chim nhaïn.

獨 ÑOÄC ° leû loi – rieâng moät mình – moät gioáng vöôïn lôùn – con ngöôøi giaø khoâng coù con chaùu Töø ngöõ

ª ñoäc thaân, ñoäc laäp, coâ ñoäc, ñoäc chieám thò tröôøng, ñoäc ñoaùn, ñoäc taøi, ñoäc sang Ñoàng aâm

毒 aùc – coù chaát ñoäc – laøm haïi – giaän (ñaàu ñoäc, ñoäc aùc)

讀 ñoïc saùch (ñoäc giaû, ñoäc baûn) 牘 vaên thö – traùt (xích ñoäc) 黷 tham nhieàu khoâng chaùn (cuøng binh ñoäc voõ) 222

BAØI 38

社 XAÕ ° choã teá thaàn ñaát – ñoaøn theå goàm nhieàu ngöôøi hoïp laïi Töø ngöõ

ª xaõ taéc, xaõ hoäi, hôïp taùc xaõ, xaõ thuyeát

會 HOÄI ° hoïp nhoùm laïi – cô quan ñoaøn theå do nhieàu ngöôøi hoïp laïi ñeå laøm vieäc – gaëp nhau – yù trí vaø söï lyù hôïp nhau Töø ngöõ

ª xaõ hoäi, hoä i tuï, hoäi tröôøng, hoäi vieân, hoäi nghò, aùi quoác hoäi, lieân hieäp hoäi Ñoàng aâm

繪 veõ (hoäi hoïa) 潰 nöôùc vôõ bôø – da phaù muû – tan raõ

223

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 39

自棄生無赫赫之業以光於世，死無籍籍之名以留於後，而自甘與草木同腐者，豈非自棄之人乎。 Dòch aâm

Töï khí Sinh voâ haùch haùch chi nghieäp dó quang ö theá, töû voâ tòch tòch chi danh dó löu ö haäu, nhi töï cam döõ thaûo moäc ñoàng huû giaû, khôûi phi töï khí chi nhaân hoà? Dòch nghóa

Töï boû ñi Soáng khoâng coù söï nghieäp laãy löøng laøm raïng rôõ ôû ñôøi, cheát khoâng coù tieáng taêm veû vang löu laïi mai sau, cam loøng cuøng vôùi coû caây muïc naùt, nhö theá haù chaúng phaûi laø ngöôøi töï boû ñi ñaáy sao? NGÖÕ PHAÙP

者 Chöõ giaû duøng trong baøi vöøa laøm chuû töø cho caùc meänh ñeà ôû tröôùc noù roài thoáng hôïp taát caû laïi thaønh moät boä phaän meänh ñeà ñeå laøm chuû töø cho ñoäng töø phi ñi sau. 224

BAØI 39

無

非

Caùc tieáng voâ, phi ñeàu laø nhöõng ñoäng töø mang yù phuû ñònh.

光 Chöõ quang goác laø danh töø bieán thaønh ñoäng töø. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

棄 KHÍ ° boû ñi – neùm ñi Töø ngöõ

ª phao khí, pheá khí, khí giaùp, khí vaät Ñoàng aâm

Xem Baøi 20.

赫 HAÙCH ° höøøng nhö löûa – choùi loïi – giaän döõ – thònh lôùn Töø ngöõ

ª haùch dòch, haùch haùch: töø ngöõ ñieä p aâm coù nghóa hieån haùch laãy löøng choùi loïi.

籍 TÒCH ° soå saùch – soå boä ghi cheùp moïi vieäc – soå cheùp daân soá – coù taêm tieáng – daãm – xeùo 225

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª nhaäp tòch, hoä tòch, tòch bieân, quoác tòch, thö tòch, tòch tòch: roõ raøng ai cuõng bieát ñeán, nhaéc nhôû ñeán. Ñoàng aâm

席 chieáu ngoài – döïa vaøo – choã ngoài (chuû tòch) 僻 khoâng thoâng ñaït – baèng phaúng – loái eo heïp 闢 môû cöûa – môû roäng – tröø boû ñi 寂 khoâng coù tieáng ngöôøi – yeân laëng – cheát (tòch mòch) 夕 buoåi chieàu – ban ñeâm (tòch döông) 辟 hình phaùp – tröø boû ñi – môû mang ra – caùc aâm khaùc laø bích, tyû, tî

癖 hoøn baùng ôû trong buïng – meâ nghieän moät thöù gì

後 HAÄU ° sau – ôû sau Töø ngöõ

ª haäu theá, haäu sinh, haäu hoaïn, haäu boái, haäu ñình, phoøng haäu, chieâm tieàn coá haäu Ñoàng aâm

厚 daøy (haäu ñaõi) – traùi vôùi baïc 薄 moûng 候 chôø ñôïi – chöïc – khí trôøi – tình traïng cuûa söï vaät (khí haäu, taïi ngoaïi haäu tra)

后 vua, vôï vua (hoaøng haäu)

甘 CAM ° vò ngoït – ngon ngoït – ngoït ngaøo – buøi tai – vui veû – ñaønh loøng 226

BAØI 39

Töø ngöõ

ª traân cam, cam chæ, cam khoå, cam loä, cam thaûo, cam taâm, cam cöïc Ñoàng aâm

柑 caây cam 疳 moät thöù beänh veà huyeát (nha cam)

草 THAÛO ° coû – sô saøi – baûn nhaùp – chöõ vieát nhanh – laâu Töø ngöõ

ª thaûo moäc, phöông thaûo, thaûo am, thaûo daõ, thaûo lö, thaûo khaáu, thaûo mao, thaûo baûn, thaûo öôùc Ñoàng aâm

討 ñaùnh keû coù toäi – trò – tìm xeùt (thaûo phaït, thaûo toäi)

木 MOÄC ° caây coái – chaát goã – sao Moäc tinh – chaát phaùc – khoâng coù caûm giaùc Töø ngöõ

ª moäc maïc, moäc baûn, thaûo moäc, moäc nhó Ñoàng aâm

沐 goäi ñaàu – nghæ ngôi (moäc duïc, moäc vuõ)

腐 HUÛ ° muïc naùt – hö thoái – cuõ kyõ Töø ngöõ

ª huû baïi, huû laäu, huû hoùa, huû tuïc, coå huû 227

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

朽 muïc naùt – giaø say (huû moäc) 詡 noùi lôùn – hoøa vôùi

豈 KHÔÛI ° khôûi haø: phaûi chaêng

BAØI 40

逢入京使岑參故園東望路漫漫雙袖龍鐘淚不乾馬上相逢無紙筆憑君傳語報平安 Dòch aâm

Phuøng nhaäp kinh söù Coá vieân1 ñoâng voïng loä man man, Song tuï long chung1 leä baát can. 1

Coá vieân: vöôøn cuõ, nôi mình sinh tröôûng, nghóa coâ ñoïng hôn chöõ coá höông: laøng mình sinh tröôûng; noùi nhôù vöôøn cuõng nhö noùi nhôù nhaø.

228

BAØI 40

Maõ thöôïng töông phuøng voâ chæ buùt, Baèng quaân truyeàn ngöõ baùo bình an. Saàm Tham2 Dòch nghóa

Gaëp söù vaøo kinh ñoâ Troâng veà queâ nhaø ôû phía ñoâng thaáy ñöôøng thaêm thaúm, Ñoâi tay run raåy, nöôùc maét khoâng bao giôø khoâ. Ngoài treân ngöïa gaëp nhau khoâng saün giaáy buùt, Chæ nhôø chuyeån lôøi laïi baùo vôùi gia ñình laø toâi ñöôïc bình an. Baûn dòch thô:

Mòt môø vöôøn cuõ trôøi ñoâng, Tay run raåy gaït maáy doøng leä rôi. Giöõa ñöôøng chæ bieát göûi lôøi, Nhôø veà nhaén laïi raèng toâi an bình. 1

Long Chung: ñaát Long Chung gaàn nuùi La Phuø coù thöù truùc soáng laâu, ngöôøi ta laáy truùc aáy laøm gaäy ñeå neâu yù nghóa soáng laâu. Ngöôøi ñôøi sau duøng hai tieáng Long Chung ñeå chæ caây gaäy ngöôøi giaø. Long chung trong baøi chæ coù nghóa laø run raåy, noùi tay aùo run run vì giaø yeáu khoâng caàm vöõng ñöôïc ñoà vaät. 2 Coù ngöôøi ñoïc laø Saàm Saâm, moät thi nhaân ñôøi Ñöôøng, ñoàng thôøi vôùi Lyù Baïch, Ñoã Phuû. Qua baøi naøy, chuùng ta thaáy Saàm Tham laø moät quan chöùc coù loãi bò ñaøy ñi xa veà phía taây, coù leõ laø ñaát Thuïc. Thi nhaân dieãn taû noãi nhôù nhaø moät caùch thaém thieát. Tình côø gaëp baïn laøm quan ñi söù ñang treân ñöôøng veà kinh ñoâ, baát ngôø khoâng coù giaáy buùt ñeå vieát thö, chæ coù theå nhaén lôøi ngaén goïn vôùi gia ñình thaân quyeán vaø baèng höõu laø mình vaãn bình an.

229

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

不無 Baát laø traïng töø phuû ñònh mang yù phuû ñònh maïnh. Voâ khi ñöùng tröôùc moät ñoäng töø hay tính töø thì laø traïng töø phuû ñònh vôùi yù phuû ñònh thöôøng. Voâ ñöôïc duøng laøm ñoäng töø vôùi yù phuû ñònh (baøi 39). Ví duï: voâ tri: khoâng bieát, baát tri: khoâng heà bieát – chaúng bieát. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

袖 TUÏ ° oáng tay aùo – giaáu ñoà trong tay aùo Töø ngöõ

ª laõnh tuï, tuï thuû Ñoàng aâm

聚 nhoùm hoïp laïi – chöùa caát – doàn chöùa – laø ng xoùm (quaàn tuï, ñoaøn tuï)

龍 LONG ° con roàng – vua Töø ngöõ

ª long nhan, long baøo, long caân, long moân Ñoàng aâm

隆 toát thònh – ñaày ñaën (long thònh, höng long) 230

BAØI 40

鐘 CHUNG ° caùi chuoâng – duïng cuï ñeå tính giôø ngaøy xöa Töø ngöõ

ª chung coå, thaàn chung, thôøi thaàn chung, chung thanh, moä coå thaàn chung (troáng toái chuoâng mai)

淚 LEÄ ° (luïy) nöôùc maét – khoùc Töø ngöõ

ª huyeát leä thö, huy leä, thuøy leä, theå leä

乾 CAN ° khoâ khan – khoâ raùo – aâm khaùc laø caøn, kieàn Töø ngöõ

ª can taùo, aâm can, can khöông, can chöng

紙 CHÆ ° giaáy Töø ngöõ

ª buùt chæ, baïch chæ, chæ leä Ñoàng aâm

只 chæ coù 枳 caây böôûi ñaéng 止 thoâi – ñöøng – ngaên caám – ñuùng choã (chæ huyeát, caám chæ) 址 caùi neàn – queâ quaùn (ñòa chæ) 趾 ngoùn chaân 231

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

指 ngoùn tay troû – chæ veà – xoay veà – traùch (chæ daãn, chæ huy)

旨 vò ngoït – yù töù – meänh leänh vua (yù chæ, chæ duï, toân chæ)

咫 ñôn vò ño löôøng, taùm taác laø moät chæ

筆 BUÙT ° caây buùt – vieát – bieân cheùp Töø ngöõ

ª buùt ñaøm, buùt maëc, buùt kyù, buùt hieäu, buùt traän, buùt chieán, ñaàu buùt

憑 BAÈNG ° nhôø theo – nöông vaøo – y cöù vaøo Töø ngöõ

ª baèng chöùng, baèng cöù, vi baèng, baèng caáp, baèng ñôn

君 QUAÂN ° vua – laøm chuû – oâng anh – ngöôøi ñoàng boái goïi nhau laø quaân – vôï goïi choàng Töø ngöõ

ª quaân chuû, quoác quaân, phu quaân Ñoàng aâm

軍 lính – ñoaøn binh lôùn (quaân söï, quaân doanh) 均 ñeàu nhau – cuøng nhau (quaân bình) 鈞 ñôn vò ño löôøng, ba möôi caân laø moät quaân 232

BAØI 40

語 NGÖÕ ° noùi ra – lôøi noùi – tieáng noùi, ngoân ngöõ – heä thoáng tín hieäu quy öôùc coù theå duøng thay cho ngoân ngöõ Töø ngöõ

ª töø ngöõ, thaønh ngöõ, ngoân ngöõ, töø vöïng, ngöõ phaùp, luaän ngöõ, sinh ngöõ, coå ngöõ, Vieät ngöõ Ñoàng aâm

齬 traéc trôû – choáng choûi – raêng moïc caùi ra caùi vaøo khoâng ñeàu

報 BAÙO ° ñaùp traû laïi – noùi cho bieát keát quaû – tin töùc Töø ngöõ

ª nhaät baùo, baùo ñaùp, baùo caùo, baùo aân, baùo thuø, phi baùo, baùo chí, baùo quaùn, tuaàn baùo Ñoàng aâm

豹 con baùo, moät gioáng thuù döõ nhoû hôn coïp

逢 PHUØNG ° gaëp – röôùc laáy – to lôùn – ñoaùn tröôùc yù ngöôøi treân maø phuï hoïa, chieàu theo Töø ngöõ

ª tao phuøng (gaëp gôõ), truøng phuøng (gaëp laïi), phuøng nghinh (ñoùn röôùc) Ñoàng aâm

縫 may aùo – vaù aùo 233

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

馮 teân hoï ngöôøi – caùch vieát giaûn löôïc (ít neùt hôn) cuûa chöõ baèng 憑

京 KINH ° to lôùn – traûi qua – thuû ñoâ, kinh ñoâ Töø ngöõ

ª kinh ñoâ, thaàn kinh, ñoâng kinh

使 SÖÙ ° ngöôøi vaâng meänh treân ñi laøm vieäc gì – quan chöùc ngoaïi giao ra nöôùc ngoaøi Töø ngöõ

ª söù boä, söù ñoaøn, coâng söù, thieân söù, söù quaân

故 COÁ ° vieäc – coù nguyeân nhaân – cuõ – cheát roài – coá yù laøm – vì vaäy – cho neân Töø ngöõ

ª coá nhaân, coá cöïu, coá höông, coá yù, coá saùt, coá toång thoáng, voâ coá, duyeân coá, söï coá

園 VIEÂN ° vöôøn hoa Töø ngöõ

ª ñieàn vieân, vieân laêng, hoa vieân 234

BAØI 40

Ñoàng aâm

員 ngöôøi giöõ moät phaàn vieäc (nhaân vieân, hoäi vieân) 圓 troøn – ñaày ñuû – ñoàng tieàn (vieân hoaït, vieân maõn) 猿 loaøi vöôïn 轅 tay xe – nôi coâng sôû, nha moân 援 daét keùo leân – cöùu vôùt ngöôøi baèng tay – vòn – aâm khaùc laø vieän

望 VOÏNG ° troâng nhìn – troâng mong – töôûng nhôù – cao lôùn – ngaøy raèm Töø ngöõ

ª hy voïng, kyø voïng, nguyeän voïng, voïng toäc, danh voïng, ngöôõng voïng, soùc voïng

漫 MAN ° nöôùc to – daøi – ñaày traøn – aâm khaùc laø maïn Töø ngöõ

ª man man: nhìn khoâng roõ – aâm khaùc laø maïn (maïn thieân: ñaày trôøi) Ñoàng aâm

蔓 boø lan ra (man dieân) 蠻 teân ngöôøi Trung Hoa goïi caùc daân toäc phöông Nam – moïi rôï – coøn laïc haäu (Nam man, daõ man)

瞞 löøa doái – nhìn khoâng roõ – theïn (man traù, man muoäi)

235

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 41

父子相爲葉公語孔子曰︰吾黨有直躬者其父攘羊而子證之。孔子曰︰吾黨之直者異於是父爲子隱子爲父隱直在其中矣。 Dòch aâm

Phuï töû töông vò Dieäp coâng ngöõ Khoång Töû vieát: “Ngoâ ñaûng1 höõu tröïc cung giaû kyø phuï nhöông döông nhi töû chöùng chi'’. Khoång Töû vieát: “Ngoâ ñaûng chi tröïc giaû dò ö thò. Phuï vò töû aån, töû vò phuï aån, tröïc taïi kyø trung hó.” Dòch nghóa

Cha con cuøng vì nhau Dieäp coâng noùi vôùi Khoång Töû: '’Nhoùm cuûa toâi coù ngöôøi 1

Ñaûng: thuôû xöa ngöôøi ta saép xeáp trong thoân xoùm cöù 5 nhaø laøm thaønh moät laân, 5 laân laøm thaønh moät lyù, 20 lyù laøm moät ñaûng, 25 ñaûng thaønh moät höông. Vaäy ñaûng coù nghóa gaàn nhö moät laøng nhoû cuûa ta. Chöõ ñaûng trong baøi coøn coù nghóa laø cuøng boïn, cuøng nhoùm. Vì ngöôøi cuøng laøng xoùm ngaøy xöa thöôøng coù nhöõng neáp soáng vaät chaát vaø tinh thaàn gioáng nhau.

236

BAØI 41

ngay thaúng1 ñeán noãi cha baét troäm deâ cuûa ngöôøi maø con ñi laøm chöùng cho vieäc aáy.” Khoång Töû noùi: “Ngöôøi ngay thaúng trong nhoùm toâi thì khaùc theá. Cha vì con maø giaáu toäi, con vì cha maø giaáu toäi, voán coù söï ngay thaúng ôû trong söï che giaáu vì nhau aáy roài.”2 NGÖÕ PHAÙP

其 Xeùt chöõ kyø trong kyø phuï (cha noù) vaø chöõ kyø trong kyø trung (trong söï vieäc ñoù). Kyø trong kyø phuï thay theá cho tröïc cung giaû. Chuùng ta coù theå taïm goïi laø sôû höõu ñaïi danh töø, laøm tuùc töø cho danh töø phuï theo sau. Kyø trong kyø trung thay theá cho söï vieäc noùi tröôùc Phuï vò töû aån, töû vò phuï aån (cha giaáu toäi cho con, con giaáu toäi cho cha). 1

Chöõ tröïc laø ñöùc tính ngay thaúng khoâng cong vaïy, ngöôøi ngay thaúng laø ngöôøi khoâng tö vò chæ bieát noùi söï thaät, toân troïng leõ coâng baèng. Theo Dieäp coâng, ngöôøi ngay thaúng trong baát cöù ôû tröôøng hôïp naøo cuõng giöõ söï ngay thaúng, duø cha coù phaïm toäi con cuõng khoâng ñöôïc giaáu dieám. Nhöng theo Khoång töû thì ngöôøi ngay thaúng khoâng phaûi luùc naøo cuõng noùi söï thaät ra, chaúng haïn nhö trong tröôøng hôïp cha hay con phaïm toäi. Theo ngaøi, tình cha con voán coù moät nghóa thieâng lieâng maø boån phaän ngöôøi laøm cha hay laøm con chæ bieát coù vieäc baûo veä cho nhau chöù khoâng theå toá caùo toäi aùc cuûa nhau ñöôïc. Chính trong söï che ñaäy laãn nhau aáy ngöôøi ta coù theå nhaän thaáy ñöôïc choã tröïc tính, choã chaân tình cuûa hoï moät caùch toaøn veïn. 2 Baøi naøy laø moät chöông trong saùch Luaän ngöõ.

237

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

葉 DIEÄP ° hoï ngöôøi – laù caây – caùnh hoa – tôø giaáy – thôøi ñaïi – ñôøi Töø ngöõ

ª chi dieäp, kim chi ngoïc dieäp, töû dieäp, dieäp luïc toá

黨 ÑAÛNG ° laøng xoùm – hoï haøng thaân thích – phe phaùi rieâng – ñoaøn theå chính trò – ñoaøn theå cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng chí vôùi nhau Töø ngöõ

ª ñaûng phaùi, ñaûng boä, ñoàng ñaûng, ñaûng tranh, ñaûng vuõ Ñoàng aâm

讜 lôøi noùi thaúng

躬 CUNG ° thaân theå – töï mình ñaûm ñöông vieäc gì Töø ngöõ

ª cung canh: töï mình caøy laáy ruoäng, cung haønh: töï mình laøm laáy, cuùc cung taän tuïy

攘 NHÖÔNG ° cöôù p – baét troäm – xua ñuoåi – tröø deïp Töø ngöõ

ª nhieãu nhöông, nhöông di 238

BAØI 41

Ñoàng aâm

禳 teá thaàn ñeå tröø tai hoïa

證 CHÖÙNG ° laøm chöùng – nhaän thöïc – baèng cöù Töø ngöõ

ª baèng chöùng, chöùng cöù, chöùng daãn, chöùng khoaùn, chöùng nhieäm, chöùng minh, chöùng thö, chöùng nhaän, chuùng chöùng ñoàng töø, chöùng thöïc Ñoàng aâm

症 söï phaùt hieän cuûa beänh taät (beänh chöùng) 証 can giaùn – duøng nhö chöõ 證

隱 AÅN ° naáp – khoâng boäc loä ra – ngaàm – kín ñaùo – daáu ñi – traùnh ñi – traùi nghóa vôùi chöõ 現 hieän Töø ngöõ

ª aån daät, aån só, bí aån, truø aån, aån khuaát, aån taøng, aån thaân, aån ngöõ

是 THÒ ° caùi aáy – nhö theá – phaûi, traùi vôùi chöõ 非 phi: sai quaáy Töø ngöõ

ª thò phi Ñoàng aâm

侍 theo haàu – keû haàu haï (thò veä) 239

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

示 cho ngöôøi ta xem – baûo cho bieát (chæ thò, yeát thò) 恃 yû laïi – caäy döïa (yû thò) 市 chôï – choã ngöôøi ta tuï hoïp ñeå mua baùn – mua haøng (thaønh thò, thò traán) 柿 caây thò – caây hoàng 嗜 theøm – tham – ham thích (thò duïc)

視 nhìn – xem – so saùnh – xem coù veû baét buoäc (kyø thò, thò löïc, thò giaùc)

在 TAÏI ° ôû taïi – hieän coøn – xeùt nghieäm Töø ngöõ

ª hieän taïi, taïi yù, taïi ñaøo, taïi taâm, taïi vò, töï taïi, sôû taïi

BAØI 42

地勢不足恃金城湯池不得其人以守之曾不及培塿之邱汎濫之水。得其人即枯木朽株皆可以爲敵難。 Dòch aâm

Ñòa theá baát tuùc thò Kim thaønh thang trì baát ñaéc kyø nhaân dó thuû chi taèng baát caäp boài laâu chi khaâu, phieám laïm chi thuûy. Ñaéc kyø 240

BAØI 42

nhaân,1 töùc khoâ moäc huû chu giai khaû dó vi ñòch naïn. Ñòa theá khoâng ñuû caäy Coù thaønh vaøng ao noùng2 khoâng ñöôïc ngöôøi xöùng ñaùng ñeå giöõ gìn thì thöôøng khi laïi khoâng coù giaù trò baèng goø ñaát thaáp, gioøng nöôùc taàm thöôøng. Coøn nhö ñöôïc ngöôøi xöùng ñaùng ñeå giöõ thì ñeán nhöõng binh khí thoâ sô caây khoâ caønh muïc3 cuõng coù theå gaây khoù khaên cho quaân ñòch.4 NGÖÕ PHAÙP

可以 Hai tieáng naøy ñöôïc duøng ñi ñoâi vôùi nhau thaønh moät traïng töø keùp chæ yù nghóa laø “coù theå”.

枯木朽株皆可以爲敵難。 Khoâ moâïc huû chu giai khaû

dó vi ñòch naïn. (Caây khoâ caønh muïc cuõng coù theå gaây khoù khaên cho quaân ñòch.)

可以取可以無取。取傷廉。 Khaû dó thuû khaû dó voâ

thuû. Thuû thöông lieâm. (Coù theå laáy, coù theå khoâng laáy. Laáy thì thöông toån ñöùc lieâm khieát.) (Maïnh töû) 1

Ñaéc kyø nhaân: coù hai nghóa lieân quan nhau: a) ñöôïc ngöôøi hieàn ñöùc vaø taøi naêng bieát thu phuïc loøng ngöôøi. b) ñöôïc nhaân daân tin phuïc, naém ñöôïc loøng daân. 2 Kim thaønh thang trì: ngöôøi xöa thöôøng cho thaønh baèng saét baèng ñoàng vaø ao nöôùc noùng laø coâng cuï thuû hieåm chaéc chaén nhaát, khoâng ai xaâm phaïm tôùi noåi. Ñaây chæ laø nhöõng lôøi noùi thaäm xöng chöù khoâng coù trong thöïc teá. 3 Khoâ moäc huû chu: caây khoâ goác muïc, caùch noùi ví ñeå chæ nhöõng binh khí xaáu keùm nhaát. 4 Baøi naøy trích töø Ñoäc söû phöông dö kyù yeáu toång töï cuûa Coá Toå Voõ ngöôøi ñôøi Thanh beân Trung Hoa.

241

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

其 Chöõ kyø trong baát ñaéc kyø nhaân khoâng phaûi laø sôû höõu ñaïi danh töø maø laø phieám chæ ñaïi danh töø. Kyø nhaân coù nghóa laø ngöôøi xöùng ñaùng, töùc ngöôøi taøi ñöùc ñeå giöõ gìn. Ngöôøi xöùng ñaùng noùi ôû ñaây laø ngöôøi bieát thu phuïc loøng ngöôøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

足 TUÙC ° chaân – ñuû – coù theå ñöôïc – hoïc troø Töø ngöõ

ª sung tuùc, tuùc thöïc, tuùc duïng, tuùc soá, thuû tuùc, tuùc haï, tuùc caàu Ñoàng aâm

粟 haït luùa (meã tuùc cuoäc) 肅 cung kính – cuùi ñaàu baùi xuoáng goïi laø tuùc 夙 sôùm – ngaøy xöa – coù saün (tuùc duyeân) 宿 truù laïi – löu laïi – giöõ yeân – ñeâm – voán – coù tröôùc – moät aâm laø tuù (tuùc hoïc)

恃 THÒ ° caäy döïa – yû laïi vaøo Töø ngöõ

ª yû thò, thò theá 242

BAØI 42

金 KIM ° vaøng – loaøi kim thuoäc – moät trong soá baù t aâm – tieàn baïc Töø ngöõ

ª kim baûng, kim thaïch, kim khí, kim ngoïc, kim maõ ngoïc ñöôøng, kim oâ, kim tieàn

即 TÖÙC ° laø – töùc laø – lieàn – ngay – töø ñoù – tôùi gaàn – duø Töø ngöõ

ª töùc toác, töùc thôøi, töùc vò, töùc khaéc, laäp töùc Ñoàng aâm

息 thoâi nghæ – hôi thôû – tieàn laõi – con – an uûi – (höu töùc, lôïi töùc, töû töùc)

熄 taét löûa – chaám döùt 媳 con daâu

城 THAØNH ° nôi ñoâng ngöôøi coù töôøng vaây quanh – böùc thaønh Töø ngöõ

ª thaønh quaùch, ñoâ thaønh, thaønh thò, coâng thaønh haõm traän, thaønh luõy, thaønh trì

湯 THANG ° nöôùc soâi – nöôùc noùng – teân vua Thang – daùng nöôùc lôùn chaûy maïnh – thuoác saéc ñeå trò beänh 243

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thang ñöôïc, thang hoûa

池 TRÌ ° ao hoà – raõnh ñaøo chung quanh thaønh Töø ngöõ

ª trì ngö, trì ñöôøng, thaønh trì

曾 TAÈNG ° ñaõ töøng – thöôøng hay – beøn – chaùu boán ñôø i – oâng toå boán ñôøi Töø ngöõ

ª haø taèng, taèng toå, taèng toân Ñoàng aâm

層 lôùp – böïc – töøng – nhieàu lôùp

培 BOÀI ° vun ñaép leân cho ñaày – boå döôõng Töø ngöõ

ª boài döôõng, boài boå, boài thöïc Ñoàng aâm

陪 theo cho coù baïn – giuùp theâm – laøm toâi – ôû hai beân ngöôøi khaùc (boài thaåm)

焙 saáy löûa cho khoâ 賠 ñaùp laïi baèng tieàn (boài döôõng) 徘 boài hoài 徘徊: duøng daèng nöûa ôû nöûa ñi 244

BAØI 42

塿 LAÂU ° goø ñaát thaáp Ñoàng aâm

慺 nhaø laàu (thanh laâu, hoàng laâu) 髏 ñaàu ngöôøi cheát (ñaàu laâu) 嘍 laâu la 嘍羅: thuoäc haï trong ñaûng cöôùp 摟 daét ñi

邱 KHAÂU ° (khöu) goø ñaát cao – teân Khoång Töû – teân ñaát – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª khaâu laêng, khaâu moä, khaâu thö

汎 PHIEÁM ° troâi noåi leânh ñeânh – khoâng thieát thöïc – roä ng traøn lan – khoâng chæ ngay vaøo söï vieäc – nhö chöõ 泛 Töø ngöõ

ª phieám luaän, phieám chæ, phieám ñònh, phuø phieám, phieám thaàn giaùo, phieám aùi. phieám laïm: nöôùc daâng leân khoûi bôø

濫 LAÏM ° nöôùc traøn ra – quaù ñoä Töø ngöõ

ª laïm duïng, laïm phaùt, laïm quyeàn, laïm cöû, laïm thuû, haø laïm 245

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

水 THUÛY ° nöôùc – teân sao – chaát loûng Töø ngöõ

ª thuûy quaân, thuûy tai, thuûy khí, thuûy ngaân, thuûy ngöu, thuûy thuû, thuûy tinh, thuûy vaän Ñoàng aâm

始 baét ñaàu – môùi – coù nôi ñoïc laø thæ (chung thuûy)

枯 KHOÂ ° khoâ heùo – khoâ raùo Töø ngöõ

ª khoâ coát, khoâ moäc, khoâ saàu

朽 HUÛ ° caây muïc naùt – suy yeáu voâ duïng Töø ngöõ

ª huû hoùa, huû thaûo, laõo huû

株 CHU ° (chaâu) goác caây ôû treân ñaát – soá caây coái, coäi caây Töø ngöõ

ª chu lieân Ñoàng aâm

Xem Baøi 28, chöõ chaâu. 246

BAØI 42

皆 GIAI ° ñeàu – khaép Ñoàng aâm

階 cuøng nhau (giai laõo) 偕 böïc theàm – ñaúng caáp (giai caáp, giai taèng) 佳 ñeïp – toát (giai nhaân, giai phaåm)

敵 ÑÒCH ° cöøu thuø – choáng cöï nhau – caân baèng nhau – saùnh nhau Töø ngöõ

ª ñòch thuû, ñòch quoác, thuø ñòch, cöøu ñòch Ñoàng aâm

滌 röûa – queùt doïn – laøm saïch – chuoàng nuoâi thuù vaät 笛 oáng saùo 迪 tieán leân – môû ñöôøng 狄 rôï ñòch ôû phía baéc Trung Hoa (di dòch) 荻 moät loaïi lau saäy

難 NAÏN ° tai naïn – hoûi baét bí Töø ngöõ

ª tai naïn, naïn ñeà, laâm naïn, vaán naïn, khoán naïn, cöùu khoå cöùu naïn 247

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 43

處窮窮困之境其人格之試驗場乎？夫窮不窮者境也。可窮而終不可窮者人格也。故君子與小人之分於當窮困之境見之。 Dòch aâm

Xöû cuøng1 Cuøng khoán chi caûnh, kyù nhaân caùch2 chi thí nghieäm tröôøng hoà? Phuø cuøng baát cuøng giaû caûnh daõ. Khaû cuøng nhi chung baát khaû cuøng giaû, nhaân caùch daõ. Coá quaân töû döõ tieåu nhaân chi phaân ö ñöông cuøng khoán chi caûnh kieán chi. Dòch nghóa

Trong caûnh khoán cuøng Caûnh khoán cuøng chaúng phaûi laø nôi thöû thaùch cuûa nhaân caùch ñaáy ö? Naøy, khoán cuøng hay khoâng khoán cuøng chæ laø hoaøn caûnh. Coù theå laøm cho khoán cuøng maø roát cuoäc khoâng khoán cuøng, ñoù laø nhaân caùch. Cho neân söï phaân bieät quaân töû vôùi tieåu nhaân ñöôïc thaáy ngay trong caûnh khoán cuøng. 1 2

Xöû cuøng: cung caùch cö xöû trong caûnh khoán cuøng. Nhaân caùch: tö caùch laøm ngöôøi. Ngöôøi coù nhaân caùch laø ngöôøi khoâng ñeå cho taâm chí bò ñoäng tröôùc hoaøn caûnh.

248

BAØI 43

NGÖÕ PHAÙP

其 Xeùt chöõ kyø trong caâu “Cuøng khoán chi caûnh, kyø nhaân caùch chi thí nghieäm tröôøng hoà.” Caâu naøy laø moät meänh ñeà tænh duïng ñoäng töø hay tính töø. Chöõ kyø khoâng coù chöùc naêng ngöõ phaùp roõ raøng nhö ôû baøi 41 vaø 42. Noù keát hôïp vôùi chöõ hoà ôû cuoái caâu ñeå neâu leân yù nghi vaán, vöøa ñeå thay theá chöùc naêng cuûa moät ñoäng töø. Chuù yù laø trong caâu khoâng coù ñoäng töø chính thöùc naøo caû, ñoäng töø ñöôïc hieåu ngaàm qua 2 tieáng kyø vaø hoà.

夫 Phuø laø tieáng ñeå môû ñaàu moät caâu bieän luaän, taïm dòch laø naøy, kia, oâi.

者... 也 MEÄNH ÑEÀ TÆNH DUÏNG ÑOÄ NG TÖØ

Hai tieáng giaû … daõ ñi giaùn caùch vôùi nhau trong moät caâu noùi thöôøng ñöôïc duøng ñeå giaõi baøy hay xaùc ñònh moät söï kieän vaø cuõng duøng ñeå thay theá cho coâng duïng cuûa moät ñoäng töø, goïi laø meänh ñeà tónh duïng ñoäng töø, xem laïi baøi 23 vaø 24. Phaân tích trong 2 caâu: Phuø cuøng baát cuøng giaû caûnh daõ. vaø Khaû cuøng nhi chung baát khaû cuøng giaû nhaân caùch daõ. Chöõ giaû ñöôïc duøng nhö chöõ giaû ôû baøi 23, vaø chöõ daõ duøng nhö tröôøng hôïp trong baøi 24. 249

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

窮 CUØNG ° cuoái heát – tìm toøi nghieân cöùu ñeán choã tinh vi – khoán khoå – heát söùc – traùi nghóa vôùi 通 thoâng Töø ngöõ

ª cuøng coác, cuøng ñoà, cuøng cöïc, cuøng khoán, cuøng khoå, baàn cuøng, theá cuøng, cuøng taän, cuøng cöïc, laâm cuøng taéc bieán, nieân cuøng nguyeät taän

困 KHOÁN ° (khoån) quaãn baùch – khoå cöïc Töø ngöõ

ª khoán naïn, khoán ñoán, khoán khoå, khoán quaãn, khoán aùch, khoán cuøng

境 CAÛNH ° coõi – caûnh mình gaëp Töø ngöõ

ª hoaøn caûnh, caûnh ñòa, caûnh giôùi, caûnh noäi, tình caûnh, thuaän caûnh, nghòch caûnh, caûnh ngoä Ñoàng aâm

景 coù hình saéc ñeïp ñeõ (quang caûnh, aûnh ngoä, phong caûnh)

頸 phía tröôùc coå 警 phoøng giöõ – baùo tin nguy caáp – ñaùnh thöùc daäy – raên chöøng – lanh leï (caûnh saùt, caûnh bò) 耿 saùng 250

BAØI 43

挌 CAÙCH ° laøm cho chính laïi – caûm ñoäng – choáng cöï – trôû ngaïi – phöông thöùc – tìm ñeán cuøng Töø ngöõ

ª caùch trò, caùch taâm, caûm caùch, nhaân caùch, truùng caùch, caùch thöùc, caùch ngoân Ñoàng aâm

隔 ngaên caùch ra – lìa xa ra – khoâng hôïp nhau (caùch trôû, caùch nhaät, caùch bieät)

革 da thuoäc loaøi thuù – caùnh chim thay loâng – ñoåi laïi – boû ñi (caùch meänh, caùch chöùc)

膈 caùch moâ: da moûng ôû giöõa ngaên chia hai phaàn (hoaønh caùch moâ)

試 THÍ ° thöû neám – saùt haïch qua kyø thi – tìm xeùt – laøm quan Töø ngöõ

ª thí nghieäm, thí sinh, thí döôït öùng thí Ñoàng aâm

施 caáp cho – giuùp cho (boá thí, thí thaân) 弒 gieát ngöôøi treân mình (thí nghòch)

驗 NGHIEÄM ° vieäc laøm chöùng ñöôïc – coù coâng hieäu – vieäc ñaõ chöùng thöïc roài – xem xeùt 251

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª kinh nghieäm, giaûo nghieäm, thí nghieäm, voâ nghieäm, höõu nghieäm, hieäu nghieäm, lòch nghieäm, thöïc nghieäm, khaùm nghieäm, chöùng nghieäm

夫 PHUØ ° (phu) trôï töø hay thaùn töø duøng ôû ñaàu caâu hoaëc cuoái caâu: oâi, naøy... Töø ngöõ

ª ta phuø 嗟夫: than oâi Ñoàng aâm

浮 noåi treân maët nöôùc – khoâng thieát thöïc – quaù ñoä – hö khoâng (phuø laïm, phuø phieám)

符 caùi theû coù chöõ vieát caét laøm ñoâi moãi ngöôøi moät nöûa ñeå laøm tin – hôïp nhau – caùi buøa pheùp (phuø hieäu, phuø hôïp, phuø chuù)

扶 (phoø) giuùp ñôõ – hai caây moïc chung ñeàu nhau (phuø trôï, phuø nguy)

芙 caây phuø dung – tuïc goïi caây traàu laø phuø, trong cuïm töø phuø lan töûu: traàu cau röôïu

蜉 trong phuø du 蜉蝣: con phuø du, con thieâu thaân

252

BAØI 44

淮上別故人揚子江頭楊柳春揚花愁殺渡江人數聲風笛離亭晚君向潚湘我向秦 Dòch aâm

Hoaøi thöôïng bieät coá nhaân Döông töû giang ñaàu döông lieãu xuaân, Döông hoa saàu saùt ñoä giang nhaân. Soå thanh phong ñòch ly ñình vaõn, Quaân höôùng Tieâu töông ngaõ höôùng Taàn. Dòch nghóa

Treân soâng Hoaøi1 töø bieät baïn Ñaàu soâng Döông töû 2 caây döông lieãu xuaân, Hoa döông laøm buoàn cheát loøng ngöôøi qua soâng. Vaøi tieáng saùo vang leân khuùc ly ñình muoän, Chaøng höôùng veà ngaû Tieâu töông toâi ñi veà ngaõ Taàn.3

Soâng Hoaøi, moät con soâng beân Trung Hoa. Döông töû laø moät teân khaùc cuûa cuûa soâng Tröôøng giang. 3 Nöôùc Taàn ngaøy xöa ôû Trung Hoa, nay thuoäc ñòa haït tænh Töù Xuyeân. Baøi thô naøy cuûa Trònh Coác, moät thi nhaân ñôøi Ñöôøng. 2

253

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch thô

Treân soâng Hoaøi chia tay baïn Soâng Döông ngaøn lieãu khoe töôi, Hoa döông saàu cheát loøng ngöôøi sang soâng. Chia tay tieáng ñòch naøo cuøng, Anh troâng beán Sôû toâi troâng ñöôøng Taàn. (Trích Nam phong)

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

殺 SAÙT ° gieát cheát – moät aâm laø saùi Töø ngöõ

ª saùt nhaân, saùt phaït, aùm saùt, saùt khí, saùt sinh, saùt thaân thaønh nhaân Ñoàng aâm

察 xeùt – xem xeùt – nhaän xeùt (quan saùt) 擦 chaø – xaùt – xoa (ma saùt) 煞 hung thaàn – thu goùi laïi – raát (maït saùt)

淮 HOAØI ° teân soâng Ñoàng aâm

懷 nhôù – ñeå trong loøng – oâm trong loøng – oâm – mang – yeân laëng – giaáu kín (hoaøi baõo, hoaøi coå) 254

BAØI 44

揚 DÖÔNG ° boác leân – laøm noåi leân – giô leân – khen – laøm cho toû raïng Töø ngöõ

ª döông ba, döông danh, hieån döông, xöng döông, döông oai dieäu voõ, tuyeân döông

江 GIANG ° soâng lôùn Töø ngöõ

ª giang hoà, giang sôn, giang taân, giang haø Ñoàng aâm

肛 haäu moân, nôi phaân ñöôïc baøi tieát ra (giang moân)

頭 ñaàu ° ñaàu, phaàn treân heát cuûa thaân – phaàn treân heát – böïc cao nhaát – ñöùng tröôùc heát – ñôn vò ñeám suùc vaät Töø ngöõ

ª baïch ñaàu, ñaùo ñaàu, ñaàu thoáng, ñôn ñaàu, giang ñaàu, ngöu ñaàu maõ dieän, xuaát ñaàu loä dieän

楊 DÖÔNG ° caây döông, gioáng caây lieãu Töø ngöõ

ª döông lieãu, thuøy döông

柳 LIEÃU ° caây lieãu, moät thöù caây caønh nhoû daøi ruû xuoáng, laù heïp 255

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

maø daøi, hoa maøu tím saãm, quaû chín coù loâng bay ra nhö tuyeát Töø ngöõ

ª lieãu nhöõ, lieãu my, lieãu ñieàu, lieãu boà Ñoàng aâm

了 hieåu roõ – xong vieäc – roài roát raùo (lieãu söï, keát lieãu) 蓼 lieãu laïc: moät thöù coû soáng ôû bôø nöôùc, laù cay vaø thôm

愁 SAÀU ° buoàn raàu – ñoàng nghóa vôùi muoän 悶, bi 悲, ñoái nghóa vôùi hoan 歡, ngu 娛 Töø ngöõ

ª u saàu, thaûm saàu, saàu muoän, saàu bi, saàu khoå, saàu haän, saàu naõo, saàu oaùn, saàu dung, saàu töû

渡 ÑOÄ ° qua soâng – beán ñoø – cöùu giuùp Töø ngöõ

ª coå ñoä, ñoä ñaàu, quaù ñoä, teá ñoä, ñoä sinh Ñoàng aâm

度 duïng cuï ñeå ño löôøng – ño löôøng – phaùp luaät – cöùu giuùp (ñoä löôïng, ñoä soá, ñoä nhaät, cheá ñoä) – aâm khaùc laø ñaïc

笛 ÑÒCH ° loaïi oáng saùo coù 7 loã 256

BAØI 44

Töø ngöõ

ª ngoïc ñòch, ñòch thanh, phong ñòch

亭 ÑÌNH ° caùi nhaø nhoû – caùi ñình – nhaø traïm cho ngöôøi ñi ñöôøng nghæ chaân – vöøa ñuùng – caân baèng Töø ngöõ

ª tröôøng ñình, ñình tröôûng, traø ñình, töûu ñieám Ñoàng aâm

停 ñöùng laïi – thoåi (ñình chæ, ñình löu) 廷 trieàu ñình 庭 caùi saân nhaø (gia ñình)

晚 VAÕN ° chieàu – muoän – tieáng töï xöng vôùi ngöôøi lôùn tuoåi hôn (vaõn sinh) Töø ngöõ

ª vaõn caûnh, vaõn hoïc, vaõn nieân, vaõn tieát, vaõ n sinh, vaõn thaønh

向 HÖÔÙNG ° xoay veà – troâng vaøo – ngaøy tröôùc – gaàn ñaây – phöông höôùng, chieàu Töø ngöõ

ª ñònh höôùng, phöông höôùng, xu höôùng, khuynh höôùng, chí höôùng, höôùng döông, höôùng lai, höôùng ngoaïi, höôùng thieän, höôùng nhaät quì 257

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

餉 ñem ñoà aên bieáu ngöôøi – löông quaân lính (löông höôùng) 嚮 xoay veà – daãn daét (höôùng ñaïo, höôùng daãn)

潚 TIEÂU ° teân soâng – tieâu tieâu: gioù taùp möa sa Ñoàng aâm

消 maát ñi – tan taùc – hoùa ra nöôùc maét (tieâu cöïc, tieâu tröø) 宵 ñeâm – nhoû (nguyeân tieâu) 霄 maây xanh – trôøi cao (cöûu tieâu) 逍 trong tieâu dao 逍遥

蕉 caây chuoái – caây gai chöa ngaäm nöôùc (ba tieâu 芭蕉) oáng tieâu – oáng saùo

標 ngoïn caây – caùi neâu – neâu ra cho moïi ngöôøi thaáy (tieâu ñeà) 蕭 loaïi caây – tieâu ñieàu

椒 ôùt – tieâu (hoà tieâu) 銷 naáu kim thuoäc chaûy ra – baùn haøng hoùa – tröø boû ñi (tieâu thuï, tieâu tröø)

湘 TÖÔNG ° teân soâng beân Trung Hoa, ñöôïc daãn trong caâu Kieàu: “Soâng Töông moät giaûi noâng sôø”

秦 TAÀN ° nöôùc Taàn ñôøi Xuaân thu Chieán quoác beân Trung Hoa – moät trieàu vua – tænh Thieåm Taây 258

BAØI 44

Töø ngöõ

ª Taàn Taán, Taàn Vieät, taàn hoûa Ñoàng aâm

頻 nhieàu laàn – bôø nöôùc 蘋 rau taàn sinh ôû nöôùc (taàn taûo) 顰 nhaên maøy TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT TRONG VAÊN CHÖÔNG Phaân tích caùc baøi vaên sau: 1. Saùch

Duy nhôù laïi ñaõ nhieàu laàn chaøng ñeán ñaây xem saùch, nhöng chöa laàn naøo chaøng thaáy caûm ñoäng nhö laàn naøy. Duy aâu yeám nhìn töøng quyeån, trong ñoù ñoïng laïi nhöõng tình caûm, nhöõng yù töôûng cuûa ngöôøi soáng veà ñôøi naøo ôû nhöõng xöù laï. Chaøng caàm moät cuoán giôû ra ñoïc vaø boãng chaøng caûm thaáy söï nhaãn naïi voâ cuøng cuûa saùch. Saùch ñeå ñaây töø bao giôø, möôøi naêm, hai möôi naêm roài, nhöng khoâng khi naøo toû yù voäi vaøng töùc böïc. Ai muoán bieát muoán hieåu thì ñem ra maø ñoïc. Saùch seõ dieãn laïi, giaûng laïi moät laàn nöõa nhöõng tö töôûng cuûa taùc giaû. Ngaøy thaùng qua nhöng saùch vaãn coøn ñaây, möôøi naêm sau, coù ngöôøi gôïi ñeán, seõ vang leân gioïng thô cuûa Lyù Baïch, hay cuûa Verlaine, soáng laïi nhöõng maåu tö töôûng cuûa Marc Aureøle hay cuûa Maëc töû. Duy thaáy mình yeâu saùch vì yù nhaãn naïi voâ cuøng aáy. Nhöõng yù töôûng cuûa ngöôøi xöa, baây giôø ñoïc ñeán vaø muoán haáp thuï theâm seõ ñoïc nöõa, neáu khoâng thôøi boû ñaáy, luùc naøo muoán seõ giôû ra, saùch luoân luoân nhaéc laïi khoâng bao giôø naûn. Hoaøng Ñaïo 259

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

CAÙC TIEÁ NG VIEÄT GOÁC HAÙN

a. Nhöõng tieáng ñaõ ñoïc traïi aâm: cuoán do chöõ quyeån 卷

ñoïc do chöõ ñoäc 讀

qua do chöõ quaù 過

ñôøi do chöõ ñaïi 代

thô do chöõ thi 詩

yeâu do chöõ aùi 愛

b. Nhöõng chöõ coøn nguyeân aâm Haùn Vieät: saùch vieát laø 册

yù vieát laø 意

söï vieát laø 事

giaûng vieát laø 講

dieãn vieát laø 演 xöù vieát laø 處 CAÙC TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT

感動 caûm ñoäng (caûm: caûm xuùc, loøng bò moät ñieà u gì taùc

ñoäng tôùi) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh: trong loøng bò xuùc ñoäng vì nhöõng caûm nghó rieâng hoaëc do nhöõng aûnh höôûng naøo khaùc. 情感 tình caûm (tình: phaàn phaùt hieän töø trong loøng ra beân ngoaøi nhö möøng, giaän, buoàn, vui…) danh töø gheùp do söï phoái hôïp hai danh töø ñôn: taát caû nhöõng gì thuoäc veà söï caûm xuùc trong loøng.

意想 yù töôûng (yù: ñieàu suy nghó; töôûng: suy nghó, töôûng

nghó ra) danh töø gheùp do söï lieân hôïp moät danh töø ñôn vaø moät ñoäng töø ñôn: ñieàu mình töôûng nghó trong yù. 忍耐 nhaãn naïi (nhaãn: nhòn, chòu ñöïng; naïi: chòu ñöïng) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh: nhòn nhuïc chòu ñöïng. 無窮 voâ cuøng: Xem baøi 35. 260

BAØI 44

思想 tö töôûng (tö: suy nghó; töôûng: suy nghó) danh töø

gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh: hieän töôïng veà yù thöùc, do kinh nghieäm vaø söï suy tö laøm phaùt sinh ra. 作者 taùc giaû (taùc: laøm; giaû: ngöôøi) danh töø gheùp do moät ñoäng töø vaø moät ñaïi danh töø keát hôïp thaønh: Ngöôøi vieát saùch, laøm vaên hay laøm neân moät cô nghieäp gì.

吸受 haáp thuï (haáp: huùt vaøo, thu huùt; thuï: nhaän chòu):

thu nhaän aûnh höôûng, tieáp nhaän baèng söï hoïc nhöõng gì cuûa ngöôøi. 2. Taïi sao toâ i yeâu xöù sôû cuûa toâ i?

Toâi yeâu xöù sôû cuûa toâi vì meï toâi sinh tröôûng ôû ñaây, vì nguoàn maùu trong maïch cuûa toâi ñeàu laø cuûa ngöôøi, vì trong khu ñaát thaùnh kia ñaõ choân vuøi taát caû nhöõng ngöôøi maø meï toâi thöông, maø cha toâi troïng, vì caùi ñaát maø toâi sinh, thöù tieáng toâi noùi, quyeån saùch toâi hoïc, caùc em toâi, chuùng baïn toâi, vaø moät daân toäc lôùn soáng chung vôùi toâi, caûnh ñeïp cuûa taïo hoùa bao boïc chung quanh toâi, toùm laïi, taát caû nhöõng söï vaät maø toâi troâng thaáy, taát caû nhöõng caùi gì maø toâi yeâu, taát caû nhöõng caùi gì maø toâi quyù, nhaát nhaát ñeàu thuoäc veà xöù sôû cuûa toâi caû. Edmonds de Amicis (Haø Mai Anh dòch) CAÙC TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT

處所 xöù sôû (xöù: coõi, nôi; sôû: choã, nôi) danh töø gheùp do hai danh töø ñôn keát hôïp thaønh: coõi, mieàn, ñaát nöôùc, queâ höông.

生長 sinh tröôûng (sinh: sinh ra, soáng; tröôûng: lôùn leân) ñoäng töø gheùp do söï keát hôïp hai ñoäng töø ñôn maø thaønh: sinh ra vaø lôùn leân. 261

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

過故 quaù coá (quaù: qua ñi; coá: ñaõ maát) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh. Trong baøi ñöôïc duøng laøm danh töø: qua ñôøi, maát ñi.

民族 daân toäc (daân: ngöôøi trong nöôùc, daân chuùng,

nhaân daân; toäc: hoï, ôû ñaây laø noøi gioáng, nhöõng ngöôøi coù lieân heä vôùi nhau veà huyeát thoáng, veà ngoân ngöõ) ñoäng töø gheùp do hai danh töø ñôn keát hôïp thaønh: noøi gioáng cuûa quoác daân, taát caû nhöõng ngöôøi cuøng moät noøi gioáng ngoân ngöõ vôùi nhau.

造化 taïo hoùa (taïo: gaây ra, laøm ra; hoùa: laøm sinh ra hay bieán ñoåi ñi) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh, ñöôïc duøng laøm danh töø: trôøi, thieân nhieân, ñaáng maàu nhieäm hoùa sinh muoân vaät, cuõng coøn goïi laø hoùa coâng hay taïo vaät.

事物 söï vaät (söï: vieäc; vaät: tieáng goïi chung vaät theå trong töï nhieân) vieäc vaø vaät: goïi chung taát caû nhöõng gì ñöôïc thaáy bieát hay caûm nghó ra ñöôïc: töùc goàm taát caû moïi caùi coù teân, keå caû nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng nhaát.

一一 nhaát nhaát (nhaát: moät, caû thaûy, duy nhaát) traïng töø gheùp theo loái ñieäp aâm: caû thaûy, töøng caùi töøng caùi.

262

BAØI 45

守禮以制欲欲之冦人甚於兵革。禮之衛人甚於城郭而人每不能守禮者特以欲之冦人無形可見故狎而翫之耳。 Dòch aâm

Thuû leã dó cheá duïc Duïc chi khaáu nhaân thaäm ö binh caùch. Leã chi veä nhaân thaäm ö thaønh quaùch; nhi nhaân moãi baát naêng thuû leã giaû, ñaëc dó duïc chi khaáu nhaân voâ hình khaû kieán, coá hieäp nhi ngoaïn chi nhó. Dòch nghóa

Giöõ leã 1 ñeå cheá ngaên duïc voïng Loøng tham duïc laøm haïi ngöôøi coøn maïnh hôn caû chieán tranh. Leã phoøng veä cho ngöôøi coøn an toaøn hôn laø thaønh quaùnh. Theá maø ngöôøi ta thöôøng chaúng hay giöõ leã ñöôïc, chæ vì loøng tham duïc laøm haïi ngöôøi, khoâng coù hình tích gì coù theå thaáy ñöôïc, neân gaàn guõi maø quen lôøn vôùi noù ñaáy thoâi. 1

Thuû leã: leã coù moät nghóa khaù roäng, töø nhöõng hình thöùc baøy toû loøng kính troïng ñoái vôùi ngöôøi khaùc, cho ñeán tinh thaàn toân troïng leõ phaûi, tinh thaàn kyû luaät ñeàu coù theå goàm trong chöõ leã ñöôïc caû. Thuû leã laø tuaân theo caùc quy taéc veà leã giaùo.

263

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Baøi naøy trích trong moät baøi vieát cuûa Laõ Ñoâng Lai (töùc Laõ Toå Khieâm), moät danh nho ñôøi nhaø Toáng ôû Trung Hoa. NGÖÕ PHAÙP

而 Chöõ nhi trong tieáng Haùn gaàn gioáng vôùi chöõ maø trong tieáng Vieät. Xeùt chöõ nhi trong 2 caâu: Nhi nhaân moãi baát naê ng thuû leã vaø Coá aùp nhi ngoaïn chi nhó. Chöõ nhi ôû 2 nôi coù caùch duøng khaùc nhau vaø nghóa cuõng do ñoù coù thay ñoåi khaùc nhau. maø.

Trong caâu treân, nhi coù nghóa töông ñöông vôùi chöõ theá

Trong caâu döôùi, nhi chæ coù nghóa ñôn giaûn laø maø, lieân töø noái hai ñoäng töø tieáp theo nhau.

耳 Chöõ nhó trong caâu Coá hieäp nhi ngoaïn chi nhó laø trôï töø cuoái caâu, ñöôïc duøng trong tröôøng hôïp muoán noùi ñeán moät keát quaû hieån nhieân, coù theå hieåu laø: thoâi, ñaáy thoâi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

禮 LEÃ ° caùch baøy toû loøng cung kính, caùc quy taéc trong xöû theá – ñoà vaät duøng ñeå baøy toû loøng toân kính 264

BAØI 45

Töø ngöõ

ª leã cheá, leã giao, leã vaät, leã nghi, voâ leã, tieân hoïc leã haäu hoïc vaên, leã baøi, leã tieát, hoân leã, leã nghi, leã ñoä, leã phaùp

制 CHEÁ ° caét aùo may – laøm ra, taïo ra – saùng taùc vaên chöông – khuoân pheùp – boù buoäc – choáng laïi Töø ngöõ

ª cheá taïo, baøo cheá, ngöï cheá, theå cheá (caùch thöùc maãu möïc), phaùp cheá, haïn cheá, cheá ngöï, cheá bieán, ñeå cheá (taåy chay) Ñoàng aâm

製 may aùo – laøm ra (cheá taïo)

冦 KHAÁU ° giaëc – phaù haïi – troäm cöôùp – keû cöøu ñòch Töø ngöõ

ª khaáu thuø, thaûo khaáu, cöôøng khaáu Ñoàng aâm

叩 hoûi – ñaäp – cuùi ñaàu (khaáu vaán, khaáu ñaàu) 扣 goø ngöïa – ruùt bôùt moät phaàn trong toaøn soá – caùi duøng ñeå moùc keát laïi – ñaùnh (khaáu tröø, chieát khaáu)

每 MOÃI ° thöôøng thöôøng – töøng caùi – tuy raèng Töø ngöõ

ª moãi moãi, moãi söï, moã i nhaät 265

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

郭 QUAÙCH ° lôùp thaønh ngoaøi – phaàn ngoaøi cuûa vaät gì Töø ngöõ

ª thaønh quaùch, quan quaùch Ñoàng aâm

椁 = 槨 caùi boïc ngoaøi quan taøi (quan quaùch)

特 ÑAËC ° chæ moät mình – rieâng laøm moät vieäc – rieâng – con muoâng saên ñöôïc – noåi hôn heát Töø ngöõ

ª ñaëc bieät, ñaëc nhieäm, ñaëc saéc, ñaëc caùch, ñaëc aân, ñaëc ñieåm, ñaëc taøi, ñaëc thuø, ñaëc phaùi vieân, ñaëc tính

形 HÌNH ° hình daùng hieän baøy ra ngoaøi – dung maïo – theá ñaát Töø ngöõ

ª hình dung, hình maïo, hình daïng, hình theá, hình thaønh, ñòa hình, voâ hình, höõu hình, hình theå, hình chaát, hình haøi, hình nhi haï, hình hoïc, höõu hình höõu hoaïi, hình thaùi Ñoàng aâm

刑 hình phaït trò keû coù toäi – gieát – xöû toäi (hình luaät töû hình)

型 khuoân maãu – phaùp thöùc (moâ hình, ñieån hình) 266

BAØI 45

狎 HIEÄP ° lôøn maët – khinh deå – ñuøa côït ai Töø ngöõ

ª ngoaïn hieäp Ñoàng aâm

Xem Baøi 10.

翫 NGOAÏN ° taäp quen – quen lôøn – coi thöôøng – vui ngaém Ñoàng aâm

玩 vui ñuøa – öa ham – ngaém xem moät caùch thích thuù (ngoaïn caûnh, ngoaïn muïc)

耳 NHÓ ° loã tai – nghe – maø thoâi – ñaáy thoâi – aáy laø Töø ngöõ

ª nhó muïc, moäc nhó, thieân lyù nhó Ñoàng aâm

洱 teân soâng Nhó haø (cuõng ñoïc laø nhò trong teân soâng Nhò)

爾 maøy – mi – anh – nhö theá – thoâi 餌 moài nhöû – baùnh laøm baèng boät – ñoà aên

267

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 46

從師古之學者必有師。師者所以傳道授業解惑也。人非生而知之孰能無惑。惑而不從師其爲惑也終不解矣。 Dòch aâm

Toøng sö Coå chi hoïc giaû taát höõu sö, sö giaû sôû dó truyeàn ñaïo thuï nghieäp giaûi hoaëc daõ. Nhaân phi sinh nhi tri chi, thuïc naêng voâ hoaëc. Hoaëc nhi baát tuøng sö kyø vi hoaëc daõ chung baát giaûi hó. Dòch nghóa

Theo thaày Ngöôøi hoïc1 ngaøy xöa phaûi coù thaày. Thaày coát ñeå truyeàn ñaïo lyù,2 giaûi ñieàu nghi hoaëc. Ngöôøi ta khoâng phaûi sinh ra maø bieát ñöôïc ngay, neân ai maø khoâng coù ñieàu sai laàm, ñaõ 1

Hoïc giaû: ngöôøi theo hoïc moät moân gì. Trong tieáng Vieät coøn coù theâm moät nghóa nöõa laø nhöõng ngöôøi coù hoïc thöùc, khaûo cöùu nhieàu. 2 Truyeàn ñaïo thuï nghieäp: truyeàn vaø thuï ñeàu coù nghóa laø daïy (truyeàn baûo, trao daïy); ñaïo vaø nghieäp ñeàu coù nghóa laø ñaïo lyù, nhöõng hieåu bieát vaø caùch soáng ôû ñôøi.

268

BAØI 46

sai laàm maø khoâng hoïc theo thaày thì söï sai laà m aáy roát laïi khoâng boû ñöôïc.1 NGÖÕ PHAÙP

所以 Hai tieáng sôû dó laø moät tieáng keùp raát quen duøng trong tieáng Haùn vaø caû trong tieáng Vieät. Chuùng ta coù theå xem laø giôùi töø chæ söï töông quan veà muïc ñích, vôùi nghóa: ñeå maø, coát ñeå. Ñoâi luùc ngöôøi ta duøng hai töø naøy vôùi tính caùch moät danh töø. Trong tröôøng hôïp naøy chuùng mang nghóa laø: lyù do, nguyeân nhaân. Vaø tieáp ñoù, hai töø naøy laïi ñöôïc chuyeån duøng sang nghóa: vì theá, do ñoù maø (giôùi töø chæ söï töông quan veà nguyeân nhaân). GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

從 TUØNG ° (toøng) theo – töø ñoù – ngöôøi theo sau – phuï vôùi – aâm khaùc laø thung Töø ngöõ

ª tuøng chính, tuøng chinh, tuøng phuï, tuøng quaân, tuøy tuøng, thaùp tuøng, tuøng haønh, tuøng phaïm, tuøng söï tam tuøng töù ñöùc, tuøng huynh ñeä (anh em chuù baùc), tuøng nhaát chí chung 1

Baøi naøy trích trong vaên taäp Luïc Cöûu Uyeân, moät danh nho ñôøi Toáng.

269

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

松 (toøng) caây thoâng, moät loaïi caây ôû xöù laïnh raát chòu laïnh, laù thöôøng xanh (baù tuøng)

叢 tuï hoïp – buïi caây (tuøng ñaøm, tuøng laâm)

師 SÖ ° thaày daïy hoïc – nhieàu – baét chöôùc – ngöôøi coù quyeàn sai söû ñöôïc ngöôøi khaùc – ngöôøi khôûi xöôùng moät vieäc, moät ngheà – ngöôøi thaïo vaø chuyeân moân trong moät vieäc – moät boä phaän trong quaân ñoäi Töø ngöõ

ª sö ñeä, toân sö, sö tröôûng, toå sö, kyõ sö, y sö, vaïn theá sö bieåu, sö phaïm, sö ñoaøn, quaân sö

授 THUÏ ° (thoï) trao cho – daïy, baøy cho Töø ngöõ

ª truyeàn thuï, thuï giôùi (thaày taêng daïy giôùi luaät cho ñeä töû) thuï nghieäp (daïy hoïc) Ñoàng aâm

受 (thoï) nhaän – chòu – dung naïp (thuï giôùi: hoïc giôùi luaät, thuï nghieäp: hoïc ngheà, thuï giaùo, thoï haïi)

售 baùn haøng (tieâu thuï) 裋 gieû aùo raùch 樹 caây coái – troàng caây – döïng ñöùng – ñaët leân – döïng leân (coå thuï, thuï ñöùc)

270

BAØI 46

綬 caùi daây tua ñeå ñeo ngoïc, ñeo baøi ngaø... 竪 = 豎 ñöùng thaúng – nhoû moïn – treû nhoû

解 GIAÛI ° thaùo gôõ ra – giaûng cho roõ – chia taùch ra – thoaùt khoûi – côûi môû ñieàu oaùn haän – hieåu roõ – yù thöùc Töø ngöõ

ª giaûi nghóa, giaûng giaûi, giaûi hoøa, giaûi thoaùt, kieán giaûi, giaûi phaùp, lyù giaûi, giaûi saàu, giaûi taùn, giaû i trí, giaûi vi, giaûi phoùng, giaûi phaãu, giaûi ñaùp, nam giaûi, giaûi phieàn, giaûi thöôûng, giaûi nguyeân, ñoaït giaûi Ñoàng aâm

懈 nhaùc nhôùn – löôøi bieáng (giaûi ñaõi) 邂 giaûi caáu 邂逅: tình côø maø gaëp nhau 蟹 con cua

惑 HOAËC ° löøa doái – nghi ngôø – meâ loaïn – laáy laøm khoù hieåu Töø ngöõ

ª meâ hoaëc, nghi hoaëc, hoaëc chuùng, hoaëc chí Ñoàng aâm

或 hoaëc laø – hay laø – coù moät ngöôøi naøo ñoù (hoaëc giaû, hoaëc nhieân)

孰 THUÏC ° (nghi vaán töø) ai, ngöôøi naøo, vaät gì, caùi gì... 271

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

贖 chuoäc veà (thuïc toäi, chaáp thuïc) 蜀 con saâu nhoû hoùa ra böôùm – nöôùc Thuïc 淑 hieàn laønh nhaân ñöùc (thuïc nöõ) 塾 nhaø hoïc – nhaø nhoû beân cöûa (tö thuïc) 熟 naáu chín – chín chaén – thuoäc laàu (thuïc luyeän, tinh thuïc)

BAØI 47

一字師齊己早梅詩有句云︰前村深雪裏昨夜數之開。鄭谷覽之曰︰數之非早也未若一之。齊己拜服。自此人以鄭谷爲一字師云。 Dòch aâm

Nhaát töï sö1

Teà Kyû taûo mai2 thi höõu cuù vaân: “Tieàn thoân thaâm tuyeát 1

Nhaát töï sö: chöõ nhaát töï coù nghóa laø chöõ nhaát maø cuõng coù nghóa laø moät chöõ. Caùch chôi chöõ coù yù nghóa haøng hai naøy thöôøng ñöôïc ngöôøi xöa duøng. Trong baøi, duøng cuïm töø nhaát töï sö ngöôøi ta khoâng coù yù khen hay cheá gieãu Trònh Coác, maø chæ ghi laïi moät nhaän xeùt veà söï duøng chöõ theá naøo cho thích hôïp, moät tieáng goàm hai nghóa naøo cuõng thích hôïp caû. Ngöôøi ñôøi sau löu truyeàn daät thoaïi aáy laø ñeå neâu moät ví duï veà vieäc duøng chöõ thích ñaùng trong vieäc laøm thô vaên. 2 Mai: caây mô, traùi coù vò chua, aên ñöôïc, hoa saéc traéng troå vaøo ñaàu xuaân, moïc nhieàu ôû Trung Hoa vaø mieàn Baéc nöôùc ta. Thöù mai hoa vaøng ta duøng vaøo dòp teát goïi laø laïp mai khoâng phaûi loaïi caây naøy.

272

BAØI 47

lyù, taïc daï soå chi khai”. Trònh Coác laõm chi vieát: “Soå chi, phi taûo daõ, vò nhöôïc nhaát chi.” Teà Kyû baùi phuïc, töï thöû nhaân dó Trònh Coác vi nhaát töï sö vaân.1 Dòch nghóa

Thaày moät chöõ Trong baøi thô mai nôû sôùm cuûa Teà Kyû coù caâu: “Trong tuyeát daøy thoân tröôùc, ñeâm qua vaøi caønh nôû.” Trònh Coác xem qua noùi: “Vaøi caønh chöa phaûi laø sôùm, khoâng baèng noùi moät caønh.” Teà Kyû laáy laøm baùi phuïc. Töø ñoù ngöôøi ta cho Trònh Coác laø thaày moät chöõ. NGÖÕ PHAÙP

以 . . . 爲 Chöõ dó ñi giaùn caùch vôùi chöõ vi taïo thaønh moät heä ñoäng töø coù nghóa laø, ñöôïc ñoái duïng vôùi 2 tuùc töø tröïc tieáp, tuùc töø ñi tröôùc, naèm vaøo giöõa hai tieáng dó… vi vaø moät tuùc töø ñi keá chöõ vi. Coù khi hai tieáng ñi lieàn nhau,

云

曰

vaân: raèng – nhö theá naøy – nhö vaäy vieát: noùi raèng – raèng – laø Caùch duøng hai chöõ vaân vaø vieát treân ñaây ñoâi khi gioáng nhau, nhöng thaät ra coù choã khaùc nhau. 1

Baøi naøy trích trong Ñöôøng thi kyû söï kyù. Teà Kyû vaø Trònh Coác laø hai thi nhaân ñôøi Ñöôøng.

273

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Xeùt caùch duøng chöõ vaân vaø chöõ vieát trong baøi, hai chöõ khoâng theå duøng thay theá cho nhau ñöôïc. Ví duï, coù theå noùi höõu cuù vaân maø khoâng theå noùi höõu cuù vieát. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

齊 TEÀ ° goïn gaøng – cuøng nhau – baèng – trò yeân – teân nöôùc Töø ngöõ

ª teà gia, teà chænh, teà töïu, Teà thieân ñaïi thaùnh

早 TAÛO ° sôùm – sôùm mai Töø ngöõ

ª taûo hoân, taûo phaùt, taûo thaønh Ñoàng aâm

蚤 con boï cheùt – sôùm 掃 queùt (taûo moä) 藻 taàn taûo 蘋藻: rau taàn, rau taûo, noùi coâng vieäc ngöôøi noäi trôï ñaûm ñang

梅 MAI ° caây mô, coù thöù hoa traéng, thöù hoa hoàng – teâ n beänh – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª truùc mai, mai ñoäc, mai hoa Ñoàng aâm

埋 choân – caát giaáu (mai taùng, mai phuïc, mai moät) 274

BAØI 47

枚 töøng caùi – caùi theû – moät thaân caây 霾 buïi bay muø khi coù gioù to (aâm mai) 玫 mai khoâi 玫瑰 thöù ngoïc toát – mai khoâi hoa: hoa hoàng

詩 THI ° (thô) baøi thô – Kinh Thi Töø ngöõ

ª thi ca, thi só, thi nhaân, thi töù, thi haøo, Ñöôøng thi, coå thi

句 CUÙ ° caâu vaên – caâu noùi Töø ngöõ

ª cuù ñaäu, baát thaønh cuù, cuù phaùp

云 VAÂN ° raèng – theá – nhö theá Töø ngöõ

ª vaân vaân Ñoàng aâm

雲 maây (thanh vaân) 芸 caây vaân höông (vaân thaát) 耘 böøa coû 紜 phaân vaân

村 THOÂN ° thoân xoùm – nhaø queâ 275

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª höông thoân, noâng thoân, thoân nöõ, thoân trang Ñoàng aâm

吞 nuoát vaøo (thoân tính, thoân thanh)

深 THAÂM ° saâu saéc – saâu – xa – daøi Töø ngöõ

ª thaâm tình, thaâm ñoäc, thaâm dieäu, thaâm thuùy, thaâm aùi, thaâm saàu, cao thaâm, thaâm cung, uyeân thaâm, thaâm giao, thaâm sôn cuøng coác

雪 TUYEÁT ° tuyeát – röûa tröø – raûy nöôùc – maøu traéng nhö tuyeát Töø ngöõ

ª tuyeát sæ, tuyeát haän, tuyeát oan, baïch tuyeát

裏 LYÙ ° beân trong – ôû trong = 裡 Töø ngöõ

ª bieåu lyù, thöông haøn nhaäp lyù, lyù haûi, lyù y

昨 TAÏC ° hoâm qua Töø ngöõ

ª taïc nhaät: ngaøy hoâm qua 276

BAØI 47

Ñoàng aâm

怍 xaáu hoå 酢 thuø taïc 酬酢: chuû khaùch aân caàn môøi tieáp nhau 炸 phaùo noå – suùng noå (taïc ñaïn) 鑿 ñuïc goã – ñuïc qua vaät gì – môû cho thoâng – khoâng caàn hôïp nghóa lyù (xuyeân taïc, taïc töôïng)

數 SOÅ ° ñeám – keå – tính – moät soá, vaøi – aâm khaùc laø saùc: thöôøng – nhieàu laàn – aâm khaùc laø soá: con soá – soá maïng – pheùp toaùn Töø ngöõ

ª soå nhaân

鄭 TRÒNH ° teân nöôùc Trònh – hoï Trònh Töø ngöõ

ª Trònh thanh, Trònh Veä chi thanh, trònh troïng 鄭重: ra veû aân caàn

谷

COÁC ° doøng nöôùc giöõa nuùi – hang – loã saâu – teân ngöôøi Töø ngöõ

ª u coác Ñoàng aâm

穀 haït luùa – aên löông – laønh toát (nguõ coác) 梏 caùi cuøm – caùi xay (caät coác) 277

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

拜 BAÙI ° laïy – trao chöùc töôùc cho ngöôøi moät caùch trònh troïng – vaâng chòu Töø ngöõ

ª baùi taï, baùi phuïc, baùi töôùng, baùi yeát, baùi meänh, baùi vaät

未 VÒ ° chöa – ngoâi thöù 8 trong 12 ñòa chi (quen ñoïc laø muøi) Töø ngöõ

ª vò hoân phu, vò thaønh nieân, vò lai, vò quyeát

服 PHUÏC ° quaàn aùo – ñoà tang – theo – laøm vieäc – kính phuïc – aên uoáng – aên yù nhau – chòu ñöïng Töø ngöõ

ª y phuïc, phuïc söùc, tang phuïc, phuïc thöùc, phuï c thieän, phuïc toøng, phuïc vuï, phuïc döôïc, baát phuïc thuûy thoå, quaân phuïc, phuïc dòch

278

BAØI 48

尊重他人之財產財產者人所賴以生活者也己之財產己知重視人之財產人亦知重視故人己之間當界限分明。雖一毫不可妄取焉。 Dòch aâm

Toân troïng tha nhaân chi taøi saûn Taøi saûn giaû nhaân sôû laïi dó sinh hoaït1 giaû daõ. Kyû chi taøi saûn kyû tri troïng thò, nhaân chi taøi saûn nhaân dieäc tri troïng thò. Coá nhaân kyû chi gian ñöông giôùi haïn phaân minh, tuy nhaát haøo baát khaû voïng thuû yeân. Dòch nghóa

Toân troïng taøi saûn ngöôøi khaùc Taøi saûn laø vaät ngöôøi ta nhôø ñoù ñeå sinh soáng.Taøi saûn cuûa ta, ta bieát xem troïng; taøi saûn cuûa ngöôøi, ngöôøi cuõng bieát xem troïng. Cho neân giöõa cuûa ngöôøi vaø cuûa mình neân coù giôùi haïn roõ raøng minh baïch, duø moät tô haøo cuõng khoâng ñöôïc laáy caøn. 1

Sinh hoaït: trong tieáng Haùn laø sinh soáng nhöng duøng trong töø ngöõ Haùn Vieät laïi theâm nghóa khaùc laø neáp soáng, tính caùch hoaït ñoäng, leà loái sinh nhai.

279

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

者也 Xeùt caâu: Taøi saûn giaû, nhaân sôû laïi dó sinh hoaït giaû daõ. Hai chöõ giaû daõ ñi ñoâi vôùi nhau ôû cuoái caâu thöôøng duøng ñeå giaûi thích moät söï vieäc. Duø laø vò trí cuûa chuùng ôû cuoái caâu nhöng ngaàm coù taùc duïng cuûa ñoäng töø aån duïng trong caâu.

焉 Xeùt chöõ yeân trong caâu: Baát khaû voïng thuû yeân. Chöõ yeân ôû ñaây laøm trôï töø cuoái caâu coù yù khaúng ñònh nheï hôn chöõ daõ 也 vaø ngaàm coù taùc duïng cuûa ñaïi danh töø chi 之. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

尊 TOÂN ° cao quyù – quyù troïng – kính troïng – kính xöng baäc tröôûng thöôïng Töø ngöõ

ª toân troïng, toân oâng, toân kính, toân suøng, toân sö, toân quaân, chí toân Ñoàng aâm

宗 (toâng) toå cao nhaát laø toå, toå thöù hai laø toân – doøng

hoï – giaùo phaùi – hoïc phaùi (toå toâng, toân giaùo, toân chæ) 280

BAØI 48

孫 chaùu goïi baèng oâng (töû toân) 樽 cheùn uoáng röôïu

財 TAØI ° cuûa caûi Töø ngöõ

ª taøi saûn, taøi chuû, gia taøi, taøi chính, taøi nguyeân

產 SAÛN ° sinh ñeû – cuûa caûi sinh hoùa ra Töø ngöõ

ª saûn vaät, sinh saûn, saûn xuaát, saûn maãu, saûn duïc, saûn nghieäp, saûn phuï, baát ñoäng saûn, voâ saûn, coäng saûn, tö saûn, tieåu tö saûn Ñoàng aâm

剗 caét coû

賴 LAÏI ° nhôø caäy vaøo – lôïi ích – choái caõi, khoâng thöøa nhaän Töø ngöõ

ª yû laïi, voâ laïi Ñoàng aâm

吏 laøm vieäc quan – chöùc thuoäc trong nha moân (quan laïi, laïi boä)

懶 (laõn) löôøi nhaùc – tham aên, bieáng laøm (Haûi thöôïng Laõn oâng, laõn ñoïa) 癩 beänh phong huûi

281

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

視 THÒ ° nhìn xem – so saùnh – baét buoäc Töø ngöõ

ª thò giaùc, thò naêng, thò thaønh, thò quan, caän thò, vieãn thò, khinh thò

界 GIÔÙI ° caûnh ñòa – haïn – giaùp tieáp – caùch Töø ngöõ

ª theá giôùi, traàn giôùi, giaùo giôùi, giaùp giôùi, bieân giôùi, giôùi haïn, giôù i thuyeát, giôùi tuyeán, chính giôùi, nhaân giôùi Ñoàng aâm

介 ôû giöõa 2 beân – ngay thaúng khoâng khuaát – voû loaøi truøng – lôùn (giôùi yù, giôùi thieäu, moâi giôùi)

芥 caây caûi (kinh giôùi) 戒 baùo cho bieát – phoøng bò – raên chöøng – caâu thuùc laáy mình (caûnh giôùi, giôùi nghieâm, quy giôùi, giôùi luaät)

械 binh khí – ñoà duøng (khí giôù i, cô giôùi) 屆 ñeán – moät laàn goïi laø nhaát giôùi

限 HAÏN ° bôø ngaên – ngaên giöõ – chæ roõ – ñònh chöøng Töø ngöõ

ª haïn cheá, haïn ñònh, haïn soá, kyù haïn, vaän haïn, voâ haïn, trieån haïn 282

BAØI 48

Ñoàng aâm

旱 naéng – treân caïn (khoâ haïn)

毫 HAØO ° loâng daøi – nhoïn – caùi buùt – nhoû – ñôn vò caân ño (10 haøo laø moät ly) – moät phaàn möôøi ñoàng baïc Töø ngöõ

ª tö haøo, haøo ly, haøo quang, haøo maït, haøo mao Ñoàng aâm

豪 taøi trí hôn ngöôøi – ñöùng ñaàu – roäng raõi – phoùng khoaùng – maïnh theá hôn ngöôøi (haøo kieät, anh haøo)

壕 haøo chung quanh thaønh (haøo luõy) 號 keâu to – khoùc – moät aâm laø hieäu (hoâ haøo, haø o khaáp) 爻 soá vaïch trong queû Kinh Dòch 餚 = 肴 ñoà aên baèng caù thòt – ñoà aên ngon (haøo soaïn) 淆 taïp nhaïp (hoãn haøo)

妄 VOÏNG ° noùi laùo – baäy baï Töø ngöõ

ª voïng ngoân, voïng ngöõ, voïng töôûng Ñoàng aâm

望 troâng xa – troâng mong (hy voïng, kyù voïng)

焉 YEÂN ° ôû ñoù – haù – ñaâu (trôï töø duøng cuoái caâu) 283

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

煙 = 烟 khoùi – thuoác laù (vaân yeân) 燕 nöôùc Yeân – moät aâm laø yeán 胭 yeân chi 胭脂 son (thoa moâi) – phaán (thoa maët) BAØI 49

遊子吟孟郊慈母手中線遊子身上衣臨行密密縫意恐遲遲歸誰言寸草心報得三春暉 Dòch aâm

Du töû ngaâm (Maïnh Giao)1 Töø maãu thuû trung tuyeán, Du töû thaân thöôïng y. 1

Maïnh Giao (Ñoâng Daõ) laø moät thi nhaân ñôøi Ñöôøng.

284

BAØI 49

Laâm haønh maät maät phuøng. YÙ khuûng trì trì quy, Thuøy ngoân thoán thaûo taâm,1 Baùo ñaéc tam xuaân huy. 2 Dòch nghóa

Khuùc ngaâm cuûa ngöôøi du töû Sôïi chæ trong tay meï hieàn, Manh aùo treân mình ngöôøi du töû. Vaøo luùc con ra ñi meï may nhaët nhaët muõi kim, Vì yù sôï raèng con seõ chaäm chaäm veà. Ai daùm noùi raèng noãi loøng taác coû, Baùo ñeàn ñöôïc aân ñöùc nhö naéng xuaân. Baûn dòch thô cuûa cuï Hoà Ñaé c Ñònh

AÙo may traêm moái thaâm tình, Tô trong tay meï treân mình con ñaây. Lo con ñi kíp veà chaày, Khaâu saên3 moá i chæ, ñoät daøy muõi kim.1 1

Thoán thaûo taâm: noùi taám loøng cuûa ngöôøi con ví nhö caây coû non chæ bieát mang ôn chöù khoâng laøm sao daùm noùi ñeán söï baùo aân. 2 Tam xuaân huy: Tam xuaân goïi chung ba thaùng trong muøa xuaân, moät ñoâi khi cuõng duøng chæ thaùng ba. Tam xuaân huy laø tia naéng aám cuûa muøa xuaân, ñöôïc taùc giaû ví vôùi aân ñöùc bao la cuûa ngöôøi meï, bao giôø cuõng saün saøng ban ra cho con maø khoâng heà ñoøi hoûi moät söï baùo ñaùp naøo caû. 3 Saên: Tieáng mieàn Trung coù nghóa laø khít khao kyõ löôõng maø lanh leï. Khaâu saên laø may nhaët muõi, may kyõ löôõng. Saên trong tieáng saên doøn coù nghóa laø lanh leï.

285

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ai raèng thoûa ñöôïc hieáu taâm, Tí ti taác coû thaám daàm ba xuaân.

NGÖÕ PHAÙP MEÄNH ÑEÀ AÅN DUÏNG ÑOÄNG TÖØ VAØ TÍNH TÖØ

Xeùt 2 caâu: Töø maãu thuû trung tuyeán, Du töû thaân thöôïng y. Hai veá thô treân ñöôïc thu goïn laïi thaønh hai hôïp ngöõ goàm 5 aâm, moãi hôïp ngöõ coù giaù trò töông ñöông vôùi moät danh töø keùp, lieân keát nhau thaønh moät meänh ñeà aån duïng ñoäng töø (hoaëc tính töø). Ngöôøi ta coù theå ngaàm hieåu moät ñoäng töø naøo ñoù tuøy thích ñeå cho thích hôïp vôùi yù nghóa toaøn caâu. Chuùng ta coù theå hieåu qua tieáng Vieät: Sôïi chæ treân tay meï hieàn, seõ taïo thaønh chieác aùo treân mình ngöôøi con ñi ra. (Chuù yù ñeán vò trí traùi ngöôïc nhau giöõ tieáng Haùn vaø tieáng Vieät cuøng nghóa.) Hoaëc ñaûo ngöôïc laïi: Chieác aùo treân mình ngöôøi du töû, laø keát quaû cuûa sôïi chæ treân tay meï hieàn.

May ñan qua ñan laïi nhieàu laàn, ôû ñaây coù nghóa laø may raát kyõ cho beàn chaéc.

286

BAØI 49

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

遊 DU ° ñi chôi – ñi xa Töø ngöõ

ª du töû, du nhaân, du khaùch, vieãn du, du muïc, du laõm, du lòch, coâng du, vaân du, du hoïc Ñoàng aâm

游 bôi treân maët nöôùc – bôi vôi khoâng ñònh – ñi chôi ra ngoaøi (du ñoïa)

輸 (thaâu) chuyeân chôû – ñem ñeán cho ngöôøi (du nhaäp) 偷 (thaâu) troäm – laáy troäm – caåu thaû (du ñaïo, du nhaøn)

踰 vöôït qua – suoát – nhö chöõ 逾攸 xa xoâi (攸攸 du du) 悠 lo nghó – xa xoâi (悠悠 du du) 臾 trong tu du 須臾 choác laùt 諛 nònh hoùt – a dua (sieåm du)

吟 NGAÂM ° ñoïc ngaâm nga – coù hôi daøi – moät theå thô Töø ngöõ

ª ngaâm nga, ngaâm phong loäng nguyeät, ngaâm thi, ca ngaâm, ngaâm khuùc, ngaâm vònh, thaân ngaâm, cao ngaâm 287

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

慈 TÖØ ° loøng thöông – ngöôøi treân thöông ngöôøi döôùi – tieáng toân xöng ngöôøi meï Töø ngöõ

ª töø maãu, maãu töø, töø bi, hieàn töø Ñoàng aâm

詞 lôøi vaên – lôøi noùi – loái vaên (töø ngöõ, tu tuø phaùp) 辭 = 辞 lôøi vaên – lôøi noùi – noùi – nhöôøng – boû ñi – caùo

lui (töø taï, töø bieät, töø chöông) 徐 thuûng thaúng (töø töø) 祠 mieáu thôø thaàn – nhaø thôø toå tieân (töø ñöôøng) 磁 töø thaïch 磁石: ñaù nam chaâm, töø khí 磁器: ñoà söù (ñieän töø khí, töø tröôøng)

手 THUÛ ° tay – ngöôøi gioûi veà moät ngheà gì Töø ngöõ

ª thuû tuïc, thuû buùt, thuû kyù, thuû ñoaïn, thuû haï, thuû thuaät, tuyeån thuû, danh thuû, ñoäc thuû

線 TUYEÁN ° sôïi chæ – caùi daây – ñöôøng thaúng trong hình hoïc Töø ngöõ

ª chieán tuyeán, traän tuyeán, caùt tuyeán, kinh tuyeán, vó tuyeán Ñoàng aâm

腺 tuyeán, haïch tieát ra nöôùc trong cô theå ngöôøi, nhö 唾液腺 thoùa dòch tuyeán (tuyeán nöôùc boït); 乳腺 nhuõ 288

BAØI 49

tuyeán (tuyeán söõa); 汗腺 haõn tuyeán (tuyeán moà hoâi); 甲狀腺 giaùp traïng tuyeán (tuyeán giaùp traïng)

臨 LAÂM ° töø treân nhìn xuoáng – ñöông luùc – vaøo luùc – ñeán Töø ngöõ

ª laâm haønh, giaùng laâm, quang laâm, laâm beänh, laâm bieät, laâm naïn, laâm söï, laâm thôøi, laâm traän, laâm chung

密 MAÄT ° daøy – nhaët – gaàn – khít – kín ñaùo Töø ngöõ

ª maät ñoä, bí maät, maät keá, maät thaùm, maät sö, maät öôùc, thaân maät, maät thieát Ñoàng aâm

蜜 maät ong – vò ngoït (蜜月 maät nguyeät: traêng maät) 謐 (baät) yeân laëng – caån thaän

意 YÙ ° ñieàu suy nghó – yù nghó – tö töôûng Töø ngöõ

ª yù chæ, yù töù, yù nghóa, yù nieäm, yù vò, yù töôûng yù chí, yù thöùc, duïng yù, thaønh yù, nhö yù, baát nhö yù, voâ yù thöùc Ñoàng aâm

薏 yù dó 薏苡: caây bo bo 衣 maëc aùo – aâm khaùc laø y 懿 toát – meàm moûng, hieàn laønh (yù ñöùc) 289

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

縫 PHUØNG ° may – vaù Töø ngöõ

ª phuøng coâng, phuøng xuyeát

恐 KHUÛNG ° sôï seät, sôï haõi – e raèng – doïa naït Töø ngöõ

ª khuûng boá, kinh khuûng, khuûng hoaûng, khuûng khieáp

歸 QUY ° veà – giao laïi – bò choàng boû – doàn veà Töø ngöõ

ª quy ninh, quy chính, quy coâng, quy hoaøn, quy haøng, quy naïp, quy phuïc, quy taâm, quy thuaän, quy tuï , quy y Ñoàng aâm

規 ñoà veõ hình troøn – pheùp taéc – möu keá – cuû chính – (quy öôùc, quy taéc, quy chính). 龜 con ruøa (quy baûn)

遲 TRÌ ° chaäm chaïp Töø ngöõ

ª trì treä, trì ñoän, 遲緩 trì hoaõn, dieân trì, trì nghi, 遲早 trì taûo 290

BAØI 49

誰 THUØY ° ai, naøo ai (nghi vaán töï) Ñoàng aâm

垂 = 埀 ôû treân cuùi xuoáng – buoâng xuoáng – ruû xuoáng – gaàn ñeán – ñoaùi xuoáng (thuøy döông)

陲 bieân thuøy 邊陲: bieân giôùi

寸 THOÁN ° taác (1/10 thöôùc) Töø ngöõ

ª thoán taâm, thoán aâm, xích thoán

暉 HUY ° aùnh naéng – aùnh saùng – maët trôøi Töø ngöõ

ª huy aùnh: aùnh choùi loïi, xuaân huy: aùnh saùng muøa xuaân Ñoàng aâm

輝 saùng – aùnh saùng (huy hoaøng, quang huy) 揮 lay ñoäng – vaãy tay – ñieàu khieån – tan taùc ra (chæ huy)

煇 aùnh saùng – ñoát = 輝徽 ñeïp – nhòp ñaøn – boäi tinh (huy hieäu) 291

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 50

錢幣之起原古之爲市以有易無而已。然彼此之所欲易者未能各如其意也。物與物之價值又未必適相當也。交易之道窮而於是乎錢幣之制。 Dòch aâm

Tieàn teä chi khôûi nguyeân Coå chi vi thò dó höõu dòch voâ nhi dó. Nhieân bæ thöû chi sôû duïc dòch giaû, vò naêng caùc nhö kyø yù daõ. Vaät döõ vaät chi giaù trò höïu vò taát thích töông ñöông daõ. Giao dòch chi ñaïo cuøng nhö ö thò hoà tieàn teä chi cheá khôûi. Dòch nghóa

Khôûi nguyeân cuûa tieàn teä Ñôøi xöa laäp chôï chæ ñem caùi coù ñoåi caùi khoâng coù maø thoâi. Song nhöõng caùi maø ngöôøi naøy ngöôøi khaùc muoán ñem ñoåi khoâng phaûi ñeàu ñöôïc nhö yù cuûa moãi ngöôøi, giaù trò cuûa vaät vôùi vaät cuõng laïi chöa haún töông ñöông nhau. Pheùp trao ñoåi bò beá taéc maø töø ñoù pheùp duøng tieàn teä ñöôïc khôûi leân. Baøi naøy duøng nhieàu töø ngöõ quen thuoäc: tieàn teä, khôûi nguyeân, giaù trò, vò taát, töông ñöông, giao dòch. 292

BAØI 50

NGÖÕ PHAÙP

彼此 Hai chöõ bæ thöû1 trong caâu bæ thöû chi sôû duïc laø nhöõng chæ thò ñaïi danh töø, coù nghóa: ngöôøi kia, ngöôøi naøy; hay caùi kia, caùi naøy; hay vaät kia, vaät naøy...

各 Xeùt chöõ caùc trong caâu: Vò naêng caùc nhö kyø yù. Chöõ caùc ôû ñaây laø tieáng phieám chæ ñaïi danh töø, coù nghóa: ai naáy, moãi ngöôøi, moïi ngöôøi, moïi caùi, moãi caùi, moïi thöù, moãi thöù...

於是乎 Hai chöõ ö thò tuøy choã duøng coù caùc nghóa: nhaân ñoù maø, töø ñoù ñeán ñaây, ñeán baây giôø.. Chöõ hoà theo sau laøm coâng vieäc cuûa moät trôï töø.

然 Chöõ nhieân khi ñöùng ñaàu caâu ñeå thöøa tieáp yù caâu tröôùc thì coù nghóa: nhöng maø, song...

Trong truyeän Kieàu coù caâu Bæ saéc tö phong, bæ vaø tö ñoàng nghóa vôùi bæ thöû ôû ñaây. Chöõ tö laø tieáng ñoàng nghóa cuûa thöû, coù leõ 2 chöõ aáy cuøng moät goác maø ra, vì do noùi traïi maø vieát khaùc nhau.

293

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

錢 TIEÀN ° ñoàng tieàn – tieàn teä – chæ, moät phaàn möôøi cuûa löôïng Töø ngöõ

ª tieàn taøi, tieàn thaàn, tieàn teä

幣 TEÄ ° tieàn baïc thoâng duïng goïi laø teä – thuôû xöa vaûi luïa duøng ñeå taëng bieáu nhau goïi laø teä Töø ngöõ

ª chæ teä, tieàn teä Ñoàng aâm

敝 hö – raùch – moûi meät – tieáng khieâm xöng (teä xaù, ñoài teä, bì teä)

弊 hö – ñieàu xaáu (teä ñoan, teä tuïc)

原 NGUYEÂN ª voán y – ñaàu – baét ñaàu (nhö 元) – ñoàng baèng – tha toäi Töø ngöõ

ª nguyeân baûn, nguyeân caùo, nguyeân chaát, nguyeân lai, nguyeân lyù, nguyeân lieäu, nguyeân ngaân, nguyeân nhaân, nguyeân toäi, nguyeân töû, nguyeân vaên, truy nguyeân, khôûi nguyeân, bình nguyeân, cao nguyeân 294

BAØI 50

Ñoàng aâm

元 ñaàu – baét ñaàu – lôùn – ñoàng baïc (nguyeân huaán, nguyeân ñaùn, kyû nguyeân) 源 nguoàn goác – nguoàn nöôùc (nguyeân löu, caên nguyeân)

市 THÒ ° chôï – nôi mua baùn ñoâng ngöôøi – nôi ñoâ hoäi, thaønh thò – mua haøng Töø ngöõ

ª thaønh thò, thò töù, thò tröôûng, thò saûnh, thò xaõ, thò tröôøng, thò traán, ñoâ thò

易 DÒCH ° trao ñoåi – Kinh Dòch, noùi veà söï bieán ñoåi cuûa söï vaät Töø ngöõ

ª dò dòch, bieán dòch, xeâ dòch, dòch ñoäng, giao dòch, dòch trung, maäu dòch Ñoàng aâm

役 vieäc – vieäc quaân – sai khieán laøm vieäc (quaâ n dòch, dòch söû) 疫 beänh dòch (dòch taû, dòch haïch, oân dòch)

譯 phieân dòch ngoân ngöõ naøy sang ngoân ngöõ khaùc (thoâng dòch) 驛 duøng ngöïa traïm ñeå mang coâng vaên ñi (dòch loä)

繹 keùo tô – saép ñaët – noái nhau khoâng döùt – suy cöùu söï lyù (dieãn dòch) 液 chaát nöôùc – chaát loûng (dung dòch, dòch traáp) 奕 = 弈 ñaùnh côø – côø töôùng – dòch dòch: lôùn ñeïp, dòch kyø: ñaùnh côø 295

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

已 DÓ ° ñaõ – roài – xong – thoâi Töø ngöõ

ª dó vaõng, dó nhieân

彼 BÆ ° kia – ngöôøi kia – caùi kia – beân kia Töø ngöõ

ª bæ thöû, ñaùo bæ ngaïn Ñoàng aâm

鄙 mieàn ñaát gaàn bieân caûnh – laøng nhoû – queâ muøa – thoâ tuïc – keo cuù – khinh khi (bæ laäu, thoâ bæ)

價 GIAÙ ° giaù trò cuûa vaät Töø ngöõ

ª giaù trò, giaù muïc, giaù bieåu, ñònh giaù, giaûm giaù, cao giaù, voâ giaù Ñoàng aâm

這 aáy – caùi aáy (giaù khoaûn) 蔗 caây mía 嫁 con gaùi laáy choàng – gaû con – truùt oaùn cho ngöôøi (giaù thuù, giaù hoïa) 稼 troàng luùa (giaù saéc)

值 TRÒ ° giaù trò – trò giaù tieàn – gaëp gôõ – nhaân dòp – vöøa caàm laáy = 値 296

BAØI 50

Töø ngöõ

ª trò giaù Ñoàng aâm

治 cai trò – quaûn lyù – tröøng trò – chöõa trò – dieät tröø – nghieân cöùu – so saùnh

又 HÖÏU ° laïi – laàn nöõa Ñoàng aâm

宥 roäng raõi khoan thöù 侑 giuùp – giuùp nhau

適 THÍCH ° ñi ñeán – theo – tieän – vöøa hôïp vôùi nhau – ngay thaúng – thình lình Töø ngöõ

ª thích duïng, thuaän thích, thích khaåu, thích ñaùng, thích nghi, thích chí, thoûa thích, thích thôøi, thích öùng Ñoàng aâm

刺 chaäm ñaâm muõi nhoïn vaøo – muõi nhoïn – noùi chaâm

bieám – traùch bò – aâm khaùc laø thöù (thích kích) 朿 caùi gai 釋 tröø boû ñi – thaû ra – giaûng giaûi – boû ñi – tieäc tan raõ (giaûi thích, phoøng thích) 戚 buoàn thöông – lo laéng – baø con phía ngoaïi (thaân thích) 倜 thích thaûng 倜儻: nheï nhaøng – thong thaû khoâng bò raøng buoäc 297

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 51

三恕孔子曰︰君子有三恕。有君不能事有臣而求其使非恕也。有親不能孝有子而求其報非恕也。有兄不能敬有弟而求其順非恕也。 Dòch aâm

Tam thöù1 Khoång töû vieát: “Quaân töû höõu tam thöù. Höõu quaân baát naêng söï, höõu thaàn nhi caàu kyø söû phi thöù daõ. Höõu thaân baát naêng hieáu, höõu töû nhi caàu kyø baùo phi thöù daõ. Höõu huynh baát naêng kính, höõu ñeä nhi caàu kyø thuaän phi thöù daõ.” Dòch nghóa

Ba ñieàu suy mình hieåu ngöôøi Khoång töû noùi: “Ngöôøi quaân töû coù ba ñieàu suy mình 1

Chöõ thöù ñaõ coù ñeà caäp ñeán baøi 27, laø moät chöõ coù yù nghóa quan troïng trong Khoång hoïc. Nghóa roäng cuûa noù laø bieát môû roäng loøng vôùi ngöôøi khaùc, bieát töï xeùt nhöõng suy nghó tình caûm cuûa mình ñeå coù theå caûm thoâng vaø tha thöù cho ngöôøi khaùc, theo vaên caûnh taïm dòch laø suy mình hieåu ngöôøi, vaø hieåu ôû ñaây mang nghóa laø bieát roõ ñeå caûm thoâng vaø tha thöù.

298

BAØI 51

hieåu ngöôøi. Töï mình coù vua khoâng thöôøng phuïng söï, coù baày toâi laïi muoán sai khieán hoï, nhö theá khoâng phaûi laø bieát suy mình hieåu ngöôøi vaäy. Töï mình coù cha meï khoâng thöôøng hieáu thuaän, coù con laïi muoán chuùng baùo ñaùp cho mình, khoâng phaûi laø bieát suy mình hieåu ngöôøi vaäy. Töï mình coù anh khoâng thöôøng kính troïng, coù em laïi muoán noù thuaän theo mình, nhö vaäy khoâng phaûi laø bieát suy mình hieåu ngöôøi vaäy.”1 NGÖÕ PHAÙP MEÄNH ÑEÀ KEÙ P

Xeùt caâu: Höõu quaân baát naêng söï, höõu thaàn nhi caàu kyø söû, phi thöù daõ. Höõu quaân baát naêng söï coù keát caáu goàm 2 meänh ñeà ñôn laø höõu quaân vaø baát naêng söï, nhöng caû hai meänh ñeà naøy töï chuùng ñeàu khoâng phaûi laø meänh ñeà hoaøn chænh vaø laïi coù söï töông quan maät thieát vôùi nhau. Ñieàu ñoù lieân keát chuùng thaønh moät meänh ñeà goïi laø meänh ñeà keùp.

其使 Vì tính caùch quaù giaûn löôïc cuûa lôøi vaên xöa maø ñoâi khi khoâng traùnh ñöôïc vaøi ñieåm khuùc maéc veà phöông dieän ngöõ phaùp. Chöõ 其使 kyø söû trong baøi laø moät ví duï. Trong caâu: höõu quaân baát naêng söï, höõu thaàn nhi caàu kyø söû, chöõ kyø thay theá cho chöõ thaàn. Chöõ söû coù nghóa laø söï sai khieán, 1

Baøi naøy trích trong Khoång Töû gia ngöõ, moät boä saùch do con chaùu vaø ngöôøi nhaø Khoång töû ghi cheùp laïi.

299

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

maø vieäc sai khieán laø vieäc cuûa vua thöïc hieän ñoái vôùi baày toâi. Nhö vaäy, kyø söû hieåu ñuùng nghóa laø söï sai khieán cuûa baày toâi. Nhö vaäy thì khoâng ñuùng vôùi nghóa caâu muoán noùi. Vaäy neân hieåu chöõ söû ôû ñaây nhö chöõ söï ôû treân môùi hôïp nghóa. Ñoái chieáu theâm vôùi caùc tröôøng hôïp kyø thuaän, kyø baùo trong baøi seõ roõ hôn. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

臣 THAÀN ° baày toâi, ngöôøi laøm quan döôùi quyeàn vua – tieáng baày toâi xöng vôùi vua – toâi, ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù nhaát trong vaên xöa Töø ngöõ

ª quaân thaàn, thaàn lieâu, thaàn haï, thaàn daân, quaàn thaàn, trung thaàn, thaàn töû, thaàn phuïc

使 SÖÛ ° sai khieán – ñoàng nghóa vôùi 遣 khieån, 俾 tyû, 令 lònh, 命 meänh – phoøng khieán – aâm khaùc laø söù. Töø ngöõ

ª söû duïng, söû daân, dòch söû, khu söû, giaû söû Ñoàng aâm

史 saùch cheùp vieäc ñaõ qua cuûa moät quoác gia (söû kyù, lòch söû, söû quan) 駛 ngöïa chaïy mau – chaïy mau – ñieàu khieån

孝 HIEÁU ° heát loøng ñoái vôùi cha meï – coù tang cha meï 300

BAØI 52

Töø ngöõ

ª hieáu thuaän, hieáu kính, chí hieáu, hieáu ñeã, hieáu nghóa, hieáu taâm, hieáu söï (vieäc tang), hieáu töû, phuï töø töû hieáu, trung hieáu, hieáu haïnh, baát hieáu Ñoàng aâm

好 öa thích – ham thích (hieáu hoïc, hieáu söï, sinh söï) – aâm khaùc laø haûo

順 THUAÄN ° theo – tuøng phuïc theo – noi theo – thuaän lôï i – xuoâi – eâm khoâng traùi Töø ngöõ

ª thuaän tieän, thuaän thích, thuaän nghòch, thuaän lôïi, hoøa thuaän, kính thuaän, baát thuaän, thuaän öùng, thuaän thieân, thuaän löu, quy thuaän, chaáp thuaän

BAØI 52

三思孔子曰︰君子有三思不可不察也。少而不學長無能也。老而不教死莫之思也。有而不施窮莫之救也。故君子少思其長則務學老思其死則務教有思其窮則務施。 301

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Tam tö Khoång töû vieát: “Quaân töû höõu tam tö baát khaû baát saùt daõ. Thieáu nhi baát hoïc, tröôûng voâ naêng daõ. Laõo nhi baát giaùo, töû maïc chi tö daõ. Höõu nhi baát thí, cuøng maïc chi cöùu daõ. Coá quaân töû thieáu tö kyø tröôûng taéc vuï hoïc, laõo tö kyø töû taéc vuï giaùo, höõu tö kyø cuøng taéc vuï thí.” Dòch nghóa

Ba ñieàu suy nghó Khoång Töû noùi raèng: “Ngöôøi quaân töû coù ba ñieàu suy nghó khoâng theå khoâng xeùt kyõ. Treû maø khoâng hoïc thì lôùn leân khoâng coù taøi naêng. Giaø maø khoâng daïy doã thì khi cheát roài khoâng ai töôûng nhôù ñeán. Giaøu coù maø khoâng boá thí thì luùc cuøng tuùng khoâng ai giuùp mình. Cho neân ngöôøi quaân töû luùc treû nghó ñeán tuoåi giaø maø lo vieäc hoïc, luùc giaø nghó ñeán luùc cheát maø lo vieäc daïy doã. Khi giaøu coù nghó ñeán luùc baàn cuøng maø lo vieäc boá thí.”1 NGÖÕ PHAÙP

莫 Chöõ maïc laø traïng töø phuû ñònh, mang yù phuû ñònh maïnh meõ. Trong nhöõng caùch duøng nhö maïc chi tö, maïc chi cöùu, ngoaøi chöùc naêng traïng töø chöõ maïc coøn coù chöùc naêng laø 1

Baøi naøy vôùi baøi Tam thöù cuøng chung moät tieát trong saùch Khoång töû gia ngöõ.

302

BAØI 52

phieám chæ ñaïi danh töø, ñöôïc hieåu nhö nhaân maïc hay nhaân baát (maïc chi tö = nhaân maïc chi tö = nhaân baát chi ö).

之 Xeùt chöõ chi trong caùc caùch duøng töû maïc chi tö hay cuøng maïc chi cöùu. Chöõ chi laø ñaïi danh töø laøm tuùc töø cho ñoäng töø tö vaø ñoäng töø cöùu. Bình thöôøng vò trí cuûa noù ñi sau ñoäng töø, ôû ñaây ñöôïc ñaët tröôùc ñoäng töø ñeå nhaán maïnh yù caâu.

不可不 Ba chöõ baát khaû baát taïo thaønh moät caáu truùc phuû ñònh keùp mang yù khaúng ñònh maïnh meõ. (Xem laïi chöõ voâ baát ôû baøi 33.) GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

察 SAÙT ° xem xeùt – thaáy roõ – nhaän xeùt Töø ngöõ

ª quan saùt, thaùm saùt, trinh saùt, khaûo saùt, saùt nghieäm, saùt haïch, quan hình saùt saéc, ñoâ saùt vieän, aùn saùt vieän, caûnh saùt

長 TRÖÔÛNG ° lôùn tuoåi – ngöôøi lôùn – lôùn leân – ñöùng ñaàu – aâm khaùc laø tröôøng 303

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª tröôûng giaû, tröôûng thaønh, tröôûng töû, tröôûng nam, gia tröôûng, tænh tröôûng, quoác tröôûng, tröôûng phoøng, huynh tröôûng, tröôûng huynh, tröôûng aùc

施 THÍ ° caáp cho – laøm ôn cho Töø ngöõ

ª thi aân, thí thaân, thí xaû boá thí, thí chö

務 VUÏ ° coâng vieäc – chuyeân lo – chuyeân taâm chuyeân söùc vaøo moät vieäc caàn thieát – chuyeân caàn Töø ngöõ

ª nhieäm vuï, chöùc vuï, quaân vuï, quoác vuï khanh, ñaëc vuï, coâng vuï, söï vuï leänh, vuï danh, vuï ngoaïi, vuï baûn, noâng vuï taán thôøi Ñoàng aâm

霧 muø, söông muø (vaân vuï) 侮 (vuõ) khinh lôøn, laøm nhuïc (khi vuï ) 鶩 loaøi chim ôû nöôùc – le le, vòt nöôùc 騖 ñi raát nhanh – giong ruoåi (trì vuï )

老 LAÕO ° giaø – tuoåi giaø – laâu naêm – beàn cöùng – nhieàu kinh nghieäm – saønh soûi Töø ngöõ

ª laõo baø, laõo neänh, laõo boäc, döôõng laõo, Laõo töû, laõo thoï, 304

BAØI 53

laõo nhöôïc, laõo luyeän, laõo thuû, laõo thaønh, quoác laõo Ñoàng aâm

潦 (laïo) nöôùc luït – lao ñao vaát vaû – gaëp caûnh ngoä gian nan

BAØI 53

愛民孟子曰︰樂民之樂者民亦樂其樂。憂民之憂者民亦憂其憂。爲政者當體天地生萬物之心與父母保赤子之心則民歸心焉。 Dòch aâm

AÙi daân Maïnh töû vieát: “Laïc daân chi laïc giaû, daân dieäc laïc kyø laïc, öu daân chi öu giaû, daân dieäc öu kyø öu. Vi chính giaû ñöông theå thieân ñòa sinh vaïn vaät chi taâm, döõ phuï maãu baûo xích töû chi taâm, taéc daân quy taâm yeân.” Dòch nghóa

Thöông daân Maïnh töû noùi: “Ngöôøi naøo bieát vui caùi vui cuûa daân, daân cuõng vui vôùi caùi vui cuûa ngöôøi aáy; ngöôøi naøo bieát lo caùi lo cuûa daân, daân cuõng lo caùi lo cuûa ngöôøi aáy. Ngöôøi laøm chính trò neân theå theo loøng trôøi ñaát sinh muoân vaät vaø loøng cha 305

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

meï chaêm soùc cho con ñoû1 thì daân seõ höôùng veà.”2 NGÖÕ PHAÙP TÍNH CAÙC H BIEÁN DUÏNG CUÛA TIEÁ NG HAÙN

Trong tieáng Haùn coù nhieàu chöõ khi ñöùng rieâng khoâng phaân bieät ñöôïc töï loaïi, chæ coù theå tuøy theo vò trí trong caâu môùi xaùc ñònh ñöôïc. Nhö caùc chöõ öu, laïc trong laïc daân chi laïc, öu daân chi öu, nhöõng chöõ ñi tröôùc laø ñoäng töø maø theo sau chöõ chi laø danh töø. Nhö chöõ 體 theå voán thöôøng laø danh töø, nhöng trong caâu 體天地生萬物之心 laïi laø ñoäng töø coù nghóa laø theå theo, töï mình laøm theo gioáng nhö. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

民 DAÂN ° ngöôøi daân trong moät nöôùc – trong moät vuøng Töø ngöõ

ª daân sinh, daân quyeàn, daân chuùng, daân chuû, daân cö, daân bieåu, daân ñöùc, daân nguyeän, daân soá, daân toäc, daân tình, daân öôùc, cö daân, nhaân daân, quoác daân, coâng daân, bình daân

Xích töû: con ñoû, ñöùa con môùi sinh coøn ñoû hoûn, nghóa laø raát caàn söï chaêm soùc baûo veä. 2 Baøi naøy trích trong saùch Maïnh töû, moät trong Töù thö (goàm Ñaïi hoïc, Trung dung, Luaän ngöõ, Maïnh töû) cuûa Nho gia. Maïnh töû teân laø Maïnh Kha, soáng vaøo thôøi Chieán quoác beân Trung Hoa.

306

BAØI 53

Ñoàng aâm

泯 (daãn) heát caû (daân dieät, daân moät)

孟 MAÏNH ° baét ñaàu – gaéng söùc – hoï Maïnh Töø ngöõ

ª maïnh ñoäng, maïnh haï, maïnh xuaân, maïnh thu

憂 ÖU ° buoàn raàu – lo laéng – taät beänh Töø ngöõ

ª öu tö, öu saàu, öu thôøi maãn theá, öu löï, phaân öu, ñoàng öu coäng laïc Ñoàng aâm

優 coát – ñaày ñuû – gioûi – hôn – ngöôøi haùt boäi (öu haïng, öu theá, öu ñieåm)

政 CHÍNH ° (chaùnh) vieäc trò nöôùc – quy taéc ñeå laøm vieäc – chuû trì Töø ngöõ

ª chính söï, chính trò, chính cöông, chính tình, chính cuoäc, chính ñaûng, chính quyeàn, chính saùch, chính khaùch, chính theå, chính kieán Ñoàng aâm

正 (chaùnh) ngay thaúng – phaûi (ñoái nghóa vôùi chöõ 反

phaûn laø traùi) – thích ñaùng – söûa cho ñuùng – ñaàu naêm – chuû trì vieäc gì (chính dieän, coâng chính, chính ñaùng) 307

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

體 THEÅ ° hình voùc – mình ngöôøi – caùch thöùc, loái – theå nghieäm, ñaët mình vaøo moät tröôøng hôïp ñeå laøm theo, theå theo – baûn chaát, baûn theå, traùi vôùi 用 duïng laø phaàn coâng naêng bieåu loä ra beân ngoaøi Töø ngöõ

ª thaân theå, hình theå, theå caùch, theå duïc, theå cheá, chính theå, theå phaùch, theå tích, theå taøi, nhaát theå, toaøn theå, laäp theå, theå dieän, theå löôïng, theå taát, theå thao, theå thöùc, tinh theå Ñoàng aâm

彩 naêm saéc xen loän nhau – tia naéng röïc rôõ – (theå saéc, theå nöõ)

保 BAÛO ° giöõ gìn – che chôû – chaêm soùc – gaùnh traùch nhieäm Töø ngöõ

ª baûo veä, baûo toaøn, baûo quoác, baûo an, baûo hoä, baõo laõnh, baûo hieåm, baûo ñaûm, baûo thuû Ñoàng aâm

堡 thaønh ñaép baèng ñaù

赤 XÍCH ° maøu ñoû, maøu son – heát saïch, traéng tay – traàn truoàng, côûi truoàng – thaønh thaät, chaân thaät – trung thaønh – caét ñöùt 308

BAØI 54

Töø ngöõ

ª xích ñaïo, xích haùo, xích thuû, xích töû, xích baàn, xích ñòa Ñoàng aâm

尺 thöôùc ño (xích thoán, xích ñòa) 斥 ñuoåi ra – nhìn leân – môû mang ra (baøi xích) BAØI 54

月夜憶舍弟杜甫戍鼓斷人行邊秋一雁聲露從今夜白月是故鄉明有弟皆分散無家問死生寄書長不達況乃未休兵 309

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Nguyeät daï öùc xaù ñeä1 Ñoã Phuû2 Thuù coå3 ñoaïn nhaân haønh, Bieän thu nhaát nhaïn thanh. Loä tuøng kim daï baïch, Nguyeät thò coá höông minh, Höõu ñeä giai phaân taùn, Voâ gia vaán töû sinh. Kyù thö tröôøng baát ñaït, Huoáng naõi vò höu binh.4 Dòch nghóa

Ñeâm traêng nhôù em Troáng bieân phoøng caám döùt söï ñi laïi cuûa moïi ngöôøi. Moät tieáng nhaïn goïi thu nôi bieân aûi. Söông baét ñaàu töø ñeâm nay traéng. Traêng vaãn laø traêng saùng nôi coá höông. Caùc em ñeàu phaân taùn caû Khoâng coù nhaø ñeå hoûi thaêm söï soáng cheát cuûa nhau.

Xaù ñeä: xaù laø tieáng khieâm xöng veà mình, xaù ñeä laø em ruoät trong nhaø. Ñoã Phuû laø moät nhaø thô danh tieáng ñôøi Ñöôøng, baøi naøy vieát theo theå thô Ñöôøng luaät, nguõ ngoân baùt cuù (goàm 8 caâu moãi caâu 5 chöõ). 3 Thuù coå: troáng canh cuûa lính thuù baùo hieäu giôø ñoùng cöûa aûi. 4 Höu: nghæ, thoâi; binh, binh ñao; höu binh laø döùt vieäc binh ñao, döùt chieán tranh. 2

310

BAØI 54

Göûi thö maø laâu ngaøy chaúng ñeán. Huoáng nöõa laïi ñang luùc chöa döùt chieán tranh naøy. Hai baû n dòch thô cuûa cuï Hoà Ñaéc Ñònh I

Troáng quaân luaät caám tuyeät ngöôøi lai vaõng, Thuù bieân phoøng, tieáng coâ nhaïn keâu saàu. Chung queâ höông khaùch ñòa moät traêng thaâu, Söông ñeâm traéng khaép nôi maøu aûm ñaïm. Em löu laïc, caûnh gia ñình theâ thaûm, Hoûi thaêm ai, coøn maát daùm tin ai. Göûi thô maø haèng troâng ñôïi raøy mai, OÂi! Chinh chieán keùo daøi chöa chaám döùt. II

Troáng quaân ñieåm vaéng ngöôøi ñi, Laïc ñaøn, tieáng nhaïn phaân ly meù trôøi. Queâ nhaø ñaát khaùch hai nôi, Cuøng trong moät aùnh traêng ngôøi ñeâm thu. Bieân cöông toûa khaép söông muø, Loøng ngöôøi caûnh saéc ñeo saàu nhö nhau. Bieát em xieâu laïc veà ñaâu, Töû sanh ai roõ ñuoâi ñaàu maø hay. Döùt ñöôøng thö tín laâu nay, Coøn ngaøy naøo cuõng laø ngaøy chieán tranh. 311

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP MEÄNH ÑEÀ TÆNH DUÏNG ÑOÄ NG TÖØ HAY TÍNH TÖØ

Caâu bieân thu nhaát nhaïn thanh laø meänh ñeà khoâng coù moät ñoäng töø hay tính töø naøo caû, maø cuõng khoâng duøng ñeán chöõ daõ. Ñaây laø moät tröôøng hôïp raát thöôøng gaëp trong thi ca Ñöôøng Toáng. Sau chöõ bieân thu neân ngaàm hieåu coù hai chaám ñeå deã hieåu veà maët ngöõ phaùp. Bieân thu: nhaát nhaïn thanh. Muøa thu nôi bieân aûi: moät tieáng nhaïn. Daáu hai chaám naøy ñöôïc ngaàm hieåu nhö ñöôïc cho bieát baèng hay ñöôïc goïi veà baèng ... Neâu ra tröôøng hôïp naøy laø chuû yù muoán cho thaáy tính caùch haøm suùc cuûa caâu vaên chöõ Haùn. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

憶 ÖÙC ° nhôù – töôûng – ghi nhôù – lieäu löôøng Töø ngöõ

ª kyù öùc, öùc ñaïc, öùc nieäm, truy öùc Ñoàng aâm

抑 ñeø xuoáng – oan öùc – hay laø, hoaëc laø (oan öùc, öùc cheá) 億 soá möôøi vaïn – soá 1 vaïn vaïn – öôùc chöøng 312

BAØI 54

臆 tröôùc ngöïc – öôùc chöøng (öùc ñoaùn, öùc thuyeát)

舍 XAÙ ° nhaø quaùn – nhaø ôû – tieáng goïi ñeå chæ ngöôøi thaân thuoäc haøng döôùi cuûa mình – aâm khaùc laø xaû Töø ngöõ

ª xaù ñeä (tieáng khieâm xöng em mình), xaù muoäi (em gaùi), cö xaù, khaùch xaù, kyù tuùc xaù Ñoàng aâm

赦 buoâng thaû ra – tha toäi (aân xaù, xaù toäi)

戍 THUÙ ° phaùi binh ñi phoøng giöõ bieân giôùi Töø ngöõ

ª thuù toát, thuù binh, bieân thuù, thuù veä

鼓 COÅ ° caùi troáng – ñaùnh troáng – gaûy ñôøn – khuyeán khích – coå ñoäng, coå vuõ – laøm naùo ñoäng = 皷 Töø ngöõ

ª chung coå, coå ñoäng, coå leä, coã vuõ

邊 BIEÂN ° nôi giaùp giôùi bôø coõi giöõa 2 nöôùc – beân caïnh – bôø soâng Töø ngöõ

ª bieân caûnh, bieân phoøng, bieân giôùi, bieân thaønh, bieân taùi, bieân thuøy, bieân ñòa, giang bieân, voâ bieân 313

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

編 saùch vôû – bieân cheùp – theo thöù töï – ñan beän (bieân soaïn, bieân taäp)

露 LOÄ ° söông moùc (hôi nöôùc trong khoâng khí gaëp laïnh ñoïng laïi thaønh gioït raát nhoû) – baøy ra ngoaøi – nöôùc thôm do söï chöng caát caây thuoác maø coù Töø ngöõ

ª boäc loä, baïch loä, haøn loä, bieåu loä, xuaát ñaàu loä dieän, loä tuùc, loä thieân, vuõ loä, cam loä

鄉 HÖÔNG ° laøng – nhaø queâ – nôi sinh tröôûng Töø ngöõ

ª tha höông, höông laân, höông lyù, höông hieäu, höông söï, höông thí, coá höông, höông thoân, ly höông Ñoàng aâm

香 thôm – muøi thôm – nhang ñeå thaép (höông hoûa, höông lieäu, höông khí)

寄 KYÙ ° göûi gaém – gôûi nhôø – phoù thaùc cho – kyù thaùc – kyù thöïc Ñoàng aâm

記 ghi nhôù – ghi cheùp – saùch – moät theå vaên (kyù söï, kyù chuù, kyù giaû, kyù luïc, kyù öùc) 旣 ñaõ qua – xong vieäc (kyù vaõng) 314

BAØI 54

驥 ngöïa hay (kyø kyù) 冀 hy voïng – mong

書 THÖ ° (thô) saùch – thö töø – thö tín – bieân cheùp – vieát chöõ Töø ngöõ

ª thö phoøng, thö tòch, thö vieän, thö ñieám, thö laâm, thö kyù, thö quaùn, thö sinh, thö tín, toång thö vieän, quoác thö, toái haäu thö, chieán thö, vaên thö, thuû thö Ñoàng aâm

紓 duoãi ra – chaäm raõi thong thaû (thö thaùi) 姐 tieáng goïi ngöôøi con gaùi sang troïng (tieåu thö) 狙 khæ – rình leùn (thö coâng) 雌 chim maùi – gioáng caùi (thö huøng) 雎 (sö) thö cöu 雎鳩: moät loaïi chim ôû nöôùc soáng thaønh ñoâi troáng maùi, thöôøng khoâng rôøi nhau

疽 nhoït ngaàm trong thòt (ung thö) 苴 caây meø (vöøng)

達 ÑAÏT ° suoát qua – thoâng thaáu tôùi nôi – thaønh töïu – thuaän caûnh – khoâng bò ngöng treä – thoâng hieåu moïi leõ, thaáu hieåu – ñeán nôi – ñaït ñeán – tieán cöû ngöôøi Töø ngöõ

ª ñaït nhaân, thoâng ñaït, ñeå ñaït, ñaïo ñaït, ñaït lyù, ñaït yù, ñaït quan, hieån ñaït, phaùt ñaït 315

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

乃 NAÕI ° laø – bôûi vaäy neân, roài thì (noùi nguyeân nhaân) – môùi, thì môùi (noùi keát quaû) – nay môùi, ñeán giôø moí− (noùi söï chôø ñôïi, traûi qua) – chæ coù – vöøa môùi – thì ra, hoùa ra (noùi keát quaû baát ngôø) – haù laïi, sao laïi (yù suy luaän) – maø laïi (yù ngöôïc laïi) – hay laø, hoaëc laø – ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù ba: maøy, mi Ñoàng aâm

奶 tieáng goïi ngöôøi ñaøn baø – caùi vuù – söõa – cho con buù

休 HÖU ° thoâi – nghæ – boû ñi – vui – toát Töø ngöõ

ª höu binh, höu döôõng, hoài höu, höu thích, höu boång, höu trí, höu töùc, höu chieán, hoøa höu baõi naïi Ñoàng aâm

貅 gioáng thuù hình nhö gaáu hung döõ (tyø höu) 庥 che chôû – ñieàu toát 髹 duøng sôn maø sôn leân TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT Phaân tích baøi thô sau: Thaêng Long thaønh hoaøi coå Taïo hoùa gaây chi cuoäc hyù tröôøng, Ñeán nay thaém thoaùt maáy tinh söông. Loái xöa xe ngöïa hoàn thu thaûo, Neàn cuõ laâu ñaøi boùng tòch döông. 316

BAØI 54

Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät, Nöôùc coøn cau maët vôùi tang thöông. Ngaøn naêm göông cuõ soi kim coå, Caûnh ñaáy ngöôøi ñaây luoáng ñoaïn tröôøng. Baø Huyeän Thanh Quan

昇龍城 Thaêng Long thaønh (Thaêng Long: con roàng bay leân, theo trong baøi laø danh töø rieâng; thaønh: thaønh phoá, caùi thaønh): thaønh Thaêng Long, thuû ñoâ Vieät Nam töø ñôøi nhaø Lyù, töùc Haø Noäi ngaøy nay.

懷古 hoaøi coå (hoaøi: nhôù laïi, thöông tieác, nhôù mong; coå: söï vieäc xöa, hình boùng xöa) söï hoaøi voïng, töôûng nhôù nhöõng hình boùng xöa.

造化 taïo hoùa (taïo: taïo ra, laøm ra; hoùa: laøm phaùt sinh ra): taïo laäp hoùa sinh. Nghóa bieán chuyeån chæ trôøi, thieân nhieân, ñaáng taïo ra trôøi ñaát, muoân vaät.

戲場 hyù tröôøng (hyù: chôi, giaûi trí; tröôøng: nôi coù nhieàu ngöôøi tuï taäp ñeå hoaït ñoäng): nôi baøy nhöõng cuoäc vui chôi, nôi dieãn baøy nhöõng maøn kòch, tuoàng haùt ñeå giuùp ngöôøi mua vui. Theo trong baøi, hai chöõ hyù tröôøng coù nghóa laø cuoäc ñôøi, nôi dieãn baøy maøn kòch ñôøi, nhöõng söï thay ñoåi khoâng ngöøng nhö nhöõng vai tuoàng treân saân khaáu. Cuoäc hyù tröôø ng coù nghóa laø cuoäc ñoåi thay. 星霜 tinh söông (tinh: sao, tinh tuù; söông: söông, hôi nöôùc ñoâng laïi thaønh haït nhoû): thôøi gian moät naêm, laáy yù moät laàn caùc vì sao treân trôøi xoay chuyeån trôû veà vò trí cuõ hay moät laàn muøa söông rôi laïi ñeán. 秋草 thu thaûo (thu: muøa thu; thaûo: coû) coû muøa thu – ôû xöù laïnh moãi ñoä thu veà coû heùo vaøng vì laïnh, muøa 317

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thu muøa ñoâng laø muøa cheát coû. Noùi hoàn thu thaûo laø chæ söï suy taøn cuûa nhöõng vöông trieàu xöa gioáng nhö söï taøn taï cuûa coû muøa thu.

樓臺 laâu ñaøi (laâu: nhaø gaùc; ñaøi: nhaø coù nhieàu taàng gaùc laøm thaät cao ñeå nhìn xa ñöôïc): nhaø cöûa cao sang cuûa caùc baäc vöông haàu, tröôûng giaû.

夕陽 tòch döông (tòch: buoåi chieàu; döông: maët trôøi) aùnh saùng chieàu, maët trôøi chieàu.

歲月 tueá nguyeät (tueá: naêm; nguyeät: thaùng) naêm thaùng, thôøi gian.

桑滄 tang thöông (tang: caây daâu; thöông: xanh) tang laø noùi taét cuûa tang ñieàn (ruoäng daâu); thöông noùi taét cuûa thöông haûi (bieån xanh). Cuïm töø tang ñieàn thöông haûi ruùt ôû ñieån tích: Baø Ma Coâ tieân nöõ noùi ñaõ töøng chöùng kieán ba laàn caûnh ruoäng daâu bieán thaønh beå xanh. Tang thöông laø moät danh töø gheùp thuoäc veà ñieån ngöõ, do thaønh ngöõ tang ñieàn thöông haûi giaûn löôïc thaønh, chæ cuoäc ñoåi thay ôû ñôøi.

今古 kim coå (kim: hieän nay, söï vieäc trong hieän taïi; coå: ngaøy xöa, söï vieäc thuoäc veà quaù khöù xa xöa): lòch söû, nhöõng söï vieäc ñaõ traûi qua töø xöa ñeán nay.

斷腸 ñoaïn tröôøng (ñoaïn: ñöùt; tröôøng: ruoät) ñau loøng ñeán muoán ñöùt caû ruoät, yù noùi raát ñau loøng.

318

BAØI 55

麋與虎虎逐麋麋奔而闞于崖躍焉。虎亦躍而從之俱墜以死。郁離子曰︰麋之躍於崖也不得已也蓋求一生於萬死之中也。若虎也則真可謂貪且愚也焉。 Dòch aâm

My döõ hoå Hoå truïc my, my boân nhi haùm vu nhai, döôïc yeân. Hoå dieäc döôïc nhi tuøng chi, caâu truïy dó töû.1 UÙc Ly töû vieát: My chi döôïc ö nhai daõ, baát ñaéc dó daõ. Caùi caàu nhaát sinh ö vaïn töû chi trung daõ. Nhöôïc hoå daõ taéc chaân khaû vò tham thaû ngu2 daõ yeân.3 Dòch nghóa

Con nai vaø con coï p Con coïp ñuoåi theo con nai. Nai tung chaïy ñeán gheành nuùi maø nhìn roài nhaûy xuoáng. Coïp cuõng nhaûy theo, caû hai 1

Caâu truïy dó töû: caâu: ñeàu, cuøng nhau; chöõ dó 以 vaên xöa duøng nhö chöõ 已, dó töû: cheát roài, ñaõ cheát haún. YÙ noùi caû 2 con vaät ñeàu rôi nhaøo xuoáng maø cheát. 2 Tham thaû ngu: chöõ thaû coù yù nhaán maïnh, ñaõ tham maø laïi ngu nöõa. 3 Baøi naøy trích ôû saùch UÙc Ly töû cuûa Löu Cô, moät danh nhaân ñôøi Toáng, phaàn sau coù thay ñoåi lôøi. UÙc Ly töû teân nhaân vaät chính trong saùch.

319

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

cuøng rôi xuoáng maø cheát. UÙc Ly töû noùi: “Con nai maø nhaûy gheành nuùi laø söï baát ñaéc dó, vì laø caàu moät phaàn soáng trong muoân phaàn cheát vaäy. Coøn nhö con coïp thì thaät ñaùng goïi laø tham lam maø ngu ngoác vaäy.” NGÖÕ PHAÙP

于/於 Hai chöõ naøy ñeàu coù nghóa laø ôû, nôi... Khoâng bieát chöõ 于 vu vaø chöõ 於 ö coù phaûi cuøng moät nguoàn goác roài sau vì noùi traïi maø thaønh hai chöõ khaùc nhau hay khoâng? Veà caùch duøng thì hai chöõ gioáng nhau, nhöng chöõ vu thöôøng thaáy duøng trong caùc loái vaên xöa. Chöõ ö thoâng duïng hôn, ñöôïc thaáy duøng trong caùc loái vaên caû xöa laãn nay.1 Töø chöõ ö trong tieáng Haùn ñeán chöõ ôû cuûa tieáng Vieät döôøng nhö cuõng coù söï lieân quan veà aâm vaän, raát coù theå tieáng naøy laø do caùch noùi traïi cuûa tieáng kia maø thaønh.

不得已 Cuïm töø baát ñaéc dó coù nghóa gaàn nhö gioáng nhau trong caû tieáng Haùn laãn tieáng Vieät: chaúng döøng ñöôïc, chaúng thoâi ñöôïc, chaúng ñaëng ñöøng... Cuïm töø naøy ñöôïc ngöôøi Vieät duøng töï nhieân, thoâng duïng, mang nghóa khoâng khaùc gì cuïm töø thuaàn Vieät cöïc chaúng ñaõ. 1

Rieâng chöõ vu duøng trong caùc tieáng 于歸 vu quy, 于飛 vu phi mang nghóa khaùc, khoâng gioáng vôùi chöõ ö.

320

BAØI 55

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

麋 MY ° (meâ) con nai, to hôn con höôu, moãi naêm thay söøng vaøo muøa ñoâng, coøn höôu laïi thay söøng vaøo muøa haï Töø ngöõ

ª meâ loäc, meâ nhung Ñoàng aâm

迷 mô hoà khoâng roõ – laàm – khoâng tænh (meâ hoaëc) 謎 (meâ) lôøi ñoái – caâu ñoá baèng caùch giaáu kín moät chöõ ñeå cho ngöôøi ta ñoaùn (thi meâ)

虎 HOÅ ° con coïp Töø ngöõ

ª hoå baûng, hoå phuø, hoå thò, hoå tröôùng, hoå uy, hoå töôùng, hoå cöù, hoå huyeät, hoå lang, baïo hoå baèng haø, long baøn hoå cöù, long tranh hoå ñaáu 虎將 hoå töôùng: vò töôùng coù duõng löôïc, coù söùc maïnh

虎威 hoå uy: oai coïp, oai quyeàn lôùn khieán ngöôøi ta kieâng sôï

騎虎之勢 kî hoå chi theá: theá cöôõi coïp, chæ tröôøng hôïp

laâm vaøo tình theá nguy hieåm nhöng khoâng theå thoaùt ra hay traùnh neù maø buoäc phaûi ñöông ñaàu

一虎難敵羣狐 nhaát hoå nan ñòch quaàn hoà: moät con

coïp khoù ñòch laïi baày caùo, chæ tình huoáng khi ngöôøi coù taøi naêng duõng löôïc hôn ngöôøi nhöng phaûi bò aùp ñaûo bôûi soá ñoâng nhöõng ngöôøi thua keùm mình 321

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

琥 hoøn ngoïc hình nhö con coïp (hoå phaùch)

闞 HAÙM ° nhìn – doøm ngoù – aâm khaùc laø giaûm: tieáng coïp gaàm

于 VU ° nôi – ôû – ñi qua – lôøi so ño Töø ngöõ

ª vu quy, vu phi Ñoàng aâm

紆 (hu) quanh co uoán khuùc – trong loøng uaát öùc 迂 (hu) xa – quanh co – vieån voâng (vu khoaùt, vu vieãn) 蕪 coû raäm – rau caûi cuû (hoang vu) 誣 noùi theâm – chuyeän khoâng noùi coù – bòa ñaët noùi cho ngöôøi ta mang toäi (vu caùo) 巫 ñoàng boùng (vu sôn)

崖 NHAI ° gheành – söôøn nuùi – choã cao – ôû cao Töø ngöõ

ª cao nhai, sôn nhai, nhai coác Ñoàng aâm

厓 beân bôø 涯 bôø nöôùc – chaân trôøi, choã cuoái cuøng (海角天涯 haûi giaùc thieân nhai: goùc beå chaân trôøi) 街 ñöôøng thoâng nhieàu ngaõ (nhai töø, nhai loä) 322

BAØI 55

躍 DÖÔÏC ° nhaûy voït – haêm hôû, naùo nöùc Töø ngöõ

ª duõng döôïc, döôïc maõ Ñoàng aâm

藥 thuoác trò bònh – cho thuoác trò bònh (döôïc phaåm)

俱 CAÂU ° ñeàu, cuøng nhau (ñoàng nghóa vôùi 皆 giai, 同 ñoàng) – ñi cuøng nhau – gioáng heät nhau Ñoàng aâm

拘 baét laïi – boù buoäc – haïn cheá – coá chaáp (caâu chaáp, caâu löu) 勾 cong – tröø boû ñi – moùc laáy

鈎 caùi moùc – caùi keùo – dao quaém – khaâu dao – löôõi caâu (caâu lieâm) 溝 raõnh nöôùc – caùi haøo 駒 ngöïa hai tuoåi ñang sung söùc (baïch caâu quaù khích)

墜 TRUÏY ° rôi, ngaõ töø treân rôi xuoáng – chìm xuoáng (nöôùc) – (treo) luûng laúng Töø ngöõ

ª truïy laïc, ñoài truïy, truïy maõ

郁 UÙC ° coù vaên veû – aám aùp – aâm khaùc laø uaát 323

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª uùc uùc, phöùc uùc (ngaøo ngaït, thôm ngaùt), uùc lyù (caây uùc lyù) Ñoàng aâm

澳 choã bôø nöôùc aên saâu vaøo ñaát lieàn, beán nöôùc – chaâu UÙc – nöôùc UÙc

蓋 CAÙI ° caùi naép – daäy naép – che ñaäy – hôn heát – bao truøm – caùi loïng – caùi duø – ñaùng laø – bôûi vì Töø ngöõ

ª anh huøng caùi theá, caùi nhieân (khoâng nhaát ñònh laém), caùi quan luaän ñònh Ñoàng aâm

丐 xin – xin aên – caáp cho (khaát caùi) 鈣 chaát can-xi (calcium)

真 CHAÂN ° (chôn) thaät, coù thaät, khoâng hö aûo, traùi nghóa vôùi 虛 hö – khoâng giaû doái, traùi nghóa vôùi giaû 假, nguïy 僞 – baûn chaát thaät söï Töø ngöõ

ª chaân chính, chaân thaønh, chaân dung, chaân giaù trò, chaân laïc, chaân khoâng, chaân tình, chaân tu, chaân töôùng, chaân nhaân, chaân lyù, chaân thöïc, chaân giaû, chaân nguïy 324

BAØI 56

謂 VÒ ° noùi – baûo cho bieát – baûo raèng

貪 THAM ° tham lam – ham – muoán quaù Töø ngöõ

ª tham duïc, tham voïng, tham danh, tham sinh uùy töû, tham quan oâ laïi, tham taøi, tham daâm Ñoàng aâm

參 chen döï vaøo – ñaøn haëc – baåm caùo vôùi ngöôøi treân (tham khaûo, tham chöôùc, tham döï)

愚 NGU ° khoâng khoân ngoan – ñoái nghóa vôùi 智 trí – löøa doái – tieáng töï khieâm xöng Töø ngöõ

ª ngu muoäi, ngu ñoän, ngu ngoác, ngu phu, ngu phuï, ngu daân, ngu trung, ngu huynh Ñoàng aâm

娛 vui söôùng (hoan ngu, ngu laïc) 虞 lieäu tính – lo laéng – an vui – teân nöôùc (Ngu Thuaán)

325

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 56

晏安酖毒地之於車莫仁於羊腸而莫不仁於康衢。水之於舟莫仁於瞿塘而莫不仁於溪澗。蓋戒險則全翫平則覆也。生於憂勤死於晏安厥理明甚。 Dòch aâm

Yeán an traám ñoäc1 Ñòa chi ö xa maïc nhaân ö döông tröôøng2 nhi maïc baát nhaân ö khang cuø,3 thuûy chi ö chaâu maïc nhaân ö Cuø ñöôøng4 nhi maïc baát nhaân ö kheâ giaûn. Caùi giôùi hieåm taéc toaøn ngoaïn bình taéc phuùc daõ. Sinh ö öu caàu, töû ö yeán an, quyeát ly minh tham.5 Dòch nghóa

Söï yeân vui laø thuoác ñoäc Ñöôøng boä ñoái vôùi xe coä, khoâng ñaâu hieàn baèng ñöôøng 1

Yeán an traám ñoäc laø lôøi Quaûn Troïng noùi vôùi Teà Hoaøn coâng, moät vò vua chö haàu ñôøi Xuaân thu beân Trung Hoa. 2 Döông tröôøng: ruoät deâ, yù noùi ñöôøng ñeøo hieåm trôû chaïy quanh co nhö ruoät deâ. 3 Khang cuø: ñöôøng baèng phaúng roäng raõi khoâng coù gì hieåm trôû. 4 Cuø ñöôøng: teân moät caùi thaùc lôùn ôû ñaát Töù Xuyeân, Trung Hoa, noåi tieáng laø hieåm trôû, taát caû ñöôøng thuûy xöù Thuïc ñeàu phaûi ñi qua ñoù. 5 Baøi naøy trích trong taäp Ñoâng lai baùc nghò cuûa Laõ Toå Khieâm.

326

BAØI 56

ngoaèn ngoeøo maø khoâng ñaâu döõ baèng ñöôøng lôùn roäng baèng phaúng. Ñöôøng nöôùc ñoái vôùi ghe thuyeàn, khoâng ñaâu hieàn baèng thaùc Cuø ñöôøng, maø khoâng ñaâu döõ baèng nôi khe laïch. Vì raèng coù phoøng bò hieåm nguy thì ñöôïc an toaøn, maø khinh thöôøng choã baèng phaúng thì bò uùp ñoå. Neân chi ngöôøi ta thöôøng soáng vì caûnh aâu lo caàn khoå, maø cheát vì caûnh an nhaøn voâ söï. Leõ aáy thaät ñaõ roõ raøng laém vaäy.

NGÖÕ PHAÙP

厥其 Chöõ 厥 quyeát laø moät chöõ raát xöa cuûa tieáng Haùn, ñöôïc duøng nhö chöõ 其 kyø (cuûa noù, cuûa haén, cuûa caùi aáy). Thænh thoaûng cuõng thaáy duøng trong caùc aùng vaên caän kim.

於 a. Xeùt chöõ ö trong caùc caùch duøng nhö: Ñòa chi ö xa, thuûy chi ö chaâu. Chöõ ö ôû ñaây coù nghóa laø ñoái vôùi, khoâng ñi sau moät ñoäng töø hay tính töø naøo. b. So saùnh vôùi chöõ ö trong caâu: Maïc nhaân ö döông tröôøng. Chöõ ö trong caâu naøy ñöôïc duøng vôùi yù so saùnh, boå nghóa cho tính töø ñi tröôùc (coù nghóa hôn, baèng) c. Laïi so saùnh vôùi chöõ ö trong caâu: Sanh ö öu hoaïn. Chöõ ö trong caâu naøy laø moät giôùi töø ñöôïc giöõa ñoäng töø vaø tuùc töø giaùn tieáp theo sau (coù nghóa ôû, nôi, trong). 327

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

晏 YEÁN ° (aùn) trôøi trong khoâng maây – trong nöôùc bình yeân voâ söï goïi laø thanh yeán – muoän – yeân – röïc rôõ – töôi toát Töø ngöõ

ª yeán an: nhaøn roãi, voâ söï, soáng trong söï yeân oån; haø thanh haûi yeán: soùng trong bieån laëng (noùi caûnh thanh bình)

酖 TRAÁM ° (chaäm) röôïu pha thuoác ñoäc – chaát ñoäc ôû loaøi chim – aâm khaùc laø ñam: meâ röôïu (ñam meâ) Ñoàng aâm

揕 ñaâm baèng dao hoaëc kieám 譖 noùi lôøi gieøm pha – vu vaï 鴆 moät loaïi chim coù loâng raát ñoäc, ngöôøi xöa noùi raèng laáy loâng caùnh noù ngaâm vaøo röôïu uoáng thì cheát ngay

毒 ÑOÄC ° ñoäc – haïi – laøm haïi – aùc giaän Töø ngöõ

ª aùc ñoäc, ñoäc haïi, ñoäc hieåm, ñoäc tính, ñoäc döôïc, ñoäc keá, ñaàu ñoäc, ñoäc thuû, ñoäc chaát, ñoäc khí, dó ñoäc trò ñoäc 328

BAØI 56

仁 NHAÂN ° loøng thöông ngöôøi – thaân yeâu – haït gioáng – hieàn haäu Töø ngöõ

ª nhaân ñöùc, nhaân aùi, nhaân nghóa, nhaân nhaøn, nhaân haäu, nhaân töø, baát nhaân, saùt nhaân, thaønh nhaân, ñaøo nhaân, nhaân daân aùi vaät

康 KHANG ° an vui – ñöôøng thoâng nhieàu ngaû Töø ngöõ

ª an khang, khang thaùi, khang ninh, khang kieän Ñoàng aâm

穅 caùm, lôùp voû moûng ôû ngoaøi haït gaïo (tao khang) 薑 caây göøng

衢 CUØ ° ñöôøng ñi thoâng boán maët Töø ngöõ

ª thoâng cuø, khang cuø Ñoàng aâm

劬 nhoïc nhaèn sieâng naêng (cuø lao) 樛 caây caønh cong xuoáng (cuø moäc: ngöôøi vôï caû)

舟 CHAÂU ° ghe thuyeàn – ñóa ñöïng cheùn röôïu – mang ñeo laáy 329

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª chaâu xa, chaâu tieáp

瞿 CUØ ° thaáy maø nao loøng – nhìn thaáy giaät mình – nhìn soi moùi nhö cuù voï – moät thöù khí giôùi

塘 ÑÖÔØNG ° bôø ñeâ – caùi ao hình vuoâng Ñoàng aâm

堂 nhaø chính trong cung thaát – veû trang nghieâm ñöôøng hoaøng – baø con cuøng moät oâng toå (cao ñöôøng, ñöôøng ñöôøng chính chính)

唐 lôùn – noùi chuyeän khoaùc laùc, khoâng coù caên cöù (hoang ñöôøng) – hoï ngöôøi – teân trieàu ñaïi (trieàu Ñöôøng: 618 - 906) 糖 chaát ñöôøng (ñöôøng traáp, ñöôøng nieáu) 塘 caùi ao 棠 caây haûi ñöôøng

溪 KHEÂ ° khe nöôùc ôû chaân nuùi Töø ngöõ

ª Taøo kheâ, kheâ giaûn Ñoàng aâm

蹊 choã chaân ngöôøi ñi – ñi daãm leân

澗 GIAÛN ° khe nöôùc ôû giöõa nuùi

330

BAØI 56

Ñoàng aâm

簡 caùi theû tre duøng ñeå vieát chöõ vaøo thôøi chöa coù giaáy – choïn loïc – sô löôïc – trao chöùc quan (ñôn giaûn, giaûn luyeän, giaûn löôïc, giaûn tieän) 柬 giaáy tôø – thö tín (giaûn ñoäc)

戒 GIÔÙI ° baùo cho bieát – phoøng bò – raên chöøng – töï cheá, töï caâu thuùc Töø ngöõ

ª caûnh giôùi, quy giôùi, giôùi luaät, giôùi töûu, giôùi ñaøn, thuï giôùi

險 HIEÅM ° theá ñaát khoù ñi – söï tình khoâng toát – tính tình tham aùc Töø ngöõ

ª hieåm ñoäc, hieåm aùc, hieåm trôû, hieåm töôïng, nguy hieåm, gian hieåm, thaâm hieåm, hieåm yeáu, hieåm aûi.

全 TOAØN ° troïn veïn – giöõ cho veïn – bao quaùt, toùm ñöôïc heát Töø ngöõ

ª an toaøn, chu toaøn, hoaøn toaøn, vaïn toaøn, toaøn bò, toaøn theå, toaøn chaân, toaøn naêng, toaøn ñöùc, toaøn thaân, toaøn quyeàn haønh ñoäng Ñoàng aâm

攢 laët nhoùm laïi 331

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

鑽 xoi ñuïc – ngöôøi kheùo böôi moùc – cöùu xeùt nghóa lyù (toaøn baûo, toaøn toaïi)

勤 CAÀN ° sieâng naêng – khoù nhoïc – nhoïc loøng – chaêm chæ sieâng naêng – khaån thieát Töø ngöõ

ª caàn lao, caàn khoå, caàn maãn, caàn cuø, caàn vöông, caàn vuï, caàn kieäm lieâm chính, öu caàn Ñoàng aâm

懃 khaén khít – khaån thieát (aân caàn – caàn thieát) 芹 rau caàn (caàn hieán)

厥 QUYEÁT ° duøng nhö chöõ 其 kyø – guïc ñaàu xuoáng ñaát – hôi ngoät sinh ra choaùng vaùng – chaân tay laïnh ngaét Töø ngöõ

ª quyeát laõnh Ñoàng aâm

决 môû thoâng gioøng soâng – phaùn xeùt – bôø ñeâ vôõ – gieát tuø – xeùt ñònh (quyeát ñònh, traûm quyeát)

訣 ly bieät (vónh quyeát), pheùp bí truyeàn (bí quyeát)

332

BAØI 57

隨時出處大丈夫所守者道所待者時。時之來也爲雲龍爲風鵬勃然突然陳力以出。時之不來也爲霧豹爲冥鴻寂兮寥兮奉身而退。其進退出處何往而不自得哉。 Dòch aâm

Tuøy thôøi xuaát xöû 1 Ñaïi tröôïng phu2 sôû thuû giaû ñaïo, sôû ñaõi giaû thôøi,3 thôøi

Tuøy thôøi xuaát xöû: tuøy theo hoaøn caûnh maø kheùo leùo xöû söï cho thích öùng. Xuaát xöû: ra vaø ôû; xuaát coù nghóa laø ra laøm vieäc giuùp ñôøi, hoaëc laøm quan theo nghóa xöa; xöû coù nghóa laø khoâng ra laøm vieäc nöôùc, khoâng ra giuùp ñôøi maø chæ aån naùu ñeå töï giöõ troïn danh tieát, nhö tröôøng hôïp caùc nhaø Nho khí tieát khoâng ra hôïp taùc vôùi Phaùp maø veà ôû aån. 2 Ñaïi tröôïng phu: danh töø duøng nhieàu ôû thôøi Chieán quoác, nhaát laø trong saùch Maïnh töû, chæ haïng ngöôøi taøi naêng loãi laïc, coù chí lôùn, coù haønh ñoäng ñöôøng ñöôøng chính chính, hieåu noâm na laø ngöôøi coù khí phaùch, baûn lónh. Hai chöõ tröôïng phu voán coù nghóa thoâng thöôøng laø ngöôøi ñaøn oâng. 3 Sôû thuû giaû ñaïo, sôû ñaõi giaû thôøi: ñieàu maø hoï giöõ gìn laø ñaïo lyù, ñieàu maø hoï chôø ñôïi laø thôøi cô.

333

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

chi lai daõ, vi vaân long,1 vi phong baèng,2 boät nhieân, ñoät nhieân, traàn löïc dó xuaát. Thôøi chi baát lai daõ, vi vuï baùo3 vi minh hoàng;4 tòch heà lieâu heà, phuïng thaân5 nhi thoaùi. Kyø tieán thoaùi xuaát xöû haø vaõng nhi baát töï ñaéc tai.

Dòch nghóa

Tuøy theo thôøi maø ra hay ôû Keû ñaïi tröôïng phu, giöõ laáy ñaïo lyù maø ñôïi thôøi cô. Thôøi cô ñeán thì hoï laø con roàng gaëp maây, chim baèng gaëp gioù; ñoät nhieân phaán phaùt, ñem doác caû taøi löïc ra maø laøm vieäc ñôøi. Thôøi cô khoâng ñeán thì hoï laøm con baùo aån trong söông muø, chim hoàng nôi xa thaúm, vaéng laëng aâm thaàm, ñem thaân lui aån. Söï tieán lui, ra ôû cuûa hoï, ñeán choã naøo maø chaúng ñöôïc thoûa thích ñaáy ö.

Vaân long: roàng maây. Ñieån ngöõ ruùt ôû Kinh Dòch: Vaân tuøng long, phong tuøng hoå: maây theo roàng, gioù theo coïp, yù noùi roàng nöông söùc maây maø bay löôïn tung hoaønh, coïp nöông söùc gioù maø chaïy nhaûy hung haêng. Noùi roàng gaëp maây laø noùi ngöôøi anh huøng gaëp cô hoäi toát ñeå haønh ñoäng. 2 Phong baèng: Ñieån ngöõ ruùt ôû saùch Trang töû: Chim baèng nöông söùc gioù maø bay boång chín töøng maây. Baèng laø loaøi chim raát lôùn theo thaàn thoaïi xöa. Truyeän Kieàu coù caâu: Caùnh baèng tieän gioù caát lìa daëm khôi. 3 Vuï baùo: con baùo aån mình trong söông muø ñeå traùnh caëp maét cuûa ngöôøi ñi saên, vì noù coù boä loâng ñeïp maø hoï öa thích. 4 Minh hoàng: (minh: choã aâm u môø mòt. hoàng: loaøi ngoãng trôøi) Saùch xöa coù caâu: Hoàng phi minh minh, noùi chim hoàng bay ôû choán xa thaúm mòt môø khoâng ai thaáy bieát ñöôïc nöõa. Ngöôøi xöa thöôøng ví ngöôøi coù chí lôùn nhö chim hoàng chim hoäc (Yeán töôùc yeân tri hoàng hoäc chí.) 5 Phuïng thaân: ñem thaân lui veà moät caùch traân troïng.

334

BAØI 57

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

隨 TUØY ° theo – thuaän theo – maëc loøng – ngoùn chaân Töø ngöõ

ª tuøy haønh, tuøy tuøng, truy tuøy, tuøy buùt, tuøy thaân, tuøy theå, tuøy thôøi, tuøy tieän, tuøy yù, tuøy cô öùng bieán, tuøy nghi ñònh ñoaït, nhaäp gia tuøy tuïc

丈 TRÖÔÏNG ° möôøi thöôùc laø moät tröôïng – oâng giaø Töø ngöõ

ª tröôïng nhaân, tröôïng phu, laõo tröôïng Ñoàng aâm

杖 caùi gaäy cuûa ngöôøi giaø – yû laïi (tröôïng hình) 仗 ñoà binh khí goïi chung laø tröôïng – hai quaâ n ñaùnh nhau – döïa vaøo keû khaùc (tröôïng kieám)

待 ÑAÕI ° ñôïi – ñoái xöû vôùi ngöôøi Töø ngöõ

ª tieáp ñaõi, ñoái ñaõi, baïc ñaõi, haäu ñaõi, khoaûn ñaõi, ñaõi khaùch, ñaõi thôøi, ñaõi ngoä Ñoàng aâm

迨 kòp ñeán – duøng nhö chöõ 逮怠 sô xuaát – khoâng caån thaän – löôøi – beâ treã (giaûi ñaõi, ñaõi ñoïa)

335

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

殆 nguy ngaäp – meät moûi – sôï seät (nguy ñaõi)

雲 VAÂN ° maây – coù ñöôøng vaân nhö maây – cao Töø ngöõ

ª vaân vuõ, vaân du, thanh vaân ñaéc loä, vaân tieâu, vaân ñaøi

鵬 BAÈNG ° gioáng chim lôùn theo töông truyeàn Töø ngöõ

ª baèng ñoaøn, baèng trình, baèng cöû, baèng ñoà

勃 BOÄT ° hoát nhieân – thình lình Töø ngöõ

ª boàng boät, boät huøng, boät nhieân, boät phaùt Ñoàng aâm

孛 sao choãi (boät tinh)

突 ÑOÄT ° hoát nhieân – ñuïng chaïm – choïc thuûng, xoi thuûng – oáng khoùi beáp Töø ngöõ

° ñoät nhieân, xung ñoät, ñoät khôûi, ñoät ngoät, ñoät nhaäp, ñoät bieán 336

BAØI 57

Ñoàng aâm

凸 noåi cao leân (ñoät khôûi)

霧 VUÏ ° muø – söông muø Töø ngöõ

ª vaân vuï, vuï loä

豹 BAÙO ° con baùo, moät gioáng thuù döõ raát lanh leï Töø ngöõ

ª hoå baùo, baùo bieán

冥 MINH ° choã aâm u muø mòt Töø ngöõ

ª minh minh, minh moâng, minh muoäi, minh hoàng

鴻 HOÀNG ° chim hoàng, moät loaøi ngoãng trôøi lôùn hôn con nhaïn, coù theå bay raát cao vaø xa, di truù theo thôøi tieát – to lôùn – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª hoàng mao, hoàng ñoà, hoàng laïc, Hoàng baøng, hoàng nhaïn

燕雀焉知鴻鵠志 yeán töôùc yeân tri hoàng hoäc chí chim

eùn chim seû laøm sao bieát ñöôïc caùi chí cuûa chim hoàng chim hoäc. YÙ noùi nhöõng keû taàm thöôøng khoâng theå 337

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

hieåu ñöôïc chí khí cuûa baäc haøo kieät anh huøng.

鴻飛冥冥 hoàng phi minh minh chim hoàng bay nôi xa môø. YÙ noùi haønh tung cuûa nhöõng ngöôøi coù chí khí lôùn khoâng deã gì roõ bieát ñöôïc.

鴻爪雪泥 hoàng traûo tuyeát neâ: moùng chim hoàng in daáu treân neàn tuyeát

輕於鴻毛 khinh ö hoàng mao: nheï hôn loâng hoàng, yù

noùi xem thöôøng vieäc gì, nhaát laø vieäc thöôøng khieán ngöôøi ta sôï haõi lo laéng, chaúng haïn nhö caùi cheát

寂 TÒCH ° khoâng coù tieáng ngöôøi – yeân laëng – cheát Töø ngöõ

ª tòch mòch, tòch lieâu, u tòch, coâ tòch, tòch dieät, vieân tòch, tòch nhieân (khoâng tieáng, khoâng hôi, khoâng ñoäng)

兮 HEÀ

° trôï töø duøng trong caùc theå thô, ca töø (nhaát laø Sôû töø) Ñoàng aâm

奚 ñaày tôù gaùi goïi laø heà noâ – duøng nhö chöõ 何 haø: sao

寥 LIEÂU ° vaéng veû – troáng khoâng Töø ngöõ

ª tòch lieâu, lieâu khoaùt Ñoàng aâm

Xem Baøi 29. 338

BAØI 57

奉 PHUÏNG ° vaâng chòu – hieán daâng – haàu haï – suy toân leâ n Töø ngöõ

ª phuïng chöùc, phuïng döôõng, phuïng söù, phuïng söï, phuïng thöøa, phuïng hieán, phuïng meänh, cung phuïng, thuø phuïng Ñoàng aâm

鳳 (phöôïng) chim phuïng (phöôïng hoaøng)

退 THOAÙI

° (thoái) lui böôùc – töø khöôùc – khieâm nhöôøng Töø ngöõ

ª thoaùi vò, thoaùi thaùc, thoaùi hoùa, thoaùi boä, tieán thoaùi löôõng nan, thoaùi nhieät

進 TAÁN ° (tieán) böôùc tôùi – böôùc tröôùc – daãn leân Töø ngöõ

ª taán boä, taán coâng, taán hoùa, taán hoïc, taán ích, tieán só, tieán thoaùi, tieán daãn Ñoàng aâm

薦 (tieán) chieáu baèng coû – hieán daâng (tieán duïng, tieán cöû)

哉 TAI ° trôï töø nghi vaán: ö, nhæ, ñaâu... – thaùn töø: oâ, oâi, a... Töø ngöõ

ª ai tai 339

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 58

斷機教子孟子古之賢人也。少好嬉戲。其母三遷居宅以教之。一日輟學而歸其母方織乃以刀斷其機曰︰汝之廢學猶吾斷斯織也。孟子自是警惕旦夕勤學卒成名儒。 Dòch aâm

Ñoaïn cô giaùo töû Maïnh töû, coå chi hieàn nhaân daõ. Thieáu hieáu hy hyù. Kyø maãu tam thieân cö traïch dó giaùo chi.1 Nhaát nhaät chuyeát hoïc nhi quy, kyø maãu phöông chöùc, naõi dó ñao ñoaïn kyø cô2 1

Tam thieân cö traïch dó giaùo chi: Baø meï Maïnh töû, thöôøng goïi laø Maïnh maãu, tröôùc nhaø ôû gaàn chôï, beân caïnh moät loø moå heo. Maïnh töû môùi leân ba, thaáy ngöôøi ta gieát heo laøm thòt, cuõng baét chöôùc baøy troø giaû laøm thòt heo, baø beøn dôøi nhaø ñeán moät xoùm gaàn nghóa ñòa. Maïnh töû chöùng kieán vieäc ma chay haøng ngaøy laïi giaû troø choân caát ñeå chôi. Ngöôøi meï laïi phaûi dôøi nhaø laàn nöõa, ñeán beân moät tröôøng hoïc. Maïnh töû beøn chôi vieäc taäp leã nghi nhö hoïc troø ôû tröôøng, baø môùi yeân taâm ôû laïi ñaáy. Ñôøi sau ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán vieäc ba laàn dôøi choã ôû ñeå neâu moät taám göông saùng veà söï nuoâi daïy con chu ñaùo. 2 Cô töùc laø tieáng noùi taét cho chöùc boá cô (maùy deät vaûi), ta goïi laø caùi khung cöûi.

340

BAØI 58

vieát: “Nhöõ chi pheá hoïc do ngoâ ñoaïn tö chöùc daõ.” Maïnh töû töï thò caûnh dòch, ñaùn tòch caàn hoïc toát thaønh danh nho. Dòch nghóa

Chaët khung cöûi daïy con Maïnh töû laø moät hieàn nhaân ñôøi xöa. Luùc nhoû ham chôi bôøi. Ngöôøi meï dôøi nhaø ba laàn ñeå daïy doã. Moät ngaøy kia troán hoïc maø veà, ngöôøi meï ñang deät vaûi beøn laáy dao chaët ñöùt khung cöûi maø noùi raèng: “Con troán hoïc cuõng gioáng nhö meï caét ñöùt böùc deät naøy.” Maïnh töû töø ñoù kinh sôï, ñeâm ngaøy lo hoïc, cuoái cuøng trôû neân baäc danh nho.1 GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

猶 DO ° (du) cuõng nhö, gioáng nhö – coøn – aáy laø Töø ngöõ

ª do döï Ñoàng nghóa

如 nhö: nhö, baèng, nhö yù: ñuùng nhö yù muoán 若 nhöôïc: nhö, baèng, töông nhöôïc: gioáng nhö nhau 似 töï (tôï): gioáng, töông tôï: gioáng nhau

卒 TOÁT ° cuoái cuøng, roát cuoäc – ñaày tôù – binh lính – cheát – aâm khaùc laø thoát 1

Baøi naøy trích ôû saùch Taân quoác vaên giaùo thoï phaùp cuûa Trung Hoa.

341

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª binh toát, thuï toát, só toát, toát nghieäp, tieåu toát Ñoàng nghóa

終 chung: troïn – keát cuoäc – cuoái cuøng – chung nhaät: suoát ngaøy, chung thaân: troïn ñôøi

竟 caùnh: troïn, cuoái cuøng, caùnh nhaät: troïn ngaøy, höõu chí caùnh thaønh: coù chí thì cuoái cuøng seõ thaønh töïu

機 CÔ ° maùy moùc – nhòp – luùc – troïng yeáu – kheùo leù o Töø ngöõ

ª cô quan, cô giôùi, cô duyeân, cô quyeàn, cô hoäi, cô khí, cô naêng, cô möu, thôøi cô, ñoäng cô, khí cô Ñoàng aâm

基 neàn moùng – goác – nguyeân lai (cô sôû, cô baûn) 譏 cheâ bai – xeùt – caät vaán nhau (cô maï, cô saøm) 肌 da (cô nhuïc) 飢 ñoùi – maát muøa (cô caån) 期 (kyø) soá leû – moät naêm 幾 gaàn – haàu (thöù cô) – aâm khaùc laø kyû

好 HIEÁU ° (haùo) öa – ham thích – aâm khaùc laø haûo Töø ngöõ

ª hieáu hoïc, hieáu danh, hieáu söï, hieáu ñoäng, hieáu saéc, hieáu thaéng hieáu kyø, hieáu duõng, thò hieáu 342

BAØI 58

嬉 HY ° noâ ñuøa, vui chôi Töø ngöõ

ª hy hyù (vui chôi), hy tieáu Ñoàng aâm

希 ít coù – mong moûi (hy voïng, hy höõu) 稀 sô saøi – moûng manh – ít oi 犧 suùc vaät ñeå teá thaàn (hy sinh) 熙 saùng suûa – khí hoøa aám (hy di) 嘻 tieáng than – tieáng sôï

戲 HYÙ ° chôi ñuøa – troø giaûi trí – troø chôi – vôû kòch, vôû haùt Töø ngöõ

ª hyù kòch – hyù tröôøng – hyù ñaøi – hyù ngoân – du hyù – hyù loäng

遷 THIEÂN ° dôøi choã – thaúng giaùng chöùc quan – thay ñoåi Töø ngöõ

ª thieân di – thieân ñoâ – thieân caûi – bieán thieân

宅 TRAÏCH ° nhaø ôû – moà maû – ôû Töø ngöõ

ª ñieàu traïch, gia traïch, vieân traïch 343

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

擇 choïn löïa (tuyeån traïch, traïch giao) 澤 ñaàm nöôùc – ñem nöôùc vaøo ruoäng – ôn hueä – trôn laùng (aân traïch)

輟 CHUYEÁT ° (xuyeát) ñình laïi – thoâi – nghæ Töø ngöõ

ª trung chuyeát, chuyeát laïc Ñoàng aâm

拙 vuïng veà – khôø khaïo (chuyeát yù) 絀 thieáu – khoâng ñuû

方 PHÖÔNG ° höôùng – vuoâng – pheùp caùch – nôi choán – ngheà – phöông thuoác – traùi ngöôïc – môùi vöøa – ñang (chæ hieän taïi) Töø ngöõ

ª Ñoâng phöông – Taây phöông – laäp phöông – phöông phaùp – phöông thang – phöông dieän – phöông saùch – phöông trình – tha phöông – vaïn phöông – ñòa phöông Ñoàng aâm

芳 höông thôm – ñöùc haïnh (phöông danh)

織 CHÖÙC ° deät vaûi – theâu deät, baøy ñaët theâm ra 344

BAØI 58

Töø ngöõ

ª chöùc khoáng – chöùc nöõ – chöùc phuï

汝 NHÖÕ ° maøy (ñaïi danh töø) – teân soâng Nhöõ

廢 PHEÁ ° boû – ñình laïi – vaát boû ñi – voâ duïng – khoâng duøng Töø ngöõ

ª pheá vaät – thöông pheá binh – truaát pheá – pheá tröø – pheá khí – pheá taät – pheá chæ – pheá chöùc – pheá höng Ñoàng aâm

肺 buoàng phoåi (pheá taïng)

斯 TÖ ° caùi aáy – aáy laø – nay Töø ngöõ

ª bæ saéc tö phong

警 CAÛNH ° phoøng giöõ – baùo tin nguy caáp – ñaùnh thöùc – ngaém cho bieát Töø ngöõ

ª caûnh bò – caûnh saùt – caûnh giôùi – tuaàn caûnh – caûnh caùo – caûnh tænh – caûnh chung

惕 DÒCH ° sôï – kinh sôï 345

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª caûnh dòch: raên sôï, laáy laøm raên sôï

旦 ÑAÙN ° buoåi saùng – keùp nam giaû ñoùng vai ñaøo goïi laø ñaùn Töø ngöõ

ª Nguyeân ñaùn – bình ñaùn – ñaõi ñaùn – thanh ñaùn – ñaùn tòch

夕 TÒCH ° buoåi chieàu – ban ñeâm Töø ngöõ

ª tòch döông

儒 NHO ° (nhu) ngöôøi hoïc roäng bieát nhieàu – ngöôøi hoïc theo Khoång hoïc – meàm yeáu – thanh lòch, nho nhaõ – ñaïo Nho, töùc laø ñaïo Khoång Töø ngöõ

ª Nho toâng, nho moân, nho giaùo, cöï nho, ñaïi nho, danh nho, nho só, nho phong só khí Ñoàng aâm

需 (nhu) caàn duøng – caàn thieát (nhu caàu, nhu duïng) 柔 meàm, yeáu – thuaän theo (nhu thuaän, nhu nhuyeán) 襦 aùo ngaén 346

BAØI 59

關山月李白明月出天山蒼茫雲海間長風幾萬里吹度玉門關漢下白登道胡窺青海灣由來征戰地不見有人還戍客望邊色思歸多苦顏高樓當此夜歎息未應閒 347

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Quan san1 nguyeät Lyù Baïch2 Minh nguyeät xuaát Thieân san,3 Tröôøng phong kyû vaïn lyù Haùn haï Baïch ñaêng4 ñaïo Do lai chinh chieán ñòa Thuù khaùch voïng bieân saéc Cao laâu ñöông thöû daï Thöông mang vaân haûi gian Xuy ñoä Ngoïc moân quan5 Hoà khuy Thanh haûi6 loan Baát kieán höõu nhaân hoaøn Tö quy ño khoå nhaân Thaùn töùc vò öng nhaøn

Quan san (quan: cöûa aûi: san: nuùi) non vaø aûi: noùi vuøng xa xaêm cuøng toät nôi bieân thuøy, coù haøm nghóa xa nhaø. 2 Lyù Baïch laø moät nhaø thô danh tieáng ñôøi Ñöôøng beân Trung Hoa. 3 Thieân san: moät daûi nuùi cao thuoäc tænh Phuïng Thieân mieàn ñoâng baéc Trung Hoa. 4 Baïch ñaêng: töùc laø Baïch thaønh hay Baïch ñaêng thaønh ôû mieàn baéc Trung Hoa, nôi vua Cao toå nhaø Haùn bò quaân Hoà vaây khoán. 5 Ngoïc moân quan: cuõng goïi laø Ngoïc quan, laø moät cöûa aûi ôû phía taây huyeän Ñoân Hoaøng, tænh Cam Tuùc, Trung Hoa. 6 Thanh Haûi: laø moät hoà lôùn trong nöôùc Thoå coác hoàn ñôøi Haùn Ñöôøng, nöôùc naøy goàm nhieàu boä laïc chieám cöù vuøng Taây Baéc Trung Hoa thôøi aáy.

348

BAØI 59

Dòch nghóa

Traêng nôi non aûi Vaàng traêng toû moïc cao khoûi nuùi Thieân san, ôû giöõa khoaûng bao la cuûa maây vaø bieån. Gioù töø xa maáy vaïn daëm thoåi vaøo cöûa aûi Ngoïc moân. Quaân Haùn ñoå xuoáng neûo Baïch ñaêng, quaân Hoà doøm sang vònh Thanh haûi. ÔÛ nôi chieán ñòa töø xöa laïi nay khoâng thaáy coù ai veà. Ngöôøi lính ñi thuù nhìn cöûa saéc nôi bieân cöông töôûng ñeán söï veà maø phaàn nhieàu veû maët ñau khoå. Nôi laàu cao trong ñeâm nay, chaéc coù keû than thôû chöa ñaønh nguoâi. Baûn dòch thô cuûa Taûn Ñaø

Vaàng traêng ra nuùi Thieân san, Meânh moâng nöôùc beå maây ngaøn saùng soi. Gioù ñaâu muoân daëm chaïy daøi, Thoåi ñöa traêng saùng ra ngoaøi ngoïc moân. Baïch ñaêng quaân Haùn ñoùng ñoàn, Vuïng kia Thanh haûi doøm luoân maét Hoà. Töø xöa bao keû chinh phu, Ñaõ ra ñaát chieán veà ru maáy ngöôøi. Buoàn troâng caûnh saéc beân trôøi, Giuïc loøng khaùch thuù nhôù nôi queâ nhaø. Laàu cao ñeâm vaéng ai maø, Ñeâm nay than thôû aét laø chöa nguoâi. 349

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

關 QUAN ° cöûa aûi – ñoùng cöûa – laáy then ngang caøi cöûa – maùy moùc – coù lieân laïc aûnh höôûng laãn nhau – caùc boä phaän troïng yeáu trong ngöôøi – phaàn then choát Töø ngöõ

ª haûi vaân quan – quan aûi – quan taùi – quan heä – töông quan – quan lieân – quan troïng – cô quan Ñoàng aâm

官 quan chöùc – vieäc nhaø nöôùc – cô theå (giaù c quan, quan lieâu, khí quan)

棺 aùo quan ngöôøi cheát (quan taøi) 觀 xem – chuù yù – nhìn – nhaän thaáy – nhaän thöùc (quan ñieåm, chuû quan, quan saùt)

鰥 caù lôùn – ngöôøi goùa vôï (quan quaû coâ ñôn) 冠 caùi maõo ñoäi treân ñaàu (gia quan) – aâm khaùc laø quaùn

山 SÔN ° (san) nuùi – phaàn moä Töø ngöõ

ª sôn cöôùc – sôn daân – sôn thuûy – cao sôn – sôn cö – sôn laâm – danh sôn – sôn minh haûi theä – sôn quaân

滄 THÖÔNG ° laïnh leõo – beå khôi meânh moâng 350

BAØI 59

Töø ngöõ

ª thöông lang, thöông haûi (bieån meânh moâng, bieån saéc xanh), thöông mang (meânh moâng baùt ngaùt) Ñoàng aâm

蒼 saéc coû xanh – saéc xanh – loám ñoám traéng ñen (thöông daân) 倉 kho chöùa luùa (thöông khoá)

商 buoân baùn – baøn luaän – teân sao – trieàu nhaø Thöông (thöông maõi, thöông nghieäp, saâm thöông)

傷 toån haïi – lo nghó – ñau khoå (thöông haïi, bi thöông) 槍 ñoà binh khí (ñao thöông)

茫 MANG ° nöôùc lai laùng Töø ngöõ

ª mang mang, mang nhieân, mang döông Ñoàng aâm

芒 thöù caây coù gai – caùi ñoït nhoïn cuûa caây coû – ñoøng ñoøng caây luùa – lôùn 鋩 muõi nhoïn 恾 baän roän trong loøng – nhieàu vieäc (hoang mang)

幾 KYÛ ° bao nhieâu – maáy – aâm khaùc laø cô Töø ngöõ

ª kyû ñoä, kyû haø 351

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

海 HAÛI ° bieån – nhieàu caùi tuï hoïp laïi Töø ngöõ

ª haûi caûng, haûi ngaïn, haûi quaân, haûi chieán, haûi noäi, haûi phaän, haûi vaân, haûi caåu, thöông haûi tang ñieàn, theä haûi minh sôn

里 LYÙ ° xoùm, laøng – choã ôû – daëm ñöôøng Töø ngöõ

ª laân lyù, lyù tröôûng, haûi lyù, vaïn lyù, lyù haøo

吹 XUY ° thoåi – gioù thoåi – aâm khaùc laø xuùy Töø ngöõ

ª xuy tieâu, phong xuy, 鼓吹 coå xuùy Ñoàng aâm

炊 naáu côm, thoåi côm 笞 roi voït duøng ñaùnh ngöôøi (xuy tröôïng)

度 ÑOÄ ° duïng cuï ñeå ño – ño löôøng – chöøng möïc – cheá ñoä – cöùu giuùp – aâm khaùc laø ñaïc Töø ngöõ

ª ñoä löôïng, voâ ñoä, ñoä soá, ñoä nhaät, ñoä khaåu, phaùp ñoä, cheá ñoä 352

BAØI 59

玉 NGOÏC ° ngoïc, ñaù quyù – quyù giaù Töø ngöõ

ª ngoïc chæ, ngoïc dieân, ngoïc theå, kim ngoïc, ngoïc coát, ngoïc nöõ, ngoïc haønh, ngoïc hoaøng

登 ÑAÊNG ° leân cao – ghi vaøo soå saùch – ñöôïc muøa – leân ñöôøng Töø ngöõ

ª ñaêng ñaøn, ñaêng sôn, ñaêng hoa, ñaêng trình, ñaêng vò, ñaêng ñaøi Ñoàng aâm

燈 caùi ñeøn – boù ñuoác (haûi ñaêng)

胡 HOÀ ° mieáng thòt ôû döôùi caèm – sao – vaäy – caùc goáng daân ôû phía baéc Trung Hoa ngaøy xöa, rôï Hoà – hoï Hoà – baäy baï – loän xoän Töø ngöõ

ª hoà qua, hoà ma, hoà ly, hoà tö loaïn töôûng

窺 KHUY ° doøm nom – rình troäm Töø ngöõ

ª khuy thieân kính, khuy taâm, khuy duï, khuy trí Ñoàng aâm

虧 thieáu – toán keùm (khuy toån) 353

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

青 THANH ° maøu xanh – saéc xanh cuûa caây coû – tuoåi treû – (traùi caây) coøn soáng, chöa chín – loøng traéng tröùng – thuoäc veà phöông ñoâng Töø ngöõ

ª thanh nhaõn, thanh y, thanh nieân, thanh nöõ, thanh aâm, thanh thieân baïch nhaät

灣 LOAN ° caùi vònh, nôi bôø nöôùc naèm saâu vaøo ñaát lieàn – nöôùc chaûy voøng Töø ngöõ

ª loan hoài Ñoàng aâm

鸞 chim loan, moät gioáng vôùi phöôïng hoaøng (loan giaù, loan phuïng)

彎 caàm noû – giöông cung – cong queo (loan cung) 鑾 = 銮 roån raûng – chuoâng ñeo ôû coå ngöïa

客 KHAÙCH ° ñoái vôùi chuû – ngöôøi ôû nôi khaùc ñeán – tieáng goïi chung nhöõng ngöôøi coù cuøng chuû tröông hay moät muïc tieâu ñang theo ñuoåi Töø ngöõ

ª haønh khaùch, du khaùch, chính khaùch, hieäp khaùch, khaùch quan, khaùch saùo 354

BAØI 59

色 SAÉC ° maøu saéc – dung nhan – saéc con gaùi ñeïp – phong caûnh – hieän töôïng giôùi. Töø ngöõ

ª nhan saéc, saéc thaùi, saéc töôùng, saéc duïc, caûnh saéc, vaät saéc, hieáu saéc, nöõ saéc, khoâng khoâng saéc saéc Ñoàng aâm

勅 = 敕 chieáu chæ cuûa vua, cuûa vò quoác tröôûng ban ra (saéc leänh) 嗇 keùm, keo laän (bæ saéc tö phong) 穡 gaët luùa (giaù saéc)

多 ÑA ° nhieàu – khen – hôn Töø ngöõ

ª ña caûm, ña ñoan, ña giaùc, ña tình, ña söï, ña nghi, ña soá, ña taï, ña ña ích thieän

顏 NHAN ° maët maøy – goùc traùn – hieäu saùch – hieäu buoân – chöõ vieát treân taám bieån, hoaønh phi Töø ngöõ

ª nhan dieän, nhan saéc, nhan ñeà, haäu nhan, dung nhan, long nhan

樓 LAÂU ° (laàu) laàu, gaùc – nhaø coù laàu, coù gaùc 355

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thanh laâu, hoàng laâu, cao laâu, laâu ñaøi, laâu thuyeàn, voïng laâu

歎 THAÙN ° khen ngôïi – thôû than – ngaân daøi gioïng ra Töø ngöõ

ª thaùn töø, caûm thaùn, thaùn töùc (thôû than, khen ngôïi) ta thaùn Ñoàng aâm

嘆 thôû ra – than thôû (ñoàng nghóa vôùi chöõ 歎) 炭 than, goã ñoát chaùy coøn laïi chaát ñen (thaùn chaát, thaùn khí)

息 TÖÙC ° nghæ ngôi – hôi thôû – con caùi – tieàn laõi – thoâi – an uûi Töø ngöõ

ª höu töùc, an töùc, lôïi töùc, töû töùc

應 ÖNG ° neân nhö theá – neân – haõy – aâm khaùc laø öùng Töø ngöõ

ª öng chuaån (baèng loøng cho), öng yù, öng thuaän Ñoàng aâm

鷹 chim öng moät loaøi chim döõ ngöôøi ta nuoâi ñeå ñi saên (khuyeån öng: choù vaø chim öng, chæ haïng ñaày tôù giuùp chuû laøm ñieàu aùc) 356

BAØI 60

膺 ngöïc – vaâng chòu – ñaùnh

閒 NHAØN ° thong thaû – raûnh rang – ñoàng nghóa vôùi 暇 haï, 逸 daät Töø ngöõ

ª an nhaøn, thanh nhaøn, hoang nhaøn, nhaøn haï, nhaøn ñaøm, nhaøn nhaõ, nhaøn du, nhaøn ñieàn, nhaøn cö vi baát thieän Ñoàng aâm

閑 caùnh cöûa – ñeà phoøng (phoøng nhaøn) BAØI 60

汝無禮昔者孟子入私室其婦袒而在內。孟子不悅以告其母曰︰婦無禮。母曰︰乃汝無禮也。禮不云乎將入門問孰存將上堂聲必揚將入户視必下不掩人不備也。 Dòch aâm

Nhöõ voâ leã Tích giaû Maïnh töû nhaäp tö thaát, kyø phuï ñaûn nhi taïi noäi. Maïnh töû baát duyeät, dó caùo kyø maãu vieát: “Phuï voâ leã”. Maãu vieát: “Naõi nhöõ voâ leã daõ. Leã baát vaân hoà? Töông nhaäp 357

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

moân vaán thuïc toàn, töông thöôïng ñöôøng thanh taát döông, töông nhaäp hoä thò taát haï,1 baát yeåm nhaân baát bò daõ.”2 Dòch nghóa

Con voâ leã Thuôû xöa, Maïnh töû khi vaøo tö thaát, vôï oâng côûi traàn, ôû trong ñoù. Maïnh töû khoâng baèng loøng, noùi vôùi meï raèng: “Vôï voâ leã vôùi con” Meï oâng quôû: “Ñoù chính laø con voâ leã ñoái vôùi noù. Saùch leã chaúng coù daïy nhö theá naøy sao? Khi saép vaøo cöûa ngoû nhaø ngöôøi thì hoûi thaêm ai coøn ai khoâ ng,3 khi saép leân theàm nhaø ngöôøi thì leân tieáng;4 khi saép vaøo cöûa ngöôøi thì phaûi nhìn xuoáng,5 laøm nhö theá coát ñeå traùnh söï ñöôøng ñoät vaøo luùc ngöôøi ta khoâng phoøng bò kòp vaäy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

私 TÖ ° rieâng tö – kín ñaùo – giaøu to

Lôøi trong Kinh Leã, moät trong Nguõ kinh cuûa Nho gia. Baøi naøy trích ôû Lieät nöõ truyeän trong Töù boä bí yeáu (moät phaàn trong Töù khoá toaøn thö, 3 Tôùi cöûa ngoû coù ngöôøi ra môû ngoû thì hoûi thaêm trong gia ñình chuû nhaân theá naøo, coù vieäc gì khoâng ñeå ñònh tröôùc lôøi noùi cho thuaän hôïp vôùi gia tình ngöôøi, chaúng haïn khoâng noùi chuyeän vui khi ngöôøi ta ñang coù vieäc buoàn. 4 Coát ñeå cho chuû nhaân nghe maø xeáp ñaët chuaån bò trong vieäc tieáp taân. 5 Coát ñeå traùnh söï ñöôøng ñoät nhìn thaáy nhöõng ñieàu baát ngôø trong nhaø ngöôøi, hoaëc khi vaøo phoøng rieâng ngöôøi cuøng nhaø cuõng phaûi giöõ gìn yù töù ñeå cho ngöôøi trong phoøng coù thì giôø kòp traùnh neù tröôùc söï coù maët ñoät ngoät cuûa mình. 2

358

BAØI 60

Töø ngöõ

ª tö tình, tö yù, tö taâm, voâ tö, tö ñieàn, tö thaát, tö vò, tö lôïi, chí coâng voâ tö, tö kyû, tö duïc

室 THAÁT ° nhaø ôû – phoøng ôû Töø ngöõ

ª thaát gia, thö thaát, thaát nöõ, thaønh gia, thaønh thaát Ñoàng aâm

七 soá baûy (thaát tinh, song thaát) 匹 (saát) tieáng duøng khi ñeám taám vaûi hay luï a, ñeám

ngöïa – ñôn chieác (thaát phu) 疋 tieáng duøng ñeå ñeám taám vaûi hay luïa 失 maát – thua – sai laàm (quaù thaát, thaát yù, thaát cô) 柒 soá baûy (vieát keùp, duøng trong vaên töï ñeå khoâng bò söûa ñoåi)

婦 PHUÏ ° ngöôøi ñaøn baø – ngöôøi vôï Töø ngöõ

ª thieáu phuï, phuï nöõ, phuï khoa, saûn phuï, phuï nhaân, phu phuï, quaû phuï, maïng phuï

袒 ÑAÛN ° oáng tay aùo – keùo oáng tay aùo ra ñeå traàn – che chôû cho ngöôøi Töø ngöõ

ª taû ñaûn vò löu, ñaûn thaân 359

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

誕 noùi to – löøa doái – sinh ra – to lôùn (thaùnh ñaûn, ñaûn ngoân) 但 moät mình – chæ caàu – baát quaù laø – chaúng nhöõng 蛋 tröùng chim (ñaûn baïch chaát) 亶 thöïc coù – chæ (nhaán maïnh) – voâ ích

悅 DUYEÄT ° baèng loøng, ñeïp loøng Töø ngöõ

ª duyeät khaåu, taâm duyeät Ñoàng aâm

閱 xem xeùt – traûi qua (lòch duyeät, duyeät binh, duyeät laõm)

告 CAÙO ° baùo cho bieát – xin pheùp Töø ngöõ

ª baùo caùo, caùo tri, caùo bieät, caùo baïch, quaûng caùo töø, caùo phoù, caùo hoài, nguyeân caùo, bò caùo, caùo toá, caùo traïng, caùo thò, trung caùo Ñoàng aâm

誥 treân baûo xuoáng – baøi vaên ñeå daïy baûo, thoâ ng baùo (Bình ngoâ ñaïi caùo)

將 TÖÔNG ° saép, toan – vaû laïi – nuoâi – ñem ñeán – aâm khaùc laø töôùng Töø ngöõ

ª töông lai 360

BAØI 61

堂 ÑÖÔØNG ° nhaø chính trong cung thaát – nhaø treân – ñöôøng hoaøng – baø con cuøng moät oâng toå Töø ngöõ

ª töø ñöôøng, thaùnh ñöôøng, Phaät ñöôøng, phuû ñöôøng, tænh ñöôøng, ñöôøng ñöôøng chính chính, ñöôøng quan, ñöôøng beä, ñöôøng hoaøng

户 HOÄ ° cöûa nhaø, cöûa moät caùnh goïi laø 户 hoä, cöûa hai caùnh goïi laø 門 moân – duøng chæ soá daân, moãi gia ñình laø moät hoä Töø ngöõ

ª vaïn hoä haàu, hoä chuû, hoä khaåu, hoä tòch, hoä boä, moân ñöông hoä ñoái Ñoàng aâm

護 giuùp ñôõ – che chôû (baûo hoä, hoä veä)

掩 YEÅM ° che ñaäy – ñoùng laïi – nhaân ngöôøi ta khoâng phoøng bò maø ñaùnh Töø ngöõ

ª yeåm nhó (che tai), yeåm nhaõn (che maét), yeåm taäp (ñaùnh uùp baát thình lình), yeåm hoä, yeåm trôï, yeåm taâm Ñoàng aâm

魘 naèm mô thaáy nhöõng ñieàu sôï haõi 361

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 61

戒貪多人恆苦於不知足惟其不知足故時時求其多而終不見其多於是愈多而愈無厭不至殺身不止。嗚呼多食則傷胃多財則傷身。人奈何不以貪多爲戒哉。 Dòch aâm

Giôùi tham ña Nhaân haèng khoå ö baát tri tuùc,1 duy kyø2 baát tri tuùc, coá thôøi thôøi caàu kyø ña nhi chung baát kieán kyø ña. Ö thò duõ ña nhi duõ voâ yeám, baát chí saùt thaân baát chæ. OÂ hoâ! Ña thöïc taéc thöông vò, ña taøi taéc thöông thaân, nhaân naïi haø3 baát dó tham ña vi giôùi tai!

Tri tuùc: bieát ñuû, nghóa laø bieát giôùi haïn loøng tham muoán cuûa mình ôû möùc hôïp lyù. 2 Duy kyø: chöõ duy voán ñoàng nghóa vôùi chöõ 只 chæ, thöôøng ñöôïc hieåu nghóa laø chæ, nhöng cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp mang nghóa khaùc tuøy theo vaên caûnh. 3 Naïi haø: duøng nhö caùc tieáng 如之何 nhö chi haø hoaëc 如何 nhö haø, coù nghóa nhö theá naøo, laøm theá naøo, laøm sao... Hai chöõ naïi vaø haø tuøy choã duøng, coù khi ñi lieàn nhau, coù khi ñi giaùn caùch nhau. Ví duï: 無可奈何 voâ khaû naïi haø: khoâng laøm theá naøo ñöôïc heát. Coù khi ngöôøi ta duøng rieâng chöõ naïi thay cho naïi haø: 無奈匡襄路未通 Voâ naïi khuoâng töông loä vò thoâng: laøm sao ñöôïc vôùi vieäc khuoâng phoø chuùa khi böôùc ñöôøng chöa thoâng.

362

BAØI 61

Dòch nghóa

Raên phoøng vieäc tham nhieàu Ngöôøi ta thöôøng khoå vì khoâng bieát ñuû; chæ vì khoâng bieát ñuû neân thöôøng caàu cho ñöôïc nhieàu maø roát laïi chaúng bao giôø thaáy nhieàu caû. Caøng nhieàu theâm laïi caøng khoâng thaáy ñuû, chöa ñeán luùc cheát thì chöa chòu döøng. Than oâi! Nhieàu thöùc aên thì haïi daï daøy, nhieàu tieàn cuûa thì haïi ñeán thaân, ngöôøi ta sao chaúng laáy söï tham nhieàu ñeå raên phoøng ñaáy ö? GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

恆 HAÈNG ° thöôøng, bình thöôøng – laâu beàn, thöôøng xuyeân, kieân trì – teân soâng Haèng (phieân aâm töø tieáng Phaïn laø Gaṅgā) Töø ngöõ

ª höõu haèng, haèng saûn, haèng taâm, haèng haø, haèng tinh, haèng haø sa soá

惟 DUY ° töôûng nhôù – chæ moät mình – chæ – nhöng maø – nhö chöõ 唯 – aâm khaùc laø duïy: tieáng daï, vaâng Töø ngöõ

ª duy vaät, duy taâm, duy nhaát, duy thöùc, duy linh, phi duy, baát duy Ñoàng aâm

維 daây giaêng ôû boán goùc löôùi – vaät gì daøi maø nhoû goïi laø duy – lieân keát nhau (duy trì) 363

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

帷 maøn vaây quanh

愈 DUÕ ° hôn – caøng theâm – laønh beänh Ñoàng aâm

牖 cöûa soå – môû mang (duõ hoä) 窳 nhaùc nhôùn – ñoà vaät thoâ xaáu

厭 YEÁM ° nhaøm, chaùn – gheùt Töø ngöõ

ª yeám theá, yeám oá, yeám nhaân, yeám cöïu hæ taân Ñoàng aâm

饜 no neâ – ñaày ñuû, thoûa maõn

止 CHÆ ° thoâi, döøng laïi – ñi ñeán – vöøa ñuùng choã – ngaên caám Töø ngöõ

ª chæ khaùt, chæ khaùi, chæ aåu, ñình chæ, caám chæ, chæ thoáng, chæ toàn soá, trung chæ

嗚 OÂ ° duøng trong tieáng keùp 嗚呼 oâ hoâ: than oâi (thaùn töø) Ñoàng aâm

烏 chim quaï – saéc ñen – chim saùo (töø oâ, kim oâ, oâ hôïp) 汙 nöôùc ñuïc – dô nhôùp – laây baån (oâ danh, tham oâ) – 364

BAØI 61

aâm khaùc laø oá

杇 caùi bay cuûa thôï neà

呼 HOÂ ° thôû hôi ra – goïi to tieáng Töø ngöõ

ª hoâ haáp, hoâ hoaùn, hoâ phong hoaùn vuõ, hoâ öùng, hoâ haøo, hoâ danh

傷 THÖÔNG ° toån haïi – veát ñau – thöông ñau Töø ngöõ

ª thöông tích, thöông toån, truùng thöông, thoï thöông, bò thöông, thöông caûm, thöông haïi, thöông haøn, ngoaïi thöông, noäi thöông, thöông sinh, töû thöông, thöông binh

胃 VÒ ° daï daøy (bao töû) – teân sao Vò Töø ngöõ

ª vò dòch, vò toan, tyø vò, vò taïng, ñieàu vò, kieän vò

365

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 62

自由權盧梭自由者衆權利之本也衆責任之原也。責任固不可棄權利亦不可捐而况其本原之自由權哉。且自由權又道德之本也。人若無此權則善惡皆非己出是人而非人也。 Dòch aâm

Töï do quyeàn Lö Thoa1 Töï do giaû chuùng quyeàn lôïi chi baûn daõ; chuùng traùch nhieäm chi nguyeân daõ. Traùch nhieäm coá baát khaû khí, quyeàn lôïi dieäc baát khaû quyeân, nhi huoáng kyø baûn nguyeân chi töï do quyeàn tai. Thaû töï do quyeàn höïu ñaïo ñöùc chi baûn daõ.

Lö Thoa, phieân aâm chöõ Haùn teân cuûa Jean Jacques Rousseu, moät danh nhaân cuûa nöôùc Phaùp vaøo theá kyû thöù XVIII, ñaõ coå xuùy cho tinh thaàn caùch maïng daân chuû ôû nöôùc Phaùp vaøo cuoái theá kyû thöù 18. Ñaây laø moät phaùt bieåu cuûa Rousseu ñöôïc dòch sang chöõ Haùn.

366

BAØI 62

Nhaân nhöôïc voâ thöû quyeàn, taéc thieän aùc giai phi kyû xuaát,1 thò nhaân nhi phi nhaân daõ.2 Dòch nghóa

Quyeàn töï do Töï do laø nguoàn goác moïi quyeàn lôïi, moïi traùch nhieäm. Traùch nhieäm voán khoâng theå boû, quyeàn lôïi cuõng khoâng theå maát ñi ñöôïc. Huoáng chi laø quyeàn töï do, nguoàn goác cuûa quyeàn lôïi traùch nhieäm ñaáy ö. Vaû laïi, quyeàn töï do laïi laø goác cuûa ñaïo ñöùc, ngöôøi ta neáu khoâng coù quyeàn aáy thì vieäc thieän aùc ñeàu chaúng phaûi töï nôi mình laøm ra, nhö theá laø ngöôøi maø khoâng phaûi ngöôøi vaäy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

權 QUYEÀN ° quyeàn, quyeàn haïn, ñieàu trong phaïm vi ñöôïc laøm, ñöôïc quyeát ñònh – quaû caân – ñieàu neân laøm nhöng khoâng hôïp vôùi leõ thöôøng, quyeàn bieán – caân nhaéc – taïm thay vieäc trong moät thôøi gian ngaén – ñieà u lôïi caàn phaûi coù – xöông goø maù Töø ngöõ

ª quyeàn uy, uy quyeàn, quyeàn lôï i, quyeàn theá, quyeàn bieán, quyeàn bính, kinh quyeàn, quyeàn haønh, quyeàn löïc, quyeàn thaàn, tranh quyeàn, quyeàn chuû tòch, 1

Giai phi kyû xuaát: ñeàu chaúng phaûi töï mình laøm ra, vì neáu khoâng coù töï do thì moïi vieäc laøm voán dó ñeàu do söï sai khieán cuûa ngöôøi khaùc, duø laø thieän hay aùc cuõng chaúng phaûi do töï taâm muoán laøm. 2 YÙ noùi tuy gioáng ngöôøi veà hình theå maø khoâng phaûi laø ngöôøi veà baûn chaát, vì khoâng theå töï mình laøm ra baát cöù ñieàu gì neân cuõng xem nhö khoâng ñöôïc laøm ngöôøi.

367

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

quyeàn haïn, toaøn quyeàn, thaàn quyeàn, daân quyeàn, ngoä bieán tuøng quyeàn Ñoàng aâm

顴 goø maù (löôõng quyeàn) 拳 naém tay – ñaùnh voõ baèng tay – coù kích thöôùc baèng naém tay (quyeàn thuaät)

惓 quyeàn quyeàn: lo laéng – thaønh khaån laém – lo ñau ñaùu

衆 CHUÙNG ° nhieàu ngöôøi – ñoâng Töø ngöõ

ª quaàn chuùng, ñaïi chuùng, daân chuùng, chuùng daân, chuùng sinh, chuùng luaän, chuùng chöùng ñoàng töû, quaû baát ñòch chuùng

本 BAÛN ° (boån) goác caây – goác cuûa söï vieäc – tieàn voán – baûn saéc – tieáng töï xöng nhöõng gì thuoäc veà mình (baûn xöù, baûn quoác) Töø ngöõ

ª baûn chaát, baûn nguyeân, baûn saéc, baûn vò, baûn laõnh, baûn yù, baûn tính, baûn phaän, baûn taâm, baûn thaûo, tö baûn, vong baûn, baûn chöùc, ñaïi baûn doanh, baûn ngaõ Ñoàng aâm

板 taám vaùn – taám moûng cuûa moät vaät gì – baûn in saùch 版 baûn in saùch (xuaát baûn, baûn quyeàn, baûn ñoà) 368

BAØI 62

責 TRAÙCH ° caàu xin – hoûi loãi – cheâ traùch – phaàn vieäc mình phaûi laøm – vieäc cuûa boån phaän Töø ngöõ

ª traùch nhieäm, traùch vuï, troïng traùch, taéc traùch, ñaëc traùch, xöùng traùch, traùch cöù, traùch thaønh, traùch bò, voâ traùch nhieäm, ñaûm traùch, phuï traùch, ngoân traùch, traùch phaït, töï traùch, chöùc traùch Ñoàng aâm

窄 (trích) chaät heïp 簀 ñeäm laøm baèng tre 蚱 con chaâu chaáu 柞 chaët ñoán caây – chaät heïp – aâm khaùc laø taïc 嘖 caõi loän – tieáng chim keâu

任 NHIEÄM ° (nhaäm) gaùnh vaùc – thaønh thöïc – chöùc vuï – duøng ngöôøi – maëc keä, tuøy yù Töø ngöõ

ª nhieäm vuï, traùch nhieäm, chuû nhieäm, ñaëc nhieäm, nhieäm kyø, ñaûm nhieäm, nhieäm yù, phoùng nhieäm, troïng nhieäm, töï nhieäm

捐 QUYEÂN ° boû vaát ñi – tröø boû – quyeân tieàn, giuùp tieàn cho ngöôøi – tieàn thueá Töø ngöõ

ª quyeân sinh, quyeân meänh, laïc quyeân, quyeân ngaân, quyeân khí (cheát) 369

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

涓 doøng nöôùc nhoû – choïn löïa – trong saïch (quyeân ai) 鵑 ñoã quyeân 杜鵑: con quoác, cuõng goïi laø 子規 töû quy 娟 ñeïp, toát – gaùi ñeïp (thuyeàn quyeân)

德 ÑÖÙC ° phaåm chaát toát – tính toát – ñieàu thieän – keát quaû cuûa coâng phu tu döôõng – ñaïo lyù taâm ñaéc ñöôïc – coù yù khoe coâng Töø ngöõ

ª ñaïo ñöùc, ñaït ñöùc, thaùnh ñöùc, laäp ñöùc, hieàn ñöùc, nhaân ñöùc, ñöùc tính, ñöùc duïc, ñöùc aâm, baïc ñöùc, ñöùc hoùa, aân ñöùc

利 LÔÏI ° lôïi ích – thuaän tieän – saéc beùn – tieàn lôøi – lanh leï Töø ngöõ

ª lôïi ích, baát lôïi, quyeàn lôïi, tieän lôïi, lôïi töùc, lôïi haïi, lôïi khaåu, lôïi khí, lôïi danh, lôï i tha, duy lôïi, vuï lôïi, coâng lôïi, töï lôïi lôïi duïng NGÖÕ PHAÙP YÙ NGHÓA THÔØI GIAN

Coù moät soá tieáng ñöôïc duøng ñeå chæ ñònh thôøi gian (hoaëc traïng töø, hoaëc trôï töø, hoaëc ñoäng töø) ñi keøm vôùi ñoäng töï hoaëc tính töø, hoaëc môû ñaàu cho meänh ñeà hay caâu noùi. 370

BAØI 62

YÙ NGHÓA HIEÄN TAÏI 1. Khoâng duøng traï ng töø chæ thôø i gian.

Ví duï:

雁來燕去 nhaïn lai yeán khöù: nhaïn ñeán eùn ñi. 2. Duøng caù c tieáng: 方 phöông, 正 chaùnh, 初 sô, 始 thuûy

Ví duï:

吾方知之矣 Ngoâ phöông tri chi hyõ. (Toâi môùi bieát vieäc aáy.)

日正午 nhaät chaùnh ngoï (maët trôøi ñuùng giöõa tröa) 女初來 nöõ sô lai (ngöôøi con gaùi môùi ñeán) 雲散月始現 vaân taùn nguyeät thuûy hieän: maây tan, maët

traêng môùi hieän ra

3. Duøng caù c traïng ngöõ chæ thôøi gian ñöùng tröôùc nhö: 今日 kim nhaä t, 今年 kim nieân, 現今 hieän kim, 當今 ñöông kim, 此時 thöû thôø i...

Ví duï:

今日我來 kim nhaät ngaõ lai (hoâm nay toâi laïi ñaây) 今年薊北雪如梅 kim nieân Keá Baéc tuyeát nhö mai (naêm

nay ñaát Keá Baéc tuyeát rôi traéng nhö hoa mai)

當今國內情形 ñöông kim quoác noäi tình hình (tình hình trong nöôùc hieän nay)

4. Duøng caùc tieáng: 尚 thöôïng, 猶 do, 現 hieän

Ví duï:

吾尚病 ngoâ thöôïng beänh: toâi coøn beänh 371

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

父母猶存 phuï maãu do toàn: cha meï vaãn coøn 現有一人 hieän höõu nhaát nhaân: hieän coù moät ngöôøi YÙ NGHÓA QUAÙ KHÖÙ 1. Vieäc vöø a môù i xaû y ra, duøng caùc tieáng: 甫 phuû, 纔 taøi, 適 thích, 會 hoäi ...

Ví duï:

天下甫定 thieân haï phuû ñònh: thieân haï vöøa môùi ñònh yeân 病纔痊 beänh taøi thuyeân: beänh vöøa bôùt 風適吹起 phong thích xuy khôûi: gioù vöøa thoåi leân 會有客來 hoäi höõu khaùch lai: vöøa coù khaùch ñeán 2. Vieäc ñaõ xaûy ra laâu hoaë c ñaõ qua haún, duø ng caùc tieáng 已 dó, 旣 kyù, 曾 taèng, 經 kinh, 了 lieãu, 業已 nghieäp dó ...

Ví duï:

天心已去應亡 thieân taâm dó khöù öng vong Sôû: loøng trôøi ñaõ maát roài thì haún ñaønh maát Sôû

機會旣失不能復有 cô hoäi kyù thaát baát naêng phuïc höõu: cô hoäi moät khi maát ñi khoâng theå coù laïi

曾與吾兄說 taèng döõ ngoâ huynh thuyeát: ñaõ töøng noùi chuyeän cuøng oâng anh.

吾不經實行此事 ngoâ baát kinh thöïc haønh thöû söï: toâi chaúng töøng thöïc haønh vieäc aáy

白雲飛過了 baïch vaân phi quaù lieãu: maây traéng bay qua haún roài

372

BAØI 62

業已準備就緒 nghieäp dó chuaån bò töïu töï: ñaõ chuaån bò xong heát roài 3. Coù theå hieåu ngaàm yù nghóa quaù khöù qua caù c tieáng: 久 cöûu, 先 tieân, 矣 hó, 過 quaù, 再 taùi, 復 haä u...

Ví duï:

日久沒 nhaät cöûu moät: maët trôøi laën ñaõ laâu 事先料 söï tieân lieäu: vieäc ñaõ lieäu töø tröôùc. 事不濟矣 söï baát teá hó: vieäc khoâng xong roài 不再得 baát taùi ñaéc: khoâng coù laïi laàn khaùc Trong tröôøng hôïp ñaàu caâu hoaëc giöõa caâu ñaõ coù nhöõng traïng ngöõ chæ thôøi gian nhö 昔年 tích nieân, 去年 khöù nieân, 往年 vaõng nieân, 古時 coå thôøi, 去日 khöù nhaät, 昨夜 taïc daï... ngöôøi ta coù theå löôïc boû caùc traïng töø chæ thôøi gian noùi treân. Ví duï:

昔日病今日愈 tích nhaät beänh kim nhaät duõ: ngaøy tröôùc beänh, ngaøy nay khoûi

去歲荆南梅似雪 khöù tueá kinh nam mai töï tuyeát: naêm ngoaùi ôû Kinh nam, hoa mai traéng nhö tuyeát

當年花草弄春風 ñöông nieân hoa thaûo loäng xuaân phong: ñöông naêm aáy, hoa coû ñuøa gioù xuaân.

昨夜風開露井桃 taïc daï phong khai loä tænh ñaøo: ñeâm qua gioù laøm nôû hoa ñaøo Loä Tænh.

往日不知君之來 vaõng nhaät baát tri quaân chi lai: ngaøy tröôùc khoâng bieát vieäc oâng ñeán. 373

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

YÙ NGHÓA TÖÔNG LAI 1. Vieäc saép xaûy ra trong töông lai gaàn, duø ng caùc tieáng: 將 töông, 欲 duïc, 即 töùc...

Ví duï:

君將何之 quaân töông haø chi? OÂng toan ñi ñaâu theá? 天欲雨 thieân duïc vuõ: trôøi saép möa 船即開 thuyeàn töùc khai: thuyeàn saép ñi ngay 2. Vieä c seõ xaûy ra trong töông lai xa hôn hoaë c khoâng chaéc chaén, duøng caùc tieáng: 後 haä u,未 vò...

Ví duï:

後自知之 haäu töï tri chi: sau naøy seõ töï bieát vieä c aáy 雲未散 vaân vò taùn: maây chöa tan BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG: TEÂN CAÙC LOAØI THUÙ

獅子 SÖ TÖÛ ° con sö töû – ngöôøi ñaøn baø hung haõn laán löôùt choàng ñöôïc ví vôùi con sö töû caùi: 忽聞河東獅子吼，柱丈落手心忙然。Hoát vaên Haø Ñoâng sö töû hoáng, truï tröôïng laïc thuû taâm mang nhieân. (Boãng nghe sö töû Haø Ñoâng gaàm, caàm gaäy rôùt khoûi tay, tinh thaàn ruïng rôøi. – thô Toâ Thöùc cheá gieãu Traàn Thaùo sôï vôï.)

熊 HUØNG ° con gaáu – maïnh meõ – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª huøng hoå (gaáu vaø coïp: maïnh meõ, hung döõ), huøng bi (gaáu vaø sö töû: maïnh meõ, hung döõ), ñaïi huøng tinh, 374

BAØI 62

tieåu huøng tinh (ta thöôøng goïi sao gaáu lôùn, sao gaáu nhoû laø dòch nghóa theo caùc teân goïi naøy)

夢熊有兆 moäng huøng höõu trieäu: moäng thaáy con gaáu,

ñöôïc tin laø ñieàm moäng baùo saép sinh con trai. Do tích xöa coù ngöôøi moäng thaáy gaáu, sau sinh ñöôïc con trai, neân noùi vieäc muoán sinh con trai laø muoán ñöôïc naèm moäng thaáy gaáu.

狼 LANG ° con choù soùi Töø ngöõ

狼心 lang taâm: loøng daï nham hieåm, taøn ñoäc 豺狼當道 saøi lang ñöông ñaïo: nhöõng keû tham aùc, taøn ñoäc ñang caàm quyeàn

狐 HOÀ ° con caùo Töø ngöõ

ª hoà nghi 狐疑: ña nghi, hay ngôø vöïc, hoà ly, hoà mî (duøng thuû ñoaïn nhaõ nhaën ñeå löøa ngöôøi), thoá töû hoà bi 兔死狐悲: Thoû cheát caùo thöông

狸 LY ° con choàn Töø ngöõ

ª hoà ly 狐狸: chæ chung loaøi choàn caùo

象 TÖÔÏNG ° con voi – hình traïng – pheùp taéc – göông maãu 375

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª hình töôïng, töôïng tröng, töôïng hình, thaàn töôïng, ñoái töôïng, tröøu töôïng, töôûng töôïng, bieåu töôïng Ñoàng aâm

像 gioáng nhö – töôïng goã, töôïng ñaát 匠 ngöôøi thôï – kheùo leùo Töø ngöõ

象棋 töôïng kyø: côø töôùng

豬 TRÖ ° con lôïn (con heo)

豕 THÆ ° con lôïn con

豚 ÑOÀN ° con lôïn con

犀 TEÂ ° con teâ giaùc

鹿 LOÄC ° con höôu

海狗 HAÛI CAÅU ° con haûi caåu

河馬 HAØ MAÕ ° con haø maõ 376

BAØI 63

山羊 SÔN DÖÔNG ° con sôn döông, deâ nuùi

駱駝 LAÏC ÑAØ ° con laïc ñaø

BAØI 63

責任人類之高出他動物者安在乎？供求無缺受社會之恩欺侮不乘託國家之庇身蒙其利當思所報。蓋人生自少而壯而老固自有與生俱來之責任在。 Dòch aâm

Traùch nhieäm Nhaân loaïi chi cao xuaát tha ñoäng vaät giaû an taïi hoà? Cung caàu voâ khuyeát1 thuï xaõ hoäi chi aân, khi vuõ baát thöøa thaùc quoác gia chi tyù; thaân moâng kyø lôïi ñöông tö sôû baùo. 1

Cung caàu: söï cung öùng vaø nhu caàu, moãi ngöôøi ñeàu coù hai ñieàu naøy. Caùi mình laøm ra coù theå tieâu thuï ñöôïc, caùi mình caàn ñeán coù theå coù ñöôïc, neân goïi laø cung caàu voâ khuyeát. Ñoù laø nhôø nôi söï ñieàu phoái toát trong xaõ hoäi.

377

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Caùi nhaân sinh töï thieáu nhi traùng nhi laõo, coá töï höõu döõ sinh caâu lai chi traùch nhieäm taïi.1 Dòch nghóa

Traùch nhieäm Loaøi ngöôøi sôû dó cao vöôït hôn caû caùc loaøi ñoäng vaät khaùc laø do ñaâu? Söï cung caàu khoâng thieáu laø mang ôn cuûa xaõ hoäi, söï löøa doái khinh khi nhau khoâng xaûy ra laø nhôø nôi söï che chôû cuûa quoác gia. Thaân mình höôûng ñöôïc caùi lôïi aáy neân nghó ñeán söï baùo ñaùp laïi. Bôûi vì ñôøi ngöôøi töø nhoû lôùn leân cho ñeán luùc giaø voán sinh ra ñaõ saün coù phaàn traùch nhieäm ñi cuøng. NGÖÕ PHAÙP

安焉烏惡 Chöõ 安 an trong baøi coù nghóa ñaâu, naøo, choã naøo, naøo coù... khoâng phaûi laø moät nghi vaán töø thöïc söï maø chæ ñöôïc duøng trong caâu hoûi tu töø, hoûi vaø töï traû lôøi nhaèm laøm roõ vaán ñeà. Thoâng thöôøng, chöõ an ñöôïc duøng môû ñaàu cho moät caâu noùi. Ñoàng nghóa vôùi 安 an vaø 焉 yeân coù hai chöõ oâ coù caùch vieát khaùc nhau: 烏 vaø 惡.

蓋凡而 Chöõ 蓋 caùi laø hö töø, coù nghóa: bôûi vì, gaàn nhö töông ñoàng vôùi caùch duøng chöõ 大概 ñaïi khaùi. 1

Döõ sinh caâu lai: cuøng ñeán moät luùc vôùi söï soáng naøy, nghóa laø khi môùi sinh ra ñaõ coù. Caâu naøy yù noùi laø vöøa söï soáng ñaõ phaûi coù phaàn traùch nhieäm keøm theo.

378

BAØI 63

Chöõ 凡 phaøm thöôøng ñöôïc duøng môû ñaàu caâu. Chöõ 而 nhi nhö trong caâu Töï thieáu nhi traùng nhi laõo coù nghóa laø roài ñeán, cho ñeán... Vì ñöôïc duøng ñi giaùn caùch sau chöõ 自 töï neân coù nghóa töông ñöông vôùi chöõ 至 chí. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

供 CUNG ° baøy toû – vaâng chòu – töï nhaän – caáp cho Töø ngöõ

ª cung caáp, cung döôõng (cuùng döôøng), cung thuaät, cung öùng, cung xöng, cung caàu

缺 KHUYEÁT ° soùt, thieáu – laàm loãi Töø ngöõ

ª khuyeát haùm, khuyeát ñieåm, öu khuyeát, khuyeát nghi, khuyeát tòch Ñoàng aâm

闕 (quyeát) cöûa cung vua (ñeá khuyeát, kinh khuyeát)

受 THUÏ ° (thoï) nhaän laáy – vaâng chòu – dung naïp Töø ngöõ

ª thuï aân, thuï beänh, thuï caûm, thuï giaùo, thuï gôùi, thuï haïi, thuï phong, thuï thai, thuï phaït

恩 AÂN ° ôn, ñieàu ngöôøi khaùc laøm giuùp mình – yeâu thöông nhau 379

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª aân aùi, aân ñöùc, aân tình aân traïch, aân nhaân, voâ aân, ñaëc aân, thi aân, boäi aân, aân oaùn, aân hueä, aân xaù, caûm aân ñaùi ñöùc Ñoàng aâm

慇 loøng lo laéng – caûm tình ñaäm ñaø (aân caàn) 殷 thònh lôùn – caûm tình ñaäm ñaø – teân moät trieàu vua

欺 KHI ° löøa doái – khinh deå Töø ngöõ

ª khinh khi, khi maïn, khi traù, khi quaân, khi nhaân

侮 VUÏ ° (vuõ) khinh lôøn – laøm nhuïc Töø ngöõ

ª khi vuï, vuï loäng

乘 THÖØA ° huøa theo, nhaân theo – laøm toaùn nhaân – cöôõi xe – aâm khaùc laø thaëng: coã xe binh boán ngöïa Töø ngöõ

ª thöøa theá, thöøa thaéng, thöøa tröø, thöøa soá, thöøa löông Ñoàng aâm

承 giuùp ñôõ (thöøa töôùng, töï thöøa) 380

BAØI 63

丞 vaâng – chòu – tieáp noái (thöøa tieáp, thöøa haønh)

託 THAÙC ° göûi – nhôø ngöôøi thay Töø ngöõ

ª kyù thaùc, thaùc danh, thaùc taâm, thaùc beänh, uûy thaùc, phoù thaùc Ñoàng aâm

橐 caùi tuùi khoâng ñaùy – caùi bao ruoät töôïng – caùi beã thôï reøn (nang thaùc)

柝 caùi moû, mieáng goã ñeå ñaùnh khi ñi canh gaùc ban ñeâm 托 laáy tay naâng vaät leân – caùi maâm ñôõ ñoà vaät

錯 ñaù maøi dao – sai laàm – löøa doái laãn nhau – aâm khaùc laø thoá (thaùc laïc, thaùc aùi)

拓 môû mang ra – laáy tay naâng vaät, ñaåy vaät – ñeå yeân (khai thaùc)

庇 TYÙ ° che ñôõ – döïa caäy Töø ngöõ

ª tyù thaân – tyù hoä Ñoàng aâm

子 vò thöù nhaát trong 12 ñòa chi – aâm khaùc laø töû 臂 caùnh tay, töø vai ñeán coå tay 畀 caáp cho 芘 che ñôõ 381

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

蒙 MOÂNG ° toái taêm – treû thô – mang ôn – mang laáy – lieàu lónh khoâng sôï – teân ñaát Töø ngöõ

ª ñoàng moâng, moâng moâng, moâng muoäi, moâng aân Ñoàng aâm

曚 moâng lung 曚曨: luùc maët trôøi chöa moïc, coøn môø môø toái

朦 moâng lung 朦朧: luùc maët traêng saép laën, môø môø toái

壯 TRAÙNG ° lôùn – maïnh – ñoä tuoåi töø 30 ñeán 40 Töø ngöõ

ª traùng chí, traùng duø, traùng ñinh, traùng khí, traùng nieân, traùng leä, traùng quan traùng só, traùng sinh, huøng traùng, cöôøng traùng Ñoàng aâm

奘 maïnh meõ – thònh vöôïng

固 COÁ ° vöõng beàn – bæ laäu – nhieàu laàn – voán laø, coù saün Töø ngöõ

ª kieân coá, coá chaáp, coá keát, coá thuû, coá laäu, coá theå, coá töø, ngoan coá 382

BAØI 64

述懷鄧容世事悠悠奈老何無窮天地入酣歌時來屠釣成功易運去英雄飲恨多致主有懷扶地軸洗兵無路挽天河國讎未報頭先白幾度龍泉帶月磨 Dòch aâm

Thuaät hoaøi Ñaëng Dung1 Theá söï du du naïi laõo haø, Voâ cuøng thieân ñòa nhaäp haøm ca.

Ñaëng Dung laø moät danh nhaân thôøi Haäu Traàn, töøng giuùp Traàn Quyù Khoaùch choáng quaân Minh laäp nhieàu chieán coâng. Trong khi binh baïi theá cuøng, oâng ñaõ caûm khaùi laøm baøi thô naøy.

383

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Thôøi lai ñoà ñieáu1 thaønh coâng dò, Vaän khöù anh huøng aåm haän ña. Trí chuû2 höõu hoaøi phuø ñòa truïc,3 Taåy binh voâ loä vaên thieân haø,4 Quoác thuø vò baùo ñaàu tieân baïch, Kỷ ñoä long tuyeàn5 ñaùi nguyeät ma. Dòch nghóa

Thuaät baøy noãi loøng Vieäc ñôøi coøn hoang mang nhieàu noãi, maø ngaïi vì tuoåi giaø khoâng bieát laøm sao ñöôïc. Coõi trôøi ñaát voâ cuø ng ñeàu doàn vaøo moät khuùc haùt say söa. Gaëp thôøi thì keû baùn thòt, ngöôøi caâu caù cuõng deã neân coâng nghieäp, khoâng gaëp thôøi thì duø keû anh huøng cuõng ñaønh nuoát haän. Hoaøi baõo baáy nay nhöõng toan phoø truïc ñaát giuùp chuùa, vieäc röûa giaùp laïi khoâng ñöôøng ñeå keùo soâng trôøi ñoå nöôùc xuoáng. Thuø nöôùc chöa baùo ñöôïc maø ñaàu ñaõ baïc, göôm Long tuyeàn bao laàn maøi döôùi aùnh traêng.

Ñoà ñieáu (ñoà: laøm thòt suùc vaät ñeå baùn; ñieáu: caâu caù) chæ haïng ngöôøi ñöôïc xem laø thaáp heøn trong xaõ hoäi thôøi xöa. 2 Trí chuû (trí: heát loøng giuùp ai laøm vieäc gì; chuùa: ngöôøi laøm chuû moät nöôùc): ñem heát söùc mình ñeå giuùp vua. 3 Ñòa truïc: truïc ñaát, chæ phaàn truï coät, quan troïng trong söï nghieäp. 4 Caâu naøy laáy yù töø hai caâu thô cuûa Ñoã Phuû: 安得壯士挽天河, 淨洗甲兵長不用. An ñaéc traùng só vaõn thieân haø, tònh taåy giaùp binh tröôøng baát duïng. (Laøm sao ñöôïc ngöôøi traùng só keùo soâng trôøi xuoáng, röûa saïch ñoà binh giaùp ñeå mong laâu ngaøy khoâng duøng ñeán.) 5 Long tuyeàn: teân moät thanh göôm quyù. Theo saùch Taán thö thì Loâi Hoaùn theo haøo quang tím phaùt ra töø nhaø nguïc Phong thaønh maø ñaøo leân ñöôïc hai thanh göôm quyù laø Long tuyeàn vaø Thaùi an. Long tuyeàn duøng trong vaên chöông thöôøng coù nghóa ñôn giaûn laø thanh göôm.

384

BAØI 64

Baûn dòch cuûa PHAN KEÁ BÍNH

Vieäc ñôøi boái roái tuoåi giaø vay! Trôøi ñaát voâ cuøng moät cuoäc say, Baàn tieän gaëp thôøi leân cuõng deã, Anh huøng lôõ böôùc ngaãm caøng cay. Vai khieâng traùi ñaát mong phoø chuùa, Giaùp goät soâng trôøi khoù vaïch maây. Thuø traû chöa xong ñaàu ñaõ baïc, Göôm maøi boùng nguyeät bieát bao raøy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

述 THUAÄT ° trình baøy, toû baøy ra – theo nhö cuõ maø cheùp laïi Töø ngöõ

ª san thuaät, kyù thuaät, töï thuaät, traàn thuaät Ñoàng aâm

術 phöông phaùp – caùch laøm aên – kyõ ngheä (phöông thuaät, kyõ thuaät)

懷 HOAØI ° nhôù trong loøng – giaáu kín – oâm laáy – mang – yeân laëng Töø ngöõ

ª hoaøi caûm, hoaøi coå, hoaøi baõo, hoaøi nghi, hoaøi nieäm, hoaøi thai, hoaøi voïng, hoaøi thoå, hoaøi xuaân, u hoaøi, tình hoaøi 385

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

悠 DU ° lo nghó – xa xoâi Töø ngöõ

ª du du: (xa xoâi, man maùc – thong thaû, löûng lô – loøng troâng nhôù voøi voïi)

酣 HAØM ° (cam) uoáng röôïu vui say – say meâ, mieät maøi Töø ngöõ

ª haøm chieán, haøm thuïy, haøm ca Ñoàng aâm

含 ngaäm – khoan dung, nhaãn naïi (haøm hoà, haøm tieáu) 銜 ngaäm trong mieäng – khôùp ngöïa – böïc quan – tình khoâng theå queân ñöôïc (haøm oan, haøm thaïch) 咸 ñeàu – heát thaûy 函 phong thö – caùi hoäp – voû boïc ngoaøi – bao haøm, goàm chöùa (haøm soá) 頷 caùi caèm – aâm khaùc laø haïm (gaät ñaàu)

歌 CA ° ca haùt – baøi haùt – theå thô ñeå haùt Töø ngöõ

ª ca dao, ca só, ca ngaâm, ca vuõ nhaïc, ca töø, ca khuùc, tröôøng haän ca, tình ca, daân ca, ca laâu, ca tuïng

屠 ÑOÀ ° laøm thòt suùc vaät – gieát cheát 386

BAØI 64

Töø ngöõ

ª ñoà teå, ñoà luïc Ñoàng aâm

徒 ñi boä – hoïc troø – tay khoâng – bò ñi ñaøy – boïn, luõ – luoáng, suoâng (coân ñoà, moân ñoà)

塗 buøn laày – nhô nhôùp – boâi saéc maøu leân – xoùa chöõ cuõ vieát chöõ môùi – laáp loã hôû (ñoà thaùn) 途 ñöôøng saù (tieàn ñoà)

荼 moät thöù rau ñaéng – ñoäc haïi (ñoà ñoäc) 圖 veõ töôïng – toan lo, möu tính – böùc veõ ñòa lyù (möu ñoà, ñoà baûn)

釣 ÑIEÁU ° caâu caù – moài nhöõ caâu – chaïy theo Töø ngöõ

ª ñieáu ngö, ñieáu danh Ñoàng aâm

弔 = 吊 thaêm vieáng nhaø coù tang – thöông xoùt – caàm laáy (ñieáu tang)

飲 AÅM ° uoáng (nöôùc, röôïu, traø...) – thöùc uoáng – nuoát (haän), ngaäm (hôøn, oaùn...) Töø ngöõ

ª aåm lieäu, aåm thöïc, aåm haän, aåm thaáp, ñoäc aåm, ñoái aåm 387

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

恨 HAÄN ° haän, oaùn hôøn, oaùn giaän Töø ngöõ

ª haän haûi, saàu haän, oaùn haän, tröôøng haän ca, haøm haän, thuø haän

致 TRÍ ° suy tìm ñeán choã cuøng cöïc – heát, raát – ñem ñeán nôi – ñem vaät bieáu cho ngöôøi – thaùi ñoä – ñeán noãi – doác söùc, heát loøng giuùp ai laøm vieäc gì Töø ngöõ

ª trí löïc, trí duïng, nhaát trí, quy trí, trí vieãn, caùch vaät trí tri

軸 TRUÏC ° caây truïc xe – giaáy, saùch vôû, ñoà hoïa cuoän troøn laïi – ñòa vò troïng yeáu Töø ngöõ

ª xa truïc, ñòa truïc

洗 TAÅY ° röûa saïch dô baån – thanh tröøng, laøm saïch – gieát saïch – taåy tröø – caùi chaäu röûa maët – aâm khaùc laø tieån: röûa chaân Töø ngöõ

ª taåy oan, taåy traàn, taåy ueá, taåy ñòch

河 HAØ ° con soâng – daûi ngaân haø – teân soâng Hoaøng Haø 388

BAØI 64

Töø ngöõ

ª giang haø, sôn haø, haø baù, haø löu, ngaân haø, haø maõ

讎 THUØ ° cöøu dòch – baùo laïi ñieàu döõ = 讐 Töø ngöõ

ª cöøu thuø, baùo thuø, thaâm thuø, thuø ñòch, oaùn thuø, quoác thuø, phuïc thuø, töû thuø, thuø haän Ñoàng aâm

蛛 tri thuø 蜘蛛 con nheän 酬 chuû roùt röôïu môøi khaùch – baùo ñaùp laïi (thuø taïc) 殊 raát – ñaëc bieät – quaù möùc – quyeát ñoaùn – döùt ñoaïn ñi – khaùc bieät (ñaëc thuø) 茱 thuø du: moät thöù caây gioáng caây tieâu 銖 ñôn vò caân löôøng xöa, baèng nöûa löôïng

先 TIEÂN ° tröôùc – ngaøy qua roài – môùi – tieáng goïi ngöôøi ñaõ cheát Töø ngöõ

ª tieân giaùc, tieân tri, tieân sinh, tieân hieàn, tieân nhaân, tieân thieân, öu tieân, gia tieân, tieân ñeá, tieân vöông Ñoàng aâm

仙 = 僊 tieân, ngöôøi ñaéc ñaïo tröôøng sinh baát laõo –

nhaân vaät ôû caûnh tieân theo truyeàn thuyeát (tieân caûnh, thaàn tieân) 鮮 caù soáng – thòt töôi – saïch seõ – môùi meû – toát – vò ngon – aâm khaùc laø tieån: ít oi 389

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

煎 raùn ñoà aên – aâm khaùc laø tieån 牋 giaáy coù veõ hoa ñeå vieát thö (hoa tieân) 戔 caïn heïp – nhoû moïn

泉 TUYEÀN ° suoái nöôùc – maïnh nöôùc Töø ngöõ

ª tuyeàn ñaøi, cöûu tuyeàn, hoaøng tuyeàn, laâm tuyeàn

帶 ÑAÙI ° (ñôùi) caùi ñai aùo – ñeo laáy Töø ngöõ

ª baïch ñaùi, xích ñaùi Ñoàng aâm

戴 ñoäi treân ñaàu – toân phuïng (caûm aân ñaùi ñöùc)

磨 MA ° maøi – ñaù maøi – thöôøng gaëp vieäc khoù khaên Töø ngöõ

ª ma leä, baùch chieát thieân ma Ñoàng aâm

麻 caây gai 痲 da teâ cheát (ma moäc) 摩 xoa xaùt – maøi coï nhau (ma saùt) 魔 ma quæ – meâ maån (ma thuaät) 390

BAØI 65

儉與侈御孫曰︰儉德之共也，侈惡之大也。夫儉則寡欲，人能寡欲則不役於物可以直道而行。侈則多欲，人而多欲則貪慕富貴，枉道速禍敗家喪身。是以居官必賄居鄉必盜。 Dòch aâm

Kieäm döõ xæ1 Ngöï Toân2 vieát: “Kieäm: ñöùc chi coäng daõ;3 xæ: aùc chi ñaïi daõ.”4 Phuø, kieäm taéc quaû duïc, nhaân naêng quaû duïc taéc baát dòch ö vaät,5 khaû dó tröïc ñaïo nhi haønh.6 Xæ taéc ña duïc, nhaân nhi ña duïc taéc tham moä phuù quyù, uoång ñaïo7 toác hoïa, baïi gia taùng thaân. Thò dó cö quan taát hoái, cö höông taát ñaïo. 1

Baøi naøy trích trong Huaán kieäm thò khang 訓儉示康 cuûa Tö Maõ Quang, moät danh nho ñôøi Toáng beân Trung Hoa. 2 Ngöï Toân laø quan ñaïi phu nöôùc Loã ñôøi Xuaân thu beân Trung Hoa. 3 Ñöùc chi coäng: söï toång hôïp cuûa caùc ñöùc toát, yù noùi moïi ñöùc toát ñeàu baét nguoàn töø tinh thaàn kieäm öôùc. 4 AÙc chi ñaïi: ñieàu aùc lôùn trong moïi ñieàu aùc, yù noùi moïi ñieàu aùc ñeàu phaùt sinh töø söï xa xæ. 5 Dòch ö vaät: bò vaät duïc sai söû, khoâng laøm chuû ñöôïc loøng mình. 6 Tröïc ñaïo nhi haønh: cöù theo leõ ngay thaúng maø laøm, khoâng laøm ñieàu gì aùm muoäi taø khuùc caû. 7 Uoång ñaïo: khoâng theo leõ ngay thaúng maø laøm, laøm nhöõng ñieàu gian doái (ñoái nghóa vôùi chöõ tröïc ñaïo).

391

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Kieäm öôùc vaø xa xæ Ngöï Toân noùi raèng: ‘Söï kieäm öôùc laø söï chung cuøng moïi ñöùc toát; söï xa xæ laø moät ñieàu tai aùc lôùn lao.” Ñaáy, heã kieäm öôùc thì ít loøng tham muoán, ngöôøi maø hay giöõ ñöôïc ít loøng tham muoán thì khoâng bò vaät duïc sai khieán neân coù theå cöù ñöôøng thaúng maø ñi. Coøn xa xæ thì nhieàu tham muoán, ngöôøi maø coù nhieàu tham muoán thì tham moä söï giaøu sang, theo ñöôøng cong vaïy maø choùng röôùc hoïa haïi tan nhaø, haïi mình, bôûi ñoù maø khi ôû chöùc quan thì aên hoái loä, khi soáng ñôøi daân daõ ôû laøng thì seõ sinh troäm caép. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

儉 KIEÄM ° deø daët – khoâng hoang phí – thieáu – caûnh eo heïp Töø ngöõ

ª kieäm öôùc, caàn kieäm, kieäm baïc

侈 XÆ ° tieâu pha quaù möùc, khoâng coù chöøng möïc, laõng phí – khoaùc laùc, noùi quaù söï thaät Töø ngöõ

ª xa xæ Ñoàng aâm

齒 raêng – tuoåi taùc (nieân xæ) 392

BAØI 65

御 NGÖÏ ° ñaùnh xe, cöôõi ngöïa – thoáng trò – tieáng ñeå toân xöng vieäc laøm cuûa vua chuùa – ngaên ngöøa – choáng laïi Töø ngöõ

ª ngöï trò, ngöï giaù, ngöï cheá, ngöï laâm quaân Ñoàng aâm

禦 choáng laïi – ngaên ñôõ – ñòch laïi (ngöï ñòch, ngöï haønh) 馭 kieàm cheá keû döôùi – ñaùnh ngöïa (giaù ngöï)

孫 TOÂN ° chaùu goïi baèng oâng – gioáng caây caét ñi roài ñaâm choài taùi sinh laïi, nhö luùa, maêng tre... – aâm khaùc laø toán: nhuùn nhöôøng Töø ngöõ

ª taèng toân, huyeàn toân, töû toân

共 COÄNG ° chung cuøng nhau – hôïp chung laïi Töø ngöõ

ª coäng hoøa, coäng ñoàng, coäng söï, coäng taùc, coäng toàn, coâng coäng, toång coäng

寡 QUAÛ ° ít, khoâng nhieàu – voâ vò, nhaït nheõo – lôøi khieâm xöng cuûa vua chuùa, töï cho laø laø ít ñöùc – ñaøn baø goùa choàng – coâ quaû, coâ ñôn (phuï nöõ lôùn tuoåi maø chöa coù choàng) 393

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª quaû phuï, coâ quaû, quaû nhaân, quaû ngoân, quan quaû Ñoàng aâm

果 traùi caây – keát quaû cuûa söï vieäc – quyeát ñoaùn – aên no – thöïc taïi (nhaân quaû, quaû quyeát, haäu quaû, hoa quaû) 菓 traùi caây (quaû phaåm)

役 DÒCH ° vieäc trong quaân löõ – sai khieán laøm vieäc – coâng vieäc Töø ngöõ

ª quaân dòch, dòch söû, dòch vaät, haønh dòch, moä dòch, chieán dòch, phuïc dòch

慕 MOÄ ° nhôù nghó – meán chuoäng Töø ngöõ

ª aùi moä, haâm moä, moä danh, moä ñöùc Ñoàng aâm

暮 buoåi chieàu – gaàn heát (moä xuaân, moä nieân) 墓 moà maõ (taûo moä) 募 caàu tìm khaép nôi – vôøi tôùi – keâu goïi ngöôøi ra laøm vieäc (moä binh)

富 PHUØ ° giaøu coù – nhieàu – doài daøo 394

BAØI 65

Töø ngöõ

ª phuù gia, phuù quyù, phuù baàn, haøo phuù, truø phuø, phuù tuùc, phuù cöôøng, phuù hoä, phuù quoác cöôøng binh Ñoàng aâm

覆 che ôû treân – aâm khaùc laø phuùc 賦 tieàn thueá – caáp cho – phoâ baøy ra – moät theå vaên (thi phuù)

貴 QUYÙ ° sang troïng – coù chöùc vò cao – coù giaù trò cao – toân troïng Töø ngöõ

ª quyù giaù, quyù khaùch, quyù nhaân, quyù hoùa, cao quyù, quyù troïng, böûu quyù Ñoàng aâm

癸 vò choùt trong soá 10 thieân can 季 nhoû – böïc thöù – cuoái – muøa – (quyù thu, quyù nam) 愧 hoå theïn (quyù taâm)

枉 UOÅNG ° cong vaïy – bò khuaát – nhoïc maø khoâng ích Töø ngöõ

ª uoång phí, uoång töû, uoång kyû chính nhaân

敗 BAÏI ° hö hoûng – thua – laù taøn ruïng – ñoà vaät bò beå – aâm khaùc laø baùc 395

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thaát baïi, baïi traän, baïi hoaïi, huû baïi, baïi höùng, baïi loä, taùng gia baïi saûn, baïi vong, baïi binh

喪 TAÙNG ª maát – moät aâm laø tang: leã tang Töø ngöõ

ª taùng gia, taùng taän löông taâm, taùng ñôûm, taùng chí taùng khí, taùng vong Ñoàng aâm

葬 vuøi laáp – choân ngöôøi cheát (mai taùng)

官 QUAN ° ngöôøi laøm quan, laøm vieäc nhaø nöôùc – thuoäc veà vieäc coâng – boä phaän giöõ chöùc naêng rieâng bieät trong cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät Töø ngöõ

ª quan chöùc, quan tröôøng, quan lieäu, quan quyeàn, hoaïn quan, quan naêng, giaùc quan, caûm quan

賄 HOÁI ° tieàn cuûa – laáy tieàn ñuùt loùt cho ngöôøi Töø ngöõ

ª hoái loä Ñoàng aâm

誨 raên daïy (giaùo hoái) 悔 tieác ñieàu loãi – aên naên loãi laàm (hoái tích, hoái haän) 396

BAØI 66

晦 toái taêm – cuoái thaùng aâm lòch 匯 nöôùc chaûy xoay voøng – göûi tieàn baïc cho nhau (hoái ñoaùi )

盜 ÑAÏO ° laáy troäm, laáy caép – laáy vaät gì cuûa ngöôøi laøm cuûa mình – keû troäm, keû caép Töø ngöõ

ª ñaïo taëc, ñaïo vaên, ñaïo kieáp, thieáp ñaïo

BAØI 66

尊重他人之名譽名譽者無形之財產也。名譽者亦第二生命也。然名譽之寶貴有時比生命財產爲更甚。侵害人之生命財產已爲社會所不容之罪惡，况毀傷人之更寶貴於生命財產者乎。 Dòch aâm

Toân troïng tha nhaân chi danh döï Danh döï giaû, voâ hình chi taøi saûn daõ. Danh döï giaû, dieäc ñeä nhò sinh meänh daõ. Nhieân danh döï chi baûo quyù höõu thôøi tyû sinh meänh taøi saûn vi caùnh thaäm. Xaâm haïi nhaân chi sinh meänh taøi saûn dó vi xaõ hoäi sôû baát dung chi 397

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

toäi aùc, huoáng huûy thöông nhaân chi caùnh baûo quyù ö sinh meänh taøi saûn giaû hoà. Dòch nghóa

Toân troïng danh döï cuûa ngöôøi khaùc Danh döï laø moät thöù taøi saûn voâ hình; danh döï cuõng laø sinh meänh thöù hai cuûa con ngöôøi. Song giaù trò cuûa danh döï coù khi coøn quyù giaù hôn sinh meänh taøi saûn nöõa. Xaâm haïi sinh meänh taøi saûn cuûa ngöôøi ñaõ laø moät toäi aùc maø xaõ hoäi khoâng dung thöù, huoáng chi laø huûy haïi ñeán ñeán caùi giaù trò hôn caû sinh meänh taøi saûn aáy ö? NGÖÕ PHAÙP

第次 Chöõ ñeä töông ñöông nhö chöõ thöù trong tieáng Vieät, nhö noùi ñeä nhaát, ñeä nhò töùc laø noùi thöù nhaát, thöù nhì. Nhöng chöõ thöù trong tieáng Vieät laïi laø moät tieáng goác Haùn, do chöõ 次 thöù bieán ñoåi yù nghóa ñi maø thaønh. Chöõ thöù coù caùc nghóa laàn, thöù böïc, ôû vaøo haïng tieáp theo sau haïng tröôùc. Töø maáy nghóa aáy maø chuyeån daàn sang yù nghóa thuaàn Vieät nhö trong caùch duøng thöù nhaát, thöù nhì noùi treân. Ñaây cuõng laø moät trong nhieàu ví duï cho thaáy tính caùch bieán hoùa khoâng cuøng trong ngoân ngöõ cuûa daân toäc ta. Trong cuïm töø thöù ñeä (theo thöù töï), hai tieáng gaàn nhö ñoàng nghóa vôùi nhau. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

更 CAÙNH ° caøng laém – laïi laàn nöõa – laïi theâm vaøo – laàn löôït – aâm khaùc laø canh 398

BAØI 66

Töø ngöõ

ª 更益 caùnh ích: caøng laém, caùnh sinh, caùnh thaäm, töï löïc caùnh sinh Ñoàng aâm

梗 (ngaïnh) caùt caùnh 桔梗: teân moät vò thuoác baéc Ñoàng nghóa

愈 duõ: caøng hôn 其國愈亂 kyø quoác duõ loaïn: nöôùc aáy cuøng loaïn laïc hôn leân

益 ích: caøng theâm 多多益善 ña ña ích thieän: caøng nhieàu caøng hay

尤 vöu: caøng 自修云者，不僅修我之學尤,當修我之身。 Töï tu vaân giaû, baát caån tu ngaõ chi hoïc, vöu ñöông tu ngaõ chi thaân: Noùi laø töï tu ñoù, chaúng nhöõng tu döôõng söï hoïc chuùng ta, maø caøng neâ n söûa ñoåi con ngöôøi chuùng ta.

滋 tö: theâm, caøng (= 茲) 若是則弟子之惑滋甚。 Nhöôïc thò taéc ñeä töû chi hoaëc tö thaäm: Nhö theá thì moái nghi ngôø cuûa ñeä töû caøng theâm nhieàu.

譽 DÖÏ ° khen ngôïi – tieáng toát Töø ngöõ

ª danh döï, thanh döï Ñoàng aâm

豫 = 預 an vui – can thieäp vaøo – ñeà phoøng tröôùc khi vieäc chöa xaûy ra (döï bò, can döï) 與 can döï vaøo, xen döï vaøo – aâm khaùc laø döõ, dö 399

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

第 ÑEÄ ° thöù töï – nhaø ôû – khoa giaùp – chæ, chæ caàn Töø ngöõ

ª ñeä nhaát, ñeä nhò nieân, ñeä traïch, caäp ñeä, moân ñeä

二 NHÒ ª soá hai Töø ngöõ

ª voâ nhò, nhò nguyeân, nhò dieän, nhò phaåm, ñoäc nhaát voâ nhò, tieâu nhò, nhò taâm Ñoàng aâm

貳 khoâng chuyeân nhaát – khoâng giöõ moät loøng – khaùc bieät – nghi ngôø – laøm boài phoù – theå vieát keùp cuûa chöõ 二 (nhò taâm)

寶 BAÛO ° (böûu) quyù baùu – tieàn teä – aán vua Töø ngöõ

ª baûo giaùm, baûo kieám, quoác baûo, thoâng baûo, traân baûo, baûo boái

比 TYÛ ° (bæ) so saùnh – cuøng ngang nhau – saùnh vôùi – caùc aâm khaùc laø tyø, tî Töø ngöõ

ª tyû giaûo, tæ leä, tæ thí, voâ tæ, tæ soá 400

BAØI 66

Ñoàng aâm

俾 khieán, theo 姊 chò trong quan heä vôùi em gaùi (tyû muoäi) 妣 ngöôøi meï ñaõ cheát goïi laø tyû (noäi toå tyû: baø noäi ñaõ qua ñôøi) 璽 caùi aán cuûa vua (ngoïc tyû)

侵 XAÂM ° tieán leân – tieán binh laán chieám – naêm maát muøa Töø ngöõ

ª xaâm laêng, xaâm phaïm, xaâm löôïc, xaâm ñoaït, xaâm haïi, xaâm nhaäp, xaâm chieám

害 HAÏI ° traùi vôùi lôïi – laøm toån thöông ñeán – hao toån Töø ngöõ

ª lôïi haïi, thöông haïi, toån haïi, xaâm haïi, ñoäc haïi, haïi söï, tai haïi, höõu haïi, voâ haïi, hoïa haïi, haïi nhaân

容 DUNG ° tieáp nhaän – bao boïc – daùng maïo – chöùa ñöïng Töø ngöõ

ª dung maïo, hình dung, dung nhan, dung nghi, dung naïp, dung hoøa, dung tích, khoan dung, dung thöù Ñoàng aâm

鎔 naáu chaát kim thuoäc cho chaûy ra – khuoân ñuùc ñoà (dung ñieåm) 溶 vaät chaát tan trong nöôùc (dung dòch) 401

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

蓉 phuø dung 芙蓉: caây hoa phuø dung 融 khí löûa boác leân – saùng suûa – chaûy ra thaønh nöôùc – löu thoâng

庸 caàn ñeán – coâng lao – taàm thöôøng – trung dung – vuïng veà (dung tuïc) 傭 laøm thueâ (dung coâng)

毀 HUÛY ° phí ñi – hö hoûng – noùi xaáu Töø ngöõ

ª huûy hoaïi, phaù huûy, tieâu huûy, huûy dieät, huûy thöông Ñoàng aâm

燬 ñoát cho maát ñi (thieâu huûy) 卉 goïi chung caùc loaøi coû (hoa huûy) – ñoâng, nhieàu BAØI 67

觀人李克曰︰居視其所親，富視其所與，達視其所舉，窮視其所不違，貧視其所不取。劉公非有言云︰遭事不惑則知其智，犯難不避則知其節，臨財不私則知其廉，應對不疑則知其辦。 402

BAØI 67

Dòch aâm

Quan nhaân Lyù Khaéc vieát: “Cö thò kyø sôû thaân, phuù thò kyø sôû döõ, ñaït thò kyø sôû cöû, cuøng thò kyø sôû baát vi, baàn thò kyø sôû baát thuû.” Löu coâng Phi höõu ngoân vaân: “Tao söï baát hoaëc taéc tri kyø trí. Phaïm naïn baát tî taéc tri kyø tieát. Laâm taøi baát tö taéc tri kyø lieâm. ÖÙng ñoái baát nghi taéc tri kyø bieän.”1 Dòch nghóa

Xem xeùt ngöôøi Lyù Khaéc noùi: “(Xeùt ngöôøi thì) trong vieäc cö xöû xem hoï chôi thaân vôùi nhöõng ai; trong luùc giaøu coù xem hoï giuùp ñôõ nhöõng ai; khi thaønh ñaït xem hoï caát nhaéc ngöôøi naøo, luùc cuøng khoán xem hoï khoâng laøm nhöõng vieäc gì, luùc ngheøo khoù xem hoï khoâng chòu nhaän nhöõng thöù gì.” Löu coâng Phi coù noùi raèng: “(Xeùt ngöôøi) trong luùc gaëp vieäc maø khoâng laàm laãn thì bieát laø coù trí, trong luùc gaëp naïn maø khoâng traùnh neù thì bieát laø coù khí tieá t, trong luùc gaëp ñöôïc tieàn cuûa maø khoâng tính toaùn ñieàu lôïi rieâng tö thì bieát laø lieâm khieát; trong luùc öùng ñoái maø khoâng nghi hoaëc thì bieát laø coù taøi bieän baùc.” NGÖÕ PHAÙP

臨 Chöõ 臨 laâm trong caùc töø ngöõ: laâm taøi, laâm naïn, laâm haønh, laâm bieän... coù nghóa laø gaëp phaûi, ñang luùc, vaøo 1

Trích töø saùch Trung ngoaïi caùch ngoân tinh hoa. Lyù Khaéc laø ngöôøi soáng vaøo ñôøi Xuaân thu, Löu Coâng Phi chöa roõ laø ai.

403

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

luùc... Tuy laø tuøy theo ngöõ caûnh maø dieãn yù khaùc nhau trong tieáng Vieät, nhöng yù nghóa cuûa noù vaãn coù tính caùch ñoàng nhaát qua caùc caùch duøng trong chöõ Haùn, khi ñöùng tröôùc danh töø cuõng nhö khi ñöùng tröôùc ñoäng töø . Ñoái vôùi töø laâm naïn, cuõng coù theå duøng nguyeân nhö goác chöõ Haùn thay vì dòch ra laø gaëp tai naïn hay ñang luùc coù naïn. Ñoái vôùi töø laâm taøi neân hieåu laø “gaëp ñöôïc tieàn cuûa”, nghóa laø trong nhöõng hoaøn caûnh coù theå tieáp xuùc vôùi tieàn cuûa khoâng thuoäc sôû höõu cuûa mình. Moät soá töø ngöõ khaùc ñeå hieåu theâm veà caùch duøng chöõ naøy: 臨終 laâm chung: luùc haáp hoái, 臨民 laâm daân: trò daân, 臨陣 laâm traän: vaøo luùc ñaùnh traän, 臨盆 laâm boàn: vaøo luùc sinh nôû... GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

觀 QUAN ° xem, ngaém – chuù yù xem xeùt – caûnh töôïng – xem thaáy – quan ñieåm, caùch nhìn nhaän veà moät vaán ñeà – aâm khaùc laø quaùn Töø ngöõ

ª quan chieâm, quan ñieåm, quan saùt, traùng quan, quan voïng, quan nieäm, vuõ truï quan, nhaân sinh quan, ñaïi quan kyø quan, bi quan, laïc quan

李 LYÙ ° hoï Lyù – caây maän – haønh lyù ñi ñöôøng xa 404

BAØI 67

Töø ngöõ

ª ñaøo lyù, haønh lyù

投桃報李 ñaàu ñaøo baùo lyù: neùm cho traùi ñaøo thì traû

laïi baèng traùi maän, ñoàng nghóa nhö caâu: “Baù nh ít trao ñi, baùnh quy trao laïi” trong tieáng Vieät. 桃李在公門 ñaøo lyù taïi coâng moân: yù noùi nhöõng keû taøi naêng ñeàu quy tuï laïi, ñôøi Ñöôøng ngöôøi ta duøng caâu naøy ñeå chæ Ñòch Nhaân Kieät quy tuï ñöôïc nhieàu hieàn taøi.

瓜中不納履，李下不整冠。 Qua trung baát naïp lyù, lyù haï baát chænh quan: trong ruoäng döa khoâng neân xoû giaøy, döôùi caây maän khoâng neân söûa khaên, yù noùi söï thaän troïng ñeå traùnh bò hieàm nghi vì rôi vaøo caûnh tình ngay lyù gian.

克 KHAÉC ° coù theå – thaéng, hôn – laøm ñöôïc – khaéc phuïc, cheá ngöï – ñònh kyø, aán ñònh thôøi gian Töø ngöõ

ª khaéc kyû, khaéc phuïc, khaéc kyø Ñoàng aâm

刻 chaïm khaéc – thôøi giôø – in saâu vaøo – nghieâm döõ (khaéc baïc, thôøi khaéc)

剋 choáng nhau – nghieâm döõ (töông ñaéc)

舉 CÖÛ ° caát leân – noåi daäy – ñaåy leân – ñöa leân – tieá n daãn – bieân cheùp – khen ngôïi – bay cao – thi ñoã – sinh ñeû – taát caû 405

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª cöû ñoäng, cöû chæ, cöû haønh, cöû nghóa, nghóa cöû, cöû toïa, cöû nhaân, cöû nhaïc, cöû nghieäp, traùng cöû, cöû söï, cöû töû, tieám cöû, ñeà cöû, öùng cöû, cöû quoác höng sö Ñoàng aâm

筥 caùi thuùng troøn ñeå ñöïng vaät – caùi soït ñöïng luùa – caùi caøo

莒 rau dieáp

劉

LÖU ° gieát – hoï löu

遭 TAO ° gaëp nhau trong söï tình côø – ñi tuaàn Töø ngöõ

ª tao phuøng, tao ngoä, tao naïn Ñoàng aâm

騷 quaáy roái – buoàn raàu – moät theå vaên xöa (ly tao, tao ñaøn, tao nhaân maëc khaùch) 搔 gaõi, caøo

犯 PHAÏM ° ñoäng chaïm ñeán – laán tôùi – ngöôøi coù toäi – maéc phaûi Töø ngöõ

ª phaïm toäi, xaâm phaïm, phaïm phaùp, phaïm nhaân, tuø phaïm, toäi phaïm, phaïm caám, phaïm huùy, xuùc phaïm, taùi phaïm, chính phaïm, toøng phaïm, thu haøo voâ phaïm 406

BAØI 67

Ñoàng aâm

范 hoï Phaïm – con ong 範 khuoân pheùp – khuoân – pheùp taéc (phaïm vi, quy phaïm)

梵 (phaïn) thanh tònh, tinh khieát (töø ngöõ Phaät giaùo) 笵 khuoân baèng tre

節 TIEÁT ° ñoát tre – maét caây – khôùp xöông – caùi khí phaùch cao quyù cuûa con ngöôøi – kieàm cheá – giaûm bôùt – thôøi tieát – leà tieát – tieát muïc – ñoà ñaùnh nhòp – ñieäu nhaïc – cao lôùn Töø ngöõ

ª tieát thaùo, truùc tieát, tieát cheá, tieát ñoä ñieàu tieát, khí tieát, tình tieát, tieát kieäm, tieát haïnh, tieát nghóa, danh tieát, tuaãn tieát

廉 LIEÂM ° khoâng tham – trong saïch – giaù reû – beân caïnh Töø ngöõ

ª lieâm só, lieâm quan, lieâm tröïc, thanh lieâm, lieâm khieát, lieâm giaù, caàn kieäm lieâm chính Ñoàng aâm

簾 böùc maønh tre, böùc saùo 鐮 caùi lieàm – caùi dao quaém (caâu lieâm) – 蜚鐮 phi lieâm: con giaùn 帘 maøn treo tröôùc cöûa

407

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

應 ÖÙNG ° ñaùp laïi – öùng phoù vôùi söï vieäc – thích öùng vôùi hoaøn caûnh – töông öùng, tuøy theo – hoïa theo – höôûng öùng (phong traøo, lôøi keâu goïi) – ñuùng vôùi ñieàu ñaõ noùi, öùng nghieäm Töø ngöõ

ª öùng bieán, öùng phoù, öùng ñoái, öùng ñaùp, öùng cöû, öùng duïng, öùng nghóa, öùng khaåu, öùng theá, öùng thí, öùng moä, höôûng öùng, ñoàng thanh töông öùng

對 ÑOÁI ° ñaùp laïi – öùng laïi – traû lôøi – thaønh ñoâi – baèng ngang nhau – hôïp vôùi – höôùng vaøo nhau – ñoái vôùi Töø ngöõ

ª ñoái ñòch, ñoái ngaãu, ñoái chöùng, ñoái dieän, ñoái ñaõi, ñoái ñaùp, ñoái khaùng, ñoái luõy, ñoái noäi, ñoái xöùng, caân ñoái, töông ñoái, tuyeät ñoái

疑 NGHI ° ngôø vöïc – gioáng nhau – laï – sôï Töø ngöõ

ª hoaøi nghi, nghi hoaëc, nghi nan, quyeát nghi, khaû nghi, nghi binh, nghi aùn, nghi vaán, nghi kî, tình nghi Ñoàng aâm

宜 thích ñaùng – neân (thích nghi) 儀 maët ngoaøi – hình thöùc – khuoân maãu – vaät taëng bieáu (leã nghi, nghi thöùc) 408

BAØI 68

孝子子路見於孔子曰︰昔者由也事二親之時常食藜藿爲親負米百里之外。親歿之後南遊於楚，從車百乘積粟萬鍾累茵而坐列鼎而食，願欲食藜藿，爲親負米，不可復得也。 Dòch aâm

Hieáu töû Töû Loä1 kieán ö Khoång Töû vieát: “Tích giaû Do daõ söï nhò thaân chi thôøi, thöôøng thöïc leâ hoaéc, vò thaân phuï meã baùch lyù chi ngoaïi. Thaân moät chi haäu, nam du u Sôû,2 tuøng xa baùch thaëng,3 tích tuùc vaïn chung,4 luïy nhôn nhi toïa, lieät 1

Töû Loä: hoïc troø Khoång Töû, teân laø Troïng Do, cuõng goïi laø Quyù Loä, laø ngöôøi hieáu ñeå, tính tình hieáu duõng. 2 Sôû: teân moät nöôùc chö haàu vaøo ñôøi Xuaân thu beân Trung Hoa. 3 Thaëng laø moät thöù binh xa ñôøi xöa, coù boán ngöïa keùo. Theo quy cheá nhaø Chaâu thì coõi ñaát cuûa thieân töû roäng ngaøn daëm vaø coù binh xa muoân coã, caùc nöôùc chö haàu lôùn höôûng khoâng quaù moät phaàn möôøi cuûa thieân töû, töùc laø moät traêm daëm vôùi soá binh xa moät ngaøn coã, caùc quan ñaïi phu nöôùc chö haàu höôûng toái ña ñaát phong möôøi daëm vôùi traêm coã binh xa. 4 Vaïn chung: muoân chung – chung laø moät ñôn vò ñong löôøng xöa, baèng 6 hoäc 4 ñaáu. Chöùc quan töôùng quoác xöa moãi naêm höôûng soá löông laø muoân chung thoùc, neân noùi muoân chung laø noùi quyeàn vò cao sang. Coù caâu Kieàu: Muoân chung nghìn töù cuõng laø coù nhau laø laáy yù naøy.

409

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

ñænh nhi thöïc, nguyeän duïc thöïc leâ hoaéc, vò thaân phuï meã, baát khaû phuïc ñaéc daõ.”1 Dòch nghóa

Ngöôøi con hieáu Töû Loä gaëp Khoång Töû noùi raèng: “Ngaøy xöa trong thôøi kyø Do coøn phuïng döôõng cha meï, thöôøng aên rau leâ rau hoaéc, ñoäi gaïo cho cha meï töø xa ngoaøi traêm daëm. Sau khi cha meï maát thì ñi veà Nam ñeán nöôùc Sôû, xe tuøy tuøng haøng traêm coã, thoùc chöùa ñeán muoân chung, xaáp ñeäm daøy maø ngoài, baøy vaïc töøng haøng maø aên, laïi öôùc mong ñöôïc aêu rau leâ rau hoaéc, ñoäi gaïo nuoâi cha meï nhö xöa maø khoâng theå naøo coù laïi ñöôïc.” GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

常 THÖÔØNG ° daøi laâu – luoân luoân khoâng thay ñoåi – bình thöôøng – khoâng khaùc laï Töø ngöõ

ª thöôøng xuyeân, thöôøng söï, thöôøng vuï, thöôøng tröïc, voâ thöôøng, thöôøng soá, thöôøng nhaät, taàm thöôøng, thoâng thöôøng, thöôøng leä, baát thöôøng, phi thöôøng Ñoàng aâm

嘗 neám ñoà aên – thöû xem – töøng traûi qua (ngoïa taân thöôøng ñaûm)

Baøi naøy trích ôû saùch Khoång töû gia ngöõ, moät boä saùch do con chaùu Khoång Töû söu taäp caùc söï vieäc cuøng lôøi leõ cuûa ngaøi ñaõ ñoái ñaùp vôùi moân sinh vaø nhöõng ngöôøi ñöông thôøi soaïn thaønh.

410

BAØI 68

償 ñeàn boài laïi (boài thöôøng) 裳 caùi xieâm, caùi quaàn (y thöôøng)

藜 LEÂ ° moät loaïi rau aên ñöôïc, laù hình tröùng, saéc ñoû Töø ngöõ

ª leâ khaéc: rau leâ, rau hoaéc, nhaø ngheøo duøng aên qua böõa Ñoàng aâm

梨 caây leâ 犂 caùi caøy – ñi caøy – saéc ñen 黎 saéc ñen – daân chuùng – hoï Leâ (leâ daân, leâ nguyeân)

藿 HOAÉC ° moät thöù rau taïp – laù caây ñaäu (hoaéc höông) Ñoàng aâm

藿 lan ra raát mau (hoaéc loaïn)

負 PHUÏ ° vaùc, coõng treân löng – caäy vaøo – thaát baïi, thua – theïn thuøng – thieáu nôï – laøm traùi ngöôïc, phaûn boäi Töø ngöõ

ª phuï aân, phuï baïc, phuï ñöùc, phuï tình, phuï traù ch, phuï löïc, töï phuï, ñaûm phuï, baûo phuï

米 MEÃ ° gaïo, luùa 411

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª tuùc meã cuoäc, meã chaâu taân queá

百 BAÙCH ° (baù) moät traêm – soá nhieàu Töø ngöõ

ª baùch nieân giai laõo, baùch tính, baùch chieán baùch thaéng, baùch ngheä, baùch phaân Ñoàng aâm

柏 (baù) caây baùch hay caây baù (tuøng baù) 迫 eùp böùc – ngaët laém (böùc baùch)

歿 MOÄT ° cheát, qua ñôøi Ñoàng aâm

沒 chìm maát – maát – heát – cheát – khoâng coù (tieâu moät, mai moät)

楚 SÔÛ ° moät thöù caây gai – ñau khoå – roõ raøng – teân nöôùc Sôû Töø ngöõ

ª khoå sôû, sôû sôû, thanh sôû, haï sôû

乘 THAËNG ° binh xa ngaøy xöa coù boán ngöïa keùo – saùch cheùp vieäc cuõ – aâm khaùc laø thöøa 412

BAØI 68

Töø ngöõ

ª thöôïng thaëng, daõ thaëng, vaïn thaëng Ñoàng aâm

剩 dö ra (thaëng dö giaù trò)

積 TÍCH ª chöùa, doàn laïi – laâu ngaøy – soá thaønh cuûa baøi toaùn nhaân Töø ngöõ

ª tích cöïc, tích tröõ, tích luõy, tích thieän, tích soá, dung tích, theå tích, dieän tích

粟 TUÙC ° luùa – thoùc Töø ngöõ

ª tuùc meã cuoäc

累 LUÕY ° (luïy) xeáp, gaáp laïi nhieàu laàn – theâm leân, gaáp leân nhieàu laàn Töø ngöõ

ª luõy tieán, luõy thöøa, luõy tích (tích luõy) Ñoàng aâm

壘 thaønh ñaát cao (thaønh luõy)

茵 NHAÂN ° (nhôn) neäm, chieáu keùp, ñeäm xe 413

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª nhaân traàn 茵陳 moät loaïi döôïc thaûo

坐 TOÏA ° ngoài – nghæ ngôi – nhaân vì – xöû toäi, buoäc toäi – ñoái tuïng – quay löng veà – quì xuoáng – khoâng döng, ngoài khoâng maø ñöôïc höôûng Töø ngöõ

ª toïa thöïc, toïa höôûng kyø thaønh, toïa toäi, an toïa, toïa quan thaønh baïi, toïa thöïc sôn baêng, toïa laïc, toïa thaâu Ñoàng aâm

座 choã ngoài – ngöôøi tham döï trong moät hoäi nghò – caùi giaù ñeå gaùc ñoà – aâm khaùc laø toøa (chuû toïa, cöû toïa, thöôïng toïa)

列 LIEÄT ° saép baøy – giaêng baøy ra – nhöõng caùi, nhöõng ngöôøi Töø ngöõ

ª la lieät, baøi lieät, lieät keâ, lieät danh, lieät quoác, lieät truyeän, lieät vò Ñoàng aâm

裂 raùch ra – cheû ra – xeû ra (phaân bieät) 洌 nöôùc trong 冽 khí laïnh buoát (laãm lieät) 414

BAØI 68

烈 löûa noùng – baïo tôïn – ngay thaúng – coâng nghieäp (lieät nöõ, lieät só, khoác lieät)

劣 xaáu, keùm – yeáu (lieät haïng, öu thaéng lieät baïi)

鼎 ÑÆNH ° (ñaûnh) caùi vaïc ba chaân duøng ñeå naáu – tình huoáng coù ba phía ñoái nhau cuøng giöõ cho nhau, theá chaân vaïc – vuoâng vaén – thònh vöôïng – nghieäp vua Töø ngöõ

ª ñænh thònh, ñænh chung (sang troïng quyeàn quyù) ñænh tuùc tam phaân (chia ba theo theá chaân vaïc) Ñoàng aâm

濎 nöôùc meânh moâng, lai laùng 頂 ñænh nhoïn – ñænh ñaàu – nôi cao nhaát

願 NGUYEÄN ° yù muoán – ñieàu mong öôùc Töø ngöõ

ª yù nguyeän, chí nguyeän quaân, caàu nguyeän, öôùc nguyeän, thoûa nguyeän, tình nguyeän, nguyeän voïng Ñoàng aâm

愿 ngöôøi thöïc thaø trung haäu (höông nguyeän)

415

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 69

違期鄧陳琨憶昔與君相別時柳條猶未囀黃鸝問君何日歸君約杜鵑啼杜鵑已逐黃鸝老靑柳樓前語鷾鴯憶昔與君離別中雪梅猶未識東風問君何日歸君指桃花紅桃花已逐東風去老梅江上又芙蓉 416

BAØI 69

Dòch aâm

Vi kyø Ñaëng Traàn Coân ÖÙc tích döõ quaân töông bieät thì, Lieãu ñieàu do vò chuyeån hoaøng ly. Vaán quaân haø nhaát quy, Quaân öôùc ñoã quyeân1 ñeà. Ñoã quyeân dó truïc hoaøng ly laõo, Thanh lieãu laâu tieàn ngöõ yù nhi. ÖÙc tích döõ quaân ly bieät trung, Tuyeát mai2 do vò thöùc ñoâng phong. Vaán quaân haø nhaät quy, Quaân chæ ñaøo hoa hoàng. Ñaøo hoa dó truïc ñoâng phong khöù, Laõo mai giang thöôïng höïu phuø dung.3 Dòch nghóa

Sai heïn Nhôù ngaøy xöa cuøng töø bieät nhau, treân caønh lieãu chöa coù tieáng oanh vaøng (muøa ñoâng). thieáp hoûi chaøng ngaøy naøo veà, chaøng heïn thôøi kyø chim ñoã quyeân keâu (muøa heø). 1

Ñoã quyeân: chim quoác, coøn coù teân laø töû quy, hoaëc ñoã vuõ. Tuyeát mai: hoa mai troå trong muøa tuyeát rôi vaø laïi coù maøu tuyeát. 3 Baøi naøy laø moät ñoaïn trích trong Chinh phuï ngaâm khuùc cuûa Ñaëng Traàn Coân, baø Ñoaøn Thò Ñieåm ñaõ dòch ra thaønh moät aùng vaên noâm kieät taùc trong vaên chöông Vieät Nam. 2

417

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Nay chim quyeân cuõng ñaõ giaø theo chim oanh vaøng maät, maø treân caønh lieãu xanh tröôùc laàu chim yù nhi ñaõ líu lo roài. Nhôù khi xöa cuøng chaøng chia tay nhau, luùc aáy hoa mai traéng chöa bieát gioù ñoâng laø gì thieáp hoûi chaøng ngaøy naøo veà, chaøng chæ hoa ñaøo ñoû maø heïn (muøa xuaân), nay hoa ñaøo ñaõ ñuoåi theo gioù ñoâng maø cuøng ñi caû, treân soâng heát mai giaø coãi laïi ñeán phuø dung taøn taï. Baûn dòch thô cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm

Thuûa laâm haønh oanh chöa beùn lieãu, Hoûi ngaøy veà öôùc neûo quyeân ca. Nay quyeân ñaõ giuïc oanh giaø, YÙ nhi laïi gaùy tröôùc nhaø líu lo. Thuûa ñaêng ñoà mai chöa daïn gioù, Hoûi ngaøy veà chæ ñoä ñaøo boâng. Nay ñaøo ñaõ quyeán gioù ñoâng, Phuø dung laïi nôû beân soâng bô sôø. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

違 VI ° lìa ra – traùi ngöôïc – khoâng ñuùng theo – xa laùnh – laàm loãi Töø ngöõ

ª vi caûnh, vi nghòch, vi boäi, vi phaûn, vi phaïm 418

BAØI 69

條 ÑIEÀU ° caønh nhoû – moät caùi (tieáng ñeám nhöõng vaät nhoû vaø daøi) – khoaûn, haïng – ñöôøng loái Töø ngöõ

ª ñieàu kieän, ñieàu lyù, quy ñieàu, ñieàu muïc, ñieàu traàn, ñieàu öôùc, tín ñieàu, giaùo ñieàu Ñoàng aâm

調 ñieàu hoøa vôùi nhau – ñuøa bôõn, cöôøi côït – dôøi choã naøy ñi choã khaùc – ñöa daãn – cöôøi nhaïo – tra xeùt (ñieàu binh, ñieàu hoøa, ñieàu tra)

囀 CHUYEÅN ° tieáng chim keâu deã nghe – chim hoùt líu lo Ñoàng aâm

轉 xe chuyeån ñoäng – laên – vaän taûi – dôøi ñi choã khaùc (chuyeån ñoäng, vaän chuyeån)

鸝 LY ° hoaøng ly 黃鸝: chim vaøng anh, cuõng vieát 黃鶯 hoaøng oanh

約 ÖÔÙC ° boù buoäc – toùm taét – heïn nhau – ñieàu troïng yeáu – tieát kieäm – öôùc ñoä, phoûng chöøng Töø ngöõ

ª ñieàu öôùc, nguyeän öôùc, öôùc thuùc, kieäm öôùc, yeáu öôùc, öôùc leä, öôùc phaùp, öôùc soá, theä öôùc, kheá öôùc, öôùc ñònh, öôùc löôïc, kyø öôùc 419

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

杜 ÑOÃ ° caây cam ñöôøng, cuõng goïi laø ñöôøng leâ – thuoäc veà ñòa phöông, baûn xöù, noäi ñòa – hoï Ñoã – moät thöù coû thôm – ngaên chaën – bòa ñaët, baøy veõ Töø ngöõ

ª ñoã quyeân, ñoã soaïn (baøy veõ ra moät caùch khoâng caàn thieát)

鵑 QUYEÂN ° chim quoác, noùi taét tieáng ñoã quyeân

鷾 YÙ ° yù nhi 鷾鴯: chim eùn

鴯 NHI ° yù nhi 鷾鴯: chim eùn Töø ngöõ

ª nhi mieâu 鴯鶓: ñaø ñieåu sa maïc

識 THÖÙC ° bieát – quen bieát – hieåu bieát – aâm khaùc laø chí Töø ngöõ

ª tri thöùc, trí thöùc, thöùc giaû, kieán thöùc, nhaän thöùc, yù thöùc, duy thöùc, thöùc thôøi Ñoàng aâm

式 pheùp thöùc, coâng thöùc – kieåu maãu – ngaøy leã (caùch thöùc, phöông thöùc) 拭 lau chuøi cho khoûi buïi 420

BAØI 70

軾 caùi ñoøn ngang ôû tröôùc xe duøng ñeå döïa

指 CHÆ ° ngoùn tay – yù höôùng – laáy ngoùn tay maø troû – xoay veà – traùch Töø ngöõ

ª thuû chæ, chæ huy, chæ ñaïo chæ daãn, chæ trích, chæ giaùo, chæ ñònh, chæ nam chaâm, chæ nghò

芙 PHUØ ° caây daâm buït – caây traàu – phuø dung 芙蓉: hoa phuø dung, sôùm nôû toái taøn – phuø cöø 芙蕖: hoa sen

蓉 DUNG ° phuø dung: xem chöõ phuø

BAØI 70

違期 (續)

與我約何所乃約隴西岑日中兮不來墜葉兜我簪 421

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

佇立空涕泣荒村喧午禽與君約何所乃約漢陽橋日晚兮不來谷風吹我袍佇立空涕泣寒江起暮潮 Dòch aâm

Vi kyø (tuïc) Döõ ngaõ öôùc haø sôû, Naõi öôùc Luõng Taây1 saàm. Nhaät trung heà baát lai, Truïy dieäp ñaâu ngaõ traâm. Tröõ laäp khoâng theá khaáp,2 Hoang thoân huyeân ngoï caàm. 1 2

Luõng Taây: teân ñaát thuoäc tænh Thieåm Taây, Trung Hoa. Khoâng theá khaáp (khoâng: suoâng, khoâng ñoái duïng vaøo ñaâu caû; theá: khoùc chaûy nöôùc maét nöôùc muõi; khaáp: khoùc ngheïn ngaøo, coù nöôùc maét maø khoâng thaønh tieáng, khaùc vôùi 哭 khoác laø khoùc coù tieáng, vaø 號 haøo laø keâu gaøo, khoùc to): buoàn tuûi maø khoùc thaàm, tuûi vôùi rieâng mình, khoâng bieát san seû ñau khoå cuøng ai.

422

BAØI 70

Döõ quaân öôùc haø sôû, Naõi öôùc Haùn Döông1 kieàu. Nhaät vaõn heà2 baát lai, Coác phong xuy ngaõ baøo. Tröõ laäp khoâng theá khaáp, Haøn giang khôûi moä traøo. Dòch nghóa

Sai heïn (tieáp theo) Chaøng heïn cuøng thieáp nôi naøo, chaøng heïn nôi goø nuùi Luõng Taây. Giöõa tröa roài maø chaúng thaáy chaøng ñeán, laù ruïng phuû caønh traâm. Ñöùng ñôïi chaøng maø nöôùc maét daàm deà, chim tröa ñaõ keâu roän nôi xoùm vaéng. Cuøng nhau heïn nôi naøo, chaøng heïn nôi caàu Haùn Döông. Ngaøy taøn roài khoâng thaáy chaøng ñeán, gioù nuùi thoåi tung vaït aùo thieáp. Ñöùng ñôïi chaøng maø nöôùc maét daàm deà, nöôùc trieàu ñeâm ñaõ daâng treân soâng laïnh. 1

Haùn döông: phía baéc soâng Haùn, nay thuoäc ñòa phaän tænh Cam Tuùc. Tænh Hoà Baéc cuõng coù huyeän teân Haùn Döông. 2 Chöõ heà ñöôïc duøng trong caùc theå thô, ca ngaâm xöa, nhaát laø trong Sôû töø, laø loaïi tieáng ñeäm coù chöùc naêng laøm hoaøn chænh aâm ñieäu hôn laø mang nghóa töø vöïng.

423

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Baûn dòch thô cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm

Heïn cuøng ta Luõng Taây nham aáy, Sôùm ñaõ troâng naøo thaáy hôi taêm. Ngaäp ngöøng laù ruïng caønh traâm, Ñöùng troâng nghe daäy tieáng caàm xoân xao. Heïn nôi nao Haùn Döông caàu noï, Chieàu laïi tìm naøo coù tieâu hao. Ngaäp ngöøng gioù thoåi chieán baøo, Baõi hoâm tuoân daãy nöôùc traøo meânh moâng.

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

隴 LUÕNG ° teân ñaát – naám ñaát cao = 壟 Ñoàng aâm

壟 naám ñaát cao ôû giöõa ruoäng – caùi maû (luõng ñoaïn)

岑 SAÀM ° nuùi nhoû maø cao Töø ngöõ

ª saàm laâu, saàm tòch, saàm uaát, Saàm sôn

兜 ÑAÂU ° muõ cuûa binh só – töø ñöôøng sau vaây boïc tôùi maët tröôùc, vaây baét 424

BAØI 70

Töø ngöõ

ª ñaâu maâu (muõ cuûa vò töôùng ñoäi khi xuaát traän), ñaâu maõ

簪 TRAÂM ° ñoà duøng caøi toùc cuûa phuï nöõ – caém vaøo – mau choùng – nhoùm hoïp Töø ngöõ

ª traâm anh, traâm hoát

佇 TRÖÕ ° ñöùng chôø laâu – ñôïi Töø ngöõ

ª tröõ laäp (ñöùng ñôïi) Ñoàng aâm

貯 chöùa caát (tích tröõ) 杼 caùi thoi deät vaûi 紵 vaûi gai 苧 moät thöù caây gai duøng ñeå deät vaûi ôû Trung Hoa

空 KHOÂNG ° troáng khoâng – luoáng trôn, khoâng coù gì heát – thong thaû – ngheøo ñoùi Töø ngöõ

ª khoâng khí, hö khoâng, chaân khoâng, saéc saéc khoâng khoâng, khoâng gian, khoâng ngoân, khoâng trung, khoâng töôûng, khoâng tieàn khoaùng haäu 425

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

倥 oâng trôøi – 倥偬 khoâng toång: caáp baùch, voäi vaøng – ngheøo tuùng, quaãn baùch – 倥侗 khoâng ñoàng: raát voäi vaøng

涕 THEÁ ° khoùc ra nöôùc maét – nöôùc maét, nöôùc muõi Töø ngöõ

ª theá khaáp (khoùc suït suøi), theá töù, theá leä giao löu

泣 KHAÁP ° khoùc chaûy nöôùc maét maø khoâng thaønh tieáng Töø ngöõ

ª khaáp huyeát, khaáp bieät, khaáp baùi

荒 HOANG ° maát muøa ñoùi keùm – hoang vaéng – boû dôû – ruoäng khoâng khai phaù – luùa khoâng chín ñöôïc – boû khoâng – phoùng tuùng voâ ñoä Töø ngöõ

ª hoang daõ, hoang nhaøn, hoang löông, hoang phí, hoang pheá, hoang thoân, hoang vu, hoang daâm, hoang ñöôøng Ñoàng aâm

謊 lôøi noùi trong moäng – noùi nhaûm, noùi baäy 肓 phía döôùi quaû tim – 病入皋肓 beänh nhaäp cao hoang: beänh raát nguy kòch, khoâng cöùu noåi 426

BAØI 70

喧 HUYEÂN ª noùi oàn aøo – raàm ró, om soøm Töø ngöõ

ª huyeân naùo, huyeân hoa Ñoàng aâm

萱 thöù caây laù nhoû daøi, hoa vaøng, hoa vaø caønh ñeàu aên

ñöôïc – huyeân ñöôøng: nhaø ñaøn baø ôû, neân goïi ngöôøi meï laø huyeân ñöôøng

諠 queân maát 煊 = 暄 aám aùp – naéng aám (haøn huyeân) 楥 khuoân goã ñeå ñoùng giaøy 諼 doái traù – queân maát

橋 KIEÀU ° caây caàu – teân moät loaïi caây – caây xaø ngang – caây cao Töø ngöõ

ª kieàu moân, phuø kieàu, ngaân kieàu, thöôùc kieàu Ñoàng aâm

翹 loâng daøi ôû ñuoâi chim – caát leân, ngaång ñaàu leân – veû

töôi toát – toát ñeïp, vöôït troäi hôn heát 喬 caây cao caønh cong – cao – caùi maáu ôû muõi xaø maâu – giaû, khoâng thöïc (kieàu moäc: caây cao) 僑 taïm nguï, ôû nhôø nôi naøo (kieàu cö, ngoaïi kieàu, kieàu daân) 嬌 meàm moûng deã thöông – con gaùi ñeïp (kieàu nhi, yeâu kieàu) 427

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

袍 BAØO ° aùo daøi – vaït aùo tröôùc Töø ngöõ

ª chieán baøo Ñoàng aâm

泡 boït nöôùc (baøo aûnh) 庖 nhaø beáp (baøo truø) 匏 (bieàu) caây baàu 炮 ñoát nöôùng 咆 baøo hao: tieáng hoå gaàm – giaän döõ la heùt 胞 caùi nhau thai (ñoàng baøo, baøo thai)

潮 TRIEÀU ° (traøo) nöôùc trieàu (soâng, bieån) leân xuoáng – aåm thaáp Töø ngöõ

ª phong traøo, traøo löu, tö traøo, traøo tín Ñoàng aâm

朝 (trieàu) nôi vua vaø quan laøm vieäc nöôùc – baày toâi chaàu vua – ñôøi, trieàu ñaïi (trieàu ñình, trieàu chính) NGÖÕ PHAÙP CAÂU CHUÛ ÑOÄNG

Caáu truùc caâu chuû ñoäng trong tieáng Haùn töông töï nhö tieáng Vieät, khôûi ñaàu baèng chuû töø (thöïc hieän haønh ñoäng), roài ñeán ñoäng töø, vaø tieáp sau laø tuùc töø (nhaän laõnh haønh ñoäng). 428

BAØI 70

Ví duï:

犬逐兔 Khuyeån truïc thoá.: Choù ñuoåi thoû. 虎食牛 Hoå thöïc ngöu.: Coïp aên boø. 父教子 Phuï giaùo töû.: Cha daïy con. CAÂU BÒ ÑOÄNG

Khi chuyeån ñoåi nhöõng caâu treân ra caâu bò ñoäng, hay thuï ñoäng, ngöôøi ta phaûi vieát nhö sau: 1. 兔爲犬所逐 Thoá vi khuyeån sôû truïc.: Thoû bò choù ñuoåi. 牛爲虎所食 Ngöu vi hoå sôû thöïc.: Boø bò coïp aên. 2. 兔見逐於犬 Thoá kieán truïc ö khuyeån.1 牛見食於虎 Ngöu kieán thöïc ö hoå. 3. 兔被逐於犬 Thoá bò truïc ö khuyeån.2

牛被食於虎 Ngöu bò thöïc ö hoå. Chuùng ta thaáy caâu bò ñoäng ñaõ duøng ñeán caùc caáu truùc

nhö: 爲... 所，見... 於，被... 於

Trong caùch vieát thöù nhaát, chuùng ta thaáy caáu truùc caâu töông töï nhö tieáng Vieät, laø chuû töø bò ñoäng ñi tröôùc, roài ñeán trôï ñoäng töø roài ñeán tuùc töø chuû ñoäng, sau cuø ng môùi ñeán ñoäng töø chính thöùc. 1

Ñoäng töø taù duïng 見 kieán thöôøng ñöôïc duøng nhieàu hôn trong nhöõng tröôøng hôïp khuyeát duïng tuùc töø. Ví duï: 吾輩何以見疑 Ngoâ boái haø dó kieán nghi.: Chuùng ta bò nghi ngôø vì leõ gì. (Khoâng noùi laø ai nghi ngôø.) 2 Caáu truùc 被... 於 bò … ö ñöôïc duøng nhieàu trong vaên Baïch thoaïi, ít thaáy duøng trong coå vaên. Cuõng nhö chöõ kieán, chöõ bò ñöôïc thaáy duøng nhieàu trong nhöõng caâu khuyeát duïng tuùc töø. Ví duï: 當他被召回首都時。Ñöông tha bò trieäu hoài thuû ñoâ thôøi.: Ñang luùc haén bò goïi veà thuû ñoâ. (Khoâng noùi ai goïi veà.)

429

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Nhöng trong caùch vieát thöù 2 vaø thöù 3 thì caáu truùc coù khaùc ñi, laø chuû töø roài ñeán ñoäng töø taùc duïng vaø ñoäng töø chính, roài môùi ñeán tuùc töø ñi caùch sau moät giôùi töø. Trong tröôøng hôïp tuùc töø cuûa caâu chuû ñoäng nhaän laõnh moät haønh ñoäng theo höôùng coù lôïi hay voâ haïi thì ngöôøi ta chuyeån caâu noùi sang moät caùch vieát khaùc hôn. Ví duï:

父教子 Phuï giaùo töû.: Cha daïy doã con.  子受教於父 Töû thoï giaùo ö phuï.: Con nhaän söï daïy doã nôi cha. / Con ñöôïc cha daïy.  子受父之教 Töû thoï phuï chi giaùo.: Con nhaän söï daïy doã cuûa cha.

父母愛養子女 Phuï maãu aùi döôõng töû nöõ.: Cha meï thöông yeâu nuoâi naáng con caùi.  子女得愛養於父母 Töû nöõ ñaëc aùi döôõng ö phuï maãu.: Con caùi ñöôïc cha meï thöông yeâu nuoâi naáng.  子女得父母之愛養 Töû nöõ ñaéc phuï maãu chi aùi döôõng.: Con caùi ñöôïc söï thöông yeâu nuoâi naáng cuûa cha meï. Nhöõng chöõ 受 thoï vaø 得 ñaéc ñöôïc duøng thay cho 爲 vi, 所 sôû, 被 bò, 見 kieán...1 Trong nhieàu tröôøng hôïp, rieâng giôùi töø 於 ö cuõng coù theå ñuû chöùc naêng taïo thaønh moät caáu truùc thuï ñoäng: 1

Ngoaøi nhöõng chöõ thoï vaø vaø ñaéc, coøn coù moät soá tieáng khaùc cuõng ñöôïc duøng trong caâu thuï ñoäng nhö 遇 ngoä trong ngoä naïn, ngoä haïi hay 遭 tao trong mieãn tao sôû phaït.

430

BAØI 70

勞心者治人，勞力者治於人。 Lao taâm giaû trò nhaân, lao löïc giaû trò ö nhaân. (Maïnh töû) (Ngöôøi lao taâm cai trò ngöôøi khaùc, ngöôøi lao löïc bò ngöôøi khaùc cai trò.)

人能寡欲則不役於物。 Nhaân naêng quaû duïc taéc baát dòch ö vaät. (Xem baøi 65) Caáu truùc thuï ñoäng cuõng coù theå ñöôïc nhaän thaáy qua caùch duøng cuûa chöõ 所 sôû.

時勢所造之英雄 Thôøi theá sôû taïo chi anh huøng.:

(Anh huøng do thôøi theá taïo ra.)

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG: TEÂN MOÄT SOÁ LOAÏI CHIM

鴨 AÙP ° con vòt

鷓鴣 GIAÙ COÂ ° chim ña ña, trong thô ca thöôøng ñöôïc duøng laøm hình töôïng gôïi neân söï hoaøi voïng ñeán queâ nhaø Töø ngöõ

只今惟有鷓鴣飛 chæ kim duy höõu giaù coâ phi: ñeán nay chæ coù chim ña ña bay maø thoâi.

坐上若有江南客 , 莫向東風唱鷓鴣 Toïa thöôïng

nhöôïc höõu Giang Nam khaùch, maïc höôùng ñoâng phong xöôùng giaù coâ. (Treân choã ngoài neáu coù khaùch Giang Nam, thì ñöøng höôùng vaøo gioù ñoâng maø haùt khuùc giaù coâ.) YÙ noùi phaûi giöõ yù töù ñöøng ñeå khôi daäy loøng nhôù queâ cuûa ngöôøi. 431

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

杜鵑 ÑOÃ QUYEÂN ° chim ñoã quyeân, chim quoác, trong thô ca thöôøng ñöôïc duøng laøm hình töôïng ñeå noùi leân noãi nieàm cuûa ngöôøi ly höông nhôù veà ñaát nöôùc cuûa mình. Töø ngöõ

從今別却江南路，化作啼鵑帶血歸。 Tuøng kim

bieät khöôùc giang nam loä, hoùa taùc ñeà quyeân ñaùi huyeát quy. (Töø nay bieät haún ñöôøng Giang nam, hoùa laøm chim quoác keâu mang huyeát trôû veà. – Thô cuûa Vaên Thieân Töôøng ñôøi Toáng)

精衞 TINH VEÄ ° chim tinh veä, moät loaïi chim nhoû ôû bôø bieån Töø ngöõ

精衞銜石 tinh veä haøm thaïch: chim tinh veä ngaäm ñaù

Thaønh ngöõ naøy ñöôïc duøng ñeå noùi leân yù chí baùo thuø röûa haän duø khoù khaên gian khoå. Töông truyeàn xöa kia con gaùi Vieâm ñeá ñi bieån bò cheát chìm, hoùa laøm chim tinh veä haèng ngaøy ngaäm ñaù nuùi Taây ñem laáp bieån ñeå baùo thuø söï cheát chìm cuûa mình.

鶺鴒 TÍCH LINH ° chim chìa voâi Töø ngöõ

鶺鴒在原兄弟急難 Tích linh taïi nguyeân, huynh ñeä caáp naïn. (Chim chìa voâi ôû ñoàng, anh em bò hoaïn naïn cöùu caáp laãn nhau.) Do caâu naøy trong Kinh Thi, neân veà sau ngöôøi ta duøng hình töôïng chim tích linh ñeå noùi veà tình coát nhuïc anh em vôùi nhau. 432

BAØI 70

烏 OÂ ° chim quaï Töø ngöõ

慈烏反哺 töø oâ phaûn boä: quaï hieàn môùm traû cho meï. Thaønh ngöõ naøy ñöôïc duøng ñeå noùi leân loøng hieáu thaûo cuûa con caùi ñoái vôùi cha meï.

鴉 NHA ° con quaï khoang

鵲 THÖÔÙC ° chim khaùch Töø ngöõ

鵲報喜 thöôùc baùo hæ: chim khaùch baùo tin vui. Vì

ngöôøi xöa tin raèng nghe chim khaùch keâu laø coù tin vui, ñieàu laønh saép ñeán.

鷦鷯 TIEÂU LIEÂU ° chim gi, chim saâu Töø ngöõ

鷦鷯巢林不過一之 Tieâu lieâu saøo laâm baát quaù nhaát

chi. (Chim saâu laøm oå trong röøng, chæ moät caønh caây laø ñuû.) YÙ muoán noùi ñeán caùch soáng ñaïm baïc, tri tuùc.

鶴 HAÏC ° chim haïc, cuøng loaïi vôùi coø, vaïc, coù thaân hình lôùn vaø xinh ñeïp, ñöôïc ví vôùi ngöôøi soáng laâu, nhö noùi tuoåi haïc laø noùi tuoåi thoï, thöôøng ñöôïc xem laø loaøi chim cao quyù vaø coù nhieàu lieân heä vôùi caùc truyeàn thuyeát veà caûnh tieân 433

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª caàn haïc, haïc taát, haïc toaùn (quy linh haïc toaùn) haïc laäp keâ quaàn

白鶴三年不飛，一飛冲天 Baïch haïc tam nieân baát phi nhaát phi xung thieân. (Chim haïc traéng ba naêm khoâng bay, moät laàn bay tung trôøi. – Toáng Ngoïc) YÙ noùi ñeán caùi chí khí cuûa baäc haøo kieät, luùc chöa gaëp thôøi thì aån mình nhaãn nhuïc nhöng moät khi ñaõ haønh ñoäng thì taát laøm neân chuyeän lôùn.

鷺 LOÄ ° con coø

鶩 VUÏ ° moät gioáng vòt trôøi

鳩 CÖU ° chim tu huù

鳧 PHUØ ° chim le le

海鷗 HAÛI AÂU ° loaïi coø bieån

鷹 ÖNG ° chim boà caét, chim où

鸇 CHIEÂN ° moät loaïi chim où 434

BAØI 71

鳶 DIEÂN ° con dieàu

孔雀 KHOÅNG TÖÔÙC ° con coâng

鴛鴦 UYEÂN ÖÔNG ° moät loaïi chim soáng theo töøng caëp troáng maùi, con troáng laø uyeân, con maùi goïi laø öông, raát khaén khít vôùi nhau

BAØI 71

文與質說宛孔子見子桑伯子。子桑伯子不衣冠而處。弟子曰︰夫子何爲見此人乎？其質美而無文，吾欲說而文之。孔子去，子桑伯子門人不悅曰夫子何爲見孔子乎？曰︰其質美而文繁，吾欲說而去其文。 435

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Vaên döõ chaát1 (Thuyeát uyeån)2 Khoång Töû kieán Töû Tang Baù Töû. Töû Tang Baù Töû baát y quan nhi xöû. Ñeä töû vieát: “Phu töû3 haø vi kieán thöû nhaân hoà?” Vieát: “Kyø chaát myõ nhi voâ vaên, ngoâ duïc thuyeát nhi vaên chi.” Khoång töû khöù, Töû Tang Baù Töû moân nhaân baát duyeät, vieát: “Phu töû haø vi kieán Khoång Töû hoà?” Vieát: “Kyø chaát myõ nhi vaên phoàn, ngoâ duïc thuyeát nhi khöû kyø vaên.” Dòch nghóa

Vaên vaø chaát Khoång Töû ñeán gaëp Töû Tang Baù Töû.4 Töû Tang Baù Töû khoâng aùo maõo trong khi tieáp Khoång Töû. Caùc ñeä töû hoûi: “Thaày gaëp ngöôøi aáy laøm chi theá?” Ngaøi noùi: “Baåm chaát ngöôøi aáy toát maø khoâng coù vaên veû, neân ta muoán laøm cho oâng ta vaên veû hôn.” Khoång Töû ñi roài, moân nhaân cuûa Töû Tang Baù Töû khoâng vui, hoûi: “Thaày tieáp Khoång Töû laøm chi theá?” OÂng noùi: “Ngöôøi aáy baåm chaát toát maø vaên veû nhieàu quaù. Ta muoán laøm cho bôùt phaàn vaên veû cuûa oâng ta ñi.”

Vaên chaát: phaàn hình thöùc vaên hoa beân ngoaøi laø vaên, phaàn noäi dung thöïc chaát beân trong goïi laø chaát. Coå nhaân cho raèng hai phaàn vaên vaø chaát caàn phaûi hoøa hôïp caân xöùng nhau môùi laø hoaøn haûo. 2 Baøi naøy laø moät daät thoaïi trích ôû saùch Thuyeát uyeån, moät boä saùch xöa cuûa Trung Hoa. 3 Phu töû: tieáng toân xöng cuûa caùc ñeä töû goïi ngöôøi thaày, khi toân xöng baäc hieàn giaû hoaëc ngöôøi coù ñòa vò cuõng goïi baèng phu töû. 4 Töû Tang Baù Töû: moät baäc hieàn nhaân aån danh soáng ñoàng thôøi vôùi Khoång Töû. Trong saùch Luaän ngöõ ôû chöông I, thieân Hieán vaán coù nhaéc ñeán teân oâng naøy. Coù ngöôøi cho Töû Tang Baù Töû vaø Töû Tang Hoä noùi trong saùch Trang töû laø moät ngöôøi.

436

BAØI 71

NGÖÕ PHAÙP

弟子 = 門人 = 門生 = 門徒 = 門下 Caùc töø ngöõ Haùn Vieät: ñeä töû, moân nhaân, moân sinh, moân ñoà, moân haï, ñoà ñeä, moân ñeä coù theå xem laø nhöõng tieáng ñoàng nghóa vôùi nhau veà ñaïi theå. Rieâng veà caáu truùc cuûa hai chöõ ñeä töû coù ñieàu ñaùng chuù yù. Ñaây laø danh töø gheùp theo loái lieân hôïp nhöng ñaõ ñöôïc ñònh theå töø laâu, neân neáu ñaûo ngöôïc vò trí thaønh töû ñeä thì chuùng ta coù moät tieáng khaùc nghóa vôùi ñeä töû. Ñeä töû khoâng coøn mang nghóa goác laø em vaø con, maø chæ nhöõng ngöôøi theo hoïc, tuaân theo söï chæ daïy cuûa vò thaày ñöôïc goïi laø sö phuï. Coøn töû ñeä töông ñoàng vôùi tieáng con em cuûa ta, chæ nhöõng ngöôøi nhoû tuoåi trong gia ñình, hay gia toäc, ñoái nghóa vôùi tieáng phuï huynh (cha anh) ñeå chæ nhöõng ngöôøi coù vai veá lôùn hôn. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

質 CHAÁT ° vaät theå – tính chaát – gaïn hoûi – thaät thaø phuùc haäu – traùi vôùi vaên – choã coát yeáu – aâm khaùc laø chí Töø ngöõ

ª baûn chaát, tö chaát, phaåm chaát, tính chaát, nguyeân chaát, ñôn chaát, thöïc chaát, chaát vaán, chaát nghi, chaát chính, vaät chaát Ñoàng aâm

鑕 caùi löôõi buùa 蛭 con ñæa

437

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

隲 ngöïa caùi – cöôõi ngöïa treøo nuùi – ñònh saün, aán ñònh =騭

桑 TANG ° caây daâu, ñöôïc troàng laáy laù nuoâi taèm Töø ngöõ

° tang du 桑楡 noùi hoaøn caûnh ngöôøi giaø saép cheát, vì ngöôøi xöa tin raèng maët trôøi buoåi chieàu laën nôi caây tang du ôû goùc beå phía taây, tang boàng (hoà thæ)

滄海桑田 thöông haûi tang ñieàn: beå thaúm ruoäng daâu.

Do truyeàn thuyeát baø Ma coâ naêm laàn chöùng kieán vieäc bieån xanh hoùa thaønh ruoäng daâu vaø ruoäng daâu trôû thaønh bieån xanh maø coù thaønh ngöõ naøy, noùi söï thay ñoåi lôùn lao qua thôøi gian. Thaønh ngöõ naøy thöôøng ñöôïc noùi goïn thaønh tang thöông.

桑間濮上 tang gian boäc thöôïng: trong daâu treân boäc, chæ vieäc trai gaùi heïn hoø nhau moät caùch leùn luùt, baát chính

唯桑與梓必恭敬之 duy tang döõ töû taát cung kính chi:

ñoái vôùi caây daâu vaø caây thò (do cha meï troàng) thì phaûi neân kính troïng. (Kinh Thi) Do caâu naø y maø hai tieáng tang töû 桑梓 ñöôïc duøng ñeå noùi veà queâ höông xöù sôû. Nhö noùi noãi nieàm tang töû töùc laø noãi loøng nhôù queâ.

Ñoàng aâm

喪 leã tang – aâm khaùc laø taùng (tang gia, tang chuû) 臧 toát, laønh – ñaày tôù – tang vaät 嗓 coå hoïng 贓 cuûa hoái loä – cuûa aên troäm (quaû tang, tang vaät) 438

BAØI 71

伯 BAÙ ° baùc (anh cuûa cha) – ngöôøi lôùn tuoåi – töôùc baù (sau töôùc haàu) – ngöôøi ñöùng ñaàu, lôùn nhaát Töø ngöõ

ª baù chuû, baù phuï, baù troïng, baù töôùc, baù chuû Ñoàng aâm

霸 caàm ñaàu caùc nöôùc chö haàu – caäy quyeàn hieáp ñaùp ngöôøi yeáu theá – chieám ñoaït, chieám cöù (baù chuû, tranh baù ñoà vöông)

百 (baùch) moät traêm (baù tính) 柏 caây baù, cuøng loaïi vôùi caây thoâng (tuøng baù) 播 gieo gioáng – raéc ra – truyeàn roäng ra (baù caùo, truyeàn baù)

冠 QUAN ° caùi muõ – aâm khaùc laø quaùn Töø ngöõ

ª gia quan, quan thöôûng, y quan, quan ñaøi, quan leã

說 THUYEÁT ° noùi roõ ra – trình baøy – ngoân luaän – aâm khaùc laø thueá Töø ngöõ

ª lyù thuyeát, traàn thuyeát, luaän thuyeát, thuyeát trình, tieåu thuyeát, thuyeát lyù, bieän thuyeát, du thuyeát, thuyeát phaùp, thuyeát minh, giaûi thuyeát, thuyeát khaùch, xaõ thuyeát 439

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

繁 PHIEÀN ° (phoàn) raát nhieàu, phöùc taïp, raéc roái – sinh soâi naûy nôû ra raát nhieàu Töø ngöõ

ª phoàn thònh, phoàn hoa, phoàn taïp, phoàn sinh, phoàn dieãn, phieàn phöùc, phoàn xöông Ñoàng aâm

煩 taïp nhaïp, loâi thoâi – vieäc nhieàu khoâng chòu noåi –

nhoïc meät – buoàn phieàn (phieàn muoän, phieàn naõo, öu phieàn)

墦 moà maõ

去 KHÖÛ ° boû, tröø ñi – giaáu caát ñi – aâm khaùc laø khöù Töø ngöõ

ª tröø khöû, khöû ñoäc, khöû troïc löu thanh

440

BAØI 72

達變揚名時寒花耐久，春夏之花則不然。故生於憂苦亂離之人多堅實。風霜之威天之殺物正以成物。禍亂之降天之困人正以成人。草木不經霜雪則生意不固，人不經憂患則德慧不成。 Dòch aâm

Ñaït bieán1 Döông Danh Thì2 Haøn hoa naïi cöûu, xuaân haï chi hoa taéc baát nhieân, coá sinh ö öu khoå loaïn ly chi nhaân ña kieân thöïc. Phong 1

Ñaït bieán: Theo tinh thaàn Nho hoïc, ngöôøi ta soáng trong ñôøi khi ôû caûnh thöôøng thì xöû söï theo ñaïo thöôøng (goïi laø chaáp kinh) nhöng khi gaëp caûnh bieán thì laïi phaûi xöû söï linh ñoäng theo caûnh bieán (goïi laø toøng quyeàn). Bieát kheùo xöû söï trong caûnh bieán goïi laø ñaït bieán, nghóa laø thoâng suoát ñöôïc leõ. Ñaït bieán coøn coù nghóa laø bieát nhaân theo caûnh ngoä khoâng may maø reøn luyeän cho mình thaønh ngöôøi taøi ñöùc, bieát laáy caûnh hoaïn naïn öu khoå maø reøn luyeän chí khí, laøm tröôøng hoïc thöïc tieãn. 2 Döông Danh Thì laø moät danh nho ñôøi Toáng.

441

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

söông1 chi uy, thieân chi saùt vaät, chính dó thaønh vaät. Hoïa loaïn chi giaùng, thieân chi khoán nhaân, chính dó thaønh nhaân. Thaûo moäc baát kinh söông tuyeát taéc sinh yù baát coá; nhaân baát kinh öu hoaïn taéc ñöùc tueä baát thaønh. Dòch nghóa

Ñaït leõ bieán thoâng Hoa muøa laïnh chòu ñöïng laâu beàn, hoa muøa xuaân, muøa haï thì khoâng theá. Cho neân nhöõng ngöôøi soáng trong caûnh lo khoå loaïn ly phaàn nhieàu chòu ñöïng beàn bó. Vôùi söùc maïnh cuûa gioù söông töôûng nhö trôøi gieát haïi loaøi vaä t maø chính ñeå giuùp neân cho loaøi vaät. Giaùng ñieàu hoïa loaïn, töôûng trôøi coá yù laøm khoán ñoán ngöôøi maø chính ra laø ñeå laøm neân cho ngöôøi. Caây coû khoâng traûi qua söï daøy voø cuûa söông tuyeát thì sinh löïc khoâng beàn chaéc, con ngöôøi khoâng traûi qua caûnh lo aâu khoán cöïc thì taøi ñöùc khoâng thaønh. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

耐 NAÏI ° chòu ñöïng, nhaãn nhòn

Söông 霜: chöõ söông trong tieáng Vieät voán goác töø chöõ söông naøy ra, nhöõng ñaõ bieán ñoåi nghóa. Trong tieáng Vieät, söông duøng ñeå chæ gioït moùc maø theo tieáng Haùn goïi laø loä 露, coøn söông muø hay sa muø trong tieáng Vieät thì tieáng Haùn goïi laø vuï 霧. Chöõ söông 霜 trong tieáng Haùn duøng ñeå goïi moät daïng hôi nöôùc ñoïng thaønh theå ñaëc maø ôû nöôùc ta gaàn nhö khoâng bao giôø coù. Caùc töø tin söông, toùc söông trong tieáng Vieät laø do caùc töø söông tín, söông maán ñöôïc dòch ra. Söông tín laø teân goïi chim nhaïn, neân noùi nhaïn tín (tin nhaïn) cuõng nhö noùi söông tín (tin söông). Coøn söông maán coù nghóa laø maùi toùc ngaõ maøu hoa raâm nhö ñieåm söông. Chöõ söông ôû ñaây duøng taû veà maøu saéc: maøu loám ñoám traéng nhö nhöõng haït söông.

442

BAØI 72

Töø ngöõ

ª nhaãn naïi, naïi haøn, naïi lao, naïi khoå Ñoàng aâm

奈 naïi haø 奈何: laøm sao ñöôïc 捺 laáy tay aán maïnh xuoáng 鼐 caùi vaïc raát to (ñænh naïi)

亂 LOAÏN ° loän xoän – khoâng coù traät töï – giaëc giaû – roái raém Töø ngöõ

ª loaïn ly, loaïn ñaû, loaïn luaân, loaïn quaân, loaïn xaï, tao loaïn, loaïn theá, loaïn taëc, naùo loaïn, loaïn laïc, taùc loaïn

堅 KIEÂN ° vöõng beàn Töø ngöõ

ª kieân trinh, kieân coá, kieân chí, kieân taâm, kieân nhaãn, kieân quyeát, kieân ñònh, kieân trì Ñoàng aâm

慳 keo laän – bon chen (kieân laän)

實 THÖÏC ° ñaày ñuû – thaät thaø – thöïc söï – traùi caøy – söï tình (aâm khaùc laø thaäät) Töø ngöõ

ª thöïc teá, thöïc taïi, hö thöïc, thöïc chaát, thöïc hieän, thöïc tieãn, hieän thöïc, thöïc nghieäm, thöïc duïng, thöïc taâm, 443

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thöïc taäp, thöïc theå, thöïc quyeàn, thöïc höõu, thöïc tình

霜 SÖÔNG ° hôi nöôùc gaëp laïnh keát thaønh haït nhoû – moät muøa söông, töùc laø moät naêm – thuoác boät traéng Töø ngöõ

ª söông giaùng, söông uy, phong söông, thu söông, söông tín, söông khí, tinh söông, tuyeát söông, söông maán Ñoàng aâm

孀 ñaøn baø goùa (söông phuï) 箱 thuøng xe – caùi röông ñöïng ñoà

威 UY ° (oai) khieán ngöôøi ta kính sôï – toû ra coù quyeàn löïc – hình phaùp Töø ngöõ

ª uy danh, uy löïc, uy nghieâm, uy theá, uy quyeàn, uy vuõ, uy nghi, uy phong, laäp uy, taùc uy, taùc phuùc

正 CHÍNH ° (chaùnh) ñuùng, phaûi (traùi nghóa vôùi nguïy 僞 vaø phaûn 反) – thích ñaùng ngay thaúng – söûa laïi cho ñuùng – saép ñaët laïi – chuû trì vieäc gì 444

BAØI 72

Töø ngöõ

ª chính nghóa, chính ñaùng, chính tröïc, chính dieän, chính ngoân, chính thöùc, chính khí, chính phaùp, chính phoù, chính taø, chính taâm, chính nguyeät, quy chính, trung chính, ñính chính, chính xaùc

降 GIAÙNG ° töø treân xuoáng – xuoáng daàn daàn – aâm khaùc laø haøng Töø ngöõ

ª giaùng laâm, giaùng sinh, giaùng theá, giaùng phaøm, giaùng hoïa, giaùng caáp, giaùng phuùc, thaêng giaùng Ñoàng aâm

絳 saéc ñoû – hoa saéc ñoû (giaùng höông)

慧 TUEÄ ª saùng suoát, khoân ngoan Töø ngöõ

ª trí tueä, maãn tueä, tueä nhaõn, tueä taâm, tueä giaùc, thoâng tueä, phaùt tueä Ñoàng aâm

彗 caùi choåi – sao choåi 穗 boâng luùa – boâng caùc loaïi caây khaùc (kinh giôùi tueä)

445

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 73

歷史記前人之事以告後人，是爲歷史。治亂之原，開化之跡於此覘焉。所以鑒旣往戒將來也。今日國民之品性事業均有歷史遺傳之特質，故爲國民者不可不知本國歷史之大概。 Dòch aâm

Lòch söû Kyù tieàn nhaân chi söï dó caùo haäu nhaân, thò vi lòch söû. Trò loaïn chi nguyeân khai hoùa chi tích ö töû chieâm yeân.1 Sôû dó giaùm kyù vaõng giôùi töông lai daõ. Kim nhaät quoác daân chi phaåm tính, söï nghieäp quaân höõu lòch söû di truyeàn chi ñaëc chaát, coá vi quoác daân giaû baát khaû baát tri baûn quoác lòch söû chi ñaïi khaùi. Dòch nghóa

Lòch söû Ghi cheùp vieäc ngöôøi tröôùc ñeå noùi laïi cho ngöôøi sau, aáy laø lòch söû. Nguyeân lai cuûa söï trò loaïn, veát tích cuûa söï khai hoùa, ñeàu trong ôû ñaáy, coát laø ñeå soi göông vieäc ñaõ qua maø 1

Ö thöû chieâm yeân: theo ñoù maø xeùt. Chöõ thöû laø ñaïi danh töø thay cho cuïm töø lòch söû ñeå laøm tuùc töø chæ nôi choán cho ñoäng töø chieâm.

446

BAØI 73

raên giôùi vieäc saép ñeán. Quoác daân ngaøy nay ñeàu coù ñaëc tính di truyeàn phaåm caùch söï nghieäp cuûa lòch söû, cho neân boån phaän laøm ngöôøi daân trong nöôùc khoâng theå khoâng bieát ñaïi khaùi veà lòch söû nöôùc mình ñöôïc. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

均 QUAÂN ° ñeàu, chia ñeàu – cuøng nhau – ñoàng ñeàu vôùi nhau Töø ngöõ

ª quaân bình, quaân caáp, quaân haønh, quaân theá, quaân phaân, quaân saûn Ñoàng aâm

皆 giai: ñeàu 人皆畏死 Nhaân giai uùy töû: ngöôøi ta ñeàu

sôï cheát 同 ñoàng: cuøng, ñoàng ñeàu 三人同行 tam nhaân ñoàng haønh: ba ngöôøi cuøng ñi 俱 caâu: ñeàu, ñuû caû 教子名俱揚 Giaùo töû danh caâu döông: Daïy con thaûy ñeàu coù danh caû. 並 tònh: cuøng, vôùi nhau 並立 tònh laäp: cuøng ñöùng vôùi nhau 咸 haøm: ñeàu 世界咸注意於我國情形 Theá giôùi haøm chuù yù ö ngaõ quoác tình hình: Theá giôùi ñeàu chuù yù ñeán tình hình nöôùc ta. 都 ñoâ: ñeàu 事都壞 söï ñoâ hoaïi: vieäc ñeàu hoûng caû 畢 taát: thaûy ñeàu 衆人畢集 Chuùng nhaân taát taäp: moïi ngöôøi thaûy ñeàu hoïp laïi 共 coäng: chung ñeàu, cuøng chung 共有財產 Coäng höõu taøi saûn: cuûa caûi cuøng coù chung 447

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

齊 teà: cuøng nhau, ñeàu 落霞與孤霧齊飛 Laïc haø döõ coâ

vuï teà phi: raùng chieàu rôi xuoáng vôùi chim coâ cuøng bay ñi.

記 KYÙ ° ghi nhôù – ghi cheùp – saùch – saùch ghi cheùp söï vieäc – theå vaên kyù söï Töø ngöõ

ª kyù baï, kyù chuù, kyù giaû, kyù hieäu, kyù luïc, kyù söï - kyù öùc, kyù nieäm, du kyù, nhaät kyù, söû kyù, truyeän kyù, kyù aâm phaùp, toác kyù, bi kyù

治 TRÒ ° cai trò – quaûn lyù – tröøng trò – chöõa trò – dieät tröø – nghieân cöùu – so saùnh Töø ngöõ

ª trò quoác, chính trò, trò söï, trò sinh, trò thuaät, daân trò, nhaân trò, phaùp trò, ñöùc trò, trò loaïn, binh trò, thònh trò, trò an

化 HOÙA ° thay ñoåi moät caùch töï nhieân – trôøi ñaát sinh thaønh vaïn vaät – daïy doã cho bieán ñoåi tính tình – vaät theå thay ñoåi tính chaát – cheát Töø ngöõ

ª taïo hoùa, hoùa coâng, giaùo hoùa, caûm hoùa, ñöùc hoùa, theå thieân haønh hoùa, hoùa sinh, hoùa duïc, hoùa nhi, caûi hoùa, bieán hoùa, sinh hoùa, phaân hoùa, hoùa nghieâm, hoùa hoïc, hoùa hôïp, phong hoùa, tieâu hoùa, öùng hoùa 448

BAØI 73

Ñoàng aâm

貨 cuûa caûi – haøng buoân baùn – baùn (taøi hoùa, hoùa vaät)

跡 TÍCH ° daáu chaân – daáu veát = 蹟 = 迹 Töø ngöõ

ª tuùc tích, di tích, coå tích, tung tích 蹤跡, hình tích

覘 CHIEÂM ° (sieâm) kín ñaùo doø xeùt – nhìn troäm Ñoàng aâm

占 boùi xem – aâm khaùc laø chieám 詹 xem xeùt coâng vieäc 瞻 ngaång maët maø troâng (chieâm ngöôõng, quan chieâm)

鑑 GIAÙM ° caùi göông – chieáu soi – xem laøm göông maãu – xem xeùt kyõ caøng = 鑒 Töø ngöõ

ª böûu giaùm Ñoàng aâm

監 xem xeùt – hoaïn quan (giaùm ñoác, giaùm khaûo, thaùi giaùm)

品 PHAÅM ° nhieàu caùi, thöù naøy thöù khaùc – phaàn chaát ñoái vôùi löôïng – baäc quan – caân nhaéc khen cheâ – tö caùch 449

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª phaåm traät, phaåm caáp, thöôïng phaåm, phaåm haïnh, phaåm caùch, phaåm vaät, phaåm haøm, phaåm bình (bình phaåm), phaåm löôïng, phaåm vò, phaåm chaát, cöûu phaåm, phaåm tính (tính neát)

性 TÍNH ° (taùnh) nguyeân lyù caên baûn sinh ra ngöôøi – baûn nguyeân tinh thaàn con ngöôøi – baûn chaát cuûa ngöôøi hoaëc vaät – maïng soáng Töø ngöõ

ª tính tình, tính haïnh, taâm tính, tính meänh, tính khí, linh tính, tính caùch, tính chaát, caên tính, baûn tính, töï tính, caù tính, thieân tính, vaät tính, tính duïc, tính giao, nam tính, nöõ tính Ñoàng aâm

倂 = 併 cuøng saùnh nhau – tranh chaáp, choáng cöï nhau (thoân tính)

姓 (taùnh) hoï ngöôøi (baù tính, tính danh)

遺 DI ° (dò) soùt maát – thöøa ra – ñeå laïi cho ngöôøi sau – taëng, bieáu Töø ngöõ

ª di caûo, di chieáu, di meänh, di chuùc, di haùm, di hoïa, di phong, di söï, di theå, di truyeàn, di tích, di vaên, di töôïng 450

BAØI 74

Ñoàng aâm

移 dôøi ñi – thay ñoåi, bieán ñoåi – di chuyeån (di dòch, di cö)

夷 ngöôøi Trung Hoa ngaøy xöa goïi caùc daân toäc phöông Ñoâng laø di – vui veû – gieát cho saïch (di ñòch, tru di)

姨 dì (em hay chò cuûa meï) 飴 thöù keïo ñeå ngaäm – cho ñoà aên 怡 vui veû 貽 taëng bieáu – ñeå laïi cho ñôøi sau 彌 caøng – ñaày – theâm leân – xa – heát – xong 彞 ñaïo thöôøng – cheùn röôïu (di luaân 彞倫) – nhöõng caùch vieát khaùc laø 彝, 彜, 彛. 頤 hai beân maù – nuoâi

概 KHAÙI ° oáng ñeå gaït luùa gaïo khi ñong löôøng – lôøi noùi bao quaùt – ñaïi löôïc – khí phaùch Töø ngöõ

ª khaùi nieäm, ñaïi khaùi, khaùi löôïc, khaùi quaùt, khaùi yeáu, khaùi luaän, khaùi quan, khí khaùi Ñoàng aâm

咳 ho – aâm khaùc laø haøi 愾 giaän 慨 giaän – thöông xoùt (khaûng khaùi, caûm khaùi) 溉 töôùi nöôùc – röûa raùy 451

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 74

愛國梁啓超天下之盛德大業孰有過於愛國者乎。真愛國者國事以外舉無足以介其心。故舍國事無嗜好無希朢。舍國事無忿懥無爭競。舍國事無憂慮無懽欣。真愛國者其視國事無所謂艱險，無所謂不可爲，無所謂成敗。 Dòch aâm

AÙi quoác Löông Khaûi Sieâu1 Thieân haï chi thaïnh ñöùc ñaïi nghieäp, thuïc2 höõu quaù ö aùi quoác giaû hoà. Chaân aùi quoác giaû, quoác söï dó ngoaïi3 cöû voâ tuùc dó giôùi kyø taâm. Coá xaû quoác söï voâ thò hieáu, voâ hy voïng. 1

Baøi naøy trích trong taäp YÙ Ñaïi Lôïi tam kieät cuûa Löông Khaûi Sieâu. Chöõ thuïc vöøa laø nghi vaán ñaïi danh töø vöøa laø lieân quan ñaïi danh töø, khi duøng chæ ngöôøi coù nghóa ai, ngöôøi naøo. Khi duøng chæ söï vaät coù nghóa vaät naøo, söï vieäc gì, ñieàu gì. Phaân bieät vôùi chöõ 誰 thuøy chæ coù nghóa laø ai. 3 Quoác söï dó ngoaïi (dó: ñeå, trôû): tröø vieäc quoác gia ra, ñeå ngoaøi vieäc nöôùc ra. 2

452

BAØI 74

Xaû quoác söï voâ phaãn chí voâ tranh caïnh. Xaû quoác söï voâ öu löï voâ hoan haân. Chaân aùi quoác giaû, kyø thò quoác söï voâ sôû vò gian hieåm, voâ sôû vò baát khaû vi, voâ sôû vò thaønh baïi. Dòch nghóa

Yeâu nöôùc Ñöùc to nghieäp lôùn trong thieân haï coøn gì hôn vieäc yeâu nöôùc nöõa ö? Ngöôøi chaân chính yeâu nöôùc, ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng gì coù theå khieán hoï ñeå taâm ñeán. Cho neân, boû vieäc nöôùc ñi thì khoâng coøn ham muoán, khoâng coøn hy voïng. Ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng coù giaän hôøn, khoâng coù tranh chaáp. Ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng coù aâu lo, khoâng coù vui möøng. Ngöôøi chaân chính yeâu nöôùc xem vieäc nöôùc khoâng coù gì laø gian hieåm, khoâng coù gì laø khoâng theå laøm ñöôïc, khoâng coù gì laø thaønh baïi caû. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

介 GIÔÙI ° ôû giöõa hai beân – ngay thaúng khoâng khuaát – voû loaøi truøng – lôùn Töø ngöõ

ª giôùi thieäu, giôùi yù (trong loøng coù ñieàu khoâng an) giôùi loaïi (loaøi soø heán: mình meàm coù voû)

舍 XAÛ ° boû ñi – aâm khaùc laø xaù Töø ngöõ

ª xaû thaân, thuû xaû, hæ xaû, xaû ñoaûn, xaû tröôøng 453

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

捨 buoâng thaû ra – boá thí (xaû thaân, hæ xaû) 扯 xeù ñoâi – giaét keùo

嗜 THÒ ° ham thích – theøm muoán – tham Töø ngöõ

ª thò hieáu, thò duïc, thò töûu

希 HY ° hieám coù, ít – mong muoán, mong caàu – chôø xem Töø ngöõ

ª hy voïng, hy höõu, hy thaùnh, hy haõn

忿 PHAÃN ° raát töùc giaän Töø ngöõ

ª phaãn phaùt, phaãn noä, phaãn theá

懥 CHÍ ° giaän Töø ngöõ

ª phaãn chí: giaän döõ, töùc giaän

爭 TRANH ° giaønh nhau – theá naøo (trôï töø) – aâm khaùc laø traùnh 454

BAØI 74

Töø ngöõ

ª chieán tranh, ñaáu tranh, giao tranh, caïnh tranh, tranh ñoaït, tranh chaáp, tranh hoaønh, tranh huøng, tranh luaän, tranh quyeàn, tranh coâng, tranh phong, caïnh tranh sinh toàn Ñoàng aâm

箏 ñaøn tranh – phong tranh 風箏: dieàu giaáy 崢 tranh vanh 崢嶸: cao ngaát, cheânh veânh – taøi hoa vöôït troäi

錚 tieáng saét keâu – caùi chieâng – ngöôøi vöôït troäi hôn trong moät nhoùm

懽 HOAN ° vui veû, möøng rôõ = 歡 Töø ngöõ

ª haân hoan, hoan laïc, hoan ngheânh, hoan hæ, truy hoan, giao hoan Ñoàng aâm

讙 noùi chuyeän vui veû – ban boá meänh leänh ra khieán loøng ngöôøi vui möøng – noùi to leân 驩 teân tænh Ngheä An ngaøy xöa (Hoan Chaâu) 貛 heo röøng (lôïn loøi)

欣 HAÂN ° haân hoan, vui möøng hôùn hôû = 忻 Töø ngöõ ª haân haïnh, haân hæ, haân haân, haân thöôûng, haân hoan 455

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 75

轍中魚轍中一鮒魚失水在泥塗殷勤望援助莊子適驅車惻然動慈念願汲西江渠魚云我困甚祇藉水區區倘待西江返微命已嗚呼從知救人者不可緩須臾 456

BAØI 75

Dòch aâm

Trieät trung ngö Trieät trung nhaát phuï ngö, Thaát thuûy taïi neâ ñoà, AÂn caàn voïng vieän trôï. Trang töû1 thích khu xa, Traéc nhieân ñoäng töø nieäm, Nguyeän caáp Taây giang cöø. Ngö vaân: Ngaõ khoán thaäm, Chæ taï thuûy khu khu.2 Thaûng ñaõi taây giang phaûn, Vi meänh dó oâ hoâ. Tuøng tri cöùu nhaân giaû, Baát khaû hoaõn tu du.3 Dòch nghóa

Caù trong veát baùnh xe Moät con caù gieác trong vuõng baùnh xe, thieáu nöôùc trong choã buøn laày, thieát tha mong ñöôïc cöùu trôï. Trang töû ñaùnh 1

Trang töû teân laø Trang Chaâu, laø moät vò hieàn nhaân ñôøi Chieán quoác, cuøng tö töôûng vôùi Laõo Töû, töùc laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng khôûi ra hoïc phaùi Ñaïo giaùo Trung Hoa 2 Khu khu: hình dung töø keát hôïp theo loái ñieäp aâm thöôøng duøng giaùn caùch tröôùc moät danh töø baèng giôùi töø chi. Ví duï: khu khu chi taøi: caùi taøi coûn con, taøi nhoû nhoi. 3 Tu du: choác laùt, trong phuùt choác (noùi khoaûng thôøi gian raát ngaén). Ñoâi khi, ñeå chæ moät khoaûng thôøi gian raát ngaén ngöôøi ta cuõng duøng töø saùt na 刹那 voán laø goác ôû tieáng Phaïn.

457

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

xe qua ñaáy, ñoäng loøng töø aùi xoùt thöông, mong daãn nöôùc Taây giang veà cöùu. Caù baûo raèng: “Toâi khoán ñoán heát söùc, chæ mong chôø gioït nöôùc coûn con ñuû ñeå soáng, phoûng nhö ñôï i nöôùc Taây giang veà thì maïng soáng nhoû nhoi naøy coù coøn gì nöõa!” Nhaân ñoù bieát raèng vieäc cöùu ngöôøi khoâng theå chaäm treã duø laø trong giaây phuùt.1 GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

轍 TRIEÄT ° daáu baùnh xe Töø ngöõ

ª phuùc trieät 覆轍: daáu xe uùp, noùi söï laàm lôõ cuûa ngöôøi ñi tröôùc Ñoàng aâm

撤 tröø boû ñi (trieät haï, trieät hoài, trieät thoái) 徹 suoát, thoâng suoát – boû (= 撤) – thueá ruoäng ñôøi nhaø Chu (quaùn trieät, thaáu trieät) 澈 nöôùc laéng trong – hieåu roõ (ñoãng trieät) 1

Baøi naøy döïa theo moät chuyeän nguï ngoân trong saùch Trang töû maø dieãn ra vaên vaàn. Chuyeän keå vieäc Trang töû vì thieáu luùa aên ñeán nhôø moät vò quan kia giuùp. Vò quan baûo oâng chôø ngaøy phaùt kho thoùc lôùn roài seõ cho möôïn nhieàu. Trang töû beøn döïng leân caâu chuyeän nguï ngoân treân ñaây ñeå ñaùp: oâng coù gaëp con caù gieác trong daáu baùnh xe, caù töï xöng laø ba thaàn (thaàn soùng) bò maéc caïn keâu nhôø oâng cho moät gaùo nöôùc ñeå keùo daøi phuùt soáng, oâng höùa seõ troå nöôùc soâng Taây giang veà ñoùn. Caù phaùt giaän traû lôøi: “Maïng soáng cuûa toâi caàn ñöôïc cöùu giuùp gaáp trong choác laùt baèng moät gaùo nöôùc, neáu ñôïi nöôùc Taây giang thì seõ thaønh con caù khoâ trong nhaø baùn caù maém maát.”

458

BAØI 75

魚 NGÖ ° con caù Töø ngöõ

ª ngö loâi, ngö thö nhaïn tín, traàm ngö laïc nhaïn Ñoàng aâm

漁 ñaùnh caù (ngö oâng, ngö phuû, ngö lôïi, ngö nghieäp)

鮒 PHUÏ ° con caù gieác

失 THAÁT ° maát – sai laàm – hö hoûng – thua Töø ngöõ

ª thaát baïi, thaát theá, thaát thaân, thaát yù, thaát voïng, thaát leã, thaát loäc, thaát cô, thaát saéc, thaát thuû, thaát tín, thaát tình, thaát truyeàn, quaù thaát (loãi laàm), thaát hoøa, thaát traän

泥 NEÂ ° ñaát buøn – vaät ñaõ naùt baáy ra – boâi leân vaät gì – aâm khaùc laø neä Töø ngöõ

ª neâ ñoà Ñoàng aâm

尼 (ni) teân töï ñöùc Khoång Töû (Troïng Ni) – aâm khaùc laø neä

459

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

塗 ÑOÀ ° buøn – nhôùp – boâi saéc maøu leân vaät khaùc – xoùa chöõ cuõ thay chöõ môùi – laáp loã hôû Töø ngöõ

ª ñoà thaùn, ñoà ñòa

殷 AÂN ° thònh lôùn – caûm tình ñaäm ñaø – trieàu nhaø AÂn Thöông Töø ngöõ

ª aân caàn, aân phuù

援 VIEÄN ° cöùu giuùp – aâm khaùc laø vieân Töø ngöõ

ª vieän trôï, vieän binh, cöùu vieän, thanh vieän, caàu vieän, vieän lyù Ñoàng aâm

院 tröôøng sôû – quan saûnh – töôøng xaây chung quanh (ñaïi hoïc vieän)

莊 TRANG ° dung maïo nghieâm chænh – daân laøng ôû nuùi – ñieåm baùn haøng – traïi – bieät thöï – ñöông lôùn Töø ngöõ

ª trang nghieâm, ñoan trang, trang troïng, trang nhaõ, noâng trang, gia trang 460

BAØI 75

Ñoàng aâm

妝 = 粧 toâ ñieåm – trau gioài (trang hoaøng, trang ñieåm) 裝 quaàn aùo – söûa soaïn trau gioài – giaáu caát (quaân trang, trang phuïc)

驅 KHU ° ñuoåi – ñaùnh ngöïa – böùc baùch Töø ngöõ

ª khu truïc cô, trì khu, khu tröø, khu söû, khu taø Ñoàng aâm

軀 (xu) thaân theå – xaùc thòt (khu xaùc) 摳 caàm nhaéc leân – vôùi laáy 區 chia töøng loaøi (khu bieät) – coõi (nhaát khu)

惻 TRAÉC ° thöông xoùt – loøng baát nhaãn Töø ngöõ

ª traéc aån (loøng thöông xoùt) traéc nhieân (ñoäng loøng traéc aån) Ñoàng aâm

仄 ñoå nghieâng – heïp – vaàn traéc, traùi vôùi vaàn baèng 昃 maët trôøi quaù tröa 側 nghieâng – thaáp heïp 測 ño saâu caïn – lieäu löôøng (traéc löôïng, traéc ñoä) 陟 böôùc leân – leân nuùi – thaêng quan (traéc giang) 461

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

念 NIEÄM ° nhôù nghó – ñoïc laàm thaàm trong mieäng Töø ngöõ

ª yù nieäm, caûm nieäm, hoaøi nieäm, quan nieäm, tuïng nieäm

汲 CAÁP ° muùc nöôùc Ñoàng aâm

急 mau gaáp – khaån thieát – khoán khoù (khaån caáp, nguy

caáp) 給 cho – thieáu thoán – theâm cho ñaày ñuû (trôï caáp, caáp löông, cung caáp) 級 böïc lôùp (giai caáp)

渠 CÖØ ° möông, keânh, raïch nöôùc – lôùn – tieáng goïi ngöôøi khaùc (hoï, haén, oâng aáy...) – töø nghi vaán: ai, caùi gì... Töø ngöõ

ª cöø khoâi Ñoàng aâm

蕖 phuø cöø 芙蕖: hoa sen 籧 chieáu tre thoâ 璩 nhaãn – voøng ñeo ôû tay 蘧 moät thöù coû – heát söùc ngaïc nhieân – kinh ngaïc

衹 CHÆ ° chæ, duøng nhö chöõ 只 462

BAØI 75

藉 TAÏ ° chieáu baèng coû – loùt phía döôùi – döïa vaøo – troâng caïây vaøo – möôïn – khoan dung – khuyeân lôn – an uûi Töø ngöõ

ª taï söï, taï khaåu, taï töø Ñoàng aâm

謝 töø ñi – caûm taï – hoa laù heùo ruïng (taøn taï) 榭 laøm nhaø treân ñaøi (thuûy taï)

區 KHU ° chia rieâng ra – moät ñòa phöông – nhoû Töø ngöõ

ª khu vöïc, bieân khu, chieán khu, tieàn khu Ñoàng aâm

Xem chöõ khu 驅

倘 THAÛNG ° ví daàu – giaû söû Töø ngöõ

ª thaûng söû, thaûng nhieân Ñoàng aâm

儻 laï luøng – giaù phoûng (thích thaûng 倜儻) 搶 cöôùp laáy 463

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

返 PHAÛN ° quay veà, trôû veà (phaûn hoài) – trôû ngöôïc laïi Töø ngöõ

ª phaûn hoài, phaûn boä, phaûn hoaøn, phaûn tænh, quy phaûn, phaûn chieáu

微 VI ° nhoû nhen – tinh dieäu – suy kín – traùi ngöôïc Töø ngöõ

ª vi nhieäm, vi teá, vi truøng, vi haønh, tinh vi, haøn vi, vi sinh vaät

緩 HOAÕN ° roäng cho – chaàm chaäm khoâng gaáp Töø ngöõ

ª trì hoaõn, hoaõn binh, hoaõn xung, hoaõn caáp, hoøa hoaõn, ñình hoaõn

須 TU ° neân – caàn duøng Töø ngöõ

ª tu du, maïc tu höõu (khoâng caàn coù: teân quyeàn thaàn Taàn Coái ñôøi Toáng xöû toäi Nhaïc Phi baèng caùi aùn “khoâng caàn coù aùn”)

臾 DU ° tu du 須臾: thôøi gian raát ngaén, choác laùt 464

BAØI 76

苛政猛於虎孔子過太山側有婦人哭於墓者而哀。夫子式而聽之使子路問之曰︰子之哭也壹似重有憂者。婦曰︰然，昔者吾舅死於虎，吾夫又死焉，今吾子又死焉。夫子曰︰何爲不去也？曰︰無苛政。夫子曰︰小子識之，苛政猛於虎也。 Dòch aâm

Haø chính maõnh ö hoå1 Khoång töû quaù Thaùi sôn traéc, höõu phuï nhaân khoác ö moä giaû nhi ai. Phu töû thöùc2 nhi thính chi, söû Töû loä vaán 1 2

Baøi naøy trích ôû thieân Ñaøn cung haï, saùch Leã kyù. Thöùc: chöõ 式 ñöôïc duøng thay cho chöõ 軾 laø caùi ñoøn ngang tröôùc xe, ngöôøi xöa thöôøng töïa ñaàu vaøo ñaáy ñeå toû loøng toân kính ñoái vôùi moät ngöôøi naøo hay moät vieäc gì. Chöõ thöùc trong baøi laø ñoäng töø coù nghóa laø töïa ñaàu vaøo ñoøn ngang xe ñeå toû loøng kính troïng ñoái vôùi söï ñau khoå cuûa ngöôøi ñaøn baø coù tang.

465

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

chi vieát: “Töû chi khoác daõ, nhaát1 töï truøng2 höõu ö giaû.” Phuï vieát: “Nhieân, tích giaû ngoâ cöõu töû ö hoå, ngoâ phuï höïu töû yeân,3 kim ngoâ töû höïu töû yeân”. Phu töû vieát: “Haø vi baát khöù daõ?” Vieát: “Voâ haø chính.” Phu töû vieát: “Tieåu töû chí chi: haø chính maõnh ö hoå daõ.” Dòch nghóa

Chính trò haø khaéc taøn baïo hôn coïp Khoång töû ñi ngang qua beân caïnh nuùi Thaùi sôn, coù ngöôøi ñaøn baø khoùc beân moä moät caùch thaûm thieát. Phu töû keâ ñaàu leân ngang tröôùc maø nghe, roài sai Töû Loä ñeán hoûi raèng: “Tieáng baø khoùc thanh döôøng nhö coù ñieàu gì lo buoàn heát söùc?” Ngöôøi ñaøn baø noùi: “Vaâng, ngaøy xöa oâng gia toâi cheát vì naïn coïp, roài choàng toâi laïi cheát vì naïn coïp, nay con toâi cuõng laïi cheát vì naïn coïp nöõa.” Phu töû noùi: “Taïi sao chaúng ñi nôi khaùc?” Ngöôøi aáy noùi: “Vì ôû ñaâ y khoâng coù chính trò haø khaéc.” Phu töû baûo caùc moân sinh raèng: “Caùc con ghi nhôù: chính trò haø khaéc coøn taøn baïo hôn coïp.” GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

苛 HAØ ° aùc nghieät – khaéc baïc – ghen gheùt – phieàn toaùi traùch phaït – quaáy nhieãu

Nhaát: theå keùp cuûa chöõ 一, laøm traïng töø coù nghóa: thöïc laø, raát laø. Truøng: gaáp nhieàu laàn, laäp laïi nhieàu laàn goïi laø truøng, laøm traïng töø coù khi ñoïc laø troïng ñeå phaân bieät vôùi hình dung töø (truøng döông) hoaëc danh töø (thieân truøng ñòa nguïc). 3 Yeân trong caâu ngoâ töû höïu töû yeân vöøa laø moät trôï töø vöøa giöõ chöùc naêng ñaïi danh töø, laøm tuùc töø ñeå thay cho ö hoå – töû yeân töùc laø töû ö hoå. 2

466

BAØI 76

Töø ngöõ

ª haø khaéc, haø laïm, haø hieáp

側 TRAÉC ° beân – ôû moät beân – nghieâng – heøn keùm Töø ngöõ

ª traéc dieän: maët beân, traéc thaát (vôï leõ), traéc nhó, traéc baù dieäp Ñoàng aâm

仄 nghieâng – vaàn traéc, ñoái vôùi vaàn baèng (bình traéc, phaûn traéc) 測 ño beà saâu – suy löôøng (traéc nghieäm, suy traéc) 惻 thöông xoùt (traéc aån) 陟 böôùc leân – leân nuùi – leân chöùc 昃 maët trôøi xeá qua

哭 KHOÁC ° khoùc lôùn thaønh tieáng Töø ngöõ

ª thoáng khoác Ñoàng aâm

酷 taøn aùc – baïo ngöôïc – raát, quaù laém – röôï u noùng (taøn khoác, khoác lieät, khoác aùi)

墓 MOÄ ° moà maõ 467

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª phaàn moä, taûo moä

軾 THÖÙC ° caùi ñoøn ngang tröôùc xe – theo tuïc leä ñôøi xöa, khi xe ñi gaëp ai ñaùng kính thì töïa vaøo ñoøn maø cuùi mình xuoáng Ñoàng aâm

識 nhaän bieát – quen nhau (kieán thöùc trí thöùc) 式 pheùp taéc – kieåu maãu – nghi leã (hình thöùc, phöông thöùc) 拭 lau saïch (phaát thöùc: lau queùt)

重 TRUØNG ° nhieàu lôùp choàng leân nhau – laäp laïi nhieàu laà n – xeáp nhieàu laàn – töøng lôùp – aâm khaùc laø troïng Töø ngöõ

ª truøng cöõu, truøng lai, truøng phuøng, truøng vy, cöûu truøng, truøng döông, truøng truøng ñieäp ñieäp Ñoàng aâm

虫 = 蟲 loaøi saâu boï – teân goïi chung loaøi ñoäng vaät (coân truøng, vi truøng)

舅 CÖÕU ° caäu, anh em cuûa meï – cha choàng Töø ngöõ

ª cöõu coâ, cöõu phuï

識 CHÍ

° ghi laáy – ghi nhôù = 誌 – Chöõ ñuùc noåi ôû beà maët 468

BAØI 77

chuoâng ñænh goïi laø 款 khoaûn, chöõ ñuùc loõm vaøo goïi laø chí – aâm khaùc laø thöùc Töø ngöõ

ª taïp chí, bi chí, moä chí

BAØI 77

善對陳恆弒君使勇士六人劫子淵棲。子淵棲曰︰子之欲與我以我爲智乎？以我爲仁乎？以我爲勇乎？臣弒君非智也。見利而背君非仁也。劫我以兵，懼而與子非勇也。使吾無此三者與何補於子。若有此三者終不從子矣。乃舍之。 Dòch aâm

Thieän ñoái1 Traàn Haèng2 thí quaân,3 söû duõng só luïc nhaân kieáp Töû 1

Baøi naøy ruùt ôû saùch Xuaân thu chieán quoác, trong boä Töù khoá toaøn thö. Traàn Haèng laø moät quan ñaïi phu ôû nöôùc Teà vaøo thôøi Xuaân thu Chieán quoác. Traàn Haèng soaùn ngoâi leân laøm vua nöôùc Teà vaø con chaùu sau ñoåi ra hoï Ñieàn. 3 Thí quaân: beà toâi gieát vua. Phaïm toäi gieát vua hay cha thì goïi laø thí nghòch. Trong tröôøng hôïp vua voâ ñaïo taøn haïi daân chuùng roài daân chuùng noåi leân laät ñoå thì goïi laø tru 誅, nghóa laø tröø keû coù toäi. 2

469

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Uyeân Theâ.1 Töû Uyeân Theâ vieát. “Töû chi duïc döõ ngaõ: dó ngaõ vi trí hoà, dó ngaõ vi nhaân hoà, dó ngaõ vi duõng hoà? Thaàn thí quaân phi trí daõ. Kieán lôïi nhi boäi quaân, phi nhaân daõ. Kieáp ngaõ dó binh, cuï nhi döõ töû, phi duõng daõ.2 Söû ngoâ voâ thöû tam giaû döõ, haø boå ö töû. Nhöôïc höõu thöû tam giaû, chung baát tuøng töû hó. Naõi xaû chi. Dòch nghóa

Kheùo ñoái ñaùp Traàn Haèng gieát vua, sai saùu ngöôøi duõng só baét eùp Töû Uyeân Theâ. Töû Uyeân Theâ noùi: “OÂng sôû dó muoán toâi cuøng veà phe vôùi oâng, yù haún oâng cho toâi laø coù trí ö, cho toâi laø coù nhaân ö, cho toâi laø coù duõng ö? Laøm baày toâi cuøng phaïm vaøo toäi gieát vua khoâng phaûi laø trí; thaáy lôïi maø boäi phaûn vua chaúng phaûi laø nhaân; laáy binh löïc maø baét eùp toâi, neáu sôï maø veà phe vôùi oâng thì khoâng phaûi laø duõng. Ví nhö toâi khoâng coù ba ñieàu aáy thì duø toâi coù theo veà phe vôùi oâng, naøo coù ích gì cho oâng ñaâu. Coøn nhö toâi coù ba ñieàu aáy thì chaúng bao giôø chòu theo phe oâng.” Traàn Haèng beøn thaû oâng ta ra.

Töû Uyeân Theâ laø moät hieàn só nöôùc Teà, ñöôïc daân chuùng ñöông thôøi meán phuïc. 2 Nhaân, trí, duõng: ba ñöùc tính tieâu bieåu cuûa con ngöôøi. Nhaân laø loøng nhaân aùi, thöông ngöôøi, luoân giöõ theo ñieàu thieän; trí laø söï hieåu bieát, thoâng roõ leõ phaûi traùi ôû ñôøi, khoâng laàm laãn, sai laïc; duõng laø loøng quaû caûm, can ñaûm, khí tieát. Chöõ 知 thöôøng ñoïc laø tri, nhöng trong baøi ñoïc laø trí, duøng nhö chöõ 智.

470

BAØI 77

NGÖÕ PHAÙP

使 Chöõ söû trong caâu Söû ngoâ voâ thöû tam giaû laø moät lieân töø phuï thuoäc bieåu thò yù giaû thieát, coù nghóa laø ví phoûng, neáu nhö, giaù nhö... Chöõ söû thöôøng duøng trong caùc töø ngöõ nhö: giaû söû 假使, thaûng söû 倘使, nhöôïc söû 若使, nhö söû 如使, tuùng söû 縱使, thieát söû 設使, höôùng söû 向使... vôùi nghóa gaàn nhö nhau. Trong taát caû caùc töø ngöõ treân, chæ coù töø giaû söû laø thoâng duïng trong tieáng Vieät. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

弒 THÍ ° gieát ngöôøi treân mình, nhö beà toâi gieát vua, con gieát cha... Töø ngöõ

ª thí quaân (gieát vua), thí phuï (gieát cha)

勇 DUÕNG ° söùc maïnh – tinh thaàn haêng haùi – quaû caûm – gan daï Töø ngöõ

ª duõng caûm, nghóa duõng, duõng nghò, duõng khí, duõng só Ñoàng aâm

湧 nöôùc daâng traøn leân – vaät giaù cao voït leân 踴 nhaûy voït leân (duõng döôïc 踴躍) 蛹 con nhoäng 471

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

士 SÓ ° ngöôøi hoïc troø – ngöôøi nghieân cöùu hoïc vaán – ngöôøi trong moät ngaønh ngheà naøo ñoù – chöùc quan xöa – binh lính Töø ngöõ

ª só töû, nhi só, y só, ngheä só, só quan, só toát, thieän só, só khí, só phu Ñoàng aâm

仕 laøm quan – coâng vieäc laøm (só hoaïn) 俟 chôø ñôïi

劫 KIEÁP ° cöôù p laáy – hieáp cheá – tai naïn – thôøi vaän Töø ngöõ

ª kieáp löôïc, ñaïo kieáp, kieáp ñoaït

淵 UYEÂN ° vöïc saâu – saâu roäng Töø ngöõ

ª uyeân thaâm, uyeân baùc, uyeân nguyeân, uyeân aùo (saâu xa kín nhieäm)

棲 THEÂ ° giöôøng naèm – ñaäu – ñoã laïi Töø ngöõ

ª theâ thaân (ôû, naùu mình) 472

BAØI 77

背 BOÄI ° xaây löng laïi vôùi nhau – boäi phaûn – laøm traùi laïi – aâm khaùc laø boái Töø ngöõ

ª phaûn boäi, boäi nghòch, boäi öôùc, vi boäi, vong aân boäi nghóa Ñoàng aâm

悖 traùi vôùi ñaïo lyù 佩 mang ñeo – khoâng queân (boäi phuïc) 倍 gaáp ñoâi – gaáp leân nhieàu laàn 珮 ñai ngoïc (ngoïc boä i)

懼 CUÏ ° sôï seät – kinh haõi – doïa daãm ngöôøi Töø ngöõ

ª uùy cuï, kinh cuï Ñoàng aâm

具 ñaày ñuû, hoaøn toaøn – ñoà duøng – taøi naêng (khí cuï, cuï theå)

颶 gioù xoaùy töø boán phía – baõo lôùn ôû bieån (cuï phong)

補 BOÅ ° vaù laïi choã raùch – buø vaøo choã khuyeát – coù phaàn ích lôïi – ñieàn vaøo chöùc quan – laøm taêng söùc khoûe Töø ngöõ

ª boå khuyeát, boå duïng, boå sung, tu boå, boå ích, boå döôõng, boå nhieäm, voâ boå, boài boå 473

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

捕 (boä) baét ngöôøi, thaúng tôùi nhaø maø baét goïi laø ñaõi 逮, truy luøng theo keû boû troán ñeå baét laø boä 捕 – ñi tuaàn BAØI 78

不食嗟來食齊大饑。黔敖爲食於路以待餓者而食之。有餓者蒙袂輯屨貿貿然來。黔敖左奉食右執飲曰︰嗟，來食。乃揚其目而視之曰︰予唯不食嗟來之食以至於斯也。從而謝焉。終不食而死。 Dòch aâm

Baát thöïc ta lai thöïc1 Teà ñaïi cô.2 Kieàm Ngao3 vi thöïc ö loä dó ñaõi ngaï giaû 1

Ta lai thöïc: thöùc aên ñöôïc ngöôøi goïi ñeán cho aên maø khoâng coù chuùt gì toân troïng, kính neå, vì theá taïm dòch laø “thöùc aên bò ngöôøi khinh deã”. Caùch duøng töông töï laø 嗟來之食 ta lai chi thöïc: thöùc aên nhaän boá thí cuûa ngöôøi khaùc moät caùch nhuïc nhaõ. Baøi naøy trích ôû saùch Leã kyù. 2 Teà laø nöôùc chö haàu vaøo ñôøi nhaø Chaâu (1134 - 256 tröôùc Coâng nguyeân) ôû vaøo vò trí caùc tænh Sôn Ñoâng, Haø Baéc ngaøy nay. Vua nhaø Chaâu phong ñaát naøy cho oâng Thaùi coâng Khöông Töû Nha. 3 Kieàm Ngao laø moät vò quan nöôùc Teà vaøo ñôøi Xuaân thu.

474

BAØI 78

nhi töï chi. Höõu ngaï giaû moâng dueä taäp luõ1 maäu maäu nhieân lai.2 Kieàm Ngao taû boång töï, höõu chaáp aåm, vieát: “Ta, lai thöïc”. Naõi döông kyø muïc nhi thò chi vieát: “Dö duy baát thöïc ta lai chi thöïc dó chí ö tö daõ.” Tuøng nhi taï yeân. Chung baát thöïc nhi töû. Dòch nghóa

Khoâng aên thöùc aên bò ngöôøi khinh deã Nöôùc Teà bò naïn ñoùi lôùn. Kieàm Ngao baøy thöùc aên ngoaøi ñöôøng ñeå ñôïi ngöôøi ñoùi ñeán maø cho aên. Coù moät ngöôøi ñoùi ñoäi tay aùo che maët, chaân ñi deùp loaïng choaïng, sôø soaïng böôùc tôùi. Kieàm Ngao, tay traùi böng ñoà aên, tay maët caàm ñoà uoáng baûo ngöôøi aáy raèng: “Naøy! Laïi ñaây maø aên.” Ngöôøi aáy troá maét ngoù Kieàm Ngao, baûo: “Toâi chæ vì khoâng chòu aên thöù ñoà aên bò ngöôøi khinh deã môùi ñeán noâng noãi naøy.” Kieàm Ngao lieàn ñoù taï loãi. Ngöôøi aáy vaãn tröôùc sau khoâng chòu aên maø cheát. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

嗟 TA ° thaùn töø: 嗟乎 ta hoà, 吁嗟 hu ta: than oâi Töø ngöõ

ª ta thaùn 嗟嘆, tö ta 咨嗟: than thôû

Taäp luõ: ñi moät caùch khoù nhoïc, hai chaân chaïm vaøo nhau trong tö theá loaïng choaïng, cheánh choaùng. 2 Maäu maäu nhieân: con maét maát caû thaàn saéc, lôø ñôø khoâng troâng thaáy roõ raøng vì quaù ñoùi.

475

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

些 ít – moät chuùt (ta tieåu)

饑 CÔ ° ñoùi – maát muøa = 飢 Töø ngöõ

ª cô caän (ñoùi keùm), cô haøn (ñoùi reùt), cô khoå

黔 KIEÀM ° maøu ñen – teân tænh Quyù Chaâu beân Trung Hoa Töø ngöõ

ª kieàm thuû 黔首 (daân ñen)

拑 = 鉗 keïp – caùi kìm baèng saét 鈐 khoùa 鹼 chaát kieàm

敖 NGAO ° rong chôi (ngao du) – aâm khaùc laø ngaïo (ngaïo maïn) Ñoàng aâm

遨 rong chôi, ñoàng nghóa vôùi chöõ treân (ngao du) 熬 rang khoâ – coù yù nhö taøn nhaãn 螯 moät loaïi cua – caøng cua 鰲 = 鼇 con traïnh, moät loaøi ruøa lôùn

餓 NGAÏ ° ñoùi laû, ñoùi cheát ñöôïc 476

BAØI 78

Töø ngöõ

ª ngaï töû, ngaï bieäu, ngaï quyû

食 TÖÏ ° (thöïc) ñoïc thöïc laø aên, ñoïc töï laø cho aên – duøng nhö chöõ 飼

袂 DUEÄ ° tay aùo Töø ngöõ

ª phaân dueä 分袂: chia tay nhau Ñoàng aâm

裔 con chaùu xa ñôøi – ñaát ôû phöông xa (haäu dueä, mieâu dueä)

曳 daãn, ñem ñeán – keùo ñeán 睿 saùng suoát – saâu saéc – thoâng suoát – tieáng duøng ñeå taùn döông vua chuùa (dueä trieát)

輯 TAÄP ° taäp hôïp, thu goùp laïi – thaân maät, thaân thieän – taäp saùch Töø ngöõ

ª taäp chuû, bieân taäp

屨 LUÕ ° chieác deùp Ñoàng aâm

屢 = 屡 nhieàu laàn (luõ thöù) 477

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

僂 co – löng cong (khuù luõ) 縷 caùi daây – sôïi daây lôùn – aùo cuõ 褸 aùo raùch (lam luõ)

貿 MAÄU ° mua – laãn loän – böøa baõi, caåu thaû Töø ngöõ

ª maäu dòch (mua baùn)

奉 BOÅNG ° böng, ñöa caùi gì cho ai, duøng nhö chöõ 捧 – aâm khaùc laø phuïng Ñoàng aâm

棒 caây gaäy 俸 tieàn löông (boång loäc)

執 CHAÁP ° caàm giöõ – baét – chaáp giöõ, coá chaáp (quan ñieåm, yù kieán...) – keùn choïn – giaáy bieân nhaän, bieân lai Töø ngöõ

ª chaáp höõu 執友 (baïn ñoàng chí), chaáp haønh, chaáp nhaän, chaáp thuaän, coá chaáp, chaáp neâ, chaáp nhaát, chaáp trung, baát chaáp, töû chaáp, phuï chaáp, chaáp söï, chaáp chính, chaáp ñôn

目 MUÏC ° con maét – nhìn chaêm chuù – goïi, goïi teân – ñieàu khoaûn – choã coát yeáu 478

BAØI 78

Töø ngöõ

ª muïc ñích, muïc tieàn, muïc tieâu, muïc haï voâ nhaân, ngö muïc hoãn chaâu, ñeà muïc, muïc kích, tieát muïc Ñoàng aâm

牧 chaên nuoâi suùc vaät – ngoaøi ñoàng – chöùc quan xöa (muïc töû, muïc ñoàng)

睦 hoøa thuaän – tin caäy – thaân thieát 穆 hoøa hôïp – laøm ñeïp loøng – vui (hoøa muïc)

予 DÖ ° toâi, ta – tieáng töï xöng – aâm khaùc laø döï: caáp cho – cho Ñoàng aâm

輿 caùi xe – thuøng xe – caùi kieäu – chôû ñi – ñaát – coâng chuùng (dö luaän)

與 nghi vaán töø: ru, ö, chaêng... 餘 thöøa ra – thong thaû (dö aâm, dö sinh, höõu dö, thaëng dö)

謝 TAÏ ° töø ñi – baùi nhaän caùi ngöôøi ta cho – hoa laù heùo ruïng – caùm ôn Töø ngöõ

ª taï töø (töø taï), baùi taï, taï aân, caûm taï, ña taï, taøn taï, taï khaùch, taï theá, taï toäi 479

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP CAÂU KHAÚNG ÑÒNH

Ñeå vieát caâu khaúng ñònh, ngöôøi ta duøng moät trong caùc caáu truùc sau: 1. Khoâ ng duøng caù c phuû ñònh töø, cuõ ng khoâng duøng baát cöù trôï töø naøo khaù c

Ví duï:

日出而作 nhaät xuaát nhi taùc: maët trôøi moïc thì laøm 風吹葉落 phong xuy dieäp laïc: gioù thoåi laù ruïng 2. Duøng nhöõng tieáng sau ñeå xaùc ñònh hay taêng cöôøng yù khaú ng ñònh: 是, 爲, 能, 可, 必, 則, 也, 然, 果, 矣, 了, 即...

Ví duï:

是我之莫逆友也 thò ngaõ chi maïc nghòch höõu daõ: aáy laø ngöôøi baïn khoâng traùi yù cuûa toâi.

善爲無價寶 thieän vi voâ giaù böûu: ñieàu thieän laø vaät baùu voâ giaù.

水能制火 thuûy naêng cheá hoûa: nöôùc coù theå trò ñöôïc löûa. 可與之同行 khaû döõ chi ñoàng haønh: coù theå cuøng ñi vôùi noù. 人必知之 nhaân taát tri chi: ngöôøi ta haún phaûi bieát vieäc aáy. 不平則鳴 baát bình taéc minh: baát bình thì keâu leân. 虎猛獸也 hoå maõnh thuù daõ: coïp laø thuù döõ. 國人皆稱願然 quoác nhaân giai xöùng nguyeän nhieân: ngöôøi trong nöôùc ñeàu thoûa nguyeän.

果有逼人之事 quaû höõu böùc nhaân chi söï: quaû coù vieäc aùp

böùc ngöôøi ta.

480

BAØI 78

大兵已發矣 ñaïi binh dó phaùt hó: ñaïi quaân ñaõ leân ñöôøng roài

貨物已增多了 hoùa vaät dó taêng ña lieãu: haøng hoùa ñaõ taêng nhieàu roài.

吾之叔即君妾之從兄也 ngoâ chi thuùc töùc quaân thieáp chi tuøng huynh daõ: chuù toâi laø anh hoï cuûa ngöôøi vôï leõ cuûa oâng.

3. Duøng caáu truù c phuû ñònh keùp goàm caùc töø sau ñaây ñeå dieãn yù khaúng ñònh maïnh meõ: 無不莫不莫非

未有不無非不可不無... 無人無不愛其子 nhaân voâ baát aùi kyø töû: ngöôøi ta khoâng ai chaúng yeâu con mình.

君仁莫不仁 quaân nhaân maïc baát nhaân: vua laøm ñieàu toát ñeïp thì chaúng ai chaúng laøm ñieàu toát ñeïp theo.

莫有不知其文之美者 maïc höõu baát tri kyø vaên chi myõ giaû: chaúng coù ai chaúng bieát vaên chöông mình laø hay.

自古之仁君未有不知愛其民者 töï coå chi nhaân quaân vò höõu baát tri aùi kyø daân giaû: baäc vua hieàn ñöùc ñôøi xöa chöa coù ai chaúng bieát yeâu thöông daân mình.

無非其時 voâ phi kyø thôøi: ñuùng luùc roài. 普天之下莫非王土 phoå thieân chi haï maïc phi vöông thoå:

khaép döôùi baàu trôøi khoâng ñaâu khoâng laø ñaát nhaø vua.

此事不可不知 thöû söï baát khaû baát tri: vieäc aáy khoâng theå khoâng bieát.

無處無之 voâ xöù voâ chi: khoâng nôi naøo laø khoâng coù vieäc aáy.

4. YÙ khaúng ñònh cuõ ng coù theå ñöôï c baøy toû trong nhöõng caâu noù i khôû i ñaà u baèng nhöõng quaùn ngöõ traïng töø sau: 不但 baát ñaûn 不第 baát ñeä 非徒 phi

481

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

ñoà 起惟 khôûi duy 不特 baát ñaëc 不僅 baát caån CAÂU PHUÛ ÑÒNH 1. Ñeå dieãn yù phuû ñònh, ngöôø i ta duøng caáu truù c vôùi nhöõng töø phuû ñònh, nhö caùc traï ng töø 無不未沒莫勿毋靡罔, hoaë c ñoäng töø nhö: 非無, hoaëc ñaïi danh töø do traïng töø phuû ñònh chuyeån thaønh nhö: 莫 2. YÙ phuû ñònh coù theå ñöôïc taêng cöôøng baèng nhöõng quaùn ngöõ traïng töø: 不可不能不必何必...

Ví duï:

他人之物不可苟取 tha nhaân chi vaät baát khaû caåu thuû: ñoà vaät cuûa ngöôøi khaùc khoâng neân laáy caøn.

不能言者爲啞 baát naêng ngoân giaû vi aù: keû khoâng noùi ñöôïc laø caâm.

王何必曰利 vöông haø taát vieát lôïi: nhaø vua caàn chi phaûi

noùi ñeán lôïi.

不必他問 baát taát tha vaán: chaúng caàn phaûi hoûi ai khaùc. 3. Duøng ôû tröôù c hoaë c sau traïng töø phuû ñònh moät traïng töø theå caùch nhö: 絕, 决, 甚, 毫, 豈, 不

絕不知吾兄之意 tuyeät baát tri ngoâ huynh chi yù: thaät

chaúng bieát tí gì veà yù ñònh cuûa oâng anh heát.

决不與之交 quyeát baát döõ chi giao: quyeát khoâng giao thieäp vôùi noù.

甚不稱意 thaäm baát xöùng yù: heát söùc khoâng vöøa yù. 毫無一失 haøo voâ nhaát thaát: khoâng moät chuùt hö hoûng naøo heát.

482

BAØI 78

毫無誠意 haøo voâ thaønh yù: khoâng chuùt thaønh yù gì caû 豈非其時耶 khôûi phi kyø thôøi da: haù chaúng phaûi laø luùc

thuaän tieän ñaáy ö.

不肯相下 baát khaúng töông haï: chaúng chòu nhöôøng nhau. 不果行 baát quaû haønh: chaúng nôõ ñi (khoâng döùt khoaùt vieäc ñi – roát cuoäc chaúng ñi ñaâu heát)

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG: CAÂY COÛ

植物 THÖÏC VAÄT ° tieáng goïi chung caùc loaøi sinh vaät khoâng coù cöû ñoäng vaø tri giaùc, nhö caây coái, reâu coû...

草木 THAÛO MOÄC ° coû vaø caây, thöôøng duøng thay cho töø thöïc vaät vôùi nghóa heïp hôn

蕉 TIEÂU ° caây chuoái, cuõng goïi laø ba tieâu 芭蕉 Töø ngöõ

庭前不可植蕉桑 Ñình tieàn baát khaû thöïc tieâu tang:

Tröôùc saân khoâng neân troàng chuoái vaø daâu. (Vì hai tieáng tieâu tang gôïi ñeán tieáng ñoàng aâm coù yù nghóa khoâng may, khieán cho ngöôøi ta nghó ñeán söï ruûi ro.)

薔薇 TÖÔØNG VI ° hoa töôøng vi, moät loaïi vôùi hoa hoàng 483

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

不向東山久，薔薇幾度花。 Baát höôùng ñoâ ng sôn

cửu, töôøng vi kyû ñoä hoa. (Ñaõ laâu khoâng ñeán Ñoâng sôn, töôøng vi bieát ñaõ maáy laàn troå hoa. – Thô Lyù Baïch)

玟瑰 MAI KHOÂI ° hoa hoàng

牡丹 MAÃU ÑAN ° hoa maãu ñôn, moät loaøi hoa gioáng hoa hoàng nhöng ñoùa lôùn hôn. Teân hoa maãu ñôn maø ngöôøi Vieä t goïi moät loaïi hoa coù maøu traéng ñoû voán khoâng phaûi laø loaøi maãu ñôn naøy.

芙蓉 PHUØ DUNG ° hoa phuø dung Töø ngöõ

芙蓉不及美人粧 phuø dung baát caäp myõ nhaân trang: hoa phuø dung cuõng khoâng saùnh kòp trang phuïc cuûa ngöôøi ñeïp. (Lyù Baïch) 芙蓉如面柳如眉 phuø dung nhö dieän lieãu nhö mi: hoa phuø dung nhö veû maët ñeïp, laù lieãu töïa loâng maøy. (söï so saùnh nghòch ñaûo naøy coát ñeå taêng theâm veû ñeïp) (Baïch Cö Dò)

蓮

LIEÂN ° hoa sen, bieåu töôïng cuûa söï tinh khieát, trong saïch Töø ngöõ

蓮花之君子者也 lieân hoa chi quaân töû giaû daõ: hoa sen laø haïng quaân töû trong loaøi hoa 484

BAØI 78

蓮座 lieân toøa = 蓮臺 lieân ñaøi: toøa sen, ñaøi sen, Phaät giaùo duøng chæ toøa ngoài cuûa chö Phaät, Boà Taùt.

荷 HAØ ° hoa sen, nôû veà muøa haï neân ñöôïc duøng ñeå tieâu bieåu cho muøa haï, ñoàng nghóa vôùi chöõ lieân 蓮 – aâm khaùc laø haï: vaùc leân vai – ñoäi – chòu ôn ngöôøi Töø ngöõ

ª haø y (aùo laù sen, töôïng tröng cho ngöôøi aån daät), haø tieàn (tieàn sen, laù sen môùi nôû nhoû nhö ñoàng tieàn) 夏洗綠荷池 haï taåy luïc haø trì: muøa haï taém maùt nôi ao sen xanh

菊 CUÙC ° hoa cuùc, haàu heát coù saéc vaøng, nôû veà muøa thu, neân trong thô ca thöôøng ñöôïc duøng lieân quan ñeán maøu vaøng vaø muøa thu, maëc duø cuõng coù nhöõng loaïi hoa cuùc khaùc maøu vaø nôû vaøo caùc muøa khaùc – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª cuùc hoa (hoa cuùc), tuøng cuùc (caây tuøng vaø hoa cuùc, ñöôïc ví vôùi ngöôøi quaân töû coù khí tieát), 松菊兩開他日淚 tuøng cuùc löôõng khai tha nhaät leä: Tuøng cuùc hai laàn kheâu gôïi gioït nöôùc maét ngaøy xöa khaùc Ñoàng aâm

鞠 cuøng kieät – nuoâi naáng – cuùi raïp mình xuoáng – caûnh caùo (cuùc duïc, cuùc cung taân tuïy)

掬 laáy tay maø voác, chaúng haïn nhö nöôùc, gaïo – thôøi gian nöûa thaùng 鞫 tra hoûi ngöôøi coù toäi 485

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

松 TUØNG ° (toøng) caây tuøng, hoï vôùi caây thoâng, coù maøu xanh toát veà muøa ñoâng, moïc nhieàu ôû xöù laïnh Töø ngöõ

ª tuøng höông, tuøng baù, 歲寒然後知松栢之後凋也 Tueá haøn nhieân haäu tri tuøng baùch chi haäu ñieâu daõ: Naêm coù ñeán muøa laïnh roài môùi bieát ñöôïc caây tuøng caây baùch ruïng laù sau cuøng.

栢 BAÙCH ° (baù) caây baùch, cuõng coù maøu xanh toát veà muøa ñoâng nhö caây tuøng Töø ngöõ

泛彼栢舟 phieám bæ baùch chaâu: bôi chieác thuyeàn baùch

kia. (Kinh Thi) Noùi caûnh ngoä cuûa ngöôøi goùa phuï quyeát moät daï kieân trinh vôùi ngöôøi ñaõ maát, khoâng bieát coå nhaân coù duïng yù möôïn caùi kieân trinh cuûa goã baùch ñeå bieåu tröng cho caùi trinh cuûa ngöôøi goùa phuï hay khoâng?

梧桐 NGOÂ ÑOÀNG ° caây ngoâ ñoàng, cuõng goïi laø ngoâ, moïc nhieàu ôû xöù laïnh nhöng ít chòu laïnh, khi tieát thu môùi chuyeån thì laù noù ñaõ baét ñaàu uùa vaøng vaø ruïng Töø ngöõ

梧桐一葉落，天下共知秋。 Ngoâ ñoàng nhaát dieäp

laïc, thieân haï coäng tri thu: moät laù ngoâ ñoàng ruïng, thieân haï thaûy bieát muøa thu. (Nguyeãn Du laáy yù naøy ñeå vieát caâu thô: Gieáng vaøng ñaõ ruïng moät vaøi laù ngoâ.) 486

BAØI 78

碧梧棲老鳳凰枝 bích ngoâ theâ laõo phuïng hoaøng chi: caønh ngoâ bieát giöõ chim phuïng ñaäu laïi ñeán giaø ñôøi.

槐 HOØE ° moät loaïi caây phöôïng coù hoa maøu vaøng ñoû, troå hoa veà muøa haï Töø ngöõ

槐花黃，舉子忙 hoøe hoa hoaøng, cöû töû mang: hoa phöôïng troå vaøng khieán cho hoïc troø thi baän roän lo laéng. (Thuôû xöa ngöôøi ta troàng caây naøy chung quanh tröôøng thi, moãi laàn thaáy hoa phöôïng troå vaøng thì ngöôøi hoïc troø thi laïi hoang mang lo laéng veà muøa thi ñaõ ñeán.)

桂 QUEÁ ° caây queá, voû coù chaát daàu cay duøng laøm thuoác Töø ngöõ

桂宮 queá cung: maët traêng. Thuôû xöa ngöôøi ta cho

raèng caùi boùng ñen treân maët traêng laø caây queá, neân goïi nhö vaäy.

蟾宮折桂 thieàm cung chieát queá: cung thieàm beû queá,

noùi vieäc thi cöû ñoã ñaït vôùi yù cho laø ñieàu vinh haïnh raát lôùn.

梨 LEÂ ° caây leâ

榴 LÖÏU ° caây löïu 487

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

茶 TRAØ ° caây cheø

柑 CAM ° caây cam

橘 QUAÁT ° caây quít

椰 DA ° caây döøa

蔗 GIAÙ ° caây mía

竹 TRUÙC ° caây tre

檳榔 TAÂN LANG ° caây cau

茘枝 LEÄ CHI ° caây vaûi

荼蘼 ÑOÀ MI ° hoa ñoà mi, cuõng thöôøng goïi laø traø mi

海棠 HAÛI ÑÖÔØNG ° hoa haûi ñöôøng

488

BAØI 79

求諸己錢大昕今之學者讀古人書多訾古人之失。與今人居亦樂稱人失。人固不能無失然試易地以處平心而度之︰吾果無一失乎？吾能知人之失而不能見吾之失。吾能指人之小失而不能見吾之大失。吾求吾失且不暇何暇論人哉。 Dòch aâm

Caàu chö kyû1 Tieàn Ñaïi Haân Kim chi hoïc giaû ñoäc coå nhaân thö, ña tyù coå nhaân chi thaát; döõ kim nhaân cö, dieäc nhaïo xöng nhaân thaát. Nhaân coá

Baøi naøy cuûa Tieàn Ñaïi Haân, moät nhaân vaät trong thôøi caän ñaïi Trung Hoa. Ba chöõ caàu chö kyû coù xuaát xöù töø moät caâu noùi trong Luaän ngöõ: “Quaân töû caàu chö kyû, tieåu nhaân caàu chö nhaân.” Ngöôøi quaân töû coù ñieàu sai loãi thì töï traùch mình ñeå tìm caùch söûa chöõa maø khoâng ñoå loãi cho ngöôøi khaùc; khi laøm vieäc thì döïa vaøo khaû naêng cuûa chính mình chöù khoâng yû laïi vaøo ngöôøi khaùc. Keû tieåu nhaân thì quy loãi cho ngöôøi maø khoâng xeùt loãi mình, yû laïi vaøo ngöôøi maø khoâng töï gaéng söùc mình. Trong baøi naøy, caàu chö kyû mang nghóa ñôn giaûn hôn: töï xeùt loãi cuûa mình.

489

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

baát naêng voâ thaát, nhieân thí dòch ñòa dó xöû,1 bình taâm nhi ñaïc chi: ngoâ quaû voâ nhaát thaát hoà. Ngoâ naêng tri nhaân chi thaát, nhi baát naêng kieán ngoâ chi thaát, ngoâ naêng chæ nhaân chi tieåu thaát, nhi baát naêng kieán ngoâ chi ñaïi thaát. Ngoâ caàu ngoâ thaát thaû baát haï, haø haï luaän nhaân tai. Dòch nghóa

Tìm xeùt mình Keû hoïc giaû ngaøy nay ñoïc saùch ngöôøi xöa, phaàn nhieàu cheâ bai caùi loãi laàm cuûa ngöôøi xöa; ôû vôùi ngöôøi ñôøi nay, cuõng thích noùi ñeán caùi loãi laàm cuûa ngöôøi. Con ngöôøi ta ñaønh laø khoâng sao traùnh khoûi loãi laàm ñöôïc, song thöû ñaët mình vaøo ñòa vò cuûa ngöôøi, bình taâm maø suy xeùt, ta quaû khoâng coù loãi laàm naøo ö? Ta coù theå bieát caùi loã i cuûa ngöôøi maø khoâng theå thaáy ñöôïc caùi loãi cuûa ta; ta coù theå chæ caùi loãi nhoû cuûa ngöôøi maø khoâng thaáy caùi loãi lôùn cuûa ta. Chæ rieâng moät vieäc tìm xeùt loãi mình maø coøn khoâng raõnh thì coøn raõnh ñaâu maø baøn luaän ñeán ngöôøi nöõa sao. NGÖÕ PHAÙP

諸 = 之於 Chöõ chö coù theå ñöôïc duøng nhö tieáng ruùt goïn cuûa hai chöõ chi vaø ö, vaø khi ñoù noù kieâm nhieäm chöùc naêng cuûa caû ñaïi danh töø chi vaø giôùi töø ö. Trong caàu chö kyû, chöõ chö coù theå ñöôïc xem ñoàng vôùi giôùi töø ö, vì chöùc naêng ñaïi danh töø ôû ñaây coù tính caùch phieám duïng, khoâng roõ neùt. 1

Dòch ñòa nhi xöû: ñoåi choã maø ôû, töùc laø ñaët mình vaøo hoaøn caûnh cuûa ngöôøi khaùc maø xeùt.

490

BAØI 79

Ngoaøi ra chöõ chö coøn coù hai caùch duøng khaùc: 1. Ñöùng cuoái caâu ñeå hoûi, coù nghóa laø chaêng, ö... töùc laø ruùt goïn cuûa hai chöõ chi 之 vaø hoà 乎. 2. Ñöùng tröôùc moät danh töø hay ñaïi danh töø, coù nghóa soá nhieàu: caùc, nhöõng... Ví duï: chö vò: caùc vò, caùc ngaøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

訾 TYÙ ° (tyø) noùi xaáu – chæ trích – cheâ bai – suy löôøng, ñaùnh giaù – suy nghó – beänh – xaáu, khoâng toát – maéng nhieác

讀 ÑOÄC ° ñoïc saùch – aâm khaùc laø ñaäu Töø ngöõ

ª ñoäc giaû, aùm ñoäc, ñoäc phaùp, ñoäc thö

稱 XÖNG ° lôøi khen – khen ngôïi – caát leân – goïi teân – caân nhaéc naëng nheï – aâm khaùc laø xöùng Töø ngöõ

ª xöng huøng xöng baù, xöng hoâ, töï xöng, xöng danh, xöng tuïng, xöng vöông, xöng xuaát (xöng ngöôøi ñoàng toäi vôùi mình), cung xöng, xöng toäi, danh xöng

果 QUAÛ ° traùi caây – keát cuïc cuûa vieäc – maïnh meõ – quyeát ñoaùn – aên no – thöïc taïi 491

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª hoa quaû, quaû nhieân, keát quaû, thaønh quaû, nhaân quaû, quaû nghò, quaû caûm, quaû ñoaùn, quaû quyeát, quaû baùo, quaû phuùc

暇 HAÏ ° raûnh – thong thaû Töø ngöõ

ª nhaøn haï, töï cöùu baát haï: töï cöùu mình coøn khoâng raûnh ñöôïc

論 LUAÄN ° baøn baïc, suy xeùt – bieän baùc – pheâ bình – ñònh toäi – moät theå vaên Töø ngöõ

ª luaän ñaøm, bieän luaän, tranh luaän, khaûo luaän, luaän ñeà, luaän ñieäu, luaän ñònh, ñònh luaän, luaän giaû, luaän lyù hoïc, thaûo luaän, luaän vaên, luaän thuyeát, luaän cöù, luaän ngöõ, voâ luaän, baát luaän, bình luaän, lyù luaän, suy luaän, nghò luaän

492

BAØI 80

題黃鶴樓梁溪公昔時鶴已何年去千載人從南極臨鸚鵡洲前芳草綠晴川閣上白雲深半簾落日浮江漢一片寒流送古今滿目關山倍惆悵悠悠塵夢十年心 Dòch aâm

Ñeà Hoaøng haïc laâu1 Löông Kheâ Coâng2

Hoaøng haïc laâu: Laàu Hoaøng haïc ôû huyeän Voõ Xöông, tænh Hoà Baéc, Trung Hoa, laø moät nôi danh thaéng. Nhieàu nhaø thô coù ñeà thô taïi ñaây, trong ñoù coù Thoâi Hieäu vieát moät baøi laáy nhan ñeà laø Hoaøng haïc laâu, noåi tieáng raát hay vaø trôû thaønh thi höùng cho caùc nhaø thô ñôøi sau. 2 Löông Kheâ laø bieät hieäu cuûa cuï Phan Thanh Giaûn, laøm baøi thô naøy luùc ñi söù sang Trung Hoa.

493

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Tích thôøi haïc dó haø nieân khöù, Thieân taûi nhaân tuøng Nam cöïc1 laâm. Anh Voõ chaâu tieàn phöông thaûo luïc, Tình Xuyeân2 caùc thöôïng baïch vaân thaâm. Baùn lieâm laïc nhaät phuø Giang Haùn, Nhaát phieán haøn löu toáng coå kim. Maõn muïc quan san boäi tuø tröôùng, Du du traàn moäng3 thaäp nieân taâm. Dòch nghóa

Ñeà laàu Hoaøng haïc Ngaøy xöa chim haïc khoâng bieát ñaõ ñi naêm naøo, Baây giôø coù ngöôøi ngaøn naêm sau töø mieàn cöïc nam ñeán. Chæ coøn ñöôïc chöùng kieán: tröôùc baõi Anh voõ coû thôm xanh môûn. Treân gaùc Tình xuyeân maây traéng thaáy saâu thaêm thaúm. Nöûa vaønh maët trôøi laën noåi treân gioøng Giang Haùn, Moät gioøng soâng laïnh cöù laïnh luøng chaûy maõi töï xöa nay. Nhìn thaáy non aûi tröôùc maét maø loøng bieát bao buoàn baõ. Moäng ñôøi möôøi naêm daèng daëc nay môùi thoûa loøng öôùc nguyeän.

Nam cöïc: vuøng raát xa veà phöông nam, ñoái vôùi nöôùc Trung Hoa, töùc laø noùi ôû Vieät Nam ñeán. 2 Tình Xuyeân, Anh Voõ: Tình xuyeân coù nghóa laø soâng taïnh, Anh voõ laø chim keùt, ôû ñaây laø nhöõng ñòa danh. 3 Traàn moäng: traàn laø buïi nhöng ñöôïc duøng vôùi nghóa laø phaøm tuïc, noùi veà coõi ñôøi, traàn moäng coù nghóa laø giaác moäng ñôøi.

494

BAØI 80

Baûn dòch thô cuûa Anh Phöông

Haïc vaøng ñi maát ngaøn naêm tröôùc, Du khaùch mieàn nam laïi tôùi ñaây. Treân caùc Tình xuyeân maây traéng nguùt. Tröôùc doi Anh voõ coû xanh ñaày. Trôøi taø ngaõ boùng vuøng Giang Haùn, Soâng laïnh xuoâi gioøng töï coå lai. Xem toû nöôùc non nguøi taác daï, Möôøi naêm traàn moäng môùi töø nay. Thoâi Hieäu coù vieát baøi Hoaøng haïc laâu, laø moät tuyeät taùc töøng ñöôïc Lyù Baïch khen hay. Ngöôøi ñôøi sau do ñoù thöôøng phoûng theo ñeå vònh nôi naøy. Vì theá maø coù raá t nhieàu chöõ duøng trong baøi thô cuûa Thoâi Hieäu ñöôïc coá yù duø ng laïi. Haõy so saùnh vôùi nguyeân vaên baøi thô cuûa Thoâi Hieäu nhö sau:

黃鶴樓崔顥昔人已乘黃鶴去此地空餘黃鶴樓黃鶴一去不復返白雲千載空悠悠 495

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

晴川歷歷漢陽樹芳草萋萋鸚鵡洲日暮鄉關何處是煙波江上使人愁 Dòch aâm

Hoaøng haïc laâu Thoâi Hieäu Tích nhaân dó thöøa hoaøng haïc khöù, Thöû ñòa khoâng dö Hoaøng haïc laâu. Hoaøng haïc nhaát khöù baát phuïc phaûn, Baïch vaân thieân taûi khoâng du du. Tình xuyeân lòch lòch Haùn döông thuï, Phöông thaûo theâ theâ Anh vuõ chaâu. Nhaät moä höông quan haø xöù thò, Yeân ba giang thöôïng söû nhaân saàu. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

載 TAÛI ° naêm – tröôùc – neân – thaønh – ghi cheùp – aâm khaùc laø taùi: chôû baèng xe, thuyeàn Töø ngöõ

ª thieân taûi, thaäp taûi, troïng taûi, taûi löôïng, vaän haûi, thieân phuù ñaïi taûi 496

BAØI 80

Ñoàng aâm

栽 vaùn daøi ñeå ñaép töôøng 酨 giaám aên – giaám chua 諰 noùi – lôøi noùi

洲 CHAÂU ° coàn – baõi soâng – ñaïi luïc Töø ngöõ

ª AÙ chaâu, AÂu chaâu, chaâu thoå, trung chaâu

芳 PHÖÔNG ° höông thôm – ñöùc haïnh – danh tieáng toát Töø ngöõ

ª phöông danh, phöông phi, phöông thöùc, phöông thôøi

綠 LUÏC ° maøu xanh luïc – xanh hôi pha vaøng – xanh laù caây Töø ngöõ

ª luïc khí, luïc dieäp toá, luïc laâm, luïc giaù Ñoàng aâm

六 soá saùu 陸 treân ñaát – treân caïn – soá saùu (luïc ñòa, luïc chieán) 錄 vieát, sao laïi – ghi cheùp – ghi vaøo soå (sao luïc) 蓼 xanh toát – sum seâ – aâm khaùc laø lieäu 戮 gieát cheát – traùch nhuïc – heát (tru luïc) 碌 taàm thöôøng – ngöôøi taàm thöôøng – baän roän nhieàu vieäc

497

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

睛 TÌNH ° trôøi quang taïnh Töø ngöõ

ª tình xuyeân: soâng taïnh khoâng coù khoùi soùng, tình thieân: trôøi quang taïnh khoâng coù maây möa

川 XUYEÂN ° con soâng – teân goïi tænh Töù Xuyeân Töø ngöõ

ª sôn xuyeân, xuyeân khung Ñoàng aâm

穿 suoát – thaáu qua – duøi qua – troáng (xuyeân taïc)

閣 CAÙC ° laàu gaùc – teân goïi taét chæ noäi caùc Töø ngöõ

ª ñaøi caùc, caùc haï, noäi caùc

半 BAÙN ° nöûa phaàn – nöûa caùi Töø ngöõ

ª baùn ñaûo, baùn khai, baùn nguyeät, baùn nieân, baùn coâng, baùn tín baùn nghi, baùn thaân baát toaïi, baùn ñoà nhi pheá, baéc baùn caàu

簾 LIEÂM ° böùc maønh baèng tre 498

BAØI 80

落 LAÏC ° ruïng laù – rôi xuoáng – suy baïi – boû ñi – loït ra – choã ngöôøi ta tuï hoäi – haøng raøo Töø ngöõ

ª laïc haäu, laïc dieäp, toïa laïc, thoân laïc, laïc ñoà, truïy laïc, löu laïc, laïc khoaûn

浮 PHUØ ° noåi treân maët nöôùc – hö khoâng – quaù ñoä Töø ngöõ

ª phuø traàm, phuø theá, phuø phieám, hö phuø, phuø hoa, phuø laïm, phuø vaân, phuø sa, phuø phi, phì sinh

片 PHIEÁN ° moät maûnh – moät nöûa – moät mieáng moûng – moät theå vaên sôù taâu leân nhaø vua Töø ngöõ

ª phieán ngoân, phieán thôøi Ñoàng aâm

扇 caùi quaït – caùnh, caùi... (loaïi töø ñaët tröôùc moät danh töø khaùc, nhö 一扇門 nhaát phieán moân: moät caùnh cöûa, 三扇磨 tam phieán maù: ba caùi coái xay 煽 quaït löûa cho buøng leân – xuùi giuïc (phieán loaïn, phieán bieán)

流 LÖU ° nöôùc chaûy – gioøng soâng – gioøng nöôùc – chuyeån ñoäng – moät phaùi rieâng – chuyeån ñi – ñaát ôû bieân giôùi 499

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª löu laïc, löu haønh, phong löu, thöôïng löu, löu ñoäng, löu hoaït, löu lieân, löu ñaúng, löu vong, löu truyeàn, löu thoâng, löu manh, phaùi löu, phuï löu, löu vöïc

送 TOÁNG ° vaän chuyeån – ñi theo – taëng bieáu Töø ngöõ

ª toáng bieät, toáng chung, toáng cöïu ngheânh taân, toáng taùng, toáng ñaït Ñoàng aâm

宋 teân nöôùc – teân trieàu ñaïi

滿 MAÕN ° ñaày – ñuû, traøn, thöøa ra – heát kyø haïn – khaép nôi – vöøa loøng, cho laø ñuû Töø ngöõ

ª töï maõn, baát maõn, maõn nguyeän, maõn haïn, maõn kyø, sung maõn, phaùt maõn, maõn muïc Ñoàng aâm

矕 maét ñeïp – ñöa maét nhìn nôi naøo 蟎 con ve (huùt maùu choù, boø...) 襔 aùo daøi maëc muøa ñoâng

倍 BOÄI ° gaáp leân nhieàu laàn 500

BAØI 80

Töø ngöõ

ª boäi thu, boäi soá, gia boäi, boäi nhaäp, boäi xuaát

惆 TRUØ ° raàu ró buoàn baõ

悵 TRÖÔÙNG ° buoàn baõ ra veû thaát yù Töø ngöõ

惆悵 truø tröôùng: raàu ró buoàn baõ

塵 TRAÀN ° buïi baëm – daáu cuõ – theá gian Töø ngöõ

ª traàn ai, hoàng traàn, traàn gian, traàn theá, phaøm traàn, traàn duyeân, traàn caáu, phong traàn, töø traàn

501

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 81

說村居之樂茅屋數椽疏籬外繞非鄉村之景象耶。以生長城市者居此必愀然其不樂矣。然而吸新鮮之空氣，挹淡蕩之清流，偶遊其間襟懷，且爲之一曠。况久居其地者，春聞鳥語夏聽蟬鳴，秋瞻隴畝之黃雲，冬賞山林之白雪。四時之景不同而樂亦無窮矣。吾當得舉當世之逐利爭名者而與之共樂此樂者。 Dòch aâm

Thuyeát thoân cö chi laïc1 Mao oác chuyeân,2 sô ly ngoaïi nhieãu, phi höông thoân chi caûnh töôïng da. Dó sinh tröôûng thaønh thò giaû cö thöû, taát thieåu nhieân3 kyø baát laïc hyõ. Nhieân nhi haáp taân tieån chi 1

Baøi trích ôû saùch Sô hoïc luaän thuyeát tinh hoa cuûa Trung Hoa. Mao oác soå chuyeân: nhaø tranh vaøi ñoøn tay, noùi moät neáp nhaø nho nhoû, tieâu bieåu cho caûnh thanh baàn ôû thoân queâ. Taïm dòch: vaøi gian nhaø coû. 3 Thieåu nhieân: saàu uû veû maët, coù veû aâu saàu khoâng vui. 2

502

BAØI 81

khoâng khí, aáp ñaïm ñaõng1 chi thanh löu, ngaãu du kyø giaûn, khaâm hoaøi2 thaû vò chi nhaát khoaùng, huoáng cöûu cö kyù ñòa giaû, xuaân vaên ñieåu ngöõ, haï thính thuyeàn minh, thu chieâm luõng maãu chi huyønh vaân, ñoâng thöôûng sôn laâm chi baïch tuyeát. Töù thôøi chi caûnh baát ñoàng, nhi laïc dieäc voâ cuøng hyõ. Ngoâ an ñaéc cöû ñöông theá chi truïc lôïi, tranh danh giaû3 nhi döõ chi coäng laïc thöû laïc daõ. Dòch nghóa

Noùi veà caùi vui thuù ôû thoân queâ Nhaø coå vaøi gian, daäu thöa vaây quanh maët ngoaøi, haù chaúng phaûi caûnh töôïng nôi höông thoân ñaáy ö? Ñeå cho ngöôøi sinh tröôûng choán thò thaønh ôû ñaây thì hoï buoàn baõ khoâng vui ñöôïc. Nhöng khi hít ñöôïc caùi khoâng khí töôi maùt, uoáng ñöôïc nöôùc trong laønh, moät khi tình côø hoï ñöôïc daïo chôi taïi ñaây, thì trong loøng hoï boãng nhieân caûm thaáy khoan khoaùi ngay. Huoáng chi chæ laø ngöôøi ñaõ ôû laâu nôi aáy. Muøa xuaân nghe chim hoùt, muøa haï laéng tieáng ve ngaâm, muøa thu ngaém maây vaøng treân ñoàng ruoäng, muøa ñoâng ngoaïn caûnh tuyeát traéng nuùi röøng, caûnh saéc boán muøa thay ñoåi maø caùi thuù vui cuõng khoâng cuøng vaäy. Chuùng ta bieát laøm sao cho taát caû nhöõng keû ñua ñoøi danh lôïi ôû treân ñôøi naøy ñöôïc cuøng chung höôûng caùi vui thuù aáy.

Ñaïm ñaõng: nhaït, khoâng pha muøi vò naøo khaùc, noùi veà tính chaát trong saïch cuûa nöôùc uoáng. 2 Khaâm hoaøi: loøng daï, nhöõng ñieàu chöù trong loøng: nhöõng öôùc voïng, nhöõng caûm nghó. 3 Truïc lôïi tranh danh giaû: keû ñua tranh lôïi loäc danh voïng, noùi haïng ngöôøi laáy söï giaøu sang laøm cöùu caùnh cho ñôøi soáng.

503

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

茅 MAO ° coû tranh, duøng ñeå lôïp nhaø Töø ngöõ

ª mao ñieám, mao oác, mao xaù Ñoàng aâm

毛 loâng ñoäng vaät (mao buùt) 旄 moät thöù côø xöa goïi laø côø mao, coù caém loâng ñuoâi boø vaøo caùn côø

椽 CHUYEÂN ° (trieän) ñoøn tay ñeå lôïp maùi nhaø Töø ngöõ

ª chuyeân töû 椽子: caây rui ñeå lôïp ngoùi Ñoàng aâm

專 ñeå heát loøng vaøo moät vieäc gì – chaêm lo veà moät maët – töï tieän – chuyeân quyeàn – chuyeân cheá

磚 hoøn gaïch

疏 SÔ ° thoâng suoát – löa thöa, ít – quan heä xa, ñoái vôùi thaân – sô suaát khoâng chu ñaùo = 疎 – aâm khaùc laø sôù Töø ngöõ

ª thaân sô, thoâ sô, sô yù 504

BAØI 81

Ñoàng aâm

初 baét ñaàu – ban ñaàu, coøn môùi meû – thôøi coå xöa, ban sô (sô caáp, sô ñaúng)

梳 chaûi toùc – löôïc thöa 蔬 rau ñeå aên – thöùc aên thoâ baïc (sô phaïn)

籬 LY ° bôø raøo, bôø giaäu ñan baèng tre Töø ngöõ

ª sô ly (bôø raøo thöa), ly laïc (bôø raøo, bôø giaäu)

繞 NHIEÃU ° quaán – voøng quanh – xoay quanh Ñoàng aâm

擾 roái loaïi (nhieãu nhöông, phieàn nhieãu) 遶 vaây chung quanh

景 CAÛNH ° caùi coù hình saéc ñeïp – haâm moä, khaâm phuïc – to lôùn Töø ngöõ

ª phong caûnh, quang caûnh, caûnh saéc, caûnh traïng, caûnh vaät, caûnh töôïng, caûnh ngöôõng

愀 THIEÅU ° (saäu) saàu uû veû maët khoâng vui Töø ngöõ

ª thieåu naõo 505

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

少 ít – aâm khaùc laø thieáu (thieåu soá, toái thieåu)

吸 HAÁP ° huùt hôi vaøo – thu huùt vaøo Töø ngöõ

ª hoâ haáp, haáp thuï, haáp daãn, haáp thu

鮮 TIEÂN ° töôi, coøn môùi (hoa, caù... ) – caù töôi – tinh saïch môùi meû – toát ñeïp – vò ngon – aâm khaùc laø tieån Töø ngöõ

ª taân tieân

挹 AÁP ° roùt uoáng – lui – neân ñi

蕩 ÑAÕNG ° meânh moâng roäng lôùn – bình dò – lay ñoäng – phoùng tuùng – röûa goït ñi – queùt saïch Töø ngöõ

ª taûo ñaõng, daâm ñaõng, phoùng ñaõng, khoaùng ñaõng, ñaõng töû khinh nhi Ñoàng aâm

盪 ruû saïch 506

BAØI 81

偶 NGAÃU ° tình côø – thình lình – soá chaün, ñoái nghóa vôùi 奇 cô (soá leû) – saùnh ñoâi – pho töôïng Töø ngöõ

ª ngaãu nhieân, ngaãu höùng, phoái ngaãu, ñoái ngaãu Ñoàng aâm

耦 hai ngöôøi cuøng caøy ruoäng vôùi nhau – soá chaün 藕 reã caây sen – ngoù sen

襟 KHAÂM ° coå aùo – loøng daï ngöôøi = 衿 Töø ngöõ

ª khaâm hoaøi, lieân khaâm (anh em baïn reå) Ñoàng aâm

欽 kính, tieáng duøng trong caùc chieáu chæ nhaø vua baét thaàn daân phaûi kính tuaân (khaâm maïng ñaïi thaàn)

衾 caùi chaên – vaûi boïc ngoaøi thaây ngöôøi cheát, ngoaøi aùo lieäm (khaâm chaåm)

曠 KHOAÙNG ° roãng khoâng – thieáu – troáng Töø ngöõ

° khoaùng ñaït, khoaùng daät, khoaùng daõ, khoaùng chöùc, phoùng khoaùng Ñoàng aâm

礦 nguyeân lieäu laáy ôû döôùi ñaát leân (khoaùng vaät, khoaùng saûn)

507

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

蟬 THIEÀN ° (thuyeàn) con ve saàu Töø ngöõ

ª thieàn lieân 蟬聯: tieáp noái, lieân tuïc khoâng döùt, thieàn thueá 蟬蛻: xaùc con ve saàu Ñoàng aâm

嬋 (thuyeàn) veû ñeïp cuûa ngöôøi con gaùi – ngöôøi con gaùi ñeïp (thuyeàn quyeân 嬋娟) 禪 yeân laëng – Thieàn toâng, moät toâng phaùi trong ñaïo Phaät (thieàn moân, toïa thieàn)

鳴 MINH ° chim keâu – tieáng keâu – toû baøy ra Töø ngöõ

ª chung minh ñænh thöïc, minh oan, minh theä

瞻 CHIEÂM ° ngaång maët maø troâng Töø ngöõ

ª chieâm ngöôõng, quan chieâm

畝 MAÃU ° ñôn vò ño ñaát ruoäng xöa, cöù 60 tröôïng vuoâng laø moät maãu (khoaûng 3600 m2) – khu ruoäng Töø ngöõ

ª khuyeán maãu: ñaát ruoäng 508

BAØI 82

賞 THÖÔÛNG ° khen ngôïi – thöôûng cho ngöôøi coù coâng – ñoái nghóa vôùi phaït 罰 Töø ngöõ

ª thöôûng ngoaïn, thöôûng phaït, thöôûng thöùc, taùn thöôûng, töôûng thöôûng, thöôûng thieän phaït aùc, thöôûng coâng phaït toäi

BAØI 82

法律國家由人民結合而成，故公共之規則自當由人民公議，於是有立憲政體。惟不能盡人立法故選議員爲代表使議定之。法律旣經議定，雖總統不能任意變更，惟公布之前，總統不以爲當則有要求再議之權。公布以後人民自當遵守。 Dòch aâm

Phaùp luaät Quoác gia do nhaân daân keát hôïp nhi thaønh, coá coâng coäng chi quy taéc töï ñöông do nhaân daân coâng nghò; ö thò höõu laäp hieán chính theå. Duy baát naêng taän nhaân laäp phaùp, coá tuyeån nghò vieân vi ñaïi bieåu söû nghò ñònh chi. Phaùp luaät 509

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

kyù kinh nghò ñònh, tuy toång thoáng baát naêng nhieäm yù bieán canh; duy coâng boá chi tieàn, toång thoáng baát dó vi ñaùng, taéc höõu yeâu caàu taùi nghò chi quyeàn; coâng boá dó haäu nhaân töï ñöông tuaân thuû. Dòch nghóa

Phaùp luaät Quoác gia do nhaân daân keát hôïp maø thaønh, cho neân caùc quy taéc coâng coäng töï noù phaûi ñöôïc nhaân daân baøn nghò chung. Bôûi leõ ñoù maø coù chính theå laäp hieán. Chæ vì khoâng theå taát caû moïi ngöôøi laäp ra phaùp luaät, cho neân choïn nghò vieân laøm ñaïi bieåu ñeå thay maët nhaân daân baøn ñònh laáy. Phaùp luaät moät khi ñaõ ñöôïc baøn ñònh thì tuy toång thoáng cuõng khoâng ñöôïc töï yù thay ñoåi; chæ coù tröôùc khi ñem coâng boá maø toång thoáng xeùt thaáy khoâng ñöôïc thoûa ñaùng thì coù quyeàn yeâu caàu baøn nghò laïi. Sau khi ñöôïc coâng boá ra roài thì moïi ngöôøi töï phaûi tuaân theo. NGÖÕ PHAÙP Xeùt caùc tieáng ñoàng nghóa: 當 ñöông, 須 tu, 宜 nghi. Caû ba tieáng naøy ñeàu duøng ñeå noùi leân moät söï caàn thieát theo boån phaän, nhöng yù nghóa naëng nheï coù phaân bieät nhau. Chöõ ñöông haøm yù baét buoäc hoaëc töï mieãn leä, coù nghóa töông ñöông vôùi töø phaûi cuûa ta. Ví duï: 大丈夫當如此 ñaïi tröôïng phu ñöông nhö thöû: keû ñaïi tröôïng phu phaûi nhö theá. Chöõ tu yù nheï hôn chöõ ñöông nhöng maïnh hôn chöõ nghi, coù theå hieåu laø caàn neân. Chöõ tu thöôøng ñöôïc duøng trong nhöõng tröôøng hôïp coù yù daën doø khuyeân baûo. Ví duï: 國民須知之事 quoác daân tu tri chi söï: nhöõng vieäc quoác daân caàn neân bieát. 510

BAØI 82

Chöõ nghi mang nghóa nheï hôn hai chöõ treân, coù theå hieåu laø neân. Ví duï: 宜擇益友 nghi traïch ích höõu: neân choïn baïn beø toát (cho söï tieán ñöùc cuûa mình). GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

律 LUAÄT ° duïng cuï ngaøy xöa duøng ñeå thaåm xeùt thanh aâm – pheùp taéc ñaõ thaønh luaät leä – caùch thöùc nhaát ñònh ñeå noi theo Töø ngöõ

ª luaät löõ, luaät phaùp, ñònh luaät, hình luaät, quaân luaät, nhaát luaät, kyû luaät, nieân luaät, thi luaät, luaät khoa taán só, luaät leä, luaät sö

結 KEÁT ° (kieát) thaét buoäc nhau laïi – tuï hoïp laïi – hoa keát thaønh quaû Töø ngöõ

ª lieân keát, keát hôïp, keát caáu, keát quaû, keát hoân, keát naïp, keát nghóa, keát oaùn, keát cuoäc, keát giao (giao keát) keát luaän, keát tinh, keát thuùc, toång keát, chung keát, ñoaøn keát

規 QUY ° duïng cuï veõ hình troøn – pheùp taéc – möu keá – khuyeân can Töø ngöõ

ª quy taéc, quy luaät, quy phaïm, noäi quy trình, hoïc quy, quy chính, quy ñònh, quy cuû, quy moâ, quy trình, quy öôùc 511

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

議 NGHÒ ° baøn baïc ñeå quyeát ñònh, baøn söï lyù ñeå phaân bieät phaûi traùi goïi laø luaän 論, baøn söï lyù ñeå ñònh vieäc neân hay khoâng neân goïi laø nghò 議 – cheâ – keùn choïn Töø ngöõ

ª nghò söï, hoäi nghò, nghò luaän, quyeát nghò, ñeà nghò, kieán nghò, dò nghò, nghò só, nghò vieän

憲 HIEÁN ° phaùp leänh – hieán phaùp – thoâng minh – phoûng theo – coâng boá Töø ngöõ

ª hieán phaùp, laäp hieán, hieán binh, hieán chính, hieán chöông, thuû hieán Ñoàng aâm

獻 daâng phaåm vaät cho ngöôøi treân – ngöôøi hieà n (coáng hieán, hieán keá)

盡 TAÄN ° heát – taát thaûy – khoâng – ñeán choã cuøng cöïc Töø ngöõ

ª baát taïân, taän taâm, taän tình, taän hieáu, taän löïc, taän soá, taùng taän löông taâm, voâ taän, taän tuïy, taän thieän taän myõ, thieân cuøng thuûy taän Ñoàng aâm

燼 (taãn) tro taøn, caùi coøn dö laïi 儘 taát caû, ñeán cuøng cöïc 贐 (taãn) ñoà coáng leã – tieàn cuûa taëng ngöôøi leân ñöôøng, 512

BAØI 82

loä phí 選 tuyeån, choïn löïa, choïn laáy ñieàu hay, toát Töø ngöõ

ª tuyeån traïch, tuyeån cöû, tuyeån binh, tuyeån hieàn, tuyeån thuû, thi tuyeån, vaên tuyeån, tuyeån moä, tuyeån duïng

員 VIEÂN ° ngöôøi thöøa haønh moät vieäc – ngöôøi giöõ moät phaàn vieäc – hình troøn = 圓 Töø ngöõ

ª nhaân vieân, vieân chöùc, vieân ngoaïi, vieân quan, vieân hoäi, ñoaøn vieân, ñoäi vieân, hoïc vieân

代 ÑAÏI ° thay theá – thay ñoåi – ñôøi Töø ngöõ

ª ñaïi dieän, ñaïi bieåu, ñaïi danh töø, ñaïi duïng, thôøi ñaïi, nieân ñaïi, coå ñaïi, ñaïi lyù, ñaïi nghò cheá ñoä, ñaïi soá hoïc

表 BIEÅU ° baøy ra ngoaøi – duïng cuï tính giôø, thôøi gian – baûng trình baøy moät söï vieäc gì – tôø taáu Töø ngöõ

ª bieåu loä, bieåu baïch, bieåu lyù, bieåu döông, bieåu ñoàng tình, bieåu tình, bieåu hieän, bieåu thò, bieåu töôïng, thôøi gian bieåu, ñoà bieåu, traàn tình bieåu, nieân bieåu, bieåu thöùc, gia bieåu 513

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

定 ÑÒNH ° yeân laëng – laøm cho yeân – yeân moät choã khoâng thay ñoåi – vieäc xong roài – quyeát ñònh – saép ñaët tröôùc Töø ngöõ

ª ñònh kyø, ñònh luaän, ñònh giaù, ñònh haïn, ñònh kieán, ñònh töôïng, ñònh leä, ñònh nghóa, ñònh thaàn, ñònh toäi, nghò ñònh, öôùc ñinh, nhaát ñònh, ñònh tinh, döï ñònh, phieám ñònh, voâ ñònh, minh ñònh

總 TOÅNG ° tuï hoïp laïi – taát caû – boù luùa – bôùi toùc – noùi chung taát caû Töø ngöõ

ª toång thoáng, toång haønh dinh, toång taøi, toång taán, toång tö leänh, toång laõnh söï, toång ñoác, toång tröôûng, toång tuyeån cöû, toång lyù, toång soá, toång thanh tra, toång kyù, toång keát, toång hôïp, toång phaûn coâng

變 BIEÁN ° thay ñoåi – khoâng thöôøng – tai vaï baát thöôøng Töø ngöõ

ª bieán hoùa, bieán theå, bieán dòch, bieán caûi, bieán ñoäng, bieán hình, bieán loaïn, bieán töôïng, bieán thieân, bieán saéc, linh bieán Ñoàng aâm

徧 = 遍 khaép caû – phoå bieán 514

BAØI 82

更 CANH ° söûa ñoåi – töøng traûi – giöõ gìn – moät quaõng thôøi gian trong ñeâm (ñeâm chia laøm 5 canh) – aâm khaùc laø caùnh Töø ngöõ

ª canh caûi, canh phoøng, canh taân

布 BOÁ ° vaûi – tieàn – tuyeân caùo – chia baøy ra Töø ngöõ

ª boá y, boá trí, boá baïch, boá thí, boá caùo, ban boá, coâng boá, baøy binh boá traän Ñoàng aâm

怖 sôï haõi – laøm cho sôï haõi (khuûng boá) 佈 thoâng caùo – baøy ra

要 YEÂU ° xin – caàu – chaän ñoùn ñöôøng – aâm khaùc laø yeáu Töø ngöõ

ª yeâu caàu, yeâu minh, yeâu saùch Ñoàng aâm

腰 löng – thaét löng (yeâu chuøy, yeâu thoáng) 邀 môøi, mong ñöôïc (yeâu thænh) – aâm khaùc laø ao 夭夭 yeâu yeâu: non tô, môn môûn – aâm khaùc laø yeåu 515

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

妖 saéc ñeïp con gaùi laøm meâ hoaëc ngöôøi – quaùi gôû (yeâu quaùi, yeâu ma)

再 TAÙI ° hai laàn – theâm vaøo nöõa – laøm laàn nöõa Töø ngöõ

ª taùi baûn, taùi chieán, taùi cöû, taùi giaù, taùi lai, taùi taïo, taùi phaïm, taùi sinh

遵 TUAÂN ° nghe theo, laøm theo – thuaän theo meänh leänh, quy ñònh Töø ngöõ

ª tuaân haønh, tuaân leänh, tuaân thuû, tuaân meänh, tuaân giaùo, baát tuaân kyû luaät Ñoàng aâm

詢 tìm hoûi nôi nhieàu ngöôøi veà vieäc gì – möu keá – tin – ñeàu

恂 tin thaät (tuaân tuaân) 洵 xa xoâi

516

BAØI 83

舍生取義孟子曰︰魚，我所欲也。熊掌，亦我所欲也。二者不可得兼︰舍魚而取熊掌者也。生亦我所欲也。義亦我所欲也。二者不可得兼︰舍生而取義者也。生亦我所欲，所欲有甚於生者故不爲苟得也。死亦我所惡，所惡有甚於死者，故患有所不避也。 Dòch aâm

Xaû sinh thuû nghóa1 Maïnh töû vieát: “Ngö, ngaõ sôû duïc daõ. Huøng chöôûng,2

Baøi naøy trích ôû saùch Maïnh töû, moät trong Töù thö cuûa Nho gia. Xaû sinh thuû nghóa: boû maïng soáng ñeå laáy ñieàu nghóa, neân taïm dòch laø xaû thaân vì nghóa. Chöõ nghóa coù yù nghóa raát bao quaùt vaø phuï thuoäc vaøo nhaân sinh quan cuûa moãi con ngöôøi, moãi xaõ hoäi, ôû ñaây taïm hieåu chung laø nhöõng gì phuø hôïp vôùi boån phaän, leõ phaûi, ñaïo lyù... 2 Huøng chöôûng: chaân gaáu, giöõa loøng chaân gaáu coù moät chaát daàu traéng (baïch du) coù vò thôm ngon ñaëc bieät neân ñöôïc lieät vaøo taùm moùn aên quyù goïi laø baùt traân.

517

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

dieäc ngaõ sôû duïc daõ. Nhò giaû1 baát khaû ñaéc kieâm: xaû ngö nhi thuû huøng chöôûng giaû daõ. Sinh dieäc ngaõ sôû duïc daõ. Nghóa dieäc ngaõ sôû duïc daõ. Nhò giaû baát khaû ñaéc kieâm: xaû sinh nhi thuû nghóa giaû daõ. Sinh dieäc ngaõ sôû duïc, sôû duïc höõu thaäm ö sinh giaû, coá baát vi caåu ñaéc daõ. Töû dieäc ngaõ sôû oá, sôû oá höõu thaäm ö töû giaû, coá hoaïn höõu sôû baát tò daõ. Dòch nghóa

Xaû thaân vì nghóa Maïnh töû noùi raèng: “Caù laø moùn ta thích, moùn chaân gaáu cuõng laø moùn ta thích. Khoâng theå ñöôïc caû hai thì boû moùn caù maø laáy moùn chaân gaáu vaäy. Söï soáng cuõng laø ñieàu ta muoán, vieäc nghóa cuõng laø ñieàu ta muoán. Khoâng theå ñöôïc caû hai thì boû söï soáng maø theo vieäc nghóa vaäy. Söï soáng laø ñieàu ta muoán, nhöng trong nhöõng ñieàu ta muoán laïi coù ñieàu coøn hôn caû söï soáng nöõa,2 cho neân khoâng böøa baõi maø caàu laáy söï soáng.3 Söï cheát laø ñieàu ta gheùt, nhöng trong nhöõng ñieàu ta gheùt laïi coù ñieàu coøn hôn caû söï cheát nöõa,4 cho neân khi hoaïn naïn maø khoâng traùnh neù.5 GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

掌 CHÖÔÛNG ° baøn tay – baøn chaân thuù vaät – laáy tay maø ñaù nh, taùt, vaû – chöùc vuï ñöôïc giao – taùt tai ngöôøi khaùc 1

Giaû: chöõ giaû ôû ñaây theo sau moät soá töø, giöõ chöùc naêng chæ thò ñaïi danh töø, coù theå hieåu laø caùi aáy, vieäc aáy... 2 YÙ noùi nhöõng ñieàu hôïp theo ñaïo nghóa. 3 Vì caàn giöõ theo ñaïo nghóa maø khoâng caàu laáy söï soáng, ôû ñaây laø moät söï choïn löïa vì neáu soáng seõ laø soáng baát nghóa. 4 YÙ noùi nhöõng ñieàu baát nghóa, khoâng hôïp vôùi ñaïo nghóa. 5 Duø cheát cuõng khoâng traùnh neù, quyeát giöõ theo ñaïo nghóa, neân goïi laø xaû thaân vì nghóa.

518

BAØI 83

Töø ngöõ

ª chöôûng quaûn, chöôûng veä, chaáp chöôûng, chöôûng lyù, chöôûng thöôïng minh chaâu (ngoïc minh chaâu treân baøn tay: chæ moùn ñoà quyù, con cöng), aùp chöôûng (chaân vòt)

兼 KIEÂM ° goàm caû, bao goàm Töø ngöõ

ª kieâm aùi, kieâm nhieäm, kieâm duïng, kieâm tinh, kieâm quaûn, kieâm taøi, kieâm coå Ñoàng aâm

縑 moät thöù luïa toát daøy sôïi vaø mòn

苟 CAÅU ° sô saøi, khoâng chaéc chaén – taïm bôï – coù veû qua loa, laøm vieäc khoâng thaän troïng, coát cho mau xong vieäc – neáu, ví daàu – thaät thaø Töø ngöõ

ª caåu thaû, caåu an, caåu toaøn, caåu hôïp, caåu toàn, caåu ñaéc caåu thaát Ñoàng aâm

狗 con choù, choù nuoâi trong nhaø (caåu treä, caåu haïnh)

惡 OÁ ° gheùt – chaùn – caùc aâm khaùc laø aùc, oâ Töø ngöõ

ª oá kî, hieáu oá, khaû oá, oá nhaân thaéng kyû, taät oá, taéng oá 519

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

患 HOAÏN ° ñieàu lo laéng – tai haïi – sinh beänh Töø ngöõ

ª beänh hoaïn, hoaïn naïn, hoaïn ñaéc hoaïn thaát, öu hoaïn Ñoàng aâm

宦 laøm quan – laøm toâi tôù – chöùc thaùi giaùm (hoaïn quan, hoaïn ñoà).

豢 cho suùc vaät aên luùa – thöù suùc vaät aên luùa – laáy ñieàu lôïi laøm moài nhöû ngöôøi

繯 (hoaøn) duøng daây buoäc thoøng loïng BAØI 84

君子可欺以其方孟子昔者有饋生魚於鄭子產。子產使校人畜之池。校人烹之反命曰︰始舍之圉圉焉，少則洋洋焉，攸然如逝。子產曰︰得其所哉，得其所哉。校人出曰︰孰謂子產智。予 520

BAØI 84

旣烹而食之，曰得其所哉，得其所哉。故君子可欺以其方，難罔以非其道。 Dòch aâm

Quaân töû khaû khi dó kyø phöông1 Maïnh töû Tích giaû höõu quó sinh ngö ö Trònh Töû Saûn, Töû Saûn söû hieäu nhaân suùc chi trì. Hieäu nhaân phanh chi, phaûn meänh2 vieát: “Thuûy xaû chi ngöõ ngöõ yeân, thieåu taéc döông döông yeân, du nhieân nhi theä.” Töû Saûn vieát: “Ñaéc kyø sôû tai, ñaéc kyø sôû tai.” Hieäu nhaân xuaát vieát: “Thuïc vò Töû Saûn trí, dö kyù phanh nhi thöïc chi, vieát: ñaéc kyø sôû tai, ñaéc kyø sôû tai.” Coá quaân töû khaû khi dó kyø phöông, nan voõng dó phi kyø ñaïo. Dòch nghóa

Ngöôøi quaân töû coù theå doái hoï baèng söï höõu lyù Ngaøy xöa, coù ngöôøi ñem bieáu oâng Trònh Töû Saûn moät con caù soáng, Töû Saûn sai ngöôøi laøm vöôøn ñem caù nuoâi trong ao. Ngöôøi laøm vöôøn ñem caù kho naáu roài thöa laïi raèng: “Luùc toâi vöøa thaû caù xuoáng thì noù coù veû lôø ñôø, giaây 1

Baøi naøy trích trong saùch Maïnh Töû. Ñeà baøi nguyeân laø moät caâu noùi cuûa Khoång töû trong saùch Luaän ngöõ, vaø Maïnh töû trích daãn laïi. Ngöôøi quaân töû laø ngöôøi coù ñuû nhaân, trí, duõng, nhöng vaãn coù luùc bò ngöôøi khaùc doái gaït neáu ñieàu doái gaït aáy laø hôïp lyù, coøn vôùi nhöõng lôøi noùi traùi leõ coù aån tình gì thì khoù maø doái gaït ñöôïc hoï. 2 Phaûn meänh: Sau khi thi haønh xong vieäc ngöôøi treân sai khieán, trôû laïi trình baùo goïi laø phaûn meänh, cuõng duøng nhö chöõ phuïc meänh.

521

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

laùt thì noù töôi tænh leân, roài thoaét moät caùi noù bôi vuït ñi.” Töû Saûn noùi: “Noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy, noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy.” Ngöôøi laøm vöôøn ñi ra noùi vôùi ngöôøi khaùc: “Ai baûo Töû Saûn laø trí, con caù toâi ñaõ naáu aên maát, laïi noùi: “Noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy, noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy.” Cho neân, ngöôøi quaân töû coù theå bò löøa doái baèng söï höõu lyù, maø khoù bò löøa gaït moät caùch traùi leõ. NGÖÕ PHAÙP

然焉 Nhöõng chöõ 然 nhieân vaø 焉 yeân trong caùc cuïm töø ngöõ ngöõ yeân, döông döông yeân, du nhieân ñeàu coù coâng duïng laøm vó thanh cho caùc tieáng ñi tröôùc vaø bieán caùc tieáng aáy thaønh nhöõng traïng töø chæ theå caùch. Chöõ yeân hay chöõ nhieân ôû ñaây ñeàu coù yù nghóa nhö nhau, nhöng tuøy theo choã coù tieáng keùp hay tieáng ñôn maø duøng chöõ yeân hay chöõ nhieân ñeå nghe cho thuaän tai. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

饋 QUÓ ° daâng bieáu, ñem moùn aên daâng bieáu ngöôøi treân Ñoàng aâm

餽 ñöa taëng – laøm quaø 晷 boùng maët trôøi 宄 möu phaûn – gian, troäm caép töø trong ra laø gian 姦, töø ngoaøi vaøo laø quó

522

BAØI 84

軌 daáu xe ñi – ñöôøng do ñoù moät vaät laàn theo maø ñi – phaùp thöùc ñeå noi theo – tuaân theo (quó ñaïo, quó ñoä) 匱 tuû caát tieàn baïc (thuû quó)

匭 = 匦 caùi hoäp – caùi traùp – caùi thuøng phieáu 揆 (quaûi) suy xeùt, ño löôøng – ñaïo, lyù leõ, chuaån möïc

校 HIEÄU ° kieåm xeùt – khaûo xeùt – tröôøng hoïc – moät boä phaän quaân dinh – moät chöùc vuï trong quaân nguõ Töø ngöõ

ª hieäu ñính (kieåm tra, soaùt xeùt laïi) hieäu tröôûng, hoïc hieäu, hieäu ñoaøn, hieäu khaùm Ñoàng aâm

號 teân hieäu leänh – nhaø baùn haøng – aâm khaùc laø haøo (hieäu leänh, danh hieäu) 效 baét chöôùc – ra söùc – hieäu quaû (hieäu nghieäm, hieäu suaát, hieäu duïng) 効 ra söùc (hieäu löïc)

畜 SUÙC ° thuù nuoâi trong nhaø – nuoâi – thuaän theo Töø ngöõ

ª muïc suùc, suùc sinh, suùc löïc, suùc nhueä, gia suùc, suùc vaät Ñoàng aâm

蓄 chöùa caát (suùc oaùn) 縮 thaúng – ngaén – co ruùt laïi (suùc thuû, thu suùc) 523

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

烹 PHANH ° naáu chín Töø ngöõ

ª phanh nhaåm, caùt phanh

始 THUÛY ° (thæ) baét ñaàu – môùi ñaàu – môùi Töø ngöõ

ª thuûy chung, khôûi thuûy, nguyeân thuûy

洋 DÖÔNG ° bieån roäng, ñaïi döông – ngöôøi ngoaïi quoác – thuoäc veà nöôùc ngoaøi Töø ngöõ

ª döông döông: nöôùc to, ñeïp ñeõ, döông döông töï ñaéc: moät caùch ñaéc yù, Ñaïi taây döông, Thaùi bình döông, xuaát döông, truøng döông

少 THIEÅU ° chuùt ít – choác laùt – aâm khaùc laø thieáu: treû tuoåi Töø ngöõ

ª ña thieåu, thieåu soá, thieåu ñöùc, thieåu tri, thieåu hoïc, thieåu khaéc (moät laùt, giaây laùt)

攸 DU ° vuït, thoaùng, taû veû nhanh choùng – choán, nôi – trôï töø trong caâu – xa xoâi 524

BAØI 84

Töø ngöõ

ª du nhieân (thoaét moät caùi), du du (daèng daëc)

逝 THEÄ ° ñi luoân khoâng trôû laïi – cheát – qua ñôøi Töø ngöõ

ª theä thuûy (nöôùc chaûy ñi), theä theá: qua ñôøi Ñoàng aâm

誓 theà – heïn (theä haûi minh sôn, theä nguyeän, theä öôùc)

罔 VOÕNG ° löôùi ñaùnh chim – ñaùnh caù – vu khoáng – löøa gaït – khoâng – khoâng thaúng Töø ngöõ

ª voõng cöïc: voâ cuøng, voõng nhieân: khoâng bieát chuùt gì caû Ñoàng aâm

網 löôùi ñaùnh chim – ñaùnh caù – saên thuù (la voõng) 惘 buøi nguøi coù veû thaát yù

525

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 85

囚中况黃叔抗長夜漫漫滯曙暉妖雲成陣滿空飛幾囘呵壁吟哀郢又此中泥賦式微馬齒催人頻顧影蟬聲到枕一沾衣登山臨水無竆意客與寒秋一度歸 Dòch aâm

Tuø trung huoáng

Huyønh Thuùc Khaùng1

Baøi thô naøy cuï Huyønh Thuùc Khaùng vieát taïi nguïc Coân Loân nhaân dòp tieãn moät baïn ñoàng nguïc maõn haïn tuø ra veà. Luùc aáy cuï vaø moät soá ñoàng chí khaùc coøn bò keâu aùn chung thaân, maõi veà sau môùi ñöôïc giaûm coøn 13 naêm.

526

BAØI 85

Tröôøng daï man man treä thöï huy, Yeâu vaân1 thaønh traän maõn khoâng phi. Kyû hoài a bích ngaâm Ai dónh,2 Höïu thöû trung neâ phuù thöùc vi.3 Maõ xæ thoâi nhaân taàn coá aûnh,4 Thieàn thanh ñaùo chaåm nhaát trieâm y.5 Ñaêng san laâm thuûy voâ cuøng yù, Khaùch döõ haøn thu nhaát ñoä quy.

Yeâu vaân: ñaùm maây yeâu quaùi, ôû ñaây aùm chæ cuoäc chieán tranh theá giôùi 1914-1918 vaø caùc cuoäc khôûi nghóa Duy Taân, Thaùi nguyeân bò ñaøn aùp. 2 Ai dónh: teân moät baøi thô cuûa Khuaát Nguyeân, moät nhaø aùi quoác nöôùc Sôû ñôøi Chieán quoác Trung Hoa, laøm ra ôû bôø soâng Mòch La trong khi bò vua Sôû baét phaûi ñi ñaøy. Trong coù caâu naït vaùch hoûi trôøi ñeå toû loøng phaãn khích cuûa mình vì coù loøng yeâu nöôùc maø bò caûnh löu ñaøy. 3 Thöùc vi: teân moät baøi thô trong Kinh Thi, coù caâu: Hoà vi hoà neâ trung (Vì côù sao laïi ôû nôi buøn laày), ôû ñaây muoán noùi caûnh tuø nguïc. 4 Maõ xæ: raêng ngöïa. Xöa ngöôøi ta tính tuoåi ngöïa baèng caùch nhìn haøm raêng. Caâu naøy yù noùi: tuoåi moät ngaøy moät luoáng maø ñaønh boù tay khoâng laøm ñöôïc gì. Hai chöõ maõ xæ laáy ôû ñieån coá sau: Ñôøi Xuaân thu, nöôùc Taán ñem hai baùu vaät laø ngoïc Thuøy cöôùc vaø con ngöïa ñaát Khuaát saûn laøm leã vaät ñeå möôïn ñöôøng nöôùc Ngu ñaùnh nöôùc Quaéc. Ñaùnh ñöôïc nöôùc Quaéc roài, quaân Taán laïi ñaùnh laáy luoân nöôùc Ngu vaø thu hoài laïi hai baùu vaät. Töôùng nöôùc Taán laø Tuaân Töùc khi daét con ngöïa quyù ra coù lôøi than raèng: Ngoïc coøn nguyeân veïn maø raêng ngöïa ñaõ giaø theâm maáy tuoåi! 5 Thieàn thanh: Laïc Taân Vöông, moät vaên nhaân ñôøi Ñöôøng, trong luùc ôû tuø coù laøm baøi thô Taïi nguïc vònh thieàn (ôû trong nguïc vònh con ve). Caâu naøy baøy toû noãi bi phaãn ñeán ñoä thoáng thieát cuûa ngöôøi yeâu nöôùc soáng trong caûnh tuø ñaøy khi caûm thaáy söï baát löïc cuûa mình tröôùc caûnh nöôùc maát nhaø tan. Chöõ nhaát trong nhaát trieâm y laøm chöùc naêng traïng töø chæ theå caùch, mang nghóa raát, caû... Cuïm töø naøy coù nghóa laø öôùt daàm caû aùo, yù noùi nöôùc maét chaûy nhieàu ñeán noãi duøng aùo maø thaám ñeán öôùt daàm.

527

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Caûnh huoáng trong tuø Ñeâm daøi daèng daëc laøm ngöng treä aùnh saùng ngaøy: nhöõng vaàng maây yeâu nghieät keát thaønh ñoaøn bay ñaày trôøi. Bao laàn naït vaùch maø ngaâm baøi Ai dónh, laïi trong caûnh vöông laày naøy maø vònh baøi thöùc vi. Raêng ngöïa giuïc ngöôøi thöôøng ñoaùi boùng. Moãi laàn nghe tieáng ve beân goái laø moãi laàn nöôùc maét ñaàm ñìa öôùt caû aùo. Caûnh leân non xuoáng nöôùc khieán cho yù nghó voâ cuøng, laïi vöøa luùc khaùch veà cuøng muøa thu laïnh moät laàn. Baûn dòch thô cuûa chính taù c giaû

Ñeâm daøi daèng daëc saùng coøn laâu, Maáy traän maây ñen keùo mòt muø. Ai sính ngaâm baøi keâu vaùch hoûi, Thöùc vi phuù khuùc buøn saâu. Giuïc ngöôøi ngöïa noï caøng theâm tuoåi, Khuaáy giaùc ve kia coá goïi saàu. Loäi nöôùc treøo non loøng baùt ngaùt, Khaùch veà moät ñoä baïn trôøi thu. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

囚 TUØ ° giam caàm – ngöôøi coù toäi – nguïc giam giöõ ngöôøi coù toäi Töø ngöõ

ª tuø phaïm, tuø xa, tuø toäi, u tuø, tuø haõm 528

BAØI 85

Ñoàng aâm

泅 troâi noåi treân maët nöôùc 酋 ngöôøi caàm ñaàu moät boä laïc – cuoái cuøng – röôïu laâu naêm (tuø tröôûng)

遒 caáp baùch – saép heát – beàn vöõng – nhoùm hoïp – cöùng coûi – gaàn saùt

滯 TREÄ ° öù laïi khoâng thoâng – khoâng troâi chaûy – chaäm treã Töø ngöõ

ª trì treä, u treä, ñình treä

曙 THÖÏ ° bình minh, raïng ñoâng Töø ngöõ

ª thöï huy, thöï quang (aùnh saùng ban mai) Ñoàng aâm

署 saép ñaët, boá trí – nôi quan sôû – ñeà chöõ treân giaáy – taïm laõnh moät chöùc vuï (dinh thöï)

墅 nhaø ôû thoân queâ – nhaø rieâng (bieät thöï)

妖 YEÂU ° veû ñeïp cuûa ngöôøi con gaùi laøm meâ hoaëc ngöôøi khaùc – quaùi gôû – quaùi vaät haïi ngöôøi Töø ngöõ

ª yeâu quaùi, yeâu nghieät, yeâu ñaïo, yeâu thuaät 529

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

陣 TRAÄN ° hình theá quaân ñoäi trong khi ñaùnh nhau – traän chieán – moät luoàng gioù – moät loaït möa Töø ngöõ

ª chieán traän, traän theá, traän ñòa, traän maïc, thaát traän, baøi binh boá traän, traän tuyeán

呵 HA ° (a) quaùt naït – quôû traùch – giaän – tieáng cöôøi – haø hôi cho aám Töø ngöõ

ª ha ha (tieáng cöôøi), ha xích (maéng ñuoåi) Ñoàng aâm

訶 noùi to – gaét giaän

壁 BÍCH ° vaùch – böùc töôøng – böùc thaønh xaây quanh quaân dinh – söôøn nuùi doác Töø ngöõ

ª bích thuûy, bích laäp, Xích bích traän

哀 AI ° thöông caûm – buoàn ñau Töø ngöõ

ª ai caùo, ai ñieáu, bi ai, ai khaáp, ai caûm Ñoàng aâm

埃 buïi baëm (traàn ai) 530

BAØI 85

郢 DÓNH ° (sính) kinh ñoâ nöôùc Sôû ñôøi Xuaân thu – thuoäc ñòa phaän tænh Hoà Baéc Ñoàng aâm

穎 ngoïn luùa – boâng luùa – muõi dao – muõi duøi – ngoøi buùt – khaùc laï (dónh ngoä, thoaùt dónh)

賦 PHUÙ ° tieàn thueá – caáp cho – phoâ baøy ra – moät theå vaên Töø ngöõ

ª thi phuù, phuù baåm, phuù tính, phuù thi

式 THÖÙC ° pheùp taéc – kieåu maãu – kính leã Töø ngöõ

ª hình thöùc, phöông thöùc, ñònh thöùc, caùch thöùc, phöông trình thöùc, theå thöùc

齒 XÆ ° caùi raêng – tuoåi taùc Töø ngöõ

ª nieân xæ, baát xæ (khoâng ñeám xæa ñeán) Ñoàng aâm

侈phung phí quaù nhieàu (xa xæ)

催 THOÂI ° thuùc giuïc – hoái thuùc 531

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thoâi mieân, thoâi tra Ñoàng aâm

衰 ñoà tang phuïc (tö thoâi) – aâm khaùc laø suy 推 töø sau ñaåy tôùi – caùc aâm khaùc laø suy, toài 崔 teân hoï ngöôøi – aâm khaùc laø toài

頻 TAÀN ° nhieàu laàn Töø ngöõ

ª taàn phieàn

影 AÛNH ° boùng, ñoái nghóa vôùi hình 形 Töø ngöõ

ª aûnh höôûng, aûo aûnh, aûnh töôïng, ñieän aûnh, nhaân aûnh, hình aûnh

枕 CHAÅM ° caùi goái – keâ ñaàu vaøo Töø ngöõ

ª chaåm coát, khaâm chaåm Ñoàng aâm

怎 chaåm ma: theá naøo

沾 TRIEÂM ° thaám öôùt = 霑 Töø ngöõ

ª trieâm nhieãm 532

BAØI 86

慎獨呂祖謙觀人之術在隱不在顯，在晦不在明。顯與明人之所畏也。隱與晦人之所忽也。人之所畏雖小人猶如自飾，人之所忽雖君子不能無疵。涖衆之容必肅於燕閒之日，對賓之禮必嚴於私昵之時。故君子常致力於暗室屋漏之學。 Dòch aâm

Thaän ñoäc1 Laõ Toå Khieâm2 Quan nhaân chi thuaät taïi aån baát taïi hieån, taïi hoái baát taïi minh. Hieån döõ minh nhaân chi sôû uùy daõ. AÅn döõ hoái nhaân chi sôû hoát daõ. Nhaân chi sôû uùy tuy tieåu nhaân do tri töï söùc: nhaân chi sôû hoát tuy quaân töû baát naêng voâ tyø. Lî chuùng chi dung taát tuùc ö yeán nhaøn chi nhaät, ñoái taân chi 1

Thaän ñoäc: thaän troïng trong luùc ôû moät mình, luoân giöõ mình cho ñöôïc ngay chính, töø tö töôûng ñeán haønh ñoäng. 2 Baøi naøy trích ôû saùch Ñoâng lai baùc nghò.

533

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

leã taát nghieâm ö tö naät chi thôøi. Coá quaân töû thöôøng trí löïc ö aùm thaát oác laäu1 chi hoïc. Dòch nghóa

Thaän troïng luùc moät mình Xeùt ngöôøi neân xeùt ôû choã kín maø khoâng xeùt ôû choã hieån loä, ôû choã toái maø khoâng ôû choã saùng. Choã hieån loä vaø choã saùng laø choã ngöôøi ta ñoàng kieâng sôï. Choã kín vaø choã toái laø choã ngöôøi ta ñeàu khinh thöôøng. Ñaõ laø ñieàu ngöôøi ta sôï thì duø keû tieåu nhaân cuõng bieát töï trau chuoát che ñaäy, ñieàu ngöôøi ta coi thöôøng thì tuy laø ngöôøi quaân töû cuõng khoâng laøm sao traùnh ñöôïc khoûi tyø veát. Dung thaùi cuûa ngöôøi quan chöùc khi ra tröôùc ñaùm ñoâng taát phaûi ñöôïc giöõ nghieâm maät hôn luùc raûnh rang voâ söï; leã maïo khi ñoái xöû vôùi khaùch taát phaûi nghieâm chænh hôn trong luùc ôû rieâng moät mình. Cho neân ngöôøi quaân töû thöôøng duïng coâng vaøo vieäc hoïc caùch söûa mình khi ôû nôi phoøng toái nhaø kín. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

術 THUAÄT ° kyõ thuaät – phöông phaùp laøm aên Töø ngöõ

ª phöông thuaät, kyõ thuaät, ngheä thuaät, phaùp thuaät, kieám thuaät, thuaät ngöõ, trí thuaät 1

AÙm thaát oác laäu (aùm thaát: phoøng toái, nhaø kín; oác laäu: goùc taây baéc trong nhaø, laø nôi heûo laùnh, kín ñaùo nhaát) noùi ôû choã toái taêm vaø heûo laùnh, chæ coù mình bieát laáy mình.

534

BAØI 86

顯 HIEÅN ° roõ raøng – coù danh voïng – laøm roõ ra Töø ngöõ

ª hieån haùch, hieån linh, hieån vi kính, hieån hieän, hieån danh, vinh hieån

晦 HOÁI ° cuoái thaùng aâm lòch – toái taêm Töø ngöõ

ª hoái minh (ñeâm vaø ngaøy), hieån hoái

忽 HOÁT ° khoâng ñeå yù ñeán – khinh thöôøng – thình lình – ñôn vò caân löôøng thaät nhoû Töø ngöõ

ª hoát nhieân, hoát thò (xem thöôøng) Ñoàng aâm

惚 hoát hoaûng

飾 SÖÙC ° trang ñieåm beà ngoaøi – giaû thaùc – toâ ñieå m maët ngoaøi ñeå che laáp baûn chaát beân trong Töø ngöõ

ª trang söùc, phuïc söùc, phaán söùc Ñoàng aâm

飭 nghieâm chænh – sai khieán – meänh leänh töø treân truyeàn xuoáng keû döôùi (nghieâm söùc) 535

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

疵 TYØ ° veát – veát xaáu – beänh – nhöõng choã sai laàm Töø ngöõ

ª tyø tích, xuy mao caàu tyø (bôùi loâng tìm veát) Ñoàng aâm

婢 ngöôøi tôù gaùi (noâ tyø, thò tyø) 脾 moät boä phaän thuoäc veà cô quan tieâu hoùa trong cô theå ngöôøi (tyø vò)

毗 giuùp ñôõ – tieáp lieàn nhau 裨 vaù theâm – coù boå ích – giuùp ích – giuùp vieäc, phuï (tyø töôùng 裨將: phoù töôùng)

琵 TYØ BAØ ° moät loaïi ñaøn coù boán daây Ñoàng aâm

貔貅 tyø höu: moät loaøi thuù döõ trong thaàn thoaïi – duõng só

涖 LÎ ° ñeán – nhaäm chöùc = 莅 Töø ngöõ

ª lî chöùc, nhaäm lî, tænh lî, huyeän lî Ñoàng aâm

利 (lôïi) saéc beùn – coù ích lôïi – tieàn laõi 痢 beänh kieát (xích lî) 536

BAØI 86

肅 TUÙC ° nghieâm – cung kính – cuùi caàu baùi xuoáng Töø ngöõ

ª tuùc chænh, nghieâm tuùc

賓 TAÂN ° khaùch – leã ñaõi khaùch Töø ngöõ

ª taân khaùch, tieáp taân, taân chuû, taân leã

嚴 NGHIEÂM ° coù uy theá ñaùng sôï – raùo rieát – gaáp, khaån Töø ngöõ

ª nghieâm chænh, nghieâm trang, nghieâm maät, uy nghieâm, nghieâm ñöôøng, nghieâm caån

昵 NAÄT ° (naëc) thaân thieát – gaàn guõi Töø ngöõ

ª tö naät: luùc gaàn guõi rieâng tö vôùi nhau

嘗 THÖÔØNG ° töøng – thöôøng khi – neám ñoà aên – thöû xem Töø ngöõ

ª chöng thöôøng, ngoïa taùn thöôøng ñaûm (naèm gai neám maät) 537

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

屋 OÁC ° nhaø – phoøng, buoàng – mui xe Töø ngöõ

ª baïch oác, oác laäu, kieán oác cuïc Ñoàng aâm

沃 töôùi ruoäng – ruoäng toát – môû ñöôøng 握 (aùc) caàm, naém 渥 thaám öôùt – sôn pheát leân

漏 LAÄU ° nöôùc ræ ra ngoaøi – tieát loä ra – beänh veà sinh thöïc khí Töø ngöõ

ª laäu coå (troáng baùo thôøi khaéc ban ñeâm), laä u khaéc (thôøi khaéc tính theo ñoàng hoà nöôùc), tieát laäu Ñoàng aâm

陋 heïp nhoû – queâ muøa, thoâ vuïng – caïn heïp (teä laäu, huû laäu) 鏤 (luõ) chaïm khaéc

NGÖÕ PHAÙP CAÂU NGHI VAÁN

Ta coù theå ñaët caâu nghi vaán theo hai caùch: 1. Caùch hoûi tröïc tieáp, ñoái dieän vôùi ngöôøi khaùc maø hoûi. 2. Caùch hoûi troáng khoâng, khoâng coù ngöôøi ñöôïc hoûi, chæ nhaèm muïc ñích tu töø. 538

BAØI 86

Coù khaù nhieàu nghi vaán töø, coù tieáng ñaët ôû ñaàu caâu, coù tieáng duøng ôû giöõa caâu hoaëc cuoái caâu, vaø goàm nhieàu loaïi, töø trôï töø, traïng töø ñeán ñaïi danh töø vaø chæ ñònh töï ñeàu coù. Trong loái hoûi tröïc tieáp, nhöõng tieáng sau ñaây thöôøng ñöôïc duøng: 乎 hoà, 何 haø, 歟 (與) dö, 否 phuû... Trong loái hoûi troáng, ngöôøi ta duøng nhöõng tieáng: 耶 da, 哉 tai, 豈 khôûi, 寧 ninh, 安 an, 焉 yeân... Khi duøng caùch hoûi tröïc tieáp, ngöôøi hoûi tuøy theo ñòa vò töông quan giöõa mình vôùi nhaân vaät ñoái xöùng, cuõng tuøy theo trình ñoä giaùo duïc, tuøy theo hoaøn caûnh, theo tröôøng hôïp maø coù nhöõng caâu hoûi hoaëc vaên hoa tao nhaõ, hoaëc bình dò chaát phaùc, hoaëc thoâ bæ cuïc caèn. Coù nhöõng caâu hoûi ngaén gaàn nhö coäc loác:

子爲誰？ Töû vi thuøy? OÂng laø ai? Laïi coù nhöõng caâu hoûi daøi doøng maø trang nhaõ:

敢問夫子之不動心與告子之不動心可得聞與?

Caûm vaán phu töû chi baát ñoäng taâm döõ Caùo töû chi baát ñoäng taâm khaû ñaéc vaên dö? Daùm xin hoûi veà söï baát ñoäng taâm cuûa Phu töû vaø söï baát ñoäng taâm cuûa Caùo töû, coù theå ñöôïc cho nghe ñeán chaêng? Hoaëc coù nhöõng caâu dòu daøng khieâm toán heát möïc:

先生何以教寡人？Tieân sinh haø dó giaùo quaû nhaân?

Tieân sinh coù ñieàu gì daïy quaû nhaân?

Veà caùch hoûi troáng khoâng, thöôøng ñöôïc duøng vôùi caùc duïng yù nhö sau: 1. Ñeå taêng theâm söï khaúng ñònh cho ñieàu muoán noùi. Ví duï: 豈不甚可畏耶 Khôûi baát thaäm khaû uùy da? Haù chaúng ñaùng sôï laém sao? 539

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

2. Hoaëc ñeå taêng söùc thuyeát phuïc cho ñieàu laäp luaän: 世寧有是理耶 Theá ninh höõu thò lyù da? Ñôøi haù laïi coù caùi lyù nhö vaäy ö? 3. Hoaëc chæ hoûi ñeå loâi cuoán söï chuù yù vaø sau ñoù töï traû lôøi cho caâu hoûi: 事孰爲大，事親爲大 Söï thuïc vi ñaïi? Söï thaân vi ñaïi. Trong vieäc thôø kính, laáy gì laøm troïng ñaïi hôn heát? Chæ coù thôø kính cha meï laø troïng ñaïi hôn heát. 4. Hoaëc ñeå toû yù ngôø vöïc: 其然豈，其然乎 Kyø nhieân khôûi, kyø nhieân hoà? Nhö theá ö, ñuùng nhö theá ö? Sau ñaây laø moät soá caâu hoûi duøng laøm ví duï ñeå laøm roõ theâm cho nhöõng caùch ñaët caâu nghi vaán: Caâu hoûi vôù i caù c trôï töø:

乎 – 君子有惡乎？Quaân töû höõu oá hoà? Ngöôøi quaân töû coù gheùt ñieàu gì chaêng?

與 – 可得聞與？Khaû ñaéc vaên dö? Coù theå ñöôïc nghe ñeán chaêng?

否 – 法律可違犯否？Phaùp luaät khaû vi phaïm phuû? Phaùp luaät coù theå vi phaïm ñöôïc khoâng?

耶 – 此非吾子之智而且勇也耶？Thöû phi ngoâ töû

chi trí nhi thaû duõng daõ da? Ñoù haù chaúng phaûi laø choã trí löïc maø caû duõng caûm cuûa nhaø thaày ñaáy ö?

哉 – 飲酒之害如此可不謹哉？AÅm töûu chi haïi nhö

thöû khaû baát caån tai? Uoáng röôïu coù haïi nhö theá, haù coù theå khoâng caån thaän sao?

Caâu hoûi vôù i caù c traïng töø nghi vaán:

安 – 先生將安往？Tieân sinh töông an vaõng? Tieân sinh toan ñi ñaâu theá?

焉 – 失馬焉知非褔？Thaát maõ yeân tri phi phuùc? 540

BAØI 86

Maát ngöïa bieát ñaâu chaúng phaûi laø ñieàu may? 惡 – 惡有此事? OÂ höõu thöû söï? Ñaâu coù vieäc aáy?

何 – 先生將何之？Tieân sinh töông haø chi? Tieân sinh saép ñi ñaâu theá?

何謂人權？Haø vò nhaân quyeàn? Theá naøo goïi laø nhaân quyeàn?

何不以人義爲國家之保障具乎？Haø baát dó nhaân

nghóa vi quoác gia chi baûo chöôùng cuï hoà? Sao chaúng laáy nhaân nghóa laøm vaät che chôû cho quoác gia ñaáy ö? 我愛民而民不愛我何也？Ngaõ aùi daân nhi daân baát ngaõ aùi haø daõ? Ta thöông daân maø taïi sao daân khoâng thöông ta vaäy? Caâu hoûi vôù i caù c ñaïi danh töø nghi vaán:

孰 – 孰謂子產智？Thuïc vò Töû saûn trí? Ai baûo Töû Saûn laø trí?

孰 – 獨樂樂與人樂樂孰樂？Ñoäc nhaïc laïc döõ nhaân nhaïc laïc thuïc laïc? Moät mình chôi nhaïc maø vui cuøng vôùi nhieàu ngöôøi chôi nhaïc maø vui, beân naøo vui hôn? 誰 – 子爲誰？Töû vi thuøy? OÂng laø ai? 何 – 先生何以教寡人？Tieân sinh haø dó giaùo quaû nhaân? Tieân sinh laáy ñieàu gì ñeå daïy quaû nhaân? Caâu hoûi vôù i chæ ñònh töø nghi vaán:

何 – 客何人也？Khaùch haø nhaân daõ? Khaùch laø ngöôøi naøo theá?

Caâu hoûi vôù i caù c quaùn ngöõ traïng töø:

豈... 耶 – 豈不甚可畏耶？Khôûi baát thaäm khaû uùy da? Haù chaúng ñaùng kieâng sôï laém sao?

寧... 耶 – 天下寧有是理耶？Thieân haï ninh höõu thò 541

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

lyù da? Thieân haï haù coù caùi lyù aáy ö?

若何 – 見友有過宜若何？Kieán höõu höõu quaù nghi nhöôïc haø? Thaáy baïn coù loãi phaûi laøm theá naøo?

何如 – 何如斯可謂之士矣？Haø nhö tö khaû vò chi só hyõ? Phaûi nhö theá naøo môùi coù theå goïi laø keû só ñöôïc?

如何 – 欲收服人心如何則可？Duïc thu phuïc nhaân taâm nhö haø taéc khaû? Muoán thu phuïc loøng ngöôøi phaûi nhö theá naøo môùi ñöôïc?

何爲 – 東野之書何爲而在吾側也？Ñoâng Daõ chi thö haø vi nhi taïi ngoâ traéc daõ? Thô cuûa Ñoâng Daõ vì sao laïi ôû beân ta?

幾何 – 自南圻失守至于斯有幾何時？Töï nam kyø

thaát thuû chí vu tö höõu kyû haø thôøi? Töø khi ñaát Nam kyø bò thaát thuû ñeán nay ñaõ ñöôïc bao laâu?

奈何 – 吾人奈何不以此爲戒哉？Ngoâ nhaân naïi haø baát dó thöû vi giôùi tai? Chuùng ta taïi sao chaúng bieát laáy ñieàu aáy ñeå laøm raên ñaáy ö?

Caùc nghi vaán töø khaù c: 胡 hoà, 奚 heà, 盍 haïp, 曷 haït

胡爲乎來哉？Hoà vi hoà lai tai? Laøm sao maø ñeán ö? 子將奚先？Töû töông heà tieân? Thaày seõ laøm vieäc gì tröôùc nhaát?

子奚不爲政？Töû heà baát vi chaùnh? taïi sao thaày chaúng ra trò nöôùc?

曷爲久居此圍城之中而不去？Haït vi cöûu cö thöû vi

thaønh chi trung nhi baát khöù? Taïi sao laïi ôû laâu trong caùi thaønh bò vaây naøy maø chaúng boû ñi nhö theá? 542

BAØI 86

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG GIA TOÄC, GIA ÑÌNH

家族 gia toäc: hoï haøng 家廷 gia ñình: (saân nhaø) nhöõng ngöôøi cuøng soáng vôùi nhau trong moät nhaø

親屬 thaân thuoäc: baø con 家眷 gia quyeán: nhöõng keû thaân thuoäc trong moät nhaø 鼻祖 tî toå: oâng toå ñaàu tieân sinh ra ngöôøi 高祖 cao toå: oâng cao, töùc oâng noäi cuûa oâng noäi 曾祖 taèng toå: oâng coá, töùc laø oâng cuûa cha hay meï 祖父 toå phuï: oâng, töùc laø cha cuûa cha hay cuûa meï. Ñeå phaân bieät phía noäi hay phía ngoaïi thì theâm chöõ noäi 內 hay chöõ ngoaïi 外 ôû tröôùc.

外祖父 ngoaïi toå phuï: oâng ngoaïi 外祖母 ngoaïi toå maãu: baø ngoaïi 祖母 toå maãu: baø töùc meï cuûa cha hay cuûa meï 父母 phuï maãu: cha meï (noùi cha meï coøn soáng) 考妣 khaûo tyû: cha meï ñaõ quaù coá (oâng baø ñaõ quaù coá goïi laø toå khaûo hay toå tyû)

伯父 baù phuï: baùc 叔父 thuùc phuï: chuù 伯母 baù maãu: baø baùc (vôï cuûa baùc, baùc gaùi) 叔母 thuùc maãu: baø thím (vôï cuûa chuù) 543

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

姑 coâ: coâ, chò hay em cuûa cha 姨 di: dì, chò hay em cuûa meï 兄 huynh: anh 弟 ñeä: em trai 姊 tyû: chò 妹 muoä i: em gaùi 生sinh: chaùu goïi baèng caäu (töùc laø con cuûa chò hay em gaùi) – chaùu ngoaïi, thay cho chöõ ngoaïi toân 外孫 – chaøng reå, thay cho chöõ teá 壻侄 ñieät: chaùu goïi baèng baùc hay chuù (töùc laø con cuûa anh hay em trai)

妯娌 truïc lyù: chò em daâu (töùc laø vôï cuûa anh hoaëc em trai)

子 töû: con 孫 toân: chaùu goïi baèng oâng, baø; keå caû chaùu goïi baèng oâng coá, baø coá...

曾孫 taèng toân: chaùu goïi baèng oâng coá, baø coá 玄孫 huyeàn toân: chaùu goïi baèng oâng cao, baø cao 仍孫 nhöng toân: chaùu xuoáng ñeán 8 ñôøi ñeàu goïi chung laø nhöng toân

雲孫 vaân toân: chaùu chín ñôøi 耳孫 nhó toân: chaùu möôøi ñôøi 夫 phu: choàng 婦 phuï: vôï 夫婦 phu phuï: noùi chung veà quan heä vôï choàng, cuõng duøng nhö chöõ phu theâ 夫妻 544

BAØI 86

妻子 theâ töû: vôï con, cuõng duøng nhö chöõ 妻孥 theâ noa 未婚妻 vò hoân theâ: vôï chöa cöôùi 岳家 nhaïc gia: gia ñình phía vôï – cha vôï 姑 coâ: meï choàng 外姑 coâ: meï vôï, duøng nhö nhaïc maãu 岳母舅 cöõu: cha choàng – caäu, töùc laø anh hay em trai cuûa meï

外舅 ngoaïi cöõu: cha vôï, duøng nhö nhaïc phuï 岳父同堂兄弟 ñoàng ñöôøng huynh ñeä: anh em chuù baùc, töùc laø coù quan heä cuøng moät oâng noäi

同胞兄弟 ñoàng baøo huynh ñeä: anh em ruoät 雙生兄弟 song sanh huynh ñeä: anh em sinh ñoâi 父慈子孝 phuï töø töû hieáu: cha hieàn con thaûo 夫唱婦隨 phu xöôùng phuï tuøy: choàng noùi vôï nghe 家貧知孝子 gia baàn tri hieáu töû: nhaø ngheøo môùi bieát con thaûo

兄弟如手足 huynh ñeä nhö thuû tuùc: anh em nhö chaân vôùi tay

545

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 87

市虎成於三人韓非龐恭與太子質於邯鄲謂魏王曰︰今一人言市有虎，王信之乎？曰︰不信。二人言市有虎，王信之乎？曰︰不信。三人言市有虎，王信之乎？王曰︰寡人信之。龐恭曰︰夫市之無虎也明矣，然而三人言而成虎。今邯鄲之去魏也遠於市，議臣者過於三人。願王察之。 Dòch aâm

Thò hoå thaønh ö tam nhaân1 Haøn Phi2 1

Thò hoå thaønh ö tam nhaân: Coïp giöõa chôï voán laø vieäc ít coù, maø vì coù ba ngöôøi noùi khieán ngöôøi ta tin. Caâu naøy ñaõ trôû thaønh moät caâu tuïc ngöõ vôùi yù: ñieàu duø khoù tin ñeán ñaâu maø coù nhieàu ngöôøi loan truyeàn cuõng coù theå khieán ngöôøi ta tin ñöôïc. 2 Baøi naøy trích trong saùch Haøn Phi töû. Haøn Phi töû laø moät danh nhaân veà cuoái thôøi Chieán quoác, coù chuû tröông duøng phaùp luaät trò nöôùc. Hoïc phaùi cuûa hoï Haøn goïi laø phaùi Phaùp gia.

546

BAØI 87

Baøng cung1 döõ thaùi töû chí ö Haøm Ñan,2 vò Nguïy Vöông3 vieát: “Kim nhaát nhaân ngoân thò höõu hoå, vöông tín chi hoà?” Vieát: “Baát tín.” “Nhò nhaân ngoân thò höõu hoå, vöông tín chi hoà?” Vieát: “Baát tín.” “Tam nhaân ngoân thò höõu hoå, vöông tín chi hoà?” Vöông vieát: “Quaû nhaân4 tín chi.” Baøng Cung vieát: “Phuø, thò chi voâ hoå daõ minh hó, nhieân nhi tam nhaân ngoân nhi thaønh hoå. Kim Haøm Ñan chi khöù Nguïy daõ vieãn ö thò, nghò thaàn giaû quaù ö tam nhaân. Nguyeän vöông saùt chi.” Dòch nghóa

Coïp giöõa chôï tin laø thaät bôûi ba ngöôøi ñoàn Baøng Cung cuøng ñi vôùi thaùi töû sang Haøm Ñan laøm con tin,5 noùi vôùi vua Nguïy raèng: “Baây giôø coù moät ngöôøi noùi raèng ôû chôï coù coïp, vua coù tin khoâng?” Vua traû lôøi: “Khoâng tin.” “Hai ngöôøi noùi chôï coù coïp, vua coù tin khoâng?” Vua noùi: “Khoâng tin.” “Ba ngöôøi noùi chôï coù coïp, vua coù tin khoâng?” Vua traû lôøi: “Quaû nhaân tin coù.” Baøng Cung giaõi baøy: “AÁy ñaáy, chôï maø khoâng coïp thì laø söï roõ raøng heát söùc, theá maø bôûi ba ngöôøi noùi thaønh ra coù coïp. Nay Haøm Ñan caùch nöôùc Nguïy coøn xa hôn töø chôï veà ñaây, maø keû baày toâi 1

Baøng Cung, moät nhaân vaät thôøi Chieán quoác. Haøm Ñan: Kinh ñoâ nöôùc Trieäu vaøo thôøi Chieán quoác. 3 Nguïy vöông: vua nöôùc Nguïy, moät trong 7 nöôùc lôùn thôøi Chieán quoác laø: Teà, Sôû, Taàn, Yeân, Haøn, Trieäu, Nguïy, ñöôïc goïi laø thaát huøng. 4 Quaû nhaân: tieáng töï xöng cuûa caùc vò vua chö haàu, nghóa laø keû keùm ñöùc naøy, hoaëc xöng laø 孤 coâ (keû coâ theá), hoaëc baát ñöùc 不德 (keû keùm ñöùc) hoaëc baát coác 不穀 (keû khoâng may maén). 5 Ngaøy xöa caùc vua chö haàu khi caàn giao hieáu vôùi nöôùc naøo thöôøng cho ngöôøi thaân thích ñeán ôû laøm con tin ñeå ñaûm baûo vôùi nöôùc aáy laø seõ khoâng coù söï phaûn traéc. 2

547

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

baøn ra noùi vaøo thì ñoâng hôn soá ba ngöôøi. Mong nhaø vua xeùt cho leõ ñoù.”1 GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

龐 BAØNG ° to lôùn = 庞 Töø ngöõ

ª baøng thaïc: to lôùn Ñoàng aâm

旁 moät beân – ôû beân (baøng quan toïa thò) 膀 baøng quang 膀胱 boïng ñaùi 磅 baøng baïc 磅礡: lôùn roäng – khaép caû khoâng gian thôøi gian

滂 nöôùc to – möa to (baøng ñaø)

恭 CUNG ° kính caån Töø ngöõ

ª cung kính, cung chuùc, cung hæ, baát cung

質 CHÍ ° con tin – caàm coá vaät gì ñeå laøm tin – aâm khaùc laø chaát 1

Baøng Cung sôï vua nghe lôøi gieøm pha cuûa ñaùm baày toâi trong trieàu maø ruoàng boû oâng ta, neân môùi noùi phoøng nhö theá. Nhöng roài veà sau oâng cuõng bò vua ruoàng boû nhö lôøi döï ñoaùn.

548

BAØI 87

邯 HAØM ° teân ñaát (邯鄲 Haøm Ñan)

鄲 ÑAN ° Haøm ñan 邯鄲: teân moät aáp ngaøy xöa, kinh ñoâ nöôùc Trieäu thôøi Chieán quoác beân Trung Hoa Ñoàng aâm

單 (ñôn) leû – ñôn chieác (coâ ñôn) 丹 (ñôn) maøu ñoû – thuoác (maãu ñôn)

魏 NGUÏY ° teân nöôùc thôøi Chieán quoác – teân moät trieàu vua Trung Hoa Ñoàng aâm

僞 gian doái – hung döõ – quaân giaëc (nguïy trieàu, nguïy bieän)

王 VÖÔNG ° vua – coù yù nghóa, ñöôïc ngöôøi quy phuïc – lôùn – aâm khaùc laø vöôïng Töø ngöõ

ª vöông ñaïo, vöông quoác, vöông toân, vöông baù, xöng vöông, ñeá vöông, vöông haàu, ñoà vöông ñònh baù

遠 VIEÃN

° xa, traùi vôùi chöõ 近 caän: gaàn – traùnh xa – saâu xa Töø ngöõ

ª vieãn phöông, vónh vieãn, vieãn chí, vieãn khaùch, vieãn ñoâng, vieãn bieät, vieãn du 549

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 88

君子比節於松柏春夏之交松柏與凡木等茂耳。經秋而彫者衆矣。經冬而彫者盡矣。此時所存者惟松柏而已。君子之節操何以異是。當太平無事之時，君子與凡人等耳。及遇困厄而君子之節現矣。臨事變而君子之節愈現矣。此時之君子豈不猶歲寒時之松柏者乎。 Dòch aâm

Quaân töû tyû tieát ö tuøng baù1 Xuaân haï chi giao, tuøng baù döõ phaøm moäc ñaúng maäu nhó. Kinh thu nhi ñieâu giaû chuùng hó. Kinh ñoâ ng nhi ñieâu giaû taän hó. Thöû thôøi sôû toàn giaû duy tuøng baù nhi dó. Quaân töû chi tieát thaùo haø dó dò thò. Ñöông thaùi bình voâ söï chi 1

Baøi naøy trích trong phaàn luaän giaûi veà moät chöông trong saùch Luaän ngöõ. 歲寒然後知松柏之後彫也 Tueá haøn nhieân haäu tri tuøng baù chi haäu ñieâu daõ. Naêm coù reùt buoát sau ñoù môùi bieát caây tuøng caây baù laø ruïng laù sau cuøng.

550

BAØI 88

thôøi, quaân töû döõ phaøm nhaân ñaúng nhó. Caäp ngoä khoán aùch nhi quaân töû chi tieát hieän hó. Laøm söï bieán nhi quaân töû chi tieát duõ hieän hó. Thöû thôøi chi quaân töû khôûi baát do tueá haøn thôøi chi tuøng baù giaû hoà. Dòch nghóa

Quaân töû saùnh tieát vôùi tuøng baù Khoaûng giao thôøi giöõa muøa xuaân muøa haï, caây tuøng caây baù cuøng vôùi caùc loaøi caây thöôøng ñeàu töôi toát nhö nhau caû. Traûi qua muøa thu, soá caây ruïng laù ñaõ nhieàu; traûi qua muøa ñoâng heát thaûy caây ñeàu ruïng laù. Vaøo luùc aáy soá caây coøn laù chæ coù caây tuøng caây baù maø thoâi. Tieát thaùo cuûa ngöôøi quaân töû naøo khaùc theá. Ñöông thôøi thaùi bình voâ söï, ngöôøi quaân töû cuøng vôùi moïi ngöôøi thöôøng cuõng nhö nhau caû. Ñeán khi gaëp söï nguy khoán tai aùch, tieát thaùo cuûa ngöôøi quaân töû môùi ñöôïc thaáy ñeán. Vaøo luùc coù söï nguy bieán baát thöôøng, tieát thaùo cuûa ngöôøi quaân töû laïi caøng hieän baøy ra roõ reät hôn. Ngöôøi quaân töû vaøo luùc aáy haù chaúng gioáng nhö loaøi caây tuøng caây baù trong muøa laïnh ñoù sao? GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

操 THAÙO ° giöõ vöõng chí khí – khuùc ñaøn – aâm khaùc laø thao Töø ngöõ

ª tieát thaùo, thaùo thuû Ñoàng aâm

懆 buoàn raàu, khoâng yeân loøng 造 (thöùu) ñeán – tôùi – ñeán nôi – thaønh töïu – thình lình – thôøi ñaïi – aâm khaùc laø taïo 551

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

柏 BAÙCH ° (baù) moät loaøi caây cuøng hoï vôùi caây thoâng Töø ngöõ

ª baùch chu: thuyeàn goã baùch, thöôøng duøng laøm hình töôïng chæ ngöôøi ñaøn baø goùa

凡 PHAØM ° taàm thöôøng, traàn tuïc, ñoái nghóa vôùi tieân – neáu nhö laø – töø ñeå neâu yù khaùi quaùt – noùi chung (ñaïi phaøm) Töø ngöõ

ª phaøm traàn, phaøm phu tuïc töû, phaøm tuïc, phaøm leä, ñaïi phaøm, baát phaøm, xuaát phaøm, phi phaøm Ñoàng aâm

帆 caùnh buoàm (thuyeàn) – chieác thuyeàn 颿 ngöïa chaïy mau – ngöïa phi

等 ÑAÚNG ° thöù baäc – thöù töï – beø phaùi – baèng nhau, ñoà ng haïng nhö nhau – caùc – boïn Töø ngöõ

ª ñaúng caáp, ñaúng thöùc, baát ñaúng thöùc, sai ñaúng, ñaúng phaïm, cao ñaúng, haï ñaúng, sô ñaúng, ñoàng ñaúng, sieâu ñaúng

茂 MAÄU ° caây coû moïc xanh toát, um tuøm Töø ngöõ

ª thaïnh maäu, maäu taøi, phoàn maäu 552

BAØI 88

Ñoàng aâm

戊 vò thöù 5 trong 10 thieân can 袤 roäng suoát – roäng veà phöông nam baéc 懋 gaéng söùc – toát thònh 貿 mua (maäu dòch) 瞀 maét muø – roái loaïn – khoâng coù tri thöùc 謬 noùi baäy – sai laàm (maäu ngoä) 繆 sai laàm

彫 ÑIEÂU ° heùo ruïng – suy baïi – chaïm khaéc = 凋 Töø ngöõ

ª ñieâu taøn, ñieâu linh, ñieâu taï Ñoàng aâm

刁 gian giaûo (ñieâu ngoa) 雕 chaïm khaéc – con dieàu haâu (ñieâu khaéc) 貂 loaøi thuù thuoäc gioáng chuoät ôû mieàn Baéc, coù boä loâng toát duøng laøm aùo choaøng

厄 AÙCH ° khoán cuøng – tai naïn Töø ngöõ

ª tai aùch, khoán aùch, aùch vaän Ñoàng aâm

阨 cheït – choã ñaát hieåm – ngaên trôû – heïp nhoû 扼 chaën – ñeø (aùch yeáu) 呃 naác cuït (aùch nghòch) 553

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

軛 caùi aùch duøng maéc traâu boø ñeå caøy – voøng da buoäc coå ngöïa vaøo caøng xe

歲 TUEÁ ° naêm – tuoåi – teân moät ngoâi sao Töø ngöõ

ª vaïn tueá, tueá nguyeät tueá phí, tueá coáng

BAØI 89

公理與強權公理者強權之敵也。故有公理則無強權，有強權則無公理。二者之不能並存，宜爲研究國家學者所重視之點也。夫物各有主我之不能侵彼猶彼之不能奪我︰此公理也而強權則不然，非但不容他人之侵我更欲攫諸他人以爲己有，是與公理爲敵矣。 Dòch aâm

Coâng lyù döõ cöôøng quyeàn 554

BAØI 89

Coâng lyù 1 giaû, cöôøng quyeàn2 chi ñòch giaû. Coá höõu coâng lyù taéc voâ cöôøng quyeàn, höõu cöôøng quyeàn taéc voâ coâng lyù. Nhò giaû baát naêng tònh toàn, nghi vi nghieân cöùu quoác gia hoïc giaû sôû troïng thò chi ñieåm daõ. Phuø vaät caùc höõu chuû, ngaõ chi baát naêng xaâm bæ do bæ chi baát naêng ñoaït ngaõ: thöû coâng lyù daõ; nhi cöôøng quyeàn taéc baát nhieân, phi ñaûn baát dung tha nhaân chi xaâm ngaõ, caùnh duïc quaéc chö tha thaân dó vi kyû höõu: thò döõ coâng lyù vi ñòch hó. Dòch nghóa

Coâng lyù vaø cöôøng quyeàn Coâng lyù ñoái ñòch vôùi cöôøng quyeàn. Cho neân coù coâng lyù thì khoâng coù cöôøng quyeàn, coù cöôøng quyeàn thì khoâng coù coâng lyù. Hai ñieàu aáy khoâng theå cuøng toàn taïi vôùi nhau, ñoù laø ñieåm ñaùng ñöôïc ngöôøi hoïc giaû khi nghieân cöùu veà quoác gia caàn xem troïng. Naøy, moïi vaät ñeàu coù chuû; chuùng ta khoâng ñöôïc xaâm phaïm cuûa ngöôøi khaùc, cuõng nhö ngöôøi khaùc khoâng ñöôïc xaâm ñoaït cuûa ta, ñoù laø coâng lyù; maø cöôøng quyeàn thì khoâng theá, khoâng nhöõng khoâng dung cho ngöôøi ta xaâm haïi cuûa mình maø laïi coøn muoán cöôùp giaät cuûa ngöôøi khaùc ñeå laøm cuûa mình, theá laø ñoái nghòch laïi vôùi coâng lyù vaäy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

非但 PHI ÑAÛN ° khoâng nhöõng laø, khoâng chæ laø, chaúng nhöõng laø... 1

Coâng lyù: leõ phaûi, coâng chính, chính nghóa, hoaøn toaøn coâng baèng khoâng thieân leäch beân naøo. 2 Cöôøng quyeàn: quyeàn haïn coù ñöôïc do söû duïng söùc maïnh maø aùp cheá ngöôøi khaùc, khoâng döïa treân lyù leõ.

555

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng nghóa

不第 baát ñeä 不惟 baát duy 不只 baát chæ 非徒 phi ñoà 不但 baát ñaûn

非第 phi ñeä 非惟 phi duy 不謹 baát caån 不特 baát ñaëc

強 CÖÔØNG ° maïnh – nhieàu hôn ñoâi chuùt – aâm khaùc laø cöôõng: choáng laïi, cöôõng laïi Töø ngöõ

ª cöôøng baïo, cöôøng ñoä, cöôøng kyù, cöôøng quyeàn, cöôøng traùng, cöông cöôøng, huøng cöôøng, cöôøng quoác, tranh cöôøng

奪 ÑOAÏT ° cöôù p laáy – quyeát ñònh – boû soùt – maát ñi Töø ngöõ

ª tranh ñoaït, ñoaït chöùc, töôùc ñoaït, ñoaït vò

攫 QUAÉC ° choäp laáy, voà laáy – cöôùp laáy, chieám cuûa ngöôøi khaùc laøm cuûa mình Töø ngöõ

ª boå quaéc, quaéc thuû Ñoàng aâm

矍 ñöa maét nhìn moät caùch maïnh meõ, quaéc maét (quaéc muïc, quaéc thöôùc)

556

BAØI 89

幗 khaên truøm ñaàu cuûa phuï nöõ (caân quaéc anh huøng) 摑 ñaùnh – taùt tai

宜 NGHI ° neân – phuø hôïp – phaûi – thích ñaùng Töø ngöõ

ª nghi gia, thích nghi, tuøy nghi, tieän nghi

研 NGHIEÂN ° nghieàn cho nhoû – tìm hieåu, suy xeùt kyõ Töø ngöõ

ª nghieân cöùu, nghieân caàu, nghieân tinh ñaøn töù

究 CÖÙU ° cuoái cuøng – xeùt ñoaùn – tra hoûi – gheùt nhau – nguoàn cuøng cuûa khe nöôùc treân nuùi Töø ngöõ

ª tra cöùu, cöùu saùt, truy cöùu, khaûo cöùu, cöùu caùnh

點 ÑIEÅM ° caùi chaám – moät giôø ñoàng hoà – tra xeùt – ñeá m baèng ngoùn tay – aên loùt loøng – phaàn ñöôïc bao goàm trong moät vaán ñeà, ñieåm Töø ngöõ

ª ñieåm binh, ñieåm danh, ñieåm huyeät, trang ñieåm, ñieåm taâm, öu ñieåm, nhöôïc ñieåm, troïng ñieåm, khuyeát ñieåm, khôûi ñieåm, chaâu ñieåm, ñieåm baùo 557

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

但 ÑAÕN ° chæ caàn – khoâng, voâ ích – nhöng maø Töø ngöõ

ª baát ñaûn: chaúng nhöõng

BAØI 90

勞工說社會之生活全賴組織社會之各個分子有互助之精神。於是應用各人之知識技能以發展其生活之範圍。然就社會之構造言之則各分子之能力不同，遂有勞心與勞力之階級，更就社會之生活言之則勞力者固可稱之曰勞工，而勞心者亦可稱之曰勞工。 Dòch aâm

Lao coâng thuyeát Xaõ hoäi chi sinh hoaït toaøn laïi toå chöùc xaõ hoäi chi caùc caù phaàn töû höõu hoã trôï chi tinh thaàn. Ö thò öùng duïng caùc nhaân chi tri thöùc1 kyõ naêng dó phaùt trieån kyø sinh hoaït chi 1

Tri thöùc: nhöõng ñieàu hieåu bieát do kinh nghieäm hay do hoïc taäp, cuõng duøng nhö chöõ trí thöùc.

558

BAØI 90

phaïm vi. Nhieân töïu1 xaõ hoäi chi caáu taïo ngoân chi, taéc caùc phaàn töû chi naêng löïc baát ñoàng, toaïi höõu lao taâm döõ lao löïc chi giai caáp, caùnh töïu xaõ hoäi chi sinh hoaït ngoân chi, taéc lao löïc giaû coá xöng chi vieát lao coâng, nhi lao taâm giaû dieäc khaû xöng chi vieát lao coâng. Dòch nghóa

Noùi veà lao coâng Söï sinh hoaït cuûa xaõ hoäi toaøn nhôø nôi caùc phaàn töû toå chöùc xaõ hoäi coù tinh thaàn hoã trôï vôùi nhau. Do ñoù öùng duïng tri thöùc taøi naêng cuûa moïi ngöôøi ñeå phaùt trieån phaïm vi sinh hoaït. Song caên cöù vaøo söï caáu taïo cuûa xaõ hoäi maø noùi thì naêng löïc cuûa caùc phaàn töû khoâng ñoàng nhau neân môùi coù giai caáp lao taâm2 vaø lao löïc.3 Neáu laïi cöù vaøo phöông dieän sinh hoaït cuûa xaõ hoäi maø noùi thì söï lao löïc ñaõ ñaønh coù theå goïi laø lao coâng, maø söï lao taâm cuõng coù theå goïi laø lao coâng ñöôïc. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

勞 LAO ° cöïc nhoïc – khoù nhoïc – coâng khoù nhoïc – aâm khaùc laø laïo (uûy laïo) Töø ngöõ

ª lao löïc, coâng lao, lao coâng, lao ñoäng, caàn lao, lao khoå, ñoàng lao coäng khoå 1

Töïu (trong caâu töïu xaõ hoäi chi caáu taïo) xeùt theo, xeùt töø goùc ñoä Lao taâm: laøm vieäc baèng trí oùc, tinh thaàn, lao ñoäng trí tueä. 3 Lao löïc: laøm vieäc baèng chaân tay, söùc löïc, lao ñoäng theå löïc. 2

559

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

牢 chuoàng nuoâi suùc vaät – suùc vaät gieát ñeå teá thaàn – nhaø nguïc – vöõng beàn – buoàn böïc, (lao tuø).

癆 beänh lao (pheá lao)

工 COÂNG ° ngöôøi thôï – kheùo leùo, tinh xaûo – laøm thôï Töø ngöõ

ª coâng binh, coâng chính, coâng ñoaøn, coâng cuï, coâng nghieäp, coâng nhaân, coâng trình, coâng tröôøng

組 TOÅ ° daây tô – keát moái laïi cho lieàn Töø ngöõ

ª toå chöùc, toå hôïp, caûi toå, tieåu toå Ñoàng aâm

祖 oâng, ngöôøi sinh ra cha – ngöôøi ñaàu tieân trong moät phaùi toäc, moät noøi gioáng – ngöôøi saùng khôûi moät hoïc thuyeát, chuû thuyeát (thuûy toå, toå tieân)

個 CAÙ ° caùi, chieác (töø duøng ñeå ñeám söï vaät) – rieâng bieät töøng söï vaät = 箇 Töø ngöõ

ª caù nhaân, caù theå, caù bieät, caù tính, caù vò 560

BAØI 90

分 PHAÀN ° moät boä phaän trong toaøn theå – caùc aâm khaùc laø phaän, phaàn Töø ngöõ

ª thaäp phaàn, phaàn töû, Trung phaàn, Baéc phaàn, baùn phaàn Ñoàng aâm

焚 ñoát chaùy (phaàn thô khanh nho) 墳 moä ñaép cao – goø ñaát cao – bôø ñaát cao ven soâng –to lôùn (phaàn moä)

精 TINH ° giaõ gaïo cho traéng – loõi trong thaân caây goã – phaàn tinh tuùy trong vaät chaát, ñoái vôùi taïp chaát – tyû myû kyõ caøng – chuyeân nhaát – tinh thaàn – quæ thaàn Töø ngöõ

ª tinh thoâng, tinh xaûo, tinh chaát, tinh tuùy, tinh hoa, tinh dòch, tinh teá, tinh töôøng, tinh vi

神 THAÀN ° vò thaàn – moät theá löïc voâ hình – tinh thaàn – tinh khí – vieäc bieán hoùa khoân löôøng – ngoaøi söùc ngöôøi bình thöôøng coù theå laøm ñöôïc Töø ngöõ

ª thaàn löïc, thaàn thaùnh, thieân thaàn, voâ thaàn, ña thaàn, thaàn linh 561

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

技 KYÕ ° taøi ngheä – kyõ naêng – ngheä thuaät Töø ngöõ

ª kyõ thuaät, kyõ ngheä, kyõ sö, tuyeät kyõ Ñoàng aâm

妓 gaùi maõi daâm – aû ñaøo, ñaøo haùt (kyõ nöõ)

發 PHAÙT ° baén teân ra – noåi daäy – döïng leân – môû ra – bôùi ra Töø ngöõ

ª phaùt nguyeân, phaùt thanh, xuaát phaùt, phaùt taøi, phaùt giaùc, phaùt huy, phaùt ñaït, phaùt bieåu Ñoàng aâm

髮 toùc treân ñaàu – moät phaàn möôøi cuûa ly (baïch phaùt)

展 TRIEÅN ° môû ra – phoùng to ra – xeùt kyõ Töø ngöõ

ª khai trieån, trieån voïng, trieån laõm, phaùt trieå n, trieån haïn

範 PHAÏM ° khuoân khoå – pheùp taéc Töø ngöõ

ª quy phaïm, vaên phaïm, phaïm truø, moâ phaïm, sö phaïm, phaïm vi 562

BAØI 90

圍 VI ° vaây boïc chung quanh – trong voøng – tính ño ñöôøng chu vi Töø ngöõ

ª chu vi, phaïm vi, truøng vi, vi thaønh

遂 TOAÏI ° thoûa loøng – vieäc ñaõ xong – ñaõ thaønh coâng – laøm noát – beøn (lieân töø) Töø ngöõ

ª toaïi nguyeän, toaïi chí, toaïi yù

階 GIAI ° böïc theàm – baéc thang – ñaúng caáp – thöù böïc – ñöôøng daãn ñeán – nöông töïa Töø ngöõ

ª giai caáp, giai taàng, quan giai, baùt ñoä aâm giai, quaân giai, giai ñoaïn

級 CAÁP ° caáp böïc – thöù lôùp Töø ngöõ

ª giai caáp, caáp soá, ñaúng caáp, cao caáp, haï caáp, thöôïng caáp

563

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 91

戰場立馬最高峯寰區一覽中戰場忽在望慘霧罩重重市街餘瓦礫沙土染腥紅從前繁盛地今日草成叢每當陰雨夜燐火走西東囘念兩軍接一守或一攻犧牲諸壯士來此决雌雄 564

BAØI 91

而今皆已矣恍與夢時同 Dòch aâm

Chieán tröôøng Laäp maõ toái cao phong, Hoaøn khu nhaát laõm trung. Chieán tröôøng hoát taïi voïng, Thaûm vuï traùo truøng truøng. Thò nhai dö ngoûa lòch, Sa thoå nhieãm tinh hoàng. Tuøng tieàn phoàn thònh ñòa, Kim nhaät thaûo thaønh tuøng. Moãi ñöông aâm vuõ daï, Laân hoûa taåu tay ñoâng. Hoài nieäm löôõng quaân tieáp, Nhaát thuû hoaëc nhaát coâng. Hy sinh1 chö traùng só, Lai thöû quyeát thö huøng.2 Nhi kim giai dó hó, Hoaûng döõ moäng thôøi ñoàng.

Hy sinh: gia suùc duøng ñeå teá thaàn. Vua Thaønh Thang nhaø Thöông khi caàu möa töï phuû phuïc tröôùc mieáu nguyeän thay laøm con vaät ñeå teá thaàn caàu möa cho daân, nhaân ñoù veà sau ngöôøi ta goïi nhöõng keû daùm boû maïng soáng cuûa mình vì ñaïi nghóa laø hy sinh. 2 Thö huøng (chim maùi vaø chim troáng): quyeát ñaáu ñeå tranh thaéng baïi. Caùc töø ngöõ cuûa ta nhö troáng maùi, soáng maùi cuõng haøm yù quyeát tranh thaéng baïi, laø do dòch saùt nghóa töø ñaây.

565

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Baõi chieán tröôøng Döøng ngöïa ñöùng ôû ñænh non cao nhaát, bao quaùt caû moät vuøng roäng lôùn vaøo trong taàm nhìn. Chieán tröôøng boãng naèm trong taàm maét. Sa muø thaûm ñaïm buûa giaêng lôùp lôùp. Phoá phöôøng chæ coøn laïi lôùp ngoùi gaïch vuïn, ñaát caùt nhuoäm maùu tanh ñoû. Tröôùc kia ñaây laø nôi phoàn thònh, ngaøy nay thì coû moïc raäm raïp. Cöù moãi ñeâm möa toái taêm, löûa ma trôi chaïy ngang doïc khaép ñoâng taây Hoài töôûng laïi luùc hai beân giao chieán, Moät beân phoøng thuû, moät beân taán coâng Hy sinh bao nhieâu traùng só, cuøng ñeán ñaây ñeå quyeát tranh thaéng baïi. Maø nay ñeàu xa vaéng caû, hình aûnh cuõ chæ coøn möôøng töôïng nhö trong giaác chieâm bao Baûn dòch thô cuûa Nam Anh

Döøng chaân treân ñænh non cao, Nhìn troâng phong caûnh moät maøu theâ löông. Phaûi chaêng kia choán chieán tröôøng, Sa muø lôùp lôùp phuû giaêng mòt muø. 566

BAØI 91

Phoá phöôøng ngoùi gaïch xô rô, Caùt pha maùu ñoû baây giôø coøn tanh. Tröôùc kia phoàn thònh thò thaønh, Maø nay coû raäm moïc quanh khaép vuøng. Moãi khi möa doäi ñeâm tröôøng, Ma trôi löûa ñoám chaïy cuøng ñoù ñaây. Töôûng khi theá traän daøn baøy, Beân kia theá thuû, beân naøy theá coâng. Lieàu thaân bao keû anh huøng, Tôùi ñaây cuøng quyeát thö huøng vôùi nhau. Maø nay coøn coù gì ñaâu? Caûnh xöa möôøng töôïng khaùc naøo trong mô. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

峯 PHONG ° ngoïn nuùi – caùi u – caùi böôùu

寰 HOAØN ° bôø coõi, vuøng roäng lôùn Töø ngöõ

ª hoaøn vuõ, doanh hoaøn, traàn hoaøn

慘 THAÛM ° thöông xoùt – ñau ñôùn – ñoäc aùc Töø ngöõ

ª bi thaûm, thaûm khoác, saàu thaûm, thaûm traïng, thaûm kòch, thaûm hoïa, thaûm ñaïm, thaûm thieát 567

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

罩 TRAÙO ° caùi lôø baét caù – ñaäy, chuïp leân nhö laáy loàng baøn ñaäy thöùc aên

街 NHAI ° con ñöôøng thoâng ñi nhieàu ngaõ – ñöôøng trong thaønh phoá

瓦 NGOÕA ° ngoùi – ñoà laøm baèng ñaát nung Töø ngöõ

ª ngoõa giaûi (tan vôõ deã daøng nhö ngoùi)

礫 LÒCH ° ñaù vuïn – soûi

沙 SA ° caùt, ñaát caùt – haït – ñaõi, thaûi – gaïn ñi Töø ngöõ

ª phuø sa, sa maïc, sa thoå (ñaát loän vôùi caùt), haèng haø sa soá, sa thaûi

腥 TINH ° thòt soáng – muøi tanh hoâi

叢 TUØNG ° buïi raäm – hoïp, tuï taäp – söu taäp roài ñeå doàn laïi Töø ngöõ

ª tuøng laâm (röøng raäm, thöôøng duøng ñeå chæ chuøa chieàn 568

BAØI 91

nôi coù nhieàu taêng chuùng tu taäp), tuøng thö, tuøng baùo, tuøng san

燐 LAÂN ° chaát laân, dieâm sinh, phoát-pho (phosphorus) – ñoám löûa ma trôi Töø ngöõ

ª laân tinh, laân chaát Ñoàng aâm

鄰 ôû gaàn – haøng xoùm (laân caän, laân lyù) 鱗 vaûy caù – loaøi coù vaûy 麟 kyø laân 麒麟 con kyø laân, moät gioáng thuù trong thaàn thoaïi

攻 COÂNG ° ñaùnh – duøng quaân maø ñaùnh – söûa trò – ñaû kích baèng lôøi – cheá taïo, laøm ra Töø ngöõ

ª taán coâng, coâng kích, coâng phaù, coâng thaønh, coâng haûm, coâng phaït

犧 HY ° con thuù saên coù boä loâng thuaàn moät maøu duøng ñeå teá thaàn

牲 SINH ° con thuù nuoâi duøng ñeå teá thaàn Töø ngöõ

ª suùc sinh, hy sinh 569

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

决 QUYEÁT ° khôi thoâng doøng nöôùc – vôõ ñeâ – xöû cheùm – quyeát ñoaùn, nhaát ñònh – caén ñöùt Töø ngöõ

ª quyeát taâm, quyeát ñoaùn, cöông quyeát, quyeát lieät, traûm quyeát, quyeát ñònh, nghò quyeát, giaûi quyeát, bieåu quyeát

雌 THÖ ° chim maùi – gioáng caùi, ñoái nghóa vôùi huøng 雄 – nhu nhöôïc, yeáu ñuoái Töø ngöõ

ª thö huøng, thö phuïc, anh thö

恍 HOAÛNG ° lôø môø, khoâng roõ neùt – voäi vaøng, haáp taáp Töø ngöõ

ª hoaûng hoát (nhìn thaáy khoâng ñích xaùc), hoaûng nhieân (möôøng töôïng, thaáy khoâng roõ), hoaûng mang (voäi vaøng, gaáp gaùp)

570

BAØI 92

擇交孔子曰︰吾死之後則商也日益賜也日損。曾子曰︰何謂也？子曰︰商也好與賢於己者處，賜也好說不若己者。不知其君視其所使，不知其地視其草木。故曰︰與善人居如入芝蘭之室久而不聞其香即與之化矣。與不善人居如入鮑魚之肆，久而不聞其臭亦與之化矣。是以君子必慎其所與處者焉。 Dòch aâm

Traïch giao1

Khoång töû vieát: “Ngoâ töû chi haäu taéc Thöông2 daõ nhaät ích, Töù3 daõ nhaät toån.” Taêng töû vieát: “Haø vò daõ?” Töû vieát:

Baøi naøy trích ôû saùch Khoång töû gia ngöõ. Thöông: teân cuûa Töû Haï (Boác Thöông) laø moät trong nhöõng cao ñoà cuûa Khoång Töû, coù taøi vaên chöông. 3 Töù: teân cuûa Töû Coáng (Ñoan Moäc Töù). 2

571

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

“Thöông daõ hieáu döõ hieàn ö kyû giaû xöû; Töù daõ hieáu duyeät1 baát nhöôïc kyû giaû. Baát tri kyø quaân thò kyø sôû söû, baát tri kyø ñòa thò kyø thaûo moäc. Coá vieát: döõ thieän nhaân cö nhö nhaäp chi lan chi thaát, cöõu nhi baát vaên kyø höông töùc döõ chi hoùa hó. Döõ baát thieän nhaân cö nhö nhaäp baøo ngö chi töù, cöõu nhi baát vaên kyø xuù, dieäc döõ chi hoùa hó. Thò dó quaân töû taát thaïân kyø sôû döõ xöû giaû yeân. Dòch nghóa

Choïn baïn maø chôi Khoång töû noùi: “Sau khi ta cheát thì troø Thöông ngaøy caøng tieán, coøn troø Töù ngaøy moät luøi.” Taêng töû hoûi: “Thaày noùi theá nghóa laø theá naøo?” Ngaøi noùi raèng: “Vì troø Thöông thích ôû vôùi ngöôøi hieàn ñöùc hôn mình, coøn troø Töù thì thích gaàn guõi nhöõng keû khoâng baèng mình. Khoâng roõ bieát veà moät oâng vua thì haõy nhìn nhöõng baày toâi ñeå sai söû cuûa oâng vua aáy, khoâng roõ bieát veà moät vuøng ñaát thì haõy nhìn nhöõng caây coû moïc treân ñaát aáy. Cho neân noùi raèng: cuøng ôû vôùi ngöôøi hieàn löông nhö vaøo nhaø coù hoa chi hoa lan, laâu ngaøy maø khoâng nghe thaáy muøi thôm cuûa noù töùc ñaõ cuøng gioáng nhö hoa aáy, cuøng ôû vôùi ngöôøi baát thieän nhö laø ôû vaøo nhaø baùn caù maém, laâu ngaøy maø khoâng nghe muøi hoâi haùm cuûa noù töùc ñaõ cuøng hoùa theo vôùi noù roài vaäy. AÁy cho neân ngöôøi quaân töû phaûi thaän troïng trong vieäc choïn ngöôøi cuøng ôû vôùi mình.

Chöõ 說 chính aâm laø thuyeát, ngaøy xöa ngöôøi cheùp saùch vieát laàm thay cho chöõ 悅 duyeät. Caùch duøng naøy cuõng thuoäc veà loái giaû taù, xem phaàn Töï nguyeân ôû ñaàu saùch.

572

BAØI 92

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

擇 TRAÏCH ° choïn löïa Töø ngöõ

ª traïch giao: choïn baïn beø maø keát giao, tuyeån traïch

商 THÖÔNG ° buoân baùn – baøn luaän – moät trong 5 aâm (nguõ aâm) – teân sao Thöông – – teân moät trieàu ñaïi cuûa Trung Hoa Töø ngöõ

ª thöông maõi, thöông gia, thöông nghò, cung thöông

益 ÍCH ° coù lôïi – theâm nhieàu laàn – caøng theâm – giuùp theâm Töø ngöõ

ª ích lôïi, ích kyû, voâ ích, ích quoác lôïi daân, boå ích, taán ích

賜 TÖÙ ° ban cho keû döôùi, thöôøng duøng vôùi nhöõng aân suûng cuûa vua chuùa Töø ngöõ

ª töù töôùc (töôùc vò do vua ban cho), töù yeán (tieäc do vua theát ñaõi, vua ban), saéc töù 573

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

損 TOÅN ° hao maát – thua thieät – thöông haïi Töø ngöõ

ª toån haïi, hao toån, thöông toån, toån thaát Ñoàng aâm

撙 (toán) gaáp chaïy mau – deø daët, haø tieän – caét, xeùn bôùt, beû ñi

鮑 BAØO ° (baûo) caù öôùp muoái, maém Töø ngöõ

ª baøo ngö: con haøu nhoû, loaïi to goïi laø thaïch quyeát minh 石决明 – moät loaøi caù coù mai

肆 TÖÙ ° quaùn, tieäm, nôi baùn haøng – buoâng thaû – haøng baùn röôïu – raát, heát söùc – caùch vieát khaùc cuûa chöõ 四 ñeå duøng trong vaên töï, nhaèm khoù bò söûa chöõa hôn Töø ngöõ

ª phoùng töù, tuùng töù

臭 XUÙ ª muøi hoâi thoái – tieáng xaáu – thaäm teä – nguoäi laïnh, laïnh nhaït ñi – aâm khaùc laø khöùu: muøi Töø ngöõ

° xuù khí 574

BAØI 93

聞 VAÊN ° nghe – ñieàu nghe bieát – truyeàn ñaït ñi – tieáng taêm Töø ngöõ

ª kieán vaên, baùch vaên baát nhö nhaát kieán (traêm nghe khoâng baèng moät thaáy)

BAØI 93

去私呂氏春秋晉平公問於祁黃羊曰︰南陽無令，其誰可任之？祁黃羊對曰︰解狐可。平公曰︰解狐非子之讎耶。對曰︰君問可非問臣之讎也。平公曰︰善。遂用之。國人稱善焉。居有間平公又問祁黃羊曰︰國無尉，其誰可任之？對曰︰午可。平公曰︰午非子之子邪。對曰︰君問可非問臣之子也。平公曰︰善。又遂用之。國人稱善焉。 575

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Khöû tö1 Laõ Thò Xuaân Thu2 Taán Bình coâng3 vaán ö Kyø Hoaøng Döông vieát: “Nam Döông voâ leänh, kyù thuøy khaû nhaäm chi?” Kyø Hoaøng Döông ñoái vieát: “Giaûi Hoà khaû.” Bình Coâng vieát: “Giaû i Hoà phi töû chi thuø da?” Ñoái vieát: “Quaân vaán khaû, phi vaán thaàn chi thuø daõ.” Bình Coâng vieát: “Thieän.” Toaïi duïng chi. Quoác nhaân xöng thieän yeân. Cö höõu gian,4 Bình coâng höïu vaán Kyø Hoaøng Döông vieát: “Quoác voâ uùy. Kyø thuøy khaû nhieäm chi?” Ñoái vieát: “Ngoï khaû.” Bình coâng vieát: “Ngoï phi töû chi töû da?”5 Ñoái vieát: “Quaân vaán khaû, phi vaán thaàn chi töû daõ.” Bình coâng vieát: “Thieän.”6 Höïu toaïi duïng chi. Quoác nhaân xöng thieän yeân. Dòch nghóa

Deïp boû tình rieâng Vua Bình coâng nöôùc Taán hoûi Kyø Hoaøng Döông raèng: “Ñaát Nam Döông khoâng coù chöùc quan leänh, ai coù theå laøm

Khöû tö: teân moät chöông trong boä saùch Laõ thò Xuaân thu, coù nghóa laø deïp boû söï rieâng tö, chæ moät loøng vì vieäc coâng. 2 Baøi naøy trích trong saùch Laõ thò Xuaân thu, ñöôïc soaïn vaøo gaàn cuoái thôøi Chieán quoác, do coâng cuûa Laõ baát Vi khi laøm töôùng quoác nöôùc Taàn, nuoâi moät soá ñoâng hoïc giaû trong nhaø giao cho hoï soaïn ra. 3 Vua nöôùc Taán, moät nöôùc chö haàu lôùn vaøo thôøi Xuaân thu, ñôøi nhaø Chaâu beân Trung Hoa. Ñeán ñôøi Chieán quoác nöôùc naøy bò chia laøm ba. 4 Cö höõu gian: qua moät thôøi gian, nghóa laø khoâng coù gì xaûy ra ñaùng noùi trong thôøi gian aáy. 5 Da: chöõ 邪 nguyeân laø chöõ taø: leäch, cong, ñoïc da laø thay cho chöõ 耶. Ñaây laø vieát sai maø laâu ngaøy thaønh thoùi quen. 6 Thieän: duøng nhö tieáng khen, coù nghóa phaûi ñaáy, ñuùng ñaáy...

576

BAØI 93

ñöôïc chöùc aáy?” Kyø Hoaøng Döông thöa raèng: “Giaûi Hoà coù theå laøm ñöôïc chöùc aáy.” Bình coâng hoûi: “Giaûi Hoà khoâng phaûi laø keû thuø ñòch cuûa oâng ñaáy sao?” Ñaùp: “Vua hoûi ai coù theå laøm ñöôïc, khoâng phaûi hoûi keû thuø cuûa thaàn.” Bình Coâng khen: “Phaûi.” Beøn duøng Giaûi Hoà. Ngöôøi trong nöôùc ñeàu khen laø keû hieàn naêng. Moät thôøi gian sau, Bình coâng laïi hoûi Kyø Hoaøng Döông: “Trong nöôùc khoâng coù chöùc quan uùy,1 ai coù theå laøm ñöôïc?” Kyø Hoaøng Döông thöa: “Ngoï coù theå laøm ñöôïc.” Bình coâng hoûi: “Ngoï khoâng phaûi laø con cuûa oâng ñaáy sao?” Ñaùp: “Vua hoûi ngöôøi laøm ñöôïc, khoâng phaûi hoûi con cuûa thaàn.” Vua khen: “Phaûi.” Laïi cuõng duøng Ngoï. Ngöôøi trong nöôùc ñeàu khen laø keû hieàn naêng. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

晉 TAÁN ° tieán leân – teân moät nöôùc chö haàu thôøi Xuaân Thu beân Trung Hoa Töø ngöõ

ª Taàn Taán (nöôùc Taàn vaø nöôùc Taán ñeàu laø nöôùc chö haàu ñôøi Xuaân Thu. Vua 2 nöôùc aáy thöôøng keát tình thoâng gia vôùi nhau, neân ñôøi sau noùi vieäc keát hoân laø Taàn Taán chi giao), taán töôùc

祁 KYØ ° thònh – lôùn – teân hoï ngöôøi. Töø ngöõ

ª kyø haøn: giaù reùt döõ doäi 1

Quan coi vieäc binh.

577

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

令 LEÄNH ° ban truyeàn ñieàu gì – thôøi tieát – quan huyeä n – toát ñeïp – tieáng kính xöng ñoái vôùi ngöôøi – aâm khaùc laø linh Töø ngöõ

ª meänh leänh, quaân leänh, nhaät leänh, thôøi leänh, huyeän leänh, leänh danh, leänh aùi, leänh lang

尉 UÙY ° chöùc quan binh haï caáp – chöùc quan binh ngaøy xöa Töø ngöõ

ª ñaïi uùy, thieáu uùy, ñoâ uùy

午 NGOÏ ° (nguõ) vò thöù baûy trong 12 ñaïi chi – giöõa tröa – giao cheùo vôùi nhau Töø ngöõ

ª ngoï phaïn, ngoï moân, ngoï thôøi, ñoan ngoï

578

BAØI 94

甲乙辨歐陽修甲問於乙曰︰鑄銅爲鐘削木爲莛以莛叩鐘則鏗然而鳴然則聲在木乎？在銅乎？乙曰︰以莛叩垣墻則不鳴，叩鐘則鳴，是聲在銅。甲曰︰以莛叩錢積則不鳴，聲果在銅乎？乙曰︰錢積實，鐘虛中。是聲在虛器之中。甲曰︰以木若泥爲鐘則無聲，聲果在虛器之中乎？ Dòch aâm

Giaùp aát bieän1 AÂu Döông Tu2 1

Giaùp AÁt: tuy mang hình thöùc nhöõng teân rieâng nhöng coù tính caùch phieám chæ, chung chung, nhö ta noùi oâng A, oâng B, oâng Xoaøi, oâng Mít... nghóa laø chæ neâu ra ñeå laøm ví duï chöù khoâng chæ cuï theå vaøo ai caû. 2 AÂu Döông Tu laø moät trong boán nhaø vaên cöï phaùch vaøo khoaûng ñôøi Ñöôøng Toáng cuûa Trung Hoa. Boán nhaø vaên aáy laø: Haøn Duõ, Lieãu Toân Nguyeân, AÂu Döông Tu vaø Toâ Ñoâng Pha, goïi taét laø: Haøn Lieãu AÂu Toâ.

579

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Giaùp vaán ö AÁt vieát: “Chuù ñoàng vi chung, töôùc moäc vi ñình, dó ñænh khaáu chung, taéc khanh nhieân nhi minh; nhieân taéc thanh taïi moäc hoà? Taïi ñoàng hoà?” AÁt vieát: “Dó ñænh khaáu vieân töôøng taéc baát minh, khaáu chung taéc minh, thò thanh taïi ñoàng.” Giaùp vieát: “Dó ñænh khaáu tieàn tích taéc baát minh, thanh quaû taïi ñoàng hoà?” AÁt vieát: “Tieàn tích thöïc, chung hö trung, thò thanh taïi hö khí chi trung.” Giaùp vieát: “Dó moäc nhöôïc neâ vi chung, taéc voâ thanh, thanh quaû taïi hö khí chi trung hoà?” Dòch nghóa

Cuoäc bieän luaän giöõa Giaùp vaø AÁt Giaùp hoûi AÁt raèng: “Ñuùc ñoàng laøm chuoâng, ñeûo goã laøm duøi, laáy duøi ñaùnh chuoâng thì keâu vang. Vaäy thì tieáng keâu phaùt ra taïi goã hay taïi ñoàng?” AÁt traû lôøi: “Laáy duøi goõ töôøng ñaát thì khoâng keâu, goõ chuoâng thì nghe keâu, aáy laø tieáng keâu phaùt ra ôû nôi ñoàng.” Giaùp noùi: “Laáy duøi ñaùnh vaøo ñoáng tieàn1 thì khoâng nghe keâu, vaäy thì tieáng keâu quaû taïi nôi ñoàng phaùt ra sao?” AÁt noùi: “Ñoáng tieàn thì ñaëc, chuoâng thì roãng, nhö vaäy tieáng keâu phaùt ra töø choã roãng.” Giaùp noùi: “Laáy goã hoaëc ñaát laøm chuoâng thì ñaùnh khoâng keâu, vaäy tieáng keâu coù chaéc phaùt ra töø choã roãng khoâng?” GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

甲 GIAÙP ° vò thöù nhaát trong 10 thieân can – aùo giaùp cuûa chieán só – voû loaøi oác – coân truøng – böïc treân heát – moùng tay – moùng chaân – moät khu vöïc trong laøng

Tieàn xeáp laïi thaønh moät choàng, voán cuõng baèng ñoàng ñuùc ra neân so saùnh vôùi chuoâng ñoàng ñeå laäp luaän.

580

BAØI 94

Töø ngöõ

ª giaùp binh, khoa giaùp, chæ giaùp, thieát giaùp xa Ñoàng aâm

夾 ôû hai beân maø giuùp ñôõ – ôû hai beân caïnh – hai lôùp keùp (giaùp coâng) 莢 quaû loaøi ñaäu

乙 AÁT ° böïc thöù 2 trong 10 thieân can – ñöùng haøng thöù nhì Töø ngöõ

ª aát baûng

辨 BIEÄN ° xeùt söï vaät ñeå phaân bieät – tranh luaän – baøn caõi cho ra leõ phaûi, duøng nhö chöõ 辯. Töø ngöõ

ª bieän baùc, bieän baïch, bieän bieät, bieän só

鑄 CHUÙ ° naáu kim loaïi ñoå vaøo khuoân ñeå ñuùc thaønh ñoà duøng – taïo ra, laøm neân – taäp luyeän, reøn ñuùc Töø ngöõ

ª ñaøo chuù, chuù kim, chuù töôïng Ñoàng aâm

註 giaûi thích nghóa vaên (chuù thích, kyù chuù, cöôùc chuù) 注 roùt nöôùc vaøo – ñeå yù vaøo (chuù yù, chuù taâm) 581

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

咒 caâu noùi coù söùc maïnh thaàn bí (thaàn chuù) – thaày phaùp – nguyeàn ruûa ñieàu tai hoïa cho ngöôøi khaùc

蛀 con moït goã 炷 tim ñeøn – ñoát

銅 ÑOÀNG ° chaát ñoàng, moät kim loaïi thoâng duïng duøng cheá taïo raát nhieàu ñoà duøng Töø ngöõ

ª ñoàng khí, ñoàng truï

削 TÖÔÙC ° boùc loät – cöôùp laáy – naïo, goït, caïo, baøo moûng – moøn ñi – caùi naïo Töø ngöõ

ª baù töôùc, töôùc ñoaït, xaâm töôùc, töôùc chöùc, töôùc phaùt, buùt töôùc 筆削: caïo söûa chöõ vieát treân giaáy tôø Ñoàng aâm

雀 chim seû – khoång töôùc: con coâng 爵 cheùn uoáng röôïu – töôùc vò – chöùc töôùc – cuõng duøng nhö chöõ 雀嚼 nhai, gaëm nhaám

莛 ÑÌNH ° coïng coû – caùi gaäy – duøng thay chöõ 挺 ñónh 582

BAØI 94

叩 KHAÁU ° hoûi – ñaäp, goõ – cuùi ñaàu Töø ngöõ

ª khaáu baåm, khaáu vaán

鏗 KHANH ° (kieân) tieáng kim loaïi hoaëc ñaù va chaïm nhau vang leân – tieáng ñaøn caàm, ñaøn saét – khua, ñaùnh

垣 VIEÂN ° böùc töôøng thaáp – töôøng xaây quanh nhaø – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª vieân töôøng: bôø töôøng xaây quanh nhaø

墻 TÖÔØNG ° böùc töôøng gaïch xaây quanh nhaø = 牆 Töø ngöõ

ª töôøng huûy, töôøng bích, nöõ töôøng

虛 HÖ ° roãng, troáng khoâng – khoâng coù – khoâng thöïc – khoâng vaøo ñaâu caû Töø ngöõ

ª hö khoâng, hö hö thöïc thöïc, hö öùng, hö vò, hö vaên, hö sinh, hö hao, hö danh, hö tröông thanh theá 583

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

器 KHÍ ° ñoà duøng – taøi naêng – ñoä löôïng Töø ngöõ

ª khí quan (nhöõng boä phaän trong cô theå ngöôøi hoaëc ñoäng vaät, giöõ nhöõng chöùc naêng rieâng bieät), cô khí, ñoàng khí, khí cuï, khí giôùi, khí ñoä, khí löôïng, lôï i khí NGÖÕ PHAÙP CAÂU MEÄNH LEÄNH

Caâu meänh leänh, hay coøn hoïi laø meänh leänh caùch, theå sai khieán... coù nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Töø nhöõng caâu vaên hoa daøi doøng cho ñeán nhöõng caâu ngaén goïn, ñöôïc söû duïng nhieàu trong caùc hình thöùc thöùc saéc leänh, nghò ñònh, coâng vaên, caùc ñôn töø, thö tín, giaáy tôø giao dòch, vaø nhaát laø trong giao tieáp haèng ngaøy. Caâu meänh leänh coù theå khoâng duøng chuû töø:

來吾語汝 Lai! Ngoâ ngöõ nhöõ. Laïi ñaây! Toâi noùi chuyeän

vôùi anh.

Hoaëc coù duøng chuû töø:

先生安坐 Tieân sinh an toïa. Tieân sinh haõy ngoài

xuoáng.

Khi meänh leänh do ngöôøi coù thaåm quyeàn yeâu caàu ngöôøi döôùi quyeàn thöïc hieän thì nhöõng caùch noùi sau ñaây thöôøng ñöôïc duøng tröïc tieáp qua khaåu ngöõ: Moät vò sö phuï sai ñeä töû ñi ñoái ñaùp cuøng ai ñoù: 584

BAØI 94

汝往告之曰 Nhöõ vaõng caùo chi vieát... Anh haõy ñeán

baûo ngöôøi aáy raèng...

Moät ngöôøi cha noùi vôùi ñöùa con:

當速反 Ñöông toác phaûn. Phaûi trôû veà gaáp. Ngöôøi thaày daën doø hoïc troø:

小子識之 Tieåu töû chí chi. Caùc con haõy ghi nhôù ñoù. Moät ngöôøi meï khuyeân raên con gaùi:

往之汝家必敬必戒 Vaõng chi nhöõ gia taát kính taát

giôùi. Veà beân nhaø choàng con phaûi kính troïng ñaáy, phaûi raên chöøng ñaáy! Moät ngöôøi anh ngaên caám ñöùa em:

止, 勿言 Chæ, vaät ngoân. Thoâi, ñöøng noùi nöõa. Caâu meänh leänh cuõng ñöôïc duøng khi ñang thi haønh nhieäm vuï ñoái vôùi ngöôøi coù lieân quan, chaúng haïn nhö ngöôøi lính gaùc ñoái vôùi ngöôøi ñi vaøo khu vöïc caám:

急止步 Caáp chæ boä. Döøng böôùc mau. Caâu meänh meänh seõ coù saéc thaùi khaùc hôn khi ñöôïc duøng trong nhöõng tröôøng hôïp noùi chuyeän vôùi ngöôøi coù thaåm quyeàn cao hôn mình, hoaëc khoâng thuoäc phaïm vi sai khieán cuûa mình. Ngöôøi ta seõ môøi moïc nhau moät caùch leã ñoä:

請先生安坐 Thænh tieân sinh an toïa. Xin môøi tieân

sinh ngoài.

Vaø coù khi vôùi moät cung caùch raát khieâm nhöôïng:

願足下不以敝舍爲陋而辱臨之 Nguyeän tuùc haï baát 585

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

dó teä xaù vi laäu nhi nhuïc laâm chi. Mong tuùc haï khoâng cheâ nhaø toâi thoâ laäu maø haï mình chieáu coá ñeán. Hoaëc coù tính caùch khuyeán khích nhau: leân.

諸君其勉之 Chö quaân kyø mieãn chi. Caùc vò haõy gaéng

Ñoái vôùi ngöôøi caáp treân, keû döôùi quyeàn seõ duøng caâu coù tính caùch caàu xin, baøy toû nguyeän voïng cuûa mình:

願陛下矜愍愚誠聽臣微志 Nguyeän beä haï caêng maãn

ngu thaønh thính thaàn vi chí. Mong ôn beä haï thöông xoùt cho loøng thaønh thaät maø chaáp nhaän yù nguyeän nhoû nhoi cuûa thaàn. (Lyù Maät)

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG Daân toä c, quoá c gia, chính quyeàn, laõnh thoå

民族 daân toäc: noøi gioáng chung cuûa caû quoác daân 國家 quoác gia: nöôùc, ñaát nöôùc 政權 chính quyeàn: quyeàn ñieàu haønh moät ñòa phöông hay ñaát nöôùc

領土 laõnh thoå: ñaát ñai thuoäc chuû quyeàn cuûa moät nöôùc 政體 chính theå: theå cheá chính trò cuûa moät nöôùc 君主專制 quaân chuû chuyeân cheá: quyeàn ñieàu haønh ñaát nöôùc hoaøn toaøn thuoäc veà moät vò vua

君主立憲 quaân chuû laäp hieán: vua ñieàu haønh ñaát nöôùc

döïa theo nhöõng ñieàu quy ñònh trong moät hieán phaùp ñaõ ñöôïc laäp ra vaø khoâng coù quyeàn söûa ñoåi hieán 586

BAØI 94

phaùp aáy

總統制 toång thoáng cheá: cheá ñoä cho pheùp Toång thoáng coù quyeàn haønh chính ñoäc laäp, khoâng phaûi chòu traùch nhieäm ñoái vôùi nghò vieän – khaùc vôùi Noäi caùc cheá.

大議制度 ñaïi nghò cheá ñoä: cheá ñoä chính trò do nhaân daân choïn ñaïi bieåu ñeå tham döï chính trò, khaùc vôùi tröïc tieáp cheá ñoä laø do nhaân daân tröïc tieáp tham döï chính trò

獨裁政體 ñoäc taøi chính theå: chính theå ñoäc taøi, laáy söï chuyeân cheá maø cai trò ñaát nöôùc

帝國主義 ñeá quoác chuû nghóa: chuû nghóa ñeá quoác, laáy söï thoân tính hoaëc xaâm laêng caùc daân toäc nhöôïc tieåu ñeå môû roäng laõnh thoå vaø phaïm vi theá löïc cuûa mình

殖民政策 thöïc daân chính saùch: chính saùch thöïc daân

(chính saùch: keá hoaïch, saùch löôïc veà chính trò; thöïc daân: daân di cö ra nöôùc ngoaøi ñeå laøm aên), chính saùch cuûa caùc nöôùc maïnh nhaèm khai thaùc nguoàn lôïi ôû nöôùc ngoaøi

政黨 chính ñaûng: ñaûng phaùi trính trò 領袖 laõnh tuï: (coå aùo vaø tay aùo) ngöôøi coù taøi naêng ñöùng ra caàm ñaàu daân toäc

民主革命 daân chuû caùch maïng: cuoäc caùch maïng daân chuû, töùc thay ñoåi sang cheá ñoä ñaân chuû

國民大會 quoác daân ñaïi hoäi: ñaïi hoäi nhaân daân ñeå laáy yù kieán ña soá nhaèm quyeát ñònh nhöõng vaán ñeà quan troïng cuûa caû nöôùc

國會 quoác hoäi: cô quan do nhaân daân baàu choïn caùc ñaïi 587

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

bieåu cuûa mình ñöa vaøo, naém quyeàn laäp hieán, laäp phaùp

議院 nghò vieän: cô quan laäp phaùp cuûa caû nöôùc 獨立 ñoäc laäp: (ñöùng moät mình) coù quyeàn töï chuû, töï quyeát, khoâng bò thoáng trò hay phuï thuoäc

自决 töï quyeát: töï mình quyeát ñònh moïi vaán ñeà cuûa mình

國家興亡匹夫有責 quoác gia höng vong thaát phu höõu traùch: nöôùc nhaø höng thaïnh hay suy vong thì moãi ngöôøi daân ñeàu coù traùch nhieäm Coâng thöï, vieân chöù c

總統府 toång thoáng phuû: phuû toång thoáng 都廳 ñoâ saûnh: nôi vò ñoâ tröôûng, ngöôøi caàm ñaàu moät ñoâ thò laøm vieäc

內務部 noäi vuï boä: Boä noäi vuï 內閣 noäi caùc: cô quan chính phuû do thuû töôùng ñöùng ñaàu cuøng vôùi caùc boä tröôûng

外交部 ngoaïi giao boä: Boä ngoaïi giao 國防部 quoác phoøng boä: Boä quoác phoøng 司法部 tö phaùp boä: Boä tö phaùp 經濟部 kinh teá boä: Boä kinh teá 教育部 giaùo duïc boä: Boä giaùo duïc 銀庫 ngaân khoá: kho baïc 郵政局 böu chính cuïc: Cuïc böu chính, böu ñieän 公安局 coâng an cuïc: Cuïc coâng an 警察局 caûnh saùt cuïc: Cuïc caûnh saùt 588

BAØI 94

最高法院 toái cao phaùp vieän: toøa aùn ôû caáp cao nhaát 大使館 ñaïi söù quaùn: nôi laøm vieäc cuûa vò ñaïi söù 領事館 laõnh söï quaùn: nôi laøm vieäc cuûa vò laõnh söï 國長 quoác tröôûng: vò nguyeân thuû ñöùng ñaàu trong moät nöôùc

國務卿 quoác vuï khanh: ngöôøi ñöùng ñaàu moät boä theo Toång thoáng cheá

首相 thuû töôùng: ngöôøi ñöùng ñaàu Noäi caùc 總長 toång tröôûng: ngöôøi ñöùng ñaàu caùc boä ôû chính phuû trung öông

委班 uûy ban: nhoùm ngöôøi ñöôïc nhieàu ngöôøi khaùc uûy thaùc ñeå thay theá hoï xöû lyù nhöõng phaïm vi coâng vieäc nhaát ñònh naøo ñoù

委員 uûy vieân: thaønh vieân trong moät uûy ban 代表 ñaïi bieåu: ngöôøi ñöôïc choïn ra ñeå thay maët cho moät cô quan hay moät ñoaøn theå hoaëc moät soá ngöôøi

民表 daân bieåu: ngöôøi ñöôïc nhaân daân baàu choïn ñeå

tham gia ñieàu haønh ñaát nöôùc, thoâng qua vieäc laäp phaùp vaø giaùm saùt thi haønh hieán phaùp, phaùp luaät, noùi ñuû laø nhaân daân ñaïi bieåu, cuõng goïi laø nghò vieân

589

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 95

歧路亡羊楊子之鄰人亡羊，旣率其黨又楊子之豎追之。楊子曰︰嘻，亡一羊何追者之衆？鄰人曰︰多歧路。旣反問︰獲羊乎？曰︰亡之矣。曰︰奚亡之？曰︰歧路之中又有歧焉，我不知所之，所以反也。楊子戚然變容，不言者移時，不笑者竟日。故大道以多歧亡羊學者以多方喪心。 Dòch aâm

Kyø loä vong döông1 Döông töû2 chi laân nhaân vong döông. Kyù suaát kyø ñaûng höïu thænh Döông töû chi thuï truy chi. Döông töû vieát: “Hy! Vong nhaát döông haø truy giaû chi chuùng? Laân nhaân vieát: “Ña kyø loä.” Kyù phaûn, vaán:3 “Hoaïch döông hoà?” Vieát: “Vong 1

Baøi naøy trích ôû saùch Lieät töû. Lieät töû teân laø Lieät Ngöï Khaáu, moät hieàn giaû thôøi Chieán quoác, cuøng heä tö töôûng vôùi Trang töû, Laõo töû, Döông Chaâu. 2 Döông töû: töùc laø Döông Chaâu, ñöôïc nhieàu ngöôøi cho laø ñaõ saùng laäp ra tö töôûng Ñaïo hoïc ôû Trung Hoa vaøo cuoái ñôøi Xuaân thu. 3 Kyù phaûn, vaán: chuù yù hai chuû töø aån duïng khaùc nhau, hieåu ñaày ñuû laø: ngöôøi nhaø cuûa Döông töû ñaõ veà, Döông töû hoûi.

590

BAØI 95

chi hó.” Vieát: “Heà1 vong chi?” Vieát: “Kyø loä chi trung, höïu höõu kyø yeân. Ngaõ baát tri sôû chi, sôû dó phaûn daõ.” Döông töû thích nhieân bieán dung, baát ngoân giaû di thôøi, baát tieáu giaû caùnh nhaät. Coá ñaïi ñaïo dó ña kyø vong döông, hoïc giaû dó ña phöông2 taùng taâm. Dòch nghóa

Vì ñöôøng reõ maát deâ Ngöôøi laùng gieàng cuûa Döông töû bò maát deâ, ñaõ sai ngöôøi ñi kieám, laïi ñeán nhôø maáy ñöùa nhoû nhaø Döông töû ñuoåi tìm hoä. Döông töû hoûi: “AÙi chaø, maát moät con deâ maø sao ngöôøi ñuoåi kieám ñoâng nhö theá?” Ngöôøi laùng gieàng ñaùp: “Vì coù nhieàu ñöôøng reõ.” Khi ñaõ trôû veà, Döông töû hoûi: “Coù baét ñöôïc deâ khoâng?” Laùng gieàng ñaùp: “Maát haún roài.” Hoûi: “Sao laïi maát?” Ñaùp: “Vì trong moãi ngaõ reõ laïi theâm ngaõ reõ khaùc, chuùng toâi khoâng bieát noù ñi ngaõ naøo, neân phaûi trôû veà.” Döông töû buoàn baõ bieán saéc maët, giôø laâu khoâng noùi, troïn ngaøy khoâng cöôøi. Neân bieát raèng ñöôøng lôùn vì nhieàu ngaõ reõ maø maát deâ, keû hoïc vì nhieàu phöông höôùng maø roái loaïn tinh thaàn. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

歧 KYØ ° teân nuùi – ñöôøng reõ – ngaõ ba ñöôøng – so le khoâng ñeàu. 1

Heà: coù leõ laø moät caùch noùi theo tieáng ñòa phöông, töông ñöông nhö chöõ haø 何. 2 Ña phöông: yù noùi quaù nhieàu hoïc thuyeát khaùc nhau neân khieán ngöôøi hoïc deã phaân taâm, khoâng bieát ñaâu laø ñöôøng chính ñaùng maø theo.

591

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª phaân kyø (chia tay giöõa ñöôøng, moãi ngöôøi ñi moät ngaõ), kyø loä: ñöôøng reõ

亡 VONG ° maát – troán maát – cheát Töø ngöõ

ª vong nhaân: ngöôøi ñi maát – ngöôøi cheát – ngöôøi troán ra nöôùc ngoaøi khi nöôùc maát, vong quoác, vong hoàn, vong linh, löu vong, baïi vong, vong gia thaát thoå

鄰 LAÂN ° ôû gaàn – haøng xoùm – ñôn vò haønh chaùnh ngaøy xöa, cöù naêm nhaø ôû gaàn nhau ñöôïc toå chöùc thaønh moät laân Töø ngöõ

ª laân quoác, laân bang, laân lyù, laân caän, baøng laân, höông laân Ñoàng aâm

燐 ma trôi, ma ñuoác 磷 chaát laân, phoát-pho (phosphore) 憐 (lieân) thöông – meán tieác (ñoàng beänh töông laân) 鱗 vaûy caù – loaøi coù vaûy 麟 kyø laân: con kyø laân, moät trong soá boán linh vaät (töù linh laø long, laân, quy, phuïng)

率 SUAÁT ° tuaân theo – hôø höõng – daãn ñem – quaùn laõnh – chuaån taéc nhaát ñònh – moät ngöôøi daân 592

BAØI 95

Töø ngöõ

ª sô suaát, chieát suaát, thoáng suaát, suaát ñoäi, thaûo suaát Ñoàng aâm

蟋 taát suaát: con deá. 帥 thoáng suaát, ñieàu khieån ñoäi binh – tuaân theo – aâm khaùc laø suùy (töôùng suùy) 摔 boû – vöùt xuoáng ñaát

請 THÆNH ° môøi – ñeà nghò, thænh caàu vieäc gì vôùi caáp treân – hoûi – caàu nguyeän – yeát kieán Töø ngöõ

ª thænh caàu, thænh nguyeän, thænh giaùo, trieäu thænh, thænh thaùc

豎 THUÏ ° ñöùa beù trai giuùp vieäc chöa ñeán tuoåi ñoäi muõ (tröôûng thaønh) = 竪 (muïc thuï) – döïng ñöùng – chieàu doïc – heïp moïn Töø ngöõ

ª muïc thuï (muïc ñoàng), thuï nhuï, thuï laäp, thuï töû Ñoàng aâm

售 baùn haøng (tieâu thuï) 裋 gieû, aùo raùch

追 TRUY ° theo ñuoåi – tìm hieåu vieäc ñaõ qua 593

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª truy phong, truy hoâ, truy hoan, truy ñieäu, truy nieäm, truy nguyeân, truy toá, truy nhaän

嘻 HY ° tieáng than – tieáng baøy toû söï kinh ngaïc hoaëc sôï haõi

獲 HOAÏCH ° ñöôïc (laøm ñöôïc, thaâu ñöôïc keát quaû) – gaët haùi – ñi saên ñöôïc – ñöùa tôù gaùi

奚 HEÀ ° duøng nhö chöõ 何 haø laøm nghi vaán töø Töø ngöõ

ª heà noâ: ngöôøi giuùp vieäc trong nhaø, toâi tôù

戚 THÍCH ° buoàn – lo laéng – thaân thuoäc beân ngoaïi Töø ngöõ

ª ngoaïi thích, thaân thích, quyù thích, thích thích

移 DI ° dôøi ñi, di chuyeån – bieán ñoåi – chuyeån giao Töø ngöõ

ª di cö, di daân, chuyeån di, di dòch, baát di baát dòch, di phong dòch tuïc 594

BAØI 96

竟 CAÙNH ° cuoái cuøng – troïn – xong ñöôïc roài – quay laïi Töø ngöõ

ª cöùu caùnh, caùnh thaønh Ñoàng aâm

更 raát, laém – laïi caøng – laàn nöõa – theâm vaøo laàn löôït (caùnh sinh) – aâm khaùc laø canh

BAØI 96

春時田家苦樂歌鄭燮細雨輕雷，驚蟄後和風動土，正父老催人早作，東畬南圃，夜月荷鋤村吠犬，晨星叱犢山沈霧，到五更驚起是荒鷄，田家苦。疏籬外，桃花灼，池塘上，楊絲弱，漸茅簷日暖，小姑衣薄。春韭滿園隨意剪，臘醅半甕邀人酌。喜白頭人醉白頭扶，田家樂。 595

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Xuaân thôøi ñieàn gia khoå laïc ca Trònh Tieáp Teá vuõ khinh loâi, kinh traäp1 haäu hoøa phong ñoäng thoå,2 chính phuï laõo thoâi nhaân taûo taùc, ñoâng dö nam phoá;3 daï nguyeät haï söø thoân pheä khuyeån, thaàn tinh saát ñoäc sôn traàm vuï,4 ñaùo nguõ canh5 kinh khôûi thò hoang keâ,6 ñieàn gia khoå. Sô ly ngoaïi, ñaøo hoa chöôùc, trì ñöôøng thöôïng, döông

Kinh traäp: moät trong 24 tieát. Lòch phaùp Trung Hoa xöa phaân moãi naêm 365 ngaøy ra laøm 24 tieát, trong soá ñoù caùc tieát chính laø Laäp xuaân, Xuaân phaân, Laäp haï, Laäp chí, Laäp Thu, Thu phaân, Laäp ñoâng, Ñoâng chí, xen vaøo giöõa caùc tieát aáy coù nhöõng tieát laáy teân theo yù nghóa thôøi tieát hoaëc döïa vaøo vuï muøa cuûa nhaø noâng, neân coøn ñöôïc goïi laø Noâng lòch. Tieát Kinh traäp laø tieát thöù ba trong naêm, sau caùc tieát Laäp xuaân, Vuõ thuûy vaø tröôùc tieát Xuaân phaân, Thanh minh. Kinh traäp coù nghóa laø con truøng nuùp döôùi ñaát bò ñoäng vì tieáng saám ñaàu tieân trong naêm baùo hieäu tieát xuaân veà. 2 Ñoäng thoå: cuoái muøa ñoâng ñaát coøn öôùt, sang muøa xuaân gioù ñoâng nam thoåi ñaát baét ñaàu khoâ raùo, lôùp vaùng treân maët nöùt ra coù tieáng keâu nheï neân goïi laø ñoäng thoå. 3 Dö: ruoäng ñaát môùi khai khaån ñöôïc moät naêm goïi laø tri 菑, ñöôïc hai naêm goïi laø dö 畬, ñöôïc ba naêm goïi laø ñieàn 田. Theo nghóa trong baøi thì chöõ dö coù nghóa laø ruoäng nöông, nghóa thoâng thöôøng cuûa chöõ ñieàn. Ñoâng dö nam phoá: noùi ñaát ruoäng ôû nhieàu nôi linh tinh. 4 Daï nguyeät haï söø thoân pheä khuyeån, thaàn tinh saát ñoäc sôn traàm vuï: Caâu noùi raát vaén taét, aån duïng chuû töø cuõng nhieàu tieáng khaùc, neân caàn phaûi theâm yù maø giaûi: döôùi aùnh traêng ñeâm, ngöôøi noâng daân gaùnh böøa veà khuya khieán choù trong thoân suûa vang leân. Döôùi aùnh sao mai coøn toû gaõ muïc ñoàng (hay nhaø noâng) la naït cho traâu boø ñi ra ñoàng sôùm ñeå kòp giôø caøy böøa, trong luùc nuùi xa coøn chìm trong lôùp söông muø buoåi saùng. 5 Nguõ canh: ngaøy xöa phaân moät ñeâm ra laøm 5 phaàn, goïi laø 5 canh. 6 Hoang keâ: con gaø gaùy moät caùch hoãn loaïn, khoâng ñuùng theo giôø giaác nhaát ñònh, taïm dòch laø gaø gaùy loaïn.

596

BAØI 96

ty nhöôïc, tieäm mao thieàm nhaät noaõn, tieåu coâ y baïc. Xuaân cöûu maõn vieân tuøy yù tieãn, laïp1 phoâi2 baùn ung ao nhaân chöôùc. Hyû baïch ñaàu nhaân tuùy baïch ñaàu phoø, ñieàn gia laïc. Dòch nghóa

Baøi ca veà noãi söôùng khoå cuûa nhaø noâng trong muøa xuaân Möa phuøn saám nheï sau tieát Kinh traäp, gioù hoøa aám thoåi xoáp ñaát, chính caùc baäc phuï laõo hoái thuùc ngöôøi ñi laøm sôùm nôi ruoäng phöông ñoâng hoaëc nöông phöông nam. Döôùi aùnh traêng ñeâm, ngöôøi noâng phu gaùnh böøa veà laøm choù trong thoân suûa vang. Trong aùnh söông mai coøn toû, keû muïc ñoàng naït boø ñi trong luùc nuùi coøn chìm trong söông muø. Ñeán canh naêm laïi bò tieáng gaø gaùy loaïn laøm giaät mình tænh giaác, caùi khoå cuûa nhaø noâng laø theá. Ngoaøi haøng giaäu thöa hoa ñaøo nôû ñoû, treân ao tô döông lieãu thöôùt tha, aùnh naéng aám daàn döôùi maùi reøm tranh, coâ gaùi nhoû thay baän ñoà moûng, rau haøng xuaân ñaày vöôøn tha hoà caét haùi, nöûa huû röôïu teát ñem roùt môøi ngöôøi. Möøng thaáy moät ñaàu baïc say ngaõ ñöôïc moät ñaà u baïc naâng daäy. Caùi vui söôùng cuûa nhaø noâng laø theá.

Laïp: Leã cuùng teá vaøo thaùng cuoái naêm goïi laø laïp, veà sau ngöôøi ta goïi thaùng cuoái naêm laø thaùng chaïp (Laïp nguyeät). 2 Phoâi: Röôïu chöa loïc. Laïp phoâi trong baøi coù nghóa laø röôïu teát, röôïu cuùng taát nieân.

597

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

細 TEÁ ° nhoû vuïn, ñoái nghóa vôùi thoâ 粗, ñoàng nghóa vôùi vi 微 vaø tieåu 小 Töø ngöõ

ª teá muïc, teá toaùi, vi teá, töû teá, teá nhuyeãn, ,teá baøo Ñoàng aâm

祭 cuùng quæ thaàn, oâng baø (teá töï, teá leã) 濟 ñöa ñoø – beán ñoø – choã caïn coù theå loäi qua soâng – laøm ñöôïc vieäc – cöùu giuùp – döøng laïi, ngöøng (cöùu teá, chaån teá 賑濟)

蔽 che laáp 際 hoäi hoïp – giao thieäp – beân bôø, ven bôø – ñöùng ôû giöõa – thích thôøi (giao teá, teá ngoä)

壻 = 婿 con reå (giai teá)

雷 LOÂI ° tieáng saám (tieáng noå lôùn khi coù tia chôùp trong côn möa) – mìn noå, boäc phaù – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª ñòa loâi, thuûy loâi, thieân loâ i, boäc loâ i, loâi ñình, loâi chaán Ñoàng aâm

擂 giaõ, nghieàn – xoâ ñaåy – ñaùnh troáng (loâi coå) 598

BAØI 96

蟄 TRAÄP ° moät loaøi saâu nuùp döôùi ñaát – ñieàu tieàm taøng khoâng loä roõ, khoâng nhìn thaáy Töø ngöõ

ª traäp truøng, kinh traäp

畬 DÖ ° ñaát ruoäng ñaõ khai phaù thaønh thuïc ñöôïc hai naêm

圃 PHOÁ ° vöôøn troàng rau Töø ngöõ

ª noâng phoá

荷 HAÏ ª mang, vaùc treân vai, ñoäi – nhôø ôn – töï laøm laáy vieäc gì – aâm khaùc laø haø: hoa sen

鋤 SÖØ °caùi böøa – böøa ñaát – gieát, tröø dieät Töø ngöõ

ª tröø söø (gieát heát saïch) Ñoàng aâm

耡 böøa coû

吠 PHEÄ ° choù suûa 599

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

噬 caén baèng raêng 筮 duøng coû thi ñeå boùi vieäc toát xaáu (boác pheä)

叱 SAÁT ° quaùt naït – theùt maéng Töø ngöõ

ª saát saù: tieáng la heùt giaän döõ

犢 ÑOÄC ° con boø con – con traâu ngheù Töø ngöõ

ª laõo ngöu ñeâ ñoäc (boø giaø lieám con: noùi veà loøng cha meï yeâu con)

沈 TRAÀM ° chìm ngaâm trong nöôùc – saâu kín Töø ngöõ

ª traàm luaân, traàm maëc, traàm tónh, traàm treä, traàm troïng, thaâm traàm, traàm phuïc, traàm tö maëc töôûng

灼 CHÖÔÙC ° ñoát – nöôùng – saùng toû, roõ raøng – röïc rôõ, töôi toát (taû veû hoa nôû töôi thaém) Töø ngöõ

ª chöôùc ngaõi, chöôùc minh 600

BAØI 96

Ñoàng aâm

酌 roùt röôïu môøi khaùch – uoáng röôïu – suy löôøng, lieäu xeùt (chaâm chöôùc, chöôùc löôïng) 斫 chaët, cheùm – cöùng ñaàu, böôùng bænh – ñaùnh 妁 moâi chöôùc 媒妁: ngöôøi laøm mai moái

漸 TIEÄM ° daàn daàn Töø ngöõ

ª tieäm tieán, tieäm tieäm, ñoán tieäm, phoøng vi ñoã tieäm (ngaên ngöøa vieäc xaûy ra töø choã coøn raát nhoû nhaët)

檐 THIEÂM ° (dieâm) phaàn maùi nhaø nhoâ ra treân baäc theàm – caùi vaønh noùn – cuõng vieát 簷 Töø ngöõ

ª thieàm löùu (nöôùc gioït) Ñoàng aâm

蟾 con coùc (thieàm cung: cung traêng)

姑 COÂ ° baø coâ, chò hoaëc em cuûa cha – meï choàng – ngöôøi con gaùi chöa choàng – taïm thôøi Ñoàng aâm

孤 con moà coâi cha – moät mình, leû loi – tieáng töï xöng khieâm nhöôïng cuûa caùc baäc vöông haàu ñôøi xöa (coâ ñôn, coâ ñoäc) 辜 coù toäi (voâ coâ: voâ toäi) 601

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª coâ nöông, coâ töùc, coâng coâ (cha meï choàng)

韭 CÖÛU ° rau heï

剪 TIEÃN ° caét – caét ñieàu – caét keùo Töø ngöõ

ª tieãn ñoaïn, tieãn tröø Ñoàng aâm

餞 tieãn ñöa – tieäc ñaõi khaùch ñi xa (tieãn bieät, tieãn haønh)

踐 ñaïp chaân leân – ñaët chaân ñeán – noi theo – xöùng yù – ñoåi yù – haøng loái – thöïc haønh (thöïc tieãn)

箭 muõi teân – que tre nhoû (hoûa tieãn)

臘 LAÏP ° leã teá cuoái naêm – soá naêm tuoåi cuûa taêng só Phaät giaùo tính töø khi thoï ñaïi giôùi, tuoåi haï – thòt caù öôùp – muõi nhoïn Töø ngöõ

ª laïp nguyeät (thaùng chaïp) Ñoàng aâm

獵 (lieäp) saên thuù (ñieàn laïp) 蠟 saùp ong – saùp (baïch laïp) 602

BAØI 96

粒 haït gaïo – haït 笠 noùn laù 拉 beû gaõy – loâi keùo

醅 PHOÂI ° (boâi) röôïu chöa loïc

甕 UNG ° (uûng, uùng) caùi voø, caùi huû, caùi lu – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª Thænh huynh thaäp ung. (Môøi anh vaøo huû, thaønh ngöõ ñöôïc duøng vôùi nghóa boùng: Theo nhö caùch anh ñoái xöû vôùi keû khaùc maø xöû laïi chính anh. Baét nguoàn töø moät caâu chuyeän coù thaät töø ñôøi nöõ hoaøng ñeá Voõ Taéc Thieân.)

邀 YEÂU ° (ao) môøi ñoùn – mong ñôïi, caàu mong Töø ngöõ

ª yeâu thænh, yeâu khaùch, yeâu thöông

酌 CHÖÔÙC ° roùt röôïu – uoáng röôïu – lieäu vieäc, ñaén ño choïn laáy ñieàu toát hôn maø laøm Töø ngöõ

ª chaâm chöôùc, chöôùc löôïng, chöôùc mieãn 603

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

醉 TUÙY ° say röôïu – say ñaém Töø ngöõ

ª tuùy sinh moäng töû (soáng say cheát moäng, yù noùi soáng khoâng coù lyù töôûng, muïc ñích), tuùy nguyeät meâ hoa (say traêng meâ hoa: yù noùi say ñaém thuù phong löu), ma tuùy Ñoàng aâm

粹 tinh roøng, khoâng coù taïp chaát (tinh tuùy, thuaàn tuùy) BAØI 97

西哲逸話康德生平作息有定時。午後四時半必散步林中，數十年如一日，未嘗有間也。村人每覘其在臨則知晚餐將近，紛紛舉火，故有時鐘之號焉。一日康氏得盧梭所著愛彌兒讀之，不覺手舞足蹈，竟忘其散步之時刻。是夕闔村爲之挨餓數小時云。 604

BAØI 97

Dòch aâm

Taây trieát daät thoaïi1 Khang Ñöùc2 sinh bình taùc töùc höõu ñònh thôøi. Ngoï haäu töù thôøi baùn taát taûn boä laâm trung, soå thaäp nieân nhö nhaát nhaät, vò thöôøng höõu giaùn daõ. Thoân nhaân moãi chieâm kyø taïi laâm taéc tri vaõn xan töông caän, phaân phaân cöû hoûa, coá höõu thôøi chung3 chi hieäu yeân. Nhaát nhaät Khang thò ñaéc Lö Thoa sôû tröù AÙi Di Nhi4 ñoäc chi, baát giaùc thuû vuõ tuùc ñaïo, caùnh vong kyø taûn boä chi thôøi khaéc. Thò tòch haïp thoân vò chi ai ngaï soå tieåu thôøi vaân. 1

Daät thoaïi: nhöõng maåu chuyeän hay khaùc thöôøng veà moät nhaân vaät, phaân bieät vôùi giai thoaïi laø caâu chuyeän lyù thuù, vui laï maø ngöôøi ta keå ra vôùi muïc ñích nhaát ñònh. Baøi naøy trích ôû saùch Taân cheá quoác vaên ñoäc baûn cuûa Trung Hoa. 2 Khang Ñöùc: teân phieân aâm töø chöõ Kant, töùc laø Emmanuel Kant, trieát gia ngöôøi Ñöùc sinh naêm 1724 vaø maát naêm 1804. 3 Thôøi chung: Caùi chuoâng tính thôøi gian, töùc laø caùi ñoàng hoà. Ngöôøi Trung Hoa coøn duøng caùc tieáng thôøi keá, thôøi thaàn chung ñeå goïi duïng cuï ño thôøi gian maø khoâng goïi laø ñoàng hoà nhö ta. Vì theá, danh töø ñoàng hoà cuûa ta nguyeân laø tieáng Haùn Vieät, nhöng giôø phaûi xem laø tieáng Vieät goác Haùn môùi ñuùng, vì neáu hieåu theo tieáng Haùn thì seõ coù nghóa khaùc vôùi vaät ñöôïc chæ ñeán. Danh töø ñoàng hoà trong tieáng Haùn coù nghóa laø caùi bình baèng ñoàng. Ngaøy xöa ngöôøi ta duøng moät caùi bình ñoàng coù loã nhoû döôùi ñaùy, trong coù khaéc nhöõng gaïch ngang caùch khoaûng ñeàu nhau, ñoå nöôùc vaøo ñaày bình, nöôùc seõ theo loã nhoû chaûy daàn ra. Khi nöôùc ruùt daàn xuoáng ñeán moät gaïch treân thaønh thì goïi laø moät khaéc. Khaéc laø ñôn vò ño thôøi gian trong ngaøy (ñeâm naêm canh, ngaøy saùu khaéc) xöa kia, thay vì giôø laø ñôn vò môùi goác ôû chöõ Phaùp ra. Ngöôøi coù phaän söï canh giôø seõ ñaùnh chuoâng baùo hieäu giôø sang canh. Thaønh ngöõ khaéc laäu canh taøn voán coù xuaát xöù töø ñaây. 4 AÙi Di Nhi: Teân moät taùc phaåm cuûa J. J. Rousseau (1712-1778), coù leõ laø boä Julie (hay Nouvetle Heùloise, xuaát baûn naêm 1761), song khoâng roõ laø do tieáng naøo phieân aâm ra. Lö Thoa laø teân phieân aâm cuûa vò trieát gia ngöôøi Phaùp naøy.

605

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Daät thoaïi veà caùc vò hieàn trieát Taây phöông Khang Ñöùc sinh bình laøm vieäc hay nghæ ngôi ñeàu coù thôøi gian nhaát ñònh. Cöù sau côm tröa khoaûng boán giôø röôõi thì theá naøo cuõng ñi taûn boä trong röøng, maáy chuïc naêm nhö moät ngaøy chöa khi naøo sai leäch. Ngöôøi trong thoân moãi khi nhìn thaáy oâng ta trong röøng thì bieát laø giôø côm chieàu saép ñeán, beøn cuøng nhau nhoùm löûa naáu aên, cho neân ngöôøi ta goïi oâng laø “caùi ñoàng hoà”. Moät ngaøy kia oâng ta gaëp ñöôïc taùc phaåm AÙi Di Nhi cuûa Lö Thoa maø ñoïc laá y laøm thích thuù, baát giaùc khoa tay muùa chaân ñeán queân maát giôø ñi taûn boä. Chieàu hoâm aáy, caû thoân phaûi bò caàm ñoùi vaøi giôø. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

逸 DAÄT ° ôû aån – raûnh roãi – yeân vui – quaù möïc thöôøng – thoaùt, saåy ra – khaùc ñôøi Töø ngöõ

ª aån daät, nhaân daät, daät laïc, daâm daät, daät só Ñoàng aâm

溢 nöôùc traøn ñaày ra ngoaøi 佚 boû soùt

話 THOAÏI ° lôøi noùi – noùi chuyeän – toát – hay 606

BAØI 97

Töø ngöõ

ª ñaøm thoaïi, baïch thoaïi, ñoái thoaïi, kòch thoaïi

步 BOÄ ° ñi boä – böôùc – trình ñoä Töø ngöõ

ª boä haønh, boä binh, tieán boä, taûn boä

間 GIAÙN ° caùch ra – xen vaøo giöõa – aâm khaùc laø gian Töø ngöõ

ª giaùn ñoaïn, giaùn tieáp, giaùn hoaëc, giaùn caùch, ly giaùn Ñoàng aâm

諌 khuyeân can (giaùn nghò)

餐 XAN ° aên côm – côm – böõa côm Töø ngöõ

ª vaõn xan: böõa côm chieàu

近 CAÄN ° gaàn – gioáng nhau – thaân thieát – taàm thöôøng – queâ muøa Töø ngöõ

ª töông caän, thaân caän, caän thò, caän ñieåm, caän ñaïi, caän theá, baát caän nhaân tình 607

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

覲 yeát kieán caáp treân – haàu caän caáp treân 饉 ñoùi khoâng coù rau aên (cô caän: naêm maát muøa ñoùi thieáu)

火 HOÛA ° löûa – ñoát chaùy – gaáp ruùt – phaùt giaän Töø ngöõ

ª hoûa coâng, hoûa toác, hoûa löïc, hoûa xa, hoûa tinh, binh hoûa

號 HIEÄU ° teân hieäu – leänh – nhaø baùn haøng – aâm khaùc laø haøo Töø ngöõ

ª hieäu leänh, danh hieäu, aùm hieäu, huy hieäu, kyù hieäu, hieäu trieäu

氏 THÒ ° teân hoï – tieáng goïi ngöôøi ñaøn baø – ñaïi töø ngoâi thöù ba: oâng aáy, oâng ta, gaõ ta ... – duøng theo sau teân rieâng ñeå chæ moät ñôøi, trieàu ñaïi... (Höõu Saøo thò, Voâ hoaøi thò...) – aâm khaùc laø chi

盧 LOÂ ° (lö) maøu ñen – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª Lö Thoa: phieân aâm teân cuûa J. J. Rousseau 608

BAØI 97

Ñoàng aâm

驢 (lö) con löøa 鱸 (lö) caù lö – moät loaøi caù ngon noåi tieáng coù nhieàu ôû Tuøng Giang

壚 ñaát coù maøu ñen

梭 THOA ° caùi thoi deät vaûi Töø ngöõ

ª nhaät nguyeät nhö thoa: ngaøy thaùng thoi ñöa Ñoàng aâm

釵 (xoa) traâm gaøi ñaàu cuûa phuï nöõ (kim thoa)

著 TRÖÙ ° roõ raøng – soaïn thuaät – laøm saùch – neâu cöû leân – aâm khaùc laø tröôùc Töø ngöõ

ª tröù danh

彌 DI ° ñaày khaép – caøng nhieàu hôn, theâm vaøo, buø vaøo – quan heä xa, khoâng maät thieát laém – troïn heát – möôïn duøng ñeå phieân aâm tieáng Phaïn (Di-laëc, A-diñaø...) Töø ngöõ

ª di man (giaêng daøi ra) 609

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

舞 VUÕ ° (voõ) muùa – giôõn chôi, ñuøa côït Töø ngöõ

ª khieâu vuõ, vuõ ñaøi, vuõ nöõ, coå vuõ, vuõ tröôøng

蹈 ÑAÏO ° ñaïp xuoáng ñaát – böôùc ñi Töø ngöõ

ª thuû vuõ tuùc ñaïo: tay muùa chaân nhaûy, noùi coù söï ñaéc yù, ta thöôøng noùi khoa tay muùa chaân

刻 KHAÉC ° chaïm khaéc – thôøi giôø – in saâu vaøo – nghieâm ngaët Töø ngöõ

ª thôøi khaéc, thôøi giôø, ñieâu khaéc, khaéc coát, khaéc baïc, nghieâm khaéc, khaéc khoå Ñoàng aâm

克 coù theå – hôn – ñöôïc (khaéc kyû) 剋 choáng vôùi nhau (töông khaéc)

闔 HAÏP ° heát caû, toaøn theå – ñoùng, laáp, ñoái nghóa vôùi khai 開, cuøng nghóa vôùi hôïp 合 – caùnh cöûa 610

BAØI 97

Töø ngöõ

ª khai haïp: môû ñoùng, haïp caûnh, haïp gia 闔家: caû nhaø, haïp thaønh 闔城: toaøn thaønh Ñoàng aâm

盍 sao chaúng 匣 caùi traùp, caùi hoäp 盒 caùi hoäp

挨 AI ° ñun ñaåy – chen nhau – laàn löôït theo thöù töï – bò, chòu (ai ñaû: bò ñaùnh, chòu ñoøn)

十 THAÄP ° soá möôøi – coù hình nhö chöõ thaäp – gaáp möôøi laàn Töø ngöõ

ª thaäp phaân, thaäp thaønh, thaäp toaøn, hoàng thaäp töï, song thaäp

611

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 98

何不以麥舟與之范仲淹遣其子純仁將麥五百斛往姑蘇。路還次丹陽見故人石曼卿云︰三喪未葬無與謀者。純仁以麥金與之。二女未適又以舟與之。還見文公。公曰︰江南見故舊乎？曰︰丹陽見石曼卿者，三喪未葬，二女未適，以麥金與之猶未敷。曰︰何不以麥舟與之？曰︰與之矣。公曰︰善。 Dòch aâm

Haø baát dó maïch chaâu döõ chi1 Phaïm Troïng Yeâm2 khieån kyø töû Thuaàn Nhaân töông maïch nguõ baùch hoäc vaõng Coâ Toâ.3 Loä hoaøn thöù Ñan Döông kieán coá nhaân Thaïch Man Khanh.4 Vaân: “Tam tang vò 1

Baøi naøy trích trong Taân cheá quoác vaên ñoäc baûn cuûa Trung Hoa. Phaïm Troïng Yeâm: Moät danh nho, danh töôùng ñôøi Toáng. 3 Coâ Toâ: teân moät thaønh phoá ôû Hoa Nam, coù töø thôøi Xuaân thu, nguyeân laø kinh ñoâ cuûa nöôùc Ngoâ sau bò quaân nöôùc Vieät taøn phaù. 4 Thaïch Man Khanh: moät danh só ñôøi nhaø Toáng. AÂu Döông Tu coù laøm baøi vaên teá Thaïch Man Khanh raát caûm ñoäng. 2

612

BAØI 98

taùng, voâ döõ möu giaû.” Thuaàn Nhaân dó maïch kim döõ chi. Nhò nöõ vò thích, höïu dó chaâu döõ chi. Hoaøn kieán Vaên Coâng. Coâng vieát: “Giang Nam kieán coá cöïu hoà?” Vieát: “Ñan Döông kieán Thaïch Man Khanh giaû, tam tang vò taùng, nhò nöõ vò thích, dó maïch kim döõ chi do vò phu.” Vieát: “Haø baát dó maïch chaâu döõ chi?” Vieát: “Döõ chi hó.” Coâng vieát: “Thieän.” Dòch nghóa

Sao chaúng laáy ghe chôû luùa maø cho Phaïm Troïng Yeâm sai con laø Thuaàn Nhaân chôû naêm traêm hoäc thoùc ñeán Coâ Toâ. Treân ñöôøng veà gheù laïi Ñan Döông thaêm baïn cuõ laø Thaïch Man Khanh. (Khanh) noùi: “Nhaø toâi coù ba ñaùm tang maø chöa choân caát ñöôïc, khoâng bieát baøn tính cuøng ai.” Thuaàn Nhaân beøn ñem tieàn thoùc maø cho. Hai ngöôøi con gaùi (cuûa Khanh) chöa gaû choàng, (Nhaân) laïi ñem chieác thuyeàn chôû luùa maø cho. Trôû veà gaëp Vaên Coâng.1 Coâng hoûi: “ÔÛ Giang Nam coù thaêm nhöõng ngöôøi quen cuõ khoâng?” Thöa: “Coù gheù Ñan Döông thaêm Thaïch Man Khanh, coù ba ñaùm tang chöa choân caát, hai ngöôøi con gaùi chöa gaû choàng, (con) ñaõ laáy tieàn thoùc ñöa cho maø vaãn chöa ñuû.” Coâng noùi: “Sao khoâng laáy chieác thuyeàn chôû thoùc maø cho?” Thöa: “Daï, ñaõ cho roài.” Coâng khen: “Toát ñaáy.” 1

Vaên Coâng laø teân thuïy cuûa Phaïm Troïng Yeâm. Teân thuïy laø teân ñöôïc truy taëng cho moät ngöôøi sau khi cheát, döïa vaøo ñöùc haïnh vaø coâng nghieäp cuûa hoï luùc sinh thôøi.

613

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

麥 MAÏCH ° luùa maïch, luùa mì Töø ngöõ

ª ñaïi maïch, tieåu maïch, maïch töûu Ñoàng aâm

脈 ñöôøng maùu chaûy trong thaân theå (huyeát maïch) 陌 ñöôøng nhoû – ñöôøng bôø ruoäng

范 PHAÏM ° con ong – hoï ngöôøi – duøng thay chöõ 範 Töø ngöõ

ª phaïm huùy: xuùc phaïm ñeán teân rieâng cuûa baäc toân tröôûng, phaïm phaùp, phaïm thöôïng, phaïm vi, can phaïm

仲 TROÏNG ° ôû giöõa – ñöùng giöõa, laøm trung gian – thöù hai Töø ngöõ

ª troïng thu, troïng haï, troïng taøi, troïng töû

淹 YEÂM ° ngaâm laâu trong nöôùc – ôû laâu – saâu saéc Töø ngöõ

ª yeâm baùc, yeâm treä, yeâm löu, yeâm thoâng 614

BAØI 98

Ñoàng aâm

奄 truøm caû – thình lình – laâu 醃 öôùp muoái

遣 KHIEÅN ° sai khieán – phaân phaùt ñi Töø ngöõ

ª tieâu khieån, khieån muoän, khieån hình Ñoàng aâm

譴 traùch toäi, hoûi toäi (khieån traùch) 繾 khieån quyeån 繾綣: khoâng nôõ rôøi nhau

純 THUAÀN ° thuaàn nhaát, khoâng pha taïp – toaøn, raët, ñeàu khaép – thuaàn thuïc, thaønh thaïo – thaønh thöïc – toát ñeïp – aâm khaùc laø chuaån Töø ngöõ

ª thuaàn tuùy, thuaàn baïch, tinh thuaàn, thuaàn chaát, thuaàn kim Ñoàng aâm

蒓 caây rau nhuùc, rau nhuoác 淳 thaät thaø – ñeàu ñaën 醇 röôïu ngoït – caån thaän – thuaàn chaát khoâng laãn loän

五 NGUÕ ° soá naêm 615

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª nguõ aâm, nguõ coác, nguõ giôùi, nguõ haønh, nguõ quan Ñoàng aâm

伍 ñôn vò trong quaân ñoäi ngaøy xöa, cöù naêm ngöôøi toå

chöùc thaønh moät nguõ (quaân nguõ, nhaäp nguõ) – caùch vieát khaùc cuûa chöõ 五

斛 HOÄC ° duïng cuï ñong löôøng, moät hoäc baèng möôøi ñaáu Ñoàng aâm

鵠 chim hoäc, gioáng nhö chim nhaïn hay chim hoàng

nhöng lôùn hôn, cuõng goïi laø thieân nga, ngoãng trôøi – caùi ñích ñeå nhaém baén (hoàng hoäc chí)

蘇 TOÂ ° caây tía toâ – cheát ñi soáng laïi – caét coû – tænh daäy, thöùc giaác – nghæ ngôi Töø ngöõ

ª Toâ ñaøi: ñeàn Coâ Toâ Ñoàng aâm

租 thueá – cho thueâ (toâ giôùi) 穌 löôïm laáy – cheát roài soáng laïi

次 THÖÙ ° thöù hai, baäc thöù, caáp döôùi – keùm, xaáu – thöù töï – 616

BAØI 98

laàn, ñôït – choã, nôi – laàn löôït – truù nguï, ôû troï – ñeán Töø ngöõ

ª bình thöù, löõ thöù, nhaát thöù, ban thöù, quaân thöù

丹 ÑAN ° (ñôn) maøu ñoû thaém – ñan sa, teân khaùc cuûa chu sa (vermilion), moät chaát duøng laøm thuoác trò beä nh – thuoäc veà, lieân quan ñeán cung vua (vì cung vua ngaøy xöa chuoäng saéc ñoû, nhö ñan trì, ñan beä... – thuoác teã Töø ngöõ

ª ñan taâm, cao ñan, ñan thanh, ñan thaàm, maãu ñan

石 THAÏCH ° ñaù – ñôn vò ño dung tích ngaøy xöa, moät thaïch baèng möôøi ñaáu – khoâng duøng ñöôïc, maát khaû naêng bình thöôøng – moät trong baùt aâm thôøi xöa Töø ngöõ

ª thaïch ban, thaïch bi, thieát thaïch (saét ñaù), thaïch nöõ (ñaøn baø voâ sinh), thaïch ñieàn (ruoäng chai khoâng caøy caáy ñöôïc) Ñoàng aâm

祏 baøi vò toå tieân – hoäp ñaù chöùa baøi vò 鼫 thaïch thöû 鼫鼠 con chuoät dôi, moät gioáng thuù vöøa gioáng chuoät vöøa gioáng dôi, coù caùnh bay ñöôïc 617

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

曼 MAN ° (maïn) nhoû nhaén, uyeån chuyeån, xinh ñeïp – daøi – keùo daøi ra – boø lan ra (caây coû) Töø ngöõ

ª man dieân, man leä

卿 KHANH ° moät chöùc quan ngaøy xöa – tieáng cuûa vua goïi baày toâi – tieáng cuûa choàng goïi vôï Töø ngöõ

ª khanh só, khanh töôùng, quoác vuï khanh, coâng khanh Ñoàng aâm

坑 choã hang saâu – nôi gieát ngöôøi (phaàn thö khanh nho)

喪 TANG ° leã tang ngöôøi cheát, ñaùm ma – aâm khaùc laø taùng: maát ñi Töø ngöõ

ª tang gia, tang cheá, tang leã, tang phuïc

葬 TAÙNG ° choân caát ngöôøi cheát (mai taùng), cuõng vieát 塟 – vuøi laáp caùi gì 618

BAØI 99

趙人患鼠劉基趙人患鼠乞貓於中山。中山人予之貓善捕鼠及鷄。月餘，鼠盡而其鷄亦盡。其子患之，告其父曰︰盍去諸。其父曰︰是非吾所知也。吾之患在鼠，不在乎無鷄。夫有鼠則竊吾食，毀吾衣，穿吾垣墉，壞傷吾器用，吾將饑寒焉，何病於無鷄乎。無鷄者，弗食鷄則已爾，去饑寒猶遠，若之何而去夫貓也。 Dòch aâm

Trieäu nhaân hoaïn thöû Löu Cô1

Löu Cô laø moät danh nhaân ñôøi Minh, Trung Hoa.

619

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Trieäu nhaân hoaïn thöû, khaát mieâu ö Trung sôn. Trung sôn döõ chi mieâu, thieän boå thöû caäp keâ. Nguyeät dö, thöû taän nhi kyø keâ dieäc taän. Kyø töû hoaïn chi, caùo kyø phuï vieát: “Haïp khöû chö.” Kyø phuï vieát: “Thò phi ngoâ sôû tri daõ. Ngoâ chi hoaïn taïi thöû, baát taïi hoà voâ keâ. Phuø höõu thöû taéc thieát ngoâ thöïc, huûy ngoâ y, xuyeân ngoâ vieân dung, hoaïi thöông ngoâ khí duïng, ngoâ töông cô haøn yeân, haø beänh ö voâ keâ hoà. Voâ keâ giaû phaát thöïc taéc dó nhó, khöù cô haøn do vieãn, nhöôïc chi haø nhi khöû phuø mieâu daõ.” Dòch nghóa

Ngöôøi ñaát Trieäu lo laéng veà naïn chuoät Moät ngöôøi ñaát Trieäu1 lo naïn chuoät, xin meøo ôû ñaát Trung sôn. Ngöôøi Trung sôn cho oâng ta con meøo gioûi baét caû chuoät laãn gaø. Ngoaøi moät thaùng, chuoät heát maø gaø cuõng heát. Ngöôøi con laáy laøm lo nôùi vôùi cha raèng: “Sao khoâng boû meøo ñi? “Ngöôøi cha baûo: “Ñieàu aáy ta khoâng bieát tôùi. Vì caùi moái lo cuûa ta laø ôû nôi chuoät chôù chaúng ôû nôi khoâng coù gaø. Naøy, coù chuoät thì seõ aên vuïng ñoà aên cuûa ta, caén phaù aùo quaàn ta, xoi thuûng pheân daäu cuûa ta, phaù phaùch ñoà duøng cuûa ta, ta seõ vì ñoù maø bò ñoùi reùt, naøo lo gì söï khoâng gaø? Nhö khoâng coù gaø thì nhòn aên gaø laø xong, coø n xa vôùi söï ñoùt reùt. Vaäy côù gì maø boû meøo ñi ñöôïc?”

Teân nöôùc Trieäu thôøi Chieán quoác, nay thuoäc ñòa phaän caùc tænh Haø Baéc vaø Sôn Taây ngaøy nay. Nay vaãn goïi ñaát vuøng ñoù laø ñaát Trieäu, maëc duø ñaõ nhieàu laàn ñoåi teân khaùc.

620

BAØI 99

NGÖÕ PHAÙP

夫 Chöõ phuø ñöôïc duøng trong hai tröôøng hôïp: Ñöùng ñaàu caâu, nhö trong caâu: phuø, höõu thöû taát thieát ngoâ thöïc.  Ñöùng noái giöõa ñoäng töø vaø tuùc töø, nhö trong caâu: nhöôïc chi haø nhi khöû phuø mieâu daõ. Trong tröôøng hôïp thöù nhaát, chöõ phuø ñöôïc duøng ñeå môû ñaàu cho moät söï bieän luaän. 

Trong tröôøng hôïp thöù hai, chöõ phuø ñöôïc duøng laøm trôï töø ñeå taïo aâm vaän cho caâu. Coù ngöôøi xem ñaây laø moät daïng chæ ñònh töø, coù nghóa aáy, kia... GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

趙 TRIEÄU ° teân nöôùc ngaøy xöa – hoï ngöôøi – chaïy vuøn vuït – traû laïi (do tích Laïn Töông Nhö ñem ngoïc bích trôû veà cho vua Trieäu) Töø ngöõ

ª hoaøn bích quy Trieäu Ñoàng aâm

兆 ñieàm baùo tröôùc – soá traêm vaïn – hình töôï ng (caùt trieäu, trieäu chöùng) 召 vôøi laïi – goïi laø (trieäu hoài, trieäu thænh) 肇 döïng leân – baét ñaàu (trieäu taïo) 旐 teân moät thöù côø – linh tinh 621

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

鼠 THÖÛ ° con chuoät Töø ngöõ

ª Trinh thöû: con chuoät trinh tieát, teân moät taùc phaåm vaên chöông Vieät Nam, thöû dòch (beänh dòch chuoät)

乞 KHAÁT ° ñi xin aên – ngöôøi xin aên Töø ngöõ

ª khaát caùi, khaát minh, khaát laân, haønh khaát

貓 MIEÂU ° con meøo Töø ngöõ

ª linh mieâu Ñoàng aâm

苗 luùa non, maï – coøn non nôùt, môùi sinh – teân moät daân toäc ít ngöôøi cuûa Trung Hoa

描 theo kieåu maø veõ (mieâu taû) 錨 caùi neo saét ñeå giöõ thuyeàn khi ñaäu laïi beán

餘 DÖ ° dö thöøa – ngoaøi giôø laøm vieäc – soá dö – vöôït treân, hôn Töø ngöõ

ª dö daät, dö uy, dö aâm, höõu dö, thaëng dö giaù trò, kyø dö 622

BAØI 99

Ñoàng aâm

璵 ngoïc bích loaïi raát toát – 璵璠 dö phan: ngoï c quyù ôû nöôùc Loã 旟 côø dö, moät loaïi côø duøng trong chieán traän

歟 trôï töø duøng ñeå hoûi hoaëc bieåu thò söï ngaïc nhieân – duøng nhö chöõ 與

予 DÖÕ ° ñöa cho – duøng gioáng nhö chöõ 與

盍 HAÏP ° sao chaúng

竊 THIEÁT ° troäm – rieâng Töø ngöõ

ª thieát töôûng (troäm nghó), thieát ñaïo (aên troäm), thieát cöù (khoâng phaûi cuûa mình maø chieám cöù laáy) Ñoàng aâm

切 caét – khaéc vaøo – thaân thieát, gaàn guõi – caàn kíp, (thieát thöïc, thieát yeáu) 鐵 saét – tyû duï – saéc ñen – beàn cöùng (thieát loä) 設 baøy veõ, ñaët ra (giaû thieát, kieán thieát)

穿 XUYEÂN ° suoát qua, thaáu qua – xoi thuûng – ñaøo xuyeân qua Töø ngöõ

ª xuyeân taïc (laøm sai leäch söï thaät), xuyeân Vieät thieát loä, xuyeân sôn giaùp 623

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

墉 DUNG ° böùc thaønh nhoû – thaønh ñaép baèng ñaát

病 BEÄNH ° ñau oám – lo buoàn – laøm haïi Töø ngöõ

ª beänh taät, beänh chöùng, beänh hoaïn, beänh vieän, ñoàng beänh töông lieân

弗 PHAÁT ° töø duøng ñeå phuû ñònh: khoâng, chaúng coù, khoâng ñöôïc Ñoàng aâm

彿 phaûng phaát 仿佛: hôi gioáng, gaàn gioáng 拂 phuûi, queùt – traùi laïi – rung ñoäng – ñaùnh (phaát traàn)

紱 giaây tô buoäc aán ñeå ñeo

壞 HOAÏI ° hö hoûng – naùt – khoâng toát – khoâng coøn troïn veïn, nguyeân veïn Töø ngöõ

ª hoaïi söï, baïi hoaïi, hoaïi chöùng, hoaïi huyeát, hoaïi theå, phaù hoaïi, huû hoaïi, höõu hình höõu hoaïi

爾 NHÓ ° maøy, mi, oâng, anh (tieáng xöng hoâ vôùi ngöôøi nhoû hôn hoaëc ngang haøng) – nhö theá thoâi, ñaáy thoâi 624

BAØI 100

工農所產者有工以制造之，而其價益增。商所販者有工以供給之而其貨益多。工業之重不亞於農商矣。歐美各邦深知其理，故咸注意於勸工，而工之有技藝有智巧者亦各奮其精神以作嶄新之物品，小之旣有益於身，大之且有利於國。我國從前工業不振故國民生計日艱而工商亦交受其影響焉。自共和制度成立以來工業始見興盛之機焉。 Dòch aâm

Coâng1 Noâng sôû saûn giaû höõu coâng dó cheá taïo chi, nhi kyø giaù ích naêng. Thöông sôû phieán giaû, höõu coâng dó cung caáp chi nhi kyø hoùa ích ña. Coâng nghieäp chi troïng baát aù ö noâng thöông hyõ. AÂu Myõ caùc bang thaâm tri kyø lyù, coá haøm chuù yù ö khuyeán coâng, nhi coâng chi höõu kyõ ngheä höõu trí xaûo giaû, 1

Baøi naøy trích trong saùch Sô caáp luaän thuyeát tinh hoa.

625

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

dieäc caùc phaán kyø tinh thaàn dó taùc tieäm taân chi vaät phaåm; tieåu chi kyø höõu ích ö thaân ñaïi chi thaû höõu lôïi ö quoác. Ngaõ quoác tuøng tieàn coâng nghieäp baát chaán, coá quoác daân sanh keá nhaät gian nhi coâng thöông dieäc giao thuï kyø aûnh höôûng yeân. Töï Coäng hoøa cheá ñoä thaønh laäp dó lai, coâng nhieäp thuûy kieán höng thònh chi cô yeân. Dòch nghóa

Thôï Ñoà vaät nhaø noâng saûn xuaát nhôø coù thôï ñeå cheá taïo ra maø vaät giaù caøng taêng; ñoà vaät nhaø buoân mua baùn, nhôø coù thôï cung caáp cho maø hoùa vaät caøng nhieàu. Nhö vaäy ngheà thôï quan troïng khoâng keùm ngheà laøm ruoäng, ngheà buoân vaäy. Caùc nöôùc AÂu Myõ bieát caùi leõ aáy cho neân ñeàu chuù yù ñeán vieäc khuyeán khích coâng nghieäp, maø ngöôøi thôï coù ngheà gioûi, coù trí xaûo cuõng ñeàu phaán khôûi tinh thaàn ñeå laøm ra nhöõng vaät phaåm môùi meõ nhaát, nhoû thì coù ích vôùi baûn thaân, lôùn thì coù ích cho caû nöôùc. Tröôùc kia coâng nghieäp nöôùc ta khoâng chaán höng, neàn kinh teá cuûa daân chuùng trong nöôùc ngaøy caøng khoù khaên, maø caùc ngaønh coâng thöông cuõng ñeàu chòu aûnh höôûng chung. Töø khi cheá ñoä Coäng hoøa thaønh laäp ñeán nay, coâng nghieäp môùi thaáy coù veû höng thaïnh vaäy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

販 PHIEÁN ° mua reû baùn ñaét – buoân baùn

增 TAÊNG ° theâm leân 626

BAØI 100

Töø ngöõ

ª gia taêng, taêng gia, taêng tieán, taêng giaù, taêng boå, höõu taêng voâ giaûm

給 CAÁP ° caáp cho – theâm cho ñaày ñuû – ñuû duøng Töø ngöõ

ª chu caáp, cung caáp, caáp döôõng, quaân caáp

貨 HOÙA ° cuûa – ñoà haøng hoùa ñeå buoân – baùn Töø ngöõ

ª hoùa teä, hoùa phaåm, hoùa vaät, haøng hoùa, chuyeån hoùa giao ngaân

亞 AÙ ° döôùi moät böïc – xaáp xæ – teân moät ñaïi luïc: chaâu AÙ Töø ngöõ

ª亞細亞 AÙ teá aù phieân aâm chöõ Asia, do ñaây maø noùi taét laø chaâu AÙ, 亞非利加 AÙ phi lôï i gia phieân aâm chöõ Africa, do ñaây maø noùi taét laø chaâu Phi, aù thaùnh, aù khanh, aù baûng, aù khoâi, AÙ chaâu Ñoàng aâm

啞 caâm

農 NOÂNG ° ngheà laøm ruoäng, laøm noâng – ngöôøi laøm ruoäng, noâng daân – hoï ngöôøi 627

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª noâng gia, noâng daân, noâng nghieäp, noâng tang (ngheà laøm ruoäng vaø ngheà troàng daâu nuoâi taèm), noâng cuï, noâng vuï, canh noâng, noâng khuyeán, noâng khí

歐 AÂU ° teân moät ñaïi luïc: chaâu AÂu – thuoäc veà chaâu AÂu Töø ngöõ

歐羅巴 AÂu la ba, phieân aâm chöõ Europe, do ñaây maø noùi taét thaønh chaâu AÂu, trang, AÂu phong Myõ vuõ

AÂu hoùa, AÂu phuïc, AÂu

Moät vaøi tieáng phieân aâm khaùc nöõa laø:

阿美利加 A myõ lôï i gia phieân aâm chöõ America, do ñaây maø noùi taét thaønh nöôùc Myõ

澳大利 UÙc ñaïi lôïi phieân aâm chöõ Australia, do ñaây maø noùi taét laø nöôùc UÙc. Chaâu UÙc ñöôïc ngöôøi Trung Hoa goïi laø 大洋洲 Ñaïi döông chaâu hay 海洋洲 Haûi Döông chaâu, do dòch nghóa töø chöõ Oceùanie. Ñoàng aâm

鷗 loaøi chim ôû nöôùc (haûi aâu) 謳 haùt ñeå ca ngôïi – tieáng treû con (aâu ca) 甌 caùi chaäu nhoû (kim aâu)

邦 BANG ° nöôùc, quoác gia, tröôùc kia nöôùc lôùn goïi laø 邦 bang, nöôùc nhoû goïi laø 國 quoác – moät bang trong lieân bang, phuï thuoäc chính quyeàn trung öông nhöng ñöôïc töï trò trong moät giôùi haïn nhaát ñònh 628

BAØI 100

Töø ngöõ

ª laân bang, bang giao, tieåu bang, lieân bang Ñoàng aâm

幫 giuùp duøm – moät ñoaøn theå (bang trôï, bang taù) = 幇 =幚

咸 HAØM ° ñeàu, heát thaûy

注 CHUÙ ° roùt nöôùc vaøo – taäp trung chuù yù, chuyeân taâ m – giaûi thích nghóa vaên, chuù giaûi – ghi cheùp Töø ngöõ

ª chuyeân chuù, chuù troïng, chuù yù, chuù taâm, chuù muïc, phuï chuù, coâ chuù

勸 KHUYEÁN ° khuyeân baøy – khuyeán khích Töø ngöõ

ª khuyeán duï, khuyeán caùo, khuyeán khích, khuyeán mieãn, khuyeán thieän, khuyeán hoïc hoäi

藝 NGHEÄ ° taøi ngheä – troàng tæa – cuøng cöïc – chuaån ñích – phaân bieät Töø ngöõ

ª luïc ngheä, coâng ngheä, ngheä thuaät, myõ ngheä, vaên ngheä 629

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

乂 söûa trò – ngöôøi hieàn taøi (ngheä an) 詣 ñeán – taïi

奮 PHAÁN ° chim xuø loâng – ra söùc maïnh meõ – ruùng ñoäng – gaéng söùc laøm vieäc Töø ngöõ

ª phaán ñaáu, phaán khôûi, phaán khích, phaán löïc, höng phaán Ñoàng aâm

粉 vaät nghieàn ra nhoû mòn – thöù thuoác coù daïng boät traéng (phaán maït)

糞 phaân boùn ruoäng – boùn ruoäng – chuøi queùt

嶄 TIEÄM ° cao ngaát, voøi voïi – coøn raát môùi Töø ngöõ

ª tieäm taân: raát môùi

振 CHAÁN ° ruùng ñoäng – phaán phaùt leân – chænh ñoán Töø ngöõ

ª chaán höng, chaán ñoäng, phaán chaán, chaán taùc, chaán chænh, chaán khôûi 630

BAØI 100

Ñoàng aâm

震 seùt ñaùnh – ruùng ñoäng – sôï haõi – moät trong taùm queû (baùt quaùi)

響 HÖÔÛNG ° tieáng ñoäng, tieáng oàn – tieáng vang, tieáng doäi laïi Töø ngöõ

ª aâm höôûng, höôûng öùng, aûnh höôûng, phaûn höôûng, dö höôûng, giao höôûng Ñoàng aâm

享 daâng leân ngöôøi treân – nhaän laáy – ñöôïc duøng (höôûng thuï – höôûng duïng)

饗 ñem röôïu thòt môøi khaùch (höôûng khaùch)

計 KEÁ ° tính toaùn – möu löôïc – soå saùch – aâm khaùc laø keâ Töø ngöõ

ª keá hoaïch, möu keá, ñoäc keá, hoäi keá 會計, töông keá töïu keá, voâ keá khaû thi Ñoàng aâm

繼 tieáp noái – ñeán noái sau (keá tuïc, keá maãu)

631

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP CAÂU TAÙN THAÙ N

Caâu taùn thaùn ñöôïc duøng ñeå baøy toû caùc caûm xuùc nhö giaän gheùt, möøng vui, kinh ngaïc, sôï haõi, thöông tieác... thöôøng laø vöôït hôn möùc bình thöôøng. Nhöõng thaùn töø thöôøng ñöôïc duøng laø: 噫 y: oâi! 嘻 hy: oâ! 吁 hu: oâi! 嗟 ta: chaø! 啊 a: a! 嗚呼 oâ hoâ: hôõi oâi! 嗟乎 ta hoà: than oâi! 哀哉 ai tai: thöông thay! 悲夫 bi phuø: buoàn thay! Ngöôøi ta cuõng coù theå duøng caùc trôï töø nhö: hoà, tai, phuø... ñi keøm sau moät tính töø dieãn ñaït caûm xuùc ñeå bieán thaønh moät caùch taùn thaùn, hoaëc ñaët caâu theo caùch taùn thaùn. Döôùi ñaây moät vaøi ví duï tieâu bieåu. Ñeå khen ngôïi moät lôøi noùi hay ngöôøi ta noùi:

大哉言乎 ñaïi tai ngoân hoà: lôøi noùi lôùn lao thay! Ñeå khen ngôïi ñieàu gì:

善哉，美哉 thieän tai, myõ tai: hay thay! ñeïp thay! Ñeå than khoùc ngöôøi baïn vöøa maát:

嗚呼曼卿 oâ hoâ! Maïn Khanh: hôõi oâi! Anh Maïn

Khanh.

Hoaëc toû yù thöông tieác voâ vaøn:

哀哉痛哉 ai tai thoáng tai: Thöông thay, ñau ñôùn

thay.

Hoaëc toû loøng thöông caûm veà moät vieäc gì hay toû yù thöông haïi veà söï hö hoûng, thaát baïi cuûa keû khaùc: 632

BAØI 100

悲夫 bi phuø: ñaùng buoàn thay! (quaùn ngöõ naøy thöôøng

ñöôïc duøng ñeå keát thuùc moät caâu noùi)

Neáu toû söï caûm thaùn bình thöôøng thì duøng: 嗟乎 ta hoà: than oâi! Khi baøy toû söï baát löïc cuûa mình:

甚矣吾之衰也 thaäm hyõ ngoâ chi suy daõ: Ta suy ñoài

quaù laém roài!

Hay baøy toû söï tieác haän voâ bieân:

可惜也 khaû tích daõ: Ñaùng tieác quaù. Khoâng daáu ñöôïc söï kinh ngaïc tröôùc moät kyø quan, ngöôøi ta duøng: 嘻 hy: chao oâi, 噫 y: oà Baøy toû söï phaûn öùng tröôùc moät lôøi noùi traùi tai: 惡是何言也 oâ thò haø ngoân daõ: OÀ! Lôøi noùi gì vaä y! Toû noãi bi phaãn veà thaân theá:

吁嗟默默兮誰知吾之廉貞 hu ta maëc maëc heà thuøy

tri ngoâ chi lieâm trinh: oâi thoâi ñaønh aâm thaàm laëng leõ, ai bieát loøng ngay thaúng chaân chính cuûa ta!

Coù khi ñeå khen hay cheâ, ngöôøi ta chæ duøng coù moãi moät tính töø maø khoâng caàn caùc trôï töø tai, hoà, phuø... ñi keøm: 善 thieän: hay! Duøng trong tröôøng hôïp ñeå baùo nguy:

甚急至危 thaäm caáp chí nguy: nguy caáp! nguy caáp! Duøng ñeå toû loøng caûm taï:

幸甚 haïnh thaäm: may maén quaù Coù khi toû yù taùn thaùn qua moät caâu noùi coù tính caùch nghi vaán: 633

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

何其大也 haø kyø ñaïi daõ: sao maø lôùn ñeán theá! Hoaëc:

孔子旣聖也與？何其多能也？ Khoång töû kyù thaùnh

daõ dö? Haø kyù ña naêng daõ? Khoång töû laø thaùnh roài chaêng? sao maø nhieàu taøi naêng ñeán theá?

鳳兮鳳兮何德之衰 phuïng heà phuïng heà haø ñöùc chi

suy: chim phuïng ôi! chim phuïng ôi! Ñöùc ngöôi sao maø suy laém vaäy. BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG Quaân söï, chieán tranh, hoøa bình

軍事 quaân söï: vieäc quaân 海陸空軍 haûi luïc khoâng quaân: toaøn theå quaân ñoäi treân bieån, treân boä, treân khoâng

統制 thoáng cheá: vò töôùng laõnh thoáng suaát caû quaân ñoäi 參謀長 tham möu tröôûng: vò töôùng caàm ñaàu boä tham möu

總司令 toång tö leänh: chöùc vò cao nhaát trong quaân ñoäi 大將 ñaïi töôùng: só quan cao caáp nhaát trong quaân ñoäi 中佐 trung taù: trung taù 少尉 thieáu uùy: caáp chæ huy thaáp nhaát trong haøng só quan

下士官 haï só quan: caùc caáp baäc chæ huy thaáp hôn caáp só quan

兵士 binh só: ngöôøi lính 軍具 quaân cuï: ñoà duøng cho quaân ñoäi. 師團 sö ñoaøn: sö ñoaøn 634

BAØI 100

軍團 quaân ñoaøn: quaân ñoaøn 武器 voõ khí: khí giôùi duøng trong chieán ñaáu 大礮 ñaïi baùc: suùng ñaïi baùc, suùng lôùn1 戰車 chieán xa: xe duøng trong chieán traän 戰艦 chieán haïm: taøu chieán, taøu thuûy duøng vaøo vieäc chieán tranh

飛機 phi cô: maùy bay 轟炸機 oanh taïc cô: maùy bay duøng vaøo vieäc baén phaù 驅逐機 khu tröïc cô: maùy bay saên luøng 反力機 phaûn löïc cô: maùy bay phaûn löïc 火箭 hoûa tieãn: teân löûa, loaïi vuõ khí coù taàm hoaït ñoäng xa ñöôïc baén ñi nhôø söùc phaûn löïc do thuoác noå ôû loøng hoûa tieån phaùt ra

工兵廠 coâng binh xöôûng: xöôûng daønh cho lính thôï laøm vieäc coâng trình

重礮 troïng phaùo: caùc loaïi suùng haïng naëng 戰爭 chieán tranh: vieäc ñaùnh nhau giöõa hai phe ñoái nghòch

戰場 chieán tröôøng: nôi xaûy ra vieäc ñaùnh nhau, cuõng goïi laø sa tröôøng, chieán ñòa

陣地戰 traän ñòa chieán: ñaùnh nhau coù giaøn thaønh maët traän

運動戰 vaän ñoäng chieán: chieán tranh khoâng coù chieán tröôøng nhaát ñònh, thöôøng thay ñoåi vò trí

Chöõ 礮 ñuùng ra phaûi ñoïc laø phaùo, nhöng coù leõ nhaàm vôùi chöõ 駮 baùc, laâu daàn thaønh thoùi quen neân ngaøy nay moïi ngöôøi ñeàu ñoïc laø ñaïi baùc.

635

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

遊撃戰 du kích chieán: ñaùnh theo loái du kích 指揮 chæ huy: ñieàu khieån 動兵 ñoäng binh: huy ñoäng binh só ra traän 動圓 ñoäng vieân: trieäu taäp nhöõng quaân só ñaõ giaûi nguõ hay tröø bò ra traän, huy ñoäng moïi löïc löôïng tham gia chieán tranh

開戰 khai chieán: baét ñaàu ñaùnh nhau 宣戰 tuyeân chieán: chính thöùc tuyeân boá ñaùnh nhau 進攻 taán coâng: tieán ñaùnh 襲撃 taäp kích: ñaùnh uùp 接援 tieáp vieän: ñem quaân ñi tieáp cöùu 戰勝 chieán thaéng: ñaùnh thaéng 啓還歌 khaûi hoaøn ca: khuùc haùt möøng thaéng traän 停戰 ñình chieán: ngöng vieäc ñaùnh nhau 和約 hoøa öôùc: ñieàu öôùc kyù keát hoøa nhau giöõa caùc nöôùc, ñöa ra caùc ñieàu kieän ñeå hai beân cuøng tuaân thuû vaø ñoåi laïi laø khoâng ñaùnh nhau nöõa

攻城畧地 coâng thaønh löôïc ñòa: ñaùnh thaønh chieám ñaát

調兵遣將 ñieàu binh khieån töôùng: ñieàu khieån quaân ñoäi 兵不厭詐 binh baát yeám traù: vieäc binh khoâng traùnh duøng söï gian traù, yù noùi coù theå duøng ñeán moï i thuû ñoaïn, möu keá 窮兵黷武 cuøng binh ñoäc voõ: ham vieäc chieán tranh, chuû chieán 裁減兵備 taøi giaûm binh bò: giaûm bôùt quaân ñoäi vaø caùc phöông tieän chieán tranh 636

BAØI 101

聞鵑感作方孝孺不如歸去，不如歸去。一聲動我愁，二聲傷我慮。三聲思逐白雲飛，四聲夢繞荊花樹。五聲落月照疎櫺，想見當年弄機杼。六聲泣血濺花枝，恐污階前蘭茁紫。七八九聲不忍聞，起坐無言淚如雨。 637

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

憶昔在家未遠遊，每聽鵑聲無點愁。今日身在金陵上，始信鵑聲能白頭。 Dòch aâm

Vaên quyeân1 caûm taùc Phöông Hieáu Nhuï2 “Baát nhö quy khöù,3 baát nhö quy khöù”. Nhaát thanh ñoäng ngaõ saàu. Nhò thanh thöông ngaõ löï. Tam thanh tö truïc baïch vaân phi, Töù thanh moäng nhieãu kinh hoa thuï. Nguõ thanh laïc nguyeät chieáu sô linh, Töôûng kieán ñöông nieân loäng cô tröõ. Luïc thanh khaáp huyeát tieän hoa chí, Khuûng oá giai tieàn lan ñoát töû. Thaát baùt cöûu thanh baát nhaãn vaên, 1

Quyeân: töùc laø ñoã quyeân: chim quyeân, hay chim quoác, coøn coù teân laø töû quy, hay ñoã vuõ. 2 Phöông Hieáu Nhuï laø moät danh nhaân ñôøi nhaø Minh beân Trung Hoa. 3 Baát nhö quy khöù: tieáng quoác keâu nghe nhôù nhaø vaø gôïi nhöõng aâm thanh gaàn gioáng vôùi boán tieáng naøy, neân ngöôøi ta töôûng töôïng vaø gaùn cho tieáng chim keâu.

638

BAØI 101

Khôûi toïa voâ ngoân leä nhö vuõ. ÖÙc tích taïi gia vò vieãn du, Moãi thính quyeân thanh voâ ñieåm saàu, Kim nhaät thaân taïi Kim laêng thöôïng, Thuûy tín quyeân thanh naêng baïch ñaàu. Dòch nghóa

Nghe quoác keâu caûm taùc “Chaúng baèng veà ñi, chaúng baèng veà ñi.” Moät tieáng keâu ñoäng moái saàu cuûa ta, Hai tieáng keâu thöông caûm moái lo cuûa ta, Ba tieáng keâu ta muoán bay theo maây traéng, Boán tieáng keâu khieán ñoäng hoàn ta quaån quanh caây kinh hoa Naêm tieáng keâu vaøo luùc aùnh traêng taø chieáu vaøo song thöa, Khieán ta töôûng nhôù thaáy ngöôøi voïc khung cöûi naêm xöa; Saùu tieáng keâu khieán ta khoùc maùu roû thaønh hoa, E laøm oá choài lan troå tím tröôùc theàm. Baûy taùm chín tieáng keâu thì ta khoâng loøng naøo nghe ñeán ñöôïc nöõa, Beøn ngoài daäy khoâng noùi naêng, nöôùc maét chaûy ñaàm ñìa. Nhôù laïi buoåi tröôùc khi coøn ôû nhaø chöa ñi ñaâu xa, Moãi laàn nghe tieáng quyeân khoâng chuùt buoàn raàu. Ngaøy nay töï mình coù ôû ñaát Kim laêng môùi tin raèng: Tieáng quyeân ñoù coù theå khieán cho ngöôøi ta buoàn ñeán baïc toùc ñi ñöôïc. 639

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

每 Chöõ moãi coù nhöõng caùch duøng sau ñaây: 1. Ñöùng tröôùc danh töø, coù nghóa: moãi, moïi.. Ví duï: 每事 moãi söï: moãi vieäc, moïi vieäc... 2. Ñöùng tröôùc ñoäng töø, coù nghóa: moãi laàn, moãi khi... Ví duï: 每聽鵑聲 moãi thính quyeân thanh… moãi laàn nghe tieáng quoác keâu …

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

感 CAÛM ° ñoäng tình – moái tình – nhieãm phaûi – chaïm phaûi Töø ngöõ

ª caûm aân, caûm boäi, caûm ñoäng, caûm giaùc, caû m giaùc luaän, caûm giaùc löïc, caûm giaùc tri thöùc Ñoàng aâm

敢 daùm, khoâng sôï (quaû caûm) 橄 caây traùm (橄欖 caûm laõm)

荊 KINH ° moät thöù caây gai – töï xöng vôï mình laø kinh theâ – teân ñaát Töø ngöõ

ª kinh giôùi, kinh cöùc, kinh saøi 640

BAØI 101

樹 THOÏ ° (thuï) caây lôùn – troàng caây – döïng leân Töø ngöõ

ª coå thuï, ñaïi thuï, thuï aân

疎 SÔ ° quan heä xa, khoâng thaân thieát – thöa, ít – xao nhaõng = 疏 Töø ngöõ

ª sô yù, thaân sô Ñoàng aâm

初 baét ñaàu (sô hoïc, sô caáp) 蔬 rau ñeå aên – thöùc aên thoâ baïc 梳 chaûi toùc – caùi löôïc thöa

櫺 LINH ° maùi hieân nhaø – caùi chaán song – mieáng che beân treân cöûa soå Töø ngöõ

ª sô linh: song thöa Ñoàng aâm

靈 thieâng lieâng – thaàn – hoàn ngöôøi cheát – öùng nghieäm (linh nghieäm, linh hoàn, anh linh).

令 sai khieán – aâm khaùc laø leänh 零 caây coû heùo ruïng – soá leû (linh laïc, ñieâu linh) 鈴 caùi chuoâng baèng ñoàng 641

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

血 HUYEÁT ° maùu trong cô theå – maøu ñoû nhö maùu Töø ngöõ

ª huyeát quaûn, huyeát chieán, huyeát thanh, taâm huyeát, nhieät huyeát, huyeát thoáng, baàn huyeát, khí huyeát

想 TÖÔÛNG ° nghó ngôïi – nhôù töôûng Töø ngöõ

ª töôûng voïng, tö töôûng, töôûngnieäm, moäng töôûng, lyù töôûng Ñoàng aâm

奬 khen ngôïi – khuyeán mieãn – thöôûng coâng (töôûng thöôûng)

弄 LOÄNG ° ngaém nghía – ñuøa bôõn, ñuøa nghòch – quen lôøn, khinh nhôøn – ngoõ heõm, ñöôøng heïp – laáy, kieám veà Töø ngöõ

ª traøo loäng, hyù loäng, loäng giaû thaønh chôn, loäng xaûo thaønh chuyeát, loäng quyeàn, loäng nguyeät

杼 TRÖÕ ° caùi thoi deät cöûi Töø ngöõ

ª tröõ truïc (caùi thoi ñeå cuoán sôïi ngang vaø caùi truïc ñeå cuoán sôïi doïc), tröõ truïc kyø khoâng: ñôøi loaïn daân ngheøo, khung cöûi ñeå khoâng 642

BAØI 101

Ñoàng aâm

貯 chaát chöùa (tích tröõ) 紵 vaûi gai 佇 ñöùng laâu, ñôïi (tröõ laäp)

六 LUÏC ° soá saùu Töø ngöõ

ª song thaát luïc baùt, luïc baùt giaùn thaát, luïc coác, luïc hôïp (treân trôøi, döôùi ñaát vaø boán phöông ñoâng, taây, nam, baéc) luïc taêng, luïc giaùc

濺 TIEÃN ° (tieân) nöôùc chaûy nhanh, xieát – nöôùc baén tung toùe – vaåy nöôùc laøm öôùt Töø ngöõ

ª tieân tieân 濺濺: tieáng nöôùc chaûy re re Ñoàng aâm

剪 caùi keùo – caét baèng keùo 揃 caét ñöùt – tröø dieät 湔 nöôùc baén leân tung toùe – cuõng duøng nhö chöõ 濺

污 OÂ ° nöôùc ñuïc – nhôùp nhuùa – nhieãm vaøo – choã aåm thaáp Töø ngöõ

ª oâ caáu, oâ danh, oâ laïi, oâ troïc, oâ ueá, tham oâ 643

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

茁 TRUAÁT ° naåy maàm – coû môùi moïc maàm, môùi nhuù – söï sinh tröôûng cuûa gioáng vaät Ñoàng aâm

黜 gaït boû – khoâng duøng ñeán nöõa (truaát chöùc 黜職 khoâng cho giöõ chöùc vuï nöõa) 逫 chaïy – aâm khaùc laø quyeát 詘 cong queo – khuaát phuïc 泏 nöôùc chaûy ra – ñi qua

紫 TÖÛ ° maøu tím, tía – daây thao ñeå ñeo aán quan ngaøy xöa Töø ngöõ

ª töû toâ, töû vi, töû ngoaïi tuyeán

忍 NHAÃN ° nhòn, neùn loøng chòu ñöïng – taøn nhaãn, nôõ loøng Töø ngöõ

ª nhaãn khí thoân thanh (nín hôi nuoát tieáng, gaéng nhòn khoâng noùi), nhaãn nhuïc, nhaãn taâm, baát nhaãn

八 BAÙT ° soá taùm Töø ngöõ

ª baùt aâm (goàm coù: baøo, thoå, caùch, moäc, thaïch, kim, ty, truùc), baùt giaùc, baùt dieän, baùt quaùi (goàm coù: caøn, khaûm, caán, chaán, toán, ly, khoân, ñoaøi), baùt tieân 644

BAØI 101

Ñoàng aâm

撥 tröø deïp ñi – khua ñoäng – caäy ñaåy 鉢 caùi baùt ñöïng thöùc aên (bình baùt, y baùt)

九 CÖÛU ° soá chín Töø ngöõ

ª cöûu chaân, cöûu chuyeån coâng thaønh, cöûu chöông, cöûu ñænh, cöûu khanh, cöûu khoång, cöûu long, cöûu nhaät

七 THAÁT ° soá baûy Töø ngöõ

ª thaát böûu, thaát tòch, thaát ñieân baùt ñaûo, thaát ngoân baùt cuù, song thaát luïc baùt

雨 VUÕ ° möa – ñoå möa xuoáng Töø ngöõ

ª vuõ loä, phong vuõ bieåu

聽 THÍNH ° nghe – theo – ñoaùn ñònh Töø ngöõ

ª thính giaû, thính giaùc, thính quan, thính tuïng, thính chính 645

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

陵 LAÊNG ° caùi goø lôùn – laêng moä vua chuùa – xaâm phaïm Ñoàng aâm

凌 laán löôùt – xaâm phaïm – vöôït qua (laêng maï, laêng vaân) 稜 caïnh goùc – uy cuûa thaàn linh (laêng truï) 菱 caây aáu moïc döôùi nöôùc – cuû coù caïnh nhoïn

BAØI 102

伊索與問路者希臘哲人伊索嘗郊行。一日遇一問路者曰︰自此至某寺須幾何時。伊索不答。復問之，又不答。其人怏怏而去。行數步，伊索乃呼之返曰︰約二小時可達矣。其人怪而問之曰︰先生胡爲昔不言而今言也？伊索笑曰︰昔未知汝步力之遲速若何，安能妄答。今知之故可答也。其人乃悟。 646

BAØI 102

Dòch aâm

Y Saùch1 döõ vaán loä giaû Hy Laïp2 trieát nhaân Y Saùch thöôøng giao haønh.3 Nhaát nhaät ngoä vaán loä giaû vieát: “Töï thöû chí moã töï tu kyû haø thôøi?” Y saùch baát ñaùp. Phuïc vaán chi, höïu baát ñaùp. Kyø nhaân öôûng öôûng nhi khöù. Haønh soå boä, Y Saùch naõi hoâ chi phaûn vieát: ‘ÖÙôc nhò tieåu thôøi khaû ñaït hó.” Kyø nhaân quaùi nhi vaán chi vieát: “Tieân sinh hoà vi tích baát ngoân nhi kim ngoân daõ?” Y Saùch tieáu vieát: “Tích vò tri nhöõ boä löïc chi toác nhöôïc haø, an naêng voïng ñaùp. Kim tri chi coá khaû ñaùp daõ.” Kyø nhaân naõi ngoä. Dòch nghóa

Y Saùch vaø ngöôøi hoûi ñöôøng Nhaø hieàn trieát Hy laïp laø Y Saùch thöôøng ñi xa ngoaøi thaønh. Ngaøy kia gaëp moät ngöôøi hoûi ñöôøng hoûi raèng: “Töø ñaây ñeán chuøa noï phaûi maát maáy giôø?” Y Saùch khoâng ñaùp. Ngöôøi aáy laïi hoûi nöõa. Cuõng vaãn khoâng ñaùp. Ngöôøi aáy töùc toái boû ñi. Ñöôïc vaøi böôùc thì Y Saùch beøn goïi laïi, noùi: “Ñoä hai giôø coù theå ñeán ñöôïc.” Ngöôøi aáy laáy laøm laï môùi hoûi: “Taïi sao luùc naûy oâng khoâng noùi, maø baây giôø laïi noùi cho bieát.” Y Saùch cöôøi baûo: “Luùc naûy chöa bieát söùc ñi boä cuûa oâng mau chaäm theá naøo, ñaâu coù theå traû lôøi caøn. Baây giôø bieát roài, neân traû lôøi ñöôïc.” Ngöôøi aáy môùi hieåu ra. 1

Y saùch: teân phieân aâm cuûa EÙsope, moät trieát gia Hy laïp thuoäc theá kyû thöù VI tröôùc Coâng nguyeân. 2 Hy Laïp: phieân aâm töø Hellas, teân moät nöôùc coù neàn vaên minh phaùt trieån raát sôùm ôû chaâu AÂu. Hy Laïp naèm treân bôø bieån Ñòa trung haûi, veà phía taây Thoå Nhó kyø. 3 Giao haønh: vuøng ñaát beân ngoaøi thaønh phoá goïi laø giao, giao haønh laø ñi daïo ra beân ngoaøi thaønh phoá.

647

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

胡何 Chöõ 胡 hoà duøng trong caâu “Tieân sinh hoà vi tích baát ngoân…” töông ñoàng vôùi chöõ 何 haø, mang nghóa nghi vaán: sao, taïi sao. Söï thay theá naøy nhaèm taïo saéc thaùi lòch söï hôn cho caâu hoûi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

伊 Y ° ngöôøi aáy, ngöôøi kia, haén... (ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù hai) – anh, oâng (ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù hai) – aáy, kia (chæ ñònh töø) – hoï ngöôøi

索 SAÙCH ° (taùc) tìm toøi, luïc soaùt – yeâu caàu, ñoøi hoûi – pheùp taéc – tan taùc, leû loi ra – giaây thöøng lôùn – heát, döùt saïch Töø ngöõ

ª saùch aån, saùch daãn, saùch nhieãu 索擾 Ñoàng aâm

策 theû tre – keá hoaïch – moät loái vaên xöa 册 quyeån saùch – hieäu leänh cuûa vua

郊 GIAO ° vuøng ñaát beân ngoaøi thaønh thò – leã teá trôøi ñaát (nam giao) 648

BAØI 102

寺 TÖÏ ° dinh quan – chuøa (Ñôøi Haùn Minh Ñeá laàn ñaàu tieân thænh hai vò taêng töø Thieân Truùc sang, chöa coù choã ôû neân ñöa vaøo ôû trong nhaø Hoàng loâ töï. Töø ñoù veà sau nôi caùc vò taêng ôû ñeàu goïi laø töï) Töø ngöõ

ª Phaät töï, hoàng loâ töï khanh

答 ÑAÙP ° traû lôøi – baùo ñeàn Töø ngöõ

ª ñaùp öùng, vaán ñaùp, phuùc ñaùp, ñaùp soá

怪 QUAÙI ° laï luøng – nghi sôï – yeâu quaùi Töø ngöõ

ª quaùi daïng, quaùi dò, quaùi kieät, quaùi ngoân, quaù i vaät Ñoàng aâm

卦 queû (baùt quaùi) 褂 aùo maëc ngoaøi – aùo choaøng

悟 NGOÄ ° hieåu ra ñöôïc, bieát ñöôïc ñieàu tröôùc nay khoâng bieát, khoâng hieåu – môû baøy, giaûi thích cho ngöôøi khaùc hieåu ra ñöôïc vieäc gì Töø ngöõ

ª tænh ngoä, giaùc ngoä 649

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

怏 ÖÔÛNG ° haäm höïc, aám öùc, töùc toái, khoâng thoûa yù Töø ngöõ

ª öôûng öôûng: trong loøng böïc töùc khoù chòu

某 MOÃ ° phieám chæ chæ ñònh töï: kia, noï, nhö trong 某人 moã nhaân (ngöôøi kia, ngöôøi noï...), nghóa laø khoâng chæ ra cuï theå Töø ngöõ

ª moã nhaân, Leâ moã (oâng hoï Leâ noï...)

BAØI 103

獅虎豹野獸之猛者曰獅，曰虎，曰豹。獅毛色黃褐，身長六七尺。雄者頭有長毛披於頸上，性猛烈，咆哮之聲可達數里，羣獸聞之莫不慓懼，故世稱之爲獸王。虎毛亦黃色，間以黑條文，其性嗜殺，晝夜狙伺人畜，雖不食必殘之。每行輒騰躍，又善泅水能絶河而 650

BAØI 103

渡。豹之軀幹不如虎而文采過之，毛有黃黑點散作斑文，昇樹殊輕捷，獵取樹中動物其技優於獅虎。 Dòch aâm

Sö, hoå, baùo Daõ thuù chi maõnh giaû vieát sö, vieát hoå, vieát baùo. Sö mao saéc hoaøng haït, thaân tröôøng luïc thaát xích. Huøng giaû ñaàu höõu tröôøng mao phi ö caûnh thöôïng; tính maõnh lieät, baøo hao chi thanh khaû ñaït soå lyù, quaàn thuù vaên chi maïc baát laät cuï; coá theá xöng chi vi thuù vöông. Hoå mao dieäc hoaøng saéc, giaùn dó haéc ñieàu vaên, kyø tính thò saùt, truù daï thö töù nhaân suùc, tuy baát thöïc taát taøn chi. Moãi haønh trieáp ñaèng ñöôïc, höïu thieän tuø thuûy naêng tuyeät haø nhi ñoä. Baùo chi khu caùn baát nhö hoå nhi vaên thaùi quaù chi; mao höõu hoaøng haéc ñieåm taùn taùc ban vaên, thaêng thuï thuø khinh tieäp, laïp thuû thuï trung ñoäng vaät kyø kyõ öu ö sö hoå. Dòch nghóa

Sö töû, coïp vaø baùo Gioáng hung döõ nhaát trong ñaùm thuù röøng laø sö töû, laø coïp, laø baùo. Sö töû loâng maøu vaøng hung hung, mình daøi saùu baûy thöôùc.1 Con ñöïc ñaàu coù loâng daøi ruû quanh coå. Tính hung döõ, tieáng gaàm coù theå nghe xa ñeán vaøi daëm. Caùc loaøi thuù nghe ñeán khoâng con naøo laø khoâng run sôï, neân ngöôøi ñôøi goïi noù laø vua loaøi thuù. 1

Ñaây noùi thöôùc coå cuûa Trung Hoa, moãi thöôùc baèng khoaûng 0,33 meùt.

651

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Coïp cuõng loâng maøu vaøng, xen laãn vaèn ñen. Tính öa gieát haïi. Ngaøy ñeâm rình raäp ngöôøi vaø suùc vaä t, duø khoâng aên cuõng quyeát haïi ñeán. Moãi laàn ñi thì nhaûy voït, laïi gioûi loäi nöôùc, coù theå loäi ngang soâng lôùn. Baùo thì hình voùc khoâng baèng coïp nhöng daùng veû coù phaàn hôn nhieàu. Loâng coù ñoám ñen ñoám vaøng taûn maùt khaép mình laøm thaønh hoa gaám. Leo caây raát nheï nhaøng. Veà vieäc saên baét caùc ñoäng vaät treân caây thì taøi ngheà noù coù phaàn hôn haún sö töû vaø coïp. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

黑 HAÉC ° maøu ñen – toái ñen – bí maät, môø aùm – ñoäc aùc, nham hieåm Töø ngöõ

ª haéc haûi, haéc y, haéc daï, haéc chuûng, haéc aùm, haéc baïch, phaân minh

黛 ÑAÏI ° maøu xanh ñaäm – thuoác veõ loâng maøy ngaøy xöa – ngöôøi phuï nöõ ñeïp

玄 HUYEÀN ° maøu ñen nhaùnh, ñen huyeàn – huyeàn dieäu, cao xa, khoù hieåu – huyeãn hoaëc, khoù tin – quan heä xa (玄孫 huyeàn toân: chaùu xa ñeán 9 ñôøi)

紅 HOÀNG ° maøu ñoû – maøu hoàng – vaûi ñieàu, vaûi maøu ñoû – ñöôïc 652

BAØI 103

hoan ngheânh, noåi tieáng – tieàn laõi ñöôïc chia, tieàn hoa hoàng

碧 BÍCH ° maøu xanh bieác – ngoïc bích, coù maøu xanh bieác

朱 CHAÂU ° (chu) maøu son, maøu ñoû thaém – hoï ngöôøi – chu sa (vermilion), moät chaát duøng laøm thuoác trò beä nh – nhöõng ñieàu lieân quan ñeán vua, hoaøng ñeá ngaøy xöa (vì nhöõng lôøi pheâ, chæ duï cuûa vua ñeàu vieát baèng möïc ñoû: chaâu pheâ, chaâu ñieåm...)

絳 GIAÙNG ° (raùng) ñoû saäm – maøu ñoû nhö raùng

灰 KHOÂI ° maøu xaùm tro – tro taøn, than – buïi ñaát – voâi – naûn loøng, thoái chí

霜 SÖÔNG ° maøu söông pha, loám ñoám traéng – söông ñeâm – laõnh ñaïm, laïnh nhaït – trong traéng – thuoác boät maøu traéng – thôøi gian moät naêm (laáy nghóa moãi naêm coù moät muøa söông)

藍 LAM ° maøu chaøm, maøu lam – maøu xanh da trôøi – caây chaøm – hoï ngöôøi

頒 BAN ° maøu loang loå, ñoám ñen ñoám traéng – ban boá, coâng boá – ban phaùt, caáp cho – duøng nhö chöõ 斑 653

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

班 haïng thöù: chia böïc – keùo quaân veà (ban sö)

野 DAÕ ° ñoàng noäi – coõi, vuøng – daân queâ – queâ muøa – khoâng thuaàn – hoang daïi – man rôï Töø ngöõ

ª thoân daõ, daõ thuù, daõ man, daõ taâm, daõ söû, sôn daõ, khoaùng daõ

毛 MAO ° loâng loaøi thuù – coû Töø ngöõ

° mao buùt, hoàng mao (loâng chim hoàng)

褐 HAÏT ° (caùt) aùo vaûi to – ngöôøi ngheøo heøn – maøu vaøng saäm

披 PHI ° vaïch, xeù, reõ ra – khoaùc, mang, maëc (nhö khoaùc aùo)

頸 CAÛNH ° caùi coå, noái giöõa mình vôùi ñaàu, phía tröôùc goïi laø caûnh 頸, phía sau goïi laø haïng 項

烈 LIEÄT ° löûa chaùy maïnh – cöùng coûi – aùc ñoäc – ñeïp, roõ raøng – söï nghieäp, nhöõng gì thöïc hieän ñöôïc trong ñôøi ngöôøi – raát, heát söùc 654

BAØI 103

Töø ngöõ

ª lieät só, lieät nöõ, uy lieät, coâng lieät, laãm lieät, huøng lieät, oanh lieät, aùc lieät

咆 BAØO ° 咆哮 baøo hao: tieáng sö töû hay coïp gaàm

哮 HAO ° tieáng gaàm cuûa loaøi thuù döõ – tieáng khoø kheø khoù thôû Ñoàng aâm

耗 toán keùm – tin töùc (hao toån, tieâu hao)

慄 LAÄT ° run sôï, sôï quaù ñeán noãi run caû ngöôøi Ñoàng aâm

栗 caây laät

晝 TRUÙ ° ban ngaøy, ñoái nghóa vôùi 夜 daï: ban ñeâm Töø ngöõ

ª baïch truù, truù taåm (nguû ngaøy)

狙 THÖ ° (thô) moät loaøi thuù gioáng con vöôïn, tính raát giaûo quyeät – rình raäp ñaùnh troäm Töø ngöõ

ª thö töù (rình moø)

655

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

伺 TÖÙ ° (tyù) doø xeùt

殘 TAØN ° taøn aùc – ñoà duøng coøn thöøa – phaàn saép heát – thieáu huït – gieát haïi Töø ngöõ

ª taøn baïo, taøn aùc, taøn taät, hoa taøn

輒 TRIEÁP ° lieàn, thì... (lieân töø) – cuõng vaãn, cöù... (bieåu thò saéc thaùi) – thöôøng thöôøng, luùc naøo cuõng theá – töùc thì, ngay laäp töùc

騰 ÑAÈNG ° nhaûy choàm leân (noùi veà ngöïa) – boác leân, bay boång leân – vaät giaù baát ngôø taêng voït – nhaûy leân cao – cöôõi (ngöïa) Töø ngöõ

ª phi ñaèng, ñaèng vaân Ñoàng aâm

藤 caây maây (ñaèng la) 滕 teân nöôùc ngaøy xöa (Ñaèng vöông caùc) 謄 sao cheùp laïi

泅 TUØ ° bôi noåi trong nöôùc

軀 KHU ° (xu) thaân xaùc 656

BAØI 103

Töø ngöõ

ª khu xaùc

幹 CAÙN ° mình ngöôøi – thaân caây – caùi caùn, caùi chuoâi – ñaûm ñang – söûa sang – chænh ñoán Töø ngöõ

ª taøi caùn, caùn söï, caùn boä, coâng caùn, khu caùn, maãn caùn Ñoàng aâm

澣 giaët röûa

采 THAÙI ° haùi löôïm – choïn laáy – maøu saéc ñeïp – aâm khaùc laø theå Töø ngöõ

ª saéc thaùi, thaùi aáp

升 THAÊNG ° ñôn vò ño löôøng xöa, möôøi thaêng laø moät ñaáu – ñoà duøng ñeå ñong löôøng – lít, ñôn vò ño dung tích –caát nhaéc, ñeà baït ai leân chöùc, thaêng tieán – tieán leân, leân cao – ñoàng nghóa nhö chöõ 昇 Töø ngöõ

ª thaêng thieân, thaêng traät, thaêng haø, thaêng ñöôøng Ñoàng aâm

昇 maët trôøi leân – tieán leân (thaêng bình) 勝 kham noåi – aâm khaùc laø thaéng 657

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

捷 TIEÄP ° ñaùnh ñöôïc – laøm cho coù keát quaû – nhanh – aâm khaùc laø thieäp Töø ngöõ

ª maãn tieäp, tieäp baùo

獵 LAÏP ° (tieäp) saên thuù Töø ngöõ

ª ñieàn laïp (saên baén), laïp hoä (ngöôøi ñi saên)

優 ÖU ° toát ñeïp, öu vieät, troäi hôn – nhieàu – coù thöøa – ngöôøi haùt phöôøng cheøo Töø ngöõ

ª öu tuù, öu lieät, öu du, öu ñaõi, öu tieân, öu haïng, öu thaéng lieät baïi

658

BAØI 104

蜘蛛之教蘇格蘭王勃羅斯六與英戰而不勝。其地盡喪，恢復乏術，遂匿茅屋以避兵。偃臥草薦，仰視承塵瞥見蜘蛛結網六經失敗。勃迴溯戰况嗟嘆而已。未幾蛛絲攀椽而上，兩端旣繫其網遂成。勃感奮而起，復與英戰，卒復故土。 Dòch aâm

Tri thuø chi giaùo Toâ Caùch Lan vöông Boät La Tö luïc döõ Anh chieán nhi baát thaéng. Kyø ñòa taän taùng, khoâi phuïc phaïp thuaät, toaïi naëc mao oác dó tî binh. Yeån ngoïa thaûo tieán, ngöôõng thò thöøa traàn, mieát kieán tri thuø kieát voõng, luïc kinh thaát baïi. Boät hoài toá chieán huoáng ta thaùn nhi dó. Vò kyû thuø ty phan chuyeân nhi thöôïng, löôõng ñoan kyù heä, kyø voõng toaïi thaønh. Boät caûm phaán nhi khôûi, phuïc döõ Anh chieán, toát phuïc coá thoå. 659

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Baøi hoïc con nheän Vua Boät La Tö nöôùc Toâ Caùch Lan1 saùu laàn ñaùnh vôùi quaân Anh maø ñeàu thaát baïi, ñaát ñai maát heát khoâng coøn caùch gì khoâi phuïc laïi, beøn aån naùu vaøo moät tuùp nhaø laù ñeå traùnh quaân binh. Naèm xeáp mình treân chieáu coû, oâng nhìn leân traàn nhaø, thoaùng thaáy con nheän ñan löôùi, saùu laàn bò thaát baïi. Boät nhôù laïi tình huoáng chieán söï chæ bieát than thôû maø thoâi. Chöa maáy choác, nheän maéc tô vaøo keøo maø boø leân, hai ñaàu buoäc xong, löôùi ñöôïc hoaøn thaønh. Boät caûm thaáy phaán khôûi, laïi ñöùng ra cuøng quaân Anh chieán ñaáu, cuoái cuøng khoâi phuïc ñöôïc ñaát nöôùc. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

蜘 TRI ° 蜘蛛 tri thuø: con nheän

蛛 THUØ ° ñöôïc duøng thay cho tri thuø 蜘蛛: con nheän

羅 LA ° löôùi baét chim – giaêng löôùi baét chim – söu taäp – tröng baøy ra – moät thöù haøng tô luïa – hoï ngöôøi 1

Boät La Tö, teân phieân aâm cuûa Robert Bruce, leân ngoâi vua nöôùc Scotland (phieân aâm laø Toâ Caùch Lan) vaøo thaùng 3 naêm 1306, laõnh ñaïo cuoäc chieán choáng laïi ngöôøi Anh vaø chòu nhieàu thaát baïi naëng neà trong nhöõng naêm ñaàu, nhöng oâng daàn daàn cuûng coá ñöôïc söùc maïnh vaø cuoái cuøng giaønh chieán thaéng troïn veïn vaøo naêm 1328 khi ngöôøi Anh phaûi chính thöùc coâng nhaän Scotland laø moät quoác gia ñoäc laäp. Bruce qua ñôøi ngay trong naêm sau ñoù, 1329.

660

BAØI 104

Töø ngöõ

ª la baùi, la baøn, la lieät, la maõ, voõng la (löôùi raäp), ñaïi la thieân Ñoàng aâm

邏 ñi tuaàn xeùt – daùng nuùi loanh quanh 鑼 caùi pheøn la baèng ñoàng, ñaùnh leân ñeå laøm hieäu (ñoàng la)

勝 THAÉNG ° laáy söùc maø khuaát phuïc ngöôøi – vöôït hôn, gioûi hôn, – ñoà trang söùc treân ñaàu – coù theå gaùnh vaùc ñöôïc (coâng vieäc) – toát ñeïp Töø ngöõ

ª thaéng baïi, thaéng caûnh, thaéng ñòa, thaéng ñoaït, thaéng lôïi, thaéng tích, thöøa thaéng, quyeát thaéng, danh thaéng

恢 KHOÂI ° to lôùn – laáy laïi ñöôïc nhöõng gì ñaõ maát Töø ngöõ

ª khoâi khoâi, khoâi phuïc Ñoàng aâm

魁 ñöùng ñaàu – cao lôùn – teân sao trong choøm sao Baéc ñaåu (khoâi ngoâ)

瑰 quyù baùu laï luøng – mai khoâi 玫瑰: hoa hoàng – moät loaïi ngoïc quyù

灰 tro – saéc xaùm 詼 ñuøa côït – nhaïo baùng (khoâi haøi) 661

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

乏 PHAÏP ° thieáu thoán – ngheøo tuùng – nhoïc meät Töø ngöõ

ª khuyeát phaïp, cuøng phaïp, baàn phaïp

匿 NAËC ° che giaáu khoâng cho ai bieát – troán, aån naáp Töø ngöõ

ª naëc danh, naëc danh ñaàu phieáu, aån naëc, taøng naëc Ñoàng aâm

諾 baèng loøng cho – tieáng ñeå toû yù baèng loøng, chaáp nhaän

暱 thaân thieát – gaàn guõi

偃 YEÅN ° ngaõ ngöûa – nghæ laøm – khoán ñoán Töø ngöõ

ª yeån ngoïa, yeån nguyeät, yeån qua, yeån öùc, yeån töùc, yeån vuõ tu vaên

臥 NGOÏA ° = 卧 naèm – vaät ñaët ôû tö theá naèm ngang – nghæ ngôi – deïp heát, thoâi Töø ngöõ

ª ngoïa bònh, ngoïa long, ngoïa trieàu, ngoïa taân thöôøng ñaûm 662

BAØI 104

薦 TIEÁN ° chieáu baèng coû – hieán daâng – coû, rôm cho suùc vaät aên – tieán cöû, giôùi thieäu Töø ngöõ

ª tieán cöû, tieán duïng, tieán hieàn, tieán thaân, tieán töûu

承 THÖØA ° nhaän chòu, vaâng theo – tieáp noái – höùng, ñoùn laáy – gaùnh chòu, gaùnh vaùc – thöøa dòp, noái tieáp theo – ngaên trôû, ngaên caám – giuùp ñôõ, phuï taù Töø ngöõ

ª thöøa aân, thöøa gia, thöøa giaùo, thöøa haønh, thöøa hoan, thöøa hö, thöøa leänh, thöøa löông, thöøa nhaøn, thöøa phaùt laïi, thöøa tieáp, thöøa töï

瞥 MIEÁT ° thoaùng thaáy, lieác nhìn qua

網 VOÕNG ° löôùi ñaùnh caù hoaëc saên thuù – coù hình nhö caùi löôùi – löôùi nheän Töø ngöõ

° voõng caàu, voõng la, voõng maïc

溯 TOÁ ° = 遡 ñi ngöôïc doøng – nhôù laïi vieäc ñaõ qua Töø ngöõ

ª toá nguyeân, truy toá, hoài toá 663

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

訴 toá caùo – keâu oan – noùi gieøm 素 luïa traéng – saéc traéng, trôn – nguyeân toá – voán coù töø tröôùc (yeáu toá)

做 laøm, taïo ra, nhö chöõ 爲 vi (toá khoå: laøm cho ngöôøi khaùc phaûi khoå)

絲 TY ° tô, sôïi tô – aâm thanh cuûa ñaøn duøng daây baèng tô – moät phaàn trong moät traêm ngaøn phaàn (möôøi ty laø moät haøo 毫, nghóa laø moät phaàn trong möôøi ngaøn phaàn), thöôøng chæ duøng vôùi yù laø moät phaàn raát nhoû Töø ngöõ

ª ty ñoàng, ty haøo, ty truùc

攀 PHAN ° keùo laïi – leo treøo – nöông theo, vòn theo Töø ngöõ

ª phan caàm loaïi, phan duyeân haønh, phan löu, phan vieân Ñoàng aâm

潘 nöôùc vo gaïo – hoï ngöôøi

端 ÑOAN ° ngay thaúng – môû ñaàu – ñaàu moái – nguyeân nhaân 664

BAØI 104

Töø ngöõ

ª ñoan chính, ñoan ñích, ñoan trang

繫 HEÄ ° troùi buoäc – treo leân – thuoäc vaøo nhau – cuõ ng duøng nhö chöõ 係 Töø ngöõ

ª quan heä, heä nieäm Ñoàng aâm

系 sôïi tô nhoû (heä thoáng, tinh heä) 係 buoäc laïi (heä soá, heä luïy, quan heä)

仰 NGÖÔÕNG ° ngaång maët leân – kính meán Töø ngöõ

ª ngöôõng voïng, chieâm ngöôõng, phuû ngöôõng, kính ngöôõng, tín ngöôõng

665

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 105

諸葛子瑜之驢三國時諸葛瑾字子瑜貌甚醜，靣長如驢。孫權欲戲之，一日權宴客，瑾與焉。權命人牽驢至，以木牌繫驢身，題曰︰諸葛子瑜。瑾無可如何也。時瑾之幼子亦在坐，立取筆續書之驢二字於其下。舉座皆曰︰此諸葛子瑜之驢也。權亦大笑，遂以驢賜之。 Dòch aâm

Gia1 Caùt Töû Du chi lö2 Tam quoác thôøi, Gia Caùt Caån töï Töû Du maïo thaäm xuù, dieän tröôøng nhö lö. Toân Quyeàn3 duïc hyù chi. Nhaát nhaät 1

Chöõ 諸 nguyeân ñoïc laø chö, nhöng trong hoï ngöôøi xöa nay vaãn quen ñoïc laø gia. Gia Caùt Caån laø anh cuûa Gia Caùt Löôïng, töùc Khoång Minh, moät vò quaân sö noåi tieáng thôøi Tam quoác. 2 Baøi naøy trích ôû saùch Tam quoác chí, moät boä tieåu thuyeát lòch söû laáy boái caûnh thôøi Tam quoác, moät giai ñoaïn lòch söû cuûa Trung Hoa vaøo khoaûng theá kyû thöù ba sau Coâng nguyeân, töùc laø cuoái ñôøi Haùn ñaàu ñôøi Taán. 3 Toân Quyeàn, vua nöôùc Ngoâ, moät trong ba nöôùc cuûa thôøi Tam quoác. Hai nöôùc kia laø nöôùc Thuïc cuûa Löu Bò vaø nöôùc Nguïy cuûa Taøo Thaùo (vôùi danh nghóa phoø nhaø Haùn).

666

BAØI 105

Quyeàn yeán khaùch, Caån döï yeân. Quyeàn meänh nhaân khieân lö chí, dó moäc baøi keä lö thaân, ñeà vieát: “Gia Caùt Töû Du”. Caån voâ khaû nhö haø daõ. Thôøi Caån chi aáu töû dieäc taïi toïa, laäp thuû buùt tuïc thö “chi lö” nhò töï ö kyø haï. Cöû toïa1 giai vieát: “Thöû Gia Caùt Töû Du chi lö daõ.” Quyeàn dieäc ñaïi tieáu,2 toaïi dó lö töù chi. Dòch nghóa

Con löøa cuûa Gia Caùt Töû Du Ñôøi Tam quoác, Gia Caùt Caån, töï laø Töû Du, töôùng maïo raát xaáu xí, maët daøi nhö maët löøa. Toân Quyeàn muoán ñuøa oâng ta. Moät ngaøy kia, Quyeàn baøy tieäc ñaõi khaùch, Caån coù ñeán döï tieäc. Quyeàn sai ngöôøi daét moät con löøa ñeán, laáy theû goã buoäc vaøo mình löøa, vieát leân laø: “Gia Caùt Töû Du”. Caån khoâng bieát laøm theá naøo. Luùc aáy ñöùa con nhoû cuû a Caån cuõng coù ngoài trong tieäc, lieàn laáy buùt vieát theâm vaøo maáy chöõ “Con löøa cuûa”. Cöû toïa ñeàu ñoïc thaáy laø: “Löøa cuûa Gia Caùt Töû Du”. Quyeàn cuõng cöôøi lôùn, beøn ñem con löøa ban cho oâng ta. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

葛 CAÙT ° caây saén – caây ñay – thöù daây boø – duøng trong hoï ngöôøi, hoï Gia Caùt Töø ngöõ

° qua caùt, caùt ñaøi 1

Cöû toïa: taát caû nhöõng ngöôøi ñeán tham gia moät söï kieän vôùi tö caùch laø khaùch môøi hoaëc ñeå chöùng kieán, nghe thaáy söï kieän aáy. 2 Ñaïi tieáu: chöõ ñaïi ôû ñaây laø traïng töø boå nghóa cho ñoäng töø tieáu ñi sau. Ñaïi tieáu laø caû cöôøi, cöôøi lôùn, cöôøi moät caùch thích chí.

667

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

割 caét phaàn ñaát – laáy dao maø caét 吉 (kieát) toát – traùi vôùi chöõ hung

瑜 DU ° moät thöù ngoïc – veû ñeïp cuûa ngoïc

驢 LÖ ° (loâ) con löøa

瑾 CAÅN ° moät thöù ngoïc ñeïp Ñoàng aâm

謹 caån thaän – khoâng daùm sô suaát – cung kính 槿 caây daâm buït 僅 chæ coù – nhöng chaúng qua

貌 MAÏO ° daùng maët – hình töôïng Töø ngöõ

ª dung maïo, dieän maïo, töôùng maïo Ñoàng aâm

冒 che – ñuïng chaïm ñeán – giaû maïo, giaû nhaän laø thaät 媢 ghen gheùt 帽 (maõo) caùi muõ

醜 XUÙ ° vieäc xaáu, traùi vôùi chöõ myõ 美 668

BAØI 105

Töø ngöõ

ª löu xuù, xuù aùc, xuù danh

牽 KHIEÂN ° daét, daãn – loâi, keùo ñi Töø ngöõ

ª khieân daãn, khieân lieân, khieân ngöu Ñoàng aâm

搴 nhoå – keùo leân

牌 BAØI ° (bi) taám baûng, taám bieån – nhaõn hieäu, baûng hieäu – baøi baïc – caùi moäc ñeå ñôõ teân – baøi vò ñeå thôø ngöôøi cheát Töø ngöõ

ª baøi vò, moân baøi, baø i hieäu Ñoàng aâm

排 cheâ bai – ñuoåi tröø – baøy ñaët – moät boä phaän trong quaân ñoäi (baøi trí, baøi baùc, baøi ngoaïi)

擺 baøy ñaët – lay ñoäng

宴 YEÁN ° vui veû – yeân nghæ – tieäc röôïu, tieäc vui Töø ngöõ

ª yeán hæ, yeán hoäi, yeán aåm, daï yeán 669

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

幼 AÁU ° con treû döôùi 10 tuoåi – non nôùt – traùi nghóa vôùi chöõ 長 tröôûng Töø ngöõ

ª aáu tró, ñoàng aáu, aáu nhi, aáu truøng

座 TOÏA ° (toøa) choã ngoài, gheá ngoài – giaù, neàn, ñeäm, ñeá ... noùi chung nhöõng thöù ñöôïc duøng laøm neàn ñeå ñaët ñoà vaät khaùc leân treân – ngoâi, toøa, ngoïn (duøng tröôùc moät soá danh töø ñeå ñeám, nhö moät ngoâi nhaø, moät toøa thaùp, moät ngoïn nuùi...) Töø ngöõ

ª toïa coát, chuû toïa, cöû toïa

續 TUÏC ° noái laïi – noái tieáp Töø ngöõ

ª lieân tuïc, ñoaïn tuïc, tieáp tuïc Ñoàng aâm

俗 thoùi quen – thoâ tuïc – traàn theá

670

BAØI 106

石毫吏杜甫暮投石毫村有吏夜捉人老翁踰牆走老婦出門迎吏呼一何怒婦啼一何苦見婦前致辭三男鄴城戍一男附書至二男新戰死存者且偷生死者長已矣 671

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

室中更無人惟有乳下孫有子母未去出入無完裙老嫗力雖衰請從吏夜歸急應河陽役猶得備晨炊夜久語聲絶如聞泣聲咽天明登前途獨與老翁別。 Dòch aâm

Thaïch Haøo laïi

Ñoã Phuû1 Moä ñaàu Thaïch Haøo thoân, Höõu laïi1 daï troùc nhaân. 1

Vôùi baøi thô naøy cuøng nhieàu baøi khaùc coù tính caùch thôøi söï vaø cuõng moät gioïng thô thöông ñôøi nhö theá, Ñoã Phuû ñöôïc meänh danh laø nhaø thô cuûa ñaùm daân cuøng.

672

BAØI 106

Laõo oâng du töôøng taåu, Laõo phuï xuaát moân ngheânh, Laïi hoâ nhaát haø noä, Phuï ñeà nhaát haø khoå;2 Kieán phuï tieàn tri töø; Tam nam Nghieäp thaønh thuù, Nhaát nam phuï thö chí, Nhò nam taân chieán töû, Toàn giaû thaû du sinh, Töû giaû tröôøng dó hó. Thaát trung caùnh voâ nhaân, Duy höõu nhuõ haï toân, Höõu töû maãu vò khöù, Xuaát nhaäp voâ hoaøn quaàn. Laõo aãu löïc tuy suy, Thænh tuøng laïi daï quy, Caáp öùng Haø Döông dòch, Do ñaéc bò thaàn xuy! Daï cöõu ngöõ thanh tuyeät, Nhö vaên khaáp thanh yeát, Thieân minh ñaêng tieàn ñoà, Ñoäc döõ laõo oâng bieät.

Laïi: ngöôøi laøm vieäc trong nha moân, thöøa haønh meänh leänh do vò quan ñöùng ñaàu ñöa ra. 2 Nhaát haø noä, nhaát haø khoå: chöõ nhaát vöøa coù nghóa laø raát möïc, vöøa haøm yù kinh thaùn khi duøng tröôùc chöõ haø. Hai caâu thô: “Laïi hoâ nhaát haø noä, phuï ñeà nhaát haø khoå” haøm nghóa: “Keû laïi keâu sao maø giaän döõ theá, ngöôøi ñaøn baø keâu ca sao maø khoå sôû theá.”

673

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Keû laïi thoân Thaïch Haøo Toái gheù laïi nghæ taïi ñoàn Thaïch Haøo, Coù keû laïi baét ngöôøi ban ñeâm OÂng giaø voït töôøng chaïy, Baø giaø ra cöûa ñoùn, Keû laïi la quaùt giaän döõ, Baø giaø keâu ca sao khoå sôû theá. Nghe baø giaø baøy toû noãi nieàm: “Ba ñöùa con trai ñi thuù ôû Nghieäp thaønh, Vöøa coù moät ñöùa ñem thö ñeán, Noùi hai ñöùa vöøa môùi cheát traän, Ñöùa coøn thì soáng troäm (ñöôïc ngaøy naøo hay ngaøy aáy), Ñöùa cheát thì thoâi bieàn bieät muoân ñôøi. Neân baây giôø trong nhaø khoâng ngöôøi, Chæ coù ñöùa chaùu coøn buù, Vì coù con daïi meï khoâng ñi ñaâu ñöôïc, Hôn nöõa ra vaøo khoâng coù quaàn laønh. Giaø naøy söùc tuy keùm, Nhöng cuõng xin theo quan laïi veà ñoàn trong ñeâm nay, Ñeå kòp cung öùng vaøo vieäc quaân ñaát Haø Döông. Coù theå sung vaøo vieäc thoåi côm sôùm cho quaân só.” Ñeâm khuya tieáng noùi vaúng ñi töø laâu, Döôøng nhö nghe coù tieáng khoùc aám öùc. Trôøi saùng leân ñöôøng ra ñi, Chæ töø bieät moät mình oâng giaø. 674

BAØI 106

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

吏 LAÏI ° chöùc vuï phuï thuoäc, thöøa haønh trong nha moân – laøm vieäc quan Töø ngöõ

ª quan laïi, laïi boä, laïi muïc, thö laïi

捉 TROÙC ° baét laáy – naém laáy Töø ngöõ

ª troùc long (thaày ñòa lyù ), troùc naõ, troùc phaùt

翁 OÂNG ° tieáng goïi, toân xöng ngöôøi giaø – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª laõo oâng, toân oâng, tieân oâng

踰 DU ° vöôït qua

牆 TÖÔØNG ° böùc töôøng xaây baèng gaïch Töø ngöõ

ª töôøng bích, moân töôøng 675

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

迎 NGHEÂNH ° (nghinh) ngheânh tieáp, ñoùn röôùc – phía tröôùc maët – ñoaùn tröôùc yù ngöôøi khaùc Töø ngöõ

ª hoan ngheânh, ngheânh xuaân, ngheânh ñòch, ngheânh phong, ngheânh hoân, toáng cöïu ngheânh taân

辭 TÖØ ° lôøi vaên, ngoân töø – töø choái, khoâng nhaän – toá caùo – moät theå vaên coå cuûa Trung Hoa – moät theå thô coå cuûa Trung Hoa – quôû traùch, khieån traùch Töø ngöõ

ª töø bieät, töø chöùc, töø giaõ, töø nhöôïng, töø hoân

男 NAM ° con trai – ñaøn oâng – töôùc vò nhoû nhaát trong naêm töôùc: coâng töôùc, haàu töôùc, baù töôùc, töû töôùc vaø nam töôùc Töø ngöõ

ª nam heä, nam thanh nöõ tuù, nam nöõ höõu bieät

鄴 NGHIEÄP ° teân moät huyeän ngaøy xöa cuûa Trung Hoa, nay thuoäc tænh Hoà Nam – hoï ngöôøi Ñoàng aâm

業 ngaønh ngheà – sôï haõi – ñaõ roài – laøm ngheà

附 PHUÏ ° nhôø, döïa vaøo – göûi cho – theâm vaøo 676

BAØI 106

Töø ngöõ

ª phuï caän, phuï caáp, phuï dung, phuï löu

偷 DU ° (thaâu) laáy troäm – caåu thaû Töø ngöõ

ª du an

乳 NHUÕ ° caùi vuù – söõa tieát ra töø vuù – cho con buù – con thuù môùi sanh Töø ngöõ

ª nhuõ danh, nhuõ maãu, nhuõ cam

完 HOAØN ° toaøn veïn, ñaày ñuû – xong, heát – hoaøn taát, hoaøn thaønh – hoï ngöôøi – giao, noäp, ñoùng (thueá) Töø ngöõ

ª hoaøn bò, hoaøn hoàn, hoaøn keá, hoaøn myõ

裙 QUAÀN ° caùi quaàn, caùi vaùy Töø ngöõ

ª y quaàn, hoàng quaàn

嫗 AÅU ° baø laõo, baø giaø 677

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

歐 aåu ñaû: ñaùnh loän 嘔 möûa (aåu taû)

急 CAÁP ° mau gaáp – khaån thieát Töø ngöõ

ª caáp baùo, caáp nhieät, caáp tieán, caáp bieán, caáp toác

炊 XUY ° thoåi löûa cho chaùy buøng leân – naáu aên, naáu beá p Töø ngöõ

ª xuy phaïn, phanh xuy

途 ÑOÀ ° ñöôøng ñi, con ñöôøng – ñöôøng loái, höôùng ñi, muïc ñích theo ñuoåi Töø ngöõ

ª ñaïo ñoà, loä ñoà, tröôøng ñoà tri maõ löïc

678

BAØI 107

鷸蚌相爭趙伐燕。蘇代爲燕謂惠王曰︰今者臣來過易水蚌方出曝而鷸啄其肉。蚌合而拑其喙。鷸曰︰今日不雨，明日不雨即有死蚌。蚌亦謂鷸曰︰今日不出，明日不出即有死鷸。兩者不肯相捨，漁者得而幷擒之。今趙且伐燕，燕趙久相支以弊大衆。臣恐強秦之爲漁父者。故願大王熟思之。惠王曰︰善。 Dòch aâm

Duaät baïng töông tranh1 Trieäu phaït Yeân,2 Toâ Ñaïi3 vò Yeân vò Hueä vöông vieát: “Kim giaû thaàn lai, quaù Dòch thuûy,4 baïng phöông xuaát boäc 1

Baøi naøy trích trong Chieán quoác saùch. Trieäu vaø Yeân laø hai nöôùc chö haàu ñôøi Chieán quoác. Nöôùc Yeân ôû veà mieàn baéc Trung Hoa, Baéc Kinh ngaøy nay chính laø kinh ñoâ cuûa nöôùc Yeân ngaøy xöa. 3 Toâ Ñaïi laø moät bieän só thôøi Chieán quoác, em cuûa Toâ Taàn. Toâ Taàn laø ngöôøi khôûi xöôùng thuyeát Hôïp tung ñöôïc caùc nöôùc chö haàu tin theo vaø phong oâng laøm töôùng quoác caû 6 nöôùc, cuøng lieân minh choáng laïi nöôùc Taàn. 4 Soâng Dòch naèm giöõa hai nöôùc Yeân Trieäu, thuoäc veà ñòa phaän tænh Haø 2

679

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

nhi duaät traùc kyù nhuïc. Baïng hôïp nhi kieàm kyø ueá. Duaät vieát: ‘Kim nhaät baát vuõ, minh nhaät baát vuõ, töùc höõu töû baïng.’ Baïng dieäc vò duaät vieát: ‘Kim nhaät baát xuaát, minh nhaät baát xuaát, töùc höõu töû duaät.’ Löôõng giaû baát khaúng töông xaû. Ngö giaû ñaéc nhi tinh caàm chi. Kim Trieäu thaû phaït Yeân, Yeân Trieäu cöõu töông chi dó teä ñaïi chuùng. Thaàn khuûng cöôøng Taàn chi vi ngö phuû daõ. Coá nguyeän ñaïi vöông thuïc tö chi.” Hueä vöông vieát: “Thieän.” Dòch nghóa

Coø trai tranh nhau Nöôùc Trieäu ñaùnh nöôùc Yeân, Toâ Ñaïi vì nöôùc Yeân ñeán noùi vôùi vua Hueä vöông (nöôùc Trieäu) raèng: “Chuyeán naøy thaàn (töø nöôùc Yeân) ñeán ñaây ñi ngang qua soâng Dòch (ñöôïc chöùng kieán moät vieäc): Coù con trai ñang haù voû phôi naéng, con coø moå vaøo thòt. Trai kheùp voû keïp laáy moû coø. Coø noùi: ‘Hoâm nay khoâng möa, ngaøy mai khoâng möa, taát con trai phaûi cheát.’ Con trai cuõng baûo con coø raèng: ‘Ngaøy nay khoâng ruùt moû ra ñöôïc, ngaøy mai khoâng ruùt moû ra ñöôïc, taát con coø phaûi cheát.’ Hai con vaät khoâng chòu buoâng tha nhau, oâng laõo ñaùnh caù (gaëp) baét luoân caû caëp. Nay nöôùc Trieäu ñaùnh nöôùc Yeân, Yeân Trieäu cuøng choáng cöï nhau laâu ngaøy maø laøm cho daân chuùng meät moûi cheát choùc, thaàn e raèng nöôùc Taàn maïnh meõ kia seõ laøm oâng laõo ñaùnh caù vaäy. Neân raát mong nhaø vua nghó laïi.” Vua Hueä vöông khen phaûi.

Baéc ngaøy nay.

680

BAØI 107

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

鷸 DUAÄT ° con coø Töø ngöõ

ª duaät baïng töông trì (xuaát phaùt töø caâu chuyeän trong baøi naøy) Ñoàng aâm

矞 ñeïp toát 遹 tuaân theo – thuaät baøy

蚌 BAÏNG ° con trai – con ngao Töø ngöõ

ª baïng chaâu, baïng thai, laõo baïng sinh chaâu (con trai giaø sinh ngoïc, duøng chuùc möøng ngöôøi ñaõ lôùn tuoåi sinh con quyù)

燕 YEÁN ° con chim eùn – yeân laëng – uoáng röôïu Töø ngöõ

ª yeán oanh, yeán saøo, yeán töôùc xöû ñöôøng

曝 BOÄC ° phôi naéng Töø ngöõ

ª boäc boái, boäc hieán, boäc nhöït 681

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

暴 phôi ra (boäc loä) 爆 phaùo noå – ñaïn noå (boäc phaùt) 瀑 nöôùc treân nuùi chaûy xuoáng (boäc boá: thaùc nöôùc) 僕 ñaày tôù – tieáng töï khieâm xöng (noâ boäc)

啄 TRAÙC ° moå, caùch aên cuûa loaøi chim – caùi moû chim Töø ngöõ

ª nhaát traùc: moät mieáng aên Ñoàng aâm

卓 cao – ñöùng thaúng (traùc kieán) 琢 maøi ngoïc – trau gioài (ngoïc baát traùc baát thaønh khí) 斲 ñeõo caây

拑 KIEÀM ° = 鉗 caùi kìm – haõm, chaën laïi, hieáp giöõ laáy – caëp, keïp, duøng kìm ñeå giöõ chaët laïi Töø ngöõ

ª kieàm cheá, kieàm haõm

喙 UEÁ ° caùi mieäng, caùi moàm, – moû chim – baøn noùi – thôû ngaén hôi Töø ngöõ

ª ueá tröôøng tam xích (moû daøi ba thöôùc: yù noùi ngöôøi hay noùi nhaûm, noùi nhieàu) 682

BAØI 107

漁 NGÖ ° ngöôøi ñaùnh baét caù, caâu caù Töø ngöõ

ª ngö phuû, ngö nhaân ñaéc lôïi, ngö oâng, ngö nghieäp

肯 KHAÚNG ° vui loøng, nhaän, chòu – ñoàng yù vôùi ñieàu gì – thöôøng hay xaûy ra Töø ngöõ

ª khaúng ñònh, khaúng quyeát, khaúng nhaän

幷 TÍNH ° (tinh) kieâm hôïp, cuøng nhau – ñeàu, cuøng – vöù t boû Töø ngöõ

ª thoân tính, kieâm tính

弊 TEÄ ° hö, xaáu – toài teä – raùch röôùi, khoâng coøn laønh laën – khoán khoù Töø ngöõ

ª teä baïc, teä chính, teä tuïc, ñoài teä, hö teä, bì teä

683

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 108

林肯寒微時林肯嘗爲某店僱員。一日有某婦來店購物。林肯稱量旣畢，合計美金二元零六分二釐半。婦照數付之，領物而去。及夜林肯結賬檢查賬目，始悉曾向某婦多取四分。心甚怏怏，即於黑夜冒雨走三四里送還之。 Dòch aâm

Laâm Khaúng haøn vi thôøi1 Laâm Khaúng thöôøng vi moã ñieám coá vieân, nhaát nhaät höõu moã phuï lai ñieám caáu vaät. Laâm Khaúng xöùng löôïng kyù taát, hôïp keá Myõ kim nhò nguyeân linh luïc phaân nhò ly baùn.2 Phuï chieáu soá phoù chi, laõnh vaät nhi khöù. Caäp daï Laâm Khaúng kieát tröôùng kieåm tra tröôùng muïc, thuûy taát taèng höôùng moã phuï ña thuû töù phaân, taâm thaäm öôûng öôûng, töùc ö haéc daï maïo vuõ taåu tam töù lyù toáng hoaøn chi. 1

Baøi naøy trích trong Taân tuyeån quoác vaên giaùo khoa thö. Laâm Khaúng, phieân aâm teân cuûa toång thoáng Hoa Kyø Abraham Lincoln, moät vò toång thoáng coù coâng trong vieäc giaûi phoùng noâ leä da ñen vaøo giöõa theá kyû thöù 19. 2 Luïc phaân nhò ly: phaân laø moät phaàn möôøi cuûa ñôn vò, ly laø moät phaàn traêm Ñoái vôùi ñoàng ñoâ-la thì phaân töùc laø haøo hay caéc, coøn ly töùc laø xu.

684

BAØI 108

Dòch nghóa

Laâm Khaúng thuûa haøn vi Laâm Khaúng töøng giuùp vieäc ôû moät tieäm buoân noï. Moät ngaøy kia, coù baø ñeán tieäm mua ñoà. Laâm Khaúng caân löôøng xong, tính goäp laïi laø ñoâ-la leû saùu haøo hai xu röôõi. Baø aáy theo ñuùng soá traû tieàn roài nhaän ñoà ra veà. Ñeán toái, Laâm Khaúng coäng soå, kieåm tra laïi soå saùch môùi roõ laø ñaõ laáy troäi cuûa baø aáy boán haøo, trong loøng raát khoù chòu, beøn ngay giöõa ñeâm toái, daàm möa ñi suoát ba boán daëm ñöôøng ñeå traû laïi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

店 ÑIEÁM ° tieäm buoân, nôi baùn haøng Töø ngöõ

ª thöông ñieám, töûu ñieám, phaïn ñieám Ñoàng aâm

墊 = 垫 chìm xuoáng – neäm boâng ñeå ngoài hoaë c döïa – öùng tieàn tröôùc ñeå quyeát toaùn sau – cheát ñuoái

玷 hoøn ngoïc coù veát – ñieàu laàm loãi – khieám khuyeát (ñieám nhuïc) 坫 buïc ñaát ñeå cuùng teá – goùc nhaø

僱 COÁ ° ngöôøi laøm thueâ, ngöôøi giuùp vieäc – thueâ ngöôøi laøm Töø ngöõ

ª coá coâng (thueâ thôï) 685

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

購 CAÁU ° mua haøng Töø ngöõ

ª caáu maõi

稱 XÖÙNG ° (xöng) caân – caùi caân – thích ñaùng Töø ngöõ

ª xöùng chöùc, xöùng yù, xöùng hôïp, danh xöùng kyø thöïc Ñoàng aâm

秤 caùi caân

量 LÖÔÏNG ° ñong löôøng, ño löôøng – dung löôïng, söùc chöùa – soá löôïng Töø ngöõ

ª ñoä löôïng, dung löôïng, phaåm löôïng, löôïng löïc, löôïng vuõ bieåu Ñoàng aâm

諒 ñoaùn chaéc, nghó raèng – khoan thöù, chaâm chöôùc (löôïng thöù, löôïng tình)

亮 saùng, boùng – saùng leân – thaønh tín – phuï taù, phoø giuùp (minh löôïng)

兩 laïng, ñôn vò ño löôøng nhoû hôn caân (theo caân xöa laø moät phaàn möôøi saùu caân, theo caân môùi laø moät phaàn möôøi) 686

BAØI 108

畢 TAÁT ° xong, heát – ñeàu, heát thaûy, taát caû – teân sao trong nhò thaäp baùt tuù Töø ngöõ

ª taát nieân, taát caùnh, taát löïc, söï taát, taát nghieäp

元 NGUYEÂN ° khôûi ñaàu, baét ñaàu, ñaàu tieân – ngöôøi ñöùng ñaàu, caàm ñaàu – ñoàng baïc – moät trieàu vua Trung Hoa Töø ngöõ

ª nguyeân ñaùn, nguyeân laõo, nguyeân huaân, nguyeân saéc, nguyeân khí, nguyeân nieân, kyû nguyeân

零 LINH ° soá leû – soá khoâng – rôi ruïng, taøn taï – chuyeän vaët, leû teû Töø ngöõ

ª ñieâu linh, linh laïc, linh thuï (baùn leû)

釐 LY ° chænh lyù, söûa sang – nhoû beù – cai trò – moät phaàn möôøi cuûa phaân Töø ngöõ

ª ly caùch (söûa ñoåi laïi)

數 SOÁ ° (soå) soá ñeám, con soá – pheùp tính toaùn, moân toaùn hoïc pheùp taéc, quy luaät – taøi ngheä – vaän meänh 687

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª soá muïc, soá hieäu, soá hoïc, voâ soá, tích soá, ñònh soá, heä soá, soá phaän.

領 LAÕNH ° (lónh) caùi coå – coå aùo – chieác, caùi... – ñieàu khieån, ñoác suaát moïi vieäc – nhaän laõnh, nhaän laáy – hieåu ñöôïc söï chæ baûo, daïy doã Töø ngöõ

ª laõnh tuï, laõnh ñaïo, thoï laõnh, laõnh hoùa giao ngaân, laõnh binh, thoáng laõnh, laõnh thoå, laõnh vöïc Ñoàng aâm

冷 laïnh leõo – laïnh nhaït – thanh nhaøn (laõnh ñaïm) 嶺 ngoïn nuùi – ñænh nuùi coù ñöôøng ñi (Nguõ laõnh)

付 PHOÙ ° caáp cho, trao cho, giao phoù cho – chi tieâu tieà n baïc Töø ngöõ

ª giao phoù, phoù thaùc, phaân phoù Ñoàng aâm

傅 giuùp ñôõ, phuï vôùi – thaày daïy (thaùi phoù ) 副 baäc thöù, giöõ cöông vò phoù – phuï taù, giuùp ñôõ – xöùng hôïp vôùi – moät boä, moät ñoâi (phoù töôùng, phoù chuû tòch)

訃 baùo tang, baùo tin coù ngöôøi cheát (caùo phoù) 赴 tôùi döï, ñeán (phoù hoäi, phoù nhieäm) 688

BAØI 108

賬 TRÖÔÙNG ° = 帳 soå saùch, tính soå saùch Töø ngöõ

ª tröôùng muïc, tröôùng baï (soå saùch) Ñoàng aâm

悵 buoàn baõ (truø tröôùng) 漲 nöôùc lôùn – phoàng to leân (baønh tröôùng) 脹 buïng lôùn phình leân – phuø thuûng (thuûy tröôùng) 帳 giaêng maøn – caùi maøn (tröôùng haï)

查 TRA ° tra, xeùt, tìm kieám (查字典 tra töï ñieån) – soaùt laïi, kieåm soaùt Töø ngöõ

ª kieåm tra, tra khaûo, tra vaán Ñoàng aâm

渣 baõ, phaàn coøn laïi sau khi ñaõ eùp heát nöôùc ra (tra teã)

冒 MAÏO ° (maëc) che truøm – xoâng pha khoâng e sôï – giaû maïo – haáp taáp, voäi vaøng, laøm böøa Töø ngöõ

ª maïo hieåm, maïo phaïm, maïo danh, giaû maïo, maïo muoäi

檢 KIEÅM ° tra tìm, kieåm tra – kieàm cheá – kieåm ñieåm – haïn cheá, giöõ ôû möùc thích hôïp 689

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª kieåm tra, kieåm ñieåm, kieåm soaùt, kieåm thaûo, haïnh kieåm, kieåm duyeät Ñoàng aâm

臉 (chieåm) goø maù 瞼 mí maét BAØI 109

物類平等齊田氏祖於庭，食客千人。中坐有獻魚雁者。田氏視之乃歎曰︰天之於民厚矣，殖五穀，生魚鳥以爲之用。衆客和之如響。鮑氏之子，年十二，進曰︰不如君言。天地萬物與我並生，類也。類無貴賤，徒以大小智力而相制，迭相食，非相爲而生之。人取可食者食之，豈天本爲人而生之。且蚊蚋噆人𦠄膚，虎狼食人肉，豈天本爲蚊蚋生人，爲虎狼生肉者哉。 690

BAØI 109

Dòch aâm

Vaät1 loaïi bình ñaúng2

Teà Ñieàn thò3 toå4 ö ñình, thöïc khaùch thieân nhaân. Trung toïa höõu hieán ngö nhaïn giaû. Ñieàn thò thò chi, naõi thaùn vieát: “Thieân chi ö daân haäu hó, thöïc nguõ coác, sinh ngö ñieåu dó vi chi duïng. Chuùng khaùch hoïa chi nhö höôûng. Baøo thò chi töû, nieân thaäp nhò, tieán vieát: “Baát nhö quaân ngoân. Thieân ñòa vaïn vaät döõ ngaõ tònh sinh, loaïi daõ. Loaïi voâ quyù tieän, ñoà dó ñaïi tieåu5 trí löïc nhi töông cheá, ñieät töông thöïc, phi töông vò nhi sinh chi. Nhaân thuû khaû thöïc giaû thöïc chi, khôûi thieân baûn vò nhaân nhi sinh chi. Thaû vaên nhueá traám nhaân cô phu, hoå lang thöïc nhaân nhuïc, khôûi thieân baûn vò vaên nhueá sinh nhaân, vò hoå lang sinh nhuïc giaû tai.”6

Chöõ vaät ôû ñaây chæ chung vaïn loaïi sinh ra trong trôøi ñaát, bao haøm caû loaøi ngöôøi, phaûi taïm dòch laø muoân loaøi ñeå khoâng sai yù. 2 Baøi naøy trích ôû Taân tuyeån Quoác vaên giaùo khoa thö. 3 Chöõ thò chæ hoï ngöôøi, Ñieàn thò laø nhaø hoï Ñieàn. Hoï cuøng ñi vôùi teân thì goïi laø 姓 tính, nhö trong 姓名 tính danh, coøn chæ chung taát caû hoï haøng thaân thuoäc thì goïi laø 族 toäc, nhö trong caùc tieáng gia toäc, toäc thuoäc. 4 Toå: leã cuùng oâng baø, hoaëc leã cuùng thaàn tröôùc khi ñi xa. Ngöôøi xöa tröôùc luùc xuaát haønh coù baøy leã cuùng thaàn ñöôøng saù, ñôøi sau nhaân theo ñoù thöôøng baøy tieäc röôïu ñaõi khaùch tröôùc khi ñi xa. Chöõ toå trong baøi laø chæ tieäc röôïu ñaõi khaùch. 5 Hai chöõ ñaïi tieåu cuøng boå nghóa cho hai chöõ trí löïc theo sau, neân hieåu ñuû laø ñaïi trí, tieåu trí, ñaïi löïc, tieåu löïc. Nhöng theo yù caû caâu maø hieåu thì muoán chæ bao goàm moïi khaû naêng töø khoân ngoan ñeán ngu muoäi, töø maïnh meõ ñeán yeáu ôùt, vì theá taïm dòch laø “trí khoân vaø söùc maïnh khaùc bieät”. 6 Hoï Ñieàn naém giöõ chöùc töôùng quoác nöôùc Teà, laø moät toäc hoï vöøa giaøu coù vöøa quyeàn theá, neân vieäc quan khaùch phuï hoïa theo laø deã hieåu. Ñieàu kyø laï laø moät ñöùa beù 12 tuoåi daùm leân tieáng noùi ngöôïc laïi, maø laäp luaän laïi saéc beùn, chaéc chaén, khoâng choã naøo coù theå baét beû ñöôïc.

691

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Muoân loaøi ñeàu bình ñaúng Hoï Ñieàn ôû nöôùc Teà cuùng toå, baøy tieäc ngoaøi saân, khaùch ñeán döï ñoâng ñeán nghìn ngöôøi. Trong soá khaùch coù ngöôøi mang caù vaø chim nhaïn ñeán bieáu. Hoï Ñieàn nhìn ñoà bieáu maø ca ngôïi raèng: “Trôøi ñoái vôùi loaøi ngöôøi thaät laø haäu tình, ñaõ sinh naêm gioáng luùa, laïi sinh chim caù ñeå giuùp thöùc aên cho ngöôøi.” Quan khaùch ñeàu nhao nhao phuï hoïa theo. Ñöùa con nhaø hoï Baõo, môùi möôøi hai tuoåi, thöa raèng: “Khoâng ñuùng nhö lôøi ngaøi noùi. Vaïn vaät trong trôøi ñaát cuøng sinh ra vôùi chuùng ta, cuøng trong muoân loaøi. Muoân loaøi khoâng coù cao quyù hay heøn haï, chæ laáy trí khoân vaø söùc maïnh khaùc bieät maø cheá ngöï nhau, cuøng aên thòt laãn nhau, khoâng phaûi vì nhau maø sinh ra. Loaøi ngöôøi duøng vaät naøo aên ñöôïc maø aên, haù phaûi ñaâu trôøi coát vì ngöôøi maø sinh ra vaät? Vaû laïi, loaøi muoãi, loaøi ve huùt maùu nôi da thòt ngöôøi, loaøi coïp, loaøi soùi aên thòt ngöôøi, phaûi ñaâu trôøi coát vì loaøi muoãi, ve maø sinh loaøi ngöôøi, vì gioáng coïp, soùi maø sinh thòt ngöôøi ñaáy ö?” GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

祖 TOÅ ° oâng baø, ngöôøi sinh ra cha meï – toå tieân, oâng baø töø nhieàu ñôøi tröôùc – ngöôøi saùng nghieäp, ngöôøi xöôùng khôûi ra moät hoïc thuyeát, moät toân giaùo – noi theo ñaïo ngöôøi tröôùc – leã cuùng thaàn ñöôøng saù Töø ngöõ

ª toå khaûo, toå maãu, toå phuï, toå tieân, giaùo toå, toå toâng 692

BAØI 109

獻 HIEÁN ° daâng phaåm vaät cho ngöôøi treân – ngöôøi hieàn taøi Töø ngöõ

ª coáng hieán, hieán thaân, hieán keá, vaên hieán

厚 HAÄU ° saâu daøy, haäu hó, noùi veà caùch ñoái xöû, tieáp ñaõi, traùi nghóa vôùi 薄 baïc – nhieàu, doài daøo, toát ñeïp hôn Töø ngöõ

ª haäu tình, haäu yù, noàng haäu, haäu ñaõi, troïng haäu

殖 THÖÏC ° sinh soâi, naûy nôû – sinh lôïi Töø ngöõ

ª thöïc daân, phoàn thöïc, sinh thöïc

穀 COÁC ° caùc thöù haït luùa, haït baép, haït keâ... ñeàu goïi laø coác – aên löông – laønh, toát Töø ngöõ

ª nguõ coác, coác loaïi, coác khí, baát coác

和 HOØA ° hoøa hôïp nhau – hoøa nhaõ, eâm dòu – deïp boû tranh chaáp, laøm hoøa Töø ngöõ

ª hoøa bình, hoøa haûo, hoøa hôïp, hoøa thuaän, hoøa öôùc, ñieàu hoøa, dung hoøa 693

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

賤 TIEÄN ° ñeâ heøn, heøn haï, thaáp keùm – coi khinh, xem nheï – tieáng töï haï mình vôùi yù khieâm toán, khieâm nhöôïng Töø ngöõ

ª baàn tieän, ñeâ tieän, tieän thieáp, tieän só

迭 ÑIEÄT ° daàn daø – laàn löôït, thay theá nhau – xaâm laán – thoaùt ra, soång ra Töø ngöõ

ª ñieät höng (laàn löôït theo nhau daáy leân) Ñoàng aâm

跌 vaáp teù – sai laàm 侄 chaùu goïi baèng chuù hoaëc baùc

蚊 VAÊN ° con muoãi

蚋 NHUEÁ ° loaøi ve, baùm treân da ñeå huùt maùu ñoäng vaät

噆 THAÛN ° duøng raêng maø caén – chích, ñoát (noùi veà loaøi muoãi reäp ñoát huùt maùu ngöôøi)

肌 CÔ ° = � baép thòt – lôùp da beân ngoaøi thòt 694

BAØI 110

Töø ngöõ

ª cô nhuïc, cô theå

膚 PHU ° da ngoaøi – naèm phía ngoaøi – thòt heo – thòt thaùi nhoû Töø ngöõ

ª bì phu

BAØI 110

不爲左右治民西門豹爲鄴令以廉潔治民而簡其左右。左右因惡之。居期年，上計。君收其璽。豹自請曰︰臣昔者不知所以治鄴，今臣得知矣。願請璽復以治鄴。不當，請伏斧鑕之罪。文侯復與之。豹因重斂百性急事左右。期年上計。文侯迎而拜之。豹對曰︰往年臣爲君治鄴而君奪臣璽。今臣爲左右治鄴而君拜臣。臣不能治矣。遂納璽而去。 695

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Baát vò taû höõu trò daân1 Taây Moân Baùo2 vi Nghieäp leänh, dó lieâm khieát trò daân nhi giaûn kyø taû höõu.3 Taû höõu nhaân oá chi. Cö cô nieân, thöôïng keá.4 Quaân thu kyø tyû. Baùo töï thænh vieát: “Thaàn tích giaû baát tri sôû dó trò Nghieäp, kim thaàn ñaéc chi hó. Nguyeän thænh tyû, phuïc dó trò nghieäp, baát ñöông, thænh phuïc phuû chaát chi toäi.” Vaên haàu5 phuïc döõ chi. Baùo nhaân troïng lieãm baùch tính, caáp söï taû höõu. Cô nieân, thöôïng keá. Vaên haàu ngheânh nhi baùi chi. Baùo ñoái vieát: “Vaõng nieân thaàn vò quaân trò Nghieäp6 nhi quaân ñoaït thaàn tyû. Kim thaàn vò taû höõu trò Nghieäp, nhi quaân baùi thaàn. Thaàn baát naêng trò hó.” Toaïi naïp tyû nhi khöù. Dòch nghóa

Khoâng vì keû taû höõu maø trò daân Taây Moân Baùo laøm quan leänh ñaát Nghieäp, laáy söï lieâm khieát trò daân maø leã laït sô saøi ñoái vôùi keû haàu caän hai beân 1

Baøi naøy trích trong Xuaân thu chieán quoác dò töø. Taây Moân Baùo: moät hieàn só ñôøi Chieán quoác, gioûi vieäc cai trò daân, töøng vì daân chuùng maø baøi tröø huû tuïc. 3 Giaûn kyø taû höõu: vì laáy thueá ít laïi khoâng nhaän hoái loä neân khoâng ñuû tieàn ñeå saém leã vaät cho caùc quan haàu caän cuûa vua. Chöõ kyø ôû ñaây khoâng thay cho Taây Moân Baùo maø thay cho vua, töùc Vaên haàu. 4 Cö cô nieân, thöôïng keá (cô nieân: ñuû moät naêm, giaùp naêm, thöôïng keá: taâu trình leân vua, keøm theo lôøi bình phaåm, khen cheâ): Caâu naøy goàm hai meänh ñeà ñoäc laäp vôùi hai chuû töø aån duïng khaùc nhau. 5 Töùc laø vua nöôùc Nguïy. 6 Vò quaân trò Nghieäp: laáy ñöùc lieâm khieát trò daân, ñöôïc daân meán chuoäng, nhö vaäy hoï seõ trung thaønh vôùi vua, neân noùi vì nhaø vua maø cai trò daân chuùng ôû ñaát Nghieäp. 2

696

BAØI 110

nhaø vua. Keû haàu caän nhaân ñoù gheùt oâng ta. OÂng giöõ chöùc ñöôïc moät naêm, hoï taâu baåm leân vua, vua thu hoài aán tín. Baùo töï xin vôùi vua raèng: “Thaàn tröôùc ñaây khoâng bieát caùch cai trò ñaát Nghieäp, baây giôø thì thaàn bieát roài. Mong nhaø vua cho nhaän laïi aán tín ñeå laïi cai trò ñaát Nghieäp. Neáu khoâng laøm noåi thì xin chòu toäi gia hình.” Vaên haàu giao aán laïi cho oâng ta. Baùo beøn ñaùnh thueá naëng traêm hoï ñeå cung phuïng keû haàu caän hai beân vua. Heát naêm, boïn naøy taâu baåm leân vua,1 Vaên Haàu ñoùn röôùc oâng veà maø toû loøng baùi phuïc. Baùo thöa raèng: “Naêm qua thaàn vì vua cai trò ñaát Nghieäp maø vua laïi ñoaït aán cuûa thaàn; nay thaàn vì keû haàu caän nhaø vua maø cai trò ñaát Nghieäp vua laïi ngheânh baùi thaàn. Vaäy thì thaàn khoâng theå naøo cai trò ñaát Nghieäp ñöôïc”. OÂng beøn noäp aán maø ñi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

潔 KHIEÁT ° trong saïch – laøm cho trong saïch Töø ngöõ

ª lieâm khieát, tinh khieát, khieát kyû Ñoàng aâm

栔 chaïm khaéc 挈 nhaéc leân 齧 gaëm baèng raêng (khieát xæ loaïi: loaøi gaëm nhaám) 1

Hai laàn taâu baåm cuûa boïn haàu caän beân vua coù hai taùc duïng traùi ngöôïc nhau, laø do söï öa gheùt khaùc nhau cuûa chuùng.

697

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

簡 GIAÛN ° theû tre duøng ñeå ghi cheùp vaøo thôøi kyø chöa coù giaáy – keùn choïn, löïa loïc – sô löôïc – trao chöùc quan – giaûn dò, qua loa, ñôn sô Töø ngöõ

ª giaûn saùch, giaûn löôïc, giaûn luyeän, ñôn giaûn, giaûn dò, giaûn tieän

期 CÔ ° (ky) thôøi gian moät naêm Töø ngöõ

ª cô phuïc (maëc ñoà tang ñeå tang 1 naêm), 期年 cô nieân (ñuû moät naêm, giaùp naêm), 期年之後 cô nieân chi haäu: sau moät naêm

璽 TÆ ° caùi aán cuûa vua, quan, con daáu – töø ñôøi Taàn veà sau chæ aán vua môùi goïi laø tæ Töø ngöõ

ª ngoïc tyû: caùi aán baèng ngoïc

伏 PHUÏC ° che ñaäy – aån naáp – neùp beân, naèm phuïc, cuùi xuoáng – chòu toäi Töø ngöõ

ª mai phuïc, aån phuïc, phuïc binh, phuû phuïc

斧 PHUÛ ° caùi rìu ñeå chaët caây – moät loaïi binh khí 698

BAØI 110

Töø ngöõ

ª phuû vieät (hình phaït cheùm ngang löng), phuû chaát (toäi phaûi gieát cheát)

鑕 CHAÁT ° ñoøn keâ baèng saét duøng ñeå keâ ñaàu toäi nhaân leân maø cheùm

斂 LIEÃM ° thu, goùp, keát tuï laïi – giaûm bôùt Töø ngöõ

ª thaâu lieãm, nguyeät lieãm, lieãm dung, lieãm tích

納 NAÏP ° thu vaøo – thu naïp – naïp thueá NGÖÕ PHAÙP Moät soá ñaë c ñieåm cuûa tieáng Haùn

Tieáng Haùn, cuõng nhö tieáng Vieät, laø loaïi ngoân ngöõ ñôn aâm tieát (monosyllabique), moãi tieáng chæ coù moät aâm ñuû phaùt bieåu troïn veïn moät yù nieäm. Söï phaùt trieån cuûa noù vì theá khaùc hôn nhieàu so vôùi caùc loaïi ngoân ngöõ ña aâm tieát (polysyllabique).1 Khuynh höôùng phaùt trieån cuû a noù ñi töø phöùc theå ñeán giaûn theå, töùc laø döïa treân nguyeân taéc toång hôïp ñeå giaûn löôïc taát caû nhöõng gì coù theå giaûn löôïc ñöôïc.

Phaân bieät cuï theå hôn, moãi töø trong ngoân ngöõ ñôn aâm tieát chæ goàm moät aâm duy nhaát, coøn vôùi tieáng ña aâm tieát thì moãi töø coù theå goàm moät hoaëc nhieàu aâm tieát (nhö tieáng Anh, tieáng Phaùp...)

699

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Chính ñaëc ñieåm naøy ñaõ laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng giuùp vaøo söï quy ñònh caáu taïo chöõ vieát theo loái bieåu yù. Veà maët ngöõ phaùp, caùch caáu taïo caâu cuõng do ñoù coù khuynh höôùng tìm ñeán söï giaûn löôïc nhö noùi treân. Sau ñaây laø moät vaøi ñaëc ñieåm chính. A. Tính caù ch aån duïng (tænh duïng, khuyeát duï ng)

1. Tröôøng hôïp raát thöôøng gaëp laø söï aån duïng chuû töø, nhaát laø trong thi ca: 潯陽江頭夜送客。Taàm döông giang ñaàu daï toáng khaùch: Beán Taàm döông ñeâm khuya tieãn khaùch (chuû töø khoâng ñöôïc neâu ra nhöng vaãn ngaàm hieåu ñöôïc). 2. Hoaëc aån duïng tuùc töø: 子曰︰參乎，吾道一以貫之。 Töû vieát: Saâm hoà! Ngoâ ñaïo nhaát dó quaùn chi: Khoång töû baûo (Taêng töû) raèng: Anh Saâm naøy! Ñaïo ta laáy moät moái maø thoâng suoát taát caû. (Hai chöõ Töû vieát ñöôïc hieåu ñaày ñuû laø Khoång töû vò Taêng töû vieát.) 3. Veà maët töø ngöõ, caùc giôùi töø cuõng raát thöôøng ñöôïc löôïc boû: 龐涓死此樹下。Baøng Quyeân töû thöû thuï haï: Baøng Quyeân cheát döôùi caây naøy (giôùi töø 於 ö sau chöõ 死 töû ñöôïc löôïc boû). 子立門前。Töû laäp moân tieàn: Ngöôøi con ñöùng tröôùc cöûa (löôïc boû chöõ 在 taïi tröôùc chöõ 門 moân). 4. Coù nhöõng töø ngöõ ñöôïc ruùt goïn töø moät töø ngöõ khaùc, neân do thoùi quen maø ñöôïc hieåu theo nghóa ñaày ñuû cuûa töø ngöõ khi chöa ruùt goïn, maëc duø veà maët hình thöùc thì nhöõng töø ngöõ ruùt goïn naøy khoâng coù ñuû yù nghóa ñoù. Ví duï: 天下 thieân haï mang nghóa nhö 天下之人 700

BAØI 110

thieân haï chi nhaân: ngöôøi ôû döôùi khaép baàu trôøi, 左右 taû höõu mang nghóa nhö 左右之人 taû höõu chi nhaân: ngöôøi haàu caän hai beân, 羊腸 döông tröôøng (trong caâu 莫仁於羊腸 maïc nhaân ö döông tröôøng: khoâng ñöôøng naøo hieàn baèng ñöôøng ngoaèn ngoeøo ) mang nghóa nhö 象羊腸之路 töôïng döông tröôøng chi loä: ñöôøng ngoaèn ngoeøo gioáng nhö ruoät deâ. 5. Meänh ñeà, caâu vaên cuõng thöôøng hay löôïc bôùt ñoäng töø hoaëc tính töø. (Xem laïi Baøi 23) B. Tính caù ch bieá n duïng

Cuøng moät töø ngöõ nhöng tuøy theo vò trí trong caâu maø coù theå giöõ nhöõng chöùc naêng khaùc nhau, chaúng haïn nhö: 1. Danh

töø

chuyeån

sang laøm ñoäng töø: 父其父，子其子 phuï kyø phuï töû kyø töû: hieáu kính ñôùi vôùi cha, thöông yeâu ñuøm boïc con treû, 老吾老以及人之老 laõo ngoâ laõo dó caäp nhaân chi laõo: kính troïng baäc giaø laõo cuûa ta cho tôùi baäc giaø laõo cuûa ngöôøi (caùc chöõ phuï, töû, laõo ñi tröôùc laø nhöõng ñoäng töø, caùc tieáng sau laø danh töø)

2. Danh töø chuyeån laøm traïng töø hay coù chöùc naêng nhö traïng töø: 沼視溟浡而杯視江湖 Chieåu thò minh boät nhi boäi thò giang hoà: Xem bieån baèng ao, coi soâng hoà nhö cheùn nhoû (chieåu vaø boâi laø danh töø chæ vaät, ôû ñaây giöõ chöùc naêng nhö traïng töø). 3. Tính caùch bieán duïng cuõng coù theå daãn ñeán söï bieán aâm cuûa nhieàu töø ngöõ, cho pheùp taïo theâm töø môùi chæ baèng caùch thay ñoåi aâm ñoïc cuûa moät töø saün coù. Vì theá, ngaøy xöa khi vieát phaûi 701

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

duøng theâm caùc voøng chuyeån thanh (bình thanh, thöôïng thanh, khöù thanh, nhaäp thanh) vôùi moät soá chöõ ñeå cho bieát chuùng ñöôïc ñoïc theo aâm naøo, vì nhö theá môùi hieåu ñuùng ñöôïc yù nghóa vaø chöùc naêng cuûa chuùng. Ví duï: cuøng moät chöõ 長, ñoïc aâm tröôøng nghóa laø daøi, coù voøng thöôïng thanh thì ñoïc thaønh aâm tröôûng nghóa laø lôùn. Töông töï, 衣 ñoïc y (caùi aùo) laø danh töø, coù voøng khöù thanh ñoïc laø yù (maëc aùo), chuyeån thaønh ñoäng töø; 敗 ñoïc aâm baïi (thua) laø töï ñoäng töø, coù voøng khöù thanh ñoïc thaønh baùi (ñaùnh thua, laøm cho thua) laø tha ñoäng töø; 上 ñoïc thöôïng (treân), coù voøng khöù thanh ñoïc thöôùng (leân, naâng cao leân); 下 ñoïc haï (döôùi thaáp), coù voøng khöù thanh ñoïc haù (xuoáng, haï thaáp xuoáng)... 4. Ngoaøi ra, söï phaùt trieån töø ngöõ coøn cho thaáy coù nhöõng nhoùm töø ngöõ quan heä gaàn guõi vôùi nhau veà caùc maët: caùch vieát, ngöõ nghóa vaø aâm ñoïc. Coù nghóa laø, töø moät töø coù saün, ngöôøi ta ñaõ phaùt trieån thaønh caùc töø môùi khaùc baèng caùch thay ñoåi daàn caùch vieát hoaëc aâm ñoïc vaø keøm theo ñoù laø nhöõng neùt nghóa môùi coù quan heä vôùi nghóa cuûa töø goác. Sau ñaây laø caùc ví duï minh hoïa cho nhaän xeùt naøy: Ví duï 1

長 tröôøng: daøi – gioûi 長 tröôûng: lôùn – nuoâi cho lôùn 張 tröông: giöông leân (laøm noù lôùn ra) 漲 tröôùng: nöôùc ñaày lôùn leân 702

BAØI 110

Ví duï 2

依 y: nöông 倚 yû: döïa 椅 yû: caùi gheá döïa Ví duï 3

之 chi: ñi ñeán 至 chí: ñeán 止 chæ: duøng 只 chæ: chæ coù C. Tính caù ch kieâm duïng

Moät soá töø coù theå kieâm giöõ nhieàu chöùc naêng khaùc nhau. Ñieàu naøy thöôøng rôi vaøo moät soá tröôøng hôïp sau: 1. Do söï thay theá cuûa moät töø cho nhöõng töø khaùc maø baûn thaân noù laø hình thöùc ruùt goïn. Ví duï: Trong caâu 子張書諸紳 Töû Tröông thö chö thaân (Töû Tröông cheùp lôøi noùi vaøo daûi aùo) chöõ 諸 chö laø ruùt goïn cuûa hai chöõ 之 chi vaø 於 ö, moät ñaïi danh töø vaø moät giôùi töø, neân chöùc naêng cuûa noù laø chöùc naêng cuûa hai tieáng hôïp laïi; chöõ 諸 chö trong caâu 不識有諸 baát thöùc höõu chö (chaúng bieát coù ñieàu aáy khoâng) laø ruùt goïn cuûa hai tieáng 之 chi vaø 乎 hoà, moät ñaïi danh töø vaø moät nghi vaán töø; chöõ 耳 nhó trong caâu 直好世俗之樂耳 tröïc hieáu theá tuïc chi nhaïc nhó (chæ ham chuoäng aâm nhaïc cuûa theá tuïc maø thoâi) laø ruùt goïn cuûa hai tieáng 而 nhi vaø 以 dó, giöõ chöùc naêng trôï töø gioáng nhö caû hai tieáng hôïp laïi. 703

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

2. Do söï tænh duïng moät soá tieáng, neân tieáng coøn laïi seõ kieâm nhieäm cuøng luùc nhieàu chöùc naêng. Ví duï: chöõ 莫 maïc trong caâu 莫我知也夫 maïc ngaõ tri daõ phuø (chaúng coù ai bieát ñeán ta caû) kieâm nhieäm coâng vieäc cuûa moät ñaïi danh töø vaø moät phuû ñònh töø, laø vì coù söï tænh duïng cuûa moät chöõ 人 nhaân tröôùc chöõ maïc, hoaëc moät chöõ 者 giaû theo sau chöõ tri. 3. Do keát hôïp nhieàu tröôøng hôïp, khoâng coøn phaân bieät roõ ñöôïc caùc tính caùch bieán duïng, kieâm duïng hay aån duïng. Ví duï: chöõ 無 voâ trong caâu 無處無之 voâ xöù voâ chi (khoâng nôi naøo khoâng coù vieäc aáy) coù theå xem laø bieán duïng, vì noù laø traïng töø phuû ñònh chuyeån laøm ñoäng töø phuû ñònh; cuõng coù theå xem laø tænh duïng, vì sau chöõ voâ coù theå laø söï tænh löôïc moät ñoäng töø höõu 有 (coù); cuõng coù theå xem laø kieâm duïng, vì ñoàng thôøi giöõ caû hai chöùc naêng, vöøa laø traïng töø vöøa laø ñoäng töø. BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG VAÊN HOÙ A - GIAÙO DUÏC

文化 vaên hoùa: taát caû nhöõng gì tieâu bieåu cho vaên minh cuûa moät nöôùc vaø coù taùc duïng giaùo hoùa

文學 vaên hoïc: khaûo cöùu veà vaên chöông 文章 vaên chöông: baøi vaên – vieát ra thaønh vaên 文人 vaên nhaân: ngöôøi vieát vaên, neáu laø ngöôøi taøi gioûi veà vaên chöông thì goïi laø 文豪 vaên haøo, ngöôøi sôû tröôøng trong vieäc vieát vaên goïi laø 文士 vaên só 704

BAØI 110

詩士 thi só: ngöôøi sôû tröôøng trong vieäc laøm thô, cuõng goïi laø 詩家 thi gia, thi só coù taøi vaø noåi danh goïi laø 詩伯 thi baù hay 詩豪 thi haøo 樂士 nhaïc só: ngöôøi chuyeân veà aâm nhaïc 畫士 hoïa só: ngöôøi coù taøi veõ 詩歌樂劇 thi ca nhaïc kòch: caùc boä moân vaên ngheä ñöôïc phoái hôïp treân saân khaáu hieän ñaïi

創作品 saùng taùc phaåm: noùi taét laø taùc phaåm, laø nhöõng

vaên phaåm hay saûn phaåm ngheä thuaät khaùc (nhö hoäi hoïa, aâm nhaïc, kòch ngheä...

學界 hoïc giôùi: goïi chung nhöõng ngöôøi nghieân cöùu hoïc thuaät

學術 hoïc thuaät: vieäc phaùt trieån kieán thöùc hoïc vaán, ñöôïc duøng nhö chöõ 學問 hoïc vaán 學堂 hoïc ñöôøng: tröôøng hoïc 公立學校 coâng laäp hoïc hieäu: tröôøng coâng, do chính phuû laäp ra

私塾 tö thuïc: tröôøng tö, do tö nhaân laäp ra 大學院 ñaïi hoïc vieän: vieän ñaïi hoïc 小學章程 tieåu hoïc chöông trình: chöông trình tieåu hoïc, caáp I

中學第一級 trung hoïc ñeä nhaát caáp: caáp thöù nhaát ôû baäc trung hoïc, caáp II

中學第一級 trung hoïc ñeä nhò caáp: caáp thöù hai ôû baäc trung hoïc, caáp III

大學分科 ñaïi hoïc phaân khoa: caùc phaân khoa, moân hoïc khaùc nhau ôû ñaïi hoïc

705

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

講員 giaûng vieân: ngöôøi laøm coâng vieäc giaûng daïy ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc

學課 hoïc khoùa: baøi hoïc ôû nhaø tröôøng 科學 khoa hoïc: tieáng goïi chung caùc hoïc thuaät coù heä

thoáng nhö vaät lyù hoïc, hoùa hoïc, töï nhieân hoïc, toaùn hoïc, xaõ hoäi hoïc...

形學 hình hoïc: moân toaùn hoïc nghieân cöùu veà hình daïng, vò trí vaø söï lôùn nhoû cuûa vaät theå, tröôùc kia goïi laø 幾何學 kyû haø hoïc

算學 toaùn hoïc: ngaønh hoïc nghieân cöùu veà con soá vaø söï tính toaùn, bao goàm nhieàu moân nhö: soá hoïc, ñaïi soá hoïc, hình hoïc, tam giaùc löôïng, vi tích phaân...

物理學 vaät lyù hoïc: moân hoïc nghieân cöùu veà tính chaát vaän ñoäng, bieán hoùa cuûa vaät theå

化學 hoùa hoïc: moân hoïc nghieân cöùu veà baûn chaát vaät theå, söï caáu taïo cuûa vaät theå

自然學 töï nhieân hoïc: cuõng goïi laø 萬物學 vaïn vaät hoïc,

moân hoïc nghieân cöùu veà theá giôùi töï nhieân, töùc laø bao goàm caùc sinh vaät vaø phi sinh vaät coù trong thieân nhieân.

卒業 toát nghieäp: hoaøn taát chöông trình hoïc ôû moät tröôøng chuyeân moân

秀才 tuù taøi: thôøi kyø Haùn hoïc xöa kia, ngöôøi thi

Höông ñoã vaøo baäc thaáp goïi laø tuù taøi (thay cho chöõ maäu taøi coù xuaát xöù töø ñôøi Haùn beân Trung Hoa); ngaøy nay ñöôïc duøng ñeå chæ trình ñoä toát nghieäp baäc Phoå thoâng Trung hoïc, caáp III

舉人 cöû nhaân: ngöôøi ñoã khoa thi Höông ngaøy xöa goïi 706

BAØI 110

laø cöû nhaân, ngaøy nay ñöôïc duøng chæ trình ñoä toát nghieäp ôû moät soá tröôøng ñaïi hoïc

進士 tieán só: ngöôøi ñoã khoa thi Hoäi ngaøy xöa goïi laø

tieán só, ngaøy nay laø moät hoïc vò daønh cho caùc nghieân cöùu sinh baûo veä thaønh coâng luaän aùn tieán só tröôùc moät hoäi ñoàng coù thaåm quyeàn

碩士 thaïc só: trình ñoä toát nghieäp baäc cao hoïc (sau ñaïi hoïc)

醫科博士 y khoa baùc só: hay 博士 baùc só, trình ñoä toát nghieäp moät tröôøng ñaïi hoïc y khoa

先學禮後學文 tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên: tröôùc tieân hoïc leã nghóa, sau môùi hoïc vaên chöông, yù noùi xem troïng leã nghóa hôn tri thöùc

一字爲師半字爲師 nhaát töï vi sö, baùn töï vi sö: moät chöõ cuõng laø thaày, nöûa chöõ cuõng laø thaày, yù noùi duø ñöôïc hoïc vôùi baäc thaày moät phaàn kieán thöùc nhoû nhoi, ít oûi ñeán ñaâu cuõng vaãn phaûi giöõ theo ñuùng quan heä thaày troø, vaãn phaûi bieát nhôù ôn thaày daïy

707

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 111

菊花贊菊之所以可愛者以生於秋季之時也。其開也較百花爲遲。其時天氣已寒籬落風淒而此花仍欣欣向榮，有獨立不倚之態。晚秋香色此爲最佳。是故梅以冬而著其勁節，蘭以春而吐其幽香，荷以夏而標其淨植，菊亦以秋而舒其冷艷。宜乎陶淵明之愛菊也。 Dòch aâm

Cuùc hoa taùn1 Cuùc chi sôû dó khaû aùi giaû dó sinh ö thu quyù2 chi thôøi 1

Taùn: chöõ 贊 ngaøy nay vieát laø 讚, chæ moät theå vaên vieát ñeå xöng tuïng hay ca ngôïi. 2 Thu quyù: quyù coù nghóa laø muøa, nhö töù quyù laø boán muøa, laïi cuõng coù nghóa laø sau cuøng, roát heát. Theo thöù töï caùc ngöôøi con sinh ra trong moät nhaø thì ngöôøi sinh ra tröôùc heát (con tröôûng) goïi laø 孟 maïnh, sinh vaøo khoaûng giöõa (con thöù) goïi laø 仲 troïng, sinh ra sau cuøng (con uùt) goïi laø 季 quyù. Caùc thaùng trong moät muøa cuõng vaäy, thaùng ñaàu ñöôïc goïi laø 孟 maïnh, thaùng giöõa laø 仲 troïng, vaø thaùng cuoái laø 季 quyù. Ví duï: thaùng ñaàu muøa xuaân goïi laø maïnh xuaân, thaùng giöõa laø troïng xuaân, thaùng cuoái laø quyù xuaân. Thaùng cuoái muøa thu goïi laø quyù thu. Neáu ñaûo laïi maø noùi thu quyù thì ngöôøi ta coù theå hieåu laø muøa thu cuõng ñöôïc, maø hieåu laø cuoái muøa thu cuõng ñöôïc.

708

BAØI 111

daõ. Kyø khai daõ giaûo baùch hoa vi tri. Kyø thôøi thieân khí dó haøn, ly laïc phong theâ nhi thöû hoa nhöng haân haân höôùng vinh, höõu ñoäc laäp baát yû chi thaùi. Vaõn thu höông saéc thöû vi toái giai. Thò coá mai dó ñoâng nhi tröõ kyø kính tieát, lan dó xuaân nhi thoå kyø u höông, haø dó haï nhi tieâu kyø tònh thöïc, cuùc dieäc dó thu nhö thö kyø laõnh dieãm. Nghi hoà Ñaøo Uyeân Minh1 chi aùi cuùc daõ. Dòch nghóa

Lôøi khen ngôïi hoa cuùc Cuùc sôû dó ñaùng ñöôïc yeâu quyù laø vì sinh vaøo cuoái muøa thu. Noù troå hoa muoän maøng so vôùi traêm hoa khaùc. Vaøo khoaûng aáy khí trôøi ñaõ reùt, nhöng duø gioù buoát maø hoa vaãn xinh töôi môn môûn, coù daùng veû ñoäc laäp khoâng caäy döïa chi ai. Keå veà höông saéc cuûa tieát cuoái thu thì hoa cuùc laø ñeïp hôn caû. Vaäy cho neân, hoa mai vaøo muøa ñoâng maø toû baøy söï raén roûi, hoa lan vaøo muøa xuaân maø toûa ngaùt höông thôm, hoa sen nhaân muøa haï maø neâu cao söï trong saïch, hoa cuùc cuõng nhaân muøa thu maø phoâ veû ñeïp laïnh luøng. Thaûo naøo Ñaøo Uyeân Minh yeâu hoa hoa cuùc cuõng phaûi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

贊 TAÙN ° giuùp ñôõ – khen ngôïi, ca tuïng – moät theå vaên Töø ngöõ

ª taùn trôï, taùn thaønh, taùn tuïng, taùn thöôûng 1

Ñaøo Uyeân Minh: töùc Ñaøo Tieàm, moät danh nhaân ñôøi Taán beân Trung Hoa, töø quan lui veà soáng ñôøi aån daät, taùnh öa thích hoa cuùc.

709

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

季 QUYÙ ° cuoái cuøng, roát heát – quaõng thôøi gian ba thaùng – nhoû, uùt (con caùi) Töø ngöõ

ª quyù haï (thaùng cuoái muøa haï, thaùng 6 aâm lòch), quyù xuaân (thaùng ba aâm lòch), quyù nam (con trai uùt)

較 GIAÛO ° (gieáu) so saùnh vôùi nhau – caïnh tranh nhau – hai soá tröø cho nhau – cuõng ñoïc laø hieäu vaø duøng laãn vôùi chöõ 校 Töø ngöõ

ª tæ giaûo, giaûo soá, hieäu soá (soá thaønh baøi toaùn tröø), löôïng giaûo, giaûo giaù Ñoàng aâm

狡 gian hoaït – toát ñeïp (giaûo hoaït) 絞 laáy daây thaét laïi – thaét coå cho cheát (xöû giaû o: toäi bò thaét coå ñeán cheát, giaûo hình)

咬 nghieán – nhai (giaûo nha: nghieán raêng)

淒 THEÂ ° buoàn baõ – tòch mòch – lanh leõo Töø ngöõ

ª theâ thaûm, theâ löông

仍 NHÖNG ° nhö cuõ, khoâng thay ñoåi – laäp laïi nhieàu laàn lieân tieáp (chaùu raát xa ñôøi goïi laø nhöng toân, laáy yù ñaõ qua 710

BAØI 111

nhieàu ñôøi roài) – lieân töø: neân, roài, vì theá maø... – laïi coøn, maø laïi... Töø ngöõ

ª nhöng cöïu, nhöng nhieân (y nhö cuõ), nhöng toân

榮 VINH ° caây coû toát töôi, traùi vôùi chöõ 枯 khoâ – phoàn vinh, thònh vöôïng – vinh quang, veû vang, traùi vôùi chöõ 辱 nhuïc Töø ngöõ

ª vinh hoa, vinh hieån, vinh haïnh, vinh quang, vinh danh, vinh dieäu

倚 YÛ ° döïa caäy, nöông vaøo Töø ngöõ

ª yû laïi, yû voïng, yû troïng, yû theá Ñoàng aâm

綺 taám vaûi nhieàu saéc – ñeïp ñeõ – theâu thuøa 椅 teân caây – gheá döïa

態 THAÙI ° veû ngoaøi – söï baøy toû ra Töø ngöõ

ª hình thaùi, thaùi ñoä, tö thaùi

香 HÖÔNG ° muøi thôm – thôm

711

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª höông aùn, höông lieäu, höông ñaêng (nhang vaø ñeøn), u höông (muøi thôm u nhaõ), höông linh

佳 GIAI ° toát, ñeïp – hay – ngon Töø ngöõ

ª giai nhaân, giai phaåm, giai tieát, giai thoaïi, giai taùc, giao aâm

勁 KÍNH ° (caûnh) cöùng coûi – maïnh meõ Töø ngöõ

ª kính tieát: söùc chòu ñöïng beàn bæ khoâng chòu khuaát phuïc tröôùc uy löïc

幽 U ° vaéng veû – yeân laëng – saâu kín, toái taêm, traù i nghóa vôùi chöõ hieån 顯 Töø ngöõ

ª aâm u, u aùm, u minh, u saàu, thaâm u, u tòch, u uaát

標 TIEÂU ° (phieâu) caùi neâu – ngoïn caây – neâu ra cho moïi ngöôøi thaáy Töø ngöõ

ª tieâu ñeà, muïc tieâu, tieâu baûn, tieâu chuaån, tieâu chí 712

BAØI 111

淨 TÒNH ° (tónh) trong saïch, khoâng nhô bôïn – gaïn cho trong – ngöôøi veõ maët laøm heà trong tuoàng haùt Töø ngöõ

ª tònh taâm, tònh ñoä, khieát tònh

植 THÖÏC ° caây coái – troàng caây – baøy ñaët ra, döïng leân Töø ngöõ

ª thöïc vaät, thöïc ñöùc (vun troàng ôn ñöùc)

舒 THÖ ° (thô) daõn ra, duoãi ra – thö thaùi, thaûnh thôi – thong thaû, chaäm raõi – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª thö hoaõn, thö thaùi, thö söôùng (thoaûi maùi)

冷 LAÕNH ° laïnh leõo – thanh nhaøn – laïnh nhaït, khoâng ñaäm ñaø Töø ngöõ

ª laõnh cung, laõnh ñaïm, laõnh laïc, thanh laõnh

艷 DIEÃM ° xinh ñeïp, dieãm leä (noùi veà nhan saéc phuï nöõ) Töø ngöõ

ª dieãm leä, dieãm aûo, kieàu dieãm, dieãm my, dieãm tình tieåu thuyeát 713

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

豔 töôi ñeïp, loäng laãy – ngöôøi con gaùi ñeïp – tình yeâu

陶 ÑAØO ° vui veû – laøm ñoà saønh, ñoà goám – nhaøo naën, un ñuùc ra Töø ngöõ

ª ñaøo luyeän, ñaøo chuù, ñaøo taïo

BAØI 112

緹縈救父漢文帝時淳于意有罪應當受刑詔監在長安。臨別時顧視五女而歎曰︰生女不生男急時不能濟事。緹縈聽之獨自悲泣即跟隨父到長安。她上文帝書云︰當卑父親治任時齊國之人皆稱其廉潔。今不幸犯法應當受戮。卑甚悲之。夫人死者不可復生，刑者不得復續。旣刑之後如欲改過 714

BAØI 112

亦不可得也。卑願舍身爲婢役以免父罪，使卑父得改過從新之日。文帝一看書，不勝悲感，遂詔赦其父罪及除廢肉刑。 Dòch aâm

Ñeà Oanh cöùu phuï1 Haùn Vaên ñeá thôøi,2 Thuaàn Vu YÙ höõu toäi, öng ñöông thoï hình, chieáu giam taïi Tröôøng An.3 Laâm bieät thôøi, coá thò nguõ nöõ nhi thaùn vieát: “Sinh nöõ baát sinh nam, caáp thôøi baát naêng teá söï.” Ñeà Oanh thính chi, ñoäc töï bi khaáp, töùc ngaân tuøy phuï ñaùo Tröôøng An. Tha4 thöôïng Vaên ñeá thö 1

Chuyeän naøy trích trong Lieät nöõ truyeän. Trieàu Haùn cuûa Trung Hoa baét ñaàu töø ñaàu theá kyû thöù hai tröôùc Coâng nguyeân vaø chaám döùt vaøo cuoái theá kyû hai sau Coâng nguyeân. Nöôùc ta chòu söï ñoâ hoä cuûa Trung Hoa cuõng baét ñaàu trong trieàu ñaïi naøy. Chöõ vieát cuûa Trung Hoa ñöôïc goïi laø chöõ Haùn laø goïi theo teân trieàu ñaïi naøy. Trong thôøi kyø naøy, Trung Hoa giao thöông vôùi caùc nöôùc AÁn Ñoä, Ba Tö, A Raäp... neân caùc nöôùc naøy goïi ngöôøi Trung Hoa laø ngöôøi Haùn. Vua Vaên ñeá nhaø Haùn laø moät vò vua noåi tieáng nhaân ñöùc vaøo giai ñoaïn ñaàu nhaø Haùn. Chính trong thôøi vua naøy coù söù thaàn nhaø Haùn laø Luïc Giaû sang thuyeát phuïc Trieäu Ñaø nöôùc ta veà thaàn phuïc nhaø Haùn. 3 Tröôøng An: kinh ñoâ nhaø Haùn, ngaøy nay thuoäc huyeän Tröôøng An, tænh Thieåm Taây, Trung Hoa. 4 Chöõ 她 tha laø moät caùch vieát khaùc cuûa chöõ 他, laø nhaân vaät ñaïi danh töø ngoâi thöù ba, duøng ñeå chæ phaùi nöõ. Noùi veà phaùi nam thì duøng chöõ 他, chæ veà con vaät thì duøng chöõ 牠, chæ veà ñoà vaät thì duøng chöõ 它. Caùc chöõ 她, 他, 它 laø nhöõng chöõ môùi coù gaàn ñaây vaø duøng nhieàu trong baïch thoaïi, ñeàu ñoïc laø tha. 2

715

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

vaân: “Ñöông ty1 phuï thaân trò nhaäm thôøi, Teà quoác chi nhaân giai xöng kyø lieâm khieát. Kim baát haïnh phaïm phaùp, öng ñöông thoï luïc. Ty thaäm bi chi. Phuø nhaân, töû giaû baát khaû phuïc sinh, hình giaû baát ñaéc phuïc tuïc, kyù hình chi haäu nhö duïc caûi quaù dieäc baát khaû ñaéc daõ.2 Ty nguyeän xaû thaân vi tyø dòch dó mieãn phuï toäi, söû ty phuï ñaéc caûi quaù tuøng taân chi nhaät.” Vaên ñeá nhaát khaùn thö, baát thaêng bi caûm, toaïi chieáu xaù kyø phuï toä i, caäp tröø pheá nhuïc hình.3 Dòch nghóa

Ñeà Oanh cöùu cha Veà thôøi vua Vaên ñeá nhaø Haùn, Thuaàn Vu YÙ phaïm toäi ñaùng gia hình. Vua xuoáng chieáu giam taïi Tröôøng An. Luùc töø bieät vôï con, oâng ngoaùi nhìn naêm ñöùa con gaùi maø than raèng: “Sinh con gaùi khoâng sinh con trai, ñeán luùc coù vieäc khaån caáp khoâng ñôõ ñaàn ñöôïc gì.” Ñeà Oanh nghe vaäy, rieâng töï buoàn khoùc, lieàn theo cha ñeán Tröôøng An. Naøng daâng leân vua Vaên ñeá böùc thö noùi raèng: “Ñang luùc cha thieáp trò nhieäm, ngöôøi nöôùc Teà ñeàu khen laø lieâm khieát. Nay chaúng may bò toäi ñaùng gia hình, thieáp töï laáy laøm ñau buoàn laém. OÂi, con ngöôøi ta, khi ñaõ cheát thì khoâng theå naøo soáng laïi, bò gia hình roài thì khoâng theå trôû laïi nhö xöa. Sau khi bò gia hình thì duø coù muoán aên naên söûa loãi cuõng khoâng coøn laøm theá naøo hoái caûi ñöôïc nöõa. Thieáp nguyeän baùn mình laøm ñöùa noâ tyø ñeå chuoäc toäi cho cha, khieán cho

Ty, tieáng khieâm xöng, töï haï thaáp mình: keû heøn moïn naøy, keû ty tieän naøy. Chöõ hình coù nghóa chung chæ caùc hình phaït ñoái vôùi ngöôøi coù toäi, nhöng laáy yù trong caâu naøy maø xeùt thì laø chæ ñeán caùc loaïi nhuïc hình chaët tay hoaëc chaët chaân, neân môùi noùi “hình giaû baát ñaéc phuïc tuïc...” 3 Trong truyeän Kieàu coù caâu: “Daâng thô ñaõ theïn naøng Oanh” laø chæ ñeán söï vieäc cuûa naøng Ñeà Oanh trong chuyeän naøy. 2

716

BAØI 112

cha thieáp coøn coù dòp söûa loãi ñoåi môùi neân ngöôøi höõu ích.” Vaên ñeá xem thö xong khoân xieát caûm ñoäng, beøn xuoáng chieáu tha toäi cho cha naøng vaø baõi boû nhuïc hình. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

緹 ÑEÀ ° maøu vaøng hôi pha ñoû – luïa maøu vaøng hôi ñoû – ñaát maøu vaøng pha ñoû Töø ngöõ

ª ñeà kî 緹騎 voõ só thôøi xöa quaøng khaên ñoû

縈 OANH ° quyeän laáy, xoay quanh, quaán quanh – baän loøng

帝 ÑEÁ ° vua – ñaáng chuû teå Töø ngöõ

ª thöôïng ñeá, hoaøng ñeá, ñeá vöông, ñeá quoác, ñeá ñoâ, ñeá cheá Ñoàng aâm

締 thaét laïi khoâng môû ra (ñeá giao) 諦 thaåm xeùt

淳 THUAÀN ° thaät thaø, chaát phaùc, moäc maïc – giöõ nguyeân nhö ban ñaàu, khoâng pha troän 717

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thuaàn khieát, thuaàn chaát, thuaàn phong, thuaàn phaùt, tinh thuaàn

刑 HÌNH ° pheùp xöû trò ngöôøi coù toäi theo luaät ñònh, hình phaït – tra taán Töø ngöõ

ª hình luaät, hình phaùp, gia hình, hình söï

詔 CHIEÁU ° leänh vua ban xuoáng – ñieàu sai baûo, daïy baûo cuûa ngöôøi treân ñoái vôùi keû döôùi Töø ngöõ

ª chieáu meänh, chieáu chæ, chieáu leänh, chieáu thö, chieáu duï

監 GIAM ° giam giöõ, caàm giöõ – nhaø tuø, nôi giam giöõ keû coù toäi Töø ngöõ

ª giam caàm, giam haõm, giam thaát, giam haäu (taïm giam chôø xeùt laï i), giam cöùu Ñoàng aâm

緘 bòt laïi – phong nieâm laïi – thö töø

濟 TEÁ ° ñöa ñoø qua soâng – beán ñoø – cöùu giuùp – teân soâng 718

BAØI 112

Töø ngöõ

ª teá ñoä, chaån teá, cöùu teá, y teá Ñoàng aâm

際 hoäi, hoïp laïi – giao thieäp – beân bôø – ñöùng ôû giöõa (giao teá)

細 nhoû (vi teá)

跟 NGAÂN ° (caân) ñi theo chaân ai – goùt chaân Ñoàng aâm

銀 baïc, kim loaïi coù saéc traéng – tieàn baïc – saéc traéng nhö baïc (ngaân haø, thuûy ngaân, ngaân khoá)

她 THA ° ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù ba, duøng chæ phaùi nöõ: coâ aáy, chò aáy, baø aáy...

卑 TY ° heøn haï – thaáp keùm – nhoû nhen – tieáng töï khieâm Töø ngöõ

ª ty tieän, ty tieåu

幸 HAÏNH ° may maén – haïnh phuùc – mong moûi – vui möøng Töø ngöõ

ª haïnh phuùc, haïnh söï, haïnh ngoä, haân haïnh, baát haïnh 719

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

行 neát na (ñöùc haïnh, ñaïo haïnh) 杏 caây haïnh – caây maän (haïnh nhaân)

戮 LUÏC ° gieát cheát – chung söùc, hôïp löïc – laøm nhuïc Töø ngöõ

ª tru luïc: gieát cheát taát caû

改 CAÛI ° söûa ñoåi, thay ñoåi Töø ngöõ

ª canh caûi, caûi caùch, caûi löông, caûi thieän, hoaùn caûi, caûi quaù, caûi aùc tuøng thieän

婢 TYØ ° ñöùa ôû gaùi Töø ngöõ

ª noâ tyø, thò tyø, nöõ tyø

免 MIEÃN ° mieãn boû – tha cho, khoûi phaûi – khoâng ñöôïc, ñöøng Töø ngöõ

ª mieãn chaáp, mieãn leä, mieãn dòch, mieãn nhieãm, baát mieãn, mieãn phí, mieãn thueá, mieãn toäi 720

BAØI 112

Ñoàng aâm

勉 gaéng söùc – khuyeân ngöôøi gaéng söùc (mieãn cöôõng, khuyeán mieãn)

看 KHAÙN ° xem, coi ngoù – giöõ gìn – ñaõi ngoä Töø ngöõ

ª khaùn giaû, khaùn ñaøi, khaùn troïng, khaùn beänh

赦 XAÙ ° tha toäi – buoâng thaû ra – tha cho Töø ngöõ

ª aân xaù, ñaïi xaù, xaù toäi, xaù mieãn, xaù höïu

除 TRÖØ ° baäc theàm – tröø boû – bôùt ñi – pheùp toaùn chia – phong chöùc, boå nhieäm chöùc quan Töø ngöõ

ª khai tröø, pheá tröø, ngoaïi tröø, tröø tòch 除夕(ñeâm cuoái naêm), 除籍 tröø tòch (xoùa teân trong soå boä), tröø khöû, tröø phi, dieät tröø, höng lôïi tröø haïi

悲 BI ° buoàn raàu – thöông xoùt Töø ngöõ

ª bi ai, bi thaûm, bi caûm, bi ca, töø bi, bi quan 721

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

碑 caùi bia – ghi (bi chí, bi danh)

勝 THAÊNG ° (thaéng) coù theå kham noåi – xueå, xieát Töø ngöõ

ª baát thaêng bi: noåi buoàn khoâng xieát

BAØI 113

觀刈麥詩白居易田家少閒月五月人倍忙夜來南風起小麥覆隴黃婦姑荷簞食童稚携壺漿相隨響田去 722

BAØI 113

丁壯在南岡足蒸暑土氣背灼炎天光力盡不知熱惟惜夏日長復有貧婦人抱子在其旁右手秉遺穗左臂懸敝筐聽其相顧言聞者爲悲傷家田輸稅盡拾此充饑腸今我何功德曾不事農桑 723

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

吏祿三百石歲晏有餘糧念此私自愧盡日不能忘 Dòch aâm

Quan ngaûi maïch thi Baïch Cö Dò1 Ñieàn gia thieåu nhaøn nguyeät, Nguõ nguyeät nhaân boäi mang.2 Daï lai nam phong khôûi, Tieåu maïch phuù luõng hoaøng. Phuï coâ haï ñan töï, Ñoàng tró hueà hoà töông,3 1

Qua baøi thô naøy, chuùng ta thaáy ñöôïc raèng Baïch Cö Dò tuy laøm quan maø vaãn giaøu loøng thöông xoùt daân chuùng ngheøo khoå. 2 Chöõ 倍 boäi xöa kia coù nghóa laø gaáp ñoâi, gaáp naêm thì duøng chöõ 徙 tyû, gaáp möôøi thì duøng chöõ 什 thaäp, gaáp traêm thì duøng chöõ 佰 baù. Nhöng veà sau chöõ boäi ñöôïc duøng ñeå chæ moät soá löôïng gaáp nhieàu laàn, khoâng xaùc ñònh laø bao nhieâu. Ví duï: boäi soá, baùch boäi, thaäp boäi... Ñeå xaùc ñònh roõ, ngöôøi ta cuõng coøn duøng nhöõng caùch noùi nhö boäi nhò (gaáp ñoâi), boäi tam (gaáp ba)... 3 Nhöõng tieáng: ñan töï, hoà töông voán coù xuaát xöù töø laâu ñôøi trong Kinh Thö vaø saùch Maïnh töû, nhöng caáu truùc cuûa chuùng coù phaàn hôi laï laø ngöôïc laïi vôùi caùc keát caáu khaùc trong chöõ Haùn. Neáu hieåu theo caáu truùc thoâng thöôøng thì phaûi laø: côm gioû, nöôùc baàu, nhöng ôû ñaây nghóa ñuùng laïi laø gioû côm, baàu nöôùc.

724

BAØI 113

Töông tuøy höôùng ñieàn khöù. Ñinh traùng taïi nam cöông, Tuùc chöng thöû thoå khí, Boái chöôùc vieâm thieân quang. Löïc taän baát tri nhieät, Duy tích haï nhaät tröôøng. Phuïc höõu baàn phuï nhaân, Baõo töû taïi kyø haøng, Höõu thuû bænh di tueä, Taû tí huyeàn teä khuoâng, Thính kyø töông coá ngoân, Vaên giaû vò bi thöông. Gia ñieàn thaâu thueá taän,1 Thaäp thöû sung cô tröôøng. Kim ngaõ haø coâng ñöùc, Taèng baát söï noâng tang, Laïi loäc tam baùch thaïch,2 Tueá yeán höõu dö löông. Nieäm thöû tö töï quyù, Taän nhaät baát naêng vong. Dòch nghóa

Baøi thô xem gaët luùa 1

Thaâu thueá 輸稅, cuõng ñoïc laø du thueá: ñoùng thueá, ñoàng nghóa vôùi noäp thueá, phaân bieät vôùi 收稅 thaâu thueá laø thu nhaän tieàn thueá do ngöôøi khaùc noäp. 2 Thaïch: ñôn vò ñong löôøng, baèng 10 ñaáu, hay 100 thöng. Cuõng duøng chæ ñôn vò troïng löôïng, moät thaïch baèng 120 caân.

725

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Nhaø noâng ít thaùng raûnh, thaùng naêm ngöôøi ta caøng baän roän gaáp boäi. Toái laïi gioù nam thoåi, luùa tieåu maïch traûi vaøng ñaày ñoàng. Caùc baø caùc coâ quaûy gioû côm, treû em xaùch baàu nöôùc, cuøng luõ löôït keùo ra ñoàng. Trai traùng ôû goø phía nam, chaân nung hôi ñaát noùng, löng ñoát aùnh naéng noàng, taän löïc laøm vieäc neân khoâng bieát noùng, chæ lo tieác ngaøy muøa haï daøi. Laïi coù ngöôøi ñaøn baø ngheøo, aüm con theo moät beân, tay phaûi caàm boâng luùa soùt, caùnh tay traùi mang gioû raùch, nghe hoï ñoaùi nhìn nhau noùi chuyeän, khieán ngöôøi nghe phaûi ñoäng loøng thöông caûm: “Luùa ruoäng nhaø noäp thueá heát, baây giôø phaûi nhaët luùa soùt naøy ñeå aên ñôõ ñoùi.” Nay ta xeùt mình coù coâng ñöùc gì, laïi chaúng töøng lo vieäc noâng tang, theá maø boång loäc laøm quan tôùi ba traêm thaïch. 726

BAØI 113

Cuoái naêm löông thöïc coøn thöøa thaûi. Nghó ñeán ñoù maø loøng rieâng töï laáy laøm hoå theïn. Suoát ngaøy khoâng theå naøo queân ñöôïc. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

刈 NGAÛI ° caét coû, caét luùa – caét ñöùt – döùt boû – gieát cheát Ñoàng aâm

艾 caây ngaûi cöùu, duøng laøm thuoác chöõa beänh – ñeïp toát – ngöôøi giaø töø naêm möôi tuoåi trôû leân – toát ñeïp

簞 ÑAN ° (ñôn) gioû tre ñeå ñöïng côm (loaïi troøn goïi laø ñan, loaïi vuoâng goïi laø 筥 cöû) Töø ngöõ

ª ñan töï bieàu aåm 簞食瓢飲: aên côm gioû uoáng nöôùc baàu: noùi vieäc vui soáng trong caûnh ngheøo, ñan töï hoà töông: côm gioû nöôùc baàu

童 ÑOÀNG ° treû nhoû, chöa ñeán tuoåi tröôûng thaønh – troïc (ñaàu khoâng coù toùc) – troïc, truïi (nuùi khoâng coù caây coû) Töø ngöõ

ª ñoàng töû, nhi ñoàng, ñoàng tieän

稚 TRÓ ° = 稺 treû con – non nôùt 727

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª aáu tró, tró töû, aáu tró vieân Ñoàng aâm

雉 chim tró, loaøi chim coù boä loâng ñeïp, ñuoâi daøi 痔 beänh tró, thöù beänh ôû giang moân 豸 (traïi) loaïi saâu boï hay coân truøng coù chaân goïi laø 虫 truøng, khoâng coù chaân laø 豸 tró

携 HUEÀ ° mang theo, ñem theo – naém tay daét ñi – nhaác leân, ñöa leân – lìa, caùch ra, phaân ly Töø ngöõ

ª ñeà hueà Ñoàng aâm

畦 moät khu ruoäng

壺 HOÀ ° bình ñöïng nöôùc, ñöïng röôïu – moät thöù traùi aên ñöôïc, töông töï nhö traùi baàu Töø ngöõ

ª ñoàng hoà, hoà töông (baàu nöôùc)

嚮 HÖÔÙNG ° höôùng veà, nhaém tôùi – höôùng daãn Töø ngöõ

ª höôùng ñaïo (ngöôøi ñöa ñöôøng, daãn ñöôøng) höôùng minh (luùc maët trôøi moïc) 728

BAØI 113

丁 ÑINH ° vò thöù tö trong thaäp can – ñôn vò ñeám soá ngöôøi – trai traùng Töø ngöõ

ª ñinh traùng, ñinh ñieàn, ñinh nieân Ñoàng aâm

疔 caùi nhoït moïc treân da coù ñaàu nhoïn, thöôøng goïi laø

nhoït ñaàu ñinh 釘 caùi ñinh saét (ñeå ñoùng vaøo ñoà goã) 仃 moät mình – aâm khaùc laø ñính: say röôïu ñeán möùc khoâng bieát gì nöõa, say khöôùt 叮 ñinh ninh 叮嚀: khaêng khaêng – daën ñi daën laïi

岡 CÖÔNG ° söôøn nuùi – caùi ñoài, goø ñaát Töø ngöõ

ª Ngoïa long cöông, cao cöông Ñoàng aâm

剛 cöùng raén (cöông cöôøng, kieân cöông) 疆 choã ranh giôùi ñaát ñai (bieân cöông) 綱 caùi gieàng löôùi – phaàn troïng yeáu (cöông laõnh, cöông yeáu)

繵 cöông ngöïa – daây buoäc ngöïa

蒸 CHÖNG ° boác leân, bay leân – naáu caùch thuûy, chöng, caát – caây ñuoác – cuûi nhoû – leã teá veà muøa ñoâng 729

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª chöng phaùt, chöng khí, huaân chöng

背 BOÁI ° (boäi) löng – sau löng – maët traùi Töø ngöõ

ª boái caûnh, boái aûnh

炎 VIEÂM ° hôi löûa boác leân, noùng nhö löûa ñoát – noùng nöïc – ñoát chaùy – söng, vieâm Töø ngöõ

ª vieâm nhieät, pheá vieâm, tröôøng vieâm, vieâm löông (noùng vaø maùt: noùi tình ñôøi bieán ñoåi khoâng thöôøng)

抱 BAÕO ° oâm aáp, aüm, boàng – aáp uû, mang trong loøng Töø ngöõ

ª hoaøi baõo (chí höôùng oâm aáp trong loøng), baõo nghóa, baõo phuï

旁 BAØNG ° beân caïnh, beân ngoaøi – vaät khaùc, ñieàu khaùc – ngöôøi phuï taù – tuøy tieän, khoâng theo nguyeân taéc Töø ngöõ

ª baøng quang, baøng nhaân, baøng thính, loä baøng; beân ñöôøng 730

BAØI 113

秉 BÆNH ° caàm, naém – giöõ vöõng, tuaân theo – ñôn vò ño löôøng ngaøy xöa, baèng 16 hoäc – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª bænh buùt, bænh chuùc (caàm ñuoác soi), bænh di (giöõ theo ñaïo thöôøng)

穗 TUEÄ ° boâng luùa, boâng hoa – taøn ñuoác (chaùy rôi xuoáng) – hoa quaû cuûa caây coái – tua (vaûi, côø...) Töø ngöõ

ª kinh giôùi tueä: moät vò thuoác baéc

臂 TÍ ° caùnh tay, töø vai ñeán coå tay

懸 HUYEÀN ° treo leân – lô löûng, chôi vôi giöõa chöøng Töø ngöõ

ª huyeàn khoâng (khoâng coù caên cöù, nhö treo vaøo choã troáng) huyeàn vieãn (xa xoâi), huyeàn aûo, huyeàn aùn (aùn treo), huyeàn chöùc (treo chöùc) Ñoàng aâm

玄 saéc tím ñen – nghóa lyù saâu kín – thuoäc veà ñaïo Laõo (huyeàn dieäu, huyeàn vi)

絃 daây ñaøn (ñöôïc ví vôùi tình choàng vôï: ñoaïn huyeàn 斷絃 vôï cheát, tuïc huyeàn 續絃: cöôùi vôï khaùc sau khi vôï cheát) – caùi ñaøn

731

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

弦 daây cung – caùi ñaøn (huyeàn ca: ñaøn vaø haùt)

敝 TEÄ ° hö hoûng, raùch naùt – moûi meät – laøm cho moû i meät – caùch noùi khieâm toán ñeå chæ nhöõng gì thuoäc veà baûn thaân mình (teä xaù...) – thaát baïi, thua – vaát boû Töø ngöõ

ª teä xaù (nhaø toâi), teä y (aùo raùch)

筐 KHUOÂNG ° caùi soït, caùi thuùng, caùi gioû... (ñan baèng tre) Töø ngöõ

ª teä khuoâng: caùi gioû hö naùt Ñoàng aâm

匡 cöùu giuùp – giuùp ñôõ – laøm cho ngay chính (khuoâng phoø, khuoâng chính)

輸 DU ° (thaâu) chuyeân chôû, vaän taûi – ñöa cho, bieáu cho, quyeân goùp cho, noäp cho – thua Töø ngöõ

ª du nhaäp, du xuaát, du thueá

拾 THAÄP ° nhaët löôïm – thaâu goùp – caùch vieát khaùc cuûa chöõ 十 duøng trong vaên töï ñeå khoù bò söûa chöõa 732

BAØI 113

Töø ngöõ

ª thaâu thaäp, thaäp di

充 SUNG ° ñaày ñuû – ñieàn vaøo, theá vaøo – laáp cho ñaày Töø ngöõ

ª sung tuùc, sung maõn, sung boå, sung huyeát, sung daät, sung coâng

祿 LOÄC ° phuùc laønh, ñieàu may maén – boång loäc, tieàn löông do vua ban cho caùc quan Töø ngöõ

ª boång loäc, loäc vò, töôùc loäc, thaát loäc

糧 LÖÔNG ° luùa gaïo ñeå aên – thueá ruoäng – löông thöïc ñeå nuoâi quaân Töø ngöõ

ª löông thaûo, löông thöïc, taûi löông, löông höôùng, löông ñieàn

愧 QUYÙ ° xaáu hoå, hoå theïn vôùi ngöôøi khaùc – laøm cho ai phaûi xaáu hoå, hoå theïn 733

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª taøm quyù 慚愧 (taøm laø töï bieát hoå theïn veà vieäc laøm sai traùi cuûa mình, khoâng caàn phaûi coù ai bieát ñeán; quyù laø xaáu hoå vôùi ngöôøi khaùc khi hoï bieát ñöôïc vieäc sai traùi ñaõ laøm cuûa mình)

忘 VONG ° (vöông) queân, khoâng nhôù ñeán – boû soùt – xao laõng Töø ngöõ

ª vong ngaõ, vong tình, vong aân boäi nghóa, vong baûn, vong baàn

734

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

之 CHI Giôù i töø

cuûa 人之身體 Nhaân chi thaân theå thaân theå cuûa ngöôøi ta

voâ nghóa 貧苦之人 Baàn khoå chi nhaân ngöôøi ngheøo khoù

Lieân töø

voâ nghóa 地之於車莫仁於羊腸 Ñòa chi ö xa maïc

nhaân ö döông tröôøng – Ñöôøng loä ñoái vôùi xe coä khoâng ñöôøng naøo hieàn baèng ñöôøng ngoaèn ngoeøo

Ñaï i danh töø (laøm tuù c töø)

ñoù, ñaáy, noù 莫之感當 Maïc chi caûm ñöông – Khoâng ai daùm choáng laïi noù, 學而時習之 hoïc nhi thôøi taäp chi – hoïc maø thöôøng hay taäp taønh ñoù

Ñoäng töø

ñi qua, ñi ñeán 先生將何之 Tieân sinh töông haø chi – Tieân sinh toan ñi ñaâu theá

Chæ ñònh töø

kia, aáy (nghóa xöa) 之子于歸 Chi töû vu quy – Coâ kia veà nhaø choàng (Kinh Thi)

而 NHI Lieân töø

maø, theá maø 始乎微而終乎不可禦也 Thuûy hoà vi 735

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

nhi chung hoà baát khaû ngöõ daõ – Khôûi ñaàu töø choã nho nhoû maø roát cuoäc khoâng ngaên ngöøa noåi

maø, maø laïi 貧而樂 Baàn nhi laïc – Ngheøo maø laïi vui thích

maø, ñeå maø 拔其秀者而栽之 Baït kyø tuù giaû nhi taøi chi – Nhoå nhöõng caây toát (trong ñaùm) maø ñem troàng

maø, neáu maø 一戰而勝 nhaát chieán nhi thaéng – moät traän ñaùnh neáu maø thaéng ñöôïc

maø, maø roài 羣雄並起而天下大亂 Quaàn huøng tònh khôûi nhi thieân haï ñaïi loaïn – Caùc vò anh huøng noåi leân roài thieân haï loaïn lôùn

roài ñeán 自少而壯而老 Töï thieáu nhi traùng nhi laõo – Töø nhoû ñeán lôùn, ñeán giaø

maø, duø maø, duø coù 祭而豐不如養之薄也 Teá nhi phong baát nhö döôõng chi baïc daõ – Cuùng gioã duø cho coù haäu ñeán maáy cuõng khoâng baèng phuïng döôõng moät caùch ñôn baïc

Trôï töø

vaäy, maø (ñi sau ñoäng töø hoaëc cuoái caâu) 已而已而今之從政者殆而 Dó nhi dó nhi, kim chi tuøng chính giaû ñaõi nhi – Thoâi maø thoâi maø, keû tuøng söï laøm chính trò ngaøy nay nguy maát thoâi

而後 NHI HAÄU Lieân töø

roài sau, maø sau 有德而後有民 Höõu ñöùc nhi haäu höõu daân – Coù ñöùc roài sau môùi coù daân theo veà 736

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

以 DÓ Danh töø

duyeân côù, lyù do 兩有以也 Löôõng höõu dó daõ – Thaät coù duyeân do vì sao roài

Ñoäng töø

laáy, ñem 以德報德 Dó ñöùc baùo ñöùc – Laáy söï toát ñeïp baùo ñaùp laïi söï toát ñeïp

cho laø 皆以美於徐公 Giai dó myõ ö Töø coâng – Ai naáy ñeàu cho laø ñeïp hôn Töø coâng

Giôù i töø

vì, nhaân 不以人廢言 Baát dó nhaân pheá ngoân – Chaúng vì ngöôøi (taàm thöôøng) maø boû lôøi noùi hay cuûa hoï

baèng, vôùi nhôø 爲政以德 Vi chính dó ñöùc – Laøm vieäc trò nöôùc baèng ñöùc giaùo

ñeå, ñeå maø 學以立身 Hoïc dó laäp thaân – Hoïc ñeå gaây döïng mình

Lieân töø

maø (duøng nhö chöõ 而 nhi) 治世之音安以樂 Trò theá

chi aâm an dó laïc – AÂm thanh ñôøi thaïnh trò ñaõ an hoøa maø vui söôùng ñeán, trôû veà 自生民以來 Töï sinh daân dó lai – Töø khi coù loaøi ngöôøi ñeán nay

以爲 DÓ VI, 以 . . . 爲 DÓ... VI Ñoäng töø

cho laø, laáy laøm 以爲不利 Dó vi baát lôïi – Cho laø khoâng lôïi

737

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

laáy … laøm, cho … laø 防病之法以清潔爲上 Phoøng

beänh chi phaùp dó thanh khieát vi thöôïng – Pheùp ngöøa beänh laáy söï saïch seõ laøm hay hôn caû

duøng … laøm 以韓信爲將 Dó Haøn Tín vi töôùng – Duøng Haøn Tín laøm töôùng

可 KHAÛ Trôï ñoäng töø

khaù, coù theå, ñöôïc 富可求乎？Phuù khaû caàu hoà? – Söï giaøu coù theå mong caàu ñöôïc ö?

Traïng töø

ñaùng 可愛可觀 khaû aùi khaû quan – deã thöông, ñaùng xem

ñöôïc, neân (tieáng ñeå traû lôøi) 許可 höùa khaû – nhaän cho ñöôïc, 可乎？可 Khaû hoà? Khaû – Ñöôïc khoâng? Ñöôïc

Ñoäng töø

coù theå tôùi (öôùc chöøng) 此少女年可二十 Thöû thieáu nöõ nieân khaû nhò thaäp – Thieáu nöõ naøy tuoåi coù theå tôùi 20

laøm noåi 南陽無尉其誰可 Nam Döông voâ uùy, kyø

thuøy khaû – Ñaát Nam Döông khoâng chöùc uùy, ai laøm noåi chöùc ñoù thích hôïp, vöøa 可口 khaû khaåu – vöøa mieäng

如 NHÖ Ñoäng töø

baèng nhö 自以爲不如 Töï dó vi baát nhö – Töï cho laø chaúng baèng

738

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

ñeán, ñi ñeán ñi sang 如西副使 Nhö taây phoù söù – Vò phoù söù ñi Taây

Trôï ñoäng töø

ñoái vôùi 桓魋其如予何 Hoaøn Ñoâi kyø nhö dö haø – Hoaøn Ñoâi ñoái vôùi ta laøm gì ñöôïc naøo

Giôù i töø

theo nhö, chieàu theo 如我所願 Nhö ngaõ sôû nguyeän – theo nhö ñieàu mong muoán cuûa toâi

Lieân töø

neáu nhö (giaû thieát) 如不能守以終喪 Nhö baát naêng thuû dó chung tang – Neáu nhö khoâng theå giöõ cho ñeán heát tang

nhö (tyû duï) 即如無名英雄 Töùc nhö voâ danh anh huøng – Ñeán nhö nhöõng keû anh huøng voâ danh

Trôï töø

voâ nghóa 三月無君則皇皇如也 Tam nguyeät

voâ quaân taéc hoaøng hoaøng nhö daõ – Ba thaùng khoâng vua thì lo laéng ngaån ngô

也 DAÕ Trôï töø

vaäy (duøng cuoái caâu ñeå khaúng ñònh) 客無能也 Khaùch voâ naêng daõ – Khaùch khoâng coù taøi naêng naøo heát

vaäy laø … vaäy (ñeå giaûi thích) 孔子古聖人也 Khoång

töû, coå thaùnh nhaân daõ – Khoång töû laø baäc thaùnh nhaân xöa

voâ nghóa (ñi sau chuû töø ñeå chæ roõ) 其爲人也孝悌 739

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Kyø vi nhaân daõ hieáu ñeã – Veà caùch laøm ngöôøi cuûa oâng aáy laø hieáu ñeã

ö? vay? (ñi sau chöõ 何 haø ñeå hoûi) 東野之書何爲而在吾側也？Ñoâng daõ chi thö haø vi nhi taïi ngoâ traéc daõ – Böùc thö cuûa Ñoâng Daõ taïi sao laïi ôû beân ta?

然 NHIEÂN Ñoäng töø

cho laø phaûi 夫子然之 Phu töû nhieân chi – Phu töû cho laø phaûi

Tính töø

ñuùng, phaûi 使其言然 Söû kyø ngoân nhieân – Giaû nhö lôøi noù noùi laø phaûi

Chæ thò ñaïi töø

nhö theá 其有不然 Kyø höõu baát nhieân – Nhö coù söï khoâng nhö theá

Traïng töø

vaâng, phaûi (duøng ñeå öùng ñoái) 有子曰︰然 Höõu töû vieát: Nhieân – Höõu töû traû lôøi raèng: Vaâng

Lieân töø

song, nhöng (duøng ñeå chuyeån tieáp) 然聖賢教人之法具存於經 Nhieân thaùnh hieàn giaùo nhaân chi phaùp cuï toàn ö kinh – Nhöng phöông phaùp thaùnh hieàn daïy ngöôøi ñeàu saün coù nôi saùch vôû

Trôï töø

vaäy (duøng cuoái caâu) 如見其肺腑然 Nhö kieán kyø pheá phuû nhieân – Nhö thaáy caû gan phoåi vaäy 740

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

ñoù vaäy (duøng nhö chöõ 焉 yeân) 國人皆稱願然 Quoác nhaân giai xöùng nguyeän nhieân – Ngöôøi trong nöôùc ñeàu thoûa nguyeän vaäy

nhö theá (nghóa naøy ñöôïc ngaàm hieåu trong caùc hình dung töø keùp, traïng töø keùp) 天然 thieân nhieân, 自然 töï nhieân, 倘然 thaûng nhieân, 偶然 ngaãu nhieân, 然則 nhieân taéc... Lieân töø

vaäy thì, theá thì 然則召今日之禍者豈非前日之幸乎 Nhieân taéc trieäu kim nhaät chi hoïa giaû khoûi phi tieàn nhaät chi haïnh hoà? – Vaäy thì nhaän laáy caùi hoïa hoâm nay haù chaúng laø do caùi may ngaøy hoâm tröôùc ñoù chaêng?

然而 NHIEÂN NHI Lieân töø

nhöng maø, vaäy maø 以強大攻小弱然而不勝者未之有也 Dó cöôøng ñaïi coâng tieåu nhöôïc nhieân nhi baát thaéng giaû vi chi höõu daõ – Ñem caùi lôùn maïnh ñaùnh nhoû yeáu theá maø khoâng thaéng ñöôïc, chöa coù leõ aáy bao giôø.

然後 NHIEÂN HAÄU Lieân töø

roài sau, maø sau (cuõng nhö 而後 nhi haäu) 歲寒然後知松柏之後凋也 Tueá haøn nhieân haäu tri tuøng baù chi haäu ñieâu daõ – Naêm coù laïnh leõo roài sau môùi bieát caây tuøng caây baùch ruïng laù sau cuøng 741

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

焉 YEÂN Chæ thò ñaïi töø

caùi ñoù, caùi aáy (duøng nhö chöõ 之 chi) 衆好之必察焉 Chuùng hieán chi taát saùt yeân – Moïi ngöôøi ñeàu öa ñoù, phaûi xeùt söï öa ñoù (nhö theá naøo) Nghi vaá n traï ng töø

ñaâu (duøng nhö 何 haø) 失馬焉知非褔 Thaát maõ yeân tri phi phuùc – Maát ngöïa bieát ñaâu chaúng laø vieäc may maén

Trôï töø

ñoù, vaäy (duøng cuoái caâu) 君無罪歲斯天下之民之焉

Quaân voâ toäi tueá tö thieân haï chi daân chí yeân – Vua ñöøng ñoå toäi cho thôøi tieát thì daân trong thieân haï ñeán ngay vaäy

ñaáy, ñaây, kia 有賤丈夫焉 Höõu tieän tröôïng phu yeân – Coù gaõ ñaøn oâng heøn haï kia

voâ nghóa (duøng nhö tieáp vó ngöõ sau traïng töø) 始舍之則洋洋焉 Thuûy xaû chi taéc döông döông yeân – Môùi thaû noù ra thì lôø ñôø vaây

耳 NHÓ Trôï töø

ñaáy thoâi (duøng cuoái caâu, nhö 而已 nhi dó) 君家所寡有者以義耳 Quaân gia sôû quaû höõu giaû dó nghóa nhó – Caùi maø trong nhaø ngaøi ít nhaát chæ coù ñieàu nghóa maø thoâi. 742

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

thoâi, roài 汝得人焉耳乎？Nhöõ ñaéc nhaân yeân nhó hoà? – Ngöôi ñaõ ñöôïc ngöôøi theo veà roài ö?

ñoù, vaäy 寡人雖不德耳 Quaû nhaân tuy baát ñöùc nhó – Quaû nhaân tuy khoâng coù ñöùc gì

爾 NHÓ Ñaï i töø nhaân xöng

mi, maøy, anh, oâng, ngöôi... 爾愛其羊我愛其禮

Nhó aùi kyø döông ngaõ aùi kyø leã – Anh tieác con deâ toâi tieác caùi leã

Chæ thò ñaïi töø

töø ñaáy, töø luùc ñaáy 爾來四萬八千歲 Nhó lai töù vaïn

baùt thieân tueá – Töø aáy ñeán nay coù 4 vaïn 8 nghìn naêm

nhö theá 正當爾耳 Chính ñöông nhó nhó – Chính neân nhö theá ñaáy (Theá thuyeát taân ngöõ)

Trôï töø

voâ nghóa (duøng sau moät traïng töø keùp, nhö chöõ 然 nhieân) 漁父緩爾而笑 Ngö phuû hoaõn nhó nhi tieáu – OÂng ñaùnh caù thong thaû mæm cöôøi

vaäy maø, ñaáy thoâi (duøng cuoái caâu) 富國固海上之荒島爾 Phuù quoác coá haûi thöôïng chi hoang ñaûo nhó – Phuù quoác voán laø moät ñaûo hoang treân bieån ñaáy maø

何 HAØ Nghi vaá n chæ ñònh töø

gì, naøo, chæ 何故？Haø coá? – Duyeân côù gì? 何年？ Haø nieân? Naêm naøo? 何人？Haø nhaân? Ngöôøi naøo? 743

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Phieám chæ chæ ñònh töï

ai, naøo 何人不起故邦情 Haø nhaân baát khôûi coá bang tình – Ai maø chaúng ñoäng loøng coá quoác

Nghi vaá n ñaï i danh töø

caùi gì, thöù chi, vieäc gì 以何市而反 Dó haø thò nhi phaûn – Duøng mua thöù chi maø veà

Nghi vaá n traï ng töø

ôû ñaâu, nôi naøo 先生將何之？Tieân sinh töông haø chi? – Tieân sinh toan ñi ñaâu theá

sao 何不以麥舟與之？Haø baát dó maïch chaâu döõ chi? – Sao chaúng ñem caùi thuyeàn chôû luùa maø cho

naøo 吾何愛一牛 Ngoâ haø aùi nhaát ngöu – Ta naøo tieác chi moät con boø

何則 HAØ TAÉC Traïng töø nghi vaán

vì sao theá 擇友宜慎何則，蓋與惡人交則日流於惡 Traïch höõu nghi thaän, haø taéc, caùi döõ aùc nhaân giao taéc nhaät löu ö aùc – Choïn baïn neân thaän troïng, vì sao theá? Vì cuøng giao keát vôùi ngöôøi xaáu thì caøng ngaøy caøng theo veà choã xaáu xa

其 KYØ Ñaï i danh töø

noù, cuûa noù, cuûa mình 聞其聲不忍食其肉 Vaên kyø

thanh baát nhaãn thöïc kyø nhuïc – Nghe tieáng noù (con vaät) keâu khoâng nôõ aên thòt noù 744

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Chæ thò chæ ñònh töï

aáy 其人乃悟 Kyø nhaân naõi ngoä – Ngöôøi aáy beøn roõ leõ Trôï töø

chaéc, haún 齊其聞之矣 Teà kyø vaên chi hó – Nöôùc Teà haún ñaõ nghe vieäc aáy roài

haàu nhö 吾其無意於人世矣 Ngoâ kyø voâ yù ö nhaân theá hó – Ta haàu khoâng coøn loøng thieát tha vôùi coõi ñôøi nöõa

seõ, haàu nhö 魯其亡乎 Loã kyø vong hoà – Nöôùc Loã seõ maát ñi chaêng?

hay (coù tính chaát nhö traïng töø) 汝其勉之 Nhöõ kyø mieãn chi – Anh haõy gaéng leân ñi

voâ nghóa 雖九死其猶未悔 Tuy cöûu töû kyø do vò hoái: duø coù ñeán chín phaàn cheát, vaãn coøn chöa hoái haän Traïng töø

haù, phaûi chaêng 其竟以此而殞其生乎 Kyø caùnh dó thöû nhi vaãn kyø sinh hoà – Phaûi chaêng chæ vì ñoù maø cheát ñi chaêng?

所 SÔÛ Chæ thò ñaïi töø

ñieàu… maø, caùi… maø choã 吾人之所不知 Ngoâ nhaân chi sôû baát tri – Nhöõng ñieàu chuùng ta khoâng bieát 745

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

所以 SÔÛ DÓ Giôù i töø

ñeå maø 稅者所以供國家之用也 Thueá giaû sôû dó cung

quoác gia chi duïng daõ – Ñoùng thueá laø ñeå goùp vaøo söï caàn duøng cuûa quoác gia

於 Ö Giôù i töø

ôû, nôi 傳之於書 Truyeàn chi ö thö – Truyeàn laïi nôi saùch, 舜發於畎畝之中 Thuaán phaùt ö quyeán maãu chi trung – Vua Thuaán khôûi nghieäp töø trong choã ruoäng ñoàng

hôn 輕於鴻毛 Khinh ö hoàng mao – Nheï hôn loâng hoàng

bôûi, taïi (duøng trong bò ñoäng theå) 見用於人 Kieán duïng ö nhaân – Ñöôïc duøng bôûi ngöôøi (ñöôïc ngöôøi ta duøng ñeán)

do nôi, vì bôûi 生於憂患死於安樂 Sinh ö öu hoaïn töû ö an laïc – Soáng vì söï lo aâu, cheát vì caûnh an laïc

cho 不傳於子而傳於賢 Baát truyeàn ö töû nhi truyeàn ö

hieàn – Chaúng truyeàn ngoâi cho con maø truyeàn cho keû hieàn ñöùc

ñoái vôùi 君子之於其父 Quaân töû chi ö kyø phuï – Ngöôøi quaân töû ñoái vôùi cha mình.

vôùi 得罪於天 Ñaéc toäi ö thieân – Maéc toäi vôùi trôøi, 學射於羿 Hoïc xaï ö Ngheä – Hoïc baén vôùi oâng Ngheä veà 長於辭令 Tröôøng ö töø leänh – Gioûi veà lôøi leõ 746

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

者 GIAÛ Ñaï i danh töø

keû, caùi, söï, vieäc 孰謂少者歿而長者存？Thuïc vò thieáu giaû moät nhi tröôûng giaû toàn? – Ai baûo treû cheát maø keû lôùn laïi coøn?

Chæ thò ñaïi töø

ngöôøi aáy, caùi aáy 或異二者之爲 Hoaëc dò nhò giaû chi vi – Xeùt coù choã khaùc vôùi caùi vieäc hai ngöôøi aáy

Trôï töø

aáy (ñeå neâu roõ chuû töø) 身者親之遺體也 Thaân giaû

thaân chi di theå daõ – Caùi thaân laø caùi di theå cuû a cha meï

voâ nghóa 昔者曩者 Tích giaû, naêng giaû – Ngaøy tröôùc, ngaøy tröôùc

夫 PHUØ Trôï töø

oâi, naøy (tieáng môû ñaàu caâu ñeå taïo söï chuù yù) 夫天地也萬物之逆旅 Phuø thieân ñòa daõ vaïn vaät chi

nghòch löõ – Naøy, trôøi ñaát laø quaùn troï baát thöôøng cuûa muoân vaät

voâ nghóa 客亦知夫水與月乎？Khaùch dieäc tri phuø thuûy döõ nguyeän hoà – Khaùch cuõng coù bieát veà nöôùc vaø traêng kia khoâng?

neâu yù caûm thaùn 惟我與爾有是夫 Duy ngaõ döõ nhó höõu thò phuø – Chæ coù ta cuøng ngöôøi laø coù ñöôïc nhö theá thoâi oâi, thay (duøng nhö 乎 hoà) 嗟夫 Ta phuø – Than oâi, 悲夫 Bi phuø – Buoàn thay 747

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

乎 HOÀ Giôù i töø

nôi, vôùi (duøng nhö 於 ö) 其同乎萬物生死 Kyø ñoàng hoà vaïn vaät sinh töû – Choã ñoàng vôùi muoân vaät laø söï soáng cheát

Trôï töø

voâ nghóa 吾於是乎有感 Ngoâ ö thò hoà höõu caûm – Ta nhaân ñoù maø coù ñieàu caûm xuùc, 天下惡乎定 Thieân haï oâ hoà ñònh – Thieân haï ñöôïc ñònh yeân caùch theá naøo naøy (duøng nhö 兮 heà) 長俠歸來乎 Tröôøng hieäp quy lai hoà – Kieám tröôøng naøy veà laïi ñi thoâi thay (duøng sau tieáng keùp ñieäp aâm ñeå toû yù caûm thaùn)

巍巍乎志在高山 Nguy nguy hoà chí taïi cao sôn – Voøi voïi thay cho chí taïi non cao

than oâi 嗟乎民之不吾輔也 Ta hoà daân chi baát ngoâ phuï daõ – Than oâi daân khoâng coøn giuùp ta nöõa oâi 兒乎 nhi hoà: con oâi Trôï töø nghi vaá n

chaêng, ö 失人心而圖治可乎？Thaát nhaân taâm nhi ñoà trò khaû hoà? Ñaõ maát loøng ngöôøi maø tính vieäc trò an coù theå ñöôïc chaêng?

則 TAÉC Trôï ñoäng töø

laø 此則樂陽樓之大觀也 Thöû taéc Nhaïc döông laâu

chi ñaïi quan daõ – Ñoù laø caùi ñaïi quan cuûa laàu Nhaïc döông ñaáy 748

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Lieân töø

thì, taát laø, aét laø 臨竆則變 Laâm cuøng taéc bieán – Gaëp caûnh cuøng thì bieán ñoåi, 有才則用 Höõu taøi taéc höõu duïng – Coù taøi taát laø coù choã duøng

ñaõ (duøng nhö traïng töø chæ thôøi gian) 其子趨而往視之苗則稿矣 Kyø töû xu nhi vaõng thò chi mieâu taéc

caûo hó – Ngöôøi con raûo böôùc ñeán xem thì luùa non ñaõ heùo khoâ roài

且 THAÛ Traïng töø

vaû coøn, laïi coøn 御者且羞與射者比 Ngöï giaû thaû tuï döõ xaï giaû tò – Keû ñaùnh xe vaû coøn xaáu hoå veà söï a toøng theo keû baén chim

saép, seõ (chæ thôøi gian) 旦暮且下 Ñaùn moä thaû haï – Sôùm chieàu (thaønh) seõ bò haï

haõy 先生且休矣 Tieân sinh thaû höu hó – Tieân sinh haõy ñi nghæ ñi thoâi

ñeán noãi 甚者且性名不可考 Thaäm giaû tính danh

baát khaû khaûo – Laém ñeán noãi coù keû teân hoï khoâng tra xeùt ra ñöôïc

Lieân töø

vaû laïi 且子過矣 Thaû töû quaù hó – Vaû laïi anh ñaõ sai roài

maø laïi, laïi coøn 甚篤且勤 Thaäm ñoác thaû caàn – Ñaõ raát doác chí laïi coøn chaêm chæ

hay laø 富貴者驕人乎且貧賤者驕人乎 Phuù quyù giaû kieâu nhaân hoà, thaû baàn tieän kieâu nhaân hoà. Keû giaøu sang kieâu ngöôøi, hay keû ngheøo heøn kieâu ngöôøi? 749

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Trôï töø

vaû chaêng 且君子之交淡若水 Thaû quaân töû chi giao

ñaïm nhöôïc thuûy – Vaû chaêng, giao tình cuûa ngöôøi quaân töû lôït laït nhö nöôùc

Lieân töø

vöøa … vöøa 且行且歌 Thaû haønh thaû ca – Vöøa ñi vöøa haùt

且夫 THAÛ PHUØ Lieân töø

vaû chaêng 且夫枉尺而直尋 Thaû phuø uoång xích nhi

tröïc taàm – Vaû chaêng, coù moät thöôùc maø duoãi thaúng ra ñöôïc moät taàm1

即 TÖÙC Trôï ñoäng töø

töùc laø 色即是空 Saéc töùc thò khoâng – Saéc töùc laø khoâng

Traïng töø

ngay, lieàn (duøng nhö 當 ñöông) 楚國即日興兵 Sôû

quoác töùc nhaät höng binh nöôùc Sôû lieàn trong ngaøy caát quaân

lieàn (chæ haønh ñoäng lieân ñôùi) 黎明即起 Leâ minh töùc khôûi – saùng sôùm lieàn daäy

Giôù i töø

beøn, thì (duøng nhö 則 taéc) 然能知恥即能雪恥 1

Taàm: ñôn vò ño chieàu daøi, baèng 8 thöôùc.

750

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Nhieân naêng tri sæ töùc naêng tuyeát sæ – Nhöng khi ñaõ bieát hoå nhuïc thì taåy tröø ñöôïc hoå nhuïc Ñoäng töø

töùc laø (duøng nhö 是 thò) 君之兄即我之友也 Quaân chi huynh töùc ngaõ chi höõu daõ – Anh cuûa oâng töùc laø baïn cuûa toâi

tôùi, leân tôùi 漢文帝即位時 Haùn Vaên Ñeá töùc vò thôøi. Luùc vua Vaên Ñeá nhaø Haùn leân ngoâi

故 COÁ Traïng töø

nguyeân, voán 燕太子丹故嘗質於趙 Yeân Thaùi töû

Ñan coá thöôïng chí ö Trieäu – Thaùi töû Ñan nöôùc Yeân nguyeân luùc tröôùc ñaõ töøng laøm con tin ôû nöôùc Trieäu

coá yù 故殺之罪 Coá saùt chi toäi – Toäi coá yù gieát ngöôøi vaãn (duøng gaàn nhö 固 coá) 君故尚未知之耶 Quaân coá thöôïng vò tri chi da – OÂng vaãn coøn chöa bieát vieäc aáy ö

Lieân töø

cho neân 以不勤學故不識字 Dó baát caàn hoïc, coá baát

thöùc töï – Vì khoâng chaêm hoïc cho neân khoâng bieát chöõ

Danh töø

nguyeân do, lyù do, côù, leõ 以不勤學故而不能識字

Dó baát caàn hoïc, coá nhi baát naêng thöùc töï. – Vì leõ khoâng chaêm hoïc neân khoâng bieát chöõ

côù söï, vieäc 兄弟無故 huynh ñeä voâ coá – anh em ñöôïc bình yeân (khoâng coù vieäc gì xaûy ra) 751

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Tính töø

cuõ, xöa 故人 coá nhaân: ngöôøi xöa, 故國 coá quoác: nöôùc cuõ

ñaõ qua ñôøi 故總統 coá toång thoáng: vò toång thoáng ñaõ qua ñôøi

Ñoäng töø

qua ñôøi, cheát 病故 beänh coá: laâm beänh maø cheát

固 COÁ Traïng töø

voán laø 吾固知其如此 Ngoâ coá tri kyø nhö thöû – Toâi voán bieát laø nhö theá

ñaønh roài, ñaõ ñaønh 固也吾將言之 Coá daõ ngoâ

töông ngoân chi – Ñaõ ñaønh roài, toâi ñònh noùi veà chuyeän aáy ñaây

kieân quyeát, coá söùc 禹拜稽首固辭 Voõ baùi, keâ thuû coá töø – OÂng Voõ suïp laïy, cuùi ñaàu coá söùc töø choái

Tính töø

beàn, vöõng 堅固 kieân coá: beàn vöõng

盍 HAÏP Nghi vaá n traï ng töø

sao chaúng 盍各言爾志 Haïp caùc ngoân nhó chí – Moãi ngöôøi sao chaúng noùi caùi chí höôùng cuûa mình ñi 752

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

曷 HAÏT Nghi vaá n traï ng töø

sao chaúng 彼蒼者天曷其有極 Bæ thöông giaû thieân

haït kyø höõu cöïc: OÂng trôøi xanh kia sao chaúng thaáu cho cuøng sao, laøm sao (duøng nhö 何爲 haø vi) 曷爲久居此圍城之中而不去 Haït vi cöõu cö thöû vi thaønh chi trung nhi baát khöù – Laøm chi laïi ôû laâu trong thaønh bò vaây naøy maø chaúng ñi Nghi vaá n ñaï i töø

naøo, ai, ngöôøi naøo 曷敢有越厥志 Haït caûm höõu

vieät khuyeát chí – Ngöôøi naøo daùm vöôït qua chí höôùng cuûa mình

豈 KHÔÛI Nghi vaá n traï ng töø

haù, sao 人於從師以外豈可無友哉 Nhaân ö tuøng sö dó ngoaïi khôûi khaû voâ höõu tai – Ngöôøi ta ngoaøi vieäc theo thaày haù coù theå khoâng coù baïn beø ñöôïc ö phaûi chaêng (toû yù phoûng ñoaùn) 羽豈其苗裔耶 Vuõ khôûi kyø mieâu dueä da? (Haïng) Vuõ phaûi chaêng laø doøng doõi (cuûa vua Thuaán) ñaáy chaêng?

寧 NINH Traïng töø

thaø, mong 寧爲鷄口無爲牛後 Ninh vi keâ khaåu voâ

vi ngöu haäu – Thaø laøm mieäng gaø chöù khoâng laøm ñít traâu thaø laø 禮與其奢也寧儉 Leã döõ kyø xa daõ ninh kieäm – Leã söï neáu baøy bieän xa xæ thì thaø laø kieäm öôùc coøn hôn 753

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

haù, deã ñaâu 老當益壯寧知白首之心 Laõo ñöông ích

traùng, ninh tri baïch thuû chi taâm – Giaø caøng neân haêng haùi, deã ñaâu bieát ñöôïc loøng ñaàu baïc

haù laïi 寧有枉己而能直人者哉 Ninh höõu uoång kyû

nhi naêng tröïc nhaân giaû tai – Haù laïi coù ai uoán cong mình maø hay laøm thaúng ñöôïc ngöôøi khaùc ö

Tính töø

yeân oån 安寧 an ninh: yeân oån

庸 DUNG Nghi vaá n traï ng töø

haù, sao 亂世之忠臣庸非治世之賊臣耶 Loaïn theá

chi trung thaàn dung phi trò theá chi taëc thaàn da: baày toâi trung ñôøi loaïn haù chaúng phaûi laø baày toâi nghòch cuûa ñôøi trò ñoù sao, 庸有濟乎？Dung höõu teá hoà? Haù coù ích gì ñaâu?

Tính töø

taàm thöôøng 庸凡 dung phaøm: taàm thöôøng

詎 CÖÏ Lieân töø

neáu 詎非聖人不有外患必有內憂 Cöï phi thaùnh nhaân, baát höõu ngoaïi hoaïn taát höõu noäi öu – Neáu khoâng phaûi laø thaùnh nhaân, thì khi khoâng coù caùi lo ngoaøi taát coù caùi lo beân trong

Traïng töø

haù 庸詎知吾所謂知之非不知耶 Dung cöï tri ngoâ sôû

vò tri chi phi baát tri da – Haù bieát ñöôïc ñieàu ta baûo laø bieát maø khoâng phaûi khoâng bieát ñoù ö (Trang töû) 754

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

斯 TÖ Chæ thò ñaïi töø

caùi naøy, vieäc naøy (duøng nhö 此 thöû) 抑別有疾而至斯乎 ÖÙc bieät höõu taät nhi chí tö hoà? – Hoaëc coù

beänh naøo khaùc maø ñeán noâng noãi naøy chaêng, 彼色斯豐 Bæ saéc tö phong: caùi kia thua thì caùi naøy doài daøo nôi naøy, nôi ñaây 歌於斯哭於斯 Ca ö tö khoác ö tö – Ca ôû ñaây khoùc ôû ñaây Chæ thò chæ ñònh töï

naøy 登斯樓以四望兮 Ñaêng tö laâu dó töù voï ng heà – Chöø leân laàu naøy ñeå nhìn quanh boán phía

Lieân töø

thì (duøng nhö 則 taéc) 我欲仁斯仁至矣 Ngaõ duïc nhaân tö nhaân chí hó – Neáu chuùng ta muoán söï toát ñeïp thì söï toát ñeïp ñeán vôùi chuùng ta ngay

Trôï töø

voâ nghóa (duøng ôû giöõa caâu) 朋酒斯饗 Baèng töûu tö höôûng – Röôïu baïn beø ñaõi thì ta höôûng (Kinh Thi)

猶 DO Traïng töø

nhö, gioáng nhö 民之歸仁猶水之就下 Daân chi quy

nhaân do thuûy chi töïu haï – Daân theo veà vôùi söï nhaân ñöùc nhö nöôùc chaûy xuoáng thaáp cuõng vaãn 若豪傑之士雖無文王猶興 Nhöôïc haøo kieät chi só tuy voâ Vaên vöông do höng – Coøn nhö keû só haøo kieät tuy khoâng gaëp Vaên vöông cuõng vaãn tieán ñöùc 755

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

coøn, haõy coøn (duøng nhö 尚 thöôïng) 猶能從師而學焉 Do naêng tuøng sö nhi hoïc yeân – Coøn hay theo thaày maø hoïc

Ñoäng töø

nhö (ñoàng vôùi 如 nhö) 吾今日見老子其猶龍耶 Ngoâ

kim nhaät kieán Laõo töû kyø do long da – Ta hoâm nay gaëp Laõo töû coù phaûi nhö con roàng chaêng

cuõng nhö 過猶不及 quaù do baát caäp – Thaùi quaù cuõng nhö khoâng ñuû

Lieân töø

neáu nhö (yù giaû thieát, duøng nhö 如 nhö) 猶有鬼神此必敗也 Do höõu quæ thaàn thöû taát baïi daõ – Neáu nhö

coù quæ thaàn can döï vaøo thì coâng vieäc theá naøo cuõng hoûng (Taû truyeän)

與 DÖÕ Giôù i töø

cuøng, vôùi 與我約何所 Döõ ngaõ öôùc haø sôû – Öôùc heïn cuøng ta ôû nôi naøo

vì (duøng nhö 爲 vò nghóa xöa) 漢王與義帝發喪 Haùn vöông döõ Nghóa ñeá phaùt tang – Haùn vöông vì Nghóa ñeá ñeå tang

Lieân töø

vaø, cuøng 况吾與子漁樵於江渚之上 Huoáng ngoâ döõ töû ngö tieàu ö giang chöû chi thöôïng – Huoáng chi toâi cuøng oâng ñaùnh caù haùi cuûi treân vuøng soâng ñaàm

thaø... coøn hôn 禮，與其奢也，寧儉 Leã, döõ kyø xa

giaû ninh kieäm – Veà leã söï, neáu xa xæ thì thaø tieát kieäm coøn hôn 756

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Trôï tröø

voâ nghóa 如寡人者安與知恥 Nhö quaû nhaân giaû an

döõ tri sæ – Nhö vôùi quaû nhaân thì ñaâu coù laáy söï bieát hoå nhuïc laøm ñieàu (Quoác ngöõ)

Ñoäng töø

cho 天子安能以天下與人 Thieân töû an naêng dó thieân haï döõ nhaân – Thieân töû ñaâu coù theå ñem thieân haï maø cho ngöôøi theo veà 天下莫不與也 Thieân haï maïc baát döõ daõ – Thieân haï khoâng ai laø khoâng theo veà

與 DÖ Trôï töø

ö, chaêng, ru (nghi vaán) 是誰之過與？Thò thuøy chi quaù dö? – Ñoù laø caùi loãi cuûa ai ñaáy ö? ö, naøy (caûm thaùn) 歸與 quy dö – veà ñi naøy

蓋 CAÙI Traïng töø

döôøng nhö (toû yù khoâng chaéc) 予登箕山其上蓋有許由塚云 Dö ñaêng Cô sôn kyø thöôïng caùi höõu Höùa Do

truõng vaân – Toâi leân nuùi Cô sôn, döôøng nhö treân ñoù coù moä cuûa Höùa Do naøo, haù naøo (nghi vaán) 勢位富貴蓋可忽乎哉 Theá vò phuù quyù caùi khaû hoát hoà tai – Nhöõng thöù quyeàn vò giaøu sang naøo coù theå khinh thöôøng ñöôïc ö? Lieân töø

bôûi vì 蓋不廉則無所不取 Caùi baát lieâm taéc voâ sôû baát

thuû – Bôûi vì khoâng lieâm khieát thì khoâng coù gì maø khoâng laáy 757

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

vì raèng, vì leõ 蓋君子恥當年而功不立 Caùi quaân töû

sæ ñöông nieân nhi coâng baát laäp – Vì raèng ngöôøi quaân töû hoå luùc tuoåi xanh maø chaúng laäp coâng

Traïng töø

voán laø 屈瑕之得禍蓋與操舟者無異 Khuaát Haø chi ñaéc hoïa caùi döõ thao chaâu giaû voâ dò – Vieäc Khuaát Haø bò hoïa voán khoâng khaùc vôùi ngöôøi bôi thuyeà n

Ñoäng töø

che, truøm 蓋棺然後論定 Caùi quan nhieân haäu luaän ñònh – Coù ñaäy naép quan xong roài sau moïi söï phaåm bình (veà ngöôøi ñaõ maát) môùi ñöôïc xaùc ñònh

Danh töø

caùi loïng 傾蓋如故 Khuynh caùi nhö coá – Nghieâng loïng chaøo nhau nhö ngöôøi ñaõ quen bieát töø laâu

雖 TUY Lieân töø

tuy, duø laø 雖有智慧不如承勢 Tuy höõu trí tueä baát

nhö thöøa theá – Tuy coù khoân ngoan cuõng khoâng baèng nhaân cô hoäi

雖然 TUY NHIEÂN Lieân töø

tuy vaäy, duø theá 人皆畏死雖然有時求死以全名

Nhaân giai uùy töû tuy nhieân höõu thôøi caàu töû dó toaøn danh – Ngöôøi ta ñeàu sôï cheát, tuy vaäy coù luùc laïi tìm caùi cheát ñeå cho toaøn danh tieát 758

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

至 CHÍ Traïng töø

raát 止於至善 Chæ ö chí thieän – Ñaït tôùi möùc chí thieän (raát möïc toát ñeï p)

Giôù i töø

ñeán, tôùi 不廉至於悖禮犯義 Baát lieâm chí ö boäi leã phaïm nghóa – Khoâng lieâm khieát ñeán choã traùi leã, phaïm ñaïo nghóa, 自古至今 töï coå chí kim – töø xöa ñeán nay

Lieân töø

ñeán 至如信國士無雙 Chí nhö Tín quoác só voâ song – Ñeán nhö (Haøn) Tín, laø baäc quoác só khoâng ai hôn

Ñoäng töø

ñeán 風雲未至且埋頭 Phong vaân vò chí thaû mai ñaàu – Gioù maây chöa ñeán haõy chuøn ñaàu

若 NHÖÔÏC Ñaï i töø nhaân xöng

anh, oâng, mi, maøy... 若雖長大 nhöôïc tuy tröôûng ñaïi – anh tuy lôùn khoân (Söû kyù)

Chæ thò ñaïi töø

nhö theá (ñoàng nghóa vôùi 如此 nhö thöû) 以若所爲求若所欲 Dó nhöôïc sôû vi caàu nhöôïc sôû duïc – Duøng vieäc laøm nhö theá maø caàu cho ñöôïc söï öôùc muoán nhö kia

Chæ ñònh töø

aáy (duøng nhö 此 thöû) 君子哉若人 Quaân töû tai nhöôïc nhaân – Quaân töû thay cho ngöôøi aáy 759

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Traïng töø

döôøng nhö 髣髴若有光 Phaûùng phaát nhöôïc höõu quang – Phaûng phaát döôøng nhö coù aùnh saùng môùi, beøn (duøng nhö 乃 naõi) 必有忍也若能有濟也 Taát höõu nhaãn daõ nhöôïc naêng höõu teá daõ – Phaûi coù nhòn nhuïc môùi coù theå neân vieäc ñöôïc Lieân töø

vaø (duøng nhö 及 caäp) 民年九十以上爲復子若孫

Daân nieân cöûu thaäp dó thöôïng, vi phuùc töû nhöôïc toân – Tuoåi cuûa daân ñaõ treân 90, xin beä haï tröø mieãn vieäc ñi phu phen taïp dòch cho con vaø chaùu daân

Tính töø

töï nhieân 神色自若 Thaàn saéc töï nhöôïc – Thaàn saéc töï nhieân

Lieân töø

neáu (giaû thieát) 王若隱其無罪而就死地 Vöông nhöôïc aån kyø voâ toäi nhi töïu töû ñòa – Neáu nhö vua thöông xoùt noù khoâng toäi maø ñi vaøo choã cheát

Ñoäng töø

baèng, nhö 不恥不若人何若人有 Baát sæ baát nhöôïc nhaân haø nhöôïc nhaân höõu – Khoâng hoå theïn vì vieäc khoâng baèng ngöôøi thì coù bao giôø ñöôïc baèng ngöôøi

若夫 NHÖÔÏC PHUØ Lieân töø

ñeán nhö 若夫霪雨霏霏 Nhöôïc phuø daâm vuõ phi phi – Ñeán nhö caûnh möa daàm taàm taû 760

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

抑 ÖÙC Lieân töø

hoaëc laø, hay laø 抑別有疾而至斯乎 ÖÙc bieät höõu taät nhi chí tö hoà? – Hoaëc coù beänh naøo khaùc maø ñeán noâng noãi aáy chaêng?

是 THÒ Ñoäng töø

laø, aáy laø 亦是一病 dieäc thò nhaát beänh – cuõng laø moät beänh

Chæ ñònh töø

aáy, ñoù (ñoàng vôùi 此 thöû) 是年吾佐戎徐州 Thò nieân ngoâ taù nhung Töø Chaâu – Naêm ñoù toâi giuùp vieäc quaân ôû Töø Chaâu

Chæ thò ñaïi töø

vieäc aáy, söï aáy 豈謂是與？Khôûi vò thò dö? Haù noùi veà vieäc aáy ö?

nhö theá, theá ñoù 有爲者亦若是 Höõu vi giaû dieäc

nhöôïc thò – coù laøm (coâng vieäc cuûa thaùnh nhaân) cuõng seõ ñöôïc nhö theá (nhö thaùnh nhaân)

ñoù laø, aáy laø 是非爾所知也 Thò phi nhó sôû tri daõ – Ñoù khoâng phaûi laø ñieàu ngöôi bieát tôùi

Tính töø

ñuùng, phaûi 子之言是也 Töû chi ngoân thò daõ – Lôøi noùi cuûa oâng phaûi ñaáy, 是非之心 thò phi chi taâm – loøng bieát phaân bieät phaûi traùi 761

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Trôï töø

voâ nghóa 惟兄嫂是依 Duy huynh taåu thò y – Chæ coù nöông naùu nôi anh vaø chò daâu thoâi

惟 DUY = 唯 Traïng töø

chæ, chæ coù 唯我與爾有是夫 Duy ngaõ döõ nhó höõu thò phuø – Chæ coù ta vaø anh laø coù ñöôïc tinh thaàn aáy thoâi, 只今惟有鷓鴣飛 Chæ kim duy höõu giaù coâ phi – Ngaøy nay chæ coù chim ña ña bay lieäng

Trôï töø

voâ nghóa 恭惟列聖 Cung duy lieät thaùnh – Cung kính caùc vò thaùnh, 人心惟危道心惟微 Nhaân taâm duy nguy, ñaïo taâm duy vi – Loøng ngöôøi thì ñieân ñaûo, loøng ñaïo thì nhieäm maàu vi dieäu

矣 HÓ Trôï töø

vaäy (duøng cuoái caâu bieåu thò yù khaúng ñònh) 竹之有益於人亦大矣 Truùc chi höõu ích ö nhaân dieäc ñaïi hó – Caây tre coù ích cho ngöôøi keå cuõng nhieàu ñaáy chöù, 夫道一而已矣 Phuø ñaïo nhaát nhi dó hó – Naø y, caùi ñaïo lyù trò nöôùc chæ coù moät maø thoâi

roài vaäy, thoâi (noùi vieäc ñaõ roài) 其信然矣 Kyø tín nhieân hó – Thaät ñaõ tin chaéc roài vaäy, 先生休矣 Tieân sinh höu hó – Tieân sinh haõy ñi nghæ ñi thoâi

haøm yù caûm thaùn 甚矣吾之衰也 Thaäm hó ngoâ chi suy daõ – Ta suy ñoài ñaõ quaù laém roài 762

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

由 DO Giôù i töø

do, bôûi 求仁由己而由仁乎哉 Caàu nhaân do kyû nhi do nhaân hoà tai – Caàu söï toát ñeïp voán do nôi mình maø coù phaûi do nôi ngöôøi ñaâu

töø, do 才由學而成 Taøi do hoïc nhi thaønh – Taøi do hoïc maø neân

töø (duøng nhö 自 töï) 由白藤而至至靈有凡百年 Do

Baïch Ñaèng nhi chí Chí Linh höõu phaøm baùch nieân – Töø traän Baïch Ñaèng ñeán traän Chí Linh coù tôùi traêm naêm

Ñoäng töø

noi theo 舍其路而不由 Xaû kyø loä nhi baát do – Boû con ñöôøng chính cuûa mình maø chaúng noi theo

Danh töø

duyeân côù 無由見廢 Voâ do kieán pheá – Khoâng vì duyeân côù gì maø bò boû ra

由是 DO THÒ Lieân töø

bôûi theá, do ñoù 由是言之 Do thò ngoân chi – Do ñoù maø noùi

從 TUØNG Ñoäng töø

ñi theo 弟從兄後 Ñeä tuøng huynh haäu – Em ñi theo sau anh

763

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

y theo, laøm theo 從心所欲 Tuøng taâm sôû duïc – Laøm theo loøng mình muoán

Giôù i töø

töø (ñoàng vôùi 自 töï) 雨從天降 Vuõ tuøng thieân giaùng – Möa töø trôøi rôi xuoáng

do, töø (ñoàng vôùi 由 do) 從前諸事 Tuøng tieàn chö söï – Caùc vieäc coù töø tröôùc

Trôï ñoäng töø

theo 從行於人後 Tuøng haønh ö nhaân haäu – Ñi theo sau ngöôøi ta

遂 TOAÏI Traïng töø

beøn, roát laïi 西門豹遂納印而去 Taây moân Baùo toaïi naïp aán nhi khöù – Taây moân Baùo beøn noäp aán maø ñi

beøn, do ñoù maø 遂失所依 Toaïi thaát sôû y – Beøn maát choã nöông töïa

Ñoäng töø

thoûa yù 不遂所願 Baát toaïi sôû nguyeän – Khoâng thoûa ñöôïc söï mong öôùc

Tính töø

xong roài, hoaøn taát 遂事不諫 Toaïi söï baát giaùn – Vieäc ñaõ xong roài khoâng can ngaên nöõa

乃 NAÕI Traïng töø

beøn môùi, nhaân ñoù maø 吾乃今知先生天下之士也 764

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Ngoâ naõi kim tri tieân sinh thieân haï chi só daõ – Toâi baây giôø môùi bieát tieân sinh laø keû só trong thieân haï

laïi 今乃不勝一朝之忿 Kim naõi baát thaéng nhaát trieâu chi phaãn – Nay laïi khoâng kìm ñöôïc côn giaän trong moät sôùm

môùi laø 此乃子報怨之時也 Thöû naõi töû baùo oaùn chi thôøi daõ – Ñaây môùi laø luùc oâng baùo oaùn ñaây

Trôï töø

voâ nghóa 乃若其情 Naõi nhöôïc kyø tình – Theo nhö tình traïng cuûa söï vaät (Maïnh töû)

及 CAÄP Giôù i töø

kòp, ñeán luùc 及是時明其政刑 Caäp thò thôøi minh kyø chính hình – Ñeán luùc aáy laøm saùng toû vieäc chính trò hình phaùp ra

kòp luùc, kòp thôøi 悔之何及 Hoái chi haø caä p – Hoái haän naøo kòp nöõa

tôùi, ñeán 雨我公田遂及我私 Vuõ ngaõ coâng ñieàn toaïi caäp ngaõ tö – Möa xuoáng ruoäng coâng cuûa chuùng toâi vaø möa tôùi ruoäng tö cuûa chuùng toâi

Lieân töø

vaø, cuøng 時日害喪予及汝皆亡 Thôøi nhaät haït taùng dö caäp nhöõ giai vong – Maët trôøi kia chöøng naøo maát xin nguyeàn ta cuøng mi ñeàu maát caû

Ñoäng töø

baèng, kòp 才不及人 Taøi baát caäp nhaân – Taøi khoâng baèng ngöôøi

tôùi möùc, ñaït tôùi 太上忘情其次不及情 Thaùi 765

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thöôïng vong tình kyø thöù baát caäp tình – Baäc thaùi thöôïng thì queân tình, haïng sau ñoù thì khoâng tôùi möùc coù ñuû tình caûm

因 NHAÂN Danh töø

duyeân côù 無因而至前也 Voâ nhaân nhi chí tieàn daõ – Voâ côù maø tôùi tröôùc maët

Giôù i töø

do, nhaân theo, nhôø nôi 因人之善見己之惡 Nhaân nhaân chi thieän kieán kyû chi aùc – Nhaân nôi caùi hay cuûa ngöôøi thaáy ñöôïc caùi dôû cuûa mình

nhaân vì 因見其靣而知其心 Nhaân kieán kyø dieän nhi tri kyø taâm – Nhaân thaáy veû maët maø bieát ñöôïc trong loøng, 見女性賢因愛之 – Kieán nöõ tính hieàn nhaân aùi chi – Thaáy tính tình ngöôøi con gaùi hieàn laønh nhaân ñoù maø yeâu thöông

Ñoäng töø

thöøa theo 禍亂相因而至 Hoïa loaïn töông nhaân nhi chi – Söï hoïa loaïn cuøng thöøa theo nhau maø xaûy ñeán

苟 CAÅU Lieân töø

neáu (giaû thieát, duøng nhö 假如 giaû nhö) 吾苟有過人必知之 Ngoâ caåu höõu quaù nhaân taát tri chi – Ta neáu coù loãi thì ngöôøi ta haún bieát tôùi 766

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Traïng töø

taïm thôøi, qua loa 苟全性命於亂世 Caåu toaøn tính meänh ö loaïn theá – Mong ñöôïc an toaøn tính maïng moät caùch taïm bôï trong ñôøi loaïn laïc

但 ÑAÛN Traïng töø

chæ (ñoàng vôùi 只 chæ, 惟 duy) 不患無位但患無才

Baát hoaïn voâ vò ñaûn hoaïn voâ taøi – Khoâng phaûi lo veà söï khoâng coù ñòa vò maø chæ lo noãi khoâng taøi chæ, nhöõng (ñoàng vôùi 僅 caän, 第 ñeä, 徒 ñoà, 只 chæ) 不但有勇而且有謀 Baát ñaûn höõu duõng nhi thaû höõu möu – Chaúng nhöõng coù söùc maïnh maø coøn coù möu trí

song, chaúng qua 當日情事未必盡然但文自入妙耳 Ñöông nhaät tình söï vò taát taän nhieân ñaûn vaên töï nhaäp dieäu nhó – Söï tình ñöông thôøi chöa haún ñeàu heát nhö theá song vaên chöông töï noù ñaõ nhaäp dieäu roài

倘 THAÛNG Traïng töø

thaûng hoaëc, coù khi naøo 物之倘來吾無不接認之

Vaät chi thaûng lai ngoâ voâ baát tieáp nhaän chi – Ñoà vaät hoaëc coù khi ñeán thì toâi cöù tieáp nhaän

Lieân töø

neáu (giaû thieát) 倘待西江水微命已嗚呼 Thaûng ñaõi Taây giang thuûy vi meänh dó oâ hoâ – neáu ñôïi nöôùc soâng Taây giang ñeán cöùu thì maïng soáng nhoû nhoi naøy ñaõ thoâi roài coøn gì 767

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

或 HOAËC Phieám chæ ñaï i töø

coù keû, coù ngöôøi 或謂子產曰 Hoaëc vò Töû Saûn vieát – Coù keû baûo vôùi Töû Saûn raèng, 有一於此未或不亡

Höõu nhaát ö thöû vò hoaëc baát vong – Ñaây coù moät vaät chöa coù khi naøo chaúng maát

coù ñieàu, coù choã 或異二者之爲 Hoaëc dò nhò giaû chi vi – Coù choã khaùc vôùi söï vieäc cuûa hai gaõ

Traïng töø

hay, hoaëc laø 或有彼此之分 Hoaëc höõu bæ thöû chi phaân – Hoaëc coù söï phaân bieät beân naøy beân kia

coù khi 而或長煙一空 Nhi hoaëc tröôøng yeân nhaát khoâng – Maø coù khi khoùi giaêng daøi suoát taàng khoâng

尚 THÖÔÏNG Traïng töø

vaãn, coøn (ñoàng vôùi 猶 do) 慷慨悲歌舌尚存 Khaûng khaùi bi ca thieät thöôïng toàn – Khaûng khaùi ca leân löôõi vaãn coøn

ngoõ haàu, haàu mong 嗚呼尚饗 OÂ hoâ thöôïng höôûng – OÂi thoâi, xin haàu mong höôûng ñeán

Ñoäng töø

chuoäng, coi troïng 尚武精神 Thöôïng voõ tinh thaàn – tinh thaàn thöôïng voõ

耶 DA Trôï töø

sao, ö (nghi vaán) 豈非其時耶？Khôûi phi kyø thôøi da 768

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

– Haù chaúng phaûi luùc ñaáy ö?

ö, thay (caûm thaùn) 何其忍耶 Haø kyø nhaãn da – Sao maø nhaãn taâm theá ö!

哉 TAI Trôï töø

thay, oâi (caûm thaùn) 哀哉 Ai tai – thöông thay! 嗟哉 Ta tai – than oâi!

toû yù khích leä 吾儕勉乎哉 Ngoâ saø i mieãn hoà tai –

Chuùng ta haõy gaéng leân ñi ö, sao (nghi vaán) 吾之不及人也何哉 Ngoâ chi baát caäp nhaân daõ haø tai – Ta maø chaúng baèng ngöôøi laø taïi sao

爲 VI Ñoäng töø

laøm 爲人難 Vi nhaân nan – Laøm ngöôøi khoù laø 子爲誰？ Töû vi thuøy? – OÂng laø ai? Trôï töø

aáy, laø (ñoàng vôùi 是 thò) 惟弈秋之爲聽 Duy Dòch Thu chi vi thính – Chæ coù nghe lôøi Dòch Thu daïy

toû yù nghi vaán 何以伐爲 Haø dó phaït vi – Vieäc chi maø phaûi ñaùnh

toû yù caûm thaùn 予無所用天下爲 Dö voâ sôû duïng thieân haï vi – Ta khoâng duøng thieân haï ñeå laøm chi

Trôï ñoäng töø

bò 晉之父兄爲戮於楚 Taán chi phuï huynh vi luïc ö Sôû – Cha anh ngöôøi nöôùc Taán bò gieát ôû Sôû 769

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

爲 VÒ Giôù i töø

vì, giuùp 爲人謀而不忠乎 Vò nhaân möu nhi baát

trung hoà – Vì ngöôøi lo tính maø coù choã naøo khoâng heát loøng khoâng

vì, do, bôûi 吾所以有大患爲吾有身 Ngoâ sôû dó höõu ñaïi hoaïn vò ngoâ höõu thaân – Ta sôû dó coù lo sôï nhieàu vì bôûi ta coù caùi thaân (Laõo töû)

cho 所謂爲蛇畫足 Sôû vò vò xaø hoïa tuùc – Ñoù laø ñieàu ngöôøi ta baûo laø veõ chaân cho raén

爲 . . . 所 VI... SÔÛ Traïng töø

bò, ñöôïc (duøng trong caâu bò ñoäng) 墨子爲孟子所攻

Maëc Töû vi Maïnh töû sôû coâng kích – Hoïc thuyeát Maëc töû bò Maïnh töû coâng kích

奈何 NAÏI HAØ Traïng töø

taïi sao, laøm sao (nghi vaán) 民不畏死奈何以死具之 Daân baát uùy töû naïi haø dó töû cuï chi – Daân khoâng sôï cheát taïi sao laïi ñem caùi cheát doïa hoï

使 SÖÛ Lieân töø

giaù nhö, neáu (giaû thieát) 使天下無農夫舉世皆餓死矣 Söû thieân haï voâ noâng phu cöû theá giai ngaõ töû hó –

Giaù nhö thieân haï khoâng coù ngöôøi laøm ruoäng thì caû theá gian ñeàu cheát ñoùi 770

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Trôï ñoäng töø

khieán cho, laøm cho 使吾志衰氣惰者誰與 Söû ngoâ chí suy khí noïa giaû thuøy dö – Ai laøm cho chí khí ta suy ñoài

Ñoäng töø

sai khieán, sai söû 使其民有道 Söû kyø daân höõu ñaïo – Sai baûo daân chuùng phaûi pheùp

Caùc hôïp ngöõ duøng nhö lieân töø giaû thieát

倘使 thaûng söû: giaù nhö, phoûng nhö, neáu coù khi naøo... cuõng vieát 儻使假使 giaû söû: giaù nhö, tæ nhö (ñoàng vôùi 假今) 縱使 tuùng söû: giaù nhö, phoûng nhö (ñoàng vôùi 縱今) 若使 nhöôïc söû: giaû nhö, neáu nhö 設使 thieát söû: giaû thieát nhö Caùc hôïp ngöõ treân cuõng coù theå xem nhö ñoàng nghóa vôùi nhau, coù theå duøng thay cho nhau trong ví duï döôùi ñaây:

設使錢塘能洗辱 Thieát söû Tieàn ñöôøng naêng taåy nhuïc: Giaû söû soâng Tieàn ñöôøng hay röûa saïch ñöôïc nhô nhuoác

向使 höôùng söû: neáu nhö töø tröôùc, cuõng vieát 嚮使向使絶之於萌芽 Höôùng söû tuyeät chi ö manh nha: Neáu nhö töø tröôùc döùt ñöôïc söï loaïn laïc khi môùi manh nha

必使 taát söû: neáu coù phaûi, neáu baét buoä c phaûi 必使紅顏皆命薄 Taát söû hoàng nhan giai meänh baïc: neáu ñaõ haún maù hoàng ñeàu meänh baïc 771

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Caùc hôïp ngöõ khaù c duøng nhö lieân töø

務使 vuï söû: coát sao cho, coát ñeå cho 吾儕應當勤學務使國家之期望早得實現 Ngoâ saøi öng ñöông caàn hoïc, vuï söû quoác gia chi kyø voïng taûo ñaéc thöïc hieän: chuùng ta caàn neân chaêm hoïc ñeå mong sao cho söï kyø voïng cuûa quoác gia sôùm ñöôïc thöïc hieän

致使 trí söû: ñeå ñeán noãi, ñeán phaûi khieán cho 致使聖賢多不遇 Trí söû thaùnh hieàn ña baát ngoä: Ñeå khieán cho thaùnh hieàn phaàn nhieàu khoâng gaëp thôøi

長使 tröôøng söû: khieán cho maõi maõi, khieán cho laâu daøi veà sau 長使百年甘唾駡 Tröôøng söû baùch nieân cam thoùa maï: khieán cho traêm naêm daøi phaûi cam chòu söï chöûi maéng, 長使英雄淚滿襟 Tröôøng söû anh huøng leä maõn khaâm (Ñoã Phuû – Vuõ haàu töø): Maõi maõi khieán cho ngöôøi anh huøng phaûi nöôùc maét ñaàm vaït aùo.

徒使 ñoà söû: luoáng khieán cho, rieâng ñeå cho 徒使英雄多抱恨 Ñoà söû anh huøng ña baõo haän: luoáng ñeå cho baäc anh huøng phaûi oâm haän nhieàu

772

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN Maëc duø chæ coù moät soá löôïng haïn cheá (214 boä), nhöng caùc boä chöõ Haùn laø cô sôû ñeå hình thaønh taát caû töø vöïng trong tieáng Haùn. Vì theá, vieäc hoïc thuoäc vaø naém vöõng yù nghóa caùc boä chöõ Haùn ngay töø ñaàu laø ñieàu raát quan troïng, coù theå giuùp cho vieäc hoïc chöõ Haùn deã daøng hôn raát nhieàu. Raát nhieàu töø ñoàng aâm trong tieáng Haùn mang nghóa khaùc nhau coù theå deã daøng nhaän ra vaø ghi nhôù nhôø vaøo vieäc naém vöõng yù nghóa caùc boä. Chaúng haïn, haõy phaân tích caùc töø döôùi ñaây:

流 chaûy – nöôùc chaûy – chuyeån ñoäng – doøng nöôùc... 硫 löu hoaøng 硫磺, ta quen ñoïc laø löu huyønh... 琉 moät thöù ngoïc 裗 vaït aùo buoâng ruû xuoáng Taát caû nhöõng töø treân ñeàu ñoàng aâm vôùi nhau. Tuy nhieân, nghóa cuûa chuùng khaùc nhau theå hieän ôû boä chöõ. Chöõ thöù nhaát boä thuûy, lieân quan ñeán nöôùc, söï chuyeån ñoäng cuûa nöôùc; chöõ tieáp theo boä thaïch, lieân quan ñeán khoaùng thaïch, caùc loaïi ñaù; chöõ thöù ba boä ngoïc, lieân quan ñeán caùc loaïi ngoïc, chaâu baùu; chöõ thöù tö boä y, lieân quan ñeán y phuïc, quaàn aùo... Chuùng ta coù theå deã daøng tìm ra raát nhieàu caùc ví duï töông töï nhö vaäy trong tieáng Haùn. Ñieàu ñoù khaúng ñònh taàm quan troïng cuûa vieäc hoïc thuoäc vaø naém vöõng yù nghóa cuûa caùc boä chöõ Haùn. Khi phaân tích caùc boä chöõ Haùn, cuõng caàn löu yù moät vaøi ñaëc ñieåm nhö sau: 773

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ



Coù boä nguyeân laø chöõ ñôn theå, coù boä laø chöõ hôïp theå, do hai hoaëc nhieàu chöõ ñôn giaûn hôn gheùp laïi



Coù boä töï noù khoâng hình thaønh chöõ naøo caû, chæ ñöôïc duøng laøm ñôn vò laép gheùp thaønh caùc chöõ khaùc



Coù boä ñöôïc trình baøy nguyeân daïng khi gheùp vaøo chöõ, coù boä bò bieán daïng ñi ôû chöõ naøy nhöng laï i giöõ nguyeân daïng ôû chöõ khaùc

Döôùi ñaây trình baøy 214 boä theo thöù töï soá neùt, töø ít neùt ñeán nhieàu neùt. Nhöõng bieán daïng cuûa moã i boä neáu coù cuõng seõ ñöôïc ghi keøm theo.

Caùc boä 1 vaø 2 neùt 一 nhaát

soá moät

丨coån

neùt soå

丶chuû

neùt chaám

丿phieät 乙 aát 亅quyeát 二 nhò 亠 ñaàu 人 nhaân

vuøng ñaát xa

chaám ñaàu con ngöôøi

troáng roãng, voøng ngoaøi,

冖 mòch 冫baêng neùt phaûy 几 kyû vò thöù hai trong 凵 khaûm 10 thieân can 刀刂 ñao caùi moùc, neùt soå 力 löïc coù moùc 勹 bao soá hai 匕 chuûy

儿 nhaân (ñöùng) con ngöôøi 入 nhaäp 八 baùt

冂 quynh

truøm, che baêng giaù, laïnh caùi gheá haù mieäng con dao söùc maïnh bao boïc caùi muoãng, caùi thìa

匚 phöông

ñoà duøng ñeå ñöïng

vaøo, ñi voâ

匸 heä

che ñaäy

soá taùm

十 thaäp

soá möôøi

774

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN

卜 boác

boùi xem vieäc toát 屮 trieät

山 sôn 川 xuyeân 卩 tieát ñoát, loùng tre 工 coâng 厂 haùn söôøn nuùi 己 kyû 厶 khö rieâng 巾 caân 又 höïu laïi nöõa, laàn nöõa 干 can Caùc boä 3 neùt 口 khaåu caùi mieäng 幺 yeâu 囗 vi voøng, vaây 广 nghieãm xaáu

quanh

土 thoå 士 só

廴 daãn 廾 cuûng 弋 daëc

ñaát hoïc troø, ngöôøi coù hoïc thöùc

caây coû môùi moïc nuùi soâng ngöôøi thôï baûn thaân mình caùi khaên caùi moäc, phaïm ñeán nhoû, maûnh maùi nhaø böôùc daøi, ñi xa chaáp tay baén teân, chieám laáy

夂 truy 夊 tuy 夕 tòch 大 ñaïi 女 nöõ 子 töû 宀 mieân 寸 thoán 小 tieåu

theo sau

nhoû, beù

戈 qua

caùi maùc

尢 uoâng

khom löng, yeáu

戸 hoä

cöûa moät caùnh,

弓 cung 彑 keä (kyù) 彡 sam 彳 saùch

ñi chaäm chieàu, toái to lôùn ngöôøi con gaùi

心忄taâm

maùi nhaø

loâng daøi böôùc chaân traùi

quaû tim, taám loøng

taác

hoä gia ñình

thaây, xaùc ngöôøi cheát

ñaàu con nhím

Caùc boä 4 neù t

con

ñuoái

尸 thi

caây cung

手 thuû 支攴 chi

775

tay caønh caây

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

攵 phoác

ñaùnh nheï

文 vaên

vaên veû

斗 ñaåu

caùi ñaáu

斤 caân

caùi rìu

方 phöông

vuoâng, phöông höôùng

爪爫 traûo

moùng chaân loaøi caàm thuù

父 phuï 爻 haøo

cha haøo trong Kinh Dòch

爿 töôøng

taám vaùn, mieáng

无 voâ

khoâng

日 nhaät

maët trôøi

曰 vieát

noùi, raèng

月 nguyeät

maët traêng

牙 nha

木 moäc

caây coái

欠 khieám 止 chæ

thieáu

牛牜 ngöu con boø 犬犭 khuyeån con choù 玉玊王 ngoïc ngoïc, ñaù quyù

歹 ngaït

xöông ngöôøi

nghæ, döøng cheát laâu naêm

殳 thuø

gaäy tre duøng laøm vuõ khí

毋 voâ 比 tæ

chôù neân, ñöøng

毛 mao

loâng, loâng loaøi

so saùnh thuù

氏 thò

hoï

气 khí

khí, hôi

水氵 thuûy 火灬 hoûa

nöôùc löûa

beân traùi

片 phieán

mieáng moûng, mieáng beân phaûi caùi raêng

Caùc boä 5 neù t 玄 huyeàn maøu ñen huyeàn 瓜 qua caây döa 瓦 ngoõa ngoùi 甘 cam 生 sinh 用甩 duïng 田 ñieàn

vò ngoït

疋 sô 疒 naïch 癶 baùt 白 baïch

caùi chaân

776

sinh ra, soáng duøng, söû duïng ruoäng beänh taät gaït ra, ñaïp ra maøu traéng

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN

皮 bì 皿 maõnh

da (ngoaøi thòt)

目 muïc 矛 maâu 矢 thæ 石 thaïch

con maét

cheùn dóa caùi giaùo muõi teân hoøn ñaù

示礻 kyø (thò) thaàn ñaát 禸 nhöïu daáu chaân thuù vaät

禾 hoaø

caây luùa

穴 huyeät 立 laäp

caùi hang ñöùng

Caùc boä 6 neùt 竹 truùc 米 meã 糸糹mòch 缶 phaãu

caây tre gaïo sôïi tô nhoû ñoà saønh söù

网罓 voõng caùi löôùi 羊 döông con deâ 羽 vuõ loâng chim 老耂考 laõo giaø 而 nhi 耒 loãi 耳 nhó 聿肀 duaät

maø caùi caøy loã tai caây buùt

肉月 nhuïc thòt 臣 thaàn baày toâi 自 töï 至 chí 臼 cöûu 舌 thieät

töø khi ñeán caùi coái caùi löôõi

舛 suyeãn sai traùi, loãi 舟 chu (chaâu) thuyeàn 艮 caán beàn, vöõng 色 saéc maøu saéc 艸艹 thaûo 虍 hoâ

coû vaèn treân loâng coïp

虫 truøng

saâu, truøng

血 huyeát 行 haønh 衣y 襾西覀aù

maùu laøm, ñi aùo truøm

Caùc boä 7 neù t 見 kieán 角 giaùc 言 ngoân

thaáy

谷 coác 豆 ñaäu

hang, khe nuùi

777

söøng, goùc noùi caây ñaäu

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

豕 thæ 豸 tró

con lôïn, heo loaøi saâu khoâng

阜阝 phuï 隶 ñaõi

goø ñaát kòp

赤 xích

maøu ñoû

隹 chuy chim ñuoâi ngaén 雨 vuõ möa 靑青 thanh xanh 非 phi sai traùi, khoâng

走赱赱 taåu 足 tuùc 身 thaân 車 xa

chaïy

coù

辛 taân 辰 thaàn 辵辶 söôùc

cay

coù chaân

貝 boái

con soø, vaät quyù baùu

chaân thaân mình xe buoåi sôùm thoaét ñi thoaét döøng laïi

邑 aáp 酉 daäu 釆 bieän

aáp

革 caùch 韋 vi 韭 cöõu 音 aâm

da thuoäc

頁 hieät

caùi ñaàu, trang

da meàm rau heï tieáng giaáy

chi thöù möôøi

風 phong trong 12 ñòa chi 飛 phi

gioù

食飠 thöïc 首 thuû 香 höông

aên

bieän xöû, bieän bieät

里 lyù

Caùc boä 9 neù t 面靣 dieän khuoân maët

laøng xoùm, daëm ñöôøng

Caùc boä 8 neùt 金釒kim vaøng 長镸 tröôøng daøi 門 moân cöûa

bay ñaàu muøi thôm

Caùc boä 10 neù t 馬 maõ

ngöïa

骨 coát 高髙 cao

xöông

778

cao (traùi vôùi

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN

thaáp)

髟 tieâu 鬥 ñaáu 鬯 söôûng

toùc daøi

鬲 caùch 鬼 quæ

tranh ñaáu

黹 chæ

may aùo

Caùc boä 13 neù t con eách

moät loaïi noài coù

黽 maõnh 鼎 ñænh 鼓 coå

giang ra

鼠 thöû

con chuoät

röôïu thôm

ma quæ

Caùc boä 11 neùt 魚 ngö loaøi caù 鳥 ñieåu loaøi chim 鹵 loã ñaát maën 鹿 loäc con höôu 麥麦 maïch luùa maïch 麻 ma caây gai Caùc boä 12 neùt 黄 hoaøng

vaøng

黍 thöû 黑 haéc

luùa neáp maøu ñen

caùi vaïc troáng

Caùc boä 14 neù t 鼻 tî caùi muõi 齊 teà baèng, ñeàu, khoâng so le

Caùc boä 15 neù t 齒 xæ caùi raêng Caùc boä 16 neù t 龍 long con roàng 龜 quy con ruøa Caùc boä 17 neù t 龠 döôïc

779

oáng saùo ba loã

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG aù 亞 ......................... 627

aát 乙 ........................ 581

aùc 惡 ........................ 164

aâu 歐 ........................ 628

aùch 厄 ...................... 553

aåu 嫗 ........................ 677

ai 哀 ........................ 530

aáu 幼 ........................ 670

ai 挨 ........................ 611

baù 伯 ....................... 439

aùi 愛 .......................... 67

baùch 百 .................... 412

aùm 暗 ...................... 188

baùch 栢 .................... 486

an 安 ......................... 72

baùch 柏 .................... 552

aùn 按 ....................... 189

baïch 白 ...................... 47

anh 英 ....................... 99

baøi 牌 ...................... 669

anh 鸚 ..................... 208

baùi 拜 ...................... 278

aûnh 影 ..................... 532

baïi 敗 ...................... 395

aùnh 映 ..................... 202

ban 頒 ..................... 653

aùp 鴨 ....................... 431

baûn 本 ..................... 368

aâm 陰 ...................... 193

baùn 半 ..................... 498

aåm 飲 ...................... 387

bang 邦 ................... 628

aân 恩 ....................... 379

baøng 龐 ................... 548

aân 殷 ....................... 460

baøng 旁 ................... 730

aån 隱 ....................... 239

baïng 蚌 ................... 681

aáp 挹 ....................... 506

baøo 袍 ...................... 428 780

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

baøo 鮑 ...................... 574

bieät 別 ....................... 56

baøo 咆 ...................... 655

bieåu 表 ..................... 513

baûo 保 ...................... 308

binh 兵 ...................... 21

baûo 寶 ...................... 400

bình 平 ...................... 46

baõo 抱 ...................... 730

bænh 秉 .................... 731

baùo 報 ...................... 233

boå 補 ........................ 473

baùo 豹 ...................... 337

boá 布 ........................ 515

baùt 八 ...................... 644

boä 步 ........................ 607

baéc 北 ........................ 77

boäc 曝 ...................... 681

baèng 朋 ................... 177

boài 培 ...................... 244

baèng 憑 ................... 232

boái 輩 ...................... 196

baèng 鵬 ................... 336

boái 背 ...................... 730

baàn 貧 ....................... 94

boäi 背 ...................... 473

baát 不 ........................ 66

boäi 倍 ...................... 500

beänh 病 ................... 624

boân 奔 ....................... 78

bi 悲 ........................ 721

boàn 盆 ..................... 182

bæ 彼 ........................ 296

boång 奉 ................... 478

bích 璧 .................... 187

boät 勃 ...................... 336

bích 壁 .................... 530

buùt 筆 ...................... 232

bích 碧 .................... 653

ca 歌 ........................ 386

bieân 邊 .................... 313

caù 個 ........................ 560

bieán 變 .................... 514

caùc 各 ...................... 213

bieän 辨 .................... 581

caùc 閣 ...................... 498 781

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

caùch 革 .................... 104

caàn 勤 ...................... 332

caùch 挌 .................... 251

caån 瑾 ...................... 668

caûi 改 ....................... 720

caän 近 ...................... 607

caùi 蓋 ....................... 324

caáp 汲 ...................... 462

caùi 蓋 ....................... 757

caáp 級 ...................... 563

cam 甘 ..................... 226

caáp 給 ...................... 627

cam 柑 ..................... 488

caáp 急 ...................... 678

caûm 感 ..................... 640

caäp 及 ........................ 26

can 干 ........................ 21

caäp 及 ...................... 765

can 乾 ...................... 231

caâu 俱 ...................... 323

caùn 幹 ...................... 657

caàu 求 ...................... 197

canh 耕 ................... 216

caåu 苟 ...................... 519

canh 更 ................... 515

caåu 苟 ...................... 766

caûnh 境 ................... 250

caáu 購 ...................... 686

caûnh 警 ................... 345

chaåm 枕 ................... 532

caûnh 景 ................... 505

chaân 真 ................... 324

caûnh 頸 ................... 654

chaán 振 ................... 630

caùnh 更 ................... 398

chaáp 執 .................... 478

caùnh 竟 ................... 595

chaát 質 .................... 437

cao 高 ...................... 218

chaát 鑕 .................... 699

caùo 告 ...................... 360

chaâu 珠 .................... 156

caùt 葛 ...................... 667

chaâu 舟 .................... 329

caàm 禽 ..................... 131

chaâu 洲 .................... 497 782

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

chaâu 朱 .................... 653

chính 政 .................. 307

cheá 制 ...................... 265

chính 正 .................. 444

chi 之 ........................ 17

chu 株 ...................... 246

chi 支 ........................ 61

chuû 主 ........................ 90

chi 芝 ...................... 163

chuù 鑄 ...................... 581

chi 枝 ...................... 170

chuù 注 ...................... 629

chi 之 ...................... 735

chung 終 .................. 151

chæ 紙 ...................... 231

chung 鐘 .................. 231

chæ 止 ...................... 364

chuùng 衆 .................. 368

chæ 指 ...................... 421

chuyeân 椽 ................ 504

chæ 衹 ...................... 462

chuyeån 囀 ................ 419

chí 至 ...................... 190

chuyeát 輟 ................. 344

chí 志 ...................... 197

chö 諸 ...................... 106

chí 懥 ...................... 454

chöùc 職 .................... 213

chí 識 ...................... 468

chöùc 織 .................... 344

chí 質 ...................... 548

chöng 蒸 .................. 729

chí 至 ...................... 759

chöùng 證 .................. 239

chieâm 覘 ................. 449

chöôùc 灼 .................. 600

chieâm 瞻 ................. 508

chöôùc 酌 .................. 603

chieân 鸇 .................. 434

chöôûng 掌 ................ 518

chieáu 照 ................... 181

coâ 姑 ........................ 601

chieáu 詔 ................... 718

coå 古 .......................... 33

chinh 征 .................... 78

coå 鼓 ........................ 313 783

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

coá 顧 .......................... 84

cung 弓 ...................... 20

coá 故 ........................ 234

cung 躬 .................... 238

coá 固 ........................ 382

cung 供 .................... 379

coá 僱 ........................ 685

cung 恭 .................... 548

coá 故 ........................ 751

cuøng 窮 .................... 250

coá 固 ........................ 752

cö 居 .......................... 74

coác 谷 ...................... 277

cöø 渠 ........................ 462

coác 穀 ...................... 693

cöû 舉 ........................ 405

coâng 功 ...................... 43

cöï 詎 ........................ 754

coâng 公 ...................... 46

cöïc 極 ........................ 52

coâng 工 .................... 560

cöông 岡 .................. 729

coâng 攻 .................... 569

cöôøng 強 .................. 556

coáng 貢 .................... 150

cöu 鳩 ...................... 434

coäng 共 .................... 393

cöûu 久 ........................ 72

cô 機 ........................ 342

cöûu 韭 ...................... 602

cô 饑 ........................ 476

cöûu 九 ...................... 645

cô 肌 ........................ 694

cöõu 舅 ...................... 468

cô 期 ........................ 698

cöùu 救 ........................ 96

cuø 衢 ........................ 329

cöùu 究 ...................... 557

cuø 瞿 ........................ 330

cöïu 舊 ...................... 203

cuù 句 ........................ 275

da 椰 ....................... 488

cuï 懼 ........................ 473

da 耶 ....................... 768

cuùc 菊 ...................... 485

daõ 也 ....................... 126 784

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

daõ 野 ....................... 654

dónh 郢 .................... 531

daõ 也 ....................... 739

do 由 .......................... 89

daï 夜 ......................... 78

do 猶 ........................ 341

danh 名 ..................... 43

do 猶 ........................ 755

daân 民 ..................... 306

do 由 ........................ 763

daãn 引 ....................... 62

do thò 由是 ............. 763

daät 逸 ...................... 606

du 遊 ........................ 287

di 遺 ........................ 450

du 悠 ........................ 386

di 移 ........................ 594

du 臾 ........................ 464

di 彌 ........................ 609

du 攸 ........................ 524

dó 以 ........................ 133

du 瑜 ........................ 668

dó 已 ........................ 296

du 踰 ........................ 675

dó 以 ........................ 737

du 偷 ........................ 677

dó vi 以爲 ................ 737

du 輸 ........................ 732

dò 異 ........................ 137

duõ 愈 ....................... 364

dòch 易 .................... 295

duaät 鷸 .................... 681

dòch 惕 .................... 345

duïc 欲 ...................... 152

dòch 役 .................... 394

dueä 袂 ...................... 477

dieäc 亦 ..................... 142

dung 容 ................... 401

dieãm 艷 ................... 713

dung 蓉 ................... 421

dieân 鳶 .................... 435

dung 墉 ................... 624

dieän 靣 ...................... 93

dung 庸 ................... 754

dieäp 葉 .................... 238

duõng 勇 ................... 471 785

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

duïng 用 ..................... 42

ñaïi 黛 ...................... 652

duy 惟 ..................... 363

ñaïm 淡 ...................... 49

duy 惟 ..................... 762

ñan 鄲 ..................... 549

duyeät 悅 .................. 360

ñan 丹 ..................... 617

dö 予 ....................... 479

ñan 簞 ..................... 727

dö 畬 ....................... 599

ñaøn 彈 ..................... 157

dö 餘 ....................... 622

ñaûn 袒 ..................... 359

dö 與 ....................... 757

ñaûn 但 ..................... 767

döõ 與 ......................... 22

ñaõn 但 ..................... 558

döõ 予 ....................... 623

ñaùn 旦 ..................... 346

döõ 與 ....................... 756

ñaûng 黨 ................... 238

döï 譽 ....................... 399

ñaõng 蕩 ................... 506

döôïc 躍 .................... 323

ñao 刀 ........................ 20

döông 羊 ................... 30

ñaøo 桃 ...................... 201

döông 揚 ................. 255

ñaøo 陶 ...................... 714

döông 楊 ................. 255

ñaùo 到 ...................... 172

döông 洋 ................. 524

ñaïo 道 ...................... 128

ña 多 ....................... 355

ñaïo 盜 ...................... 397

ñaû 打 ....................... 168

ñaïo 蹈 ...................... 610

ñaõi 待 ...................... 335

ñaùp 答 ..................... 649

ñaùi 帶 ...................... 390

ñaït 達 ...................... 315

ñaïi 大 ........................ 29

ñaéc 得 ...................... 172

ñaïi 代 ...................... 513

ñaëc 特 ...................... 266 786

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

ñaêng 登 ................... 353

ñieåu 鳥 ..................... 209

ñaèng 騰 ................... 656

ñieáu 釣 ..................... 387

ñaúng 等 ................... 552

ñinh 丁 .................... 729

ñaâu 兜 ..................... 424

ñình 亭 .................... 257

ñaàu 投 ..................... 188

ñình 莛 .................... 582

ñaàu 頭 .................... 255

ñænh 鼎 .................... 415

ñeà 提 ......................... 63

ñònh 定 .................... 514

ñeà 啼 ....................... 170

ñoan 端 ................... 664

ñeà 題 ....................... 200

ñoaûn 短 ................... 112

ñeà 緹 ....................... 717

ñoaïn 斷 ..................... 98

ñeá 帝 ....................... 717

ñoaït 奪 .................... 556

ñeä 弟 ......................... 25

ñoà 屠 ........................ 386

ñeä 第 ....................... 400

ñoà 塗 ........................ 460

ñòa 地 ...................... 122

ñoà 途 ........................ 678

ñòch 敵 .................... 247

ñoà mi 荼蘼 .............. 488

ñòch 笛 .................... 256

ñoã 杜 ........................ 420

ñieåm 點 ................... 557

ñoã quyeân 杜鵑 ........ 432

ñieám 店 ................... 685

ñoä 渡 ........................ 256

ñieàn 田 .................... 217

ñoä 度 ........................ 352

ñieäp 蝶 .................... 116

ñoäc 獨 ...................... 222

ñieät 迭 ..................... 694

ñoäc 毒 ...................... 328

ñieâu 彫 .................... 553

ñoäc 讀 ...................... 491

ñieàu 條 .................... 419

ñoäc 犢 ...................... 600 787

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

ñoái 對 ...................... 408

giam 監 ................... 718

ñoàn 豚 ..................... 376

giaùm 鑑 ................... 449

ñoâng 東 ..................... 76

gian 間 .................... 119

ñoâng 冬 ................... 111

giaûn 澗 .................... 330

ñoàng 同 ..................... 65

giaûn 簡 .................... 698

ñoàng 銅 ................... 582

giaùn 間 .................... 607

ñoàng 童 ................... 727

giang 江 .................. 255

ñoäng 動 ..................... 57

giaùng 降 .................. 445

ñoät 突 ...................... 336

giaùng 絳 .................. 653

ñöùc 德 ...................... 370

giao 交 ....................... 58

ñöông 當 ................. 143

giao 教 ..................... 170

ñöôøng 塘 ................. 330

giao 郊 ..................... 648

ñöôøng 堂 ................. 361

giaûo 較 ..................... 710

gia 家 ...................... 106

giaùp 甲 .................... 580

giaû 者 ...................... 131

giôùi 界 ..................... 282

giaû 者 ...................... 747

giôùi 戒 ..................... 331

giaù 價 ...................... 296

giôùi 介 ..................... 453

giaù 蔗 ...................... 488

ha 呵 ....................... 530

giaù coâ 鷓鴣 ............. 431

haø 何 ....................... 137

giai 皆 ..................... 247

haø 河 ....................... 388

giai 階 ..................... 563

haø 苛 ....................... 466

giai 佳 ..................... 712

haø 荷 ....................... 485

giaûi 解 ..................... 271

haø 何 ....................... 743 788

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

haø maõ 河馬 ............. 376

haøo 毫 ..................... 283

haø taéc 何則 ............. 744

haûo 好 ....................... 53

haï 下 ......................... 34

haïp 闔 ..................... 610

haï 夏 ....................... 110

haïp 盍 ..................... 623

haï 暇 ....................... 492

haïp 盍 ..................... 752

haï 荷 ....................... 599

haït 褐 ...................... 654

haïc 鶴 ...................... 433

haït 曷 ...................... 753

haùch 赫 ................... 225

haéc 黑 ...................... 652

haûi 海 ...................... 352

haèng 恆 ................... 363

haûi aâu 海鷗 ............. 434

haân 欣 ..................... 455

haûi caåu 海狗 ........... 376

haän 恨 ..................... 388

haûi ñöôøng 海棠 ....... 488

haáp 吸 ..................... 506

haïi 害 ...................... 401

haàu 侯 ..................... 156

haøm 酣 .................... 386

haäu 後 ..................... 226

haøm 邯 .................... 549

haäu 厚 ..................... 693

haøm 咸 .................... 629

heà 兮 ....................... 338

haùm 闞 .................... 322

heà 奚 ....................... 594

haøn 寒 ..................... 113

heä 繫 ....................... 665

haùn 漢 ..................... 122

hó 矣 ........................ 762

haïn 限 ..................... 282

hieåm 險 ................... 331

haønh 行 ..................... 79

hieàn 賢 .................... 162

haïnh 幸 ................... 719

hieån 顯 .................... 535

hao 哮 ..................... 655

hieán 憲 .................... 512 789

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

hieán 獻 .................... 693

hoaõn 緩 ................... 464

hieäp 狎 .................... 267

hoaïn 患 ................... 520

hieáu 孝 .................... 300

hoang 荒 ................. 426

hieáu 好 .................... 342

hoaøng 黃 ................. 169

hieäu 校 .................... 523

hoaûng 恍 ................. 570

hieäu 號 .................... 608

hoaønh 橫 ................. 183

hình 形 .................... 266

hoaït 活 ...................... 58

hình 刑 .................... 718

hoaéc 藿 .................... 411

hoa 花 ..................... 115

hoaëc 惑 .................... 271

hoa 華 ..................... 127

hoaëc 或 .................... 768

hoøa 和 ..................... 693

hoïc 學 ...................... 124

hoûa 火 ..................... 608

hoøe 槐 ...................... 487

hoùa 化 ..................... 448

hoâ 呼 ....................... 365

hoùa 貨 ..................... 627

hoà 蝴 ....................... 115

hoïa 禍 ..................... 184

hoà 乎 ....................... 151

hoaïch 獲 .................. 594

hoà 胡 ....................... 353

hoaøi 淮 .................... 254

hoà 狐 ....................... 375

hoaøi 懷 .................... 385

hoà 壺 ....................... 728

hoaïi 壞 .................... 624

hoà 乎 ....................... 748

hoan 懽 ................... 455

hoå 虎 ....................... 321

hoaøn 還 ................... 196

hoã 互 ......................... 88

hoaøn 寰 ................... 567

hoä 户 ....................... 361

hoaøn 完 ................... 677

hoäc 斛 ...................... 616 790

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

hoài 回 ........................ 62

höng 興 ................... 128

hoái 賄 ...................... 396

höông 鄉 ................. 314

hoái 晦 ...................... 535

höông 香 ................. 711

hoäi 會 ...................... 223

höôûng 響 ................. 631

hoàng 紅 ................... 202

höôùng 向 ................. 257

hoàng 鴻 ................... 337

höôùng 嚮 ................. 728

hoàng 紅 ................... 652

höu 休 ..................... 316

hoát 忽 ...................... 535

höõu 右 ....................... 35

hôïp 合 ....................... 57

höõu 有 ....................... 42

huû 腐 ....................... 227

höõu 友 ..................... 177

huû 朽 ....................... 246

höïu 又 ..................... 297

hueà 携 ..................... 728

hy 嬉 ....................... 343

huøng 雄 ................... 100

hy 希 ....................... 454

huøng 熊 ................... 374

hy 犧 ....................... 569

huoáng 况 ................. 217

hy 嘻 ....................... 594

huy 暉 ..................... 291

hyù 戲 ....................... 343

huûy 毀 ..................... 402

ích 益 ...................... 573

huyeân 喧 ................. 427

keâ 鷄 ....................... 213

huyeàn 玄 ................. 652

keá 計 ....................... 631

huyeàn 懸 ................. 731

keát 結 ...................... 511

huyeát 血 .................. 642

khaû 可 ....................... 66

huynh 兄 ................... 25

khaû 可 ..................... 738

hö 虛 ....................... 583

khaùch 客 ................. 354 791

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

khai 開 .................... 117

khieát 潔 ................... 697

khaùi 概 .................... 451

khinh 輕 .................. 155

khaùn 看 ................... 721

khoaùi 快 .................. 182

khang 康 ................. 329

khoaùng 曠 ............... 507

khanh 鏗 ................. 583

khoâ 枯 ..................... 246

khanh 卿 ................. 618

khoå 苦 ....................... 94

khaéc 克 ................... 405

khoác 哭 .................... 467

khaéc 刻 ................... 610

khoâi 灰 .................... 653

khaúng 肯 ................. 683

khoâi 恢 .................... 661

khaâm 襟 .................. 507

khoán 困 ................... 250

khaáp 泣 ................... 426

khoâng 空 ................. 425

khaát 乞 .................... 622

khoång 孔 ................. 127

khaâu 邱 ................... 245

khoång töôùc 孔雀 ..... 435

khaåu 口 ..................... 16

khôûi 起 ...................... 62

khaáu 冦 ................... 265

khôûi 豈 .................... 228

khaáu 叩 ................... 583

khôûi 豈 .................... 753

kheâ 溪 ..................... 330

khu 驅 ..................... 461

khi 欺 ...................... 380

khu 區 ..................... 463

khí 氣 ...................... 111

khu 軀 ..................... 656

khí 棄 ...................... 225

khuûng 恐 ................. 290

khí 器 ...................... 584

khuoâng 筐 ............... 732

khieân 牽 .................. 669

khuy 窺 ................... 353

khieån 遣 .................. 615

khuyeån 犬 ................. 30 792

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

khuyeán 勸 ............... 629

kyø 其 ....................... 152

khuyeát 缺 ................ 379

kyø 祁 ....................... 577

khöû 去 ..................... 440

kyø 歧 ....................... 591

khöù 去 ....................... 38

kyø 其 ....................... 744

kieâm 兼 ................... 519

kyû 己 ....................... 150

kieàm 黔 ................... 476

kyû 幾 ....................... 351

kieàm 拑 ................... 682

kyõ 技 ....................... 562

kieåm 檢 ................... 689

kyù 寄 ....................... 314

kieám 劍 ................... 182

kyù 記 ....................... 448

kieäm 儉 ................... 392

la 羅 ........................ 660

kieân 堅 .................... 443

laïc 樂 ......................... 94

kieán 見 ...................... 88

laïc 落 ....................... 499

kieáp 劫 .................... 472

laïc ñaø 駱駝 ............. 377

kieàu 橋 .................... 427

lai 來 ......................... 38

kim 今 ....................... 33

laïi 賴 ....................... 281

kim 金 ..................... 243

laïi 吏 ....................... 675

kinh 經 .................... 123

lam 藍 ..................... 653

kinh 驚 .................... 171

laõm 覽 ....................... 83

kinh 京 .................... 234

laïm 濫 ..................... 245

kinh 荊 .................... 640

lan 蘭 ...................... 163

kính 敬 ...................... 67

lang 狼 .................... 375

kính 勁 .................... 712

laõng 朗 ...................... 48

kyø 期 ....................... 105

laõnh 領 .................... 688 793

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

laõnh 冷 .................... 713

lòch 礫 ..................... 568

lao 勞 ...................... 559

lieâm 廉 .................... 407

laõo 老 ...................... 304

lieâm 簾 .................... 498

laïp 臘 ...................... 602

lieãm 斂 .................... 699

laïp 獵 ...................... 658

lieân 蓮 ..................... 484

laêng 陵 .................... 646

lieät 列 ...................... 414

laâm 林 ..................... 131

lieät 烈 ...................... 654

laâm 臨 ..................... 289

lieâu 遼 ..................... 172

laân 燐 ...................... 569

lieâu 寥 ..................... 338

laân 鄰 ...................... 592

lieãu 柳 ..................... 255

laäp 立 ........................ 42

linh 櫺 ..................... 641

laät 慄 ....................... 655

linh 零 ..................... 687

laâu 塿 ...................... 245

loaïi 類 ..................... 100

laâu 樓 ...................... 355

loan 灣 .................... 354

laäu 漏 ...................... 538

loaïn 亂 .................... 443

leâ 藜 ........................ 411

long 龍 .................... 230

leâ 梨 ........................ 487

loâ 盧 ........................ 608

leã 禮 ........................ 264

loä 路 ........................ 188

leä 勵 ........................ 197

loä 露 ........................ 314

leä 淚 ........................ 231

loä 鷺 ........................ 434

leä chi 茘枝 .............. 488

loäc 鹿 ....................... 376

leänh 令 .................... 578

loäc 祿 ....................... 733

lòch 歷 ..................... 107

loâi 雷 ....................... 598 794

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

loäng 弄 .................... 642

ly 籬 ........................ 505

lôïi 利 ....................... 370

ly 釐 ........................ 687

luõ 屨 ........................ 477

lyù 理 .......................... 44

luaän 論 .................... 492

lyù 裏 ........................ 276

luaät 律 ..................... 511

lyù 里 ........................ 352

luïc 綠 ....................... 497

lyù 李 ........................ 404

luïc 六 ....................... 643

lî 涖 ........................ 536

luïc 戮 ....................... 720

ma 磨 ...................... 390

luõng 隴 .................... 424

maõ 馬 ...................... 215

luõy 累 ...................... 413

maïc 莫 ..................... 170

lö 驢 ........................ 668

maïch 麥 ................... 614

löïc 力 ......................... 16

mai 梅 ..................... 274

löông 涼 .................. 112

mai khoâi 玟瑰 ......... 484

löông 糧 .................. 733

man 漫 .................... 235

löôõng 兩 .................... 82

man 曼 .................... 618

löôïng 量 .................. 686

maõn 滿 .................... 500

löu 留 ........................ 73

mang 茫 .................. 351

löu 劉 ...................... 406

maõnh 猛 .................. 126

löu 流 ...................... 499

maïnh 孟 .................. 307

löïu 榴 ...................... 487

mao 茅 ..................... 504

ly 離 ........................ 209

mao 毛 ..................... 654

ly 狸 ........................ 375

maïo 貌 ..................... 668

ly 鸝 ........................ 419

maïo 冒 ..................... 689 795

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

maät 密 ..................... 289

moät 歿 ..................... 412

maãu 母 ...................... 25

muïc 目 ..................... 478

maãu 畝 .................... 508

möu 謀 ..................... 176

maãu ñan 牡丹 ......... 484

my 麋 ...................... 321

maäu 貿 .................... 478

myõ 美 ........................ 53

maäu 茂 .................... 552

naõi 乃 ...................... 316

meã 米 ...................... 411

naõi 乃 ...................... 764

meänh 命 .................. 105

naïi 耐 ...................... 442

mieãn 免 ................... 720

naïi haø 奈何 ............. 770

mieán 眄 ................... 189

nam 南 ...................... 77

mieát 瞥 .................... 663

nam 男 .................... 676

mieâu 貓 ................... 622

naïn 難 ..................... 247

minh 明 ..................... 48

naïp 納 ..................... 699

minh 冥 ................... 337

naëc 匿 ...................... 662

minh 鳴 ................... 508

naêng 能 ................... 133

moã 某 ...................... 650

naät 昵 ...................... 537

moä 慕 ...................... 394

neâ 泥 ....................... 459

moä 墓 ...................... 467

ngaõ 我 ..................... 128

moäc 木 ..................... 227

ngaï 餓 ..................... 476

moãi 每 ..................... 265

ngaûi 刈 .................... 727

moân 門 .................... 184

ngao 敖 .................... 476

moâng 蒙 .................. 382

ngaâm 吟 .................. 287

moäng 夢 .................. 171

ngaân 跟 ................... 719 796

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

ngaãu 偶 ................... 507

nguïy 魏 ................... 549

ngheä 藝 ................... 629

nguyeân 原 ................ 294

ngheânh 迎 ............... 676

nguyeân 元 ................ 687

nghi 疑 .................... 408

nguyeän 願 ................ 415

nghi 宜 .................... 557

nguyeät 月 .................. 39

nghò 議 .................... 512

ngö 魚 ..................... 459

nghóa 義 .................. 162

ngö 漁 ..................... 683

nghieâm 嚴 ............... 537

ngöõ 語 ..................... 233

nghieäm 驗 ............... 251

ngöï 御 ..................... 393

nghieân 研 ................ 557

ngöôõng 仰 ............... 665

nghieäp 業 ................ 100

ngöu 牛 ...................... 29

nghieäp 鄴 ................ 676

nha 鴉 ..................... 433

ngoï 午 ..................... 578

nhai 崖 .................... 322

ngoõa 瓦 ................... 568

nhai 街 .................... 568

ngoïa 臥 ................... 662

nhan 顏 ................... 355

ngoaïi 外 .................... 35

nhaøn 閒 ................... 357

ngoaïn 翫 ................. 267

nhaïn 雁 ................... 221

ngoïc 玉 .................... 353

nhaân 人 ..................... 15

ngoâ 吾 ..................... 142

nhaân 因 ................... 190

ngoâ ñoàng 梧桐 ........ 486

nhaân 仁 ................... 329

ngoä 悟 ..................... 649

nhaân 茵 ................... 413

ngu 愚 ..................... 325

nhaân 因 ................... 766

nguõ 五 ..................... 615

nhaãn 忍 ................... 644 797

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

nhaän 仞 ................... 158

nhuïc 肉 .................... 132

nhaäp 入 ..................... 60

nhueá 蚋 ................... 694

nhaát 一 ...................... 81

nhö 如 ..................... 163

nhaät 日 ...................... 38

nhö 如 ..................... 738

nhi 兒 ...................... 121

nhöõ 汝 ..................... 345

nhi 而 ...................... 151

nhöng 仍 ................. 710

nhi 鴯 ...................... 420

nhöôïc 若 .................. 210

nhi 而 ...................... 735

nhöôïc 若 .................. 759

nhi haäu 而後 .......... 736

nhöôïc phuø 若夫 ...... 760

nhó 耳 ...................... 267

nhöông 攘 ............... 238

nhó 爾 ...................... 624

nieäm 念 ................... 462

nhó 耳 ...................... 742

nieân 年 ...................... 39

nhó 爾 ...................... 743

ninh 寧 .................... 753

nhò 二 ...................... 400

noaõn 煖 ................... 210

nhieäm 任 ................. 369

noäi 內 ........................ 35

nhieân 然 .................. 217

noâng 農 ................... 627

nhieân 然 .................. 740

oaùn 怨 ..................... 168

nhieân haäu 然後 ...... 741

oanh 鶯 ................... 169

nhieân nhi 然而 ....... 741

oanh 縈 ................... 717

nhieät 熱 .................. 113

oâ 嗚 .......................... 364

nhieãu 繞 .................. 505

oâ 烏 .......................... 433

nho 儒 ..................... 346

oâ 污 .......................... 643

nhuõ 乳 ..................... 677

oá 惡 .......................... 519 798

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

oác 屋 ........................ 538

pheä 吠 ..................... 599

oân 溫 ....................... 112

phi 飛 ...................... 117

oâng 翁 ..................... 675

phi 非 ...................... 161

phaøm 凡 .................. 552

phi 披 ...................... 654

phaïm 犯 .................. 406

phi ñaûn 非但 .......... 555

phaïm 範 .................. 562

phieám 汎 ................. 245

phaïm 范 .................. 614

phieàn 繁 .................. 440

phan 攀 ................... 664

phieán 片 .................. 499

phaûn 反 ................... 174

phieán 販 .................. 626

phaûn 返 ................... 464

phoù 付 ..................... 688

phanh 烹 ................. 524

phong 風 ................. 110

phaùp 法 ................... 105

phong 蜂 ................. 117

phaïp 乏 ................... 662

phong 峯 ................. 567

phaùt 發 .................... 562

phoá 圃 ..................... 599

phaït 伐 ...................... 79

phoâi 醅 .................... 603

phaåm 品 .................. 449

phoái 配 ...................... 57

phaân 分 ..................... 56

phu 膚 ..................... 695

phaân 紛 ................... 118

phuø 夫 ..................... 252

phaàn 分 ................... 561

phuø 富 ..................... 394

phaãn 忿 ................... 454

phuø 芙 ..................... 421

phaán 奮 ................... 630

phuø 鳧 ..................... 434

phaát 弗 .................... 624

phuø 浮 ..................... 499

pheá 廢 ..................... 345

phuø 夫 ..................... 747 799

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

phuø dung 芙蓉 ........ 484

quaùi 怪 .................... 649

phuû 斧 ..................... 698

quan 關 ................... 350

phuù 賦 ..................... 531

quan 官 ................... 396

phuï 父 ....................... 24

quan 觀 ................... 404

phuï 婦 ..................... 359

quan 冠 ................... 439

phuï 負 ..................... 411

quang 光 .................. 187

phuï 鮒 ..................... 459

quaéc 攫 .................... 556

phuï 附 ..................... 676

quaân 軍 ..................... 96

phuùc 覆 .................... 181

quaân 君 ................... 232

phuïc 復 .................... 195

quaân 均 ................... 447

phuïc 服 .................... 278

quaàn 羣 ................... 133

phuïc 伏 .................... 698

quaàn 裙 ................... 677

phuøng 逢 ................. 233

quaát 橘 .................... 488

phuøng 縫 ................. 290

queá 桂 ...................... 487

phuïng 奉 ................. 339

quó 饋 ...................... 522

phöông 方 ............... 344

quoác 國 ...................... 95

phöông 芳 ............... 497

quy 歸 ...................... 290

qua 戈 ........................ 21

quy 規 ...................... 511

qua 瓜 ........................ 77

quyù 貴 ...................... 395

quaû 寡 ..................... 393

quyù 季 ...................... 710

quaû 果 ..................... 491

quyù 愧 ...................... 733

quaù 過 ..................... 195

quyeân 捐 .................. 369

quaùch 郭 .................. 266

quyeân 鵑 .................. 420 800

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

quyeàn 權 ................. 367

sôû dó 所以 ............... 746

quyeát 厥 .................. 332

sôn 山 ...................... 350

quyeát 决 .................. 570

sôn döông 山羊 ...... 377

sa 沙 ........................ 568

suaát 率 ..................... 592

saùch 索 .................... 648

suùc 畜 ...................... 523

saûn 產 ..................... 281

sung 充 .................... 733

saùt 殺 ...................... 254

suy 推 ...................... 149

saùt 察 ...................... 303

sö 獅 ........................ 126

saéc 色 ...................... 355

sö 師 ........................ 270

saàm 岑 ..................... 424

sö töû 獅子 ............... 374

saát 叱 ...................... 600

söø 鋤 ........................ 599

saàu 愁 ...................... 256

söû 史 ........................ 101

só 士 ........................ 472

söû 使 ........................ 300

sinh 生 ...................... 68

söû 使 ........................ 770

sinh 牲 .................... 569

söù 使 ........................ 234

song 雙 ...................... 82

söï 事 .......................... 43

soå 數 ........................ 277

söùc 飾 ...................... 535

soá 數 ........................ 687

söông 霜 .................. 444

sô 疏 ........................ 504

söông 霜 .................. 653

sô 疎 ........................ 641

ta 嗟 ........................ 475

sôû 所 ........................ 136

taû 左 .......................... 34

sôû 楚 ........................ 412

taû 寫 ........................ 124

sôû 所 ........................ 745

taï 藉 ........................ 463 801

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

taï 謝 ........................ 479

taéc 則 ...................... 748

taùc 作 ........................ 56

taêng 曾 .................... 175

taïc 昨 ...................... 276

taêng 增 .................... 626

tai 災 ....................... 183

taèng 曾 .................... 244

tai 哉 ....................... 339

taâm 心 ....................... 16

tai 哉 ....................... 769

taân 新 ........................ 99

taøi 才 ......................... 15

taân 賓 ...................... 537

taøi 財 ....................... 281

taân lang 檳榔 ......... 488

taûi 載 ....................... 496

taàn 秦 ...................... 258

taùi 再 ....................... 516

taàn 頻 ...................... 532

taïi 在 ....................... 240

taán 迅 ...................... 194

tam 三 ....................... 81

taán 進 ...................... 339

taøn 殘 ...................... 656

taán 晉 ...................... 577

taùn 散 ........................ 83

taän 盡 ...................... 512

taùn 贊 ...................... 709

taäp 習 ...................... 178

tang 桑 .................... 438

taäp 輯 ...................... 477

tang 喪 .................... 618

taát 必 ....................... 139

taùng 喪 .................... 396

taát 畢 ....................... 687

taùng 葬 .................... 618

taây 西 ........................ 77

tao 遭 ...................... 406

taåy 洗 ...................... 388

taûo 早 ...................... 274

teâ 犀 ........................ 376

taïo 造 ...................... 142

teà 齊 ........................ 274

taéc 則 ...................... 190

teá 細 ........................ 598 802

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

teá 濟 ........................ 718

thanh 青 .................. 354

teä 幣 ........................ 294

thaønh 成 ................... 42

teä 弊 ........................ 683

thaønh 城 ................. 243

teä 敝 ........................ 732

thaùnh 聖 ................. 127

tha 他 ........................ 88

thaûo 草 .................... 227

tha 她 ...................... 719

thaûo moäc 草木 ........ 483

thaû 且 ...................... 217

thaùo 操 .................... 551

thaû 且 ...................... 749

thaêng 升 .................. 657

thaû phuø 且夫 .......... 750

thaêng 勝 .................. 722

thaùc 託 .................... 381

thaéng 勝 .................. 661

thaïch 石 .................. 617

thaëng 乘 .................. 412

thaùi 太 ....................... 51

thaâm 深 ................... 276

thaùi 采 ..................... 657

thaäm 甚 ..................... 52

thaùi 態 ..................... 711

thaân 身 .................... 138

tham 貪 ................... 325

thaân 親 .................... 162

thaûm 慘 ................... 567

thaàn 晨 .................... 214

thaûn 噆 .................... 694

thaàn 臣 .................... 300

thaùn 歎 .................... 356

thaàn 神 .................... 561

thang 湯 .................. 243

thaän 慎 .................... 180

thaûng 倘 .................. 463

thaäp 十 .................... 611

thaûng 倘 .................. 767

thaäp 拾 .................... 732

thanh 清 ................... 47

thaát 室 .................... 359

thanh 聲 ................... 99

thaát 失 .................... 459 803

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thaát 七 .................... 645

thieâm 檐 .................. 601

theâ 棲 ...................... 472

thieân 天 ................... 113

theâ 淒 ...................... 710

thieân 千 ................... 157

theå 體 ...................... 308

thieân 遷 ................... 343

theá 世 ...................... 139

thieàn 蟬 ................... 508

theá 勢 ...................... 141

thieän 善 ................... 132

theá 涕 ...................... 426

thieáp 妾 ................... 171

theä 逝 ...................... 525

thieát 竊 ................... 623

thi 施 ....................... 153

thieåu 愀 ................... 505

thi 詩 ....................... 275

thieåu 少 ................... 524

thæ 豕 ....................... 376

thieáu 少 ................... 196

thí 試 ....................... 251

thænh 請 .................. 593

thí 施 ....................... 304

thính 聽 .................. 645

thí 弒 ....................... 471

thònh 盛 .................. 118

thò 是 ....................... 239

thoï 樹 ...................... 641

thò 恃 ....................... 242

thoa 梭 .................... 609

thò 視 ....................... 282

thoaùi 退 ................... 339

thò 市 ....................... 295

thoaïi 話 ................... 606

thò 嗜 ....................... 454

thoâi 催 ..................... 531

thò 氏 ....................... 608

thoân 村 .................... 275

thò 是 ....................... 761

thoán 寸 .................... 291

thích 適 ................... 297

thoáng 統 .................... 83

thích 戚 ................... 594

thôøi 時 ..................... 105 804

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

thu 收 ........................ 61

thö 書 ...................... 315

thu 秋 ...................... 111

thö 雌 ...................... 570

thuø 讎 ...................... 389

thö 狙 ...................... 655

thuø 蛛 ...................... 660

thö 舒 ...................... 713

thuû 守 ...................... 161

thöû 此 ...................... 201

thuû 取 ...................... 162

thöû 暑 ...................... 221

thuû 手 ...................... 288

thöû 鼠 ...................... 622

thuù 獸 ........................ 93

thöù 恕 ...................... 152

thuù 戍 ...................... 313

thöù 次 ...................... 616

thuï 授 ...................... 270

thöï 曙 ...................... 529

thuï 受 ...................... 379

thöøa 乘 .................... 380

thuï 豎 ...................... 593

thöøa 承 .................... 663

thuaàn 純 .................. 615

thöùc 識 .................... 420

thuaàn 淳 .................. 717

thöùc 軾 .................... 468

thuaän 順 .................. 301

thöùc 式 .................... 531

thuaät 述 .................. 385

thöïc 食 .................... 132

thuaät 術 .................. 534

thöïc 實 .................... 443

thuïc 孰 .................... 271

thöïc 殖 .................... 693

thuoäc 屬 .................. 105

thöïc 植 .................... 713

thuøy 誰 .................... 291

thöïc vaät 植物 .......... 483

thuûy 水 .................... 246

thöôùc 鵲 .................. 433

thuûy 始 .................... 524

thöông 滄 ................ 350

thuyeát 說 ................. 439

thöông 傷 ................ 365 805

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thöông 商 ................ 573

tieãn 濺 ..................... 643

thöôøng 常 ................ 410

tieán 薦 ..................... 663

thöôøng 嘗 ................ 537

tieän 賤 ..................... 694

thöôûng 賞 ................ 509

tieáp 接 ....................... 74

thöôïng 上 .................. 34

tieäp 捷 ..................... 658

thöôïng 尚 ................ 768

tieát 節 ...................... 407

tæ 璽 ......................... 698

tieâu 潚 ..................... 258

tí 臂 ......................... 731

tieâu 蕉 ..................... 483

tích 惜 ..................... 193

tieâu 標 ..................... 712

tích 昔 ..................... 200

tieâu lieâu 鷦鷯 .......... 433

tích 積 ..................... 413

tieåu 小 ....................... 29

tích 跡 ..................... 449

tieáu 笑 ..................... 158

tích linh 鶺鴒 ......... 432

tín 信 ....................... 177

tòch 籍 ..................... 225

tinh 猩 .................... 209

tòch 寂 ..................... 338

tinh 精 .................... 561

tòch 夕 ..................... 346

tinh 腥 .................... 568

tieäm 漸 .................... 601

tinh veä 精衞 ........... 432

tieäm 嶄 .................... 630

tình 情 .................... 187

tieân 先 ..................... 389

tình 睛 .................... 498

tieân 鮮 ..................... 506

tænh 省 .................... 175

tieàn 前 ..................... 190

tính 性 .................... 450

tieàn 錢 ..................... 294

tính 幷 .................... 683

tieãn 剪 ..................... 602

tònh 並 ...................... 66 806

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

tònh 淨 .................... 713

traùch 責 ................... 369

toïa 坐 ...................... 414

traïch 宅 ................... 343

toïa 座 ...................... 670

traïch 擇 ................... 573

toaïi 遂 ..................... 563

traûm 斬 ................... 182

toaïi 遂 ..................... 764

trang 莊 .................. 460

toaøn 全 .................... 331

traùng 壯 .................. 382

toâ 蘇 ........................ 616

tranh 爭 .................. 454

toå 組 ........................ 560

traùo 罩 ..................... 568

toå 祖 ........................ 692

traéc 惻 ..................... 461

toá 溯 ........................ 663

traéc 側 ..................... 467

toác 速 ...................... 194

traâm 簪 ................... 425

toái 最 ......................... 52

traàm 沈 ................... 600

toäi 罪 ....................... 183

traám 酖 ................... 328

toân 尊 ...................... 280

traàn 陳 .................... 127

toân 孫 ...................... 393

traàn 塵 .................... 501

toàn 存 ........................ 73

traän 陣 .................... 530

toån 損 ...................... 574

traäp 蟄 .................... 599

toång 總 .................... 514

treä 滯 ....................... 529

toáng 送 .................... 500

tri 知 ......................... 68

toát 卒 ....................... 341

tri 蜘 ....................... 660

tra 查 ...................... 689

trì 馳 ....................... 194

traø 茶 ...................... 488

trì 池 ....................... 244

traùc 啄 ..................... 682

trì 遲 ....................... 290 807

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

tró 稚 ....................... 727

truïc 軸 ..................... 388

trí 智 ....................... 217

trung 中 .................. 128

trí 致 ....................... 388

trung 忠 .................. 176

trò 值 ....................... 296

truøng 重 .................. 468

trò 治 ....................... 448

truy 追 ..................... 593

trieâm 沾 .................. 532

truïy 墜 ..................... 323

trieån 展 ................... 562

truyeàn 傳 ................. 177

trieáp 輒 ................... 656

trö 豬 ....................... 376

trieát 哲 .................... 142

tröø 除 ....................... 721

trieät 轍 .................... 458

tröõ 佇 ....................... 425

trieàu 潮 ................... 428

tröõ 杼 ....................... 642

trieäu 趙 ................... 621

tröù 著 ....................... 609

trònh 鄭 ................... 277

tröïc 直 ....................... 73

troùc 捉 ..................... 675

tröôøng 長 ................... 72

troïng 重 .................. 155

tröôøng 場 ................... 95

troïng 仲 .................. 614

tröôøng 腸 ................... 99

trôï 助 ........................ 90

tröôûng 長 ................. 303

truø 惆 ...................... 501

tröôùng 悵 ................. 501

truù 住 ........................ 73

tröôùng 賬 ................. 689

truù 晝 ...................... 655

tröôïng 丈 ................. 335

truaát 茁 ................... 644

tu 修 ........................ 137

truùc 竹 ..................... 488

tu 須 ........................ 464

truïc 逐 ....................... 63

tuø 囚 ........................ 528 808

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

tuø 泅 ........................ 656

tuyeät 絶 ..................... 52

tuï 袖 ........................ 230

tö 思 .......................... 89

tuaân 遵 .................... 516

tö 司 ........................ 214

tuùc 足 ...................... 242

tö 斯 ........................ 345

tuùc 粟 ...................... 413

tö 私 ........................ 358

tuùc 肅 ...................... 537

tö 斯 ........................ 755

tuïc 續 ...................... 670

töø 慈 ........................ 288

tueá 歲 ...................... 554

töø 辭 ........................ 676

tueä 慧 ...................... 445

töû 子 .......................... 25

tueä 穗 ...................... 731

töû 死 .......................... 69

tuøng 從 .................... 269

töû 紫 ........................ 644

tuøng 松 .................... 486

töù 四 .......................... 82

tuøng 叢 .................... 568

töù 賜 ........................ 573

tuøng 從 .................... 763

töù 肆 ........................ 574

tuy 雖 ...................... 181

töù 伺 ........................ 656

tuy 雖 ...................... 758

töï 自 .......................... 87

tuy nhieân 雖然 ....... 758

töï 字 ........................ 121

tuøy 隋 ...................... 156

töï 食 ........................ 477

tuøy 隨 ...................... 335

töï 寺 ........................ 649

tuùy 醉 ...................... 604

töùc 即 ....................... 243

tuyeàn 泉 .................. 390

töùc 息 ....................... 356

tuyeán 線 .................. 288

töùc 即 ....................... 750

tuyeát 雪 ................... 276

töôùc 雀 ..................... 158 809

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

töôùc 削 ..................... 582

u 幽 .......................... 712

töông 相 .................... 87

uùc 郁 ........................ 323

töông 湘 .................. 258

ueá 喙 ........................ 682

töông 將 .................. 360

ung 甕 ..................... 603

töôøng 薔 .................. 116

uoång 枉 .................... 395

töôøng 墻 .................. 583

uy 威 ........................ 444

töôøng 牆 .................. 675

uùy 畏 ........................ 164

töôøng vi 薔薇 .......... 483

uùy 尉 ........................ 578

töôûng 想 .................. 642

uyeân 淵 .................... 472

töôïng 象 .................. 375

uyeân öông 鴛鴦 ...... 435

töïu 就 ...................... 163

ö 於 .......................... 137

ty 絲 ........................ 664

ö 於 .......................... 746

ty 卑 ........................ 719

öùc 憶 ...................... 312

tyø 疵 ........................ 536

öùc 抑 ...................... 761

tyø 婢 ........................ 720

öng 應 ..................... 356

tyø baø 琵 ................... 536

öng 鷹 ..................... 434

tyû 比 ........................ 400

öùng 應 .................... 408

tyù 庇 ........................ 381

öôùc 約 .................... 419

tyù 訾 ........................ 491

öôûng 怏 .................... 650

tî 避 ........................ 164

öu 憂 ........................ 307 810

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

öu 優 ........................ 658

vi 爲 ........................ 769

vaõn 挽 ..................... 215

vó 偉 ........................ 122

vaõn 晚 ..................... 257

vó 緯 ........................ 123

vaïn 萬 ..................... 218

vò 爲 ........................ 176

vaõng 往 ..................... 38

vò 未 ........................ 278

vaên 文 ..................... 101

vò 謂 ........................ 325

vaên 聞 ..................... 575

vò 胃 ........................ 365

vaên 蚊 ..................... 694

vò 爲 ........................ 770

vaân 云 ..................... 275

vi... sôû 爲... 所 ....... 770

vaân 雲 ..................... 336

vieâm 炎 ................... 730

vaán 問 ..................... 150

vieân 園 .................... 234

vaän 運 ....................... 95

vieân 員 .................... 513

vaät 勿 ...................... 153

vieân 垣 .................... 583

vaät 物 ...................... 162

vieãn 遠 .................... 549

veä 衛 ........................ 134

vieän 援 .................... 460

vi 薇 ........................ 116

vieát 曰 ..................... 151

vi 爲 ........................ 139

vieät 越 ..................... 104

vi 違 ........................ 418

vinh 榮 .................... 711

vi 微 ........................ 464

vónh 永 ...................... 71

vi 圍 ........................ 563

vong 亡 .................... 592 811

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

vong 忘 ................... 734

xaù 舍 ........................ 313

voõng 罔 ................... 525

xaù 赦 ........................ 721

voõng 網 ................... 663

xan 餐 ..................... 607

voïng 望 ................... 235

xaûo 巧 ........................ 53

voïng 妄 ................... 283

xaâm 侵 .................... 401

voâ 無 .......................... 67

xæ 侈 ........................ 392

vu 于 ........................ 322

xæ 齒 ........................ 531

vuõ 舞 ....................... 118

xích 赤 ..................... 308

vuõ 鵡 ....................... 208

xuù 臭 ........................ 574

vuõ 舞 ....................... 610

xuù 醜 ........................ 668

vuõ 雨 ....................... 645

xuaân 春 ................... 111

vuï 務 ....................... 304

xuaát 出 ...................... 60

vuï 霧 ....................... 337

xuy 吹 ...................... 352

vuï 侮 ....................... 380

xuy 炊 ...................... 678

vuï 鶩 ....................... 434

xuyeân 川 .................. 498

vöông 王 .................. 549

xuyeân 穿 .................. 623

xa 車 ....................... 216

xöû 處 ........................ 138

xaø 蛇 ....................... 165

xöù 處 ........................ 203

xaû 舍 ....................... 453

xöng 稱 .................... 491

xaõ 社 ....................... 223

xöùng 稱 ................... 686 812

BAÛNG TRA TÖØ COÙ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

y 依 ......................... 203

yeån 偃 ..................... 662

y 衣 ......................... 210

yeán 燕 ..................... 221

y 伊 ......................... 648

yeán 晏 ..................... 328

yû 倚 ......................... 711

yeán 宴 ..................... 669

yù 意 ......................... 289

yeán 燕 ..................... 681

yù 鷾 ......................... 420

yeát 蠍 ...................... 165

yeâm 淹 .................... 614

yeâu 要 ...................... 515

yeåm 掩 .................... 361

yeâu 妖 ...................... 529

yeám 厭 .................... 364

yeâu 邀 ...................... 603

yeân 焉 ..................... 283

yeáu 要 ...................... 159

yeân 焉 ..................... 742

813

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAÛNG TRA TÖØ COÙ CHÖÙ C NAÊNG NGÖÕ PHAÙP caùi 蓋 ....................... 757

haø taéc 何則 ............. 744

caäp 及 ...................... 765

haïp 盍 ..................... 752

caåu 苟 ...................... 766

haït 曷 ...................... 753

chi 之 ...................... 735

hó 矣 ........................ 762

chí 至 ...................... 759

hoaëc 或 .................... 768

coá 故 ........................ 751

hoà 乎 ....................... 748

coá 固 ........................ 752

khaû 可 ..................... 738

cöï 詎 ........................ 754

khôûi 豈 .................... 753

da 耶 ....................... 768

kyø 其 ....................... 744

daõ 也 ....................... 739

naõi 乃 ...................... 764

dó 以 ........................ 737

naïi haø 奈何 ............. 770

dó vi 以爲 ................ 737

nhaân 因 ................... 766

do 猶 ....................... 755

nhi 而 ...................... 735

do 由 ....................... 763

nhi haäu 而後 .......... 736

do thò 由是 ............. 768

nhó 耳 ...................... 742

dung 庸 ................... 754

nhó 爾 ...................... 743

duy 惟 ..................... 762

nhieân 然 .................. 740

dö 與 ....................... 757

nhieân haäu 然後 ...... 741

döõ 與 ....................... 756

nhieân nhi 然而 ....... 741

ñaûn 但 ..................... 767

nhö 如 ..................... 738

giaû 者 ...................... 747

nhöôïc 若 .................. 759

haø 何 ....................... 743

nhöôïc phuø 若夫 ...... 760 814

BAÛNG TRA TÖØ COÙ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

ninh 寧 .................... 753

toaïi 遂 ..................... 764

phuø 夫 ..................... 747

tuøng 從 .................... 763

sôû 所 ........................ 745

tuy 雖 ...................... 758

sôû dó 所以 ............... 746

tuy nhieân 雖然 ....... 758

söû 使 ........................ 770

tö 斯 ........................ 755

tai 哉 ....................... 769

töùc 即 ....................... 750

taéc 則 ...................... 748

ö 於 .......................... 746

thaû 且 ...................... 749

öùc 抑 ........................ 761

thaû phuø 且夫 .......... 750

vi 爲 ........................ 769

thaûng 倘 .................. 767

vò 爲 ........................ 770

thò 是 ....................... 761

vi... sôû 爲... 所 ....... 770

thöôïng 尚 ................ 768

yeân 焉 ..................... 742

815