[Title will be auto-generated]

5

LÔØI GIÔÙI THIEÄU Traûi qua hai cuoäc chieán tranh veä quoác - giaûi phoùng daân toäc keùo daøi gaàn 30 naêm (1946-1975) heát söùc khoác lieät do caùc theá löïc xaâm löôïc hung haêng nhaát thôøi ñaïi tieán haønh, ngöôøi nöôùc ngoaøi seõ töôûng nhö ñaát nöôùc Vieät Nam naøy chaúng coøn gì ngoaøi nhöõng ñoáng gaïch vuïn, sau ngaøy chieán thaéng giaønh ñoäc laäp thoáng nhaát toå quoác 30-4-1975. Theá nhöng nhöõng ngoâi ñình, chuøa, ñeàn, mieáu, phuû, ñieän, nhaø roâng... raûi raùc khaép laøng queâ, baûn, möôøng, buoân, soùc, suoát töø baéc chí nam vaãn bình thaûn toàn taïi nhö ñeå noùi raèng truyeàn thoáng vaên hoùa Vieät Nam, neàn kieán truùc coå truyeàn cuûa daân toäc vaãn toàn taïi vaø luoân phaùt huy söùc maïnh tieàm aån trong ñôøi soáng haøng ngaøy. ÔÛ nhöõng coâng trình kieán truùc toân giaùo ñoù vaøo ngaøy raèm, moàng 1 haøng thaùng, ngöôøi ta vaãn khoùi höông töôûng nhôù thaàn linh voán laø nhöõng anh huøng lòch söû vaø vaên hoùa, hoaëc nhöõng vò thaàn cuûa nuùi, soâng, röøng, bieån... döôøng nhö vaãn lui tôùi ñaâu ñoù phuø trôï cho chaùu con; nhöõng ngöôøi con cuûa caùc daân toäc Vieät Nam vaãn caàn cuø lao ñoäng vaø chæ bieát caàn cuø lao ñoäng ñeå vun ñaép cho toå quoác ngaøy moät cöôøng thònh hôn. ÔÛ nhöõng nôi ñoù vaøo muøa xuaân vaø muøa thu, söùc soáng noâng thoân laïi troåi daäy maõnh lieät hôn, chaøo ñoùn nhöõng ngaøy hoäi laøng, hoäi möôøng, baûn, buoân, soùc do nhaân daân cöû haønh, heát söùc töng böøng, hoaønh traùng vôùi nhöõng côø quaït röïc rôõ muoân maøu trong ñaùm röôùc thaàn linh. Neáu hoäi laøng laø dòp hoäi tuï nhöõng neùt tinh hoa cuûa neàn vaên minh xoùm laøng, thì ñaùm röôùc laø hình aûnh taäp trung nhaát cuûa hoäi laøng, laø bieåu tröng cuûa söùc

6 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM maïnh coäng ñoàng ñang vaän ñoäng tröôùc maét moïi ngöôøi moät caùch traùng leä vaø raát thaân quen. Bôûi ai cuõng bieát, ñeå ñöôïc nhaäp cuoäc ñeå khoaùc boä leã phuïc ñi trong ñaùm röôùc huy hoaøng, duø laø chaân kieäu hay chuû teá, duø thieáu nieân hay boâ laõo, chöùc saéc hay baïch ñinh, nam hay nöõ... cuõng ñeàu phaûi qua voøng tuyeån löïa nghieâm tuùc theo leä laøng. Ñaây laø vieäc toû loøng toân kính thaàn thaùnh moãi naêm thöôøng chæ coù 1 laàn maø thoâi. Ñaùm röôùc ñaõ nhaân danh coäng ñoàng, vôùi tinh thaàn bình ñaúng cao caû, thì duø chæ trong 1 thoaùng hoäi laøng, moãi ngöôøi trong cuoäc ñeàu phaûi queân caùi toâi rieâng ñeå hoøa nhaäp vaøo caùi ta chung linh thieâng vaø ñaày höùng thuù. Ñaùm röôùc ñoùn thaàn töø nôi ngaøi ngöï (ñeàn, mieáu...) veà ñình goïi laø phuïng ngheânh hoài ñình, toå chöùc ñeå ngaøi döï hoäi, höôûng thuï vaø chöùng giaùm leã vaät (hieäu quaû cuûa muøa thu hoaïch) ñöôïc daâng töø taám loøng thaønh kính raát möïc cuûa toaøn theå daân laøng. Thaûng hoaëc daân laøng toå chöùc ñaùm röôùc laø ñeå dieãn laïi söï tích moät quaõng ñôøi veû vang, tieâu bieåu nhaát cuûa thaàn. Theo doõi treân 300 leã hoäi trong coâng trình naøy, ngöôøi ta coù theå thaáy ngay noäi dung noâng nghieäp chieám moät tyû troïng lôùn, bôûi söùc soáng cuûa nhaân daân Vieät Nam laø söùc soáng cuûa nhöõng ngöôøi daân troàng luùa, luùa nöôùc hay luùa nöông. ÔÛ ñaây, coù loaïi hoäi mang bieåu töôïng keùp, ñoù laø hoäi ñua thuyeàn, vöøa ñeå caàu nöôùc cho ngheà noâng, vöøa ñeå ñeà cao vaø nuoâi döôõng tinh thaàn thöôïng voõ trong nhaân daân ôû moät ñaát nöôùc coù nhieàu soâng raïch vaø töøng xaûy ra nhieàu traän thuûy chieán laãy löøng danh tieáng nhö nöôùc ta. Vaäy laø, nhö chuùng ta thaáy, haàu nhö tænh naøo cuõng coù hoäi ñua thuyeàn (hoaëc bôi chaûi). Noäi dung thöù hai khoâng keùm phaàn quan troïng vaø ñaëc saéc laø leã hoäi veà ñeà taøi lòch söû. Ñoù laø nhöõng leã hoäi töôûng nieäm caùc anh huøng coù coâng choáng giaëc ngoaïi xaâm giaønh laïi neàn ñoäc laäp cho toå quoác nhö hoäi Gioùng

LÔØI GIÔÙI THIEÄU 7 Phuø Ñoång (Haø Noäi - moàng 9 thaùng 4); Hoäi Hai Baø Tröng (Haø Noäi - moàng 5 thaùng 2); Hoäi Trieàu Khuùc (Haø Noäi - thôø Phuøng Höng, moàng 10 thaùng gieâng); Hoäi Phuø UÛng (Höng Yeân - thôø Phaïm Nguõ Laõo, ngaøy 11 thaùng gieâng) Hoäi Kieáp Baïc (Haûi Döông - thôø Traàn Höng Ñaïo, ngaøy 20 thaùng 8), Hoäi Hoaøng Hoa Thaùm (Baéc Giang - moàng 10 thaùng gieâng), Leã hoäi Quang Trung (Bình Ñònh - moàng 5 thaùng gieâng)... Nhöng treân heát vaø tröôùc heát laø Hoäi Ñeàn Huøng, töôûng nieäm vua toå, maø cöù moàng 10 thaùng 3 nhaân daân caû nöôùc ñeàu höôùng veà Phuù Thoï vôùi nieàm töï haøo vaø luoân nhaéc nhôû nhau: Duø ai ñi gaàn veà xa, Nhôù ngaøy gioã toå thaùng ba moàng möôøi Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi, Nhôù ngaøy gioã toå moàng möôøi thaùng ba.

Ngoaøi ra, laïi coù nhöõng leã hoäi ñaëc bieät khaùc, noùi veà söï “baát töû” nhö Taûn Vieân Sôn Thaùnh (Haø Noäi), Thaùnh Gioùng (Haø Noäi), Chöû Ñoàng Töû (Höng Yeân), Lieãu Haïnh (Phuû Giaày, Nam Ñònh)..., hoaëc noùi veà tín ngöôõng phoàn thöïc nhö Hoäi Traùm (Phuù Thoï - ngaøy 11 thaùng gieâng): Baø aúm chaùu, meï boàng con, Khoâng ñi hoäi Traùm cuõng buoàn caû naêm.

Cuõng neân vaø caàn phaûi daønh cho leã hoäi Thaêng Long Haø Noäi moät vò trí rieâng, bôûi Thaêng Long- Haø Noäi ñaõ tích luõy gaàn 1000 naêm kinh nghieäm soáng cho Vieät Nam. Ngöôøi Haø Noäi nhìn laïi lòch söû töø thuôû Thaêng Long vôùi nieàm töï haøo, bôûi töø nôi ñoù, qua nhieàu theá kyû, caùc vöông trieàu maïnh nhaát ñaõ tieáp noái nhau trò vì, baûo veä, kieán thieát ñeå coù moät Thaêng Long Haø Noäi vaên hieán vôùi 36 phoá phöôøng cuøng nhieàu kieán truùc vaên hoùa, toân giaùo ñoäc ñaùo, caûnh quan thô moäng gaén vôùi nhieàu hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi cuøng nhieàu truyeàn thuyeát nhö Vaên mieáu, Quoác töû giaùm, chuøa Moät coät, hoà Göôm, hoà Taây...

8 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Chæ coù Thaêng Long Haø Noäi coù “töù traán”, moät phöông thöùc saùng taïo khoâng gian thieâng lieâng phuû leân 4 phöông trôøi, töø ñoù sinh ra söùc maïnh huyeàn dieäu, thaàn quyeàn hoã trôï theá quyeàn, ñeå uy löïc trieàu ñình ngaøy caøng vöõng maïnh, ñaát nöôùc ngaøy caøng yeân vui, ñoù laø leã hoäi Töù traán: ñeàn Baïch Maõ - phöông ñoâng, ñeàn Voi Phuïc - phöông taây, quaùn Traán Vuõ - phöông baéc, ñeàn Kim Lieân - phöông nam. Noùi tôùi Thaêng Long Haø Noäi cuõng khoâng theå queân söï môû roäng quy moâ ngaøy moät lôùn veà nhieàu maët cuûa kinh ñoâ, trong ñoù coù söï môû roäng vuøng ñòa lyù. Hieän töôïng raát ñaëc saéc laø söï hình thaønh “thaäp tam traïi”(1) (13 traïi) ôû phía taây kinh thaønh do chaøng trai noâng daân Hoaøng Phuùc Trung, ngöôøi laøng Leä Maät (huyeän Gia Laâm) ñöùng ra toå chöùc. Cho neân cuõng chæ Haø Noäi coù leã hoäi thaäp tam traïi. Ñoù laø caùc hoäi Coáng Vò (13 thaùng gieâng), Coáng Yeân (13 thaùng gieâng); Vaïn Phuùc (moàng 9 thaùng 2); Voi Phuïc (Thuû Leä) (moàng 10 thaùng 2), Ñoáng Nöôùc (21 thaùng 2), Ñaïi Yeân (14 thaùng 3)... Hoäi ñua thuyeàn treân soâng Nhò coù töø ñôøi Lyù, nay coù hoäi bôi Ñaêm (moàng 10 thaùng 3), hoäi Thöôïng Caùt (moàng 10 thaùng 3); hoäi Yeân Duyeân (17 thaùng 8)... Cuõng ôû ñaát ñeá ñoâ naøy ñaõ xaûy ra caâu chuyeän tình bi thaûm thôøi coå cuûa coâng chuùa Mî Chaâu laøm suïp ñoå nhanh choùng vöông quyeàn cuûa thaân phuï naøng, maø nay coøn löu laïi trong hoäi Coå Loa (moàng 6 thaùng gieâng) nhö baøi hoïc lòch söû ñaét giaù. Cuõng vaäy, Thaêng Long Haø Noäi coù hoäi theà quoác gia, moät nghi leã thieâng raát caàn thieát, toå chöùc haèng naêm cho caùc quan chöùc trong boä maùy haønh chính nhaø nöôùc, ñaûm baûo söï an toaøn cho chính quyeàn trung öông (Hoäi theà Ñoàng Coå, moàng 4 thaùng 4). Vaøo khoaûng thaùng 3, thaùng 4, cuoái xuaân thôøi tieát

LÔØI GIÔÙI THIEÄU 9

dòu maùt, ngöôøi Haø Noäi saùng taïo thuù chôi tao nhaõ, ñoù laø hoäi thi thaû chim caâu treân baàu trôøi laøng Duïc Tuù, huyeän Ñoâng Anh. Noäi dung cuûa hoäi laøng phong phuù nhö vaäy, cho neân môû hoäi chính laø giöõ gìn vaø phaùt huy truyeàn thoáng vaên hoùa toát ñeïp cuûa Vieät Nam. Môû hoäi, sinh hoaït hoäi voâ hình trung ñöôïc coi nhö moät caùch giaùo duïc vaø naâng cao loøng yeâu nöôùc, yeâu queâ höông cuûa moãi ngöôøi daân. Môû hoäi, quaàn chuùng gaëp gôõ, giao löu tình caûm, laø dòp cuûng coá vaø phaùt huy söùc maïnh coäng ñoàng laøng xaõ, coäng ñoàng daân toäc. Chæ tham gia hoäi, nhaân daân môùi coù dòp boäc loä moïi khaû naêng veà vaên hoùa theå thao cuõng nhö söï thoâng minh trong caùc cuoäc ñua taøi thöôïng voõ cuõng nhö ngheä thuaät. Phuïc hoài leã hoäi daân gian truyeàn thoáng coù choïn löïa vaø vaên baûn hoùa, chính laø ñaõ tham gia coâng vieäc baûo veä neàn vaên hoùa daân toäc traøn ñaày sinh löïc cuûa toaøn theå nhaân daân Vieät Nam vaäy. THAY MAËT CAÙC TAÙC GIAÛ PGS LEÂ TRUNG VUÕ

(1)Thaäp tam traïi hay 13 traïi laø: Lieãu Giai, Giaõng Voõ, Ñaïi Yeân, Thuû Leä (Voi Phuïc), Vaïn Phuùc, Coáng Vò, Coáng Yeân, Ngoïc Haø, Yeân Bieåu, Vónh Phuùc, Ngoïc Khaùnh, Kim Maõ Thöôïng vaø Kim Maõ Haï.

10 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

PHAØM LEÄ Nhö teân saùch, coâng trình leã hoäi naøy chuùng toâi coá gaéng toái ña tuyeån choïn leã hoäi caùc tænh ñeå boä maët leã hoäi truyeàn thoáng Vieät Nam ñöôïc bieát tôùi ôû möùc tieâu bieåu vaø trung thöïc nhaát. Nhöõng tænh khoâng coù leã hoäi trong saùch naøy, ñieàu ñoù chæ coù nghóa laø do nhoùm taùc giaû chöa ñuû söùc söu taäp. Chuùng toâi vaãn tìm moïi caùch ñeå taïo theâm maïng löôùi coäng taùc vieân ôû nhöõng tænh coøn thieáu vaéng leã hoäi trong coâng trình naøy. Raát mong ñöôïc söï tham gia cuûa caùc taùc giaû vieát veà leã hoäi ôû nhöõng tænh thaønh trong caû nöôùc ñeå boå sung cho nhöõng khieám khuyeát cuûa coâng trình. Trong khi bieân soaïn, chuùng toâi ñaõ söû duïng caùc saùch veà leã hoäi ñaõ aán haønh, ñöôïc neâu roõ trong baûng “Taøi lieäu tham khaûo vaø söû duïng” ôû cuoái saùch. Trong khi söû duïng, ñoâi khi chuùng toâi bieân soaïn laïi cho hôïp vôùi phong caùch chung, ñoâi khi giöõ nguyeân. Maëc duø ñaõ heát söùc thaän troïng, nhöng do khoái löôïng baøi vieát ñöôïc söû duïng khaù nhieàu, vieäc lieân laïc tröïc tieáp coù nhieàu khoù khaên, do ñoù chaéc haún khoâng theå traùnh khoûi ít nhieàu sai soùt. Trong tröôøng hôïp taùc giaû naøo coù baøi vieát ñöôïc söû duïng trong saùch naøy nhöng khoâng neâu teân hoaëc neâu teân sai, chuùng toâi xin nhaän loãi vaø saün saøng ñieàu chænh ngay khi coù ñöôïc thoâng tin chính xaùc. Ñeå lieân heä vôùi chuùng toâi, xin goïi ñieän veà soá ñieän thoaïi (048) 326 524. Nhoùm taùc giaû vaø ban bieân taäp ñaõ coù nhieàu coá gaéng tr phaïm vi khaû naêng cuûa mình, nhöng coâng trình hieän nay chæ laø moät böôùc khôûi ñaàu vôùi mong muoán seõ tieáp tuïc boå sung vaø hoaøn thieän trong töông lai. Chuùng toâi raát mong baïn ñoïc xa gaàn goùp yù, chæ baûo cho nhöõng choã sai soùt. Chuùng toâi xin chaân thaønh bieát ôn.

11

LEÃ HOÄI HAØ NOÄI HOÄI VAÄT MAI ÑOÄNG Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Tam Trinh, töôùng cuûa Hai Baø Tröng : Moàng 4 ñeán 6 thaùng gieâng : Moàng 4 thaùng gieâng : Ñình Mai Ñoäng, quaän Hai Baø Tröng : Loø vaät Mai Ñoäng noåi tieáng mieàn Baéc

N

höõng naêm ñaàu Coâng nguyeân, ôû huyeän Ñoâng Sôn (Thanh Hoùa) coù chaøng Tam Trinh cao lôùn khoûe maïnh, say meâ vaät voõ, ñaõ tìm ñeán loø vaät cuûa queâ nhaø xin hoïc. Sau khi thaønh ñoâ vaät gioûi, laïi coù ít voán chöõ nghóa thaùnh hieàn, oâng ra xöù Baéc, vöøa thoûa chí du ngoaïn vöøa thaêm thuù ñaát nöôùc. OÂng döøng chaân ôû höông Coå Mai (trong ñoù coù laøng Mai Ñoäng ngaøy nay), mieàn ñaát coù röøng mô noåi tieáng (sau thuoäc traán Sôn Nam Thöôïng, vaø nay laø huyeän Thanh Trì). Nôi ñaây caûnh trí kyø vó, daân laøng hieàn laønh, caàn cuø lao ñoäng nhöng ngheøo vì khoâng coù ngheà gì khaùc ngoaøi ít ruoäng caøy caáy chaúng ñuû aên. OÂng döïng nhaø beân soâng Kim Ngöu roài môû tröôøng daïy vaên, daïy voõ cho ngöôøi ñòa phöông, khoâng laáy hoïc phí. Thanh thieáu nieân theo hoïc raát ñoâng. OÂng ñaøo taïo hoï heát lôùp naøy ñeán lôùp khaùc. Roài ngoaøi ngheà noâng, oâng laïi daïy cho daân bieát laøm theâm ñaäu phuï ñeå sinh soáng.

Daân laøng quyù meán, toân oâng laøm Chaâu tröôûng. Muøa xuaân naêm 40, Hai Baø Tröng truyeàn hòch khaép nôi keâu goïi moïi ngöôøi ñöùng leân cöùu nöôùc, dieät Thaùi thuù Toâ Ñònh taøn aùc. OÂng lieàn taäp hôïp 3.000 daân binh, xeáp thaønh quaân nguõ, thaúng höôùng Haùt Moân ñeán ra maét Hai Baø. Töø laâu ñaõ nghe tieáng ñoàn veà taøi ñöùc cuûa oâng, neân khi vöøa gaëp maët Hai Baø lieàn môû tieäc möøng vaø giao cho oâng moät ñoäi quaân lôùn ñeå tieán ñaùnh Luy Laâu (huyeän Thuaän Thaønh, Baéc Ninh ngaøy nay) laø saøo huyeät cuûa keû thuø. Tröôùc söùc taán coâng baát ngôø vaø maïnh meõ cuûa ta, quaân giaëc tan raõ nhanh choùng. OÂng laäp töùc baùo coâng vôùi Hai Baø vaø cuøng Hai Baø lieân tuïc tieán coâng truy queùt giaëc. Chaúng bao laâu quaân ta ñaõ thu caû 65 thaønh veà moät moái. Teân Thaùi thuù Toâ Ñònh phaûi troán chaïy veà nöôùc, nhöng roài cuõng bò trieàu ñình nhaø Haùn xöû töû.

12 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Ñaát nöôùc trôû laïi thanh bình. Vua Ñoâng Haùn raát töùc giaän, vaøo muøa heø naêm 42 laïi sai Maõ Vieän keùo ñaïi quaân sang ñaùnh nöôùc ta. Ñeán muøa heø naêm 43 thì giaëc ñaõ ñeán Coå Loa. Theá giaëc quaù maïnh, oâng Tam Trinh lui veà Mai Ñoäng ñaøo haøo ñaép luõy choáng giaëc. Khi nghe tin Hai Baø tuaãn tieát ôû soâng Haùt, oâng lieàn quyeát moät traän soáng cheát vôùi quaân giaëc. Giaëc ñoâng ta ít, cuoái cuøng oâng phaûi hy sinh vaøo ñeâm moàng 10 thaùng 2 naêm aáy. Voâ cuøng thöông tieác vaø ghi nhôù coâng ôn cuûa oâng vôùi ñaát nöôùc vaø daân laøng, ngöôøi Mai Ñoäng lieàn döïng ñeàn vaø ñình thôø, toân oâng laøm Thaønh hoaøng laøng vaø laø toå sö ngheà vaät. Caâu ñoái ôû ñình ghi: Ñöùc baùc thaùnh vaên truyeàn Vieät ñòa Ung dung Thaàn vuõ chaán Nam thieân

德博聖聞傳越地 雍容神武震南天 Taïm dòch: Vaên thaùnh ñöùc cao truyeàn ñaát Vieät Vuõ thaàn vui maïnh daäy trôøi Nam

Ñeàn thôø nôi oâng ngöï, gieáng ngoïc nôi oâng taém, nay vaãn coøn. Naêm 1986, ñeàn vaø ñình Mai Ñoäng ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän laø di tích lòch söû. Haèng naêm daân laøng môû hoäi 3 ngaøy, töø moàng 4 ñeán moàng 6 teát.

Trong hoäi, ngoaøi nghi thöùc leã thaàn, laøng coøn toå chöùc thi vaät treân “ñoáng vaät” ñeå giöõ gìn truyeàn thoáng thöôïng voõ do oâng khôûi xöôùng, vaø ñeå reøn luyeän loøng duõng caûm, nuoâi döôõng chí khí anh huøng cho trai laøng. Hoäi vaät Mai Ñoäng ñöôïc nhieàu nôi bieát vaø ñeán tham gia, neân thaùng 2 naêm 1946 cuoäc thi vaät ñaõ keùo daøi ñeán 6 ngaøy lieàn. Naêm 1995, coù tôùi 100 ñoâ töø Baéc Ninh vaø caùc huyeän Töø Lieâm, Thanh Trì (Haø Noäi) veà döï ñaáu. Trong caùc cuoäc ñua taøi do Sôû Theå duïc Theå thao Haø Noäi toå chöùc, caùc ñoâ Mai Ñoäng ñaõ giaønh nhieàu huy chöông, ñem laïi nieàm vinh döï cho queâ höông, nhö ñoâ Nguyeãn Vaên Duïng ñoaït huy chöông ñoàng naêm 1961, vaø ñoâ Nguyeãn Vaên Tieán ñoaït huy chöông baïc naêm 1961, huy chöông vaøng naêm 1962. Ñoäi vaät Mai Ñoäng ñaõ ñöôïc Sôû Theå duïc Theå thao Haø Noäi taëng thöôûng 5 côø luaân löu vaø baèng khen veà giaûi ñoàng ñoäi. Loø vaät Mai Ñoäng hieän nay vaãn laø nôi reøn luyeän thanh thieáu nieân trong laøng, quyeát taâm giöõ vöõng truyeàn thoáng thöôïng voõ, goùp phaàn gìn giöõ vaø laøm cho neàn theå duïc theå thao coå truyeàn cuûa daân toäc ngaøy theâm vöõng maïnh. Traàn Vaên Myõ

HAØ NOÄI  13

LEÃ HOÄI CHUØA VUA Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Phaät, vua côø Ñeá thích : Töø moàng 5 ñeán moàng 9 thaùng gieâng : Moàng 6 thaùng gieâng : Phöôøng phoá Hueá, quaän Hai Baø : Ñaùnh côø ngöôøi

T

röôùc ñaây, chuøa Vua thuoäc ñòa phaän laøng Thònh Yeân, toång Haäu Nghieâm, huyeän Thoï Xöông, nay thuoäc phöôøng Phoá Hueá, quaän Hai Baø Tröng, khu vöïc chôï Giôøi. Do toïa laïc nôi ñoâng daân cö, neân qua moät thôøi gian daøi dieän tích cuûa chuøa ñaõ bò laán chieám maát haøng heùc ta, heïp ñi nhieàu so vôùi tröôùc. Naêm 1992, chuøa Vua ñöôïc nhaø nöôùc xeáp haïng di tích lòch söû. Keå töø ñoù coâng cuoäc truøng tu toân taïo vaø baûo veä môùi ñöôïc tieán haønh khaån tröông vaø nghieâm tuùc.

thöôûng töøng kyø, töøng naêm, hoäi coøn coù leä laø nhöõng danh thuû ñoaït giaûi ba naêm lieàn thì ñöôïc khaéc teân vaøo bia ñaù ôû chuøa. Truyeàn thoáng ñaáu côø ñaõ aên saâu vaøo taâm thöùc cuûa daân laøng Thònh Yeân ñeán möùc nhöõng naêm chieán tranh, loaïn laïc, chuøa bò hö hoûng naëng, ñaát chuøa bò laán chieám, hoäi khoâng môû ñöôïc, song daân laøng vaãn khoâng queân leä ñaáu côø. Cöù vaøo dòp ñaàu xuaân, duø khoâng môû ñöôïc hoäi lôùn, daân laøng vaø nhöõng ngöôøi yeâu chuoäng moân côø töôùng vaãn ñeán ñaây daâng höông, ñaáu côø trong chuøa ñeå thi taøi vui xuaân.

Theo söû saùch, chuøa Vua ñöôïc xaây döïng trong khoaûng nhöõng naêm thuoäc trieàu Leâ sô (1428 - 1527), thôø Ñeá Thích, vò vua côø cuûa caùc daân toäc AÙ Ñoâng. Töông truyeàn coù moät vò hoaøng töû nhaø Leâ ñaõ choïn chuøa Vua laøm trung taâm ñaáu côø töôùng cuûa kinh ñoâ Thaêng Long xöa. Sau naøy, daân laøng Thònh Yeân coù tuïc môû hoäi ñeå kyû nieäm vaø tieán haønh ñaáu côø trong dòp hoäi. Hoäi ñaáu côø thu huùt nhieàu danh thuû noåi tieáng ôû Haø Noäi vaø nhieàu tænh mieàn Baéc.

Töø khi ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû, khu vöïc chuøa ñaõ môû roäng theâm, do ñoù dieän tích ñeå toå chöùc hoäi cuõng thoaûi maùi hôn. Sau khi teá leã laø môû cuoäc ñaáu côø töôùng, côø boûi, côø ngöôøi vaø choïi gaø, muùa sö töû cuøng caùc troø chôi khaùc. Hoäi chuøa Vua ñang daàn daàn laáy laïi phong ñoä cuõ cuûa mình treân bình dieän môùi, phuø hôïp vôùi cuoäc soáng hieän ñaïi hôn.

Hoäi chuøa môû töø moàng 5 ñeán moàng 9 thaùng gieâng. Ngoaøi caùc sinh hoaït leã hoäi thoâng thöôøng, ñaáu côø laø noäi dung chính. Ngoaøi nhöõng giaûi

Trong caùc cuoäc thi ñaáu côø, côø ngöôøi laø ñaëc saéc hôn caû. Ngoaøi yù nghóa trí tueä maø caùc kyø thuû phaûi vaän duïng, noù coøn coù yù nghóa ngheä thuaät cao qua trang phuïc cuûa nhöõng quaân côø do ngöôøi ñoùng.

14 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Moät baøn côø keû baèng vaïch voâi taïi saân chuøa, 32 quaân côø ñöôïc veõ vaøo caùc bieån goã coù coïc caém ñeå ngöôøi ñoùng laøm quaân côø caàm theo. Ngöôøi laøm quaân côø laø nhöõng coâ gaùi xinh ñeïp, trang phuïc theo quaân côø. Coù caùc trang phuïc khaùc nhau cuûa moãi quaân nhö töôùng, só, toát... Trang phuïc cuûa quaân côø caøng caàu kyø thì hoäi thi caøng haáp daãn. Nhaát laø khi nhöõng quaân côø toaøn laø nhöõng coâ gaùi xinh ñeïp, khieán caùc chaøng trai chen laàn voøng trong voøng ngoaøi, khoâng xa rôøi baøn côø ñöôïc! Theá laø, ngöôøi thì maûi xem caùc theá côø, nöôùc ñi cuûa ngöôøi chôi, ngöôøi laïi maûi meâ ngaém caùc quaân côø! Moãi beân coù moät maøu trang phuïc khaùc bieät nhau ñeå ngöôøi chôi vaø ngöôøi xem deã nhaän ra. Caùc quaân côø coù gheá ngoài ôû töøng oâ hoaëc ñöùng theo vò trí cuûa mình. Ngöôøi chôi ñi laïi quanh baøn côø, ngaém nghía vaø tính toaùn vò trí caùc nöôùc ñi. Khi muoán ñi quaân naøo thì quaân côø aáy seõ di chuyeån theo söï chæ huy cuûa hoï. Cuõng coù khi ngöôøi chôi ngoài ôû moät baøn cao nhìn xuoáng, hoâ to nöôùc ñi cuûa mình roài ban toå chöùc cho ngöôøi höôùng daãn quaân côø ñi theo. Quaân côø naøo bò ñoái phöông aên thì ra khoûi baøn côø. Cöù nhö vaäy, ngöôøi ñöùng xem vaây chung quanh vöøa bình phaåm veà caùc coâ gaùi, vöøa xem xeùt nöôùc ñi cuûa caùc ñaáu thuû maø hoài hoäp mong ñôïi. Coù nhöõng chaøng trai laùu lænh coøn tieán saùt ngoaøi voøng baøn côø nôi coù “quaân côø” mình thích ñeå treâu ñuøa. Khoâng khí vöøa oàn aøo soâi noåi,

laïi vöøa caêng thaúng, trí tueä. Vieäc toå chöùc thi ñaáu tuøy theo tình hình cuûa moãi naêm, döïa vaøo soá löôïng ngöôøi ñaêng kyù thi ñaáu maø phaân caëp ñaáu. Coù khi laø caùc caëp ñaáu caù nhaân, cuõng coù khi laø hai laøng ñaêng kyù ñaáu vôùi nhau tranh giaûi. Thi ñaáu cuõng coù nhieàu kieåu, tuøy thuoäc vaøo ban toå chöùc quyeát ñònh, döïa treân vieäc tham khaûo yù kieán cuûa ngöôøi tham döï hay theo qui ñònh cuûa hoäi. Coù theå laø ñaáu loaïi, ñaáu voøng troøn hay thaùch ñaáu cuûa caùc caù nhaân. Nhöng baèng caùch naøo ñi nöõa thì cuoäc ñaáu côø ôû hoäi chuøa Vua vaãn luoân haáp daãn khaùch döï hoäi. Naêm 1993, taïi leã hoäi naøy ngöôøi ta ñaõ toå chöùc moät cuoäc röôùc long troïng, do hai phöôøng Phoá Hueá vaø Leâ Ñaïi Haønh tieán haønh, coù söï tham gia cuûa Nhaø haùt Tuoàng gaàn trung taâm trieån laõm Vaân Hoà. Ñaùm röôùc dieãu haønh töø chuøa Vua ra khu trieån laõm nhaèm toân vinh neàn theå thao nöôùc nhaø, nhaát laø ngaønh côø töôùng vôùi vò vua côø Ñeá Thích ñang ñöôïc thôø taïi chuøa. Sau leã röôùc, Caâu laïc boä côø chuøa Vua ñaõ toå chöùc moät cuoäc ñaáu côø giöõa hai quaùn quaân côø 1992 laø Ñaøo Thanh Huy vaø quaùn quaân côø 1993, Leâ Huøng. Nhöõng naêm gaàn ñaây hoäi chuøa Vua bao giôø cuõng ñoâng vui, vì chuøa ñaõ ñöôïc söûa sang tu boå nhieàu, laïi naèm ôû giöõa khu vöïc chôï neân nhieàu ngöôøi laøm aên cuõng ñeán ñeå caàu loäc vaø xem hoäi. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  15

HOÄI ÑEÀN COÅ LOA Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: An Döông Vöông, Mî Chaâu : Töø moàng 6 ñeán 18 thaùng gieâng : Moàng 6 thaùng gieâng : Xaõ Coå Loa, huyeän Ñoâng Anh : - Coã boûng - Röôùc vua giaû. - Leã aên seâu baø chuùa.

T

öø thuû ñoâ theo ñöôøng quoác loä soá 2 Haø Noäi - Laøo Cai, tôùi caây soá 17 reõ sang tay phaûi ta seõ ñeán ñeàn Coå Loa. Ñeàn naèm trong ñòa phaän xaõ Coå Loa thuoäc huyeän Ñoâng Anh, ngoaïi thaønh Haø Noäi. Xaõ Coå Loa goàm laøng Ñoâng, laøng Ñoaøi vaø laøng Chuøa. Xöa kia ba laøng naøy coù 12 xoùm, cho ñeán ngaøy nay teân goïi vaãn coøn ñöôïc giöõ laïi nhö nhöõng chöùng tích cuûa lòch söû moät thôøi. Caùc xoùm aáy laø: xoùm Thöôïng, xoùm Nhoài, xoùm Doõng, xoùm Gaø, xoùm Lan Trì, xoùm Chuøa, xoùm Chôï, xoùm Vang, xoùm Höông, xoùm Mít, xoùm Baõi vaø xoùm Traïi. Töø xöa ñeán nay, möôøi hai xoùm vaãn cuøng nhau thôø phuïng, troâng coi di tích noåi tieáng naøy, vaø haèng naêm cöù moàng 6 thaùng gieâng laïi môû hoäi ñeå töôûng nhôù An Döông Vöông, nhôù laïi moät trang söû coå ñaïi vöøa oai huøng vöøa bi thaûm cuûa ñaát nöôùc, gaén lieàn vôùi moät moái tình noåi tieáng, moät baøi hoïc lôùn veà söï caûnh giaùc. LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THUYEÁT

Laø ngöôøi Vieät Nam, coù leõ khoâng ai khoâng bieát ñeán caâu chuyeän An Döông Vöông xaây Loa thaønh daøi

hôn nghìn tröôïng hình xoaùy oác, vôùi söï giuùp ñôõ cuûa ruøa vaøng (thaàn Kim Quy) vaø caâu chuyeän tình ñaày nöôùc maét cuûa Mî Chaâu - Troïng Thuûy. Söû saùch vieát nhieàu, thaàn phaû ôû ñeàn cuõng coù, ñaây chæ xin toùm taét truyeàn thuyeát naøy theo saùch Lónh Nam chích quaùi. An Döông Vöông nöôùc AÂu Laïc teân laø Thuïc Phaùn, noái nghieäp caùc vua Huøng döïng nöôùc, ñoåi teân nöôùc laø AÂu Laïc, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa. Vua muoán xaây thaønh nhöng maát bao coâng söùc ñeàu voâ ích, cöù xaây xong thaønh laïi ñoå. Vua buoàn laém beøn laäp ñaøn trai giôùi, caàu ñaûo baùch thaàn. Ngaøy moàng 7 thaùng ba boãng thaáy moät cuï giaø töø phöông ñoâng ñi tôùi tröôùc cöûa thaønh maø than raèng: “Xaây döïng thaønh naøy bieát bao giôø cho ñöôïc.” Vua möøng rôõ ñoùn vaøo trong ñieän, thi leã hoûi raèng: “Ta ñaép thaønh naøy nhieàu laàn suïp lôû, toán coâng söùc maø khoâng thaønh, theá laø côù laøm sao?” Cuï giaø ñaùp: “Seõ coù söù Thanh Giang tôùi cuøng nhaø vua xaây döïng môùi thaønh coâng.” Noùi roài töø bieät ra veà.

16 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Hoâm sau, vua ra coång thaønh chôø ñôïi, chôït thaáy moät con ruøa vaøng töø phöông ñoâng tôùi, noåi treân maët nöôùc, noùi ñöôïc tieáng ngöôøi, töï xöng laø söù Thanh Giang, thoâng toû vieäc trôøi ñaát, aâm döông quæ thaàn. Vua möøng rôõ noùi: “Ñieàu ñoù chính cuï giaø ñaõ baùo cho ta bieát tröôùc.” Sau ñoù, ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa ruøa vaøng, thaønh xaây xong nhanh choùng, roäng hôn ngaøn tröôïng, beà theá, xoaén nhö hình troân oác, cho neân goïi laø Loa Thaønh, coøn goïi laø Quy Long Thaønh. Ruøa vaøng ôû laïi ba naêm roài töø bieät ra veà. Vua caûm taï noùi: “Nhôø ôn cuûa thaàn, thaønh ñaõ xaây ñöôïc. Nay neáu coù giaëc ngoaøi vaøo thì laáy gì choáng?”. Ruøa vaøng ñaùp: “Vaän nöôùc suy thònh, xaõ taéc an nguy ñeàu do meänh trôøi, nhöng con ngöôøi coù theå tu ñöùc maø keùo daøi thôøi vaän. Nhaø vua öôùc muoán, ta coù tieác chi.” Xong beøn thaùo vuoát ñöa taëng vaø noùi: “Duøng vaät naøy laøm laãy noû, nhaèm quaân giaëc maø baén thì baùch phaùt baùch truùng lo gì khoâng giöõ ñöôïc thaønh.” Döùt lôøi, ruøa trôû veà bieån ñoâng. Vua sai Cao Loã laøm noû, laáy vuoát ruøa laøm laãy goïi laø “Linh Quang Qui thaàn cô”. Veà sau Trieäu Vöông laø Ñaø cöû binh xaâm löôïc phöông Nam, cuøng vua giao chieán. Vua laáy noû thaàn ra baén, quaân Ñaø tan taùc, boû chaïy veà Traâu Sôn ñaép luõy canh phoøng, phaûi xin hoøa khoâng daùm ñoái chieán. Hai

beân giao öôùc phía baéc soâng Tieåu Giang thuoäc Trieäu Ñaø, phía nam thuoäc An Döông Vöông. Ít laâu sau, Trieäu Ñaø caàu hoân, vua voâ tình gaû con gaùi laø Mî Chaâu cho con trai Ñaø laø Troïng Thuûy. Troïng Thuûy xin ôû reå. Moät hoâm baûo vôï cho xem noû thaàn, laïi ngaàm laøm moät caùi laãy noû khaùc thay vuoát ruøa vaøng, caát vaøo choã cuõ, roài noùi doái laø veà phöông Baéc thaêm cha. Tröôùc luùc leân ñöôøng Thuûy hoûi: “Tình vôï choàng khoâng deã laõng queân, nghóa meï cha khoâng theå döùt boû. Ta nay trôû veà thaêm cha, neáu chaúng may hai nöôùc baát hoøa, baéc nam caùch bieät, ta ñi tìm naøng, laáy gì laøm daáu?” Mî Chaâu buoàn baõ traû lôøi: “Thieáp phaän nöõ nhi, neáu gaëp caûnh bieät ly thì ñau ñôùn khoân xieát. Thieáp coù aùo quyù baèng loâng ngoãng, thöôøng maëc treân mình, ñi ñeán ñaâu seõ döùt loâng maø raéc ôû ngaõ ba ñöôøng ñeå laøm daáu, nhö vaäy seõ coù theå cöùu ñöôïc nhau.” Troïng Thuûy veà nöôùc. Trieäu Ñaø ñöôïc laãy caû möøng, beøn cöû binh sang ñaùnh AÂu Laïc. Vua caäy coù noû thaàn vaãn ñieàm nhieân ñaùnh côø, cöôøi maø noùi raèng: “Ñaø khoâng sôï noû thaàn sao?”. Quaân Ñaø tieán saùt. Vua caàm laáy noû baén khoâng linh nghieäm, bieát laãy thaàn ñaõ maát, beøn leân ngöïa boû chaïy. Mî Chaâu ngoài ñaèng sau phuï vöông, ngöïa phi veà phöông Nam. Troïng Thuûy cöù theo daáu loâng ngoãng maø ñuoåi. Vua chaïy tôùi bôø

HAØ NOÄI  17 bieån, ñöôøng cuøng, khoâng coù thuyeàn qua keâu raèng: “Trôøi haïi ta, söù Thanh Giang ôû ñaâu mau mau ñeán cöùu.” Ruøa vaøng hieän leân maët nöôùc, theùt lôùn: “Keû ngoài sau ngöïa chính laø giaëc ñoù!” Vua beøn tuoát kieám muoán cheùm Mî Chaâu, Mî Chaâu khaán raèng: “Thieáp laø phaän gaùi, neáu loøng phaûn nghòch möu haïi cha, cheát ñi seõ bieán thaønh caùt buïi. Neáu moät loøng trung hieáu maø bò ngöôøi löøa doái thì cheát ñi seõ bieán thaønh chaâu ngoïc ñeå röûa saïch moái nhuïc naøy.” Mî Chaâu cheát ôû bôø bieån, maùu chaûy xuoáng nöôùc, trai soø aên ñöôïc ñeàu bieán thaønh haït chaâu. Vua caàm söøng teâ baûy taác, ruøa vaøng reõ nöôùc ñöa vua xuoáng bieån. Ngöôøi sau truyeàn raèng nôi ñoù laø ñaát Daï Sôn, xaõ Cao Xaù, phuû Dieãn Chaâu (Ngheä An). Quaân Ñaø keùo tôùi ñaáy khoâng thaáy daáu veát gì, ngoaøi xaùc Mî Chaâu. Troïng Thuûy oâm thi haøi vôï ñem veà taùng ôû Loa thaønh. Thi haøi bieán thaønh ngoïc thaïch. Troïng Thuûy khoâng sao queân ñöôïc ngöôøi vôï hieàn dòu, beøn lao xuoáng gieáng töï töû. Ngöôøi ñôøi sau moø ñöôïc ngoïc ôû bieån ñoâng laáy nöôùc gieáng naøy maø röûa thì thaáy trong saùng theâm, nhaân kieâng teân Mî Chaâu cho neân goïi ngoïc minh chaâu laø ñaïi cöõu vaø tieåu cöõu.(1) DI TÍCH COÅ LOA Ai veà qua huyeän Ñoâng Anh, Gheù xem phong caûnh Loa thaønh Thuïc Vöông. Coå Loa thaønh oác khaùc thöôøng, Traûi bao naêm thaùng daáu thaønh coøn ñaây.

Vuøng Coå Loa coøn giöõ ñöôïc nhieàu di tích giaù trò maø truyeàn thuyeát ñaõ nhaéc ñeán. Ñoù laø ñeàn thôø An Döông Vöông Thuïc Phaùn, am Baø chuùa thôø coâng chuùa Mî Chaâu, hoøn ñaù töï nhieân coù hình nhö pho töôïng cuït ñaàu, ngöôøi ta cho laø hình baø chuùa, ñöôøng Meøn nôi phaùt hieän ra haøng vaïn muõi teân ñoàng, ñình Coå Loa ... Ñeàn thôø An Döông Vöông naèm treân ñòa phaän xoùm Chuøa, coøn goïi laø ñeàn Thöôïng. Tröôùc ñeàn laø hai con roàng ñaù, saân ñeàn ñöôïc laùt ñaù, theo bia kyù thì ñeàn ñöôïc xaây döïng naêm 1687 vaø söûa laïi naêm 1893. Ñeàn ñöôïc xaây döïng treân moät goø ñaát cao döôùi chaân luõy thaønh cuõ, veà goùc taây-nam. Theo daân gian, ñoù laø ñaàu con roàng. Qua coång ngoaøi ñeàn seõ tôùi coång tam quan coå kính vôùi laàu thöôïng cao, hai beân loái ñi coù hai gieáng maét roàng ñoái xöùng nhau. Böôùc qua coång tam quan laø vaøo saân ñeàn, hai beân saân coù nhaø khaùch cho ngöôøi thaäp phöông döøng chaân söûa leã. Nôi thôø An Döông Vöông goàm coù haï ñieän vaø thöôïng ñieän. Haï ñieän laø moät ngoâi nhaø ba gian to, cao, coät lim ñoà soä, taùm maùi cong vuùt. Hai beân haï ñieän coù hai daõy nhaø haønh lang phía ngoaøi xaây kín noái vôùi thöôïng ñieän. Khoaûng vuoâng ôû giöõa laø moät ngoâi nhaø choàng dieâm taùm maùi cao. Treân baøn thôø coù töôïng ruøa baèng goã sôn son theáp vaøng vaø moät chieác noû ñaët saün teân. Ñoù laø baøn thôø

18 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM thaàn Kim Qui. Thöôïng dieän cuõng coù ba gian, baøn thôø An Döông Vöông ñaët giöõa, beân ñoâng thôø Hoaøng haäu, beân taây thôø Thaùi thöôïng hoaøng. Töôïng An Döông Vöông baèng ñoàng, maëc trieàu phuïc. Phía taây ñeàn An Döông Vöông laø nhaø bia, treân moät goø ñaát cao xöa kia vua laäp mieáu thôø Thaàn noâng. Caùch coång ñeàn khoâng xa veà phía tröôùc laø ao troøn, chính giöõa coù moät coàn ñaát troøn, giöõa coù gieáng nhoû xaây gaïch. Töông truyeàn ñoù laø gieáng Ngoïc, nôi xöa kia Troïng Thuûy nhôù Mî Chaâu ñaõ nhaûy xuoáng töï töû. Caùch ñeàn vaøi traêm meùt laø am Baø Chuùa ôû caïnh ñình Coå Loa. Nôi ñaây coù moät caây ña coå thuï truøm boùng maùt leân am. Am Baø Chuùa cuõng coù thöôïng ñieän vaø haï ñieän. Haï ñieän laø ngoâi nhaø nhoû ba gian, ôû giöõa laø baøn thôø. Caùch ñoù moät saân nhoû laø thöôïng ñieän cuõng ba gian, gian giöõa ñaët baøn thôø coâng chuùa, hai beân laø 12 naøng haàu. Sau baøn thôø coâng chuùa, veùn böùc maøn ta seõ thaáy moät khoái ñaù hình ngöôøi phuû vaûi vaøng. Khoái ñaù coù ba beà xaây kín ñoù laø moä Mî Chaâu theo töông truyeàn cuûa daân gian. Ñình Coå Loa cuõng naèm trong cuïm di tích thôø An Döông Vöông. Ñình ñöôïc xaây treân vuøng ñaát maø theo töông truyeàn laø nôi vua ngöï trieàu. Ñình troâng veà höôùng nam, tröôùc coù tam quan nay ñaõ bò phaù.

Tieáp theo laø moät lôùp cöûa xaây kieåu tam quan, coù cöûa kín ôû giöõa vaø hai cöûa nhoû hai beân. Cöûa giöõa xaây hai truï gaïch kieåu loàng ñeøn cao, cöûa hai beân kieåu toø voø maùi giaû. Sau laàn cöûa laø saân gaïch roäng, beân phaûi coù caây ña toûa boùng che kín am Mî Chaâu ôû caïnh ñình. Xöa kia, chung quanh nhöõng di tích naøy daân laøng toå chöùc hoäi keùo daøi töø ngaøy 6 ñeán 18 thaùng gieâng môùi vaõn, ñeå töôûng nhôù An Döông Vöông vaø nhöõng söï tích xoay quanh oâng. Khu di tích lòch söû naøy ñaõ noåi tieáng laâu ñôøi, thu huùt lôùp lôùp ngöôøi nhieàu theá heä ñeán ñaây, nhö ca dao xöa truyeàn laïi. Ai veà qua huyeän Ñoâng Anh, Gheù thaêm phong caûnh Loa thaønh Thuïc Vöông. LEÃ HOÄI ÑEÀN AN DÖÔNG VÖÔNG

Töø laâu trong daân gian ñaõ löu truyeàn caâu: “Cheát thì boû con boû chaùu, soáng thì khoâng boû moàng 6 thaùng gieâng” ñeå noùi leân söï haáp daãn cuûa leã hoäi Coå Loa. Xöa kia hoäi baét ñaàu töø moàng 6 ñeán heát ngaøy 18 thaùng gieâng. Töông truyeàn ngaøy 6 thaùng gieâng laø ngaøy oâng leân ngoâi, khao toaøn boä binh só. Cho neân ñeå nhôù ngaøy long troïng aáy daân Coå Loa vôùi taùm xaõ cuøng nhau röôùc kieäu môû hoäi ñoâng vui caû moät vuøng. Cuõng töø laâu caùc trieàu ñaïi phong kieán ñaõ heát söùc chuù yù giuùp daân ñòa phöông chaêm lo höông khoùi taïi ñeàn. Chæ duï laâu ñôøi nhaát ñeà nieân

HAØ NOÄI  19 hieäu Thuaän Ñöùc thöù nhaát (1600) ñôøi Leâ Kính Toâng coøn ghi: “Caáp cho xaõ Coå Loa 50 maãu ruoäng teá ñieàn mieãn thueá ñeå troâng coi ñeàn mieáu.” Nhöõng ñôøi vua sau, vaøo caùc nieân hieäu Vónh Toä thöù 2 (1620), Phuùc Thaùi thöù 7 (1649) Caûnh Trò thöù nhaát (1663), Vónh Thònh thöù 4 (1708), Long Ñöùc thöù 4 (1735), Vónh Höïu thöù 6 (1740), ñeàu coù chæ duï nhaéc laïi. Leã vaät duøng teá leã ngoaøi söï ñoùng goùp cuûa caùc giaùp coøn coù hoa lôïi cuûa soá ruoäng ñaõ keå treân. Trong ñoù 21 maãu duøng cho laøm coã boûng, 25 maãu daønh cho leã. Ngoaøi ra laø ñeå höông khoùi caùc ngaøy thaùng sinh, hoaù cuûa thaùnh. Coå Loa coøn keát chaï vôùi 8 xaõ khaùc ôû chung quanh cuøng môû hoäi thôø An Döông Vöông töø ngaøy moàng 6 thaùng gieâng. Do vaäy hoäi ñeàn An Döông Vöông laø moät hoäi lôùn trong vuøng vôùi söï tham gia khoâng chæ rieâng daân xaõ Coå Loa maø coøn coù caùc laøng keát nghóa nöõa. Tuy moàng 6 thaùng gieâng môùi laø ngaøy chính hoäi, nhöng daân laøng ñaõ tieán haønh leã nhaäp tòch töø 14 thaùng chaïp. Nhöõng naêm ñöôïc muøa thì leã nhaäp tòch ñöôïc tieán haønh raát long troïng. Khaép nôi trong laøng ñöôøng xaù ñöôïc söûa sang, queùt doïn saïch seõ. Caùc di tích ñöôïc queùt doïn, lau chuøi tu boå ñoà teá khí, côø quaït ñöôïc tröng baøy... ñeå chuaån bò cho nhöõng ngaøy hoäi lôùn. Ngaøy 18 thaùng chaïp laø leã gia quan. AÙo muõ cuûa thaàn ñöôïc ñem ra

ñaët leân kieäu röôùc veà ñeàn nôi thaàn ngöï. Nhöõng ngöôøi khieâng kieäu hoâm ñoù phaûi chay tònh töø tröôùc. Caùc ngöôøi haønh leã cuõng phaûi giöõ thanh khieát, bòt mieäng baèng vaûi ñoû trong luùc phong bao aùo muõ cho thaàn. Sau ñoù tieán haønh moät tuaàn teá goïi laø teá gia quan. Ngaøy chính hoäi (moàng 6 thaùng gieâng) ñöôïc baét ñaàu baèng caùc cuoäc leã röôùc vaø ñaïi teá. LEÃ RÖÔÙC VAÊN VAØ RÖÔÙC KIEÄU CUÛA CAÙC LAØNG

Tröôùc hoäi, phe tö vaên trong laøng ñaõ löïa choïn ngöôøi vaên hay chöõ toát vieát chuùc vaên teá thaàn. Ngöôøi ñoù coøn phaûi laø ngöôøi ñoã ñaït cao, coù taøi vaên chöông ñöôïc moïi ngöôøi tín nhieäm. Phe tö vaên coù vaên chæ vaø coù ruoäng tö vaên 3 maãu ñeå chi vaøo vieäc hoäi hoïp vaø nghi leã trong naêm. Töø sôùm ngaøy moàng 6, moät ñoaøn ngöôøi maëc leã phuïc caàm côø quaït, taøn, long ñình, daãn ñaàu laø chuû leã maëc aùo thuïng xanh, ñoäi muõ teá ñeán nhaø oâng ñieån vaên röôùc baûn vaên ra ñeàn. Ñaùm röôùc raát nghieâm trang vaø loäng laãy. Moät hoài tuø vaø ruùc leân, baùo hieäu ñaùm röôùc vaên ñaõ tôùi. OÂng cai ñaùm ôû ñeàn Thöôïng ra ngheânh tieáp baûn vaên vaø röôùc vaøo trònh troïng ñaët leân höông aùn. Ñoaøn ngöôøi laàn löôït leã thaàn roài lui ra. Trong khi daân laøng Coå Loa röôùc vaên ra ñeàn, thì baûy xaõ laân caän cuõng tieán haønh cuoäc röôùc kieäu tôùi ñeàn Coå Loa. Töø khaép caùc ngaû ñöôøng, ñaâu ñaâu ngöôøi ta cuõng gaëp caùc ñaùm röôùc vôùi côø quaït, nghi tröôïng, kieäu,

20 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM phöôøng baùt aâm vaø maøu côø saéc aùo leã phuïc röïc rôõ cuûa moïi ngöôøi, taïo neân quang caûnh ngoaïn muïc giöõa tieát trôøi xuaân. Ñaùm röôùc cuûa caùc xaõ ñeán ñaàu laøng thì Coå Loa cöû ngöôøi ra ngheânh ñoùn vaø ñöa vaøo ñeàn Thöôïng. Tröôùc cöûa ñeàn Thöôïng laø hai con ngöïa goã to nhö ngöïa thaät ñöôïc trang trí ñuû nguø, ñai theâu kim tuyeán raát ñeïp. Treân loái ñi vaøo noäi ñieän laø hai haøng côø quaït, chaáp kích xeáp haøng song song. Khoaûng giöõa saân laø kieäu cuûa caùc xaõ. Tröôùc cöûa ñeàn laø höông aùn lôùn baøy boä nguõ söï baèng ñoàng vaø caùc leã vaät cuøng hoäp kính ñöïng hia vaøng. Beân caïnh laø höông aùn nhoû treân baøy chieác ñænh vaø ñoâi haïc ñoàng cuøng chieác noû, boù teân vaø 1 thanh kieám. Noû sôn son theáp vaøng, bieåu tröng cuûa chieác noû thaàn xöa. Khoâng khí ngaøy hoäi thaät nhoän nhòp, quang caûnh thaät hoaønh traùng! Ñieàu ñaùng löu yù laø leã vaät daâng leân ngoaøi höông, hoa, oaûn, quaû vaø xoâi thòt, coøn coù coã baùnh giaày, coã boûng vaø cheø lam. Töông truyeàn ñoù laø nhöõng thöù maø An Döông Vöông ñaõ duøng ñeå khao quaân. Maët khaùc, theo nghi thöùc thì ñaây laø teá hoäi ñoàng, baûy xaõ cuøng vôùi Coå Loa thay phieân nhau haønh leã. Thöôøng Coå Loa laø chuû neân ñöôïc teá tröôùc. Nhöng bao giôø Coå Loa cuõng môøi laøng Quaäy (Lieân Haø) teá ñaàu tieân, vì ngöôøi laøng Quaäy môùi laø daân goác ôû ñaây. Cuoäc ñaïi teá ñeán quaù ngoï (12 giôø tröa) môùi hoaøn taát, moãi

xaõ cöû boán quan vieân vaøo leã taï. Moïi ñoäng taùc nghi leã ñeàu tuaân theo hieäu troáng chieâng. Trong luùc ñoù, ôû noäi töï ñaïi dieän caùc xaõ caàu nguyeän nhaø vua phuø hoä cho laøng mình ñöôïc bình yeân, thònh vöôïng. Tieáp ñoù laø leã ngheânh röôùc thaàn töø ñeàn sang ñình ñeå döï hoäi. Ñaùm röôùc naøy khaù ñaëc bieät, töø ñeàn Thöôïng ñi voøng qua gieáng Ngoïc ra ñeán ñaàu laøng, roài thaàn veà ngöï taïi ñình Coå Loa. Tuy ñöôøng ngaén nhöng ñaùm röôùc ñi raát chaäm vaø keùo daøi thôøi gian. Taát caû kieäu cuûa caùc laøng ñeàu döï röôùc. Ñaây laø ñaùm röôùc uy nghieâm vaø lôùn nhaát. Ñeán tam quan, caùc kieäu döï leã ban phuùc tröôùc luùc ra veà. OÂng chuû teá cuûa laøng Coå Loa thaép höông, xoùc theû, roài ban phuùc cho caùc xaõ baèng caùch caém cho moãi kieäu ba neùn höông. Höông naøy ñuû chaùy cho ñeán khi kieäu veà tôùi xaõ mình. Sau ñoù, Coå Loa vaøo teá moät tuaàn cuoái taïi ñình, keát thuùc nghi leã ngaøy chính hoäi. Keå töø ñoù cho heát hoäi, taïi ñeàn vaø ñình tieán haønh leã tuùc tröïc, vaø leã cuûa caùc phe, giaùp, caùc doøng hoï cuõng nhö caùc ñoaøn theå khaùc vaø khaùch thaäp phöông vôùi leã vaät töï mang ñeán. LEÃ RÖÔÙC VUA GIAÛ

Xöa kia, leã hoäi naøy coù moät tieát muïc raát ñaëc saéc, ñoù laø leã röôùc vua giaû (hoaëc vua soáng) cuûa laøng Nhoäi (nay thuoäc xaõ Thuïy Laâm, huyeän Ñoâng Anh). Truyeàn thuyeát keå raèng laøng Nhoäi laø nôi coù nuùi Saùi, treân nuùi

HAØ NOÄI  21 coù ñeàn thôø Traán Vuõ. Moät nhaø tu ôû ñaây xin giuùp vua tröø yeâu quaùi, giuùp An Döông Vöông xaây thaønh oác. Sau naøy, ñeå nhôù coâng lao cuûa vò phaùp sö ñaõ giuùp mình, Thuïc An Döông Vöông ñaõ töï mình ñeán nuùi Saùi laøm leã taï ôn. Phaùp sö caûm ñoäng, taëng vua chieác gaäy coù hình ñaàu chim voán laø cuûa thaàn Phöôïng Hoaøng ñeå vua giöõ nöôùc. Taïi ñaây nhaø vua ñaõ cho xaây döïng mieáu ñieän ñeå haèng naêm trong thôøi gian hoäi, vaøo ngaøy 12 thaùng gieâng nhaø vua cuøng baù quan vaên voõ sang teá leã. Nhöng roài vì quaù toán keùm vaø ñi laïi laøm haïi muøa maøng neân An Döông Vöông giao cho daân laøng Nhoäi cöû ngöôøi thay maët mình (ñoùng vai vua) vaø toå chöùc teá leã gioáng nhö trieàu ñình. Ngöôøi cao tuoåi nhaát, coù ñöùc ñoä, ñoùng vai vua ñeå haønh leã. Moät ngöôøi khaùc ñoùng vai phaùp sö muùa göôm cheùm 3 nhaùt vaøo hoøn ñaù tröôùc ñeàn goïi laø leã öôm göôm ñeå tröø ma quaùi, caàu cho laøng bình yeân, laøm aên thònh vöôïng. Leã aáy vaãn löu truyeàn ñeán nay, goùp phaàn laøm phong phuù theâm caùc hoaït ñoäng cuûa leã hoäi Coå Loa. TEÁ GIAÕ ÑAÙM

Trong suoát 12 ngaøy ñeâm taïi ñeàn vaø ñình ñeàu coù leã tuùc tröïc. Ñeán 18 thaùng gieâng, ngöôøi ta toå chöùc moät ñaïi teá giaõ ñaùm taïi ñeàn. Caùc nghi thöùc cuûa buoåi leã ñöôïc cöû haønh gioáng nhö ñaïi leã ngaøy chính hoäi. Sau cuøng, thaàn vò ñöôïc röôùc hoaøn cung vaø keát thuùc hoäi.

Ngaøy naøy, laøng môû tieäc aên uoáng vui veû, moïi ngöôøi cuøng nhau höôûng loäc thaùnh laáy phöôùc cho moät naêm vôùi nhieàu hy voïng. Ngoaøi leã hoäi lôùn naøy, taïi ñeàn trong naêm coøn coù nhöõng kyø teá khaùc. Ñoù laø ngaøy 11 thaùng 8, tuïc truyeàn laø ngaøy sinh cuûa vua An Döông Vöông, vaø moàng 7 thaùng 3 laø ngaøy thaùnh hoùa. Rieâng ngaøy thaùnh sinh, ôû ñaây daân laøng coøn toå chöùc nhieàu troø vui veû ñaëc saéc vaø toå chöùc aên uoáng linh ñình ñeå möøng thaùnh ra ñôøi. Coøn ngaøy thaùnh hoùa chæ teá leã maø khoâng coù tieäc tuøng ca haùt gì. Daân Coå Loa coøn coù phong tuïc ñaëc saéc nöõa laø leã “aên seâu baø Chuùa”, töùc laø leã aên hoûi coâng chuùa Mî Chaâu vaøo ngaøy 13 thaùng 8. HOÄI

Caùc troø vui hoäi heø ôû Coå Loa ñöôïc tieán haønh taïi saân ñình vaø chung quanh caùc nôi thôø töï. Cuõng nhö caùc hoäi laøng ôû Baéc Boä, hoäi Coå Loa coù nhöõng troø vui nhö côø ngöôøi, ñaáu vaät, choïi gaø, nhuùn ñu, toå toâm, haùt tuoàng, cheøo... Côø ngöôøi laø cuoäc thi thuù vò dieãn ra taïi saân ñeàn. Tuøy theo töøng naêm soá ngöôøi ñaêng kyù ñaáu nhieàu hay ít maø ngöôøi ta phaân baûng hay ñaáu voøng. Thöôøng thöôøng soá ngöôøi chôi khoâng nhieàu maø thôøi gian hoäi daøi neân ngöôøi ta toå chöùc ñaáu voøng. Ai muoán döï thi phaûi ñöôïc khaûo, neáu laø

22 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ngöôøi cao côø môùi ñöôïc chôi. Tröôùc khi vaøo cuoäc ñaáu, phaûi vaøo leã thaùnh. Cöù laàn löôït ñaáu loaïi nhau, ngöôøi giöõ cho ñeán cuoái cuøng thì ñöôïc giaûi. Ngaøy cuoái cuøng ñoâng vui nhaát vì laø ngaøy phaù giaûi côø. Ai phaù giaûi thì ñöôïc suy toân laø ngöôøi gioûi côø nhaát hoäi naêm ñoù. Thöôøng thöôøng vì danh döï neân caùc laøng ñeàu cöû nhöõng tay côø gioûi nhaát cuûa mình ñeán tham gia. Thaéng côø laø nieàm vinh döï lôùn cho caû laøng. Troø ñaáu vaät laïi dieãn ra ôû baõi ñaát ngoaøi ñình. Neáu nhö ôû giaûi côø laø cuoäc ñaáu trí thoâng minh, thì ôû giaûi vaät laø tinh thaàn thöôïng voõ, söùc khoûe, söï nhanh nheïn vaø cuõng khoâng keùm phaàn thoâng minh. Do vaäy giaûi vaät cuõng laø moät giaûi mang vinh döï lôùn cho caùc ñoâ vaø daân laøng. Giaûi vaät chæ coù ba baäc: giaûi coïc, giaûi thöù vaø giaûi cuoäc. Moãi baäc coù theå coù nhieàu ngöôøi ñöôïc giaûi. Giaûi cuoäc laø giaûi cho taát caû caùc ñoâ vaät vaøo gioùng: maâm thau, voø röôïu hay thuøng gaïo neáp... Caùc chaøng trai ñua nhau ñoï söùc so taøi khoâng chæ vì giaûi maø coøn laø dòp ñeå phoâ baøy söùc khoûe vaø taøi ngheä cuûa mình tröôùc baøn daân thieân haï, tröôùc maét caùc coâ gaùi trong vuøng. Ñoái vôùi hoï ñoù laø nieàm vui, nieàm vinh döï

maø hoäi laøng mang ñeán, chöù khoâng chæ laø söï aên thua. Choïi gaø cuõng laø moät trong nhöõng troø vui noåi tieáng ôû ñeàn Coå Loa. Vuøng naøy cuõng laø vuøng hay toå chöùc ñaáu gaø choïi vaø nuoâi gaø choïi. Do vaäy, trong dòp hoäi ngöôøi ta ñem ñeán ñaây nhöõng caëp gaø ñaõ ñöôïc nuoâi naáng, luyeän taäp raát coâng phu ñeå tranh giaûi. Caùc cuï cho bieát thôøi xa xöa hoäi Coå Loa coù ñaùnh troáng ñoàng, nam nöõ töøng ñoâi “giaõ troáng” (nhö giaõ coái gaïo chaøy tay). Tieáng troáng ñoàng traàm huøng vang vang, nhö thôøi con ngöôøi coøn ôû nuùi ôû röøng. Ngoaøi nhöõng cuoäc vui treân, trong hoäi Coå Loa coøn nhieàu troø vui vaø cuoäc ñua taøi khaùc khoâng keùm phaàn haáp daãn, nhö toå toâm thu huùt caùc cuï giaø, nhuùn ñu loâi keùo caùc trai thanh gaùi lòch, laïi coøn muùa roái nöôùc, haùt cöûa ñình... Ban ñeâm coù haùt tuoàng, cheøo. Ñaây laø nhöõng ñeâm hoäi maø xöa kia ngöôøi daân queâ ai cuõng say meâ ñeán möùc coù theå “boû con boû chaùu” ñeå veà vôùi hoäi. Nhöõng troø vui aáy keùo daøi suoát töø ngaøy môû ñaùm cho ñeán ngaøy giaõ hoäi.

(1) Vuõ Quyønh, Kieàu Phuù : Lónh Nam chích quaùi, H, 1990, tr. 65.

Leâ Hoàng Lyù

HAØ NOÄI  23

HOÄI LAØNG TRIEÀU KHUÙC : - Phuøng Höng (Boá Caùi Ñaïi Vöông) - Thaønh hoaøng laøng - Vuõ söù thaàn (toå sö ngheà theâu) Thôøi gian : Moàng 9 ñeán 12 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Xaõ Taân Trieàu, huyeän Thanh Trì Ñaëc ñieåm : - Röôùc lôùn: ñi nghieâng nhìn nhau - Tuïc chaïy côø Thôø

Ñ

aõ töø laâu ñôøi, naèm ngay beân caïnh thuû ñoâ phoàn hoa vaø nhoän nhòp coù moät laøng queâ naêm naøo cuõng laëng leõ môû hoäi theo leä laøng. Duø khoâng tuyeân truyeàn oàn aøo, song hoäi laøng cuõng ñöôïc khaùch thaäp phöông bieát ñeán. Ñoù laø laøng Trieàu Khuùc, teân noâm laø keû Ñô, thuoäc xaõ Taân Trieàu, huyeän Thanh Trì, Haø Noäi. Theo quoác loä 6, ñöôøng Haø Noäi - Hoøa Bình, tôùi caây soá 8, khaùch döøng laïi reõ traùi khoaûng 200 meùt laø ñeán laøng. Keû Ñô xöa noåi tieáng laø nôi se teát thao laøm quai noùn (noùn quai thao), laøm duyeân cho caùc coâ gaùi queâ thôøi aáy. Laøng coøn noåi tieáng vôùi ngheà theâu may tuyeät xaûo. Trieàu Khuùc xöa thuoäc trang Khuùc Giang, sau naøy daân quen goïi laø laøng Ñô Ñoàng, khi coù ngheà thao thì goïi laø Ñô Thao; tröôùc thuoäc tænh Haø Ñoâng, nhöng töø naêm 1961 nhaäp vaøo huyeän Thanh Trì, Haø Noäi. Ñaây laø laøng coå, traûi qua nhieàu thaêng traàm lòch söû vaãn coøn

giöõ ñöôïc veû ñeïp rieâng cho mình baèng nhöõng caây ña, gieáng nöôùc, ñình, chuøa gaàn nhö nguyeân veïn, vaãn naèm chung trong caûnh quan quen thuoäc cuûa vuøng queâ Baéc Boä. Ngöôøi Trieàu Khuùc thöôøng laáy ñoù laøm nieàm töï haøo. NGOÂI ÑÌNH LÒCH SÖÛ

Laøng Trieàu Khuùc coù 2 ngoâi ñình. Ñình Saéc laø nôi giöõ saéc thôø vaø ñình Lôùn (ñình Ñaïi) laø ñình chính, nôi thôø vò Thaønh hoaøng voán laø anh huøng daân toäc theá kyû thöù VIII: Boá Caùi Ñaïi Vöông Phuøng Höng, ngöôøi maø haèng naêm laøng vaøo ñaùm ñeå ghi nhôù coâng tích. Ngoaøi ra trong ñình coøn coù baøn thôø Vuõ söù thaàn,ngöôøi coù coâng truyeàn ngheà theâu cho daân. Veà ngoâi ñình naøy, theo tuïc truyeàn ñöôïc xaây döïng töø naêm Nhaâm Ngoï (802), khi ñoù chæ laø ngoâi mieáu nhoû. Khi Phuøng Höng maát, con ngaøi laø Phuøng An leân ngoâi, nhôù coâng ñöùc cuûa Phuï vöông beøn cho caùc baäc hieån thaàn ñi tìm nôi coù daáu tích cuûa ngaøi ñeå laäp ñeàn thôø. Ñeán muøa

24 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM xuaân naêm Taân Muøi (851), ngoâi mieáu nhoû ôû Trieàu Khuùc ñöôïc xaây döïng laïi thaønh Ñaïi coå mieáu. sau, traûi qua loaïn laïc, khoâng coù daáu tích gì veà vieäc söûa chöõa toân taïo. Tôùi ñôøi Haäu Leâ, nieân hieäu Vónh Höïu thöù 6 (Canh Thaân - 1740) môùi ñöôïc truøng tu. Hôn moät theá kyû sau, vaøo naêm Minh Meänh thöù 20 (Kyû Hôïi - 1839) môùi laïi ñöôïc truøng tu. Song ñôït truøng tu toân taïo lôùn nhaát ñeå thaønh ngoâi ñình nhö ngaøy nay laø vaøo naêm 1935. ÑAÏI ÑOÂ THAØNH HOAØNG PHUØNG ÑAÏI VÖÔNG

Veà lòch söû cuûa Boá Caùi Ñaïi Vöông Phuøng Höng, coù leõ ngöôøi Vieät ai ai cuõng bieát. Rieâng ôû trong ñình laøng Trieàu Khuùc coøn giöõ ñöôïc moät vaên baûn raát chi tieát veà toaøn boä lai lòch cuûa ngaøi. Song ôû ñaây chuùng toâi xin ghi laïi ñoâi doøng theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, phaàn ngoaïi kyû, quyeån 5.(1) “Naêm Taân Muøi (791), Ñöôøng Trinh Nguyeân naêm thöù 7, muøa xuaân, An nam ñoâ hoä phuû laø Cao Chính Bình laøm vieäc quan baét daân ñoùng goùp naëng. Muøa haï, thaùng tö, ngöôøi ôû Ñöôøng Laâm thuoäc Giao Chaâu (Ñöôøng Laâm taïi huyeän Phuùc Loäc) laø Phuøng Höng daáy binh vaây phuû. Chính Bình lo sôï maø cheát. Tröôùc ñaây Phuøng Höng voán laø nhaø haøo phuù, coù söùc khoûe, coù theå vaät traâu, ñaùnh hoå. Khoaûng nieân hieäu Ñaïi Lòch (766-780) ñôøi Ñöôøng Ñaïi

Toâng, nhaân Giao Chaâu coù loaïn, cuøng vôùi em laø Haûi haøng phuïc ñöôïc caùc aáp beân caïnh, Höng xöng laø Ñoâ quaân, Haûi xöng laø Ñoâ baûo, ñaùnh nhau vôùi Chính Bình, laâu ngaøy khoâng thaéng ñöôïc. Ñeán ñaây duøng keá cuûa ngöôøi laøng laø Ñoã Anh Haøn, ñem quaân vaây phuû. Chính Bình lo sôï phaãn uaát thaønh beänh ôû löng maø cheát. Con laø An toân xöng laøm Boá Caùi Ñaïi Vöông (tuïc goïi cha laø Boá, meï laø Caùi). Vaø haèng naêm hoäi laøng ñöôïc môû nhaèm nhaéc nhôû coâng lao to lôùn aáy cuûa oâng.” HOÄI LAØNG Xöa hoäi laøng Trieàu Khuùc keùo daøi töø moàng 9 ñeán raèm thaùng gieâng. Naêm naøo tuøng tieäm laém thì ruùt laïi cuõng ñeán 13 thaùng gieâng. Moïi vieäc trong hoäi ñöôïc daân laøng chuaån bò raát chu ñaùo theo höông öôùc löu truyeàn. Laøng Trieàu Khuùc coù 5 xoùm laø: xoùm Caàu, xoùm AÙn, xoùm Leû, xoùm Ñình vaø xoùm Chuøa. Naêm xoùm aáy ñöôïc hình thaønh bôûi 6 giaùp, maø nhöõng vieäc ñình ñaùm leã laït trong naêm ñeàu do caùc phe giaùp ñaûm nhaän theo söï phaân boå töø tröôùc raát chaët cheõ. Theo leä laøng, cöù ba naêm ngöôøi ta baàu laïi cai hoäi. Trong suoát ba naêm aáy ngöôøi laøm cai phaûi lo taát caû caùc chi phí lieân quan ñeán hoäi nhö: trang traûi leã vaät, aên uoáng chung, saém söûa caùc thöù cho ngaøy hoäi. Ngoaøi ra caùc leã rieâng cuûa phe

HAØ NOÄI  25 giaùp thì do phe giaùp töï lieäu. Vì vaäy phaûi choïn oâng cai hoäi kyõ caøng. Ñoù laø ngöôøi “thuaàn tuùy” ñoái vôùi daân (theo loái noùi cuûa ngöôøi laøng nghóa laø trung thöïc vaø heát loøng vì daân) vaø con caùi phaûi ñeå hueà, vôï choàng phaûi song toaøn... Trong thôøi gian ñang laøm neáu gia ñình coù chuyeän nhö tang cheá thì phaûi nghæ ñeå ngöôøi khaùc thay. Ngöôøi laøm cai ñöôïc laøng caáp 3 maãu ruoäng coâng ñeå chi phí. OÂng töø troâng nom ñình moãi naêm cuõng ñöôïc caáp vaøi saøo ruoäng ñeå chi duøng vaøo vieäc ñeøn höông. Duø thôøi gian hoäi keùo daøi trong ba, boán hay naêm ngaøy thì caùc hoaït ñoäng chính cuõng chæ dieãn ra töø chieàu moàng 9 ñeán heát ngaøy 12 thaùng gieâng. Nhöõng ngaøy sau ñoù ñeå daân vui chôi vaø khaùch thaäp phöông cuøng ngöôøi laøng daâng höông thôø thaùnh. MOÀNG 9 THAÙNG GIEÂNG

Töø tröôùc Teát, trong luùc caùc gia ñình söûa soaïn ñoùn chaøo naêm môùi thì oâng thuû töø cuõng phaûi doïn deïp trong ñình, trang hoaøng ngoaøi ñình ñeå vaøo naêm môùi daân laøng ñeán leã vaø döï hoäi. Ngöôøi cai ñaùm trong luùc chuaån bò neáu thaáy thieáu nhöõng gì maø khoâng lo noåi trong phaïm vi cuûa mình nhö ñoà thôø, söûa chöõa ñöôøng saù, phaûi baùo ngay ñeå laøng huy ñoäng moïi ngöôøi ñoùng goùp. Moïi vieäc phaûi ñöôïc chu taát ñuùng haïn. ÔÛ Trieàu Khuùc ngöôøi ta ñaõ caét cöû

saün thaønh töøng ñoäi, ban, tham gia hoäi, nhö ñoäi teá, ñoäi muùa roàng, ñoäi xình tieàn, ban nhaïc, ñoäi röôùc, ñoäi chaïy côø... Cuõng ñaõ thaønh leä, nhöõng ñoäi aáy hoaøn toaøn töï lo lieäu vieäc taäp luyeän sao cho khi vaøo ñaùm laø khôùp vôùi caùc boä phaän khaùc. Ai tham gia vaøo ñoäi naøo ñeàu do töï nguyeän, song vaãn caàn coù söï xem xeùt cuûa caùc cuï vaø baø con trong laøng. Ñaõ ñöôïc choïn löïa roài thì ai cuõng haêng haùi lo lieäu ñaïo cuï vaø taäp luyeän raát say meâ. Hoäi laøng ñöôïc môû ñaàu baèng moät ñaùm röôùc long troïng quy moâ, röôùc trieàu phuïc hoaøng ñeá cuûa Phuøng Höng töø ñình Saéc leân ñình Ñaïi (khoaûng 500 meùt) ñeå thôø trong nhöõng ngaøy hoäi. Bôûi vì ngaøy hoäi chính laø kyû nieäm ngaøy Phuøng Höng ñaêng quang. Ñieàu laøm ai cuõng thích thuù laø trang phuïc cuûa nhöõng ngöôøi ñi röôùc raát ñeïp vaø caàu kyø, ñuùng nhö truyeàn thoáng cuûa moät laøng chuyeân ngheà saûn xuaát ñoà theâu may thôø cuùng. Ñieàu ñoäc ñaùo khoâng phaûi laø ñoäi hình maø laø tö theá chuyeån dòch cuûa nhöõng ngöôøi trong cuoäc röôùc. Hoï ñi thaønh hai haøng nhöng luoân luoân ñi nghieâng ngoaûnh maët vaøo nhau. Do ñoù ñaùm röôùc tieán raát chaäm vaø caån thaän. Vôùi ñoaïn ñöôøng chæ nöûa caây soá maø keùo tôùi gaàn hai giôø môùi ñeán. Nhöõng naêm chæ môû hoäi leä thì ít nhaát cuõng phaûi röôùc long ñình ñeán ñình Ñaïi.

26 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Tieáp theo laø ñaùm röôùc nhoû hôn, goïi laø röôùc vaên. Haèng naêm tröôùc dòp hoäi, phe tö vaên môøi moät cuï gioûi chöõ nghóa nhaát trong phe ñeå vieát chuùc vaên teá thaùnh. Sau khi suy nghó ñaày ñuû yù töù, ngöôøi ñoù soaïn baøi vaên teá roài caát giöõ caån thaän ôû nôi trang troïng trong nhaø, ñôïi ngaøy laøng ñeán nhaän. Vaø nhö vaäy, lieàn sau cuoäc röôùc muõ aùo cuûa ñöùc thaùnh, moät vaøi chöùc saéc cuøng ñaïi dieän ban khaùnh tieát vaø caùc chaân kieäu mang long ñình ñi röôùc vaên teá töø nhaø cuï soaïn vaên ra ñình Ñaïi. Ñaùm röôùc ñôn giaûn song raát nghieâm tuùc. Bôûi ñaây laø loøng thaønh cuûa daân laøng gôûi gaém trong baøi vaên ca ngôïi coâng ñöùc cuûa ngaøi vaø nhöõng khaån caàu cuûa daân laøng mong ñöôïc söï che chôû cuûa thaùnh. Vaên teá röôùc tôùi ñình vaøo luùc chieàu taø. Cuoäc teá leã ñaàu tieân laø leã nhaäp tòch ñöôïc baét ñaàu trong khoâng khí long troïng cuûa buoåi toái ngaøy ñaàu xuaân. Tieáng chieâng troáng, tieáng nhaïc roän raõ hoøa trong gioïng teá cuûa hai vò ñoâng xöôùng, taây xöôùng, cuøng vôùi aùnh ñeøn neán saùng röïc rôõ caøng laøm taêng theâm khoâng khí thieâng lieâng cuûa cuoäc haønh leã. Beân trong cuõng nhö ngoaøi ñình, ngöôøi xem chaät nhö neâm, chen vai thích caùnh nhau ñeå nhìn cho roõ, vaø cuõng ñôïi buoåi leã cuûa laøng keát thuùc ñeå ñöôïc vaøo daâng höông caàu thaùnh ban cho moät naêm môùi thònh ñaït. MOÀNG 10 VAØ 11 THAÙNG GIEÂNG

Ngaøy moàng 10 ñöôïc chôø ñoùn vôùi

nieàm vui lôùn lao vì laø ngaøy chính hoäi. Môû ñaàu laø cuoäc teá uy nghi trong dòp teá xuaân lôùn cuûa laøng. Töø saùng sôùm khoâng khí hoäi ñaõ töng böøng trong caùc ngoõ, xoùm. Nhaø nhaø chuaån bò laøm côm, laøm coã vaø saém leã vaät ra ñình. Nhöõng ngöôøi coù chaân trong vieäc hoäi ñeàu hoái haû chuaån bò quaàn aùo, muõ mieän cuøng moïi thöù roài ñi tìm nhaäp vaøo caùc ñoäi, ban cuûa mình. Ñình laøng töø tinh mô ñaõ môû roäng cöûa, ñeøn neán saùng tröng treân caùc baøn thôø, khoùi höông toûa thôm khaép nôi, ñoà khí tröôïng ñaõ ñöôïc lau chuøi boùng loaùng. Ngöôøi ra vaøo taáp naäp, khaån tröông, trang troïng. Hai beân nhaø taû maïc vaø höõu maïc ngöôøi ñeán döï hoäi baän roän vôùi maâm leã vaät daâng thaùnh. Ban khaùnh tieát lo ñieàu khieån coâng vieäc, khoâng khí thaät laø vui. Caùc cuï thaát, cuï baùt, cuï thöôïng ñöôïc phaân bieät theo maøu saéc aùo quaàn, gaàn ñeán giôø haønh leã cuõng luïc tuïc ra teà töïu hai beân taû höõu ñình, ai ngoài vaøo choã naáy. Nhöõng ngöôøi trong chaân teá ñaõ trang phuïc ñaày ñuû, chuyeån daàn vaøo vò trí cuûa mình. Caùc nhaïc coâng, muùa boàng, hieäu troáng, chieâng cuõng vaäy. Taát caû hoài hoäp, saün saøng ñoùn chôø giôø phuùt trang nghieâm ñang ñeán gaàn. Tieáng phaùo noå raâm ran, tieáng ngöôøi noùi cöôøi, cuøng ñuû maøu côø, saéc aùo taïo thaønh moät quang caûnh thaät ngoaïn muïc. Ngöôøi trong laøng cuõng nhö khaùch thaäp phöông laàn löôït ñoå veà

HAØ NOÄI  27 ñình vôùi ñuû thöù leã vaät muoân maøu muoân veû, tìm choã ñeå xem hoäi vaø ñôïi giôø vaøo daâng höông leã thaùnh. Khoaûng 9 giôø saùng, ngöôøi naøo vieäc naáy ñeàu ñaõ saün saøng ôû vò trí cuûa mình. Ba hoài troáng chieâng töø phöông ñình noåi leân doõng daïc vaø aâm vang. Cuoäc teá cöû haønh taïi gian giöõa. Ban nhaïc teà töïu phía ngoaøi, giöõa nôi tieáp giaùp vôùi phöông ñình. Caûnh trí töø ngoaøi nhö sau: qua cöûa tam quan tôùi saân nhoû hình troøn, tieáp ñeán laø phöông ñình vôùi hai beân cöûa phöông ñình ñöôïc ñaët troáng vaø chieâng cuøng ngöïa goã vaø caùc ñoà teá khí. Giöõa phöông ñình seõ laø choã ñeå muùa boàng, tieáp ñeán laø ban nhaïc vaø khu vöïc teá leã. Hai beân taû höõu ñình laø nôi quan vieân vaø caùc cuï ngoài döï leã. Döùt ba hoài troáng chieâng, daøn baùt aâm baét ñaàu khôûi khuùc nhaïc daïo ñaàu. Sau ñoù ñoâng xöôùng vaø taây xöôùng phaùt leänh tuaàn teá thöù nhaát. Trong luùc teá leã, ngoaøi daøn baùt aâm ñeäm theo tuaàn teá laø tieáng chieâng troáng ñieåm trong suoát thôøi gian teá. Ñoàng thôøi ñoäi muùa boàng cöù moãi tuaàn teá laïi bieåu dieãn moät ñôït raát ñeïp vaø vui maét. Trang phuïc cuûa ngöôøi muùa boàng röïc rôõ, theå hieän roõ taøi naêng theâu may cuûa moät laøng thuû coâng truyeàn thoáng. Ngöôøi muùa maëc quaàn aùo the traéng vôùi khaên nhieãu vuoâng ñoäi ñaàu, treân khaên coøn ñöôïc theâu

caàu kyø coù ñieåm nhöõng haït boät maøu loùng laùnh, ngöïc ñeo yeám laù sen, vaùy hoàng hoaëc vaøng, thaét löng nhieãu thaû caùc daûi lôùn nhoû caû tröôùc vaø sau, theâu raát caàu kyø, chaân cuõng ñi giaøy vaûi. Xöa kia muùa boàng thöôøng do boán ngöôøi ñaøn oâng trung nieân ñaûm nhieäm. Ngöôøi ta choïn nhöõng ngöôøi kheùo leùo, maûnh mai, cuøng taàm thöôùc, muùa deûo, maët muõi ñeïp ñeå khi phaán son trang ñieåm giaû trang cho gioáng phuï nöõ. Troáng vaø quai troáng cuõng laø nhöõng daây theâu nhieàu maøu. Nhöõng ngöôøi muùa boàng ngoaøi vieäc muùa deûo laïi phaûi hôi öôõn eïo laøm cho troø naøy tuy trang nghieâm nhöng laïi sinh ñoäng. Cuøng luùc trong ñình teá leã, ngoaøi phöông ñình muùa boàng, thì ngoaøi saân tröôùc cöûa phöông ñình vaø tröôùc coång tam quan laø ñaùm muùa laân hoaëc muùa roàng cuõng roän raøng uoán löôïn theo tieáng troáng phaùch. Cuõng caàn noùi theâm laø ôû ñaùm röôùc ngaøy hoâm tröôùc, ñoaøn muùa roàng ñi vöøa coù tính chaát doïn ñöôøng vöøa ñeå taïo khoâng khí soâi noåi. Ñoäi muùa roàng Trieàu Khuùc noåi tieáng töø laâu ñôøi, ngaøy nay trong nhöõng dòp hoäi lôùn cuûa thaønh phoá hay cuûa caùc tænh baïn, ñoäi muùa vaãn ñöôïc môøi ñi bieåu dieãn. Cöù nhö vaäy, söï vui nhoän vaø oàn aøo, soâi noåi cuûa ñaùm muùa roàng vaø muùa boàng boå sung cho söï nghieâm trang, keùo daøi cuûa cuoäc teá beân trong. Ngöôøi xem coù theå chaïy ra

28 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM chaïy vaøo theo doõi caùc tuaàn teá, song cuõng thöôûng thöùc luoân khoâng khí hoäi heø ngay taïi saân ñình. Khi caùc tuaàn teá ñaõ hoaøn taát thì caùc ñoäi, caùc ban, caùc cuï thoï laàn löôït theo löùa tuoåi, cuøng caùc quan vieân vaøo leã taï. Sau ñoù daân laøng vaø khaùch thaäp phöông vaøo daâng leã caàu thaùnh. Gaàn ñuùng ngoï, caùc cuï theo leä tieäc, vaøo haøng loái, thuï loäc taïi choã. Khaùch thaäp phöông daâng leã xong thì vaõn caûnh ñình, thaêm laøng, thaêm chuøa... Trong luùc naøy, caùc troø vui nhö ñaùnh côø, ñaù caàu, choïi gaø, toå toâm, baét vòt... dieãn ra chung quanh ñình caøng naùo nöùc hôn. Buoåi chieàu, khoaûng 3 giôø laïi tieán haønh teá moät laàn nöõa vaø keát thuùc ngaøy hoäi. Tröôùc kia, khi hoäi keùo daøi ñeán ngaøy 15 thì trong caùc ngaøy töø moàng 10 trôû ñi ñeàu dieãn ra tuaàn töï hai laàn teá cuøng caùc troø vui khaùc, cho ñeán 15 thaùng gieâng thì giaõ ñaùm vaø chaïy côø. Coøn neáu ít ngaøy nhö hieän nay thì teá giaõ ñaùm vaøo ngaøy 12 vaø chaïy côø luoân. Ngoaøi caùc troø chôi nhö ñaõ bieát thì ñaáu vaät Trieàu Khuùc thaät ñaùng löu yù. Trong daân gian ñaõ löu truyeàn nhieàu chuyeän ly kyø veà caùc ñoâ cuûa laøng. Vì theá sôùi vaät haèng naêm ôû hoäi thu huùt nhieàu ñoâ quanh vuøng nhö keû Ñaêm, Mai Ñoäng... veà döï. Thöôøng caùc ñoâ cuûa laøng vaãn luoân chieám ñöôïc nhieàu giaûi cao. Ngöôøi ñeán döï hoäi coù theå ñi töø

nôi naøy sang nôi khaùc xem teá, roài leã thaùnh, xem muùa boàng, muùa roàng vaø döï caùc troø vui khaùc cho ñeán heát ngaøy hoäi. Trong suoát hoäi ngoaøi nhöõng cuoäc teá chính thöùc ñeàu coù caùc cuoäc daâng leã cuûa töøng nhoùm nhö hoäi caùc cuï, hoäi laõo baø, caùc doøng hoï... sau ñoù cuøng nhau aên uoáng taïi ñình hay veà moät gia ñình naøo ñoù, tuøy nghi. Moät soá ngöôøi ñi laøm aên xa queâ, nay nhaân dòp naêm môùi, dòp hoäi veà leã thaùnh. Nhöõng ngöôøi coù loøng haûo taâm muoán cung tieán ñoà thôø hay tieàn baïc cho hoäi ñeàu ñöôïc laøng traân troïng vaø nhaän leã. Taát caû nhöõng vieäc laøm aáy ñeàu mang nhöõng yù nghóa cao ñeïp nhaèm toû loøng bieát ôn toå tieân vaø cuõng laø thaét chaët moái tình baèng höõu trong coäng ñoàng. Ngaøy 12 thöôøng laø ngaøy daân laøng taäp trung ñoâng hôn caû, vì sau teá leã coù tuïc chaïy côø (hay muùa côø). Ñoù laø ñieåm ñaëc saéc nhaát cuûa hoäi laøng Trieàu Khuùc. Leã teá hoâm nay cuõng y nhö ngaøy môû hoäi moàng 10. Coù ñieàu caøng veà cuoái thì nhöõng troø chôi ngoaøi baõi quanh ñình vaõn daàn. Ngöôøi ta ñoå doàn veà ñình. Khi tuaàn teá cuoái cuøng saép chaám döùt, khoâng ai baûo ai, ñaùm ñoâng chen chuùc xem teá trong ñình daàn daàn taûn ra phía cöûa ñeå tìm choã ñöùng thuaän lôïi xem chaïy côø. TUÏC CHAÏY CÔØ

Tuïc naøy coøn coù teân laø muùa côø, baét nguoàn töø söï tích Phuøng Höng keùn choïn ngöôøi taøi sung quaân ñaùnh

HAØ NOÄI  29 giaëc. Xöa kia, nôi ñaây laø ñaïi baûn doanh cuûa nghóa quaân Phuøng Höng tröôùc khi ñaùnh vaøo thaønh Toáng Bình (sau laø thaønh Thaêng Long). OÂng ñaõ choïn laøng Trieàu Khuùc laøm nôi taäp luyeän vaø keùn choïn quaân só laàn cuoái cuøng. Ñieäu muùa côø nhaèm nhaéc laïi söï tích ñoù. Cuoäc teá keát thuùc, thì lieàn ñoù tieáng tuø vaø, thanh la cuøng troáng, moõ noåi leân doàn daäp nhö khí theá xuaát quaân. Tröôùc coång ñình keùo leân moät laù côø ñaïi (nay coät côø döïng giöõa ao tröôùc ñình). Ñoäi nghóa quaân taäp trung ñuùng vò trí. Ngöôøi caàm côø, ngöôøi kích, keû xaø maâu, maùc, chuøy, duøi ñoàng, phuû vieät, ñao, kieám .v.v... laàn löôït töø trong ñình chaïy ra. Tôùi cöûa ñình hoï taùch laøm hai, moät nöûa theo höôùng beân phaûi, nöûa kia theo höôùng beân traùi roài höôùng tröôùc maët cuøng thaúng tieán. Ñoaøn quaân raàm raäp khí theá nhö caùc chieán só xoâng ra traän. Ñöôøng chaïy laø khoaûng caùnh ñoàng tröôùc cöûa ñình theo hình chöõ nhaät chu vi öôùc khoaûng 1 km. Ñoaøn quaân vöøa chaïy vöøa reo hoø, vöøa muùa caùc khí giôùi caàm theo. Ngöôøi ta tính thôøi gian chaïy sao cho hai beân gaëp nhau ôû ñoaïn ñöôøng ñoái dieän thaúng vaøo cöûa ñình thì döøng laïi. Taïi ñaây hoï muùa caùc vuõ khí treân tay nhö moät cuoäc giao chieán baèng caùch muùa cheùo nhau nhieàu laàn. Sau ñoù moãi beân laïi

(1) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö. KHXH. 1983, Taäp I, tr. 182.

thaúng höôùng cuûa mình chaïy thaønh voøng kheùp kín trôû laïi ñình. Haèng ngaøn con maét doõi theo ñoaøn ngöôøi chaïy côø, baøn taùn, bình phaåm raát soâi noåi. Tieáng tuø vaø, tieáng troáng nguõ lieân ñoå lieân hoài. Ngoaøi nhöõng ngöôøi ñöùng xem, coøn voâ soá ngöôøi khaùc chaïy theo ñoaøn muùa côø maø reo hoø, khoâng khí caøng theâm naùo nhieät. Khi ñoaøn quaân tôùi ñình, moïi ngöôøi ñoå doàn tôùi chaêm soùc hoï nhö chaøo ñoùn quaân chieán thaéng trôû veà. Tieáng troáng chieâng, tieáng nhaïc vaãn aâm vang soâi ñoäng. Sau khi veà ñaày ñuû, chænh ñoán laïi haøng nguõ, ñaïi dieän ban khaùnh tieát daãn hai ñoäi vaøo haäu cung leã taï thaùnh. Tieáp theo hoï laø ban nhaïc, caùc ñoâ vaät, ñoäi muùa roàng, muùa laân cuøng baø con daân laøng vaøo leã taï ñöùc thaùnh. Ngaøy hoäi keát thuùc trong khoâng khí vui veû cuûa caùc baøn tieäc theo thöù baäc thuï loäc cuûa thaùnh. Vaø ngöôøi ta coøn chôø ñôïi ñeán ñuùng moät thaùng sau ñoù (12 thaùng 2) seõ coù moät nghi leã khaùc lieân quan ñeán ñöùc thaùnh Phuøng Höng. Töông truyeàn ñoù laø ngaøy Phuøng Höng döïng côø nghóa, ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc Cao Chính Bình. Sau naøy daân laøng laáy ngaøy ñoù laøm leã teá côø nhaèm ghi nhôù chieán coâng cuûa ngaøi. Leâ Hoàng Lyù

30 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑÌNH KIM MAÕ HAÏ : Boá Caùi ñaïi vöông, Hoaøng Phuùc Trung vaø Linh Lang ñaïi vöông Ñòa ñieåm : Soá 6 phoá Kim Maõ, quaän Ba Ñình Thôøi gian : Moàng 10 thaùng gieâng vaø 12 thaùng 2 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Leo caàu, thi thuyeàn nan, aên thòt boø thui Thôø

H

oäi Kim Maõ Haï, phöôøng Kim Maõ, quaän Ba Ñình môû ñaàu cho leã hoäi Thaäp Tam Traïi trong nhöõng ngaøy ñaàu xuaân. Kim Maõ xöa naèm trong khu vöïc “nhaát xaõ tam thoân” goàm Giaùng Voõ, Kim Maõ vaø Ngoïc Khaùnh. Ñình Kim Maõ Haï thôø ba vò thaønh hoaøng: Phuøng Höng, Hoaøng Phuùc Trung vaø ñaïi vöông Linh Lang. Phuøng Höng (761-802) laø vò anh huøng daân toäc ñöôïc daân ta toân kính nhö böïc cha meï daân. Naêm Nhaâm Tuaát (602) Tuøy Vaên Ñeá phong Löu Phöông laøm ñaïi toång quaûn thoáng suaát 27 doanh quaân xaâm löôïc nöôùc ta. Nhaø Tuøy ñaët chöùc Giao Chaâu ñaïi toång quaûn. Naêm 618 nhaø Tuøy maát. Nhaø Ñöôøng ñoåi Giao Chaâu sang An Nam ñoâ hoä phuû. Naêm 722 ôû Thieân Loäc (Haø Tónh) Mai Thuùc Loan noåi daäy chieám Hoan Chaâu xaây thaønh ñaép luõy xöng laø Mai Haéc Ñeá, ñöôïc 7 naêm thì maát. Ñeán ñôøi Ñöôøng Ñaïi Lòch (766799), haøo tröôûng Ñöôøng Laâm, xöù

Ñoaøi Sôn Taây laø Phuøng Höng gia tö giaøu coù, söùc khoûe phi thöôøng, vaät ñoå traâu caøy, ñaùnh cheát hoå döõ. Vì caêm giaän Cao Chính Bình thi haønh thueá maù naëng neà, hình phaït daõ man, oâng xöng laø Ñoâ Quan, khôûi nghóa nhaèm laät ñoå chính quyeàn ñoâ hoä. Nhaân daân caùc aáp laùng gieàng theo veà raát ñoâng. Phuøng Höng mang quaân tieán veà Toáng Bình. Suoát doïc ñöôøng haønh quaân, daân chuùng noâ nöùc ñoùn möøng nhö ñi traåy hoäi. Nhieàu ngöôøi gia nhaäp nghóa quaân. Thaønh Toáng Bình bò bao vaây chaët, phuû ñoâ hoä nhö cuø lao giöõa bieån ngöôøi mang khí giôùi truøng truøng ñieäp ñieäp. Cao Chính Bình lo sôï oám cheát. Ñoâ Quan Phuøng Höng giaûi phoùng thaønh, döïng neàn töï chuû, ñaát nöôùc yeân bình. Ñöôïc 7 naêm ngaøi maát, nhaân daân ta thöông xoùt nhö maát cha maát meï. Toân hieäu Ñoâ Quan laø Boá Caùi ñaïi vöông. Taám bia môùi phaùt hieän ôû ñình Quaûng Baù, cuõng thôø Phuøng Höng cho bieát theâm nhöõng ñieàu chính söû

HAØ NOÄI  31 chöa ghi roõ: “Naêm Taân Muøi (791) Cao Chính Bình chính söï baïo taøn, thueá khoùa naëng neà, traêm hoï khoâng chòu noåi. Phuøng Höng hoïp caùc töôùng baøn caùch ñaùnh giaëc. Ngöôøi hieán keá laø Ñoã Anh Haøn. Döôùi tröôùng coù nhieàu töôùng nhö Thieäu An, Lang Bình, Ñoã Nhöng, Trieäu Cöû, Haø Trai, Luïc Thaønh, Luïc Kieàu … Phuøng Höng ñoác suaát ñaïi binh chia laøm ba caùnh quaân töø Sôn Taây keùo veà. Coù hai veä quaân do oâng Thi, oâng Ñieån boá trí ñoùng quaân phía ñoâng ngoøi soâng Toâ ñeå chaën ñöôøng quaân giaëc…” Ñình Kim Maõ cuõng nhö nhieàu ñòa phöông Phuøng Höng ñoùng quaân sau naøy ñeàu ñöôïc nhaân daân ta döïng ñeàn thôø. Ñình xöa coù ba gian thôø doïc, maùi lôïp ngoùi aâm döông coå kính. Naêm 1946 giaëc Phaùp phaù huûy. Daân laøng vaãn giöõ ñöôïc thaàn phaû, saéc phong cuøng nhieàu ñoà thôø quyù giaù. Coã ngai cao 1,2m coù neùt hoa vaên ñaàu theá kyû XIX. Hoäi Kim Maõ Haï haèng naêm toå chöùc vaøo moàng 10 thaùng gieâng ñaàu xuaân vaø 12 thaùng 2, giöõa xuaân. Ngay töø thaùng chaïp, ban ñaïi dieän cuûa taùm doøng hoï hoïp chuaån bò leã hoäi. Ba möôi hai trai gaùi khoûe maïnh, chöa coù gia ñình, haïnh kieåm toát, nhaø saïch buïi (khoâng coù tang)… phaûi aên chay, taäp luyeän haèng ngaøy. Moàng 5 thaùng gieâng, moät ñoaøn caùc cuï giaø mang leã tôùi chuøa Kim

Sôn, am Vaïn Linh ñeå teá, cuùng tam sinh cho linh hoàn caùc nghóa quaân Taây Sôn töû traän trong traän Ngoïc Hoài, Ñoáng Ña muøa xuaân Kyû Daäu (1789). Chính hoäi toå chöùc vaøo moàng 10 thaùng gieâng, kyû nieäm ngaøy Phuøng Höng môû tieäc khao quaân chieán thaéng. Moät cuï giaø caàm côø leänh ñi giaät luøi tröôùc ñaùm röôùc hoâ “Ha! Ha! Ha! Hi! Hi! Hi!... ” Tieáng tuø vaø ruùc töøng hoài. Ñoaøn röôùc rôøi khoûi ñình laøng vôùi kieäu baùt coáng, sö töû, ñó ñaùnh boàng, taøn loïng, hoûa baøi, côø nguõ saéc. Roài ñoäi teá, ñoäi daâng höông, quan vieân chöùc saéc, ñaïi dieän cuûa nôi keát nghóa: Quaûng Baù, Trieàu Khuùc, Ñöôøng Laâm… Möôøi hai laøng cuûa Thaäp tam traïi. Ñi hôn moät caây soá thì tôùi laêng Phuøng Höng (nay trong saân cuûa nhaø maùy ñoâng laïnh Long Bieân). “Phuøng vöông coå laêng” coù caây si, caây ña, caây lan um tuøm. Beä teá ngoaøi trôøi, hai coät ghi caâu ñoái baèng chöõ Haùn, taïm dòch nhö sau: Söï nghieäp anh huøng truyeàn vaïn thuôû, Toân xöng cha meï hôïp muoân daân.

Daân laøng laøm leã thaäp baùi xin chaân nhang ñeå röôùc veà ñình laøng. Buoåi tröa thuï loäc vôùi thòt boø thui chaám töông göøng, xoâi traéng deûo. Chieàu toái töng böøng vôùi nhieàu troø vui daân gian: Taïi ao troøn toå chöùc ñi caàu tre baäp beânh. Ba giaùp (Trung, Thöôïng, Vaân) cöû ngöôøi ñi ra giöõa ao ñeå giaät côø hoàng. Ai thaéng ñöôïc thöôûng vòt baàu Beán. Taïi hoà ñaàu

32 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM laøng coù thi thuyeàn nan. Ai veà nhaát ñöôïc thöôûng vuoâng nhieãu ñieàu. Hoäi Kim Maõ Haï töôûng nhôù Boá Caùi Ñaïi Vöông, ngöôøi anh huøng cuûa daân toäc ôû theá kyû VIII. Ngöôøi daân Kim Maõ coøn nhôù coá chuû tòch Tröôøng Chinh khi veà thaêm nhaø maùy cô khí Long Bieân coù döøng chaân

beân coå laêng ñoïc caâu ñoái. Chuû tòch noùi: “Thuû ñoâ Haø Noäi coù hai di saûn quí, laêng Chuû Tòch Hoà Chí Minh vaø laêng Boá Caùi Ñaïi Vöông, ta caàn khaûo cöùu ñeå giöõ gìn toân taïo cho caùc theá heä mai sau.” Vaên Haäu

HOÄI ÑÌNH COÁNG VÒ : Thaønh hoaøng Linh Chöông ñaïi vöông, Thöôïng ñaúng thaàn Hoaøng Phuùc Trung Ñòa ñieåm : Laøng Coáng Vò, phöôøng Coáng vò, quaän Ba Ñình Thôøi gian : Ngaøy 13 thaùng gieâng vaø 22 thaùng 3 Chính hoäi : Ngaøy 13 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : 13 traïi veà queâ cuõ ñeå teá thaàn Thôø

L

aøng coáng Vò ngaøy nay laø moät cuïm daân cö thuoäc phöôøng Coáng Vò (cuøng teân). Theo caùc cuï keå laïi: Xöa traïi Coáng Vò laø moät trong 13 trang traïi coå maø lòch söû thöôøng goïi laø Thaäp tam traïi. Nhöõng traïi naøy ñöôïc laäp neân töø thôøi Lyù, naèm ôû phía taây kinh thaønh, taïo thaønh moät trung taâm noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp cuûa Thaêng Long döôùi thôøi Lyù-Traàn. Vò thaàn ñöôïc thôø taïi ñình laøng Coáng Vò laø Hoaøng Phuùc Trung. OÂng laø moät nhaân vaät lòch söû, queâ ôû xaõ Leä Maät, Gia Laâm. Theo thaàn phaû, boá laø Nguyeãn Vaên Quang vaø meï laø Hoaøng Thò Taâm. Naêm 16 tuoåi, döôùi trieàu Lyù Thaùi Toâng, Hoaøng Phuùc Trung ñaõ noåi tieáng laø gioûi voõ ngheä vaø coù söùc maïnh phi thöôøng, neân ñöôïc vôøi vaøo cung laøm giaùm quan.

Ñeán trieàu Lyù Thaùnh Toâng, con gaùi vua daïo chôi treân soâng bò thuûy teà daâng soùng chìm thuyeàn cöôùp ñi. Nhaø vua vôøi Hoaøng Phuùc Trung, giao cho vieäc ñi tìm coâng chuùa. OÂng ñaõ duõng caûm laën xuoáng nöôùc, giao ñaáu vôùi caùc loaøi thuûy toäc, gieát ñöôïc con thuoàng luoàng lôùn, vôùt xaùc coâng chuùa mang leân bôø. Nhaø vua ban thöôûng cho oâng raát haäu, cho nhieàu vaøng baïc, vaûi luïa vaø chöùc töôùc nhöng oâng ñeàu töø choái khoâng nhaän, chæ xin moät ñaëc aân ñöôïc ñem daân ngheøo ôû trang Leä Maät vöôït soâng Hoàng sang laäp nghieäp ôû phía taây kinh thaønh. Ñöôïc nhaø vua chuaån taáu, daân ngheøo Leä Maät ñaõ laàn löôït laäp neân 13 traïi. OÂng Hoaøng Phuùc Trung maát naêm 1059 ñôøi Lyù Thaùnh Toâng, ñöôïc caû vuøng Leä Maät vaø Thaäp tam traïi laäp ñeàn thôø, caùc ñôøi vua sau phong

HAØ NOÄI  33 oâng laø Thöôïng ñaúng phuùc thaàn, thaønh hoaøng cuûa nhieàu laøng. Taïi laøng Coáng Vò, nôi thôø cuûa oâng ñöôïc ñaët taïi vò trí raát ñeïp. Phía Nam troâng ra traïi Thu Leä. Caùc cuï giaø cho bieát theá ñaát laø hình moät con phöôïng, ñaàu phöôïng chaàu veà ñình, hai maét phöôïng laø hai gieáng nöôùc trong, caùc laøng Coáng vò, Vaïn Phuùc Thöôïng vaø caû Quan Nhaân ñeàu xin nöôùc ôû ñaây veà sinh hoaït. Coù nho só ñaõ vieát ñoâi caâu ñoái treân truï giöõa cuûa nghi moân tröôùc ñình: Long hoaøn ñieäu cuûng vó cö aùn Phöôïng coáng linh ñaêng phuùc thuûy trieàu

Taïm dòch: Roàng cuoán ngoøi oâm bao kyø dieäu, Phöôïng chaàu nöôùc chaûy thöïc linh thieâng.

Ñaïi ñình xaây 3 gian, haäu cung laø 2 gian noái doïc thaønh chöõ ñinh (丁). Trong haäu cung coù beä ñaët baøi vò thôø Hoaøng Phuùc Trung vaø töôïng ngaøi. Pho töôïng cao 1,3m, ñoäi muõ caùnh chuoàn, aùo long baøo coù boái töû, tay caàm buùt. Treân ñaïi töï ñeà “Thöôïng ñaúng toái linh”. Ñoâi caâu ñoái ca ngôïi söï nghieäp cuûa thaàn: Toái tuù, toái linh, thaùnh ñöùc nguy nguy phuø quoác thaùi, Naõi vaên, naõi voõ, thaàn coâng ñaõi ñaõi hoä daân khang.

Taïm dòch: Tuyeät ñeïp, tuyeät thieâng, ñöùc thaùnh nguy nga phuø nöôùc vöõng; Vöøa vaên, vöøa voõ, coâng thaàn vôøi vôïi giuùp daân yeân.

Haèng naêm vaøo ngaøy 23 thaùng 3

aâm lòch, daân 13 laøng traïi cuøng tuï hoäi röôùc kieäu veà ñình haøng Toáng (laøng Vónh Phuùc, ñöôïc toân laø nôi taäp keát). Khi veà ñeán queâ Leä Maät, daân gian goïi laø cöïu quaùn, khaùch vaø ngöôøi chuû: kinh quaùn, cöïu quaùn cuøng vui. Ca dao coå coøn ghi laïi: Ñeán ngaøy haêm ba thaùng ba, Daân traïi ta vöôït Nhò Haø thaêm queâ. Kinh quaùn, cöïu quaùn ñeà hueà, Hoà Taây caù nhaûy ñi veà trong maây.

Truyeàn raèng trong ngaøy hoäi leã long troïng aáy, laøng Leä Maät bao giôø cuõng taùt gieáng tröôùc ñeàn vaø baét caù ñeå daâng cuùng. Ngöôøi ta tin raèng, tröôùc ngaøy leã, thöôøng coù möa to gioù lôùn, caù cheùp Hoà Taây ñaõ theo maây gioù “bay” veà gieáng ñeàn. Ngoaøi vieäc cuøng caùc laøng trong 13 traïi veà Leä Maät laøm leã, haèng naêm vaøo ngaøy Thaùnh ñaûn (ngaøy sinh cuûa thaùnh) laø 13 thaùng gieâng, laøng Coáng Vò coù tuïc leã: Teá nam vaø daâng höông taïi ñeàn. Quan vieân cuûa 12 traïi ñeàu veà döï. Do laøng ngaøy xöa nhoû, soá ñinh thaáp, chæ coù hai hoï Nguyeãn vaø hoï Tröông thay nhau laøm cai ñaùm. Ñeán ngaøy 15 thaùng 4 theo thoâng leä cuûa caùc laøng ñoàng baèng Baéc boä, laøng Coáng Vò cuõng toå chöùc leã Kyø yeân. Ngaøy leã Kyø yeân vôùi yù nghóa caàu an laønh cho daân laøng, caàu cho muøa maøng ñöôïc toát, neân daân laøng cuõng laøm raát chu ñaùo: Tröôùc saân ñình baøy leã laø caùc ñoà vaøng maõ goàm coù maõ 5 coâ, maõ 5 caäu, maõ 5 traâu, maõ 5 boø, maõ 1 voi, maõ 1 ngöïa. Vaø coù maõ 1 thuyeàn roàng röïc rôõ baèng giaáy maøu laãn giaáy trang kim.

34 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Sau khi cuùng xong, laøng hoùa vaøng maõ, môû hoäi vui chôi cho ñeán chieàu toái nhö haùt cheøo, haùt caûi löông. Trong taát caû caùc ngaøy leã troïng: Thaùnh ñaûn, Kyø yeân vaø chính hoäi thaùng ba, laøng ñeàu nghieâm caám gieát choù, mang ñoà ueá vaät, khieâng quan taøi qua cöûa ñình.

Ngaøy nay, sau moät thôøi gian bò hö haïi, caùc cuï phuï laõo vaø daân laøng ñaõ goùp cuûa, goùp coâng laøm cho ñình ñeïp hôn, leã hoäi môû thöôøng nieân, nhaân daân raát vui. Töø naêm 1999, ñình ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû-vaên hoùa. Vuõ Kieâm Ninh

HOÄI COÁNG YEÂN : Ñaïi vöông thaùnh Quaûng Hoàng : Ñeàn Coáng Yeân, Vónh Phuùc, phöôøng Coáng Vò, quaän Ba Ñình Thôøi gian : 13 thaùng gieâng vaø 12 thaùng 10 Chính hoäi : 13 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Ca truø, thi choïi chim Thôø Ñòa ñieåm

Toång Noäi chín traïi chôù nhaàm, Lieãu Giai, Giaûng Voõ laïi gaàn Ñaïi An, Thuû Leä, Coáng Vò laø naêm, Höõu Tieäp, Vaïn Baûo, Coáng An, Ngoïc Haø.

(Ca dao)

C

oáng An laø traïi Coáng Yeân nay thuoäc khu Vónh Phuùc 1, phöôøng Coáng Vò, quaän Ba Ñình, Haø Noäi. Tröôùc naêm 1945 thuoäc xaõ Vónh Phuùc, huyeän Hoaøn Long, Haø Ñoâng. Xa xöa hôn laø thuoäc Phoå Khoâi, huyeän Quaûng Ñöùc, kinh ñoâ Thaêng Long. Ñeàn Coáng Yeân thôø ñaïi vöông Quaûng Hoàng thôøi Traàn vôùi di tích Baõi Voõ, Ao Than. Gieáng Ngoïc... Thôøi baáy giôø, töông truyeàn ôû xaõ Laâm Xaù, huyeän Yeân Ñònh, phuù Thieäu Yeân, ñaát AÙi Chaâu, coù ngöôøi hoï Nguyeãn teân Chaâu, vôï laø Buøi Thò

Huaân. OÂng baø laø ngöôøi phuùc haäu, baûn tính nhaân töø, hay laøm vieäc phuùc, gaéng laøm ñieàu nhaân, phaøm laø vieäc cöùu ngöôøi laøm phuùc, ñeàu heát söùc laøm theo, moïi vieäc moïi söï ñeàu gaéng laøm ñieàu thieän, duy chæ hieàm nhaø ngheøo caûnh khoù, khoâng keá sinh nhai. Vôï choàng beøn nhaët nhaïnh gia tö daét nhau ñi nôi khaùc laäp nghieäp, kieám aên. Ñi lieàn ba, boán ngaøy thì tôùi khu Coáng An, huyeän Quaûng Ñöùc, phuû Phuïng Thieân, thaønh Thaêng Long. Vôï choàng thaáy caûnh trí nôi ñaây phong tuïc thuaàn löông, lieàn vaøo laøng xin ñöôïc cö truù. Töø ñoù trôû ñi, vôï choàng laøm ngheà buoân baùn kieám soáng qua ngaøy. Khi aáy, ngöôøi vôï vöøa troøn 38 tuoåi, baø boãng thaáy trong ngöôøi hôi ñoåi khaùc, roài sau ñoù coù mang, sinh ra moät beù trai

HAØ NOÄI  35 vaøo ngaøy 13 thaùng gieâng naêm Bính Ngoï. Caäu beù maët muõi phöông phi, hình dung tuaán tuù, khaùc haún ngöôøi thöôøng. Baáy giôø baø vui möøng cho raèng phuùc höõu truøng lai, thöïc laø trôøi ban neân heát loøng chaêm soùc. Ñeán khi leân ba tuoåi thì ñaët teân laø Quaûng coâng (oâng Quaûng). Thaùng ngaøy thaém thoaùt, ñeán khi oâng vöøa troøn 18 tuoåi, thì voõ ngheä tinh thoâng, taøi naêng nhaát coõi, huøng taøi duõng löôïc, söùc maïnh sieâu quaàn, vöôït xa ngöôøi khaùc. Thôøi ñoù, vaøo naêm Truøng Höng trieàu vua Traàn Nhaân Toâng (12851293), boãng coù giaëc Nguyeân laø OÂ Maõ Nhi sang xaâm löôïc nöôùc ta. Tin bieân giôùi baùo veà kinh ñoâ, laøm cho nhaø vua ñeâm ngaøy lo laéng, phaûi ñích thaân caàm quaân chinh phaït. Khi ñi qua ñòa phaän baûn khu, laäp ñeàn haï traïi ñoùng quaân, nghe chuyeän baûn khu coù ngöôøi taøi gioûi, nhaø vua lieàn cho trieäu oâng cuøng tham gia chinh phaït. Vua phong töôùc cho ngaøi laø ñaïi töôùng. Ñoaøn quaân Ñaïi Vieät tieán tôùi cöûa soâng Baïch Ñaèng. Ngaøi daãn quaân xoâng thaúng vaøo ñoàn ñòch. Quaân giaëc bò taán coâng baét ngôø cheát raát nhieàu, maùu chaûy ñaày soâng, soá coøn laïi kinh hoaøng thaùo chaïy veà nöôùc, Giaëc giaõ ñaõ tan, nhaø vua ngöï giaù tieán binh veà trieàu, môû tieäc lôùn khao thöôûng binh só cuøng nhaân daân, ban cho phaåm töôùc. Sau ñoù ngaøi daâng bieåu taáu xin trôû veà queâ quaùn vieáng phaàn moä cha meï. Nhaø vua baèng loøng vaø coøn ban cho moät baøi thô chöõ Haùn,

taïm dòch nhö sau: Phong vaân vaän hoäi choïn hieàn nhaân, Vua baäc minh quaân, toâi trung thaàn. Yeán tieäc lieân hoan vui veû theá. Anh huøng hoäi ngoä maõi ngaøn xuaân?(1)

Ngay ngaøy hoâm aáy, ngaøi cuøng ñoaøn hoä toáng veà queâ baùi voïng phaàn moä toå tieân, môû tieäc khao thöôûng phuï laõo cuøng moïi ngöôøi trong thoân. Nhaân luùc nhaøn nhaõ, ngaøi ñi thaêm thuù caùc nôi, thaáy moät theá ñaát hình Quy (con ruøa). Luùc aáy ñang laø giöõa tröa, treân trôøi xuaát hieän moät ñaùm maây vaøng, roài trôøi ñaát toái saàm, gioù möa saám chôùp noåi leân, theá laø ngaøi hoùa ngay taïi nôi ñoù, ngaøy 12 thaùng 10. Moät laùt sau, trôøi quang maây taïnh, maây gioù tan heát. Nôi ngaøi hoùa moái ñaõ ñuøn leân thaønh moä.(2) Baáy giôø, nhaân daân lieàn daâng bieåu taáu trieàu ñình. Nhaø vua thöông xoùt vò coâng thaàn coù coâng lôùn giuùp nöôùc, moät loøng trung nghóa, lieàn cöû söù giaû mang saéc chæ tôùi baûn khu, truyeàn cho nhaân daân laäp mieáu ngay taïi xöù Phoå Khoâi ñeå phuïng thôø, coøn ban theâm cho 100 quan laøm tieàn höông hoûa, bao phong myõ töï, ngaøn ñôøi thôø cuùng. Teân huùy cuûa ngaøi laø “Quaûng Hoàng”, caám duøng, Kieâng teân cha ñöùc thaùnh laø chöõ “Chaâu”. Huùy teân meï ñöùc thaùnh laø chöõ “Huaán”. Mieáu döïng taïi xöù Phoå Khoâi, theo höôùng Quyù Ñinh (Baéc Nam).

36 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Ñeàn hieän coøn löu caùc saéc phong: Thaønh Thaùi (1889), Duy Taân (1909) vaø Khaûi Ñònh (1924. Nôi thôø ñaïi vöông thaùnh Quaûng Hoàng laø beä loä thieân ngoaøi trôøi, chung quanh um tuøm nhöõng caây lim, caây gaïo, caây daâu da. Hoäi Coáng Yeân toå chöùc vaøo 13 thaùng gieâng (ngaøy sinh) vaø 12 thaùng 10 (ngaøy hoùa). Daân laøng toå chöùc ñoaøn röôùc ba hoøm saéc treân kieäu töø Tam baûo chuøa Phuùc An qua ñeàn, roài quay laïi nôi thôø ñöùc Thöôïng ñaúng phuùc thaàn. Sau ñoäi teá nam quan, teá nöõ quan laø caùc troø vui: haùt ca truø, choïi chim, choïi gaø. Giaùo phöôøng Phuù Myõ (huyeän Töø Lieâm) veà haùt thô töø 8, 9 giôø toái ñeán saùng. Suoát ñeâm khoùi

höông nghi nguùt, troáng lôùn, chieâng to taáu ñieåm. Ñaøo, keùp, nhaïc coâng thay phieân bieåu dieãn khoâng nghæ, caùc baûn: giaùo troáng, giaùo höông, daâng höông, thaát nhaïc, haùt giai, ñoïc phuù, ñoïc thô, göûi thö, muùa ñaïi thaïch, muùa boû boä, muùa baøi boâng, taáu nhaïc, muùa töù linh. Khoâng khí chieán thaéng, töï haøo sau nhöõng traän dieät thuø cöùu nöôùc böøng böøng trong nhöõng hoài troáng chieâng keøm lôøi ca toân kính. Sính voõ töø thuôû vò thaønh nieân Lôùn leân löøng laãy caû phuïng thieân Yeâu nöôùc, dieät thuø höng Ñaïi Vieät Quaûng Hoàng ngôøi saùng ñaát roàng thieâng. Vaên Haäu

(1) Baûn dòch cuûa Nguyeãn Thò Maêng - Mai Xuaân Haûi. (2) Moä cuûa Ñaïi Vöông Thaùnh Quaûng Hoàng vaãn coøn, hieän nay naèm trong khu tröôøng ñaøo taïo coâng nhaân goám söù (Vónh Phuùc I), caùch ñình 100 meùt.

HOÄI ÑÖÔØNG YEÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

L

: Maãu baø, Thaùnh baø (Leâ Hoa) : Xaõ Xuaân Noän, huyeän Ñoâng Anh : Moàng 1 thaùng 2 ñeán moàng 5 thaùng 2 : Moàng 2 thaùng 2 : Thi keùn reå, boán böôùc (thi caøy, caâu eách, choïc choù, baét traïch)

aøng Ñöôøng Yeân, moät laøng queâ ngoaïi thaønh Haø Noäi, naèm caïnh con soâng Caø Loà mang nhieàu truyeàn tích. Laø moät laøng nhoû thuoäc xaõ Xuaân Noän, huyeän Ñoâng Anh, xöa kia coù teân laø trang Kim

Hoa, teân noâm laø Kim Con. Naèm gaàn thaønh Coå Loa, kinh ñoâ cuûa nhaø nöôùc AÂu Laïc hôn 2000 naêm tröôùc, Ñöôøng Yeân coù lòch söû taïo döïng vaø phaùt trieån laâu ñôøi. Theo doøng thôøi gian, dieän maïo cuûa xoùm

HAØ NOÄI  37 laøng ngaøy moät ñoåi môùi, song daáu aán cuûa moät thôøi kyø lòch söû coå ñaïi veà truyeàn thuyeát ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm vaãn in ñaäm trong taâm khaûm ngöôøi daân nôi ñaây. Traûi qua bieán thieân cuûa lòch söû, ngöôøi Ñöôøng Yeân vaãn giöõ ñöôïc neùt ñeïp vaên hoùa tinh thaàn cha oâng ngaøn ñôøi ñeå laïi. Ñoù laø leã hoäi “keùn reå”, moät sinh hoaït vaên hoùa ñoäc ñaùo naèm trong moät vuøng ñaäm ñaëc caùc leã hoäi daân gian nhö hoäi Keùo löûa naáu côm thi cuûa laøng Löông Quy, hoäi Röôùc vua ñeàn Saùi cuûa laøng Nhoäi, hoäi Keát chaï Loã kheâ cuûa Höông Traàm, hoäi Keùo raén cuûa Xuaân Noän... Ñình vaø chuøa Ñöôøng Yeân toïa laïc treân khu ñaát roäng ñaàu laøng, moät quaàn theå di tích ñeïp coù ñaày ñuû ñieàu kieän ñeå toå chöùc leã hoäi qui moâ lôùn nhö leã hoäi Keùn reå. Theo truyeàn thuyeát daân gian vaø thaàn phaû cuûa ñình thì laøng Ñöôøng Yeân thôø baø Leâ Hoa, moät danh töôùng cuûa Hai Baø Tröng vaø laø ngöôøi coù coâng chöõa beänh cho daân laøng Ñöôøng Yeân. Chuyeän keå raèng khi hai Baø Tröng phaát côø nghóa ñaùnh giaëc Ñoâng Haùn (naêm 40-43) thì ôû laøng Ñöôøng Yeân coù baø Leâ Hoa (coøn goïi laø AÛ Löï) tuoåi 17-18 vaãn chöa laáy choàng, tình nguyeän ñi theo Hai Baø Tröng. Baø chieâu moä quaân só ôû caùc nôi vaø veà Ñöôøng Yeân laøm leã khao quaân vaøo ngaøy 25 thaùng chaïp. Sau khi Hai Baø Tröng thaéng traän leân

ngoâi vua, hai baø phong töôùc cho baø Leâ Hoa laø “Nöõ söû anh phong, Tueä tónh phu nhaân”. Thôøi Leâ Thaùi Toå gia phong “Giaûn uyeån cöông nghò”, thôøi Nguyeãn, vua Duy Taân taëng phong “Döïc baûo trung höng linh phuø”. Khi ñaát nöôùc thanh bình, baø Leâ Hoa vinh qui baùi toå veà laøng Ñöôøng Yeân thì “kieám göôm vöùt boû laïi hieàn nhö xöa”. Vì laø nöõ töôùng neân khi nöôùc nhaø khoâng coøn khoùi löûa ñao binh thì phaûi laøm troøn boån phaän cuûa ngöôøi con gaùi laø ñi laáy choàng. Vaø leã hoäi “keùn reå” ra ñôøi töø ñoù. Ñình laøng Ñöôøng Yeân ñöôïc daân laøng gìn giöõ, phuïng thôø khoùi höông raát thaønh kính, trang nghieâm. Nghi leã quan troïng nhaát trong naêm laø moàng 2 thaùng 2 aâm lòch, laøng toå chöùc möøng ngaøy sinh cuûa Ñöùc Thaùnh Baø. Hoäi xöa ñöôïc môû töø saùng moàng 1 ñeán moàng 5 thaùng 2 aâm lòch. Ngaøy moàng 1 môû cöûa ñình vaø chuaån bò moïi vieäc caàn thieát cho ngaøy hoäi. Tröôùc ñaây coøn ngoâi ñeàn ôû ñaàu laøng laø nôi thôø Thaùnh, vaøo saùng sôùm moàng 2 thaùng 2, laøng coù toå chöùc röôùc kieäu baùt coáng, daâng “muõ thaùnh” veà ñình ñeå döï hoäi laøng. Theo caùc cuï cao nieân thì ôû giöõa laøng coù con ñöôøng goïi laø “ñöôøng caùi ngheânh” töø ñeàn veà ñình ñeå röôùc kieäu thaùnh. Ñöôøng ñöôïc baûo veä caån thaän, neáu ai xaâm phaïm seõ

38 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM bò laøng phaït vaï. Khi kieäu röôùc muõ ñeán thì caùc quan vieân röôùc muõ vaøo haäu cung ñình teá leã vaø ngöï ôû ñoù cho ñeán moàng 5 thaùng 5 laïi röôùc kieäu “muõ thaùnh” veà ñeàn thôø. Ngaøy nay leã hoäi chæ toå chöùc moät ngaøy, ñoù laø moàng 2 thaùng 2 aâm lòch. Xung quanh vieäc phuïng thôø thaønh hoaøng laøng, leã hoäi cuûa Ñöôøng Yeân raát ñaëc saéc, ngoaøi vieäc teá leã mang nghi leã truyeàn thoáng cuûa laøng coå Vieät Nam coøn coù nhöõng troø chôi daân gian nhö canh noâng, choõng choù, baét chaïch trong chum, thi caøy caáy... maø ít nôi coøn giöõ ñöôïc. Hoäi “keùn reå” laøng Ñöôøng Yeân ñöôïc phuïc hoài sau nhieàu naêm giaùn ñoaïn, baèng söï noã löïc cuûa caùc caáp chính quyeàn ñòa phöông, ñaëc bieät laø caùc cuï cao nieân vaø nhaân daân thoân Ñöôøng Yeân. Moät leã hoäi daân gian ôû moät vuøng vaên hoùa baét ñaàu khôûi saéc. Hoäi “keùn reå” ñöôïc chuaån bò coâng phu, khaâu choïn ngöôøi tham gia raát caån thaän, ngöôøi ñoùng meï cuûa thaùnh töùc “Maãu Baø” phaûi laø ngöôøi ñeïp, song toaøn, gia ñình oån ñònh. Coøn hai chaøng reå (phe Baéc vaø phe Haäu) vaø ngöôøi ñoùng Ñöùc Thaùnh Baø (baø Leâ Hoa) phaûi laø trai thanh gaùi lòch chöa coù gia ñình. Ngoaøi ra coøn phaûi chuaån bò caùc vaät duïng khaùc phuïc vuï hoäi. Saùng moàng 2 thaùng 2, daân laøng Ñöôøng Yeân thöùc daäy töø sôùm, naùo

nöùc ra ñình döï hoäi. Saân ñình roäng song vaãn khoâng coù ñuû choã cho ngöôøi döï hoäi. Ai aáy ñeàu naùo nöùc chôø xem. Maøn vinh qui baùi toå môû ñaàu. Moät ñoaøn ngöôøi röôùc kieäu baø Leâ Hoa ñi töø coång laøng vaøo saân ñình, hai beân coù caùc boâ laõo trong laøng ñoùn “Ñöùc Thaùnh Baø” xuoáng kieäu. “Ñöùc Thaùnh Baø” chaép tay noùi: Nhôø phuùc daøy cuûa toå tieân Queâ nhaø thanh bình yeân laëng Con laø Leâ Hoa chieán thaéng trôû veà Tieáng haùt ca vang khaép laøng queâ Con xin baùi taï ñeå toå ñöôøng chöùng giaùm.

Maãu baø trònh troïng tuyeân boá: Toâi queâ thaønh phao Phaû Laïi, Vöôït ñöôøng daøi nay soáng ôû ñaây. Ñöôïc muoân daân sôùm toái quaây quaàn, Coù con gaùi tuoåi xuaân vöôn tôùi, Sinh tröôûng taïi nôi ñaây. Xin pheùp daân laøng, Tröôùc môû hoäi canh noâng, Sau môû hoäi keùn reå.

Luùc naøy daân laøng muùa tích “Côûi vuù mo” töùc laø khi theo Hai Baø Tröng ñaùnh giaëc, thaùnh baø phaûi duøng mo cau ñeå laøm aùo giaùp giaû trai, nay khoâng coøn giaëc giaõ phaûi côûi mo cau ñeå trôû thaønh con gaùi ñi laáy choàng. Saân ñình boá trí 6 thieân thaàn nhoû tuoåi vaø 6 naøng tieân aên maëc ñeïp ñeo maët naï vaøo saân. Khi coù troáng leänh, caùc naøng tieân muùa tích côûi mo cau ôû ngöïc ra (muùa töôïng tröng). Maøn muùa dieãn laïi trong 3 laàn, ñaây laø moät maøn muùa mang ñaëc tính daân gian keát hôïp vôùi aâm nhaïc laøm soáng ñoäng khoâng khí cuûa leã hoäi, noù gôïi cho ngöôøi ta hoài töôûng laïi quaù khöù

HAØ NOÄI  39 vaø theâm yeâu maûnh ñaát maø toå tieân ñaõ daøy coâng vun ñaép.

veà nôi Maãu baø, keå veø giôùi thieäu veà mình:

Maøn muùa keát thuùc, maãu baø keå veø veà con gaùi: Chuùc thaùnh thieân taûi, sôû trò nhö vaïn bang Nay möøng ñaùm laøng, daân yeân nhö sôû trò. Möøng laøng phuù quyù, môû tieäc vinh hoa, Toâi coù con gaùi toát baèng boâng baèng hoa, Nhö baèng hoa töôi toát, Toát hôn taàn laâu quan sôû maø laïi toát hôn taàn nöõ cung phi Maøng chi nhöõng nôi ngu só nhöõng nôi ñaéc kyû Baø chaúng gaû cho, tìm nôi hoïc troø só noâng baø gaû.

Daï, thaân döôùi khuùc treân döïng leân moät chöõ Toâi nay möu söû thuû chæ trong laøng Tính khí dòu daøng thì ngoài beân Haäu giaùp aï

Theo tích coå, baø Leâ Hoa xöa kia duøng laù tre laøm thuoác chöõa beänh cho daân laøng. Cho neân laù tre ôû ñaây ñöôïc coi nhö cöùu tinh vaø raát ñöôïc quyù troïng. Chính vì vaäy trong buoåi keùn reå hoâm nay baø ñaõ duøng laù tre laøm vaät bieåu tröng. Maãu baø laáy laù tre vaø tung ra, quaït cho laù tre bay töù phía vaø noùi: Boán goùc boán beà ai coù loøng ngheà baø gaû con cho Nay truyeàn trong xoùm ngoaøi laøng Khoâng phaân bieät heøn sang Anh naøo ñaïo maïo minh quang Tu nhaân nuoâi chí chaêm lo ruoäng ñoàng Haõy cho troáng noåi 3 hoài Môøi caùc trai traùng trong laøng Haõy soâi noåi vaøo thi ...

Luùc naøy phe Haäu ra vôùi moät chaøng reå trong trang phuïc truyeàn thoáng aùo the khaên xeáp chænh teà, ñi moät voøng tröôùc ban giaùm khaûo vaø daân laøng, sau ñoù chaép tay höôùng

Phe Baéc ra cuõng laøm moïi thuû tuïc nhö phe Haäu vaø ñoïc veø: Daï, luùn phuùn möa raèm laâm thaâm nhö chaúng taïnh Toâi nay cuõng maïnh maø laïi coù taøi. Thuû chæ thöù hai ngoài beân ñoâng Baéc

Sau khi hai chaøng reå ñaõ giôùi thieäu xong veà mình thì hai beân thi taøi öùng xöû: Phe Haäu keå: Toâi laø phe Haäu ruoäng gheành ruoäng saâu Baøn chim, caây moác, cöûa caàu Bôø ñoù, ñoàng quan ôû ñaâu cuõng caïn Toâi cuøng caùc baïn caû nhoùm hoïp baøn Daãn nöôùc doïc ngang, khaép ñoàng ñaày nöôùc

Phe Baéc keå: Toâi laø phe Baéc, chöùc saéc trong laøng Sôùm toái doïc ngang,troâng nom ñoàng ruoäng Trong moïi tình huoáng, baét vòt ñuoåi boø Nhaân daân khoâng lo, toâi saün saøng öùng phoù.

Phe Haäu cheâ phe Baéc: Thoâi ñöøng coù noùi ba hoa Ñaùm maï ñang bò vòt gaø moø aên Beâ ngheù thì chaïy laêng xaêng Taét qua ruoäng luùa baêng baêng qua ruoäng maøu Di dong ôû nhöõng ñaâu ñaâu Baøn chim maét cuù ñaïi taøu maát ngoâ Anh ñöøng coù noùi mô hoà Di dong nhö theá laáy gì traû coâng

40 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Phe Baéc cheâ phe Haäu: Anh ôi chôù voäi khoe taøi Nöôùc traøn chaúng thaáy coù ai ñaép vaøo Ruoäng thaáp cho chí ñoàng cao Ñaïi taøu caây moác ruoäng naøo cuõng khoâ Taân döôùi thì nöôùc ngaäp maáp moâ Thi nhau chaûy xieát xuoáng hoà ra soâng Anh ñöøng coù noùi nhö roàng Ñöôøng quan, bôø ñoù nöôùc ñoàng laïi chaûy ra soâng

Maãu baø caéc troáng: Hai phe quyø xuoáng vaø thöa. Daï, nay ngaøy moàng 2 ñaïi leã, chuùng toâi ñeán leã thôø Coù con gaùi tô, ngöôøi mang keùn reå Duø neân hay eá, mong ñöùc maãu baø Phaùn baûo ñoâi caâu, toâi xin leã taï Thuaän thì ngöôøi gaû, chaúng thuaän thì veà Coù coøn laù tre cho chuùng con xin moät thuùng aï Ñeå daønh laøm gioáng ñeán ñaùm sang naêm Keûo nöõa coù nhaàm, thì quan vieân ngöôøi quôû aï

Maãu baø ñöùng leân noùi: Phe Haäu phe Baéc ñeàu taøi Thoâng minh öùng xöû ai naøo thua ai Baây giôø ta ñoá caû hai Thi caøy, caâu eách tröôùc ñaøi ta xem Ai thaéng thì ta ban khen Laáy gieàng choïc choù, ta beøn thöôûng cho Baét traïch bình tónh khoâng lo Thaéng cuoäc ta seõ moå boø, röôùc con. Nay truyeàn boâ laõo trong laøng Noåi troáng leân cho hai phe vaøo thi ñaáu.

Keå töø ngaøn xöa oâng cha ta ñaõ laáy vieäc noâng phu laøm troïng, coi haït thoùc laø haït vaøng, nhaát thì nhì thuïc cho neân ñaõ môû hoäi thi caøy caáy, kieám caù vaù chaøi, caâu eách baét traïch laø thuù chôi daân gian ñoàng thôøi cuõng laø ñeå daïy con chaùu ngaøn ñôøi sieâng naêng lao ñoäng. Hoäi thi

canh noâng bao goàm thi caøy, thi caâu eách, thi choõng choù, thi baét chaïch trong chum. Hai chaøng reå chuaån bò thi töøng moân vaø töøng moân ban giaùm khaûo seõ chaám cho ñieåm baèng theû. Keát thuùc moãi cuoäc thi ban giaùm khaûo tuyeân boá ai giaønh phaàn thaéng. Sau ñoù coäng ñieåm theû choïn ngöôøi chieán thaéng. Cuoäc thi caøy môû ñaàu cho hoäi thi canh noâng. Bao giôø cuõng vaäy coâng vieäc cuûa nhaø noâng baét ñaàu töø khaâu caøy ruoäng. Luùa coù toát hay khoâng chính laø nhôø vaøo vieäc caày saâu böøa kyõ. Treân saân ñình hai chaøng reå ñoùng vai thôï caøy maëc quaàn aùo naâu chít khaên treân ñaàu, ñi theo laø hai ñaày tôù mang theo troáng khaåu ñeå coå vuõ, coøn hai ngöôøi ñoùng laøm traâu maëc quaàn aùo ñen, ñeo maët naï. Duïng cuï laø chieác caøy goã, moät duïng cuï maø ngöôøi noâng daân söû duïng haèng ngaøy. Chieác caøy ñaõ gaén boù vôùi nhaø noâng haøng ngaøn naêm nay, chính noù ñaõ laøm neân haït luùa cuû khoai nuoâi soáng con ngöôøi. Luùc naøy hai chaøng reå chuaån bò cho vieäc baéc vai traâu, coâng vieäc xong xuoâi khi nghe troáng leänh cuøng nhau ñoïc veø: Traâu ôi ta baûo traâu naøy Traâu ra ngoaøi ruoäng traâu caøy vôùi ta Traâu ñöøng ñi vaøo ñi ra Ñöôøng caøy khoâng thaúng thì ta thua ngöôøi

Ñoïc xong veø hai chaøng reå baét

HAØ NOÄI  41 ñaàu cuoäc thi taøi, neáu ai caøy thaúng khoâng leäch vai caøy vaø caøy nhanh thì ngöôøi ñoù thaéng. Khi caøy xong ñuû 4 ñöôøng caøy, thaùo vai traâu, quaán thieáu vaøo vai caøy phaûi troøn, chaéc khoâng tuoät vaø xoå thì luùc ñoù giaùm tröôøng, chuû theû môùi thoáng nhaát giô theû baùo ñieåm thi vaø thoâng baùo chuaån bò thi moân tieáp theo. Thi caâu eách laø thuù chôi tao nhaõ cuûa ngöôøi daân khi ñaát nöôùc thanh bình. Khi coâng vieäc nhaø noâng ñaõ nhaøn haï ngöôøi noâng daân ruû nhau ñi caâu eách, kieám caù ñeå caûi thieän cuoäc soáng. Hai chaøng reå vöøa chuaån bò trang phuïc ñeå thi caâu eách vöøa ñoïc veø: EÁch keâu vang khaép gaàn xa Anh tung moài ngoïc chaéc laø truùng ngay Caàn caâu vaø caû ñieáu caøy Moài hoa anh nhöû ñöôïc ngay coâ mình

Hai ngöôøi ñi caâu eách maëc quaàn aùo naâu, ñeo gioû beân hoâng, coù theâm ñieáu caøy vaø moài löûa baèng rôm, mang caàn caâu daøi, moài baèng ñoát mía. Hai ngöôøi ñoùng eách mang maët naï eách, quaàn aùo hoäi, ngoài thu lu trong moät voøng troøn ñònh saün coù baùn kính 50cm. Khi moät hoài troáng noåi leân baét ñaàu vaøo cuoäc thi thì hai ngöôøi caâu eách vöøa nhöû moài baèng caàn caâu vöøa ñoïc veø. Caùi caàn caâu truùc, caùi löôõi caâu vaøng Anh tuùm caàu ngoïc ñeå sang caàu roàng Ngöôøi ta caâu beå caâu soâng Coøn toâi caâu laáy con oâng chaùu baø

Khoaûng caùch töø ngöôøi caâu ñeán

eách laø 5m. Ngöôøi caâu eách tung moài ngoïc vaøo eách, tung ñi tung laïi, beân phaûi, beân traùi cuûa eách, con eách coù ñoäng taùc voà moài vaø vöøa voà moài vöøa ñoïc veø: Ñaàu gaø maù lôïn thì cheâ Laáy anh caâu eách ruû reâ ao beøo

Trong khi caâu, neáu eách nhoaøi ngöôøi voà moài ra khoûi voøng troøn coi nhö phaïm luaät, ngöôøi caâu eách khoâng ñöôïc tính ñieåm. Khi chaøng reå tung moài, eách toùm ñöôïc thì ngöôøi caâu eách vaùc con eách veà trình ban giaùm khaûo. Sau moät hoài ba tieáng troáng khoâng ai caâu ñöôïc eách thì coi nhö maát moät löôït caâu vaø sau ba löôït nhö vaäy neáu ai caâu ñöôïc eách ñuû 3 laàn maø khoâng phaïm luaät thì coi nhö thaéng cuoäc. Ban giaùm khaûo coâng boá ñieåm cuûa hai ngöôøi thi vaø chuaån bò moân tieáp theo laø thi choõng choù. Thi choïc choù laø moät troø chôi lyù thuù, töø ngaøn xöa oâng cha ta ñaõ bieát thöôûng thöùc vaên hoùa aåm thöïc cuûa laøng queâ vuøng ñoàng baèng Baéc boä. “Con choù khoùc ñöùng khoùc ngoài, meï ôi ñi chôï mua toâi ñoàng rieàng” hoaëc laø “Coïng rieàng choïc choù keâu to, ai ngöôøi thaéng cuoäc vuù mo ñöôïc vôøi”. Ñaây laø moät troø chôi daân gian ñoäc ñaùo vì rieàng vaø choù kî nhau cho neân khi con choù ngöûi thaáy muøi rieàng thì duø coù choïc ñeán ñaâu noù cuõng khoâng keâu, cho neân söï taøi tình trong troø chôi naøy laø phaûi duøng meïo môùi löøa cho con choù keâu. Duïng

42 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM cuï cho phaàn thi naøy laø moät chieác choõng baèng tre vaø ñaët moät chieác cuõi baèng tre leân treân ñoù, trong coù nhoát con choù. Ñaët hai chieác choõng nhö vaäy cho hai ngöôøi döï thi. Beân caïnh cuõi ñaët moät naém coïng rieàng duøng ñeå choïc choù. Döùt ba tieáng troáng hai chaøng reå troå taøi thi nhau duøng meïo ñeå choïc choù, beân caïnh laø hai ñaày tôù duøng troáng khaåu ñeå coå vuõ ñoäng vieân. Moân thi naøy thôøi gian khoâng qui ñònh maø chæ khi beân naøo choïc ñöôïc cho con choù keâu leân laø thaéng cuoäc vaø troø chôi keát thuùc. Ban giaùm khaûo coâng boá ngöôøi thaéng cuoäc vaø chuaån bò cho cuoäc thi tieáp theo laø thi baét chaïch trong chum. Baét chaïch trong chum laø chôi coå cuûa ngöôøi noâng daân, theå hieän söï kheùo leùo taøi tình cuûa hai chaøng reå laøm sao baét ñöôïc nhieàu chaïch trong ñieàu kieän khoù khaên nhaát. Duïng cuï duøng cho troø chôi naøy laø hai chieác chum baèng saønh vaø hai chieác huõ nhoû cuõng baèng saønh. Trong ñöïng ñaày nöôùc vaø thaû chaïch vaøo chieác chum to, coøn huõ duøng ñeå thaû chaïch ñaõ baét ñöôïc. Khi maãu baø caéc troáng ñoàng yù ñeå hai thò nöõ vaøo phuïc vuõ coå vuõ hai chaøng reå cuõng laø luùc troø chôi baét ñaàu. Hai thò nöõ khuaáy nöôùc trong chum nhaèm ñeå chaøng reå khoù baét ñöôïc chaïch. Nhöng chaøng reå khoâng vì theá maø khoâng baét ñöôïc chaïch, maø laïi thi nhau troå taøi baét ñeå daønh phaàn thaéng. Sau

3 hoài troáng thì cuoäc thi keát thuùc, ban giaùm khaûo cho ñieåm vaø coâng boá phaàn thaéng seõ thuoäc veà ai. Troø chôi baét chaïch trong chum ñaõ keát thuùc cuoäc thi taøi ñeå Maãu baø choïn ñöôïc reå hieàn. Sau boán voøng thi chuû khaûo giaùm tröôøng coâng boá keát quaû cho phe Baéc vaø phe Haäu. Beân naøo ñöôïc soá theû nhieàu hôn laø ngöôøi thaéng cuoäc. Theo leä ai thaéng cuoäc thì seõ ñöôïc maãu baø ban thöôûng vaø choïn laøm reå quí. Maãu baø ñöùng ra tuyeân boá: Thöa baø con traêm hoï Nay nhôø loäc trôøi vaïn nöôùc ban cho Ta truyeàn cho muoân daân haùt hoø Möøng nöõ töôùng coù phu theâ taøi gioûi

Maãu baø noùi vôùi hai con: Hai con, hai con haõy vaøo toå ñöôøng baùi taï Ñeå toå ñöôøng chöùng giaùm ñaïo phu theâ.

Daân laøng toå chöùc muùa haùt möøng cho ñoâi trai taøi gaùi saéc ñaõ neân duyeân. Leã hoäi keát thuùc ñeå laïi bao vaán vöông trong loøng ngöôøi döï hoäi, bôûi caùi chaát daân gian tröõ tình moäc maïc, bôûi nhöõng khuoân maët raïng rôõ cuûa nhöõng ngöôøi laøm neân chaát thô ñoù. Leã hoäi keùn reå laøng Ñöôøng Yeân laø dòp oân laïi truyeàn thoáng lòch söû, coá keát coäng ñoàng giuùp cho theá heä treû reøn luyeän söùc khoûe, yeâu lao ñoäng vaø töø ñaây noù khôi nguoàn chaûy cho ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa nhaân daân ta. Nguyeãn Thò Hoàng Haïnh

HAØ NOÄI  43

HOÄI CHUØA NAØNH Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñeåm Ñaëc ñieåm

: Phaät baø Phaùp Vaân : Töø moàng 4 ñeán moàng 6 thaùng 2 : Moàng 4 thaùng 2 : Xaõ Ninh Hieäp, huyeän Gia Laâm : Leã luïc cuùng, naâng caây phan

N

inh Hieäp, hay coøn goïi laø laøng Naønh vôùi chôï vaûi noåi tieáng, laø moät xaõ naèm ôû phía taû ngaïn soâng Ñuoáng. Töø Haø Noäi theo ñöôøng Haø Noäi-Laïng Sôn, qua caàu Ñuoáng ñeán gaàn caây soá 13 reõ phaûi, ñi theâm khoaûng 4 km laø ñeán Ninh Hieäp. Coøn neáu theo bôø ñeâ soâng Ñuoáng töø caàu Ñuoáng ñi theâm 2 km, roài reõ traùi theo moät bôø keânh qua xaõ Ñình Xuyeân cuõng tôùi Ninh Hieäp. Tröôùc ñaây Ninh Hieäp thuoäc xaõ Phuø Ninh, toång Haï Döông. Phuø Ninh bao goàm Ninh Hieäp, Ninh Giaøng, Hieäp Phuø, Coâng Ñình, Ñình Xuyeân, Teá Xuyeân vaø Haï Döông Thöôïng, Trung, Haï. Ninh Hieäp ngaøy nay thuoäc huyeän Gia Laâm, Haø Noäi, laø ñaát cuûa Ninh Hieäp, Hieäp Phuø vaø Ninh Giaøng tröôùc ñaây, nhöng haàu nhö khoâng coøn ranh giôùi cuûa ba xaõ nöõa. Ngöôøi daân trong vuøng quen goïi laø laøng Naønh. Chôï Naønh vaø chuøa Naønh ñeàu noåi tieáng moät vuøng. Tröôùc ñaây caû xaõ coù tôùi 7 ngoâi chuøa, 6 ngoâi ñình vaø hai nhaø töø vuõ

vôùi raát nhieàu ñoà teá khí, töôïng. Di tích coøn giöõ ñöôïc nguyeân veïn hôn caû laø chuøa Naønh vôùi leã hoäi haèng naêm ôû ñoù. Chuøa Naønh laø ngoâi chuøa traêm gian. Töông truyeàn laø moät trong boán chuøa coå ôû nöôùc ta: chuøa Daâu, chuøa Keo, chuøa Ñaäu, chuøa Naønh. Chuøa xaây theo hình chöõ coâng (工), nhöng tröôùc maët, hai beân vaø ñaèng sau laïi coøn nhöõng daõy nhaø lieân tieáp lieàn nhau chung quanh chuøa. Tröôùc chuøa laø moät saân roäng, coù coång raát lôùn. Ñoái dieän coång laø ao chuøa coù nhaø thuûy ñình duøng ñeå bieåu dieãn muùa roái nhö ôû ñeàn Gioùng. Song song vôùi daõy nhaø bao quanh chuøa ôû beân phaûi laø daõy nhaø toå, nôi thôø caùc vò ñaõ töøng coù coâng vôùi chuøa vaø nhöõng tu só ñöùc ñoä. Chuøa thôø ñöùc Phaät baø Phaùp Vaân, thöôøng goïi laø baø Naønh. Hoäi chuøa Naønh baét ñaàu vaøo toái moàng 4 thaùng 2 aâm lòch, nhöng daân laøng ñaõ ruïc ròch chuaån bò töø tröôùc ñoù, nhö treo côø trong vaø ngoaøi chuøa, tieáp ñoùn sö saõi caùc nôi vaø khaùch

44 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM thaäp phöông veà döï, chuaån bò teá leã, döïng phöôùn... Leã hoäi ñöôïc môû haèng naêm keùo daøi töø moàng 4 ñeán heát ngaøy moàng 6 thaùng 2. Nhöõng naêm toå chöùc lôùn goïi laø hoäi ñaïi vôùi phaïm vi roäng töø chuøa cho tôùi baõi Quang Buït (hay coøn goïi laø baõi Caây voâng) caùch chuøa khoaûng 200 meùt. Vaøo toái ngaøy moàng 4 thaùng 2, vieäc ñaàu tieân khi môû hoäi laø ñaùm röôùc höông hoa töø xoùm 6 vaø xoùm 7 trong laøng vaø töø nhaø toå leân chuøa. Ñeøn, neán, höông nghi nguùt thaáp thoaùng maøu saéc cuûa hoa laø moät ñaùm röôùc vöøa huyeàn bí vöøa sinh ñoäng: Caûnh chuøa nghi nguùt höông ñaêng Troáng chieâng nhoän nhòp, côø giaêng ngôïp trôøi.

Khi tieán daâng höông hoa thì ñaët vaøo giaù roài röôùc. Caùc cuï keát hoa thaønh ñaøi, khi röôùc ñi quanh caây phöôùn lôùn choân ôû giöõa saân chuøa, caùch ñi nhö troø xeáp chöõ raát ñeïp. Sau ñaùm röôùc laø buoåi giaûng baùng (giaûng möôøi ñieàu laønh, hay thaäp thieän, cuûa nhaø Phaät) khuyeân raên con ngöôøi laøm ñieàu thieän, traùnh ñieàu aùc. Saùng moàng 5 laø buoåi leã teá ñaàu tieân, ngöôøi taäp trung taïi chuøa raát ñoâng. Leã teá ñöôïc tieán haønh trang troïng döôùi söï ñieàu khieån cuûa ba oâng chuû teá, ñoù laø ba ngöôøi ñaïi dieän 3 thoân thay nhau, moãi khi vaøo hoäi ngöôøi ta choïn moät laàn. Vaøo nhöõng

ngaøy hoäi, ngaøy hai buoåi saùng toái ñeàu duøng troáng hieán ñeå cuùng leã, caùc nhaø sö laøm leã töôûng nieäm. Saùng moàng 5 laø ngaøy ñaïi leã cuûa caû laøng cuøng caùc nhaø sö. Sau khi teá leã xong, moïi ngöôøi röôùc giaù ngöï (kieäu) cuûa baø Phaùp Vaân töø chuøa ra ñaët taïi thaïch saøng (giöôøng ñaù). Ñoù laø moät taûng ñaù lôùn to nhö taám phaûn coù maùi che, naèm taïi baõi Caây voâng, ngay loái ñi gaàn UÛy ban nhaân daân xaõ ngaøy nay. Giaù ngöï yeân vò xong laø ñeán leã röôùc nöôùc töø gieáng chuøa Caû ñem ra thaïch saøng. Tieáp, laø leã keùo ngöïa. Ñoù laø con ngöïa goã to baèng ngöïa thaät, thöôøng ngaøy ñeå trong chuøa, nay ñöôïc trang trí raát ñeïp vaø röôùc ra baõi Caây voâng. Ñaùm röôùc do moät cuï giaø maëc aùo daøi chít khaên löôït daãn ñaàu vôùi 16 ngöôøi chia laøm hai haøng caàm daây keùo ngöïa. Ngaøy moàng 6 caùc cuï baø ñi khuyeán giaùo hoa taïi caùc nhaø trong laøng veà chuøa. Hoa ñem veà ñöôïc caùc cuï duøng kim chæ xaâu teát thaønh hai caây hoa hình khung troøn nhö caùi loàng. Buoåi chieàu hoa cuøng vôùi naêm thöù nöõa laøm thaønh luïc cuùng (hoa, höông, ñaêng, traø, quaû vaø thöïc) vaø ñöôïc röôùc töø nhaø toå ra saân chuøa, ñi voøng quanh caây phöôùn roài ñaët leân baøn phía ngoaøi Tam baûo ñeå laøm leã Luïc cuùng vaøo buoåi toái. Leã Luïc cuùng baét ñaàu baèng leã daâng hoa. Hai caây hoa do hai sö oâng maëc aùo caø sa trònh troïng daâng leân

HAØ NOÄI  45 Tam baûo baèng moät ñieäu muùa goïi laø muùa daâng hoa raát phöùc taïp vaø ñeïp maét. Trong aùnh saùng cuûa ñeøn, neán pha troän vôùi maøu saéc cuûa quaàn aùo ngöôøi döï leã vaø daân laøng, khoâng khí buoåi leã trôû neân vöøa trang nghieâm röïc rôõ vöøa huyeàn bí. Sau leã daâng hoa laø daâng höông, ñaêng, traø, quaû, thöïc cuõng ñöôïc tieán haønh rieâng, do ñoù leã Luïc cuùng keùo daøi cho tôùi khuya môùi xong. Ngoaøi nhöõng nghi leã röôùc saùch trong chuøa, vaøo dòp hoäi caû khu vöïc chung quanh ñoù cuõng trôû thaønh moät saân khaáu lôùn cho moïi ngöôøi döï hoäi, vôùi khoâng khí töng böøng, naùo nhieät. Nhieàu troø vui nhö ñaùnh vaät, côø ngöôøi, thi haùt, choïi gaø, bôi thuyeàn, toå toâm, roái nöôùc... thu huùt ñoâng ñaûo khaùch thaäp phöông. Ñaëc bieät ôû hoäi laøng Naønh laø troø naâng caây phan. Ñoù laø moät boù goàm khoaûng 60 caây tre ñeå nguyeân ñeán taän ngoïn, chæ roùc gai, ñöôïc buoäc laïi baèng taùm caùi ñai chaéc chaén vaø ñaët saün treân moät baõi roäng. Treân ngoïn cao nhaát cuûa boù tre buoäc moät laù côø ñoû. Goác phan laø moät hoá ñöôïc ñaøo

saün saâu khoaûng moät meùt. Troø naâng caây phan ñöôïc tieán haønh bôûi vaøi chuïc trai ñinh quaàn traéng aùo thaâm, thaét löng chaïy gaäy, chít khaên ñaàu rìu, tay caàm moät gaäy tre daøi hôn moät meùt, coù chaïc nhoâ ra nhö gaäy ñaùnh pheát. Hoï ñöùng chung quanh caây phan vaø khi coù hieäu leänh thì phaûi hôïp söùc naâng boù tre lôùn aáy chuyeån loït vaøo hoá. Sau ñoù nhöõng ngöôøi naøy phaûi duøng gaäy ñaûo caây phan xoay theo voøng töø ñoâng sang taây sao cho laù côø treân ngoïn phan phaûi luoân bay, caây phan ñaûo ñeàu maø khoâng ñoå tröôùc söï coå vuõ cuoàng nhieät cuûa daân laøng vaø khaùch xem hoäi, cuøng tieáng troáng chieâng, thanh la vaø reo hoø cuûa nhöõng ngöôøi tham gia. Ñaây laø moät troø dieãn raát haáp daãn vaø reøn luyeän söùc khoûe cuõng nhö taøi kheùo leùo ñoàng boä cuûa nhöõng ngöôøi tham gia, ñoàng thôøi cuõng ñoøi hoûi söï ñoaøn keát vaø ñoàng taâm hieäp löïc cuûa moïi ngöôøi, vaø vì theá raát loâi cuoán ngöôøi xem. Hoäi keát thuùc baèng leã daâng höông töï do vaøo ñeâm moàng 6. Leâ Hoàng Lyù

46 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN ÑOÀNG NHAÂN Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Hai Baø Tröng : Moàng 3 ñeán moàng 6 thaùng 2 : Moàng 5 thaùng 2 : Ñeàn Ñoàng Nhaân, phoá Ñoã Ngoïc Du, quaän Hai Baø Tröng : - Röôùc vaø taém töôïng giöõa soâng Hoàng - Muùa ñeøn

Ñ

eàn Ñoàng Nhaân xaây döïng naêm 1160. Theo huyeàn tích, ñeâm moàng 6 thaùng 2 naêm aáy coù hai pho töôïng Hai Baø Tröng baèng ñaù troâi theo doøng soâng Hoàng daït vaøo bôø, toûa saùng baõi Ñoàng Nhaân. Thaáy ñieàm laï, daân laøng laøm leã röôùc töôïng veà thôø. Vua Lyù Anh Toâng bieát chuyeän lieàn truyeàn laäp ñeàn thôø taïi choã. Töø ñoù thaønh leä, cöù vaøo dòp naøy haèng naêm laøng môû hoäi. Naêm 1819, baõi soâng lôû, ñeàn chuyeån veà Sôû Voõ (Giaûng Voõ ñöôøng thôøi Leâ), thoân Hoaøng Vieân, nay thuoäc phöôøng Ñoàng Nhaân, quaän Hai Baø Tröng, Haø Noäi. Töø trung taâm thuû ñoâ laø Hoà Hoaøn Kieám, theo ñöôøng Traøng Tieàn tôùi cöûa Nhaø haùt Lôùn thaønh phoá, reõ qua phoá Phan Chu Trinh ñi thaúng tôùi ngaõ naêm Loø Ñuùc. Theo ñöôøng Loø Ñuùc tôùi ñöôøng Nguyeãn Coâng Tröù, reõ tay phaûi 100 meùt, du khaùch gaëp ngaõ ba Nguyeãn Coâng Tröù vaø phoá Ñoã Ngoïc Du, ñi theo phoá Ñoã Ngoïc Du laø tôùi ñeàn. Hoäi ñeàn Ñoàng Nhaân keùo daøi 4 ngaøy, töø moàng 3 tôùi moàng 6 thaùng hai.

Ngaøy moàng 3: Leã môû cöûa ñeàn, thaép höông. Ngaøy moàng 5: Chính hoäi, coù leã taém töôïng, teá vaø muùa ñeøn. Töø sôùm moàng 5, chuû leã cuøng caùc chöùc saéc, boâ laõo ñaõ teà töïu ñoâng ñuû. Caùc chaân kieäu, chaân côø, ngöôøi vaùc loïng vaø phöôøng nhaïc ñaày ñuû. Ñaùm röôùc thaùnh giaù cöû haønh uy nghi töø ñeàn ra soâng Hoàng. Tôùi bôø soâng, thaùnh giaù ñöôïc khieâng xuoáng thuyeàn, coù chuû leã, cuï töø vaø maáy chöùc saéc, boâ laõo ñi theo. Tôùi giöõa doøng nöôùc saïch, caùc cuï taém töôïng. Xong, thuyeàn röôùc töôïng trôû veà. Suoát doïc ñöôøng ñaùm röôùc dieãu qua, caùc thoân ñeàu ñaët höông aùn baùi voïng tôùi ñeàn. Khi thaùnh giaù yeân vò roài, cuoäc teá baét ñaàu. Nhöõng naêm luùa maù ñöôïc muøa, laøng choïn caùc baø, caùc vò ñeå teá nöõ quan theo chuaån möïc ñaïo ñöùc vaø khoâng tang cheá. Leã muïc ñaëc saéc, töôi vui nhaát cuûa hoäi Ñoàng Nhaân laø muùa ñeøn thôø. Toáp muùa ñeøn goàm töø 10 ñeán 12 ngöôøi ñeàu laø caùc coâ gaùi tuoåi thanh xuaân, xinh ñeïp, taàm voùc nhö nhau, meàm maïi vaø ñaõ taäp luyeän chu ñaùo.

HAØ NOÄI  47 Nöõ vuõ coâng maëc aùo daøi ñen, quaàn hoàng, thaét löng ñoû ngoaøi aùo, buoäc nuùt caïnh söôøn, ñaàu chít khaên luïa. Ñeøn laø nhöõng chieác ñaøi baèng goã nhoû, daùn hoa giaáy maøu boïc quanh. Moät ngoïn neán thaép saùng caém giöõa loøng ñaøi. Moãi ngöôøi caàm hai ñeøn ôû hai tay, xeáp haøng ñoâi tröôùc höông aùn. Ñieäu muùa uyeån chuyeån, böôùc leân xuoáng, ñan cheùo, luùc chaäp moät, luùc taùch haøng ñoâi theo tieáng troáng côm baäp buøng nhòp nhaøng cuûa “con ñó ñaùnh boàng” daãn ñaàu. Ñó ñaùnh boàng laø moät vuõ coâng gioûi, nam ñoùng giaû nöõ, ñieàu khieån cuoäc trình dieãn ngheä thuaät. Nhaân vaät naøy maëc aùo the, quaàn traéng, khaên löôït, thaét löng xanh, buoäc muùi beân söôøn, ñeo ngang löng chieác troáng côm baèng nhöõng daûi luïa nhieàu maøu quaøng qua coå. Sau löng caém 2 hoaëc 4 laù côø ñuoâi nheo nhoû, vöøa ñi vöøa uoán eùo, vöøa laáy hai tay voã vaøo 2 maët troáng,

taïo neân aâm thanh “baäp buøng” giöõ nhòp cho ñoaøn muùa. Cuøng luùc aáy, nhaân daân - nhaát laø caùc baø - ñöùng saùt buïc cöûa ñeàn böôùc vaøo höông aùn vaùi leã. Ngaøy moàng 6 giaõ ñaùm, coù teá vaø leã daâng höông keát thuùc. Nhöõng naêm gaàn ñaây, vaøo dòp hoäi chính quyeàn phöôøng Ñoàng Nhaân vaø quaän Hai Baø Tröng ñeàu toå chöùc raát long troïng vaø vui veû. Ñaây cuõng laø dòp quaän toå chöùc luoân ngaøy Vaên hoùa theå thao hay Hoäi khoûe Phuø Ñoång cho hoïc sinh caùc tröôøng phoå thoâng treân ñòa baøn quaän. Do ñoù, Hoäi ñeàn Ñoàng Nhaân trôû thaønh moät sinh hoaït vaên hoùa haáp daãn vaø phong phuù ñoái vôùi nhaân daân, ñaëc bieät laø thanh nieân nam nöõ Haø Noäi. Leâ Trung Vuõ

HOÄI THI NAÁU CÔM LÖÔNG QUY Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

L

: 3 vò thaùnh laø anh em sinh ba: oâng Thoáng, oâng Duy, oâng Giang, coù coâng theo phoø thaùnh Gioùng : Moàng 5 ñeán moàng 6 thaùng 2 : Xaõ Xuaân Noäi, huyeän Ñoâng Anh : - Nam giôùi, vöøa ñi vöøa naáu côm - Thi naém côm

aøng Löông Quy, xaõ Xuaân Noäi, huyeän Ñoâng Anh laø moät laøng coå naèm trong khu vöïc gaàn Loa Thaønh xöa. Töø Haø Noäi, qua caàu Chöông Döông, theo ñöôøng quoác loä soá 1 ñeán thò traán Ñoâng Anh, reõ tay phaûi ñi khoaûng saùu

caây soá nöõa, du khaùch tôùi laøng. Hoäi laøng xöa thöôøng keùo daøi naêm saùu ngaøy, nhöng nay chæ môû 2 ngaøy, vaøo moàng 5 vaø moàng 6 thaùng hai. Thaønh hoaøng laøng laø ba vò thaùnh: oâng Thoáng, oâng Duy vaø oâng Giang. Tuïc truyeàn raèng hoï anh em sinh

48 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ba trong moät nhaø, ñaõ coù coâng cuøng thaùnh Gioùng ñaùnh ñuoåi giaëc AÂn vaø ñöôïc vua Huøng troïng thöôûng. Sau ñoù ñöôïc daân laøng toân laøm nhöõng vò thaàn baûo meänh cho mình. Vaøo dòp hoäi coù nhieàu tuïc leä nhö yeán laõo, vaät leøo, haùt cheøo trong ñình, teá leã coù muùa boàng, vaø ñaëc bieät laø tuïc naáu côm thi vaøo ngaøy moàng 6. Tuïc naøy nhaéc nhôû söï tích reøn luyeän quaân só cuûa ba vò töôùng trong thôøi gian tham gia ñaùnh giaëc. Saùng moàng 6, sau khi teá leã vaø muùa boàng keát thuùc laø tôùi cuoäc thi naáu côm voâ cuøng naùo nhieät vaø ñoäc ñaùo. Cuoäc thi dieãn ra taïi saân ñình laøng trong moät voøng troøn coù ñöôøng kính khoaûng 9 - 10m. Ngöôøi döï thi goàm toaøn trai traùng cuûa caùc giaùp tham gia. Laøng coù boán giaùp laø Ñoâng, Taây, Nam, Baéc. Moãi giaùp cöû ra hôn moät chuïc trai traùng treû khoûe, kheùo leùo vaø nhanh nheïn ñeå döï thi. Daân laøng vaø khaùch thaäp phöông vaây quanh thaønh moät voøng troøn theo doõi vaø coå vuõ raát noàng nhieät. Cuoäc thi chia thaønh baûy giai ñoaïn nhö sau: 1. THI BOÅ CAU TEÂM TRAÀU

Vieäc naøy coù veû khoâng lieân quan ñeán thi naáu côm, nhöng noù laïi ñöôïc xeáp vaøo ñaàu cuoäc thi. Boán giaùp cöû moãi giaùp hai coâ gaùi ñoàng trinh xinh ñeïp, kheùo tay, maëc quaàn aùo ngaøy hoäi vaøo tham döï. Ngoaøi hai coâ, moãi giaùp coøn ñöôïc cöû theâm moät ngöôøi phuï nöõ ñöùng tuoåi vôùi tö caùch

nhö ngöôøi höôùng daãn. Ngöôøi ñaøn baø naøy coù quyeàn chæ baûo nhöng khoâng ñöôïc tröïc tieáp tham gia. Taát caû nhöõng ngöôøi döï thi ñöùng xeáp haøng doïc theo töøng giaùp tröôùc baøn ban giaùm khaûo taïi cöûa ñình, maët höôùng thaúng vaøo trong ñình ñoàng thôøi ñoái dieän vôùi ban giaùm khaûo. Ban naøy goàm caùc vò chöùc saéc cuøng caùc cuï cao tuoåi, coù kinh nghieäm vaø hieåu bieát luaät tuïc cuûa laøng. Boán ñóa traàu, cau ñöôïc xeáp ngay ngaén treân baøn. Sau moät traøng phaùo noå roøn raõ baùo hieäu cuoäc thi baét ñaàu, nhöõng ngöôøi döï thi ñeán baøn ban giaùm khaûo. Hoï cuøng ñoàng loaït höôùng vaøo ñình leã thaùnh vaø nhaän traàu cau ñi veà choã qui ñònh cuûa giaùp mình. Vò trí caùc giaùp ñöôïc ñaët theo teân goïi cuûa giaùp vaø taïi ñoù ngöôøi ta keâ moät chieác baøn treân coù che moät chieác loïng to ñeå ngöôøi xem ñöùng töø xa coù theå nhaän bieát. Thôøi gian qui ñònh cho thi boå cau teâm traàu khoaûng hai möôi phuùt. Yeâu caàu laø quaû cau phaûi ñöôïc boå ra laøm ba, sao cho ba phaàn thaät baèng nhau – ñieàu naøy quan troïng nhaát – vaø haït khoâng ñöôïc long khoûi cuøi cau. Traàu teâm thaät kheùo, mieáng beû vaø cuoán thaät ñeïp, hình caùnh phöôïng, ñaët treân ñóa oâm laáy ba mieáng cau. Ban giaùm khaûo nhieàu khi phaûi duøng tôùi caân tieåu ly ñeå xaùc ñònh xem ba mieáng cau coù ñeàu nhau khoâng maø quyeát ñònh giaûi. Giaùp naøo xong tröôùc, cau ñeàu mieáng, traàu teâm ñeïp thì ñöôïc giaûi. Ñieàu thuù vò laø trong luùc caùc coâ gaùi

HAØ NOÄI  49 boå cau teâm traàu thì haøng traêm con maét ñoå doàn vaøo hai coâ. Hoï theo doõi töøng ly töøng tí ñeå nhaéc nhôû, chæ daãn, song ñoàng thôøi cuõng ñeå bình phaåm, keùn choïn taøi saéc cuûa caùc coâ. Ñoù cuõng laø dòp ñeå caùc chaøng trai chöa vôï choïn baïn traêm naêm vaø gia ñình coù dòp tìm hieåu ngöôøi con daâu töông lai. 2. THI CHAÏY THEÛ

Sau cuoäc thi teâm traàu laø thi chaïy theû. Chaïy theû laø chaïy ñi laáy theû veà noäp cho ban giaùm khaûo. Moãi giaùp cöû moät thanh nieân khoûe maïnh, nhanh nheïn tham gia. Boán chaøng trai cuûa boán giaùp xeáp haøng ngang tröôùc maët ban giaùm khaûo. Sau khi döùt moät hoài ba tieáng troáng thì nhanh choùng höôùng vaøo ñình leã ba leã vaø quay ngoaét laïi chaïy thaúng veà höôùng tröôùc cöûa ñình. Caùch xa khoaûng moät caây soá, daân laøng ñaõ cöû ngöôøi caàm boán taám theû ñöùng ñôïi saün. Töông truyeàn xöa kia nôi aáy coù moät ngoâi mieáu khoâng roõ thôø ai. Theû laø moät thanh tre daøi khoaûng 20 cm, roäng 3 cm, ñöôïc daùn giaáy hoàng chung quanh treân, coù ghi chöõ nhaát, nhò, tam, töù (chöõ Nho). Nhöõng ngöôøi chaïy theû phaûi chaïy qua thöûa ruoäng maáp moâ vì ñaõ caøy ñang ñeå aûi. Trôøi thaùng hai se laïnh, ñaát caøy maáp moâ, ngöôøi chaïy chaân traàn, neáu khoâng kheùo leùo seõ ngaõ vaáp, maát toác ñoä. Daân laøng reo hoø coå vuõ, troáng ñaùnh doàn daäp, thoâi thuùc. Nhieàu trai traùng trong giaùp

chaïy theo ñeå coå vuõ ngöôøi cuûa giaùp mình. Khoâng khí thaät nhoän nhòp, soâi noåi. Khi chaïy ñeán nôi, ngöôøi thi phaûi coá nhaët theû thöù baäc cao roài laäp töùc quay ñaàu chaïy veà ñình, noäp theû cho ban giaùm khaûo trong tieáng reo hoø coå vuõ cuûa toaøn theå daân laøng. Sau ñoù, chaøng höôùng vaøo ñình cuùi laïy thaùnh ba laàn. Chaøng ñöôïc ñöa ngay veà vò trí cuûa giaùp mình trong söï taùn thöôûng vaø chaêm soùc cuûa caû giaùp. Trôøi laïnh maø nhöõng chaøng trai ñeàu öôùt ñaãm moà hoâi, moïi ngöôøi xuùm vaøo lau, quaït, saên soùc anh ta nhö moät anh huøng. Do muoán nhanh chaân hôn ngöôøi khaùc cho neân coù ngöôøi leã khoâng ñuû ba laàn tröôùc khi chaïy, hoaëc voäi vaõ quaù maø leã khoâng nghieâm chænh, taát caû caùc loãi aáy ñeàu ñöôïc ban giaùm khaûo theo doõi kyõ ñeå tính ñieåm. 3. THI KEÙO NÖÔÙC

Tieáp theo laø thi keùo nöôùc. Ñòa ñieåm laáy nöôùc ôû gaàn saân ñình hôn. Ñoù laø gieáng nöôùc uoáng cuûa laøng. Gaàu muùc nöôùc laø moät caùi noài goám moûng buoäc daây chung quanh. Boán caùi noài goám ñöôïc ñeå saün treân chieác chieáu tröôùc baøn ban giaùm khaûo. Boán chaøng trai khaùc ñöôïc cöû ra, ñöùng tröôùc chieáu. Sau moät hoài ba tieáng troáng, taát caû cuøng leã ba leã roài voà laáy noài chaïy nhö bay veà phía gieáng nöôùc. Ñoù laø nhöõng noài ñaát nung cho neân khi thaû xuoáng nöôùc noù troøng traønh raát khoù laáy nöôùc vaøo. Hôn theá nöõa, khi laéc vaø keùo leân neáu

50 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM khoâng thaän troïng seõ bò va ñaäp maø vôõ. Khoù hôn nöõa laø khi vöøa caàm noài nöôùc ñaày vöøa chaïy phaûi laøm sao vöøa nhìn ñöôøng ñeå khoâng vaáp ngaõ, giöõ noài cho chaéc vaø thaêng baèng ñeå khoâng saùnh nöôùc ra ngoaøi vaø noài khoâng rôi. Ñoù quaû thöïc laø nhöõng ñoøi hoûi heát söùc cao ñoái vôùi ngöôøi döï thi. Ngöôøi naøo khoâng kheùo leùo vaø nhanh nheïn thì hoaëc laø vôõ noài hoaëc laø veà sau cuøng. Ai veà tröôùc vôùi chieác noài nhieàu nöôùc nhaát quaû laø moät kyø coâng vaø ñöôïc daân laøng chaøo ñoùn nhieät lieät, haøng giaùp sung söôùng töï haøo veà ngöôøi cuûa giaùp mình. Vì theá ngöôøi ta reo hoø, coå vuõ nhöng cuõng luoân luoân nhaéc nhôû chaøng trai trong luùc thi. Noài nöôùc veà ñaàu tieân ñöôïc ñaët treân baøn ban giaùm khaûo trong tieáng troáng thuùc doàn daäp hoøa cuøng tieáng troáng khaåu cuûa caùc giaùp coå vuõ caøng laøm cho cuoäc thi theâm naùo nhieät. Chaøng trai sau khi trao nöôùc cho ban giaùm khaûo roài höôùng vaøo ñình leã ba leã vaø quay veà vò trí cuûa giaùp mình. 4. THI XAY THOÙC, GIAÕ GAÏO

Caùc giaùp chuaån bò saün chaøy, coái, nia, daàn, saøng ñaët tröôùc maët baøn ban giaùm khaûo. Nhöõng thöù naøy ñeàu coù kieåu daùng vaø kích thöôùc gioáng nhau. Sau khi ñöôïc ban giaùm khaûo xem xeùt kyõ, caùc giaùp chuyeån nhöõng duïng cuï aáy veà vò trí cuûa giaùp mình. Trong quaù trình thi, ban giaùm khaûo theo doõi raát caån thaän, traùnh tình traïng gian doái hay coù nhöõng sai phaïm khaùc.

Cuoäc thi naøy moãi giaùp cöû ra boán trai ñinh. Khi taát caû ñaõ saün saøng, ban toå chöùc ñaët treân chieáu tröôùc baøn ban giaùm khaûo boán giaù thoùc, moãi giaù khoaûng naêm caân. Caùc chaøng trai xeáp haøng tröôùc caùc giaù thoùc, moät hoài ba tieáng troáng vang leân. Döùt tieáng troáng cuoái cuøng, taát caû cuøng laïy ba laïy vaø chuyeån nhanh giaù thoùc veà khu vöïc cuûa giaùp mình. Laäp töùc ngöôøi ta ñoå thoùc vaøo coái. Hai chaøng trai lieân tuïc thay nhau giaõ baèng chaøy tay. Trong khi ñoù hai ngöôøi kia chuaån bò daàn, saøng vaø che chaén chung quanh cho thoùc khoûi tung ra ngoaøi coái. Tuøy theo kyõ thuaät vaø söï tính toaùn cuûa töøng nhoùm maø hoï chia thoùc ra giaõ laøm moät hay hai laàn. Neáu laø hai laàn thì trong luùc hai ngöôøi giaõ coái thöù hai, hai ngöôøi coøn laïi tieán haønh saøng, saåy thoùc vöøa giaõ. Tieáng troáng to, troáng khaåu, tuø vaø cuøng tieáng phaùo, tieáng ngöôøi reo hoø, nhaéc nhôû raát soâi ñoäng. Nhöõng ngöôøi döï thi phaûi bieát tính toaùn moät caùch hôïp lyù vaø bình tónh trong luùc laøm neáu khoâng seõ bò rôi vaõi hoaëc coù nhöõng ñoäng taùc thöøa, gaây chaäm treã cho coâng vieäc. Giaùp naøo xong ñem gaïo ñeán noäp leân ban giaùm khaûo. Tieâu chuaån ñöôïc giaûi laø xong tröôùc veà thôøi gian, gaïo khoâng naùt, saïch traáu, caùm, thoùc vaø saïn, ñoàng thôøi phaûi ñuû caân laïng qui ñònh. Giaùp

HAØ NOÄI  51 naøo xong tröôùc maø ñaït ñöôïc caû caùc tieâu chuaån treân laø thaéng cuoäc. Neáu ngöôøi döï thi khoâng tính toaùn caùc ñoäng taùc cuõng nhö saép xeáp thaät hôïp lyù vaø haønh ñoäng kheùo leùo thì raát khoù ñoaït giaûi. 5. THI KEÙO LÖÛA Sau khi giaõ gaïo laø keùo löûa. Moãi giaùp cöû ba thanh nieân khoûe maïnh, coù kyõ thuaät ñeå döï thi. Duïng cuï keùo löûa laø moät thanh giang ñöôïc buoäc tay caàm ôû hai ñaàu, moät ñoaïn goã hoaëc tre khoâ, rôm vaø buøi nhuøi. Nhöõng thöù ñoù cuûa moãi giaùp cuõng ñöôïc taäp trung treân chieáu tröôùc maët ban giaùm khaûo. Sau khi duïng cuï ñöôïc kieåm tra ñaày ñuû, nhöõng thí sinh ñöùng tröôùc chieáu ñôïi. Döùt hoài troáng leänh, hoï voäi vaõ caàm caùc vaät duïng aáy chaïy nhanh veà vò trí giaùp mình. Moät ngöôøi ñaët ngay rôm vaø buøi nhuøi xuoáng ñaát. Ngöôøi thöù hai caàm thanh goã ñeø leân buøi nhuøi vaø rôm, ñoàng thôøi anh ta luoàn thanh giang xuoáng döôùi thanh goã, laáy chaân ñeø leân thanh goã ñoù vaø baét ñaàu duøng tay caàm hai ñaàu thanh giang keùo qua keùo laïi nhanh vaø maïnh. Ngöôøi ñaët rôm vaø buøi nhuøi luùc naøy ngoài tröôùc maët ngöôøi keùo, vöøa vun rôm vaø buøi nhuøi chung quanh thanh goã ñeå höùng tia löûa phaùt ra. Ngöôøi thöù ba oâm chaët ngang löng ngöôøi keùo löûa ñeå giöõ cho anh ta thaêng baèng vaø taäp trung söùc löïc keùo löûa. Tuø vaø, troáng, phaùo noå naùo nhieät

caû moät vuøng. Tieáng ngöôøi haøng giaùp nhaéc nhôû gaøo theùt coå vuõ voâ cuøng haêng haùi. Khi löûa beùn, chaøng trai ngoài tröôùc maët ngöôøi keùo löûa phaûi nhanh nheïn vun buøi nhuøi vaø rôm sao cho löûa mau beùn ñoàng thôøi phaûi löïa chieàu maø thoåi lieân tuïc cho löûa choùng boác thaønh ngoïn. Khoùi buïi muø mòt caû moät goùc saân, moà hoâi nheã nhaïi treân khuoân maët ñoû böøng cuûa caùc chaøng trai, song moïi ngöôøi ñeàu hôùn hôû vaø heát söùc vui veû. Khoâng khí cuoäc thi moãi luùc caøng haáp daãn vaø naùo nhieät. Tieáng oàn aøo, tieáng reo hoø cuøng ñuû moïi aâm thanh khaùc laøm ngöôøi xem töø khaép caùc ngaû doàn daäp veà, vì caøng veà cuoái caøng vui vaø quyeát lieät. Caû caùi saân ñình roäng lôùn, nay ñaõ trôû neân quaù chaät choäi bôûi soá löôïng khaùn giaû ngaøy moät ñoâng keùo tôùi chen chaân nhau. Ai keùo ñöôïc löûa chaùy tröôùc thì mang ra trình ban giaùm khaûo, giaùp aáy seõ thaéng cuoäc. 6. THI BAÉT GAØ VAØ THÒT GAØ Tieáp theo laø thi baét gaø vaø thòt gaø. Ñaây laø moät cuoäc thi ñoäc ñaùo vaø ñaày höùng thuù. Moät ngöôøi trong ban toå chöùc caàm chieác loàng trong ñoù coù boán con gaø böôùc ra khoûi voøng ngöôøi trong saân, ñi veà phía haøng caây cuoái saân ñình. Anh ta caàm loàng gaø vaø treøo leân moät caây cao. Sau khi tìm ñöôïc moät vò trí ôû löng chöøng caây, anh ta ôû ñoù ñôïi leänh. Döôùi goác caây, moãi giaùp ñöôïc cöû boán hoaëc naêm

52 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM thanh nieân ñöùng ñoùn baét gaø. Ngöôøi xem vaây quanh nhöõng ngöôøi döï thi. Khi taát caû ñaõ saün saøng, tieáng troáng leänh töø trong ñình phaùt ra, ngöôøi giöõ loàng gaø treân caây lieàn môû naép thaû boán con gaø xuoáng. Töø treân cao rôi xuoáng, nhöõng con gaø vöøa coù löïc bay, laïi vöøa thaáy ñaùm ñoâng ngöôøi oàn aøo neân sôï bay töù tung. Caùc chaøng trai xoâng vaøo baét gaø. Tieáng hoø heùt, tieáng chaân chaïy, troáng thuùc caøng laøm gaø sôï haõi vaø coá söùc ñeå thoaùt. Boán con gaø ñeàu to khoûe, tröôùc caûnh cuoàng nhieät cuûa ngöôøi caøng hoát hoaûng chaïy taùn loaïn, gaây khoù khaên cho ngöôøi baét. Ngöôøi cuûa töøng giaùp phaûi chia nhau saên ñoùn, chaïy ñuoåi raát vaát vaû. Giaùp naøo baét ñöôïc gaø lieàn nhanh choùng ñem veà vò trí cuûa giaùp mình vaø lo vieäc naáu nöôùc, laøm loâng. Caùc chaøng trai duøng maûnh nöùa saéc caét tieát vaø moå gaø. Caét tieát xong phaûi nhuùng tieát vaøo nöôùc soâi vaø ñöa leân baøn thôø thaùnh keá baøn ban giaùm khaûo. Caùc chaøng trai ra tay laøm thòt gaø trong tieáng reo hoø khích leä vaø chæ daãn cuûa haøng giaùp. Gaø thòt phaûi ñöôïc laøm loâng thaät saïch, luoäc khoâng quaù chín, khoâng bò troùc da. Veát moå gaø khoâng ñöôïc quaù to vaø naùt. Luoäc chín roài gaø ñöôïc xeáp leân ñóa thaät kheùo, hai caùnh cong leân, ñaàu höôùng leân baøn ban giaùm khaûo. Sau khi chaám xong gaø ñöôïc ñem baøy leân baøn thôø leã thaùnh. Giaùp naøo xong tröôùc maø ñaït caùc tieâu chuaån ñaõ ñònh thì ñoaït giaûi nhaát.

7. THI NAÁU CÔM

Cuoái cuøng laø thi naáu côm. Cuõng nhö caùc laàn tröôùc, laàn naøy moãi giaùp cöû ra ba hoaëc boán ngöôøi. Nhöõng ngöôøi naøy vaãn laø caùc chaøng trai chöù khoâng phaûi caùc coâ gaùi. Hoï ñöùng xeáp haøng tröôùc ban giaùm khaûo chôø ñôïi. Tröôùc maët hoï laø boán chieác noài ñaët treân chieáu, ñaõ ñöôïc buoäc saün quanh mieäng moät tay caàm baèng tre töôi ñeå khi ñun khoûi bò chaùy. Ngoaøi ra, phaàn bao quanh noài cuûa ñoaïn tre töôi aáy coøn ñöôïc boïc theâm moät lôùp beï chuoái töôi ñeå ñaûm baûo khoâng beùn löûa. ÔÛ vò trí cuûa moãi giaùp, ngöôøi ta ñaõ chuaån bò saün hai boù nöùa khoâ laøm ñuoác. Gaïo ñeå saün trong noài. Döùt moät hoài ba tieáng troáng, caùc chaøng trai nhanh choùng höôùng vaøo ñình cuùi laïy ba laïy roài caàm noài chaïy veà vò trí cuûa giaùp mình. Hoï khaån tröông vo gaïo vaø chaâm ñuoác, baét ñaàu naáu. Khi naáu khoâng ñöôïc ñöùng yeân taïi choã maø phaûi vöøa ñi vöøa naáu. Ngöôøi caàm noài coù theå ñi giöõa, hai ngöôøi caàm ñuoác chaùy ñoát döôùi ñaùy noài ñi hai beân. Cuõng coù theå ngöôøi caàm noài ñi tröôùc, höôùng veà hai ngöôøi caàm ñuoác vaø ñi giaät luøi, hai ngöôøi caàm ñuoác thay phieân nhau ñoát döôùi ñaùy noài cho côm mau soâi. Choïn caùch naøo cho thuaän tieän laø tuøy theo söï tính toaùn cuûa ngöôøi döï thi. Ñieàu baét buoäc laø phaûi ñi lieân tuïc khoâng döøng laïi, vaø ñi theo voøng troøn ngöôïc chieàu kim

HAØ NOÄI  53 ñoàng hoà. Moïi vieäc nhö gheá (ñaûo) côm, söûa vung... ñeàu phaûi vöøa ñi vöøa laøm, khoâng ñöôïc döøng laïi. Ai döøng laïi seõ bò baét loãi. Khi côm chín môùi ñöôïc döøng laïi, vôùt ra moät taám vaûi öôùt vaø naém sao cho thaät chaéc, troøn vaø mòn roài noäp cho ban giaùm khaûo. Côm chaám xong ñöôïc daâng leân baøn thôø thaùnh. Côm phaûi deûo, saïch vaø chín. Nhaõo, naùt hay soáng laø bò loaïi ngay. Ñieàu khoù ôû ñaây laø khi côm soâi laøm sao vöøa ñi vöøa ñaûo côm maø khoâng laøm ñoå côm, ñoå nöôùc, vaø taøn löûa, tro than khoâng bay vaøo. Ngöôøi caàm noài khoù giöõ cho noài thaêng baèng trong ñoäng taùc vöøa caàm, vöøa ñi vì moûi tay. Ngöôøi ñaûo côm thì phaûi chòu söùc noùng cuûa löûa ñuoác taùp vaøo ngöôøi, vaøo tay, khoâng kheùo seõ luùng tuùng maø laøm ñoå côm. Ngöôøi caàm ñuoác phaûi laøm sao giöõ caû boù ñuoác daøi to, ñieàu khieån cho löûa chaùy

ñuùng döôùi noài, luùc caàn to, luùc phaûi nhoû ñeå nöôùc khoâng traøo ra laøm taét ñuoác hoûng côm. Ñuoác boù khoâng kheùo taøn ñuoác seõ rôi vaøo noài hoaëc löûa chaùy quaù to laøm kheâ vaø chaùy côm... Phaûi noùi ñaây laø giai ñoaïn quyeát ñònh vaø coù voâ vaøn khoù khaên, ñoøi hoûi nhöõng ngöôøi döï thi phaûi heát söùc kheùo leùo vaø coù kyõ thuaät ñoàng boä. Thieáu nhöõng caùi ñoù seõ khoù maø thaønh coâng ñöôïc. Sau khi chaám taát caû baûy laàn thi, ban giaùm khaûo coäng ñieåm vaø tuyeân boá keát quaû cho caùc giaùp. Giaûi khoâng lôùn nhöng coù yù nghóa raát quan troïng. Ñoù laø nieàm töï haøo cuûa caû giaùp vaø ngöôøi ta tin laø seõ mang laïi söï thònh vöôïng trong caû naêm cho toaøn giaùp. Khoûi phaûi noùi laø ngöôøi ñöôïc giaûi sung söôùng ñeán nhöôøng naøo! Leâ Hoàng Lyù

HOÄI ÑÌNH VAÏN PHUÙC Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Linh Lang, Maãu Thieân Tieân Lyù Hueä Toâng : 32 Ñoäi Caán, quaän Ba Ñình : Moàng 9 thaùng 2 vaø 20 thaùng 8 : Moàng 9 thaùng 2 : Röôùc, muùa troáng, cöôùp luïa ñoû

Thuû leä, Coáng Vò laø naêm Höõu Tieäp, Vaïn Baûo, Coáng An, Ngoïc Haø.

T

(Ca dao)

raïi Vaïn Baûo sau ñoåi laø traïi Vaïn Phuùc, coù ñình haøng toång cuûa khu Thaäp tam traïi. Vaïn Phuùc coù boán xoùm töông ñöông boán

giaùp: giaùp Thöôïng, giaùp Haï, giaùp Trung, giaùp Nam. Laøng roäng, ñaát ñai nhieàu song laïi keït vaøo hai daûi hoà. Hoà lôùn quen goïi laø ñaàm Caây Kheá vaø hoà nhoû quen goïi laø hoà Tröôùc Cöûa. Khi phoá Sôn Taây môû mang thì hoà Tröôùc Cöûa bò san laáp.

54 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Cuïm di tích Vaïn Phuùc goàm ñình Vaïn Phuùc, mieáu Traéng vaø chuøa Baùt Thaùp. Ñình coù nguoàn goác xa xöa töø thôøi xaây döïng kinh ñoâ Thaêng Long. Khu vöïc naøy coù ngoâi ñeàn thôø Linh Lang ñaïi vöông. Theo truyeàn thuyeát, ngöôøi laø Hoaøng Chaân, con thöù tö cuûa vua Lyù Thaùnh Toâng (1054-1073), thaân maãu laø Caûo nöông, ngöôøi laøng Boàng Lai, Ñan Phöôïng, Haø Taây. Khi quaân Toáng xaâm löôïc, Linh Lang xin vôùi vua cho ñi deïp giaëc döôùi söï chæ huy cuûa thaùi uùy Lyù Thöôøng Kieät. Vua ban cho voi vaø côø ñeå ra traän. Voi ñöôïc daãn tôùi, Linh Lang phaát côø, voi quì phuïc ñoùn chaøo chuû töôùng. Linh Lang cöôõi voi ra traän ñaåy luøi ñöôïc quaân binh cuûa giaëc Toáng laø Trieäu Tieát, Quaùch Quì. Chieàu cuoái naêm 1077, Linh Lang cuøng Chieâu Vaên hy sinh taïi beán soâng Nhö Nguyeät. Coù 269 nôi thôø ngaøi, trong ñoù coù ñeàn Vaïn Phuùc. Traûi qua nhieàu thôøi kyø bieán ñoäng, ñeàn bò hö hoûng. Nhaân daân ñòa phöông söûa laïi khu ñeàn thaønh khu ñình khang trang. Toøa tieàn teá phía tröôùc ñaïi ñình xaây döïng vao trieàu vua Minh Maïng naêm thöù 7 (1826). Coøn haäu cung toân taïo nieân hieäu Thaønh Thaùi thöù 6 (1904). Ñình coù coång, tam quan, saân, hai daõy taûo maïc, nhaø tieàn teá. Trong di tích coøn nhieàu di vaät, caùc maûng chaïm khaéc long, ly, qui coâng phu.

Mieáu Traéng tröôùc ôû beân ñöôøng ngoïc Khaùnh. Do vieäc môû mang giao thoâng, mieáu chuyeån vaøo caïnh ñình Vaïn Phuùc. Mieáu thôø Lieãu Haïnh, chuùa Sôn Trang, ñöùc Traàn Höng Ñaïo, chuùa Baûo Haø, Maãu Thieân Tieân cöûu truøng. Treân phoá Ñoäi Caân caùch ñình, mieáu 500m coù chuøa Baùt Thaùp. Baøi minh treân quaû chuoâng (1803) cho bieát chuøa laø moät danh lam coå tích huyeàn thieân thaéng caûnh ñöôïc laäp töø trieàu Lyù. Taám bia ñaõ gaén treân töôøng chuøa laäp naêm Thaønh Thaùi thöù 9 (1897) ghi roõ chuøa Nuùi Voi, traïi Vaïn Phuùc, toång Noäi, huyeän Vónh Thuaän laø danh lam ñöôïc nhaäp vaøo chuøa Baùt Thaùp. Chuøa Nuùi Voi chính laø chuøa Chaân Giaùo döïng naêm Thuaän Thieân 15 (1024) ñeå vua Lyù tieän ñöôøng ngöï giaù nghe tuïng kinh caàu Phaät. Sau oâng vua cuoái cuøng cuûa trieàu Lyù laø Lyù Hueä Toâng nhöôøng ngoâi cho con gaùi (Lyù Chieâu Hoaøng) ra tu ôû chuøa naøy. Tam quan chuøa laø ba khoái thaùp hai taàng, khoái giöõa taàng treân coù ba voøm cöûa laøm gaùc chuoâng, taàng döôùi hai coät truï aùp beân, hai khoái beân taàng treân cöûa troøn, taàng döôùi nhoû hôn cöûa chính. Cuïm di tích cuûa ñình, mieáu, chuøa haøng toång xa xöa gaén lieàn vôùi leã hoäi ñeàn Voi Phuïc (Thuû Leä), moät trong töù traán Thaêng Long. Ñaïi hoäi phaûi vaøi chuïc naêm môùi coù moät kyø, ñöôïc söï thoûa thuaän chung taát caû caùc laøng trong haøng toång.

HAØ NOÄI  55 Moät thaùng tröôùc hoäi, laøng Thuû Leä vaø laøng Thuïy Khueâ saép xeáp ñoâ kieäu. Coù saùu haøng ñoâ laø thanh nieân töø 18 tuoåi trôû leân, phaûi ñeïp trai, khoûe maïnh, khoâng veát seïo treân maët. Hai cai ñaùm vaø hai cuï giaø ñeïp laõo, khoûe maïnh, gia ñình song toaøn. Haøng ñoâ taäp khieâng kieäu baùt coáng trong moät thaùng. Khi röôùc mình maëc khoá bao ñoû, khaên vaét maøu ñoû hoaëc maøu caùnh sen. Ñoù laø maûnh vaûi daøi quaù goái duøng ghim caøi. Muõ hình baàu duïc baèng vaûi ñen, caàm quaït taàu maøu xanh ñoû, ñeo tuùi maïng tam toång. Cuï cai maëc aùo thuïng, ñi hia, muõ teà, tay caàm troáng khaåu ñieàu khieån ñoâ tuøy. Ba giôø saùng moàng 10 thaùng 2, phong aùo baøi vò ñeå vaøo kieäu cuûa Thuû Leä roài ñôïi ñeán 7 giôø saùng coù haøng ñoâ cuûa Thuïy Khueâ tôùi thay vai kieäu. Caùc haøng ñoâ thay nhau giöõ vai töøng lôùp taùm ngöôøi moät, ai ñôõ kheùo khoâng laøm soùng baùt nöôùc thì ñöôïc khen thöôûng. Baûy giôø ba möôi phuùt, ñaùm röôùc ñi töø ñeàn Voi Phuïc ñeán ñình haøng toång Vaïn Phuùc. Ñi ñaàu laø laù côø leänh to baèng chieác chieáu. Côø neàn traéng vieàn xanh ñoû coù chöõ “leänh”, roài ñeán quaân loä boä. Hai beân ñoäi troáng, phöôøng baùt aâm. Tieáp, ñoäi nguõ côø nguõ haønh, ñoàng vaên ñeo troáng kieäu, möôøi laêm quaân côø nöõ, möôøi laêm quaân côø nam, moät töôùng côø nöõ, moät töôùng côø nam.

Quaân côø maëc aùo ñoû, hai ngöïa goã ñaët treân hai xe coù baùnh, moät ñoû, moät traéng ñi tröôùc kieäu baùt coáng. Roài moät oâng voi ñan baèng maây ñaët treân xe. Côø taùn troøn, caùn truùc che cho kieäu ñöùc ngaøi. Doïc ñöôøng töø Thuû Leä tôùi Vaïn Phuùc, daân laøng caém côø ñuoâi nheo baùt quaùi, nguõ saéc. Kieäu ñi trong tieáng nhaïc “löu thuûy haønh vaân” töng böøng thoâi thuùc. Ñaùm röôùc ñi tôùi nuùi Boø, ñoâi kieäu phaûi vöøa khieâng vöøa boø leân. Taùm ngöôøi boø, hai möôi tö ngöôøi khieâng. Boø hai chaân, moät tay khaùc vòn kieäu (boø kieåu töôïng tröng). Kieäu qua nuùi Boø ñeán nuùi Ngöïa thì nghæ thuï loäc. Baûy giôø toái, ñaùm röôùc vaøo ñình trong aùnh saùng lung linh cuûa haøng traêm ngoïn ñuoác. Baøi vò trong khaùm ñöôïc röôùc vaøo haäu cung. Taïi saân ñình toå chöùc haùt nhaû tô, toå toâm, xoùc ñóa, côø ngöôøi. Baûy giôø toái ngaøy 26 thaùng 2 toå chöùc ñoïc vaên teá thaùnh. Taùm giôø toái 29 thaùng Hai, moät cuï giaø aùo thuïng ñoû, quaàn ñoû, khaên ñoû laøm leã. Leã xong, cuï giaø thay quaàn aùo thöôøng, tung boä aùo ñoû, quaàn ñoû, khaên ñoû cho moïi ngöôøi xoâ vaøo xeù ra töøng maûnh, veà may vaøo quaàn aùo cho con chaùu ñeå laáy phöôùc. Saùng ngaøy 30 thaùng 2, röôùc kieäu hoài cung ñeàn Thuû Leä, laàn naøy khoâng phaûi boø. Ngaøy nay do ñieàu kieän thò hoùa, ñöôøng saù khoâng nhö xöa neân leã hoäi

56 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Vaïn Phuùc caûi bieân theo hình thöùc môùi. Hoäi toå chöùc trong 3 ngaøy vôùi söï tham gia cuûa möôøi ba laøng traïi vaø nhieàu coäng ñoàng di tích khaùc nhö ôû Ñình Baûng (Baéc Ninh), Boàng Lai (Haø Taây) cuøng veà döï. Moàng 8 thaùng 2, taùm giôø toå chöùc röôùc nöôùc töø chuøa Baùt Thaùp veà ñình Vaïn Phuùc. Möôøi giôø ba möôi phuùt, toå döôïc sö cuûa phuï laõo tuïng kinh taïi ñình, caàu quoác thaùi daân an. Möôøi ba giôø ba möôi phuùt ñoäi nöõ daâng höông. Moàng 9 thaùng 2, taùm giôø laøm leã khai maïc ñoùn caùc coäng ñoàng di tích, ñaïi dieän cuûa chính quyeàn ñòa phöông vaø caùc ñoaøn theå. Chín giôø ba möôi phuùt, daâng leã cuûa caùc doøng hoï vaø caùc traïi. Töø 10 giôø caùc cuoäc röôùc kieäu haønh höông töø ñình qua mieáu tôùi chuøa Baùt Thaùp. Trong nhòp chieâng, nhòp troáng, trong khoùi traàm höông, khoâng khí ngaøy hoäi raát huyeàn aûo. Tieáng troáng nguõ loâi doàn daäp luùc khoan thai, luùc dìu daët. Xen giöõa troáng teá laø troáng côm, troáng boàng, tieáng thanh la, naõo baït ... roài tieáng troáng ñaïi traàm huøng, tieáng chieâng coàng ngaân nga. Ñieäu muùa seânh tieàn, moõ loän, vui

tai. Moät thanh nieân trang phuïc röïc rôõ, hai tay muùa seânh tieàn theo nhaïc baùt aâm, chaân nhuùn nhaûy. Moät thanh nieân khaùc trang phuïc muùa ñoái xöùng, goõ moõ hoøa nhòp vôùi ñoäng taùc nhaûy loän ngöôïc chieàu vôùi ngöôøi goõ seânh tieàn. Roài moät chaøng trai hoùa trang thaønh coâ gaùi, aùo môù ba môù baûy, maù phaán, moâi son, raêng haït huyeàn, khaên moû quaï, quaøng qua vai nhöõng daûi luïa nguõ saéc, ñeo tröôùc ngöïc chieác troáng boàng, sau löng caém cheùo hai laù côø ñuoâi nheo. Daùng ñieäu duyeân daùng, meàm maïi, tuïc xöa goïi “ñó ñaùnh boàng”. Ñieäu muùa laøm ngöôøi ta coù caûm giaùc thaàn linh ôû ñình, chuøa gaàn daân hôn vaø coù söï toân vinh töø hai phía. Hoäi ñình haøng toång Vaïn Phuùc gôïi cho chuùng ta nieàm töï haøo daân toäc, söï ñoaøn keát cuûa caùc laøng traïi ôû phía taây kinh thaønh Thaêng Long ngaøn xöa. Tieáng troáng nguõ loâi vôùi taùm nhòp laøm goác gôïi nhôù thôøi huy hoaøng nöôùc Ñaïi Vieät thôøi Lyù, Traàn. Vaên Haäu

HAØ NOÄI  57

HOÄI ÑEÀN BAØ CHUÙA KHO GIAÛNG VOÕ Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Baø Chuùa Kho : Töø ngaøy 11 ñeán ngaøy 13 thaùng 2 vaø 20 thaùng 7 : Ngaøy 12 thaùng 2 : Ñình Giaûng Voõ, ñöôøng Giaûng Voõ, quaän Ñoáng Ña : - Troø chôi côø ngöôøi, baét vòt - Toái: haùt cheøo, tuoàng - Hoäi thaùng 7: Daâng höông

ÔÛ

höông Coå Phaùp xöa (nay laø Ñình Baûng, Baéc Ninh) vaøo ñôøi Traàn coù quan Ñieän hoä binh löông (giöõ kho quaân ñoäi ôû kinh thaønh Thaêng Long) Lyù Quyønh laø ngöôøi lieâm khieát. OÂng coù ngöôøi vôï keá laø baø Nguyeãn Thò Duyeân, sinh ñöôïc moät ngöôøi con gaùi ñaët teân laø Lyù Thò Chaâu, coøn goïi laø Chaâu Nöông.

vaây thaønh. Thaùi Baûo phaûi ruùt quaân veà Dieãn Chaâu. Luùc naøy baø Chaâu Nöông ñaûm nhieäm vieäc baûo veä kho taøng vaø phoøng ngöï vöõng chaéc haäu phöông. Nhôø ñoù, quaân ta ñuoåi ñöôïc giaëc tôùi Ñeøo Ngang (chaâu Boá Chính, Quaûng Bình). Traän naøy ta toaøn thaéng; cheùm möôøi töôùng giaëc, thu 6 thôùt voi vaø baét haøng ngaøn tuø binh.

Chaâu Nöông caøng lôùn caøng xinh ñeïp vaø thoâng minh, ñöôïc ñi hoïc ôû phöôøng Bích Caâu (nay laø Phoá Caùt Linh, Haø Noäi). Hoïc ñaâu bieát ñaáy neân naøng giuùp cha raát ñaéc löïc trong vieäc soå saùch kho taøng. Naêm 22 tuoåi, naøng laáy vieân quan hoï Traàn, töôùc Thaùi Baûo, laøm chöùc Ñoác Boä ôû Hoan Chaâu (Ngheä An). Vôï choàng hieåu nhau, soáng raát haïnh phuùc.

Vua khen ngôïi, trieäu vôï choàng Thaùi Baûo veà kinh, giao chöùc Tieàn quaân döïc thaùnh (ñoäi quaân baûo veä vua vaø kinh thaønh). Chaâu Nöông giöõ vieäc coi kho phuû Phuïng Thieân (Haø Noäi).

Thôøi gian aáy, giaëc Nguyeân Moâng uy hieáp nöôùc ta, buoäc trieàu ñình phaûi haøng phuïc. Vua Traàn khoâng chòu. Giaëc ñaùnh chieám Chieâm Thaønh roài ra cöôùp phaù Hoan Chaâu. Theá giaëc maïnh, bao

Giaëc thua ñau, lieàn sai Thoaùt Hoan daãn moät ñoäi quaân ñoâng hôn keùo sang. Chuùng oà aït taán coâng. Quaân ta baûo toaøn löïc löôïng, ruùt khoûi Thaêng Long. Thaùi Baûo chaën giaëc ôû phía soâng Hoàng. OÂng caàm cöï vôùi giaëc ñeå quaân ta ruùt lui an toaøn, cuoái cuøng kieät söùc vaø töû traän. Chaâu Nöông neùn ñau thöông, quyeát chí traû thuø cho choàng. Baø sai quaân choân giaáu taøi saûn quoác gia thaät caån maät

58 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM vaø phaân taùn kho löông. Bò giaëc vaây baét, baø ñaõ duõng caûm ñöùng tröùôc kho laáy khaên hoàng phuû maët roài hoùa. Baø hy sinh, chieác khaên hoàng boãng bay veà laøng Giaûng Voõ, sinh quaùn cuûa baø. Maáy teân giaëc ñaéc chí xoâng vaøo kho. Boãng töø trong kho moät con raén lôùn lao ra phun phì phì raát döõ tôïn laøm giaëc hoaûng hoát boû chaïy. Sau ngaøy chieán thaéng, baø Chaâu Nöông ñöôïc truy taëng “Quaûn chöôûng Quoác khoá coâng chuùa” (Baø chuùa giöõ kho quoác gia), giao cho 2 nôi Giaûng Voõ (Haø Noäi) vaø Dieãn Chaâu (Ngheä An) laäp ñeàn thôø baø. Sau ñoù, khoaûng 20 nôi khaùc cuõng laäp ñeàn thôø voïng. Veà sau, ñình Giaûng Voõ thôø baø laøm Thaønh hoaøng. Giaûng Voõ tröôøng voán laø nôi huaán luyeän voõ ngheä vaø quaân söï cho binh lính. Gaàn Giaûng Voõ coøn moät soá nôi mang daáu tích xöa nhö Goø Voi, Goø Côø, Ñaáu Ñong, Tröôøng Baén... Truyeàn thuyeát cho bieát laø baø thöôøng luyeän ñoäi quaân baûo veä kinh thaønh taïi ñaây. Coång ñình vieát 3 chöõ lôùn Baûo Khaùnh moân chính laø ñeå ghi nhôù nhöõng ngaøy luyeän taäp voõ coâng aáy. Ñaõ qua nhieàu laàn ñoåi thay, ñình Giaûng Voõ voán tröôùc chæ laø ngoâi mieáu. Caùc cuï thöôøng goïi laø ñình hoaëc ñeàn Baø Chuùa Kho. ÔÛ ñaây haèng naêm thöôøng toå chöùc quoác leã. Caùc trieàu ñaïi sau tieáp tuïc ca ngôïi baø baèng nhöõng ñaïi töï nhö:

- Lyù Traàn Phöông Danh (Danh thôm hai trieàu Lyù, Traàn) - Nöõ trung anh kieät (Anh huøng haøo kieät trong phaùi nöõ) - Vaïn coå löu phöông (Muoân thuôû giöõ danh thôm) Vaø moät soá caâu ñoái: – Muoân thuôû baäc nöõ haøo, söû saùch nöôùc Nam truyeàn söï tích. Mieáu vuõ ngaát thaønh ngoaïi, bieân thuøy coõi Baéc daäy oai thaàn. – Taøi chính ñuû sung quaân, thieân töû chieáu vaên vang tröôùc ngoõ. Möu moâ lui giaëc maïnh, nöõ thaàn tieáng daäy khaép trong daân. Baø Chuùa Kho Chaâu Nöông coøn ñöôïc caùc trieàu ñaïi saéc phong, neáu tính töø nieân hieäu Caûnh Höng naêm thöù 44 (1783) ñôøi Leâ Hieån Toâng cho ñeán nieân hieäu Khaûi Ñònh naêm thöù 9 (1925), coäng ñeán 13 ñaïo saéc phong. Ñình nôi thôø baø, chia laøm 3 gian ngaên theo caùc haøng coät. - Gian giöõa, trong cuøng, cao nhaát laø baøi vò thôø “Quaûn chöôûng Quoác khoá coâng chuùa”, baäc döôùi laø höông aùn thôø “Coäng ñoàng caùc quan”. - Gian beân traùi, phaûi, phía trong laø baøn thôø cha meï baø chuùa. Cha ôû giöõa, hai beân laø meï ñeû vaø

HAØ NOÄI  59 meï chính (baø caû). Beân ngoaøi ñaët coã kieäu duøng ñeå röôùc trong dòp hoäi. - Gian beân phaûi ñaët baøn thôø Hoà Chuû tòch cuøng caùc lieät só cuûa laøng. - Phía ngoaøi laø 2 baøn thôø ñoái xöùng cuûa 2 coâ. (Xem sô ñoà beân döôùi) Theo caùch baøi trí nhö trong sô ñoà, chuùng ta thaáy vieäc thôø phuïng Baø Chuùa Kho Chaâu Nöông ñaõ mang maøu saéc tín ngöôõng daân gian roõ reät. Trong ñieän thôø coù ñan xen nhieàu thaàn linh khaùc, caû boùng daùng tín ngöôõng töù phuû. Baø laø nöõ thaàn neân phaàn naøo ñoù ñöôïc quan nieäm laø Maãu, coù boùng daùng töù phuû song khoâng saâu saéc. ÔÛ ñaây cuõng khaùc vôùi Baø Chuùa Kho Coå Meã, khoâng coù söï caàu xin haùi loäc, cuõng khoâng coù tuïc “xin vay - xin traû”, maø thuaàn tuùy laø söï toân vinh moät nöõ thaàn coù xuaát thaân laø moät nhaân vaäït

lòch söû. Khaùch haønh höông tôùi ñaây ñeå ngöôõng moä vaø töôûng nieäm, ghi nhôù nhöõng coâng lao cuûa baø ñaõ coáng hieán cho toå quoác luùc sinh thôøi. SINH HOAÏT LEÃ HOÄI Taïi ñình Giaûng Voõ, haèng naêm toå chöùc 2 ngaøy leã lôùn (thaùng 2 vaø thaùng 7 aâm lòch) ñoù laø ngaøy sinh vaø ngaøy hoùa cuûa baø.

Tröôùc ñaây, leã hoäi thaùng 2 keùo daøi tôùi 7 ngaøy. Nay chæ trong 3 ngaøy, töø 11 ñeán 13 thaùng 2. Ngaøy 11 thaùng 2: - Saùng: leã teá yeát, caùo vôùi baø xin pheùp môû hoäi, do laøng lo lieäu. - Chieàu: Leã daâng höông (hay leã trình) cuûa caùc chaï anh, chaï em trong khu vöïc “thaäp tam traïi”, chöùng toû taát caû vaãn nhôù tôùi baø vaø

SÔ ÑOÀ Quaûn Chöôûng Quoác Khoá

Meï (ñeû) Boá Meï (chính)

Coâng Chuùa

Hoà Chuû Tòch

Coäng ñoàng caùc quan Kieäu

Coâ ñeä nhaát

Coâ ñeä nhò

60 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ñaõ saün saøng döï hoäi: Vaïn Phuùc, Ngoïc Khaùnh, Ñaïi Yeân, Höõu Tieäp, Coáng Vò, Kim Maõ, Ngoïc Haø, Lieãu Giai, Haøo Nam vaø Leä Maät (Gia Laâm - Haø Noäi), noäi toäc cuûa thaäp tam traïi cuõng tôùi. Coøn Ñình Baûng (Baéc Ninh) laø queâ noäi baø, ñöôïc môøi vaø ñöôïc löu laïi tôùi heát hoäi. Ngaøy 12 thaùng 2, ngaøy leã chính: - Saùng: leã teá (ñoâng ñuû laøng traïi). Teá nöõ quan (neáu coù). Tröôùc naêm 1945, nhöõng naêm ñöôïc muøa thöôøng coù nhieàu ñoäi leã nöõ quan tôùi döï. - Chieàu: Khaùch thaäp phöông vaø daân chuùng sôû taïi daâng höông. Trong ngaøy leã chính naøy, laøng toå chöùc linh ñình; caùc nôi (Baéc Ninh, Ngheä An) ñeàu cöû ñaïi dieän veà tham döï hoäi. Ngaøy 13 thaùng 2: leã taï (trong ñình). Trong dòp leã hoäi, cuøng vôùi nghi thöùc teá leã uy nghi trong ñình, thì ngoaøi saân ñình thöôøng toå chöùc caùc troø vui vaø bieåu dieãn ngheä thuaät ñeå cuoäc leã theâm phong phuù vaø haáp daãn:

- Ñaùnh côø ngöôøi treân saân ñình. Chôi côø laø bieåu töôïng veà taøi trí cho cuoäc chieán ñaáu giöõa nhaân daân ta vaø quaân xaâm löôïc. - Baét vòt trong ao tröôùc ñình: baét ñöôïc nhieàu vòt laø ñöôïc baø ban loäc. Giaûi thöôûng khoâng lôùn, chæ mang tính töôïng tröng, nhöng laø nieàm vinh döï cho ngöôøi “thaéng traän”. - Ca haùt, ngaâm thô, treân bôø ao daøi cuûa laøng, côø quaït caém röïc rôõ suoát doïc bôø ao. Thöôøng laø haùt ca truø. Coù khi caû nhaø nho cuõng tham döï. Caùc vò laøm vaên thô ca ngôïi coâng tích cuûa baø, ca coâng seõ bieåu dieãn ngaâm hoaëc haùt. - Muùa roái caïn, muùa roái nöôùc. - Ban ñeâm coù cheøo hoaëc tuoàng. Ngaøy 20 thaùng 7 toå chöùc leã trong moät ngaøy ñeå töôûng nieäm ngaøy hoùa cuûa baø. Trong dòp naøy, chæ laøng Giaûng Voõ vaø laøng Ñình Baûng toå chöùc leã daâng höông. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  61

HOÄI THI NAÁU CÔM THÒ CAÁM Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Phan Taây Nhaïc (Thaønh hoaøng) vaø Hoa Duy : Ngaøy 12 thaùng 2 : Thoân Thò Caám, xaõ Xuaân Phöông, huyeän Töø Lieâm : - 4 coâng ñoaïn: caû nam nöõ cuøng tham döï - Thi deät vaûi (nöõ)

Ñ

ình thoân Thò Caám, xaõ Xuaân Phöông, huyeän Töø Lieâm (Haø Noäi) hieän coøn löu giöõ baûn thaàn tích do Haøn laâm vieän Ñoâng Caùc Ñaïi hoïc só Nguyeãn Bính soaïn naêm Hoàng Phuùc thöù nhaát (1572), cho bieát vò Thaønh hoaøng laøng laø Phan Taây Nhaïc, boä töôùng vua Huøng Dueä Vöông (Huøng Vöông thöù 18). Phan Taây Nhaïc laø chaøng trai coù söùc khoûe vaø yù chí hôn ngöôøi. Chaøng chaêm luyeän reøn thaân theå, laïi gioûi chöõ nghóa neân vaên voõ song toaøn. Gaëp khi ñaát nöôùc coù naïn ngoaïi xaâm, vua cho tuyeån quaân vaø keâu goïi ngöôøi taøi ra giuùp nöôùc. Chaøng Taây Nhaïc vaøo öùng thí, truùng tuyeån, moïi ñieåm ñeàu ñaït öu ngay voøng ñaàu. Vua laáy laøm haøi loøng, phong chaøng laøm töôùng vaø giao cho 3 vaïn quaân kòp leân ñöôøng chieán traän. Töôùng quaân Phan Taây Nhaïc lónh yù vua, nhaän ñuû quaân soá vaø gaáp ruùt ngaøy ñeâm luyeän reøn binh só. OÂng raát nghieâm khaéc vaø göông maãu, giöõ vöõng quaân leänh, neân chaúng bao laâu nöôùc Vaên Lang ñaõ coù ñoäi quaân huøng maïnh. Khoâng nhöõng töôùng quaân quan taâm ñaày ñuû tôùi binh phaùp voõ nghieäp maø coøn ñaëc bieät löu yù tôùi coâng vieäc haäu caàn. Vì

haønh quaân gaáp maø khoâng aên ñuùng böõa thì khoù coù söùc ñuoåi giaëc. OÂng ñaõ nghó ra caùch thöôøng xuyeân toå chöùc thi naáu côm coù thöôûng ngay trong quaân nguõ ñeå nhanh choùng oån ñònh ñoäi quaân haäu caàn gioûi naáu nöôùng. Quaân ñoäi cuûa töôùng Phan Taây Nhaïc noåi tieáng “baùch chieán baùch thaéng”, keû thuø nghe tieáng oâng ñeàu run sôï, lui veà coá thuû. Sau khi traán giöõ yeân oån bieân cöông trôû veà, vua Huøng gaû chaùu gaùi cuûa hoaøng haäu laø Hoa Dung cho Phan töôùng quaân. Trong nieàm haïnh phuùc gia ñình, nhaân tieát xuaân töôi saùng, vôï choàng Phan töôùng quaân ñi thaêm vieáng caùc nôi. Tôùi vuøng kia thaáy caùnh ñoàng xanh toát, nhaân daân no ñuû, hieàn haäu, giaø laøng tieáp ñoùn noàng nhieät vaø thaønh kính neân oâng baø Phan Taây Nhaïc vaø Hoa Dung ñaõ löu laïi döïng nhaø ôû ñaây. Ñoù laø laøng Thò Caám, xöa thuoäc xaõ Vaân Canh. Ngaøy ngaøy Hoa Dung daïy daân se sôïi deät vaûi. Töø ñoù, Thò Caám khoâng nhöõng gioûi naáu côm maø laïi noåi tieáng veà ngheà canh cöûi, nhö caâu noùi cöûa mieäng “Soài aûi, vaûi Canh”.

62 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Sau khi oâng baø qua ñôøi, daân suy toân oâng laøm Thaønh hoaøng vaø haèng naêm vaøo ngaøy 12 thaùng 2 (aâm lòch), nhaèm ngaøy sinh cuûa oâng, laøng môû hoäi teá leã, töôûng nhôù coâng ôn oâng baø vaø trình dieãn laïi caûnh naáu côm thuôû xöa oâng thöôøng toå chöùc, vaø thi deät vaûi, ngheà baø ñaõ truyeàn daïy cho daân ñòa phöông. Ban giaùm khaûo cuoäc thi do cuï tieân chæ ñöùng ñaàu cuøng moät soá chöùc saéc vaø laõo noâng. Caùc duïng cuï ñeå thi taøi ñeàu do laøng chuaån bò, nhö bình nöôùc, nieâu ñoàng... Cuoäc thi goàm 4 coâng ñoaïn laø: giaõ gaïo, laáy nöôùc, keùo löûa vaø naáu côm. Vieäc choïn ngöôøi ra döï thi vaø röôùc kieäu thaùnh ñaõ ñöôïc caùc giaùp chuaån bò vaø luyeän taäp töø maáy thaùng tröôùc, nhöng doàn daäp nhaát laø vaøo tuaàn cuoái cuøng giaùp hoäi. Laøng coù 4 giaùp, moãi giaùp cöû 10 ngöôøi (nam vaø nöõ) vôùi caùc nhieäm vuï sau: 4 ngöôøi giaõ gaïo; 2 ngöôøi keùo löûa, 1 ngöôøi laáy nöôùc, 1 ngöôøi daàn saøng gaïo vaø 2 ngöôøi naáu côm. Troáng laøng reàn vang 3 hoài 9 tieáng baùo hieäu cuoäc thi baét ñaàu. Loa vang vang coâng boá theå leä thi. Caùc giaùp cöû ngöôøi ñeán ghi teân, ñaêng kyù döï thi. Hieåu roõ moïi ñieàu kieän roài, 4 giaùp ñem thoùc vaø coái ñaù chaøy tay ñaët tröôùc baøn ban giaùm khaûo ñeå

xem xeùt. Ñoù phaûi laø thoùc taùm thôm, coái ñaù ñuùng kích côõ quy ñònh. Bình nöôùc, nieâu ñoàng cuõng baøy saün. Nam nöõ thí sinh ñaõ coù maët ñaày ñuû. Ngöôøi moãi giaùp coù maøu khaên vaø thaét löng rieâng (xanh, ñoû, tím, vaøng) ñeå deã phaân bieät. Troâng ai cuõng saùng suûa, xinh töôi, chôø ñôïi phuùt thi taøi hoài hoäp vaø höùng thuù nhaát. Daân chuùng vaây quanh, moãi luùc moãi ñoâng, cöôøi noùi, bình phaåm, haùo höùc höôùng veà ban giaùm khaûo vaø caùc thí sinh. Phaùo leänh noå, ban giaùm khaûo troän chung thoùc cuûa 4 giaùp roài chia ñeàu vaøo 4 coái. Phaùo leänh laïi noå, laàn naøy ñoàng thôøi dieãn ra caùc hoaït ñoäng trong cuoäc thi: giaõ gaïo, ñi laáy nöôùc, keùo löûa vaø naáu côm. Ñaàu tieân, 4 chaøng trai khoûe maïnh, quaàn ngaén, aùo ngaén baèng luïa maøu, ñöùng haøng ngang ôû saân ñình, nhaát teà chaïy tôùi, caàm chaøy, giang thaúng tay giaõ gaïo cuûa giaùp mình. Ñöôïc gaïo, hoï chuyeån ngay cho nhoùm caùc coâ gaùi saøng saûy. Boán chaøng trai khaùc ñoùng khoá, thaét löng maøu, ñeán tröôùc baøn thi nhaän moãi ngöôøi 1 bình ñöïng nöôùc baèng ñoàng (bình chöùa khoaûng moät lít nöôùc) roài laäp töùc chaïy ra gieáng (caùch khoaûng 800m) laáy nöôùc. Caùi khoù laø phaûi laáy ñöôïc nhanh, song chaïy veà coøn khoù hôn, bôûi phaûi giöõ

HAØ NOÄI  63 cho nöôùc khoâng soùng ñoå môùi ñuû nöôùc naáu côm. Cuøng luùc, gaïo cuõng phaûi saøng saûy saïch seõ ñeå kòp cho vaøo nieâu cuøng vôùi nöôùc. Cuõng ñuùng luùc aáy phaûi coù löûa ñeå naáu côm. Vieäc keùo löûa laø coâng ñoaïn khoù nhaát. Caùc thanh giang phaûi giaø, hong khoâ treân gaùc beáp töø maáy thaùng tröôùc vaø do 2 chaøng trai khoûe tay keùo giaät maïnh, giang môùi baät löûa baét vaøo buøi nhuøi rôm vaø tieán haønh ngay vieäc naáu côm. Côm caïn, ngöôøi ta vuøi ngay nieâu vaøo ñoáng tro rôm neáp cho chín. Moãi giaùp naáu côm ôû 1 khu vöïc rieâng. Vaø caùc ñoáng tro, laïi coù ñoáng thaät (trong tro coù vuøi nieâu côm) vaø ñoáng giaû.

Ñaëc bieät côm thi Thò Caám chæ coù moät giaûi vaø ñaït 3 tieâu chuaån: chín nhaát, deûo nhaát vaø traéng nhaát.

Khi neùn höông chaùy tôùi ñoaïn quy ñònh, coù tieáng troáng baùo. Ngöôøi ta ñi beâ caùc nieâu côm vaøo chaám. Phaûi beâ ñuû caû 4 nieâu ñaët treân baøn roài môùi cuøng môû ra xem xeùt. Ban giaùm khaûo tôùi töøng khu vöïc naáu côm, chæ ñoáng tro naøo ngöôøi ta bôùi ñoáng tro aáy. Neáu döôùi tro khoâng coù nieâu, laïi phaûi voøng tôùi giaùp khaùc ñeå ñem nieâu ra. Moãi laàn ban giaùm khaûo chæ khoâng ñuùng, daân chuùng laïi cöôøi roä leân vui veû. Bôûi ngöôøi naáu chæ mong nieâu mình laáy ra sau cuøng thì côm môùi chín nuïc.

Giaùp Trung thöôøng ñoaït giaûi côm ngon. Giaùp Ñaøi keùo löûa gioûi... Naêm 1993 coù baùt côm vöøa traéng, vöøa deûo, vöøa mòn maø vaãn bò loaïi vì ngöôøi ta phaùt hieän ra giaùp naøy ñaõ ñaùnh traùo gaïo, khoâng ñuùng vôùi loaïi luùa mang ñeán thi.

Khi ñaõ ñöa caû 4 nieâu thi ñaët leân baøn roài, ngöôøi kieåm tra (theo leänh ban giaùm khaûo) môû töøng nieâu, ñôm côm ra baùt. Traêm ngaøn con maét ñoå doàn vaøo 4 baùt côm thi. Toaøn ban giaùm khaûo laàn löôït cuøng chaám.

Baùt côm ñoaït giaûi ñöôïc daâng leân thôø thaùnh. Ngoaøi ra, ñeå khuyeán khích, ban giaùm khaûo cuõng xeùt taëng nhöõng giaûi phuï cho töøng coâng vieäc trong cuoäc thi nhö: taëng giaùp giaõ gaïo nhanh nhaát; hoaëc chaïy laáy nöôùc nhanh nhaát, keùo löûa nhanh nhaát... ñeå ñoäng vieân taát caû vaø laøm cho hoäi theâm vui. Song vinh döï vaø sung söôùng nhaát vaãn laø giaùp coù côm daâng thaùnh, bôûi nhö vaäy caû giaùp môùi hy voïng seõ ñöôïc loäc thaùnh caû naêm.

Hoäi thi naáu côm ñaõ thaønh truyeàn thoáng sinh hoaït vaên hoùa phoå bieán trong nhieàu hoäi laøng vuøng queâ Baéc boä xöa, vaø haáp daãn ôû choã moãi nôi moãi veû, moãi nôi coù caùc ñieàu kieän thi taøi khaùc nhau. Chaúng haïn ôû Thuaän Thaønh (Baéc Ninh), Vaên Giang (Höng Yeân), ngöôøi döï thi ñeo 1 caàn truùc daét sau löng, ñaàu caàn treo nieâu côm nhoû vaét veûo, rung rinh tröôùc maët. Gaïo vaø nöôùc cho saün vaøo trong nieâu. Ngöôøi

64 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM thi tay caàm ñuoác vöøa ñi vöøa naáu laïi vöøa haùt... Beân ngoaøi thì troáng thuùc aâm vang nhö muoán quaáy roái tinh thaàn thí sinh. Coøn ôû Hoà Taây (Haø Noäi), ngöôøi ta laïi naáu côm thi trong thuyeàn thuùng, chieác thuyeàn troøn raát deã chao ñaûo treân maët nöôùc luùc di chuyeån. Ngöôøi thi vöøa cheøo thuyeàn vöøa naáu côm, vöøa che gioù sao cho löûa chaùy ñeàu; hoaëc nhö ôû Löông Quy (Ñoâng Anh, Haø Noäi) thì laïi 1 ngöôøi caàm nieâu, 2 ngöôøi caàm ñuoác ñi 2 beân caû 3 ngöôøi vöøa ñi vöøa naáu sao cho löûa ñeàu ngoïn, 2 boù löûa khoâng chaäp vaøo nhau, laïi khoâng xa troân nieâu... Thi naáu côm quaû laø moät sinh hoaït daân daõ toát ñeïp, bình dò maø raát vui, bieåu loä söï thaùo vaùt trong sinh hoaït vaø tinh thaàn ñoàng ñoäi toát, maø kinh phí khoâng ñaùng laø

bao (vì giaûi thöôûng khoâng lôùn), neân duy trì phaùt trieån trong caùc cuoäc ñua taøi ñeå noäi dung ngaøy hoäi laøng muøa xuaân theâm phong phuù. Trong laøng Thò Caám coøn coù thi deät vaûi, daønh cho nöõ giôùi. Thöôøng thí sinh ôû tuoåi thanh nieân. Ngöôøi ta döïng raïp baèng coùt tre ôû giöõa ao laøng, treân ñaët khung deät. Chæ coù möôøi khung, neân caùc giaùp phaûi bình choïn ra möôøi coâ gaùi deät vaûi noåi tieáng nhaát laøng môùi ñöôïc tham döï. Theo troáng leänh, caùc coâ xuoáng thuyeàn bôi ra raïp vaø ngoài vaøo khung. Laïi theo troáng leänh caùc thí sinh môùi baét ñaàu lao thoi deät. Cuõng vöøa ñuû chaùy heát 1 neùn höông, coù troáng baùo döùt. Vaûi cuûa ai deät mòn vaø chaët sôïi laø ñöôïc. Leâ Hoàng Lyù

LEÃ HOÄI ÑEÀN BAØ TAÁM Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

T

: Nguyeân phi YÛ Lan : Töø ngaøy 19 ñeán ngaøy 22 thaùng 2 vaø ngaøy 25-7 : Ngaøy 19 thaùng 2 : Xaõ Döông xaù, huyeän Gia Laâm : Phaát côø toång, ñaùnh côø ngöôøi.

reân ñöôøng quoác loä soá 5 töø Haø Noäi ñi Haûi Phoøng, ñeán caây soá 16 nhìn veà beân traùi ñöôøng ta seõ thaáy moät khu di tích roäng, ñeïp, caây coái um tuøm nhö toâ theâm veû u tòch vaø linh thieâng. Ñoù laø ñeàn baø Taám, töùc nguyeân phi YÛ Lan, moät nhaân vaät noåi tieáng trong söû saùch nöôùc

ta. Thöïc ra ñaây laø caû moät quaàn theå di tích goàm ñeàn, chuøa cuøng nhieàu bia kyù vaø hieän vaät ñieâu khaéc ñaùng chuù yù. Ñeàn baø Taám xöa kia thuoäc trang Thoå Loãi, huyeän Sieâu Loaïi, phuû Thuaän An, Baéc Ninh, nay laø xaõ Döông Xaù, huyeän Gia Laâm, ngoaïi

HAØ NOÄI  65 thaønh Haø Noäi. Döông Xaù goàm ba thoân laø Döông Ñình, Döông Ñaù vaø Döông Ñanh (Tam Döông). Xa nöõa laø ba ngoõ trong moät laøng, ñeàn baø Taám naèm treân ñaát cuûa thoân Döông Ñaù. Tröôùc ñaây rieâng Döông Xaù laø moät xaõ, nhöng nay hôïp vôùi Thuaän Quang vaø Yeân Bình thaønh xaõ Döông Xaù môùi. Trong haäu cung ñeàn coù töôïng baø Taám (nguyeân phi YÛ Lan) vaø saùu töôïng nöõ khaùc goïi laø luïc boä. Gian ngoaøi coù ñaët moät soá ñoà thôø vaø chieác ngai, treân ngai coù baøi vò ghi “Lyù trieàu ñeä tam hoaøng thaùi haäu” vaø moät vaøi bia kyù ôû hai gian beân caïnh. Ngaøy leã chính haèng naêm laø 19 thaùng 2 aâm lòch, laø ngaøy hoäi lôùn. Ngaøy 25 thaùng 7 töông truyeàn laø ngaøy gioã baø. Ngoaøi ra, vaøo caùc dòp xuaân thu, nhöõng ngaøy soùc voïng (raèm vaø moàng moät) ñeàu coù leã trong ñeàn. Xöa kia hoäi ñeàn baø Taám raát lôùn, khoâng phaûi chæ coù Döông Xaù vaø Thuaän Quang toå chöùc, maø caû toång Döông Quang cuõ (goàm 9 xaõ suoát töø Suûi (Phuù Thò) cho tôùi Vaên Laâm (Höng Yeân) vaø nhöõng laøng caáy ruoäng haäu cuûa ñeàn. Trong ñeàn coøn giöõ döôïc taám bia ghi roõ teân caùc laøng caøy ruoäng haäu cuûa ñeàn vôùi soá löôïng cuï theå. Chính vì hoäi raát lôùn, khoâng phaûi naêm naøo cuõng coù khaû naêng toå chöùc ñöôïc, neân thöôøng phaûi 5 naêm môùi toå chöùc moät laàn,

coù khi ñeán 10 naêm. Hoäi gaàn ñaây nhaát, theo trí nhôù cuûa daân laøng, ñöôïc toå chöùc vaøo naêm 1939. Nhieàu ngöôøi coøn nhôù caû teân ngöôøi ñöôïc giaûi côø ngöôøi naêm ñoù laø oâng Traàn Nhaät Taân. Tröôùc ñaây chính hoäi laø töø 19 ñeán 22 thaùng 2 aâm lòch, nhöng thöïc chaát ngöôøi ta ñaõ baét ñaàu chuaån bò töø ngaøy 16, vaø ñeán taän 25 thaùng 2 môùi heát hoäi. Ngay töø ñaàu xuaân, daân laøng ñaõ tuï hoäi taïi ñeàn teá leã caån baùo vôùi baø, mong baø phuø hoä cho laøng vaø chuaån bò hoäi xuaân. Daân laøng choïn cöû caùc tieân chæ, toång côø, ban teá cuøng caùc vieäc khaùc cho ngaøy hoäi. Ngaøy 19 thaùng 2 aâm lòch töông truyeàn laø ngaøy sinh cuûa baø Taám. Ngaøy hoäi ñöôïc môû ñaàu baèng moät ñaùm röôùc long troïng: röôùc nöôùc. Ñaùm röôùc khôûi haønh töø ñeàn baø Taám leân tôùi gieáng nöôùc caïnh chuøa laøng Suûi (Phuù Thò), caùch ñeàn khoaûng 2km. Ñi ñaàu ñaùm röôùc laø côø nguõ haønh, tieáp ñeán laø toång côø, roài ñeán chieâng, troáng, baùt böûu. Lieàn sau ñoù laø long ñình röôùc baø YÛ Lan (baøi vò) cuøng nhöõng ngöôøi phuïc dòch theo kieäu. Ñaùm röôùc ñi töø ñeàn theo ñöôøng 179 ngaøy nay leân Suûi. Sau kieäu baø laø kieäu ñöïng cheù laáy nöôùc. Caùc cuï giaø coøn nhôù raèng tröôùc kia trong ñeàn coù moät chieác cheù baèng söù Nhaät Baûn raát cao vaø to, nhöng nay ñaõ maát. Ngoaøi ra laø kieäu caùc thoân cuûa Döông Xaù vaø taát caû caùc laøng caáy ruoäng cuûa nhaø

66 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ñeàn. Do vaäy maø ñaùm röôùc raát lôùn vaø daøi, bôûi vì ruoäng ñaát loäc cuûa baø traûi roäng tôùi taän Nghóa Trai, Bình Truø, Lieân Myõ, neân baø cuõng ñöôïc coi laø Maãu nghi thieân haï. Do quy moâ cuûa ñaùm röôùc daøi vaø lôùn nhö vaäy neân keùo daøi tôùi 4, 5 tieáng ñoàng hoà môùi veà tôùi ñeàn. Trong luùc röôùc nöôùc thì caùc thoân cuõng tieán haønh röôùc leã vaät ra ñeàn ñeå teá leã. Sau khi kieäu baø vaø nöôùc ñöôïc ñöa vaøo ñeàn yeân vò, cuoäc teá leã baét ñaàu. Caùc boâ laõo naêm thoân ñöôïc cöû vaøo ban teá tieán haønh kieåm tra leã vaät raát nghieâm ngaët. Leã vaät ñeå teá leã trong ngaøy hoäi hoaøn toaøn laø leã chay, goàm oaûn quaû, gaïo neáp, chuoái, traàu, röôïu. Töø xöa ñeán nay naêm naøo cuõng vaäy, coù theâm chaêng cuõng chæ laø baùnh gai, baùnh maät thoâi. Ngay vieäc laøm oaûn xoâi thôø cuõng phaûi raát tinh khieát. Phaûi duøng nöôùc ôû gieáng Quaùn Ñoâi ñaàu thoân Döông Ñình, gaùnh veà nhaø tröôùc ñoù ba boán ngaøy ñeå laéng thaät trong roài môùi duøng vo gaïo vaø thoåi xoâi, nhö vaäy môùi ñaûm baûo ñoä tinh khieát. Sau khi ñaõ xem xeùt leã vaät moät caùch kyõ löôõng, cuoäc teá leã baét ñaàu. Trong “Lyù trieàu ñeä tam hoaøng ñeá”, baûn chöõ Haùn coøn cheùp roõ vaên teá Hoaøng thaùi haäu veà muøa xuaân ôû ñeàn, taïm dòch nhö sau: “Raèng: Naêm nay laø... thaùng... ngaøy moàng moät.

Tænh - phuû - toång - xaõ, toaøn daân kính daâng leã vaät mong ñöôïc chieáu coá. Trieàu Lyù, hoaøng ñeá thöù ba, YÛ Lan linh öùng, dung maïo thôm tho, ñöùc haïnh ñoan trang, trí hoøa hieàn haäu, trinh tieát pheùp laønh, löøng danh nhaân haäu... giuùp nöôùc ñaày phuùc nghóa ñeïp, moät möïc hieàn hoøa ñoân haäu, deïp heát naïn, yeân nöôùc; ñoan trang hieàn laønh, cöùu ñôøi yeân daân, giuùp nöôùc baûo veä söï nghieäp, gaây döïng cô ñoà, vun troàng neàn ôn, ban phuùc, phaùt cuûa,... ñöùc lôùn löøng danh, haønh vi tao nhaõ, giöõ neà neáp, yeân daân giöõ nöôùc, loøng nhaân ñöùc môû roäng keùo daøi khoâng döùt. Raát linh Hoaøng thaùi haäu ngoâi treân, raèng coù leã teá trong muøa xuaân. Kính mong Hoaøng thaùi haäu xeùt ñeán choã toái taêm. Ñoan trang thuaàn tuùy coâng ôn aáy ghi laïi öùc naêm, muoân kyû. Nay gaëp thôøi laønh, teá muøa xuaân, leã moïn, tình thaâm, kính caån, xin ñöôïc chieáu coá, ban phuùc, giuùp nöôùc thònh vöôïng, giuùp cöùu vôùt daân cö aám no. Xin taáu trình.” Sau cuoäc leã chính thöùc cuûa caùc cuï trong hoäi ñoàng laø caùc cuoäc daâng leã cuûa daân laøng vaø khaùch thaäp phöông, ra vaøo khoâng ngôùt. Ngaøy

HAØ NOÄI  67 hoäi ñaàu tieân keùo daøi cho ñeán ñeâm trong khoâng khí nghieâm trang taïi ñeàn vaø caùc cuoäc vui ngoaøi saân cuøng khu vöïc chung quanh. Sau khi teá leã xong ngaøy hoâm ñoù cuõng nhö buoåi hoâm sau, leã vaät ñöôïc chia ra laøm ñoâi, rieâng Döông Ñaù (laø nôi sinh ra baø) ñöôïc moät nöûa, nöûa kia chia cho caùc thoân coøn laïi trong xaõ. Rieâng oâng chuû teá ñöôïc bieáu 60 phaåm oaûn vaø 60 quaû chuoái. Nhöõng cuï giaø ñöôïc chuùng toâi hoûi ñeàu khaúng ñònh raèng hoäi xöa khoâng coù chi tieát kieäu vaø voõng loïng cuûa oâng baùn daàu trong ñaùm röôùc, ngöôøi maø theo truyeàn thuyeát ñaõ baùo tröôùc vieäc YÛ Lan seõ trôû Thaønh hoaøng haäu. Tuy nhieân theo Baéc Ninh dö ñòa chí cuûa Ñoã Troïng Vó, muïc Coå tích khi noùi veà Mieáu Lyù Thaùi haäu laïi nhaéc ñeán chi tieát naøy nhö sau: “Ngöôøi con gaùi laøng Döông Xaù haùi daâu trong nöông. Coù moät oâng laõo baùn daàu troâng thaáy treân ñaàu coâ coù ñaùm maây tía lieàn ñeán baûo coâ ta ñi gaëp vua. Ngöôøi con gaùi töø choái noùi: ‘Meï toâi sai toâi ñi haùi daâu, chöù khoâng sai ñi xem vua.’ OÂng laõo naøi theâm, noùi ‘Sau naøy neáu quaû coâ ñöôïc quyù hieån thì cho toâi voõng loïng ñi tröôùc.’ Ñeán luùc ñoù, coâ ta môùi chòu nghe theo oâng laõo ñeán choã vua ngöï... Lyù Nhaân Toân leân ngoâi, toân laøm hoaøng thaùi haäu. Nhôù lôøi oâng baùn daàu tröôùc, moãi khi ngöï giaù laïi cho voõng loïng ñi tröôùc. Neân veà sau, daân vaãn giöõ leä cuõ. Haèng naêm ngaøy

nhaäp tòch môû hoäi, vaãn röôùc moät caùi kieäu ñoû ñeå khoâng vaø moät ñoâi loïng xanh ñi tröôùc kieäu thaàn, khoâng daùm thay ñoåi.” Ngaøy 20 thaùng 2 hoäi cuõng baét ñaàu baèng nhöõng cuoäc röôùc. Song laàn naøy laø röôùc Thaønh hoaøng vaø leã vaät cuûa caùc thoân thuoäc Döông Xaù vaø nhöõng nôi aên loäc ruoäng cuûa ñeàn baùi voïng vaø daâng leã. Tröø kieäu cuûa boán thoân thuoäc Döông Xaù vaø Thuaän Quang ñöôïc vaøo trong ñeàn, coøn taát caû caùc kieäu cuûa laøng khaùc ñeàu phaûi ñöùng beân ngoaøi coång ñeàn (choã ñöôøng 5 baây giôø) baùi voïng vaøo. Leã vaät ñöôïc chuyeån vaøo trong ñeàn. Taïi saân ñeàn coøn coù tuïc phaát côø toång. Töông truyeàn, vaøo nhöõng naêm trôøi aâm u, muùa côø laø ñeå xua tan ñi u aùm cho trôøi quang maây taïnh. Thuaän Quang laø laøng ñöôïc quyeàn löïa choïn toång côø cho hoäi haèng naêm. Toång côø cuõng ñöôïc löïa choïn caån thaän, laø ngöôøi khoâng tang cheá, ñeïp ngöôøi, khoûe maïnh vaø nhanh nheïn. Ngoaøi ra coøn coù hai thuû hieäu troáng vaø chieâng. Caû thuû hieäu côø vaø thuû hieäu troáng, chieâng ñeàu maëc ñeïp vaø phaûi taäp luyeän töø tröôùc. Caùc ñoäng taùc vaø ñieäu muùa cuûa hoï cuõng gioáng nhö hieäu côø, hieäu troáng, hieäu chieâng ôû hoäi Gioùng. Hieäu côø cuõng quyø, nhaûy, muùa ba laàn nhö ba vaùn ôû hoäi Gioùng. Laù côø cuõng daøi nhö theá, nhöng toång côø phaûi taäp luyeän caån thaän, thuaàn thuïc, traùnh ñeå côø luøng nhuøng maø cuoán vaøo caùn, nhö vaäy seõ bò phaït vaï

68 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM raát naëng vaø coù loãi vôùi thaùnh. Do ñoù maø caùc toång côø luoân luoân phaûi chuù yù trong khi luyeän taäp. Taïi baõi xaây ôû trong ñeàn, ngaøy tröôùc raát roäng vaø caây coái um tuøm, maùt meû, laø nôi dieãn ra cuoäc ñaáu côø ngöôøi. Ngöôøi ñeïp nhaát ñöôïc choïn laøm töôùng. Moãi quaân côø ñeàu coù moät chieác gheá ñaåu ñeå ngoài. Rieâng töôùng côø ñöôïc che theâm moät chieác loïng. Ngöôøi chôi ñaùnh nöôùc naøo thì ngöôøi ñoùng vai quaân côø di chuyeån theo nöôùc ñaùnh. Cöù nhö vaäy vaùn côø dieãn ra caêng thaúng vôùi söï ñaáu trí cuûa ngöôøi chôi, nhöng laïi haáp daãn ngöôøi xem khoâng chæ vì caùc nöôùc côø taøi ba maø coøn bôûi maøu saéc vaø söï thanh tuù cuûa caùc nam nöõ ñoùng quaân côø. Cuoäc ñaùnh côø keùo daøi cho tôùi heát hoäi ñeå phaân thaéng baïi cho caùc ñaáu thuû. Ñeán cuoái hoäi ngöôøi ta môùi xaùc ñònh roõ ngöôøi thaéng cuoäc vaø trao giaûi. Moãi naêm hoäi ñeàu coù phöôøng haùt ôû caùc nôi ñeán ñaêng cai haùt giöõ cöûa ñeàn suoát töø 19 thaùng 2 ñeán heát hoäi. Thöôøng thöôøng caùc phöôøng haùt ñeán xin, ñòa phöông tín nhieäm phöôøng naøo thì cho pheùp hoï tôùi haùt, cho ñeán khi giaõ ñaùm môùi thanh toaùn tieàn. Ngoaøi ra, caùc phöôøng cheøo, tuoàng khaùc cuõng ñeán goùp vui cho hoäi theâm soâi noåi. Trong hoäi coøn coù caùc troø chôi khaùc nhö toå toâm ñieám, ñaáu vaät, choïi gaø, ñoát phaùo. Thôøi Phaùp thuoäc coøn coù caû haùt aû ñaøo...

Cöù nhö vaäy, leã hoäi ñeàn baø Taám keùo daøi cho ñeán heát ngaøy 21. Ngaøy 22 thaùng 2 laø ngaøy teá giaõ ñaùm vaø keát thuùc hoäi. Cuõng vaøo ngaøy ñoù caùc giaûi vaät, giaûi côø môùi phaân ngoâi nhaát nhì vaø laøm leã trao giaûi. Qua khaûo saùt leã hoäi ôû Döông Xaù vaø nhöõng laøng lieân quan, ta thaáy moät soá ñieåm sau: 1- Trong taát caû caùc laøng thôø Nguyeân phi YÛ Lan thì hoäi ôû Döông Xaù coù quy moâ lôùn nhaát. Hoäi coù röôùc nöôùc töø treân Suûi (Phuù Thò) vôùi ñaùm röôùc lôùn goàm caû toång Döông Quang xöa vaø caùc laøng aên loäc ñeàn baø Taám. Neáu nhö ôû Nhö Quyønh (Höng Yeân) hay chuøa Daïm (Nam Sôn, Voõ Giaøng, Baéc Ninh), Phuù Thò (Gia Laâm, Haø Noäi) nhaát möïc moïi ngöôøi ñeàu chæ bieát thôø Nguyeân phi YÛ Lan maø thoâi, thì taïi Döông Xaù, baø Taám vaø Nguyeân phi chæ laø moät, vaø coù moät quaù trình lòch söû daøi töø hình töôïng coâ Taám lam luõ vaø thoâng minh ñeán vò Nguyeân phi taøi ba, thaùo vaùt. Chæ coù Döông Xaù kieâng chöõ taám goïi laø boåi, caùm goïi laø ñôùn. 2- Vaøo caùc dòp hoäi caû Döông Xaù, Nhö Quyønh vaø Phuù Thò ñeàu coù röôùc giao hieáu vaø caû ba nôi ñeàu traân troïng yeâu quyù thaàn töôïng Maãu Nghi thieân haï cuûa mình. Cuõng deã nhaän ra ñieàu ñoù vì trang Thoå Loãi xöa bao goàm ñaát ñai suoát töø Suûi (Phuù Thò) cho tôùi Vaên Laâm, Vaên Giang, Höng Yeân ngaøy nay. Caû ba laøng treân ñeàu thuoäc trang Thoå Loãi

HAØ NOÄI  69 aáy. Do vaäy khoâng laáy laøm laï khi xuaát hieän taâm thöùc kính troïng coi Nguyeân phi YÛ Lan laø ngöôøi cuûa queâ mình ôû caû ba laøng. 3- Gheùp caùc chi tieát cuûa hoäi ôû caû ba laøng ta seõ ñöôïc moät leã hoäi troïn veïn vôùi noäi dung laø toaøn boä truyeàn thuyeát vaø söï thöïc lòch söû veà Nguyeân phi YÛ Lan. Ñoù laø caùc tuïc leä, nghi thöùc lieân quan ñeán coâ Taám ôû ñeàn baø Taám. Chi tieát oâng baùn daàu ôû hoäi ñeàn Gheânh (Nhö Quyønh) nhaéc ñeán ñoaïn coâ Taám döïa treân khoùm lan ñi haùi daâu vaø gaëp vua ñeå sau naøy Thaønh hoaøng haäu. Tuïc boâng soøng ôû hoäi laøng Phuù Thò (Suûi) nhaèm keå laïi söï tích ñaàu thai cuûa

vua Lyù Nhaân Toâng vaø cuoái cuøng laø nhöõng nghi thöùc vaø leã vaät cuûa ngaøy hoäi noùi leân quaõng ñôøi cuoái cuøng cuûa Nguyeân phi chuyeân taâm vaøo vieäc xaây döïng chuøa chieàn, chuyeân taâm laøm ñieàu thieän, tu nhaân tích ñöùc nôi cöûa Phaät. Toaøn boä lòch söû cuûa nhaân vaät ñöôïc bieåu töôïng hoùa trong caùc nghi thöùc, tuïc leä ôû leã hoäi cuûa caû ba laøng. Do vaäy, vieäc toå chöùc toát leã hoäi ôû ñaây seõ phaùt huy ñöôïc tình ñoaøn keát, töông trôï laãn nhau giöõa caùc ñòa phöông nhö truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa caùc laøng maïc Vieät Nam voán ñaõ coù töø xa xöa. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI LAØNG NGOÏC HOÀI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

L

: Loã Baûo Coâng, AÛ Moâ Nöông vaø Nhò Moâ Nöông : Laøng Ngoïc Hoài, xaõ Ngoïc Hoài, huyeän Thanh Trì : Moàng 8 thaùng 2 ñeán moàng 10 thaùng 2 : Moàng 9 thaùng 2 : Röôùc kieäu, röôùc coã ñeâm

aøng Ngoïc Hoài thuôû xa xöa goïi laø aáp Vónh Khang. Tröôùc Caùch maïng thaùng 8 thuoäc toång Coå Ñieån, huyeän Thanh Trì, tænh Haø Ñoâng, nay laø xaõ Ngoïc Hoài, huyeän Thanh Trì, Haø Noäi. Töø thuû ñoâ Haø Noäi xuoâi theo quoác loä 1A qua thò traán Vaên Ñieån chöøng 2 caây soá, nhìn sang beân phaûi chuùng ta thaáy böùc töôïng lôùn ba muõi teân ñoàng. Nôi ñaây ghi daáu tích traän ñoàn Ngoïc

Hoài, môû ñaàu cho chieán dòch ñaïi phaù quaân Thanh cuûa Quang Trung Nguyeãn Hueä muøa xuaân naêm Kyû Daäu (1789). Haún laø ngöôøi daân Ngoïc Hoài cuõng ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc taïo neân chieán thaéng laãy löøng ñöôïc ghi trong söû saùch aáy. Vì ôû ñaây ñaõ coù truyeàn thoáng ñaáu tranh choáng giaëc ngoaïi xaâm töø tröôùc. Baûn thaàn tích coøn löu giöõ ôû ñaây coù noäi dung nhö sau:

70 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ÔÛ aáp Vónh Khang, huyeän Thanh Ñaøm, phuû Thöôøng Tín coù nhaø oâng Loã Huøng, vôï hoï Khoång, ñöôïc daân tín nhieäm baàu laøm chöùc ñoâ tröôûng lo vieäc gìn giöõ xoùm laøng. OÂng baø laø ngöôøi hieàn ñöùc laïi coù ngheà laøm thuoác gia truyeàn neân thöôøng giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo khoù. Chæ hieàm moät noãi hieám muoän ñöôøng con caùi. Moät hoâm treân ñöôøng ñi haùi thuoác, meät quaù thiu thiu nguû, Loã Huøng mô thaáy moät oâng giaø raâu toùc baïc phô, tay choáng gaäy truùc. Bieát ñöôïc uaån khuùc cuûa Loã Huøng, cuï giaø noùi: “Loøng trôøi ñaõ ñònh nhaø ngöôi seõ sinh ba vaät baùu cho ñôøi.” Laõo baø cuõng mô thaáy moät ñoâi chim bay tôùi roài baïch hoå chaïy thaúng vaøo nhaø. Töø ñaáy laõo baø mang thai ñeán moàng 8 thaùng gieâng naêm Ñinh Muøi sinh ñöôïc moät con trai, sau 3 thaùng ñaõ bieát noùi, oâng baø ñaët teân laø Baûo Coâng. Ba naêm sau baø laïi sinh moät boïc 2 con gaùi vaøo ngaøy 12 thaùng 10 naêm Kyû Daäu, ñaët teân laø AÛ Moâ Nöông vaø Nhò Moâ Nöông. Baûo Nöông ñöôïc 10 tuoåi thì cha qua ñôøi, meï taàn taûo nuoâi caùc con, 3 anh em nhanh choùng lôùn khoân cuøng vôùi trai traùng trong laøng luyeän taäp voõ ngheä. Vua Traàn Thaùi Toâng nghe tin sai Traàn Thuû Ñoä ñem quaân chinh phaït. Ñaùnh nhau ñeán traän thöù 10 thì quaân nhaø Traàn ruùt lui. Ba anh em daãn binh veà Phuø Ñoång khao quaân. Baûo Coâng suy xeùt laïi thaáy

nhaø Traàn ñaày söùc maïnh, neân phoø taù ñeå laáy ñöùc veà sau. Töø ñaáy khoâng ñaùnh laïi trieàu ñình nöõa. Vua Traàn nghe tin giaëc Nguyeân Moâng laêm le xaâm phaïm bôø coõi, lieàn xuoáng chieáu caàu töôùng taøi, binh gioûi. Ba anh em daãn quaân veà vôùi trieàu ñình. Vua Traàn möøng rôõ sai moå lôïn khao quaân. Töôùng giaëc laø Ngoät Löông Hôïp Thai ñem möôøi vaïn quaân xaâm phaïm bôø coõi vuøng Ñaø Giang. Vua sai Leâ Phuï Traàn laøm töôùng tieân phong, laïi thaân chinh ñoác chính ñaùnh thaúng vaøo ñoàn cuûa giaëc. Ñaùnh maõi khoâng phaân thaéng baïi, ba anh em Baûo Coâng beøn ñem quaân tôùi ñaùnh moät traän, quaân giaëc boû ñoàn chaïy tan taùc. Ñeán thaùng 7 giaëc Nguyeân Moâng laïi ñem quaân sang xaâm löôïc nöôùc ta. Vua ta leänh cho caùc töôùng ñem quaân ñaùnh giaëc, phong cho Baûo Coâng chæ huy 5000 quaân só chaën giaëc töø soâng Haùt tôùi Nhò Haø. Luùc naøy Traàn Quoác Tuaán laøm tieát cheá thuûy quaân. Ngaøy 15 thaùng 8 giaëc Nguyeân oà aït taán coâng, vua duøng keá lui binh ruùt quaân ñöôøng soâng Nhò. Giaëc chieám thaønh ñoâ, vua sai 3 anh em giöõ phuû Thöôøng Tín vaø ÖÙng Hoøa. Traàn Quoác Tuaán laøm tieát cheá thuûy boä ñoác lónh binh, nhöng quaân Nguyeân ñaõ chieám Thanh Ñaøm, Thöôïng Phuùc. Vua Traàn lo laéng voâ cuøng. Ba anh em xin vua cho phaûn coâng. Vua baèng loøng, laïi

HAØ NOÄI  71 ban cho aùo giaùp, long ñao, göôm baùu, ngöïa toát cuøng 3 vaïn tinh binh, Caùc töôùng só laïy taï tröôùc theàm ra quaân, ñeán aáp Vónh Khang laäp phoøng tuyeán cöï giaëc. Sau chia laøm 5 muõi tieán coâng, laïi ñöôïc Leâ Phuï Traàn tieáp öùng neân ñaùnh ñöôïc 10 hieäp thì quaân Nguyeân tan taùc. Vua toâi möøng rôõ tieáp quaûn thaønh Ñaïi La, laïi truyeàn môû yeán tieäc möøng coâng, khen thöôûng töôùng só. Töø ñaáy ñaát nöôùc thanh bình, 3 anh em xin ñöôïc veà queâ höông baûn quaùn chaêm soùc meï giaø. Ñöôïc vua ban nhieàu gaám voùc luïa laø cuøng vaøng baïc, chaâu baùu. Veà aáp Vónh Khang ñöôïc vaøi ngaøy thì thaân maãu qua ñôøi, hoï cuøng nhau mai taùng meï giaø roài ôû nhaø chòu tang troø chöõ hieáu. Ñeán ñôøi vua Traàn Thaùnh Toâng trieàu ñình giao cho chöùc Ñaïi Vöông vaø nghæ taïi queâ nhaø. Töông truyeàn ñeán ngaøy 12 thaùng 2 naêm Giaùp Thìn, töï nhieân coù côn gioù loác noåi leân, 3 anh em hoùa trong côn loác aáy. Vua Traàn Thaùnh Toâng bieát tin lieàn ban cho Baûo Coâng laø cö só Quaûng Hoùa Ñaïi Vöông. Hai chò em ñeàu ñöôïc phong Coâng chuùa. Roài giao cho aáp Vónh Khang döïng mieáu phuïng thôø. Laøng Ngoïc Hoài thôø 3 vò thaùnh ôû 2 ñình vaø 1 ngoâi mieáu nhoû. Mieáu thôø cö só ôû Quaûng Hoùa ñöôïc döïng treân goø ñaát cao ôû ñaàu laøng quay höôùng ñoâng, töông truyeàn ñaây laø neàn nhaø cuõ. Ñình

treân thôø 2 chò em cuøng höôùng, caùch mieáu chöøng 300m. Ñình döôùi ôû cuoái laøng theo höôùng ñoâng nam, nhìn ra caùnh ñoàng roäng meânh moâng baùt ngaùt. Töø ñình döôùi tröôùc ñaây coù con ñöôøng ñi thaúng ra mieáu goïi laø ñöôøng “Ñöùc vua”, töông truyeàn laø nôi haèng naêm vua cöû quan trong trieàu veà teá leã. Ñình döôùi laø nôi thôø 3 vò thaønh hoaøng, ñoàng thôøi laø nôi haèng naêm daân laøng toå chöùc leã hoäi ñeå töôûng nhôù caùc tieàn boái ñaõ coù coâng ñaùnh giaëc giöõ nöôùc. Toaøn boä kieán truùc ñình goàm coù: cöûa tam quan xaây truï, saân gaïch Baùt traøng. Toøa ñaïi ñình 5 gian ñöôïc noái vôùi 3 gian haäu cung baèng 5 gian nhaø doïc (oáng muoáng) taïo neân keát caáu kieåu chöõ coâng (工). Ñaïi ñình ñöôïc laøm theo kieåu ñaàu bít ñoác, caùc böùc coán ñöôïc traïm troå tinh vi. Gian giöõa treân cöûa phoøng treo böùc hoaønh phi sôn son theáp vaøng ghi: “Thaùnh cung vaïn tueá”, böùc ñaïi töï ôû gian beân traùi ghi: “Nhaân thaàn tam vò”, beân phaûi ghi: “Traàn trieåu ñieån tích”, vaø nhieàu caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc caùc vò thaàn, trong ñoù coù caâu: Phuïng söï Traàn trieàu hieáu nhaát gia quang nhaät nguyeät Taûo bình Nguyeân taëc anh huøng tam vò traùng sôn xuyeân.

Taïm dòch: Toân thôø trieàu Traàn trung hieáu, moät nhaø saùng nhö maët trôøi, maët traêng, Ñaùnh giaëc Nguyeân, ba vò anh huøng ñeïp nhö nuùi cao soâng roäng.

72 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Trong ñình coøn giöõ ñöôïc nhieàu di vaät quí goàm: Thaàn phaû do Ñoâng caùc ñaïi hoïc só Nguyeãn Bính soaïn naêm Hoàng Phuùc nguyeân nieân (1752), 25 ñaïo saéc phong lôùn (sôùm nhaát laø naêm Caûnh Höng thöù 9, 1757), hai coã kieäu, 3 boä long ngai, baøi vò, baùt höông, ñænh ñoàng, bia ñaù döïng naêm 1743. Vì theá ñình Ngoïc Hoài ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa thoâng tin xeáp haïng di tích lòch söû kieán truùc ngheä thuaät naêm 1989. Daân Ngoïc Hoài môû hoäi vaøo moàng 8 thaùng 2, töông truyeàn laø dòp thaùnh ñöôïc vua ban saéc. Töø raèm thaùng gieâng, caùc cuï cao nieân trong laøng ñaõ baøn tính vieäc hoäi, lo keùn choïn trai thanh, nöõ tuù vaøo chaân khieâng kieäu, caàm côø... Saùng moàng 7 thaùng 2, ñöôøng laøng ngoõ xoùm ñöôïc queùt doïn saïch seõ, caùc cuï lau röûa ñoà teá khí, ñaùm trai laøng ñöa kieäu ra choàng thöû ôû saân ñình ñeå xem choã naøo khieám khuyeát thì söûa chöõa. Buoåi toái caùc cuï teá caùo yeát. Moàng 8 thaùng 2, töø saùng tinh mô, giaø treû, gaùi trai ñaõ teà töïu ôû caû saân ñình, ngöôøi naøo vieäc aáy. Theo hieäu leänh ñaùm röôùc khôûi haønh: ñaàu tieân laø ñoäi muùa roàng, ñeán ñoäi côø nguõ saéc, hai ngöôøi caàm long ñao, taùm ngöôøi caàm baùt kích, ñoäi troáng doàn ñi tröôùc hoøa nhòp, phöôøng baùt aâm phuïng ngheânh tröôùc kieäu thaùnh. Moät ngöôøi vaùc côø thaàn coù ghi doøng chöõ: “Traàn trieàu hieån thaùnh nhaân

thaàn tam vò”, hai ngöôøi caàm thanh quaát, hai ngöôøi caàm kieám thôø ñi saùt kieäu thaùnh OÂng.

Kieäu OÂng do 4 ngöôøi khieâng, ñeàu maëc aùo the, thaét löng boû gioït. Ñoäi teá nam quan maëc aùo thuïng lam ñi sau kieäu thaùnh OÂng. Laïi ñeán ñoäi côø nguõ saéc do nöõ quan caàm, moät phöôøng baùt aâm nöõa, tieáp theo ñeán baùt kích roài kieäu ñöùc thaùnh baø. Hai chò em caùc ngaøi ngöï chung moät coã, nöõ quan khieâng kieäu Baø ñaàu vaán khaên vaønh daây, aùo naêm thaân maøu hoa ñaøo thaét löng hoa lyù. Caùc cuï “Baùt” (treân 80 tuoåi) ñoäi khaên maøu vaøng vaø cuï “Thaát” (treân 70 tuoåi) ñoäi khaên maøu ñoû ñi sau kieäu thaùnh Baø. Ñaùm röôùc ñeán ñaàu laøng thì taùch laøm hai: Ñoaøn röôùc thaùnh OÂng leân mieáu, ñoaøn röôùc thaùnh baø döøng ôû ñình treân. Caùc cuï cao nieân xin pheùp ñöa baøi vò, baùt höông leân kieäu röôùc veà ñình döôùi. Buoåi chieàu ôû trong ñình caùc cuï teá nhaäp tòch. Ngoaøi saân toå chöùc caùc troø vui nhö ñaùnh côø ngöôøi, ñaùnh côø boûi, ñaáu vaät choïi gaø... Moàng 9 thaùng 2 goïi laø “tieäc daân”. Caùc doøng hoï trong laøng laø nhöõng ngöôøi xa queâ ra ñình leã thaùnh. Coøn caû laøng lo vieäc ñoùn “quan anh”, ñoù laø ñoaøn ñaïi bieåu cuûa laøng Vónh Thònh (xaõ Ñaïi AÙng). Söûa leã ñöa sang laøng Ngoïc Hoài daâng thaùnh, hoï cuõng baûo sang “quan anh”. Laøng

HAØ NOÄI  73 Ngoïc Hoài cuõng cöû ñaïi dieän daâng leã thaùnh vaøo dòp hoäi laøng Vónh Thònh 12 thaùng 5 ñeå ñeàn ñaùp coâng ôn thaàn Phaïm Xaï Ñaïi Vöông coù coâng giuùp vua Leâ Thaùi Toå ñaùnh giaëc Minh. Tuy khoâng cuøng thôø moät vò thaùnh nhöng tuïc keát chaï ôû ñaây ñaõ coù töø laâu laém. Vì theá trai gaùi trong laøng khoâng ñöôïc keát duyeân vôï choàng. Ñeâm moàng 9 thaùng 2 caùc laøng laïi noâ nöùc chuaån bò cho vieäc röôùc coã. Coã chay laø nhöõng hoa quaû saûn vaät cuûa ñòa phöông, cuøng vôùi xoâi oaûn ñöôïc löïa choïn baèng gaïo neáp caùi hoa vaøng daønh töø vuï muøa tröôùc. Ngöôøi ñöôïc cöû thoåi xoâi ñoùng oaûn phaûi vôï choàng song toaøn, con caùi

ñeà hueà. Trong aùnh ñuoác baäp buøng, ñaùm röôùc xuaát phaùt töø ñình döôùi leân ñình treân, röôùc coã veà leã thaùnh. Saùng moàng 10 thaùng 2 röôùc thaùnh hoaøn cung: Ñöa baùt höông, baøi vò thaùnh töø ñình döôùi veà ñình treân vaø mieáu. Ñoäi hình ñaùm röôùc cuõng tuaàn töï nhö moàng 8 thaùng 2. Buoåi chieàu caùc cuï teá yeân vò. Leã hoäi Ngoïc Hoài ñaõ keá thöøa nhöõng neùt ñeïp cuûa vaên hoùa daân toäc, neâu cao tinh thaàn ñoaøn keát coäng ñoàng, giaùo duïc cho theá heä treû truyeàn thoáng uoáng nöôùc nhôù nguoàn. Toá Uyeân

HOÄI LAØNG TAÂY HOÀ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Tam vò ñaïi vöông, Baùt vò laân höông : Laøng Taây Hoà, quaän Taây Hoà : Moàng 10 thaùng 2 vaø moàng 10 thaùng 8 : Moàng 10 thaùng 2 : - Keát chaï laøng Trích Saøi - Choïi gaø, côø töôùng

Ñaáy vaøng, ñaây cuõng ñoàng ñen Ñaáy hoa thieân lyù, ñaây sen Taây Hoà.

L

(Ca dao)

aøng Taây Hoà nay thuoäc phöôøng Quaûng An, quaän Taây Hoà, Haø noäi. Nôi ñaây coù xoùm Cung, di tích haønh cung xöa, vua Leâ thöôøng ra xem ñaùnh caù. Xoùm Baûo Khaùnh coøn goïi laø Quaûng Khaùnh coù moät daûi ñaát nhoâ ra gaàn giöõa Hoà Taây. Töông truyeàn ôû nôi ñoù Traïng Buøng Phuøng Khaéc Khoan vaãn ñeán

vaõn caûnh ngaâm thô, xöôùng hoïa cuøng Lieãu Haïnh trong ñeâm traêng thu. Nôi ñoù sau xaây phuû Taây Hoà, roài mieáu Traâu Vaøng. Ñình Taây Hoà toïa laïc ôû giöõa laøng, maët tieàn quay höôùng taây baéc ñoái dieän vôùi phuû Taây Hoà vaø chuøa Phoå Linh. Ñình coù 5 gian, saân laùt gaïch Baùt traøng, hai gian nhaø taûo maïc, coù theå chöùa khoaûng 500 ngöôøi veà döï hoäi. Saân ñình töôi xanh vôùi

74 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM caây vaïn tueá, caây nhaõn, caây hoa lan, caây hoa ngaâu... Laøng Taây Hoà khaùc nhieàu laøng khaùc, thôø tôùi 11 vò thaàn. Ñình thôø tam vò ñaïi Vöông laø: Quaûng Baùc Minh Khieát Ñaïi Vöông, An Döông trieàu ñình Cöông Nghò Ñaïi Vöông, Tieát Nghóa Baûo Trung Ñaïi Vöông. Mieáu caùch ñình khoaûng 500 meùt goïi laø mieáu Baùt Haûi, thôø 8 vò thaàn: Uy Linh Lang Ñaïi Vöông, Ba Lieäu Ñaïi Vöông, Minh Ngoïc Ñaïi Vöông, Baïch Löôïc Ñaïi töôùng quaân, Vuõ Löôïng Ñaïi Vöông, Thuûy Thaûo Ñaïi Vöông, Thuaän Minh Coâng chuùa vaø Ñaïi vöông Caù Leã. Haäu cung coù ban coâng ñoàng, Höông AÙn, Quaùn Thö ... Xa xöa, theo cuï Chuyeån (giöõ töø), ñình ôû xoùm Mieáu, khu Coät Voâi. Ñình chuyeån vaøo khoaûng naêm 1925 vaø traûi qua nhieàu laàn truøng tu. Naêm 1986, 1993, 1994... Truyeàn thuyeát veà Baûo Trung, Minh Khieát ñöôïc keå nhö sau: Thôøi Lyù Nam Ñeá (theá kyû VI), ôû trang Ñoàng Luïc, phuû Khoaùi Chaâu, ñaïo Sôn Nam coù moät gia ñình danh giaù. Ngöôøi choàng teân laø Nguyeãn Chöông laøm ngheà thaày thuoác, ngöôøi vôï laø Buøi thò Xuyeán chaêm chæ ruoäng vöôøn, taèm tang. Hai vôï choàng sinh 3 cuøng luùc ñöôïc 3 ngöôøi con: hai trai, moät gaùi. Chöa ñaày 3 thaùng sau sinh nôû, baø meï nhuoám beänh qua ñôøi. Thöông caùc con coøn tröùng nöôùc, oâng Chöông ñi tìm nhuõ

maãu veà nuoâi döôõng con mình. Khi aáy coù hai thieáu phuï xöng laø Phaïm thò Thanh vaø Traàn thò Tính ñeàu laø ngöôøi Baûo Xuyeân xin ñeán giuùp ñôõ. Naêm ba ngöôøi con 12 tuoåi, hai baø nhuõ maãu töø bieät veà queâ. Ñeán naêm 18 tuoåi, 3 anh em ñaõ noåi tieáng taøi vaên chöông. Luùc aøy oâng Chöông ñaët teân cho ngöôøi con caû laø Baûo, ngöôøi con thöù laø Myõ, ngöôøi con uùt laø Phöông. Cuõng naêm aáy, oâng Chöông nhuoám beänh maát. Gaëp luùc muøa maøng thaát baùt, ba anh em giaõ bieät laøng queâ tìm nôi ñaát môùi laø trang Baûo Xuyeân queâ cuûa hai baø meï nuoâi. Nhöng khi tìm ñeán nôi, hai baø cuõng ñaõ maát. Ba anh em ñöôïc moät oâng haøo tröôûng hoï Leâ giuùp ñôõ, ñöa veà nhaø ôû, cuøng nhau reøn luyeän vaên chöông. Ngöôøi em gaùi ñeâm ngaøy chaêm chæ ruoäng nöông. Moät naêm sau, nhaèm ngaøy 16 thaùng 3, ngöôøi em gaùi boãng hoùa ôû baõi caùt beân soâng. Trong khoaûng nieân hieäu Thieân Phuùc (980-988) nhaø Toáng sang xaâm löôïc nöôùc ta. Hoaøng ñeá Leâ Ñaïi Haønh mang quaân theo ñöôøng thuûy ñeán trang Baûo Xuyeân thì thuyeàn ñöùng söõng laïi khoâng ñi ñöôïc. Ñeán nöûa ñeâm nhaø vua mô thaáy coâ gaùi ñeán taâu raèng: “Thieáp ñaây laø con gaùi cuûa oâng hoï Nguyeãn, thuoäc veà thuûy toäc, trôøi sai ñi traán ngöï ôû khuùc soâng naøy. Nay thaáy ngaøi thaân chinh ñi ñaùnh giaëc thì töï nguyeän aâm phuø cho ngaøi ...”

HAØ NOÄI  75 Vua lieàn sai baøy höông aùn khaán leã. Khaán leã xong, thuyeàn roàng cuûa nhaø vua ñi ñöôïc nhö bay, gaëp giaëc thì ñaùnh thaéng. Quaân Toáng phaûi ruùt quaân ôû Taây Keát thaùo chaïy, boãng thaáy soùng to, roàng, raén, giao long vöôït soùng noåi ñaày soâng. Vua thaáy linh öùng, khi trôû veà trieàu lieàn ban saéc phong sai ñình thaàn mang veà trao cho mieáu thôø naøng linh thieâng cuûa trang Baûo Xuyeân vaø ban cho nhaân daân 300 quan tieàn duøng laøm tieàn lo höông khoùi, söûa laïi mieáu thôø, phong saéc cho naøng laø Ñeä tam baø UÙy Haïnh Ñaïi vöông. Coøn hai ngöôøi anh cuûa naøng ñeàu choïn ngheà daïy hoïc ñeå kieám soáng. Thuôû baáy giôø, ôû phía nam giaëc Chieâm Thaønh noåi leân quaáy phaù, chuùng taäp hôïp binh maø ñeán xaâm löôïc nöôùc ta. Vua Lyù Nam Ñeá truyeàn hòch ñi khaép nôi caàu ngöôøi taøi gioûi ra giuùp nöôùc. Hai anh em lieàn ra öùng moä. Sau khi thi thoá taøi ngheä, hai oâng ñöôïc giao chæ huy 3 vaïn quaân thieän chieán cuøng caùc trai traùng trong baûn trang leân ñöôøng ñaùnh moät traän lôùn vaø ñaïi thaéng. Quaân ta ca khuùc khaûi hoaøn. Khi veà ñeá trang Bình Laêng, huyeän Baïch Haïc, phuû Tam Ñaùi, ñaïo Sôn Taây, hai oâng cho quaân nghæ laïi. Nöûa ñeâm hoâm ñoù, trôøi ñaát boãng döng toái saàm, möa gioù aàm aàm, hai oâng töï nhieân cuøng hoùa. Nhaø vua thöông tieác nhöõng ngöôøi ñaõ coù coâng vôùi nöôùc lieàn saéc chæ cho trang Baûo

Xuyeân döïng mieáu phuïng thôø. Laïi ban cho daân laøng 200 quan tieàn vaø mieãn binh löông trong 3 naêm. Bao phong myõ töï cho thaàn laø: “Ñöông caûnh thaønh hoaøng Baûo Trung thöôïng ñaúng phuùc thaàn” vaø “Ñöông caûnh Thaønh hoaøng Minh Khieát thöôïng ñaúng phuùc thaàn”. Nôi thôø chính hai vò Thaønh Hoaøng laø ñình Ngoïc Xuyeân vaø moät soá vuøng khaùc trong ñoù coù laøng Taây Hoà. Laøng Taây Hoà coù 4 giaùp: Giaùp Laõo, giaùp Ñoâng, giaùp Yeân vaø giaùp Haø. Hoäi toå chöùc xuaân thu nhò kyø. Muøa xuaân, 5 naêm 1 laàn coù toå chöùc ñaïi hoäi töø moàng 8 thaùng 2 ñeán ngaøy 15 thaùng 2. Moàng 8 thaùng 2 röôùc 3 kieäu baùt coáng töø ñình ra mieáu Baùt Haûi, nôi thôø 8 vò thaùnh ôû caùc laøng laùng gieàng quanh Taây Hoà. Ñoaøn röôùc coù côø quaït, troáng, loïng, taøn, taùn vôùi khoaûng 300 ngöôøi tham döï. Baøi vò thaàn ñaët trong mieáu Baùt Haûi, coøn ñoaøn röôùc tieáp tuïc haønh trình qua chuøa roài tôùi phuû Taây Hoà. Thuyeàn mang cheù nöôùc rôøi beán phuû ra giöõa Hoà Taây laáy nöôùc trong veà ñeå baøi ban moäc duïc. Moàng 9 thaùng 2 laøm leã teá yeát. Theo baûn höông öôùc laøng Taây Hoà vaøo naêm 1920 (thuoäc toång Thöôïng, huyeän Hoaøn Long, tænh Haø Ñoâng) ghi vieäc cuùng teá caùc khoaûn trong ngaøy hoäi 10 thaùng 2 nhö sau: “Gaø ba con, giaù ngaân moät ñoàng, hai haøo, naêm

76 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM xu. Vòt ba con, giaù ngaân moät ñoàng. Chim ba con giaù ngaân ba haøo, saùu xu. Baùnh gioø 30 chieác, giaù ngaân boán haøo naêm xu. Chuoái tieâu vaø chuoái laù moãi haïng 30 quaû giaù ngaân moät haøo naêm xu. Buùn thôø ba baùt chi ngaân moät haøo. Mía 70 khaåu chi 2 haøo. Röôïu hoa leã vaø röôïu uoáng chi 1 ñoàng 2 haøo. Gaïo neáp, gaïo teû chi 2 ñoàng... Caùc haïng treân, oâng chòu tröôûng phaûi mua. Coøn lôïn, boø thì chia ñeàu cho söï ñoùng goùp cuûa caùc suaát ñinh trong caùc giaùp.” Moàng 10 thaùng 2 söûa maâm leã goàm xoâi, thòt lôïn, röôïu, traàu cau, vaøng höông vôùi 40 ngöôøi ñi thuyeàn töø beán phuû vöôït Hoà Taây sang beán Voõng, vaøo ñình Trích Saøi laøm leã keát chaï anh em. Ngaøy 14 thaùng 2 teá leã cuùng xoâi, tröùng vòt luoäc. Ngaøy 15 thaùng 2 laøm leã giaûi y, daõ hoäi... Trong nhöõng ngaøy hoäi coù chôi choïi gaø, côø ngöôøi, haùt vaên ... Tuïc keát

chaï 2 laøng, theo caùc cuï noùi, ñình Taây Hoà thôø Ñöùc OÂng; coøn Ñöùc Baø (laø Thuaän Minh Coâng chuùa) sang laøm daâu ôû Taây Hoà voán laø ngöôøi laøng Trích Saøi (Phöôøng Böôûi). Hoäi muøa thu toå chöùc töø moàng 10 thaùng 8 ñeán 15 thaùng 8. Teát côm môùi cuùng teá coù coám, hoàng, chim ngoùi. Ñeâm raèm trung thu thi haùt vaên ôû chuøa Phoå Linh. Khoâng chæ coù ngöôøi ôû Taây Hoà, Nghi Taøm, Quaûng Baù maø ñoâng ñaûo taøi töû vaên nhaân ôû quaän Hoaøn Kieám cuõng veà döï. Xao xuyeán khuùc haùt vaên ca ngôïi maãu Lieãu Haïnh vaø ca ngôïi caûnh sinh hoaït cuûa laøng chaøi ven Hoà Taây: Treû muïc Yeân Hoa baøy tieäc röôïu Luõ tieàu Thöôïng Uyeån heïn lôøi dai Baét coø cöù vöõng ngoài rình buïi Moø ngoïc khen ai kheùo laën ngoøi Tay löôùi theá thaàn khoân maéc vöôùng Löôùi caâu danh lôïi nheï tham moài ... Vaên Haäu

HOÄI LAØNG MAÏCH LUÕNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

ÔÛ

: Baø Xoa Nöông, Tam vò Minh Moå Ñaïi Vöông : Laøng Suùng, xaõ Ñaïi Maïch, huyeän Ñoâng Anh : Moàng 10 thaùng 2 : - Röôùc nöôùc, röôùc kieäu - Keát chaï nhieàu laøng

phía taây huyeän Ñoâng Anh coù moät vuøng ñaát xanh möôùt ngoâ daâu, beân con soâng Hoàng quanh naêm nöôùc ñoû phuø sa cuoän chaûy. Maûnh ñaát coù ñòa giôùi, giaùp ranh cuûa ba tænh Haø Noäi, Haø Taây, Vónh Phuùc.

Maïch Luõng coøn coù teân xöa goïi laø laøng Suùng, nay thuoäc xaõ Ñaïi Maïch, huyeän Ñoâng Anh, Haø Noäi. Ñöùng treân caàu Thaêng Long nhìn xuoáng vuøng laøng, thaáy con ñeâ soâng Hoàng nhö moät daûi luïa mô maøng uoán löôïn. Töø thuôû vua Huøng, khi

HAØ NOÄI  77 cha oâng xöa ñi môû ñaát thì nhöõng baõi bôø ven soâng daân cö tuï hoäi laäp neân nhöõng laøng chaøi löôùi, troàng ngoâ khoai vaø luùa, ñeå baûo veä söï sinh toàn vaø choáng giaëc ngoaïi xaâm. Trang Maïch Luõng coù töï ngaøn xöa, traûi thôøi gian gioù möa bieán ñoåi, nhöõng teân ñaát teân laøng ñeàu gaén vôùi lòch söû choáng ngoaïi xaâm vaø nhöõng caâu chuyeän daân gian huyeàn thoaïi. Mieáu Maïch Luõng coù truyeàn thuyeát laâu ñôøi. Mieáu ñöôïc xaây treân moät goø ñaát cao, thoaùng roäng, chung quanh ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng taùn caây coå thuï, nhöõng khoùm hoa quanh naêm khoe saéc. Mieáu naèm caïnh chuøa caøng laøm taêng veû thaâm nghieâm, traàm maëc. Thaàn phaû do quan Ñoâng Caùc Ñaïi hoïc só Nguyeãn Bính soaïn töø naêm 1572, thôøi vua Leâ Anh Toâng vieát raèng: “Vaøo thuôû vua Huøng Dueä Vöông thöù 18, coù ngöôøi em keá nhaø vua teân laø Huøng Trang, luùc ñoù laø tröôûng quan ñaïo Haûi Döông, keát duyeân vôùi baø Xoa Nöông con gaùi tröôûng quan Boä chuû Cöûu Chaân. Hai vôï choàng nhaát möïc thöông yeâu nhau, nhöng laï thay, gaàn chuïc naêm trôøi maø vaãn chöa coù con noái doõi, luùc aáy oâng ñaõ 42 tuoåi, baø lo laéng khuyeân choàng neân laáy tì thieáp ñeå coù con noái doõi, nhöng oâng moät loøng thuûy chung choïn veïn. Töø ñaáy ñeâm ngaøy baø thaép höông caàu nguyeän trôøi ñaát, laøm nhieàu ñieàu thieän. Theá roài moät ñeâm, baø naèm moäng thaáy ba con

roàng vaøng bay ñeán. Trong mô maøng hö thöïc, thaáy roàng vaøng hoùa thaønh ba vò thaàn tình nguyeän ñaàu thai. Baø tænh moäng trong muøi höông bay söïc nöùc, lieàn vui möøng khoân xieát voäi laøm leã taï. Töø ñaáy baø coù thai, ñeán ngaøy 14 thaùng 8 naêm Nhaâm Tyù thì sinh ra moät boïc tröùng, nôû ra 3 ngöôøi con trai. Khi ba ngaøi ñöôïc 7 tuoåi thì cha maát, baø ñöa caùc con veà tö thaát daïy hoïc haønh. Ba ngaøi hoïc gioûi chæ maáy naêm ñaõ laøu thoâng kinh söû. Treân thoâng thieân vaên, döôùi töôøng ñòa lyù, laïi coù phong tö ñónh ngoä, töôùng maïo phi thöôøng. Roài moät naêm maát muøa haïn haùn, nhaø vua lieàn giao cho 3 anh em kho thoùc ñi phaùt chaån ñi cöùu ñoùi. Ba ngaøi vaâng leänh vua leân thuyeàn dong ruoåi. Khi ñeán ñòa ñaàu huyeän Chu Dieân, phuû Tam Ñôùi (nay laø beán Loäc Trì) nghæ laïi. Laï thay, ñeâm hoâm aáy ngöôøi daân trong trang Maïch Luõng ñeàu mô thaáy coù vò linh thaàn aùo xanh côø vaøng ñeán phaùn raèng: “Ngaøy mai coù 3 vò Long haàu ñi qua ñòa phaän soâng cuûa laøng, ñaáy chính laø 3 vò phuùc thaàn”. Saùng hoâm sau daân laøng tænh moäng, ai cuõng noùi veà giaác mô kyø laï, lieàn keùo ra bôø soâng baøy höông aùn. Ñeán giôø Thìn thì quaû nhieân thaáy 3 vò Long haàu, daân laøng möøng vui khoân xieát, laïy taï keå veà giaác mô vaø xin ñöôïc toân laøm phuùc thaàn. Thaáy daân thoân coù loøng thaønh kính, ba ngaøi lieàn neo thuyeàn, leân trang Maïch Luõng laäp cung thaát. Luùc baáy giôø vaøo muøa haï

78 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM möa nhieàu, nöôùc lôùn, baõi bôø ngaäp luït khoâng gieo troàng ñöôïc. Thöông daân 3 ngaøi lieàn laäp ñaøn traøng teá tam phuû roài vieát long ñieäp gieo xuoáng thuûy cung. Laï thay, nöôùc boãng ruùt, thôøi tieát thuaän hoøa, muøa maøng töôi toát, nhaân daân no aám. Tieáng laønh ñoàn xa, ñeán tai nhaø vua, trieàu ñình beøn ban chieáu cho vôøi veà kinh ñeå phong töôùc. Nhöng daân laøng trang Maïch Luõng daâng bieåu xin vua cho 3 ngaøi löu laïi. Nhaø vua chaáp thuaän, 3 ngaøi lieàn xaây cung thaát ôû Maïch Luõng vaø laäp theâm cung ñoùn meï veà ôû. Töø ñaáy daân laøng trong vuøng luoân ñöôïc no aám yeân vui. Theá roài ít laâu sau, giaëc daõ noåi leân, nhaø vua lieàn trieäu 3 ngaøi cuøng Taûn Vieân Sôn Thaùnh ñi ñaùnh giaëc. Ba ngaøi ñöôïc thoáng laõnh thuûy quaân, ñi ñeán ñaâu quaân giaëc ñeàu khieáp vía. Thaéng traän trôû veà, ba ngaøi lieàn baùi taï nhaø vua roài côûi heát caân ñai. Thì laï thay, trôøi ñaát boãng toái saàm, gioù möa vaàn vuõ, ba ngaøi lieàn bieán thaønh giao long xuoáng soâng veà thuûy cung. Hoâm aáy laø ngaøy 13 thaùng 7. Nhaø vua voâ cuøng thöông tieác lieàn saéc phong laø Thöôïng ñaúng thaàn, leänh cho daân trang Maïch Luõng laäp mieáu thôø ñeå ñôøi ñôøi höông khoùi. Thaùnh maãu Xoa Nöông cuõng ñöôïc phoái thôø. Töø ñoù veà sau, mieáu raát linh thieâng, caùc vò thöôøng hieån linh giuùp nöôùc, giuùp daân, caàu möa caàu taïnh ñeàu linh öùng caû. Caùc ñeá vöông sau naøy ñeàu coù saéc phong thaàn.”

Mieáu Maïch Luõng toïa laïc beân ngoaøi ñeâ töông truyeàn ñöôïc xaây döïng töø ñôøi Lyù vaø ñöôïc döïng quy moâ vaøo thôøi Leâ Trung Höng. Maët tieàn mieáu quay höôùng Taây Nam, coù kieán truùc theo kieåu chöõ ñinh (丁), ven baõi soâng Hoàng, giöõa moät khoâng gian loàng loäng gioù. Traûi thôøi gian qua nhieàu laàn truøng tu neân coù daùng daáp nhö ngaøy nay. Veà ngheä thuaät trong mieáu coøn giöõ ñöôïc nhieàu böùc chaïm khaéc giaù trò mang phong caùch ngheä thuaät ñieâu khaéc thôøi Leâ Trung Höng nhö: caûnh ñaáu vaät, ñaùnh ñaøn, ca muùa, roàng chaàu maët nguyeät, chim phöôïng, hoa laù, sinh vaät raát phong phuù vaø ña daïng. Trong mieáu coøn löu giöõ ñöôïc 3 höông aùn, 2 saäp thôø, 3 long ngai, taát caû ñeàu ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, sôn son theáp vaøng loäng laãy. Ngoaøi ra coøn coù 6 böùc ñaïi töï, 6 caâu caâu ñoái, roài maâm boàng, quaû boàng, aùn thö, baùt höông, chuoâng ñoàng, ñænh ñoàng, kieäu loïng, vaø nhieàu ñoà thôø giaù trò. Do ñoù, mieáu ñaõ ñöôïc Boä vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng laø di tích lòch söû vaên hoùa vaøo naêm 1993. Ñình Maïch Luõng ñöôïc döïng töø thôøi Leâ, coù daùng daáp beà theá, maët tieàn quay höôùng Nam, naèm ôû trong ñeâ. Traûi thôøi gian bò ñoå naùt, hieän khoâng coøn nhö xöa, nhöng ñình vaãn löu giöõ ñöôïc 6 ñaïo saéc phong, ñaïo sôùm nhaát vaøo thôøi Leâ. Theo caùc cuï keå laïi thì ngaøy xöa quanh ñình coù 6 caây gaïo lôùn.

HAØ NOÄI  79 Laøng Maïch Luõng coøn keát chaï vôùi thoân Ñeïp, xaõ Traùng Vieät, huyeän Meâ Linh, Vónh Phuùc. Ñình thoân Ñeïp thôø quoác vöông thieân töû, AÛ Laõ Nöông Chi. Baø laø con gaùi cuûa Trieäu Quang Phuïc, keát duyeân cuøng Nhaõ Lang, con trai Lyù Phaät Töû. Baø voán queâ ôû Maïch Luõng, thôøi choáng quaân xaâm löôïc nhaø Löông ñaõ veà thoân Ñeïp laäp dinh luõy choáng giaëc. Thaàn tích cuûa thoân Ñeïp caùch thaàn tích mieáu Maïch Luõng khoaûng vaøi ngaøn naêm. Ngoaøi ra coøn keát chaï vôùi Ñaïi Caùt, Thöôïng Caùt beân kia soâng Hoàng. Laøng Maïch Luõng hieän taïi chuû yeáu soáng baèng ngheà troàng troït, baõi bôø baùt ngaùt xanh möôùt ngoâ daâu vaø hoa maøu. Xoùm thoân bình laëng, caûnh vaät toát töôi. Ñôøi soáng daân xaõ baây giôø ñaõ khaùc xöa, ñöôøng lieân thoân, lieân xaõ ñöôïc laùt beâ toâng phaúng lì saïch ñeïp, quanh co giöõa nhöõng caùnh ñoàng xanh. Trong laøng nhieàu nhaø cao taàng nhaáp nhoâ nhö moät böùc tranh xen giöõa nhöõng voøm caây taùn laù. Ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn ngaøy caøng ñöôïc naâng cao, vaên hoùa doøng hoï ñöôïc khoâi phuïc vaø phaùt trieån. Tình laøng nghóa xoùm thaät ñaäm ñaø thaém ñöôïm. Haèng naêm cöù ñeán ngaøy 9 thaùng 2 daân thoân laïi töng böøng môû hoäi 3 ngaøy, bôûi mieáu Maïch Luõng coù ñòa theá naèm saùt beân soâng, neân ngaøy xöa coøn coù leã röôùc nöôùc vaø ñua thuyeàn. Ñeán ngaøy hoäi daân laøng röôùc kieäu ra beán Loäc Trì. Töông truyeàn ñaây chính laø nôi 3 ngaøi döøng thuyeàn leân Maïch Luõng. Bôûi ñaây laø leã möøng chieán coâng cuûa 3

vò neân kieäu ñöôïc röôùc töø ñình qua ñeâ roài dong thuyeàn ra giöõa soâng Hoàng laáy nöôùc trong veà mieáu cuùng teá. Ngaøy 10 thaùng 2 coù toå chöùc ñua thuyeàn ôû ñoaïn soâng naøy. Ngaøy nay ñình khoâng coøn, ngaøy hoäi daân laøng thöôøng toå chöùc röôùc kieäu vaø nhieàu troø chôi daân gian. Ñeán ngaøy hoäi, suoát töø ñeâ xuoáng baõi, côø nguõ saéc tung bay ñoû röïc, tieáng troáng, tieáng chieâng, tieáng nhaïc taïo khoâng khí roän raøng naùo nöùc. Baõi roäng tröôùc mieáu cô naøo ñoäi aáy thaät uy nghi teà chænh. Khi trong mieáu caùc cuï trong ban teá laøm leã xong thì cuoäc röôùc baét ñaàu. Môû ñaàu laø ñoaøn quoác kyø, côø thaàn, ñoaøn muùa sö töû, ñoaøn caùc vaõi baø tay caàm côø phöôùn nhaø Phaät vôùi daûi caàu vaøng vöøa ñi vöøa tuïng nieäm. Tieáp ñeán laø ñoaøn baùt aâm, vôùi troáng caùi, troáng baûng vaø daøn nhaïc cuï daân toäc taáu leân nhöõng khuùc nhaïc leã. Tieáp ñeán laø kieäu röôùc vaên ñöôïc nhöõng coâ thieáu nöõ maù hoàng moâi ñoû tuoåi möôøi taùm, ñoâi möôi khieâng kieäu. Tieáp ñeán laø böùc tröôùng coù 4 chöõ Hoä Quoác An Daân, roài daøn baùt böûu. Ba kieäu baùt coáng sôn son theáp vaøng vôùi nhöõng ñaàu roàng chaàu ra phía tröôùc, moãi kieäu ñöôïc 16 trai laøng tuoåi ñang xuaân saéc, quaàn xanh aùo vaøng gi leâ ñoû löûng, ñaàu chít khaên nhieãu ñoû, chaäm chaõi böôùc ñi theo nhòp troáng, ñi keøm coù kíp ñoåi quaân tuùc tröïc. Cuøng vôùi kieäu laø taøn vaøng loïng tía uy nghi röïc rôõ, chung quanh laø ñoäi muùa seânh tieàn vôøn tröôùc, löôïn quanh, theo sau laø caùc cuï oâng ñaàu ñoäi muõ

80 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM quan, aùo thuïng xanh, quaàn traéng, ñi hia ñen hoä giaù tieàn hoâ haäu uûng. Roài ñeán ñoaøn caùc cuï baø maëc aùo töù thaân, ñoaøn ñoäi maâm leã vaät cuûa caùc giaùp Ñoâng, giaùp Ñoaøi, giaùp Nam, giaùp Baéc. Ñoaøn thanh nieân, thanh nöõ cuøng daân laøng vaø khaùch thaäp phöông noâ nöùc keùo theo. Luùc naøy ôû thoân Ñeïp ñoaøn röôùc kieäu AÛ Laõ Nöông Chi cuõng töø ñình röôùc sang Maïch Luõng ñeå nhaân ngaøy hoäi baø veà thaêm laïi queâ xöa. Giöõa con ñöôøng laøng xoùm quanh co xanh möôùt boùng tre, côø kieäu taùn vaøng loïng ñoû, quaàn aùo saéc maøu vaø hoa ñoû trôøi ñoû ñaát trong tieáng troáng, tieáng chieâng thaät haân hoan hoà hôûi. Khi hai ñoaøn röôùc nhaäp moät, taïo thaønh moät con roàng nguõ saéc uoán löôïn giöõa caûnh muøa xuaân. ÔÛ phía Taây nhöõng con thuyeàn cuûa Ñaïi Caùt, Thöôïng Caùt cuõng caäp beán treân soâng mang phaåm vaät sang mieáu cuõng leã. Ñoaøn röôùc ñi töø mieáu vöôït qua ñeâ giöõa moät khoâng gian loäng gioù möôùt xanh cuûa muøa xuaân, coû caây hoa laù ñaâm choài naûy noäc. Con roàng nhö tröôøn mình chaäm chaïp treân ñeâ ñeïp ñeán bôõ ngôõ. Thaät laø moät böùc tranh sôn maøi hoaønh traùng ñaày saéc maøu cuûa leã hoäi daân gian. Ñaùm röôùc ñeán khu ñaát cuõ laøm leã roài laïi röôùc veà mieáu. Heát phaàn leã thì ñeán phaàn hoäi, tröôùc baõi roäng caïnh mieáu dieãn ra nhöõng troø chôi daân gian nhö: thi

ñaáu côø ngöôøi, ñaùnh ñu, choïi gaø. Vui nhaát laø troø ñaäp nieâu ñaát, trong moät baõi roäng ngöôøi xem xuùm ñoâng xuùm ñoû vaây quanh, moät chieác nieâu ñaát ñöôïc treo lô löûng cao quaù ñaàu ngöôøi luoân ñu ñöa. Caùnh thanh nieân haêng haùi thi nhau vaøo chôi. Theo leä, ai vaøo chôi thì maét bò bòt kín, ñöôïc ban toå chöùc daãn ra moät goùc roài trao cho moät chieác gaäy nhoû sau ñoù môùi ñaåy vaøo baõi. Ngöôøi chôi quôø quaïng, öôùc ñoaùn khoâng gian choã treo nieâu, roài giô thaúng caùnh ñaäp maïnh. Neáu nieâu bò vôõ trong tieáng reo hoø vang daäy cuûa ngöôøi xem laø thaéng cuoäc. Neáu ñaäp khoâng truùng thì thua cuoäc phaûi thay ngöôøi khaùc. Ngoaøi ra coøn coù haùt quan hoï. Buoåi toái coøn coù haùt cheøo, chaàu vaên ... Ñaát nöôùc ñang raùo rieát böôùc vaøo thôøi kyø chaán höng vaên hoùa daân toäc, nhöõng gì toát ñeïp cha oâng xöa ñaõ coù ngaøy nay ñang ñöôïc khôi daäy. Giöõa moät vuøng xanh möôùt nhöõng baõi ngoâ nöông daâu, beân con soâng Hoàng ngaøn xöa vaãn chaûy, nôi xoùm thoân töø ngaøy ñoåi môùi ñang ñeïp leân nhö moät böùc tranh, nôi ñòa ñaàu phía taây huyeän Ñoâng Anh maø moät tieáng gaø gaùy tröa coù theå ba tænh ñeàu nghe thaáy, hoäi laøng Maïch Luõng quaû ñaùng ñöôïc traân troïng, giöõ gìn vaø khai thaùc, laø moät moùn quaø quyù giaù ñeå tieán tôùi kyû nieäm 1000 naêm vua Lyù Thaùi Toå veà ñònh ñoâ ôû Thaêng Long. Vaên Saùu

HAØ NOÄI  81

HOÄI LAØNG HOØA MUÏC Thôø

Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Baø Phaïm Thò Uyeån, töùc Mai Thuùc Loan phu nhaân - OÂng em Phaïm Mieân töôùng quaân thôøi Phuøng Höng (theá kyû XIII) - OÂng em Phaïm Huy töôùng quaân thôøi Phuøng Höng. : Ñình Trong vaø Ñeàn Duïc Anh, laøng Hoøa Muïc, xaõ Trung Hoøa, quaän Caàu Giaáy : Ngaøy 12 thaùng 02 : Ca haùt vui chôi

H

aèng naêm vaøo tieát xuaân thaùng hai, caû moät vuøng phía taây kinh ñoâ Thaêng Long thuoäc huyeän Töø Lieâm xöa ñeàu coù leã hoäi. Caûnh leã hoäi röôùc xaùch töng böøng keùo daøi töø moàng 10 thaùng 2 ñeán heát ngaøy 14 thaùng 2, lieân tieáp roän raøng theo lòch. Ngaøy 10 thaùng 2: Hoäi laøng Nghi Taøm, Nhaät Taân, Yeân Thaùi (Böôûi) Ngaøy 11 thaùng 2: Hoäi laøng Moïc, laøng Dòch Voïng, laøng Mai Dòch. Ngaøy 12 thaùng 2: Hoäi laøng Hoøa Muïc, laøng Coùt, laøng Dòch Voïng Trung Ngaøy 13 thaùng 2: Hoäi laøng Hoà Khaåu Ngaøy 14 thaùng 2: Hoäi laøng Trung Kính. Laøng Hoøa Muïc xöa thuoäc veà xaõ Nhaân Muïc, maõi ñeán ñaàu theá kyû 20 môùi ñoåi laø Hoøa Muïc (caên cöù ñòa danh ghi treân tôø saéc phong naêm Duy Taân thöù 3, ngaøy 11 thaùng

8, töùc laø naêm 1909). Nay laø moät thoân thuoäc xaõ Trung Hoøa, huyeän töø Lieâm. Muoán ñeán laøng Hoøa Muïc, ñi theo ñöôøng Laùng ñeán caàu Trung Hoøa, reõ vaøo ñi theo bôø soâng ñeán ñòa phaän Trung Kính laø nhìn thaáy ñeàn Duïc Anh, phía trong laøng laø ñình Trong. Ñoù laø nôi thôø cuûa ba chò em hoï Phaïm. Ngoâi ñeàn Duïc Anh naèm saùt bôø soâng Toâ Lòch, coù 3 gian ngoaøi vöøa laø tam quan, vöøa laø nhaø khaùch, thoâng vôùi haäu cung baèng moät ñöôøng thaàn ñaïo, coù laàu taùm maùi nhoâ cao. Phía sau ñeàn laø saân roäng, moät hoà baùn nguyeät coù töôøng bao quanh, taïo caûnh theâm ñeïp. Thaàn tích löu taïi ñaây ghi raèng: “Thôøi xöa coù hai vôï choàng laø oâng Phaïm Huyeân vaø baø Phuøng Thò Thaûo chaêm lo laøm luïng, aên ôû thuaän hoøa, nhöng hieàm noãi muoän con. Ngaøy ñeâm hai vôï choàng thöôøng caàu xin trôøi Phaät, mong ñöôïc coù ngöôøi con noái doõi. Moät ñeâm, baø vôï naèm moäng thaáy moät vò thaàn hieän ñeán

82 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM vaø noùi: ‘Loøng thaønh cuûa vôï choàng nhaø ngöôi ñaõ thaáu ñeán thieân ñình, nay ta vaâng saéc chæ Ngoïc Hoaøng thöôïng ñeá xuoáng baùo cho ngöôi bieát raèng vôï choàng ngöôi aên ôû coù phuùc, seõ sinh moät gaùi, hai trai ñeå giuùp daân giuùp nöôùc.’ “Ñeán ngaøy 10 thaùng 2 naêm Giaùp Daàn, baø Thaûo ñang naèm nguû laïi mô thaáy moät traùi ñaøo cuøng hai boâng sen traéng bay höôùng veà phía baø. Töø ñaáy, baø thuï thai, ñuùng moät naêm sau, baø sinh moät laàn goàm moät gaùi, hai trai. Gaùi thì maét phöôïng maøy ngaøi, trai thì khoâi ngoâ tuaán tuù. OÂng baø möøng laém ñaët teân theo thöù töï ra ñôøi: coâ chò laø Phaïm Thò Uyeån, trai thöù nhaát laø Phaïm Mieân, ngöôøi thöù hai laø Phaïm Huy. “Coâ Phaïm Thò Uyeån lôùn leân noåi tieáng xinh ñeïp, baáy giôø coù Mai Thuùc Loan ôû Ñöôøng Laâm caàu hoân, hoï Phuøng vaø hoï Mai voán cuøng queâ neân baø meï vui loøng gaû con cho Mai Thuùc Loan. Coâ veà nhaø choàng thöôøng cuøng choàng baøn ñònh veà theá nöôùc, quan quaân nhaø Ñöôøng aùp böùc boùc loät, daân tình ai oaùn, Mai Thuùc Loan lieàn döïng côø khôûi nghóa. Baø tuy laø phu nhaân nhöng cuõng chæ huy thuûy quaân laäp nhieàu chieán coâng. Nhaø Ñöôøng cho Döông Tö Huùc ñem quaân sang ñaøn aùp, trong traän thuûy chieán treân soâng Toâ Lòch, baø ñaõ hy sinh anh duõng. “Nhaân daân ven soâng tìm vôùt thi haøi ñem choân taïi bôø soâng, nôi ñoù döïng ngoâi ñeàn thôø baø, ñoù laø ñeàn

Duïc Anh. Cuoäc khôûi nghóa cuûa Mai Thuùc Loan thaát baïi. “Tieáp theo Mai Thuùc Loan maáy chuïc naêm sau, Phuøng Höng ôû Ñöôøng Laâm laïi döïng côø khôûi nghóa, ñaùnh ñuoåi quaân Ñöôøng. Hai ngöôøi em ñaõ theo nghóa quaân, laäp nhieàu coâng traïng. Khi hoùa, ñöôïc nhaân daân toân thôø taïi ñình Trong vaø röôùc baøi vò cuûa baø chò cuøng thôø taïi ñoù. Töø ñaáy laøng Nhaân Muïc (sau laø Hoøa Muïc) coù hai nôi thôø: ñình Trong vaø ñeàn Duïc Anh cuøng thôø ba chò em hoï Phaïm.” Nhaân daân ta thöôøng truyeàn tuïng caâu ngaïn ngöõ “sinh vi töôùng, töû vi thaàn” (soáng laø töôùng, cheát laø thaàn) ñeå noùi veà nhöõng böïc haøo kieät ñaõ chieán ñaáu hy sinh ñôøi mình vì söï nghieäp giaûi phoùng daân toäc. Ba chò em baø Phaïm Thò Uyeån sinh thôøi laø chieán töôùng ñaùnh ñuoåi ngoaïi xaâm, khi maát ñi ñöôïc toân thôø nhö thaàn thaùnh, vaø caùc vò ñaõ aâm phuø cho ñôøi sau. Thaàn tích ghi theâm raèng vaøo naêm Leâ Lôïi daáy binh ñaùnh giaëc Minh, coù laàn oâng moäng thaáy ba chò em baø Uyeån hieän ñeán trong daùng moät phu nhaân quyeàn quí vaø hai chieán töôùng anh huøng. Baø phu nhaân noùi: “Chuùng toâi laø nhöõng chieán töôùng cuûa Mai Haéc Ñeá Boá Caùi ñaïi vöông naêm xöa, nay nghe tin nhaø vua khôûi binh ñaùnh giaëc, xin ñöôïc theo xa giaù ñeå aâm phuø ñaùnh ñuoåi giaëc Minh”. Vua caû möøng, töø ñoù ñaùnh traän nhieàu phen

HAØ NOÄI  83 thaéng lôïi lôùn, chaúng bao laâu gieát ñöôïc Lieãu Thaêng, ñuoåi ñöôïc Vöông Thoâng laäp laïi nöôùc Ñaïi Vieät. Bình ñònh xong giaëc Minh, vua Leâ nhôù ôn, sai ñeán döïng bia ghi coâng, ban saéc phong thaàn, sai söûa sang ñình, ñeàn, mieãn tröø sai dòch cho daân taïo leä. Nhaân daân Hoøa Muïc thöôøng kính caån goïi caùc vò laø Ñöùc Thaùnh Chò vaø Ñöùc Thaùnh Caäu. Hieän nay ñeàn Duïc Anh vaø ñình Trong ñeàu ñöôïc boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng di tích lòch söû-vaên hoùa. Nhaân daân cuõng ñoùng goùp nhieàu coâng söùc toâ ñieåm laøm cho caùc di tích ñeàu ñeïp noåi tieáng trong vuøng. Ñình Trong Laøng Hoøa Muïc coù nhieàu di tích, nhöng ñình Trong laø to ñeïp vaø beà theá nhaát. Treân khuoân vieân roäng, ñòa theá ñeïp, ngoâi ñình coå höôùng maët tieàn veà phía taây, tröôùc ñeàn coù hoà nöôùc roäng, thaû soùng laên taên, boùng nhöõng coät tam quan rung rung ñaùy nöôùc. Hai beân saân coù nhaø taûo maïc, kieán truùc coå, noùc coù hình roàng caùch ñieäu. Kieán truùc chính cuûa ñình laø nhaø tieàn teá vaø haäu cung, theo kieåu chöõ ñinh (丁), 5 gian roäng raõi, neàn gian beân cao hôn so vôùi gian giöõa, laø nôi ñeå caùc coã kieäu, ngöïa thôø. Gian giöõa töø ngoaøi vaøo haäu cung lieàn nhau, qua maáy laàn baøi trí höông aùn môùi ñeán nôi khaùm thôø ñaët long ngai baøi vò cuûa 3 chò em baø hoï Phaïm.

Trong noäi cung cuõng nhö taïi ngoaøi saân, treân caùc coät truï ñình coù treo nhieàu caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc caùc vò thaàn. Söï toân vinh ñöôïc traân troïng baèng caû vaät chaát vaø vaên töï. Ñình coøn giöõ ñöôïc nhieàu ñaïo saéc phong thôøi Nguyeãn. Theo caùc cuï caùc ñaïo saéc thôøi Leâ do quaù cuõ, laïi coù thôøi gian khoâng ñöôïc baûo quaûn kyõ neân ñaõ muïc naùt phaûi hoùa ñi. Nhöõng ñaïo saéc thôøi Nguyeãn mang noäi dung: caùc vua Minh Meänh, Thieäu Trò, Töï Ñöùc, Ñoàng Khaùnh, Duy Taân, Thaønh Thaùi, Khaûi Ñònh ñaõ ban saéc phong taëng caùc vò toân thaàn bôûi ñaõ nhieàu naêm aâm phuø quoác gia, giuùp daân giuùp nöôùc, nay tieáp tuïc ñeå cho laøng Nhaân Muïc (teân cuõ) Hoøa Muïc (teân coù töø naêm Duy Taân thöù 3) tieáp tuïc ñöôïc thôø cuùng. Teân caùc vò thaàn ñöôïc toân laø: Döïc Baûo Trung Höng Kha ñaïi nöông. Chính leänh nghi Uyeån Khieâm xung mi chi thaàn. Hoä phuùc, Chính tröïc Höõu Lang Duõng döïc Beán Lang

Tuy saéc phong cuûa nhaø Nguyeãn coù khaùc nhöng nhaân daân trong laøng vaãn kính caån goïi laø Tam vò Ñaïi vöông. Ñeàn Duïc Anh Ñeàn naøy xaây döïng saùt bôø soâng Toâ Lòch, töông truyeàn ñaây laø nôi

84 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM an taùng Phaïm phu nhaân. Baø laø ngöôøi ñaõ chæ huy thuûy quaân ñaùnh laïi quaân Ñöôøng, nhöng theá coâ ñaõ hy sinh treân soâng. Nhaân daân vôùt thi haøi baø, an taùng taïi bôø soâng, laäp ñeàn thôø vaø goïi laø ñeàn Duïc Anh. Ñaây laø ngoâi ñeàn thôø moät ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam ñaõ hy sinh trong chieán ñaáu, baø laïi coù nguoàn goác thuûy phuû neân daân ta coi baø nhö Maãu, thöôøng goïi laø Ñöùc Chuùa Baø. Trong ñeàn, thôø chung vôùi baø laø caùc taàng lôùp trong Tam toøa Thaùnh Maãu vôùi ñuû caùc vò trí chaàu, oâng Hoaøng, baø Chuùa, caùc Coâ, caùc Caäu. Do tín ngöôõng khaùc nhö vaäy neân daân laøng Hoøa Muïc coi ñeàn Duïc Anh laø nôi thôø voïng, coøn nôi chính thôø baø Mai Thuùc Loan phu nhaân laø taïi ñình Trong. Leã hoäi Haèng naêm laøng Hoøa Muïc toå chöùc leã Thaùnh vaøo caùc ngaøy: – 12 thaùng hai, ngaøy sinh cuûa ba chò em – 15 thaùng baûy, ngaøy baø hy sinh treân soâng Toâ Lòch – 25 thaùng möôøi, ngaøy hoùa cuûa hai ngöôøi em trai. Long troïng ñoâng vui nhaát vaãn laø ngaøy sinh. Vaøo muøa xuaân haèng naêm, tuøy theo tình hình, laøng toå chöùc leã röôùc vaø môû hoäi vui chôi. Leã röôùc theo truyeàn thoáng thöôøng xuaát phaùt töø ñình Trong, ñi theo ñöôøng

chính cuûa laøng ra ñeàn Duïc Anh, laøm leã roài laïi röôùc quay veà ñình laøm leã. Ñoaïn ñöôøng ñi chæ khoâng ñeán 1000m nhöng toå chöùc raát chaët cheõ. Ñi ñaàu thöôøng laø möôøi laù côø thaàn, moät taám bieån hieäu daãn ñöôøng, theo sau laø troáng caùi, chieâng ñaïi. Ngöôøi ñaùnh troáng maëc voõ phuïc, moãi khi ñaùnh troáng tay vung duøi theo moät theá voõ, roài ñaùnh töøng hoài nhòp nhaøng ñeå caàm chòch cho ñaùm röôùc. Theo sau troáng laø ñoâi nhaïc baùt aâm khoan nhaët chôi baøi löu thuûy hoaëc nguõ phuùc. OÂng caàm côø theâu ñaïi töï “Tam vò ñaïi vöông” nghieâm trang daãn tröôùc hai haøng ngöôøi vaùc chaáp kích baùt böûu ñeàu maëc aùo thuïng xanh, hia ñen, hoøa laãn vôùi maøu aùo hoàng, quaàn traéng cuûa caùc oâng caùc baø trong ñoäi teá nam, ñoäi daâng höông nöõ. Moïi ngöôøi ñeàu doàn taâm trí vaøo vieäc vaùc nhöõng boä teá khí daãn ñöôøng cho caùc coã kieäu haønh tieán. Theo thoâng leä moãi khi röôùc, kieäu cuûa ñöùc Baø ñi tröôùc, roài môùi ñeán kieäu cuûa caùc em. Nhöng moãi kieäu laïi coù moät long ñình baøy baùt höông, hoa quaû vaø baøi vò thôø cuûa töøng vò. Kieäu cuûa ñöùc thaùnh chò laø long ñình do boán coâ gaùi ñoàng trinh maëc aùo daøi, quaàn traéng, chít khaên troøn khieâng, beân caïnh coù boán coâ baïn ñi thay theá. Kieäu cuûa ñöùc Baø cuõng do caùc coâ gaùi khieâng, tieáp ñeán laø hai coã kieäu cuûa hai oâng em coù long ñình ñi tröôùc. Treân moãi coã kieäu, ngöôøi ta ñeå long ngai, caùc cuï ñaõ “phong trieàu y” maëc aùo leã, ñoäi

HAØ NOÄI  85 muõ cho ngaøi nhö coù ngaøi ñang ngöï. Theo sau ba coã kieäu laø caùc vò boâ laõo chöùc saéc cuøng ñoâng ñuû baø con daân laøng. Ñaùm röôùc cöù theá ñi chaàm chaäm khoan thai ñi töø ñình Trong ra bôø soâng Toâ Lòch.

quaàn traéng, nhöõng ngöôøi phuï nöõ ngaøy thöôøng lao ñoäng vaát vaû nay trong luùc laøm leã, taâm linh hoï höôùng veà thaàn, neân ai troâng cuõng coù veû thanh thaûn vaø duyeân daùng khaùc ngaøy thöôøng.

Tôùi ñeàn Duïc Anh, nôi thôø voïng baø Phaïm Thò Uyeån, ba coã kieäu döøng laïi. Luùc naøy ngöôøi ñi ñöôøng qua ñeàn cuõng döøng laïi xem taïo thaønh moät caûnh ñoâng ñuùc. Caùc boâ laõo nheï nhaøng khieâng long ngai cuûa Ñöùc Thaùnh Chò cuøng ba baùt höông vaø aùn thö vaøo trong ñeàn. Caùc haøng chaáp kích ñi theo vaøo ñeàn, daøn haøng hai beân. Caùc boâ laõo laøm leã teá caùo vôùi Baø raèng “Nay laøng môû hoäi, kính thænh ñöùc Baø veà ñình Trong cuøng döï tuaàn teá cuûa laøng”. Leã taát, ngöôøi ta laïi ñaët ngai thôø leân kieäu theo thöù töï quay veà ñình. Luùc naøy khi caùc boä baùt böûu, chaáp kích ñaõ caém vaøo giaù, caùc laù côø vía, côø thaàn, côø leänh ñaõ ñaët ñuùng vò trí, ñoäi teá nam trong leã phuïc daøn haøng nghieâm trang chuaån bò ba tuaàn teá caùo.

Vaøo hoäi, laøng Hoøa Muïc thöôøng toå chöùc caùc giaùp daâng coã theo truyeàn thoáng, xöa laøng coù ba giaùp laø giaùp Ñoâng, giaùp Ñoaøi, giaùp Thöôïng. Coã cuûa giaùp naøo giaùp aáy lo, tuøy söùc, khoâng coù söï cheâ bai. Theo phong tuïc, lôïn cuùng caû con, nghóa laø con lôïn duø lôùn hay nhoû cuõng daâng cuùng ñuû maâm thuû, maâm noïng (khoanh coå), maâm töù chi vaø maâm nguõ taïng luïc phuû (loøng gan). Nhöõng maâm naøy hình chöõ nhaät, goïi laø maâm vó, troâng töïa nhö caùi khay lôùn. Xoâi thoåi baèng gaïo neáp ngon khoâng coù pha ñaäu, laïc hoaëc maøu saéc khaùc. Daâng cuùng nhö vaäy, coã coù yù nghóa “trôøi troøn ñaát vuoâng”. Trôøi cho löông thöïc, ñaát cho sinh vaät, nay con chaùu xin caùo roõ ñeå thaùnh thaàn hay bieát.

Xong oâng chuû teá môû tôø vaên teá ñoïc chuùc trình leân caùc vò baûn thoå Thaønh hoaøng taám loøng bieát ôn cuûa daân ñoái vôùi chö vò, mong ñöôïc tieáp tuïc phuø trôï cho quoác thaùi daân an. Ñoïc xong, oâng trònh troïng ñoát tôø chuùc vaên ñeå chö vò thaùnh thaàn coù theå tieáp nhaän ñöôïc. Sau leã teá nam, caùc baø trong daâng höông cuõng saép thaønh haøng ñöùng, toå chöùc vaøo leã. Vôùi khaên ñoùng aùo daøi maøu vaøng,

Coã cuùng thaùnh coøn coù moät thöùc heøm, ñoù laø moùn caù cheùp kho nhaït aên vôùi buùn. Caù cheùp choïn caù töôi khoaûng moät caân, ñeå nguyeân con hoaëc caét laøm ba khuùc cuõng ñöôïc, sau khi laøm saïch, ngöôøi ta kho caù baèng nöôùc muoái pha loaõng, hoaëc nöôùc maém pha nhaït ñeán khi caïn gaàn khoâ môùi laáy caù ra ñoå ngay daám chua hoaëc vaét chanh leân thaân caù ñeå cho chaát chua ngaám vaøo trong thòt. Caù ñöôïc cuùng cuøng vôùi moät ñóa buùn.

86 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Cuùng xong ban loäc cho ñoäi teá nam ñöôïc höôûng. Cuõng coù naêm, ngöôøi ta laøm goûi caù meø ñeå cuùng thaùnh. (Coù theå laø do thaàn tích cuûa ba vò keå raèng khi baø Phaïm Thò Thaûo ñang naèm nguû moäng thaáy con raén traéng hoùa thaønh moät quaû ñaøo vaø hai hoa sen traéng, neân thöùc cuùng heøm coù nguoàn thuûy saûn chaêng?) Thöôøng laø trong buoåi saùng caùc tieát leã hoaøn taát, buoåi chieàu daønh cho caùc troø chôi: baét vòt ôû caùc hoà nöôùc tröôùc ñình Trong, thaû thuyeàn treân hoà roài haùt quan hoï, hoaëc toå chöùc caùc troø chôi khaùc nhö ñaùnh côø töôùng, bòt maét ñaäp nieâu ... Ngaøy xöa, moãi laàn hoäi laø moät laàn laøng môøi caùc ñoaøn cheøo veà haùt theo tích veà ñeâm, nay leä naøy ñaõ boû.

Laøng Hoøa Muïc laø nôi duy nhaát thôø baø nöõ töôùng, phu nhaân cuûa vua, ngöôøi ñaõ cuøng choàng khôûi nghóa naêm 722 choáng laïi aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Ñöôøng. Hình aûnh ngöôøi phuï nöõ anh duõng chieán ñaáu, laãm lieät khoâng chòu haøng giaëc, thaø cheát ñeå baûo toàn ñaát nöôùc ñaõ ñöôïc daân toân vinh laø Ñöùc Chuùa Baø, laø moät vò Maãu trong taâm thöùc daân gian. Ba chò em baø ñaõ ñeå laïi taám göông saùng cho moïi theá heä. Trong dòp kyû nieäm 990 naêm Thaêng Long Haø Noäi (10 thaùng 10 naêm 2000) nghi leã röôùc thaùnh cuûa laøng Hoøa Muïc ñaõ ñöôïc tham gia dieãu haønh taïi trung taâm thuû ñoâ, laøm taêng theâm veû ñeïp cuûa leã hoäi Thaêng Long. Vuõ Kieâm Ninh

HOÄI LAØNG NGUYEÄT AÙNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Coâng Ba Ñaïi Vöông (con thöù 3 cuûa Huøng Vöông) : Thoân Nguyeät AÙng, xaõ Ñaïi AÙng, Huyeän Thanh Trì : Ngaøy 12 thaùng 2 vaø 15 thaùng 5 : Ngaøy 12 thaùng 2 : - Röôùc kieäu baùnh giaày - Laøng khoa baûng

Laøng Nguyeät thì ñi baét cua Con gaùi laøng Ñaùm boán muøa caàm caâu!

(Ca dao)

T

öø noäi thaønh Haø Noäi, xuoâi veà nam theo quoác loä 1A, qua thò traán Vaên Ñieån, ñeán caây soá 15, reõ veà tay phaûi theo con ñöôøng lieân xaõ traûi nhöïa phaúng lyø khoaûng 3

km, ta böôùc vaøo ñòa phaän cuûa moät laøng queâ chieâm truõng naèm ven bôø soâng Nhueä, cuõng laø moät laøng khoa baûng noåi tieáng moät thôøi. Ñoù laø laøng Nguyeät AÙng thuoäc xaõ Ñaïi AÙng, huyeän Thanh Trì. Ñaàu theá kyû XIX, laøng naèm trong toång Vónh Höng Ñaëng, huyeän

HAØ NOÄI  87 Thanh Trì, phuû Thöôøng Tín, traán Sôn Nam Thöôïng. Ñeán naêm Minh Meänh thöù 12 (1831) laøng thuoäc tænh Haø Noäi. Naêm Thaønh Thaùi thöù 15 (1904) laøng thuoäc tænh Haø Ñoâng. Caùch maïng thaùng taùm 1945 thaønh coâng, Nguyeät AÙng thaønh laäp UÛy ban nhaân daân laâm thôøi rieâng. Cuoái naêm 1946, ñeå chuaån bò khaùng chieán, ta nhaäp 3 laøng (3 xaõ) cuõ laø Vónh Trung, Ñaïi AÙng vaø Nguyeät AÙng thaønh xaõ Vónh Ñaïi Nguyeät thuoäc huyeän Thöôøng Tín, tænh Haø Ñoâng. Cuoái naêm 1948, xaõ Vónh Ñaïi Nguyeät nhaäp vôùi laøng Ñan Nhieãm thaønh xaõ Ninh Kheâ. Giöõa naêm 1949, caét laøng Ñan Nhieãm veà xaõ AÙi Quoác, ñoàng thôøi nhaäp theâm 7 laøng khaùc vaøo xaõ Vónh Ñaïi Nguyeät vaø ñoåi thaønh xaõ Ñaïi Höng. Sau caûi caùch ruoäng ñaát (1956), chia xaõ Ñaïi Höng thaønh 3 xaõ: Ñaïi Höng (Vónh Quyønh), Vieät Höng (Ngoïc Hoài) vaø Thanh Höng goàm 4 laøng: Ñaïi AÙng, Nguyeät AÙng, Vónh Trung vaø Vónh Thònh, thuoäc huyeän Tranh Trì, thaønh phoá Haø Noäi. Naêm 1961, xaõ Thanh Höng ñöôïc caét chuyeån veà huyeän Thöôøng Tín, tænh Haø Ñoâng. Naêm 1975, Thanh Höng ñoåi teân thaønh Ñaïi AÙng. Naêm 1979, theo quy hoaïch môû roäng thaønh phoá Haø Noäi, xaõ Ñaïi AÙng laïi ñöôïc chuyeån veà huyeän Thanh Trì. Töø xöa Nguyeät AÙng thuoäc Thanh Trì, Thöôøng Tín, nhöng trong taâm

thöùc daân gian, laøng laø cöûa ngoõ cuûa ñaát Thanh Oai. Taïi coång ñình laøng hieän vaãn coøn ñoâi caâu ñoái: Tröïc ñaïo nhi haønh, ñòa tieáp Thanh Oai nhaát baùch lyù Ñaéc moân nhi nhaäp, danh truyeàn Nguyeät AÙng vaïn nieân höông.

Taïm dòch: Thaúng ñöôøng maø ñi, moät traêm daëm ñeán ñaát Thanh Oai Coång ñeïp vaøo ñaây, ngaøn vaïn naêm danh truyeàn Nguyeät AÙng

Trong tieàm thöùc cuûa ngöôøi daân töø xa xöa, ñòa theá aáy taïo ra ñieàu toát laønh cho laøng. Chính bôûi vaäy, taïi coång laøng hieän vaãn coøn 3 chöõ Thieân Cuø Hanh. Daân laøng tin raèng, ñi ñaâu, laøm vieäc gì cuõng deã ñöôïc thaønh coâng, tieän lôïi. Theo löu truyeàn daân gian thì mieáu vaø ñình ñaõ qua nhieàu laàn tu boå. Khôûi ñaàu, mieáu thôø Ñaïi Vöông döïng höôùng chính baéc, sau laïi quay höôùng ñoâng baéc. Thôøi Leâ, sau khi ñoã tieán só Nguyeãn Ñình Truï ñöùng ra höng coâng vaø vaän ñoäng daân laøng quyeân goùp tieàn cuûa quay ñình veà höôùng taây baéc, nhìn veà laøng Sieâu Quaàn (höôùng veà phía ñaát Thanh Oai), ñình ñöôïc lôïp ngoùi thay tranh. Ñeán naêm Canh Tyù, ñôøi Thaønh Thaùi (1900), Nguyeãn Troïng Hôïp ngöôøi laøng Kim Luõ, laø Thaùi töû Thieáu baûo, con reå Löu Quyõ ñaõ ñöùng ra höng coâng döïng laïi ñình, theo höôùng taây nam. Söï kieän naøy ñöôïc ghi roõ trong taám bia döïng naêm Canh Tyù (1900) ñôøi vua Thaønh

88 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Thaùi, ñöôïc gaén vaøo töôøng beân traùi ñình vaø haøng chöõ “Thaønh Thaùi, Canh Tyù maïng haï nguyeät coác nhaät thöôïng löông”. Trong ñình coøn löu baûn thaàn phaû vieát treân giaáy ñieäp, khoå giaáy baèng tôø saéc phong, ghi laïi söï tích Coâng Ba Ñaïi Vöông, 15 saéc phong, 3 taám bia haäu ñôøi Töï Ñöùc. Phaàn lôùn caùc haøng chöõ treân caùc bia ñaõ bò môø do tröôùc ñaây bia bò ñem ra duøng ñeå ñaäp luùa, môùi ñöôïc ñem trôû laïi vaøo ñình, 4 böùc hoaønh phi, 2 ñoâi caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Thaønh hoaøng laøng. Chuøa Kim Hoa ñaõ bò phaù trong thôøi kyø khaùng chieán choáng Phaùp. Hieän chæ coøn chuøa Thanh Baûo, qua taám bia “Thanh Baûo phuïng haäu kyû nieäm bia minh” laäp ngaøy toát, thaùng 3 naêm Baûo Ñaïi thöù 7 (1931) thì chuøa ñöôïc ñaïi tu. Ngöôøi ñöùng ra höng coâng laø baø Löu Thò Tín vaø choàng laø Tieân Chæ, Cöû Nhaân Löu Thaønh, caùc con laø Tham bieän Löu Chung, Luïc söï Löu Ñaïm. Vaên chæ döïng treân khu ñaát cao ôû ngay ñaàu laøng, saùt ñình. Hieän taïi ñaây coøn löu 2 taám truï khoå lôùn quyù; noùi veà söï nghieäp khoa cöû hieån ñaït cuûa laøng. Nguyeät AÙng (keû Nguyeät) laø moät laøng coå, ñöôïc taïo döïng töø raát sôùm. Theo löu truyeàn daân gian vaø theo baûn thaàn phaû (Vieát Kinh Döông vöông trieàu tri löôïc phuïng luïc) soaïn ngaøy 16 thaùng gieâng ñôøi Lyù Cao Toâng naêm thöù 35 (1210), sao laïi ngaøy 1 thaùng 3 naêm Thaønh

Thaùi thöù 13 (1901) hieän coøn löu ôû ñình, thì xöa kia, laøng teân laø Nguyeät Ñaûm trang. Khi Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô chia tay nhau, moãi ngöôøi ñem theo 50 ngöôøi con, keû leân röøng, ngöôøi xuoáng bieån laäp nghieäp; trong soá 50 ngöôøi con theo AÂu Cô coù ngöôøi con caû leân ngoâi vua, goïi laø Huøng Vöông, ngöôøi con thöù ba (goïi laø Coâng Ba) laø moät chaøng trai haøo hoa phong nhaõ, thích haùt ca, thoâng laøu kinh söû, vaên voõ toaøn taøi, kieâm thoâng thieân vaên ñòa lyù, ñaõ ñi chu du khaép thieân haï. Moät hoâm, oâng ñeán trang Nguyeät Ñaûm thuoäc ñaát Thanh Ñaøm. Thaáy ñaát aáy ôû theá ñaéc ñòa, coù goø cao tröôùc maët, daùng töïa long hoå chaàu vaøo; phía tröôùc coù aùn taïc kim quy; phía sau coù hai con hoaøng xaø phuïc ñeán. Ñuùng laø ñaát ñòa linh tuù khí. OÂng beøn trieäu caùc boâ laõo vaø toaøn theå daân trang laïi, cho 100 quan tieàn ñeå döïng ngoâi ñình theo höôùng Quyù Ñinh (chính höôùng baéc). Sau laïi cho daân trang theâm ruoäng ñeå laøm höông hoûa. Daân trang soáng cuoäc soáng no ñuû, yeân laønh. Ñeán ngaøy 12 thaùng 2 naêm Bính Ngoï (?), Coâng Ba ñeán ñình Nguyeät Ñaûm taï leã. Ñang leã, boãng nhieân thaáy ñaùm maây hoàng noåi leân. Coâng Ba ñaõ hoùa theo ñaùm maây ñoù. Daân laøng Nguyeät Ñaûm toân oâng laøm Thaønh hoaøng, thôø ôû ñình, haèng naêm ñeàu toå chöùc teá leã oâng vaøo caùc ngaøy 12 thaùng 2 (ngaøy hoùa) vaø 12

HAØ NOÄI  89 thaùng 5 (ngaøy sinh). Caùc trieàu vua veà sau ñeàu coù saéc phong cho oâng laø “Coâng Ba Ñaïi Vöông”. Hieän trong ñình vaãn coøn löu 15 ñaïo saéc. Ñaïo sôùm nhaát coù nieân hieäu Chính Hoøa thöù 4 (1683), ñaïo muoän nhaát vaøo naêm Khaûi Ñònh thöù 9 (1924). Coù moät ñaïo nieân hieäu Caûnh Thònh thöù 4 (1796). Truyeàn thuyeát veà Coâng Ba Ñaïi Vöông phaûn aùnh quaù trình toå tieân ta töø trung du tieán xuoáng khai phaù vuøng chaâu thoå Baéc Boä gaàn 3000 naêm tröôùc ñaây. Ñieàu naøy truøng hôïp vôùi taøi lieäu khaûo coå hoïc. Vaøo nhöõng naêm 1968-1969, taïi xaõ Ñaïi AÙng ñaõ phaùt hieän ñöôïc caùc di vaät cuûa vaên hoùa Ñoâng Sôn. Thaùng 12 naêm 1993, taïi khoaûng ñaát giöõa ñình vaø vaên chæ ôû ñaàu laøng, trong khi ñaøo hoá voâi, caùc cuï trong Ban quaûn lyù di tích ñình Nguyeät AÙng ñaõ phaùt hieän ñöôïc ngoâi moä coå cuøng boä tuøy taùng. Ñoù laø boä vuõ khí baèng ñoàng phong phuù vaø quyù giaù ñöôïc ñaët trong moä thuyeàn. Nieân ñaïi cuûa moä laø khoaûng 2400 naêm caùch thôøi ñieåm ñöôïc phaùt hieän. Qua nghieân cöùu boä tuøy taùng, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ xaùc ñònh chuû nhaân cuûa moät ngoâi moä laø moät chieán binh thuoäc taàng lôùp treân cuûa xaõ hoäi ñöông thôøi. Phaûi chaêng coù moät lieân heä naøo ñoù giöõa Coâng Ba Ñaïi Vöông vôùi ngöôøi chieán binh chuû nhaân ngoâi moä noï maø caùc nhaø khoa hoïc ñaõ nghi vaán? Döôùi thôøi phong kieán, Nguyeät AÙng noåi tieáng laø laøng khoa baûng vôùi 11 tieán só vaø 29 höông coáng

(cöû nhaân) cuøng raát nhieàu sinh ñoà (tuù taøi). Tuy nhieân, böôùc ñöôøng “ñaïi khoa” cuûa ngöôøi laøng Nguyeät khaù muoän, maõi ñeán khoa thi Taân Muøi nieân hieäu Ñöùc Long (1631) môùi coù ngöôøi laøng “giaät” ñöôïc laø Nguyeãn Danh Thoï (1603-?). Sau Nguyeãn Danh Thoï, trong khoaûng 156 naêm, laøng Nguyeät coù theâm 10 ngöôøi ñoã ñaïi khoa goàm 1 Traïng Nguyeân, 1 Thaùm hoa, 8 Tam giaùp Tieán só, trong ñoù coù 5 ngöôøi thuoäc doøng hoï Nguyeãn Ñình laø Nguyeãn Ñình Truï (ñoã naêm 1656), anh ruoät oâng laø Nguyeãn Quoác Trinh (Traïng nguyeân 1659), hai con cuûa Ñình Truï laø Nguyeãn Ñình Baùch (1683) vaø Nguyeãn Ñình UÙc (1700), chaùu taèng toân cuûa Nguyeãn Quoác Trinh laø Nguyeãn Ñình Quyõ (1715); 2 ngöôøi hoï Löu vaø cuõng laø 2 anh em ruoät: Löu Tieäp (1772) vaø Löu Ñònh (1775). Sau, ngöôøi ñoã cuoái cuøng thôøi Leâ laø Leâ Xuaân Löông (1787), chaùu noäi Löu Tieäp laø Löu Quyõ laïi ñoã Tieán só (1835) vaø cuõng laø vò ñaïi khoa cuoái cuøng laøng Nguyeät. Nhìn vaøo danh saùch 11 vò ñaïi khoa cuûa laøng, ta thaáy moät ñieàu lyù thuù laø coù tôùi 5 ngöôøi ñoã vaøo caùc naêm Muøi: Nguyeãn Danh Thoï, Taân Muøi (1631); Nguyeãn Ñình Quyõ, AÁt Muøi (1715); Leâ Xuaân Löông, Ñinh Muøi (1787); Löu Ñònh, AÁt Muøi (1775) vaø Löu Quyõ, AÁt Muøi (1835). Ngöôøi môû ñöôøng khoa cöû vaø ngöôøi cuoái cuøng ñoã ñaïi khoa ñeàu laø vaøo naêm Muøi! Naèm trong khung vaên hoùa laøng treân vuøng chaâu thoå Baéc Boä, caùc

90 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM sinh hoaït vaên hoùa, tín ngöôõng cuûa laøng Nguyeät xoay quanh truïc trung taâm laø vieäc thôø Thaønh hoaøng, taäp trung vaøo 2 dòp chính: 12 thaùng 2 ngaøy hoùa cuûa thaàn vaø 15 thaùng 5 laø ngaøy kyø phuùc. Leä 12 thaùng 2: neáu gaëp naêm ñöôïc muøa, laøng môû hoäi, moå boø ñeå teá leã; coøn naêm bình thöôøng thì chæ laøm leä tieäc, moå lôïn ñen teá thaàn (lôïn naøy trích quyõ cuûa laøng giao cho giaùp ñaêng cai mua vaø laøm thòt). Ngoaøi ra coøn teá thaàn baèng coå baùnh giaày, cuõng do giaùp ñaêng cai ñaûm nhaän. Moãi naêm coù 2 ngöôøi phaûi giaõ baùnh, goïi theo soå ngoâi thöù haøng giaùp. Toái 11 thaùng 2, gia ñình ngöôøi bieän leã phaûi taäp trung nhaân löïc ñeå giaõ baùnh vaø ñoà baùnh. Soá baùnh phaûi ñuû ñeå chia cho ñinh nam cuûa laøng. Moãi caùi baùnh theo leä töø thôøi xa xöa trò giaù moät quan hai tieàn, veà sau treân thöïc teá laø 1,5 kg gaïo laøm ñöôïc 2 caùi. Saùng sôùm 12, gia chuû xeáp baùnh caån thaän vaøo caùc maâm ñeå laøng tôùi röôùc baùnh ra ñình. Coù hai kieäu ñöôïc duøng ñeå röôùc baùnh. Kieäu oâng do 4 ngöôøi röôùc, cöû töø nhöõng trai ñinh chöa vôï cuûa giaùp, maëc aùo teá, thaét löng ñoû. Kieäu baø cuõng do 4 ngöôøi röôùc cöû nhöõng nöõ thanh taân trong giaùp, maëc leã phuïc vaøng, thaét löng maøu. Caû hai kieäu ñeàu xuaát phaùt töø ñình tieán veà nhaø nhöõng ngöôøi laøm baùnh. Kieäu oâng ñi tröôùc, kieäu baø ñi sau. Ñi tröôùc kieäu oâng laø moät nam giôùi do hoäi tö vaên cöû ra, caàm troáng khaåu laøm leänh. Ñi tröôùc kieäu

baø laø moät phuï nöõ tuoåi treân 50 ñieàu khieån. Ñeán ngoõ caùc gia ñình naøy, hai kieäu quay ñaàu haï xuoáng. Ngöôøi ta chuyeån baùnh leân kieäu. Trong hai ngöôøi laøm baùnh, ngöôøi naøo coù ngoâi thöù cao hôn thì baùnh seõ ñöôïc röôùc tröôùc vaø chuyeån leân kieäu oâng; coøn baùnh cuûa ngöôøi kia seõ chuyeån leân kieäu baø. Tröôøng hôïp hai ngöôøi baèng tuoåi nhau thì so ngaøy thaùng ñeû, ai ñeû tröôùc thì baùnh seõ ñöôïc röôùc tröôùc. Sau ñoù hai kieäu veà ñình theo trình töï treân. Ñeán ñình, baùnh chuyeån vaøo höông aùn laøm leã. Heát tuaàn höông, haï baùnh chia phaàn. Rieâng vôùi thòt lôïn, 24 ngöôøi tö vaên coù coù ngoâi thöù cao nhaát ñöôïc aên ngay taïi ñình, goïi laø coã kieán taïi. Moãi ngöôøi ñöôïc 1 mieáng baàu duïc, 1 mieáng doài, 1 mieáng noïng, 1 mieáng thòt naàm. Chuû teá ñöôïc 1 mieáng thòt naàm nöõa. Leä giaõ baùnh giaày raát toán keùm vì soá löôïng baùnh phaûi laøm raát nhieàu. Ñaõ theá, vieäc laøm baùnh thôø thaàn phaûi raát caån thaän ñeå khoûi “mang tieáng” vôùi laøng vaø bò traùch phaït. Ngöôøi laøm baùnh phaûi nhôø anh em hoï haøng giuùp söùc. Ñeå giaûm toán keùm cho caùc ñöông söï, laøng giaønh ra 1 maãu “ruoäng baùnh” ôû xöù Ñoàng Ñaùm cho hoï caøy caáy trong naêm ñoù. Trong 2 ngaøy tieáp theo, vaãn coù caùc chaàu teá. Buoåi toái, laøng ñoùn caùc gaùnh haùt veà bieåu dieãn. Leä 15 thaùng 5: laøng moå traâu ñeå teá leã. Ngoaøi ra coøn coù coã chay (coã

HAØ NOÄI  91 ñöôøng) do 4 ñöông cai cuûa 4 giaùp söûa, moãi coã goàm 6 baùt cheø ñöôøng, 1 ñóa xoâi voø vaø 6 baùnh deûo thöûa ôû Haø Noäi. Ngoaøi 2 leä treân ñaây, moãi naêm laøng coøn toå chöùc teá ñinh vaø teá tieân hieàn (xuaân teá vaø thu teá vaøo ngaøy ñinh cuûa thaùng 2 vaø thaùng 8) taïi vaên chæ; leã haï ñieàn vaø thöôïng ñieàn, leã côm môùi, leã ñoäng thoå (moàng 10 thaùng gieâng). Veà döï hoäi haøng Nguyeät AÙng, daâng leã ôû ñình laøng roài gheù thaêm nhaø thôø doøng hoï Löu (Maõo Kim töø ñöôøng) döïng laïi vaøo naêm Baûo Ñaïi thöù 14 Maäu Daàn (1938). Noäi dung bia “Löu toäc bi kyù” cho bieát toå tieân hoï naøy töø Phuùc Kieán (Trung Quoác) di cö ñeán laøng Nguyeät AÙng töø ñôøi Gia Thaùi (naêm 1573-1577). Doøng hoï Löu coù nhieàu ngöôøi ñoã ñaït: Löu Tieäp, Tieán só Nhaâm Thìn (1772),

Löu Ñònh, Tieán só AÁt Muøi (1775) Löu Quyõ, Tieán só AÁt Muøi (1835) ... Roài caùc vò ñoã Höông Coáng, cöû nhaân nhö: Löu Maëc, Löu Phuï, Löu Vieät, Löu Thaïch, Löu Caûnh, Löu Haân, Löu Dieäu, Löu Nguyeân OÂn, töôùc Lang Trung. OÂng Löu Nguyeân OÂn chính laø phu quaân cuûa nöõ só Baø huyeän Thanh Quan(1) Chaúng bieát oâng choàng coù ñeå laïi aùng thô vaên naøo khoâng, chöù ngöôøi ñôøi chæ nhôù tôùi 8 baøi coå thi cuûa baø. Hoàn thô cuûa nöõ só nhö taïc vaøo nuùi soâng khi vieát Thaêng Long thaønh hoaøi coå: Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät Nöôùc coøn chau maët maáy tang thöông Loái xöa xe ngöïa hoàn thu thaûo Neàn cuõ laâu ñaøi boùng tòch döông! Vaên Haäu

(1) Baø huyeän Thanh Quan: teân thöïc laø Nguyeãn Thò Hinh (Hinh laø höông thôm, tieáng Vieät coå vuøng Nghi Taøm). Baø laáy oâng Löu Nguyeân OÂn (1804-1846), ngöôøi Nguyeät AÙng, Thanh Trì (xöa laø Thanh Ñaøm). Coù thôøi oâng ñöôïc boå nhieäm laøm Tri huyeän ôû Thanh Quan, huyeän lî cuõ nay thuoäc xaõ Coå Hoäi, huyeän Kieán Xöông, tænh Thaùi Bình. Vì vaäy ngöôøi ta queân teân thaät laø Hinh, chæ goïi laø Baø huyeän Thanh Quan. Baø hoïc roäng, taøi cao. Sau khi oâng Löu Nguyeân OÂn maát vaøo naêm Bính Ngoï (1846), baø ñöôïc vôøi vaøo kinh ñoâ Hueá laøm Cung Trung Giaùo Taäp daïy doã caùc cung nöõ, coâng chuùa. Vôï choàng baø coù 4 ngöôøi con: Löu Nguyeân Tuaân, Löu Nguyeân Cung, Löu Thò Chænh, Löu Thò Löôïng. Theo saùch cuûa tieán só Ñoã Thò Haûo (nhöõng baø giaùo thôøi xöa - NXB Phuï nöõ 1988), con tröôûng cuûa oâng baø sinh naêm Thaân (1836) ngang tuoåi oâng Lyù Raâu (Nguyeãn Danh Khang), ngöôøi coù coâng xoùa leä coáng saâm caàm Hoà Taây. Theo yù chuùng toâi, coù theå Baø huyeän Thanh Quan sinh vaøo naêm 1818 (trieàu vua Gia Long) chaêng? – Tham khaûo tö lieäu “Laøng Ñaïi AÙng” cuûa TS Buøi Xuaân Ñính vaø cuï Nguyeãn Caùt Lôïi, haäu dueä ñôøi thöù 6 cuûa doøng hoï Nguyeãn Danh ôû Nghi Taøm.

92 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG TRAÏM Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Thaønh Coâng Töông Lieät Ñaïi Vöông : Thoân Traïm, xaõ Long Bieân, huyeän Gia Laâm : Ngaøy 14 thaùng 2 ñeán 16 thaùng 2 : Ngaøy 15 thaùng 2 : Röôùc kieäu chaïy, quay voøng

T

öø trung taâm Haø Noäi theo höôùng baéc qua caàu Chöông Döông, reõ tay phaûi theo ñeâ soâng Hoàng, qua Boà Ñeà ta ñeán ngay xaõ Long Bieân, chæ caùch quoác loä 1 chöa ñeán 2 caây soá. Long Bieân laø teân xaõ môùi ñaët töø naêm 1954, xöa laø xaõ Coå Linh. Ñòa danh naøy coù töø thôøi Baø Tröng. Ngaøy aáy goàm coù naêm thoân: Tö Ñình, Traïm Thoân, Nha Thoân, vaø OÂ Caùch.(1) Traïm Thoân naèm giöõa Tö Ñình vaø Nha Thoân, ven doïc ñeâ soâng Hoàng. Caùi teân “Traïm” cuõng nhö “Nha” gôïi leân trong ta moät ñieàu gì ñoù, phaûi chaêng laø nôi ñoùn tieáp, nôi giao löu vaên hoùa, chính trò, quaân söï moät thôøi? Theo thaàn tích veà Ñöùc Thaùnh Thaønh Coâng töùc Töông Lieät Ñaïi Vöông do Haøn laâm vieän Ñoâng caùc ñaïi hoïc só Nguyeãn Bính soaïn naêm Hoàng Phuùc thöù nhaát (1572) thì Traïm Thoân laø nôi chuû yeáu cuûa Coå Linh coù döïng ngoâi sinh töø cuûa Töông Lieät Ñaïi Vöông, ñöôïc Ñaïi vöông öu aùi taâu vôùi Tröng Vöông xin cho laøm “hoä nhi” laïi ñöôïc cung caáp vaøng baïc ñeå daân laøm voán, ñaøo ao san ruoäng canh taùc, naâng cao daàn cuoäc soáng...

Ñaïi vöông hoï Nguyeãn, teân laø Thaønh Coâng, queâ ôû trang Bích Thuûy, huyeän Thanh Mieän, phuû Hoàng Chaâu, ñaïo Haûi Döông. Thuôû aáu thô ñaõ noåi tieáng laø “thaàn ñoâng giaùng theá”, vaên voõ toaøn taøi, coù chí khí. Naêm oâng 16 tuoåi song thaân qua ñôøi. Cö tang 3 naêm xong, ngaøi laäp moät ñoàn quaân ôû queâ, hoâ haøo thanh nieân trong huyeän ñeán luyeän taäp voõ ngheä ngaøy ñeâm, laïi tích tröõ löông thöïc quaân trang, chôø thôøi cô ñeå dieät Haùn. Nghe tin hai baø Tröng queâ ôû Chaâu Phong “giaän ngöôøi tham baïo, thuø choàng chaúng queân” ñaõ phaát côø khôûi nghóa choáng laïi aùch thoáng trò cuûa phöông baéc. Ngaøi beøn ñem 500 gia nhaân binh só ñeán yeát kieán ôû Haùt Moân. Hai baø Tröng thaáy ngaøi töôùng maïo ñöôøng hoaøng, oai phong laãm lieät thì caû möøng noùi: “Trôøi vì ta maø cho ngöôøi hieàn phoø taù”. Baø Tröng phong ngay cho ngaøi laø Töông Lieät Ñaïi töôùng quaân, cho lónh aán Nguyeân nhung vaø theâm chöùc toång ñoác 2 ñaïo boä binh, thuûy binh. Hai baø cuøng caùc töôùng laøm leã caàu ñaûo thieân ñòa baùch thaàn Sôn Xuyeân... Sau ñoù baø Tröng ñoïc baøi hòch, keâu goïi moïi ngöôøi cuøng hôïp löïc choáng tham taøn baïo ngöôïc,

HAØ NOÄI  93 giaønh laïi ñoäc laäp cho giang sôn xaõ taéc... roài chia quaân ñaùnh Toâ Ñònh. Y thua to phaûi chaïy veà nöôùc. Baø Tröng thu phuïc 65 thaønh trì, khoâi phuïc laïi ñaát ñai nöôùc ta leân ngoâi vua, phong thöôûng cho caùc töôùng taù. Töông Lieät Ñaïi töôùng quaân ñöôïc höôûng thöïc aáp huyeän Gia Laâm. Ngaøi veà ñaây laäp haønh dinh, daïy daân canh taùc. Thôøi gian naøy ngaøi ñeán trang Coå Linh chôi, thaáy ñòa hình ñòa vaät sôn thuûy höõu tình, phong tuïc thuaàn haäu beøn thieát laäp moät ngoâi sinh töø treân ñaát Traïm. Ngaøi chu caáp 12 neùn vaøng möôøi cho daân laøm voán ñaøo ao nuoâi caù, san ruoäng canh taùc treân ñaát baõi ven soâng. Laïi xin cho daân nôi ñaây ñöôïc höôûng cheá ñoä hoä nhi, mieãn phu phen taïp dòch ... Ba naêm sau nhaø Haùn sai Maõ Vieän ñem 30 vaïn quaân sang. Baø Tröng xuoáng chieáu vôøi caùc töôùng só hoài trieàu nhaän leänh. Ngaøi töø giaõ nhaân daân Coå Linh veà trieàu. Roài sau ñoù ñem quaân leân Laïng Sôn choáng giaëc. Löïc quaân ta luùc aáy coøn ít, thaønh bò vaây, löông thöïc caïn. Chuû töôùng phaûi lui quaân veà Caám Kheâ. Bao ngaøy quyeát chieán, töïa löng vaøo thaønh ñaùnh phaù truøng vaây. Ñoäi quaân cuûa ngaøi hao huït chæ coøn 5 ngöôøi ngöïa, phaûi phaù voøng vaây, ñònh höôùng vaøo AÙi Chaâu. Ñeán trang Taâm Quy, huyeän Toáng Sôn, phuû Haø Tröng thì ngaøi hoùa. Hoâm aáy laø 15 thaùng 7. Trôøi ñaát toái taêm muø mòt, gioù möa döõ doäi, giöõa ban ngaøy maø nhö ñeâm toái meânh moâng. Choác laùt trôøi quang maây taïnh, nôi

ngaøi ngaõ xuoáng moái ñaõ ñuøn ñaép thaønh goø cao to “Thieân taùng” thaät laø bi traùng vaø laãm lieät... Gia thaàn voäi veà trang Coå Linh caáp baùo. Toaøn daân giaø treû thöông tieác, lieàn söûa sang mieáu ñieän, vieát thaàn hieäu ngaøi ñeå thôø. Ngaøi raát linh thieâng, thöôøng hieån hoùa aâm phuø cho nhaø Lyù vaø nhaø Leâ sau naøy. Caùc trieàu ñaïi ñeàu phong ngaøi laø Thöôïng ñaúng phuùc thaàn. Nôi thôø ngaøi coøn böùc ñaïi töï ghi: Nam giao danh töôùng vaø nhieàu caâu ñoái trong ñoù coù caâu: Kyû taûi döïc Tröng Vöông, Toâ taëc bình dö, long töôùng aán Nguõ thoân chieâm thaùnh ngöôõng, Quy trang hoùa haäu, ngaät thaàn töø.

Nghóa laø: Maáy naêm phoø vua Tröng, deïp tan giaëc Toâ Ñònh roõ raøng aán töôùng. Naêm thoân nhuaàn ñöùc Thaùnh, ñaát Tam Quy hieån linh, voøi voïi ñeàn thôø.

Töø ngoâi sinh töø thaønh ngoâi mieáu, vaø sau laø ñình. Ñình thôø ngaøi roäng 5 gian, coät lim, keâ ñaù taûng, keø baûy chaïm troå long ly... mang tính myõ thuaät cao, coøn coù 3 gian haäu cung. Traûi qua bao thaêng traàm lòch söû, nhieàu coå vaät ñaõ maát chæ coøn laïi ngai thôø vaø cheù nöôùc (thôøi Maïc) vaø daáu tích ghi laïi truøng tu laø vaøo naêm Gia Long thöù 14 (1815). Caùc ñôøi sau cuõng thöôøng toân taïo, gaàn ñaây nhaát laø naêm 1991. Caûnh quan khaù ñeïp, saân tröôùc vöôøn sau, xanh caây maùt meû. Beân caïnh laø chuøa Nghieâm Quang cuõng khaù roäng, goàm 5 gian vaø haäu cung

94 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM 3 gian, nhieàu töôïng Phaät, coù toøa Cöûu Long ñuùc baèng ñoàng cuøng vôùi naêm ñuùc chuoâng. Nôi ñaây khaù saàm uaát vôùi nhieàu caây nhaõn, döøa, saáu, böôûi... Bia ñaù taïo naêm Caûnh Höng thöù 30 (1769) do Tieán só Leâ Troïng Tín soaïn coù ghi roõ coâng ñöùc cuûa baø Ñaøm thò Tình hieäu Dieäu Baûo xuaát tieàn tu söûa chuøa, toâ töôïng Phaät vaø hieán 200 quan tieàn ñeå mua 5 maãu 5 saøo laøm ruoäng Tam Baûo. Töông truyeàn chuøa naøy coù töø xa xöa laém, do moät nöõ chuùa ñöa voi veà daäm neàn vaø ñöa thôï veà xaây. Ñôøi Leâ chæ laø tu taïo theâm. Cuïm di tích lòch söû ñình chuøa thoân Traïm laø moät danh lam thaéng caûnh ôû ven ñoâ, moâi tröôøng sinh thaùi thaät haáp daãn du khaùch. Ai ñaõ ñeán ñaây cuõng thaáy loøng thö thaùi bôûi khoâng gian roäng môû hôn 12 maãu ñaát, xa laùnh moïi oàn aøo, buïi baäm, trôøi ñaát nhö hoøa quyeän vaøo nhau, nhöõng caønh caây vöôn xa huùt sinh löïc vuõ truï vaø toûa boùng treân maùi chuøa, maùi ñình. Ai veà thoân Traïm - Coå Linh, Nhôù thaêm chuøa mieáu, maùi ñình ngaøy xöa. Traûi bao naêm thaùng naéng möa, Thuaàn phong, myõ tuïc ngaøn xöa vaãn coøn.

Thuaàn phong myõ tuïc aáy laø gì? Tröôùc heát laø leã hoäi haèng naêm. Vieäc teá leã thôø cuùng ngöôøi anh huøng coù coâng vôùi nöôùc, coù ñöùc vôùi daân, deïp yeân giaëc döõ, deïp yeân tai hoïa, deïp boû nguy nan, ñem laïi cho daân cuoäc soáng aám no, haïnh phuùc.

Chæ rieâng vieäc thôø cuùng ñoù ñaõ laø moät thaùi ñoä vaên hoùa ñaùng traân troïng, caàn giöõ gìn ñeå giaùo duïc cho caùc theá heä “uoáng nöôùc nhôù nguoàn”, “aên quaû nhôù keû troàng caây” vaø phaán ñaáu vöôn leân cao hôn nöõa theo caùch soáng, caùch nghó cuûa ngöôøi xöa. Haèng naêm cöù ñeán 14 thaùng 2 aâm lòch, laøng Traïm nhoän nhòp khaùc thöôøng, ñöôøng xaù ñöôïc phaùt quang, doïn saïch, côø caém quanh ñình chuøa. Caùc chöùc saéc trong laøng y phuïc chænh teà coù maët taïi ñình laøng raát sôùm ñeå ñoân ñoác trai ñinh chuaån bò leã hoäi. Leã coù 2 phaàn roõ reät laø phaàn röôùc nöôùc vaø phaàn teá caùo. Röôùc nöôùc xuaát phaùt töø ñình, ñaùm röôùc ñi leân bôø ñeâ vaø theo ñeâ ñi veà phía Boà Ñeà daøi 3 caây soá. Ñi ñaàu laø moät haøng daøi ngöôøi vaùc côø vuoâng, côø nguõ haønh, boä baùt böûu, cheù nöôùc, moät chieâng, moät troáng caùi. Tieáp laø kieäu thaùnh coù taøn loïng, vaøng che. Sau ñoù laø cuï tieân chæ maëc aùo thuïng xanh, ñi hia, ñoäi muõ roài ñeán caùc chöùc saéc kyø muïc, kyø laõo, hoäi tö vaên vaø trai ñinh cuûa laøng; 12 ngöôøi khieâng kieäu vaø 12 ngöôøi döï phoøng ñeàu maëc aùo ñoû coù coå cao, oáng tay daøi; 24 ngöôøi naøy ñeàu choïn löïa trai taân, cao ñeàu nhau, khoûe maïnh, khoâng coù taät nguyeàn gì vaø trong nhaø khoâng coù tang cheá. Caùc vò chöùc saéc vaø tö vaên ñeàu vaän aùo daøi thaâm, khaên xeáp thaâm, quaàn traéng. Khi tôùi beán Boà Ñeà, taát caû nhöõng ngöôøi vaùc côø vaø teá khí ñeàu ñöùng

HAØ NOÄI  95 thaønh hai beân taû höõu, chæ coù ngöôøi khieâng cheù nöôùc vaø cuï tieân chæ laø böôùc xuoáng thuyeàn ñôïi saün, thuyeàn cheøo ra giöõa soâng Hoàng döøng laïi ñeå cuï tieân chæ muùc nöôùc vaøo cheù. Nöôùc naøy seõ röôùc veà ñình vaø duøng ñeå bao saùi caùc baøi vò, ngai thôø... Cuõng khoù taùch baïch ñaâu laø tín ngöôõng thôø cuùng Thaønh hoaøng, ñaâu laø nghi thöùc caàu möa cuûa cö daân noâng nghieäp. Sau khi cheù nöôùc ñaõ ñaày, ñoaøn röôùc laïi tieáp tuïc quay veà, vaãn giöõ ñuùng thöù töï tröôùc sau trang nghieâm, linh thieâng. Ñeán doác xuoáng ñình laøng thì kieäu chaïy xuoáng roài laïi chaïy leân quay maáy voøng lieàn nhö moät cuoäc haønh quaân vaø bao vaây ñoàn giaëc thuôû xöa cuûa vò ñaïi vöông... laøm cho buoåi leã caøng töng böøng naùo ñoäng, thu huùt ngöôøi cuûa 5 thoân vaø khaùch thaäp phöông veà leã hoäi. Chæ coù röôùc nöôùc thoâi ñaõ maát nöûa ngaøy! Chieàu hoâm ñoù laø teá caùo. Ngaøy 15 thaùng 2 laø teá chính. Theo thoâng leä moãi naêm moät trong 5 thoân laø chuû teá. Leä ñoù ñaõ boû töø nhöõng naêm chieán tranh cho tôùi nay, vì ñình chung cuûa 5 thoân ñaõ khoâng coøn nöõa. Ruùt laïi, thoân naøo teá ôû ñình rieâng thoân ñoù. Khi vaøo teá, chuû teá ñöùng giöõa höôùng vaøo baøi vò thaùnh. Phía sau 2 beân laø boài teá, tieáp theo hai beân laø 2 ngöôøi ñöùng thaønh 2 haøng. Moãi beân 3 ngöôøi, ñöùng daâng ñaøi röôïu, 1 ngöôøi ñöùng ñoâng xöôùng, 1 ngöôøi ñöùng taây xöôùng. Nhaát cöû nhaát ñoäng phaûi theo nhòp troáng chieâng vaø lôøi hoâ xöôùng, thaät trang nghieâm.

Baét ñaàu laø teá Phuïng Linh roài teá Yeân vò: Ñoïc nhöõng coâng lao vaø ñöùc ñoä cuûa thaùnh, caàu mong ñöùc thaùnh phuø hoä cho “daân khang, vaät thònh”... Vaät phaåm teá goàm hoa, höông, ñaêng, quaû, thöïc. Quaû coù chuoái, böôûi, ñu ñuû, cam... thöïc laø oaûn, xoâi, gaø, thuû lôïn. Daân khoâng phaûi ñoùng goùp gì, chuû yeáu laø laáy hoa lôïi cuûa coâng ñieàn haèng naêm chi duïng vaøo teá leã. ÔÛ thoân Traïm, coâng ñieàn khaù nhieàu, caû baõi trong, baõi ngoaøi vôùi haøng traêm maãu, ai nhaän bao nhieâu saøo, maãu coâng ñieàn ñeå canh taùc thì ñoùng goùp cho laøng laø bao nhieâu coù qui ñònh roõ. Moãi xuaát ñinh coøn ñöôïc chia 2 saøo ñeå laøm vaø gaùnh vaùc coâng vieäc taïp dòch... Teá leã xong vaät phaåm ñöôïc haï xuoáng vaø chia nhoû thaønh nhieàu khaåu phaàn ñeå taát caû moïi ngöôøi cuøng thuï loäc, coù phaàn daønh rieâng ñeå bieáu caùc boâ laõo trong laøng, khoâng phaân bieät hoï naøo, maëc daàu ngaøy ñoù coù 6 hoï (Buøi, Laâm, Löông, Traàn, Nguyeãn, Vuõ). Ngaøy 16 thaùng 2 laø ngaøy teá hoùa maõ vaø keát thuùc leã hoäi. Suoát 3 ngaøy ñeâm, ñình laø nôi tuï hoäi cuûa caû daân laøng. Noùi ñuùng ra laø vôùi nam giôùi, coøn nöõ giôùi thì taäp trung chính laø ôû chuøa, ôû nhaø maãu. Ngoaøi phaàn leã ñaõ noùi treân ra, bao giôø cuõng coù hoäi. Hoäi heø thöôøng dieãn ra vaøo caùc buoåi chieàu, buoåi toái vaø coù naêm coøn keùo daøi theâm maáy ngaøy sau ñoù neáu naêm ñoù ñöôïc muøa. Hoäi truyeàn thoáng cuûa laøng Traïm thöôøng coù haùt cheøo, haùt tuoàng, haùt

96 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM troáng quaân ... môøi caùc gaùnh haùt cuûa caùc thoân trong huyeän ñeán phuïc vuï. Tröôùc saân ñình coù ruoäng boû hoang laø nôi dieãn ra keùo co, ñaáu vaät, choïi gaø, chôi ñu vaø ñaùnh côø ngöôøi ... Caùc hoaït ñoäng vaên hoùa theå thao daân toäc naøy laøm cho ñôøi soáng tinh thaàn caøng phong phuù vaø haáp daãn, nhaân daân giaø treû, trai gaùi ñöôïc höôûng thuï, giao löu vaø saùng taïo. Coù theå caùc hoaït ñoäng ñoù ôû caùc vuøng queâ khaùc cuõng coù, nhöng vôùi laøng Traïm coù saéc thaùi rieâng. Keùo co vaø ñaáu vaät laø hai troø chôi bieåu döông söùc maïnh vaø söï khoân kheùo... ít nhaát gaùn vôùi vieäc luyeän quaân cuûa ñöùc thaùnh vaøo thôøi Hai Baø Tröng. Caùc ñoâ vaät cuûa laøng hoaëc ôû cuøng xaõ cöù vieäc thi thoá taøi naêng, caùc toáp trai laøng chia thaønh ñoäi keùo co ... thaéng baïi laø leõ töï nhieân, thua keo naøy baøy keo khaùc laáy vui laø chính. Giaûi thöôûng chaúng cöù gì phaûi cao sang laém, chæ laø maáy vuoâng vaûi ñieàu, moät gioû baùnh giaày, moät goùi cheø... Ñaùnh côø ngöôøi laø cuoäc ñaáu trí ñua taøi, tính töøng nöôùc ñi, töøng maùnh löøa ... baèng trí oùc ñeå haï ñoái phöông. Ñieàu ñoù raát caàn thieát ñoái vôùi nhöõng vò laøm töôùng caàm quaân nhö Töông Lieät Ñaïi Vöông xöa choáng nhau vôùi Toâ Ñònh, Maõ Vieän. Daãu khoâng phaûi ñoái phoù vôùi naïn xaâm laêng thì vaãn phaûi duy trì phaùt huy trí naõo ñeå laøm cho söï soáng vöôn leân maõi. Khi ñaùnh côø ngöôøi, ñaâu chæ coù ngöôøi trong cuoäc maø caû ngöôøi ñöùng chung quanh xem cuøng suy ngaãm, goùp yù töøng nöôùc ñi ... nhöõng con maét cöôøi vôùi nhöõng con

maét, nhöõng baøn tay muoán naém laáy baøn tay, maûi meâ vôùi quaân côø cao thaáp... Caùc baø thì thích xem cheøo coå vôùi caùc tích Quan AÂm Thò Kính, Löu Bình Döông Leã, Tröông Vieân, Muïc Lieân, Xuùy Vaân giaû daïi ... Soáng vôùi caùc nhaân vaät cheøo, cuõng saün saøng ñöông ñaàu vôùi nhöõng leä luaät baát coâng cuûa cheá ñoä phong kieán, neâu cao tính töï troïng cuûa phuï nöõ Vieät Nam. Ñieàu ñaùng noùi ôû hoäi laøng Traïm nöõa laø trai chöa vôï, gaùi chöa choàng ai cuõng ñeïp noõn naø, khoâng moâi son maù phaán maø vaãn ñaäm ñaø saéc xuaân, thi nhau beû laù, ñua nhau khoe taøi. Hoï ñi xem hoäi hay laø ñi ñeå caàu giai nhaân, ñeå roài nhö caâu haùt giao duyeân: Maát kim ta laïi tìm kim, Kheâu ñeøn cho toû, ta nhìn maët nhau. Nhìn qua chôù coù nhìn laâu, Thoaùng qua moät tí, baùn saàu mua vui.

Vaø sau khi hoäi tan, veà laø traêm nhôù ngaøn yeâu ... Yeâu caùi ñeâm thaùng 2 hoø heïn, buoàn caùi ñeâm thaùng 2 ñeâm ngaén ngaøy daøi... thaønh ra caùi gì cuõng thaáy ñi quaù nhanh, öôùc gì naêm thaùng daøi theâm nöõa. Leã hoäi laøng Traïm töø maáy thaäp kyû nay giaûn tieän ñi nhieàu. Vì khoâng coøn kieäu neân khoâng coøn röôùc kieäu chaïy qua. Boû caây ñu, thay theá baèng boùng chuyeàn, caàu loâng vaø bieåu dieãn thaùi cöïc quyeàn. Khoâng dieãn tuoàng, cheøo maø toå chöùc ca haùt giao löu... Nhö vaäy laø vöøa giöõ ñöôïc neùt coå truyeàn maø cuõng coù caùch taân, vaãn

HAØ NOÄI  97 keát hôïp ñöôïc quaù khöù vaø hieän taïi, vaãn bieåu döông ñöôïc söùc maïnh cuûa coäng ñoàng, phoâ dieãn caùi ñeïp caùi hay cuûa moät vuøng queâ vaên hoùa. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc ngaén goïn hôn tröôùc, laønh maïnh vaø an toaøn. Thoâng qua leã hoäi ñaõ goùp phaàn giaùo duïc truyeàn thoáng toát deïp, naâng cao loøng töï haøo veà queâ höông xöù sôû, taïo neân khoâng khí ñoaøn keát vui töôi. Nhôù laïi xa xöa ñôøi soáng khoù khaên, daân laøng Traïm phaûi ñi caùc nôi ñeå baét caø cuoáng veà baùn, ñaát toaøn ñaát baõi boài chæ chuyeân canh ngoâ, khoai, ñoã... vaø troàng daâu, nuoâi taèm, baùn tô, laøm caû ñay baùn cho OÂ Caùch ... thoùc gaïo phaûi aên ñong, caàn cuø “hai söông moät naéng”. Ñaõ theá, naêm 1952 coøn bò giaëc Phaùp doàn ñuoåi nhaø ra ôû baõi. Nay ñaõ

“thay da ñoåi thòt”, 500 hoä ñeàu coù nhaø cöûa khang trang, nhieàu hoä ñaõ xaây nhaø 2, 3 taàng, coù trang thieát bò trong nhaø khaù “sòn”: ti-vi, caùtseùt, xe maùy, xe ñaïp ñuû caû, ñieän, ñöôøng, tröôøng, traïm ñeàu coù böôùc tieán roõ reät, cuoäc soáng giaøu coù gaáp bao nhieâu laàn ngaøy tröôùc, nhöng khoâng vì theá maø “phuù quyù sinh leã nghóa” quaù möùc, vaãn giöõ ñöôïc neùt ñeïp coå truyeàn, vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc daân toäc. Ngöôøi daân thoân Traïm vaãn thuaàn phaùc, ñoân haäu, troïng nghóa khinh taøi, hieáu khaùch... raát töï haøo veà queâ höông, ñaõ vaø ñang noã löïc laøm cho queâ höông ngaøy caøng ñoåi môùi, giaøu ñeïp vaên minh vaø môû roäng voøng tay ñoùn baïn beø. Hoaøng Leâ

(1) Saøi Ñoàng vaø OÂ Caùch phaûi chuyeån laøng töø khi môû roäng saân bay Gia Laâm tröôùc naêm 1945. Ngaøy nay coù theâm Caàu Gioäi.

HOÄI ÑEÀN SOÏ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

Ñ

: Thaùnh Gioùng, Thaùnh Tam Giang, Quan Quaûn : Laøng Soï, xaõ Phuø Loã, huyeän Soùc Sôn : 6 thaùng 1 vaø 16 thaùng 2 : 16 thaùng 2 : - Röôùc chuyeàn noài höông cuûa 15 laøng - Xeáp chöõ

eàn Soï xaõ Phuø Loã, Huyeän Soùc Sôn ôû moät vò trí giao thoâng thuaän tieän ngay beân ñöôøng quoác loä 3, caïnh chôï Phuø Loã. Khaùch ñeán di tích coù theå ñi qua theo ñöôøng cao toác Thaêng Long–Noäi Baøi, hoaëc qua caàu Chöông Döông theo quoác loä 3 tôùi caây soá thöù 30 laø tôùi.

Ñeàn Soï laø coâng trình kieán truùc truyeàn thoáng cuûa ñòa phöông, ñöôïc xaây döïng töø laâu ñôøi, nhöng ñaõ bò phaù huûy naëng neà trong thôøi gian tieâu thoå khaùng chieán. Töø hôn 10 naêm nay, ñeàn ñaõ ñöôïc truøng tu khang trang.

98 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Vaên Lang saïch boùng giaëc AÂn, Nôi ñaây Thaùnh Gioùng döøng chaân goäi ñaàu. Coå xöa truyeàn laïi coù caâu, Vuøng queâ laáy Soï laøm ñaàu veû vang. Nöôùc trong, trong maùt nhö göông, Coå gieáng löu tích, löu truyeàn mai sau. Haèng naêm röôùc nöôùc goäi ñaàu, Daâng leân Thaùnh Gioùng baáy laâu toân thôø.

(Ca dao) Truyeàn thuyeát daân gian ghi nhaän teân keû Soï gaén lieàn vôùi ngöôøi anh huøng laøng Gioùng, hay Phuø Ñoång Thieân Vöông töø thôøi Huøng Vöông thöù 6 ñaùnh giaëc AÂn. OÂng Gioùng tröôùc khi leân nuùi Soùc ñeå bay veà trôøi thì ñaõ qua ñaây goäi ñaàu neân ñöôïc nhaân daân ghi nhôù söï kieän aáy maø laäp ñeàn thôø goïi laø ñeàn Soï. Ñeàn Soùc, ñeàn Maõ, ñeàn Maùt, ñeàn Soï trôû thaønh moät heä thoáng caùc di tích hoaøn chænh veà giai ñoaïn cuoái cuûa cuoäc haønh trình Phuø Ñoång Thieân Vöông ñaùnh giaëc AÂn, veà söï tröôøng toàn baát töû cuûa ngöôøi anh huøng laøng Gioùng. Hình töôïng huyeàn thoaïi aáy ñaõ ghi saâu vaøo trong taâm khaûm cuûa moãi ngöôøi daân Vieät Nam. Ñeàn ñöôïc xaây theo kieåu chöõ ñinh (丁) vôùi 5 gian ñaïi teá vaø gian haäu cung. Ñaïi teá ñöôïc laøm kieåu ñaàu hoài bít ñoác, tay ngai coù truï bieåu, maùi lôïp ngoùi ta. Hai truï bieåu laøm cao, uoán choùp nuï hoa coù caùc ñaëc taû töù linh, töù quí. Keát caáu toøa ñaïi teá theo kieåu 5 haøng chaân coät, boán vì giöõa laøm choàng coán keû chuyeàn, tieàn keû haäu baåy, keû tröôøng phía tröôùc goái coät hieân troø baèng xi maêng. Tröôùc theàm coù hieân roäng suoát 5 gian, haäu

cung coù 3 gian, moät dó laøm kieåu ñaàu hoài bít ñoác vôùi 4 vì keøo, 2 coät goã. Caùc vì keøo laøm theo loái keøo tuoät goái leân quaù giang, xaø choàng gaùc tröôøng 2 beân. ÔÛ gian aùp ñoái haäu cung xaây 3 beä gaïch, chính giöõa laø ban thôø Thaùnh Gioùng, ban thôø maãu meï vaø Long Vöông ôû hai beân. Phía ngoaøi coøn coù ban thôø Quan Quaûn. Caùch ñeàn ñoä 1 km laø mieáu Ba Voi thôø Thaùnh Tam Giang soi boùng beân doøng soâng Caø Loà. Do chieán tranh taøn phaù naëng neà, caùc di vaät, ñoà thôø ñaõ bò mai moät laàn, hieän coøn moät soá ñoà thôø tieâu bieåu: Hai ngai thôø son son theáp vaøng ñuû caû maâm, yû, trong ñoù coù moät chieác yû ngheä thuaät theá kyû 19 vôùi nhöõng hoïa tieát trang trí ñaàu roàng, töù linh, hoa laù... Ñaëc bieät coù chieác noài höông baèng ñoàng ghi ba chöõ Haùn: “Thaùnh Gioùng ñình”. Moàng 6 thaùng gieâng coù 30 cuï oâng, cuï baø mang höông hoa, oaûn quaû leân leã hoäi ñeàn Soùc Phuø Linh. Coøn ngaøy 16 thaùng 2 tröôùc kia thì kieäu röôùc noài höông(1) phaûi ñi boä treân 10 caây soá vaøo trong taän ñeàn Soùc Sôn ñeå röôùc noài höông veà ñeàn Soï. Nhöng ngaøy nay leã röôùc noài höông töø ñeàn Soùc veà coù moät chuùt thay ñoåi. Saùng ngaøy 16 thaùng 2 coù moät soá xe oâ toâ leân ñeàn Soùc Sôn röôùc noài höông veà ñeàn Ñoàng Trôøi (caùch ñeàn Soï 3 km). Khu Ñoàng Trôøi laø nôi baùch thaàn maïnh baùi tröôùc khi Thieân Vöông Gioùng bay veà trôøi. ÔÛ ñaây coù 32 kieäu chôø ñoùn, 16 kieäu röôùc leã. Caùc laøng chôø ñoùn chuyeån

HAØ NOÄI  99 giao noài höông töø oâ toâ sang kieäu vaø röôùc veà ñeàn. Hoäi Phuø Loã laø leã hoäi chung cuûa tam toång goàm 6 xaõ, 15 laøng cuûa hai huyeän Soùc Sôn vaø Ñoâng Anh. Ñoù laø caùc xaõ: Phuø Loã, Phuù Minh, Mai Ñình, Ñoâng Xuaân (huyeän Soùc Sôn), Nguyeân Kheâ, Xuaân Noän (huyeän Ñoâng Anh). Bao goàm caùc laøng: Phuø Loã Ñoaøi (Soï), Phuø Loã Ñoâng, Phuø Xaù Ñoâng, Phuø Xaù Ñoaøi, Lieân Lyù, Baéc Giaõ, Xuaân Noän, Nhaïn Taùi, Kheâ Nöõ, Kim Tieân, Nguyeân Kheâ, Thaùi Phuø, Taûo Mai (Mai Noäi), Ñoáng Goø vaø Xuaân Kyø. Haèng naêm, hoäi ñeàn Soï toå chöùc trong 3 ngaøy (16, 17 vaø 18 thaùng 2). Chính hoäi laø ngaøy 16 thaùng 2. Ñeå toå chöùc hoäi ñöôïc toát caùc cuï trong tam toång phaûi hoïp baøn vaø chuaån bò tröôùc ñoù raát laâu. Saùng ngaøy 16 thaùng 2 khaép caùc laøng trong toång ñeàu naùo nöùc chuaån bò ñaùm röôùc cuûa laøng mình veà ñeàn Soï. Khai hoäi laø vieäc ñi röôùc noài höông ôû ñeàn Soùc Sôn veà. Ñoaøn röôùc töø caùc laøng veà ñeàn ñöôïc saép xeáp thöù töï nhö sau: laøng Phuø Loã Ñoaøi ñöôïc röôùc vaøo ñeàn ñaàu tieân, tieáp ñoù ñeán caùc laøng: Phuø Xaù Ñoâng, Thaùi Phuø, Phuø Xaù, Xuaân Noän, Xuaân Kyø, Nhaï Taùi... Ñi ñaàu ñoaøn röôùc laø côø quaït, tieáp ñeán laø göôm tröôøng, chaáp kích, kieäu. Ñi sau kieäu laø caùc cuï oâng, cuï baø, caùc ñoaøn theå vaø caùc doøng hoï Trònh, Hoaøng, Ngoâ, Leâ... ñoäi maâm leã. Tham gia röôùc kieäu laø caùc trai ñinh trong laøng, maëc quaàn aùo traéng, thaét löng ñoû.

Sau röôùc kieäu laø ñoaøn leã cuûa caùc thoân, caùc laøng, caùc gia ñình trong vuøng. Trong khi caùc ñoaøn laøm leã trong ñeàn thì ôû ngoaøi saân khoâng khí ngaøy hoäi thaät laø naùo nhieät. Khaép ñöôøng laøng, ngoõ xoùm caém côø ñaïi, côø nguõ saéc, troáng chieâng, keøn noåi leân vang vang ñuùng nhö nghi thöùc cuûa ngaøy hoäi lôùn, cuøng nhieàu troø chôi nhö: ñaáu côø, ñaùnh vaät, boùng chuyeàn, boùng ñaù, keùo co, ñu quay. Troø keùo chöõ dieãn ra ôû khu Ñoàng Trôøi soâi ñoäng vôùi thanh nieân cuûa 3 laøng tham gia. Phuø Loã xeáp “Quoác Thaùi Daân An”(nöôùc thònh daân yeân), Phuø Xaù xeáp chöõ “Thieân Haï Thaùi Bình” (toaøn daân yeân bình) vaø Xuaân Noän xeáp chöõ “Ñoàng Nhaân Hanh Caùt” (Moïi ngöôøi ñeàu toát laønh). Töø coå xöa, ngoâi ñeàn laø nôi giaùo duïc truyeàn thoáng yeâu nöôùc, yeâu queâ höông, loøng töï haøo daân toäc vaø laø nôi phuïc vuï nhu caàu tín ngöôõng, sinh hoaït vaên hoùa cuûa nhaân daân ñòa phöông. Hoäi ñeàn Soï ñaõ giöõ laïi cho chuùng ta neùt ñeïp veà phong tuïc, mang moät yù nghóa lòch söû vaø vaên hoùa laâu ñôøi cuûa vuøng vaên hoùa du lòch Haø Noäi. Saùch Thieân Nam ngöõ luïc cuõng dieãn taû veà oâng toå cöïu chieán binh thôøi Huøng Vöông:(2) Heã nay loái ngöïa khôûi trình, Lôõ non laø phaù caïn doaønh soâng Thu AØo aøo côn gioù thoåi ñöa Noåi maây Thaàn Nöõ, noåi möa Ngaân Haø. Nguyeãn Thò Phöông

100

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

(1) Noài höông (theo caùc cuï) baèng ñoàng ñen, cao 40 cm, ñöôøng kính ñaùy 30cm, naëng 50 kg. Hieän ñeå trong ñeàn Soùc Phuø Linh. (2) Cuoäc chieán choáng ngoaïi xaâm laàn thöù nhaát theo toaøn thö ghi laø vaøo naêm 214 tröôùc Coâng nguyeân, choáng Taàn Thuûy Hoaøng xaâm löôïc, chieám Töôïng Quaän. Nhöng “Lónh Nam chích quaùi” cheùp khaùc: “Hoï Huøng Vöông truyeàn tôùi ñôøi thöù 6 thieân haï voâ söï. Vua nhaø AÂn thaáy nhaø vua leã coáng khoâng nghieâm caån, beøn möôïn côù tuaàn thuû sang xaâm löôïc”. Coù leõ ñoù môùi chính laø cuoäc chieán ñaáu choáng xaâm löôïc ñaàu tieân cuûa daân toäc ta, öôùc tính caùch nay 3491 naêm. Nhaø AÂn cuõng goïi laø Thöông AÂn coù nieân ñaïi 1500 naêm tröôùc CN.

HOÄI ÑÌNH, CHUØA NAM ÑOÀNG : - Phaät - Lyù Thöôøng Kieät Ñòa ñieåm : Soá 73 phoá Nam Ñoàng, quaän Ñoáng Ña Thôøi gian : Moàng 5 thaùng gieâng, 17 thaùng 2 vaø moàng 7 thaùng 3 Chính hoäi : 17 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : Vaät voõ, haùt vaên Thôø

L

aøng Nam Ñoàng ôû ñaàu theá kyû XIX laø moät traïi thuoäc toång Haï, huyeän Vónh Thuaän, sau thuoäc toång Yeân Haï, huyeän Hoaøn Long. Laøng coù 3 xoùm: xoùm Ñaàu, xoùm Giöõa vaø xoùm Ngoaøi. Xoùm Ñaàu coù ñình thôø Lyù Thöôøng Kieät. OÂng laø vò anh huøng daân toäc, baäc khai quoác döôùi trieàu Lyù ñaõ ñaùnh Baéc, bình Nam, laäp nhieàu chieán coâng löøng laãy, neân ñöôïc vua phong Thaùi uùy. Khi nhaø Toáng sai Quaùch Quyø caàm ñaàu chín töôùng hôïp löïc vôùi Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp sang xaâm löôïc, oâng ñoùn ñaùnh ôû soâng Nhö nguyeät, phaù tan quaân giaëc. Treân phoøng tuyeán soâng Caàu, laàn ñaàu tieân vang leân lôøi thô “Nam quoác sôn haø”, ñöôïc söû saùch coi laø baûn Tuyeân ngoân ñoäc laäp ñaàu tieân cuûa nöôùc ta. Nhaø söû hoïc Phan Huy Chuù ñaùnh giaù: OÂng coù ñöùc voïng lôùn

lao, ñöôïc ñöùng ñaàu caùc töôùc haàu. Sau khi oâng maát, daân phöôøng Thaùi Hoøa thôø laøm thaàn. Cuøng vôùi ñeàn thôø oâng taïi queâ nhaø Baéc Bieân, ñeàn ôû 120B Phoá Haøng Boâng, ñeàn soá 4 Nguyeãn Huy Töï vaø ôû 73 phoá Nam Ñoàng cuõng thôø. Thöïc ra, theo söû saùch oâng hoï Ngoâ, teân Tuaán, teân chöõ laø Thöôøng Kieät. Do coù coâng ñaùnh Chieâm, bình Toáng neân vua ban quoác tính ñoåi töø hoï Ngoâ sang hoï Lyù. Caùc cuï cao tuoåi ôû Nam Ñoàng keå laïi, hôn 900 naêm tröôùc, ñaát Nam Ñoàng coøn hoang vu, heo huùt. Lyù Thöôøng Kieät ñaõ duøng ñaát naøy ñeå luyeän quaân. Vì vaäy, khi oâng qua ñôøi, daân Nam Ñoàng nhôù ôn vò töôùng taøi naêng, ñöùc ñoä, ñaõ döïng ñình thôø. Theo truyeàn thuyeát, moä cuûa oâng ñöôïc ñaët trong ngoâi ñaát ñình. Ñình xöa ôû giaùp caùnh ñoàng khaù vaéng veû,

HAØ NOÄI  101 laïi thöôøng xaûy ra troäm cöôùp neân hôn nöûa theá kyû tröôùc, ñeàn ñöôïc chuyeån veà vò trí hieän nay. Ñình Nam Ñoàng ôû ñòa theá ñeïp, tröôùc ñình coù saân roäng troâng ra ñöôøng lôùn. Ngöôøi Haø Noäi töø Haøng Boät, Khaâm Thieân ñi ra ngoaïi oâ, sang tænh Haø Taây vaø ngöôïc laïi ñeàu deã daøng nhaän ra quy moâ beà theá cuûa ñình. Toøa ñaïi ñình 5 gian, coät lim löïc löôõng. ÔÛ caùc ñaàu dö, nhöõng ngheä nhaân xöa ñaõ theå hieän taøi ngheä qua kyõ thuaät chaïm thuûng, chaïm loäng; caùc böùc coán, caùc choàng röôøng, vaùn meâ, chaïm hoa laù, vaân xoaén, roàng, hoå phuø bieåu hieän quyeàn uy, moãi böùc moät phong caùch, taïo veû soáng ñoäng. ÔÛ ban thôø, coù ngai thôø sôn son theáp vaøng, baùt höông baèng söù côõ lôùn, boä ñænh vaø nhöõng caây neán baèng ñoàng. ÔÛ gian chính tröôùc cuûa ñình coù 2 con saáu ñaù chaàu nhau, ñöôïc cheá taùc raát ñeïp; coù ñoâi caâu ñoái coå: Phaït Toáng phong coâng löu ñeá giaûn Bình Chieâm vó tích taïi vöông kyø.

Taïm dòch: Deïp Toáng chieán coâng löu cheùp maõi Bình Chieâm kyø tích maõi ghi coâng.

Nhöng thaät tieác, qua nhieàu naêm ñình ñaõ xuoáng caáp. Cöûa voõng, nhieàu böùc chaïm, kieäu baùt coáng gom vaøo haäu cung khoùa laïi. Do bò aåm moác, nhieàu di vaät quyù ñaõ bò moái ñuïc. Thaät xoùt xa khi ta thaáy nhieàu böùc chaïm, nôi göûi gaém nhöõng yù töôûng ñeïp cuûa ngöôøi xöa ñaõ bieán daïng, moät vaøi taám bia ñaõ bò xeáp

laïi moät choã... Khoâng theå ñeå moät di tích quyù bò mai moät daàn, naêm 1990 caùc boâ laõo vaø nhaân daân Nam Ñoàng ñaõ hôïp söùc tu söûa laïi, vaø ngoâi ñình ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin ra quyeát ñònh xeáp haïng di tích ngaøy 2 thaùng 10 naêm 1991. Chung nhòp vôùi nhöõng thay ñoåi cuûa thaønh phoá, do söï ñoùng goùp coâng ñöùc cuûa chính quyeàn vaø nhaân daân, ñình Nam Ñoàng sau moãi naêm laïi ñeïp daàn leân. Baø Haø Thò Thaûo ôû ngoõ 85 phoá Nam Ñoàng ñuùc töôïng Lyù Thöôøng Kieät daâng thôø ôû haäu cung; Ban lieân laïc höu trí phöôøng cuùng böùc hoaønh “Thaùnh cung vaïn tueá”; UBND xaõ Ngoïc Thuïy (Gia Laâm) nôi coù laøng Baéc Bieân, queâ höông Ñöùc Thaùnh quyeát ñònh chuyeån quaû chuoâng ñuùc ñôøi Chính Hoøa (1687) veà ñình Nam Ñoàng. Nhaèm giaùo duïc truyeàn thoáng, ôû nhaø taû vu laø phoøng tröng baøy tranh aûnh giôùi thieäu di tích, coâng danh cuûa Lyù Thöôøng Kieät. Taïi ñaây, coù baøi thô Nam quoác sôn haø, aûnh chaân dung Lyù Thöôøng Kieät. Khu nhaø bia ñöôïc toân taïo vôùi nhöõng taám bia ñaù coå, coù nieân hieäu trong khoaûng töø naêm Caûnh Höng thöù 17 (1756) ñeán naêm Minh Meänh thöù 24 (1843). Cuøng vôùi ñình, coøn coù ngoâi chuøa laøng mang teân chöõ Caøn An Töï. ÔÛ chuøa coù quaû chuoâng ñuùc naêm 1812. Taám bia ñaù taïc naêm Vónh Toä thöù ba (1621) ghi: “Chuøa Caøn An laø danh lam coå tích. Traûi qua binh hoûa, chuøa bò ñoå naùt hoang taøn. Sau khi

102

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Bình An Vöông Trònh Tuøng khoâi phuïc laïi nöôùc nhaø, thieân haï bình yeân, nhaø sö Nguyeãn Nhaân ngöôøi thoân Thöôïng, Yeân Laõng, huyeän Thanh Trì ñöùng ra quyeân goùp tieàn cuûa söûa sang laïi ngoâi chuøa qui moâ to ñeïp hôn tröôùc...” (löôïc dòch). Chuøa coù heä thoáng töôïng Phaät hoaøn chænh, taïo taùc ñeïp. ÔÛ Phaät ñieän coù 6 ñoâi caâu ñoái, 5 böùc hoaønh, 4 boä cöûa voõng sôn son loäng laãy. Daïo trong vöôøn chuøa, nôi coù 13 ngoâi thaùp caùc vò sö toå, loøng ta thaàm bieát ôn bao theá heä noái tieáp taâm ñöùc laøm ñeïp choán cöûa thieàn, nôi nuoâi maàm thieän, laøm con ngöôøi giaøu theâm loøng nhaân aùi. Caùc vò sö ñaõ tieáp noái truyeàn ñaêng ôû ñaây laø: Baûn Tònh Thieàn Sö (1141), Taêng Luïc Ñöùc Nhaân (1621), Hoøa Thöôïng Ñoã Ña (1735), Saàm Sôn Laõo Phu, Haûi Baät Thieàn Sö, Tinh Nghieâm Ñaïi Sö, Chieâu Kieân Ñaïi Sö ... Töø ñaàu theá kyû XIX thieân moân chuyeån sang caùc ni sö: Thieàn ni Ñaïo Ñöùc, Ñaøm Hæ, Ñaøm Nguyeân, Ñaøm Trung, Ñaøm Duyeät, Ñaøm Tieát, Ñaøm Tuaân... hieän nay laø ni sö Ñaøm Lan. Tieáp böôùc ngöôøi xöa, ngaøy nay laïi coù theâm bao ngöôøi haèng taâm haèng saûn laøm ñeïp theâm choán danh thaéng naøy.

Hoäi ñình, chuøa Nam Ñoàng trong naêm coù caùc ngaøy: moàng 5 thaùng gieâng, 17 thaùng 2 vaø moàng 7 thaùng 3. Ngaøy moàng 5 Teát, caùc vò boâ laõo vaø daân laøng toå chöùc röôùc kieäu xuoáng goø Ñoáng Ña tham döï leã hoäi töôûng nhôù anh huøng daân toäc Quang Trung. Möôøi hai naêm moät laàn khi hoäi Laùng môû ñaïi hoäi, daân laøng toå chöùc röôùc kieäu xuoáng chuøa Chieâu Thieàn thôø Töø Ñaïo Haïnh. Chính hoäi cuûa daân laøng töng böøng toå chöùc vaøo ngaøy 17 thaùng 2 ñaàu xuaân. Khaùch môøi ñoâng vui coù caùc laøng cuøng thôø danh töôùng hoï Lyù nhö Baéc Bieân (Gia Laâm), Cô Xaù Nam (phöôøng Nguyeãn Huy Töï)... veà döï hoäi vui coù teá leã, haùt cheøo, voõ vaät. Trong hoäi laïi vang leân khuùc haùt vaên xao xuyeán ca ngôïi voõ töôùng Lyù Thöôøng Kieät, moät taøi naêng kieät xuaát cuûa trieàu Lyù: Lyù Thöôøng Kieät laø hieàn thaàn Ñuoåi quaân nhaø Toáng, phaù quaân Chieâm Thaønh Tuoåi cao phæ chí coâng danh Maø loøng yeâu nöôùc trung thaønh khoâng phai. Traàn Vaên Myõ – Vaên Haäu

HAØ NOÄI  103

HOÄI ÑEÀN ÑOÁNG NÖÔÙC Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Ngoïc Nöông Coâng Chuùa : Laøng Ngoïc Haø, quaän Ba Ñình : Ngaøy 21 thaùng 2 : Daâng höông, röôùc, haùt cheøo

Ñ

eàn Ñoáng Nöôùc toïa laïc treân moät khu ñaát roäng, maët tieàn höôùng nam, tröôùc maët laø daáu tích cuûa hoà Baïch Nhaïn thuoäc laøng Ngoïc Haø, quaän Ba Ñình, trong quaàn theå di tích goàm: ñình Ngoïc Haø, ñình Höõu Tieäp vaø chuøa Baùt Maãu. Ñeàn caùch trung taâm thuû ñoâ 3km veà phía taây. Theo Thaùnh tích thôøi Traàn truyeàn laïi raèng: Ngaøy xöa ôû huyeän Nam Saùch tænh Haûi Döông coù nhaø Boä chuùa ñaõ boán ñôøi danh tieáng laø Lyù Nghi, vôï laø Hoaøng Thò Tuaân. OÂng baø laø ngöôøi quyeàn theá vaø soáng coù nhaân nghóa. Moät laàn baø dong thuyeàn daïo chôi xem phong caûnh, khi ñeán baûn trang (khu vöïc ñeàn Ñoáng Nöôùc baây giôø) thaáy baõi nhaïn traéng coù hoà nöôùc trong xanh, phu nhaân beøn xuoáng taém goäi. Boãng nhieân maët hoà chuyeån rung vaø moät con raén traéng noåi leân maët nöôùc, phuû quanh thaân theå, phu nhaân quaù sôï boû veà. Boä quan thaáy mình phu nhaân roøng roøng nöôùc daõi, kyø khoâng saïch. Boä quan caû sôï lieàn sai laäp ñaøn traøng cuùng teá. Ñang haønh leã thì töï nhieân trôøi ñaát toái saàm, baõo noåi aøo aøo, saám vang chôùp giaät, nöôùc daâng leân, raén roàng quaán quyùt

vaây quanh ñaøn teá. Boä quan lieàn daâng leã taï, laäp töùc roàng raén bieán maát. Ít laâu sau phu nhaân coù thai, sau 12 thaùng vaøo giôø tyù ngaøy 21 thaùng 3 naêm Giaùp Thìn thì sinh ra moät ngöôøi con gaùi maét phöôïng, maøy ngaøi, khuoân traêng ñaày ñaën, beøn ñaët teân laø Ngoïc Nöông. Khi lôùn leân hình dung yeåu ñieäu, saéc ñeïp vaøo haøng hoa nhöôøng nguyeät theïn, caù laën, chim sa vaø chæ maëc xieâm y maøu traéng. Boä quan cho raèng coâ gaùi laø linh khí cuûa Long Vöông beøn cho döïng cung ôû meù taây. Moät hoâm naøng dong chôi gaàn ñaát Long ñaàu, boãng treân khoâng trung maây ñen vaàn vuõ, saám vang chôùp giaät, roài möa nhö truùt, nöôùc soâng daâng laøm ngaäp luït caû moät vuøng. Trong soùng cuoän vaø gioù möa döõ doäi hieän leân moät con raén traéng to vaø daøi gaàn 10 tröôïng, reõ nöôùc ñoùn Ngoïc Nöông veà thuûy cung. Choã naøng veà thuûy cung töø ñaáy thöôøng coù moät coät nöôùc phun leân thaønh ñoáng, neân daân gian sau naøy môùi goïi laø ñeàn Ñoáng Nöôùc. Theo thuyeát phong thuûy thì vuøng aáy naèm treân voøi cuûa moät con roàng. Töø ñaáy vuøng naøy thöôøng coù nöôùc daâng, nhieàu ñoaøn

104

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

thöông khaùch qua laïi ñaát thieâng ñaõ cuøng nhaân daân trong vuøng laäp mieáu thôø Ngoïc Nöông Coâng Chuùa. Ñeán thôøi Traàn Nhaân Toâng, khi nhaø vua xuaát quaân ñi ñaùnh giaëc Nguyeân Moâng, ñeâm naèm moäng thaáy moät ngöôøi con gaùi töï xöng laø Coâng chuùa Long Vöông xin ngaàm theo giuùp ñaùnh giaëc. Thaéng traän trôû veà nhôù coâng nhaø vua ñaõ sai söù giaû ñeán phuû duï daân trong traïi Ñoáng Nöôùc, ban cho 100 quan tieàn, phong thaàn hieäu laø: Baïch Ngoïc Hoà Thuûy Tinh Toâ Linh Coâng Chuùa. Chuaån y cho thoân Ñoáng Nöôùc thuoäc traïi Ngoïc Haø, huyeän Quaûng Ñöùc, phuû Phuïng Thieân coi mieáu thôø laø “Hoä nhi ñeä nhaát töø” phuïng thôø höông hoûa ñôøi ñôøi. Töø ñaáy cöù ñeán ngaøy 21 thaùng 3 daân laøng laïi toå chöùc cuùng leã. Traûi thôøi gian qua nhieàu laàn tu söûa, thaønh ñeàn Ñoáng Nöôùc nhö ngaøy nay. Ñeàn xaây raát ñeïp, tröôùc maët laø hoà Baïch Nhaïn vaø nhieàu caây coå thuï. Coång tam quan xaây theo loái choàng dieâm cao thaáp, trong saân coû caây hoa laù xanh töôi ñeán ngaùt maét, boán muøa hoa nôû toûa höông thôm. Tieàn ñöôøng, trung ñöôøng, taû maïc, höõu maïc vaø haäu cung uy nghi beà theá. Trong ñeàn coù ban thôø baø chuùa, töôïng Phaät baø nghìn maét nghìn tay, töôïng Ñöùc oâng, coù baøn thôø oâng Hoaøng Baûy vaø oâng Hoaøng Möôøi, coù ñieän thôø Tam toøa thaùnh maãu vaø nhieàu ñoà thôø, hoaønh phi caâu ñoái, vaøng son choaùng ngôïp.

Do coù giaù trò ngheä thuaät neân ngaøy 11 thaùng 5 naêm 1993, Boä Vaên hoùa thoâng tin ñaõ xeáp haïng ñeàn Ñoáng Nöôùc laø di tích ngheä thuaät. Döïa vaøo truyeàn thuyeát ñeàn Ñoáng Nöôùc coù theå suy ñoaùn, vaøo thôøi xa xöa, tröôùc caû thôøi vua Lyù ñònh ñoâ, ñeâ soâng Hoàng chöa ñaép, vuøng Haø Noäi hoà ao soâng ngoøi ngang doïc, coù nhieàu nôi cao thaáp neân con ngöôøi phaûi soáng chung vôùi luõ, bôûi phía ñoâng coù soâng Hoàng, phía baéc vaø phía taây coù soâng Toâ Lòch bao quanh. Haèng naêm vaøo muøa nöôùc soâng leân to, thöôøng coù nhöõng maïch nöôùc ngaàm phun traøo. Ñeán thôøi vua Lyù ñònh ñoâ, khu vöïc caám thaønh môùi chæ giôùi haïn ôû phía ñoâng maø söû saùch coøn ghi: “Ñieän Kính Thieân ñöôïc xaây treân nuùi Nuøng” (moät ngoïn nuùi naèm trong khu vöïc thaønh coå, nay ñaõ bò maát), vuøng Ngoïc Haø luùc naøy chæ laø ngoaïi vi neân môùi coù truyeàn thuyeát veà oâng Hoaøng Leä Maät ñaõ coù coâng cöùu coâng chuùa con vua Lyù Thaùi Toâng (10721127), ñöôïc vua ban cho vuøng ñaát ñeå taäp hôïp daân khaån hoang, hình thaønh ra 13 traïi (thaäp tam traïi) bao goàm caû moät vuøng roäng lôùn töø Ngoïc Haø, Vónh Phuùc ñeán vuøng Giaûng Voõ, Ngoïc Khaùnh baây giôø. Roài qua thôøi Traàn cho ñeán giöõa thôøi haäu Leâ thì voøng hoaøng thaønh ñaõ ñöôïc môû roäng theo ñaø lôùn maïnh cuûa ñaát nöôùc. Nhìn treân baûn ñoà thôøi Hoàng Ñöùc – thôøi Leâ Trung Höng thì luùc naøy vuøng Ngoïc Haø, nôi coù ñeàn Ñoáng Nöôùc ñaõ naèm

HAØ NOÄI  105 trong khu vöïc caám thaønh Thaêng Long coå. Töôøng caám thaønh phía taây giôùi haïn töø Lieãu Giai vuoâng goùc vôùi laøng Hoà Khaåu, coøn voøng hoaøng thaønh keùo daøi tôùi taän ngaõ ba soâng Thieân Phuø vaø soâng Toâ Lòch, xuoáng taän vuøng Giaûng Voõ, Ngoïc Khaùnh bao goàm caû vuøng Thaäp tam traïi. Naêm 1802, nhaø Nguyeãn phaù thaønh Thaêng Long xaây thu heïp laïi theo hình baùt giaùc, giôùi haïn töôøng phía taây chæ ñeán ñöôøng Huøng Vöông. Thaùng 2 naêm 1894, ngöôøi Phaùp laïi phaù thaønh cuûa nhaø Nguyeãn, daáu tích thaønh coå môø nhaït daàn. Vuøng Ngoïc Haø môùi daàn hình thaønh nhö ngaøy nay. Truyeàn thuyeát veà ñeàn Ñoáng Nöôùc ñaõ nhaéc tôùi moät thôøi coå sô, chöùng toû ngoâi ñeàn ñaõ coù töø raát laâu. Ngoïc Haø laø moät laøng coå, thôøi Lyù-Traàn thuoäc huyeän Quaûng Ñöùc, phuû Phuïng Thieân, thôøi Leâ Trung Höng thuoäc phöôøng Khaùng Xuaân, laø nôi sinh cuûa baø chuùa thô noâm Hoà Xuaân Höông. Phía ñoâng coù nuùi Söa (Sö Sôn). Treân nuùi coù ñeàn thôø Huyeàn Thieân Haéc Ñeá. Laøng coù ngheà troàng hoa töø laâu ñôøi neân coøn coù teân laø traïi Haøng Hoa, maø ca dao xöa ñaõ coù caâu: Öôùc gì anh bieán thaønh hoa, Nhôø em coâ gaùi Ngoïc Haø chaêm nom.

Vuøng Ngoïc Haø hieän coøn nhieàu danh lam thaéng caûnh vaø di tích mang taàm quoác gia nhö: chuøa Moät

coät, Quaûng tröôøng Ba Ñình, Laêng Chuû tòch Hoà Chí Minh, Baûo taøng Hoà Chí Minh, Vöôøn Baùch thaûo, Xaùc maùy bay B52 treân hoà Höõu Tieäp vaø nhieàu di tích vaên hoùa ngheä thuaät. Laøng coå xöa nay ñaõ bieán thaønh moät phoá laøng truø phuù, maät doä daân cö ñoâng ñuùc. Ñi trong laøng thaáy coù nhaø cao taàng. Laøng coå giôø ñang bieán ñoåi theo thôøi gian. Theo caùc cuï giaø trong laøng keå laïi, thì hoäi ñeàn Ñoáng Nöôùc tröôùc kia vui laém. Cuï Nguyeãn Thò Tòch naêm nay ñaõ 76 tuoåi (2001), ngöôøi laøng Lieãu Giai, coøn nhôù hoài cuï môùi 16 tuoåi ñaõ ñi xem röôùc. Bôûi ñeàn Lieãu Giai cuõng thôø voïng Ngoïc Nöông Coâng chuùa, neân cöù ñeán ngaøy 20 thaùng 3 daân laøng laïi toå chöùc cuùng leã vaø röôùc veà ñeàn chính, ñeå ngaøy 21 thaùng 3 cuøng toå chöùc hoäi ñeàn Ñoáng Nöôùc, thöôøng môû tôùi 3 ngaøy. Vaøo ngaøy hoäi ôû ñeàn Lieãu Giai, khi daân laøng ñaõ chuaån bò nghi leã thì cuoäc röôùc ñöôïc khôûi kieäu. Trong tieáng troáng, tieáng chieâng noåi leân vang doäi, ñi ñaàu laø ñoaøn côø caùc loaïi, roài ñeán ñoäi muùa boàng vaø phöôøng baùt aâm. Ñoà baùt böûu ñöôïc 8 cuï giaø trong leã phuïc khaên xeáp, aùo the, thaét löng ñoû, röôùc ñi theo nhòp troáng, roài ñeán ñoäi nöõ röôùc long ñình goàm 8 ngöôøi maëc aùo vaûy roàng maøu naâu, thaét löng hoa lyù baèng luïa ban sa coù tua, treân long ñình baøy nhang aùn vaø nguõ quaû. Tieáp theo

106

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laø kieäu baùt coáng do 16 trai laøng khieâng cuõng aùo the, khaên xeáp, thaét löng ñoû baèng nhieãu Tam giang, ñi keøm laø kíp ñoåi quaân tuùc tröïc hoä giaù hai beân, cuoái cuøng ñoaøn caùc cuï oâng, cuï baø vaø thanh nieân nam nöõ noâ nöùc ñi theo. Ñaùm röôùc ñi töø ñeàn Lieãu Giai ra ñöôøng Ñoäi Caán roài voøng leân ñöôøng Quaàn Ngöïa, reõ phaûi theo ñöôøng laøng döôùi chaân hoaøng thaønh Thaêng Long ngöôïc leân ñeàn Ñoáng Nöôùc. Ñöùng treân bôø hoaøng thaønh Thaêng Long (ñoaïn ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm baây giôø) nhìn xuoáng thaáy ñaùm röôùc roàng raén quanh co, aån hieän döôùi nhöõng haøng caây xanh ngaùt vaø nhöõng maùi nhaø loâ nhoâ, thaáy côø kieäu höông hoa vaø ñoaøn ngöôøi keùo daøi ñoâng ñuùc chen laán, tieáng troáng, tieáng chieâng hoøa cuøng tieáng noùi, tieáng cöôøi, ai cuõng thaáy naùo nöùc trong nieàm vui lôùn.

Leã ôû ñeàn Ñoáng Nöôùc xong thì khôûi kieäu röôùc veà. Trong ngaøy hoäi nhaân daân noâ nöùc vaøo caùc ñeàn chuøa trong quaàn theå di tích thaép höông caàu söï bình yeân cho laøng xoùm, caàu cho nöôùc maïnh daân an. Ngaøy 22 daân laøng toå chöùc haùt cheøo. Ngaøy 23 veà thaêm ñaát toå vuøng Thaäp tam traïi vaø laøng Leä Maät huyeän Gia Laâm. Ngaøy nay vì maät ñoä daân cö cao, ñieàu kieän giao thoâng chöa thuaän lôïi neân töø laâu hoäi chæ môû moät ngaøy. Ñeàn Ñoáng Nöôùc, moät thaéng caûnh ñeïp naèm trong vuøng ñaát coå, trong moät laøng maø caùi teân ñaõ giaøu chaát thô ca. Muøa xuaân, muøa leã hoäi, muøa cuûa coû caây hoa laù sinh soâi phaùt trieån, thì hoäi ñeàn Ñoáng Nöôùc quaû laø moät neùt chaám phaù laøm taêng veû ñeïp cuûa ñaát Thaêng Long ngaøn naêm vaên vaät. Vaên Saùu

HAØ NOÄI  107

HOÄI LAØNG TÖÏ THAÙP : - Leâ Thaùi Toå - Ngoïc Kieàu phu nhaân Ñòa ñieåm : Soá 75 Haøng Troáng, quaän Hoaøn Kieám Thôøi gian : Ngaøy 20 thaùng 2 ñeán 22 thaùng 2 Chính hoäi : Ngaøy 21 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : Röôùc nöôùc Thôø

B

eân phoá Leâ Thaùi Toå coù töôïng vua Leâ vaø truyeàn thuyeát traû göôm cho ruøa thaàn neân hoà mang teân Hoaøn Kieám. Phía sau töôïng vua Leâ coù ngoâi ñình nhoû treân taàng hai khieán nhieàu ngöôøi laàm töôûng laø ñeàn thôø vua Leâ. Thöïc ra ñaây laø ñình Nam Höông cuûa laøng Töï Thaùp, coøn ñình thôø vua Leâ laïi ôû laøng Kieám Hoà beân kia hoà Hoaøn Kieám. Laøng Töï Thaùp vaøo naêm Caûnh Thònh thöù 4(1) (1796) thuoäc phöôøng Baùo Thieân, huyeän Thoï Xöông, Phuû Phuïng Thieân. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm thuoäc toång Thuaän Myõ, huyeän Thoï Xöông, tænh Haø Noäi. Hieän nay phoá Haøng Troáng ñoàng thôøi mang teân moät phöôøng cuûa quaän Hoaøn Kieám thaønh phoá Haø Noäi. Laøng Töï Thaùp coù hai ngoâi ñình: Ñoâng Höông ôû soá nhaø 82, Nam Höông ôû soá nhaø 75, cuøng phoá Haøng Troáng. Ñình Ñình Nam Höông thôø A Duy coâng chuùa vaø thôø voïng caùc vò “Töù Traán Thaêng Long”: Traán Ñoâng: thaàn Baïch Maõ giuùp vua Lyù Thaùi toå xaây thaønh Thaêng

Long; Traán Taây: thaàn Linh Lang Ñaïi Vöông, ngaøi laø thaùi töû Hoaèng Chaân con vua Lyù Thaùnh Toâng vaø baø Phi ngöôøi laøng Boàng Lai ñaõ coù coâng giuùp vua cha dieät giaëc Toáng xaâm löôïc. Traán Nam: thaàn Cao Sôn Ñaïi Vöông, ngaøi laø anh em vôùi Thaùnh Taûn Vieân, ñaõ aâm phuø giuùp vua Leâ Töông Döïc deïp loaïn. Traán Baéc: thaàn Huyeàn Thieân Traán Vuõ ñaõ dieät caùo 9 ñuoâi ôû hoà Taây ñem laïi cuoäc soáng bình yeân cho daân chuùng ôû phía baéc kinh thaønh. Thaàn tích caùc vò thaàn “Töù Traán Thaêng Long” ôû ñaây bò thaát laïc, chæ coøn löu giöõ ñöôïc 6 ñaïo saéc phong cuûa caùc trieàu ñaïi: Caûnh Höng thöù 7 (1747), Quang Trung naêm thöù 5 (1792) ban ba ñaïo quaân cho caùc vò thaàn Cao Sôn, Linh Lang, Baïch Maõ vaø moät ñaïo cho A Duy coâng chuùa, töôùc Trinh Nhaát, Töø Nhaân Ñaïi Vöông. Naêm Caûnh Thònh thöù tö (1796) vua phong moät ñaïo saéc cho ñình Nam Höông ñöôïc tieáp tuïc thôø thaàn. Ñình Nam Höông tröôùc ñaây ôû gaàn khaùch saïn Phuù Gia, chính phuû Phaùp laáy ñaát xaây coâng sôû, ñaõ xaây traû laïi cho daân Töï Thaùp ngoâi

108

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñình treân taàng 2 nhö hieän nay. Ñình Nam Höông keát caáu kieåu chöõ ñinh (丁) goàm 3 gian tieàn teá noái vôùi moät gian haäu cung. Treân moùc maùi ñaép noåi hình löôõng long chaàu nhaät. Tröôùc ñaây cöûa tam quan ñình thoâng vôùi phía sau töôïng vua Leâ, nhöng hieän nay ñaõ bít kín. Muoán leân ñình phaûi ñi qua nôi laøm vieäc cuûa Maët traän toå quoác quaän Hoaøn Kieám ôû 75 Haøng Troáng. Trong ñình, ôû vò trí cao nhaát trong cung ñaët töôïng caùc vò “Töù Traán Thaêng Long”, töôïng thaàn A Duy coâng chuùa. ÔÛ vò trí thaáp hôn chính giöõa, treân höông aùn toøa tieàn teá caùc cuï môùi phoái thôø theâm töôïng vua Leâ Thaùi Toå. Traûi bao thaêng traàm cuûa lòch söû, ngoâi ñình coå kính tröôùc ñaây khoâng coøn, tuy nhieân vaãn löu giöõ ñöôïc nhieàu di vaät quí goàm: baùt kích, long ngai chaïm roàng, coã kieäu baùt coáng vaø nhieàu hoaønh phi caâu ñoái. Trong ñoù coù caâu: Kieám thuûy ñöông tieàn ngöng nhueä khí Long thaønh töï coå traán anh thanh

Taïm dòch: Nöôùc hoà Hoaøn Kieám ngöng khí maïnh Loøng thaønh töø xöa noåi tieáng thieâng.

Ñình Ñoâng Höông thôø Ngoïc Kieàu phu nhaân. Baûn thaàn tích– thaàn saéc soá Q 40 18/IV, 5 cuûa Vieän Thoâng tin khoa hoïc xaõ hoäi coù noäi dung sau: “Ñöùc Thaùnh baø laø thieân thaàn

vì coù 3 chöõ: Nghieãm thieân muoäi, nghóa laø: “em gaùi trôøi”. Vaøo moät ngaøy thaùng 6 naêm Taân Söûu (1601) nieân hieäu Hoaèng Ñinh nhaø Leâ(2) caùc phoá chaùy to laém, löûa lan daàn ñeán phoá Haøng Troáng, ôû ñaáy coù hai ngoâi ñình. Vua ngöï treân laàu trong thaønh nhìn ra thaáy coù moät baø ñöùng treân ngoïn caây ña tay caàm côø phaát, laøm ngoïn löûa taét ngay. Vua laïi thaáy ôû treân caây muoãm gaàn ñình kia coù oâng cuï giaø caàm côø vaãy, löûa cuõng taét ngay luùc aáy. Vì theá phoá Haøng Troáng khoâng nhaø naøo chaùy caû. Vua trieàu quan xem xeùt, ñöôïc bieát ñình vaø caây ña to phoá Haøng Troáng vaãn coøn nguyeân. Ñeán ñeâm vua naèm moäng thaáy moät cuï baø maëc aùo thuïng xanh caàm côø ñeán baùi yeát. Vua hoûi: “Coù vieäc gì?” Cuï taâu “Khi phoá bò löûa chaùy toâi cuõng coù chuùt coâng moïn giuùp daân khoûi naïn.” Noùi roài ñi maát. Vua tænh daäy bieát laø thaàn phoá Haøng Troáng hieån linh. Lieàn ban leänh cho daân söûa chöõa hai ñình vaø ñaët teân: Phoá Haøng Troáng ôû phía ñoâng thaønh neân ñaët chöõ Ñoâng theâm chöõ Höông (nghóa laø thôm). Ñình kia ôû cuoái phoá neân ñaët Nam Höông. “Ñình Ñoâng Höông tröôùc ñaây kieán truùc kieåu chöõ nhò (二) goàm hai lôùp ñình gaïch, ngoaøi cöûa coù hai caây ña coå thuï. Khi nhaø nöôùc phong kieán môû roäng ñöôøng phoá ñaõ chaët caây, phaù maát ñaïi ñình. Choã

HAØ NOÄI  109 thôø thaùnh hieän nay chæ laø haäu cung. Töôïng thaùnh baø ngöï trong ngai baèng goã sôn theáp vaøng. ÔÛ ñaây coøn giöõ ñöôïc 5 ñaïo saéc phong: Vua Töï Ñöùc ngaøy 6 thaùng 4 naêm thöù 11 (1859) vaø thöù 33 (1881) phong: Ngoïc Kieàu phu nhaân chi thaàn, gia taëng Thuïc Dieäu chi thaàn. Vua Ñoàng Khaùnh naêm thöù 2 (1886) phong: Thuïc Dieäu Ngoïc Kieàu phu nhaân chi thaàn. Vua Duy Taân vaø Khaûi Ñònh cuõng gia phong cho thaàn nhö caùc trieàu vua tröôùc.” Cuoái baûn thaàn tích–thaàn saéc, caùc cuï trong laøng Töï Thaùp coøn ghi: “Coù ngöôøi noùi ñình thôø coâ ñaàu. Ngöôøi khoâng bieát thì noùi vaäy, laïi ngoa truyeàn cho ngöôøi khaùc, chöù daân Töï Thaùp nguyeân laø ñaát vaên vaät, coù nhieàu ngöôøi ñoã ñaït, giöõ troïng traùch trong trieàu. Leõ naøo caùc ñaáng vaên nhaân anh kieät laïi thôø coâ ñaàu sao?” Nguoàn tö lieäu treân ñaõ khaúng ñònh Thaønh hoaøng phoá Haøng Troáng khoâng phaûi laø Ñaøo Nöông nhö baáy nay ngöôøi ta vaãn truyeàn khaåu. Vì vò thaàn Ngoïc Kieàu phu nhaân ñaõ hieån thaùnh sau khi vua Leâ Thaùi Toå ñaùnh giaëc Minh gaàn 200 naêm. Chæ coù theå giaû ñònh tröôùc ñaây khi nöôùc ta coù naïn ngoaïi xaâm thaàn ñaõ bieán hoùa thaønh ca kyõ laäp möu dieät giaëc cöùu nöôùc. Vò thaàn laø “em gaùi trôøi” kia maø. Thaønh hoaøng phoá Haøng Troáng cuõng nhö nhieàu vò phuùc thaàn ôû caùc

laøng queâ khaùc, thöôøng thöôøng phuø vua giuùp nöôùc khi coù bieán, trôï giuùp daân khi coù “thuûy hoûa ñaïo taëc”. Ñình Ñoâng Höông vaø Nam Höông laøng Töï Thaùp cuøng thôø moät vò nöõ thaàn, tuy teân goïi khaùc nhau. Ñieàu naøy cuõng deã hieåu khi moãi trieàu ñaïi ñeàu gia phong myõ töï cho thaàn. Tröôùc ñaây leã hoäi laøng Töï Thaùp ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 20 ñeán 22 thaùng 2 aâm lòch. Ngaøy 20 daân laøng queùt doïn ñöôøng laøng ngoõ xoùm, caùc cuï lo lau röûa ñoà teá khí, ñaùm trai laøng laép raùp kieäu, quaûn kieäu. Ngaøy 21, sau nghi leã teá thaàn ñöôïc caùc cuï oâng tieán haønh töø saùng sôùm tinh mô, daân laøng töng böøng vaøo cuoäc röôùc nöôùc. Hai coã kieäu sôn son theáp vaøng ñöôïc keâ ñaët ngay tröôùc saân ñình Nam Höông. Cuï töø cuøng caùc vò chöùc saéc mang chieác cheù lôùn ôû trong cung ñaët vaøo kieäu nöôùc, laïi vaøo cung caám ñöa baùt höông baøi vò nöõ thaàn ñaët trang troïng treân kieäu baùt coáng. Ñaùm röôùc ñöôïc tieán haønh theo thöù töï sau: Ñaàu tieân laø ñoäi côø nguõ saéc, tieáp sau laø chieâng, troáng, roài phöôøng ñoàng vaên. Kieäu cheù nöôùc do boán chaøng trai khieâng. Sau kieäu nöôùc laø ñoäi baùt kích, phöôøng baùt aâm vöøa ñi vöøa thoåi saùo, gaûy ñaøn. Kieäu thaùnh do 8 ngöôøi khieâng, ñöôïc che 2 taøn vaøng. Sau kieäu thaùnh laø caùc cuï trong ñoäi teá, ñeán daân laøng vaø

110

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

khaùch thaäp phöông. Ñaùm röôùc ñi töø phoá laøng Troáng, ra soâng Hoàng laáy nöôùc roài röôùc veà qua ñeàn Ngoïc Sôn, döøng kieäu ngoaøi saân ñeå caùc cuï cao nieân vaøo leã trình, roài röôùc veà Haøng Troáng. Ñaùm röôùc qua ñình Ñoâng Höông thì döøng laïi chia nöûa cheù nöôùc ñeå cuï töø duøng laøm nöôùc leã thaùnh quanh naêm, roài veà ñình Nam Höông. Ngaøy nay do laøng xoùm ñaõ thaønh phoá phöôøng ñoâng ñuùc, ñaùm röôùc khoù coù theå tieán haønh, neân vaøo dòp thaùng 2 daân laøng chæ söûa leã daâng thaùnh caàu xin ñöôïc bình yeân suoát naêm.

Moãi khi coù dòp qua hoà Hoaøn Kieám vaøo leã töôïng vua Leâ, ngöôøi daân Haøng Troáng noùi rieâng vaø Haø Noäi noùi chung ñeàu öôùc muoán ñöôïc leân ñình Nam Höông baùi yeát caùc vò thaàn “Töù traán Thaêng Long” vaø vò nöõ thaàn baèng loái coång chính qua cöûa tam quan, chöù khoâng phaûi baèng loái coång haäu ñi nhôø qua nôi cô quan laøm vieäc soá 75 Haøng Troáng. Öôùc muoán ñôn giaûn theá nhöng chaúng bieát ñeán bao giôø môùi thaønh hieän thöïc. Toá Uyeân

(1) Theo saéc phong naêm Caûnh Thònh thöù tö (2) Ñôøi vua Leâ Kính Toâng 1600-1619.

HOÄI ÑEÀN, ÑÌNH TRUNG TAÛ : - Traàn Höng Ñaïo - Leâ Thaùnh Toâng - Ngoâ Thò Ngoïc Dao Ñòa ñieåm : Soá 264 phoá Khaâm Thieân, phöôøng Thoå Quan, quaän Ñoáng Ña Thôøi gian : Ngaøy 26 thaùng 2 vaø ngaøy 20 thaùng 8 Chính hoäi : Ngaøy 26 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : Choïi gaø, muùa roàng Thôø

An Hoøa nguoàn nöôùc soâng con, Vaên Höông, Thanh Mieán, giöõa non Hoà Ñình.

Ñ

ình, ñeàn Trung Taû ôû soá 264 reõ vaøo loái ngoõ Trung Taû. Chính ñaây laø moät trong 26 thoân hôïp thaønh toång Höõu Nghieâm, huyeän Thoï Xöông cuõ. Tôùi giöõa theá kyû XIX, thoân naøy hôïp vôùi Huy Vaên, Höông Mieán, laäp thaønh thoân Vaên

Höông. Sang ñaàu theá kyû XX laïi ñoåi thaønh thoân Vaên Chöông. Trung Taû laø moät giaùp cuûa thoân Vaên Chöông. Ñình thôø Traàn Höng Ñaïo ñöôïc xaây döïng theo kieåu kieán truùc hieän ñaïi vôùi maùi boång. Taàng döôùi laø ban thôø Chuû tòch Hoà Chí Minh. Nhieàu taám bia coå töø thôøi Töï Ñöùc, Thaønh Thaùi. Trong ñaïi ñình coù böùc cöûa

HAØ NOÄI  111 voõng ñaït giaù trò ngheä thuaät cao, nieân ñaïi ñaàu theá kyû XIX, vôùi neùt chaïm noåi, chaïm thuûng. Treân taàng 2 laø cung thôø Thaønh hoaøng Ñaïi Vöông Ñöùc Thaùnh Traàn. Cuoán thö ghi “Kính Thieân”. Trong cung coù böùc ñaïi töï “Traán Nam Thieân”. Töôïng Thaùnh Traàn cao 1 meùt, maëc aùo long baøo boái töû, ñaàu ñoäi muõ bình thieân. Maët töôïng vuoâng vöùc, tai to chaûy daøi, neùt quaéc thöôùc. Töôïng mang nieân ñaïi ñaàu theá kyû XX song nhöõng neùt taïo taùc tuaân thuû theo nhöõng pho töôïng truyeàn thoáng nhö ôû ñeàn Kieáp Baïc (Haûi Döông). Phía döôùi laø 2 con gaùi cuûa ngaøi töùc Quyeân Thanh vaø Ñaïi Hoaøng. Caïnh ñình laø ñeàn vôùi ba neáp nhaø noåi lieàn nhau xaây theo kieåu töôøng hoài bít ñoác. Maët tröôùc cuûa 2 hoài xaây coät truï bieåu cao ngang maùi. Truï coù maët caét ngang hình vuoâng, gaàn truï laø loàng ñeøn, ñænh truï ñaép boâng sen ñang nôû. Treân noùc tieàn ñöôøng ñeà boán chöõ “Trung taû linh töø” (ñeàn thieâng Trung Taû). Nhaø giöõa nhoâ cao 2 taàng, 8 maùi, goùc ñao cong, trang trí vaân hoùa roàng. Haäu cung laø thöôïng ñieän noái vaøo 2 nhaø treân taïo thaønh chöõ T ngöôïc. Tieàn ñöôøng laø ngoâi nhaø ngang hình chöõ nhaát. Böùc ñaïi töï ghi “Leâ trieàu Thaùi haäu” (nôi thôø Thaùi haäu trieàu Leâ). Ngoaøi nhöõng pho töôïng Phaät toïa laïc, Boà Taùt, oâng Hoaøng Möôøi, oâng Hoaøng Baûy, Quan AÂm nhieàu tay, Thích Ca sô sinh, Chuùa ñeä nhò, Chuùa ñeä tam... ñaùng chuù yù coøn coù töôïng baø Ngoâ Thò Ngoïc Dao trong khaùm thôø. Töôïng taïo theo kieåu nöûa

Boà Taùt, nöûa Maãu, ñaàu ñoäi muõ Tì Lö, toùc buùi ngöôïc leân ñænh. Maët töôïng nôû to nhìn thaúng, muõi thaúng, mieäng nhoû, moâi moûng, tai lôùn mang tính daân gian roõ reät. Töôïng maëc aùo choaøng nhieàu lôùp ñeå hôû yeám, ngoài khoanh chaân, tay traùi uùp treân goái, tay phaûi cong, caùc ngoùn tay quay veà höôùng buïng. Daùng töôïng caân ñoái trong boá cuïc hình thaùp, caùc neáp aùo chaûy töø vai xuoáng. Hai beân laø 2 haàu gaùi, neùt maët hoàn nhieân treû trung. Theo söû saùch, Quang Phuïc Hoaøng thaùi haäu, hoï Ngoâ, huùy laø Dao, ngöôøi xaõ Ñoäng Baøng, huyeän Yeân Ñoäng, oâng noäi laø Ngoâ Kinh, gia thaàn cuûa toøa Yeân Toå, tuyeân toå Phuùc Hoaøng ñeá Leâ Khaùng, töùc laø thaân phuï cuûa vua Leâ Lôïi. Cha baø laø Ngoâ Töø, gia thaàn cuûa vua Leâ Thaùi Toå, coù coâng trong vieäc cung caáp quaân löông ñöôïc phong chöùc Thaùi Baûo. Chò gaùi hoaøng haäu, teân laø Xuaân vaøo haàu vua Leâ Thaùi Toâng ôû haäu cung. Hoaøng haäu theo chò vaøo noäi ñình, nhaø vua troâng thaáy cho goïi vaøo laøm cung taàn. Thaùng 6 naêm Ñaïi Baûo thöù 2 (1440) saéc phong laøm Tieäp Dö ôû cung Khaùnh Phöông. Baø thöôøng ñi chuøa caàu töï, moät hoâm thaáy Thöôïng Ñeá ban cho 1 vò tieân ñoàng beøn coù mang. Hoâm sinh nôû laïi mô ñeán choã Thöôïng Ñeá. Ngaøi laïi sai tieân ñoàng xuoáng laøm con trai baø. Tieân ñoàng duøng daèng khoâng chòu xuoáng traàn. Thöôïng Ñeá noåi giaän caàm caùi hoát ngoïc ñaùnh vaøo traùn chaûy caû maùu ñaàu. Baø giaät mình tænh daäy roài sinh ra Leâ

112

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Töû Thaønh (sau laø vua Leâ Thaùnh Toâng). Treân traùn vua sau naøy coøn haèn roõ veát seïo nhö ñaõ thaáy trong moäng. Naêm Quang Thuaän thöù nhaát (1460), baø ñöôïc toân laø Hoaøng Thaùi haäu. Nhaø vua cho döïng Thuaàn Maäu Ñöôøng ôû xaõ Ñoäng Baøng ñeå thôø toå tieân cuûa meï. Naêm Hoàng Ñöùc thöù 4 (1473) nhaø vua veà Lam kinh coù vaøo baùi yeát toå tieân. Naêm thöù 27 (1496) baø cuøng vua veà Taây kinh roài bò oám naëng. Vua cuøng thaùi töû ngaøy ñeâm haàu haï thuoác men côm nöôùc. Vua leã toâng mieáu vaø caàu khaán caùc thaàn. Ngaøy 26 thaùng 2, Thaùi haäu maát ôû ñieän Thöøa Hoa, thoï 76 tuoåi. Nhaø vua voâ cuøng thöông xoùt. Vua töï laøm baøi vaên teá ñeå toû loøng cuûa ngöôøi con chí hieáu vaø suy toân Thaùi haäu laø Quang Thuïc. Hoäi ñình ñeàn Trung Taû toå chöùc vaøo ngaøy 26 thaùng 2 vaø 20 thaùng 8. Ngaøy 26 thaùng 2 coù ñaùm röôùc vôùi qui moâ lôùn goàm côø nguõ haønh, ñoäi baùt aâm, baùt böûu, kieäu baùt coáng, ñoäi muùa laân, muùa roàng. Vaø tieáp theo laø caùc quan vieân, chöùc saéc, daân laøng cuøng khaùch thaäp phöông. Ñoaøn röôùc khôûi kieäu töø chuøa Huy Vaên(1)

qua ñeàn phoá Sinh Töø toài quay veà ñeàn Trung Taû. Ñoaïn ñöôøng daøi khoaûng 2 caây soá. Ngaøy 27 thaùng 2 coù nhieàu troø vui: Ñi caàu phao treân hoà, baét vòt, choïi gaø, ñaäp nieâu ñaát... Ngaøy 20 thaùng 8 gioã Ñöùc Thaùnh Traàn, sau leã daâng höông coù toå chöùc haùt vaên ôû ñình. Naèm trong vuøng ñaát Khaâm Thieân bò taøn phaù trong chieán tranh B52 cuûa giaëc Myõ, khu phoá vaøo ñeâm 26 thaùng 12 naêm 1972 bò bom ñaïn huûy dieät khaù nhieàu. Khu ñeàn, ñình Trung Taû cuõng taøn phaù, chöa keå tröôùc ñoù vaøo thôøi gian toaøn quoác khaùng chieán thaùng 12 naêm 1946, di tích naøy cuõng töøng bò huûy hoaïi. Tuy vaäy, ñöôïc caùc caáp chính quyeàn quan taâm vaø söï ñoùng goùp cuûa nhaân daân, ñình ñeàn Trung Taû ñaõ ñöôïc truøng tu khang trang ñeïp ñeõ. Vaøo muøa xuaân thu, hai ngaøy leã hoäi ñaõ cuoán huùt nhieàu khaùch thaäp phöông veà döï ñeå ghi nhôù coâng lao cuûa caùc anh huøng daân toäc vaø baø meï sinh ra ñöùc vua. Vaên Haäu

(1) Baø Dao laø vôï thöù 4 cuûa vua Leâ Thaùi Toâng, khi coù mang bò moät soá quan laïi gieøm pha, kheùp vaøo toäi töû hình. Nguyeãn Thò Loä, vôï cuûa Nguyeãn Traõi ra söùc keâu xin neân baø Dao ñöôïc ñöa veà ôû taïi chuøa Huy Vaên. Baø sinh Leâ Tö Thaønh (töùc vua Leâ Thaùnh Toâng) ngaøy 20 thaùng 7 naêm Nhaâm Tuaát (1442), luùc beù goïi laø chuù tieåu Haïo. Thôøi kyø loaïn Nghi Daân, baø Dao truù taïi chuøa, môû quaùn baùn nöôùc taïi tröôùc ñeàn ñình Trung Taû. Coù laàn chuù tieåu Haïo phaûi laùnh veà chuøa Thaùnh Chuùa (phöôøng Dòch Voïng). Loaïn Nghi Daân deïp xong, caùc ñaïi thaàn Leâ Khaû, Leâ Xí, Leâ Laêng ñi tìm ñeán quaùn nöôùc ôû Trung Taû. Moät vò quan chæ con coùc laøm ñeà thô. Chuù tieåu Haïo öùng khaåu ñoïc: Baùc meï sinh ra voán aùo soài, Choán nghieâm thaêm thaúm moät mình ngoài. Taëc löôõi ñoâi ba con kieán gioù, Nghieán raêng chuyeån ñoäng boán phöông trôøi.

HAØ NOÄI  113

LEÃ HOÄI ÑÌNH ÖÙNG THIEÂN : - Nöõ thaàn Nguyeân quaân Haäu thoå - Linh Lang, Töø Nöông toân thaàn - Cao sôn ñaïi vöông, Vónh Gia coâng chuùa Thôøi gian : Moàng 6 ñeán moàng 8 thaùng 3 vaø 26 thaùng 9 Ñòa ñieåm : Phöôøng Laùng Haï, quaän Ñoáng Ña Ñaëc ñieåm : Thôø maãu ôû trong ñình vaø thôø nhieàu vò thaàn khaùc Thôø

Ñ

ình ÖÙng Thieân xöa thuoäc traïi An Laõng, huyeän Quaûng Ñöùc, phuû Phuïng Thieân, beân caïnh thaønh Thaêng Long. Ñoù laø ñaát cuûa ba laøng Laùng noåi tieáng veà ngheà troàng rau cuûa ñaát kinh thaønh: “Döa La, huùng Laùng, nem Baùng, töông Baàn...” Ba laøng Laùng laø: Laùng Thöôïng, Laùng Trung vaø Laùng Haï. Ñình thuoäc ñaát laøng Laùng Haï, nay laø phöôøng Laùng Haï, quaän Ñoáng Ña, Haø Noäi. Khu vöïc ba laøng Laùng laø moät nôi coù maät ñoä di tích khaù daøy ñaëc. Noåi tieáng nhaát phaûi keå ñeán chuøa Laùng, nôi coù hoäi lôùn truøng ngaøy vôùi hoäi ñình ÖÙng Thieân: Nhôù ngaøy moàng 6 thaùng ba, Trôû veà hoäi Laùng, trôû ra hoäi Thaày.

Chuøa Laùng cuõng laø nôi gaén lieàn vôùi vò thieàn sö noåi tieáng cuûa nöôùc Nam laø Töø Ñaïo Haïnh. Töông truyeàn ñaây laø queâ höông cuûa ngaøi. Vì vaäy coøn coù nhöõng di tích khaùc lieân quan ñeán thieàn sö vaø nhöõng

ngöôøi thaân cuûa oâng. Ñoù laø chuøa Neàn thuoäc laøng Laùng Haï, chæ caùch chuøa Laùng thuoäc laøng Laùng Thöôïng khoaûng 500m veà phía Nam. Theo daân gian thì chuøa Neàn ñöôïc xaây döïng ngay treân neàn nhaø cuûa boá meï Töø Ñaïo Haïnh. Ñeàn Linh Lang thuoäc laøng Laùng Thöôïng, nay ôû trong coâng vieân Thuû Leä, thôø hoaøng töû Linh Lang. Ñoàng thôøi nhieàu nôi khaùc cuõng thôø vò hoaøng töû con vua Lyù naøy. Chuøa Caûm ÖÙng thuoäc laøng Laùng Haï thôø ñöùc Phaät Ñòa Maãu. Chuøa Mieãu cuûa laøng Laùng Haï nay thuoäc phöôøng Thònh Quang. Ñeàn Cao Sôn Ñaïi Vöông toïa laïc ôû Laùng Trung. Ñeàn thôø coâng chuùa Vónh Gia, moät vò töôùng cuûa Hai Baø Tröng, toïa laïc treân ñaát Laùng Thöôïng. Ñeàn Du Dô laø nôi thôø baø Töø

Thaáy caâu thô coù khaåu khí ñeá vöông, caùc ñaïi thaàn lieàn ñoùn chuù tieåu veà laøm hoaøng ñeá. (giai thoaïi) (2) Chuøa Huy Vaên, coøn coù teân goïi khaùc laø chuøa Hoa Vaên, chuøa Duïc Khaùnh, nay ôû ngoõ Huy Vaên, quaän Ñoáng Ña. Chuøa laäp töø ñôøi vua Leâ Thaùi Toâng, thôø Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Thò Loä. Boä VHTT xeáp haïng ngaøy 28 thaùng 6 naêm 1996 .

114

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Nöông, chò cuûa ñöùc thaùnh Töø Ñaïo Haïnh, ñöôïc döïng treân ñaát laøng Laùng Thöôïng, gaàn chuøa Laùng. Ñeàn Taû Tröïc Ñaïi Vöông naèm giöõa laøng Laùng Haï vaø laøng Thònh Quang. Sau naøy ñöôïc röôùc veà ñình ÖÙng Thieân thôø trong cung Maãu. Nhö vaäy ba laøng Laùng xöa vôùi 9 xoùm coù tôùi 9 di tích thôø töï maø haàu heát coøn giöõ ñöôïc ñeán taän ngaøy nay. Maät ñoä di tích cuûa ba laøng Laùng khaù daøy ñaëc vaø coù lieân quan maät thieát vôùi nhau. Ñình ÖÙng Thieân laø moät trong nhöõng di tích quan troïng cuûa ba laøng Laùng xöa. Ñình coù kieán truùc hình chöõ coâng (工) ñaõ ñöôïc tu boå vaø söûa sang nhieàu laàn qua caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Leâ, vaø nieân ñaïi tu söûa laàn cuoái cuøng ñöôïc ghi laø vaøo naêm Thaønh Thaùi thöù hai (1890). Caáu truùc cuûa ñình goàm coù nhaø tieàn teá, phöông ñình vôùi hai daõy daõi vuõ naèm song song. Phaàn thôø töï chính ñöôïc xaây lieàn vôùi phöông ñình. Ñình coøn giöõ ñöôïc nhieàu trang trí kieán truùc, chaïm khaéc, töôïng, hoaønh phi caâu ñoái quí baùu. Theo daân gian ôû ñaây thì ñình ÖÙng Thieân coù nguoàn goác töø moät ngoâi ñeàn coå thôø nöõ thaàn Nguyeân quaân haäu thoå töø thôøi Lyù. Töông truyeàn ñöôïc vua Lyù Thaùnh Toâng döïng sau cuoäc chinh phaït Chieâm Thaønh vaøo naêm 1069, ñeå nhôù ôn vò thaàn ñaõ coù coâng giuùp nhaø vua

ñaùnh thaéng giaëc trong cuoäc chinh phaït naøy. Maõi ñeán ñôøi Leâ Trung Höng môùi môû roäng vaø trôû thaønh ñình cuûa laøng Laùng Haï. Moät caâu ñoái coøn laïi ôû ñaây ñaõ nhaéc laïi söï kieän treân ñaây cuûa vua Lyù: “Sôn moäc theâ thaàn, y phuïc ñaïm trang kinh ñeá moäng, Haûi moân hieån öùng, phong ñaøo tònh thieáp hoä vöông sö.” (Goã röøng taïc töôïng nöõ thaàn trang ñieåm aùo quaàn nhö trong moäng Cöûa bieån toû hieån thaùnh, deïp yeân soùng gioù giuùp thuaän vua)

Theo Lyù Teá Xuyeân trong saùch “Vieät ñieän u linh” coøn cheùp: “Nguyeân quaân töùc laø thaàn coõi ñaát nöôùc Nam. Khi xöa vua Lyù Thaùnh Toâng vaøo deïp giaëc Chieâm Thaønh ñeán cöûa bieån boãng nhieân trôøi möa to gioù lôùn, soùng cuoän truøm leân, xa troâng nhö nhöõng daõy nuùi. Taøu thuyeàn cuûa nhaø vua ñeàu khoâng theå qua ñöôïc, buoäc phaûi ñaäu ôû beân bôø caùt aáy. Ñeâm hoâm ñoù nhaø vua naèm moäng thaáy moät ngöôøi con gaùi aùo traéng, quaàn hoàng, duyeân daùng loäng laãy böôùc leân thuyeàn roàng maø noùi raèng: Ta voán laø tinh khí ôû nöôùc Nam, ñaäu ôû treân caây ñaõ laâu, nay gaëp minh vöông ñem quaân ñi chinh phaït, ta nguyeän gaéng söùc theo vua ñeå laäp chuùt voõ coâng. Noùi roài thaàn bieán maát. Nhaø vua sôï haõi, tænh daäy trieäu traêm quan vaø ngöôøi giaø tôùi keå cho nghe veà giaác moäng cuûa mình. Vò taêng thoáng töï Hueä Sinh thöa raèng: Hoaøng Thöôïng naèm moäng thaáy thaàn nhaân noùi ñaäu ôû treân

HAØ NOÄI  115 caây, coù theå tìm thaáy ñöôïc. Theá roài beøn sai nhöõng ngöôøi thaân caän tìm khaép caùc ngoïn ñoài treân bôø thì thaáy moät khuùc caây goã gioáng töôïng thaàn, coù neùt nhö ngöôøi maø nhaø vua naèm moäng ñaõ gaëp. Hoaøng Thöôïng beøn sai mang ñaët ôû thuyeàn roàng, ñoát höông caàu ñaûo, ban hieäu laø: Haäu thoå thò phu nhaân. Chæ trong giaây laùt gioù laëng soùng yeân. Ñoaøn thuyeàn khôûi haønh thuaän lôïi. Theá roài sau khi deïp ñöôïc giaëc Chieâm, thaéng traän trôû veà, ñi qua choán cuõ, nhaø vua ban saéc döïng ñeàn thôø thaàn. Töø ñaâu soùng laïi noåi leân cuoàn cuoän nhö xöa. Hueä Sinh daâng taáu trình baøy raèng: Thaàn khoâng vöøa yù neân ñaõ aån traùnh bôø xa, mong ñöôïc trôû veà kinh ñoâ. Theá roài soùng bieån bình laëng. Veà ñeán kinh sö, vua sai döïng ñeàn mieáu ôû höông An Laõng, ñeàn thôø raát linh öùng. Ñeán ñôøi Traàn Anh Toâng, gaëp luùc haïn haùn, nhaø vua beøn döïng ñaøn ñeå caàu ñaûo thaàn linh. Thaàn beøn thaùc moäng noùi vôùi vua raèng: Baûn ñeàn coù Caâu Mang thaàn quaân coù theå laøm möa ñöôïc. Nhaø vua tænh daäy sai quan Höõu Ty ñeán laøm leã. Quaû nhieân möa lôùn lan traøn. Nhaø vua beøn ban saéc phong cho thaàn laø ÖÙng thieân haäu thoå phu nhaân. Döôùi haäu thoå phu nhaân coù Caâu Mang thaàn quaân coi veà möa xuaân, neân töø nay phaûi laøm leã muøa xuaân, roài phaûi ñem traâu ñaát ñeå ôû döôùi ñeàn thôø. Traûi qua caùc ñôøi, thaàn ñeàu ñöôïc gia phong vaø ñöôïc coâng nhaän laø vò

thaàn coù coâng vôùi daân vaäy”. Moät caâu ñoái khaùc coøn giöõ ôû ñình noùi ñeán söï kieän naøy: Trôï Lyù bình chieâm thieân coå tích Phuø Traàn baùi vuõ vaïn daân an (Giuùp vua Lyù ñaùnh giaëc Chieâm neân thieân coå tích Giuùp vua Traàn laøm möa lôùn yeân ñöôïc loøng daân)

Töø ñoù trôû ñi, haèng naêm cöù vaøo hai dòp xuaân thu (moàng 6 thaùng ba vaø 26 thaùng 9 ) daân caùc laøng Laùng laïi noâ nöùc môû hoäi ñeå nhôù laïi coâng ôn cuûa caùc vò thaàn ñöôïc thôø ôû trong ñình ÖÙng Thieân. Hoäi lôùn nhaát laø hoäi xuaân keùo daøi töø moàng 6 thaùng 3 ñeán moàng 8 thaùng 3. Coøn hoäi muøa thu chæ dieãn ra trong moät ngaøy 26 thaùng 9 maø thoâi. Töông truyeàn taïi ñình ÖÙng Thieân coøn thôø caû ñöùc Phaät Ñòa Maãu Hö Khoâng, laø vò sinh ra muoân loaøi treân traùi ñaát. Xöa kia ñaây laø moät trung taâm Phaät giaùo lôùn cuûa kinh thaønh. Suoát thaùng ba, ngöôøi töù xöù ñeán leã Maãu, leã Phaät, leã thaàn ôû ñaây khoâng ngôùt. Vì vaäy, hoäi thaùng ba laø dòp thu huùt khaùch ñoâng nhaát trong naêm. Ngaøy moàng 6 thaùng 3 cuõng laø ngaøy hoäi cuûa chuøa Laùng thuoäc laøng Laùng Thöôïng, vì theá maø ngaøy nay laø ngaøy hoäi cuûa caû xaõ An Laõng xöa vôùi quy moâ vaø söï tham gia cuûa toaøn daân ba laøng Laùng. Suoát trong nhöõng ngaøy ñoù khoâng khí soâi noåi theå hieän ôû khaép nôi, moät vuøng roäng

116

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

lôùn maø ta thaáy ngaøy nay töø Caàu Giaáy ñeán coáng Moïc. Ngaøy chính hoäi laø moàng 6 thaùng 3, nhöng töø tröôùc ñoù caùc cuï trong laøng ñaõ cuøng daân laøng ngöôøi naøo vieäc naáy. Ngöôøi ta chuaån bò côø quaït, ñoà teá khí, queùt doïn söûa sang ñöôøng saù, ñình, chuøa. Caùc cuï boâ laõo ñi gom hoa böôûi ñeå ñeán ngaøy moàng 6 thaùng 3 ñun nöôùc thôm laøm leã moäc duïc - nghi leã ñaàu tieân cuûa ngaøy hoäi. Cuõng nhö nhieàu nôi khaùc, caùc cuï ñöôïc cöû ra ñaûm traùch vieäc naøy laø nhöõng ngöôøi ñöùc ñoä, song toaøn, gia ñình ñeà hueà. Tröôùc khi taém töôïng ngöôøi ta laøm leã khaán Maãu vaø caùc quan roài môùi tieán haønh. Vieäc taém röûa caùc töôïng ñöôïc thöïc hieän caån thaän, tæ mæ baèng nöôùc thôm hoa böôûi. Khaên taém laø moät vuoâng vaûi ñoû duøng ñeå nhuùng vaøo nöôùc thôm roài lau röûa töôïng saïch seõ. Xong, nhöõng ngöôøi tham döï duøng nöôùc taém töôïng aáy xoa nheï leân ñaàu, leân maët nhö laø ñöôïc höôûng ôn loäc thaùnh. Coøn vuoâng vaûi ñoû ñöôïc xeù nhoû thaønh nhieàu maûnh chia cho daân laøng laøm phöôùc. Ngaøy moàng 6 thaùng 3 laø ngaøy long troïng nhaát. Töø hoâm tröôùc côø quaït ñaõ ñöôïc döïng leân trong vaø quanh saân ñình. Töø saùng tinh mô tieáng troáng hoäi töø ñình ñaõ vang leân roän raõ. Ñeâm hoâm tröôùc nhieàu ngöôøi daân vaø caùc cuï boâ laõo ñaõ thay nhau tuùc tröïc ôû trong ñình cho ñeán giôø

laøm leã moäc duïc. Tieáp, ngöôøi ta tieán haønh teá gia quan, maëc aùo, muõ cho töôïng thaàn, baøi vò. Leã thöùc naøy keát thuùc cuõng laø luùc tôø môø saùng, daân laøng baét ñaàu keùo ñeán döï hoäi. Khoaûng 8 giôø saùng saân ñình vaø chung quanh ñaõ chaät kín ngöôøi vôùi ñuû loaïi aùo quaàn ngaøy hoäi vaø caùc leã vaät daâng cuùng. OÂng chuû leã trònh troïng tuyeân boá khai maïc ngaøy hoäi xuaân ñaàu naêm, tieáng troáng, chieâng vang leân roän raõ. Sau ñoù moïi ngöôøi chaêm chuù nghe oâng ñoïc baøi vaên teá noùi leân coâng ñöùc cuûa vò thaàn vaø caàu mong söï phuø hoä cuûa thaàn ñoái vôùi daân laøng trong naêm môùi. Roài caùc doøng hoï laàn löôït vaøo ñình daâng leã. Leã vaät thöôøng coù hai maâm, moät coã maën vaø moät coã chay. Töøng lôùp, töøng lôùp ngöôøi mang leã vaät tieán vaøo trong khoâng khí trang nghieâm thaønh kính. Doøng hoï cuoái cuøng cuûa laøng keát thuùc leã thì cuõng ñaõ tôùi tröa. Luùc naøy môùi tôùi khaùch thaäp phöông daâng höông, cuùng vaùi. Ñaïi teá do caùc cuï boâ laõo trong laøng thöïc hieän vaøo buoåi chieàu. Ñoaøn teá naøy buoåi saùng ñaõ tieán haønh teá treân chuøa Laùng. Ñaây laø nghi leã trang troïng nhaát cuûa ñoäi teá goàm 17 boâ laõo trong laøng. Caùc cuï cuõng ñöôïc löïa choïn vaø taäp luyeän raát caån thaän. Cuoäc teá chính quy keùo daøi 6 tuaàn daâng röôïu. Ngöôøi thaäp phöông vaø daân laøng vaây chung quanh xem

HAØ NOÄI  117 teá, ñeám töøng tuaàn röôïu vaø böôùc teá cuûa caùc cuï. Daøn nhaïc baùt aâm cuøng chieâng, troáng phuï hoïa cho nghi leã ñöôïc trang nghieâm.

keát thuùc, keû nhaát ngöôøi nhì lónh phaàn thöôûng cuûa laøng trong khoâng khí phaán chaán böôùc vaøo naêm môùi...

Trong suoát ngaøy naøy, ngoaøi nghi leã tieán haønh trong ñình, khaùch döï hoäi coøn coù theå tham gia caùc troø vui khaùc ngay taïi saân ñình vaø khu vöïc chung quanh. Hoäi ÖÙng Thieân coù nhieàu troø vui nhö keùo co, choïi gaø, ñaáu vaät... Toái ñeán trong ñình ñeøn neán saùng tröng, khoùi höông nghi nguùt vaø khoâng ngôùt ngöôøi vaøo leã. Ngoaøi saân laø haùt cheøo, chaàu vaên dieãn tích nhaø Phaät keùo daøi tôùi khuya.

Hoäi muøa thu chæ dieãn ra moät ngaøy, vaøo ngaøy 26 thaùng 9 aâm lòch, chuû yeáu laø daâng côm môùi, trình thaùnh vuï thu hoaïch môùi.

Moàng 7 thaùng 3 hoäi tieáp tuïc. Caùc giaùp, caùc ñoaøn daâng höông. Ngoaøi saân vaø chung quanh ñình nhöõng troø chôi laïi dieãn ra soâi noåi moãi luùc moät gay caán, quyeát lieät hôn, nhaát laø treân sôùi vaät hay baõi choïi gaø. Vaøo buoåi toái khoâng khí laïi caøng naùo nhieät trong caùi reùt xuaân. Moàng 8 thaùng ba seõ keát hoäi xuaân. Buoåi saùng caùc cuï baø tuïng kinh, leã taï Maãu. Thoâng qua leã naøy, daân laøng muoán caàu mong ñöôïc giuùp ñôõ moät naêm môùi ngöôøi khang vaät thònh, muøa maøng boäi thu. Cuoái cuøng, töøng caù nhaân vaøo leã baøy toû nguyeän öôùc cuûa rieâng mình. Nhöõng cuoäc thi taøi cuoái cuøng cuõng ñeán hoài

Ñieàu thuù vò cuûa hoäi ñình ÖÙng Thieân laø hoäi xuaân ñoàng thôøi dieãn ra treân caû ba laøng Laùng. Trong ñoù lôùn nhaát laø hoäi chuøa Laùng vôùi nhöõng ñaùm röôùc long troïng suoát töø chuøa ñeán Coáng Moïc, qua soâng Toâ roài quay laïi. Tieáp laø hoäi ñình ÖÙng Thieân, quy moâ khoâng baèng chuøa Laùng, nhöng ñaây laïi laø nôi taäp trung thôø nhieàu vò thaàn. Hoäi ñình ñaõ ñaùp öùng ñöôïc öôùc nguyeän cuûa nhieàu ngöôøi, nhieàu taàng lôùp khaùc nhau trong xaõ hoäi. Maët khaùc, ñeán hoäi ba laøng Laùng khaùch thaäp phöông coù theå cuøng moät thôøi gian ngaén thaêm ñöôïc nhieàu di tích coù giaù trò cuûa kinh thaønh. Xöa kia khi caû ba laøng cuøng vaøo hoäi khoâng khí soâi noåi vaø naùo nhieät, lan traøn khaép moät vuøng roäng lôùn, loâi cuoán daân caùc laøng chung quanh nhö Thònh Quang, Moïc, Giaûng Voõ, Thaønh Coâng, Quan Hoa... suoát 3 ngaøy ñeâm. Leâ Hoàng Lyù

HAØ NOÄI  118

HOÄI CHUØA LAÙNG Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Töø Ñaïo Haïnh (Thaùnh Töøa) : Moàng 7 thaùng 3 : Moàng 7 thaùng 3 : Chuøa Laùng, xaõ Yeân Laùng, quaän Ñoáng Ña : - Haùt troáng quaân treân soâng - Ñaáu thaàn

T

öø laâu ngöôøi daân ôû vuøng ñoàng baèng trung du Baéc boä ñaõ thuoäc loøng caâu ca dao:

khoâng keùm phaàn phong phuù, neáu khoâng noùi laø phong phuù hôn raát nhieàu.

Nhôù ngaøy moàng baûy thaùng ba,

Nhöõng truyeàn thuyeát aáy thöôøng xoay quanh moái quan heä giöõa Töø Loä hay Töø Ñaïo Haïnh vaø phaùp sö Ñaïi Ñieân.

Trôû veà hoäi Laùng, trôû ra hoäi Thaày.

Hoäi Laùng dieãn ra taïi chuøa Laùng, goàm ba laøng Laùng Thöôïng, Laùng Trung vaø Laùng Haï, keùo daøi suoát töø caàu Giaáy ñeán caàu Moïc hieän nay cuûa quaän Ñoáng Ña, Haø Noäi. Khoâng chæ rieâng caùc laøng Laùng maø tham gia hoäi coøn coù söï goùp maët cuûa daân quanh vuøng nhö Dòch Voïng, Yeân Hoøa, Moïc... naèm ven bôø soâng Toâ Lòch. “Naéng oâng Töøa, möa oâng Gioùng” laø caâu ngaïn ngöõ cuûa daân ñòa phöông khi nhaéc ñeán hai hoäi noåi tieáng naøy. Hoäi ñöùc thaùnh Töøa Töø Ñaïo Haïnh vaøo dòp naøy laø ñang cuoái muøa khoâ haïn, coøn hoäi ñöùc thaùnh Gioùng (moàng 9 thaùng 4) laø ñaàu muøa möa doâng. Hoäi laøng Laùng gaén lieàn vôùi söï tích chung quanh nhaân vaät huyeàn thoaïi Töø Ñaïo Haïnh. Chính söû coù ghi cheùp veà oâng, nhö trong “Vieät söû löôïc” hay “Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö”, vaø trong daõ söû cuõng nhaéc ñeán

Vaøo ñôøi Lyù, Töø Vinh (cha cuûa Töø Loä) laøm quan trong trieàu, laáy vôï laø ngöôøi laøng Laùng, töùc laø meï cuûa Töø Loä. Töø Vinh bò Ñaïi Ñieân duøng phaùp thuaät gieát cheát vöùt xaùc xuoáng soâng Toâ. Daân gian keå raèng, xaùc Töø Vinh bò cheùm ñöùt thaønh ba khuùc, ñaàu troâi veà laøng Moïc Thöôïng ñình, chaân troâi xuoáng laøng Luû Caàu, mình thì tôùi laøng Phaùp Vaân. Thöông xoùt oâng, daân ba laøng vôùt leân choân caát laäp ñeàn thôø. Vì vaäy ôû ñaây ngaøy nay vaãn coøn caâu ngaïn ngöõ “Laøng Moïc thôø ñaàu, Luû Caàu thôø chaân, Phaùp Vaân thôø mình”. OÂm moái thuø cha, Töø Loä cuøng vôùi hai baïn laø Minh Khoâng vaø Giaùc Haûi tìm ñöôøng sang taän Taây Thieân hoïc ñaïo. Traûi qua bao gian nan, vaát vaû, ba ngöôøi ñaõ ñaéc ñaïo trôû veà. Töø Loä baáy giôø laáy hieäu laø Töø Ñaïo Haïnh. OÂng hoïc ñöôïc nhieàu pheùp laï, phaùp thuaät tinh

HAØ NOÄI  119 thoâng, khi ñeán caàu Yeân Quyeát lieàn neùm gaäy xuoáng soâng thì chieác gaäy troâi ngöôïc doøng nhö bay tôùi caàu Taây Döông môùi döøng laïi. Töø Ñaïo Haïnh tìm tôùi nhaø Ñaïi Ñieân, gieát cheát keû thuø ñaõ haïi cha mình. Sau ñoù ngaøi tôùi chuøa Thaày tu haønh. Töø ñaây oâng ra söùc laøm vieäc thieän nhö chöõa beänh cöùu giuùp cho bao ngöôøi. Ôn hueä cuûa oâng ñaõ traûi khaép moät vuøng roäng lôùn. Töông truyeàn sau naøy oâng coøn ñaàu thai laøm con Suøng Hieàn Haàu vaø trôû thaønh vua Lyù Thaàn Toâng. Chính caâu chuyeän ly kyø nhuoám maøu huyeàn bí aáy ñaõ laøm cho leã hoäi chuøa Laùng trôû neân voâ cuøng haáp daãn vaø ñoâng ñuùc. Hoäi chuøa Laùng laø moät hoäi lôùn, do vaäy khoâng phaûi naêm naøo ngöôøi ta cuõng toå chöùc, maø phaûi 10 ñeán 15 naêm môùi môû ñaïi hoäi moät laàn. Ñoù laø thôøi gian möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu, daân khang vaät thònh vaø hoäi keùo daøi tôùi caû thaùng. Vieäc chuaån bò voâ cuøng coâng phu bôûi coù nhieàu hoaït ñoäng lyù thuù nhö ñaùnh ñu, ñaùnh côø, ñaáu vaät, bôi chaûi, haùt troáng quaân treân soâng, ñaáu thaàn (baén phaùo leänh, phaùo thaêng thieân)... Suoát trong nhöõng ngaøy ñoù ñeâm naøo cuõng toå chöùc haùt cöûa ñình, haùt cheøo, tuoàng thaät noâ nöùc. Hoäi chuøa daøi ngaøy nhöng quan troïng nhaát laø moàng 5, moàng 6 vaø moàng 7 thaùng 3.

Töø tröôùc Teát vaø sau ñoù laø suoát thaùng gieâng, daân chuùng ba laøng Laùng ñaõ naùo nöùc chuaån bò. Nhöõng ngöôøi coù chöùc quyeàn thì lo boå baùn caùc chaân oâng leänh, thuû hieäu, ñoâ tuøy. Daân laøng thì lo leã vaät, ñeøn nhang, doïn deïp ñöôøng xaù, chuøa chieàn, vaø ai ñöôïc giao vieäc gì thì töï lo chuaån bò rieâng cho chu ñaùo. Haøng giaùp lo caùc loaïi phaùo leänh, phaùo thaêng thieân ñeå ñoát trong luùc dieãn laïi caûnh ñaáu thaàn, töôïng tröng cho cuoäc ñaùnh nhau giöõa Töø Loä vaø Ñaïi Ñieân. Moïi söï chuaån bò phaûi heát söùc khaån tröông, toát ñeïp. Töø cuoái thaùng 2, oâng leänh ñaõ phaûi taäp hôïp caùc ñoâ tuøy khieâng kieäu tôùi laøm moïi vieäc. Soá ñoâ tuøy ñöôïc chia laøm hai boä, boä noäi vaø boä ngoaïi. Taát caû ñeàu phaûi giaû nhö ñang coù tang, töùc laø ñeå tang thaùnh phuï laø Töø Vinh. Thôøi gian naøy caùc ñoaøn haùt muùa, daâng höông trong chuøa cuøng caùc khaâu chuaån bò khaùc phaûi ñöôïc hoaøn taát tröôùc ngaøy moàng 5 thaùng 3. Hoäi Laùng baét ñaàu baèng ñaùm röôùc thaùnh ngaøy moàng 5 thaùng 3 leân chuøa Neàn. Töông truyeàn ñaây laø ngoâi chuøa xaây treân neàn nhaø oâng baø Töø Vinh ngaøy tröôùc. Trong chuøa coù töôïng oâng baø ñaët trong moät khaùm thôø. Hoäi röôùc thaùnh ñeán ñaây vôùi yù nghóa ñeå thaùnh veà thaêm laïi nôi choân nhau caét roán. Buoåi chieàu röôùc hoaøn cung. Moàng 6 thaùng 3 röôùc thaùnh xuoáng Tam Huyeàn thaêm

120

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

cha. Tam Huyeàn laø ngoâi chuøa naèm caïnh ñeàn thôø Töø Vinh, cuõng goïi laø ñeàn Tam Huyeàn, do daân laøng Moïc Thöôïng ñình laøm thôø oâng. Sau naøy ngoâi ñeàn chuøa aáy bò phaù huûy (nay thuoäc ñaát cuûa nhaø maùy cô khí Haø Noäi (khu taäp theå). Leã xong ôû ñoù laïi röôùc kieäu veà. Tuy nhieân 2 ngaøy vöøa qua chæ röôùc baùt höông maø thoâi. Ngaøy hoäi lôùn nhaát laø moàng 7 thaùng 3. Toái hoâm tröôùc, sau khi töø Tam Huyeàn veà, daân laøng ñaõ phuïng nghinh töôïng thaùnh ra phöông ñình ngoaøi saân chuøa vaø ngöôøi ta tieán haønh muùa chaàu thaùnh. Nghi leã aáy do 10 coâ gaùi treû cöû haønh. Caùc coâ maëc aùo môù ba môù baûy, vaùy lónh, khaên vaán nhieãu ñieàu, toùc ñuoâi gaø... moãi tay ñeo moät boâng hoa treân mu baøn tay, loøng baøn tay ñôõ moät ngoïn neán ñang chaùy. Hoï muùa quanh phöông ñình chaàu thaùnh. Phuï hoïa theo laø daøn nhaïc vôùi ñuû ñaøn, nhò, saùo, keøn... vaø ngöôøi xem moãi luùc moãi ñoâng, chen chuùc nhau voøng trong voøng ngoaøi. Trong tieáng nhaïc reùo raét vaø aùnh löûa cuûa ñeøn neán vaø nhang khoùi, nhöõng thaân hình uyeån chuyeån vôùi nhöõng ngoïn neán laäp loøe luùc aån luùc hieän ñaõ taïo cho khung caûnh buoåi leã trôû neân lung linh huyeàn aûo, ñeïp vaø thieâng. Môø saùng ngaøy moàng 7 thaùng 3, oâng leänh ñaùnh ba hoài troáng vang doäi, 18 ñoâ tuøy ôû boä ngoaïi ñaàu ñoäi muõ quaû döa, mình ñoùng khoá, thaét bao ñen, quaøng maûnh nhieãu ñieàu

ngang vai goïi laø khaên vaét, nhanh choùng taäp hôïp xeáp thaønh hai haøng vaøo saân chuøa. Taïi ñaây, ñi theo oâng leänh vaø caùc chöùc dòch trong laøng, hoï töø töø röôùc töôïng thaùnh töø trong phöông ñình ra saäp ñaù gaàn cöûa Tam quan ñeå choàng ñoøn kieäu ñaõ baøy saün. Daân laøng vaø khaùch thaäp phöông luùc naøy ñaõ vaây kín chung quanh, thaønh kính vaùi laïy thaùnh. Khi ñaõ saün saøng, moät hoài troáng aâm vang, daøn nhaïc hoøa taáu, tieáng phaùo noå vang trôøi, ñoâ tuøy ñaët kieäu leân vai röôùc ra khoûi cöûa Tam quan thì döøng laïi ñôïi ñaùm röôùc caùc laøng khaùc ñeán taäp trung hoä giaù. Ñaùm röôùc sau ñoù trôû thaønh lôùn vaø daøi tôùi hôn caây soá, bôûi vì chæ rieâng ñaùm röôùc Töø Ñaïo Haïnh cuûa chuøa Laùng ñaõ lôùn, nay laïi theâm ñaùm röôùc cuûa caùc laøng khaùc nhö Moïc, Thaønh coâng... nöõa. Khi taát caû ñaõ teà töïu ñoâng ñuû, ñoaøn röôùc khôûi haønh. Thöù töï nhö qui öôùc truyeàn thoáng laø côø tieát mao, côø nguõ haønh, côø baùt quaùi, troáng, chieâng, ngöïa goã, voi goã, taøn, taùn, chaáp kích, phöôøng ñoàng vaên, ñaùm muùa boâng, côø leänh, kieám leänh, phöôøng baùt aâm, roài ñeán long ñình baøy höông hoa, baøi vò coù taøn che. Cuoái cuøng laø ñeán long kieäu cuûa thaùnh. Naêm naøo laøng Moïc röôùc kieäu cuûa Töø Vinh leân thì kieäu thaùnh ñi sau kieäu cha mình. Tieáp laø caùc boâ laõo, quan chöùc, caùc nhaø sö vaø daân laøng cuøng khaùch thaäp phöông chen nhau chaät ñöôøng.

HAØ NOÄI  121

Ñaùm röôùc raàm roä ñi ñeán coång laøng Coùt thì “ñoä haø”, töùc laø ñi qua soâng khoâng phaûi baèng caàu maø ngöôøi khieâng phaûi loäi qua. Vì xöa kia Ñaïi Ñieân vöùt xaùc Töø Vinh xuoáng soâng, neân nay neáu ñi treân caàu laø ñi treân ñaàu cha, do ñoù phaûi loäi. Kieäu naëng ngöôøi ñoâng laïi loäi soâng maø vaãn phaûi giöõ sao cho kieäu thaêng baèng, ñoù laø moät vieäc laøm khoù, ñoøi hoûi söùc khoûe vaø taäp luyeän. Coøn khi soâng nhieàu nöôùc thì tröôùc ñoù daân laøng phaûi ñem rôm raï ra ñoå xuoáng cho khoûi ngaäp kieäu. Sang beân kia soâng, ñoâ tuøy boä ngoaïi chuyeån kieäu cho ñoâ tuøy boä noäi thay theá. Töø ñoù cöù men theo soâng ñoaøn röôùc ñi ñeán Caàu Giaáy xuyeân qua xoùm Quan Hoa ñeå ñeán Voïng Tieàn. Ñoaïn ñöôøng naøy daøi neân boä noäi goàm 36 ñoâ tuøy chöù khoâng phaûi chæ 18 nhö boä ngoaïi. Treân ñoaïn ñöôøng naøy coù luùc kieäu bay bôûi caùc ñoâ tuøy khieâng kieäu chaïy baêng baêng. Khi kieäu ñeán tröôùc chuøa Thaùnh Toå nôi coù ñeàn Ñaïi Ñieân thì ñaùm röôùc döøng laïi goïi laø trì kieäu. Cuoäc ñaáu thaàn baét ñaàu vôùi haøng loaït phaùo thaêng thieân, phaùo chuoät, phaùo leänh ñoát leân noå vang phoùng veà phía ñeàn Ñaïi Ñieân nguï yù laø cuoäc chieán ñang dieãn ra aùc lieät. Phaùo vuùt leân khaép

nôi, tieáng noå aàm aàm, khoùi bay muø mòt nhö traän chieán thöïc söï, thuoác phaùo bay ñoâi khi chaùy caû taøn, quaït. Suoát nöûa giôø ñoàng hoà cuoäc chieán xaûy ra trong tieáng reo hoø vang daäy cuûa daân laøng. Keát thuùc cuoäc chieán, ñaùm röôùc tieáp tuïc tieán veà chuøa Hoa Laêng, nôi thôø meï Töø Loä. Côø quaït ñöôïc baøy ñaët beân ngoaøi, long ñình long kieäu tieán vaøo saân haï tröôùc cöûa baùi ñöôøng. Taát caû vaøo laøm leã roài nghæ ngôi, ñeán giôø ngoï laïi röôùc veà chuøa Laùng. Cuøng trong ngaøy ñoù taïi chuøa Hoa Laêng vaø caùc chuøa chung quanh laøng Laùng ñeàu dieãn ra nhöõng hoaït ñoäng soâi noåi möøng hoäi. Taïi chuøa Laùng, khi kieäu röôùc trôû laïi cuõng laø luùc caùc troø vui ñöôïc tieán haønh ôû khaép nôi. Ngöôøi ta aên uoáng, vui chôi, leã Phaät, leã thaùnh, roài tham gia vaøo troø chôi naøy, cuoäc ñaáu kia... Buoåi toái quaây quanh caùc chieáu cheøo tuoàng xem haùt. Cöù nhö vaäy hoäi dieãn ra trong nhieàu ngaøy, laøm soâi ñoäng khoâng khí caû moät vuøng. Ngaøy nay, hoäi khoâng toå chöùc qui moâ nöõa, nhöng taïi chuøa Laùng haèng naêm vaøo ngaøy 7 thaùng 3 hoäi vaãn dieãn ra raát ñoâng vui, chæ coù ñaùm röôùc beà theá laø khoâng khoâi phuïc laïi ñöôïc maø thoâi. Toá Uyeân

122

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI THAÊNG LONG TÖÙ TRAÁN - Hoäi ñeàn Baïch Maõ: Ngaøy 12 ñeán 13 thaùng 2 -Thaàn traán phöông ñoâng - Hoäi ñeàn Voi Phuïc: Moàng 9 ñeán 11 thaùng 2 -Thaàn traán phöông taây - Leã quaùn Traán Vuõ: Moàng 3 thaùng 3 -Thaàn traán phöông baéc - Hoäi ñeàn Kim Lieân: Ngaøy 16 thaùng 3 -Thaàn traán phöông nam

THAÊNG LONG TÖÙ TRAÁN

T

huû ñoâ cuûa moät nöôùc bao giôø cuõng laø trung taâm chính trò, kinh teá, vaên hoùa... cuûa caû nöôùc. Thuû ñoâ cuûa moät trieàu ñaïi vöõng maïnh bao giôø cuõng coù söùc huùt lôùn veà caùc hoaït ñoäng chính trò, kinh teá, vaên hoùa... ñoàng thôøi laïi coù söùc lan toûa, aûnh höôûng ra toaøn quoác. Ngoaøi ra, döôùi cheá ñoä phong kieán, duø phöông ñoâng hay phöông taây, caùc vöông trieàu ñeàu ñaõ söû duïng toân giaùo hoaëc nhö coâng cuï, hoaëc nhö moät ngöôøi baïn ñöôøng döôùi caùc daïng, ôû caùc caáp ñoä ñeå cuûng coá vöông trieàu. Hai trieàu ñaïi ñaïi Lyù, Traàn, nhaát laø trieàu Lyù vaøo theá kyû XI, ñaõ khai thaùc vaø khoâng chæ söû duïng toân giaùo - chuû yeáu laø Phaät giaùo, môû roäng lieân keát tam giaùo - nhö coâng cuï maø hôn theá nöõa, coøn coi toân giaùo nhö ngöôøi baïn ñöôøng ñeå cuûng coá trieàu ñaïi mình. ÔÛ ñaây ngöôøi ta thaáy roõ thaàn quyeàn ñaõ cuøng theá quyeàn soùng ñoâi toàn taïi, nhöng coù ñieàu ñaùng quan taâm laø khi nhaø nöôùc baûo veä vöông trieàu thì yù thöùc baûo veä daân toäc, ñaát nöôùc cuõng boäc loä roõ raøng. Ñoái vôùi kinh ñoâ Thaêng Long chuùng ta caøng

thaáy roõ hôn, chaúng haïn nhö hieän töôïng Töù traán. “Thaêng long töù traán”, moät hieän töôïng vaên hoùa ñoäc ñaùo chæ rieâng thaáy ôû Thaêng Long - Haø Noäi coå. Moät quan nieäm veà moái töông quan giöõa theá giôùi taâm linh vaø ñôøi soáng thöôøng nhaät; hoaëc moät hình thöùc “quy hoaïch” kinh thaønh, naâng Thaêng Long leân thaønh “ñaát thaùnh”; moät haønh ñoäng töôïng tröng cho söï baûo veä kinh ñoâ, khoâng chæ ñoái vôùi daân chuùng ñöông thôøi maø coøn cho muoân ñôøi con chaùu. Cuõng coù theå noùi laø, ñeå taêng quyeàn uy cho vöông trieàu, nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam ngay töø buoåi ñaàu ñaõ uûy thaùc cho 4 vò thaàn traán giöõ 4 phöông ñoâng, taây, nam, baéc cuûa kinh thaønh. Nhöõng ngoâi ñeàn uy nghi aáy khoâng chæ mang caùi ñeïp taøi hoa cuûa ngheä thuaät kieán truùc, ñieâu khaéc, taïo hình cuûa töøng thôøi ñaïi lòch söû, töøng kieåu loaïi vaên hoùa, maø coøn laø nôi ñaõ gìn giöõ bieát bao coâng tích cuûa nhöõng anh huøng daân toäc, anh huøng vaên hoùa. Ñoù laø nhöõng vò nhaân thaàn hoaëc thieân thaàn, thaäm chí caû khí thieâng soâng nuùi tích tuï

HAØ NOÄI  123 laïi, trong quaù trình lôùn maïnh cuûa ñoâ thaønh Haø Noäi cuõng nhö cuûa chung caû nöôùc, ñaõ ñoùng goùp coâng lao baûo veä noøi gioáng vaø vaên hoùa daân toäc. Soáng baèng trieát lyù phöông ñoâng, ngöôøi Thaêng Long - Haø Noäi coå luoân luoân hoøa nhaäp, thu phuïc thieân nhieân, cuøng thieân nhieân taïo laäp söùc maïnh cho con ngöôøi xöù sôû naøy. Trôøi ñaát coù 4 phöông ñoâng, taây, nam, baéc thì Thaêng Long coù töù traán, ñöôïc truï baèng 4 ngoâi ñeàn, quaùn. Trong moãi ngoâi coù moät vò thaàn ngöï, ñaõ töø bao ñôøi ngaøy ñeâm canh giöõ cho kinh thaønh töø Thaêng Long xöa cho ñeán Ñoâng ñoâ roài Haø Noäi hoâm nay. Ñoù laø:

1. Ñeàn Baïch Maõ: thôø thaàn Long Ñoã, traán phöông ñoâng. 2. Ñeàn Voi phuïc (Thuû Leä): thôø Linh Lang ñaïi vöông, traán phöông taây. 3. Quaùn Traán Vuõ: Thôø Huyeàn Thieân Traán Vuõ (coøn goïi laø Traán Voõ thaùnh) traán phöông baéc. 4. Ñeàn Kim Lieân: thôø Cao Sôn Ñaïi Vöông, traán phöông nam. ÔÛ caùc ngoâi ñeàn, quaùn linh thieâng naøy, haèng naêm trieàu ñình hoaëc daân chuùng ñeàu cöû haønh nghi leã theo muøa hoaëc töôûng nieäm, suy toân caùc thaàn, tuøy theo noäi dung hoaëc quy moâ caàn caàu cuùng. Leâ Trung Vuõ

HOÄI ÑEÀN BAÏCH MAÕ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaàn Long Ñoå (“Quoác ñoâ ñònh bang Thaønh hoaøng ñaïi vöông”) : Ngaøy 12 ñeán 13 thaùng 2 : 76 Haøng Buoàm, quaän Hoaøn Kieám : - Leã laäp xuaân - Tieán xuaân ngöu

Ñ

eàn Baïch Maõ toïa laïc taïi phöôøng Haø Khaåu (Giang Khaåu), toång Ñoâng Thoï, Phuû Hoaøi Ñöùc, Thaêng Long xöa, nay laø soá 76 phöôøng Haøng Buoàm, quaän Hoaøn Kieám. Töông truyeàn, Cao Bieàn sau khi bò thaàn Long Ñoã tröøng phaït, kinh haõi maø laäp ñeàn thôø. Ñeán trieàu Lyù

ñeàn ñöôïc söûa sang, vaø sau nhieàu laàn tu boå ñeàn coù quy moâ roäng lôùn nhö ngaøy nay; uy nghieâm, noåi tieáng laø choán linh thieâng. “Thôøi aáy, ôû cöûa soâng coù môû chôï buoân baùn, ñeàn thaàn keùo lieàn moät daõy phoá daøi. Phoá phöôøng bò hoûa hoaïn, gioù döõ thoåi chaùy raát nhieàu, duy coù ñeàn laø vaãn y nguyeân, khoâng

124

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

bò löûa beùn tôùi... Ñôøi Traàn 3 laàn hoûa tai maø vaãn khoâng bò chaùy, Thaùi sö Traàn Quang Khaûi coù ñeà baøi thô raèng: “Tích vaên haùch traïc ñaïi vöông linh Kim nhaät kim chi quyû ñaûm kinh Hoûa töùc tam dieân thieân baát caäp Phong loâi nhaát traän trieån nan khuynh Chæ huy ñaøn aùp chö taø chuùng Hoâ haáp tieâu tröø baùch vaïn binh Nguyeân tröôïng thaàn uy thôøi baéc loã Ñoán linh hoaøn vuõ yeán nhieâu thanh”

Dòch: “Ñaïi vöông xöa nöùc tieáng oai linh Nay môùi hay raèng ma quyû kinh Löûa tuï ba khu khoâng chaùy mieáu Gioù lay moät traän chaúng nghieâng mình Khieán sai boïn quyû ba nghìn ñöùa Ñaùnh deïp loaøi ma traêm vaïn binh Nhôø caäy dö uy tröø giaëc baéc Giuùp ngay ñaát nöôùc ñöôïc thanh bình”. (Traàn Leâ Vaên dòch)

Ñeàn Baïch Maõ thôø thaàn Long Ñoã. Nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, ban ñaàu thaàn laø Thaønh hoaøng cuûa “laøng Haø Noäi” nhoû nhoi vaø bình dò beân doøng soâng Toâ Lòch (laø ñöôøng Phan Ñình Phuøng hieän nay). Laøng ñoâng ñuùc, môû mang daàn. Vaøo theá kyû thöù IX, töông truyeàn Cao Bieàn, vò quan ñoâ hoä nhaø Ñöôøng, ñaép La Thaønh vaø toân thaàn laø “Ñoâ phuû Thaønh hoaøng thaàn quaân” nhö ñaõ bieát.

Khi vua Lyù Thaùi Toå choïn Haø Noäi laøm kinh ñoâ thì thaàn Long Ñoã ñöôïc suy toân thaønh “Quoác ñoâ ñònh bang Thaønh hoaøng ñaïi vöông”, töùc laø Thaønh hoaøng cuûa caû kinh thaønh Thaêng Long. Ñöôïc bieát, khi Lyù Thaùi Toå ñaép thaønh, thaønh nhieàu laàn suïp ñoå. Nhaø vua lieàn cöû ngöôøi tôùi ñeàn caàu thaàn. Moät con ngöïa traéng töø ñeàn ñi ra theo höôùng taây thaønh moät voøng roäng lôùn, roài trôû veà ñieåm xuaát phaùt vaø bieán vaøo ñeàn. Vaäy laø ngöïa traéng ñaõ ñi moät voøng töø ñoâng sang taây roài trôû veà ñoâng, ñeå laïi nhöõng daáu chaân suoát doïc ñöôøng. Vua Lyù theo veát chaân ngöïa cho ñaép ñaát neân toøa thaønh töø ñoù. Ngöïa traéng chính laø taøn dö tuïc thôø maët trôøi cuûa cö daân noâng nghieäp coå. Ngöïa traéng ñi töø ñoâng sang taây laø ñoäng taùc di chuyeån theo söï vaän haønh cuûa maët trôøi. Tuïc thôø maët trôøi cuûa ngöôøi Vieät töøng ñöôïc bieåu hieän treân troáng ñoàng Ñoâng Sôn. Song bieåu töôïng ngöïa traéng laø aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä. Ngöôøi Aryen - AÁn Ñoä coå haèng naêm coù tuïc gieát ngöïa traéng leã thaàn Maët trôøi (1). ÔÛ Vieät Nam, nghi thöùc gieát ngöïa traéng teá caùo trôøi ñaát coøn thaáy ôû thôøi Haäu Leâ: “Ngaøy 15 thaùng gieâng Giaùp Daàn (1434), ñôøi Leâ Thaùi Toâng, nieân hieäu Thieäu Bình naêm thöù nhaát, vua laøm leã yeát mieáu... teá caùo trôøi ñaát vaø thaàn kyø nuùi to soâng lôùn, gieát ngöïa traéng uoáng maùu aên theà.” Vaø cuoái cuøng, thaàn Long Ñoã, khoâng phaûi nhaân thaàn, cuõng khoâng phaûi thieân thaàn, maø chính laø khí thieâng soâng nuùi tích tuï, giöõ

HAØ NOÄI  125 neàn höng thònh cho ñoâ thaønh, cuõng laø cho ñaát nöôùc. Ñaõ vaäy thì thaàn vaø nhöõng leã thöùc ôû ñeàn thöôøng höôùng tôùi noâng nghieäp, ngheà soáng chính cuûa daân ta. Cho neân baïch maõ - ngöïa traéng - laø bieåu töôïng moät leã tuïc coå cuûa ngheà noâng troàng luùa nöôùc. Vôùi bieåu töôïng vaø noäi dung, yù nghóa ñoù, ñeàn Baïch Maõ “laø ngoâi ñeàn raát thieâng. Trong caùc vò thaàn thieâng ôû Long Thaønh, Baïch Maõ ñaïi vöông linh thieâng nhaát.” Nôi ñaây, moät thôøi gian daøi ñaõ cöû haønh nhieàu nghi leã quan troïng cuûa ñôøi soáng con ngöôøi Thaêng Long, xaõ hoäi vaø ngheà noâng nhö “hoäi minh, hoäi xuaân ngöu, leã caàu taïnh, caàu möa” do trieàu ñình chuû trì, vôùi tinh thaàn troïng noâng. LEÃ LAÄP XUAÂN VAØ LEÃ TIEÁN XUAÂN NGÖU

Hai leã naøy voán coù goác töø Trung Quoác. Kinh Leã cho bieát ñaây laø phong tuïc coå cuûa trieàu ñình vua chuùa Trung Hoa xa xöa. Töø thôøi Ñoâng Haùn ñeán Tuøy, Ñöôøng, Toáng, Thanh ñeàu thöïc thi 2 nghi leã treân, tuy coù khaùc bieät. ÔÛ nöôùc ta vaøo trieàu Lyù, vua Lyù Thaùi Toâng naêm 1048 ñaõ cho “laäp Xaõ ñaøn (neàn xaõ taéc) ngoaøi cöûa Tröôøng Quaûng ñeå laøm nôi 4 muøa cuùng leã, caàu ñöôïc muøa” (2). Cuõng naêm naøy, thaùng chaïp, vua “xuoáng chieáu cho höõu ty laøm leã Ngheânh xuaân” vaø “ñònh pheùp choïi traâu veà muøa xuaân”(3). Ñeán ñôøi Haäu Leâ, 2 leã laäp xuaân vaø Tieán xuaân ngöu nhaäp laøm moät, vaø ñöôïc ghi cheùp ñaày ñuû hôn.

Leã laäp xuaân do Vua ñích thaân döï, vôùi yù nghóa môû ñaàu naêm môùi vaø ban aân hueä cho daân. Leã tieán xuaân ngöu laø “Leã daâng traâu muøa xuaân” leân vua vaø leã thaàn Caâu Mang. Thôøi naøy, ñaøn Nam Giao(4) döïng ôû phía nam huyeän Thoï Xöông, beân ngoaøi thaønh Thaêng Long. Ñaøn Nam Giao ñöôïc duøng laøm nôi cöû haønh leã laäp xuaân. Giöõa ñaøn laø ñieän Chieâu söï, nôi teá giao (leã trôøi ñaát) do vua haønh leã. Coøn 4 phía cuûa ñaøn ñeå leã caùc vò tieân vöông cuøng caùc vò thaàn coi 4 muøa. Ngoaøi ra, moãi khi giao chuyeån muøa, nhaø vua coøn sai quan khaâm maïng ñeán haønh leã. Ñeán thôøi vua Leâ chuùa Trònh, theo leä thöôøng moãi naêm gaàn ñeán tieát laäp xuaân, Hoä boä ñeán Hoä phieân nhaän ñuû tieàn, gaïo, luïa, roài chuyeån cho Thaùi quan thö vaø Löông uaån cuïc lo laøm leã teá.(5) Ñoàng thôøi quan Tö thieân giaùm khaûi leân chuùa Trònh bieát ngaøy haønh leã vaø daâng maãu naën ñoaøn ngöôøi vaø vaät, trong coù töôïng muïc ñoàng (thaàn Caâu Mang).(6) Kích thöôùc vaø maãu ñoaøn ngöôøi vaø vaät khoâng thay ñoåi, song döïa vaøo can chi cuûa moãi naêm vaø xem ngaøy laäp xuaân maø nhuoäm maøu caùc leã vaät naøy cho phuø hôïp. Ñöôïc duyeät maãu roài, Thöôøng ban cuïc naën moät con traâu lôùn, moät töôïng thaàn Caâu Mang, tieáp laø ñaøn ngheù tôùi 1.300 con vaø ñoaøn muïc ñoàng cuõng ñuû con soá aáy vôùi ngheù. Moãi con ngheù cao khoaûng 5, 6 ñoát

126

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tay. Töôïng muïc ñoàng cuõng töông ñöông taàm voùc ngheù. Xong, ñem caát caû vaøo Nha moân ngöu. (7) Tieáp ñoù leân phöôøng Haøng Chieáu (phía ñoâng kinh thaønh) döïng moät caùi quaùn thôø nhoû, khoâng vaùch, 4 beà thoâng gioù. Vaøo toái tröôùc ngaøy haønh leã, nhaân vieân Thöôøng ban cuïc röôùc töôïng traâu lôùn vaø töôïng thaàn Caâu Mang tôùi phöôøng Haøng Chieáu (nay vaãn laø Haøng Chieáu) ñaët vaøo quaùn thôø. Daân chuùng quen leä, naêm naøo cuõng vaøo ngaøy aáy luõ löôït ñoå veà, voøng trong voøng ngoaøi chen chuùc nhau, ñôïi cho tôùi nöûa ñeâm ñeå ñöôïc döï ñaùm röôùc thaàn. Hoài aáy ngöôøi ta truyeàn nhau caâu haùt veà ngheà noâng: Bao giôø Mang hieän ñeán ngaøy Caøy böøa cho chín maï naøy ñem gieo.

Taát caû soá löôïng ngheù vaø muïc ñoàng do 15 ngöôøi lính canh nguïc nguïc toát - chuyeån töø Nha moân ngöu tôùi quaùn thôø cöûa ñoâng kinh thaønh. Ñuùng giôø tyù, vaøo luùc ñaâu ñoù coù tieáng chuoâng chuøa ñieåm ngaân nga thì quan phuû doaõn Phuïng Thieân(8) cuøng 2 quan huyeän Thoï Xöông, Quaûng Ñöùc daãn ñaàu moät ñoaøn goàm ñaïi bieåu cuûa daân vaø thöông nhaân cuûa caùc phöôøng trong kinh thaønh ñeán haøng Chieáu laøm leã röôùc töôïng traâu vaø thaàn Caâu Mang ñi. Ñuùng luùc giao ñieåm cuûa ngaøy cuõ - ngaøy môùi, ñaùm röôùc trang nghieâm, khoâng oàn aøo, dieãu haønh töø haøng Chieáu

veà phöôøng Haø Khaåu (Haøng Buoàm ngaøy nay) vaøo ñeàn Baïch Maõ. Ñeàn Baïch Maõ luùc naøy ñaõ ñeøn neán saùng tröng, côø thaàn, côø hoäi caém la lieät nôi coång, trong saân ñeàn, chaøo ñoùn. Töôïng thaàn Caâu Mang ñöôïc röôùc vaøo giöõa tieàn ñöôøng, ñaët leân höông aùn. Troáng chieâng noåi leân aâm vang giöõa trôøi khuya. Quan phuû doaõn cuøng caùc quan huyeän haønh leã, khaán thaàn Long Ñoã, caàu thaàn phuø trôï cho moät naêm môùi möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu, toaøn daân khang thònh, ñaát nöôùc thaùi bình, taän höôûng loäc trôøi ban. Leã xong, taøn tuaàn höông, nha moân cuoán töôïng thaàn vaøo chieáu ñem choân. Saùng hoâm sau kính caån ñaët töôïng traâu leân ngai, röôùc vaøo trieàu daâng vua, goïi laø leã tieán xuaân ngöu (daâng traâu muøa xuaân). Tôùi ñieän ñình, quan phuû doaõn vaø 2 quan huyeän, moãi ngöôøi moät caønh daâu, giaû laøm roi ñaùnh vaøo traâu ñaát (9) . Tieáp, vaên voõ baù quan phaåm phuïc haønh leã. Leã xong, lính canh nguïc röôùc traâu veà nguïc ñoâng, coøn ngai röôùc traâu quan boä leã nhaän ñem caát vaøo cung. Traâu vaø töôïng ngheù, töôïng muïc ñoàng, quan coâng khoa nhaän moät soá (hôn 200 con) ñem phaân phaùt cho caùc quan ñeå toáng tieãn muøa ñoâng. Ngoïc toát ñem töôïng traâu ra, chaët moät mieáng thuû, moät ñoaïn

HAØ NOÄI  127 chaân vaø moät khuùc ñuoâi, roài choïn 55 töôïng ngheù ñaët leân 11 maâm (moãi maâm 5 con) phuû luïa vaøng, daâng leân vua. Vua leänh ñem baùn cho caùc ñeàn thôø trong kinh thaønh vaø thöôûng cho caùc quan ñi leã trong dòp haønh leã naøy. Coøn laïi 1000 töôïng, nguïc toát ñaët leân ngai, röôùc ñi, do quan tö leã giaùm daãn ñaàu, ñeán phuû chuùa Trònh. Chuùa nhaän leã, cho trieäu 6 hieäu nha moân vaøo ban phaùt, chia ñeàu cho caùc hieäu, ñem veà cho caùc töôùng. Moïi ngöôøi nhaän ñöôïc loäc ñeàu möøng rôõ,coi ñoù laø ñieàm may cho caû naêm, vì ñaây laø loäc ñaàu xuaân cuûa vua, cuûa chuùa ban cho. Nhaø Nguyeãn vôùi kinh ñoâ Thuaän Hoùa (Hueá) vaãn giöõ truyeàn thoáng treân, nhöng thay ñoåi veà quy caùch. Cho ñeán ñôøi vua Khaûi Ñònh, naêm thöù 3 (1918) coù duï môùi. Tröôùc, thaàn Caâu Mang vaø traâu naën baèng ñaát thì nay boû, thay vaøo ñoù laø veõ caû thaàn vaø traâu vaøo vaûi cho tieän vaø ñôõ toán phí (5). Hoäi daâng traâu muøa xuaân (Tieán xuaân ngöu) keùo daøi suoát maáy theá kyû töø trieàu Lyù tôùi thôøi Haäu Leâ (ôû Thaêng Long), chuyeån sang caû trieàu Nguyeãn (ôû Thuaän Hoùa). Tuy do trieàu ñình chuû trì, song mang ñaäm tính daân daõ neân söùc soáng raát beàn vöõng. Bôûi ñaây laø moät haønh ñoäng nghi leã thieâng lieâng vaø thieát thöïc, coát ñeà cao vaø khuyeán khích ngheà noâng phaùt trieån, ngheà soáng chính cuûa caû daân toäc, ñuùng hôn laø cuûa treân 90% daân soá vôùi ñòa baøn sinh tuï vaø saûn xuaát chieám dieän tích ñaát

ñai haàu khaép ñaát nöôùc. Cuoái cuøng, nhöõng nghi thöùc, taäp tuïc, troø dieãn treân khoâng chæ boù heïp trong cung ñình, maø ôû moät soá hoäi xuaân cuûa vuøng ñoàng baèng vaø trung du Baéc boä, chaúng haïn nhö ôû Phuù Thoï, Nam Ñònh vaø Haø Nam, chuùng ta cuõng thaáy dieãn ra, vôùi nhöõng bieán taáu khaùc, nhöng ñeàu xoay quanh tieâu ñieåm cuûa leã hoäi, cuûa ngheà noâng troàng luùa nöôùc: con traâu.(10) Raát coù theå coù aûnh höôûng qua laïi giöõa sinh hoaït nghi leã cung ñình vôùi troø dieãn daân gian, bôûi caû 2 sinh hoaït vaên hoùa - xaõ hoäi naøy ñeàu mang moät chuû ñeà chung, voán laø moät baên khoaên thöôøng tröïc vaø lôùn nhaát cuûa nhaân daân ta, khoâng keå trieàu ñình hay daân chuùng. Ñoù laø, caàu mong cho ngheà noâng höng thònh. Ngoaøi leã hoäi noâng nghieäp troïng ñaïi treân maø töø laâu ñaõ khoâng coøn, ñeàn Baïch Maõ vaãn coù nhöõng leã hoäi rieâng cuûa mình. Vaên bia cuûa ñeàn cho bieát, ñònh öôùc haèng naêm 2 kyø troïng xuaân (thaùng 2) vaø troïng thu (thaùng 8) ñeàu coù toå chöùc leã. Thaùng 2 leã lôùn, laøng vaøo ñaùm, coù röôùc, vaø ngoaøi vieäc teá thaàn Long Ñoã coøn leã caùc vò tieân trieát. Leã vaät thöôøng laø xoâi gaø caùo thaàn, sau laïi daâng röôïu thòt kính teá. Trong hoäi thaùng 2, nhaân laøng vaøo ñaùm thöôøng toå chöùc leã Yeán laõo, goàm coù leã leân laõo cho nhöõng ngöôøi vaøo tuoåi 50 vaø leã möøng thoï cho caùc cuï 60, 70 tuoåi... trôû leân, raát long troïng vaø vui veû. Leâ Trung Vuõ

128

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

(1) Xem Traàn Quoác Vöôïng “Caên baûn trieát lyù ngöôøi anh huøng Phuø Ñoång vaø hoäi Gioùng” (Saùch “Tìm hieåu di saûn vaên hoùa daân gian Haø Noäi”). NXB Haø Noäi 4/1994 (chuù thích 1 trang 385). (2) Tuyeån taäp Vaên bia Haø Noäi I. NXB KHXH - 1978. (3) Vieät söû löôïc - NXB Söû hoïc 1960. (4) Ñaøn Nam Giao: ñaøn teá trôøi ñaát do nhaø vua haønh leã. (5) Ñaïi leã vaø vuõ khuùc cuûa caùc vua chuùa Vieät Nam. Ñoã Baèng Ñoaøn vaø Ñoã Trung Hueà - NXB Vaên hoïc 1992. (6) Thaàn Caâu Mang: töôïng muïc ñoàng naën baèng ñaát, duøng vaøo vieäc cuùng teá trong leã tieán xuaân ngöu. hoaëc leã thaàn troâng coi caây coái muøa xuaân. (7) Nôi ñeå töôïng traâu ñaát. (8) Chöùc quan ñaàu tænh. (9) Leã tieán xuaân ngöu: mang yù nghóa: thaùng chaïp laø thaùng söûu (traâu), traâu thuoäc haønh thoå (ñaát). Theo nguõ haønh töôïng khaéc thì ñaát “ngaên ñöôïc nöôùc, choáng ñöôïc reùt”, neân naën traâu ñaát ñeå toáng khí laïnh ñi. Ñôøi sau, leã tieán xuaân ngöu nhaäp vaøo leã laäp xuaân, trong khi haønh leã laïi caàm roi daâu (roi daâu tröø quyû, haøm yù tröø ñieàu xaáu) quaát vaøo traâu ñaát (xua ñuoåi ñieàu ruûi ro), khuyeán khích vieäc canh noâng. (10) Xaõ Ñaøo Xaù, huyeän Tam Thanh, Phuù Thoï coù troø “Muùa xuaân ngöu” khi laøng vaøo ñaùm muøa xuaân. Ngaøy chính hoäi treân baøn thôø thaàn ôû ñình, coù ñaët 2 baùt nöôùc: 1 baùt ñöïng quaû tröùng, 1 baùt ñöïng hình maãu chieác gaàu giai baèng coát tre. Laïi laáy boät neáp naën 2 con traâu nhoû, treân thaân traâu vieát chöõ Haùn “春牛” (xuaân ngöu - traâu muøa xuaân). Hai trai laøng leã thaàn xong seõ naâng 2 con traâu leân tay ñeå muùa, roài chuû teá vaåy nöôùc ôû 2 baùt vaøo ngöôøi muùa. Ñaây laø nghi thöùc caàu muøa, mong traâu khoûe vaø ñuû nöôùc ñeå troàng troït. ÔÛ Haø Nam, vaøo hoäi xuaân coù leã daâng roàng rôm, ñaát caàu thaàn.

HOÄI ÑEÀN VOI PHUÏC Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

Ñ

: Linh Lang Ñaïi Vöông : Töø moàng 9 ñeán 13 thaùng 2 : Ngaøy 11 thaùng 2 : Xaõ Thuû Leä, huyeän Töø Lieâm : - Daáu tích goái ñaù - Röôùc lôùn

eàn Voi phuïc laø traán thöù 2 trong Thaêng Long töù traán, vaø ñoái xöùng vôùi ñeàn Baïch Maõ. Taïi ñaây thôø vò thaàn traán giöõ phía taây cuûa kinh thaønh. Theo lôøi truyeàn laïi, ñeàn ñöôïc döïng vaøo naêm Chöông Thaùnh Gia Khaùnh thöù 7 (1065) ñôøi Lyù Thaùnh Toâng, treân goø ñaát cao laøng Thuû Leä. Moät taøi lieäu khaùc cho bieát ñeàn döïng vaøo thôøi Lyù Thaùi Toâng (1028-1054) beân caïnh moät hoà

roäng lôùn (xöa goïi laø hoà Linh Lang) treân goø ñaát thuoäc phöôøng Caàu Giaáy (huyeän Töø Lieâm ngaøy nay). Theo taäp baûn ñoà Hoàng Ñöùc (1490) di tích naøy ñöôïc ghi laø ñeàn Linh Lang (teân vò thaàn ñöôïc thôø). Saùch “Thaêng Long coå tích khaûo” cuûa Ñaëng Xuaân Khanh (baûn dòch Traàn Leâ Höõu) goïi laø mieáu Hoaøng töû. Ngöôøi ta cuõng goïi ñaây laø ñeàn Thuû

HAØ NOÄI  129 Leä, theo teân laøng coù ñaát döïng ñeàn. Theo ngoïc phaû, laøng naøy voán tröôùc laø phöôøng Thò Traïi (Chôï Traïi, moät loaïi chôï ngoaïi vi kinh thaønh, khoâng phaûi chôï trong kinh), neân ñaõ coù luùc ngöôøi ta goïi laø ñeàn Traïi. Sau khi Linh Lang hoùa, trieàu ñình caáp ruoäng, laøng laáy hoa lôïi ñeå höông khoùi phuïng thôø. Töø ñoù vua mieãn cho laøng moïi khoaûn söu thueá vaø phu phen taïp dòch ñeå ñöôïc chuyeân lo vieäc phuïng thôø teá töï ôû ñeàn, neân laøng coù teân laø Thuû Leä (giöõ leä thôø cuùng thaàn). Ñeàn coøn coù quan heä ñeán lòch söû caän ñaïi. Ngaøy 21 thaùng 12 naêm 1873, quaân Côø Ñen ñaùnh tan toaùn quaân xaâm löôïc do töôùng thuûy quaân Phaùp Balny d’Avricourt chæ huy töø thaønh Haø Noäi ra. Balny bò gieát ngay tröôùc cöûa ñeàn. Ñeå kyû nieäm chieán baïi ñoù, thöïc daân Phaùp goïi ñeàn naøy laø chuøa Balny (Pagode Balny). Cuõng trong traän naøy, vieân chuû töôùng cuûa Balny laø Fraùncis Garnier cuõng bò gieát taïi ñòa ñieåm gaàn ñaáy, thuoäc laøng Giaûng Voõ. Möôøi naêm sau, ngaøy 19 thaùng 5 naêm 1883, moät teân töôùng Phaùp khaùc laø Henri Rivieøre laïi bò gieát treân ñoaïn ñöôøng Caàu Giaáy gaàn ñoù. Naêm 1947, môû ñaàu cuoäc khaùng chieán tröôøng kyø cuûa ta, thöïc daân Phaùp ñaõ phaù huûy ñeàn. Sau naêm 1950 vaø nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, ñöôïc nhaân daân goùp coâng söùc, ñeàn ñaõ ñöôïc döïng laïi, tu boå to ñeïp, saùng

suûa hôn nhieàu so vôùi ñeàn cuõ. Naêm 1994 ñuùc quaû chuoâng môùi, thaân cao 93 cm, ñöôøng kính mieäng chuoâng hôn 70cm. Thaân chuoâng ñuùc noåi 4 chöõ Haùn “西鎭上等” (Taây traán thöôïng ñaúng). Nguyeän voïng cuûa daân laø khi thænh chuoâng leân, tieáng chuoâng ngaân vang seõ thöùc tænh loøng ngöôøi, höôùng theo ñieàu thieän, chaêm laøm vieäc thieän. Nhaân daân coøn goïi laø ñeàn Voi Phuïc, vì ôû coång ñeàn ñaép noåi hình 2 con voi phuû phuïc. Chính nôi ñaây, tuïc truyeàn con voi ñaõ quyø xuoáng ñeå töôùng Linh Lang böôùc leân, ngoài treân mình voi ra traän... YÙ nghóa lòch söû trôû neân linh thieâng vì ñaõ gaén boù vôùi söï tích moät anh huøng coù coâng ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm trong thôøi ñaát nöôùc môùi giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Veà kieán truùc, ñeàn xaây theo kieåu chöõ coâng (工). Gian ngoaøi laø ñaïi baùi, giöõa laø ñeàn trung, trong cuøng laø haäu cung. Beân traùi tröôùc ñeàn treân saân laø 8 gian taøu töôïng, nôi ñeå coã baøn, hoaëc khaùch haønh höông ngoài nghæ, aên traàu uoáng nöôùc. Coù moät am nhoû thôø ngöôøi quaûn töôïng cuûa Linh Lang. Phía ngoaøi laø tam quan. Coång vaøo laø ñoaïn ñöôøng daøi rôïp boùng coå thuï, daãn tôùi 2 truï töôøng, ñaép noåi 2 beân 2 con voi phuû phuïc, troâng raát coå kính. Phong caûnh ôû ñaây u nhaõ, maùt meû. Quanh ñeàn laø vöôøn coå thuï: muoãm, si, lim, vaøng anh... rôïp boùng vaø toûa thôm.

130

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Beân ñeàn laø doøng soâng Toâ Lòch, moät thôøi xöa thuyeàn xuoâi ngöôïc ñi veà. Tröôùc ñeàn laø hoà Thuû Leä, bôø ñaõ caïp ñaù, coù caàu cong uoán, noái vôùi nhöõng goø ñaát noåi giöõa hoà: goø Nhoùt, goø Ñaát, goø Lôùn, goø Caây. Sau ñeàn laø röøng nöùa, di tích coøn laïi cuûa moät caûnh quan hoang daõ, u tòch thôøi xöa. Nay treân goø ñaát noåi tröôùc ñeàn vaø khu röøng nöùa sau ñeàn laø vöôøn chim thuù cuûa Nhaø nöôùc, cuøng vôùi vöôøn caây caûnh taïo cho khu vöïc ñeàn Voi Phuïc vaø vöôøn thuù coâng vieân Thuû Leä thaønh moät di tích lòch söû vaø danh thaéng khoaùng ñaït coù ñuû caây to, vöôøn roäng, hoà nöôùc meânh mang, laø nôi nhaân daân vaø khaùch du lòch coù theå tôùi thaêm vieáng, löu döôõng höôûng thuù thanh nhaøn. DI VAÄT VAØ TÖÏ KHÍ CUÛA ÑEÀN

ÔÛ ñaïi baùi coù 2 pho töôïng ñoàng ñöùng cao 1m89, baùt höông söù ñöôøng kính 60cm, moät thanh baûo kieám, 8 thanh long ñao. Haäu cung coù töôïng ñöùc thaùnh Linh Lang baèng goã sôn son theáp vaøng, taïc vaøo nhöõng naêm 1952 - 1954 vaø moät phieán ñaù nhoû 60cm x 70cm x 25cm treân coù veát loõm 2 beân, tuïc truyeàn khi Linh Lang saép hoùa ñaõ goái ñaàu vaøo ñoù. Ngoaøi saân coù moät phieán ñaù khaùc nhoû hôn goïi laø “ñaáu ñaù”, coù kích thöôùc 40cm x 28cm x 16cm, naëng khoaûng 50 kg. Moãi laàn ñeàn môû hoäi, caùc trai ñinh muoán vaøo “haøng ñoâ” (phuïc dòch khieâng kieäu, côø quaït...)

phaûi döï tuyeån baèng caùch tôùi ñaây naâng vaø giôû leân haï xuoáng 5 laàn lieàn “ñaáu ñaù” naøy. Coøn taøn, taùn, loïng cuøng ñoà loä boä, baùt böûu ñeàu môùi saém ñaày ñuû laáp laùnh maøu vaøng son loäng laãy. Di vaät baèng chöõ coøn coù 6 böùc hoaønh phi mang nhöõng myõ töï nhö “Phoái ñoàng thieân ñòa” hoaëc “Uy traán Nam thieân”... vaø 4 ñoâi caâu ñoái. ÔÛ gian ñaïi baùi, ñoâi caâu ñoái coù noäi dung: (Phieân aâm): - Moäc bieåu chi sô nhaát chính döï taân trung höng thaùnh. - Ñoâng A di haäu vaïn coå bao phong thöôïng ñaúng thaàn.

(Dòch nghóa): - Thôøi Lyù buoåi ñaàu moät laàn ñi ñaùnh deïp söï nghieäp trung höng ñöôïc (thaàn) phuø giuùp. - Ñôøi Traàn veà sau muoân ñôøi toân phong danh hieäu thöôïng ñaúng thaàn.

Thaùnh Linh Lang vaø tieåu söû huyeàn thoaïi ñöôïc keå laïi raèng: “Linh Lang laø con thöù tö vua Lyù Thaùi Toân. Meï laø cung nöõ, teân laø Caûo Nöông (hoaëc Hieäu Nöông), queâ ôû Boàng Lai (huyeän Töø Lieâm) nay thuoäc huyeän Ñan Phöôïng (Haø Taây), voán ngöôøi Thò Traïi (töùc vuøng Thuû Leä). Moät laàn Caûo Nöông ra taém ôû Hoà Taây bò roàng cuoán. Sau ñoù baø coù mang, sinh con trai. Treân thaân ñöùa treû coù 28 veát haèn troâng töïa vaåy roàng vaø 7 chaám long lanh nhö ngoïc. Nhaø vua ñaët teân laø Linh

HAØ NOÄI  131 Lang vaø xaây cung ñieän cho 2 meï con hoaøng töû beân hoà, maø sau naøy goïi laø hoà Linh Lang (hoà Thuû Leä ngaøy nay).” Ngoïc Phaû ghi söï nghieäp cuûa thaùnh nhö sau: “Khi aáy coù töôùng giaëc Toáng laø Trieäu Tieát, Quaùch Quyø thoáng lónh 9 töôùng: Hoàng, Chaâu, Vuõ, Nhò, Dö, Tónh, Hoaøng, Vónh, Trònh phoái hôïp vôùi quaân Chieâm xaâm löôïc nöôùc ta. Quaân giaëc tôùi Quoác Oai, theá raát maïnh. Kinh thaønh naùo ñoäng, nhaø vua lo laéng. Vua sai söù chieâu moä ngöôøi taøi ñaùnh giaëc. Söù giaû ñeán traïi Thuû Leä. Vöông luùc naøy ñang naèm, nghe tieáng söù giaû, ñaõ xin meï môøi söù giaû vaøo. Vöông xin nhaø vua saém cho moät côø hoàng, moät caây giaùo daøi, moät thôùt voi ñöïc... Nhaø Vua khoâng nhöõng chuaån y theo lôøi ñeà nghò cuûa vöông, maø coøn caáp theâm hôn 10 vaïn binh lính - Vöông laïi moä theâm nghóa só cuûa baûn traïi ñöôïc 121 ngöôøi. Saép ñaët quaân töôùng xong, vöông haï leänh ba quaân leân ñöôøng. Ñeán phuû Phuù Löông, côø ñaøo vöøa tung leân, quaân giaëc ñaõ tan vôõ. Sau khi thaéng traän, Linh Lang trôû veà ñaát cuõ, khoâng nhaän ngoâi vua do vua cha ñònh trao cho. Ít laâu sau, Vöông oám naëng, luùc saép cheát hoùa thaønh roàng vöôn mình bay ra phía Hoà Taây bieán maát.”

Truyeàn thuyeát môû cho chuùng ta nhöõng döï baùo veà nhaân vaät nöûa

huyeàn thoaïi naøy. Linh Lang coù theå laø bieåu töôïng cuûa nöôùc, thaàn nöôùc - thuûy thaàn vaø caïnh ñoù laø di tích môø nhaït cuûa tuïc thôø ñaù thôøi coå (phieán ñaù laøm goái vaø caùi “ñaáu ñaù”). Haø Noäi thôøi tieàn söû voán laø ñaàm laày, hôn theá, ñaõ moät thôøi laø “vuïng bieån”, “vuïng bieån Haø Noäi”. Vaø ñòa hình phía taây kinh thaønh naøy ngaøy xöa voán laø vuøng nhieàu hoà ao, ñaàm, laïch. Ngoaøi ra, tröôùc ñaây, moãi khi haïn haùn, nhaân daân ñòa phöông vaãn vieän ñeán thaàn Linh Lang trong leã caàu ñaûo vaø töøng thaáy linh nghieäm. Maëc daàu vaäy, trong soá hôn 70 baûn thaàn tích veà Linh Lang (thôø ôû hôn 70 nôi khaùc nhau) hieän löu giöõ taïi Thö vieän Haùn Noâm (con soá coøn quaù ít so vôùi thöïc teá) ngöôøi ta ñeàu thaáy moät noäi dung cô baûn khaúng ñònh coâng lao choáng giaëc ngoaïi xaâm cuûa ñaïi vöông. Hình töôïng ngöôøi anh huøng trong coâng cuoäc cöùu nöôùc khoâng chæ mang yù nghóa suy toân theo tín ngöôõng coå truyeàn, maø chính laø nhö nhaân daân kinh thaønh taâm nieäm, Linh Lang ñaïi vöông laø vò thaàn ñaùng kính, traán giöõ phía taây, trôû thaønh bieåu töôïng sinh ñoäng trong vieäc giaùo duïc yù thöùc baûo veä toå quoác cho muoân ñôøi con chaùu veà sau. * Ngöôøi daân Thuû Leä qua nhieàu ñôøi ñaõ töôûng nhôù, taï ôn thaùnh Linh Lang baèng caùc leã hoäi haèng naêm vaø

132

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

töøng muøa theo leä laøng. Ñoù laø: ngaøy sinh cuûa thaùnh (13 thaùng 12), ngaøy hoùa (10 thaùng 2), ngaøy yeán haï (12 thaùng 9) kyû nieäm ñaïi vöông thaéng traän, ngaøy khaùnh haï (15 thaùng 3), ngaøy sinh vaø hoùa cuûa thaùnh maãu (15 thaùng 3 vaø 12 thaùng 8)... Xuaân thu nhò kyø, vaøo ngaøy ñình coù teá leã, maø laïi laø “quoác leã”, trieàu ñình cöû quan veà chuû trì. Leã hoäi lôùn nhaát cuûa ñeàn ñöôïc choïn laø ngaøy thaùnh hoùa, 10 thaùng 2. Hoäi keùo daøi 4 ngaøy, töø moàng 9 ñeán 13 thaùng 2. Leã vaät daâng cuùng laø tam sinh: traâu, deâ, lôïn (loâng saéc ñen), xoâi, baùnh giaày, röôïu.

TIEÁN TRÌNH HOÄI

– Moàng 9 thaùng 2: Teá, leã, daâng höông hoa. – Moàng 10 thaùng 2: Ñaïi bieåu cuûa 12 traïi (Coáng Vò, Giaûng Voõ, Lieãu Giai, Vaïn Phuùc, Ngoïc Haø, Höõu Tieäp, Vónh Phuùc, Kim Maõ, Haøo Nam, Ñaïi Yeân, Yeân Bieåu, Coáng Yeân) tôùi daâng leã. Ñaùm röôùc cuûa laøng Thuïy Khueâ tôùi. Teá leã vaø caùc troø chôi: choïi gaø, côø töôùng, muùa roàng. – Ngaøy 11 thaùng 2: Ñaùm röôùc cuûa laøng Haøo Nam tôùi.

Ngaøy xöa, nhaø nöôùc Ñaïi Vieät caáp cho laøng 36 maãu ruoäng laøm coâng ñieàn, ñeå daân caøy caáy thu hoa lôïi duøng vaøo leã daâng cuùng thaàn. Ñeàn ñöôïc daønh 3 saøo vaø 1 ao cho oâng thuû töø troâng ñeàn, thu hoa lôïi lo höông ñaêng haèng ngaøy.

Troø chôi nhö moàng 10 thaùng 2, buoåi toái coù haùt cheøo hoaëc tuoàng.

Thuû Leä ngaøy xöa laø moät trong 13 traïi (thaäp tam traïi) do oâng Hoaøng Leä Maät (Hoaøng Phuùc Trung, laøng Leä Maät) huyeän Gia Laâm sang khai phaù, ñöôïc vua chuaån y. Ñeàn Voi Phuïc laø moät trong töù traán cuûa kinh thaønh neân tôùi hoäi, daân cuûa 12 traïi kia ñeàu mang leã tôùi daâng cuùng. Ngoaøi ra daân hai laøng keát nghóa Thuïy Khueâ (quaän Ba Ñình) vaø Haøo Nam (quaän Ñoáng Ña) cuõng toå chöùc ñaùm röôùc raát long troïng tôùi ñeàn.

– Ngaøy 13 thaùng 2: Ñaùm röôùc töø Thuû Leä tôùi Haøo Nam: Daâng höông hoa, leã taï. Ñoùng hoäi.

Tieáp theo laø nhöõng ngaøy daân Thuû Leä traû leã 2 laøng keát nghóa: – Ngaøy 12 thaùng 2: Ñaùm röôùc töø Thuû Leä tôùi Thuïy Khueâ: Leã, daâng höông hoa, caùc troø chôi.

Trong cuoäc teá moàng 10 thaùng 2 coù ñoïc chuùc vaên keå coâng ñöùc cuûa thaùnh, trình thaùnh veà thaønh quaû lao ñoäng naêm qua vaø caàu mong ñöôïc thaùnh phuø trôï cho naêm tôùi möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu, daân laøng no ñuû, sung tuùc. Vì quan nieäm leã hoäi laø dòp töôûng

HAØ NOÄI  133 nieäm vaø ghi nhôù coâng ôn toå tieân, ñoàng thôøi laø dòp giaùo duïc cho con chaùu - theá heä laøm chuû töông lai veà loøng yeâu nöôùc vaø loøng töï haøo daân toäc, neân ngaøy nay Ban quaûn lyù di tích tieán haønh nghi leã raát trang troïng vaø boå sung vaøo noäi dung cho phaàn hoäi vui hôn. Chaúng haïn, sau khi leã coù haùt quan hoï, choïi gaø, chôi côø... Coøn ñoäi muùa roàng bieåu dieãn treân thuyeàn trong hoà tröôùc ñeàn trong suoát maáy ngaøy hoäi. Haùt quan

hoï hay chôi côø töôùng ñeàu laø nhöõng cuoäc thi taøi ñeå cuoäc vui theâm naùo nöùc vaø thu huùt khaùch thaäp phöông nhieàu hôn. Caùc cuï coøn cho bieát, cuoái theá kyû tröôùc vaø ñaàu theá kyû naøy ñeàn Voi Phuïc vaãn coøn toå chöùc ñaïi hoäi, ñaïi leã. Thöôøng thì 20 ñeán 30 naêm môùi môû moät laàn. Hoäi keùo daøi töø moàng 10 thaùng 2 cho ñeán heát thaùng. Nay, tuïc aáy ñaõ boû. Leâ Trung Vuõ

LEÃ QUAÙN TRAÁN VUÕ Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùnh Huyeàn Traân Traán Vuõ : Moàng 1 thaùng gieâng : Moàng 3 thaùng 3 : Phöôøng Quaùn Thaùnh, quaän Ba Ñình : - Giaùng buùt, caàu moäng, caàu loäc

M

aïn nam Hoà Taây, phöôøng Thuïy Chöông, huyeän Vónh Thuaän tröôùc ñaây, nay laø giao ñieåm cuûa ñöôøng Thanh Nieân vaø ñöôøng Quaùn Thaùnh, toïa laïc moät ngoâi ñeàn lôùn vôùi tam quan kyø vó, phía treân taïc 3 chöõ lôùn Traán Vuõ Quaùn. Ñoù laø ñeàn Quaùn Thaùnh hoaëc quaùn Traán Vuõ, thuoäc quaän Ba Ñình. Goïi Quan Thaùnh laø khoâng chính xaùc, maø phaûi laø Quaùn Thaùnh, töùc laø quaùn thôø thaùnh Traán Vuõ, vò thaùnh maø theo huyeàn thoaïi coù troïng traùch traán giöõ phöông baéc. Quaùn laø nôi thôø cuûa Ñaïo giaùo. Xöa, quaùn laø nôi tu luyeän cuûa caùc ñaïo só theo Ñaïo giaùo, chuyeân tu theo thuyeát

thaàn tieân vaø luyeän phuø pheùp. Thôøi Phaùp thuoäc, ngöôøi Phaùp chaéc haún ñaõ caên cöù vaøo pho töôïng thaùnh ñoà soä uy nghi maø cho laø töôïng Phaät, neân goïi ñeàn naøy laø “ñeàn Phaät lôùn” (Temple du Grand Bouddha). Töông truyeàn, ñeàn ñöôïc xaây döïng naêm 1102 trong hoaøng thaønh, thôø “Huyeàn Thieân Traán Vuõ chaân quaùn” hoaëc “Huyeàn Thieân Chaân Vuõ ñaïi ñeá”, cuõng goïi laø “Traán Thieân Chaân Vuõ ñaïi ñeá”. Naêm 1474, do môû roäng hoaøng thaønh (noäi kinh), quaùn ñöôïc chuyeån ra ngoaøi vaø xaây ôû bôø nam Taây Hoà, töùc laø ñòa ñieåm hieän nay. Theo vaên bia ôû saân thì quaùn ñöôïc xaây döïng töø ñôøi Lyù Thaùi Toå,

134

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngay luùc dôøi ñoâ ra Thaêng Long, naêm Thuaän Thieân thöù nhaát (1010). Quaùn ñaõ nhieàu laàn söûa chöõa: 1768, ñôøi vua Leâ Hieån Toâng; 1810, naêm Gia Long thöù 9; 1842, naêm Thieäu Trò thöù hai. Nhöng coù 2 laàn truøng tu lôùn laø naêm Vónh Trò thöù 2 (1677, ñôøi Leâ Hi Toâng) vaø naêm Thaønh Thaùi thöù 5 (1893). Ñeàn coù phong caûnh thaâm u, kieán truùc ñöôøng beä, raát haáp daãn ngöôøi haønh höông vaø khaùch du lòch. Thaàn tích cho bieát, ngaøy xöa coù con hoà ly tinh 9 ñuoâi tung hoaønh khaép nôi, laøm haïi daân raát nhieàu. Vuøng hoà Taây cuõng khoâng thoaùt caûnh ñoù. Ngoïc Hoaøng thöôïng ñeá ñoäng loøng, cho thaàn Huyeàn Thieân giaùng haï, tröø haïi cho daân. Huyeàn Thieân duøng thaàn kieám vaø phuø pheùp gieát ñöôïc hoà tinh. Ngoaøi naïn hoà tinh 9 ñuoâi, vua Lyù laäp ñeàn thôø naøy ñeå tröø moïi loaøi yeâu quaùi khaùc, giöõ yeân phöông baéc cho kinh thaønh. Thôøi aáy, ñeàn coù töôïng goã. Ñeán ñôøi Leâ Hy Toâng, nieân hieäu Vónh Trò thöù 2 (1677), nhaân truøng tu quaùn, trieàu ñình cho ñuùc töôïng thaùnh baèng ñoàng ñen, cao 3m96, naëng gaàn 4 taán. Chu vi phaàn döôùi töôïng laø 8m. Naêm 1892, döïng moät beä ñaù cao 1m50 ñeå ñaët töôïng leân. Töôïng trong tö theá ngoài, oai nghieâm treân beä ñaù, y phuïc nai nòt goïn gaøng, maët vuoâng, maét nhìn thaúng, ñaàu traàn, chaân ñaát, toùc xoõa, maëc aùo ñen. Tay phaûi tyø leân ñoác kieám. Raén quaán quanh löôõi kieám. Muõi kieám choáng leân löng ruøa. Tay

traùi giô ngang ngöïc, ngoùn troû ngoùn uùt chæ thaúng leân trôøi, baét quyeát tröø taø, cöùu ñoä chuùng sinh. Kieåu ngoài nieäm chuù nhö theá Ñaïo giaùo goïi laø “giaû toïa”. Töôïng thaàn coù hình ruøa vaø raén nhö theá, vì ruøa vaø raén laø töôïng tröng cuûa thaàn traán giöõ phöông baéc. Ñaây laø moâ phoûng vaên hoùa Haùn. Caùc moä thôøi Haùn, Ñöôøng thöôøng laøm hình ruøa vaø raén ôû phía baéc moä ñeå traán aùp taø ma. Thaàn maëc aùo ñen vì theo thuaät thieân vaên phöông ñoâng coå thì moãi phöông trôøi mang moät saéc maøu. Phöông baéc saéc ñen. Veà maët ngheä thuaät ñieâu khaéc, töôïng thaùnh Traán Vuõ ôû Quaùn Thaùnh laø moät coâng trình quyù giaù cuûa theá kyû XVII coøn laïi tôùi ngaøy nay, ñoàng thôøi ñaùnh daáu trình ñoä kyõ thuaät ñuùc ñoàng cuûa daân ta caùch ñaây ñaõ 300 naêm.(1) Cuøng ñuùc vôùi töôïng, coøn coù quaû chuoâng hieän ôû gaùc Tam quan. Chuoâng cao gaàn 1,5m. Tieáng chuoâng trong treûo, vang xa, bao naêm thaùng ñaõ “cuøng soáng” trong sinh hoaït daân daõ thaân quen cuûa nhaân daân kinh thaønh: Gioù ñöa caønh truùc la ñaø, Tieâng chuoâng Traán Vuõ, canh gaø Thoï Xöông. Mòt muø khoùi toûa ngaøn söông, Nhòp chaøy Yeân Thaùi, maët göông Taây Hoà...

Ñeàn coøn coù chieác khaùnh ñoàng lôùn 1,1m x 1,25m do Ñaïi ñoâ ñoác Leâ Vaên Ngöõ (thôøi Taây Sôn) ñöùng ra quyeân goùp laøm vaøo naêm Caûnh Thònh thöù 2 (1794), nay vaãn coøn.

HAØ NOÄI  135 Thôøi Nguyeãn, naêm Töï Ñöùc thöù 9 (1856), Phaïm Xuaân Queá, Boá Chaùnh Sôn Taây, cuøng Toân Thaát Giao, Boá chaùnh Haø Noäi vaø Tri huyeän Vónh Thuaän Phan Huy Khieâm, toå chöùc quyeân goùp, xaây theâm haønh lang, gaùc chuoâng, vaø môû theâm gian thôø Vaên Xöông ñeá quaân. Cuoái theá kyû 19, nhaø nho yeâu nöôùc Kyø Xuyeân Nguyeãn Thoâng (1827-1894) ñaõ laøm baøi thô khôi daäy hoàn thieâng ñaát nöôùc (tröôùc hoïa ngoaïi xaâm) thoâng qua hình töôïng Traán Thieân Chaân Vuõ ñaïi ñeá: Phieân aâm: Coå quaùn taây laâm Laõng Baïc hoà Thieân nieân linh tích maõn danh ñoâ Lieân hoa nhieãu chöû toaøn khai kieám Truùc dieäp hoøa giang tieåu thí phuø. Traàn theá höõu taâm hoài ñaïi kieáp Phuø sinh voâ löïc vaõn hoàng loâ Chung thanh hoaùn khôûi tang thöông moäng Taù vaán Huyeàn Chaân moäng tænh voâ? (Quoác trieàu thi luïc)

Dòch: Quaùn coå nhìn ra Laõng Baïc hoà Ngaøn naêm thieân tích choán danh ñoâ Hoa sen noåi beán nhö göôm baùu Laù truùc troâi soâng töïa maûnh buøa Traàn theá coù loøng xoay theá cuoäc Phuø sinh khoâng söùc níu hoàng loâ Chuoâng vang chôït nhôù ñôøi daâu beå Nhôø goïi Huyeàn Chaân tænh moäng cho. (Baûn dòch cuûa Ngoâ Ñöùc Thoï)

Ñeàn coøn thôø caùc thaàn khaùc nhö Töù ñaïi Nguyeân Suùy Phaùp töôïng, Baïch Ngoïc Thaàn Phaùp töôïng... Nhöng ñaùng löu yù laø töôïng Töû ñoàng

Vaên Xöông ñeá quaân. Ñaây laø vò thaàn theo quan nieäm Ñaïo giaùo coi veà vaên chöông thi cöû. Uy tín cuûa thaàn raát lôùn ñoái vôùi nho sinh. Khoaûng ñaàu theá kyû 20, caùc thaày ñoà, thaày khoùa cöù vaøo caùc ngaøy moàng 1, ngaøy 16 aâm lòch haèng thaùng thöôøng mang vaøng höông leã vaät ñeán khaán caàu raát thaønh kính, roài nguû laïi ñeàn chôø thaàn baùo moäng xem cuoäc thi saép tôùi coù ñoã hay khoâng. Nhaát laø nhöõng naêm coù khoa thi thì ñeàn caøng taáp naäp. Sôû dó coù leä aáy laø do töông truyeàn thaàn töøng giaùng buùt cho bieát, vì thaáy nöôùc Nam laø nöôùc vaên hieán neân haèng thaùng cöù vaøo 2 ngaøy aáy thaàn seõ tôùi baùo moäng cho só töû... Nhö treân ñaõ noùi, trong 4 traán thì traán phöông baéc naøy phaûi vónh vieãn traán aùp moïi loaøi yeâu quaùi ôû Hoà Taây, neân töø ñôøi Leâ daân laøng Yeân Quang (saùt Hoà Taây, laøng nay ñaõ maát) haèng naêm 2 laàn phaûi cöû haønh leã röôùc “Tuaàn hoà”, theo bôø Hoà Taây, ñeå bieåu döông uy quyeàn cuûa thaùnh vaø söùc maïnh cuûa daân, aùp ñaûo caùc theá löïc haéc aùm. Tröôùc khi röôùc, coù leä tuyeân ñoïc saéc chæ cuûa vua. Töø khi töôïng thaàn Vaên Xöông chuyeån ra thôø ôû ñeàn Ngoïc Sôn (hoà Hoaøn Kieám) thì tuïc leä kia cuõng khoâng coøn. Quaùn Thaùnh coøn moät di saûn quyù baùu nöõa, ñoù laø 6 taám bia ñaù, trong ñoù coù bia noùi roõ leõ huyeàn dieäu trong vieäc tu döôõng tinh thaàn, ñaïo lyù vaø vieäc tu söûa quaùn maø caùc

136

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

taùc giaû ñeàu laø nhöõng traïng nguyeân tieán só hoaëc thieàn sö ñöôïc caùc trieàu Leâ Trung Höng vaø nhaø Nguyeãn sai soaïn nhö: traïng nguyeân Ñaëng Coâng Chaát (1616-?), tieán só Hoà Só Döông (1622-1681), Phoå Hueä Quang Khoâng Hieån ÖÙng, Ñaïo Hieäu Vieân Thoâng... hoaëc tieán só Leâ Huy Vinh (soaïn vaøo khoaûng 1857). Ngoaøi ra, ôû nhaø baùi ñöôøng, coù moät pho töôïng nhoû maøu ñoàng ñen, ôû tö theá ngoài, ñaàu traàn caïo troïc, neùt maët vui töôi, nay vaãn ñöôïc höông khoùi. Töông truyeàn ñoù laø töôïng cuûa ngöôøi thôï ñuùc ñoàng, oâng Truøm Troïng, chính laø taùc giaû pho töôïng thaùnh Traán Voõ tuyeät myõ kia. Nguyeân khi ñuùc thaønh coâng pho töôïng thaùnh, oâng chæ coù nguyeän voïng duy nhaát laø sau khi qua ñôøi ñöôïc thôø phuïng ôû ñeàn naøy.

Töôïng naøy coù theå laø do hoïc troø cuûa oâng ñuùc ñeå kính vieáng ngöôøi thaày, ngöôøi thôï caû taøi hoa cuûa hoï. Traûi hôn 300 naêm ngoâi ñeàn uy nghi vaø töôïng thaùnh Huyeàn Thieân Chaân Vuõ ôû phía baéc kinh thaønh Thaêng Long - Haø Noäi vaãn laø moät di tích lòch söû vaên hoùa noåi tieáng maø khaùch du lòch vaø ngöôøi haønh höông khaép nôi vaãn veà chieâm ngöôõng vaø daâng höông raát ñoâng. Vaø trong taâm linh ngöôøi Vieät, thaùnh vaãn laø ñaáng thieâng lieâng voâ hình vöøa coù coâng tích dieät tröø yeâu quaùi - hoà tinh 9 ñuoâi - nhö huyeàn thoaïi, vöøa laø bieåu töôïng cuûa söï traán an - baûo veä phía baéc kinh thaønh cho ñôøi soáng nhaân daân ñöôïc yeân vui, thaùi bình. Leâ Trung Vuõ

(1) Theo Töø ñieån Ñòa danh vaên hoùa do Giaùo sö Tieán só Nguyeãn Nhö YÙ chuû bieân (NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi - 2004) thì pho töôïng ñoàng taïi quaùn Traán Vuõ coù nieân ñaïi thôøi Taây Sôn, ñöôïc ñuùc töø naêm 1788 ñeán naêm 1802 môùi xong, nghóa laø maát ñeán 14 naêm lieân tuïc, vaø ñöôïc moâ taû coù phaàn khaùc hôn: cao 3,8 meùt, chu vi 8 meùt, nhöng naëng ñeán 9 taán, xeáp thöù ba veà kích côõ, chæ sau töôïng Phaät chuøa Nguõ Xaõ vaø töôïng Phaät chuøa Non Nöôùc treân nuùi huyeän Soùc Sôn. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VAØ SÖÛ DUÏNG 1. Haø Noäi nghìn xöa. Traàn Quoác Vöôïng - Vuõ Tuaán Saùn. NXB Haø Noäi. H. 1975. 2. Thô vaên Lyù-Traàn. Taäp II. Trang 429. NXB KHXH. H. 1989. 3. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö III. NXB KHXH. 1968 4. Tuyeån taäp vaên bia, trang 47. H. 1978. 5. Vieät söû löôïc. T. 89. NXB Söû hoïc. 1960. 6. Ñaïi leã vaø vuõ khuùc caùc vua chuùa Vieät Nam. (T.260-264) Ñoã Baèng Ñoaøn - Ñoã Troïng Hueà. NXB KHXH 1992. 7. Haø Noäi di tích vaø vaên vaät. Sôû Vaên hoùa thoâng tin. H. 1994. 8. Coå tích vaø danh thaéng Haø Noäi. Doaõn Keá Thieän. NXB Vaên hoùa. 1959. 9. Taøi lieäu löu tröõ cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi. Baûn sao taïi ñeàn. 10. Lòch söû thuû ñoâ Haø Noäi. NXB Söû hoïc. 1960. 11. Ñeàn Voi Phuïc - Taøi lieäu vieát tay, taïi ñeàn. 12. Truyeàn thuyeát Huøng Vöông - Sôû Vaên hoùa thoâng tin - Vónh Phuù. 1985. 13. Töø ñieån di tích vaên hoùa Vieät Nam. NXB KHXH 1993

HAØ NOÄI  137

HOÄI ÑEÀN KIM LIEÂN : - Cao Sôn Ñaïi Vöông - Hai nöõ thaàn (phoái töï) Thôøi gian : Töø ngaøy 15 ñeán ngaøy 16 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Phöôøng Phöông Lieân, quaän Ñoáng Ña Ñaëc ñieåm : Leã vaät: maâm coã 7 taàng Thôø

Ñ

eàn Kim Lieân coøn ñöôïc goïi laø ñình, vì kieán truùc ban ñaàu laø ngoâi ñình. Teân goïi cuûa ñeàn laø teân cuûa laøng Kim Lieân, laø ñòa phöông ñaõ coù coâng taïo laäp vaø baûo toàn di tích naøy töø xöa. Ñeàn coøn ñöôïc goïi laø ñeàn Cao Sôn, vì ôû ñaây thôø thaàn Cao Sôn. Theo “Cao Sôn ñaïi vöông thaàn töø bi minh” ñöôïc khaéc treân bia coøn giöõ taïi ñeàn, laø chi tieát coå nhaát hieän coøn, coù nieân hieäu Hoàng Thuaän naêm thöù 2 ñôøi Leâ Töông Döïc (1510), ta bieát teân di tích thôøi aáy laø “Cao Sôn ñaïi vöông thaàn töø” (Ñeàn thôø Cao Sôn ñaïi vöông). Ñeàn laø moät trong töù traán Thaêng Long, xöa thuoäc phöôøng Kim Hoa, roài thuoäc phöôøng Ñoâng Taùc, huyeän Thoï Xöông, phuû Hoaøi Ñöùc. Nay thuoäc phöôøng Phöông Lieân, quaän Ñoáng Ña. Töø trung taâm Haø Noäi (Hoà Göôm) tôùi Cöûa Nam, reõ traùi theo ñöôøng Leâ Duaån (ñöôøng Nam Boä cuõ), ñi thaúng tôùi ngaõ tö Kim Lieân thì reõ phaûi theo con ñöôøng ñaù nhoû daãn vaøo laøng Kim Lieân. Ñi theâm khoaûng gaàn moät kilomeùt thì thaáy 2 truï coät ñình (ñeàn) Kim Lieân ngay beân ñöôøng.

Kim Lieân laø laøng coå phía nam kinh thaønh, trong khu vöïc coù nhieàu di tích coå noåi tieáng thôøi LyùTraàn. Beân phaûi ñeàn laø ñaøn Xaõ taéc, phía sau laø ñaøi Thieân vaên; tröôùc maët laø daûi La thaønh (nay goïi laø ñeâ La Thaønh). Caùch ñeàn khoaûng 500 - 600 m laø chuøa Kim Lieân (Thieân Phuùc töï hoaëc Kim Hoa töï), noåi tieáng veà Tam quan ñoà soä, cuøng heä thoáng töôïng Phaät thôøi Leâ-Nguyeãn vaø quaû chuoâng thôøi Taây Sôn. Caùc tö lieäu thö tòch, vaên bia, caâu ñoái, saéc phong veà di tích ñeàu khaúng ñònh ñeàn Kim Lieân laø nôi thôø Cao Sôn, moät nhaân vaät quan troïng trong ñieän thaàn Vieät coå. Thaàn Cao Sôn ñöôïc thôø ôû nhieàu nôi, nhaát laø trong khu vöïc cö truù cuûa ngöôøi Vieät ñoàng baèng vaø trung du Baéc Boä, naèm trong heä thoáng thaàn thoaïi thôøi döïng nöôùc. Veà lai lòch thaàn, coå nhaát vaø phoå bieán laø thuyeát cho raèng thaàn laø con cuûa Laïc Long Quaân - AÂu Cô vaø laø moät trong 50 ngöôøi con theo cha, nhöng ôû laïi maët ñaát, trôû thaønh boä töôùng cuûa Sôn Tinh, töùc thaùnh Taûn Vieân. Thaàn ñaõ cuøng Sôn tinh ñaùnh Thuûy tinh vaø thuû lónh ngöôøi toäc AÂu

138

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

taán coâng nöôùc Vaên Lang coå ñaïi. Do coâng lao to lôùn, neân ôû caùc nôi thôø, thaàn ñöôïc ñaët ôû vò trí thöù hai, beân traùi ñöùc thaùnh Taûn (Ñeàn Vaø, Haø Taây). Tôùi thôøi Leâ, nhaø nöôùc phong kieán coi vieäc ban saéc phong cho caùc thaàn laøng laø vieäc laøm quan troïng trong vieäc quaûn lyù tö töôûng vaø taâm linh ngöôøi daân, thì thaàn Cao Sôn ñöôïc lòch söû hoùa, trôû thaønh con ngöôøi coù queâ höông vaø hoï teân ñaày ñuû. Nhaân hoùa caùc thaàn laø moät xu höôùng thöôøng thaáy trong ñieän thaàn cuûa toân giaùo baûn ñòa Vieät Nam. Tôùi moät luùc, Cao Sôn coù teân laø Nguyeãn Hieàn vaø em ruoät laø Nguyeãn Suøng (töùc thaàn Quyù Minh), ñeàu laø con ngöôøi chuù ruoät cuûa thaàn Sôn Tinh. Queâ cuûa thaàn laø trang Thanh Uyeân (nay laø xaõ Thanh Uyeân, huyeän Tam Noâng, Phuù Thoï). Ñeán thôøi Leâ Trung Höng, thaàn Cao Sôn laïi coù coâng tích lôùn vaø ñöôïc kính tín hôn nöõa, nhö vaên bia cho bieát “Gaàn ñaây Leâ Maãn [Leâ Uy Muïc] thaát ñöùc, hung baïo, caøn rôõ... khieán cho haøng trieäu thöôøng daân bò khoán khoå, toâng thaát vaø phieân thaàn bò gieát haïi... Thaùng gieâng naêm Kyû Tî [1509] ñöùc vua (Leâ Töông Döïc) laùnh naïn vaøo Taây ñoâ, daáy nghóa binh khoâi phuïc cô nghieäp cuûa vua Cao toå, cöùu vôùt öùc trieäu daân.” Nhôø baø Tröông Laïc Ñieän (vôï vua Leâ Thaùnh Toân), 3 vò ñaïi thaàn Nguyeãn Baù Laân, Nguyeãn Hoaøng Duï, Nguyeãn Vaên Löõ doác loøng thôø

vua, dieät keû hung baïo. Ñeán Phuïng Hoùa (Nho Quan, Ninh Bình), giöõa röøng saâu raäm raïp hoï gaëp ngoâi ñeàn coå, treân coù maáy chöõ lôùn “Cao Sôn ñaïi vöông”, lieàn vaøo khaán caàu mong thaàn phuø trôï. Chæ 10 ngaøy sau ñaõ deïp xong baïo loaïn. Vua Leâ Töông Döïc ñeàn ôn, xaây laïi ñeàn thôø. Taám bia “Cao Sôn ñaïi vöông thaàn töø bi minh” ñöôïc chuyeån töø Phuïng Hoùa ñeán Kim Lieân hieän nay. Thaàn Cao Sôn, do ñoù trôû thaønh vò thaàn thieâng lieâng baûo veä phöông nam traán phöông nam - kinh thaønh. Uy danh cuûa thaàn ñöôïc ghi trong baøi minh cuûa vaên bia: Cao Sôn löøng danh Voøi voïi uy linh Heã caàu laø öùng Ban khaép daân laønh Thôøi gaëp vaän ruûi Trôøi sinh thaùnh linh...

* ** Ñeàn Kim Lieân xaây döïng treân goø ñaát cao nhaát vuøng laày xöa kia. Ñeàn gaàn daõy thaønh ñaát bao quaùt vaø baûo veä vaønh ngoaøi cuøng cuûa kinh thaønh veà phöông nam. Ñeàn xaây höôùng nam troâng ra hoà Ba Maãu (hoà Ñoàng Laàm, theo Baûn ñoà Haø Noäi in naêm 1831) hay Kim Hoa, cöûa ngoõ giao löu giöõa vuøng Sôn Nam vôùi noäi thaønh. Ñaây laø moät di tích vaên hoùa khoâng coøn toaøn veïn. Phaàn kieán truùc coøn laïi deã nhaän ra 2 phaàn,

HAØ NOÄI  139 phaûn aùnh quaù trình xaây döïng vaø söû duïng, töø ngoâi ñeàn chuyeån hoùa ñeå mang theâm chöùc naêng ngoâi ñình laøng. Ñi töø ngoaøi vaøo trong, baét ñaàu laø coång gaïch vôùi 2 coät truï cao, vuoâng. Treân ñænh moãi coät ñaép töôïng con ngheâ quay maët vaøo nhau. Phaàân thaân coät ñaép töù linh. Tieáp, laø saân gaïch vuoâng roäng, daãn tôùi tam quan vaø ñeàn laø phaàn chính cuûa di tích naèm treân goø cao, ñi leân baèng 9 baäc thang xaây baèng gaïch thôøi Leâ Trung höng. Saùt saân gaïch ñaët 2 con saáu ñaù thôøi Leâ, höôùng ra coång. Tam quan, phía ngoaøi treo bieån lôùn vôùi 3 chöõ lôùn “Nam phöông traán”, laø neáp nhaø 3 gian xaây kieåu töôøng hoài bít ñoác, 4 goùc laø 4 coät truï cao ngang maùi. Ñeàn chính coù keát caáu chöõ ñinh (丁) goàm baùi ñöôøng vaø haäu cung. Toøa baùi ñöôøng nay ñaõ maát, chæ coøn neàn vaø haøng ñaù taûng troøn lôùn keâ chaân coät. Ñeàn chæ coøn toøa haäu cung laø moät daõy nhaø doïc 3 gian, lôïp ngoùi ta. Beân trong, gian ngoaøi xaây voøm cuoán cuøng moät beä gaïch cao, treân ñaët höông aùn chaïm ñeïp, sôn son theáp vaøng. Gian thöù 2 (cuûa haäu cung) xaây beä gaïch cao 1m, treân ñaët 2 long ngai vaø caùc töï khí. Gian trong cuøng cuûa haäu cung laø nôi thôø Cao Sôn ñaïi vöông vaø theâm baøi vò 2 nöõ thaàn, phoái töï (Thuûy tinh ñeä tam toân nöõ Ñoâng hoà Tröng vöông vaø Hueä minh phu nhaân, töø nôi khaùc chuyeån ñeán).

Töôïng Ñaïi Vöông ñöôïc taïc uy nghi, ngoài ñöôøng beä trong long ngai coå kính, toân theâm veû linh thieâng cuûa choán thaâm cung. Long ngai cuõng laø moät töï khí ñeïp, chaïm khaéc tinh vi, beân döôùi hình vuoâng goàm nhieàu lôùp, ñöôïc taïo theo kieåu chaân quyø daï caù, moät hieän vaät hieám thaáy ôû caùc ngoâi ñình, ñeàn Haø Noäi hieän nay. Ngoaøi ra coøn coù 10 pho töôïng nhoû cuûa ñaïo Maãu, töø chuøa Kim Lieân chuyeån sang, nay ñöôïc thôø trong ngoâi nhaø 3 gian môùi xaây, caùch ñeàn 10m, beân phaûi (töø ngoaøi vaøo). Ñaây ñöôïc coi laø nôi haønh leã cuûa tín ngöôõng töù phuû. Di saûn quyù cuûa ñeàn, ñaëc bieät coøn taám bia ñaù ñoà soä mang teân “Cao Sôn Ñaïi vöông thaàn töø bi minh” cao 2,43m, roäng 1,57m daøy 0,22m. Treân bia khaéc hình roàng uoán khuùc yeân ngöïa, bôøm löûa, ñaëc tröng myõ thuaät chaïm khaéc cuûa theá kyû XVI. Vaên bia do Thöôïng thö boä leã, Tieán só Leâ Tung soaïn naêm 1510. Ngoaøi ra, ñeàn coøn löu giöõ ñöôïc 39 ñaïo saéc phong Cao Sôn Ñaïi Vöông, trong ñoù thôøi Leâ Trung höng phong 26 ñaïo, coøn laïi laø trieàu Nguyeãn. Ñaïo saéc phong sôùm nhaát ghi nieân hieäu Vónh Toä naêm thöù hai (1620). Nhö treân ñaõ noùi, ñeàn xaây höôùng nam, troâng ra hoà Ba Maãu (xöa laø hoà Ñoàng Laàm). Xöa laøng coù ngheà nhuoäm vaûi naâu non noåi tieáng kinh

140

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

kyø (vaûi Ñoàng Laàm) vaø ngheà öôùp cheø sen, duøng sen thaû treân hoà. Ñoàng laàm coù vaûi naâu non, Coù hoà caù roäng, coù con soâng daøi...

Tuy cô sôû vaät chaát cuûa ñeàn coøn ñôn sô, song ñeàn laø moät trong Töù traán Thaêng Long, vaø do thaàn Cao Sôn mang uy danh lôùn neân sinh hoaït leã hoäi cuûa ñeàn raát naùo nhieät. Ngoaøi leã soùc voïng haøng thaùng vaø caùc leã kyø an, leã hoäi chính cuûa ñeàn vaøo ngaøy 16 thaùng 3, sau Gioã toå Huøng Vöông 6 ngaøy. Vaøo hoäi, coù 3 nôi röôùc kieäu tôùi laø Quyønh Loâi, Phöông Lieät, Baïch Mai. Roài ñaùm röôùc lôùn ñi töø ñeàn Kim Lieân tôùi ñeàn Haøng Than keát nghóa (thôø Linh Lang ñaïi vöông). Sau teá leã vaø khaùch thaäp phöông daâng höông, hoäi ñeàn Kim Lieân tröôùc ñaây coù nhieàu troø chôi truyeàn thoáng nhö choïi chim, naáu côm thi treân thuyeàn, thaû vòt, ñi baäp beânh treân caàu... Ñaëc bieät, ñeán döï hoäi khaùch ñöôïc chieâm ngöôõng nhöõng maâm leã vaät daâng cuùng sang troïng,

theå hieän taøi naêng cheá bieán thöïc phaåm cuûa ngöôøi Haø Noäi thuôû xöa. Ñoù laø nhöõng maâm coã baûy taàng do caùc giaùp trong laøng daâng tieán Ñaïi Vöông, nhö xoâi gaác (taàng 1), baùnh chöng (taàng 2), baùnh giaày (taàng 3), baùnh coám (taàng 4), baùnh xu xeâ (taàng 5), quaû (taàng 6), gaø luoäc caû con xeáp thaønh hình Phaät Baø Quan AÂm, hoaëc Ñöôøng Taêng, hoaëc Thaïch Sanh, hoaëc Laõ Voïng... (taàng 7) troâng raát kyø laï vaø ñeïp maét. Töø thôøi tieàn caùch maïng, ñeàn laø cô sôû hoaït ñoäng cuûa caùc ñoàng chí Hoaøng Quoác Vieät, Nguyeãn Thò Thanh vaø nhieàu caùn boä cao caáp khaùc cuûa Trung öông vaø Haø Noäi. Nay moãi laàn leã hoäi, raát nhieàu vò caùch maïng laõo thaønh vaãn ñeán vieáng ñeàn ñeå töôûng nhôù Ñöùc Cao Sôn ñaïi vöông, ñoàng thôøi laø moät dòp ñeå cuøng nhau gaëp maët hoài töôûng nhöõng chaëng ñöôøng lòch söû caùch maïng cuûa nhaân daân Haø Noäi ñaày veû vang maø caùc vò ñaõ coù coâng ñoùng goùp. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  141

LEÃ HOÄI PHUÛ TAÂY HOÀ : - Töù phuû Coâng ñaáng - Maãu Lieãu Haïnh Thôøi gian : Ngaøy 7 thaùng 3 (cuõ) - nay moàng 1 ñeán 15 thaùng gieâng laø ñoâng nhaát - Ñi leã quanh naêm Ñòa ñieåm : - Baùn ñaûo Hoà Taây, phía baéc phöôøng Quaûng An, quaän Taây Hoà Ñaëc ñieåm : - Röôùc maõ (xöa) - Thi haùt vaên - Ñaëc saûn: buùn oác vaø oác luoäc Thôø

N

höõng naêm gaàn ñaây, ngöôøi daân Haø Thaønh cöù moãi dòp xuaân veà laïi coù nhöõng chuyeán du xuaân döï hoäi theo moät voøng troøn kheùp kín töø phuû Taây Hoà sang chuøa Haø, töø ñoù thaúng theo ñöôøng caàu Giaáy - Laùng - Haø Ñoâng ñeå ñeán Bia Baø roài trôû veà Haø Noäi. Dòp ñaàu xuaân, ba ñòa ñieåm naøy khoâng luùc naøo ngôùt khaùch, suoát töø moàng moät teát cho ñeán raèm thaùng gieâng. Caøng ngaøy phuû Taây Hoà caøng trôû thaønh moät ñòa ñieåm thu huùt khaùch Haø Thaønh vaø ngöôøi töù xöù tìm veà. Ngöôøi ta ñeán ñaây khoâng chæ bôûi söï linh thieâng cuûa phuû nhö nhöõng lôøi ñoàn ñaïi, maø bôûi coøn moät lyù do khaùc. Ñoù laø vò trí tuyeät vôøi cuûa phuû beân bôø hoà Taây thô moäng cuûa ñaát kinh kyø. Haún vì theá maø khu di tích naøy ngaøy caøng ñöôïc môû roäng vaø tu söûa khang trang. Chöa keå phuû Taây Hoà, chæ rieâng hoà Taây moãi khi ñöôïc nhaéc ñeán ñaõ laøm cho bao ngöôøi phöông xa muoán moät laàn ñöôïc gheù thaêm “Hoà Taây

tím môø” trong söông khoùi ban mai vaø chieàu taø, huoáng chi laïi coøn ñöôïc döï leã hoäi ôû phuû Taây Hoà ngay treân baùn ñaûo cuûa hoà Taây, coøn thuù vò naøo hôn. Töø trung taâm thuû ñoâ tôùi phuû Taây Hoà khoâng xa, ñi theo höôùng taây baéc leân Yeân Phuï theo ñöôøng leân khu ñieàu döôõng Quaûng Baù noåi tieáng, khaùch coù theå deã daøng tìm ñeán phuû Taây Hoà baèng nhieàu bieån baùo chæ daãn treân ñöôøng. Sau khi qua haøng loaït nhöõng nhaø haøng, khaùch saïn, bieät thöï vôùi ñuû moïi kieåu daùng, du khaùch seõ tôùi moät khu vöïc ven hoà coù daùng nöûa noâng thoân, nöûa thaønh thò vôùi nhaø vaø ruoäng troàng hoa nhieàu maøu, nhieàu loaïi röïc rôõ döôùi trôøi xuaân. Phuû Taây Hoà naèm treân moät baùn ñaûo cuûa hoà Taây meânh moâng, döôùi boùng caây um tuøm. Xöa kia phuû thuoäc ñòa phaän laøng Taây Hoà, thoân Quaûng Khaùnh, xaõ Quaûng An, Töø Lieâm; nay thuoäc phöôøng Quaûng An, quaän Taây Hoà, Haø Noäi.

142

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Phuû Taây Hoà khoâng to lôùn veà quy moâ kieán truùc maø chæ coù moät phuû nhoû sau khi qua coång vaøo laø gaëp. Beân caïnh phuû laø ñoäng Sôn Trang môùi ñöôïc söûa sang laïi nhöõng naêm gaàn ñaây. Do vaäy, söï beà theá cuûa phuû khoâng phaûi ôû kieán truùc maø ôû vò trí tuyeät vôøi cuûa noù vaø söï linh thieâng theo nhöõng lôøi ñoàn. Chung quanh truyeàn thuyeát veà coâng chuùa Lieãu Haïnh coù moät ñoaïn gaén vôùi phuû Taây Hoà. Chuyeän keå raèng baø laø ngöôøi ñi maây veà gioù, coù theå hoùa pheùp bieán hoùa khoân löôøng: khi laø baø giaø töïa gaäy truùc beân ñöôøng, luùc laïi laø coâ gaùi ñeïp trong quaùn troï. Baø chu du thieân haï, ñuøa côït vôùi ngöôøi ñôøi... Coù laàn traïng Buøng Phuøng Khaéc Khoan cuøng hai ngöôøi baïn hoï Ngoâ, Lyù ñi vaõn caûnh Taây Hoà, khi ñeán quaùn röôïu beân hoà ba ngöôøi thaáy chöõ Taây hoà phong nguyeät vaø coù moät coâ gaùi ra môøi chaøo caùc oâng vaøo uoáng röôïu laøm thô, noùi ñaây laø quaùn cuûa Lieãu Nöông. Nhìn baøi thô daùn trong quaùn coøn töôi neùt möïc, chaïnh loøng nhôù ñeán cuoäc gaëp gôõ chuùa Lieãu Haïnh ôû xöù Laïng naêm naøo. Ñang boài hoài tröôùc baøi thô vaø phong caûnh hoà nöôùc meânh mang, oâng traïng Buøng cuøng caùc baïn ñöôïc coâ gaùi böng ñeán moät chieác khay vôùi taám thieáp ghi caâu môû cuûa moät baøi thô lieân cuù. Chuû nhaân coù yù môøi khaùch cuøng laàn löôït laøm nhöõng caâu tieáp theo.

Thôøi gian sau oâng traïng Buøng laïi cuøng hai ngöôøi baïn trôû laïi quaùn röôïu ñeå thaêm naøng Lieãu, nhöng quaùn cuõ chaúng coøn maø ngöôøi xöa vaéng boùng, chæ thaáy moät baøi thô treân thaân caây gaàn ñoù: Laáy maây laøm xieâm aùo, laáy gioù laøm xe Buoåi saùng chôi vuøng trôøi Ñaâu Suaát, chieàu ngao du nôi maây khoùi Ngöôøi ñôøi muoán bieát teân hoï ta Ta laø “Nhaát ñaïi sôn nhaân Ngoïc Quyønh hoa” Baøi thô nguï yù noùi “ta laø tinh hoa

Ngoïc Quyønh cuûa tieân treân trôøi”. Nhôù laïi nhöõng kyû nieäm vôùi Lieãu Haïnh ôû Laïng Sôn, traïng Buøng keå cho hai baïn caâu chuyeän naøy. Khu di tích phuû Taây Hoà sau ñoù ñöôïc hình thaønh gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát coâng chuùa Lieãu Haïnh gaëp traïng Buøng vaø hai baïn Ngoâ, Lyù cuûa oâng.

Treân neàn ñieän thôø cuûa phuû haèng naêm daân ñòa phöông toå chöùc leã hoäi töôûng nieäm baø chuùa Lieãu cuøng chö vò thaàn linh ôû ñaây. Hoäi xöa ñöôïc baûy laøng cuûa huyeän Vónh Thuaän, kinh thaønh Thaêng Long cuøng hôïp laïi toå chöùc. Ñoù laø caùc laøng Yeân Phuï, Quaûng Baù, Taây Hoà, Nghi Taøm, Xuaân La, Nhaät Taân, Quaûng An. Thôøi gian toå chöùc ñöôïc quy ñònh vaøo moàng 7 thaùng 3 haèng naêm. Trong hoäi xöa coù nhieàu nghi thöùc, ñaëc bieät nhaát laø ñaùm röôùc maõ long troïng maø nay khoâng coøn nöõa. Röôùc maõ goàm coù kieäu long ñình, kieäu baùt coáng vaø kieäu voõng. Kieäu long ñình vaø baùt coáng do caùc chaøng trai ñaûm

HAØ NOÄI  143 traùch, coøn kieäu voõng do caùc coâ gaùi khieâng. Soá löôïng ngöôøi röôùc phaûi ñöôïc löïa choïn kyõ vaø moãi kieäu ñeàu coù hai ñoäi ñeå thay phieân nhau vì ñöôøng ñi khaù xa. Ngöôøi ta röôùc töø phuû ñeán ñeàn Nghóa Laäp (nay laø soá 32 Haøng Ñaäu) ñeå laáy maõ roài trôû laïi phuû. Nhö vaäy ñaùm röôùc phaûi ñi qua ñöôøng Yeân Phuï, Thanh Nieân, Quaùn Thaùnh ñeán Haøng Ñaäu röôùc maõ veà phuû, vôùi yù nghóa quy tuï thaùnh maãu veà phuû ñeå daân chuùng thôø phuïng, teá leã. Vôùi moät ñoaïn ñöôøng daøi nhö vaäy neân ñaùm röôùc ñoøi hoûi phaûi coù nhieàu ngöôøi vôùi trang phuïc vaø caùc ñoà khí tröôïng taïo thaønh moät daûi maøu raát ñeïp trong quang caûnh muøa xuaân. Khi maõ ñaõ röôùc veà phuû, caùc boâ laõo chöùc dòch cuûa daân laøng toå chöùc teá leã daâng höông thôø thaùnh.

vôùi nieàm say meâ vaø taøi ngheä cuûa mình. Lôøi ca, tieáng nhaïc vaø caùc ñieäu muùa thoâi thuùc, haáp daãn bieát bao khaùch traåy hoäi say söa khoâng nôõ döùt aùo ra veà. Cöù nhö vaäy leã hoäi phuû Taây Hoà ñaõ loâi cuoán khoâng bieát bao theá heä ngöôøi Vieät töï laâu ñôøi.

Ngoaøi caùc nghi thöùc teá leã vaø röôùc xaùch aáy, hoäi xöa coøn coù moät hoaït ñoäng vaên hoùa thuù vò khaùc. Ñoù laø cuoäc thi haùt vaên ôû chuøa Phoå Linh laøng Taây Hoà. Cuoäc thi naøy khoâng chæ thu huùt caùc ca coâng maø coøn haáp daãn haøng ngaøn löôït ngöôøi ñeán xem. Nhöõng taøi naêng xa gaàn ñeán ñaây theå hieän taøi naêng vaø tình caûm cuûa mình tröôùc phong caûnh thô moäng vaø linh thieâng cuûa khu vöïc phuû.

Ngöôøi ta ñeán phuû ngoaøi vieäc thaép höông caàu may, caàu taøi loäc vaø söùc khoûe cho moät naêm, coøn laø dòp taän höôûng nhöõng giaây phuùt thaûnh thôi, bình laëng ngaém maët nöôùc hoà Taây meânh mang soùng gôïn. Ñöa taàm maét cuûa mình vöôït xa ra boán phía maø quan saùt söï thay ñoåi cuûa thaønh phoá töøng ngaøy chung quanh caûnh hoà thô moäng, ñeå roài suy ngaãm veà moät cuoäc soáng ñang bieán ñoäng tröôùc maét vôùi moät nieàm hy voïng vaøo töông lai.

Coøn ngay taïi phuû trong nhöõng ngaøy hoäi laø caùc buoåi haàu ñoàng lieân tuïc cuûa nhöõng con nhang ñeä töû, nhöõng oâng ñoàng baø coát töø caùc nôi veà. Hoï thay phieân nhau trình dieãn caùc giaù ñoàng tröôùc baøn thôø thaùnh

Ngaøy nay, do söï phaùt trieån cuûa cuoäc soáng, ñaùm röôùc maõ xöa khoâng coøn nöõa, song leã hoäi vaãn raát ñoâng vaøo muøa xuaân töø moàng moät teát ñeán 15 thaùng gieâng. Dòp naøy vaøo ñöôïc phuû thaép höông thôø thaùnh laø raát vaát vaû vì soá ngöôøi ñaõ vöôït xa söùc chöùa cuûa phuû. Nhö treân ñaõ noùi, ngoaøi tín ngöôõng, ngöôøi traåy hoäi ñeán ñaây coøn coù nhu caàu du lòch, giaûi trí, thaêm thuù caùc phong caûnh cuûa ñaát nöôùc.

Sau ñoù, daïo quanh khu vöïc phuû, du khaùch coù theå döøng laïi ñeå thöôûng thöùc moät toâ buùn oác boác khoùi nghi nguùt trong tieát se laïnh ñaàu xuaân

144

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoaëc saø vaøo moät quaùn oác luoäc gaàn ñoù maø taän höôûng caùi mieáng ngon daân daõ cuûa Haø thaønh. Ñeán phuû Taây Hoà, khaùch thaäp phöông coøn coù theå deã daøng tìm ñöôïc di tích mieáu Traâu vaøng nhö truyeàn thuyeát ñaõ nhaéc ñeán. Nhaân ñoù, ta coøn coù theå ñeán thaêm caùc chuøa ñeàn ñöôïc xaây döïng trong khu

vöïc vaø thaêm phong caûnh muøa xuaân cuûa nhöõng laøng ngoaïi oâ thaønh phoá, hay ñuùng hôn, ngaøy nay chuùng ñaõ trôû thaønh “laøng trong phoá” roài. Leã hoäi phuû Taây Hoà haáp daãn laø vaäy, ai chöa tôùi moät laàn xin haõy gheù thaêm. Vaên Haäu

HOÄI LAØNG ÑAÊM Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa Ñieâm Ñaëc ñieåm

: - Baïch Haïc Tam Giang : Moàng 9 ñeán 11 thaùng 3 : Moàng 10 thaùng 3 : - Xaõ Taây Töïu, huyeän Töø Lieâm : - Röôùc Thaùnh - Ñua thuyeàn trong ñaàm

L

aøng Ñaêm nay laø xaõ Taây Töïu, huyeän Töø Lieâm, Haø Noäi. Taây Töïu xöa thuoäc phuû Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Ñoâng. Ñaây laø moät laøng coå coù truyeàn thoáng vaên hoùa vaø saûn xuaát töø laâu ñôøi. “Bôi Ñaêm röôùc Giaù, hoäi Thaày” hay “Laøng La canh cöûi, laøng Ñaêm ñua thuyeàn” laø nhöõng caâu ca dao quen thuoäc vang ñeán taän kinh thaønh Thaêng Long xöa. Nay, muoán tôùi laøng Ñaêm, du khaùch raát deã daøng ñònh höôùng. Töø Caàu Giaáy theo ñöôøng Haø Noäi - Sôn Taây, ñeán Nhoån reõ tay phaûi chæ ñi vaøi caây soá laø tôùi. Vaøo muøa xuaân khi ñeán dòp hoäi laøng, töø xa du khaùch ñaõ coù theå nhaän bieát maøu saéc

cuûa côø hoäi noåi baät treân moät thaûm xanh cuûa nhöõng ruoäng rau, döa ñuû loaïi ñang ñoä keát traùi ñôïi muøa thu hoaïch. Rau vaø döa Taây Töïu nay ñaõ quaù quen thuoäc vôùi ñaát Haø thaønh. Hoäi laøng Ñaêm dieãn ra trong 3 ngaøy töø moàng 9 ñeán 11 thaùng 3 aâm lòch. Xöa kia hoäi keùo daøi tôùi 5 ngaøy vaø cöù 5 naêm môùi toå chöùc ñua thuyeàn, vì ñeå chuaån bò cho moät cuoäc ñua ñoøi hoûi söï toán keùm khoâng ít thôøi gian, tieàn cuûa vaø söùc löïc. Theo caùc cuï giaø cao tuoåi cho bieát, hoäi ñöôïc toå chöùc laàn cuoái vaøo naêm 1940. Keå töø ñoù, tuy khoâng môû hoäi nhöng ñoäi thuyeàn ñua laøng Ñaêm vaãn luoân ñöôïc môøi veà döï ñua trong nhöõng dòp leã lôùn cuûa ñaát nöôùc taïi

HAØ NOÄI  145 hoà Thuyeàn Quang, hoà Göôm (hoà Hoaøn Kieám), hoà Baûy Maãu. Khoaûng nhöõng naêm 1972-1973, laøng coù toå chöùc bôi nhaân dòp ñoùn Quoác tröôûng Campuchia sang thaêm nöôùc ta, nhöng cuoäc ñua ñoù chöa phaûi laø hoäi. Nhöõng naêm gaàn ñaây, xu theá khoâi phuïc daàn daàn nhöõng truyeàn thoáng xöa ñang ñöôïc chuù yù. Baèng chöùng laø sau 54 naêm, vaøo naêm 1994 hoäi ñöôïc toå chöùc laïi moät caùch coâng phu vaø trang troïng. Tuy nhieân, theo lôøi caùc cuï thì “coøn laâu” môùi ñöôïc nghieâm vaø to nhö xöa. Nhöng vôùi ñieàu kieän hieän nay, hy voïng cuõng khoâng “coøn laâu” laém hoäi laøng Ñaêm seõ laáy laïi ñöôïc phong ñoä xöa. LAØNG ÑAÊM VAØ CAÙC DI TÍCH

Theo saùch “Laøng xaõ ngoaïi thaønh Haø Noäi” thì Taây Töïu xöa voán goïi laø Taây Ñaøm, vì kieâng teân huùy vua Leâ Theá Toâng (1573-1600) neân ñoåi goïi laø Taây Ñaêm. Ñeán nhaø Nguyeãn, vì kieâng quoác huùy ñoåi goïi laø Taây Töïu. Taây Töïu cuõng laø teân moät trong 13 toång thuoäc phuû Hoaøi Ñöùc cuõ. Toång Taây Töïu goàm baûy xaõ, nay thuoäc ñaát Taây Töïu, huyeän Töø Lieâm vaø Taân Hoäi huyeän Ñan Phöôïng (Haø Taây). Phía baéc Taây Töïu giaùp hai xaõ Lieân Maïc vaø Thöôïng Caùt, phía ñoâng vaø ñoâng nam giaùp xaõ Phuù Minh vaø Xuaân Phöông, phía taây giaùp xaõ Taân Laäp, huyeän Ñan Phöôïng vaø xaõ Dò Traïch, huyeän Hoaøi Ñöùc.

Taây Töïu goàm coù ba thoân laø thoân Thöôïng, hay coøn goïi laø mieàn Thöôïng, thoân Trung hay goïi laø mieàn Trung vaø thoân Haï coøn goïi laø mieàn Haï. Haèng naêm vaøo dòp hoäi, ba mieàn cuøng nhau toå chöùc hoäi vaø thi bôi thuyeàn. Nhöõng di tích lieân quan ñeán hoäi coøn laïi cho ñeán nay chuû yeáu naèm chung quanh ñình vaø ñoaïn soâng, nôi dieãn ra cuoäc ñua thuyeàn. Ñình laøng Ñaêm thôø ñöùc thaùnh Tam Giang, daân gian goïi laø Baïch Haïc Tam Giang. Vaøo ngaøy hoäi trong ñình coù ñaët ba coã ngai. Moät coã trong haäu cung, lôùn vaø ñöôïc maëc aùo traéng. Ngai thöù hai tieáp theo ngai ôû haäu cung, ñöôïc ñaët giöõa loøng ñình, nhöng choã ñoù laïi thaáp haún xuoáng so vôùi hai beân theo chieàu doïc cuûa ñình. Ngai thöù ba ñöôïc ñaët ôû ngoaøi cuøng vaø laø ngai ñeå röôùc ra ngöï ngoaøi thuûy taï luùc thi bôi thuyeàn. Caû hai ngai thöù hai vaø thöù ba ñeàu ñöôïc maëc aùo vaøng. Ñình bò hö hoûng nhieàu, khoâng coù gì ñaëc bieät vaø ñang ñöôïc tu söûa daàn daàn. Thaúng höôùng cöûa giöõa cuûa ñình nhìn ra laø lieân tieáp hai nhaø thuûy ñình caùch nhau khoaûng baûy taùm meùt, ñöôïc goïi laø chính ngöï trong vaø chính ngöï ngoaøi. Vaøo nhöõng ngaøy hoäi, kieäu cuûa ñöùc thaùnh röôùc veà ñöôïc ñaët ôû chính ngöï ngoaøi, coøn chính ngöï trong laø nôi dieãn ra caùc cuoäc teá

146

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

leã vaø sau ñoù laø ñieåm xuaát phaùt ñeå röôùc ngai thaùnh ra ngöï xem bôi. Beân traùi vaø beân phaûi khoaûng troáng giöõa chính ngöï trong vaø chính ngöï ngoaøi coøn coù hai nhaø thuûy ñình nhoû khaùc. Caïnh hai nhaø thuûy ñình aáy laø nhöõng daõy nhaø daøi ñöôïc goïi laø daõy muoáng. Phía beân phaûi nhìn töø cöûa ñình ra coù hai daõy muoáng, coøn phía beân traùi chæ coù moät daõy, caïnh daõy ñoù laø töø vuõ. Trong töø vuõ coù ñaët moät bia ñaù hình truï, beân caïnh bia laø hai oâng phoãng ngoài canh bia. Taát caû caùc khoaûng troáng trong khu vöïc naøy ñöôïc laùt gaïch neân trôû thaønh moät khu vöïc coù dieän tích raát roäng vaø thöôøng ngaøy ñaây laø choã hoïp chôï cuûa laøng Ñaêm. Nhaø thuûy taï ñöôïc xaây treân bôø soâng vöôn ra maët nöôùc. Noù ñöôïc chia thaønh ba phaàn roõ reät. Phaàn trung taâm laø nôïi ngöï giaù cuûa kieäu thaùnh, beân traùi laø chieáu daønh cho caùc boâ laõo cao tuoåi vaø hoäi ñoàng teá leã, beân phaûi daønh cho quan khaùch. Taát caû nhìn höôùng ra maët soâng. Ñaây laø moät nhaùnh cuûa soâng Nhueä, nhöng voán xöa kia noái soâng Hoàng töø Goái xuoáng vôùi soâng Nhueä, nhöng nay ñaõ bò caét neân coøn goïi laø ñaàm Ñaêm. Khuùc soâng daøi khoaûng 100 meùt vaø cuoäc ñua thuyeàn dieãn ra taïi ñoù, vôùi vò trí xuaát phaùt laø nhaø thuûy taï vaø ñieåm cuoái cuøng laø ñoaïn soâng tröôùc cöûa mieáu thôø ñöùc thaùnh Tam Giang. Goïi laø mieáu nhöng ñaây thöïc

chaát laø moät ngoâi ñeàn lôùn, trong ñoù coøn giöõ ñöôïc khaù ñaày ñuû bia kyù vaø caùc ñoà teá khí cuøng hoaønh phi caâu ñoái. Ñaây laø ñaát cuûa thoân Thöôïng neân mieáu coøn goïi laø Thöôïng mieáu. Ñoái dieän vôùi mieáu naøy phía beân kia bôø soâng cheách veà phía phaûi coøn coù moät beä thôø ñöôïc goïi laø Laøn teá. Laøn teá laø nôi theo nhaân daân ñòa phöông xöa kia röôùc thaùnh veà ñaët taïm taïi ñoù tröôùc khi ñöa ngaøi ngöï mieáu. Ngaøy aáy Laøn teá khaù beà theá vaø naèm saâu trong tröôøng Kyõ ngheä baây giôø, nhöng vì nay xaây tröôøng neân ngöôøi ta dòch chuyeån Laøn teá ra saùt bôø soâng vaø môùi xaây thaønh moät beä thôø nhö vaäy. Ngoaøi nhöõng di tích ñaõ keå treân, trong laøng coøn coù moät soá nôi khaùc nhö chuøa cuõng laø moät ñòa chæ ñaùng chuù yù. LEÃ HOÄI

Moïi söï chuaån bò cho ngaøy hoäi ñöôïc tieán haønh töø trong naêm. Ngaøy moàng 9 thaùng 3 laø ngaøy môû ñaùm hoäi laøng. Nghi thöùc quan troïng nhaát cuûa ngaøy hoâm aáy laø ñaùm röôùc thaùnh töø mieáu xuoáng ñình. Sau khi teá leã ôû ñình, laøm leã caùo yeát ôû mieáu, ngöôøi ta tieán haønh röôùc ngai cuûa thaùnh veà ñình. Ñaùm röôùc long troïng vôùi ñuû leã boä vaø nghi tröôïng cuøng nhöõng vò coù troïng traùch trong ngaøy hoäi vôùi ñoâng ñaûo daân laøng. Ñaùm röôùc ñi töø Thöôïng mieáu theo ñöôøng laøng veà ñình.

HAØ NOÄI  147 Tôùi ñình, kieäu röôùc ngai ñöôïc ñaët ôû chính ngöï ngoaøi. Sau ñoù caùc tay ñoâ cuøng boâ laõo röôùc ngai vaøo ñình vaø ngöï taïi ñoù. Tieáng phaùo noå vang cuøng tieáng nhaïc roän raõ laøm khoâng khí ngoaøi ñình naùo nhieät trong muoân saéc côø, ñoà teá khí giöõa khoùi höông nghi nguùt. Ngoaøi soâng caùc thuyeàn ñua cuûa ba thoân cuõng tieán haønh bôi daïo. Vöøa ñeå chaøo möøng ngaøy hoäi, trình thaùnh, ñoàng thôøi cuõng laø ñeå duyeät laïi toaøn boä caùc böôùc chuaån bò töø vò trí ngoài cuûa töøng trai bôi, caùc tay cheøo, ngöôøi chæ huy, ngöôøi choáng saøo, taùt nöôùc... Taát caû gaàn nhö moät cuoäc duyeät laïi töøng chi tieát cuûa cuoäc ñua ngaøy hoâm sau. Ñoàng thôøi ñaây cuõng laø luùc thaêm doø tröôùc luoàng laïch sao cho tieát kieäm ñöôïc thôøi gian nhaát maø laïi ñaït hieäu quaû cao nhaát. Coù theå noùi suoát ñeâm moàng 9, moïi ngöôøi ñeàu naùo nöùc chôø ñôïi. Caùc trai bôi oân laïi quy caùch vaø kyû luaät cuoäc thi. Daân laøng ra thaép höông leã baùi ngoaøi ñình, mieáu. Caùc cuï trong ban khaùnh tieát thay nhau tuùc tröïc nhang khoùi thôø thaùnh. Saân ñình roän raõ khoâng khí ngaøy hoäi laøng, ñeøn ñuoác saùng tröng, keû ra ngöôøi vaøo taáp naäp. Moàng möôøi thaùng 3 laø ngaøy chính hoäi. Baûy giôø saùng, moïi vieäc söûa soaïn cho ngaøy hoäi ñaõ ñaâu vaøo

ñaáy. Môû ñaàu laø cuoäc teá long troïng cuûa hoäi ñoàng boâ laõo. Leã teá ñöôïc thöïc hieän töø chính ngöï trong qua quaõng saân tröôùc cöûa ñình vaø vaøo ñeán trong ñình. Caùc böôùc teá ñeàu baét ñaàu töø chính ngöï trong vaøo ñình. Ñoà chaáp kích, chieâng troáng, côø quaït ñöôïc xeáp ngay ngaén suoát doïc hai beân töø chính ngöï trong vaøo cöûa ñình, coøn ôû giöõa ñöôïc traûi chieáu. Caùc nghi thöùc teá leã ôû laøng Ñaêm khoâng coù gì khaùc bieät vôùi nhöõng nôi khaùc, duy chæ coù ñoâi ñieåm ñaùng chuù yù. Thöù nhaát, tröôùc cöûa ñình coù hai thanh nieân maëc quaàn aùo maøu xanh, chaân quaán xaø caïp, ñaàu ñoäi muõ coù choùp nhoïn cuõng maøu xanh, treân choùp coù moät tuùm loâng gaø hoaëc loâng chim, tay caàm roi song ñoû, ñöùng hai beân cöûa giöõa ñình. Trong luùc teá leã hai thanh nieân aáy ñöùng nghieâm trang taïi ñoù. Thöù hai, ôû hoäi laøng Ñaêm cuõng coù ba tuaàn teá, nhöng ngöôøi ta laïi ñoïc chuùc vaên ôû cuoái tuaàn thöù hai. Khi teá xong tuaàn thöù ba thì ñoát chuùc vaên. Moät cuï giaø caàm chuùc vaên treân tay, vaùi laïy thaùnh roài chaâm löûa ñoát. Cuï giaø phaûi xoay sôû treân tay sao cho tôø chuùc phaûi chaùy heát maø khoâng ñöôïc rôi xuoáng ñaát, tröôùc baøn thôø thaùnh. Luùc ñoïc vaø luùc ñoát chuùc vaên ñeàu coù keøm theo moät traøng phaùo noå nhö baùo hieäu. Trong luùc caùc boâ laõo tieán haønh teá leã trong ñình, ôû hai gian caïnh

148

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coù traûi saün chieáu ñeå khaùch thaäp phöông vaø baø con daân laøng chuaån bò daâng leã leân baøn thôø thaùnh. Ngöôøi ra vaøo nöôøm nöôïp vôùi ñuû loaïi leã vaät, tuy vaäy khoâng heà aûnh höôûng gì tôùi coâng vieäc teá leã cuûa caùc cuï. Phaàn nghi leã keát thuùc, chieâng troáng noåi leân roän raõ, phaùo noå lieân hoài baùo hieäu cuoäc röôùc saép baét ñaàu, ñoàng thôøi laø hieäu leänh ñeå nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm chuaån bò. Caùc trai kieäu vaø nhöõng chaân côø, chaân quaït, chaáp kích töø khaép caùc ngaû laàn löôït veà taäp trung quanh cöûa ñình. Kieäu thaùnh ñöôïc chuyeån töø chính ngöï ngoaøi vaøo chính ngöï trong. Moät hoài chieâng troáng noåi leân. Caùc trai kieäu cuøng caùc cuï röôùc ngai thaùnh töø trong ñình ra chính ngöï trong. Theo hieäu leänh troáng khaåu cuûa moät cuï giaø maëc aùo tím moïi ngöôøi töø töø ñaët ngai thaùnh vaøo kieäu. Caùc cuï xem xeùt laïi tæ mæ xem vieäc ñaët ngai vaø loïng che treân ngai roài baét ñaàu saép xeáp ñoäi hình. Daãn ñaàu ñaùm röôùc laø hai thanh nieân quaàn aùo xanh, quaán xaø caïp, muõ choùp nhoïn xanh luùc tröôùc ñöùng ôû cöûa ñình vôùi roi song ñoû treân tay, luùc naøy ñi ñaàu laøm nhieäm vuï deïp ñöôøng. Tieáp ñeán laø caùc nam nöõ treû quaàn aùo traéng, thaét löng ñoû vaø ñaàu quaán khaên ñoû caàm côø vaø ñoà chaáp kích. Sau ñoù laø hai cuï giaø trong leã phuïc xanh lam ñi giaät luøi, maët höôùng vaøo kieäu thaùnh. Tieáp sau, moät cuï giaø khaùc leã phuïc tím, caàm

troáng khaåu giöõ nhòp laøm leänh cho ñaùm röôùc. Roài ñeán kieäu thaùnh vôùi moät cuï giaø maëc aùo ñoû (laø cuï töø giöõ ñình) ñi saùt kieäu ñeå troâng nom, söûa sang böôùc ñi cho caùc ñoâ kieäu, chæ baûo ngöôøi caàm loïng ñi sau kieäu che cho ñuùng ngai thaùnh... Hai beân kieäu laø hai thanh nieân maëc kieåu voõ töôùng (ñaàu ñoäi muõ, thaét ñai, ñi gheät...) caàm göôm baûo veä kieäu. Ñi sau kieäu laø boâ laõo trong ban teá ñeàu ôû tuoåi thöôïng thoï vôùi aùo ñoû, aùo vaøng cuøng daân laøng ñi röôùc. Hai beân ñöôøng ngöôøi laøng, khaùch thaäp phöông chen chaân ñöùng xem vôùi veû maët phaán chaán vaø thaønh kính. Kieäu ñi thaúng töø chính ngöï trong qua chính ngöï ngoaøi tôùi ñöôøng laøng tröôùc maët ao ñình. Töø chính ngöï trong ra chính ngöï ngoaøi kieäu ñöôïc naâng treân tay cuûa caùc trai kieäu. Nhöng khi ra khoûi chính ngöï ngoaøi theo leänh cuûa troáng khaåu, kieäu ñaët leân vai ñeå röôùc ñi. Ra tôùi ñöôøng laøng, ñoaøn röôùc reõ sang tay phaûi tieán veà phía thuûy taï. Ñaùm röôùc ñi nhòp nhaøng, khoan thai trong tieáng nhaïc, tieáng phaùo noå vaø theo söï ñieàu khieån chaët cheõ cuûa nhòp troáng khaåu. Trong voøng moät tieáng, ñaùm röôùc töø cöûa ñình ñeán thuûy taï. Tôùi ñaây kieäu haï xuoáng, ñaët leân beä giöõa nhaø thuûy taï höôùng ra soâng. Côø quaït, chaáp kích baøy tröôùc maët kieäu. Chieâng troáng noåi leân, cuøng luùc phaùo ôû thuûy taï, hai beân bôø soâng vaø

HAØ NOÄI  149 trong ñình noå roøn raõ, baùo hieäu ngaøi ñaõ an vò. Caùc cuï veà chieáu cuûa mình ôû gian caïnh, trai kieäu vaø chaân côø taûn ra khaép nôi xem cuoäc ñua bôi. Trong luùc ñoù, ôû caùc thoân chuaån bò moïi maët ñeå coù theå saün saøng ñua thuyeàn. Töøng thoân laøm leã tieãn ñoaøn thuyeàn ñua cuûa mình vaø caàu mong thaéng traän. Roài taát caû thuyeàn ñua daïo quanh ñôïi leänh. Khi phaùo vöøa döùt tieáng, thuyeàn ñua töø töø vaøo gaàn nhaø thuûy taï trong tieáng reo hoø vang daäy cuûa daân ba thoân coå vuõ ñoäng vieân trai bôi. Moïi ngöôøi sung söôùng vaø hoài hoäp chôø ñôïi. ÑUA THUYEÀN Ba thoân Thöôïng, Trung, Haï moãi thoân döï ñua hai thuyeàn. Xöa kia coù theâm thuyeàn quan, quan saùt cuoäc ñua. Thuyeàn ñua daøi 15m goàm 24 ngöôøi, 18 trai bôi, cuøng 6ngöôøi chöùc naêng: oâng laùi, oâng doâ (baét nhòp, chæ huy), oâng phaát côø (coå vuõ anh em); oâng caàm laïng (caàm saøo, moät ñaàu coù moùc saét hình chöõ U ñeå choáng vaø ñaåy thuyeàn), moät ngöôøi taùt nöôùc (caàm gaùo hoaëc gaàu) vaø troïng taøi ngoài theo doõi vaø giöõ luaät bôi cho thuyeàn mình. Trai bôi ñöôïc choïn trong ñoä tuoåi töø 20 ñeán 35, khoûe maïnh vaø gioûi tay cheøo.

Ñaàu thuyeàn töøng thoân gaén ñaàu moät con vaät. Con haïc gaén thuyeàn thoân Thöôïng (thoân naøy coù mieáu

cuûa Baïch Haïc Tam giang). Coøn hai ñaàu long vaø ly laø cuûa hai thoân döôùi. Töøng ñoâi thuyeàn cuûa moãi thoân chia ra thuyeàn ñoâng vaø thuyeàn taây, coøn saùu thuyeàn chöùc naêng ñaùnh theo soá thöù töï. Vieäc ñoùng thuyeàn vaø taäp luyeän cho cuoäc ñua laø moät quaù trình laâu daøi vaø toán keùm. Tuy vaäy thoân naøo cuõng coá gaéng heát söùc ñeå daønh ñöôïc chieán thaéng. Ngoaøi söï coá giaät giaûi nhaát, ngöôøi ta coøn thi ñua caû veà danh döï. Thaéng lôïi ñaàu naêm ñem laïi may maén cho thoân suoát naêm. Leä laøng laø ñua bôi 6 voøng, trong 2 ngaøy 10 vaø 11, moãi ngaøy 3 voøng: saùng 2, chieàu moät. Roài keát thuùc hoäi. Sau loaït phaùo roøn raõ vaø tieáng chieâng troáng baùo hieäu ngai thaùnh ñaõ yeân vò, caùc thuyeàn ñua taäp trung tröôùc thuûy taï. Caùch nhaø thuûy taï vaøi meùt laø laù côø ñaïi uy nghi treân coät côø cao. Ñoàng thôøi cuõng caïnh ñoù vaøi meùt moät sôïi daây caêng ngang soâng, treân daây coù treo côø ñuû maøu saéc laøm moác ñoã thuyeàn bôi. Hai cuï giaø maëc leã phuïc ñöùng beân bôø phaûi cuûa thuûy taï chuaån bò phaùt leänh. Sau khi caùc thuyeàn ñaõ taäp trung vaøo vò trí, côø leänh phaát, baùo hieäu cuoäc bôi daïo baét ñaàu. Vöøa daïo vöøa bieåu dieãn tay cheøo neân caùc thuyeàn khoâng voäi vaõ maø coá bôi cho thaät nheï nhaøng, ngoaïn muïc ñeå loâi cuoán ngöôøi xem. Tuy vaäy khoâng khí treân bôø cuõng raát soâi ñoäng, tieáng chieâng troáng, tieáng phaùo noå möøng noåi leân khaép nôi.

150

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Bôi daïo moät voøng theo ñöôøng ñua cuõng laø bôi thöû ñeå caùc trai bôi quen tay, quen ñöôøng nöôùc. Khoaûng 1520 phuùt caùc thuyeàn ñeàu trôû veà ñoâng ñuû ñeå vaøo cuoäc ñua taøi. Caùc thuyeàn ñua höôùng muõi vaøo nhaø thuûy taï. Ba hoài chieâng troáng nhaéc caùc thuyeàn vaøo leã thaùnh. Theo hieäu troáng ñaïi dieän caùc thuyeàn laàn löôït leân thuûy taï laøm leã. Moät tieáng troáng: Thöôïng ñoâng, Thöôïng taây vaøo, hai tieáng troáng Trung ñoâng, Trung taây vaøo, ba tieáng troáng Haï ñoâng, Haï taây vaøo. Töøng caëp moät, sau khi laøm leã xong chuû teá goïi: Thöôïng ñoâng, Thöôïng taây, caùc trai bôi treân thuyeàn nhaát loaït daï ran. Cuõng nhö vaäy vôùi thuyeàn cuûa thoân Trung vaø thoân Haï. Baùi yeát thaùnh xong, ban troïng taøi xuoáng kieåm tra raát kyõ löôõng töø soá ngöôøi ñeán duïng cuï treân thuyeàn. Rieâng saøo choáng phaûi thoáng nhaát, do ban toå chöùc phaùt. Khoâng ñöôïc ñoåi saøo, vì chæ caàn daøi hôn moät chuùt laø thuyeàn ñoù raát coù lôïi trong vieäc ñaåy vaø choáng. Cuõng luùc naøy caùc thoân ñöôïc pheùp cöû ngöôøi leân thuyeàn uûy laïo caùc trai bôi baèng thuoác laù vaø caùc thöù khaùc ñeå coå vuõ tinh thaàn. Khi moïi vieäc ñaõ hoaøn taát, tieáng chieâng troáng, thanh la, tuø vaø doàn ñaäp vang leân baùo hieäu giôø xuaát phaùt ñaõ tôùi. Côø vaãy ra hieäu vaø loa vang thoâng baùo luaät leä vaø saép xeáp traät töï. Thuyeàn cuûa ba thoân ñöôïc xeáp xen keõ nhau saün

saøng chôø leänh. Moät traøng phaùo daøi noå roøn raõ. Taát caû chæ huy vaø trai bôi caùc thuyeàn ñeàu höôùng veà phía hai cuï giaø caàm côø leänh. Moïi ngöôøi ñeàu cuùi raïp xuoáng, vaø khi laù côø ñöôïc cheùm maïnh xuoáng laø luùc caùc thuyeàn baät leân lao ñi. Tieáng chieâng troáng ñoå hoài, ngöôøi treân bôø cuõng nhoaøi ra hoâ haøo, hoø reo ñeå coå vuõ vaø nhaéc nhôû caùc thuyeàn ñua. Ñieàu thuù vò ôû ñaây laø caùc thuyeàn ñua saép haøng baèng nhau chöù khoâng xuaát phaùt so le nhö hoäi ñua ôû moät vaøi nôi khaùc. Thuyeàn to vaø daøi treân moät quaõng soâng khoâng roäng, neân khi xuaát phaùt, do söï baät leân khaù maïnh cuûa caùc tay bôi vì voäi vaøng muoán böùt khoûi thuyeàn khaùc ñeå chieám khoâng gian, ñoâi khi khoâng traùnh khoûi luùng tuùng vaø caùc thuyeàn tuùm tuïm vaøo nhau. Thaäm chí luùc ñaàu chöa chænh ñöôïc tay bôi neân khoâng taït nöôùc ñeàu tay, ngöôøi laùi chöa ñònh höôùng vì taàm nhìn chaät neân caùc thuyeàn coù theå bò xieân ngang, quay cuoàng ôû moät ñieåm. Vì theá qui ñònh cuûa cuoäc ñua cho pheùp caùc thuyeàn chen nhau ñeå tìm loái thoaùt vaø khoâng va chaïm. Vai troø cuûa ngöôøi choáng laïng luùc naøy laø voâ cuøng quan troïng. Anh ta ngoài ôû muõi thuyeàn caàm laïng ngang ra, maét chaêm chaêm nhìn hai beân ñeå ñaåy vaø cheøn baát cöù thuyeàn naøo aùp saùt vaøo thuyeàn mình. Thuyeàn beân cuõng trong tö theá nhö vaäy,

HAØ NOÄI  151 do ñoù ñaõ taïo ra moät cuoäc tranh giaønh quyeát lieät ñeå böùt leân. Vieäc ñaåy, chen choáng ñeå böùt leân ngöôøi ta goïi laø “buùng”. Song ngöôøi cheøo choáng chæ ñöôïc pheùp chen ñaåy vaøo maïn thuyeàn hoaëc muõi thuyeàn cuûa ñoái phöông chöù khoâng ñöôïc pheùp laøm baát cöù ñieàu gì gaây aûnh höôûng ñeán thuyeàn baïn. Anh ta phaûi laøm sao cho thuyeàn cuûa mình chieám ñöôïc khoâng gian maø vöôït leân. Do ñoù phuùt hoài hoäp nhaát chính laø luùc naøy, vì chen chuùc nhau neân coù thuyeàn voäi vaøng nghieâng ngaû maø laät uùp, song caùc trai bôi vaãn khoâng boû cuoäc maø nhaûy leân doác nöôùc, cheøo thuyeàn tieáp tuïc cuoäc ñua. Tieáng hoâ haøo cuûa chæ huy, tieáng troáng, tieáng phaùch cuøng tieáng hoø reo cuûa haøng ngaøn ngöôøi ñöùng kín hai bôø ñaõ laøm cho cuoäc ñua moãi luùc moät naùo nöùc. Ngöôøi caùc thoân raàm raäp chaïy hai beân bôø soâng ñoäng vieân thuyeàn thoân mình. Khi ñeán ñieåm moác cuoái cuûa ñoaïn soâng tröôùc cöûa mieáu thaùnh, caùc thuyeàn bôi cuõng phaûi voøng qua coät côø (voøng töø traùi qua phaûi), caû ngöôøi laùi vaø ngöôøi laïng phaûi löôùt voøng laøm sao cho kheùo, tieát kieäm ñöôøng ñua vaø thaäm chí vöôït leân thuyeàn tröôùc mình. Caùi ñoù ngöôøi ta goïi laø “doùc” vaø “vôùt goùc”. Doùc vaø vôùt goùc caøng ñieâu luyeän thì thuyeàn ñi caøng nheï vaø nhanh, coøn khoâng kheùo seõ va vaøo coät moác hoaëc ñöôøng quanh

quaù roäng maø maát thôøi gian. Ngay caû khi caùc thuyeàn ñaõ daõn ra, neáu ngöôøi laùi vaø laïng khoâng kheùo leùo, caùc trai bôi khoâng ñeàu tay thuyeàn vaãn bò chaäm vaø coù tröôøng hôïp nöôùc traøn vaøo thuyeàn laøm ñaém, hoaëc ngöôøi bôi voäi taït nöôùc loän nhaøo xuoáng soâng. Khi ñoù caû thuyeàn baùm sau neáu khoâng nhanh trí xöû lyù traùnh thuyeàn tröôùc maø vöôït leân thì cuõng va maø ñaém theo, nhö vaäy seõ caûn trôû toác ñoä raát nhieàu. Ngöôøi ta tính ñieåm töøng thuyeàn veà ñích tröôùc sau maø xeáp haïng coäng ñieåm cho caû ñoäi. Sau moät voøng ñua caùc thuyeàn bôi ñöôïc nghæ ngôi khoaûng möôøi laêm phuùt ñeå hoài söùc vaø ruùt kinh nghieäm. Ngöôøi caùc thoân xoâ ñeán thuyeàn cuûa mình maø nhaän xeùt, nhaéc nhôû, goùp yù, ñeå roài laïi haùo höùc chôø voøng ñua môùi. Giaûi lao xong, troáng giuïc goïi vaøo vò trí. Laàn naøy, ngöôøi ta laïi traùo vò trí ñua cuûa moãi thuyeàn, cöù nhö vaäy trong saùu voøng ñua cuûa hai ngaøy moãi thuyeàn ñöôïc ñöùng ôû moät vò trí khaùc nhau töø bôø beân naøy sang bôø beân kia moät caùch coâng baèng. Trong hai ngaøy hoäi naøy, nhöõng luùc ngöøng cuoäc ñua döôùi soâng thì treân maët ñaát dieãn ra nhöõng troø thaû chim, thi côø boûi vaø nhaát laø choïi gaø. Ñaây laø moät vuøng coù truyeàn thoáng nuoâi gaø choïi raát noåi tieáng, coù nhöõng caëp gaø ñöôïc ñöa ñi ñaáu ôû nhieàu nôi. Ñaây cuõng laø moät nôi coù

152

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

truyeàn thoáng vaät vôùi caùc ñoâ löøng danh nhö Höông Thình, Beáp Quyù, Ba Oe... Ban ñeâm coù ñoát phaùo boâng, haùt cheøo. Ngaøy 11 thaùng 3, buoåi saùng bôi tieáp hai voøng nöõa, vaø buoåi chieàu keát thuùc, trao giaûi. Thuyeàn ñoaït giaûi ñöôïc theâm vinh döï chôû ngai thaùnh veà mieáu Thöôïng. Bôûi theo coå tuïc thaùnh ñi boä, veà thuûy, hoaøn cung chieàu 11 thaùng 3. Sau cuoäc ñua, daân laøng leã taï ôn thaùnh roài röôùc ngaøi xuoáng thuyeàn veà.

Ngaøy hoäi keát thuùc trong khoâng khí vui möøng phaán khôûi cuûa toaøn theå daân laøng. Toái ñoù laïi ñoát phaùo hoa möøng hoäi, tieáng haùt cheøo laïi vang leân taïi saân ñình. Lôøi ca, tieáng haùt, tieáng phaùo quaán vaøo höông khoùi trong aùnh saùng cuûa muoân vaøn ngoïn ñeøn neán taïo neân moät khoâng khí khoù queân ñoái vôùi moãi ngöôøi döï hoäi, ñeå moãi naêm du khaùch laïi nhôù maø tìm veà. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI ÑUA THUYEÀN THÖÔÏNG CAÙT : Ba anh em laøm Thaønh hoaøng: Quaùch Laõng vaø 2 em gaùi laø Ñinh Baïch Nöông, Ñinh Tónh Nöông Thôøi gian : Moàng 10 ñeán 11 thaùng 3 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Xaõ Thöôïng Caùt, huyeän Töø Lieâm Ñaëc ñieåm : 6 ñoäi thuyeàn ñua: 3 nam, 3 nöõ Thôø

H

aèng naêm vaøo muøa xuaân, laøng Thöôïng Caùt laïi troáng dong côø môû, ñoùn hoäi ñình trong 3 ngaøy töø moàng 9 ñeán 11 thaùng 3. Treân ñöôøng ra ngoaïi thaønh, phía taây, tuyeán Caàu Giaáy - Sôn Taây ñi tôùi Nhoån (khoaûng 7 km), reõ phaûi theo ñöôøng raûi ñaù, tôùi bôø ñeâ soâng Hoàng laø tôùi Thöôïng Caùt, vuøng queâ truø phuù, ñòa chæ cuoái cuøng cuûa huyeän Töø Lieâm (Haø Noäi). Ngöôøi daân ôû ñaây khoâng chæ bieát

troàng caây, maø coøn chaêm chæ hoïc haønh. Nhieàu gia ñình duø ngheøo vaãn chaét boùp lo cho con em tôùi cöûa Khoång saân Trình. Nhieàu baäc tieàn boái cuûa laøng ñaõ laø nhöõng nhaø khoa baûng lôùn. Naêm 1481, Nguyeãn Duy Trinh ñoã tieán só khoa Taân Söûu, ñöôïc trieàu ñình troïng duïng, laøm quan tôùi chöùc Binh boä taû thò lang, töøng laøm chaùnh söù sang trieàu ñình nhaø Thanh. Nguyeãn Caûnh ñoã tieán só naêm 1541 vaø naêm 1841 xuaát hieän tieán só Traàn Löông Naêng. Ñaëc

HAØ NOÄI  153 bieät sau ñoù coù Traàn Vyõ ñoã tieán só naêm môùi 28 tuoåi! Thaàn tích ôû ñình laøng cho bieát, vaøo ñaàu coâng nguyeân khi Hai Baø Tröng döïng côø khôûi nghóa choáng quaân xaâm löôïc, nôi nôi caùc anh taøi ñeàu noåi daäy höôûng öùng. ÔÛ Hoa Lö coù 3 anh em con coâ con caäu laø Quaùch Laõng, Ñinh Baïch Nöông vaø Ñinh Tónh Nöông tìm veà Haùt Moân öùng nghóa. Tôùi vuøng naøy, Quaùch töôùng coâng thaáy theá ñaát ñeïp, daân laøng chaát phaùc laïi hieáu khaùch, beøn döøng laïi troø chuyeän vaø tuyeån moä theâm quaân binh. Ñeán Haùt Moân, ba anh em ñöôïc Hai Baø Tröng chaøo möøng, phong cho Quaùch Laõng laøm Ñoâ Chieâu haûi söù troâng coi boä binh vaø 2 chò em naøng Ñinh laø Bình Khaáu coâng chuùa, chæ huy 2 ñaïo thuûy quaân. Ñoâ töôùng quaân hoï Quaùch laø ngöôøi möu löôïc, laõnh ñaïo tieàn quaân, tieán coâng ñòch ôû bôø nam soâng Nhò, phaù moät traän tan 10 thaønh cuûa ñoái phöông. Thaùi thuù Toâ Ñònh khieáp sôï lui veà coá thuû Thuaän Thaønh. Quaân ta thöøa thaéng truy kích, ñuoåi Toâ Ñònh phaûi chaïy troán veà nöôùc. Leân ngoâi vua, Tröng Vöông xuoáng chieáu phong töôùc loäc vaø caáp thöïc aáp cho 3 vò töôùng. Ba anh em Quaùch Laõng xaây ñoàn luyeän binh ôû Thöôïng Caùt. Vaøo moàng 10 thaùng 3 naêm aáy, trong khi 2 nöõ töôùng ñang luyeän thuûy binh, chôït coù côn loác thaàn xuaát hieän ñoät ngoät, soùng to gioù caû,

laät nhaøo toaøn boä chieán thuyeàn; 2 nöõ töôùng cuøng veà trôøi, ñeå laïi nieàm thöông tieác voâ haïn vaø nieàm caûm phuïc saâu saéc trong loøng daân. Ba naêm sau, nhaø Haùn phuïc thuø, sai Maõ Vieän sang ñaùnh chieám nöôùc ta. Ñoâ Chieâu Quaùch Laõng daøn quaân cöï chieán, song theá giaëc quaù maïnh, oâng ñaõ hy sinh. Daân caùc laøng Thöôïng Caùt, Haï Caùt hay tin, thöông tieác ngöôøi anh huøng, döïng ñeàn thôø suy toân caû 3 anh em laøm Thaønh hoaøng. Ñình Thöôïng Caùt beà theá, theo bia ghi ñaõ truøng tu vaøo naêm 1691. Ñình xaây theo hình chöõ coâng (工), ngoâi chính (ñaøi ñình) 7 gian, theâm 2 chaùi, daøi toång coäng tôùi 34 meùt, roäng 12 meùt. Phöông ñình phía tröôùc 8 maùi, coång ñình naâng cao roäng, 4 truï, 3 cöûa, noái caùc truï vôùi nhau baèng 3 maùi ngoùi, troâng phaûng phaát kieán truùc cung ñieän. Trong ñình coøn nhieàu töï khí coå ñaùng quyù. Tröôùc heát laø 4 coå kieäu chaïm vaø sôn son theáp vaøng röïc rôõ. Kieäu ngöï röôùc thaùnh Quaùch Laõng, kieäu vaên röôùc baèng saéc, kieäu voõng röôùc nöõ thaùnh vaø kieäu hoa röôùc höông hoa. Kieäu ngöï, kieäu vaên do trai ñinh khieâng. Kieäu voõng, kieäu hoa do nöõ quaân khieâng. Kieäu ngöï, kieäu vaøng laø kieäu lôùn, 16 ngöôøi khieâng 1 kieäu; kieäu hoa, kieäu vaên laø kieäu nhoû, chæ coù 8 ngöôøi khieâng, ñaùm röôùc ñi voøng quanh laøng.

154

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Veà saéc phong, laøng coøn giöõ ñöôïc 32 ñaïo cuûa trieàu Leâ, töø Vónh Toä ñeán Caûnh Höng (1621–1786) vaø 7 ñaïo cuûa trieàu Nguyeãn. Ñình cuõng coøn nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái, vaên hay ca ngôïi coâng tích caùc vò Thaønh hoaøng. Ví nhö: Tinh trung nhaát khí quaùn sôn haø, thöû daân, thöû thoå Huynh muoäi tam nhaân toøng ñaïi nghóa, vi töôùng, vi thaàn. (Tinh trung khí maïnh khaép non soâng, naøy daân, naøy ñaát, Anh em ba ngöôøi theo nghóa lôùn, laø töôùng, laø thaàn).

Vaøo hoäi, töø sôùm moàng 9 cöûa ñình ñaõ roäng môû, cuï töø ñaõ lo höông neán ñaày ñuû treân caùc höông aùn, ngai thôø. Vaøo ngaøy naøy, nhöõng ngöôøi ñi laøm aên xa duø baän maáy cuõng tìm veà queâ höông baûn quaùn daâng höông hoa trình thaùnh. Ñoù laø dòp gaëp gôõ, sum hoïp giöõa nhöõng ngöôøi ôû laøng vaø ngöôøi xa queâ tìm veà coäi reã. Moàng 10, chính hoäi, coù nghi leã cuùng teá uy nghi. Truyeàn raèng, ñaây laø dieãn laïi leã tuyeân theä cuûa nghóa quaân tröôùc luùc leân ñöôøng. Nöõ töôùng maëc aùo gaám vaøng, chaân ñi haøi traän, tay caàm göôm. Quaân binh maëc aùo traéng, thaét löng ñoû, quaàn ñen, chaân cuoán xaø caïp. Sau teá leã tôùi caùc troø vui nhö

chaïy quaân boä xöa, côø ngöôøi vaø ñaëc bieät coù thi bôi chaûi. Quaù ngoï (12 giôø), treân bôø hoà Baûy Maãu tröôùc ñình thuyeàn daân baûn xöù vaø caùc nôi ñaõ naùo nöùc ñoå veà hoài hoäp chôø ñôïi cuoäc ñua. Cuoäc ñua khoâng chæ laø dòp thi taøi thöôïng voõ, maø chuû yeáu laø dieãn laïi tích 2 nöõ töôùng thuûy quaân hoï Ñinh reøn luyeän quaân thuûy. Caùc xaõ laäp 6 ñoäi bôi, moãi ñoäi 16 ngöôøi, 3 ñoäi nam, 3 ñoäi nöõ. Cuoäc thi dieãn ra trong 2 ngaøy (moàng 10 vaø 11), moãi ngaøy 2 ñôït, ñua theo giôùi. Cöù 1 ñôït nam laïi 1 ñôït nöõ. Thuyeàn ñua thoáng nhaát quy caùch: daøi 18 m, roäng khoang giöõa treân maët 1m40, ñaùy 1m. ñöôøng bôi voøng quanh 3 laàn voøng hoà. Ban giaùm khaûo coù thuyeàn rieâng theo doõi. Troø chaïy quaân vaø ñua thuyeàn hoäi ñình Thöôïng Caùt noåi tieáng ñaõ thaønh truyeàn thoáng reøn luyeän kyõ naêng cheøo thuyeàn, reøn luyeän thoùi quen soáng treân soâng nöôùc, laøm cho trai gaùi laøng khoûe maïnh vaø ñaëc bieät duõng caûm, phuïc vuï raát toát cho coâng vieäc lao ñoäng haèng ngaøy vaø coâng cuoäc baûo veä queâ höông, laøng xoùm thaân yeâu cuûa mình trong thôøi chieán. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  155

HOÄI ÑÌNH LAÏI ÑAØ : Traïng nguyeân Nguyeãn Hieàn vaø Thaùnh Maãu Tieân Dung Ñòa ñieåm : Thoân Laïi Ñaø, xaõ Ñoâng Hoäi, huyeän Ñoâng Anh Thôøi gian : Moàng 10 vaø 11 thaùng 3 Chính hoäi : Ngaøy 11 thaùng 3 Ñaëc ñieåm : Thi ñoïc muïc luïc Thôø

L

aøng Laïi Ñaø nay thuoäc xaõ Ñoâng Hoäi, huyeän Ñoâng Anh. Laøng caùch trung taâm thaønh phoá Haø Noäi 7 km theo ñöôøng chim bay. Xöa coù teân laø trang Coái Giang, thuoäc toång Coái Giang, teân laøng truøng vôùi teân toång. Sau toång Coái Giang ñoåi thaønh toång Hoäi Phuï (thôøi Haäu Leâ) vì kieâng teân chuùa Trònh laø Trònh Coái (con caû Trònh Kieåm). Daân gian thöôøng goïi laø toång Coùi. Theo truyeàn thuyeát, luùc laøng môùi thaønh laäp, thieân nhieân coøn hoang daõ, caây coái coøn raäm raïp, chim thuù coøn nhieàu. Coù moät con raén thaàn töø ñaâu ñeán ngheø laøng, ñeâm ñeâm quaáy phaù, baét lôïn gaø. Ñeå ñöôïc yeân oån, daân laøng mang xoâi gaø ñeán cuùng leã. Raén thaàn aên xong boû ñi. Ñöôïc moät thôøi gian, raén thaàn laïi quay veà. Sau nhieàu laàn cuùng teá khoâng ñöôïc, daân laøng toå chöùc ñaùnh ñuoåi, raén sôï ñi haún. Ñeå ghi nhôù caâu chuyeän naøy, töø ñaây laøng laáy teân laø Lai Xaø (raén quay laïi), sau goïi cheäch daàn ñi thaønh Laïi Xaø, roài Laïi Ñaø. Hieåu theo nghóa chöõ Haùn, laïi (瀨) laø con thaùc nhoû, ñaø (沱) laø nhaùnh soâng. Laïi Ñaø laø vuøng soâng nöôùc truõng.

Theo ñaëc tröng ngheà nghieäp, ngöôøi trong vuøng thöôøng goïi laøng laø Coùi boûng, Coùi rau caàn vì xöa laøng coù ngheà laøm boûng gaïo vaø troàng rau caàn. Trong vuøng coù caâu ca dao: Laøm thaân con gaùi Laïi Ñaø, Saùng moàng ba teát ñaõ xaø xuoáng ao.

Theo thaàn phaû coøn löu giöõ ñöôïc thì ñình Laïi Ñaø xaây döïng töø sau khi Traïng nguyeân Nguyeãn Hieàn qua ñôøi (naêm 1276). Luùc aáy, quan Giaùm Quoác Sö cuûa trieàu ñình ñaõ veà ñaát Ñoâng Ngaøn cuõ tìm nôi ñaët ñeàn thôø Traïng Nguyeân. Khi ñeán ñaát Coái Giang (laøng Laïi Ñaø ngaøy nay) oâng thaáy ôû ñaây coù hai goø ñaát cao, theá ñaát roàng chaàu, khí phaùch linh thieâng neân ñaõ caáp cho daân laøng 60 quan tieàn ñeå laäp hai ñeàn thôø: Ñeàn thôø Traïng nguyeân Nguyeãn Hieàn vaø ñeàn thôø Thaùnh maãu Tieân Dung. Daân laøng Laïi Ñaø toân thôø Traïng Nguyeân laøm Thaønh hoaøng laøng, khoâng chæ vì ngaøi ñaõ coù coâng lôùn trong vieäc deïp giaëc cöùu daân maø coøn vì ngay töø nhoû Traïng nguyeân ñaõ noåi tieáng hoïc gioûi vaø ñoã Traïng naêm 13 tuoåi. Ngöôøi Laïi Ñaø thôø Traïng nguyeân Nguyeãn Hieàn laøm Thaønh

156

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoaøng laøng ñeå nhaéc nhôû con chaùu mình noi göông Traïng chaêm chæ hoïc haønh, giuùp laøng, giuùp nöôùc.

môû 3 ngaøy. Coøn bình thöôøng, haèng naêm laøng toå chöùc hoäi leä. Hoäi leä chæ môû 2 ngaøy.

Ñình Laïi Ñaø ñöôïc xaây döïng vaøo naêm Töï Ñöùc thöù 6 (naêm 1853). Ñình laøng thoaùng maùt, ñöôïc che chôû bôûi caây ñeà coå thuï. Ñình Laïi Ñaø coù kieåu kieán truùc hình chöõ coâng (工) bôûi coù gian noái haäu cung vôùi baùi ñöôøng (ñaïi ñình). Toøa ñaïi ñình coù 5 gian, 2 chaùi taïo thaønh boán maùi cong cong, daùng uy nghi, beà theá. Chieàu roäng moãi gian hôn 4 meùt, trong loøng ñình daøi 23,4m. Ñình goàm 6 haøng coät, moãi haøng 8 coät. Caùc vì keøo cuûa ñình lieân keát vôùi nhau theo kieåu giaù chieâng choàng nhò. Caùc loaïi moäng kyù, moäng cheùo lieân keát vôùi nhau taïo neân khung goã chaéc chaén, vöõng chaõi. Taám ñaàu dö chaïm troå hình töù linh caøng laøm toân theâm veû uy nghieâm cho ñình. Maùi ñình daøi xoøe roäng, bôø noùc voõng coù hai con roàng chaàu vaøo maët nguyeät ôû giöõa. ÔÛ cöûa voõng coù böùc hoaønh phi lôùn vôùi 4 chöõ “Nguyeãn Ñaïi Vöông Töø”, nghóa laø “ñaây laø nôi thôø ñaïi Vöông hoï Nguyeãn”. Chung quanh toøa ñaïi ñình laø haøng con tieän goã laøm cho beân trong ñình thoaùng maùt hôn. Ñình Laïi Ñaø ñaõ ñöôïc nhaø nöôùc coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa naêm 1989.

Moàng 10 thaùng 3, laøng môû cöûa ñình laøm leã nhaäp tòch. Leã nhaäp tòch coù teá thaàn vaø haùt ca truø. Hai tieát muïc naøy do caùc cuï trong laøng teá, do caùc ngheä nhaân haùt, vì Laïi Ñaø voán laø ñaát ca truø.

Nhöõng naêm möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu, laøng Laïi Ñaø môû hoäi phong (hoäi lôùn). Hoäi phong

Ngaøy 11 thaùng 3 laø ngaøy chính hoäi. Môû ñaàu laø leã röôùc nöôùc töø soâng Thieân Ñöùc (soâng Ñuoáng) veà ñeå taûo saùi. Tieáp ñoù laø leã röôùc baøi vò thaùnh maãu Tieân Dung Coâng Chuùa töø mieáu thôø leân ñình ñeå thôø trong caùc ngaøy hoäi. Roài ñeán leã röôùc (ñoùn) anh caû ba laøng Baéc Caàu (töùc ba xoùm Thöôïng, Trung, Haï thoân Baéc Bieân, xaõ Ngoïc Thuïy, huyeän Gia Laâm) raát troïng theå, coù côø, troáng, baùt aâm, kieäu, coù tuaàn ñinh maëc aùo naäu ñi phuø giaù, coù chöùc saéc ñi theo. Traùng ñinh tay caàm tay thöôùc, thoåi tuø vaø vôùi tieáng troáng, tieáng chieâng laøm khoâng khí leã hoäi caøng theâm soáng ñoäng. Vaøo theá kyû tröôùc, laøng coøn ñoùn huyeän quan veà teá thaàn. Leã ñoùn röôùc raát soâi noåi, long troïng, chöùc saéc maëc leã phuïc ra ñaàu laøng chôø, coù tuaàn ñinh baûo veä, phöôøng tuoàng daãn ñöôøng vaø kieäu coáng röôùc tröôùc. Leã teá ngaøy chính hoäi ñöôïc toå chöùc raát long troïng, nhöng tuøy

HAØ NOÄI  157 naêm coù nhöõng neùt khaùc nhau. Nhöõng naêm coù huyeän quan veà thì huyeän quan ñöùng laøm chuû teá. Thöôøng laø nhöõng naêm hoäi phong. Ñoù laø huyeän teá. Coøn nhöõng naêm khaùc thì chæ laø thoân teá. Luùc aáy, chuû teá phaûi laø ngöôøi ñöùng ñaàu laøng, laø chaùnh hoäi hoaëc laø tieân chæ. Buoåi toái, coù naêm leã hoäi coøn toå chöùc thi ñoïc muïc luïc (hay muïc duïc, töùc vaên teá) Ngöôøi ñoïc phaûi thoâng thaïo Nho hoïc, ñoïc ñuùng, ñoïc hay. Ngöôøi chaám laø nhöõng baäc khoa giaùp laøm chuû khaûo. Chuû khaûo caàm

troáng “chòch”. Choã naøo ñoïc sai chuû khaûo “caéc” troáng. Cuoäc thi nhaèm ca ngôïi coâng ñöùc Thaønh hoaøng, caàu chuùc cho daân an, vaät thònh. Phaàn hoäi coù haùt tuoàng, haùt cheøo, haùt troáng quaân, haùt nhaø tô, thi côø ngöôøi, thi choïi gaø. Ngaøy nay, leã hoäi ôû Laïi Ñaø coù theâm leã daâng höông, bieåu dieãn vaên ngheä, thi vaät, bieåu dieãn theå duïc döôõng sinh, giao löu hoùa trong thoân, giao löu vaên hoùa vôùi caùc thoân laøng khaùc trong xaõ, neân hoäi raát haáp daãn. Ñaëng Traàn Tuy

HOÄI LAØNG ÑAÏI YEÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Ngoïc Hoa coâng chuùa : Laøng Ñaïi Yeân, phöôøng Ngoïc Haø, quaän Ba Ñình : Ngaøy 14 thaùng Ba : Muùa daâng hoa

Ñ

i töø phoá Hoaøng Hoa Thaùm, xuoáng doác 70 caïnh Coâng ty bia Haø Noäi, khoaûng nöûa caây soá ta tôùi coång laøng Ñaïi Yeân. Coång xaây naêm 1924 ñeå taïo ranh giôùi giöõa laøng Ñaïi Yeân vaø Ngoïc Haø. Ñi moät quaõng nöõa laø tôùi ñình laøng, moät di tích ôû phía taây kinh thaønh töø thôøi Lyù-Traàn. Thaàn tích keå raèng: Thôøi Lyù coù moät ngöôøi hoï Traàn teân Huaán, queâ quaùn ôû xaõ Phuùc Laâm, chaâu AÙi. OÂng ra Thaêng Long daïy hoïc, laáy vôï ôû Ñaïi Bi, töùc Ñaïi Yeân, thuoäc

kinh thaønh. Baø laø ngöôøi buoân baùn thöôøng qua laïi chôï An (Ñaïi Yeân). Coù laàn baø ñöôïc moät tay naûi luïa laø chaâu baùu. Khoâng tham, baø tìm traû laïi ngöôøi maát cuûa. Ñeâm ñoù baø Huaán moäng thaáy tieân oâng trao cho baø moät hoøn ngoïc maø baûo raèng: “Nhaø ngöôi coù ñöùc neân Vöông maãu cho Ngoïc tinh nöõ laøm con.” Baø giaät mình tænh daäy, trong mình chuyeån ñoäng, töø ñoù coù mang, sau sinh haï moät giai nhaân. Nhaân ñieàm ñöôïc ngoïc trong moäng, ñaët teân laø Ngoïc Töôøng. Hoâm aáy laø

158

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngaøy moàng 8 thaùng 2 naêm Giaùp Tuaát (1094). Nieân hieäu Long Phuø thöù ba (1103) ñôøi vua Lyù Nhaân Toâng, Lyù Giaùc coù thuaät laï, bieán coû caây laøm ngöôøi, chieâu taäp nhöõng keû voâ laïi chieám cöù chaâu Dieân ñaép thaønh noåi loaïn. Laõo töôùng Lyù Thöôøng Kieät ñem quaân ñi ñaùnh, Lyù Giaùc thua, chaïy troán sang Chieâm Thaønh khai baùo noäi tình nöôùc ta. Vua Chieâm laø Cheá Ma Na, nhaân theá mang ñaïi quaân sang cöôùp nöôùc ta, chieám laïi ba chaâu Ñòa Lyù, Ma Linh, Boå Chính (Quaûng Bình, Quaûng Trò), maø Cheá Cuû tröôùc ñaõ daâng noäp cho nhaø Lyù. Trieàu ñình cöû Lyù Thöôøng Kieät ñi deïp. Nghe tin nhaân daân khaép ñoâ thaønh ñeàu haêng haùi toøng quaân. Trong soá ngöôøi aáy coù oâng ñoà Traàn. Khi baø ñoà daãn con gaùi tieãn choàng xuoáng thuyeàn traåy quaân, thì naøng Ngoïc Töôøng naém chaët aùo cha naèng naëc ñoøi theo ñi ñaùnh giaëc. Tröôùc taám loøng nhieät tình tha thieát cuûa naøng, Lyù Thöôøng Kieät khoâng theå naøo töø choái maëc duø oâng cuõng chöa bieát seõ duøng coâ beù vaøo vieäc gì trong chieán traän. Tôùi vuøng chieán ñòa quaân ta haï traïi, roài cuøng ñòch giao tranh. Qua ba traän vaãn chöa phaân thaéng baïi. Phoøng tuyeán Chieâm Thaønh canh gaùc caån maät. Naøng Ngoïc Töôøng caûi trang laøm moät en beù ñi baùn traàu cau vaø thuoác laøo, traø troän sang phía

ñoàn giaëc. Quaân Chieâm thaáy naøng Ngoïc Töôøng coøn nhoû thì khoâng nghi ngôø gì. Chuùng xuùm quanh gaùnh traàu thuoác, heát toáp naøy ñeán toáp khaùc, chaúng phoøng bò gì, neân naøng thu thaäp ñöôïc nhieàu tin töùc ñòch quaân. Gaùnh traàu, thuoác coøn ñi saâu vaøo gaàn nhöõng vò trí ñoàn traïi, kieåu caùch xaây döïng, phöông phaùp boá phoøng, ñöôïc naøng Ngoïc Töôøng ghi nhôù. Chaúng bao laâu moïi vò trí cuûa ñòch quaân ta ñaõ naém vöõng, chuû soaùi Lyù Thöôøng Kieät lieàn haï leänh taán coâng. Quaân ta toaøn thaéng, thu hoài ba chaâu. Khi veà trieàu, Lyù Thöôøng Kieät taâu coâng lao cuûa naøng Ngoïc Töôøng, vua Lyù phong laø Ngoïc Hoa coâng chuùa. Khi coâng chuùa maát, nhaân daân traïi Ñaïi Yeân xaây ñeàn ôû beân laêng moä, taïc töôïng phuïng thôø toân laøm Thaønh hoaøng ñöông caûnh ñeå nhôù coâng ôn. Ñeàn thôø Ngoïc Hoa coâng chuùa, quoác ñaûo daân caàu coù nhieàu linh öùng, traûi caùc trieàu phong kieán ñeàu coù saéc phong theâm myõ töï. Ñaïo saéc phong ngaøy 26 thaùng 7 naêm Caûnh Höng thöù 44 (1784) coù nhöõng caâu vaên chöõ Haùn taùn döông coâng chuùa, taïm dòch nhö sau: Höông trôøi yeåu ñieäu, saéc nöôùc long lanh Ñeïp ñeõ ôû treân ñôøi maø tröø tai giaùng phuùc, toân nghieâm yeân laëng khoân löôøng Hoài nhi ñoàng maø giuùp nöôùc giöõ daân, to lôùn ñöùc cao khoân saùnh Ñaõ roõ coâng lao roäng lôùn Neân ñôøi ñôøi ghi tích, khoùi höông ...

HAØ NOÄI  159 Theo thuaät phong thuûy thì xöa laøng naèm treân löng ruøa vaø ñình laøng ôû vò trí ñaàu ruøa. Treân noùc coøn haøng chöõ ghi naêm truøng tu 1886. Ñình quay maët höôùng taây, tröôùc coù gieáng nöôùc, hai beân coù taû vu, höõu vu, nhaø tieàn teá, ñaïi baùi, haäu cung. Phía sau coù moä coâng chuùa Ngoïc Hoa ñöôïc xaây thaønh hình vuoâng. Nhaø tieàn teá keát caáu theo kieåu vì keøo truï troán, 4 goùc chaân coät nhoâ ra 4 chieác baåy. ÔÛ 4 gian beân, maùi loùt kín kieåu voøm cuoán (voû cua), gioáng kieán truùc cuûa ñình, chuøa ôû kinh ñoâ Hueá. Trang trí treân böùc coán cuûa nhaø tieàn teá laø vaân xoaén, laù cuùc laù ñeà caùch ñieäu. Nhaø ñaïi baùi goàm 3 gian vôùi 4 haøng chaân coät coù töôøng hoài bít ñoác, keát caáu theo kieåu giaù chieâng choàng röôøng. Trang trí goàm nhieàu vaân xoaén ôû ñaàu giöôøng vaø ñaàu quaù giang roài caùc hình roàng cuoán thuûy troâng raát ngoaïn muïc. Coù caâu ñoái chöõ Haùn ca ngôïi ngöôøi nöõ anh huøng nhoû tuoåi thôøi Lyù, taïm dòch nhö sau: Moät traän thaéng hoài quaân khieán ñaát Yeân töng böøng vuõ truï Chín tuoåi thô deïp giaëc phoø nhaø Lyù beàn vöõng non soâng

Hoäi Ñaïi Yeân theo cuï Hoaøng Nhaân Hy (treân 70 tuoåi), vaøo hoài naêm 1940 coù thòt boø, moå traâu, cuùng maõ laø voi, ngöïa hoàng ñaët ôû phoá Haøng Maõ. Kieäu baùt coáng do 16 coâ gaùi thay nhau khieâng töø Ñaïi Yeân qua Hoaøng Hoa Thaùm, ñöôøng Coå Ngö ñeán Yeân Phuï ra soâng Hoàng ñeå

laáy nöôùc giöõa doøng veà cuùng thaùnh quanh naêm. Ñeâm dieãn tuoàng coå, ngaøy coù hoâïi côø ngöôøi, choïi gaø, choïi chim hoïa mi... Ngaøy nay khoâng röôùc ñi xa nhöng toå chöùc cuõng qui moâ. Ñoaøn ñaïi dieän cuûa 13 laøng traïi veà döï. Ñoaøn ñaïi bieåu doøng hoï Hoaøng, hoï Ñoã, hoï Nguyeãn... laàn löôït ñoäi maâm nguõ quaû tieán vaøo daâng leã. Ñaëc bieät coù ñoaøn Thoân Tö, xaõ Nam Giang, huyeän Nam Tröïc, thaønh phoá Nam Ñònh vöôït hôn 100 caây soá veà daâng leã. Caùc cuï giaø Thoân Tö keå raèng, vaøo ñôøi Traàn khi quaân Nguyeân xaâm löôïc laàn thöù 2 (1285) nhaân daân Thoân Tö theo thuyeàn chôû löông veà Thaêng Long qua cöûa ñeàn Ñaïi Yeân bò maéc caïn beân soâng Toâ, lieàn thaép höông caàu nguyeän. Boãng coù con caù cheùp noåi tröôùc muõi thuyeàn, chuyeán ñi thoâng suoát an toaøn, goùp coâng lao vaøo chieán thaéng giaëc ngoaïi xaâm. Daân Thoân Tö leã ôû ñeàn Ñaïi Yeân, xin thaàn hieäu röôùc xuoáng thuyeàn thì thaáy chim haïc bay ñaäu treân coät buoàm, khi thuyeàn tôùi laøng thì chim haïc bieán maát. Daân laøng phuïng nghieânh thaàn hieäu toân laøm “Ñöông caûnh phuùc thaàn”. Caâu ñoái ôû ñình Thoân Tö (Nam Ñònh) cuõng gioáng nhö caâu ñoái ôû ñình Ñaïi Yeân (Haø Noäi). Sau nöûa theá kyû giaùn caùch, hai laøng laïi keát chaï töø naêm 1998. Ngaøy 8 thaùng 2, Ñaïi Yeân mang leã ñeán Thoân Tö, vaø ngaøy 14 thaùng 3, Thoân Tö mang leã veà Ñaïi Yeân.

160

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Sau phaàn daâng leã laø ñieäu muùa “daâng hoa”. Moät baø khaên chaàu aùo ngöï ñoùng laøm coâng chuùa Ngoïc Hoa, coøn 4 em beù traïc 10 tuoåi aùo töù thaân maøu lam, khaên vuoâng moû quaï tay caàm nhöõng boâng hoa hoàng teát baèng giaáy maøu ñoû nhòp nhaøng tieán lui. Phía beân ñình ñoäi baùt aâm taáu ñieäu nhaïc haùt chuùc muøa xuaân, nghe roän raøng phôi phôùi. Veà döï hoäi Ñaïi Yeân, ta ñi trong traïi Haøng Hoa vôùi höông thôm cuûa

lyù, daï höông, hoa ngaâu, hoa soùi, baïc haø, kinh giôùi, tía toâ, cuùc taàn, ngaûi cöùu... Ñaïi Yeân coù treân 50 nhaø troàng thuoác nam vôùi haøng traêm loaïi, coù loaïi thu caønh, coù loaïi laáy cuû reã, coù loaïi chæ caét laù. Bao laøng ngheà mai moät nhöng laøng thuoác nam Ñaïi Yeân vaãn giöõ gìn bôûi tình yeâu caây thuoác cuûa caùc baø, caùc chò. Thaân em nhö laù ñaøi bi, Ngaøy thì daõi naéng, toái thì phôi söông. Vaên Haäu

HOÄI ÑÌNH LINH QUY Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaønh hoaøng Nguyeãn Bieåu : Thoân Linh Qui, xaõ Kim Sôn, huyeän Gia Laâm : Ngaøy 14 thaùng 3 : Thi thaû chim boà caâu

Ñ

ình Linh Qui toïa laïc treân moät khu ñaát roäng, maët tieàn höôùng nam, trong quaàn theå kieán truùc goàm: Nhaø tieàn teá, phöông ñình, thöôïng ñình vaø haäu cung. Saân ñình raát roäng, chung quanh ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng caây coå thuï, nhöõng khoùm hoa khoe saéc, laøm cho caûnh ñình caøng theâm trang nghieâm thô moäng. Ñình thuoäc thoân Linh Qui, xaõ Kim Sôn. Ñaây voán laø vuøng ñaát coå Luy Laâu, Kinh Baéc ngaøy xöa, nay thuoäc huyeän Gia Laâm, Haø Noäi. Ñình caùch trung taâm thuû ñoâ khoaûng 20 km veà phía ñoâng nam. Ñình thôø Thaønh hoaøng laø Nguyeãn Bieåu, moät trung thaàn thôøi haäu Traàn (14071414).

Thaàn tích keå raèng: Vaøo cuoái thôøi Traàn ôû vuøng Höõu Nhaát, Quy Traïch, Ngheä An, coù moät danh nhaân hoï Nguyeãn, laáy vôï laø Traàn Thò Nguyeân, ñeán naêm 30 tuoåi maø vaãn chöa coù con noái doõi. OÂng baø laø ngöôøi nhaân nghóa, meán moä ñaïo Phaät, vaøo moät dòp muøa xuaân leân chuøa thaép höông, boãng thaáy moät quaàng saùng bay leân. Ñeâm hoâm aáy oâng baø naèm moäng thaáy Phaät baùo seõ sinh quí töû. OÂng baø möøng laém, voäi laøm leã taï. Quaû nhieân ít laâu sau baø sinh ra moät caäu beù töôùng maïo khoâi ngoâ, tay daøi quaù goái, lôùn leân raát thoâng minh, 14 tuoåi theo hoïc thaày Hoa tieân sinh. Naêm 18 tuoåi thì cha maát, ñuùng thôøi kyø khaép nôi giaëc

HAØ NOÄI  161 giaõ, hai meï con taïm dôøi queâ höông ñeán trang Vuïi sinh soáng (vuøng Kim Sôn ngaøy nay). OÂng hoïc gioûi, thi ñoã tam tröôøng, theo vua Truøng Quang khoâi phuïc nhaø Traàn (luùc aáy ñang ôû trang Bình Hoà, Thieân Loäc). Ñaây laø thôøi kyø vua Truøng Quang chieâu taäp hieàn taøi, daáy binh laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán choáng giaëc Minh xaâm löôïc. Thaùng 3 naêm 1413, vua sai Nguyeãn Bieåu ñi thöông thuyeát vôùi quaân Minh, Bôûi tröôùc ñaáy, giaëc Minh laáy côù giuùp nhaø Traàn ñem quaân sang xaâm löôïc. ÔÛ vuøng bieân cöông phía baéc, Tröông Phuï vôùi 40 vaïn quaân ñaùnh vaøo cöûa aûi Pha Luõy, Laïng Sôn. Moäc Thaïch cuõng vôùi 40 vaïn quaân ñaùnh vaøo cöûa aûi Phuù Leänh, Haø Giang. Theá giaëc quaù maïnh, neân chæ chöa ñaày moät naêm ñaõ ñaùnh baïi nhaø Hoà, chieám ñöôïc haàu heát ñaát ñai. Ñeå khoâi phuïc nhaø Traàn coù thuôû haøo huøng ba laàn ñaùnh thaéng quaân Nguyeân Moâng, Nguyeãn Bieåu, moät ngöôøi ñaày möu löôïc nhaän traùch nhieäm ñi söù. Bieát oâng laø ngöôøi gioûi, neân khi oâng ñeán, Tröông Phuï ñaõ sai doïn coã ñaàu ngöôøi ñeå thöû thaùch, Khoâng chuùt do döï, oâng ñaõ ung dung ngoài uoáng röôïu ñoïc thô, vaø kieâu haõnh noùi nhö nhaén vôùi Tröông Phuï raèng: “Khoâng maáy khi ngöôøi Nam ñöôïc aên ñaàu ngöôøi Baéc”. Khi nghe quaân haàu trình laïi, Tröông Phuï caû sôï bôûi khí phaùch anh huøng, lieàn laáy leã ñeå tieáp ñaõi

tieãn veà, nhöng coù keû xieåm nònh raèng: “Muoán chieám nöôùc Nam thì khoâng theå tha ngöôøi naøy.” Tröông Phuï beøn cho quaân ñuoåi theo baét ñoaøn söù giaû laïi. Khi veà ñeán traïi, giaëc baét oâng quì laïy, oâng ñaõ haát tay chæ Tröông Phuï maø maéng raèng: “Buïng toan chieám nöôùc ngöôøi, laïi giaû vôø nhaân nghóa. Noùi laäp hoï Traàn, laïi laäp quaän huyeän, cöôùp boùc cuûa caûi, haõm haïi daân laønh, boïn maøy laø luõ giaëc baïo ngöôïc.” Thaáy khoâng khuaát phuïc ñöôïc oâng, Tröông Phuï sai gieát söù giaû. Luùc naøy ôû kinh thaønh Thaêng Long coù luït, neân xaùc oâng troâi veà thoân Ñoàng Vuïi thì döøng laïi, vaø ñöôïc moái xoâng thaønh ngoâi moä lôùn. Daân laøng voâ cuøng thöông tieác, lieàn laäp ñeàn thôø. Thôøi gian sau, Leâ Lôïi khôûi nghóa Lam Sôn (Thanh Hoùa) ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc. Coù laàn nghóa quaân qua ñeàn, vaøo caàu thaàn tieáp söùc. Boãng nhieân moät quaàng löûa bay leân, ai cuõng cho laø ñieàm baùo thaéng traän. Sau 10 naêm khaùng chieán giaønh laïi ñöôïc nöôùc, nhaø vua nhôù ôn, ban tieàn cho ñòa phöông tu boå ñeàn vaø phong töôùc cho thaàn. Theo lôøi caùc cuï cao tuoåi thì vaøo thôøi Leâ Trung Höng, laøng xaây ñình. Nguyeãn Bieåu ñöôïc thôø ôû ñình vaø laøng suy toân oâng laø Thaønh hoaøng. Traûi maáy thôøi tao loaïn vaø gioù möa taøn phaù, ñình bò ñoå naùt

162

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vaø truøng tu nhieàu laàn. Caên cöù vaøo cuoán thaàn tích xaõ Linh Quy hieän löu giöõ ôû Vieän Haùn Noâm, soaïn vaøo naêm Hoàng Ñöùc thöù nhaát, sao cheùp laïi vaøo naêm Vónh Höïu (Leâ YÙ Toâng) (1735-1740) thì ñình coù töø raát sôùm. Hieän taïi coù naêm gian tieàn teá raát roäng, roài ñeán phöông ñình taùm maùi, thöôïng ñình goàm naêm gian hai dó, haäu cung uy nghieâm goàm ba gian, ôû cuoái saân beân phaûi coù mieáu thôø coâ. Hieän vaät trong ñình coøn 8 ñaïo saéc phong töø thôøi Leâ tôùi thôøi Nguyeãn. Moät kieäu baùt coáng, moät long ñình, moät ñoâi loï ñoäc bình, moät cheù nöôùc, giaøn baùt böûu, ngöïa goã, y moân, baùt höông ñaïi, taøn loïng, nhieàu ñaïi töï hoaønh phi caâu ñoái, nhieàu ñoà ñoàng, ñoà söù giaù trò. Do giaù trò lòch söû, naêm 1996 ñình ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa thoâng tin xeáp haïng laø di tích lòch söû vaên hoùa. Laøng coøn coù chuøa Linh Quy, teân chöõ laø Hoa Nghieâm Töï. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi Leâ, traûi thôøi gian vaø chieán tranh, trong khaùng chieán choáng Phaùp, chuøa bò ñoát hö hoûng naëng. Naêm 1990 chuøa ñöôïc döïng laïi naêm gian hai dó treân neàn chuøa chính. Chuøa coù boán goùc uoán cong, maùi lôïp ngoùi ta, cöûa böùc baøn daùng coå. Heä thoáng töôïng Phaät tuy ít, nhöng vôùi boä töôïng Quaùn AÂm ngaøn maét ngaøn tay vaø töôïng Thích Ca sô

sinh trong toøa cöûu long, laø nhöõng pho töôïng coù giaù trò ngheä thuaät, ñaõ taêng giaù trò cho chuøa. Chuøa naèm gaàn saùt ñöôøng quoác loä, chung quanh vaây boïc bôûi nhöõng caây coå thuï, vöôøn chuøa töôi maùt vôùi nhöõng khoùm hoa khoe saéc, laøm cho caûnh chuøa caøng theâm trang nghieâm, u tòch. Maùi chuøa aån hieän trong taùn laù xanh, sôùm chieàu tieáng chuoâng thong thaû ngaân nga, ñem söï thanh bình cho laøng queâ yeân aû. Chuøa laø nôi thaép höông caàu Phaät cho daân trong vuøng vaø khaùch thaäp phöông. Do giaù trò lòch söû vaên hoùa, chuøa cuõng ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng naêm 1996. Xaõ Kim Sôn thuoäc vuøng ñaát Luy Laâu coå xöa, bao goàm caùc thoân Kim Sôn, Giao Taát, Giao Töï, Linh Quy. Vuøng ñaát naøy döôùi caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Leâ ñeàu coù nhöõng vò töôùng taøi ñöùng leân laõnh ñaïo nhaân daân ñaùnh ñuoåi ngoaïi xaâm. Thôøi khaùng Phaùp, Kim Sôn laø nôi ñöôïc choïn laøm caên cöù ñòa cuûa toå chöùc Vieät Minh vuøng Ñoâng Baéc. Thôøi choáng Myõ, nhieàu ngöôøi con cuûa Kim Sôn ñaõ leân ñöôøng ñaùnh giaëc. Giôø ñaây theo quoác loä 182 con ñöôøng noái töø ñöôøng 5 reõ leân phía baéc, nhaø cöûa ñöôïc xaây döïng chaäp chuøng, ñöôøng lieân xaõ, lieân thoân phong quang thoaùng ñeïp. Ngoaøi

HAØ NOÄI  163 luùa maøu vaø chaên nuoâi. Kim Sôn coøn coù ngheà troàng hoa, laøm cho queâ höông ngaøy theâm giaøu ñeïp. Ñình chuøa ñöôïc tu taïo khang trang. Treân con ñeâ caét ngang xaõ tröôøn daøi boán muøa loäng gioù, beân döôùi laø nhöõng caùnh ñoàng luùa xanh baùt ngaùt, caûnh ôû Kim Sôn ngaøy caøng bieán ñoåi nhö moät böùc tranh. Do coù nhieàu thaønh tích trong hai cuoäc khaùng chieán vaø döïng xaây, Kim Sôn ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc phong taëng laø xaõ anh huøng. Voán naèm treân moät vuøng ñaát coå ñaày daáu tích vaên hoùa vaø lòch söû, caû huyeän Gia Laâm ñeán naêm 2001 coù ñeán 98 di tích lòch söû vaên hoùa vaø caùch maïng ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa thoâng tin xeáp haïng. Laøng Linh Quy laø moät thoân cuûa xaõ Kim Sôn, nhöõng truyeàn thoáng toát ñeïp aáy luoân ñöôïc khoâi phuïc keá thöøa, neân haèng naêm cöù ñeán ngaøy 14 thaùng 3 daân laøng laïi töng böøng môû hoäi. Laøng Linh Quy keát chaï vôùi laøng Giao Töï. Ñình Giao Töï thôø Lyù Chieâu Hoaøng, vò vua nöõ cuoái cuøng cuûa thôøi Lyù. Hoäi laøng Giao Töï môû vaøo moàng 5 thaùng 3, daân gian goïi laø chaï anh, chaï em. Hoäi chính 5 naêm moät laàn. Hoâïi leä moãi naêm moät laàn, neân cöù vaøo naêm hoäi chính, daân hai laøng laïi toå chöùc röôùc leã. Theo caùc cuï keå laïi thì hoäi chính ôû ñình Linh Quy xöa kia vui laém. Töø tröôùc hoäi, khoâng khí ñaõ voâ cuøng naùo nöùc. Ban toå chöùc cuûa laøng vôùi caùc giaùp nhaát, giaùp nhì, giaùp ba,

giaùp bieân cuøng toaøn theå daân trong vuøng cô naøo ñoäi aáy chuaån bò leã röôùc thaùnh. Môû ñaàu laø leã röôùc nöôùc, ñaùm röôùc ñi töø ñình leân chuøa, treân con ñöôøng laøng quanh co daøi khoaûng 1 km. Ñoaøn röôùc goàm côø thaàn, muùa sö töû, muùa boàng, coù toång côø vaø daøn baùt aâm. Khieâng kieäu treân coù cheù nöôùc, ñi döôùi taøn vaøng loïng tía coù khoaûng 20 coâ gaùi ñöôïc tuyeån choïn kyõ trong caùc doøng hoï. Caùc coâ trinh nöõ quaàn traéng aùo daøi, toùc chaám ngang vai, maù hoàng moâi ñoû, ñeïp nhö nhöõng naøng tieân giaùng traàn. Caùc coâ thay nhau khieâng kieäu vôùi aùnh maét long lanh, nuï cöôøi töôi döôùi naéng laøm saùng moät vuøng. Theo sau laø ñoaøn cuï oâng maëc ñoà teá xanh, muõ quan, roài ñeán ñoaøn cuï baø, ñoaøn teá nöõ quan, cuøng daân laøng vaø khaùch thaäp phöông noâ nöùc keùo theo. Ñoaøn röôùc ñi töø ñình ra chuøa thaép höông cuùng Phaät xin cheù nöôùc roài röôùc hoaøn cung. Roài trong tieáng troáng tieáng chieâng noåi leân vang doäi, saân ñình rôïp côø thaàn nguõ saéc, cuõng laø luùc caùc cuï teá xong, cuoäc röôùc chính baét ñaàu. Daãn ñaàu laø ñoaøn côø, ñoaøn muùa sö töû, muùa boàng, ñoaøn caùc vaõi baø vôùi côø phöôùn nhaø Phaät, roài ñoaøn baùt aâm vôùi nhaïc cuï daân toäc, keøm theo chieác troáng ñaïi coù hai ngöôøi khieâng vöøa ñi vöøa taáu giöõ nhòp. Roài ñeán ñoaøn röôùc long ñình sôn son

164

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

theáp vaøng röïc rôõ treân baøy höông hoa nguõ quaû do nhöõng coâ thieáu nöõ aùo daøi traéng, maù hoàng moâi ñoû, ñeïp loäng laãy khieâng. Roài ñeán ñoaøn baùt böûu, hoûa baøi. Moät con ngöïa goã coù baùnh xe to nhö ngöïa thaät vôùi yeân cöông uy nghi ñöôïc caùc trai laøng quaàn xanh aùo ñoû xuùm vaøo ñaåy. Tieáp ñeán laø kieäu baùt coáng, coù taùm ñaàu roàng chaàu ra boán phía vaøng son laáp laùnh, do 16 trai laøng khieâng, vôùi phuïc trang quaân kieäu aùo næ coäc tay maøu ñoû, vieàn vaøng daøi quaù ñaàu goái, ñaàu chít khaên ñoû coù buùi tua, quaàn xanh, chaân quaán caø xaïp vaûi vaøng, haøi ñen, ñi keøm coù kíp ñoåi quaân tuùc tröïc, cuõng goàm 16 trai laøng vaø boán toång côø, boán ngöôøi caàm thöôùc cuøng vôùi taøn vaøng loïng tía. Phaùi sau laø ñoaøn caùc cuï oâng muõ quan, aùo thuïng xanh, quaàn traéng tieàn hoä haäu uûng, chung quanh kieäu laø ñoâi seânh tieàn nhaûy muùa theo tieáng nhaïc vôøn tröôùc löôïn sau. Tieáp ñeán laø ñoaøn cuï baø maëc aùo töù thaân, ñoaøn teá nöõ quan, ñoaøn ñoäi maâm leã trong caùc doøng hoï, ñoaøn thanh nieân thanh nöõ, ñoaøn thieáu nieân nhi ñoàng, cuøng daân laøng vaø khaùch thaäp phöông böôùc theo. Trong tieáng troáng tieáng nhaïc vang löøng, côø kieäu taøn vaøng loïng tía, höông hoa ñoû trôøi ñoû ñaát, ñoaøn röôùc ñi töø ñình theo ñöôøng laøng. Luùc naøy laøng Giao Töï cuõng röôùc kieäu töø ñình leân ñeâ. Treân con ñeâ coû non xanh môn môûn, ôû döôùi nhìn

leân, thaáy ñoaøn röôùc in leân neàn trôøi loàng loäng cuøng vôùi nhöõng ñaùm maây nguõ saéc, taïo neân moät böùc tranh ñeïp khoâng sao taû xieát. Nhìn töø xa, thaáy ñoaøn röôùc nhö moät con roàng nguõ saéc ñang tröôøn xuoáng laøng Linh Qui. Hai ñoaøn röôùc cuøng tieán ñeán gaàn chôï Keo vaø chôï Vuïi ñeå gaëp nhau thì tieáng troáng tieáng chieâng taáu vang leân. Hai kieäu quyø xuoáng chaøo nhau, roài quay kieäu ñoåi côø, hai ñoaøn röôùc hoøa laøm moät, taïo moät khoâng khí thaät soâi ñoäng vaø hoaønh traùng. Vuøng chôï Vuïi, chôï Keo ngöôøi traåy hoäi ñoâng nhö neâm coái, vôùi trang phuïc ñuû maøu, thaät laø moät böùc tranh daân gian thaém ñöôïm saéc höông. Theá roài kieäu anh ñi tröôùc, kieäu em ñi sau, ñoaøn röôùc theo ñöôøng laøng veà ñình Linh Quy. Xem röôùc xong, ngöôøi ta noâ nöùc goïi nhau tôùi baõi ruoäng beân ñình döï caùc cuoäc vui nhö nghe haùt quan hoï, xem ñaáu côø, choïi gaø ... Buoåi toái, saân ñình vang leân tieáng troáng cheøo, troáng tuoàng nhö keâu goïi daân laøng tôùi xem. Tuy nhieân, hoäi laøng Linh Quy coøn moät noäi dung khaùc maø ít nôi coù ñöôïc. Ñoù laø cuoäc thi thaû chim boà caâu: Linh Quy noåi tieáng bao vuøng, Chim caâu ñua ñaát bay voøng thaáp cao.

Ñaáy laø caâu ca dao cuûa vuøng Kinh Baéc xöa noùi veà hoäi thaû chim boà caâu cuûa laøng Linh Quy. Theo caùc

HAØ NOÄI  165 cuï giaø trong laøng keå laïi thì nhieàu naêm vaøo ngaøy hoäi chính coù tôùi 145 ñaøn chim caâu veà ñua taøi. Beân phaûi saân ñình chaät ních nhöõng loàng chim, theo theå leä ñaøn chim phaûi ñuû 10 con, bay phaûi ñuû ba nöôùc, phaûi bay trong taàm quy ñònh, khoâng ñöôïc ñeo saùo vaø caét ñuoâi hoa chanh. Ñaøn chim ñöôïc ñaùnh soá vaø teân ngöôøi nuoâi. Tröôùc ñình ngöôøi ta ñeå moät chieác troáng ñaïi, moät chieác baøn. Ban giaùm khaûo ñöôïc chia laøm hai nôi, baùo hieäu vôùi nhau baèng troáng goïi laø chòch trong, chòch ngoaøi caùch nhau 400m. Ban giaùm khaûo chính ngoài treân cao quan saùt ñaøn chim treân baàu trôøi baèng göông hoaëc chaäu nöôùc. Khi ba hoài troáng noåi leân baùo hieäu, thì hoäi thaû chim baét ñaàu. Moät vò giaùm khaûo caàm loa goïi soá, ai ñeán löôït thì böng loàng chuïp chim ñeå leân baøn. Khi coù leänh thì môû loàng cho ñaøn chim bay leân. Theo quy ñònh, ñaøn chim ñoaït giaûi phaûi löôïn ba voøng, khoâng bay toûa, bay caét, roài cöù theá löôïn daàn leân cao trong phaïm vi 400m luùc naøo cuõng phaûi chuïm ñaøn, cho ñeán khi quaù cao chæ coøn nhö moät chaám nhoû laø ñöôïc. Neáu ñaøn naøo bay toûa, bay caét ra ngoaøi phaïm vi laø bò loaïi. Vaø cöù theá, heát ñaøn naøy ñeán ñaøn khaùc ñöôïc thaû leân khoâng trung. Trôøi cao vôøi vôïi, caùnh chim bay tha thieát quaán quyùt.

Coù theå noùi hoäi thi thaû chim caâu laø moät troø chôi daân gian tao nhaõ, theå hieän loøng kieân trì vaø yeâu quyù sinh vaät cuûa nhöõng ngöôøi yeâu chim döï hoäi, theå hieän moät khaùt voïng hoøa bình cuûa nhaân daân ta. Hoäi thaû chim ôû ñình Linh Quy ngaøy 14 thaùng 3 naêm 2002 coù 45 ñaøn. Coù nhieàu ñaøn chim noåi tieáng ñaõ ñöôïc giaûi cuûa Trung öông vaø thaønh phoá cuõng veà tham döï. Coù nhöõng ñaøn chim bay leân ñeïp quaù, löôïn troøn ba voøng, nghieâng caùnh chaøo, roài cöù theá löôïn voøng leân maõi cho ñeán taän taàng maây. Nhöng cuõng thaät tieác, coù ba ñaøn vöøa bay leân, thì bò moät con chim caét bay ñeán laøm cho tan taùc moãi con moãi ngaû. Con chim caét töø treân cao neân raát khoù xua ñuoåi, laøm cho caùc chuû ñaøn chim khi goïi ñeán löôït chaàn chöø khoâng daùm thaû, ban giaùm khaûo phaûi reùo loa thuùc goïi. Nhöng cuõng thaät khoù vaø oan uoång, neáu ñaøn chim ñeïp thaû leân maø bò chim caét “phaù ñaùm” thì thaät tieác. Nhöng bieát laøm sao ñöôïc, bôûi thieân nhieân ñaõ sinh ra muoân loaøi! Ñaát nöôùc ñang ñaø ñoåi môùi, thaäp kyû chaán höng vaên hoùa ñang ñöôïc ñaåy maïnh, thì hoäi ñình Linh Quy xaõ Kim Sôn, moät vuøng ñaát Luy Laâu coå xöa, maø moãi moät laøng ñeàu laø nhöõng trang saùch mang ñaäm neùt daân gian vaên hoùa vaø huyeàn thoaïi, quaû laø moät moùn quaø quyù giaù tieán tôùi kyû nieäm nghìn naêm Thaêng Long. Vaên Saùu

166

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHUØA ÑOÂNG PHUØ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Phaät vaø hai coâng chuùa thôøi Lyù : Ngaøy 15 thaùng 3 : Laøng Ñoâng Phuø (Nhoùt), xaõ Ñoâng Myõ, huyeän Thanh Trì : Ñaëc saûn thuoác laøo laøng Nhoùt vaø cheø thanh mai

L

aøng Ñoâng Phuø tuïc goïi laø laøng Nhoùt, thuoäc xaõ Ñoâng Myõ, huyeän Thanh Trì, Haø Noäi. Haèng naêm cöù vaøo raèm thaùng ba, daân laøng cuøng daân 9 laøng chung quanh môû hoäi chuøa heát söùc ñoâng vui nhoän nhòp. Töông truyeàn vaøo ñôøi Lyù coù hai coâng chuùa chaùn caûnh soáng trong cung caám cuûa hoaøng gia ñaõ leùn boû hoaøng cung troán vaøo tu ôû chuøa naøy. Nhaø vua thöông nhôù vaø ra leänh baét hai con phaûi hoaøn tuïc veà hoaøng cung, nhöng hai naøng nhaát ñònh khoâng chòu, kieân quyeát nöông nhôø cöûa Phaät. Khoâng thuyeát phuïc ñöôïc con, nhaø vua khoâng chòu boù tay, lieàn sai ñoát chuøa ñeå buoäc hai naøng trôû veà. Song yù chí cuûa hai naøng coâng chuùa khoâng heà lay chuyeån. Cuoái cuøng vua cha ñaønh truyeàn söûa laïi ngoâi chuøa ñeå caùc con ñöôïc thoûa nguyeän. Töø ñoù hai coâng chuùa yeân taâm sôùm hoâm vui vôùi caûnh thieàn. Hai Baø ñaõ cuøng daân caùc laøng chung quanh vui soáng vaø daïy hoï troàng daâu, caáy luùa, vun ñaép cho cuoäc soáng nôi thoân daõ.

Vaøo ngaøy raèm thaùng 3 naêm AÁt Hôïi (1095) thôøi Lyù Nhaân Toâng, Hai Baø cuøng caùc tì nöõ cuûa mình boãng nhieân khoâng beänh maø hoùa. Daân chuùng voâ cuøng thöông tieác vaø ñaõ taïc töôïng ñaët leân chuøa ñeå thôø phuïng. Ñeán trieàu Leâ, Hai Baø ñöôïc truy phong laø Linh Thoâng Ñaïi Boà Taùt. Veà sau haèng naêm cöù vaøo ngaøy raèm thaùng ba daân caùc laøng naøy môû hoäi chuøa ñeå töôûng nhôù Hai Baø. Ñoâng Phuø ôû phía nam ngoaïi thaønh Thaêng Long laø nôi giao thoâng thuaän lôïi caû thuûy laãn boä, neân ñöôïc coi laø vò trí xung yeáu. Töø Baéc vaøo Nam hoaëc töø Nam ra Baéc ñeàu phaûi qua ñaây, nhaát laø nhöõng khi ñaát nöôùc gaëp côn binh löûa. Vì vaäy ngaøy hoäi chuøa coøn laø dòp ñeå daân quanh vuøng nhang khoùi cho nhöõng chieán só ñaõ hy sinh, ñoàng thôøi caû linh hoàn bô vô cuûa nhöõng ngöôøi töû naïn khoâng coù hoï haøng thaân thuoäc. Hoäi laøng laø hoäi chuøa, khaùch haønh höông goàm caû daân töù xöù. Coâng ôn Hai Baø noåi tieáng moät

HAØ NOÄI  167 vuøng neân moïi ngöôøi ñeàu thaønh taâm daâng leã vaät nhö höông hoa, oaûn quaû, baùnh traùi... muøa naøo thöùc aáy nhö muoán trình vôùi chö Phaät vaø Hai Baø nhöõng thaønh quaû maø hoï ñaït ñöôïc laø nhôø coâng lao daïy doã cuûa Hai Baø. Nhöõng leã vaät coøn thôm höông gaïo môùi vaø quaû chín ñaàu muøa ñöôïc daâng leân, baøy röïc rôõ treân ñieän thôø Tam baûo vaø baøn thôø Hai Baø. Lôùp lôùp taêng ni, Phaät töû, nhaân daân vaøo chuøa nhang khoùi thaønh kính ñeå töôûng nhôù nhöõng ngöôøi ñaõ moät loøng vì Phaät, moät loøng vì cuoäc soáng cuûa daân laøng. Ngoaøi nhöõng nghi leã aáy, vaøo dòp hoäi ngöôøi ta cuõng toå chöùc nhöõng troø chôi daân gian (ñaùnh ñu, ñaáu vaät, choïi gaø...) nhöõng sinh hoaït vaên hoùa taïi khu vöïc chung quanh chuøa. Ñaëc bieät vaøo dòp naøy ngöôøi laøng Ñoâng Phuø coøn muoán toû roõ nhöõng ñaëc ñieåm cuûa queâ höông mình, moät vuøng ñaát ñòa linh nhaân kieät. Ngöôøi ta baøy baùn nhöõng saûn phaåm do ngöôøi laøng laøm ra hoaëc cheá bieán. Ví nhö thuoác laøo ñöôïc daân Ñoâng

Phuø mua veà sao taåm laïi thaønh thuoác ngon noåi tieáng: “Dieâm quaû ñaøo, thuoác laøo laøng Nhoùt”. Vì vaäy, ñi tôùi hoäi, haàu heát nam giôùi ai cuõng phaûi tìm mua cho ñöôïc daêm ba goùi thuoác laøo laøng Nhoùt. Hay ñoù coøn laø nhöõng haøng sôn maøi do daân laøng laøm ra, coù thôøi ñaõ ñöôïc ñem sang hoäi chôï trieån laõm taïi Paris, thuû ñoâ nöôùc Phaùp. Moät ñaëc saûn khaùc cuûa vuøng laø loaïi song mai, moät cuoáng laù nôû ra hai boâng hoa, keát hai quaû coù muøi vò thôm ngon ñaëc bieät, vöøa laø ñaëc saûn vöøa laø vò thuoác. Caønh mai thaùi phôi khoâ saéc thaønh cheø thanh mai ñeå giaûi nhieät raát toát. Ngaøy nay, ñôøi soáng cuûa laøng Ñoâng Phuø ñang ngaøy moät phaùt trieån naâng cao. Ngoaøi noâng nghieäp vaø nhöõng ngheà truyeàn thoáng, ngöôøi daân ôû ñaây ñang vöôn leân cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa khu vöïc phía nam thaønh phoá. Vaø moãi ñoä xuaân veà, hoäi chuøa Ñoâng Phuø laïi taïo cho caû vuøng naøy moät khoâng khí naùo nöùc vui töôi ñoùn möøng naêm môùi. Leâ Trung Vuõ

168

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI THEÀ ÑOÀNG COÅ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thieân Haï Minh chuû Chieâu caûm Baûo höïu Ñaïi vöông (vò thaàn chuû söï theà trong thieân haï) : Ñoâng Xaõ, phöôøng Böôûi, quaän Taây Hoà : Moàng 4 thaùng 4 : Laøm leã theà trung hieáu tröôùc thaàn minh

T

reân ñaát nöôùc Vieät Nam, nôi ñaâu cuõng coù hoäi, boán muøa ñeàu coù hoäi, song moãi ñòa phöông ñeàu coù tín ngöôõng vaø noäi dung rieâng. Thaùng gieâng coù hoäi Lim, thaùng hai môû hoäi chuøa Höông, thaùng ba hoäi ñeàn Huøng, thaùng tö ôû kinh ñoâ Thaêng Long xöa coù moät hoäi theà Trung hieáu. Hoäi theà Trung hieáu ban ñaàu mang tính chaát hoaøng toäc. Sau haøng traêm naêm, hoäi theà ñaõ trôû thaønh leã hoäi daân gian. Saùch Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp raèng: “Maäu Thìn naêm thöù 19 (1028) ñôøi Lyù Thaùi Toå: phong töôùc vöông cho thaàn nuùi Ñoàng Coå. Döïng mieáu ñeå tueá thôøi cuùng teá vaø laøm leã theà. “Tröôùc khi ba vöông laøm phaûn moät ngaøy, vua chieâm bao thaáy moät ngöôøi töï xöng laø thaàn nuùi Ñoàng Coå baùo vua bieát vieäc ba vöông Vuõ Ñöùc, Ñoâng Chính vaø Döïc Thaùnh ñònh noåi laøm loaïn, neân ñem quaân deïp ngay ñi. Vua tænh daäy, sai phoøng bò, quaû nhieân tröø ñöôïc hoïa. Ñeán ñaây chieáu cho Höõu Ty döïng mieáu ôû beân höõu thaønh Ñaïi La, lieàn sau chuøa Thaønh Thoï, laáy ngaøy 15 thaùng 3 ñaép ñaøn, caém côø xí, daøn ñoäi nguõ,

treo göôm giaùo ôû tröôùc thaàn vò. Caùc quan töø cöûa ñoâng ñi vaøo ñeàn tröôùc thaàn vò cuøng uoáng maùu aên theà. Taát caû phaûi tuyeân theä: Laøm con baát hieáu Laøm toâi baát trung Xin thaàn minh gieát cheát.

“Haèng naêm laáy laøm leïâ thöôøng. Sau vì thaùng 3 coù quoác kî neân môùi ñoåi ñeán ngaøy 4 thaùng 4.” Saùch Vieät Ñieän U Linh trong chuyeän Thieân Haï Minh chuû Linh ÖÙng Chieâu Caûm Baûo Höïu ñaïi vöông” cho bieát roõ hôn: “Khi vua Lyù Thaùi Toâng coøn laø Thaùi töû, phuïng maïng ñem quaân ñi ñaùnh Chieâm Thaønh, ñeán chaân nuùi Khaû Phong thuoäc Tröôøng Chaâu, Thanh Hoùa nghæ laïi. Ñeâm aáy coù moät dò nhaân hieän ñeán, töï xöng laø Ñoàng Coå Sôn Thaàn (thaàn nuùi Ñoàng Coå) xin tình nguyeän theo giuùp. Thaùi töû voã tay khen ngôïi, hoâm sau tieán quaân quaû nhieân thaéng traän. Khi khaûi hoaøn, Thaùi töû laøm leã röôùc thaàn vò veà thôø taïi kinh ñoâ. Naêm 1028 , vua Lyù Thaùi Toå maát, Thaùi töû leân ngoâi. Trong khi linh cöõu vua cha coøn quaøn taïi chính ñieän thì thì ba ngöôøi em laø Vuõ Ñöùc,

HAØ NOÄI  169 Ñoâng Chính vaø Döïc Thaùnh hôïp nhau laøm phaûn, ñem quaân ñaùnh uùp ñònh cöôùp ngoâi vua. Haønh ñoäng baát hieáu, baát trung naøy ñaõ bò thaàn nuùi Ñoàng Coå tröøng phaït, baùo moäng cho Thaùi töû bieát maø ñeà phoøng. Quaû nhieân ñaõ deïp ñöôïc loaïn. Thaùi töû leân ngoâi vua laáy nieân hieäu laø Thieân Thaønh, phong cho thaàn nuùi Ñoàng Coå laø Thieân Haï Minh Chuû ñaïi vöông (nghóa laø vò ñaïi vöông chöùng minh caùc lôøi theà trong thieân haï). Truyeàn thuyeát cho bieát trong ngaøy hoäi theà, daân chuùng ñöùng chaät ñöôøng ñeå xem, trai taøi gaùi saéc cuõng ñua nhau ñi döï hoäi vui. Leã theà laø moät ngaøy raát troïng theå, vöông haàu, quoác thích ñeàu coù maët. Ñôøi Traàn vaãn duy trì leã theà vaø xaây theâm hai toøa nhaø duøng laøm nôi vua ngöï vaø nôi hoäi hoïp cuûa caùc quan. Caùc vua Traàn coøn phong theâm caùc caëp myõ töï nhö Linh ÖÙng, Chieâu Caûm, Baûo Höïu. Sau khi khoâi phuïc Thaêng Long thoaùt khoûi tay nhaø Minh ñoâ hoä, ñôøi Leâ laáy ngaøy 15 thaùng gieâng laøm ngaøy leã vaø toå chöùc theà ôû nôi khaùc. Taïi ñòa ñieåm cuõ chæ sai quaân ñem vaät phaåm teá leã. Caùc ñôøi Leâ, Taây Sôn, Nguyeãn ñeàu ban saéc phong taëng. Traûi qua hôn 900 naêm toàn taïi, chuùng ta töï haøo raèng ngay töø khi nöôùc Ñaïi Vieät coøn non beù, nhaø nöôùc ñaõ coù moät hình thöùc giaùo duïc saâu saéc, ñeå töø ñoù reøn luyeän

khí phaùch daân toäc. Vì trung hieáu maø Lyù Thöôøng Kieät bình Chieâm phaù Toáng, laäp voõ coâng hieån haùch. Vì trung hieáu maø ñôøi Traàn ba laàn ñaùnh thaéng quaân xaâm löôïc Nguyeân Moâng, ñeå laïi cho ñôøi sau nhöõng taám göông saùng nhö Traàn Höng Ñaïo, Traàn Bình Troïng, Traàn Quoác Toaûn... Vì trung hieáu maø Nguyeãn Traõi gaït leä laïy töø bieät cha treân aûi baéc ñeå trôû veà, cuøng vôùi Leâ Lôïi gian khoå 10 naêm ñaùnh thaéng giaëc Minh, nôï nöôùc thuø nhaø ñeàu traû. Coù theå noùi duø chính söï coù luùc khaùc nhau nhöng haøo kieät ñôøi naøo cuõng coù. Trong thôøi ñaïi Hoà Chí Minh, lôøi theà trung hieáu ñaõ ñöôïc chuû tòch Hoà Chí Minh nhaéc laïi vôùi quaân ñoäi: Quaân ñoäi ta, trung vôùi ñaûng, hieáu vôùi daân Nhieäm vuï naøo cuõng hoaøn thaønh Khoù khaên naøo cuõng vöôït qua Keû thuø naøo cuõng ñaùnh thaéng.

Vôùi lôøi theà ñoù, chuùng ta ñaõ laøm neân chieán coâng giaûi phoùng hoaøn toaøn mieàn Nam, thoáng nhaát ñaát nöôùc. Caû nöôùc ñi leân Chuû nghóa Xaõ hoäi. Ngoaøi yù nghóa ñoäng vieân söùc maïnh daân toäc, Hoäi theà Trung hieáu cuõng trôû thaønh moät leã hoäi daân gian vôùi ñuû caùc hình thöùc: Moät laàn toå chöùc Hoäi moàng 4 thaùng tö laø moät laàn laøng Ñoâng Xaõ nhoän nhòp caùc coâng vieäc. Ngoaøi teá leã theo leä thöôøng, caùc cuï coù moät thuù chôi tao nhaõ laø toå chöùc ngaâm vònh taïi laàu thô beân soâng. Naêm 1981, ñeàn

170

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñoàng Coå ñaõ ñöôïc xeáp haïng laø di tích lòch söû, ñeán naêm 1993, Boä Vaên hoùa vaø Thoâng tin naâng caáp thaønh di tích lòch söû vaên hoùa, caáp baèng coâng nhaän. Töø ñoù, leã hoäi ñeàn Ñoàng Coå cuûa phöôøng Böôûi trôû laïi vôùi hình thöùc nguyeân sô: ñoù laø Hoäi theà Trung hieáu. Trong ngaøy hoäi, ngoaøi caùc nghi leã teá thaàn, naêm naøo taïi ñaây cuõng long troïng toå chöùc leã theà: tröôùc thaàn vò cuûa Thieân Haï Minh Chuû, caùn boä nhaân daân vaø khaùch thaäp phöông cuøng nghieâm trang nghe vò chuû teá ñoïc laïi lôøi theà vaø hoâ vang “xin theà”. Tieáng hoâ xin theà taïo thaønh moät ñôït soùng aâm vang, rung ñoäng moïi traùi tim. Ai cuõng caûm thaáy nhö coù vò thaàn linh ñang ôû treân cao chöùng giaùm cho moïi ngöôøi. Kyû nieäm 990 naêm Thaêng Long Haø Noäi, naêm Canh Thìn, nhaân daân ñaõ toå chöùc moät Hoäi Theà vôùi nghi thöùc troïng theå. Hai coã kieäu coáng ñöôïc caùc thanh nieân trai treû khieâng theo taám panoâ lôùn ghi lôøi theà truyeàn thoáng. Ñoäi hình röôùc kieäu ngoaøi caùc ñôn vò theo nghi thöùc, ñaõ coù theâm löïc löôïng Thanh nieân xung phong vaø Cöïu chieán binh ñi theo ñoäi nguõ, taïo neân khoâng khí trang nghieâm. Khi ñoaøn röôùc ñaõ taäp keát tröôùc saân ñeàn, daøn thaønh ñoäi nguõ, cuõng laø luùc chieâng troáng noåi ba hoài. Taát caû töø caùc vò laõnh ñaïo uûy ban nhaân daân thaønh phoá vaø chính quyeàn quaän Taây Hoà vôùi

caùc vò khaùch quí ñeàu nghieâm trang nghe vò chuû leã trònh troïng ñoïc tröôùc höông aùn ba caâu theà “Trung vôùi Ñaûng, Hieáu vôùi Daân, Saün saøng laøm moïi nhieâïm vuï ñeå cuøng nhau xaây döïng Thaêng Long Haø Noäi ngaøy caøng hieän ñaïi, xöùng ñaùng thaønh phoá 1000 tuoåi. Moïi ngöôøi nhaát loaït giô tay vaø hoâ “xin theà!”. Veà phaàn hoäi: Taïi laàu thô, ngaøy xöa thöôøng coù toå chöùc “thaû thô”. Ñeâm tröôùc hoäi, caùc vaên nhaân ñòa phöông vaø caû ngöôøi noäi thaønh ñeàu ñeán tuï hoäi. Ngöôøi chuû (thaû thô) thöôøng choïn soá baøi thô Ñöôøng, thô Toáng roài vieát trích moät caâu treân deûo giaáy baûn. Trong baûy chöõ coù moät chöõ thieáu, goïi laø “voøng”. Thí sinh coù moät chuøm chöõ ñaùp aùn, ai choïn ñöôïc chöõ ñuùng vôùi caâu thô thì ñöôïc thöôûng, ñöôïc coi laø baäc vaên taøi. Veà sau naøy, khoâng coøn hoïc chöõ Haùn neân cuoäc “thaû thô” khoâng coøn nöõa. Ngöôøi ta duøng laàu thô laøm nôi ngaâm vònh caùc baøi thô môùi. Naêm Canh Ngoï (1990) nhaân dòp ñeàn Ñoàng Coå ñöôïc Boä VHTT xeáp haïng DTLS VH, Ban quaûn lyù di tích Ñoâng Xaõ ñaõ toå chöùc cuoäc thi thô, ngaâm vònh. Trong soá nhöõng baøi thô ca ngôïi ñeàn, coù baøi “Töôûng nhôù moät laàu thô” nhaéc laïi thuù chôi xöa. Ñi caàu mai: Ngoaøi thuù chôi “thaû thô” cuûa caùc baäc tao nhaân, taàng lôùp bình daân thöôøng chôi ñi caàu mai, baét vòt taïi

HAØ NOÄI  171 ao chuøa beân ñình. Ñi caàu mai laø ngöôøi ñi treân caây mai baéc laø laø maët nöôùc. Goác caây buoäc treo luûng laúng, ngoïn caây ñöôïc buoäc treân caùi giaù tre ôû giöõa ao. Chôi ñi treân caây caàu ñoù, kieåu ñi nhö laøm xieác, coù ngöôøi chæ ñi ñöôïc vaøi böôùc laø ñaõ ngaõ uøm xuoáng ao trong tieáng hoø reo cuûa khaùn giaû. Tuy hoï bò öôùt heát nhöng ñeàu vui, vaø coù ngöôøi ñaõ thöïc söï ñi ñeán ngoïn caây ñeå giaät daûi luïa ñaøo treo laøm thöôûng. Ngöôøi ñoaït giaûi, ñöôïc moïi ngöôøi thaùn phuïc. Baét vòt: Khi cuoäc ñi caàu mai chaám döùt, laøng thöôøng toå chöùc chôi baét vòt. Töøng nhoùm ngöôøi bôi ñuoåi theo con vòt giaø. Con vòt tinh quaùi, luùc laën, luùc bôi traùnh neù moïi cuù voà huït, taïo neân chuoãi cöôøi treân bôø. Heát thôøi haïn, neáu khoâng baét ñöôïc thì nhoùm khaùc thay, vì theá coù toáp tinh quaùi thöôøng chôø luùc vòt meät môùi xin thi vaø hoï thaønh coâng. Giaûi thöôûng laø con vòt soáng ñoù. trao cho ngöôøi thaéng vaø hoï “toå chöùc lieân hoan”vôùi nhau. Coù naêm laøng môû hoäi to, thöôøng môøi caùc laøng tham gia thi caây caûnh, ñeøn cuø. Thi caây caûnh thöôøng do ngöôøi laøng Hoà Khaåu, duøng saùp maøu naën thaønh con gioáng, caây laù hoa mang ñeán tröng baày. Muoán coù caây caûnh, con gioáng ñeïp, chuû nhaø thöôøng hoûi caùc baäc cao tuoåi trong

nhaø neân choïn theá caây, con gioáng naøo ... sau ñoù phaân coâng ngöôøi ñi tìm goác caây ñaïi töông xöùng vôùi yù ñoà, ñaøo caû caây mang veà ngaâm cho truïi laù, bong voû. Hoï cöû ngöôøi xuoáng phoá Haøng Höông mua baïch laïp, thuoác nhuoäm maøu naáu thaønh nhöõng cuïc saùp maøu rieâng bieät roài duøng saùp ñeå trang trí leân goác caây taïo thaønh moät caây caûnh coù ñuû thaân, caønh, hoa, laù quaû vaø theá cuûa caây nhö baït phong hoài ñaàu, tröïc, huyeàn, phuï töû, maãu töû, nguõ ñaïi ñoàng ñöôøng, tam ña nguõ phuùc... Con gioáng thöôøng naën theo long, ly, qui, phöôïng. Trong quaù trình laøm caây, taïo gioáng, ngöôøi döï thi thöôøng giöõ bí maät, chæ ñeán ngaøy thi môùi khieâng ra ñình ñeå baøy döï. Nhöõng naêm coù cuoäc thi caây caûnh, ngöôøi xem ñeán ñoâng, vaø hoï mua ngay nhöõng taùc phaåm ñoaït giaûi. Coøn chôi ñeøn cuø (ñeøn keùo quaân) cuõng vaäy. Saün giaáy, saün tre nöõa, caùc gia ñình tham döï thöôøng laøm nhöõng chieác ñeøn lôùn, ñoát baèng “hoûa loø” than môùi ñuû söùc quay con cuø. Hình di ñoäng coù nhaø troå nhaân vaät caùc tích trong Tam Quoác, Luïc Vaân Tieân. Ngaøy nay, vieäc toå chöùc phaàn hoäi ñaõ mang maøu saéc hieän ñaïi: ngöôøi ta toå chöùc thi ñaáu caàu chinh giöõa caùc caâu laïc boä theå thao, bieåu dieãn Thaùi cöïc quyeàn vaø haùt vaên, haùt quan hoï. Duø ñaõ mang maøu saéc môùi nhöng

172

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tinh thaàn coát loõi cuûa Hoäi theà Trung hieáu vaãn ñöôïc duy trì vaø ngaøy caøng ñöôïc naâng cao, cho phuø hôïp vôùi yù nghóa giaùo duïc truyeàn thoáng. Cuøng vôùi ñeàn Ñoàng Coå ôû Ñoâng Xaõ laø nôi vua nhaø Lyù toå chöùc leã theà

nhö chính söû ñaõ ghi, taïi xaõ Minh Khai, huyeän Töø Lieâm cuõng coù ñeàn Ñoàng Coå. Ñoù laø ngoâi ñình taïi laøng Nguyeân Xaù, Vaên Trì huyeän Töø Lieâm. Vuõ Kieâm Ninh

HOÄI LAØNG VAÊN TRÌ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaàn Ñoàng Coå : Laøng Vaên trì, xaõ Minh Khai, huyeän Töø Lieâm : Moàng 4 ñeán moàng 5 thaùng Tö : Hoäi theà

T

rung thaønh vaø phuïng söï Toå quoác laø truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa daân toäc ta. Xöa, ñieàu naøy ñaõ ñöôïc theå hieän trong caùc hoäi theà (chöõ coå laø “minh”). Hoäi giaùo duïc loøng trung hieáu cho con ngöôøi. Nhieàu vuøng ñaõ laäp hoäi theà, laäp ñình thôø thaàn Ñoàng Coå, thaàn chuû hoäi theà, trong ñoù coù laøng Vaên Trì. Thôøi Leâ, Vaên Trì laø moät laøng thuoäc xaõ Phuø Dieãn, toång Coå Nhueá, phuû Quoác Oai, Traán Sôn Taây. Thôøi Nguyeãn, ñoåi laø Kieåu Trì, roài Vaên Trì, thuoäc phuû Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Ñoâng. Töø 1961 ñöôïc nhaäp vaøo Haø Noäi, thuoäc xaõ Minh Khai, huyeän Töø Lieâm. Ñình Vaên Trì ñöôïc Boä Vaên hoùa thoâng tin xeáp haïng di tích lòch söû. Ñình thôø thaønh hoaøng laø thaàn Ñoàng Coå, ñöôïc toân phong (ghi ôû baøi vò) laø Ñoàng Coå sôn, chuû minh,

thöôïng ñaúng thaàn. Theo Vieät ñieän u linh thì thôøi coå vua Huøng ñem quaân nam chinh, haønh quaân tôùi thoân Khaû Lao (huyeän Yeân Ñònh, Thanh Hoùa) ñoùng quaân ôû chaân nuùi. Ban ñeâm vua moäng thaáy thaàn xin troáng ñoàng, duøi ñoàng aét giuùp vua phaù giaëc. Vua tænh daäy. laøm ñuùng lôøi thaàn baùo. Khi giaùp chieán, quaân ta nghe thaáy treân khoâng trung tieáng troáng ñoàng, tieáng göôm khua neân haêng haùi tieán coâng giaønh toaøn thaéng. Vua ban saéc phong cho vò thaàn naøy laø ñaïi vöông ñeàn Ñoàng Coå.

Laïi ñeán ñôøi Lyù, sau khi Thaùi Toå maát, ba ngöôøi con thöù laøm phaûn ñònh cöôùp ngoâi cuûa Thaùi töû Phaät Maõ. Söï vieäc naøy ñöôïc thaàn Ñoàng Coå baùo moäng neân danh töôùng Leâ Phuïng Hieåu ñaõ chuû ñoäng cheùm keû baát trung. Theá laø deïp yeân ñuùng nhö lôøi thaàn baùo tröôùc. Vua Thaùi

HAØ NOÄI  173 Toâng leân ngoâi haï chieáu phong thaàn laø Thieân haï chuû minh thaàn vaø toå chöùc hoäi theà ôû ñeàn Ñoàng Coå. Trong leã oai nghieâm, cho döïng ñaøn theà, treo kieám kích tröôùc baøi vò thaàn, quaàn thaàn quyø tröôùc thaàn vò laøm leã uoáng maùu aên theà vaø ñoïc to lôøi theà: “Laøm con baát hieáu, laøm toâi baát trung aét bò thaàn linh tru dieät.” Ñeán ñôøi Traàn Thaùi Toâng naêm Kieán Trung thöù hai (1226) theo leä cuõ, quy ñònh haèng naêm ñeán ngaøy 4 thaùng 4 tieán haønh hoäi theà long troïng. Tôùi ñôøi Hoàng Ñöùc naêm thöù nhaát (1470), Leâ Thaùnh Toâng laïi phong laø Ñoàng Coå ñieän chuû minh vöông. Naêm Hoaèng Ñònh thöù nhì (1601) laïi ñöôïc phong laø Hieån öùng caàu hieàn döôïc nhö caåm thoâng. ÔÛ vò trí giöõa laøng, ñình ñöôïc xaây döïng theo kieåu hình con dôi hai beân coù ao thaû sen (2 caùnh dôi), tröôùc ñình coù gieáng troøn roäng, nöôùc trong maùt (nay daân vaãn söû duïng), caây ña coå thuï toûa maùt, soi boùng beán nöôùc saân ñình. quay veà höôùng taây, hai goùc maùi ñaép hình con kim baèng men söù, ñao xoâi theå hieän hình con roàng, maùi ngoùi muõi haøi, hoa vaên hoa cuùc. Cöûa voõng tröôùc haäu cung trang trí ñeà taøi töù linh vaøng son loäng laãy. Haäu cung coät vuoâng baøo trôn doùng beùn soi chæ, ñaët khaùm thôø, baøi vò, long ngai, hoøm saéc. Ñaïi baùi thôø hai baø hoaøng haäu, cung phi, hai beân coù boä chaáp kích (loä boä) vaø hai oâng phoãng. Hoaønh phi coù 4 chöõ

“duy nhaïc giaùng thaàn” (chæ coù moät nuùi naøy gieo khí thieâng). Caâu ñoái trong ñình coù nhaéc tôùi Thaêng Long vaø nôi vua Huøng gaëp thaàn: Ban höôùng nghieâm tö Long Ñoã thieân thu chung ñòa thaéng Uaát thoâng haïo khí Khaû Lao vaïn coå tuïy sôn linh

Dòch: Moät ngoâi ñeàn trang nghieâm sum sueâ loäng laãy, ñaát Long Ñoã nghìn naêm nung ñuùc neân maûnh ñaát thaéng lôïi; Nghi nguùt hoàn thieâng saùng laùng, nuùi Khaû Lao muoân xöa tuï hoïp khí thieâng nuùi soâng.

Ngoaøi ra hieän vaät coøn coù 1 ngöïa hoàng côõ ñaïi coù taùn loïng, 1 cheù söù, 1 caây quaùn taåy chaïm troå ñeïp vôùi hai chim phöôïng ñaët ñöôïc chaäu nöôùc nhoû vaø khaên boâng ñoû ñeå röûa tay laøm pheùp tröôùc khi tieán haønh nghi thöùc teá. Ngoaøi saân, döôùi boùng caây coøn moät bia vuoâng laøm thôøi Leâ Hy Toâng naêm Chính Hoøa 15 (1694), ôû ñaàu hoài ñình beân traùi. Hieän coøn löu giöõ ñöôïc 11 ñaïo saéc phong, sôùm nhaát laø ñôøi Leâ Hieån Toâng (1783), muoän nhaát laø ñôøi Nguyeãn Khaûi Ñònh (1924). Xin löu yù ñoù laø ñình môùi laøm ñöôïc 120 naêm vaø truøng tu nhieàu laàn. Ñình cuõ ôû vò trí gaàn ñoù, kieåu noäi coâng ngoaïi quoác, chæ coøn 5 gian nhaø tieàn teá (höôùng ñoâng nam), nay laø mieáu. Vaøo dòp cuoái xuaân sang heø, trong hai ngaøy moàng 4 vaø moàng 5 thaùng

174

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

4 môû hoäi. Xöa coøn coù leä cöû ngöôøi ra ñình Ñoàng Coå ôû Böôûi teá giao höõu, sau 3 thoân Vaên Trì (chæ minh), Ngoïa Long (minh theä), Nguyeân Xaù (giaùm theä) ñeàu cuøng vaøo ñaùm moät ngaøy, cuøng thôø ñöùc Ñoàng Coå. Xöa coøn coù teá mao huyeát (troän moät ít tieát, loâng cuûa con vaät teá thaàn) vaø ñoïc lôøi theà. Nay vaøo moàng 4 thaùng 4 toå chöùc röôùc vaø raõ ñaùm vaøo moàng 5. Trong dòp ñoù ngoaøi nghi leã seõ keå ôû döôùi ñaây, coøn coù tuïc caùc con reå cuûa laøng cuõng veà daâng leã toû loøng trung thaønh vaø ñöùc chung thuûy.

theo. Hai beân, haøng ngoaøi coù 12 ngöôøi chaáp kích caàm baùt böûu hoä veä oai phong. Tieáp theo côø laø troáng caùi, sau troáng laø chieâng, hieäu troáng vaø hieäu chieâng ñieåm töøng nhòp moät. Roài ñeán ngöïa hoàng ñöôïc ñaåy treân giaù coù 4 baùnh xe ñaù. Ngöïa goãc to nhö thaät, trang trí yeân cöông. Xöa coøn coù caû voi nan, traâu boø nan vì mang tính leã ôû xöù noâng nghieäp. Phöôøng nhaïc ñoàng vaên tieáp ngay, tieáng thanh la hoøa tieáng seânh tieàn nghe vui tai. Sau kieäu laø caùc boâ laõo, chöùc saéc böôùc chaäm raõi töø toán. Taát caû taïo aán töôïng veà thaåm myõ, ñaïo ñöùc, chu ñaùo vôùi thaàn linh. Ñuùng laø:

Töø 6 giôø saùng ñoäi teá goàm 1 chuû teá (muõ ñoû, hia ñoû, aùo ñoû coù maët nguyeät roàng chaàu, theâm caû ñai) 2 hoài teá vaø 10 vò haønh leã (aùo thuïng, muõ, aùo lam) laøm leã treân boán chieác chieáu caïp ñieàu ôû saân roài vaøo cung daâng röôïu (3 laàn) traø (1 laàn, traø ñeå trong 1 baùt coå), daâng ñaêng (xöa laø ñeøn daàu laïc thaû baác treân ñóa, nay laø 2 neán to), coøn coù quaû thöïc, ñaët 1 ñeâm roài môùi leã taï (cuùng tieãn).

Xöa coøn coù tuïc thoåi côm thi ôû saân ñình. Ngöôøi nöõ ñeo nieâu ñaát ôû ñaàu caàn caâu cong, vöøa ñi vöøa ñoát nöùa thoåi cho chín vaø coù thöôûng cho ai côm deûo thôm.

Ñaùm röôùc ñi ñaàu laø laù côø thaàn gôïi nhôù tôùi thaàn chuû coù ngöôøi caàm côø mao, chaáp kích hoä veä. Giaù vaên ñaët vaên, coù quaït loâng vaø loïng che, moãi thöù moät ñoâi. Ñoân kieäu baùt coáng do 12 thoân nöõ trinh baïch aùo traéng löûng, neïp theâu vieàn, thaét löng hoa lyù, khaên xanh cheùo cuøng khieâng. Vaø cuõng khieâng caû voõng ñaøo ñi

Toùm laïi, vaøo leã hoäi khoâng gian yeân aû noâng thoân boãng roän raõ aâm thanh, saùng leân maøu côø la lieät vaø phaáp phôùi treân saân cuøng maøu leã phuïc caùc nhaân vaät ñang röôùc thaùnh. Caû laøng taäp hôïp vaø coù chung khaùt voïng ñöôïc soáng toát laønh, ñöôïc Thaønh hoaøng hoä meänh, töøng caù nhaân nhö hoøa nhaäp vôùi

Laøng ta môû hoäi töng böøng, Chieâng khua troáng gioùng vang löøng ñoâi beân . Long ngai thaùnh ngöï ôû treân, Taû vaên höõu vuõ boán beân roàng chaàu.

HAØ NOÄI  175 caùi Ta chung. Söï thoáng nhaát aáy ñaõ ñònh hình töø xöa nhö caâu ñoái ôû ñình trònh troïng nhaéc laïi ñòa danh töø thôøi Huøng vöông, baét nguoàn töø phong hoùa laøng, ñöôïc chaét loïc thaønh höông öôùc, thaám saâu vaøo yù

thöùc töøng ngöôøi. Nhö laø caây xanh toát nhôø ngöôøi chaêm boùn boài boå töø goác ñeán ngoïn. Khoâng queân goác reã ñeå coù quaû ngon. Traàn Ñoàng Quang

HOÄI LAØNG HOAØNG MAI, TÖÔNG MAI : - Traàn Khaùt Chaân - Traàn Haõng Ñòa ñieåm : - Laøng Hoaøng Mai, phöôøng Hoaøng Vaên Thuï, quaän Hai Baø Tröng - Laøng Töông Mai, phöôøng Töông Mai, quaän Hai Baø Tröng Thôøi gian : Ngaøy 24 thaùng 4 Ñaëc ñieåm : Röôùc giao hieáu vaø ñaùnh traän giaû Thôø

T

röôùc ñaây, hai laøng Hoaøng Mai, Töông Mai ñeàu thuoäc höông Coå Mai (tuïc goïi keû Mô). Sau naøy, khi cö daân ñoâng ñuùc daàn, höông Coå Mai ñöôïc taùch thaønh nhieàu laøng, nhöng ñeå nhôù goác gaùc, caùc laøng vaãn giöõ chöõ mai: Baïch Mai, Hoaøng Mai, Mai Ñoäng, Töông Mai... Coå Mai laø moät vuøng ñaát coå ñöôïc khai phaù töø 3000-4000 naêm tröôùc. Naêm 1963, caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän moät soá coâng cuï nhö rìu ñaù, voøng ñaù trong caùc ngoâi moä coå ôû goø Maõ Veõ. Theá kyû 17, chuùa Trònh Saâm ñaõ laøm haàm traùnh saám ôû laøng Hoaøng Mai. Trong nhieàu theá kyû, Hoaøng Mai laø nôi ñaët traïm dòch cuûa trieàu ñình coù teân goïi laø Haø Mai. Thôøi nhaø Traàn, höông Coå Mai laø ñaát phong thöôûng cuûa vua Traàn

cho anh em Traàn Khaùt Chaân, Traàn Haõng. Traàn Khaùt Traân sinh naêm 1370 thuoäc doøng doõi Traàn Bình Troïng. Thaùng 11 naêm 1389, theo ñöôøng thuûy, quaân Chieâm aøo aït ñöa quaân vaøo xaâm laán nöôùc ta. Hoaûng sôï tröôùc söùc taán coâng maïnh meõ cuûa giaëc, Hoà Quyù Ly boû chaïy veà kinh thaønh. Tröôùc tình theá caáp baùch, Traàn Khaùt Chaân ñöôïc vua Traàn cöû ñi chaën giaëc. Thaùng 3 naêm 1390 oâng laäp coâng lôùn, baén cheát Cheá Boàng Nga treân soâng Haûi Trieàu, cöùu thaønh Thaêng Long khoûi bò taøn phaù. Sau chieán thaéng naøy, töø ñoâ töôùng Traàn Khaùt Chaân ñöôïc phong thöôïng töôùng. Vua Traàn coøn laáy aáp Coå Mai (moät vuøng ñaát nay laø töø ñöôøng Traàn Khaùt Chaân ñeán xaõ Traàn Phuù, Thanh Trì) phong thöôûng cho oâng. AÙn ngöõ cöûa ngoõ phía nam ôû thaønh Thaêng Long, traûi 10 naêm xaây döïng, Coå Mai ñaõ

176

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coù ñôøi soáng kinh teá vaên hoùa phaùt trieån. Uy tín cuûa Traàn Khaùt Chaân vaø em laø Traàn Haõng noåi tieáng khaép vuøng. Nhöng chæ ít laâu sau, khi nhaø Traàn suy yeáu, Hoà Quyù Ly leân naém quyeàn, chuyeån kinh veà Taây Ñoâ (Thanh Hoùa). Taïi hoäi theà ôû nuùi Ñoán, Traàn Khaùt Chaân laäp möu gieát Hoà Quyù Ly nhöng khoâng thaønh, oâng cuøng 370 ngöôøi thaân ñeàu bò gieát. ÔÛ höông Coå Mai, sau khi Traàn Khaùt Chaân maát, nhaân daân thöông xoùt laäp ñeàn, taïc töôïng hai anh em oâng ñeå thôø. Ñeán ngaøy khaùng chieán choáng Minh thaéng lôïi, vua Leâ sai ghi teân Traàn Khaùt Chaân vaø Traàn Haõng vaøo ñieån leã phuïng thôø. Laïi phong Traàn Khaùt Chaân laø Chaân Thieân ñaïi vöông, phong Traàn Haõng laø Höông Mai ñaïi vöông. Haèng naêm, ñuùng vaøo ngaøy oâng maát (24 thaùng 4) nhaân daân trong höông laïi môû hoäi töôûng nieäm coâng traïng cuûa Traàn Khaùt Chaân. Ñeán naêm 1530, vaøo thôøi Maïc (nieân hieäu Ñaïi Chính) moät phaàn ñaát cuûa Hoaøng Mai ñöôïc taùch vaø laäp laøng Töông Mai. Laøng Töông Mai thôø Traàn Khaùt Chaân, kieâng huùy goïi chaân laø caúng. Laøng Hoaøng Mai thôø Traàn Haõng (coøn goïi laø Traàn Höông), kieâng huùy goïi höông la nhang. Tröôùc ñaây, laøng Töông Mai coù hai ngoâi ñình: ñình Trong vaø ñình Ngoaøi. Ñình Trong xaây ôû giöõa laøng, ñình Ngoaøi xaây

ôû xoùm nam. Ñaàu naêm 1947 ñình Trong ñaõ bò phaù huûy hoaøn toaøn, ñình Ngoaøi cuõng bò ñoát chæ coøn trô haäu cung vaø töôïng thaùnh. Naêm 1992, daân goùp tieàn söûa haäu cung, döïng toøa ñaïi baùi. Ñình Töông Mai coøn giöõ ñöôïc cuoán thaàn tích Coå Mai bi kyù, keå söï tích Traàn Khaùt Chaân, cuøng 11 saéc phong cuûa caùc trieàu ñaïi: 9 ñaïo phong cho Traàn Khaùt Chaân; 2 ñaïo phong cho Phaïm Ngöu Taát. Ñaïo xöa nhaát ñeà nieân hieäu Caûnh Höng thöù nhaát (1740); ñaïo muoän nhaát ñeà naêm Khaûi Ñònh thöù 9 (1925). ÔÛ haäu cung ñình Töông Mai hieän coøn pho töôïng Traàn Khaùt Chaân taïc baèng ñaù xanh, to gaáp hai ngöôøi thaät. OÂng ñoäi muõ quan voõ, tay caàm hoát, ngoài treân ngai. Töôïng ñaët treân beä ñaù, chung quanh taïc hoå phuø, soùng nöôùc, caùnh sen, ñöôøng neùt tinh xaûo. Tröôùc nay, Hoaøng Mai laø moät laøng ñoâng daân, laém ngöôøi ñoã ñaït. Nhaân löïc, taøi löïc, trí tueä phong phuù cuûa moät laøng vaên hieán ñöôïc theå hieän roõ neùt ôû ngoâi ñình laøng. Ñình Hoaøng Mai quy moâ lôùn, kieán truùc ñoà soä. Cuøng chung soá phaän vôùi ñình Töông Mai, ñình Hoaøng Mai cuõng bò tieâu thoå trong ngaøy ñaàu khaùng chieán, thaàn tích, saéc phong ñeàu bò chaùy, may maén coøn soùt laïi haäu cung.

HAØ NOÄI  177 Nay ôû saân ñình coøn ñoù nhöõng caây muoãm coå thuï, hai con voi ñaù, hai con saáu ñaù ñöôïc cheá taùc raát deïp. Naêm 1980, boä khung goã ñeàn Tam Thaùnh chuyeån veà döïng toøa tieàn teá cho ñình.

Hoaøng Mai döï leã. Buoåi chieàu, ñoaøn Hoaøng Mai cuõng vaãn ñoäi hình nhö theá, tieãn “Thaùnh anh”. Coù naêm, ñoaøn röôùc hai laøng chæ ñeán Ñoáng Thôø, sau khi laøm leã, kieäu laøng naøo veà laøng aáy.

Cuõng nhö Töông Mai, haèng naêm Hoaøng Mai môû hoäi töôûng nieäm vò thaàn laøng vaøo ngaøy 24 thaùng 4. Tröôùc hoäi moät thaùng, Hoaøng Mai coù leã trình saéc. Ñaïi dieän 10 giaùp cuûa 2 thoân Ñoâng, thoân Ñoaøi vaø Hoäi ñoàng toäc bieåu baàu chuû teá. Chæ nhöõng ngöôøi coù chöùc saéc nhö baùt phaåm vaên giai, cöûu phaåm baù hoä môùi ñöôïc baàu. Ai coù phaåm haøm cao hôn ngöôøi ñoù ñöôïc baàu laøm chuû teá.

Coù nhieàu naêm trong leã röôùc, trôøi ñang naéng boãng maây gioù aâm u vaø möa laát phaát. Ngöôøi laøng baûo, trôøi ñaõ xuùc ñoäng ngaøy anh em ñoaøn tuï. Khoâng roõ töø bao giôø, hoäi coù leä ñaùnh traän giaû. Treû em 15-16 tuoåi ôû hai laøng, khi ñoaøn röôùc ñeán Ñoáng Saønh thì laáy ñaát ñaù neùm nhau tuùi buïi, chæ ñeán khi böôu ñaàu, söùt traùn môùi thoâi. Cuøng vôùi leã hoäi ñình Hoaøng Mai coù nhieàu troø nhö vaät voõ vôùi caùc moân ñaáu quyeàn, muùa coân, ñaáu kieám cuûa caùc loø voõ oâng Laâm, oâng Maõo, oâng Khaùnh. Moãi loø 10 ngöôøi. Hoäi coù thaû chim caâu. Moãi loàng 8 con cuûa oâng Nhang Toàng, oâng Caû Thieát. Buoåi toái ôû ñình coù haùt thôø. ÔÛ ngoaøi saân coù heùt cheøo: Löu BìnhDöông Leã, Döông Quyù Phi, Ñöôøng Minh Hoaøng du nguyeät ñieän...

Chuû teá saém leã vaät goàm 3 con boø, 5 con lôïn. Ngaøy khai hoäi, ñoaøn röôùc ñi töø ñình ñeán nhaø chuû teá röôùc leã. OÂng chuû teá ñi sau kieäu. Saùng ngaøy 23 thaùng 4 caû hai laøng ñeàu chuaån bò röôùc vaø khôûi haønh cuøng moät giôø. Ñoaøn röôùc goàm côø thaàn, baùt böûu, kieäu long ñình, kieäu baùt coáng coù loïng che. Tieáp ñeán laø hoäi baùt aâm, caùc boâ laõo trong ñoäi teá vaø baø con daân laøng. Khi ñoaøn röôùc Hoaøng Mai ñeán Ñoáng Thôø thì ñoaøn röôùc Töông Mai ra ñoùn. Sau ñoù, hai ñoaøn röôùc cuøng trôû veà ñình Töông Mai laøm leã baùi yeát ñöùc “Thaùnh anh” vaø môøi anh sang döï hoäi “Thaùnh em”. Nhieàu naêm ñoaøn röôùc Töông Mai sang ñình

Sau naêm 1945, Hoaøng Mai khoâng röôùc giao höõu sang ñình Töông Mai nöõa. Ngaøy 23 thaùng 4 laøng cöû ñaïi dieän mang höông hoa traàu röôïu sang ñình Töông Mai baùi yeát. Ngaøy 24 thaùng 4, Hoaøng Mai toå chöùc röôùc Thaùnh töø ñeàn Löø veà ñình Hoaøng Mai. Caùc cuï oâng teá leã, caùc cuï baø daâng höông. Tröôùc ñaây ôû laøng Töông Mai coù röôùc kieäu töø

178

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñình Ngoaøi vaøo ñình Trong. Taïi ñaây, hoäi tö vaên toå chöùc teá leã raát troïng theå. Sau hai ngaøy hoäi, laøng röôùc Thaùnh hoaøn cung. Töø ngaøy ñình Trong bò phaù huûy, ñoaøn röôùc khôûi haønh töø ñình Ngoaøi, theo ñöôøng Tröông Ñònh leân ñeán chuøa Linh ÖÙng. Sau leã Phaät, ñoaøn röôùc laïi trôû veà ñình.

töôûng nieäm danh töôùng ñôøi Traàn, ñoàng thôøi laø ngöôøi coù coâng xaây döïng ñaát Coå Mai. Vieäc teá röôùc giao hieáu mang tính coá keát coäng ñoàng. Vôùi yù nghóa ñoù, mong sao trong vaøi naêm tôùi caùc cô quan chöùc naêng neân nghieân cöùu vaø môû laïi vieäc röôùc giao hieáu nhö xöa. Traàn Vaên Myõ

Hoäi hai laøng Mai laø moät hoäi lôùn

HOÄI THAÛ CHIM BOÀ CAÂU DUÏC TUÙ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaønh hoaøng laøng : Xaõ Duïc Tuù, huyeän Ñoâng Anh : Giöõa vaø cuoái muøa Xuaân : Chim bay theo ñaøn

L

aøng Duïc Tuù thuoäc xaõ Duïc Tuù, huyeän Ñoâng Anh, Haø Noäi. Haèng naêm vaøo muøa xuaân laøng môû hoäi taïi ñình, coù tuïc thaû chim thi noåi tieáng. Nhöõng naêm hoäi lôùn tôùi hôn 100 ñaøn chim thi, nhö naêm 1992 coù 128 ñaøn. Vaøo hoäi, côø quaït caém la lieät khaép nôi vaø ñình vaø ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, noåi baät laø laù côø gaám ñoû theâu saùu chöõ vaøng “nghóa ñieåu quaàn anh ñeä nhaát” ñöôïc treo trang troïng döôùi daï taøu theàm ñình. Ñoù laø giaûi nhaát cho ñaøn chim ñöùng ñaàu naêm aáy. Ngöôøi laøng vaø caùc tay chôi chim caû moät vuøng veà ñaây döï giaûi. Song, ñieàu vui hôn laïi laø söï hoäi tuï cuûa nhöõng ngöôøi ham thích moät thuù

chôi tao nhaõ. Hoäi thi thaû chim Duïc Tuù haáp daãn ngöôøi ñeán thi, vì giaûi ôû ñaây raát lôùn. Ngöôøi giaät giaûi “nghóa ñieåu quaàn anh ñeä nhaát” khoâng nhöõng noåi tieáng, maø chim cuûa oâng ta nuoâi seõ laø loaïi chim moài raát ñaét haøng cho khaùch chôi chim. Ban toå chöùc cöû nhöõng cuï giaø tinh thoâng, thaïo ngheà vaøo ban giaùm khaûo, chia ra laøm hai tròch: tròch noäi vaø tròch ngoaïi. Tròch noäi ôû trong, tròch ngoaïi ôû ngoaøi (voøng trong, voøng ngoaøi) ñeå theo doõi chaám ñieåm caùc ñaøn chim thi. Song voøng trong vaø voøng ngoaøi ôû ñaây chæ coù nghóa laø thöù töï cuûa cuoäc thi vaø cuoäc chaám, chöù khoâng phaûi laø beân trong vaø beân ngoaøi. Vì theá, tròch ngoaïi laø nôi taäp keát caùc loàng chim thi. Ngöôøi ta caém hai caùi

HAØ NOÄI  179 loïng, moät che cho ngöôøi giöõ tròch, moät ñeå laàn löôït nhöõng ngöôøi coù chim döï thi ñem ñeán ñeå thaû. Nôi ñaët loïng laø choã quang ñaõng ñeå coù theå giaùm khaûo vaø ngöôøi xem deã nhìn. Ngöôøi giöõ tròch ngoaïi laø moät cuï giaø tinh töôøng, quaéc thöôùc, ñaàu chít khaên nhieãu ñoû, löng thaét ñai ñen, tay caàm duøi troáng luùc khoan luùc nhaët, luùc ñoå hoài theo höôùng vaø toác ñoä cuûa ñaøn chim bay. Tròch noäi laø nhoùm caùc cuï giaø khaùc trong ban giaùm khaûo. Hoï choïn moät gia ñình ôû gaàn ñình coù saân roäng vaø tieän cho vieäc theo doõi ñöôøng ñi cuûa ñaøn chim ôû goùc thích hôïp nhaát ñeå chaám ñieåm. Taïi ñoù, giöõa saân ngöôøi ta ñaët moät chaäu nöôùc to, trong vaét, maët nöôùc nhö maët göông coù theå theo doõi ñaøn chim treân baàu trôøi. Ban toå chöùc thoâng baùo noäi quy thi vaø höôùng chim bay ñeå caùc chuû chim tính toaùn höôùng daãn ñaøn cuûa mình luùc thaû. Laàn löôït caùc chuû chim böôùc vaøo cuoäc thi trong tieáng oàn aøo naùo nhieät cuûa ngöôøi xem quaây voøng trong voøng ngoaøi nôi xuaát phaùt. Chuû chim coù loïng che vaø giöõ loàng chim. Khi coù tieáng loa goïi, chuû chim ñem loàng cuûa mình ñeán baøn goã, töø töø côûi tay leøo, tay kia caàm quaït giaáy xua xua vöøa ñeå voã veà chuaån bò cho ñaøn chim, vöøa ñeå doàn chuùng chuïm laïi vaø ñeán luùc thích hôïp nhaát thì môû loàng ñeå ñaøn chim bay ra. Tieáng troáng nguõ lieân thuùc doàn moïi ngöôøi höôùng theo ñaøn chim. Chuùng

nghieâng mình bay moät voøng quanh ao ñình, roài theo con ñaàu ñaøn bay leân theo ñoäi hình ñaõ ñöôïc luyeän töø tröôùc. Luùc naøy tieáng troáng thoâi ñoå doàn maø thuùc ba tieáng moät ñeàu ñaën. Veà caùch môû loàng, tuøy theo caùch taäp luyeän cuûa moãi chuû cho ñaøn chim cuûa mình. Cuõng coù ngöôøi ñaët chim trong loàng roài haát tung cho chuùng bay leân hoaëc bòt kín roài baát thình lình môû tung doàn cho chim bay ra. Moãi ngöôøi moät veû, theo caùch rieâng cuûa mình. Khi nghe ba tieáng troáng töø phía tròch noäi voïng laïi töùc laø troáng baùo nhaän tin cuûa tròch noäi töø tròch ngoaïi. Taát caû caùc giaùm khaûo taäp trung ôû tròch noäi ñeå theo doõi hình aûnh ñaøn chim bay trong chaäu nöôùc lôùn ôû giöõa saân. Ñaøn chim naøo bay hôi cheách thì goïi laø “tieåu bieân”, ñaøn naøo bay keùo daøi thì goïi laø “ñaïi traøng”. Ñaøn bay ñeïp nhaát phaûi tuï laïi thaønh moät cuïm hình xoaùy oác thaúng ñöùng, treân chaäu nöôùc chæ coøn laïi moät chaám lôùn, ñoù laø “thöôïng ly trung chính”, ñaït nhaát hoäi. Khi ñaøn chim ñaõ bay leân quaù cao vaø xa khoûi khu vöïc thi laø keát thuùc vieäc theo doõi ñaøn ñoù. Troáng hieäu baùo ñeå tròch ngoaïi cho loa goïi tieáp ñaøn sau vaøo löôït. Cöù nhö vaäy maø tính cho ñeán ñaøn cuoái cuøng ñeå phaân loaïi nhaát, nhì, ba. Ñaøn chim taïo ñöôïc “thöôïng ly trung chính” laø ñaøn chieám giaûi “nghóa ñieåu quaàn anh ñeä nhaát”, chuû chim ñöôïc nhaän côø trong tieáng

180

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoan ngheânh nhieät lieät cuûa nhaân daân döï hoäi. Ngöôøi ñöôïc giaûi naøy thaät voâ cuøng vinh haïnh vaø sung söôùng. Xöa kia ôû vuøng naøy coù ngöôøi giaät giaûi trôû veà laøng toå chöùc röôùc côø, aên möøng haøng traêm maâm coã, beø baïn ñeán aên uoáng daøi ngaøy, toán keùm. Song ngöôøi ta khoâng ngaïi ngaàn veà ñieàu ñoù, vì nhö treân ñaõ noùi, ñaøn chim cuûa ngöôøi ñöôïc giaûi seõ ñaét giaù. Ngöôøi ta coù theå baùn moät con chim moài baèng giaù cuûa moät con traâu! Tuy vaäy, ñeå ñaït ñöôïc moät ñaøn chim ñoaït giaûi, chuû chim phaûi toán khoâng bieát bao nhieâu coâng söùc tieàn

cuûa ñeå chaêm soùc chuùng. Quaû laø ngheà chôi cuõng laém coâng phu! Ñeå coù moät ñaøn töø 8-10 con, ngöôøi chôi phaûi löïa töø 30-40 con laáy nhöõng con thuaàn chuûng, chaêm soùc töø khi môùi nôû cho aên vöøng, ñoã, gaïo xay. Khi chim ra raøng, ñuû loâng phaûi nhoå truïi cho moïc loâng khaùc, sau moãi laàn nhö vaäy phaûi voã haøng thaùng ñeå chim hoài phuïc. Thaät caàu kyø vaø phaûi laø ngöôøi say söa kieân trì laém môùi laøm ñöôïc. Buø laïi laø nhöõng giaûi cao ôû moãi cuoäc thi maø chuû chim ñaït ñöôïc. Vì vaäy ngöôøi ta vaãn say meâ vôùi thuù chôi tao nhaõ naøy. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI LAØNG LEÄ MAÄT Thôø : OÂng Hoaøng Leä Maät Thôøi gian: Ngaøy 23 thaùng 3 Ñòa ñieåm: Laøng Leä Maät, xaõ Vieät Höng, huyeän Gia Laâm Ñaëc ñieåm: Tuïc muùa raén Ñeán ngaøy haêm ba thaùng ba Daân traïi ta vöôït Nhò Haø thaêm queâ, Kinh quaùn, cöïu quaùn ñeà hueà, Hoà taây caù nhaûy ñi veà trong maây.

C

aâu ca chaøo möøng leã hoäi aáy ñöa chuùng ta trôû veà vôùi truyeàn thuyeát cuûa moät laøng Vieät coå lieân quan tôùi coá ñoâ Thaêng Long töø 9 theá kyû tröôùc. Coâng chuùa con gaùi vua Lyù Thaùi Toâng (1072-1127) moät buoåi noï cuøng cung nöõ dong thuyeàn roàng chôi treân soâng Nguyeät Ñöùc (soâng Ñuoáng

ngaøy nay). Khoâng ngôø khuùc soâng aáy coù loaøi thuûy quaùi hung döõ quaáy nhieãu, gaây soùng lôùn laät ñoå thuyeàn. Nhìn doøng soâng cuoän soùng, ñoaøn tuøy tuøng treân bôø kinh haõi, keâu cöùu baát löïc. Luùc aáy, coù chaøng trai hoï Hoaøng teân laø Phuùc Trung, ngöôøi laøng Leä Maät (nay thuoäc xaõ Vieät Höng, huyeän Gia Laâm) ñang caøy cuoác ven soâng nghe tieáng, lieàn xaû thaân xuoáng nöôùc cöùu naïn. Chaøng löïc ñieàn duõng caûm vaø möu trí tuyeät vôøi ñaõ ñaùnh baïi thuûy quaùi, vôùt ñöôïc thi haøi coâng chuùa ñöa leân bôø.

HAØ NOÄI  181 Nhaø vua caûm kích tröôùc coâng lao aáy, vôøi chaøng vaøo kinh ban thöôûng chöùc töôùc cuøng nhieàu vaøng baïc. Song traùng só hoï Hoaøng ñaõ cung kính khöôùc töø phaàn thöôûng cao quyù cuûa trieàu ñình. Vua ngaïc nhieân gaëng hoûi. Ñöôïc pheùp trình taâu, duõng só xin vua cho pheùp chaøng ñöa ngöôøi ngheøo ñeán vuøng ven kinh ñoâ ñeå khaån hoang laäp aáp laøm cho daân aám no, nöôùc giaøu maïnh. Vua chuaån y lôøi xin cuûa chaøng. Chaøng trôû veà queâ, keâu goïi vaø taäp hôïp baø con ngheøo ôû laøng Leä Maät vaø caùc laøng laân caän vöôït soâng Nhò sang phía taây thaønh Thaêng Long (quaän Ba Ñình ngaøy nay). Thuôû aáy vuøng naøy coøn laø ñaàm laày, coû caây hoang daïi traøn lan moïi nôi. Chaøng ñaõ toå chöùc cho daân ngheøo ra söùc phaù hoang laäp neân 13 traïi, taïo thaønh vuøng noâng nghieäp truø phuù noåi tieáng ñeán ngaøy nay, bao goàm: Coáng Vò, Giaûng Voõ, Lieãu Giai, Vaïn Phuùc, Ngoïc Haø, Höõu Tieäp, Vónh Phuùc, Thuû Leä, Kim Maõ, Haøo Nam, Ñaïi Yeân, Yeân Bieåu vaø Coáng Yeân. Khi chaøng trai hoï Hoaøng qua ñôøi, daân Leä Maät cuøng daân 13 traïi toân chaøng laøm Thaønh hoaøng. Töø ñoù, cöù ñeán ngaøy kî chaøng, 23 thaùng 3, con chaùu 13 traïi xöa - nay goïi laø daân “kinh quaùn” (ôû nôi kinh ñoâ) - laïi keùo veà laøng Leä Maät - nay goïi laø daân “cöïu quaùn” (ôû nôi queâ cuõ) döï hoäi, töôûng nieäm toå tieân, nhöõng ngöôøi ñaõ coù coâng khai hoang laäp aáp. Töø saùng sôùm hoâm ñoù, ñình laøng khoùi höông nghi nguùt, ñeøn

neán saùng tröng, côø hoäi caém la lieät saân ñình, ngoõ xoùm. Troáng chieâng doùng daû baùo ngaøy vui. Daân 13 traïi laäp thaønh 13 ñoaøn, cöû ngöôøi ñoäi 13 maâm leã vaät cung kính töø kinh thaønh veà, cuøng daân laøng töø moïi ngaû keùo ra ñình döï leã hoäi. Môû ñaàu laø leã röôùc nöôùc. Ñaùm röôùc töø ñình ra gieáng, laáy nöôùc vaøo chieác cheù söù lôùn ñaët trang troïng treân kieäu coù loïng che. Ñöa nöôùc veà roài, ngöôøi ta ñem voù ra gieáng, caát moät con caù cheùp to, ñaët nguyeân caû con leân maâm ñoàng, phuû vaûi ñieàu, röôùc veà ñình laøm leã vaät daâng cuùng. Nhö caâu ca hoäi, con caù laøm leã vaät, cuõng laø caù thaàn, töø Hoà Taây “bay veà” theo truyeàn thuyeát. Nghi thöùc naøy - röôùc nöôùc vaø daâng caù thôø nhaéc nhôû con chaùu hoâm nay töôûng nhôù coâng lao ngöôøi anh huøng khai phaù ñaõ coù coâng mang ngheà noâng cho laøng. Sau cuoäc leã long troïng laø troø dieãn muùa raén ñoäc ñaùo treân saân ñình. Ñoäi muùa cuûa laøng ñöôïc taäp luyeän coâng phu haøng thaùng, seõ trình dieãn laïi chieán tích haøo huøng cuûa ngöôøi traùng só gaàn 10 theá kyû tröôùc. Con raén khoång loà, ñoäc aùc, töôïng tröng loaøi thuûy quaùi, ñöôïc laøm baèng nan tre lôïp vaûi daøi khoaûng 6 meùt, thaân roäng 60cm, toâ veõ, trang trí ñeïp moät caùch döõ tôïn, do haøng chuïc thanh nieân ñoäi khung. Toáp cung nöõ vaø coâng chuùa xinh ñeïp, loäng laãy

182

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

trong boä trang phuïc baèng luïa vaø kim tuyeán ñuû maøu xuaát hieän, uoán löôïn trong ñieäu muùa uyeån chuyeån, laäp töùc bò thuûy quaùi bao vaây, uy hieáp. Tröôùc tình huoáng khaån caáp ñoù, chaøng trai hoï Hoaøng, quaàn aùo toaøn maøu hoàng, thaét löng xanh, khaên ñaàu rìu ñoû, maët vuoâng haøm eùn, maét saéc nhö dao, tay caàm maõ taáu nhaûy ra, vôøn muùa quanh ñoái thuû baèng vuõ ñieäu ñeïp maét, ñoàng thôøi vôùi voõ thuaät ñieâu luyeän, vôøn vaø neù traùnh aùc thuù. Hai beân quaàn nhau kòch lieät, caêng thaúng, roài baát chôït chaøng boå thanh maõ taáu thaät chính xaùc xuoáng ñaàu con vaät. Troáng, chieâng, tuø vaø noåi leân hoan hæ, chaøo möøng chieán tích cuûa ngöôøi traùng só. Ngöôøi xem thôû phaøo sung söôùng vaø hoø reo daäy ñaát. Hoäi laøng Leä Maät khoâng chæ ghi nhôù coâng ôn nhôù ngöôøi anh huøng vaø dieãn laïi khuùc traùng ca huy hoaøng, maø coøn laø cô hoäi ñeå haèng naêm con chaùu beân kinh ñoâ - nay ñaõ laø daân kinh quaùn - gaëp gôõ, tay baét maët möøng, cuøng chung nieàm vui vaø cuøng nhau höùa heïn giöõ troïn moái

tình queâ höông gaén boù, yeâu thöông nhau nhö anh em moät nhaø. Nhöõng theá heä con chaùu cuûa traùng só hoï Hoaøng ñaõ toû ra thaät xöùng ñaùng vôùi toå tieân mình. Ngoaøi truyeàn thoáng lao ñoäng saûn xuaát gioûi treân laõnh vöïc noâng nghieäp, daân vuøng naøy coøn coù bieät taøi baét raén. Veà döï hoäi laøng Leä Maät, khaùch coøn coù dòp ñöôïc caùc cuï ñaõi moät cheùn röôïu raén, boä tam xaø, nguõ xaø. Coù haøng chuïc beå nuoâi raén laáy noïc laøm döôïc phaåm quyù xuaát khaåu. Röôïu raén laø moät nguoàn thu hoaïch lôùn haèng naêm cuûa ngöôøi Leä Maät Phaûi chaêng töø göông saùng veà ñaïo ñöùc vaø yù chí ngöôøi traùng só hoï Hoaøng maø ngöôøi daân ôû ñaây ñaõ taïo neân truyeàn thuyeát myõ leä vaø troø dieãn ñaëc saéc treân, nhaèm ca ngôïi chính taøi naêng vaø trí tueä cuûa nhieàu theá heä noâng daân ven ñoâ caàn cuø, thoâng minh ñaõ cuøng nhau môû mang laøng xoùm, phaùt trieån kinh thaønh, laøm raïng rôõ theâm maûnh ñaát ngaøn naêm vaên vaät. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  183

HOÄI THAÙNH GIOÙNG PHUØ ÑOÅNG : - Thaùnh Gioùng (Phuø Ñoång Thieân Vöông) - OÂng Hieån Coâng Thôøi gian vaø ñòa ñieåm: Coù 5 leã hoäi taïi Haø Noäi vaø Haø Taây: 1. Hoäi Gioùng Phuø Ñoång, moàng 6 ñeán 12 thaùng 4, chính hoäi moàng 9 thaùng 4 Taïi xaõ Phuø Ñoång, huyeän Gia Laâm, Haø Noäi. 2. Hoäi Gioùng Chi Nam, moàng 8 thaùng 4 Taïi thoân Sen Hoà, xaõ Leä Chi, huyeän Gia Laâm, Haø Noäi. 3. Hoäi Gioùng ñeàn Soùc, moàng 6 thaùng gieâng Taïi xaõ Xuaân Ñænh, huyeän Töø Lieâm, Haø Noäi. 4. Hoäi Gioùng Soùc Sôn, moàng 6 ñeán moàng 8 thaùng gieâng, chính hoäi moàng 7 thaùng gieâng Taïi xaõ Phuø Linh, huyeän Soùc Sôn, Haø Noäi. 5. Hoäi Gioùng Boä Ñaàu, moàng 8 thaùng gieâng Taïi thoân Boä Ñaàu, huyeän Thöôøng Tín, Haø Taây. Ñaëc ñieåm : - Hoäi traän (moàng 9 thaùng 4) suy toân anh huøng lòch söû vaø vaên hoùa. - Choáng giaëc, caàu möa. - Leã daâng hoa tre vaø cheùm töôùng giaëc (moàng 7 thaùng gieâng) - Ñaáu gaäy (moàng 8 thaùng gieâng) Thôø

K

huùc traùng ca huy hoaøng cuûa ngöôøi anh huøng nhoû tuoåi laøng Phuø Ñoång tieâu dieät giaëc AÂn, môû ñaàu trang söû choùi loïi choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc Vieät Nam ñöôïc truyeàn tuïng töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc. Veà yù nghóa xaõ hoäi cuûa chieán coâng ngöôøi anh huøng Gioùng, nhaø thô Cao Baù Quaùt ñaõ toùm löôïc trong hai caâu noåi tieáng tạm dịch như sau: Ñaùnh giaëc leân ba hieàm ñaõ muoän, Leân maây taàng chín giaän chöa cao.

Vua Huøng thöù VI đã phong ngöôøi anh huøng laø Phuø Ñoång Thieân Vöông. Sau khi phaù giaëc Toáng xong (theá kyû thöù X), vua Leâ Ñaïi Haønh

phong laø “Soùc Sôn Ñoång Thieân Vöông, Ñaø Giang hieån thaùnh, phuø thaùnh giaù ñaïi vöông, Thöôïng ñaúng sôn thaàn.” Sau khi thaéng quaân nhaø Toáng laàn thöù hai (1077), vua Lyù Nhaân Toâng ñaõ phong theâm hai chöõ “Xung thieân”. Nhö vaäy laø ngöôøi anh huøng laøng Gioùng ñaõ ñöôïc phong caû ba töôùc hieäu: Vöông, Thaùnh, Thaàn. Tröôùc coâng tích to lôùn ñoù, nhaân daân ñaõ suy toân ngöôøi anh huøng laø thaùnh - thaùnh Gioùng - vaø haèng naêm môû hoäi töôûng nieäm ñeå nhôù ôn, ñoàng thôøi cuõng laø moät caùch bieåu döông göông saùng tuyeät vôøi ñeå con chaùu ñôøi sau noi theo maø reøn luyeän chí

184

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

khí. Cho neân ngöôøi xöa baûo nhau ñi döï hoäi Gioùng ñeå thaønh ngöôøi coù nhaân caùch: Ai ôi moàng chín thaùng tö, khoâng ñi hoäi Gioùng cuõng nhö maát ñôøi! Leã hoäi veà ngöôøi anh huøng laøng Gioùng ñöôïc giôùi thieäu thaønh boä naêm hoäi mang tính lieân hoaøn, nhöng khaù thoáng nhaát veà maët chuû ñeà. Nhöõng leã hoäi aáy phaûn aùnh nhöõng truyeàn thuyeát veà ngöôøi anh huøng töø nôi sinh ra vaø lôùn leân, laäp chieán coâng, con ñöôøng thöïc thi söù meänh coâng daân, ñaïo laøm con, vaø cuoái cuøng sau khi hoaøn thaønh nhieäm vuï cao caû cuûa mình ñaõ bay veà trôøi. ÔÛ ñaây nhöõng tính chaát hieän thöïc, laõng maïn vaø huyeàn thoaïi ñan keát nhau moät caùch chaët cheõ. HOÄI GIOÙNG PHUØ ÑOÅNG Töø bao ñôøi nay tieáng taêm cuûa hoäi Gioùng ñaõ noåi tieáng caû vuøng xöù Baéc. Xeùt veà qui moâ laãn taàm voùc cuûa ngaøy hoäi, phaûi noùi hoäi Gioùng laø moät hoäi raát lôùn vôùi söï tham gia cuûa nhieàu ngöôøi ôû moïi giôùi, moïi löùa tuoåi.

Hoäi Gioùng Phuø Ñoång dieãn ra haèng naêm vaøo ngaøy moàng 9 thaùng 4 aâm lòch taïi laøng Phuø Ñoång, xaõ Phuø Ñoång, thuoäc huyeän Gia Laâm, Haø Noäi. Töø Haø Noäi theo quoác loä 1A leân phía Baéc qua Caàu Ñuoáng, reõ tay phaûi men theo bôø ñeâ soáng Ñuoáng ñi chöøng 7km nöõa laø ñeán

tröôùc coång ñeàn Gioùng, nôi môû hoäi haèng naêm. Vò trí thuaän lôïi naøy caøng taïo cho hoäi Gioùng coù ñoâng khaùch vieáng thaêm. Ñeàn Gioùng - nôi thôø phuïng thaùnh Gioùng vaø cuõng laø ñieåm chính cuûa ngaøy hoäi - laø moät ngoâi ñeàn ñeïp naèm saùt chaân ñeâ soâng Ñuoáng, höôùng ra doøng soâng. Cho ñeán ngaøy nay ñeàn coøn ñöôïc giöõ khaù toát vôùi coång tam quan beà theá. Tröôùc coång laø moät ao nhoû maø treân ñoù vaøo ngaøy hoäi ngöôøi ta thöôøng toå chöùc caùc cuoäc dieãn muùa roái, tuoàng, cheøo... Tuy nhieân, dieãn tröôøng cuûa hoäi khoâng chæ boù heïp ôû khu vöïc ñeàn maø coøn môû roäng ra tôùi 3km chung quanh goàm caû moät quaàn theå di tích nhö chuøa Kieán Sô, con ñeâ tröôùc cöûa ñeàn, mieáu Ban (nôi töông truyeàn Gioùng ñöôïc sinh ra ôû ñoù), Soi Bia, Ñoáng Ñaøm (laø chieán tröôøng xöa), ñeàn Maãu (nôi thôø meï Gioùng), vaø moät soá di tích khaùc. Nhö vaäy, ñeán ñaây du khaùch khoâng chæ ñöôïc xem hoäi maø coøn ñöôïc thaêm moät soá di tích lòch söû vaên hoùa giaù trò. Taát caû nhöõng ñòa ñieåm aáy caøng laøm taêng theâm söï phong phuù vaø haáp daãn ñeå daân khaép nôi cöù ñeán ngaøy “Moàng chín ñaâu daâu keùo veà hoäi Gioùng”. THAÀN TÍCH PHUØ ÑOÅNG THIEÂN VÖÔNG

Theo Leã boä Thöôïng Thö Nguyeãn Bính soaïn naêm Hoàng Phuùc thöù nhaát (1572), thaàn tích thaùnh Gioùng ñöôïc vieát nhö sau:

HAØ NOÄI  185 “Nöôùc Vieät ta ñôøi xöa vaøo thôøi vua Huøng Vöông ôû laøng Phuø Ñoång thuoäc huyeän Tieân Du, phuû Töø Sôn, ñaïo Kinh Baéc coù oâng nhaø giaøu hoï Haøn teân laø Caån, teân töï laø Tónh, baø vôï hoï Phaïm teân laø Tueä. Hai vôï choàng oâng tuoåi ñaõ cao maø chöa coù con caùi, neân vôï choàng oâng thöôøng hay laøm vieäc thieän, giuùp ngöôøi ngheøo, cöùu ngöôøi khoå. Khoâng moät vaät naøo khoâng ñöôïc toaïi söï sinh soâi, khoâng moät ngöôøi naøo khoâng ñöôïc yeân beà nuoâi döôõng. Coù moät ñeâm vaøo khoaûng cuoái canh ba, boãng thaáy moät ngoâi sao haøo quang röïc roõ töï treân trôøi rôi thaúng xuoáng mình baø. Baø oâm ñöôïc vaø nuoát. Laïi thaáy roàng vaøng öùng moäng, theá roài baø coù thai. Ñeán ngaøy 8 thaùng 4 naêm Nhaâm Daàn baø sinh haï moät ngöôøi con trai taàm voùc cao lôùn, maët muõi khoâi ngoâ, kyø dò. OÂng bieát raèng ñoù laø thieân thaàn giaùng sinh xuaát theá, beøn töï xöng goïi teân hieäu laø Thieân Vöông. Sinh con ñöôïc moät naêm thì ngöôøi cha qua ñôøi. Ñeán naêm Thieân Vöông ba tuoåi thì tính neát kyø laï, meï ñuøa hoûi chuyeän gì cuõng chaúng noùi chaúng cöôøi. Nhöng nghe hoïc thì bieát, nghe tieáng thì hieåu, kính nhöôøng veà leã nghóa, tinh thoâng veà voõ ngheä. Baáy giôø trong laøng coù nhieàu ngöôøi thaùn phuïc, ñeàu khen laø thieân thaàn xuaát theá. Khi aáy nöôùc ta coù giaëc AÂn sang xaâm löôïc. Vua Huøng nghe tin beøn

sai söù veà laøng Phuø Ñoång tìm ngöôøi taøi naêng ñeå ñaùnh giaëc, vôøi oâng veà kinh ñeå hoûi. OÂng taâu raèng: “Hôn 200 naêm nay, caùc baäc vua chuùa thaùnh thaàn, saùu baûy ñôøi ñeàu laøm nhieàu ôn ñöùc, nöôùc maïnh, quaân khoûe. Uy ñöùc cuûa beä haï vang taän bieån xa, laïi coù trôøi uûng hoä giaùng sinh nhieàu vò thaàn taøi. Thaàn haù phaûi nhö ngöôøi khaùc. Xin beä haï haõy cho ñuùc moät con ngöïa baèng saét ñeå ñaùnh giaëc, thaàn nguyeän ñaïi lao keùn choïn töôùng taøi ñeå laáy uy ñöùc maø caûm phuïc thì daân ta ñeàu laø daân cuûa beä haï chöù khoâng phaûi cuûa nöôùc keû ñòch. Lo chi phaûi ñaùnh khoù nhoïc. Giaëc AÂn baát quaù trong tuaàn moät ngaøy laø bình xong vaäy.” Nhaø vua nghe taâu caû möøng, cho oâng laø ngöôøi taøi gioûi baäc nhaát, beøn uûy oâng trôû veà ñaïo Kinh Baéc ñeå phaù giaëc AÂn. Vua caáp cho oâng moät vaïn huøng binh vaø ba nghìn ngöïa toát. Vöøa kòp luùc ñoù ngöïa saét cuõng ñaõ ñuùc xong ñem hieán. Ñoång Coâng (oâng Gioùng) beøn vöôn mình quaùt leân moät tieáng vaø haø moät hôi daøi, boãng nhieân trôû thaønh moät ngöôøi to lôùn khoång loà. Nhaø vua cho oâng laøm tieàn ñaïo töôùng quaân, cöôõi ngöïa saét ñi tröôùc veà ñaïo Kinh Baéc. Ñi moät ngaøy moät ñeâm thì veà ñeán traïi Giôùi Teá thuoäc huyeän Yeân Phuùc (sau ñoåi laø Yeân Phong) phuû Töø sôn. Thaáy daân traïi naøy chuyeân veà deät ñan, tuïc goïi laø Röøng Maønh beøn hoäi ñoàng truù quaân ôû ñoù, thaáy ñòa theá cuûa traïi Giôùi Teá coù kieåu ñaát sôn thuûy uoán quanh, long hoå hoaøn baõo, nuùi khoâng cao

186

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

maø caùt ñeïp, nöôùc höõu tình maø suoái gieáng tieän nghi. Töôûng cuõng laø moät thaéng caûnh phong quan vaäy. Beøn chieám moät choã ñaát ñeå laøm dinh ñoàn ñaèng tröôùc, ñeàn thôø ñaøng sau. Bôûi vaäy, daân traïi Giôùi Teá giaø treû thaûy ñeàu sôï haõi, beøn laøm leã xin laøm toâi con. OÂng öng thuaän cho vaø beøn keùn laáy daân ñinh khoûe maïnh cuûa caùc hoï trong traïi ñöôïc 20 ngöôøi, coøn thì ñeàu cho laøm gia thaàn tay chaân coi giöõ ñoàn traïi, sau naøy theo oâng ñi phaù giaëc. Saùng hoâm sau thì coù söù giaû mang chieáu thö cuûa vua Huøng ñeán sai oâng ñi ñaùnh giaëc AÂn maët phía Baéc. OÂng beøn cho moå traâu, lôïn ñeå khao quaân só. OÂng trôû veà laøng queâ laø Phuø Ñoång ñeå keå söï vieäc vaø laïy meï ñeå ñi ñaùnh giaëc, oâng coù baøi thô raèng: Hieáu nghóa roài ñaây xeùt ôû trôøi, Meï con moät cöûa tieáng löu ñôøi. Luaän baøn phaûi traùi coøn ghi söû, Ñeán luùc ñeàu thanh noùi muoän roài.

Laïi noùi, ngay ngaøy hoâm ñoù oâng cho môû yeán môøi meï. Coâng vieäc xong xuoâi, oâng ñem quaân ñeán thaúng nuùi Ninh Soùc phaù ñoàn giaëc, trong moät traän maø baét cheùm ñöôïc chaùnh töôùng vaø tì töôùng cuøng quaân só giaëc AÂn tôùi maáy vaïn ñaàu, coøn thì chuùng ñeàu thu boû chaïy taùn loaïn chaúng bieát ñi ñaâu. Ñaùnh giaëc AÂn xong, ngay luùc ñoù oâng Gioùng beøn leân nuùi Ninh Soùc roài bay leân trôøi chaúng thaáy ñaâu, töùc laø oâng hoùa vaäy.

Caùc trang traïi nhaân daân ñeàu laøm leã vaø daâng bieåu taâu veà trieàu. Vua Huøng sai quan trôû veà laøm leã teá voïng, ban saéc phong Phuø Ñoång Thieân Vöông thöôïng ñaúng phuùc thaàn cuøng caû nöôùc höôûng yeân vui maõi maõi nhö leä. Kính vaäy thay! Vaø chuaån cho daân caùc trang traïi, caùc khu trong caùc phuû thuoäc ñaïo Kinh Baéc ñeàu ñeán röôùc myõ töï veà laäp mieáu thôø. Vua laïi ban cho caùc nôi coù ñeàn thôø tieàn baïc ñeå sau naøy taäu ruoäng, lo vieäc thôø cuùng. Taëng Töø Tueä phu nhaân laø Hieàn tieát, Trinh thuïc, Töø hoøa, Minh huoáng, YÙ haïnh, Tuyeân hueä, Chí ñöùc, Hoøa dung, Thaønh tích ñoan trang hoaøng thaùi haäu(1). Traûi qua caùc thôøi ñaïi ñeàu ñöôïc caùc trieàu vua phong myõ töï. Saéc nhö sau: Leâ Ñaïi Haønh phong: Thöôïng Ñaúng Phuùc thaàn, Thieân Vöông trôï thuaän, hoä quoác döïc thaùnh hoàng aân loâi uy teá töï höông vaän anh ñoaùn minh dueä döông caùch tích hoã phu höu toân thaàn. Traàn Thaùi Toân phong: Döïc thaùnh taäp thuaän linh öùng anh trieát khaûi bình cao minh quang baùc khoa hoàng ngöng hy tích loaïi khoâng toä cöôøng voõ anh quaû phu cheánh döïc chaân linh caûm thuaàn chính thöôïng ñaúng thaàn. Leâ Thaùi Toå phong: Nhaát vò phoå teá cöông nghò, hieån höïu anh linh.

HAØ NOÄI  187 Ngaøy sinh nhaät moàng 9 thaùng 4 laø chính leä. Leã duøng treân coã chay, döôùi lôïn ñen, traâu, xoâi, röôïu, baùnh chöng, baùnh giaày, ca haùt, ñaùnh vaät. LEÃ HOÄI

Xöa cuõng nhö nay hoäi Gioùng ñöôïc caû boán laøng Phuø Ñoång, Phuø Döïc, Ñoång Vieân vaø Ñoång Xuyeân toå chöùc. Tieáng laø laøng nhöng moïi vieäc ñeàu boå theo caùc giaùp, ñoù laø cô sôû chính ñeå phaân coâng caùc vieäc trong ngaøy hoäi. Cöù laàn löôït theo thöù töï maø moãi naêm moät giaùp chòu traùch nhieäm toå chöùc ngaøy hoäi. Theo daân ñòa phöông goïi giaùp ñoù laø giaùp hoäi tröôûng hay giaùp keùo hoäi. Toång Phuø Ñoång xöa coù 16 giaùp neân cöù 16 naêm moät giaùp môùi ñöôïc laøm giaùp keùo hoäi moät laàn. Vaøo naêm ñoù giaùp keùo hoäi coù nhieäm vuï phaûi cöû ra caùc oâng hieäu. Ñoù laø nhöõng ngöôøi coù chöùc vuï caàm hieäu leänh ñeå chæ huy quaân lính thôøi xöa. Nhöõng oâng hieäu ñoù ñöôïc maëc trang phuïc gaàn nhö thoáng nhaát: muõ ñen, aùo thuïng ñoû, thaét löng theâu chæ naêm maøu; quaàn vaøng, ñi giaøy vaûi. Chæ khaùc ôû soá chieác loïng che, tröø hieäu côø laø töôïng tröng cho uy löïc cuûa oâng Gioùng thì ñöôïc che boán loïng, coøn laïi taát caû caùc oâng hieäu khaùc ñeàu chæ hai loïng. Caùc oâng hieäu goàm coù: - Hieäu côø: ngöôøi caàm côø vaø muùa côø. - Hieäu chieâng: ngöôøi khieâng vaø ñaùnh chieâng.

- Hieäu troáng: ngöôøi khieâng vaø ñaùnh troáng. - Hieäu trung quaân: ngöôøi chæ huy ñoäi quaân trung taâm cuûa Gioùng. - Hieäu tieåu coå laø hai ngöôøi chæ huy tieân phong, goõ troáng khaåu. Taát caû nhöõng ngöôøi ñoùng vai oâng hieäu ñeàu laø trai treû, chöa vôï, coù hình daùng ñeïp, tuoåi töø 12 ñeán 20 tuoåi, neáu thieáu thì coù theå choïn ngöôøi ñaõ coù vôï nhöng khoâng quaù 26 tuoåi. Tröôùc thôøi gian môû hoäi nhöõng ngöôøi naøy phaûi giöõ gìn chay tònh tuyeät ñoái, rieâng vôùi hieäu côø keå töø khi ñöôïc choïn ñaõ ñöôïc coi nhö ngöôøi cuûa thaùnh roài neân phaûi ôû rieâng, coù ngöôøi phuïc vuï vaø moïi vieäc lieân heä vôùi ngöôøi khaùc ñeàu qua ngöôøi phuïc vuï. Ngoaøi caùc oâng hieäu, hai laøng Ñoång Xuyeân vaø Ñoång Vieân phaûi cöû moät ngöôøi phuïc dòch cho hieäu troáng vaø moät ngöôøi phuïc dòch cho hieäu chieâng. Cöû theâm moät ñoäi quaân thaùm saùt vaø vaän löông goàm 20 ngöôøi, trong ñoù coù moät ngöôøi chæ huy. Phuø giaù ngoaïi laø quaân chính qui cuûa Gioùng, do trai traùng töø 18 ñeán 36 tuoåi cuûa caû boán laøng tham gia. Hoï goàm coù 6 ñaïo, moãi ñaïo 15 ngöôøi vaø moät xöôùng suaát ñieàu khieån. Phuø giaù noäi laø 12 ngöôøi treû choïn trong laøng Phuø Ñoång.

188

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Trang phuïc cuûa quaân Gioùng khaù ñaëc bieät: mình traàn, ñoùng khoá bao ñen, quaøng cheùo qua ngöïc, vai voøng ra ñaèng sau löng vaø thaét laïi ôû hoâng, beân hoâng coù ñeo tuùi ñen hình söøng traâu, ñaàu ñoäi muõ vaûi ñen theâu kim tuyeán, vaø ñính moät göông troøn nhoû, ñaøng sau coù maùi ruû xuoáng gaùy(2). Ngoaøi nhöõng ngöôøi ñaõ keå treân, ngaøy hoäi coøn coù söï tham gia cuûa phöôøng AÛi Lao, coøn goïi laø phöôøng Tuøng Choaëc cuûa laøng Hoäi Xaù sang goùp vui. Phöôøng naøy goàm coù 20 ngöôøi vôùi moät oâng truøm, moät ngöôøi ñaùnh troáng khaåu, moät ngöôøi ñaùnh chieâng, moät ngöôøi caàm cung noû, moät ngöôøi caàm caàn caâu, hai ngöôøi caàm côø lau, moät ngöôøi hoùa trang thaønh hoå, cuøng 12 ngöôøi caàm seânh. Vaøo dòp hoäi hoï ôû haún trong chuøa Kieán Sô gaàn ñeàn Thöôïng ñeå phuïc vuï. Phöôøng AÛi Lao coù nhöõng baøi haùt truyeàn thoáng rieâng ñeå bieåu dieãn trong hoäi. Taát caû goàm 12 baøi duøng trong nhöõng thôøi gian quy ñònh ôû ngaøy hoäi. Vieäc chuaån bò hoäi ñöôïc baét ñaàu chính thöùc töø ngaøy moàng 1 thaùng 3 vôùi vieäc cuùng traàu leân ñeàn Thöôïng vaø nhaän soå hoäi leä ñeå theo ñoù maø toå chöùc. Tuy nhieân thöïc chaát phaûi noùi laø vieäc lo lieäu ñöôïc tieán haønh trong suoát caû naêm. Sau ngaøy moàng moät thaùng ba laø thôøi gian maø hoäi ñoàng haøng giaùp hoïp ñeå phaân coâng, choïn ngöôøi

vaøo caùc vai, caùc vieäc vaø tieán haønh chuaån bò, taäp luyeän. Raèm thaùng ba giaùp hoäi tröôûng röôùc bình höông leân ñeàn laøm leã trình dieän caùc töôùng (caùc hieäu côø, troáng, chieâng) tröôùc baøn thôø Gioùng vaø nhaän côø, troáng, chieâng veà ñeå taäp luyeän, nhöõng oâng hieäu khaùc cuõng nhaän ñöôïc ñaïo cuï cuûa mình ñeå bieåu dieãn. Côø hoäi laø laù côø baèng luïa nhuoäm maøu ñoû vaøng, roäng 0,35cm, daøi 9 vuoâng goïi laø côø leänh. Ñoù laø laù côø duøng trong ngaøy hoäi naêm tröôùc ñöôïc caát trong ñeàn nay ñem ra ñeå taäp. Ñeán ngaøy hoäi, ngöôøi ta saém laù côø môùi. Vaø trong nhöõng ngaøy ñaàu thaùng tö aâm lòch ngöôøi ta choïn ngaøy laønh ñeå môøi ngöôøi vieát chöõ “leänh” thaät ñeïp leân laù côø. Vieát xong, tra caùn, buoäc tua cuoän laïi vaø loàng vaøo bao ñoû hình chöõ nhaät coù theâu roàng phöôïng. ÔÛ cuoái bao coù daûi tua theâu, trong bao nheùt ñaày giaáy traéng caét hình böôùm vaø nhöõng maåu goã traàm nhoû baèng ñoàng xu. Taát caû bao côø vaø nhöõng thöù ñoù goïi chung laø mieàu. Cuõng hoâm ñoù ngöôøi ta röôùc mieàu töø ñeàn Thöôïng ñeán ñeàn Maãu (thôø meï Gioùng) ôû xoùm Ban (Phuø Döïc)(3). Giaëc AÂn do 28 coâ gaùi cuûa 14 giaùp ñoùng, moãi giaùp cöû hai ngöôøi tuoåi töø 10 ñeán 13. Hoï laø nhöõng coâ gaùi xinh ñeïp, trong soá 28 coâ aáy laïi choïn hai ngöôøi goïi laø Töôùng Ñoác vaø Töôùng Ngöïa. Taát caû nhöõng ngöôøi naøy maëc raát loäng laãy, trang ñieåm ñeïp, ñoäi muõ theâu hoa, voøng coå, voøng

HAØ NOÄI  189 tay, coù ngöôøi phuïc vuï keøm theo coù loïng che, coù kieäu hoaëc gheá trang trí ñeïp ñeå ngoài treân ñoù do ngöôøi phuïc vuï khieâng. Vieäc löïa choïn nhöõng nöõ töôùng naøy cuõng ñöôïc caùc giaùp tieán haønh raát caån thaän vaø gia ñình naøo coù con gaùi ñöôïc choïn laøm nöõ töôùng ñeàu laáy laøm vinh döï khoâng chæ cho nhaø mình maø coøn cho caû hoï. Vì theá hoï xuùm vaøo saém söûa trang ñieåm cho nöõ töôùng cuûa mình thaät ñeïp. LEÃ RÖÔÙC NÖÔÙC

Chính hoäi laø ngaøy 9 thaùng 4 aâm lòch, nhöng thôøi gian chính thöùc baét ñaàu baèng leã röôùc nöôùc töø chieàu moàng 6. Tröôùc ñoù moïi vieäc taäp luyeän, dieãn taäp, queùt doïn vaø lau chuøi ñoà teá khí treân ñeàn, söûa sang ñöôøng saù ñeàu ñaõ ñöôïc tieán haønh. Leã röôùc nöôùc baét ñaàu vaøo luùc ba giôø chieàu. Tham gia ñaùm röôùc nöôùc laø taát caû quaân töôùng cuûa Gioùng. Nöôùc ñöôïc laáy töø gieáng ñeàn Maãu veà ñeàn Thöôïng ñeå röûa khí giôùi vaø cuùng teá. Ñaùm röôùc baét ñaàu töø ñeàn Thöôïng vôùi ñaày ñuû nghi tröôïng, coù phöôøng baùt aâm, troáng chieâng cuøng quaân töôùng cuûa Gioùng. Moät caùi cheù quyù ñaët trong giaù goã sôn theáp vaøng roài khieâng, treân mieäng cheù phuû taám vaûi ñoû, moät chieác gaùo ñoàng ñem theo ñeå muùc nöôùc. Ñoaøn röôùc töø töø xuaát phaùt, ñi theo thöù töï ñaõ quy ñònh saün: côø quaït, phöôøng baùt aâm, cheù quyù, theo sau

cheù laø caùc chöùc saéc, boâ laõo cuøng ñoaøn quaân töôùng daøn thaønh hai haøng hai beân. Daân laøng chung quanh ñoå ra ñöôøng xem hoaëc ñi cuøng ñoaøn röôùc. Ñaùm röôùc caøng nhoän nhòp hôn khi coù ñoaøn Tuøng Choaëc ñi cuøng goùp vui vaø doïn ñöôøng. Khi tôùi bôø gieáng, ñoaøn röôùc döøng laïi. Nhöõng quaân töôùng cuûa Gioùng saép thaønh hai haøng ñöùng doïc suoát töø treân bôø xuoáng tôùi meùp nöôùc. Cheù quyù (hay cheù thieâng) ñöôïc ñaët ôû treân bôø. Gaùo ñoàng chuyeàn tay tôùi ngöôøi cuoái cuøng saùt meùp nöôùc. Ngöôøi muùc nöôùc ñaàu tieân laø ngöôøi trong ñoäi quaân Gioùng, cuõng coù khi laø moät boâ laõo hay cuï töø cuûa ñeàn Thöôïng. Ngöôøi muùc nöôùc caàm gaùo ñoàng, khoûa nöôùc treân maët gieáng ñeå muùc laáy phaàn nöôùc thaät saïch, sau ñoù trao cho ngöôøi ñöùng ñoái dieän vôùi mình. Ngöôøi kia nhaän gaùo nöôùc vaø thaän troïng chuyeàn sang ngöôøi ôû haøng beân ñoái dieän vôùi mình. Ngöôøi kia nhaän ñöôïc roài laëp laïi y nhö vaäy. Gaùo nöôùc ñöôïc chuyeàn theo hình chöõ chi cho tôùi ngöôøi cuoái cuøng töø töø roùt qua taám vaûi ñoû treân mieäng cheù, sau ñoù chuyeån laïi gaùo ñeå muùc nöôùc tieáp. Cöù nhö vaäy tôùi khi cheù ñaày nöôùc. Ñoaøn röôùc quay trôû laïi ñeàn. “Theo nieàm tin daân gian, nöôùc ñoù ñaõ ñöôïc oâng Gioùng ban cho ñeå ngöôøi ta sinh soáng vaø troàng troït, nay ñem veà ñeàn ñeå thôø oâng Gioùng vaø röûa khí giôùi cho khí giôùi aáy giöõ ñöôïc uy löïc chieán thaéng cuûa oâng.

190

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Vaø coù laøm leã röôùc nöôùc nhö vaäy thì sang ngaøy hoäi chính töùc ngaøy hoâm sau môùi coù möa; möa aáy bieån hieän oâng Gioùng veà döï hoäi, vaø caây coái seõ toát töôi, muøa maøng seõ thuaän”(4). Moät ñieàu ñaùng chuù yù laø moãi haønh ñoäng ôû ñaây ñeàu ñöôïc ñieàu khieån baèng chieâng, troáng. Ngaøy hoâm sau (moàng 7 thaùng 4) tieáp tuïc coù caùc nghi leã khaùc nhö leã röôùc coã chay töø ñeàn Maãu veà ñeàn Thöôïng, teá Gioùng vôùi söï tham gia cuûa phöôøng AÛi Lao tröôùc ñieän thôø. Taïi ao tröôùc coång ñeàn Thöôïng coù muùa roái nöôùc, coøn buoåi chieàu coù röôùc khaùm ñöôøng vôùi yù nghóa thaêm doø ñöôøng ñeán traän ñòa. Tuïc xöa ngaøy moàng baûy keát thuùc vôùi troø trai gaùi ñuoåi baét nhau treân baõi soâng ven ñeâ vaøo ban ñeâm. Troïn ngaøy moàng 8 thaùng tö daønh cho vieäc duyeät laïi nhöõng vai nöõ töôùng giaëc AÂn. Moàng 9 thaùng 4 - hoäi chính baét ñaàu. Töông truyeàn ñoù laø ngaøy oâng Gioùng ñaùnh thaéng giaäc AÂn, cuõng laø ngaøy oâng Ñoång veà haùi caø. Ngaøy hoäi baét ñaàu baèng leã röôùc côø töø ñeàn Maãu ñeán ñeàn Thöôïng vaøo buoåi saùng. Ñaùm röôùc laïi ñaày ñuû leã boä nhö tröôùc. Coù ñieàu khi trôû veà ñeàn Thöôïng, phaùo hoa ñöôïc ñoát leân vaø caùc ñoäi phuø giaù baét ñaàu bieåu dieãn thaønh haøng nguõ. Ñaây thöïc söï laø moät nghi thöùc quaân söï ñöôïc

caùch ñieäu baèng nhöõng ñoäng taùc döùt khoaùt, ñeïp maét. Taát caû caùc ñoäng taùc cuûa ñoäi quaân naøy ñeàu ñöôïc ñieàu khieån theo leänh cuûa caùc xöôùng suaát. Ngöôøi ta xeáp haøng, quay traùi, quay phaûi, giöõ thaúng ngöôøi, chaân xoøe chöõ baùt, hai goùt chaïm nhau, hai tay giô thaúng ñaèng tröôùc, chaép baøn tay tröôùc ngöïc, khuyûu tay ngang vai tieán thaúng veà phía baøn thôø Gioùng. Ñeán ñaây, ngöôøi ta döøng laïi, giô chaân traùi ñaù sang traùi, giô chaân phaûi ñaù sang phaûi, roài ñi thuït luøi. Taát caû nhöõng ñoäng taùc aáy ñöôïc bieåu dieãn nhanh, goïn, döùt khoaùt vaø ñöôïc ñieàu khieån baèng hieäu leänh cuûa troáng vaø chieâng. Cuoái cuøng, khi ñaõ laøm heát caùc ñoäng taùc treân, taát caû duøng tay phaûi ruùt töø tuùi ra moät chieác quaït roài giô quaù ñaàu, mieäng “daï” moät tieáng thaät to, ñoaïn boû tay xuoáng, laëp laïi nhö theá 9 laàn roài daøn thaønh hai haøng tröôùc ñieän thaàn, cuùi ñaàu vaø ñi luøi ra, mieäng laïi “daï, daï”. Rieâng ñoái vôùi caùc oâng hieäu, khi vaøo leã, ngoaøi caùc ñoäng taùc ñaõ neâu treân, coøn moät ñoäng taùc ngoài xuoáng roài ñoät ngoät ñaåy xoaûi chaân ra phía sau, tay vöôn veà phía tröôùc naèm saáp xuoáng nhö kieåu bôi eách. Ngöôøi ñoùng vai caùc oâng hieäu phaûi taäp luyeän ñeå laøm moät caùch thuaàn thuïc, vöøa raát ñeïp maét, vöøa khoâng coù loãi ñoái vôùi thaùnh. Sau caùc nghi leã naøy, vaøo giôø thìn (10 giôø saùng) phöôøng AÛi Lao baét ñaàu dieãn troø saên hoå tröôùc ñieän

HAØ NOÄI  191 thaàn. Ñaây laø moät troø dieãn mang tính chaát nghi leã baét buoäc trong ngaøy hoäi. Ngöôøi ñoùng giaû hoå vaø hai ngöôøi trong vai ñi saên vaø caâu caù cuøng nhau dieãn tích saên hoå vôùi söï phoái hôïp haùt, muùa, nhaïc cuûa nhöõng ngöôøi coøn laïi trong phöôøng taïo neân moät khoâng khí vöøa nghieâm trang vöøa haáp daãn. Ngöôøi keùo ñeán xem troø saên hoå raát ñoâng laø vì vaäy. Troø saên hoå cuûa phöôøng AÛi Lao keùo daøi cho tôùi giôø tî (11 giôø) thì ñoäi quaân thaùm baùo chaïy veà ñöa tin coù giaëc vaây ñoùng ôû Ñoáng Ñaøm (töôïng tröng cho Vuõ Ninh trong truyeàn thuyeát thaùnh Gioùng). Baét ñaàu töø ñaây laø cuoäc ñaùnh traän lôùn cuûa Gioùng, ñoàng thôøi cuõng laø hoaït ñoäng lôùn nhaát cuûa ngaøy hoäi. Toaøn boä traän ñaùnh oai huøng cuûa Gioùng ñöôïc töôïng tröng bôûi hai laàn muùa côø cuûa oâng hieäu côø taïi Ñoáng Ñaøm vaø Soi Bia. Ñaây laø hai vò trí naèm treân baõi soâng Ñuoáng tröôùc maët ñeàn Gioùng cheách veà beân tay traùi nhìn töø trong ñeàn ra con ñeâ soâng Ñuoáng. Ñoù laø bieåu töôïng veà baõi chieán tröôøng nôi Gioùng ñaùnh thaéng giaëc AÂn xaâm löôïc. Khi coù tin baùo veà vieäc giaëc AÂn ñaõ vaây ñoùng ôû Ñoáng Ñaøm cuõng laø luùc phöôøng AÛi Lao keát thuùc troø saên hoå vaø haùt baøi ca ngôïi Gioùng. Döùt lôøi haùt caùc oâng hieäu ñeán tröôùc baøn thôø Gioùng muùa laïy, ñoäng taùc nhö ñaõ mieâu taû ôû treân. Sau ñoù ñoaøn ngöôøi raàm raäp ra ñi trong tieáng

phaùo leänh, tieáng chieâng troáng vaø tieáng reo hoø cuûa ñoaøn quaân xung traän. Thöù töï nhö sau: Ñi ñaàu laø hai oâng hieäu tieåu coå, theo sau laø 12 em beù maëc aùo ñoû, aùo ñen, thöôøng goïi laø laøng aùo ñoû aùo ñen, tieáp ñeán laø oâng Hoå vaø phöôøng AÛi Lao, côø quaït taøn loïng röôùc caùc töôùng goàm hieäu troáng, hieäu chieâng, hieäu trung quaân vaø hieäu côø. Sau hieäu côø tôùi long giaù, laø moät ngöïa traéng baèng goã ñöôïc ñaët treân beä goã vôùi 4 baùnh xe keùo, töôïng tröng cho Gioùng cuøng nhöõng ngöôøi döï hoäi chaïy raàm raäp trong suoát moät quaõng ñeâ daøi ba caây soá. Khi ñi qua ñeàn meï Gioùng taát caû ñeàu phaûi cuùi chaøo. Ñoaøn quaân keùo ñeán Ñoáng Ñaøm, taïi ñaây ñaõ ñöôïc traûi saün ba chieác chieáu, ôû giöõa moãi chieáu coù moät tôø giaáy traéng vaø moät caùi baùt uùp leân ñoù. Beân baõi ñaát phaúng caïnh ñoù coù ñaët baøn thôø Gioùng, khi ñaùm röôùc ñeán nôi, ngöïa ñöôïc ñaåy ñeán caïnh baøn thôø, côø loïng cuõng ñöôïc caém chung quanh ñoù. Caùc töôùng vaø quaân cuûa Gioùng daøn ra quanh Ñoáng Ñaøm. Trong khi ñoù 28 nöõ töôùng giaëc AÂn ñöôïc kieäu tôùi ñaët doïc theo bôø ñeâ töø tröôùc cöûa ñeàn Thöôïng cho tôùi ñeàn Maãu, moãi kieäu caùch nhau khoaûng chuïc meùt. Chung quanh moãi nöõ töôùng coù côø, loïng, ngöôøi phuïc vuï ríu rít beân caïnh. Ñeán giôø muøi (14 giôø) hieäu troáng cho noåi leân ba hoài thaät to, taát caû caùc tieáng ñoäng ngöøng baët, ngöôøi ta

192

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

töôûng nhôù ñeán Gioùng. Hieäu trung quaân ñeán tröôùc côø leänh ñoát moät traøng phaùo noå, ñoù laø hieäu leänh taán coâng. Hieäu tieåu coå ñaùp laïi baèng ba hoài troáng con, toû yù ñoäi quaân tieân phong ñaõ saün saøng. Luùc aáy hieäu côø caàm côø leänh tieán leân ñöùng giöõa chieáu moät gaàn baøn thôø. Vò thöøa teá ñeán môû côø leänh, haøng traêm böôùm giaáy traéng vaø maûnh goã traàm theo côø tung bay tröôùc gioù. Tieáng hoø reo, chieâng troáng aàm leân vang caû moät goùc trôøi. Traän chieán ñaáu baét ñaàu. Taïi caùc kieäu cuûa 28 nöõ töôùng, taát caû ñeàu phaûi ñöùng leân ñeå chòu söï taán coâng cuûa quaân ñoäi Vaên Lang. Hieäu côø dang tay traùi naâng côø leân, maét höôùng theo ngoïn côø, chaân traùi haát sang traùi, sau ñoù chuyeån côø sang tay phaûi giöông leân vaø höôùng maét theo, chaân phaûi ñaù sang phaûi, tieán leân giöõa chieáu moät laáy chaân phaûi haát baùt uùp ôû ñoù laøm tung tôø giaáy. Sau ñoù chuïm chaân ñöùng thaúng nhaûy leân hai laàn taïi choã, quì goái gaáp chaân traùi hình thuôùc thôï, duøng hai caùnh tay phaát nhanh laù côø töø phaûi sang traùi ba voøng quanh mình. Vieäc ñaù tung baùt, bay giaáy töôïng tröng söùc maïnh dôøi non, baït maây, ñaùnh tan giaëc, muùa côø töôïng tröng traän ñaùnh cuûa ngöôøi anh huøng Gioùng. Voøng muùa thöù ba keát thuùc quaân töôùng vaø nhaân daân chung quanh nhaûy leân reo möøng taùn thöôûng, tieáng chieâng troáng laïi

noåi leân roän raõ. Hieäu côø tieáp tuïc laëp laïi ñoäng taùc aáy ôû hai chieáu kia. Khi keát thuùc ôû chieáu thöù ba caû quaân daân ñeàu reo hoø aàm ó vaø ngöôøi ta lao vaøo tranh cöôùp ñeå laáy moät maûnh chieáu laøm khöôùc. Chæ trong nhaùy maét caû ba chieác chieáu ñaõ bò xeù ra thaønh haøng ngaøn maûnh nhoû. Ngöôøi ta voâ cuøng heå haû vaø caûm thaáy may maén khi ñöôïc “loäc quyù” ñoù. Caùc nöõ töôùng giaëc AÂn cho kieäu quay veà höôùng ñeàn Thöôïng, nghóa laø quaân ta ñaõ thaéng traän, quaân ñòch ñaõ tan raõ, chieán cuoäc ñaõ chaám döùt. Sau ba vaùn thuaän naøy laø ba hoài troáng thu quaân. Haøng nguõ laïi ñöôïc saép xeáp nhö cuõ höôùng veà ñeàn Thöôïng. Tôùi nôi, hieäu côø caàm côø leänh ñeán caém tröôùc ñieän thôø Gioùng, hieäu chieâng, troáng ñaët caùc thöù ñoù hai beân, ngöïa goã ñöôïc ñaët trôû laïi choã cuõ ñaèng sau töôïng Gioùng. Quaân ta ñöôïc haøng toång khao baèng xoâi cheø, oaûn quaû. Moïi ngöôøi aên uoáng vui veû. Nhöng boãng thaùm baùo cho bieát quaân giaëc chöa chòu ñaàu haøng, laïi tieán ñaùnh quaân ta. Toaøn theå quaân só boû aên uoáng, caàm vuõ khí nhanh choùng trôû laïi chieán ñaáu. Haøng nguõ laïi y nhö laàn tröôùc, chæ khaùc laø laàn naøy chieán tröôøng laø Soi Bia - moät vò trí ôû gaàn Ñoáng Ñaøm. Ñoaøn quaân ñöôïc saép xeáp nhö cuõ. Sau ba hoài chieâng troáng hieäu côø bieåu dieãn ñieäu muùa ba laàn nöõa, nhöng laàn naøy côø ñöôïc phaát töø traùi sang phaûi vaø goïi laø ba vaùn nghòch. Nhö vaäy quaân ta ñaõ chieán thaéng hoaøn toaøn. Tieáng reo hoø, tieáng chieâng troáng vang leân

HAØ NOÄI  193 roän raõ. Ñoaøn quaân thaéng lôïi trôû veà. Töôùng Ñoác vaø Töôùng Ngöïa cuûa giaëc bò giaûi veà ñeàn Thöôïng. Quaân daân ta taäp trung taïi ñaây xem hieäu côø tröøng trò hai töôùng giaëc ngoan coá. Chuùng bò giaûi tôùi tröôùc baøn thôø Gioùng. Hieäu côø ra leänh noåi leân moät hoài chieâng troáng roài laáy kieám töôùc ñöôïc cuûa giaëc duøng ñaàu kieám haát muõ vaø laøm ñoäng taùc phanh aùo cuûa hai töôùng giaëc, nguï yù cheùm ñaàu, phanh thaây. Vò thöøa teá laáy maâm ñaët muõ aùo cuûa hai töôùng giaëc ñem vaøo trong noäi cung daâng thaàn. Leã naøy goïi laø leã thuû caáp. Tieäc khao quaân tieáp tuïc, tieáng chieâng troáng, tieáng nhaïc laïi vang leân vui veû. Trôøi cuõng trôû veà toái, caùc troø vui dieãn ra cho tôùi taän ñeâm khuya môùi tan. Ngaøy hoäi chính vaø quan troïng nhaát ñaõ keát thuùc. Nhöõng ngaøy sau ñoù coøn coù caùc nghi leã khaùc ñöôïc tieán haønh nhö leã röôùc nöôùc, duyeät quaân vaø kieåm tra khí giôùi, leã taï ôn Gioùng vaø khao quaân. Caùc töôùng giaëc ñaàu haøng, ñem leã vaät leân baøn thôø Gioùng taï ôn ñöôïc tha toäi cheát, ñöôïc quaân ta cho döï tieäc cuøng. Ngaøy 11 thaùng 4 laø leã röûa hoäi. Nghi leã röôùc nöôùc ñöôïc laëp laïi long troïng veà ñeàn ñeå röûa ñoà ñaïc khí

giôùi. Taát caû nhöõng ngaøy ñoù ñeàu coù caùc troø chôi, muùa haùt, cheøo tuoàng. Hoäi chaám döùt vaøo ngaøy 12 thaùng 4 vôùi leã caém côø, quaân ta ñi soaùt laïi chieán tröôøng töø Ñoáng Ñaøm cho ñeán Soi Bia vôùi yù nghóa xem coù teân giaëc naøo soáng soùt hay khoâng, soaùt ñeán ñaâu thì caém côø ñeán ñoù, chöùng toû giaëc ñaõ bò queùt saïch khoûi bôø coõi ñaát nöôùc. Chieàu 12 thaùng 4 môû cuoäc leã lôùn goïi laø Teá baùo thaéng traän vaø taï ôn trôøi ñaát, roài haï hoäi. Ngöôøi ta choïn nhöõng ngheä nhaân haùt hay nhaát ñeán trình dieãn tröôùc baøn thôø thaùnh. Hoäi keát thuùc trong khoâng khí töng böøng phaán khôûi cuûa taát caû moïi ngöôøi. Ai cuõng hy voïng naêm tôùi muøa maøng seõ toát töôi, con ngöôøi seõ haïnh phuùc vaø may maén. Theo daân gian, thöôøng thöôøng vaøo ngaøy cuoái cuøng hay coù moät traän möa goïi laø möa röûa ñeàn. Nhö vaäy laø hoäi naêm aáy ñaõ ñaït keát quaû troïn veïn. Caùc gia ñình coù con caùi ñöôïc choïn laøm oâng hieäu, nöõ töôùng môû tieäc khao baø con, baïn beø, ai ai cuõng laáy laøm maõn nguyeän.

(1) Baûn VHv 1220 cuûa TVKHXH do oâng Nguyeãn Vaên Laõng dòch. (2) Theo Cao Huy Ñænh: Ngöôøi anh huøng laøng Gioùng, H.1969 - tr.58. (3) Cao huy Ñænh, sñd, tr.60. (4) Cao Huy Ñænh, Sñd - tr.62

Leâ Trung Vuõ

194

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI PHUØ GIOÙNG CHI NAM Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: OÂng Hieån Coâng : Laøng Sen Hoà, xaõ Leä Chi, huyeän Gia Laâm : Moàng 8 thaùng 4 : Cöôùp döøa caàu may

N

haân daân laøng Sen Hoà, xaõ Leä Chi, huyeän Gia Laâm, Haø Noäi (xöa laø trang Lieân Ñöôøng) haèng naêm môû hoäi Chi Nam töôûng nieäm oâng Hieån Coâng, tröôùc hoäi Gioùng Phuø Ñoång moät ngaøy. Vì vaäy goïi laø hoäi Phuø Gioùng, vôùi yù suy toân hoäi Gioùng Phuø Ñoång. Truyeàn raèng, cuõng vaøo luùc ñaát nöôùc bò giaëc AÂn xaâm löôïc, vuøng naøy coù oâng Chaâu noåi daäy ruû trai laøng ñi giuùp oâng Gioùng. OÂng Chaâu baûo söù giaû vua Huøng ñem cho oâng chieác thuyeàn saét vaø caây chuøy saét. Theá laø oâng Chaâu ñem thuyeàn xuoâi theo soâng Ñuoáng ñi ñaùnh giaëc. Ñoaøn duõng só giaùp laù caø vôùi keû thuø treân soâng. Giaëc tan, oâng Chaâu veà queâ möøng coâng vaø hoùa. Ngöôøi laøng suy toân oâng laø Hieån Coâng, thôø oâng laøm Thaønh hoaøng.

Saùng muøng 8 thaùng 4, sau cuoäc teá leã ôû ñình, ngöôøi ta choïn moät soá trai laøng khoûe maïnh chia ra laøm hai toaùn vôùi soá ngöôøi baèng nhau. Toaùn thöù nhaát töôïng tröng cho quaân thaùnh, töùc quaân ta: mình traàn, khoá ñoû, bao vaøng. Toaùn thöù hai töôïng tröng cho giaëc AÂn: mình traàn, khoá xanh, bao traéng. Hai toaùn quaân cuøng dieãn taïi traän ñaùnh giaùp laù caø trong chieán traän xöa kia, vaø dieãn troø “cöôùp döøa caàu may”. Ai cöôùp ñöôïc döøa goïi laø “toâng” (may maén). Leä laøng cho pheùp ngöôøi aáy ñöôïc aên coã taïi ñình vôùi cuï tieân chæ. Coøn quaû döøa cöôùp ñöôïc thì ñaäp ra thaønh nhieàu maûnh, chia cho caùc trai ñinh nhö chia “chieán lôïi phaåm” ñeå moïi ngöôøi cuøng höôûng. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  195

HOÄI GIOÙNG ÑEÀN SOÙC XUAÂN ÑÆNH Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùnh Gioùng : Moàng 6 thaùng gieâng : Xaõ Xuaân Ñænh, huyeän Töø Lieâm : Nôi thaùnh Gioùng taém ñeå queân roi saét

T

ruyeàn thuyeát keå raèng khi ñaát nöôùc thanh bình, thaùnh Gioùng trôû veà trôøi. Treân ñöôøng trôøi naéng, Gioùng döøng ôû laøng Caùo (thoân Xuaân Taûo, xaõ Xuaân Ñænh) taém maùt, nghæ ngôi roài aên tröa vôùi goùi côm vaø maáy quaû caø. Luùc ra ñi, Gioùng boû queân thanh roi saét. Tôùi nay, phieán ñaù Gioùng ngoài nghæ vaãn coøn ñoù daàu daõi naéng möa beân caïnh gieáng nöôùc laøng. Hoäi Gioùng ñeàn Soùc ôû Xuaân Ñænh, huyeän Töø Lieâm môû vaøo moàng 6 thaùng gieâng, ñeå töôûng nhôù coâng

ôn vaø nhöõng kyû nieäm thieâng lieâng, nhöõng daáu tích cuûa ngöôøi anh huøng daân toäc. Sôùm moàng 6 cöûa ñeàn roäng môû, chieâng troáng noåi leân baùo hoäi. Sau cuoäc leã, ñaùm röôùc kieäu thaùnh uy nghi ñi töø ñeàn ra gieáng ñeå thaùnh chöùng kieán nhöõng vaät chöùng lòch söû maø daân laøng vaãn gìn giöõ nhö moät truyeàn thoáng toát ñeïp “uoáng nöôùc nhôù nguoàn”. Leâ Trung Vuõ

196

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI GIOÙNG SOÙC SÔN Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùnh Gioùng : Moàng 6 ñeán moàng 8 thaùng gieâng : Ngaøy 7 thaùng gieâng : Nuùi Soùc, xaõ Phuø Linh, huyeän Soùc Sôn : - Leã daâng hoa tre - Leã cheùm töôùng giaëc

N

uùi Soùc thuoäc xaõ Phuø Linh, huyeän Soùc Sôn (Haø Noäi), laø ñieåm choùt cuûa cuoäc haønh trình ôû choán traàn theá, nôi Gioùng ngoài nghæ, ngaém nhìn ñaát nöôùc laàn cuoái roài côûi aùo ñeå laïi, phi ngöïa veà trôøi. Nhaân daân quanh nuùi Soùc nhôù ôn thaùnh, môû hoäi 3 ngaøy, töø moàng 6 ñeán moàng 8 thaùng gieâng, laáy ngaøy moàng 7 (ngaøy thaùnh hoùa) laøm chính hoäi. Khu di tích ôû ñaây goàm 6 coâng trình: ñeàn Thöôïng, chuøa Ñaïi Bi, ñeàn Haï, mieáu Thaùnh Maãu, nhaø Bia, nhaø haønh leã vaø tieáp khaùch. Moàng 6 vaøo hoäi, môû ñaàu laø leã daâng höông cuûa daân laøng vaø khaùch thaäp phöông. Ñeán giôø tyù (24 giôø) laø leã khai quang (taém töôïng thaùnh Gioùng) do chuû teá vaø caùc vò chöùc saéc thöïc hieän. Moàng 7 chính hoäi, coù leã daâng hoa tre vaø leã cheùm töôùng giaëc. Hoa tre laø thanh tre daøi khoaûng 50cm, roäng 1cm, ñaàu tre voùt xô boâng vaø nhuoäm caùc maøu, chuû yeáu laø maøu vaøng. Xöa, 52 xaõ cuûa 9 toång thuoäc

huyeän Kim Anh ñeàu mang hoa tre veà daâng cuùng. Sau leã daâng hoa tre, chuû teá hoâ lôùn “Leã taát, tranh loäc!” Theà laø taát caû hoa tre ñöôïc tung ra tröôùc saân ñeàn cho daân chuùng tranh cöôùp caàu may. Hoäi Gioùng Soùc Sôn laø hoäi ñaàu xuaân, ñöôïc quan nieäm laø hoäi vaøo muøa sinh soâi cuûa gioáng loaøi, maø bieåu töôïng chuû yeáu gaén vôùi tín ngöôõng phoàn thöïc. Tuy nhöõng nghi thöùc leã thaùnh thieâng lieâng gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát vaø lòch söû, nhöng Hoäi Gioùng Soùc Sôn vaãn mang roõ tính chaát cuûa moät hoäi caàu muøa theo tín ngöôõng daân gian phoå bieán trong haàu heát caùc hoäi xuaân vuøng ñoàng baèng vaø trung du Baéc Boä ngaøy tröôùc. Rieâng leã cheùm töôùng giaëc trong hoäi naøy ñöôïc thöïc hieän theo truyeàn thuyeát: Thaùnh Gioùng phi ngöïa töø Chaâu Caàu (Queá Voõ, Haø Baéc) ñuoåi giaëc AÂn ñeán ñaây, duøng tre ngaø ñaäp cheát töôùng ñaàu soû cuûa giaëc laø Thaïch Linh cuøng taû töôùng vaø höõu töôùng cuûa haén. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  197

HOÄI ÑEÀN THAÊNG LONG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thuûy Coâng chuùa : Laøng Hoà Khaåu, phöôøng Böôûi, quaän Taây Hoà : Moàng 10 thaùng 5 : Muùa cheøo ñoø caïn

Ñ

eàn Thaêng Long, coøn coù teân laø ñeàn Thaùnh Maãu hoaëc Thuûy coâng chuùa mieáu, ñöôïc xaây treân moät khu ñaát roäng, maët tieàn höôùng ñoâng, ven con soâng Toâ Lòch ngaøy xöa. Nay thuoäc laøng Hoà Khaåu, phöôøng Böôûi, quaän Taây Hoà, caùch trung taâm thuû ñoâ 7 km veà phía taây.

yeâu quyù. Moät hoâm hai oâng dong thuyeàn treân soâng Toâ, boãng trôøi noåi gioù, maây ñen vaàn vuõ keùo ñeán, treân khoâng trung xuaát hieän aùnh haøo quang choùi loïi. Bieát thieân ñình ñaõ goïi, hai oâng beøn chænh laïi xieâm aùo, vaùi laïy vua Huøng roài hoùa.

Ñeàn Thaêng Long thôø Thuûy Coâng chuùa, gaén vôùi hai ñeàn Döïc Thaùnh vaø Veä Quoác, vì baø laø vôï cuûa thaàn Caù Leã.

Vì coù coâng vôùi ñaát nöôùc, thaàn Coáng Leã ñöôïc phong laø Döïc Thaùnh Ñaïi vöông, thaàn Caù Leã ñöôïc phong laø Veä Quoác Ñaïi vöông. Daân laøng Hoà Khaåu ñaõ laäp hai ñeàn, thôø rieâng hai thaàn.

Thaàn tích keå raèng: vaøo thôøi vua Huøng Dueä vöông, ôû chaâu Boá Chính coù vò quoác coâng hoï Leâ, vì hieám hoi neân ñaõ ñi nhieàu vuøng ñeå choïn nôi cö truù. Khi ñeán vuøng Hoà Khaåu, thaáy ñaát laønh, vöôïng khí doài daøo, oâng ñaõ döøng chaân cö nguï vaø laáy Thuïc nöông laøm keá thaát. Moät ñeâm oâng baø ñeán caàu töï ôû Ñoâng Haûi Vöông, ñöôïc Thaønh hoaøng baùo moäng cho roàng vaøng ñaàu thai. Sau ñaáy baø coù thai vaø sinh ra ñöôïc hai ngöôøi con trai töôùng maïo khoâi ngoâ, beøn ñaët teân laø Coáng Leã vaø Caù Leã. Khi lôùn leân hai ngöôøi vaên voõ toaøn taøi, ñaõ ñaàu quaân giuùp vua Huøng laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng, ñöôïc nhaø vua

Thuûy coâng chuùa laø con vua Thuûy teà, baø ñaàu thai leân traàn theá, lôùn leân coù hình dung ñoan trang yeåu ñieäu, moät hoâm baø daïo goùt beân soâng, thì gaëp thaàn Caù Leã khi aáy ñaõ ñeán tuoåi tröôûng thaønh. Chieàu gaàn toái, traêng ñaõ leân, maët traêng hieän leân vaèng vaëc ôû voøm trôøi phía ñoâng, traêng soi nöôùc long lanh gôïn aùnh vaøng. Tröôùc caûnh traêng nöôùc thô moäng hai ngöôøi gaëp nhau. Thaáy ngöôøi con gaùi coù veû ñeïp hoa nhöôøng nguyeät theïn, caù laën nhaïn sa, maét phöôïng maøy ngaøi vôùi neùt ñoan trang cuûa con nhaø quyeàn quyù, ngaøi vui möøng khoân xieát, cho laø duyeân trôøi ñaõ ñònh, beøn xin cöôùi

198

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laøm vôï. Baø ñaõ theo ngaøi qua bao traän maïc treân khaép ñaát nöôùc. Moät laàn, Thaùnh oâng ñi chieán traän, baø ôû laïi queâ höông; vaøo buoåi tröa muøa heø ngaøy moàng 10 thaùng 5, baø du thuyeàn treân soâng Toâ. Trôøi ñang eâm aû, boãng ñaâu maây ñen keùo ñeán ñaày trôøi, soùng gioù noåi leân chôùp loùe treân khoâng trung, thuûy ba döõ doäi, ñuùng vaøo giôø ngoï nöôùc soâng boãng reõ hai beân röôùc baø veà Thuûy cung. Laùt sau, trôøi taïnh maây quang, baàu trôøi laïi trong xanh khoâng moät gôïn maây, taû höõu theo haàu ñeàu bình yeân voâ söï. Hoï hoaûng hoát röôùc kieäu khoâng veà thoâng baùo cho daân thoân, caùc quan voâ cuøng kinh ngaïc sai baøy nhang aùn suoát giaûi ven soâng. Laïi noùi veà Thaùnh oâng treân ñöôøng chieán traän, giaëc tan, soùng yeân bieån laëng, ngaøi veà laïi queâ höông thaáy vôï ñaõ maát. Ngaøi voâ cuøng thöông xoùt lieàn sai laäp ñaøn traøng treân soâng cuùng teá. Trong khoùi höông môø aûo, treân thuyeàn boãng hieän leân moät Baïch Xaø. Ngaøi heát söùc kinh ngaïc, trong mô maøng hö thöïc, boùng baø hieän leân vaø noùi raèng: Thieáp nay laø con vua Thuûy teà, soá duyeân thieân ñình ñaõ ñònh tröôùc, nay xin taïm bieät chaøng vì vua cha ñoùn veà thuûy phuû. Vaø ñeâm hoâm aáy, baø baùo moäng cho daân laøng bieát coù beø goõ troâi qua, saùng hoâm sau, daân laøng tænh daäy ra vôùt goã veà döïng ñeàn beân soâng. Vì quaù thöông ngöôøi vôï hieàn thuûy chung vaø ñöùc ñoä, töø ñaáy cöù

ñeán ngaøy moàng 10 thaùng 5, ngaøi laïi cuøng daân laøng toå chöùc muùa bôi chaûi treân caïn ñeå töôûng nhôù ngöôøi xöa. Ñeàn Thaêng Long theo Taây Hoà chí thì ñöôïc döïng töø thôøi nhaø Lyù. Nhöng theo ñoâi caâu ñoái ôû ñeàn thì ñöôïc döïng vaøo thôøi Caûnh Höng. Ñeàn xaây kieåu chöõ ñinh (丁) quay veà höôùng ñoâng, maùi lôïp ngoùi ta. Ñeàn raát uy nghieâm, cöûa böng cöûa voõng ñeàu khaéc chöõ Haùn, trong ñeàn coù nhieàu hoaønh phi caâu ñoái. Chính giöõa gian tieàn teá coù 4 chöõ “Trí Ñöùc Linh Töø”. Hai beân cuoán thö coù ñeà thô ca ngôïi hai vò thaàn Veä Quoác vaø Döïc Thaùnh, coù caâu ñoái ca ngôïi Thuûy Coâng chuùa. Gian trung teá coù böùc hoaønh phi ñeà 3 chöõ Haùn “Thaêng Long Töø”. Trong haäu cung coù töôïng thôø Thuûy Coâng chuùa vaø ngöôøi haàu. Hieän vaät trong ñeàn coøn hai quaû chuoâng lôùn, moät quaû chuoâng nhoû. Ñeàn coøn moät ñaïo saéc phong ñôøi vua Leâ Duï Toâng (1705-1729), ba ñaïo saéc phong döôùi thôøi Minh Maïng (1836). Ngoaøi ra coøn moät ñoâi haïc thôø, moät lö höông côõ lôùn, ñoâi ñoäc bình söù ñôøi Thanh... vaø nhieàu ñoà ñoàng ñoà söù giaù trò. Laøng Hoà Khaåu thuoäc vuøng ñaát coå, vaøo thôøi Lyù thuoäc phuû ÖÙng Thieân. Nhìn treân baûn ñoà thaønh Thaêng Long thôøi Leâ, thaáy vuøng coù laøng Hoà Khaåu bò nöôùc bao quanh nhö moät baùn ñaûo lôùn. Phía ñoâng,

HAØ NOÄI  199 phía baéc laø Hoà Taây. Phía nam laø doøng soâng Toâ Lòch chaûy qua. Phía taây laø soâng Thieân Phuø. Soâng Toâ Lòch luùc naøy raát roäng, khôûi nguoàn töø soâng Hoàng, quaõng Chôï Gaïo, chaûy qua vuøng Haøng Löôïc, Quaùn Thaùnh, ñeán vuøng Thuïy Khueâ, Hoà Khaåu thì noái vôùi Hoà Taây baèng hai cöûa lôùn. Ñeán vuøng Böôûi thì noái vôùi soâng Thieân Phuø hoøa doøng xuoáng phía nam. Soâng Thieân Phuø töø maïn Phuù Gia, Nhaät Taân baét nguoàn vôùi soâng Hoàng, ñeán quaõng caùnh ñoàng Xuaân La thì moät nhaùnh caét ngang chaûy ra soâng Nhueä. Nhaùnh chính chaûy tieáp xuoáng vuøng Böôûi hoøa doøng vôùi soâng Toâ. Ñoaïn hoøa doøng aáy laø goùc thaønh phía taây thôøi Lyù maø daân gian vaãn coøn löu truyeàn caâu chuyeän veà oâng Daàu baø Daàu, ngöôøi ñaõ traãm mình xuoáng doøng soâng hieán linh thaàn ñeå goùc thaønh phía Taây khoâng bò nöôùc cuoán xoùi lôû, giuùp vua Lyù khoûi ñau maét, vua nhôù ôn phong thaàn vaø sai laäp mieáu thôø. Nhìn treân baûn ñoà thôøi Hoàng Ñöùc (1490) coù theå hình dung ra ñöôïc, ngaøy xöa ñöùng ôû laøng Hoà Khaåu nhìn ra phía nam seõ thaáy doøng nöôùc soâng Toâ cuoän soùng, thuyeàn ngöôïc xuoâi taáp naäp maø quan Chöông Lónh Haàu Nguyeãn Huy Löôïng ñaõ vieát: “Daäp deành goùt baõi ñuoâi nheo, Thuyeàn thöông khaùch

rong buoàm böôm böôùm.” Beân kia soâng laø voøng hoaøng thaønh Thaêng Long.

Laøng Hoà Khaåu laø moät vuøng ñaát coå coù lòch söû vaên hoùa laâu ñôøi. Ñình laøng thôø hai vò thaàn hoaøng laø Coáng Leã vaø Caù Leã. Laøng coù hai ngoâi chuøa beà theá (Chuøa Tónh Laâu vaø chuøa Chuùc Thaùnh), hai danh lam thaéng caûnh ñeïp maø naêm 1620 chuùa Trònh ñaõ xuoáng chæ cho daân laøng phaûi baûo veä, vaø giöõ gìn caûnh quan cuûa hai di tích naøy. Ngoaøi ra laøng coøn coù 3 ngoâi ñeàn. Laøng coøn laø queâ höông cuûa 3 cöû nhaân coù coù teân tuoåi laø Lyù Vaên Phöùc (1819 – ngöôøi ñaõ vieát taùc phaåm Nhò thaäp töù hieáu vaø nhieàu taùc phaåm coù giaù trò khaùc; oâng ñaõ giöõ nhieàu chöùc vuï quan troïng döôùi thôøi vua Gia Long vaø Thieäu Trò) vaø hai ngöôøi em laø Lyù Vaên Haøo, Lyù Loaùt (ñeàu coù ra laøm quan). Cuøng vôùi ñaø ñoâ thò hoùa, laøng Hoà Khaåu giôø ñaây laø moät laøng truø phuù. Nhöõng di tích lòch söû ñöôïc chænh trang toân taïo raát khang trang. Ñi trong laøng thaáy nhaø cao taàng chaäp chuøng cao thaáp, ñeâm veà choùi loøa aùnh ñieän vaø vaêng vaúng nhöõng aâm thanh ñieän töû. Chôï laøng hoïp töø saùng ñeán taän chieàu hoâm vui nhö hoäi. Vaên hoùa doøng hoï ñöôïc phaùt trieån, ñöôøng laøng ngoõ xoùm ñöôïc toân taïo khang trang thoaùng ñaõng, an ninh traät töï ñöôïc giöõ vöõng, laøng

200

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Hoà Khaåu ñang bieán ñoåi cuøng vôùi thaùng naêm. Coång laøng Hoà Khaåu raát ñeïp, goàm moät coång lôùn vaø hai coång nhoû. Coång lôùn coù kieán truùc coå theo loái choàng dieâm cao thaáp vôùi hình taùm maùi, treân coång coù boán chöõ “Hoà aáp ñình moân” hai beân coù ñoâi caâu ñoái: Thò xöù giaûi nhung y, kình ñaøo höôûng maõ tö thanh, taùp saûng nhö uy, ñoàng coå kinh kim truyeàn vaän söï. Hieån linh löu thaùnh tích, quy ñoài töø long taûng mieáu, hoäi ñoàng sôû taïi, phong vaän töï coå hoä tröø tö.

Dòch laø: Nôi ñaây côûi aùo traän noåi leân tieáng ngöïa hí, tieáng soùng kình gioâng toá noåi uy, vieäc toát xöa nay treû giaø coøn ñaøm luaän. Hieån linh thaùnh tích coøn löu laïi ñeàn, löng ruøa mieáu traùn roàng hoäi tuï, taïi ñaây gioù maây töø xöa vaãn chôû che. Coång phía ñoâng coù chöõ “Ñoâng

giaùp moân” vaø ñoâi caâu ñoái: Myõ tuïc thuaàn phong vónh chieáu taây hoà minh kính Thieän ngoân haûo söï tröôøng löu maït lôïi danh höông

Dòch laø: Myõ tuïc thuaàn phong soi saùng maõi göông taây hoà trong saùng Noùi hay laøm toát hoa nhaøi coøn maõi danh thôm

Keá beân laø coång giaùp baéc noái vaøo laøng coù ñoâi caâu ñoái: Coå vaõng kim lai haønh chính ñaõng Nam du baéc ngoaïi höôùng danh nam

Dòch laø: Xöa nay qua laïi ñeàu treân ñöôøng naøy, Töø nam tôùi baéc höôùng tôùi Taây hoà.

Ñaëc bieät trong ñình coøn coù taám bia ñaù döïng töø naêm 1622 vôùi lôøi minh taïm dòch nhö sau: “Nay nhaän thaáy phöôøng Hoà Khaåu, huyeän Quaûng Ñöùc, xöa vaãn coù chuøa noåi tieáng, ñeàn linh thieâng; phía ñoâng xanh bieác doøng long kheâ, phía nam traéng ngaàn soâng Toâ Lòch; Taûn Vieân töø phöông taây chaàu laïi, Tam Ñaûo töø phöông baéc chaàu veà...” (Cuï Ñaøo Huyeán dòch) Haèng naêm vaøo ngaøy 13 thaùng 2, daân laøng thöôøng môû hoäi teá leã Thaønh hoaøng. Hoäi ñeàn Thaêng Long keát hôïp vôùi hoäi laøng. Theo caùc cuï giaø trong laøng keå laïi thì ngaøy xöa hoäi thöôøng coù leã röôùc thaønh hoaøng goàm: Kieäu Döïc Thaùnh ñaïi vöông, Veä Quoác ñaïi vöông vaø kieäu Thuûy coâng chuùa. Rieâng kieäu Thuûy coâng chuùa ñöôïc keát baèng tre nöùa, trang trí baèng giaáy trang kim, quanh kieäu ngoaøi caém hoa cuùc, hoa sen baèng luïa, baèng giaáy, coøn ñöôïc keát baèng nhieàu loaïi hoa thaät mua töø caùc laøng Voõng Thò, Ngoïc Haø. Hoa nhieàu laém, naøo hoa hoàng, hoa cuùc, thöôïc döôïc, maãu ñôn, caùc loaøi hoa thôm nhö hoa hueä, hoa lan, hoa cau, hoa soùi, cuõng ñöôïc keát vaøo khieán cho kieäu baø thaät loäng laãy vaø röïc rôõ. Ñoaøn röôùc ñi töø ñình laøng ra gieáng kho than, xuoáng chuøa Daâu, leân chuøa Taûo Saùch thaép höông cuùng Phaät vaø xin cheù nöôùc veà cuùng leã. Trong ngaøy leã coù muùa bôi chaûi caïn.

HAØ NOÄI  201 Heát phaàn röôùc, hoäi dieãn ra nhieàu troø chôi daân gian nhö ñu tieân, choïi gaø, baét chaïch trong chum, haùt ca truø. Laøng coøn coù leã caàu maùt vaøo ngaøy raèm thaùng tö, cuõng röôùc kieäu quanh ñình, ñeàn vaø röôùc sang Voõng Thò laø laøng keát chaï. Ngaøy nay, vì ñieàu kieän giao thoâng chaät choäi neân chöa coù ñieàu kieän ñeå toå chöùc röôùc hoaønh traùng, nhöng ñeán moàng 10 thaùng 5, ngaøy hoùa cuûa Thuûy coâng chuùa, ngoaøi leã daâng höông coøn coù haùt leã vaøo ñuùng 12 giôø tröa. Baøi haùt keå veà söï tích, ngaøy sinh, ngaøy maát cuûa baø:

Ngaøy 13 buoåi eâm trôøi. Sinh ñöôïc thieáu nöõ moät ngöôøi ñoan trang ... Thaùng naêm giôø ngoï moàng möôøi Traùch non traùch nöôùc, traùch trôøi khaét khe Nhaøn ru giöõa buoåi tröa heø Noåi côn gioâng toá röôùc veà thuûy cung...

Ñeàn Thaêng Long, ngoâi ñeàn coå beân soâng Toâ xöa ñang ñöôïc ñòa phöông gìn giöõ vaø toân taïo cho ngaøy caøng xöùng ñaùng hôn vôùi loøng ngöôõng moä cuûa nhaân daân, vaø ñeå cho ngaøy hoäi ñeàn haèng naêm vui hôn, nhoän nhòp hôn. Vaên Saùu

HOÄI ÑÌNH CHEØM Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Lyù OÂng Troïng (Thaùnh Cheøm) : Xaõ Thuïy Phöông, huyeän Töø Lieâm : Töø ngaøy 14 ñeán 16 thaùng 5 : Ngaøy 15 thaùng 5 : - Röôùc nöôùc treân soâng - Bôi chaûi - Thi thaû chim caâu

Thöù nhaát laø hoäi Coå Loa, Thöù nhì hoäi Gioùng, thöù ba hoäi Cheøm.

L

aøng Cheøm thuoäc xaõ Thuïy Phöông, huyeän Töø Lieâm, laø moät laøng coå caùch trung taâm thaønh phoá 12 km veà phía Taây Baéc. Xöa laøng Cheøm coøn coù teân laø Thò Ñieàm, sau ñoåi thaønh Thuïy Höông, nay laø Thuïy Phöông. Haèng naêm laøng môû hoäi 3 ngaøy: töø 14 ñeán 16 thaùng 5 aâm lòch. Laøng thôø ñöùc thaùnh Cheøm Lyù OÂng Troïng.

Hoäi laøng Cheøm laø moät trong nhöõng hoäi lôùn cuûa vuøng ngoaïi thaønh xöa. Vaøo hoäi thì ba xaõ Hoaøng Xaù, Lieân Maïc vaø Thuïy Phöông laø anh caû. Hoäi môû taïi ñình Cheøm, naèm ngay beân bôø soâng, caïnh beán ñoø Cheøm. Töông truyeàn ñaõ traûi qua bao laàn luït loäi, boài lôû nhöng rieâng khu vöïc ñình Cheøm vaãn ñöùng nguyeân khoâng heà gì. Vì söï thieâng lieâng aáy maø thaùnh Cheøm caøng ñöôïc daân trong vuøng ngöôõng moä.

202

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Veà lai lòch ñöùc thaùnh Cheøm, truyeàn thuyeát keå raèng: Thaân phuï oâng laø Tuaán Coâng ngöôøi laøng Thuïy Uyeân, phuû Quoác Oai, traán Sôn Nam (nay laø laøng Cheøm), coøn meï laø Haø Nöông thuoäc laøng Toân Taïo, xaõ Ña Loäc, huyeän Thieân Thi, phuû Khoaùi Chaâu (Höng Yeân). Hai ngöôøi soáng vôùi nhau ñaõ laâu maø khoâng coù con. Naêm Haø Nöông 32 tuoåi, moät hoâm ñang daïo chôi ôû vöôøn hoa boãng troâng thaáy moät veát chaân to beøn öôùm thöû. Vaøo nhaø thaáy toaøn thaân nöùc höông thôm. Sau ñoù naøng coù thai 13 thaùng, sinh con trai. Hai vôï choàng möøng rôõ cho laø trôøi ban phuùc laønh neân ñaët teân con laø Troïng. Caøng lôùn, söùc voùc cuûa Troïng caøng hôn ngöôøi, mình cao 20 thöôùc,(1) trí duõng sieâu quaàn. Naêm Troïng 18 tuoåi, vua Huøng haï chieáu caàu hieàn, tìm ngöôøi taøi trí giuùp nöôùc. Troïng ñaõ leân kinh ñoâ döï tuyeån. Khi ra maét vua, thaáy daùng voùc cuûa Troïng vua raát haøi loøng vaø phong cho laø chæ huy söù coi vieäc baûo veä cung ñình. Nhöõng khi coù giaëc giaõ ôû Chieâm Thaønh, Ai Lao hay rôï Man ôû bieân thuøy, vua ñeàu cöû OÂng Troïng ñi vaø laàn naøo oâng cuõng deïp ñöôïc. Khi nhaø Taàn beân Trung Hoa gaëp naïn Hung Noâ quaáy nhieãu, ñaõ sang nöôùc ta nhôø Lyù OÂng Troïng giuùp. OÂng ñi ñeán ñaâu rôï Hung Noâ tan ñeán ñoù, Vua Taàn laáy laøm möøng phong taëng laø Tö leänh hieäu uùy

vaø gaû coâng chuùa cho. OÂng Troïng trôû veà nöôùc. Sau naøy khi coù giaëc Hung Noâ, nhaø Taàn cho vôøi nhöng oâng khoâng sang, ngöôøi Taàn beøn laøm töôïng ñoàng gioáng oâng döïng ôû cöûa Haøm Döông, trong töôïng chöùa nhieàu ngöôøi laøm cho töôïng cöû ñoäng. Quaân Hung Noâ nhìn thaáy tuôûng OÂng Troïng vaãn coøn ôû ñaát Taàn neân sôï maø ruùt lui. Ngoaøi ra coøn raát nhieàu truyeàn thuyeát khaùc ñöôïc daân quanh vuøng keå veà oâng vôùi nhöõng chi tieát huyeàn bí vaø haáp daãn khaùc nhau. Ñeå coù ñöôïc ba ngaøy hoäi soâi noåi, töø tröôùc ñoù moät thaùng vieäc chuaån bò ñaõ baét ñaàu. ÔÛ ñaây ngöôøi ta khoâng baàu cai ñaùm cho ngaøy hoäi maø hoäi ñoàng lyù dòch hoïp laïi roài phaùt phieáu ñuoâi dieàu cho caùc tröôûng phe, trong phe töï phaân coâng laãn nhau. Ngöôøi tham gia caùc coâng vieäc hoäi chuû yeáu laø anh caû Cheøm chieám tôùi 2/3, coøn laïi laø ngöôøi Lieân Maïc, Hoaøng Xaù. Caùc chöùc quan troïng trong hoäi nhö ñaïi kieäu, tieåu kieäu.. ñeàu do nhöõng ngöôøi coù gia baûn ñaûm traùch bôûi vì ngöôøi ñöôïc tham gia phaûi töï lo lieäu quaàn aùo, taøn, taùn thöùc aên uoáng khao ba ngaøy hoäi. Cuoái thaùng 4, moïi söï chuaån bò phaûi ñöôïc hoaøn taát ñeå taäp thöû ñoäi hình, laép gheùp caùc phöôøng nhaïc, ñoaøn röôùc. Naêm 1921 hoäi môû lôùn, coøn baøi ca ngôïi maø nay caùc cuï giaø vaãn nhôù. Ba daân môû hoäi thaùng naêm, Möôøi hai haï chaûi, hoâm raèm bôi thi.

HAØ NOÄI  203 Ba daân ñaùnh troáng chæ huy, Thuyeàn naøo ñaït nhaát côø thì coù mao. Caû thuyeàn ñöùng muõi chòu saøo, Haûi Döông ñaùnh moõ, Tröông Giao phaát côø. Caùi Ngoïan kheùo löôïn thuûy cô, Thuyeàn Hoaøng veà nhaát, phaát côø soùng tung...”

Ñoà teá leã ñöôïc phaân coâng roõ raøng theo leä laøng. Caùc gia ñình laøm haøng maõ ñeå thôø, coøn leã vaät trong hoäi ñeàu laø leã chay laáy hoa lôïi ruoäng coâng chia cho caùc phe ñeå lo lieäu. Leã vaät goàm 27 baùt cheø kho lôùn vaø 27 phaåm oaûn xoâi lôùn, ngoaøi ra laø baùnh gai, baùnh boûng, baùnh khaûo, hoa quaû, höông nhang. Cheø kho vaø oaûn laø do moät gia ñình lo. Theo quy ñònh luaân phieân cuûa laøng, cöù ba ñôøi moät gia ñình phaûi chòu moät laàn. Löôïng gaïo neáp ñeå ñoùng ñöôïc 27 phaåm oaûn laø khoaûng hôn 20kg, coøn cheø cuõng töông töï nhö vaäy. Vì theá xöa kia nhaø naøo ñeán löôït phaûi lo cheø vaø oaûn laø caû moät vaán ñeà lôùn ñoái vôùi kinh teá gia ñình. Tuy vaäy, leä laøng ñaõ qui ñònh thoáng nhaát, khoâng ai coù yù kieán gì. Môû ñaàu hoäi laø leã röôùc nöôùc dieãn ra sôùm ngaøy 15 thaùng 5. Ñòa ñieåm khôûi ñaàu leã röôùc laø ñoaïn bôø soâng caùch ñình ba caây soá veà maïn ngöôïc. Khoaûng baûy giôø saùng caùc ñoøn, kieäu, thuyeàn roàng, ngöôøi tham gia trang phuïc leã hoäi chænh teà ñaõ coù maët ñeå tieán haønh nghi leã. Khi ñaõ ñeán ñuû, taát caû leân ba chieác thuyeàn roàng lôùn

nhoå neo xuoâi doøng nöôùc tieán veà phía ñình Cheøm. Ñeán ñoaïn soâng tröôùc cöûa ñình caû ba thuyeàn phaûi laøm sao cheøo cho quay ba voøng ôû giöõa soâng. Trong luùc thuyeàn quay, nhöõng ngöôøi phuï traùch laáy nöôùc phaûi nhanh choùng muùc cho ñuû nöôùc vaøo bình nöôùc vaø duøng pheøn ñaùnh cho trong. Laøm sao khi voøng quay thöù ba keát thuùc thì vieäc laáy nöôùc cuõng vöøa xong. Maøu côø, saéc aùo röïc rôõ, tieáng chieâng, troáng, nhaïc vang daäy caû moät khuùc soâng. Daân ôû hai beân bôø ñoå ra ñöùng xem ñoâng nghòt, coù khi ngöôøi ta cuõng huù leân nhöõng tieáng huù chaøo möøng vang doäi caû khu vöïc. Khi laáy nöôùc xong ñoaøn thuyeàn töø töø troâi xuoáng beán ngöï vaø caäp beán. Ñaùm röôùc theo haøng loái ñi ñeán haøng maõ mang ñoà maõ veà ñình. Nöôùc duøng laøm leã moäc duïc taïi ñình vaø ñeå cuùng. Cuøng luùc aáy nhöõng ngöôøi khaùc saép xeáp côø quaït, chieâng troáng, ñoà loã boä, kieäu.... Ñaâu vaøo ñaáy ñeå chieàu tieán haønh röôùc vaên. Leã moäc duïc xong, caùc töôïng thaùnh vaø baøi vò ñöôïc ñem ra lau chuøi saïch seõ. Ñoaøn röôùc vaên buoåi chieàu cuõng ñaày ñuû nghi thöùc nhö röôùc nöôùc buoåi saùng, chæ thay vieäc ñi thuyeàn baèng ñi boä vaø long ñình ñöôïc ñaët treân kieäu ñeå röôùc vaên thay cho bình nöôùc trong leã röôùc nöôùc. Ñoaøn röôùc cöû haønh töø ñình ñeán nhaø oâng tröôûng vaên. Baûn vaên teá ñaët trang troïng leân kieäu long ñình, vaø treân

204

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñöôøng trôû laïi ñình ñoaøn gheù qua chuøa. Suoát chaëng naøy, hai beân ñöôøng ngöôøi ta ñaët nhöõng oáng höông, caùc gia ñình cuõng ñöa baøn thôø ra coång baøy hoa quaû vaø höông ñaêng ñeå leã voïng. Trong söï cung kính cuûa daân laøng vaø tieáng troáng, nhaïc, ñoaøn röôùc töø töø veà ñình ñeå cöû haønh ñaïi leã. Beân caïnh caùc nghi thöùc treân, hoäi laøng Cheøm coøn noåi tieáng bôûi caùc cuoäc thi chaûi, thi thaû chim boà caâu vaø nhöõng hoaït ñoäng vaên hoùa khaùc. Bôi chaûi hoäi Cheøm do ba laøng cuøng tham gia. Moãi laøng moät chaûi, moãi chaûi 20 tay cheøo. Trai traùng côûi traàn ñoùng khoá, ñaàu chít khaên moû rìu, thaét löng xanh. Ñöôøng bôi laø moät ñoaïn soâng Hoàng tröôùc cöûa ñình coù caém coïc tieâu giôùi haïn. Daân laøng ñöùng chaät treân bôø. Vaøo thaùng naêm baét ñaàu ñaõ coù nöôùc töø nguoàn chaûy veà. Nöôùc soâng ôû giai ñoaïn tieåu maõn neân doøng chaûy ñaõ baét ñaàu maïnh, do ñoù vieäc cheøo laùi ñoøi hoûi phaûi coù söùc löïc vaø kyõ thuaät kheùo leùo thì môùi giaønh ñöôïc giaûi. ÔÛ ñích caém saün nhöõng laù côø, chaûi naøo bôi nhanh ñeán giaät ñöôïc côø laø ñoaït giaûi. Ngöôøi xem hoø reo coå vuõ cho chaûi laøng mình, naùo ñoäng caû khuùc soâng. Thaû chim boà caâu laø moät sinh hoaït ñaëc saéc cuûa hoäi ñeàn Cheøm. Vaøo dòp hoäi nhöõng ngöôøi nuoâi chim töø nhieàu vuøng ñem chim veà ñaây

döï thi. Baõi thaû chim laø saân ñình Cheøm. Ngöôøi xem ñöùng ôû theàm ñình, ôû treân ñeâ hay ôû bôø soâng ñeàu coù theå theo doõi chim bay. Khoâng gian thaû chim raát lyù töôûng, vì theá maø thi thaû chim ôû ñaây noåi tieáng moät thôøi. Moãi ngöôøi döï thi coù moät ñaøn chim 8 con. Qui ñònh cuûa hoäi chia laøm ba caáp ñeå chaám giaûi: haï, trung, thöôïng. Ñaøn chim ñeå trong loàng, khi coù leänh cuûa ban toå chöùc chuû chim thaû ra, chuùng bay tuï thaønh 8 con quanh ñình roài naâng daàn ñoä cao. Ngöôøi ta cho ñieåm hoaëc tröø ñieåm ôû töøng taàng, sau ñoù coäng soá ñieåm ai ñoaït cao nhaát thì ñoaït giaûi. Ngöôøi naøo luyeän chim bay tuï thaønh ñaøn laïi bay ñuùng voøng seõ ñaït ñieåm cao. Khi bay leân caùc taàng cao, neáu ñaøn naøo vaãn khoâng taûn, khoâng taùch thì ñaït ñieåm öu. Ngöôïc laïi, chim bay taùch bieät, caùch xa nhau hoaëc bò vôõ ñaøn thì bò tröø ñieåm. Trong ñoä cao töø 5-6km ngöôøi ta chia ba caáp ñoä nhö vaäy maø chaám, ñeán khi ñaøn chim bay cao vaø xa nguùt taàm maét ngöôøi chaám thì keát thuùc, tieáp ñeán ñaøn cuûa chuû chim khaùc. Sau khi taát caû nhöõng ngöôøi tham gia ñaõ thaû heát. Ban toå chöùc tieán haønh coäng ñieåm vaø phaân caùc giaûi: nhaát, nhì, ba, tö. Coøn ngöôøi xem cuõng traàm troà theo doõi nhöõng ñaøn chim bay, bình phaåm, döï ñoaùn oàn aøo, vui veû. Quaû laø moät thuù chôi tao nhaõ trong ngaøy hoäi.

HAØ NOÄI  205 Cöù nhö vaäy, hoäi dieãn ra trong ba ngaøy ñeàu soâi noåi, haøo höùng. Ngoaøi ñua thuyeàn, thaû chim, ngöôøi ñeán hoäi coøn ñöôïc xem nhieàu troø vui khaùc nhö muùa roái nöôùc, ñaùnh côø ñaáu vaät, choïi gaø. Ñaëc bieät khaùch traåy hoäi coøn ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng ñaëc saûn noåi tieáng cuûa laøng Cheøm, laøng Veõ nhö “gioø Cheøm, nem

Veõ” cuøng moät soá maët haøng khaùc. Ñeå taû laïi caûnh vui veû naùo nhieät cuûa hoäi laøng Cheøm xöa, ca dao Haø Noäi coøn nhaén nhuû: Ñaõ veà hoäi thaùnh Taûn Vieân, Ñaõ qua hoäi Gioùng chôù queân hoäi Cheøm. Vaên Haäu

HOÄI ÑUA THUYEÀN YEÂN DUYEÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian

: Traàn Khaùt Chaân, Thaønh hoaøng laøng : Xaõ Yeân Duyeân, huyeän Thanh Trì : Ngaøy 15 thaùng 8

L

aøng Yeân Duyeân coù teân noâm laø laøng Mui Chuøa, laø moät laøng coå naèm ôû phía nam Haø Noäi, saùt soâng Hoàng. Xöa kia daân ngheøo tuùng, ngheà chính laø noâng nghieäp, maø trong ñoàng thì nöûa naêm uùng, ngoaøi baõi nöûa naêm luït... Caûnh muøa maøng thaát baùt laøm ngöôøi daân phaûi ñaùnh vaät vôùi soâng nöôùc kieám caùi teùp caùi toâm vaø môù cuûi reàu treân soâng ñeå theâm vaøo cho nguoàn soáng thöôøng nhaät. Tuy vaäy, laøng vaãn coù thaày ñoà, vaãn coù nho sinh, vaø trai laøng gioûi voõ, lôùp trung nieân vaø caùc cuï coù nhieàu tay cao côø...

Töông truyeàn vaøo ñôøi Lyù, vua Nhaân Toâng (1072-1127) laø moät oâng vua nhaân haäu, thöôøng vi haønh ñeå hieåu ñôøi soáng vaø nguyeän voïng cuûa baùch tính. Naêm aáy, tôùi vuøng naøy, boãng vua chöùng kieán moät caïnh laï. Töø phía nam, treân maët nöôùc doøng soâng ñang cuoàn cuoän phuø sa, thì laï thay moät chieác thuyeàn nhoû xinh xaén noåi leân. Moät coâ gaùi yeám ñoû, khaên naâu, vaùy ñen (thuyeàn vaø ngöôøi giöõa moät khoaûng röïc saùng) ñöùng treân thuyeàn daäp deành, ñang nhòp nhaøng ñöa ñaåy maùi cheøo giöõa soùng nöôùc.

Ñình laøng thôø danh töôùng Traàn Khaùt Chaân laøm Thaønh hoaøng ñeå ghi nhôù coâng ôn oâng ñaõ caém ñaát laäp aáp, khoanh vuøng cho daân tuï cö, coá ñònh nôi aên choán ôû, maø tröôùc ñoù soá daân thöôøng tan hôïp do khoâng roõ raøng ñòa giôùi.

Nhaø vua truyeàn quan Noäi giaùm cho môøi coâ gaùi vaøo bôø ñeå vua gaëp maët. Con thuyeàn vaãn nhaáp nhoâ treân soùng voã, nhöng laï luøng thay, thuyeàn khoâng troâi leân, troâi xuoáng maø ñöùng yeân nhö coù caây saøo caém giöõa doøng nöôùc. Vua khoâng rôøi maét

206

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nhìn coâ gaùi vaø töï nhuû “Hay ñaây laø moät nöõ nhi haøo kieät nhö maãu thaân YÛ Lan chaêng?” Vöøa luùc aáy, con thuyeàn nhoû chuyeån ñoäng, maùi cheøo coâ gaùi ñöa ñoø bôi theo ñöôøng troáng giöõa soâng ba voøng vaø chôït vua laïi nghe thaáy tieáng haùt gioïng aám maø vang xa nhöng buoàn... Tieáng haùt nhö moät lôøi taâm söï vôùi nhaø vua: Traêm laàn thieáp phuï quaân vöông, Thuûy cung caùch trôû aâm döông du maø!

Döùt tieáng haùt, con thuyeàn cuøng coâ gaùi töø töø chìm xuoáng, maët soâng chæ coøn laïi soùng nöôùc cuoàn cuoän troâi xuoâi... Nhaø vua cuùi ñaàu buoàn baõ, suy tö, nhö ñeå töø bieät ngöôøi ñeïp kyø laï maø mình vöøa ñöôïc chieâm ngöôõng thoaùng qua nhö giaác mô tieân... Veà trieàu, vua truyeàn môøi boâ laõo, chöùc saéc caùc laøng laân caän, keå laïi cho caùc cuï nghe. Ai cuõng cho laø ñieàu laï xöa nay chöa töøng thaáy. Vua cho raèng ñoù laø coâng chuùa Thuûy cung vaø baøn vôùi daân laäp ngheø thôø. Ñöôïc yù vua, daân laøng xaây döïng ngoâi ngheø xinh xaén, goïi laø ngheø baø. Vua bieát tin ban myõ töï laøm hieäu cho coâng chuùa laø: “Thaàn tieân myõ nöõ ñaïi vöông”. Vua töï cho ñaây laø moái duyeân khoâng thaønh, nhöng ñeïp. Ñeå ghi nhôù kyû nieäm naøy, vua ñoåi teân laøng Mui thaønh An Duyeân, vôùi yù nghó veà “moái duyeân an bình”. Caùc cuï nhôù roõ, buoåi aáy nhaèm ngaøy raèm thaùng taùm aâm lòch. Nhaân

ñoù, laøng laáy ngaøy naøy môû hoäi, vaøo ñaùm, ghi nhôù caâu chuyeän thaàn tieân cuûa vua. Ngoaøi vieäc teá leã thaàn Thaønh hoaøng vaø daâng cuùng Baø Chuùa, hoäi coøn toå chöùc ñua thuyeàn. Leä bôi ôû ñaây raát nghieâm khaéc. Vì coâng chuùa Thuûy cung ñöôïc hieåu laø trinh baïch, thaàn nöõ, neân taát caû thanh nieân tuyeån laøm trai bôi ñeàu phaûi chay tònh 7 ngaøy. Trong thôøi gian luyeän taäp hoï phaûi aên nguû taäp trung taïi nhaø phe, nhaø giaùp ñeå con ngöôøi ñöôïc tinh khieát. Cuoäc ñua thuyeàn toå chöùc 3 ngaøy lieàn, töø 13 ñeán 15 thaùng 8. Ngaøy thöù nhaát bôi thôø, trình thaùnh. Ngaøy thöù hai bôi daïo cho quen tay cheøo vaø ñöôøng bôi. Ngaøy thöù 3, bôi giaûi, tranh taøi. Töø moàng möôøi hoaëc sôùm hôn, leàu quaùn ñaõ ñua nhau moïc leân san saùt ven ñeâ vôùi ñuû maët haøng, ñoà maõ. Nhöng nhoän nhòp nhaát laø nam thanh nöõ tuù noâ nöùc töø moïi nôi: kinh thaønh ñoå veà, daân laøng caùc xaõ laân caän keùo sang, quaàn laø aùo löôït ñi hoäi laøm quen, troø truyeän, taâm tình... Vui nhaát laø ngaøy thöù ba, ngaøy raèm vaø ñua tranh giaûi. Teá leã xong, côø hieäu phaát leân, cuoäc ñua thuyeàn chuaån bò. Moät laõo tröôïng trang phuïc chænh teà: aùo daøi ñoû, khaên xeáp vaøng, quaàn

HAØ NOÄI  207 traéng, thaét löng xanh, ñónh ñaïc böôùc leân choøi taùm maùi. Ñoù laø chieác choøi treo troáng leänh môùi döïng xinh xaén beân soâng, ñeïp nhö chieác kieäu roàng. Choøi cao khoaûng 2m-2m50, coù keát hoa luïa maøu chung quanh. Ñöùng treân choøi, cuï ñöa maét nhìn 4 phía. Boán chieác thuyeàn ñua ñaõ saün saøng. Ñaây laø nhöõng chieác thuyeàn roàng loäng laãy, beà theá (ñaàu roàng, ñuoâi toâm, sôn son, theáp vaøng) daøi 10m, loøng roäng 1,50m. Taùm ñoäi trai bôi, moãi ñoäi 18 ngöôøi cuûa 8 giaùp cuõng xeáp haøng ñôïi leänh. Taùm ñoäi thay phieân nhau ñua bôi. Moãi ñôït 4 ñoäi, 4 thuyeàn. Moãi ñoäi ñoàng phuïc moät maøu aùo, khaên, quaàn ñuøi rieâng ñeå phaân bieät. Ba hoài 9 tieáng troáng doùng daû goïi trai bôi giaùp naøo vaøo thuyeàn aáy, ñôït moät (4 ñoâi) saün saøng. Daân chuùng hoài hoäp, chen nhau moãi luùc moät ñoâng, chôø ñôïi, baøn taùn, chæ troû... Laõo tröôïng höôùng nhìn vaøo 4 thuyeàn ñua, trai bôi, laùi, oâng hieäu. Taát caû ñaõ vaøo ñuùng vò trí. Cuï phaùt leänh baèng 3 tieáng troáng maïnh meõ, aâm vang maët soâng. Laäp töùc 4 con thuyeàn lao leân phía tröôùc. Troáng thuùc doàn daäp, aâm vang, aâm vang... Ngöôøi xem la heùt, hoø reo coå vuõ. Caû khuùc soâng soâi ñoäng tieáng ngöôøi,

tieáng maùi cheøo khua nöôùc raøn raït, raøn raït... Boán chieác thuyeàn nhö 4 con roàng vöôn daøi phía tröôùc, nhö löôùt treân maët nöôùc, troâng thaät ñeïp maét vaø oai huøng. Ñöôøng bôi daøi khoaûng 1000m, moãi leøo bôi 3 voøng quanh coïc neâu (öôùc 6000m), sau moãi leøo, laøng ñeàu chaám giaûi nhaát, nhì, ba, tö. Heát moät leøo, thay moät ñoäi bôi. Nhö vaäy laø 8 ñoäi trai bôi cuûa 8 giaùp laàn löôït döï ñaáu vaø phaûi quyeát taâm ñoaït giaûi cao nhaát ñeå caàu may maén cho giaùp mình caû naêm aáy. Ñaëc bieät, neáu hoäi naêm naøo coù thuyeàn ñaém, maø ñaém tôùi 2, 3 chieác, ngöôøi ta cho laø ñieàm xaáu. Caùc cuï phaûi söûa leã ra ngheø caàu Baø phuø hoä, ñoàng thôøi phaûi ngaém laïi ñöôøng bôi. Neáu coïc bôi caém cheäch höôùng giöõa ñình laøng vôùi cöûa ngheø thì phaûi söûa ngay. Cuõng theo caùc cuï, cöù söûa ñuùng nhö theá thì cuoäc ñua laïi ñaït keát quaû myõ maõn. Hoäi ñua thuyeàn Yeân Duyeân coù lòch söû laâu ñôøi, ñaõ thaønh truyeàn thoáng sinh hoaït vaên hoùa toát ñeïp. Khoâng nhöõng ñeà cao tinh thaàn thöôïng voõ maø coøn laø reøn luyeän tinh thaàn duõng caûm treân soâng nöôùc, cuõng nhö tinh thaàn hôïp quaàn ñoàng ñoäi trong cuoäc soáng haèng ngaøy... Leâ Trung Vuõ

208

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN LIEÃU GIAI : - Hoaøng Phuùc Trung (oâng Hoaøng Leä Maät) - Ngoïc Nöông Coâng chuùa Ñòa ñieåm : Thoân Lieãu Giai, phöôøng Coáng Vò, quaän Ba Ñình Thôøi gian : Ngaøy 21 thaùng 3 vaø ngaøy 17 thaùng 8 Chính hoäi : Ngaøy 17 thaùng 8 Ñaëc ñieåm : Muùa boàng, haùt vaên Thôø

L

ieãu Giai laø moät laøng ôû khu Thaäp tam traïi, töùc ñaát toång Noäi xöa. Lieãu Giai voán laø moät trung taâm dinh thöï cuûa caùc hoaøng thaân, coâng chuùa thôøi Lyù, Traàn. Ñoù laø con ñöôøng troàng lieãu ôû phía taây hoaøng thaønh, ñoái xöùng vôùi Hoøe Nhai, con ñöôøng troàng hoøe ôû phía ñoâng hoaøng thaønh. Do caûnh quan aáy, ngöôøi ñôøi sau goïi laø “ñoâng hoøe, taây lieãu”. Tieán só Nguyeãn Giaûn Thanh (ñoã Traïng nguyeân naêm 1508) coù baøi “Phuïng thaønh xuaân saéc” baèng chöõ Noâm, trong kyø thi ñình naêm 1508, taû caûnh Thaêng Long ôû theá kyû XVI: Chôï Hoøe ñaàm aám, Phoá Ngoïc taàn vaàn. Trai lanh leï ñaù caàu veùn aùo, Gaùi eùo le ruû yeám ñoâi quaàn ...

Chôø Hoøe laø chôï Hoøe Nhai, coøn phoá Ngoïc laø Phoá Ngoïc Haø. Nhö ñaõ bieát, khu Thaäp tam traïi do oâng Hoaøng Phuùc Trung xin trieàu ñình cho laäp vaø do queâ oâng ôû Leä Maät (xaõ Vieät Höng, Gia Laâm nay) neân veà sau ngöôøi ta goïi laø oâng Hoaøng Leä Maät. Hieän nay ñeàn toïa laïc ôû ñaàu laøng Lieãu Giai, khoaûng giöõa phoá

Ñoäi Caán, thuaän lôïi cho vieäc thaêm vieáng, döï hoäi khaùch thaäp phöông (xe ñaïp, xe maùy, oâ toâ). Laøng thuoäc phöôøng Coáng Vò, quaän Ba Ñình, haèng naêm vaøo hoäi 2 ngaøy 16 vaø 17 thaùng 8. Chính hoäi laø ngaøy 17 thaùng 8. Tuøy naêm, caùc traïi baïn (töùc 12 traïi kia) cöû ñoaøn ñaïi bieåu tôùi daâng höông, döï leã. Nhö naêm Taân Tî (2001), caùc traïi Giaûng Voõ, Vónh Phuùc, Ñaïi Yeân, Coáng Yeân ñaõ cöû ñoäi teá nöõ quan tôùi döï hoäi. Coøn caùc ñaïi bieåu ñi theo nhoùm thì cuõng tuøy, chaúng haïn coù toáp laõo oâng ñeàn Kim Maõ Haï, ñeàn Ñoàng Coå (phöôøng Yeân Thaùi, quaän Taây Hoà) tôùi daâng höông, döï tieäc leä. Hoäi ñoâng vui, tuy naêm nay khoâng röôùc quanh laøng nhö moïi naêm, khoâng coù troø chôi, troø dieãn, song caùc ñoäi teá nöõ quan ñeàu mang leã phuïc ñeïp (quaàn traéng aùo, khaên vaøng, thaét löng nhieàu maàu), thöïc hieän nghi leã vôùi nhöõng ñoäng taùc thuaàn thuïc, cuøng nhöõng ñoà teá khí môùi tu söûa laïi, neân hoäi cuõng thaønh moät ñieåm saùng. Trong caû 2 ngaøy ñeàu trôøi quang, naéng ñeïp. Ñeàn Lieãu Giai naèm trong quaàn theå di tích ñeàn vaø ñình Lieãu Giai xöa, caû ñình, ñeàn naøy ñeàu thuoäc

HAØ NOÄI  209 toång Noäi, huyeän Quaûng Ñöùc, phuû Phuïng Thieân, nay nhö ñaõ bieát thuoäc phöôøng Coáng Vò. Ñöôïc bieát, ñeàn döïng töø ñôøi Traàn, thôø oâng Hoaøng Leä Maät (ngöôøi coù coâng taïo laäp khu Thaäp tam traïi) vaø Ngoïc Nöông Coâng chuùa (ngöôøi coù coâng giuùp vua Traàn Anh Toâng choáng giaëc Nguyeân Moâng). Coång ñeàn ngoaûnh maët taây nam. Tröôùc ñeàn laø saân roäng roài tieáp laø tam quan. Qua tam quan tôùi gieáng Ngoïc (nay gieáng ñaõ bò laáp laøm ñöôøng ñi). Ñeàn kieán truùc theo kieåu chöõ coâng (工). Phía tröôùc ñeàn laø nhaø tieàn teá 5 gian, ñaàu hoài bít ñoác. Phaùi trong ñeàn noái vôùi haäu cung (goàm 3 gian nhoû) baèng oáng muoáng. Boä vì nhaø tieàn teá laép kieåu thöôïng choàng röôøng, haï keâ chuyeàn. Hai ñaàu hoài tröôùc tieàn teá coù truï ñaép gaïch vöøa trang trí hoa vaên phoå bieán vaø ñaép töôïng roàng hoå. Cöûa goã böùc baøn, kieåu thöôïng song, haï baûn; chaïm noåi tuøng, loäc, mai, haïc lieân hoaøn. Töï khí trong ñeàn coù: 1 kieäu baùt coáng sôn son theáp vaøng môùi, 1 khaùm cao 2m20; roäng 1m80, saâu 1m10 cuøng 1 ñoâi caâu ñoái, 1 hoaønh phi... Ñình ôû phía sau ñeàn, caûnh quan ñaõ ñöôïc caûi taïo. Haäu cung coù höông aùn, long ngai, baøi vò cuûa thaùnh Hoaøng Phuùc Trung. Ñình coøn 2 saéc phong: vaøo naêm Duy Taân thöù 5 (1911) vaø naêm Khaûi Ñònh thöù 9 (1924). Caùc cuï cao tuoåi cho bieát,

Lieãu Giai laø nôi ôû Hoaøng Phuùc Trung, coøn Vónh Phuùc laø nôi ngaøi hoùa. Nay noäi ñình môùi laøm theâm cöûa voõng ôû gian giöõa, cuøng höông aùn môùi, chaïm khaéc raát ñeïp. Taát caû ñeàu sôn son theáp vaøng. Xöa, haèng naêm vaøo dòp hoäi ñaùm, ngaøy giao hieáu giöõa Lieãu Giai vaø Ñoáng Nöôùc laø 21 thaùng 3. Ñoäi hình ñaùm röôùc môû ñaàu baèng ñoäi côø caùc loaïi, tieáp laø ñoäi muùa boàng, ñoäi baùt böûu, phöôøng baùt aâm, kieäu long ñình, kieäu thaùnh, kieäu quaû (leã vaät), kieäu baùt coáng. Caùc kieäu do trai laøng khieâng, vôùi ñoàng phuïc quaàn traéng, aùo the, khaên xeáp. Ñaùm röôùc töø ñeàn qua laøng, ra phoá Ñoäi Caán, reõ vaøo khu Quaàn Ngöïa, roài xuoáng ñeàn Vónh Phuùc thuï loäc vaø nghæ tröa taïi ñoù. Chieàu, ñaùm röôùc hoaøn cung. Toái, saân ñeàn coù haùt cheøo. Truyeàn thuyeát veà Ñöùc thaùnh baø Ngoïc Nöông nhö sau: Thôøi aáy, ôû laøng Phao Sôn, huyeän Baèng Chaâu, phuû Nam Saùch, tænh Haûi Döông, coù gia ñình (hoï) Lyù (huùy laø) Nghi, vôï ngöôøi hoï Hoaøng; trong doøng hoï coù vaên hoïc, ba boán ñôøi ñeàu coù ngöôøi laøm quan. OÂng Lyù Nghi laø quan boä Leã, thôøi vua Traàn Nhaân Toâng. ÔÛ kinh, nhaân buoåi nhaøn roãi, ñaát nöôùc thaùi bình, oâng ñi chôi thuyeàn veà phía taây thaønh Thaêng Long. Buoåi aáy thaáy con chim nhaïn saø xuoáng hoà nöôùc nhoû, ñòa theá khuùc khuyûu, long ñaàu

210

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoå phuïc, nhaùc troâng nhö con thieân maõ, beøn cho laäp cung. OÂng baø rôøi queâ leân ôû cung naøy. Moät ngaøy trôøi noùng, Thaùi baø ra hoà Baïch Nhaïn taém, boãng döng nöôùc gôïn soùng vaø 1 con raén traéng bôi veà phía baø, cuoán chaët löng baø. Thaùi baø kinh hoaøng chaïy veà cung. Ít laâu sau baø coù thai, keùo daøi 12 thaùng, vaøo giôø Tyù ngaøy 12 thaùng 3 naêm Giaùp Thìn, baø sinh haï con gaùi. Chaùu gaùi maët hoa da phaán, caøng lôùn caøng xinh ñeïp, tính neát dòu daøng, noùi naêng ñoan trang, thoâng minh hôn ngöôøi. OÂng baø ñaët teân con gaùi yeâu laø Ngoïc Nöông. Naêm 18 tuoåi, Ngoïc Nöông thaønh thieáu nöõ hoaøn thieän moïi maët coâng dung ngoân haïnh, noåi tieáng moät vuøng. Naøo ngôø tai hoïa baát ngôø giaùng xuoáng: vaøo ngaøy 17 thaùng 8 naøng khoâng beänh taät maø qua ñôøi ñoät ngoät. Boá meï voâ cuøng thöông xoùt, beøn cho xaây mieáu thôø Ngoïc Nöông ngay treân maûnh ñaát long ñaàu hoå phuïc caïnh hoà Baïch Nhaïn ñoù. Thôøi vua Traàn Anh Toâng, giaëc Nguyeân Moâng laïi sang xaâm löôïc nöôùc ta; nhaø vua thaân chinh daãn quaân ñi deïp giaëc. Treân ñöôøng kieäu vua vöøa ñeán cöûa ñeàn thôø Ngoïc Nöông thì nhö coù ai ñaåy luøi, giöõ

kieäu laïi. Vua ñaønh naùn laïi ñoù moät ñeâm. Ñang trong giaác noàng, vua moäng thaáy moät thieáu nöõ trong trang phuïc traéng tôùi quyø laïy vaø xin theo nhaø vua ñi ñaùnh giaëc. Saùng hoâm sau, tieáp tuïc treân ñöôøng ra traän, vaø quaân ta ñaõ ñaïi thaéng, phaù tan giaëc Nguyeân Moâng trong traän thuûy chieán Baïch Ñaèng. Nhôù ñeâm löu laïi ôû ñeàn, nhaø vua cho giaác moäng ñaõ linh öùng, ñöôïc aâm phuø, neân xuoáng chieáu ban cho daân laøng 100 quan tieàn tu söûa ñeàn vaø 14 chöõ vaøng taëng nöõ thaàn: “Vaïn coå huyeát thöïc, döõ quoác ñoàng höu vónh vi thöôøng höôûng thònh dö”. nghóa laø “Muoân ñôøi höôûng ôn cuøng nöôùc, cuøng vui thònh trò laâu daøi”, saéc phong cho Ngoïc Nöông thaàn hieäu “Nöõ Baïch Ngoïc hoà trung thuûy tinh toân linh coâng chuùa”, ñoàng thôøi pheâ chuaån ñeàn thôø coù teân laø Hoä nhi ñeä nhaát töø” vaø ñöôïc thôø cuùng laâu daøi. Ñeán nay coù 3 nôi ñeàu thôø Ngoïc Nöông Coâng chuùa laø ñeàn Lieãu Giai, ñeàn Ñoáng Nöôùc vaø ñeàn Haøo Nam. Ñình, ñeàn Lieãu Giai ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng di tích lòch söû vaên hoùa ngheä thuaät ngaøy 27 thaùng 12 naêm 1990. Leâ Trung Vuõ

HAØ NOÄI  211

HOÄI ÑÌNH TRÍCH SAØI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaønh hoaøng Muïc Thaän : Laøng Trích Saøi, phöôøng Böôûi, quaän Taây Hoà : Ngaøy 15 thaùng 9 : Leo caây chuoái

Ñ

ình Trích Saøi toïa laïc treân moät khu ñaát roäng beân bôø Hoà Taây, thôø thaønh hoaøng Muïc Thaän, ngöôøi ñaõ coù coâng giuùp vua Lyù quaêng chaøi baét hoå. Ñình caùch trung taâm thuû ñoâ 8km veà phía taây. Thaàn tích keå raèng: Vaøo thôøi vua Lyù Nhaân Toâng (1072-1128) laøng Voõng Thò coù ngaøi Muïc Thaän, voán gioûi giang soâng nöôùc, laïi coù taøi ñoaùn bieát söï vieäc, neân ñeán tuoåi tröôûng thaønh ñöôïc thay cha vaøo trieàu giöõ chöùc Thuûy cô. Moät hoâm, ngaøi hoä giaù nhaø vua du thuyeàn treân hoà Daâm Ñaøm ñeå thöôûng ngoaïn hoa sen. Trong ñoaøn hoä giaù coù thuyeàn Thaùi sö Leâ Vaên Thònh. Vaøo giôø ngoï hoâm aáy, nhaø vua ñang xem daân chaøi ñaùnh caù ôû phía xa, thì boãng nhieân, thôøi tieát thay ñoåi, trôøi u aùm, maët hoà söông giaêng môø mòt. Thaáy thuyeàn Thaùi sö Leâ Vaên Thònh ñang saùp vaøo thuyeàn vua, quanh thuyeàn maây ñen phuû kín, aùm khí naëng neà, trong khoang hieän roõ moät con hoå ñen. Ngaøi baám ñoän, bieát coù bieán, lieàn nieäm: “Saéc thieân la ñòa voõng, maät boá töù phöông, thaàn quang thaàn quang, chieáu trieät vaïn phöông, khu

tröø maõnh hoå, baát ñaéc nhaäp tröôøng.” Dòch laø: “Saéc nhö löôùi trôøi, löôùi ñaát, ngaàm giaêng boán phöông, thaàn saùng thaàn toû, chieáu khaép muoân phöông, dieät tröø maõnh hoå, chôù ñöôïc nhaäp tröôøng.” Nieäm xong ngaøi lieàn quaêng moät taám löôùi tô, laäp töùc bieán thaønh löôùi saét chuïp laáy thuyeàn, baét ñöôïc hoå. Hoå ñen daõy duïa trong löôùi daàn hieän nguyeân hình laø Thaùi sö Leâ Vaên Thònh. Nhaø vua voâ vuøng ngaïc nhieân, sai ñoùng cuõi, giaûi veà kinh ñeå ñình thaàn nghò toäi.

Khi veà ñeán kinh ñoâ, nhaø vua baên khoaên vì Thaùi sö Leâ Vaên Thònh tuy maéc toäi nhöng ñaõ laø thaày daïy hoïc nhaø vua, neân hoaøng thaùi haäu YÛ Lan coù giaûi phaùp vaãn giöõ ñöôïc ñaïo tam cöông, khoâng nôõ gieát, maø caáp tieàn baïc ñöa caû nhaø Thaùi sö leân vuøng Laâm Thao, Phuù Thoï, bôûi muoán laøm hoå thì cho veà röøng. Do coù coâng cöùu giaù neân nhaø vua ñaõ phong cho ngaøi Muïc Thaän chöùc Kieâu Kî töôùng quaân, Phuï quoác thöông traät, ban cho caû Hoà Taây laøm thöïc aáp. Ñeán naêm ngaøi 45 tuoåi, töï nhieân khoâng oám ñau maø hoùa, nhaø vua voâ cuøng thöông tieác, lieàn ban chieáu, taëng töôùc Khang ñònh coâng, thuïy

212

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laø Chính nghò, sai ngöôøi döïng ñeàn ngay taïi baûn aáp, taïc töôïng thôø, cho phöôøng Voõng Thò laøm saùi phu sôùm hoâm höông khoùi (laøng Trích Saøi thôøi Lyù laø moät thoân cuûa phöôøng Voõng Thò neân cuõng thôø ngaøi laøm Thaønh hoaøng). Traûi thôøi gian, ñình bò hö haïi nhieàu neân hieän vaät chæ coøn: 3 kieäu baùt coáng, 1 long ñình, 2 ngöïa goã, 3 ñaøi röôïu chaïm roàng baèng ñoàng, 1 taám bia döïng naêm Vónh Toä thöù 5 (1623), caùc ñaïo saéc phong khoâng coøn, nhöng theo tö lieäu cuõ, thì ñình xöa coù tôùi 60 ñaïo saéc, töø thôøi Traàn (1288) qua caùc trieàu vua ñeán thôøi Töï Ñöùc (1850). Ñaëc bieät ôû saân ñình coù ñoâi roàng ñaù daøi hai meùt. Töông truyeàn khi thaønh Thaêng Long bò binh löûa, daân laøng ñaõ mang ñoâi roàng ñaù töø cung ñieän nhaø vua veà ñaët tröôùc ñình. Trong ñình coøn löu giöõ nhieàu hoaønh phi caâu ñoái ca ngôïi caûnh ñeïp vaø coâng ñöùc cuûa thaàn. Coù ñoâi caâu ñoái cuûa baø Ñoaøn Thò Ñieåm (ngöôøi ñaõ dieãn Noâm taùc phaåm Chinh phuï ngaâm noåi tieáng cuûa Ñaëng Traàn Coân): Caàm yeâu hoå ö chu trung, nhaát voõng thaéng baùch vaïn sö qua giaùp Döïc chaân long vu thuûy thöôïng, phieán thôøi dieân thaäp baùt töû toân dieâu

Dòch laø: Baét hoå trong thuyeàn, moät meû löôùi hôn caû ngaøn quaân göôm giaùo Cöùu mình roàng treân maët nöôùc, nhaát thôøi daøi noái 18 ñôøi con chaùu long trieàu.

Laøng coøn coù chuøa Thieân Nieân, moät thaéng caûnh ñeïp naèm saùt beân Hoà Taây. Chuøa toïa laïc treân moät khu ñaát roäng, caây cao rôïp boùng hoa laù xanh töôi, giöõa moät vuøng quanh naêm loäng gioù. Maët chuøa quay höôùng Ñoâng nhìn ra Hoà Taây boán muøa ñoùn aùnh traêng vaø bình minh chieáu roïi. Chuøa thôø Phaät, kieán truùc ñeïp. Theo truyeàn thuyeát: Thôøi vua Lyù Nam Ñeá (544-548), vuøng Hoà Taây laø moät röøng lim raäm raïp, coù nhieàu goø nuùi, coù con caùo 9 ñuoâi ñaõ tu luyeän thaønh tinh, luoân thay hình ñoåi daïng haïi daân quanh vuøng. Thöông daân, vua Lyù Nam Ñeá lieàn sai 2 naøng coâng chuùa ñi hoïc phaùp thuaät, sau nhôø thaàn tieân giuùp söùc, tröø ñöôïc yeâu quaùi, röøng lim boãng suïp xuoáng thaønh hoà, goïi laø hoà Xaùc Caùo. Dieät xong Hoà tinh, nhaø vua cho döïng chuøa Baùt Thaùp ñeå 2 naøng coâng chuùa vaø tieân nöõ, con nuoâi vua Lyù Nam Ñeá, laøm nôi truï trì thaép höông cuùng Phaät. Trong tö lieäu coøn ghi 3 ñaïo saéc phong cho 3 naøng laø: “Vaïn Phuùc coâng chuùa, Vaïn Loäc coâng chuùa vaø Vaïn Thoï chaân tieân coâng chuùa”. Thôøi Leâ Thaùnh Toâng, maûnh ñaát laøng Trích Saøi ñöôïc chia moät nöûa cho caùc cung phi goïi laø trang Thieân Nieân, nhaø vua thaáy chuøa Baùt Thaùp döïng treân neàn ñaát thaáp, neân ñaõ cho di rôøi chuøa leân vuøng ñaát cao, ñaët teân laø chuøa Thieân Nieân.

HAØ NOÄI  213 Cuoái thôøi haäu Leâ chuøa bò hö haïi nhieàu, coù quan Thaùi baûo Ñaø quoác coâng Maïc Ngoïc Lieãn, boû ruoäng ra coâng ñöùc vaø cho tu söûa laïi. OÂng laø moät danh töôùng nhaø Maïc, maø theo cuoán “Vuõ trung tuøy buùt” cuûa Phaïm Ñình Hoå, thì oâng raát thöùc thôøi, coù traùch nhieäm vôùi daân. Khi bieát vaän nhaø Maïc ñaõ heát, oâng khuyeân vua Maïc khoâng caàu cöùu giaëc ngoaøi ñeå traùnh hoïa xaâm laêng. Ñeán thôøi Minh Maïng (18201840) trang vaø chuøa môùi ñöôïc saùp nhaäp vaøo laøng Trích Saøi. Hieän vaät trong chuøa goàm nhieàu töôïng Phaät. Coù töôïng quan Thaùi baûo Ñaø quoác coâng Maïc Ngoïc Lieãn. Chuøa coøn 7 taám bia ñaù coå ghi lòch söû vaø ngöôøi coâng ñöùc, coù quaû chuoâng coå naëng 130 caân, nhöng ñeán thôøi vua Thaønh Thaùi (1900) daân laøng ñaõ cuøng khaùch thaäp phöông ñuùc laïi, naëng tôùi 230 caân. Trong chuøa coøn nhieàu ñaïi töï, hoaønh phi, caâu ñoái ca ngôïi ñaïo Phaät, ñaïo Khoång vaø caûnh quan mang ñaäm tính vaên chöông nhö: Saøi phong ñaïc traán Thieân Phuø höõu Trang caûnh höông truyeàn Laõng Baïc taây

Dòch laø: Tieáng moõ ñình Saøi vang voïng soâng Thieân Phuø beân phaûi Höông thôm trang Thieân Nieân lan khaép hoà Laõng Baïc phía taây

Ñoïc caâu ñoái treân, so saùnh vôùi baûn ñoà thôøi Hoàng Ñöùc (1490) thaáy söï hieän dieän cuûa soâng Thieân Phuø

chaûy qua ñaây raát roõ reät. Moät neùt phaùc hoïa ñòa lyù baèng vaên hoïc thaät voâ cuøng quyù giaù. Ngaøy nay, soâng Thieân Phuø ñaõ bò laáp, goø Baùt Thaùp, nuùi Nguõ Nhaïc cuõng khoâng coøn, thôøi gian ñaõ xoùa ñi nhieàu daáu cuõ. Laøng coøn coù mieáu thôø 3 naøng coâng chuùa con vua Lyù Nam Ñeá, coù am Gia Hoäi thôø chö thaùnh. Tröôùc ñaây coù thôø baø chuùa deät, nay long ngai ñaõ chuyeån vaøo ñình. Am Gia Hoä coù phong caûnh ñeïp, tröôùc maët laø laøn nöôùc Hoà Taây trong xanh baùt ngaùt, phía beân kia laø phuû Taây Hoà thô moäng, ñoà teá leã trong am vaøng son röïc rôõ. Nhöõng ñeâm traêng saùng, khoâng gian nôi naøy thaät tónh laëng, maët hoà döôùi aùnh traêng, gôïn soùng lung linh, nhö coù haøng ngaøn con raén vaøng nhoi nhoi treân maët nöôùc. Trong am tieáng tuïng kinh nhö mô, nhö thöïc, laøm cho caûnh quan caøng theâm thanh bình. Laøng Trích Saøi, moät laøng coå beân Hoà Taây, maûnh ñaát maø töø thôøi tieàn Lyù ñaõ ñeå laïi nhieàu daáu tích huyeàn thoaïi nhö chuøa Baùt Thaùp, nuùi Nguõ Nhaïc, ñaøn tröø hoà tinh, mieáu traán trò yeâu quaùi. Vaøo giöõa thôøi haäu Leâ, laøng ñaõ noåi tieáng vôùi ngheà deät lónh luïa maø trong baøi “Tuïng Taây Hoà phuù” cuûa quan Chöông lónh Haàu Nguyeãn Huy Löôïng ñaõ coù caâu: Lieãu bôø kia tô lieãu phaát phô, Thoi oanh gheïo hai phöôøng deät gaám.

214

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Giôø ñaây ngheà deät lónh khoâng coøn, nhöng nhieàu ngheà thuû coâng vaãn ñöôïc phaùt trieån. Laøng xöa giôø thaønh moät phoá laøng truø phuù, vaên hoùa doøng hoï ñöôïc khoâi phuïc, toân ti traät töï vaøo neà neáp, nôi sinh hoaït coäng ñoàng ñöôïc chænh trang toân taïo, boä maët laøng xöa ñang thay ñoåi theo höôùng ñi leân. Laøng voán coù truyeàn thoáng vaên hoùa laâu ñôøi. Theo lôøi keå cuûa cuï Nguyeãn Hoaøng Ñoaùi, moät giaø laøng ñaõ 80 tuoåi, thì hoäi ñình ngaøy xöa vui laém. Hoäi môû vaøo ngaøy 15 thaùng 9. Vaøo ngaøy hoäi, töø saùng sôùm, teá thaàn xong thì ñeán leã röôùc thaùnh ra goø Nguõ Nhaïc. Ñaùm röôùc coù 3 laøng Voõng Thò, Trích Saøi, Hoà Khaåu tham gia thaät trang nghieâm, hoaønh traùng. Ñi ñaàu ñoaøn côø thaàn, binh khí, troáng chieân. Ñeán ñoaøn baùt aâm vaø muùa seânh tieàn, ñoaøn röôùc long ñình vaø ñoà teá töûu, keøm theo coù hai ñoäi côø ngöôøi goàm 32 thieáu nöõ vôùi phuïc trang quaân töôùng ñaày ñuû. Tieáp ñeán laø 3 kieäu baùt coáng sôn son theáp vaøng goàm kieäu thaùnh phuï, thaùnh maãu vaø kieäu thaàn Muïc Thaän. Moãi kieäu do 8 trai laøng tuoåi döôùi 18, ñoâi möôi khieâng. Ñoâ tuøy ñoàng phuïc: noùn daáu ñoû, aùo næ laù sen, quaàn xanh, thaét löng bao vaøng, haøi ñen, chaân quaán xaø caïp cuøng vôùi ñoaøn hoä toáng taøn vaøng, loïng tía böôùc ñi theo nhòp troáng. Kíp ñoåi quaân cuõng goàm 24 trai laøng aùo ñoû quaàn

xanh ñi keøm tuùc tröïc, roài ñeán ñoaøn cuï oâng maëc ñoà teá leã, ñoaøn caùc vaõi baø, ñoaøn caùc coâ thieáu nöõ tuoåi ñang xuaân xaéc, ñaàu ñoäi maâm leã vaät, coâ naøo coâ aáy maù hoàng moâi ñoû, ñeïp nhö tranh toá nöõ. Roài caùc doøng hoï, daân laøng cuøng khaùch thaäp phöông noâ nöùc keùo theo. Ñoaøn röôùc ñi töø ñình, theo ñöôøng laøng ra ñöôøng caùi lôùn, reõ höôùng baéc leân goø Nguõ Nhaïc. Khu goø naøy ngaøy xöa ñaát roäng, 5 ñænh goø noåi leân loâ nhoâ nhö ñaøn voi phuïc. Nhìn töø xa thaáy côø kieäu röïc rôõ, tieáng troáng, tieáng chieâng vang löøng, ngöôøi chen chaân roàng raén, aån hieän quanh quaát sau khu goø ñaát ñaày coû xanh vaø nhöõng khoùm tre tha thöôùt, ngöôøi röôùc ngöôøi xem chen chuùc, tieáng noùi tieáng cöôøi, hoøa cuøng tieáng chieâng tieáng nhaïc, taïo moät hoøa thanh roän raõ ñuùng laø “vui nhö hoäi”. Teá thaàn xong, tieáng choáng tieáng chieâng thuùc thuùc goïi khôûi kieäu röôùc thaàn veà ñình. Vaøo ngaøy hoäi, treân caùc baõi roäng gaàn ñình dieãn ra nhieàu troø chôi. Choã naøy coù cuoäc ñaùnh côø ngöôøi, choã kia thi choïi gaø. Roài ngöôøi ta xuùm xít beân bôø xem troø chôi ñi caàu noi treân maët nöôùc. Moät choã khaùc ngöôøi ñen ñaëc treân bôø xem caùnh thanh nieân chôi troø leo caây chuoái. Moät caây chuoái to daøi chöøng 3m, ñöôïc treo treân moät caønh caây ñeà moïc ven hoà, goác chuoái chaïm gaàn maët nöôùc,

HAØ NOÄI  215 nhöõng thanh nieân vaïm vôõ côûi traàn, ñaàu chít khaên ñaàu rìu ñoû, loäi xuoáng nöôùc thi nhau leo, Caây chuoái voán trôn laïi coù nöôùc, caây ñöôïc treo baèng daây khoâng ñöùng yeân, neân cöù xoay ngang xoay ngöûa raát khoù leo, bôûi môùi oâm ñaõ trôn tuoät, coù anh coá leo gaàn ñeán ngoïn nhöng khoâng giöõ ñöôïc, duø ñaõ nghieán raêng nghieán lôïi coá baùm, theá maø vaãn bò tuoät nhanh ngaõ nhaøo xuoáng nöôùc, trong tieáng cöôøi tieáng reo hoø cuûa ngöôøi xem. Anh naøo leo ñeán ngoïn thì ñöôïc lónh giaûi, nhöõng ngöôøi may maén nhö vaäy cuõng hieám. Cuoäc vui keùo daøi ñeán toái thì saân ñình coù haùt cheøo. Hoäi keùo daøi tôùi 3 hoâm trong khoâng

khí naùo nöùc. Hoäi tan, ngöôøi trong laøng laïi veà vui lao ñoäng saûn xuaát, heïn gaëp nhau ôû hoäi naêm sau. Laøng Trích Saøi ñaõ coù ngheà deät lónh luïa beân Hoà Taây, laøng coù nhieàu daáu tích lòch söû vaø huyeàn thoaïi, traûi haøng ngaøn naêm nhieàu daáu cuõ bò mai moät, nhöng vôùi ngoâi ñìnhñeàn-chuøa coøn laïi, ñaõ ñöôïc aùnh saùng chaán höng vaên hoùa daân toäc cuûa Ñaûng vaø nhaø nöôùc soi doïi. Ñoàng thôøi sinh hoaït ñang ñöôïc gìn giöõ vaø naâng cao ñeå trôû thaønh moùn quaø quí giaù ñoái vôùi du khaùch trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi. Vaên Saùu

HOÄI ÑÌNH LAØNG VOÕNG THÒ : Ñöùc Thaùnh Voõng (Thaùnh Muïc Thaän) coù coâng cöùu vua Lyù Nhaân Toâng Ñòa ñieåm : Ñình Voõng Thò, phöôøng Böôûi, quaän Taây Hoà Thôøi gian : Ngaøy 15 vaø 16 thaùng 9 Chính hoäi : Ngaøy 16 thaùng 9 Ñaëc ñieåm : Leã vaät phaûi laø caù cheùp

Thôø

Ñ

ình Voõng Thò thuoäc phöôøng Böôûi, quaän Taây Hoà, xöa thuoäc phöôøng Voõng Thò, huyeän Hoaøng Long, laø nôi thôø thaùnh Muïc Thaän. Muoán ñeán ñeàn Voõng Thò, khaùch haønh höông ñi ñeán chôï Böôûi qua ñöôøng Laïc Long Quaân ñoä 1km roài reõ theo ñöôøng beâ toâng môùi laøm, doïc theo bôø hoà Taây laø tôùi. Thaùnh Muïc Thaän luùc sinh thôøi tuy chöùc phaän khoâng lôùn song coù

coâng vôùi nhaø Lyù, neân vua tin duøng yeâu quyù. Gia ñình hoï Muïc cuõng coù nhieàu chuyeän laï. OÂng toå 4 ñôøi cuûa Muïc Thaän laø Muïc Uaån, theo thaàn tích laø ngöôøi phöôøng Voõng Thò, huyeän Quaûng Ñöùc, phuû Thöôïng Thieân (töùc Haø Noäi ngaøy nay). Ñaây laø vuøng ven hoà Taây, do ñoù oâng laø ngöôøi raát am

216

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hieåu soâng nöôùc, laáy ngheà chaøi löôùi laøm keá sinh nhai.

baøn, xin vôùi trieàu ñình cho con sung chöùc Thuûy Phuû.

Naêm Nhaâm Daàn, ñôøi vua Leâ Ñaïi Haønh, nieân hieäu Thieân Phuùc thöù 9 (naêm 988) vì noåi tieáng veà ngheà ñaùnh caù, oâng ñöôïc sung chöùc Vaân thuûy ñoäi haàu nhaân.

Haïp laáy vôï, nhöng ñeán 40 tuoåi vaãn hieám hoi, beøn trai giôùi thaêng höông keâu caàu. Tôùi naêm Ñinh Daäu (1057), ngöôøi vôï mang thai, 12 thaùng sau khai hoa, sinh moät boïc ñoû, coù haøo quang chieáu vaøo nhaø. Baûy ngaøy sau töø trong boïc nôû ra moät beù trai da traéng nhö ngaø, mòn maøng nhö luïa. Troøn moät tuoåi bieát ngoài, troøn 5 tuoåi môùi bieát khoùc. Neùt maët beù hieàn töø, ñieàm ñaïm. OÂng Haïp vui laém, vì yeân taâm coù con noái doõi. Ñaët teân con laø Thaän, chöõ laø Coâng Hoøa.

Muïc Uaån maát, con tröôûng laø Muïc Pha keá nghieäp cha. Cuõng nhö cha, Pha laø ngöôøi caån troïng tröôùc nghóa vuï vaø chaêm lo laøm vieäc ñaùnh baét caù neân ñöôïc aân suûng, thaêng ñeán chöùc Thuûy cô phöôøng uùy. Nghó ñeán vaän meänh laâu daøi, Pha môøi thaày ñòa lyù choïn ñaát döïng nhaø ôû. Ngay ñeâm ñaàu nguû nhaø môùi, Pha mô thaáy moät phuï nöõ maët hoa da phaán, maøy ngaøi maét phöôïng ñi ñeán beân, baùo “Neàn moùng hoï Muïc coù vöôïng khí, taát seõ sinh ra ngöôøi phi thöôøng veà sau”. Ñeán khi Lyù Thaùi Toå leân ngoâi. Pha vaãn haønh ngheà chaøi löôùi, song vì taém goäi saâu naëng aân ñöùc nhaø Leâ, oâng vaãn baên khoaên chöa laáy gì ñeàn ñaùp. Nghó vaäy beøn giaû laøm ngöôøi muø ñeå khoâng coäng taùc vôùi ñöông trieàu. Vôï choàng Pha sinh haï ñöôïc 2 trai, ñaët teân laø Haïp vaø Lö. Caû 2 ñeàu khoûe maïnh, coù dung maïo ñeïp ñeõ. Vaø ñaët teân con laø Haïp vaø Lö cuõng coù nguï yù laø “ñoùng cöûa caøi then”, phoù maëc danh lôïi ôû ñôøi. Tuy nhieân ñeán khi Haïp tröôûng thaønh, oâng Pha cuõng nghe lôøi vôï

Muïc Thaän caøng lôùn maët maøy caøng saùng suûa, söùc löïc hôn ngöôøi, hoïc haønh chaêm chæ, nghe ñaâu coù thaày gioûi ñeàu laën loäi xa xoâi ñeán hoïc, nhö ñaát Thanh, Ngheä... Naêm 18 tuoåi, Thaän tinh thoâng thieân vaên, ñòa lyù, caùc bí quyeát cao xa ñeàu lónh hoäi ñöôïc. Veà queâ nhaø, Thaän cuøng em laø Saù ñi chöõa beänh cöùu ngöôøi. Tuy ñaõ noåi danh veà ngheà phuø thuûy, nhöng Thaän khoâng queân ngheà chaøi löôùi cuûa cha oâng. Naêm Bính Thìn (1076) vua Lyù Nhaân Toâng ra Nam trì thöôûng ngoaïn thaéng caûnh hoà sen. Thaän troøn 20 tuoåi, theo cha giöõ chöùc Thò ngöï beân vua. Nhìn phong thaùi Thaän vua coù thieän caûm, beøn ban cho oâng Haïp chöùc Thaùi laõo, vaø cho Thaän noái giöõ chöùc cha.

HAØ NOÄI  217 Baáy giôø Leâ Vaên Thònh giöõ chöùc Thò trung ñoâ kyû uùy. Naêm AÁt Maõo (1075), Vaên Thònh ñoã khoa minh kinh baùc só. Vua quyù taøi vaên chöông baùc hoïc cuûa oâng neân sung chöùc Thò giaûng. Naêm AÁt Söûu (1085) thaêng chöùc Thaùi sö, 1 trong 3 chöùc cao nhaát cuûa Tam coâng, vaø coù thaùi ñoä kieâu caêng loäng haønh töø ñoù. Nguyeân cha cuûa Thònh laø Leâ Vaên Doanh töøng theo vua Lyù Thaùi Toâng ñi deïp Nuøng Toàn Phuùc ôû bieân giôùi, baét ñöôïc Nuøng Toàn Phuùc vaø dö ñaûng veà kinh sö, trong ñoù coù moät vieân tyø töôùng ñöôïc khoan dung neân ñeán nhaø Doanh xin ñeàn ôn baèng caùch trao truyeàn cho Leâ Vaên Thònh pheùp thaàn kyø dieäu. Thònh luùc nhoû laø caäu beù ngoan ngoaõn, thoâng minh, hoïc haønh thaønh ñaït hôn ngöôøi, laïi ñöôïc truyeàn phaùp thuaät, laøm quan ñeán chöùc Thaùi sö, neân coù tham voïng lôùn, aâm möu laøm phaûn. Buoåi aáy khi vua ra hoà Daâm Ñaøm (hoà Taây) ngöï thuyeàn nhoû xem ñaùnh caù. Vaøo giôø ngoï, khí noùng boác leân, maây môø hôïp laïi giaêng khaép nôi, söông muø töù phía nhö bòt maét ngöôøi, chôït coù tieáng maùi cheøo khua maïnh, moät con thuyeàn lao vuøn vuït laïi thuyeàn vua. Vua neùm giaùo ra. Trong khoaûnh khaéc maây muø tan ñi. Ngöôøi ta nghe thaáy tieáng gaàm döõ trong thuyeàn, moät con hoå raát to

loâng vaèn vaøng, maét saùng nhö sao, maøi vuoát nhe raêng nhö muoán voà ngöôøi. Vua sai goïi thuyeàn ñaùnh caù ñeán cöùu. Luùc aáy Muïc Thaän ñang theo vua haàu vieäc chaøi löôùi ôû ñaàu thuyeàn thaáy vaäy lieàn boùi vaø thaáy queû boùi baày toâi ñang muoán cöôùp ngoâi vua, lieàn cheøo thuyeàn ñeán. Muïc Thaän khaán vaø quaêng löôùi chuïp mình hoå. Hoå bieán maát, loä ra hình ngöôøi laø Leâ Vaên Thònh. Tuy nhieân vua thaáy Thònh laø vieân ñaïi thaàn coù coâng lôùn khoâng nôõ gieát, sai xích vaø nhoát cuõi, löu ñaøy ôû traïi Noâng Thao.(1) Vua thaêng traät cho Muïc Thaän chöùc Phuï Quoác, ban cho hoà Daâm Ñaøm laøm thöïc aáp. Ngaøy 14 thaùng 9 naêm Taân Tî (1101), Muïc Thaän taém goäi ñeå vaøo trieàu. Xong vieäc trôû veà, tôùi nuùi Thaát Tinh (thuoäc Hoà Khaåu) oâng ngoài nghæ ôû chaân nuùi. Chôït gioù noåi, möa sa, saám chôùp vang reàn, Muïc Thaän thu möa cöôõi gioù bay leân, bieán maát. Khi trôøi trôû laïi quang ñaõng thì chæ thaáy veát deùp treân ñaát, saâu moät taác.(2) Naêm aáy Muïc Thaän 45 tuoåi. Baø con trong thoân cung kính daâng khôûi taâu vua Lyù Nhaân Toâng. Vua voâ cuøng thöông xoùt, xuoáng chieáu truy ban töôùc Thaùi UÙy, saéc phong Thöôïng ñaúng phuùc thaàn. Ngaøy 16 thaùng aáy, daân tuaân theo leänh chæ, xaây ñeàn ôû baûn aáp,

218

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñaët teân laø ñeàn Toâng Khaùnh ñeå thôø oâng. Vua ban cho phöôøng Voõng Thò troâng nom phuïc dòch, sôùm toái khoùi höông. Nôi Muïc Thaän hoùa sau laø goø xöù Caây Taùo, vaø ngoâi ñình laøng xaây treân ñaát aáy. Tröôùc Caùch maïng thaùng 8, Voõng Thò laø moät laøng ngheøo. Daân phieâu taùn caùc nôi laøm aên nhö laøm thueâ, keùo xe... bôûi laøng khoâng coù ruoäng. Daân khoâng coù ngheà sinh soáng. Noùi ñuùng ra, ngöôøi vuøng ven hoà cuõng noái ngheà chaøi löôùi xöa cuûa ñöùc Thaønh hoaøng, song vieäc ñaùnh caù khoâng ñuû aên. Nhieàu gia ñình coøn khoâng coù caû tieàn saém löôùi, vì vaäy ngheà chaøi khoâng phaùt trieån. Tuy vaäy haèng naêm vaãn môû hoäi, vaø vaøo caùc leã tieát khaùc, cöûa ñình vaãn môû ñeå daân ñeán daâng höông. Tröôùc ñaây hoäi môû 2 ngaøy moàng 7 vaø moàng 8 thaùng hai. Moàng 8 thaùng hai laø ngaøy sinh cuûa thaùnh. Töø chieàu moàng 7 nhaø chuøa ñaõ thænh kinh, caém moác giôùi, laáy baùt uùp ñeå caám taø ma ñeán quaáy roái. Giaùp chòu tröôûng lo moïi vieäc. Tröôùc tieân laø laøm leã röôùc nöôùc. Ngöôøi ta ñaët cheù leân kieäu, röôùc töø ñình ra gieáng laøng, laøm leã laáy nöôùc vaø röôùc veà ñình. Nöôùc naøy duøng bao saùi ñoà thôø. Ñeâm moàng 7, trong vieäc leã thì leã vaät phaûi laø caù cheùp to khoaûng 2 kg kho khoâ vôùi mía, rieàng ñeå daâng cuùng, vì thaùnh xuaát thaân laø ngö

daân. Ngöôøi Voõng Thò kho caù raát kheùo, thòt caù thôm, xöông nhöø, vaãn nguyeân con. Saùng moàng taùm cöû haønh teá thaàn. Tröôùc ñaây laøng coù hai giaùp ñoâng vaø ñoaøi, thì cöù doøng chòu tröôûng ñaêng cai lo xoâi thòt vaø chia phaàn. Caùc cuï cho bieát, laøng tuy ngheøo nhöng cuõng coù naêm teá to, moå boø vaøo dòp kî thaùnh 16 thaùng 9. Coøn thöôøng thì phaûi lo lôïn. Hoäi môùi phuïc hoài vaøo naêm 1989. Ñình Voõng Thò xaây môùi, khaùnh thaønh naêm 1999.(3) Ngaøy 15 thaùng 9 laø ngaøy thaàn hoùa, song ngaøy 16 vua phong saéc, neân laáy ngaøy naøy laøm kî. Nhaân ñoù caùc doøng hoï cuõng mang leã vaät tôùi thaønh kính daâng thaùnh. Laøng coù hoï Nguyeãn, Hoaøng, Höùa ... Hoï Nguyeãn lôùn, coù nhieàu cuûa, ñoùng goùp nhieàu. Sau leã moäc duïc (vaøo sôùm 16), laø teá nam, khoaûng 1 giôø. Tieáp, laø ñoäi nöõ daâng höông. Do giao thoâng khoâng thuaän lôïi neân hoäi khoâng coù röôùc.(4) Taøn tuaàn höông thì haï coã, môøi quan vieân thuï toäc taïi choã, taát caû khoaûng 80 maâm, loäc goàm xoâi, thòt, baùnh ñuùc (chaám töông). Tieäc tan vaøo giôø ngoï. Coù naêm hoäi toå chöùc troø chôi choïi gaø, baét vòt (ôû ñaàm sen, nay

HAØ NOÄI  219 ñaàm ñaõ bò laáp). Toái laøng ñoùn gaùnh tuoàng veà dieãn. Ngöôøi daân Voõng Thò tuy ngheøo, nhöng moãi khi nghe tin queâ höông vaøo ñaùm thì duø laøm aên xa, ngöôøi ta nhaén nhau vaø coá veà cho ñuû maët.

Bôûi veà laøng laø tìm laïi söï aám cuùng nhôù veà toå tieân, gaëp maët hoï haøng, laøng xoùm. Ñoù laø tình caûm thieâng lieâng khoâng gì thay theá ñöôïc. Leâ Trung Vuõ

1) Chuyeän naøy vaãn laø moät nghi aùn. Bôûi chuyeän buøa pheùp laø cuûa Ñaïo giaùo, coøn hieän thöïc lòch söû coù theå khaùc. (2) Töùc 4cm (3) Kinh phí 300 trieäu (4) Coù hai caùch giaûi nghóa töø “Voõng Thò” a/ Voõng laø löôùi. Thò laø chôï. Ñaây laø nôi xöa baùn löôùi. Bôûi daân quanh vuøng laøm ngheà chaøi löôùi. b/ Voõng laø caùi voõng, truõng: yù noùi ñaây laø ñaát truõng, loài truõng, loài loõm, khoâng coù ñöôøng ñi, neân khoâng toå chöùc röôùc ñöôïc.

HOÄI THI NAÁU CÔM LAØNG NGHEØ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Queá nöông, Hoàng nöông : Ngaøy 25 thaùng 11 : Laøng Trung Nha, xaõ Nghóa Ñoâ, huyeän Töø Lieâm : Thi naáu côm

L

aøng Ngheø teân chöõ laø Trung Nha, thuoäc xaõ Nghóa Ñoâ, huyeän Töø Lieâm, Haø Noäi. Thuôû aáy coù gia ñình oâng baø Leâ Nghieâm vaø Nguyeãn Thò Minh sinh ñoâi 2 chaùu gaùi laø Queá Nöông vaø Hoàng Nöông. Hai chò em caøng lôùn caøng xinh ñeïp, laïi noåi tieáng neát na vaø gioûi vieäc noäi trôï neân tôùi naêm 2 naøng 20 tuoåi ñaõ nhieàu baø meï coù con trai muoán xin caùc coâ veà laøm daâu. Song cuõng ñuùng luùc aáy ñaát nöôùc ta khoâng oån ñònh vì thuø trong giaëc ngoaøi. Hai cha con vua Ñinh bò noäi phaûn haõm haïi (theá kyû thöù X). AÁu chuùa Ñinh Toaøn noái ngoâi laøm

vì. Noäi trieàu ñoå naùt, vuøng bieân aûi phöông baéc haøng chuïc vaïn quaân Toáng ñaõ ngaáp ngheù chuaån bò ñoå sang xaâm löôïc. Quan laïi hoang mang, trieàu chính roái bôøi. Toå quoác laâm nguy. Thaùi haäu Döông Vaân Nga, theå theo nguyeän voïng quaân só, ñaõ khoaùc aùo caåm baøo vaø trao aán kieám cho Thaäp ñaïo töôùng quaân Leâ Hoaøn, ngöôøi coù ñuû uy tín vaø taøi trí ñem laïi bình yeân cho ñaát nöôùc. Leâ Hoaøn laøm leã ñaêng quang, xöng laø Ñaïi Haønh Hoaøng ñeá, kòp thôøi cöû moät ñoaøn quaân tinh nhueä do töôùng Traàn Coâng Tích daãn ñaàu

220

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

xuaát chinh. Töø kinh ñoâ Hoa Lö, oâng cho quaân ñoäi tôùi ñoùng taïi Nghóa Ñoâ ñeå tuyeån theâm binh só vaø lo theâm voõ khí, quaân löông. Töôùng Traàn Coâng Tích vöøa luyeän quaân taïi choã vöøa môû caùc cuoäc thi ñeå chieâu moä theâm ngöôøi taøi ra cöùu nöôùc. Rieâng hoäi thi naáu côm daønh cho phuï nöõ ñeå lo vieäc haäu caàn. Hai chò em Hoàng Nöông vaø Queá Nöông khoâng boû lôõ cô hoäi, vaø 2 naøng ñaõ ñoaït giaûi nhaát, ñöôïc tuyeån ngay vaøo quaân nguõ. Thaùng 3 naêm Taân Tî (981) ñaïo tieàn quaân cuûa töôùng Traàn Coâng Tích ñaõ bí maät haønh quaân theo höôùng Laïng Sôn, phuïc kích ôû cöûa aûi Chi Laêng ñôïi giaëc. Hai naøng Queá vaø Hoàng ñaõ lo côm ngon canh ngoït nuoâi ñoäi quaân tieân phong hôn moät traêm ngöôøi haèng ngaøy chu ñaùo. Quaû nhieân, quaân Toáng maéc möu. Trong traän quyeát chieán sau ñoù chuû töôùng Haàu Nhaân Baûo bò cheùm taïi traän, ñoäi quaân xaâm löôïc töû vong raát nhieàu, laïi maát chuû töôùng neân nhö raén khoâng ñaàu, boû chaïy tan taùc veà nöôùc. Tröôùc chieán coâng to lôùn ñoù, töôùng quaân Traàn Coâng Tích keùo quaân veà doanh traïi Nghóa Ñoâ, laøm sôù taâu xin trieàu ñình ban thöôûng quaân só, ñaëc bieät löu yù coâng lao cuûa 2 naøng Queá vaø Hoàng. Roài oâng keát duyeân vôùi 2 chò em. OÂng ñöôïc giao

traán giöõ vuøng ngoaïi vi thaønh Ñaïi La. Nhöng ñeán ngaøy 25 thaùng 11 naêm ñoù, 2 naøng khoâng beänh maø boãng nhieân cuøng hoùa. Ñöôïc tin, vua Leâ raát ñau buoàn. Ñeå thöôûng coâng 2 naøng, nhaø vua truy phong Hoàng nöông laø Hoaøng haäu ñoan trang toân linh coâng chuùa vaø Queá nöông laø Phu nhaân yù thieân toân linh coâng chuùa, ñoàng thôøi cho daân döïng ñình treân goø con Phöôïng thôø 2 naøng. Ngoâi ñình coù ñòa theá raát ñeïp vaø quanh naêm aån döôùi boùng maùt cuûa nhieàu coå thuï. Khi töôùng quaân Traàn Coâng Tích maát, daân laøng cuõng röôùc baøi vò oâng vaøo ñình phoái töï. Ngoaøi ra, trieàu ñình coøn truy thöôûng coâng lao song thaân 2 naøng. Nhaø cuï Leâ Nghieâm thaønh ñeàn Trung Nha, thôø 2 cuï Leâ Nghieâm vaø Nguyeãn Thò Minh cuøng 2 naøng. Ñeå töôûng nhôù coâng tích Hoàng nöông, Queá nöông, haèng naêm vaøo ngaøy 25 thaùng 11 daân 4 thoân cuûa xaõ Nghóa Ñoâ (Taân, Ngheø, Daâu, An Phuù) cuøng môû hoäi laøng. Sau cuoäc leã uy nghi trong ñình, ngöôøi ta dieãn laïi cuoäc naáu côm thi treân baõi soâng Toâ Lòch ôû cöûa ñình. Moãi thí sinh sau khi ghi teân, ñeán ban toå chöùc nhaän 1 nieâu ñoàng, gaïo vaø boù mía. Löûa phaûi ñöôïc keùo töø 2 thanh giang hoaëc ñaùnh 2 hoøn ñaù. Boù mía vöøa aên vöøa laáy baõ laøm cuûi naáu côm.

HAØ NOÄI  221 Hoäi naáu côm thi laøng Ngheø ñaõ ñeà cao taøi thaùo vaùt vaø trí thoâng minh cuøng loøng yeâu nöôùc noàng naøn cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät xöa khi nöôùc nhaø coù bieán. Ngaøy nay

tôùi laøng Ngheø, caùc laõo noâng vaãn coù theå daãn du khaùch ra thaêm di tích ngoâi ñình vaø daáu tích baøi naáu côm thi thôøi aáy. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI LAØNG LYÙ NHAÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: AÛ Laõ Naøng Ñeâ : Ñình laøng Lyù Nhaân, xaõ Duïc Tuù, huyeän Ñoâng Anh : Ngaøy 30 thaùng 11 : Thi giaõ baùnh giaày

L

yù Nhaân, moät laøng cuûa ñaát Ñoâng Ngaøn xöa, coù truyeàn thoáng hieáu hoïc vaø coù lòch söû tôùi haøng ngaøn naêm. Khôûi thuûy, Lyù Nhaân coù teân laø trang Ñöôøng An, thôøi Haäu Leâ ñoåi thaønh thoân Ñöôøng An, thôøi Nguyeãn goïi laø Phi Thoân thuoäc xaõ Duïc Tuù, huyeän Ñoâng Ngaøn, phuû Töø Sôn, tænh Baéc Ninh. Ñeán ñaàu theá kyû XX, teân laøng ñoåi thaønh Lyù Nhaân vaø giöõ nguyeân ñeán ngaøy nay. Lyù Nhaân thuoäc xaõ Duïc Tuù, huyeän Ñoâng Anh ngoaïi thaønh Haø Noäi. Duïc Tuù laø moät xaõ mieàn ñoâng cuûa huyeän Ñoâng Anh, laø queâ höông cuûa caùc nhaø vaên hieän thöïc noåi tieáng Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Huy Töôûng. Huyeän Ñoâng Anh coøn gìn giöõ ñöôïc khoái löôïng lôùn di saûn vaên hoùa cuûa cha oâng ñeå laïi, nhaát laø heä thoáng ñình, chuøa cuøng caùc leã hoäi coå truyeàn. Maûnh ñaát naøy keá caän vôùi kinh ñoâ Coå Loa thôøi coå ñaïi. Traûi

qua bao bieán coá thaêng traàm cuûa lòch söû, ñình Lyù Nhaân vaãn toàn taïi nhö thaùch thöùc vôùi thôøi gian. Vaøo ñình, chuùng ta thaáy böùc cöûa voõng quyù vôùi nhöõng maûng chaïm töù linh, töù quyù tuyeät ñeïp, toân theâm veû thieâng cho noäi ñình. Laøng vaãn giöõ ñöôïc cuoán thaàn phaû vaø nhieàu ñaïo saéc phong thaàn cho Thaønh hoaøng laøng. Ñaëc bieät quyù laø hai pho töôïng thaùnh, daân laøng thöôøng goïi laø Thaùnh OÂng vaø Thaùnh Baø vaø vieäc thôø Thaønh hoaøng baèng töôïng Thaùnh laø tröôøng hôïp hieám thaáy. Ñình vaø chuøa Lyù Nhaân hôïp thaønh cuïm di tích coå cuûa laøng, ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa thoâng tin xeáp haïng di tích lòch söû vaên hoùa naêm 1995. Ñình laø dieãn tröôøng cuûa hoäi laøng. Sau phaàn leã, laøng toå chöùc Hoäi thi giaõ baùnh giaày, khoe taøi cheá bieán cuûa ñòa phöông. “Leã hoäi baùnh giaày” haèng naêm laø nhaèm toân vinh vò Thaønh hoaøng cuûa laøng coù coâng vôùi daân, vôùi nöôùc, nhôù ñeán toå tieân

222

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

sinh thaønh, ñoàng thôøi giaùo duïc cho theá heä treû “uoáng nöôùc, nhôù nguoàn”. Baùnh giaày chính laø löông thaûo cuûa nghóa binh trang Ñöôøng An xöa, nhôø noù maø quaân ta ñuû söùc ñaùnh thaéng giaëc phöông Baéc. Vò Thaønh hoaøng maø caû laøng Lyù Nhaân toân thôø laø AÛ Laõ Naøng Ñeâ Coâng chuùa. Thaàn tích laøng Lyù Nhaân keå raèng: Nhöõng naêm ñaàu Coâng nguyeân, nöôùc ta bò aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Haùn, nhaân daân voâ cuøng khoå cöïc, laïi ñieâu ñöùng theâm do thoùi baïo ngöôïc cuûa Thaùi thuù Toâ Ñònh. Luùc ñoù ôû trang Phaû Laïi, huyeän Queá Döông, phuû Töø Sôn, ñaïo kinh Baéc coù ngöôøi hoï Laõ, teân Tieán vaø vôï Trieäu Thò Phuïng, laø ngöôøi ngheøo khoù, laøm ngheà ñaùnh caù nhöng tính trung thöïc, hieáu thuaän. Moät hoâm oâng baø ñeán Ñöôøng An (thoân Lyù Nhaân ngaøy nay) thuoäc vuøng Ñoâng Ngaøn kieám caù thì trôøi toái, beøn nghæ laïi ôû ngoâi mieáu ñaàu xoùm. Ñeâm aáy, thaàn baùo moäng raèng oâng baø saép coù tin möøng. Quaû nhieân, sau ñoù coù mang, sinh haï ñöôïc moät ngöôøi con gaùi, oâng baø ñaët teân con laø AÛ Laõ. Lôùn leân AÛ Laõ sôùm thoâng minh, hoïc gioûi, trí duõng song toaøn. Cuõng laø luùc oâng baø Tieán, Phuïng laàn löôït qua ñôøi. Lo tang ma cho cha meï xong, gaëp luùc Hai Baø Tröng phaát côø nghóa, naøng ñöùng leân tuyeån moä daân binh ôû ñòa phöông veà xin tuï hoäi vôùi Hai Baø. Haøo tröôûng caùc nôi cuõng keùo tôùi, löïc löôïng nghóa quaân

raát maïnh, lieân tieáp thaéng traän. Quaân ta chieám ñöôïc 65 thaønh trì. Baø Tröng Traéc, Tröng Nhò leân ngoâi vua, xöng laø Tröng Vöông. Sau khi nghe taáu bieåu Tröng Vöông cho baø baø AÛ Laõ ñöôïc höôûng thöïc aáp ôû huyeän Ñoâng Ngaøn. Baø laø nöõ töôùng, cuõng laø möu thaàn coù nhieàu coâng lao, ñöôïc Tröng Vöông taëng baøi thô raèng: Nguõ Lónh Kinh Döông theo nghieäp chung, Möu trí giuùp nöôùc thaûy ñoàng loøng. Nghó raèng lai nhaät Kim Sôn aùm Khaûng khaùi trung thaàn ñeä nhaát coâng.

Baø AÛ lieàn noái baøi thô raèng: Giuùp nöôùc tham baøn tuoåi thieáu nieân, Traû ôn dieät giaëc chí vöõng beàn. Bieát raèng aét thaéng ñaâu lo baïi, Thöøa leänh toân vöông toû ñaïo huyeàn!

Sau ñoù baø AÛ baùi taï Tröng Vöông trôû veà döïng doanh sôû taïi trang Ñöôøng An. Baø ñi daïo chôi thaêm thuù caùc nôi, nhìn moät vuøng non nöôùc höõu tình, thaáy laøng queâ cuõng laø thaéng caûnh xinh töôi traùng leä. Baø leänh cho binh só vaø nhaân daân xaây döïng doanh sôû. Moïi vieäc kieán thieát hoaøn taát, baø môû yeán tieäc cuøng nhaân daân, phuï laõo trang Ñöôøng An aên möøng. Ñang trong cuoäc vui lôùn, chôït coù ñaùm maây vaøng pha saéc ñoû töø trôøi cao laø laø toûa xuoáng doanh sôû, roài ngöôøi ta thaáy baø bay boång cöôõi maây veà trôøi. Ñoù laø ngaøy moàng 2 thaùng 11. Ñöôïc tin baø hoùa, Tröng Vöông raát xoùt thöông, lieàn ban chieáu cho

HAØ NOÄI  223 pheùp trang Ñöôøng An xaây mieáu phuïng thôø baø. Veà sau daân caùc trang aáp quanh vuøng ñeàu laäp ñeàn thôø voïng. Haèng naêm vaøo ngaøy 30 thaùng 11 aâm lòch, daân laøng laïi toå chöùc hoäi thi giaõ baùnh giaày. Hoäi baùnh giaày Lyù Nhaân coøn coù teân goïi khaùc nöõa maø daân thoân thöôøng hay duøng, ñoù laø “Hoäi Ba chaïp”. Theo caùch giaûi nghóa cuûa hoï thì ñoù laø ngaøy hoäi toå chöùc vaøo ngaøy 30 cuoái thaùng 11 ñeå roài noái sang ngaøy hoâm sau laø moàng 1 thaùng chaïp. Töø xa xöa, baùnh chöng, baùnh giaày laø bieåu töôïng cuûa trôøi vaø ñaát, ñaõ trôû thaønh thieâng lieâng trong taâm thöùc cuûa ngöôøi daân Vieät. Ñoái vôùi Lyù Nhaân, baùnh giaày laø bieåu töôïng cuûa cuoäc soáng vaên hoùa tinh thaàn trong ngaøy leã hoäi. Ñaây laø vaên hoùa aåm thöïc vöøa ñoäc ñaùo, vöøa ñaäm ñaø baûn saéc. Ñöôøng An xöa coù töôùng taøi AÛ Laõ Naøng Ñeâ, ngöôøi vöøa gioûi quaân söï, ñòa lyù, vöøa thoâng minh taøi hoa, ñaõ ñeå laïi cho ñôøi sau voán vaên hoùa thöïc quí giaù cuûa ñòa phöông, ñoù laø: baùnh giaày, cheø lam, oaûn thôø coù nhaân... Tröôùc kia, leã hoäi baùnh giaày Lyù Nhaân ñöôïc toå chöùc linh ñình keùo daøi trong 3 ngaøy vôùi nhieàu hình thöùc sinh hoaït vaên hoùa nhö haùt, muùa vaø troø chôi daân gian. Traûi qua bao naêm thaùng chieán tranh vaø thieân tai, leã hoäi baùnh giaày khoâng coù ñieàu kieän toå chöùc trong

hoäi laøng, song “linh hoàn” cuûa noù vaãn toàn taïi vaø phaùt trieån ôû “moãi nhaø daân” trong laøng. Cöù ñeán ngaøy naøy ngöôøi ta thi nhau choïn gaïo ngon, ñoã toát ñeå laøm baùnh giaày môøi khaùch. Chính vì vaäy, ôû Lyù Nhaân töø ngöôøi giaø ñeán thanh nieân nam nöõ ai cuõng bieát laøm baùnh giaày, neáp soáng naøy ñaõ thaønh truyeàn thoáng vöõng beàn. Ñaàu xuaân 2002, sau bao naêm giaùn ñoaïn, thoân Lyù Nhaân ñaõ phuïc hoài Leã hoäi baùnh giaày truyeàn thoáng ñeå gìn giöõ voán di saûn vaên hoùa quí giaù cuûa cha oâng. Coâng vieäc chuaån bò cho leã khaù coâng phu. Ban toå chöùc môøi caùc doøng hoï tham gia thi giaõ baùnh giaày ñeå phoå bieán qui cheá thi. Laøng coù 10 doøng hoï, cöû ra möôøi ngöôøi cao tuoåi, coù uy tín ñaïi dieän ñöùng ñieàu haønh cuoäc thi. Moãi ñoäi döï thi goàm 5 ngöôøi: 3 nam vaø 2 nöõ. Hoï ñeàu maëc ñeïp, nam quaàn traéng, aùo naäu ñoû, chít khaên vaøng treân ñaàu. Nöõ quaàn ñen, aùo nhieãu, thaét löng bao. Duïng cuï ñeå thi goàm coù: coái ñaù trang trí hoa vaên, chaøy giaõ 2 chieác ñöôïc laøm baèng caây tre giaø, nhoû, daøi khoaûng 1,2 ñeán 1,5m. Vieäc choïn tre laøm chaøy phaûi laø ngöôøi coù kinh nghieäm bôûi vì neáu choïn khoâng kheùo thì khi giaõ baùnh seõ bò dính, baùnh seõ khoâng mòn. Noài ñoàng duøng ñeå baéc choõ ñaát ñoà xoâi, laù chuoái, laù dong, meït, maâm ñeå naën, baøy baùnh. Chaát ñoát phaûi laø rôm neáp.

224

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Saùng sôùm 10 thaùng 11 aâm lòch, khoâng khí naùo nöùc töø trong caùc nhaø ra ñeán ngoõ xoùm, ai cuõng mong hoï mình daønh ñöôïc giaûi cao. Ñuùng 8 giôø 30 phuùt khai maïc hoäi thi. Sau tieáng troáng khai hoäi cuûa cuï truøm nhaát, caùc doøng hoï leân boác thaêm nhaän choã vaø baét ñaàu noåi löûa ñoà xoâi, naáu ñoã, naáu cheø laøm nhaân baùnh. Doøng hoï naøy laø caùc coâ gaùi noåi löûa naáu xoâi, doøng hoï kia laø caùc cuï giaø cao nieân mieäng nhai traàu boûm beûm, nuï cöôøi töôi roùi, tay naâng “que bôøi” kheùo leùo luøa tro sao cho rôm chaùy ñeàu löûa, xoâi môùi deûo ngon, khi giaõ baùnh giaày môùi traéng, trong. Theo doõi löûa, nhöõng ñoâi tay nheï nhaøng ñaûo xoâi trong choõ cho chín ñeàu. Muøi khoùi côm neáp cuøng muøi xoâi neáp caùi hoa vaøng taïo thaønh moät khoâng khí aám noàng höông queâ. Ngöôøi ñi xa moãi laàn veà döï hoäi haún khoâng theå queân höông ñaäm ñaø aáy. Tieáng troáng giuïc giaõ ngaân vang vôùi nhòp ñieäu nhanh hôn ñeå hoäi thi baùnh giaày böôùc vaøo giai ñoaïn cao traøo. Ñaây laø thôøi khaéc quyeát ñònh chaát löôïng, hình thöùc cuûa nhöõng coã baùnh giaày trình laøng. Xoâi neáp deûo thôm cho vaøo coái ñaù ñöôïc 2 ngöôøi duøng chaøy tre ñeå giaõ. Khi môùi giaõ, chaøy chöa phaûi vuoát môõ, khoaûng 15 phuùt sau thì 2 ngöôøi giaõ khaù vaát vaû, baùnh quaùnh raát dính. Luùc naøy, phaûi vuoát môõ vaøo ñaàu chaøy tre cho khoûi dính... Cöù theá xoâi giaõ caøng laâu

thì baùnh caøng ngon, mòn... Neáu giaõ nhanh, coù kyõ thuaät cuõng phaûi maát 30 phuùt, sau ñoù mang baùnh ra traûi vaøo meït loùt laù chuoái ñeå naën baùnh. Ngöôøi naën baùnh vôùi hai baøn tay kheùo leùo sao cho baùnh troøn ñeàu ñeïp nhö maët traêng ñeâm raèm laø ñöôïc. Sau khi naën xong, ñaët baùnh vaøo laù chuoái ñaõ ñöôïc caét troøn theo hình bích chung quanh laïi tæa hình raêng cöa, mang vaøo döï thi. Rieâng baùnh coù nhaân raát phöùc taïp. Neáu ngöôøi naën khoâng kheùo, cho nhaân khoâng ñeàu, hoaëc giaõ baùnh khoâng kyõ baùnh seõ bò chaûy, bieán daïng, khoâng ñònh hình ñöôïc. Chính vì vaäy caùc ñoäi phaûi choïn cöû ngöôøi coù kinh nghieäm daøy daïn veà loaïi baùnh naøy. Trong cuoäc thi naën, khoâng khí leã hoäi thaät soâi ñoäng vôùi tieáng reo hoø coå ñoäng cuûa nhaân daân, tieáng troáng giuïc hoäi laøng, tieáng giaõ baùnh “bì buïp” xen laãn tieáng troáng muùa laân. Taát caû taïo neân moät aâm thanh kyø thuù maø ai döï hoäi cuõng thaáy nao loøng. Caùc maâm baùnh döï thi cuûa töøng doøng hoï baét ñaàu ñöôïc mang ra trình laøng tröôùc ban giaùm khaûo. Trong khi chôø ñôïi trong ao ñình, ñoäi quan hoï treân thuyeàn caát leân nhöõng laøn ñieäu daân ca, ngoït ngaøo, saâu laéng, mang aâm höôûng cuûa vuøng queâ Kinh Baéc xöa. Treân saân khaáu nhöõng lôøi ca, tieáng haùt cuûa nam thanh, nöõ tuù thoân Lyù Nhaân ca ngôïi queâ höông

HAØ NOÄI  225 thanh bình töôi ñeïp. Trong ñình, caùc cuï oâng teá leã thaùnh, tieáp theo laø caùc cuï baø daâng höông. Ai cuõng mong muoán ñieàu toát ñeïp nhaát ñeán vôùi queâ höông Lyù Nhaân. Keát thuùc leã hoäi laø vieäc coâng boá vaø trao giaûi thöôûng cho caùc doøng hoï. Phaàn thöôûng tuy nhoû, nhöng ñoù laø lôøi ñoäng vieân, laø chaát men

xuùc taùc cho con ngöôøi Lyù Nhaân gìn giöõ moät phong tuïc ñeïp ít nôi coù ñöôïc. Laø moät laøng queâ coøn giöõ ñöôïc nhöõng di saûn vaên hoùa quyù giaù, Lyù Nhaân trong töông lai seõ laø ñieåm du lòch haáp daãn cuûa Ñoâng Anh vaø Thuû ñoâ Haø Noäi. Nguyeãn Thò Hoàng Haïnh

HOÄI ÑUA THUYEÀN ÔÛ VIEÄT NAM

H

oäi ñua thuyeàn, ñua ghe, hay bôi chaûi laø sinh hoaït vaên hoùa soâng nöôùc coå truyeàn cuûa ngöôøi Vieät vaø moät soá daân toäc ít ngöôøi ôû nöôùc ta. Hoaït ñoäng thi taøi naøy dieãn ra chuû yeáu trong caùc hoäi laøng. Hoaëc laø mang noäi dung chính, hoaëc laø moät leã thöùc caàn phaûi coù, hoaëc laø moät tieát muïc ñaëc saéc cuûa hoäi taïi caùc vuøng coù doøng soâng lôùn hoaëc soâng nhaùnh chaûy qua, hoaëc ôû nôi coù nhöõng hoà, ñaàm töï nhieân roäng lôùn. ÔÛ caùc nôi naøy thöôøng thôø thuûy thaàn hay bieåu töôïng cuûa thaàn nöôùc (thí duï: thaùnh Tam Giang). Nhö vaäy hoäi ñua thuyeàn coù nhieàu muïc ñính: mang tính vui chôi giaûi trí trong hoäi xuaân, hoäi thu; laø dòp reøn luyeän kyõ naêng cheøo laùi cuûa nhöõng ngöôøi soáng treân soâng nöôùc; ñöôïc coi nhö moät moân theå thao ngheä thuaät; ñeå töôûng nieäm caùc nhaân vaät anh huøng

gioûi veà thuûy chieán; gaén lieàn vôùi leã caàu nöôùc, mong cho muøa maøng boäi thu, möa thuaän gioù hoøa. Baø Maùtxpeâroâ, trong luaän vaên noåi tieáng cuûa mình “Leã thöùc noâng nghieäp cuûa ngöôøi Campuchia”(1) cho bieát, ñua thuyeàn laø loaïi hoäi nöôùc mang nhieàu yù nghóa. Chaúng haïn, ñua thuyeàn gaén vôùi vieäc thôø thaàn nöôùc, tuïc caàu nöôùc vaø tín ngöôõng phoàn thöïc, ñöôïc bieåu loä baèng quan nieäm löôõng hôïp, (aâm döông) giöõa caùc bieåu töôïng ñoái öùng nhau nhö khoâ/ öôùt, löûa/nöôùc, maët trôøi/maët traêng, chim/raén... raát ñaëc saéc. Ñoàng thôøi ñaây laø moät hoäi phoå bieán ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, voán laø khu vöïc chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa vôùi neàn kinh teá noâng nghieäp troàng luùa nöôùc töø laâu ñôøi. Ñaây cuõng laø loaïi hình sinh hoaït vaên hoùa ñaëc saéc trong leã hoäi daân gian maø ôû moät

226

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

soá nöôùc ñaõ trôû thaønh quoác leã (Vieät Nam), hoaëc leã hoäi hoaøng gia (feâte royale) nhö ôû Thaùi Lan... ÔÛ nöôùc ta, ñua thuyeàn, ñua ghe ñaõ trôû thaønh truyeàn thoáng laâu ñôøi trong sinh hoaït leã hoäi. Ngöôïc doøng lòch söû, luøi veà tôùi thôøi vaên hoùa Ñoâng Sôn, ta thaáy ñieàu naøy ñöôïc phaûn aùnh raát roõ treân maët troáng ñoàng Soâng Ñaø (Hoøa Bình), Mieáu Moân (Haø Taây) vaø Ngoïc Luõ (Haø Nam)... Ñeán sau Coâng nguyeân, söû cuõ cheùp raèng vua Leâ Ñaïi Haønh laø ngöôøi ñaàu tieân naâng leã ñua thuyeàn thaønh quoác leã, tieáp theo ñoù laø caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Nguyeãn vaãn toå chöùc leã haèng naêm. Coù theå noùi baát cöù nôi naøo treân ñaát nöôùc ta coù soâng lôùn, coù ñaàm roäng ñeàu coù tuïc ñua thuyeàn, ñua ghe. Maëc duø ñaây laø loaïi hình sinh hoaït vaên hoùa phoå bieán, nhöng do ñieàu kieän saûn xuaát, moâi tröôøng töï nhieân, ñôøi soáng cuûa töøng ñòa phöông, töøng vuøng khoâng gioáng nhau, cho neân caùch toå chöùc ñua, tuïc leä, nghi thöùc moãi nôi laïi mang nhöõng neùt rieâng. ÔÛ ñoàng baèng vaø trung du Baéc Boä, noùi ñeán hoäi ñua thuyeàn, ñua traûi, bôi traûi thì ai cuõng hieåu. Nhöng roài moãi nôi laïi goïi theo tieáng ñòa phöông cuûa mình nhö “tieäc bôi” (Phuù Thoï) “ñaáu chu” (Baéc Ninh), “cheøo traûi” (Thanh Hoùa), hoaëc “troø bôi” (Ngheä An)... ÔÛ mieàn Trung, töø Thöøa Thieân Hueá trôû vaøo, hoäi ñua ghe cuûa ngöôøi Vieät laïi tieáp thu theâm

moät soá quy taéc, leã thöùc cuûa vaên hoùa Chaêm. Vaøo ñeán Nam Boä, ngoaøi hoäi ñua ghe cuûa ngöôøi Vieät coøn coù hoäi ñua ghe ngoâ cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä gaén lieàn vôùi leã hoäi tieâu bieåu cuûa hoï laø leã Ok Om Bok. Song duø vôùi yeâu caàu, muïc ñích gì, duø coù khaùc nhau ñoâi neùt veà caùch thöùc toå chöùc, hoäi ñua thuyeàn döôùi maét ngöôøi döï hoäi hoâm nay tröôùc heát vaãn laø dòp bieåu döông söùc maïnh ñoàng ñoäi, moät hoaït ñoäng vaên hoùatheå thao mang tinh thaàn thöôïng voõ truyeàn thoáng ñem laïi nieàm töï haøo cho toaøn theå coäng ñoàng. ÑUA THUYEÀN ÑÔØI LYÙ

Saùch Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí cuûa Phan Huy Chuù cheùp raèng: “Naêm Thieân Phuùc thöù 6 (985) ñôøi Leâ Ñaïi Haønh, gaëp ngaøy sinh nhaät, vua sai laøm moät ngoïn nuùi giaû ñaët ôû treân thuyeàn, ñem thaû xuoáng soâng goïi laø nuùi ‘Nam Sôn’ roài môû cuoäc ñua thuyeàn cho daân chuùng thi. Töø ñoù, naêm naøo cuõng coù hoäi ñua thuyeàn.” Ñeán ñôøi Lyù, hoäi ñua thuyeàn cuõng ñaõ thaønh leä vaø laø thuù vui thöôøng nieân cuûa vua quan, quaân daân trong trieàu, ngoaøi noäi. Caùc vua Lyù cho xaây nhöõng cung ñieän nguy nga beân phía ñoâng bôø soâng Hoàng: ñieän Haøm Quang (xaây naêm 1011), ñieän Linh Quang (xaây naêm 1058), vaø cung Thaùnh Töø, cung Thuûy Tinh do Lyù Anh Toâng xaây döïng (1138 - 1175). Ñeán ngaøy hoäi, vua vaø caùc quan ngoài

HAØ NOÄI  227 xem taïi ñieän Haøm Quang vaø Linh Quang, coøn hoaøng haäu, coâng chuùa, phi taàn ngoài trong cung Thaùnh Töø vaø cung Thuûy Tinh. Daân quaân laø thuûy thuû, ñöôïc choïn tröôùc vaø luyeän taäp gaàn moät thaùng. Nhöõng tay cheøo bôi naøy phaûi gioûi bôi vaø coù theå laën döôùi nöôùc haøng giôø, phoøng khi gaëp naïn ñaém thuyeàn trong cuoäc thi. Moãi thuyeàn daøi khoaûng 50 thöôùc, roäng 4 thöôùc (thöôùc ta = 0,40m). Thuyeàn hình con caù, muõi thuyeàn hai beân ñaép con maét caù loài leân, ñuoâi thuyeàn hình ñuoâi toâm cong leân cao. Moãi thuyeàn 14 thuûy thuû, coù khaên ñoäi ñaàu vaø ñoùng khoá maøu rieâng... Ñöôøng bôi treân soâng daøi khoaûng 3 km. Haøng traêm chieác thuyeàn ñua cuøng xuaát phaùt sau tieáng phaùo

leänh, giöõa tieáng troáng chieâng raâm ran, giuïc giaõ, cuøng tieáng reo hoø daäy ñaát vaø aâm vang soâng nöôùc laøm cho cuoäc ñua ñaày khí theá haøo huøng nhö moät ñoaøn quaân xuaát traän naém chaéc phaàn thaéng trong tay. Nhöõng thuyeàn ñua nöûa chöøng bò laät maø khaên ñoäi ñaàu thuûy thuû bò öôùt, ñeàu bò loaïi. Trong luùc aáy, moät ñoäi thuûy quaân maëc nhung phuïc ngoài treân 4 chieác thuyeàn Long phöôïng, Nguõ xaø, Hoå baùo, Long vuõ ñaùnh troáng, khua coàng, bôi löôïn treân soâng, kieåm soaùt vaø thò uy. Leâ Trung Vuõ

(1) E.P. Maspeùro. EÙÙtude sur les rites agraires des Cambodgiens. Tome III Paris. 1969

228

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

PHUÙ THOÏ HOÄI ÑÌNH THÖ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Nguõ Vò ñaïi thaàn : Thoân Cao Bang, xaõ Tröôøng Thònh, thò xaõ Phuù Thoï : Moàng 2 thaùng gieâng : Töù ngheä caàu may

Moàng ba keû Cao khao quaân, Moàng boán keû Doøng môû soøng hoäi Gioû. Ca dao

Ñ

ình Thö ôû thoân Cao Bang, xöa laø keû Cao, xaõ Tröôøng Thònh, thò xaõ Phuù Thoï. Ñình ñöôïc xaây caát treân ñænh ñoài hình con roàng ngaäm ngoïc phun nöôùc soâng Thao, troâng veà nuùi Nghóa Lónh, chaàu Vua Huøng. Ñình Thö thôø nguõ vò ñaïi thaàn, trong ñoù coù hai vò taøi ñöùc baûo veä, giöõ gìn non soâng bôø coõi hoï Huøng, moät vò cai quaûn ñöôøng thuûy soâng Thao, moät vò cai quaûn ñöôøng boä. Caùc vò thaàn naøy ñaõ töøng ñaùnh tan giaëc döõ töø phía Baéc traøn xuoáng theo hai ñöôøng thuûy, boä vaø tröø dieät nghòch phaûn quaáy phaù, xöng huøng, xöng baù trong vuøng. Coâng ñöùc ñoù ñaõ ñöôïc trieàu ñình phong taëng: Cao Sôn Uy Linh Phuø Vaän Ñaïi vöông Quyù Minh Quaûng Vaät Phoå Traïch Ñaïi vöông

Bôûi theá, töø xa xöa, nhaân daân Cao Bang ñaõ toân suøng, laäp ñeàn thôø, haèng naêm môû hoäi moâ phoûng laïi chuyeän xöa ñeå toû loøng bieát ôn caùc vò ñaïi thaàn, roài trôû thaønh tuïc leä, leã nghi. Hoäi ñình Thö ñaõ ñöôïc löu truyeàn töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc vôùi caâu ca, tieáng haùt daân gian. Haèng naêm cöù ñeán ñeâm moàng hai thaùng gieâng aâm lòch, nhaân daân Cao Bang laïi môû hoäi “Töù ngheä caàu may”. Hoäi dieãn ra taïi beán Baâng beân bôø soâng Thao, quanh goác caây ña cöûa ñình vaø trong ñình Thö. Ñeâm ñoù, daân laøng Baâng (töùc Cao Bang) ñoát moät ñoáng löûa thaät to ôû saân ñình. Löûa saùng thay lôøi boá caùo, cuoán huùt daân quanh vuøng ñeán döï hoäi. Moïi ngöôøi quaây quaàn beân ñoáng löûa chuyeän troø, ca haùt chôø ñeán giôø môû hoäi. Ñuùng 12 giôø ñeâm laø giôø môû hoäi, ngöôøi ta ñoát nhieàu boù ñuoác. Löûa töø ñoáng löûa, löûa töø nhöõng ngoïn ñuoác laøm röïc saùng caû saân ñình, caû vuøng beán Baâng.

PHUÙ THOÏ  229 Luùc naøy, coù boán ngöôøi ñaøn oâng cheøo 4 chieác thuyeàn nhoû caäp beán Baâng. Cuøng luùc aáy, töø trong ñình vò chuû teá laøm leã xong ñi ra beán vôùi hai ngöôøi phuø teá ñi hai beân. Ra ñeán beán Baâng hoï ñöùng treân bôø cao, caû ba ngöôøi cuøng vaùi leân trôøi moät vaùi. Ngay sau ñoù ngöôøi thöù nhaát ôû thuyeàn böôùc leân bôø (maëc aùo daøi, ñoäi khaên xeáp, vai ñeo goùi saùch, buùt, nghieân). Ngöôøi phuø teá ñöùng beân phaûi hoûi:

Ngöôøi ôû thuyeàn leân ñaùp: – Daï! Naêm môùi con laïy ñöùc vua, laïy caùc quan. Con laø nhaø noâng ñi caàu may. Cho con möa thuaän gioù hoøa. Ñoàng luùa toát xanh, moïi nhaø no aám.

Ngöôøi phuø teá beân traùi vaùi leân trôøi moät vaùi roài noùi: – Cho vaøo!

– Ai?

Anh nhaø noâng ñaùp:

Ngöôøi töø thuyeàn leân ñaùp: – Daï! Naêm môùi con laïy ñöùc vua, laïy caùc quan. Con laø thö sinh ñi caàu may. Cöûa Khoång saân Trình chöa toû. Cho con theo hoïc toû roõ saân Trình.

– Daï!

Ñoàng thôøi vaùi leân trôøi moät vaùi roài ñi leân bôø. Ngöôøi thöù ba töø thuyeàn böôùc leân bôø (ñaàu ñoäi khaên moû rìu, maëc aùo daøi, tay xaùch hoøm ñoà ngheà thôï moäc). Ngöôøi phuø teá beân phaûi hoûi: – Ai!

Ngöôøi phuø teá ñöùng beân traùi vaùi leân trôøi moät vaùi roài noùi: – Cho vaøo!

Ngöôøi thö sinh ñaùp: – Daï!

Ñoàng thôøi hai tay vaùi leân trôøi moät vaùi, roài ñi leân bôø. Ngöôøi thöù hai töø thuyeàn böôùc leân bôø (ñaàu ñoäi khaên, maëc aùo daøi, vai mang boù luùa, boù ngoâ). Ngöôøi phuø teá beân phaûi hoûi: – Ai?

– Daï!

Ngöôøi töø thuyeàn leân ñaùp vaø noùi: – Naêm môùi con laïy ñöùc vua, laïy caùc quan, con laøm ngheà thôï moäc ñi caàu may. Baùch ngheä chöa thoâng chöa thaïo. Thoâng cöa vöøa ñuïc, caàu gaïo kieám aên. – Cho vaøo!

230

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ngöôøi thôï moäc daï moät tieáng, ñoàng thôøi vaùi leân trôøi moät vaùi roài ñi tieáp leân bôø.

Ngöôøi ñi buoân ñaùp daï moät tieáng, vaùi leân trôøi moät vaùi roài tieáp tuïc ñi leân bôø.

Ngöôøi thöù tö töø thuyeàn böôùc leân bôø (ñaàu ñoäi khaên, maëc aùo daøi, vai ñeo tay naûi vaûi luïa). Ngöôøi phuø teá beân phaûi hoûi.

Sau ñoù, oâng chuû teá, phuø teá vaø boán ngöôøi só, noâng, coâng, thöông xeáp haøng ñi vaøo saân ñình laøm leã. Chieâng troáng noåi leân, phaùo noå ran trôøi, teá leã tieáp tuïc. Boán ngheä nhaân xeáp haøng vaøo chieáu saân ñình laøm leã, vua cuøng vôùi daân laøng. Chuû teá laøm leã xong phaùt loäc cho boán ngheä nhaân vôùi lôøi chuùc möøng naêm môùi: “Phuùc loäc ñeà ña”. Ñeâm hoäi ñình Thö thaät laø töng böøng, hoan hyû.

– Ai? – Daï! Naêm môùi con xin laïy ñöùc vua, laïy caùc quan, con laø ngöôøi ñi buoân caàu may. Con ñi buoân luïa baùn tô. Moät voán boán lôøi xin nhôø vua cha.

Ngöôøi phuø teá beân traùi vaùi leân trôøi roài noùi:

Hoäi ñình Thö laø hoäi höôùng thieän, ngöôøi ta caàu mong vaïn söï toát laønh cuûa moät naêm môùi.(1)

– Cho vaøo!

(1) Theo Leâ Vaên Nhieãu, Ñaëng Xuaân Tuyeân, Toång taäp VNDG Ñaát Toå, taäp 2 – 2000)

Vaên Haäu

PHUÙ THOÏ  231

HOÄI CÖÔÙP COØN BAÏCH HAÏC Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùnh Tam Giang : Ngaøy 2 ñeán 3 thaùng gieâng : Ñeàn Caû, laøng Baïch Haïc, thaønh phoá Vieät Trì : Röôùc Thaùnh qua soâng ban ñeâm

L

aøng Baïch Haïc, maûnh ñaát cöûa ngoõ cuûa kinh ñoâ Vaên Lang xöa, naèm gaàn ngay ngaõ ba soâng Ñaø, soâng Thao vaø soâng Loâ, ngoaïi vi thaønh phoá Vieät Trì, tænh Phuù Thoï. Ngaøy nay coù theå ñeán Baïch Haïc baèng ñöôøng saét, ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy ñeàu thuaän tieän. Nôi ñaây laø choã hoäi löu giöõa nhöõng truyeàn thuyeát chung quanh thôøi Huøng Vöông döïng nöôùc: truyeàn thuyeát veà vò thaùnh Tam Giang linh thieâng, chuyeän thaùnh Coâ, thaùnh Maãu. Ñaây cuõng laø moät vò trí chieán löôïc maø ôû giai ñoaïn lòch söû naøo cuõng laø nôi tranh chaáp raát quyeát lieät giöõa ta vaø ñòch. Vì theá, kho taøng truyeàn thuyeát cöù vaäy maø phong phuù leân maõi. Vaø ñaëc bieät neân thô laø, nôi ñaây coù loaøi haïc traéng ñeïp nhö nhöõng naøng tieân nga trong coå tích. Vì vaäy, ngöôøi ta laáy luoân caûnh trí ñoù ñaët teân cho laøng: Baïch Haïc. Baïch Haïc coù nhieàu di tích nhö chuøa Caû (Vaân Long töï), chuøa Bi (Töø Bi töï), coù ñeàn Thaùnh Maãu, ñeàn Caû, mieáu Coâ, ñình Beø. Moät maûnh ñaát khoâng lôùn maø soá löôïng di tích nhö vaäy quaû laø phong phuù. Tröôùc heát phaûi keå ñeán ñeàn Caû,

nôi thôø vò thaùnh Tam giang, cuõng laø nôi maø haèng naêm dieãn ra hoäi laøng vôùi tuïc cöôùp coøn noåi tieáng. Söï tích thaùnh Tam Giang ñöôïc truyeàn tuïng raèng: Ngaøy xöûa ngaøy xöa, ôû Baïch Haïc coù ñoâi vôï choàng giaø maø vaãn hieám con. Moät hoâm baø vôï ra soâng taém nhìn thaáy ñoâi giao long uoán khuùc treân ñaùm maây nguõ saéc bay laø laø treân maët soâng, vì caûm ñoäng veà nhaø baø ñaõ thuï thai. Sau ñoù, baø sinh ra moät boïc coù hai quaû tröùng. Ít laâu sau, tröùng nôû thaønh hai con trai. OÂng baø sung söôùng laém, ñaët teân cho caùc con laø Thoå Leänh vaø Thaïch Khanh. Hai ngöôøi caøng lôùn caøng khoâi ngoâ tuaán tuù, coù taøi chaïy nhaûy vaø bôi loäi nhö caù. Vaøo ñôøi Huøng Vöông thöù 18, hai anh em sung vaøo quaân ñoäi Vaên Lang ñaùnh nhau vôùi Thuïc Phaùn. Sau khi hoùa, hoï ñöôïc phong thaàn. Hai anh em ñeàu muoán ñöôïc phong laøm thaàn Tam Giang neân heïn vôùi nhau cuøng chaïy ngöôïc veà phía Laâm Thao, ai ñöôïc cuoäc seõ laø thaàn ôû ñoù. Khi ngöôøi anh chaïy ngöôïc, ngöôøi em lieàn bôi qua soâng vaø hoùa thaønh töôïng ñaù ñöùng ôû Baïch Haïc, luùc ngöôøi anh ngoaûnh

232

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laïi thaáy em ñaõ hoùa roài neân mình cuõng hoùa laøm thaàn laøng Tieân Caùt. Vì theá sau naøy, hai laøng Tieân Caùt vaø Baïch Haïc coù leä keát nöôùc nghóa vôùi nhau. Laïi noùi, ñôøi Ñöôøng Cao Toâng, Lyù Thöôøng Minh sang nöôùc ta laøm ñoâ ñoác Chaâu Phong. Moät ñeâm naèm mô thaáy hai ngöôøi ñeán xöng teân laø Thoå Leänh vaø Thaïch Khanh xin ñoï taøi, ai nhaûy qua soâng seõ ñöôïc traán aûi Baïch Haïc. Sau ñoù caû hai ñeàu thaéng cuoäc. Khi tænh daäy, Lyù Thöôøng Minh sai söûa laïi mieáu vaø toân thôø nhö trong moäng. Sau naøy vaøo thôøi Leâ, töông truyeàn caû Nguyeãn Traõi vaø Traàn Nguyeân Haõn ñeàu ñöôïc thaùnh Tam Giang baùo moäng veà cuoäc khôûi nghóa cuûa Leâ Lôïi laäp neân trieàu ñaïi nhaø Leâ. Vì theá qua nhieàu thôøi ñaïi, thaùnh Tam Giang ñöôïc toân laøm toái linh thaàn vaø trong ñeàn coù böùc hoaønh phi lôùn coøn ghi: “Baïch Haïc Tam giang toái linh töø”. Haèng naêm cöù moãi ñoä xuaân veà, vaøo ngaøy moàng 3 thaùng gieâng, daân laøng Baïch Haïc laïi môû hoäi ñeå töôûng nhôù ñeán coâng ñöùc cuûa thaùnh. Ñoù laø ngaøy hoäi lôùn nhaát trong naêm cuûa laøng. Nghi leã ñaàu tieân tieán haønh vaøo ngaøy moàng hai Teát laø leã röôùc thaùnh qua soâng vaøo ban ñeâm. Ñaây laø nghi leã baét buoäc.

Saùng moàng 2 teát, chuû teá söûa leã ra ñeàn Caû (thôø thaùnh Tam giang) ñeå laøm leã caùo, trong luùc ñoù daân haøng giaùp chuaån bò ñoà teá khí, kieäu cho ñaùm röôùc. Khoaûng 23 giôø, chöùc saéc, chaân kieäu, trai ñinh vaø daân laøng ñaõ teà töïu tröôùc ñeàn. Ñaùm röôùc khôûi haønh, ñuùng giôø tyù (24 giôø) qua soâng, sang ñeàn Tieân Caùt. Sau khi laøm leã taïi ñoù thì röôùc trôû laïi Baïch Haïc laø vöøa saùng. Ñi ñaàu ñaùm röôùc ñaëc saéc naøy laø hai thanh nieân caàm boù ñuoác lôùn soi ñöôøng. Tieáp laø hai cuï giaø ñaàu ñoäi khaên löôït, aùo thuïng xanh, quaàn traéng, chaân ñi giaøy. Ñoù laø hai chaáp hieäu ñaùnh chieâng vaø troáng chæ huy ñaùm röôùc. Troáng vaø chieâng ñöôïc khieâng do boán chaøng trai aùo ñoû thaét bao ñoû ñaàu chít khaên ñoû: hai ngöôøi khieâng chieâng, hai ngöôøi khieâng troáng. Tieáp laø hai thanh nieân maëc aùo naäu caàm côø ñuoâi nheo. Roài laïi hai ngöôøi caàm ñuoác soi ñöôøng. Keá ñeán laø hai chaøng trai cuõng aùo naäu, chít khaên, mang vaùc nhöõng ñoà baùt böûu. Ñaây laø nhöõng thanh nieân cao lôùn, khoûe maïnh, ñaõ tuyeån löïa. Hoï coù nhieäm vuï mang rìu ñoàng, phuû vieät, göôm tröôøng, loã boä... troâng raát coù tö theá vaø oai phong. Laïi tieáp tuïc, hai ngöôøi caàm ñuoác soi ñöôøng theo sau. Lieàn ñoù laø phöôøng baùt aâm ñoàng taáu khuùc Löu thuûy, Haønh vaân treân ñöôøng, laøm ñaùm röôùc theâm roän raøng, loâi cuoán.

PHUÙ THOÏ  233 Sau phöôøng baùt aâm laø kieäu baùt coáng sôn son theáp vaøng. Treân kieäu ñaët ngai cuûa thaùnh Tam Giang, ñaàu ñoäi muõ ñaïi traøo, thaân ngai khoaùc aùo vôùi maøu saéc röïc rôõ laáp laùnh trong aùnh ñuoác. Taùm trai ñinh quaàn aùo chænh teà khieâng kieäu. Xen giöõa caùc trai kieäu laïi coù ngöôøi caàm ñuoác soi saùng ngai thaùnh ñeå moïi ngöôøi chieâm ngöôõng. Hai beân kieäu laø hai cuï giaø maëc aùo thuïng xanh, ñaàu ñoäi muõ teá, chaân ñi hia, caàm taøn che kieäu. Ñi sau kieäu laø chuû teá ñaàu ñoäi muõ teá, maëc voõ phuïc, coù moät thanh nieân caàm loïng che ñi saùt beân, ñoàng thôøi laïi theâm hai ngöôøi caàm hai boù ñuoác lôùn giô cao laøm kieäu thaùnh caøng uy nghi loäng laãy trong ñeâm. Theo sau kieäu laø caùc boâ laõo, chöùc dòch ñeàu aùo the khaên luôït chænh teà, cung kính. Cuoái cuøng laø leành tröôûng cuøng trai ñinh vaø daân laøng. Trong ñeâm toái aùnh ñuoác röïc saùng laøm thaønh moät daûi luïa daøi laáp laùnh, uoán löôïn treân ñöôøng, hoøa cuøng tieáng chieâng, tieáng troáng vaø daøn nhaïc laøm soâi ñoäng caû moät vuøng trôøi khuya. Döôùi soâng luùc naøy laø moät daõy caùc thuyeàn nan ñaäu san saùt ñôïi ñaùm röôùc. Kieäu thaùnh ñöôïc chôû treân hai thuyeàn lôùn gheùp vôùi nhau ñeå giöõ kieäu luoân luoân thaêng baèng treân soâng nöôùc. Theâm nöõa, coøn coù boán chieác traûi sôn boán maøu xanh, ñoû, traéng, vaøng; treân moãi traûi chôû 32 tay cheøo bôi vaø laùi. Boán traûi cheøo theo hai beân kieäu thaùnh ñeå phuø kieäu qua soâng.

Leân bôø, ñaùm röôùc tieán veà ñeàn Tieân Caùt, laø nôi thôø anh trai cuûa ñöùc thaùnh Haïc. Kieäu ñaët ôû saân ñeàn. Moïi ngöôøi vaøo daâng leã thôø. Ba hoài chín tieáng troáng noåi leân, phaùo möøng ñöôïc ñoát noå roøn raõ. Tieáng phaùo vöøa döùt thì coã leã ñöôïc ñaët leân ñeå chuû teá baét ñaàu teá thaàn. Coã naøy do laøng Tieân Caùt söûa. Sau ñoù ngöôøi ta beâ coã xuoáng vaø moïi ngöôøi cuûa caùc laøng ñeàu döï tieäc. Tieäc tan, ñaùm röôùc quay veà. Daân Baïch Haïc ñöa theâm hai kieäu nöõa ra giöõa soâng ñoùn chaøo. Caùc cuï cho bieát, laøm theá nguï yù raèng ngaøy teát ñöùc thaùnh Haïc sang chuùc teát ñöùc thaùnh Caùt vaø môøi thaùnh Caùt sang chôi hoäi xuaân cöôùp coøn. Cho neân khi thuyeàn caäp beán laø ñeàn Caùt ñoát phaùo vaø aên möøng ngay trong ñeâm ñeå ñoùn anh thaàn sang ngay kòp vui xuaân hoâm moàng ba thaùng gieâng. Khi ñaùm röôùc veà tôùi ñeàn Caû thì trôøi vöøa raïng ñoâng. Ba kieäu trònh troïng ñaët giöõa saân ñeàn ñeå daân laøng ñoát phaùo möøng vaø cöû haønh ñaïi teá. Tieáp laø aên uoáng möøng thaùnh, möøng cha, roài nghæ ngôi. Buoåi chieàu, vaøo cuoäc vui cöôùp coøn. Töø tröôùc teát, ngöôøi ta ñaõ cöû ngöôøi theâu quaû coøn. Coøn ñöôïc laøm 9 quaû trong ñoù coù moät quaû ñaïi, to nhö quaû böôûi; coøn 8 quaû kia nhoû hôn. Nhöõng ngöôøi theâu coøn laø caùc cuï baø ñoä tuoåi 50. Quaû coøn ñöôïc may thaønh naêm muùi gheùp laïi theo naêm maøu khaùc nhau, coù caùc daûi nguõ saéc ñieåm treân

234

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

caùc muùi ñoù. Ruoät coøn nhoài ñaày muøn cöa roài khaâu laïi, ñính moät daây nguõ saéc nhö ñuoâi coøn, daûi nguõ saéc aáy buoäc moät ñuõa boâng daøi tôùi 50 cm. Ñuõa boâng buoäc vaøo ñuoâi coøn ñöôïc voùt thaønh ba lôùp vaø ñöôïc nhuoäm ba maøu khaùc nhau troâng nhö moät boâng hoa. Ñeå chuaån bò cho ngaøy hoäi cöôùp coøn, ngaøy moàng 1 teát laøng toå chöùc leã tieán coøn. Ngöôøi ta cöû moät ngöôøi chuû teá vaø moät cuï giaø gia ñình song toaøn, con chaùu ñeà hueà, ñaïo cao ñöùc troïng cuøng chuû teá laøm leã tieán coøn thôø thaùnh. Chín quaû coøn ñöôïc ñaët vaøo ba giaù goã, moãi giaù ba quaû, giaù ñaàu tieân ñeå quaû coøn ñaïi vaø hai quaû khaùc cao hôn hai giaù sau. Saép xeáp xong, chuû teá thaép höông teá thaàn ñeå tieán coøn vaø xin thaàn cho pheùp cöôùp coøn vaøo ngaøy moàng 3 thaùng gieâng. Ngaøy moàng 3 thaùng gieâng, khi ñaùm röôùc veà ñeàn laøm leã vaø aên uoáng buoåi saùng xong, buoåi tröa baét ñaàu cuoäc chôi. Tröôùc khi cöôùp ngöôøi ta laøm leã haï coøn. Tröôùc baøn thôø thaùnh, chuû teá thaép höông roài thaùo quaû coøn ñaïi thôø töø naêm tröôùc xuoáng, thay vaøo ñoù quaû coøn ñaïi môùi. Quaû naøy laïi ñöôïc thôø cho ñeán hoäi naêm sau seõ thay baèng quaû khaùc. Laàn löôït 8 quaû coøn nhoû cuõng ñöôïc haï xuoáng ñem ñaët ôû höông aùn ngoaøi theàm, treân moät maâm lôùn. Treân höông aùn coù lö höông, neán vaø hoa. Ngöôøi chuû teá thaép höông, moïi

ngöôøi laàn löôït vaøo leã thaùnh. Giaùm hieäu (ñöùng beân chuû teá) ñaùnh troáng ñieàu khieån nghi leã. Tieáp, chuû teá ngaâm thô vaø muùa coøn tröôùc khi tung coøn cho daân laøng cöôùp. Chuû teá phaûi ngaâm ba baøi thô coøn, ñoù laø: Xuaân thôøi, Xuaân khí, Xuaân thieân. Trong luùc ngaâm thô, chuû teá caàm ñuõa boâng treo quaû coøn muùa ñeå quaû coøn löôïn qua löôïn laïi, theo nhòp troáng cuûa giaùm troø. ÔÛ moãi ñoaïn, moãi baøi coù ngöôøi ñaùnh troáng baùo hieäu ñeå moïi ngöôøi reo hoø taùn thöôûng vaø chaøo möøng. ÔÛ moãi ñoaïn döøng, theo hieäu troáng ngöôøi ta laïi reo leân ba tieáng “du... du... du”; moãi laàn reo ba löôït goïi laø tam thanh ñeå bieán thaønh tieáng ñoäng leân taän trôøi. Xong baøi thô thöù nhaát, ngöôøi chuû teá laáy laït giang buoäc ba quaû coøn vaøo nhau roài chuaån bò tung leân ñeå cho daân laøng cöôùp. Taát caû daùn maét vaøo tay oâng chuû teá xem höôùng coøn bay veà ñaâu ñeå mau choùng chuyeån chaïy veà phía ñoù. Khi ba quaû coøn ñöôïc tung leân, taát caû ñoå xoâ veà phía rôi cuûa noù. Moïi ngöôøi xoâ ñaåy, chen cöôùp, giaønh giaät trong tieáng hoø la, reo vui soâi ñoäng cuøng tieáng troáng nguõ lieân maïnh meõ nhö thoâi thuùc loøng ngöôøi. Cuoäc tranh giaønh thaät quyeát lieät, khoâng ai chòu nhöôøng ai. Chæ phuùt choác khoâng nhìn thaáy quaû coøn ñaâu maø chæ thaáy soùng ngöôøi xoâ ñi, xoâ laïi trong khoâng khí ñaày haøo höùng vaø say meâ cuûa moïi ngöôøi. Ai cöôùp ñöôïc quaû coøn phaûi giöõ cho chaët,

PHUÙ THOÏ  235 chaïy thaúng vaøo baøn thôø ñaët leân maâm taï thaùnh môùi laø thaéng cuoäc hoaøn toaøn. Coù khi treân ñöôøng chaïy veà baøn thôø chöa kòp ñaët coøn leân thôø ñaõ bò giaät laïi. Cuoäc tranh cöôùp thaät soâi noåi, nhöng khoâng coù chuyeän caõi loän hay gaây goå maø chæ thaáy traøn treà nieàm vui vôùi loøng thaàm öôùc caàu taøi, caàu loäc, caàu may maén vaø söùc khoûe. Cöôùp xong ñôït thöù nhaát, chuû teá laïi ngaâm thô vaø muùa coøn ñeå cöôùp ñôït hai, ñôït ba töông töï nhö ñôït moät. Cöù nhö vaäy cuoäc ngaâm thô, muùa vaø cöôùp coøn dieãn ra suoát buoåi chieàu cho ñeán nhaù nhem toái môùi thoâi.

vaø ngöôøi töù xöù. Ngöôøi cöôùp ñöôïc thì vui möøng hi voïng vaøo moät naêm môùi nhieàu may maén. Ngöôøi khoâng cöôùp ñöôïc cuõng thoûa maõn vì ñaõ ñöôïc chôi heát mình, hy voïng sang naêm sau seõ cöôùp ñöôïc. Hoäi tan trong nieàm hoan hæ cuûa moïi ngöôøi. Ra veà, chia tay nhau, trong loøng ai cuõng aâm vang nhöõng phuùt giaây sung söôùng. Vaø thöôøng sau ngaøy hoäi ñaày thoûa maõn nhö vaäy, ngöôøi ta lao vaøo coâng vieäc troàng caáy haêng haùi hôn, hy voïng muøa maøng seõ töôi toát hôn, con ngöôøi seõ khoûe maïnh hôn vaø mong hoäi sang naêm seõ vui hôn.

Ngaøy hoäi keát thuùc trong nieàm phaán khôûi cuûa toaøn theå daân laøng

Leâ Trung Vuõ

HOÄI LAØNG BÌNH BOÄ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

L

: – AÁt Sôn, Quyù Minh, Vieãn Sôn vaø Laân Xaø – Quyønh Hoa, Queá Hoa. : Laøng Bình Boä, xaõ Bình Boä, huyeän Phuø Ninh : Moàng 3 thaùng gieâng : – 4 loaïi coã (baùnh giaày, baùnh chöng, baùnh raùn, xoâi loàng) – Vaät

aøng Bình Boä xöa thuoäc toång Töû Ñaø, huyeän Phuø Ninh, ngaøy nay Bình Boä saùt nhaäp vôùi Muïc Quyù (keû Cui) vaø Trinh Nöõ mang teân xaõ Bình Boä, thuoäc huyeän Phuø Ninh, tænh Phuù Thoï. Laøng coù 4 giaùp, nay laø 4 xoùm: xoùm Ñoâng, xoùm Nam, xoùm Ñoaøi vaø xoùm Baéc. Bình Boä coù chuøa xoùm Trung cuõng goïi laø xoùm Chuøa, nay laø xoùm Loâ Giang, chuøa coù teân laø Bình Höng Töï.

Xaõ coù ngoâi mieáu baø ôû beân soâng Loâ thuoäc xoùm Coång, thôø hai vò coâng chuùa Quyønh Hoa vaø Queá Hoa, tuïc truyeàn laø con vua Huøng. Xaõ coù ñình thôø 4 vò, töông truyeàn laø töôùng nhaø Huøng: – AÁt Sôn thieân haï ñoâ ñaïi thaønh hoaøng – Quyù minh ñoâ thoáng uy duõng cöông nghò cheá löôïc ñaïi vöông

236

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

– Vieãn Sôn hieån öùng vuõ quoác phuï döïc trung tröïc ñaïi vöông

– Coã baùnh giaày laøm 16 chieác, moãi chieác 2 kg gaïo.

– Vuõ Laâm Laân Xaø ñaïi vöông

– Coã baùnh chöng vuoâng cuõng moãi chieác 2 kg gaïo, laøm 16 chieác.

Bình Boä keát nghóa vôùi Töû Ñaø vì cuøng thôø caùc thaàn nhö nhau vaø ñòa giôùi gaàn nhau. Ngoaøi ra coøn keát nghóa vôùi xaõ Phöông Khoan thuoäc huyeän Laäp Thaïch (Vónh Phuùc) beân kia soâng Loâ, ñoái dieän vôùi Bình Boä. Haèng naêm coù leã caàu ñinh vaøo ngaøy moàng 3 thaùng gieâng. Lôïn ñöôïc röôùc tôùi baõi caàu ñaët giöõa baõi, 2 haøng côø caém 2 beân. Ngöôøi kem (söûa tieäc leä) luùc naøy coù nhieäm vuï söûa sang baøy ñaët coã leä vaø thaép höông ñeå teá thaàn. Chuû teá teá caùo daâng leã vaät trình thaùnh. Ngöôøi saùt (gieát lôïn töôïng tröng) sau khi teá caùo roài tay caàm dao ñöa quanh coå lôïn 3 laàn. Nhöõng nghi thöùc treân laøm xong roài, trai ñinh, leành tröôûng môùi moå lôïn ñeå laøm coã teá. Trong soá coã leä coù 4 coã chính khoâng theå thieáu:

– Coã baùnh raùn xeáp thaønh 16 ñóa moãi ñóa 4 chieác. – Coã xoâi loàng laøm baèng caùch ñoà xoâi chín, nhoài chaët vaøo 4 chieác ñóa ñaïi. Chuû teá sau khi kieåm soaùt leã vaät baét ñaàu vaøo cuoäc teá. Daân laøng thöøa loäc thaùnh, aên uoáng ngay ôû baõi caàu. Leä teá vaøo chieàu toái neân tan cuoäc leã laø ñeâm toái böng. Coù khi tôùi nöûa ñeâm môùi tan hoäi. Moàng 9 thaùng gieâng vaø moàng 10 thaùng gieâng tieáp tuïc leã hoäi. Saùng teá leã, chieàu toå chöùc cho caùc xôùi vaät cuûa laøng vaø caùc vuøng chung quanh ñeán döï hoäi.(1)

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông - Toång taäp VNDG Ñaát Toå, Taäp 2 - 2000

Vaên Haäu

PHUÙ THOÏ  237

HOÄI PHUÙ NHAM : Baùt vò thaàn töôùng (Sôn Dòt, Sôn Nang, Sôn Quang, Sôn Giang, Sôn Lía, Sôn Dieãn, Sôn Noâng vaø Sôn Caûnh) Ñòa ñieåm : Xaõ Phuù Nham, huyeän Phuø Ninh Thôøi gian : Moàng 1 ñeán moàng 8 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 3 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Röôùc lôïn caàu - Cöôùp caønh chaâm (loäc) Thôø

P

huù Nham ngaøy nay laø moät xaõ thuoäc huyeän Phuø Ninh, hieän coøn 2 ngoâi ñình lôùn: ñình Muøa naèm treân caùnh ñoàng Muøa ôû giöõa ñoàng, ñình Caû treân söôøn ñoài caïnh ñöôøng truïc chính cuûa xaõ, ngoaøi ra coøn 1 ngoâi mieáu caïnh caàu lôùn cuûa xaõ goïi laø mieáu Coù. Phuù Nham coù chuøa laø Long Tuyeàn Töï, kieán truùc theo kieåu phía tröôùc laø ñình, phía sau laø chuøa. Ñình Caû vaø ñình Muøa thôø “Baùt vò thaàn töôùng” trieàu Huøng laø anh em moät nhaø, trong ñoù coù 1 gaùi laø uùt. Caùc thaàn coù teân laø: Sôn Dòt ñaïi vöông, Sôn Nang ñaïi vöông, Sôn Quang ñaïi vöông, Sôn Giang ñaïi vöông, Sôn Lía ñaïi vöông, Sôn Dieãn ñaïi vöông, Sôn Noâng ñaïi vöông vaø Sôn Caûnh coâng chuùa (thöôøng goïi cheäch laø Sôn Kieång). Trong caùc ñình ñeàu coù 8 coã ngai, rieâng moät coã coù mui laø Sôn Caûnh coâng chuùa. Haèng naêm, Phuù Nham coù nhöõng ngaøy tieäc leä chính: Moàng 1 Teát coù tieäc caàu ñinh ôû caùc ñình, moàng 3 Teát röôùc lôïn thôø qua ñình

Muøa veà chuøa Long Tuyeàn caàu teá, moàng 7 thaùng gieâng tieäc giao dieät ôû caû 2 ñình (ñaáu vaät), moàng 7 vaø moàng 8 tieäc haùt ôû ñình. Xaõ coøn coù mieáu thôø Thuûy Tinh coâng chuùa vaø Hoûa tinh coâng chuùa. Mieáu khoâng coù teá vaø hoäi maø chæ thaép höông trong nhöõng ngaøy laøng coù hoäi. Moàng 1 Teát caùc giaùp cöû “leành hoùa” laøm nhieäm vuï saém ñoà ñeå giaùp tröôûng ñem ñeán ñình laøm leã caàu ñinh. Moãi giaùp moät vaùn xoâi gaø röôïu goïi laø leã haøn haâm, moät nieâu côm cuùng ñeå caû noài, ngoaøi ra coøn 1 coã chay. Coã naøy laøm baèng gaïo neáp xaùt thaät traéng naáu vôùi ñoã rang khaùp vôõ ñoâi (khoâng khaùp naùt) cuøng vôùi maät vaø nöôùc göøng. Trong leã caàu ñinh ngaøy xuaân ôû caùc ñình, naêm naøo cuõng laøm leã vaät nhö vaäy. Theo caùc cuï truyeàn laïi, 8 anh em hoï Sôn sau khi giuùp Huøng Vöông xong ñeàu trôû veà theo Phaät ñeå tu haønh, cho neân coã phaûi coù leã haøn haâm vaø coã chay vôùi nieâu côm theo leä nhaø chuøa. Trong ngaøy caàu ñinh, caùc nam ñinh sinh naêm vöøa qua ñöôïc ghi

238

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

teân vaøo soå giaùp. Trong xaõ coù 4 giaùp, moãi giaùp moät lôïn oâng leành nuoâi lôïn caàu ñeå saùng moàng 3 Teát röôùc vaø teá thaàn. Lôïn ñöôïc choïn raát kyõ, phaûi coù maøu ñen tuyeàn vaø laø lôïn ñöïc. Khi mua veà ñeå laøm leã vaät teá thaàn khoâng goïi laø lôïn nöõa maø goïi laø “oâng caàu”. Ñeán moàng 3 thaùng gieâng, ngöôøi giaùp naøo veà giaùp aáy chuaån bò röôùc “oâng caàu” ra ñình Muøa. “OÂng caàu” ñöôïc taém röûa saïch seõ ñaët leân kieäu. Ñaùm röôùc “oâng caàu” raát trònh troïng. Ñi ñaàu laø moät thanh nieân mang quaàn aùo maøu hoàng, ñaàu bòt khaên, thaét löng bao boû muùi beân phaûi, khieâng chieâng vaø troáng. Tieáp laø 2 cuï giaø maëc aùo thuïng xanh, quaàn traéng, ñaàu vaán khaên, löôït ñoùng vai chaáp hieäu ñeå chæ huy ñaùm röôùc. Tieáp sau laø 2 haøng thanh nieân maëc aùo naäu coäc, caàm côø ñaïi vaø côø ñuoâi nheo, theo sau laø 2 haøng thanh nieân mang voõ phuïc laøm chaân chaáp kích caàm duøi ñoàng phuû vieät, göôm tröôøng giaùo saéc. Theo sau laø phöôøng baùt aâm goàm nhöõng nhaïc cuï coå truyeàn nhö ñaøn, saùo, nhò, troáng, goùp phaàn laøm cho ñaùm röôùc theâm long troïng. Ñi tieáp theo phöôøng baùt aâm laø kieäu “oâng caàu” do 4 thanh nieân khieâng. Kieäu sôn son theáp vaøng, treân coù maùi cong, “oâng caàu” naèm cheãm cheä trong kieäu. Sau kieäu laø chuû teá vaø 4 giaùp tröôûng cuõng aùo thuïng xanh ñaàu ñoäi muõ coù daûi. Tieáp

nöõa laø caùc chöùc dòch vaø boâ laõo, cuoái cuøng laø trai ñinh. Khi kieäu röôùc tôùi ñình, ñöôïc ñaët giöõa loøng ñình ñeå chuû teá vaø caùc giaùp tröôûng teá, goïi laø leã tænh sinh. Lôïn teá xong röôùc veà chuøa Long Tuyeàn moå thòt baøy coã. Lôïn luoäc ñöôïc moå thòt vaø baøy coã teá thaàn. Tröôùc saân ñình caùc leành ñaõ laøm saün chieác bang ngoaøi saân. Bang laø moät chieác giaøn laøm baèng tre. Coã leä ôû ñaây cuõng coù neùt ñaëc bieät, thòt lôïn ñöôïc baøy vaøo raát nhieàu chieác laù vai to nhö chieác ñóa, moãi chieác laù ñöôïc ñaët vaøo moät chieác reá ruùt baèng daây röøng nhö nhöõng chieác reá beáp nhoû, laù loùt vaøo reá ñeå baøy thòt teá thaàn. Vì tieäc leä ôû ñaây goàm toaøn theå soá nam giôùi trong xaõ cho neân coã baøy ra raát nhieàu ñóa laù nhö vaäy. Teá leã xong, moïi ngöôøi cuøng aên vaø khoâng laáy phaàn veà. Coã baøy ra aên uoáng ngay baõi coû tröôùc ñình. Trong khi baøy coã teá, chuû teá choïn chaët moät caønh chaâm buoäc vaøo giöõa bang. Tröôùc khi teá, chuû teá laøm leã trình loäc. Sau khi aên uoáng xong, chuû teá ra leänh cöôùp loäc, ai cuõng coá cöôùp ñöôïc caønh loäc ñeå vaøo naêm môùi ñöôïc nhieàu may maén trong vieäc laøm aên. Chieàu moàng 7 thaùng gieâng coù ñaáu vaät ôû saân ñình. Tröôùc cöûa ñình coù baøy höông aùn, hai beân laø haøng gheá chöùc saéc vaø haøng gheá caùc ñoâ vaät, Khi vaøo vaät caùc ñoâ laøm leã trình thaùnh tröôùc höông aùn.

PHUÙ THOÏ  239 Tuïc röôùc lôïn thôø ôû Phuù Nham (Phuù Thoï) coù neùt gioáng tuïc röôùc lôïn thôø cuûa hoäi La Caû (Haø Taây) vaø nhieàu vuøng queâ khaùc. Ngoaøi yù nghóa toân vinh thaønh hoaøng coøn nhaéc nhôû ngöôøi ta chuyeân caàn phaùt

trieån chaên nuoâi. Con traâu, con lôïn, con gaø, con chim... laø nhöõng ngöôøi baïn thaân thieát cuûa nhaø noâng, cuûa töøng gia ñình.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông - Toång taäp VNDG Ñaát Toå, taäp 2 - 2000

HOÄI LAØNG VAÊN LUOÂNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Caùc töôùng cuûa vua Huøng : Vaên Luoâng, xaõ Vaên Phuù, huyeän Phuø Ninh : - Ngaøy 23 thaùng 11 vaø moàng 3 thaùng gieâng : - Moàng 3 thaùng gieâng : - Cöôùp boâng - Neùm chaøi

L

aøng Vaên Luoâng xöa thuoäc toång Phöôïng Laâu, huyeän Haïc Trì, tænh Phuù Thoï. Nay Vaên Luoâng thuoäc xaõ Vaân Phuù, huyeän Phuø Ninh, giaùp thaønh phoá Vieät Trì. Laøng coù 2 ngoâi ñình vaø 1 chuøa coù teân Vaân Long Töï. Ñình thôø caùc töôùng cuûa vua Huøng. Hoäi laøng Vaên Luoâng coù caùc troø cöôùp boâng vaø neùm chaøi. Xaõ coù 8 giaùp: Ñoâng Cöïu, Ñoâng Thònh, Ñoâng Phuù, Ñoâng Vöôïng, Taây Cöïu, Taây Vöôïng, Taây Thònh vaø Taây Phuù. Töø ngaøy 24 vaø 25 thaùng 11, caùc giaùp xin aâm döông mua lôïn teá thaàn. Khi teá, lôïn ñeå nguyeân con. Teá thòt soáng, teá xong môùi luoäc vaø laøm coã. Moàng 3 thaùng gieâng teá xong coù cöôùp boâng, neùm chaøi. Nhöõng ngöôøi vaøo ñoä tuoåi leân laõo (töø 50 tuoåi trôû

leân) voùt ñuõa boâng. Ñuõa coù 5 ñoâi, 3 ñoâi boâng vaø 2 ñoâi trôn. Moät ñieàu caàn thieát khoâng ñöôïc queân laø chieác bong boùng lôïn laøm saïch seõ thoåi caêng ñeå tung cho daân cöôùp. Boùng lôïn treo vaøo moät caùi caàn tre. Chuû teá ñem chieác caàn treo bong boùng lôïn caém tröôùc baøn thôø laøm sao cho quaû boùng ruû ngang taàm baùt nhang. Phía tröôùc baøn thôø keâ moät caùi baøn thaáp hôn, treân laø chieác maâm aáu ñeå ñöïng 3 ñoâi ñuõa boâng ôû giöõa, 2 ñoâi trôn ñaët 2 beân. Chuû teá laøm leã xong, 2 tay böng maâm ñöïng nhöõng ñoâi ñuõa boâng ra saân ñình, tung cho moïi ngöôøi cöôùp. Chieác bong boùng lôïn cuõng ñöôïc tung cho daân cöôùp. Trong khi tranh cöôùp, troáng ñoå lieân hoài laøm cho khoâng khí ngaøy hoäi theâm naùo

240

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nhieät. Ngöôøi cöôùp ñöôïc boâng mang ñaët leân maâm trình thaùnh roài môùi ñem veà. Töø khi mua lôïn thôø ngaøy 25 thaùng 11, caùc giaùp ñaõ cöû moãi giaùp 2 ngöôøi ñeán tuoåi 50 ñoùng vai Taûn Vieân trong cuoäc neùm chaøi. Nhöõng ngöôøi ñöôïc choïn phaûi laø vôï choàng song toaøn, con chaùu ñoâng ñuùc, laøm aên thònh vöôïng. Sau khi ñöôïc choïn, nhöõng ngöôøi naøy phaûi kieâng khoâng ñöôïc aên haønh, kieäu, giöõ gìn thaân theå saïch seõ thanh khieát, cuõng khoâng ñi döï ñaùm tang, aên côm laøm maû. Chæ ngöôøi ñoùng vai Taûn Vieân môùi ñöôïc choïn ñeå choïc tieát lôïn laøm leã. Tuy moãi giaùp cöû 2 ngöôøi vaø 8 giaùp thaønh 16 ngöôøi nhöng xaõ chæ tuyeån laáy 3 ngöôøi. Khi choïn, töøng ngöôøi ñeán tröôùc baøn thôø ñeå chuû teá trình thaùnh vaø xin aâm döông, neáu thaùnh öng thuaän môùi ñöôïc. Trong 3 ngöôøi ñöôïc thaùnh choïn, laïi loïc laáy 1 ñoùng laøm Taûn Vieân, coøn 2 ngöôøi kia laø taû höõu töôùng quaân. Nhöõng ngöôøi ñöôïc choïn maëc aùo daøi quaàn traéng, 2 taû höõu töôùng quaân aùo thuïng xanh, coøn Taûn Vieân aùo hoàng, ngang löng thaét chieác bao ñoû, ñaàu cuõng chít khaên nhieãu ñoû, hai ngöôøi taû höõu ñaàu chít khaên löôït ñoû, maëc aùo thuïng xanh, khoâng mang thaét löng. Caû 3 ñeàu ñi hia. Trong 3 ngöôøi, moät ngöôøi ñoäi chieác “boà ñaøi” (gaàu nöôùc) ñan baèng tre trong coù ñöïng 3 caân thòt. Moät ngöôøi ñoäi moät chieác thuyeàn giaáy, haøng maõ, trong thuyeàn ñeå moät ñóa

xoâi lôùn, moät ñóa thòt chín vôùi ñuû caùc loaïi thòt cuûa con lôïn, moãi thöù moät ít. Tröôùc khi vaøo cuoäc “neùm chaøi” caû ba ngöôøi vaøo laøm leã thaùnh. ÔÛ ngoaøi saân ñình moät caây tre nhoû treân treo baùnh phaùo. Chaân coät phaùo ñeå moät giaù goã treân ñaët chieác troáng lôùn, ñoù laø troáng laøm hieäu leänh. Xung quanh saân, ngöôøi caùc giaùp ñaõ ñeå saün nhöõng soït ñaù, moãi vieân ñaù to baèng chieác boùng ñeøn con hay baèng quaû oåi. Ngöôøi laøng giaø treû lôùn beù ñöùng tröôùc theàm ñình. Nhöõng ngöôøi ñoùng Taûn Vieân vaø taû höõu töôùng quaân ngoài caùch coät phaùo khoaûng 50 meùt, quay löng laïi ñình, nhìn xuoáng ñaàm nöôùc tröôùc ñình. Taûn Vieân ngoài giöõa, tay phaûi caàm chieác khaên vuoâng ñoû luùc naøo cuõng che mieäng, hai ngöôøi taû höõu hai tay giöõ laáy soït thòt vaø thuyeàn giaáy ñoäi treân ñaàu. Chuû teá ñaùnh 3 hoài 9 tieáng troáng, phaùo noå vang trôøi, ñoù laø hieäu leänh baét ñaàu “neùm chaøi”. Moïi ngöôøi ñua nhau neùm ñaù veà phía Taûn Vieân, tröôùc caùc soït ñaù coù vaïch voâi boät laø ñöôøng caám khoâng ñöôïc böôùc qua vaïch ñeå neùm. Nhöõng ngöôøi neùm ñaù vöøa neùm vöøa reo hoø tôùi khi traøng phaùo noå heát laø thoâi neùm. Döùt tieáng phaùo noå, caû 3 ngöôøi ñöùng leân chaïy theo haøng doïc, Taûn Vieân chaïy sau ngöôøi caàm thuyeàn vaø cuoái cuøng laø ngöôøi ñoäi thòt, höôùng veà phía ñaàm. Khi 3 ngöôøi chaïy, laøng laïi neùm ñaù theo cho tôùi khi hoï tôùi meùp nöôùc, 3

PHUÙ THOÏ  241 ngöôøi ñaët thuyeàn giaáy xuoáng nöôùc laø cuoäc chôi chaám döùt. Taát caû quay veà ñình laøm leã taï. Thòt xoâi 3 ngöôøi ñoäi laïi ñeå cho hoï chia nhau höôûng loäc thaùnh.

vöôïng”, coøn neùm chaøi laø dieãn tích Taûn Vieân veà nuùi Taûn. Theo truyeàn thuyeát, Taûn Vieân sau khi leã Teát boá vôï ñaõ veà nuùi Taûn theo ñöôøng thuûy.(1)

Theo caùc cuï vaø nhaân daân, cöôùp boâng laø caàu cho “ñinh taøi löôõng

Vaên Haäu

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông – Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 (2000)

HOÄI LAØNG SÔN VI : Saùu boä töôùng cuûa Huøng Dueä Vöông nhö Xanh Coâng, Tam Lang, Quyù AÁt... Ñòa ñieåm : Sôn Vi, huyeän Laâm Thao Thôøi gian : Moàng 3 ñeán moàng 5 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 3 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Cöôùp caàu, may quaàn aùo treû con coù 1 maûnh vaûi khöôùc - Ñoát oáng leänh Thôø

Ñaàu xuaân chaûy hoäi Sôn Vi Cöôùp caàu ñaùnh pheát khoâng ñi sao ñaønh.

L

Ca dao

aøng Sôn Vi (töùc xaõ Sôn Vi) naèm giöõa huyeän Laâm Thao, laø moät laøng coå ñaõ coù töø ngaøn ñôøi nay, quaàn tuï treân söôøn Vöôøn Saäu vaø ñoài Röøng Nuùi. Theá ñaát traûi roäng lieân hoaøn, noái lieàn nhau baèng nhöõng ao hoà, ñaàm nöôùc roäng meânh moâng, taïo neân phong caûnh moät laøng queâ truø phuù. Teân chöõ cuûa laøng laø Sôn Vi, nghóa laø vaân nuùi, teân noâm laø keû Vaây, ñoïc traïi thaønh keû Vaày, neân tuïc ngöõ coù caâu: “Sôn Vi öôùt vaùy, Sôn Vi vaày”. Vuøng queâ naøy coù nhieàu di saûn

vaên hoùa gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát lòch söû cuûa thôøi ñaïi Huøng Vöông döïng nöôùc, ñình laøng ñaõ ñöôïc Boä VHTT xeáp haïng di tích naêm 1991. Töông truyeàn, thaønh hoaøng laøng Sôn Vi laø 6 vò boä töôùng cuûa vua Huøng Dueä Vöông, döôùi söï thoáng lónh cuûa Taûn Vieân Sôn Thaùnh ñaõ coù coâng giuùp vua deïp giaëc Thuïc taïo chieán luõy laøng Vaày vaøo ñaàu theá kyû thöù III tröôùc Coâng nguyeân. Khi giaëc tan, nöôùc yeân, caùc vò boä töôùng ñaõ cuøng quaân syõ coù coâng giuùp daân laøng khai hoang laäp aáp, neân ñôøi sau daân laøng suy toân caùc ngaøi laø thaønh hoaøng laøng, roài xaây ñình laäp mieáu ñeå muoân ñôøi thôø cuùng vaø

242

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ghi nhôù coâng ôn. Ñeán nay daân laøng vaãn giöõ tuïc leä kieâng cöõ khoâng ñaët teân vaø goïi teân huùy cuûa caùc thaønh hoaøng laøng, phaûi goïi cheäch ñi nhö quyù laø queá, minh laø mieâng, tam laø tôm, sinh laø sanh... Gaén lieàn vôùi di tích ñình Sôn Vi coøn coù 4 ngoâi mieáu coå: mieáu Röøng Caám ôû giöõa laøng, teân laø Ñaïi thaàn mieáu, thôø thaàn Moäc Sinh; mieáu Phöôøng, mieáu Tam Quan, mieáu Chuøa Cuõ ôû 3 goùc laøng, coù teân laø Tieàn doanh mieáu, thôø quaân syõ cuûa khu ñoàn truù. Truyeàn thuyeát daân laøng keå raèng, trong “Luïc vò thaønh hoaøng laøng”, coù Moäc Sinh Ñaïi thaàn sinh ra trong goác caây si coå thuï ôû khu Röøng Caám laøng Vaày vaøo ngaøy 26 thaùng 3 aâm lòch. Sau ñoù Moäc Sinh ñöôïc daân laøng mang veà nuoâi, lôùn leân trôû thaønh chaøng trai khoång loà khoâi ngoâ tuaán tuù, coù nöôùc da ñoû au vaø söùc khoûe voâ ñòch. Haøng ngaøy Moäc Sinh vaøo röøng kieám cuûi, khoâng caàn duøng dao, buùa, cöù duøng tay beû caønh, nhoå caû caây vaùc veà. Khi roãi raõi thöôøng tuï taäp baïn beø chôi troø ñaùnh traän giaû, töï xöng laø töôùng. Moät hoâm vua Huøng ñi saên ñeán laøng Vaày, thaáy Moäc Sinh nhaø vua möøng laém, beøn mang theo veà kinh nuoâi daïy. Khi coù giaëc noåi leân cöôùp ngoâi vua. Moäc Sinh lieàn ñöôïc vua giao cho cuøng 5 vò Hoä töôùng daãn quaân syõ veà laøng Vaày, laäp ñoàn luõy phaù tan giaëc. Sau ñoù ngaøi ñöôïc vua phong

töôùc Ñaïi Thaàn. Veà sau ngaøi hoùa taïi khu Röøng Caám vaøo ngaøy 19 thaùng 8 aâm lòch. Töông truyeàn, Taûn Vieân Sôn Thaùnh laø con reå vua Huøng thoáng lónh caùc ñaïo quaân. Haèng naêm Taûn Vieân ñeàu ñi leã Teát boá vôï, toái moàng 2 Teát veà qua laøng Vaày nghæ laïi ñeå thaêm vaø chuùc Teát daân laøng cuøng quaân syõ khu ñoàn truù. Thaàn Moäc Sinh cuõng nhö daân laøng Vaày ñeàu raát kính troïng vaø quyù meán Taûn Vieân, luoân tìm moïi caùch ñeå löu giöõ Taûn Vieân ôû chôi laïi vôùi daân laøng, nhöng khoâng ñöôïc. May sao coù moät naêm, khi Taûn Vieân veà ñeán ñaàu laøng, thaáy luû treû ñang tranh cöôùp nhau moät quaû böôûi treân tay, saên ñuoåi nhau khaép caùnh ñoàng vaø reo hoø aàm ó... Thaáy vaäy, Taûn Vieân ñaõ döøng laïi hoài laâu ñeå xem vaø toû ra raát vui. Boä töôùng Moäc Sinh beøn nghó ra caùch toå chöùc cho quaân syõ chôi troø cöôùp caàu ñeå mua vui vaø giöõ chaân Thaùnh Taûn. Troø chôi naøy phuø hôïp vôùi vieäc taäp luyeän cho quaân syõ tinh thaàn ñoaøn keát, duõng caûm, thoâng minh, nhanh nheïn vaø yù chí quyeát thaéng, neân ñöôïc noïi ngöôøi höôûng öùng tham gia. Hoäi cöôùp caàu moãi naêm moät ñoâng hôn, vui hôn vaø keùo daøi suoát 3 ngaøy Teát, töø saùng moàng 3 ñeán chieàu moàng 5 Teát. Quaû caàu laøm baèng goã lim, ñöôïc ñeõo goït nhaün, coù ñöôøng kính 0,3m, naëng 20kg. Moãi naêm, sau khi chôi xong laïi ñöôïc caát giöõ trong ñình laøng nhö nhöõng baùu

PHUÙ THOÏ  243 vaät thieâng lieâng. Troø chôi cöôùp caàu ñaõ trôû thaønh leã hoäi truyeàn thoáng cuûa nhaân daân laøng Sôn Vi. Leã hoäi cöôùp caàu ñöôïc toå chöùc taïi ñình Sôn Vi vaøo saùng moàng 3 Teát aâm lòch, goïi laø leã caàu ñoùn Thaùnh Taûn. Chieàu moàng 5 Teát toå chöùc leã caàu tieãn Thaùnh Taûn. Moãi naêm, tröôùc Teát aâm lòch khoaûng 2 thaùng, daân laøng chia thaønh 18 phe giaùp ñeå toå chöùc leã hoäi caàu, trong ñoù 9 phe hôïp laïi thaønh phe noäi, 9 phe coøn laïi thaønh phe ngoaïi. Moãi phe soá löôïng ngöôøi khoâng haïn cheá, goàm löïc löôïng caùc trai ñinh khoûe maïnh, töï nguyeän ñaêng kyù chôi caàu vaø saém cho mình 10 vuoâng vaûi moäc traéng ñeå ñoùng khoá khi chôi. Nhöõng trai ñinh tham gia chôi caàu, ñöôïc daân laøng coi nhö caùc quaân syõ cuûa thaønh hoaøng laøng soáng laïi, nhaäp hoàn vaøo, neân ñöôïc moïi ngöôøi kính troïng, kieâng neå vaø baûn thaân bieát söûa mình, xöùng ñaùng vôùi danh hieäu cao quyù ñoù. Tröôùc khi thi ñaáu hoï phaûi kieâng cöõ chuyeän trai gaùi, khoâng ñöôïc aên caùc thöù coù muøi vò hoâi tanh, nhö thòt choù, haønh, maém toâm, ôùt... Moãi phe chuaån bò 2 laù côø thaàn, 1 leã gaø ñoám ñeå teá leã ôû ñình laøng, ñoàng thôøi ra söùc luyeän taäp, quyeát taâm giaønh phaàn thaéng trong leã hoäi cöôùp caàu. Phaàn thöôûng cho phe thaéng chæ ñôn giaûn laø thöøa hueä (ñöôïc höôûng) caùc ñoà teá leã ôû ñình nhö thuû lôïn, gaø, xoâi, oaûn… Nhöng giaù trò chieán thaéng veà tinh thaàn,

taâm linh môùi laø voâ giaù. Theo quan nieäm cuûa daân laøng, phe naøo giaønh phaàn thaéng, seõ giaønh ñöôïc taøi loäc ñaày ñuû caû naêm. Ngöôøi ta tranh nhau mua nhöõng chieác khoá cuûa trai ñinh chôi caàu ñeå veà may quaàn aùo cho treû con laáy khöôùc. Khu toå chöùc leã hoäi cöôùp caàu, laø caùnh ñoàng ñaát pha caùt tröôùc cöûa ñình laøng Sôn Vi, goïi laø caùnh ñoàng Loø Caàu. Daân laøng ñaõ daønh ra moät saøo ruoäng ñeå ñaøo loø caàu. Loø caàu laø moät hoá ñaát hình loøng chaûo, ñöôøng kính roäng 3m, saâu 1,2m. Soá ñaát ñaøo xuùc leân ñöôïc ñaép thaønh bôø quanh mieäng loø. Tröôùc ngaøy toå chöùc leã hoäi cöôùp caàu, daân laøng thoâng baùo cho caùc chuû ruoäng quanh loø caàu, trong dieän tích khu ñaát khoaûng 3 maãu, phaûi thu hoaïch xong noâng saûn, ñeå traû laïi maët baèng dieän tích phuïc vuï laøng chôi caàu. Sau ñoù caùc côø thaàn ñöôïc caém thaønh haøng, “cung quaùn” vaø caùc leàu quaùn phuïc vuï cho leã hoäi cuõng ñöôïc döïng leân... Khoaûng 7 giôø saùng ngaøy moàng 3 Teát aâm lòch, khi vieäc toå chöùc teá leã ôû ñình ñaõ xong, daân laøng baét ñaàu röôùc kieäu vaø nhöõng quaû caàu ra caùnh ñoàng Loø Caàu, keùo theo haøng ngaøn ngöôøi noâ nöùc tham gia xem hoäi caàu. Trai ñinh cuûa caùc phe ñoùng khoá côûi traàn, ñöùng tuùc tröïc saün ôû vò trí quy ñònh, chôø ñôïi giaây phuùt caêng thaúng nhaát ñoù laø leänh cöôùp caàu chuaån bò phaùt ra.

244

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Khi chieác kieäu ñình ñaõ ñöôïc ñaët trang troïng vaøo nôi “cung quaùn”, chieâng troáng roän raõ noåi leân, chuû teá laøm leã maät khaån tröôùc höông aùn long ñình, sau ñoù quay laïi böng côi traàu môøi quan vieân, daân laøng vaø trai ñinh 2 phe aên traàu ñeå laáy may. Xong xuoâi, chuû teá vaùc quaû caàu leân vai, ñöùng tröôùc loø caàu, nhaân danh thaønh hoaøng laøng, tuyeân boá luaät chôi caàu, roài xin caû 2 phe hoâ uûng hoä 3 laàn hoâ: Huoác cuø! ... Ñaùp laïi: Hueà! ... Khi tieáng hueà cuoái cuøng vöøa döùt, chuû teá vaät quaû caàu thöù nhaát xuoáng loø, cuoäc chôi baét ñaàu. Trai ñinh 2 phe lieàn nhaát loaït chaïy ñeán cöôùp quaû caàu döôùi loø mang leân, chaïy veà ñích cuûa phe mình, giaønh phaàn thaéng. Tieáp theo chuû teá laïi vaät quaû caàu thöù hai xuoáng loø... Söï vieäc cöù dieãn ra nhö theá trong suoát 3 ngaøy hoäi caàu laøng. Moãi traän cöôùp caàu luoân dieãn ra voâ cuøng gay go quyeát lieät keùo daøi thôøi gian suoát caû buoåi, ñoøi hoûi caùc beân phaûi coù loøng duõng caûm, tình ñoaøn keát, söùc khoûe, thoâng minh nhanh nheïn vaø tìm moïi caùch ñeå xoâ ñaåy ñoái thuû caùch xa loø caàu vaø quaû caàu. Nhieàu khi hoï khieâng caû ngöôøi oâm ñöôïc quaû caàu leân ñaàu, chaïy veà ñích.

Xaåm toái ngaøy moàng 5 Teát, khi leã hoäi caàu chuaån bò keát thuùc, cuõng laø luùc coù söï truøng hôïp ngaãu nhieân cuûa quy luaät töï nhieân: gioù ñoâng baéc baét ñaàu thoåi laøm tung bay nhöõng laù côø thaàn vaãy veà höôùng nuùi Taûn Vieân. Daân laøng Vaày cuøng reo leân, ñoát oáng leänh tieãn Taûn Vieân Sôn Thaùnh veà nuùi. Thaáy vaäy, daân laøng AÙ (Baûn Nguyeân) cuõng reo hoø ñaùnh troáng chieâng ñöa Thaùnh Taûn qua soâng Hoàng vaø daân laøng Truùc Pheâ (beân Höng Hoùa) lieàn laáy chaøy giaõ gaïo khua inh oûi ñeå giaõ baùnh giaày, laøm löông thöïc cho quaân syõ Taûn Vieân veà nuùi. Töø ñoù coù caâu ca: “Sôn Vi ñoát oáng leänh, AÙ haù mieäng, Truùc Pheâ ñaâm.” Söï tích thaønh hoaøng laøng Sôn Vi laø truyeàn thuyeát, nhöng trong taâm thöùc ngöôøi daân, Thaønh hoaøng laøng ñaõ taïo neân söùc maïnh tinh thaàn vaên hoùa toát ñeïp nhaát cho daân trong xaõ töø ngaøn ñôøi nay. Ngöôøi Sôn Vi toân vinh coâng ñöùc cuûa “luïc vò thaønh hoaøng laøng” ñeán muoân ñôøi. Caâu ñoái ôû coång ñình ghi: Huøng Vöông laäp quoác sôn haø phuù, Ñöùc thöôïng coâng trì xaõ taéc vinh.(1)

(1) Theo Ngoïc Queá, Maïnh Haùch - Toång taäp VNDG Ñaát Toå (taäp 2) naêm 2000

Vaên Haäu

PHUÙ THOÏ  245

HOÄI LAØNG THÔØI MAÏI : - Ñöùc OÂng vaø 12 con trai - Thaùi töû Lyù Vaên Traøng - Coâng chuùa Nguyeät Cö Ñòa ñieåm : Laøng Thôøi Maïi, huyeän Laâm Thao Thôøi gian : Moàng 3 ñeán moàng 6 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 4 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Röôùc xoâi nguõ saéc - Haùt xoan Thôø

L

aøng Thôøi Maïi, tröôùc ñaây vaøo thôøi Töï Ñöùc laø xaõ Cao Maïi, vì kieâng huùy Nguyeãn Phuùc Thôøi neân ñoåi thaønh Cao Maïi. Laøng thuoäc huyeän Laâm Thao, tænh Phuù Thoï, coù ñình thôø coâng chuùa Nguyeät Cö, con gaùi vua Huøng Vöông thöù 17, töùc Huøng Nghò Vöông (baø laø con thöù saùu, do ngöôøi phi thöù naêm sinh haï) vaø choàng laø phoø maõ Lyù Vaên Lang cuøng 12 ngöôøi con trai. Ñöùc oâng vaø 12 ngöôøi con trai ñeàu taøi gioûi, giuùp vua Huøng giöõ yeân ñaát nöôùc, môû mang bôø coõi, neân ñöôïc phong vöông vaø thaàn, ñöôïc vua caáp thang aáp, aên loäc taïi queâ meï phoø maõ laø laøng Thôøi Maïi. Coâng chuùa, phoø maõ vaø 12 ngöôøi con giaùo hoùa daân, môû mang thang aáp thaønh laøng xaõ thònh vöôïng. Sau khi hoùa, daân laøng xaây ñeàn, mieáu, ñình, thôø cuùng ñeå toû loøng toân kính. Qua thaêng traàm cuûa caùc trieàu ñaïi vaø nhaát laø qua hai cuoäc khaùng chieán, ñeán nay chæ coøn laïi ngoâi ñình thoân Ñoâng Chaán (thôø Thaùi töû Lyù Vaên Traøng, con caû cuûa coâng chuùa cuøng phoø maõ) vaø ñình

thoân Bình Chính, ñöôïc tu boå vaø xeáp haïng di tích lòch söû quoác gia naêm 1991. Haèng naêm, vaøo muøa xuaân coù hoäi laøng töø moàng 3 ñeán moàng 7 thaùng gieâng. Moàng 3 thaùng gieâng laø ngaøy coâng chuùa sinh, laøng röôùc baùnh chay nguõ saéc (xanh, ñoû, tím, vaøng, traéng) vaø baùnh giaày. Boät baùnh laøm baèng thöù neáp caùi thôm ngon ñöôïc thöûa ôû Haø Thaïch. Maät cuõng choïn maät mía de cuûa Tieân Caùt-Vieät Trì. Maâm baùnh ñaët treân baøn röôùc coù loïng che, ñöôïc daân laøng hoø reo röôùc töø nhaø chuû teá ra ñeàn Baø. Moàng 4 thaùng gieâng, laøng röôùc kieäu OÂng, kieäu Baø töø ñeàn Baø sang ñình thoân Ñoâng Chaán (nôi thôø thaùi töû Lyù Vaên Traøng). Trai laøng ñöôïc choïn löïa, maëc aùo neïp maøu ñoû hoaëc xanh, mang côø, baùt böûu, maâm nguõ quaû ñi tröôùc roài ñeán kieäu baø, kieäu oâng coù loïng che ñi tieáp theo. ÔÛ trong saân ñeàn, kieäu oâng ñi tröôùc kieäu baø. Ra ñeán ñöôøng, kieäu baø leân tröôùc kieäu oâng. Vì baø laø con vua, oâng chæ laø reå.

246

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Chuû teá maëc aùo thuïng xanh, ñoäi muõ, ñi hia, cuøng caùc teá quan cuõng maëc aùo thuïng xanh ñi sau kieäu. Nhöõng ngöôøi ñaùnh troáng khaåu, troáng hoø, caùc laõo oâng, laõo baø, daân laøng caùc thoân noái theo. Ñaùm röôùc nhích daàn töøng böôùc trong tieáng hoø reo. Ñeán ñình thoân Ñoâng Chaán, kieäu döøng laïi vaø ñeå ñoù ñeán môø saùng ngaøy moàng 7. Moàng 5 thaùng gieâng laøng vaøo teá ñình. Nghi thöùc goàm moät chuû teá, boán boài teá, moät taû ñoäc vaên, moät ñoâng xöôùng, moät taây xöôùng, moät phuïng töûu, hai chaáp ñaêng vaø hai chaáp töûu. Ñaàu tieân laø daâng höông, tieáp ñeán daâng moät tuaàn röôïu, ñeán ñoäc chuùc, daâng theâm hai tuaàn röôïu vaø cuoái cuøng laø leã taï vaø hoùa vaên. Ngaøy moàng 6 thaùng gieâng, buoåi saùng röôùc xoâi nguõ saéc töø nhaø chuû teá ra ñình Ñoâng Chaán. Xoâi ñöôïc laøm baèng gaïo neáp caùi, nhuoäm naêm maøu xanh, ñoû, tím, vaøng vaø traéng. Buoåi chieàu laøng teá ñình laàn thöù hai vaø vaøo haùt xoan. Laøng môøi nhaø troø An Thaùi Sanh haùt. Môû ñaàu laø nhöõng caâu haùt chaøo, roài laàn löôït haùt giaûng caùch, haùt ñuùm, haùt ñoá hoa, haùt ñoá chöõ, haùt caøi hoa, haùt baét caù vaø sau cuøng laø haùt giaõ. Caùc ñaøo, keùp vaø daân laøng meâ say haùt queân caû ñeâm daàn taøn. Môø saùng ngaøy moàng 7, daân laøng röôùc kieäu chaïy thaät nhanh traû veà ñeàn baø, nhaø troø cuõng haùt chaïy theo.

Hoäi laøng cuõng tan töø ñaây. Tuïc haùt thôø baét nguoàn töø moät tích xöa: Töông truyeàn khi sinh ra ñöôïc ba ngaøy, coâng chuùa coù taät khoùc laâu suoát ngaøy ñeâm, caùc danh y ñeàu boù tay. Sau nhôø nghe tieáng haùt xoan cuûa con gaùi laøng An Thaùi gaàn cung maø khoûi khoùc. Töø ñoù coù tuïc haùt xoan thôø vaøo ngaøy moàng 6 thaùng gieâng. Laïi coù chuyeän raèng: sau khi ñaõ laáy choàng, luùc saép sinh coâng chuùa vaãn theo choàng ñi deïp giaëc. Thaéng traän trôû veà qua laøng An Thaùi nghæ chaân, daân laøng haùt xoan chaøo coâng chuùa. Maûi meâ nghe haùt, coâng chuùa queân caû ñau ñeû, ñeán khi chuyeån daï môùi truyeàn kieäu veà trang aáp Thôøi Maïi. Veà tôùi nôi, coâng chuùa sinh haï ra thaùi töû Lyù Vaên Traøng. Bôûi vaäy môùi coù tuïc ñeâm moàng 6 haùt xoan taïi ñình Ñoâng Chaán, môø saùng moàng baûy phaûi röôùc kieäu baø chaïy thaät nhanh veà ñeàn baø. Naêm Nhaâm Thaân (1992), xaõ Cao Maïi cuõng môû hoäi laøng töø moàng 3 ñeán moàng 7 thaùng gieâng. Nhöõng vieäc laøm phieàn haø, toán keùm ñöôïc baõi boû. Vieäc röôùc baùnh chay, xoâi nguõ saéc, röôùc kieäu oâng, kieäu baø, teá ñình vaø caùc troø vui vaãn coù. Nhaø troø xaõ Kim Ñöùc laïi sang haùt xoan thôø ñeâm moàng 6. Caùc ñaøo keùp tuoåi thaát thaäp vaãn say söa haùt suoát ñeâm. Cuï tröôûng ñoaøn 83 tuoåi noùi tröôùc ñình Ñoâng Chaán vôùi daân laøng Cao Maïi:

PHUÙ THOÏ  247 “Cao Maïi, Kim Ñöùc cuøng laø con chaùu vua Huøng. Cao Maïi laø anh, laø chò, Kim Ñöùc laø em. Anh goïi thì em sang. Theá laø sau hôn boán chuïc naêm anh em laïi gaàn nhau maõi maõi.” Tuïc keát chaï (giao haûo) ñöôïc phuïc hoài, coù taùc duïng taêng cöôøng söùc maïnh

ñeå giuùp nhau khaéc phuïc thieân tai ñòch hoïa, xaây döïng ñôøi soáng vaên hoùa môùi. Ñoù chính laø moät bieåu hieän neùt ñeïp truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät Nam ta.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Nguyeãn Maïnh - Toång taäp VNDG Ñaát Toå (taäp 2) vaø cuï Nguyeãn Khaéc Baèng (laøng Cao Maïi) naêm 2000.

HOÄI LAØNG DOØNG : Cao Sôn ñaïi vöông - Nguyeãn Maãn Ñoác (baûng nhaõn) töùc Tieát Nghóa. Thôøi gian : Ngaøy 4 thaùng gieâng vaø 14 thaùng 8 Ñòa ñieåm : Xaõ Xuaân Luõng, huyeän Laâm Thao Ñaëc ñieåm : Ñaëc saûn löôn naáu kieäu vaø phôû boø chín Thôø

L

aøng Doøng coù teân chöõ laø Xuaân Luõng, thuoäc huyeän Laâm Thao tænh Phuù Thoï. Toång Xuaân Luõng xöa laø nôi coù ngoïn nuùi döïng ñeàn Huøng ñaát toå. Ñaây cuõng laø vuøng cuûa di tích khaûo coå noåi tieáng nhö Sôn Vi; coøn rieâng Xuaân Luõng ñöôïc xaùc ñònh laø moät trong 67 di chæ khaûo coå treân ñòa baøn tænh Vónh Phuù (cuõ). Laøng Doøng laø moät laøng vaên hoùa coå vôùi nhieàu phong tuïc truyeàn thoáng coøn ñöôïc daân quanh vuøng bieát tôùi. Taïi ñaây coù chuøa Phoå Quang vaø nhieàu bia kyù, ñình laøng, cuøng moät soá di tích khaùc. Xuaân Luõng coù ba ngoâi ñình laø ñình Caû (cuûa ba giaùp Ñoâng, giaùp Xuaân vaø giaùp Thöôïng), ñình Thöôïng (cuûa giaùp Thöôïng) vaø ñình Noäi (cuûa

giaùp Môùi). Ñình ôû Xuaân Luõng ñeàu ñöôïc döïng theo kieåu chuoâi voà vôùi nhöõng haøng coät lôùn tröôùc haäu cung, cöûa voõng ngoaøi, cöûa haäu cung, long ngai cuøng caùc ñoà teá khí khaùc ñeàu ñöôïc baûo veä, sôn son theáp vaøng raát ñeïp. Rieâng ñình Caû ñöôïc xem laø ñình coå nhaát vaø do boán hoï Traïng, Noäi, Cöông, Ñích lo vieäc xaây döïng. Cho neân sau naøy, haèng naêm vaøo dòp hoäi luoân phaûi coù maët cuûa ñaïi dieän boán hoï, neáu khoâng cuoäc teá leã khoâng thaønh. ÔÛ ñình Caû vaø ñình Thöôïng tröôùc cöûa haäu cung coù hai con roàng chaàu maët nguyeät. Treân cöûa voõng hai ñình ñeàu coù boán chöõ: Thöôïng ñaúng phuùc thaàn. Treân thöôïng moân cung hai ñình coù treo böùc hoaønh

248

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

phi khaûm boán chöõ: Thaùnh cung vaïn tueá. Giöõa cung coù baøy ngai, höông aùn, maâm röôïu, neán thôø... Cao Sôn ñaïi vöông laø thaønh hoaøng laøng ñöôïc thôø ôû ñình Caû, ngaøy tieäc leä haèng naêm (ôû caû ñình Caû vaø ñình Thöôïng) nhaèm vaøo moàng 4 thaùng gieâng vaø 14 thaùng 8 aâm lòch. Song hoäi xuaân ñoâng vui hôn. Cuoái trieàu Nguyeãn, laøng thôø theâm moät vò thaønh hoaøng nöõa laø Tieát Nghóa, töùc baûng nhaõn Nguyeãn Maãn Ñoác, ngöôøi Xuaân Luõng, thi ñoã naêm 1518. Saéc phong coå nhaát coøn giöõ ñöôïc ñeà ngaøy 12 thaùng 3 nieân hieäu Quang Trung naêm thöù 2 (1789) heát lôøi ca ngôïi ngaøi: “Thaàn khi sinh ra, ñöùc lôùn khoan hoøa (coù) thieân tö. Cai quaûn moät phöông, giuùp daân roäng loøng cöùu vôùt. Coâng lao bao la, hoàng ñoà vöõng chaõi nhö Thaùi Sôn. Ngaãm giuùp maïch thoï cho cô ñoà, coâng ñaõ toûa ngôøi raïng rôõ. Neân bao phong cho thaàn theo ñuùng ñieån chöông, vì thaàn giuùp quoác gia thu veà moät moái. Beøn laøm leã naâng baäc gia phong mó töï laø Thöôïng ñaúng toái linh. Gia phong laø Ñöông caûnh Thaønh hoaøng... hieån höïu Ñaïi vöông, kính thay!” Nhöõng naêm ñöôïc muøa, hoäi xuaân laøng Doøng toå chöùc lôùn, keùo daøi tôùi ba boán ngaøy, vôùi ñaày ñuû caùc nghi thöùc röôùc thaàn ñaïi leã vaø nhöõng sinh hoaït vaên hoùa khaùc nhö: ñaùnh vaät, keùo co, haùt cheøo, chôi caàu gioû

(hay caàu gioï). Ñeå coù ñöôïc nhöõng ngaøy hoäi vui maø long troïng nhö vaäy, laøng phaûi chuaån bò heát söùc caån thaän. Trong höông öôùc, leä laøng ghi roõ: “Haèng naêm baûn xaõ cöû haønh leã taïi hai ñeàn Ñaïi Vöông vaø Tieát Nghóa vaøo dòp teá xuaân vaø teá thu. Leã teá xuaân goàm xoâi gaø, röôïu, cau, traàu duøng ñuû. Leã teá thu goàm xoâi, hai thuû lôïn, cau, traàu, röôïu tuøy duøng. Nay leä.” Trong ñieàu 122 ghi roõ: “Ngaøy moàng 4 thaùng gieâng laø kyø tieäc xuaân. Chieáu theo leä cuõ moãi hoï teá moät con lôïn, moãi coã thôø vaø moät caùi vai, xong roài vai aáy ñeå bieáu chuû teá vaø haønh leã ñem veà ñaáy uoáng röôïu. Ngaøy naøy laø ngaøy leã chính, leã goàm 11 thuû lôïn, xoâi, röôïu, traàu cau tuøy duøng.” Ñieàu 123: “Vieäc vaøo chuû teá coù boán giaùp luaân löu tuøy thöù nhöng phaûi caét ngöôøi xöùng ñaùng, phaûi bieän moät ñóa traàu vaø coù nhôøi maáy daân. Boài teá boán giaùp caét 4 ngöôøi, ñoâng, taây, xöôùng, ñoïc chuùc cuõng phaûi caét ngöôøi xöùng ñaùng. Ngaøy tieäc thì chöùc saéc, kyø laõo vaø ñinh haïng trong saïch thì vaøo teá, ai thaát leã thì phaït 2 haøo, moät côi traàu töø taï.” Ngoaøi nhöõng quy ñònh treân, laøng coøn coù 27 maãu ruoäng cuûa giaùp Thöôïng ôû ñoàng Con caù gaàn coáng Luïc toång vaø 40 maãu ruoäng cuûa ba giaùp Ñoâng, Xuaân, Kyø ôû ñoàng Hieàn baùn ñaáu giaù cho nhöõng ngöôøi canh taùc laáy tieàn laøm coâng quyõ cho nhöõng luùc coù söï leä.

PHUÙ THOÏ  249 Ñeå cuoäc teá suoân seû vaø long troïng, daân laøng raát coi troïng vieäc taû vaên. Coâng vieäc naøy do hoäi tö vaên thöïc hieän. Ngöôøi ñöôïc taû vaên phaûi coù khoa muïc hay chöùc saéc, aám sinh, thí sinh. Nhöõng ngöôøi aáy neáu coù phöông trôû gì thì toång lyù ñöông, cöïu phaûi laøm. Taû vaên ñöôïc laøm taïi vaên chæ, roài röôùc veà mieáu, roài röôùc veà ñình Caû ñeå teá thaàn. Ngöôøi vieát ngoaøi nhöõng coâng thöùc quy ñònh chung coøn phaûi loät taû ñöôïc loøng mong öôùc cuûa daân chuùng trong laøng ñoái vôùi coâng vieäc ñoàng aùng vaø cuoäc soáng trong naêm, baøy toû vôùi thaùnh thaàn loøng bieát ôn cuõng nhö söï caàu mong thaáu tình ñaït lyù ñeå ñöôïc che chôû phuø hoä. Vì theá, ñoøi hoûi ngöôøi vieát phaûi coù trình ñoä. Ngay caû ñoái vôùi ngöôøi nuoâi lôïn teá naêm ñoù cuõng phaûi laø ngöôøi gia caûnh ñeà hueà khoâng vöôùng chuyeän tang gia, kieän tuïng. Lôïn teá (oâng yû) phaûi laø lôïn ñen tuyeàn, khoâng lang, khoâng baïch. Tröôùc ngaøy teá nöûa thaùng, lôïn khoâng ñöôïc cho aên caùm maø chæ aên chaùo hoa vaø ñöôïc taém röûa saïch seõ. Luùc teá, lôïn ñeå nguyeân con. Sau taát caû caùc muïc chuaån bò thaät tæ mæ aáy, ngaøy hoäi ñöôïc môû maøn baèng cuoäc röôùc long troïng. Ñaùm röôùc goàm moät kieäu baùt coáng taùm caàu, coøn goïi laø kieäu OÂng do 32 ñoâ tuøy khieâng vôùi beä khieâng laø 8 con roàng; kieäu Baø coù beä khieâng laø 8 con phöôïng, ngöôøi caàm bieån, chaáp kích,

côø quaït, baùt aâm vaø caùc boâ laõo chöùc saéc... taïo thaønh moät ñaùm röôùc daøi. Ñaùm röôùc baét ñaàu töø ñeàn nôi thôø khôûi nguyeân ñöùc thaùnh töø töø tieán veà ñình Caû ñeå teá leã. Ñoaïn ñöôøng röôùc daøi khoaûng vaøi traêm meùt röïc rôõ trong maøu saéc cuûa kieäu baùt coáng coù taùn baèng voùc ñoû, vaøng vaø maøu saéc cuûa côø, cuûa kieäu, cuûa quaàn aùo ngöôøi röôùc cuøng ñoà baùt böûu, hoøa vôùi tieáng chieâng troáng vang daäy moät vuøng. Ñaùm röôùc luùc ñi nhanh, khi ñi chaäm nhö moät con roàng khoång loà uoán löôïn trong khung caûnh trôøi xuaân. Ngöôøi trong laøng vaø khaùch töù phöông chen vai thích caùnh xem röôùc thaät noâ nöùc naùo nhieät maø vaãn trang troïng thaønh kính. Khi caùc kieäu vaø ñoà teá khí ñaõ yeân vò taïi ñình Caû, cuoäc teá leã baét ñaàu theo leä ñònh. Cuoäc teá keùo daøi haøng tieáng ñoàng hoà. Sau ñoù laø daân laøng vaø khaùch thaäp phöông vaøo daâng höông. Nghi thöùc thieâng lieâng tieán haønh xong, ngöôøi ta toûa ra döï caùc troø chôi quanh ñình. Ñoù laø ñaùnh vaät, keùo co, haùt cheøo vaø ñaëc bieät laø chôi caàu gioû. Moät baõi saân roäng choân hai caây tre treân ngoïn treo moät caùi gioû thuûng ñaùy. Nhöõng ngöôøi chôi ñoùng khoá, côûi traàn, chia laøm hai phe. Ai neùm quaû caàu loït vaøo gioû coi nhö beân phe ñoù thaéng cuoäc. Con gaùi cuõng chôi rieâng thaønh töøng hoäi. Buoåi toái, döôùi aùnh ñeøn laø tieáng haùt loâi cuoán cuûa caùc chieáu cheøo nhö Thieäc (Haø Thaïch), Soûi (Thaïch Sôn)

250

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoaëc gaùnh cheøo Baéc Ninh, Sôn Taây sang. Coù naêm laøng môøi ñaùm haùt töø Do Ngaõi leân phuïc vuï. Khoâng khí nhöõng ngaøy hoäi thaät huyeân naùo hoan hæ. Ñeán hoäi laøng Doøng xöa ngöôøi ñi hoäi coøn ñöôïc neám muøi haáp daãn cuûa gaùnh phôû boá Cheùn, aên côm cuûa quaùn Haäu Loäc vôùi taøi naáu nöôùng vaø pha cheá mang höông vò ñaäm ñaø laøng queâ. Nhöõng moùn aên ñaëc saûn nhö löôn naáu vôùi cuû kieäu töø xoùm Chi Huy ñem ra hay baùnh ñoã nhaø

Ma, baùnh ñuùc laïc, baùnh boät loïc, baùnh giaày taøi Thaâu... maø “aên moät laàn laø nhôù maõi”. Ai muoán mua saém moät chuùt quaø queâ laøm kyû nieäm cuõng khoâng thieáu, nhö nhöõng chuù toø he, con gioáng baèng saùp, ñeøn loàng, boä quaàn aùo, ñoâi guoác, v.v... veà taëng ngöôøi thaân. Cöù nhö vaäy hoäi dieãn ra heát söùc vui veû. Hoâm keát thuùc ngöôøi ta laïi toå chöùc röôùc thaàn veà mieáu, nôi thaàn haèng ngöï ñeå ñôïi ñeán hoäi cuûa naêm sau. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI PHUØ NINH : Töù vò ñaïi vöông (Cao Sôn, Quyù Minh, Ñoâ Thoáng vaø AÁp Ñaïo) Ñòa ñieåm : Xaõ Phuø Ninh, huyeän Phuø Ninh Thôøi gian : Moàng 5 thaùng gieâng vaø moàng 10 thaùng 10 Chính hoäi : Moàng 5 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Tung tieàn, keùo co, tieäc - Choïi traâu ôû chôï Thôø

P

huø Ninh ngaøy nay laø moät xaõ ôû veà phía nam huyeän Phuø Ninh, taây baéc giaùp vôùi Phuø Loã, ñoâng baéc giaùp xaõ An Ñaïo, ñoâng nam giaùp xaõ Kim Ñöùc, taây nam giaùp xaõ Hy Cöông, coù quoác loä 2 chaïy ngang qua. Phuø Ninh laø ñaát ñoài goø, caây kinh teá coù sôn, ngoaøi sôn coù laù coï. Saén cuõng laø nguoàn löông thöïc quan troïng vì ñoàng ruoäng thu hoaïch thaáp, ña soá laø chaân chieâm ruoäng truõng. Xaõ Phuø Ninh coù 4 xoùm: xoùm

Phuù Maõn, xoùm Caõo, xoùm Ngoïc Truø vaø xoùm Ngoïc Khoâi. Xaõ Phuø Ninh coù 3 ñình vaø 1 mieáu, moãi nôi laïi coù tieäc leä rieâng khoâng gioáng nhau. Caùc ñình mieáu xaõ Phuø Ninh thôø 4 vò thaàn laø: – Ñoät Ngoät Cao Sôn Minh Quaûng Ñöùc Chính Ñaïi vöông – Thieân haï ñoâ ñaïi thaønh hoaøng AÁt Sôn Quyù Minh ñaïi vöông – Thieân haï ñoâ ñaïi thaønh hoaøng Ñoâ Thoáng Uy Duõng ñaïi vöông

PHUÙ THOÏ  251 – Thoå quan AÁp Ñaïo ñaïi vöông. Caùc xoùm coù tieäc leä nhö sau: – Ñình Phuù Maõn caàu chính tieäc laøm leã caùo, baùnh giaày, keùo co, coù leã caàu ñinh – Ñình Ngoïc Truø saùng teá, toái haùt xoan – Ñình Ngoïc Khoâi teá ngaøy 6 thaùng 1, saùng teá, chieàu hoäi vaät Xaõ coù chôï Phong, tuïc goïi laø chôï Naønh, moät naêm hoïp 2 phieân laø moàng 5 thaùng 5 vaø moàng 10 thaùng 10. Hoïp chôï coù choïi traâu vaø laøm leã teá thaønh hoaøng. Vaøo ñaàu xuaân, thaùng gieâng töø moàng 1 ñeán heát moàng 6, caû xaõ Phuø Ninh roän ròp trong teá leã ñình ñaùm. Ngaøy moàng 1 vaø moàng 2 Teát, caû 3 ñình ôû 3 thoân vaø mieáu laøng Caõo söûa leã haøn haâm ñeå caùo ngöï (leã trình thaùnh môû hoäi). Tröôùc ñoù nhöõng ngaøy giaùp Teát taát caû moïi nhaø trong laøng ñeàu giaõ gaïo, choïn gaïo traéng ñeå laøm mo, töùc laø laøm baùnh teá thaàn. Nhöõng ngöôøi coù nghóa vuï laøm mo laø nhaø coù con trai töø 1 ñeán 4 con, laøm 4 xuaát. Con trai thöù 5 trôû leân thoâi khoâng phaûi laøm mo. Moãi xuaát laøm mo laø 12 quaû baùnh giaày, moãi quaû naëng nöûa kilogram. Moãi ñinh cöû moät löôït, moãi löôït laøm mo laø 4 ngöôøi, moãi ngöôøi 1 coã vaø röôïu moäng. Giaõ baùnh giaày do trai ñinh laøm, nhöng baét baùnh phaûi laø ngöôøi chöùc saéc, trong ñoù coù hai chöùc dòch

vaø 1 oâng truøm. Soá baùnh giaày duø nhieàu hay ít, moãi nhaø phaûi xeáp ñuû 4 maâm. Theo tuïc leä, saùng moàng 3 Teát coù leã caàu ñinh. Taát caû caùc gia ñình trong laøng, moãi gia ñình ñem 1 coã ra ñình laøm leã ñeå caàu ñinh. Rieâng ñình coù 4 leã coâng do nhöõng ngöôøi laøm mo ñaûm nhieäm (4 coã naøy laáy quyõ coâng cuûa giaùp) laø boán vaùn xoâi gaø. Caùc gia ñình maø naêm vöøa qua sinh con trai thì ngaøy naøy phaûi coù leã voïng ñinh. Leã goàm moät caønh cau, theû nhang, traêm vaøng vaø ít tieàn, tröôùc laø leã thaàn sau laø trình vôùi laøng ñeå vaøo soå ñinh. Chieàu moàng 5 Teát, laøng Ngoïc Khoâi toå chöùc röôùc töø mieáu Laïn (laøng Caõo) veà ñình laøm leã. Saùng moàng 6 Teát daân laøm coã teá thaàn. Buoåi chieàu khai maïc hoäi vaät. Tröôùc saân ñình baøy chieác höông aùn, noài höông khoùi leân nghi nguùt, ñeøn neán höông hoa ñaày ñuû. Treân saân raûi haøng chieáu ñeå caùc ñoâ vaät laøm leã tröôùc khi vaät. Hai beân saân ñình laø haøng gheá daønh cho caùc boâ laõo vaø chöùc saéc ngoài xem. Hai beân höông aùn laø choã cuûa chuû hoäi vaø giaùm troø laøm troïng taøi cho cuoäc ñaáu. Sau 3 hoài troáng caùc ñoâ vaät vaøo laøm leã roài trôû veà vò trí 2 haøng chieáu beân saân ñaët tröôùc haøng gheá chöùc saéc. Caùc ñoâ vaät muoán giöõ giaûi nhaát phaûi vaät ñöôïc 5 ngöôøi vaøo “ñoå giaûi”, ngöôøi giöõ giaûi nhì phaûi thaéng ñöôïc 3 ngöôøi vaø giaûi 3 chæ caàn thaéng 2

252

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

keo vaät vôùi 2 ngöôøi. Trong khi vaät, troáng noåi lieân hoài. Khi moät löôït vaät ñaõ phaân thaéng baïi, oâng giaùm troø goõ tang troáng keâu caéc caéc, nhö theá laø ñaõ coù ngöôøi thaéng, keû thua. Laøng Caõo coù tieäc leä: Chieàu ngaøy 11 thaùng 2 caùc giaùp ñem coã baøn, xoâi, gaø ra ñeàn laøm leã caùo ngöï. Saùng ngaøy 12 thaùng 2 chính tieäc, caùc giaùp ñem leã vaùn xoâi gaø, gaø ñeå thòt soáng, chöa luoäc, rieâng loøng gan luoäc chín. Ñaët treân boä loøng gaø laø 12 caây kieäu non röûa saïch, ñeå nguyeân caû reã vaø cuû, luoäc qua roài ñaët treân boä loøng gaø ñeå teá thaàn. Sau khi ñaõ teá leã môùi ñem gaø ñeå thòt töôi ñi luoäc. Caùc thöù luoäc sau naøy khoâng phaûi daâng cuùng leã nöõa. Coã baøy tröôùc baøn thôø, teá leã xong ñem ra moïi ngöôøi cuøng aên uoáng. Tieäc baùnh giaày vaø caàu ñinh ñình naøo cuõng saép nhö nhau. Naêm naøo cuõng vaäy, cöù saùng moàng 4 Teát caùc gia ñình laøng Phuù Maõn ñeàu ñem coã ra ñình cuùng thaàn, ñeán tröa caû laøng aên uoáng vui veû. Chieàu toå chöùc vui xuaân coù tung tieàn vaø keùo co. Chuû teá saép saün moät ñóa tieàn xu ñaày, sau khi haønh leã, chuû teá tay caàm ñóa tieàn ñöùng tröôùc theàm ñình noùi lôùn: “Cuoäc vui baét ñaàu.” Troáng chieâng noåi leân, chuû teá tay voác tieàn tung ra khaép saân, moïi ngöôøi ñoå xoâ vaøo cöôùp, ai cuõng coá cöôùp cho ñöôïc moät vaøi xu ñeå laáy khöôùc. Tieáp theo laø cuoäc chôi keùo co.

Keùo co ôû ñaây cuõng khaùc vôùi moïi nôi laø chæ daønh rieâng cho boâ laõo vaø chöùc dòch, trai ñinh khoâng ñöôïc chôi. Ba hoài chín tieáng troáng baùo hieäu cuoäc vui baét ñaàu, taát caû caùc boâ laõo vaø chöùc dòch chia laøm hai phe. Moät tieáng troáng leänh noåi leân, moïi ngöôøi ñöa tay naém vaøo sôïi daây. Moät tieáng troáng leänh nöõa, moïi ngöôøi baét ñaàu keùo, ai cuõng coá söùc ñeå phe mình giaønh phaàn thaéng. Trong khi hai phe keùo co, chieâng troáng noåi leân aàm ó, tieáng reo hoø vang ñoäng khích leä. ÔÛ laøng Caõo coù moät chôï moãi naêm chæ hoïp coù 2 phieân vaøo nhöõng ngaøy moàng 5 thaùng 5 vaø moàng 10 thaùng 10 aâm lòch, daân thöôøng goïi laø chôï Haøm Roàng, teân noâm laø chôï Naønh. Cöù moãi naêm vaøo 2 ngaøy aáy daân trong xaõ vaø caùc laøng laân caän ñem caùc thöù haøng hoùa saûn vaät ñeán, keû baùn ngöôøi mua raát nhoän nhòp. Nhöng khoâng phaûi chæ coù hoïp chôï maø coøn coù teá leã vaø choïi traâu. Haèng naêm, taát caû 4 laøng Caûo, Phuù Man, Ngoïc Truø vaø Ngoïc Khoâi moãi laøng mua 1 con traâu caø. Traâu phaûi ñen tuyeàn khoâng coù tyù loâng traéng naøo. Khi mua phaûi xin aâm döông, neáu thaùnh öùng môùi mua. Traâu mua roài, giaùp phaûi cöû ngöôøi laøm mo nuoâi ñeå ñeán ngaøy chôï cho chuùng choïi nhau vaø moå thòt teá thaàn. Tuy coù 4 con traâu nhöng moàng 5 thaùng 5 chæ moå 2 con, coøn 2 con ñeå laïi tieäc moàng 10 thaùng 10. Ñeán

PHUÙ THOÏ  253 ngaøy chôï phieân noùi treân, daân laøng taém röûa traâu tröôùc khi cho choïi. Phieân chôï moàng 5 thaùng 5 choïi caû 4 traâu. Tröôùc khi vaøo traän ñaáu, ngöôøi ta cho traâu uoáng nöûa lít röôïu. Hai caëp traâu choïi, con naøo thua thì moå ngay, coøn 2 con thaéng ñeå laïi ñeán tieäc thaùng 10.

2 con hoå ñang ñaùnh nhau, nhöõng ngöôøi ñi saên lieàn laáy giaùo maùc ñaâm cheát caû 2 con roài ñem moå thòt aên ngay taïi choã. Moãi naêm cöù ñeán ngaøy tieäc leä laøng laïi cho choïi traâu baøy coã leä aên uoáng nhö treân ñeå töôûng nhôù nhöõng ngöôøi ñi saên thôøi caùc vua Huøng.

Khi moå traâu laøm leã teá thaàn ngöôøi ta chuaån bò nhöõng thöù ñeå ñöïng thòt traâu maø khoâng baøy vaøo baùt ñóa. Ñoù laø nhöõng caùi reá keát baèng daây röøng, ñan daøy vaø noâng, loøng reá coù loùt laù. Thòt baøy vaøo nhöõng chieác reá aáy. Thòt baøy xong ñem ñaët leân moät moâ ñaát vuoâng vaø baèng phaúng ôû ngay giöõa chôï ñeå laøm leã cuùng thaàn, treân caùi neàn naøy coù baøy höông aùn. Cuùng leã xong moïi ngöôøi aên uoáng ngay ôû chôï.

Daân ta laøm luùa nöôùc ngaøn ñôøi. Beân ta con traâu giuùp ta laøm ra luùa, ngoâ, khoai, saén nuoâi soáng moïi nhaø. Leã hoäi choïi traâu khoâng rieâng gì ôû Phuø Ninh maø xuaát hieän ôû nhieàu vuøng: Yeân Myõ (Haø Noäi), Thöôïng Thanh (Haø Taây), Ñoà Sôn (Haûi Phoøng)... Khoâng toå chöùc ôû chôï nhö Phuø Ninh maø laøm tröôùc ñình treân baõi bieån vôùi ba laøng tham gia: Ñoà Sôn, Ñoà Haûi vaø Ngoïc Xuyeân:

Töông truyeàn raèng khi caùc töôùng cuûa vua Huøng ñi saên coù qua chôï Haøm Roàng. Ñeán ñaây thaáy coù

Duø ai buoân baùn ñaâu ñaâu, Moàng möôøi thaùng taùm, choïi traâu thì veà.(1)

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông - Toång taäp VNDG ñaát Toå taäp 2-2000.

Vaên Haäu

254

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHU HOÙA : - Vua Caû Ñoâng, vua Nhò Ñoâng vaø vua Tam Ñoâng - Saùu naøng tieân Ñòa ñieåm : Xaõ Chu Hoùa, huyeän Laâm Thao Thôøi gian : Moàng 5 thaùng gieâng vaø moàng 5 thaùng 3 Chính hoäi : Moàng 5 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Caàu kem, chaïy kem - Haùt troáng quaân Thôø

X

aõ Chu Hoùa thuoäc huyeän Laâm Thao, tænh Phuù Thoï laø moät xaõ ñoài goø vuøng chaân nuùi Huøng, giaùp xaõ Hi Cöông laø nôi coù ñeàn Huøng moä Toå. Chu Hoùa goàm 4 xaõ cuõ laø Vi Cöông, Chu Khoáng, Haäu Loäc vaø Khang Phuï. Nhaân daân ôû ñaây ña soá laø hoï Ñaøo ôû Haäu Loäc chuyeån cö. Laøng Chu Hoùa coøn coù teân noâm laø keû Khoáng. Chu Khoáng coù 2 thoân laø Khoáng Thöôïng vaø Khoáng Haï, moãi thoân coù 4 giaùp, sau laïi phaùt trieån theâm moät thoân nöõa laø Hoaøng Truø, teân noâm laø thoân Vaøng. Khoáng Thöôïng coù 1 ñình vaø 1 chuøa. Khoáng Haï coù 1 ñình, 1 mieáu, coøn chuøa xaây döïng vaøo naêm 1936. Caû 2 ñình Thöôïng vaø Haï ñeàu laø ñình lôùn, chaïm troå tinh vi, kieán truùc thôøi Haäu Leâ. Keû ñình Thöôïng ñuïc chaïm caûnh “côø lau taäp traän” vaø caûnh “haønh quaân ra traän”, chaïy töø ngoaøi cho tôùi giöõa maùi ôû gian giöõa ñình, caùc hình quan quaân, voi, göôm giaùo, côø quaït, chieâng troáng raàm raäp keùo veà phía noùc ñình. Ñình Haï coù taïc töôïng 6 coâ tieân ñöùng ôû caùnh cöûa thöôïng cung nhìn ra ngoaøi, sau

nhöõng taàng gai döùa, hoa vaên ñoàng tieàn chaïm troå raát tæ mæ tinh teá. Daân ñòa phöông goïi töôïng 6 naøng tieân naøy laø töôïng “tieân nhoøm”. Caû 2 ngoâi ñình coøn nhieàu hình khaéc chaïm roàng, phöôïng, caây, hoa laù raát ñeïp. Chu Khoáng thôø 3 vò thaønh hoaøng ñeàu coù danh hieäu laø Ñoâng Haûi ñaïi vöông, daân laøng vaãn goïi laø ñöùc vua Caû Ñoâng, ñöùc vua Nhò Ñoâng vaø ñöùc vua Tam Ñoâng. Söï tích caùc vò thaàn naøy ñöôïc nhaân daân keå laïi nhö sau: Vaøo ñôøi vua Huøng thöù 18, coù moät baø quaû phuï teân laø Traàn Thò Xöông ôû gaàn chaân nuùi Huøng, khoâng coù con. Baø moø cua taùt caù kieám aên laàn hoài. Moät hoâm baø taùt caù ôû chuoâm Ngöø baét ñöôïc 3 quaû tröùng. Baø nhaët veà luoäc, nhöng luoäc maõi coù tôùi nöûa ngaøy maø tröùng cuõng khoâng chín; laáy ñaù ñaäp cuõng khoâng vôõ. Baø kinh sôï cho laø cuûa quaùi ñem boû traû laïi choã cuõ. Ñeâm ñoù baø naèm moäng thaáy coù 3 ngöôøi con trai khoâi ngoâ tuaán tuù ñeán chaøo laïy vaø noùi vôùi baø haõy ñem 3 quaû tröùng veà ñaët leân baøn thôø. Baø laøm theo lôøi trong moäng

PHUÙ THOÏ  255 aáy, veà sau tröùng nôû ra 3 con raén. Baø nuoâi 3 con raén. Raén quaán quít baø, ngöôøi vôùi raén thöông yeâu nhau chaúng khaùc meï con. Moät hoâm baø cuoác vöôøn lôõ ñöa cuoác phaûi ñuoâi raén beù neân baø ñaët teân cho laø chuù Coäc.

quaân vaø muùa roái goïi laø “muùa trình ñaàu roái”, vaø “ñaùnh traùo gaïo”. Ngoaøi ra coøn coù ñaáu vaät vaø choïi traâu, khoâng thuoäc phaïm truø dieãn xöôùng ngheä thuaät, tuy cuõng gaén vôùi vieäc thôø teá caùc thaàn laøng.

Boä chuùa nöôùc Thuïc cöû ñaïi binh ñaùnh Huøng Dueä Vöông, vua Huøng xuoáng chieáu caàu hieàn. Ba chaøng raén noùi vôùi meï xin öùng chieáu, beøn truùt boû loát raén hoùa ra 3 ngöôøi con trai khoûe maïnh ñeïp ñeõ. Caû ba chaøng trai vaøo trieàu taâu vôùi vua Huøng xin lónh quaân deïp giaëc. Giaëc tan, 3 ngöôøi khoâng lónh chöùc töôùc boång loäc gì cuûa vua ban, chæ xin ñöôïc trôû veà laøng laøm aên nuoâi meï. Sau caû 3 ñeàu maát cuøng 1 ngaøy.

Troø dieãn caàu kem hay chaïy kem ñöôïc toå chöùc vaøo moàng 5 thaùng gieâng, trong tieäc “caàu ñaõi baùch thaàn”. Ñaây laø moät troø dieãn leã nghi coù yù nghóa laø caùc vò thaønh hoaøng saép söûa xuaát quaân, ñoùn meï ñeå chia tay vaø caàu baùch thaàn phuø hoä cho cuoäc ra quaân thaéng lôïi.

Ñình laøng Thöôïng thôø ñöùc vua Caû Ñoâng, ñình laøng Haï thôø Nhò Ñoâng, coøn Tam Ñoâng töùc chaøng Coäc thì ñöôïc thôø ôû chuøa laøng Thöôïng. Caùc cuï cho bieát sôû dó thôø chaøng Coäc ôû chuøa vì töø khi maát ñuoâi chaøng trôû neân hung döõ, phaûi thôø chaøng ôû chuøa ñeå nhôø Phaät caûm hoùa maø khoâng laøm haïi daân laøng. Caên cöù vaøo truyeàn thuyeát treân, nhöõng ngaøy teá leã 3 vò thaàn ñaõ coù nhöõng tuïc heøm vaø dieãn xöôùng gôïi nhaéc laïi söï tích thaønh hoaøng, chuû yeáu laø veà haønh quaân chinh chieán, phuø hôïp vôùi caùc hình chaïm khaéc ôû ñình. Caùc troø dieãn nghi leã ôû ñaây coù: caàu kem hay chaïy kem, haùt troáng

Dieãn xöôùng chaïy kem ñöôïc toå chöùc ôû moät baõi troáng, laøm giaøn tre ñeå baøy leã vaät, goïi laø mieáu, tuy khoâng coù mieáu thöïc söï. Giaøn tre naøy daøi khoaûng 30 meùt vaø chieàu ngang 2 meùt, coù 2 taàng cao thaáp. Taàng cao baøy caùc leã vaät cuûa thoân Thöôïng, coøn taàng thaáp baøy leã vaät thoân Haï. Giaøn naøy laøm baèng caùc caây neâu ngaøy Teát cuûa caùc gia ñình vaø ñoùng coïc goã cheùo laøm chaân. Trong ngaøy leã, ngöôøi ta ñaët treân giaøn haøng traêm thuùng gaïo vaø maâm xoâi, cöù moãi xuaát ñinh töø 30 tuoåi trôû leân phaûi coù 1 thuùng gaïo, töø 29 tuoåi xuoáng tôùi 18 tuoåi moät maâm xoâi, vaø coøn baøy haøng traêm con gaø (moãi hoä 1 con). Gaø ñeàu laø gaø troáng moå boû loøng nhöng phaûi ñeå laïi gan vaø moät tuùm loâng treân löng, cuõng khoâng töôùc boùc moû, loät chaân. ÔÛ phaàn ñaàu giaøn, moãi beân laïi buoäc 3 con gaø lôùn nhaát töø 3 kg trôû leân, coøn soáng, goïi

256

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laø gaø nhaát, gaø nhì, gaø ba. Rieâng gaø ba nhoát trong bu, coøn gaø nhaát vaø gaø nhì buoäc xoøe caùnh ra ñaët ñaàu giaøn nhö ñang bay. Hai thoân Thöôïng vaø Haï, moãi thoân 1 ngöôøi caàm roi kem ñi theo kieäu thoân mình. Roi kem laø moät chieác gaäy daøi 3 saûi tay sôn son theáp vaøng vaãn ñeå ôû ñình. Khi caùc kieäu röôùc tôùi nôi, ñöôïc ñaët soùng ngang nhau ôû cuoái giaøn vaø cuoäc teá leã baét ñaàu. Nhöõng ngöôøi chaïy kem chít khaên löôït boû thoõng muùi sau löng, quaàn xaén cao, trong aùo the ngoaøi aùo næ ñoû, thaét löng xanh boû muùi. Khi teá leã xong, nhöõng ngöôøi chaïy kem quaät maïnh roi kem xuoáng ñaát roài vaát ôû chaân kieäu vaø chaïy vuït leân, moãi ngöôøi nhaéc moät con gaø nhaát vaø gaø nhì chaïy trôû laïi neùm leân giaøn roài nhaác roi kem chaïy veà ñình thoân mình ñeå traû roi ôû ñình. Xong caùc vieäc treân, 2 ngöôøi chaïy kem ai veà nhaø naáy nhöng phaûi chaïy luoàn qua chuoàng traâu ñeå truùt boû “vía thaàn linh” nhaäp vaøo mình, sau ñoù laïi veà ñình tuùc tröïc. Hai con gaø ba nhoát trong bu ñöôïc 2 ngöôøi khaùc ñöa veà ñình. Taát caû gaø hieán teá ñöôïc goïi laø “gaø baùch gia”. Theo caùc cuï thì caùc leã vaät noùi treân laø löông thöïc cuûa caùc vò thaønh hoaøng khi xuaát quaân, caàu teá baùch thaàn phuø hoä xong thì quan quaân laáy gaø, röôïu, xoâi mang ñi laøm löông aên; vaø sôû dó gaø phaûi ñeå laïi caùi gan

vaø ít loâng... laø ñeå töôïng tröng cho vieäc haønh quaân voäi vaõ. Trong suoát moät thaùng trôøi, töø moàng 5 thaùng 2 ñeán moàng 5 thaùng 3, coù haùt troáng quaân vaø muùa trình ñaàu roái. Trai gaùi haùt troáng quaân ôû laøng Thöôïng. Con trai cuõng nhö con gaùi, ai haùt cuõng ñeàu caàm troáng phöôøng cheøo, goõ troáng laøm nhòp maø haùt vôùi nhau ôû 2 ñòa ñieåm coá ñònh laø ñieåm Gaác vaø ñieåm Quaân. Moàng 5 thaùng 3 coù tieäc ôû chuøa chaøo möøng ñöùc vua Tam Ñoâng töùc “chaøng Coäc”. Tieäc naøy coù baùnh giaày, trai gaùi buoåi toái ñöa nhau veà haùt troáng quaân, ñöôïc chia phaàn baùnh giaày. Moãi chieác baùnh ñaët vöøa treân maâm, heát 6 caân röôõi gaïo neáp, duø bao nhieâu ngöôøi haùt cuõng cöù cho ¼ chieác baùnh, goïi laø chuùt loäc thaùnh. Trong ngaøy naøy coù nhaø tô Do Ngaõi (xaõ Sôn Vi, huyeän Laâm Thao) ñeán haùt chaàu vaø muùa roái. Nhöõng ngöôøi nhaø tô caêng chieác phoâng baèng vaûi xanh tröôùc nhang aùn, quay maët vaøo nhang aùn vaø muùa ba chieác ñaàu roái, ngöôøi naáp sau maøn vaûi xanh, con roái thì ñöôïc ñöa leân phía treân maøn, moät ngöôøi caàm 2 ñaàu roái vaø moät ngöôøi caàm moät ñaàu roái. Nhöõng ngöôøi ñieàu khieån roái ñeàu laø nam. Nhöõng ñaàu roái ñöôïc veõ maët maøy döõ tôïn, coù raâu ria, ñoäi muõ quan voõ, coù chuoâi ñeå caàm. Trong khi teá, nhaø tô Do Ngaõi muùa trình ñaàu roái 3 laàn, coù troáng ñaùnh lieân hoài giuïc

PHUÙ THOÏ  257 giaõ nhö troáng traän. Muùa trình ñaàu roái laø moät hình thöùc ngheä thuaät tín ngöôõng, nguï yù taùi dieãn 3 vò thaønh hoaøng trong khi xung traän. Caùc ñaàu roái naøy ñeàu do nhaø tô Do Ngaõi laøm vaø baûo quaûn, chæ vaøo moàng 5 thaùng 3, trong dòp tieäc teá noùi treân môùi ñöa sang Chu Khoáng Thöôïng ñeå trình dieãn. Theo caùc cuï coøn coù hoäi ñaùnh traùo gaïo, traùo ôû ñaây coù nghóa laø ñoåi traùo. Troø dieãn naøy ñuùng ra phaûi goïi laø troø “giaáu gaäy laáy gaïo” môùi chính xaùc. Ñaây ñöôïc coi laø moät hình thöùc luyeän quaân cuûa caùc vò thaønh hoaøng vaø cuõng coù theå laø dieãn taû moät traän giao chieán veà ñeâm. ÔÛ thoân Thöôïng coù chuøa “Doác AÙnh” hay chuøa “Beû Laù”. Thöïc ra chæ laø maáy ñoáng ñaù xeáp döôùi haøng caây ôû moät doác röøng xa laøng. Nhaø ñaêng cai thu moãi hoä 1 baùt gaïo neáp ñeå in oaûn vaø cuùng oaûn, cheø, chuoái ôû maáy ñoáng ñaù ñoù. Thoân Thöôïng coù 3 xoùm laø Vaûi, Quaân, Thöôïng, chia 2 phe ñaùnh nhau, choïn toaøn trai traùng khoûe maïnh. Moãi ngöôøi tham chieán caàm 1 caây tre nhoû ñeå caû goác laãn ngoïn, vöøa ñi vöøa ñaäp tre xuoáng ñaát töø xoùm mình ra tôùi baõi chieán laø coång xoùm

Vaûi. Caùc chieán só vöøa ñaäp tre xuoáng ñaát vöøa tieán leân ñaâm ñoái phöông vaø tìm caùch giaèng laáy tre cuûa ñoái phöông ñeå laïi duøng chính tre aáy maø ñaùnh ñòch, nhö theá goïi laø ñaùnh traän caây tre. Beân quaân naøo maát nhieàu gaäy, phaûi luøi laø thua traän. Cuoäc giao chieán naøy ñöôïc baét ñaàu töø hoài 8 giôø toái, coù khi keùo tôùi 3 tieáng ñoàng hoà vì 2 quaân ñeàu say maùu. Theo daân laøng, cuoäc ñaùnh gaäy tre naøy tuøy laø theo tuïc leä nhöng ñaùnh raát haêng, nhieàu ngöôøi bò thöông tích nhöng cuõng khoâng ñeán noãi queø chaân gaõy tay, vaø sau traän ñaùnh, moïi quan heä giöõa nhöõng ngöôøi döï traän laïi trôû laïi bình thöôøng. Ñaùnh gaäy xong, nhöõng ngöôøi tham chieán ñeàu ñöôïc chia phaàn oaûn. Hoäi Chu Hoùa laø sinh hoaït tín ngöôõng cuûa thôøi kyø xa xöa töø thôøi Huøng Vöông truyeàn laïi. Chaïy kem coù leõ laø hình thöùc dieãn taû cuoäc haønh quaân thaàn toác, moät neùt sinh hoaït cuûa caùc boä toäc Laïc Vieät. Muùa 3 ñaàu roái laø hình thöùc hoùa töôïng tröng cho cuoäc xung traän. Ñaùnh traùo gaïo bieåu hieän tinh thaàn thöôïng voõ trong chieán ñaáu chaêng?(1)

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông – Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 (2000)

Vaên Haäu

258

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI BAÛN NGUYEÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Ñinh Coâng Tuaán, töôùng cuûa An Döông Vöông : Laøng Baûn Nguyeân, huyeän Laâm Thao : Moàng 7 thaùng gieâng : - Tuïc reo caàu - Leã baät hoàng (ñoát ñuoác trong ñeâm)

Truùc Pheâ coù tieäc baùnh giaày, Beân AÙ haù mieäng, beân naøy chaøy ñaâm

Ca dao

B

aûn Nguyeân (Laâm Thao, Phuù Thoï) coøn coù teân laø AÙ Nguyeân, bôûi xöa kia laøng naøy laø keû AÙ. Ñình laøng Baûn Nguyeân coøn baûo löu ñöôïc moät heä thoáng di vaät coå coù giaù trò kyõ thuaät, thaåm myõ cao, ñaëc bieät laø caùc troø dieãn minh hoïa thaàn tích ñaày baûn saéc. Ñình Baûn Nguyeân cuøng caùc laøng laân caän nhö Sôn Vi, Höõu Boå, Kinh Keä ñeàu thôø cuøng moät vò thaàn laø Ñinh Coâng Tuaán, moät töôùng gioûi cuûa An Döông Vöông, coù coâng toå chöùc cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc Trieäu Ñaø vaøo theá kyû thöù III tröôùc Coâng nguyeân ôû vuøng taû ngaïn soâng Thao. Ngöôøi daân vuøng naøy vaãn truyeàn tuïng chuyeän Ñinh Coâng Tuaán döïng chieán luõy choáng giaëc ngay taïi laøng mình vaø khi theá cuøng löïc kieät coù xaùc moät con boø troâi soâng cöùu giuùp. Töông truyeàn sau khi cöôõi xaùc boø qua soâng, Coâng Tuaán ñem choân xaùc boø vaø khaán: “Nhôø coù ngöôi maø

ta thoaùt naïn, ta seõ khoâng queân ôn vaø neáu sau naøy ta trôû thaønh phuùc thaàn nôi naøo thì daân nôi ñoù khoâng ñöôïc aên thòt ngöôi.” Chính vì vaäy daân caùc laøng trong vuøng kieâng khoâng aên thòt boø vaø goïi traïi chöõ boø laø nhoåm. Cuõng theo töông truyeàn, khi Coâng Tuaán gaëp naïn ñaõ ñöôïc nöõ töôùng Thieân Höông ôû ñoäng Hoa Nham (Truùc Pheâ, Tam Thanh) giaûi vaây, neân caùc laøng Baûn Nguyeân, Sôn Vi, Höõu Boå, Kinh Keä vaø Truùc Pheâ keát nöôùc nghóa vôùi nhöõng taäp tuïc, leã hoäi gaén boù chaët cheõ, trôû thaønh moät vuøng vaên hoùa thoáng nhaát. Muøa xuaân môû ñaàu cho moät naêm môùi vaø cuøng laø muøa leã hoäi treân khaép moïi mieàn ñaát nöôùc. Laøng Baûn Nguyeân vaø caùc laøng laân caän cuõng coù nhieàu taäp tuïc vaø troø dieãn hoäi laøng ñoäc ñaùo. Ñoù laø tuïc reo caàu nhaèm dieãn laïi cuoäc chieán ñaáu cuûa vò thaàn Ñinh Coâng Tuaán. Baét ñaàu töø giao thöøa cho ñeán moàng 7 thaùng gieâng laø nhöõng ngaøy kî ñoäng thoå. Moïi ngöôøi ñeàu traùnh tieáng ñoäng, khoâng ñoát phaùo, khoâng khua troáng moõ vaø kieâng caû noùi to.

PHUÙ THOÏ  259 Moàng 1 Teát khoâng ai ñöôïc ñeán nhaø ai. Moàng 2 vaø moàng 3 môùi qua laïi thaêm hoûi chuùc Teát laãn nhau. Heát ngaøy moàng 3 laø chuyeån sang ngaøy caàu, moàng 4 thaùng gieâng caàu coång ngoõ. Moàng 5, moàng 6 laøm coã böõa, nhöng taát caû phaûi nheï nhaøng, traùnh tieáng oàn aøo. Ñaây laø hình thöùc nhaéc laïi vieäc giaáu quaân ñeå baûo toaøn bí maät traän ñaùnh. Ñaàu giôø daàn moàng 7 thaùng gieâng baét ñaàu toå chöùc reo caàu. Môû maøn, caùc giaùp noå oáng leänh. OÁng ñöôïc laøm baèng ñoàng hoaëc saét, kieåu daùng nhö suùng thaàn coâng. Thuoác suùng goàm hoãn hôïp than xoan, dieâm sinh traéng. Dieâm sinh troän ñeàu, nhoài vaøo oáng leänh vaø ñoát. Thuoác nhoài caøng chaët, bòt caøng kín thì tieáng noå caøng to. Tieáp ñoù laø ñoát ñuoác, tuïc goïi laø leã baät hoàng. Haøng chuïc boù ñuoác lôùn ñöôïc thaép saùng röøng röïc khaép saân ñình. Döôùi aùnh ñuoác, ngöôøi ta cuøng nhau ñaùnh troáng, chieâng, chuoâng, thanh la moõ baït... vang reàn theo nhòp ba tieáng, cuøng vôùi haøng ngaøn ngöôøi reo hoø taïo neân aâm thanh naùo ñoäng. Trong tieáng hoø reo, tieáng troáng, tieáng phaùo vang trôøi, ba ñaïo quaân goàm caùc trai ñinh khoûe maïnh, moãi ñaïo 10 ngöôøi hoø reo phaát côø chaïy vaøo ñình, chaïy doïc roài chaïy ngang, phaân chia taû höõu, moãi ñaïo chaïy ba laàn nhaèm nhaéc laïi tích thaàn duyeät quaân khi xöa. Sau ñoù daân laøng cuøng nhau röôùc kieäu ra bôø soâng, chieáu aùnh ñeøn aùnh ñuoác

cho quaân cuûa thaàn vöôït soâng chieán ñaáu. Khi nghe beân AÙ ñoát phaùo reo hoø, laøng Truùc Pheâ beân kia soâng baét ñaàu noåi chieâng troáng. Caû laøng giaõ baùnh giaày roän raõ nhö vieäc chuaån bò löông thaûo cho nghóa quaân. Phöông ngoân coù caâu: “Sôn Vi ñoát oáng leänh, AÙ haù mieäng, Truùc Pheâ ñaâm” chính laø noùi veà tuïc reo caàu naøy. Caùc laøng trong vuøng cuøng tham gia nhö moät söï hieäp ñoàng löïc löôïng. Ñaây laø moät loái dieãn xöôùng lieân xaõ khoâng heà coù moät toå chöùc chung nhöng laïi raát thoáng nhaát, chaët cheõ. Sang moàng 8, daân laøng toå chöùc röôùc coã chay vaø teá leã. Sau phaàn leã laø phaàn hoäi, thöôøng laø caùc cuoäc thi mang tính thöôïng voõ nhö vaät, choïi gaø... keùo daøi ñeán saùng moàng 9. Töø chieàu moàng 9 laø leã ruùt roi, leã taát keát thuùc ba ngaøy hoäi. Caùc troø dieãn ôû laøng Baûn Nguyeân nhaèm nhaéc laïi thaàn tích vò töôùng taøi Ñinh Coâng Tuaán, mang noäi dung vaø yù nghóa lòch söû raát cao. Vôùi tuïc reo caàu lieân xaõ heát söùc ñoäc ñaùo naøy, caùc ñòa danh Baûn Nguyeân, Truùc Pheâ, Höõu Boå, Kinh Keä, Sôn Vi ñaõ taïo thaønh moät vuøng vaên hoùa gaén boù baûn saéc. Muøa xuaân veà treân vuøng ñaát naøy vôùi nhöõng maøu saéc aâm thanh leã hoäi naùo nhieät, chöùa chan nhöõng tích troø theå hieän truyeàn thoáng thöôïng voõ cuûa moät vuøng queâ ñaát Toå.(1)

(1) Theo Mai Thoa - Toång taäp VNDG Ñaát Toå (taäp II) naêm 2000

Vaên Haäu

260

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑOÀNG LÖÔNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Hai Baø Tröng - Quyønh Nöông, Queá Nöông : Laøng Ñoàng Löông, huyeän Soâng Thao : Moàng 7 thaùng gieâng : - Chaïy bì - Thi moå lôïn

L

aøng Ñoàng Löông, huyeän Soâng Thao, tænh Phuù Thoï laø moät vuøng ñaát naèm ôû ngaõ ba soâng Hoàng vaø soâng Böùa. Phía taây Ñoàng Löông döïa löng vaøo daõy nuùi ñoïi ñeøn, nôi cöûa ngoõ phía nam huyeän, tieáp giaùp vuøng ñaát Tam Noâng neân coù nhieàu moái giao tieáp vaên hoùa giöõa caùc vuøng. Moät trong nhöõng sinh hoaït coäng ñoàng laøng xaõ ôû Ñoàng Löông laø hoäi ñeàn Quoác Maãu, ñình Ñaïi Baùi vaø ñình Thöôïng. Ñeàn Quoác Maãu, nôi thôø Hai Baø Tröng vaø caùc töôùng cuûa hai baø ôû vuøng cöûa soâng Böùa nhö Quyønh Nöông, Queá Nöông... laø nhöõng baäc tieàn nhaân coù coâng vôùi nöôùc, vôùi daân. Trong ñeàn coù nhöõng caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Hai baø vaø caùc töôùng lónh nhö: Cöûu beä chaân lieân thieân haï maãu, Vaïn coå phöông truyeàn Traéc Nhò hình

Taïm dòch nghóa: ÔÛ ngoâi cöûu truøng xöùng laøm ngöôøi meï toát cuûa muoân daân, vaïn naêm sau danh thôm cuûa Hai Baø Tröng vaãn löu truyeàn. Ñaõ töø laâu, nhaân daân voán coù leã caàu vaøo moàng 6 thaùng gieâng.(1) Phaåm vaät trong leã caàu goàm coù caû

chay vaø maën. Phaåm vaät chay goàm: 12 baùnh giaày, 1 baùnh gaïo rang, 1 baùnh raùn, 1 baùnh noõ neùn, 14 baùnh chöng taøy, 1 taám mía, 1 quaû cau vaø 1 côi traàu. Phaåm vaät maën goàm: hai lôïn moå ñeå soáng caû con. Heøm “chaïy bì”(2) laø moät hoaït ñoäng taäp hôïp ñoâng ñaûo coäng ñoàng daân cö trong dòp hoäi ñeàn Quoác Maãu. Trong ñoù moät soá ngöôøi phuïc vuï leã, coøn toaøn coäng ñoàng ñeán tham döï mang tính chaát ñoäng vieân coå vuõ. Chaïy bì laø moät troø dieãn raát naùo ñoäng, vui veû. Böôùc chuaån bò: laøng Ñoàng Löông ñöôïc chia laøm 4 giaùp. Ñeán kyø leã hoäi, moãi giaùp choïn moät oâng coù uy tín, kheùo leùo, coù ñöùc ñoä trong giaùp, khoâng vöôùng tang ma laøm ngöôøi ñaêng cai ra ñình leã. Ngaøy 30 thaùng chaïp, ngöôøi ñaêng cai ra ñình laáy bì veà coï röûa saïch seõ roài ñeå ôû giöõa nhaø mình. Saùng moàng 3 Teát, moãi giaùp choïn 4 ngöôøi con trai, 4 ngöôøi con gaùi (khoâng vöôùng tang ma) ñeán giuùp vieäc, laøm caùc phaåm vaät chay theo chæ daãn cuûa ngöôøi ñaêng cai. Saùng moàng 6, caùc phaåm vaät ñem xeáp vaøo maâm, ñaët trong bì. Moãi bì cao moät meùt,

PHUÙ THOÏ  261 ñöôøng kính 0,7m, sôn son theáp vaøng. Xeáp phaåm vaät vaøo bì xong, ñaäy naép laïi roài buoäc chaéc chaén, caån thaän vaøo ñoøn khieâng. Hai chaøng trai ñöôïc choïn maëc aùo næ xanh (goïi laø trai bì) khieâng bì leân ñình Ñaïi Baùi ñeå theo thöù töï 4 giaùp. Khi chuaån vò xong böôùc chaïy bì, oâng chuû teá vaø oâng töø vaøo ñeàn maät khaån. Khi xin ñöôïc thì môû cöûa ñeàn. Troø dieãn chaïy bì dieãn ra soâi ñoäng töø ñình Ñaïi Baùi leân ñeàn Quoác Maãu vaøo moàng 6 thaùng gieâng. Nhöõng ngöôøi khieâng bì ra söùc ñöa bì cuûa giaùp mình tôùi ñeàn nhanh nhaát. Khieâng bì thì chæ coù 4 nam 4 nöõ maëc aùo næ xanh, nhöng hoä bì thì caû laøng giaùp keùo ñeán. Luùc aáy khoâng coøn coù söï phaân bieät tuoåi taùc, ñòa vò trong laøng xaõ maø caû coäng ñoàng ai cuõng coù quyeàn hoä bì. Hoï vöøa hoø reo coå ñoäng nhöõng ngöôøi khieâng bì, vöøa baûo veä toáp khieâng bì cuûa giaùp mình, vöøa tìm caùch caûn trôû nhöõng toáp khieâng bì cuûa caùc giaùp khaùc (theo quy leä cuûa laøng). Ngöôøi hoä bì cuõng coù theå loâi bì giaùp mình cho nhanh, coù theå ñaåy bì cuûa giaùp khaùc luøi laïi... Bôûi vaäy quaõng ñöôøng chaïy bì tuy ngaén nhöng phaûi qua moät cuoäc ñua söùc, ñua taøi traày traät môùi mong ñöa bì tôùi ñích nhanh ñöôïc. Khi tôùi nôi, ngöôøi khieâng bì phaûi nhanh choùng caét daây, thaùo bì khoûi ñoøn khieâng. Bì ñöôïc oâng chuû teá vaø oâng töø ñoùn daâng leân saïp thôø. Bì cuûa giaùp naøo ñöôïc ñöa leân saïp thôø tröôùc

laø giaùp ñoù thaéng cuoäc. Chaïy bì thöïc söï laø moät troø dieãn vui veû, naùo nhieät giöõa ngaøy xuaân cuûa coäng ñoàng. Khoaûng moàng 10 thaùng chaïp, caùc giaùp ñaõ ñi mua lôïn thôø, cöù hai giaùp chung nhau 1 con. Lôïn thôø phaûi laø lôïn ñen tuyeàn cuûa chuû nhaø khoâng coù tang ma. Ñeán ngaøy 25 thaùng chaïp, caùc giaùp cöû ngöôøi baét lôïn veà giao cho oâng ñaêng cai (coøn goïi laø oâng caàu) khoâng coù tang gia. OÂng ñaêng cai phaûi laøm moät chuoàng môùi ôû tröôùc nhaø, haøng ngaøy cho aên ba böõa baèng chaùo gaïo vaø taém röûa saïch seõ. Ngaøy 30 thaùng chaïp, moãi nhaø trong caùc giaùp ñeàu ñem moät baùnh chöng, moät mieáng thòt lôïn, moät boù vaøng hoà ñeán ñeàn ñeå cuùng. Cuùng xong, ruùt loäc veà, coøn vaøng hoà khoâng ñoát, ñeå laïi taïi ñeàn Quoác Maãu. Saùng moàng 7 Teát, boán giaùp laïi ñem lôïn tôùi ñaët ôû gaàn theàm ñeàn Quoác Maãu. Baét ñaàu vaøo cuoäc thi, cöù hai giaùp chung nhau baéc moät beáp saân tröôùc ñeå ñun nöôùc laøm loâng lôïn. Ñun nöôùc khoâng ñöôïc duøng cuûi hoaëc baát cöù thöù gì khaùc maø chæ ñöôïc duøng vaøng hoà do toaøn daân mang tôùi ñeàn ngaøy 30 thaùng chaïp. Khi nöôùc soâi, oâng töø vaøo ñeàn xin aâm döông. Xin ñöôïc aâm döông, oâng töø caàm roi vuït vaøo mình lôïn, laäp töùc trai cuûa caùc giaùp hoái haû baét tay vaøo vieäc. Ngöôøi choïc tieát, ngöôøi höùng tieát, ngöôøi doäi nöôùc, ngöôøi laáy tay caïo

262

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

loâng (tuyeät ñoái khoâng ñöôïc duøng dao hoaëc moät duïng cuï naøo khaùc). Daân laøng giaùp vaây quanh, caû ngöôøi laøm laãn daân laøng, taát caû vöøa hoái haû laøm vieäc, vöøa reo hoø coå vuõ, cöôøi noùi huyeân naùo. Sau khi laøm loâng vaø moå moi ruoät gan xong thì phaûi coï saïch seõ roài kheânh lôïn ñaët leân beä toøa sen. OÂng chuû teá ñeán kieåm tra thaáy saïch seõ, chu ñaùo moïi vieäc môùi coi laø xong. Giaùp naøo xong tröôùc ñöôïc coi laø thaéng cuoäc. Sau khi xong xuoâi moïi vieäc, baét ñaàu teá. Phaåm vaät goàm caû chay laãn maën.

Teá leã xong, taát caû moïi phaåm vaät (coã chay laãn maën) ñeàu chia theo caùc giaùp. Caùc giaùp ñem leã vaät ñoù töø ñeàn veà nhaø ngöôøi ñaêng cai, caét moät phaàn söûa coã aên ngay, coøn laïi ñem chia ñeàu cho taát caû nam giôùi töø cuï giaø ñeán treû em môùi sinh trong toaøn giaùp. Hoäi ñeàn Ñoàng Löông mang tính chaát hoäi laøng cuûa coäng ñoàng cö daân töôûng nieäm nhöõng baäc tieàn nhaân coù coâng vôùi ñaát nöôùc, queâ höông.(3) Vaên Haäu

(1) Thôøi ñieåm phaát côø khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng laø vaøo muøa xuaân thaùng 2 nieân hieäu Kieán Vuõ thöù 16 (theo Haäu Haùn thö) töùc laø khoaûng thaùng 3 naêm 40. Thôøi ñieåm Hai baø Tröng “hoùa” laø vaøo muøa heø, thaùng tö naêm Kieán Vuõ 19, töùc khoaûng thaùng 5 naêm 43. Nhöng theo truyeàn thuyeát daân gian, Hai Baø “hoùa” vaøo moàng 8 thaùng 2 (ngaøy hoäi chính ôû ñeàn haùt Moân – Haø Taây), coøn ngaøy môû hoäi (ngaøy taém töôïng) ôû ñeàn Ñoàng Nhaân (Haø Noäi) vaø cuõng laø ngaøy ñöôïc lòch ghi laø ngaøy kyû nieäm chính thöùc Hai Baø Tröng laïi laø moàng 6 thaùng 2. (2) Bì laø duïng cuï trong ñoù coù ñaët leã vaät ñeå chuyeån töø nôi söûa leã ñeán nôi laøm leã cuùng. (3) Theo Döông Quoác Thieäu – Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 (naêm 2000)

HOÄI NAM CÖÔØNG : - Phaät - Xuaân nöông Ñòa ñieåm : Laøng Nam Cöôøng, xaõ Thanh Uyeân, huyeän Tam Noâng Thôøi gian : Moàng 6 ñeán moàng 7 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 7 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Choïn coâ gaùi ñeïp vaøo röôùc kieäu - Chaïy quaân Thôø

X

aõ Nam Cöôøng, xaõ Thanh Uyeân xöa thuoäc toång Vaên Lang, xaõ Gia AÙo thuoäc toång Hieàn Quan. Sau Caùch maïng Thaùng 8, saùp nhaäp 3 xaõ Nam Cöôøng, Thanh Uyeân, Gia AÙo thaønh xaõ Bình Daân.

Ñeán nay laø xaõ Thanh Uyeân, huyeän Tam Noâng, tænh Phuù Thoï. Laøng Nam Cöôøng coù 4 xoùm: Höông Doäc, Höông Ñoãi, Höông Hoûa vaø Trung Laêng: Boán xoùm ôû chung quanh laøng nhìn vaøo nhau. ÔÛ giöõa

PHUÙ THOÏ  263 laøng coù ñeàn thôø nöõ töôùng Xuaân Nöông vaø ñeàn Mieáu Sôn thôø moät boä töôùng kieät xuaát, danh nhaân ñaát Toå, anh huøng daân toäc. Ñeàn Möôõu vaø chuøa Mieáu Sôn ñöôïc xaây döïng treân khu röøng Möôõu, töùc laø ñeàn Maãu, röøng maãu nhöng ngöôøi daân goïi traùnh ñi. Ñeàn vaø chuøa xaây gaàn nhau, chung quanh laø ñoàng ruoäng, phía trong qua Caàu Loái, Chaèm Deàn vôùi Röøng Nöông. Khu ñoài Maõ Baïch laø nôi nöõ töôùng luyeän taäp quaân só, chôø thôøi cô khôûi söï, do ñoù coù teân goïi Röøng Nöông vaø nhöõng ñòa danh coøn löu truyeàn ñeán baây giôø maø nhaân daân Nam Cöôøng Vaãn toân kính giöõ gìn veïn nguyeân laêng mieáu, di tích, truyeàn thoáng cho ñeán ngaøy nay vaø mai sau. Chuøa Nam Cöôøng (mieáu Sôn Töï) töông truyeàn, khi Xuaân Nöông ñeán röøng Möôõu nöông naùu, tuï nghóa, baø ñaõ döïng chuøa thôø Phaät. Hieän nay chuøa coù kieán truùc kieåu chöõ nhò ( ) goàm 2 toøa tieàn ñöôøng vaø thöôïng ñieän. Chuøa coøn 22 pho töôïng, moãi pho töôïng ñeàu ñaït ngoaïi hình vôùi noäi dung beân trong, maøu saéc haøi hoøa, aám aùp, raát gaàn guõi vôùi chuùng sinh, taïo neân veû ñeïp cho khuoân vieân chuøa. Ñoù laø thaønh coâng noåi baät cuûa caùc ngheä nhaân daân gian. ÔÛ chuøa naøy, coøn moät quaû chuoâng ñoàng to chaïm noåi 4 chöõ Haùn “Mieáu Sôn töï chung”, ñuùc naêm Minh Meänh thöù 6 (1826). Hieän nay trong ñeàn thôø nöõ töôùng Xuaân Nöông coøn löu giöõ ñöôïc

nhieàu di vaät quyù nhö: ngoïc phaû, saéc phong, caâu ñoái, ñaïi töï cuûa caùc trieàu ñaïi. Trong ñeàn coøn moät phieán ñaù to baèng nöûa chieác chieáu (truyeàn laø Ñaù thôø -Ñaù caám) ñaët trang troïng tröôùc nhang aùn. Tröôùc cöûa ñeàn coù 2 moä am: Moät am goïi laø “Haø sa baûo tích”, moät am goïi laø “Nguõ vò thieân cöông”. Hai beân caùnh phong cao 1m60, phuø ñieâu noåi 2 con ngöïa vaø 2 coät ñoàng truï, treân ñænh coät ñoàng truï laø phuø ñieâu ngheâ chaàu, daùng hình caân ñoái, ôû tö theá chaàu vaøo chính giöõa cöûa ñeàn, taïo theá uy nghieâm traùng leä nôi thôø nöõ töôùng, vò Thöôïng ñaúng thaàn Ñaïi Vöông. Theo ngoïc phaû löu taïi ñeàn ghi: Sau moät thôøi gian chieâu moä, luyeän taäp quaân só, nöõ töôùng chænh ñoán ñoäi nguõ goàm 10 boä thaàn quaân. Luùc ñoù baø Tröng Traéc nghe tin lieàn cho em laø Tröng Nhò ñem chieáu chæ ñeán taän nôi ñoùn Xuaân Nöông veà baûn doanh hoäi kieán hôïp söùc ñaùnh giaëc Toâ Ñònh. Ngay buoåi ñaàu vöøa keùo quaân veà ñeán ñaïi baûn doanh cuûa Tröng Traéc, Xuaân Nöông ñöôïc Hai Baø vaø töôùng lónh ñoùn tieáp noàng haäu vaø ñöôïc phong giöõ chöùc “Taû quaân thò noäi, chuyeân thoáng lónh ñaïo quaân phöông ñoâng”, giuùp vieäc tham möu trong quaân nguõ vaø quoác söï, phong hieäu laø “Ñeä baùt vò Xuaân Nöông coâng chuùa”. Sau khi ñaùnh tan quaân nhaø Haùn, thu thaäp 65 thaønh, heát thaûy bôø coõi nöôùc Nam quy veà moät moái.

264

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Baø Tröng leân ngoâi vua, Xuaân Nöông coâng chuùa laïi ñöôïc phong “Tröôûng quaûn quaân cô noäi caùc ñoâng phöông taû cung thò noäi”. Ba naêm sau, nhaø Haùn sai Maõ Vieän sang xaâm chieám nöôùc ta moät laàn nöõa. Vua Tröng cöû Xuaân Nöông veà laäp phoøng tuyeán choáng giaëc treân vuøng hieåm ñòa, nôi caên cöù luyeän taäp quaân syõ vaø ñöôïc nhaân daân höôûng öùng tröôùc ñaây (Tam Noâng ngaøy nay). Vaâng leänh vua Tröng, ñaïi quaân xuaát chieán. Quaân Haùn aàm aàm keùo sang, theá traän dieãn ra raát aùc lieät, quaân ñòch ñaùnh nhieàu ngaøy khoâng phaù noåi phoøng tuyeán cuûa ta, traän chieán saùp laù caø ngaøy caøng quyeát lieät, döõ doäi hôn. Xuaân Nöông boãng ñöôïc tin döõ: “Phuï quoác Ñoác lónh Thi Baèng Thuûy ñaïi töôùng quaân (choàng baø) ñaõ anh duõng hy sinh tröôùc traän tieàn.” Suïc soâi chí khí caêm thuø giaëc, traû nôï nöôùc, röûa thuø nhaø, nöõ töôùng Xuaân Nöông maëc aùo giaùp, 2 tay caàm 2 thanh baûo kieám, ñoân ñoác ñaïo quaân tieân phong cuøng thaäp boä thaàn quaân phi ngöïa muùa göôm nhö vuõ baõo, xoâng thaúng vaøo trung taâm cuûa giaëc, gieát cheát haøng chuïc teân töôùng giaëc vaø cheùm haøng traêm ñaàu giaëc, baét chuùng phaûi ñeàn toäi. Cuoäc chieán keùo daøi ñeán nöûa ngaøy, naøng bò thöông (luùc ñoù naøng ñaõ coù thai 4-5 thaùng). Naøng beøn lui quaân, phi ngöïa veà thaúng laøng Nam Cöôøng. Vì veát thöông raát naëng, naøng guïc xuoáng beán Nam Cöôøng.

Nhaân daân Nam Cöôøng vaø gia thaàn dòt thuoác vaø daâng côm nöôùc. Quaân giaëc vaãn ñuoåi theo, nhaân daân Nam Cöôøng ñaõ vöïc ngaøi sang beân röøng heûo laùnh vaø thanh vaéng, ñaët ngaøi naèm treân taûng ñaù lôùn. Maùu chaûy ñaàm ñìa, thai nhi trong mình bò ñoïa, Xuaân Nöông ñaõ hy sinh ñeå laïi tieáng thôm muoân ñôøi. Saéc cuûa Vua Tröng truy phong laø “Ñoâng Cung Ñeä baùt vò Xuaân Nöông coâng chuùa”. Ñeå toû loøng toân kính, bieát ôn coâng ñöùc to lôùn cuûa ngaøi ñaõ ñaùnh giaëc giuùp nöôùc, cöùu daân, nhaân daân Nam Cöôøng laäp ñeàn thôø nöõ töôùng Xuaân Nöông cuøng vôùi chuøa Mieáu Sôn. Töø ñoù ñeán nay, laøng Nam Cöôøng haèng naêm vaãn giöõ ñöôïc truyeàn thoáng caàu laøng. Cöù ñeán ngaøy moàng 6 (caùo caàu) vaø moàng 7 (chính caàu) thaùng gieâng aâm lòch, nhaân daân laïi toå chöùc laøm caùc loaïi baùnh thôø, choïn caùc coâ gaùi laøng xinh ñeïp, chöa choàng, cöû vaøo röôùc kieäu. Khi tieáng troáng phaùt leänh röôùc kieäu rung leân, tieáng hoø reo cuûa nhöõng trai laøng caàm côø, giaùo, göôm, chaïy ñi chaïy laïi; troáng thuùc lieân hoài nhö moät cuoäc xuaát quaân, baø con caû laøng keùo ra, ñi sau 2 kieäu (1 kieäu toáng, 1 kieäu ñaïi röôùc loâ ñình). Cuoäc röôùc baét ñaàu töø ñình cho leân ñeán ñeàn. Nay ñình khoâng coøn nöõa, daân laøng toå chöùc röôùc töø ñòa ñieåm laøm baùnh thôø leân ñeàn. Tôùi nôi, toå chöùc teá leã trang nghieâm, coù taû vaên ñoïc chuùc, coù ñoäi nhaïc coå vaø toå chöùc daâng

PHUÙ THOÏ  265 höông, oân laïi truyeàn thoáng. Baø con sinh soáng ôû xa cuõng veà döï caàu laøng, tay baét maët möøng, caàu chuùc cho nhau laøm aên thònh vöôïng, maïnh khoûe, thaønh ñaït, con chaùu hoïc haønh gioûi... Coù nhieàu baø con ngöôøi Nam Cöôøng vaø khaùch thaäp phöông coâng taùc ôû Haø Noäi, Thaønh phoá Hoà

Chí Minh, Haûi phoøng... vaø caùc nôi khaùc cuõng veà döï hoäi. Ai cuõng ñeàu coù taâm tö veà döï hoäi laøng ñeå ñöôïc daâng höông taïi ñeàn, ñeå tinh thaàn theâm phaán chaán, vui hôn, khoûe ra, toân theâm moät neùt ñeïp vaên hoùa truyeàn thoáng “uoáng nöôùc nhôù nguoàn”.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Nguyeãn Ñöùc Möu – Toång taäp VNDG Ñaát Toå (taäp 2) 2000

HOÄI VI TREÏO : - Taûn Vieân, Ngoïc Hoa - Tam vò Huøng Vöông (Laâm Lang, Baûo Lang vaø Vieãn Lang) Ñòa ñieåm : Xaõ Hy Cöông, huyeän Phong Chaâu Thôøi gian : Ngaøy 28 thaùng 12 ñeán moàng 8 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 7 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Cöôùp côø - Muùa tuøng dí, röôùc chuùa gaùi - Reo huù trong ñeâm giao thöøa Thôø

Sôn Taây vui nhaát hoäi chuøa Thaày Vui thì vui thaät, chaúng taøy hoäi He

Ca dao

L

aøng Vi giaùp vôùi laøng Treïo, xöa laø moät xaõ rieâng, nay laø thoân He cuûa xaõ Hy Cöông, thuoäc huyeän Phong Chaâu, tænh Phuù Thoï. Hai thoân Vi, Treïo cuøng thôø caùc vò thaàn nhö nhau. Tuy ñeàu coù ñình rieâng nhöng sau laïi cuøng xaây döïng thôø teá chung ôû ñình Caû thuoäc ñòa phaän laøng Vi. Caùc leä vaø troø dieãn trong khi caàu teá laø do hai laøng cuøng thöïc hieän. Vì theá caùc troø ñöôïc khaûo saùt vaø mieâu taû sau ñaây laø chung cuûa

caû 2 laøng Vi, Treïo. Caùc ñình cuûa 2 laøng ñeàu thôø “Tam vò Huøng Vöông” vaø 2 coâng chuùa con Huøng Vöông thöù 18 vôùi caùc danh hieäu nhö sau: – Huøng Quoác Vöông Laân Lang, Ñoät Ngoät cao sôn coå Huøng thò – Huøng Hoa Vöông Baûo Lang, Vieãn Sôn thaùi vöông – Huøng Hi Vöông Vieãn Lang, AÁt Sôn thaùi vöông – Mò nöông Tieân Dung coâng chuùa – Mò nöông Ngoïc Hoa coâng chuùa

266

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Nhaân daân Trieäu Phuù vaø Vi Kieâng laø daân tröôûng taïo leä vaø thöù taïo leä Huøng Vöông. ÔÛ ñình laøng Treïo coù nhöõng caâu ñoái: Thaäp baùt theá truyeàn tröôøng quoác toä, ÖÙc nieân höông hoûa ñieän kim aâu.

Nghóa: Möôøi taùm ñôøi truyeàn daøi vaän nöôùc, Ngaøn naêm höông hoûa vöõng aâu vaøng.

ÔÛ caû hai laøng Vi, Treïo, trong caùc kyø tieäc teá töø 28 thaùng chaïp ñeán moàng 8 thaùng gieâng coù nhöõng troø dieãn ñöôïc gaén vôùi truyeàn thuyeát Taûn Vieân vaø Ngoïc Hoa coâng chuùa. Theo truyeàn thuyeát, Taûn Vieân Sôn Tinh cöôùi ñöôïc Ngoïc Hoa coâng chuùa voäi ñöa daâu veà nuùi Taûn ñeå traùnh gaëp Thuûy Tinh laø tình ñòch cuûa mình. Nhöng môùi ñi tôùi laøng Vi vaø laøng Khoáng ñaõ gaëp quaân Thuûy Tinh aøo aøo xoâng tôùi. Moät cuoäc hoãn chieán long trôøi lôû ñaát dieãn ra. Trong caûnh chieán traän thaàn kyø möa gaøo gioù giaät, voi ruù hoå gaàm aáy, naøng Ngoïc Hoa bò laïc maát choàng vaø naøng ñaõ caát cao tieáng huù ñeå goïi Sôn Tinh. Cuõng theo truyeàn thuyeát, sau 3 naêm aên ôû vôùi choàng, Ngoïc Hoa veà nuùi Huøng thaêm boá meï. Sôn Tinh veà ñoùn Ngoïc Hoa trôû laïi vôùi caûnh nuùi Taûn soâng Ñaø. Khi tôùi laøng Vi, naøng Ngoïc Hoa ngoài laïi aên tröa, neùt maët buoàn baõ khoâng muoán ñi nöõa vì thöông meï nhôù cha. Ñeå Ngoïc Hoa khuaây noãi nhôù, vui loøng

veà vôùi Sôn Tinh, caùc cuï giaø vaø nhaân daân ñòa phöông ñaõ baøy ra troø vui vaø röôùc coâng chuùa leân kieäu, ñöa coâng chuùa ñi cuøng vôùi quan quaân cuûa Sôn Tinh cöôõi voi, cöôõi ngöïa. Troø dieãn ñòa phöông nhö minh hoïa caùi truyeàn thuyeát thaàn thaùnh maø raát ñôøi thöôøng aáy. Töø ngaøy 28 thaùng chaïp, taát caû caùc ñình cuûa laøng Vi vaø Treïo ñeàu thaép ñeøn nhang vaø töø ñoù ñeå ñeøn nhang cho tôùi heát ngaøy moàng 8 thaùng gieâng. Vaøo toái 30 Teát, oâng töø ñình laøng Vi laøm leã maät khaån ôû ñình Caû roài taét ñeøn ñi, ñeán caây höông ôû ñình Caû, caàm con gaø soáng 1 caân vaùi vaøo caây höông. Tuïc truyeàn ñaây laø nôi xöa kia naøng Ngoïc Hoa ngoài nghæ aên traàu vaø nhôù cha nhôù meï. Caây höông naøy xaây baèng ñaù ong cao ngang taàm ngöôøi. Sau ñoù, oâng töø vöøa ñi vöøa huù töø caây höông ñình caû veà tôùi ñình Thöôïng hay ñình Ñoâng laø ñình rieâng cuûa laøng Vi, coù chieâng troáng khua goõ ñi theo vaø nhöõng ngöôøi döï leã cuõng reo huù. Khi veà tôùi ñình Thöôïng thì thaép ñeøn nhang chuaån bò ñoùn giao thöøa. (Daân ôû ñaây thôøi tröôùc ñoùn giao thöøa baèng caùch ñi xem laù caây kheá, thaáy laù kheá nguû chaäp vaøo nhau laø giao thöøa. Laïi coù moät caùch xem thôøi gian khaùc laø duøng 1 chieác noài ñoàng môùi, thuûng ñaùy, ñoå ñaày nöôùc, ñôïi töø chaäp toái tôùi khi heát nöôùc trong noài laø sang canh.)

PHUÙ THOÏ  267 Tuïc röôùc tieáng huù nhaèm gôïi laïi tieáng huù thuûy chung cuûa Ngoïc Hoa huù goïi choàng trong cuoäc giao chieán giöõa thaàn nuùi vaø thaàn nöôùc. OÂng töø caàm con gaø soáng vaùi vaøo caây höông laø nhaéc laïi tích Sôn Tinh giaû tieáng gaø gaùy khi trôøi môùi canh ba ñeå quaân canh thaønh Vua Huøng töôûng trôøi ñaõ saùng, môû cöûa thaønh cho Sôn Tinh vaøo daâng ñoà daãn cöôùi. Toái moàng 3 Teát, ñoàng baøo luoäc baùnh chöng vuoâng ñeå cuùng laø nhaéc laïi söï tích baùnh chöng baùnh giaày cuûa Lang Lieâu, vì baùnh chöng ngaøy Teát coå truyeàn vuøng ñaát Toå ñoàng baøo thöôøng goùi theo hình oáng nhö goùi gioø, goïi laø baùnh chöng Taøy. Moàng 4 Teát, vaøo saùng sôùm 2 phe trai traùng cuûa laøng Vi toå chöùc chaïy dòch, cöôùp côø nhö sau: töøng ñoäi moät vaät nhau moät hoài nhö ñeå cho khoûe gaân coát roài baét ñaàu chaïy thi. Moïi ngöôøi daøn haøng ngang moät traøn ruoäng maï laø traøn hoác Daõn. Caùc tröôûng phe caém côø laøm ñích, treo giaûi vaøo côø. Khi coù tieáng phaùo hieäu laø caùc ñaáu thuû döôùn mình caát chaân chaïy ñeán ñích vaø phe laøng naøo cöôùp côø cuûa laøng aáy, giaûi caù nhaân. Chaïy dòch cöôùp côø khoâng gaén vôùi truyeàn thuyeát veà Huøng Vöông hay Sôn Tinh. Moàng 5 Teát röôùc voi giaáy, ngöïa giaáy, goïi laø röôùc töôïng maõ. Moãi laøng 1 voi ñen, 1 caëp ngöïa con hoàng, con traéng. Con voi to baèng con traâu lôùn vaø ngöïa to baèng ngöïa thaät. Voi laøng naøo röôùc veà ñình

laøng aáy. Voi, ngöïa ñeàu coù oáng nöùa caïnh söôøn ñeå thaép höông. Voi ngöïa naøy töôïng tröng quan quaân ñi ñoùn Ngoïc Hoa veà nuùi Taûn. Toái moàng 6 Teát, caû 2 laøng Vi, Treïo coù leã baøn giao. Chuû teá cuõ heát nhieäm kyø, giao chìa khoùa caùc ñình cho chuû teá môùi. Töø toái moàng 6 naøy cho tôùi moàng 6 naêm sau laø nhieäm kyø cuûa chuû teá môùi. Cuõng toái moàng 6 coù dieãn troø muùa tuøng dí. Caùc caëp trai gaùi gaùnh soït nguõ coác, luùa, ngoâ, ñoã... vaø xoâi ñi theo kieäu roài veà ñình muùa tröôùc baøn thôø. Cöù moät tieáng troáng “tuøng” thì trai gaùi laïi öôõn ngöôøi “dí” vaøo nhau. Sau muùa, moïi ngöôøi vaøo cöôùp nguõ coác vaø xoâi laáy may. Troø muùa tuøng dí naøy nhaèm caàu khaán thaàn linh phuø hoä cho laøng caøy caáy ñöôïc thoùc luùa ñeà ña, muøa maøng toát ñeïp, möa thuaän gioù hoaø, nhöng noù cuõng gaén vôùi truyeàn thuyeát Sôn Tinh ñöa vôï veà nuùi Taûn. Ñaây cuõng laø moät tieát muïc do nhaân daân ñòa phöông baøy ra ñeå laøm vui cho Ngoïc Hoa. Moàng 7 thaùng gieâng, buoåi saùng röôùc voi, ngöïa kieäu, côø töø 2 laøng veà ñình Caû. Laøng naøo röôùc ra tröôùc thì döøng laïi chôø ôû caùnh ñoàng Ñeøo laø caùnh ñoàng ôû giöõa 2 laøng gaàn ñình laøng Vi, roài hoïp laïi thaønh moät ñaùm. Tôùi ñình Caû, chuû teá cuûa 2 laøng ñöùng saün ôû coång ñình ñoùn vaø vaùi voi, ngöïa. Sau ñoù 2 laøng cuøng teá. Coù 2 chuû teá, chieáu giaûi ngang nhau. Veà caùc vai xöôùng leã thì laøng Treïo

268

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

giöõ Ñoâng xöôùng vaø laøng Vi vaøo chaân Taây xöôùng. Moàng 8 thaùng gieâng coù troø dieãn röôùc chuùa gaùi vaø baùch ngheä khoâi haøi. Caû 2 laøng cuøng choïn “chuùa gaùi” vaøo ngaøy 28 thaùng 12. Hai laøng laøm leã xin aâm döông ôû ñình Caû ñeå löïa laáy 1 chuùa gaùi chính thöùc. Chuùa gaùi chæ choïn vaøo löùa tuoåi 12 ñeán 15 vaø thöôøng laø con nhaø ñaøn anh. Dó nhieân laøng cuõng phaûi choïn gia ñình ñoâng vui vaø khoâng coù tang, duø laø tang beân noäi hay beân ngoaïi. Töø ngaøy 28 Teát, daân laøng ñeán trang trí nhaø cuûa chuùa gaùi cho ñeïp ñeõ vaø gia ñình chuùa gaùi phaûi söûa côm röôïu tieáp caùc ñaøn anh. Cuøng vôùi vieäc löïa choïn chuùa gaùi, 2 laøng coøn tuyeån cho chuùa gaùi 15 nöõ tì. Suoát töø ngaøy 30 thaùng chaïp cho tôùi moàng 8 thaùng gieâng, chuùa gaùi vaø caùc nöõ tì ñeàu ôû trong nhaø chuùa gaùi, khoâng ñöôïc ra khoûi coång. Tôùi saùng moàng 8 thaùng gieâng, caû 2 laøng röôùc chuùa gaùi, coù troø dieãn baùch ngheä khoâi haøi. Chuùa gaùi ngoài kieäu, caùc nöõ tì xuùm xít quanh kieäu, ngöôøi mang göông, ngöôøi mang hoäp traàu... Sau kieäu chuùa gaùi laø nhöõng ngöôøi ñoùng troø baùch ngheä khoâi haøi. Coù nhöõng ngöôøi mang caây mía lôùn, luùa gioáng ñi môû ñöôøng, roài caùc ngöôøi ñoäi ñaàu traâu boø, deâ, ngöïa baèng maõ, tieáp theo laø thôï caøy, thôï caáy, thôï moäc... muùa. Nhöõng duïng cuï muùa laø ñoà thaät nhöng ñaõ cuõ, hoûng. Caùc vai troø vöøa ñi vöøa luùc laéc caùc “ñaïo cuï”, vöøa noùi khoâi haøi

ñeå gaây cöôøi cho moïi ngöôøi. Nhöõng ngöôøi röôùc troø phaàn nhieàu laø ngöôøi laøng Treïo. Vì theá maø ôû ñòa phöông moãi khi noùi veà caùc duïng cuï ñaõ hö hoûng, ngöôøi ta thöôøng noùi laø “ñoà Treïo trình troø”. Ñaùm röôùc ñi ñöôøng voøng cho theâm daøi ñöôøng, veà ñình Haäu Loäc roài veà ñình Caû, döøng laïi ôû caây höông xaây gaàn ñình, dieãn troø baùch ngheä. Sau ñoù ñaùm röôùc laïi tieáp tuïc ñi tôùi caàu Caùp (hay caàu Taây) thì ngöôøi ta ñaët chuùa gaùi xuoáng moät caùi maûng, coù yù laø ñeå Ngoïc Hoa theo ñöôøng thuûy veà nuùi Ba Vì. OÂng boá chuùa gaùi voäi chaïy tôùi chuïp maûnh vaûi boïc laáy chuùa gaùi, coõng treân löng chaïy veà nhaø, ñöa vaøo chuoàng traâu ñeå “giaûi vía” (vía Ngoïc Hoa nhaäp). Sau ñoù, daân laøm leã ñoùng cöûa ñình, hoùa voi, ngöïa (chæ coù leã xoâi gaø, khoâng teá). Tuïc ñöa chuùa gaùi veà nhaø coù neùt gioáng hoäi Phuø Ñoång ñöa töôùng giaëc AÂn laø nhöõng em beù ñoùng giaû trôû veà nhaø. Muùa tuøng dí cuõng nhö troø baùch ngheä khoâi haøi ñeàu laø dieãn xöôùng daân gian coù söï keát hôïp giöõa tín ngöôõng vaø cuoäc soáng coäng ñoàng laøng xaõ. Muùa tuøng dí, saâu xa hôn laø röôùc vía thaàn luùa, em beù gaùi töôïng tröng cho vía luùa. Hình thöùc ñoù phoå bieán ôû nhieàu toäc ngöôøi mieàn nuùi bieåu döông muøa maøng boäi thu vaø öôùc mô no aám cuûa ngöôøi noâng daân nöôùc ta.(1)

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông – Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 (2000).

Vaên Haäu

PHUÙ THOÏ  269

HOÄI KINH KEÄ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Lyù Baûn Caûnh Ñaïi Vöông : Laøng Kinh Keä, huyeän Laâm Thao : Moàng 7 ñeán moàng 9 thaùng gieâng : Moàng 8 thaùng gieâng : - Cöôùp nöôùc, naáu côm vaø keùo co - Cuùng lôïn soáng, oaûn chay

L

aøng Caûi thuoäc xaõ Kinh Keä, huyeän Laâm Thao, tænh phuù Thoï. Thôøi Leâ - Nguyeãn goïi laø keû Caøi, xaõ Kinh Keä, toång Phieân Minh, huyeän Sôn Vi, phuû Laâm Thao, traán Sôn Taây. Ñình thôø Kieâm thaàn Lyù Baûn Caûnh, ngöôøi coù coâng giuùp vua Huøng deïp giaëc Thuïc giöõ nguyeân bôø coõi. Ngaøy 5 thaùng 01 naêm 1993, UBND tænh Vónh Phuù ñaõ caáp baèng Di tích Lòch söû - vaên hoùa ñình laøng Kinh Keä. Ngaøy nay ñình laøng coøn löu giöõ ñöôïc caùc hieän vaät quyù giaù: 2 böùc ñaïi töï “Chieáu ÖÙng Linh Quang” vaø “Döïc Baûo Trung Höng”, baûn 6 trong soá 16 Ngoïc Phaû (chöõ Haùn), saéc phong cuûa caùc trieàu ñaïi, caùc ñoà thôø cuùng baèng goã sôn son thieáp vaøng vaø baèng ñoàng. Ñaëc bieät laø 1 lö höông to goám söù ñôøi Lyù, 2 lö höông nhoû ñôøi Nguyeãn vaø caùc tieâu baûn ñieâu khaéc daân gian ñôøi Haäu Leâ. Ngoïc phaû coøn löu taïi ñình laøng ghi roõ: thôøi Huøng vöông thöù 18 (Huøng Dueä Vöông) coù moät ngöôøi khoâng roõ queâ quaùn ñaõ tham gia cuoäc chieán Huøng - Thuïc. Theo leänh truyeàn cuûa Vua Huøng, Taûn Vieân Sôn

thaàn cuøng taû höõu kieâm thaàn öùng chieán. Lyù Baûn Caûnh luùc ñoù ñaõ ñöôïc phong Ñaïi Vöông, ñem quaân ñaùnh quaân Thuïc. Khi qua Kinh Keä, Lyù Ñaïi Vöông bò quaân Thuïc bao vaây. Cuøng luùc ñoù, Taûn Vieân Sôn thaàn vaø taû höõu kieâm thaàn ñaùnh ñeán. Trong ñaùnh ra, ngoaøi ñaùnh vaøo, Lyù Baûn Caûnh phaù ñöôïc voøng vaây, quaân Thuïc thua chaïy. Taûn Vieân Sôn thaàn cuøng taû höõu kieâm thaàn veà kinh baùi kieán nhaø vua. Huøng Dueä Vöông möøng rôõ ngôïi khen. Nhaø vua choïn ngaøy trai giôùi laäp ñaøn caùo teá thieân ñòa baùch thaàn vaø khao phong cho töôùng só, coâng thaàn. Vua Huøng truyeàn cho keû Caøi (laøng Kinh Keä) xaây laêng mieáu thôø Lyù Baûn Caûnh Ñaïi vöông. Ñeán theá kyû XV, döôùi trieàu Leâ, keû Caøi xaây ñình. Ghi nhôù coâng ñöùc cuûa Lyù Ñaïi Vöông, daân laøng toân ngaøi laøm thaønh hoaøng laøng vaø thôø taïi ñình. Töø khi thôø Lyù Ñaïi Vöông, keû Caøi coù phong tuïc vaø leã hoäi haèng naêm. Laøng coù tuïc leä kieâng teân huùy cuûa ngaøi: tieáng lyù phaûi goïi cheäch thaønh lôùi. Trong ngaøy leã hoäi khi ñoïc chuùc thö ñeán 3 chöõ Lyù Baûn Caûnh phaûi ñoát phaùo aùt ñi khoâng cho moïi ngöôøi nghe roõ. Ngaøy nay thay baèng tieáng

270

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

troáng. Töø moàng 1 ñeán moàng 5 thaùng gieâng khoâng ñöôïc ñoäng thoå (vì laø nhöõng ngaøy Lyù Ñaïi Vöông bò quaân Thuïc vaây haõm). Leã hoäi laøng baét ñaàu töø moàng 7 thaùng gieâng ñeán heát moàng 9 thaùng gieâng haèng naêm. Chieàu moàng 6 thaùng gieâng laøm caùo teá taïi ñình. Trong 3 ngaøy leã, moãi saùng ñeàu röôùc vaùn xoâi gaø töø mieáu ra ñình, vì mieáu laø nôi thôø töôùc vò thaàn cuûa ngaøi töø laâu, sau môùi xaây ñình, vaø teá ôû ñình 2 laàn saùng chieàu. Ba ngaøy hoäi, laøng coù nhieàu troø vui nhö: – Cöôùp nöôùc: Moät bình ñöïng nöôùc naëng khoaûng 35-40kg, ñem ra xöù ñoàng caùch ñình 80m, caém côø ñaët bình taïi ñoù, 4 giaùp cuûa laøng cöû trai taøi, gaùi saéc ra cöôùp. Giaùp naøo cöôùp ñöôïc mang bình veà ñình thì giaùp ñoù thaéng vaø ngöôøi ta tin raèng naêm ñoù daân giaùp ñoù seõ laøm aên thònh vöôïng. – Naáu côm thi: Moãi giaùp coù 0,5kg gaïo taùm, 1 noài ñaát, 3 coïc, 1 oáng giang vaø laït giang, rôm, buøi nhuøi. Nöôùc naáu côm laáy trong bình cöôùp töø xöù ñoàng ñem veà. OÂng taùo laø 3 caùi coïc ñoùng xuoáng ñaát. Löûa laáy töø buøi nhuøi duøng laït giang coøn tinh keùo ñi keùo laïi vaøo oáng giang ñeå phaùt löûa baét vaøo buøi nhuøi. Côm caïn, khoâng ñöôïc vaàn maø phaûi vöøa beâ noài, vöøa chaïy veà ñình, vöøa ñoát löûa ôû döôùi laøm sao khi veà ñeán ñình côm cuõng vöøa chín tôùi. Cuï töø seõ

neám côm chaám thi vaø trao giaûi. Thi xong, caùc noài côm ñöôïc tung heâ cho daân laøng cöôùp. Ai cöôùp ñöôïc ñem veà cho con chaùu aên seõ khoûe maïnh, hay aên, choùng lôùn. Coøn coïc oâng taùo cuõng cho daân laøng cöôùp, nhaø naøo cöôùp ñöôïc ñem veà ñoùng doïc chuoàng lôïn, nhaø ñoù lôïn choùng lôùn, laøm aên phaùt ñaït. – Keùo co: 1 sôïi song daøi 40m, 4 giaùp choïn caùc thanh nieân khoûe, lanh lôïi chia laøm 2 beân keùo sôïi daây veà phía mình trong tieáng troáng, tieáng hoø reo cuûa daân laøng. – Thi vaät: Trong 3 ngaøy hoäi ñeàu coù vaät. Moàng 7 thaùng gieâng vaät vôøn, moàng 8 vaät nhaéc vaø moàng 9 vaät ngaõ. Caùc ñoâ vaät khoâng caâu neä ngöôøi laøng hay thieân haï, chæ coát choïn ngöôøi taøi. Caùc ñoâ vaät troå heát taøi ngheä trong caùi mieáng, caùi theá vôøn, nhaéc, laät giöõa tieáng reo hoø, troáng chieâng cuûa ngöôøi xem. Giaûi thöôûng khoâng lôùn, ñoâi khi chæ laø vuoâng vaûi ñieàu, song noù ñem laïi vinh quang khoâng chæ cho ngöôøi thaéng maø cho caû laøng xoùm. Leã hoäi ñaõ nhaéc nhôû ngöôøi daân nhôù laïi tích xöa: Lyù Ñaïi Vöông bò vaây haõm trong laøng Kinh Keä töø moàng 1 ñeán moàng 5 thaùng gieâng. Ngaøy moàng 7, 8, 9 ñaõ phaù ñöôïc voøng vaây vaø ñaïi thaéng. Töø moàng 1 ñeán moàng 5 daân laøng khoâng ñoäng thoå, khoâng teá leã, rieâng moàng 3 thaùng gieâng caùc giaùp ñem lôïn

PHUÙ THOÏ  271 soáng ra ñình teá vaø caàu chay (chæ coù oaûn). Ñoù laø bieåu hieän daân laøng tieáp löông cho quaân lính Lyù Ñaïi Vöông; 3 ngaøy moàng 7, 8 vaø 9 môû hoäi laø ñeå möøng Lyù Ñaïi Vöông phaù vaây, ñaùnh thaéng quaân Thuïc. Leã hoäi Kinh Keä gaén lieàn vôùi chieán coâng cuûa Lyù Baûn Caûnh, ngöôøi coù coâng ñaùnh giaëc giöõ gìn söï toaøn

veïn cuûa ñaát nöôùc trong buoåi ñaàu caùc Vua Huøng döïng nöôùc Vaên Lang. Caùc troø vui trong ngaøy hoäi ñeàu gaén lieàn vôùi tinh thaàn thöôïng voõ, trí thoâng minh, kheùo leùo, nhöõng ñöùc tính toát ñeïp cuûa ngöôøi Vieät trong suoát lòch söû 4000 naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Maïnh Haùch - Toång taäp VNDG Ñaát Toå (taäp2) vaø cuï Buøi Vaên Kieäm

HOÄI PHUØ PHONG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Nguõ hoå sôn thaàn : Laøng Phuø Phong, xaõ Cao Xaù, huyeän Laâm Thao : Moàng 9 thaùng gieâng vaø 15 thaùng 10 : Moàng 9 thaùng gieâng : - Cöôùp côø - Haùt nhaø tô

Muøa xuaân cho chí muøa thu, Laøng Phuø môû hoäi teá chung vieäc thôø.

Ca dao

L

aøng Phuø Phong theo truyeàn ngoân laø do coù 3 ngöôøi laùi buoân thuyeàn thoi leân xin ñaát xaõ Cao Xaù maø laäp neân. Khi môùi laäp goïi laø Trung Laïc Khu, teân noâm laø laøng Phung, coù 3 xoùm. Thôøi Gia Long thaønh xaõ Phuø Phong, huyeän Sôn Vi, phuû Thao Giang, traán Sôn Taây. Ngaøy nay, Phuø Phong thuoäc xaõ Cao Xaù, huyeän Laâm Thao, tænh Phuù Thoï. Phuø Phong naèm treân moät daûi ñaát trong ñeâ, phía ñoâng laø soâng Hoàng, taây laø Cao Xaù, baéc giaùp laøng

Trònh Xaù, xaõ Vónh Laïi vaø nam giaùp thoân Vónh Moä, xaõ Cao Xaù. Phuø Phong coù ñình thôø Nguõ hoå sôn thaàn, coù nhöõng thaàn hieäu laø: Traàn Baù Lang, Laân Baù Lang, Xuyeán Baù Lang, Thieát Baù Lang vaø Khaåu Baù Lang. Sau laäp mieáu xoùm Cô thôø Tam Giang ñaïi vöông laø thuûy thaàn. Veà tuïc thôø nguõ hoå, tuïc truyeàn vua Leâ Ñaïi Haønh ñaùnh giaëc Toáng qua ñaây ñöôïc nguõ hoå aâm phuø, laáy ñuoâi hoå 5 saéc keát thaønh côø maø ñaùnh giaëc, thaéng traän roài ban saéc phong vaø cho daân söûa ñeàn thôø, ban caâu ñoái:

272

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Nguõ saéc linh kyø tröø Toáng taëc, Thieân thu hieån haùch traán Leâ gia.

Töø moàng 8 ñeán moàng 10 thaùng gieâng môû hoäi xuaân, caùc ngaøy 14 vaø 15 thaùng 10 laø hoäi thu goïi laø hoäi teá côø. Mieáu Cô ôû xoùm Cô coù 1 voi traéng, 1 voi ñen ñan baèng tre queùt sôn, coù baùnh xe ôû chaân, ñeán ngaøy caàu cöû 4 trai ñinh röôùc voi vaø 3 xoùm 3 kieäu röôùc töø mieáu Cô veà ñeàn Nguõ Hoå. Moãi kieäu 12 ngöôøi laø chaân nhò chöùc, nhöõng ngöôøi chaân khoa traøng khieâng troáng vaùc côø, coøn ôû chöùc thaäp lyù thì göôm, ñao, coân, giaùo... Kieäu voi coù taøn loïng che. Thaùng gieâng moå traâu ñen ñeå thòt soáng keøm ñóa tieát soáng laãn ít loâng gaùy. Thaùng 10 moå lôïn ñen cuõng keøm ñóa tieát raéc loâng. Caùc coã teá leã xong phaân veà 4 giaùp Ñoâng, Nam, Ñoaøi, Baéc. Ngaøy hoäi coù ñaáu vaät laáy giaûi, giaûi nhaát 5 quan tieàn, 5 vuoâng luïa baïch, giaûi nhì 3 quan tieàn, 3 vuoâng luïa; giaûi ba 2 quan tieàn, 2 vuoâng luïa. Caùc hoùi vaät caùc nôi nhö Töù Xaõ, Sôn Vi, Vónh Moä cuõng ñeán ñua taøi tranh giaûi. Caùc giaûi nhaát, nhì, ba phaûi trong 3 ngaøy khoâng ai thaéng hôn thì ñaáu vôùi nhau ñeå xeáp haïng. Tröôùc khi vaøo cuoäc vaät giaûi phaûi vaøo vaät thôø, vôøn 3 laàn roài môùi vaät, vì theá vaät thôø coøn ñöôïc goïi laø vaät vôøn. Caùc hoùi vaät ñoùng khoá luïa baïch, thaét löng bao ñoû hay xanh. Ba ngöôøi giaûi ñaàu ngoaøi giaûi luïa vaø

tieàn coøn ñöôïc coã laøng bieáu. Hoäi thaùng 10 coù chôi cöôùp côø, trai laøng tranh taøi. Sau khi leã taï thaùnh, chuû teá phaát côø ñoát phaùo ra hieäu cöôùp côø. Côø ôû ñaây goïi laø côø doïi, laø nhöõng ngoïn côø giaáy xanh ñoû, trong ñoù coù 1 laù côø lôùn ñöôïc ghi laø côø thaàn 5 saéc, hình vuoâng. Khi vaøo cuoäc teá laø ngoaøi baõi hoäi caém côø, laáy caây chuoái hoät chöa coù buoàng cao 3 meùt roïc boû laù, choân xuoáng ñaát, caém caùc côø nheo vaøo, treân ngoïn caây chuoái caém côø thaàn. Ai cöôùp ñöôïc côø thaàn, laøng chuoäc 5 quan tieàn vaø 1 coã bieáu. Trong caùc ngaøy hoäi xuaân coù haùt nhaø tô, coù naêm ñöôïc muøa, phöôøng cheøo Vaân Sa, La Phaåm cuûa Sôn Taây (nay laø Haø Taây) cuõng ñeán goùp vui. Veà hoäi Phuø Phong, ñòa phöông coù baøi veø: Ñoà teá khí 24 ngoïn côø roàng leo phöôïng loän Möôøi hai laù taøn, möôøi hai laù quaït Möôøi hai laù noùn ñöùng ñoùn tröôùc sau Ñoâi voi veà chaàu Muõ ñen aùo phuïc AÙo ñoû ñaày ñoàng Ñaùnh ba tieáng coàng Caùc ñoâ vaøo vaät ÔÛ treân côø phaát Döôùi quan vieân ngoài Anh ñöùng anh coi Khaùc naøo keû chôï.(1)

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông - Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 naêm 2000

Vaên Haäu

PHUÙ THOÏ  273

HOÄI XA LOÄC : Thaàn Laân Hoå (töôùng ñôøi Traàn) : Xa Loäc, xaõ Töù Xaõ, huyeän Laâm Thao : Moàng 10 thaùng gieâng, 15 thaùng 2, 15 thaùng 8 vaø 11 thaùng 12 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Ñaùnh caù vaø thi caù Laùng Thôø - Caàu möa Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian

Ngoâi ñeàn Xa Loäc höôùng veà Nam, Quang caûnh nöôùc non ñeïp voâ vaøn. Thanh Long - Baïch Hoå chaàu hai ngaû, Laø ñaát huy hoaøng, ñaát veû vang...

Nguyeãn Xuaân Mai

Ñ

eàn Xa Loäc ñöùng beân caùnh röøng quanh naêm xanh töôi ôû ñòa ñaàu cuûa xaõ Töù Xaõ thuoäc huyeän Laâm Thao, tænh Phuù Thoï, gaàn 2 xaõ Sôn Vi vaø Cao Xaù. Ñoái vôùi khaùch thaäp phöông, muoán ñeán tham quan du lòch, haønh höông thì cuõng thuaän tieän. Ñöôøng boä hoaëc duøng xe maùy, oâ toâ hoaëc xe löûa, töø Haø Noäi leân Vieät Trì, roài töø Vieät Trì ñi leân 15km nöõa ñeán ngaõ ba Minh Noâng reõ traùi, ñeán ngaõ ba Cao Xaù reõ phaûi. Töø Phuù Thoï xuoáng cuõng 15km, ñeán Laâm Thao reõ traùi. Töø Tuyeân Quang veà 65km, ñeán Phuø Loã reõ phaûi, ñeán Laâm Thao reõ traùi. Ñöôøng thuûy, töø Haø Noäi leân ñeán beán Gheành Baûo Trieäu (90km), roài leân boä, reõ phaûi vaøo ñeán Phuøng Nguyeân laïi reõ phaûi, töø beán Gheành vaøo ñeàn Xa Loäc 7km. Truyeàn thuyeát keå raèng: Sau moät traän giao chieán vôùi giaëc taïi khu vöïc röøng Xa Loäc ñaàu laøng Thaïch Caùp, tuy thaéng lôùn, nhöng khoâng may

“Ñöùc thaùnh” (töùc Laân Hoå) bò troïng thöông. Ngöôøi vaãn ngoài treân löng ngöïa ñoác chieán. Giaëc tan roài, ngöôøi môùi ung dung ñi ñeán xaõ Duïc Myõ, ôû ñaây coù moät ngoâi haøng chaùo keâ, ngöôøi xuoáng ngöïa vaøo haøng hoûi: – Baø coù thaáy ai nhö toâi theá naøy maø soáng ñöôïc khoâng? Baø haøng ñeán xem kyõ thì ra “Ñöùc thaùnh” ñaõ bò cheùm ñöùt coå, chæ coøn dính caùi hoïng. “Khoâng thaáy ai nhö theá naøy soáng ñöôïc!” baø haøng buoàn baõ traû lôøi vaø laäp töùc ñi laáy nöôùc röûa. Röûa xong thì ngöôøi hoùa. Chính vì vaäy maø khoâng nhöõng ôû khu röøng Xa Loäc coù ñeàn thôø “Ñöùc Thaùnh”, ôû goø Dung coù laêng “Ñöùc Thaùnh”, maø ôû moät khu röøng caám cuûa xaõ Duïc Myõ, nhaân daân cuõng laäp moät ngoâi ñeàn thôø baø cuï giaø baùn chaùo keâ. Coù moät truyeàn thuyeát khaùc: Nhaân maáy buoåi toái, nghe tieáng choù suûa döõ doäi, gaø vòt khaép nôi keâu quang quaùc, nhö moät ñieàm gôû, laøm nhaân daân Thaïch Caùp hoaûng hoát,

274

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

töôûng giaëc cöôùp vaøo laøng. Giaø treû, gaùi trai xua nhau trôû daäy, giaùo, gaäy xoâ nhau ra ñöôøng ngoõ. Theo tieáng gaø, tieáng choù, moïi ngöôøi chaïy ra ñaàu laøng. Ñeán moät khu röøng gaàn caàu Xa Loäc, thì baét gaëp moät thi haøi, quaàn aùo voõ quan nghieâm chænh. Moïi ngöôøi khieâng ngay thi haøi ñeán moät khu röøng ñòa phaän xaõ beân ñeå “vöøa traùnh söï choân caát, phieàn toaùi, vöøa khoûi maéc chuyeän vaï laây”. Maáy hoâm sau ai cuõng bieát daân xaõ Duïc Myõ ñaõ choân caát töû teá, vì leõ ngay saùng sau ñaõ thaáy moái ñaép kín thi haøi. Sau ñoù, veà phía daân Thaïch caùp, thöôøng xaûy ra taät beänh, tai öông, ñi xem boùi môùi bieát “thi haøi ñoù chính laø vò töôùng Laân Hoå. Muoán ñöôïc yeân laønh, phaûi laäp ngay ñeàn thôø ngöôøi taïi röøng Xa Loäc”. Quaû nhieân töø sau ngaøy coù ñeàn Xa Loäc, tình hình trôû laïi yeân laønh “Ñöùc Thaùnh” hieån linh caàu sao ñöôïc vaäy.

naêng vaø “saïch seõ” (khoâng ñaïi tang), choïn lôïn ñeïp, coù daùng voùc choùng lôùn vaø beùo, laøm chuoàng kín, saïch, chaêm soùc caû naêm thaät chu ñaùo. Coù beänh taät thì phaûi chöõa chaïy nhö ngöôøi.

Trong naêm coù caùc tieát hoäi: moàng 10 thaùng gieáng thaùnh hoùa, ngaøy 15 thaùng 2 xuaân teá, ngaøy 15 thaùng 8 thu teá, ngaøy 11 thaùng 12 ñaùnh côø thôø. Neáu thôøi tieát thaát thöôøng, coù haïn lôùn thì coù leã caàu möa. Gaëp naêm ñöôïc muøa, môû hoäi lôùn thì coù ñuû lôïn, traâu, deâ (tam sinh). Thöôøng ra thì chæ coù lôïn, gaø. Maát muøa, ñoùi keùm thì chæ leã chay: oaûn, cheø kho, chuoái. Ñaùng chuù yù nhaát laø vieäc nuoâi lôïn thôø: ñöôïc baùo tröôùc “naäu” naøo ñaêng cai, thì tröôùc heát choïn gia ñình vôï choàng ñuû ñoâi coù caû trai gaùi, coù khaû

Ngaøy taûo laêng Duïc Myõ moàng 10 thaùng chaïp (aâm lòch). Tuøy tröôøng hôïp, theo giaáy môøi maø cöû ngöôøi, phaân vai ñem leã ra ñoùng goùp, maëc duø ñaây laø leä thöôøng haèng naêm. “Laêng Duïc Myõ, ôû thoân Duïc Myõ, xaõ Cao Xaù (Phong Chaâu) laø laêng cuûa Laân Hoå, töôùng ñôøi Traàn, coù coâng ñaùnh giaëc Nguyeân, roài töû traän ôû ñaây. Khi khaùng chieán choáng Nguyeân thaéng lôïi, vua Traàn hoäi hoïp trieàu ñình ñeå luaän coâng ban thöôûng, ñaõ phong töôùc haàu cho Laân Hoå vaø cho ñöôïc xaây laêng. Vua laïi truyeàn cho trieàu

Vieäc naøy coù thöôûng, coù phaït roõ raøng. Caùc cuï phaân coâng, phaân nhieäm. Moãi xaõ choïn cöû moät ngöôøi “cao nieân höõu ñöùc” nhöng tröôùc heát laáy ngöôøi xaõ Thaïch Caùp laøm chuû teá. Ngöôøi taû vaên, ñoïc vaên, xaõ Traân Vyõ. Ngöôøi ñoâng xöôùng, xaõ Ñoâng Thònh. Ngöôøi taây xöôùng, xaõ Vaân Caùp. Ngöôøi boài teá, xaõ Huøng Laõm. Ngöôøi chaáp söï tuøy nghi löïa choïn. Nhöng nhaát thieát phaûi laø ngöôøi coù chöùc saéc, khoâng maéc tang trôû. Coøn vieäc cöû ngöôøi phuï traùch caùc nôi haùt cheøo, ñaùnh vaät, choïi gaø (neáu coù môû ñaïi hoäi) thì tieâu chuaån nheï hôn, duy coù vaán ñeà tang trôû thì khoâng heà chaâm chöôùc.

PHUÙ THOÏ  275 ñình cuøng 18 xaõ laân caän haèng naêm phaûi cuùng teá, neân coøn goïi laø Laêng Quoác teá.” Khoâng coù kyø haïn nhaát ñònh, vì khoâng nhaát thieát naêm naøo cuõng ñaïi tieäc. Vì vaäy cuõng tuøy töøng naêm, to nhoû theá naøo maø cöû ngöôøi ñi nhieàu hay ít veà laøng ñoàng baèng döï hoäi. Leã vaät hì chuû yeáu laø lôïn, gaïo neáp. Phaân vai thì ñaïi bieåu caùc xaõ treân naøy xuoáng bao giôø cuõng ñöôïc thuû chöùc boài teá, cuõng nhö khi ra Duïc Myõ. Nghi thöùc trong nhöõng ngaøy thöôøng ôû ñaây laø “höông ñaêng baát tuyeät”. Baát kyø ai, heã coù dòp laø ñoäi leã ra ñeàn Xa Loäc ñeå caàu phuùc, caàu taøi. Ñaëc bieät nhaát laø nhöõng ngaøy khao voïng. Caù bieät, cuõng coù ngöôøi caàu sinh con trai, baø con vaøo cöûa ñeàn, caàu buoân may baùn ñaét. Nhöng tuyeät ñoái khoâng heà coù chuyeän “boùi theû”, “xoùc theû”, “leân ñoàng, chaàu vaên”. Baát kyø leã cuùng vaøo dòp naøo, heøm cuùng cuõng phaûi duøng lôïn ñen tuyeàn. Duøng thòt chín, khoâng duøng thòt soáng. Khoâng ñöôïc noùi ñeán tieáng huùy, do ñoù, nhaát thieát phaûi noùi leäch ñi. Tieáng dong phaûi noùi treäch laø dung, laân noùi laø lieân, hoå noùi laø haû. Con hoå, con heo, con huøm ñeàu phaûi noùi treäch laø oâng sôn quaân hoaëc oâng ba möôi, oâng keành. Khoâng ñöôïc aên thòt hoå, cuõng khoâng ñöôïc duøng cao hoå coát. Ñaøn baø, con gaùi, ngöôøi coù tang, nhaát laø ñaïi tang, khoâng ñöôïc lai vaõng ñeán ñeàn. Vieäc cuùng teá haèng naêm thì ñaõ ñöôïc laøng daønh

ra 3 maãu ruoäng thaàn töø. Moät phaàn giao cho gia ñình ngöôøi thuû töø caøy caáy ñeøn höông. Moät phaàn duøng cho söï khen thöôûng khi ñaùnh caù thôø, khi nuoâi lôïn thôø... Phaàn lôùn laàn löôït giao cho caùc “naäu” “giaùp” ñaêng cai ñeå chi bieän vaøo caùc ngaøy leã hoäi. Gaëp nhöõng cuoäc leã caàu möa, boå goùp theo möùc ñoä giaøu coù cuûa caùc ñieàn chuû. Hoäi Xa Loäc coù tuïc ñaùnh caù thôø. Taïi giöõa ñoàng Töù Xaõ coù 1 khu laùng (hoà nöôùc) chieàu daøi töø goø Voøi ra goø Hoài, chieàu roäng töø goø Ñoàng Ñaäu ñeán goø Teùp, dieän tích treân döôùi 20 maãu (7.200m2). Tuy laø caù töï nhieân, nhöng raát nhieàu. Haèng naêm, cöù ñeán buoåi toái moàng 10 raïng ngaøy 11 thaùng chaïp, toaøn daân hoäi ñaùnh caù Laùng Thôø vôùi moät qui moâ raát lôùn, vui, duø thôøi tieát thöôøng reùt möôùt (thôøi tieát cuûa tieåu haøn, ñaïi haøn). Soá ngöôøi tham döï tröôùc heát laø daân Töù Xaõ. Nhöng vì muïc ñích ñaùnh caù thôø thaàn Laân Hoå neân ngöôøi daân caùc xaõ Ñoàn Thaùi, Sôn Döông, Cao Xaù... coù ñeàn thôø cuøng vò thaàn naøy cuõng ñeàu ñeán tham döï. Duïng cuï ñaùnh baét caù tuøy yù, ai coù thöù naøo duøng thöù aáy. Thi caù, chaúng nhöõng luùc xuoáng ñoàng phaûi chôø leänh (3 hoài chuoâng ôû chuøa Toång vaø 1 traøng phaùo ôû goø Ñoàng Ñaäu) maø ñeán saùng ngaøy, nghe leänh ñem caù veà döï cuoäc thi, ai naáy cuõng khoâng daùm traùi. Töø caùc “naäu”, caùc “giaùp” maø thi leân ñeán xaõ. Töøng con caù nhaát xaõ ñem ñeán saân ñeàu döï

276

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

cuoäc, choïn laáy 3 giaûi, moãi giaûi ñöôïc nhaän moät soá tieàn thöôûng. Leã vaät chuû yeáu laø caù goûi (heøm cuùng). Caù goûi ñaùnh saïch vaåy, lau baèng giaáy baûn hoaëc laù sung reø. Phaûi keøm caùc thöù laù thôm ñeå gia vò (rau nhoäi, rau huùng, laù voõng caùnh, laù ñôn). Goûi caù baêm nhoû naáu go, naáu chín thì cho maät vaøo. Nhöõng con caù baäc döôùi laïi theo veà töøng daân xaõ maø thi, choïn laáy caù cuùng ñình. Caùc naäu, caùc giaùp, caùc hoï lôùn cuõng laøm vaäy. Hoäi ñaùnh caù thôø naøy voâ cuøng vui veû, nhoän nhòp. Chaúng nhöõng vui cho ngaøy hoâm aáy ñöôïc caù cuùng, caù aên, caù baùn, maø töø hoâm aáy trôû ñi, ai naáy ñöôïc tha hoà ñeán Laùng Thôø maø ñaùnh baét caù kieám tieàn tieâu teát, kieám löông aên qua nhöõng ngaøy thaùng gieâng, hai, ba “giaùp haït”. Thaùng chaïp ñaùnh caù Laùng Thôø, Ñoàng nôï, ñoàng teát cuõng nhôø vaøo ñaây. Laïy thaàn phuø hoä may tay, Cho qua ñoùi khoå nhöõng ngaøy thaùng ba.

Gaëp nhöõng naêm haïn haùn, laøng coù leã caàu möa. Töø laâu, nhaân daân ta coù quan nieäm “soáng laøm tieát nghóa, cheát neân phuùc thaàn” nghóa laø nhöõng baäc anh huøng vó nhaân sau khi maát, laïi coù pheùp thieâng thuaät laï maø hieån linh, aâm phuø, phaùt huy theâm taøi naêng, uy ñöùc khi soáng ñeå khoâng ngöøng thöïc hieän nhöõng coâng vieäc ích nöôùc, lôïi daân, tröø tai, choáng haïn, coù khi vaãn ñaùnh giaëc, tröø gian. Baø Tröng laø anh huøng ñaùnh giaëc Ñoâng Haùn, nhöng theo truyeàn thuyeát, sau khi maát baø cuõng

hieån linh giuùp daân choáng haïn. Man Nöông laø moät nhaân vaät truyeàn thuyeát toân giaùo nhöng sau cuõng giuùp daân laøm möa cöùu luùa. Cuøng vôùi quan nieäm aáy, tröôùc Caùch maïng Thaùng 8, ôû caû vuøng Thaïch Caùp naøy heã gaëp trôøi ñaïi haïn, thaáy söï nguy haïi cho ñoàng ruoäng thì toå chöùc caàu möa, röôùc long ngai thaàn Laân Hoå veà xöù Voøi Taï (cuøng xaõ) laäp ñaøn cuùng teá. Vieäc röôùc xaùch voâ cuøng troïng theå, röôùc kieäu baùt coáng, röôùc haäu baønh, röôùc ngöïa, coù ñuû baùt böûu, taøn quaït, troáng chieâng linh ñình, raàm roä, naùo nöùc caû moät vuøng. Coù tröôøng hôïp phaûi ñoùn quan huyeän, quan tænh veà laøm vaên teá vaø chuû trì vieäc caàu cuùng. Cöù theo lôøi caùc cuï giaø keå laïi thì laàn naøo daân vuøng naøy caàu möa cuõng ñöôïc möa, hoaëc raát mau choùng (1, 2 ngaøy) hoaëc laâu (5, 6, 7, 8 ngaøy), do daân kieân nhaãn vaø heát loøng tin töôûng, caàu maõi, cuùng maõi. Suoát caû nhöõng ngaøy, ñeâm caàu cuùng, nhöõng vò ñöôïc giao nhieäm vuï cuùng teá phaûi aên nguû taïi choã, khoâng ai ñöôïc veà nhaø. Ñeán khi ñöôïc möa, laøm leã taï, röôùc thaàn veà ñeàn Xa Loäc, môùi xong xuoâi. Töù Xaõ coøn keát chaï vôùi xaõ Ñoàng Thaùi, huyeän Ba Vì, tænh Haø Taây, goïi nhau baèng “anh” baèng “chò”. Naêm naøo coù ñaïi hoäi thì cuøng nhau tham döï vaøo vieäc cuùng teá. Chuû teá: Ñoàng Baûng, taû vaên, ñoïc chuùc: Duïc Myõ. Ñoâng xöôùng, taây xöôùng: Thaïch Caùp. Chaáp söï thì tuøy nghi löïa choïn

PHUÙ THOÏ  277 nhöng phaûi laø ngöôøi coù chöùc saéc. Vieäc goùp tieàn, röôïu, thòt, tam sinh (lôïn, traâu, deâ) bao giôø cuõng chaáp haønh chu ñaùo. Sau cuøng coù söï ñoùng goùp caùc cuoäc vui ôû baõi vaät, raïp cheøo, saân choïi gaø roài cuøng yeán aåm linh ñình. Ñaëc bieät coù tuïc leä laø giöõ beàn moái bang giao, nam nöõ khaùc laøng

keát duyeân vôùi nhau. Naêm naøo cuõng vaäy cöù ñeán ngaøy Taûo Laêng ôû Duïc Myõ, ñaùnh caù Laùng Thôø ôû Thaïch Caùp thì moïi ngöôøi laïi gaëp nhau trong nieàm haân hoan, thaân aùi khoù taû.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Döông Vaên Thaâm - Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 (2000)

HOÄI TIEÂN DU : - Cao Sôn vaø Quyù Minh - Quyù Lieäu - Löõ Gia Ñòa ñieåm : Laøng Tieân Du, huyeän Phuø Ninh Thôøi gian : Moàng 3 thaùng gieâng vaø 10 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Leã caàu ñinh, tieäc baùnh giaày - Baét chaïch trong chum Thôø

L

aøng Tieân Du xöa thuoäc toång Haï Giaùp, nay thuoäc huyeän Phuø Ninh tænh Phuù Thoï. Laøng Tieân Du keát chaï vôùi xoùm Quyeàn, xoùm Noäi, xaõ Haï Giaùp vì cuøng thôø Cao Sôn, Quí Minh, keát chaï vôùi xoùm Thöôïng laøng Nha Moân vaø Baïch Löu (Laäp Thaïch) vì cuøng thôø Löõ Gia. Tieân Du coù moät ñình ôû xoùm Laøng, moät ñeàn Thöôïng ôû xoùm Nuùi cuøng thôø Cao Sôn vaø Quí Minh vaø thôø thaàn coù teân laø Quyù Lieäu. Ñeàn Haï thuoäc xoùm Nuùi thôø 2 coâng chuùa con Vua Huøng laø Mî Chaâu Ngoïc Hoa coâng chuùa vaø UÙt Dong coâng chuùa.

Ñình mieáu Tieân Du coù nhöõng tieäc leä chính trong naêm nhö sau: – Moàng 3 thaùng gieâng coù leã caàu ñinh teá thaàn ôû baõi caàu thuoäc xoùm Laøng; coù leä röôùc lôïn thôø. – Ngaøy 18 vaø 19 thaùng gieâng coù tieäc vaät, leä baùnh giaày, baùnh chöng. – Moàng 9, 10 vaø ngaøy 11 thaùng 2 tieäc ôû ñeàn Haï coù coã chay. Haèng naêm, cöù ñeán saùng moàng 3 thaùng gieâng coù leã caàu ñinh. Nhaân daân teà töïu ôû baõi caàu ñeå laøm leã caàu ñinh mong cho daân ñinh taêng thònh. Baõi caàu laø moät goø ñaát cao roäng giöõa caùnh ñoàng cuoái xoùm.

278

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ngaøy 25 thaùng 12, moãi giaùp cöû 3 ngöôøi leành laøm nhieäm vuï ñaùnh beáu nghóa laø söûa sang loái ñi töø laøng ñeán baõi caàu, xôùi coû saïch seõ ôû baõi. Ngaøy 27 thaùng 12, chuû teá ñeán ñeàn Thöôïng xin aâm döông trình thaùnh cho pheùp mua lôïn veà laøm leã, sau ñoù môùi mua. Lôïn phaûi mua ôû gia ñình vôï choàng song toaøn hoøa thuaän, con chaùu trai gaùi ñaày ñuû vaø choïn lôïn ñen tuyeàn. Saùng moàng 3 thaùng gieâng, töø luùc chöa roõ maët ngöôøi, daân ñinh caùc giaùp ñeàu tôùi ñeå baét lôïn, 4 ngöôøi leành ñeå lôïn leân coã ñoøn khieâng, moïi ngöôøi ñoát ñuoác theo sau vöøa ñi vöøa reo hoø. Lôïn ñem veà baõi caàu ñöôïc taém röûa saïch seõ vaø moå, moät nöûa ñeå thòt soáng chia phaàn caùc ñinh nam, coøn moät nöûa ñeå laøm coã. Coã leã chính laø coã chaûng vaø coã baùnh chöng. Coã chaûng laø ba xieân chaû chum ñaàu vôùi nhau, chaân choaõi ra nhö caùi chaûng taùt nöôùc (ba chaân gaàu). Coã baùnh chöng coù 3 coã, moãi coã 9 chieác baùnh naëng 2kg. Côm cuùng laø 1 noài (chæ 1 noài) khi cuùng khoâng xôùi côm maø laáy dao caét töøng laùt moûng ñaët vaøo baùt. Coã ñaët ngay treân baõi caàu maø khoâng ñem veà ñình, ôû ñình vaø ñeàn chæ ñem ñeán 1 coã voïng thaùnh. AÊn uoáng xong, daân ñinh moãi ngöôøi ñöôïc chia moät phaàn thòt soáng ñem veà. Theo caùc cuï, ñaây laø nghi thöùc töôûng voïng laïi vieäc töôùng cuûa vua Huøng saên ñöôïc thuù veà ñaây nghæ chaân naáu nöôùng aên uoáng.

Moàng 10 thaùng gieâng coù tieäc baùnh giaày, laøm leã caùo ngöï, sang ngaøy 19 thaùng gieâng laø chính tieäc, daân ñinh teà töïu teá thaàn vaøo buoåi saùng. Tieäc leä naøy leành 3 giaùp coù nhieäm vuï thay daân saém söûa coã leä teá thaàn. Moãi giaùp ngoaøi nhöõng vaùn xoâi con gaø ra coøn coù 1 coã baùnh chính goàm 5 baùnh giaày vaø 5 baùnh chöng vuoâng, moãi chieác 2kg. Ba giaùp coù 15 baùnh giaày, 15 baùnh chöng vaø moãi giaùp moät vaùn xoâi. Ngaøy hoäi coù ñu tieân, baét chaïch trong chum, ñaáu vaät, ñaùnh côø boûi. Ñu tieân laø ñu coù guoàng lôùn nhö hình con nöôùc hoaëc xa quay tô, voøng coù baùn kính 2m50, voøng noï caùch voøng kia 1m. Noái giöõa voøng noï sang voøng kia laø 4 baøn quay gaén vaøo 2 voøng lôùn, moãi baøn 1 nam, 1 nöõ ñöùng ñu. Caû voøng lôùn gaén vôùi 1 truïc quay lôùn daøi 4m, hai ñaàu gaén chaët treân beä, Chaân choân treân maët ñaát. Muoán ñu quay phaûi coù 2 ngöôøi khôûi ñoäng. Ngöôøi ta choân giöõa saân ñình moät giaøn giaùo cao 2m, treân keâ 1 caùnh phaûn thaät chaéc, giöõa phaûn ñeå 1 chum cao giaø nöûa meùt ñöïng ñaày nöôùc, trong thaû 2 con chaïch bôi loäi. Ngöôøi baét chaïch laø moät ñoâi nam nöõ khoaùc vai nhau böôùc leân baäc thang ñeå cuùi thoø tay baét chaïch. Troø baét chaïch trong chum ôû hoäi laøng Tieân Du laïi gaëp troø baét chaïch ôû hoäi laøng Hoà Khaåu, phöôøng Böôûi, quaän Ba Ñình, Haø Noäi. Hoà Khaåu thôø coáng

PHUÙ THOÏ  279 leã, Caù Leã vaø Thuûy tinh coâng chuùa, ñôøi Huøng vöông thöù 18. Toái ngaøy 12 thaùng 2 coù tuïc muùa bôi caïn do 36 thanh nieân tham gia. Coøn troø baét chaïch trong chum dieãn ra buoåi chieàu. Cuõng laø 2 thanh nieân nam nöõ baét chaïch nhöng ñoäng taùc

töôïng tröng baèng hình thöùc naém tay nhau, troøn trónh, göôïng nheï, cuøng nhau ñoàng tình, uyeån chuyeån deã daøng ñoùn baét trong chum ôû daïng troå taøi.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông-Toång taäp VNDG Ñaát toå taäp 2 (2000)

HOÄI VUÕ LAO : - Vua Huøng - Thaàn Nuùi, Thaàn Nöôùc, Thaàn Noâng Ñòa ñieåm : Xaõ Vuõ Lao, huyeän Thanh Ba Thôøi gian : Moàng 10 thaùng gieâng vaø moàng 5 thaùng 5 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Cuùng baùnh giaày, baùnh uoát, baùnh laúng - Thi coã daâng vua Thôø

V

uõ Lao, moät xaõ vuøng ñaát giöõa thuoäc huyeän Thanh Ba, tænh Phuù Thoï, laø moät xaõ coå. Nôi ñaây, töø thuôû Huøng Vöông döïng nöôùc ñaõ coù cö daân tuï taäp sinh soáng traûi daøi treân moät reûo ñaát khoaûng 3000 meùt döôùi chaân nuùi Thaém, vôùi nhöõng teân goïi laøng Baû, laøng Gioùc, laøng Gieàng... taát caû laø 12 laøng. Ñeán thôøi Leâ Sô thì hôïp nhaát laïi thaønh laøng Vuõ Lao, naèm goïn trong moät vaït ñaát daøi ñoä 1000 meùt ñöôïc nuùi Thaém bao boïc, che chaén. Trong buoåi bình minh lòch söû daân toäc, giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi ñaïi Huøng Vöông döïng nöôùc, caùc vua Huøng ñaõ sinh cô laäp nghieäp ôû ñaây. Veà sau, cuøng vôùi böôùc tieán cuûa xaõ

hoäi Vaên Lang, nhu caàu quaûn lyù ñaát nöôùc cao hôn, caùc vua Huøng ñaõ töø nuùi Thaém chuyeån “ñaïi baûn doanh” ñeán nuùi Nghóa Lónh, töùc Ñeàn Huøng ngaøy nay. Vuõ Lao giöõ ñöôïc nhieàu neùt coå xöa veà thôø cuùng, leã hoäi. Hai nghi thöùc thôø cuùng chính laø trong nhaø thôø toå tieân vaø ngoaøi laøng thôø thaàn thaønh hoaøng. Vieäc thôø cuùng coù theå phaân chia: con ngöôøi töø loït loøng ñeán 12 tuoåi thôø Muï, 13 tuoåi trôû leân thôø Thaàn hoä meänh (thaàn hai vai), khoâng thaáy coù leä thôø caùc sao chieáu meänh. Gia ñình, ngoaøi vieäc thôø cuùng toå tieân, nhaø naøo cuõng phaûi thôø Taùo coâng (thaàn beáp) vaø Thoå coâng (thaàn ñaát), khoâng thaáy coù leä thôø ma xoù

280

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

giöõ nhaø hoaëc thaàn linh phuø trôï taøi loäc. Moãi xoùm thôø Thoå kyø trong moät ngoâi mieáu nhoû. Thoå kyø laø thaàn ñaát cuûa caû xoùm, khaùc vôùi Thoå coâng laø thaàn ñaát cuûa töøng nhaø. Laøng Vuõ Lao ngoaøi vieäc thôø thaønh hoaøng vaø ñöùc Phaät, coøn thôø ba vò thaàn laø Thaàn Noâng, Thaàn Nuùi, Thaàn Nöôùc. Nôi thôø Thaàn Noâng laø beä ñaù ôû cöûa röøng, Thaàn Nöôùc laø moät ngoâi ñeàn caïnh nguoàn nöôùc chính, goïi laø ngheø. Leã vaät daâng cuùng laø xoâi, gaø, rieâng Thaàn Nuùi cuùng baèng baùnh uoát vôùi thòt traâu. Ngaøy cuùng teá Thaàn Noâng cuõng laø ngaøy leã xuoáng ñoàng haèng naêm, do vò tieân chæ trong laøng xem lòch aán ñònh vaøo khoaûng cuoái thaùng tö ñaàu thaùng naêm. Teá thaàn Nuùi vaøo ñeâm ba möôi Teát Nguyeân ñaùn, haønh leã xong ñaõ quaù nöûa ñeâm. Moãi ngöôøi mang phaàn veà xoâng ñaát laáy may. Thaàn Nöôùc cuùng vaøo ngaøy raèm thaùng baûy (giöõa thaùng möa ngaâu ôû nöôùc ta). Cuõng trong ngaøy naøy, daân laøng coøn cuùng chuùng sinh ôû moät caùi am nhoû beân caïnh nguoàn nöôùc cuoái laøng. Laøng Vuõ Lao coù 2 ñình: ñình Caû vaø ñình E; hai chuøa: chuøa Laøng vaø chuøa Thaém. Leã hoäi ôû chuøa Laøng theo nghi thöùc cuûa Phaät giaùo, gioáng nhö haàu heát caùc laøng khaùc. Leã hoäi troïng theå nhaát, töng böøng nhaát (ñaïi leã) laø leã caàu ôû ñình Caû, dieãn ra hai ngaøy: ngaøy 10 thaùng 11 thaùng 11 aâm lòch. Leã hoäi vöøa thaàn bí vöøa thoaûi maùi laø leã hoäi chuøa Thaém,

dieãn ra ngaøy 5 thaùng 5. Leã hoäi traøn treà nieàm vui vaø hy voïng laø leã hoäi ôû ñình E ngaøy 10 thaùng gieâng. Theo trình töï thôøi gian xin baét ñaàu töø leã hoäi moàng 10 thaùng gieâng dieãn ra ôû ñình E. Ñình E döïng treân moät thöûa ruoäng phaúng, roäng ñoä moät ha. Phía tröôùc laø ngoøi nöôùc, chính giöõa saân ñình laø gieáng khôi. Caû ngoøi vaø gieáng nöôùc traøn treà, trong vaét quanh naêm. Khu vöïc naøy gioáng nhö moät boàn ñòa ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng ngoïn ñoài noái tieáp kheùp kín. Coù leõ vì saâu kín nhö vaäy, neân xoùm naøy goïi laø xoùm Luõng. Ñaát nuùi Thaém (Vuõ Lao) laø nôi caùc Vua Huøng choïn laøm ñaát laäp nghieäp, döïng nöôùc thuôû ban ñaàu. Ñình E xoùm Luõng moät vuøng saâu kín laïi tieän nguoàn nöôùc laø nôi caùc coâng chuùa (con gaùi vua) sinh soáng. Theo tuïc truyeàn, haèng naêm cöù moàng 10 thaùng gieâng, vua ñeán thaêm caùc con gaùi cuûa ngöôøi, vaø vieäc quan troïng nhaát laø keùn reå cho nhöõng naøng ñöôïc tuoåi. Leã caàu ñình E chính laø töôûng nhôù laïi tuïc leä ñoù. Sau 10 ngaøy ñoùn Teát möøng xuaân, ñeán moàng 10 thaùng gieâng, tröôùc khi baét tay vaøo coâng vieäc laøm aên cuûa caû moät naêm, taát caû daân laøng tuï taäp môû hoäi ñình E (teân goïi naøy chæ moät neùt ñeïp cuûa ngöôøi con gaùi). Leã vaät daâng cuùng laø ba loaïi baùnh. Baùnh giaày traéng töôïng tröng cho baàu trôøi. Baùnh

PHUÙ THOÏ  281 uoát laøm baèng gaïo neáp goùi trong hai lôùp laù, trong laù coûng, ngoaøi laù dong, hình thaùp uoát töôïng tröng cho söùc lao ñoäng saùng taïo cuûa con ngöôøi. Baùnh naúng laø loaïi baùnh laøm kyø coâng nhaát: gaïo neáp ngaâm moät tuaàn trong nöôùc ñöôïc cheá töø nöôùc voâi trong, maêng tre, voû quaû sôû. Sau baûy ngaøy, vôùt gaïo ñeå khoâ, goùi baèng laù coûng, luoäc kyõ, neùn reàn, boùc ra baùnh coù maøu vaøng töôi, trong suoát, long lanh nhö chaâu baùu, ñuùng laø ngoïc thöïc, keát quaû cuûa moät naêm caøy caáy vaát caû. Ba loaïi baùnh naøy ñeàu laø baùnh chay, caùc naøng coâng chuùa ñaõ daøy coâng cheá taïo ñeå daâng vua cha sau nhöõng ngaøy teát nhaát linh ñình. Haønh leã xong daân laøng haï maâm chia loäc mang veà chöù khoâng aên uoáng taïi ñình. Ñaõ coù heïn tröôùc, nhaø nhaø chuaån bò tieáp khaùch, ngöôøi ngöôøi raûo böôùc chôi xuaân. Trong cheùn röôïu chuùc phuùc ñaàu naêm coù caû nhöõng lôøi giao öôùc döïng vôï gaû choàng, keùn daâu caàu reå. Neáu öng thuaän, trong thaùng gieâng coù côi traàu chaïm ngoõ, thaùng taùm aên hoûi, thaùng möôøi aên cöôùi. Choïn ngaøy caàu ñình E ñeå nhaén nhe öôùm hoûi vieäc traêm naêm cho con chaùu thaät laø moät tuïc leä hay ñeïp bieát bao. Moàng 5 thaùng 5 coù hoäi chuøa Thaém. Goïi laø chuøa Thaém, vì chuøa döïng ngay döôùi chaân vaùch ñaù ñöùng cuûa nuùi Thaém. Chuøa Thaém troâng gioáng ngoâi ñình, haäu cung thôø ñoäc

nhaát moät pho töôïng Thích Ca tay caàm quyeàn tröôïng ñöùng trong voøng cöûu long. Loøng chuøa roäng nhö moät coâng quaùn, ñuû cho khaùch thaäp phöông vaõn caûnh nghæ ngôi, giöõa saân chuøa coù moät phieán ñaù phaúng, cao, roäng nhö moät caùi saäp, giöõa phieán ñaù laø moät daáu chaân to baèng boán baøn chaân ngöôøi thöôøng. Ñoù laø veát chaân vua Huøng ñeå laïi khi ngöôøi töø giaõ nuùi Thaém veà nuùi Nghóa Lónh. Nuùi Thaém laø moät ngoïn nuùi ñaù, trong loøng nuùi ñaù laø caùc hang ñoäng. Thöù nhaát laø hang Caû, hang naøy roäng lôùn vaøo saâu nhaát, chöa ai ñi ñöôïc cuøng hang, nghe noùi coù ñöôøng leân trôøi, ñöôøng xuoáng aâm phuû, boû quaû böôûi vaøo hang, böôûi seõ troâi ñeán gieáng ôû ñeàn Huøng. Thöù hai laø hang Baø Chuùa, trong hang coù baøn côø tieân vaø gieáng Ngoïc. Gieáng nhoû vaø noâng nhö moät chaäu röûa maët nhoû, nhöng khoâng caïn. Thöù ba laø hang Buït do nhuõ ñaù taïo neân, trong loøng hang gioáng nhö moät ngoâi chuøa coù chieâng, khaùnh, troâng leân ba toøa buït oác uy nghieâm. OÂng buït coù coâng thi laën vôùi quyû giaønh laïi ñaát traàn gian cho loaøi ngöôøi. Ngoaøi ra coøn nhöõng hang nhoû mang nhöõng caùi teân gaén lieàn vôùi tuïc leä sinh hoaït cuûa con ngöôøi nhö hang Theà, hang Baùt maém... Treân nuùi haàu nhö coù ñuû caùc loaïi caây coû trong vuøng, aån naáp döôùi röøng caây raäm raïp vaø trong hang ñoäng thaâm

282

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nghieâm coù ñuû caùc loaïi chim muoâng, caàm thuù, trong ñoù noåi baät laø hoå vaø raén maøo (ngöôøi daân ôû ñaây goïi laø raén thaàn). Theo tuïc truyeàn, ngaøy moàng 5 thaùng 5 laø ngaøy Baø Chuùa môû cöûa röøng. Trong ngaøy naøy hoå beo laûng traùnh ngöôøi, raén reát naèm im nhö nguû, khoâng laøm haïi ngöôøi. Môø saùng daân laøng vaø khaùch thaäp phöông tuï taäp taïi chuøa, tieán daâng leã vaät laø oaûn vaø baùnh guøn (moät loaïi baùnh uoát nhoû goàm gaïo neáp troän vôùi tro caây guøn). Cuùng baùi xong moïi ngöôøi haï maâm chia loäc, mang leân nuùi, vaøo hang aên ñeå laáy may. Tröôùc khi leân nuùi, ngöôøi ta tranh nhau öôùm baøn chaân cuûa mình vaøo daáu chaân treân phieán ñaù. Laøm vieäc ñoù roài thì hoï tin laø leo nuùi seõ khoâng gaëp ruûi ro. Ngaøy hoäi chuøa Thaém thöïc ra khoâng mang noäi dung hoäi heø thoâng leä. Ngöôøi ta vaøo chuøa laøm leã gioáng nhö xin pheùp Baø Chuùa ñeå leo nuùi, treøo hang vôùi nhöõng ñoäng cô khaùc nhau. Ngöôøi vaõn caûnh tham quan thì ít, ngöôøi coù nhu caàu giaûi quyeát moät vieäc cuï theå cuûa ñôøi soáng haøng ngaøy thì nhieàu. Caàu may thì ngöôøi ta khaán baùi ôû hang Buït, hang Caû, hang Baø Chuùa; thanh minh, nguyeàn ruûa, öôùc heïn thì ñoát vaøng, ñaäp baùt ôû hang Theà. Ngöôøi tìm taéc keø, baét dôi, ngöôøi ñaøo cuû, haùi laù ñeå kieám vò thuoác giöõ nhaø suoát naêm. Ngöôøi kyø khu hôn leo qua vaùch doác ñöùng loån nhoån ñaù tai meøo tìm laù rau vi, maät

ong. Chæ coù nhöõng ngöôøi ñaøn anh thoâng thaïo trong ngheà leo nuùi môùi coù ñöôïc nhöõng ñaëc saûn naøy cuûa nuùi röøng. Ra veà, moïi ngöôøi tuy meät moûi nhöng thoûa maõn, hoï khoâng queân vaùi voïng ngoâi chuøa, thaàm taï ôn baø chuùa phuø hoä leo nuùi gaëp may maø chaúng heà ñeå yù ñeán veû traàm maëc, coâ tòch quanh naêm cuûa noù. Cuoái naêm laø leã hoäi ôû ñình Caû vaøo hai ngaøy 10 vaø 11 thaùng 11 aâm lòch. Phaùt tích cuûa leã hoäi naøy laø ñeå töôûng nhôù laïi leä vua Huøng töø khi veà laäp nghieäp ôû nuùi Nghóa Lónh Phong Chaâu. Haèng naêm, sau thu hoaïch vuï muøa vua veà thaêm laïi ñaát cuõ ngöôøi xöa. Daân laøng môû hoäi aên möøng, roài cuøng vôùi nhaø vua thaêm moät vaøi gia ñình khaù giaû trong laøng. Ñình Vuõ Lao laø ngoâi ñình lôùn, coù töø khi laäp laøng vaøo thôøi Leâ, söûa chöõa laïi vaøo thôøi Nguyeãn döôùi trieàu vua Minh Maïng. Coät caùi hai ba ngöôøi oâm môùi xueå, saøn ñình laùt vaùn cho ngang vai chöùa haøng traêm ngöôøi, ñuû cho caû daân laøng vaø khaùch thaäp phöông tuï hoïp xem teá thaàn vaø bieåu dieãn vaên ngheä. Loøng ñình laùt gaïch baùt, laø nôi dieãn ra caùc nghi thöùc teá leã, haùt cheøo, haùt aû ñaøo. Leã hoäi ñöôïc chuaån bò raát chu ñaùo, keát thuùc leã hoäi naêm tröôùc ñoàng thôøi cuõng laø ñeå chuaån bò cho leã hoäi naêm sau. Ngöôøi chuû teá choïn traâu, nuoâi lôïn, gaø theo moät cheá ñoä rieâng, choïn gioáng luùa caáy ruoäng laøng.

PHUÙ THOÏ  283 Ngöôøi lao ñoäng töø chaên nuoâi, caáy giaët cho ñeán cheá bieán thaønh phaåm ñeå laøm leã ñeàu laø trai thanh gaùi lòch (chöa laäp gia ñình), khoâng buïi baëm (khoâng coù tang). Tröôùc hoäi 10 ngaøy, ngaøy moàng 1 thaùng 11, daân laøng laøm leã môû cöûa ñình goïi laø caàu hoäi dieän. Caàu hoäi dieän chính laø hoäi nghò truø bò cho ngaøy hoäi: caùc vieäc ñöôïc xem xeùt vaø phaân coâng cuï theå töø döïng côø, choàng kieäu, söûa ñöôøng, doïn baõi ñeán phaân coâng ngöôøi röôùc kieäu, ñaùnh troáng, phuï traùch caùc troø chôi. Khaùi löôïc vieäc thôø cuùng vaø leã hoäi: ñình Vuõ Lao thôø voïng caùc vua Huøng, thaàn töôïng laø ba ngoâi töôïng goã ngöï treân long ngai, thaàn vöông chính chuû ôû giöõ, hai beân laø taû phuø höõu trôï. Leã hoäi baét ñaàu töø saùng ngaøy 10. Hoâm ñoù daân laøng daét traâu buoäc vaøo tröôùc saân ñình. Thuû töø vaøo maät khaán xin aâm döông, khi ñöôïc öùng nghieäm thì phaùt leänh moå traâu. Traâu moå xong chia ñeàu cho boán giaùp; giaùp naøp giaùp aáy nöôùng thòt ñaët xoâi, baøy leã. Leã vaät ñöôïc ñaët treân maâm xaø (loaïi maâm vuoâng coù chaân cao) chuyeån giao cho hoäi teá. Chuû teá ñoäi muõ bình thieân, maëc aùo thuïng xanh, ñi hia daãn ñaàu ñoaøn teá, Hoäi quan vieân teá thaàn goàm boán caëp taùm ngöôøi maëc aùo thuïng ñen, ñaàu ñoäi khaên xeáp. Chuû teá hai tay ñan laïi, khuyønh voøng che tröôùc traùn, caùc quan vieân ñi haøng hai,

tay naâng leã vaät ñi nhòp nhaøng theo tieáng troáng, tieáng nhaïc vôùi caùc ñoäng taùc lui tôùi, quay phaûi, quay traùi, quyø vaùi laïy ñeàu theo hieäu leänh cuûa hai quan vieân ñoâng xöôùng, taây xöôùng. Leã teá coù ba tuaàn (tam sinh: traâu, lôïn, gaø), saùu löôït, tröôùc moãi tuaàn teá ñeàu coù tieán töûu (daâng röôïu). Moãi löôït teá ñöôïc keát thuùc baèng vieäc chuû teá nhaän leã vaät töø quan vieân teá naâng ngang traùn trong tö theá quyø laïy ba laàn. Thuû töø nhaän leã vaät ñaët tröôùc long ngai, ñoaøn teá lui ra ngoaøi saân ñình chuaån bò teá tieáp. Sau ba tuaàn, saùu löôït, chuû teá quyø ñoïc vaên teá treân aùn thö, caùc quan vieân trong hoäi teá theo hai haøng boán lôùp phuû phuïc phía sau vôùi troáng ñaùnh lieân hoài, phaùo noå ñinh tai, khoùi toûa muø mòt, khoâng ai nghe ñöôïc lôøi naøo cuûa quan chuû teá. Ñoïc vaên teá xong hoäi teá ñaïi naêm leã. Leã taát do vieân thuû töø phuï traùch. Teá leã xong daân laøng haï maâm chia phaàn veà laøm coã cuùng gia tieân vaø aên möøng taïi nhaø. Buoåi chieàu chæ coù treû con ñöôïc vui chôi, ngöôøi lôùn phaûi chuaån bò cho leã röôùc kieäu buoåi toái. Leã röôùc kieäu laø nghi thöùc haønh leã soâi noåi nhaát cuûa hoäi laøng, keùo daøi ñoä hai tieáng ñoàng hoà (khoaûng 7 deán 9 giôø toái). Kieäu ñaët giöõa saân ñình, chuû teá ñoùn baøi vò, noài nhang töø treân cung ñình ñaët vaøo kieäu röôùc theo moâ hình 1-8. Daãn ñaàu laø chuû teá, hai beân laø troáng caùi, chieâng ñaïi, tieáp theo laø côø xí roài ñeán binh khí

284

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

(baùt böûu, göôm giaùo, xaø maâu, ñoàng chuøy), giaùp kieäu thaàn moät quan vieân ñöôïc ngoài treân moät caùi taån do trai laøng khieâng cao gaàn ngang kieäu, duøng troáng khaåu laøm hieäu leänh, ñieàu khieån ñoäi röôùc, ñaûm baûo kieäu luùc naøo cuõng caân baèng duø phaûi reõ ngoaët hay leân doác, xuoáng doác. Tieáp sau kieäu laø ñoäi baùt aâm, (keøn saùo, nhò, seânh tieàn) vaø vieân tröôûng ñoäi cheøo. Trong trang phuïc dieãn vieân thöôøng laø moät vò töôùng maø troâng vaøo oâng ta ngöôøi ta bieát ñöôïc tích troø dieãn trong ñeâm hoäi. Cuoái cuøng laø daân laøng ñi haøng hai reo hoø cöôøi noùi oàn aøo soâi noåi. Vì laø röôùc trong ñeâm neân ñoaøn röôùc ñi trong aùnh saùng cuûa ñeøn loàng, ñeøn boùng, ñoùm ñuoác saùng röïc moät vuøng, troâng xa nhö moät doøng sao di ñoäng. Ñeán nhaø chuû teá, baøi vò, noài nhang ñöôïc ñaët trònh troïng treân baøn thôø chuû nhaø. Chuû teá laøm leã thænh vua thuï höôûng leã vaät gia ñình daâng tieán. Ngoaøi saân, tieáng troáng, tieáng nhaïc theo nhòp traän tieàn noåi leân, vieân tröôûng ñoaøn cheøo cuøng moät trai laøng trong ñoäi baùt böûu dieãn voõ ngheä muùa ñoâi troâng nhö hai chieán töôùng tröôùc traän tieàn ñeå thaàn thaønh hoaøng thöôûng ngoaïn vaø daân laøng mua vui. Khi nhang gaàn taøn, chuû teá leã taï ôn vua ban thöôûng cho hai ngöôøi bieåu dieãn voõ ngheä, daân laøng röôùc vua trôû laïi ñình laøng. Röôùc kieäu laø moät hoaït ñoäng trung taâm cuûa leã hoäi, soâi noåi caû luùc

röôùc ñi cuõng nhö khi röôùc veà. Cuoäc vui röôùc kieäu vöøa keát thuùc, troáng cheøo ñaõ noåi leân, quan vieân vaøo caàm chaàu, daân laøng tuï taäp hai beân saân ñình xem haùt. Troø dieãn trong ñeâm hoäi thöôøng laø hai vôû. Môû ñaàu laø moät vôû tuoàng trích trong caùc tích truyeän cuûa lòch söû Trung Quoác. Tieáp sau laø moät vôû cheøo döïa vaøo caùc truyeän trong lòch söû vaên hoùa daân toäc. Troø vui dieãn ra thaâu ñeâm suoát saùng, cuoán huùt töø keû cuøng ñinh ñeán ngöôøi giaøu coù, töø vieân chuû teá ñeán meï moõ, tröông tuaàn. Sang ngaøy thöù hai (ngaøy 11) leã hoäi dieãn ra khaùc haún, daân laøng vaø thaàn thaønh hoaøng nhö ñaõ taùch bieät chöù khoâng hoøa nhaäp trong khoâng khí teá leã, röôùc xaùch, dieãn troø cuûa ngaøy hoâm tröôùc. Trong ngaøy naøy, chuû teá vaø vò thuû töø laøm leã cuùng thaàn vaø nhaän leã vaät cuûa khaùch thaäp phöông coù quan heä ñaëc bieät vôùi daân laøng daâng tieán. Daân laøng tham gia vaøo caùc troø chôi nhö thi vaät, keùo co, ñaùnh ñu, ñaùnh côø... Ñeán tröa, daân laøng haï leã söûa maâm, aên uoáng linh ñình. Sau böõa ñaïi tieäc, leã hoäi ñoái vôùi daân laøng coi nhö ñaõ vaõn, nghi leã thu heïp trong giôùi quan vieân coù chöùc saéc nhaèm chuaån bò cho leã hoäi naêm sau. Laøng coù 4 giaùp, moãi giaùp ñöôïc tieán cöû moät ngöôøi ñeå thi choïn laøm chuû teá hoäi tôùi. Tieâu chuaån choïn khaù toaøn dieän, ngöôøi laøm chuû teá phaûi coù ñòa vò trong xaõ hoäi, trình ñoä hoïc

PHUÙ THOÏ  285 vaán, phaûi ñoïc thoâng vieát thaïo caû chöõ Haùn vaø chöõ Noâm, hoaøn caûnh kinh teá khaù giaû, töø nhaø cöûa ñeán tieàn baïc, ñuû ñieàu kieän röôùc vua veà thaêm nhaø. Ngoaøi nhöõng tieâu chuaån chung ñoù, ngöôøi ta coøn xem xeùt kyõ ñeán xu theá: phaûi laø ñi leân, khoâng vaáp vaùp nhöõng ñoät xuaát nhö tai naïn hoaëc tang ma. Boán ngöôøi ñöôïc choïn cuûa boán giaùp ñöôïc laøm coã daâng vua, goïi laø coã nhaém döï thi. Tuy laø coã nhaém tieãn vua nhöng cuõng ñôn giaûn, coã chæ coù ba moùn chính: chaû lôïn nöôùng, gaø thieán luoäc, chim ngoùi raùn, chöù khoâng caàu kyø nhö coã khao vôùi nem, ninh, gioø, moïc. Ngoaøi ba moùn nhaém vôùi xoâi traéng, röôïu laõ, coã döï thi coøn coù xoâi voø cheø ñöôøng (moùn naøy chaéc caùc quan vieân ñaët theâm ra ñeå aên traùng mieäng loùt daï, giaûi röôïu luùc ñeâm khuya). Coã thi daâng ñaët xong, chuû teá cuùng vua, xin aâm döông, vua öùng nghieäm vaøo ai, ngöôøi ñoù ñöôïc giaûi nhaát vaø trôû thaønh chuû teá trong leã hoäi naêm tôùi. Cuùng vua xong, coã thi trôû thaønh coã nhaém, gia ñình coù coã thi boå sung theâm nhieàu moùn ñeå caùc quan vieân aên uoáng caàm chaàu nghe haùt aû ñaøo vaø ñaùnh toå toâm suoát ñeâm. Saùng ngaøy 12 thaùng11, hai chuû teá cuøng vôùi vò thuû töø laøm leã taï vua, ñoùng cöûa ñình. Khaùc vôùi ñình E, chuøa Thaém sau leã hoäi haàu nhö hoang vaéng, coâ tòch. Ñình Caû vöøa laø nôi thôø thaàn thaønh hoaøng vöøa

laø truï sôû, moät trung taâm chính trò, vaên hoùa cuûa daân laøng neân khoâng bao giôø vaéng veû. Qua leã hoäi chính vöøa ñöôïc giôùi thieäu cuûa daân laøng Vuõ Lao, moät laøng coå naèm trong vuøng ñaát laäp nghieäp thuôû ban ñaàu cuûa caùc vua Huøng, chuùng ta thaáy ñaây quaû laø leã hoäi cuûa moät quaàn theå cö daân noâng nghieäp ñöôïc phaân ñònh raønh maïch, toå chöùc haønh leã hôïp lyù. Moàng 10 thaùng gieâng, Teát nguyeân ñaùn, tröôùc khi baét tay vaøo coâng vieäc laøm aên cuûa moät naêm, môû hoäi ñình E, hoäi cuûa nhöõng döï ñònh trong töông lai. Moàng 5 thaùng 5, sau thu chieâm, tröôùc caáy muøa, môû hoäi chuøa Thaém: hoäi leo nuùi, haùi thuoác, coù theå goïi laø hoäi reøn luyeän vaø baûo veä söùc khoûe tröôùc muøa heø oi böùc vaø chuaån bò cho coâng vieäc muøa maøng caêng thaúng. Moàng 10 thaùng 11: toång keát moät naêm caáy caøy, môû hoäi ñình Caû. Hoäi möøng coâng cuûa moät naêm lao ñoäng. Leã hoäi cuûa laøng Vuõ Lao phong phuù ña daïng maø cuõng vui veû, soâi noåi, vöøa thieâng lieâng, vöøa gaàn guõi. Thieâng lieâng vì gaén lieàn vôùi nghi thöùc thôø cuùng caùc Vua Huøng, bieåu hieän trong haønh vi teá leã, gaàn guõi vì chöùa trong taäp tuïc hoäi heø. Nhaân hoäi thaùng gieâng, ngöôøi ta öôùm lieäu vieäc nhaân duyeân, vieäc gia thaát cho con caùi, gaén vôùi truyeàn thuyeát caùc

286

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vua Huøng thaêm con gaùi vaø quyeát ñònh choïn reå cho naøng coâng chuùa ñeán thì. Thaùng 5 giöõa heø, muoân loaøi sinh soâi naûy nôû phaùt tieát ñeán möùc cao nhaát, Baø Chuùa môû cöûa röøng cho toâi daân haùi rau quyù, kieám thuoác hay ñeå duy trì, phaùt trieån cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng. Thaùng 11 vua veà thaêm ñaát cuõ ngöôøi xöa. Daân laøng môû tieäc aên möøng, roài cuøng vua vaøo thaêm moät soá nhaø khaù giaû trong laøng, veà sau laø chuû teá, ngöôøi ñaïi dieän cho nhöõng nhaø coù vinh döï ñoù.

voán vaên hoùa tinh thaàn cuûa daân laøng trong suoát chieàu daøi lòch söû. Ñeàn Huøng chính laø moät “vieän baûo taøng” vaên hoùa tö töôûng cuûa xaõ hoäi Vieät Nam suoát töø thôøi ñaïi Huøng Vöông döïng nöôùc ñeán kyû nguyeân Ñaïi Vieät. Ñình chuøa vaø vieäc thôø cuùng ôû Vuõ Lao vöøa khaùc, laïi vöøa mang daùng daáp cuûa Ñeàn Huøng. Neáu Ñeàn Huøng laø moät vieän baûo taøng lôùn cuûa daân toäc thì Vuõ Lao laø moät nguyeân baûn coå xöa, moät goùc nhoû cuûa vieän baûo taøng ñoù.(1)

Nhöõng tuïc leä naøy trôû thaønh caùi

Vaên Haäu

(1) Theo Nguyeãn Vaên Nguyeân, Döông Huy Thieàu – Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 (2000)

HOÄI HÖÔNG NHA : - Xuaân Nöông - Thi Baèng - Thaäp boä thaàn quan Ñòa ñieåm : Xaõ Höông Nha, huyeän Tam Noâng Thôøi gian : Moàng 2 ñeán 13 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Hoäi caàu traâu Thôø

Moàng möôøi laø hoäi Höông Nha Möôøi hai Gia Duï, möôøi ba hoäi Hieàn.

Ca dao

X

aõ Höông Nha naèm ôû phía baéc thöôïng huyeän Tam Noâng, beân höõu ngaïn soâng Hoàng, caùch nuùi Nghóa Lónh (Ñeàn Huøng) theo ñöôøng chim bay khoaûng 10km veà phía taây. Cuïm di tích ñình Haï – ñeàn –

mieáu Höông Nha thôø Xuaân Nöông coâng chuùa, moät nöõ töôùng kieät xuaát cuûa Hai Baø Tröng. Theo cuoán ngoïc phaû hieän coøn ôû cuïm di tích xaõ Höông Nha thì Xuaân Nöông laø con gaùi uùt thöù 8 cuûa oâng Huøng Saùt, chuû tröôûng chaâu Ñaïi Man, meï laø Ñinh Thò Hieàn Hoa, con gaùi moät tuø tröôûng chaâu Thanh Sôn (huyeän Thanh Sôn vaø huyeän Tam Noâng ngaøy nay).

PHUÙ THOÏ  287 Thaàn tích keå: Veà ñeán Höông Nha laø nôi aáp cuõ ñaõ thaønh laäp cung sôû töø tröôùc vaø ñaõ coù gieáng ngöï, naøng nghæ ngôi taém röûa roài baøy tieäc khao thöôûng binh só vaø nhaân daân, laïi ñem ra nôi baõi Giaø beán Ñoâng ñeå vui chôi giöõa quaân vaø daân trong tieäc. Trong buoåi tieäc cuøng döï vôùi nhaân daân, naøng coù noùi chuyeän vôùi caùc cuï phuï laõo raèng: “Daân ta ñaõ ñoaøn keát toát vaø phong tuïc raát toát.” Naøng thöôûng cho 50 neùn vaøng baïc ñeå söûa sang laïi cung sôû ñoàng thôøi truyeàn cho quaân só vaø nhaân daân moå traâu boø ñeå khao thöôûng ba quaân. Coâng vieäc ôû Höông Nha xong, naøng laïi trôû veà Höông Noän laø nôi tu haønh khi tröôùc. Nhaân daân ra ñoùn röôùc raát troïng theå vaø ñoâng ñuùc, laøm leã baùi haï. Naøng truyeàn cho quaân só saém söûa leã chay ñeå naøng caùo yeát leã Phaät. Laøm leã xong, naøng cho ñoùng quaân laïi ñaây nghæ ngôi vaø thaêm xem phong caûnh. Naøng ñeán thaêm laïi caûnh chuøa vaø daân trang Höông Noän. Coâng vieäc ñaõ xong, naøng ñöa quaân veà ñaát Man Chaâu, nôi queâ höông cuûa naøng ñeå baùi yeát toå ñöôøng. Naøng cuõng ñaõ cho söûa chöõa laïi nhaø töø ñöôøng ñeå thôø phuïng toå tieân. Nhöõng ngaøy naøng veà thaêm queâ höông, nhaân daân bieát tin ñeàu ñeán thaêm hoûi vaø laøm leã baùi haï. Coâng vieäc xong, naøng ñöa quaân trôû veà trieàu ñình nhaän troïng traùch cuûa Vua Tröng giao phoù. Luùc naøy trong trieàu ñình coù vò

quan Phuï quoác Ñoác Lónh thuûy ñaïo töôùng quaân laø oâng Ñaëng Thò Baèng, em trai oâng Thi Saùch, töùc choàng vua Tröng. OÂng Baèng goùa vôï sôùm, thaáy naøng laø baäc huøng taøi trí duõng, trung thaønh nghóa khí, nhan saéc tuyeät vôøi, oâng coù yù ñònh hoûi naøng laøm vôï vaø trình xin vua Tröng chaáp thuaän. Baø Tröng Traéc chaáp nhaän lôøi trình cuûa em vaø cuøng ñem yù ñoù noùi vôùi Xuaân Nöông. Nghe lôøi vua Tröng noùi, naøng vaâng leänh vaø öng thuaän. Töø ñoù naøng cuøng oâng Thi Baèng keát duyeân choàng vôï, thaät laø loan phöôïng saùnh ñoâi, saét caàm hoøa hoïp, trai taøi gaùi saéc, phu phuï duyeân haøi, vua toâi ñöùc hôïp. Baø Tröng Traéc leân ngoâi vua, ñaát nöôùc môùi thanh bình ñöôïc hôn hai naêm thì nhaø Ñoâng Haùn laïi sai Phuïc Ba Maõ Vieän cuøng phoù töôùng laø Löu Long ñem ñaïi binh sang xaâm chieám nöôùc ta laàn nöõa. Baø Tröng sai quan Ñoác Lónh cuøng naøng Xuaân Nöông ñem quaân ra ñoùn ñaùnh quaân Haùn. Caû hai vôï choàng vaâng leänh daãn quaân xuaát chieán. Môû ñaàu chieán traän saùp laù caø, quaân Haùn boå vaây boán maët, theá traän dieãn ra aùc lieät, oâng Ñoác Lónh ñaùnh 10 hôïp maø khoâng phaù ñöôïc voøng vaây. Quaân Haùn vaãn tieáp vieän theâm, theá traän trôû neân gay gaét. Trong traän ñaùnh döõ doäi, khoâng may oâng ñaõ bò moät veát thöông vaøo buïng vaø hy sinh tröôùc traän tieàn. Naøng Xuaân Nöông ñöôïc tin döõ baùo tôùi, loøng

288

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

thöông choàng voâ haïn laïi suïc soâi chí caêm thuø giaëc, lieàn nhaûy leân löng ngöïa, hai tay caàm hai kieám cuøng vôùi thaäp boä thaàn quan xoâng thaúng vaøo giöõa trung quaân cuûa giaëc, tieán ñaùnh ra vaøo, cheùm ñöôïc haøng traêm ñaàu giaëc vaø haøng chuïc töôùng giaëc. Traän ñaùnh keùo daøi ñeán nöûa ngaøy. Naøng phi ngöïa muùa göôm nhö vuõ baõo, khoâng may daûi yeám bay maát bò hôû vuù ra, giaëc troâng thaáy bieát laø nöõ töôùng. Chuùng baøn möu cho quaân só côûi quaàn aùo tieán saùt vaøo quaân ta, theùt nhau: “OÂm laáy! OÂm laáy!” “Baén mau! Baén mau!” Quaân giaëc aùp ñeán gaàn, naøng theïn quaù, hai maù öûng ñoû maø rôi maát kieám, nhöng thoaét choác naøng ñaõ nhaët laáy kieám maø xaû vaøo luõ giaëc. Naøng vung kieám cheùm haøng loaït ñaàu giaëc rôi xuoáng ñaát roài môû voøng vaây. Quaân Haùn phoùng kích, naøng bò thöông vaøo söôøn beân traùi. Luùc ñoù naøng ñaõ coù thai boán, naêm thaùng. Naøng beøn lui quaân vaø phi ngöïa thaúng veà laøng Nam Cöôøng, quaân giaëc vaãn ñuoåi theo. Naøng chaïy veà ñeán laøng Nam Cöôøng thì veát thöông ñau naëng, naøng phaûi naèm treân löng ngöïa. Ñöôïc nhaân daân vaø gia thaàn daãn ñi ñöôøng taét ñeán nôi nghæ. Ñöôïc moät luùc thì thaáy quaân Haùn ñeán bao vaây, quaân só cuûa naøng ñaùnh raát haêng ñeå phaù voøng vaây cho caùc gia thaàn vöïc naøng ñi sang beân laøng, nôi heûo laùnh vaø thanh vaéng, ñeå naøng naèm treân moät taûng ñaù lôùn, maùu chaûy

ñaàm ñìa, thai trong mình bò ñoïa.(1) Ñeâm khuya gaàn saùng, ñaõ ngôùt maùu giaûm ñau, naøng laïi cöôõi ngöïa ñi quan Tieàn AÙo vaø Höông Nha. Veà ñeán laøng Höông Nha trôøi ñaõ gaàn saùng, naøng ra gieáng ngöï taém goäi. Taém xong, naøng ñeå thaäp quan vaø tì töôùng, nöõ toát ôû laïi, moät mình cöôõi ngöïa thaúng veà Höông Noän. Veà ñeán nôi ñaây naøng hoùa treân löng ngöïa. Hoâm ñoù laø ngaøy 15 thaùng 2 aâm lòch. Nhaân daân caùc nôi thöông nhôù lieàn taïc töôïng vaø laäp baøi vò ñeå thôø phuïng, khoùi höông suøng kính. Ñeán ngaøy 20 thaùng 2 aâm lòch, thaäp boä thaàn quan ôû laïi Höông Nha ñöôïc tin naøng ñaõ hoùa, moïi ngöôøi cuõng cuøng nhau töï vaãn ngay caû trong haï cung, nhaân daân laøm leã mai taùng ngay taïi ñoù vaø sau laäp ñeàn thôø. Ngaøy nay ôû ñeàn Höông Nha coøn coù ñoâi caâu ñoái ghi tinh thaàn baát töû cuûa Xuaân Nöông: Yeåu ñieäu phuø Tröng trung quaùn nhaät, Quaät cöôøng cöï Haùn tieát laêng söông

Nghóa laø: Ngöôøi yeåu ñieäu phoø vua Tröng, loøng trung trinh saùnh vôùi maët trôøi. Chí quaät cöôøng choáng giaëc Haùn, khí tieát khoâng sôøn chi söông gioù.

Ñeå töôûng nhôù coâng lao to lôùn cuûa nöõ töôùng Xuaân Nöông, töø xa xöa leã hoäi cuûa laøng Höông Nha ñöôïc toå chöùc vaøo 2 ngaøy chính:

PHUÙ THOÏ  289 Ngaøy moàng 2 thaùng gieâng kyû nieäm ngaøy sinh cuûa Xuaân Nöông. Laøng coù leä cuùng teá baèng leã chay goàm baùnh chay, hoa quaû, mít ngoït, cuû maøi... Töông truyeàn Xuaân Nöông sau khi sinh ñöôïc 100 ngaøy thì meï maát. Töø ñoù boá vaø caùc anh nuoâi döôõng naøng baèng caùc thöù hoa traùi aáy. Nay cuùng teá coù yù töôûng nieäm. Toái ngaøy moàng 2 thaùng gieâng coù hoäi caàu traâu (moå traâu ñeå teá trôøi ñaát vaø khao quaân). Ñaây laø moät dieãn xöôùng lòch söû minh hoïa laïi sinh hoaït cuûa quaân só Xuaân Nöông. Ngaøy moàng 10 thaùng gieâng laø ngaøy hoäi quaân vaø Xuaân Nöông vui cuøng daân laøng. Hoäi dieãn ra taïi moät ñòa ñieåm goïi laø beán Laõo Chaâu (hay beán Ñoâng) ôû giöõa khu Thöôïng vaø khu Haï. Ngaøy 15 thaùng 2 aâm lòch. Theo thaàn tích thì sau cuoäc chieán baïi, Xuaân Nöông bò thöông naëng laïi theâm ñoäng thai. Xuaân Nöông ñeán Höông Nha lau röûa veát thöông roài laøm leã cuùng teá cha meï vaø choàng, caên daën quaân só. Ñeâm ñoù naøng bí maät moät mình moät ngöïa ñi veà Höông Noän (höông Tueá Phong), ñeán ñaây naøng hoùa treân löng ngöïa. Vì vaäy daân laøng laáy ngaøy aáy laøm ngaøy gioã Xuaân Nöông haèng naêm. Cuùng teá laø coã haøn aâm (xoâi gaø). Ngaøy 20 thaùng 2 aâm lòch töùc laø 5 ngaøy sau khi nöõ töôùng Xuaân Nöông maát, ñoàn Höông Nha bò giaëc

ñaùnh phaù. Thaäp boä thaàn quan bieát tin Nöõ töôùng ñaõ maát, hoï cuøng nhau gieo mình xuoáng ñaàm ao (khu ñeàn Haï ngaøy nay) töû tieát. Ngaøy nay daân laøng laáy laøm ngaøy gioã “thaäp boä thaàn quan” haèng naêm. Leã hoäi caàu traâu toå chöùc soâi ñoäng vaøo ngaøy moàng 2 thaùng gieâng: Tröôùc naêm 1945, naêm naøo laøng cuõng caàu 2 con traâu (moät con ôû ñình Thöôïng vaø moät con ôû ñình Haï). Traâu ñöôïc choïn laø traâu chöa hoaïn, beùo, khoûe, daùng ñeïp, ñöôïc mua töø ngaøy 25 thaùng chaïp naêm tröôùc. Daân laøng cöû moät ngöôøi chuyeân chaên nuoâi raát chu ñaùo vaø caån thaän. Ngöôøi ñoù phaûi ñeán ôû choã nuoâi traâu, naêm aáy khoâng ñöôïc aên teát cuøng gia ñình. Toái ngaøy moàng 2 thaùng gieâng, traâu ñöôïc röôùc töø nhaø chöùa leành (ñaêng cai) ra ñình. Leã röôùc coù ñuoác saùng, troáng, chieâng, keøn, nhò, daân laøng theo xem raát ñoâng. Sau khi thuû töø laøm leã teá, traâu ñöôïc buoäc coå vaøo moät chieác coät goã choân chaéc chaén. Tuy vaäy, traâu vaãn chaïy ñöôïc voøng quanh coät. Ngöôøi vaøo caàu traâu goïi laø “con chuøa”, ñoù laø nhöõng thanh nieân trong saïch (gia ñình khoâng coù tang hoaëc phaûi chöa vôï) ôû caùc phe giaùp cöû ra, goàm 12 ngöôøi. Duïng cuï ñaùnh traâu laø moät chieác voà (nhö voà ñaäp ñaát) caùn daøi khoaûng 1,2m. Tröôùc khi caàu, cuï chuû teá ra taän nôi voã vaøo ñaàu traâu 3 caùi vaø noùi:

290

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Kim chuùa meänh ngaõ traûm nhöõ Nhöõ ñaéc chaàu thieân Nhaân vaät yeân thònh

Nghóa laø: Vua sai ta gieát maøy Maøy seõ ñöôïc chaàu trôøi Caàu cho moïi ngöôøi, moïi vaät naêm nay ñöôïc thònh vöôïng.

Khi caàu chæ ñöôïc pheùp ñaùnh vaøo ñaàu traâu, vöøa ñaùnh vöøa reo hoø coù ñieåm tieáng troáng, tieáng chieâng raát naùo ñoäng, vui veû. Coù khi traâu quî xuoáng nhöng chöa cheát, ngöôøi ta buoäc phaùo vaøo ñuoâi traâu roài ñoát, traâu laïi vuøng daäy vaø tieáp tuïc cuoäc caàu. Cuoäc caàu traâu coù theå keùo daøi maáy tieáng ñoàng hoà, daân trong laøng vaø khaùch caùc nôi keùo veà xem raát ñoâng vui. Tôùi khi traâu cheát, ñöôïc moå ra laáy moät phaàn thòt, luoäc chín ñeå cuùng teá. Thòt traâu laøm leã ñöôïc baøy treân maâm ñan baèng tre loùt laù baøng, laù ngoõa. Soá thòt coøn laïi mang chia cho daân chuùng cuûa caùc phe giaùp trong laøng. Daân trong laøng raát phaán khôûi khi ñöôïc chia boång loäc vaø mong muoán nhöõng ñieàu toát laønh ñeán vôùi gia ñình hoï naêm ñoù. Ngaøy nay, ñeå phaùt huy vaø baûo toàn vaên hoùa truyeàn thoáng theo tinh thaàn Nghò quyeát TW5 khoùa 8 cuûa Ñaûng, leã hoäi caàu traâu ôû Höông Nha ñöôïc phuïc hoài vaø baûo toàn nguyeân giaù trò leã sinh hoaït, dieãn xöôùng lòch

söû cuûa quaân só Xuaân Nöông. Leã hoäi soâi noåi vaøo ngaøy 10 thaùng gieâng: Ngaøy moàng 10 thaùng gieâng haèng naêm, laøng Höông Nha toå chöùc leã hoäi truyeàn thoáng raát ñoâng vui, nhieàu troø chôi, dieãn xöôùng nhö: röôùc kieäu, choïi gaø, ñaùnh vaät, caøy böøa, taùt nöôùc, baùn ngaøi... Nghi thöùc ñöôïc tieán haønh nhö sau: Hoâm ñoù, töø tôø môø saùng hai ñình (Thöôïng vaø Haï) noåi troáng, chieâng, saém côø, kieäu, röôùc ñeán baõi hoäi (baõi Laõo Chaâu) naèm giöõa ñình Thöôïng vaø ñình Haï. Ñình thöôïng röôùc xuoáng, ñình Haï röôùc leân, moãi ñình coù hai coã kieäu vaø moät nhang aùn, moãi giaùp moät chieác troáng con vaø moät troáng caùi (goàm coù 7 giaùp) cuûa hai ñình, côø xí, taøn quaït, loïng che... Caùc ñoà binh khí (chaáp kích) sôn son theáp vaøng röïc rôõ ñuû maøu saéc, cuøng haøng traêm thanh nieân trong ñoaøn röôùc maëc aùo neïp, chít khaên ñoû, caàm côø loäng laãy caû moät vuøng. Ñaùm röôùc cuûa Höông Nha xöa noåi tieáng trong vuøng bôûi hai ñoaøn röôùc töø hai nôi cuøng ñeán ñeå nhaäp vaøo moät tuï ñieåm. Khi ñoaøn röôùc ñeán coång, ñeå cuøng tieán vaøo baõi hoäi, tieáng troáng, tieáng chieâng hoøa cuøng tieáng saùo, nhò, tieáng reo hoø cuûa nhaân daân laøm cho khung caûnh ngaøy hoäi uy nghi, huøng traùng, soâi noåi vaø naùo nhieät. Ñi trong ñaùm röôùc ngöôøi ta queân ñi moïi noãi öu tö,

PHUÙ THOÏ  291 nhoïc nhaèn cuûa ñôøi thöôøng ñeå taän höôûng nhöõng giaây phuùt vui veû cuûa ngaøy hoäi vaø moät nieàm tin thaønh kính. Sau cuoäc röôùc laø leã teá thaàn taïi baõi hoäi. Leã teá thaàn ñöôïc coi laø giaây phuùt long troïng nhaát trong ngaøy hoäi. Leã teá ñöôïc cöû haønh ñuû 3 tuaàn (röôïu – nöôùc – traàu cau). Sau leã teá laø cuoäc keùo quaân thu huùt ñuû moïi löùa tuoåi caùc thaønh phaàn tham döï. Keùo quaân coù côø vaãy, troáng giuïc, ngöôøi reo hoø, khí theá raát haøo höùng. Tieáp theo laø caùc troø dieãn xöôùng nhö caøy, böøa, taùt nöôùc, baùn ngaøi... roài choïi gaø, ñaùnh vaät. Ñaëc bieät choïi gaø gaàn nhö laø tuïc leä cuûa hoäi Höông Nha, töø xöa vaø caû ñeán ngaøy nay. Hoäi naêm

naøo cuõng coù raát nhieàu ñoâi gaø choïi. Nhaân daân ñöôïc chöùng kieán nhöõng con gaø raát ñaùng goïi laø “anh huøng”, ñaùnh nhau ñeán cheát taïi traän chöù khoâng chòu boû chaïy. Leã hoäi Höông Nha phaûn aùnh loái sinh hoaït coå xöa cuûa daân toäc ta, nhaéc nhôû moïi ngöôøi chaêm chæ laøm aên vaø cuõng caàu mong daân laøng ñöôïc yeân vui, muøa maøng toát töôi. Leã hoäi truyeàn thoáng Höông Nha gaén lieàn vôùi caùc di tích ñình – ñeàn – mieáu, ñoù laø cô sôû vaên hoùa vaät theå vaø vaên hoùa phi vaät theå ñöôïc baûo toàn vaø phaùt huy giaù trò truyeàn thoáng trong thôøi ñaïi hieän nay.(2) Vaên Haäu

(1) Hieän nay ôû laøng Nam Cöôøng, xaõ Thanh Uyeân, huyeän Tam Noâng, mieáu thôø naøng Xuaân Nöông vaãn coøn moät di tích laø taûng ñaù to baèng nöûa chieác chieáu, tuïc truyeàn laø ñaù caám, vaãn ñeå thôø trong mieáu. Tröôùc cöûa mieáu coù hai moä am, coù saùch ghi cheùp: moät am goïi laø “haø sa baûo tích” (haø sa laø nhau ñaøn baø ñeû) (2) Theo Löu Phaùt – VNDG Ñaát Toå taäp 2 - 2000; Tö lieäu Baûo taøng Phuù Thoï; Truyeàn thuyeát Vieät Nam – NXB. VHTT - 1998.

292

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI TRAÙM Thôø : Thoå thaàn Ngoâ Thò Thanh Thôøi gian : Töø 11 ñeán 12 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Xaõ Töù Xaõ, huyeän Phong Chaâu Ñaëc ñieåm : Ñeâm, Ñoäng taùc giao phoái hình sinh thöïc khí nam nöõ

K

eû Gaùp laø teân noâm cuûa xaõ Töù Xaõ, thuoäc huyeän Phong Chaâu, tænh Phuù Thoï. Haèng naêm daân chuùng môû tieäc caàu xuaân vaøo ngaøy 11 vaø 12 thaùng gieâng, coù troø trình ngheà noåi tieáng dieãn ôû mieáu Traùm thuoäc xoùm Traùm, loâi cuoán ngöôøi xem khaép vuøng: Baø aüm chaùu, meï boàng con, Khoâng xem troø Traùm cuõng buoàn caû naêm.

Troø trình ngheà laø moät dieãn xöôùng giôùi thieäu ngheà coå truyeàn cuûa laøng: só, noâng, coâng, thöông, hoaëc môû roäng theâm laø ngö (kieám caù), tieàu (kieám cuûi) canh (laøm ruoäng), muïc (chaên traâu); maø nhieàu hoäi laøng xöa ñeàu coù vôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau nhö troø töù daân, troø baùch ngheä khoâi haøi hoaëc ñôn giaûn hôn laø troø trình hoaëc troø chieàng. Ñaây laø tieát muïc ñaëc saéc cuûa hoäi laøng, coù noäi dung caàu phuùc, mong cho moïi ngheà, moïi giôùi trong laøng thònh ñaït, vôùi loái trình dieãn haøi höôùc, gaây cöôøi hoàn nhieân, mua vui thieân haï. Trong ñoù ngheà noâng ñöôïc ñaëc bieät ñeà cao, nhieàu khi trôû thaønh teân goïi cuûa troø dieãn nhö troø Röôùc luùa thaàn, troø Ñuùc töôïng... Ñoù laø tín

ngöôõng thôø luùa, song song vôùi tín ngöôõng phoàn thöïc (caàu söï sinh soâi) ñöôïc bieåu hieän roõ raøng, saéc neùt vaø ñoäc ñaùo ôû tính bieåu tröng cuûa noù. Nôi dieãn troø laø saân mieáu Traùm, ñöôïc baét ñaàu baèng: 1. TUÏC “LAÁY GIÔØ”

Ñuùng nöûa ñeâm (24 giôø) ngaøy 11 thaùng gieâng laøm leã maät, caàu sinh thöïc khí, do cuï töø vaø vò chuû teá chuû trì, cuøng moät soá thanh nieân nam nöõ thöïc hieän. Ñuùng luùc gaø gaùy nöûa ñeâm - ñöôïc giôø - chieâng khua, troáng ñaùnh aàm vang. Cuï töø cuøng vò chuû teá vaøo mieáu thaép höông, khaán thaàn, caàu yeân, caàu thònh cho laøng. Roài cuï töø cuøng toáp thanh nieân chaïy ba voøng quanh mieáu. Xong, hoï taäp trung tröôùc saân mieáu, haùt gheïo, haùt ví vôùi nhau. Khoaûng gaàn heát moät tuaàn höông, vò chuû teá ñöùng tröôùc baøn thôø khaán vaùi, roài lui ra nhöôøng cho töøng ñoâi nam nöõ böôùc vaøo chieáu, nam caàm moät duøi goã, nöõ caàm chieác mu ruøa (laøm baèng mo cau) ñöùng tröôùc maët nhau muùa vaø ñoái thoaïi. Nam hoûi: - Caùi söï laøm sao? Nöõ ñaùp: - Caùi söï laøm vaày!

PHUÙ THOÏ  293 Tieáp theo lôøi ñaùp, hoï ñöa chieác duøi goã chaïm vaøo mu ruøa, nhö haønh ñoäng tính giao. Cuoäc hoûi ñaùp dieãn ra ba laàn, vaø ba laàn laøm ñoäng taùc nhö vaäy tröôùc söï chöùng giaùm cuûa thaàn mieáu, maø ngöôøi ta tin raèng leã thieâng ñoù seõ taùc ñoäng toát tôùi muøa maøng naêm aáy. 2. RÖÔÙC LUÙA THAÀN

Saùng ngaøy 12, sau khi teá baûn thoå nöõ thaàn Ngoâ Thò Thanh (voán laø con gaùi ngöôøi laäp ra xoùm Traùm) laø baét ñaàu cuoäc röôùc luùa thaàn. Luùa thaàn laø khoùm luùa boâng daøi, haït maåy, ñöôïc choïn töø vuï muøa naêm tröôùc. Ñeán Teát Nguyeân Ñaùn, theâm moät caây mía coù caû ngoïn. Caû khoùm luùa vaø caây mía töôïng tröng cho luùa thaàn. Ñoâi chieâng troáng daãn ñaàu ñaùm röôùc noåi leân ba hoài chín tieáng baùo hoäi. Vò chuû leã maëc aùo thuïng xanh, ñoäi muõ y quan, quaàn oáng sôù traéng, chaân ñi hia, hai tay trònh troïng oâm boù luùa thaàn töôïng tröng tröôùc ngöïc, coù taøn xanh che beân treân. Phöôøng nhaïc baùt aâm roän raõ taáu theo. Tieáp ñeán laø ñoaøn dieãn troø goàm nhöõng ngöôøi hoùa trang trong caùc vai ngheà: ngöôøi ñi caøy daét chieác ñieáu caøy nôi thaét löng, vai vaùc caùi caøy thaät (hoaëc giaû) ñaõ thaùo löôõi, tay caàm daây muõi traâu. Vai traâu do hai ngöôøi ñoùng, ñi khom löng, phuû chieáu boâi ñen, ñaàu traâu ñan baèng nan pheát giaáy; ngöôøi ñi caâu; thôï moäc, thôï xeû; maáy coâ gaùi keùo sôïi; thaày ñoà cuøng hoïc troø; ñaëc bieät coù hai coâ gaùi “baùn

xuaân”. Moãi vai ñeàu coù mang theo ñaïo cuï töôïng tröng ñöôïm tính haøi höôùc. Daân laøng ñi theo ñoâng khoâng keå xieát, thænh thoaûng laïi reo hoø vaø huù “huø huø hueâ”, “huø huø hueâ”... naùo ñoäng khaép xoùm trong ngoõ ngoaøi. Luùa thaàn ñöôïc röôùc qua caùnh ñoàng tröôùc xoùm, qua ngoõ vöôøn, qua hoà, ñaàm veà mieáu Troø. ÔÛ mieáu, cuï töø ñaõ ñôïi saün. Khi ñaùm röôùc vöøa tôùi, cuï ñoát phaùo möøng vaø cho noåi troáng chieâng trình thaùnh. 3. TROØ TÖÙ DAÂN

Giöõa saân mieáu, troø trình ngheà (töù daân) baét ñaàu. Moät ngöôøi maët veõ heà, aùo quaàn luoäm thuoäm, caàm chieác loa giaáy khua maáy voøng roài noùi lôùn: “Loa! Loa! Loa! Môøi baø con giaõn ra, giaõn ra cho phöôøng ta trình troø.” Loa caøng noùi, ngöôøi caøng xuùm ñoâng vaây chaët saân troø. Vai dieãn ñaàu tieân laø ngöôøi ñi caøy vaø con traâu. Lôùp troø naøy mang teân “vua Thuaán caøy voi”. Sau ñoù laø ngöôøi quaûy maï, vöøa ñi vöøa vöùt maï xuoáng ruoäng cho caùc coâ thôï caáy. Roài tôùi ngöôøi ñi caâu vôùi chieác caàn caâu laø ñoaïn tre thoâ keäch, vôùi daây caâu laø moät sôïi daây thöøng, ôû ñaàu löôõi caâu moùc moät con caù baèng chieác mo nang caét ra, luûng laúng. Maët veõ heà, vöøa ñi vöøa rung caàn caâu tung sôïi daây vaøo ñaùm caùc coâ gaùi ñang ñöùng xem vaø haùt. Ngöôøi ta caâu beå, caâu soâng, Toâi nay caâu laáy con oâng, chaùu baø

294

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Tieáng reo hoø, cöôøi noùi aàm ó, höôûng öùng nhieät lieät. Tieáp ñeán caùc coâ gaùi keùo sôïi, “baùn xuaân”. Thaày ñoà vaø hoïc troø thì luoäm thuoäm, quaàn aùo xoäc xeäch, caây buùt laø chieác ñoøn gaùnh, caùi nghieân laø chieác meït. Thaày hoûi moät ñaèng, troø ñaùp moät neûo; thaày maéng troø, troø ñaùp laïi, caøng noùi caøng toû ra ngu xuaån, coát sao gaây cöôøi. Moãi ngöôøi, moãi vai ñeàu töï giôùi thieäu, ñoái thoaïi hoaëc ñoäc thoaïi. Laïi coù caû haùt ví, haùt gheïo nhau. Caùc vai ñeàu laøm ñoäng taùc ngheà nghieäp vaø gioáng nhau ôû phong caùch haøi höôùc, choïc cöôøi baèng nhöõng caâu noùi vaàn veø nghòch ngôïm, treâu gheïo gaùi

laøng. Cuoäc vui thoân daõ thöôøng keùo daøi khoâng muoán döùt. Haønh ñoäng röôùc luùa thaàn maø vò laõo noâng laøm chuû leã laø muoán nhaéc laïi söï tích veà vua Huøng. Moät laàn noï, vua Huøng ñaõ veà vuøng naøy thaêm daân troàng luùa vaø cuøng vò laõo noâng cuûa laøng goïi vía luùa, caàu möa thuaän gioù hoøa cho daân ñuû aên, ñuû maëc. Nôi vua Huøng goïi vía luùa laø ñænh nuùi Huøng, veà sau laø ñeàn Thöôïng, khu ñeàn Huøng, laø nôi thôø thaàn luùa. Trong ngoâi ñeàn naøy xöa coù thôø moät taûng ñaù hình voû traáu. Leâ Trung Vuõ & Leâ Hoàng Lyù

HOÄI HIEÀN ÑA Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Haø Lang Ñaïi töôùng quaân : Laøng Hieàn Ña, huyeän Soâng Thao, tænh Phuù Thoï : Moàng 5 ñeán 13 thaùng gieâng : Ngaøy 12 thaùng gieâng : Caùo caàu, taém ngöïa

Tröông Xaù choïi gaø,(1) Hieàn Ña taém ngöïa.

Phöông ngoân

H

ieàn Ña laø moät xaõ thuoäc huyeän Soâng Thao, tænh Phuù Thoï. Ñòa danh naøy gaén lieàn vôùi cuoäc khaùng chieán cuûa daân toäc ta ôû theá kyû XIII. Thaùng chaïp naêm Ñinh Tî, töùc thaùng 1 naêm 1258, khoaûng 3 vaïn quaân Moâng do Ngoät Löông Hôïp Thai chæ huy töø Vaân Nam theo doïc soâng Hoàng tieán vaøo nöôùc ta.

Chuùng tieán ñeán vuøng huyeän Soâng Thao – Tam Noâng ngaøy nay. Tuïc truyeàn, ñôøi nhaø Traàn choáng quaân xaâm löôïc, coù moät ñaïo quaân traán thuû soâng Thao do Haø Lang chæ huy ñaõ ñaùnh giaëc giuùp nhaø Traàn. Ñaïo quaân naøy nhieàu laàn laøm cho giaëc khieáp vía kinh hoàn, nhaân daân goïi ñoù laø quaân cuûa Haø Lang ñaïi töôùng quaân. Vaøo ñaàu thaùng gieâng naêm Ñinh Tî theá giaëc quaù maïnh, Haø Lang

PHUÙ THOÏ  295 thaát traän ôû Phuø Ninh vaø bò thöông ôû coå raát naëng. OÂng cöôõi ngöïa baïch vöôït soâng Hoàng qua Thu Traøng (Vöïc Tröôøng) sang laøng Noäi (Ñoã Sôn). Thu Traøng, laøng Noäi ñeàu coù maùu cuûa töôùng quaân nhoû xuoáng. Chaïy ñeán beán ñoø laøng Noäi môùi döøng laïi uoáng nöôùc, oâng hoûi baø chuû quaùn: “Lieäu ta coù soáng ñöôïc khoâng?” Baø chuû quaùn thöa: “Baåm, töôùng quaân coøn soáng ñöôïc.” Sang ñeán beán chôï Gia thuoäc xaõ Hieàn Ña, maát maùu nhieàu, maët thaét saéc, phaûi döøng laïi ñeå nghæ, oâng laïi hoûi chuû quaùn nöôùc chôï Gia: “Theá naøy thì lieäu ta coøn soáng ñöôïc khoâng?” Baø chuû quaùn nhìn moät hoài laâu roài cuùi xuoáng kheõ thöa: “Baåm, veát thöông cuûa quan lôùn phaïm laém, khoâng soáng ñöôïc ñaâu.” Quaû nhieân Haø Lang ñi ñeán ñaàu laøng Hieàn Ña thì maát, hoâm aáy laø 12 thaùng chín. Laøng Hieàn Ña laäp ñình thôø, döïng ba neáp nhaø ngoùi maùi cong hình löôõi maùc can vaøo nhau goïi laø ñình Ba noùc, beân trong coù baøi vò sôn son theáp vaøng raát lôùn ñeà chöõ Haø Lang Ñaïi töôùng quaân. Caùc cuï laïi tìm thôï ruùt con ngöïa baèng daây maây traéng, coù baùnh xe keùo, ñeå ñöùng trong ñình. Töø ñoù haèng naêm laøng toå chöùc leã caàu raát lôùn, môû hoäi taém ngöïa, baét ñaàu töø ngaøy 11 ñeán 14 thaùng gieâng. Nhaân daân laøng Noäi, Vöïc Tröôøng cuõng laäp ñình thôø nhöõng nôi töôùng quaân ñeå laïi veát maùu. Do thôø chung moät vò thaàn neân laøng Hieàn Ña, laøng

Noäi, Vöïc Tröôøng ñi laïi vôùi nhau raát gaàn guõi, goïi laø Lang nghóa ngaõi. Ñaëc bieät daân laøng Hieàn Ña kieâng duøng töø lang. Cuû khoai lang goïi cheäch ñi laø cuû khoai löông, khoai daây. Vaøo ngaøy teá leã khoâng ai daùm maëc ñoà ñoû, khoâng ai daùm cöôõi ngöïa traéng. Beán chôï Gia ñöôïc caát moät neáp nhaø hai taàng maùi goïi laø laàu Taùm maùi, coøn goïi laø laàu Ngöï ñoâi. Sau khi yeân giaëc, caùc cuï trong laøng laøm vaên khai saéc thaàn, ñöôïc vua xuoáng chieáu phong saéc: “Haø Chieâu Löôõng töôùng ñình soaùi”. Haèng naêm, cöù ngaøy ba möôi Teát laø trai laøng laïi ñöôïc choïn ñeå coï röûa chaáp kích, hong phôi aùo maõo, söûa sang ñeå töôùng quaân veà aên Teát vaø chuaån bò ra gieâng kyø caàu. Moàng 5 thaùng gieâng laø ngaøy ñieám muïc, caùc cuï veà ñình baøn ñònh vieäc “kyø naøy caàu lôùn, hay ñoái caàu”,(2) chuaån bò môøi laøng nghóa ngaõi, roài chia baøn choïn ngöôøi. Thöù nhaát choïn ngöôøi hieán teá,(3) phaûi laø ngöôøi cao tuoåi, ñuùng möïc, coù chöùc saéc, khoâng coù tang gia, taém goäi trai giôùi trong ba ngaøy. Ngöôøi ñöôïc choïn laøm boài teá cuõng töông töï. Thoâng thöôøng coù ba ngöôøi boài teá (giuùp vieäc ngöôøi hieán teá). Laïi choïn ngöôøi boài teá tinh töôøng coù gioïng vang ñeå ñoïc taû vaên. Sau ñoù choïn ñeán nhöõng ngöôøi daãn teá thöù töï caùc vò chöùc saéc trong laøng. Choïn ngöôøi haønh vaên phaûi laø ngöôøi vaên hay chöõ toát, hieåu roäng

296

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

bieát nhieàu, trai giôùi saïch seõ mang nghieân buùt traûi chieáu hoa môùi giöõa ñình laøm vaên teá, roài ñoïc trình caùc cuï söûa ñi söûa laïi, bao giôø ñöôïc môùi cheùp laïi, khoâng ñöôïc gaïch xoùa chöõ naøo. Theo thoâng leä, lyù tröôûng seõ caét ñaët, phaùi trai laøng ñi tìm lôïn teá goïi laø vaùn lôïn hoøm. Lôïn nhoû khoaûng hai möôi caân, nhöng phaûi ñen tuyeàn töø moùng ñeán choûm muõi, laøm thòt quay caû con, ñeä leân maâm ñaïi. Choïn ngöôøi laøm vaùn gaø laøng, vaùn gaø röôùc (ai ñöôïc choïn laø ñieàu vinh döï lôùn), phaûi laø gaø thieán beùo ba caân röôõi trôû leân, saéc ñoû, vôùi naêm caân gaïo xoâi khoâng coù haït gaõy. Ngoaøi ra coøn haøng chuïc vaùn gaø khaùc ñöôïc phaân boá töøng ngaøy, ñeán phieân ai ngöôøi aáy phaûi lo. Caû laøng naùo nhieät trong coâng vieäc chuaån bò luøng gaø tìm gaïo. “Trai taân boâ”,(4) ai ñeû tröôùc nhaát (ñaàu naêm) ñöôïc laøm ñaàu daäu. Ñaàu daäu ñöùng ñaàu taân boä döôïc quyeàn baûo ban xeáp ñaët trong haïng. Taân boâ phaûi söûa, queùt töôùc ñöôøng quan töø ñình Ba noùc ñeán ñình Chaùy ra laàu Taùm maùi. Ai moà coâi hoaëc cuoái daäu (ñeû cuoái cuøng trong naêm) phaûi doïn phaân treân ñöôøng suoát ba ngaøy teá leã, neáu coù. Trai lang beø(5) ñöôïc caét ñaët keùo ngöïa, taém ngöïa. Ngöïa coù baùnh xe noái hai daây daøi, laøng Beø ñöùng hai beân keùo ñi töø töø phía tröôùc hai coã kieäu. Ngöôøi ñöôïc khieâng kieäu tuoåi töø 22 trôû leân, goàm 4 ngöôøi, moãi kieäu 1 ngöôøi, ñoù laø kieäu Giaù Vaên

vaø kieäu baùt coáng, trang hoaøng loäng laãy ñi theo nhòp troáng röôùc vaø keøn baùt aâm. Ngaøy 11 thaùng gieâng laø ngaøy caùo caàu. Töø saùng sôùm ñaõ vang leân nhöõng hoài troáng noái tieáp nhau nhö môøi goïi, thuùc giuïc. Ñoù laø troáng “saáp” baùo hieäu ñaõ ñeán kyø caàu vaø cuõng laø troáng chuaån bò cho trai laøng röôùc taäp: keùo ngöïa, leân kieäu, phaân coâng caàm côø, söûa sang xieâm y leã phuïc. Toái ñeán caùc cuï, caùc vò chöùc saéc trong laøng laøm leã caùo thaàn roài aên uoáng, chuaån bò sang ngaøy 12 chính leã. Möôøi hai thaùng gieâng, baát kyø möa naéng, trong ñình ñeøn neán saùng choang, traàm höông nghi nguùt, daân trong laøng taäp trung ôû saân ñình, chung quanh coã ngöïa khaéc maõ traéng, hai coã kieäu sôn son theáp vaøng mình roàng uoán khuùc trang hoaøng loäng laãy. Saép ñeán giôø röôùc, trai taân phaûi ñi tröôùc doïn ñöôøng. Ñoaøn röôùc khôûi haønh, tröôùc tieân laø côø xí, troáng caùi, roài ñeán ñoaøn ngöôøi khaên moû rìu thaét bao xanh keùo coã ngöïa huøng duõng. Tieáp theo sau laø hai coã kieäu uy nghi, kieäu vaên ñi tröôùc, kieäu baùt coáng ñi sau, böôùc theo nhòp troáng vaø nhòp hoøa ñoäi keøn baùt aâm. Ngöôøi lôùn, treû con daân Xuaân Loâi, Ñoàng Laïc, Tröông Xaù, Tình Cöông ñeán xem ñoâng nhö neâm coái.

PHUÙ THOÏ  297 Ñoaøn ngöôøi cöù töø töø daãn kieäu, sau ba laàn nghæ môùi ra ñeán laàu Ngöï ñoâi, cuõng laø luùc kieäu cuûa laøng Noäi röôùc ra ñeán beán soâng beân kia. Trai lang beø muùc nöôùc soâng Hoàng taém ngöïa, caùc cuï thaép höông teá leã, khi naøo thaáy ñuoâi côø bay höôùng vaøo laàu môùi ñöôïc. Roài laïi tuaàn töï nhö cuõ, ngöïa keùo kieäu röôùc töø töø quay veà ñình Ba noùc. Teá leã baét ñaàu töø 5 giôø chieàu ngaøy 12 thaùng gieâng. Ngöôøi ñöôïc choïn ñoäi noùn choùp, maëc aùo næ vaøng, nai nòt goïn gaøng caàm ñoà chaáp kích ñöùng thaønh hai haøng ngay ngaén nghieâm chænh ôû tröôùc cöûa ñình. Ñoaøn ngöôøi daãn teá maëc aùo ñaïi leã, ñoäi muõ, ñeo hia, hai tay naâng phaåm vaät ñi thaønh hai haøng theo hieäu troáng vaø keøn baùt aâm, daãn teá töø coång vaøo ñình ñoïc vaên daâng leã vaät. Ñuû ba tuaàn teá, oâng hieán teá coù theå phaûi quyø ñeán ba, boán giôø lieàn. Sau ba tuaàn teá chính, coøn coù teá phieân tuaàn traïm kích traïm ñaïo theo hieäu troáng uy nghieâm, maø roän raõ. Khoaûng 9 giôø ñeâm vieäc teá taïm döøng. Caùc cuï, caùc vò chöùc saéc vöøa thöôûng coã nhaém vöøa xem haùt nhaø tô, heát coã maën roài coã chay keùo daøi ñeán saùng. Laïi chuaån bò cho vieäc teá toái 13 thaùng gieâng, ñeán tröa ngaøy 14 thaùng gieâng thì maõn. Höông khoùi cho ñeán 25 thaùng gieâng môùi giaûi maõ, lau chuøi chaáp kích, caát gaáp aùo muõ.

Leä laøng, vaùn gaø röôùc laø vaùn gaø ñaïi dieän cho laøng, phaûi laø vaùn gaø to nhaát, beùo nhaát. Ngöôøi ñöôïc choïn laøm vaùn phaûi ñi tìm gaø töø tröôùc, choïn ñöôïc con gaø nhö yù ñem veà giaõ gaïo neáp thaønh boät, luyeän vôùi nöôùc thaønh vieân cho aên suoát ngaøy, roøng raõ haøng 3 thaùng ñeå voã beùo. Sau khi röôùc teá xong, vaùn gaø naøy ñöôïc chaët laøm nhieàu vaùn nhoû, goùi vôùi naém xoâi nhoû, chia ñuû cho trai laøng khoù nhoïc. Goùi xoâi vaø thòt coù khi chæ baèng caùi cheùn con, nhöng khoâng ñöôïc thieáu cuûa ai. Caùc vaùn gaø khaùc laøng giöõ laïi 1,5kg gaø vaø 1 kg xoâi ñeå môøi vaø chia phaàn cho lieàn anh vaát vaû, coøn laïi traû cho ngöôøi söûa vaùn. Vieäc chia phaàn cho lieàn anh cuõng phaûi theo thöù baäc, ai ñöôïc ñaàu, ai ñöôïc moàng caïnh, moàng giöõa, thoâng leä raát nghieâm ngaët khoâng ñöôïc laøm sai. Ngöôøi ñöôïc söûa coã nhaém laø ngöôøi coù chöùc saéc hoaëc khaù giaû trong laøng. Ñeå laøm coã nhaém phaûi coù söï chuaån bò kyø coâng. Qua ñoø sang Phuù Thoï saém boùng, möïc, mieán ngaâu... caùc cuûa ngon, vaät laï, sôn haøo, haûi vò, cheø, ñöôøng, coù maën coù chay. Moät caëp hai ngöôøi thay phieân nhau söûa, ngöôøi toái 12, keû toái 13. Teá thaàn xong, coù theå moãi maâm ñeàu coù khaùch, duø chæ moät ngöôøi cuûa laøng nghóa ngaõi, chöùc saéc ngang nhau. Coù khi coù maâm khoâng coù khaùch (ñoù laø ñieàu khoâng vui). Sau khi nhaém xong, ngöôøi nhaø khieâng veà, vì coã to

298

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

neân coù theå söûa thaønh hai ba maâm anh em gia ñình con chaùu thöôûng thöùc cho ñeán saùng. Ngöôøi laøng Hieàn Ña coøn truyeàn laïi raèng, khi coù thaàn veà ngöï, daân laøng nhôø oai thaàn maø laøm aên thònh vöôïng. Thaàn thieâng nhö vaäy neân laøng coù tuïc kieâng, khoâng gia ñình naøo daùm ñaët teân truøng teân huùy töôùng quaân. Ñaëc bieät vaøo kyø caàu, caùc ngaøy teá leã, khoâng ai daùm quaøng khaên, maëc ñoà ñoû, cöôõi ngöïa baïch. Hoäi taém ngöïa, duø chæ laø töôïng tröng, chaéc haún laø mang daáu aán moät thôøi kyø daân laøng töøng taém ngöïa cho ñoäi kî binh cuûa nhaø Traàn. Ngöïa khoâng naèm trong “töù linh” (long, laân, qui, phöôïng). Huyeàn thoaïi coù kyø laân, moät gioáng ngöïa thaàn, söøng moïc ôû traùn, ñuoâi sö töû, chaân moûng

coù hai ngoùn in treân caùc taám giaùp thôøi trung coå. Ngöïa Kyø, ngöïa Caâu ñi vaøo thô “Ñöôøng maây voù Kyø laàn laàn traûi”. Ngöïa chieán gaén vôùi lòch söû daân toäc Vieät. Ñôøi Traàn, khi giaëc Nguyeân Moâng thua, chaân ngöïa ñaù ôû Thieäu Laêng ñeàu bò laám buøn. Tin ôû söï trôï giuùp cuûa thaân linh, vua Traàn Nhaân Toâng khi laøm leã yeát coù caâu: Xaõ taéc löôõng hoài lao thaïch maõ, Sôn haø thieân coå ñieän kim aâu.

Taïm dòch: Xaõ taéc hai phen choàn ngöïa ñaù, Non soâng nghìn thuôû vöõng aâu vaøng.

Böôùc vaøo theá kyû 21, chuùng ta haõy gaéng söùc phi nöôùc kieäu, vöôït qua moïi thöû thaùch ñeå xaây döïng toå quoác ta ngaøy moät phoàn vinh hôn!(6)

(1) Tröông Xaù: xaõ Tröông Xaù, Soâng Thao (2) Ñoái caàu: muøa maøng keùm khoâng toå chöùc caàu to, laøm qua loa raát nhoû (3) Hieán teá: chuû teá (4) Taân boâ: tuoåi 17 môùi vaøo laøng (5) Lang beø: tuoåi 18 ñeán 20. (6) Theo Traàn Quang Minh – Toång taäp VNDG Ñaát Toå (naêm 2000)

Vaên Haäu

PHUÙ THOÏ  299

HOÄI ÑAÙNH PHEÁT HIEÀN QUAN : - Baø Thieàu Hoa (nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng) - 4 töôùng thôøi Huøng Vöông Thôøi gian : Ngaøy 13 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Xaõ Hieàn Quan, huyeän Tam Thanh Ñaëc ñieåm : Phi lao vaøo bia goã - cöôùp quaû pheát Thôø

L

aøng Hieàn Quan, thuoäc xaõ Hieàn Quan, huyeän Tam Thanh, tænh Phuù Thoï. Vieäc phaân chia ñòa vöïc haønh chính cuûa laøng naøy ñöôïc thay ñoåi nhieàu laàn qua nhieàu thôøi gian khaùc nhau. Ñôøi Traàn, Hieàn Quan thuoäc huyeän Coá Noâng, chaâu Ñaø Giang, loä Tam Giang. Thôøi Haäu Leâ (nieân hieäu Vónh Thònh thöù 8, 1712) Hieàn Quan thuoäc Tam Noâng, phuû Laâm Thao, traán Sôn Taây. Naêm 1891 thöïc daân Phaùp thaønh laäp tænh Höng Hoùa, ñaët tænh lî taïi laøng Höng Hoùa, Tam Noâng thì Hieàn Quan thuoäc huyeän Tam Noâng, Höng Hoùa. Ñeán naêm 1903, tænh lî Höng Hoùa dôøi leân Phuù Thoï ñoåi thaønh tænh Phuù Thoï, Hieàn Quan laïi thuoäc Phuù Thoï. Tröôùc naêm 1945, Hieàn Quan ñöôïc goïi laø toång Hieàn Quan, goàm 6 thoân: Höông Nha, Gia AÙo, Gia Duï, Thu Tröôøng, Vöïc Tröôøng vaø Hieàn Quan. Ca dao vuøng naøy xöa coù caâu: Möôøi moät laø hoäi Höông Nha, Möôøi hai Gia Duï, möôøi ba hoäi Hieàn.

Chính laø ñeå nhaéc ñeán caùc hoäi thuoäc toång Hieàn Quan.

Sau Caùch maïng thaùng 8, laïi coù teân laø xaõ Bình Ñaéc goàm 4 thoân: Bình Daân, Coäng Hoøa, Baéc Sôn vaø Hieàn Quan. Ñeán naêm 1957, thoân Bình Daân caét veà Thanh Uyeân vaø ñoåi laïi teân xaõ laø Hieàn Quan, thuoäc huyeän Tam Noâng, tænh Phuù Thoï. Naêm 1968, Phuù Thoï nhaäp vôùi Vónh Phuùc thaønh Vónh Phuù thì Hieàn Quan thuoäc huyeän Tam Noâng, Vónh Phuù. Vaø gaàn ñaây nhaát, naêm 1978 hai huyeän Tam Noâng vaø Thanh Thuûy nhaäp thaønh huyeän Tam Thanh, thì Hieàn Quan thuoäc huyeän Tam Thanh, tænh Phuù Thoï cho ñeán baây giôø. Tuy nhieân, cho duø ñòa vöïc haønh chính coù söï thay ñoåi qua caùc giai ñoaïn thì khu vöïc vaên hoùa cuûa caùc coäng ñoàng laøng xöa vaãn khoâng heà thay ñoåi. Trong taâm töôûng ngöôøi daân ôû ñaây vaãn in ñaäm nhöõng phong tuïc, taäp quaùn, nhöõng leã hoäi ñaày phaán khích cuûa moät thôøi, maø ngoaøi caâu ca dao treân coøn coù nhöõng caâu khaùc nhö: Vui nhaát laø hoäi Ñoâng Vieân, Laém baïc laém tieàn laø hoäi Hieàn Quan.

300

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Neáu nhö tröôùc ñaây, töø Haø Noäi vaø caùc tænh ñoàng baèng muoán ñi ñeán hoäi Hieàn Quan xa xoâi caùch trôû, laøm cho ngöôøi ta caûm thaáy ngaïi nguøng thì ngaøy nay moïi söï ñaõ khaùc. Khaùch haønh höông coù theå ñi oâ-toâ hay taøu hoûa ñeán thò xaõ Phuù Thoï, sau ñoù qua phaø Ngoïc Thaùp xuoâi khoaûng 1 caây soá laø ñaõ ñeán Hieàn Quan vaø nhìn thaáy ngay ngoâi ñeàn, vaøo ngaøy hoäi seõ laø nôi cöôùp pheát. Ngöôøi ta cuõng coù theå ñeán Vieät Trì theo ñöôøng ñi Cao Xaù qua caàu Phong Chaâu ngöôïc leân 7 caây soá laø tôùi Hieàn Quan. Vôùi loä trình nhö vaäy, ngaøy nay muoán döï hoäi pheát laøng Hieàn Quan ñaõ thaønh chuyeän ñôn giaûn. THIEÀU HOA LAØ AI?

Hoäi laøng Hieàn Quan môû ra haèng naêm vaøo ngaøy 13 thaùng gieâng nhaèm töôûng nhôù coâng lao cuûa baø Thieàu Hoa, moät nöõ töôùng thôøi Hai Baø Tröng. Theo thaàn tích cuûa laøng thì: ÔÛ ñoäng Laêng Xöông ven soâng Ñaø coù hai oâng baø nhaø ngheøo laøm ngheà kieám cuûi, moät hoâm qua soâng sang nuùi Taûn, tröa naéng nghæ döôùi goác tuøng cuøng naèm mô thaáy thaùnh Taûn Vieân ñeán cho moät ngöôøi con gaùi. Baø mang thai vaø ít laâu sinh ra Thieàu Hoa. Möôøi tuoåi, coâ gaùi Thieàu Hoa ñaõ coù söùc khoûe hôn ngöôøi, bieát cheøo choáng luõ, vöôït soâng, laën vaø bôi gioûi nhö caù, 13 tuoåi ñaõ caàm ñaù neùm hai teân lính Haùn ñi cöôùp cuûa daân chaøi, 14 tuoåi, moà coâi cha meï, phaûi ñi ôû chaên traâu. Trong khi ñi

thaû traâu, Thieàu Hoa ñaõ baøy troø chôi ñaùnh pheát vôùi luõ treû. Coâ chia baïn beø thaønh hai phe laáy gaäy tre ñaùnh moät cuû chuoái, phe naøo ñöa ñöôïc cuû chuoái vaøo moät caùi hoá saâu laø beân aáy thaéng. Maûi chôi, giaèng co nhau quaàn aùo raùch töôm, Thieàu Hoa thaû traâu aên trong baõi coû roài ngoài vaù quaàn aùo treân moät quaû ñoài, döôùi boùng caây ña. Vaù aùo xong, naøng tuùm laáy reã ña ñaùnh ñu chôi nhö con trai. Moät laàn theo chuù ñi saên, Thieàu Hoa nhanh nheïn nhö con soùc, phoùng lao neùm truùng moät con caùo loâng vaøng khieán moïi ngöôøi kinh ngaïc. Nghe tin Hai Baø Tröng döïng côø khôûi nghóa, Thieàu Hoa tuï hoïp nhöõng ngöôøi daân ngheøo coù nghóa khí kín ñaùo luyeän taäp ñeå höôûng öùng. Baø cho quaân ñeõo goã xoan laøm quaû caàu, laáy thaân tre phaàn goác (coù goäc) laøm gaäy, oân laïi troø chôi thôøi nhoû chaên traâu. Quaân lính nhöõng luùc nghæ ngôi laïi cuøng nhau ñaùnh vaät, ñaùnh pheát, vöøa reøn luyeän söùc khoûe, vöøa giaûi trí. ÑÌNH VAØ ÑEÀN HIEÀN QUAN

Ñình Hieàn Quan thôø boán vò: Sôn Thaéng, Thieân Cöông, Haéc Long vaø Hoå Long laø nhöõng vò töôùng coù coâng lôùn ñoái vôùi caùc vua Huøng trong vieäc trò vì vaø môû mang bôø coõi. Ngoaøi ra coøn thôø Ñöùc thaùnh OÂng Moäc Trang Vöông ñôøi Ñinh Tieân Hoaøng. Taát caû caùc vò naøy qua caùc trieàu ñaïi ñeàu ñöôïc trieàu ñình saéc phong ñeå ghi nhôù coâng traïng cuûa hoï.

PHUÙ THOÏ  301 Ñeàn Hieàn Quan thôø nöõ töôùng Thieàu Hoa, ngöôøi ñaõ coù coâng lôùn vôùi daân ñòa phöông vaø goùp phaàn cuøng Hai Baø Tröng laøm veû vang lòch söû nöôùc nhaø baèng cuoäc khôûi nghóa choáng aùch noâ leä nhaø Haùn hoài ñaàu coâng nguyeân (naêm 39-43). Ñeàn ñöôïc xaây döïng theo kieåu chöõ ñinh (丁) goàm hai toøa: tieàn teá vaø haäu cung nhìn theo höôùng ñoâng – nam. Ñeàn ñöôïc choïn ôû theá ñaát ñeïp, sôn thuûy höõu tình: tröôùc cöûa ñeàn laø doøng soâng Thao, sau löng laø moät goø ñaát lôùn. Taïi ñaây haèng naêm dieãn ra ngaøy hoäi pheát töng böøng maø ca dao coøn ghi laïi. HOÄI LAØNG

Chính hoäi Hieàn Quan laø ngaøy 13 thaùng gieâng, nhöng vieäc chuaån bò ñaõ tieán haønh haøng thaùng tröôùc. Töø 14 thaùng chaïp, laøng laøm leã khaùnh haï ñöùc thaùnh OÂng. Leã vaät goàm gaïo teû, traàu cau, hoa quaû, phaùo vaø caù (coøn goïi laø leã caàu caù). Leã naøy ñöôïc laäp laïi vaøo muøng 2 thaùng ba, ngaøy hoùa cuûa ñöùc thaùnh OÂng. Caùc cuï coøn cho bieát, tröôùc nöõa vaøo 21 thaùng 7 vaø 10 thaùng 10, töông truyeàn laø ngaøy hoùa cuûa ñöùc thaùnh Maãu vaø ngaøy sinh ñöùc thaùnh OÂng, ngöôøi ta cuõng cuùng leã vaät nhö treân. Tôùi hoäi, ngaøy 11 thaùng gieâng röôùc kieäu, baùt nhang, höông aùn veà

ñeàn, toái laïi röôùc traû veà ñình. Saùng 12 röôùc ra ñeàn, toái laïi röôùc veà ñình. Ngaøy 13 thaùng gieâng cuõng laäp laïi nhö vaäy vaø buoåi toái sau cuøng khi röôùc töø ñeàn veà ñình, daân laøng tieán haønh leã taï. Rieâng taïi ñeàn laø nôi cöû haønh chính hoäi. Haèng naêm coù hai leã lôùn vaøo moàng 3 thaùng gieâng taïi ñình vaø 13 thaùng gieâng taïi ñeàn. Tuy nhieân, vì tuïc ñaùnh pheát laø noåi tieáng nhaát, ñöôïc tieán haønh ôû hoäi ñeàn neân ñeán nay noùi tôùi hoäi Hieàn Quan ngöôøi ta chæ bieát ngaøy 13 thaùng gieâng. Moàng 2 thaùng gieâng töông truyeàn laø sinh nhaät cuûa Thieàu Hoa. Ngaøy aáy hoäi ñình coù tuïc phoùng lao, duyeät bia, ñoù laø moân voõ maø khi xöa baø cuøng quaân lính luyeän taäp tröôùc luùc xuaát traän. Tuïc naøy ñöôïc daân gian quen goïi laø tuïc caàu “Ñaâm lao”. Cuõng coù thuyeát cho raèng ñoù laø caùch ñeå Thieàu Hoa tuyeån choïn ngöôøi taøi cho ñoäi quaân cuûa mình. Töø sôùm ngaøy moàng 2 Teát, caùc ñoà teá khí ñaõ ñöôïc baøy bieän taïi saân ñình thaät loäng laãy. Tieáng troáng, chieâng vang daäy thuùc giuïc loøng ngöôøi tôùi hoäi. Côø quaït caém khaép saân, tung bay tröôùc gioù xuaân. Trong ñình caùc quan vieân, chöùc dòch vaø boâ laõo tieán haønh cuoäc leã raát long troïng. Caùc tuaàn teá cuøng caùc nghi thöùc trong buoåi teá ñöôïc cöû haønh nghieâm ngaët uy nghi. Sau ñoù, baét ñaàu thi “Ñaâm lao”.

302

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Treân baõi ruoäng baèng phaúng gaàn ñình ñaõ troàng saün taám bia goã. Bia daøy 3cm, roäng 0,3m, cao 1,8m ñöôïc sôn son, treân coù veõ hình troøn vôùi taâm ñieåm, trong ghi chöõ “thoï”. Trong ñình vöøa teá xong, hoài troáng thuùc quaân ñaõ doàn daäp vang leân, baùo hieäu vaø loâi cuoán moïi ngöôøi ra baõi. Nhöõng tay lao trình baùo ban giaùm khaûo xong ñaõ caàm saün caây saët daøi khoaûng 2 saûi tay, ñaàu voùt nhoïn, laàn löôït xeáp haøng vaøo neùm lao. Taàm xa bia laø 10 böôùc chaân, moãi ngöôøi tìm tö theá thích hôïp nhaèm taâm cuûa voøng troøn maø phoùng lao. Vaøo cuoäc thi, töøng ngoïn lao bay vun vuùt tröôùc söï chöùng kieán cuûa daân laøng. Tuy khoaûng caùch khoâng xa, song do söï hoài hoäp tröôùc moät cöû toïa ñoâng ñuùc oàn aøo nhö vaäy, hoaëc do non tay neân ngöôøi neùm lao khoù maø ñaâm truùng taâm ñieåm ngay laàn ñaàu. Tieáng baøn luaän, bình phaåm töøng tö theá, töøng ngöôøi caàm lao, xoân xao caû moät khoaûng saân ñình. Ngöôøi naøo neùm tröôït phaûi ra ngoaøi ñeàn laáy laïi bình tónh vaø luyeän tay baèng caùch neùm nhöõng hoøn cuoäi vaøo loã nhö troø ñaùnh ñaùo loã, sau ñoù laïi vaøo neùm tieáp. Ai neùm truùng giöõa bia seõ ñöôïc thöôûng. Tuy vaäy ñieàu quan troïng khoâng phaûi laø giaù trò cuûa phaàn thöôûng, maø laø söï khaâm phuïc vaø ngöôõng moä cuûa haøng ngaøn khaùn giaû tröôùc taøi naêng vaø theå löïc cuûa löïc só. Hôn nöõa, ngöôøi ta coá lao truùng taâm ñeå caàu may cho naêm môùi.

Cuoäc “Ñaâm lao” keùo daøi heát ngaøy moàng 2 Teát. ÑAÙNH PHEÁT HAY CÖÔÙP PHEÁT, HAÁT PHEÁT

Ñaùnh pheát, hay haát pheát, laø troø chôi phong tuïc noåi tieáng nhaát cuûa hoäi laøng Hieàn Quan nhaèm nhaéc laïi söï luyeän taäp daân binh daáy côø nghóa cuûa baø Thieàu Hoa. Toå chöùc haát pheát khoâng chæ ñeå töôûng nieäm baø maø coøn laø moät söï nhaéc nhôû cho con chaùu ñöông thôøi moät giai ñoaïn lòch söû oanh lieät ñaõ qua cuûa daân toäc. Thöïc hieän tuïc haát pheát ñoàng thôøi cuõng laø luùc ñeå daân laøng Hieàn Quan caàu mong söï che chôû taâm linh cuûa ñöùc thaùnh, phuø hoä cho daân laøng ñöôïc nhaân khang vaät thònh, traùnh ñöôïc nhöõng tai öông, dòch beänh trong naêm. Haøng thaùng tröôùc ñoù Ban Thöôïng cuûa caùc cuï boâ laõo ñaõ hoïp baøn chung quanh leä chôi haát pheát vaøo dòp hoäi xuaân. Ngöôøi ta phaân coâng nhöõng vieäc phaûi laøm cho töøng giaùp moät caùch cuï theå, caét cöû chuû teá vaø ngöôøi chuaån bò quaû pheát, duøi pheát. Sau khi baøn baïc kyõ löôõng, Ban Thöôïng thoâng baùo quyeát ñònh cho toaøn daân laøng bieát. Töø ñoù trôû ñi, ngöôøi naøo vieäc naáy cöù vaäy maø laøm cho ñuùng thôøi gian vaøo hoäi. Quaû pheát laø moät cuû tre hoaëc cuû böông non môùi moïc maêng. Ngöôøi ta cöû ngöôøi ñi tìm, ñaøo ôû trong khoùm tre ñeå choïn laáy 1 cuû vöøa yù sao cho

PHUÙ THOÏ  303 troøn, ñeïp maø laïi vöøa ñoä cöôùp. Khi choïn ñöôïc roài, ñem veà goït saïch seõ vaø ñeûo troøn. Duøi pheát laø goác tre nhoû daøi khoaûng 1,5m, vöøa taàm tay, ñeå caû cuû (goäc tre). Duøi pheát toát laø tre vöøa taàm, giaø, cuû tre cong hình moùc caâu nhöng phaûi cong ñeàu, khoâng xuø xì haát môùi khoûe. Cuõng taïi buoåi hoïp treân ngöôøi ta phaân coâng luoân nhöõng ngöôøi laøm coã thôø goàm baùnh chöng, baùnh giaày, xoâi, chuoái vaø röôïu moäng. Roài caét cöû caùc chaân kieäu, nhöõng ngöôøi lo ñaûm traùch vieäc doïn deïp chuaån bò saân baõi, ñình, ñeàn... Coøn laïi taát caû nam giôùi töø 18 tuoåi trôû leân ñeàu tham gia ñaùnh pheát, ai khoâng ñi seõ bò laøng phaït vaï baèng traàu cau. Noäp phaït thì khoâng lôùn nhöng mang tieáng vôùi caû laøng, coù loãi vôùi thaùnh vaø “doâng” caû naêm ñoù.

aùn cuøng ñoà teá khí xuoáng ñeàn. Teá leã cuõng cöû haønh taïi ñeàn. Sau cuøng môùi ñeán cuoäc cöôùp pheát naùo nhieät, haáp daãn vaø traøn ñaày hy voïng. Ngöôøi töø khaép caùc neûo luõ löôït ñoå veà quaây voøng trong voøng ngoaøi quanh baõi cöôùp pheát ñeå chöùng kieán nhöõng giôø phuùt thieâng lieâng, soâi noåi cuûa ngaøy hoäi vaø nhaän dieän caùc taøi naêng.

Töø sau moàng 2 teát, coâng vieäc chuaån bò hoäi haát pheát ngaøy caøng khaån tröông hôn. Nhöõng gia ñình ñöôïc laøm coã thôø, naêm aáy phaûi laøm Teát to hôn, phaûi nhôø anh em baø con ñeán giuùp ñôõ, keû vaøo ngöôøi ra taáp naäp, aên uoáng linh ñình, vui veû. Ngöôøi ta coi ñoù vöøa laø dòp ñeå baø con hoï haøng gaëp gôõ nhau nhaân dòp ñaàu xuaân, vöøa laø ñeå höôûng chung loäc thaùnh. Do vaäy vieäc laøm coã thôø phaûi heát söùc chu ñaùo. Coøn ngöôøi daân bình thöôøng thì lo leã vaät daâng thaùnh caàu loäc hoäi.

Nhöõng ngöôøi tham gia chia thaønh hai ñoäi. Moãi ñoäi coù moät ngöôøi chæ huy daãn ñaàu, tay caàm côø leänh ñieàu khieån ñoäi. Troáng leänh 3 hoài baùo cuoäc ñua taøi baét ñaàu. Hai ñoaøn quaân keùo ra baõi pheát töø hai höôùng, ngöôïc chieàu nhau. Hoï keùo ba voøng quanh baøn thôø vaø laêng baø Thieàu Hoa theo moät voøng kheùp kín. Khi hai ñoaøn giaùp maët thì taát caû cuøng reo leân “huù... huù... hí...”. Caû ba voøng ñeàu nhaéc laïi nhö theá. Roài caû hai ñoaøn song song tieán vaøo tröôùc baøn thôø. Sau ñoù keùo thaønh moät voøng troøn xoaùy troân oác. Töông truyeàn ñaây laø cuoäc keùo quaân vaây thaønh. Tieáp, hoï quay ra xeáp thaønh hai haøng ñoái dieän nhau. OÂng chuû teá daâng pheát trình thaùnh xong thì röôùc quaû pheát töø höông aùn ñi ra giöõa hai haøng quaân. OÂng ñi tôùi ñaâu ñoaøn quaân reo hoø tôùi ñaáy vaø voã tay ñi theo sau oâng. Khi tôùi loø pheát (hoá ñaët quaû pheát) oâng döøng laïi vaø trònh troïng ñoïc baøi vaên “caên daën quaû pheát”.

Saùng ngaøy 13, chính hoäi, teá xong ôû ñình, ngöôøi ra röôùc kieäu nhang

Noäi dung baøi vaên trình baøy vieäc ñaùnh pheát haèng naêm cuûa laøng nhö

304

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

moät tuïc leä baát di baát dòch, nhaèm nhôù ôn ñöùc thaùnh baø Thieàu Hoa. Qua nghi leã naøy ñeå caàu mong ñöùc thaùnh phuø hoä, giuùp cho daân laøng ñöôïc “giaø giaø söùc khoûe, treû treû bình an, luïc suùc thaønh phaàn, chö tai toáng vieãn, luùa toát baèng ñaàu, daâu toát baèng maï...” Ñoïc baøi vaên xong, oâng thaû quaû pheát xuoáng loø pheát. Khi ñoù hai ñoäi cöû moãi beân moät ngöôøi caàm gaäy pheát ngoaéc saün vaøo nhau ñeå döôùi hoá. Khi pheát thaû xuoáng, hai ngöôøi töø töø nhaéc gaäy pheát leân. Laàn thöù nhaát doø ba laàn, laàn thöù hai doø naêm laàn, laàn thöù ba doø möôøi laàn. Trong nhöõng laàn thaû xuoáng ngoaéc leân nhö theá, khi naøo moùc ñöôïc quaû pheát leân hai beân thi nhau cöôùp pheát. Quaû pheát ñöôïc ñaùnh boång leân, haøng traêm gaäy pheát nhaáp nhoâ treân ñaàu ngöôøi chôø ñoùn quaû pheát. Quaû pheát cöù nhö theá bay ngöôïc bay xuoâi lieân hoài treân khoâng trung qua laïi ôû hai beân. Trong saân chôi ngöôøi ta ñaõ caém moác quy ñònh cho töøng phe beân naøo ñeå quaû pheát bay khoûi voøng haïn laø thua. Do ñoù taát caû phaûi heát söùc chuù yù ñaùnh sao cho quaû pheát khoâng vöôït giôùi haïn maø mình baûo veä, nhöng laïi phaûi cöôùp maø ñaùnh noù bay quaù giôùi haïn cuûa phía ñoái phöông. Nhö vaäy laø thaéng cuoäc. Beân naøo thaéng seõ ñöôïc thöôûng. Moãi laàn quaû pheát bay quaù giôùi haïn (1) Tieàn xu vaø trinh (nöûa xu) baèng ñoàng.

cuûa saân phe naøo thì keát thuùc moät baøn. Sau ñoù laïi laäp laïi tieáp tuïc sang baøn hai, baøn ba. Khi chôi heát baøn ba cuõng laø luùc caû ngöôøi xem laãn ngöôøi chôi ñeàu meät, ngöôøi ta chuyeån sang troø neùm chuùi. Neùm chuùi chæ caàn caàm quaû pheát neùm qua giôùi haïn quy ñònh cuûa ñoái phöông laø thaéng cuoäc. Vieäc neùm nhö vaäy cuõng ñöôïc tieán haønh neùm ba laàn. Sau khi ñaõ bieåu dieãn heát caùc tuïc aáy. Moïi ngöôøi ñoå xoâ laïi ñeå chôø tieát muïc cuoái cuøng laø neùm tieàn(1) cho quaân cöôùp. Ngöôøi ta giaèng xeù nhau ñeå cöôùp nhöõng ñoàng tieàn nhoû nhoi nhöng ñaày uy löïc. Chuùng ta nhôù laïi caâu ca noùi veà hoäi naøy: “Laém baïc laém tieàn laø hoäi Hieàn Quan”. Veà sau, nhaän thaáy vieäc haát pheát baèng gaäy nhö vaäy raát nguy hieåm neân ngöôøi ta chuyeån sang chæ cöôùp baèng tay. Tuy nhieân ñeå baûo ñaûm phong tuïc, môû ñaàu cuoäc chôi vaãn phaûi coù duøi pheát ñeå laøm nghi leã töôïng tröng. Ngöôøi ta haêng say, naùo nöùc, xaû thaân ñeå lao vaøo cöôùp pheát caàu may, song cuõng nhaân ñoù hoï töï haøo veà söùc khoûe vaø söï nhanh nheïn cuûa mình. Vì duø sao ñaây cuõng laø troø chôi thöôïng voõ, coù xuaát xöù laø reøn luyeän quaân ñoäi thuôû xa xöa, cho neân hoäi pheát Hieàn Quan bao giôø cuõng haáp daãn vaø ñöôïc quaàn chuùng nhieät lieät taùn thöôûng. Leâ Hoàng Lyù

PHUÙ THOÏ  305

HOÄI TIEÂN CHAÂU Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Baø Nguyeãn Thò Haïnh (nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng) : Thoân Tieân Chaâu, xaõ Chí Tieân, huyeän Thanh Ba : Ngaøy 13 thaùng gieâng : - Röôùc tieân - Muùa caùnh tieân

T

hoân Tieân Chaâu, xaõ Chí Tieân, huyeän Thanh Ba, tænh Phuù Thoï coù ngoâi ñeàn coå. Truyeàn thuyeát daân gian keå raèng: baø Nguyeãn Thò Haïnh (Haïnh Nöông) laø nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng. Queâ baø ôû Boâng Chaâu, Thao Giang, nay laø xaõ Chí Tieân, huyeän Thanh Ba, tænh Phuù Thoï. Haïnh Nöông giöõ tieát trinh khoâng laáy choàng. Ñaát nöôùc bò giaëc xaâm chieám, baø chieâu taäp binh maõ, sung vaøo döôùi côø nghóa cuûa Hai Baø Tröng, quyeát ñuoåi giaëc Toâ Ñònh. Ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa baø, sau khi baø qua ñôøi, nhaân daân ôû ñaây ñaõ laäp ñeàn thôø. Cöù ñeán ngaøy 13 thaùng gieâng (ngaøy Haïnh Nöông chieâu taäp binh maõ ñi hoäi quaân vôùi Hai Baø Tröng) nhaân daân xaõ Chí Tieân laïi môû leã hoäi troïng theå vôùi nhöõng hình thöùc muùa ca traøn ñaày loøng yeâu nöôùc vaø töï haøo daân toäc. Tieâu bieåu cho caùc hình thöùc muùa ca ñoù laø muùa tieân (hay caùnh tieân). Trong ngaøy hoäi, nhaân daân toå chöùc röôùc kieäu. Khi röôùc kieäu, nhöõng ngöôøi muùa seânh tieàn ñi tröôùc. Hoï mang y phuïc maøu saéc

röïc rôõ, aùo coù neïp, coù tua daøi theâu kim tuyeán, chæ maøu. Ngöôøi ñi ñaàu coù caém vaøi theû höông treân toùc, vai ñeo côø, tay ñaùnh troáng. Nhaïc khí coù: seânh tieàn, troáng khaáy, moõ, saùo, nhò. Nhaïc khí do nam söû duïng (ñoäi muùa seânh tieàn coù nhieàu ngöôøi, goàm caû giaø, treû, nam, nöõ). Ñi sau daøn nhaïc laø hai nam ñöôïc goïi laø hai ngöôøi “coái” ñoäi “tieân” mang treân vai hai em beù gaùi. Caùc em caàm seânh tieàn muùa, coù nôi coøn ñaët treân vai “tieân” hai baùt nöôùc vaø treân ñaàu teá, traàu nöôùc, höông hoa leân baøn thôø. Doïc ñöôøng röôùc cho ñeán luùc daâng hoa ôû ñeàn (ñình) coù ngöôøi tung böôùm vaø hoa giaáy vaøo “tieân”. Sau ñoù caùc coâ ñöùng cheùo ôû hai goùc chieáu muùa taï thaùnh. ÔÛ Chí Tieân, trong ngaøy hoäi leã caùc coâ gaùi mang daûi luïa vaø muùa luïa neân nhaân daân goïi laø caùnh tieân. Goác cuûa muùa caùnh tieân laø muùa seânh tieàn. Trong khi muùa tieân coù haùt laøm neàn. Ñaây laø lôøi moät baøi haùt muùa tieân: Saùch löu truyeàn ñòa linh nhaân kieät Xöa vua Huøng saùng nghieäp Nam bang Möôøi taùm ñôøi noái doõi veû vang Coâng kieán quoác rôõ raøng xanh söû Noøi gioáng ta voán yeâu ñaát Toå.

306

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Keå caû nam vaø nöõ moät loøng Traûi bao naêm nguyeân theá xoay voøng Luoân naûy nôû con Hoàng chaùu Laïc Tinh anh xuaát nöõ taøi thao löôïc Trieäu Tröng Nöông coâng maáy Haïnh Nöông Tieáng tung hoâ quoác maãu Ñaïi Vöông Söû xanh ñoù löu danh thieân coå Quaàn tieân tôùi chæ truyeàn giaùng theá Ca vuõ möøng thaùnh giaù hoaøn cung Xuaát theá nhaân nöõ kieät anh huøng AÂn thaùnh thöôïng gia phong trinh thuïc

Chöõ Hueâ Hoøa quoác maãu ñaïi vöông Ngaøy yeán tieäc möôøi laêm thaùng moät Trieàu quaân vöông Hoàng Ñöùc nguyeân nieân Baøn ñaøo nay ñoâng ñaûo quaàn tieân Ñoàng khaâu chuùc ñoàng daân nam nöõ Ñaát ñaõ thieâng tinh anh truyeàn giöõ Laõo aáu nhi ñoàng thöù khang ninh Quaàn tieân xin baùi bieät ñaêng trình Xin caát caùnh quyù ninh thöôïng giôùi. Vaên Haäu

HOÄI TAÁT THAÉNG : - Thaùnh Taûn Vieân - Baø Ñinh Thò Ñen Ñòa ñieåm : Xaõ Taát Thaéng, huyeän Thanh Sôn Thôøi gian : Ngaøy 14 thaùng gieâng vaø 12 thaùng 6 Chính hoäi : Ngaøy 14 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Neùm coøn, haùt gheïo giang ví, coàng chieâng Thôø

X

aõ Taát Thaéng naèm treân truïc ñöôøng 24, caùch trung taâm huyeän Thanh Sôn (Phuù Thoï) hôn 10km veà phía ñoâng nam. Do söï bieán thieân cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi, toaøn boä kieán truùc ñình ñaõ bò phaù huûy. Naêm 1991, ñaùp öùng nguyeän voïng taâm linh thieát tha cuûa ñoàng baøo, döïa treân daáu tích coøn laïi, ñòa phöông ñaõ xaây döïng ngoâi ñình taïi ñòa ñieåm cuõ, treân theá ñaát cao giöõa xoùm Chieàng. Ñình thôø ñöùc thaùnh Taûn Vieân, caùc vò thaùnh maãu sinh ra daân Möôøng vaø caùc vò tieân coâng laäp xoùm Chieàng, baûn Möôøng. Ñình Caû gaén vôùi truyeàn thuyeát noùi raèng, khi xöa ñaát Taát Thaéng

coøn laø moät vuøng hoang sô, coù oâng baø noï laäp nghieäp ôû ñaây vaø sinh ñöôïc 4 coâ con gaùi. Do moãi coâ mang trang phuïc moät maøu neân ñöôïc goïi laø Baïch Hoa, Ñoû Hoa, Bieán Hoa vaø Giaéng Hoa. Boán coâ cuøng moät cha meï, laïi sinh ra con ñaøn chaùu ñoáng, laäp neân laøng baûn, laäp neân ruoäng ñaát, thaønh möôøng Taát Thaéng. Ñeå bieát ôn toå tieân sinh thaønh ra ngöôøi Möôøng Taát Thaéng, daân baûn ñaõ laäp ñình thôø. Ñình coøn gaén vôùi truyeàn thuyeát veà ñöùc thaùnh Taûn Vieân. Moät ngaøy baø Ñinh Thò Ñen (meï thaùnh Taûn) mang thai thaàn ñi sang nuùi Taûn ñaõ qua ñaây, daân baûn thaáy baø meät moûi

PHUÙ THOÏ  307 vaø ñoùi khaùt ñaõ daâng baø ñóa côm neùn cuøng moùn caù thieàu vaø môøi baø uoáng röôïu caàn. AÊn uoáng xong, baø ñi tieáp veà phía ñoäng Laêng Xöông (xaõ Trung Nghóa – Tam Thanh ngaøy nay) thì sinh ra thaàn. Daân baûn ñaõ laøm beø nöùa ñeå chôû meï con baø qua soâng Ñaø sang nuùi Taûn. Thaàn lôùn leân laøm con nuoâi baø Ma Thò – chuùa caùc ñoäng Möôøng, trôû thaønh Ñöùc thaùnh Taûn Vieân (töùc Sôn Tinh) cai trò vaø baûo veä caùc xöù Möôøng. Thaàn laáy Mî Nöông Ngoïc Hoa laøm vôï vaø ñöôïc vua Huøng thöù 18 truyeàn ngoâi cho. Nhaân ñoù, Thuïc Phaùn An Döông Vöông laø toâng phaùi hoï Huøng ñang traán trò moät phöông noåi leân cöôùp phaù baûn laøng. Vua Huøng ñaõ goïi Taûn Vieân baøn keá ñaùnh Thuïc Phaùn. Thaàn caàm quaân ñeán ñaâu cuõng ñöôïc daân höôûng öùng. Ñeán vuøng Möôøng Taát Thaéng, thaàn thaáy ñòa theá ñeïp, döôùi chaân laø nhöõng doøng suoái nhoû bao quanh, boán phía ñeàu nhö thaønh luõy che chaén bôûi nuùi röøng, khí ñaát raát vöôïng. Taïi ñaây, thaàn cho quaân ñaøo gieáng laáy nöôùc nuoâi töôùng só (gieáng coå naøy nay caùch ñình khoaûng 100m veà phía ñoâng). Daân baûn ñaõ moå traâu, moå lôïn, thoåi xoâi, laøm cheø hoa (gaïo neáp rang thaønh boûng naáu vôùi maät) vaø röôïu theát ñaõi thaàn. Daân coøn muùa haùt cho thaàn vaø quaân só cuøng thöôûng thöùc. Ñeïp loøng, thaàn Taûn Vieân choïn ñaây laøm nôi xuaát quaân vaø ñaõ chieán thaéng trôû veà. Daân baûn toå chöùc hoäi heø chaøo möøng thaéng lôïi. Ngaøy ñoù laø 12 thaùng 6 aâm lòch.

Ñeå baûo veä beàn vöõng vaø môû mang bôø coõi, Taûn Vieân ñaõ khuyeân vua Huøng nhöôøng ngoâi cho Thuïc Phaùn, coøn mình trôû veà nuùi Taûn. An Döông Vöông caûm ñoäng ñaõ laøm leã troàng 2 coät ñaù theà treân ñænh nuùi Nghóa Lónh (ñeàn Thöôïng, khu di tích ñeàn Huøng ngaøy nay) baøy toû loøng quyeát taâm baûo veä giang sôn vaø caûm taï ñöùc thaùnh Taûn Vieân. Trôû laïi vuøng Möôøng Taát Thaéng, khi cuoäc chieán Taûn-Thuïc keát thuùc, haøng theá kyû sau, con chaùu haäu dueä nhöõng ngöôøi Möôøng Taát Thaéng tröôùc chaïy loaïn sang vuøng ñaát môùi (tænh Hoøa Bình ngaøy nay) laøm aên, laäp baûn laøng, tìm veà queâ cuõ, laäp theâm laøng baûn môùi, nay laø caùc xoùm nhö: xoùm Khang, xoùm Teá, xoùm Xem... Trong ñoù, xoùm Chieàng ñaát toå laø trung taâm cuûa vuøng Möôøng Taát Thaéng vaø thaønh nôi Nhaø Lang ôû. Haèng naêm, leã hoäi ñình Caû ñöôïc môû vaøo ngaøy 12 thaùng 6 aâm lòch vaø töø moàng 8 ñeán 15 thaùng gieâng laø ngaøy cuùng teá caùc vò thaàn khai laäp ra Möôøng Taát Thaéng. Ngaøy 24 thaùng 9 naêm 1853, vua Töï Ñöùc ñaõ coù saéc phong vaø cho daân baûn thôø cuùng, môû leã hoäi haèng naêm vaøo dòp xuaân veà, cöù 3 naêm laïi laøm ñaïi hoäi. Saùng moàng 8 thaùng gieâng, daân baûn aên maëc chænh teà ra baõi Vai Chaùt döï leã teá cuùng ñöùc thaùnh Taûn Vieân vaø toå tieân. Töông truyeàn khi

308

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

chöa laäp ñình, haèng naêm daân chuùng ra baõi naøy ñeå cuùng teá vaø vui chôi. Khi oâng töø ñoïc vaên teá xong, ngöôøi ta ñöa cho oâng moät con gaø troáng ñeïp maõ ñeå oâng xin caùc vò thaàn phuø hoä daân baûn. Con gaø troáng naøy sau ñoù ñöôïc caét tieát vaø ñoâi chaân ñöôïc ñem luoäc ngay taïi baõi ñeå xem ñieàm toát hay xaáu trong naêm môùi. Sau phaàn nghi leã laø phaàn toå chöùc vui chôi, chuùc tuïng sang naêm môùi laøm aên nay maén. Ñeán nay, hoäi coøn löu truyeàn nhöõng lôøi ca: Möøng, möøng, nhö con gaø noù möøng caùi moaïch (con moït) Nhö con chim khoaùch noù möøng caây de (gioáng lau ôû bôø suoái) Nhö con khe (cheõo) noù möøng nöôùc maï Nhö con caù noù möøng choã khoang saâu. Nhö con tru noù möøng aùn rooäng (ñoàng ruoäng) Nhö troáng caùi noù möøng caùi duøi sôn son. Nhö cuùn nhö con noù möøng oâng möøng meá, möøng boá möøng caùi ...

Ñaây laø leã hoäi sôùm nhaát trong lòch söû leã hoäi cuûa daân baûn, ñaëc saéc nhaát trong leã hoäi laø tieát muïc coàng chieâng. Do ñoù, leã hoäi Vai Chaùt coøn goïi laø leã hoäi coàng chieâng. Ñeán ngaøy 14 thaùng gieâng, ñình laøng môùi chính thöùc môû hoäi vaø keùo daøi ñeán 2 ngaøy sau. Ngay saùng 14, trai traùng trong ñoäi röôùc maëc leã phuïc khieâng kieäu ñi röôùc saéc phong töø nhaø oâng töø ra daâng leân cung giöõa ñình laøng. Coät côø ñöôïc döïng leân cuøng nhöõng hoài troáng chieâng khoan nhaët keùo daøi baùo hieäu leã hoäi

baét ñaàu. OÂng töø trôû thaønh chuû teá, ñoïc vaên teá. Moãi laàn ñoïc ñeán teân caùc vò thaàn thì chieâng troáng laïi noåi leân roän raõ, taïo khí theá nghieâm trang, thaønh kính. Chuû teá caàu mong toå tieân phuø hoä cho con chaùu laøm aên gaëp may maén, thi cöû ñoã ñaït cao ... Ñoà cuùng teá goàm coù thòt lôïn, xoâi, gaø, röôïu moäng, maâm nguõ quaû. Rieâng cung chính thôø ñöùc thaùnh Taûn Vieân, meï vaø vôï cuûa thaàn (goïi laø tam vò toân thaàn) thì coù theâm moät ñóa côm neùn vaø moät ñóa caù thieàu. Ngoaøi ñoà cuùng cuûa ñình coøn coù ñoà cuùng cuûa daân baûn caàu phuùc. Saùng 15 thaùng gieâng, vieäc cuùng teá ôû ñình laïi baét ñaàu laàn nöõa vôùi nhöõng thuû tuïc nhö hoâm tröôùc, ñoùn tieáp daân caùc ñòa phöông ñeán caàu phuùc vaø con chaùu ôû xa veà. Beân caïnh teá leã, hoäi xuaân cuõng toå chöùc caùc troø chôi nhö neùm coøn, baén noû, ñu tieân, chaøm ñuoáng, chaøm thau ... Ñaây laø caùc troø daân gian coøn giöõ laïi ñöôïc. Troø chaøm thau (ñaùnh troáng ñoàng) vaø chaøm ñuoáng laø nhöõng troø phöùc taïp nhaát phaûi luyeän taäp coâng phu, laøm cho ngöôøi döï hoäi lieân töôûng ñeán nhöõng hoa vaên treân maët caùc troáng ñoàng vaø söï kieän maø coá söû coù ghi vaøo thôøi nhaø Traàn, söù giaû giaëc nghe tieáng troáng ñoàng sau moät ñeâm maø sôï baïc caû toùc. Hoäi neùm coøn ñöôïc toå chöùc ngay tröôùc coång ñình. Caây coøn laø moät caây tre ñeå laïi ít laù, gaén moät voøng bòt kín giaáy ñoû do daân laøng troàng

PHUÙ THOÏ  309 leân. Tröôùc khi vaøo hoäi coøn, oâng chuû teá ñem 5 quaû coøn leân baøn thôø cung chính laøm leã, xin caùc thaàn, roài ñem coøn ra baõi ñeå hoäi ñöôïc môû ñaàu. Ai neùm thuûng voøng troøn thì ñöôïc vaøo ñình ñeå chuû teá laøm leã caàu thaùnh thaàn toå toâng ban loäc. Ñeâm ñeán, nam nöõ thanh nieân toå chöùc haùt ví, haùt giang ñoái ñaùp toû tình. Nhieàu ñoâi trai gaùi sau leã hoäi thaønh vôï, thaøng choàng. Ñeå vaøo cuoäc vui, bao giôø 2 beân cuõng doø hoûi tröôùc xem beân kia coù höùng thuù khoâng, nhöng raát ít tröôøng hôïp ñöùng ngoaøi cuoäc vui. Beân nöõ bao giôø cuõng maïnh daïn leân lôøi gheïo tröôùc. Kim bang daïo ngaõi giang ôi! Chuùng thöông baïn nhôù toâi ngoài ôû ñaây! Toâi xin than thôû nhôøi naøy: Coù giang hay chaêng? Duø neân anh ôi hay khoâng?

Chaúng neân xin baïn ñöøng cöôøi, Môøi baïn chôù cheâ! Ñeå toâi keát ngaõi ñoâi queâ choán naøy ...

Haùt giang - ví khoâng chæ thanh thieáu nieân môùi ham thích, maø coøn ñöôïc caû caùc baäc cha meï ñeán caùc cuï oâng cuï baø cuøng tham gia. Ñaây thöïc söï laø moät dòp toát ñeå treû nhoû sôùm hoøa vaøo ngaøy hoäi haùt döôùi söï chæ baûo cuûa ngöôøi giaø, goùp phaàn laøm cho truyeàn thoáng daân toäc theâm söùc soáng. Leã hoäi Taát Thaéng ñöôïc khoâi phuïc ñaõ trôû thaønh trung taâm hoaït ñoäng vaên hoùa thöôøng xuyeân cuûa ñòa phöông, laøm soáng laïi nhöõng taäp tuïc truyeàn thoáng toát ñeïp, goùp phaàn vaøo vieäc xaây döïng laøng baûn vaên hoùa, ñôøi soáng vaên hoùa daân toäc.(1)

(1) Theo Döông Haø Hieáu - Taïp chí Daân toäc thôøi ñaïi (soá 29-2001)

Vaên Haäu

310

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI THAÏCH SÔN : - Cöûu töôùng, Cöûu vò Ñaïi vöông - Ruøa vaøng Ñòa ñieåm : Laøng Thaïch Sôn, huyeän Phong Chaâu Thôøi gian : Ngaøy 18 ñeán 21 thaùng gieâng vaø 12 thaùng 10 Chính hoäi : Ngaøy 18 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Vaät caùc, vaät leøo - Ñaùnh traùo gaïo Thôø

L

aøng Thaïch Sôn, Phong Chaâu, Phuù Thoï tröôùc kia coù möôøi ba hoï vaø ñöôïc chia ra laøm boán giaùp. Giaùp OÁc lôùn nhaát goàm coù hoï Traàn, hoï Hoaøng; giaùp Tröôùc coù hoï Ñoã, hoï Quaûn; giaùp Daäu coù hoï Vuõ, hoï Nguyeãn; giaùp Côø coù hoï Leâ, hoï Trieäu, hoï Phaïm, hoï Phan. Moãi giaùp ñeàu coù moät ngöôøi ñöùng ñaàu goïi laø oâng truøm giaùp, hay coøn goïi laø oâng leành giaùp. Moãi khi coù vieäc trong giaùp, theo leä oâng leành ñöôïc ngoài moät mình coã nhaát, sai khi aên uoáng xong, phaàn coã coøn laïi oâng leành ñöôïc töï goùi laáy ñem veà, söï öu aùi naøy ñoái vôùi oâng truøm nhieàu naêm khoâng heà thay ñoåi. Coâng vieäc cuûa oâng leành laø troâng coi vieäc ôû trong giaùp, ñaëc bieät laø giöõ caùc ñoà cuùng teá, caét ñaët ngöôøi söûa sang ñình mieáu, ñoân ñoác caùc coâng vieäc tuaàn phoøng baûo veä daân xoùm. OÂng leành thöôøng laø ngöôøi aên noùi ñaøng hoaøng, ñi ñöùng khoan thai, ñöôïc nhieàu ngöôøi kính neå. Vì vaäy maø laøng coù caâu: “Theânh theânh nhö oâng leành ba vôï”. OÂng leành ñöôïc tín nhieäm coù theå laøm leành nhieàu naêm, nhöng ñeán

49 tuoåi thì phaûi nghæ. Khi ñaõ giao laïi coâng vieäc laøm leành cho ngöôøi khaùc thì oâng leành trôû laïi vò trí daân thöôøng, ñeán ñình laïi phaûi ngoài coã ñaïi haï nhö moïi ngöôøi khaùc... Thôøi xöa moãi giaùp ñeàu coù moät ñình thôø rieâng, vì vaäy laøng Thaïch Sôn xöa coù boán ngoâi ñình khaùc nhau. Maõi veà sau naøy, xeùt thaáy khoâng ñöôïc tieän laém, caùc cuï trong boán giaùp môùi ngoài laïi baøn ñònh xaây caát moät ngoâi ñình chung cho caû laøng. Coâng vieäc chuaån bò keùo daøi, caû laøng goùp coâng goùp cuûa, ñình laøng ñöôïc döïng leân. Ñoù laø moät ngoâi ñình lôùn. Coät caùi cuûa ñình caén ñaù ñöôøng kính ñeán moät meùt taây. Coät, xaø soi chaïm, sôn son theáp vaøng uy nghi loäng laãy, ñaõ ñöôïc vua ban saéc thôø: “Cöûu töôùng, Cöûu vò Ñaïi vöông”. Xuaân thu nhò kyø, thaùng 2 vaø thaùng 8 laøng Thaïch Sôn toå chöùc teá caàu. Boán giaùp ñöôïc chia thaønh 2 phieân teá. Kyø thaùng 2, ba giaùp teá hoâm tröôùc, giaùp OÁc teá hoâm sau. Kyø thaùng 8 giaùp OÁc teá tröôùc, ba giaùp teá sau, chöù khoâng toå chöùc teá caàu chung vaøo moät ngaøy. Sinh ra ngaøy

PHUÙ THOÏ  311 teá röôùc beân naøy, beân kia ñeán xem bình phaåm vaø ngöôïc laïi. Doù ñoù khoâng ai baûo ai vaãn coù söï ñua ngaàm veà vieát vaên, röôùc kieäu... Hai ngaøy leã hoäi thöïc söï trôû thaønh hai ngaøy hoäi lôùn cuûa caû laøng. Hoäi vaät töø ngaøy 18 ñeán ngaøy 21 thaùng gieâng haèng naêm. Ñeå chuaån bò cho hoäi vaät, töø thaùng chaïp boán oâng truøm cuûa boán giaùp ñaõ phaûi baøn ñònh caét ñaët kyõ caøng. Sang thaùng gieâng, choïn ngaøy 16, laøng toå chöùc di cung ra baõi ñaát roäng, döïng nhaø taùm maùi, saém ñuû ñoà thôø, ngoaøi cöûa ñaët baøn teá leã. Hai beân coù haønh lang lôïp maùi taïo thaønh hai daõy beân taû, beân höõu chaïy doïc ra coång goïi laø Ñoâng xöôùng, Taây xöôùng. Giöõa hai haønh lang laø baõi vaät, hai beân, ñaàu haønh lang gaàn baøn teá laø choã caùc oâng truøm ngoài, sau ñoù môùi ñeán caùc cuï ñöôïc xeáp theo thöù baäc tuoåi taùc keùo daøi ñeán taän coång nanh.(1) Coång chính vaø coång nanh ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, côø xí rôïp trôøi. Leä töø xöa ñeå laïi, ngöôøi laøng duø taøi gioûi ñeán maáy cuõng khoâng ñöôïc giöõ giaûi cao. Caùc giaûi nhaát, nhì, ba ñeå daønh cho ngöôøi haøng xöù. Trai laøng chæ ñöôïc “vaät caùc”, “vaät leøo” (ñaùnh caùc, ñaùnh cuoäc). Giaûi thöôûng raát nhoû, nhieàu laém thì cuõng chæ laø 5 vuoâng nhieãu ñieàu. Trong 3 ngaøy hoäi, caùc buoåi ñeàu coù teá thaàn, ngoaøi phaåm vaät thôø coøn

coù moät loaït coã nhaém raát caàu kyø. Moät maâm coù ñeán saùu möôi ñóa do caùc cuï trong laøng thay phieân nhau söûa. Moãi khi caùc ñoâ vaät chít khaên, thaét bao xanh, bao ñoû ra saân, tieáng troáng tieáng chieâng noåi leân inh oûi, tieáng voã tay raàm raäp, khoâng khí naùo nhieät moät vuøng. Luùc naøy hai beân haønh lang caùc cuï ngoài thöôûng coã nhaém vaø xeùt giaûi. Nhöõng ngaøy dieãn ra hoäi vaät trai laøng töù xöù ñeán tò giaûi ñoâng ñuùc, ñuû maët anh taøi, daân trong laøng ngoaøi töng böøng naùo nöùc. Thöïc laø ngaøy hoäi cuûa nhöõng chaøng trai vaïm vôõ. Thaïch Sôn coøn coù moät caùi mieáu khoâng roõ thôø ai, chæ bieát laø mieáu ñoù thieâng laém... Coù cuï ñaõ keå laïi raèng: Ngaøy aáy, coù moät anh haøng noài ôû xa, gaùnh haøng veà qua, khoâng may ñeán ñoù ñoät nhieân bò caûm maø cheát. Hoâm sau ngöôøi laøng môùi bieát ñeán nôi thì moái ñaõ ñuøn thaønh moät uï cao. Caùc cuï trong laøng cho ñoù laø ñieàu laï neân laäp mieáu thôø. Veà sau naøy, nhaân ngaøy cuùng mieáu, laøng toå chöùc luoân hoäi caàu thoï, keøm theo laø leä ra laõo cuûa laøng. Theo leä aáy ai sang tuoåi 49 thì phaûi chuaån bò laøm vaùn ra laõo. Ñeå laøm vaùn ra laõo, coâng vieäc ñaàu tieân laø tìm, choïn mua moät con gaø troáng to, coù maøu saéc ñeïp, ñem veà nhoát vaøo loàng ñeå voã beùo goïi laø “leân bu”. Ñoàng thôøi chuaån bò keøm theo 25 ñaáu gaïo neáp loaïi ñeïp ñeå chôø ngaøy laøm vaùn.

312

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñeán ngaøy cuùng mieáu, nhöõng con gaø ñaõ leân bu seõ ñöôïc ñem ra thi ñaáu. Nhöõng con gaø troáng to ñöôïc nuoâi nhoát laâu ngaøy, vöøa beùo vöøa haêng, laïi khoâng phaûi laø loaïi gaø duøng ñeå choïi neân cuoäc ñaáu phaân thaéng baïi raát nhanh. Thi ñaáu xeáp haïng nhaän giaûi xong thì gaø ñöôïc moå, gaïo ñöôïc xoâi ñeå söûa vaùn, 25 ñaáu gaïo xoâi ñöôïc laép vaøo maâm boàng. Ñoù laø loaïi maâm ñan hoaëc chaép, beân trong chít sôn ta, beân ngoaøi sôn son, veõ roàng. Gaø vaùn ñöôïc moå caån thaän vôùi ñuû caû noäi taïng vaø tieát. Nhöõng vaùn gaø lôùn ñöôïc gia ñình con chaùu toå chöùc röôùc ra mieáu, nhaø naøo coù ñieàu kieän möôùn caû ñoäi keøn baùt aâm ñeå theâm phaàn long troïng. Chôø khi caùc vaùn ra laõo ñaõ veà mieáu ñuû, caùc cuï môùi baét ñaàu teá thaàn caàu thoï. Cuùng teá xong thì aên uoáng vaø chia phaàn. Nhöõng ngöôøi ñöôïc aên uoáng chia phaàn laø nhöõng ngöôøi töø 50 tuoåi trôû leân töùc laø nhöõng ngöôøi ñaõ leân laõo. Tuïc choïi gaø troáng ôû Thaïch Sôn baét nguoàn töø ñoù. Muøa thu coøn hoäi töø ngaøy 12 thaùng 10. Tuïc truyeàn laøng Thaïch Sôn naèm treân löng con ruøa vaøng, vì vaäy laøng thöôøng khoâng yeân oån khi ruøa vaøng cöïa mình. Söï kieän aáy xaûy ra vaøo trung tuaàn thaùng 10, ban ñeâm coù khí ñoäc, choù caén, meøo keâu sinh ra nhieàu chuyeän khoâng hay. Töø ñoù laøng Thaïch Sôn coù tuïc ñaùnh traùo - gaïo. Goïi laø ñaùnh traùo - gaïo, vì sau nhöõng traän ñaùnh nhau raàm roä,

coù toå chöùc ñi quyeân gaïo cuùng chuøa. Khi ñaùnh nhau, gaäy khoâng vaøo ngöôøi thì phang xuoáng ñaát. Ñaùnh ñaäp nhö vaäy ruøa vaøng seõ khoâng daùm cöïa mình, do ñoù maø daân sinh, vaät nuoâi seõ ñöôïc yeân oån... Tuïc ñaùnh traùo - gaïo thöôøng baét ñaàu chuaån bò vaøo ngaøy 12 thaùng 10. Vaøo dòp aáy caû laøng soâi ñoäng haún leân, chuaån bò ñaùnh nhau maø nhö moät ngaøy hoäi. Tre ñöôïc ngaû xuoáng, caùc loaïi gaäy ñöôïc ñeõo goït cho ñeïp, naøo laø gaäy baûy, gaäy ba, ngöôøi khoûe thì vaùc caû caây tre daøi. Xoùm naøo cuõng coù gaäy, nhaø naøo cuõng coù gaäy, gaäy tre tua tuûa khaép laøng. Daân ngoaøi laøng nhìn thaáy maø gai caû ngöôøi. Cuõng töø xöa, laøng chia laøm hai phe, moät beân laø xoùm Chuøa, xoùm Xoäp, xoùm Moøng, vaø moät beân laø xoùm OÁc, xoùm Ñaàm, xoùm Roå. Giöõa laøng, choã “Gaïc oác” laø baõi tuï hoäi. Ai tham gia tranh taøi thì mang caây, mang gaäy. Ai khoâng coù gaäy töùc laø chæ ñöùng ngoaøi xem vaø hoø reo coå vuõ. Cuoäc ñaùnh baét ñaàu töø toái 12 thaùng 10. Toái ñeán, côm nöôùc xong, traêng leân laáp loù, ñoäi quaân hai beân töø hai phía tieán ra, gaëp nhau laø ñaäp tuùi buïi, khoâng phang ngang maø chæ ñaäp xuoáng cuøng vôùi tieáng hoø reo coå vuõ noåi leân vang ñoäng caû laøng. Coù nhieàu ngöôøi döïng caû caây tre cao löøng löõng chôø ñôïi, ñoái phöông xoâng ñeán laø ñaäp caû caây tre xuoáng ñaát, maïnh ñeán noãi caây tre ñaäp toaùc thaønh boán maûnh. Cuoäc ñaùnh keùo

PHUÙ THOÏ  313 daøi ba boán toái lieàn, quyeát lieät nhaát, naùo nhieät nhaát laø ñeâm 14 thaùng 10, cho ñeán gaø gaùy hoâm 15 thì xoùm laøng trôû laïi yeân laëng. Saùng ra, ngöôøi ta thaáy gaäy tre xeáp haøng ñoáng, daäp töôm. Coù ñieàu laï laø ñaùnh, ñaäp raát döõ, ngöôøi ñoâng nhö kieán coû maø töø xöa sau cuoäc ñaùnh khoâng coù ai bò ngaát hay bò thöông naëng bao giôø, chæ toaïc da ñaàu, böôu traùn... nghóa laø chæ bò thöông xoaøng sau ba ñeâm quyeát lieät. Sau ba ñeâm ñaùnh ñaäp aáy hai beân xeáp gaäy tre roài voäi vaõ ñi thaêm hoûi nhau. Cuøng luùc ñoù, moãi xoùm cöû moät ngöôøi keøm theo moät thieáu nieân goàng quang gaùnh ñeán coång töøng nhaø mieäng hoâ: “Gaïo! gaïo!” Tuøy nhaø keû nhieàu ngöôøi ít, ngöôøi gaïo teû, ngöôøi gaïo neáp, nhaø naøo cuõng coù, ñem gaïo ra ñoå vaøo hai thuùng. Keát quaû laø 6 xoùm, 6 gaùnh gaïo ñöôïc ñöa ra chuøa ngay saùng hoâm 15 thaùng 10. Caùc oâng töø thu

nhaän vaø baét tay ngay vaøo laøm oaûn, naáu chaùo cuùng chuøa. Ngöôøi ñöôïc thuï loäc chuû yeáu laø caùc chaùu trong laøng, chaùu naøo ñeán cuõng aên chaùo laáy oaûn, sau khi cung kính leã chuøa boán leã. Ngaøy 15 thaùng 10 laïi laø ngaøy hoäi cuûa treû em, chuùng ñoâng ñuùc, thích thuù xuùm xít cöôøi ñuøa naùo nhieät chung quanh chuøa. Nhaø chuøa caû naêm tónh laëng, ngaøy 15 thaùng 10 cuùng chuøa phaùt loäc laïi naùo nhieät aám cuùng- moät tuïc leä maø ít laøng coù ñöôïc. Trong moät naêm, laøng Thaïch Sôn coù ñuû hoäi cho caùc löùa tuoåi: Hoäi caàu thoï cho ngöôøi giaø, hoäi ñaùnh vaät cho thanh nieân, hoäi phaùt loäc cho treû em. Thaät laø moät phong tuïc ñeïp cuûa moät laøng queâ vuøng ñaát Toå.(2)

(1) Coång nanh laø hai coång nhoû lieàn vaøo coång lôùn. (2) Theo Traàn Quang Minh - Toång taäp VNDG Ñaát Toå (taäp 2) naêm 2000.

Vaên Haäu

314

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑAØO XAÙ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Huøng Haûi Vöông vaø ba ngöôøi con Queá Hoa. : Laøng Ñaøo Xaù, xaõ Ñaøo Xaù, huyeän Tam Noâng : Ngaøy 28 thaùng gieâng vaø moàng 10 thaùng 7 : Ngaøy 28 thaùng gieâng : - Muùa traâu - Thoåi côm thi

L

aøng Ñaøo Xaù nay thuoäc xaõ Ñaøo Xaù, huyeän Tam Noâng, tænh Phuù Thoï. Ñaây laø moät laøng raát coå, naèm ven con ñaàm, voán laø doøng soâng coå, noái lieàn soâng Hoàng vôùi soâng Ñaø vaøo thuôû xa xöa. Laøng naèm trong moät vuøng coù nhieàu ñòa ñieåm khaûo coå hoïc thôøi ñaïi ñaù môùi vaø ñoà ñoàng nhö Goø Boâng, Xuaân Loä. Ngay taïi Ñaøo Xaù cuõng ñaõ phaùt hieän ñöôïc nhieàu di vaät cuûa caùc thôøi ñaïi khaûo coå treân, trong ñoù ñaùng chuù yù coù chieác troáng ñoàng loaïi Heâgô I muoän, laàn ñaàu tieân ñöôïc phaùt hieän ôû Phuù Thoï. Cö daân Ñaøo Xaù soáng chuû yeáu baèng moät vuï luùa chieâm, ngoaøi ra coøn coù ngheà troàng sôn vaø khai thaùc caùc saûn phaåm töï nhieân. Ñaøo Xaù thôø Huøng Haûi Coâng, moät boä töôùng cuûa Huøng Vöông thöù 18 vaø ba ngöôøi con cuûa oâng laøm thaønh hoaøng. Theo truyeàn thuyeát ñòa phöông vaø baûn thaàn phaû (cheùp naêm Hoàng Phuùc thöù hai, 1573) hieän löu ôû ñeàn laøng, vaøo thôøi Huøng Vöông vuøng Ñaøo Xaù, Höng Hoùa, Thoï Sôn, Dò Naäu (vuøng chieâm truõng cuûa

huyeän Tam Noâng) bò Thuûy Tinh daâng nöôùc laøm ngaäp luït. Huøng Vöông phaùi Huøng Haûi Coâng traán giöõ vaø deïp yeân. Moät hoâm, Huøng Haûi Coâng cuøng vôï laø baø Trang phu nhaân ñi thuyeàn roàng töø Ñaøo Xaù leân Thoï Xuyeân. Giöõa caûnh soâng nöôùc höõu tình, baø Trang phu nhaân mô sinh ra quyù töû. Ít laâu sau, baø thuï thai vaø sinh ra ba ngöôøi con trai ñaët teân laø Ñaït Linh Long, Maõn Linh Long vaø Uyeân Linh Long. Khi ba ngöôøi con khoân lôùn, Huøng Vöông phaùi Huøng Haûi Coâng veà nhaän trò ôû Höng Hoùa, phaùi ngöôøi con uùt laø Uyeân Linh Long nhaän trò ôû Thoï Xuyeân, Di Naäu, coøn hai ngöôøi kia ôû laïi giöõ Ñaøo Xaù. Daân Ñaøo Xaù thöôøng goïi Huøng Haûi Coâng laø Ñöùc thaùnh phuï, baø Trang phu nhaân laø Ñöùc thaùnh maãu, coøn ba ngöôøi con laø Tam vò ñaïi vöông vaø cuøng thôø hoï ôû ñình vaø ôû ñeàn. Ngoaøi ra trong ñeàn thôø baø Queá Hoa coâng chuùa laø ngöôøi mua vui cho baø Trang phu nhaân. Ñình Ñaøo Xaù xaây döïng töø ñôøi vua Leâ Gia Toâng, nieân hieäu Ñöùc Nguyeân (1674). Keát caáu hình

PHUÙ THOÏ  315 chöõ nhaät coù 5 gian, neàn ñình daøi 24,25m, roäng 13,20m. Coät xaø ñoà soä, kieán truùc vöõng chaõi. Thöôïng löông laøm kieåu töù truï choàng boàn, chaïm troå raát tinh vi. Böùc chaïm beân traùi ñình taû caûnh 6 ngöôøi, 2 ngöôøi cöôõi ngöïa ñi sau 1 ngöôøi caàm kieám, 3 ngöôøi ñi boä. Böùc chaïm naøy taû vua Vaên vöông ñi saên. Phaàn döôùi böùc chaïm taû caûnh ñaët moä taùng haøm roàng. Coù moät ñaàu roàng to, mieäng haù vôùi nhieàu hình ñao maùc nhoïn vuùt. Tröôùc mieäng roàng coù moät chaøng trai mình traàn ñoùng khoá, naùch caép moät hoäp hình chöõ nhaät nhö moät tieåu saønh ñöïng haøi coát, daùng ngöôøi nhanh nhö chuaån bò lao tieåu saønh vaøo mieäng roàng. Coù thuyeát cho laø theo quan nieäm Taû Ao ñaët moä. Coù thuyeát cho laø döïa vaøo truyeàn thuyeát vua Ñinh taùng moä cha vaøo ñaát theá roàng cuoän ôû Hoa Lö. Trong naêm, laøng coù nhöõng ngaøy hoäi nhö sau: – Thaùng gieâng: Moàng 3, muùa traâu dieãn taû laïi vieäc Queá Hoa mua vui cho baø Trang phu nhaân, leã thöùc toå chöùc taïi ñeàn. Töø ngaøy 27 ñeán 29: röôùc thaønh hoaøng töø ñình veà ñeàn ñeå teá leã, môû hoäi muùa voi, thoåi côm thi ôû saân ñình. – Ngaøy 12 thaùng 3: ngaøy Ñöùc thaùnh phuï hoùa, cuõng laø leã nhaø Lyù phong saéc cho thaønh hoaøng laøng, leã Chaï Daäu (leã keát nghóa vôùi laøng Daäu Döông).

– Töø moàng 9 ñeán 15 thaùng 7: Leã hieàn thaàn phuø vua nhaø Lyù ñaùnh giaëc Toáng, toå chöùc bôi traûi giöõa caùc giaùp, dieãn laïi söï tích thaønh hoaøng giuùp Lyù Thöôøng Kieät ñaùnh giaëc. – Ngaøy 12 thaùng chaïp: leã möøng vua Traàn phong saéc cho thaønh hoaøng, caàu cuùng ôû ñeàn. Ngaøy 15, leã Ñöùc thaùnh maãu hoùa, caàu cuùng ôû ñình. Ngaøy 30, leã baøn giao giaùp ñaêng cai. Hoäi Ñaøo Xaù raát ñaëc saéc, ñaëc bieät laø dòp xuaân thu. Theo truyeàn thuyeát, trong nhöõng ngaøy Trang phu nhaân mang thai, Queá Hoa baøy caùc troø chôi ñeå mua vui cho baø. Leã thöùc chính ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy moàng 2 Teát. Ñeán giôø ñoäng thoå, chuû ñeàn hay thuû töø xin aâm döông, neáu ñöôïc thì ra cöûa ñeàn ñoát phaùo, giaùp ñaêng cai noåi ba hoài troáng roài khaép thoân xoùm hoø reo. Sau khi khaán thaønh hoaøng baèng 12 coã teá, giaùp ñaêng cai ñeán nhaø ngöôøi ñöôïc laøm baùnh traâu röôùc loàng baùnh veà ñeàn. Moãi loàng baùnh laø moät con traâu laøm baèng 6 ñaáu gaïo neáp ñìn (neáp ñen) nghieàn thaønh boät. Moät con traâu phuû giaáy vaøng, moät con phuû giaáy baïc. Treân mình moãi con coù khaéc chöõ 春牛 (xuaân ngöu - traâu muøa xuaân). Treân baøn thôø ñaët hai caùi baùt nöôùc, moät baùt ñöïng quaû tröùng, baùt kia ñöïng chieác gaàu dai baèng giaáy coát tre. Hai ngöôøi (moät nam ñaïi dieän giaùp ñaêng cai vaø baø ñoàng) naâng loàng baùnh traâu

316

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

muùa ñoái dieän nhau. Sau ñoù chuû teá vaåy nöôùc ôû hai baùt vaøo ngöôøi muùa. Leã thöùc naøy thöïc ra gaén vôùi hình thöùc sinh hoaït caàu muøa. Saùng ngaøy 27 thaùng gieâng, giaùp ñaêng cai bieän traàu cau, chuû teá kính leã ñoäng thoå ñình, caét cöû ngöôøi soaïn ñoà kính teá, cuøng caùc ñoà chaáp kính quaït, taøn loïng. Ngöôøi ñöôïc phaân coâng ñoïc vaên teá naêm ñoù vaøo ñình ñoïc vaên. Quan vieân trong laøng laø trai ñinh caùc giaùp röôùc vaên, ñem kieäu vaøo ñeàn. Chuû teá (cuï chuû) vaøo caùo yeát ôû ñeàn roài ñem baøi vò ra laøm leã moäc duïc ôû moät beà trong saân ñeàn. Sau ñoù röôùc baøi vò, baùt höông, hoøm saéc vaø moät buoàng cau veà ñình. Giaùp ñaêng cai mang höông aùn, ñoà kính teá veà ñình. Boán giaùp bieän leã traàu röôïu. Quan vieân laøm leã caùo teá, caùc giaùp laïi daâng leã vaät ñeå laøm chính teá (leã goàm: ba naûi chuoái, ba baùt leânh lang - moät thöù baùnh troâi khoâng nhaân-, ba con caù cheùp töôïng tröng cho tam vò ñaïi vöông theo giaác moäng cuûa vôï Huøng Haûi Coâng). Saùng ngaøy 28 thaùng gieâng tieán coã thôø. Boán coã cuûa giaùp ñaêng cai, moãi coã goàm boán ñoàng cheø kho, boán ñoàng baùnh maät, ngoaøi ra coù chuoái, phaät thuû, tranh yeân, cam quít, cau traàu, moät con gaø troáng luoäc... Coã naøy ñeå qua ñeâm ôû ñình cho ñeán saùng ngaøy 29. Boán giaùp choïn moå lôïn ñöïc ñen laøm coã teá nhö ngaøy moàng 3 thaùng gieâng. Tröôùc khi ñi vaøo ñaïi teá, phaûi röôùc kieäu, baùt höông, buoàng cau töø

ñình ra ñieám trung quaân caùch ñoù chöøng 200 meùt, ñeå kieäu höôùng veà phía ñoâng moät luùc (caàu voïng, tieãn Ñöùc thaùnh phuï veà nhaäm trò xöù Haûi Döông). Ñaùm röôùc raát caàu kyø, troïng theå. Haønh trình cuûa ñaùm röôùc chæ coù 200 meùt nhöng phaûi ñi ít nhaát trong hai tieáng. Tröôùc khi quay veà ñình thì ñoát phaùo, gioùng ba hoài chieâng troáng. Sau ñoù, ñaùm röôùc taäp keát ôû saân ñình, quan vieân haøng xaõ vaøo teá. Töø luùc ñaùm röôùc khôûi haønh, ñeán khi teá xong maát khoaûng saùu tieáng ñoàng hoà. Buoåi toái hoâm ñoù ôû ñình coù toå chöùc thi haùt. Tröôùc khi haùt, phaûi laøm leã môøi oâng toå möôøi hai ñeán Ñaøo Xaù laäp nghieäp sôùm nhaát veà nghe haùt. Ngaøy 29 thaùng gieâng, caùc nghi thöùc tieán haønh gaàn nhö ngaøy 28, chæ khaùc laø khoâng tieán coã thôø, khoâng chaøo caùc oâng toå. Ñeán ngaøy 30, caùc giaùp bieän traàu cau, chuû teá laøm leã xin hoaøn cung. Theo truyeàn thuyeát, xöa kia moãi laàn Huøng Haûi Coâng ñi kinh lyù töø Ñaøo Xaù leân Thoï Xuyeân, döôùi nöôùc coù thuyeàn roàng, treân boä coù voi ñi hoä giaù. Vì vaäy, daân laøng laøm hai oâng voi ñeå phuïc vuï Huøng Haûi Coâng. Voi ñöôïc laøm vôùi coát tre ñan theo kieåu ñaëc bieät maø hieän nay chæ coù moät soá cuï coøn nhôù. Da voi ñöôïc boïc baèng vaûi maøu nhuoäm ñen, ngoaøi ra coøn coù ngaø, maét, treân löng coù ñai

PHUÙ THOÏ  317 giaû. Kích thöôùc cuûa voi to nhö voi thaät. Hai ngöôøi chui vaøo trong ñieàu khieån cho voi hoaït ñoäng döôùi söï chæ huy cuûa quaûn töôïng. Trong caùc ñaùm röôùc, voi laøm nhieäm vuï deïp ñaùm ñeå baûo veä traät töï vaø giöõ söï trang nghieâm. Khi teá ôû ñình, hai voi naèm phuû phuïc canh giöõ ôû coång ñình. Saùng 29 thaùng gieâng, taïi saân ñình toå chöùc thi taøi giöõa trai ñinh boán giaùp vôùi nhau, moãi giaùp laø moät beáp ñaët ôû goùc ñình. Moãi beáp coù boán ngöôøi (moät ngöôøi cöôùp gaø, moät ngöôøi keùo löûa, moät ngöôøi gaùnh nöôùc, moät ngöôøi xay giaõ gaïo, moãi ngöôøi ñeàu thaét moät chieác khaên ñoû ngang löng). Duïng cuï ñöôïc pheùp cuûa moãi beáp goàm: moät noài ñaát naáu côm, moät noài ñoàng ñeå luoäc gaø, moät beáp kieàng, moät boù cuûi (coù naêm chæ ñöôïc duøng baõ mía hoaëc tre töôi giaø), dao thôùt. Trình töï cuoäc thi nhö sau: khi coù ba hoài troáng phaùt ra, nhöõng ngöôøi cöôùp gaø phaûi nhanh chaân leân theàm ñình cöôùp moät con gaø soáng mang veà, ngöôøi ñi gaùnh nöôùc (ôû gieáng Vuoàng, caùch ñình 300m), ngöôøi keùo löûa vaø ngöôøi laøm gaïo, taát caû vaøo vieäc. Khoù khaên nhaát laø vieäc cuûa ngöôøi keùo löûa, khoâng ñöôïc ñaùnh dieâm maø phaûi laáy hai, ba sôïi daây giang ñeå keùo löûa, keùo treân maët caây nöùa khoâ, hoaëc nhuøn tre hoaëc treân caây goã boà ñeà, traûu, traùm traéng, loaïi goã deã baét löûa. Vieäc laøm gaïo cuõng khoù vì coái xay ñeå ôû goùc saân khoâng coù giaèng coái. Cuoäc

thi keùo daøi trong khoaûng moät tieáng röôõi ñoàng hoà trong khoâng khí nhoän nhòp vôùi tieáng hoø reo coå vuõ cuûa daân laøng. Khi coù moät hoài troáng ôû ñình, caùc beáp phaûi ñem côm vaø gaø leân ñeå ban giaùm khaûo duyeät, côm naáu chín thì ñaäp vôõ noài ñaát ñeå côm vaøo ñóa, con gaø ñaët leân moät ñóa khaùc roài ñeå caû hai thöù leân moät chieác khay goã. Beáp naøo coù côm traéng ñeàu, khoâng kheâ naùt, gaø thòt traéng, saïch loâng laø ñöôïc giaûi. Sang muøa thu, coù hoäi töø moàng 9 thaùng 7. Giaùp ñaêng cai bieän leã traàu cau giao cho thuû töø vaø chuû teá laøm leã caùo yeát ôû ñeàn, röôùc baøi vò ra beä lau röûa roài röôùc vaøo vò trí thôø chính. Giaùp ñaêng cai söûa soaïn ñoà kính teá, coã baøn nhö ngaøy moàng 3 thaùng gieâng. Sau ñoù quan vieân vaøo teá, khi teá chæ duøng keøn, khoâng khua chieâng troáng. Buoåi toái caû laøng khoâng ñöôïc khua ñoäng aàm ó. Teá xong, laøm leã haï traûi. Ñeå toå chöùc bôi traûi ôû ñaàm nöôùc tröôùc cöûa ñeàn, trai taân caùc giaùp phaûi ñi haï traûi. Coù tuïc bôi traûi, vì theo truyeàn thuyeát vaø ghi cheùp trong thaàn phaû, vaøo thôøi Lyù, treân ñöôøng ñi kinh lyù caùc nôi xem xeùt ñòa theá ñeå boá trí phoøng tuyeán vaø phöông aùn taùc chieán vôùi giaëc Toáng, Lyù Thöôøng Kieät ñaõ ngöôïc soâng Hoàng theo doøng soâng Coå noái soâng Hoàng vôùi soâng Ñaø (nay ñaàm ñöôïc caûi taïo thaønh vuøng chieâm truõng) vaøo caàu khaån taïi ñeàn Ñaøo Xaù, thaàn linh phuø vua giuùp nöôùc ñuoåi giaëc

318

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Toáng. Lyù Thöôøng Kieät vöøa khaán xong thì thaàn hieän leân ñoïc boán caâu thô maø noäi dung coù nhieàu neùt gioáng baøi “Nam quoác sôn haø”: Nam thieân dó ñònh teá Nam quaân, Ñaïi ñöùc giai do ñöùc nhaät taân. Thaát quaân sôn haø ñoâ nhaát thoáng, Toáng binh baát mieãn taûn nhö vaân.

Taïm dòch: Trôøi Nam ñaõ ñònh vua Nam ta, Ñöùc lôùn ngaøy theâm ñöùc môùi ra. Baûy quaân non soâng thu moät moái, Binh Toáng tan taønh töïa maây sa.

Vöøa döùt lôøi thì töø phía ngoaøi ñaàm xa hieän leân hai chieác thuyeàn roàng, moät thuyeàn coù haøng traêm ngöôøi hoø reo, bôi thaúng vaøo cöûa ñeàn. Lyù Thöôøng Kieät töôûng quaân Toáng ñeán, lieàn cho thuyeàn ra nghinh chieán thì treân thuyeàn kia coù tieáng goïi “Thuyeàn quaân thaàn linh ñeán cuøng oâng ñaùnh giaëc Toáng, xin ñöøng ngaïi”. Ñoaïn quaân töôùng tieán vaøo ñeàn, cuøng vôùi quaân töôùng Lyù Thöôøng Kieät laøm leã caàu thaàn linh xuaát quaân ñaùnh giaëc. Giaëc tan, Lyù Thöôøng Kieät trôû veà taâu vua xin phong Huøng Haûi Coâng vaø Tam vò ñaïi vöông laøm “thöôïng ñaúng phuùc thaàn”. Daân laøng Ñaøo Xaù môû hoäi aên möøng, toå chöùc bôi traûi ñeå dieãn laïi caûnh töôùng Lyù

Thöôøng Kieät cuøng quaân töôùng ñoùn thuyeàn cuûa thaàn linh. Hai giaùp giöõ moät traûi (giaùp Ñoâng vaø giaùp Baéc: traûi ñöïc, giaùp Taây vaø giaùp Nam: traûi caùi). Moät ngöôøi goõ moõ, 1 ngöôøi giöõ ñaàu traûi, 1 ngöôøi beû laùi, taát caû ñeàu ñoäi khaên ñoû, maëc aùo ñoû, ñoùng khoá. Khi haï traûi, bôi ra töø cöûa ñeàn, eâm aû, nheï nhaøng, khoâng ñoäng hieäu. Ñeán daõy ñoài Goïc thì quay veà, luùc naøy caùc traûi môùi noåi troáng, moõ vaø bôi nhanh. Traûi naøo veà tôùi cöûa ñeàn tröôùc seõ thaéng cuoäc. Cöù nhö theá ba laàn. Caùc ngaøy 10, 11, 12, 13, 14 vaø 15 leã thöùc caàu cuùng vaø bôi traûi dieãn ra nhö ngaøy 9. Chieàu 15 laäp ñaøn laøm leã teá haï ôû ñeàn. Hoäi Ñaøo Xaù laáy vieäc thôø thaønh hoaøng laø vò thaàn coù coâng trò thuûy, laø moät trung taâm raát phong phuù veà thôø cuùng: Hoäi leã noâng nghieäp (muùa traâu, bôi traûi), thi taøi (thoåi côm thi), luyeän quaân ñaùnh giaëc (bôi traûi)... Song yeáu toá noâng nghieäp vaø soâng nöôùc trong hoäi laøng noåi leân raát roõ. Ñieàu naøy phaûn aùnh ñaëc ñieåm sinh hoaït vaên hoùa cuûa cö daân vuøng chieâm truõng, ñaëc bieät vuøng ñaát Toå nôi caùc vua Huøng döïng nöôùc Vaên Lang.(1) Vaên Haäu

(1) Theo TS Buøi Xuaân Ñính. Toång taäp VNDG Ñaát Toå (naêm 2000); Ñòa chæ Vónh Phuù (Sôû VHTT Vónh Phuù naêm 1987)

PHUÙ THOÏ  319

HOÄI LAØNG GAÙP, LAØNG MÖÔNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Thaùnh Taûn Vieân - Thaàn Laân Hoå, thaàn Xa Loäc : Caùnh ñoàng giöõa 2 xaõ Töù Xaõ vaø Sôn Döông, huyeän Laâm Thao : Moàng 3 thaùng 3 : - Cuùng baùnh troâi, baùnh duøng - Ñaùnh quaân cuûa hai laøng

Moãi naêm nhôù coù moät laàn, Gaùp, Möông coù hoäi ñaùnh quaân giöõa ñoàng.

Ca dao

N

aêm laøng Gaùp töùc laø Thaïch Caùp, Vaân Caùp, Traân Vyõ, Huøng Laõm, Ñoâng Thònh, nay laø xaõ Töù Xaõ; ba laøng Möông töùc laø Sôn Döông, Thuïy Sôn, Duïng Hieàn, nay laø xaõ Sôn Döông, thuoäc huyeän Laâm Thao, tænh Phuù Thoï. Töù Xaõ coù ngoâi ñeàn thôø Laân Hoå Ñoâ thoáng Ñaïi vöông ôû gaàn caàu Xa Loäc. Daân Sôn Döông nghieäm thaáy coù nhieàu söï linh öùng “hoâ phong hoaùn vuõ”, môùi xaûy ra yù muoán ñeán laáy troäm long ngai vò thaàn ñoù veà thôø treân ñaát xaõ mình. Moät buoåi toái ñaàu thaùng 3 (khoâng roõ naêm naøo) ñaõ dieãn ra söï vieäc ñoù. Nhöng quaû laø linh öùng, thaàn Xa Loäc ñaõ baùo moäng cho caùc cuï giaø moâ goác cuûa xaõ Töù Xaõ. Caùc cuï giaät mình tænh daäy, khua troáng, chieâng raàm roä, goïi quaân caû laøng ñem gaäy goäc ra ñaùnh quaân Sôn Döông giaønh laïi long ngai cuûa vò thaàn. Traän ñaùnh xaûy ra ngay treân khu

ñoàng Nhaø Thaùnh, beân cöôùp döõ, beân giaèng cuõng haêng, khoâng beân naøo chòu beân naøo, cuoái cuøng beân Gaùp giaønh ñöôïc “ñaàu”, beân Möông cöôùp ñöôïc “tay”, beân naøo cuõng nhaän thaáy khoâng ñöôïc troïn veïn. Khoâng beân naøo ñaønh taâm thôø phuïng long ngai khieám khuyeát nhö theá ñöôïc. Ñang phaân vaân thì thaàn Xa Loäc öùng khaåu vaøo moät cuï giaø ñöùng ra daøn xeáp. Caû hai laøng thôø chung vaø keát nghóa anh em vôùi nhau. Söï vieäc keát thuùc taïm oån. nhöng cuõng töø ñoù, haèng naêm cöù ñeán ngaøy moàng 3 thaùng 3, daân hai laøng laïi keùo nhau ra khu ñoàng Nhaø Thaùnh môû hoäi ñaùnh quaân ñeå ghi maõi lôøi daïy cuûa thaàn minh, cuûng coá theâm moái tình keát nghóa. Moät truyeàn thuyeát khaùc noùi raèng hoäi ñaùnh quaân laø hoäi kyû nieäm nhöõng ngaøy ñoùng quaân vaø reøn quaân cuûa thaàn Taûn Vieân. Thaàn Taûn Vieân ñaõ coù laàn ñoùng quaân ôû ñaát Sôn Döông trong thôøi kyø chieán tranh vôùi quaân Thuïc, Thaàn cho moät soá quaân sang ôû phía Töù Xaõ, haèng ngaøy hai caùnh quaân Gaùp vaø Möông keùo

320

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nhau ra khu ñoàng Duïng Hieàn, baøy ra theá traän, cuøng nhau luyeän taäp caùch ñaùnh, caùch ñôõ. Cuõng thoâng qua “thao tröôøng” naøy maø tuyeån moä theâm quaân lính töø trai traùng cuûa 2 xaõ ñeán trai traùng cuûa nhöõng xaõ laân caän, vì vaäy khoâng heà coù haïn cheá quaân ñaùnh hoâi. Moãi naêm luyeän taäp nhö vaäy vaøo 2 thaùng, töø moàng 3 thaùng gieâng ñeán moàng 3 thaùng 3. Ngaøy keát thuùc chính laø ngaøy tuyeân döông thaønh tích, keát naïp taân binh. Thaàn cho pheùp nhaân daân laøm baùnh troâi, baùnh duøng, môû tieäc aên uoáng, khao thöôûng quaân só. Trong dòp naøy, nhaân daân caùc xaõ chung quanh, gaàn ra noâ nöùc ñeán xem raát ñoâng. Thaàn leänh cho quaân só ñaøo caùc gieáng saâu vaø to ôû caû 4 phía, ñoù laø gieáng Möông, gieáng Khoáng, gieáng Loå, gieáng Choï. Cuõng nhôø ñoù maø daân coù nöôùc uoáng quanh naêm khoâng bao giôø thieáu. Xin löôïc thuaät moät buoåi hoäi laøng: – Vaøo! Vaøo naøy! Anh em ôi!...

Ñoù laø tieáng hoâ vang cuûa nhöõng ngöôøi döï hoäi. Haèng naêm, haøng ngaøn ngöôøi, quaàn aùo raát goïn gaøng, khí theá raát haêng haùi. Moãi ngöôøi moät hoøn gaïch hoaëc moät chieác gaäy trong tay. Ñaïi boä phaän laø trai traùng, thieáu nieân 10-15 tuoåi cuõng khoâng ít. Thaäm chí coù caû moät soá cuï giaø maùi ñaàu ñaõ ñieåm baïc. Moãi ngöôøi moãi tieáng “goùp gioù thaønh baõo”, oàn

aøo, naùo nöùc caû moät vuøng. Treân moät khoaûng ruoäng ñoàng maï vöøa nhoå heát, ñaát chöa caøy böøa, moät phía laø “quaân” Gaùp, moät phía laø “quaân” Möông. Nhöng neáu ta chuù yù nhìn caùch aên maëc, nghe gioïng noùi thaät kyõ, cuõng thaáy veà phía Gaùp coù xen moät soá ngöôøi laøng AÙ hoaëc Lôøi, hoaëc Vaày hoaëc Cao ... Veà phía Möông, coù xen moät soá ngöôøi Caøi, hoaëc Maùy, hoaëc Tía, hoaëc Soûi... – Hoøn! ... Hoøn! ... Traùnh hoøn!...

Thænh thoaûng laïi coù nhöõng tieáng theùt leân khi moät hai ngöôøi doõi theo “ñöôøng bay” cuûa nhöõng maûnh saønh, hoøn ñaù töø phía ñoái phöông bay sang, nhaéc baûo cho moãi ngöôøi vöøa ñaùnh, ñôõ tröôùc maët, vöøa phaûi ngöôùc nhìn leân khoâng. Nhieàu khi giaõn haún moät ñaùm ñoâng, ñôïi moät tieáng “boáp” xuoáng ñaát, moïi ngöôøi laïi môùi uøa vaøo. Luùc ñaàu, cöï ly hai tuyeán coøn xa nhau, maø phía tröôùc haàu heát laø caùc thieáu nieân. Sau daàn, hai beân “giaùp laù caø” “caøi raêng löôïc” thì chæ coøn laïi nhöõng ngöôøi lôùn. Caùc thieáu nieân töï nhieân trôû thaønh ngöôøi ñi “tieáp ñaïn”, ñem gaïch, ñaù, gaäy goäc vaøo cho caùc “töôùng”. Caùch ñaùnh thì moãi ngöôøi moãi veû, moãi phía moãi möu. Ngöôøi ñaùnh taït ngang, ngöôøi ñaùnh thoïc saâu. Coù ngöôøi taït ngang cuõng gioûi, thoïc saâu cuõng taøi. Nhìn moïi ngöôøi “taû xung, höõu ñoät, thaêng ñoâng, giaùng taây” vuøng vaãy, hung haêng ñaùng sôï.

PHUÙ THOÏ  321 Nhöng maø beân ñaùnh maïnh, beân ñôõ nhanh, ñuïng chaïm ñeán thaân theå nhau chæ laø raát ít. Veà phía Möông, theá ñaát cao, thænh thoaûng laïi noåi leân goø ñoáng, goø ñoáng naøo cuõng ít nhieàu coù caây moïc raäm, anh em thöôøng boá trí cho quaân phaân taùn, mai phuïc vaø raát hay duøng saønh, gaïch neùm sang quaân Gaùp. Veà phía Gaùp, ñoâng ngöôøi hôn, anh em thöôøng ñaùnh oà aït, ñaùnh phuû ñaàu. ÔÛ caû hai phía, phía naøo cuõng raát ñoâng ngöôøi xem. Cöù nhìn nhöõng ngöôøi xem cuõng ñuû bieát söùc maïnh, beân naøo thaéng theá thì ngöôøi xem ñöùng saùp laïi gaàn luoân tay luoân mieäng hoan hoâ, coå vuõ. Dieãn bieán thoâng thöôøng nhaát laø beân noï ñuoåi beân kia moät quaõng. Beân kia thaáy theá nuùng, laäp töùc ñöôïc taêng cöôøng theâm “quaân”, theâm “töôùng”, cho neân cuõng laäp töùc doàn laïi beân noï, vaø beân noï cuõng dieãn bieán moät caùch töông töï. Traän ñaùnh moãi luùc moät aùc lieät, nhöng cuõng khoâng lieân mieân, khoâng keùo daøi voâ haïn, treân döôùi moät tieáng ñoàng hoà laïi giaõn ra taïm nghæ. Khi taïm nghæ, hai beân thu quaân vaøo trong luõy, vaøo caùc boùng caây. Beân caïnh nhöõng haøng traàu cau, hoa quaû vaø nhöõng noài nöôùc noùng, caùc coâ gaùi yeám thaém, khaên hoàng töø naõy bao laàn hoài hoäp theo doõi nhöõng ai ñang vaãy vuøng

xoâng pha nôi “chieán ñòa”, ñeán baây giôø tha hoà maø ñaäm nhaït taâm tình, buoàng chuoái, quaû döa ngoït ngaøo yù vò. Phía trong luõy nhö theá. Phía beân ngoaøi thì khoâng ít lôøi beân noï khieâu khích beân kia (haàu heát laø lôøi cuûa thieáu nieân). Coù luùc coøn goïi caû teân hoï töøng ngöôøi ra maø thaùch thöùc. Ngöøng ñoä 15-20 phuùt, moät hieäp môùi laïi baét ñaàu. Maõi cho ñeán khi gaø lôùn, gaø nhoû leân chuoàng, hoäi ñaáu môùi thaät tan. Moät vaøi thöûa ruoäng giaùp ranh nôi “chieán tröôøng” ñeàu coù ít nhieàu chòu thieät thoøi vì nhöõng veát chaân daãm ñaïp. Nhöng troâng neùt maët, cuõng nhö nghe caâu cöôøi tieáng noùi, ai naáy ñeàu toû ra vui möøng, heå haû, keå caû maáy ngöôøi chaân ñi hôi taäp teãnh hoaëc ôû goùc traùn, beân ñaàu coù choã söng vuø leân, khaùc haún daùng ñieäu vaø hình dung luùc chöa vaøo traän ñaùnh. Ai cuõng thaáy töï haøo, sung söôùng vì mình ñaõ ñoùng goùp cho ngaøy hoäi queâ höông thaät töng böøng, thaät maïnh khoûe. Ñoù laø moät ngaøy hoäi ñaùnh quaân Gaùp - Möông, daân xaõ Sôn Döông thöôøng goïi laø “ñaùnh quaân Gaùp”, daân xaõ Töù Xaõ thöôøng goïi laø “ñaùnh quaân Möông”. Caùc cuï moâ goác keå laïi raèng: Haèng naêm trong nhöõng ngaøy vui Teát, vui xuaân vaø nhaát laø sau nhöõng ngaøy caáy caøy troàng troït taïm vaõn, thöôøng thöôøng laø töø moàng 3 thaùng

322

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

gieâng trôû ñi, thì nhaân daân hai xaõ Töù Xaõ, Sôn Döông coù tuïc ñaùnh quaân. Nhöõng ngaøy môû ñaàu, ñaùnh daïo thì caùc treû chaên traâu ñaám ñaù nhau, neùm ñaù, neùm gaïch vaøo nhau, doàn ñuoåi nhau roài daàn daàn ñeán caùc thanh nieân. Anh em ra xem, thaáy beân mình nuùng theá hoaëc thua chaïy thì xoâng ra trôï löïc. Beân naøy coù trôï löïc beân kia cuõng coù trôï löïc. Traän ñaùnh moãi luùc moãi taêng. Ngöôøi ñaùnh taêng, “chieán cuï” ñöa vaøo traän cuõng taêng. Töø nhöõng hoøn ñaát, hoøn gaïch, tieán leân nhöõng hoøn ñaù, coù khi ñem caû coái ñaù ra, tìm theá ñaát cao, ñôïi ñoái phöông ñeán gaàn thì laên coái xuoáng caûn böôùc. Tieán hôn nöõa, ñeán gaäy taøy, tay thöôùc, saøo tre (daøi ñoä 0,4m, 0,8m; 1m; 1,2m; 2m; 4m) thaäm chí coù caû nóa muõi lao, chóa ba tua, cung, noû... Moät soá öùc thuyeát noùi veà chieán cuï töø xöa, quaân hai beân ñeàu coù duøng muõi lao, giaùo nhoïn, maõ taáu, moäc maùc, cung noû... ñeå moïi ngöôøi taäp döôït caùch ñaùnh, caùch ñôõ cho ngaøy caøng saéc saûo, tinh vi. Nhöng veà sau, kinh qua nhieàu giai ñoaïn lòch söû, nhaát laø ôû nhöõng thôøi kyø ñen toái, nöôùc nhaø bò leä thuoäc, nhöng loaïi hình hoäi heø ñình ñaùm coù tính chaát thöôïng voõ noùi chung, hoäi ñaùnh quaân Gaùp-Möông noùi rieâng, ñeàu coù söï ngaên trôû, haïn cheá, ít nhaát cuõng khoâng ñöôïc khuyeán khích. Vì vaäy maø tuïc leä cöù giaûm daàn, trình ñoä

kyõ thuaät khoâng tinh luyeän, kyû luaät keùm nghieâm tuùc, thöôøng trong moãi traän ñaùnh coù gaây ra toån thöông ñaùng tieác. Hai beân phaûi baøn baïc khoaùn öôùc vôùi nhau: chuû yeáu laø ñaát ñaù, gaäy goäc, caám duøng nhöõng chieán cuï nguy hieåm. Caùc traän ñaùnh dieãn bieán nhö vaäy, moãi ngaøy möùc ñoä saùt phaït caøng taêng, cho neân, ôû caû hai phía baát kyø moät ai, heã coù söùc khoûe, coù möu trí ñöôïc moïi ngöôøi coå vuõ, ñeàu ra hoäi ñaùnh quaân, duø thanh nieân, thieáu nieân, trung nieân hay phuï laõo, coù khi caû phuï nöõ. Cho ñeán ngaøy moàng 3 thaùng 3, ngaøy keát thuùc, thì naêm naøo ôû ñaây hoäi cuõng xoân xao, raàm roä nhaát. Töø tôø môø saùng, nghe tieáng troáng, tieáng moõ, tieáng chieâng ôû caû hai phía Gaùp, Möông. Moãi ngöôøi ñem theo moät thöù “chieán cuï” sôû tröôøng teà töïu ôû saân ñình (ñình Thaïch, beân Töù Xaõ; ñình Möông beân Sôn Döông). Sau maáy lôøi maät khaån cuûa cuï thuû töø (chæ thaép höông maät khaån thaønh hoaøng, chöù khoâng toå chöùc cuùng teá) vaø döùt moät traøng phaùo leänh, töùc thì côø troáng keùo quaân ra “traän ñòa” (beân Gaùp ra Nhaø Thaùnh, beân Möông ra Doäc Naén). Phaàn nghi thöùc ngaøy, ngaøy caøng giaûn löôïc ñi. Nhöõng naêm gaàn ñaây nhaát (1930-1945) haàu nhö khoâng coøn nöõa. Chæ ôû beân phía Möông, moät hai gia ñình coù hoaøn caûnh phong löu, phuù quí, töï ñoäng ñem baùnh troâi, baùnh duøng ra ñình cuùng baùi vôùi noäi dung caàu phuùc

PHUÙ THOÏ  323 rieâng. Beân Gaùp cuõng coù baùnh troâi, baùnh duøng, nhöng chæ cuùng ôû nhaø. Rieâng veà tuïc baùnh troâi, baùnh duøng, coù öùc thuyeát cho raèng tuïc ñoù ñöôïc ñaët ra moät yù nghóa khao thöôûng. Chaúng nhöõng khao thöôûng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaùnh quaân gioûi ñaõ coù coâng trong traän thaéng cuûa mình hoaëc ñaõ chaën ñöôïc böôùc tieán cuûa ñoái phöông, maø cuõng laø khao thöôûng cho heát thaûy moïi ngöôøi “tieàn tuyeán” cuõng nhö “haäu tuyeán”. Nôi ñaùnh quaân laø nhöõng caùnh ñoàng, Nhaø Thaùnh (beân Gaùp - xaõ Töù Xaõ, queâ höông cuûa Goø Mun lòch söû, cuõng laø queâ höông cuûa troø Traùm tröõ tình) vaø Doäc Naén (beân Möông - xaõ Sôn Döông, tieáp caän veà phía Ñoâng khu di chæ Phuøng Nguyeân vaø phía Nam khu di chæ Sôn Vy), dieän tích 7-8 ha, naèm giöõa hai khu daân cö cuûa hai xaõ Töù Xaõ, Sôn Döông, phía baéc caùch ñeàn Huøng khoaûng 8 km, phía ñoâng baéc caùch Vieät Trì khoaûng 10km. Hieän nay laø khu ruoäng hai, ba vuï luùa, maøu quanh naêm xanh toát. Nhöng töø Caùch maïng thaùng Taùm veà tröôùc thì chæ ñeå gieo maï chieâm hoaëc caáy eùp moät vuï muøa. Trong thôøi gian ñaàu thaùng gieâng ñeán ñaàu thaùng ba aâm lòch thì ruoäng ñeå khoâng, chæ ñeå laøm baõi ñaùnh quaân. ÔÛ boán goùc coù 4 caùi gieáng lôùn, quanh naêm khoâng caïn nöôùc. Vaø ôû caùc phía ven laøng, ven xoùm ñaâu cuõng coù bôø luõy troàng tre, xoan, chaâm, thöøng möïc vaø ñaép ñaát cao ngang maët, môû coång lôùn ra

vaøo. Beân Gaùp coù coång Kieáu, coång Loå, coång Chôï; beân Möông coù coång Caùnh, coång Ruùt (ñeán nay vaãn coøn daáu veát caùc bôø luõy vaø caùc gieáng). Tuy laø hoäi ñaùnh quaân GaùpMöông ñuùng vaøo ngaøy teát Haøn thöïc, ngaøy 3 thaùng 3, nhöng töø caùc cuï giaø cho ñeán moïi löùa tuoåi ôû caû hai xaõ Töù Xaõ, Sôn Döông, khoâng ai coù taâm tö tình caûm gì vôùi chuyeän Giôùi Töû Thoâi. Coù laàn quaân Gaùp thaéng to, keùo sang Möông, traøn ngaäp caû xoùm, laøng. Quaân Möông sôï haõi ruùt heát vaøo ñình, vaøo chuøa, ñoùng chaët caùc cöûa laïi, nhaët gaïch, ñaù, thaäm chí boùc caû ngoùi ra ñeå neùm quaân Gaùp. Ñeán heát ngaøy, quaân Gaùp ruùt veà, quaân Möông môùi daùm môû cöûa ñình, chuøa ra. Baáy giôø moïi ngöôøi troâng thaáy soá gaïch ngoùi do mình neùm ra ñaõ chaát thaønh bôø, thaønh ñoáng, lieàn chæ vaøo bôø ñaù maø theà: Töø ñaây quyeát khoâng chòu thua traän nhö theá naøy nöõa! Sau ñoù moät thôøi gian, quaân Möông laïi nuùng theá, bò quaân Gaùp doàn ñuoåi. Nhöng laàn naøy, nhôù laïi chuyeän cuõ, quaân Möông ñaùnh chuoâng, troáng aàm yõ, keâu goïi caû laøng ra, hoâ haøo moïi ngöôøi xung traän. Moät soá ñoâng khaùch töø nôi xa ñeán xem cuõng ñeàu höôûng öùng. Laäp töùc theá traän thay ñoåi. Quaân Möông trôû laïi aùp ñaûo quaân Gaùp. Quaân Gaùp khoâng kòp trôû tay, chaúng nhöõng bò ñuoåi doàn veà laøng, maø coøn bò doàn ra ñoàng. Coù boä phaän bò doàn ra tôùi ñòa phaän Baûn Nguyeân. Ñeán moät quaû goø

324

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

giöõa ñoàng, quaân Gaùp töï thaáy xaáu hoå, moät ngöôøi hoâ ñöùng laïi roài caàm moät baùt ñaäp vôõ tan taønh vaø theùt lôùn: – Töø nay quaân ta khoâng theå chòu heøn yeáu ñeán theá naøy!

Vì vaäy, quaû goø mang teân laø goø EÛo, ôû caùch ñaàu On 0,5km veà phía ñoâng. EÛo, tieáng ñòa phöông coù nghóa laø ñaäp. Trong hoäi ñaùnh quaân GaùpMöông, ai maø chaúng ñinh ninh trong daï nhôù raèng: Gaùp vôùi Möông laø anh em keát nghóa, coù quan heä gaén boù vôùi nhau töø nhöõng ngaøy

xöûa, ngaøy xöa môùi “chieâu daân laäp aáp”, cuøng thôø chung moät vò thaàn (thaàn Xa Loäc); cuï theå nhaát laø ñôøi ñôøi tieáp noái nhöõng cuoäc hoân nhaân qua laïi. Chaúng theá maø ñoâi luùc ñaùnh “giaùp laù caø” hai beân troâng nhau, cöôøi vôùi nhau; chaúng theá maø ngay trong nhöõng ngaøy ñaïi hoäi, beân leà “chieán ñòa” vaãn ñeå ra hai con ñöôøng “töï do” cho Gaùp Möông qua laïi (bôø Vaïy, töø Goø Mun sang coå Ruùt vaø bôø Vôn, töø quaùn teá sang Duïng Hieàn); chaúng theá maø buoåi saùng, buoåi tröa vöøa ñaùnh quaân vôùi nhau, buoåi chieàu ñaõ laïi cuøng ngoài aên coã!(1) Vaên Haäu

(1) Theo Döông Vaên Thaâm - Toång taäp VNDG Ñaát toå taäp 2 (2000)

HOÄI HAØ THAÏCH : - Tam vò Ñaïi Vöông - Nguõ naøng Coâng chuùa - Ñinh Coâng Ñaïi Vöông - Thanh Sôn Ñaïi Vöông Ñòa ñieåm : Xaõ Haø Thaïch, huyeän Laâm Thao Thôøi gian : Moàng 5 thaùng gieâng, moàng 10 thaùng 3 vaø moàng 10 thaùng 10 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng 3 Ñaëc ñieåm: Muùa boâng, haùt nhaø tô, cöôùp caây boâng Thôø

Haø Thaïch nao nöùc gaàn xa, Thi nhau veà hoäi thaùng ba, moàng möôøi.

Ca dao

Haï, Baéc Thöôïng, Baéc Haï, Ñoâng Chính, Ñoâng Thöôïng, Nam Thöôïng vaø Nam Haï.

aõ Haø Thaïch naèm ôû moät vuøng ñoài goø thuoäc huyeän Laâm Thao, beân taû ngaïn soâng Thao, gaàn thò xaõ Phuù Thoï, xöa chia laøm 8 giaùp, goàm coù Ñoaøi Thöôïng, Ñoaøi

Cuïm di tích nôi ñaây goàm coù ñình Caû hay ñình Hoäi Ñoàng, mieáu Thöôïng hay mieáu Luïc Giaùp ôû xoùm Ñình, nay laø xoùm Huøng Thao, mieáu thôø Thieân Soùc nguõ naøng ñaïi vöông

X

PHUÙ THOÏ  325 (thöôøng goïi cheäch laø Saên soùc nguõ naøng) goàm caùc ngai: chính vò Tieân Dung coâng chuùa, Tröng Traéc, Tröng Nhò, Mai Hoa coâng chuùa vaø Ñaøo Hoa coâng chuùa. Mieáu cuõng phoái thôø Chöû Ñoàng Töû, choàng baø Tieân Dung. Töôïng Tieân Dung ngoài, aùo traøo, ñaàu toùc caøi traâm, ñoäi muõ nhoû ôû ñænh ñaàu, töôïng Chöû Ñoàng Töû ñoùng khoá, aùo vaét vai ñöùng ôû beä döôùi. Moät long ngai maøu ñen theáp vaøng, 2 aùo voùc da ñoàng trong ñoù moät maëc cho baøi vò ôû long ngai vaø moät ñeå naêm sau thay. Ngoaøi mieáu coù beä loä thieân. Mieáu Trung coøn goïi laø mieáu Nhò Giaùp, chính vò thôø Baøn Baïc Laïc Thaønh ñaïi vöông tuïc truyeàn laø con vua Huøng (?). Cuøng thôø laø Ñinh Coâng Tieát, toå hoï Ñinh ôû xaõ (khi Leâ Hoaøn leân ngoâi, töø Hoa Lö veà ñaây laäp nghieäp, laø quan voõ, coù leõ ñaây laø hoï laäp ra laøng, laø hoï goác) daân thôø goïi laø “quan töôùng”, laø “Ñinh coâng ñaïi vöông”. Coøn thôø oâng Hoå goïi laø Baùt Boä baùt lang ñaïi vöông, daân cuõng goïi laø Quan söù, laø boä haï thaàn Taûn Vieân Sôn. Mieáu Haï xoùm Tieân Thò, gheành Tieân Thò beân soâng, coøn goïi laø mieáu Phe Nam, goàm caû Nam Thöôïng, Nam Haï, chính vò laø Cöông Kieân – Cöông Nghò ñaïi vöông, truyeàn laø töôùng nhaø Huøng. Cuøng thôø coù: Nha Sôn ñaïi vöông töùc Thanh Sôn ñaïi vöông laø töôùng cuûa thaàn Taûn Vieân, Dí Daøng (?) ñaïi vöông, Thöôïng töôùng quoác coâng thaàn laø Traàn Nguyeân Haõn (ñi baùn

daàu qua ñaây ñöôïc thaàn nhaân baùo moäng vaøo Lam Sôm tìm vua Leâ). Leã hoäi cuûa Haø Thaïch vaøo 2 kyø muøa xuaân, muøa thu. Ngaøy moàng 8 thaùng 3 coù hoäi chuøa laøng, neáu chuøa keùo 1 phöôùn caùi, 2 phöôùn con töùc laø tieäc ngaøy 10 thaùng 3, mieáu Thöôïng coù moå traâu, neáu chæ keùo moät phöôùn caùi laø khoâng moå traâu. Chuøa laøm coã chay vôùi baùnh ña, döa chuoät, ñaäu phuï, hoa quaû, traàu cau töôi phong laù chuoái, muoái phong laù chuoái, 20 hoøm boûng maät (hoøm laø chieác baùnh vuoâng), oaûn goïi laø xoâi loàng, moãi coã xoâi loàng laø 3 ñaáu gaïo neáp. Tieäc chay naøy cuõng do giaùp cöû ngöôøi laøm. Ngöôøi ñöôïc giaùp cöû phaûi aên chay, gia ñình khoâng coù tang, duïng cuï laøm boûng ñeàu laø ñoà môùi chöa duøng bao giôø. Maät cuõng mua cuûa ngöôøi khoâng coù tang, gioït ñeïp, mua veà treo leân, khi laøm boûng, thieát laäp baøn thôø ñeå vaøo “neøm” laøm leã. Laáy daàu sôû xoa loøng chaûo vaø ngoaøi coång phaûi treo cöõ caám ngöôøi ngoaøi khoâng ai ñöôïc vaøo xem, ngöôøi nhaø phaûi kieâng aên haønh môõ. Ngöôøi chaáp söï (chòu vieäc laøm boûng) phaûi aên chay: rau luoäc, ñu ñuû, vöøng laïc... Neáp rang cho nôû hoa giaõ thaønh boät, raây kyõ troän maät roài naáu ñoùng thaønh baùnh nhö chieác baùnh chöng vuoâng goïi laø hoøm boûng, ñuû 20 chieác. Khi ñoäi coã chay ra chuøa phaûi che ñaäy caån thaän, ai gaëp laø

326

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

phaûi traùnh, khoâng ñöôïc cöôøi ñuøa. Moàng 10 thaùng 3 laø ngaøy hoäi chính cuûa laøng Kieäu, töø mieáu thöôïng, mieáu Trung, mieáu Haï ñeàu röôùc veà ñình Caû. Khai chaàu môû ñaùm, toái moàng 9 caùo teá, chuû teá cuøng moät baø nhaø tô ñöùng tuoåi vaøo thaép ñeøn lôø môø trong ñình vaø hai ngöôøi ñöùng chung moät chieáu, laøm leã ñöôïc goïi laø “chaøo vaøo”, khaán caùc hoï noäi tòch ôû xaõ môøi caùc toå hoï veà döï leã. Chuû teá gheù tai bíu coå baø nhaø tô khaán thaàm töøng teân toå hoï ñeå môøi, baø nhaø tô laïi xöôùng to leân, chieâng troáng aàm ó noåi leân aùt tieáng baø nhaø tô vì khoâng muoán loä teân huùy caùc cuï toå hoï. Khaán coù caâu: “Xin môøi oâng baùi hoï Ñinh phuïng nghinh thaùnh giaù laïi ngöï taïi ñình, Ñinh Vaên...” hay “Xin môøi oâng baùi hoï Traàn phuïng nghinh thaùnh giaù lai ngöï taïi ñình, Traàn Vaên...” Naêm naøo ñöôïc muøa, vaøo ñaùm 5 ngaøy, thöôøng thì chæ 3 ngaøy. Toái moàng 9 phuïng long ngai ra chaàu, maëc aùo chaàu, haùt nhaø tô suoát ñeâm tôùi saùng. Saùng moàng 10 phuïng long ngai ra kieäu, 10 giôø saùng röôùc kieäu caùc mieáu veà ñình Caû. Moãi ngaøy moät laàn caùo teá vaøo buoåi toái, trong ñoù kieäu ñeàn Thöôïng ngoài chính giöõa, kieäu Trung vaø Haï hai beân. Vaøo ngaøy giaõ ñaùm, 5 coâ nhaø tô mang aùo coäc, ñoäi khaên maøu chaïy roàng raén, coâ ñi ñaàu maëc aùo vaøng giô tay muùa vaø tay traùi ñöa veà phía

tröôùc laøm ñaàu roàng, ngöôøi ñi sau moät tay naém thaét löng ngöôøi ñi tröôùc, moät tay muùa, ngöôøi ñi cuoái cuøng ñöa moät tay ra phía sau laøm ñuoâi. Caùc coâ muùa löôïn chung quanh caùc kieäu saân ñình. Moät baø nhaø tô caàm 2 caây boâng muùa roài neùm moät caây veà maïn ngöôïc, moät caây veà maïn xuoâi, coù yù laø leân nuùi xuoáng bieån. Moïi ngöôøi aøo vaøo cöôùp. Caây boâng nhuoäm 5 maøu caàm ôû hai tay vöøa muùa vöøa haùt, nhöõng ngöôøi chaïy roàng raén moãi ngöôøi mang moät maøu aùo. AÙo vôùi khaên bòt ñaàu khoâng ñöôïc cuøng maøu. Caâu haùt cuoái cuûa ngöôøi muùa boâng haùt giaõ: “Sôn traû veà sôn, thuûy traû veà thuûy” laø röôùc long kyû ra kieäu hoài loan. Trong caùc caâu haùt nhaø tô, coù caâu chæ veà Tieân Dung - Chöû Doàng Töû: Traêm thöù hueâ laáy hueâ gì laøm chuùa Laáy boâng hueâ luùa laøm chuùa muoân hueâ Vaán vít beân soâng ai goïi ñoø, Goïi ñoø chaû thaáy ñöùng ñaáy maø troâng, Baõi caùt ñöôøng xa, thieáp ñöa anh chaøng veà ...

Ngoaøi hoäi chính ôû ñình Caû, mieáu Luïc giaùp, moãi nôi laïi coù ngaøy hoäi rieâng trong naêm coù môøi caùc giaùp tôùi döï. Mieáu Trung toå chöùc hoäi vaøo moàng 5 thaùng gieâng. Vaøo tieäc moå 2 lôïn, cuùng ban thôø oâng Hoå coù heøm mieáng thòt lôïn soáng hình quaân côø moãi chieàu ñoä 7 taác ta. Coù tieäc chaïy goàm 20 hoøm boûng maät ñöa sang leã chuøa. Mieáu Haï toå chöùc hoäi laøng vaøo moàng 10 thaùng 10. Daân laøng laøm tieäc chay ñöa sang chuøa laøm leã

PHUÙ THOÏ  327 Phaät, leã Thaùnh. Hoäi Haø Thaïch laø neùt ñeïp cuûa vaên hoùa vuøng ñaát ñoû. Haùt nhaø tô sau naøy coù söï phaùt trieån tieáp noái vôùi haùt ca truø ôû Loã Kheâ (Ñoâng Anh, Haø Noäi), nôi thôø Ñinh Döï, Maõn Ñöôøng Hoa ôû theá kyû 15. Hoäi chính vaøo 16 thaùng 4 aâm lòch. Haø Thaïch coù muùa boâng, haùt xoan trong leã hoäi. Coøn Loã Kheâ coù muùa boâng, haùt thôø trong ñeâm tröôùc nhaø thôø toå. Gaàn ñaây, khuùc haùt Hoàng Haïnh, Non Mai(1) ñaõ ñöôïc söu taàm vôùi lôøi ca töø coå kính, töông truyeàn laø do Baïch

Hoa coâng chuùa saùng taùc. Khuùc ca chæ haùt trong ñeàn moãi naêm 1 laàn, khoâng haùt ôû nôi khaùc. Xin trích moät ñoaïn: Toâi möøng vua ñaêng quang baûo vò Vaïn daân ñeàu phuù quí vinh hoa Ñaõ deïp can qua YÙ trôøi ñaõ töïa, daân ta sang giaøu Ngoài caâu soâng Vò Thuûy Ñeâm thanh nhaøn veû laáy laøm caâu. Nhöôøng só ôû ñaâu Töù daân nhöôøng só ôû ñaàu Moät mai thi ñoã, danh thôm ñeå truyeàn. Vaên Haäu

(1) Hoa mai vaø caây mai coù veû ñeïp thanh khieát vaø cao quyù nhö phaåm chaát cuûa quan Ngöï söï trong trieàu ñình. Theo Vaên hieán thoâng khaûo, thô Löu Haønh Giaûn coù caâu: Ngaõ thöôøng phaåm Giang mai, chaân chính hoa quaân töû. (Ta thöôøng bình phaåm hoa mai ôû Giang Nam, thaät ñaùng laø quan Ngöï söï caùc loaøi hoa). Thô Hoàng Ñöùc Quoác aâm thi taäp coù caâu:

Hoäi laønh ñöôïc döï Quyønh Laâm yeán Tieát ngoïc traêng nhöôøng Ngöï söû mai.

Ngaøy xöa kyø thi Hoäi choïn laáy ñoã Tieán só ñöôïc toå chöùc vaøo muøa xuaân, cuøng vôùi dòp hoa mai nôû. Baûng ghi teân nhöõng ngöôøi thi ñoã do ñoù cuõng goïi laø baûng mai, hoaëc baûng xuaân. Truyeän Löu nöõ töôùng coù caâu:

Hoäi xuaân ñaàu chieám baûng mai Caûm coâng ñeøn saùch duøi maøi baáy laâu.

(2) Theo Nguyeãn Khaéc Xöông Toång taäp VNDG Ñaát Toå taäp 2 (2000); Taïp chí Haùn Noâm – soá 3/2001; Haùt cöûa ñình Loã Kheâ – Sôû VHTT HN – 1980.

328

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN HUØNG Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Caùc vua Huøng : Moàng 8 ñeán 10 thaùng 3 aâm lòch : Moàng 10 thaùng 3 : Ñeàn Huøng, thoân Coå Tích, xaõ Hy Cöông, huyeän Phong Chaâu : Muùa haùt xoan - Chaøm thau - Ñaâm ñuoáng

N

haân daân Vónh Phuù(1) ñaõ daønh tôùi 700 nôi thôø cuùng caùc vua Huøng vaø doøng doõi cuøng töôùng lónh, taïi 200 trong soá treân 350 laøng xaõ cuûa tænh. Hoäi ñeàn Huøng laø leã hoäi mang taàm voùc quoác gia. Haèng naêm, cöù ñeán ngaøy moàng 10 thaùng 3, con chaùu caû nöôùc trôû veà nôi coäi nguoàn cuûa daân toäc ñeå döï ngaøy gioã Toå. KHU DI TÍCH HUØNG VÖÔNG

Khu di tích ñeàn Huøng laø moät quaàn theå kieán truùc ñeïp treân nuùi Nghóa, töùc nuùi Huøng, thuoäc xaõ Hy Cöông, huyeän Phong Chaâu, tænh Phuù Thoï. Nôi ñaây, moãi coâng trình kieán truùc ñeàu haøm chöùa noäi dung huyeàn thoaïi hoøa laãn hieän thöïc, theo doøng lòch söû chaûy troâi, laøm cho ngöôøi ñi hoäi hoâm nay nhö thaáy quaù khöù vaø hieän taïi quyeän vaøo nhau. Khí thieâng soâng nuùi nhö toân theâm cho ngaøy hoäi non soâng theâm raïng rôõ, töø ñoù thaønh ñaïo lyù “uoáng nöôùc nhôù nguoàn”. Theo quoác loä soá 2 Haø Noäi-Laøo Cai, khaùch haønh höông ñi töø Haø Noäi ñeán Vieät Trì (ñöôøng oâ toâ daøi 85km). Töø Vieät Trì chæ coøn 15km nöõa laø ñeán ñeàn Huøng. Theo ñöôøng

saét Haø Noäi-Laøo Cai, khaùch coù theå xuoáng ga Tieân Kieân ñi xuoáng, hoaëc ga Phuû Ñöùc ñi leân, ñöôøng cuõng khoâng xa laém. Ngoaøi hai ñöôøng chính aáy, coøn nhieàu neûo “ñöôøng moøn” quen thuoäc khaùc cuûa ngöôøi ñòa phöông vaø cuõng coù nhieàu caùch ñi khaùc, maø cöù tôùi dòp hoäi gioã Toå laø ngöôøi khaép nôi nöôøm nöôïp ñoå veà. Naøo xe, taøu, thuyeàn vaø ñi boä, khoâng ai quaûn ngaïi xa xoâi. Töø coång ñeàn lôùn (Ñaïi moân) döôùi chaân nuùi, böùc ñaïi töï phía treân mang doøng chöõ “Cao sôn caûnh haønh” (nuùi cao ñöôøng lôùn) vui veû chaøo ñoùn moïi ngöôøi. Phía ñoái dieän cuûa coång ñeàn laø nhaø coâng quaùn nay xaây döïng thaønh “Nhaø baûo taøng Huøng Vöông” raát ñoà soä. Vöôït 225 baäc thang xi maêng, khaùch tôùi ñeàn Haï, nôi baø AÂu Cô sinh boïc traêm tröùng nôû thaønh moät traêm ngöôøi con trai. Laïc Long Quaân daãn 50 ngöôøi xuoáng bieån, AÂu Cô daãn 49 con leân röøng, ñeå laïi ngöôøi con tröôûng laøm vua, xöng laø Huøng Vöông, ñònh ñoâ ôû Phong Chaâu, ñaët teân nöôùc laø Vaên Lang. Caùi “voán daân soá” ban ñaàu aáy ñaõ phaùt trieån thaønh caùc daân toäc treân

PHUÙ THOÏ  329 ñaát Vieät Nam, ngöôøi mieàn xuoâi cuõng nhö ngöôøi mieàn nuùi, ñeàu laø anh em moät nhaø. Khu vöïc ñeàn Haï vaø chuøa chính laø nôi Hoà Chuû Tòch ñaõ noùi chuyeän vôùi caùn boä, chieán só Ñaïi ñoaøn quaân Tieân phong tröôùc khi veà tieáp quaûn Thuû ñoâ (1954). Caâu noùi: “Caùc Vua Huøng ñaõ coù coâng döïng nöôùc, baùc chaùu ta phaûi cuøng nhau giöõ laáy nöôùc” ngaøy aáy, vaãn seõ maõi maõi aâm vang trong taâm thöùc ngöôøi Vieät Nam. Saân ñeàn Haï vaø chuøa cuõng laø nôi roäng nhaát vaø baèng phaúng nhaát, trong toaøn boä khu di tích. Vöôït 168 baäc nöõa laø tôùi ñeàn Trung, nôi ngaøy xöa caùc vua Huøng thöôøng lui tôùi baøn vieäc nöôùc cuøng caùc Laïc töôùng. Cuõng taïi ñaây, Lang Lieâu, chaøng hoaøng töû ngheøo, hieáu trung, ñaõ daâng bieáu vua cha nhaân ngaøy teát caû, nhöõng taám baùnh chöng, baùnh giaày, do mình laøm ra baèng haït gaïo mình troàng ñöôïc. Laïi vöôït 102 baäc nöõa tôùi ñeàn Thöôïng. Xöa kia, vua Huøng thöôøng cuøng caùc laõo laøng laäp ñaøn teá trôøi ñaát, caàu thaàn luùa. Cuõng laø nôi Huøng Vöông thöù 6 laäp ñeàn thôø thaùnh Gioùng, chieán thaéng sau khi deïp ñöôïc giaëc AÂn. Caïnh ñeàn coù ngoâi laêng nhoû, coå kính, laø Moä Toå. Ñöôïc bieát, laêng naøy xaây vaøo thôøi nhaø Nguyeãn. Töø ñeàn Thöôïng phoùng taàm maét veà phía tröôùc, khaùch coù theå chieâm

ngöôõng 99 ngoïn nuùi lôùn nhoû, hình baày voi quyø höôùng veà nuùi Meï Nghóa Lónh uy nghieâm, rieâng 1 con quay löng laïi “aên ôû ra loøng rieâng tö” ñaõ bò maát ñaàu, maõi maõi phaûi xa lìa baày ñaøn nguoàn coäi. Baøi hoïc baèng ñaù cho tôùi nay vaãn coù giaù trò nhaéc nhôû haäu theá veà loøng hieáu nghóa ôû ñôøi. Trôû xuoáng ñeàn Haï cheách veà phía ñoâng nam laø ñeàn Gieáng. Trong ñeàn coù gieáng Ngoïc, nöôùc trong nhö teân goïi. Xöa kia 2 coâng chuùa Tieân Dung vaø Ngoïc Hoa, con vua Huøng thöù 18 haèng ngaøy soi boùng, chaûi toùc vaán khaên. Chung quanh caùc ñeàn Thöôïng, ñeàn Trung vaø ñeàn Haï, moãi nôi ñeàu mang moät söï tích. Caùc cuï cho bieát, töø tröôùc thôøi Lyù - Traàn, ôû ñaây môùi chæ coù ñeàn Trung do thoân Treïo thôø cuùng. Thoân naøy coù nhieàu goã Treïo neân laáy teân goã ñaët teân cho thoân.(Cuõng nhö xoùm Thò cuõng laø nôi coù caây thò vaäy). Ngöôøi laøng Treïo neân sau coù hoï Treïo, vaø vieát chöõ Haùn thaønh hoï Trieäu vaø roài thaønh laøng Trieäu Phuù. Laøng Trieäu Phuù daân soá phaùt trieån leân chia thaønh 3 laøng Trieäu Phuù, Coå Tích, Vi Cöông. Vì taùch thaønh 3 laøng môùi neân xaây theâm 2 ngoâi ñeàn nöõa ñeå laøng naøo cuõng coù ñeàn thôø vua Toå. Laøng Coå tích giaøu coù hôn neân laøm ñeàn Thöôïng. Laøng Vi Cöông ôû xa hôn neân laøm ñeàn Haï; coøn laøng Trieäu Phuù laø goác neân vaãn ñöôïc thôø cuùng ôû ñeàn cuõ, laø ñeàn Trung.(2)

330

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN Hoäi ñeàn Huøng coù töø bao giôø? Caâu hoûi vaãn coøn laø söï haáp daãn, tìm toøi cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu. Theo truyeàn thuyeát vaø ngoïc phaû, coù theå hoäi ñeàn Huøng baét ñaàu töø thôøi Thuïc Phaùn. Phaûi chaêng töø söï caûm kích ñöôïc vua Huøng nhöôøng ngoâi maø Thuïc Phaùn döïng coät ñaù thôø, vaø töø vieäc troâng nom höông khoùi taïi ñeàn Huøng maø thaønh leã hoäi? Coøn ca dao thì töø bao ñôøi vaãn ca haùt: Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi, Nhôù ngaøy gioã Toå moàng möôøi thaùng ba. Muoân ñôøi truyeàn maõi caâu ca, Nöôùc non vaãn nöôùc non nhaø ngaøn naêm.

Theo cuoán “Huøng ñoà thaäp baùt dieäp thaùnh cöông ngoïc phaû” do Nguyeãn Coá soaïn naêm 1470; naêm 1600 sao laïi, coù ñoaïn: “Phuïng ban höông Trung Nghóa laøm daân tröôûng tao leä, caáp 500 maãu ruoäng taïi xaõ Hy Cöông, laïi cho thu toâ thueá ruoäng cuûa moät vuøng phía treân töø Tuyeân Quang, Höng Hoùa, phía döôùi ñeán Vieät Trì ñeàu ñem noäp cho daân tröôûng tao leä laøm höông hoûa thôø phuïng “Thaäp baùt dieäp Huøng ñoà”.(3) Leã hoäi ñeàn Huøng laø dòp gioã Toå thieâng lieâng. Haèng naêm, vaøo cuoái xuaân, nhaân daân caû nöôùc laïi höôùng veà ñaát toå, noâ nöùc haønh höông, töôûng nieäm caùc vua Huøng, doøng vua môû nöôùc vaø döïng nghieäp laäp ra nhaø nöôùc Vaên Lang coå ñaïi.

Thaùng gieâng gioã thaùnh Soùc Sôn, Thaùng ba gioã Toå Huøng Vöông nhôù veà.

Hoaëc laø lôøi keâu goïi coøn tha thieát hôn: Duø ai ñi gaàn veà xa, Nhôù ngaøy gioã Toå thaùng ba moàng möôøi, Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi, Nhôù ngaøy gioã Toå moàng möôøi thaùng ba.

Hoäi keùo daøi töø moàng 8 ñeán 11 thaùng 3, nhöng töø ngaøy moàng 1 thaùng 3, con daân caû nöôùc ñaõ keùo veà daâng höông ñoùn hoäi. Ngaøy gioã Toå chình thöùc xöa kia laø 11 thaùng 3. Coøn ngaøy 10 thaùng 3 caùc chöùc saéc sôû taïi haønh leã tröôùc. Nay moàng 10 thaùng 3 khaúng ñònh laø ngaøy chính hoäi. Vieäc teá leã tröôùc naêm 1945 do vieân tuaàn phuû Phuù Thoï laøm chuû teá. Hai vieân tri phuû Laâm Thao vaø tri huyeän Phuø Ninh laøm boài leã, thöøa phaùi phuû Laâm Thao ñoïc vaên. Coøn caùc vieân tri phuû, tri huyeän, tri chaâu khaùc vaøo caùc chaân ñoâng xöôùng, taây xöôùng, tieán höông, tieán löûa... Khi leã coù phöôøng nhaø tô Do Ngaõi muùa thôø. Vieäc teá leã ñöôïc cöû haønh raát trang nghieâm taïi ñeàn Thöôïng. Ngaøy nay, Boä Vaên hoùa Thoâng tin quaûn lyù, hoäi ñöôïc toå chöùc theo yeâu caàu quoác leã do Boä phuï traùch hoaëc uûy nhieäm cho UÛy ban nhaân daân tænh chuû trì. Naêm naøo hoäi cuõng nhoän nhòp chaøo ñoùn haøng chuïc vaïn ngöôøi haønh höông töø moïi mieàn ñaát nöôùc,

PHUÙ THOÏ  331 cuõng nhö kieàu baøo vaø khaùch nöôùc ngoaøi. Hoäi ñöôïc môû ñaàu baèng buoåi quoác leã saùng moàng 10, sau ñoù laø caùc ñaùm röôùc ñaëc saéc, caùc cuoäc haùt thi cuøng caùc troø chôi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät, ngöôøi Möôøng. Theo hoäi leä, 3 laøng sôû taïi laø Coå (Coå Tích), Vi (Vi Cöông), Treïo (Trieäu Phuù) cuøng toå chöùc ñaùm röôùc tôùi ñeàn. Ñaùm röôùc coù voi (nan), ngöïa (goã), vôùi yù nghóa muoân loaøi quy phuïc vua Huøng, ñoàng thôøi cuõng laø töôïng tröng vieäc “chuù reå Sôn Tinh” mang quaân giaù ñi ñoùn “coâ daâu Mî Nöông” trong leã thaùch cöôùi vaø ñöa coâ daâu. Ñaùm röôùc coã chay vaø maâm nguõ quaû khoâng ñöôïc thieáu cuøng vôùi leã vaät laø baùnh chöng, baùnh giaày; nhaéc laïi söï tích Lang Lieâu, cuõng laø nhaéc nhôû coâng ñöùc caùc vua Huøng ñaõ daïy daân troàng luùa. Nhöõng naêm ñöôïc muøa, caùc laøng Chu Hoùa, Sôn Vi, Do Ngaõi, Trung Ñöùc, An Thaùi, Dieãm Lau, Tieân Caùt... laân caän vaø beân kia soâng Loâ cuõng noâ nöùc röôùc ngai thôø cuûa laøng veà döï leã gioã Toå, leã vaät ngoaøi baùnh traùi coøn coù coã tam sinh goàm lôïn soáng (caïo loâng, boû loøng, môõ chaøi phuû kín toaøn thaân con vaät), boø, deâ moãi thöù moät con cuõng ñeàu caïo saïch loâng, thui vaøng ñeå nguyeân con, cuøng vôùi xoâi traéng, tím, ñoû vaø röôïu moäng. Nghi leã trong hoäi raát ñaëc saéc, coù tôùi 40 laøng röôùc kieäu töø ñình laøng

mình tôùi chaàu taïi chaân ñeàn. Caùc kieäu taäp trung ôû ñaây ñeå chaám giaûi. Kieäu nhaát cuûa naêm nay thì naêm sau ñöôïc röôùc leân ñeàn Thöôïng, coøn kieäu naêm nay ñöôïc röôùc laø kieäu cuûa naêm ngoaùi. Ñieàu naøy taïo neân söï thöôøng xuyeân coá gaéng cuûa caùc laøng veà yù thöùc vôùi vua Toå vaø taïo neân söï long troïng vaø toân nghieâm cuûa ngaøy gioã Toå. Ñaùm röôùc coù kieäu baùt coáng, kieäu long ñình, hai oâng hieäu côø caàm côø nheo nhoû chæ huy, moät oâng ñi tröôùc, 1 oâng theo sau kieäu. Leã phuïc laø aùo voõ sinh maøu ñen theâu roàng maây tröôùc ngöïc. Treân hai vai moãi oâng gaén 4 laù côø maøu ñoû, ñoäi muõ voõ, chaân quaán xaø caïp, hia ñen. Moät oâng hieäu troáng mang troáng khaåu giöõ nhòp. Taùm ngöôøi vaùc chaáp kích (baùt böûu) ñi tröôùc kieäu, maét nhìn phía tröôùc, böôùc chaäm raõi vaø nghieâm. Taùm ngöôøi vaùc côø theo sau. Phía trong 2 haøng ngöôøi chaáp kích laø phöôøng baùt aâm, maëc aùo the quaàn traéng, thaét löng luïa xanh, ñoû, ñaàu ñoäi khaên xeáp ñen. Kieäu coù 2 loïng 2 beân. Moãi oâng hieäu troáng, hieäu chieâng ñeàu coù loïng che. Troáng, chieâng ñaùnh 3 tieáng moät ñoái ñaùp nhau. Ngöôøi röôùc ñi böôùc moät. Cöù khoaûng 15 phuùt laïi ñaùnh 3 hoài ñoå doàn. OÂng hieäu côø phaát ñi, phaát laïi laù côø theo nhòp chung. OÂng hieäu troáng vöøa boài troáng vöøa reo “huù... u” 3 laàn. Taát caû ñoàng thanh “huy... huy...” höôûng öùng. Nhöng ñi ñaàu

332

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñaùm röôùc thöôøng laø 2 thanh nieân ñi 2 beân vaùc bieån nhoû sôn son theáp vaøng, moät khaéc chöõ “hoài tî”, moät khaéc chöõ “tónh tuùc”(4). Ñoaøn ngöôøi boãng hoø reo khi tôùi ñeàn Haï. Nhöõng ngöôøi vaùc côø xí chaïy voøng quanh ñeàn. Caùc coã kieäu chôït chuyeån ñoäng nhanh, raäp rình nhö coù pheùp laï, goïi laø “kieäu bay”; “kieäu bay” laø thaùnh vui, coù yù nghóa laø ñieàm laønh. Trong luùc ñoù, khi teá leã xong ôû ñeàn Thöôïng, coù muùa haùt xoan thôø trình thaùnh. Ñaây laø loaïi haùt muøa xuaân (xoan), daân ca cuûa tænh Phuù Thoï. Môû ñaàu, oâng truøm phöôøng xoan Kim Ñöùc – phöôøng noåi tieáng – cuøng chuû teá ñöùng tröôùc höông aùn haùt chuùc baèng baøi khaån nguyeän. Sau ñoù laø moät keùp treû ñeo troáng nhoû tröôùc ngöïc ra laøm troø giaùo troáng, giaùo phaùo. Keùp xoan cuõng coù theå haùt vaøi “quaû caùch” ñoaïn vui vôùi nhöõng lôøi caàu mong sung tuùc cuûa noâng gia xöa. Tieáp theo, boán coâ ñaøo ra haùt thôø nhang vaø daâng höông baèng gioïng haùt leà loái. Roài ñeán nhöõng baøi ca thaùnh thaàn keát thuùc phaàn nghi leã cuûa Xoan. ÔÛ ñeàn Haï coù haùt ca truø (haùt nhaø tô, aû ñaøo) cuõng laø loaïi haùt thôø tröôùc cöûa ñình, möøng daâng thaùnh trong dòp hoäi laøng, do phöôøng Do Nghóa trình dieãn.

CUOÄC THI TROØ CHÔI VAØ ÑUA TAØI

Thi röôùc kieäu Caùc laõo laøng cho bieát theâm, nhöõng naêm phong ñaêng hoøa coác, hoäi lôùn coù tôùi 7 laøng thuoäc hai phuû (Laâm Thao vaø Phuø Ninh) tham döï thi röôùc kieäu. Coù nôi röôùc tôùi 3 kieäu nhö keû Xoám. Kieäu phaûi sang, ñeïp (sôn, theáp môùi); quaân côø, quaân kieäu phaûi ñuû ñoàng phuïc vaø röôùc leân nuùi vaãn giöõ ñöôïc thaêng baèng ñoàng boä giöõa kieäu, taøn, taùn, loïng; khoâng xoâ nhau hoaëc luùc nhanh luùc chaäm... Ñoù laø nhöõng chuaån möïc ñeå ban giaùm khaûo chaám. Ñu tieân Ngoaøi saân ñeàn Haï, ôû nôi thoaùng ñaõng coù ñu tieân. Ñu laøm theo hình guoàng laáy nöôùc ôû mieàn nuùi, coù töø 4 ñeán 8 baøn ñu (gheá ngoài). Moãi baøn ñu coù 2 coâ tieân (coâ gaùi Möôøng treû, xinh vaø maëc ñeïp). Ñu quay ñeàu ñaën laø do caùc coâ luaân phieân laáy chaân ñaïp ñaát. Ñu tieân laø troø chôi, cuoäc bieåu dieãn ñeïp maét, nhòp nhaøng daønh cho cho nöõ. Ñu quay nhö guoàng nöôùc chuyeån nöôùc töø ao ñaàm vaøo ruoäng. Caùc coâ tieân vöøa ñu vöøa haùt. Naøy leân! Naøy leân! Naøy leân! Leân non Coå Tích, leân ñeàn Huøng Vöông ...... Ñu tieân môùi döïng naêm nay, Coâ naøo hay haùt kyø naøy thì leân. Thaùng ba noâ nöùc hoäi ñeàn, Laø ngaøy gioã Toå maáy nghìn naêm nay...

PHUÙ THOÏ  333 Neùm coøn ÔÛ moät baõi roäng khaùc beân ven ñoài, trai gaùi ruû nhau chôi neùm coøn. Coøn laø quaû caàu to baèng quaû cam hoaëc quaû böôûi nhoû, boïc vaûi, trong ruoät nhoài boâng hoaëc coû, phía ñuoâi coù teát nhöõng tua luïa maøu nguõ saéc saëc sôõ. Giöõa saân coøn troàng moät caây tre treân coù voøng roäng 30 cm, goïi laø voøng coøn. Voøng coøn ñöôïc daùn kín baèng tôø giaáy hoàng moûng. Ngöôøi chia laøm 2 phe, nam rieâng, nöõ rieâng, soá löôïng khoâng quy ñònh. Ngöôøi naøo tung quaû coøn loït voøng, laøm thuûng giaáy hoàng sang beân kia laø ñöôïc cuoäc. Ngöôøi xem ñöùng beân ngoaøi quaây troøn hoø reo taùn thöôûng. Ngöôøi xöa quan nieäm ñaây cuõng laø troø chôi phong tuïc, caàu loäc, caàu duyeân. Nam nöõ töôïng tröng cho aâm döông. Ai neùm truùng voøng coøn, naêm aáy seõ gaëp duyeân may haïnh phuùc. Chaøm thau Vaøo nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû 20, ngöôøi Möôøng coøn mang troáng ñoàng veà döï hoäi. Troáng ñöôïc treo thaúng ñöùng treân giaù. Maët troáng ôû phía treân; mieäng troáng loe, ñaët treân moät caùi hoá noâng ñaøo saün. Ngöôøi ta duøng chaøy ñaâm thaúng xuoáng maët troáng ñoàng. AÂm thanh phaùt ra töø hoá, nghe aâm vang nhö tieáng nuùi, tieáng röøng voïng laïi. Ñaây laø troø dieãn “chaøm thau” (ñaâm troáng ñoàng). Bieåu dieãn chaøm thau coù ngöôøi laøm caùi, ngöôøi laøm con. Ngöôøi caùi caàm 2 duøi;

con caàm moät duøi. Caùi ñaùnh tröôùc, con ñaùnh sau moät caùch nhòp nhaøng theo tieát taáu rieâng, hôïp vôùi thaân hình ñong ñöa, uyeån chuyeån cuûa caùi vaø con. Chaøm thau gôïi laïi loái soáng baày ñaøn cuûa ngöôøi tieàn söû chaát phaùc trong nhöõng ñeâm löûa traïi.

Ñaâm ñuoáng Ngoaøi chaøm thau laïi coù ñaâm ñuoáng hay chaøm ñuoáng cuõng cuûa ñoàng baøo Möôøng. Chaøm ñuoáng laø loái giaõ gaïo trong coái goã hình thuyeàn daøi, do phuï nöõ trình dieãn. Ngöôøi ñaâm ñuoáng tay phaûi caàm chaøy tay traùi caàm boù luùa, trôû luùa ñeàu nhòp chaøy. Cuoäc bieåu dieãn mang muïc ñích caàu muøa ngheà noâng. Leã hoäi xöa coøn bieát bao troø chôi vui khoûe khaùc nhö baén noû, ñaáu vaät, chôi côø hay muùa roái, maø lôøi chaøo môøi tha thieát vaãn ñeå laïi cho tôùi hoâm nay: Hoäi ñeàn vui laém ai ô,i Keû thôøi gioã Toå, ngöôøi thôøi ñu tieân. Toå toâm ñaùnh ôû beân treân, Côø ngöôøi beân döôùi, ñoâi beân vui vaày. Laïi theâm phöôøng roái leo daây, Muùa dao, tung quaû coù hay chaêng laø. Laïi theâm coù ñaùm xöôùng ca, Ñeå cho trai gaùi gaàn xa vui vaày...

Hoäi ñeàn Huøng hay gioã Toå Huøng vöông laø ngaøy hoäi quaàn tuï, ca ngôïi söï höng thònh cuûa noøi gioáng, laø bieåu töôïng cuûa tinh thaàn coäng ñoàng, nhaéc nhôù ngöôøi Vieät Nam chung söùc xaây

334

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

döïng ñaát nöôùc ngaøy moät phoàn vinh. Ngöôøi ñeán mang theo loøng ngöôõng moä saâu ñaäm veà queâ cha ñaát Toå, moät tín ngöôõng ñaõ aên saâu vaøo taâm thöùc ngöôøi Vieät Nam, cho duø soáng ôû baát cöù phöông trôøi naøo. Veà döï hoäi ñeàn Huøng, vôùi söï huøng vó cuûa nuùi non vaø söï ñoäc ñaùo cuûa quaàn theå ñeàn ñaøi, keøm theo nhöõng huyeàn thoaïi haáp daãn ghi nhaän nhöõng daáu tích, nhöõng kyû nieäm aám aùp cuûa ngöôøi xöa; söï tinh khieát vaø ñaëc saéc cuûa leã vaät daâng cuùng; söï traùng leä vaø trình töï dieãu haønh cuûa heä thoáng ñoà teá khí; söï ñoàng boä trong leã phuïc cuøng söï nghieâm tuùc cuûa quaân côø, quaân kieäu; cuoäc bieåu dieãn ngheä thuaät muùa haùt cuøng nhöõng aâm thanh traàm huøng cuûa caùc nhaïc cuï coå sô nhö nhöõng vang voïng

cuûa moät thôøi tieàn söû, gôïi leân hình aûnh loái soáng chaát phaùc vaø nhöõng sinh hoaït quaàn theå cuûa toå tieân xa xöa; söï taùn thöôûng vaø höôûng öùng noàng nhieät cuûa khaùch haønh höông, ngöôøi döï hoäi... taát caû nhö hôïp laïi thaønh baûn hoøa taáu lôùn, taïo neân söï uy nghi vaø söùc cuoán huùt maïnh meõ cuûa leã hoäi, khieán ngöôøi traåy hoäi sau nhöõng leã daâng höông thaønh kính vaø tham döï nhöõng sinh hoaït vaên hoùa ñaëc saéc, caøng khaéc saâu hôn yù thöùc veà ñaát Toå vaø coäi nguoàn daân toäc... Vaø khi ra veà, coù theå mua laøm quaø ôû nhöõng quaày haøng ñaëc saûn ñòa phöông quanh chaân nuùi Nghóa, naøo böôûi Ñoan Huøng, döùa Tam Ñaûo, cheø Phuù Thoï, hoaëc nhöõng loaïi haøng thuû coâng myõ ngheä khaùc... Leâ Trung Vuõ & Leâ Hoàng Lyù

(1) Goàm tænh Phuù Thoï vaø tænh Vónh Phuù. (2) Theo oâng Leâ Töôïng, Giaùm ñoác Baûo taøng Huøng Vöông. (3) Taøi lieäu do oâng Nguyeãn Loäc, Sôû VHTT Phuù Thoï cung caáp. (4) Hoài tî: traùnh ñi. Tuïc kieâng xöa, ñaùm röôùc töôïng tröng cuoäc haønh quaân xuaát traän. Nhöõng ngöôøi coù tang hoaëc taøn taät (bò coi laø ruûi ro) phaûi traùnh ñi ñeå vieäc quaân ñöôïc may maén. Tónh tuùc: yeân laëng, cung kính. Tröôùc ñaùm röôùc moïi ngöôøi phaûi yeân laëng toû loøng cung kính. Ñaây laø 2 bieån giöõ an ninh, traät töï cho ñaùm röôùc.

PHUÙ THOÏ  335

HOÄI CHOÏI TRAÂU HAØM ROÀNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Caùc vò thaàn laø töôùng cuûa Huøng Vöông : Moàng 5 thaùng 5 : Chôï Naønh, xaõ Phuø Ninh, huyeän Phuø Ninh : Thòt traâu cuùng thaàn treân moâ ñaát giöõa chôï

Ñ

Hoäi choïi traâu laøng Caõo dieãn ra vaøo ngaøy moàng 5 thaùng 5 aâm lòch, vaøo phieân chôï ñaàu tieân trong hai phieân duy nhaát trong naêm cuûa chôï Naønh. Tuy vaäy moïi vieäc chuaån bò lieân quan ñeán ngaøy hoäi ñöôïc baét ñaàu töø nhöõng ngaøy ñaàu xuaân. Ñoù laø tieäc baùnh giaày ñaàu xuaân vaøo ngaøy moàng 2 Teát taïi mieáu Laïn cuûa laøng. Leã naøy goïi laø leã trình thaùnh ñeå môû tieäc vui xuaân.

baáy nhieâu mo, cho ñeán ngöôøi thöù 5 thì thoâi khoâng phaûi laøm nöõa. Moãi mo phaûi laøm 12 quaû baùnh naëng khoaûng nöûa kilogam gaïo. Rieâng coã thôø ôû mieáu laøng cöû 4 ngöôøi trong soá nhöõng ngöôøi laøm mo theo löôït maø saém coã teá thaàn. Maâm coã goàm coù baùnh giaày, röôïu moäng. Vieäc laøm baùnh ñöôïc chuù yù raát caån thaän. Luùc giaõ baùnh do trai traùng trong laøng ñaûm nhaän, nhöng ñeán khi baét baùnh phaûi laø moät oâng truøm vaø hai chöùc dòch, nhöõng ngöôøi coù chöùc saéc môùi ñöôïc laøm baùnh thôø. Töông truyeàn coù tuïc baùnh giaày laø do khi xöa caùc töôùng lónh cuûa vua Huøng qua ñaây, daân laøng laøm coã môøi hoï, moïi ngöôøi aên uoáng vui veû nhöng coù moùn baùnh giaày laø ñöôïc quyù hôn caû vaø laø moùn aên ngon. Thaáy vaäy, töø ñoù trôû ñi moãi khi tieäc leä daân laøng ñeàu laøm baùnh giaày vaø röôïu moäng vôùi vaùn xoâi gaø. Leä laøm baùnh giaày ñöôïc löu truyeàn töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc nhö moät mó tuïc cuûa laøng.

Ñeå coù ñöôïc baùnh giaày vaøo hoâm ñoù, töø tröôùc Teát nhaø nhaø trong laøng ñaõ chuaån bò gaïo, ñoã. Laøng coù tuïc laøm mo teá thaàn, töùc laø nhöõng gia ñình naøo coù con trai thì phaûi laøm mo. Coù bao nhieâu con trai thì laøm

Tieäc xuaân lôùn thöù hai laø tieäc ôû mieáu Laïn vaøo ngaøy 12 thaùng 2. Vaøo ngaøy ñoù daân caùc giaùp môû tieäc cuùng thaàn. Töø ngaøy 11, buoåi chieàu caùc giaùp ñem coã baøn ra mieáu (goàm xoâi, gaø) laøm leã caùo ngöï. Saùng 12 laø

où laø hoäi choïi traâu laøng Caõo thuoäc xaõ Phuø Ninh, huyeän Phuø Ninh tænh Phuù Thoï. Theo ñöôøng quoác loä soá 2 Vieät Trì ñi Phuù Thoï, töø Vieät Trì leân khoaûng 16 km laø ñeán xaõ Phuø Ninh, moät xaõ naèm trong vuøng vaên hoùa lieân quan ñeán söï tích veà caùc vua Huøng vaø töôùng lónh cuûa vua. Vì theá, ngay trong moät xaõ maø moãi laøng ñeàu coù nhöõng phong tuïc ñaëc saéc rieâng, nhö laøng Caõo vôùi hoäi choïi traâu vaø chôï Naønh noåi tieáng.

336

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngaøy chính, tieäc xoâi ñöôïc ñaët treân vaùn, gaø thòt ñeå soáng khoâng luoäc, chæ luoäc loøng vaø gan meà cuoän laïi thaønh cuoän troøn ñaët leân cuùng. Beân ngoaøi cuoän loøng gan meà aáy laø 12 caây kieäu non röûa saïch ñeå caû reã vaø cuû, laù. Kieäu cuõng ñöôïc cuoän troøn laïi luoäc chín roài ñaët leân ñóa cuøng vôùi vaùn xoâi, loøng gaø ñeå teá thaàn. Laøm nhö vaäy vì theo truyeàn thuyeát, khi caùc töôùng lónh cuûa vua Huøng ñi ñaùnh traän qua ñaây, vì voäi vaøng neân daân laøng khoâng kòp naáu thòt lôïn gaø maø chæ kòp luoäc loøng gaø vaø kieäu ñeå quan quaân aên, cho neân sau naøy daân laøng cöù theo tuïc ñoù maø laøm ñeå nhôù laïi tích xöa. Chæ khi teá leã xong xuoâi ngöôøi ta môùi ñem soá thòt soáng laøm leã ñeå naáu nöôùng vaø aên uoáng, khi ñoù khoâng phaûi cuùng nöõa. Tieäc thaùng 2 keát thuùc, daân laøng chuaån bò vaø mong ñôïi ñeán ngaøy hoäi chôï vaø choïi traâu. Chôï Naønh cuûa laøng Caõo coøn goïi laø chôï Haøm Roàng, laø moät chôï khaù ñaëc bieät, bôûi vì moät naêm chæ hoïp coù hai phieân vaøo moàng 5 thaùng 5 vaø moàng 10 thaùng 10 aâm lòch. Hai phieân chôï aáy, ngöôøi ta cuõng mang ñeán ñaây ñuû moïi thöù haøng hoùa ñeå buoân baùn trao ñoåi taáp naäp. Song coù leõ quan troïng nhaát laø hoï ñeán ñeå xem cuoäc choïi traâu cuûa laøng Caõo. Ñeå coù ñöôïc cuoäc choïi traâu vaøo ngaøy 5 thaùng 5, ngöôøi ta phaûi coâng phu chuaån bò töø trong naêm. Choïi traâu cuûa laøng Caõo nhöng do boán

laøng trong xaõ Phuø Ninh tham döï. Phuø Ninh coù boán laøng laø Caõo, Phuù Maõn, Ngoïc Truø vaø Ngoïc Khoâi. Moãi laøng naøy phaûi choïn mua moät con traâu ñeå choïi vaøo hoâm hoäi chôï Naønh. Traâu phaûi laø traâu ñöïc, to, beùo, ñen tuyeàn. Khi mua phaûi xin aâm döông xem thaùnh coù öng thì môùi mua. Sau ñoù giaùp ñaêng cai phaûi cöû ngöôøi laøm mo ñeå nuoâi traâu cho ñeán hoâm hoäi chôï ñem ra ñaáu roài moå thòt teá thaàn. Vaøo ngaøy hoäi tuy coù boán con traâu choïi nhöng ngöôøi ta chæ moå hai con, coøn laïi hai con ñeå ñeán tieäc caàu vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 10. Hai con bò moå teá thaàn hoâm moàng 5 thaùng 5 laø hai con thua cuoäc, hai con thaéng cuoäc ñeå ñeán tieäc thaùng 10. Ngöôøi mo cuûa giaùp ñaêng cai ra söùc chaêm chuùt cho con traâu choïi. Ngöôøi trong laøng cuõng ñoàng loøng goùp söùc cho traâu cuûa laøng mình vôùi loøng mong moûi chieán thaéng. Ñeán ngaøy hoäi, ngöôøi ta taém röûa saïch seõ cho traâu roài ñem ñeán chôï ñeå choïi nhau vôùi traâu ba laøng kia. ÔÛ chôï, ngöôøi ta ñaõ choïn moät baõi roäng, quaây baõi aáy baèng nhöõng ñoaïn tre ñöïc raát khoûe chaéc, ñöôïc choân chaët taïo thaønh moät luõy vöõng chaéc. Tröôùc khi ñöa traâu vaøo baõi, chuùng ñaõ ñöôïc uoáng moät soá röôïu nhaát ñònh ñuû ñeå haêng leân trong khi choïi. Töø hai ngaû ngöôøi ta daãn traâu vaøo cöûa baõi, ñöa chuùng vaøo beân trong roài ñoùng laïi. Hai con traâu ñöôïc nuoâi döôõng töø laâu, chaân caúng,

PHUÙ THOÏ  337 söøng ñang cuoàng laïi ñöôïc söï kích thích cuûa röôïu, lieàn lao vaøo nhau aùc lieät. Ngöôøi laøng, khaùch ñeán chôï ñöùng beân ngoaøi voøng reo hoø, baøn taùn tröôùc cuoäc tæ thí quyeát lieät naøy. Cuoäc ñaáu keùo daøi ñeán khi phaân thaéng baïi, ngöôøi ta ñöa caëp khaùc vaøo thay theá. Keát thuùc, daân laøng ñem hai con traâu bò thua ñi moå teá thaàn. Moät ñieàu ñaëc bieät laø thòt traâu khoâng baøy vaøo baùt ñóa maø ngöôøi ta duøng nhöõng caùi reá keát baèng daây röøng thay baùt ñeå ñöïng thòt. Trong loøng reá loùt moät mieáng laù ñeå ñöïng thòt cho khoûi rôi. Nhöõng reá aáy do ñaøn oâng trong laøng vaøo röøng laøm. Thòt traâu ñöôïc naáu chín vaø ñöïng vaøo nhöõng “baùt daây” ñaëc bieät aáy, roài ñaët leân moät moâ ñaát noåi giöõa chôï ñeå cuùng thaàn. Ñoù laø moät neàn ñaát baèng phaúng roäng treân ñoù baøy höông aùn, höông, hoa. Cuùng leã xong ngöôøi ta baøy luoân ra chôï ñeå aên uoáng vui veû. Daân laøng keå raèng, nguoàn goác cuûa hoäi choïi traâu chôï Haøm Roàng

laø ñeå nhaéc laïi truyeàn thuyeát thôøi caùc vua Huøng. Truyeàn raèng, khi caùc töôùng lónh cuûa vua Huøng ñi saên qua chôï Naønh thì thaáy hai con hoå ñang ñaùnh nhau. Nhöõng ngöôøi ñi saên lieàn duøng giaùo, maùc xoâng vaøo gieát hai con hoå roài moå thòt aên ngay taïi choã chôï ngaøy nay. Sau naøy chôï Naønh khoâng coøn, neân ñeå ghi nhôù laïi söï tích ngöôøi ta chæ hoïp hai laàn trong naêm vaøo dòp choïi traâu moàng 5 thaùng 5 vaø tieäc caàu moàng 10 thaùng 10. Vì vaäy hoäi choïi traâu chôï Haøm Roàng trôû thaønh moät ngaøy hoäi thuù vò cuûa daân xaõ Phuø Ninh vaø caû vuøng. Ñaõ laâu roài leã hoäi naøy khoâng coøn toàn taïi nöõa, song kí öùc cuûa ngöôøi daân trong vuøng vaãn khoâng phai môø veà moät sinh hoaït ñoäc ñaùo trong quaù khöù. Chaéc chaén seõ coù dòp ngöôøi daân khoâi phuïc laïi phong tuïc ñoäc ñaùo naøy trong ñôøi soáng vaên hoùa hieän ñaïi cuûa mình. Leâ Trung Vuõ & Leâ Hoàng Lyù

338

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑUA TRAÛI LAØNG ÑÖÙC BAÙC Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Moàng 10 ñeán 12 thaùng 6 : Ngaøy 11 thaùng 6 : Laøng Ñöùc Baùc, huyeän Phong Chaâu : Thi caû 3 ngaøy hoäi - 4 traûi cuûa 4 giaùp

N

eáu nhö laøng Ñaøo Xaù coù tuïc ñua traûi gaén vôùi truyeàn thuyeát ñaùnh giaëc, thì laøng Ñöùc Baùc thuoäc huyeän Phong Chaâu, tænh Phuù Thoï môû hoäi ñua vôùi nhöõng leã tuïc noâng nghieäp, vaø keùo daøi töø ngaøy moàng 10 ñeán 12 thaùng 6. Trong 3 ngaøy ñeàu coù hoäi ñua cuûa 4 traûi trong 4 giaùp. Moàng 10 môû ñaàu laø ngaøy “bôi daïo”, hay coøn goïi laø “bôi trình thaùnh”. Ngaøy 11 môùi laø ngaøy ñua chính thöùc. Tröôùc ñoù, boán cuï giaø thay maët cho boán giaùp, maëc aùo thuïng, quaàn chuøng, vaøo ñình Caû trình thaùnh OÂng, roài sang ñeàn Maãu leã trình thaùnh Maãu, döï cuoäc cöôùp

boøng (goïi laø quaû caàu nöôùc, töôïng tröng cho hình aûnh maët trôøi). Moãi cuï giaø giaønh moät quaû caàu böôûi ñem veà ñình Caû laøm leã, roài sau ñoù caùc traûi môùi xuaát phaùt bôi ñua töø ñeàn Maãu. Ñöôøng bôi ñua laø ñeàn Maãu - beán Dieãn Laâu (beân kia soâng) - ñình Caû. Khi tôùi Dieãn Laâu, moãi traûi giaønh moät boù maï ñem veà. Traûi naøo veà ñình Caû tröôùc laø ñoaït giaûi. Ngaøy 12 laø cuoäc “bôi ñöa” ñeå tieãn caùc “ngaøi” töø ñình Caû veà keû Noåi (xaõ Phöôïng Laâu, Vieät Trì) ôû beân kia soâng. Leâ Trung Vuõ

HOÄI ÑUA TRAÛI LAØNG ÑAØO XAÙ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaàn baûn caûnh : Moàng 9 ñeán 10 thaùng 7 : Xaõ Ñaøo Xaù, huyeän Tam Thanhï : Thi 2 thuyeàn, ñöïc (hình chim) vaø caùi (hình caù)

Moàng chín coù tieäc anh ôi! Moàng möôøi haï traûi, xuoáng bôi thôø thaàn.

Ca dao

N

göôøi daân Ñaøo Xaù, thuoäc huyeän Tam Thanh, tænh Phuù Thoï, coù caâu haùt veà hoäi ñua traûi ôû laøng mình nhö theá. Hoäi ñua ôû ñaây

thöôøng goïi laø “tieäc bôi”, môû vaøo dòp heø, muøa nöôùc leân. Ñaëc bieät, hoäi bôi traûi ôû ñaây môû veà ñeâm, khaùc haún vôùi moïi nôi. Saùng moàng 9 thaùng 7, caùc chöùc saéc cuûa laøng laøm leã caùo yeát thaàn linh ôû ñeàn. Tôùi hoaøng hoân môùi baét

PHUÙ THOÏ  339 ñaàu tieán haønh nghi leã haï traûi. Tuïc quy ñònh chæ trai thanh taân môùi ñöôïc tham gia vaøo leã naøy: “Trai thanh taân böôùc vaøo ñoøn kieäu...”. Moãi naêm laøng chæ choïn hai traûi ñeå döï thi: moät traûi ñöïc ôû ñaàu muõi coù gaén hình chim, moät traûi caùi ôû ñaàu muõi coù gaén hình caù. Töông truyeàn, tuïc ñua traûi ôû Ñaøo Xaù gaén vôùi moät truyeàn thuyeát veà Lyù Thöôøng Kieät. Vaøo thôøi Lyù, coù moät laàn ñi kinh lyù treân phoøng tuyeán choáng quaân Toáng, Lyù Thöôøng Kieät

ngöôïc soâng Hoàng, theo doøng soâng Coà (noái soâng Hoàng vôùi soâng Ñaø) reõ vaøo laøng Ñaøo Xaù. Taïi ñaây, oâng vaøo ñeàn caàu thaàn linh. Nöûa ñeâm, hai chieác thuyeàn roàng coù ñaày ñuû quaân lính vaø trang bò töø döôùi nöôùc noåi leân. Hai chieác thuyeàn naøy ñaõ goùp söùc cuøng vôùi quaân cuûa Lyù Thöôøng Kieät ñaùnh thaéng giaëc. Töø ñoù, haèng naêm laøng môû hoäi bôi traûi ñeå kyû nieäm chieán coâng xöa. Leâ Trung Vuõ

340

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

VÓNH PHUÙC HOÄI HÖÔNG CANH Thôø: Thieân Ñeä Hoaøng Ñeá, Ñoâng Ngaïc Ñaïi vöông, Noài Haàu Ñòa ñieåm: Xaõ Tam Canh, huyeän Tam Ñaûo Thôøi gian: Moàng 1 ñeán moàng 4 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm: Töù ngheä caàu may Xöù Nam nhaát chôï Baèng Goài, Xöù Baéc Vaân Khaùm, xöù Ñoaøi Höông Canh.

C

aâu ca löu truyeàn bao ñôøi chöùng minh söùc soáng cuûa laøng coù caùch laøm goám söù noåi tieáng cuûa huyeän Tam Ñaûo, tænh Vónh Phuùc, caùch Haø Noäi 52 km. Goám söù laøng Caùnh (Höông Canh) khaùc Baùt Traøng, khoâng coù men maøu chæ coù men thoâ töï nhieân. Ngöôøi daân quen duøng caùc haøng söù bình daân nhö vaïi, chum, aám saéc thuoác. Ñình Höông Canh xaây döïng vaøo trieàu vua Leâ Vónh Thònh (1705 - 1719), kieán truùc chöõ coâng (工) goàm phöông ñình, thöôïng ñieän vaø haäu cung. Laøng thôø 7 vò thaàn nhö Thieân Ñeä Hoaøng Ñeá, Ñoâng Ngaïc Ñaïi vöông, Linh Quang Thaùi haäu, Noài Haàu... Truyeàn thuyeát keå laøng coù moät ngöôøi trai cöôøng traùng goïi laø Cao Loã hoaëc laø Ñoâ Loã. Ñoâ Loã naën noài vaø vaät cuõng taøi. An Döông Vöông ôû Coå Loa môû hoäi vaät, Ñoâ Loã vaøo trieàu thi. Caùc veä só ñeàu thua neân Ñoâ Loã

ñöôïc phong Ñoâ uùy roài Haàu töôùc, daân gian vaãn quen goïi Noài Haàu. OÂng cheá taïo ra lieân chaâu noû, moãi phaùt baén ra 10 muõi teân. Ñoäi quaân tinh nhueä cuûa vua ñöôïc reøn luyeän keøm theo ñeå baén noû lieân chaâu, neân Trieäu Ñaø nhieàu phen mang quaân xaâm löôïc ñaõ bò ñaùnh baïi. Trieäu Ñaø beøn duøng keá caàu hoân Mî Chaâu cho con trai laø Troïng Thuûy. Noài Haàu can ngaên khoâng ñöôïc neân boû veà laøng, trôû laïi ngheà naën noài, nhöng vaãn nghe ngoùng tin trieàu ñình. Coå Loa bò maát, nöôùc AÂu Laïc maát theo. Noài Haàu daãn daân binh vuøng Tam Ñaûo ñaùnh laïi Trieäu Ñaø. Trong moät traän cuoái ôû taïi Ñaàm Vaïc, Noài Haàu bò ñaùnh raùt, nhöng khoâng ñeå cho giaëc baét maø töû tieát vôùi con dao treân tay. Thaân chìm daàn xuoáng nöôùc, ñaàu vaêng veà phía Nam tôùi laøng Hieàn Leã (Meâ Linh). Vì söï tích treân, Höông Canh laøm noài khoâng vung, Hieàn Leã naën vung khoâng laøm noài, vaø Ñònh Trung, Khai Quang (thò xaõ Vónh Yeân) chuoát thaân noài.

VÓNH PHUÙC  341 Ñình noåi tieáng bôûi böùc chaïm goã hoaønh traùng ñoà soä. Taát caû ñaàu dö, hoïng caät, nhöõng phaàn goã thöøa ra ôû ñaàu hoaønh, ñoøn tay, ñeàu laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät. Nhöõng ñaàu kìm ñöôïc chaïm loäng saâu tôùi haøng gang tay, nhöõng neùt maùc cong ñeàu nhau vun vuùt. Nhöõng ñaàu hoaønh, ñoøn tay laø nhöõng chuù voi maäp maïp, nhö ñang ñöùng ñoù cuøng nhau khieâng ñoäi maùi ñình. Ñaëc bieät nhöõng chaïm troå treân caùc böùc coán vaø vaùn gioù môùi thaät laø tuyeät taùc. Toaøn ñình coù 19 böùc chaïm lôùn nhoû, gheùp thaønh 6 maûng lôùn trong ñình. Ñaây laø hình aûnh thu nhoû cuûa ngaøy hoäi laøng, phaûn aùnh ñöôïc phaàn naøo sinh hoaït cuûa nhaân daân ta thôøi Leâ Trung Höng. Böùc chaïm treân cöûa voõng laø böùc chaïm lôùn nhaát trong ñình, daøi 5 meùt, roäng 0,8 meùt. Toaøn boä ñeàu chaïm loäng vôùi nhöõng hình gai döùa tua tuûa, nhöõng neùt maùc cong ñeàu vun vuùt töøng ñôït nhö nhöõng laøn soùng. ÔÛ giöõa coù moät ñaàu kim to troâng raát oai nghieâm. Nhöng moät ñieàu lyù thuù laø treân böùc chaïm aáy coù 8 ngöôøi, 2 sö töû, 6 roàng trôn, moät thaïch suøng leo. Vôùi baáy nhieâu ngöôøi vaø vaät, ngöôøi ngheä só daân gian ñaõ khaéc hoïa neân moät cuoäc vui chôi giaûi trí raát nhoän nhòp. Troâng böùc chaïm nhö xem moät gaùnh xieác ñang bieåu dieãn maø ngöôøi xem phaûi nín thôû vôùi tieát muïc “thoåi xì ñoàng”. Hai löïc só ñoùng khoá mình traàn, ñaàu

chít khaên vuoâng. Moät ngöôøi ñang bieåu dieãn. Chaøng löïc só aáy moâi keâ vaøo oáng xì ñoàng nhö ñang laáy hôi, phoàng maù roài thoåi maïnh, laøm bay ñi moät vieân ñaïn naën baèng tro than haøi coát cuûa moät ngöôøi naøo ñoù, ñeå phía beân kia moät con roàng khoâng vaåy ñang ngaång ñaàu leân haù moàm ñôõ laáy. Coøn löïc só thöù hai thì chaân xoaïc ra, tay caàm ngang oáng xì ñoàng, hình nhö anh ñang khôûi ñoäng ñeå chuaån bò laøm nhöõng ñoäng taùc ngheä thuaät hôn, taøi töû hôn chaêng! Moät tieát muïc hay nöõa ôû ñaây laø caûnh “ngöôøi cöôõi roàng”. Ngöôøi aáy maëc aùo naâu, ñoäi khaên naâu, ngoài treân mình roàng, hai tay dang thaúng; roàng ôû theá bay vun vuùt uoán löôïn ngoaèn nghoeøo, nhöng ngöôøi vaãn khoâng rôi, neùt maët bình thaûn. Ngay giöõa cung maø ngöôøi ngheä só daùm cöôõi leân mình roàng ñeå böôùc ñaàu giaùn tieáp phuû ñònh vai troø cuûa giai caáp thoáng trò trong xaõ hoäi phong kieán thoái naùt maø khoâng heà sôï “phaïm thöôïng”. Vaø hình nhö ñaõ nhìn thaáy söï thaät cuûa cuoäc ñôøi, caùc ngheä só daân gian ñaïi dieän cho nhaân daân lao ñoäng ñaõ bieán nhöõng tö töôûng nhuoám maøu taø thuyeát dò ñoan maø laâu nay ñeø tróu leân hoï thaønh nhöõng ñeà taøi sinh hoaït vaø thöôûng thöùc ngheä thuaät cuûa nhaân daân. Giaù trò tö töôûng cuûa böùc chaïm naøy chính laø ôû choã ñoù. Ngoaøi ra coøn coù caùc böùc chaïm mang caùc chuû ñeà: ñaáu vaät, bôi traûi,

342

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

baàu röôïu tuùi thô, ñi saên veà, chaïm caùc caûnh thieân nhieân, caùc hình kim, ngheâ, roàng, phöôïng... ñaït tôùi möùc tuyeät taùc. Ngöôøi laøng Höông Canh cho laø oan hoàn traän vong naêm 1741 ñaõ keát thaønh tinh “con hoûa” hay gaây chaùy nhaø. Naêm naøo, vaøo dòp Teát laøng Höông Canh cuõng bò hoûa hoaïn, löûa khoùi nghi nguùt. Thaät ra, naïn chaùy nhaø laø do dö ñaûng cuûa boïn giaëc coû laån luùt trong daân, tieáp tuïc traû thuø, ñoát haïi nhieàu thoân xoùm. Tuïc “ñaùnh ñoøn” ôû Höông Canh nhaèm traán aùp tinh “con hoûa”, nguyeân nhaân gaây naïn chaùy nhaø. Nhöng chuû yeáu laø ñeå dieãn laïi cuoäc chieán ñaáu choáng naïn giaëc coû thôøi baáy giôø. Leã hoäi ñaùnh ñoøn baét ñaàu töø moàng 4 vaø keát thuùc vaøo moàng 6 thaùng gieâng aâm lòch. Caùi ñoøn ñöôïc chuaån bò töø ñaàu thaùng chaïp theo quy caùch “meï baûy, con ba”, nghóa laø duøng moät caây saøo daøi töø 13 ñeán 15 thöôùc ta laøm “meï” vaø moät caùi gaäy nhoû, goïi laø caùi “gia” daøi töø 5 ñeán 6 thöôùc ta laøm “con”. Gia coù nghóa laø theâm. Hai gaäy ñöôïc noái vaøo nhau nhö caùi neùo luùa. Daây neùo thöôøng laøm baèng da traâu soáng, ruoät meøo, hoaëc toùc cuûa phuï nöõ trong laøng goùp laïi, beän thaønh chaïc... Saùng moàng 4 Teát, oâng töø môû toang cöûa chuøa Kính Phuùc cho trai traùng vaøo ñaùnh chuoâng, ñaùnh troáng, ñaùnh khaùnh reàn vang, baùo

hieäu leã hoäi ñaùnh ñoøn baét ñaàu. Chieàu hoâm aáy, trai traùng 3 laøng Ngoïc Canh, Höông Canh vaø Tieân Canh vaùc ñoøn ra dieãn laïi cuoäc chieán ñaáu. Cöù moät laøng laøm troïng taøi, coøn 2 laøng ñaáu vôùi nhau, luaân phieân giao höõu suoát 3 ngaøy Teát. Hoï daøn thaønh haøng ngang ñoái dieän nhau, khoaûng caùch vöøa 8 ñoøn. Khi tieáng troáng vang leân, ñoâi beân caàm ñoøn vaêng caùi “gia” veà phía ñoái phöông. Ngöôøi ñaáu phaûi tinh maét, nhanh nheïn maø traùnh neù, ñoàng thôøi xoâng leân doàn eùp ñoái phöông phaûi thua chaïy, laøm nhö caùc baø thuôû xöa ñaùnh “giaëc Queâ” vaäy. Tieáng naùo ñoäng cuûa chieâng, troáng, moõ, khaùnh, hoøa vôùi tieáng oàn aøo cuûa khaùn giaû laøm cho khoâng khí ngaøy hoäi thöïc söï haøo höùng nhö khoâng khí chieán traän, höøng höïc tinh thaàn thöôïng voõ. Ngöôøi ta tin raèng, naêm naøo toå chöùc leã hoäi thaéng lôïi laø naêm aáy laøm aên phaán chaán, khoâng lo thieân tai hoûa hoaïn nöõa. Taát caû daân ñinh cuûa 3 laøng, moãi ngöôøi töï giaùc goùp moät baùt gaïo (khoaûng 300 gram) ñoå vaøo nhöõng chieác nong ñaët giöõa saân ñình. Gaïo aáy duøng cho caùc “chieán só” aên uoáng sau khi thao dieãn, vaø ñeå caùc cuï Truøm Nöôùc duøng uûy laïo caùc gia ñình khoâng may coù ngöôøi bò thöông tích. Tuy vaäy, laøm nhö theá chæ ñeå ñeà phoøng thoâi, vì vieäc ñaùnh ñoøn ôû Höông Canh ñaõ trôû thaønh kyõ xaûo, coù chieâu, coù mieáng, thuû thuaät haún

VÓNH PHUÙC  343 hoi, neân haàu nhö khoâng heà gaây tai naïn. Gaïo aên khoâng heát thì ñöôïc naáu leân vaø naém laïi, caét mieáng chia

ñeàu cho moïi ngöôøi mang veà, goïi laø phaàn “quaân löông”. Vaên Haäu

Tham khaûo - Ñòa chí Vónh Phuù - Sôû VHTT Vónh Phuùc, 1986 - Non nöôùc Vieät Nam - Toång cuïc du lòch, 2000 - Tuïc ñaùnh ñoøn - Nguyeãn Quí Ñoân - Baùo GDTÑ Teát Taân Tî 2-2001

HOÄI TAM HÔÏP Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Ba chò em baø Döôõng : Xaõ Tam Hôïp, huyeän Tam Ñaûo tænh Vónh Phuùc : Moàng 3 thaùng gieâng vaø 12 thaùng 8 : Moàng 3 thaùng gieâng : Thi cöôùp baùnh giaày

N

Uy gia khöû baïo, Baéc bình Toâ, Coâng hieån phuø Tröng, Nam ñònh quoác.

gaøy nay, qua thaêm xaõ Tam Hôïp, huyeän Tam Ñaûo, tænh Vónh Phuùc ta coøn thaáy moät toøa mieáu coå. Ñoù laø mieáu thôø ba chò em baø Döôõng, nhöõng vò anh huøng cuûa ñòa phöông theo Hai Baø Tröng ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc hoài ñaàu Coâng nguyeân.

(Nghóa: Moät nhaø uy phong tröø giaëc Toâ cuûa Baéc quoác. Coâng lao hieån haùch phuø Tröng chuùa ñònh nöôùc ôû coõi Nam).

Mieáu naøy coù teân laø mieáu Ba Vò, laø moät coâng trình kieán truùc khaù ñeïp, quay maët xuoáng ñaàm Xuoâi Ngaønh vaø beân kia ñaàm laø nôi chieán ñòa dieãn ra cuoäc ñoï söùc cuûa ba vò anh huøng vôùi keû thuø cho tôùi gioït maùu cuoái cuøng. Cöûa mieáu sôn son, trong mieáu coù ba pho töôïng, baø Döôõng ngoài giöõa, hai em baø laø oâng Bænh vaø oâng Baïc ñöùng hai beân, moät oâng caàm kieám, moät oâng caàm giaùo daøi. Trong mieáu coù hai ñoâi caâu ñoái, ñoâi thöù nhaát:

(Nghóa: Naøng con gaùi cuøng nhöõng ngöôøi cuøng boïc bình giaëc Toâ, phoø vua Tröng, moät nhaø tieát lieät. Non soâng chính khí daøi laâu thöøa höôûng ôn vua, toân vöông hieäu, vaïn ñôøi coøn löu daáu anh linh)

Caâu ñoái thöù hai: Traâm thoa tröïc coäng ñoàng baøo bình Toâ taëc, phuø Tröng Vöông nhaát moân tieát lieät. Sôn nhaïc traøng tieâu chính khí thöøa hoaøng aân, hieån vöông hieäu vaïn coå anh linh.

Truyeàn thuyeát keå raèng: Ngaøy xöa coù hai vôï choàng nhaø noï ôû Ñöôøng Laâm (thò traán Sôn Taây) khoâng soáng

344

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

noåi vôùi söï boùc loät taøn teä cuûa boïn quan cai trò nhaø Ñoâng Haùn, phaûi boû laøng ra ñi, mang theo con gaùi teân laø Döôõng, tìm ñeán thoân Noäi Phaät (nay laøm xaõ Tam Hôïp) ñeå truù nguï. Vuøng naøy luùc aáy röøng raäm um tuøm, daân cö thöa thôùt, giaëc ít lai vaõng tôùi. Ñöôïc ít laâu, ngöôøi choàng maát, vôï cuøng con gaùi ngaøy ngaøy leân röøng haùi cuûi ñem baùn laøm keá ñoä thaân. Leo ñoài, treøo caây, vaùc cuûi nhieàu, coâ Döôõng caøng theâm khoûe maïnh, nhaát laø tay caàm dao chaët vöøa nhanh, vöøa chaéc, beân traùi cuõng nhö beân phaûi, moãi laàn dao phaït xuoáng, caây ñoå nghieâng ngaû. Moät hoâm ngöôøi meï vaøo röøng, thaáy veát chaân hoå raát lôùn, beøn öôùm thöû chaân mình vaøo, töï nhieân thaáy trong ngöôøi chuyeån ñoäng. Veà nhaø baø thuï thai, ñeán ngaøy 12 thaùng 8 thì sinh ra hai ngöôøi con trai khoûe maïnh tuaán tuù. Baø ñaët teân cho hai anh em sinh ñoâi laø Baïc vaø Bænh. Lôùn leân, ba chò em coâ Döôõng ngaøy ngaøy leân röøng kieám cuûi vaø cuøng nhau taäp taønh voõ ngheä, luùc nhaûy luùc chaïy. Khi nghe tin Hai Baø Tröng khôûi nghóa, ba chò em vöôït suoái baêng röøng tìm ñeán Meâ Linh toøng quaân gieát giaëc. Baø Döôõng ñöôïc cöû vaøo thaønh cuûa töôùng Haùn giaû laøm noâ tì vaø nhôø nhan saéc xinh ñeïp laïi thoâng minh nhanh nheïn neân ñöôïc boïn giaëc tin duøng. Moät ñeâm nhaân luùc quaân giaëc sô hôû vaø y theo maät keá cuûa Baø Tröng, baø Döôõng môû coång thaønh

cho quaân ta vaøo. Hai em baø laø oâng Baïc vaø oâng Bænh daãn ñaàu hai toaùn nghóa quaân xoâng thaúng vaøo dinh luõy keû thuø, tieâu dieät chuùng khoâng coøn moät moáng. Traän aáy quaân ta ñaïi thaéng. Baø Tröng vui möøng khen thöôûng cho caû ba chò em, phong cho laøm töôùng, theo Hai baø ñaùnh ñuoåi boïn thoáng trò nhaø Ñoâng Haùn giaønh laïi non soâng veà tay ngöôøi Vieät. Vaøi naêm sau, trieàu ñình Ñoâng Haùn cöû Maõ Vieän laø töôùng gioûi sang ñaùnh chieám Giao Chaâu. Ba chò em baø Döôõng laïi ñöôïc leänh caàm quaân ñuoåi giaëc. Ba chò em baø Döôõng ñaõ töøng laøm cho quaân Maõ Vieän phaûi nguy khoán nhieàu phen. Trong moät traän chieán ñaáu aùc lieät, oâng Baïc bò thöông naëng ñaõ töû tieát taïi traän tieàn. Quaân ta yeáu theá phaûi ruùt chaïy, ñeán laøng Phöôïng (nay thuoäc xaõ Höông Canh), quaân ta quay laïi quyeát chieán vôùi giaëc. Baø Döôõng bò thöông naëng. OÂng Bænh môû ñöôøng maùu ñöa chò veà tôùi ñaàm Xuoâi Ngaønh thì caû hai ñeàu hoùa. Hoäi xaõ Tam Hôïp toå chöùc vaøo moàng 3 thaùng gieâng vaø ngaøy 22 thaùng 8. Chính hoäi toå chöùc vaøo nhöõng ngaøy ñaàu thaùng gieâng vôùi phong tuïc thi laøm baùnh giaày vaø cöôùp baùnh giaày. Caùc nhaø coù ruoäng caáy luùa neáp choïn loaïi neáp toát nhaát giaõ gaïo thaät traéng ñeå noäp cho giaùp. Nhaø coù bao nhieâu con trai thì noäp baáy nhieâu

VÓNH PHUÙC  345 ñaáu gaïo. Nhaø chæ toaøn con gaùi thì noäp moät ñaáu. Vaøo ngaøy cuoái thaùng chaïp, gaïo ñöôïc troän ñeàu giao cho chuû ñaêng cai. Ngöôøi ñoù phaûi chay tònh, ngaøy taém 2 laàn baèng nöôùc göøng. Nöôùc laøm baùnh phaûi laáy ôû gieáng nhaø coù nöôùc trong nhaát. Quang caûnh khu taäp trung giaõ gaïo raát nhoän nhòp. Treân saân roäng, baéc raïp coù ban thôø trang hoaøng vaø baøy baøn gheá. Ñeâm, thoåi xoâi baèng gaïo cuûi caây oåi. Saùng, caû giaùp giaõ baùnh trong tieáng troáng chieâng aâm vang. Coái ñöôïc choân xuoáng ñaát ñeå khoâng bò xeâ dòch. Chaøy laøm baèng tre non, caïo heát tinh, nhuùng nöôùc,

xoa tröùng. Ngöôøi baét baùnh phaûi xoa loøng ñoû tröùng vaøo tay. Baùnh naën nhoû baèng phaåm oaûn ñaët leân moät chieác laù mít caét troøn. Ba, boán traêm chieác baùnh ñöôïc xeáp leân ban thôø troâng ñeàu vaø ñeïp maét. Tieâu chuaån laø baùnh troøn, deûo, boùng, khoâng nhaên gôïn. Sau khi chaám roài cuùng thaàn, chuû teá ñaùnh troáng cho pheùp caùc giaùp xoâ vaøo cöôùp baùnh. Tuïc leä hoäi Tam Hôïp coù leõ xuaát phaùt töø truyeàn thuyeát 3 chò em baø Döôõng naém côm aên khi ñi tìm Hai Baø Tröng xin toøng quaân gieát giaëc. Vaên Haäu

HOÄI ÑAÏI ÑOÀNG : - Baùn Thieân Ñaïi Vöông Ñinh Thieân Tích - Quan laõnh Buøi Saâm Ñòa ñieåm : Xaõ Ñaïi Ñoàng, huyeän Vónh Töôøng Thôøi gian : Moàng 4 ñeán moàng 5 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 5 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Muùa trình dieãn traâu boø rôm raï - Töù daân chi nghieäp Thôø

Laøng ta môû hoäi töù daân, Naêm naêm môû hoäi, xuaân xuaân dieãn troø.

Ca dao

X

aõ Ñaïi Ñoàng thuoäc huyeän Vónh Töôøng, tænh Vónh Phuùc, goàm 2 laøng Bích Ñaïi vaø Ñoàng Veä. Tuy laø 2 laøng nhöng Bích Ñaïi vaø Ñoàng Veä chung ñình, chung ñaùm, hoäi heø. Caû 2 laøng cuøng thôø chung Baùn Thieân Ñaïi Vöông Ñinh Thieân Tích.

Truyeàn thuyeát keå vaøo thôøi vua Huøng coù moät ngöôøi con trai teân laø Ñinh Thieân Tích, khoâng roõ cha meï laø ai, söùc khoûe phi thöôøng, tay khoâng coù theå ñaám vôõ nhöõng taûng ñaù lôùn. Ñaát nöôùc coù giaëc. Chaøng beøn ruû trai laøng ñi ñaùnh giaëc. Ñaùnh khoâng xong, laàn thöù hai, chaøng laïi ruû theâm ngöôøi. Nöûa ñeâm veà ñeán ñaàu laøng. Thaáy ñoùi buïng môùi ñeán nhaø moät baø cuï giaø xin aên. AÊn no

346

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

buïng xong chaøng ruû trai traùng cuûa laøng leân ñöôøng. Khi ñuoåi xong giaëc, töôùng hoï Ñinh trôû veà laøng, moå traâu khao quaân. Trong cuoäc vui, coù cuï giaø mong töôùng quaân laøm sao cho daân laøng ñoâng ngöôøi nhieàu cuûa. Töôùng hoï Ñinh baøy ra troø röôùc caàu. Moïi ngöôøi aên maëc quaàn aùo xanh ñoû, vaùc caøy böøa, beän traâu baèng rôm röôùc ñi. Laïi döïng caùi choøi, moät cuï giaø nhaát trong laøng caàm caùi tuùi ñöïng thoùc, ngoâ, ñoã, keâ, treøo leân choøi khaán trôøi ñaát phuø hoä roài tung ra cho moïi ngöôøi nhaët. Sau ñoù cuï giaø laïi tung chaøy leânh ñeõo baèng goã voâng, mo ñaøi laøm baèng mo cau cho moïi ngöôøi cöôùp ñeå caàu con. Ai cöôùp ñöôïc thì naêm ñoù deã sinh con. Traûi qua haøng ngaøn naêm lòch söû, queâ höông Ñaïi Ñoàng bò chieán tranh taøn phaù nhieàu laàn. Gaàn ñaây nhaát laø thôøi kyø khaùng chieán choáng Phaùp (1946-1954) laøng khaùng chieán Ñaïi Ñoàng bò giaëc Phaùp thieâu huûy san phaúng, mieáu Ñaïi Ñoàng bò taøn phaù... Ñình Ñaïi Ñoàng coøn giöõ laïi ñöôïc 4 ñaïo saéc phong töø caùc ñôøi vua Töï Ñöùc (1825), Ñoàng Khaùnh (1886), Duy Taân (1909), Khaûi Ñònh (1925). Xaõ (laøng) coù höông öôùc ñöôïc laäp töø naêm 1932 (nieân hieäu Baûo Ñaïi naêm thöù 7). Ñình coøn giöõ ñöôïc coã kieäu baùt coáng (16 ngöôøi khieâng). Böùc ñaïi töï coù hai chöõ lôùn Hoøa Bình,

nieân hieäu Ñoàng Khaùnh naêm thöù hai (1887) vaø ñoâi caâu ñoái: “Huy hoaøng ñöùc nghieäp kieâm vaên voõ, Haùch traïc thanh ninh vaïn coå kim”. Naêm 1993 ñình Ñaïi Ñoàng ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa. Naêm 1997, chính quyeàn vaø nhaân daân ñòa phöông tu söûa vaø laøm theâm 5 gian ñaïi baùi ñình Ñaïi Ñoàng vaø 5 gian mieáu Ñaïi Ñoàng. Ñoàng thôøi laùt gaïch söûa sang laïi 2 saân lôùn cuûa ñình vaø mieáu. Haèng naêm, cöù moàng 4 vaø moàng 5 Teát Nguyeân Ñaùn: moãi nhaø coù traâu vaø saïch buïi khoâng coù tang ñeàu phaûi “saém” moät con traâu, boø baèng rôm raï ñem ra saân ñình laøm leã. Rôm, raï ñaõ chuaån bò töø muøa gaët naêm tröôùc vaø beän traâu boø rôm vaøo cuoái naêm. Traâu rôm, boø raï naøy ñöôïc buoäc theo moät caùi caøy ñaõ thaùo löôõi, moät ngöôøi ñaøn oâng ñoùng vai traâu boø; moät ngöôøi ñaøn oâng khaùc caàm caøy. Treân saân ñình seõ coù khoaûng vaøi chuïc traâu boø nhö theá, moät soá con gaùi döôùi 20 tuoåi caép thuùng traáu giaû caùch vaõi gioáng. Moät soá treû em trong vai muïc ñoàng, beâ, ngheù. Moät vaøi ngöôøi trong vai caâu eách, uùp caù. Moïi ngöôøi trình dieãn treân saân ñình theo nhòp troáng, chieâng. Ñieàu ñaëc bieät trong “troø trình” naøy laø nam ñoùng giaû nöõ vaø nöõ ñoùng giaû nam. “Troø trình” khoâng giôùi haïn veà thôøi gian, trong khoâng gian laø saân ñình, ao ñình giöõa ngaøy Teát. Moïi ngöôøi coù theå tham gia trong suoát thôøi

VÓNH PHUÙC  347 gian hoäi laøng. Sau ñoù laø hoäi vaät soâi noåi, vui khoûe, mang tính thöôïng voõ cao. Theo caùc taøi lieäu ñieàn daõ, ngoaøi “troø trình” traâu rôm boø raï, ôû ñaây coøn coù leã röôùc kieäu dieãn ra khaù ñaëc bieät. Treân ñoaïn ñöôøng khoaûng 1 daëm (hôn 1,4km) töø ñình Bích Ñaïi tôùi mieáu Ñoàng Veä, phaûi maát caû buoåi kieäu röôùc “Long baùu” môùi tôùi ñöôïc mieáu. Kieäu coù theå “haønh” khi xuoâi, khi ngöôïc, khi quay troøn taïi choã, khoâng ñieàu khieån ñöôïc giöõa ñaùm ñoâng vaøi ngaøn ngöôøi: daân laøng vaø khaùch thaäp phöông veà döï leã hoäi. Leã röôùc kieäu ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 20 thaùng gieâng vaø moàng 10 thaùng 9 aâm lòch. Veà vieäc “haønh” kieäu chöa giaûi thích ñöôïc lyù do! Ñaïi Ñoàng coøn coù röôùc keùn taèm vôùi nhöõng vai baùn ngaøi, mua daâu. Sau troø trình coøn coù troø thi deät cöûi treân maët ao. Tröôùc ñaây xaõ coù ngheà taèm tang. Troø trình “töù daân chi nghieäp” (só noâng coâng thöông) ôû ñaây cuõng ñöôïc bieåu dieãn nhö moät soá nôi khaùc cuûa neàn vaên minh soâng Hoàng. Theo lôøi keå cuûa caùc cuï giaø ñòa phöông, laøng coøn coù tuïc röôùc “oâng boâ” vaø cöôùp coøn – moät nghi leã tín ngöôõng veà con caùi gioáng noøi. Ngaøy nay, muùa trình dieãn töù daân chi nghieäp ñaõ ñöôïc phuïc hoài

trong leã hoäi muøa xuaân. Ñaây laø moät hoaït caûnh: Troáng chieâng roän raøng (3 hoài troáng hoäi). Töø hai beân saân ñình 4 thanh nieân trong quaàn aùo daân toäc ra muùa côø theo laøn ñieäu xaåm xoan). Côø thaàn phaát leân. Thaùnh chuùa muoân aân, khaép nôi xa gaàn Laøng treân xoùm döôùi, vui hoäi ngaøy xuaân Naøo traâu keùo khoûe, coù boø saùnh beân Vaõi gioáng, öôm tô, queâ ta thoùc luùa ña ñeà

Cuï meänh gioïng sang saûng, vui khoûe. Toâi laïi möøng thaùnh chuùa vaïn thu Ñoàng Veä, Bích Ñaïi queâ ta Ngöôøi ñeà ña, cuûa laïi ña ñeà Nhaø nhaø yeân vui, möa hoøa gioù thuaän Naøo giaùp Ñoâng, giaùp Ñoaøi Naøo gaùi trai, giaø treû Vui loøng ta môû hoäi saùng xuaân nay.

Töø hai beân saân ñình, moät toáp nöõ vaùy aùo môù ba môù baûy, khaên vaán ñuoâi gaø, yeám ñaøo, muùa voøng quanh saân (ñaïo cuï laø daûi luïa xanh laù maï) theo nhaïc ñieäu. Traâu rôm, boø raï, beâ ngheù, caâu eách, xuùc toâm töø hai beân laàn löôït tieán heát ra saân ñình theo nhaïc ñieäu... Vaên Haäu

(1) Theo Cao Vónh, Vónh Trònh, Trònh Baùu – VHTT Vónh Phuùc soá 3-1999; Ñòa chí Vónh Phuùc – Sôû VHTT Vónh Phuùc (1981)

348

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN HAÏ LOÂI Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Hai Baø Tröng : Moàng 6 thaùng gieâng : Laøng Haï Loâi, huyeän Meâ Linh : Röôùc giao kieäu

Ñ

eàn thôø Hai Baø Tröng thuoäc laøng Haï Loâi, xaõ Meâ Linh, huyeän Meâ Linh tænh Vónh Phuùc, töông truyeàn laø queâ höông cuûa Hai Baø. Laøng naèm ngay beân taû ngaïn soâng Hoàng, gaàn chaân ñeâ. Töø Haø Noäi, ñöôøng Yeân Phuï ñi leân phía taây baéc, qua caàu Thaêng Long theo ñöôøng ñeâ ngöôïc leân 14 km laø tôùi ñeàn. Möôøi taùm ñôøi vua nhaø Huøng ñeàu xöng laø Huøng Vöông. Tôùi Huøng Dueä Ñeá khoâng coù con trai neân nhöôøng ngoâi cho Thuïc Phaùn, thuû lónh boä Nam Cöông (mieàn nuùi). Thuïc Phaùn leân ngoâi ñoåi teân nöôùc laø AÂu Laïc vaø dôøi ñoâ veà thaønh Coå Loa, xöng laø Thuïc An Döông Vöông. Naêm Dueä Ñeá maát, coù tin ñoàn raèng Thuïc Phaùn sôï ngöôøi hoï Huøng khoâng thaàn phuïc neân coù yù ngaàm muoán dieät. Ngöôøi hoï Huøng raát lo sôï... Moät chi hoï Huøng ñoåi thaønh hoï Tröng tìm veà vuøng Thieân Sôù (Thaùi Nguyeân) ñeå aån. Chi naøy truyeàn ñeán ñôøi Huøng Ñieäp (Tröng Ñieäp) thì sinh ra Huøng Ñònh (Tröng Ñònh). Tröng Ñònh chuyeån veà trang Haï Loâi, huyeän Meâ Linh laøm ngheà daïy

hoïc vaø laáy Traàn Thò Ñoan, con gaùi oâng Traàn Minh, trang Coå Lai. Naêm thöù 14 ñaàu Coâng nguyeân, töùc laø naêm Giaùp Tuaát, vaøo ngaøy moàng 1 thaùng 8, baø Ñoan sinh ñoâi ñöôïc hai ngöôøi con gaùi. Caû hai ñeàu xinh ñeïp, tö chaát thoâng minh khaùc thöôøng, ñaët teân laø Traéc Nöông vaø Nhò Nöông. Thôøi aáy nhaø Ñoâng Haùn cai trò nöôùc ta, Toâ Ñònh laøm quan Thaùi thuù, noåi tieáng taøn aùc. Naêm thöù 31, moät hoâm hai chò em ñang luyeän voõ ngoaøi vöôøn boãng nghe tieáng ngöôøi keâu la. Tröng Nhò ra xem môùi bieát, Nguïy Huùc (quan Haùn) ñeán ñoøi coáng naïp, ñaùnh ñaäp daân raát daõ man. Hai chò em uaát öùc vaø cuøng ñeán taän nôi ñeå xem. Thaáy hai coâ gaùi treû, Nguïy Huùc ñuøa côït, treâu gheïo. Tröng Nhò ruùt teân baén qua ñaàu haén ñeå caûnh caùo. Huùc sôï quaù xin tha toäi cheát vaø ruùt veà. Nguïy Huùc keå vôùi Toâ Ñònh vaø bò Toâ Ñònh cheùm ñeå thò uy vôùi quaân lính. Tích Laâm thay Nguïy Huùc. Nhöng ngay traän ñaàu Tröng Traéc ñaõ cheùm Laâm laøm 3 maûnh vaø Tröng Nhò dieät tan taùc luõ taøn quaân.

VÓNH PHUÙC  349 Laïi noùi, ôû huyeän Chu Dieân coù gia ñình oâng Ñaëng Taäp sinh ñöôïc Ñaëng Thi Saùch. Saùch khoân lôùn ñi hoïc. Thaáy nöôùc nhaø cô cöïc laàm than, Saùch xin vôùi thaày cho ñi chu du tìm ngöôøi cöùu nöôùc. Tôùi Meâ Linh thì nghe ñoàn veà taøi trí cuûa hai chò em Tröng Traéc, lieàn vieát thö baøy toû yù chí mình. Tröng Traéc phuùc ñaùp ngay. Thi Saùch caûm ñoäng tôùi gaëp hai chò em. Daàn daàn Thi Saùch vaø Tröng Traéc meán phuïc nhau vaø neân duyeân caàm saét. Thi Saùch nhaân danh huyeän leänh toá caùo toäi aùc giaëc vaø chieâu moä ngöôøi hieàn cöùu nöôùc. Tröng Nhò ñöôïc giao reøn luyeän quaân só ôû thaønh Cöï Trieàn (Tam Ñoàng). Thaàn tích goïi laø Tam Kha hay Thaønh Deàn. Sau ñoù, Tröng Traéc sai Traàn Nang ñeán traán ñeå Tröng Nhò leân Baïch Haïc luyeän quaân thuûy. Giaëc Haùn ngaøy caøng taøn baïo, ñieân cuoàng. Thi Saùch vieát thö cho Toâ Ñònh keå toäi vaø caûnh caùo haén. Toâ Ñònh laäp möu môøi Thi Saùch ñeán döï yeán tieäc ñeå baøn chuyeän. Giöõa baøn tieäc Thi Saùch bò chuùng baét troùi. Treân ñöôøng ra phaùp tröôøng oâng nhaûy xuoáng hoà töï töû.(1) Tröng Traéc voâ cuøng ñau xoùt, uaát haän, sai Nguyeãn Tieán Cô bí maät vaøo laáy xaùc choàng ñoát, boïc tro ñem veà. Hai baø tuyeân lôøi hòch vaïch toäi giaëc Haùn. Daân chuùng vaø haøo tröôûng khaép nôi noâ nöùc keùo veà höôûng öùng.

Moàng 4 thaùng gieâng naêm 40 laäp ñaøn theà, döïng côø khôûi nghóa. Quaân cuûa Hai Baø ñaùnh chieám thaønh Luy Laâu. Chæ trong vaøi thaùng ñaõ thu ñöôïc 65 thaønh. Toâ Ñònh troán veà nöôùc. Khôûi nghóa thaéng lôïi, daân toân Tröng Traéc leân laøm vua, coøn Tröng Nhò ñöôïc phong laø Bình Khoâi coâng chuùa. Haùn Quang Voõ uaát öùc, hai naêm sau sai Maõ Vieän vaø Löu Long mang ba vaïn quaân sang ñaùnh. Quaân giaëc lieân tieáp ñöôïc öùng cöùu coøn nghóa quaân thì hao toån daàn. Sau traän Laõng Baïc, Hai Baø ruùt veà Caåm Kheâ xaây döïng doanh traïi. Theá giaëc ngaøy caøng maïnh. Sau moät traän chieán ñaáu aùc lieät, moàng 8 thaùng 3 naêm 43, Hai Baø ñaõ töï vaãn ñeå baûo toaøn danh döï.(2) Cuoäc khôûi nghóa cuûa Hai Baø ñaõ giaønh quyeàn töï chuû cho ñaát nöôùc, duø ngaén nguûi (naêm 40-43) vaãn coù taùc duïng lôùn laø ñeà cao yù chí ñoäc laäp daân toäc laøm veû vang cho nöõ giôùi Vieät Nam vaø raïng ngôøi trang chính söû töø ñaàu Coâng nguyeân. Nhaân daân töôûng nhôù söï nghieäp cuûa Hai Baø neân ñaõ môû hoäi ôû nhieàu nôi. 1. HOÄI ÑEÀN HAÏ LOÂI

Hoäi ñeàn Haï Loâi môû vaøo moàng 6 thaùng gieâng aâm lòch. Daân ôû ñaây coøn ghi nhôù caâu ca: Coù veà thaêm hoäi Haï Loâi, Thaùng gieâng moàng saùu cho toâi ñi cuøng. Kieäu baø ñi tröôùc kieäu oâng, Nöõ binh hoä giaù khaên hoàng haøi hoa.

350

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Töông truyeàn ñaây laø ngaøy Hai Baø môû tieäc khao quaân. Theo bia khaéc naêm 1899 thì ñeàn ñöôïc söûa laïi vaøo naêm aáy. Daân trong vuøng ñeán döï hoäi raát ñoâng. Hoäi coù leä cuùng baùnh giaày vaø nhöõng troø vui coå truyeàn nhö ñaáu côø, nhuùn ñu... Nhöõng naêm gaàn ñaây coøn coù ñaáu vaät raát soâi noåi. Töø giöõa thaùng chaïp, laøng ñaõ choïn cöû xong 150 coâ gaùi xinh ñeïp vaø 70 chaøng trai tuaán tuù laøm chaân kieäu, chaân côø, chaân loïng... Vaø cho taäp luyeän vieäc röôùc xaùch haøng tuaàn raát chu ñaùo. Ñeàn coù ba coã kieäu: hai kieäu röôùc thaùnh vò Hai Baø sôn son theáp vaøng, kieäu thöù ba röôùc thaùnh vò oâng Thi Saùch, sôn ñen tuyeàn.(3) Saùng moàng 6 thaùng gieâng, sau khi teá 3 tuaàn röôïu, troáng chieâng noåi 3 hoài 9 tieáng, söûa soaïn cuoäc “Röôùc kieäu hoäi ñoàng”. Daãn ñaàu ñaùm röôùc laø haøng daøi côø hoäi. Ba kieäu xuaát phaùt töø saân ñình theo thöù töï: kieäu oâng Thi Saùch, kieäu baø Tröng Traéc, kieäu baø Tröng Nhò. Kieäu oâng Thi Saùch do 32 chaøng trai khieâng, keøm theo vôùi 32 ngöôøi döï bò. Hoï ñeàu maëc ñoàng phuïc nghi leã: aùo daøi ñen, quaàn traéng, thaét löng maøu ra ngoaøi, buoäc muùi beân söôøn traùi, ñaàu chít khaên löôït. Kieäu Hai Baø do caùc coâ gaùi khieâng, cuõng vôùi moät soá löôïng nhö vaäy, vôùi ñoàng phuïc: aùo daøi töù thaân naâu, xoáng (vaùy) ñen, hai vaït thaét

löng maøu buoäc ra sau, ñaàu chít khaên maøu. Ñaùm röôùc töø töø chuyeån ñoäng röïc rôõ maøu saéc, trong tieáng troáng chieâng, daøn nhaïc vang ñoäng, cuøng ñoà baùt böûu, loã boä uy nghi. Qua cöûa tam quan, tôùi ñöôøng caùi laøng goïi laø ñöôøng Troáng Quaân thì kieäu oâng Thi Saùch döøng laïi ñeå kieäu Hai Baø leân tröôùc. Tuïc naøy goïi laø “giao kieäu”, moät haønh ñoäng leã nghóa theo phong tuïc “noäi gia huynh ñeä, ngoaïi quoác quaân thaàn” (trong nhaø laø anh em, ra ngoaøi vieäc nöôùc laø vua toâi).(4) Ñaùm röôùc tieáp tuïc leân ñöôøng, trang nghieâm, ñuùng nhö moät cuoäc haønh quaân lôùn. Ñoaøn ngöôøi ñi theo ñöôøng Troáng Quaân tôùi ñöôøng caùi, roài tieán thaúng veà ñình ñeå “hoäi ñoàng” vôùi 4 vò thaønh hoaøng Ñoâ, Hoà, Baïch, Haïc vaø thaùnh Coát Tung.(5) Trong khi röôùc, 2 toáp thanh nieân nam nöõ vöøa muùa, vöøa haùt baøi ca raát coå, töông truyeàn coù töø thôøi ñoù. Baøi ca ñoái ñaùp nam nöõ trong luùc haønh quaân: Ta leân nuùi Ta leân nuùi Ñuoåi ñaøn höôu Ñuoåi ñaøn höôu Chò em naêm ba maët cuõng raàu raàu Ta leân nuùi Ta leân nuùi Ñuoåi ñaøn nai, Ñuoåi ñaøn nai, Noãi nieàm taâm söï than thôû cuøng ai?

VÓNH PHUÙC  351 Ñoaùi troâng phöông Ñoâng: nöôùc roäng meânh moâng Ñoaùi troâng phöông Taây: ñaù traéng goà gheà Ñoaùi troâng phöông Taây: ñaù traéng goà gheà Ñoaùi troâng phöông Nam: maây che ñaàu ngaøn Ñoaùi troâng phöông Baéc: nuùi non cao ngaát(6).

Ñaëc bieät ôû hoäi ñeàn Hai Baø nhöõng naêm sau naøy luoân luoân toå chöùc ñaáu vaät ñeå neâu cao tinh thaàn thöôïng voõ. Vì vaäy hoäi xuaân ngaøy caøng theâm naùo nöùc vôùi caùc cuoäc tranh taøi aáy. Leâ Trung Vuõ

(1) Moät truyeàn thuyeát khaùc cho bieát oâng bò keû thuø saùt haïi. (2) Theo lôøi keå cuûa cuï Nguyeãn Vaên Mao, tröôûng ban di tích ñeàn Haï Loâi, Meâ Linh, Haø Noäi.(1983) (3) Thi Saùch cheát vì ñao kieám, coù maùu, kieâng maøu ñoû (Theo ñaùm röôùc ngaøy moàng 6 thaùng gieâng Bính Daàn-1986). (4) Thi Saùch laø choàng, nhöng laø ngöôøi chieán baïi, bò keû thuø gieát. Töø saân cöûa ra Tam quan ñöôïc coi laø “trong nhaø” (trong nhaø oâng laø choàng, kieäu oâng ñi tröôùc), “ra ñöôøng” laø vieäc nöôùc, Hai Baø Tröng laø vua, oâng Thi Saùch chæ laø daân, laø beà döôùi, phaûi ñi sau. (5) Ñoâ, Hoà, Baïch, Haïc laø 4 ngöôøi ñaàu tieân laäp ra laøng Haï Loâi. Coát Tung laø ngöôøi phuø taù vua Huøng Dueä Vöông (vua Huøng thöù 18) choáng Thuïc. (6) Toan AÙnh - Hoäi heø ñình ñaùm. Quyeàn thöôïng. TP. HCM. 1992.

HOÄI PHUÙ CAÛ : - Thaùi töû Ngaät Tuaán Cao Sôn - Traàn Minh Töï - Hoaøng Ngöï Chieáu Ñòa ñieåm : Laøng Phuù Caû, xaõ Lieân Hoøa, huyeän Laäp Thaïch Thôøi gian : Moàng 7 thaùng gieâng, 15 thaùng 7 vaø 15 thaùng 8 Chính hoäi : Moàng 7 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Chaïy nöôùc, keùo löûa, naáu côm thi baèng nieâu ñaát Thôø

L

aøng Phuù Caû, xaõ Lieân Hoøa, huyeän Laäp Thaïch, tænh Vónh Phuùc quaàn tuï ôû chaân nuùi Boà Lónh. Ngoaøi nuùi Boà Lónh ra coøn coù nhöõng nuùi khaùc mang teân chöõ “Boà” nhö Boà Chaùc, Boà Nöùa, Boà Thaày, Boà Côø, Boà Caønh, Boà Kieâu, Boà Muoái, Boà Gaïo, Boà Daày, Boà Khoai, Boà Thoùc, Boà Chaùo, Boà Men... Taát caû nhöõng teân nuùi aáy naèm trong ñòa phaän cuûa

hai xaõ Lieân Hoøa vaø Baøn Giaûn caùch laøng Phuù Caû töø 2 ñeán 4km. Ngoïc phaû ñeàn Phuù Caû coù vieát nhö sau: “... Laïi noùi veà Ngaät Tuaán Cao Sôn laø con Huøng Vuõ Vöông, teân laø Tuaán hieäu Cao Sôn, sinh ngaøy 6 thaùng gieâng. Teân meï laø Ngoâ Thò Trieån, lôùn leân laø con tröôûng neân

352

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñöôïc laäp laøm thaùi töû, lieàn xin vua cha ñi tuaàn thuù chu du theá giôùi. OÂng ñeán traïi Phuù Caû nhaân daân laøm leã, baùi giaù laïi môøi vaøo trong trang. Thaáy ôû ñaây ñaát ñeïp, Cao Sôn lieàn laäp moät cung ñeå thöôøng xuyeân ñi laïi du ngoaïn. Nhaân daân Phuù Caû coi Vöông nhö ruoät thòt (Traân troïng ñoùn tieáp heát loøng). Choái töø khoâng ñöôïc, laàn naøo Cao Sôn cuõng vui veû cuøng nhaân daân giao keát laøm con chaùu laâu daøi. Haèng naêm vaøo caùc ngaøy moàng 6, moàng 7, moàng 8 thaùng gieâng ñeàu ñoùn Cao Sôn veà ñaây, laàn naøo cuõng ban cho daân nhieàu vaøng laøm töôùc loäc roài môùi veà kinh thaønh. Cao Sôn thoï 91 tuoåi, maát ngaøy 7 thaùng 11... ” Theo baûng keâ cuûa Baûo taøng Huøng Vöông Phuù Thoï trong 18 chi Huøng Vöông thì Huøng Vuõ Vöông cha ñeû ra Cao Sôn thuoäc chi thöù 12, huùy laø ñöùc Thieân Lang, laøm vua ñöôïc 3 ñôøi 86 naêm (töø naêm 1054 ñeán 969 tröôùc Coâng nguyeân). Cao Sôn laøm thaùi töû thuoäc chi thöù 12. Caâu ñoái ñeàn Phuù Caû coù ghi: Du quan thöû ñòa toàn linh tích Huøng vöông thaäp nhò tueá thöù toân.

Vieäc tuaàn thuù chu du laø vieäc thöôøng xuyeân cuûa caùc vua Huøng. Vôùi thôøi ñieåm haøng ngaøn naêm tröôùc, vuøng ñaát quanh traïi Phuù Caû toaøn laø röøng nuùi nguyeân thuûy, kinh teá theo töï nhieân, söùc saûn xuaát coøn haïn cheá. Vì theá vieäc ñaët teân cho caùc

ñoài nuùi coù tính chaát khuyeán noâng laø coù cô sôû. Nhöõng caùi teân löông thöïc, hoa maøu hieän nay ta vaãn coøn duøng vaø duy trì nhö: gaïo, muoái, chaùo, thoùc, khoai, mía, men... Coøn nhöõng teân nuùi coøn laïi ta chöa hieåu heát nghóa, caàn phaûi tieáp tuïc nghieân cöùu nhö Boà Kieâu, Boà Caønh, Boà Côø, Boà Chaùc... Vaøo thôøi ñoù, vieäc giöõ löûa, laáy löûa laø vieäc quan troïng chöù khoâng deã daøng nhö cuoäc soáng hieän ñaïi baây giôø. Muoán aên chín uoáng soâi, con ngöôøi phaûi keùo löûa, laáy löûa, giöõ löûa... Ñi röøng maø thieáu löûa laø moät tai hoïa, vì löûa cho ta aên chín, söôûi aám, xua tan boùng toái... Vì theá nhaân daân traïi Phuù Caû ñöôïc naáu côm daâng thaùi töû laø ñieàu vinh döï. Ñi theo thaùi töû Cao Sôn coøn coù hai ngöôøi ôû traïi Phuù Caû baûo veä thaùi töû trong luùc chu du ñöôïc bình an. Trong ngoïc phaû coù ñoaïn ghi nhö sau: “ ...Laïi noùi veà Traàn Minh Töï Ñaïi Vöông huùy laø Traàn Töï hieäu laø Ñoâ Thoáng Laâm Bình ngöôøi laøng Phuù Caû, sinh ngaøy 17 thaùng 3, laøm Taû Laïc Haàu, theo Cao Sôn chu du theá giôùi, maát ngaøy 15 thaùng 8...” Ngöôøi thöù hai trong ngoïc phaû coù ghi: “ ...Hoaøng Ngöï Chieáu Ñaïi Vöông, huùy laø Bình Thuaän laø ngöôøi trang Phuù Caû, sinh ngaøy 15 thaùng 7... ” Trong ñeàn hieän thôø 3 vò thaønh hoaøng: Thaùi töû Ngaät Tuaán Cao Sôn, Traàn Minh Töï (Laïc haàu), Hoaøng

VÓNH PHUÙC  353 Ngöï Chieáu (Laïc töôùng). Tuïc leä chaïy nöôùc – keùo löûa – naáu côm thi laø dieãn laïi boái caûnh sinh hoaït xaõ hoäi cuûa caùc vò thaønh hoaøng. Noù phaûn aùnh ñôøi soáng hoàn nhieân trong kinh teá töï nhieân thôøi ñoù. Tuïc naøy dieãn ra coù tính chaát lieân hoaøn, coù toå chöùc chaët cheõ trong leã thöùc. Ñeàn caùch ñình khoaûng 500m, ñöôïc döïng ngay nôi thaùi töû xöa ñi tuaàn thuù cuøng quaàn thaàn döøng nghæ. Ñeàn döïa vaøo maïch ñaát cuûa nuùi Boà Lónh. Phía tröôùc laø doøng soâng Phoù Ñaùy taïo thaønh caûnh sôn thuûy höõu tình. Saùng moàng 7 thaùng gieâng caùc cuï teá leã ôû ñeàn. Teá leã xong, ba kieäu cung nghinh ba baøi vò vaøo ñình. Ñình laøng cuõng döïa löng vaøo nuùi Boà Lónh, nhìn veà höôùng kinh ñoâ Vaên Lang (Vieät Trì – Baïch Haïc). Khi kieäu veà ñeán tröôùc cöûa ñình thì ba möôi chaøng trai chöa vôï cuøng quay ñaàu vaø haï kieäu theo hieäu leänh. Sau ñoù daâng baøi vò leân cung. Ba long ngai ñaõ an toïa thì caùc chaøng trai laøm leã. Leã xong, côûi aùo neïp ñoû ñeå chuyeån sang phaàn chaïy nöôùc – keùo löûa – naáu côm thi. Caùc duïng cuï ñöôïc chia thaønh ba phaàn ñaët saün ôû theàm ñaïi baùi. Moãi phaàn goàm caùc ñoà vaät: loï saønh ñeå laáy nöôùc, nieâu ñaát ñeå naáu côm, ñoâi ñuõa caû ñeå xôùi côm, reá ñan baèng tre ñöïng noài, buøi nhuøi caïo töø tinh tre khoâ duøng ñeå beùn löûa, boù lau khoâ duøng ñeå ñoùn löûa, hai sôïi daây keùo löûa baèng sôïi giang, moõ baèng goã xoan khoâ laøm ñieåm töïa

ñeå keùo, coù khoeùt loã cho khoùi vaøo, daøi 70cm, ba coïc tre töôi daøi 50cm duøng laøm kieàn (beáp, oâng Taùo), moät duøi naëng ñeå ñoùng coïc laøm kieàn, ba boù ñuoác baèng tre, nöùa khoâ ñeå ñoát löûa daøi 2,5m. Taát caû nhöõng thöù aáy öùng vôùi phe giaùp theo ñôn vò haønh chính. Baây giôø laø khu 9, khu 10 vaø khu 11. Vaãn nhöõng chaøng trai nghinh kieäu, baây giôø ñöôïc phaân coâng vieäc cho cuoäc thi. Moãi beáp chæ coù 3 ngöôøi nhöng phaûi ñaûm nhieäm taát caû caùc coâng ñoaïn nhö: ñi laáy nöôùc, keùo löûa vaø töï naáu côm. Taát caû phaûi phoái hôïp nhòp nhaøng dieãn ra cuøng moät luùc trong tieáng chieâng, troáng, tieáng ñoäng vieân reo hoø, côø phaát treân ñaàu... Caùc cuï cho bieát, ngaøy xöa nhöõng chaøng trai vaøo cuoäc thi laø côûi traàn, ñoùng khoá, ñaàu buoäc daûi khaên ñoû, cô theå cöôøng traùng, thaùo vaùt. Caùc phe giaùp phaûi taäp luyeän ôû nhaø. Caùc coâ thoân nöõ thanh taân coù nhieäm vuï choïn gaïo töøng haït. Haït gaïo naøo moác phaûi boû ñi, baûo ñaûm côm traéng vaø tinh khieát ñeå daâng thaùnh. Vieäc ñoù ñöôïc chuaån bò tröôùc Teát. Sau khi moät chaøng trai chaïy ñi laáy nöôùc veà ñeán nôi thì ba chaøng trai phoái hôïp vôùi nhau keùo löûa. Ngöôøi giöõ moõ, ngöôøi caàm sôïi giang keùo, ngöôøi theo doõi ñieàu khieån buøi nhuøi... Sôïi giang ñöôïc keïp vaøo giöõa moõ vaø buøi nhuøi. Neáu moät sôïi giang bò ñöùt thì thay theá sôïi thöù hai. Luùc naøy laø luùc

354

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoài hoäp nhaát cuûa tích troø. Löûa chaùy leân beùn vaøo buøi nhuøi. Laáy boù lau khoâ chaâm vaøo buøi nhuøi ñeå giöõ löûa. Moõ naøo coù löûa tröôùc thì ñem boù lau chaïy leân chaâm vaøo laù côø baèng giaáy ñoû treo tröôùc cöûa ñaïi baùi ñeå laáy giaûi. Sau ñoù ba boù ñuoác tieáp tuïc chaâm ñeå giöõ löûa. Moät ngöôøi giöõ ñuoác, hai ngöôøi coøn laïi ñoùng coïc laøm beáp. Kyõ thuaät ñoùng coïc beáp khoâng deã, phaûi nhöôïng thu haï thaùch. Ñaàu coïc phaûi chum vöøa vôùi ñaùy noài, phaûi baèng ñeàu, khoâng coù caùi cao, caùi thaáp ñeå traùnh noài nghieâng ñoå. Kyõ thuaät naáu chín cuõng khoâng deã, ngöôøi ñoát phía treân, ngöôøi ñoát phía döôùi, ngöôøi ñoát chung quanh, laøm sao cho côm chín ñeàu, khoâng kheâ, khoâng kheùt. Taát caû nhöõng kyõ thuaät ñoù phaûi ñöôïc luyeän saün ôû nhaø. Caùc cuï raát hoøa khí vaø phaân minh. Caû ba coâng ñoaïn chaïy nöôùc – keùo löûa – naáu côm, moãi coâng ñoaïn ñeàu coù ba loaïi giaûi nhö giaûi nhaát, giaûi nhì, giaûi ba. Phe giaùp naøo maø ñöôïc nhaát caû ba giaûi thì naêm aáy caû phe giaùp aên möøng thaéng lôïi cho laø ñaïi phuùc. Giaûi tuy khoâng to, nhö quaû baùnh daày, tieàn xu, khaên maët... nhöng yù nghóa taâm linh thì

raát lôùn. Vôùi maët baèng kinh teá hieän nay, giaûi baây giôø caùc cuï duøng tieàn maët cho tieän. Khi noài côm ñaõ chín, caû ba noài ñaët treân baøn tröôùc ñaïi baùi. Cuï meänh, cuï töø kieåm tra chaát löôïng, choïn laáy moät noài côm deûo thôm ngon nhaát xôùi ra ba caùi baùt daâng leân thaùnh. Nhöõng ngöôøi döï thi vaø xem hoäi haøo höùng nhaát laø luùc khoùi leân. Ngöôøi ta coâng keânh chaùu nhoû leân vai ñeå xem löûa. Laøn khoùi aám gôïi söï ñoaøn tuï maùi aám gia ñình, gôïi söï sung tuùc. Noài côm thöù ba chaïy qua ñeå laïi moät muøi thôm khoù taû. Noài thöù ba tuy böng leân chaäm, xong ñoù laø noài côm deûo thôm nhaát. Noù gôïi cho ta nhôù moät thôøi chöa xa laém cha oâng chuùng ta vaãn thöôøng naáu côm baèng noài ñaát vôùi moät thöù gaïo moät muøa ñoát baèng rôm raï. Laøng coù queâ, ngöôøi soáng coù muøa. Muøa nuoâi queâ ñeå laøm ra vaên hoùa aåm thöïc, vaên minh luùa nöôùc Soâng Hoàng. Ñôøi hoàn nhieân nhö ñaát, nhö luùa. Vua toâi chan hoøa, phong tuïc thuaàn phaùc, ñöôïc phaûn aùnh phaàn naøo trong xaõ hoäi thuôû caùc vua Huøng xa xöa.(1)

(1) Theo Hoaøng Huøng – VN Vónh Phuùc soá 5 (2000)

Vaên Haäu

VÓNH PHUÙC  355

HOÄI DUY BÌNH Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Taûn Vieân Sôn thaùnh : Laøng Duy Bình, xaõ Vónh Ninh, huyeän Vónh Töôøng : Ngaøy 15 thaùng gieâng vaø 15 thaùng 9 : Ngoài 15 thaùng gieâng : - Leã thu thuûy, cuùng caù goûi - Leã giao hieáu vôùi Trung Höng, huyeän Ba Vì

L

aøng Duy Bình, xaõ Vónh Ninh, huyeän Vónh Töôøng, xöa kia coù teân goïi laø laøng La Phieân, naèm treân moät vuøng ñaát baõi soâng Hoàng. Vaøo khoaûng naêm 1802 thì laøng La Phieân ñöôïc ñoåi teân thaønh laøng Duy Bình cho ñeán ngaøy nay. Caû laøng coù 10 hoï: Leâ, Laõ, Ñoã, Nguyeãn, Ngoâ, Ñaëng, Phuøng, Vuõ, Hoaøng... Töông truyeàn raèng: vaøo theá kyû thöù 10 tröôùc Coâng nguyeân, Taûn Vieân Sôn Thaùnh (Sôn Tinh), con reå vua Huøng ñôøi thöù 18 ñaõ giaùng ngöï treân caùnh baõi La Phieân vaøo ngaøy 15 thaùng gieâng naêm Tyù, laøm cho caû daân laøng möøng vui naùo nöùc maõi maõi nhôù veà coäi nguoàn. Ngaøi giaùng ngöï taïi caùnh baõi La Phieân hoâm aáy vaøo khoaûng 10 giôø tröa. Voâ tình ngaøi nhìn thaáy 2 coâ thoân nöõ ñang caét coû ven soâng Hoàng, ngaøi nhôø 2 coâ thoân nöõ aáy laáy nöôùc töø döôùi soâng leân ñeå röûa buïi tröôøng chinh. Vì chaúng coù thuøng, chæ coù 2 ñoâi soït tre daân daõ khoâng theå gaùnh ñöôïc nöôùc neân hai coâ thoân nöõ ñaõ töø choái khoâng chaáp nhaän meänh leänh cuûa Ñöùc Ngaøi. Thaáy vaäy, Ñöùc Ngaøi ñaõ truyeàn sai: “Mieãn laø hai coâ coù loøng,

cöù vôïi nöôùc ñi khaéc ñöôïc nöôùc”. Vaø quaû thaät hai ñoâi soït tre daân daõ aáy ñaõ gaùnh ñöôïc nöôùc töø döôùi soâng leân, khoâng heà traøo ra ñeán moät gioït. Hai coâ thoân nöõ aáy môùi bieát vò töôùng oai phong laãm lieät tröôùc maët mình laø Ñöùc Thaùnh. Hoï voäi chaïy veà loan baùo daân laøng. Daân laøng chaïy uøa ra xin daâng leã kính ngaøi nhöng chaúng kòp vì ñaõ ñeán giôø Ñöùc Ngaøi tieáp tuïc leân ñöôøng vöôït qua soâng Hoàng töø röøng Lim hoäi quaân, toå chöùc aên möøng sau khi ñaõ chieán thaéng giaëc Thuûy Tinh vaø giaëc Thuïc Phaùn. Vì theá, daân laøng La Phieân hoâm ñoù ñaõ daâng leã soáng chaïy theo: “Lôïn caû con ñaõ caïo saïch loâng, moå saïch loøng, gan nhöng chöa kòp naáu chín, traàu chöa kòp boâi voâi”. Vaø Ñöùc Ngaøi ñaõ ghi nhaän taám loøng thaønh cuûa ngöôøi daân La Phieân. Tröôùc khi trôû veà ñænh nuùi Taûn, Taûn Vieân Sôn Thaùnh ôû laïi röøng Lim (xaõ Trung Höng, Haø Taây ngaøy nay). Ngaøi khoâng muoán laøm quan, chæ thích soáng moät cuoäc ñôøi bình dò nhö haøng traêm ngaøn ngöôøi lao ñoäng khaùc. Taïi ñaây, ngöôøi daïy daân caáy luùa nöôùc, troàng daâu, nuoâi taèm, ñi

356

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

saên baét thuù, choáng haïn, ñaép ñeâ ngaên nöôùc... Ghi nhaän coâng lao trôøi beå cuûa Taûn Vieân, vöøa chieán thaéng keû thuø xaâm löôïc goùp phaàn laøm bình yeân ñaát nöôùc, vöøa cöùu nhaân ñoä theá cho bieát bao ngöôøi nhôø coù caây gaäy “ñaàu sinh ñaàu töû” do Thaùi Baïch Kim Tinh trao cho, nhaân daân thoân Duy Bình ñaõ laäp ñeàn Ngöï Doäi vaø nhaân daân xaõ Trung Höng ñaõ laäp ñeàn Vaø taïi thoân Vaân Gia thôø Taûn Vieân. Ñeàn Ngöï Doäi ñöôïc laäp töø theá kyû 18 treân caùnh baõi La Phieân – nôi ngöôøi giaùng ngöï. Ngoâi ñeàn raát uy nghi, traùng leä, naèm trong moät khu ñaát roäng 6 maãu. Ñeàn höôùng thaúng leân ñænh non Taûn huøng vó, tröôùc maët laø soâng Hoàng boán muøa soùng voã. Hai beân laø hai caùnh baõi bao la, taïo thaønh daùng “long chaàu hoå phuïc”. Caû thôøi kyø khaùng chieán 9 naêm choáng thöïc daân Phaùp, ngoâi ñeàn Ngöï Doäi laø cô sôû khaùng chieán, naèm trong vaønh ñai teà nguïy. Ngaøy 6 thaùng 2 naêm 1952, 10 haàm bí maät trong khu vöïc ñeàn Doäi bò giaëc phaùt hieän vaø bao vaây, caùn boä vaø nhaân daân ta vaãn kieân quyeát chieán ñaáu ñeán hôi thôû cuoái cuøng. Lieät syõ Leâ Vaên AÁp, lieät syõ Nguyeãn Vaên Dyõ vaø bao lieät syõ voâ danh khaùc laø nhöõng taám göông saùng choùi cho muoân ñôøi sau. Do chieán tranh neân ngoâi ñeàn Ngöï Doäi bò taøn phaù naëng neà, nhöng chaúng luùc naøo vaéng khoùi höông toûa ngaùt. Daãu coù moät thôøi baùt höông

chæ ñöôïc ñaët treân moät taám vaùn nhoû, che naéng, che möa baèng pheân gianh laù nöùa. Maëc duø ñieàu kieän kinh teá chöa thaät söï ñaày ñuû, song baèng taám loøng thaønh kính, töø naêm 1989 ñeán nay, caùn boä vaø nhaân daân thoân Duy Bình luoân quan taâm ñaàu tö kinh phí xaây döïng, tu boå cho ngoâi ñeàn. Naêm 1989, xaây gian haäu cung, naêm 1992 xaây moät ngoâi nhaø ñaïi baùi; naêm 1994, xaây thaønh bao loan chung quanh; naêm 1995 xaây coång Tam Quan coù chaïm noåi “long chaàu” vaø röôùc töôïng Thaùnh vaøo ñeàn. Ngoâi ñeàn Ngöï Doäi hieän naèm treân moät khu ñaát baõi giaùp soâng Hoàng coù toång dieän tích khoaûng 7 saøo. Tuy khoâng coøn veû coå kính, nguy nga traùng leä nhö xöa nhöng thaät ñaùng traân troïng. Vaø ngaøy 14 thaùng 8 naêm Giaùp Tuaát (1994), ñeàn Ngöï Doäi töng böøng trong ñaïi leã ñoùn nhaän baèng di tích lòch söû vaên hoùa cuûa Nhaø nöôùc. Töø bao ñôøi nay ngöôøi daân xaõ Trung Höng vaãn suy toân ngöôøi daân laøng Duy Bình laø anh. Hai anh em ôû caùch xa nhau tôùi 7 caây soá vôùi 2 beán ñoø. Duy Bình ôû beân naøy soâng, Trung Höng ôû beân kia bôø soâng Hoàng. Theá nhöng nghóa tình giöõa hai queâ thaät aám aùp, maën maø tình ngöôøi, tình yeâu queâ höông, ñaát nöôùc. Khoâng chæ baøn baïc, giuùp nhau phöông thöùc laøm aên xaây döïng cuoäc soáng môùi töôi ñeïp, hoï coøn ñaëc bieät löu taâm thôø phuïng Taûn Vieân. Ñieàu

VÓNH PHUÙC  357 naøy theå hieän roõ reät ngay trong leã hoäi “moäc duïc” moät leã hoäi truyeàn thoáng coù töø xa xöa. Theo cuï Laõ Vaên Noâng - chi hoäi tröôûng chi hoäi ngöôøi cao tuoåi cuûa thoân vaø cuï Vuõ Thieân Lyù – phoù chi hoäi ngöôøi cao tuoåi cuûa thoân – chuû teá ñeàn Ngöï Doäi cho bieát: Xöa kia leã “moäc duïc” ñöôïc toå chöùc troïng theå moãi naêm moät laàn vaøo dòp ñaàu xuaân (ngaøy 15 thaùng gieâng aâm lòch). Song, ñeå traùnh gaây laõng phí tieàn cuûa, Duy Bình vaø Trung Höng ñaõ thoáng nhaát vôùi nhau, toå chöùc leã hoäi 3 naêm moät laàn vaøo caùc naêm: Tyù, Ngoï, Maõo, Daäu trong moät giaùp 12 naêm, 8 naêm coøn laïi nhaân daân Duy Bình laøm leã thu thuûy giöõa doøng Hoàng Giang, röôùc veà Ñoâng Cung

(ñeàn Vaø) ñeå taém ngai vaøo ngaøy 15 thaùng gieâng. Sau leã taém ngai thì ngöôøi daân Trung Höng môùi ñöôïc tieán haønh teá leã vaø leã hoäi ôû caùc nôi cuõng thôø Taûn Vieân. Cuøng vôùi leã hoäi raèm thaùng gieâng, Duy Bình vaø Trung Höng coøn coù leã hoäi “caù goûi” vaøo raèm thaùng 9 aâm lòch haèng naêm. Ngaøy naøy, Duy Bình toå chöùc haøng traêm ngöôøi sang ñaùnh caù haøng toång, treân doøng soâng Tích Giang, cuøng vôùi ngöôøi daân xaõ Trung Höng. 99 con caù mang veà laøm goûi daâng leân teá taïi ñeàn Vaø ñeå töôûng nhôû ngaøy ngaøi toå chöùc ñaøo soâng choáng haïn vaø cung caáp nguoàn caù phuïc vuï ñôøi soáng con ngöôøi.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Kim Huøng – VHTT Vónh Phuùc, Soá 3-1999

HOÄI VÓNH NINH Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Taûn Vieân Sôn Thaùnh : Laøng Vónh Ninh, huyeän Vónh Töôøng : Ngaøy 15 thaùng gieâng : Thi bôi traûi cuûa 50 thuyeàn

L

aøng Vónh Ninh, xaõ Vónh Ninh, huyeän Vónh Töôøng laø moät laøng coå ôû ven soâng Hoàng. Chuyeän keå raèng: Vaøo ñôøi vua Huøng Vöông thöù 18, trong nöôùc noåi loaïn khaép nôi. Ñöùc thaùnh Taûn Vieân cuøng hai töôùng taøi Cao Sôn vaø Quyù Minh cuøng 150 töôùng quaân ñi

deïp giaêc, ñi ñeán ñaâu giaëc tan ñeán ñoù. Deïp giaëc xong, ñöùc Thaùnh Taûn cuøng ñaïo quaân töø Tam Ñaûo qua ñeàn Thính roài theo höôùng nuùi Ba Vì veà Kinh Ñònh. Treân ñöôøng ñi qua moät vuøng ñaát phuø sa thaáy coù moät goø ñaát noåi, coû moïc xanh rôøn, ñöùc Thaùnh Taûn cho quaân döøng laïi nghæ chaân, boãng nghe töø xa coù tieáng haùt:

358

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Tay caàm baùn nguyeät seânh sang Moät traêm thöù coû laïi haøng tay ta.

Ñöùc thaùnh Taûn höôùng theo tieáng haùt thaáy coù hai coâ gaùi ñang caét coû, ngöôøi cho quaân vôøi tôùi vaø noùi: “Ta ñi ñaùnh giaëc khaép nôi, veà ñaây muoán truùt nhöõng buïi baëm phong traàn, nhaø ngöôi haõy duøng soït gaùnh nöôùc leân ñaây cho ta taém goäi”. Coâ gaùi vöøa haùt, coù nhan saéc ñeïp tuyeät traàn, laëng leõ ra ñi xuoáng soâng muùc nöôùc. Laï thay ñoâi soït tre laïi ñöïng ñöôïc ñaày hai soït nöôùc, coâ gaùi gaùnh leân goø coû xanh ñeå ñöùc thaùnh taém goäi. Coâ gaùi thaáy kyø laï beøn chaïy veà laøng noùi chuyeän vôùi moïi ngöôøi. Daân chuùng Vónh Ninh moå lôïn, moå gaø ñem ra goø ñeå cung tieán ñaïo quaân, cho ñaây laø ñieàu laønh thieân giaùng. Nhöng leã vaät ñem ra ñeán nôi thì ñaïo quaân cuûa Ñöùc Thaùnh ñaõ rôøi goø, ñoaøn thuyeàn ñang höôùng muõi veà nuùi Ba Vì qua soâng Hoàng. Laäp töùc haøng traêm chieác thuyeàn cuûa daân chaøi Vónh Ninh voäi vaøng lao theo. Hoï duøng heát söùc löïc cuûa mình ñeå bôi maø khoâng kòp. Maõi cho ñeán röøng Lim, nay laø ñeàn Vaø (thò xaõ Sôn Taây) môùi kòp. Ñeå taï taám loøng meán moä cuûa daân, Ñöùc Thaùnh Taûn ban cho moät cuoán baûo boái daïy caùch troàng daâu, nuoâi taèm, öôm tô, deät vaûi, troàng ngoâ, ñoã, mía, khoai phuø hôïp vôùi chaát ñaát phuø sa maàu môõ. Theo lôøi daïy ñoù, ngoaøi vieäc daân chaøi ôû vuøng naøy thaû caâu, quaêng löôùi baét caù, hoï coøn troàng caùc caây hoa maøu, neân ñôøi soáng moïi nhaø no

ñuû. Daân laøng ñoäi ôn Ñöùc Thaùnh vaø laäp ñeàn thôø taïi goø Duy Bình, roài laáy ngaøy 15 thaùng gieâng haèng naêm môû hoäi ñaët teân laø “Hoäi ñeàn Doäi”. Ngaøy aáy daân laøng toå chöùc moå lôïn, gaø, thaønh taâm daâng leã ra ñeàn. Sau ñoù, haøng traêm chieác thuyeàn, trong ñoù coù 1 chieác thuyeàn to trang trí loäng laãy, ra chôø saün ngoaøi soâng. Khi ñoaøn ngöôøi röôùc kieäu töø goø Duy Bình, nôi thôø Ñöùc Thaùnh Taûn, ñeán bôø soâng thì haøng ngaøn ngöôøi reo hoø vang doäi hoøa cuøng tieáng troáng, moõ töø caùc thuyeàn nhoû döôùi soâng voïng leân, luùc aáy cuõng chính laø luùc chieác Kieäu vaøng mang theo moät caùi cheù ñöïng nöôùc töø töø tieán xuoáng chieác thuyeàn to, coù ñaàu roàng vaø 19 trai laøng khoûe maïnh, maëc aùo næ, quaàn hoàng, ñoäi khaên ñaàu rìu ñöùng hai beân maïn thuyeàn chôø ñoùn. Sau giaây phuùt laëng im, chín möôi chín chieác thuyeàn con daït quanh bôø ñôïi, moãi chieác coù 9 thanh nieân löïc ñieàn tay caàm daàm, da baùnh maät, noåi leân cuoàn cuoän cô baép treân ñoâi caùnh tay chaéc nòch. Moät hoài troáng doõng daïc vang leân vaø keát thuùc baèng 3 tieáng, caû traêm chieác thuyeàn lao nhanh ra doøng nöôùc. Tieáng tuø vaø, thanh la, troáng nguõ lieân doàn daäp kích ñoäng theâm söùc khoûe laï thöôøng, 50 chieác thuyeàn lao vun vuùt nhö nhöõng con thoi ra doøng nöôùc hai roài laïi lao vaøo. Nhöõng chieác thuyeàn bôi quanh thuyeàn coù kieäu, löôïn troøn nhö moät boâng hoa höôùng döông in treân maët nöôùc. Treân bôø caùc cuï oâng, cuï baø aùo

VÓNH PHUÙC  359 daøi khaên xeáp chaép tay laïy trôøi, laïy ñaát, maét nhìn ñaêm ñaém vaøo nhöõng con thuyeàn, caàu taøi, caàu loäc, mong cho muøa maøng töôi toát, boäi thu. Chaúng maáy choác chieác thuyeàn lôùn ñaõ ra giöõa doøng nöôùc. Cuï chuû teá thaän troïng muùc töøng gaùo nöôùc treân soâng ñoå vaøo cheù cho ñeán khi ñaày roài leân kieäu, chieác thuyeàn töø töø quay muõi vaøo bôø höôùng veà ñeàn Doäi. Luùc naøy 99 chieác thuyeàn con tíu tít, moät soá bôi vaøo bôø nhö baùo tin möøng tröôùc haøng ngaøn ngöôøi treân bôø chôø ñôïi. Moät soá thuyeàn bôi quaán quanh thuyeàn lôùn nhö baûo veä, vaø röôùc cho kieäu coù cheù nöôùc vaøo bôø. Treân bôø 2 haøng caùc ñoâ tuøy raïo röïc chôø ñôïi, thuyeàn lôùn caùch bôø khoaûng 100 thöôùc, tieáng reo hoø treân soâng vang daäy, coù nhieàu ngöôøi coøn nhaûy caãng leân hoan hoâ nhö ñoùn möøng nieàm vui caû moät naêm chôø ñôïi. Thuyeàn lôùn caäp beán, 4 ngöôøi trong thuyeàn khieâng kieäu leân bôø roài ñaët vaøo kieäu lôùn röôùc veà ñeàn teá leã, tieán haønh thuû tuïc taém ñöùc Thaùnh. Ngoaøi soâng moãi thoân cöû moät ñoäi tuyeån keøm theo moät thuyeàn vaøo cuoäc thi bôi traûi. Caùc thuyeàn vaøo vaïch xuaát phaùt. Khi coù leänh, caùc thuyeàn lao ra thaät nhanh, caùc tay bôi quaït tôùi taáp ñeå

ñaït toác ñoä cao nhaát. Coøn ngöôøi laùi duøng kyõ thuaät ñieâu luyeän giöõ cho thuyeàn thaêng baèng vaø ñöa thuyeàn ñi theo con ñöôøng ngaén nhaát tôùi ñích. Ñöôøng bôi töø bôø Vónh Ninh sang bôø soâng Xuaân Chieåu roài quay laïi, chieàu ngang con soâng Hoàng chöøng 1000m, nöôùc chaûy xieát ñoøi hoûi caùc tay bôi phaûi khoûe maïnh, söùc beàn. Qua 2 löôït ñi veà, thuyeàn naøo tôùi ñích sôùm nhaát cuõng phaûi maát chöøng 30 phuùt. Nhöõng cuoäc thi nhö vaäy cöù dieãn ra haèng naêm, khoâng chæ ñeå ñua söùc ñua taøi, theå hieän taøi naêng cuûa moãi thoân, maø vieäc thaéng cuoäc coøn laø ñieàm may caû naêm cho vieäc laøm aên seõ gaëp nhieàu may maén, ñöôïc ñöùc thaùnh phuø trì. Vì vaäy sau leã hoäi vaø caùc cuoäc thi bôi traûi, töøng thoân laïi chuaån bò cho leã hoäi naêm sau. Ngöôøi lôùn daïy cho treû nhoû, ngöôøi ñi tröôùc bieát bôi thuyeàn daïy cho lôùp ngöôøi sau cuõng bieát bôi thuyeàn. Nhaát laø vieäc luyeän söùc, luyeän taøi ñöôïc taäp thöôøng xuyeân. Vì vaäy, cho ñeán nay ngöôøi Vónh Ninh ai ai cuõng bieát bôi, bieát loäi. Caâu ca: “Nhaø coù phuùc ñeû con bieát loäi” truyeàn töø ñôøi noï sang ñôøi kia treân queâ höông caän keà soâng nöôùc.(1)

(1) Theo Ñaëng Ngoïc Trí - VHTT Vónh Phuùc soá 3-1999

Vaên Haäu

360

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI HOAØNG XAÙ : Baûo Ninh, Ñoân Tuaán, Huøng Tuaán, Cao Sôn, Tuaán Löông Ñòa ñieåm : Hoaøng Xaù, xaõ Vónh Thònh, huyeän Vónh Töôøng Thôøi gian : Ngaøy 24 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Xuoáng ñoàng - Ñaáu boø moäng Thôø

T

röôùc ñaây, Hoaøng Xaù laø moät xaõ thuoäc toång Tang Ñoá, phuû Vónh Töôøng, tænh Vónh Phuùc. Sau naêm 1945, Hoaøng Xaù laø moät thoân thuoäc xaõ Vónh Thònh, huyeän Vónh Töôøng, tænh Vónh Phuùc. Hoaøng Xaù coù 4 xoùm: xoùm Ñinh, xoùm Ngöôïc, xoùm Ñoâng vaø xoùm Traïi. Vò trí phía ñoâng cuûa Hoaøng Xaù giaùp vôùi ñeâ Ñaïi Haø, phía nam giaùp vôùi laøng Khaùch Nhi, phía taây giaùp vôùi heä thoân vaø phía Baéc giaùp vôùi laøng An Thöôïng. Hoaøng Xaù coù 12 doøng hoï noái tieáp nhau ñôøi ñôøi sinh soáng. Nhöng hieän nay traûi qua nhieàu bieán ñoåi chieán tranh, loaïn laïc, ly taùn neân giôø ñaây chæ coøn laïi taùm doøng hoï. Nhaân daân Hoaøng Xaù soáng raát moäc maïc, chaân thaät, chuû yeáu laø theo ñaïo Phaät. Töø theá kyû XV, Hoaøng Xaù ñaõ xaây döïng moät ngoâi chuøa laáy teân laø Höông Lai Töï (chuøa Höông Lai) ñeå thôø Phaät caùc vò thaùnh nhö: Baûo Ninh, Ñoân Tónh, Huøng Tuaán traùc vò thöôïng ñaúng thaàn, Cao Sôn ñaïi vöông, Tuaán Löông phuø quoác ñaïi vöông.

Vaøo tieát trôøi muøa xuaân, khi moïi ngöôøi vöøa tieãn bieät naêm cuõ ñeå ñoùn chaøo moät naêm môùi vôùi öôùc mong seõ coù nhöõng ñieàu toát ñeïp ñeán vôùi moïi nhaø, thì Hoaøng Xaù môû hoäi coù tuïc vaät boø vaø xuoáng ñoàng raát vui nhoän. Theo qui ñònh, moãi doøng hoï ñöôïc choïn giöõ vieäc nuoâi boø moät naêm. Ngöôøi ta tuyeån löïa moät con boø ñöïc thaät khoûe maïnh, cöôøng traùng roài giao cho moät gia ñình coù phaåm chaát toát, coù uy tín trong doøng hoï nuoâi ôû giöõa saân. Ñuùng ngaøy 24 thaùng gieâng, boø ñöôïc taém röûa saïch seõ, maëc aùo theâu saëc sôõ ñöa ra saân ñình. Luùc naøy caùc chaøng trai khoûe maïnh cuûa Hoaøng Xaù ñöùng xeáp haøng hai beân. Chieâng troáng thanh la baét ñaàu noåi leân. Khi con boø ñaõ ñi vaøo giöõa saân, oâng chuû hoäi teá tuyeân boá baét ñaàu roài laáy dao caét thöøng ôû moõm boø tung leân. Taát caû moïi ngöôøi ñöùng chung quanh voã tay reo hoø coå vuõ cho nhöõng chaøng trai cuûa laøng luùc naøy côûi traàn xoâng vaøo vaät nhau vôùi con boø moäng ñang haêng tieát kia. Tieáng voã tay, tieáng troáng ñaùnh, tieáng hoø reo daäy ñaát vang

VÓNH PHUÙC  361 leân. Moïi ngöôøi hoài hoäp doõi theo töøng böôùc chaân cuûa con boø. Cuoäc vaät loän cöù theá dieãn ra cho ñeán khi con boø bò nhöõng thanh nieân duõng caõm kia quaät ngaõ thì troáng noåi leân doàn daäp, moïi ngöôøi thôû phaøo nheï nhoõm vaø hoäi vaät keát thuùc. Con boø ñöôïc moå thòt cuùng thaàn roài chia ñeàu cho caùc suaát ñinh trong laøng. Moïi ngöôøi töø giaø ñeán treû, töø trai ñeán gaùi ñeàu nhaát loaït keùo nhau ra ñoàng loäi xuoáng ruoäng ñi moät voøng. Tieáng haùt veùo von, tieáng goïi nhau ôi ôùi, tieáng choøng gheïo nhau cuûa vaøi coâ

caäu thanh nieân vang vang caû caùnh ñoàng. Ñaát nhö môû loøng ra ñoùn laáy chaân ngöôøi. Gioù noåi leân laøm töøng ñôït soùng luùa xanh xoâ aøo aït nhö ñuøa giôõn, nhö môn man, nhö giô tay chaøo ñoùn con ngöôøi. “Xuoáng ñoàng” laø moät leä coå xöa cuûa ngöôøi Hoaøng Xaù, ngaøy nay ñaõ bò mai moät ñi nhieàu. Tuy vaäy ngöôøi Hoaøng Xaù vaãn töï haøo veà queâ höông ñöôïc khôi daäy, giöõ gìn vaø phaùt huy trong cuoäc soáng hoâm nay.(1) Vaên Haäu

(1) Theo Löông Nguyeân - Giaùo vieân tröôøng caáp II Vónh Thònh, Vónh Töôøng, Vónh Phuùc.

LEÃ HOÄI GIA TRUNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Ñöùc thaùnh Tam Giang vaø Ñöùc thaùnh Baûn Thoå : Laøng Gia Trung, xaõ Quang Minh, huyeän Leâ Linh : Moàng 10 thaùng 2 ñeán 13 thaùng 2 : Ngaøy 12 thaùng 2 : Vaät thôø vaø ñaùnh thoù

Ñ

öùc thaùnh Tam Giang laø teân goïi chung ba anh em hoï Tröông ñöôïc toân thôø taïi maáy traêm nôi doïc theo caùc soâng phía baéc. Rieâng taïi Haø Noäi, caùc xaõ Ñoâng Xuaân, Kim Luõ, Phuø Loã, Phuù Minh, Trung Giaõ thuoäc huyeän Soùc Sôn ñeàu coù thôø. Laøng Gia Trung, xaõ Quang Minh, huyeän Leâ Linh laø moät laøng laân caän vôùi caùc xaõ keå treân, cuõng thôø Ñöùc Thaùnh Tam Giang. Gia Trung laø moät laøng coå, caên cöù vaøo taám bia haäu ôû chuøa Xuoâi thì

töø naêm Chính Hoøa thöù 11 (1690) ñaõ coù chuøa. Thöïc teá caùc laøng xaõ ôû Baéc Boä cho thaáy bao giôø daân cö soáng yeân oån, laøng ñöôïc oån ñònh, môùi laäp ñình chuøa. Vaø khi ñình chuøa oån ñònh môùi coù bia kyù, saéc phong. Taám bia haäu chuøa Gia Trung coù nieân hieäu Chính Hoøa 11 (1690) cho ta bieát nieân ñaïi laäp laøng trong theá kyû XVII. Saùch Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí cuûa Phan Huy Chuù cho bieát, vaøo trieàu Leâ, laøng Gia Trung thuoäc ñaïo Kinh Baéc, phuû

362

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Baéc Haø (sau ñoåi laø Ña Phuùc), huyeän Kim Hoa (sau ñoåi laø Kim Anh), xaõ Gia Thöôïng. Xaõ Gia Thöôïng goàm 4 thoân Beán, Trung, Heø, Ñoàng. Ñeán naêm Thaønh Thaùi thöù 5 (1893) thì taùch laøm 2 xaõ, thuoäc huyeän Kim Anh. Sau Caùch maïng thaùng Taùm, xaõ Gia Thöôïng chia ra, hôïp laïi nhieàu laàn. Ñeán cuoái naêm 1956, ñoåi teân laø xaõ Quang Minh, thuoäc huyeän Kim Anh. Naêm 1978, Quoác hoäi pheâ chuaån, saùp nhaäp moät soá huyeän vaøo Haø Noäi, xaõ Quang Minh caét khoûi huyeän Kim Anh, nhaäp thaønh huyeän Meâ Linh. Nay laïi caét Meâ Linh traû veà tænh Vónh Phuùc. Laø moät laøng coå, coù quan heä maät thieát vôùi caùc laøng ôû Kim Anh, neân vieäc cuøng thôø thaùnh Tam Giang coù tuïc leä chung gioáng nhau laø ñieàu deã hieåu. ÑÌNH CHUØA – LEÃ HOÄI

Töø Haø Noäi ñi theo ñöôøng cao toác Thaêng Long – Noäi Baøi, ñeán caây soá 13 ta gaëp cuïm di tích ñình chuøa Gia Trung ôû beân traùi. Ñình Gia Trung hieän nay nguyeân tröôùc laø ngoâi ngheø, do ñình coå bò phaù huûy neân laøng ñaõ tu söûa ngheø thaønh ñình ñeå thôø ba vò thaùnh Tam Giang vaø Ñöùc thaùnh baûn thoå. Söï tích Ñöùc thaùnh Tam Giang Ñình Gia Trung thôø 3 vò: Vua caû Tam Giang huùy laø Tröông Hoáng,

saéc phong Xaù Leä Hieån öùng ñaïi vöông, Vua hai Tam Giang huùy laø Tröông Haùt, saéc phong laø Uy Hieån Phoå hoùa ñaïi vöông, Vua ba Tam Giang huùy laø Tröông Löøng, saéc phong Döïc Thaùnh Taû trò ñaïi vöông. Theo saùch Tröông toân thaàn thì caû ba oâng ñeàu laø con cuûa ñöùc baø Vaân maãu, hieäu laø Töø Nhan, ngöôøi huyeän Voõ Giaøng, tænh Baéc Ninh. Sinh ra trong moät gia ñình meï hieàn, con thaûo, anh thuaän, em hoøa. Khi caùc oâng ñeán tuoåi tröôûng thaønh thì cuõng laø luùc trong nöôùc gaëp naïn xaâm laêng cuûa nhaø Löông beân Taøu. Caùc oâng tình nguyeän moä quaân ñaùnh giaêc, ñöôïc Trieäu Vieät Vöông tuyeån moä, phong oâng caû laø Thöôïng töôùng, oâng hai laø Phoù töôùng, oâng ba laø Tyø töôùng cuøng nhau ñaùnh giaëc. Sau khi giaëc tan, Trieäu Quang Phuïc leân ngoâi ban thöôûng caùc oâng, caáp phaàn ñaát xaõ Tieân Taûo (Ña Phuùc), xaõ Tam Lö (Ñoâng Ngaøn) laøm aáp aên loäc. Ñöôïc maáy naêm thì ngöôøi chaùu Lyù Nam Ñeá laø Lyù Phaät Töû gaây noäi chieán cöôùp ngoâi. Lyù Phaät Töû ñaùnh khoâng laïi Trieäu Vieät Vöông beøn laäp möu giaûng hoøa. Trieäu Vieät Vöông nghó tình vua Tieàn Lyù cho giaûng hoøa. Bieát möu gian quaân giaëc, hai oâng coá söùc can ngaên khoâng ñöôïc, beøn töø quan, lui veà nuùi ôû aån. Quaû nhieân, Lyù Phaät Töû ñaõ phuïc kích, Trieäu Vieät Vöông thua traän töï saùt ôû cöûa bieån. Cöôùp ñöôïc ngoâi vua, Lyù Phaät Töû bieát caùc oâng laø ngöôøi taøi

VÓNH PHUÙC  363 gioûi, môøi ra laøm quan, nhöng caùc oâng khaûng khaùi traû lôøi: “Trung thaàn thaø cheát chöù khoâng bao giôø thôø hai chuùa!” Duï doã khoâng ñöôïc, Lyù Phaät Töû beøn ra leänh truy naõ. Bieát raèng khoù traùnh khoûi, ngöôøi anh caû töï saùt ôû soâng Nguyeät Ñöùc, ngöôøi anh hai töï saùt ôû Nam Bình (Phöôïng Nhaõn baây giôø). Ñöôïc tin hai anh ñaõ cheát, oâng em thöù ba cuõng cheát theo. Ñoù laø ngaøy moàng 10 thaùng 4. Ba anh em hoï Tröông khi soáng laø löông töôùng, cheát ñi ñeàu laø linh thaàn. Caùc trieàu vua Ngoâ, tieàn Leâ, Lyù, haäu Leâ, Nguyeãn ñeàu coù saéc phong. Theo truyeàn thuyeát, caùc vua ñaõ saéc chæ 308 laøng ôû ven caùc soâng laø Nguyeät Ñöùc, Nhö Nguyeät laäp ñeàn thôø, goïi laø Ñöùc thaùnh Tam Giang. Trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Toáng xaâm laán Ñaïi Vieät, quaân nhaø Lyù laäp phoøng tuyeán treân soâng Nhö Nguyeät do Lyù Thöôøng Kieät chæ huy ñaõ kieân cöôøng choáng traû caùc ñôït taán coâng cuûa giaëc. Taïi traän tuyeán naøy, ñaõ vang leân baøi thô thaàn ñöôïc ngaâm taïi ñeàn thaùnh Tam Giang: Nam quoác sôn haø, Nam ñeá cö, Tieät nhieân ñònh phaän taïi thieân thö. Nhö haø nghòch loã lai xaâm phaïm, Nhöõ ñaúng haønh khan thuû baïi hö.

Taïm dòch: Soâng nuùi nöôùc Nam, vua Nam ôû, Vieäc naøy ñaõ ghi vaøo saùch Trôøi. Côù sao boïn giaëc traùi meänh sang xaâm phaïm, Chuùng baây seõ bò ñaùnh tôi bôøi.

Baøi thô thaàn ñoù ñaõ khích leä tinh thaàn quaân daân Ñaïi Vieät, tieán leân phaûn coâng, khieán quaân Toáng phaûi thua, ruùt veà nöôùc. Ñeán nay, söû saùch vaãn xem nhö ñaây laø baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp ñaàu tieân cuûa daân toäc ta. thoå

Söï tích ñöùc thaønh hoaøng baûn

Ngaøi coù teân hieäu laø vua Vaøng, teân chöõ laø Döông Nhö YÛ, saéc phong laø Vuõ Veä töôùng quaân ñaïi vöông. Thaàn phaû cheùp raèng, oâng laø ngöôøi ñòa phöông, neân ñöôïc thôø laø Ñöùc thaùnh baûn thoå. Sinh thôøi, oâng laø ngöôøi coù taøi thao löôïc, coù nghóa khí, ñöôïc vua nhaø Traàn tin duøng, cöû giöõ chöùc Tyø töôùng, chæ huy moät caùnh quaân choáng giaëc Nguyeân taïi vuøng Ñaàm Hoàng (Yeân Laõng). Trong khi giao chieán, oâng ñaõ hy sinh taïi Haï Loâi. Truyeàn raèng, tröôùc khi ngaõ xuoáng, töôùng quaân coøn neùm moät hoøn ñaù veà phía queâ nhaø, vôùi lôøi theà “Nôi naøo ñaù rôi, thì nôi ñoù laäp ñeàn thôø”. Nay ôû Gia Trung coù ngoâi mieáu goïi laø mieáu Hoa Vaøng thôø ngaøi. ÔÛ ñình Gia Trung vaãn coøn moät khoái ñaù daøi 1,2m in roõ veát ngoùn tay thaàn naém vaøo. Daân laøng coi hình daùng vieân ñaù gioáng con lôïn, neân goïi noâm laø hoøn ñaù con lôïn. Ñöôïc tin oâng hy sinh, vua Traàn thöông tieác, saéc chæ caùc laøng Haï Loâi, Gia Trung, Gia Thöôïng, Gia Laïc

364

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

thôø laøm phuùc thaàn, thaønh hoaøng baûn thoå. Nay mieáu Hoa Vaøng cuõng bò hö haïi, neân laøng Gia Trung ñöa baøi vò veà ñình phoái thôø cuøng Ñöùc thaùnh Tam Giang. Haèng naêm laøm leã kî vaøo ngaøy 26 thaùng 5. CHUØA LAØNG GIA TRUNG

Chuøa Ñaïi Bi môùi ñöôïc khoâi phuïc naêm 1991, ngay caïnh neàn cuõ. Tam quan chuøa ôû saùt meùp ñöôøng cao toác. Qua cöûa Tam quan, ta ñi treân moät saân khaù daøi roäng, hai beân coù neàn cao hôn maët saân, ñoù laø neàn chuøa cuõ, hieän chæ coøn caùc khoái ñaù keâ coät chuøa xaây caïnh ñình theo hình chöõ nhaát (一). Trong chuøa boá trí 3 gian thôø Ñöùc oâng, Tam Baûo, Maãu. Gian thôø Phaät baøy 3 pho töôïng Tam theá, töôïng Quaùn Theá AÂm nhieàu tay, pho Cöûu Long... Gian thôø Maãu baøy töôïng Tam vò Thaùnh maãu. Nhöõng pho töôïng keå treân ñeàu do môùi coâng ñöùc maø coù, ngoaøi ra coøn coù 2 pho töôïng hoä phaùp daân xin ôû chuøa khaùc veà. Chuøa Ñaïi Bi ñöôïc coâng nhaän di tích LSVH. Theo lòch söû thì chuøa coù töø laâu, daân gian goïi laø chuøa Xuoâi. Naêm Canh Ngoï, nieân hieäu Chính Hoøa thöù 11 (1690) nhaø Leâ, daân laøng Gia Trung hoïp laïi baøn caùch xaây chuøa. Laøng baùn 4 ngoâi haäu Phaät ñeå laáy tieàn xaây döïng, laøm toøa Tam Baûo, toâ töôïng Phaät, laøm gaùc chuoâng 8 maùi. Khi hoaøn thaønh laøng taïc bia ghi laïi.

Ñaàu theá kyû 20, chuøa ñöôïc toân taïo môû roäng, ñaép theâm töôïng, xaây ñieän thôø Maãu, xaây nhaø tieàn ñöôøng, gaùc chuoâng, laàu troáng, nhaø tieáp khaùch... ñuùc moät quaû chuoâng, ñaët teân laø “Ñaïi Bi töï”. Ñeán nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû 20 chuøa ñaõ noåi tieáng laø ngoâi chuøa ñeïp. Naêm 1946, trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, chuøa ñaõ bò dôõ ñi moät phaàn. Naêm 1955, sau khi hoøa bình laäp laïi, chuøa chæ coøn gian nhaø nhoû, caùc töôïng ñeàu bò huûy hoaïi, ngoâi chuøa ñeïp trôû neân raäm raïp hoang vu. Töø naêm 1965 ñeán 1973 trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, huyeän duøng vöôøn chuøa laøm nôi sô taùn vaø luyeän quaân. Töø naêm 1975, dieän tích vöôøn chuøa bò thu heïp. Sau ngaøy Ñaûng coäng saûn Vieät Nam ñeà ra ñöôøng loái ñoåi môùi, coù Nghò quyeát TW5 veà vaên hoùa, phong traøo phuïc hoài ñình, chuøa ñöôïc tieán haønh, caùc cuï phuï laõo ñaõ ñaáu tranh choáng laán chieám ñaát chuøa, vaän ñoäng baûo veä, phuïc hoài caùc di tích. Coâng vieäc naøy ñöôïc nhieàu ngöôøi höôûng öùng. Chuøa ñöôïc xaây laïi, duø chæ coù 5 gian nhöng cuõng ñuû nôi thôø, ñöôïc khaùnh thaønh vaøo moàng 10 thaùng 2 naêm Giaùp Tuaát (1994). LEÃ HOÄI GIA TRUNG

Haèng naêm laøng Gia Trung môû hoäi töø moàng 10 thaùng 2 ñeán 13 thaùng 2. Trong ngaøy hoäi xöa,

VÓNH PHUÙC  365 thöôøng toå chöùc röôùc caùc vò thaùnh veà ngheø ñeå quan vieân, daân laøng teá leã, sau ñoù môùi röôùc traû veà nôi cuõ. Cho neân ôû Gia Trung, ngaøy hoäi ñöôïc ao öôùc laém: Bao giôø cho ñeán thaùng hai, Cho laøng vaøo ñaùm, cho trai ra ñình.

Vieäc röôùc, teá thì caùc laøng ôû ñoàng baèng Baéc boä thöôøng theo moät kòch baûn gioáng nhau, vì ñoù nghi thöùc ñaõ ñöôïc chuaån hoùa theo nghi leã. ÔÛ ñaây khoâng moâ taû saâu veà caùc phaàn ñoù, chæ giôùi thieäu veà 2 tuïc heøm cuûa Thaùnh: ñoù laø vaät thôø vaø ñaùnh thoù. Laøng Gia Trung coù 3 giaùp: giaùp Ñoâng, giaùp Nam vaø giaùp Ñoaøi. Haèng naêm ñeán ngaøy vaøo ñaùm, moãi giaùp choïn moät ñoâ vaät ñeå vaät thôø. Sau khi teá thaùnh, caùc ñoâ vaät vaøo sôùi ngay treân chieáu, tröôùc höông aùn thôø. Ñoâ naøo cuõng mình traàn, ñoùng khoá, muùa se ñaøi roài vaät nhau. Ñaây laø vaät thôø neân khoâng coù hôn thua, caùc ñoâ chuû yeáu muùa vaät giôû mieáng vôùi nhau ñeå chöùng minh tröôùc thaùnh raèng con chaùu khoâng queân nghieäp voõ. Ngöôøi thaéng trong cuoäc vaät thôø ñöôïc pheùp nhaän moät quaû loäc thaùnh, anh ta khoâng töï höôûng maø neùm xuoáng ao ñình ñeå moïi ngöôøi cuøng cöôùp. Sau khi leã vaät thôø, baáy giôø laøng môùi chính thöùc toå chöùc vaät giaûi ôû ngoaøi sôùi. Cuoäc vaät giaûi coù naêm keùo

daøi cho ñeán ngaøy giaõ ñaùm môùi ngaõ nguõ ai laø voâ ñòch. Cuõng taïi tröôùc höông aùn, laøng toå chöùc ñaùnh thoù. Thoù laø caây gaäy tre ñöïc, daøi khoaûng hôn 3 meùt, laøng ñeå töøng ñoâi ôû tröôùc baøn thôø. Caùc voõ sinh maëc aùo the cheõn, chít khaên boû gioït, ñi haøi xaûo vaøo laøm leã roài töøng ñoâi nhaän thoù muùa theo theá voõ ñaõ hoïc ñaùnh luyeän vôùi nhau. Baøi ñaùnh theo hieäp, ngöôøi naøo coù taøi thì eùp ñöôïc ñoái phöông chòu thua. Laøng coù leä khoâng cho ñaùnh vaøo thaân theå nhau. Ta nhôù laïi caùc vò thaùnh ñeàu laø voõ töôùng, ñaõ töøng moä quaân, tuyeån quaân ñaùnh giaëc Löông, vaäy heøm cuûa caùc vò löu laïi cho daân laøng moät chí khí thöôïng voõ. Neân vaät thôø vaø ñaùnh thoù laø hai tuïc leä coå truyeàn, khoâng naêm naøo ñöôïc queân. Truyeàn thuyeát keå raèng, nhöõng naêm vöøa qua, laøng khoâng toå chöùc ñöôïc hoäi, khoâng coù vaät thôø, ñaùnh thoù, neân trong laøng thöôøng khoâng yeân oån. Töø hoäi naêm 1991 ñeán nay ñaõ khoâi phuïc truyeàn thoáng naøy trong caùc ngaøy hoäi laøng, ngaøy Teát. Ngoaøi hai tuïc heøm, taïi Gia Trung nhöõng ngaøy hoäi thöôøng coù môøi caùc ñoaøn haùt cheøo ôû Taèng My, Ñoâng Ñoà ñeán haùt. Coù naêm môøi caû roái nöôùc veà bieåu dieãn. Sau nhieàu naêm laøng Gia Trung khoâng coù toå chöùc leã hoäi, maõi ñeán

366

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

naêm Giaùp Tuaát (1994) môùi phuïc hoài, neân maëc daàu ñaây laø ñieåm di tích lòch söû vaên hoùa, caùc hình thöùc vui hoäi vaãn coøn chöa ñöôïc nhö xöa. Mong raèng trong nhöõng naêm cuûa

theá kyû 21, Gia Trung seõ coù nhieàu coá gaéng ñeå khoâi phuïc laïi nhöõng neùt ñeïp leã hoäi laøng queâ. Vuõ Kieâm Ninh

HOÄI TAÂY THIEÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Baø Naêng Thò Tieâu (thôøi Huøng Vöông) : Xaõ Ñaïi Ñình, huyeän Tam Ñaûo : Ngaøy 12 thaùng gieâng ñeán 16 thaùng 2 : Ngaøy 15 thaùng 2 : - Ñu tieân, baén noû, haùt Saùn Dìu - Vaõn caûnh nuùi röøng

T

aây Thieân laø moät quaàn theå di tích thaéng caûnh noåi tieáng töø ngaøn xöa bao goàm heä thoáng ñeàn mieáu - chuøa thôø Quoác Maãu xen keõ vôùi nuùi röøng, hang ñoäng cuûa daõy nuùi Tam Ñaûo, nay thuoäc xaõ Ñaïi Ñình huyeän Tam Ñaûo, tænh Vónh Phuùc. Daõy Taây Thieân chaïy thaúng leân nuùi Phuø Nghóa (phuø Thaùnh Doùng) cuøng vôùi nuùi Thieân Thò (chôï trôøi), nuùi Thaïch Baøn (baøn côø tieân) cao choùt voùt taïo theá vöõng chaõi nhö ñôõ trôøi cao. Ngöôøi xöa ngôïi ca Taây Thieân laø danh thaéng xeáp vaøo loaïi baäc nhaát cuûa nöôùc Nam. Tieán só Leâ Khaéc Phuïc, theá kyû 15, khaéc ôû vaùch ñaù nhaân khi ñöôïc trieàu ñình cho leân laäp ñaøn caàu möa, giaûi haïn: Teá Tam Ñaûo sôn Sôn thaàn naõi bieán Chö ñaêng chö phong lòch Coå tích coå voïng cöông loan tuùy tuùy chöông ñieäp

Taïm dòch: Daâng cuùng leân nuùi Tam Ñaûo Chö thaàn bieán hoùa Caàu caùc vò anh linh noåi möa, noåi gioù Nhö ñôïi ngaøn coã xe ngöïa phi töø trong maây.

Ñôøi Leâ Sô (theá kyû 15), Cao Huøng Tröng ñaõ phaùt hieän vaø moâ taû veû ñeïp Taây Thieân nhö sau: “Nuùi Tam Ñaûo ôû ñòa phaän Tam Döông coù 3 ngoïn söøng söõng noåi leân cao vuùt ñeán taän trôøi cuøng vôùi Taûn Vieân, hai ngoïn xöùng nhau laø danh sôn cuûa Giao Chæ. Töông truyeàn ôû trong nuùi nhieàu hoa laï quaû quí. Treân nuùi coù am Vaân Tieâu, am Löông Phong, thang Boä Vaân, caàu Ñaõi Tuyeát. Söôøn nuùi coù chuøa Taây Thieân, treân ñænh laïi coù chuøa Ñoàng Coå vaø voâ soá nhöõng thaùc gheành, phong caûnh ñeàu kyø tuyeät.” Thaùc Baïc laø doøng thôm cuûa nuùi röøng Taây Thieân vôùi ñoä cao 40m

VÓNH PHUÙC  367 nöôùc ñoå xuoáng traéng xoùa nhö giaùt baïc, chaûy ra hôïp löu vôùi suoái Vaøng ôû hoà Sen roài chaûy ra khe Giaûi Oan. Suoái Giaûi Oan chính laø suoái Baùt Nhaõ, trong nhaø Phaät duøng phieân aâm töø tieáng Phaïn laø “prāṇa” nghóa laø trí tueä, söï saùng suoát. Ngöôïc doøng Baùt Nhaõ qua khe Tröôøng Sinh, khe Giaûi Oan, ngöôïc leân laø ñaàm Sen, ao Döùa, nuùi Röøng Rình, baïn haõy nhôù lôøi chæ daãn cuûa Leâ Quyù Ñoân töø theá kyû 17, tìm ñeán bia ñaù khaéc chöõ lôùn “La Thaønh baát loaïn”, caïnh bia ñuïc maáy chöõ “Thöôïng Thö Hoaøng Phuùc caån ñeà”. Töø ñoù, ñi maáy daëm nöõa tôùi chuøa Ñoàng Coå ñuùc toaøn baèng ñoàng toát, trong chuøa thôø 2 töôïng Phaät, cho tôùi nay nieân ñaïi vaãn laø moät bí aån maø caùc nhaø khaûo coå chöa tìm ra lôøi giaûi. Daáu veát Taây Thieân kieán truùc theo thôøi Lyù, thôøi Leâ hieän vaãn coøn. Caây höông ôû ñeàn Thoõng ñöôïc ñeõo baèng ñaù xanh, coät hình töù truï, ghi khaéc coâng lao cuûa nhöõng ngöôøi tu söûa ñeàn naêm Baûo Thaùi thöù nhaát (1720). Thôøi Taây Sôn ngaén nguûi cuõng ñeå laïi chieác khaùnh baèng ñoàng toát cao 1,04m; roäng 1,06m ñuùc vaøo naêm Caûnh Thònh thöù hai (1794). Caùch chuøa Taây Thieân 500m, baïn haõy tôùi thaêm ñoäng Saùch Hoa gaàn Thaùc Baïc, töông truyeàn laø nôi ôû cuûa ñoäng chuû baø chuùa Tam Ñaûo. Chuøa Taây Thieân coù böùc goã chaïm nhaïc coâng thieân thaàn ôû nghi moân. Moãi böùc roäng 2,5m2, chaïm noåi 11 ngöôøi ñang cöû nhaïc, muùa haùt trong

maây. Nhöõng ngöôøi naøy ñeàu laø nöõ, ñaàu ñoäi muõ mieän, khuoân maët anh tuù, mình maëc aùo thuïng, coå vaø ngöïc coù nhöõng daûi luïa toûa ra. Phaàn treân giöõa y moân laø 3 ngöôøi ngoài xeáp baèng troøn haøng ngang. Coøn 8 ngöôøi ñöôïc chia sang hai beân, boá trí doïc theo chieàu ñöùng cuûa cöûa. Ngöôøi thoåi saùo, ngöôøi caàm quaït, ngöôøi gaåy ñaøn nguyeät, ngöôøi muùa haùt... troâng thaät uyeån chuyeån. Ñieåm xuyeát böùc y moân laø caùc hình hoa sen, phöôïng bay, roàng löôïn. Caûnh thieáu nöõ muùa ca cuøng nhöõng con vaät ngoä nghónh boàng beành trong bieån maây, röøng hoa gôïi caûm giaùc veà choán thieân ñöôøng. Böùc phuø ñieâu phaûn aùnh öôùc voïng, caàu mong cuoäc soáng thanh bình, no aám cuûa daân toäc ta. Truyeàn thuyeát keå: Coâ laø con gaùi quyù duy nhaát cuûa oâng ñoäng tröôûng hoï Naêng teân Vó ôû trang Ñoâng Loä. OÂng baø ñeàu treân 40 tuoåi maø chöa sinh nôû. Nghe noùi treân moûm Taây Thieân coù tieân lui tôùi, vôï choàng beøn leân ñoát höông caàu khaån. Veà nhaø, ñeâm ñoù baø Ñaøo Thò Lieãu naèm moäng thaáy mình ñi haùi thuoác treân nuùi gaëp moät baày tieân voâ cuøng xinh ñeïp. Caùc naøng thaáy ñoäng beøn bay vuùt leân trôøi coøn moät coâ bò vöôùng daây röøng khoâng bay ñöôïc. Baø laïi gôõ hoä, roài boãng coâ ta bieán thaønh ñöùa beù saø vaøo loøng baø ñoøi beá. Baø möøng quaù boû luoân gioû thuoác, beá thaúng veà nhaø. Treân ñöôøng ñi ai gaëp cuõng ñöùng khoanh tay chaøo hoûi: “Nhuõ maãu

368

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

beá hoaøng haäu ñi chôi aï.” Tænh daäy baø thaáy trong mình khang khaùc, bieát laø ñaõ caàu töï ñöôïc. Roài mang thai, sinh ra moät coâ con gaùi chaúng khaùc naøng tieân trong moäng. Vôï choàng baøn nhau maõi tìm ñöôïc caùi teân thích hôïp, vöøa khoâng loä vöøa gôïi nhôù. Coâ beù ñöôïc ñaët teân laø Naêng Thò Tieâu. Thích soáng töï laäp, coâ laøm leàu ôû treân caây, ñi laïi chuyeàn nhaûy nhanh nhö soùc, nheï nhö vöôïn, nhaët ñaù neùm thuù röøng, chim muoâng vaø baûo veä vöôøn röøng. Giaëc AÂn sang cöôùp nöôùc ta, theá giaëc raát maïnh. Vua Huøng cho söù ñi caùc trang, ñoäng trong nöôùc caàu ngöôøi ra deïp giaëc. Ngöôøi con gaùi theo söù xuoáng nuùi, veà chaàu vua, xin ñöôïc ñi ñaùnh giaëc. Ra traän, chæ laáy ñaù maø neùm, gieát ñöôïc nhieàu giaëc, ñaùnh vôùi giaëc nhieàu traän ôû ngay tröôùc cöûa ngoõ thaønh Phong Chaâu, höõu ngaïn ngaõ ba Baïch Haïc. Tan giaëc, ngöôøi con gaùi laïi trôû veà nuùi. Vaøi naêm sau, vua Huøng thöù 6 truyeàn ngoâi cho Lang Lieâu laø ngöôøi con thöù 18 ñaõ laøm baùnh chöng, baùnh giaày daâng vua ngaøy Teát. Lang Lieâu leân ngoâi, nghe daân gian ñoàn raèng nuùi Tam Ñaûo coù tieân nöõ raát xinh ñeïp, beøn leân nuùi caàu mong gaëp tieân. Chôø maõi chöa thaáy boùng tieân, vua ñaõ naûn loøng haï leänh cho quan quaân sôùm hoâm sau phoø giaù veà trieàu. Ñeâm ñoù, vua thaáy thaàn baùo moäng saùng

mai nhaø vua seõ gaëp tieân. Vua tænh giaác. Traêng sao saùng ngôøi, vua vaãn truyeàn thaép ñeøn, ñoát ñuoác, chôø ñoùn vaø cho quan quaân lui xuoáng chaân nuùi ñeå khoûi kinh ñoäng. Vua thöùc tôùi saùng boàn choàn chôø ñôïi. Maõi tôùi khi maët trôøi ñöùng boùng, chôït thaáy moät ngöôøi con gaùi töø xa ñi tôùi, mình maëc voû caây, vai khoaùc moät con thuù röøng maùu coøn chaûy ñoû töôi. Ngöôøi con gaùi ñaët con thuù xuoáng beân chaân vua vaø chuùc möøng nhaø vua. Vua nhìn thaáy ngöôøi con gaùi aáy, ñuùng laø coâ gaùi nhoû tuoåi ñaõ cuøng mình theo cha phuø Thaùnh Gioùng ñaùnh giaëc AÂn. Vua vui möøng ñoùn veà kinh ñoâ laøm leã cöôùi. Hoäi Taây Thieân toå chöùc töø ngaøy 12 thaùng 2 ñeán ngaøy 16 thaùng 2 aâm lòch, chính hoäi vaøo ngaøy 15 thaùng 2, ngaøy tieäc cuûa Thaùnh Maãu. Khu ñeàn Thoõng coù haøng nghìn ngöôøi traåy hoäi tröôùc khi haønh höông veà ñeàn Caû, chuøa Ñoàng, loäi suoái Giaûi Oan vaø vaøo leã ñeàn Taây Thieân. Buoåi saùng coù teá leã daâng höông cuûa nhieàu ñoaøn. Buoåi chieàu coù troø ñu tieân, choïi quay, tung coøn, baén noû, côø töôùng, muùa xoan, muùa seânh tieàn... Ñeâm thöôøng coù haùt daân ca Saùn Dìu trong caùc laøng baûn. Hình thöùc coù haùt môû ñaàu, haùt ñoái ñaùp beân trai, beân gaùi: Troâng leân ñænh nuùi coù caây tre Ngoïn tre toûa xuoáng coù ñoâi chim coâng Gioù thoåi ngoïn tre, chim coâng bay maát Em chöa coù ñoâi, coù keát duyeân cuøng anh.

VÓNH PHUÙC  369 Sau buoåi dieãn ñeâm, chuû nhaø meán khaùch thöôøng theát ñaõi, naáu côm thòt gaø hoaëc xoâi thòt lôïn luoäc, môøi khaùch duø laï, duø quen. Roài trong ñeâm hoäi, hoï heïn nhau haùt

“Sooïng coâ” taïi chôï Tam Loäng ngaøy 24 thaùng chaïp, daân gian quen goïi laø chôï cöôùi. Trai gaùi tìm ñeán keát duyeân ñoâi löùa. Vaên Haäu

Tham khaûo: Ñòa chí Vónh Phuù – Sôû VHTT VP (1986) Truyeàn thuyeát Huøng Vöông – Hoäi VNDG VP (1974) Tôø gaáp cuûa Ban quaûn lyù danh thaéng Taây Thieân (1995) Theo moät soá nhaø nghieân cöùu, Phong Chaâu nay laø thaønh phoá Vieät Trì. Khu cung ñieän caùc vua Huøng laø ôû Laøng Caû (phía Nam thaønh phoá Vieät Trì). Ngoïc phaû ñeàn Huøng ghi Huøng Chieâu Vöông (vua Huøng thöù 7) keát duyeân cuøng moät tieân nöõ ôû Taây Thieân, moät naêm sau sinh ñöôïc con trai sau ñöôïc truyeàn ngoâi laø Huøng Vó Vöông (vua Huøng thöù 8). Theo moät söï tích khaùc, Naêng Thò Tieâu cuøng Mò Nöông Queá Hoa coù coâng giuùp Lang Lieâu laøm baùnh chöng, baùnh giaày.

HOÄI BOÀ SAO Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Ñoâng Haûi Long Vöông, phu nhaân vaø con gaùi : Ñeàn Ñuoâng, xaõ Boà Sao, huyeän Vónh Töôøng : Ngaøy 11 thaùng 5 ñeán 24 thaùng 5 : Ngaøy 15 thaùng 5 : Cöôùp göôm, cöôùp boâng vaø caáy maï

T

öø Vónh Yeân theo ñöôøng quoác loä soá 2 leân Vieät Trì, ñi quaù thoân Hoøa Loan moät ñoaïn vaø chöa ñeán chôï Boà Sao, ta thaáy beân tay traùi, caùch ñöôøng vaøi traêm meùt coù moät ngoâi ñeàn coå. Ñoù laø ñeàn Ñuoâng. Sôû dó goïi laø ñeàn Ñuoâng, laø vì xöa kia ôû ñaây coù xoùm Ñoâng, nhöng ñeàn laïi thôø Ñoâng Haûi Long Vöông, daân kieâng teân huùy vò thaàn neân goïi treäch ñeàn Ñoâng thaønh ñeàn Ñuoâng. Nay ôû phía nam xaõ Boà Sao, huyeän Vónh Töôøng, tænh Vónh Phuùc. Ñeàn khoâng chæ laø moät di tích lòch söû coù giaù trò maø coøn laø moät

coâng trình kieán truùc ngheä thuaät ñoäc ñaùo. Chaéc raèng ñeàn ñöôïc xaây döïng töø raát laâu ñôøi, nhöng ñaõ traûi qua nhieàu laàn truøng tu neân ñeán nay chæ coøn giöõ ñöôïc moät soá di vaät ñôøi Leâ Caûnh Höng (1740 - 1786). Nhieàu gian thôø ñöôïc truøng tu vaøo thôøi Nguyeãn, theá kyû XIX. Ñeàn ñöôïc xaây döïng treân moät khu goø cao, chung quanh coù töôøng bao boïc. Töø ngoaøi vaøo ñeàn phaûi qua coång, goàm coång chính vaø 2 coång phuï xaây baèng gaïch. Tieáp theo laø saân ñeàn, daøi 30m, roäng 10m, hai beân laø 2 taû, höõu maïc ñaõ ñoå naùt.

370

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñeàn chính laøm kieåu chöõ coâng (工). Ñoù laø nhöõng ngoâi nhaø 3 gian ñöôïc noái vôùi nhau baèng moät nhaø caàu noåi. Toaøn boä coâng trình coù 48 coät, goàm 4 haøng, daùng coät chaân hôi cuùp, buïng nôû roài thu daàn leân phía ñaàu coät. Caû 48 coät ñeàu ñöôïc ñaët treân nhöõng taûng ñaù xanh vuoâng vöùc, to daøy, baûo ñaûm söùc chòu ñöïng cuûa boä maùi naëng neà, ngay caû khi coù nöôùc luït traøn vaøo neàn nhaø. Caùc vì keøo laøm theo kieåu thöùc keû chuyeàn treân thöôïng löông choàng boàn. Toaøn boä coâng trình kieán truùc gôïi nhôù ñeàn Phuù Ña cuõng xaây döïng thôøi Leâ, cuõng söû duïng vaät lieäu toaøn ñaù xanh, goã töù thieát baøo trôn ñoùng beùn, khoâng chaïm khaéc caàu kyø. Neùt ñoäc ñaùo cuûa ñeàn laø laàu troáng noái giöõa tieàn teá haäu cung. Laàu troáng, ñöôïc caáu truùc hình laàu 2 maùi, theo kieåu thöùc choàng dieâm: moãi caïnh daøi 6m; 4 maët neàn cuõng ñöôïc boù væa baèng ñaù xanh. Laàu troáng coù 2 haøng coät goã, moãi haøng 4 chieác: coät ngoaøi cao 3,5m; ñöôøng kính 0,3m; coät trong cao 4,5m; ñöôøng kính 0,35m. Hai taàng maùi lôïp ngoùi muõi haøi: maùi xoøe roäng, uoán cong meàm maïi ôû goùc, taïo neân laøn soùng gôïn, loâ nhoâ muõi ngoùi. Taùm goùc maùi, coù ñaàu ñao cong vuùt, nhö naâng toaøn boä maùi, cho ta moät caûm giaùc bay boång thanh thoaùt. Caùc ñaàu dao ñöôïc gaén ñaép hình roàng vaø ñieåm nhöõng hình laù laät raát caàu kyø. Bôø noùc vaø bôø chaûy

ñöôïc ñaép vöõa hình hoäp, coù ñieåm xuyeát gaân laù nhö hình roàng. Ñi ñoâi vôùi kieán truùc, ñeàn coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu di vaät mang daáu aán coå kính. Ñaùng chuù yù coù 11 pho töôïng: Ñoâng Haûi Ñaïi Vöông vaø phu nhaân, töôïng voõ só, töôïng taû vaên höõu voõ, ñaép baèng ñaát seùt luyeän vôùi giaáy baûn, ngoaøi sôn son theáp vaøng. Coù 2 con sö töû baèng goã, ñeå moäc, chaïm khaéc tæ mæ, taû thöïc vôùi bôøm raâu saéc neùt, döõ doäi. Moät ñænh ñoàng naëng 15kg vaø 4 caây ñeøn ñoàng cao to, maøu ñen boùng, 1 cuoán ngoïc phaû vaø 14 ñaïo saéc phong töø ñôøi Leâ Caûnh Höng naêm thöù 5 (1745) ñeán ñôøi Nguyeãn Khaûi Ñònh naêm thöù 9 (1925). Ñeàn thôø “Ñoâng Haûi Long Vöông”, phu nhaân vaø con gaùi. Theo thaàn tích, Ñoâng Haûi Long Vöông laø con thöù 25 cuûa Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô. Phu nhaân Ñoâng Haûi laø ngöôøi Chaâu Hoan sau naøy ñöôïc phong “Döïc Baûo trung höng thuïy chieát, thuïy minh thaùi phu nhaân”. Thuôû aáy, vuøng Ngaõ Ba Haïc ñaàu nguoàn soâng Hoàng chöa coù ñeâ. Moät naêm, trôøi laøm ñaïi hoàng thuûy taøn phaù ruoäng vöôøn nhaø cöûa vuøng Boà Sao, daân chuùng phieâu baït khaép nôi. Vua Huøng sai Ñoâng Haûi vaø An Giang, nhò vò quan lang, hai anh em sinh ñoâi ñeán Giang ñaàu söù, trò thuûy cöùu daân. Ñoâng Haûi ñoùng baûn doanh taïi ñaát Boà Sao, An Giang ñoùng taïi ñaát Dieäm Xuaân. Moät ngaøy thaùng 5, trôøi ñang ñeïp, boãng nhieân maây ñen muø mòt, nöôùc

VÓNH PHUÙC  371 luõ traøn daâng, coù 3 beø goác treân caém côø ñen töø höôùng nuùi Tam Ñaûo troâi baêng baêng xuoáng vuøng Boà Sao. Nhò vò töôùng quaân truyeàn cho quaân lính giöõ laïi: nhöng treân beø troáng khoâng, chaúng coù ai ngoaøi moät ñaøn raén. Moät laùt sau, coù moät con thuyeàn töø döôùi nöôùc noåi leân. Cuõng khoâng thaáy gì ôû trong thuyeàn, nhöng coù tieáng noùi voïng ra: “Toâi vaâng meänh ñöùc Long quaân thuûy quoác leân nuùi Tam Ñaûo laáy caây coái ñem veà. Chuùng ta huyeát maïch ñoàng maøu, côù sao laïi giöõ khoâng cho chuùng toâi ñi?” Nhò vò töôùng coâng maéng laïi: “Tuy laø huyeát maïch töông ñoàng thaät, nhöng laø pheùp nöôùc vua sai ñeå an daân, giöõ thanh bình cho soâng nuùi, sao laïi ñöa quaân leân nuùi laáy goã, ñem theo thuûy tai huûy hoaïi cuoäc soáng cuûa daân laønh vaø vaïn vaät. Leänh truyeàn cho caùc ngöôi phaûi giaûi toûa heát naïn hoàng thuûy ñi”. Ñoâng Haûi vöøa döùt lôøi, töï nhieân nöôùc ruùt heát, vaïn vaät laïi nhö xöa, nhaø cöûa ruoäng vöôøn nhö soáng laïi, ngöôøi phieâu taùn caùc nôi trôû veà ñoâng vui. Ñoâng Haûi ñöôïc Huøng Vöông giao cho ôû laïi Boà Sao ñeå cai quaûn nhaân daân vaø giöõ yeân bình cho khaép caùc laøng chaï trong vuøng. Thôøi gian ôû Boà Sao, Ñoâng Haûi ra söùc giuùp daân laøm aên sinh soáng baûo veä xoùm laøng thì phu nhaân mang thai, sinh ñöôïc moät con gaùi ñoan trang phuùc haäu vaøo ngaøy 15 thaùng 5. OÂng baø ñaët teân laø Danh vò Thuïc Nöông, sau ñöôïc goïi laø Muïc Trinh Coâng chuùa. Ñoâng Haûi

trò vì ñöôïc 3 naêm, nhaân daân trong vuøng yeân vui no aám. Vua Huøng laïi phaùi Ñoâng Haûi veà vuøng Khoaùi Chaâu (Höng Yeân) ñoái phoù vôùi thuûy tai. Moät laàn nöõa, Ñoâng Haûi vaø An Giang laïi cöùu ñöôïc daân laøng, ñaåy luøi luõ luït. Sau ñoù, Ñoâng Haûi trôû veà vôùi nhaân daân Boà Sao, ñöôïc vaøi naêm thì hoùa. Nhaân daân thöông tieác, laäp ñeàn thôø ñeå töôûng nhôù coâng ôn ñôøi ñôøi. Caùc trieàu ñaïi ñeàu saéc phong oâng laø “Ñoâng Haûi Long Vöông teá theá chi thaàn”. Laøng Boà Sao coù hoäi cöôùp göôm, cöôùp boâng vaø cöôùp maï. Tuïc truyeàn, phu nhaân cuûa Ñoâng Haûi Long Vöông ñau ñeû döõ doäi suoát töø ngaøy moàng moät cho ñeán ngaøy raèm thaùng 5 thì sinh con gaùi. Trong nhöõng ngaøy baø ñau ñeû, caùc ñoaøn ca haùt thi nhau ñeán mui vui. Troø dieãn baét nguoàn töø ñoù vaø tieán haønh nhö sau: Laøng choïn ngöôøi trong saïch, gia ñình khoâng coù tang, giao cho voùt 1 caây boâng baèng hoùp vaø 1 thanh göôm baèng goã dai. Göôm ñöôïc sôn son, ñeán ngaøy 11 thaùng 5 thì daâng leân cuùng trong ñeàn. Chieàu 15 thaùng 5, boâng vaø göôm ñöôïc ñem ra teá thaàn, sau ñoù röôùc ra baõi. OÂng chuû teá ñoïc vaên teá xong thì moät nam, moät nöõ ñaõ ñöôïc laøng choïn tröôùc vaøo muùa, nam muùa göôm, nöõ muùa boâng. Muùa xong, chieâng troáng noåi leân. Döùt tieáng, göôm vaø boâng ñöôïc tung ra baõi. Taát caû moïi ngöôøi ñeán xem hoäi ñeàu ñöôïc vaøo tranh cöôùp;

372

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tranh cöôùp heát söùc mình cho ñöôïc gaëp may: ai cöôùp ñöôïc göôm ngöôøi ñoù seõ sinh con trai, ai cöôùp ñöôïc caây boâng, ngöôøi ñoù seõ sinh con gaùi. Maø ñaõ ñöôïc theâm ngöôøi thì aét laø ñöôïc theâm cuûa! Ñeán ngaøy 24 thaùng 5, nhöõng ai cöôùp ñöôïc thanh göôm hay caây boâng ñeàu phaûi ñem leã vaät ra ñeàn taï thaùnh. Leã caáy maï cöû haønh vaøo saùng 16 thaùng 5 aâm lòch. Maï ñöôïc ñaët leân kieäu baùt coáng, röôùc töø nhaø oâng ñaêng cai ra ñeàn Ñuoâng vôùi nghi thöùc röôùc thaàn, coù ñuû taøn, loïng, côø, quaït, cuøng troáng, chieâng, ñaøn saùo hoøa theo. OÂng meänh baùi, aùo thuïng lam, muõ gaám tím, quaàn traéng ñi tröôùc ñoaøn quan vieân, chöùc saéc ñeàu maëc aùo daøi the, ñoäi khaên xeáp, cung

kính ñi böôùc moät theo sau kieäu maï. Ñaùm röôùc tôùi saân ñeàn, ñöôïc daân chuùng chôø ñoùn saün, hoø reo chuùc möøng. OÂng meänh baùi naâng maâm maï leân baøn thôø laøm leã, roài chính oâng ñem moät con maï xuoáng caáy ôû thöûa ruoäng ñaõ caøy böøa saün tröôùc ñeàn. Caáy xong, coù moät ngöôøi vaùc caây neâu xuoáng caém giöõa khoùm luùa môùi caáy. Leã xuoáng ñoàng keát thuùc. Töø nhöõng ngaøy sau, caû laøng xuoáng ñoàng caáy theo. Ai cuõng tin raèng: oâng meänh baùi ñöôïc Ñoâng Haûi Long Vöông trao quyeàn xuoáng ñoàng vaø “phuø pheùp” cho caây luùa toát töôi, caây boâng tróu haït, naêm aáy theá naøo cuõng ñöôïc muøa, “daân khang vaät thònh”.(1)

(1) Theo Nguyeãn Xuaân Laân - VHTT Vónh Phuùc soá 3- 1999

Vaên Haäu

VÓNH PHUÙC  373

HOÄI THOÅ TANG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Hoå Laân Haàu : Laøng Thoå Tang, huyeän Vónh Töôøng : Ngaøy 15 thaùng gieâng vaø 18 thaùng 12 : Ngaøy 18 thaùng 12 : - OÂng Huùc Bôø khao thoï hoaëc laøm ñoâ vaät - Thi döa haáu

L

aøng Thoå Tang thuoäc Vónh Töôøng, Vónh Yeân, nay thuoäc tænh Vónh Phuùc. Haèng naêm daân laøng laøm leã vaøo ngaøy 18 thaùng chaïp cuoái naêm, nhöng laïi môû hoäi möøng xuaân töø 14 ñeán 23 thaùng gieâng. Ngoaøi ra, vaøo muøa döa haáu, thaùng 5 aâm lòch, laøng laïi coù tuïc thi döa haáu. Laøng caùch thò xaõ Vónh Yeân 15 caây soá veà phía taây baéc. Muoán tôùi Thoå Tang phaûi ñi theo quoác loä 2, reõ tay traùi theo moät con ñöôøng haøng tænh ñi theâm chöøng 3 caây soá thì tôùi. Laøng Thoå Tang ôû moät ñòa theá raát ñeïp, phong caûnh thaät huøng vó. Phía ñoâng coù moät ngoïn ñoài raát lôùn, roäng khoaûng moät maãu taây, tuïc goïi laø baõi Haøm Roàng. Treân baõi coù moät caây ña coå thuï, vaø boán muøa caây coû toát töôi. Moät con ngoøi naèm saùt nhö oâm laáy baõi naøy. Phía taây laø moät ngoïn ñoài khaùc, naèm saùt quoác loä 2, roäng khoaûng ba maãu taây, vôùi nhieàu lôùp ruoäng xeáp thaønh töøng caáp, xa troâng nhö moät chieác noùn choùp uùp. Ñöùng ôû laøng nhìn xa xa veà phía traùi laø daõy nuùi Tam Ñaûo, phía maët laø nuùi

Ba Vì nhö ñoái choïi nhau. Phía nam laøng, coøn coù moät ngoïn ñoài thöù ba, ñoài naøy thaáp nhoû, naèm saùt ngay beân laøng, tuïc goïi laø Boà Ñeà. Vôùi vò trí cuûa laøng naèm ôû moät khu trung du, coù ñoài gaàn nuùi xa, laïi coù soâng nöôùc, döôùi maét caùc nhaø ñòa lyù ñaây laø moät ñòa theá toát. Moät thaày ñòa lyù Taøu, xöa khi ñi qua laøng naøy ñaõ tieát loä laøng naèm treân thaân moät con roàng, raát tieác laø long maïch bò caét ñöùt bôûi con ngoøi hay baõi Haøm Roàng, neân laøng chæ coù ñöôïc nhaân taøi löøng laãy nhöng khoâng ñaït ñöôïc ñòa vò cao sang. Phaûi chaêng vì vaäy laøng laø nôi sinh ra nhaø caùch maïng Nguyeãn Thaùi Hoïc tieáng taêm löøng laãy nhöng chæ thaønh danh maø chaúng thaønh coâng? Cuõng nhö moïi laøng Vieät Nam khaùc, laøng Thoå Tang soáng theo neáp soáng coå truyeàn vôùi ñình, chuøa, ñeàn, mieáu. Thoå Tang coù moät ngoâi ñình xaây ôû trong laøng ñeå thôø ñöùc thaønh hoaøng laø ngaøi Hoå Laân Haàu, vaø moät ngoâi mieáu xaây ôû phía nam laøng goïi

374

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laø mieáu Truùc. Taïi mieáu naøy daân laøng thôø thaàn Hoå. Hoå Laân Haàu laø moät vò töôùng quaân ñôøi nhaø Traàn, khoâng roõ teân tuoåi, nhöng ñaõ coù coâng trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh, ñöôïc phong ñeán töôùc haàu. Theo thaàn tích, veà ñôøi nhaø Traàn, khi quaân Minh xaâm laán nöôùc ta, Hoå Laân Haàu ñem quaân giao chieán. Ngaøi bò thua, chaïy tôùi laøng Thoå Tang, vaøo nghæ nôi quaùn Boà Ñeà ôû ñaàu laøng. Daân laøng mang döa haáu daâng ngaøi duøng ñeå khoûi khaùt. Luùc aáy ngaøi ñaõ bò thöông do quaân giaëc ñaâm, neân sau khi aên döa haáu ñôõ khaùt, ngaøi cuõng truùt hôi thôû cuoái cuøng. Daân laøng Thoå Tang laäp ñeàn thôø, vaø haèng naêm vaøo ngaøy 18 thaùng chaïp coù laøm leã teá ngaøi. Moãi muøa xuaân, hoäi laøng laïi môû töø ngaøy 14 ñeán 23 thaùng gieâng.

truùc, mình maëc aùo loâng hoå, baùo cho bieát daân laøng phaûi laäp ñeàn thaàn Hoå môùi laøm aên yeân oån vaø phaùt ñaït ñöôïc. Vò boâ laõo keå laïi giaác mô vôùi caùc kyø muïc vaø quan vieân trong laøng. Tuy baùn tín baùn nghi, nhöng caùc quan vieân vaø kyø muïc cuõng daét nhau ra phía röøng, thaáy coù moät baõi coû coù daáu chaân hoå daãm naùt. Tin naøy ñöôïc loan ñi khaép laøng, daân chuùng lieàn boû caû vieäc ñoàng aùng keùo nhau ñi xem. Sau ñoù caùc vò quan vieân kyø muïc trong laøng hoïp cuøng caùc boâ laõo taïi ñình ñeå baøn vieäc xaây moät ngoâi mieáu thôø thaàn Hoå, ngay taïi choã coù daáu chaân hoå daãm. Mieáu naøy goïi laø mieáu Truùc, kieán truùc theo kieåu coå, 3 gian 8 maùi, treân noùc coù hai con roàng chaàu maët nguyeät. Tröôùc mieáu coù ñaép hai con hoå loàng trong khung kính troâng raát oai phong laãm lieät. Theo caùc cuï, töø ñoù hoå khoâng veà taøn phaù muøa maøng vaø baét gia suùc nöõa.

Coøn söï tích cuûa thaàn Hoå vaø mieáu Truùc, theo caùc boâ laõo trong laøng keå laïi thì xöa kia veà phía nam laøng Thoå Tang coù moät khu röøng, vaø haèng naêm cöù ñeán muøa laø hoå veà phaù phaùch vaø baét traâu, boø, choù, lôïn. Daân laøng ñeà phoøng caùch naøo cuõng khoâng ngaên ñöôïc söï phaù hoaïi muøa maøng cuûa hoå.

Ngaøy 18 thaùng chaïp laø ngaøy khao thoï cuûa daân laøng Thoå Tang, vaø cuõng nhaân dòp khao thoï naøy daân laøng laøm leã teá Hoå Laân Haàu. Ñoà leã teá thaàn goàm höông hoa traàu röôïu, nhöng ñaëc bieät coù theâm caùc “oâng ñoâ”.

Cho ñeán moät ñeâm, moät boâ laõo trong laøng naèm mô thaáy moät oâng giaø ñaàu raâu toùc baïc, tay choáng gaäy

Ngaøy 18 thaùng chaïp, theo leä laøng nam giôùi tôùi naêm ñoù 40 tuoåi ñöôïc toân laø caùc oâng huùc bôø, vaø nhöõng

VÓNH PHUÙC  375 ngöôøi 55 tuoåi laøm leã khao thoï. Ba giaùp, moãi giaùp coù moät soá caùc oâng huùc bôø phaûi trình vaø moät soá caùc vò khao thoï ñeå leân haøng boâ laõo. Caùc oâng huùc bôø cuõng nhö caùc vò chuaån boâ laõo, phaûi nhaân dòp leã thaàn naøy trình laøng caùc “oâng ñoâ”. Caùc oâng huùc bôø phaûi trình moät “oâng ñoâ”, coøn caùc vò chuaån boâ laõo phaûi trình hai oâng. “OÂng ñoâ” chính laø moät con lôïn, duøng trong vieäc teá leã thaàn laøng. Theo tuïc leä laøng, caùc oâng huùc bôø vaø caùc vò khao thoï ñeàu phaûi nuoâi lôïn töø ñaàu naêm. Lôïn phaûi keùn gioáng vaø nuoâi sao cho thaät beùo. Lôïn trình laøng caøng beùo caøng ñöôïc laøng khen thöôûng. Maáy ngaøy tröôùc khi ñem lôïn trình laøng teá thaàn, phaûi giöõ cho lôïn thaät saïch seõ tinh khieát. Trong nhöõng ngaøy naøy, caùc oâng huùc bôø cuõng nhö caùc vò khao thoï cho lôïn aên ñaäu phuï vaø buùn ñeå chuùng beùo maäp theâm. Ngaøy khao thoï, nhöõng oâng huùc bôø vaø caùc vò khao thoï khoâng coù “oâng ñoâ” trình laøng seõ bò phaït vaï, vaø leä phaït vaï ôû laøng naøy cuõng raát laø ñaëc bieät: ngöôøi bò phaït vaï phaûi laøm ñoâ vaät trong ngaøy leã. Chính vì söï baét buoäc laøm ñoâ vaät maø ngöôøi laøng duøng danh töø “oâng ñoâ” ñeå chæ nhöõng con lôïn, nhôø chuùng maø caùc

oâng huùc bôø vaø caùc vò khao thoï khoûi phaûi sung chaân ñaùnh vaät. Vôùi tuïc phaït vaï laøng naøy, ngöôøi phöông xa cho laø phong kieán, nhöng ñaây chính laø moät taäp tuïc thuùc ñaåy daân laøng phaûi caàn kieäm laøm aên daønh duïm ñeå coù ñuû moùn tieàn mua lôïn gioáng nuoâi ñeå trình laøng nhaân dòp leân tuoåi boán möôi, vaø nhaân dòp khao thoï. Baét ñaàu daønh duïm ñeå coù tieàn mua con lôïn gioáng, nhöng roài caàn kieäm daønh duïn trôû thaønh thoùi quen, ai veà giaø cuõng coù moät moùn tieàn tuy khoâng to lôùn, nhöng cuõng ñuû chi duøng khoûi nhôø vaû tôùi con chaùu. Thöïc ra, xöa nay chöa ai phaûi chòu vaï laøng vì thieáu “oâng ñoâ” trình laøng trong dòp leã thaàn cuoái naêm. Nhö ñaõ trình baøy, maáy ngaøy tröôùc khi trình laøng caùc “oâng ñoâ” ñöôïc aên ñaäu phuï vaø buùn. Ñaëc bieät hôn caû laø phieân chôï Thoå Tang ngaøy 16 thaùng chaïp, caùc oâng ñöôïc ñöa ra chôï ñeå aên moät meû ñaäu phuï vaø buùn thoûa thích. Chôï Thoå Tang laø moät chôï lôùn thuoäc Vónh Töôøng, quanh naêm ñaõ ñoâng, ngaøy phieân 16 thaùng chaïp laïi caøng ñoâng hôn. Ngöôøi laøng vaø ngöôøi quanh vuøng noâ nöùc keùo nhau ñi xem hoäi. Caùc oâng ñöôïc daét ñi quanh chôï, cho aên no neâ, roài ñeán gaàn tröa, taát caû caùc “oâng ñoâ” ñeàu ñöôïc taäp trung vaøo moät ñòa ñieåm. Nôi ñaây, caùc oâng ñöôïc hoäi ñoàng kyø muïc chaám, oâng naøo ñöôïc giaûi seõ ñöôïc duøng ñeå teá caùc vò thaønh hoaøng vaø thaàn Hoå.

376

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Taïi nôi taäp trung naøy, nhöõng ngöôøi saên soùc “oâng ñoâ” coøn mang theo nhöõng chaäu ñaäu phuï vaø buùn, caùc “oâng ñoâ” tieáp tuïc aên trong khi hoäi ñoàng cöù löïa choïn. Hoäi ñoàng laàn löôït ñi xem töøng “oâng ñoâ” moät, löïa choïn theo boán tieâu chuaån: ñeïp, naëng, lôùn, chaân toát. Khi caùc “oâng ñoâ” ñaõ ñöôïc löïa choïn, caùc oâng seõ ñöôïc ñöa leân caân ñeå xem naëng nheï. Vì ai cuõng muoán con lôïn mình nuoâi ñöôïc giaûi, neân söï chaêm nuoâi raát caån thaän. Thöôøng “oâng ñoâ” naøo cuõng daøi treân moät thöôùc, beùo maäp, luùc ñi böôùc nhöõng böôùc raát chaäm chaïp, hai con maét ti hí nhö hai ñöôøng chæ. Caùc “oâng ñoâ” phaûi ñen tuyeàn, tuïc laøng khoâng chaáp nhaän lôïn lang, “oâng ñoâ” naøo duø chæ coù moät chieác loâng traéng cuõng bò laøng loaïi. Trong luùc hoäi ñoàng xeùt caùc “oâng ñoâ”, daân laøng, ngöôøi lôùn treû con xuùm quanh raát ñoâng. Nuoâi “oâng ñoâ” ñaõ vaát vaû, khi moå thòt oâng cuõng laïi raát caàu kyø. Thöôøng thöôøng töø ngaøy 17 thaùng chaïp, caùc oâng huùc bôø vaø caùc vò chuaån boâ laõo ñaõ laøm raïp moå boø môøi baø con tôùi aên möøng. Ngaøy18, töø nöûa ñeâm, “oâng ñoâ” ñöôïc ñem moå thòt. Phaûi keùn trai thanh taân môùi ñöôïc choïc tieát moå thòt oâng! Caïo loâng xong, “oâng ñoâ”

ñöôïc xaû ra laøm nhieàu mieáng côõ hai hay ba chuïc phaân, xeáp treân pheân tre hay ñöôïc ñaët leân maâm böng ra ñình laøng. Ngoaøi nhöõng “oâng ñoâ” ñöôïc giaûi duøng ñeå cuùng thaàn laøng vaø thaàn Hoå, thòt caùc “oâng ñoâ” khaùc duøng ñeå chia bieáu ngöôøi trong haøng giaùp, “oâng ñoâ” ôû giaùp naøo thuoäc veà giaùp aáy. Tuïc nuoâi “oâng ñoâ” nhìn qua thaáy toán keùm ñoái vôùi ñöông söï, nhöng thöïc ra ñaây laø moät hình thöùc khuyeán khích chaên nuoâi. Nhôø tuïc naøy, daân laøng Thoå Tang coù raát nhieàu kinh nghieäm trong vieäc choïn lôïn gioáng cuõng nhö trong vieäc nuoâi lôïn, voán vaãn laø moät ngheà phuï vaø laø moät nguoàn lôïi lôùn cuûa daân laøng. Cuõng nhö caùc laøng khaùc thuoäc trung du vaø trung chaâu Baéc Vieät, khi muøa xuaân tôùi daân laøng Thoå Tang cuõng môû hoäi möøng xuaân töø ngaøy 14 ñeán 23 thaùng gieâng. Trong ngaøy hoäi, daân laøng coù toå chöùc röôùc töø mieáu Truùc tôùi ñình laøng. Ñaùm röôùc ñi qua quaùn Boà Ñeà ngöøng laïi, yù nghóa cuoäc ngöng ôû ñaây muoán nhaéc tôùi vieäc Hoå Laân Haàu ñaõ döøng chaân taïi quaùn Boà Ñeà giaûi khaùt. Thi döa haáu laø moät coå tuïc coù töø laâu ñôøi ôû laøng Thoå Tang. Muøa döa haáu ôû mieàn Baéc xuaát hieän vaøo cuoái thaùng 4, ñaàu thaùng

VÓNH PHUÙC  377 5 aâm lòch, khoâng phaûi vaøo dòp Teát nhö ôû mieàn Nam. Rieâng ôû laøng Thoå Tang, döa troàng vaøo khoaûng thaùng 11 aâm lòch vaø thöôøng ñöôïc haùi vaøo haï tuaàn thaùng 3 trôû ñi. Theo tuïc leä laøng Thoå Tang, vaøo khoaûng thöôïng tuaàn thaùng 3 moãi naêm, hoäi ñoàng kyø muïc hoïp vôùi moät soá boâ laõo coù kinh nghieäm veà troàng troït ñeå quyeát ñònh ngaøy haùi döa, ñöôïc goïi laø ngaøy xuoáng ñoàng, nghóa laø xuoáng ruoäng haùi döa. Ngaøy xuoáng ñoàng ñaõ ñöôïc quyeát ñònh, ban hoäi ñoàng cho moõ laøng ñi thoâng baùo khaép caùc thoân xoùm.

Thöôøng laø ngaøy 25 thaùng 3 aâm lòch. Vaø ñuùng ngaøy xuoáng ñoàng, töø 5 giôø saùng, moõ vaø tuø vaø ñaõ baùo hieäu khaép laøng. Nghe baùo hieäu caùc chuû ruoäng döa cuøng ngöôøi nhaø ra ñoàng haùi döa, vaø töø hoâm ñoù, muøa haùi döa môùi baét ñaàu. Tröôùc ngaøy xuoáng ñoàng, gia ñình hoaëc caù nhaân naøo töï haùi döa seõ bò phaït vaï raát naëng. Neáu laø chuû ruoäng, laøng phaït tieàn, coøn neáu laø keû troäm döa, laøng seõ phaït cuøm ngay tröôùc saân ñình moät ngaøy ñeå cho moïi ngöôøi qua laïi troâng thaáy. Toan AÙnh

378

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

BAÉC NINH HOÄI PHAÙO ÑOÀNG KÎ : Thieân Cöông Ñeá (tröø giaëc Xích quyû thôøi Huøng Vöông) Thôøi gian : Moàng 4 ñeán moàng 6 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 4 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Xaõ Ñoång Quang, huyeän Tieân Sôn Ñaëc ñieåm : - Thi vaø ñoát phaùo khoång loà - Thi vaø ñoát phaùo traøng. Thôø

L

aøng Ñoàng Kî (teân noâm laø laøng Côøi), xaõ Ñoång Quang, huyeän Töø Sôn, Baéc Ninh; xöa laø thoân Nam Trang, toång Nhaân Haäu, phuû Töø Sôn, traán Kinh Baéc. Ñoù laø moät laøng truø phuù naèm trong vuøng ñoàng baèng tænh Baéc Ninh, beân doøng Nguõ Huyeän Kheâ thô moäng. Töø Haø Noäi theo ñöôøng quoác loä 1A Haø Noäi - Laïng Sôn tôùi thò traán Töø Sôn (khoaûng 18 km),reõ tay traùi qua ñöôøng xe löûa, qua tröôøng Ñaïi hoïc theå duïc theå thao Töø Sôn laø tôùi laøng Ñoàng Kî. Xöa kia, daân laøng laøm ngheà noâng laø chuû yeáu, chæ coù moät soá raát ít laøm ngheà thuû coâng (thôï moäc) ñaùnh caù vaø tieåu thöông. Nhöng sau naøy vaø nhaát laø baây giôø ôû ñaây ñaõ phaùt trieån nhieàu ngheà, ñaëc bieät laø ngheà moäc laøm ñoà khaûm trai treân caùc tuû cheø, saäp guï, baøn, gheá... raát noåi tieáng trong nöôùc vaø xuaát khaåu.

Ñoàng Kî xöa voán laø moät laøng coå. ÔÛ ñaây ñaõ hình thaønh nhieàu taäp quaùn toát ñeïp cuûa cö daân vuøng troàng luùa. Haàu heát nhöõng phong tuïc aáy vaãn coøn giöõ ñöôïc tôùi ngaøy nay. Cô sôû vaät chaát cuûa caùc di tích vaên hoùa nhö ñình, chuøa, ñeàn mieáu traûi qua bao naêm thaùng ôû ñaây vaãn coøn gaàn nhö nguyeân veïn. Ñoàng Kî laø moät laøng lôùn cuûa xaõ Ñoång Quang. Xöa kia laøng chia thaønh naêm xoùm laø xoùm Ñình, xoùm Baèng, xoùm Tö, xoùm Gieáng vaø xoùm Ngheø. Laøng coù chôï hoïp ngay caïnh ñình, moät thaùng 6 phieân vaøo nhöõng ngaøy 1 vaø ngaøy 6 (töùc laø caùc ngaøy moàng 1, 11, 21 vaø moàng 6, 16, 26). Laøng Ñoàng Kî coù moät ngoâi ñình khaù ñoà soä vaø ñeïp, nhìn ra doøng Nguõ Huyeän Kheâ döôùi nhöõng boùng caây coå thuï töø bao ñôøi nay. Ñình xaây theo kieåu chöõ tam (三), nhìn ra höôùng taây. Caïnh ñình laø ngoâi chuøa laøng cuõng coå kính. Ñình - chuøa - beán

BAÉC NINH  379 nöôùc - caây ña ñaõ taïo neân caûnh quan quen thuoäc, aám aùp cuûa moät laøng queâ Baéc boä xöa. Ñình vaø chuøa Ñoàng Kî ñeàu ñaõ ñöôïc xeáp haïng di tích lòch söû vaø vaên hoùa. Saùt ñaàu ñình, coù moät am nhoû thôø Thaàn Noâng. ÔÛ am ngöôøi ta chæ thaép höông. Coøn moïi nghi thöùc ñeàu naèm trong noäi dung teá leã ôû ñình. Trong ñình coøn coù nhieàu ñoà thôø, baøn thôø ñöôïc chaïm troå tæ mæ, nhöõng ñieâu khaéc ñeïp vaø coät ñình lôùn ñuùng quy moâ cuûa moät ngoâi ñình coå kính. Taïi ñaây haèng naêm daân laøng teá leã thaønh hoaøng vaø môû hoäi töôûng nieäm coâng lao to lôùn cuûa oâng. Thaønh hoaøng laøng Ñoàng Kî laø oâng Cöông coâng, ñöôïc vua phong laø Thieân Cöông, moät vò töôùng coù coâng lôùn deïp giaëc Xích quyû thôøi Huøng Vöông. Theo thaàn tích laøng Ñoàng Kî, oâng Cöông coâng - con trai oâng Kinh Baéc quaân vöông thôøi Huøng Vöông thöù 4, coù coâng deïp loaïn Xích quyû ñaõ ñöôïc vua phong laøm Thieân Cöông. Tuïc truyeàn raèng: “Thieân Cöông trong khi phuïng meänh trieàu ñình ñeå ñi ñaùnh giaëc coù trôû veà nôi sinh (töùc thoân Ñoàng Kî ngaøy nay) tuyeån binh choïn töôùng. ÔÛ ñaây oâng cho laäp tröôøng thi voõ, luyeän taäp quaân ñeå choïn töôùng tieân phong. Vaøo ngaøy moàng 4 thaùng gieâng, oâng ra leänh xuaát quaân ñaùnh giaëc. Thieân Cöông chia quaân laøm 4 toáp vaø giao cho boán töôùng döôùi quyeàn

chæ huy. Trong buoåi leã xuaát quaân aáy, moïi ngöôøi toå chöùc ñoát phaùo - hoø reo roän raõ taïo moät khoâng khí naùo nhieät, haøo huøng. Khi deïp xong giaëc Xích quyû, Thieân Cöông trôû veà laøng cuøng nhaân daân môû hoäi aên möøng.”(*)

Sau naøy, ñeå ghi nhôù coâng ôn cuûa oâng, laøng ñaõ toân oâng laøm thaønh hoaøng vaø haèng naêm môû hoäi nhaân ngaøy moàng 4 thaùng gieâng, vôùi caùc tuïc ñoát phaùo vaø tranh coät Thaùi Baïch ñeå nhaéc laïi söï tích ñaõ keå treân. Laïi truyeàn raèng tröôùc kia laøng môû hai hoäi keùo daøi gaàn heát thaùng gieâng. Ñoù laø hoäi Xuaân ñaøi töø moàng 4 ñeán moàng 6 thaùng gieâng vaø hoäi caàu phuùc töø moàng 10 ñeán 22 thaùng gieâng. Sau laøng giöõ laïi hoäi Xuaân ñaøi. Ñaëc ñieåm cuûa hoäi laø thi phaùo ñaïi, neân ngöôøi ta coøn goïi laø hoäi phaùo Ñoàng Kî hay hoäi phaùo ñình Coøi. HOÄI LAØNG

Ngaøy chính hoäi laø moàng 4 thaùng gieâng, song söï chuaån bò vaø moät soá phong tuïc phaûi ñöôïc tieán haønh töø tröôùc ñoù. Ngoaøi vieäc chuaån bò leã vaät, doïn deïp, lau chuøi ñoà teá khí trong ñình, boâ laõo vaø chöùc dòch phaân coâng nhau trong caùc ban teá leã vaø phuïc dòch hoäi. Caùc gia ñình trong thoân toå chöùc laøm phaùo. Vieäc naøy ñöôïc tieán haønh treân cô sôû töï nguyeän, töï giaùc tuøy theo khaû naêng kinh teá cuûa moãi nhaø, khoâng baét buoäc.

380

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Tuïc leä ñaàu tieân trong ngaøy hoäi laø nhaéc laïi söï tích Thieân Cöông keùn töôùng tieân phong ñi deïp giaëc. Truyeän keå raèng, vaøo ngaøy 30 thaùng chaïp naêm aáy, ngaøi ñöôïc leänh ñem binh ñi ñaùnh giaëc. Ngaøi laäp töùc trieäu taäp caùc töôùng lónh döôùi côø ñeå keùn töôùng tieân phong. Moïi ngöôøi naùo nöùc, ai cuõng muoán quaû aán tieân phong veà tay mình. Cuoäc ñua taøi ñua söùc aáy dieãn ra heát söùc quyeát lieät. Sau naøy, haèng naêm tröôùc khi vaøo hoäi, ñeâm 30 teát, söï tích tranh aán ñöôïc dieãn laïi baèng tuïc tranh coät Thaùi Baïch (hay coøn goïi laø tuïc oâm coät). Coät Thaùi Baïch laø chieác coät caùi beân phaûi nhìn töø cöûa ñình vaøo phía tröôùc baøn thôø thaàn. Ñoàng Kî coù 4 giaùp laø: Tieân, Thöôïng, Ñoâng, Ñoaøi. Ñeâm 30 Teát vaøo luùc giao thöøa, boán giaùp cöû boán laõo oâng giaø nhaát cuûa giaùp ra tranh coät. Thöôøng coù söï thoûa thuaän tröôùc giöõa caùc giaùp, nhöôøng nhau luaân phieân giöõ coät moät naêm. Song cuõng coù caùc giaùp tranh nhau kòch lieät thöïc söï. Caùc cuï ñeàu maëc trang phuïc chænh teà: muõ ni, quaàn soài ñoû, aùo luïa hoàng. Ñuùng giao thöøa boán cuï vaøo leã thaàn, xong laø böôùc vaøo cuoäc tranh coät. Daân caùc giaùp vaây quanh, hoø reo coå vuõ cho cuï giaø giaùp mình. Khoâng khí ñua tranh thaät naùo nhieät. Vì coù

moät coät maø cuï naøo cuõng tranh oâm, neân caùc cuï giaèng nhau, thaäm chí caû vaät nhau. Khoâng ai oâm coät ñöôïc laâu, cöù nhö vaäy maø keùo daøi cho ñeán 6 giôø saùng thì daân laøng phaân xöû. Cuï naøo giöõ ñöôïc laâu vaø nhieàu laàn nhaát, khoûe nhaát laø ñöôïc giaûi. Ñeán ngaøy moàng ba teát, daân laøng röôùc thaùnh töø mieáu leân ñình nhaäp tòch. Ñaùm röôùc raát long troïng. Ngöôøi ñi röôùc maëc leã phuïc, coù phaân coâng nghieâm ngaët. Ñi ñaàu ñaùm röôùc laø côø thaàn, côø hoäi, tieáp ñeán laø troáng, chieâng vaø phöôøng baùt aâm. Kieäu röôùc höông aùn, cheù nöôùc. Sau ñeán haäu baønh treân ñeå caùc ñoà thôø, roài ñeán caùc quan ñaùm vaø caùc cuï phuï laõo. Daân laøng ñoå ra hai beân ñöôøng xem vaø luõ löôït theo ñaùm röôùc. Tieáng hieäu, tieáng nhaïc, tieáng ngöôøi noùi xen laãn nhau taïo thaønh khoâng khí nhoän nhòp vui veû. Thaàn ñöôïc trònh troïng röôùc leân ñình ñeå hoâm sau döï hoäi laøng. Ban khaùnh tieát goàm 16 ngöôøi, do boán giaùp choïn, boán oâng quan ñaùm nhì, boán oâng khaûo vaø boán oâng quan lo vieäc teá leã röôùc xaùch. Nhöõng ngöôøi naøy ñeàu ôû tuoåi 51, leä laøng baét buoäc phaûi laøm. THI ÑOÁT PHAÙO ÑAÏI, PHAÙO TRAØNG

Töông truyeàn raèng, tieáng phaùo noå laø töôïng tröng cho tieáng suùng cuûa Thieân Cöông ñaùnh giaëc. Theo söï tích keå laïi thì ngaøy moàng 4 laø ngaøy xaûy ra giao tranh aùc lieät giöõa

BAÉC NINH  381 quaân cuûa Thieân Cöông vaø quaân giaëc. Quaân cuûa Thieân Cöông ñaïi thaéng, do ñoù tieáng phaùo ngaøy hoäi coøn laø tieáng suùng möøng chieán thaéng. Laøm phaùo Phaùo goàm coù phaùo traøng, phaùo ñaïi, chia laøm phaùo nhaát, phaùo nhì, phaùo ba... do caùc giaùc baét thaêm vaø cöû ngöôøi laøm. Quan nieäm cuûa daân cho ñaây laø phaùo thôø thaàn neân phaûi laøm caån thaän. Khi cuoán phaùo phaûi queùt saïch saân, giaõ göøng hoøa vôùi nöôùc möa ñun soâi vaåy khaép saân ñeå taåy ueá. Nguyeân lieäu laøm phaùo cuõng ñöôïc taåy baèng nöôùc göøng. Nhöõng nhaø laøm phaùo to nhôø ngöôøi giuùp thì phaûi choïn ngöôøi tuoåi töø 18 ñeán 50, khoâng tang trôû, ngöôøi taùn thuoác phaûi chay tònh. Tröôùc ñaây coù söï caïnh tranh giöõa caùc gia ñình laøm phaùo neân vieäc laøm phaùo phaûi heát söùc bí maät veà kích côõ (ñöôøng kính vaø ñoä daøi cuûa phaùo). Ai cuõng muoán phaùo cuûa mình to hôn phaùo cuûa ngöôøi khaùc neân hoï thi ñua nhau. Vì theá chuyeån phaùo ra, coù nhaø phaùo coøn to hôn coång, phaûi phaù töôøng môùi chuyeån ra ñöôïc. Coù theå daãn ra ñaây moät vaøi kích thöôùc: Naêm 1923 quaû phaùo daøi nhaát laø 15m, ñöôøng kính tôùi 1,52m, naêm 1974 quaû daøi nhaát laø 6 m, ñöôøng kính 1m. Nhöõng naêm sau ñoù phaùo thöôøng daøi 4-5 m, ñöôøng kính töø 50-70 cm. Boïc laáy thuoác phaùo trong ñoù laø

giaáy xi maêng, rôm, coát, lôùp ngoaøi cuøng trang trí hoa mó, boïc baèng giaáy ñoû coù caùc hình hoa laù, long, laân, qui, phöôïng baèng giaáy trang kim noåi hoaëc chìm treân thaân phaùo. Con roàng baèng giaáy nguõ saéc boài noåi uoán khuùc quanh quaû phaùo. Mieäng roàng ñoàng thôøi laø nôi phun löûa vaø baét löûa cho ngoøi phaùo ñeå quaû phaùo noå. Nhìn xa quaû phaùo ñaïi nhö quaû teân löûa ngaøy nay, ta thaáy caû moät coâng trình ngheä thuaät ñoà soä vaø kyõ thuaät coâng phu noåi baät leân giöõa muoân vaøn maøu saéc töôi saùng cuûa ngaøy hoäi xuaân. Röôùc phaùo Vaøo ngaøy hoäi, gia ñình coù phaùo ñaïi (chính laø phaùo khoång loà) döï thi töï cho laø gaëp may maén hôn. Ngöôøi ta tin raèng naêm aáy seõ laøm aên phaùt ñaït, con chaùu ñeà hueà, muøa maøng boäi thu. Vì vaäy laøm phaùo xong, ngöôøi ta coøn aên uoáng môøi moïc hoï haøng cuøng chia seû nieàm vui. Saùng moàng boán Teát, khoaûng chín giôø, leã xong tieán haønh röôùc phaùo ra ñình döï thi. Phaùo ñaët leân kieäu, thanh nieân trong giaùp röôùc vaø hoä toáng. Khi caát phaùo leân vai, ngöôøi ta ñoát moät traøng phaùo daøi vaø cöù ñi vaøi meùt laïi ñoát tieáp baùnh khaùc. Thanh nieân trong giaùp vöøa röôùc vöøa reo hoø. Ñaùm röôùc coù ñuû boä nhö côø, quaït, chieâng, troáng, nhaïc ñi cuøng. Thænh thoaûng moät ngöôøi laïi hoâ to: “Möøng cho phaùo ta moät tieáng

382

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

naøy... i...a!” Taát caû ñoàng thanh hoâ lôùn “i...a!”. Khi phaùo haï xuoáng saân ñình, ngöôøi ta ñoát moät traøng phaùo cuoái cuøng, roài gia ñình coù phaùo mang traàu cau môøi baø con ñeán xem phaùo.

Phaùo röôùc ra taäp trung tröôùc cöûa ñình. Caùc chuû phaùo thaét löng nhieãu ñieàu, chít khaên luïa ñoû ñöùng beân phaùo mình ñôïi leänh. Ñoát phaùo Trong luùc caùc giaùp laàn löôït röôùc phaùo cuûa mình ñeán thì trong ñình caùc quan ñaùm vaø daân laøng teá leã. Cuoäc teá keùo daøi cho ñeán cho tôùi möôøi giôø saùng thì xong, baét ñaàu cuoäc ñoát phaùo. Tieáng troáng ñaùnh ba hoài baùo hieäu. Phaùo ñaïi noå tröôùc phaùo traøng noå sau. Tröôùc khi ñoát, chuû phaùo caàm höông quay vaøo ñình laøm leã, tieán leân ba böôùc vaùi thaàn, vaùi caùc quan ñaùm vaø boâ laõo naêm vaùi roài quay vaøo chaâm löûa. Teá leã xong, khoaûng töø 10 giôø môùi ñoát phaùo cho ñeán khi heát phaùo döï thi. Moät hoài chieâng troáng noåi leân. Troáng caét, phaùo noå vaø cöù sau moät quaû phaùo noå thì trong Xuaân Ñaøi laïi coù boán hoài leänh cuûa boán giaùp ñaùnh leân. Tieáng phaùo ñaïi cuûa töøng giaùp moãi laàn noå xong, thanh nieân trong giaùp lieàn lao ngay vaøo choã phaùo oâm laáy xaùc phaùo tung leân, reo hoø möøng phaùo noå to vaø tan heát xaùc. Ngöôøi ta

tin raèng, nhö vaäy trong naêm seõ gaëp nhieàu may maén. Tieáng phaùo “chaáp hieäu” (töùc laø quaû phaùo lôùn nhaát noå sau cuøng) töôïng tröng cho vieäc thu quaân chieán thaéng hoaøn toaøn. Vì phaùo khoång loà neân ngoøi chính cuûa phaùo ñöôïc noái vôùi moät traøng phaùo teùp. Phaùo teùp noå heát thì sang ngoøi cuûa phaùo ñaïi, ñoù laø mieäng roàng hoaëc töø mieäng roàng phun löûa beùn sang ngoøi, ñaây laø caû moät ngheä thuaät thöôûng thöùc baèng maét vaø tai raát thuù vò. Trong khi ñoù ngöôøi ñoát vaø ngöôøi xem phaûi daõn ra xa. Phaùo noå nhö tieáng seùt, rung chuyeån khaép laøng. Phaùo toát laø phaùo noå to,coù tieáng vang aâm, xaùc tan heát. Coøn phaùo traøng phaûi noå reàn, gioøn, ñanh tieáng, ít phaùo xòt, phaùo ruïng nhö theá laø ñaït. Maø chæ chaâm löûa moät laàn, noå cho tôùi heát traøng phaùo. Heát phaùo ñaïi môùi ñoát phaùo traøng. Phaùo traøng thöôøng daøi 150-200 m, phaûi vaét theo noùc ñình, vaét qua caùc caønh caây. Moãi traøng phaùo noå phaûi treân döôùi moät giôø môùi heát. Tuy nhieân, giaûi thöôûng raát ñaïm baïc. Phaùo nhaát ñöôïc moät daây baùnh giaày, moät quaû cam, moät taám mía vaø moät mieáng traàu. Phaàn thöôûng chæ mang yù nghóa töôïng tröng nhöng thieâng lieâng, bôûi ai cuõng thaáy töï haøo vì mình ñöôïc tham döï vaøo ngaøy hoäi phaùo, ñoát phaùo tröôùc ñình trình thaùnh. Ngöôøi ta tin raèng gia ñình ñöôïc giaûi seõ gaëp may maén lôùn vaø muøa maøng naêm ñoù boäi thu.

BAÉC NINH  383 Doâ oâng ñaùm Sau thi phaùo xong, daân laøng toå chöùc doâ oâng ñaùm (tung oâng ñaùm tröôùc cöûa ñình) töôïng tröng cho khí theá chieán thaéng. Nhöõng oâng ñaùm ñöôïc caùc trai giaùp röôùc, noåi leân leân giöõa ñaùm ñoâng nhö nhöõng boâng hoa, neân coøn goïi laø muùa hoa. Song troø dieãn naøy coát ñeà cao tinh thaàn thöôïng voõ, phoâ tröông söùc khoûe vaø yù thöùc quaàn theå. Töøng giaùp moät, ñaùm thanh nieân traàn, ñoùng khoá ñoû cuøng nhau kieäu treân vai oâng ñaùm cuûa giaùp hoï. OÂng ñaùm maëc quaàn maøu hoàng thaém baèng nhieãu, voùc hay luïa tuøy theo khaû naêng. Caùc oâng ñöôïc kieäu treân vai trai ñinh ñi quanh ñình ba voøng giöõa tieáng chieâng, troáng laãn tieáng reo hoø cuûa laøng. Sau ba voøng, laøng môøi caùc oâng vaøo ngoài chieáu caïp ôû giöõa ñình, ngay tröôùc baøn thôø thaàn. OÂng ñaùm thöôøng laø ngöôøi cao nieân trong giaùp. Thi ñaáu vaät Ngaøy moàng 5, trai caùc giaùp noâ nöùc ra ñua taøi ñua söùc giaønh giaûi cho giaùp mình. Sôùi vaät voâ cuøng naùo nhieät vaø haáp daãn. Ngoaøi ra coøn coù caùc ñoâ ôû nôi khaùc veà ñaây tranh giaûi vôùi trai Ñoàng Kî. Thi baùnh giaày Ngaøy moàng 6 thaùng gieâng, tuïc truyeàn laø ngaøy thaùnh khao quaân. Theo leä laøng, chæ caùc cuï oâng cuï baø

töø 52 tuoåi trôû leân môùi ñöôïc daâng leã vaät. Muoán vaäy moãi cuï phaûi ñem ra ñình 5 nong, 5 nia, 5 meït, 5 maâm hoaëc 5 ñóa baùnh giaày. Nhieàu ít, to nhoû tuøy taâm, tuøy caûnh nhaø, nhöng nhaát thieát phaûi laø soá 5. Gaïo laø loaïi neáp caùi ñeàu haït, thôm noõn. Baùnh phaûi ñöôïc giaõ coù kyõ thuaät sao cho khi vaét baùnh phaûi mòn, deûo, traéng. Khuoân to nhoû tuøy theo yù ñònh cuûa ngöôøi laøm. Treân maët moãi baùnh ñeàu daùn mieáng giaáy ñoû troøn, coù chöõ thoï caét baèng giaáy trang kim loùng laùnh. Xong, xeáp ra nong, nia, meït, maâm hay ñóa. Saùng moàng saùu röôùc baùnh ra ñình. Keøm theo coøn coù möôøi quaû cam ngoït, 10 ñoaïn mía daøi roùc voû tieän saün, moät con gaø troáng luoäc thaät kheùo, ñöôïc uoán naèm trong tö theá ñeïp, mieäng ngaäm boâng löïu hoaëc boâng hoàng. Khi coã mang ra ñöôïc bình chaám vaø cuùng thaàn. Sau ñoù ñöôïc chia ñeàu cho ñinh töø loït loøng cho ñeán thöôïng cuï. Tuïc thi baùnh giaày coát ghi nhaän coâng lao troàng troït vaø taøi cheá bieán noâng saûn cuûa toå tieân ta. Trong khi ñoù, tuïc caàu nöôùc cuõng ñöôïc tieán haønh. Ñoù laø leä röôùc cheù nöôùc, tuïc bôi thuyeàn, vaø ñaäm neùt nhaát laø cuoäc thi phaùo nhö ñaõ trình baøy. Ngoaøi nhöõng phong tuïc keå treân, cuõng nhö bao hoäi khaùc ôû nöôùc ta, hoäi laøng Ñoàng Kî coøn coù nhieàu troø chôi vui phoå bieán nhö ñaáu côø ngöôøi,

384

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

choïi gaø, bòt maét baét deâ, nhuùn ñu ... Taát caû nhöõng troø chôi aáy goùp phaàn laøm cho hoäi caøng phong phuù vaø haáp daãn. Coù theå noùi raèng, döôùi lôùp voû boïc cuûa ngaøy hoäi phaùo hoâm nay, ta vaãn thaáy aån taøng nhöõng daáu tích moät neàn vaên hoùa xa xöa cuûa ngöôøi Vieät coå, cö daân troàng luùa nöôùc cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ. Cuõng nhö taát caû caùc daân toäc noâng nghieäp treân theá giôùi, ngöôøi Vieät luoân caàu mong moät muøa maøng boäi thu, ñeà cao vieäc troàng troït vaø chaên nuoâi cuøng kyõ thuaät cheá bieán noâng saûn, daãn tôùi moät cuoäc soáng sung tuùc, sinh soâi naåy nôû... Daáu tích cuûa vieäc teá baùnh giaày, thi gaø beùo... chính laø theå hieän nieàm ao öôùc ñoù. Vaø hieån nhieân, ñoái vôùi caây luùa nöôùc yeáu toá nöôùc raát quan troïng. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø tuïc ngöõ Vieät Nam coù caâu: “Nhaát nöôùc, nhì phaân, tam caàn, töù gioáng”. Vì theá, ñeå coù moät muøa maøng thònh vöôïng, thì möa thuaän gioù hoøa laø voâ cuøng caàn thieát. Tieáng phaùo ngaøy hoäi coøn laø töôïng tröng cho tieáng saám, tieáng seùt (seùt noå - phaùo ñaïi, saám reàn phaùo traøng) baùo hieäu nhöõng traän möa ñaàu muøa seõ ñeán. Bôûi vì:

Luùa chieâm laáp loù ñaàu bôø, Heã nghe tieáng saám phaát côø maø leân.

Coù leõ coäi nguoàn saâu xa cuûa ngaøy hoäi phaùo töng böøng laø ôû nhöõng yù nghóa ñoù. Ñöông nhieân, cuõng nhö taát caû caùc yeáu toá vaên hoùa khaùc cuûa moät daân toäc, hoäi laøng Ñoàng Kî cuõng laø moät quaù trình tieáp thu vaø loaïi tröø. Tieáp thu nhöõng yeáu toá vaên hoùa phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi vaø loaïi tröø nhöõng caùi cuõ, khoâng hôïp thôøi. Hình aûnh vò anh huøng Thieân Cöông choáng giaëc giöõ laøng, giöõ nöôùc laø moät söï tieáp thu tích cöïc cuûa ngaøy hoäi, phuø hôïp vôùi nhu caàu cuûa lòch söû vaø phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa daân toäc Vieät Nam. Nhö vaäy, ñeán vôùi hoäi phaùo Ñoàng Kî, moïi ngöôøi coù dòp chöùng kieán nhöõng quaû phaùo khoång loà ñeán phaûi ngaïc nhieân veà kyõ thuaät cheá taùc vaø ngheä thuaät trang trí cuõng nhö caùch ñoát phaùo ñoäc ñaùo; ñoàng thôøi laïi ñöôïc taän maét thaáy dieãn nhöõng troø, tuïc coå vaø laï ñaày haáp daãn. Töø ñoù theâm yeâu, theâm quyù nhöõng con ngöôøi taøi ngheä cuûa vuøng ñaát Kinh Baéc. Leâ Trung Vuõ

BAÉC NINH  385

HOÄI XUAÂN OÅ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Phaät : Xaõ Khaéc Nieäm, huyeän Tieân Du : Moàng 5 thaùng gieâng : - Teá gaø ñen - Haùt quan hoï

Moàng 4 ñi hoäi keùo co, Moàng 5 hoäi OÙ chaúng cho nhau veà!

Ca dao

N

gaøy moàng 4 thaùng gieâng coù hoäi keùo co soâi noåi taïi laøng Höõu Chaáp, huyeän Yeân Phong coøn ngaøy moàng 5 thaùng gieâng coù hoäi OÙ haáp daãn taïi laøng Xuaân OÅ, xaõ Khaéc Nieäm, huyeän Tieân Du, tænh Baéc Ninh. Laøng naèm caïnh ñöôøng quoác loä 1A, caùch thò xaõ Baéc Ninh 4km veà phía Nam. Theá laøng baèng phaúng, chia laøm hai thoân: thoân treân, thoân döôùi, hieän nay goïi laø Xuaân OÅ A vaø Xuaân OÅ B, coù 2 chuøa. Hoäi laøng ñöôïc toå chöùc ôû chuøa Trong. Chuøa Trong laø chuøa ôû laøng, coøn chuøa Ngoaøi laø chuøa ôû ngoaøi laøng. Chuøa Ngoaøi coøn coù teân goïi laø chuøa Laùi. Laøng chôï OÙ, naèm saùt caïnh quoác loä 1A. Hieän nay khoâng coøn daáu veát gì cuûa caùi chôï OÙ ngaøy xöa aáy nöõa. Caùc cuï giaø keå raèng, xöa kia chôï OÙ khaù saàm uaát neân ñaõ coù khi goïi laø phoá OÙ. Ngaøy moàng 5 thaùng gieâng coù hoäi chôï baùn gaø, coøn saùch “Haø Baéc phong thoå” thì goïi laø chôï AÂm Döông. Taïi sao goïi laø hoäi chôï baùn gaø?

Laøng OÙ coù tuïc teá gaø ñen cho thaønh hoaøng laøng, khoâng hieåu gaø ñen coù lieân quan gì ñeán caùi teân OÙ cuûa laøng hay khoâng? Gaø nhaø naøo ñöôïc choïn laøm vaät leã, nhaø aáy seõ ñöôïc höôûng nhieàu may maén trong naêm. Caùc gia ñình trong laøng vaø caùc laøng laân caän thi nhau ñöa gaø ñen ñeán baùn vôùi giaù reû ñeå mong gaø cuûa mình ñöôïc laøm leã vaät. Theo leä thöôøng, ngaøy moàng 3 caùc giaùp hoïp baøn theå leä hoäi chuøa haèng naêm. Trong phong tuïc hoäi chuøa coù hoäi chôï. Toái moàng 3 sau khi ñaõ baøn baïc thoáng nhaát ôû laøng, töøng giaùp veà hoïp cöû ban mua gaø cuûa giaùp. Chôï hoïp vaøo luùc trôøi chaïng vaïng. Ñaáy laø khoaûng thôøi gian giao tieáp giöõa ngaøy vaø ñeâm, theo quan nieäm daân gian ñoù laø luùc aâm döông giao tieáp, coù theå trao ñoåi cuûa caûi giöõa ngöôøi vaø ma, giöõa coõi aâm vaø döông gian. Vì vaäy goïi laø chôï AÂm Döông. Luùc chôï hoïp cuõng laø luùc taát caû moïi vaät chìm vaøo maøn ñeâm. Gaø ñen seõ ñöôïc nhaäp saâu vaøo theá giôùi aâm ty ñeå xem xeùt ñieàu laønh, ñieàu döõ, veà baùo laïi vôùi thaønh hoaøng.

386

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñaëc bieät trong ngaøy chôï naøy, ngoaøi gaø ra, ai coù vaät gì cuõ kyõ thì ñem baùn. Baùn vôùi giaù reû, ngöôøi mua khoâng maëc caû. Ngöôøi baùn khoâng ñeám tieàn. Ngöôøi baùn giao haøng, noùi soá tieàn, ngöôøi mua im laëng môû daây tieàn ñoàng ruùt ra moät soá löôïng öôùc chöøng, boû vaøo tay ngöôøi baùn. Cuoäc trao ñoåi thaàm laëng aáy ngöôøi ta goïi laø “mua may baùn ruûi”. Ngöôøi ta quan nieäm raèng, mua baùn nhö theá ma seõ hoïp chung vôùi ngöôøi. Trong khi mua baùn nhaát ñònh seõ xaûy ra tình traïng keû hôn ngöôøi thieät. Nhöng keû thieät laïi chính laø keû ñöôïc hôn vì hoï ñaõ coù dòp laøm phuùc. Moïi ngöôøi ñeàu muoán laøm phuùc cho theá giôùi aâm ty. Cho neân cuoái cuøng moïi ngöôøi ñeàu thanh thaûn vì söï thieät maø cuõng vui veû vì söï hôn. Veà vieäc choïn gaø thì khoâng coù gì ñaëc bieät, tieâu chuaån löïa choïn laø beùo vaø ñen tuyeàn. Khoaûng 7 giôø ñeán 7 giôø 30 saùng thì chôï tan. Tan chôï, töøng toáp trai gaùi chôø saün töø laâu ruû nhau haùt Quan hoï. Caùc leàu haøng trong chôï hoâm ñoù (haøng ngaøy chôï OÙ khoâng coù leàu haøng) boãng ñoû ñeøn leân vaø xuaát hieän trong haøng quaùn caùc baø cuï baùn haøng traàu nöôùc, thuoác, chuoái, keïo... môøi caùc lieàn anh, lieàn chò Quan hoï vaøo xôi traàu... Theá laø buoåi haùt quan hoï chôï OÙ baét ñaàu. Con trai, con gaùi haùt môøi nhau vaø uoáng nöôùc, xôi traàu. Baø baùn haøng voán laø moät ngheä nhaân cao tuoåi, cuõng haùt môøi trai gaùi: haùt vui xuaân, haùt caàu phuùc, caàu may, caàu thònh. Trai gaùi

tuùm tuïm ngoài haùt trong caùc haøng nöôùc. Trong quaùn khoâng ñuû choã thì nhöõng toáp haùt laâu seõ nhöôøng baïn môùi coøn hoï ñöa nhau ñi haùt moät nôi khaùc. Hoï coù theå ñöa nhau ra haùt taän caùnh ñoàng xa. Hoï haùt vôùi nhau suoát ñeâm hoâm aáy. Moãi boïn Quan hoï trai coù theå haùt vôùi nhieàu boïn Quan hoï gaùi vaø ngöôïc laïi. Cuõng coù nhöõng caù nhaân ñöôïc rôøi boïn cuûa mình ñi tìm nhöõng boïn thích hôïp maø chôi. Saùng ra caùc boïn cuûa laøng xa ñöôïc caùc boïn sôû taïi môøi veà nhaø aên coã hoäi moàng 5. Baøi Quan hoï coøn ghi laïi caûnh hoäi Xuaân OÅ: Moàng naêm chôï OÙ, Quan hoï doàn veà, Hoäi vui laém laém, Chöa kòp ñi taém, Chöa kòp goäi ñaàu, Traàu chöa kòp teâm Cau chöa kòp boå Mieáng laønh mieáng soå Mieáng laïi queän voâi. Ngöôøi coù yeâu toâi Thì ngöôøi caàm laáy...

Khuùc daân ca nhö nhaán maïnh hoäi chôï OÙ ñoâng vui, haáp daãn trai thanh gaùi lòch. Caùc coâ gaùi Quan hoï duyeân daùng, thoâng minh, lòch laõm maø queân caû trang ñieåm, teâm traàu, boå cau, caàm “mieáng laønh mieáng soå” ñi hoäi. Khi ñaõ quaù yeâu nhau thì deã tha thöù cho nhau caùi xoäc xeäch trong quaû cau, mieáng traàu.(1) Vaên Haäu

(1) Theo saùch “Leã hoäi truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi” - Thu Linh – Ñaëng Vaên Lung – NXB VH 1984.

BAÉC NINH  387

HOÄI ÑEÀN COÅ MEÃ Thôø Ñòa ñieåm Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Baø Chuùa Kho : Laøng Coå Meã, xaõ Vuõ Ninh, thò xaõ Baéc Ninh : Ngaøy 10 thaùng gieâng : - Xin loäc rôi loäc vaõi

T

uïc thôø nöõ thaàn ôû Vieät Nam coù töø laâu ñôøi, chöùng toû töø laâu ñôøi nhaân daân ta ñaõ coù truyeàn thoáng ñaïo lyù uoáng nöôùc nhôù nguoàn treân tinh thaàn bình ñaúng nam nöõ. Ñoàng thôøi cuõng chöùng toû töø laâu ñôøi, ngöôøi phuï nöõ (thuoäc moïi taàng lôùp xaõ hoäi) ñaõ yù thöùc ñöôïc traùch nhieäm cuûa mình tröôùc vaän meänh quoác gia, daân toäc, moãi khi ñaát nöôùc laâm nguy. Lòch söû ñaõ ñeå laïi nhöõng taám göông yeâu nöôùc choùi loïi cuûa nhöõng nöõ anh huøng nhö Hai Baø Tröng (theá kyû I), Baø Trieäu (theá kyû III) hay Leâ Chaân, Thieàu Hoa, Baùt Naïn coâng chuùa... trong ñoù nhieàu ngöôøi ñaõ ñích thaân phaát côø khôûi nghóa, taäp hôïp nhaân daân ñöùng leân ñaùnh ñuoåi keû thuø xaâm löôïc, vaø ñaõ giaønh thaéng lôïi veû vang. Beân caïnh ñoù laïi coù raát nhieàu phuï nöõ ñaõ coù coâng ñaëc bieät gìn giöõ, baûo veä kho löông nhaø nöôùc, giöõ vöõng haäu phöông cho tieàn tuyeán yeân taâm ñaùnh giaëc. Chieán coâng thaàm laëng cuûa hoï cuoái cuøng ñaõ ñöôïc nhaân daân ghi nhôù, töôûng nieäm, thôø cuùng. Vaø caùc baø, caùc chò ñöôïc suy toân laø nhöõng Baø Chuùa Kho (baø chuùa giöõ kho).

HOÄI ÑEÀN BAØ CHUÙA KHO COÅ MEÃ

Ñeàn Baø Chuùa Kho ñöôïc xaây döïng treân moät söôøn nuùi, coøn goïi laø nuùi Kho, thuoäc laøng Coå Meã (hoaëc Coâ Meã), xaõ Vuõ Ninh, thò xaõ Baéc Ninh, tænh Baéc Ninh. Taïi ñaây coù caû moät quaàn theå di tích khaù ñeïp goàm ñeàn Baø Chuùa Kho, ñình vaø chuøa Coå Meã. Neáu ñi xa moät chuùt trong baùn kính khoaûng 7-8km, chuùng ta coøn ñöôïc chieâm ngöôõng moät heä thoáng ñeàn thôø caùc baø Maãu maø noäi dung coøn giöõ ñöôïc maøu saéc nguyeân sô cuûa moät quaù khöù xa. Chaúng haïn nhö: - Ñeàn thôø vua Baø, ngöôøi saùng taïo ra daân ca quan hoï, ôû laøng Dieàm (Dieàm xaù). - Ñeàn Baø Chuùa Saønh, ngöôøi daïy daân laøm ngheà goám, ôû laøng Quaû Caûm. - Ñeàn Baø Chuùa Laãm, ngöôøi coi kho (cuõng laø moät Baø Chuùa Kho), ôû laøng Laãm. - Ñeàn thôø Vaân Maãu, meï caùc ñöùc thaùnh Tam Giang, thuoäc ñaát Vaân Döông. - Ñeàn thôø Ñoång Maãu, meï thaùnh Gioùng, ôû ngay nuùi Ñeøo, keá beân Coå Meã.

388

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

- Ñeàn thôø Maãu Lieãu Haïnh, treân ñaát Thanh Phöông, cuõng gaàn Coå Meã. Töø nuùi Kho, coù theå nhìn bao quaùt caû moät vuøng non nöôùc vaø doøng soâng Nhö Nguyeät, nôi coøn ghi ñaäm chieán coâng cuûa vò anh huøng daân toäc Lyù Thöôøng Kieät. Truyeàn thuyeát veà Baø Chuùa Kho ñöôïc nhaân daân ñòa phöông keå nhö sau: Baø voán laø coâ gaùi xuaát thaân töø moät gia ñình ngheøo khoù ôû laøng Quaû Caûm, noåi tieáng ñeïp vaø neát na neân ñöôïc vua nhaø Lyù (khoâng roõ ñôøi naøo) vôøi vaøo laøm phi. Laø moät thoân nöõ chaêm chæ ruoäng vöôøn, ôû trong cung caám ít laâu baø xin vua cho trôû laïi queâ nhaø ñeå chieâu daân laäp aáp, vì ñaát ñai hoang pheá raát nhieàu maø daân khaép laøng queâ vaãn ñoùi khoå, khoâng taác ruoäng caáy caøy. Naêm aáy, vaøo thaùng 8, thaùng 9 nöôùc luõ daâng ngaäp caû moät vuøng roäng lôùn. Vai ñeo bò traáu, baø ñi doïc töø Quaû Caûm xuoáng tôùi nuùi Baø vaõi traáu xuoáng nöôùc. Gioù ñoâng baéc ñöa traáu troâi tôùi ñaâu, baø caém ñòa giôùi traïi aáp tôùi ñoù. Trieàu ñình ñeå ôû Coå Meã vaø Thöôïng Ñoàng nhöõng kho löông lôùn, giao baø troâng nom. Ngoaøi vieäc baûo veä kho taøng, baø coøn cai quaûn nhieàu tuø binh Chaøm vaø Trung Quoác do nhaø Lyù baét ñöôïc trong moãi cuoäc chieán tranh vaø ñöa hoï veà laøm ôû caùc trang aáp naøy. Daân caùc laøng Ñaïi Taûo Sôû, Ñaïi Taûo Xaù,

Coå Meã, Quaû Caûm, ñeán Haï Ñoàng, Trung Ñoàng, Thöôïng Ñoàng... taát caû tôùi 72 trang aáp haàu heát laø tuø binh phaù hoang, laøm ruoäng cho baø. Sau moãi vuï muøa, thoùc töø caùc laøng vaø aáp naøy ñeàu ñöôïc chuyeån veà chöùa ôû 2 kho lôùn Coå Meã vaø Thöôïng Ñoàng. Ñöôøng vaän chuyeån vaãn coøn daáu tích tôùi ngaøy nay. Ñoù laø daõy Doäc Daâu, chaïy suoát töø sau laøng Coå Meã, qua Höõu Chaáp tôùi Thöôïng Ñoàng. Laøng Thöôïng Ñoàng mang teân laø laøng Laãm (laøng Kho), goàm Laãm Tieàn, Laãm Thoùc, töø luùc ñoù. Baø laø ngöôøi nhaân haäu, neân khi qua ñôøi daân caùc laøng, aáp treân ñeàu laäp ñeàn thôø vaø teá leã Baø vaøo ngaøy 10 thaùng gieâng, laø ngaøy hoäi cuûa laøng. Ñeàn thôø treân nuùi Kho laø trung taâm tín ngöôõng veà Baø. Ñeán nay hoäi ñeàn Baø Chuùa Kho môû vaøo ngaøy 10 thaùng gieâng vaø keùo daøi tôùi heát thaùng gieâng, hai. Ngöôøi ñeán hoäi, haønh höông nhaân dòp ñaàu xuaân, thaêm thaéng caûnh, vaø coøn coù nhöõng muïc ñích rieâng tö khi haønh leã. Chaúng haïn nhö: caàu yeân, caàu söùc khoûe, caàu taøi, caàu loäc, xin vay voán - traû laõi, xin loäc rôi, loäc vaõi... Ngöôøi ta tin vaø ngaøy caøng tin saâu saéc hôn. Roài moät ñoàn möôøi, möôøi ñoàn traêm... cöù theá, hoäi raát ñoâng. Rieâng caùi teân cuûa ñeàn “Chuû khoá linh töø” (ñeàn thieâng thôø Chuùa Kho) cuõng cho thaáy roõ baø laø ngöôøi troâng giöõ moät taøi saûn lôùn maø

BAÉC NINH  389 ngöôøi ta coù theå vay hoaëc xin baø moät ít cuõng chaúng ñaùng laø bao...

thoaùng, deã chòu giöõa 3 beà laø caây coái xanh töôi nhö boïc laáy khu ñeàn.

Nhö treân ñaõ noùi, ñeàn Baø Chuùa Kho ñöôïc xaây döïng treân söôøn nuùi, neân tuy nhoû song ñòa theá laïi ñeïp. Töø ngoaøi vaøo, theo baäc thang chuùng ta treøo leân, qua coång ñeàn laø gaëp Baøn thôø Maãu thöôïng thieân hay coøn goïi laø baøn Truøng cöûu, xaây loä thieân. Beân phaûi hang naøy (nhìn töø ngoaøi vaøo) laø moät toøa nhaø nhoû, nôi thôø Coâ, thôø Caäu.

Maáy naêm qua, do nhu caàu leã baùi ngaøy moät taêng, ngöôøi ñeán leã quaù ñoâng neân ban quaûn lyù ñeàn ñaõ xaây theâm moät soá gian ñeå khaùch coù nôi söûa soaïn leã vaät, choã laøm vieäc... Ngoaøi ra, neáu theo ñuùng loä trình thì khaùch haønh höông tröôùc khi ñeán ñeàn Baø Chuùa Kho coøn phaûi qua ñeàn Trình treân phoá suoái Hoa...

Khu vöïc chính laø nôi thôø Baø Chuùa Kho. Töôïng baø baèng ñoàng, laøng ñuùc xong ngaøy 25 thaùng 9 naêm 1993 (nhaèm moàng 10 thaùng 8 naêm Quyù Daäu) vaø ñaõ laøm leã ñaët töôïng yeân vò trong khaùm thôø, ñöôïc theáp vaøng röïc rôõ. Ñeàn chính laø 3 toøa nhaø, nhìn theo höôùng ñoâng nam xaây song song lieàn nhau luøi vaøo phía trong. Ñoù laø Cung Thöôïng (toøa trong cuøng); cung Ñeä Nhò (toøa giöõa) vaø cung Ñeä Tam (toøa ngoaøi cuøng). Cung Thöôïng thôø Baø vaø song thaân. Gian phaûi thôø ñöùc OÂng. Gian traùi thôø Baøn chaàu Baø. Cung Ñeä Nhò thôø Tam toøa thaùnh Maãu. Cung Ñeä Tam, gian giöõa thôø Töù phuû Coâng ñoàng (treân cao). Döôùi laø baøn thôø Nguõ Hoå, gian beân phaûi thôø oâng Hoaøng Baûy, beân traùi thôø oâng Hoaøng Bô. Tröôùc 3 toøa ñeàn chính laø saân gaïch roäng, taïo moät khoâng gian

Ngaøy nay, ngöôøi ñi leã ñeàn Baø Chuùa Kho thaät muoân maøu muoân veû. Moãi ngöôøi ñeán ñeàn mang theo vaøng höông cuøng leã vaät khaùc nhau, cuøng nhöõng nguyeän voïng khaùc nhau. Töïu chung, coù theå noùi chuû yeáu laø nhu caàu kính leã. Leã vaät saém saün töø nhaø, neáu khoâng treân ñöôøng tôùi hoäi mua saém cuõng ñöôïc. Song vieäc baùn maâm coã cuùng saün coù theå laø moät teä naïn do moät soá keû cô hoäi, truïc lôïi gaây ra: töø 15.000ñ, 20.000ñ tôùi vaøi traêm ngaøn ñoàng/maâm leã laø chuyeän thöôøng. Vaø “kinh teá thò tröôøng” cuõng ñaõ len vaøo ñaây. Maâm cuûa ngöôøi chôi sang thì ñaët thuoác laù ngoaïi, bia hoäp, ngoaïi teä, hoa quaû ñaét tieàn, ñaëc saûn... cuûa ngöôøi daân thöôøng thì chæ vaøi quaû cau, vaøi traêm baïc leû. Nhöng roài ngöôøi ta hoûi han nhau, laøm nhö nhau, vaø quy caùch khaù thoáng nhaát, chaúng haïn: Taïi baøn thôø Baø Chuùa Kho thì daâng höông, maâm quaû, tieàn maët... Cuùng leã thì “xin vay - xin traû”.

390

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ban Töù phuû coâng ñoàng vaø Ban Nguõ Hoå thì daâng höông hoa, oaûn quaû. Leã maën (xoâi thòt) (Nguõ Hoå: daâng tröùng, gaïo, muoái). Caàu taøi, caàu loäc... Ban baùt boä sôn trang: cuùng cuûa ngon vaät laï, ñaëc saûn. Ban Thôø coâ, caäu; höông hoa, oaûn quaû vaø ñoà maõ: hia, haøi, noùn aùo, ñoà duøng, ñoà chôi treû em (maõ). Lôøi khaán: Thöôøng ngöôøi ta caàu xin taát caû: Phaät, Thaàn, Maãu (Thieân, Ñòa, Thoaûi), thaùnh oâng, thaùnh coâ, Baùt boä sôn trang, Thaäp nhò Tieân naøng, Ñöông caûnh Thaønh hoaøng baûn thoå Ñaïi Vöông, Ñöùc Chuùa kho thaùnh Maãu... Noäi dung naøy phaûn aùnh toân giaùo ña thaàn cuûa ngöôøi Vieät vaø laø toân giaùo baûn ñòa, vaø hoøa ñoàng caùc toân giaùo - tín ngöôõng vôùi nhau. Sau khi thænh nguyeän, ñôïi taøn höông, ngöôøi ta nhaän loäc ñem veà, coøn kim ngaân vaøng maõ chuyeån sang gian caïnh ñeå “chuyeån vaøo kho”. Khi caùc leã ñoù hoaøn taát, ngöôøi ta hoan hæ ra veà, hy voïng lôøi caàu nguyeän ñaõ thaáu tôùi Baø Chuùa. Roài tôùi cuoái naêm, duø ñöôïc hay khoâng cuõng phaûi ñeán leã taï Baø. Tuøy theo ñöôïc nhieàu, ñöôïc ít maø mua

saém leã vaät. Coøn neáu vay thì phaûi tính caû laõi ñeå traû baø, nhö leõ ñöông nhieân. Ai khoâng ñi ñöôïc thì phaûi baèng moïi caùch göûi leã taï Baø. Ngöôøi ta raát lo bò Baø tröøng phaït do soáng khoâng soøng phaúng vôùi Baø. Cho tôùi nay, chöa coù cuoäc ñieàu tra tæ mæ naøo cho bieát keát quaû nhöõng lôøi caàu thænh cuûa ngöôøi ñi leã. Coøn lôøi ñoàn ñaïi thì thaät nhieàu. Vaø soá ngöôøi tôùi ñaây ngaøy caøng ñoâng, nhaát laø dòp vaøo xuaân. Ngöôøi ta chen chaân, huyùnh vai nhau ñeå ñaët leã, tôùi cuoái naêm 1995, Ban quaûn lyù phaûi laøm moät loaït nhöõng chieác keä nhieàu taàng ñeå phuïc vuï khaùch haønh höông... Ñieàu ñoù chöùng toû nhu caàu cuùng leã cuûa ngöôøi daân ngaøy moät taêng, hoaëc phaûi chaêng nhöõng lôøi thænh caàu ñoù öùng nghieäm? Do vaäy ñi leã ñeàn Baø Chuùa Kho khoâng chæ taäp trung vaø ñaàu xuaân, vaøo cuoái ñoâng, maø raûi raùc quanh naêm. Duø sao, gaït boû ñi nhöõng neùt tieâu cöïc cuûa leã hoäi naøy, ta cuõng thaáy ñöôïc noù ñaùp öùng nhu caàu taâm linh cuûa ngöôøi daân. Chæ caàn ñòa phöông vaø caùc ngaønh coù lieân quan toå chöùc sao cho thuaän tieän vaø an toaøn ñeå khaùch haønh höông ñöôïc thoaûi maùi vaø maõn nguyeän. Leâ Trung Vuõ

BAÉC NINH  391

HOÄI CHUØA TAM SÔN Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Thôø Thaàn, Phaät : Moàng 8 ñeán 12 thaùng gieâng : Xaõ Tam Sôn, huyeän Tieân Sôn : Moàng 10 thaùng gieâng : Troø ñaäp nieâu, nhaûy loø coø, roái nöôùc

L

aøng Tam Sôn laø moät vuøng coå thuoäc xaõ Tam Sôn, huyeän Tieân Sôn, tænh Baéc Ninh. Goïi laø Tam Sôn, bôûi giöõa laøng coù ba hoøn nuùi ñaát, ñoù laø nuùi Vöôøng, nuùi Giöõa vaø nuùi Chuøa, cuøng vôùi truyeàn thuyeát OÂng Nuùi, Baø Xanh löu truyeàn trong daân gian, keå veà thôøi khai hoang môû ñaát cuûa laøng.

Hoøa ñao moäc laïc,

Chuøa Tam Sôn coøn goïi laø chuøa Caûm ÖÙng (Caûm ÖÙng töï). Theo söû saùch ghi laïi, chuøa hình thaønh vaøo khoaûng nieân hieäu ÖÙng Thieân (9941005) vôùi caâu chuyeän lieân quan ñeán Lyù Coâng Uaån vaø nhaø sö Vaïn Haïnh.

Möôøi taùm haït thaønh.

Chuyeän keå raèng khi vua Leâ Trung Toâng bò Leâ Ngoïa Trieàu gieát, taát caû quaàn thaàn ñeàu sôï haõi boû troán. Chæ coù Lyù Coâng Uaån oâm xaùc Trung Toâng khoùc, Ngoïa Trieàu cho vaäy laø trung neân cho laøm taû thaàn Ñieän tieàn chæ huy söù. Luùc aáy, trong laøng cuûa Lyù Coâng Uaån coù caây gaïo bò seùt ñaùnh ñeå laïi daáu veát thaønh haøng chöõ. Thuï caên dieåu dieåu, Moäc bieåu thanh thanh,

Thaäp baùt töû thaønh, Chaán cung hieän nhaät, Ñoaøi cung aån tinh, Luïc thaát nieân gian, Thieân haï thaùi bình. (Reã caây thaêm thaúm, Voû caây xanh xanh. Caây hoøa ñao ruïng, Phöông ñoâng hieän nhaät, Non ñoaøi aån tinh. Khoaûng saùu baûy naêm, Thieân haï thaùi bình.)

Theo sö Vaïn Haïnh thì caâu saám aáy öùng vôùi söï höng khôûi cuûa hoï Lyù. Thaáy vaäy, Lyù Coâng Uaån sôï vieäc loä ra seõ raát nguy hieåm, beøn baûo Vaïn Haïnh ñeán Tam Sôn aån. Sau naøy khi nhaø Lyù ñaõ leân ngoâi, chuøa Tam Sôn trôû thaønh moät trung taâm Phaät giaùo lôùn. Naêm 1061 Lyù Thaùnh Toân vì muoän con ñaõ ñeán ñaây caàu töï vaø ñeán naêm 1063 vua ñaõ cho xaây ngoâi chuøa naøy laøm nôi caàu töï. Laøng Tam Sôn khoâng coù ñình neân chuøa laø nôi thôø chung cuûa caû thaàn vaø Phaät (tieàn thaàn haäu Phaät). ÔÛ ñaây thôø caùc vò sôn thaàn, baø

392

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Nguyeãn Quan Quang, traïng nguyeân ñaàu tieân; Nguyeãn Töï Cöôøng ngöôøi laøng Tam Sôn, tieán só khoa Giaùp Tuaát 1514 ñaõ töû tieát khi Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi vua Leâ. Caùc vò haäu thaàn ôû trong laøng vaø Thoå ñòa long thaàn... ñöôïc thôø taïi caùc ñeàn Taây, ñeàn Ñoâng, Tieàn ñöôøng ñoâng bieân, Tieàn ñöôøng taây bieân, Trung ñöôøng ñoâng bieân vaø Trung ñöôøng taây bieân ôû trong chuøa. Xöa kia, hoäi chuøa Tam Sôn keùo daøi töø moàng 8 ñeán 12 thaùng gieâng vôùi söï tham gia cuûa daân laøng vaø khaùch thaäp phöông. Vieäc toå chöùc hoäi chuøa xöa do caùc giaùp lo, nhöng sau ñoù ñöôïc phaân boå theo thoân. Moãi thoân taäp hôïp ñinh nam cuûa caùc xoùm. Tam Sôn coù 6 xoùm chia thaønh 3 thoân. Ñoù laø: Thoân Taây: Goàm xoùm Taây Thoân Xanh: Goàm xoùm Xanh vaø xoùm OÂ Thoân Leû: Goàm xoùm Ñoâng, xoùm Tröôùc vaø xoùm Nuùi. Theo qui ñònh cuûa laøng, caùc thoân naøy luaân phieân bieän leã cho hoäi haèng naêm. Xöa kia leã vaät trong caùc ngaøy hoäi chính laø moàng 9, 10 vaø 11, moãi ngaøy phaûi coù 1 con traâu thui röôùc leân saân tieàn teá ñeå teá leã. Sau naøy söûa ñoåi theo caûi löông höông thoân chæ duøng oaûn vaø cheø lam. Moãi ngaøy, thoân ñaêng cai phaûi söûa 9 coã chay vôùi 300 phaåm oaûn to vaø 100 mieáng

cheø lam, moät chai röôïu hoaøng töûu (röôïu neáp coâ ñaëc nhö maät ong). Ñeå lo lieäu leã vaät treân, laøng caáp 11 maãu ruoäng chia cho 3 thoân ñaáu thaàu bieän leã. Cuoäc leã chính thöùc baét ñaàu vaøo moàng 9. Saùng ñoù gia ñình ngöôøi söûa leã cuøng hoï haøng röôùc leã leân ñình Gioû. Goïi laø ñình, nhöng ñoù chæ laø moät ngoâi nhaø döïng ôû ñaàu laøng, laø nôi taäp trung khi coù coâng vieäc vaø taäp keát leã vaät tröôùc khi daâng leân chuøa. Khi caùc leã vaät ñöôïc röôùc ñeán ñaày ñuû thì leänh thoân tröôûng cuûa 3 thoân cuøng kieåm tra laïi, sau ñoù ngöôøi söûa leã chia leã vaät ra laøm 9 coã ñeàu nhau. Moãi coã ñaët trong moät hoäp goã sôn son yû, cheø lam ñaët treân, oaûn ñaët döôùi theo lôùp. Xong xuoâi, ngöôøi cuûa thoân ñaêng cai naêm aáy röôùc coã leân chuøa, leä cöù 2 ngöôøi moät coã. Ñaùm röôùc coù caû taøn loïng vaø chieâng troáng cuøng 100 laù côø. Ñeán saân tieàn teá, leänh thoân tröôûng cuûa thoân söûa leã saép coã ra caùc maâm vaø baøy leân caùc baøn thôø: Chính ñieän, ñeàn Ñoâng, ñeàn Taây. Saép xeáp xong, cuoäc teá baét ñaàu do caùc tö vaên tieán haønh. Ñieàu haønh cuoäc teá laø cai ñaùm chính, ñoù laø ngöôøi ñöôïc thoân ñaêng cai löïa choïn trong soá trung nieân cuûa thoân. Ngöôøi aáy cuõng phaûi laø ngöôøi coù uy tín, vôï choàng song toaøn, hoøa thuaän, con caùi ñeà hueà, khoâng tang trôû vöôùng maéc. Theo leä cöù thoân naøo ñeán löôït ñaêng cai thì choïn cai

BAÉC NINH  393 ñaùm chính, coøn hai thoân kia moãi thoân choïn moät cai ñaùm giuùp vieäc cai ñaùm chính, goïi laø cai ñaùm tuøy. Hai ngöôøi naøy cuøng hoäi tö vaên cuûa thoân cai ñaùm chính laøm 3 ñoäi teá, coù phöôøng baùt aâm, ñoâng xöôùng, taây xöôùng, ñoäc chuùc rieâng. Ba ñoäi teá naøy luaân chuyeån nhau ôû ba nôi theo qui ñònh roõ raøng ngaøy hoâm nay ôû ñeàn naøy thì hoâm sau ôû ñeàn khaùc. Coøn oâng cai ñaùm chính luoân luoân tuùc tröïc ôû ñeàn Taây. Rieâng ngaøy 12 thaùng gieâng teá giaõ ñaùm cuûa tö vaên haøn xaõ vaø lyù dòch thì khi aáy cai ñaùm chính laøm chuû teá, hai cai ñaùm tuøy laøm boài teá. Vaøo nhöõng naêm ñöôïc muøa, laøng môû hoäi lôùn coøn toå chöùc röôùc nöõ quan vôùi söï tham gia cuûa haèng traêm ngöôøi. Ñaùm röôùc goàm côø quaït (côø ñaïi, côø tieát, maõo vaø töù linh, nguõ haønh), phöôøng baùt aâm, baùt böûu, 3 kieäu cuûa ba baø coâng chuùa thôøi Lyù,moãi kieäu do 16 coâ gaùi khieâng, cuøng long ñình do 8 ngöôøi khieâng vaø 8 ngöôøi phuø giaù, 2 ngöïa hoàng vaø baïch keùo, coù ngöôøi che taøn, loïng. Ñaëc bieät laø sau ngöïa coù 6 ngöôøi nhaûy loø coø, ñoù laø nhöõng ngöôøi maëc theo kieåu lính leä, tay caàm côø vöøa ñi vöøa nhaûy nhieàu laàn theo söï chæ huy cuûa chuû hieäu. Ñaèng sau caùc kieäu laø 8 ngöôøi maëc aùo naäu, quaàn traéng, chít khaên nhieãu ñoû, thaét löng ñoû, vaùc göôm goã. Ñoaïn ñöôøng maø ñaùm röôùc ñi laø töø caàu Thôø ven theo bôø ao roái, cöûa am Hoa Vieân, theo bôø beân kia leân chuøa. Ñaùm röôùc ñi töø töø, caån thaän vaø caàu kyø.

Vaøo dòp hoäi nhieàu sinh hoaït vaên hoùa ñöôïc dieãn ra taïi ñaây. Ñoù laø roái nöôùc cuûa phöôøng roái caùc nôi ñeán bieåu dieãn. Coù haùt thi quan hoï giöõa Tam Sôn vaø Luõng Giang laø hai laøng keát chaï; laïi caû côø boûi, choïi gaø... Ngoaøi ra, troø ñaäp nieâu laø moät phong tuïc khaù ñaëc bieät ôû hoäi chuøa Tam Sôn. Troø naøy dieãn ra taïi am Hoa Vieân. Ngöôøi ta choân 2 coät cao khoaûng 3m caùch nhau 2m. Moät xaø ngang noái 2 coät vôùi nhau. Treân xaø ngang treo moät noài ñaát ñöïng traáu vaø nöôùc. Noài ñöôïc boïc baèng giaáy ñoû, quang treo noài ñöôïc teát baèng laït ñoû hoaëc daây ñay nhuoäm ñoû. Töø ñieåm xuaát phaùt caùch ñoù 8-10m ngöôøi chôi bò bòt maét baèng khaên ñoû, caàm 1 chieác gaäy tre môùi ñaün caïo saïch, cuoán giaáy ñoû, daøi khoaûng 1,2-1,5m. Ngöôøi chôi töï xaùc ñònh ñöôøng ñi cuûa mình vaø böôùc. Tính toaùn sao ñeå döøng ñuùng ñieåm gaàn nieâu ñaát roài quyeát ñònh ñaäp noài. Chæ ñöôïc ñaäp moät laàn, neáu truùng thì ñöôïc thöôûng, khoâng truùng thì coù theå chôi laïi hoaëc nhöôøng ngöôøi khaùc chôi. Giaûi thöôûng laø vaøi vuoâng vaûi nhieãu vaø 3 phaåm oaûn. Ngöôøi ta tin raèng, ngöôøi naøo ñaäp truùng nieâu, naêm ñoù laøm aên seõ phaùt ñaït, may maén. Ngaøy hoäi keát thuùc trong khoâng khí soâi noåi vaø haøo höùng cuûa muøa xuaân. Leâ Hoàng Lyù

394

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LIM Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Vua Baø : Ngaøy 10 ñeán 13 thaùng gieâng. : Ngaøy 13 thaùng gieâng : Ñoài Lim, Xaõ Luõng Giang, huyeän Tieân Sôn : - Tieâu bieåu cuûa hoäi haùt quan hoï - Moät phong caùch bieåu dieãn ngheä thuaät vaø giao tieáp xaõ hoäi.

Q

uan hoï laø loaïi daân ca ñaëc saéc cuûa vuøng Kinh Baéc xöa, nay laø tænh Baéc Ninh. Daân ca quan hoï noåi tieáng khoâng chæ laø nhôø ôû lôøi ca tröõ tình, coù giaù trò vaên hoïc, noàng naøn yeâu cuoäc soáng vaø tình yeâu löùa ñoâi; vôùi treân döôùi 200 laøn ñieäu aâm nhaïc ñaëc saéc, maø coøn do nhöõng ñaëc ñieåm khaùc hieám thaáy ôû caùc theå loaïi daân ca nôi khaùc. Noùi ñeán quan hoï, ngöôøi ta nghó ngay tôùi moät giaù trò toång theå (leà loái haùt, toå chöùc phöôøng baïn, ngheä nhaân, tinh thaàn “keát nöôùc nghóa” (keát chaï) vaø truyeàn thoáng ngheä thuaät cuûa moät vuøng vaên hoùa. Töø lôøi aên tieáng noùi haèng ngaøy cho tôùi loái öùng xöû trong ngaøy hoäi, “ngöôøi quan hoï” ñeàu töø toán, thanh nhaõ. Tuïc keát nöôùc nghóa giöõa caùc laøng quan hoï, keát baïn giöõa caùc “boïn”(1) quan hoï ñaõ duy trì neáp soáng ñaïo ñöùc toát ñeïp. Ngöôøi quan hoï ñeàu toân nhau laø “lieàn anh”, “lieàn chò”vaø bao giôø cuõng töï xöng laø “lieàn em” duø thaân tình ñeán maáy. Leä chôi quan hoï cuõng chæ giöõ möùc tình baïn

- ôû nhöõng ngöôøi ñaõ coù gia ñình - vaø giöõ cho tôùi suoát ñôøi. Vôùi ngöôøi quan hoï, ngaøy xöa khaùch ñeán phaûi laø: Maáy khi khaùch ñeán chôi nhaø, Laáy than quaït nöôùc tieán traø ngöôøi xôi. Traø naøy ngon laém ngöôøi ôi! Ngöôøi xôi moät cheùn cho toâi baèng loøng.

Vaø ñeán luùc phaûi ra veà, cuoäc chia tay thaät khoù döùt, vì lôøi ca níu chaân ngöôøi ta laïi; Ngöôøi ôi, ngöôøi ôû ñöøng veà...

Hoäi haùt quan hoï thöôøng gaén vôùi hoäi chuøa. Cho neân chuøa laø nôi tuï hoäi vaø ñoùn nhaän khaùch quan hoï. Töø loái haùt thôø cuûa ñình ôû caùc hoäi laøng thaùng 8 cuûa toång Noäi Dueä (caùc thoân Ñình Caû, Luõng Giang, Caàu Lim, thuoäc huyeän Tieân Du cuõ), quan hoï phaùt trieån vaø chuyeån hoùa daàn. Töø loái haùt thôø ôû hoäi laøng, quan hoï ñònh hình daàn baèng caùch tieáp nhaän nhaïc cheøo, nhaïc tuoàng, nhaïc ca truø vaø moät vaøi laøn ñieäu daân ca khaùc trong vuøng... toång hoøa thaønh nhöõng laøn ñieäu môùi, mang baûn saéc rieâng cuûa aâm nhaïc quan hoï.

BAÉC NINH  395 Coù tôùi 49 laøng haùt quan hoï, phaân boá trong 4 huyeän cuõ (Tieân Du, Voõ Giaûng, Queá Döông, Yeân Phong) vaø thò xaõ Baéc Ninh, tænh Baéc Ninh. Nhöng noùi tôùi quan hoï, ngöôøi ta nghó ngay tôùi hoäi Lim. Lim laø teân noâm cuûa xaõ Luõng Giang, huyeän Tieân Sôn, tænh Baéc Ninh. Hoäi môû treân ñoài Lim, nôi coù chuøa Lim, coøn goïi laø Hoàng Vaân töï. Hoäi Lim ñoâng vui vaø noåi tieáng nhaát trong caùc hoäi haùt quan hoï. Hoäi môû ngaøy 13 thaùng gieâng, ñuùng phieân ñaàu naêm cuûa chôï Lim. Vaø hoâm tröôùc ñoù, ngaøy 12 thaùng gieâng laø hoäi ñình cuûa 6 laøng chung quanh, neân khaùch döï caùc hoäi ñình ngaøy 12, laïi ñoå doàn veà hoäi Lim ngaøy 13 nhaân dòp chôi xuaân. Töø Haø Noäi ñi Baéc Ninh, theo quoác loä 1A, khaùch traåy hoäi seõ tôùi thò traán huyeän Tieân Sôn (khoaûng caây soá 15). Töø ñaây vaøo ñoài Lim khoaûng 500 meùt. Ngoaøi haùt quan hoï, hoäi Lim coøn coù nhieàu cuoäc thi vaø cuoäc ñua taøi khaùc khoâng keùm phaàn haáp daãn nhö thi deät vaûi, thi coã chay cuøng nhöõng troø chôi khaùc nhö ñaùnh ñu, ñaáu vaät, choïi gaø, ñaùnh côø... Cho neân vaøo dòp naøy, du khaùch nhieàu tænh laân caän nhö Baéc Giang, Höng Yeân, Haûi Döông... Vaø ñaëc bieät thanh nieân nam nöõ Haø Noäi cuøng moät soá ngöôøi thöôïng löu ñoå veà hoäi raát ñoâng baèng nhieàu phöông

tieän: xe ñaïp, xe maùy, oâ toâ khaùch, oâ toâ nhaø... Ngöôøi ta döï hoäi, nghe haùt ñaõ ñaønh, nhöng laïi coøn muoán xem ngöôøi: nhöõng coâ gaùi quan hoï Baéc Ninh noåi tieáng duyeân daùng trong neáp soáng taøi hoa... Ñeán hoäi Lim, ngöôøi ta döï caùc cuoäc haùt treân ñoài, sau chuøa, haùt treân thuyeàn, vaø haùt trong caùc tö gia “thaâu ñeâm suoát saùng”. Traåy hoäi Lim coøn ñöôïc xem caùc cuoäc thi deät vaûi cuûa nhöõng coâ gaùi Noäi Dueä, vöøa thi deät vöøa haùt quan hoï; hoaëc döï caùc troø chôi khaùc nhö leân ñu, choïi gaø, choïi chim, ñaáu vaät... Voán laø nhöõng troø chôi, nhöõng cuoäc ñua taøi cuûa hoäi laøng coå truyeàn maø hoäi Lim giöõ laïi nhö moät “vang boùng”. Hoäi chæ môû trong moät ngaøy, nhöng tröôùc ñoù, töø thaùng 11, thaùng chaïp, moïi ngöôøi, moïi nhaø ñaõ lo toan cho hoäi. Caùc boïn quan hoï hoïp nhau töøng ñeâm ñeå oân luyeän; roài boïn naøy môøi boïn khaùc (khaùc giôùi hoaëc cuøng giôùi) ñeán haùt ñoái ñaùp, vöøa vui chôi, vöøa thöû söùc, nhöng bao giôø cuõng mang tinh thaàn toân troïng vaø hoïc hoûi laãn nhau. Ra gieâng, teát nhaát vöøa xong, nhaän lôøi môøi cuûa nhau, töøng boïn quan hoï ñi haùt ôû caùc nôi ñeå taäp döôït, thaêm doø vaø phaùt hieän taøi naêng môùi hoaëc caùc baøi haùt môùi. Trong söï giao löu naøy, ngöôøi ta ñaõ choïn ñöôïc nhöõng boïn haùt toát vaø môøi veà döï hoäi laøng mình. Nhöõng

396

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

khaùch môøi cuûa hoäi Lim khoâng theå thieáu nhöõng baïn töøng keát chaï vaø coù nhieàu ngheä nhaân noåi tieáng haùt gioûi (nhieàu baøi môùi) haùt hay nhö Tam Sôn, Bòu Sim, cuõng nhö khoâng theå môøi quaù soá löôïng boïn maø laøng coù theå döï haùt vaø ñoùn tieáp. Ñoù laø loái haùt quan hoï trong nhaø. Coøn quan hoï haùt treân ñoài hay treân thuyeàn thì khoâng coù gì phaûi baän taâm. Ai haùt ñöôïc ñeàu coù theå ñeán ñoài Lim nhö trung taâm hoäi ñeå tìm baïn haùt.

töï nhieân, theâm phaàn duyeân daùng cho ngheä nhaân...

QUAN HOÏ TRONG NHAØ

Quan hoï chuû ñôõ noùn, caàm oâ, ñöa baïn vaøo nhaø, môøi ngoài roài daâng traàu nöôùc, haùt môøi baïn xôi. Caùc lieàn anh, lieàn chò ngoài treân hai giöôøng khaùc nhau (beân nam, beân nöõ) hoaëc nam nöõ ngoài treân 2 traøng kyû ñoái dieän nhau qua moät caùi baøn ñeå traàu nöôùc: quan hoï nhaän traàu, nhaän nöôùc, haùt caûm ôn thònh tình cuûa chuû. Cuoäc haùt baét ñaàu ngay sau ñoù. Cöù töøng ñoâi moät, moãi beân moät ñoâi haùt ñoái ñaùp nhau theo loái ñoái gioïng, ñoái lôøi. Ñoái gioïng laø ñaùp laïi cuøng gioïng - giai ñieäu aâm nhaïc - aáy.(2) Ñoái lôøi laø ñoái yù, hay veà yù, ñeïp veà lôøi vaên. Cuoäc haùt nhö thi, nhöng laïi nhö chôi, bôûi caùc ngheä nhaân ñeàu thaønh thuoäc vaø giaøu voán. Noù trôû thaønh moät dòp giao löu tình caûm aám cuùng, ñuùng nhö moät sinh hoaït ngheä thuaät thính phoøng coå truyeàn Vieät Nam. Haùt quan hoï laø haùt “chay”, khoâng coù nhaïc cuï ñeäm.

Khi ñònh ñoùn khaùch veà nhaø, chuû phaûi tính toaùn chu taát moïi beà, töø vieäc tieáp ñoùn, aên uoáng cho ñeán nôi ngoài haùt. Töø sôùm ngaøy 13, quan hoï tôùi nhaø ñaêng cai vieäc naáu nöôùng. Khi bieát tin khaùch ñaõ ñeán (chuøa), quan hoï chuû laäp töùc ra taän chuøa, tay baét maët möøng, môøi nhau vaøo chuøa thaép neùn höông leã Phaät. Hai beân quan hoï chuû vaø khaùch ñeàu maëc ñeïp nhö nhau vaø gaàn nhö “ñoàng phuïc”. Nam, quaàn truøng oáng sôù, aùo the, khaên xeáp, giaøy Gia Ñònh, tay caàm oâ luïc soaïn (oâ vaûi ñen). Nöõ, vaùy luïa daøi chaám goùt, thaân aùo daøi môù ba môù baûy, thaét löng luïa nhieàu maøu, daây xaø tích baïc beân söôøn; tay caàm noùn quai thao, chaân ñi deùp coå (luoàn ngoùn chaân giöõa). Noùn vaø oâ söû duïng luùc haùt treân ñoài (hay haùt ngoaøi trôøi), oâ che ñaàu, noùn quai thao ñoäi che naéng, neáu trôøi raâm thì caàm tröôùc maët, che nöûa maët, vöøa ñeå tieän nhìn ñoái phöông, vöøa haùt cho

Chuû vaø khaùch chaäm raõi vöøa ñi vöøa troø chuyeän veà laøng. Tôùi nhaø, quan hoï baïn coù theå haùt chaøo ngay, raát töï nhieân: Hoâm nay vui veû theá naøy, Vui tay ñaùm hoäi ñoát caây nhang traàm.

Chuû ñaùp: Hoâm nay töù haûi giao tình, Tuy raèng boán beå nhöng sinh moät nhaø.

Haùt trong nhaø thöôøng khaùc haùt ngoaøi ñoài ôû choã, theo qui caùch,

BAÉC NINH  397 trình töï tröôùc sau, maø ngöôøi quan hoï goïi laø haùt “leà loái”, bôûi nôi haùt oån ñònh, thôøi gian haùt oån ñònh vaø keùo daøi (“thaâu ñeâm suoát saùng”) ñöôïc. Thöôøng laø haùt chaøo, thaêm hoûi, môøi nhau (traàu, nöôùc), roài môùi daàn daàn tôùi nhöõng baøi giao duyeân (daøi vaø nhieàu baøi nhaát) ñeå cuoái cuøng laø “giaõ baïn” baèng “keû baéc ngöôøi nam”, “chia reõ ñoâi nôi”... Vaø gioïng (giai ñieäu aâm nhaïc) haùt coù theå laø höø la, la raèng (raát coå, chæ nhöõng ngheä nhaân nhieàu tuoåi môùi bieát. Vaû chaêng, giai ñieäu nhöõng baøi naøy khoâng thaät haáp daãn), ñöông baïn, tình tang, caây gaïo... Roài tôùi nhöõng baøi thuoäc gioïng vaët (gioïng vuïn), roài gioïng lyù, gioïng vaên, gioïng tuoàng, gioïng cheøo... Ñaõ nhö moät thoùi quen, caøng veà khuya, tieáng haùt quan hoï caøng noàng naøn say ñaém. Ngöôøi ta thay phieân nhau haùt, töøng ñoâi moät trong cuøng boïn. Ñeå giöõ gioïng toát, caùc “lieàn anh, lieàn chò” thöôøng aên traùm hay ngaäm muoái. Ñeán tröa hoaëc chieàu toái, quan hoï chuû ñaõi côm. Coã quan hoï bao giôø cuõng thònh soaïn, raát ngon, vaø phaûi sang troïng nöõa. Caùch môøi côm cuûa quan hoï cuõng vaên hoa, lòch söï. Neáu quan hoï nam laø chuû, thì chuû seõ môøi khaùch (nöõ), ñaïi ñeå nhö laø: “Hoâm nay lieàn chò ñaõ coù loøng sang chôi beân ñaát nöôùc nhaø em, anh em nhaø em chaïy ñöôïc maâm côm thì ñaàu maâm ñóa muoái, cuoái maâm ñóa vöøng, maâm ñan baùt ñaøn,(3) ñeå xin môøi

ñöông quan hoï döïng ñuõa leân cheùn, ñeå anh em nhaø em ñöôïc thöøa tieáp.” Coøn khi bò “traùch” laø laøm khaùch, thì quan hoï nöõ thöôøng vui veû ñaùp: “Côm traéng aên vôùi thòt gaø tuy raèng aên ít nhöng maø no laâu, ñaáy aï!”

Nhö ñaõ trình baøy, coã quan hoï bao giôø cuõng thònh soaïn nhöng quan hoï thöôøng aên raát ít do lòch söï cuõng coù, hoaëc do coát giöõ gioïng haùt cho toát. Vaø thöôøng quan hoï chuû haùt môøi baïn aên, tieáp baïn raát nhieät tình, tôùi luùc baïn aên gaàn xong quan hoï chuû môùi naâng ñuõa. Buoåi chieàu, moïi ngöôøi ra ñoài xem hoäi. Toái veà cuoäc haùt laïi tieáp tuïc. Khoaûng nöûa ñeâm taïm nghæ ñeå duøng “tieäc nöôùc”. Tieäc nöôùc thöôøng laø chaùo gaø hoaëc chaùo chim boà caâu. Cuoäc haùt ban ñeâm môùi thöïc söï ñi vaøo qui caùch, theo ñuùng leà loái, töø gioïng “höø la” thaät coå môû ñaàu cho ñeán ñoaïn giao duyeân, ngoû lôøi say ñaém roài “giaõ baïn”... Höø la vui veû theá naøy, Hoäi naøo baèng hoäi xe daây traêng giaø. Luùng lieáng laø luùng lieáng ôi! Mieäng cöôøi luùng lieáng coù ñoâi ñoàng tieàn, Toâi vôùi ngöôøi muoán keát nhaân duyeân.

Vaø sang canh ba, canh tö môùi laø giaõ baïn: Ngöôøi veà boû baïn sao ñaønh, Ngöôøi veà em vaãn ñinh ninh taác loøng. Ngöôøi veà boû vaéng phoøng khoâng, Ngöôøi veà, em vaãn nay troâng mai chôø.

Cuoäc chia tay ñaày löu luyeán dieãn ra vaøo luùc raïng saùng.

398

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HAÙT TREÂN ÑOÀI

Ñoài Lim roäng lôùn, quang ñaõng, thoai thoaûi. Ñaát phuû coû xanh, chæ coù vaøi caây coå thuï beân chuøa. Vì vaäy haùt quan hoï thöôøng ôû ngoaøi trôøi. Thôøi tieát ñang xuaân, khí haäu aám aùp, naéng khoâng gaét. Nhöng duø trôøi khoâng naéng, luùc haùt nam ñeàu giöông oâ che, nöõ thì noùn quai thao che nöûa maët. OÂ vaø noùn laøm cho ngöôøi haùt theâm duyeân, ñeå giöõ yù töù vôùi nhau, maø luùc haùt aâm thanh cuõng nhôø ñoù maø aám hôn, vang hôn. Haùt treân ñoài laø haùt töï do, khoâng caàn leà loái, chaúng coù haïn ñònh, khoâng coù heïn tröôùc, chæ coù “tình côø”. Chính vì theá maø khoâng khí buoåi haùt thay ñoåi luoân, hoäi haùt nhö naêng ñoäng hôn. Trai gaùi khi gaëp nhau, coù theå caát ngay tieáng haùt baát kyø choã naøo treân ñoài. So vôùi haùt trong nhaø mang tính chaát “thính phoøng”, thì ôû ñaây laø haùt “ñaïi traø”. Söùc huùt maïnh meõ cuûa hoäi Lim laø do khoâng khí naêng ñoäng cuûa söï chuyeån ñoåi löùa ñoâi, loái haùt töï do, raát phuø hôïp vôùi tinh thaàn thoaûi maùi cuûa hoäi heø. HAÙT TREÂN THUYEÀN

Gaàn ñoài Lim coù maáy ao, hoà daøi, nöôùc trong saïch, thuaän lôïi cho vieäc toå chöùc haùt quan hoï treân thuyeàn. Moãi thuyeàn haùt chæ coù hai ñoâi: 2 nam, 2 nöõ. Hai beân phaûi hieåu roõ nhau vaø môøi nhau tröôùc. Ñaõ leân thuyeàn roài thì khoâng theå boû cuoäc ñöôïc.

Haùt treân thuyeàn giöõa caûnh trôøi nöôùc cuûa muøa xuaân trong saùng ñaày thô moäng laø moät caùch bieåu dieãn caùch chôi - vaø thöôûng ngoaïn xuaân thuù vò, tinh teá, ñuùng luùc, neân ngöôøi trong cuoäc thöôøng muoán keùo daøi giôø phuùt gaëp gôõ. Haùt treân thuyeàn cuõng nhö haùt treân ñoài, khoâng ñoøi hoûi leà loái. Coù bieát bao baøi quan hoï xöa nay ca ngôïi cuoäc haùt treân thuyeàn: “Thuyeàn thöông laø thuyeàn thöông ôi!” hay “Ngoài töïa maïn thuyeàn”... Cuoái cuøng, haùt treân thuyeàn taïo cho ngöôøi trong cuoäc nhieàu baâng khuaâng, nheï nhoõm maø caùc nôi haùt khaùc khoâng theå coù ñöôïc... THI COÃ CHAY

Tuy laø hoäi haùt dieãn ra treân ñoài, quanh chuøa, treân thuyeàn vaø trong caùc nhaø, nhöng taïi ñình laøng hoâm nay cuõng dieãn ra cuoäc teá leã, ñaëc bieät coù tuïc thi coã chay cuûa caùc nhaø chuøa ñeå “kieâng khem”. Phaûi chaêng ñaây laø daáu veát cuûa leã cuùng chuøa cuùng haäu cho “baø muï AÛ”? Töông truyeàn, baø laø ngöôøi ñaõ boû tieàn ra mua nöûa quaû ñoài Lim naøy, roài döïng chuøa Hoàng Vaân. Maâm coã chay coù ñuû xoâi neùn, oaûn, keïo vöøng, cheø kho, caùc loaïi möùt, naáu chua, ngoït, buøi, beùo. Moãi maâm laïi xeáp moät boù mía tieän saün, moät quaû cam, moät ñóa baùnh gio vaø maät. Moãi giaùp laøm saùu coã döï thi taïi ñình.

BAÉC NINH  399 Daâng cuùng xong, haï coã xuoáng, nam giôùi töø 15 tuoåi trôû leân tôùi cuï thöôïng laõo ñeàu cuøng toïa höôûng. Hoäi Lim laø moät sinh hoaït vaên hoùa - ngheä thuaät ñaëc saéc cuûa neàn vaên hoùa truyeàn thoáng laâu ñôøi ôû xöù Baéc, vaø daân ca quan hoï trôû thaønh taøi saûn vaên hoùa chung cuûa daân toäc, raát xöùng ñaùng tieâu bieåu cho loaïi hình daân ca tröõ tình Baéc boä. Laáy ñoài Lim laøm ñòa ñieåm trung taâm, laáy hoäi Lim laøm cô hoäi trình dieãn, daân ca quan hoï ñaõ phaùt huy caùc theá maïnh cuûa mình trong nhieàu hoaøn caûnh. Veà khoâng gian, ngöôøi ta haùt treân ñoài, treân thuyeàn,trong nhaø. Veà muïc ñích vaø bieåu hieän, coù theå ban ñaàu daân ca quan hoï laø loái haùt ñoái ñaùp nam nöõ trình dieãn nhaân

laøng môû hoäi “vaøo ñaùm thôø thaàn (haùt möøng thaùnh, chuùc tuïng vua) moät naêm hai laàn vaøo tieát xuaân vaø tieát thu - xuaân thu nhò kyø - moàng 4 thaùng gieâng, moàng 10 thaùng taùm”(4), ñoù laø phaàn nghi leã (buoäc phaûi coù), ñeå cuoái cuøng thöïc hieän ñöôïc muïc ñích saâu saéc hôn, ñoù laø haùt tröõ tình, trao duyeân, thoûa maõn sinh hoaït vaên hoùa - ngheä thuaät coäng ñoàng, ñaëc bieät giöõa thanh nieân nam nöõ vaøo dòp hoäi laøng vaø nhöõng thôøi ñieåm noâng nhaøn thôøi xöa... Döï hoäi Lim khoâng chæ laø cô hoäi ñöôïc thöôûng thöùc moät loaïi hình ngheä thuaät coù noäi dung phong phuù vôùi loái trình dieãn, loái chôi ñoäc ñaùo, maø coøn ñöôïc thöøa höôûng moät phong caùch giao tieáp xaõ hoäi ñeïp trong ñôøi soáng haèng ngaøy. Leâ Trung Vuõ

1- Tieáng vuøng quan hoï,töùc laø “toáp” “nhoùm”. Moãi boïn 5-6 ngöôøi cuøng giôùi. 2- Ví duï cuøng giai ñieäu baøi “Ngoài töïa maïn thuyeàn”, hay “Treøo leân quan doác”... Teân baøi haùt laø moät caâu ca cuûa baøi aáy. Ñoù laø moät trong raát nhieàu caùch ñaët teân cho baøi haùt. Laø ngheä nhaân, ngöôøi ta hieåu ngay. 3- Maâm ñan baèng tre, baùt goám, cuûa nhaø ngheøo, chöù khoâng phaûi maâm ñoàng, baùt söù. Tuy nhieân, ñaây laø loái noùi khieâm nhöôøng cuûa quan hoï. 4- Daân ca quan hoï, Hoàng Thao. NXB AÂm nhaïc: 11-1997.

400

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG AÙ LÖÕ : - Kinh Döông Vöông - Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô Ñòa ñieåm : Laøng AÙ Löõ, xaõ Ñaïi Ñoàng Thaønh, huyeän Thuaän Thaønh Thôøi gian : Ngaøy 16 ñeán 24 thaùng gieâng Chính hoäi : Ngaøy 18 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Röôùc thuyeàn leân thöôïng nguoàn - Leã trình ngö (kieâng aên caù coù vaåy) Thôø

Môû nöôùc Vaên Lang coå Doøng vua ñaàu vieát söû Möôøi taùm ñôøi noái nhau...

K

hi vieáng ñeàn caùc vua Huøng ôû Phong Chaâu, vua Leâ Hieån Toâng (1740-1780) coù baøi thô vieáng toå. Coù laêng toå vua Huøng ôû ñeàn Thöôïng, xaõ Hy Cöông, Phuù Thoï. Laïi coù laêng vaø ñeàn thôø Kinh Döông Vöông, Laïc Long Quaân, AÂu Cô ôû laøng AÙ Löõ, xaõ Ñaïi Ñoàng Thaønh, huyeän Thuaän Thaønh, tænh Baéc Ninh. Boä Vaên hoùa Thoâng tin caáp baèng di tích lòch söû vaên hoùa theo quyeát ñònh soá 74-VH-QÑ ngaøy 2 thaùng 2 naêm 1993. Theo truyeàn thuyeát thì chaùu ba ñôøi cuûa Ñeá Vieâm hoï Thaàn Noâng laø Ñeá Minh sinh ra Ñeá Nghi, nhaân chuyeán tuaàn du vuøng nuùi Nguõ Lónh. Ñeá Minh laáy con gaùi Vuï Tieân sinh ra Loäc Tuïc. Ngaøi laø baäc thaùnh töø thoâng minh. Ñeá Minh yeâu quyù Loäc Tuïc, cho noái ngoâi, phong laø Kinh Döông Vöông (2879-2794 tröôùc Coâng nguyeân) cho cai quaûn phöông Nam. Loäc Tuïc laáy con gaùi Long Thaàn laø Ñoäng Ñình Quaân sinh ra Laïc Long Quaân, töùc Suøng Laõm. Laïc

Long Quaân laáy con gaùi Ñeá Lai laø AÂu Cô trong chuyeán tuaàn du ôû ñoäng Laêng Xöông beân Soâng Ñaø. AÂu Cô sinh ra caùi boïc traêm tröùng, nôû 100 ngöôøi con. 50 con theo meï ñi ngöôïc soâng Hoàng veà mieàn nuùi röøng, tôùi vuøng Hieàn Löông - Haï Hoøa, Phuù Thoï thì döøng; 50 con theo cha xuoáng bieån sinh cô laäp nghieäp vaøo tôùi taän chaâu Hoan (Thanh Hoùa, Ngheä An...) Huøng Ñoaøn laø con caû, ñöôïc toân laøm vua, xöng laø Huøng Vöông, truyeàn noái ñeán 18 ñôøi cuõng ñeàu goïi laø vua Huøng. Cuoái cuøng laø ñôøi Huøng Dueä Vöông, chaám döùt vaøo naêm 285 TCN. Khu di tích laêng vaø ñeàn thôø ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi ñieåm naøo? Moät vaøi taøi lieäu lòch söû vaø ñòa chí thôøi Nguyeãn chæ ghi cheùp veà nhöõng laàn tu söûa, toân taïo khu di tích naøy. Coøn töông truyeàn trong nhaân daân thì laêng Kinh Döông Vöông ñöôïc xaây töø thôøi nhaø Trònh, khoaûng theá kyû XII. Nhöng caâu ñoái ghi trong laêng thì laïi cho hay: Nghóa Lónh coå kinh thaønh, Ñöùc Giang kim laêng mieáu.

BAÉC NINH  401 (Treân nuùi Nghóa Lónh coù kinh thaønh xöa, Beân bôø soâng Thieân Ñöùc coù laêng mieáu môùi).

Laêng voán ñöôïc khôûi döïng töø laâu, ñeán naêm Minh Maïng thöù 21 (1840) ñöôïc truøng tu. Tröôùc ñaây khu vöïc coù caûnh quan saàm uaát nhö moät khu röøng. Töôøng bao quanh laêng cao 1m, phía tröôùc coù coång ra vaøo. Caây coå thuï bao quanh. Hieän nay laêng vaãn ôû vò trí cuõ, coù taám bia ñaù khaéc naêm Minh Maïng thöù 21. Ñeàn thôø Laïc Long Quaân, AÂu Cô trong laøng AÙ Löõ ôû xoùm Bi caùch nhau 100m. Ñeàn Thöôïng thôø Kinh Döông Vöông, ñeàn Haï thôø Laïc Long Quaân, AÂu Cô. Naêm 1949 thöïc daân Phaùp thaùo dôõ xaây ñoàn boát. Daân laøng chuyeån ñoà thôø veà thoân Vaên Chæ. Nay ñeàn thôø ôû giöõa laøng trong khuoân vieân roäng 2472m2 goàm nhaø tieàn teá 5 gian oáng muoáng. Di tích baûo löu coù 15 ñaïo saéc phong, coù caùc böùc ñaïi töï “Nam Bang thuûy toå” “Nam toå mieáu”. Trong cung coù ba boä ngai thôø, taát caû ñeàu ñöôïc khaéc hình roàng, hoå phuø, töù quí loäng laãy tinh xaûo. Roài coøn 2 böùc hoaønh phi, boä kieäu baùt coáng, 2 höông aùn, baùt böûu, quaùn taåy, chaáp kích baèng ñoàng traéng... Caùc hieän vaät ñoà thôø ñieâu kaéc bieåu hieän baøn tay kheùo leùo cuûa ngöôøi thôï Kinh Baéc ôû ñaàu theá kyû XIX. Theo lôøi caùc cuï cao nieân trong laøng keå laïi, tröôùc ñaây leã hoäi vaãn duy

trì töø ngaøy 16 ñeán ngaøy 24 thaùng gieâng haèng naêm. Töø naêm 1947, do cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp aùc lieät, leã hoäi khoâng toå chöùc ñöôïc, cho maõi ñeán naêm 1993 ñeàn AÙ Löõ môùi ñöôïc toå chöùc laïi. Nhaân daân loaïi boû moät soá phong tuïc bò cho laø laïc haäu, loãi thôøi, khoâng caàn thieát, neân leã hoäi khoâng ñöôïc hoaønh traùng nhö xöa, maø ruùt laïi chæ trong ngaøy chính hoäi 18 thaùng gieâng. Nhöng caùc taøi lieäu ñeå laïi, nhö thaàn tích, saéc phong cuûa caùc trieàu ñaïi quaân chuû, ñaõ cung caáp khaù ñaày ñuû nhöõng thoâng tin cuï theå veà caùc vò thuûy toå daân toäc, veà ñòa danh lòch söû cuøng moät soá leä tuïc xöa cuûa ñaát nöôùc. Leã hoäi xöa coù dieãn trình nhö sau: – Ngaøy 16 thaùng gieâng, caùc cuï vaø daân laøng laøm leã nhaäp tòch, toái laøm leã teá taäp nghi (luyeän taäp nghi thöùc leã hoäi). – Saùng 17 ñoïc vaên vaø röôùc töø ñình sang ñeàn, löïc löôïng tham gia röôùc hoäi ñöôïc choïn töø ba giaùp trong laøng (Nam, Baéc, Ñoaøi). Nam thanh nieân töø 18 ñeán 45 tuoåi, maëc quaàn boù caïp, aùo löûng hai thaân saéc maøu röïc rôõ, ñi tröôùc coù 15 laù côø hoäi, troáng, chieâng, keøn, ñoäi röôùc baùt böûu, loïng, chaáp kích; tieáp theo laø 2 kieäu long ñình, moãi kieäu coù 8 ngöôøi , kieäu ñi tröôùc röôùc saéc phong, kieäu ñi sau röôùc cheù ñöïng nöôùc, ñeàu coù loïng che. Sau 2 kieäu long ñình laø côø, troáng, chieâng, keøn; roài ñeán 3 kieäu, moãi

402

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

kieäu coù 12 ngöôøi röôùc. Kieäu ñi tröôùc laø kieäu Ñeä Nhaát röôùc ngai thôø Kinh Döông Vöông, tieáp theo laø kieäu Ñeä Nhò röôùc ngai thôø Laïc Long Quaân, kieäu Ñeä Tam ñi sau röôùc ngai thôø AÂu Cô, taát caû caùc kieäu, caùc coã ngai chaïm loäng hình roàng, hoå phuø, töù quyù (thoâng, cuùc, truùc, mai), hoa laù caùch ñieäu ñöôïc sôn son theáp vaøng loäng laãy. Khi ñoaøn röôùc laàn löôït vaøo ñeàn thì tieán haønh leã yeân vò vaø laøm leã phong maõ.

caùc noùc chia nhau laøm leã trình ngö (mua caù meø veà laøm goûi ñeå teá leã) Tuïc truyeàn trong caùc ngaøy leã hoäi laøng khoâng ñöôïc aên caùc loaïi caù coù vaåy (caù chuoái, caù cheùp...) bôûi leõ nhöõng ngaøy leã hoäi caùc noùc, caùc chaï, caùc giaùp ñeàu phaûi söûa leã ra ñình, ngöôøi ta tin raèng neáu aên caù coù vaåy thì maâm xoâi seõ naåy leân nhö vaåy caù. (Ñoù laø moät lôøi giaûi thích, song chuùng toâi ngôø raèng söï tích naøy coøn chöùa ñöïng moät yù nghóa saâu xa hôn.)

– Saùng ngaøy 18 laøm leã phuïng nghinh töø ñeàn röôùc leân ñeâ, xuoáng soâng, cheøo thuyeàn ngöôïc thöôïng nguoàn, ñoïc thaàn chuù laáy nöôùc vaøo laêng, laøm leã haønh taïi, sau röôùc trôû laïi ñình laøm leã teá yeân vò.

Buoåi toái caùc hoaït ñoäng vaên hoùa daân gian ñöôïc dieãn ra taïi saân nhö: haùt tuoàng, haùt cheøo, haùt nhaø troø... thaâu ñeâm tôùi saùng, laøm cho leã hoäi ban ngaøy ñaõ hoaønh traùng, ban ñeâm laïi nhoän nhòp thu huùt haøng nghìn khaùch thaäp phöông ñeán döï hoäi.

– Ngaøy 19 vaø ngaøy 20, caùc noùc, caùc giaùp trong laøng laøm leã teá, ngaøy leã xoâi thòt, toái leã xoâi gaø vaø haùt caùc tích troø daân gian.

– Ngaøy 24 caùc cuï cuøng daân laøng laøm leã röôùc maõ töø ñình veà ñeàn, buoåi chieàu hoùa maõ laøm leã yeân vò.

– Ngaøy 21 laøm leã saùt sinh, oâng chæ ñaùm (cai ñaùm) trong laøng ñem oâng lôïn nuoâi taïi nhaø heát söùc coâng phu, taém röûa saïch seõ, ra ñình teá, tuïc goïi laø teá oâng lôïn. Sau ñoù laøm leã gieát moå, thoåi xoâi laøm leã khao daân. Cuï nhaát moät coã, cuï nhì, cuï ba moät coã, coøn laïi 5 vò moät coã röôõi... Caùc cuï trong laøng truyeàn laïi. Tröôùc ñaây phaûi teá lôïn ñen tuyeàn, vôùi yù thöùc caàu thaàn cho möa thuaän gioù hoøa, caàu ñöôïc muøa no ñuû...

Leã hoäi AÙ Löõ vuøng Kinh Baéc ñöa ta veà vôùi coäi nguoàn daân toäc. Khuùc ca truø ñaâu ñoù vaêng vaúng gioïng gioù xuaân:

– Ngaøy 22 vaø ngaøy 23, caùc chaï,

Vaên Haäu

Gioáng Tieân boãng laïi keát thaân gioáng Roàng Anh tö saên sôn chung, haûi duïc Laï luøng thay moät boïc traêm trai Baùc meï chia hai Naêm möôi trò bieån, naêm möôi trò röøng Ñôøi Huøng Vöông cha truyeàn con noái Möôøi taùm ñôøi moät moái xa thö...

Tham khaûo: (1) Truyeàn thuyeát Huøng Vöông (Hoäi VNDG Vónh Phuù 1974) (2) VHNT thaùng 6-2001, soá ñaëc bieät Thuaän Thaønh (Khu di tích laêng vaø ñeàn thôø, Traàn Ñình Luyeän. Leã hoäi AÙ Löõ – Döông Thaønh Thuaán)

BAÉC NINH  403

HOÄI CHUØA PHAÄT TÍCH Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Phaät, thieàn sö Chuyeát Chuyeát : Xaõ Phaät Tích, huyeän Tieân Du : Moàng 2 thaùng 2 : - Kyû nieäm ngaøy sinh thieàn sö - Coã chay môøi giôùi laõo oâng, laõo baø

P

haät Tích laø ngoâi chuøa naèm ngang chaân nuùi Laïn Kha, thuoäc xaõ Phaät Tích, huyeän Tieân Du, tænh Baéc Ninh. Chuøa Phaät Tích cuøng vôùi chuøa Daâu thuoäc trung taâm Luy Laâu – trung taâm Phaät giaùo ñaàu tieân cuûa Vieät Nam maø theo caùc hoïc giaû nghieân cöùu laø ñaõ coù tröôùc caû trung taâm Laïc Döông vaø Baønh Thaønh cuûa Trung Quoác. Chuøa Phaät Tích ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu Coâng nguyeân ñaõ naèm trong ñòa baøn dieãn ra cuoäc gaëp gôõ giöõa Phaät giaùo AÁn Ñoä vaø tín ngöôõng daân gian Vieät coå. Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam cuõng ghi laïi raèng, vaøo theá kyû thöù V vaø thöù VI, khu vöïc nuùi Tieân Du naøy laø moät trung taâm giaùo duïc Phaät giaùo lôùn. Ñaây laø nôi taäp trung phaàn lôùn caùc nhaân taøi Phaät giaùo nhö Ñaøm Hoaèng, Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn vaø trong ñoù coù caû thieàn sö AÁn Ñoä nhö Ñaït-ma Ñeà-baø (Dharmadeva) vaø saùch söû thöôøng ñeà caäp tôùi trung taâm naøy vôùi caùi teân chuøa Tieân Sôn hay Tieân Chaâu Sôn. Maëc daàu vaäy, phaûi ñôïi ñeán thôøi Lyù (1010-1225), chuøa Phaät Tích

môùi ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ lôùn. Theo saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, cuõng nhö taám bia ñaù “Vaïn Phuùc Ñaïi Thieàn Töï Bi” khaéc naêm Leâ Chính Hoøa thöù 7 (1686) hieän coøn treân saân chuøa cho bieát: “Naêm Long Thuïy Thaùi Bình thöù 4 (1057) vua thöù ba nhaø Lyù laø Lyù Thaùnh Toâng ñaõ cho xaây ngoâi chuøa hieäu Vaïn Phuùc Töï, caát leân caây thaùp quyù cao ngaøn tröôïng, laïi döïng pho töôïng mình vaøng cao 6 thöôùc, caáp hôn traêm thöôùc ruoäng, xaây chuøa chaün traêm toøa... Treân ñænh nuùi môû ra toøa nhaø ñaù, caáp trong ñieän töï nhieân saùng nhö ngoïc löu ly, ñieän aáy ñaõ roäng laïi to, saùng suûa laïi lôùn. Treân theàm baäc ñaèng tröôùc coù baøy 10 con thuù, phía sau coù ao roàng, gaùc cao veõ chim phöôïng vaø sao Ngöu, sao Ñaåu saùng laáp laùnh, laàu roàng vaø tay roàng vôùi tôùi trôøi cao, cung Quaûng veõ hoa nhò hoàng.” Veà nieân ñaïi xaây döïng cuûa chuøa Phaät Tích hieäu laø Vaïn Phuùc, ngoaøi söû saùch vaø bia Vaïn Phuùc Ñaïi Thieàn Töï Bi ra, vaøo naêm 2001, trong laàn caûi taïo ao tröôùc cöûa chuøa coøn thaáy coù ñeà nieân ñaïi: “Lyù Gia ñeä tam ñeá

404

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Long Thuïy Thaùi Bình töù nieân taïo”. Chuùng ta ñaõ bieát vua thöù ba nhaø Lyù laø Lyù Thaùnh Toâng teân huùy laø Nhaät Toân leân ngoâi naêm 1054 sau khi vua cha laø Lyù Thaùi Toâng maát. Sau khi leân ngoâi, Lyù Thaùnh Toâng ñaõ ñoåi nieân hieäu laø Long Thuïy Thaùi Bình. Nhö vaäy chuøa vaø thaùp Vaïn phuùc ñöôïc xaây döïng vaøo naêm Long Thuïy Thaùi Bình thöù tö, töùc laø naêm 1057 nhö söû saùch ñaõ ghi laïi.

Theo doøng lòch söû, chuøa Phaät Tích vaãn laø moät trung taâm Phaät giaùo lôùn cuûa vuøng Kinh Baéc. Döôùi thôøi Traàn (1225-1400), caùc sinh hoaït Phaät giaùo ôû ñaây phaùt trieån veà hoïc thuaät vaø thi ca. Vua Traàn laäp ra treân nuùi Laïn Kha moät thö vieän lôùn. Danh nho Traàn Toân ñöôïc cöû laøm Vieän tröôûng. Naêm 1383, Thöôïng hoaøng Traàn Ngheä Toâng ñaõ sang vaõn caûnh Phaät Tích vaø cho saùng taùc taäp saùch “Baûo Hoøa dö buùt” taïi cung Baûo Hoøa ôû chuøa. Ñaùng keå nhaát laø baøi thô “Nguyeät tòch boä Tieân Du sôn tuøng kính” vieát taïi Phaät Tích cuûa nhaø thô, nhaø giaùo, nhaø ñaïo ñöùc hoïc danh tieáng thôøi Traàn laø Chu Vaên An. Naêm Giaùp Tyù, nieân hieäu Xöông Phuø thöù 19 (1384) döôùi thôøi vua Traàn Pheá Ñeá (13771388), Thöôïng hoaøng Traàn Ngheä Toâng ñaõ choïn Phaät Tích laøm nôi toå chöùc cuoäc thi Thaùi hoïc sinh (Tieán só). Vaøo thôøi gian naøy coù leõ cuøng vôùi chuøa Daâu hay Luy Laâu (Thuaän Thaønh), Daïm (Queá Voõ), Ñoâng Cöùu

(Gia Bình), Ñöùc La (Yeân Duõng), Phaät Tích (Tieân Du) laø moät trong caùc trung taâm vaên hoùa lôùn cuûa caû nöôùc. Vaøo thôøi Leâ Trung Höng (15331788) chuøa Phaät Tích ñöôïc baø Traàn Thò Ngoïc Am, ñeä nhaát cung taàn cuûa chuùa Thanh Ñoâ Vöông Trònh Traùng (1623-1657), boû tieàn doác cuûa cho vieäc tu söûa chuøa, thaùp vaø giuùp cho daân 13 xoùm döïng ñình. Döôùi thôøi Leâ, chuøa Phaät Tích vaãn laø nôi quy tuï cuûa nhieàu baäc danh taêng. Ngaøi Chuyeát Coâng Hoøa thöôïng, moät trong nhöõng vò toå ñaàu tieân cuûa phaùi thieàn Laâm Teá taïi Vieät Nam ñaõ tu haønh taïi ñaây. Ngaøi cuøng vôùi caùc ñeä töû cuûa mình, ñaëc bieät laø caùc thieàn sö Minh Haønh, Minh Löông vaø sau naøy laø Chaân Nguyeân, laø nhöõng ngöôøi coù coâng trong vieäc phuïc höng doøng thieàn Truùc Laâm. Doøng thieàn Laâm Teá sau thôøi Chaân Nguyeân Tueä Ñaêng thieàn sö ñaõ khoâng coøn mang saéc thaùi doøng thieàn Laâm Teá Trung Quoác nöõa maø chuyeån sang baûn saéc Truùc Laâm Yeân Töû. Taïi chuøa Phaät Tích, trong soá 34 ngoïn thaùp hieän coøn thì phaàn lôùn laø caùc thaùp ñöôïc döïng vaøo thôøi Leâ, vaø ñaây cuõng laø moät ñieåm caàn löu yù raèng Phaät giaùo Vieät Nam vaøo thôøi Leâ khoâng phaûi laø giai ñoaïn suy taøn nhö nhieàu ngöôøi laàm töôûng, maø ngöôïc laïi raát phaùt trieån. Chæ coù ñieàu laø caùc thieàn sö thôøi Leâ khoâng tham gia vaøo trieàu chính nhö döôùi thôøi Lyù – Traàn, maø

BAÉC NINH  405 vò trí naøy thuoäc veà Nho giaùo. Trong caùc baøi minh ôû caùc thaùp döïng vaøo thôøi Leâ cuõng ghi nhaän coâng lao ñoùng goùp to lôùn cuûa vua, chuùa vaø caùc quan laïi trong vieäc truøng tu chuøa thaùp. Chuøa Phaät Tích sang ñeán thôøi Nguyeãn vaãn coøn ñöôïc caùc baäc tieàn nhaân goùp coâng, goùp cuûa. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí coøn ghi “ôû nuùi Laïn Kha, xaõ Phaät Tích, huyeän Tieân Du, coù chuøa Vaïn Phuùc döïng töø thôøi Lyù Thaùnh Toâng, trong chuøa coù töôïng ñaù cao 5 thöôùc, roäng 6 thöôùc. Haèng naêm, cöù ñeán ngaøy 4 thaùng gieâng môû hoäi xem hoa, nhieàu ngöôøi ñeán daâng höông leã Phaät. Ñôøi Xöông Phuø (1377-1388) vua Traàn Ngheä Toâng cho thi Thaùi hoïc sinh ôû ñaây. Ñôøi Leâ Caûnh Höng (1740-1786) môû ñaïi yeán hoäi”. Nhöõng gì maø Phaät Tích ñeán nay vaãn coøn löu laïi ñöôïc laø haøng thuù ñaù ñoà soä maø saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng chí moâ taû. Ñaây laø nhöõng linh thuù duy nhaát coù maët trong taàng neàn cuûa kieán truùc Phaät giaùo Vieät Nam. Hai daõy linh thuù bao goàm moãi beân 5 con: sö töû, voi, teâ giaùc, traâu, ngöïa. Veà nieân ñaïi cuûa 10 linh thuù naøy, vaãn coøn laø vaán ñeà ñaùng ñeå caùc nhaø nghieân cöùu khoa hoïc tìm hieåu vaø thaûo luaän. Hieän nay, caùc nhaø nghieân cöùu vaãn xeáp caùc linh thuù naøy vaøo ngheä thuaät thôøi Lyù. Moät trong nhöõng coå vaät ñöôïc löu

giöõ nöõa cuûa Phaät Tích laø pho töôïng Phaät A-di-ñaø baèng ñaù xanh ñang toàn taïi trong vò theá baùu vaät cuûa quoác gia. Töôïng cao 1,82m, ngang goái roäng 1,4m, neáu tính caû beä thì töôïng cao 2,7m, ñöôïc taïc trong tö theá toïa thieàn kieát giaø. Noùi chung, ngheä thuaät chaïm khaéc vaø caùc di chæ khaûo coå tìm ñöôïc ôû Phaät Tích phaûn aùnh söï giao löu vaên hoùa Vieät vôùi Chaêmpa vaø caùc quoác gia trong vuøng Ñoâng Nam AÙ noùi rieâng vaø chaâu AÙ noùi chung. Veà di haøi cuûa vò thieàn sö, ñoâng ñaûo caùc vò cao nieân vaø Phaät töû trong thoân, xaõ Phaät Tích, cuõng nhö yù kieán cuûa moät soá hoïc giaû ñeàu cho raèng ñaây laø nhuïc thaân cuûa Toå Chuyeát Coâng Hoøa thöôïng. Ngaøi laø vò Toå ñaàu tieân truyeàn baù thieàn phaùi Laâm Teá ñeán Vieät Nam. Ngaøi cuõng laø ngöôøi coù coâng xaây döïng chuøa Buùt Thaùp (Thuaän Thaønh, Baéc Ninh), sau naøy do ñeä töû cuûa ngaøi laø thieàn sö Minh Haønh truï trì. Taïi bia “Baùo Nghieâm Thaùp Teá Ñieàn Bi Kyù” ôû chuøa Phaät Tích do ngöôøi ñeä töû truyeàn ñaêng keá phaùp cuûa ngaøi laø thieàn sö Minh Haønh laäp vaøo trieàu Leâ, nieân hieäu Phuùc Thaùi naêm thöù 5, nhaèm ngaøy Phaät ñaûn, moàng 8 thaùng 4 naêm Ñinh Hôïi (1647), cho bieát ngaøi laø ngöôøi Haûi Tröøng thuoäc Maân Chöông, Phuùc Kieán, Trung Quoác, hoï Lyù, teân tuïc laø Lyù Thieân Toä, phaùp danh Thích Vieân Vaên, hieäu laø Chuyeát Chuyeát. Ngaøi

406

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

sinh vaøo giôø Thìn, ngaøy 2 thaùng 2 naêm Canh Daàn, nieân hieäu Vaïn Lòch (Canh Daàn nieân, nhò nguyeät, sô nhò nhaät, Thìn thôøi ñaûn sinh). Ngaøi laø ngöôøi uyeân thaâm Phaät phaùp, ñoái laäp vôùi Nho giaùo. Ngaøi töï cho mình laø ngöôøi baát hieáu vôùi cha meï, vôùi toå toâng, ñaõ boû trieát lyù Nho giaùo qua baøn veà trieát lyù tính khoâng trong giaùo lyù Phaät Ñaø. Taïi bia chuøa Laõm Sôn (hay coøn goïi theo teân daân gian laø chuøa Buït Moïc) taïi Queá Voõ (Baéc Ninh) ñöôïc khaéc vaøo naêm Quyù Muøi, nieân hieäu Caûnh Höng thöù 24 ñôøi nhaø Leâ (1763) noùi veà vò Toå khai sôn cuûa ngoâi chuøa naøy coù ghi laïi veà söï tích nhö sau: Vò toå khai sôn chuøa Laõm Sôn laø Nhö Thích Thieàn sö, laø ñeä töû cuûa Chaân Nguyeân Tueä Ñaêng Hoøa thöôïng. Chaân Nguyeân Thieàn sö laø ñeä töû cuûa ngaøi Minh Löông, vaø Chuyeát Chuyeát Hoøa thöôïng laø ngöôøi truyeàn thuï cho ngaøi Minh Löông. Chuyeát Chuyeát Hoøa thöôïng laø ñeä töû Traïng nguyeân Taêng Ñöùc Quan Ñaø Ñaø Hoøa thöôïng, laø vò Hoøa thöôïng noåi tieáng uyeân thaâm döôùi thôøi nhaø Minh, Trung Quoác, vaø Hoaøng ñeá Minh Tö Toâng thöôøng môøi Ngaøi vaøo trong hoaøng cung ñeå tham vaán Phaät phaùp. Naêm 1630, Chuyeát Chuyeát Hoøa thöôïng ñaõ cuøng vôùi caùc ñeä töû cuûa mình ñi baèng thuyeàn rôøi Trung Quoác sang Vieät Nam. Trong soá caùc ñeä töû cuûa Ngaøi coù moät vò xuaát saéc

laø ngaøi Minh Haønh (sau naøy truï trì chuøa Buùt Thaùp). Ñaàu tieân Toå sö cuøng caùc ñeä töû ñi qua vuøng Chaân Laïp (nay laø Bieân Hoøa, Ñoàng Nai), sau ñoù rôøi Chaân Laïp qua Chaêm Pa, ôû ñoù moät thôøi gian roài thöïc hieän loä trình ra Baéc. Treân ñöôøng ra, Ngaøi ñaõ döøng chaân taïi caùc chuøa Thieân Töôøng (Ngheä An), Traïch Laâm (Thanh Hoùa). Naêm 1633, töùc trong khoaûng nieân hieäu Vónh Toä (16191643), döôùi thôøi vua Leâ Thaàn Toâng (1607-1662), Ngaøi vaø caùc ñeä töû ñeán kinh thaønh Thaêng Long. Trong bia chuøa Buït Moïc coù ghi: “Toå sö qua Vieät Nam vaøo thôøi Ñaïi Minh (Trung Quoác) vaø vaøo thôøi Leâ Trung Höng (Vieät Nam), ñaàu tieân Ngaøi ñeán kinh thaønh Thaêng Long vaø ôû vuøng Sieâu Loaïi (thuoäc Kinh Baéc)”. Trong bia chuøa Buùt Thaùp coøn ñeà caäp roõ hôn laø ngaøi ñeán Thaêng Long vaø ôû chuøa Khaùn Sôn (nay thuoäc phöôøng Ngoïc Haø, quaän Ba Ñình, Haø noäi). Sau moät thôøi gian thì ngaøi veà chuøa Phaät Tích (Tieân Du, Baéc Ninh). Chuùa Trònh Traùng ñaëc bieät kính troïng ngaøi vaø ñaõ cho truøng tu xaây döïng chuøa Phaät Tích khang trang toá haûo ñeå khoâng phaûi hoå theïn vôùi Toå Toâng vaø xöùng laø trò sôû choán Toå cuûa thieàn phaùi Laâm Teá. Veà leã hoäi chuøa Phaät Tích thì haèng naêm coù leã gioã nhaân ngaøy sinh Toå Chuyeát Coâng Hoøa thöôïng vaøo ngaøy 2 thaùng 2 aâm lòch, vôùi nghi leã trang troïng, sau ñoù môøi daân

BAÉC NINH  407 laøng cuøng döï böõa côm chay. Nhö vaäy laø Toå ñöôïc laøm gioã vaøo ngaøy ñaûn sinh chöù khoâng phaûi ngaøy vieân tòch. Ñieàu ñoù ñuû cho thaáy söï ñaëc bieät (cuõng nhö ngaøy khaùnh ñaûn Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni). Ngaøy gioã Toå Chuyeát Coâng taïi chuøa Buùt Thaùp thöôøng laøm vaøo ngaøy 1 thaùng 2, tröôùc ngaøy Ñaûn sinh cuûa Toå moät ngaøy. Daân laøng coù caâu ca:

Sang thaêm nhaø toå bao ñôøi, Phaùp sö gaén coát ngöï ngoâi khaùm roàng. Hieàn töø, ñöùc ñoä khoan dung Taám loøng voâ ngaõ thuûy chung ñaïo ñôøi. Moàng hai, thaùng hai, sinh nhaät Ngöôøi, Nhaø chuøa toå chöùc ñoâng vui toân suøng. Moàng moät môøi giôùi laõo oâng, Moàng hai, giaø vaõi trong vuøng ñaõ quy. Thaäp phöông quyù khaùch leã nghi, Veà chuøa leã toå taïc ghi taám loøng. Vaên Haäu

Tham khaûo: (1) Di haøi Thieàn sö ôû Chuøa Phaät Tích (Ñaïi Ñöùc Thích Ñöùc Thieän. TC nghieân cöùu Phaät hoïc 5 2002) (2) Di tích LSVH chuøa Phaät Tích (Sôû VHTT Baéc Ninh - 2001).

HOÄI LAØNG DIEÀM Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

Ñ

: Vua baø (Toå sö Quan hoï) : Xaõ Hoøa Long, huyeän Yeân Phong : Moàng 6 thaùng 2 : - Neùm caàu - Haùt quan hoï

eàn ñöùc Vua Baø, coøn goïi laø ñeàn Vöông Maãu, naèm ôû laøng Vieâm Xaù (teân coå laø laøng Dieàm), xaõ Hoøa Long (töùc toång Chaâm Kheâ), huyeän Yeân Phong (ngaøy xöa laø huyeän Voõ Giaøng), tænh Baéc Ninh. Ñeàn thôø moät ngöôøi phuï nöõ, töông truyeàn laø ngöôøi ñaàu tieân coù coâng saùng taùc (ñaët chuyeän) vaø daïy cho daân laøng haùt quan hoï caùch ñaây haøng theá kyû. Trieàu ñình phong taëng, nhaân daân toân suøng ñöùc Vua Baø, töùc Baø Vua sinh ra ñieäu haùt quan hoï Baéc Ninh. Theå hieän roõ nhaát ôû hai caâu ñoái tröôùc cöûa ñeàn thôø Baø:

Trung lieät hieån hoài höông, vaïn coå cöông thöôøng hoaønh vuõ truï Thaàn linh höng vieâm aáp, luõy trieàu phong taëng ñoái caøn khoân.

Ngaøy moàng 6 thaùng hai haèng naêm, caû laøng Dieàm cuùng gioã ñöùc Vua Baø. Ngaøy naøy töø laâu cuõng ñaõ trôû thaønh ngaøy leã hoäi laøng Dieàm, töng böøng naùo nhieät. Hoï chuaån bò nhieàu ngaøy tröôùc ñoù vôùi nhöõng thöù ñaëc saûn, caàu kyø nhö baùnh dôïm, baùnh khuùc, baùnh chöng... ñeå cuùng taïi nhaø. Tröôùc khi cuùng taïi nhaø, hoï soaïn moät maâm hoa quaû, vaøng höông ñem leân ñeå cuùng ñöùc Vua Baø vaø daâng tieàn coâng ñöùc, ít nhieàu tuøy taâm.

408

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Baùnh dôïm laøm baèng boät neáp traéng tinh, chính giöõa coù nhaân baèng ñoã xanh maøu vaøng thôm, vöøa ñeïp, vöøa ngon. Baùnh khuùc laøm baèng xoâi neáp quyeän vaøo nhöõng laù khuùc ñöôïc giaõ nhoû. Baùnh chöng maøu xanh nhö laù luùa, xanh töø trong ruoät baùnh, vì hoï giaõ laù göøng troän vaøo neáp, troâng ñeïp, thôm ngon, ñoäc ñaùo. AÊn moät mieáng, nhôù maõi khoâng queân. Baïn beø, baø con, lieàn anh, lieàn chò heïn nhau haùt ñoái ñaùp quan hoï vaøo ngaøy gioã naøy. Caùc gia ñình chuaån bò ñoùn khaùch lieàn anh, lieàn chò caùc nôi ñeán chôi nhaø, nhoän nhòp ñöôøng treân ngoõ döôùi. ÔÛ ñaây coù 4 ñieåm di tích vaên hoùa lòch söû: Ñeàn Cuøng - Baø Chuùa, chuøa thôø Phaät, ñeàn Vua Baø vaø ñình laøng Dieàm, nhö moät quaàn theå tuyeät ñeïp, haøi hoøa caùch nhau khoaûng naêm chuïc meùt. Giöõa coù saân vaän ñoäng vaø moät hoà nöôùc roäng, con soâng nhoû uoán khuùc quanh laøng vaø xa xa laø daõy nuùi nhaáp nhoâ nhö moät böùc tranh sôn thuûy höõu tình. Ñeàn Cuøng - Baø Chuùa coù töø raát laâu, ñöôïc xaây ôû vò trí cao raùo, maùt meû. Löng ñeàn töïa vaøo nuùi, cöûa ñeàn höôùng veà phía nam. Tröôùc ñeàn coù gieáng Ngoïc, coøn goïi laø gieáng Tieân, nöôùc uoáng tinh khieát, trong laønh, hieám thaáy ôû nôi naøo coù loaïi nöôùc nhö vaäy, ñaëc bieät khi naáu cheø xanh, coù maøu saéc, muøi thôm ñaëc bieät. Gieáng ñöôïc bao boïc thöôøng xuyeân

bôûi boùng maùt cuûa caùc caây coå thuï truøm leân, ñaùng chuù yù laø caây duoái to, cao, xum xueâ. Döôùi gieáng coù hai con caù vaøng, moät ñöïc, moät caùi, soáng vôùi nhau ñaõ bao ñôøi naøy, ñoä lôùn raát chaäm, khoâng ñaùng keå. Ngöôøi daân ôû ñoù chöùng kieán nhöõng naêm luït to, nöôùc traøn treân gieáng nhieàu ngaøy maø ñoâi caù vaãn khoâng ñi nôi khaùc. Haèng naêm, ngöôøi laøng naøy thaép höông, taùt gieáng moät laàn. Taùt gieáng muùc kieät nöôùc, töø maïch ngaàm döôùi ñaùy nöôùc laïi uøn leân nhö cuõ, vaãn raát trong vaø xanh lô. Ñình laøng Dieàm laø moät coâng trình kieán truùc coå noåi tieáng, coät lim to, khoâng coù moäng, con xoû, chaïm troå raát tinh teá, tyû mæ, coâng phu. Cho neân bao ñôøi nay ñaõ coù caâu: Thöù nhaát laø ñình Ñoâng Khang, Thöù hai ñình Baûng, veû vang ñình Dieàm.

Baéc Ninh laø trung taâm ñieåm cuûa vuøng vaên hoùa Kinh Baéc, coù 49 laøng quan hoï, trong ñoù huyeän Yeân Phong coù 17 laøng. Trong ngaøy hoäi laøng Dieàm, daân quanh vuøng taäp trung veà ñaây ñeå daâng höông, cuùng teá vaø thi taøi haùt ñoái ñaùp vôùi nhau. Khoâng chæ huyeän Yeân Phong maø coøn coù caùc huyeän khaùc nhö Hieäp Hoøa, Tieân Sôn cuõng veà döï thi haùt. Trong ngaøy hoäi, nhaân daân nhieàu nôi trong tænh, nhieàu cô quan Trung öông vaø Haø Noäi, khaùch thaäp phöông vaø caû khaùch nöôùc ngoaøi nöõa veà döï raát ñoâng. Töø thò xaõ Baéc Ninh

BAÉC NINH  409 vaøo laøng Dieàm khoaûng 5km, ñöôøng saù khoù khaên, nhöng khaùch thaäp phöông vaãn hoái haû, haøo höùng ñeán döï. Moïi ngöôøi noùi vui vôùi nhau: Ñöùc Vua Baø linh thieâng phuø hoä. Daân ôû ñaây keå raèng: Moàng 6 thaùng hai naêm naøo thôøi tieát cuõng toát khoâng coù möa. Môû ñaàu leã hoäi laø maøn trình dieãn cuûa ñöùc Vua Baø vaø moät daøn muùa neùm caàu cho nhau trong ngaøy xuaân traåy hoäi. Ñöùc Vua Baø döï hoäi thaáy vui, nhöng muoán cho daân laøng ngaøy xuaân trai gaùi ñöôïc vui hôn, Baø ñaõ nghó ra vieäc daïy cho moïi ngöôøi haùt quan hoï ñoái ñaùp. Nhöõng ngaøy Teát, thöôøng “haùt canh” qua ñeâm. Ñöùc Vua Baø maëc aùo maøu vaøng, theâu thuøa coâng phu, ñaàu ñoäi khaên xeáp vaøng, tay caàm quaït loâng tieân, kieåu hoaøng haäu. Ngöôøi ñoùng vai ñöùc Vua Baø coù daùng ngöôøi caân ñoái, raát ñeïp, maét hieàn, maët troøn traùi xoan, phuùc haäu, do daân laøng Dieàm hoïp bình choïn raát nghieâm tuùc töø maáy thaùng tröôùc. Tröôùc heát, coâ naøy phaûi laø con gia ñình maáy ñôøi noäi ngoaïi trong saùng veà ñaïo ñöùc, maãu möïc veà cuoäc soáng, sieâng naêng trong lao ñoäng, saùng taïo trong laøm aên, kinh teá khaù giaû. Sau ñoù môùi laø tôùi tieâu chuaån thanh taân, xinh ñeïp. Sau maøn trình dieãn neùm caàu laø ñeán tieát muïc röôùc caùc kieäu vaøng. Ñi ñaàu laø kieäu ñöùc Vua Baø. Treân kieäu coù höông hoa, coøn ñöùc Vua Baø thì

ñi boä, beân caïnh coù hai veä nöõ, ñaèng sau coù moät ñoaøn nöõ tyø ñi haøng ñoâi, aên maëc quaàn aùo toaøn maøu vaøng, ñính kim tuyeán. Thöù ba laø moät kieäu coù leõ laø kieäu cuûa moät töôùng ñi haäu veä. Xen vaøo kieäu ñaàu tieân laø ñoaøn caùc cuï aên maëc aùo daøi xanh caùnh saû, ñaàu ñoäi khaên xeáp, caàm côø nguõ saéc, töôïng tröng cho nguõ haønh: kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå. Ñieàu ñoù muoán noùi cuoäc soáng con ngöôøi luoân phaûi haøi hoøa trong vuõ truï. Xen vaøo sau kieäu ñöùc Vua Baø laø ñoaøn quaân aên maëc ñoà chieán traän, caàm vuõ khí kieåu coå, sôn son theáp vaøng. Nhöõng vuõ khí ñoù ñeàu chaïm troå: long, ly, quy, phöôïng, theå hieän boán con ñoù gaén boù maät thieát vôùi con ngöôøi ñeå chieán thaéng caùc theá löïc aùc quyû, taøn baïo. Ñaùm röôùc daøi daèng daëc. Ñieåm döøng chaân ñaàu tieân laø tröôùc saân ñeàn ñöùc Vua Baø. Moïi ngöôøi daâng höông, hoa, maâm coã tieán cuùng ñöùc Vua Baø, môøi ñöùc Vua Baø ñi vaõn caûnh ngaøy xuaân, töôïng tröng baèng vieäc ñöa baøi vò ñöùc Vua Baø töø ñeàn leân kieäu, röôùc ñeán ñeàn Cuøng - Baø Chuùa ñeå thaép höông vieáng toå tieân cuûa laøng vaø muùc moät loï nöôùc töø gieáng Ngoïc ñöa veà ñeàn Vua Baø. Sau ñoù ñoaøn röôùc ñi tieáp veà saân ñình Dieàm daâng höông vaø keát thuùc cuoäc röôùc. Khi ñaùm röôùc keát thuùc laø ñeán caùc cuoäc vui chôi, thi haùt, ñaùnh côø, ñaùnh ñu...

410

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Leã hoäi laøng Dieàm, moät söï kieän vaên hoùa ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc, cuõng laø ngaøy gioã ñöùc Vua Baø, thuûy toå daân ca quan hoï Baéc Ninh, ñaõ in daáu aán saâu ñaäm trong taâm hoàn moïi ngöôøi daân laøng Dieàm vaø khaép caùc huyeän Yeân Phong, Tieân Sôn, Hieäp Hoøa vaø khaùch thaäp phöông.

Sau leã hoäi, ai cuõng caûm thaáy trong loøng thanh thaûn, tinh thaàn höôùng veà coäi nguoàn ñeïp ñeõ ñeå phaùt huy tích cöïc trong ñôøi soáng cuûa moãi ngöôøi. Bôûi, “uoáng nöôùc nhôù nguoàn” laø ñaïo lyù cuûa ngöôøi Vieät Nam. NMH &ÑMH

HOÄI LAØNG ÑÌNH SAÁM : Baø Phaïm Thò Ngaø (thaân maãu cuûa Lyù Coâng Uaån) vaø Lyù Baùt Ñeá Ñòa ñieåm : Laøng Döông Loâi, huyeän Tieân Sôn Thôøi gian : Moàng 9 ñeán 15 thaùng 2 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : - Ñaùm röôùc dieãn taû vua, quan thôøi Lyù - Muùa troáng Thôø

H

oäi laøng Ñình Saám tröôùc ñaây (nay laø laøng Döông Loâi) ñöôïc toå chöùc raát lôùn ñeå töôûng nhôù Lyù Thaùi Toå vaø vöông trieàu Lyù. Ngöôøi trong vuøng thöôøng truyeàn tuïng: “Keùo hoäi keû Ñình, laøm thinh keû Baùng, laøm daùng keû Giaøu” (töùc laøng Döông Loâi, Ñình Baûng vaø Phuø Löu ngaøy nay). Haèng naêm vaøo thaùng 2 (aâm lòch), sau moät traø nhaäp tòch, goïi laø vaøo ñaùm hay vaøo hoäi, laøng baét ñaàu môû hoäi ôû ñình. Vaøo nhöõng naêm ñöôïc muøa, hoäi môû töø moàng 9 ñeán 15 thaùng 2, bình thöôøng hoäi ñöôïc toå chöùc trong 2 ngaøy: Töø moàng 10 ñeán 12. Ngaøy moàng 9 vaø moàng 10, leã tröôùc dieãn ra raát long troïng, linh

ñình. Moàng 9 (goïi laø ngaøy nhaäp tòch “saùi taûo” töùc doïn ñöôøng, chuaån bò cho hoäi töø moàng 1), röôùc kieäu Ñöùc thaùnh Maãu töø ñeàn veà ñình ñeå thôø. Moàng 10 laø chính hoäi ñöôïc toå chöùc troïng theå: Röôùc 8 kieäu, 8 ngai töôïng tröng cho 8 vò vua thôøi Lyù, töø ñình qua ñeàn roài laïi veà ñình teá leã. Nhöõng ngaøy coøn laïi daønh cho vaøo chuøa vaø caùc hoaït ñoäng vaên hoùa khaùc nhö: ñaáu vaät, haùt cheøo, ñu leo coät, chôi côø ngöôøi... Ngaøy 15 giaõ ñaùm: Doïn deïp, traû leã, ñöa kieäu Ñöùc Thaùnh Maãu veà ñeàn. Neáu nhö hoäi toå chöùc trong 2 ngaøy thì ngaøy ñaàu daân laøng laøm leã röôùc, teá, coøn laïi laø caùc hoaït ñoäng vaên hoùa khaùc.

BAÉC NINH  411 Ñaùm röôùc coù khoaûng 170 ngöôøi tham gia vaø ñöôïc phaân thaønh nhieàu ban, moãi ban ñaûm nhieäm moät nhieäm vuï. Ban phuø giaù: khieâng kieäu, chieâng, troáng, long aùn, höông ñình. Ban hoä giaù: thaép höông sau höông aùn. Côø haønh baùo coù 3 chieác, cuûa laøng coù 5 chieác, 5 côø nguõ haønh maøu ñoû vieàn xanh, ñen traéng vaø 10 côø trung haïng. Caùc ñoà hoä quoác: duøi ñoàng, phuû vieät: 5 chieác, 8 hoàng tröôïng, 8 traùi gianh, 8 baùt böûu, troáng tieàn, troáng haäu 2 chieác, chieâng 1 chieác. Ñi ñaàu laø 3 ngöôøi mang côø haønh baùo, tieáp theo laø 5 oâng khoá bao, khaên vaét mang ñoà hoä quoác, 5 oâng mang côø haønh baùo cuûa laøng, 24 oâng mang hoàng tröôïng, traùi giaønh, baùt böûu 5 côø nguõ haønh, 10 côø trung haïng, 8 ngai, 8 kieäu. Sau cuøng laø caùc cuï cai ñaùm, 8 giaùp trong laøng (töø 70 tuoåi trôû leân), hoä giaù sau höông aùn, trónh trình ñi tröôùc, long ñình ñi giöõa, höông aùn ñi sau. Côø, loïng, quaït, taøn röïc rôõ rôïp kieäu. Troáng, chieâng phaùch roän raõ, töng böøng. Ngöôøi, kieäu xeânh xang, röôùc töø saùng ñeán tröa thì veà tôùi ñình. Trang phuïc cuõng theå hieän neùt ñaëc thuø cuûa laøng. Ngöôøi caàm duøi ñoàng, phuû vieät, ñoùng khoá bao, khaên vaét, muõ voõ, giaøy voõ (choïn ngöôøi to khoûe, ñeïp trai), laø bieåu töôïng cuûa töôùng Ñaù daøi ngöôøi daân toäc ôû mieàn taây Thanh Hoùa, laøm quan trong trieàu nhöng vaãn ñoùng khoá. Khoá

bao, khaên vaét (baèng nhieãu) laø bieåu töôïng thôø vua, toân kính, taän trung vôùi vua. Ngöôøi caàm côø nguõ haønh, haønh baùo ñeàu muõ voõ, ñi hia, aùo voùc, côø tieán ñai ngang ngöïc (laø hình aûnh cuûa caùc quan voõ trong trieàu). Caùc cuï hoä giaù ñeàu ñoäi muõ vaên, maëc aùo thuïng, chaân ñi hia (trang phuïc cuûa quan vaên trong trieàu). Nhöõng ngöôøi mang côø trung haïng vaø hoàng tröôïng, traùi giaønh, baùt böûu ñeàu maëc aùo cheõn baèng daï hoaëc baèng voùc, chaân ñi giaøy laø ñaïi dieän cuûa daân nöôùc nhaø vua, 8 ngai, 8 kieäu laø bieåu töôïng cuûa 8 vò vua thôøi Lyù (ñeàu coù 8 ngöôøi hoä giaù, thay phieân nhau) moãi chieác ñeàu coù che taùn che taøn hai beân. Veà troáng vaø caùch ñaùnh troáng röôùc cuõng raát ñoäc ñaùo. Troáng roäng chöøng 1m, cao khoaûng 1m50. Ngöôøi ñaùnh troáng giöõ vai troø khai hoäi, ñaùnh troáng tieán 3 böôùc luøi 2 böôùc muùa caùc vuõ ñaïo: quay tô, traùng sieâu vaø tuoát göôm. Ñieäu quay tô, tay caàm ngang duøi; muùa traùng sieâu vaø tuoát göôm tay caàm muùt duøi. Troáng ñi ôû phía traùi ñoaøn röôùc, ôû tröôùc vaø sau (troáng tieàn, troáng haäu), chieâng ñi giöõa. Ñaùnh chieâng ñaùnh trôû ra, leân moät böôùc, xuoáng moät böôùc, cöù 3 tieáng troáng laïi 3 tieáng chieâng, laø caùch ñaùnh troáng cuûa trieàu Lyù khi tieán haønh röôùc. Tuïc röôùc cuûa laøng Ñình Saám laø söï dieãn taû caùc quan vaên, voõ trong trieàu röôùc vua Lyù. Ñoù laø neùt rieâng

412

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

bieät cuûa laøng Ñình Saám, khaùc vôùi tuïc röôùc cuûa moät soá nôi khaùc trong vuøng. Röôùc xong thì teá leã ñöôïc cöû haønh. Ñöùng ñaàu vaø laøm chuû teá laø moät oâng quan ñaùm. Ñoù laø ngöôøi tinh khieát, moät naêm höông thôø thaùnh (aên moät maâm, nguû moät giöôøng, khoâng chung ñuïng vôùi ai). Nhöõng ngöôøi trong ñoäi teá phaûi trong saïch, quan chöùc trong laøng vaø nhöõng ngöôøi chaâu nhieâu, xaõ baùn môùi ñöôïc vaøo ñoäi teá. (Thöôøng chaâu nhieâu phaûi mua tröôùc ñoù töø 1 ñeán 2 naêm. ÔÛ ñaây söï toân kính cuûa nhöõng ngöôøi teá ñoái vôùi trieàu Lyù gaàn nhö sieâu phaøm.) Baø Phaïm Thò Ngaø vaø 8 vua ñôøi Lyù ñaõ trôû thaønh nhöõng vò thaùnh cuûa daân laøng Ñình Saám. (Thöôøng chöùc quan ñaùm cöù 7 naêm ñöôïc cöû moät laàn, ñoù laø chöùc quí maø nhieàu ngöôøi trong laøng mong öôùc). Tham gia teá goàm 28 ngöôøi, aên vaän muõ vaên, aùo thuïng, ñi hia. Boài teá coù 12 ngöôøi, coøn goïi laø quan vieân teá. Trong ñoù coù 1 oâng ñoâng xöôùng, 1 oâng taây xöôùng, 2 oâng ñaùnh troáng (troáng caùi vaø troáng quaân), 1 oâng ñaùnh thanh la, 8 oâng boài teá, 6 oâng tieán töôùc, 2 oâng cöû mòch (kieåm soaùt leã vaät thôø cuùng), 1 oâng chuyeån chuùc vaø 1 oâng ñoïc vaên. Troáng teá vaø caùch ñaùnh troáng teá cuõng raát ñaëc bieät: Troáng caùi roäng khoaûng 1m50 vaø cao khoaûng 1,60, (khi ñaùnh phaûi ñöùng leân buïc cao môùi vôùi tôùi). Troáng quaân chæ roäng

chöøng 40cm vaø cao khoaûng 50cm. Chuaån bò vaøo teá, ngöôøi ñaùnh troáng ñaùnh 3 hoài (hoài thöù 3 laø troáng theùt). Tieáp ñoù laïi ñaùnh tieáp 3 hoài troáng theùt cho oâng Ñaùm chuaån bò ra teá. Ñoù chính laø tieáng troáng baùo cho caùc quan chuaån bò vaøo haàu vua - trieàu Lyù. Troáng theùt cuûa laøng Ñình Saám raát to, vang ñoäng caû moät vuøng. Ngöôøi ta truyeàn raèng: trong troáng coù kim thanh neân môùi rung, ngaân vang xa nhö vaäy. Cuõng chæ moät troáng ñoù trong khi leân, xuoáng haønh leã, ngöôøi ñaùnh troáng phaûi theå hieän nhieàu caùch ñaùnh khaùc nhau: troáng theùt, troáng haønh leã, troáng tieãn röôïu, troáng bình thaân phuïc vò (ñaùnh khi oâng Ñaùm quay xuoáng) vaø troáng hoùa vaên (ñaùnh khi ñoïc chuùc vaên xong). Caùch ñaùnh troáng cuûa laøng Ñình Saám laø moät söï ñoäc ñaùo trong vuøng, moät baûo boái ñöôïc truyeàn töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc, khoâng phaûi ai trong laøng cuõng ñeàu ñaùnh ñöôïc maø chæ coù moät vaøi gia ñình truyeàn nhau giöõ ñöôïc ñeán ngaøy nay. Caùch teá cuûa laøng Ñình Saám cuõng ñaùng chuù yù, thöôøng laø 5 leã (loái leã naøy laø leã nhaø vua), khaùc vôùi moät soá nôi teá thaàn hay teá thaønh hoaøng, chæ leã 4 leã. Caùch xöôùng teá cuõng khaùc caùc nôi trong vuøng. Ví duï, beân taây xöôùng: “Ban ban, teà teà leã ngheânh thaàn cuùc cung baùi”

BAÉC NINH  413 Noäi dung chuùc vaên trong buoåi teá noùi leân coâng lao, söï nghieäp cuûa baø Phaïm Thò Ngaø vaø 8 ñôøi vua Lyù. Nhöõng ngöôøi teá caàu mong cho daân thaùi bình vaø caàu mong phuùc loäc vua ban cho daân laøng. Khi giaõ teá, oâng Ñaùm ñaïi dieän cho daân, ñöôïc höôûng loäc cuûa nhaø vua, uoáng “myõ töûu” do ngöôøi aåm phöôùc daâng. Tuïc teá cuûa laøng Ñình Saám bieåu hieän qua tieáng troáng (troáng tieán vua), qua caùc phöông thöùc haønh leã, theå hieän ñöôøng ñi nöôùc böôùc cuûa caùc vò quan trong trieàu vaøo haàu vua vaø mang daùng daáp thôø vua. Ñoù laø neùt ñaëc thuø cuûa laøng, khaùc vôùi loái teá ñeå ñoäi muõ, aùo cho baøi vò thaàn (Thò Caàu) vaø caùch teá ôû moät soá nôi khaùc... Tuïc teá cuûa laøng Ñình Saám tröôùc ñaây khoâng chæ dieãn ra vaøo muøa xuaân (goïi laø xuaân teá) maø coøn ñöôïc toå chöùc vaøo muøa thu (thu teá). Theo Thaùi bình hoaøn vuõ kyù theá kyû XI, chöông “Lónh nam ñaïo”, thì nöôùc ta ngaøy xöa khoâng bieát Teát Nguyeân ñaùn maø chæ bieát coù hoäi muøa vaøo ngaøy Söûu thaùng 8, neân coù theå tuïc teá cuûa laøng Ñình Saám cuõng naèm trong caùi chung ñoù. Sau nhöõng kyø leã teá, caùc hoaït ñoäng vaên hoùa ñöôïc toå chöùc ôû khu vöïc ñình chuøa. Ñaàu tieân phaûi keå ñeán nhöõng hình thöùc dieãn xöôùng cuûa vaên ngheä daân gian nhö: tuoàng, cheøo, muùa roái nöôùc, haùt aû ñaøo. Daân

trong laøng thöôøng môøi nhöõng gaùnh haùt trong vuøng ñeán bieåu dieãn. Ñaëc bieät hôn caû laø khi coù dieãn vieân chính laø ngöôøi trong laøng. Cheøo laøng Ñình Saám noåi tieáng töø ngaøn xöa, baét nguoàn töø cuoäc soáng lao ñoäng cuûa daân laøng, theå hieän mô öôùc cuûa con ngöôøi, khuyeân con ngöôøi soáng nhaân ñöùc. Khi ñaïo Phaät trôû thaønh toân giaùo quan troïng thì söï hoùa thaân cuûa Thò Kính (cheøo coå: Quan AÂm Thò Kính) laø bieåu töôïng tín ngöôõng coù taùc duïng giaùo duïc cao. ÔÛ ñaây, tö töôûng toân giaùo aûnh höôûng saâu saéc tôùi loaïi hình dieãn xöôùng vaø noäi dung cuûa ngheä thuaät cheøo. Beân caïnh nhöõng hoaït ñoäng saân khaáu daân gian, daân laøng toå chöùc nhöõng cuoäc thi ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích nhö: ñaùnh côø ngöôøi, chôi ñu, leo caàu, gaø choïi. Ñaëc bieät ñaùnh côø ngöôøi laø moät trong 4 troø chôi ñöôïc nhieàu ngöôøi ca ngôïi laø thuù vui thanh cao khi nhaøn roãi (caàm, kyø, thi, hoïa). Giaûi nhaát ñöôïc qui ñònh sau 3 laàn thaéng, thöôøng laø chieác khaên nhieãu ñieàu hoaëc maâm ñoàng. Ñaáu vaät laø hoaït ñoäng thöôïng voõ cuûa daân laøng. Laøng Ñình Saám voán coù nhieàu ñoâ vaät noåi tieáng trong vuøng, nhieàu gia ñình cha truyeàn con noái. Ñoù laø nieàm töï haøo cuûa queâ höông veà söùc maïnh cuûa coäng ñoàng. Vieäc toå chöùc ñaáu vaät laøm taêng theâm yù thöùc reøn luyeän söùc khoûe, söï möu trí, linh hoaït vaø loøng duõng caûm cuûa daân laøng. Ñaây cuõng laø hoaït

414

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñoäng truyeàn thoáng, noåi tieáng cuûa daân laøng khi coù hoäi. Phaàn thöôûng thöôøng laø noài ñoàng, maâm ñoàng hoaëc khaên nhieãu ñieàu. Ngoaøi nhöõng hoaït ñoäng vaên hoùa, vui chôi ca haùt, nhöõng ngöôøi trong laøng vaø nhöõng ngöôøi ñi xem hoäi vaøo chuøa thaép höông leã Phaät, töôûng nieäm baø Phaïm Thò Ngaø - ngöôøi con cuûa laøng - moät ngöôøi ñaëc bieät chöa ñöôïc löu danh söû saùch. Vaøo moàng 7 thaùng gieâng (aâm lòch), ngaøy maát cuûa baø, hoaït ñoäng tín ngöôõng trong chuøa ñöôïc coi laø linh thieâng nhaát, vaø cuõng laø nieàm töï haøo cuûa caùc cuï baø trong laøng. Moïi nghi thöùc toân giaùo dieãn ra trong chuøa nhö: leã tam baûo, haùt troø nhaø Phaät. Vaøo thôøi kyø ñaïo Phaät höng thònh, nôi sinh hoaït toân giaùo cuõng laø moät trung taâm

sinh hoaït vaên hoùa cuûa daân laøng. Vaøo thôøi Lyù, chuøa chieàn ñöôïc xaây döïng raát nhieàu (khi môùi leân ngoâi, rieâng ôû phuû Thieân Ñöùc – töùc chaâu Coå Phaùt cuõ – Lyù Coâng Uaån ñaõ phaùt 2 vaïn quan ñeå xaây 8 chuøa), coù theå chuøa Cha Lö - töùc chuøa Saám ñöôïc döïng trong thôøi gian naøy. Phaät giaùo ñöôïc nhaø Lyù coi troïng, vaên hoùa hoäi chuøa ñaõ trôû thaønh neáp sinh hoaït thöôøng xuyeân khi laøng coù hoäi. Sinh hoaït toân giaùo trong chuøa coøn bieåu loä loøng toân kính ñoái vôùi Ñöùc thaùnh Maãu – con ngöôøi maø cuoäc ñôøi gaén vôùi cöûa Phaät, vaø ñoù cuõng laø moùn aên tinh thaàn cuûa ngöôøi daân trong laøng. Töø laâu, hoäi laøng ñaõ thöïc söï ñaùp öùng nhu caàu thöôûng thöùc tinh thaàn cuûa nhöõng ngöôøi daân trong laøng. Nguyeãn Thuøy Lieân

Chuù thích: 1. Theo VHNT soá 9 (1997); Ñoã Haèng (Kinh teá Ñoâ thò – Xuaân Kyû Maõo 2/1999) 2. Cha Lyù Coâng Uaån khoâng phaûi ai khaùc ngoaøi Lyù Vaïn Haïnh. Bôûi chuùng ta ñeàu bieát raèng: moät soá nhaø sö thôøi Lyù coøn raát naëng loøng vôùi traàn tuïc, ñieån hình laø thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh – theo truyeàn thuyeát thì muïc ñích ñi tu luyeän laø ñeå coù pheùp veà gieát Ñaïi Ñieân nhaèm traû thuø cho cha laø Töø Vinh. Ñi tu roài coøn vaøo phoøng taém cuûa vôï Suøng Hieàn Haàu “laøm pheùp”, coøn tranh vôùi Giaùc Hoaøng ñaàu thai vaøo hoaøng gia ñeå ñöôïc laøm vua vaø kieáp sau ñaõ trôû thaønh vua Lyù Thaàn Toâng. Laïi ñeán chuyeän thieàn sö Khaâu Ñaø La, theá kyû XI “böôùc qua” ngöôøi coâ tieåu Man Nöông ñang nguû khieán coâ coù thai vaø giaûi thích vôùi cha meï coâ ñoù laø ñieàm trôøi. 3. Cuõng trong cuoäc hoäi thaûo veà queâ höông nhaø Lyù (naêm 1994) caùc nhaø nghieân cöùu cuõng ñeà caäp khaù nhieàu veà baø Phaïm Thò, meï cuûa Lyù Coâng Uaån. Queâ noäi cuûa nhaø Lyù coøn laø vaán ñeà phaûi nghieân cöùu, nhöng queâ ngoaïi theo caùc di chæ, thö tòch löu laïi coù theå khaúng ñònh laø ôû laøng Döông Loâi. Laøng xöa voán teân laø Dieân Uaån, goàm hai xoùm Tieán Taøi, Tieán Loäc (teân Noâm laø Caàu Laøng vaø Caàu Soå). Chaúng haïn nhö söï kieän caây gaïo ôû ñaàu laøng bò seùt ñaùnh loä ra baøi saám ngöõ baùo hieäu nhaø Lyù leân ngoâi thay nhaø Leâ, laøng môùi ñöôïc ñoåi teân laø Döông Loâi (coøn goïi laø Ñình Saám). Söï kieän naøy ñöôïc caùc söû gia ghi laïi chung chung: “Trong höông vua ôû coù caây gaïo bò seùt ñaùnh, ñeå laïi daáu veát thaønh chöõ. 4. Ñình laøng Döông Loâi – nôi thôø 8 vò vua nhaø Lyù voán laø moät coâng trình kieán truùc coå, quy moâ ñoà soä nhöng toøa Ñaïi ñình bò phaù vaøo naêm 1960. Tuy vaäy daân laøng vaãn coøn giöõ ñöôïc toøa nguõ moân,

BAÉC NINH  415 di tích saân roàng, neàn tieàn teá, haäu cung vôùi 8 ngai thôø, 8 baøi vò, bia coå vaø 9 ñaïo saéc phong töø Gia Long ñeán Khaûi Ñònh ñeàu xaùc nhaän: Döông Loâi xaõ toøng tieàn phuïng söï Lyù trieàu baùt ñeá. 5. Ngoaøi ra nhöõng sinh hoaït taâm linh tín ngöôõng vaø moái quan heä laøng xaõ giöõa Döông Loâi vaø caùc laøng chung quanh cuõng laø minh chöùng xaùc thöïc. Hoäi laøng Döông Loâi ñöôïc toå chöùc moàng 10 ñeán 12 thaùng 2 aâm lòch nhaèm kyû nieäm ngaøy sinh cuûa Lyù Coâng Uaån. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc troïng theå taïi ñình, trong ñoù coù leã röôùc caùc ngai thôø vua Lyù ra ñeàn Lyù Thaùnh Maãu roài röôùc ngai thôø baø Phaïm Thò veà ñình teá leã, vôùi yù nieäm röôùc meï veà döï hoäi. Vôùi moái quan heä thaân tình caùc laøng nhö Ñình Baûng, Tieâu Sôn, Tam Taûo ñeàu daâng leã vaøo hoäi Döông Loâi. Vôùi Ñình Baûng, haèng naêm toå chöùc leã hoäi heát söùc long troïng vaøo ngaøy hoäi xuaân 15 thaùng 3 aâm lòch. Trong dòp leã hoäi naøy, daân Ñình Baûng traân troïng môøi daân Döông Loâi sang döï. Trong leã röôùc, daân Döông Loâi ñöôïc boá trí ñi ñaàu bôûi moái quan heä giöõa hai beân laø quan heä giöõa nôi sinh vaø nôi taùng. Vôùi chuøa Tieâu, nôi truï trì cuûa thieàn sö Vaïn Haïnh, cuõng laø nôi Lyù Coâng Uaån aên hoïc thôøi nhoû thì vaøo dòp hoäi chuøa vaø ngaøy gioã sö Vaïn Haïnh daân Döông Loâi ñeàu ñem leã vaät cuùng teá baøy toû söï bieát ôn cuûa daân laøng. Vôùi ñeàn Hoä Quoác, laøng Tam Taûo, daân laøng Döông Loâi cuõng mang leã vaät ñeán taï ôn oâng baø Hoä Quoác vaøo ngaøy gioã moàng 10 thaùng 4 aâm lòch.

HOÄI YEÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

Y

: Tröông Hoáng, Tröông Haùt : Laøng Yeân Maãn, thò xaõ Baéc Ninh : Ngaøy 14 thaùng 2 : - Keùo côø - Chaïy chöõ

eân Maãn laø laøng Yeân, nay thuoäc xaõ Kinh Baéc, thò xaõ Baéc Ninh. Ñình thôø Tröông Hoáng, Tröông Haùt, thöôøng môû leã hoäi töø moàng 10 ñeán 19 thaùng 2 aâm lòch, töng böøng nhaát vaøo raèm thaùng 2. Ngaøy 14 thaùng 2, hoäi Yeân thi chaïy chöõ. Muoán coù moät cuoäc chaïy chöõ thaønh coâng thì phaûi luyeän taäp coâng phu haøng tuaàn tröôùc ñoù. Nhöõng vò leành ñöôïc chæ ñònh seõ chæ huy cuoäc chaïy chöõ cuûa hoäi naêm ñoù thì phaûi tìm ngay nhöõng vò leành töøng chæ huy caùc cuoäc chaïy chöõ nhöõng naêm tröôùc. Töø veõ treân giaáy ñeán vaïch voâi treân saân, nhöõng vò leành môùi phaûi hoïc thuoäc loøng caùc

ñöôøng neùt, phaûi daãn ñaàu hoaëc chæ huy quaân chaïy: uoán traùi, queïo phaûi, quay ra, loän vaøo, luùc chaïy, quaán toå roàng, luùc vaøo chöõ, luùc phaùt chöõ, luùc ñan xen, luùc traùo ngöôïc ñaàu ñuoâi, luùc hoø, luùc hoâ hieäu leänh, tö theá phaát côø, chæ côø, rung troáng, goõ kieång... Leành phaûi thuoäc roài môùi taäp vôùi quaân ñöôïc. Quaân laø trai laøng. Boán leành chæ huy cuoäc chaïy chöõ: hai leành caàm côø leänh hình ñuoâi nheo, moät leành caàm troáng khaåu, moät leành caàm kieång. Trai sung laøm quaân chaïy chöõ ñeàu quaàn traéng, aùo the hoaëc löông, ñoäi khaên xeáp, thaét löng nhieãu ñieàu boû muùi beân hoâng, tay caàm moät trong caùc thöù côø mao tieát,

416

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nguõ haønh, töù phöông töù linh, hoaëc khí giôùi nhö göôm ngaén, göôm daøi, ñao, thöông, coân, chuøy, phuû, vieät, baùt xaø maâu... Sau hoài troáng, chieâng, taát caû moïi ngöôøi chaïy chöõ quaàn aùo, côø xí, khí giôùi chænh teà, xeáp haøng ngang ñoái dieän vôùi cung thôø thaùnh. Hoài troáng, chieâng thöù hai vöøa döùt, moät vò leành caên daën laàn cuoái veà cuoäc chaïy chöõ xong, lieàn doõng daïc hoâ lôùn: “Cuùc cung Ñaïi Vöông Thöôïng ñaúng phuùc thaàn”. Taát caû im laëng, trang nghieâm quyø moät goái, cuùi ñaàu, ngaû côø hoaëc khí giôùi cheách veà phía phaûi ñeå baùi thaùnh. Hoài troáng khaåu vaø kieång vöøa döùt, taát caû vung ñoà teá khí caàm tay, nhaát teà ñöùng daäy, nghieâm chænh ñôïi leänh. Ñaàu tieân, laäp theá traän nhaát töï tröôøng xaø: hai haøng theo hai leành chuyeån sang phía ñoâng vaø phía taây, ngöôïc ñaàu ñuoâi nhau. Caùc trai luoân daï ran theo töøng hieäu leänh hoâ. Tieáp ñoù, ñoäi hình laïi chuyeån ñoäng sang theá cuoán toå roàng roài baét ñaàu vaøo chöõ. Theá roài, theo hieäu côø, theo troáng, theo kieång, caùc ñoäi hình caét ngang, chaïy doïc, quanh ñi, quaån laïi, môû ra, loän vaøo, daàn daàn ñaõ thaáy hieän thaønh chöõ “天” (thieân) vôùi neùt ngang, neùt maùc... thaät roõ raøng. Luùc naøy kieång, troáng lieân hoài, roä leân mau nhòp roài khoan daàn vaø theo leänh côø cuûa leành, toaøn quaân ñöùng laïi. Leành

ñi soaùt laïi caùc neùt cuûa chöõ, söûa chöõa ñoâi chuùt roài duøng troáng, kieång baùo hieäu leänh thaønh chöõ. Töùc thì troáng caùi ñoå hoài, chieâng lôùn khu vang, taát caû ngoài suïo xuoáng, côø vaø binh khí hôi ngaû cheách veà phía phaûi. Caû hoäi nhìn roõ chöõ. Tieáp ñoù, vò leành moät tay choáng caïnh söôøn, moät tay phaát côø ñuoâi nheo, ñöùng daäy, toaøn quaân vuøng chaïy theo, vöøa ñi vöøa höôûng öùng lôøi reo cuûa vò leành: “Ô ô ô... ô ô ô cuùc cung ñaïi vöông thöôïng ñaúng phuùc thaàn, ô ô ô... ô ô ô...” Tieáng reo hoø vang caû hoäi laøm naùo nöùc loøng ngöôøi vaø nhö vaäy laø ñaõ xong moät chöõ. Moät hoài troáng vaø chieâng caùi ra leänh xoùa chöõ. Theá laø toaùn quaân laïi ruøng ruøng chuyeån ñoäng, hoø reo daäy ñaát chaïy theo ñoäi hình xoùa chöõ. Roài laïi tieáp tuïc döôùi söï chæ huy cuûa caùc leành chaïy heát caùc chöõ, cho ñeán cuoái cuøng thì chaïy xong ñöôïc caùc chöõ: “天下太平 - 礼大 王” (Thieân Haï Thaùi Bình, Leã Ñaïi Vöông”. Baûy chöõ Haùn naøy goùi gheùm ñöôïc nguyeän voïng hoøa bình chaân chính cuûa nhaân daân. Veà maët kyõ thuaät thì baûy chöõ ñoù laø nhöõng chöõ ít neùt, bao goàm nhöõng neùt ngang, neùt doïc, thuaän lôïi cho vieäc saép xeáp ñoäi hình khi chaïy chöõ. Ngaøy 15 thaùng 2, coù cuoäc thi cöôùp caàu. Taát caû trung nam baûn xaõ ñeàu côûi traàn, ñoùng khoá, döïa theo

BAÉC NINH  417 giaùp phaân thaønh hai beân. Quaû caàu troøn baèng goã, sôn son theáp vaøng, coù traùi chieâm vaø traùi muøa, töôïng tröng cho hai muøa. Hai traùi caàu naøy ngaøy thöôøng vaãn ñaët treân maâm ñoàng thôø trong cung. Tröôùc giôø cöôùp caàu, quan ñaùm cuøng vôùi hai vò leành cuûa hai giaùp vaøo haäu cung laøm leã roài röôùc caàu ra ngoaøi theàm ñình, saân ñình laø nôi seõ cöôùp caàu. Löïc löôïng chia laøm ñoâi beân, ôû hai ñaàu saân moãi beân ñaøo moät loã saâu chöøng moät meùt, ñöôøng kính vöøa loït quaû caàu. Ngöôøi cöôùp caàu phaûi laøm sao cöôùp ñöôïc quaû caàu, len laùch veà phía saân cuûa ñoái phöông vaø boû loït quaû caàu vaøo loã laø thaéng cuoäc. Cuoäc ñaáu nhieàu khi raát soâi noåi, quyeát lieät, ngöôøi quyeát giöõ caàu, quyeát len laùch, ngöôøi quyeát giaät laïi caàu, quyeát caûn böôùc

ñoái phöông, quyeát giaønh laïi caàu ñeå môû muõi taán coâng... Truyeàn raèng loã phía taây (loã luùa taùm) loït caàu nhieàu thì naêm aáy ñöôïc muøa luùa taùm; coøn neáu loã phía ñoâng (loã luùa hieân) loït caàu nhieàu thì naêm aáy ñöôïc muøa luùa hieân. Troø chôi theå hieän moät öôùc mô veà muøa maøng boäi thu ngöôøi noâng daân. Hoäi keùo chöõ, cöôùp caàu cuûa laøng Yeân cuõng nhö nhieàu laøng khaùc ôû ñaát Kinh Baéc xöa nhaèm reøn luyeän trai traùng veà söùc khoûe, möu trí, söï linh hoaït. Vì vaäy hoäi Yeân loâi cuoán trai gaùi treû giaø vaøo nhöõng traän thi taøi haøo höùng, soâi ñoäng. Vaên Haäu

Theo Ñòa chí Haø Baéc (thö vieän Haø Baéc 1982): Caàn phaân bieät laøng Yeân trong baøi naøy vôùi laøng Yeân, xaõ Yeân Xaù. Thaønh Baéc Ninh, xaây döïng naêm 1805, sau goïi laø traán Kinh Baéc, naèm treân 5 doi ñaát cao cuûa laøng Yeân, xaõ Yeân Xaù. Laøng naøy tieáp Ñoã Xaù phía nam, Khuùc Toaïi phía taây baéc, Y Na phía ñoâng, chung quanh coù nuùi Töôïng (Quaû Caûm), nuùi Thieàn, nuùi Daïm...

418

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG PHUØ LÖU Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Ñöùc Thaùnh Tam Giang (thaønh hoaøng laøng) : Moàng 8 thaùng 3 : Xaõ Phuø Löu, huyeän Tieân Sôn : Hoäi lôùn, nhieàu troø chôi vaø cuoäc ñua taøi

L

aøng Phuø Löu coù teân noâm laø chôï Giaàu, thuoäc huyeän Tieân Sôn, tænh Baéc Ninh. Ngöôøi Phuø Löu ngoaøi noâng nghieäp, coøn coù ngheà taàm tang vaø ñi buoân. Laøng thôø ñöùc thaùnh Tam Giang laøm thaønh hoaøng. Söï tích thaùnh ñöôïc truyeàn löu nhö sau: Nguyeân xöa coù coâ gaùi laøng Vaên Maàu naèm mô xuoáng taém soâng Nguyeät Ñöùc (soâng Caàu, Baéc Ninh), bò giao long phuû, coù mang. Sau ñoù, coâ gaùi sinh ra moät boïc 5 con goàm 4 trai vaø 1 gaùi. Con ñaàu laø Tröông Hoáng, con thöù laø Tröông Haùt (nhöõng con sau khoâng thaáy noùi tôùi). Hai anh em Tröông Hoáng, Tröông Haùt coù taøi, ra giuùp Trieäu Quang Phuïc ñaùnh giaëc Löông xaâm löôïc nöôùc ta (theá kyû VI). Trieäu Quang Phuïc leân ngoâi vua, töùc Trieäu Vieät Vöông. Khi Vieät Vöông gaû con gaùi laø Caûo nöông cho Nhaõ Lang (con trai cuûa Lyù Phaät Töû), hai oâng ra söùc can ngaên khoâng ñöôïc, beøn töø quan veà aån taïi nuùi Phuø Lam. Lyù Phaät Töû cöôùp ngoâi vua, vôøi caùc oâng ra tham chính, song hai oâng choái töø. Sau ñoù, hai oâng cuøng toaøn gia quyeán xuoáng thuyeàn ra tôùi ngaõ

ba soâng thì töï ñaùnh ñaém ñeå traãm mình. Thi haøi Tröông Hoáng giaït vaøo soâng Vuõ Bình, thi haøi Tröông Haùt troâi tôùi soâng Nam Bình. Qua ñôøi, hai oâng aâm phuø Ngoâ Vöông ñaùnh giaëc Lyù Huy. Laïi giuùp trieàu Lyù ñaùnh tan quaân Toáng xaâm löôïc. Trieàu ñình truy taëng hai oâng laø Khöôùc Dòch ñaïi vöông vaø Uy Dòch ñaïi vöông. Tôùi nay caû nöôùc coù treân 400 nôi thôø hai ñaïi vöông naøy. Ñoâi caâu ñoái ôû ñeàn Phuø Löu hieän coøn, ca ngôïi hai ñaïi vöông: Coâng taïi tieàn trieàu, danh taïi söû, Sinh vi löông töôùng, töû vi thaàn.

Nghóa: Laäp coâng trieàu tröôùc teân trong söû, Soáng laø töôùng gioûi, cheát laø thaàn.

Anh em ñöùc thaùnh Tam Giang ñöôïc thôø ôû ñình Phuø Löu. Ngoaøi ra, daân laøng coøn xaây theâm ngoâi ñeàn ñeïp thôø rieâng caùc ngaøi: Caùc trieàu ñaïi töø Leâ Caûnh Höng tôùi Khaûi Ñònh (theá kyû XVIII - XX) ñeàu coù saéc phong vaø ñöôïc toân laø Thöôïng ñaúng toái linh thaàn. Laøng Phuø Löu xöa haèng naêm môû raát nhieàu hoäi, nhö töôûng nieäm ngaøy sinh (moàng 5 thaùng gieâng),

BAÉC NINH  419 ngaøy hoùa cuûa thaàn (moàng 10 thaùng tö); xuaân leã (15 thaùng 2), thu leã (15 thaùng 8); leã caàu phuùc (8 thaùng 3), Leã caàu yeân (moàng 1 thaùng tö), leã haï ñieàn (20 thaùng 3), leã thöôïng ñieàn (20 thaùng 6)... LEÃ CAÀU PHUÙC: MOÀNG 8 THAÙNG 3

Leã ñöôïc môû ñaàu baèng leã röôùc nöôùc taém cho thaàn vaø lau saïch ñoà thôø. Tieáp laø ñaùm röôùc vôùi ñaày ñuû nghi tröôïng ñi röôùc baøi vò caùc thaùnh töø ñeàn veà ñình ñeå haønh leã vaø ñeå thaùnh döï hoäi. Tieáp theo, trong ñình cöû haønh cuoäc leã uy nghi vôùi baøi vaên teá “Nhaäp tòch caàu phuùc” raát hay. Xin trích daãn moät phaàn: “Vöông trieàu vui veû môû coõi thoï khaép taùm phöông, Xuaân saéc saùng trong traûi thanh bình ra saùu höôùng. Laïi raïng rôõ ngaøy thaùng thôøi Nghieâu, ngaäp veû xuaân neûo ñöôøng ñôøi Thuaán. Thoân ta: Vuøng Ñoâng Ngaøn noåi tieáng, laøng Nhaân Lyù nöôùc Nam, Maïch nuùi töø Coå Phaùp, töôïng Maõ chuoãi haït chaâu, nöôùc soâng xuaát Kim Ngöu, Loa ñaàm haøm chöùa ngoïc. Ñaát hun tuù khí, ñôøi taïo vaên nhaân. Baûng hoå cao treo, vaên ñaït giaùp ñeä phong vaân. Kieám roàng maïnh vöõng, voõ löu coâng danh söû saùch. Nho, Y, Lyù, Soá, baùch ngheä ñeàu tinh; só, noâng, coâng, thöông, muoân daân cuøng thònh. Phong tuïc thuaàn haäu, chaúng heà thaáy keû troäm, keû gian.

Ngöôøi vaät ñoâng vui, cuøng chung nghe choù keâu, gaø gaùy. Bao phen thôøi cuoäc ñoåi thay maø xoùm laøng quaàn tuï chaúng dôøi. Coù naêm beänh taät maát muøa, nhöng thoùc luùa vaãn thöôøng dö daät...” (1)

Sau cuoäc teá, tôùi leã röôùc thaùnh hoaøn cung. Töø luùc naøy daân laøng vui veû döï caùc troø vui vaø caùc cuoäc ñua taøi. Trai thanh gaùi lòch bieát haùt, ruû nhau töøng toáp haùt quan hoï trao duyeân. Baäc trung nieân vaø caùc laõo oâng theo doõi cuoäc chôi côø ngöôøi. Daân chuùng keùo ra sôùi vaät xem ñoâ caùc nôi veà thi taøi giöõa hoài troáng thuùc giuïc hoái haû aàm vang laøng xoùm. Nhöõng ai ñaõ döï hoäi Phuø Löu moät laàn thöôøng coù aán töôïng ñeïp ñeå roài naêm sau thöôøng laïi tìm veà. Hoäi Phuø Löu haáp daãn coù leõ cuõng nhö nhieàu nôi khaùc, laø ngöôøi Phuø Löu ñaõ giöõ ñöôïc neáp soáng cuûa oâng cha, laïi löu beàn phong tuïc thuaàn haäu, cuøng nhöõng sinh hoaït laønh maïnh vaø loøng hieáu khaùch, bieåu hieän ngay töø ñoâi caâu ñoái khaéc hai beân coång laøng: Nhaäp höông vaán tuïc, Xuaát moân kieán taân.

Nghóa: Vaøo laøng hoûi phong tuïc, Ra cöûa nhö ñoùn khaùch. Leâ Hoàng Lyù

420

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN LYÙ BAÙT ÑEÁ Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Taùm vò vua trieàu Lyù : Töø ngaøy 13 ñeán 18 thaùng 3 : Ngaøy 16 thaùng 3 : Laøng Ñình Baûng, huyeän Töø Sôn : - Hoäi ñeàn vaø hoäi ñình - Leã röôùc kieäu quy moâ hoaønh traùng

Ñ

eàn Lyù Baùt Ñeá ôû laøng Ñình Baûng, huyeän Töø Sôn, tænh Baéc Ninh laø moät trong nhöõng coâng trình coå noåi tieáng ñaát Kinh Baéc do vua Traàn laäp neân nhaèm thay theá ñeàn Ñoâ do nhaø Lyù döïng luùc ñöông trieàu, ñeå thôø 8 vò vua trieàu Lyù - moät vöông trieàu do Lyù Coâng Uaån khai saùng - ñaõ töøng ñöa nöôùc Ñaïi Vieät leân ñòa vò huy hoaøng röïc rôõ. Taùm vò vua Lyù theo thôøi gian trò vì laø: Lyù Thaùi Toå Lyù Thaùi Toâng Lyù Thaùnh Toâng Lyù Nhaân Toâng Lyù Thaàn Toâng Lyù Anh Toâng Lyù Cao Toâng Lyù Hueä Toâng

(1010-1028) (1028-1054) (1054-1072) (1072-1128) (1128-1138) (1138-1175) (1175-1210) (1210-1224)

Ngoaøi ra, ñeàn coøn thôø theâm thaân maãu cuûa Lyù Coâng Uaån vaø 8 hoaøng haäu. Traûi qua bao laàn thay trieàu chính vaø nhöõng cuoäc binh löûa, ñeàn Lyù Baùt Ñeá bò huûy hoaïi nghieâm troïng. Ñeán naêm 1602, ñeàn ñöôïc truøng tu vaø môû roäng treân khu ñaát hôn 3 hecta. Ñeàn coù qui moâ kieán truùc hoaønh traùng, keát hôïp moät caùch

haøi hoøa phong caùch cung ñình vaø daân gian truyeàn thoáng. Coù hoà baùn nguyeät, nhaø thuûy ñình, coång tam quan coù chaïm khaéc roàng, phöôïng, coù nhöõng baäc tam caáp vôùi roàng vaø voi ñaù chaàu hai beân, chaïm khaéc tinh vi. ÔÛ khu trung taâm coù ñieän thôø - nôi ñeå baøi vò cuûa vua vaø hoaøng haäu vôùi nhöõng coâng trình ñieâu khaéc coù giaù trò ngheä thuaät nhö kieäu röôùc, ngöïa, töôïng caùc ngöôøi haàu vaø ñoà teá khí baèng goã sôn son theáp vaøng. Sau Caùch maïng thaùng 8, ngaøy 13 thaùng 9 naêm 1945, chuû tòch Hoà Chí Minh coù ñeán daâng höông töôûng nieäm caùc vua nhaø Lyù taïi ñaây. Ñeán naêm 1946, ngoâi ñeàn bò giaëc Phaùp phaù huûy. Sau ngaøy keát thuùc cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp (thaùng 7 naêm 1954) chæ coøn laïi nhöõng ñoáng gaïch vuïn ñoå naùt gai coû phuû ñaày. Hoäi ñeàn Lyù Baùt Ñeá môû vaøo dòp xuaân, trong ñoù coù hai hoäi lôùn: Hoäi ñeàn vaø Hoäi ñình. HOÄI ÑEÀN

Ngöôøi cai quaûn vieäc teá leã, keå caû vai chuû teá suoát maáy ngaøy ôû hoäi ñeàn, laø oâng Cai ñaùm do laøng hoïp baàu ra.

BAÉC NINH  421 Hoäi ñeàn Lyù Baùt Ñeá môû vaøo ngaøy raèm thaùng ba aâm lòch haèng naêm (nhaèm vaøo ngaøy leân ngoâi hoaøng ñeá cuûa Lyù Coâng Uaån) vaø keùo daøi trong 3 ngaøy vôùi söï tham gia ñoâng ñaûo cuûa nhaân daân laøng Ñình Baûng (giöõ vai troø chuû teá), caùc laøng trong toång vaø caùc nôi khaùc cuøng ñoå veà döï hoäi. Theo nghi thöùc truyeàn thoáng, vieäc teá leã ñöôïc tieán haønh trong caû 3 ngaøy: ngaøy naøo cuõng coù teá “hieán sinh”: moät con traâu moäng thui chín (theo tuïc leä rieâng ôû nôi ñaây) vaø nhöõng maâm xoâi. Thòt vaø xoâi sau khi teá leã, ngoaøi phaàn chieâu ñaõi khaùch taïi choã, phaàn coøn laïi chia ñeàu cho daân laøng ñeå moãi ngöôøi cuøng ñöôïc höôûng loäc. Teá traâu thui laø moät tuïc ñoäc ñaùo chæ rieâng Ñình Baûng môùi coù. Tuïc naøy ñöôïc baét nguoàn töø söï tích Khoång Minh Khoâng chöõa beänh “hoùa hoå” cho vua Lyù Thaàn Toâng. Ñeå ñaùp ôn, vua ñaõ cho pheùp daân laøng thui traâu ñeå cuùng thaày khi qua ñôøi. Nhöng chi phí cho hoäi löõ ñeàu laáy töø hoa lôïi cuûa 8 maãu ruoäng daønh cho vieäc teá töï cuûa laøng, vieäc ñoùng goùp cuûa daân chæ laø phuï. Trong leã hoäi Ñeàn thì röôùc kieäu laø nghi leã coù qui moâ hoaønh traùng vaø trang nghieâm nhaát, laø haønh ñoäng chính cuûa leã hoäi ñöôïc tieán haønh töø ñeàn Lyù Baùt Ñeá ñeán chuøa Coå Phaùp (nôi töông truyeàn Lyù Coâng Uaån ñaõ sinh ra). Taùm chieác kieäu töôïng tröng cho taùm vò vua ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, do nhöõng

thanh nieân khoûe, khoâi ngoâ, chöa laäp gia ñình khieâng, coù phöôøng nhaïc ñi theo. Ngoaøi ra coøn coù baøn höông aùn, theo sau laø caùc vò maëc aùo thuïng xanh, quaàn traéng, ñoäi maõo, ñi hia vaø caùc chöùc saéc, höông laõo coù côø xí vaø loïng che, tieáp ñeán laø daân chuùng. Ñaùm röôùc kieäu ôû ñeàn Lyù Baùt Ñeá laø moät cuoäc dieãu haønh khoång loà, hoaønh traùng, mang tính hoaøn thieän veà nghi thöùc laãn thaåm myõ. Ngöôøi haøng toång keùo veà tham gia ñaùm röôùc nhö töôïng tröng cho cuoäc bieåu döông söùc maïnh Ñaïi Vieät vaø theå hieän tinh thaàn “uoáng nöôùc nhôù nguoàn” vaø loøng toân kính, ngöôõng moä ñoái vôùi caùc baäc tieàn boái. Ngoaøi nghi leã trang nghieâm, hoäi ñeàn Lyù Baùt Ñeá coøn coù söùc cuoán huùt khaùch thaäp phöông ôû choã coù nhieàu troø chôi, vui khoûe, phong phuù nhö ñaáu vaät, ñaùnh côø, choïi gaø, ñoát phaùo hoa, muùa roái nöôùc, bình thô, dieãn tuoàng, haùt cheøo... Trong caùc troø vui ñöôïc löu yù nhaát laø ñaùnh côø ngöôøi - moät truyeàn thoáng noåi tieáng cuûa Ñình Baûng - maø ngöôøi ñoaït giaûi ñöôïc coi laø nhö ñaõ giaønh ñöôïc moät chieán coâng ñaày kieâu haõnh, bôûi vì ñaây laø moät cuoäc ñoï trí, so taøi qua nhieàu traän ñaáu loaïi caêng thaúng, chöù khoâng chæ laø troø giaûi trí ñôn thuaàn. HOÄI ÑÌNH

Hoäi Ñình toå chöùc taïi ñình laøng. Ñaây laø moät ngoâi ñình tuyeät ñeïp, xaây döïng töø theá kyû XVIII vaø ñöôïc

422

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

baûo veä gaàn nhö nguyeân veïn cho ñeán nay. Heä thoáng thaàn thaønh hoaøng ôû ñaây cuõng khaù phöùc taïp. Luùc ñaàu chæ thôø 3 vò thaàn: thaàn Nuùi, thaàn Nöôùc, thaàn Troàng troït. Veà sau thôø theâm 6 vò (luïc toå) coù coâng xaây döïng laøng. Roài ñeán khi giaëc Phaùp phaù huûy ñeàn Lyù Baùt Ñeá thì ñình thaàn theâm 8 vò vua nhaø Lyù ñöôïc chuyeån veà. Do vaäy, hoäi Ñình Baûng coù nhieàu yeáu toá ñan xen khoù taùch bieät (thieân thaàn, nhaân thaàn, toân giaùo sô khai vaø chính thoáng...). ÔÛ ñaây, ta coù theå thaáy hoäi ñình nhaèm muïc ñích töôûng nieäm ba lôùp thaàn öùng vôùi ba lôùp thôøi gian ñaõ traûi qua. Hoäi môû töø 12 ñeán 16 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm. Veà nghi leã, caùc ngaøy 12, 14 vaø 16 teá thaàn baèng maâm xoâi vaø thòt lôïn luoäc chín. Trong ñeâm 13 coù tuïc teá thaàn baèng hai con lôïn soáng, goàm moät ñöïc vaø moät caùi. Teá xong, lôïn ñöôïc moå vaø chia thòt cho caùc “hieäu” mang veà chia laïi cho töøng nhaø. Ñaëc bieät ôû ñaây coù tuïc ñoùn chaï. Trong 5 ngaøy hoäi ñình, coù daønh rieâng ra moät ngaøy ñeå ñoùn chaï töø laøng Caåm Giaøng sang. Hai laøng naøy ñaõ keát nghóa khaêng khít töø bao ñôøi nay. Caåm Giaøng ñöôïc toân laøm chaï anh. Moãi khi laøng vaøo ñaùm ñeàu phaûi môøi ñaïi bieåu cuûa chaï veà döï vaø toå

chöùc tieáp ñaõi aân caàn, chu ñaùo. Ñaây laø moät truyeàn thoáng ñeïp cuûa ñaát Kinh Baéc. Hoäi ñình cuõng laø dòp ñeå toå chöùc nhieàu troø chôi haáp daãn nhö hoäi ñeàn: ñaáu vaät, choïi gaø, thaû chim boà caâu, haùt tuoàng, dieãn cheøo... Nhieàu ñoâ vaät cuûa laøng Ñình Baûng ñaõ noåi tieáng trong ñôøi soáng vaø caû trong giai thoaïi, saùch vôû. Vaøo dòp hoäi ñình, nhieàu nôi töø Haûi Döông, Haø Noäi, Sôn Taây vaø xa hôn nhö Haûi Phoøng, Thanh Hoùa cuõng ñöa gaø ñeán choïi, laøm cho ngaøy hoäi theâm vui. Muøa xuaân naêm 1989, nhaân kyû nieäm 980 naêm ngaøy leân ngoâi hoaøng ñeá cuûa Lyù Coâng Uaån, daân laøng Ñình Baûng, ñoàng baøo huyeän Töø Sôn vaø nhieàu nôi khaùc trong nöôùc, treân tinh thaàn höôùng veà coäi nguoàn, bieát ôn ngöôøi xöa, ñaõ quyeát ñònh cuøng nhau goùp coâng, goùp söùc ñeå taùi thieát laïi ñeàn Lyù Baùt Ñeá treân khu ñaát cuõ vôùi caùc coâng trình kieán truùc theo nhö nguyeân traïng, xöùng ñaùng vôùi lôøi môû ñaàu khaéc treân bia ñaù lôùn do Traïng Buøng (töùc Phuøng Khaéc Khoan) soaïn naêm 1605: “Ñaát nöôùc thanh bình thaïnh trò ñöôïc laøm neân bôûi nhaân daân thôøi ñaïi aáy” ôû nôi queâ höông nhaø Lyù. Leâ Hoàng Lyù

BAÉC NINH  423

HOÄI ÑUA THUYEÀN ÑAÏI THAN Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Cao Loã (taøi thuûy chieán) : Moàng 10 thaùng 3 ñeán moàng 5 thaùng 4 : Moàng 10 thaùng 3 : Xaõ Ñaïi Than, huyeän Gia Löông : 7 thoân 7 traûi, traûi daøi 18m, 34 tay bôi

ÔÛ

Baéc Ninh, haøng chuïc laøng xaõ ôû ven caùc doøng soâng Thöông, soâng Caàu... ñeàu coù tuïc ñua thuyeàn trong ngaøy hoäi laøng. Nhöng noåi tieáng nhaát phaûi keå ñeán hoäi ñua thuyeàn ôû Ñaïi Than. Xaõ Ñaïi Than thuoäc huyeän Gia Löông, nôi coù ñeàn thôø töôùng Cao Loã. Tuïc truyeàn ngaøy xöa Cao Loã coù taøi thuûy chieán, theo An Döông Vöông heát loøng baûo veä ñaát nöôùc, ñöôïc nhaân daân trong vuøng toân thôø vaø ghi nhôù coâng tích. Ñeå nuoâi döôõng truyeàn thoáng vaø kyõ naêng bôi cheøo cho ngöôøi daân ôû ñaây, haèng naêm laøng môû hoäi ñua thuyeàn töø 10 thaùng 3 ñeán moàng 5 thaùng 4. Treân khuùc soâng nôi Luïc Ñaàu Giang naøy, suoát caû thaùng trôøi luoân nhoän nhòp bôûi nhöõng cuoäc ñua thuyeàn haøo huøng, soâi noåi. Thuyeàn ñua ñöôïc ñoùng baèng goã traéc, goã luûi vôùi caùch cheá taùc coâng phu, chæ gheùp vaùn, gheùp moäng, khoâng caàn traùt sôn, traùt daàu, maø vaãn ñaûm baûo an toaøn nhieàu ngaøy trong caùc cuoäc ñua. Thi bôi traûi,

caùc cuï giaø goïi laø “ñaáu chu”. Trong 25 ngaøy laøng “ñoùng ñaùm thôø thaàn” thì leä ñaët ra laø “nhaát nhaät ñaáu chu, tam nhaät haønh leã” (cöù moät ngaøy ñua thuyeàn thì 3 ngaøy haønh leã). Laøng goàm coù 7 thoân, moãi thoân coù moät traûi döï thi. Traûi daøi 18 meùt, chöùa 34 ngöôøi, goàm coù ngöôøi laùi, ngöôøi ñaùnh troáng, ngöôøi caàm côø hieäu vaø quaân daàm bôi. Caùc trai bôi phaûi laø traùng ñinh vaø khoâng vöôùng tang. Cuoäc ñua dieãn ra tröôùc laøng Ñaïi Than, caùc traûi daøn haøng ngang trong tö theá saün saøng chôø ñôïi. Khi oáng leänh vöøa noå, caùc traûi baét ñaàu phoùng vuùt leân tröôùc. Caùc tay bôi boå daàm raäp raøng theo nhòp troáng cuûa ngöôøi caàm tròch trong töøng thuyeàn. Soâng roäng, caùc muõi traûi ñeø soùng löôùt tôùi taïo thaønh nhöõng ñöôøng nhö keû chæ troâng vöøa ñeïp maét vöøa höøng höïc khí theá, gôïi leân trong loøng ngöôøi xem hình aûnh cuûa nhöõng chieán coâng oanh lieät thuôû xöa cuûa cha oâng. Leâ Trung Vuõ

424

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHUØA DAÂU Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Phaät Maãu Man Nöông - Töù phaùp: Vaân, Vuõ, Loâi, Ñieän : Chuøa Phuùc Nghieâm, laøng Maõn Xaù, huyeän Thuaän Thaønh : Moàng 8 thaùng 4 : - Keát chaï giöõa caùc laøng - Röôùc 4 kieäu

H

aèng naêm vaøo moàng 8 thaùng 4 (aâm lòch) caùc laøng xaõ thuoäc huyeän Thuaän Thaønh, tænh Baéc Ninh, laøm leã hoäi chuøa Daâu. Ca dao coå coù caâu: - Duø ai ñi ñaâu veà ñaâu, Thaùng tö ngaøy taùm hoäi Daâu thì veà. - Moàng baûy hoäi Khaùm, Moàng taùm hoäi Daâu . Moàng chín ñaâu ñaâu, Cuõng veà hoäi Gioùng.

Nhö vaäy, coù theå thaáy roõ hoäi chuøa Daâu coù taàm quan troïng trong neàn vaên hoùa daân gian vuøng naøy. Theo Lónh Nam chích quaùi (baûn in laàn thöù hai - 1990) trong chuyeän Man Nöông cheùp raèng: “Thôøi Hieán ñeá nhaø Haùn, quan thaùi thuù Só Nhieáp ñoùng ñoâ thaønh ôû bôø phía nam soâng Bình Giang (töùc Thieân Ñöùc Giang). Phía nam thaønh ñoù coù chuøa thôø Phaät, moät vò sö töø Taây phöông (AÁn Ñoä) tôùi, hieäu laø Giaø La Ñoà Leâ truï trì ôû ñaáy, coù pheùp ñöùng moät chaân, moïi ngöôøi ñeàu kính phuïc goïi laø toân sö, keùo nhau tôùi hoïc ñaïo. “Hoài aáy coù ngöôøi con gaùi teân laø

Man Nöông, cha meï ñeàu ñaõ maát, ngheøo khoå voâ cuøng, cuõng tôùi ñoù doác loøng hoïc ñaïo Phaät, nhöng vì coù taät noùi laép, khoâng theå cuøng moïi ngöôøi tuïng kinh, thöôøng ôû döôùi beáp vo gaïo, nhaët rau naáu nöôùng cho caùc vò taêng trong chuøa vaø khaùch töù phöông tôùi hoïc. Moät ñeâm vaøo thaùng naêm, ñeâm ngaén, chö taêng tuïng kinh ñeán luùc gaø gaùy. Man Nöông naáu chaùo ñaõ chín maø chö taêng tuïng kinh chöa xong, chöa tôùi aên chaùo. Man Nöông beøn naèm töïa cöûa beáp, khoâng ngôø nguû queân ñi maát. Taêng ñoà tuïng kinh xong ñeàu veà phoøng rieâng, Man Nöông nguû chaën ôû giöõa cöûa, sö Ñoà Leâ böôùc qua mình Man Nöông, Man Nöông töï nhieân caûm ñoäng trong daï con. “Coù thai ñöôïc 4 thaùng, Man Nöông xaáu hoå boû veà, sö Ñoà Leâ cuõng theïn boû ñi. Man Nöông veà tôùi moät ngoâi chuøa ôû ngaõ ba soâng thì ôû laïi ñoù. Ñaày thaùng sinh ra moät ñöùa con gaùi, tìm sö Ñoà Leâ maø traû. Ñeâm ñeán, sö Ñoà Leâ beá ñöùa con gaùi tôùi ngaõ ba ñöôøng, thaáy moät caây phuø dung, caønh laù xum xueâ, coù moät caùi hoác saâu maø saïch seõ, sö ñaët ñöùa treû vaøo

BAÉC NINH  425 maø noùi: “Ta göûi con Phaät, mi giöõ laáy seõ thaønh Phaät ñaïo.” “Ñoà Leâ, Man Nöông töø bieät nhau. Sö Ñoà Leâ cho Man Nöông moät caây tröôïng maø baûo: “Ta cho naøng vaät naøy, naøng veà nhaø neáu gaëp naêm ñaïi haïn thì laáy tröôïng caém xuoáng ñaát, nöôùc seõ voït ra ñeå cöùu daân”. Man Nöông cung kính baùi lónh maø veà ôû trong chuøa. Gaëp naêm ñaïi haïn, naøng laáy tröôïng caém xuoáng ñaát, töï nhieân nöôùc cuoàn cuoän chaûy ra, daân ñöôïc nhôø ôn. Khi Man Nöông ngoaøi chín möôi tuoåi laø luùc caây phuø dung bò ñoå, troâi ra ôû beán soâng tröôùc cöûa chuøa, quanh quaån ôû ñaáy khoâng chòu troâi ñi, daân thaáy theá ñònh boå laøm cuûi nhöng rìu naøo cuõng gaõy, beøn ñöa hôn 300 ngöôøi trong laøng ra keùo caây goã leân maø khoâng chuyeån. Gaëp luùc Man Nöông xuoáng beán röûa tay thöû keùo chôi thì caây chuyeån ñoäng. Daân chuùng ngaïc nhieân baûo Man Nöông keùo leân bôø sai thôï taïc 4 pho töôïng Phaät. Khi xaû caây goã, ñeán choã ñaët ñöùa con gaùi thì thaáy ñaõ hoùa thaønh ñaù raát raén. Toáp thôï laáy rìu ñaäp choã taûng ñaù rìu ñeàu bò meû. Hoï lieàn vöùt ñaù xuoáng vöïc saâu, moät tia saùng choùi leân, hoài laâu ñaù môùi chìm xuoáng nöôùc. Boïn thôï ñeàu cheát caû. Daân môøi Man Nöông baùi leã, thueâ daân chaøi laën xuoáng vôùt leân, röôùc vaøo töï ñieän, ñaët vaøo beân trong caùc töôïng Phaät, töôïng Phaät töï nhieân troâng saùng nhö maï vaøng. “Sö Ñoà Leâ ñaët phaùp hieäu cho caùc

töôïng laø Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Phong. Boán phöông caàu ñaûo, khoâng ñieàu gì khoâng linh öùng. Daân laøng ñeàu goïi Man Nöông laø Phaät Maãu. Moàng 4 thaùng tö Man Nöông khoâng beänh maø cheát, taùng trong chuøa. Ngöôøi ñôøi laáy ngaøy naøy laøm ngaøy sinh cuûa Phaät. Haèng naêm tôùi ngaøy aáy, nam nöõ boán phöông thöôøng tuï hoäi ôû chuøa vui chôi ca muùa, ngöôøi ñôøi goïi laø hoäi Taém Phaät.” Saùch naøy ñöôïc vieát töø theá kyû XV, nhöng beân caïnh truyeän Man Nöông cheùp trong saùch Lónh Nam chích quaùi, coøn coù truyeän Man Nöông ñöôïc keå haïnh löu truyeàn trong vuøng Thuaän Thaønh. Moàng 8 thaùng 4 naêm Maäu Daàn (1998), ngöôøi vieát baøi naøy coù veà hoäi chuøa Daâu. Caùch chuøa hôn 1000m, coù chuøa Phuùc Nghieâm laøng Maõn Xaù laø nôi thôø Phaät Maãu Man Nöông. Chuøa Phuùc Nghieâm toïa laïc treân moät baõi roäng, xa caùc laøng, kieán truùc vaãn giöõ nguyeân neùt coå. Treân baøn thôø Phaät taïi Tam Baûo khoâng baøy töôïng nhö caùc chuøa khaùc, chæ coù toøa Cöûu Long ôû chính giöõa, hai beân töôøng coù 6 töôïng caùc vò thieân töôùng (hay kim cöông?). Nhöõng ngöôøi daân ñeán leã ôû chuøa Phuùc Nghieâm ñeàu theo moät tuïc leä. Hoï chôø xem caùc kieäu cuûa Töù Phaùp veà hoäi ngoä, laøm leã ôû ñoù. Thaønh ra trong khuoân vieân chuøa, laø nôi caùc laøng gaëp nhau giao hieáu, chung nhau

426

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vieát moät laù sôù, cuøng keå chuyeän muøa maøng, thaêm hoûi raát thaân tình. Vaäy hoäi chuøa Daâu laø leã hoäi caàu ñaûo hay laø leã hoäi keát chaï giöõa caùc laøng? Ngöôøi laøng keå raèng: Chuøa Phuùc Nghieâm ñöôïc xaây treân neàn cuõ nhaø oâng baø Tu Ñònh laø boá meï ñeû cuûa Man Nöông. Khi baø Man Nöông sang chuøa Linh Quang theo hoïc thaày Khaâu Ñaø La môùi 12-13 tuoåi. Haèng ñeâm, thaày Khaâu Ñaø La ñi thuyeát phaùp veà goïi cöûa, Man Nöông thöôøng nguû queân ra chaäm neân hay bò thaày traùch. Ñeå thaày khoûi traùch maéng, Man Nöông ñaõ nguû ngay caïnh cöûa ñoùn thaày, Khaâu Ñaø La veà, voâ tình böôùc qua ngöôøi Man Nöông vaø töø ñoù naøng thuï thai. Coù thai, Man Nöông xaáu hoå boû chuøa veà nhaø, nhöng oâng baø Tu Ñònh cuõng ñuoåi naøng ñi, Man Nöông phaûi leân röøng, laäp moät tieåu am ôû ñoù. Khi sinh con, naøng traû con cho Khaâu Ñaø La. Thaày Khaâu Ñaø La göûi con vaøo goác caây du roài hai ngöôøi töø bieät nhau. ... Haï thieân, moàng taùm thaùng tö, Ngoï thôøi maõn nguyeät, ñöôïc giôø xuaát sinh. Ñöôïc moät nöõ nhi toát laønh, Töôøng vaân nguõ saéc phuû mình haøo quang. Tu Ñònh baûo naøng Man Nöông, AÜm con tìm ñeán Linh Quang choán thaày. Trao cho nhi nöõ trong tay, Xaø Leâ chòu laáy, ñöùng nay khaán caàu: Trao cho moäc thuï ñaâu ñaâu, Coù loøng yeâu seõ vì nhau sau naøy. Nhaân duyeân Phaät töû ñeán ñaây, Seõ phoù cho raøy döôõng duïc tieåu nhi...

Coù moät naêm baõo lôùn, caây du ñoå troâi veà vuøng Luy Laâu thì döøng laïi, Só Vöông sai quaân keùo leân ñònh laøm ñieän Kính Thieân, nhöng khoâng theå keùo ñöôïc. Vöøa luùc ñoù Man Nöông ra soâng, caây troâng thaáy Man Nöông thì coù veû möøng, baø beøn tung giaûi yeám ra goïi: “Coù phaûi con ta thì theo veà vôùi meï”. Caây nöông theo daûi yeám ngoan ngoaõn ñeå keùo leân bôø. Daân laøng taïc töôïng Phaät baèng goã caây. Caùc cuï coù ñoïc laïi moät baøi keä raèng: Anh haøo nhö nghòch nö,õ Taâm khoâng caûnh dieäc khoâng. Nhöng nhieân nhaát vò ngoä, ÖÙng vaät vaïn duyeân ñoàng.

Baøi keä naøy coù leõ nguyeân vaên khaùc, daân gian ñoïc truyeàn mieäng neân khoâng theå ghi ñuùng ñöôïc. Khi taïc töôïng, ngöôøi ta taïc goác leân. Pho thöù nhaát taïc xong thì coù maây ñuøn leân ñaày trôøi neân ñaët laø Phaùp Vaân. Pho thöù hai khi taïc xong thì möa truùt xuoáng neân ñaët teân laø Phaùp Vuõ. Pho thöù ba khi taïc xong thì coù saám ran, neân ñaët teân laø Phaùp Loâi. Pho thöù tö khi taïc xong thì chôùp giaät, neân ñaët teân laø Phaùp Ñieän. Boán pho töôïng ñaõ taïc xong nhöng khi röôùc töôïng leân beä thôø thì khoâng sao naâng noåi. Dö nghìn toáng só vaøo thi, Kieäu Phaät chaúng noåi töùc thì quyø taâu...

BAÉC NINH  427 Só Vöông thaáy laï, lieàn hoûi laïi ñaùm thôï xem taïi sao, môùi hay raèng khi xeû caây, ôû khuùc goã, rìu cheùm phaûi moät vaät hoùa thaïch raát raén, cheùm vaøo meû rìu neân ñaõ vöùt xuoáng soâng. Phaøm gian noù chaúng bieát ñieàu, Xeù tay noù lieàu vöùt xuoáng döôùi soâng.

Baø Man Nöông lieàn ra soâng goïi thì khuùc goã noåi leân daït vaøo bôø, taùch ra thaáy ñöùa beù ñaõ hoùa thaïch, traùn bò veát rìu boå thaønh seïo, daân beøn goïi laø Thaïch Cöông ñöa vaøo thôø. Nhaân chuyeän töôïng phaùt saùng neân goïi laø Thaïch Quang, coù nôi goïi cheäch laø Thaïch Cuoâng. Sau khi ñöa Thaïch Cöông leân thôø, boán töôïng Vaân, Vuõ, Loâi, Ñieän ñöôïc ñöa thôø ôû 4 chuøa trong huyeän Thuaän Thaønh: Phaùp Vaân töùc baø Daâu thôø ôû chuøa Daâu töùc chuøa Thieàn Ñònh. Phaùp Vuõ töùc baø Ñaäu thôø ôû chuøa Thaønh Ñaïo. Phaùp Loâi töùc baø Töôùng thôø ôû chuøa Phi Töôùng. Phaùp Ñieän töùc baø Daøn thôø ôû chuøa Trí Quaû. Moàng 6 thaùng 4 haèng naêm, caùc xaõ thuoäc huyeän Thuaän Thaønh vaøo ñaùm. Thöù töï toå chöùc caùc ngaøy hoäi nhö sau: – Moàng 6 thaùng 4 laøm leã haï ñeå phong aùo caùc töôïng. Rieâng Maãu Toå khoâng haï, chæ phong aùo. – Moàng 7 thaùng 4 röôùc ñöùc Phaùp Vaân veà ñình Coâng Haø. Röôùc ñöùc Phaùp Vuõ veà ñình An Khao. Röôùc ñöùc Phaùp Loâi veà ñình Luõng. Röôùc

ñöùc Phaùp Ñieän veà ñình Vaên Quan. Boán baø ñöôïc thôø taïi caùc ñình naøy moät ñeâm, saùng ngaøy 8 thaùng 4 thì röôùc töø caùc ñình trôû veà chuøa Daâu. – Chieàu 8 thaùng 4: Toång Phöông laøm leã röôùc caû ñoaøn veà chuøa Phuùc Nghieâm ôû thoân Haø Maõn ñeå thaêm Phaät Maãu. Ñaùm röôùc ñi theo thöù töï: Kieäu Thaïch Cöông ñi ñaàu, kieäu Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän ñi tieáp theo, kieäu baø chuùa Ngaø, kieäu baø Haäu Khe, trong ñoaøn röôùc coøn coù caû baø Traéng, baø Ñen ñi theo haàu. Thoâng thöôøng daân taäp trung ñoâng ôû chuøa Phuùc Nghieâm ñoùn caùc ñoaøn ñeán hoäi taïi ñaáy. Caùc kieäu khi ñeán chuøa, theo thöù töï boá trí ôû laïi moät ñeâm, hoâm sau môùi chia tay. Khi ra veà, kieäu cuûa vai thaáp chaøo kieäu vai cao baèng caùch nhuùn ñaàu kieäu ñeå chaøo tröôùc, kieäu chò cuõng nhuùn chaøo ñaùp leã, bòn ròn maõi môùi chia tay. Hoäi chuøa Daâu coù phaûi laø hoäi caàu ñaûo chaêng? Trong lòch söû, töø ñôøi vua Lyù Nhaân Toâng ñaõ thaáy ghi: Thaùng gieâng naêm Nhaâm Tyù (1072) leân ngoâi vua, thaùng 4 ngaøy 8 laøm leã taém Phaät. Röôùc töôïng Phaät ôû chuøa Phaùp Vaân veà kinh sö ñeå caàu taïnh (Vieät Söû löôïc). Quyù Söûu – Thaùi Ninh naêm thöù hai (1073) baáy giôø möa daàm. Röôùc Phaät Phaùp Vaân veà kinh ñoâ ñeå caàu taïnh. (Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö) Trong tín ngöôõng taïi moät

428

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

soá mieàn, vieäc röôùc caùc töôïng Vaân, Vuõ, Loâi, Ñieän ñeå caàu ñaûo laø coù: – ÔÛ OÂn Xaù, Vaên Laâm coù hoäi chuøa Un caàu ñaûo: Ba baø traåy hoäi chuøa Un, Möa gioù ñuøn ñuøn, thieân haï laøm aên.

– ÔÛ Yeân Myõ, Myõ Haøo cuõng coù tuïc röôùc Töù Phaùp ñeå caàu ñaûo. Trong tín ngöôõng daân gian toân thôø caùc hieän töôïng thieân nhieân lieân quan ñeán saûn xuaát noâng nghieäp, ngöôøi Vieät cuùng trôøi ñaát, toân thôø caùc hieän töôïng maây - möa – saám – chôùp. Leã hoäi Töù Phaùp chæ laø söï moâ phoûng dieãn laïi quaù trình sinh ra möa cuûa trôøi ñaát. Quan ñieåm naøy ñuùng vôùi caùc ñòa phöông keå treân. Nhöng taïi chuøa Daâu, noùi roõ hôn laø taïi toång Khöông Thöôïng, Hoäi chuøa Daâu ñöôïc giaûi thích roõ laø: “Ngaøy hoäi con ñöa meï nuoâi veà thaêm meï ñeû”. Daân gian giaûi thích raèng: Caây du nôi Khaâu Ñaø La ñeå con gaùi vaøo laø meï nuoâi. Boán baø Vaân, Vuõ, Loâi, Ñieän ñöôïc taïo ra töø thaân caây du, coù nghóa laø boán chò em ruoät, ngang vai vôùi baø Man Nöông, khoâng phaûi laø con cuûa Man Nöông nhö moät soá ngöôøi ñaõ laàm töôûng. Bôûi vaäy, ñoaøn röôùc coù moät thöù töï: Thaïch Cöông (con gaùi) ñi tröôùc, daãn caùc baø Vaân, Vuõ, Loâi, Ñieän (ñeàu laø meï nuoâi) veà nhaø cuõ (chuøa Phuùc Nghieâm) ñeå thaêm meï laø Phaät Maãu Man Nöông. Haøn huyeân moät ñeâm,

hoâm sau ra veà, chò em chaøo nhau theo leã giao baùi, khoâng thaáy coù nghi thöùc leã caàu ñaûo: Leã laø baùi Toå Maãu sinh Chuøa Phuùc Nghieâm töï hieån linh ñôøi ñôøi Tieáng ñoàn khaép heát moïi nôi Kieäu taùn ngaát trôøi, oáng phaùo ñaø ran Ñeán ñôøi Hoàng Ñöùc nieân gian Döïng laøm leã hoäi ñöa con leân chuøa Taøn vaøng taùn tía khoe ñua Baø AÛ laø chò leân chuøa ñöa con...

OÂng Nguyeãn Minh San vieát: “Ngoaøi muïc ñích röôùc töôïng Töù Phaùp caàu möa, caàu taïnh nhö treân, ôû moät soá nôi, ngaøy hoäi naøy ñaõ bieán thaønh ngaøy hoäi keát chaï giöõa caùc laøng queâ” (Tieáp caän tín ngöôõng daân daõ Vieät Nam – Nguyeãn Minh San – NXB Vaên hoùa daân toäc). Chuùng toâi ñoàng yù vôùi yù kieán cuûa oâng vaø xin theâm caùc chi tieát veà hoäi Daâu ñeå khaúng ñònh raèng: Khaùc vôùi moät soá nôi, leã hoäi chuøa Daâu laø leã hoäi keát chaï. Coøn vieäc ngaøy leã coù möa thì laø moät söï truøng hôïp vôùi hieän töôïng toân giaùo: Theo tín ngöôõng, moàng 8 thaùng 4 laø ngaøy Phaät ñaûn sinh; ngaøy ñoù coù chín con roàng phun nöôùc taém Phaät. Coù caâu ca dao: – Ngaøy taùm thaùng tö khoâng möa, Boû caû caày böøa, maø vaát luùa ñi. Ngaøy taùm thaùng tö coù möa, Meï con ñi sôùm veà tröa ngaïi gì. – Moàng taùm thaùng tö, Buït coøn ñeû nöõa laø sö lo gì.

Ngay taïi leã hoäi laøng Phuø Ñoång, cuõng coù caâu chuyeän moàng 8 thaùng

BAÉC NINH  429 tö, tröôùc ngaøy hoäi Gioùng, oâng Ñoång thöôøng veà haùi caø sinh möa to gioù lôùn. Do vaäy, neáu ta gheùp caùc hieän töôïng ngaãu nhieân maø noùi hoäi Daâu laø hoäi caàu ñaûo thì khoâng hôïp. Vaäy

hoäi chuøa Daâu chæ laø ngaøy hoäi keát chaï cuûa caùc laøng trong toång Khöông – Thuaän Thaønh. Vuõ Kieâm Ninh

HOÄI THÒ CAÀU Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Ñöùc Thaùnh Tam Giang : Laøng Thò Caàu, thò xaõ Baéc Ninh : Moàng 9 thaùng gieâng vaø moàng 10 thaùng 8 : Moàng 10 thaùng 8 : Thi coã, haùt ca truø

Em laø coâ gaùi Thò Caàu Em ñi baùn chæ ôû ñaàu ñình Kim

Ca dao

L

aøng Thò Caàu, thò xaõ Baéc Ninh, naèm treân quoác loä soá 1, beân soâng Caàu (coøn goïi laø soâng Nhö Nguyeät).(1) Ñình Kim laø moät ngoâi ñình coå ñoà soä, theo daân laøng ñaõ coù töø laâu ñôøi. Di tích troâng thaúng ra ñöôøng caùi. Beân traùi tröôùc ñaây laø chôï, moät ngoâi chôï to lôùn roäng raõi, moät thaùng hoïp saùu phieân lôùn ñeå mua baùn gia suùc: traâu, boø, heo... vaøo caùc ngaøy 3 (moàng 3, 13, 23), ngaøy 8 (moàng 8, 18, 28), coøn ngoaøi ra haèng ngaøy chôï vaãn hoïp giöõa daân laøng vaø caùc xaõ laân caän. Laøng thôø Ñöùc thaùnh Tam Giang, teân thaät laø Tröông Haùt (em cuûa Tröông Hoáng), moät töôùng taøi ñôøi Tieàn Lyù. Khi Trieäu Vieät Vöông bò cöôùp ngoâi, anh em hoï Tröông khoâng ai chòu ra giuùp Lyù Phaät Töû,

boû troán vaøo nuùi Phuø Long. Lyù Phaät Töû, luùc ñoù laø Haäu Lyù Nam Ñeá, vôøi hai oâng khoâng ñöôïc lieàn tìm caùch saùt haïi. Veà sau. Nam Taán Vöông Ngoâ Xöông Vaên saéc phong cho caû hai anh em. Tröông Hoáng töôùc Ñaïi Ñöông Giang ñoâ hoä quoác thaàn vöông vaø sai laäp ñeàn thôø ôû cöûa soâng Nhö Nguyeät, Tröông Haùt töôùc Tieåu Ñöông Giang ñoâ hoä quoác thaàn vöông. Sôû dó daân laøng duøng danh töø thaùnh Tam Giang vì ñeàn thôø chính cuûa Tröông Haùt ôû huyeän Hieäp Hoøa, tænh Baéc Giang. Beân bôø soâng Caàu, soâng Thöông nhieàu laøng thôø hai vò naøy, trong soá ñoù coù laøng Thò Caàu thôø Tieåu Ñöông Giang ôû beân naøy soâng vaø ôû beân kia soâng laø laøng Nam Ngaïn, thôø Ñaïi Ñöông Giang. Laøng Thò Caàu vaø laøng Nam Ngaïn thôø hai anh em Ñaïi, Tieåu Ñöông Giang, neân hai beân coù tuïc giao hieáu vôùi nhau.

430

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Trong nhöõng kyø hoäi heø, laøng noï phaûi röôùc sang laøng kia. Laøng Thò Caàu môû hoäi töø ngaøy moàng 7 thaùng taùm. Ngaøy hoâm aáy laøng laøm leã caùo yeát, roài röôùc nöôùc cöû haønh, nöôùc laáy ôû soâng Caàu. Vaø ngaøy hoâm ñoù, vaøo buoåi chieàu laø leã moäc duïc. Leã cöû haønh ôû ñeàn Sim, xaây ôû löng chöøng nuùi Thieàm, maët ñeàn quay veà höôùng Taây. Ñeàn Sim laø nôi thaàn linh baèng y an ngöï, coøn ñình Kim chæ laø nôi thôø voïng. Leã moäc duïc, teá gia quan thöïc hieän ôû ñeàn Sim. Ngaøy moàng 8 thaùng 8, daân laøng röôùc thaàn veà ñình Kim, vaø ôû ñaây moïi cuoäc teá leã theo nghi thöùc ñöôïc cöû haønh trong suoát thôøi gian môû hoäi. Ngaøy 10 thaùng 8 daân laøng röôùc thaàn tôùi yeát Phaät ôû chuøa Ñieàu. Ngaøy 11, daân laøng röôùc thaàn trôû laïi ñình Kim. Khi laøng Thò Caàu môû hoäi, laøng Nam Ngaïn beân kia soâng cuõng môû hoäi. Trong thôøi gian naøy, do öôùc ñònh tröôùc, ban toå chöùc khaùnh tieát laøng Nam Ngaïn sang Thò Caàu, vaø traùi laïi cuõng coù naêm, laøng Thò Caàu röôùc thaàn sang laøng Nam Ngaïn. Keå töø ngaøy moàng 8, thaàn linh ngöï taïi ñình laøng, daân laøng caét cöû moät soá quan vieân luoân tuùc tröïc taïi ñình ñeå troâng nom vieäc phuïng söï. Suoát trong nhöõng ñeâm naøy, daân laøng môøi ca nhi haùt thôø thaàn. Trong khi ca nhi haùt thôø, caùc baäc

ñaøn anh trong laøng luaân phieân caàm troáng chaàu, thöôøng haùt thôø laø haùt aû ñaøo. Leä thöôûng tieàn quaûn giaùo vaø caùc ñaøo nöông laø moät leä ñaëc bieät vaø cuõng raát vui. Ñeâm naøo haùt thaàn coù leä thöôûng tieàn, ñình laøng coù veû töng böøng nhoän nhòp hôn moïi ñeâm khaùc, ñeøn neán saùng tröng treân baøn thôø vaø hai beân saân ñình. AÛ ñaøo ngoài haùt ôû döôùi chieáu, tröôùc beä thôø. Hai beân laø caùc cuï vaø caùc quan vieân trong laøng. Phía ñaèng sau laø daân laøng ñöùng. Cuoäc thi coã ñöôïc toå chöùc vaøo ñeâm hoâm giaõ ñaùm. Laøng Thò Caàu coù boán giaùp: giaùp Ñoâng, giaùp Baéc, giaùp Giöõa, giaùp Giaø. Con trai caùc giaùp töø 18 ñeán 20 tuoåi ñöôïc cöû ñi röôùc thaàn, vaø chính nhöõng thanh nieân naøy ñöôïc pheùp döï cuoäc thi coã ngaøy giaõ hoäi. Thi coã cuûa trai chöa vôï, nhöng laøm coã laïi laø coâng vieäc cuûa caùc thieáu nöõ chöa choàng. Ñaây laø moät caùch khuyeán khích gaùi laøng trong vieäc beáp nuùc. Coâ gaùi naøo coù anh, em hoaëc ñoâi khi caùc chuù trong gia ñình döï thi coã, ñeàu phaûi lo tôùi maâm coã thi. Vieäc chaám maâm coã do moät hoäi ñoàng daân laøng cöû ra, thöôøng goàm oâng tieân chæ laøng, caùc oâng thuû chæ giaùp vaø moät soá caùc boâ laõo quan vieân. Chaám caùc maâm coã, hoäi ñoàng chuù yù tôùi söï tinh khieát saïch seõ, hoäi ñoàng cuõng chuù yù tôùi caùc moùn aên treân moãi maâm coã. Coù nhieàu moùn ngon chöa ñuû, caùc thieáu nöõ caàn phaûi bieát caùch

BAÉC NINH  431 cheá bieán, nghóa laø phaûi coù saùng kieán, ñeå vôùi nhöõng thoå saûn trong vuøng taïo neân nhöõng moùn aên haáp daãn, coù theå qua hình thöùc laø laï, qua muøi vò laø laï, nhöng chaát moùn aên vaãn chæ nhöõng ñoà aên thöôøng duøng. Hoäi ñoàng cuõng chuù yù tôùi caùch trình baøy maâm coã sao cho ñeïp maét vaø haáp daãn. Thí duï maâm coã duøng ñoà aên traùng mieäng laø böôûi, thieáu nöõ laøm coã coù theå keát baèng toâm böôûi loän ngöôïc thaønh moät con kyø laân ñöùng söøng söõng ôû goùc maâm coã nhö ñeå canh chöøng. Con kyø laân coù theå coù ñoâi maét gaén baèng ñoâi haït sen giaø vaø coù moät boä loâng mi raát ñeïp keát baèng nhöõng muùi böôûi ñaøo hoàng nhaït, beân nhöõng muùi böôûi traéng trong xanh. Cuoäc chaám coã baét ñaàu sau leã cuùng thaàn buoåi toái. Quang caûnh laøng thaät töng böøng nhoän nhòp. Trai laøng döï cuoäc thi coã cho ngöôøi nhaø gaùnh coã ra töø luùc trôøi coøn sôùm, nhöõng maâm coã giaùp naøo xeáp rieâng ra giaùp ñoù. Ñeøn neán trong ñình saùng tröng. Beân caïnh nhöõng maâm coã caàu kyø, coù nhöõng maâm coã giaûn dò, nhöng ngöôøi ta vaãn thaáy caùi kheùo leùo cuûa caùc coâ gaùi. Khi ban hoäi ñoàng ñi chaám coã, nhöõng chaøng trai thi coã cuõng ñi theo vaø coù theå noùi ñöôïc raèng, caû caùc coâ gaùi laøm coã cuõng coù maët laãn loän trong ñaùm ñoâng, vaø caùc coâ luoân höôùng maét veà maâm cuûa mình. Sau khi ñi qua, xem xeùt heát caùc maâm coã cuûa boán giaùp, hoäi ñoàng môùi hoïp baøn tuyeân boá giaûi nhaát cuûa moãi giaùp.

Hoäi laøng coøn coù tuïc thaû chim thi, thaû nhöõng ñaøn chim boà caâu, moãi ñaøn 10 con. Nhöõng ñaøn chim naøy ñöôïc nhoát trong nhöõng chieác loàng khoâng ñaùy, ñaùy laø moät maâm coã troøn, ñaët loàng chim vaøo vöøa khít. Laøng Thò Caàu toå chöùc thaû chim thi ôû baõi ñaát beân caïnh chuøa Ñieàu, coøn goïi laø chuøa Ngoaøi, ôû ñaàu laøng veà phía nam. Cuoäc thi khoâng phaûi toå chöùc rieâng cho daân laøng maø cho taát caû caùc tay chôi chim ôû Baéc Ninh, Haø Noäi. Tröôùc cuoäc thi, luoân luoân coù tieáng troáng lieân hoài, tieáng troáng baùo hieäu cho nhöõng tay chôi chim bieát, vaø khi nhöõng ñaøn chim thaû ra, tieáng troáng laøm cho chim sôï haõi phaûi bay leân cao. Khi cuoäc thi baét ñaàu, moãi ñaøn chim ñeàu ñöôïc ban hoäi ñoàng chaám giaûi caáp cho moät soá, ñaøn chim soá 9, ñaøn chim soá 11... Laàn löôït theo soá cuûa mình, nhöõng ñaøn chim ñöôïc thaû ra. Chuû moãi ñaøn chim môû naâng loàng chim cuûa mình moät caùch kheùo leùo ñeå caû ñaøn chim bay vuït leân cao cuøng moät luùc. Hoäi ñoàng chaám giaûi phaûi theo doõi töøng ñaøn chim, traùnh söï laàm loän ñaøn chim cuûa ngöôøi naøy vaøo ngöôøi khaùc. Hoï khoâng phaûi ngöûa coå leân trôøi nhìn theo töøng ñaøn chim, maø duøng moät maâm thau hoaëc moät chaäu thau ñoàng lôùn ñöïng nöôùc vaø theo doõi nhöõng ñaøn chim qua boùng cuûa chuùng in trong maâm thau hoaëc chaäu nöôùc. Vôùi kinh nghieäm nhieàu

432

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

naêm, khoâng bao giôø coù söï laàm laãn, vaø chuû nhaân caùc ñaøn chim raát tin ôû ban chaám giaûi. Trong luùc thaû chim, tieáng troáng lieân hoài nhö thuùc giuïc ñeå caùc ñaøn chim caøng bay cao hôn. Moät cuoäc thi thaû chim coù 3 giaûi daønh cho ba ñaøn chim. Ñaøn chim bay ñeïp phaûi thu laïi thaønh moät voøng xoaùy oác thaúng ñöùng treân chaäu nöôùc, chæ coøn laïi nhö moät chaám troøn, ñaït giaûi

“Nghóa ñieàu quaàn anh ñeä nhaát”. Coøn laø 2 giaûi cho ñeä nhò, ñeâï tam. Ngoaøi hoäi laøng toå chöùc vaøo dòp thaùng 8, haèng naêm vaøo caùc ngaøy moàng 9 thaùng gieâng, chuøa Cao vaø chuøa Ñieàu coøn coù cuùng leã sö toå. Trong nhöõng dòp naøy, trai gaùi caùc laøng laân caän tôùi leã Phaät vaø gaëp nhau, môøi nhau haùt quan hoï vui xuaân. Vaên Haäu

(1) Soâng Thieân Ñöùc (soâng Ñuoáng): phaùt nguyeân töø soâng Nhò Haø ôû laøng Xuaân Canh (Ñoâng Nguyeân) qua Hoa Laâm, Yeân Thöôøng (Ñoâng Ngaøn), Phuø Ninh (Tieân Du), Coå Bi (Gia Laâm), Ñoâng Trieàu (Sieâu Loaïi), Vaïn Tö (Gia Ñònh), Laäu Kheâ ñeán soâng Luïc ñaàu, laøm nam baéc giôùi cho hai phuû Töø Sôn vaø Thuaän Yeân. Soâng Nguyeät Ñöùc, Nhö Nguyeät (soâng Caàu): ñi töø soâng Cam Loâ (Yeân Laõng) qua Phuø Loã (Kim Hoa), Phoå Linh (Thieân Phuùc), Yeân Ninh (Yeân Phong). Moät nhaùnh töø Thaùi Nguyeân, Ñoàng Moû tôùi, ñeán soâng Höông, La hôïp löu, qua Ñaïi Laâm (Yeân Phong), Yeân Vieân, Ñaïo Ngaïn (Yeân Vieät), Phuø Laõng ñeán Luïc Ñaàu; moät nhaùnh töø Thaùi Nguyeân ñeán Caïnh Naäu, Nguyeãn Xaù (Höõu Luõng); moät nhaùnh töø Laïng Sôn tôùi, qua Hoa Giang, Caàn Cung, Chieâu Tuaán, Nguyeãn Xaù hôïp löu (ôû Höõu Luõng) Luïc Lieãu (Yeân Theá), Xuaân Naäu, Döông Quan, Cung Nhöôïng laø soâng Thoï Xöông (Baûo Loäc). Moät nhaùnh töø Laïng Sôn xuoáng Tuaân Leä, Phì Ñieàn, Huaân Vi (Luïc Ngaïn) maø tôùi qua A Hoä (Luïc Ngaïn), Chuï Höõu (Baûo Loäc), Tuøng Nieäm, Linh Sô, Chæ Taùc (Luïc Ngaïn), Nhieäm Luõng ñeán Phöôïng Nhôõn hôïp löu, ñeán Vaïn Yeân (Phöôïng Nhôõn), Döôïc Sôn (Chí Linh) ra soâng Luïc Ñaàu, goïi laø soâng Nhaät Ñöùc. (Phong thoå Haø Baéc. Thuyeàn vaên hoùa Haø Baéc 1970)

BAÉC NINH  433

HOÄI NOÄI DUEÄ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Phaïm Ban, Ñoã Nguyeân Huy : Xaõ Noäi Dueä, huyeän Töø Sôn : Ngaøy13 thaùng gieâng vaø 15 thaùng 8 : Ngaøy 15 thaùng 8 : - Keát chaï 6 xaõ, röôùc kieäu, ca haùt - “Quan hoï thòt gaø, gioã cha thòt eách”

Trai Caàu Voàng – Yeân Theá Gaùi Noäi Dueä – Caàu Lim

Phöông ngoân

N

oäi Dueä laø moät xaõ naèm ôû trung taâm Töø Sôn, tænh Baéc Ninh. Trong quaù khöù, Noäi Dueä naèm aùp lieàn vôùi reûo cao toång Tam Sôn huyeän Ñoâng Ngaøn (sau ñoåi laø Töø Sôn) vaø vuøng chieâm truõng toång AÂn Phuù huyeän Yeân Phong. Ngaøy nay vò trí vaønh ngoaøi tieáp giaùp ngaõ ba huyeän khoâng coøn, nhöng caùc vò trí gaïch noái tieáp ñieåm giöõa vuøng cao vaø vuøng thaáp ñeå taïo ra moät Noäi Dueä thaáp vöøa thì bao ñôøi nay khoâng ñoåi. Thôøi coå, ñaàm laày vaø röøng raäm laø caûnh quan chuû yeáu cuûa vuøng naøy. Nhöõng teân goïi nhö Keû Chuõng (Coã Luõng), Röøng Lôùn (Ñình Caû), Röøng Böôu (Loä Bao) vaø caùc caùnh ruoäng nhö Ñoàng Lau, Ñoàng Chaèm, Ao Soâng, Ñoàng Vaïc, Bôø Haûi, Coå Giang Taâm, Baõi Caû, Caàu Thaønh, Caàu Phieân, Ñoáng Vuõ... chính laø aûnh xaï cuûa thôøi kyø naøy. Chaûy qua Noäi Dueä laø soâng Tieâu Töông. Soâng nhoû, loøng heïp vaø coù

nôi vöïc saâu, caû boán thoân cuûa xaõ ñeàu naèm troïn trong uoán neáp cuûa doøng soâng xöa. 1. TRUYEÀN THUYEÁT CAÙC VÒ THAÀN

Phaïm Ban Sinh ngaøy 12 thaùng gieâng naêm Quyù Hôïi töùc ngaøy 18 thaùng 2 naêm 1008, taïi thoân Ñình Caû, xaõ Noäi Dueä. Cha cuûa oâng laø Phaïm Ñaïo vaø meï laø Traàn Thò Minh, moät nhaø thuoäc doøng doõi thi thö, aên ôû vôùi nhau moät loøng hieáu leã. Phaïm Ban laø moät chaøng trai khoâi ngoâ, tuaán tuù, thoâng minh, hieáu hoïc, ham ñoïc binh thö, sôùm trôû thaønh moät ngöôøi trí duõng sieâu quaàn. Naêm hai möôi moát tuoåi voõ ngheä tinh thoâng, taøi naêng coù theå ñieàu quaân khieån töôùng. Khoaûng thôøi gian ñoù, Ñaïi Vieät bò Chieâm Thaønh xaâm laán ôû ngoaøi bieân giôùi. Nhaø vua caáp baùo cho toaøn daân bieát tin döõ ñoù vaø caàu ngöôøi coù taøi naêng ra ñaùnh giaëc giuùp nöôùc, cöùu daân. Nghe leänh vua, Phaïm Ban voäi trình vôùi cha meï vaø xin cho mình ñöôïc ra öùng tuyeån. Roài oâng tieán thaúng kinh ñoâ xin vaøo yeát

434

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

kieán beä roàng. Ñöùc vua nhìn thaáy oâng ñaõ ñem loøng yeâu meán, hoûi hoï teân, thöû taøi ngheä roài baûo raèng: “Nay quaân giaëc ñang hoaønh haønh ôû ngoaøi bieân caûnh, vaäy oâng haõy caát quaân ñi bình Chieâm taëc”. OÂng vaâng leänh chia quaân ra laøm hai ñaïo thuûy vaø boä tieán ñaùnh giaëc Chieâm. Sau nhieàu traän chieán ñaáu cöïc kyø duõng maõnh, quaân giaëc thaùo chaïy. Deïp xong Chieâm Thaønh, oâng ñöôïc vua phong chöùc Taû Ñoâ ñoác vôùi töôùc laø Ñaïi Lieâu Ban Thaùi Phoù. Khi ñoù Phaïm Ban môùi 23 tuoåi. Naêm 1049, Xieâm La keùo binh maõ sang xaâm löôïc nöôùc ta. Phaïm Ban laïi caàm quaân leân ñöôøng giaønh ñaïi thaéng. Ñaát nöôùc thanh bình. Song ñeå giöõ yeân bieân giôùi phía Nam, vua giao cho oâng traán giöõ vuøng Thanh Ngheä. Vua Lyù Thaùi Toâng voán troïng hieàn taøi, quyù nhaân nghóa, neân cuoái naêm 1052, oâng ñöôïc keùn laøm phoø maõ keát duyeân cuøng coâng chuùa Lyù Hoàng Nöông, 19 tuoåi, laø ngöôøi coù nhan saéc tuyeät traàn. Theo thaàn tích, khi cuøng coâng chuùa Hoàng Nöông veà trong Ñình Caû, oâng ra ngoaøi laøng daïo chôi ngaém caûnh. Vöøa luùc döøng chaân ôû ñaàu laøng, töï nhieân trôøi ñaát toái taêm muø mòt möa to gioù lôùn aøo aøo keùo ñeán, oâng “hoùa” ngay treân maûnh ñaát maø oâng ñang ñöùng. Hoâm ñoù laø buoåi chieàu ngaøy 3 thaùng 9 naêm Bính Thaân (töùc 26 thaùng 9-1053) khi

oâng vöøa troøn 46 tuoåi. Hoàng Nöông coâng chuùa, môùi böôùc vaøo tuoåi 20 ñaày söùc soáng, bieát tin ra nôi choàng “hoùa” theo. Maûnh ñaát Phaïm Ban vaø Lyù Hoàng Nöông töø giaõ traàn gian veà coõi hö voâ coøn veát ñeán ngaøy nay ñöôïc goïi laø “Goø Thaùnh hoùa”. Hay tin, Lyù Thaùnh Toâng voâ cuøng thöông xoùt. Nhaø vua töøng ñaùnh giaù oâng laø moät ngöôøi coù coâng lao to lôùn, tieáng thôm ñeå laïi ñôøi sau, vaø xuoáng leänh cho ñình thaàn laäp saéc chæ ñöa tôùi baûn trang truyeàn laäp ñeàn thôø ôû ngay nôi maø oâng vöøa hoùa ñeå phuïng thôø vaø phong myõ töï: “Thöôïng Ñaúng Linh Thaàn” ñeå muoân ñôøi höôûng söï cuùng teá cuûa nhaân daân, soáng vôùi non soâng ñaát nöôùc, vaïn thuôû vónh haèng! Moät ngöôøi ñöôïc phong laø Baûn caûnh thaønh hoaøng Ñaïi Lieâu Thaùi Phoù linh öùng Thöôïng ñaúng thaàn Ñaïi Vöông, moät ngöôøi ñöôïc phong laø Baûn caûnh thaønh hoaøng Quyù Nöông Trinh haïnh Phu nhaân toân linh coâng chuùa. Trang Ñình Caû xöa, laøng Ñình Caû nay ñaõ cuøng vôùi non soâng ñaát nöôùc ta sinh ra ngöôøi anh huøng daân toäc Phaïm Ban vaø chính oâng ñaõ laøm raïng rôõ non soâng ñaát nöôùc. Ñoã Nguyeân Thuïy Sinh vaøo cuoái theá kyû 17, lôùn leân ñaêng lính ñöôïc thaêng daàn leân Thò truø ñoäi phoù thuû hieäu, Thuyeàn phoù cai quan, Thò noäi giaùm roài Quaän coâng. Traûi hôn 20 naêm ra vaøo nôi cung caám tuy töôùc loäc nöùc tieáng

BAÉC NINH  435 nhöng ñôøi soáng phong kieäm neân ñaõ giaønh ra ñöôïc nhieàu tieàn cuûa, ruoäng ñoàng ñem hieán cho vieäc giöõ gìn taäp tuïc, môû mang hoäi heø, söûa sang chuøa chieàn cho caû toång Noäi Dueä. Ñoã Nguyeân Thuïy coøn laø moät nhaø kieán truùc coù taøi khi chæ huy thôï vuøng Noäi Dueä xaây döïng cung ñieän ôû Ñoâng Ñoâ vaø laøm ngoâi ñình Ñình Caû. Ñoã Nguyeân Thuïy maát naêm 1754, moä taùng taïi queâ höông. Nguyeãn Ñình Dieãn Cuøng queâ ôû thoân Ñình Caû vôùi Ñoã Nguyeân Thuïy, soáng vaøo thôøi Leâ Caûnh Höng (1740-1786), xuaát thaân laø thaùi giaùm trong phuû Chuùa Trònh Saâm. Khi cuoäc khôûi nghóa Leâ Duy Maät buøng noå. Nguyeãn Ñình Dieãn ñöôïc cöû laøm Traán thuû kieâm Ñoác ñoàng traán Thanh Hoùa, töôùc Hieáu Trung Haàu, laäp nhieàu coâng traïng trong vieäc ñaøn aùp cuoäc noåi daäy naøy neân laïi ñöôïc phong laøm Bình Nhung ñaïi töôùng quaân. Nguyeãn Ñình Dieãn cuõng coù nhieàu ñoùng goùp veà tieàn cuûa ñaát ñai cho queâ höông vaø coù aûnh höôûng lôùn ñeán vieäc xaùc laäp taäp tuïc, môû mang hoäi heø. Khi cheát ñöôïc taëng phong Ñaïi vöông, taùng taïi ñoài Lim. 2. DI TÍCH

Ñeàn Chuõng Töùc laø Coå Luõng Mieáu, roäng ba gian, kieán truùc kieåu chöõ ñinh (丁), khôûi döïng töø cuoái theá kyû 11 ñeå

thôø töôùng quaân Phaïm Ban, thaønh hoaøng cuûa thoân Ñình Caû vaø vôï oâng, coù höông aùn, ngai thôø, baùt böûu, ñoäi kieäu vaø nhieàu baèng saéc. Ngoaøi böùc ñaïi töï “ÖÙc nieân huyeát thöïc” (ngaøn vaïn naêm cuùng teá) coøn coù hai doøng tieåu töï Coå Luõng Linh Töø vaø Vaïn Theá Toân Töø. Chuøa Chuõng Töùc laø Coå Luõng Töï, khôûi döïng döôùi trieàu Leâ Chính Hoøa (16811705), caïnh goø Thaùnh hoùa, thuoäc ñòa phaän Ñình Caû, vôùi söï giuùp söùc, tieàn cuûa nhaân daân Hoài Quan, Caåm Giang, Tam Taûo. Beán Maét Roàng caïnh chuøa khi aáy laø nôi tuï hoïp caùc thöông laùi quanh vuøng. Theo Truøng tu Coå Luõng töï mieáu bi kyù döïng naêm 1739, baø nguyeãn Thò Loäc, vôï Quaän coâng Ñoã Nguyeân Thuïy ñaõ xuaát tieàn baïc vaø quyeân cuùng vaøng ñeå môû mang quy moâ vaø truøng tu laïi chuøa Chuõng. Tieàn ñöôøng, haäu ñöôøng ñöôïc saép xeáp vôùi quy moâ cao roäng. Haønh lang taû höõu uy nghi. Taát caû ñeàu baèng gaïch ngoùi nhö long laân truøng ñieäp. Laïi sôn son theáp vaøng nhö maây hoàng xaùn laïn. Chính ñieän ñöôïc thu chænh. Laàu chuoâng nguy nga traùng leä. Do bieán ñoåi cuûa thôøi tieát vaø traûi qua nhieàu naêm thaùng, chuøa Chuõng nay khoâng coøn ñöôïc nhö xöa. Quaû chuoâng coøn laïi cuûa chuøa môùi ñöôïc ñuùc vaøo naêm Minh Meänh thöù 20 (1840). Tam quan, gaùc chuoâng ñaõ ñöôïc khôûi phuïc. Caûnh quan ôû ñaây ñang ñöôïc hoài sinh nhö voán coù ngaøy xöa.

436

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Laêng Ñoã Nguyeân Thuïy Xaây döïng naêm 1734 tröôùc khi vò Quaän coâng maát 20 naêm, naèm ôû phía nam thoân Ñình Caû, tuy khoâng thuoäc loaïi ñoà soä nhö caùc laêng khaùc. Ta coù theå baét gaëp ôû ñaây coång laêng xaây baèng ñaù ong coù 3 cöûa vaø 2 choù ñaù. Beân trong, ñoái xöùng qua ñöôøng thaàn ñaïo laø 2 pho töôïng ñaù Huøng töôùng quaân, Duõng töôùng quaân caàm ñao vaø nhieàu töôïng troøn khaùc. Khu vöïc thôø coù ngai ñaù, phoãng ñaù vaø hai nhaø bia cuõng xaây baèng ñaù ong. Cuoái cuøng laø nôi ñaët moä. Hai taám bia 4 maët mang teân Thoï Phuùc thaàn bi kyù vaø Thoï phuùc thaàn hieán ñieàn bi kyù döïng naêm 1734 cho ta nhieàu tö lieäu quí giaù veà vaên hoùa, xaõ hoäi ôû ñòa phöông hoài ñaàu theá kyû 18. Laêng Nguyeãn Ñình Dieãn Coøn goïi laø Hoàng Vaân Laêng, Hieáu Trung Haàu Laêng, Quan Traán Laêng, döïng treân nuùi Lim vaøo naêm 1770. Laêng goàm coù ngaên trong, ngaên ngoaøi. Sau khi qua coång lôùn ta cuõng baét gaëp nhieàu töôïng choù ñaù, nghieân ñaù, voõ só ñaù, ngöïa ñaù xeáp ñeàu ôû hai beân ñöôøng thaàn ñaïo. Tieáp ñeán laø hai baøn ñaù daøi, höông aùn, lö höông, phoãng, voõ só nhoû - taát caû ñeàu baèng ñaù. Phaàn moä ôû phía sau ñöôïc xaây baèng ñaù ong. Cuoái cuøng laø nhaø bia chöùa caùc taám Hoàng vaân chæ, Vaïn ñaïi löu truyeàn, Thoï phuùc ñieàn chöông, AÙc öu ñieàu chöông. Naêm 1952 quaân ñoäi vieãn chinh

Phaùp ñaõ phaù khu laêng Nguyeãn Ñình Dieãn laáy gaïch ñaù xaây boát Lim. Naêm 1967 moä Nguyeãn Ñình Dieãn bò di veà Ñình Caû vaø khu laêng bò phaù hoaïi hoaøn toaøn. Laêng Nguyeãn Ñình Dieãn thuoäc loaïi coù quy moâ lôùn, coù nhieàu giaù trò veà caùc maët. Xöa Noäi Dueä coøn coù laêng cuûa Quaän coâng Nguyeãn Theá Taân ôû Loä Bao. Nay daáu tích khoâng coøn. Bia kyù cuõng bò vuøi laáp döôùi ñaát saâu. Ngheø Böôu Ñöôïc döïng treân moät quaû goø thaáp thuoäc baäc theàm coå cuûa soâng Tieâu Töông, thôø Lyù Thöôøng Kieät. Ngheø roäng 3 gian, loái kieán truùc mang daáu aán thôøi Nguyeãn. Ñoâi caâu ñoái cuûa cöû nhaân Nguyeãn Vaên Bính nay vaãn coøn: Ñòa Lónh Hoàng Vaân khai taän ñoáng, Tranh löu Töông Thuûy nhuaän hoa thoân. (Ñaát môû ñeán taän chaân nuùi Hoàng

Vaân, Thoân maïc hoa traøn ñaày doøng Tieâu Töông). 3. LEÃ HOÄI

Hoäi ñeàn vaø hoäi ñình ôû Noäi Dueä ñöôïc toå chöùc vaøo dòp thaùng 8 aâm lòch laø lôùn nhaát, coøn thaùng gieâng toå chöùc nhoû hôn vaø coù theå giaûn löôïc ñi raát nhieàu. Caùc xaõ thoân Ñình Caû, Loä Bao, Xuaân OÅ ñeàu laøm leã ngheânh goàm moät maâm xoâi gaø, traàu cau, höông neán ñem ñeán ñeàn Chuõng röôùc linh vò ñeán ñình, thieát bò ôû

BAÉC NINH  437 hai beân ñình ñeå phoái teá theo leä roài ca haùt cho ñeán leã toáng laïi söûa moät maâm xoâi gaø, röôïu theo ñuùng tuïc leä maø phoái teá. Ví nhö naêm naøo thaùng gieâng khoâng toå chöùc ñöôïc leã nhaäp tòch caàu phuùc vaø ca haùt thì phaûi söûa 10 maâm xoâi, moät thuû lôïn, röôïu, traàu cau ñem ñeán ñeàn laøm leã ñuùng pheùp taéc, coøn ñeå daønh sang dòp teát Trung thu. Döôùi ñaây laø lòch leã hoäi trong thaùng 8: – Moàng 10 daân laøng daãn ñöôøng, doïn deïp ngoõ xoùm. – Ngaøy 11 röôùc kieäu vôï choàng Phaïm Ban (veà sau theâm kieäu Ñoã Nguyeân Thuïy, Nguyeãn Ñình Dieãn) töø ñeàn (hoaëc nhaø thôø hoï) ra ñình ñeå lau röûa, laép thaønh boä. – Ngaøy 12 ñeán 14, trai traùng maëc aùo laäu ñoû khoâng tay khieâng kieäu vaø taäp röôùc, chuaån bò xong hai boä baùt böûu vaø 50 laù côø. – Ngaøy 15 baét ñaàu leã hoäi, 32 trai traùng tieán theo ñoaøn röôùc baùt böûu, côø loäng, ngöïa hoàng, ngöïa traéng ñeán döï buoåi teá lôùn ôû ñình Caû roài sang ñeàn Chuõng röôùc baøi vò, thænh noài höông. – Ngaøy 16 röôùc nöôùc ôû gieáng Noäi Dueä Khaùnh veà ñình Ñình Caû. – Ngaøy 17 röôùc saéc töø ñeàn Chuõng veà ñeàn Saøi vaø ngöôïc laïi. – Ngaøy 18 röôùc saéc quanh hai

cöûa nhaø thôø hoï Ñoã vaø Nguyeãn Ñình. – Ngaøy 19 thi deät vaûi vaø ñaùnh côø ngöôøi. – Ngaøy 20 teá leã ôû ñình Ñình Caû. – Ngaøy 21 laøm leã toáng röôùc baøi vò töø ñình Ñình Caû veà ñeàn Chuõng veà hai nhaø thôø hoï. Thaùo kieäu ñöa vaøo caát giöõ. Thoâng thöôøng, 3 naêm môùi toå chöùc raàm roä, ñaày ñuû caùc böôùc nhö treân. Nhöõng naêm thaùng taùm khoâng môû hoäi lôùn thì vieäc röôùc saùch, ca haùt doàn vaøo dòp thaùng gieâng. Ñaây chính laø tieàn ñeà ñeå hoäi Lim suoát töø moàng 9 ñeán 16 thaùng gieâng toå chöùc veà sau naøy. Hoäi chuøa Lim ba naêm môû moät laàn hoäi lôùn. Ngaøy 13 thaùng gieâng naêm aáy tieán haønh röôùc chaï haøng toång. Ñaây laø lyù do khieán cho hoäi Lim trôû thaønh hoäi soâi ñoäng, ñoâng vui nhaát vuøng. Saùch Baéc Ninh phong thoå taïp kyù ghi: “Hoäi Hoàng Vaân Sôn vaøo ngaøy 13 thaùng gieâng. Saùu xaõ trong toång Noäi Dueä aùo muõ, côø troáng chænh teà hoäi hoïp ôû ñình caïnh nuùi. Caùc xaõ cöû trai gaùi ra laøm con côø, moãi xaõ moät boä, luaân thöù baøy haøng, ngöôøi naøo thaéng cuoäc ñöôïc haäu thöôûng. Töông truyeàn xöa coù Hieáu Trung Haàu hoï Nguyeãn laøm traán thuû Thanh Hoùa, coù thöïc aáp giaøu vaïn cö, veà höu ñöa hôn saùu

438

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

chuïc maãu ruoäng toát ñeå hieán vaøo ñeàn löu thöôûng cho keû só vaø höông hoûa veà sau. Laïi mua moät nöûa nuùi Hoàng Vaân, treân nuùi döïng laêng ñaù, trong laêng coù töôïng ñaù, ngöïa ñaù, thuù ñaù vaø töôïng voõ só ñaù. Khi cheát an taùng ôû ñoù, saùu xaõ trong toång thôø cuùng. Laïi coù Boà ñeà no goïi laø Muï AÛ hoï Nguyeãn, ngöôøi xaõ Noäi Dueä Nam, khoâng laáy choàng, xuaát gia thuï giôùi ôû chuøa Hoàng AÂm. Loäc chuøa hôi khaù beøn mua moät nöûa nuùi Hoàng Vaân. Naêm ngoaøi 80 tuoåi coù ñaët tieàn giao cho 6 xaõ laøm höông hoûa veà sau roài döïng giaøn hoûa thieâu. Ngöôøi ñôøi sau toâ töôïng, döïng thaùp vaø thôø töï baø vôùi boán chöõ Hoàng Vaân Lieät Nöõ.” Trong lôøi ca quan hoï, coù nhöõng caâu haùt moâ taû veà ngoïn nguoàn ra ñôøi lieân quan ñeán Ñoã Nguyeãn Thuïy vaø daân anh Ñình Caû: Ñaàu kia daân anh coù moät giaûi, Tröôùc söôùng thôø ñöùc thöôïng ñaúng ñaïi vöông, Sau söôùng thôø cuï Haäu, Sau söôùng thôø quan ñaùm quan trong ngoài treân giaùm khaûo, Sau söôùng thôø ba moät ñình vui thay. Nhôø nghóa naøy töø xöa truyeàn laïi, Daï saét son vaïn ñaïi cöông thöôøng, Thaùng gieâng, thaùng taùm vaãn thöôøng leã xuaân.

Coù theå thaáy nhöõng lôøi ca treân ñaõ toùm löôïc noäi dung cuûa Thoï phuùc thaàn hieán ñieàn bi kyù veà leã nhaäp tòch caàu phuùc vaø ca haùt cuõng nhö nhöõng lôøi ñoaïn keát maø vaên bia ñaõ ñaët ra.

Nhöõng lôøi ca tieáp theo gaàn nhö döïng laïi khoâng khí hoäi leä ôû ñình Ñình Caû vaø ñeàn Chuõng ñaõ moâ taû ôû treân: Tieäc thaùng ba môùi laø di tích, Naùo nöùc cuøng trai lòch gaùi xinh. Thænh phuïng nghinh troáng rong côø môû, Roõ raøng thay taùn tía loäng vaøng. Kieäu vaøng coù boä ñænh ñang, Long ñình maët nguyeät roõ raøng uy nghi. Côø ñaïi trí keùo leân phaáp phôùi, Teá thaàn roài böôùc tôùi ñình chung. Nôi troáng rong keøn loa nhaõ nhaïc, Teá thaàn roài söôùng haùt vui thay. Ngoài saùnh baày phöôïng loan caåm tuù.

Laïi coù nhöõng lôøi ca moâ taû laïi söï nghieäp cuûa Nguyeãn Ñình Dieãn trong vieäc ñaùnh deïp cuoäc khôûi nghóa cuûa Leâ Duy Maät ôû Thanh Hoùa. Chaéc chaén trong soá lieàn anh quan hoï khi öùng taùc ra baøi Cheû tre ñan noùn coù ngöôøi ñaõ töøng vaøo sinh ra töû nôi traän maïc: Cheû tre ñan noùn Ta lyù khaên xanh Ñaùnh giaëc vuøng Thanh Nhöõng suoái cuøng ñeøo Caùch soâng cuõng loäi Caùch nuùi cuõng treøo Phaän lính thì ngheøo Tieàn löông gaïo heát Ngöôøi ngoan ôû nhaø Coù thaáu cho chaêng Tre giaø ñeå maëc cho maêng.

Veà döï hoäi laøng, chuùng ta thaáy saâu thaúm trong coõi loøng moät vuøng vaên hoùa Kinh Baéc... nhöõng ñòa danh Noäi Dueä, Caàu Lim, Hoàng Vaân, Tieâu Töông... khoâng theå môø phai. Vaø

BAÉC NINH  439 neùt ñeïp ngöôøi quan hoï daønh cho nhöõng coâ gaùi ñeïp ngöôøi ñeïp neát. Tieán só Nguyeãn Thieân Tích (theá kyû 15) töøng ca ngôïi caûnh chuøa ôû queâ höông Noäi Dueä:

Thò, Daâu gaàn ngaém sinh loøng caûm, Maây gioù xa xoâi nöùc chí trai. Töïa vöõng lan can thaønh ñöùng maõi. Naêm maây kín daáu choán boàng lai.(1) Vaên Haäu

(1) Theo saùch “Lòch söû xaõ Noäi Dueä” Ñaûng uûy – UÛy ban nhaân daân xaõ (1992)

HOÄI ÑAÏI BAÙI : - Laïc Long Quaân - Nguyeãn Coâng Hieäp, Nguyeãn Coâng Truyeàn Ñòa ñieåm : Xaõ Ñaïi Baùi, huyeän Gia Löông Thôøi gian : Moàng 10 thaùng 4 vaø 29 thaùng 9 Chính hoäi : Ngaøy 29 thaùng 9 Ñaëc ñieåm : - Muùa roàng, dieãn thaàn Baïch Keâ - Coã soaïn daâng cuï truøm (chuû trì phöôøng ngheà) - Tuïc choân ñaàu gaø Thôø

Moàng baûy hoäi Khaùm, moàng taùm hoäi Daâu, Moàng möôøi hoäi Böôûi khoâng ñaâu vui baèng.

Phöông ngoân

Ñ

ình, chuøa xaõ Ñaïi Baùi huyeän Gia Löông, tænh Baéc Ninh hieän nay chæ laø nhöõng coâng trình môùi xaây döïng laïi vôùi qui moâ nhoû ñeå tieän cho vieäc thôø cuùng, chöù khoâng giöõ ñöôïc veû beà theá cuûa caùc theá kyû tröôùc. Nguyeân nhaân laø do chieán tranh nhieàu naêm, caùc di tích cuõ traûi qua nhieàu bieán coá. Tröôùc ñaây Ñaïi Baùi coù hai ngoâi ñình. Ñình trong mang teân laø ñình Vaên Laõng, thôø thaønh hoaøng cuûa

laøng laø Laïc Long Quaân vaø thôø oâng Nguyeãn Coâng Hieäp. Baûn gia phaû chi giaùp cuûa hoï Nguyeãn laøng Ñaïi Baùi khaù ñaày ñuû. Nhieàu ngöôøi tin raèng, khi sinh oâng coù ñieàm baùo sao sa rôi xuoáng giöõa nhaø. Hai ngöôøi caát voù giöõa ñoàng ban ñeâm, voäi vaøng sôùm mai tìm ñeán ñeå baùo cho gia ñình chuyeän laï naøy. Nhöõng naêm sau, oâng Hieäp laøm quan, hai ngöôøi naøy xin vaøo laøm thuû tuùc cho oâng. Chuyeän coøn keå raèng luùc oâng coøn raát beù, vì ngöôøi nhaø sô yù khi aüm oâng ñi ngoaøi, ñeå choù ñôùp maát boä phaän sinh thöïc khí neân khoâng coù con noái doõi. Coù leõ ñaây laø moät caùch ñeå giaùn tieáp noùi raèng oâng laø moät hoaïn quan chaêng?

440

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Nguyeãn Coâng Hieäp laø con oâng baø Nguyeãn Coâng Thaän vaø Nguyeãn Thò Ngoïc Luaân. Gia ñình coù 6 anh em, keå caû oâng laø 4 trai, 2 gaùi. Nguyeãn Coâng Thaän laøm quan ñôøi Leâ Thaàn Toâng, Chaân Toâng v.v... ñeán chöùc Thaùi Baûo. Nguyeãn Coâng Hieäp sinh naêm Hoaèng Ñònh thöù 17 (1616), lôùn leân vaøo haàu phuû chuùa, ñöôïc phong töôùc Kieåu Loäc Baù, taøi kieâm vaên voõ. Trong moät cuoäc deïp loaïn ôû kinh thaønh ñeán möùc “huyeát löu chaûy coái” (maùu chaûy troâi chaøy), oâng laäp coâng to, ñöôïc phong Ñoâ Ñoác Thieâm söï töôùc gia Quaän Coâng. Ñôøi Leâ Thaàn Toâng, oâng ñöôïc theo chuùa Trònh vaøo ñaùnh phöông Nam, caàm cöï vôùi quaân chuùa Nguyeãn nhieàu laàn. Laàn cuoái cuøng thì bò chuùa Nguyeãn Hieàn baét, ñöa veà giam ôû Phuù Xuaân. Nhieàu laàn chuùa mua chuoäc muoán oâng phuïc vuï, nhöng oâng ñeàu khoâng nhaän lôøi. Giai thoaïi keå theâm laø oâng ñaõ bí maät möu tính vôùi moät nhaø sö ñeå lieân laïc vôùi quaân Trònh xöù Baéc. Nhöng vieäc baïi loä, oâng bò boû thuoác ñoäc muø maét, soáng trong caûnh taät nguyeàn ôû xaõ Thaùi Cam cho ñeán khi maát. Ñöôïc tin naøy, trieàu ñình Leâ Trònh truy phong. Nhaân daân caùc laøng Ñaïi Baùi, Ñoan Baùi ñeàu thôø oâng laøm AÙ thaàn, laäp mieáu ôû phía nam ñình Vaên Laõng, ngaøy gioã laø ngaøy 10 thaùng 2 aâm lòch. OÂng cuõng coù moät soá coâng lao ñoái vôùi laøng ngheà goø ñoàng. Ñình ngoaøi laø ñình Dieân Loäc thôø toå sö daïy ngheà goø ñoàng Nguyeãn Coâng Truyeàn. Theo thaàn phaû, saéc phong ghi cheùp ñöôïc ôû laøng (sao luïc

cheùp tay) thì Nguyeãn Coâng Truyeàn sinh naêm 989 taïi laøng Ñaïi Baùi, maát ngaøy 29 thaùng 9 aâm lòch naêm 1069, laø con oâng baø Nguyeãn Coâng Tieán. Xuaát thaân trong moät gia ñình Nho hoïc, naêm 995, luùc leân 6 tuoåi, oâng theo cha meï vaøo Thanh Hoùa ñeå sinh soáng. Khi lôùn leân, oâng vaøo quaân nguõ, naêm 25 tuoåi laøm quan Ñoâ uùy cuûa trieàu ñình Lyù, ñöôïc phong laø Ñieän Tieàn Töôùng quaân. Ñeán thaùng 3 naêm 1018 oâng veà Ñaïi Baùi thaêm hoï haøng queâ höông. Do cha bò beänh maát ôû Thanh Hoùa, oâng xin töø quan ñöa meï veà queâ cuõ phuïng döôõng vaø töø ñoù oâng baét ñaàu saùng cheá ra ngheà goø ñoàng. Daân laøng noi theo ñoù maø laäp nghieäp, daàn daàn thaønh ngheà chính. Khi maát oâng ñöôïc phong laø Döïc baûo Trung höng Linh phuø chi thaàn, roài laïi gia phong: Quang uùy Ñòch baûo Trung höng Trung ñaúng thaàn, cuoái cuøng gia taêng Ñoan tuùc Toân thaàn. Saùch Baéc Ninh toaøn tænh ñòa dö chí, quyeån haï, cheùp khaùc khi nhaéc ñeán ñeàn thôø Ñaïi Baùi tieân sö. “... Ñeàn thôø Nguyeãn Coâng Truyeàn, ngöôøi laøng Ñaïi Baùi laøm quan chöùc hieäu uùy, khoaûng naêm Hoàng Ñöùc (1470 - 1497) ñi theo ñoaøn söù boä sang Trung quoác, khi veà ñöôïc phong Phaán löïc töôùng quaân, nhöng oâng töø choái, trôû veà queâ taïo ngheà cho daân. Sau khi maát ñöôïc truy toân tieân sö, laäp mieáu thôø cuùng...” Nhö vaäy, cuï Truyeàn soáng ôû theá kyû XV chöù khoâng phaûi theá kyû XI?

BAÉC NINH  441 Ñeàn coøn thôø phuï caùc vò haäu tieân sö. Söï tích caùc vò naøy ñeàu coù trong saéc phong caùc trieàu ñaïi töø Leâ, Taây Sôn ñeán Nguyeãn. Ngoâi ñeàn nhoû vaãn coøn mang bieån hoaønh phi “Dieân Loäc Ñình” laø do nhaân daân môùi döïng naêm 1954 ñeå thôø toå ngheà. Tuy nhieân, coøn soùt laïi ba taám bia ghi veà vieäc döïng ñeàn, döïng caàu ñaù vaø tình hình nghóa ñieàn (nhôù coâng ñöùc ngöôøi goùp ruoäng cho laøng). Caâu ñoái ghi taïm dòch: Ñaát Baéc ngoùng taøi, loø röïc than nung theo ñöùc lôùn. Trôøi Nam veâ kheùo, theùp toâi vaøng luyeän hoùa neân coâng.

Hoaëc caâu khaùc: Cheá taïo ñoà duøng, caàn cho thieân haï Truyeàn löu theå thöùc, ñeïp maõi ñôøi sau

Chuøa Ñaïi Baùi xaây döïng töø bao giôø khoâng roõ. Chæ bieát ñöôïc truøng tu vaøo nhöõng naêm Phuùc Thaùi thöù 3, thöù 4 (ñôøi Leâ Chaân Toâng, naêm 1645 vaø 1646) do coâng söùc hai cha con oâng Nguyeãn Coâng Thaän vaø Nguyeãn Coâng Hieäp. Theo kyù öùc cuûa caùc vò cao tuoåi, chuøa naøy coù kieán truùc nhö chuøa Daâu ôû Thuaän Thaønh mang teân Dieân Phuùc. Chuøa döïng theo kieåu noäi coâng ngoaïi quoác, coù nhaø thaäp ñieän, laàu chuoâng hai taàng, nhaø Taû vu, Höõu vu moãi beân möôøi gian. Töôïng Phaät chuøa Dieân Phuùc, nghe noùi laø cuøng daùng nhö töôïng ôû chuøa Buùt Thaùp huyeän Thuaän Thaønh. Quang caûnh chuøa saàm uaát, khoâng khí thanh u. Ñaõ ñi vaøo phöông ngoân “Dieân Phuùc töï, Gia bình ñeä nhaát”.

Vaøo dòp ñaàu xuaân vaø ñaàu haï, xaõ Ñaïi Baùi töng böøng trong leã hoäi. Hoäi Ñoan Baùi môû vaøo moàng 7 thaùng gieâng, hoäi Ngoïc Xuyeân môû vaøo moàng 6 thaùng 2, hoäi Böôûi Noài môû vaøo moàng 10 thaùng 4. Trong nhöõng ngaøy nhoän nhòp aáy, hoäi laøng naøo cuõng coù caùc troø vui: ñaáu vaät, thaû chim, leo caàu, chôi ñu... Buoåi toái coù bieåu dieãn cheøo ôû saân ñình, ban ngaøy teá thaønh hoaøng. Saùch “Baéc Ninh phong thoå taïp kyù” cheùp toùm taét veà hoäi muùa roàng ôû laøng Ngoïc Xuyeân nhö sau: “Xaõ naøy thôø vua Laïc Long Quaân. Ñình, chuøa tieáp giaùp nhau, haèng naêm vaøo ñaùm baét ñaàu töø moàng 6 thaùng 2. Leä vaøo ñaùm, to thì keùo daøi ñeán nöûa thaùng, nhoû thì vaøi ngaøy. Hoâm môû hoäi, ñinh traùng trong xaõ, 14, 15 cho ñeán 18 tuoåi cuøng nhau ñeán chuøa, côûi aùo quaàn chæ ñoùng khoá bao, chia ñöùng laøm hai haøng, moãi haøng coù moät ngöôøi caàm moät caùi troáng khaåu ñi tröôùc, hai haøng ñinh traùng theo sau, ñi töø chuøa ñeán ñình. Hai haøng ngöôøi ñi, löôïn voøng nhö hình roàng cuoán, tuïc goïi laø “muùa roàng”. Rieâng laøng Böôûi Noài coù nhieàu troø dieãn hôn, vôùi hai troø dieãn chöa thaáy coù ôû nhöõng xaõ khaùc: Troø chaïy gaø troáng traéng vaø troø neùm caây boâng. Saùch “Baéc Ninh phong thoå taïp kyù” ghi cheùp troø dieãn thaàn Baïch Keâ nhö sau: “Haèng naêm ñeán ngaøy 10 thaùng 4 vaøo ñaùm. Tröôùc ñoù moät thaùng, mua con gaø troáng maøu traéng nhoát loàng, ñôïi ñeán ngaøy vaøo ñaùm thì mang

442

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

caùi loàng gaø aáy ñeán ñình laøm leã. Leã xong thaû con gaø aáy ra ngoaøi nhang aùn. Töø ñoù veà sau, con gaø traéng ngaøy ra ñoàng kieám aên, toái veà ñình nguû döôùi nhang aùn, nhaân ñoù ngöôøi ta goïi noù laø thaàn Baïch Keâ. Hieän nay thì leä aáy coù thay ñoåi. Vaøo ñaùm khoaûng naêm saùu ngaøy, khi haønh leã vaø khi giaõ ñaùm, ngöôøi ta mua hai chieác thuyeàn giaáy thaû xuoáng soâng. Con gaø troáng traéng luùc teá xong thì ñem ngay veà gieát thòt aên vôùi nhau. Nguyeân xaõ naøy thôø vua Laïc Long Quaân. Khi vaøo ñaùm phaûi duøng gaø traéng ñeå laøm leã, daân laøng môùi ñöôïc yeân oån. Sôû dó baùo leã nhö theá laø theo phong tuïc cuûa toå tieân truyeàn laïi.” Chung quanh con gaø troáng traéng naøy, daân laøng thöôøng keå nhöõng maåu chuyeän ly kyø ñeå taêng theâm phaàn huyeàn dieäu cho troø chaïy gaø. Ngöôøi ta thöôøng traàm troà veà söï thoâng minh ñaëc bieät cuûa noù, coù leõ ñöôïc thaønh hoaøng ban pheùp nhieäm maàu. Ñöôïc nuoâi trong haäu cung ñình, con gaø raát bieát pheùp giöõ ñuùng vò trí choã ñöùng cuûa mình, ban ngaøy ra ngoaøi kieám aên, ñeán toái quay veà, bieát nhuùng vaøo chaäu nöôùc röûa chaân, roài tuùc tröïc treân taám goã baéc ngang ñaõ ñònh vò cho mình. Töø khi ñöa vaøo ñình, gaø ñöôïc quay ñaàu chaàu vaøo. Cho ñeán ñeâm 16 laïi quay ñaàu ra ñeå chôø ñònh ñoaït soá phaän. Laøm thòt gaø vaøo ngaøy 17, thaân gaø chia cho moïi ngöôøi, coøn ñaàu gaø thì phaûi choân ñi. Troø neùm caây boâng tieán haønh vaøo ngaøy 17 laø ngaøy giaõ ñaùm. Caây

boâng laø moät caây tre hai ñaàu voùt thaønh chuøm phoâi xum xueâ. Caây boâng ñöôïc ñaët ngay döôùi moät caây ñeøn cao chöøng 1m50 ñeå treân höông aùn. Quan vieân chöùc saéc teà töïu chung quanh ñeå xem caùc coâ ñaøo nöông muùa haùt. Baøi haùt laø baøi ca truø caàu chuùc thaàn linh vaø trình baøy nguyeän voïng phong ñaêng hoøa coác. Trai traùng cuûa caû boán xoùm taäp trung taïi saân ñình. Sau khi haùt leã xong, ba hoài chieâng troáng noåi leân, hai oâng cai ñaùm caàm caây boâng neùm ra ngoaøi. Moïi ngöôøi tranh nhau cöôùp. Thanh nieân xoùm naøo cöôùp ñöôïc caây boâng thì mang chaïy veà xoùm ngoõ cuûa mình. Nhöõng ngöôøi khaùc coá ñuoåi theo ñeå tranh laïi. Xoùm cöôùp ñöôïc caây boâng xem laø baèng chöùng veà moät ñieàm laønh cho daân xoùm quanh naêm, neân hoï toå chöùc möøng, cheøo haùt, suoát caû ñeâm aáy. Ngöôøi ta coøn ñoàn raèng caây boâng tuy to naëng, ñöôïc thaúng caùnh neùm baát chôït vaøo ñaùm ñoâng nhöng chöa töøng gaây thöông tích. Coù leõ thanh nieân caùc xoùm ñaõ coù yù thöùc chuaån bò saün saøng, nhanh maét nhanh chaân traùnh neù chaêng? Daân laøng traân troïng ngaøy gioã toå vaø baûo veä ngoâi ñình thôø vò tieàn tieân sö. Coù moät leä raát ñaëc bieät laø leã thaép höông cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng nieân. Taát caû daân laøng vaø caû nhöõng ngöôøi laøng ñaõ ñi nguï cö nôi khaùc maø coù ñieàu kieän veà laïi queâ höông (chaúng haïn ngöôøi Ñaïi Baùi ñaõ nhaäp khaåu Haø Noäi, vaãn coøn ñoâng hoï haøng, coøn ngöôøi quan heä vôùi vuøng Böôûi) ñeàu theo moät qui öôùc chung: Cöù ñeán tuoåi 49 (laø ra leành), ngöôøi

BAÉC NINH  443 naøo cuõng coù nhieäm vuï thaép höông haøng ngaøy ôû ñeàn thôø Toå. Laàn löôït naêm nay, soá ngöôøi ñoàng nieân ñeán leã, naêm sau laïi laø lôùp ngöôøi keá tieáp vaøo tuoåi aáy ra thaép höông töø saùng sôùm. Neáu ngöôøi ñoàng nieân naøo ñoù ôû xa queâ höông khoâng veà ñöôïc, thì coù theå gôûi höông veà nhôø baïn cuøng löùa tuoåi mình thaép hoä. Trong moät naêm coù ba ngaøy leã ñeå töôûng nhôù ñeán vò tieàn tieân sö. Hai ngaøy thuoäc loaïi xuaân thu nhò teá, laø ngaøy moàng 6 thaùng 2 (leã tieát ñaàu naêm) vaø ngaøy 16 thaùng 8 (leã nhò tieát). Ngaøy gioã toå laø ngaøy maát cuûa oâng Nguyeãn Coâng Truyeàn vaøo hoâm 29 thaùng 9 aâm lòch. Ñoù laø nhöõng ngaøy vui cuûa daân laøng ngheà. Ngöôøi caùc nôi xa veà döï leã, thöôøng laø mang theo nhöõng vaät phaåm goø ñoàng, chaïm baïc maø mình saùng cheá ñöôïc veà ñaët treân höông aùn toå. Vieäc teá toå ñöôïc phaân coâng cho nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu caùc hoï lôùn, laø nhöõng hoï chuû trì ôû caùc xoùm, caùc phöôøng ngheà. Nhöõng vò ñöùng ñaàu aáy goïi laø caùc cuï truøm (hoaëc höông truøm), goïi chung laø noùc caùc cuï truøm. Chæ caùc noùc höông truøm môùi ñöôïc giao vai teá chuû. Caùc lyù dòch chöùc saéc hay quan vieân trong laøng khoâng ñöôïc nhaän traùch nhieäm naøy,

vì khoâng phaûi laø ñaïi dieän cho ngheà (hoï seõ phuï traùch vieäc ñöông cai teá ñaùm ôû ñình laøng trong dòp cuùng teá thaønh hoaøng Laïc Long Quaân). Leã vaät daâng leân trong ngaøy leã toå goïi laø coã soaïn, moãi xoùm bieän hai maâm, ngoaøi ra coù theâm xoâi gaø, quaø baùnh. Sau khi cuùng teá, coã soaïn laø ñeå daønh kính caùc cuï truøm. Caùc lyù dòch chöùc saéc, tö vaên... khoâng döï nhöõng coã aáy, maø döï nhöõng maâm xoâi gaø do caùc xoùm mang ra. Veà döï hoäi Ñaïi Baùi ta ñöôïc nghe haùt troáng quaân. Nhoùm con trai ñoá caùc coâ gaùi veà chieác noài ñoàng: Coâ kia maù ñoû hoàng hoàng, Coâ ñi laáy choàng coâ boû queâ cha. Ñeán khi tuoåi taùc coâ giaø, Queâ choàng coâ boû queâ cha coâ veà!

Hoaëc nhöõng caâu ca ñaäm ñaø veà tình nghóa trai gaùi, moät lôøi môøi moïc: Muoán aên côm traéng caù troâi, Thì veà Ñaïi Baùi ñaùnh noài vôùi anh. Muoán aên côm traéng caù ngaàn, Thì veà Ñaïi Baùi caàm caân baùn noài. Muoán aên côm traéng chaû chim, Ñi veà Ñaïi Baùi em tìm tình nhaân. Thuyeàn veà ngöôïc hay thuyeàn veà xuoâi, Coù veà beán Böôûi cho toâi veà cuøng. Ñoã Thò Haûo - Vaên Haäu

(1) Baøi ñöôïc bieân soaïn theo saùch “Laøng goø ñoàng Ñaïi Baùi” Hoäi VNDG VN (1987). Laøng ngheà, phoá ngheà Thaêng Long Haø Noäi (Boä VHTT-Trung taâm trieån laõm VHTT Vieät Nam - 2000) (2) Ngaøy 12 thaùng 1 naêm 1999, Nguyeãn Vieát Laâm ngöôøi queâ Ñaïi Baùi ñöôïc giaûi thöôûng Baøn tay vaøng, nay ôû soá 109 phoá Minh Khai, quaän Hai Baø Tröng (Haø Noäi)... Nhieàu taùc phaåm goø ñoàng, goø baïc noåi tieáng nhö “Laøng Ñaïi Baùi”, “Cöûa Ngoï Moân”, “Maët troáng ñoàng Ngoïc Luõ” “Nguõ long quaàn hoäi”... ñöôïc tham gia trieån laõm quoác teá ôû Giaûng Voõ (Haø Noäi), Coø Raït (Thaùi Lan) Koblennz (CHLB Ñöùc)... (Theo baøi cuûa Traàn Vaên Myõ)

444

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HAØ TAÂY HOÄI CHUØA TRAÊM GIAN Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Ñöùc Phaät Thích Ca - Ñöùc thaùnh Boái : Moàng 4 thaùng gieâng : Ñoài Maõ Yeân, thoân Tieân Löõ, xaõ Tieân Phöông, huyeän Hoaøi Ñöùc : 157 pho töôïng Phaät vaø nhieàu töôïng khaùc

N

goâi chuøa coå Traêm Gian thöôøng goïi laø chuøa Sôû, teân chöõ laø Quaûng Nghieâm töï, toïa laïc treân ñoài Maõ Yeân (ñaát hình yeân ngöïa, cao 50m) thuoäc thoân Tieân Löõ, xaõ Tieân Phöông, huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây. Chuøa xaây tôùi nay ñaõ 800 naêm (ñôøi Lyù Cao Toâng, 1195). Neáu cöù tính 4 coät khuoân thaønh moät gian thì chuøa goàm ñuùng 100 gian, neân nhaân daân ñaõ goïi teân nhö vaäy. Ñaây laø ngoâi chuøa ñeïp, noåi tieáng töø laâu ñôøi: Ñình Soâng, quaùn Giaù, chuøa Thaày, Ñeïp thì coù ñeïp, chöa taày Traêm Gian.

Hôn 30 caây thoâng giaø (tuoåi treân traêm naêm) toûa boùng xuoáng toøa Tam quan caøng toân theâm veû thanh khieát, phoùng khoaùng cho nôi tu thieàn naøy. Gaùc chuoâng xaây caát baèng goã quyù, 2 taàng choàng dieâm, taùm maùi

cong. Quaû chuoâng cao 1m40, ñöôøng kính mieäng 0,60m, ñöôøng beä, ñuùc naêm Caûnh Thònh thöù 2 (1794), trieàu Taây Sôn. Tieán só ñình nguyeân Phan Huy Ích laø taùc giaû baøi minh khaéc treân chuoâng.(1) Ñaëc bieät, ngöôøi coù coâng khôûi döïng chuøa laø nhaø sö yeâu nöôùc Nguyeãn Löõ, hieäu Bình An (ngöôøi laøng Boái Kheâ, xaõ Tam Höng, huyeän Thanh Oai, Haø Taây) noåi tieáng veà ñöùc ñoä vaø hoïc löïc. Ngöôøi ñöông thôøi suy toân oâng laø “Ñaéc ñaïo chaân nhaân”. Chuøa ñoùn gioù ñoâng nam, höôùng veà nuùi Traàm huøng vó. Veà boá cuïc, chuøa chia laøm 3 nhoùm kieán truùc chính. Nhoùm thöù nhaát laø phaàn ngoaøi chuøa, goàm 4 coät truï vaø 2 ngoâi quaùn, nôi daønh cho voõ só ñaáu gaäy vaø vaät trong ngaøy hoäi.

HAØ TAÂY  445 Nhoùm thöù hai goàm nhaø giaù ngöï vaø toøa gaùc chuoâng. Vaøo hoäi, ngöôøi ta röôùc thaùnh ra nhaø giaù ngöï troâng ra hoà sen baùn nguyeät, nôi seõ bieåu dieãn muùa roái nöôùc trình thaùnh. Gaùc chuoâng 2 taàng, 8 maùi cong, quaû chuoâng treo giöõa gaùc. Cuïm thöù 3 laø chuøa chính, caáu truùc nhö caùc chuøa thoâng thöôøng, goàm nhaø baùi ñöôøng, toøa thieâu höông, toøa Tam baûo, nhaø Toå... Gaàn nhaø Toå laø ngoâi nhaø 16 coät, boán maùi cong, trong treo chieác troáng ñaïi, ñöôøng kính maët 1m, vaø ñaët chieác khaùnh ñoàng daøi 1m2, cao 0m60, ñuùc naêm Caûnh Höng thöù möôøi (1750). Ñaëc ñieåm noåi baät, laøm cho chuøa trôû neân sinh ñoäng vaø uy nghi laø chuøa raát nhieàu töôïng, haàu heát laø töôïng ñeïp. Rieâng töôïng Phaät coù tôùi 157 pho. Ba pho laø thaày daïy hoïc vaø song thaân ñöùc thaùnh Boái, 2 pho taïc thôøi nieân thieáu vaø thanh nieân cuûa thaùnh. Ngoaøi ra, toå tieân hoï Ñaëng cuõng coù 5 pho, rieâng pho Ñoâ ñoác Ñoâng Lónh Haàu cao 1m30

ñeïp, theo gia truyeàn laø pho töôïng truyeàn thaàn naêm Giaùp Daàn (1794) khi oâng 56 tuoåi, cuõng laø naêm oâng cung tieán theâm vaøo chuøa 8 maãu ruoäng vaø 400 quan tieàn. Tuïc truyeàn, hoäi chuøa Traêm Gian môû töø ñôøi Traàn, moàng 4 thaùng gieâng naêm Bính Thìn (1375) vaø cöù theá tôùi ngaøy nay. Traåy hoäi chuøa, khaùch daâng höông caàu ñöùc Phaät vaø ñöùc Thaùnh ban ñieàu laønh cho chuùng sinh. Sau ñoù, khaùch tham quan caûnh thieàn vaø döï hoäi xem ñaáu gaäy vaø vaät, khôi daäy tinh thaàn thöôïng voõ cuûa daân toäc. Ñaëc bieät, theo saùng kieán sö cuï truï trì Thích Ñaøm Hieàn vaø ñöôïc pheùp cuûa Sôû Y teá Haø Taây, töø naêm 1995 chuøa ñaõ daønh daõy nhaø ngang laøm phoøng khaùm beänh töø thieän, do moät nhoùm baùc só cuûa Sôû Y teá phuï traùch. Chuøa Traêm Gian nhôø vaäy caøng noåi tieáng vaø hoäi chuøa caøng ñoâng vui. Leâ Trung Vuõ

(1) Theo Haøm Chaâu, “Hoäi chuøa Traêm Gian”, baùo Nhaân daân soá 7 (315) 12/2/98 - Nhöng theo Minh Tuù trong “Chuøa Traêm Gian” thì quaû chuoâng do Ñoâ Ñoác Ñoâng Lónh Haàu Ñaëng Ñình Ñoâng (chöù khoâng phaûi Ñaëng Tieán Ñoâng) ñuùc naêm 1794 (Giaùp Daàn). Baøi minh treân chuoâng do Traàn Baù Hieàn ngöôøi xaõ Vaân Canh (Hoaøi Ñöùc, Haø Taây) vieát (baùo Nhaân Daân Chuû Nhaät, ngaøy 30/5/1993).

446

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI TAÛN VIEÂN SÔN THAÙNH :- Thaàn nuùi Taûn Vieân: Choáng luõ luït, daïy daân troàng luùa, ñaùnh caù, saên baét, ñöùng ñaàu “Töù baát töû” - Cao Sôn vaø Quyù Minh (caû 3 vò laø : Tam vò Ñöùc thaùnh Taûn) Thôøi gian vaø ñòa ñieåm, ñaëc ñieåm cuûa töøng hoäi: 1) Hoäi laøng Kheâ Thöôïng: Moàng 3 ñeán 7 thaùng gieâng, taïi xaõ Sôn Ñaø, huyeän Ba Vì, coù tuïc röôùc Chuùa Trai - Luyeän voõ ñaàu xuaân 2) Hoäi ñeàn Vaø: Ngaøy 15 thaùng gieâng vaø 15 thaùng 9; ba naêm moät laàn, taïi thoân Vaân Gia, xaõ Trung Höng, thò xaõ Sôn Taây. - Ngaøy 15 thaùng gieâng: Daïy daân troàng luùa, dieãn tích Taûn Vieân taém beân soâng Hoàng, “vaät chaàu boùng thaùnh” - Ngaøy 15 thaùng 9 : Ñaùnh caù thôø, coã cuùng aên nhaït, aên traàu khoâng voâi. 3) Hoäi Doâ: Moàng 10 ñeán 15 thaùng gieâng, taïi xaõ Lieäp Tuyeát vaø xaõ Tuyeát Nghóa, huyeän Quoác Oai, Hoäi möøng daân no aám - 36 naêm moät laàn. 4) Hoäi ñeàn Maêng Sôn: ngaøy 6 ñeán 12 thaùng gieâng, taïi xaõ Sôn Ñoâng, thò xaõ Sôn Taây, - Daïy daân saên baét - Röôùc kieäu ra baõi Thaøy ñeå thaùnh döï hoäi. - Hoaøn cung veà ñeâm, tan cuoäc chôi. Leã vaät : - Thòt thuù röøng -Traùi caây ñòa phöông, hoäp quaû leã vaät luïc laêng choàng 8 taàng Thôø

H

aèng naêm töø moàng 3 ñeán 15 thaùng gieâng, nhaân daân nhieàu nôi ôû Haø Taây noâ nöùc môû hoäi töôûng nieäm Sôn Tinh, vò thaàn nuùi Taûn Vieân, ngöôøi anh huøng vaên hoùa tieâu bieåu cho söùc soáng doài daøo cuûa cha oâng ta töø thôøi döïng nöôùc, söùc soáng laøm neàn taûng cho vaên hoùa, vaên minh Ñaïi Vieät sau naøy. Ngaøy xöa, Sôn Tinh ñöôïc toân laøm Thöôïng ñaúng toái linh thaàn vaø Ñeä nhaát phuùc thaàn. Thaàn khoâng chæ

soáng trong loøng daân, maø nhieàu taùc phaåm vaên hoïc, söû hoïc töø nhieàu theá kyû tröôùc ñaõ ghi cheùp veà ngaøi nhö Vieät Ñieän u linh, Lónh Nam chích quaùi, Thaùnh Toâng di thaûo, Truyeàn kyø maïn luïc, Kieán vaên tieåu luïc, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Ñaïi Nam quoác söû dieãn ca, Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc... cuøng nhieàu thaàn tích, thaàn phaû ñaõ ghi cheùp söï nghieäp cöùu daân, giuùp nöôùc, veà nhöõng kyø coâng vó tích cuûa ngaøi.

HAØ TAÂY  447 Rieâng truyeän daân gian coù nhaéc ñeán Sôn Tinh thì nhieàu voâ keå, maø daøy ñaëc nhaát laø ôû khu vöïc nöûa phía taây ñoàng baèng Baéc boä: Haø Taây, Phuù Thoï, Ninh Bình... Truyeàn thuyeát daân gian cho thaáy thaønh tích cuûa Sôn Tinh raát to lôùn veà nhieàu maët: ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm, chöõa beänh cöùu ngöôøi, daïy daân caùch laøm aên, nhöng noåi baät hôn caû laø söï nghieäp choáng luõ luït, choáng haïn uùng, baûo veä ruoäng ñoàng, xoùm laøng. Rieâng tænh Haø Taây, veà maët ñòa lyù cuõng nhö veà maët lòch söû laïi gaén boù raát chaët vôùi Sôn Tinh. Nhieàu quaû nuùi, khuùc soâng, nhieàu goø ñoáng, ao ñaàm ñaõ ghi laïi daáu veát lao ñoäng vaø chieán ñaáu cuûa ngaøi, nhieàu ngheà nghieäp nhö laøm ruoäng, saên thuù, deät luïa, ñaøo gieáng, laøm nhaø ñeàu laø nhôø ôn daïy baûo, giuùp ñôõ cuûa ngaøi. Taûn Vieân Sôn Thaàn laø nhaân vaät huyeàn thoaïi, ñöôïc ghi nhôù trong boä Töù baát töû - 4 ngöôøi khoâng cheát hoaëc 4 ngöôøi khoâng bò queân laõng - baèng tö duy toân giaùo cuûa ngöôøi Vieät töø xöa. Ñöôïc bieát, coù tôùi 3 boä “Töù baát töû”, nhöng chæ coù Taûn Vieân laø nhaân vaät duy nhaát coù trong danh muïc caû 3 boä naøy vaø ñeàu laø nhaân vaät ñöùng ñaàu.(1) Ñieàu ñoù noùi leân giaù trò cao cuõng nhö söï quyù meán ñaëc bieät cuûa nhaân daân ñoái vôùi vò thaàn ñaùng kính naøy. Do ñoù trong saùch vôû ngaøi coøn ñöôïc goïi baèng nhöõng teân khaùc

nhö Sôn thaàn, Thieân thaàn, Thaàn sö, thaùnh Taûn; thaäm chí ngaøi ñaõ ñöôïc nhaân hoùa, Vieät hoùa vôùi teân laø Nguyeãn Tuaán. Ghi daáu söï toàn taïi cuûa ñöùc thaùnh Taûn trong ñôøi soáng, ngöôøi Haø Taây ñaõ töôûng nhôù ngaøi taïi 116 ñieåm thôø, vöôït haún caùc anh huøng lòch söû, anh huøng vaên hoùa vaø anh huøng huyeàn thoaïi khaùc nhö Hai Baø Tröng, Lyù Nam Ñeá, Töø Ñaïo Haïnh...(2) Nhaân daân suy toân ngaøi laø “Ñeä nhaát phuùc thaàn”, coøn trieàu ñình phong kieán, ñôøi vua Traàn Nhaân Toâng (1279-1293) nieân hieäu Truøng Höng thöù nhaát, thöù tö, saéc phong ngaøi laø “Höïu Thaùnh Höng Quoác Hieån Öùng Vöông”,(3) vaø ñôøi Töï Ñöùc (1883) cho ghi caáp baäc cuûa ngaøi baèng 4 ñaïi töï “Thöôïng ñaúng toái linh”. Tuïc truyeàn raèng vaøo ñôøi vua Huøng thöù XVIII, taïi ñoäng Laêng Xöông beân bôø soâng Ñaø, thuoäc ñaïo Höng Hoùa, xöù Nam Sôn (nay thuoäc Phuù Thoï) coù hai vôï choàng giaø Nguyeãn Cao Haïnh vaø Ñinh Thò Ñen sinh ñöôïc moät muïn con ñaët teân laø Tuaán. Leân 6 tuoåi thì boá cheát, Nguyeãn Tuaán phaûi cuøng meï ngaøy ngaøy vaøo röøng ñoán cuûi, ñoát than ñeå kieám soáng. Moät hoâm vaøo röøng, chaøng ñöôïc Thaùi Baïch Kim Tinh, moät vò thaàn coi giöõ nuùi naøy, trao cho moät caây gaäy thaàn coù hai ñaàu: moät ñaàu sinh, moät ñaàu töû, vaø khuyeân neân duøng caây gaäy thaàn doác

448

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

loøng cöùu khoå phoø nguy. Nghe theo lôøi khuyeân cuûa vò thaàn, töø khi coù caây gaäy ñaëc bieät trong tay, Nguyeãn Tuaán ñi khaép ñoù ñaây, chöõa beänh cöùu ngöôøi. Daân chuùng trong vuøng voâ cuøng bieát ôn vaø kính phuïc, goïi laø Taûn Vieân Sôn thaùnh. Döôùi ñaây, chæ trình baøy 4 leã hoäi tieâu bieåu ñeàu thuoäc tænh Haø Taây, phaûn aùnh loøng daân ghi nhôù taøi

naêng vaø ñöùc ñoä cuûa ngaøi. Ñoù laø Hoäi laøng Kheâ Thöôïng, Hoäi Doâ, Hoäi ñeàn Vaø, Hoäi ñeàn Maêng Sôn. Ngaøy nay chuùng ta môû nhöõng hoäi naøy vôùi noäi dung ngôïi ca Taûn Vieân laø anh huøng thôøi huyeàn thoaïi, laø ngöôøi anh huøng trò thuûy vaø anh huøng khai saùng vaên hoùa... Leâ Trung Vuõ

HOÄI LAØNG KHEÂ THÖÔÏNG

L

Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaøëc ñieåm

: Thaùnh Taûn Vieân : Moàng 3 ñeán moàng 7 thaùng gieâng : Xaõ Sôn Ñaø, huyeän Ba Vì : Tuïc cheùm may (cheùm caây chuoái)

aøng Kheâ Thöôïng thuoäc xaõ Sôn Ñaø, huyeän Ba Vì, tænh Haø Taây. Ñoù laø moät laøng ven soâng Ñaø, nôi haèng naêm môû hoäi thôø Taûn Vieân vôùi tuïc cheùm caàu may, luyeän ngheà voõ.

ñeàu phaûi leã phuïc ñaày ñuû nhö trong ngaøy chính hoäi. Ngöôøi ta tieán haønh teá ôû ñình theo nghi thöùc roài taát caû cuøng ra beán ñoø laøng Kheâ Thöôïng laøm leã ñöa tieãn ñöùc thaùnh Taûn qua soâng.

Hoäi laøng môû töø moàng 3 ñeán moàng 7 thaùng gieâng, song thöïc teá laø baét ñaàu töø ba möôi teát. Khoâng khí soâi ñoäng trong laøng khoâng chæ bôûi nhaø nhaø ñoùn Teát aâm lòch, maø coøn ôû vieäc chuaån bò cho ngaøy hoäi ñaàu xuaân.

Tröôùc ñoù hoäi ñoàng chöùc saéc vaø boâ laõo trong laøng ñaõ choïn ra moät ngöôøi ñaøn oâng ñeå ñoùng vai ngöôøi laùi ñoø. Ngöôøi naøy phaûi khoûe maïnh, gia theá ñeà hueà, song toaøn, coù ñaïo ñöùc toát. Ngöôøi ñöôïc tuyeån choïn phaûi soáng chay tònh haøng tuaàn tröôùc ñeå ñaûm baûo söï thieâng lieâng, trong saùng.

Nghi thöùc ñaàu tieân tieán haønh vaøo toái ba möôi Teát vôùi yù nghóa tieãn ñöa thaùnh Taûn Vieân qua Soâng Ñaø veà nuùi Nghóa Lónh ñeå leã teát boá vôï cuûa ngaøi. Hoâm ñoù caùc chöùc saéc, boâ laõo, ban khaùnh tieát, ngöôøi ñaêng cai

Toái 30 Teát, sau khi teá taïi ñình xong, caùc chöùc saéc, boâ laõo cuøng daân laøng teà töïu taïi beán ñoø. Ngoaøi vieäc phaûi maëc leã phuïc, ngöôøi ta coøn ñem

HAØ TAÂY  449 theo ñaày ñuû caùc khí tröôïng nhö côø, quaït, kieäu, chieâng troáng nhö moät ñaùm röôùc. Leã tieãn baét ñaàu, ngöôøi laùi ñoø maëc aùo quaàn maøu ñoû laëng leõ böôùc xuoáng ñoø vaø cheøo chieác ñoø khoâng töø beán ñoø Kheâ Thöôïng sang beán ñoø laøng Boä thuoäc xaõ Thaïch Ñoàng, huyeän Tam Thanh, Phuù Thoï. Moïi ngöôøi ñeàu hieåu raèng ñöùc thaùnh ñaõ leân ñoø ñeå qua soâng. Vaø ñöùc thaùnh Taûn khoâng ñi moät mình maø coù raát nhieàu quaân hoä toáng. Do ñoù ngöôøi laùi ñoø phaûi cheøo ñi, cheøo laïi ba laàn qua soâng. Daân laøng, trong khoâng khí troáng dong côø môû, ñöa tieãn ngaøi vaø quaân cuûa ngaøi ñi. Ñoù laø troø röôùc Chuùa Trai. Sau khi ñaõ qua ba laàn cheøo, nhö vaäy ñoaøn quaân cuûa ñöùc thaùnh ñaõ ñi khoûi, daân laøng luùc aáy môùi trôû veà nhaø chuaån bò Teát vaø ñoùn giao thöøa vôùi taâm traïng vui möøng phaán khôûi hy voïng moät naêm môùi nhieàu may maén. Caùc nhaø chöùc traùch quay laïi ñình ñoùn giao thöøa ôû ñoù. Daân laøng vui veû aên teát trong nieàm vui chôø ñôïi hoäi xuaân. Chieàu moàng hai Teát, laøng baét ñaàu vaøo hoäi. Kieäu, chieâng, troáng, côø quaït cuøng nghi tröôïng röôùc leân ñeâ. Roài ngöôøi ta baøy höông aùn quay veà beân kia soâng theo höôùng nuùi Nghóa Lónh. Caùc chöùc saéc leã baùi voïng ngaøi, chôø ñôïi cho tôùi khuya. Ngöôøi laùi ñoø hoâm tröôùc, vaøo luùc nöûa ñeâm, laïi cheøo ñoø ba laàn töø beán ñoø Boä sang beán Kheâ Thöôïng, vôùi yù nghóa

laø ñoùn Taûn Vieân cuøng quaân só hoä toáng trôû veà. Moïi ngöôøi naùo nhieät khaùc thöôøng, bôûi ñöùc thaùnh ñaõ trôû veà aên Teát vaø döï hoäi cuøng daân laøng. Khoâng khí hoäi xuaân naùo nhieät haún leân. Töø sôùm moàng ba Teát, ñình laøng ñaõ troáng chieâng roän raõ vöøa thuùc giuïc vöøa haáp daãn khoâng chæ ngöôøi laøng, maø caû daân thieân haï. Caùc troø chôi daân gian dieãn ra soâi noåi suoát maáy ngaøy ñaàu xuaân. Choã naøy choïi gaø, ñaáu vaät, chôi côø, toå toâm, choã kia haùt cheøo, haùt tuoàng... Ngöôøi ta haêm hôû vui chôi, ñua nhau thi thoá taøi naêng ñeå giaønh giaûi thöôûng, thöû vaän may, thöôûng thöùc ca haùt. Ñình laøng suoát maáy ngaøy ñeâm hoäi ñeøn neán saùng tröng, khoùi höông nghi nguùt khoâng luùc naøo ngôi. Daân laøng cuøng khaùch thaäp phöông laàn löôït ra vaøo leã thaùnh, caàu chuùc naêm môùi nhieàu may maén, nhaân khang vaät thònh, möa thuaän gioù hoøa. Môû ñaàu troø chôi laø cuoäc ñaáu vaät thôø thaùnh. Phong tuïc naøy ñöôïc giöõ gìn nhö moät nghi leã haèng naêm vaøo dòp hoäi. Ñaáu vaät thôø thaùnh nhaèm khuyeán khích tinh thaàn thöôïng voõ cuûa nhaân daân, ñoàng thôøi cuõng nhaéc laïi söï kieän chieán thaéng oanh lieät cuûa Sôn Tinh vôùi Thuûy Tinh nhôø söùc löïc vaø loøng duõng caûm. Tinh thaàn thöôïng voõ cuûa leã hoäi laøng Kheâ Thöôïng coøn ñöôïc theå hieän ôû tuïc “cheùm caàu may” maø chuùng ta seõ thaáy sau ñaây.

450

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Tuïc naøy dieãn ra vaøo ngaøy moàng 7 teát. Töø trong naêm, laøng ñaõ choïn moät soá trai ñinh tham gia. Hoï phaûi laø nhöõng ngöôøi khoûe maïnh, nhanh nheïn, gia ñình ñoâng ñuùc, khoâng coù ñieàu tieáng gì, khoâng coù tang cheá trong naêm. Nhöõng ngöôøi naøy phaûi töï taäp luyeän ñeå ñeán hoäi bieåu dieãn cho thuaàn thuïc, döùt khoaùt, nghóa laø nhaùt cheùm phaûi maïnh vaø chính xaùc. Ngöôïc laïi, neáu dao cheùm khoâng ngoït, khoâng beùn thì khoâng chæ baûn thaân anh ta maø gia ñình, quyeán thuoäc cuøng haøng giaùp ñeàu coù loãi tröôùc thaùnh vaø daân laøng. Vì vaäy, moïi ngöôøi ñeàu theo doõi vaø coù traùch nhieäm trong vieäc naøy.

vöøa löôùt ngang thaân chuoái ñaõ thaáy noù ñoå guïc maø ñoaïn döôùi vaãn ñöùng nguyeân nhö khoâng coù ai ñoäng tôùi. Tieáng reo hoø coå vuõ vang daäy, ñöôøng cheùm ngoït, chuoái ñöùt ngay nhö vaäy baùo hieäu ñieàm laønh, naêm ñoù chaéc chaén seõ möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng, caây coái, vaät nuoâi vaø con ngöôøi seõ sinh soâi naûy nôû. Bôûi vì vôùi taøi cheùm nhö vaäy caùc quaân thuûy quaùi cuûa Thuûy Tinh seõ sôï maø töø boû yù ñònh phaù hoaïi, quaáy nhieãu daân laøng.

Saùng moàng baûy, caùc chaøng trai côûi traàn, ñoùng khoá ñoû, chít khaên ñoû, tay traùi caàm chieác thuyeàn giaáy maøu ñoû, tay phaûi caàm chaéc con dao chín. Ñoù laø con dao daøi baèng 9 chieàu ngang baøn tay ngöôøi lôùn. Caùc chaøng trai sau khi vaøo leã thaùnh trong ñình, ra teà töïu ôû ngoaøi saân trong söï hoài hoäp vaø naùo nöùc cuûa daân laøng. Taïi ñoù ngöôøi ta döïng moät haøng caây chuoái to cuøng chieàu cao, moãi caây caùch nhau khoaûng 3m, ñuû taàm cho voõ só muùa löôïn.

Moät ñieàu raát thuù vò laø trong cuøng thôøi gian laøng Kheâ Thöôïng môû hoäi thì phía beân kia soâng, laøng Vi, Treïo (4) cuõng vaøo ñaùm vaø cuõng lieân quan ñeán Taûn Vieân vaø Mî Nöông (Ngoïc Hoa) coâng chuùa (vôï ngaøi). Beân Kheâ Thöôïng coù röôùc Chuùa Trai, thì beân Vi, Treïo röôùc Chuùa Gaùi theo caâu chuyeän tình ñoâi löùa ñaày thô moäng. Naêm aáy, nhaân ngaøy Teát Mî Nöông xin pheùp choàng veà möøng tuoåi boá meï vaø thaêm hoûi anh em. Vua Huøng cho naøng leân ñænh nuùi Nghóa döï leã teá trôøi caàu cho naêm môùi muøa maøng toát töôi, ngöôøi ngöôøi khoûe maïnh. Tình caûm gia ñình, beø baïn laøm Mî Nöông bòn ròn khoâng muoán rôøi. Thaáy vôï ñi laâu Taûn Vieân beøn ñi ñoùn naøng. Nhôù boá nhöng neå choàng, Ngoïc Hoa ñaønh xin pheùp Huøng Vöông leân kieäu veà vôùi Taûn Vieân. (5)

Troáng hieäu noåi leân, caùc voõ só töø töø bieåu dieãn caùc ñieäu muùa roài nhanh daàn, nhanh daàn theo nhòp troáng. Ñeán khi troáng thuùc ñoå doàn thì caùc ñöôøng dao muùa cuõng xoaùy tít vaø voõ só tieán daàn ñeán nhöõng caây chuoái vaø nhanh nhö chôùp nhaûy leân, ngöôøi ta chæ nhìn thaáy veät dao loang loaùng

Ngöôøi ta vui möøng, hoà hôûi vaøo ñình leã taï vaø ra veà vôùi nieàm phaán khích lôùn. Moïi ngöôøi chuùc tuïng nhau, thoaûi maùi döï caùc troø chôi khaùc cuûa hoäi.

HAØ TAÂY  451 Tuïc röôùc chuùa trai, chuùa gaùi dieãn ra töø ñoù. Vaø haèng naêm khi beân naøy röôùc chuùa trai, thì beân kia röôùc chuùa gaùi. Ngoaøi caùi voû thô moäng vaø tình töù kia coøn chöùa ñöïng ñieàu gì khaùc ? Phaûi chaêng ñaây laø phong tuïc xöa cuûa ngöôøi Vieät khi con gaùi ñi laáy choàng coøn quay laïi soáng vôùi boá meï moät thôøi gian roài môùi trôû veà ôû haún nhaø choàng? Hôn theá nöõa beân hoäi laøng Vi, Treïo coù troø Trieàng (6) hay Baùch ngheä khoâi haøi hoaëc Töù daân. Cuõng ñeå giaûi thích cho truyeàn thuyeát raèng treân ñöôøng ñeán ngaõ ba nôi reõ khoûi thaønh Vaên Lang veà nuùi, Mî Nöông ngoài thöø ngöôøi treân taûng ñaù khoâng ñi nöõa. Taûn Vieân doã theá naøo cuõng khoâng ñöôïc beøn vaøo trong thoân gaàn ñoù tìm hoûi giaø laøng. Daân chuùng ra ñoùn Mî Nöông vaø baøy ra caùc troø vui ñeå naøng nguoâi loøng. Caùc cuï coøn mang gaø vòt buoäc vaøo kieäu laøm thöùc aên ñöôøng.(7) Ngaøy nay xem troø Baùch ngheä khoâi haøi naøy ta thaáy chuùng lieân quan ñeán sinh hoaït cuûa cö daân noâng nghieäp troàng luùa nöôùc vuøng trung du vaø ñoàng baèng Baéc boä. Möôïn caùi voû truyeàn thuyeát

aáy ñeå löu giöõ nhöõng phong tuïc coå truyeàn aâu cuõng laø moät ñaëc ñieåm cuûa leã hoäi truyeàn thoáng Vieät Nam. Tuy nhieân, ñaèng sau caùc phong tuïc aáy, coù theå coøn raát nhieàu yù nghóa hay caùc lôùp vaên hoùa khaùc maø chuùng ta chöa coù ñuû chöùng cöù ñeå giaûi maõ ñöôïc. Chaúng haïn nhö chieác thuyeàn giaáy maøu ñoû maø caùc chaøng trai Kheâ Thöôïng caàm treân tay khi muùa “cheùm may”. Maøu saéc cuûa thuyeàn, nhöõng caây chuoái ñònh noùi leân ñieàu gì ? Ba laàn chôû chieác ñoø khoâng sang soâng hoâm tieãn Taûn Vieân ñi vaø ba laàn chôû ñoø khoâng töø beân kia veà hoâm ñoùn Taûn Vieân. Taïi sao luùc ñi cuõng nhö luùc veà ñeàu vaøo ban ñeâm ? Doøng soâng trong ñeâm aáy coù lieân quan gì ñeán doøng soâng aâm hoàn, ñeán quan nieäm aâm-döông trong tö duy cuûa ngöôøi Vieät coå? Taát caû nhöõng ñieàu ñoù coøn ñang ôû phía tröôùc, ñang keâu goïi vaø kích thích söï tìm toøi cuûa caùc nhaø nghieân cöùu, chôø mong moät lôøi giaûi ñaùp thoûa ñaùng. Leâ Hoàng Lyù

(1) a- Taûn Vieân, thaùnh Gioùng, Chöû Ñoàng Töû, Lieãu Haïnh b- Taûn Vieân, thaùnh Gioùng, Chöû Ñoàng Töû, Töø Ñaïo Haïnh c- Taûn Vieân, Ñoäc Cöôùc, Traàn Höng Ñaïo, Lieãu Haïnh (2) Xem “Vaên hoïc daân gian Haø Taây vaø vieäc chaán höng vaên hoùa ñòa phöông. Toùm taét luaän aùn PT Khoa hoïc Ngöõ vaên cuûa Nguyeãn Höõu Thöùc. H. 1996, t.12. (3) Vieät ñieän u linh. Nxb. Vaên hoùa. H. 1972. t. 94. Baøi “Taûn Vieân Höïu thaùnh Höng quoác hieån öùng vöông”. (4) Vi cöông, Trieäu Phuù. (5) Truyeàn thuyeát Huøng Vöông.Nguyeãn Khaéc Xöông, Vónh Phuù 1987, t.30-31. (6) Trình, töùc trình ngheà. (7) Truyeàn thuyeát Huøng Vöông. Sñd.

452

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN VAØ : - Thaùnh Taûn Vieân - Thaùnh maãu Ñinh Thò Ñen Ñòa ñieåm : Xaõ Trung Höng, thò xaõ Haø Taây Thôøi gian : Ngaøy 15 thaùng gieâng vaø 15 thaùng 9 Chính hoäi : Ngaøy 15 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Vaät chaàu boùng thaùnh - Ñaùnh caù thôø Thôø

Ñ

eàn Vaø thuoäc thoân Vaân Gia, xaõ Trung Höng, thò xaõ Sôn Taây, toïa laïc treân ñoài Kim Quy döôùi con maét nhaø phong thuûy - ñaát coù hình con ruøa (1) ñang bôi veà phía maët trôøi moïc. Ñeàn Vaø coøn coù teân goïi laø Ñoâng cung, naèm trong toång theå 4 cung thôø thaùnh Taûn Vieân.(2) ÔÛ ñaàu hoài nhaø tieàn teá Ñoâng cung coøn taám bia “Vaân Gia ñoâng traán cung kyù” döïng naêm Töï Ñöùc thöù 36 (1884) ghi roõ “ñeàn Vaø laø ngoâi ñeàn coå, xaây döïng töø thôøi nhaø Ñöôøng ñoâ hoä ta (theá kyû VIII). Baáy giôø “ñeàn laø khu thôø nhoû, nhöng linh öùng, daân keâu caàu ñeàu hieäu nghieäm”. Qua bieát bao thaêng traàm cuûa lòch söû cuøng söï phaù hoaïi cuûa khí haäu, ñeàn ñaõ tu taïo nhieàu, moãi laàn moät môû roäng neân caøng linh nghieäm. Kinh phí kieán truùc ñeàu do coâng ñöùc cuûa daân sôû taïi vaø khaùch thaäp phöông ñoùng goùp. Haøng nghìn naêm ñaõ troâi qua. Ñeàn hieän nay coù theâm phaàn haäu cung, döïng vaøo caùc naêm 1915-1919. Chöùng tích hieän nay laø caùc haøng chöõ khaéc ôû 2 coät con phía traùi haäu cung, moät laø “Duy Taân cöûu nieân”

(1915), moät laø “Khaûi Ñònh Kyû Muøi” (1919). Nhö vaäy ta bieát raèng haäu cung phaûi keùo daøi khoaûng 5 naêm môùi hoaøn thieän goàm 2 daõy nhaø 5 gian, caùc goùc cong neùt ñao, giöõa ñeàn vaø haäu cung noái nhau baèng oáng muoáng, taïo hình chöõ coâng ( ) theo kieåu noäi coâng ngoaïi quoác. Ñeàn Vaø coøn ôû moät vò trí thuaän lôïi laø chæ caùch thò xaõ Sôn Taây 2 km. Chuùng ta bieát tænh Sôn Taây thaønh laäp naêm 1831 (Minh Meänh thöù 12). Do ñoù, khoâng chæ daân chuùng maø caùc taàng lôùp só phu, vieân chöùc vaø thöông nhaân Sôn Taây cuõng hay lui tôùi caàu cuùng, tham quan vaø ñoùng goùp coâng ñöùc toân taïo ñeàn. Maët khaùc, uy danh cuûa ñöùc thaùnh Taûn raát lôùn neân chaúng bao laâu sau nhaân daân ñòa phöông ñaõ höng coâng, môû roäng nhaø tieàn teá thaønh 5 gian lôùn. Chöõ khaéc ôû caâu ñaàu nhaø chæ roõ, tröôùc ñaây ñeàn ñaõ coù nhaø tieàn teá, song coù quy moâ nhö ngaøy nay laø ñaõ traûi qua 2 laàn tu taïo: 1829 (Minh Meänh naêm thöù 10), 1932 (Baûo Ñaïi naêm thöù 7) vaø 1 laàn ñaïi taïo naêm 1902 (Thaønh Thaùi naêm thöù 14).

HAØ TAÂY  453 Tröôùc nhaø tieàn teá laø 2 daõy taû maïc, höõu maïc, keá tieáp laø gaùc troáng, gaùc chuoâng baèng goã, choàng dieâm 8 maùi, laøm deã lieân töôûng tôùi gaùc troáng gaùc chuoâng cuûa chuøa Thaày. Tieáp, ra phía ngoaøi, xaây theâm Tam quan cao to, goïi laø nghi moân, taïo neân tính hoaønh traùng cho toång theå kieán truùc cuûa ñeàn.

ngan ngaùt, cuøng caây voùc vaøng nôû hoa vaøng, höông thôm ngoït laøm cho phong caûnh theâm thanh tao, du khaùch caûm thaáy deã chòu, caøng taêng loøng kính tín moãi khi haønh höông tôùi ñaây.

Nhö vaäy ñeàn Vaø chia ra 2 khu vöïc: haäu cung vaø ngoaïi cung. Haäu cung laø trong ñeàn ñöôïc chia ra: ñeàn thöôïng, nôi ñaët khaùm thôø, ñeàn trong, nôi thôø töù thaùnh vaø ñeàn haï, töùc ngoaïi cung.

Coù theå thaáy, caùc theá heä ngöôøi Haø Taây ñaõ noái tieáp nhau xaây döïng ñeå toân vinh khu di tích lòch söû vaên hoùa noåi tieáng naøy. Söï haøi hoøa vaø caân ñoái tröôùc heát ñöôïc theå hieän ôû tính chaát vöõng chaéc (töôøng thaønh ñaù ong) bao quanh cuøng vôùi boá cuïc chaët cheõ beân trong (haäu cung chöõ coâng (工), tieàn teá chöõ nhaát (一); söï ñoái xöùng cuûa taû maïc - höõu maïc ñoàng thôøi vôùi laàu chuoâng (beân traùi), laàu troáng (beân phaûi); tính phoùng khoaùng cuûa khoaûng saân roäng tröôùc nhaø tieàn teá hoøa vaøo söï uyeån chuyeån cuûa neùt cong caùc ñao nhaø; töø khoaûng saân roäng troâng ra nghi moân cao boãng laøm cho du khaùch caûm nhaän ñöôïc söï toân nghieâm cuûa nôi thôø töï cuøng uy linh cuûa thaùnh Taûn Vieân; ñoàng thôøi truyeàn ñöôïc myõ caûm ngheä thuaät cuûa kieán truùc toân giaùo truyeàn thoáng, cho duø laø du khaùch hay ngöôøi haønh höông.

Caûnh quan ñeàn Vaø caøng trôû neân uy nghi vaø ngoaïn muïc hôn bôûi ñeàn ñöôïc aån döôùi boùng maùt cuûa röøng lim ñaõ vaøi traêm naêm tuoåi. Ñaây laø ñoài lim hieám hoi coøn laïi cuûa xöù Ñoaøi. Trong khu ñeàn, hai beân nhaø tieàn teá laø caây ngoïc lan giaø cöù ñeán thaùng tö hoa traéng dòu toûa höông

Nhö ñaõ bieát, ñöùc ñoä cuûa Taûn Vieân coøn ñöôïc ghi nhaän qua haønh ñoäng cao thöôïng cuûa ngaøi khi ngaøi xin vua Huøng cho ñöôïc cuøng vôï veà soáng caûnh an nhaøn queâ nuùi (Ba Vì) ñeå ngoâi vua nhöôøng cho Thuïc Phaùn tieáp noái söï nghieäp nhaø Huøng.

Laïi nöõa, tam quan ñeàu höôùng veà nuùi Taûn, phía tröôùc xaây dinh thôø Nguõ Hoå, beân trong ñaép noåi 5 con hoå vaèn. Caïnh dinh laø gieáng “coâ Tieân”, nöôùc trong nhö ngoïc. Toång dieän tích khu ñeàn khoaûng 2000m2 ñöôïc bao quanh baèng thaønh ñaù ong cao khoaûng 1m. Vieäc laáy ñaù ong xaây töôøng bao cuõng sinh ra giai thoaïi. Nguyeân ñaù ong daân ñaùnh ôû ñoài Voâng (thuoäc thoân Vaân Gia, coøn goïi laø Xoùm Raén, neân ngöôøi ta noùi “Caáu coå con Xaø, ñeø coå con Quy” (laáy ñaù cuûa Xoùm Raén xaây treân ñaát con Ruøa) laø vaäy.

454

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Song khi ñöôïc töï do, ngaøi khoâng an thaân höôûng nieàm vui gia ñình nhoû beù, maø ngaøi thöôøng daïo khaép nuùi soâng, daïy daân troàng luùa, ñaùnh caù... phaùt trieån neàn kinh teá buoåi sô khai cuûa daân toäc. Neân sau khi ngaøi hoùa, daân laäp ñeàn thôø nôi nôi vôùi loøng suøng kính ñeå ñôøi ñôøi nhôù ôn ngaøi. Gian haäu cung ñeàn ñaët 1 khaùm thôø lôùn sôn son theáp vaøng chaïm troå tinh vi cao treân 3 m, mang phong caùch ñôøi Leâ. Baøi vò ñöùc Quoác Maãu Ñinh Thò Ñen(3) (thaân maãu Taûn Vieân) ñaët phía trong cuøng cuûa khaùm. Nhöng laïi chæ thôø meï maø khoâng thôø cha, coù leõ thôøi ñoù maãu quyeàn ñöôïc coi troïng. Phía tröôùc baøi vò ñöùc Quoác Maãu laø 3 baøi vò, tuïc goïi laø Tam vò Ñöùc thaùnh Taûn (vaên teá ñoïc laø “Tam vò Quoác chuùa Thöôïng ñaúng thaàn”) goàm Taûn Vieân (Baøi vò cao nhaát) roài tôùi Cao Sôn, tieáp ñeán Quyù Minh (thaáp nhaát). Bôûi, Taûn Vieân con oâng baùc, coøn 2 anh em Cao Sôn, Quyù Ninh laø anh em ruoät, con oâng chuù. Ba anh em gaén boù cai quaûn vuøng nuùi Ba Vì. Tröôùc khaùm thôø laø höông aùn baøy long ngai tam vò, Taûn Vieân ôû giöõa. Phía treân khaùm laø böùc ñaïi töï “Thöôïng ñaúng toái linh” nieân ñaïi Töï Ñöùc naêm thöù 35 (1883 - Quyù Muøi). Gian ngoaøi haäu cung ñaët pho töôïng töù thaùnh, traán ôû 4 cung ñoâng, taây, nam, baéc baûo veä nuùi Ba

Vì, töùc baûo veä Ñöùc Quoác Maãu vaø Tam vò thaùnh Taûn. Töôïng taïc lôùn nhö ngöôøi thaät, moãi beân 2 vò, tö theá ñöùng ñoái dieän nhau, tay caàm voõ khí, khoaùc aùo baøo ñoû. Ngoaøi hieân coù 2 töôïng ngoài ñoái maët nhau, ñoù laø töôïng quan vaên vaø quan voõ (vaên teá vieát “Tieàn vaên voõ löôõng ban”). Caùch baøi trí nhö vaäy laø moâ phoûng moät kieåu thieát cheá trieàu ñình xöa, theo hieåu bieát cuûa daân laøng. Thoân Vaên Gia thôøi Leâ bao goàm 2 xaõ Baûo Veä vaø Yeân Veä. Xaõ Yeân Veä ñaët lî sôû huyeän Tuøng Thieän. Cho neân, ñeàn Vaø Ñoâng cung trôû thaønh trung taâm tín ngöôõng cuûa huyeän, linh thieâng hôn 3 cung kia. 2. HOÄI ÑEÀN

Ñeàn Vaø thöôøng nieân môû 2 hoäi: raèm thaùng gieâng vaø raèm thaùng chín. a) Leã hoäi thaùng gieâng Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa thò xaõ Sôn Taây, thò xaõ traán giöõ phía taây cuûa kinh thaønh Haø Noäi, ñeàn Vaø ngaøy caøng ñoâng vui hôn vaø cuõng laø hoäi thôø Taûn Vieân sôn thaàn lôùn nhaát, noåi tieáng xöù Ñoaøi. Hoäi leä haèng naêm môû vaøo raèm thaùng gieâng. Coøn vaøo caùc naêm Tí - Maõo - Ngoï - Daäu thì môû hoäi lôùn. Hoäi leä haèng naêm coù leã röôùc nöôùc töø soâng Hoàng veà. Khi thuyeàn chôû kieäu ñaët cheù nöôùc tôùi giöõa doøng,

HAØ TAÂY  455 ngöôøi ta caàm chieác gaäy ñaàu buoäc vaønh tre troøn ñaët xuoáng maët nöôùc (voøng troøn ñöôøng kính khoaûng 40cm, ñeå chaén buïi raùc). Moät boâ laõo caàm gaùo muùc nöôùc trong voøng tre ñoå vaøo cheù. Nöôùc mang veà laøm leã bao saùi caùc vò thaàn. Vaøo naêm môû ñaïi hoäi thì 8 laøng toå chöùc ñaùm röôùc lôùn. Xaõ Trung Höng goàm laøng Vaân Gia, Thanh Trì, Nghóa Phuù, Mai Trai, Ñaïm Trai. Xaõ Vieân Sôn coù laøng Phuù Sa vaø Phuù Nhi (Baàn Nhi), coøn thò xaõ Phuù Thoï coù laøng Di Bình. Saùng 13 thaùng gieâng, daân Vaân Gia leân môû cöûa ñeàn, doïn deïp, trang trí côø hoäi. Buoåi chieàu, caùc thoân röôùc kieäu coã tôùi baøy ra treân saân tröôùc nhaø tieàn teá. Khoaûng 2 giôø saùng ngaøy 14 caùc cuï toå chöùc leã phuïng ngheânh chuû teá ngöôøi Vaân Gia, 2 boài teá thuoäc thoân Phuù Sa vaø Di Bình. Tôùi 3 giôø thì hai cuï thuû nhang phuïng ngheânh long ngai baøi vò Tam vò Ñöùc thaùnh Taûn ra kieäu chính. Phuø giaù kieäu caàn 32 trai ñinh traùng kieän, taàm voùc nhö nhau, luaân phieân khieâng kieäu, moãi laàn 16 ngöôøi. Trong soá 32 phuø giaù, daân Vaân Gia lo 24 ngöôøi (3/4), daân Phuù Sa lo 8 ngöôøi (1/4). Ngoaøi ra caàn 4 ñoâ tuøy naâng quaït che ñaàu thaùnh, 2 ñoâ tuøy caàm taøn. Ñaùm röôùc cöû haønh, daân Phuù Nhi lo deïp ñaùm, huy ñoäng daân vaïn chaøi

ñöa ñaùm röôùc qua soâng, khoâng phaûi vaùc ñoà teá töï. Ñaùm röôùc goàm 4 kieäu laàn löôït laø kieäu chính, kieäu vaên (ñaët vaên teá vaø baûn söï tích vò thaàn) do laøng Vaân Gia röôùc; kieäu long mieän cuûa caùc thaùnh do laøng Phuù Sa röôùc; cuoái cuøng laø kieäu höông hoa, oaûn quaû cuûa caùc thoân. Tuy trôøi chöa saùng, ñaùm röôùc vaãn töng böøng troáng chieâng treân ñöôøng trong aùnh saùng cuûa ñeøn, ñuoác, qua caàu Coäng, vaøo thò xaõ Sôn Taây. Trong noäi thò, nhaân daân ñaõ thöùc giaác chôø ñôïi. Ñaùm röôùc tôùi ñaâu caùc nhaø ñeàu môû cöûa chaøo ñoùn baèng maâm leã vaät, goïi laø leã cung ñoùn. Tôùi coång thaønh, caùc coã kieäu quay moät voøng nhö chaøo ñoùn roài môùi röôùc tieáp qua laøng Phuù Sa, Phuù Nhi höôùng ra soâng Hoàng. Kieäu xuoáng thuyeàn qua soâng. Daân vaïn chaøi cuõng ñaõ ñôïi saün, thuyeàn ñoø laép gheùp thaønh moät caùi phao lôùn aùp kieäu an toaøn vaø hoï haân hoan nhaäp vaøo hoäi. Bôûi vì hoï tin raèng ñöôïc ñi phuø thaùnh thì caû naêm seõ ñöôïc nhieàu loäc. Caäp beán bôø taû soâng Hoàng, ñaùm röôùc tôùi ñeàn Doäi. Caùc kieäu ñaët thaønh haøng moät. Daân Di Hoøa, sôû taïi moå con lôïn treân 30 kg ñaët tröôùc baøn thôø Tam vò Taûn Vieân ñeå cung ñoùn. Caùc cuï cho bieát, xöa Taûn Vieân khi choïn ñeàn vaø laøm ñaát haønh cung thì ngaøi thöôøng chu du soâng nuùi. Qua soâng, tôùi thoân Di Hoøa, ngaøi

456

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

xuoáng ngoài nghæ taïi ñaây. Luùc aáy coù coâ gaùi caét coû ñi qua, ngaøi nhôø coâ gaùnh nöôùc leân cho ngaøi taém. Coâ gaùi cöôøi ñaùp: “Ñaây laø quang soït laøm sao ñöïng ñöôïc nöôùc?” Ngaøi baûo coâ cöù gaùnh ñi, soït taát ñöïng ñöôïc nöôùc cho ta taém. Coâ gaùi laøm theo vaø quaû nhö lôøi Taûn Vieân, coâ gaùnh ñoâi soït ñaày nöôùc leân cho ngaøi, trong loøng laáy laøm kinh ngaïc. Sau ñoù, veà laøng coâ keå ngay cho moïi ngöôøi caâu chuyeän laï. Ngöôøi ta cho raèng thaùnh hieän ôû traàn gian. Caùc cuï laäp töùc moå lôïn laøm maâm cuùng ra leã thaàn. Tôùi nôi, khoâng thaáy ngaøi ñaâu, ngöôùc leân nuùi Taûn thaáy boùng daùng ngaøi hieän ra troâng uy nghi khaùc thöôøng. Töø ñoù, daân Di Bình laäp ñeàn thôø nôi Taûn Vieân taém. Caïnh ngai thôø thaàn ñaët theâm ngai thôø coâ gaùi caét coû. Laïi coù theâm moät ñoâi soït ñoøn gaùnh vaø chieác lieàm xinh xaén vaø taát caû ñeàu sôn son theáp vaøng. Moät truyeàn thuyeát khaùc keå: Khi thaùnh Taûn döøng chaân ôû ñeàn Vaø thì coù ñaùm maây saùng maùt töø nuùi Taûn Vieân keùo xuoáng che kín nôi ngaøi ñöùng. Roài ngaøi sang beân kia soâng. Meät moûi, ngaøi muoán taém thì chôït xuaát hieän ñaùm maây ñen roài möa nhö truùt nöôùc xuoáng cho ngaøi taém thoûa thích. Caây coû nhôø möa, leân xanh toát kyø laï. Taém xong, ngaøi chôït thaáy moät thoân nöõ ñang nhoå coû ôû ruoäng than: “Möa theá naøy thì bao giôø toâi môùi nhoå xong coû cho luùa ngoâ.” Nghe vaäy, thaùnh Taûn beøn

truyeàn daïy coâ laáy saét cöa raêng laøm lieàm caét coû cho nhanh, laïi daïy caùch cheû maây tre ñan soït ñöïng coû. Töø ñoù daân chuùng quanh vuøng soâng Hoàng bieát laøm lieàm caét coû, ñan quang soït gaùnh coû. Daân nhôù ôn laäp ñeàn thôø ngaøi. Nghi leã cöû haønh uy nghi 3 tuaàn teá moäc duïc ôû ñeàn Doäi, vaø dieãn tích thaùnh Taûn taém beân soâng Hoàng. Caùc troø chôi trong hoäi tieán haønh ngay treân baõi soâng tôùi chieàu. Theo leä, khi trôøi chuyeån gioù baéc phaát ñuoâi côø veà phía nam (beân kia soâng)(4), thì moïi vieäc ngöøng laïi, chuyeån sang “teá trieäu hoài” ñeå röôùc kieäu veà yeân vò tröôùc saân ñeàn, ñeå ñeâm aáy laïi coù “teá ñeâm”. Ngaøy 15, chính hoäi, chuû yeáu laø vui chôi vaø khaùch thaäp phöông ñeán daâng höông hoa oaûn quaû vieáng ñöùc thaùnh. Tuy nhieân, ngaøy nay coù noäi dung ñaëc bieät laø “vaät chaàu boùng thaùnh” do caùc ñoâ xöù Ñoaøi thöïc hieän. Tieáp sau laø thi vaät giaät giaûi. Cuoäc ñua taøi naøy nhaân daân raát haâm moä, neân ngaøy raèm bao giôø hoäi ñeàn Vaø cuõng ñoâng nhaát. b. Leã hoäi thaùng chín: Hoäi ñaùnh caù thôø Ñaây laø hoäi thu, baét ñaàu vaøo saùng 14 thaùng 9 vaø keùo daøi sang ngaøy hoâm sau. Töø sôùm 14, daân 5 thoân (Vaên Gia, Nghóa Phuû, Thanh Trì, Mai

HAØ TAÂY  457 Trai, Ñaïm Trai) moãi ngöôøi mang theo coâng cuï nhö nôm, voù, xuùc... keùo nhau ra soâng Tích (ñoaïn töø Thöôïng Caâu Vaøng - giaùp xaõ Ñöôøng Laâm - ñeán Haï Maû Mang - giaùp thoân AÙi Moä) töï do ñaùnh baét caù. Moïi vieäc ñeàu theo leänh troáng. Khi coù leänh “thu quaân” (khoaûng 11 giôø) moïi ngöôøi ñeàu leân bôø ñoå caù cho laøng bieát. Taát caû loaïi caù traéng to, laøng thu, caù nhoû mang veà nhaø höôûng. Laøng choïn ra 99 con caù traéng lôùn nhaát laøm coã caù thôø ñöùc thaùnh ôû ñeàn Vaø. Vì vaäy ngöôøi ta goïi ñaây laø hoäi ñaùnh caù thôø hay hoäi ñaû ngö. Toaøn boä soá caù ñöôïc caùc cuï cheá bieán thaønh caù luoäc, caù nöôùng, goûi caù vaø nham. - Caù luoäc: ñeå vaåy, moå moi, boû ruoät, cho göøng vaøo buïng roài luoäc. - Caù nöôùng: moå nhoài nhö treân roài choïn choã ñaát cao, saïch raûi laù ngheä, ñaët caù leân, roài uùp laù ngheä. Sau ñoù laáy noài goám uùp leân caù. Tieáp phuû than hoàng choân kín noài. Khi than taøn, môû noài laáy caù ra. Caù nöôùng khoâ vaø thôm muøi ngheä, aên raát ngon. - Goûi caù: ñaùnh saïch vaåy, loùc phaàn naïc rieâng, thaùi mieáng ñeàu nhau troän vôùi hoa chuoái (thaùi moûng) vaø vöøng giaõ. Xong vaét nöôùc chanh laø thaønh goûi. - Nham: laø nöôùc chaám laøm baèng ruoät caù troän vôùi maät (ñöôøng) vaø

göøng roài ñun soâi chín laø ñöôïc. Nöôùc chaám naøy duøng cho 3 moùn caù treân. Cheá bieán xong, ngöôøi ta cho vaøo ñóa baùt baøy ñeàu vaøo 10 töïa (10 maâm). Moät maâm daønh cuùng OÂng taùo (Truø taùo, thaàn giöõ beáp löûa). Coøn laïi 9 maâm, tröôùc moãi ngai cuûa Tam vò Ñöùc thaùnh Taûn daâng cuùng 3 maâm. Moät hoài troáng chieâng baùo, caùc cuï haønh leã teá caù, thaønh kính daâng leã vaät tröôùc uy linh caùc thaùnh. Teá xong, taøn neùn höông, moïi ngöôøi môùi vui veû cuøng thuï loäc taïi ñeàn vôùi moùn leã vaät ñaëc saûn naøy. Nhöng coù ñieàu chöa hieåu ñöôïc laø töø xöa, tuïc ôû ñeàn quy ñònh côm aên, coã cuùng ôû ñaây khoâng ñöôïc duøng muoái, maø aên nhaït.(5) Vaø aên xong, quan vieân uoáng nöôùc aên traàu (goàm traàu khoâng, voû quaïch, cau nhöng khoâng coù voâi). Nhöõng ai döï coã ôû ñaây ñeàu ñöôïc nghe caâu “Hoäi ñeàn Vaø traàu khoâng voâi, xoâi khoâng muoái”. Ngoaøi ra, theo taøi lieäu löu taïi ñeàn, xöa leä cuùng thaùnh Taûn coøn coù 2 moû vòt, 4 moû gaø vaø khoaûng 15 ñaáu xoâi. Nhöõng heøm vaø tuïc naøy do laâu ngaøy, caùc cuï khoâng coøn hieåu lyù do nöõa. Rieâng hoäi ñaùnh caù thôø vaø tieäc caù döïa vaøo truyeàn thuyeát sau: “Laàn aáy Taûn Vieân du ngoaïn tôùi caàu Coäng (xaõ Trung Höng) thì gaëp

458

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

cuï giaø kieám caù beân soâng. Nhöng suoát buoåi cuï baét caù (baèng vôït) maø chaúng ñöôïc con naøo. Ñang luùc naûn loøng vaø meät moûi thì Taûn Vieân tôùi. Thöông oâng cuï, thaùnh Taûn daïy cuï chuyeån vôït thaønh voù gai, laøm caøng vaø caùn voù baèng tre vaø ñöa voù ra xa bôø nöôùc. Coù voù roài, Taûn Vieân keùo thöû 1 laàn. Naøo ngôø, voù caát naëng tay, meû caù ñöôïc tôùi 100 con. Ngaøi thaáy 1 con caù treâ chöûa buïng to laém beøn phoùng sinh, thaû xuoáng nöôùc.(6) Cuï giaø voâ cuøng caûm phuïc vaø thænh caàu ngaøi daïy cho caùch ñaùnh baét caù. Thaùnh Taûn vui veû löu laïi, daïy cuï giaø caùch cheá bieán caù thaønh caùc moùn aên ngon nhö: caù luoäc, caù nöôùng, goûi vaø nham chaám. Vaø do voäi laøm caù ngay

beân bôø nöôùc, nhaø xa khoâng tieän veà laáy muoái neân caùc moùn ñeàu aên nhaït! Roài, aên caù xong, nhaït mieäng, thaùnh laïi maùch baûo cuï giaø tìm laù traàu, cau töôi, ñeõo voû caây quaïch cho vaøo mieäng nhai boûm beûm, goïi laø aên traàu. Cuï giaø caøng nhai traàu caøng thaáy ngöôøi böøng noùng, vui veû, mieäng laïi thôm tho, khoâng coøn muøi tanh caù nöõa. Töø ñoù daân trong vuøng bieát ñaùnh caù baèng voù vaø aên traàu. Ñoäi ôn ñöùc thaùnh, nhaân daân laäp ñeàn thôø ngaøi vaø haèng naêm môû hoäi ñaû ngö, laøm caùc moùn aên daâng cuùng ngaøi. Nguyeãn Höõu Thöùc

(1) Ñöôïc bieát, quanh ñoài Kim Quy naøy laø caùnh ñoàng “Khoùi nhang”. Tuïc truyeàn coù chuyeän “Khoùi nhang” do hôi thôû cuûa Ruøa vaøng nhaû ra. Laïi coù xöù ñoàng Troân Ruøa, laø choã ñuoâi ruøa vaøng. (2) Theo Phaïm Xuaân Ñoä “Sôn Taây tænh ñòa chí”, xuaát baûn naêm 1941 thì 4 cung nhö sau : a/ Ñoâng cung, laøng Vaên Gia, huyeän Tuøng Thieän (nay thuoäc thò xaõ Sôn Taây). b/ Taây cung, laøng Thuû Phaùp, huyeän Baát Baït (nay thuoäc huyeän Ba Vì). c/ Nam cung, laøng Yeân Cö, huyeän Tuøng Thieän. d/ Baéc cung, laøng Thö xaù, huyeän Yeân Laïc, Vónh Yeân (nay thuoäc xaõ Tam Hoàng, huyeän Vónh Laïc, tænh Vónh Phuùc). (3) Vôï oâng Nguyeãn Cao Haïnh (thaân phuï Taûn Vieân). Ñeå kieâng teân huùy, daân toân xöng baø Ñieân laø Baø Ñen, oâng Haønh thaønh oâng Hieàng. (4) Töông truyeàn, vaøo trôøi chieàu thaùng gieâng vuøng naøy vaãn coù hieän töôïng ñoåi höôùng gioù nhö vaäy. (5) Phaûi chaêng ñaây laø mieàn nuùi, töï coå xöa, muoái (töø bieån) raát hieám, neân thaønh thoùi quen aên nhaït? (6) Töông truyeàn, con caù treâ sinh ñöôïc moät ñaøn 9 con, bieán thaønh ñaù, ôû caùnh ñoàng gaàn xoùm Caù, xaõ Thaïch Mó. Ñaàu caù chaàu veà ñeàn Vaø.

HAØ TAÂY  459

HOÄI DOÂ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaùnh Taûn Vieân : Xaõ Lieäp Tuyeát, huyeän Quoác Oai : Moàng 10 ñeán 15 thaùng gieâng : - 36 naêm môùi môû moät laàn - Haùt doâ

H

oäi Doâ, töùc hoäi haùt Doâ, laø moät hoäi truyeàn thoáng gaén lieàn vôùi nhöõng phong tuïc - nghi leã thôø thaùnh Taûn Vieân ôû xaõ Lieäp Tuyeát cuõ, nay laø xaõ Lieäp Tuyeát vaø xaõ Tuyeát Nghóa, huyeän Quoác Oai, tænh Haø Taây.(1) Xaõ Lieäp Tuyeát naèm doïc theo bôø soâng Tích uoán khuùc quanh co, laø moät vuøng ñaát coå “baùn sôn ñòa”. Töông truyeàn: “Moät laàn thaùnh Taûn Vieân ñi chu du thieân haï, qua Lieäp Tuyeát thaáy ñaây laø moät vuøng caûnh ñeïp ngöôøi thanh, beøn döøng laïi thöôûng ngoaïn. Khi aáy ôû döôùi ñoàng ruoäng, trai gaùi vöøa caøy caáy, vöøa haùt ví treâu gheïo nhau. Thaáy hoï haùt vaø muùa chôi, thaùnh höùng thuù, döïng ngay moät “Xuaân ca cung” (sau naøy goïi laø ñeàn Khaùnh Xuaân), roài goïi ñaùm trai gaùi tôùi daïy hoï haùt muùa. Caùc baøi ca thaùnh daïy ñeàu ñöôïc ghi laïi trong saùch “Quoác nhaïc dieãn ca”. Ñaëc bieät thaùnh coøn noùi chuyeän vôùi caùc coâ gaùi vaø xin hoï voâi ñeå aên traàu, nhöng caùc coâ gaùi ôû ñaây raát tinh nghòch, laïi ñöa cho thaùnh cöùt coø. Vì vaäy sau naøy mieáng traàu cuùng thaàn khoâng ñöôïc boâi voâi”(2) Do söï tích naøy, maø ôû Lieäp Tuyeát coù hoäi muùa haùt ghi coâng ôn ñöùc thaùnh Taûn.

Laïi coù truyeàn thuyeát keå raèng: “Moät hoâm Taûn Vieân ñi chôi qua vuøng ven soâng Tích thaáy ruoäng ñaát phì nhieâu, môùi goïi daân laøng ñeán daïy caùch choïn haït luùa to laøm gioáng ñem gieo vaøo ruoäng coù ñaát phuø sa môùi vöøa boài ñaày nöôùc. Taûn Vieân xuoáng ruoäng laøm tröôùc, moïi ngöôøi laøm theo, roài sau ñoù, oâng ñi nôi khaùc, heïn ngaøy luùa chín seõ quay laïi. Ñeán muøa luùa chín, daân laøng ñem lieàm haùi ra gaët veà. Thoùc ñaày nhaø, moïi ngöôøi phaán khôûi, chôø ñoùn aân nhaân cuûa mình. Nhöng chôø moûi maét khoâng thaáy ñaâu. Maõi 36 naêm sau, oâng môùi quay trôû laïi, thaáy daân laøng giaøu coù, thoùc luùa ñaày nhaø, beøn taäp hôïp trai gaùi trong laøng ñeå muùa haùt töng böøng, möøng daân no aám ñöôïc muøa. Theá laø töø ñoù, daân laøng cho xaây ñeàn ñeå nhôù coâng ôn oâng vaø cöù 36 naêm môùi môû hoäi muùa haùt moät laàn, goïi laø hoäi haùt Doâ”. Qua hai truyeàn thuyeát giaûi thích nguoàn goác hoäi Doâ vaø moät loaït truyeàn thuyeát veà Taûn Vieân, coù theå noùi thaùnh Taûn Vieân chieám moät vò trí quan troïng trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa nhaân daân Haø Taây xöa vaø nay. Hoäi Doâ laø moät trong nhöõng

460

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

sinh hoaït vaên hoùa daân gian chöùa chan loøng ngöôõng moä ñoái vôùi thaùnh Taûn Vieân vaø söï caàu mong baûo trôï cuûa thaàn trong ñôøi soáng taâm linh cuûa nhaân daân caû nöôùc cuõng nhö cuûa ngöôøi Haø Taây. Hoäi Doâ vaøo ñaùm töø ngaøy moàng 10 ñeán 15 thaùng gieâng. Nhöng nhö treân ñaõ noùi, hoäi Doâ coù moät chu kyø khaù laâu: 36 naêm môùi toå chöùc moät laàn. Khoâng gian hoäi ñöôïc daøn traûi treân moät goø cao caïnh thoân Ñaïi Phu. Xöa kia ôû ñaây coù ñeàn Khaùnh Xuaân (hay Xuaân ca cung) xaây caïnh ñình laøng. Naêm 1958, trong moät chuyeán ñi ñieàn daõ, nhaïc só Tuù Ngoïc ñaõ ñöôïc thaáy ngoâi ñeàn naøy, maëc duø noù ñaõ bò ñoå naùt. Ñeàn laø loaïi nhaø ñôn giaûn, roäng chöøng 20m2, ôû giöõa phía töôøng trong coù xaây beä höông aùn. Vaø trong khoâng khí naùo nhieät cuûa ngaøy hoäi, ngoaøi vò thaàn chính laø Taûn Vieân, coøn coù ba vò thaàn thaønh hoaøng cuûa ba thoân Ñaïi Phu, Baùi Noäi, Baùi Ngoaïi cuõng ñöôïc thôø ôû ñaây. Theo thaàn tích vaø truyeàn thuyeát cuûa nhaân daân ñòa phöông thì caùc vò thaønh hoaøng naøy soáng vaøo thôøi kyø Huøng Vöông, töøng laø boä töôùng cuûa thaùnh Gioùng trong cuoäc khaùng chieán choáng giaëc AÂn. Sau ñoù laø nhöõng ngöôøi ñaõ töøng daïy daân ñòa phöông bieát ngheà troàng daâu, chaên taèm, deät vaûi... Ba vò thaàn ñaõ coù coâng khoâng nhoû trong söï nghieäp

döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. Vieäc thôø ba vò thaàn thaønh hoaøng trong ñeàn “Khaùnh Xuaân” khoâng phaûi toàn taïi ngay töø khi coù hoäi Doâ. Chöùng côù laø ngoaøi vieäc thôø trong ñeàn, khoâng heà coù hình thöùc dieãn xöôùng, hoaëc lôøi ca naøo ñeà caäp ñeán coâng lao cuûa caùc vò ñoù moät caùch cuï theå. Coù leõ söï suøng kính caùc vò naøy vaø vieäc ñaët caùc vò trong ñieän thôø chung vôùi ñöùc thaùnh Taûn chæ xuaát hieän khi nhaân daân Lieäp Tuyeát yù thöùc ñöôïc roõ raøng vò trí vaø moái quan heä giöõa laøng vaø nöôùc, giöõa ñòa phöông vôùi toaøn quoác. Moãi laàn môû hoäi, daân sôû taïi phaûi chuaån bò vaø lo lieäu caùc vieäc töø haèng naêm tröôùc. Caû chuyeän luyeän taäp ca haùt cuõng vaäy, hoaëc töø sau raèm trung thu. Toái toái, trai gaùi moãi thoân ñeàu taäp trung taïi moät nhaø taäp haùt raâm ran ñaây ñoù. Vì theá, tuy hoäi chöa môû maø khoâng khí trong caùc xoùm ñaõ nhoän nhòp khaùc thöôøng. Cuoäc luyeän taäp naøy keùo daøi ñeán thaùng chaïp thì ngöøng ñeå coøn lo saém aùo quaàn vaø caùc vaät duïng caàn thieát khaùc cho ngaøy hoäi. Saùng moàng 10 thaùng gieâng, leã chính thöùc ôû ñeàn Khaùnh Xuaân, nhöng nhaân daân caùc thoân ñaõ röôùc kieäu tôùi ñeàn töø chieàu moàng 9. Ñoù laø moät cuoäc röôùc chung toaøn xaõ, neân cuõng ñaày ñuû côø, quaït, nghi tröôïng. Thanh nieân trai traùng khoûe maïnh, trong saïch vaø nhieät tình

HAØ TAÂY  461 môùi ñöôïc choïn khieâng kieäu. Moãi kieäu 4 ngöôøi khieâng nhöng laïi keøm theâm 4 ngöôøi döï phoøng ñeå thay nhau khi meät. Caùc vò chöùc saéc haøng xaõ daãn ñaàu ñaùm röôùc. Tieáp theo laø Ban haùt goàm caùi haùt (nam giôùi daãn ñaàu) vaø con haùt (hoaëc baïn naøng, laø con gaùi). Moãi ngöôøi ñeàu caàm oâ che ñaàu. Ngöôøi con trai laøm caùi, ñöôïc choïn löïa khaù kyõ: ñoù laø moät chaøng khoâi ngoâ tuaán tuù, coù ñaïo ñöùc, gioïng haùt trong treûo vaø thöôøng ôû ñoä tuoåi 16 ñeán 18. Coøn baïn naøng phaûi laø gaùi trinh, tuoåi töø 13 ñeán 17. Caû caùi laãn baïn naøng ñeàu phaûi “quang queû”, khoâng coù tang hoaëc vieäc buoàn naøo khaùc vaø phaûi trong saïch, chay tònh. Hai beân kieäu coù ngöôøi vaùc côø, loïng ñi keøm. Ñaùm röôùc goàm nhieàu thoân noái tieáp nhau thaønh moät ñoaøn daøi theo thöù töï nhö treân. Ñaïi Phu laø thoân anh caû cuûa xaõ ñöôïc ñi ñaàu, roài ñeán thoân anh hai laø Vónh Phuùc vaø sau ñoù laø thoân Baùi Noäi, Baùi Ngoaïi, Thoâng Ñaït vaø Ñoâng Sôn. Caû ñaùm röôùc laø moät röøng côø baèng luïa ñuû maøu xanh, ñoû, hoa lyù... uoán löôïn trong tieáng troáng, chieâng töng böøng, nhoän nhòp nhöng khoâng coù keøn nhaïc. Nhöõng thanh nieân röôùc kieäu, caàm côø, vaùc loïng thì ñaàu quaán khaên löôït, trong aùo traéng ngoaøi aùo the ñen, quaàn traéng, chaân quaán xaø caïp maøu ñoû hoaëc ñi giaøy vaûi. Caùi cuõng maëc töông töï, nhöng chaân khoâng quaán xaø caïp. Caùc baïn naøng thì maëc

aùo naêm thaân, beân trong maëc aùo ñoû, giöõa laø aùo xanh vaø ngoaøi cuøng laø aùo the ñen, chaân ñi deùp cong, coå ñeo chuoãi haït vaøng, tay ñeo nhaãn, caàm khaên ñoû, quaït vaø tuùi muùi cam nhieàu maøu ñeïp saëc sôõ. Khi ñaùm röôùc keát thuùc, caùc kieäu ñaõ an vò ôû ñeàn Khaùnh Xuaân roài, tröø moät soá chöùc saéc, boâ laõo vaø nhöõng ngöôøi phuïc dòch ôû laïi, coøn taát caû moïi ngöôøi ñeàu phaûi trôû veà nhaø (keå caû caùi vaø baïn naøng). Saùng hoâm sau, moàng 10 thaùng gieâng, moïi ngöôøi laïi ra ñeàn, baét ñaàu vaøo hoäi. Thoân anh caû Ñaïi Phu phaûi ñeán sôùm nhaát vaø ñöôïc vaøo haùt tröôùc tieân. Trình töï cuoäc haùt leã nhö sau: caùi daãn caùc baïn naøng vaøo ñöùng tröôùc ñeàn, roài duøng tieáng seânh goõ nhòp laøm hieäu daãn caùc baïn naøng vaøo tröôùc baøn thôø. Taát caû ñeàu ñi theo hình chöõ chi. Khi nghe tieáng seânh môû ñaàu laøm hieäu, caùc baïn naøng boû deùp, böôùc vaøo chieáu. Neáu soá baïn naøng ñoâng thì ñöùng treân hai chieáu: Chieáu treân goàm caùc baïn naøng lôùn, chieáu döôùi goàm caùc baïn naøng beù. Vaø neáu thoân naøo coù soá baïn naøng ñoâng quaù thì chia ra haùt laøm nhieàu ñôït. Caùc thoân ñeàu laàn löôït vaøo haùt Doâ theo thöù töï tröôùc sau nhö khi ñi röôùc. Vaø khi haùt thì taát caû ñeàu phaûi haùt theo caùc baøi baûn nhö ñaõ ghi trong vaên baûn coå. Ñôïi caùc thoân laàn löôït haùt xong, cuoäc teá leã môùi baát ñaàu. Luùc naøy caùi

462

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vaø baïn naøng ñöôïc nghæ. Hoï coù theå ra tham döï caùc cuoäc vui cuûa ñaùm hoäi, tröø caùi vaø baïn naøng thoân Baùi Noäi ôû laïi haùt Boû boä. Tieáp ñoù, caùc thoân laàn löôït thay nhau vaøo haùt. Cuoäc haùt vaø teá leã dieãn ra chöøng khoaûng hai giôø chieàu thì xong. Caùc ngaøy sau cuõng dieãn ra nhö vaäy. Trong khi aáy beân ngoaøi daân chuùng vaø khaùch thaäp phöông reo hoø naùo ñoäng quanh coät ñu, sôùi gaø choïi, côø ngöôøi hay ñaùm muùa roái nöôùc... Chieàu 15 thaùng gieâng giaõ ñaùm. Caùc thoân laïi röôùc kieäu töø ñeàn Vaø veà ñình, mieáu laøng mình theo thöù töï nhö khi röôùc ñeán, ñeå roài 36 naêm sau môùi laïi coù hoäi. Sau hoäi thaùng gieâng, ñeán hoäi moàng 10 thaùng 6, nhaân daân xaõ Lieäp Tuyeát laïi toå chöùc haùt muùa moät laàn nöõa ñeå leã taï ñöùc thaùnh Taûn vaø caùc vò thaàn thaønh hoaøng. Laàn haùt muùa naøy chæ toå chöùc trong töøng thoân, chöù khoâng veà xaõ. Nhöng veà tieát muïc, noäi dung haùt muùa vaãn tieán haønh ñaày ñuû nhö nhöõng ngaøy hoäi haøng xaõ. Tuy 36 naêm môùi môû moät laàn, nhöng hoäi Doâ vaãn laéng laïi aán töôïng saâu ñaäm, khoâng phai môø trong taâm thöùc nhaân daân vuøng trung du vaø ñoàng baèng Baéc boä cuõng nhö cuûa nhaân daân Haø Taây. Trong tieán trình leã hoäi, chuùng ta thaáy coù teá leã, röôùc kieäu, cuøng caùc troø chôi daân

gian ñaëc saéc. Nhöng gaây aán töôïng maïnh nhaát vaãn laø phaàn “ca haùt”. Coù leõ vì theá, ngöôøi xöù Ñoaøi laáy teân ca khuùc ñaët teân cho hoäi. Chính do ñoaïn keát thuùc vôùi nhöõng tieáng ñeäm “huaày doâ, huaày doâ” laøm ñieäp khuùc doàn daäp cuûa baøi haùt “cheøo thuyeàn”, maø daân Lieäp Tuyeát ñaõ goïi hoäi naøy laø Hoäi haùt Doâ. Ñaëc bieät, ngoaøi phaàn aâm nhaïc, trong haùt Doâ coøn coù muùa, do ñoù cuoäc haùt dieãn ra sinh ñoäng vaø taïo ñöôïc nhieàu höùng thuù cho ngöôøi ñi chôi hoäi. Nhö khi haùt phaàn lôøi ca chính thì “ngoaøi ñoäng taùc ñi vaøo vaø ñi ra khoûi baøn thôø luùc môû ñaàu vaø keát thuùc do ngöôøi caùi haùt daãn ñi theo loái chöõ chi, caùc baïn naøng coøn coù nhöõng ñoäng taùc cheøo thuyeàn ôû cuoái, ñöùng thaønh hai haøng doïc, tay caàm quaït giaáy ñaët tyø vaøo thaét löng, ñoác quaït naâng leân, ñuoâi quaït thaét phía döôùi hôi cheânh cheách nhö caàm maùi cheøo. Caû hai beân ñeàu quay maùi cheøo vaøo giöõa caùc baïn naøng, vöøa haùt doâ vaø laøm ñoäng taùc cheøo thuyeàn, chaân phaûi böôùc leân moät böôùc, roài laïi luøi xuoáng moät böôùc nhòp nhaøng vôùi ñoäng taùc tay vaø caâu haùt. Nhöõng ñoäng taùc cheøo thuyeàn ñoù khoâng thay ñoåi duø noäi dung lôøi ca khaùc nhau. Sang phaàn haùt Boû boä, nhö teân goïi, ñaây laø nhöõng baøi haùt coù keøm theo ñieäu boä. Noùi chung caâu haùt

HAØ TAÂY  463 naøo cuõng coù ñoäng taùc. Nhöng ñoù laø nhöõng ñoäng taùc moâ phoûng noäi dung cuûa caâu haùt. Thí duï khi ngöôøi caùi vaø caùc baïn naøng haùt ñeán caâu: “Ngoài roài laáy chæ ra xe, laáy kim ra xoû ngoài heø vaù may.” thì caùc baïn naøng ngoài xuoáng vaø laøm ñoäng taùc xe chæ, xoû kim, may vaù, moâ phoûng laïi vieäc xe chæ, xoû kim vaø may vaù thaät. Khi caâu ca khoâng chæ noùi ñeán ngöôøi maø coøn taû moät con vaät nhö: “Giöông cung ra baén con coø (ñuøng ñoaøng), con le noù loäi, con le noù laën, con coø noù bay.” thì caùc baïn naøng laøm ñoäng taùc baét chöôùc ngöôøi baén cung vaø baét chöôùc caû tieáng vuùt ñi cuûa muõi teân. Caùc baïn naøng laøm ba ñoäng taùc loäi, laën, bay noái tieáp nhau... Roõ raøng laø nhöõng ñoäng taùc muùa trong haùt hoäi Doâ laø nhöõng ñoäng taùc coøn thoâ sô vaø mang tính chaát coå xöa. Theo keát quaû ñieàu tra böôùc ñaàu cuûa giôùi nghieân cöùu aâm nhaïc, thì haùt Doâ coù treân 20 laøn ñieäu, vöøa mang höông saéc rieâng, ñoäc ñaùo cuûa Haø

Taây, vöøa chöùa ñöïng aâm ñieäu chung cuûa daân ca nghi leã vuøng Trung du vaø ñoàng baèng Baéc boä. Hôn nöõa, haùt Doâ ñöôïc dieãn xöôùng lieân tuïc töø ñaàu ñeán cuoái hoäi, bao goàm nhieàu ñoaïn haùt, nhieàu laøn ñieäu khaùc nhau trong moät hình thöùc dieãn xöôùng thoáng nhaát. Vaø trong haùt Doâ, chuùng ta thaáy ñaõ coù söï keát hôïp giöõa vaên hoïc, aâm nhaïc vaø vuõ ñaïo, nhöng ôû daïng thoâ sô, nguyeân thuûy. Quaù trình phaùt trieån cuûa haùt Doâ ñaõ theå hieän quan nieäm, nhaän thöùc cuûa nhaân daân Lieäp Tuyeát veà töï nhieân, veà con ngöôøi caøng ngaøy caøng phong phuù, phöùc taïp vaø mang daáu aán khaù roõ cuûa thôøi ñaïi ñaõ saûn sinh ra noù. Ñieàu ñoù cuõng ñaõ chöùng toû coäi nguoàn coå xöa cuûa hoäi Doâ. Vaø cuõng öùng hôïp vôùi nhöõng leä tuïc cuøng huyeàn tích maø nhaân daân ñòa phöông ñaõ coi thaùnh Taûn Vieân nhö moät vò anh huøng thaàn thoaïi vaø khai saùng lôùn cuûa daân toäc Vieät Nam. Kieàu Thu Hoaïch

464

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN MAÊNG SÔN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaùnh Taûn Vieân : Xaõ Sôn Ñoâng, thò xaõ Haø Taây : Moàng 6 ñeán 12 thaùng gieâng : Ñoùng ñaùm vui chôi ngoaøi baõi roäng

Ñ

eàn Maêng Sôn thôø Ñöùc thaùnh Taûn Vieân laø ngoâi ñeàn coå, thuoäc toång Töôøng Phieâu xöa,(1) nay thuoäc xaõ Sôn Ñoâng, thò xaõ Sôn Taây, tænh Haø Taây. Truyeàn thuyeát cho bieát, Ñöùc thaùnh Taûn nhaân buoåi nhaøn haï, laïi ñeïp trôøi, lieàn rôøi nuùi Ba Vì ñi ngoaïn caûnh nuùi soâng. Tôùi ñaát Sôn Ñoâng thaáy ruoäng ñoàng xanh toát, daân laøng hieàn hoøa, ñôøi soáng phong tuùc, ngaøi quyeát ñònh laäp cung ñieän treân ñoài Maêng Sôn. Caùc boâ laõo hay tin, vui möøng ra ñoùn, môøi ngaøi döøng chaân, ôû laïi chôi. Ban ngaøy ngaøi toå chöùc ñi saên, khi thì ñaët baãy hoå, baùo trong röøng; khi thì luøng baét höôu nai treân nuùi, khi laïi rình thuù ngoaøi baõi. Moãi laàn ñöôïc con moài lôùn, ñeâm ñeán daân tuï hoäi ñoâng ñuû, noåi löûa môû tieäc aên uoáng, vui chôi, ca haùt tôùi khuya. Vöøa ñi saên, vöøa laøm theo lôøi ngaøi chæ daïy, chaúng maáy laâu daân quanh vuøng nhieàu ngöôøi baãy baét chim muoâng, thuù röøng raát gioûi. Coù thòt aên, ai cuõng khoûe maïnh hôn; bôùt thuù döõ taøn phaù caây troàng, thu

hoaïch ñaày ñuû, caûnh soáng trong laøng ngoaøi xoùm luùc naøo cuõng roän raõ tieáng cöôøi. Sau khi ngaøi ra ñi, daân laøng töø giaø tôùi treû ñeàu nao nao thöông nhôù ngaøi, bieát ôn coâng lao to lôùn cuûa ngaøi, laäp ñeàn Maêng Sôn ñeå haèng thaùng caàu cuùng ngaøi, haèng naêm môû hoäi taïi ñaây oân laïi nhöõng kyû nieäm ñeïp ñeõ veà ngaøi. Hoäi ñeàn Maêng Sôn môû moàng 6, ñoùng ñaùm ngaøy 12 thaùng gieâng. Töø sôùm moàng 6, ñoaøn chöùc saéc caùc laøng trong toång cuøng röôùc leã vaät veà ñeàn Sôn Trung. Leã vaät ñöïng trong hoäp quaû hình luïc laêng choàng 8 taàng, 4 ngöôøi khieâng. Trai ñinh haøng toång (ñaõ tuyeån löïa) cuõng veà ñaày ñuû taïi ñaây ñeå röôùc kieäu trong ñaùm röôùc lôùn. Taát caû coù 3 coã kieäu, ñaët 3 long ngai baøi vò Tam vò Ñöùc thaùnh Taûn. Long ngai ñeàu khoaùc leã phuïc traùng leä. Caû 3 vò ñeàu ñoäi muõ Kim Ngoïc, aùo voùc ñoû, quaàn voùc traéng, ngoaøi laø aùo hoaøng baøo, ñai löng caån long, hia hoå tuùc. Ñaùm röôùc kieäu ngaøi coát ñeå nhaân daân haèng naêm ñöôïc chieâm ngöôõng uy linh cuøng boä leã phuïc loäng laãy cuûa ngaøi, ñoàng thôøi cuøng theo kieäu veà ñeàn döï leã teá lôùn.

HAØ TAÂY  465 Moãi coã kieäu 11 ngöôøi, goàm 8 ngöôøi khieâng kieäu, moät ngöôøi caàm loïng che long ngai, moät ngöôøi caàm côø muùa daãn ñöôøng, ngöôøi cuoái cuøng ñaùnh troáng khaåu, giöõ thaêng baèng vaø nhòp ñi cuûa kieäu, ñoàng thôøi deïp ñaùm. Rieâng kieäu ñöùc Taûn Vieân theâm 2 quaït vaû lôùn che hai beân. Ñaây laø loaïi kieäu ñaïi, coå, to ñeïp vaø nöôùc sôn son theáp vaøng vaãn röïc maøu saùng boùng sang troïng. Caùc boâ laõo vaø chöùc saéc ñi tieáp sau vaø cuoái cuøng laø daân chuùng noái nhau theo, moãi luùc moãi ñoâng. Troáng chieâng reàn vang treân ñöôøng töø ñình Sôn Trung veà ñeàn nhö giuïc giaõ vaø môøi goïi daân haøng toång. Ñeàn Maêng Sôn hoâm nay nhö ñöôïc khoaùc aùo môùi thaät uy nghi, haáp daãn. Maùi ñeàn vaãn moät maøu reâu phong coå kính, nhöng saân ñeàn ñaõ queùt doïn saïch seõ, côø quaït caém quanh saân. Cöûa ñeàn môû roäng, treân höông aùn ñeøn neán saùng tröng, khoùi höông nghi nguùt. Ñaùm röôùc tôùi, caùc boâ laõo vaø nhaân daân sôû taïi ñaõ ñôïi saün chaøo ñoùn. Ba coã kieäu ñöôïc haï xuoáng, ngöôøi ta cung kính röôùc 3 long ngai vaøo ñeàn. Cuoäc teá lôùn baét ñaàu. Caùc xaõ ñeàu cöû ñaïi dieän trong ban teá. Caùc cuï trong ban ñaõ qua tuyeån löïa: vôï choàng song toaøn, con chaùu ñuû neáp teû, coù ñöùc ñoä. Bôûi, chæ nhöõng ngöôøi nhö theá ñaïi dieän loøng

thaønh kính cuûa daân haàu thaùnh, thaùnh môùi chöùng. Ban teá goàm chuû teá (laø ngöôøi Sôn Ñoâng), 3 boài leã, 1 ñoïc vaên, 5 ngöôøi daãn röôïu, 5 ngöôøi daãn ñeøn ñaõ teà chænh leã phuïc: ñaàu ñoäi muõ teá, chaân ñi hia, quaàn traéng, aùo thuïng gaám lam. Leã vaät, caû coã maën cuõng nhö hoa quaû, khoâng gioáng nôi naøo. ÔÛ ñaây, leã daâng thaàn phaûi coù thòt thuù röøng, ngöôøi ta thöôøng saáy khoâ daønh tôùi ngaøy hoäi. Song baây giôø thòt thuù röøng raát hieám, buoäc phaûi thay baèng 3 mieáng thòt lôïn soáng. Coøn maâm nguõ quaû chæ duøng caùc thöù coù saün ôû ñòa phöông. Tröôùc heát laø mít xanh Sôn Ñoâng, goïi laø mít chieâm, ra quaû sôùm, roài chuoái, böôûi, cam (quít) vaø döùa non. Haún raèng, leã vaät laø nhöõng kyû nieäm - dö aûnh - cuûa thôøi haùi löôïm vaø saên baét ñaõ qua. Trong luùc teá, chuû teá thay maët daân, dieãn laïi - moät caùch töôïng tröng - nghi thöùc, ngöôøi laøng höôûng loäc do ñöùc thaùnh ban. Khi ñoïc chuùc vaên tôùi chöõ “aåm phöôùc”, chuû teá döøng laïi, cung kính naâng cheùn röôïu “nhaø ngaøi” ñöa leân mieäng, nghieâng ngöôøi sang moät beân nhö uoáng thaät. Ñeán chöõ “thuï toä” oâng cung kính naâng cheùn röôïu ñaët vaøo maâm cuùng. Ñeán chöõ “thuø taïc” oâng duøng ñuõa gaép laät ñi laät laïi 3 mieáng thòt nhö ñaõ höôûng loäc ngaøi ban. Cuoäc teá thaàn chaám döùt vaøo cuoái ngoï (13 giôø). Caû 3 coã kieäu laïi röôùc

466

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

töø ñeàn ra baõi Thaøy, haï xuoáng ñeå thu vaøo moät nôi; roài taát caû daân haøng toång keùo tôùi tham döï caùc cuoäc vui ngaøy hoäi. Nam nöõ töøng toáp hoïp nhau laïi haùt ví giao duyeân. Gaàn ñoù, ngöôøi ta khoanh baèng voâi, giôùi haïn cuûa sôùi vaät. Troáng giuïc lieân hoài. Ban giaùm khaûo ñaõ coù maët. Ñoâ caùc xaõ tôùi ghi teân vaø laàn löôït töøng ñoâi ra vaät... Xa moät chuùt laø choã thi baén noû vaø gaàn ñoù laø caây ñu. Töøng ñoâi nam hoaëc nam nöõ leân nhuùn ñu, troâng thaät haáp daãn, vui maét vaø ñu caøng bay boång thì caâu thô cuûa Hoà Xuaân Höông laïi caøng ñuùng: Trai du goái haïc khom khom caät, Gaùi uoán löng ong ngöûa ngöûa loøng.

Caùc troø chôi, caùc cuoäc ñua taøi thoûa maõn moïi löùa tuoåi, moïi yù thích cuûa ngöôøi döï hoäi, keùo daøi suoát buoåi chieàu maø treân baõi khoâng luùc naøo ngôùt tieáng cöôøi ñuøa hoø reo. Ngöôøi daân cöù chaùn ñaùm naøy laïi la caø sang ñaùm khaùc... Trôøi saåm toái, ñuoác ñöôïc ñoát leân, tieáp noái cuoäc chôi, saùng röïc saân chôi. Cöù theá, cho ñeán giôø tyù (moät giôø saùng), chaân kieäu môùi ai vaøo vai naáy, röôùc kieäu veà ñình. (Theá laø caùc ngaøi cuõng chöùng kieán vaø döï hoäi vôùi daân). Chieâng troáng ñaùm röôùc vang

vang treân ñöôøng. Tôùi xoùm coång caây ña, nôi ñaây troàng saün caây ñình lieäu (ñuoác lôùn), löûa boác leân saùng moät goùc trôøi ñeå ñoùn caùc ngaøi, trong nghi tröôïng luùc naøy troâng caøng lung linh, huyeàn aûo. Nhö vaäy laø hoäi ñeàn ñaõ dieãn laïi caâu chuyeän thuôû xöa, ñöùc thaùnh Taûn ñi saên, ñöôïc moài, döøng chaân ñeâm ôû baõi Thaøy, daân caùc xaõ nghe tin mang röôïu tôùi chuùc tuïng ngaøi vaø cuøng ngaøi ca haùt vui möøng thaâu ñeâm. Veà tôùi Sôn Trung, röôùc Long ngai ñaët yeân vò vaøo ñeàn roài, caùc boâ laõo phaân coâng nhau laàn löôït teá tröïc ñeâm cho tôùi ngaøy 12 thì teá giaõ. Ngaøy moàng 8 ñeàn Sôn Ñoâng dieãn laïi hoäi thaùnh Taûn nhö moàng 6 ôû Sôn Trung, song kieäu röôùc thaúng veà ñình chöù khoâng döøng ôû baõi, vaø quy moâ hoäi cuõng khoâng lôùn baèng. Hoäi ñeàn Maêng Sôn ñoâng vui nhö theá neân ngaøy xöa, bao giôø cuõng vaäy, xong 3 ngaøy Teát Nguyeân Ñaùn, ngöôøi ta laïi haùo höùc söûa soaïn ñi hoäi vaøo ngaøy moàng 6, bôûi vì: Duø aên côm ñoän saén khoai, Cuõng khoâng boû hoäi xöù Ñoaøi Sôn Trung. Höng Minh

(1) Toång Töôøng Phieâu goàm 5 xaõ; Sôn Ñoâng, Sôn Trung, Töôøng Phuùc, Traïch Loâi, Tröôøng Myõ.

HAØ TAÂY  467

HOÄI CHÔÏ LAØNG CHUOÂNG : Phuøng Höng (Boá Caùi Ñaïi Vöông) : Laøng Chuoâng, xaõ Phöông Trung, huyeän Thanh Oai Thôøi gian : Moàng 10 thaùng gieâng, moàng 10 thaùng 3 (gioã Phuøng Höng) vaø 25 thaùng 10 (teá côø, chieán thaéng) Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Chôï vaên hoùa - Thi taøi naáu côm (nöõ rieâng, nam rieâng). Thôø Ñòa ñieåm

L

aøng Chuoâng laø teân noâm cuûa xaõ Phöông Trung, huyeän Thanh Oai, tænh Haø Taây. Xaõ Phöông Trung coù 7 thoân hôïp laïi thaønh moät laøng, nhö theá ñuû bieát laøng Chuoâng thuoäc loaïi laøng lôùn trong vuøng. Laøng Chuoâng noåi tieáng veà ngheà laøm noùn. Noùn chuoâng ñeïp daùng laïi beàn, töøng laø kyû vaät taïo ra veû dòu daøng cuûa bao coâ gaùi böôùc leân xe hoa veà nhaø choàng. Caû xöù Baéc Kyø khoâng maáy nôi laø khoâng bieát tôùi noùn laøng Chuoâng. Laøng Chuoâng khoâng chæ noåi danh ngheà noùn maø töø xa xöa ñaõ nöùc tieáng veà hoäi chôï nöõa. Hoäi chôï laøng Chuoâng toå chöùc vaøo ngaøy moàng 10 thaùng gieâng laø hoäi chôï lôùn nhaát cuûa tænh Haø Ñoâng cuõ. Söï khao khaùt muoán ñi chôï Chuoâng cuûa coâ con gaùi ñöôïc baø meï caûm thoâng ñoàng tình. Theå hieän qua ñoaïn ca dao löu truyeàn phoå bieán trong vuøng:

Moàng chín ta chaû ñi ñaâu, ÔÛ nhaø teâm traàu moàng möôøi chôï Chuoâng. Boá ñaùnh thì meï laïi nuoâng, Duø sao chôù boû chôï Chuoâng moàng möôøi. Boá ñaùnh thì meï laïi cöôøi, Duø sao chôù boû moàng möôøi chôï Chuoâng.

Côù sao maø hoäi chôï Chuoâng laïi haáp daãn coâ gaùi ñeán vaäy? Ñi ngöôïc coäi nguoàn lòch söû, chuùng ta bieát raèng, thôøi xa xöa chôï khoâng chæ thuaàn tuùy laø nôi trao ñoåi haøng hoùa, maø coøn laø nôi qui tuï vaø dieãn ra caùc sinh hoaït vaên hoùa trong vuøng. Ñieàu naøy coøn toàn taïi ôû nhieàu chôï phieân treân caùc vuøng nuùi cao. Yeáu toá trao ñoåi haøng hoùa vaø yeáu toá giao löu tình caûm song song toàn taïi. Moät khi ñaõ goïi laø hoäi chôï thì caùc yeáu toá vaên hoùa ôû trong chôï cuõng noåi troäi hôn. Ñieàu naøy coù theå thaáy roõ hôn qua vieäc xem xeùt lòch chôï dieãn ra ôû trong vuøng nöûa ñaàu thaùng gieâng. Chuùng ta thaáy chôï Chuoâng khoâng phaûi laø chôï hoïp sôùm. Tröôùc ñoù hai ngaøy coù phieân chôï Ñình ôû thò traán Vaân Ñình, nhöng chôï Ñình laïi khoâng ñöôïc goïi laø hoäi chôï.

468

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Daân chuùng ñaõ giaûi thích tính chaát hoäi ôû chôï Chuoâng baèng moät caâu ca dao raát ngaén goïn: Moàng möôøi ñi chôï Chuoâng chôi, Xem ñaùnh côø ngöôøi, xem thoåi côm thi.

Roõ raøng caâu ca dao treân ñaõ phaûn aùnh chôï Chuoâng moàng 10 chæ laø nôi ñeå du khaùch ñi “chôi”. Ñieàu ngöôøi ta quan taâm laø ñeán chôï ñeå xem hai troø dieãn mang tính vaên hoùa ñoäc ñaùo laø ñaùnh côø ngheä thuaät vaø thoåi côm thi. Ñaùnh côø ngöôøi ôû chôï Chuoâng ñöôïc toå chöùc ngay tröôùc cöûa ñình treân khu ñaát hoïp chôï. Ñaùnh côø ngöôøi thöïc hieän taøi trí cuûa con ngöôøi. Cuoäc ñaáu trí giaøu tính vaên hoùa giöõa hai ñoái thuû treân moät baøn côø töôùng maø caùc quaân côø ñeàu baèng ngöôøi thaät. Moät beân 16 quaân côø laø nam giôùi aên maëc sang troïng, phía tröôùc aùo in chöõ Haùn theå hieän chöùc naêng cuûa quaân côø ñoù. Beân kia, 16 quaân côø do nöõ giôùi saém vai. Rieâng töôùng só oâng vaø töôùng só baø cuûa hai beân ñöôïc ngoài treân gheá coù loïng che, coøn ngöôøi saém vai quaân côø khaùc phaûi ñöùng. Tuïc truyeàn ngöôøi laøm töôùng oâng, töôùng baø ngoài treân gheá ôû baøn côø ñöôïc laøng choïn löïa raát kyõ caøng, vöøa ñeïp veà hình thöùc laïi phaûi aên ôû phuùc ñöùc, trong naêm gia toäc khoâng coù vaâïn aùo xaùm (vieäc tang). Sau cuoäc thi ñaùnh côø ngöôøi, caùc vò töôùng oâng, töôùng baø seõ môøi quaân côø veà nhaø môû tieäc cau traàu cheø nöôùc.

Gia chuû haõnh dieän ñöôïc laøng choïn vaøo vò trí töôùng côø naêm ñoù. Du khaùch tôùi hoäi chôï Chuoâng laø dòp xem nhöõng trai thanh nöõ tuù cuûa ñaát Phöông Trung phoâ baøy veû ñeïp treân baøn côø töôùng. Ñaùnh côø ngöôøi aâu cuõng laø moät ngheä thuaät chôi cao caáp cuûa cha oâng ta ñöôïc caû coäng ñoàng laøng höôûng öùng. Tuïc thoåi côm thi ôû hoäi chôï Chuoâng giaønh cho caû hai phaùi nam vaø nöõ. Ñaây laø moät troø dieãn thi taøi naáu nöôùng. Caùc coâ gaùi cuûa laøng öùng thí seõ ñöùng vaøo moät voøng troøn voâi ñöôøng kính khoaûng 1,5m coù 1 ñöùa treû chöøng 6, 7 thaùng khoâng phaûi con mình ñeû ra, vaø 1 con coùc cuøng caùc ñoà naáu nöôùng. Caùc coâ phaûi laáy löûa töø buøi nhuøi rôm, töôùc laøm cuûi, nhoùm beáp, ñoàng thôøi coøn troâng chöøng treû con khoâng khoùc, troâng chöøng con coùc khoâng cho nhaûy ra ngoaøi vaïch voâi. Theo moät soá cuï giaø ñòa phöông thì hình thöùc veõ moät voøng troøn hình voâi traéng laø töôïng tröng cho trôøi, con coùc laø caäu oâng trôøi, töôïng tröng cho möa (treân troáng ñoàng coù nhieàu coùc ñaõ mang yù nghóa naøy). Giöõ coùc trong voøng troøn ñöôïc ñoàng nhaát vôùi yù thöùc caàu möa, caàu moät doøng sinh löïc cho caây troàng, ñaûm baûo nguoàn haïnh phuùc. Tröôùc ñaây, ngöôøi con gaùi ñi döï naáu côm coøn phaûi aên chay vaø khi naáu khoâng ñöôïc noùi cöôøi, phaûi chaêng ñeå ñoàng nhaát vôùi baø meï Ñaát?

HAØ TAÂY  469 Caùc coâ gaùi laøng Chuoâng phaûi vaát vaû vöôït qua nhöõng ñieàu kieän laøng ñaët ra laø ñeå thöû thaùch söï nhanh nheïn, thaùo vaùt cuûa hoï. Noài côm cuûa coâ naøo chín tröôùc, deûo ngon seõ ñöôïc laøng thöôûng. Tuïc thoåi côm thi giaønh cho nam giôùi xöa toå chöùc treân moät caùi ñaàm caïnh chôï. Nhöõng chaøng trai döï thi moãi ngöôøi ngoài treân moät thuyeàn nan caâu, trong loøng thuyeàn chöùa saün gaïo, nöôùc, buøi nhuøi giöõ löûa. Khi coù hieäu leänh cuûa caùc boâ laõo, caùc chaøng trai bôi tay ñöa thuyeàn töø bôø beân kia sang bôø beân naøy. Trong thôøi gian ñoù daàu laø tay öôùt cuõng phaûi tìm caùch laáy löûa, nhoùm beáp, vo gaïo naáu côm. Moïi vieäc dieãn ra treân chieác thuyeàn caâu, vöøa bôi vöøa naáu côm thaät khoù. Laøm sao giöõ thuyeàn khoâng choøng chaønh, bôi tieán veà ñích vaø naáu cho kòp noài côm thôm ngon. Ñaây cuõng laøm moät thöû thaùch ñoái vôùi caùc chaøng trai laøng Chuoâng. Cuõng caàn löu yù laø ñaèng sau söï ñi chôi chôï, xem troø, baûn thaân moãi ngöôøi ñeán hoäi ñeàu coù moät nhu caàu giao löu tình caûm. Chaúng phaûi ñöông nhieân maø coâ gaùi laïi: Moàng chín ta chaúng ñi ñaâu, ÔÛ nhaø saém söûa traàu cau moàng möôøi.

Caùc coâ gaùi xöa ôû trong vuøng chuaån bò ñi hoäi chôï Chuoâng laø nhö vaäy ñoù. Moãi coâ ñeàu boïc theo moät tuùi traàu cau. Mieáng traàu laø ñaàu caâu chuyeän. Mieáng traàu neân nghóa neân

tình. Gaëp nhau ôû giöõa chôï môû goùi traàu ra môøi baïn beø mieáng traàu do chính tay mình teâm. Haún laø trong soá caùc baïn nhaän traàu coù ngöôøi baïn trai maø coâ ñem loøng thöông nhôù, sau ñoù hoï neân nghóa vôï choàng. Trong boái caûnh xaõ hoäi phong kieán ngaøy xöa troùi buoäc ngöôøi con gaùi vaøo khuoân pheùp gia ñình, boá meï ñaët ñaâu con ngoài ñoù thì khaùt voïng cuûa coâ gaùi ñöôïc teâm traàu ñi chôi chôï, giao thieäp roäng raõi vôùi baïn beø môùi chính ñaùng laøm sao. Vaø, chæ coù ngöôøi meï môùi hieåu heát taâm traïng saâu kín cuûa con gaùi mình. Hoäi chôï Chuoâng thöïc chaát laø ngaøy hoäi sinh hoaït vaên hoùa noâng nghieäp cuûa moät vuøng ñaát. Vaên hoùa ngheà laøng cuõng nhaân dòp naøy theå hieän trong ngaøy hoäi chôï. Trong tuaàn ñaàu cuûa thaùng ñaàu naêm “thaùng gieâng laø thaùng aên chôi” aáy thì moàng möôøi thaùng gieâng coù yù nghóa kheùp laïi ngaøy cuoái cuûa kyø thöôïng tuaàn (töø moàng 1 ñeán moàng 10) chuyeån sang kyø trung tuaàn (töø 11 ñeán 20); cuõng coù yù nghóa laø kheùp laïi moät tuaàn chôi ñoùn möøng xuaân môùi (sau naøy chu kyø tuaàn ruùt ngaén coøn 7 ngaøy, neân ngaøy moàng 7 Teát laø ngaøy haï neâu, baét ñaàu laøm ñoàng, lòch ngöôøi Möôøng ngaøy luøi thaùng tieán neân ngaøy ñoäng thoå, môû cöûa röøng laø ngaøy moàng 6 Teát), ñeå böôùc vaøo tuaàn thöù hai con ngöôøi chuù taâm vaøo vieäc laøm aên möu sinh. Do vaäy, hoäi chôï Chuoâng coøn theâm yù nghóa

470

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nöõa laø hoäi chôï mua baùn laáy may daønh cho nhöõng ngöôøi laøm noâng nghieäp kieâm thuû coâng. Ngöôøi laøng Chuoâng coù ngheà coå truyeàn laøm noùn, töø raát xa xöa hoï ñaõ laøm caùc loaïi noùn ñoäi ñaàu, trong ñoù phoå bieán noùn thuùng quai thao. Sau naêm 1930 môùi chuyeån sang laøm noùn Xuaân Kieàu hay coøn goïi laø noùn Ba Ñoàn nhö ngaøy nay. Ngheà laøm noùn laø ngheà thích hôïp vôùi nöõ giôùi, vaø nöõ giôùi cuõng laø ñoái töôïng chính mua noùn. Chính vì leõ ñoù, hoäi chôï Chuoâng thu huùt raát ñoâng caùc baø, caùc coâ tôùi chôï. Ngaøy naøy con gaùi laøng Chuoâng mang noùn ra chôï baùn laáy khöôùc, ñaét reû khoâng thaønh vaán ñeà mieãn laø coù ngöôøi mau moàm mieäng chaân tay mua cho mình. Coøn caùc coâ gaùi trong vuøng veà hoäi chôï cuoái buoåi thöôøng laø mua veà cho mình moät chieác noùn môùi, coi ñoù nhö kyû vaät cuûa ngaøy ñi hoäi. Xöa kia, raát hieám hoi caùc coâ môùi coù moät ngaøy thö thaùi ñöôïc cha meï cho ñi chôi nhö theá. Sau nöõa cuõng phaûi noùi tôùi khoâng gian laøng Chuoâng môû hoäi chôï. Laøng Chuoâng hoïp chôï ngay tröôùc cöûa ñình vaø chuøa. Ñình Phöông Trung sau nhieàu laàn tu söûa ñöôïc xaây döïng to ñeïp vaøo cuoái theá kyû XIX. Maëc duø bò bom ñaïn quaân Phaùp huûy hoaïi nhöng ñeán nay laøng vaãn giöõ ñöôïc nghi moân hai taàng ñaêng ñoái uy nghi, sau nghi moân laø ñaïi baùi ñoà soä 5 gian trong baøi trí nhieàu ñoà thôø

töï, thuoäc loaïi quí hieám ôû caùc laøng xaõ trong vuøng. Ñình thôø ngöôøi anh huøng daân toäc Phuøng Höng, daân ngöôõng kính goïi laø Boá Caùi ñaïi vöông. Phuøng Höng daãn binh só töø queâ höông oâng ôû Ñöôøng Laâm theo doøng soâng Ñaùy xuoáng tôùi trang Thôøi Trung (teân xöa cuûa laøng Chuoâng) thì ñoùng ñoàn binh, luyeän quaân só ôû ñoù. Töø laøng Chuoâng, Phuøng Höng daãn quaân Thaïch Bích ñeán laøng Trieàu Khuùc (Haø Noäi) ñaùnh thaúng vaøo thaønh Toáng Bình laät ñoå aùch thoáng trò phong kieán nhaø Ñöôøng ôû theá kyû VII giaønh quyeàn töï chuû cho ñaát nöôùc. Sau naøy daân laøng nhôù ôn laäp ñeàn thôø vaø toân Phuøng Höng laøm thaønh hoaøng cuûa laøng. Laøng môû hoäi töôûng nieäm Phuøng Höng vaøo ngaøy moàng 10 thaùng ba, coù quoác teá, vaø ngaøy 25 thaùng möôøi, laøm leã teá côø aên möøng chieán thaéng cuûa quaân só Phuøng Höng haï ñöôïc thaønh Toáng Bình. Keà lieàn ñình laø chuøa Phöông Trung. Ñoù laø moät chuøa coå, kieán truùc kieåu chöõ ñinh (丁) vôùi heä thoáng töôïng Phaät treân 100 pho. Ñieàu ñaùng löu yù laø chuøa Phöông Trung baøi trí heä thoáng töôïng thôø theo kieåu “tieàn thaàn haäu Phaät”. Phía tröôùc Phaät ñaøi, nhaø chuøa ñaët vò trí trang troïng thôø töôùng Ñoã Hueä vaø coâng chuùa Phöông Dung. Truyeàn raèng, Ñoã Hueä ngöôøi laøng Chuoâng

HAØ TAÂY  471 ñaõ daãn 50 trai traùng cuûa laøng, trong ñoù coù caùc con trai vaø ngöôøi trong hoï, gia nhaäp ñoaøn quaân cuûa Phuøng Höng tham gia ñaùnh thaønh Toáng Bình, Phuøng Höng phong Ñoã Hueä laøm töôùng chæ huy. Coøn coâng chuùa Phöông Dung laø vôï cuûa Phuøng Höng, baø ñaõ “xuaát gia toøng ñaïo Phaät” choïn ñaát Phöông Trung xaây döïng chuøa chieàn, môû mang coõi Phaät. Sau ngaøy baø maát daân laøng goïi baø laø Ñöùc thaùnh Baø vaø thôø ôû chuøa. Ñieàu ñaùng noùi laø hoäi chôï ôû caïnh moät ngoâi chuøa coå thôø Phaät neân xuaát hieän moät taàng vaên hoùa saâu hôn caùi ta thöôøng thaáy. AÁy laø hoäi chôï Chuoâng phaûng phaát tín ngöôõng hoäi chuøa. Ñi hoäi chôï Chuoâng du khaùch vöøa tham gia sinh hoaït chôï buùa vöøa ñoàng nghóa vôùi vieäc haønh höông vaõn caûnh chôï Chuoâng vaø ñi leã Phaät.

Hoäi chôï laïi ôû caïnh moät ngoâi ñình coå thôø vò anh huøng daân toäc löøng danh Phuøng Höng - Boá Caùi ñaïi vöông, cho neân ñi hoäi chôï Chuoâng cuõng laø dòp ñeå nhaân daân baøy toû loøng toân kính vôùi vò anh huøng daân toäc, kính thaép neùn nhang töôûng nieäm vò thaønh hoaøng laøng. Coù theå noùi, hoäi chôï Chuoâng laø söï hoãn dung raát nhieàu lôùp vaên hoùa trong tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû. Nhöõng traàm tích cuûa vaên hoùa chuøa chieàn, cuûa tín ngöôõng thaønh hoaøng laøng, cuûa caùc sinh hoaït gaén lieàn vôùi neàn noâng nghieäp troàng luùa nöôùc vaø nhöõng bieåu hieän cuûa vaên hoùa ngheà, taát caû taïo thaønh moät toång theå hoøa quyeän vaøo nhau. Vì theá maø hoäi chôï Chuoâng coù söùc soáng laâu daøi trong taâm trí nhaân daân vaø ñang coù cô hoäi thöïc thi trong ñôøi soáng xaõ hoäi hieän ñaïi. Phöôïng Vuõ

472

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG VAÊN NOÄI : Moät danh töôùng thôøi Hai Baø Tröng coù coâng ñaùnh tan hai ñaïo quaân Haùn xaâm löôïc. Ñòa ñieåm : Thoân Vaên Noäi, xaõ Phuù Löông, huyeän Thanh Oai Thôøi gian : Moàng 10 ñeán 12 thaùng gieâng Chính hoäi : Ngaøy 11 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Thi naën con gioáng baèng boät gaïo. Thôø

H

aèng naêm, nhaân dòp ñaàu xuaân, trong 3 ngaøy töø moàng 10 tôùi 12 thaùng gieâng, daân laøng Vaên Noäi thuoäc xaõ Phuù Löông, huyeän Thanh Oai, tænh Haø Taây laïi töng böøng môû hoäi, töôûng nieäm vò anh huøng laø moät voõ töôùng noåi danh coù coâng lôùn ñaùnh tan hai ñaïo quaân xaâm löôïc baïo taøn thôøi Ñoâng Haùn Vaøo nhöõng thaäp nieân ñaàu coâng nguyeân, nhaø Haùn ñaùnh chieám nöôùc ta. Khoâng chòu laøm daân noâ leä, Hai Baø Tröng ñaõ phaát côø nghóa töø Meâ Linh (thuoäc tænh Vónh Phuùc ngaøy nay) ñöôïc nhaân daân caû nöôùc höôûng öùng. Moät voõ töôùng queâ ôû Phuù Trang, quaän Cöûu Chaân (Thanh Hoùa ngaøy nay) ñöôïc tin lieàn chieâu naïp nghóa binh ra Meâ Linh giuùp hai baø. OÂng ñöôïc giao moät ñaïo quaân tinh nhueä vaø leân ñöôøng ra chieán tröôøng. Ngay traän ñaàu oâng ñaõ ñaùnh tan hai ñaïo quaân huøng maïnh cuûa giaëc, cuøng caùc ñoäi quaân khaùc ñuoåi Thaùi thuù Toâ Ñònh veà nöôùc. Ba naêm sau, Maõ Vieän sang xaâm

löôïc nöôùc ta. OÂng caàm quaân ñoái ñòch vôùi keû thuø. Do löïc löôïng ít, oâng cho quaân lui veà trang Thaéng Laâm, thuoäc khu Vaên Noäi. Quaân giaëc ñuoåi tieáp, oâng choáng laïi vaø ñaõ anh duõng hi sinh vaøo moàng 10 thaùng 10. Nhôù coâng ñöùc cuûa oâng, daân laøng Vaên Noäi laäp mieáu thôø, toân oâng laø thaønh hoaøng vaø trieàu ñình phong laø ñöùc Thöôïng ñaúng toái linh thaàn. Nhöõng naêm möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu, hoäi keùo daøi 8 ngaøy. Coøn hoäi leä haèng naêm toå chöùc töø moàng 10 ñeán 12 thaùng gieâng. Tröôùc ñoù 3 ngaøy, töø moàng 7 cöûa ñình roäng môû, trong ngoaøi ñöôïc queùt doïn phong quang, ñoà thôø ñöôïc lau chuøi saïch seõ, vaø ñeøn höông nghi nguùt töø moàng 9. Caû 3 ngaøy hoäi ñaùm ñeàu coù teá leã vaø daâng höông. Ngaøy 11 chính hoäi coù ñaïi leã vaø röôùc lôùn. Thaàn phaû do Ñoâng Caùc Ñaïi hoïc só Nguyeãn Bính soaïn naêm Hoàng Phuùc thöù 2 (1573) coù ghi: “Ñöùc Thöôïng ñaúng thôø ôû ñình thoân Vaên Noäi, queâ ngaøi ôû Phuù Trang,

HAØ TAÂY  473 quaän Cöûu Chaân. Thaùng 10 aâm lòch naêm Kieán Vuõ thöù 19 (1), Maõ Vieän ñem quaân ñaùnh moät traän lôùn taïi Thieäu Hoùa. (2) Do löïc löôïng yeáu, ñöùc Thöôïng ñaúng cho quaân ruùt lui, ñoùng ñoàn ôû trang Thaéng Laâm, khu Vaên Noäi ñeå tieáp tuïc thu quaân. Tôùi ngaøy 10 thaùng 10 aâm lòch, löïc löôïng coøn quaù moûng khoâng choáng cöï noåi, ñöùc Thöôïng ñaúng qua ñôøi taïi thoân Vaên Noäi. Nhaân daân laäp mieáu thôø, toân laøm thaønh hoaøng.” Nghi thöùc ñaïi leã ñöôïc cöû haønh uy nghi, coi laø ngaøy “Ñaïi kyø phöôùc ñöùc Thöôïng ñaúng”. Saùng: - Teá trôøi ñaát. - Teá vong linh thaønh hoaøng - Röôùc kieäu baùt coáng (baøi vò cuûa ngaøi ) vaø kieäu hoa.

Chieàu: - Caùc troø chôi vui nhö côø, muùa roàng Toái: - Dieãn tuoàng. Ñaëc bieät coù cuoäc thi naën con gioáng baèng boät gaïo cuûa ngheä nhaân trong vuøng, giuùp vui cho hoäi. Ñình Vaên Noäi laø trung taâm dieãn tuoàng cuûa hoäi. Ñaây laø ngoâi ñình coå, ñeïp veà kieán truùc vaø ñieâu khaéc, song chöa roõ naêm xaây döïng. Naêm 1621 ñình söûa theo höôùng taây. Naêm 1854 söûa laàn cuoái cuøng chuyeån thaønh höôùng taây nam. Do nhöõng öu ñieåm, giaù trò vaø coâng duïng treân, ñình Vaên Noäi ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa - Thoâng tin coâng nhaän, xeáp haïng di tích lòch söû naêm 1986 Leâ Trung Vuõ

474

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG ÑA SÓ : - Hoaøng Ñoân Hoøa (Thaùnh sö ngheà thuoác) - Toå ngheà reøn Ñòa ñieåm : Laøng Ña Só, xaõ Kieán Höng, thò xaõ Haø Ñoâng Thôøi gian : Ngaøy 12 ñeán 15 thaùng gieâng Chính hoäi : Ngaøy 12 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Ca Truø 9 khuùc trong nghi leã teá thaàn Thôø

L

aøng Ña Só thuoäc xaõ Kieán Höng, thò xaõ Haø Ñoâng, tænh Haø Taây, coù ngoâi ñình coå ñeïp, haèng naêm vaãn laø dieãn tröôøng chính cuûa hoäi laøng. Ñình laøng Ña Só khoâng roõ ñöôïc xaây döïng töø bao giôø, nhöng theo caùc boâ laõo, ñình ñöôïc truøng tu vaøo naêm 1802 (Nhaâm Tuaát), nieân hieäu Gia Long thöù nhaát. Saân ñình naøy ñaõ töøng dieãn ra nhöõng vôû cheøo, vôû tuoàng, nhöõng caûnh haùt ca truø ñaëc saéc suoát thôøi gian hoäi laøng.

phía coät coù caâu ñoái chöõ Haùn. Tieáp ñeán laø saân ñình roäng, vôùi taû höõu ñeàu döïng nhaø 5 gian doïc. Cuoái saân laø ngoâi ñình lôùn, cao roäng, boä khung ñöôïc laøm baèng goã lim, vôùi 16 coät. Chaân taûng coät baèng ñaù khoái ñöôïc ñuïc theo luaät aâm döông. OÁp coät laø caùc caâu ñoái sôn son theáp vaøng. Ñình coøn coù nhöõng böùc hoaønh phi lôùn chaïm khaéc tinh xaûo. Haäu cung coù aùn höông, laø nôi thôø thaønh hoaøng laøng.

Nhìn toaøn caûnh ñình laøng Ña Só cho ta caûm giaùc ñoù laø moät böùc tranh, moät maûng maøu cuûa ñoàng queâ luoân soáng ñoäng, xanh töôi vôùi caây ñôøi.

Cuøng vôùi ñình, khoâng bieát töï bao giôø, daân laøng Ña Só ñaõ kheùo choïn ñòa theá xaây mieáu, chuøa, laøm cho cuïm kieán truùc naøy theâm trang nghieâm coå kính.

Tröôùc cöûa ñình laø ao nöôùc trong xanh, boán goùc coù ña, si toûa boùng maùt. Giöõa ao coù moät goø noåi hình vuoâng, coû xanh nhö taám thaûm, boán goùc goø troàng boán caây cau. Daân laøng goïi laø baøn côø (coù leõ thuôû xöa ñaây laø baøn côø ngöôøi).

Mieáu Ña Só xaây döïng beân bôø soâng Nhueä, aån saâu nhöõng ñaïi coå thuï, ñoù laø khoâng gian töï nhieân cuûa mieáu.

Cöûa ñình laø hai coät xaây cao, phaàn ñænh ñaép hai ngheâ chaàu, boán

Töø ngoaøi vaøo, qua hai caây coät xaây ñeán Vaên chæ, coù bia khaéc teân vaø hoïc vò nhöõng danh nhaân laøng Ña Só. Tieáp lieàn Vaên chæ laø saân laùt gaïch roài ñeán mieáu.

HAØ TAÂY  475 Mieáu caáu truùc theo kieåu coå cuûa ngöôøi Vieät. Tieàn cung (cung tröôùc) coù 8 coät gaén caâu ñoái, treân cao treo hoaønh phi sôn son theáp vaøng. Nôi ñaây ñaët höông aùn, lö höông haïc chaàu. Trung cung (cung giöõa) cuõng boá trí nhö tieàn cung. Song hai beân, tröôùc höông aùn, coøn boå sung hai haøng baùt böûu, giaù quaït, giaù côø. Haäu cung coù caùc hoaønh phi, caâu ñoái, vaø baøn thôø chính thôø thaønh hoaøng laøng Hoaøng Ñoân Hoøa vôùi ngai, baøi vò chaïm khaéc tinh vi.

nhaân Hoaøng Thò Loäc, hieäu laø Tö Nhuaän, coù coâng vôùi queâ höông ñöôïc “toïa vò haäu thaàn”. Caùc hieän vaät trong mieáu, ñaùng keå laø boä kieäu do Toång traán Ngoïc Haàu Nguyeãn Baù Xuyeán veõ theo maãu kieäu cuûa nhaø vua, vaø ngheä nhaân ñoùng kieäu laø Leâ Coâng La cuøng hoï haøng ngaøy ñeâm doàn heát taâm trí laøm cho kieäu trôû neân ñeïp ñeõ, röïc rôõ. Trong ñoù, kieäu OÂng taïc taùm con roàng, kieäu Baø taïc taùm con phöôïng, ñeàu sôn son theáp vaøng.

Kieán truùc mieáu caáu taïo 3 taàng theo hình thaùp. Caùc goùc maùi uoán cong, ñeàu ñaép roàng vaø ngheâ. Ñænh mieáu coù roàng chaàu maët nguyeät.

Khi röôùc kieäu luùc ñi nhanh, ñi chaäm, luùc luøi, luùc xoay laø töôïng tröng roàng cuoán, roàng löôïn.

Hai beân mieáu laø hai daõy nhaø ngang, moãi daõy 5 gian. Daân laøng Ña Só ñaõ taïo döïng töôïng vaø toân thôø cuï Hoaøng Ñoân Hoøa laøm thaønh hoaøng laøng. Töôïng ngaøi phaûn aùnh roõ neùt maët hieàn töø phuùc haäu, thoâng minh trí tueä. Veà hình thöùc, töôïng Hoaøng Ñoân Hoøa laø moät taùc phaåm ñieâu khaéc ngheä thuaät coù ñöôøng neùt, hình khoái, aùnh saùng, tö theá, kieåu daùng haøi hoøa trong theå thoáng nhaát. Phía phaûi mieáu laø moät taám bia coù nieân hieäu Phuùc Thaùi naêm thöù 6 thôøi vua Leâ Chaân Toâng (1648). Caùc maët bia ghi “Ña Só xaõ bi” hoaëc “Thöôïng haï ñaïi tieâu ñaêng”. Vaên bia cho bieát, chính phu

Kieäu OÂng ñeå röôùc thaønh hoaøng laøng Hoaøng Ñoân Hoøa, kieäu baø ñeå röôùc phu nhaân thaønh hoaøng laøng laø Phöông Dung coâng chuùa. Hoäi Laøng Ña Só laáy ngaøy maát cuûa Hoaøng Ñoân Hoøa ngaøy hoäi laøng. Haèng naêm môû hoäi vaøo 12 thaùng gieâng vaø ñeán ngaøy 15 thaùng gieâng giaõ ñaùm. Hoäi toå chöùc raát troïng theå theo nghi thöùc coå truyeàn, goàm ñuû caùc trình töï: teá, leã daâng höông, röôùc vaø vui chôi (vui hoäi). – Teá: moät nghi thöùc ñeå töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa thaønh hoaøng laøng, ôn cao ñöùc daøy, nhaéc nhôû con chaùu luoân uoáng nöôùc nhôù nguoàn. Nhöõng ngöôøi tham gia teá goàm coù: moät chuû teá, ba boài teá, thöôïng höông (ngöôøi

476

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

daâng höông), aåm phuùc (ngöôøi daâng röôïu). Baét ñaàu laø troáng chieâng, baùo hieäu cuoäc haønh leã. Ñaàu tieân ñoâng xöôùng, taây xöôùng, roài chuû teá ñöùng ra hoâ, laøm hieäu ñieàu khieån leã. Phaàn quan troïng laø ñoïc vaên teá (ñoïc coâng ñöùc cuûa thaønh hoaøng laøng). Keát thuùc teá laø leã daâng höông, daâng röôïu, daâng hoa. Tieáp ñeán laø röôùc. – Röôùc: qui tuï, toång hôïp caùc loaïi hình vaên hoùa ngheä thuaät, laø coát loõi, trung taâm cuûa qui trình hoäi, goàm: röôùc kieäu, long ñình, höông aùn roài ñeán toáp muùa seânh tieàn, moõ, troáng, sö töû, roàng, maët naï, côø... – Keá tieáp laø caùc troø chôi laøm cho hoäi theâm naùo nöùc. Hoäi thöôøng coù caùc troø chôi daân gian nhö: ñaùnh ñu, choïi gaø, ñaùnh côø ngöôøi, vaät, cheøo saân ñình, haùt ca truø, dieãn tuoàng ñoà... Töø thuôû xa xöa, hoäi Ña Só ñaõ löøng vang moät vuøng. Ngaøy naøy, Haø Ñoâng, Haø Trì ñoå xuoáng, Sa La, Vaên Quaùn ñoø sang, Maäu Löông ngöôïc leân, Xoám qua ñoàng ñeå ñeán. Tröôùc cöûa mieáu, ñình, chuøa, caém laù côø thaàn lôùn tung bay trong gioù, troáng chieâng doàn vang môû ñaàu hoäi. Kieäu OÂng, kieäu Baø, long ñình, loïng taùn, côø, quaït, phöôùn, göôm ñao, baùt böûu ñaõ saün saøng. Nhöõng aâm thanh naùo möùc baùo hieäu vieäc röôùc thaønh hoaøng baét ñaàu vôùi trình töï sau: môû ñaàu laø hai haøng côø, roài trai laøng thoåi tuø vaø, löng ñeo thöôùc, ñeo kieám;

ñoäi troáng chieâng vaø muùa sö töû môû ñöôøng, oâng hieäu troáng, hieäu côø daãn kieäu OÂng vaø ñoäi muùa troáng nguõ loâi, muùa moõ; theo kieäu laø caùc laõo oâng, tieáp theo laø ñoäi nöõ seânh tieàn vöøa ñi vöøa muùa, baø hieäu chieâng, hieäu côø daãn kieäu baø... Hai beân ñöôøng laø daân laøng, khaùch thaäp phöông ñeán döï hoäi. Leä laøng xöa, quaân kieäu phaûi laø nhöõng gaùi laøng xinh ñeïp, trai laøng tuaán tuù, ñöôïc choïn löïa vaø taäp luyeän coâng phu (chöa vôï, chöa choàng, coù ñöùc tính toát, phaåm haïnh ngoan ngoaõn, khoâng tang, khoâng tieáng xaáu). Ñöôïc choïn laøm quaân kieäu, hieäu côø, hieäu troáng, hieäu chieâng laø vinh döï cuûa gia ñình hoï haøng thaân toäc. Ngaøy ñaàu cuûa hoäi röôùc kieäu töø mieáu ñi quanh ao ñình veà ñình, maëc daàu ñoaïn ñöôøng chæ ngaén khoaûng 500 meùt nhöng phaûi töø saùng ñeán quaù tröa ñaùm röôùc môùi tôùi nôi. Theo tuïc leä coå, röôùc kieäu phaûi ñi töøng böôùc moät theo nhòp troáng leänh (troáng khaåu), cöù 3 böôùc tieán 1 böôùc luøi. Hoaëc coù luùc ñi böôùc doàn, luøi böôùc doàn hoaëc quay kieäu. Ngaøy cuoái, 15 thaùng gieâng laïi röôùc kieäu töø ñình ñi quanh ao veà mieáu. Ao naøy ñöôïc coi laø vieân “ngoïc quí” cuûa laøng. Hoäi laøng Ña Só ñaõ laøm giaûm bôùt ñi nhöõng öu phieàn, ñem laïi söï hoøa ñoàng, nieàm töôi vui, phaán khôûi cho moïi ngöôøi. Tuïc röôùc kieäu cuûa laøng

HAØ TAÂY  477 Ña Só ñaõ bieåu hieän söï toân kính ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc, vôùi daân, vôùi laøng xoùm, toân kính beà treân vaø traân troïng beà döôùi, moãi khi röôùc kieäu ra khoûi cöûa mieáu laø kieäu OÂng döøng laïi ñeå kieäu Baø ñi tröôùc. Sau ñoù, kieäu OÂng laïi daãn ñaàu. Khi röôùc veà ñeán cöûa mieáu, thì kieäu OÂng laïi nhöôøng kieäu Baø. Ñoù cuõng laø theá öùng xöû vaên hoùa cuûa leä tuïc laøng Ña Só.

aû ñaøo vöøa haùt vöøa muùa theo nhòp ñaøn, troáng, phaùch, song loan.

Trong hoäi, saân ñình laø nôi dieãn caùc tích cheøo, tuoàng, bieåu dieãn ca truø suoát caû thôøi gian hoäi. Ca truø coù maët trong caùc cuoäc teá leã tieân thaùnh, tieân hieàn... töø raát sôùm noù ñaõ coù moät boä phaän haùt, muùa mang tính chaát toân giaùo, thôø cuùng phuïc vuï cho phöôøng, hoäi, laøng, chaï trong caùc dòp aên möøng ñöôïc muøa, leã taï trôøi ñaát, hoaëc teá caùc vò toå ngheà, nhö toå ngheà loø reøn, toå ngheà ñuùc...

– Thoï hoøa khuùc (tuaàn röôïu thöù nhaát)

Nhö vaäy, ca truø cuøng luùc coù hai moái quan heä: quan heä vôùi toân giaùo vaø quan heä vôùi vieäc thôø caùc toå ngheä. Ña Só ñaõ coù hai oâng toå löøng danh, laø toå ngheà thuoác ñöôïc toân thôø laøm thaønh hoaøng laøng vaø toå ngheà reøn. Coù leõ vì theá maø ca truø ñöôïc trình dieãn trong hoäi laøng chaêng? (12 thaùng gieâng laø ngaøy gioã toå thaønh hoaøng laøng). Ñoù cuõng laø ngaøy hoäi truyeàn thoáng cuûa laøng Ña Só. Thôøi ñieåm dieãn ra ca truø phuïc vuï cho teá laø töø luùc phuø giaù (röôùc kieäu) ñeán luùc leã taï, roài vaøo cuoäc haùt cöûa ñình. Khi dieãn ra ca truø thì

Khi teá, aû ñaøo haùt muùa theo noäi dung tieát muïc haønh leã, aên nhòp vôùi caùc ñoäng taùc cuûa ngöôøi teá. Haùt ca truø trong teá goàm coù chín khuùc, theo thöù töï sau: – Nguyeân hoøa khuùc (daâng röôïu) – Thaùi hoøa khuùc (thaàn vaøo vò)

– Döï hoøa khuùc (tuaàn röôïu thöù hai) – Minh hoøa khuùc (tuaàn röôïu cuoái) – Haøi hoøa khuùc (uoáng röôïu nhaän phuùc thaàn ban) – An hoøa khuùc (caùo bieät thaàn) – Thuaàn hoøa khuùc (chôø mong thaàn ban phuùc theâm maõi) – Ung hoøa khuùc (leã xong) Haùt ca truø cöûa ñình tuy coù noäi dung thôø thaàn, nhöng vaãn goùp phaàn laøm cho moïi ngöôøi cuøng höôûng, cuøng vui, noù gaén vôùi tính quaàn chuùng, tính nhaân daân. Ña Só laø moät laøng ngheà. Bôûi vaäy, leã hoäi laøng, beân caïnh nhöõng neùt chung vaãn coù nhöõng neùt rieâng cuûa mình. Ñaëc ñieåm vaên hoùa aáy chính laø nhaân toá khieán hoäi laøng Ña Só toàn taïi ñeán hoâm nay. Leâ Ngoïc Canh

478

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑÌNH LAØNG SO Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: 3 thaàn thaønh hoaøng: Hieän Hoà, Thieân Gia, Meänh Gia : Laøng So, xaõ Coäng Hoøa, huyeän Hoaøi Ñöùc : Moàng 10 thaùng 2 : - Röôùc kieäu - Bòt maét baét deâ - Roái nöôùc - Ñaùnh coàng - Haùt xaåm...

L

aøng So thuoäc xaõ Coäng Hoøa, huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây. Ñình laøng toïa laïc treân moät khu ñaát cao, thoaùng ñaõng, dieän tích roäng tôùi hôn 3 ha. Maët ñình quay höôùng taây baéc, tam quan raát beà theá ñöôïc xaây theo loái choàng dieâm coù taùm maùi uoán cong vôùi cöûa chính, cöûa khuyeát, taát caû ñeàu coù maùi daùng caùnh dieàu, ñöôïc ñaép noåi hoa vaên trang trí ngheä thuaät. Noùc tam quan ñaép ñoâi roàng chaàu maët nguyeät, cöûa chính ñaët hai con roàng ñaù xanh nhö ñang tröôøn xuoáng. Tröôùc maët laø moät hoà nöôùc roäng meânh moâng. Ñình thôø 3 vò thaønh hoaøng laø Hieän Hoà, Thieân Gia vaø Meänh Gia, 3 danh töôùng coù coâng töø thôøi vua Ñinh Tieân Hoaøng. Ñình So laø ngoâi ñình coå noåi tieáng maø töø xa xöa ôû xöù Ñoaøi ñaõ coù caâu “Ñeïp ñình So, to ñình Caán”. Vuøng Haø Noäi cuõng coù caâu: “Ñeïp Ñình So, to ñình Voõng”.(1) Theo taám bia ñaù ôû ñình ñöôïc khaéc vaøo naêm Döông Ñöùc thöù nhaát (1672) cho bieát thì ñình ñöôïc xaây vaøo naêm naøy, töùc laø

ñaàu ñôøi vua Leâ Gia Toâng, giöõa thôøi Trung Höng. Thaàn tích keå raèng: Ngaøy xöa ôû moät vuøng queâ ôû phuû Gia Ñònh, Kinh Baéc (Baéc Ninh) coù oâng Cao Hieån, vôï laø Laõ AÛ laøm ngheà ñaùnh caù treân soâng. OÂng baø laø ngöôøi nhaân nghóa luoân laøm thieän, nhöng ñaõ 50 tuoåi maø vaãn chöa coù con noái doõi. Vaøo moät buoåi chieàu, oâng baø dong thuyeàn treân soâng thaû löôùi, luùc naøy hoaøng hoân ñang buoâng xuoáng, phöông taây raùng chieàu ñoû röïc, maët soâng meânh mang soùng gôïn aùnh vaøng, treân khoâng trung laûng vaûng nhöõng ñaùm maây laønh nguõ saéc troâi lôø löõng. OÂng baø keùo löôùi leân thì laï thay, meû löôùi thaáy vaøng baïc chaâu baùu nhieàu voâ keå long lanh döôùi aùnh chieàu, oâng baø lieàn ñem cuûa caûi phaân phaùt heát cho daân ngheøo, roài ngaång ñaàu leân trôøi maø than raèng: “Vôï choàng toâi suoát ñôøi tu nhaân tích ñöùc xin trôøi Phaät xoùt thöông cho sinh con ñeå nöông töïa tuoåi giaø”. Hoâm sau nghe noùi ôû nuùi Saøi Sôn coù ngoâi chuøa raát thieâng, oâng baø

HAØ TAÂY  479 lieàn taém goäi aên chay roài leân chuøa caàu töï. Treân ñöôøng veà theo doøng soâng Haùt,(2) khi veà ñeán trang Sôn Loä (laøng So) thì baát chôït phong ba noåi leân, maây ñen cuoàn cuoän keùo ñeán, gioù möa döõ doäi, saám vang chôùp vaïch. OÂng baø caû sôï voäi daït thuyeàn vaøo bôø roài leân truù taïm ôû moät ngoâi mieáu tranh thôø thuûy thaàn ñeå nghæ taïm (choã aáy nay laø gaàn nuùi Ñoàng Lö). Trong luùc mô maøng thì laï thay xuaát hieän 3 ñaïo haøo quang choùi loïi quaán quanh laáy baø. Baø böøng tænh noùi vôùi oâng. OÂng cho laø ñieàu thieâng lieâng kyø laï beøn thaép höông laøm leã taï, ít laâu sau baø coù mang. Vaøo ngaøy moàng 8 thaùng 2 thì sinh ra moät boïc, nôû ra ba ngöôøi con trai töôùng maïo khoâi ngoâ, oâng baø vui möøng khoân xieát beøn ñaët teân laø Hieän Hoà, Thieân Gia vaø Meänh Gia. Daân gian coù tuïc truyeàn laø: “Nhaát baøo xuaát tam nam.” Vaøo thôøi aáy, ôû vuøng Hoa Lö, Ñinh Boä Lónh phaát côø deïp loaïn 12 söù quaân. Luùc 14 tuoåi thì cha meï ñeàu maát, sau khi cö tang 3 naêm, ba ngaøi lieàn ñaàu quaân theo thuû lónh söù quaân hoï Ñinh. Theo daân gian thì 3 ngaøi voán laø con cuûa thuûy thaàn ñaàu thai, raát gioûi veà soâng nöôùc, laïi tinh thoâng kinh söû vaø voõ ngheä, ñöôïc vua Ñinh voâ cuøng yeâu meán trao cho nhieàu troïng traùch. Töôùng quaân Hieän Hoà ñöôïc phong laø Chæ huy söù, Thieân Gia ñöôïc phong laø Ñoâ uùy,

Meänh Gia ñöôïc phong laø Hieäu uùy caàm quaân deïp loaïn. Ba ngaøi chòu meänh vua ñaùnh ñoâng deïp baéc, ñaõ coù laàn laäp coâng cöùu giaù cuøng nhieàu chieán tích lôùn khaùc. Luùc giaëc giaõ bình yeân thì vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 2, ba ngaøi boãng döng khoâng oám ñau maø cuøng hoùa. Vua Ñinh Tieân Hoaøng voâ cuøng thöông xoùt phong cho Hieän Hoà laø “Ñoáng linh thoâng hieäu nguyeân suùy Ñaïi Vöông”, Thieân Gia vaø Meänh Gia laø “Nguyeân söùy Ñaïi Vöông”, leänh cho daân sôû taïi laäp ñeàn thôø ñeå ñôøi ñôøi höông khoùi. Töø ñaáy, cöù ñeán ngaøy sinh, ngaøy hoùa cuûa 3 thaàn, daân laøng laïi toå chöùc cuùng leã. Ñeán thôøi Trung Höng thì ñình ñöôïc xaây treân ñaát coù ñeàn xöa. Traûi thôøi gian, ñình vaãn coøn giöõ laïi ñöôïc nguyeân daùng coå kính, nhöõng neùt chaïm khaéc tinh teá, nhöõng ñaïi töï hoaønh phi caâu ñoái vaøng son lung linh. Gian chính giöõa coù böùc ñaïi töï chaïm 4 chöõ vaøng “Vaïn coå anh linh”. Ñình coøn löu ñöôïc 2 taám bia ñaù, moät taám ghi naêm Döông Ñöùc thöù nhaát (1672), moät taám chöõ bò môø chöa xaùc ñònh ñöôïc nieân hieäu. Ñình coøn löu ñöôïc 4 kieäu baùt coáng thôøi Leâ, haïc thôø, saäp thôø, troáng ñaïi, giaøn baùt böûu vaø nhieàu ñoà thôø baèng ñoàng, baèng söù giaù trò. Ñaëc bieät ñình coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu ñaïo saéc phong töø thôøi Ñinh ñeán thôøi Nguyeãn. Moät ñaïo do Ñinh

480

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

trieàu Hoaøng ñeá ban taëng naêm Kyû Tî (969). Moät ñaïo thôøi Traàn Thaùi Toâng naêm Kyû Tî (1239). Moät ñaïo thôøi Leâ Thaùi Toå naêm Kyû Daäu (1429). Nhieàu ñaïo saéc töø thôøi haäu Leâ vaø Trung Höng. Thôøi Quang Trung coù 2 ñaïo saéc. Thôøi Nguyeãn coù 7 ñaïo saéc vôùi toång soá 45 ñaïo nhöng haàu heát nhöõng ñaïo saéc coå bò môø theo thôøi gian, chæ coøn 30 ñaïo nguyeân veïn. Ñình So raát hoaønh traùng. Ñaïi ñình coù 7 gian hai chaùi, oáng muoáng vaø haäu cung. Ñình lôïp ngoùi ta, caùc taøu maùi meàm maïi uoán cong vuùt leân taïo ñaàu ñao, nhö caùnh hoa sen chaïy daøi suoát noùc. Bôø daûi coù nhöõng con ngheâ, con saáu baèng saønh nung, hai beân ñaàu ñoác coù laép dieàm vaø væ goã chaïm hình hoa laù vaø maây. Saân ñình raát roäng, hai beân laø nhaø giaûi vuõ, tröôùc tam quan coù nhöõng baäc ñaù ñi xuoáng. Nhöõng baäc ñaù naøy laø ñoâi roàng ñaù ñieâu khaéc ngheä thuaät höôùng thaúng xuoáng moät caùi hoà roäng tôùi gaàn 3 ha. Ngaøy xöa giöõa hoà coù 3 goø ñaát noåi leân, ngaøy nay ñaõ laáp thaønh saân roäng nöôùc vaây quanh 3 phía nhö voøng cung, beân ngoaøi laø ñeâ quai. Ñaïi ñình lôùn coù 32 coät lim, caùc vì keøo laøm theo loái choàng röôøng thöôïng tam haï töù. Vì keøo choàng röôøng, cuõng nhö toaøn theå heä thoáng coät xaø, keû ñöôïc chaïm khaéc hoa laù gôø chæ raát ngheä thuaät. Cöûa voõng ñöôïc

sôn son theáp vaøng, khaéc hình hoa laù mang phong caùch thôøi Leâ Trung Höng. Boán maët ñaïi ñình ñöôïc böng cöûa böùc baøn, caùnh cöûa coù con tieän, caùc khuoân cöûa cuõng ñöôïc soi chaïm raát coâng phu. Veà phaàn teá leã thì ñình coù nhöõng ñieåm khaùc vôùi nhieàu nôi. Theo caùc cuï truyeàn laïi thì ngaøy xöa khi cuùng leã ñeàu kieâng caùc saéc phuïc maøu ñoû, tím vaøng. Ngaøy moàng 8 thaùng 2 laø ngaøy sinh boïc tröùng thì trong ñình cuùng chay, ngoaøi ñình teá baèng lôïn soáng. 30 con lôïn ñöôïc nuoâi beùo, ñeán ngaøy leã thì taém saïch seõ troùi laïi baøy hai beân nhaø giaûi vuõ ñeå teá soáng. Ngaøy moàng 10 thaùng 7 (aâm lòch) thì teá khao quaân, trong ñình cuùng chay, ngoaøi ñình laøm thòt moät con traâu ñöïc thui vaøng caû con, söøng vaø chaân ñeàu quaán giaáy ñoû. Laøng So laø moät laøng coå, daân cö chuû yeáu soáng baèng noâng nghieäp vôùi ñòa theá “kyø sôn tuù thuûy”. Tröôùc maët laø con soâng Ñaùy hieàn hoøa. Ngaøy xöa khi chöa xaây ñaäp Phuøng ñeå ngaên nöôùc, vaøo muøa nöôùc doøng soâng meânh mang nöôùc ñoû phuø sa cuoän chaûy ñeán saùt chaân laøng vaø nuùi Ñoàng Lö. Beân phaûi laø nhöõng nuùi ñaù coù caùc thaéng caûnh noåi tieáng nhö chuøa Traêm Gian, goïi laø Quaûng Yeân töï. Chuøa xaây treân moät ñoài cao (nuùi Maõ). Theo nhieàu taøi lieäu thì chuøa coù töø thôøi vua Lyù Cao Toâng (1195). Beân traùi laø nuùi Ñoàng Lö noåi leân nhö

HAØ TAÂY  481 moät con roàng ñaát khoång loà chaïy daøi tôùi hôn 1km. Ñaèng sau laø laøng xoùm, nhöõng quaû nuùi nhoû vaø nhöõng caùnh ñoàng coø bay thaúng caùnh. Xa xa veà phía baéc coù nuùi Hoaøng Xaù söøng söõng nhö moät con voi khoång loà, döôùi chaân coù ñoäng Hoaøng Xaù, beân trong laø töôïng Löõ Gia ñöôïc taïc treân vaùch ñaù. Roài nuùi Saøi Sôn coøn goïi laø nuùi Thaày. Chuøa Thaày laø moät thaéng caûnh noåi tieáng ñaát nöôùc. Raûi raùc chung quanh coøn coù nuùi Voõm Voï, nuùi Phöôïng Caùch, nuùi Yeân Sôn. Phía taây laø daûi röøng ngang, nhöõng daõy nuùi khôûi nguoàn cuûa daûi nuùi röøng Taây Baéc bao la huøng vó ñöùng aùn ngöõ söøng söõng phía taây toå quoác. Hai phía môø xa coù ñænh Ba Vì, Tam Ñaûo. Ñình laøng So quaû coù caûnh quan chung quanh xa vaø gaàn nhö moät böùc tranh. Chuøa laøng So coù teân laø Laïc Laâm Töï. Chuøa ñöôïc xaây döïng töø thôøi Lyù, thôø phaät, maùi coå uoán cong aån hieän döôùi nhöõng haøng caây thaät thanh cao vaø yeân aû. Trong chuøa thì vaøng son choaùng ngôïp bôûi ñoà thôø töï vaø hoaønh phi caâu ñoái. Heä thoáng thôø Phaät trong chuøa cuõng töông töï nhö caùc chuøa khaùc. Hoäi Laøng So ñöôïc môû vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 2. Ngaøy nay môû hoäi 3 ngaøy khoâng coù röôùc kieäu. Trong ngaøy hoäi caùc boâ laõo trong laøng toå chöùc teá thaàn vaø leã daâng höông coù haùt quan hoï vaø moät vaøi troø chôi

daân gian khaùc. Nhöng theo cuï töø Vöông Ñình Cuoâng hôn 70 tuoåi thì hoäi ngaøy xöa vui laém. Ñeán ngaøy hoäi, quanh ñình, ngoaøi ñeâ, döôùi hoà rôïp côø thaàn nguõ saéc, ngöôøi caùc nôi veà xem hoäi ñoâng nhö kieán. Ñoàng baøo Möôøng töø Hoøa Bình cuõng ñöôïc môøi veà döï hoäi. Khi trong ñình caùc cuï böôùc vaøo leã thaùnh thì ngoaøi saân, cô naøo ñoäi aáy, döôùi söï ñieàu khieån cuûa toång côø saép ñaët thaät uy nghi teà chænh chôø ñôïi. Teá xong, khi 3 hoài troáng ñaïi noåi leân thì cuoäc röôùc baét ñaàu. Treân con ñöôøng ven nuùi quanh co töø ñình ra quaùn, nôi coù ngoâi mieáu thuûy thaàn ngaøy xöa gaàn saùt nuùi Ñoàng Lö, hai beân ñöôøng côø thaàn nguõ saéc ñoû röïc, ñi ñaàu laø ñoaøn muùa sö töû gaây khoâng khí roän vui naùo nöùc, coù moät nam ñoùng giaû cuï baø vôùi maët naï traéng, tay caàm quaït phe phaåy, vöøa ñi vöøa vôøn ñaàu sö töû, cuøng vôùi hai voõ sinh aùo ñen, quaàn xanh, chít khaên naâu, tay caàm gaäy vöøa ñi vöøa muùa, trong tieáng troáng thuøng thình thuùc giuïc. Ñaùm treû em, thanh nieân, thanh nöõ chaïy theo hoø reo coå vuõ thaät haân hoan hoà hôûi. Roài ñeán ñoaøn côø nguõ saéc, nguõ haønh, ñoaøn mang hoûa baøi binh khí, roài ñeán ñoaøn baùt aâm vôùi caùi troáng ñaïi maët roäng tôùi hôn 1m, ñöôïc 2 thanh nieân cöôøng traùng khieâng, vaø moät trung nieân quaàn traéng aùo the, khaên löôït, tay caàm duøi vöøa ñi vöøa ñieåm nhòp. Roài troáng caùi, troáng khaåu,

482

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

troáng baûng vaø nhieàu nhaïc cuï daân toäc nhö: keøn baàu, ñaøn nguyeät, ñaøn tranh, saùo, hoà, nhò, seânh, phaùch vöøa ñi vöøa taáu nhaïc leã. Chieác long ñình, treân baøy höông hoa nguõ quaû, ñöôïc 4 trai laøng tuoåi ñang xuaân saéc khieâng ñi, hai beân coù hai haøng cuï baø maëc aùo töù thaân, yeám naâu, khaên moû quaï, tay caàm côø phöôùn nhaø Phaät vöøa ñi vöøa tuïng nieäm.

tieáng coàng cuûa ñoàng baøo Möôøng, tieáng nhaïc, tieáng noùi tieáng cöôøi taïo thaønh moät hoøa thanh thaät oàn aøo vaø soâi ñoäng. Ñoaøn röôùc ñi töø ñình, treân con ñöôøng daøi khoaûng hôn 500m thì ra ñeán mieáu thuûy thaàn laøm leã. Teá xong laïi röôùc kieäu veà ñình. Heát phaàn leã thì ñeán phaàn hoäi, suoát 7 ngaøy, nhö daân gian vuøng naøy ñaõ coù caâu:

Tieáp ñeán laø ñoaøn röôùc kieäu thaät uy nghieâm vôùi 4 kieäu baùt coáng, moãi kieäu 8 ngöôøi khieâng, caùc trai laøng maëc quaàn aùo voõ sinh ñaàu ñoäi noùn cuøng vôùi 32 ngöôøi thuoäc kíp ñoåi quaân tuùc tröïc ñi keøm, kieäu röôùc vaên ñi tröôùc, tieáp ñeán laø kieäu thaàn Hieän Hoà, roài ñeán kieäu thaàn Thieân Gia, roài Meänh Gia. Hai beân xuùm xít côø quaït taøn loïng, theo sau laø ban teá maëc aùo thuïng xanh, quaàn traéng, ñaàu ñoäi muõ quan, thaønh kính theo sau hoä giaù. Ñoaøn muùa seânh tieàn tay deûo nhö taám luïa, vôøn tröôùc löôïn sau quanh 4 kieäu. Roài ñeán caùc ñoaøn ñoäi maâm leã vaät goàm nhöõng coâ thoân nöõ tuoåi möôøi taùm ñoâi möôi maù hoàng moâi ñoû, aùo töù thaân naâu non, yeám ñaøo, toùc boû ñuoâi gaø böôùc ñi trong khoâng khí haân hoan hoà hôûi. Roài ñoaøn cuï oâng, cuï baø, thanh nieân, thanh nöõ cuøng khaùch thaäp phöông noâ nöùc keùo theo.

Ñoùng ñaùm suoát 7 ñeâm ngaøy, Coù chieác troáng caû luoân baøy giöõa saân.

Ñaùm röôùc vui quaù, giöõa caûnh nuùi non huøng vó, ñoaøn röôùc nhö moät con roàng nhieàu maøu quanh co uoán löôïn. Tieáng troáng tieáng chieâng,

Trong ngaøy hoäi, saân ñình, döôùi hoà vaø nhöõng baõi roäng trong laøng dieãn ra nhieàu troø chôi daân gian. Troø bòt maét baét deâ vui laém. Trong moät baõi roäng ngöôøi xem ñöùng voøng quanh ñoâng chaät, moät con deâ ñöïc ñöôïc thaû vaøo saân, nhöõng chaøng trai haêng haùi, maét bò quaán chaët baèng khaên ñen bò ñaåy vaøo quôø quaïng töù phía ñeå tìm deâ. Con deâ khoâng bò bòt maét neân chaïy raát haêng vaø raát khoù baét. Coù ngöôøi choàm chaúng vaøo ñaàu deâ, bò noù huùc ngaõ boå chöûng, trong tieáng reo hoø cuûa ngöôøi xem ñoâng töôûng nhö vôõ ñaùm. Ai may maén vaø coù söùc khoûe, toùm ñöôïc chaân deâ vaät noù ngaõ laø thaéng cuoäc. Choã khaùc laïi quaây quaàn xem ñaùnh coàng vaø neùm coøn cuûa ñoàng baøo Möôøng. Nhöõng coâ gaùi Möôøng khaên traéng, aùo cheõn traéng, vaùy ñen, thaét löng quaán vaûi xanh ñeo xaø tích, coå ñeo voøng baïc laáp laùnh, coâ naøo coâ aáy maù hoàng leân nhö quaû taùo chín. Moãi coâ tay xaùch moät chieác

HAØ TAÂY  483 coàng baèng ñoàng ñuû loaïi to nhoû, tay kia caàm duøi theo söï ñieàu khieån, taáu leân nhöõng khuùc nhaïc Möôøng, tieáng thanh tieáng traàm cao thaáp nhöõng giai ñieäu hoang sô cuûa röøng nuùi. Nhöõng giai ñieäu aáy coù luùc nhö roän leân doàn daäp khieán ngöôøi nghe töôûng nhö giöõa ñeâm löûa röøng, coù cuoäc nhaûy muùa trong aùnh löûa baäp buøng cuûa nhöõng chaøng trai coâ gaùi Möôøng xinh ñeïp, coù luùc laïi laéng xuoáng nhö tieáng tuø vaø trong ñeâm vaéng, nhö tieáng moõ traâu loác coác, tieáng goïi gaø giöõa moät chieàu röøng söông laïnh. Roài laïi vang leân roän raõ, theå hieän söùc maïnh quaät cöôøng cuûa daân toäc Möôøng, luoân vuøng leân ñoaøn keát ñeå chieán thaéng thieân nhieân. Heát nhaïc coàng thì ñeán phaàn neùm coøn, ñaây laø moät neùt vaên hoùa rieâng bieät cuûa ngöôøi Möôøng. Moät caây tre cao chöøng 10 meùt choân giöõa baõi, beân treân coù moät voøng quaán tua hoa xanh ñoû, nhöõng coâ gaùi Möôøng duyeân daùng tay caàm quaû coøn coù tua daøi tung leân. Neáu quaû coøn chui qua voøng laø thaéng cuoäc. Ñaây laø moät troø chôi raát khoù, hoài coøn beù qua nhieàu hoäi trong vuøng, ngöôøi vieát baøi naøy cuõng ñaõ tung coøn nhieàu laàn nhöng ít khi truùng ñieåm. Roài ôû döôùi hoà dieãn ra troø muùa roái nöôùc, quanh bôø nhieàu ngöôøi xem

xuùm ñen xuùm ñoû. Roài troø baét chaïch trong chum, maáy caùi chum to ñöôïc ñoå nöôùc löng chöøng, ngöôøi ta thaû moät ñoâi chaïch khoûe vaøo ñeå töøng ñoâi trai gaùi thi nhau baét. Con chaïch trôn tuoät laïi ôû döôùi nöôùc neân raát khoù baét, coù khi caû nöûa giôø khoâng baét noåi. Ai baét ñöôïc chaïch ñöôïc coi laø taøi vaø lónh giaûi. Ñaây laø troø chôi coù tính khôi gôïi tình yeâu cho nhöõng ñoâi trai gaùi, bôûi neáu hoï coù caûm tình vôùi nhau môùi cuøng tham gia troø chôi. Khi mieäng chum thì beù, laïi phaûi cuùi xuoáng, neân nhieàu luùc toùc chaïm toùc, maù chaïm maù. Sau ngaøy hoäi nhieàu ñoâi löùa ñaõ neân duyeân vôï choàng. Ban ñeâm nhöõng ngaøy hoäi coøn coù haùt xaåm xoan, haùt ca truø, haùt cheøo ôû saân ñình. Ngaøy xöa hoäi môû tôùi 7 ngaøy. Ñaát nöôùc ñang böôùc vaøo kyû nguyeân chaán höng vaên hoùa daân toäc thì ñình So, moät ngoâi ñình beà theá coøn giöõ nguyeân daùng coå töø hôn 300 naêm veà tröôùc, laïi coù caûnh quan ñeïp, quaû laø moät hieän vaät voâ giaù cuûa Haø Taây queâ luïa vaø cuûa nhaân daân caû nöôùc Vieät Nam. Vaên Saùu

(1) Ñình Voõng Thò, moät ngoâi ñình lôùn naèm ven hoà Taây ñaõ bò chaùy töø hoài khaùng chieán laàn thöù nhaát. (2) Soâng Haùt laø moät con soâng nhoû, chaûy qua ñaàu nuùi Ñoàng Lö, noái vôùi soâng Ñaùy, nay ñaõ bò laáp, chæ coøn nhöõng laïch nhoû, khoâng phaûi laø soâng Haùt Moân) Taøi lieäu tham khaûo: Hoà sô Thaùnh tích, Tham quan tröïc tieáp, Lôøi keå cuûa cuï töø ñình So, vaø moät soá taøi lieäu khaùc.

484

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CAO VIEÂN : - Vuõ Chieâu Taâm - Ñoâ Ñoác Long Ñòa ñieåm : Xaõ Cao Vieân, huyeän Thanh Oai, tænh Haø Taây Thôøi gian : Ngaøy 12 thaùng gieâng vaø 21 thaùng 8 Chính hoäi : Ngaøy 12 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Hoäi 7 laøng - Vaät voõ Thôø

Ñ

eàn Vó thuoäc xaõ Cao Vieân, huyeän Thanh Oai, tænh Haø Taây. Khaùch töø Haø Noäi veà, qua thò xaõ Haø Ñoâng ñeán Ba La - Boâng Ñoû, ôû caây soá 14 reõ theo ñöôøng 22, ñi ñoä 3 km nöõa laø tôùi.

vaø töôïng thaùnh. Töôïng ngaøi Vuõ Chieâu Taâm trong tö theá ngoài, neùt maët phuùc haäu, uy nghi. Hoài truøng tu khoaûng naêm 1986, ngöôøi ta tìm thaáy trong ñeàn coù 500 ñoàng tieàn trinh coå.

Xa xa ñaõ thaáy thaáp thoaùng maøu xanh cuûa raëng baïch ñaøn, luõy tre beân ñaàm Ñaøn Vieân. Ñaàm nguyeân laø moät khuùc caïn cuûa soâng Ñaùy, roäng gaàn baèng hoà Hoaøn Kieám. Theo caùc cuï giaø keå laïi, daân laøng Ñoáng Vó, Trung, Ñaøn Vieân, Phuø Laïc, Luõy Tieán vaø Baõi ñaõ coù coâng ñaép ñeâ, caûi taïo töø ñôøi vua Lyù Thaùi Toå.

Theo truyeàn thuyeát, thaùnh coù bieät hieäu laø Vuõ Chieâu Taâm. Khoaûng naêm 213 tröôùc Coâng nguyeân, Taàn Thuûy Hoaøng taêng cöôøng 3 vaïn vieän binh ñeå chinh phuïc Baùch Vieät, An Döông Vöông ôû Coå Loa ñöôïc nhieàu töôùng taøi mang quaân tôùi giuùp, nhö Lyù OÂng Troïng (huyeän Töø Lieâm), Cao Loã (huyeän Gia Löông), Noài Haàu (huyeän Vónh Töôøng), Chieâu Taâm (huyeän Thanh Oai)...

ÔÛ beân ñaàm coù ngoâi ñeàn coå kính, neùp um tuøm beân nhöõng haøng caây coå thuï: muoãm, ña, queùo. Coù moät caây queùo vöøa ñoå maø theo caùc nhaø nghieân cöùu phaûi coù ñoä tuoåi nhö caây ña Coå Loa, deã ñeán nghìn naêm. Ñeàn Vó coù caáu truùc ñieån hình cuûa moät ngoâi ñeàn coå Vieät Nam. Tieàn cung coù höông aùn, lö höông, haïc chaàu. Trung cung coù ban thôø nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái. Hai beân coù giaù côø, baùt böûu, troáng ñaïi. Haäu cung coù ngai

Laïc töôùng Chieâu Taâm moä haøng ngaøn ngöôøi vuøng Uy Ñoâ (Thanh Oai xöa) vöôït soâng Hoàng ñeán Coå Loa roài keùo ñeán vuøng nuùi Maõ Yeân (Laïng Sôn) chaën giaëc. Theo thaàn phaû ôû ñeàn thì töôùng Chieâu Taâm cheùm cheát töôùng Nhaâm Ngao cuûa Trieäu Ñaø.(1) Vua An Döông Vöông phong thöôûng raát haäu, giöõ laïi traán ôû kinh ñoâ Vaên Lang. Bieát tin vua

HAØ TAÂY  485 gaû Mò Chaâu cho Troïng Thuûy, Chieâu Taâm cuøng nhieàu töôùng taøi boû veà queâ. Thaùnh hoùa beân ñaàm Ñaøn Vieân vaøo 21 thaùng 8 aâm lòch. Ngaøy ñoù daân laøng toå chöùc leã daâng höông. Hoäi chính cuûa laøng toå chöùc vaøo ngaøy ñaàu xuaân 12 thaùng gieâng. Coân quyeàn noåi tieáng Töø Chaâu, Coøn nhö vaät voõ thì vaøo Cao Vieân.

Ca dao AÁy laø nhaéc ñeán thoân Töø Chaâu (xaõ Thaïch Bích, thôø Loã Caàu, vò töôùng thôøi Huøng Dueä Vöông) vaø thoân Vó (xaõ Cao Vieân, thôø Vuõ Chieâu Taâm thôøi An Döông Vöông). Hoäi voõ Cao Vieân noåi tieáng Haø Taây, coù nhieàu loø voõ töø Meã Trì (Töø Lieâm), Phuù OÅ (Thaïch Thaát) vaø Yeân Noäi (Quoác Oai) cuõng veà döï. Sau khi teá leã ôû ñeàn Vó, coù ñaùm röôùc long troïng töø ñeàn Vó ra ñình Ngoaøi. Laù côø ñaïi naêm maøu bay phaàn phaät trong gioù xuaân. Tieáng troáng roän raõ. Môû ñaàu laø vaät leã cho ñoâ nhaø (maëc khoá ñoû) sau phaân phaùt cho moïi ñoâ caùc vuøng (maëc khoá xanh). Ñoâ nhaø ngoài xeáp chaân voøng troøn, hai caùnh tay löïc ñieàn cuoàn cuoän, maét ñaûo nhìn caùc ñoâ thaùch thöùc. Ai nhaûy vaøo voøng laø hoï vaät vôøn tröôùc kieäu thaùnh roài vaät khaûo ñaáu loaïi

trong hieäp ñaàu. Soâi noåi nhaát laø vaät giaûi. Coù giaûi cho ngöôøi thaéng töøng keo, coù giaûi chính cho ñoâ giöõ giaûi suoát cuoäc. Giaûi coù khi laø chuù ngheù 2 tuoåi, coù khi chæ laø vuoâng vaûi ñieàu. Giaûi nhaát khoâng ai phaù thì tieáp tuïc aên giaûi caïn. Saân ñình vang tieáng caéc caéc cuûa ngöôøi caàm tròch. Hai ñoâ Xe Ñaøi uyeån chuyeån löïa mieáng haï ñoái phöông. Mieáng ngang, mieáng ñeäm. Quaät! Boác! Nhaác!... Caám moùc haøm, moùc naùch, moùc xöông quai xanh. Ñòch thuû bò laám löng traéng buïng hoaëc bò tung boán voù laø thua cuoäc... Döï hoäi voõ, ta caøng nhôù tôùi muøa xuaân kyø dieäu cuûa nghóa quaân Taây Sôn. Ñaàm Ñaøn Vieân chính laø nôi eùm quaân cuûa ñoâ ñoác Long, sau cuøng ñaïi quaân Quang Trung thaàn toác tieán ñaùnh ñaïi ñoàn Khöông Thöôïng, Ngoïc Hoài ñeâm moàng 5 thaùng gieâng xuaân Kyû Daäu (1789). Döï hoäi Cao Vieân, ta nhôù tôùi moät vò töôùng cuûa Nhaø nöôùc Vaên lang ñaõ coù coâng ñaùnh giaëc vaø giuùp daân khai phaù ñaát ñai. Truyeàn thuyeát boå sung theâm cho chính söû veà moät töôùng Trung Hoa bò ngöôøi daân vuøng Sôn Nam xöa (Haø Taây nay) ñaùnh baïi. Vaên Haäu

(1) Cai trò quaän Nam Haûi laø Nhaâm Ngao, cai trò Long Xuyeân laø Trieäu Ñaø. Theo söû saùch, Nhaâm vaø Ñaø mang quaân ñaùnh Vaên Lang taïi vuøng Luïc Ñaàu vaø Vuõ Ninh (Baéc Ninh). An Döông Vöông chæ huy ñaùnh chuùng chaïy veà Phieân Ngung... (Trích “Coå Loa” GS. Traàn Quoác Vöôïng chuû bieân - BCH Ñaûng boä Coå Loa - 1988)

486

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHEØO TAÀU : - Vaên Dó Thaønh - Hai Baø Tröng Thôøi gian : Töø ngaøy 15 ñeán 21 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Xaõ Taân Hoäi, huyeän Ñan Phöôïng Ñaëc ñieåm : 30 naêm môû hoäi moät laàn Thôø

V

uøng Goái (nay laø xaõ Taân Hoäi thuoäc huyeän Ñan Phöôïng, tænh Haø Taây) laø queâ höông cuûa hoäi haùt cheøo taàu. Thôøi gian môû hoäi cuûa daân ôû ñaây laø töø 15 ñeán 21 thaùng gieâng. Ñaây laø hoäi cuûa caû toång Goái xöa, nay goàm nhieàu laøng nhö Phan Long, Thöôïng Hoäi, Thuùy Hoäi, Vónh kyø, Ngoïc Kieàu, Ñan Hoäi, Haïnh Ñaøn vaø Haï Hoäi. Moãi laàn môû hoäi ñoøi hoûi söï taäp luyeän raát coâng phu vaø tham gia cuûa nhieàu ngöôøi, toán keùm raát lôùn. Vì theá khoâng phaûi naêm naøo cuõng toå chöùc, maø phaûi 25 ñeán 30 naêm môùi môû hoäi moät laàn, vaøo nhöõng naêm möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu. Hoäi cheøo taàu vuøng Goái coù lieân quan maät thieát ñeán truyeàn thuyeát veà cuoäc khôûi nghóa Hai Baø Tröng. Vì vuøng Goái naèm gaàn hai con soâng Nhueä vaø soâng Hoàng. Töông truyeàn trong cuoäc khaùng chieán ñaùnh ñuoåi quaân Ñoâng Haùn, nghóa quaân Hai Baø ñaõ qua laïi ñaây nhieàu laàn. Do ñoù sau naøy daân laøng môû hoäi ñeå töôûng nieäm Hai Baø. Caùch boá trí cuûa ngaøy hoäi sau naøy cuõng mang tính chaát quaân söï vaø lieân quan nhieàu tôùi caùc

con thuyeàn (taàu). Daân gian coøn moät lyù do khaùc ñeå giaûi thích vì sao 2530 naêm môùi môû hoäi moät laàn. Ñoù laø vì coù nhieàu nôi thôø Hai Baø neân luaân phieân nhau môû hoäi. Coøn coù nhöõng truyeàn thuyeát khaùc lieân quan ñeán cuoäc khaùng chieán choáng nhaø Löông cuûa Trieäu Quang Phuïc (theá kyû VI) vaø cuoäc tranh chaáp giöõa Trieäu Quang Phuïc vôùi Lyù Phaät Töû, hoaëc lieân quan ñeán Vaên Dó Thaønh, moät nho sinh xuaát saéc ñôøi Traàn maø nay vaãn coøn moät khu laêng moä. Hoäi thöôøng toå chöùc treân caùnh ñoàng gaàn caàu Ngoùi thuoäc laøng Thöôïng Hoäi. Ñaây laø khu ñaát baèng phaúng vaø roäng lôùn, vaøo muøa khoâ caùc chaân ruoäng ñaõ gaët heát luùa neân baõi môû hoäi raát roäng. Khu vöïc naøy ñöôïc goïi laø “Ñaïi dinh taàu töôïng”. Xöa kia, khi môû hoäi thì toaøn boä khu ñaïi dinh naøy ñöôïc raøo baèng nan tre cao tôùi 2 meùt ñan cheùo, cöù caùch 2 meùt laïi treo moät ñeøn loàng nhieàu maøu, boán goùc döïng boán coät côø cao treo moät laù côø ñaïi. Vì theá vaøo ban ñeâm troâng toaøn khu vöïc saùng röïc vaø loäng laãy aùnh ñeøn.

HAØ TAÂY  487 Toaøn boä khu Ñaïi dinh ñöôïc döïng 9 toøa nhaø goàm: - Ñeàn chính taåm - Nhaø ñaïi baùi - Nhaø haønh lang - Nhaø theå saùt noäi - Nhaø theå saùt ngoaïi - Cöûa lôùn - Cöûa nhoû - Ñoàn sôû - Nhaø töôùng côø Toaøn boä khu Ñaïi dinh ñoà soä naøy ñeàu ñöôïc döïng baèng tre goã chæ duøng cho ngaøy hoäi. Tuy nhieân qui moâ cuûa noù lôùn khoâng keùm gì nhöõng khu dinh thöï thaät. Vì theá môùi thaáy söï toán keùm cuûa moät laàn môû hoäi. Ví duï, chæ noùi rieâng moät ñeàn thôø Chính Taåm phaûi döïng nhö sau: Laøm theo kieåu choàng dieâm 8 maùi, hình vuoâng caïnh 4m, 4 coät cao moãi coät 6m, cöûa cao 4m. ÔÛ boán goùc ñu uoán long ñao, noùc boù bôø hoa, löôõng long chaàu nguyeät, maùi lôïp chieáu coùi, töôøng baèng pheân nöùa, song khoâng keùm phaàn kyø coâng, tinh xaûo. Beân trong döôùi pheân tre laø nhieàu chieáu hoa caïp ñieàu traûi kín, chung quanh treo tröôùng roàng, maøn phöôïng baèng voùc hoàng vaø luïa vaøng. ÔÛ giöõa cuõng coù hoaønh phi, caâu ñoái chaïm troå roàng phöôïng. Beân ngoaøi cuõng coù hoaønh phi sôn son theáp vaøng vôùi nhieàu

caâu ñoái baèng voùc, nhieãu... Coù theå noùi môùi nhìn, ta seõ töôûng mình ñang ñöùng tröôùc moät coâng trình kieán truùc beà theá vôùi moät qui moâ raát lôùn, chöù khoâng phaûi laø baèng tre, nöùa, goã vaø vaûi voùc... Cuõng töông töï nhö vaäy ôû caùc dinh thöï khaùc. Vì vaäy xöa kia, rieâng quang caûnh khu Ñaïi dinh ñaõ trôû thaønh moät khu vöïc thu huùt khaùch ñeán hoäi ñoâng theá naøo roài. Ban ñeâm khi ñeøn neán ñöôïc ñoát leân, ngöôøi ta nhö thaáy mình ñang laïc vaøo moät khu ñeàn ñaøi cung ñieän nguy nga, moät theá giôùi huyeàn aûo. Töông töï nhö vaäy, vieäc laøm taàu khoâng keùm phaàn caàu kyø vaø toán keùm. Ñoù laø moät thuyeàn lôùn laøm baèng goã coù theå chöùa ñöôïc hôn chuïc ngöôøi, ñaàu roàng, ñuoâi toâm goïi laø thuyeàn roàng, ôû giöõa coù mui boàng, chung quanh coù caâu lôn, con tieän neân coøn goïi laø thuyeàn laàu, coøn coù 8 baùnh xe ñeå coù theå ñaåy ñi treân caïn raát chaéc chaén. Moãi thuyeàn nhö vaäy goàm coù moät “chuùa thuyeàn” laø ngöôøi ra leänh cho con thuyeàn haùt. Hai ngöôøi “caùi thuyeàn” laø ngöôøi goõ seânh giöõ nhòp daãn caâu haùt. Taát caû 13 ngöôøi naøy goïi laø “boä ca nhi” goàm toaøn nhöõng coâ gaùi thanh taân xinh ñeïp, haùt hay. Ngoaøi thuyeàn laø hai con voi baèng nan cuõng ñöôïc laøm raát kyø coâng. Coát voi baèng goã, nan tre boài giaáy, gioáng y nhö voi thaät. Voi ñaët treân beä goã

488

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coù baùnh xe ñaåy ñi. Treân löng coù hai quaûn voi (quaûn tieàn vaø quaûn haäu), nhöõng quaûn voi laø nöõ maëc giaû nam, tuoåi töø 13 ñeán 16, ñaàu ñoäi muõ voõ töôùng, maëc aùo baøo ñoû tay thuïng, beân ngoaøi khoaùc aùo chieán. Nhö vaäy, ñeå döïng ñöôïc khu Ñaïi dinh, thuyeàn vaø voi, duø chæ laøm baèng tre nöùa vaø goã, ñaõ ñoøi hoûi nhieàu coâng söùc, taøi trí cuõng nhö tieàn cuûa. Vaø vieäc chuaån bò moãi maët keùo daøi haøng thaùng trôøi. Tôùi ñaây, coù theå hieåu ngay raèng khoâng phaûi naêm naøo cuõng môû ñöôïc hoäi. Tröôùc moàng 10 thaùng gieâng, toaøn boä coâng vieäc phaûi hoaøn taát. Ñuùng raèm thaùng gieâng, hoäi môû ñaàu baèng cuoäc röôùc kieäu cuûa daân boán laøng toång Goái keát chaï vôùi nhau: Thöôïng Hoäi, Thuùy Hoäi, Vónh Kyø, Phan Long. Kieäu röôùc ra khu Ñaïi dinh, khôûi haønh töø thoân Thöôïng Hoäi vôùi ñaày ñuû caùc nghi tröôïng: Hai taàu (thuyeàn) hai töôïng (voi) vôùi ñaày ñuû “con taàu” vaø caùc “quaûn töôïng, laïi keøm theâm 50 thieáu nöõ xinh ñeïp khaép vuøng cuøng 200 haøng ñoâ (trai haøng toång) caàm côø, loïng ñaùnh troáng, khieâng kieäu, baùt böûu... Ñaùm röôùc uy nghi long troïng, ñaëc saéc ñoù ñi qua boán laøng ñeå trôû veà khu Ñaïi dinh laø dieãn tröôøng chính cuûa hoäi. Tôùi nôi, ngöôøi ta saép xeáp caùc nghi tröôïng vaøo ñuùng vò trí roài laøm leã yeân vò. Luùc ñoù trôøi vöøa toái, ngöôøi

ñi döï hoäi raát ñoâng. Hoâm sau baét ñaàu vaøo hoäi chính thöùc keùo daøi trong saùu ngaøy lieân tieáp. Ngöôøi ta ñi xem khu Ñaïi dinh, leã baùi vaø döï leã yeân vò, xem haùt xöôùng cuøng nhieàu sinh hoaït khaùc döôùi aùnh ñeøn nhö sao sa cuûa khu Ñaïi dinh. Ñaïi leã nhaïc trong moãi ngaøy hoäi ñöôïc dieãn ra nhö sau: Tröôùc heát laø nhöõng baøi leã ca vôùi nghi thöùc haùt muùa thôø. Ngöôøi chuû teá daãn caùc con taàu, chuùa taàu vaø caùi taàu vaøo laøm leã trình tröôùc cung ñieän cuûa Ñaïi Baùi. Taát caû daøn haøng ngang leã thaùnh roài ñoàng ca baøi haùt nghi leã. Caùch haùt leã ca laø: moät ngöôøi xöôùng, ba ngöôøi hoïa, khi muùa hai tay ñöa leân ngang maët chôi vôi khoâng ñònh höôùng goïi laø “muùa xeùn” hay coøn muùa baèng quaït hoaëc daàm cheøo. Lôøi haùt daâng höông: Thaêm thaúm thanh mieáu Thöûa höông môùi daâng Muøi höông thôm phöùc Thaàn ñeán caû möøng vaäy...

Tieáp ñoù chieâng troáng noåi leân roài ñeán caùc ñoaïn haùt tieán röïôu, tieán nhaïc vaø keát thuùc vôùi ñoaïn: Chieâng troáng keâu vang Quaûn khaùch keâu vang Thaàn ban phöôùc laønh

Heát phaàn ca vaø nghi leã tieán höông tieán röôïu, taáu nhaïc laø phaàn haùt chuùc. Taát caû goàm boán tuaàn chuùc (coù chung moät nhaïc ñieäu), coøn phaàn lôøi thì boán khuùc khaùc nhau.

HAØ TAÂY  489 Baây giôø môùi ñeán khuùc haùt leã trình. Chuùa taàu ñaùnh thanh la ra hieäu cho hai caùi taàu goõ seânh daãn nhòp haùt raèng: Chaép tay vaøo laïy long trì Chuùng toâi moät boä ca nhi leã trình.

Tham gia leã trình naøy, ngoaøi nhöõng nhaân vaät chính thöùc ñaõ keå treân laø taát caû ca nhi cuûa boán laøng tham döï, goïi chung laø ca nhi phöôøng. Sau nhöõng nghi leã tieán haønh trong ñieän, caùc ca nhi ra ngoaøi saân Ñaïi dinh, böôùc leân thuyeàn roàng muùa haùt theo ñieäu cheøo thuyeàn. Caùch haùt laø chuùa taàu ñaùnh thanh la, hai caùi taàu goõ seânh daãn caâu haùt, möôøi con taàu hoïa theo, caùi taàu xöôùng, con taàu xoâ. Lôøi haùt thoaûi maùi hôn, moãi laøng haùt theo lôøi ca rieâng cuûa mình, do nhöõng ngöôøi coù hoïc thöùc trong laøng laøm ra. Cöù nhö vaäy cuoäc haùt keùo daøi vaø coù khi tôùi haøng traêm caâu chöa heát... Tieáp, ñeán löôït quaûn voi vaøo ñieän haùt leã trình. Nhöõng naêm hoäi lôùn, boán laøng ñeàu laøm thuyeàn vaø voi cho rieâng mình neân hoäi haáp daãn laï thöôøng. Taát caû nhöõng quaûn töôïng ñöùng thaønh haøng ngang ñeå haùt leã trình: Chaép tay vaùi laïy long trì Chuùng toâi quaûn töôïng ca nhi leã trình

Khi leã trình keát thuùc, quaûn töôïng cuõng ra saân Ñaïi dinh, treøo leân baønh voi ñeå haùt muùa.

Trong quaù trình hoäi dieãn ra cuoäc haùt cuûa caùc con taàu, chuùa taàu vaø caùi taàu; cuoäc haùt giöõa caùc taàu vôùi caùc quaûn töôïng; haùt toû tình cuûa beân naøy hoaëc beân kia... Laøn ñieäu haùt cuõng raát phong phuù: haùt cheøo thuyeàn, haùt boû boä, haùt theo gioïng bình vaên, haùt giao duyeân vaø caùc laøn ñieäu daân ca cuûa ñoàng baèng Baéc boä. Nhöõng ngöôøi haùt laø nhöõng ngöôøi ñaõ qua tuyeån choïn kyõ vaø ñöôïc taäp luyeän töø thaùng 8 naêm tröôùc cho ñeán taän ngaøy hoäi. Vì vaäy, ngoaøi söï haáp daãn cuûa lôøi ca trau chuoát, laøn ñieäu hay, laø gioïng haùt cuøng saéc ñeïp cuûa ca nhi ñaõ laøm say meâ khaùch traåy hoäi. Ngoaøi ra laø nhöõng cuoäc haùt giao duyeân trai gaùi nhaân dòp ñaàu xuaân hoäi laøng, moät cuoäc trao duyeân teá nhò, kheùo leùo, dòu daøng theo phong caùch AÙ ñoâng. Ban ñeâm, trong aùnh saùng röïc rôõ cuûa ñuû loaïi ñeøn, ñuoác laø caùc cuoäc bieåu dieãn haùt boû boä, haùt ca truø reùo raét trong khu Ñaïi dinh. Ñaëc bieät laø haùt ca truø coù maët cuûa caùc nhaø nho, tuøy höùng tröôùc caûnh hoäi maø saùng taùc caùc caâu thô ñeå caùc ñaøo nöông ca ngay tröôùc coâng chuùng. Moïi ngöôøi thöôøng bình phaåm, khen ngôïi veà taøi öùng taùc vaø öùng dieãn cuûa khaùch hoäi vaø ca nhi. Ngoaøi hoaït ñoäng chính trong ngaøy hoäi laø haùt, trong khaép khu Ñaïi dinh roäng lôùn aáy coøn ñöôïc baøy toå toâm ñieám, tam cuùc ñieám cho nhöõng

490

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngöôøi saønh chôi, hoaëc coù choã leo daây muùa roái, coù khu haùt cheøo, dieãn troø baùch ngheä, ñaùnh ñu, ñaùnh vaät, naáu côm thi, nôi trai gaùi toû tình v.v... Moãi ngöôøi coù moät yù thích coù theå tham gia ôû baát cöù ñaâu, laøm cho ngaøy hoäi ñoâng vui, naùo nhieät maø laïi voâ cuøng haáp daãn vôùi toaøn theå khaùch döï hoäi. Ví nhö caâu haùt toû tình sau ñaây cuûa trai gaùi laøng Phan Long, Thöôïng Hoäi: Caùch nhau coù moät con ngoøi Coù sang anh beû caønh soøi cho sang Caønh soøi laù doïc laù ngang

Coù phaûi nhaân ngaõi thì sang beân naøy.

Hoaëc: Phan Long khoâng thieáu gì ngöôøi Anh kieám moät chuùt Thöôïng Hoäi laøm nôi ñi veà.

Cöù nhö vaäy baûy ngaøy hoäi vuøng Goái dieãn ra thaät vui nhö lôøi ca dao xöa: Ñoàn raèng keû Goái vui thay, Ñaøng ñoâng coù chôï, ñaøng taây coù chuøa. Giöõa chôï coù mieáu thôø vua, Ñoâi beân nöôùc chaûy coù ñoø ñöa em vaøo. Trung Vuõ

HOÄI THI NAÁU CÔM HAÏ MOÃ : Toâ Hieán Thaønh (quan thanh lieâm ñôøi Lyù Anh Toâng vaø Lyù Cao Toâng), Nam Haûi Ñaïi Vöông. Thôøi gian : Ngaøy 20 ñeán 22 thaùng gieâng Ñòa Ñieåm : Xaõ Haï Moã, huyeän Ñan Phöôïng Chính hoäi : Ngaøy 21 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : Thi naáu côm ñöùng treân thuyeàn Thôø

L

aøng Haï Moã, huyeän Ñan Phöôïng, tænh Haø Taây, haèng naêm sau Teát môû hoäi töø ngaøy 20 ñeán 22 thaùng gieâng. Trong thôøi gian laøng vaøo ñaùm coù nhieàu nghi leã vaø troø vui, nhöng ñaëc saéc nhaát laø thi naáu côm taïi ao ñình vaøo chieàu ngaøy 21, chính hoäi. Ao ñình laøng Haï Moã roäng khoaûng hai saøo Baéc boä, ôû giöõa coù goø ñaát treân troàng caây xanh. Ñaây laø nôi tieán haønh cuoäc naáu côm thi.

Töø tröôùc Teát ngöôøi ta ñaõ chuaån bò raát coâng phu. Ngöôøi döï thi do caùc xoùm cöû ra phaûi laø con gaùi chöa choàng, tuoåi töø 18-20. Laøng coù 10 xoùm coù theå moãi xoùm choïn moät ngöôøi, do vaäy cuoäc thi thöôøng coù 10 ngöôøi hoaëc ít hôn. Ngöôøi cuøng xoùm thöôøng bieát roõ con gaùi cuûa xoùm mình, neân ñaõ coù yù löïa choïn saün coâ kheùo leùo, ñaûm ñang nhaát ñi döï thi. Ngöôøi ñöôïc choïn laáy laøm vinh döï vaø raát sung söôùng, ñoàng thôøi cuõng thaáy roõ traùch nhieäm ñoái vôùi xoùm. Gia ñình coâ gaùi thì heát söùc vui möøng

HAØ TAÂY  491 vì töï haøo coù con gaùi ñaûm ñang, ñöôïc ra thi thoá tröôùc baøn daân thieân haï. Truùng tuyeån roài moãi coâ gaùi phaûi tìm cho mình moät ngöôøi cheøo thuyeàn gioûi vaø thaät aên yù ñeå cuoäc thi ñöôïc thaønh coâng. Hai ngöôøi phaûi cuøng nhau taäp luyeän thaät thaønh thuïc moïi ñoäng taùc. Thi naáu côm ôû Haï Moã laø thi treân thuyeàn. Coâ gaùi döï thi maëc aùo traéng, quaàn thaâm, khaên xanh, thaét löng nhieãu ñieàu. Ngoaøi ra coøn duøng hai maûnh vaûi maøu buoäc cheùo nhau tröôùc ngöïc thaät chaët, ñaèng sau löng ngöôøi ta caém moät thanh tre voùt theo kieåu chieác caàn caâu vaøo thaét löng. Chieác caàn aáy ñaàu ñöôïc voùt moûng beû vuùt töø sau löng ra tröôùc maët, ñaàu caàn treo moät sôïi daây ñeå treo noài naáu côm thi. Vì vaäy thaét löng vaø hai maûnh vaûi buoäc cheùo aáy vöøa laøm cho coâ gaùi troâng goïn gaøng vöøa coù taùc duïng coá ñònh chieác caàn caâu trong khi naáu côm. Thí sinh phaûi tính toaùn chieác caàn sao cho noù vöøa vaën thaû tröôùc maët mình ñuùng taàm ñeå naáu ñöôïc côm maø löûa khoâng taùp noùng vaøo maët, laïi khoâng chaùy cao maø ñoát ñöùt ñaàu caàn ñeå rôi sôïi daây theùp treo noài. Ñieåm khoù khaùc laø chieác noài ñöôïc treo baèng sôïi daây theùp laøm nhieäm vuï cuûa caû quang (treo) vaø kieàng (ñeå giöõ noài luùc naáu). Do vaäy noù seõ ñung ñöa theo ñoä deûo cuûa ñaàu caàn caâu vaø theo söï di ñoäng cuûa thuyeàn bôi. Vì theá ñeå naáu ñöôïc noài côm theo tö theá nhö vaäy khoâng

phaûi laø moät vieäc deã daøng. Coù nhö vaäy môùi thaáy heát ñöôïc taøi naêng cuûa ngöôøi döï thi. Vaøo cuoäc thi, taát caû thí sinh xeáp haøng ngang tröôùc saân ñình. Ban giaùm khaûo tieán haønh kieåm tra vaät duïng thi. Noài naáu côm, ñuoác naáu cuûa moïi ngöôøi phaûi thoáng nhaát cuøng loaïi vaät lieäu nhö nhau, ñoä lôùn vaø daøi nhö nhau ñeå ñaûm baûo coâng baèng. Ñuõa caû vaø dieâm thì tuøy thí sinh lo lieäu. Sau ñoù ban giaùm khaûo phaùt gaïo cho töøng noài. Nöôùc naáu côm töøng ngöôøi töï öôùc theo soá löôïng gaïo ñöôïc giao maø laáy ñeå ñuû vo, ñuû naáu. Theo leänh, taát caû thí sinh ñi veà phía bôø ao ñöùng thaønh haøng, ñoái dieän vôùi hoï laø soá thuyeàn cuûa töøng ngöôøi ñaõ saün saøng döôùi ao. Bao nhieâu ngöôøi thi thì coù baáy nhieâu thuyeàn. Ngöôøi xem vaây quanh boán beân bôø ao ñình, hoài hoäp, chôø ñôïi, lo laéng cho ngöôøi cuûa xoùm mình. Taát caû boãng trôû neân im laëng khi töø trong ñình phaùt ra tieáng troáng aâm vang... Döùt ba hoài troáng baùo hieäu, giôø xuaát phaùt ñaõ ñeán, caùc thí sinh nhanh nheïn, kheùo leùo böôùc xuoáng thuyeàn cuûa mình. Cuoäc thi baét ñaàu, moãi thuyeàn chæ ñöôïc ñi theo loái ñaõ qui ñònh khoâng ñöôïc laán sang haøng ngöôøi khaùc. Cuoäc thi dieãn ra trong khung caûnh ngöôøi cheøo thuyeàn phaûi bôi thuyeàn ñi lieân tuïc trong thôøi gian thi. Thaäm chí khoâng ñöôïc bôi chaäm maø phaûi ñi theo toác ñoä ñaõ qui

492

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñònh, caøng khoâng ñöôïc döøng laïi seõ bò phaït ñieåm. Ñoù laø chöa keå cuøng moät luùc coù nhieàu thuyeàn bôi neân khoâng traùnh khoûi söï va chaïm vaø aûnh höôûng do soùng cuûa thuyeàn naøy xoâ thuyeàn kia. Vì vaäy ngöôøi caàm cheøo phaûi gioûi ñieàu khieån thuyeàn mình, böùt leân khoûi caùc thuyeàn baïn ñeå ngöôøi naáu côm raûnh tay maø naáu moät caùch bình tónh. Song neáu thuyeàn böùt leân maø nhanh quaù laïi gaây neân söï troøng traønh, thaäm chí chen chuùc coù theå laät ngaõ ngöôøi naáu côm. Bôûi vì ngöôøi thi luoân luoân phaûi ñöùng treân thuyeàn, cho neân phaûi ñöùng sao cho vöõng vaø phaûi giöõ ñöôïc söï thaêng baèng ñeå caàn caâu khoâng rung rinh khieán noài lay ñoäng thì côm laâu soâi, laâu chín. Tay caàm ñuoác phaûi ñaåy löûa chaùy ñeàu döôùi noài, moài löûa luùc xa luùc gaàn ñeå ñun soâi côm, roài khi côm caïn phaûi xoay sao ñeå côm chín ñeàu vaø ngon. Nhaát laø khi côm soâi phaûi bôùt löûa cho khoûi traøo nöôùc, giöõ löûa sao ñeå luùc gheá côm maø vaãn giöõ ñöôïc löûa, maø caàn khoâng rung. Taát caû nhöõng vieäc ñoù moät maët ñoøi hoûi phaûi kheùo leùo, nhanh nheïn, ñoàng thôøi caàn coù söï quan saùt vaø tính toaùn thaät hôïp lyù vaø chính xaùc. AÁy laø chöa keå thuyeàn troøng traønh coù theå traøn nöôùc vaøo. Khi aáy ngöôøi cheøo thuyeàn vöøa phaûi muùc nöôùc ra, vöøa phaûi cheøo thuyeàn, neáu khoâng seõ bò nhaéc nhôû vaø tröø ñieåm. Treân bôø ao, tieáng troáng thuùc nguõ lieân, tieáng hoø heùt cuûa ngöôøi xem,

tieáng bình luaän, lôøi maùch baûo, naøo “cheøo thuyeàn ñi”, naøo “nghieâng löûa sang beân naøy, beân kia”, “giöõ naép noài gaàn rôi”... Ñuû thöù tieáng oàn aøo, naùo nhieät cuûa haøng ngaøn ngöôøi, thaät khoâng bieát nghe ai. Neáu khoâng bình tónh maø luoáng cuoáng thì chæ moät sai soùt cuõng coù theå gaây tai hoïa cho thuyeàn mình. Thöïc teá ñaõ coù naêm moät thuyeàn bò ñaém, quaàn aùo ngöôøi thi öôùt suõng, ñuoác taét, theá laø phaûi boû cuoäc. Ngöôøi cheøo thuyeàn naøo nhanh nheïn kheùo leùo taùch xa khoûi thuyeàn khaùc thì vöøa taïo söï yeân laëng, bình tónh cho baïn thi, laïi traùnh ñöôïc söï va chaïm, coï saùt hoaëc soùng ñaùnh. Do ñoù vieäc choïn baïn thi vaø luyeän taäp vôùi baïn thi cuûa mình laø caû moät vaán ñeà lôùn, quyeát ñònh söï thaønh baïi. Gioù muøa ñoâng baéc ñaàu xuaân thoåi, maø vieäc naáu côm trong khoaûng khoâng gian roäng nhö vaäy laøm taït ngoïn löûa cuûa ñuoác, vì theá löïa sao ñeå löûa baét ñeàu döôùi noài côm cho côm choùng chín laïi laø caû moät ngheä thuaät vaø kyõ thuaät. Cöù nhö vaäy cuoäc thi keùo daøi cho ñeán khi heát giôø. Ngöôøi ñoaït giaûi phaûi ñaït caùc ñieåm nhö: côm chín tröôùc, deûo, khoâng bò loãi trong luùc thi, ñuùng giôø qui ñònh. Heát giôø thi, taát caû thí sinh vaø laùi thuyeàn cuøng noäp saûn phaåm treân saân ñình. Ban giaùm khaûo seõ tieán haønh kieåm tra chaát löôïng cuûa töøng noài côm ñeå quyeát ñònh giaûi thöôûng. Coù ba giaûi nhaát, nhì, ba cho nhöõng noài côm

HAØ TAÂY  493 ngon nhaát vaø ngöôøi thi ít bò loãi nhaát. Giaûi thöôûng khoâng lôùn, nhöng caùi lôùn nhaát laø söï töï theå hieän taøi naêng tröôùc ngöôøi laøng, tröôùc baøn daân thieân haï cuûa caùc chaøng trai, coâ gaùi. Ngöôøi ta thaáy ñöôïc söï ñaûm ñang, kheùo leùo vaø thaùo vaùt cuûa hoï trong cuoäc soáng. Caùc gia ñình nhaân ñaây maø löïa daâu keùn reå cho mình. Ñoù cuõng laø moät dòp thöû thaùch thuù vò ñoái vôùi nam nöõ thanh nieân. Ñoàng thôøi caùc xoùm coù thí sinh ñoaït giaûi caøng vui möøng vaø töï haøo ñoái

vôùi laøng, vôùi khaùch thaäp phöông. Ngöôøi ta hi voïng veà moät töông lai toát ñeïp ñang chôø ñoùn hoï trong naêm môùi. Moïi ngöôøi hoà hôûi, phaán khôûi vaây quanh ngöôøi thi cuûa xoùm mình ñeå chuùc möøng, troø chuyeän. Keát thuùc, taát caû thí sinh cuøng ban giaùm khaûo vaøo ñình leã taï ôn thaàn thaønh hoaøng vaø caùc vò thaàn linh khaùc. Sau ñoù laïi tieáp tuïc tham döï caùc cuoäc vui khaùc cho ñeán heát nhöõng ngaøy hoäi xuaân ñaày höùng thuù naøy. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI ÑAÙNH CAÙ LAØNG ME Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Ñöùc Thaùnh Taûn Vieân : Moàng 2 ñeán moàng 10 thaùng 2 : Moàng 4 thaùng 2 : Xaõ Tích Giang, huyeän Phuùc Thoï : Thi baét caù daâng thôø

L

gian, nhöng ñaëc bieät phaûi keå ñeán tuïc thi ñaùnh caù vaøo saùng moàng 4 thaùng hai.

Hoäi laøng coù nhieàu troø vui daân

Laøng Me coù moät caùi ao lôùn hình voøng cung nhö oâm laáy ngoâi ñình(1) maø daân laøng vaãn quen goïi laø ao ñình. Tuïc truyeàn raèng, ao naøy laøng ñeå nuoâi caùc loaïi caù: meø, troâi, traém, cheùp... duøng ñeå teá thaùnh trong dòp leã hoäi. Haèng naêm laøng phaân coâng ngöôøi troâng nom ao caù chu ñaùo vaø caám moïi ngöôøi ñaùnh baét caù veà aên. Cho neân caù ôû ao ñình sinh soâi naûy nôû raát doài daøo, phong phuù. Daân

aøng Me laø teân noâm cuûa laøng Cung Thuaän, naèm caïnh laøng Queùo, teân noâm cuûa laøng Töôøng Phieâu, cuøng thuoäc toång Töôøng Phieâu, huyeän Tuøng Thieän, Sôn Taây xöa kia, nay thuoäc xaõ Tích Giang, huyeän Phuùc Thoï, tænh Haø Taây. Caùch tænh lî Sôn Taây khoaûng 5 km, coù ñeàn thôø ñöùc thaùnh Taûn, haèng naêm thöôøng môû hoäi laøng töø moàng 2 ñeán ngaøy moàng 10 thaùng 2 aâm lòch.

494

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laøng chæ ñöôïc pheùp baét caù vaøo dòp leã hoäi naøy maø thoâi. Töø sôùm ngaøy moàng 4 thaùng hai, daân laøng ñaõ naùo nöùc töø caùc xoùm ngoõ luõ löôït keùo nhau ra ao ñình döï hoäi thi ñaùnh baét caù. Chung quanh bôø ao, haøng traêm ngöôøi daân trong laøng, ñöôïc chia thaønh töøng phe, töøng giaùp ñaõ teà töïu vôùi ñuû loaïi ñoà ngheà: ñôm, ñoù, cuïp, voù... saün saøng chôø leänh. Quang caûnh ao ñình laøng Me trong hoäi thi ñaùnh baét caù heát söùc nhoän nhòp, hoài hoäp, khaån tröông vaø cuõng raát nghieâm trang. Voøng trong saùt bôø ao laø nhöõng thí sinh döï thi, daùng veû haêm hôû, saün saøng vaøo cuoäc. Hoï ñeàu mình traàn, chæ ñoùng khoá, ñaàu quaán khaên moû rìu, da saïm ñen, baép chaân baép tay cuoàn cuoän, vì ñoù laø nhöõng noâng daân, löïc ñieàn haèng ngaøy cuûa ruoäng ñoàng... Coù chaøng trai coøn ñang nhai traàu boûm beûm cho ñôõ laïnh. Coøn voøng ngoaøi laø taàng taàng lôùp lôùp nhöõng ngöôøi ñi xem, ñi coå vuõ chaät ních nhö neâm coái. Vaø coù caû daân caùc vuøng laân caän cuõng ñoå veà ñaây xem hoäi. Luùc naøy, cuï tieân chæ baét ñaàu laøm leã trình, töùc “xin pheùp ñöùc thaùnh Taûn” cho daân baét caù ñaàu naêm daâng thaùnh caàu may. Xong, cuï ñónh ñaïc böôùc ra theàm ñình ra leänh noåi troáng. Taát caû thí sinh vôùi duïng cuï ñaùnh caù trong tay uøa ngay xuoáng ao, cuøng tieáng hoø reo, la heùt cuûa ngöôøi xem treân bôø...

Ngaøy nay, tieáp noái truyeàn thoáng - leä laøng - toát ñeïp xöa, vaøo saùng moàng 4 thaùng 2, vò tröôûng thoân trong leã phuïc ngaøy hoäi, sau khi thaép höông trình thaùnh xin leänh trong ñình xong thì cho noåi troáng vaø cuoäc thi ñaùnh caù theo tuïc coå baét ñaàu. Töùc khaéc taát caû ngöôøi döï thi ñeàu nhaát teà nhaûy uøm xuoáng ao, keû ñôm, ngöôøi chuïp, khua muùa loaïn xaï, inh oûi ôû döôùi nöôùc. Nöôùc ao xao ñoäng soùng saùnh, tung toùe ñuïc ngaàu, thaäm chí baén caû leân bôø. Tieáng hoø reo cuûa nhöõng ngöôøi ñang ñuoåi baét caù döôùi ao laø moät, thì tieáng hoø reo cuûa nhöõng ngöôøi coå vuõ, ngöôøi ñi xem ôû treân bôø laïi ñeán hai, ba laàn. Coù leõ goùp theâm vaøo söï naùo nhieät ñoù, coøn phaûi keå ñeán tieáng troáng thuùc giuïc ñoå hoài. Taát caû taïo neân nhöõng aâm thanh pha taïp, oàn aøo, naùo nöùc, vang aàm caû moät goùc trôøi queâ. Vôùi nhöõng coâng cuï ñaùnh baét caù trong tay, caùc thí sinh chen laán nhau töøng böôùc chaân, töøng khoaûng troáng, khieán cho nhöõng con caù bò doàn ñuoåi, quaãy nhaûy töù tung, coù con nhaûy voït caû leân bôø. Vaø moãi khi coù ngöôøi baét ñöôïc caù, hoaëc keå caû baét tröôït, thì tieáng hoø reo laïi noåi leân vang trôøi. Ai baét ñöôïc con caù naøo ñeàu phaûi ñöa cho ngöôøi nhaø ñöùng ñôïi saün treân bôø, gom rieâng töøng phaàn ñeå tính ñieåm. Hoäi thi ñaùnh baét caù soâi ñoäng, keùo daøi cho ñeán khoaûng nöûa buoåi

HAØ TAÂY  495 chieàu. Vaø khi nghe thaáy moät traøng phaùo noå roøn baùo hieäu keát thuùc thì caùc thí sinh môùi ngöøng tay. Ngay sau ñoù, töøng phaàn caù ñöôïc chuyeån vaøo saân ñình ñeå chaám ñieåm. Baáy giôø ñaùm ngöôøi xem hoäi vaø ñoäi quaân coå vuõ cuûa caùc phe giaùp cuõng uøa traøn vaøo theo. Nhaát laø ñaùm nam nöõ thanh nieân, ñöôïc dòp tha hoà maø xoâ ñaåy, chen laán, hoø heùt inh tai nhöùc oùc. Thaät ñuùng nhö caûnh ngöôøi xöa ñaõ taû: “taû tôi xem hoäi”. Nhöõng thí sinh giaønh ñöôïc giaûi thì maët maøy hôùn hôû, töôi tænh haún leân. Coøn nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc giaûi, tuy coù buoàn chuùt ít, nhöng cuõng vaãn hoà hôûi trong cuoäc vui lôùn cuûa coäng ñoàng. Nhìn chung, ngöôøi daân hoâm aáy ñeàu taém trong khoâng khí saûng khoaùi cuûa ngaøy hoäi laøng. Soá caù thu ñöôïc ñeàu ñem chia cho taát caû moïi ngöôøi trong laøng ñeå laøm tieäc caù. Tuïc thi ñaùnh caù laøng Me chính laø khuùc xaï cuûa moät leã nghi noâng nghieäp coå ñaïi maø trong ñoù taøn dö cuûa vaên hoùa thò toäc vaãn coøn khaù roõ. Nhöng ôû laøng Me, tuïc thi ñaùnh caù laïi ñöôïc nhaân daân ñòa phöông gaùn gheùp vôùi yù nghóa töôûng nieäm thaàn nuùi Taûn Vieân, töùc ñöùc thaùnh Taûn. Trong taâm thöùc cuûa nhaân daân laøng Me thì Taûn Vieân sôn thaàn laø vò thaùnh ñaõ coù coâng ñaùnh thaéng Thuûy

Tinh, dieät tröø thuûy quaùi, ñem laïi muøa maøng toát töôi cho coäng ñoàng ngöôøi Vieät coå. Vaø hieän taïi, laøng xaõ ñöôïc nhaân khang vaät thònh thì nhaát ñònh phaûi ghi nhôù coâng ôn cuûa ngaøi, maø ñaùnh baét caùc loaøi thuûy toäc (töùc laø caù) ñeå daâng tieán ngaøi trong nhöõng ngaøy xuaân töôi ñeïp. Moät soá nôi khaùc ôû xöù Ñoaøi(2) cuõng coøn giöõ ñöôïc tuïc thi ñaùnh baét caù ñeå thôø thaàn nuùi Taûn Vieân, nhöng hoäi thi ñaùnh baét caù laøng Me laø vui hôn caû, tieâu bieåu hôn caû. Bôûi vaäy, tuïc naøy ñöôïc nhaân daân khaép nôi höôûng öùng, ca ngôïi, vaø ñaõ ñi vaøo ca dao töø thuôû naøo: Nhaát hoäi Höông Tích, nhì hoäi Phuû Giaày, Vui thì vui vaäy, chaúng taày hoäi ñaùnh caù laøng Me.

Ngoaøi ra, hoäi laøng Me coøn toå chöùc nhieàu troø vui daân daõ khaùc nhö: muùa roái, ñaùnh vaät, haùt ñuùm, toå toâm ñieám, tam cuùc ñieám... vaø tröôùc kia coøn coù caû vieäc xin theû, xin buøa nhö ôû chuøa Höông vaø Phuû Giaày. Ngaøy nay, nhöõng ñaùm baïc vaø vieäc xin buøa theû ñaõ bò xoùa boû. Trong caùc toái hoäi, laøng môû chieáu cheøo dieãn thôø thaàn nuùi Taûn, vaø keùo daøi cho ñeán ngaøy giaõ ñaùm, moàng möôøi môùi thoâi. Kieàu Thu Hoaïch

(1) Ñình laøng Me ñöôïc xaây döïng theo loái kieán truùc Taøu, troâng raát nguy nga vaø coå kính. (2) Chaúng haïn nhö laøng Nguõ Xaù ôû Haø Ñoâng cuõng coù tuïc ñaùnh baét caù.

496

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHUØA HÖÔNG : - Ñöùc Phaät Thích Ca, Phaät Baø Quaùn Theá AÂm Maãu töù phuû, thôø toå tieân, suøng baùi nhieàu thaàn Thôøi gian : Töø 6 thaùng gieâng ñeán 15 thaùng 3 Chính hoäi : Töø 15 ñeán 20 thaùng 2 Ñòa ñieåm : Xaõ Höông Sôn, huyeän Myõ Ñöùc Ñaëc ñieåm : Hoäi daøi nhaát nöôùc veà thôøi gian, roäng nhaát nöôùc veà khoâng gian, ñeán baèng 2 tuyeán ñöôøng boä vaø thuûy. Coù hoäi bôi thuyeàn vaø leo nuùi, thaéng caûnh Höông Sôn, di saûn vaên hoùa, caùc ñaëc saûn nhö gaäy leo nuùi, rau saéng, quaû mô. Thôø

Ñ

oái vôùi ngöôøi Vieät Nam duø ôû ñaâu, ñaõ nhö thoùi quen, moãi muøa xuaân tôùi thöôøng höôùng veà chuøa Höông nhö höôùng veà mieàn ñaát dieäu kyø, aáp uû bieát bao ñieàu toát laønh, bình dò seõ ban phaùt cho moãi ngöôøi haønh höông tôùi ñoù. Vì vaäy khaùch thaäp phöông, ngöôøi trong nöôùc cuõng nhö ngöôøi nöôùc ngoaøi, ñaõ naùo nöùc traåy hoäi chuøa Höông vôùi nieàm thaønh kính cuûa moät tín ñoà, hoaëc vôùi nieàm khaùt khao thöôûng ngoaïn moät thaéng caûnh kyø vó hieám hoi cuûa ngöôøi du lòch, hoaëc vôùi kyø voïng thoûa maõn noãi nieàm rieâng cuûa moät caûnh nhaø... Phan Huy Chuù, hoïc giaû loãi laïc theá kyû XIX ñaõ cho raèng hoäi chuøa Höông laø hoäi vui baäc nhaát coõi trôøi Nam. Hoäi chuøa dieãn ra treân ñòa baøn xaõ Höông Sôn, huyeän Myõ Ñöùc, tænh Haø Taây. Xaõ goàm 6 thoân: Tieân Mai, Phuù Yeân, Hoäi Xaù, Ñuïc Kheâ, Yeán Vó, Haï Ñoaïn. Ñaàu theá kyû XIX caùc thoân

naøy thuoäc toång Phuø Löu Thöôïng, huyeän Hoaøi An, traán Sôn Nam Thöôïng.(1) Höông Sôn laø xaõ nuùi, daân soá chöøng 1,2 vaïn ngöôøi, chieám dieän tích khoaûng 30km2, traûi daøi 6km, roäng 5km, naèm ven soâng Ñaùy, beân daõy nuùi ñaù voâi Höông Tích. Treân trieàn nuùi, nhöõng caùnh ñoàng maøu môõ môû roäng troâng ra 1 vuøng chaâu thoå. Caûnh thieân nhieân thaät thô moäng, aûo huyeàn: Moät vuøng non nöôùc bao la, Raèng ñaây Laïc quoác hay laø Ñaøo nguyeân. Höông Sôn laø choán non tieân, Boàng lai maø thaáy ôû mieàn nhaân gian.

Khoâng gioáng baát cöù chuøa naøo, chuøa Höông laø moät taäp hôïp nhieàu ñoäng, nhieàu chuøa trong moät toång theå kieán truùc keát hôïp vöøa thieân nhieân vöøa nhaân taïo, chieám khoaûng khoâng gian roäng lôùn bao goàm, nuùi ñoài, hang, ñoäng cuøng röøng caây, khe suoái... Haønh höông tôùi chuøa coù theå ñi baèng ñöôøng boä hoaëc ñöôøng thuûy.

HAØ TAÂY  497 Ñöôøng thuûy: Khaùch baét ñaàu töø Phuû Lyù ñi Ñuïc Kheâ. Ñaây laø haønh trình ñaày lyù thuù vaø nhaøn haï cuûa moät thôøi ñaõ qua. Leân ñöôøng töø Haø Noäi buoåi tröa baèng oâ toâ khaùch, veà phöông nam, 57 km theo quoác loä 1, tôùi thò xaõ Phuû Lyù (tænh Haø Nam) vaøo cuoái chieàu, vöøa kòp chuyeán ñoø doïc ñeâm treân soâng Ñaùy, thöôûng ngoaïn aùnh traêng man maùc doøng soâng suoát haønh trình (neáu thôøi gian töø moàng 10 ñeán 20 thaùng gieâng), gaàn saùng thì tôùi beán Ñuïc (Ñuïc Kheâ). Traåy hoäi chuøa Höông thöôøng coù nhoùm, coù baïn, ñeå coù theå cuøng uoáng röôïu thöôûng traêng, vui cuoäc côø (nam giôùi); hoaëc traàu nöôùc troø chuyeän mieân man (nöõ giôùi) trong ñeâm treân soâng nöôùc meânh mang. Ñöôøng boä: Haø Noäi leân xe khaùch thaúng tôùi Ñuïc Kheâ. Xe thueâ chuyeán ngay taïi thuû ñoâ, hoaëc vaøo beán xe oâ toâ thò xaõ Haø Ñoâng (tænh Haø Taây). Haèng naêm, khaùch thaäp phöông haønh höông suoát muøa hoäi coù tôùi caû chuïc vaïn ngöôøi. Khoâng gioáng caùc danh lam khaùc, boá cuïc ñoäng chuøa trong quaàn theå thaéng caûnh Höông Sôn naøy goàm 3 cuïm hang ñoäng, ñi theo 3 tuyeán ñöôøng, laáy beán Ñuïc laøm nôi xuaát phaùt.(2) Tôùi ñaây, khaùch baét ñaàu tieáp xuùc khung caûnh roäng lôùn cuûa danh thaéng, ñöôïc goïi laø ‘baàu trôøi-caûnh Buït”.

I. HOÄI CHUØA HÖÔNG: LEÃ HOÄI DAØI NHAÁT NÖÔÙC VEÀ THÔØI GIAN, ROÄNG NHAÁT NÖÔÙC VEÀ KHOÂNG GIAN

Ngaøy xöa, caùc cuï noùi “hoäi chuøa töï môû vaø töï ñoùng”. Thöôøng laø sau leã thöôïng nguyeân (raèm thaùng gieâng) khaùch ñaõ luõ löôït veà hoäi vaø cöù theá, luaân phieân taáp naäp tôùi cuoái thaùng 2 vaø vaõn daàn tôùi raèm thaùng ba. Ngaøy nay, hoäi chuøa môû sôùm hôn. Ngöôøi ta choïn ngaøy moàng 6 thaùng gieâng ñeå khai hoäi(3). Ñaây voán laø ngaøy toå chöùc leã khai sôn (leã môû cöûa röøng) cuûa nhöõng ngöôøi kieám laâm thoå saûn vaø ñi saên cuûa daân Yeán Vó vaø Phuù Yeân. Leã môû cöûa röøng cuûa laøng Yeán Vó toå chöùc ôû ñeàn Nguõ Nhaïc. Ñeàn naøy tröôùc ñaây thôø sôn thaàn - oâng Hoå, moät tín ngöôõng thôø vaät thieâng. Sau coù söï hoøa troän giöõa tín ngöôõng vaät thieâng vôùi thôø nhaân thaàn baèng söï toân vinh Huøng Lang, con oâng Huøng An, moät vò töôùng thôøi Huøng Vöông coù coâng deïp giaëc AÂn tröø baïo cho nöôùc.(4) Coøn laøng Phuù Yeân laøm leã môû cöûa röøng ôû ñeàn Haï cuõng thôø sôn thaàn. Leã khai sôn voán laø nghi leã noâng nghieäp cuûa ngöôøi Vieät coå taï thaàn nuùi, taï chuùa sôn laâm, mong trong naêm laøm aên gaëp nhieàu may maén, möa thuaän gioù hoøa, con ngöôøi an khang, traùng kieän, vaø khoâng bò thuù döõ aên thòt. Nay leã naøy vaãn coøn ôû vuøng ngöôøi Möôøng. Vôùi cö daân ñoàng

498

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

baèng, leã khai sôn bieán daïng thaønh leã haï caây neâu (moàng 7 thaùng gieâng) chaám döùt moät tuaàn vui Teát, ñeå baét tay vaøo muøa laøm aên môùi. Maâm leã cuûa laøng Yeán Vó daâng sôn thaàn phaûi coù moät maët lôïn caïo saïch ñeå soáng, coøn laøng Phuù Yeân laø con choù thui, chæ nhöõng khi khoâng kieám ñöôïc choù thì thay baèng khuùc coå lôïn. Ñaây laø nhöõng thöù sôn thaàn thích aên. Sau phaàn nghi thöùc cuùng teá, laøng Yeán Vó cöû moät cuï oâng (vôï choàng aên ôû thuaän hoøa, con caùi ñuû maët gaùi trai), vaøo röøng caàm dao chaët ñöùt moät caønh caây. Sau leã khai sôn, daân chuùng hai thoân môùi chính thöùc ñi röøng. Ngaøy nay, nghi thöùc “môû cöûa röøng’ haøm chöùa yù nghóa môùi, ñoàng nghóa vôùi “môû cöûa chuøa”. Do bieán ñoäng veà ñòa lyù neân ñình cuûa chuøa Höông xöa laø ñeàn cuûa laøng Ñuïc Kheâ, gaàn doøng soâng Ñaùy, nay chuyeån veà ñeàn Nguõ Nhaïc cuûa thoân Yeán Vó (nôi dieãn ra leã môû cöûa röøng) vaø coù teân goïi môùi laø ñeàn Trình (ñeán chuøa trình Phaät). Nhö ñaõ trình baøy, moàng 6 thaùng gieâng khai hoäi. Khaùch nuôøm nöôïp treân beán döôùi thuyeàn chen chaân nhau leân xuoáng. Môû ñaàu laø leã daâng höông töôûng nhôù tôùi vò töôùng cuûa vua Huøng, do nhaø chöùc traùch ñòa phöông ñaûm nhieäm. Hoâm aáy, daân Yeán Vó toå chöùc muùa roàng ôû saân ñeàn

Trình, bôi thuyeàn muùa roàng treân doøng suoái Yeán. Hoäi ñoâng daàn, ngaøy cao ñieåm laø moàng 9 thaùng gieâng, töông truyeàn laø ngaøy khaùnh ñaûn ñöùc Quaùn Theá AÂm, ngaøy sinh baø Chuùa Ba ôû chuøa Höông. Du khaùch traåy hoäi theo 3 tuyeán:(5) -Tuyeán Höông Tích: Ñaây laø tuyeán chính. Bao giôø vaø tröôùc heát, khaùch cuõng phaûi tôùi Höông Tích, vì muïc ñích chuyeán ñi, vì noäi dung toân giaùo, vì thöôûng ngoaïn caûnh thieân nhieân cuøng nhöõng taïo taùc vaên hoùa do con ngöôøi boài ñaép. Ngoài ñoø, theo doøng suoái Yeán moät ñoaïn, khaùch leân thaêm ñeàn Trình döôùi chaân nuùi Nguõ Nhaïc vôùi yù nghóa khi vaøo trình Phaät, khi ra chaøo Phaät, “Trình” xong, laïi ñi tieáp, vaø baét ñaàu chieâm ngöôõng nuùi non ôû 2 beân bôø suoái. Nuùi Veïo, nuùi Phoøng Sö, chuøa Ñoáng Luùa, nuùi Hai Meøo Ñuoåi Chuoät, Thung Daâu, Voïng Maùt.. roài beân bôø kia: nuùi Ñuïn, nuùi Soi, nuùi Quy, nuùi Phöôïng, nuùi Voi, chuøa Thanh Sôn... cho tôùi nuùi Maâm Xoâi, nuùi Con Gaø laø ñeán beán Troø (coøn goïi laø Beáp Trôøi) hay chuøa Ngoaøi. Thaép neùn höông leã Phaät ôû ñaây xong, khaùch leo nuùi tieáp tuïc haønh trình. Leân chuøa Tieân, qua chuøa Giaûi Oan, ñeàn Cöûa Voõng (ñeàn Traán Song) laø tôùi ñoäng Höông Tích (coøn goïi laø ñoäng Höông Sôn), töùc

HAØ TAÂY  499 chuøa Trong, nôi caàn ñeán, keát thuùc tuyeán ñöôøng vaø môû ñaàu cho moïi cuoäc haønh leã chính thöùc. - Tuyeán Tuyeát Sôn: Ñoø cuõng xuaát phaùt töø beán Yeán, ñöa khaùch ñeán thaêm ñeàn Trình (ñeàn Trình cuûa laøng Phuù Yeân). Ngaém nhìn soâng nöôùc, khaùch laàn löôït thaáy nuùi Thuyeàn Roàng, nuùi Con Phöôïng.. cho tôùi beán Tuyeát Sôn. Môøi khaùch thaêm chuøa Baûo Ñaøi, roài leo nuùi ñeán Baïch Tuyeát Moân, thaêm ñieän Coâ vaø döøng laïi ôû chuøa Tuyeát Sôn, coøn mang teân laø ñoäng Ngoïc Long. - Tuyeán Long Vaân: Ñoø cuõng xuaát phaùt töø beán Yeán, ñi thaêm ñeàn Trình (Phuù Yeân), roài reõ sang 1 nhaùnh cuûa suoái Yeán ñeå tôùi chuøa Long Vaân, tieáp theo laø vaøo ñoäng Long Vaân. Ñi nöõa laø tôùi chuøa Caây Kheá vaø ñaëc bieät ñöôïc tham quan hang Suõng Saøm, moät di chæ khaûo coå quyù, chöa chính thöùc khai quaät, nhöng raûi raùc ñoù ñaây, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tìm thaáy di vaät cuûa ngöôøi coå. Song söï haáp daãn cuûa Höông Sôn khoâng chæ ôû beà ngoaøi, maø laø veû ñeïp giaøu trieát lyù daân gian cuûa caùc hang ñoäng. Hoùa coâng ñaõ kheùo taïo ra ôû vuøng naøy, nhöõng daõy nuùi goà gheà beân caïnh söï meàm maïi, long lanh cuûa caùc doøng suoái; saéc xaùm xanh giaø daën, daõi daàu cuûa ñaù traûi ra beân maøu xanh non tô cuûa caây laù. Quaàn theå nuùi non taïo ra nhöõng daùng hình kyø thuù nhö ñaõ bieát. Ngöôøi ta coøn baét

gaëp tieáp moät daùng nuùi töïa 2 con roàng ñaù tranh hoøn ngoïc OÁc ôû caùnh ñoàng Ñuïc Kheâ. Nuùi noåi treân ñoàng nöôùc gaàn ñeàn Trình taïo thaønh hình 4 con vaät thieâng - töù linh; vaø vôùi taàm thöùc cuûa ngöôøi daân vuøng chuøa, ngöôøi ta laïi nhaän ra caû nuùi “oâng Sö baø Vaõi” gaàn nuùi Maâm Xoâi, Con Gaø.... Sau nhöõng caûm nhaän vöøa thô, vöøa thöïc treân laø thuù vui treøo nuùi thaät daân daõ vôùi trong tay caây gaäy, laàn theo con ñöôøng nuùi laám taám hoa daïi laây lan thôm gôïi söï hoaøi coå, laï laãm moät daùng caây, vaúng moät tieáng chim röøng, uoáng moät cheùn cheø laõo mai, aên moät quaû mô ñaëc saûn, thaät ngôõ nhö mình ñang thoaùt tuïc ñeå taän höôûng cho vieân maõn caùi veû ñeïp trôøi nöôùc vaø ñeå caøng theâm yeâu cuoäc ñôøi naøy. Laïi nöõa, ôû Höông Sôn, chuøa thöôøng ñi lieàn vôùi hang ñoäng neân coøn goïi laø chuøa Hang (chuøa trong hang); chuøa Tuyeát Sôn, chuøa Caù, chuøa Caây Kheá, chuøa Hinh Boàng. Trong taát caû hang ñoäng, noåi baät hôn caû laø chuøa - ñoäng Höông Tích. Ñoäng Höông Tích ñaõ to laïi roäng. Qua haøng trieäu naêm, nhöõng gioït nöôùc töø treân nuùi ñaù voâi thaùnh thoùt rôi xuoáng taïo thaønh nhöõng nhuõ ñaù coù hình kyø laï. Ngöôøi xöa goïi ñoäng Höông Tích laø mieäng con roàng. Naêm Canh Daàn (1770) Tónh Ñoâ Vöông Trònh Saâm tuaàn thuù qua

500

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñaây ñaõ ñeà thô ôû ñoäng chuøa Tieân, sau leân thaêm ñoäng Höông Tích ñaõ ñaët buùt cho khaéc 5 chöõ: “Nam thieân ñeä nhaát ñoäng” (ñoäng ñeïp nhaát trôøi Nam). Ñieàu aáy chöùng toû töø hôn hai theá kyû tröôùc ñaây non nöôùc Höông Sôn ñaõ noåi tieáng. Trong saùch Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Phan Huy Chuù vieát: “Tuyeát Sôn ôû huyeän Hoaøi An coù nhieàu lôùp nuùi cao, trong nuùi coù ñoäng raát ñeïp. Trong ñoäng coù nhuõ ñaù ruû xuoáng, truøng ñieäp hieän ra, xem nhö vaåy roàng. Treân ngoïn nuùi coù töôïng Phaät baèng ñaù, laïi coù nhöõng caây thoâng doïc töøng haøng, coi nhö moät daõy taùn, caûnh trí xanh toát, aâm u.” Do ñoù, tuy du khaùch ñeán chuøa Höông vôùi nhieàu muïc ñích khaùc nhau, nhöng saâu saéc nhaát vaãn laø ñeán chuøa Höông ñoàng nghóa ñeán vôùi caùi ñeïp, phaûn aùnh söï khao khaùt cuûa con ngöôøi vöôn tôùi nhöõng giaù trò thaåm myõ ñeå hoaøn thieän baûn thaân. Yeáu toá naøy taïo neân saéc thaùi vaên hoùa du lòch cuûa hoäi chuøa Höông. Ngöôïc doøng thôøi gian, lòch söû hình thaønh ñoäng Höông Tích coøn coù nhieàu ñieàu caûm ñoäng hôn. Tìm ra ñoäng Höông Tích, döïng thaûo am Thieân Tuùc laø 3 vò hoøa thöôïng keá tieáp nhau thôøi vua Leâ Thaùnh Toâng (1442-1497)(6). Sau ñoù, vaøo nöûa cuoái theá kyû XVII, thôøi Leâ Trung Höng, hoøa thöôïng Traàn Ñaïo Vieân Quang Chaân Nhaân ñaõ chaán höng coõi Phaät

Höông Sôn(7). Cho ñeán ñaàu theá kyû XX, toaøn khu thaéng caûnh Höông Tích ñaõ nhö hoaøn taát vôùi treân traêm noùc chuøa, trong ñoù coù nhöõng ngoâi ñöôïc kieán truùc quy moâ lôùn, ngheä thuaät tinh xaûo nhö toøa Tam Baûo, nhaø toå ôû Thieân Truø, bieán Thieân Truø thaønh toøa ñieän Phaät traùng leä. Keå töø ñoù tôùi nay vieäc kieán taïo chuøa coù luùc höng luùc vong, nhöng chuøa Höông khoâng bò laõng queân trong taâm trí nhaân daân. Hôn nöõa, nhôø söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa hoäi chuøa, Höông Sôn ñöôïc coi nhö ñaïi kyø quan cuûa ñaát nöôùc. Vaøo ñoäng Höông Tích, baùi leã tröôùc Phaät ñaøi trong khoùi höông lan toûa nhö maây laøm cho aùnh saùng cuûa ñeøn neán trôû neân huyeàn aûo, khaùch coøn ñöôïc chieâm ngöôõng pho töôïng ñöùc Boà Taùt Quaùn Theá AÂm tuyeät myõ vaø bieát theâm moät Phaät thoaïi caûm ñoäng: söï tích baø Chuùa Ba.(8) Baø voán laø coâng chuùa Dieäu Thieän con vua Dieäu Trang Vöông nöôùc Höng Laâm. Baø tu haønh 9 naêm ôû ñoäng Höông Tích, ñaéc ñaïo, trôû thaønh ñöùc Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, trôû veà dieät tröø caùi aùc, baùo hieáu cha meï, phoå ñoä chuùng sinh. Ñôøi sau, daân chuùng quyù meán, suy toân laø Baø Chuùa Ba (baø laø con thöù ba). Boâ laõo vuøng naøy cho bieát: Baø quyeát chí tu haønh, khoâng nghe lôøi neân bò vua cha sai lính gieát, maõnh hoå lieàn coõng baø vaøo nuùi Höông Sôn. Ban ñaàu, baø tu ôû chuøa Hoûa Quang

HAØ TAÂY  501 (nay laø neàn ñình laøng Phuù Yeân), roài baø leân nuùi ñeå tònh taâm, tu haønh ôû ñoäng Tuyeát Sôn. Ít laâu sau, baø leân höôùng baéc, tu ôû ñoäng Höông Tích. Coù cuï keå raèng, maõnh hoå chính laø thaàn linh, do Ngoïc Hoaøng phaùi xuoáng ñeå cöùu baø. Choã baø tôùi ñaàu tieân laø hang thaùnh Maãu, coøn goïi laø am Phaät Tích, töông truyeàn trong hang coøn daáu moät baøn chaân baø in treân ñaù. Am Phaät tích - daáu tích nhaø Phaät- coù teân töø ñoù. Baø tìm ñeán vuõng nöôùc trong hang beân caïnh taém goäi, röûa noãi oan öùc nôi traàn theá. Choã ñoù sau thaønh chuøa Giaûi Oan, coù gieáng Giaûi Oan (goïi laø Thieân nhieân Thanh trì). Tröôùc hang coù doøng suoái, goïi laø suoái Giaûi Oan. Truyeàn raèng, veà sau ai oan öùc ñieàu gì, thaønh kính ñeán nôi ñaây leã Phaät, uoáng nöôùc gieáng Giaûi Oan laø coi nhö ñaõ ñöôïc giaûi noãi uaån khuùc rieâng tö. Söï tích baø Chuùa Ba laø moät Phaät thoaïi saùng taùc döïa theo kinh ñieån nhaø Phaät. Boà Taùt Quaùn Theá aâm laø bieåu töôïng ñeïp ñeõ cuûa söï chaân tu, giöõ ñaïo cöùu ñôøi, trôû thaønh hình töôïng gaàn guõi, caûm thoâng saâu saéc noãi baát haïnh cuûa con ngöôøi. Theo baøi kyù “Linh quang voâ cöïc linh nghieâm baûo tuôïng kyù” khaéc treân ñaù ôû ñoäng Höông Tích thì töø tröôùc ôû ñoäng ñaõ coù moät toøa töôïng Phaät baèng ñoàng, ñeán naêm Bính Ngoï(9) gaëp naïn binh hoûa, caùc khí vaät baèng ñoàng ôû ñaây ñeàu maát. Tôùi naêm Quyù

Söûu (1793) ñaàu nieân hieäu Caûnh Thònh trieàu Taây Sôn, daân chuùng moä Phaät ôû Thaêng Long ñaõ quyeân goùp tieàn cuûa vaø taïc töôïng Quaùn AÂm baèng ñaù, sau ñoù kính caån röôùc vaøo ñoäng. Ñaây laø pho töôïng ñaù ñeïp, neùt chaïm raén roûi, döùt khoaùt maø thanh thoaùt. Hình töôïng Phaät baø gaàn guõi vôùi ngöôøi daân thöôøng. Baø ngoài ôû tö theá cuõng raát laï. Moät chaân co, moät chaân duoãi, tay caàm vieân ngoïc minh chaâu, maét nhaém, göông maët ñoân haäu nhö ñang thieàn ñònh. Ngoaøi ra, ôû Höông Tích coøn 5 pho töôïng baèng ñaù traéng ñaët trong ñoäng chuøa Tieân. Theo vaên bia ôû nuùi Tieân thì tuôïng ñöôïc taïc vaøo naêm Ñinh Muøi (1907), theå hieän caûnh sum vaày cuûa gia ñình baø Chuùa Ba sau bao naêm phaân ly, ñau khoå. Baø Chuùa Ba ngoài giöõa, phía sau laø boá meï, phía tröôùc laø hai chò. Chò caû Dieäu Thanh cöôõi con sö töû xanh, chò hai Dieäu AÂn cöôõi con voi traéng. Döïa vaøo Phaät thoaïi, nhöõng ngöôøi thôï Kieän Kheâ (Haø Nam) ñaõ taïo neân nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät treân. Vì theá, ñeán vôùi Höông Sôn laø cuoäc haønh höông vaøo nôi tu haønh ñaéc quaû cuûa baø Chuùa Ba, cuõng laø böôùc vaøo coõi Phaät neân caùch öùng xöû phaûi theo ñuùng vôùi tín ñoà ñaïo Phaät. Ngöôøi ra vaøo, leân xuoáng chuøa gaëp nhau ñeàu chaøo hoûi baèng caâu cöûa mieäng “Adi-ñaø Phaät”. Theo daân chuùng, ñaây laø ñaát Phaät, neân khoâng ai noùi “ñi du lòch chuøa Höông”, chæ noùi “traåy

502

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoäi chuøa Höông” hoaëc “haønh höông ñeán ñaát Phaät”.

trong taâm thöùc cuûa khaùch haønh höông.

Ñaïo Phaät vaøo nöôùc ta raát sôùm, thaám vaøo loøng ngöôøi, khaúng ñònh vò trí trong ñôøi soáng taâm linh ngöôøi Vieät. Höông Sôn kyø vó vaø thieâng lieâng, hình thaønh neân quaàn theå heä thoáng chuøa chieàn ñoäc ñaùo, coù caùc vò thöôïng toïa truï trì, truyeàn ñaïo vaø haønh leã, taïo neân phong caùch sinh hoaït nhaø Phaät rieâng bieät, ñöôøng haønh höông trieån khai tôùi 3 tuyeán neân ngöôøi traåy hoäi ñoâng suoát muøa hoäi laø ñieàu deã hieåu.

Song tín ngöôõng tam phuû(10) maø ñoái töôïng suy toân laø Maãu (Meï) laïi xuaát hieän ôû ñaây nhö ôû raát nhieàu laøng Vieät trung du vaø ñoàng baèng Baéc boä: Maãu thöôøng chieám moät “ñieän” trong töøng ngoâi chuøa.

II. HÖÔNG TÍCH: NÔI DUNG NAÏP NHIEÀU YEÁU TOÁ TOÂN GIAÙO, ÑAÙP ÖÙNG NHU CAÀU TINH THAÀN CUÛA NGÖÔØI VIEÄT

Ñaïo Phaät, ñaïo Laõo, ñaïo Khoång thònh trò ôû nöôùc ta coù theå ñöôïc hieåu töø ñôøi Lyù vôùi thöïc tieãn laø trieàu ñình troïng duïng Tam giaùo trong vieäc trò nöôùc vaø aûnh höôûng cuûa ñaëc ñieåm naøy ñaõ lan ra khaép mieàn ñaát nöôùc ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Song ôû Höông Sôn - moät laøng queâ Vieät vôùi “baàu trôøi caûnh Buït” - tình hình khoâng haún nhö vaäy. Trieát thuyeát Khoång Nho vôùi tam cöông, nguõ thöôøng khoâng phaûi laø nhu caàu cuûa vuøng ñaát Phaät naøy. Ñaïo giaùo maø bieåu hieän cuûa noù laø tín ngöôõng Ngoïc Hoaøng, Thaùi thöôïng laõo quaân - neáu coù - cuõng chieám moät vò trí khoâng ñaùng löu yù, ít ra laø

Chaúng haïn ôû cuïm chuøa-ñoäng Giaûi Oan. Neáu theo doõi hieän töôïng thôø cuùng vaø nghi leã seõ thaáy roõ ñoù laø nôi thôø Tam phuû. Beân traùi chuøa Giaûi Oan, men ñöôøng nuùi qua ñoäng Tuyeát Quyønh, thôø Thoå ñòa, leân treân moät chuùt laø vaùch ñaù nôi thôø Toå, moät bieán daïng thôø Maãu cöûu truøng. Chuøa Giaûi Oan coù ao thieân nhieân, caïnh ñoù laø am Phaät Tích, trong ñoù coù vuõng nöôùc, hay ñaây laø nôi thôø Maãu thoaûi (thuûy)? Ñi theâm 200m, ôû nuùi Traán Long coù ñeàn Cöûa Voõng(11), nôi thôø Maãu Thöôïng ngaøn. Tín ngöôõng thôø Maãu (hay Meï) laø moät trong nhöõng toân giaùo sô khai thôø nöõ thaàn cuûa ngöôøi Vieät. Meï laø nguoàn goác, do ñoù laø bieåu töôïng cuûa söï toàn taïi vaø sinh soâi, cuûa söï soáng baát tuyeät. Cho neân Meï laø ñaùng kính, ai thaønh taâm vaø keâu caàu seõ ñöôïc meï phuø trôï, laøm aên seõ may maén, con ngöôøi khoûe maïnh, gia ñình haïnh phuùc. ÔÛ chuøa Höông, tín ngöôõng thôø Phaät laø chính, song cuõng khoâng phuû nhaän tín ngöôõng tam phuû thôø Maãu. Söï lieân keát naøy daãn ñeán hoaït

HAØ TAÂY  503 ñoäng toân giaùo phöùc hôïp: Phaät vaø Maãu toàn taïi döôùi moät ngoâi nhaø maùi chuøa. Quan saùt phaåm vaät daâng cuùng cuõng ñuû roõ: choã naøy duøng oaûn, quaû (cuùng Phaät), choã kia laïi baøy xoâi, thòt thôø thaùnh (Thaùnh Maãu). Vaøo ñoäng Höông Tích, nôi baø Chuùa Ba 9 naêm khoå luyeän ñöôøng tu, ñaéc ñaïo trôû thaønh Boà Taùt, ôû ñoù Phaät hieän thaân trong tín ngöôõng thôø ñaù, daân quen goïi laø Buït moïc. Söùc maïnh huyeàn dieäu cuûa Phaät phaùp ñoàng nhaát vôùi linh hoàn thieâng lieâng trong nhöõng coät ñaù, nhuõ ñaù coù hình thuø kyø laï, seõ truyeàn cho caùc tín ñoà nieàm tin, saûn sinh ra naêng löôïng, taêng theâm söùc maïnh cho moãi ngöôøi. ÔÛ ñoù, daãu bao truøm boùng Phaät, vaãn le loùi saùng daïng thöùc cuûa tín ngöôõng phoàn thöïc, caàu mong söï sinh soâi naûy nôû, khaùt voïng cuoäc soáng ñaày ñuû. Nhaø noâng caàu möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu thì ñaõ coù “ñuïn gaïo”(11) traéng nhö ngoïc. Ngöôøi buoân baùn mong sao coù laõi, coù lôøi, tieàn cuûa nhieàu nhö “caây vaøng, caây baïc”. Ai mong sinh con trai thì xoa “ñaàu (nuùi) caäu”, ai öôùc con gaùi thì xoa “ñaàu (nuùi) coâ” (12). Ngöôøi oám yeáu tin raèng nhöõng gioït nöôùc rôi tí taùch töø baàu söõa tieân “vuù meï” seõ trôï löïc cho mình mau khoûe. Ai muoán chaên nuoâi phaùt trieån ra caàu “lôïn tieân”. Ngöôøi troàng daâu nuoâi taèm thì ñeán choã “nong taèm neù keùn”...

Laï thay, choán boàng lai tieân caûnh laïi theå hieän nhöõng öôùc mô raát thöïc cuûa cuoäc ñôøi. Cöù theo caùch goïi teân cuõng nhö söï hieän dieän cuûa caùc nhuõ ñaù seõ thaáy ngay tö duy thöïc tieãn cuûa ngöôøi xöa. Ñoàng thôøi ñoù cuõng laø tín ngöôõng cuûa ngöôøi lao ñoäng, nieàm öôùc voïng thöôøng xuyeân cuûa ngöôøi noâng daân. Nôi ñaây khoâng coù choã cho nhöõng ai caàu vinh hoa, danh voïng, chöùc töôùc, quyeàn haønh. Hieän thöïc treân ñaây cho ta thaáy, vôùi nhaõn quan vaên hoùa daân gian, hoäi chuøa Höông mang maøu saéc hoäi caàu may (cuûa caûi, laøm aên, con caùi...). Trong boái caûnh xaõ hoäi phong kieán, neàn kinh teá noâng nghieäp laïc haäu cuøng dòch beänh, naïn höõu sinh voâ döôõng... thöôøng xaûy ra thì vieäc caàu may trôû thaønh chuyeän bình thöôøng. Öôùc mô moät ñôøi soáng bình yeân, ngaøy moät toát ñeïp hôn laø chính ñaùng, bôûi vaäy xeùt ñeán cuøng Hoäi chuøa Höông ñaõ dung naïp nhieàu yeáu toá toân giaùo, ñaùp öùng loøng mong moûi cuûa cö daân Vieät vaäy. III. HOÄI CHUØA HÖÔNG NÔI HOÄI TUÏ CAÙC SINH HOAÏT VAÊN HOÙA DAÂN TOÄC ÑOÄC ÑAÙO

1. Ngaøy hoäi bôi thuyeàn Neùt ñoäc ñaùo cuûa Hoäi chuøa Höông laø thuù vui ngoài thuyeàn vaõn caûnh laïc vaøo non tieân coõi Phaät. Caû 3 tuyeán ñöôøng thuûy vaøo Höông Tích ñeàu söû duïng doøng nöôùc ñeå taïo

504

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ra caûm höùng cho ngöôøi ñi hoäi. Noùi ñi chuøa Höông laø nghó ñeán con ñoø, moät daïng vaên hoùa thuyeàn cuûa cö daân Vieät coå. Ngaøy hoäi, haøng traêm thuyeàn taáp naäp vaøo ra. Doøng suoái Yeán luùc naøo cuõng nhoän nhòp tieáng cheøo khoûa nöôùc, thaém thieát tieáng chaøo hoûi nhau “A-di-ñaø Phaät” taïo ra saéc thaùi rieâng cho hoäi. 2. Ngaøy hoäi leo nuùi Rôøi con thuyeàn, giaõ töø soâng nöôùc, du khaùch hoøa nhaäp vaøo nuùi non thaêm vieáng chuøa chieàn, thaép neùn höông kính Phaät ôû chuøa Ngoaøi (Thieân Truø) vaø baét ñaàu cuoäc boä haønh leo nuùi. Leo nuùi, chôi hang, chôi ñoäng - moät thuù vui raát coå nay vaãn dieãn ra ôû moät soá toäc ngöôøi. Ngöôøi Möôøng Hoøa bình hay ngöôøi Thaùi Taây baéc, ngaøy xuaân trai gaùi vaãn thöôøng hoø heïn nhau ñi chôi hang, chôi ñoäng nhö moät thuù vui xuaân theo phong tuïc. Leo nuùi Höông Sôn daãu meät maø vaãn say, nhö baø chuùa thô noâm Hoà Xuaân Höông ñaõ caûm taùc “Ngöôøi quen coõi Phaät chen chaân xoïc, keû laï baàu tieân moûi maét doøm”, bôûi coù caûnh, coù ngöôøi, coù khoâng khí hoäi neân ai cuõng thích thuù cuoäc chôi soâng nuùi cuûa mình. Cuoäc leo nuùi aáy taïo ra trong con ngöôøi taâm lyù kyø voïng, muoán vöôn leân tôùi ñænh cuûa caùi ñeïp (nôi aáy laø hang ñoäng). Vaø söï kyø voïng caùi ñeïp haún seõ laøm con ngöôøi theâm

phaàn saûng khoaùi tin yeâu cuoäc soáng thöôøng nhaät. 3. Ngaøy hoäi cuûa caùc chieáu haùt cheøo ñoø, haùt vaên Höông Sôn laø ñaát Phaät, phaàn nhieàu ngöôøi ñi chieâm ngöôõng thieân nhieân vaø leã Phaät thöôøng öa tónh laëng, neân nhöõng gì thaùi quaù ñeàu baát caäp. Vì theá hoäi chuøa nhoän nhòp maø khoâng naùo nhieät. Thoâng thöôøng caùc tín ñoà ñaïo Phaät vaøo chuøa Höông ñi thaønh ñoaøn. Sau leã Phaät, caùc vaõi thöôøng ôû moät nôi vaø nhoùm daäy hình thöùc sinh hoaït vui laø haùt cheøo ñoø. Haùt cheøo ñoø ñöôïc thöïc hieän ôû baát cöù choã naøo, ñoâng vui hôn caû laø ôû saân chuøa, saân nhaø toå. Caùc vaõi treû ñöùng daäy laøm ñoäng taùc nhö cheøo ñoø vaø haùt nhöõng ñoaïn “vaên luïc baùt”, noäi dung lieân quan ñeán tích nhaø Phaät, goïi laø keå haïnh. Caùc vaõi giaø nghe haùt, chaép tay thaønh kính vaø xöôùng laïi lôøi con haùt nhö loái haùt - hoø. Sinh hoaït naøy ñöôïc caùc vaõi raát haâm moä. Khi aáy nhöõng ñoaøn tín ñoà theo tín ngöôõng tam phuû - töù phuû ñeán leã caùc Thaùnh Maãu ôû caùc ñeàn, ñieän thôø nhö ñieän tröôùc chuøa Giaûi Oan, ñieän Coâ goàm ñoäng Tuyeát Sôn, ñeàn Maéc Voõng thôø baø Chuùa Ngaøn... ÔÛ nhöõng nôi naøy coù haàu boùng keøm theo muùa roái, haùt vaên. Thaày cuùng haùt vaên coù troáng chaàu, nhaïc cuï ñeäm coù ñaøn ñaùy, saùo, nhò, hoà hoøa taáu theo. Lôøi haùt vaên nhieàu choã khoù hieåu song

HAØ TAÂY  505 giai ñieäu trong saùng, gôïi caûm cuøng nhòp ñieäu khaån tröông naâng ñôõ lôøi ca ñieäu muùa, taïo neân moät hoaït caûnh ngheä thuaät röïc rôõ saéc maøu, aâm thanh vaø ñoäng taùc laøm meâ ñaém loøng ngöôøi. IV. ÑI HOÄI CHUØA CHÖÔNG CHIEÂM NGÖÔÕNG NHÖÕNG DI SAÛN VAÊN HOÙA ÑAËC SAÉC

Höông Sôn khoâng chæ haáp daãn du khaùch ôû veû ñeïp thieân taïo. Nôi ñaây coøn giöõ laïi daáu tích vaên hoùa cuûa nhieàu giai ñoïan lòch söû. Ñoù laø nhöõng saûn phaåm voâ giaù keát tinh taøi naêng trí tueä, tình caûm cuûa nhaân daân lao ñoäng, phaûn aùnh tö töôûng cuûa nhieàu thôøi ñaïi. Cho tôùi hoâm nay, khoâng keå nhöõng taàng vaên hoùa (oác ñaù, xöông thuù) cuûa ngöôøi nguyeân thuûy phaùt hieän ôû hang Suõng Saøm (tuyeán Long Vaân), coù nieân ñaïi treân moät vaïn naêm,(13) taàng ñaù cuoäi, gaïch noái vaên hoùa Hoøa Bình vaø vaên hoùa Baéc Sôn(14) thì coå vaät ghi nieân ñaïi sôùm nhaát ôû Höông Sôn laø quaû chuoâng ñoàng coù teân laø “Baûo Ñaøi Höông Tích sôn hoàng chung” (15). Chuoâng cao 1,24m, ñöôøng kính ñaùy 0,63m, thaân chuoâng coù 4 nuùm loài chia ra ôû 4 goùc, 2 goùc ñoái xöùng, moãi goùc 2 nuùm. Chung quanh moãi nuùm laø nhöõng chaám troøn taïo neân söï khaùc bieät so vôùi chuoâng cuøng thôøi. Nieân ñaïi chính xaùc ghi treân chuoâng laø Thònh Ñöùc naêm thöù ba (1655). Döïa

vaøo teân töï, ñòa chæ cuûa nhöõng ngöôøi cung tieán chaïm khaéc treân chuoâng, ñöôïc bieát ôû thôøi kyø aáy danh thaéng chuøa Höông ñaõ lan toûa khaép xöù Baéc kyø, neân nhieàu nhaân vaät nhö phoù töôùng, ñeà ñoác, quaän phu nhaân... vaø caùc tín thí ôû ñoàng queâ ñaõ goùp coâng cuûa ñuùc neân chieác chuoâng naøy. Ñaây laø quaû chuoâng thôøi Leâ khaù ñeïp hieän treo ôû trong ñoäng Höông Tích. Ñaùng löu yù laø quaû chuoâng ñuùc thôøi Taây Sôn nieân hieäu Caûnh Thònh naêm thöù hai (1793) tröôùc treo trong ñoäng Höông Tích, nay treo ôû nhaø toå Thieân Truø. Vaên khaéc treân chuoâng cho bieát coâng lao cuûa nhaø sö töï Haûi Vieân ñaõ ñi phoå khuyeán thaäp phöông ñuùc neân. Chuoâng cao 1,2m, ñöôøng kính ñaùy 0,56m. Thaân chuoâng coù gôø chia laøm 4 muùi. Boán goùc noåi leân 4 nuùm chuoâng, chung quanh nuùm laø haït troøn troâng nhö hình boâng hoa cuùc. Nhöõng haït troøn quanh nuùm chuoâng mang bieåu töôïng nhöõng haït möa. Chuoâng chuøa nhö khí cuï tuï linh khí nuùi soâng vaø phaùt tieáng ngaân vang nhö nhöõng ñôït möa nhuaàn thaám vaøo chuùng sinh. Ngoaøi giaù trò cuûa tuôïng Phaät nhö ñaõ giôùi thieäu, ôû chuøa Höông coøn coù khaù nhieàu coå vaät baèng ñaù. Ñieån hình laø bia ñaù. Loaïi bia deït, bia truï (töù truï, luïc truï....), bia mai nhai (bai maøi khaéc treân vaùch ñaù)... Theo thoáng keâ sô boä coù khoaûng 60 ñôn vò.(16) Trong ñoù bia coù nieân ñaïi

506

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

sôùm nhaát laø “Thieân Truø töï bi kyù” hieän döïng ôû nhaø bia treân ñöôøng töø beán Thieân Truø vaøo chuøa, coù nieân ñaïi Chính Hoøa naêm thöù tö (1683). Bia cho bieát thôøi aáy hoøa thöôïng Vieân Quang “moät loøng thanh khieát, tinh thoâng Tam baûo, trong tu söûa ñoäng baùu Höông Tích, ngoaøi môû Phaät caûnh Thieân Truø”. Ñaây laø taám bia lôùn, dieàm bia ñöôïc ngheä só chaïm ñeõo coâng phu, caùc neùt chaïm bay böôùm maø khoûe khoaén ñöa ñöôïc hôi thôû cuûa cuoäc soáng daân daõ leân maët bia qua hình töôïng caùc con vaät nhö voi, cua, traâu, vòt... raát coù giaù trò phaûn aùnh tö töôûng cuûa ñöông thôøi. Ít nhieàu coù giaù trò ngheä thuaät laø beä ñaù ñaët tröôùc ñieän thôø Phaät ôû ñoäng Höông Tích thuoäc loaïi hình ngheä thuaät thôøi LeâTrònh do 2 vöông phuû thò noäi cung taàn laø Traàn Thò Khoaûn, Vöông Thò Ñaùng cung tieán. Beä ñaù gheùp cao ngang 1m50, daøy 1m30, hai ñaàu beä nôû, co thaét vuoâng truï. Hai goùc phía ngoaøi chaïm noåi hình ngöôøi phoãng ôû tö theá ngoài, ñoùng khoá, côûi traàn, ñaàu vaø hai tay naâng phaàn treân cuûa beä Phaät. Ñoù laø moät bieán daïng cuûa thaàn chim Garuda, thaân ngöôøi ñaàu chim thöôøng ñöôïc taïc ôû caùc beä ñaù thôø Phaät thôøi Lyù-Traàn. Veà kieán truùc, thôøi gian nghieät ngaõ ôû vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa naéng nhö thieâu, möa nhö doäi cuøng vôùi bao naêm thaùng loaïn laïc

ñaõ nhieàu laàn laøm khu thaéng caûnh Höông Sôn bò hoang pheá. Truyeàn thuyeát cho bieát, vaøo cuoái theá kyû XVIII moät ñaùm giaëc ñaõ keùo vaøo chuøa Höông vô veùt saïch nhöõng ñoà thôø töï baèng ñoàng trong ñoù coù pho töôïng ñoàng Boà Taùt Quaùn Theá AÂm. Nöûa cuoái theá kyû XIX, Höông Sôn laø caên cöù hoaït ñoäng cuûa nghóa quaân Tuyeát Sôn choáng laïi thöïc daân Phaùp. Phaùp ñaõ môû nhöõng cuoäc taán coâng lôùn vaøo ñaây. Trong 9 naêm khaùng chieán (1946-1954), giaëc Phaùp ñaõ 2 laàn vaøo ñoát phaù chuøa (1947-1948), moät laàn cho maùy bay neùm bom phaù huûy chuøa Thieân Truø (1950). Vì nhöõng nguyeân do treân, haàu heát nhöõng coâng trình kieán truùc coå bò phaù huûy. Moät kieán truùc coå nhaát coøn soùt laïi laø toøa Vieân Coâng Baûo Thaùp ôû vöôøn thaùp gaàn suoái Ñieän trong khu vöïc chuøa Ngoaøi (chuøa Thieân Truø). Thaùp naøy ñöôïc xaây döïng töø theá kyû XVII, nôi quaøn haøi coát nhaø sö Vieân Quang,(17) coù coâng phuïc hoài laïi chuøa Höông sau nhieàu naêm hoang vaéng nhö vaên bia Chính Hoøa naêm thöù tö (1683) ñaõ cheùp. Thaùp Vieân Coâng xaây baèng gaïch toát, maøu ñoû hoàng, ñeå loä thieân, mieát maïch ñeàu taêm taép thaúng nhö keû chæ, chöùng toû kyõ thuaät xaây thaùp raát tinh xaûo. Töø xa nhìn vaøo thaùp nhö caây buùt hoàng ngoïn vuùt leân trôøi. Thaùp chia laøm 4 taàng, taàng 2 vaø taàng 3 coù maùi ñoùn,

HAØ TAÂY  507 boán goùc vöôn cong leân trôøi boán ñaàu ñao. Treân cuøng buùt thaùp laø hình hoa caùch ñieäu. Vaøo trieàu Nguyeãn, naêm Baûo Ñaïi thöù 7 (1932), nhaø chuøa ñaõ truøng tu laïi thaùp naøy, nhôø vaäy ñeán nay vaãn giöõ ñöôïc nguyeân veïn kieåu daùng ban ñaàu cuûa thaùp Vieân Coâng, moät taùc phaåm ngheä thuaät kieán truùc ñaëc saéc thôøi Leâ. Tröôùc söï ngöôõng moä ñoäng Höông Sôn cuûa du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc, naêm 1986, taïi chuøa Thieân Truø ñaõ hoaøn thaønh laïi gaùc chuoâng kieåu daùng môùi di chuyeån töø gaùc chuoâng chuøa Ngaêm thuoäc xaõ Ñaïi Cöôøng (huyeän ÖÙng Hoøa) veà. Gaùc chuoâng chuøa Thieân Truø laø 1 khoái gaàn nhö vuoâng, cao 8,2m daøi 9,2m, roäng 7,8m. Caáu truùc goàm 4 coät caùi ôû trong ñôõ ba taàng maùi boán goùc cong neùt ñao, muõi roàng vaø 12 coät quaán voøng ngoaøi ñoùn maùi. Töø döôùi saân chuøa troâng leân, gaùc chuoâng nhö moät boâng sen caùch ñieäu nhieàu caùnh mang ñaäm phong caùch daân gian ñoäc ñaùo maø chuùng ta thöôøng gaëp ôû caùc coâng trình kieán truùc toân giaùo coå. Tieáp ñoù, nhaø Tam Baûo ñöôïc döïng laïi, hoaøn thaønh naêm 1989. Nhaø laøm kieåu chöõ ñinh (丁) 2 taàng, keát hôïp choàng dieâm, taàng treân 3 gian, taàng döôùi laø toøa ñaïi baùi 7 gian. Haäu cung 2 taàng laø nôi thôø Phaät. Giöõa ñieän thôø Phaät coù töôïng

Nam Haûi Quaùn Theá AÂm baèng ñaù laáy nguyeân maãu töôïng trong ñoäng Höông Tích, ñöôïc phoùng to 2,5 laàn, cao 2,8m, uy nghi ñöôøng beä. Neàn nhaø Tam Baûo laùt ñaù hoa saùng boùng nhö ngöng ñoïng aùnh saùng trôøi töø taàng treân doïi xuoáng taïo caûm giaùc huyeàn aûo. Toøa Tam Baûo chuøa Thieân Truø laø coâng trình kieán truùc ngheä thuaät coù qui moâ lôùn, keát hôïp haøi hoøa giöõa phong caùch kieán truùc truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. Do vaäy, du khaùch tôùi ñaây vaãn thaáy thaân quen maø môùi laï, bôûi baét gaëp neùt dung dò traàm laéng maø saâu xa trieát lyù cuûa ngheä thuaät coå xöa ñöùng treân caùi boän beà cuûa khoâng gian nhieàu chieàu veà hình khoái, veà nhöõng maûng maøu gaây aán töôïng cuûa ngheä thuaät hieän ñaïi, caøng traân troïng hôn giaù trò vaên hoùa truyeàn thoáng daân toäc. Vôùi söï nhaän dieän treân veà Höông Sôn vaø ñoäng Höông Tích, hoäi chuøa Höông roäng môû ñoùn nhaän moïi taàng lôùp xaõ hoäi khoâng phaân bieät daân toäc, ñaúng caáp, toân giaùo, tuoåi taùc, nam hay nöõ... Ñeán vôùi chuøa Höông laø döï cuoäc hoäi ngoä cuûa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, nieàm mô öôùc veà moät theá giôùi bình ñaúng chan hoøa tình nhaân aùi. Quan nieäm löôõng hôïp bieåu hieän ôû theá ñoái öùng 2 phaïm truø khaùc nhau, beân nhau, laøm cho cuoäc haønh trình veà ñaát Phaät duø coù luùc vaát vaû,

508

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vaãn ñem laïi söï caân baèng trong taâm thöùc vaø theå löïc cho du khaùch: ngoài thuyeàn - leo nuùi; xuaát theá (thö thaùi vaøo coõi Phaät caàu cuùng)- nhaäp theá (baän roän chuyeän ngaøy thöôøng caàu con, caàu cuûa ...); hang Baø - ñoäng OÂng; sôn - thuûy (höõu tình); nuùi Coâ- nuùi Caäu; Ñuïn Gaïo (boài cao)Coái Giaõ (loõm xuoáng); leân trôøi (beân treân) - xuoáng aâm (beân döôùi); Höông Tích (chieàu saâu) - Thieân Truø (chieàu roäng)... Toång theå thaéng caûnh chuøa Höông coøn laø söï bieåu hieän cuûa söï hoøa hôïp töï nguyeän cuûa toân giaùo chính thoáng vaø tín ngöôõng daân gian, taïo neân myõ caûnh hoàn nhieân - vaø nhö ñeå hoaøn thieän nhu caàu con

ngöôøi trong ñôøi thöôøng cuõng nhö thôøi gian “bay boång” trong leã hoäi - hoäi tuï giöõa ngöôøi muoân phöông cuøng vaïn vaät giao caûm suoát muøa xuaân, muøa taùi taïo cuûa vaïn vaät trong vuõ truï. Traåy hoäi chuøa Höông laø haønh ñoäng giaûi toûa, hoøa hôïp giöõa thöïc vaø mô, tieân vaø tuïc. Thöïc laø neàn taûng, mô laø öôùc voïng, treân caùi neàn muøa xuaân töôi saùng, maø con ngöôøi Vieät Nam chaát phaùc, nhaân aùi thuôû xöa caûm nhaän, haønh ñoäng vaø trao truyeàn... Leâ Trung Vuõ - Nguyeãn Höõu Thöùc

(1) Theo “Teân laøng xaõ Vieät Nam ñaàu theá kyû XIX”. NXB Khoa hoïc xaõ hoäi H.1981. Trang 51 (2) Tuyeán Höông Tích (tuyeán chính) -Tuyeán Tuyeát Sôn -Tuyeán Long Vaân. (3) Nhöng naêm 1998, khaùch traåy hoäi töø moàng 3 teát Maäu Daàn. (4) Xem: Traàn Leâ Vaên “Thaùnh caûnh Höông Sôn”. Sôû vaên hoùa Thoâng tin Haø Sôn Bình xuaát baûn, 1989. Trang 25 (5) Xem “Sô ñoà khu vöïc Höông Sôn” (6) Theo “Khoa cuùng toå” saùch chöõ Haùn, vieát thôøi Töï Ñöùc (khoâng roõ naêm naøo), hieän löu taïi tuû saùch chuøa Höông, do Thöôïng toïa Thích Vieân Thaønh cung caáp. (7) Xem Thích Vieân Thaønh: “Caûnh ñeïp Höông Sôn” TC vaên hoùa daân gian soá 4 naêm 1990, D14 (8) Xem “Nam Haûi Quan Theá AÂm”. NXB Khoa hoïc xaõ hoäi. 1990 Hoøa thöôïng Thích Thanh Töù chuû bieân. (9) Coù theå laø naêm 1726 hoaëc 1786. (10) Tín ngöôõng naøy quan nieäm vuõ truï goàm 3 mieàn (phuû): Thöôïng thieân (trôøi), Thoaûi phuû (nöôùc), Thöôïng ngaø (nuùi röøng). Veà sau tín ngöôõng naøy phaùt trieån thaønh tín ngöôõng töù phuû goàm theâm Ñòa phuû (ñaát). Maãu ñòa - nhö vaäy cuõng laø troïn veïn 4 mieàn trong vuõ truï theo ngöôøi xöa quan nieäm. (11) Xem sô ñoà khu vöïc Höông Sôn. (12) Teân goïi nhöõng caây, coät ñaù, nhuõ ñaù (nôi gaàn cöûa, beân trong ñoäng Höông Tích) coù hình daùng töông töï nhö vaäy, coäng vôùi trí töôûng töôïng cuûa ngöôøi xöa. (13) Xem “Nieân ñaïi tuyeät ñoái moät soá di chæ vaên hoùa Hoøa Bình” trong coâng trình “Vaên hoùa Hoøa bình ôû Vieät Nam”. Vieän söû hoïc, Haø Noäi, 1989 Trang 214

HAØ TAÂY  509 (14) Xem “Ñi chuøa Höông khaûo coå” trong “Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 1975”. Vieän khaûo coå, trang 96-103 - Baøi cuûa GS Traàn Quoác Vöôïng. (15) Tö lieäu Haùn-Noâm... Nhaø baûo taøng Haø Taây. Ñinh Khaéc Thuaän söu taàm vaø dòch (16) “Tö lieäu Haùn Noâm”, saùch ñaõ daãn (17) Xem “Thaùp Vieân Coâng” baùo Haø Sôn Bình, soá Chuøa Höông, soá ñaëc bieät daønh rieâng cho du khaùch du lòch (1989)

HOÄI ÑEÀN HAÙT MOÂN Thôø Thôøi gian

Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

N

: Hai Baø Tröng : Moàng 6 thaùng 3: Gioã 2 Baø. Moàng 4 thaùng 9: Hoäi laäp ñaøn theà. Ngaøy 24 thaùng 12: Leã möøng chieán thaéng. : Xaõ Haùt Moân, huyeän Phuùc Thoï : Thaû baùnh troâi xuoáng bieån. Röôùc ñeâm möøng chieán thaéng.

ôi Hai Baø traãm mình laø ñoaïn soâng Haùt thuoäc giang phaän xaõ Haùt Moân, huyeän Phuùc Thoï, tænh Haø Taây. Haùt Moân laø cöûa soâng Ñaùy, moät phuï löu soâng Hoàng. Ñeàn Haùt ban ñaàu laø moät am nhoû. Khoaûng ñaàu theá kyû XI, cö daân ôû ñaây môùi tu boå laïi, xaây to leân. Ñeán thôøi Leâ Thaàn Toâng (1619-1662) môùi döïng bia ñaù ñeå ghi coâng Hai Baø. Vuøng Haùt Moân voán laø moät haäu cöù cuûa nghóa quaân neân ñöôïc chöùng kieán nhieàu söï kieän lòch söû troïng yeáu. Haùt Moân laø nôi Hai Baø laäp ñaøn theà khôûi nghóa. Lôøi hòch aâm vang soâng nöôùc tröôùc ba quaân côø xí rôïp trôøi, traøn ñaày duõng khí. Ñaây cuõng laø nôi dieãn ra leã kyû nieäm ngaøy 24 thaùng chaïp naêm Kyû Hôïi (naêm 40 ñaàu Coâng nguyeân), ngaøy quaân ta phaûn coâng thaéng lôïi trong traän kòch chieán vôùi quaân Toâ

Ñònh. Ñaây cuõng laø nôi chöùng kieán cuoäc xuaát quaân laàn cuoái cuûa Hai Baø. Vaø cuõng taïi ñaây Hai Baø ñaõ giöõ troïn lôøi theà vôùi nöôùc non vaø quoác daân. Vì vaäy, haèng naêm nhaân daân ñaõ cöû haønh tôùi 3 leã hoäi ñeå töôûng nhôù Hai Baø. 1. HOÄI MOÀNG 6 THAÙNG 3: NGAØY GIOÃ HAI BAØ TUAÃN TIEÁT Ñeàn môû roäng cöûa, thaép höông teá leã. Trong leã vaät cuùng Hai Baø, ñaëc bieät coù baùnh troâi, coøn goïi laø baùnh “tuø tì”. Tuïc leä naøy xuaát phaùt töø moät truyeàn thuyeát caûm ñoäng. Truyeän keå raèng tröôùc luùc nghóa quaân leân ñöôøng, coù moät baø giaø ngheøo baùn baùnh troâi ñaõ daâng caû gaùnh haøng hoâm aáy uûng hoä nghóa quaân ñeå toû loøng meán moä. Hai Baø caûm ôn, vui veû nhaän quaø taëng vaø chia ra aên vôùi quaân só tröôùc luùc ra traän.

510

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Khaùc vôùi moïi nôi, baùnh troâi Haùt Moân trong leã daâng cuùng naøy ñöôïc naën theo hình quaû tröùng. Trong leã trình leân baøn thôø, baùnh ñöôïc naën ñuùng 100 vieân nhoû.(1) Sau leã teá, chuû ñaùm cuøng chöùc saéc laáy 49 vieân (töôïng tröng cho 49 ngöôøi con trai maø Laïc Long Quaân ñem theo xuoáng bieån) ñaët vaøo trong loøng nhöõng chieác hoa sen thaû treân doøng soâng Haùt ñeå sen troâi veà phía bieån. Moïi ngöôøi ñöùng treân bôø traàm laëng nhìn theo doøng nöôùc cuoán troâi nhöõng chieác boâng sen töôûng nhôù Hai Baø nhö moät hoaøi nieäm veà doøng doõi “con roàng, chaùu tieân”. Cuõng töø truyeän tích naøy, daân vuøng Haùt Moân kieâng aên baùnh troâi vaøo Teát moàng 3 thaùng 3. Chæ ñeán ngaøy moàng 8 thaùng 3 môùi laøm baùnh troâi daâng cuùng leã hoäi vaø toå tieân. Vaø chæ töø sau khi teá xong ôû ñeàn, ñoàng baøo môùi daùm aên baùnh troâi. Ñeå ghi nhaän loøng yeâu nöôùc cuûa baø cuï baùn baùnh troâi, laøng cuõng xaây moät mieáu nhoû beân goác ña tröôùc ñeàn Haùt Moân, vaø haèng naêm moïi ngöôøi vaãn höông khoùi thôø cuùng baø. 2. MOÀNG 3 THAÙNG 9: NGAØY HOÄI THU LAÄP ÑAØN THEÀ

Töông truyeàn ngaøy moàng 4 thaùng 9 naêm Kyû Hôïi (naêm 40) laø ngaøy hoäi quaân, hoäi töôùng cuûa nghóa quaân. Hai Baø ruùt quaân töø Taây Hoà veà taäp keát cuøng baûy vaïn taân binh do baø Man Thieän (thaân maãu cuûa

Hai baø) tuyeån moä töø caùc nôi trong vuøng. Ñeå khích leä quaân só, Hai Baø toå chöùc leã teá caùo trôøi ñaát, truyeàn hòch keâu goïi anh huøng haøo kieät caùc nôi tham gia khaùng chieán vaø tuyeân ñoïc boán lôøi theà: - Theà röûa saïch moái thuø ñaát nöôùc - Theà khoâi phuïc cô nghieäp nhaø Huøng - Theà traû thuø cho choàng - Theà quyeát ñoaït thaéng lôïi (Moät xin röûa saïch quoác thuø, Hai xin ñem laïi nghieäp xöa vua Huøng; Ba keûo oan öùc loøng choàng, Boán xin troïn veïn thoûa coâng leânh naøy.)

Ñoaïn, Hai Baø ra leänh moå traâu khao quaân. Ngaøy nay môû hoäi, taïi ñeàn coù keùo côø ñaïi uy nghi, khaép ñöôøng laøng ñeàu caém côø nguõ haønh röïc rôõ, chieâng troáng noåi leân vang löøng baùo hoäi. Daân chuùng toå chöùc caùc troø vui chôi keùo daøi suoát ngaøy. 3. NGAØY HOÄI 24 THAÙNG CHAÏP: LEÃ MÖØNG CHIEÁN THAÉNG

Ñaây laø hoäi lôùn nhaát, long troïng nhaát trong naêm. Vaøo ngaøy 24 thaùng chaïp naêm Kyû Hôïi, Maõ Vieän quyeát ñaùnh moät traän lôùn ñeå tieâu dieät haäu cöù cuûa nghóa quaân. Döï ñoaùn ñöôïc aâm möu keû thuø, Hai Baø boá trí traän ñòa, doàn quaân caùc nôi nhö quaân baø Cao

HAØ TAÂY  511 Nhò, baø Leâ Chaân, baø Man Thieän laäp thaønh chieán tuyeán vöõng maïnh, ñoàng boä. Quaû nhieân, sau traän ñuïng ñoä quyeát lieät naøy, quaân Toâ Ñònh ñaïi baïi. Daân laøng Haùt Moân haùo höùc chôø ñôïi leã hoäi cuoái naêm naøy. Haøng ngaøn trai gaùi trong vuøng ñöôïc tuyeån löïa, taäp trung taäp döôït nhieàu ngaøy cho thaät thaønh thuïc. Vaøo hoäi, hoï ñoùng giaû quaân, laäp thaønh ñaïo tieàn binh, haäu binh, nam binh, nöõ binh coù ñoàng phuïc rieâng. Caùc vai töôùng uy nghi vôùi quaân phuïc vaø giaùo göôm phuø giaù. Taùm coâ gaùi thanh taân xinh ñeïp nhaát ñöôïc choïn ñeå theo haàu kieäu Hai Baø.

hieäu, laäp töùc trai gaùi xeáp thaønh haøng nguõ. Caùc chaân côø, chaân kieäu, caùc hieäu troáng, hieäu chieâng, taøn, loïng ñeàu ñöùng vaøo haøng. Ñaùm röôùc cöû haønh trong aùnh ñuoác saùng röïc trôøi ñeâm, giöõa tieáng leã nhaïc aâm vang traàm boång, thöïc söï nhö moät cuoäc haønh quaân lôùn, traøn ñaày khí theá vaø söùc maïnh coäng ñoàng. Ñaùm röôùc ñaõ taùi hieän laïi veû huy hoaøng leã möøng chieán thaéng vinh quang cuûa daân toäc. Töôïng thaùnh ñöôïc röôùc ra soâng laøm leã “moäc duïc” roài röôùc veà ñeàn laøm leã daâng teá, chuùc tuïng.

Nöûa ñeâm 24 thaùng chaïp, ñuùng giôø tyù (24 giôø), nghe tieáng troáng

(1) Töôïng tröng cho 100 con cuûa Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô.

Leâ Trung Vuõ

512

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI BÌNH ÑAØ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Ñöùc Quoác toå Laïc Long Quaân - Lyù Lang Coâng (Linh Lang) laøm thaønh hoaøng : Moàng 6 thaùng 3 : Laøng Bình Ñaø, xaõ Bình Minh, huyeän Thanh Oai : Röôùc baùnh vía

B

ình Ñaø coù teân noâm coå laø laøng Buøi, thôøi Tieàn Leâ laø Baûo Cöï, roài Baûo Ñaø (1808), ñeán naêm 1820 môùi coù teân laø Bình Ñaø. Bình Ñaø laø moät thoân lôùn cuûa xaõ Bình Minh, huyeän Thanh Oai, tænh Haø Taây, coù treân 8.000 daân, caùch thuû ñoâ 24 km. Bình Minh vaãn ñöôïc coi laø vaønh ñai phía taây baûo veä kinh thaønh töø xöa. Ñeán Bình Minh baèng ñöôøng thuûy hay ñöôøng boä ñeàu thuaän lôïi. Bình Ñaø naèm ôû ngaõ ba ñöôøng 71 vaø ñöôøng 22, gaàn ngaõ ba soâng Ñaùy vaø soâng Ñoã Ñoäng. Bình Ñaø coù hai ngoâi ñình ñeïp laø ñình Noäi (ñình Trong) ñaõ ñöôïc xeáp haïng di tích lòch söû, vaø ñình Ngoaïi (ñình Ngoaøi). Ñình Noäi thôø Laïc Long Quaân, vò Quoác toå ñaõ khai sinh noøi gioáng Vieät (Roàng Tieân). Laøng coøn giöõ ñöôïc nhieàu di vaät quyù nhö thaàn phaû, saéc phong, chieâng ñoàng, ñoà thôø vaø bia. ÔÛ ñình Noäi, tröôùc coù böùc hoaønh phi “Baùch Vieät Toå” (Toå sinh Baùch Vieät”, vaø ñoâi caâu ñoái: Ñöùc hoùa coâng phaøm quan Ñoã Chí, Linh thaønh haùch traïc töï Phong Chaâu. (Môû ñöùc saùng ngôøi soi beán Ñoã, Tieáng thieâng hieån haùch töï Phong Chaâu)

Ñaëc bieät, böùc giaù töôïng maø töông truyeàn ñaõ coù töø 900 naêm nay laø böùc phuø ñieâu baèng goã sôn son theáp vaøng, daøi 2,8, roäng 2,2 m, boá cuïc naêm taàng caûnh trí. Töø treân xuoáng, caùc caûnh mieâu taû sinh ñoäng Laïc Long Quaân cuøng vaên voõ baù quan ñang xem hoäi ñua thuyeàn, hoäi nöôùc truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät coå. Ñình Ngoaïi ôû bìa laøng, giaùp ñöôøng 22. Ñình thôø Lyù Lang Coâng, con vua Lyù Thaùi Toâng (1028-1054) huùy Hoaèng Chaân, dueä hieäu Linh Lang Huøng Uyeân. OÂng coù coâng ñaùnh Toáng, bình Chieâm, veà sau hy sinh taïi soâng Nhö Nguyeät (moät ñoaïn cuûa soâng Caàu). OÂng laïi coù coâng choáng haïn, cöùu daân. Caûm coâng ñöùc aáy, ngöôøi Bình Ñaø toân Lyù Lang Coâng laøm thaønh hoaøng laøng. Hoäi baét ñaàu töø ngaøy 26 thaùng 2 (ñöùc Lyù Lang Coâng thaéng traän vaø hy sinh) tôùi moàng 7 thaùng 3. Coøn chính hoäi laø ngaøy moàng 6 thaùng 3 (ngaøy sinh Ñöùc Quoác toå). Ngaøy 24 thaùng 2: leã Saùm quaùn, chuaån bò trình baùo vôùi thaàn linh vaø lau ñoà thôø, doïn deïp ao sen tröôùc

HAØ TAÂY  513 ñình Noäi. Cöû chuû teá vaø quan vieân haønh leã ôû hai ñình. Chaám thi xoâi, cheø daâng cuùng cuûa caùc xoùm.

Caùc vò boâ laõo, chöùc dòch ñeàu maëc leã phuïc nghieâm tuùc. Cuoái ñaùm röôùc laø caùc ñoäi muùa roàng, muùa laân.

Ngaøy 25 thaùng 2: Cöû 12 oâng truøm ra troâng nom 2 ñình töø ñaàu ñeán cuoái hoäi. Laøm leã trình boø soáng. Phaûi laø boø ñöïc, loâng vaøng, khoâng ñoám, beùo toát. Boø ñöôïc taém saïch töø saùng sôùm. Cuõng töø ñaáy, boø phaûi nhòn aên uoáng. Tuïc truyeàn, moå boø laø ñeå nhaéc laïi leã khao quaân cuûa Linh Lang luùc ra traän.

Moàng 2 thaùng 3: Leã bình thöôøng.

Ngaøy 26 thaùng 2: Vaøo hoäi, tieäc maën, leã khao quaân ôû ñình Ngoaïi. Coã chay (höông, hoa, oaûn, traàu, röôïu...) ôû ñình Noäi. Vì ñöùc Laïc Long Quaân ñöôïc quan nieäm laø baát dieät, neân aên uoáng thanh ñaïm. Vaät cuùng laø boø thui ñeå nguyeân con ñaët leân maâm xaø, ñaàu quay veà höông aùn, boán chaân choaûi ra 4 phía. Teá xong, thòt boø ñöôïc chia cho thoân ñaêng cai vaø caùc vò chöùc saéc, khoa baûng. Sau ñoù, hoäi nghæ 3 ngaøy (27, 28 vaø 29). Ngaøy 30 thaùng 2: Lau chuøi vaø laép kieäu, moãi ñình 3 kieäu, ñaët saün ôû cöûa ñình. Moàng 1 thaùng 3: Leã môû hoäi caàu phuùc. Baét ñaàu baèng leã röôùc maõ thôø. Ñaùm röôùc goàm côø troáng, quaït, chieâng, pheøng la ñoà loã boä, baùt böûu sôn son theáp vaøng. Phöôøng baùt aâm noái theo hoøa taáu suoát doïc ñöôøng.

Moàng 3 thaùng 3: Buoåi saùng teá, buoåi chieàu thöû phaùo. Phaùo ñoát noå gioøn laø ñöôïc. Ñaây laø phaùo ñaët laøm ôû caùc gia ñình coù ngöôøi gioûi ngheà laøm phaùo. Moàng 4 thaùng 3: Teá leã bình thöôøng. Boâ laõo, chöùc dòch tuï hoäi taïi ñình Noäi ñeå theo doõi caùc cuoäc taäp döôït, röôùc xaùch. Moàng 5 thaùng 3: Töø sôùm, cöûa ñình ñaõ roäng môû, ñeøn neán saùng tröng, khoùi höông nghi nguùt treân caùc aùn thôø ñeå cöû haønh leã moäc duïc thaùnh. Chieâng troáng laïi aàm vang. Ba kieäu röôùc saéc töø ñình Noäi ra ñình Ngoaïi roài trôû veà. Ñaây laø saéc chæ cuûa Quoác toå Laïc Long Quaân cöû con ñi ñaùnh giaëc, cöùu nöôùc. Con (Linh Lang) laø bieåu töôïng cuûa theá heä noái tieáp. Saéc ñeà 4 chöõ “Phuïng thieân chi meänh” (tuaân theo meänh trôøi). Ñaùm röôùc môû ñaàu baèng 2 haøng côø böôùc chaäm raõi, trang nghieâm. Tôùi ñình Ngoaøi, leã an vò ñöôïc cöû haønh. Sau ñoù, ñaùm röôùc trôû veà ñình Noäi. Cuoäc röôùc giao hoaøn baét ñaàu vaøo hoaøng hoân, goàm 6 kieäu cuûa 2 ñình. Ñaây laø ñaùm röôùc lôùn nhaát hoäi. Caùc nhaø hai beân ñöôøng keâ baøn thôø ra coång leã voïng.

514

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Khoaûng giôø tuaát (21 giôø) coù ñaùm röôùc tôùi coång ñình Noäi. Ñoät nhieân tieáng phaùo traøng, phaùo hoa caø, hoa caûi cuøng phaùo thaêng thieân thi nhau noå vang, vun vuùt bay leân, toûa saùng töøng maûng trôøi ñeâm, gaây khoâng khí töng böøng cuûa ngaøy hoäi chieán thaéng. Ñaùm röôùc lôùn taïm döøng, chaøo ñoùn ñaùm röôùc cuûa caùc chuøa vöøa tôùi ñeå cuøng haï kieäu taïi saân ñình Noäi. Vaät phaåm ñöôïc daâng leân beä thôø vaø höông aùn. Trong khi ñoù ôû ngoaøi saân daân chuùng tuï hoäi vui chôi trong aùnh saùng ñuû maøu vaø tieáng noå gioøn tan cuûa caùc loaïi phaùo truyeàn thoáng Bình Ñaø. Leä laøng ñònh roõ toái moàng 5 ñoùn hoäi, ñoát phaùo boâng, roài moàng 6 heát hoäi, ñoát phaùo caây. Phaùo boâng hay coøn goïi laø “caây boâng”, laøm baèng thaân tre daøi khoaûng 15m, chia laøm nhieàu taàng phaùo. Caây boâng lôùn nhaát coù 15 taàng, moãi taàng caùch nhau 1m. Phaùo chæ ñöôïc chaâm ngoøi moät laàn. Phaùo caùc loaïi chaùy truyeàn lieân tuïc töø taàng thaáp ñeán taàng cao. Moãi taàng phaùo laø moät tích troø. Cuoái cuøng, ôû taàng cao nhaát thöôøng laø phaùo thaêng thieân. Phaùo naøy khi vuùt leân loùe ñuû 7 maøu goïi laø “thaát tinh” ñöôïc ngöôøi xem taám taéc khen laø may maén, hoaøn thieän, vì ñoù laø 7 saéc caàu voàng, maøu cuûa trôøi ñaát, caûnh saéc thieân nhieân. Trôøi-Ñaát-Ngöôøi hoøa hôïp theo trieát lyù phöông ñoâng haøm yù haïnh phuùc troïn veïn, ñuû ñaày. Moàng 6 thaùng 3: Chính hoäi.

Maëc duø moàng 5 leã thænh baùch thaàn trong laøng vaø ñoát caây boâng ngoaøi saân raát muoän (thöôøng 2 giôø saùng), nhöng saùng tinh mô moàng 6, cöûa ñình ñaõ môû, ñeøn neán ñaõ ñöôïc thaép saùng, khoùi höông nghi nguùt. Caùc chuû teá vaø truøm cai hoäi xem xeùt leã vaät cho ñaùm röôùc vía goàm: moät baùt nöôùc trong, moät traùp traàu cau, 12 phaåm oaûn lôùn, 100 tieàn maõ. Caùc maâm coã ñöôïc ñaët vaøo ñuùng 5 nôi thôø trong ñình. Daâng xong leã vaät, cöûa ñình ñoùng laïi. Phaùp sö ñoïc vaên cuùng vaø xin aâm döông nhö trong ñeâm moàng 5. Cöûa ñình môû, chieâng, troáng, ñaøn nhò noåi leân baùo hieäu nghi leã môùi. Leã muùa boâng, muùa côø, khaán môøi ñöùc Quoác toå veà döï hoäi. Tieáp sau ñoù laø cuoäc teá ôû ñình Noäi vaø ôû caàu Thieân Quan. Khi leã cöû haønh thì phaùo noå, vì theo leä laøng “phaùo cöù noå, vaên cöù nguyeän”. Phaùo beøo coù 4 taàng. Caùi thuù thöôûng thöùc phaùo beøo laø vöøa ñöôïc nghe phaùo noå, laïi ñöôïc xem phaùo thaêng thieân bay voït leân khoâng trung. Coøn khi phaùo ruïng trong nöôùc thì cöù keâu suøng suïc nhö nhöõng caùi beøo chìm noåi, daäp deành. Nghi thöùc ñaëc saéc nhaát cuûa hoäi laø leã röôùc “baùnh vía”. Sau moät hoài troáng chieâng aâm vang, kieäu baùnh vía ñöôïc röôùc ra caàu Thieân Quan. Baùnh goàm 3 caùi, chæ ñöôïc bieát nhö vaäy, khoâng ai nhìn thaáy, vì baùnh ñöôïc ñeå trong ñaøi ñaäy kín, ñaët trong kieäu, coù loïng, taøn haàu hai beân. Trong

HAØ TAÂY  515 tieáng nhaïc troáng chieâng, ñieån khoa vieân caàm ñuoác daãn ñöôøng (maëc daàu luùc naøy laø giôø ngoï, giöõa tröa). Chuû teá ñình Noäi vaø truøm cai hoäi röôùc baùnh, laàn töøng baäc thang böôùc xuoáng saùt meùp nöôùc ôû gieáng, taïi ñaây ñaõ quaây saün moät khung coùt tre che kín. Ñoïc maät khaåu xong, chuû teá môû ñaøi laáy töøng chieác baùnh boùp naùt thaû xuoáng nöôùc. Boät baùnh chìm heát môùi toát. Ba ngöôøi yeân laëng trôû leân. Ñaùm röôùc trôû veà ñình Noäi. Quaù ngoï sang muøi (13-15 giôø) laø hoäi thi phaùo. Cuøng luùc, cuoäc röôùc hoaøn cung baét ñaàu. Ñeâm ñeán, coù ñoát phaùo caây goïi laø phaùo thôø. Cuoäc vui soâi noåi khoâng keùm ñeâm tröôùc. Phaùo thôø do caùc giaùp laøm. Phaùo caây laø heä thoáng phaùo nhieàu taàng buoäc vaøo moät caây truï khoaûng 12 m, chia laøm hai boä phaän, heä thoáng truyeàn löûa ôû phía döôùi vaø phía treân ngoøi. Ñaàu tieân, löûa chaâm ngoøi phaùo chuoät. “Chuoät” chaïy treân daây xeït löûa vaøo taùn thuoác. Taùn thuoác truyeàn sang oáng baùnh, oáng baùnh tuoät “ñaïn” (moät quaû phaùo) leân taàng phaùo. Caû taàng noå gioøn. Cöù theá, phaùo truyeàn löûa töø taàng noï sang taàng kia cho tôùi taàng treân cuøng coù buoäc 16 quaû phaùo. Phaûi laøm cho daøn 16 quaû phaùo naøy cuøng baét löûa ñeå noå troøn moät tieáng

goïi laø phaùo “nhaát thanh”. Neáu phaùo noå leùp beùp, quaû tröôùc, quaû sau thì vöøa sai caùch, vöøa laø ñieàm xaáu. Moàng 7 thaùng 3: Leã taï khoùa (kyø phöôùc leã hoaøn). Saùng ra, chieâng troáng töø hai ñình noåi leân. Leã xong thì “phaù coã chay”. Heát hoäi, ngöôøi daân Bình Ñaø ñeàu hy voïng ñöùc thaùnh Laïc Long Quaân vaø thaønh hoaøng Lyù Lang Coâng seõ aâm phuø cho laøng nhö lôøi ngoïc phaû “Caàu cho con ngöôøi bình yeân, maïnh khoûe, luùa toát, cuûa nhieàu muoân ñôøi sung söôùng”. Tieán trình beà maët cuûa leã hoäi mang noäi dung lòch söû, song caùi neàn, goác saâu xa vaãn haøm chöùa noäi dung noâng nghieäp (tuïc thôø nöôùc vaø caàu aùnh saùng cuûa cö daân troàng luùa nöôùc). Hoäi Bình Ñaø chöùa ñöïng beân trong moät ñeà taøi keùp: noâng nghieäp vaø lòch söû, vaø phaàn naøo ñoù laø moät hoäi laøng ngheà. YÙ nghóa tích cöïc cuûa moãi laàn môû hoäi laø ngöôøi daân Bình Ñaø coù dòp boäc loä taøi naêng, kyõ thuaät laøm phaùo, ñoàng thôøi cuõng bieåu hieän quan nieäm thaåm myõ trong sinh hoaït vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa xoùm laøng. Leâ Trung Vuõ

516

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHUØA TAÂY PHÖÔNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Phaät : Töø moàng 6 ñeán moàng 10 thaùng 3 : Xaõ Thaïch Xaù, huyeän Thaïch Thaát : Moàng 6 thaùng 3 : Ñoïc kinh keä Dieãn caùc tích Phaät.

Ñ

eán thaêm chuøa Taây Phöông, aán töôïng ñaàu tieân ñoái vôùi du khaùch laø kieán truùc coå kính vaø ñoà soä cuûa ngoâi chuøa. Ngöôøi ta töï hoûi raèng, nhôø ñaâu maø traûi qua bao thaùng naêm thaêng traàm cuûa lòch söû, cuûa thôøi tieát nhö chieán tranh, möa baõo... ngoâi chuøa noåi tieáng naøy vaãn coøn toàn taïi? Nhaø kieán truùc tôùi ñaây seõ hoïc ñöôïc nhieàu ñieàu veà truyeàn thoáng kieán truùc coå cuûa daân toäc. Nhaø ñieâu khaéc seõ tìm thaáy nguyeân baûn cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc goã vôùi 18 pho pho töôïng La Haùn, moãi pho moät kieåu daùng, moät neùt maët, phaûn aùnh moät taâm traïng, ñeàu laø nhöõng pho töôïng coù moät khoâng hai hieän nay treân ñaát nöôùc ta. Vieäc khai thaùc tö duy ñòa lyù töï nhieân khi tìm ñaát xaây döïng chuøa cuûa cha oâng ta xöa cuõng laø ñieàu ñaùng löu yù. Coù leõ vì theá maø töø nhieàu naêm nay chuøa Taây Phöông khoâng chæ laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa caùc nhaø chuyeân moân treân moïi lónh vöïc, maø coøn laø nôi du khaùch ñeán thaêm Vieät Nam luoân ñöôïc môøi ñeán.

Keøm theo söï ñoäc ñaùo veà kieán truùc vaø ñieâu khaéc, chuøa Taây Phöông töø laâu cuõng laø moät trung taâm tín ngöôõng maø nhieàu theá heä ngöôøi Vieät ñaõ lui tôùi chieâm ngöôõng vaø suøng baùi. Naèm trong ñòa phaän thoân Thaïch Xaù, huyeän Thaïch Thaát (Sôn TaâyHaø Taây), giöõa moät ngoïn ñoài lôùn, ngoâi chuøa nhö moät coå thuï toûa boùng maùt xuoáng caû moät vuøng roäng lôùn chung quanh, ñoàng thôøi cuõng thu huùt thieän nam tín nöõ töø moïi nôi ñoå doàn veà, nhaát laø vaøo nhöõng ngaøy soùc voïng (raèm vaø moàng moät) haèng thaùng vaø hoäi chuøa haèng naêm. Töông truyeàn chuøa coù töø laâu ñôøi, ñeán naêm Canh Tyù (1660) ñôøi vua Leâ Thaàn Toâng, Trònh Taïc cho truøng tu, ñaët teân laø Taây Phöông coå töï. Töø ñoù tieáng chuoâng chuøa ngaân vang luoân laø nieàm ngöôõng moä cuûa bao theá heä Phaät töû caû nöôùc, tröôùc heát laø cuûa nhaân daân vuøng quanh chuøa. Töø thuû ñoâ, khaùch thaäp phöông coù theå duøng nhieàu phöông tieän ñeå ñeán ñaây haønh leã. Theo ñöôøng Haø

HAØ TAÂY  517 Noäi - Sôn Taây tôùi ñòa phaän Thaïch Thaát reõ vaøo Thaïch Xaù, treøo leân caùc baäc töø chaân nuùi tôùi taän saân chuøa. Töø ñaây khaùch coù theå phoùng taàm maét nhìn bao quanh moät vuøng truø phuù cuûa mieàn trung du thuoäc tænh Sôn Taây cuõ. Khaùch ñeán vaõn caûnh chuøa vaø leã Phaät coù theå ñeán vaøo baát kyø thaùng naøo. Song ñoâng vui nhaát vaãn laø dòp hoäi chuøa muøa xuaân. Hoäi chuøa Taây Phöông baét ñaàu töø moàng 6 ñeán moàng 10 thaùng 3 aâm lòch. Ca dao xöa coøn ghi laïi caûnh noâ nuùc ñeán chuøa nhö sau: Nhôù ngaøy moàng saùu thaùng ba, AÊn côm vôùi caø ñi hoäi chuøa Taây.

Caùc baø, caùc chò thöôøng ñi hoäi chuøa daøi ngaøy hôn nam giôùi. Vaøo dòp hoäi thöôøng ñoïc kinh keä hoaëc dieãn caùc tích theo Phaät thoaïi taïi saân chuøa. Nhöõng naêm sau naøy ngöôøi ta coøn röôùc caùc leã vaät tôùi chuøa cuùng Phaät. Döôùi chaân nuùi coù haøng quaùn baùn ñaëc saûn ñòa phöông, ñoà löu nieäm chuøa cho khaùch haønh höông. Ñaây voán laø moät vuøng ñaát truø phuù cuûa xöù Ñoaøi xöa. Daân Thaïch Xaù coøn coù truyeàn thoáng laøm con roái vaø coù phöôøng muùa roái nöôùc khaù noåi tieáng töø laâu ñôøi. Vaøo dòp hoäi phöôøng roái hay toå chöùc bieåu dieãn ñeå phuïc vuï

khaùch döï hoäi. Nhöõng naêm gaàn ñaây, sinh hoaït hoäi heø ngaøy caøng ñöôïc chuù yù môû roäng. Khoâng chæ rieâng Thaïch Xaù maø caùc laøng chung quanh khu vöïc chuøa Taây Phöông cuõng quan taâm tôùi vieäc toå chöùc hoäi chuøa. Do vaäy hoäi chuøa ngaøy caøng ñoâng vui, nhoän nhòp. Chuøa Taây Phöông laø moät kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa daân toäc ta. Vôùi 72 pho töôïng baèng goã mít sôn son theáp vaøng vaø 18 pho töôïng La Haùn laø ñænh cao cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc, ngoâi chuøa naøy khoâng chæ laø moät chöùng tích lòch söû maø coøn laø moät di tích vaên hoùa ngheä thuaät toân giaùo quyù giaù cuûa caû nöôùc. Vieäc giöõ gìn taøi saûn vaên hoùa quyù giaù aáy vaø môû hoäi chuøa haèng naêm caøng taïo theâm giaù trò lòch söû cho vuøng ñaát naøy. Nhaát laø trong thôøi ñaïi ngaøy nay, vai troø cuûa caùc sinh hoaït vaên hoùa toân giaùo roõ raøng coù aûnh höôûng lôùn tôùi vieäc phaùt trieån xaõ hoäi ôû nöôùc ta. Cho neân hoäi chuøa vôùi noäi dung vaø yù nghóa aáy seõ laø moät caùch baûo veä vaø phaùt huy baûn saéc vaên hoùa daân toäc trong neàn kinh teá thôøi môû cöûa vaäy. Leâ Hoàng Lyù

518

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHUØA THAÀY :- Phaät - Töø Ñaïo Haïnh Thôøi gian : Töø moàng 5 ñeán moàng 7 thaùng 3 Chính hoäi : Moàng 7 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Xaõ Saøi Sôn, huyeän Quoác Oai Ñaëc ñieåm :- Muùa roái nöôùc - Chôi hang Caéc Côù - Leã chaïy ñaøn Thôø

C

huøa Thaày nay thuoäc xaõ Saøi Sôn, huyeän Quoác Oai, tænh Haø Taây. Chuøa coù teân chöõ laø Thieân Phuùc töï, naèm goái vaøo söôøn nuùi Phaät Tích, coøn goïi laø nuùi Thaày. Trong Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, phaàn Dö ñòa chí, Phan Huy Chuù ghi: “Chuøa Phaät Tích ôû xaõ Thuïy Khueâ, huyeän Yeân Sôn coù teân nöõa laø Saøi Sôn, laïi goïi laø Coå Saøi, caûnh nuùi raát ñeïp. Chaân nuùi coù hoà, treân nuùi coù hang saâu laø choã Töø Ñaïo Haïnh truùt xaùc ôû ñaây. ÔÛ vaùch ñaù coøn coù daáu veát ñaàu vaø ngoùn chaân. Trong nuùi coù vieän Boà Ñaø, am Höông Haûi, ñeàu do Töø Ñaïo Haïnh laøm ra. Nay laø chuøa Thieân Phuùc.”(1) Noùi ñeán hoäi chuøa Thaày khoâng theå khoâng nhaéc tôùi Töø Ñaïo Haïnh vaø nhöõng truyeàn thuyeát lieân quan ñeán oâng. Töông truyeàn, töï thuôû thieáu nieân oâng ñaõ thích du hieäp, phoùng khoaùng, coù chí lôùn, haønh ñoäng vaø lôøi noùi khoâng ai coù theå löôøng ñöôïc, thöôøng cuøng moät nhaø nho laø Phí Sinh, moät ñaïo só laø Leâ Toaøn Nghóa vaø ngöôøi keùp haùt laø Vi AÁt keát baïn, ñeâm thì maûi mieát ñoïc saùch, ngaøy

thì thoåi saùo ñaùnh caàu, baøy troø vui chôi.(2) Khi thaáy cha bò thieàn sö Ñaïi Ñieân duøng pheùp ñaùnh cheát, neùm xaùc xuoáng soâng Toâ Lòch, oâng ñaõ quyeát nuoâi yù chí baùo thuø cho cha. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu ñoù Töø Loä (töùc Töø Ñaïo Haïnh) ñaõ khoâng nao nuùng tröôùc khoù khaên gian khoå, kieân trì tu haønh “ngaøy ngaøy nieäm chuù Ñaïi bi ñaø-la-ni, ñoïc troïn möôøi taùm vaïn laàn” tôùi khi ñaïo phaùp ñaõ thaønh coâng môùi röûa saïch thuø xöa. Nhöng sau ñoù oâng vaãn chuyeân taâm vaøo Phaät phaùp, ñi du ngoaïn caùc mieàn nuùi röøng ñeå tìm daáu Phaät. Vaø caøng ngaøy ñaïo phaùp caøng cao ñeán möùc “ñoát ngoùn tay caàu ñaûo, phun nöôùc trò beänh, luùc naøo cuõng öùng nghieäm ngay”. Vaø khi truùt boû coõi traàn oâng laïi ñaàu thai thaønh vua Lyù Thaàn Toâng. Töông truyeàn, ngoaøi vieäc tu haønh, vôùi khaû naêng vaø nhöõng kieán thöùc phong phuù ñöôïc tích luõy töø laâu, Töø Ñaïo Haïnh coøn laøm thuoác trò beänh cöùu ngöôøi, thích ngheà muùa haùt, thöôøng daïy daân laøm troø muùa

HAØ TAÂY  519 roái neân nhaân daân goïi Thieàn Sö laø Thaày. Vaø ngoâi chuøa cuøng ngoïn nuùi maø oâng haèng ngaøy treøo leân tónh toïa cuõng goïi laø nuùi Thaày. Phaûi chaêng hoäi chuøa Thaày cuõng baét ñaàu töø ñoù? Ca dao xöa coù ghi: Nhôù ngaøy moàng baûy thaùng ba, Trôû veà hoäi Khaùm, trôû ra hoäi Thaày.

Hoaëc: “Saøi Sôn coù hoäi chuøa Thaày.”

Chính hoäi vaøo moàng 5 ñeán moàng 7 thaùng ba. Nhöng ngaøy nay, gioáng nhö hoäi chuøa Höông, ngöôøi ta cuõng ñeán hoäi chuøa Thaày raát sôùm vaø lai rai cho tôùi heát muøa xuaân, coøn vaõn caûnh thì khoâng khi naøo vaéng khaùch. Töông truyeàn raèng ngaøy hoäi quan troïng nhaát laø vaøo moàng 7 thaùng ba aâm lòch, vì ñoù laø ngaøy phaùp sö hoùa Phaät, vaø ñeå kyû nieäm, nhaân daân môû hoäi chuøa. Moät ñieàu lyù thuù laø nhaân daân ôû ñaây coi Töø Ñaïo Haïnh vöøa laø taêng, laø Phaät, laø vua vaø laø toå sö cuûa ngheà muùa roái coå truyeàn. Thaät hieám coù tröôøng hôïp naøo nhö vaäy! Töø ñaàu muøa xuaân, khi nhöõng caây ñaïi giaø gaân guoác nhuù ra nhöõng maàm non xanh bieác, cuõng laø luùc daân laøng ruïc ròch chuaån bò môû hoäi. Caùc sö truï trì trong chuøa cuøng ñoâng ñaûo Phaät töû ôû Saøi Sôn vaø caùc nôi cuøng lo laéng cho ngaøy hoäi vaø roäng hôn

laø caû muøa hoäi ñöôïc chu ñaùo. Quang caûnh chuøa ñöôïc söûa sang, ñöôøng ñi loái laïi trong chuøa vaø chung quanh ñöôïc doïn deïp saïch seõ, söûa sang nhöõng choã hoûng, bò hö haïi. Coû caây trong khu vöïc ven hoà vaø chuøa Caû ñöôïc doïn saïch taïo neân moät quang caûnh thieân nhieân vöøa trong saïch vöøa ñeïp ñeõ. Tröôùc hoäi vaøi ngaøy, Phaät töû vaø baø con ôû khaép nôi ñaõ keùo ñeán, nhieàu ngöôøi ñaõ aên ôû taïi ñaây trong suoát dòp hoäi. Keû ra ngöôøi vaøo moãi ngöôøi moät vieäc laøm khoâng khí trôû neân roän ròp, soâi ñoäng vaø quyeán ruõ. Ñeøn höông nghi nguùt, tieáng moõ caàu kinh ñieåm xuyeát trong khoâng gian thanh vaéng... Nghi leã ñaàu tieân ôû hoäi chuøa Thaày laø leã taém töôïng, ñöôïc tieán haønh tröôùc moàng 7 thaùng ba. Tham döï leã naøy laø caùc nhaø sö, taêng ni Phaät töû vaø ñoâng ñaûo nhaân daân. Trong khoùi höông, ngöôøi ta ñem tôùi baøn thôø nöôùc saïch vaø tinh khieát. Tröôùc söï chöùng kieán cuûa haøng ngaøn con maét, töôïng ñöôïc caùc sö laáy khaên vaûi ñoû môùi nhuùng nöôùc vaø lau röûa caån thaän. Moãi khi lau xong moät boä phaän treân töôïng, khaên laïi ñöôïc truyeàn tay giaët laïi roài lau tieáp. Moïi haønh ñoäng dieãn ra heát söùc tæ mæ, caån thaän vaø nghieâm ngaët. Trong luùc naøy, mieäng nhaø sö cuøng caùc ngöôøi giuùp vieäc luoân thì thaàm nieäm Phaät. Taêng ni, Phaät töû cuøng nhaân daân chung quanh cuõng

520

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

chaép tay höôùng veà phía ñoù nghieâm trang caàu khaån. Trong höông khoùi chaäp chôøn, aùnh ñeøn neán khi môø khi toû, maøu sôn cuûa töôïng sau khi ñöôïc lau saïch ñaõ aùnh leân laáp laùnh, taïo cho ngöôøi xem moät khoâng khí huyeàn aûo, thieâng lieâng. Vaø cuøng vôùi tieáng rì raàm cuûa ngöôøi haønh leã, taát caû taïo cho ta moät caûnh ngoaïn muïc, haøi hoøa giöõa hình khoái, maøu saéc vaø aâm thanh ngaøy hoäi. Taém Phaät xong, ngöôøi ta lau röûa luoân caùc ñoà teá khí treân caùc baøn thôø chung quanh. Nöôùc taém Phaät ñöôïc vaåy ra khaép nôi nhö möa moùc cuûa ñöùc Phaät ñeå ngöôøi khang vaät thònh. Coù nôi ngöôøi ta coøn vaåy hoaëc xoa moät chuùt nöôùc thaùnh aáy leân maët, leân ngöôøi ñeå laáy khöôùc. Chieác khaên duøng taém Phaät, ngöôøi ta xeù ra chia nhau veà laøm buøa cho treû con ñeå traùnh nhöõng ma taø aùm khí. Tieáp ñeán laø leã cuùng Phaät vaø chaïy ñaøn. Ñaây laø moät nghi leã lôùn ñöôïc toå chöùc trang nghieâm vaø loäng laãy. Nghi leã naøy laø moät dieãn xöôùng coù tính chaát toân giaùo vôùi söï phoái hôïp cuûa caùc nhaïc cuï. Caùc nhaø sö, Phaät töû ngoài theo thöù töï tröôùc baøn thôø Phaät, vò sö chuû trì thænh kinh goõ moõ, theo nhòp moõ caùc vò khaùc hoøa gioïng theo keát hôïp vôùi tieáng nhaïc vaø tieáng caàu khaán cuûa moïi ngöôøi. Leã vaät cuûa haøng traêm Phaät töû vaø khaùch thaäp phöông döï hoäi vôùi ñuû maøu saéc cuûa caùc loaïi hoa quaû, oaûn,

baùnh, xoâi... lung linh röïc rôõ trong khoùi nhang vaø ñeøn neán. Sau ñoù, caùc nhaø sö vôùi boä aùo caø sa trang troïng, tay caàm gaäy hoa “bieåu dieãn nhöõng böôùc muùa löôïn voøng troøn, böôùc nhanh, böôùc chaäm theå hieän moät chuyeán ñi khoâng ngöøng cuûa kieáp ngöôøi ñeå vöôn tôùi ñieàu cao ñeïp, vöøa muùa haùt vöøa ñoïc kinh nhö trong moät giaác mô”(3). Leã cuùng Phaät vaø chaïy ñaøn laø nghi leã quan troïng nhaát vaø gaây aán töôïng nhaát ôû hoäi chuøa Thaày. Ngöôøi xem bò cuoán huùt bôûi söï haáp daãn cuûa noù nhö coù moät “ma löïc” naøo ñoù loâi keùo. Xöa kia, ñeán hoäi chuøa Thaày coøn coù moät söï haáp daãn nöõa ñoù laø xem muùa roái nöôùc. Baûn thaân khu vöïc leã hoäi ñaõ laø moät khung caûnh tuyeät vôøi, laø ñòa theá lyù töôûng cho tieát muïc naøy. “Tröôùc maët chuøa, veà phía taû laø nuùi Long Ñaåu, hình theá cao vuùt bay böôùm. Giöõa hai nuùi coù hoà Long Trì (ñaàm roàng) roäng lôùn, gioáng hình con raïm, hai caøng caép laáy rìa chuøa qua hai chieác caàu ba nhòp maùi ngoùi laøm theo kieåu treân nhaø döôùi caàu. Beân taû laø caàu Nhaät Tieân, troâng vaøo ñeàn Tam phuû, laøm treân moät ñaûo nhoû giöõa ao. Beân höõu laø caàu Nguyeät Tieân, coù ñöôøng ñi leân chuøa Cao treân nuùi. Hai caàu naøy do oâng Phuøng Khaéc Khoan (traïng Buøng) xaây döïng vaøo naêm 1602, sau khi ñi söù nhaø Minh Veà. Giöõa hoà coù

HAØ TAÂY  521 nhaø thuûy ñình, troâng töïa moät ñoùa sen, duyeân daùng soi mình treân maët nöôùc, xöa kia duøng laøm nôi muùa roái nöôùc trong nhöõng ngaøy hoäi haèng naêm.”(4) Nhö treân ñaõ noùi, thuôû sinh thôøi Töø Ñaïo Haïnh voán laø ngöôøi giao du roäng, keát baïn vôùi caùc ngheä só nhö Vi AÁt, thích baøy troø vui chôi. OÂng ñaõ ñöôïc caùc phöôøng roái nöôùc toân laøm toå sö cuûa ngheà mình coù leõ laø vì vaäy. OÂng coøn saùng taùc vaø chæ huy nhieàu troø dieãn, coù taøi lieäu coøn cho baøi giaùo troø sau ñaây laø do oâng ñaët ra: Trình laøng trình chaï, Thöôïng haï taây ñoâng, Töù caûnh hoøa trung, Nghe toâi giaùo troáng. Cuõng bôûi troáng toâi, Laøng ñaõ vaøo ngoài, Toâi xin dieãn tích...(5)

Hoà nöôùc lung linh trong aùnh saùng maët trôøi, laøn nöôùc xanh gôïn soùng nheø nheï boãng vuït leân tieáng noå, tieáng reõ nöôùc cuûa quaû phaùo beøo. Chuù Teãu ngoä nghónh vaø hieàn laønh xuaát hieän ñoát traøng phaùo noå vang, khua loa ñoïc baøi giaùo troø treân, môû ñaàu troø roái coå truyeàn. Ngöôøi xem ñöùng, ngoài, vaây quanh bôø hoà caùch saân khaáu maët nöôùc hôn chuïc meùt, bò loâi cuoán khoâng phaûi bôûi trang trí cuûa saân khaáu hay quaàn aùo hoaëc saéc ñeïp cuûa dieãn vieân, maø bôûi söï ngoä nghónh sinh ñoäng vaø linh hoaït cuûa nhöõng con roái, ôû söï ñieàu khieån kheùo leùo cuûa caùc ngheä nhaân ñaèng sau böùc

maønh maø khaùn giaû chaúng nhìn roõ maët. Tuyeät thay, chæ laø nhöõng con roái maø ngöôøi xem nhö ñang ñöôïc chöùng kieán nhöõng dieãn vieân thaät söï bieåu dieãn. Saân khaáu nöôùc vöøa coù tính phaûn quang laøm nhöõng boùng ngöôøi roái lung linh, vöøa cho ngöôøi xem thaáy ñöôïc nhöõng hình aûnh vöøa thaät vöøa thô cuûa caùc troø nhö caâu caù, uùp caù, caøy böøa, hoaëc roàng phun nöôùc, vòt bôi loäi. Nhöõng caûnh soáng thanh bình, nhöõng sinh hoaït ñôøi thöôøng cuûa ngöôøi daân queâ vuøng chaâu thoå Baéc Boä, vöøa thaät, vöøa aûo maø rung ñoäng loøng ngöôøi. Ñaâu chæ coù theá, vôùi nhöõng maùy moùc tinh xaûo taøi tình cuûa caùc ngheä nhaân, ngöôøi xem coøn ñöôïc xem nhöõng caûnh ngoaïn muïc nhö Leâ Lôïi cheùm ñaàu giaëc Lieãu Thaêng, nhöõng tích tuoàng, cheøo nhaèm nhaéc nhôû truyeàn thoáng lòch söû cuûa daân toäc. Hoaëc nhöõng caûnh tieân, roàng chöùa ñöïng nhöõng mô öôùc thaàm kín veà cuoäc soáng sung söôùng nôi tieân giôùi cuûa nhöõng ngöôøi daân hieàn laønh, lam luõ. Ñi hoäi, ñöôïc xem roái nöôùc laøm cho ngöôøi ta thö giaõn, thoûa maõn phaàn naøo ñôøi soáng tinh thaàn vaø con ngöôøi caøng theâm quyù troïng queâ höông, tin töôûng vaøo cuoäc soáng hôn. Töông truyeàn raèng xöa kia phöôøng roái nöôùc ñöôïc caáp rieâng moät soá ruoäng ñeå haèng naêm cöù vaøo dòp hoäi laø ñeán bieåu dieãn phuïc vuï. Ngoaøi ra, tuøy theo haèng naêm cuõng

522

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coù caùc phöôøng roái nöôùc hoaëc cheøo, tuoàng ôû nôi khaùc ñeán bieåu dieãn goùp vui cho hoäi. 2. HOÄI CHUØA THAÀY - HOÄI DU XUAÂN VAØ TÌNH YEÂU ÑOÂI LÖÙA

Ngoaøi nhöõng sinh hoaït leã hoäi haáp daãn, hoäi chuøa Thaày coøn laø moät nôi danh thaéng noåi tieáng nhö moät veá ñoái trong chuøa ñaõ mieâu taû: “Höõu ñoäng, höõu hoà, höõu thieân thò - Giang sôn nhaát ñôùi bieåu kyø quan” (Coù ñoäng, coù hoà, coù chôï trôøi - Nuùi soâng tieâu bieåu daûi kyø quan). Thaät vaäy, ñeán hoäi chuøa Thaày khoâng theå laøm ngô ñöôïc tröôùc moät thieân nhieân ngoaïn muïc ñaày thô moäng. Phaûi chaêng vì vaäy maø khoâng ít caùc thi só töï bao ñôøi ñaõ tìm ñöôïc caûm höùng thô taïi ñaây vaø ñaõ ghi laïi nhöõng caûm xuùc cuûa mình veà thaéng caûnh naøy. Ñoù laø nhöõng Hoà Xuaân Höông, Leâ Thaùnh Toâng, Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Nguyeãn Khuyeán..., Khoâng maáy thi nhaân ñeán ñaây laïi coù theå thôø ô ñöôïc tröôùc caûnh non nöôùc naøy. Coøn nhöõng trai thanh gaùi lòch ñeán ñaây ñeå sau ñoù luoân luoân nhôù laïi nhö moät kyû nieäm ñeïp ñeõ veà moät chuyeán du xuaân cuûa tình yeâu, gaén boù hoï neân vôï neân choàng. Hoï nhôù hoäi vôùi nhöõng hình aûnh cuï theå, aán töôïng: Hoäi chuøa Thaày coù hang Caéc Côù, Trai chöa vôï nhôù hoäi chuøa Thaày.

Hoaëc: Nuùi Thaày coù truùc coù thoâng, Coù hang thaùnh hoùa ñaèng sau coù chuøa.

(Ca dao) Nhö vaäy, du lòch danh lam thaéng caûnh cuõng laø moät trong nhöõng neùt ñaëc saéc cuûa hoäi chuøa Thaày. Du khaùch coù theå baét ñaàu baèng vieäc thaêm chuøa Caû laøm theo kieåu ba caáp, tieàn Phaät haäu thaùnh. ÔÛ ñaây ta seõ ñöôïc xem taän maét ngheä thuaät kieán truùc coå truyeàn Vieät Nam vôùi nhöõng maùi cong lôïp ngoùi muõi haøi thaønh haøng lôùp ñeàu ñaën; caùc coät goã ñöôïc saép xeáp vaø keâ kích moät caùch kheùo leùo vaø khoa hoïc ñeå coù theå ñôõ ñöôïc söùc naëng haøng traêm taán cuûa boán maùi; nhöõng maûng chaïm troå caàu kyø, tinh vi soáng ñoäng vaø nhöõng beä ñaù vôùi ñieâu khaéc tuyeät myõ mang boùng daùng moät neàn vaên hoùa noåi tieáng trong quaù khöù. Ñoàng thôøi baïn cuõng seõ ñöôïc chieâm ngöôõng nhöõng kyø coâng cuûa caùc nhaø taïc töôïng Vieät Nam qua caùc pho töôïng Lyù Thaàn Toâng, töôïng Phaät, töôïng Töø Ñaïo Haïnh vaø caùc vò La Haùn. Neáu thoâng hieåu chöõ Nho, baïn coù theå ñoïc nhöõng baøi thô khaéc treân vaùch ñaù cuûa traïng nguyeân Nguyeãn Tröïc, cuûa Phuøng Khaéc Khoan. Sau ñoù ra sau chuøa xem ñoäng Phaät Tích (hang thaùnh Hoùa) maø trong ñoù moät maïch nöôùc ôû khe ñaù töï nhieân töø treân nuùi ñöôïc kheùo leùo höùng baèng mieäng con roàng ñaép noåi chaûy vaøo moät beå nöôùc trong suoát quanh naêm.

HAØ TAÂY  523 Haáp daãn nhaát trong cuoäc du ngoaïn ôû chuøa Thaày laø thuù leo nuùi vaõn caûnh. Hình nhö söï haáp daãn aáy loâi cuoán du khaùch tröôùc heát baèng yù chí chinh phuïc vaø söï toø moø lieân tieáp phaùt hieän vaø tìm kieám caùi môùi, sau ñoù môùi ñeán söï ngoaïn muïc cuûa phong caûnh. Söï toø moø vaø yù chí chinh phuïc aáy taïo neân söï ñam meâ cuûa du khaùch vaø ngöôøi haønh höông, cho neân duø cheo leo, hieåm trôû ñeán maáy cuõng khoâng ngaên noåi böôùc chaân cuûa hoï, maø ngöôïc laïi chæ taêng theâm höng phaán vaø quyeát taâm ñaït cho baèng ñöôïc muïc ñích. Vaø caùi ñeïp cuõng khoâng phuï loøng ngöôøi, treøo leân ñænh nuùi hoï khoâng chæ thaáy chôï Trôøi (theo truyeàn thuyeát xöa kia vaøo nhöõng ñeâm traêng thanh gioù maùt ngöôøi nhaø trôøi thöôøng xuoáng ñaây hoïp chôï, ñaùnh côø) maø coøn coù theå töø ñaây nhìn roäng ra chung quanh, moät vuøng phong caûnh bao la ngoaïn muïc cuûa xöù Ñoaøi vaên hieán. Vaãn coøn nhieàu nôi khaùc ñeå coù theå thoûa maûn thuù du ngoaïn treøo nuùi cuûa baïn. Ñoù laø chuøa Cao, ñeàn Thöôïng, hang Buïng Moïc, hang Boø (muoán vaøo hang khaùch phaûi duøng thuyeàn), hang Huùt Gioù, chuøa Moät Maùi... Moãi nôi moät veû, ôû ñaâu du khaùch cuõng coù theå tìm thaáy nhöõng ñieàu môùi laï boå ích vaø lyù thuù. Song ôû ñaây chuùng toâi muoán caùc baïn chuù yù tôùi hang Caéc Côù. Moät caâu hoûi ñaët ra laø hang Caéc Côù thu huùt gaùi trai bôûi ñieàu gì,

ñeå caâu ca dao treân ñöôïc truyeàn ñi truyeàn laïi töï bao ñôøi? Phaûi chaêng bôûi vì ñaây laø moät hang toái, muoán vaøo hang phaûi coù ñeøn, ñuoác, maø vaøo hang caøng roäng, caøng saâu. Trong hang coù voøm nuùi roäng, coù theå nhìn thaáy trôøi xanh vaø aùnh saùng lung linh, môø aûo, taïo neân moät veû ñeïp huyeàn bí, kheâu gôïi maø nöõ só Hoà Xuaân Höông ñaõ veõ leân baèng nhöõng vaàn thô: Trôøi ñaát sinh ra ñaù moät choøm, Nöùt ra ñoâi maûnh hoûm hoøm hom, Keõ haàm reâu moác trô toen hoeûn, Luoàn gioù thoâng reo voã phaäp phoøm, Gioït nöôùc höõu tình rôi loõm boõm, Con ñöôøng voâ ngaïn toái om om. Khen ai ñeõo ñaù taøi xuyeân taïc, Kheùo hôù heânh ra laém keû doøm...

Caøng vaøo saâu trong hang caøng nhieàu ngoõ ngaùch, ñöôøng laïi trôn, khaùch traåy hoäi phaûi baùm chaët nhau cho khoûi ngaõ, khoûi laïc. Trôøi toái ñöôøng trôn, tay naém tay traùnh sao khoûi söï va chaïm moät caùch voâ tình hay höõu yù, nhaát laø nhöõng trai gaùi ñang ñoä yeâu ñöông. Vaäy thì coøn thuù vò naøo baèng vaø laøm sao maø queân ñöôïc! Chaúng traùch: “Gaùi chöa choàng nhôù hang Caéc Côù, trai chöa vôï nhôù hoäi chuøa Thaày” laø theá. Treân maûnh ñaát xöù Ñoaøi, hoäi chuøa Thaày coù ngheä thuaät roái nöôùc, leã cuùng Phaät vaø chaïy ñaøn, cuøng nhöõng kieán truùc coå kính coøn giöõ laïi cho tôùi ngaøy nay. ÔÛ hoäi chuøa Thaày ta thaáy roõ söï toàn taïi moät caùch hoøa hôïp giöõa tín ngöôõng daân gian,

524

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo. Caû ba ñeàu coù nhöõng neùt rieâng, nguoàn goác vaø söï giaûi thích rieâng. Ñieåm thuù vò laø taát caû taäp trung vaøo moät nhaân vaät huyeàn thoaïi: Töø Ñaïo Haïnh, vöøa laø taêng, laø Phaät, laø vua vaø laø toå sö cuûa ngheà roái coå truyeàn. Ñöùng ôû goùc ñoä naøo ta cuõng thaáy ñöôïc neùt ñeïp cuûa nhaân vaät thaàn kyø aáy, thaáy ñöôïc loøng khoan dung toân giaùo cuûa

ngöôøi Vieät coå coù yù nghóa chöøng naøo trong cuoäc ñaáu tranh sinh toàn vaø vì söï tieán boä cuûa daân toäc. Trong taâm thöùc cuûa ngöôøi daân, hoäi chuøa Thaày laø moät nieàm ao öôùc veà moät cuoäc soáng ñeïp hôn, toát hôn, sung tuùc hôn, vaø laø noãi nhôù nhung muoân ñôøi cuûa caùc theá heä treû. Leâ Hoàng Lyù

(1) Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, KHXH, 1992, Taäp 1, Tr 114. (2) Vuõ Quyønh - Kieàu Phuù, Lónh Nam chích quaùi, XNB Vaên hoïc, 1990, Tr 86. Rieâng caùc teân ngöôøi coù sai leäch, chuùng toâi theo Thieàn Uyeån Taäp Anh baûn Haùn vaên ñeå ñieàu chænh laïi. (3) Hoäi heø Vieät Nam, NXB VHDT, tr 55. (4) Haø Kænh, Chuøa Thaày nuùi soâng moät daûi kyø quan, trong “Haø Sôn Bình di tích vaø danh thaéng”, Haø Sôn Bình, 1985, Tr 67. (5) Vuõ Ngoïc Khaùnh, Löôïc truyeän thaàn coå caùc ngaønh ngheà, KHXH, 1990, Tr 92.

HOÄI CHUØA ÑOÀNG BUÏT Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

C

: Phaùp sö Töø Ñaïo Haïnh : Thoân Ñoàng Buït, xaõ Ngoïc Lieäp, huyeän Quoác Oai : Moàng 10 thaùng 3 : Röôùc kieäu, troø chôi daân gian

huøa Ñoàng Buït ñöôïc döïng töø thôøi Lyù treân moät khu ñaát roäng, maët tieàn höôùng taây nam, trong quaàn theå di tích goàm: chuøa chính, nhaø toå, nhaø maãu, nhaø khaùch, nhaø thôø bia moä vaø cung caám. Chuøa xöa thuoäc toång Xeáp, thoân Ñoàng Buït, cuøng thôø Phaùp sö Töø Ñaïo Haïnh nhö chuøa Thieân Phuùc (chuøa Thaày). Chính vì theá maø daân gian ñaõ coù caâu: Moàng baûy thaùng ba hoäi Thaày,

Moàng möôøi hoäi Xeáp nhôù ngaøy maø ñi.

Hoäi thoân Ñoàng Buït ôû toång Xeáp töø laâu ñaõ noåi tieáng khaép vuøng Quoác Oai, bôûi quy moâ hoaønh traùng veà röôùc leã vaø troø chôi daân gian. Nay thoân Ñoàng Buït thuoäc xaõ Ngoïc Lieäp, huyeän Quoác Oai, tænh Haø Taây, caùch trung taâm thuû ñoâ khoaûng hôn 30km veà phía taây. Thaàn tích daân gian keå raèng: Vaøo thôøi Lyù coù oâng Töø Vinh, vôï laø Taèng Thò Loan voán queâ ôû An

HAØ TAÂY  525 Luõng, huyeän Vónh Thuaän, thaønh Thaêng Long, nay laø laøng Laùng, huyeän Töø Lieâm, Haø Noäi. OÂng Töø Vinh laø ngöôøi hoïc roäng vaø coù taøi, ñöôïc boå laøm quan Taêng ñoâ saùt. Baø laø ngöôøi quyeàn quyù, laïi coù loøng nhaân haäu meán moä ñaïo Phaät, luoân laøm ñieàu thieän. Traûi thôøi gian baø coù thai. Vaøo thôøi aáy nhöõng ngöôøi quyeàn quyù thöôøng ñi tìm ñaát laønh ñeå sinh nôû. OÂng baø ñaõ ñi nhieàu nôi. Moät hoâm ñeán thoân Ñoàng Buït, toång Xeáp, huyeän Quoác Oai, vuøng ñaát coù chuøa ngaøy nay. Thaáy moät goø ñaát coù hình hoa sen vöôïng khí boác leân doài daøo, nhìn xa chung quanh thaáy ba beà nuùi giaêng vôùi nhöõng caùnh ñoàng nöôùc laùng meânh moâng, coø bay thaúng caùnh, ñaát ñai maøu môõ, oâng baø möøng laém, lieàn quaây maøn treân goø sen ñeå sinh nôû. Sau ít ngaøy thì sinh ra moät caäu beù khoâi ngoâ, tieáng khoùc nhö chuoâng. OÂng baø möøng vui khoâng xieát beøn ñaët teân laø Loä roài ñem veà nuoâi daïy vaø cho ñi hoïc. Ngaøi lôùn leân raát thoâng minh ñónh ngoä, hoïc ñaâu bieát ñaáy, khi nhaø vua môû khoa thi Baïch Lieân, ngaøi ñaõ ñoã ñaàu nhöng khoâng ra laøm quan. Vaø sau ñaáy oâng Töø Vinh maát bôûi phaùp sö Ñaïi Ñieân duøng pheùp thuaät gieát cheát. Vì moái thuø cha neân ngaøi quyeát taâm xuaát gia hoïc ñaïo, cuøng caùc nhaø sö Giaùc Haûi vaø Khoâng Loä sang Taây Thieân (AÁn Ñoä). Khi ñaõ tinh thoâng phaùp thuaät,

ngaøi veà nuùi Saøi Sôn tu luyeän. Moät hoâm thaáy thaàn nhaân ñeán chaøo raèng: “Ñeä töû laø Traán nam vöông.” Ngaøi bieát raèng phaùp thuaät ñaõ ñeán luùc ñuû ñeå traû thuø cho cha. Ngaøi veà caàu Yeân Quyeát döïng gaäy duøng pheùp baét boùng ñaùnh cheát phaùp sö Ñaïi Ñieân. Choã aáy laø thoân Tieàn, trang Dòch Voïng, huyeän Töø Lieâm, beân soâng Toâ Lòch. Traû thuø cho cha xong, loøng thieàn môû roäng, ngaøi ñi khaép boán phöông tham thieàn vaán ñaïo. Luùc loøng ñöôïc thanh thaûn, ngaøi trôû veà giaûng ñaïo, daïy hoïc, laøm thuoác cöùu daân ñoä theá. Ngaøi coøn nghó ra vaø daïy cho daân nhöõng troø chôi nhö ñaù caàu, ñaùnh vaät, muùa roái nöôùc... Nhôù ñeán nôi khi xöa ñaõ caát tieáng khoùc chaøo ñôøi, ngaøi beøn veà thoân Ñoàng Buït ôû toång Xeáp xaây chuøa, ñuùc chuoâng, toâ töôïng ñeå thôø Phaät vaø cha meï, vaø laøm raát nhieàu vieäc thieän. Sai khi maát, ngaøi ñöôïc thôø ôû nhieàu nôi nhö chuøa Thaày, chuøa Ñoàng Buït, chuøa Laùng vaø nhieàu nôi khaùc. Theo saùch “Ñaïi Nam nhaát thoáng chí” thì ngaøi hoùa thaân laøm vua Lyù Thaàn Toâng sau naøy. Chuøa Ñoàng Buït laø moät ngoâi chuøa coå, coù quy moâ beà theá, coång tam quan laø nhöõng truï cao thaáp coù trang trí hoa vaên nhìn thaúng ra caùnh ñoàng xanh baùt ngaùt. Tröôùc saân chuøa coù con ngoøi nhoû nöôùc trong xanh quanh co uoán löôïn. Chuøa raát roäng,

526

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

maùi uoán cong, trong chuøa vaøng son choaùng ngôïp, heä thoáng töôïng Phaät raát phong phuù. Gian chính giöõa thôø Phaät, beân phaûi laø ban Ñöùc OÂng, beân traùi laø ban Thaùnh Hieàn, coù hai töôïng hoä phaùp vôùi phong caùch ñieâu khaéc ñoäc ñaùo cao gaàn tôùi noùc. Ñaëc bieät coù nhöõng böùc ñaïi töï chaïm chöõ vaøng nhö “Töø cô ñaûn thaùnh” vaø “Thaéng trung vöông” hoaëc “Vaïn coå anh linh” vaø nhieàu caâu ñoái. Trong chuøa coøn moät quaû chuoâng vaø nhieàu ñoà thôø giaù trò khaùc. Khaùc vôùi nhieàu chuøa, chuøa Ñoàng Buït thôø tieàn Phaät haäu Thaùnh, beân ngoaøi thôø Phaät beân trong laø cung caám. Coù böùc ñaïi töï chaïm ba chöõ “Ñöùc thaùnh töø”. Ban phía trong, beân traùi laø töôïng thôø thaân phuï vaø thaân maãu, beân phaûi laø gian thôø thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh. Chuøa Ñoàng Buït hieän laø nôi truï trì cuûa sö oâng Thích Minh Nguyeân, theá danh laø Ñoã Vaên Tö. OÂng laø ngöôøi coù nhieàu coâng lao cuøng vôùi ban di tích ñòa phöông chænh trang, toân taïo, giöõ gìn chuøa Ñoàng Buït. Laøng Xeáp ngaøy xöa laø moät vuøng ñoàng chieâm quanh naêm nöôùc noåi, daân cö chuû yeáu soáng baèng ngheà noâng vaø ñaùnh caù, bôûi laøng raát gaàn soâng Tích Giang. Töø huyeän Quoác Oai ñi qua caùc laøng Thaïch Thaùn, Phuù Myõ reõ phaûi laø ñeán laøng Xeáp, phía trong laø Keû Böông, Keû Caán, Ñoâng La, Baïch Thaïch. Töø ngaøy coù heä thoáng

thuûy noâng, caùnh ñoàng laøng chieâm muøa hai vuï. Laøng xöa ñaõ trôû neân truø phuù, haàu heát nhaø trong laøng ñaõ lôïp ngoùi, vôùi nhöõng con ñöôøng laøng thoaùng ñeïp. Caùch thoân Ñoàng Buït khoaûng 600m veà phía taây nam coù con ñöôøng cao toác Laùng Trung - Hoøa Laïc chaïy qua. Theo sö oâng truï trì thì saép tôùi seõ xaây moät caây caàu uoán ong qua ngoøi nöôùc tröôùc cöûa chuøa, laøm cho caûnh quan caøng theâm lung linh thô moäng. Vaø neáu sau naøy coù con ñöôøng thaúng töø coång chuøa ra ñöôøng cao toác, thì khaùch thaäp phöông seõ deã daøng veà chuøa thaép höông vaõn caûnh nhoän nhòp quanh naêm. Theo caùc cuï giaø laøng keå laïi thì hoäi Xeáp ngaøy xöa vui laém. Hoäi môû ba ngaøy, sau khi mang leã vaät ra chuøa Thaày (laøng Thuïy Kheâ) laø laøng ñaøn anh keát chaï thì giôø Tyù, ngaøy moàng 3 ôû chuøa coù leã Moäc Duïc (taém töôïng) roài töø hoâm aáy daân laøng chuaån bò cô naøo ñoäi aáy, nôi nôi rôïp côø thaàn nguõ saéc vaø phöôùn nhaø Phaät. Trong nhöõng ngaøy naøy laøng nhö ñaõ böôùc vaøo hoäi. Trong chuøa ngoaøi quaùn vaø caùc baõi roäng ñöôïc chuaån bò, ñöôøng laøng ngoõ xoùm ñöôïc queùt doïn saïch seõ. Ñeán ngaøy 10 thaùng 3 thì böôùc vaøo leã röôùc Thaùnh. Saùng moàng 10 thaùng 3, leã röôùc baét ñaàu trong tieáng troáng chieâng daäy ñaát. Ñi ñaàu laø ñoaøn röôùc côø thaàn nguõ saéc. Tieáp ñeán laø caùc vaõi baø maëc aùo töù thaân vôùi vaûi caàu vaøng

HAØ TAÂY  527 giaûi suoát cuøng vôùi phöôùn nhaø Phaät. Caùc vaõi baø moät tay caàm daûi vaûi vaøng, moät tay laàn traøng haït vöøa ñi vöøa tuïng nieäm. Roài ñeán ñoaøn troáng caùi, chieâng ñoàng, troáng khaåu, troáng baûng vaø nhieàu nhaïc cuï daân toäc taáu leân nhöõng giai ñieäu roän raøng naùo nöùc. Tieáp ñeán laø Long Ñình, roài kieäu röôùc vaên ñöôïc nhöõng trai laøng tuoåi ñang xuaân saéc khieâng kieäu böôùc ñi theo nhòp troáng thaät uy nghi teà chænh. Roài ñeán kieäu baùt coáng röôùc Thaùnh, ñöôïc khieâng bôûi 16 trai laøng quaàn vaøng, aùo ñoû, thaét löng xanh, chít khaên ñoû, ñi keøm coù moät ñoäi cuõng goàm 16 trai laøng, tuùc tröïc ñeå saün saøng thay theá. Tröôùc vaø hai beân ñöôïc che taøn vaøng loïng ñoû, côø quaït tieàn hoâ haäu uûng xuùm ñen xuùm ñoû thaät thieâng lieâng thaønh kính. Theo sau laø ñoaøn cuï oâng trong ban teá ñoäi muõ quan, ñi hia, aùo thuïng xanh theo saùt hoä toáng, roài ñeán ñoaøn cuï baø, ñoaøn ñoäi maâm leã, ñoaøn thanh nieân, thanh nöõ vaø khaùch thaäp phöông noâ nöùc keùo theo. Ñoaøn röôùc ñi töø chuøa ra quaùn,

doïc theo con ñöôøng quanh quaát daøi khoaûng 600m. Nhìn töø xa thaáy côø phöôùn ñoû trôøi nhö moät con roàng uoán cong giöõa caùnh ñoàng xanh loäng gioù. Ñeán quaùn, khi tieáng troáng vang löøng noåi leân 3 hoài ñeå döøng kieäu thì böôùc vaøo laøm leã thay aùo, vì leã röôùc coù leä ñi aùo Thaàn veà aùo Phaät. Nghi leã xong, thaép höông caàu nguyeän roài laïi röôùc veà chuøa. Vaøo ngaøy hoäi, trong laøng thöôøng dieãn ra nhieàu troø chôi daân gian nhö muùa roái nöôùc, ñaù caàu, ñaùnh ñu... Roài ngöôøi ta vaøo chuøa thaép höông cuùng Phaät, töôûng nhôù vò phaùp sö coù nhieàu coâng lao vôùi ñaïo Phaät. Ñaát nöôùc ñang böôùc vaøo kyû nguyeân xaây döïng vaø khoâi phuïc neàn vaên hoùa daân toäc. Nhieàu di tích giaù trò coù töø thôøi xöa ñang ñöôïc giöõ gìn, chænh trang toân taïo, thì chuøa Ñoàng Buït - moät ngoâi chuøa coù töø thôøi Lyù, vôùi nhöõng daáu tích nhö goø hoa sen, quaùn, gaén vôùi söï tích phaùp sö Töø Ñaïo Haïnh - quaû laø moät di tích quyù giaù, moät moùn quaø ñeå laïi töø ngaøn xöa. Vaên Saùu

Tö lieäu tham khaûo: Tham quan tröïc tieáp di tích - Theo lôøi keå cuûa sö oâng vaø caùc giaø laøng - Vaø moät soá taøi lieäu khaùc.

528

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG LIEÂN BAÏT : Ba vò thaønh hoaøng laø Ñaëng Só, Ñaëng Xaõ vaø Ñaëng Lang Thôøi gian : Töø ngaøy 13 ñeán ngaøy 16 thaùng 3 Chính hoäi : Ngaøy 15 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Laøng Lieân Baït, huyeän ÖÙng Hoøa Ñaëc ñieåm : Röôùc giao quan Thôø

T

öø thuû ñoâ Haø Noäi, theo ñöôøng quoác loä soá 6 Haø Noäi - Hoøa Bình ñeán ngaõ ba Ba La reõ traùi theo ñöôøng ñi chuøa Höông khoaûng gaàn 40km, ta seõ tôùi laøng Lieân Baït, huyeän ÖÙng Hoøa - Haø Taây. Ñaây laø moät laøng coå, teân noâm laø Baët (keû Baët), töông truyeàn laø moät traïi aáp coù töø ñôøi Huøng Vöông. Vì vaäy ôû ñaây coøn nhieàu leä tuïc coå. Lieân Baït laø teân chung cho caû xaõ goàm chín thoân trong ñoù ngoaøi ba thoân Baët laø caùc thoân Vuõ Ngoaïi, Vuõ Noäi, Löu Kheâ, Löông Xaù, Ñình Traøng, Hoaøng Xaù. Ba thoân Baët laø Baët Ngoõ, Baët Chuøa vaø Baët Trung, ñeàu naèm keà beân traùi quoác loä 22, vôùi soá daân khaù ñoâng ñuùc, chieám tôùi 1/3 daân soá toaøn xaõ. Laøng coøn noåi tieáng vì nhöõng di tích lòch söû, kieán truùc, ngheä thuaät vaø nhöõng chí só teân tuoåi cuûa ñaát nöôùc nhö Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Buøi Baèng Ñoaøn... nhöõng doøng hoï ñoã ñaït laøm veû vang cho truyeàn thoáng ñòa phöông. Hoäi laøng Lieân Baït ñöôïc môû vaøo khoaûng cuoái xuaân: 15 thaùng 3 aâm lòch. Ñoù laø ngaøy sinh cuûa caùc vò

thaùnh ñöôïc toân laøm thaønh hoaøng laøng. Truyeàn thuyeát löu truyeàn trong laøng keå raèng: Töø raát xa xöa, ôû vuøng Long Bieân coù gia ñình oâng Ñaëng Vaân vaø vôï laø Taï Thò Caån laøm ngheà daïy hoïc, boác thuoác. OÂng baø laø ngöôøi phuùc ñöùc, giaøu loøng thöông ngöôøi. Song tieác raèng khi oâng 60 tuoåi, baø ñaõ 40 maø vaãn chöa coù con noái doõi. Hai oâng baø baøn nhau ñoùn hai ñöùa chaùu sinh ñoâi moà coâi laø Ñaëng Xaõ vaø Ñaëng Lang veà nuoâi. Hai chaùu laø con ngöôøi em, goïi oâng baø laø baùc ruoät. Caû hai sinh vaøo ngaøy 15 thaùng 3. Töø khi coù con nuoâi, oâng baø caøng tu nhaân tích ñöùc hôn nöõa, neân ít laâu sau sinh ñöôïc moät ngöôøi con trai vaøo ngaøy 12 thaùng gieâng. OÂng baø laáy laøm möøng laém, ñaët con laø Só. Caøng lôùn caäu Só caøng thoâng minh hôn ngöôøi, hoïc ñaâu nhôù ñaáy, maët muõi khoâi ngoâ tuaán tuù, thoâng kinh baùc söû, noåi tieáng laø thaàn ñoàng trong vuøng. Khi Só ñöôïc 18 tuoåi thì boá meï qua ñôøi. Sau khi lo vieäc tang ma cha meï xong, ba anh em baøn nhau môû tröôøng daïy hoïc, giaùo duïc thuaàn phong myõ tuïc cho ñòa

HAØ TAÂY  529 phöông, bôûi daân quanh vuøng thaát hoïc do quaù ngheøo khoù. Töø ñoù daân chuùng caøng meán moä caùc thaày, ñaëc bieät laø oâng Só, neân ñaõ toân oâng laøm chaâu tröôûng. OÂng Só thöôøng xuyeân ñi caùc nôi, thaêm hoûi ñôøi soáng cuûa daân, ñeå töø ñoù daïy baûo hoï. Moät laàn oâng tôùi traïi Lieân Baït, thaáy phong caûnh höõu tình coù nuùi coù hoà thaät ngoaïn muïc. OÂng beøn döøng laïi môû tröôøng daïy hoïc ñoàng thôøi laøm choã ñi veà. Daân sôû taïi raát meán phuïc oâng. Gaëp khi mieàn Baùch Vieät coù baûy tuø tröôûng noåi loaïn, nhaø vua sai oâng ñi deïp. Vaâng meänh vua, oâng giao laïi tröôøng hoïc cho hai em roài tuyeån quaân kòp leân ñöôøng deïp loaïn. Vôùi möu löôïc vaø loøng öu aùi cuûa oâng, quaân giaëc ñaõ quy haøng. Sau ñoù oâng veà traán trò Giao Chaâu song vaãn qua laïi thaêm hoûi caùc em vaø xem xeùt vieäc môû mang daân trí. Daân Lieân Baït voâ cuøng caûm ñoäng, xin laäp sinh töø thôø soáng oâng. Ngaøy 15 thaùng 2 oâng qua ñôøi, daân Lieân Baït laäp mieáu thôø. Söï nghieäp cuûa oâng ñöôïc hai ngöôøi em noái tieáp. Roài quaân Haùn sang xaâm löôïc, hai oâng ñem quaân ra traán aûi. Theá giaëc maïnh, caùc oâng phaûi lui veà Lieân Baït ñeå coá thuû. Nhöng roài laïi bò bao vaây. Theá cuøng, hai oâng leân ngöïa xoâng pha phaù vôõ ñöôïc voøng vaây. Song quaân giaëc quyeát ñuoåi baét caùc oâng. Ngaøy 14 thaùng 8 hai oâng ñaõ töï vaãn ñeå giöõ troøn khí tieát. Nôi caùc oâng maát, moái ñuøn thaønh ngoâi moä lôùn. Daân laøng

ñaët khu ñaát aáy thaønh caám ñòa vaø laäp mieáu thôø hai oâng cuøng oâng Só. Töông truyeàn mieáu naøy raát thieâng. Khi Leâ Ñaïi Haønh tieán vaøo Toáng Bình ñaùnh quaân Toáng ñaõ gheù vaøo ñaây xin aâm phuø cuûa caùc ngaøi vaø ñöôïc öùng nghieäm. Vì vaäy khi thaéng traän trôû veà nhaø vua ñaõ saéc phong ba ngaøi laø: Ñaïi ñoâ Thaønh hoaøng thaùnh ñöùc linh thoâng Thieän Só thöôïng ñaúng thaàn. Ñöông caûnh Thaønh hoaøng thaùnh ñöùc nhaân töø Xaõ thaàn ñaïi vöông. Huøng lieät Thaønh hoaøng thaùnh ñöùc Tam Lang quí coâng ñaïi vöông.

Töø ñaáy daân keû Baët kính caån toân thôø 3 vò laø thaønh hoaøng laøng. Vaø cöù moãi muøa xuaân tôùi, daân laøng môû hoäi töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa caùc ngaøi. Tröôùc hoäi, vaøo ngaøy 13 thaùng 3, ñình thoân ñöôïc queùt doïn phong quang vaø treo côø, lau kieäu, lo coã baøn ñeå kòp teá leã röôùc xaùch vaøo ngaøy hoâm sau. Ñaùm röôùc thaàn laø nghi thöùc long troïng nhaát cuûa hoäi laøng. Thoân Baët Trung röôùc tröôùc. Ñaùm röôùc khôûi haønh khoaûng 9 giôø saùng ngaøy 14 thaùng 3. Daãn ñaàu laø ñoäi côø vaø nhöõng ngöôøi mang baùt böûu, roài phöôøng baùt aâm. Lieàn sau ñoù laø kieäu baùt coáng röôùc Ñöùc thaùnh ñeä tam Ñaëng Lang. Treân kieäu ñaët long

530

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngai baøi vò cuûa ngaøi. Ngaøi choaøng aùo maøu vaøng. Theo sau kieäu baùt coáng laø kieäu töï (boán ngöôøi khieâng) treân ñaët saéc vaø höông aùn thôø thaàn. Rieâng ôû kieäu naøy coøn ñaët hai pho töôïng phoãng hai beân, töôïng tröng cho töôùng giaëc bò quy phuïc. Theo sau caùc kieäu laø daân laøng töø treû, giaø, trai, gaùi vôùi trang phuïc ngaøy hoäi, cuøng caùc phuø giaù duøng y phuïc truyeàn thoáng, taïo cho ñaùm röôùc khung caûnh hoäi heø töôi saùng. Tôùi ñöôøng chính, ñaùm röôùc döøng laïi ñôïi thoân Baët Chuøa. Trong khi ñoù thì ñaùm röôùc cuûa Baët Chuøa cuõng ñaõ cöû haønh. Treân kieäu baùt coáng laø baøi vò cuûa Ñöùc thaùnh ñeä nhò, choaøng aùo maøu tím, töùc oâng Ñaëng Xaù, coù coâng giaùo hoùa ngöôøi laøng, laïi xaây döïng ñoàn binh choáng giaëc Haùn thôøi loaïn Vöông Maõn hoài ñaàu Coâng nguyeân (caùc naêm 8 ñeán 23). OÂng ñaõ giöõ troïn khí tieát, “hoùa thaân” ôû baõi caám treân caùnh ñoàng ñoâng baéc cuûa laøng. Ñaùm röôùc naøy hôi khaùc laø coù tôùi 2 kieäu töï, treân ñoù moãi kieäu ñaët töôïng, tuïc goïi laø “thaàn ñoàng” (cao 1m45) ñi song song taû höõu kieäu baùt coáng. Khi ra tôùi ñöôøng chính, ñaùm röôùc cuûa Baët Trung nhöôøng loái cho Baët Chuøa leân tröôùc, vì Ñaëng Xaù laø anh neân ñöôïc toân troïng. Hai ñaùm röôùc naøy theo thöù töï nhö vaäy, nhaäp laøm moät vaø ñi leân ñình Baët Ngoõ (Baët Ngoài) ñoùn thaùnh

giaù ñöùc thaùnh ñeä nhaát Ñaëng Só ra ñöôøng chính. Kieäu baùt coáng röôùc long ngai; baøi vò cuûa ngaøi choaøng aùo maøu xanh. Phía tröôùc kieäu laø moät cuï giaø caàm troáng khaåu ñieàu khieån böôùc ñi. Theo nhòp troáng, nhöõng chaân kieäu luùc ñi nhanh, luùc ñi chaäm, naâng cao, haï thaáp tuøy theo ñòa hình. Kieäu töï röôùc hoøm saéc phong cuûa trieàu ñình cho ñöùc thaùnh ñeä nhaát vaø baùt nhang thôø. Khi gaëp nhau, ba ñaùm röôùc hôïp laøm moät theo thöù töï Ñeä nhaát, Ñeä nhò, Ñeä tam nhö traät töï anh em trong moät gia ñình. Caùc kieäu laàn löôït röôùc vaøo saân ñình. Caùc cuï röôùc baøi vò ba ñöùc thaùnh leân baøn thôø taïi nhaø tieàn teá ñình Trung cuûa ba thoân nhö yù nghóa “Tam quang hôïp minh” cuûa böùc ñaïi töï treo ôû ñaây. Ñaùm röôùc quan troïng thöù hai laø ñaùm röôùc vaên, tuy khoâng lôùn nhöng cuõng khoâng keùm phaàn quan troïng. Röôùc vaên tieáp sau röôùc thaùnh. Khi baøi vò caùc ngaøi ñaõ ñaët xong thì daân ba thoân ñi röôùc vaên. Vaên teá do cuï Tuù Maäu (ngöôøi nhieàu chöõ Haùn nhaát) thaûo. Hoâm aáy daân laøng vaøo nhaø cuï röôùc vaên ra ñình cuøng teá. Ñaùm röôùc naøy chæ coù moät soá ngöôøi ñaïi dieän ñi, neân nghi thöùc ñôn giaûn hôn leã röôùc thaùnh. Ñaùm röôùc thöù ba laø röôùc ñoán, töùc laø röôùc coã cuûa caùc thoân ra ñình ba

HAØ TAÂY  531 thoân teá thaùnh. Röôùc coã tieán haønh ñoàng thôøi vôùi röôùc vaên. Cuøng luùc ñaùm röôùc vaên khôûi haønh thì ñaùm röôùc ñoán cuõng veà caùc thoân ñeå röôùc coã ra. Coã aáy hoaøn toaøn laø coã chay: oaûn quaû, xoâi cheø. Coã ñöôïc naáu ngon thôm, saïch seõ, röôùc ra ñình daâng baøy leân höông aùn ñeå tieán haønh teá hoäi ñoàng. Sau khi caùc cuï xem xeùt taát caû leã vaät moät caùch caån thaän, cuoäc teá baét ñaàu. Ngaøy teá chính laø 15 thaùng 3, caùc tuaàn teá ñöôïc tieán haønh nghieâm trang ñaày ñuû. Xöa kia, suoát ba ngaøy hoäi thì ban ngaøy teá leã, vui chôi, röôùc coã laøng vaø coã cuûa caùc nhaø daâng leân thaùnh, coøn ban ñeâm ngöôøi ta toå chöùc ñoát phaùo boâng, phaùo hoa, haùt ca truø chuùc thaùnh, caàu cho daân ñöôïc an khang thònh vöôïng. Ngaøy 16 thaùng 3 teá giaõ ñaùm, heát hoäi. Song, moät myõ tuïc cuûa hoäi naøy laø tuïc röôùc giao quan thaùnh ngöï giaù qua ñeâm ôû caùc thoân. Ñoù laø vaøo caùc naêm ñöôïc muøa, möa thuaän gioù hoøa. Sau 3 ngaøy hoäi, vaøo 16 thaùng 3, ñöùc thaùnh ñeä nhaát môøi ñöùc thaùnh ñeä nhò vaø ñeä tam ñeán nhaø mình chôi. Theo lôøi môøi naøy, ngöôøi daân 3 thoân laëp laïi ñaùm röôùc hoäi ñoàng trôû veà ñình Baët Ngoõ, nôi ngöï cuûa ñöùc thaùnh caû (töùc ñöùc thaùnh ñeä nhaát). Taïi ñaây, baøi vò cuûa ba anh em ñöùc thaùnh ñöôïc röôùc vaøo ñình vaø laøng cöû haønh teá leã, vui chôi, aên uoáng nhö ôû ñình 3 thoân.

Hoâm sau, 17 thaùng 3, ñoaøn röôùc laïi veà ñình Baët Chuøa laø nôi ngöï cuûa ñöùc thaùnh ñeä nhò, laïi coù nhöõng hoaït ñoäng gioáng nhö hoâm tröôùc. Cuoái cuøng, ngaøy 18 thaùng 3, ñeán löôït ñöùc thaùnh ñeä tam ñoùn hai anh veà nhaø mình laø ñình Baët Trung. Vaøo dòp naøy, caùc chuøa Vinh Hoa, Vónh Khaùnh, Phuùc Thieän ôû 3 thoân cuøng höôûng öùng hoäi laøng, môû roäng cöûa, ñeøn neán saùng tröng, khoùi höông nghi nguùt toûa thôm, ñoùn caùc thieän nam tín nöõ trong laøng vaø khaùch thaäp phöông, khi leã thaùnh xong thì môøi sang leã Phaät. Sau 3 ngaøy thaêm vieáng nhau, ñaõ ñeán luùc phaûi chia tay. Ngaøy 19 thaùng 3, kieäu cuûa ñình naøo trôû veà ñình aáy vaø hoäi laøng Lieân Baït keát thuùc trong nieàm phaán chaán cuûa moïi ngöôøi. Truyeàn raèng, do nieàm vui aáy neân kieäu thaùnh cuûa caû 3 thoân treân ñöôøng coù luùc chaïy nhö bay, goïi laø “kieäu bay”, roài quay troøn raát ngoaïn muïc. Vì coã kieäu naëng nhö theá, raát nhieàu ngöôøi khieâng, maø luùc “bay” cuõng nhö luùc quay troøn vaãn khoâng coù ai ngaõ, caùc thöù ñaët treân kieäu cuõng khoâng bò xoâ ñoå vôõ... caû ngöôøi röôùc laãn ngöôøi döï hoäi ñeàu khoâng xaûy ra tai naïn gì, neân ngöôøi ta tin raèng nhôø coù thaùnh phuø. Ñieàu ñoù laïi caøng gaây aán töôïng toát ñeïp cho daân laøng Lieân Baït vaø khaùch thaäp phöông, laøm hoï ra veà maø vaãn mong trôû laïi ngaøy hoäi naêm sau. Leâ Trung Vuõ

532

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI HAØ HOÀI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Cao Sôn Ñaïi Vöông : Ñình Haø Hoài, huyeän Thöôøng Tín : Ngaøy 16 thaùng 3 : - Röôùc kieäu 7 laøng - Muùa roàng, côø boûi, thuûy chieán

T

oång Haø Hoài xöa thuoäc huyeän Thöôøng Tín, tænh Haø Ñoâng, goàm caùc xaõ Haø Hoài, Quaát Ñoäng, Lieân Phöông, nay thuoäc tænh Haø Taây. Nôi ñaây haèng naêm vaãn baûo löu tuïc leã röôùc vaøo tieát thaùng ba haèng naêm nhaân ngaøy sinh cuûa vò thaønh hoaøng laø Cao Sôn ñaïi vöông. Vò thaàn Cao Sôn ñaïi vöông ñöôïc thôø ôû nhieàu nôi, ngay taïi Haø Noäi cuõng thôø ngaøi laøm vò thaàn Traán Nam. Trong caùc vuøng thuoäc Haø Ñoâng, khoâng chæ rieâng toång Haø Hoài, maø coù tôùi 172 nôi khaùc thôø ngaøi. Nhöng xeùt qua maáy nguoàn söû lieäu thì coù tôùi 4 teân thaùnh khaùc nhau: Cao Sôn laø ngöôøi thaân caän vôùi Sôn Tinh, Cao Sôn laø con cuûa Laïc Long Quaân, Cao Sôn laø vò thaàn y, vaø Cao Sôn laø Döông Töï Minh, moät vò thaàn ôû Thaùi Nguyeân. Tuy coù 4 nguoàn goác khaùc nhau, nhöng ñeàu chung moät ñaëc ñieåm laø moät vò nhaân thaàn coù coâng vôùi daân, vôùi nöôùc. Baûn thaàn tích cuûa thaàn Cao Sôn hieän ñöôïc löu giöõ taïi mieáu Toång cho bieát ngaøi coù teân thöôøng goïi laø Cao Hieán, thi coáng taïi Trung Quoác ñoã tieán só vaø laøm quan trieàu

Minh (Trung Quoác), nhöng laïi sinh ra trong moät gia ñình ngöôøi Vieät vaøo thôøi Traàn Thuaän Toâng (13881398). Leã vaø hoäi ngaøy 16 thaùng 3 haèng naêm: Theo hoài öùc cuûa oâng Chu Huy veà ngaøy leã ñoâng nhaát, to nhaát ñöôïc toå chöùc vaøo naêm 1964 thì toaøn caûnh leã röôùc nhö sau: “Ngaøy ñaûn sinh 16 thaùng 3 haèng naêm, caû toång Haø Hoài tích cöïc laøm leã theo trình töï: – Ngaøy 14 thaùng 3 taïi caùc laøng ñeàu coù teá ôû ñình laøng vaø röôùc kieäu ñi quanh laøng. Ñoù laø nghi thöùc taäp döôït ñeå hoøa nhaäp cuøng haøng nguõ caùc laøng khaùc. – Ngaøy 15 thaùng 3, töøng laøng toå chöùc teá leã, sau ñoù buoåi chieàu röôùc kieäu veà ñình laøng Haø Hoài ñeå hoäi kieäu. Saân ñình laøng Haø Hoài ñeán nay vaãn coøn nguyeân veïn, roäng haøng maãu ñaát, trang trí côø hoa röïc rôõ, laøng naøo cuõng phoâ baøy nhöõng ñieåm öu vieät cuûa queâ mình. Tuy caùc laøng cuøng thôø vò Cao Sôn ñaïi vöông, nhöng laøng Haø Hoài ñöôïc coi laø anh caû. Toái ngaøy 15 thaùng 3, taïi

HAØ TAÂY  533 ñình toå chöùc teá, chuû teá laø moät vò cao tuoåi ngöôøi Haø Hoài, boài teá laø caùc cuï ñaïi bieåu cho 6 laøng. – Saùng 16 thaùng 3 caû toång xuaát phaùt töø Haø Hoài röôùc 7 coã kieäu leân mieáu Toång ôû Phöông Queá. Ngoaøi caùc coã kieäu baùt coáng, coøn coù caùc long aùn töøng laøng röôùc theo, naâng soá ngöôøi tham gia leân tôùi haøng nghìn ngöôøi. Ñaùm röôùc ñi töø laøng Haø Hoài ra ñöôøng soá 1, theo ñöôøng tænh loä 71 veà Baïch Lieân, Phöông Queá. Ñi ñaàu ñaùm röôùc laø caùc coã kieäu cuûa hai laøng Baïch Lieân Phöông Queá (laøng sôû taïi), tieáp theo laø caùc coã kieäu cuûa Kheâ Hoài, Phuù Coác, Haø Hoài, Hoøa Löông vaø Ñöùc Traïch. Ñaùm röôùc cuûa laøng naøo cuõng vaäy, ñi ñaàu laø côø tuyeát mao, côø vuoâng nguõ haønh, 4 laù côø töù phöông, 4 laù côø töù linh, 8 laù côø baùt quaùi. Nhöõng laù côø naøy ñeàu may baèng daï hoaëc næ, tuøy theo tính chaát maø veõ hình hoaëc coù maàu saéc khaùc bieät. Nhöõng ngöôøi caàm côø ñoäi noùn daáu, thaét löng boù que, ñeo moät caùi oáng con qua vai ñeå tì caùn côø. Tieáp theo ñoäi côø laø troáng ñaïi coù xe keùo. Ngöôøi hieäu troáng ñöôïc che loïng, maëc y phuïc theo quy öôùc, moãi khi ñaùnh troáng, oâng hoa duøi leân, böôùc phaûi böôùc traùi raát ñieäu ngheä. Sau troáng laø chieâng ñaïi cuõng boá trí nhö troáng. Sau ñoäi chieâng troáng laø voi vaø ngöïa coù ngöôøi che taøn cho voi, ngöïa, coù ngöôøi caàm khieân che

hai beân. Sau voi ngöïa laø nhöõng ngöôøi “veä só” vaùc theo chaáp kích, phuû vieät, duøi ñoàng, göôm tröôøng, baùt böûu, tay vaên, tay voõ vaø tieáp ñeán caùc taám bieån goã: tónh tuùc, hoài tî, thöôïng ñaúng toái linh... theå hieän uy vuõ cuûa vò thaønh hoaøng. Nhöõng ngöôøi caàm bieån, caàm chaáp kích, ñeàu aùo thuïng xanh, ñoäi muõ teá. Rieâng moãi taám bieån ñeàu coù loïng che. Phöôøng ñoàng vaên ñi tieáp theo nhöõng ngöôøi mang vuõ khí. Ñoù laø moät nhoùm ngöôøi vöøa ñi vöøa muùa vui, coù ngöôøi nam ñoùng giaû nöõ, muùa deûo tröôùc ñaùm, daân gian thöôøng goïi laø “con ñó ñaùnh boàng”. Sau nöõa môùi ñeán nhöõng ngöôøi mang côø leänh, côø vía, göôm thaàn, daãn ñöôøng cho phöôøng nhaïc baùt aâm goàm 8 ngöôøi mang nhaïc cuï daân toäc chôi caùc baøi: löu thuûy, nguõ ñoái, haønh vaân. Phöôøng baùt aâm ñi roài, môùi thaáy ñoâ tuøy khieâng höông aùn, long ñình baøy höông hoa, nguû quaû, ñoù laø nhöõng thöùc daâng cuùng leân thaùnh, coù loïng che caån thaän. Hai ngöôøi mang troáng khaåu, caûnh ñoàng goõ nhòp cho coã kieäu baùt coáng trung taâm cuûa ñaùm röôùc do taùm ñoâ tuøy khieâng, nhieàu ngöôøi xuùm xít che quaït vaû, che loïng ôû hai beân. Treân kieäu coù moät coã ngai thôø, trong ngai ñeå baøi vò thaønh hoaøng. Ñi theo kieäu laø caùc boâ laõo vieân chöùc maëc aùo boá töû, ngöôøi nhaø giaøu coøn coù thaèng nhoû caép traùp ñi theo ñeå taêng phaàn danh giaù.

534

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Nhö vaäy, coù theå keå chung laø hoäi röôùc thaønh hoaøng toång Haø Hoài, xaõ noï boå sung cho hình aûnh xaõ kia. Caùc ñoaøn röôùc taïo neân caûnh roàng raén keùo daøi treân ñöôøng 71 cho tôùi mieáu Toång Phöông Queá thì caùc coã kieäu döøng laïi nghæ, vaø chuaån bò leã teá. Ngöôøi chuû teá coù naêm tuyeån theo chöùc vuï, vaên baèng cao nhaát trong 7 laøng laøng, laïi coù naêm tuyeån theo vai veá cuûa laøng Caû (Haø Hoài). Sau khi teá leã, daân caùc laøng taäp trung doïc ñöôøng 71 ñeå xem troø vui. Haàu nhö laøng naøo cuõng coù troø vui: saân ñình Kheâ Hoài coù thi ñaáu côø boûi, saân ñình Phöông Queá coù thi ñaáu ñaùnh gaäy, saân ñình Lieân Phöông toå chöùc dieãn tích thuûy chieán... Buoåi toái, caùc laøng ñeàu coù haùt cheøo, dieãn tuoàng. Ñeán nay, toång Haø Hoài ñaõ chia thaønh nhieàu ñôn vò nhoû, caùc xaõ khoâng hôïp ñòa lyù ñeàu taùch ra, laäp thaønh ñôn vò khaùc. Tuy vaäy, ngaøy leã haøng toång 16 thaùng 3 vaãn ñöôïc nhaéc tôùi vaø toå chöùc. Naêm Canh Thìn (2000) hoäi haøng toång toå chöùc, taäp keát caùc ñaùm röôùc taïi saân ñình Kheâ Hoài. Laøng

Lieân Phöông ñöa vaøo ñoäi muùa roàng, laøm ngöôøi ñoùn caùc ñoaøn leã. Khi thaáy boùng ñoaøn röôùc cuûa laøng naøo ñi tôùi, ñoaøn muùa roàng cuûa Lieân Phöông lieàn ra ñoùn. Tôùi ñaàu ñaùm, “con roàng” tung mình, uoán löôïn moät ñieäu muùa chaøo möøng roài quay ñaàu daãn ñöôøng ñaùm röôùc veà ñình. Khi gaàn tôùi ñình, “con roàng” laïi veà tröôùc baùo hieäu ñeå trong ñình cöû moät coã kieäu thaùnh ra ñoùn. Hai coã kieäu luùc gaëp nhau quay moät voøng chaøo hoûi roài môùi thong dong vaøo. Nhöõng ngöôøi xem thöôøng thích thuù vôùi caûnh nhöõng ñoâ tuøy troå taøi muùa kieäu, laøm caùc ñoäng taùc nghi leã tröôùc höông aùn ñình sôû taïi. Caùc nghi leã vaø ñoäi nguõ coù nhieàu thay ñoåi, vì leõ moät soá nôi ñaõ khoâng giöõ ñöôïc nhöõng ñoà cuõ, moät soá ñoâ tuøy, boài teá... ñang toå chöùc laïi. Ngoaøi ra, baây giôø coù ñoäi daâng höông nöõ giôùi, caùc baø trong toå chöùc Phaät Giaùo cuøng nhaø sö truï trì chuøa Phuù Coá ñi trong ñaùm röôùc. Duø raèng coù nhöõng thay ñoåi, nhöng baûn saéc cuûa moät laøng leã thaønh hoaøng vaãn ñöôïc caùc laøng coi troïng. Vuõ Kieâm Ninh

HAØ TAÂY  535

HOÄI LAØNG CHUOÂN NGOÏ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Tröông Coâng Thaønh (thaønh hoaøng, toå sö ngheà khaûm trai) : Moàng 9 thaùng gieâng vaø moàng 9 thaùng 8 : Xaõ Chuyeân Myõ, huyeän Phuù Xuyeân : Laøng ngheà, khaûm trai

L

aøng Chuoân Ngoï thuoäc xaõ Chuyeân Myõ, huyeän Phuù Xuyeân, tænh Haø Taây, laø moät trong nhöõng laøng ngheà noåi tieáng, caùch thuû ñoâ Haø Noäi gaàn 40 km veà phía Nam. Chuoân Ngoï coù ngheà khaûm trai ñaëc saéc maø ca dao xöa coøn ghi: Chuoân Ngoï coù caây boà ñeà, Coù soâng taém maùt, coù ngheà khaûm trai.

Ñaây cuõng laø moät laøng coå coøn giöõ ñöôïc nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa vaø nhöõng phong tuïc taäp quaùn truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa ngöôøi Vieät Nam xöa. Tuy thôøi gian vaø loaïn laïc ñaõ phaù huûy nhieàu, nhöng daáu tích ñeå laïi vaãn cho thaáy moät thôøi vaøng son xöa kia cuûa laøng. Khuoân vieân ñình laøng vaø nhöõng chaân coät ñaù lôùn coøn laïi ngaøy nay khieán ngöôøi ta phaûi lieân töôûng ñeán moät ngoâi ñình uy nghi coå kính vôùi nhöõng hoäi heø ñình ñaùm nhoän nhòp thuôû xöa. Truyeàn raèng thaønh hoaøng laøng laø Tröông Coâng Thaønh, ngöôøi laøng Chuoân Ngoï. Song thaân oâng laø Tröông Huy vaø Traàn Thò Ba, laø nhöõng ngöôøi tu nhaân tích ñöùc, soáng

haïnh phuùc, aên ôû hoøa thuaän vôùi daân laøng. Moät ñeâm baø Traàn naèm mô thaáy luoàng aùnh saùng ñoû traøn vaøo nhaø, moät luùc sau coù con raén traéng boø ñeán roài bieán thaønh ñoùa sen, baø giô tay traùi ñeå ngaét thì böøng tænh môùi bieát ñoù laø giaác moäng. Sau ñoù baø mang thai vaø moàng 9 thaùng gieâng naêm sau sinh ñöôïc moät ngöôøi con trai. Ñöùa treû ra ñôøi, höông thôm bay ngaøo ngaït khaép nhaø, ai cuõng möøng vui phaán chaán. Nhaø ñaët teân cho chaùu laø Thaønh, hieäu laø Phoå An. Caäu coù dieän maïo raát khoâi ngoâ, tuaán tuù. Lôùn leân hoïc raát thoâng minh, roài töï hoïc ôû nhaø khoâng caàn thaày daïy maø thoâng hieåu aâm luaät, kinh thö, voõ ngheä. Naêm aáy ñi thi, Tröông Coâng Thaønh ñoã thaùi hoïc sinh roài ñoã tieáp khoa Baùc hoïc hoaønh töø, ñöôïc Lyù Ñaïo Thaønh gaû con gaùi laø Lyù Toá Nöông cho. OÂng ñöôïc vua Lyù troïng duïng vaø sau ñoù theo Lyù Thöôøng Kieät ñi ñaùnh chaâu Ung vaø chaâu Lieâm choáng quaân xaâm löôïc phöông baéc. Thaéng traän trôû veà oâng ñöôïc phong töôùc hieäu laø Phoå Quang Baù Tuaán.

536

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Khi ñaát nöôùc thanh bình oâng laïi töø quan, aên chay nieäm Phaät, ngao du sôn thuûy ñeå roäng ñöôøng thuyeát giaùo. OÂng hoùa ngaøy moàng 9 thaùng 8 taïi am Höông Haûi. Ñeå nhôù ñeán coâng tích cuûa oâng, nhaø vua cho daân phöôøng Ngoï mieãn moïi phu phen taïp dòch thueá khoùa ñeå lo vieäc phuïng thôø höông khoùi vaø caáp theâm 500 quan tieàn ñeå xaây mieáu thôø. Haèng naêm daân laøng Chuoân Ngoï xuaân thu nhò kyø môû hoäi thôø ngaøi, ñoù laø moàng 9 thaùng gieâng vaø moàng 9 thaùng 8. Vaøo dòp aáy daân laøng naùo nöùc chuaån bò teá leã daâng cuùng thaønh hoaøng ñeå caàu momg söï phuø trôï cuûa ngaøi. Xöa kia tröôùc khi vaøo teá leã daân laøng toå chöùc röôùc raát trang troïng, duøng nöôùc soâng Nhueä laøm leã moäc duïc, roài röôùc ngaøi töø mieáu veà ñình döï hoäi. Nhöõng nghi thöùc nhö daâng höông, taém röûa baøi vò thaàn, ñöôïc laøm raát chu ñaùo, chæ nhöõng ngöôøi coù chöùc traùch môùi tham gia. Xong ñaâu ñaáy, cuoäc teá leã long troïng baét ñaàu. Vaät teá, ngoaøi caùc thöù höông, hoa, quaû, röôïu vaø moät con lôïn ñen tuyeàn ñöôïc ñaët beân ngoaøi, coøn noäi cung teá coã chay. Daân laøng kieâng teân vò thaønh hoaøng neân “thaønh” ñoïc cheäch laø “thieàng”. Hoäi xöa keùo daøi tôùi 7 ngaøy ñeâm. Saùng thì röôùc xaùch, teá leã, chieàu coù caùc troø chôi vaø nhöõng cuoäc ñua taøi nhö ñaáu vaät, ñaùnh ñu, muùa roàng. Toái thöôøng ñoùn phöôøng cheøo hoaëc tuoàng ñeán haùt.

Moät troø chôi ñaùng löu yù ôû ñaây laø troø baét vòt treân soâng. Baét vòt treân caïn hay döôùi ao ñaõ laø khoù vaø lyù thuù, nhöng baét vòt treân soâng caøng lyù thuù hôn. Bôûi soâng roäng, nöôùc chaûy, aûnh höôûng ñeán söùc bôi cuûa ngöôøi baét, do ñoù ngöôøi bôi loäi phaûi khoûe. Ñoàng thôøi nhöõng ngöôøi chôi phaûi nhanh nheïn, thoâng minh vaø phaûi coù söï ñoaøn keát môùi baét ñöôïc vòt. Daân laøng vaø khaùch thaäp phöông tuï taäp ñoâng ñuû hai beân bôø soâng, tieáng troáng thuùc lieân hoài laøm hoäi theâm naùo nöùc, haáp daãn. Moãi ñôït thi coù khoaûng 6-7 ngöôøi tham döï. Khi taát caû ñaõ saün saøng oâng cai ñaùm caàm con vòt khoûe maïnh giô cao tröôùc moïi ngöôøi roài thaû xuoáng soâng. Caùc chaøng trai laäp töùc lao theo ñuoåi baét. Ngöôøi ñoâng, oàn aøo laøm chuù vòt sôï haõi bay tung leân tröôùc söï saên ñuoåi cuûa caùc chaøng trai. Coù luùc hai ngöôøi töø hai phía bôi ñeán töôûng nhö saép voà ñöôïc vòt, thoaét moät caùi, con vòt bieán maát döôùi laøn nöôùc soâng. Ngöôøi xem hoài hoäp, cöôøi vui, coøn ngöôøi baét thì ngô ngaùc, tìm kieám. Laùt sau, ôû moät choã raát xa noù noåi leân ngô ngaùc tröôùc söï traàm troà cuûa moïi ngöôøi. Nhöõng chaøng trai ôû gaàn ñoù laïi lao ñeán quaây thaønh moät voøng vaây kheùp kín töø töø thaét laïi. Voøng vaây caøng ngaøy caøng nhoû thì ñoät nhieân chuù vòt bay voït leân cao vöôït qua voøng vaây moät caùch an toaøn. Cöù nhö vaäy nhöõng pha saên ñuoåi dieãn ra thaät ngoaïn muïc tröôùc söï coå vuõ, gaøo theùt

HAØ TAÂY  537 cuûa daân chuùng. Chæ ñeán khi chuù vòt ñaõ meät nhoaøi môùi bò baét. Ngöôøi ta laïi thaû con vòt thöù 2, thöù 3 neáu vaãn coøn ngöôøi döï thi. Moät myõ tuïc khaùc cuûa hoäi laø thi baùnh giaày giöõa caùc giaùp vaøo dòp hoäi thu. Muoán coù ñöôïc moät meû baùnh giaày ngon, deûo ngöôøi ta phaûi choïn gaïo thaät maåy, thaät traéng, haït ñeàu nhau taêm taép. Phaûi loaïi heát haït vôõ vaø saïn. Ngöôøi giaõ baùnh phaûi khoûe, giaõ lieân tuïc thaät ñeàu tay baùnh môùi deûo mòn. Cuoái cuøng, baùnh naøo vöøa traéng laïi thôm, mòn thì ñöôïc thöôûng. Giaùp ñoaït giaûi nhaát, caùc cuï ñöôïc ngoài chieáu treân vôùi phaàn thöôûng laø traàu cau vaø ít tieàn. Giaûi khoâng lôùn, nhöng ñöôïc giaûi laø ñöôïc loäc thaùnh neân ngöôøi ta caûm thaáy töï haøo vaø veû vang. Vaø nhö vaäy naêm aáy caû giaùp seõ gaëp nhieàu may maén.

Maët khaùc, cuoäc thi ñaõ kích thích taøi cheá bieán noâng saûn vaø söï kheùo leùo cuûa daân laøng. Ñoù laø nieàm töï haøo chính ñaùng giöõa baøn daân thieân haï. Vì vaäy vieäc löïa choïn ngöôøi laøm baùnh giaày thi ñöôïc caùc giaùp raát quan taâm. Keát thuùc ngaøy hoäi, ngöôøi daân Chuoân Ngoï laïi toå chöùc röôùc thaùnh (baøi vò) veà mieáu beân caây ña coå thuï ôû cuoái laøng. Ñoù laø ñeàn thôø ñöùc thaønh hoaøng laøng. Vaøo nhöõng ngaøy soùc voïng (raèm vaø moàng moät) hoaëc khi laøng coù vieäc, ngöôøi ta ñeàu höông khoùi taïi ñaây ñeå ñöôïc ngaøi baûo veä cho cuoäc soáng laøm aên yeân oån cuûa caû laøng, vaø ñeán naêm sau vaøo dòp môû ñaùm ngöôøi ta laïi röôùc ngaøi veà döï hoäi cuøng daân laøng. Leâ Trung Vuõ

538

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG NGOÏC THAN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Lyù Nam Ñeá vaø Phaïm Tu : Laøng Ngoïc Than, huyeän Quoác Oai : Moàng 10 thaùng 11 (keùo daøi 3 ngaøy) : Röôùc kieäu, muùa roái nöôùc, vaät, haùt cheøo

Ñ

ình Ngoïc Than toïa laïc treân moät khu ñaát roäng, maët chính quay höôùng taây baéc nhìn thaúng ra moät caùnh ñoàng xanh meânh moâng, trong quaàn theå di tích cuûa laøng goàm: ñình - chuøa - quaùn. Ñình thôø hai vò thaønh hoaøng laø Lyù Bí vaø Phaïm Tu. Theo vaên bia thì ñình ñöôïc xaây töø naêm Döông Ñöùc thöù 3 (1674) ñôøi Leâ Gia Toâng. Coøn theo taám bia “Baùn leä haùt ñình” thì vaøo naêm Chính Hoøa thöù 4 (1683) ñôøi Leâ Hy Toâng. Chöõ ôû caâu ñaàu ghi nieân hieäu Vónh Thònh thöù 12 (1716) ñôøi Leâ Duï Toâng. Dieän tích ñaát ñình roäng tôùi moät maãu hai saøo ta, töông döông vôùi hôn 4.000m2. Ñình caùch trung taâm thuû ñoâ gaàn 30km veà phía taây. Thaàn tích keå raèng: Xöa coù oâng Lyù Boân, töùc Lyù Bí, queâ ôû Long Höng, Thaùi Bình, sinh ngaøy 12 thaùng 9 naêm Quyù Muøi, töùc ngaøy 17 thaùng 10 naêm 503. OÂng laø con haøo tröôûng Lyù Toaûn, meï laø Leâ Thò Oanh ngöôøi AÙi Chaâu, Thanh Hoùa. Luùc 5 tuoåi thì oâng moà coâi cha, luùc 7 tuoåi thì moà coâi meï, phaûi ôû vôùi chuù ruoät. Moät vò phaùp toå thieàn sö thaáy oâng khoâi ngoâ

tuaán tuù beøn xin veà laøm con nuoâi ôû chuøa Linh Baûo. Sau hôn 10 naêm ñeøn saùch, oâng ñaõ thaønh ngöôøi hoïc roäng hieåu saâu, laïi coù taøi vaên voõ ñöôïc nhaân daân toân laøm thuû lónh ñòa phöông. Thôøi aáy daân ta voâ cuøng khoå sôû döôùi aùch cuûa nhaø Löông do thöù söû Tieâu Tö cai trò. Khoâng chòu ñöôïc aùp böùc, thaùng gieâng naêm 542 oâng döïng côø khôûi nghóa. Khaép nôi theo veà, löïc löôïng raát maïnh. Thöù söû Tieâu Tö khieáp sôï boû chaïy veà nöôùc. Chöa ñaày 3 thaùng ñaõ chieám ñöôïc haàu heát caùc quaän, huyeän vaø thaønh Long Bieân. Ñaàu naêm 543, vua Löông laïi xaâm löôïc nöôùc ta, oâng chuû ñoäng ñem quaân ñoùn ñaùnh ôû Hôïp Phoá. Quaân Löông trong traän naøy bò dieät gaàn heát. Thaùng 02 naêm Giaùp Tyù (544). Lyù Bí leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Lyù Nam Ñeá, ñaët teân nöôùc ta laø Vaïn Xuaân, ñoùng ñoâ ôû Long Bieân. Veà vò töôùng Phaïm Tu, voán ngöôøi laøng Ngoïc Than, Quoác Oai, Sôn Taây.(1) OÂng sinh ngaøy 6 thaùng 2 naêm 506, con oâng Phaïm Huøng vaø

HAØ TAÂY  539 baø Vuõ Thò An, laø nhaø coù gia theá. Khi Lyù Bí khôûi nghóa, oâng ñaõ taäp hôïp trai traùng trong vuøng höôûng öùng. OÂng laø ngöôøi gioûi voõ ngheä vaø coù söùc khoûe phi thöôøng, ñaõ laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng. Khi ñuoåi ñöôïc quaân Löông laäp neân nöôùc Vaïn Xuaân, ñöôïc Lyù Bí phong cho ñöùng ñaàu ban voõ. Ñaàu naêm 545 nhaø Löông chia hai ñöôøng thuûy boä keùo sang xaâm löôïc nöôùc ta, theá traän raát maïnh. Quaân ta chaën giaëc ôû cöûa soâng Luïc Ñaàu, Höng Yeân, nhöng vì cheânh leäch löïc löôïng phaûi ruùt veà giöõ thaønh cöûa soâng Toâ Lòch. Töôùng Phaïm Tu ñaõ hy sinh oanh lieät ôû traän naøy. Ít laâu sau vua Lyù Nam Ñeá bò oám naëng vaø maát ñaõ trao quyeàn cho trieäu Quang Phuïc tieáp tuïc ñaùnh giaëc. Do coù coâng lao laäp nöôùc vaø giöõ nöôùc neân khi hai oâng maát ñöôïc nhaân daân nhôù ôn toân laø thaønh hoaøng vaø ñöôïc thôø phuïng ôû nhieàu nôi. Ñình Ngoïc Than laø moät ngoâi ñình ñoà soä, haäu ñình xaây 3 gian 2 chaùi, daøi 23m, roäng 12m8. Tieàn ñình daøi baèng haäu ñình, caû hai ñöôïc xaây theo loái 8 maùi treân noùc uoán cong coù ñaép noåi löôõng long chaàu nguyeät, thuûy ba vaø con ngheâ. Saân loïng coù ñaép ñoâi voi to nhö thaät, döôùi nhöõng taùn caây coå thuï, chung quanh ñöôïc xaây baèng ñaù ong. Trong ñình thaät uy nghi beà theá, vaøng son choaùng ngôïp bôûi nhöõng ñaïi töï, hoaønh phi,

caâu ñoái vaø nhieàu ñoà thôø giaù trò, ñaëc bieät coù ñoâi caâu ñoái: Ñaêng chuùc huy hoaøng thieân baát daï Tinh kyø phi nhaát ñòa voâ traàn.

Dòch laø: Ñeøn ñuoác saùng nhö ban ngaøy nhö trôøi khoâng coù ñeâm. Nhöõng ngoïn côø chieán chaéng bay phaáp phôùi khieán maët ñaát khoâng coøn vöông vaán buïi traàn.

Trong ñình coøn 19 ñaïo saéc phong töø thôøi Leâ ñeán thôøi Nguyeãn, coù 4 quaït daøi 74 phaân roäng 47 phaân baèng ñoàng, khoâng keå caùn quaït ñaõ naëng tôùi 5 caân. Roài ñoà söù ñôøi Thanh, kieäu, loïng, long ñình, vaø nhieàu hieän vaät giaù trò khaùc. Chuøa Ngoïc Than laø moät ngoâi chuøa ñeïp. Heä thoáng töôïng Phaät trong chuøa cuõng töông töï nhö nhieàu chuøa khaùc. Ñaëc bieät coù ngoâi quaùn raát roäng rôïp boùng caây. Quaùn hình chöõ nhaät ñöôïc xaây baèng ñaù ong (theo daân gian thì ñaây laø nôi maát cuûa töôùng Phaïm Tu). Trong quaùn coù xaây beä loä thieân, coù böùc hoaønh chaén phía sau ñaép noåi ñoâi roàng chaàu maët nguyeät. Coät coång ñöôïc xaây boán truï cao thaáp coù trang trí hoa vaên. Ñaây laø nôi vaøo ngaøy hoäi daân laøng thöôøng röôùc ra teá leã. Do giaù trò lòch söû vaø vaên hoùa neân naêm 1984 ñình ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa thoâng tin xeáp haïng laø di tích lòch söû vaên hoùa. Baèng xeáp haïng ñöôïc

540

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

trao cho ñoaøn ñaïi dieän caùc cuï laøng Ngoïc Than taïi Vaên Mieáu Quoác Töû Giaùm. Laøng Ngoïc Than laø moät vuøng ñaát coå coù con ngoøi nhoû uoán quanh, nöôùc trong xanh soi boùng haøng tre xoõa toùc. Theo daân gian thì con ngoøi naøy do phaùp sö Töø Ñaïo Haïnh khi ñaéc ñaïo ñaõ hoùa pheùp ñaøo neân ñeå chuyeån goã töø röøng veà döïng chuøa Thaày. Con ngoøi noái töø soâng Tích gaàn röøng phía taây ñeán caùnh ñoàng chaân nuùi Saøi Sôn. Daân trong laøng chuû yeáu soáng baèng ngheà noâng vôùi nhöõng caùnh ñoàng xanh coø bay thaúng caùnh. Töø xöa ñeán nay nhöõng ngöôøi daân thoân hieàn laønh chaát phaùc nhö cuû khoai, boâng luùa, nhöng luoân coù loøng yeâu nöôùc noàng naøn. Trong luõy tre xanh xoùm thoân ñuøm boïc, naëng tình laøng nghóa xoùm. Laøng Ngoïc Than baây giôø coù ñieän. Ñeâm veà aùnh ñieän soi boùng xuoáng doøng ngoøi laáp laùnh. Caû laøng ñaõ ngoùi hoùa vaø nhieàu nhaø cao taàng ñeâm ngaøy vang voïng nhöõng aâm thanh ñieän töû. Vaên hoùa doøng hoï ñöôïc khoâi phuïc, an ninh traät töï ñöôïc giöõ vöõng, ñöôøng laøng ngoõ xoùm ñöôïc laùt gaïch khang trang thoaùng ñeïp. Ngoaøi ngheà noâng, laøng coøn coù nhieàu ngheà phuï nhö laøm ñoà goã, laøm noùn vaø baét cua. Laøng giôø ñaây vui laém. Nhöõng coâ gaùi laøng moâi hoàng

maù ñoû vöøa laøm noùn vöøa xem ti-vi, thaät aám aùp hình aûnh veà moät laøng queâ ñoåi môùi. So vôùi ngaøy xöa, laøng Ngoïc Than ñang bieán ñoåi theo thôøi gian. Laøng Ngoïc Than laø moät laøng giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa neân haèng naêm cöù ñeán ngaøy moàng 10 thaùng 11 daân laøng laïi töng böøng môû hoäi. Theo lôøi keå cuûa cuï Nguyeãn Duy Phong 77 tuoåi, laø tröôûng vaên cuûa ñình, thì hoäi ngaøy xöa vui laém. Ngaøy hoäi, khoâng khí trong laøng thaät naùo nöùc. Quanh ñình vaø quaùn phaáp phôùi bay röïc maøu côø thaàn nguõ saéc. Coät côø chính döïng ôû meùp ao sen cao loàng loäng, beân treân laø moät laù côø to theâu chöõ Haùn Vaïn Xuaân, teân ñaàu tieân cuûa nöôùc Ñaïi Vieät. Khi ñaõ chuaån bò cô naøo ñoäi aáy thì baét ñaàu vaøo ñaïi teá, caùc quan vaên vôùi nhöõng nghi leã thaønh kính böôùc ñi töøng böôùc chaäm raõi daâng röôïu theo nghi thöùc teá coå. Trong haäu cung coù hai cuï töø maëc quaàn traéng, aùo the thaét löng ñoû, giaày vaûi, moàm bòt khaên ñoû, ñaàu chít khaên ñoû, gaêng tay vaûi cuõng maøu ñoû ñöùng hai beân tuùc tröïc. Hai ñoâ töôùng aùo naäu quaàn quaán xaø caïp, giaøy vaûi, tay caàm thöôùc, khi caùc quan leân ñaêng teá thì caàm y moân naâng leân cho khoûi vöôùng hoaëc chaùy, teá xong thì baét ñaàu vaøo röôùc thaùnh.

HAØ TAÂY  541 Trong tieáng troáng chieâng vang doäi, döôùi söï ñieàu khieån cuûa boán quan caàm côø, môû ñaàu laø ñoaøn muùa sö töû gaây khoâng khí töng böøng ñi röôùc. Tieáp ñeán ñoaøn côø thaàn nguõ saéc, hoûa baøi, baùt böûu laø nhöõng binh khí khi xöa hai ngaøi duøng khi ra traän. Roài ñeán ñoaøn baùt aâm goàm: troáng caùi, troáng khaåu, troáng baûng vaø nhieàu nhaïc cuï daân toäc. Chieác long ñình son thieáp vaøng treân baøy ñoà teá leã ñöôïc 4 trai laøng khieâng ñi theo nhòp troáng. Hai kieäu baùt coáng ñöôïc 16 trai laøng aùo the khaên xeáp, thaét löng ñoû, cuøng vôùi kíp ñoåi quaân vaø nhöõng ñoâ töôùng binh só aên maëc theo phong caùch coå, moâ phoûng laïi caûnh töôùng Phaïm Tu taäp hôïp binh maõ ngaøy xöa theo giuùp vua Lyù Nam Ñeá, böôùc ñi chaäm raõi döôùi côø quaït röïc rôõ, taøn vaøng loïng tía, kieäu vua Lyù Nam Ñeá ñi tröôùc, roài ñeán kieäu töôùng Phaïm Tu. Caùc quan vieân teá ñoâng ñuû hoä giaù sau cuøng vôùi 4 toång côø xuùm ñen, xuùm ñoû quanh hai kieäu. Roài ñeán ñoaøn trai laøng trang phuïc giaû laøm binh só cuûa hai ngaøi. Ñoaøn caùc vaõi baø, ñoaøn caùc doøng hoï, ñoaøn thanh nieân, thanh nöõ cuøng khaùch thaäp phöông noâ nöùc keùo theo. Ñoaøn röôùc ñi töø ñình ra ñöôøng laøng qua ao sen, qua chuøa roài ñeán quaùn. Trong tieáng troáng tieàn troáng haäu tieàn hoâ haäu uûng, döôùi boùng côø saéc kieäu, taøn vaøng loïng tía, hai beân daân laøng baøy höông aùn tröôùc cöûa

thaép höông baùi voïng. Ñaùm röôùc vui quaù, keùo daøi quanh co nhö moät con roàng nguõ saéc aån hieän döôùi nhöõng taøn caây, buïi tre, xa xa thaáp thoaùng nhöõng maùi nhaø loâ nhoâ ngoùi coå. Tieáng noùi, tieáng cöôøi, tieáng chieâng, tieáng nhaïc... taïo thaønh moät hoøa thanh maø chæ coù ôû moät leã hoäi hoaønh traùng. Röôùc ñeán quaùn thì döøng laïi. Döôùi söï ñieàu khieån cuûa 4 toång côø, böôùc vaøo teá chaâm töûu (ngöôøi chuû teá roùt röôïu tröïc tieáp). Chung quanh quaùn taäp hôïp nghieâm trang nhöõng ñoâ töôùng binh só, dieãn laïi khoâng khí töôùng Phaïm Tu taäp hôïp taân binh. Cuoäc teá thaät roän vui naùo nöùc. Ñoaøn röôùc ôû ñaây ñeán chaäp toái thì toå chöùc röôùc ñeâm. Röôùc ñeâm laø röôùc kieäu veà ñình. Khi maøn ñeâm buoâng xuoáng, vaãn cô naøo ñoäi aáy, ñeøn ñuoác saùng röïc, chæ khaùc laø röôùc veà khoâng theo ñöôøng cuõ maø röôùc baèng caàu phao baéc qua ngoøi. Caàu phao baéc baèng tre nöùa ñaõ ñöôïc daân laøng laøm saün töø tröôùc. Khi röôùc veà thì ngöøng tieáng troáng lôùn, tieáng chieâng, tieáng nhaïc. Ñoaøn röôùc böôùc ñi chaäm raõi trong khoâng khí im laëng, chæ coù tieáng troáng khaåu tong tong giöõ nhòp. Ñoaøn röôùc moâ taû laïi söï bí maät haønh quaân cuûa töôùng Phaïm Tu. Khi röôùc veà ñeán ñoàng gaïch thì döøng ñeå teá moät tuaàn roài môùi röôùc veà ñình. Röôùc ñeâm dieãn ra töø chaäp toái ñeán nöûa ñeâm.

542

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Heát phaàn leã thì ñeán phaàn hoäi. Hoäi môû 3 ngaøy neân dieãn ra nhieàu troø chôi vui laém. Khaép caùc baõi trong laøng, choã naøy xem haùt cheøo, choã kia xem ñaùnh ñu... Baõi coû caïnh ñình toå chöùc ñaáu vaät, ngöôøi xem voøng trong voøng ngoaøi, döôùi moät laù côø ñaïi laø nhöõng cuï giaø caàm tròch. Tieáng troáng vaät thuøng thuøng thuùc giuïc caùc ñoâ vaät töø khaép vuøng Quoác Oai. Côûi traàn, ñoùng khoá, vôùi boä ngöïc nôû nang vaø nhöõng baép thòt cuoàn cuoän, hoï lao vaøo nhau thi taøi cao thaáp ñeå giaät giaûi. Hoï baét chaân, löøa mieáng, rình quaät nhau... Ai “laám löng, traéng buïng” thì thua. Laøng Ngoïc Than cuõng laø moät loø vaät noåi tieáng ôû vuøng naøy. Roài ôû ao ñình dieãn ra troø muùa roái nöôùc, maët nöôùc lung linh in boùng ngoâi nhaø noåi. Quanh ao ngöôøi lôùn, treû em xuùm ñen, xuùm ñoû. Döôùi nöôùc naøo laø troø chuù Teãu ra chaøo giaùo ñaàu, roài troø caøy böøa treân ruoäng, troø uùp nôm baét caù, roái muùa töù linh (long, li, quy, phöôïng), roài troø keùo voù baét caù... Vui nhaát laø troø uùp nôm, döôùi soùng nöôùc lao xao, con caù to aån hieän quaãy ñuoâi cuoän nöôùc, ngöôøi uùp vaø caùi nôm thì quaù nhoû, thaønh ra uùp maõi maø khoâng ñöôïc ñeå treân bôø ngöôøi xem khaûn tieáng cöôøi reo.

Trong 3 ngaøy hoäi, daân laøng traøn ngaäp nieàm vui, ñaém mình vaøo caùc troø chôi daân gian. Roài laïi noâ nöùc vaøo ñình, vaøo chuøa, vaøo quaùn thaép höông caàu taøi, caàu loäc, caàu cho nöôùc maïnh daân an. Buoåi toái thì ôû ñình haùt ca truø. Vì kieâng teân huùy cuûa thaønh hoaøng laø Lyù Bí, neân daân laøng coù tuïc heøm, goïi lyù tröôûng laø chaùnh tröôûng, goïi quaû bí laø quaû baàu. Sau ngaøy hoäi daân laøng thöôøng coù chia phaàn xoâi thòt cho caùc quan vieân theo thöù baäc trong laøng. Ngoïc Than laø moät laøng coå coù nhieàu di tích töø xa xöa vaø giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa. Theo caùc giaø laøng thì ñaõ laâu laøng chöa môû hoäi lôùn coù tính hoaønh traùng, nhöng cöù ñeán ngaøy hoäi daân laøng vaãn toå chöùc teá leã ôû ñình, chuøa vaø quaùn. Ñaát nöôùc ñang ñaø ñoåi môùi, thaäp kyû chaán höng vaên hoùa daân toäc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ñaõ ñieåm, thì hoäi ñình Ngoïc Than - moät di tích lòch söû vaên hoùa - cuõng ñang ñöôïc khoâi phuïc daàn. Caùc di tích nôi ñaây ñang ñöôïc chænh trang, toân taïo ñeå goùp phaàn gìn giöõ neàn vaên hoùa daân toäc vaø giaùo duïc loøng yeâu nöôùc cho theá heä hoâm nay vaø mai sau. Vaên Saùu

(1) Theo thaàn tích laøng Ngoïc Than. Nhieàu taøi lieäu khaùc noùi oâng sinh ôû Haø noäi.

543

BAÉC GIANG HOÄI CAO THÖÔÏNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Cao Sôn, Quyù Minh : Xaõ Cao Thöôïng, huyeän Taân Yeân : Moàng 2 thaùng gieâng vaø 13 thaùng gieâng : Moàng 2 thaùng gieâng : - Ñi chôï Teát caàu may - Baét phoãng (nhaûy phoãng)

L

aøng Cao Thöôïng xöa thuoäc xaõ Cao Thöôïng, toång Muïc Sôn, huyeän Yeân Theá, phuû Laïng Giang, nay thuoäc xaõ Cao Thöôïng, huyeän Taân Yeân. Ñình Cao Thöôïng naèm ôû phía ñoâng nam nuùi Yeân Ngöïa vaø cuõng laø ôû phía ñoâng nam laøng Cao Thöôïng. Khu ñaát ñình toïa laïc hieän nay thuoäc xoùm Ñình hay coøn goïi laø xoùm Ngoaøi, keà ñöôøng lieân xaõ. Ñình laøng Cao Thöôïng phía sau döïa löng vaøo nuùi, phía tröôùc nhìn ra beán Ngaân cuûa con ngoøi Ngaân Chöû. Ñaây laø coâng trình kieán truùc cuûa theá kyû XVII thôø Cao Sôn, Quyù Minh. Truyeàn tích keå laïi raèng: Vaøo thôøi Leâ, xaõ Cao Thöôïng coù 2 laøng: laøng Ñaàu Caàu vaø laøng Cao Thöôïng. Hai laøng laøm aên phaùt ñaït ñaõ cuøng nhau döïng ñình. Ngöôøi Cao Thöôïng mua goã töø Thanh Hoùa ñoùng beø ngöôïc soâng Thöông roài keùo theo doøng Ngaân Chöû veà laøng döïng ñình. Ñeán laøng Haäu (coøn goïi laø laøng

Vöôøng) beân nuùi Daønh thì nöôùc caïn. Daân laøng Haäu ñoå ra giuùp daân laøng Cao Thöôïng ñöa goã veà laøng. Töø ñoù hai laøng keát öôùc vôùi nhau vaø coi nhau nhö anh em ruoät thòt, gaén boù giuùp ñôõ laãn nhau khi hoaïn naïn, luùc khoù khaên. Khi ñaõ coù goã, daân Cao Thöôïng ñoùn boán hieäp thôï vuøng xuoâi leân laøm ñình. Ñình Cao Thöôïng döïng leân cao to beà theá nhaát vuøng Yeân Theá Haï, vôùi kieán truùc theo hình chöõ nhò (二). Toøa ñaïi ñình 5 gian 2 dó ôû phía tröôùc, haäu cung 3 gian nhoû phía sau. Caùc vì keøo keát caáu kieåu choàng röôøng giaù chieâng, thöôïng tam haï töù. Caùc maûng ñieâu khaéc cuûa ñình ñeàu taäp trung vaøo 24 ñaàu baåy vôùi 24 ñeà taøi khaùc nhau. Ngoaøi ñeà taøi chính laø roàng, ôû caùc maûng ñieâu khaéc khaùc ñeàu coù hình hoå, voi. Ñaëc bieät, hình töôïng ngöôøi ñaøn oâng chieám öu theá trong caùc böùc chaïm khaéc ôû ñình. Vôùi maùi lôïp ngoùi muõi haøi, boán ñao cong raát ñeïp, cuøng kyõ

544

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

thuaät chaïm khaéc caàu kyø, tinh xaûo, ñình thaät xöùng danh vôùi hai chöõ “Cao Thöôïng”. Haèng naêm, ôû ñình Cao Thöôïng môû chôï aâm döông vaøo ngaøy moàng 2 Teát, cuõng laø ngaøy kyû nieäm cuï Hoaøng Hoa Thaùm veà thaêm vaø chuùc Teát nhaân daân. Moãi naêm, chôï chæ hoïp moät phieân vaøo saùng moàng 2 Teát ôû tröôùc cöûa ñình Cao Thöôïng. Do coù chôï ôû ñaây neân ñình Cao Thöôïng coøn goïi laø ñình Chôï. Chôï hoïp töø 3 hoaëc 4 giôø ñeán 7 hoaëc 8 giôø saùng laø heát ngöôøi. Moïi ngöôøi ñeán chôï vôùi thaùi ñoä vui veû, côûi môû cuûa khoâng khí ngaøy xuaân. Vôùi nhöõng boä quaàn aùo ñeïp nhaát cuûa ngaøy Teát, caùc cuï oâng aùo löông khaên xeáp ñi leã ñình, caùc cuï baø vôùi boä aùo töù thaân ñi leã chuøa. Sau ñoù caùc cuï ñeàu ra vaõn caûnh chôï möøng xuaân. Thanh nieân nam nöõ ñeán chôï vui möøng gaëp baïn trao ñoåi taâm tình vôùi nhöõng lôøi öôùc heïn. Caùc em beù theo meï, theo anh chò ñeán chôï ñoøi mua baèng ñöôïc chieác baùnh ña maøu vaø boä hoàng hoaøng ñeo ngaøy Teát. Haøng hoùa hoâm chôï chuû yeáu chæ coù rau, haønh, rau caàn, caù töôi, buùn. Caùc baø noäi trôï, baø naøo cuõng mua moät, hai caân buùn, daêm baûy môù rau caàn, môù caù ngon veà laøm buùn caù – moùn aên ñaëc saûn cuûa ngaøy moàng 2 Teát maø haàu nhö nhaø naøo cuõng coù. Ñoâi khi hoï coøn mua theâm vaøi chuïc

baùnh tro veà chaám vôùi maät aên cho maùt. Ngöôøi daân ñeán chôï ngoaøi vieäc trao ñoåi haøng hoùa thì chuû yeáu laø ñeå gaëp gôõ chuùc tuïng nhau nhöõng lôøi chuùc toát ñeïp nhaát. Ngöôøi baùn thì khoâng noùi thaùch, baùn ñeå laáy may. Coøn ngöôøi mua cuõng quan nieäm mua cho coù loäc, khoâng maëc caû. Trong buoåi chôï töø em beù ñeán cuï giaø khoâng bao giôø coù söï to tieáng, töø lôøi noùi ñeán cöû chæ ñeàu toû ra lòch thieäp, leã pheùp, chaân tình vaø côûi môû. Ngöôøi ñeán chôï ñình Cao Thöôïng coøn ñöôïc xem moät soá troø vui nhö: ñaùnh ñu, haùt ví, haùt cheøo, haùt troáng quaân… Ngaøy xuaân, xuoáng chôï vôùi nhöõng lôøi chuùc toát ñeïp, vôùi neáp soáng vaên hoùa vaø lòch thieäp trong hoäi chôï Teát moàng 2. Phong tuïc ñeïp aáy ñaõ ñöôïc duy trì töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, töø naêm naøy sang naêm khaùc khoâng boû moät naêm naøo. Ñeán nay, hoäi chôï ñình Cao Thöôïng ñaõ toàn taïi hôn moät theá kyû nhö caâu ca dao in ñaäm trong laøng moãi ngöôøi daân Cao Thöôïng: Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi, Nhôù moàng hai Teát veà chôi chôï nhaø.

Ngoaøi ngaøy hoäi chôï, laøng Cao Thöôïng coøn toå chöùc hoäi leä vaøo 2 dòp xuaân thu nhò kyø. Ñoù laø caùc ngaøy 12, 13, 14 thaùng gieâng vaø ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch haèng naêm. Hoäi xuaân ñöôïc môû töø ngaøy 12 ñeán 14 thaùng gieâng taïi 2 laøng:

BAÉC GIANG  545 Ñaàu Caàu vaø Cao Thöôïng. Hoäi coù toå chöùc röôùc thaùnh töø ñình Chanh vaø ñình Treân veà ñình Cao Thöôïng (ñình Chôï) ñeå toå chöùc teá leã thaønh hoaøng. Laøng Cao Thöôïng coù tuïc teá thaàn baèng lôïn ñen. Cuoäc teá leã raát long troïng, coù haùt ca truø thôø thaùnh. Trong 3 ngaøy hoäi, laøng coøn toå chöùc caùc troø vui nhö: vaät, ñaùnh côø, baét phoãng (nhaûy phoãng), haùt tuoàng, haùt cheøo…

Haèng naêm, hoäi ñình Cao Thöôïng vaãn thöôøng xuyeân ñöôïc toå chöùc. Du khaùch thaäp phöông veà döï hoäi khoâng nhöõng ñöôïc “muïc taïi sôû thò” ngoâi ñình coå kính vôùi kieán truùc tinh xaûo, maø coøn ñöôïc thöôûng thöùc neùt ñeïp sinh hoaït vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi daân laøng Cao Thöôïng. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

HOÄI LAØNG AÛM : - Phaïm Minh Phi (vôï vua Leâ Thaùnh Toâng) - Quí Minh Ñaïi Vöông Ñòa ñieåm : Xaõ Tieàn Phong, huyeän Yeân Duõng Thôøi gian : Moàng 5 ñeán moàng 7 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 6 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Coã thòt traâu ñen - Nöôùng caù caùo gioã Thôø

L

aøng AÛm thuoäc xaõ Tieân Phong, huyeän Yeân Duõng. Xöa kia, laøng thuoäc xaõ AÛm Chöông, toång Phuùc Taèng, huyeän Yeân Duõng, phuû Laïng Giang. Xaõ AÛm Chöông ñeán thôøi Ñoàng Khaùnh (trieàu Nguyeãn) thì ñoåi laøm xaõ AÛm Tröù. Laøng AÛm coù 6 xoùm: Lai, Ngheø, AÙn, Trung, Cheïm vaø Yeân Sôn, vôùi caùc ngoõ coå nhö ngoõ Döøa, ngoõ Laûnh, ngoõ Daäy, ngoõ Chuøa... traûi daøi theo con ngoøi coå, chöøng 36 ngoõ. Caùc xoùm naøy ngaøy nay hoïp laïi thaønh ba thoân Quyeát Tieán, Thaønh Coâng vaø Lieân Sôn.

Cö daân cuûa laøng AÛm coù tôùi 32 doøng hoï, trong ñoù coù caùc hoï lôùn nhö Thaân, Löông, Nguyeãn, Buøi, Hoaøng, Phaïm, Töø... Caùc doøng hoï ñoaøn keát soáng beân nhau ñaõ laâu ñôøi vôùi truyeàn thoáng toát ñeïp, thôøi phong kieán laøng ñaõ töøng ñöôïc phong taëng danh hieäu “Myõ tuïc khaû phong”. Thôøi tröôùc, ôû laøng AÛm, nam giôùi töø beù ñeán giaø chia thaønh 6 giaùp ngoài hai nöûa ñình. Phaùp taây coù giaùp Taây Trung, Taây Lai, Taây Töï. Phía ñoâng coù 3 giaùp Ñoâng Thöôïng, Ñoâng Thaùi vaø Ñoâng Chính. Caùc giaùp naøy coù traùch nhieäm chaêm lo

546

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coâng vieäc trong laøng ngoaøi nöôùc cho daân thoân. Laøng AÛm coù caùc khu di tich: – Xa Laâu Ñieän (coøn goïi laø ñeàn Vua Baø) ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû XVII. – Khu ñình, chuøa laøng AÛm. – Khu ngheø AÛm. Xa Laâu Ñieän laø ñeàn naèm beân ngoøi AÛm. Töông truyeàn tröôùc ñaây laø ngoâi ñeàn lôùn raát ñeïp, raát noåi tieáng. ÔÛ Yeân Duõng coù caâu ca “Thöù nhaát phuû Xe, thöù nhì ngheø Neánh” thì phuû Xe coù leõ laø nôi naøy, vì Xa Laâu Ñieän laø nôi thôø vua Baø, phoø maõ vaø coâng chuùa nhaø Leâ. Ñieàu tra caùc nguoàn tö lieäu ôû laøng AÛm, keát quaû cho thaáy caùc nhaân vaät ñöôïc thôø ôû ñeàn Vua Baø (Xa Laâu Ñieän) ñöôïc trieàu ñình phong kieán gia taëng huùy, hieäu nhö sau: Gia phong: – Nöông Quoác Phöông Dung, nhu töø ngoân haïnh, caån tieát trinh thuïc, myõ hueä töø töôøng, yù haïnh oân hoøa, teá nghóa myõ ñöùc, trinh thuaän thaùi haäu. – Leâ Thò Ngoïc Keá, Nöông Quoác Thaùi tröôûng trang tónh caûm öùng tieân hoa, töø hoøa baûo chính, ñoan thuïc hoøa thuaän yù ñöùc trinh haïnh, gia hueä, trang töø thieän myõ, oân hoøa teá theá taéc keù, trinh tónh thuaàn nhaát, Hoa Dung coâng chuùa.

– Thaân cöõu (caäu) ñaëc tieán phuï quoác thöôïng töôùng quaân töø ñoâ ñieåm Hoa Phong Baù, taëng hoa phong haàu. Tính phaïm, huùy Ñöùc Hoùa. Theo caùc taøi lieäu thì Nöông Quoác Phöông Dung Thaùi Haäu laø Phaïm Minh Phi – vôï vua Leâ Thaùnh Toâng – chaùu ñoâ ñoác ñoàng tri teân laø Phaïm Thaùnh, vaø laø con cuûa ñoâ ñoác ñoàng tri khang vuõ baù Phaïm Vaên Lieâu. Xa Laâu Ñieän bò taøn phaù töø laâu. Caùc cuï ôû laøng AÛm keå raèng, ñeàn laøm theo kieåu chöõ vöông (王) goàm: tieàn ñöôøng, trung ñöôøng vaø thaùnh cung. Toøa tieàn ñöôøng coù 5 gian 2 chaùi. Toøa trung ñöôøng coù 3 gian 2 chaùi – toøa thaùnh cung moät gian 2 chaùi. Chung quanh ñeàn coù troàng döùa baø, caây canh traâu, queùo, ñaïi coå... Ban ñaàu, ñeàn nhìn ra phía Ba Ña, Quaùn Chaùo, sau ñoù ñoåi höôùng nhìn veà phía Noäi Hoaøng. Beân ñeàn coù caàu lim baéc qua ngoøi aûm goïi laø caàu Saáu – choã aáy coù bia döïng caàu. Truyeàn tích keå raèng: caàu Saáu laø choã vua Leâ xöû toäi nhöõng keû phaûn nghòch xaáu xa, neân coù teân caàu. Ñeàn Vua Baø nay ñaõ ñöôïc taân taïo ñeå thôø caùc vò neâu treân vaø laø moät taâm ñieåm cuûa hoäi ñeàn Vua Baø laøng AÛm. Khu ñình, chuøa laøng AÛm ôû trong khu vöïc trung taâm cuûa laøng. Nôi naøy phía tröôùc coù chôï AÛm raát to. Khu ñình keà beân chuøa goàm: toøa tieàn teá, ñình, nhaø truø taùo, caàu

BAÉC GIANG  547 môùi. Toøa tieàn teá coù 7 gian. Ñình laøm theo kieåu chöõ coâng (工) goàm ñaïi ñình, oáng muoáng vaø haäu cung. Ñình AÛm vôùi qui moâ lôùn cuõng ñaõ bò phaù trong thôøi khaùng chieán choáng Phaùp. Ngoâi ñình cuõ to ñeïp neân ñaõ coù caâu ca: Thöù nhaát laø ñình Tam Quaûng, Thöù nhì laø ñình AÛm Chöông.

Ñình Tam Quaûng ôû Thanh Hoùa, coät laáy goác caây lim laøm, coøn ngoïn laøm ñình AÛm Chöông. Thaønh hoaøng ôû ñình AÛm Chöông laø Quyù Minh ñaïi vöông. Vò naøy coù huùy hieäu laø “Thanh laõng cao dieäu ñòch caùt ñoân tónh döïc baûo trung höng Quyù Minh thöôïng ñaúng thaàn”. Beân ñình coù nhaø truø taùo – laø choã cho oâng cai ñaùm ôû nguû, caùch ly vôï con trong 1 naêm laøm cai ñaùm. Tröôùc nhaø truø taùo laïi coù nhaø môùi cho anh môùi ôû troâng nom ñình... Keà ngay phía traùi ñình coù khu chuøa AÛm. Chuøa naøy coù teân laø chuøa Linh Khaùnh. Caû khu chuøa tính töø ngoaøi vaøo coù caûnh quanh vaø caùc coâng trình laø: Chôï, tam quan, saân vaät tröôùc chuøa (2 beân coù hai daõy haønh lang – nhaø toång sö, gaùc chuoâng, nhaø toå). Tröôùc chôï vaø ñình coù moät hoà lôùn roäng 8 maãu, laø khoâng gian raát toát ñeå laøng laøm nôi môû hoäi. Caùch ñình chuøa khoâng xa, coøn

coù ngheø AÛm laø choã thôø caùc vò thaønh hoaøng laøng. Laøng AÛm moãi naêm coù caùc leä nhö sau: – Moàng 7 thaùng gieâng leä ñình ñaàu xuaân. – Moàng 5, 6, 7 thaùng 2 hoäi ñình, chuøa. – Moàng 8 thaùng 5 leã xuoáng ñoàng. – Ngaøy 22 thaùng 7 leã leân ñoàng. – Ngaøy 15 thaùng 8 vieäc laøng. – Moàng 10 thaùng 10 teát côm môùi. – Ngaøy 23 thaùng chaïp teát oâng coâng, taát nieân. Leä laøng ñaàu xuaân vaøo moàng 7 thaùng gieâng coù röôùc coã chay töø nhaø quan ñaùm ra ñình teá leã. Leä naøy keùo daøi ba ngaøy (moàng 5, 6 vaø 7) ôû chuøa Caû vaø chuøa Lai. ÔÛ ñình coù ñoùn phöôøng haùt veà haùt möøng nhaø thaùnh. Caùc cuï caàm troáng caùi ñình giöõ chaàu neân khoâng coù “tom – chaùt” maø “caéc – tuøng” neân goïi laø haùt thôø. Laïi cho ñoùn phöôøng cheøo ôû Sôû, Bình An, Thaéng Cöông veà haùt ôû tieàn ñöôøng. Tröôùc saân nhaø toång sö (saân chuøa) cho vaät giaûi giöõa caùc ñoâ ôû AÛm vôùi Chi Nhò, Phuùc Long, Song Kheâ, Phaán Sôû, Trì vaø Yeân Lö. Trong dòp hoäi naøy, neáu môû 5 ngaøy thì cho vaät thôø, coøn 3 ngaøy

548

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

thì chæ vaät giaûi. Vaät thôø coù hai kieåu: kieåu 2 ngöôøi 1 beân vaø moät kieåu 3 ngöôøi moät beân. Ngoaøi ra hoäi naøy cuõng coù ñu nhuùn, ñua thuyeàn, baét chaïch trong chum, gaép nieãng... Leã haï ñieàn môû vaøo moàng 8 thaùng 5 aâm lòch. Theo leä, ngaøy naøy quan ñaùm xuoáng ñoàng caáy luùa sôùm. Khi ra ruoäng, oâng quan ñaùm vaø daân laøng caàm theo moät caây chua mua, moät caây khoai soï, moät boù maï xuoáng ruoäng oâng ñaùm - 1 saøo 4 thöôùc, ñaõ ñöôïc caøy böøa töø tröôùc ñeå ñuùng moàng 8 thaùng 5 daân keùo côø ñaùnh troáng ra ruoäng. ÔÛ ñaây oâng quan ñaùm cuøng 6 ngöôøi vaø caùc cuï vaùi, teá trôøi ñaát ñeå caáy laøm leã. Ñeán ngaøy 22 thaùng 7 laøng laøm leã thöôïng ñieàn (leân ñoàng) goïi laø leã röûa caøy böøa ôû ñình. Caùc phe, giaùp laøm coã 2 ñaáu gaïo xoâi, gaø leã ôû ñình. Leã hoäi ngaøy 5 thaùng 2 aâm lòch laø to hôn caû. Hoäi naøy thöôøng keùo daøi ba ngaøy moàng 5, 6, vaø 7. Ngöôøi tôùi döï raát ñoâng. Ñeå vaøo hoäi, laøng cho mua traâu töø 15 thaùng gieâng. Muoán mua ñöôïc traâu thòt trong hoäi, laøng cho moõ ñi rao khaép laøng ñeå ai coù traâu thì baùn. Lyù dòch vaø giaø laøng ñöùng mua 2 con traâu ñen. Traâu thòt hoäi phaûi laø traâu beùo cuûa nhaø quang queû... Laïi cho mua ñoã xanh, laù chuoái, maät töø thaùng 5 naêm tröôùc roài giao

cho oâng thoân caû (laø ngöôøi ñaêng cai naêm sau) caát giöõ. Hoa quaû thì thöûa töø thaùng 10 naêm tröôùc (mía, thìu löïu, mít, nguõ quaû...) göûi taïi caây, taïi ñaát nhaø coù caây, ñeán ngaøy cho ñem veà. Quaû naøo maát daáu voâi thì bò ñeå laïi. Gaïo neáp laøm boûng, baùnh giaày, caùc cuï chaám töøng nhaø ñeå mua. Ñeán ngaøy 1 thaùng 2 caû laøng raäm ròch chuaån bò vaøo hoäi. Laøng cho laøm baùnh giaày, baùnh maät, boûng, cheø ñöôøng vaø thu haùi hoa quaû laøm coã chay. Baùnh giaày ôû AÛm phaûi choïn gaïo neáp ngon, ñem ngaâm roài ñoà xoâi. Dôõ ra chieáu coùi roài laáy chaøy daøi 1m20 ñaäp treân chieáu. Sai ñoù xoaên daøi, veùo thaønh baùnh, moãi caùi to ngang 20cm khoâng coù nhaân, xeáp leân maâm thau ñeå phuï nöõ röôùc ra ñình. Khoaûng 5, 6 gaùnh, moãi gaùnh hai maâm. Boûng thì laáy gaïo neáp ñem rang thaønh boûng, troän vôùi maät mía, ñem eùp vaøo khuoân côõ 30 x 30cm, cuõng 5, 6 gaùnh. Baùnh maät ñöôïc laøm baèng caùch ñem boät neáp thuùc vôùi maät cho vaøo vaïc to, naáu laãn loän, ñaûo ñeàu, sau goùi thaønh baùnh nhö baùnh taøy daøi 30cm x 10cm. Baùnh goùi baèng laù chuoái; khi duøng moät caùi caét thaønh 2 boù, buoäc ngöûa ra thaønh moät baùt baùnh roài ñeå leân maâm röôùc kieäu goïi laø röôùc coã.

BAÉC GIANG  549 Cheø ñöôøng thì laáy ñoã xanh ñaõi voû, ñoà qua, ñem nghieàn nhoû naáu laãn vôùi maät thaønh cheø kho, cho leân ñóa, soá löôïng cuõng 5, 6 gaùnh. Mía vaø hoa quaû khoaûng 5, 6 gaùnh. Caùc thöù coã chay naøy khi röôùc ra ñình phaûi duøng caùc coâ gaùi taân, chöa choàng gaùnh röôùc ra. Khoâng ñöôïc traùi leä. Moàng 5 thaùng 2 laøng cho caùc giaùp röôùc kieäu töø ngheø ra ñình teá leã. Sau khi röôùc xong, laøm thòt hai con lôïn ñeå teá thaùnh. Teá toå chöùc vieäc laøng. Vieäc laøng do caùc quan vieân lo lieäu. ÔÛ laøng AÛm, quan vieân laø nhöõng ngöôøi coù chöùc saéc trong laøng, vaø nhöõng quan vieân mua nhieâu. Chöùc saéc laø caùc vò chaùnh, phoù lyù, phoù toång, xaõ ñoaøn, nhöõng oâng teá, oâng ñaùm, nhöõng oâng ñoïc chuùc vaên... quan vieân mua nhieâu. Leä laøng qui ñònh khi laøng coù vieäc tu söûa ñình mieáu thì baùn nhieâu. Ai ñem ruoäng baùn laáy tieàn mua nhieâu thì vaøo quan vieân. Nam 18 tuoåi trôû leân ñöôïc 1, 2 suaát nhieâu tuøy theo tieàn. Vieäc laøng coù chia ngoâi thöù ñeå ñoùng coã, nhö: 80 tuoåi trôû leân thì coù 2 coã - coã aên coã döïa. 70 tuoåi ñeán 79 tuoåi: 2 cuï moät coã.

60 tuoåi ñeán 69 tuoåi 3 cuï moät coã 50 tuoåi ñeán 59 tuoåi 4 oâng moät coã. Haïng cuoái cuøng laø 6 ngöôøi moät coã. Trong ngaøy moàng 6 thaùng 2 laøng toå chöùc vaät vaø caùc troø ôû khu ñình chuøa. Caùc troø cuõng nhö hoäi xuaân. Hoäi naøy laøng thòt hai con traâu, aên to, cöù nöûa laøng moät con traâu. Thòt traâu giao cho phe laøm. Traâu ñem choïc tieát, thui rôm, ñem xaû treân pheân loø, laøm saïch loøng, thòt chia soáng. Roài laáy thòt ñuøi naáu taùi laøm leã teá thaàn. Teá xong ñem bieáu caùc chöùc saéc, oâng ñaùm vaø giaø laøng. Coøn bao nhieâu laøm coã haøng giaùp. Coã haøng giaùp chia ñeàu nhau, coù 3 phaàn. Chia töø aüm ngöûa trôû leân, nhöng phaûi vaøo laøng töø moàng 4 thaùng gieâng. Vaøo laøng, nghóa laø theo qui ñònh, moàng 4 thaùng gieâng con trai ai chöa coù teân ôû soå ñinh coù côi traàu ra ghi teân – neáu khoâng thì thoâi. Ai ñeû sau moàng 4 thaùng gieâng, chôø naêm sau ghi teân vaøo laøng môùi coù coã. Trong hoäi laøng, coâng vieäc cuõng chia ra caùc ngoâi. Cai ñaùm thoân Caû, ñinh nam. OÂng cai ñaùm laø ngöôøi raát quan troïng cuûa hoäi. OÂng naøy laøng phaûi choïn. ÔÛ laøng AÛm coù 6 giaùp, thì cöù qua 5 naêm laïi ñeán löôït moät giaùp lo vieäc cai ñaùm, nhöng 2 giaùp lôùn chæ 4 naêm laø ñeán löôït.

550

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Cai ñaùm ñöôïc choïn ôû ñoä tuoåi 4044, töùc laø trong moät giaùp cöû 6 oâng tuoåi 40-44 laøm coã chay ñaêng kyù cai ñaùm, nhöng phaûi khoâng “coù buïi” (gia ñình khoâng tang), coù ñaïo ñöùc, vaø cuõng phaûi xin keo. Ai truùng keo thì caùch ly gia ñình moät naêm ñeán ôû nhaø truø taùo lo vieäc cuùng teá quanh naêm ôû ñình, mieáu. Cai ñaùm ñöôïc quyeàn chuû teá. Khi coù vieäc laøng thì moät mình moät coã treân chieáu ñieàu. Coù moät ngöôøi phuïc dòch. Laïi ñöôïc röôùc ñi sau kieäu, coù moät traùp quaàn aùo. Cai ñaùm ñöôïc laøng giao cho rieâng moät maãu ruoäng caøy caáy. Ruoäng loaïi toát. Trong laøng coù ñaùm cöôùi naøo cuõng ñöôïc môøi. Ñinh nam trong hoäi chia ra caùc ngoâi nhö sau: Ngoâi 1: Laøm coã chay. Ngoâi 2: Coã vieäc laøng. Ngoâi 3: Ñun beáp. Ngoâi 4: Ñi röôùc. Ngoâi 5: Ñi röôùc. Ngoâi 6: Ñi röôùc. Ngoâi treû con: Ñi theo. Ñi röôùc coã chay thì caû nam vaø nöõ chöa choàng cuøng röôùc. Hoäi moàng 5 thaùng 2 coù vaät, bôi thuyeàn ñua ôû hoà, naùt ví, baét nieãng, baét chaïch trong chum, toå toâm ñieám, tam cuùc ñieám, côø ngöôøi...

Tam cuùc ñieám ôû laøng AÛm duøng quaân baøi laøm baèng goã, kích thöôùc 6cm x 15cm. Coù hai theû gaäp ñöôïc, khi leân giaù baøi thì môû ra. Hoäi ñeàn Vua Baø môû vaøo ngaøy 20 thaùng 7 aâm lòch ôû ñeàn Vua Baø (Xa Laâu Ñieän). Trong leã hoäi naøy chuû teá leã caùc vò ñaõ neâu ôû treân. Trong leã teá coù caù thôø. Ngaøy 18 thaùng 7 laøng cho ngöôøi xuoáng taän hoà Bình Löông ñaùnh caù ñem veà. Bình Löông caùch AÛm khoaûng 15, 16 km. Tuïc truyeàn ñöùc Vua Baø ôû ñaây coù hoà caù ôû Bình Löông, neân phaûi xuoáng ñoù ñaùnh veà nöôùng caù caùo gioã. Caù naøy khi nöôùng khía ba nhaùt treân mình roài keïp laïi, ñoát than nöôùng chín töø töø, ñeå caù nguyeân con ñem thôø. Chính hoäi cuõng coù thòt lôïn thôø. Lôïn naøy phaûi do thuû töø choïn töø tröôùc, Moät ngöôøi nuoâi, khi coù leä thì ñem veà. Laøng coù 36 cöûa hoï neân phaûi coù 36 caùi baùnh giaày thôø. Laïi coù xoâi neáp 36 maâm. Khi caùc giaùp vaøo teá leã, coù quan ñaùm vaøo cuùng côm. Côm cuùng coù moät lieãn côm, moät lieãn canh thòt naïc, göøng giaõ. Teá xong chia phaàn. Ai coù nhieâu thì moät coã, moät phaàn xoâi. Ai khoâng coù nhieâu thì caét chia cho vaøo laù chuoái. Hoäi laøng AÛm coøn coù troø baét chaïch trong chum. Ngöôøi ta laáy moät caùi chum, ñoå nöôùc hoøa buøn, khuaáy

BAÉC GIANG  551 leân roài thaû chaïch vaøo. Ai chôi thì ñaêng kyù; cöù moät nam moät nöõ gheù saùt vaøo nhau, moät tay khoaéng baét chaïch trong chum nöôùc, coøn tay kia ôû ngoaøi thì khoaéng baét nhau. Ñoä daêm möôøi phuùt thì heát moät löôït, laïi ñeán löôït khaùc. Hoäi Laøng AÛm töø khi maát ñình, chuøa, Xa Laâu Ñieän caùch ngaøy nay

ñaõ hôn 50 naêm khoâng môû. Laøng môùi cho laøm laïi chuøa, ñeàn Vua Baø neân cuõng môû hoäi ñeàn Vua Baø. Troø baét chaïch trong chum laïi ñöôïc toå chöùc cuøng moät soá troø khaùc. Tuy khoâng to baèng tröôùc nhöng cuõng raát vui. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

HOÄI LAØNG KEÙP : - Phöôïng hoaøng thieân höông Ñaïi vöông - Thaân ñaøi Löu quí coâng Ñaïi vöông Ñòa ñieåm : Xaõ Höông Sôn, huyeän Laïng Giang Thôøi gian : Moàng 6 thaùng gieâng vaø 20 thaùng 8 Chính hoäi : Moàng 6 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Leo caàu kieàu - Tam cuùc ñieám Thôø

L

aøng Keùp laø moät laøng cuûa xaõ Höông Sôn, huyeän Laïng Giang. Laøng xöa thuoäc xaõ Caàn Dinh, toång Caàn Dinh, huyeän Baûo loäc, phuû Laïng Giang. Xaõ naøy goàm hai thoân: Duø Maø vaø Keùp. Laøng naèm treân truïc ñöôøng thieân lyù coå coù ñöôøng ranh giôùi phía ñoâng giaùp laøng Thaân, phía taây giaùp thò traán Keùp; phía nam giaùp Traïi Vaøng, phía baéc giaùp xoùm Ñoàn cuûa xaõ Höông Sôn. Voán xöa laøng keùp coù ba xoùm: Keùp, Keo, Caøn. Ba xoùm naøy sau thaønh ba thoân maø caùc hoï Nguyeãn, Mai, Ñaøo, Traàn laø laâu ñôøi vaø lôùn. Trong quaù trình lòch söû, laøng Keùp sau naøy phaùt trieån thaønh caùc thoân

ñoäi vôùi nhieàu hoï nhoû töø caùc nôi veà sinh soáng. Tuy theá, cho ñeán nay caùc hoï ôû laøng Keùp vaãn cho raèng hai chi hoï Nguyeãn ôû ñaây laø laâu nhaát. Tuïc truyeàn tröôùc kia vaøo thôøi Leâ Lôïi khôûi nghóa, coù hai ngöôøi keát nghóa anh em (queâ goác ôû Thanh Hoùa) theo nghóa quaân Lam Sôn ra Baéc ñaùnh giaëc Minh. Khi giaëc tan, thaáy nôi naøy coù theå cö truù ñöôïc neân ñaõ löu laïi vaø trôû thaønh hai vò toå cuûa hai chi hoï Nguyeãn ñeán tuï cö trôû thaønh daân goác nôi ñaây. Do laøng Keùp laø moät ñòa baøn quan troïng treân truïc ñöôøng thieân lyù coå, neân nôi ñaây ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong kieán ñaët thaønh traïm ñeå

552

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

aùn ngöõ toaøn khu vöïc. Laø nôi döøng chaân cuûa caùc ñoaøn söù thaàn hai nöôùc Vieät – Trung (xöa) vaø laø nôi ñoàn truù cuûa quan quaân. Bôûi theá trong ñòa dö laøng coøn coù caùc ñòa danh treân caùc xöù ñoàng, ñoài goø... nhö ñoàng Caøn, thaønh Caàn Traïm, caàu Goã, vöôøn Daâu, gieáng Sau, gieáng Hoûa, ñoàng Thaûo, baõi Traän, moâ Côø, ñoài Ngoâ Coâng, ao Traïm, ñoàn Traïm, ngheø Traän, ñoài Baép, ñoài Ngheø, am Moà, röøng Keo, non Tuù, röøng Buït, röøng Ñôn... Trong caùc xöù ñoàng, xöù ñoài aáy ôû laøng Keùp coù caùc di tích: ñeàn Caøn, ngheø Traän, ñình Caàn Traïm, chuøa Keùp, gieáng Hoûa, ñeàn Coâ Beù, thaønh Caàn Traïm... Suoát thôøi Leâ Trung Höng, thaønh caàn Traïm laø nôi döøng chaân cuûa caùc söù thaàn Vieät Nam vaø Trung Hoa. Do ñoù quanh thaønh coøn nhieàu ñòa danh gaén vôùi thaønh nhö Ao Traïm, Caàn Traïm, Moâ Côø... Laøng Keùp xöa coù boán giaùp: Ñoâng, Taây, Nam, Baéc. Caùc giaùp naøy goàm caùc ñinh nam toå chöùc theo hoï. Hoï lôùn thì moät giaùp, hoï nhoû thì hai, ba hoï vaøo moät giaùp. Moãi giaùp coù moät giaùp tröôûng. Giaùp tröôûng laø toäc tröôûng cuûa hoï vaø cuõng laø ngöôøi lo vieäc cho giaùp mình. Caùc thaønh vieân trong giaùp coù traùch nhieäm cuøng lo vieäc laøng, vieäc nöôùc vôùi giaùp tröôûng. Leä cuõ qui ñònh, xuaát ñinh naøo ñaõ mua nhieâu, mua leành thì ñöôïc tha mieãn caùc söu dòch, binh lính. Ngöôøi

ñaõ mua nhieâu, mua leành thì goïi laø oâng nhieâu, oâng leành. OÂng leành tröôûng do laøng giaùp baàu ñeå lo vieäc laøng, giuùp vieäc giaùp tröôûng moãi khi laøng coù vieäc. Tröôùc ñaây ôû laøng Keùp moãi naêm coù leã vaøo caùc ngaøy 4 thaùng gieâng, 6 thaùng gieâng, 20 thaùng 2, 1 thaùng 6, 20 thaùng 8, 1 thaùng 10, 15 thaùng 12, vaø 23 thaùng 12. Caùc leä naøy toå chöùc to nhoû tuøy theo töøng leä, nhöng trong ñoù leä moàng 6 thaùng gieâng ñöôïc coi laø hoäi xuaân. Coøn caùc leä khaùc thì goïi laø vieäc laøng. Theo lòch naøy, caùc leä hoäi treân laàn löôït dieãn ra nhö sau: Moàng 4 thaùng gieâng laø ngaøy ñoäng thoå cuûa laøng. Theo leä naøy thì laøng Keùp coù tuïc töø 30 thaùng chaïp ñeán moàng 4 thaùng gieâng naêm môùi khoâng ai ñöôïc laøm gì kinh ñoäng ñeán laøng. Chieàu 30 thaùng chaïp, daân ra ñình teá taát nieân. Ñeán giao thöøa coù leã cuùng giao thöøa xin loäc ôû ñình. Saùng moàng 4 thaùng gieâng coù leã ra gioø ôû ñình. Leã naøy, moãi nhaø mang ra ñình moät con gaø gioø soáng, ôû ñình coù anh saõi cho ñun moät noài nöôùc soâi. Anh saõi caét tieát gaø cho töøng nhaø, roài caét chaân gaø aáy buoäc laïi ñeán daáu cho töøng gia ñình. Ñoâi chaân aáy moãi nhaø mang nhuùng vaøo noài nöôùc soâi ñeå ñem veà nhaø xem gia söï trong naêm. Coøn con gaø thì laøm thòt cuùng ôû ñình, cuùng xong chaët ra

BAÉC GIANG  553 ñeå daân laøng xôi, nhöng cuõng phaûi chia laïi cho gia chuû moät aùnh ñem veà, goïi laø thuï loäc thaùnh.

ñoäng taùc laøng phaùt hieän ñöôïc thì seõ phaït tieàn. Coøn neáu ñuùng ñöôïc duøng coã teá.

Trong buoåi saùng aáy, laøng coù cho cuùng ñoäng thoå. Trong leã cuùng coù gieo tieàn xin aâm döông. Neáu hai ñoàng ngöûa laø thaùnh cöôøi, chöa ñöôïc. Neáu hai ñoàng saáp thì coù nghóa laø thaùnh giaän, töùc coù cheùn röôïu chöa roùt phaûi gieo laïi. Neáu moät saáp, moät ngöûa laø thaùnh cho thaønh. Sau ñoù cho ngöôøi caàm chieác thuoång ra ñaøo maáy nhaùt ôû tröôùc saân ñình. Töø ñoù trôû ñi ai laøm gì môùi laøm.

Teá thaàn xong laøng cho röôùc kieäu töø ñình leân ngheø Traän ôû treân löng chöøng ñoài. Ngheø naøy laø nôi thôø hai vò thaàn laø Cao Sôn vaø Quí Minh. Ñaây laø hai nhaân vaät coù coâng giuùp vua Huøng Vöông giöõ nöôùc, ñöôïc nhieàu laøng xaõ toân thôø. Röôùc xong laøng vaøo hoäi.

Moàng 6 thaùng gieâng laø ngaøy hoäi leä thôø thaàn ñaàu xuaân. Laøng cho môû cöûa ñình, cöûa chuøa, cöûa ngheø vaø cho laøm baõi hoäi, saép kieäu ñoùng ñaùm. Ngaøy naøy laøng cho toå chöùc teá leã thôø thaønh hoaøng. Thaønh hoaøng ñöôïc thôø ôû ñình laø hai vò: Phöôïng hoaøng thieân höông ñaïi vöông vaø Thaân ñaøi Löu quí coâng ñaïi vöông. Teá thaønh hoaøng ôû ñình do ban teá ñaûm nhaän. Ban naøy coù 13 ngöôøi goàm: chuû teá, boài teá, ñoâng xöôùng, taây xöôùng, daãn röôïu. Thaønh vieân cuûa ban teá choïn töø caùc baäc kyø haøo, chöùc dòch haøng xaõ ñöa vaøo, trong ñoù choïn ra moät oâng tieân chæ. OÂng naøy coù nhieäm vuï lo moïi vieäc leã nghóa ôû ñình, ñeàn. Tieân chæ moãi naêm daân choïn ra moät ngöôøi. OÂng ta cuõng laø thuû töø vaø giöõ chaân chuû teá. Trong quaù trình teá, caùc thaønh vieân phaûi taäp teá cho thaønh thuïc. Neáu ai teá sai

Hoäi 6 thaùng gieâng ôû laøng Keùp coù caùc troø vui nhö: ñaùnh ñu, vaät, leo caàu Kieàu, ñaùnh côø ngöôøi, tam cuùc ñieám, lieám loøng chaûo, choïi gaø... Ñu ôû laøng Keùp laø ñu nhuùn, coù giaûi. Haèng naêm laøng cho döïng caây ñu töø trong Teát. Caây ñu naøy cuõng nhö moïi caây ñu cuûa caùc laøng khaùc. Coù ñieàu khi vaøo hoäi, laøng cho döïng daøn treo giaûi ñeå ngöôøi ñu thi taøi tranh giaûi. Giaøn treo giaûi laø 8 caây tre choân cao hôn caây ñu. Moãi beân 4 caây, giöõa 4 caây coù ñaët ñoøn gaùnh, treân ñoù buoäc caây treo giaûi. Caây treo giaûi treân taàm caùnh ñu. Giaûi coù theå laø tieàn, hieän vaät, hoaëc baùnh phaùo. Neáu laø baùnh phaùo thì ngöôøi ñu phaûi ñoát ñöôïc baùnh phaùo môùi laø ñöôïc giaûi. Do coù treo giaûi neân ngöôøi ñu phaûi khoûe, gan, ñeå nhuùn cho caùnh ñu vöôït quaù taàm leân cao. Khi ñoù ngöôøi ñu vôùi tay laáy giaûi hoaëc giô buøi nhuøi rôm chaâm baùnh phaùo. Vieäc naøy dieãn ra thaät nhanh neân raát khoù. Ñaây laø cuoäc tranh taøi thöïc

554

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

söï, thanh nieân caùc xaõ beân ñeán döï raát ñoâng. Vaät ôû laøng Keùp ñöôïc toå chöùc ngay saân ñình. Do laøng khoâng phaûi laøng vaät neân chæ toå chöùc cho vui. Ai muoán vaät thì vaøo tham gia, neáu thaéng thì laøng cho giaûi. Trong troø leo caàu Kieàu, laøng cho ñoùng giaù ôû giöõa ao ñình roài ñaët caây tre daøi gaù leân giaù aáy. Ñaàu kia caây tre ñaët ôû treân bôø. Ngoaøi ao coù treo giaûi thöôûng, ai ñi caàu ra giöõa ao maø laáy ñöôïc giaûi laø thaéng. Neáu chaúng may ngaõ xuoáng ao, öôùt saïch thì töï loäi vaøo bôø. Laøng cuõng cho laøm saân côø ngöôøi beân ñình. Quaân côø toaøn laø caùc coâ gaùi treû chöa choàng. Laøng coù caû boä aùo quaàn quaân côø theo loái quaàn aùo töôùng, syõ, toát ôû boä tam cuùc. Neáu moät beân laø nam thì ñoù laø con trai treû chöa vôï. Khi chôi, ngöôøi caàm quaân ñöôïc giao moät laù côø ñuoâi nheo, ñi quaân naøo thì phaát côø chæ choã cho quaân ñi. Ngoaøi saân coù baøn côø töôùng theo doõi; ñi ñöùng nhö trong saân. Ñeå coå ñoäng cuoäc ñaùnh côø ngöôøi, beân ngoaøi coù ngöôøi lieân tuïc ñaùnh troáng, ñaùnh chieâng thuùc giuïc. Trong saân laïi coù moät ngöôøi caàm troáng boûi goõ tung tung vaøo tai ngöôøi caàm quaân giuïc ñi. Bôûi theá, cuoäc chôi tuy laø ñaáu trí caêng thaúng nhöng cuõng raát soâi ñoäng. Beân saân hoäi laïi coù 4 choøi ñöôïc döïng leân ñeå chôi tam cuùc ñieám. Khi

chôi coù ngöôøi chia baøi, rao baøi baèng caùc baøi thô vaàn raát hay. Ngöôøi chôi cöù nghe baøi rao ñoaùn ñoái phöông ra quaân gì, ñoâi gì, hay caây gì ñeå lieäu quaân. Laøng coøn cho döïng moät caây coät cao chöøng 2m, treân coù giaù treo moät chieác chaûo con. Trong loøng chaûo coøn ñaët moät ñoàng xu. Ngöôøi chôi leo leân coät, ñeán taàm chaûo treo thì vöôn ñaàu theø löôõi lieám ñoàng xu trong loøng chaûo. Neáu ñöôïc, ñoàng xu ñoù laø giaûi cuûa mình. Thôøi aáy, moãi ñoàng xu trò giaù khoaûng 10 kg gaïo. Trong ngaøy hoäi, laøng cho boán giaùp thi coã ñôm. Coã naøy coøn goïi laø coã ba taàng. Coã ba taàng coù coã chay, coã maën vaø coã hoa quaû. Coã chay cuûa laøng thöôøng coù baùnh xu xeâ, baùnh chaàng göøng, baùnh coám. Coã maën thì coù caùc moùn: gioø luïa, gioø môõ, chaû queá, thòt gaø, thòt lôïn, nem chaïo, boùng möïc, maêng, mieán... Hoa quaû coù caùc loaïi nhö cam, quyùt, boøng, böôûi, hoàng, chuoái... baøy leân thôø ñeå laøng chaám coã. Thi coã xong, laøng cho haï ñeå daân aên coã höông aåm. Coã höông aåm laø coã cho laøng duøng. Coã naøy laøng trích quyõ ruoäng coâng, ruoäng haäu... ra ñeå lo vieäc laøng. Taát caû caùc vò töø cuï thöôïng ñeán kyø haøo, lyù dòch, cuï haï, trai ñinh ñeàu ñöôïc höôûng, nhöng choã ngoài ôû ñình coù phaân ra thöù baäc khaùc nhau. Caùc cuï treân ñöôïc öu tieân caùc moùn ñaàu gaø, maù lôïn, loøng, gan. Cöù boán ngöôøi moät coã. Cai ñaùm vaø caùc oâng leành cöù theá maø lo saép xeáp cho ñuû.

BAÉC GIANG  555 Toái ngaøy hoäi moàng 6 thaùng gieâng, trong ñình, treân chuøa laøng coù caùc ñoaøn haùt nhaø tô, cheøo, tuoàng bieåu dieãn cho daân xem.

vang trôøi. Laïi cho ngöôøi khieâng loï nöôùc ñi theo, thænh thoaûng laïi muùc nöôùc baèng gaùo döøa ngaäm vaøo moàm phun leân trôøi giaû laøm möa rôi.

Ñình ôû laøng Keùp laø ñình cuûa xaõ ñaàu toång, do ñoù hoäi leä caùc xaõ trong toång ñeán döï raát ñoâng vui.

Trong dòp leã caàu ñaûo aáy, beân laøng Theùp cuõng cho röôùc sang ñeàn Caøn caàu ñaûo nhö vaäy.

Leä 20 thaùng 2 goïi laø leä vieäc laøng. Leä naøy toå chöùc khaù to, coù vaät, ñu vaø moät soá troø vui.

Neáu cuoäc caàu ñaûo naøy vaãn khoâng möa thì cho röôùc xuoáng ñeàn Coâ Beù ôû chaân doác Maù, ñeán gieáng Hoûa laáy nöôùc veà thôø vaø phun möa.

Leä 20 thaùng 8, laøng cho röôùc kieäu töø ñeàn Caøn leân ngheø Saáu ôû Keø Sôn ñeå laáy chaân höông thôø. Tuïc naøy do truyeàn tích coù hai anh em ñi traän, ngöôøi anh cheát ôû ngheø Saáu, coøn ngöôøi em hoùa ôû ñeàn Caøn. Do ñoù khi vaøo hoäi leä thì cho röôùc leân ngheø Saáu goïi laø anh ñoùn em veà cuøng hoäi. Trong dòp naøy laøng coù teá leã baèng xoâi, gaø. Coøn coã laøng thì coù thòt boø, thoåi xoâi, naáu côm cho caû xaõ cuøng aên. Hoäi naøy khoâng toå chöùc troø veø gì vaø khoâng coù haùt tuoàng maø chæ coù haùt coâ ñaàu. Naêm naøo coù haïn haùn thì laøng toå chöùc caàu ñaûo ôû ñeàn laøng ngheø Saáu laø chính. Ñeå toå chöùc caàu ñaûo, laøng cho laøm leã môû cöûa ñeàn Caøn, teá leã ba ngaøy caàu möa. Ngaøy thöù hai cho röôùc leân Ngheø Saáu. Khi röôùc thì cho ngöôøi ñoùng laøm oâng saám, oâng seùt. OÂng saám, oâng seùt caàm boù ñuoác baèng nöùa, baèng saäy huô leân huô xuoáng giaû laøm saám seùt. Ñoàng thôøi luùc ñoù cho troáng chieâng ñaùnh, goõ

Trong cuoäc röôùc naøy neáu ñi qua caàu Haï Maõ, hoaëc suoái Voi Loäi ôû tröôùc cöûa ñeàn Can, thì ai coù ngöïa phaûi xuoáng daét ngöïa ñi boä vaø ñi voøng ra. Laøng Keùp laø laøng chæ canh taùc moät vuï neân leã haï ñieàn toå chöùc vaøo moàng 1 thaùng 6 vaø leã thöôïng ñieàn vaøo moàng 1 thaùng 10 aâm lòch. Leã haï ñieàn (leã xuoáng ñoàng) toå chöùc ôû tröôùc ñình laøng. Leã naøy coù teá xuoáng ñoàng. Trong leã teá bao giôø cuõng coù ba thöù: – Moät caây khoai nöôùc – Moät caây sim – Moät hoøn ñaù Vaø lôøi vaên khaán bao giôø cuõng coù caâu: Caàu cho luùa xanh nhö khoai, sai nhö sim, chìm nhö ñaù. Sau leã khaán naøy thì laøng cho caùc coâ gaùi treû chöa choàng xuoáng ruoäng

556

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tröôùc ñình ñaõ caøy böøa saün thi caáy. Ai caáy nhanh, caáy thaúng, caáy ñeïp, caáy deûo, caáy kheùo laø nhaát. Leã leân ñoàng moàng 1 thaùng 10 cuõng goïi laø leã möøng côm môùi. Leã naøy laøng coù baùnh giaày, xoâi, gaø ra ñình. Caû laøng cuøng aên coã, tuy khoâng coù troø vui nhöng khoâng khí trong laøng raát vui.

Hoäi laøng Keùp ngaøy nay môû vaøo ngaøy 20 thaùng 2 aâm lòch, thoân Trong vaø thoân Ngoaøi cuøng tham gia. Leã hoäi naøy môùi ñöôïc môû laïi neân chuû yeáu laø daâng höông, teá leã bình thöôøng theo caùch môùi. Tuy khoâng ñöôïc nhö cuõ, nhöng cuõng goùp phaàn laøm cho laøng Keùp vui hôn leân. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

HOÄI XÖÔNG GIANG : - Cao Sôn, Quí Minh - Leàu Vaên Minh Ñòa ñieåm : Xaõ Xöông Giang, thò xaõ Baéc Giang Thôøi gian : Moàng 6 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Ñoïc “Ñaïi caùo bình Ngoâ” - Leã muùa ra quaân

Thôø

L

eã hoäi Xöông Giang ñöôïc môû ra ôû ñaát Baéc Giang baét ñaàu vaøo naêm 1998 vaø ñöôïc duy trì lieân tuïc töø ñoù ñeán nay. Ñaây laø leã hoäi ñöôïc xaây döïng treân cô sôû chieán thaéng Chi Laêng - Xöông Giang naêm 1427 cuûa quaân daân Ñaïi Vieät choáng laïi vaø ñaäp tan gaàn 10 vaïn quaân xaâm löôïc Minh trong gaàn moät thaùng taïi ñòa baøn Laïng Sôn vaø Baéc Giang ngaøy nay. Chieán thaéng Chi Laêng - Xöông Giang chính laø chieán thaéng quyeát ñònh cho neàn ñoäc laäp cuûa daân toäc ta ôû theá kyû XV. Vì theá traän ñaùnh quaân Minh ôû Xöông Giang ñöôïc söû saùch coi laø traän quyeát chieán chieán löôïc trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm

cuûa daân toäc. Leã hoäi Xöông Giang laø moät leã hoäi phaûn aùnh lòch söû haøo huøng choáng xaâm laêng cuûa daân toäc, thoâng qua caùc hình töôïng vaên hoùa ngay treân maûnh ñaát Xöông Giang lòch söû. Theo caùc taøi lieäu lòch söû, traän chieán Chi Laêng - Xöông Giang baét ñaàu töø moàng 10 thaùng 10 ñeán moàng 3 thaùng 11 naêm 1427. Trong khoaûng thôøi gian naøy ñaõ dieãn ra boán traän thaéng lôùn cuûa nghóa quaân Lam Sôn do Leâ Lôïi laõnh ñaïo. Traän thöù nhaát laø traän Chi Laêng ngaøy 10 thaùng 10 naêm 1427. Traän naøy, ñoäi quaân tieân phong cuûa quaân

BAÉC GIANG  557 Minh do Lieãu Thaêng chæ huy bò beû gaõy. Thaùi töû Lieãu Thaêng bò cheùm cheát ôû khu vöïc aûi Chi Laêng. Traän thöù hai laø traän Caàn Traïm (thuoäc khu vöïc Keùp, Laïng Giang ngaøy nay) vaøo ngaøy 15 thaùng 10 naêm 1427. Taïi ñaây vieân töôùng giaëc Baûo Ñònh Baù Löông Minh phaûi töï vaãn. Traän thöù ba laø traän Phoá Caùt ngaøy 18 thaùng 10 naêm 1427 dieãn ra ôû khu vöïc Voâi, Xöông Laâm, Phi Moâ (Laïng Giang). Traän naøy vieân thöôïng thö Lyù Khaùnh nhaø Minh ñaõ cuøng keá töï töû. Traän thöù tö laø traän Xöông Giang moàng 3 thaùng 11 naêm 1427, dieãn ra treân caùnh ñoàng Xöông Giang. Caùnh ñoàng naøy goàm caùc khu vöïc lôùn ôû caùc xaõ Taân Dónh, Xuaân Höông, Myõ Thaùi (Laïng Giang) vaø Thoï Xöông, Baéc Giang. Quaân Minh do hai vieân töôùng laø Thoâi Töï vaø Hoaøng Phuùc chuû huy ñaõ bò vaây chaët trong caùnh ñoàng Xöông Giang naøy, khieán chuùng khoâng coù caùch naøo tieán leân ñeå chieám laïi thaønh Xöông Giang, khi aáy ñaõ veà tay nghóa quaân Lam Sôn. Sau hôn 10 ngaøy coá thuû ôû ñoàng Xöông Giang, quaân Minh söùc cuøng löïc kieät, löông heát, ñoùi meät, cheát choùc khoâng coøn ñuû söùc chieán ñaáu. Luùc naøy nghóa quaân Lam Sôn môû cuoäc tieán quaân, queùt moät traän tan saïch hôn baûy vaïn quaân ôû caùnh ñoàng naøy keát thuùc

chieán cuïc Chi Laêng - Xöông Giang, buoäc quaân Minh ôû Ñoâng Ñoâ (Haø Noäi) phaûi ñaàu haøng, xin ruùt quaân veà nöôùc. Ñaát nöôùc Ñaïi Vieät giaønh laïi neàn ñoäc laäp töï chuû. Ñeå coù ñöôïc chieán thaéng Chi Laêng - Xöông Giang, nghóa quaân Lam Sôn phaûi chuaån bò löïc löôïng, ñòa baøn gaàn 10 naêm keå töø ngaøy khôûi nghóa. Trong chieán dòch Chi Laêng - Xöông Giang, nghóa quaân Lam Sôn döôùi söï chæ huy cuûa Leâ Lôïi, Nguyeãn Traõi ñaõ huy ñoäng moät löïc löôïng baèng 1/3 löïc löôïng quaân Minh vôùi caùc ñoäi chính binh vaø daân binh. Ñeå toå chöùc caùc traän ñaùnh thaéng lôïi, nghóa quaân Lam Sôn ñaõ cho haï thaønh Xöông Giang. Ñaây laø ngoâi thaønh kieân coá vaø hieåm trôû, khoù ñaùnh. Phaûi maát gaàn 10 thaùng môùi haï ñöôïc thaønh, 10 ngaøy tröôùc khi vieän binh nhaø Minh keùo sang. Caùc töôùng lónh cuûa nghóa quaân Lam Sôn tham gia chieán dòch coù caùc töôùng taøi nhö Traàn Nguyeân Haõn, Phaïm Ñình Lieâu, Leâ Saùt, Löu Nhaân Chuù, Leâ Lyù, Leâ Ngaân... caùc töôùng ñoù haàu heát ñeàu theo Leâ Lôïi khôûi nghóa ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu. Traûi qua naêm theá kyû, dö aâm cuûa chieán thaéng Xöông Giang vaãn coøn vaïng doäi. Ngaøy hoäi toaøn thaéng cuûa quaân daân Ñaïi Vieät môû ra naêm 1428 vaãn coøn löu laïi trong taâm trí bao theá heä. Bôûi theá, Baéc Giang môû ra

558

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

leã hoäi Xöông Giang cuõng chính laø taùi hieän laïi moät phaàn leã hoäi toaøn thaéng cuûa nghóa quaân Lam Sôn khi xöa, sau 570 naêm tröôøng lòch söû. Caên cöù vaøo khoâng gian vaên hoùa cuï theå neân leã hoäi Xöông Giang ñöôïc giao cho thò xaõ Baéc Giang toå chöùc vôùi hai ñòa ñieåm chính laø leã khai hoäi ôû saân vaän ñoäng thò xaõ vaø nôi daâng höông töôûng nieäm caùc anh huøng nghóa syõ Lam Sôn ôû thaønh Xöông Giang, thuoäc khu ngaõ ba Quaùn Thaønh (xaõ Xöông Giang hieän nay). Caû hai ñòa ñieåm naøy ñeàu naèm beân ñaïi loä 1A Haø Noäi ñi Laïng Sôn, raát thuaän lôïi cho vieäc haønh röôùc vaø bieåu döông löïc löôïng. Ñoàng thôøi caû hai ñòa ñieåm ñeàu mang yù nghóa lòch söû - vaên hoùa saâu saéc. Taïi ñòa ñieåm khai hoäi, caùc löïc löôïng taäp keát ôû ñaây vöøa laø döï leã khai hoäi vöøa töôûng nhôù Baùc Hoà kính yeâu naêm 1963 ñaõ töøng noùi chuyeän vôùi nhaân daân caùc daân toäc Baéc Giang (Haø Baéc cuõ). Coøn nôi daâng höông töôûng nieäm laïi chính laø thaønh Xöông Giang naêm xöa. Bôûi theá, qua hai khu toå chöùc cuûa leã hoäi naøy, truyeàn thoáng lòch söû haøo huøng cuûa cha oâng ta thuôû tröôùc seõ ñöôïc khôi daäy vaø phaùt huy taùc duïng toát ñeïp. Ngoaøi hai trung taâm naøy, khoâng gian vaên hoùa cuûa leã hoäi coøn môû roäng tôùi caùc xaõ, phöôøng cuûa thò xaõ Baéc Giang. Taát caû caùc ñieåm ñình

chuøa, ñeàn mieáu hoaëc nhaø vaên hoùa cuûa caùc cô sôû coù löïc löôïng tham gia ñeàu döïng côø, caêng bieåu ngöõ vaø taäp trung löïc löôïng ñeå tieán veà nôi laøm leã khai hoäi. Saùng sôùm moàng 6 thaùng gieâng aâm lòch, töøng ñoaøn ngöôøi töø caùc thoân laøng, phöôøng xaõ, giöông côø, gioùng troáng, xe kieäu vôùi aùo quaàn röïc rôõ, teà chænh töø caùc ngaû ñöôøng laàn löôït tieán veà trung taâm khai hoäi. Khoâng khí côø hoa, bieåu ngöõ, caùc ñoaøn quaân haønh tieán trong tieáng troáng, tieáng chieâng, tieáng nhaïc vang löøng, laøm cho caû thò xaõ Baéc Giang khí theá haún leân. Taïi saân vaän ñoäng thò xaõ - nôi laøm leã khai hoäi - ñöôïc döïng moät leã ñaøi lôùn, Treân leã ñaøi trang trí nhöõng haøng chöõ vaø bieåu töôïng noùi veà hoäi Xöông Giang. Hai beân leã ñaøi laø hai baêng khaåu hieäu lôùn, daøi vôùi noäi dung phaûn aùnh tinh thaàn chieán thaéng Xöông Giang ñôøi ñôøi baát dieät. Quoác kyø, côø hoäi, côø nguõ haønh, côø chuoái lôùn nhoû ñuû côõ... döïng leân khaép nôi, töø khu khai hoäi ñeán khu töôûng nieäm. Tröôùc ngaøy khai hoäi, taïi khu vöïc saân vaän ñoäng, thanh nieân nam nöõ thi caém traïi. Quang caûnh cuûa leã ñaøi, caùc leàu traïi... laøm ta lieân töôûng tôùi caùc ñoäi huøng binh cuûa nghóa quaân naêm xöa treân ñaát naøy. Toái moàng 5 thaùng gieâng, thanh nieân toå chöùc ñoát löûa traïi. Hoï naém tay nhau,

BAÉC GIANG  559 keát voøng tay lôùn xoay quanh ñoáng löûa traïi. Töø khu trung taâm hoäi, caùc ñeøn trôøi röïc saùng bay cao theo gioù roài lieân tieáp loùe ra nhöõng chuøm hoa löûa treân baàu trôøi Xöông Giang naêm xöa. Ñeâm hoâm aáy, caùc laøng, thoân, phöôøng, xaõ cuõng raäm ròch haàu nhö khoâng nguû. Moïi ngöôøi chuaån bò cho cuoäc haønh röôùc bieåu döông söùc maïnh vaø veû ñeïp cuûa ñôn vò mình. Ñeâm aáy, haàu nhö caùc ñình, chuøa, ñeàn, mieáu vaø nhaø vaên hoùa ñeøn ñuoác suoát ñeâm, ñeå tôùi canh naêm hoâm sau teà chænh saép thaønh haøng nguõ, chieâng troáng keùo veà nôi khai hoäi. Ñoaøn laøng Keá leân ñöôøng vôùi xa giaù kieäu, ngöïa, ñöa ñoäi quaân töôïng tröng ñöùc thaùnh Cao Sôn, Quyù Minh veà vôùi leã hoäi. Ñoaøn naøy laàn löôït hoäi ñuû caùc ñoäi quaân haønh röôùc cuûa laøng Tieâu, laøng Keá, laøng Vónh thaønh moät ñoaøn tieán vaøo caùc phoá phöôøng. Ñoaøn röôùc cuûa laøng Thaønh, laøng Veõ cuõng ñöa ñoà röôùc cuûa ñöùc thaùnh Cao Sôn, Quyù Minh tham döï. Hai laøng naøy voán naèm keà beân phía cöûa baéc thaønh Xöông Giang. Trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh naêm xöa, hoä ñaõ veõ thaønh treân coùt khieán cho quaân thuø baït vía kinh hoàn, töôûng quaân ta coù thaàn nhaân giuùp ñôõ chæ moät ñeâm ñaõ döïng xong thaønh. Ñoaøn cuûa Hoøa Yeân raàm roä vôùi tinh thaàn cuûa töôùng quaân nhaø Lyù

Leàu Vaên Minh ñaùnh giaëc Chieâm. Hoï mang tôùi hoäi nieàm kieâu haõnh bôûi cha anh xöa cuõng coù maët trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh. Ñoaøn röôùc cuûa Ña Mai, Myõ Ñoä laïi tieán töø bôø nam soâng Thöông qua caàu Baéc Giang roài theo quoác loä 1A tieán vaøo khu khai hoäi. Laøng Ña Mai thôøi hai baø coâng chuùa nhaø Traàn coù coâng ñaùnh giaëc Nguyeân ôû theá kyû XIII ngay taïi khuùc soâng naøy neân laøng ñaõ khoâng röôùc kieäu maø röôùc thuyeàn vôùi anh linh cuûa hai baø. Hoï coù moät ñoäi kyø laân, sö töû do caùc baø ñoùng muùa, raát haêng say vaø vui nhoän, ñeïp maét. Ngöôøi Myõ Ñoä thì röôùc caùc ñöùc thaønh hoaøng vôùi long ñình, baùt böûu, höông aùn... oai phong nhö caùc baäc khai quoác coâng thaàn xöa phoø xua giuùp nöôùc. Laàn löôït caùc phöôøng Leâ Lôïi, Traàn Nguyeân Haõn, Ngoâ Quyeàn cuõng nhaäp vaøo khu trung taâm. Bieåu töôïng cuûa caùc ñoaøn naøy laø hình aûnh caùc vò anh huøng maø mình vinh döï ñöôïc mang teân vaø ñöôïc röôùc. Laïi coù ñoaøn daâng höông cuûa Hoäi Phaät giaùo tænh vôùi caùc thieän nam tín nöõ, baø vaõi, con quy... trong trang phuïc maøu vaøng loäng laãy vaø röïc rôõ côø hoa. Trong ñoù nhaø sö Thích Thieän Vaên, Hoäi phoù Hoäi Phaät giaùo tænh, nghieâm trang trong aùo caø sa vaøng laøm cho khoâng khí caøng theâm long troïng.

560

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Roài caùc ñoaøn theå phuï nöõ, cöïu chieán binh, hoäi ngöôøi cao tuoåi... cuûa thò xaõ Baéc Giang cuõng laàn löôït ñeán taäp trung. Ñoaøn ngheä thuaät cheøo Baéc Giang cho ñoùng töôùng syõ Lam Sôn, daân binh Kinh Baéc vôùi nhöõng boä leã phuïc, trieàu phuïc... sinh ñoäng, treân xe trang trí nhaäp vaøo caùc xe ñeå chuaån bò haønh leã khai maïc. Naêm naøo cuõng theá, Tænh uûy, UBND tænh vaø caùc ban ngaønh cuûa tænh luoân coù maët döï leã khai hoäi vaø leã daâng höông. Leã daâng höông ñöôïc toå chöùc ôû trung taâm khai hoäi raát long troïng. ÔÛ ñaây caùc leã chaøo côø, ñoïc dieãn vaên, ñoïc “Ñaïi caùo bình Ngoâ”, muùa ra quaân ñöôïc tieán haønh. Giöõa caùc leã naøy ñeàu coù nhaïc hieäu laøm neàn, vang leân traàm huøng vaø thuùc giuïc loøng ngöôøi. Leã ñoïc Ñaïi caùo bình Ngoâ vaø leã muùa ra quaân ñeàu do Ñoaøn vaên coâng Baéc Giang theå hieän. Ngöôøi ñoïc laø moät ngheä só öu tuù trong vai Leâ Lôïi oai phong laãm lieät. AÙng vaên haøo huøng ñöôïc vang leân trong tieáng nhaïc haøo huøng. Hoàn soâng nuùi luùc naøy nhö laéng saâu vaøo taâm trí moãi con ngöôøi trong leã hoäi. Leã xuaát quaân cuõng laø leã möøng chieán thaéng roän raøng trong nhòp böôùc quaân daân Lam Sôn, trong ñieäu muùa côø, muùa kieám... nhòp nhaøng,

uyeån chuyeån maø tinh thaàn chieán thaéng bay cao. Töø ñaây, taát caû caùc ñoaøn cuøng nhau laàn löôït röôùc leân trung taâm daâng höông töôûng nieäm caùc anh huøng nghóa syõ Lam Sôn ôû thaønh Xöông Giang. Hình aûnh caùc ñoaøn quaân leân ñöôøng luùc naøy khaùc xa hình aûnh töøng ñoaøn quaân tieán veà khu khai hoäi. Luùc caùc ñoaøn töø laøng, xaõ keùo ñeán laø khoâng khí chieán thaéng töøng traän, töøng traän moät, coøn luùc naøy laø khí theá cuûa ñaïi ñoaøn quaân toång coâng kích giaønh ñaïi thaéng. Khí theá aáy nhö ngöôøi xöa ñaõ töøng noùi: Ñaùnh moät traän saïch khoâng kình ngaïc, Ñaùnh hai traän tan taùc chim muoâng.

Nguyeãn Traõi hoaëc: Kìa traän Hôïp Phì thuûa tröôùc. Sao baèng ñaây Xöông Giang veû vang.

Lyù Töû Taán Coù theå noùi, trong caùc leã hoäi ôû Baéc Giang, nhöõng cuoäc haønh röôùc cuûa caùc ñòa phöông so vôùi leã haønh röôùc naøy thì chöa coù nôi naøo saùnh ñöôïc. Veà söï uy nghi, trang troïng, ñeïp ñeõ vaø khí theá voâ cuøng. Coù nhö theá môùi ñuùng laø haøo khí Xöông Giang. Heát ñoaøn kyø laân naøy laïi ñeán ñoaøn kyø laân khaùc, heát xe bieåu töôïng naøy ñeán bieåu töôïng khaùc, heát kieäu naøy ñeán kieäu khaùc; heát ñoäi aùo laäu, aùo teá naøy ñeán ñoäi aùo laäu, aùo

BAÉC GIANG  561 teá khaùc; heát ñoaøn quan vieân naøy ñeán ñoaøn quan vieân khaùc; heát ñoaøn daâng höông naøy ñeán ñoaøn daâng höông khaùc v.v.... Ñoaøn röôùc ruøng ruøng chuyeån mình ñi nhö roàng, nhö raén. Troáng chieâng vang löøng. Ngöôøi hai beân ñöôøng taám taéc traàm troà khen ngôïi: “Khoâng ngôø Baéc Giang laïi coù moät leã hoäi hoaønh traùng ñeán theá.” Tính töø luùc xuaát phaùt cho tôùi khi caùc ñoaøn ñi heát ñoaïn ñöôøng 1 km haønh leã phaûi maát khoaûng 2 tieáng. Caùc ñoaøn röôùc taäp keát veà ñaøi töôûng nieäm daâng höông, roài laàn löôït töøng ñoaøn leân thaép höông cho caùc anh huøng, nghóa syõ Lam Sôn taïi ñaây. Ñaøi töôûng nieäm chöa coù cô sôû coá ñònh, khi laøm hoäi cuõng phaûi döïng kyø ñaøi vaø trang trí ñaøi tuøy theo töøng naêm. Bôûi theá sau leã daâng höông thì ñaøi cuõng thaùo dôõ. Sau leã daâng höông, caùc ñoaøn röôùc trôû veà laøng mình, laøm leã an vò ñöa xeáp caùc ñoà teá khí, kieäu, ngöïa vaøo vò trí cuõ. Rieâng laøng Thaønh vaø laøng Veõ thì coi nhö ñaõ baét ñaàu

vaøo hoäi leä cuûa laøng mình. Côø, kieäu, ngöïa... ñöôïc ñoùng tröôùc saân ñình. ÔÛ khu vöïc ñình, chuøa hai laøng, caùc troø vui ñöôïc toå chöùc nhö: ñu, ñu quay, côø boûi, côø töôùng, haùt cheøo nhaø chuøa, daâng höông leã Phaät, teá thaønh hoaøng vaø coù toå chöùc höông aåm tôùi moàng 7 thaùng gieâng môùi döùt. Hoäi Xöông Giang laø hoäi môùi toå chöùc laïi, qui moâ lôùn, khí theá maïnh meõ, loâi keùo ñöôïc nhieàu ñòa phöông tham gia. Hình thöùc khai hoäi thay ñoåi theo töøng naêm raát phong phuù môùi meû. Qua naêm thöù hai, huyeän Chi Laêng ôû Laïng Sôn cuõng cöû ñoaøn ñaïi dieän tham döï. Huyeän Laïng Giang tham döï ba naêm roài cuõng môû hoäi Caàn Traïm - Phoá Caùt höôûng öùng. Nhö theá, hoäi Xöông Giang ñaõ coù tính chaát lieân tænh, lieân huyeän. Nhöng coù leõ caàn phaûi coù söï ñaàu tö xaây döïng cô sôû ôû khu khai hoäi vaø khu daâng höông thì môùi coù theå duy trì ñöôïc laâu beàn vaø gaây ñöôïc aán töôïng saâu saéc hôn trong ñôøi soáng vaên hoùa - xaõ hoäi cuûa nhaân daân. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

562

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG BUØI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Nöõ thaàn Beán Ñuïn : Xaõ Myõ Haø, huyeän Laïng Giang : Moàng 6 thaùng gieâng : - Caây ñu - Caàu oâ

L

aøng Buøi thuoäc xaõ Myõ Haø, huyeän Laïng Giang. Laøng naèm beân bôø soâng Thöông, aùp saùt khu vöïc Beán Tuaàn. Giao thoâng töông ñoái thuaän lôïi, treân beán döôùi thuyeàn. Laøng Buøi xöa thuoäc xaõ Voïng Haø, toång Queá Nham, huyeän Yeân Theá, phuû Laïng Giang. Sau naøy xaõ Voïng Haø coù hai thoân Buøi, Beán chuyeån veà toång Ñaøo Quaùn, huyeän Baûo loäc, phuû Laïng Giang. Tuy ôû gaàn soâng Thöông vaø khu vöïc ngaõ tö giao thoâng thuûy boä nhöng laøng Buøi khoâng cö truù ôû khu vöïc ngaõ tö maø ôû saâu trong ñeâ. Laøng coù ba xoùm: Thò, Giöõa, Caùnh, vôùi caùc hoï: Buøi, Phaïm, Nguyeãn, Döông. Trong ñoù rieâng hoï Buøi coù ba nhaùnh khaùc nhau. Caùc xoùm, caùc hoï ôû laøng Buøi laïi toå chöùc thaønh hai giaùp: giaùp Ñoâng vaø giaùp Ñoaøi, moãi giaùp ba hoï. Cö daân cuûa laøng Buøi tröôùc ñaây chuû yeáu soáng baèng ngheà laøm ruoäng. Cuõng coù moät soá buoân baùn, laøm ngheà thuû coâng nhoû nhö baùn haøng taïp hoùa, laøm goám, söûa xe, söûa ñoà gia duïng... Caùc gia ñình naøy taùch khoûi

laøng ra maët ñöôøng ôû, goùp phaàn laøm cho phoá Beán Tuaàn theâm ñoâng vui. Haèng naêm laøng Buøi môû hoäi vaøo moàng 6 thaùng gieâng aâm lòch ôû khu vöïc ñình Sôn. Ñoù laø ngoâi ñình naèm ôû phía taây nam cuûa laøng. Nôi ñaây ñòa theá, caûnh quan ñeïp. Ñình Sôn coù ba toøa: thöôïng, trung, haï, naèm neùp mình döôùi boùng ña coå thuï rôïp maùt quanh naêm. Toaøn khu ñaát ñình coù ñöôøng loä Ñaïi Haø vaø soâng Thöông. Hai beân coù xoùm laøng, phoá xaù bao boïc. Caûnh ñình raát ñeïp vaø thuaän lôïi cho vieäc toå chöùc leã hoäi. Hoäi ñình Sôn so vôùi trong vuøng cuõng laø hoäi ñoâng vui. Theo caùc cuï giaø ôû ñaây cho bieát, tröôùc naêm 1945 nôi naøy coù ngoâi ñình haøng xaõ ôû ngay Beán Tuaàn. Ñình haøng xaõ coù qui moâ raát lôùn, nhìn xuoáng beán soâng Thöông. Ngoâi ñình naøy do chieán tranh ñaõ bò taøn phaù chæ coøn laïi caùc taûng coät ñöôøng kính ñeán 70cm. Ñaây laø ngoâi ñình chung cuûa hai laøng Buøi vaø Beán. Ngaøy hoäi xöa, laøng Buøi cho trai ñinh hai giaùp ñoùng kieäu, saép nghi tröôïng, côø quaït, taøn loïng röôùc noài höông, saéc phong ra ñình haøng

BAÉC GIANG  563 xaõ cuøng daân laøng Beán toå chöùc teá thaønh hoaøng. Sau ñoù trôû veà toå chöùc teá leã ôû ñình mình nhö nghi leä. Leä ôû ñình Sôn, ngoaøi vieäc röôùc ra ñình haøng xaõ coøn coù leä röôùc vaên töø nhaø lyù tröôûng ra ñình. Vaên teá thaønh hoaøng xöa do lyù tröôûng vieát. Vì theá daân ñeán röôùc chuùc vaên laø coù lyù do. Leã teá thaønh hoaøng ôû ñình Sôn coù coã gaø vaø coã lôïn. Coã gaø laø coã cuûa con trai ñeán tuoåi vaøo haøng giaùp laøm mang ra ñình trình laøng, thôø nhaø thaùnh. Coã naøy laøm raát caån thaän. Ngöôøi ta phaûi ñoà xoâi roài cho ra maâm, neùn chaët, daøy 20-25cm. Treân coã xoâi laïi coù con gaø luoäc chín ñöùng doõng daïc, coå vöôn cao, hai caùnh xoøe ngang nhö ñang voã, troâng raát oai phong. Daân laøng teá leã röôùc saùch xong thì vaøo hoäi. Ngaøy hoäi ôû ñaây coù ñu, vaät, ñaäp noài, caàu oâ, haùt cheøo... Caây ñu cuûa laøng thöôøng ñöôïc döïng töø trong naêm khi giaùp Teát. Troàng caây ñu naøy phaûi choïn caây tre nuoäc, baùnh teû nhöng phaûi khoûe vaø deûo dai, khoâng coù ñoát naøo bò kieán. Hai ñaàu caây tre ñaët cheùo vaøo nhau, laáy buøi nhuøi buoäc chaéc laïi. Treân boán caây tre troàng ñoù coù ñoøn gaùnh ngang roài laøm caëp soùc saùch noái vôùi hai tay ñu (cuøng baèng loaïi tre hoùp daøi), döôùi ñuïc baøn ñaïp chaân chaéc chaén. Caây ñu döïng xong thì khoâng khí hoäi

cuõng ñaõ leân. Ngaøy teát, trai thanh nöõ tuù ñua nhau thi taøi nhuùn cho ñu bay boång. Teát xong vaãn ñeå caây ñu qua ngaøy hoäi môùi nhoå. Trong ngaøy hoäi, beân caây ñu luùc naøo cuõng ñoâng ngöôøi, caûnh xuaân phôi phôùi. Caàu oâ cuõng laø moät troø vui ôû hoäi ñình Sôn. Tröôùc ñình coù hoà nöôùc lôùn, ngöôøi ta cho ñoùng gaïc tre roài gaùc caây tre töø bôø ra gaïc. Caàu ñoù goïi laø caàu oâ, ngöôøi naøo tham gia thì leo caàu ra ngoaøi nöôùc. Caàu tre baäp beành luûng laúng, neáu ñi khoâng kheùo seõ ngaõ, öôùt saïch. Neáu ñi ñöôïc thì coù giaûi. Ñình Sôn thôø moät nöõ thaàn laøm thaønh hoaøng. Vò naøy coù coâng ñaùnh giaëc giöõ nöôùc, khoâng may bò maát ôû beán Ñuïn. Do ñoù, khi laøng môû hoäi, khoâng röôùc ra ñình maø röôùc ra meù beán Ñuïn, roài röôùc quanh hoà nöôùc ñeå nhaø thaùnh tuaàn du. Ngaøy nay hoäi laøng Buøi coù caùc moân theå thao môùi nhö boùng ñaù, caàu loâng thay choã cho caùc troø chôi cuõ. Tuy theá vaät vaø ñu vaãn coøn duy trì. ÔÛ khu vöïc phía Taây nam huyeän Laïng Giang, hoäi laøng Buøi cuõng laø moät hoäi goùp phaàn laøm cho vuøng ñaát naøy theâm töôi ñeïp. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

564

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LUÕ PHUÙ : - Vuõ Thaønh - Haø Coâng Dong Ñòa ñieåm : Xaõ Xuaân Phuù, huyeän Yeân Duõng Thôøi gian : Moàng 7 ñeán 9 thaùng gieâng Chính hoäi : Moàng 8 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Cöôùp caàu - Soùc ñóa (gioài moû) Thôø

L

aøng Luõ Phuù môû hoäi vaøo ngaøy moàng 8 thaùng gieâng aâm lòch. Hoäi naøy ñöôïc toå chöùc ôû ñình, chuøa vaø ngheø Luõ Phuù, trong moät khoâng gian roäng khoaûng 500m. Luõ Phuù laø moät laøng cuûa xaõ Xuaân Phuù, huyeän Yeân Duõng. Laøng naøy ngaøy xöa coù teân goïi laø laøng A Lu. Sau ñoåi thaønh Luõ Phuù, thuoäc xaõ Luõ Phuù, toång Xuaân Ñaùm, huyeän Phöôïng Nhaõn, phuû Laïng Giang. Xaõ naøy coù 2 thoân: Luõ Phuù vaø Traïi Keâ. Laøng Luõ Phuù coù 5 thoân: Ñinh Phuù, Ñoâng Phuù, Nam Phuù, An Phuù vaø Xuaân Phuù. Bôûi theá, hoäi Luõ Phuù cuõng laø hoäi cuûa 5 thoân naøy. Hoäi laøng Luõ Phuù laø hoäi lôùn coù tieáng trong vuøng. Vì laøng Luõ Phuù laø laøng lôùn, laïi naèm ñuùng treân truïc ñöôøng töø Neo qua beán Ñaùm ñi Taân An, neân moãi khi môû hoäi daân caùc laøng ôû hai phía keùo tôùi hoäi raát ñoâng. Thoâng thöôøng, lòch hoäi cuûa Luõ Phuù toå chöùc ba ngaøy: moàng 7, 8 vaø 9 thaùng gieâng. Trong ñoù moàng 7 laø ngaøy vaøo hoäi, moàng 8 laø ngaøy

chính hoäi, moàng 9 laø ngaøy giaõ hoäi. Vaøo ngaøy moàng 7, daân laøng môû cöûa ñình, chuøa, ngheø, mieáu vaø vaên chæ ñeå caét cöû ngöôøi doïn deïp saïch seõ, baøy bieän ñoà nghi tröôïng vaø döïng côø caém phöôùn. Trong khu vöïc saân ñình, chuøa, caây ñu ñöôïc döïng töø tröôùc Teát nay vaãn tieáp tuïc duy trì vaø chænh ñoán laïi. Trong ngaøy naøy, daân laøng laøm moät coã xoâi, con gaø ra ñình roài tieán sang ngheø Tö Vuõ goïi laø coã leã cuûa ñöùc thaùnh Caû göûi cho ñöùc thaùnh Hai baùo hoäi leä. Thaùnh Caû vaø thaùnh Hai ôû Luõ Phuù laø hai vò thaùnh naøo? Hieän nay ôû ñình Luõ Phuù coøn löu giöõ ñöôïc maáy ñaïo saéc. Noäi dung maáy ñaïo saéc ñoù töông ñoái gioáng nhau: coù theå daãn ra moät ñaïo ñeå bieát nhö sau: “Saéc chæ Baéc Ninh tænh, Phöôïng Nhaõn huyeän, Luõ Phuù xaõ, toøng tieàn phuïng söï Tuaán Löông tri bieân ñaàu thöôïng töôùng quaân Vuõ Thaønh chi thaàn. Tieát kinh ban caáp saéc phong chuaån höùa phuïng söï. Töï Ñöùc thaäp nhaát nieân chính tröïc traãm nguõ tuaàn ñaïi

BAÉC GIANG  565 khaùnh tieát, kinh ban baûo chieáu traïch aân leã long ñaêng traät, chuaån höùa y cöïu phuïng söï duïng chí quoác khaùnh nhi thaân töï ñieån. – Khaâm tai”. Ñaïo saéc naøy taïm dòch laø: “Saéc chæ cho xaõ Luõ Phuù, huyeän Phöôïng Nhaõn, tænh Baéc Ninh theo nhö tröôùc maø thôø phuïng vò thaàn laø Tuaán Löông tri bieân ñaàu thöôïng töôùng quaân Vuõ Thaønh, ñaõ töøng ñöôïc ban saéc phong cho pheùp thôø phuïng. Vaøo nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 11 (1858) ñuùng dòp traãm coù leã khaùnh tieát nguõ tuaàn lôùn neân ban baûo chieáu xuoáng ñeå ôn möa moùc thaám nhuaàn, cho leã theâm doài daøo, phaåm traät theâm cao; vì theá chuaån y cho pheùp cöù theo nhö tröôùc maø thôø vaø ñöôïc duøng caùc nghi thöùc leã quoác khaùnh ñeå laøm raïng rôõ tieân leã. Chuaån y”. Theo ñaïo saéc naøy thì laø ñaïo saéc noùi veà ñöùc thaùnh Vuõ Thaønh maø daân thoân nôi ñaây goïi laø thaùnh Caû. Ñoù laø vò thaùnh ñöôïc thôø ôû ñeàn Töø Haû, xaõ Hoàng Giang, Luïc Ngaïn. Ngoaøi ra suoát moät daûi ñaát doïc ñoâi bôø soâng Luïc Nam coù nhieàu laøng xaõ cuõng toân thôø vò töôùng quaân naøy laøm thaønh hoaøng. Ñoù laø vò töôùng coù coâng giuùp nhaø Lyù choáng giaëc Toáng ôû theá kyû XI. Cha oâng queâ ôû thoân Toøng Leänh (Luïc Nam), laø phoø maõ nhaø Lyù. Hoäi leä veà ñöùc thaùnh Vuõ Thaønh ôû Töø Haû vaø Toøng Leänh cuõng môû vaøo caùc ngaøy moàng 7, 8, 9 thaùng gieâng raát

to vaø coù nhieàu tieát muïc ñaëc saéc. Luõ Phuù hieän nay khoâng coøn thaàn tích veà töôùng Vuõ Thaønh. Truyeàn tích trong daân thoân cho bieát vò töôùng naøy veà ñaây ñoùng quaân ñaùnh giaëc. Caû vuøng Luõ Phuù trôû thaønh caên cöù cuûa oâng. Vì theá maø nay coøn caùc ñòa danh löu laïi nhö cöûa Ñoâng, cöûa Taây, cöûa Nam, cöûa Baéc (töùc laø khu cöûa aûi). Trong khu vöïc boán cöûa aáy laïi coù Ñoàng Quan, Baõi Ñoàn, Baõi Lính... Ñeå ca ngôïi coâng tích cuûa Vuõ Thaønh, trong ñình coøn ñoâi caâu ñoái: Vaên vuõ toaøn taøi truyeàn Lyù dieäp, Anh linh hieån tích chaán Nam thieân.

Taïm dòch: Ñöùc thaùnh laø baäc vaên vuõ toaøn taøi ñöôïc löu truyeàn trong söû saùch nhaø Lyù. Anh linh cuûa ñöùc thaùnh hieån hieän coâng tích vang doäi caû trôøi Nam. Coøn veà ñöùc thaùnh Hai? Laø ngöôøi ñöôïc thôø ôû ngheø (töø Vuõ) ôû khu Röøng Ngheø. Ngheø cuõ ñoå naùt, nhaân daân ñaõ truøng tu xaây döïng laïi. ÔÛ ñaây coøn moät taám bia ñaù taïo khaéc vaøo naêm 1680 goïi laø bia Khaùnh Thoï. Noäi dung bia naøy ghi cheùp veà vieân quan Haø Coâng Dong ñöôïc phong töôùc phaåm haøm: Ñaëc tieán phuï quoác thöôïng töôùng quaân, thaàn vuõ töù veä quaân vuï söï, Cai quan tham ñoác Khaùnh quaän coâng. OÂng coù coâng

566

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

giuùp daân xaây döïng ñình, mieáu neân daân laøng toân oâng laø thaønh hoaøng laøng vaø toân thôø ôû ñình, mieáu. Ñeán moàng 8 (chính leä), daân toå chöùc röôùc kieäu vaø nghi tröôïng töø ñình sang ngheø. Trong cuoäc röôùc coù moät kieäu phuï treân coù gaø, xoâi ñeå thaùnh Caû sang chaøo thaùnh Hai, sau ñoù daân toå chöùc hoäi. Ngaøy chính hoäi, sau khi röôùc hoaøn cung, daân laøng teá leã ôû ñình roài toå chöùc cöôùp caàu, vaät, choïi gaø, ñu, keùo co, gioài moû... Cöôùp caàu goã ôû Luõ Phuù ñöôïc toå chöùc tröôùc saân ñình, saân chuøa. Tuïc cöôùp caàu naøy ñöôïc thöïc hieän treân moät khu ñaát truõng maø ngöôøi ôû ñaây goïi laø Thung Caàu. Caùc trai laøng ñöôïc taäp hôïp roài chia laøm hai phe: phe Ñoâng vaø phe Ñoaøi. Hai beân ñeàu ñoùng khoá, côûi traàn, ñi chaân ñaát. Beân Ñoâng ñoùng khoá xanh thì beân Ñoaøi ñoùng khoá ñoû. Moãi beân coù moät loã ñeå cöôùp caàu boû vaøo loã. Beân naøo bò boû vaøo loã coi nhö thua, naêm aáy khoâng phaùt ñaït. Coøn beân thaéng thì naêm aáy laøm aên khaù giaû. Cuoäc chôi baét ñaàu khi oâng ñaùm tuyeân boá leä cöôùp caàu baét ñaàu vaø gieo caàu xuoáng ñaát. Caû hai beân xoâng vaøo cöôùp laáy quaû caàu baèng goã to coù ñöôøng kính khoaûng 50-60 cm, sôn ñoû. Hai beân tranh cöôùp nhau nhö theá vaøo ñoä moät giôø ñoàng hoà thì keát thuùc. Thoâng thöôøng thì hoøa.

Sau hoäi cöôùp caàu, hoäi vaät ñöôïc môû ra. Sôùi vaät cuõng ôû trong khu vöïc ñình. Ban giaùm khaûo hoäi vaät thöôøng laø caùc quan cuûa laøng cöû ra ñeå caàm tròch. Vaät coù vaät leøo vaø vaät giaûi. Luaät chôi cöù “laám löng traéng buïng” laø thua. Ngöôøi thaéng vaät leøo thì vaøo vaät giaûi. Ngöôøi thaéng vaät giaûi giöõ giaûi ñeán khi khoâng coù ai phaù giaûi nöõa laø thaéng. Giaûi tuy khoâng to nhöng khoâng khí vaät laøm cho hoäi vui veû suoát ngaøy. Gioài moû laø caùch chôi nhö soùc ñóa, nhöng phaûi coù 5 ñoàng tieàn xu loã vuoâng. Ngöôøi ñöùng ra caàm caùi coù traùch nhieäm gieo tieàn vaø nhaän cöôïc. Ai cöôïc theá naøo tuøy yù, nhöng phaûi goïi ñuùng maáy ñoàng saáp, maáy ñoàng ngöûa. Neáu sai thì maát cöôïc. Caây ñu cuõng ñöôïc duy trì trong maáy ngaøy hoäi. Trai gaùi bieát ñu ñeàu ñeán ñaây thöû ñua taøi. Trong khoâng khí ngaøy xuaân maùt meû, boùng trai thanh nöõ tuù döôùn leân ngoài xuoáng theo ñaø ñu bay boång thöïc say ñaém loøng ngöôøi. Theo lôøi caùc cuï giaø trong laøng keå laïi, tröôùc kia ñöùc thaùnh hai Haø Coâng Dong coù laáy ngöôøi con gaùi ôû Myõ Caàu laøm vôï, goïi laø Hoaøng phu nhaân. Vò phu nhaân naøy cuõng ñöôïc toân thôø ôû ñình laøng Luõ Phuù vaø ñöôïc cuùng teá trong ngaøy hoäi. Bôûi theá, haèng naêm moãi khi vaøo leä ñeàu môøi ñaïi dieän cuûa hoï Hoaøng ñeán hoäi vaø chöùng kieán cuoäc teá cuûa daân thoân

BAÉC GIANG  567 vôùi caùc thöù leã vaät maø daân laøng ñaõ ñònh.

chaøy coái. Xoâi nhuyeãn thì vaét thaønh baùnh.

Ngaøy hoäi ôû Luõ Phuù cuõng coù leä tieán coã thôø thaùnh. Coã hoäi ôû ñaây coù thòt traâu, thòt lôïn. Moãi maâm coã hoäi goàm nhöõng moùn: taùi traâu, kho xöông traâu, thòt lôïn luoäc, loøng lôïn vaø rau döa, xoâi, baùnh giaày, röôïu gaïo.

Nhöõng ngaøy naøy, mieáu xoùm Ñình vaø ñieám caùc thoân ñeàu môû cöûa thaép höông vaø luoân coù ngöôøi tuùc tröïc. Ñaây cuõng laø ñieåm daân thoân ra vaøo taáp naäp ñeå toû loøng ngöôõng moä caùc ñaáng anh linh.

Baùnh giaày ôû Luõ Phuù coù hai loaïi: loaïi to vaø loaïi nhoû. Loaïi to thì baèng caùi saøng, loaïi nhoû thì baèng mieäng baùt con. Loaïi to thì laøm moät coã, moãi coã boán caùi, teá thaùnh caû, thaùnh Hai. Loaïi nhoû laøm nhieàu ñeå aên trong hoäi. Ñeå laøm baùnh giaày, ngöôøi ta choïn neáp toát, ñoà xoâi roài cho vaøo coái giaõ. Muoán xoâi khoûi dính coái, phaûi luoäc tröùng gaø, boû loøng traéng, chæ laáy loøng ñoû troän vôùi môõ lôïn xoa vaøo

Nhieàu naêm qua, ñình mieáu ôû Luõ Phuù hö hoûng neân vieäc hoäi cuõng bò sao nhaõng. Maáy naêm gaàn ñaây, daân laøng ñaõ tu taïo laïi ñình, chuøa, ngheø, mieáu vaø môû hoäi leä. Hoäi ngaøy nay coù nhieàu ñoåi thay bôûi söï tieáp thu caùc yeáu toá vaên hoùa theå thao môùi. Tuy theá, noù cuõng phaàn naøo laøm cho ñôøi soáng vaên hoùa nôi ñaây phong phuù vaø coù moät neùt rieâng cuûa mình. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

568

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI THAÙI ÑAØO Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Vuõ Thaønh : Xaõ Thaùi Ñaøo, huyeän Laïng Giang : Moàng 9 thaùng gieâng, 15 thaùng 5 vaø 23 thaùng 12 : Moàng 9 thaùng gieâng : - Leã caét keo (choïn chuû teá) - Teá caàu, cöôùp caàu

T

haùi Ñaøo, xöa laø moät xaõ cuûa toång Thaùi Ñaøo, huyeän Phöôïng Nhaõn, phuû Laïng Giang goàm 5 thoân: Chuøa, Gia, Gheùp, Myõ, Then. Nay Thaùi Ñaøo thuoäc huyeän Laïng Giang, tænh Baéc Giang. Hoäi cuûa xaõ Thaùi Ñaøo ñöôïc môû vaøo ngaøy 9, 10 thaùng gieâng aâm lòch. Ñoù laø ngaøy hoäi chính, cuõng goïi laø hoäi xuaân. Trong naêm, Thaùi Ñaøo coøn hai söï leä nöõa vaøo ngaøy 15 thaùng 5 goïi laø ngaøy Gioã Thaùnh vaø ngaøy 23 thaùng Chaïp aâm lòch, goïi laø ngaøy “caét keo”. Hoäi xuaân cuûa Thaùi Ñaøo ñöôïc toå chöùc ôû khu ñình, ñeàn, chuøa Thaùi Ñaøo. Ñòa theá khu naøy raát roäng, ñeïp, thoaùng ñaõng. Ñoù laø moät khu ñoài coù maïch chaïy xuoâi töø taây baéc xuoáng ñoâng nam höôùng veà phía ngaõ ba Phöôïng Nhaõn. Phía taây baéc coù nhieàu ñoài goø cao, phía taây nam truõng hôn, laø choã caùc nguoàn nöôùc. Ñoù laø: laøng Chuøa ôû sau khu ñình, chuøa Thaùi Ñaøo; laøng Gheùp, laøng Then ôû beân traùi, laøng Myõ ôû phía tröôùc vaø laøng Gia ôû phía beân phaûi ñình, chuøa.

Ñình, chuøa vaø ñeàn Thaùi Ñaøo naèm ôû gaàn ñænh ñoài neân phía tröôùc coøn caû moät khoaûng ñaát daøi roäng, caây coái xanh maùt, coù söùc chöùa haøng ngaøn ngöôøi. Ñình, chuøa ñöôïc xaây döïng theo boá cuïc maët baèng “tieàn thaàn haäu Phaät”, ñình tröôùc, chuøa sau. Phía tröôùc, beân traùi ngoâi ñình laø ngoâi ñeàn cuûa Thaùi Ñaøo. Caû ba coâng trình ñeàu bò taøn phaù, nay môùi ñöôïc tu taïo laïi. Theo nhaân daân ñòa phöông thì ñình Thaùi Ñaøo thôø ñöùc thaùnh Vuõ Thaønh (töùc vò tri Bieän ñaàu thöôïng töôùng quaân Vuõ Thaønh chi thaàn). Ñoù laø vò thaønh hoaøng khoâng nhöõng chæ Thaùi Ñaøo thôø maø suoát moät daûi löu vöïc soâng Luïc Nam, coøn coù nhieàu xaõ toân thôø. Caùc ñoà thôø nhö saéc, ngoïc phaû, giaáy tôø söï leä khaùc vaãn ñöôïc löu giöõ ôû ñeàn. Chuøa Thaùi Ñaøo xöa kia laø moät ngoâi chuøa lôùn, coù teân chöõ laø Long Quang Töï. Trong chuøa coù quaû chuoâng lôùn cao 1m38, ñöôøng kính ñaùy 78cm, Chuoâng ñöôïc ñuùc vaøo naêm 1693 nieân hieäu Chính Hoøa thöù 14.

BAÉC GIANG  569 Xaõ Thaùi Ñaøo xöa coù 5 thoân, chia thaønh naêm giaùp goïi laø giaùp Ñoâng, giaùp Taây, giaùp Nam, giaùp Baéc vaø giaùp Gheùp. Caùc giaùp naøy bao goàm caùc hoï Nguyeãn, Leâ, Haø... trong ñoù hoï Haø lôùn nhaát. Giaùp Gheùp tuy chung ñình vôùi caùc giaùp khaùc nhöng laïi coù chuøa rieâng. Theo leä, vaøo ngaøy 23 thaùng chaïp haèng naêm, daân xaõ Thaùi Ñaøo laøm leã coã xoâi, con gaø, hoa, quaû, traàu, cau, röôïu, nöôùc leân ñình laøm leã “caét keo” ñeå xin chuû teá. Leã “caét keo” coù ñuû caû naêm thoân, laàn löôït töøng thoân leân leã roài gieo tieàn xin ñaøi aâm döông choïn chuû teá. Neáu thoân naøy khoâng ñöôïc thì thoân khaùc leân xin, cöù nhö theá ñeán heát voøng. Neáu ñöôïc ngay thì thoâi, khoâng ñöôïc thì laøng xaõ seõ choïn. Moãi löôït xin keo cuûa moät thoân coù töø 3 ñeán 5 ngöôøi. Caùc vò naøy ñeàu ñöôïc choïn töø tröôùc, ñuû tieâu chuaån khoâng “buïi baëm” (khoâng coù tang). Khi choïn ñöôïc chuû teá laø ngöôøi giaùp naøo thì giaùp ñoù laø giaùp ñöông cai, chòu vieäc laøng xaõ. Qua Teát aâm lòch, daân xaõ chuaån bò vaøo hoäi töø ngaøy moàng 6 thaùng gieâng. Trong ngaøy naøy, baõi hoäi tröôùc ñình ñöôïc boá trí ñònh ñaët caùc ñieåm toå chöùc troø chôi nhö vaät, ñu, côø ngöôøi, côø töôùng, cöôùp caàu... Ñoàng thôøi chuû teá cuøng daân laøng leân ñình laøm leã xin ñaøi cho röôùc kieäu, veà ñoùng kieäu thôø taïi xoùm thoân cuûa mình, ñeán ngaøy moàng 9 thaùng gieâng thì röôùc leân.

ÔÛ Thaùi Ñaøo coù töôïng thaùnh baèng goã raát lôùn. Nhöõng ngaøy hoäi leä, töôïng thaùnh vaãn ñeå yeân taïi choã nhöng ñöôïc lau chuøi saïch seõ. Daân xaõ cho röôùc saéc töø ñeàn veà ñình thôø vaø röôùc ngai, baøi vò cuûa ngaøi ñaët leân kieäu roài ñem quaàn aùo ñaïi traøo cuûa nhaø thaùnh bao phong leân ngai ñeå röôùc ñi. Saùng moàng 9 thaùng gieâng, giaùp ñöông cai toå chöùc röôùc kieäu thaùnh cuøng caùc ñoà nghi tröôïng... Töø laøng xoùm mình leân ñình, chuøa. Töø ñaây quan vieân caùc giaùp khaùc seõ hôïp cuøng giaùp ñöông cai röôùc kieäu leân thoân Gheùp ñeå ra gieáng Chaèm La laáy nöôùc vaøo cheù söù ñem veà thôø ôû ñình. Ñình Thaùi Ñaøo naèm treân truïc ñöôøng coå, neân ñaùm röôùc coù nhaân daân thaäp phöông ñeán döï raát ñoâng. Keát thuùc cuoäc röôùc, kieäu ñöôïc ñoùng taïi saân ñình. Laøng toå chöùc teá leã ôû thaùnh cung. Vieäc teá leã do chuû teá cuøng caùc vieân boài teá chòu traùch nhieäm. Coã thôø ôû thaùnh cung chæ coù xoâi, gaø, thuû lôïn vaø hoa quaû, röôïu, nöôùc. Trong ngaøy naøy, tröôùc ñaây Thaùi Ñaøo coù leä thi coã. Coã thi do caùc gia ñình laøm roài ñem leân leã ñình ñeå thi. Caùc quan vieân toå chöùc chaám coã. Coã thi ôû hoäi Thaùi Ñaøo coù caùc moùn: xoâi, thòt, gioø, chaû, maêng, mieán, baùnh chöng, baùnh giaày, baùnh xu xueâ, baùnh dôïm, baùnh gai; cheø lam, cheø ñöôøng, cheø con ong... Taát caû caùc

570

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

moùn aáy ñeàu ñöôïc saép ñaët leân maâm ñoàng, hai ba taàng, sao cho thaät ñeïp, thaät ngon thì môùi ñöôïc giaûi. Coã ngon, giaûi nhaát daønh ñeå maâm treân cho caùc cuï thöôïng xôi, coøn caùc coã khaùc duø ñöôïc giaûi hay khoâng cuõng ñeàu ñeå laïi ñình baøy leã nhaø thaùnh cho sang troïng. Teá leã xong thì laøng cho ngaû coã ñeå moïi ngöôøi thuï loäc thaùnh. Moãi coã ñoùng 4 ngöôøi moät maâm taïi ñình. Caùc cuï tuoåi töø 70 trôû leân thì ñöôïc ngöôøi moät coã. Neáu khoâng thuï heát thì môùi laáy phaàn cho con chaùu ôû nhaø. Sau cuoäc teá, chieàu moàng 9 thaùng gieâng chuû teá laøm leã teá caàu ôû ñình. Quaû caàu baèng goã to, coù ñöôøng kính khoaûng 50-60cm. Ngaøy thöôøng caàu ñöôïc caát trong haäu cung, ñeán moàng 6 thaùng gieâng ñem ra daùn giaáy ñoû bao kín roài thôø ôû ñình. Sau khi teá caàu, xin cho daân môû hoäi cöôùp caàu. OÂng chuû teá mang quaû caàu ra baõi hoäi tröôùc saân ñình. Trai cuûa caùc giaùp chia laøm hai phe, moãi phe ñöùng moät beân saân. Moãi ñaàu saân coù loã ñaát lôùn ñeå moãi phe khi cöôùp ñöôïc caàu thì chaïy ñeán thaû vaøo loã cuûa ñoái phöông laø thaéng. OÂng chuû teá ñoäi muõ phoác ñaàu, maëc aùo thuïng, naâng quaû caàu leân roài noùi raèng:

“Bôù caùc trai laøng, ñaàu xuaân naêm môùi, daân môû hoäi gieo caàu, cho luùa toát khoai to, cho vuï muøa thaéng lôïi. Naøo caùc trai haõy vaøo cöôùp caàu.” Noùi xong, oâng gieo quaû caàu xuoáng ñaát, hai beân xoâ nhau vaøo tranh. Quaû caàu cöù chuyeån töø tay ngöôøi naøy sang tay ngöôøi khaùc khoâng kòp rôi xuoáng ñaát. Ngöôøi ta chen nhau huyønh huîch treân saân caàu. Troáng thuùc tuøng tuøng luùc mau, luùc chaäm. Tieáng chieâng, tieáng coàng hoøa theo, cho ñeán khi coù moät beân thaéng, nhöng thöôøng laø hoøa. Sau cuoäc cöôùp caàu, laøng môû hoäi vaät, choïi gaø, haùt troø. Hoäi keùo daøi cho ñeán heát ngaøy moàng 10 thì giaõ hoäi. Ngaøy nay hoäi Thaùi Ñaøo tuy vaãn vui nhöng hình thöùc ñaõ thay ñoåi nhieàu. Saân hoäi nay laø khu tröôøng hoïc cuûa xaõ neân khoâng gian heïp hôn tröôùc. Ñeàn khoâng coøn, cuõng khoâng toå chöùc röôùc nöôùc nöõa. Caùc troø coù ñoåi môùi nhö ñaù boùng, caàu loâng... Tuy vaäy, nhaân daân chung quanh ñeán hoäi vaãn ñoâng, vui. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

BAÉC GIANG  571

HOÄI LAØNG CHEÕ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Vi Ñöùc luïc thuûy : Xaõ An Laäp, huyeän Sôn Ñoäng : Moàng 10 thaùng gieâng : - Leã tuyeân hòch - Thi baén cung, noû

H

aèng naêm cöù vaøo moàng 10 thaùng gieâng thì daân laøng Cheõ, xaõ An Laäp, huyeän Sôn Ñoäng laïi môû hoäi leä. Hoäi leä naøy môû ra ngay beân thò traán An Chaâu neân ñöôïc baø con trong huyeän tôùi döï raát ñoâng. Trong leã hoäi coù nhieàu tieát muïc ñaëc saéc, haáp daãn vaø thu huùt ñöôïc söï chuù yù cuûa ngöôøi xem. Laøng Cheõ laø moät laøng naèm keà phía ñoâng thò traán An Chaâu. Tuy laø laøng cuûa xaõ mieàn nuùi, nhöng do naèm giöõa thung luõng loøng chaûo An Chaâu neân caûnh quan cuûa laøng mang nhöõng neùt ñaëc tröng trong thung luõng loøng chaûo ñoù. Phía ñoâng laøng traûi daøi noái lieàn vôùi ñaát Leâ Vieãn. Phía nam laøng coù doøng soâng An Chaâu uoán löôïn trong thung luõng. Phía baéc laøng laø nhöõng goø ñoàng ruoäng aên saùt tôùi nuùi Maët Quyû. Ba beà boán beân bao quanh laøng Cheõ laø caùc nuùi lôùn huøng vó laøm cho caûnh saéc nôi ñaây ñeïp hôn leân. Theo tuïc leä, ngöôøi daân laøng Cheõ ñöùng ra toå chöùc leã hoäi ôû caùc ñieåm ñình Cheõ, chuøa Phuùc Nguyeân, mieáu thôø Ñöùc OÂng, ñeàn Vua Baø, Ngheø Chaûi vaø khu vöïc soâng An Chaâu

thuoäc ñaát laøng Cheõ. Taát caû caùc ñieåm cuûa hoäi leä ñoù heä thoáng laïi thaønh boán khu vöïc chính nhö sau: – Khu vöïc thöù nhaát goàm ñình, chuøa Cheõ vaø ngheø Chaûi. – Khu vöïc thöù hai laø mieáu Ñöùc OÂng. – Khu vöïc thöù ba laø Ñeàn Vua Baø. – Khu vöïc thöù tö laø khu vöïc bôi traûi ôû ñoaïn soâng An Chaâu chaûy qua laøng Cheõ. Töø moàng 9 thaùng gieâng, caùc nôi thôø töï cuûa laøng Cheõ ñöôïc môû cöûa. Côø quaït, nghi tröôïng, caùc ñoà teá, khí, kieäu, thuyeàn traûi... ñöôïc xeáp ñaët vaøo caùc vò trí quy ñònh. Coâng vieäc chuaån bò ñaõ chu taát chôø giôø haønh leã. Caùc nghi tieát caùo leã ñöôïc tieán haønh. Saùng moàng 10 thaùng gieâng, vaøo giôø thìn, quan vieân höông laõo vaø caùc traùng ñinh caùc giaùp toå chöùc röôùc kieäu töø ñình vaøo mieáu Ñöùc OÂng. Taïi mieáu Ñöùc OÂng, daân toå chöùc leã teá vaø ñoïc baøi hòch ñaùnh giaëc cuûa Ñöùc OÂng. Noäi dung ñoù thöôøng ngaøy

572

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñöôïc cheùp leân moät laù côø maøu ñoû treo ôû phía sau töôïng Ñöùc OÂng coù khoâng gian heïp. Mieáu thôø Ñöùc OÂng khoâng lôùn, chæ laø caên nhaø goã nhoû trong coù töôïng Ñöùc OÂng. Nhöng trong khoâng khí ngaøy hoäi, vôùi söï kính troïng ñeán thieâng lieâng, leã tuyeân hòch ñaõ khieán cho moïi ngöôøi coù maët ñeàu hoài hoäp xuùc ñoäng. Baøi hòch ñoù coù noäi dung nhö sau: Mieáu ñöôøng töï coå löu truyeàn laïi, Sô tam, nguyeân ñaùn khôûi troáng chieâng. Daân khang thaùi nhaân an vaät thònh, Quoác hoøa bình kieán thieát hoàng cô. Ñöùc OÂng xöa phuø Leâ Thaùi Toå, Khôûi nghóa quaân töï ôû Lam Sôn Choán huaán luyeän thuûy binh luïc chieán Nghe hòch vua keâu goïi toaøn daân. Ngoïn côø tieáng troáng xa gaàn muoân daëm, Non soâng hôïp moät nhaø. Thu hoaøng aân nôi ñaây ñaùnh giaëc, Sinh queá hoøe giöõ nöôùc an daân. Khi töø traàn anh linh hieån thaùnh, Ñeàn töø höông hoûa maáy ngaøn thu.

Thoâng qua noäi dung baøi hòch, Ñöùc OÂng nhö ñöôïc hieån linh tröôùc daân laøng, oai phong laãm lieät laø moät vò töôùng phuø vua Leâ Lôïi ñaùnh deïp quaân Minh vôùi ñoäi “thuûy binh luïc chieán” (lính thuûy ñaùnh boä). Vaäy Ñöùc OÂng cuûa laøng Cheõ laø ai? Gia phaû hoï Vi ôû ñòa phöông cho bieát teân hoï cuûa Ñöùc OÂng laø Vi Ñöùc Luïc, thuûy toå cuûa hoï Vi ôû nôi ñaây. Nguyeân Vi Ñöùc Luïc queâ ôû xaõ Vaïn Phaàn, toång Vaïn Phaàn, huyeän Ñoâng Thaønh, phuû Dieãn Chaâu (xöù Ngheä An). Do coù coâng theo Leâ Lôïi khôûi nghóa ñaùnh giaëc, ñöôïc döï haøng

khai quoác coâng thaàn. Khi maát, daân laäp mieáu thôø ôû laøng Cheõ vaø ñöôïc phoái teá cuøng ñöùc thaùnh Cao Sôn ôû ñình laøng. Sau khi teá leã xong ôû mieáu Ñöùc OÂng, ñoaøn röôùc quay kieäu trôû veà ñình, tieáp tuïc toå chöùc teá thaønh hoaøng Cao Sôn ôû ñình. Ñoàng thôøi cuõng toå chöùc teá ôû ngheø Chaûi ñeå vaøo hoäi bôi traûi. Ngheø Chaûi ôû phía tröôùc chuøa Phuùc Nguyeân vaø ñình Cheõ, coù quy moâ nhoû hôn ñình, chuøa vaø nhìn ra soâng An Chaâu. Cuoäc teá traûi dieãn ra nhö moät thuû tuïc ra quaân, tröôùc giôø xuaát traän. Sau leã teá naøy thì hoäi bôi traûi baét ñaàu. Hoäi bôi traûi cuûa laøng Cheõ ñöôïc toå chöùc ôû soâng An Chaâu. Baõi soâng naøy roäng, loøng soâng saâu ñuû cho ba thuyeàn traûi ñua taøi. Thuyeàn traûi cuõng laø thuyeàn ñoäc moäc. Ñoù laø thuyeàn ñöôïc ñuïc ra töø moät thaân caây goã to, ñuû choã cho taùm ngöôøi ngoài cheøo. Ñöôøng ñua laø khuùc soâng daøi chöøng 300, 400m thuoäc khu vöïc soâng laøng Cheõ. Giaûi ñua traûi chæ coù ba theû tre daøi ñoä 70 cm, treân ñoù ghi chöõ Haùn: giaûi nhaát, giaûi nhì, giaûi ba. Quy ñònh cuûa thi bôi traûi laø thuyeàn naøo töø nôi xuaát phaùt bôi veà choã caém giaûi theû tre tröôùc thì phaûi ruùt laáy moät theû tuøy mình choïn. Thuyeàn naøo ruùt ñöôïc theû naøo thì ñoù laø giaûi cuûa mình. Do ñoù coù theå xaûy

BAÉC GIANG  573 ra tröôøng hôïp thuyeàn veà nhaát laïi ruùt phaûi giaûi beùt. hoaëc nhì. Ngöôïc laïi thuyeàn veà beùt laïi ñöôïc giaûi nhaát. Ñeå traùnh nhaàm laãn, thaønh vieân cuûa ñoäi cheøo phaûi bieát chöõ Haùn hoaëc bieát maët chöõ Haùn ñeå khoûi ruùt nhaàm. Tuy giaûi bôi traûi raát ñôn giaûn nhö vaäy, nhöng thöïc chaát ñoù laø cuoäc ñua taøi, ñoï trí treân soâng, neân khoâng khí cuoäc ñua raát soâi noåi vaø vui veû, tröôùc caûnh chöùng kieán cuûa moïi ngöôøi. Trong giaây phuùt tranh nhau cuoái cuøng, caùc tay cheøo cuûa ba thuyeàn côûi traàn, ñoùng khoá, chít khaên ñoû, caàm maùi cheøo bôi maïnh trong nhòp troáng nguõ lieân doàn daäp raát haêng, khieán cho ngöôøi xem ôû hai beân bôø soâng cuõng naùo nöùc nhö chính mình ñua cheøo vaäy. Ngoaøi thi bôi traûi, leã hoäi laøng Cheõ coøn coù ñu tieân, vaät, thi baén cung, noû, choïi gaø... vaø ñan xen

tieáng haùt sli, haùt löôïn cuûa baø con daân toäc Taøy - Nuøng. Traûi qua nhieàu naêm, laøng Cheõ khoâng toå chöùc hoäi leä. Cho neân maáy naêm gaàn ñaây, hoäi bôi traûi ñöôïc môû laïi thì chæ coù moät thuyeàn traûi vôùi ba theû giaûi: 2 thuyeàn bò maát phaûi thay theá thuyeàn khaùc. Maët khaùc caùc thieát cheá cuûa leã hoäi khoâng ñöôïc nhö xöa: ngheø Chaûi khoâng coøn, ñình, chuøa tu taïo chöa ñöôïc qui cuû... Tuy theá tieáng vang cuûa hoäi bôi traûi laøng Cheõ ñaõ coù dö aâm toát ñeïp trong toaøn vuøng. Bôûi theá Phoøng Vaên hoùa Theå thao huyeän Sôn Ñoäng muoán nhaân leã hoäi naøy ñeå xaây döïng hoäi vaên hoùa theå thao caû huyeän. Ñieàu ñoù tuy khoù khaên nhöng laïi phuø hôïp vôùi yù nguyeän cuûa nhieàu taàng lôùp nhaân daân trong huyeän. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

574

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI NGHÓA HOØA Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Khoång Töû - Ñoàng Ñaêng Töôùng : Xaõ Nghóa Hoøa, huyeän Laïng Giang : Moàng 10 thaùng gieâng : - Dong caàu - Keùo chöõ

X

aõ Nghóa Hoøa goàm caùc laøng cuûa hai xaõ Myõ Hoøa vaø Nghóa Lieät thuoäc toång Thònh Lieät, huyeän Baûo Loäc, Laïng Giang tröôùc ñaây. Toång naøy goàm caùc xaõ: Thònh Lieät, Trung Hoøa (Myõ Hoøa), Yeân Thònh, Trò An, Vyõ Lieät, Lieät Haï, Nghóa Lieät. Trong ñoù xaõ Myõ Hoøa vaø Nghóa Lieät giaùp ranh vôùi nhau. Xaõ Nghóa Lieät coù 4 thoân: Haï, Heo, Baèng, Saâu. Xaõ Myõ Hoøa coù 3 thoân Ñaûng, Vaøng, Giöõa. Thoân Haï coù caùc doøng hoï Ñoàng, Hoaøng, Nguyeãn, Ñoã, Phaïm, Thaân. Thoân Heo coù caùc doøng hoï: Ñoàng, Nguyeãn, Thaân, Ñaøo. Thoân Baèng coù caùc doøng hoï: Ñoàng, Hoaøng, Nguyeãn, Thaân, Vuõ. Thoân Saâu coù caùc hoï Nguyeãn, Ñoàng, Vi. Xaõ Myõ Hoøa coù caùc hoï Traàn, Haø, Nguyeãn, Traàn Ñaêng. Cö daân ôû ñaây chuû yeáu laøm ruoäng, troàng hoa maøu laø chính. Do trong xaõ coù chôï Baèng, phoá nhoû ñöôïc môû ra neân moät soá gia ñình coù theâm ngheà

buoân baùn nhoû, nhöng vaãn khoâng boû ngheà laøm ruoäng. Ngaøy tröôùc, ôû Nghóa Hoøa caùc thoân ñeàu coù toå chöùc haøng giaùp. Xaõ Nghóa Lieät cuõ coù 3 giaùp: Thöôïng, Trung, Haï. Caùc giaùp naøy toå chöùc theo ngaønh hoï. Giaùp Thöôïng coù caùc hoï Hoaøng, Thaân, Nguyeãn. Giaùp Trung coù caùc hoï Nguyeãn, Ñoàng, Vi. Giaùp Haï coù caùc hoï: Ñoàng, Giaùp, Ñoã. Trong haøng giaùp laïi chia ra haøng daâu, nhö daâu 1, daâu 2, daâu, 3, daâu 4. Giaùp thöôïng 3 daâu, giaùp haï 5 daâu. Giaùp trung 3 daâu. Xeáp daâu laø ngöôøi saép xeáp choã ngoài ôû trong ñình vaø lo vieäc laøng. Xaõ Myõ Hoøa coù 1 giaùp vaø khoâng toå chöùc haøng daâu. Ngoaøi caùc laøng thoân neâu treân, ôû Nghóa Hoøa xöa coøn coù laøng Vaøng, laøng Vaïc, laøng Thanh, laøng Caåu... Caùc laøng naøy do loaïn giaëc côø ñen neân bò dieät maát, chæ coøn laïi ñòa danh trong ñòa phaän.

BAÉC GIANG  575 Treân ñaát Nghóa Hoøa coù caùc di tích: Ñình Baèng, ñình Heo, ñình Saâu, ñình Ñaûng, Vaên chæ haøng toång, ngheø Soäp, ngheø Khaûo Quan, chuøa Thoâng, chuøa Am, trong ñoù coù khu ñình Baèng (cuõng laø khu quaùn thaùnh, Vaên chæ haøng toång). Do ñoù ôû ñaây vöøa coù hoäi leä cuûa hoäi tö vaên haøng toång vaøo ngaøy 11 thaùng 9, vöøa coù hoäi leä laøng Baèng vaøo moàng 1 thaùng 9. Khu ñình Heo, ngheø Soäp laø khu di tích cuûa ba thoân: Haï, Heo, Baèng vôùi hai giaùp: Thöôïng, Haï. Ñình Saâu laø ñình cuûa thoân Saâu, cuõng laø ñình cuûa giaùp Trung. Ñình Ñaûng coøn goïi laø ñình Myõ Hoøa, laø ngoâi ñình haøng xaõ. Ñình naøy cuûa chung 3 xaõ Myõ Hoøa, Lieät Haï, Khoaùt Daõ (thuoäc toång Ñaøo Quaùn). Vì moät nguyeân nhaân naøo ñoù, ba xaõ naøy ñaõ taùch ra laäp ñình rieâng. Do ñoù, xaõ Myõ Hoøa ñaõ theo hoäi leä vôùi hoäi chuøa Thoâng cuûa xaõ Nghóa Lieät vaøo moàng 10 thaùng gieâng.

thaùng 9 laø hoäi leä cuûa hoäi tö vaên haøng toång. Hoäi leä xaõ Nghóa Lieät môû vaøo ngaøy moàng 1 thaùng 9 taïi khu ñình Baèng. Ngaøy aáy ba giaùp taäp trung taïi ñình, cöû ra moät oâng truøm xaõ ñeå laøm hoäi, baùn nhieâu... Trong hoäi naøy khoâng coù röôùc saùch vaø coù naêm teá naêm khoâng teá. Neáu teá thì cöû ra töø 13 ñeán 15 quan vieân vaøo ban teá. Trong leä coù laøm coã thôø. Coã haøng giaùp chuû yeáu laø thòt lôïn, coù chia phaàn cho caùc cuï vaø trai haøng giaùp töø 18 tuoåi trôû leân môùi ñöôïc döï. Trong ngaøy naøy khoâng ñoùng ñaùm, khoâng coù troø, chuû yeáu laø haùt.

Vì theá, hoäi leä ôû Nghóa Hoøa coù ñaëc ñieåm khaùc vôùi moïi nôi ñoâi chuùt vaø moãi hoäi leä trong töøng ñòa ñieåm coù khaùc nhau. Bôûi theá döôùi ñaây seõ trình baøy söï leä cuûa töøng nôi theo tinh thaàn neâu treân.

Hoäi ñình Baèng vaøo ngaøy 11 thaùng 9, laø ngaøy hoäi leä cuûa hoäi tö vaên toång Thònh Lieät. Xöa kia, hoäi tö vaên cuûa toång naøy goàm caùc chöùc dòch ñöông thôøi, thaáp nhaát cuõng töø xaõ tuaàn trôû leân ñeán chaùnh toång trôû xuoáng, goàm caû hoäi ñoàng kyø muïc do caùc chöùc dòch ñaõ heát nhieäm kyø. Neáu ai bò caùch chöùc thì khoâng ñöôïc vaøo. Ngoaøi ra coøn coù caùc vò hoïc nho ñaõ töông ñoái nhieàu naêm. Hoäi naøy baàu ra moät oâng truøm ñoång theo nhieäm kyø cuûa chaùnh toång (khoaûng 3 naêm), coù traùch nhieäm ñieàu haønh hoaït ñoäng cuûa hoäi.

Hoäi leä ôû khu ñình Baèng toå chöùc hai laàn: moàng 1 thaùng 9 vaø 11 thaùng 9. Moàng 1 thaùng 9 laø hoäi ñình Baèng cuûa xaõ Nghóa Lieät, 11

Hoäi tö vaên coù 7 maãu ruoäng cho phaùt canh thu toâ ñeå laäp quyõ chi duøng. Hoaëc cho chaùnh toång ñaûm nhaän thì traû toâ cho hoäi.

576

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Khu Vaên chæ - Quaùn Thaùnh naèm trong khu ñình Baèng. Nôi ñaây coù vò trí thoaùng ñaõng giöõa laøng. Chôï Baèng ôû lieàn beân. Trong khu naøy coù ñình Baèng, Vaên chæ vaø Quaùn Thaùnh. Vaên chæ laø moâ ñaát vuoâng ñaép ôû giöõa trôøi. Choã aáy ñeå teá ñöùc Khoång Töû. Coøn Quaùn Thaùnh laø nôi thôø Khoång Töû vaø caùc hoïc troø cuûa oâng. Quaùn Thaùnh goàm 2 toøa: Toøa tieàn teá vaø toøa haäu cung. Trong haäu cung coù töôïng Khoång Töû vaø boán vò hoïc troø cuûa ngaøi. Ngaøy leä khoâng toå chöùc röôùc maø chæ coù teá leã. Ngöôøi teá do hoäi tö vaên cöû ra töøng naêm, tieâu chuaån khoâng “buïi baëm”. Chuû teá thöôøng laø oâng chaùnh, phoù toång. Ban teá thöôøng 1719 vò quan vieân, coù ñuû ñoâng xöôùng, taây xöôùng, boài teá... Hoäi leä ngaøy 11 thaùng 9 teá ñöùc Khoång Töû vaø Ñoàng Ñaêng Töôùng. Ñoàng Ñaêng Töôùng laø cuï tieân toå cuûa hoï Ñoàng ôû Nghóa Lieät. OÂng coù nhaø thôø ôû laøng Haï, huùy hieäu thôø cuùng ñöôïc trong hoï truyeàn laø: Ñoàng Ñaêng Töôùng töï Phuùc Lyù. Gia phong Tieàn quoác töû giaùm sinh, ban hoå töôùng, ñöôïc quyeàn thoáng lónh moät vuøng. Cuï maát ngaøy 11 thaùng 9 neân toång laáy laøm ngaøy hoäi leä vaø cuõng coi nhö thaønh hoaøng cuûa ñình Baèng. Khi vaøo hoäi, hoäi tö vaên laøm coã vaøo buoåi saùng 11 thaùng 9, buoåi chieàu

thì teá leã. Coã hoäi naøy coù ba loaïi: coã thôø, coã vieäc laøng vaø coã bieáu. Coã thôø coù thuû lôïn hoaëc gaø, xoâi; thöôøng laø coã gaø, coã xoâi. Gaø laøm coã phaûi moå moi, luoäc xoøe caùnh, ngaång ñaàu, laøm hoa roài ñaët treân maâm xoâi. Ngoaøi coã gaø, coã xoâi, coøn coù coã hoa quaû nhö cam, quyùt, boøng, böôûi, hoàng... Coã vieäc laøng thöôøng cho moå boø laøm caùc moùn: taùi, soát vang, xöông haàm, loøng boø, xoâi, rau, côm, röôïu. Coã naøy xöa baøy ra maâm, loùt laù chuoái, moùn naáu duøng baùt yeâu to. Coã bieáu coù gaø, lôïn, ñeå bieáu quan vieân ñöôïc teá vaø chöùc dòch, truøm ñoång, phoù toång, thö kyù cuï thöôïng. Leä qui caùc cuï coù maáy baäc: Töø 70 tuoåi trôû leân ñöôïc toân laøm cuï thöôïng moät mình moät coã. 60 ñeán 69 tuoåi laø cuï trung: 2 ngöôøi moät coã. 50 ñeán 59 tuoåi laø cuï haï: 4 ngöôøi moät coã. 50 tuoåi leân laõo: 4 ngöôøi moät coã. 49 tuoåi trôû xuoáng laø hoäi tö vaên: 4 ngöôøi moät coã. Laïi coù coã bieáu gia tröôûng, con chaùu cuï Ñoàng Ñaêng Töôùng taïi töø ñöôøng moät coã. Phöôøng troø, gaùnh haùt nhaø tô ñeán tham döï hoäi goùp vui cho hoäi cuõng aên nhö hoäi tö vaên taïi ñình Baèng.

BAÉC GIANG  577 Hoäi ñình Heo: Ñình Heo laø ñình cuûa ba thoân: Haï, Heo, Baèng cuûa hai giaùp Thöôïng, Haï. Hoäi leä naøy môû vaøo ngaøy 20 thaùng 8. Ngoaøi hoäi leä, ôû ñaây coøn coù tuïc ñoäng thoå vaøo moàng 3 thaùng gieâng taïi ñình Heo vaø ngheø Soäp. Ñình Heo xöa naèm ôû phía sau ngheø Soäp, beân caïnh ñöôøng laøng, giaùp ranh hai thoân Haï vaø Heo. Ñình coù 3 gian 2 chaùi, maùi cong, coù chuoâi voà laøm ban thôø thaùnh. Ngheø Soäp caùch ñình chöøng 100 meùt, goàm 2 toøa: tieàn teá vaø haäu cung. Ngheø Soäp vaø ñình Heo ñeàu laø nôi thôø ba vò thaønh hoaøng laø Ñoàng Ñöông Höông, Lan Ñöông Höông vaø Ma Ñöông Höông. Moàng 3 thaùng gieâng, laøng ra ñình taäp trung töø sôùm tinh söông ñeå laøm leã thaønh hoaøng. Sau ñoù cho goõ chieâng, goõ troáng aàm aàm ôû ñình khoaûng 1 giôø ñoàng hoà, goïi laø ñoäng thoå. Sau leã naøy ai laøm gì môùi laøm, ai ñi ñaâu môùi ñi. Cuõng trong ngaøy leã ñoäng thoå, hai laøng baøn vieäc môû hoäi moàng 10 thaùng gieâng ôû chuøa Thoâng. Ngaøy 20 thaùng 8 laø chính hoäi ñình Heo. Ngaøy naøy daân laøng töø aüm ngöûa trôû leân cho tôùi cuï thöôïng ñeàu ñöôïc voïng höông aåm, voïng vieäc laøng. Hoäi naøy naêm naøo coù röôùc thì cho röôùc ba kieäu töø ngheø Soäp veà ñình

Heo. Ngaøy aáy ôû ngheø chæ laøm leã môû cöûa ñeå röôùc maø khoâng coù teá. Vieäc teá dieãn ra ôû ñình. Tröôùc khi röôùc coù toå chöùc leã moäc duïc ôû ngheø ñeå taém long ngai, baøi vò thaønh hoaøng. Teá leã xong thì chieàu cho röôùc hoaøn cung. Buoåi toái coù troø haùt. Caùc vieäc aên uoáng, bieáu xeùn cuõng gioáng nhö ôû ñình Baèng. Hoäi leä ñình Saâu: cuõng vaøo moàng 3 thaùng gieâng vaø ngaøy 20 thaùng 8. Ñình Saâu ôû caïnh khu chuøa Thoâng, qui moâ coù 1 gian 2 chaùi. Ñaây laø nôi thôø 2 vò thaønh hoaøng laø Cao Sôn, Quyù Minh. Trong ñình coù caùc ñoà röôùc, thôø töï. Ñaëc bieät coù chieác troáng raát to goïi laø troáng saám. Moàng 3 thaùng gieâng toå chöùc leã ñoäng thoå, cuõng gioáng nhö ôû ñình Heo. Ngaøy 20 thaùng 8 leä hoäi, khoâng toå chöùc röôùc saùch vaø cuõng laøm nhö ôû ñình Heo. Leä ñình Ñaûng: coù leä ñoäng thoå vaøo moàng 4 thaùng gieâng vaø chính leä vaøo 20 thaùng 8, cuõng khoâng toå chöùc röôùc saùch... Taát caû cuõng gioáng nhö beân Nghóa Lieät. Hoäi chuøa Thoâng: Ñöôïc môû vaøo moàng 10 thaùng gieâng, do hai xaõ (cuõ) Nghóa Lieät vaø Myõ Hoøa toå chöùc taïi khu vöïc chuøa Thoâng. Chuøa Thoâng coù teân chöõ laø Quang Minh Töï, naèm treân söôøn ñoài thaáp caïnh thoân Ñaûng vaø thoân Saâu. Trong khu vöïc naøy coù ngheø Khaûo

578

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Quan ôû phía tröôùc chuøa. Ñoù laø nôi thôø caùc vò Cao Sôn, Quyù Minh vaø Laâm Giang Ñoâ Thoáng ñaïi vöông. Chuøa Thoâng coù qui moâ to lôùn, goàm 5 gian hai chaùi, tieàn ñöôøng vaø 3 gian Tam baûo. Trong chuøa coù heä thoáng töôïng goã, ñeàu laø nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc mang phong caùch daân gian roõ neùt. Nôi ñaây laø nôi sinh hoaït vaên hoùa toân giaùo cuûa daân haøng xaõ. Do vaäy, ngaøy hoäi ôû chuøa Thoâng laø ngaøy hoäi chính cuûa xaõ Nghóa Lieät, Myõ Hoøa xöa, vaø cuõng laø cuûa xaõ Nghóa Hoøa ngaøy nay. Vaøo hoäi, daân cöû ra ba oâng cai ñaùm ñaïi dieän cho giaùp Thöôïng - Haï, giaùp Trung vaø Myõ Hoøa (1 giaùp). Giuùp vieäc cho ba cai ñaùm coù caùc lyù tröôûng ñeå ñoân ñoác chaêm lo vieäc hoäi. Chuaån bò vaøo hoäi, caùc giaùp cho daân laøm coã. Coã coù hai thöù: coã chuøa vaø coã ngeø Khaûo Quan. Coã chuøa do caùc baø ñaûm nhaän, goàm coã chay, xoâi, oaûn, cheø kho, hoa quaû vaø côm chay. Coã ngheø Khaûo Quan coù coã thôø vaø coã quan vieân haøng giaùp. Coã thôø thì cuùng xoâi gaø. Coã quan vieân haøng giaùp goïi laø coã ñöôïc laøm. Coã naøy do chöùc dòch ñöông thôøi môùi ñöôïc laøm. Coã ñaët ôû ban döôùi ngheø Khaûo Quan. Coã raát ña daïng vì do nhieàu gia ñình laøm ra. Thöôøng thöôøng coù caùc moùn: baùnh chaàng göøng, baùnh xu xeâ, baùnh raùn, baùnh gai, baùnh

chöng, cheø lam, gioø môõ, gioø luïc, gioø thuû, gioø quaán, thòt gaø, thòt lôïn, möïc, mieán, cuû môõ ninh xöông, buùn... Coã baøy raát to, töông ñöông 10 suaát aên môùi heát. Do coù loaïi coã naøy neân ôû hoäi chuøa Thoâng coi nhö coù moät cuoäc thi coã trong daân. Hoäi chuøa Thoâng coù teá vaø leã. Teá dieãn ra ôû ngheø Khaûo Quan. Leã tieán haønh ôû chuøa. Trong teá coù 17-19 vò quan vieân cuûa 3 giaùp ôû 2 xaõ lo lieäu. Coøn leã chuøa chuû yeáu do caùc baø cuøng khaùch thaäp phöông haønh leã. Ngaøy hoäi daân xaõ Myõ Hoøa (cuõ) röôùc baøi vò töø ngheø cuõ xuoáng ngheø Khaûo Quan vaøo saùng moàng 10 thaùng gieâng ñeå teá leã. Coøn daân xaõ Nghóa Lieät thì röôùc baøi vò Laâm Giang Ñoâ Thoáng töø chuøa Am veà ngheø Khaûo Quan hôïp teá vôùi daân Myõ Hoøa. Ñeán chieàu, daân xaõ Nghóa Lieät laïi röôùc baøi vò töø Ngheø Khaûo Quan veà ngheø chuøa Thoâng. Coøn daân xaõ Myõ Hoøa laïi röôùc baøi vò Laâm Giang Ñoâ Thoáng veà chuøa Am, keát thuùc cuoäc haønh leã. Trong ngaøy naøy, ôû khu vöïc chuøa Thoâng dieãn ra caùc troø: Dong caàu, cöôùp caàu, keùo chöõ, ñu, vaät, leo caàu Kieàu... Troø cöôùp caàu do cai ñaùm toå chöùc 3 cuoäc. Saân caàu ôû tröôùc ngheø Khaûo Quan. Caùc giaùp chia quaân laøm 2 phe, baèng nhau veà soá ngöôøi. Quaû caàu baèng goã, to nhö caùi thuùng, daùn giaáy ñoû, hai ñaàu saân coù hai loã caàu.

BAÉC GIANG  579 Hai beân khi coù caàu gieo xuoáng thì xoâng vaøo tranh caàu ñem boû vaøo loã ñoái phöông, coi nhö thaéng cuoäc. Ngöôøi gieo caàu laø 3 oâng cai ñaùm, moãi oâng gieo moät laàn. Tröôùc khi gieo coù ñoïc thô gieo caàu mong cho muøa maøng töôi toát. Cuoäc tranh caàu raát quyeát lieät maø raát vui. Beân naøo thaéng thì haøng xaõ coù giaûi baèng tieàn, thua cuõng coù giaûi khuyeán khích. Dong caàu - keùo chöõ dieãn ra tröôùc chuøa, ngheø Khaûo Quan. Dong caàu laø trai ñinh caùc giaùp caàm côø chaïy voøng quanh oâng toång côø maáy voøng, vöøa chaïy vöøa reo ñeå sau ñoù vaøo vò trí keùo chöõ. ÔÛ ñaây daân laøng thöôøng keùo caùc chöõ “天下太平” (Thieân haï thaùi bình). Cuoäc keùo chöõ cuõng ñöôïc dieãn ra raát long troïng, theo nhòp troáng chieâng vaø vôùi söï chöùng kieán cuûa daân haøng xaõ. Trong ngaøy naøy, treân khu vöïc chuøa Thoâng, caùc gaùnh haùt, tuoàng,

troø tham döï raát soâi noåi. Cuoäc vui keùo daøi suoát ngaøy. Coã cuûa ai ñöôïc laøm, neáu coù khaùch thì ngaû ra duøng taïi hoäi, neáu nhaø naøo khoâng coù khaùch thì cho röôùc veà chia cho con chaùu. Daân laøng cuõng coù coã, coù côm phuïc vuï khaùch thaäp phöông. Hoäi Nghóa Hoøa laø hoäi coù tính chaát lieân keát haøng xaõ, haøng toång ôû Laïng Giang cuõ. Söï lieân keát naøy ñöôïc theå hieän qua caùc nghi thöùc cuûa hoäi. Ñoàng thôøi trong söï lieân keát aáy cuõng coù nhöõng neùt rieâng cuûa töøng laøng, töøng thoân roõ neùt. Ñaây cuõng laø moät hoäi raát ñaùng quan taâm trong vieäc giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa daân toäc. Ngaøy nay, hoäi leä ôû Nghóa Hoøa vaãn ñöôïc duy trì, nhöng do nhieàu yeáu toá maø quy moâ vaø hình thöùc ñaõ coù nhieàu thay ñoåi. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

580

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI HOAØNG HOA THAÙM : - Hoaøng Hoa Thaùm - Löông Vaên Naém Ñòa ñieåm : Xaõ Phoàn Xöông, huyeän Yeân Theá Thôøi gian : Moàng 10 ñeán 15 thaùng gieâng Chính hoäi : Ngaøy 12 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Thi baén cung, baén noû - Thi laøm coã 5 moùn Thôø

K

hôûi nghóa Yeân Theá (18841913) vôùi hình aûnh cuûa nhöõng ngöôøi anh huøng daân toäc: Hoaøng Hoa Thaùm, Löông Vaên Naém vaø caùc chaøng trai Caàu Voàng Yeân Theá ñaõ caùch chuùng ta haøng theá kyû, song vaãn coøn in ñaäm trong loøng moãi ngöôøi daân Vieät Nam nhöõng taám göông yeâu nöôùc saùng ngôøi, troïn ñôøi hieán daâng cho neàn ñoäc laäp töï do cuûa ñaát nöôùc vaø haïnh phuùc cuûa nhaân daân. Nhöõng ngaøy hoäi do Hoaøng Hoa Thaùm toå chöùc laø moät trong nhöõng hoaït ñoäng tinh thaàn ñaõ ñöôïc ngöôøi laõnh tuï cuûa cuoäc khôûi nghóa Yeân Theá ñaëc bieät chuù yù. Trong hoaøn caûnh chieán ñaáu quyeát lieät vôùi keû thuø xaâm löôïc, Hoaøng Hoa Thaùm vaãn khoâng queân lo laéng ñeán cuoäc soáng thöôøng nhaät cuûa ngöôøi daân. Ñoù cuõng laø ñeå huy ñoäng ñöôïc moät löïc löôïng quaàn chuùng ñoâng ñaûo vaøo söï nghieäp cöùu nöôùc. Toân troïng tín ngöôõng cuûa ngöôøi daân, Hoaøng Hoa Thaùm ñaõ cho xaây döïng caùc coâng trình vaên hoùa nhö chuøa Leøo, ñeàn Thaùc Thaàn, ñeàn Goác Chanh, ñeàn Giaûi Oan... ôû quanh khu vöïc dieãn ra khôûi nghóa.

OÂng coøn cho môøi caùc hoøa thöôïng ôû chuøa Boå, moät trung taâm Phaät giaùo lôùn cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm, veà tuïng kinh nieäm Phaät... Vôùi nhöõng suy nghó vaø vieäc laøm cuûa mình, Hoaøng Hoa Thaùm ñaõ vaän duïng loøng tin cuûa ngöôøi daân vaøo trôøi Phaät ñeå taäp trung löïc löôïng tham gia cuoäc khôûi nghóa. Vôùi nhöõng haønh ñoäng “phoùng ngö, phoùng ñieåu” oâng muoán noùi leân noãi khaùt khao töï do hoøa bình cuûa nhöõng ngöôøi daân döôùi aùch thöïc daân xaâm löôïc. Hoaøng Hoa Thaùm toå chöùc môû hoäi laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1900. Cuõng töø ñaây, ngaøy hoäi naøy ñaõ trôû thaønh leä chung cuûa daân laøng: “Ñaàu naêm laøm hoäi, cuoái naêm laøm chay”. Moät kyø hoäi thöôøng ñöôïc laøm trong 5 ngaøy: töø moàng 10 ñeán 15 thaùng gieâng, nhöng chính hoäi chæ coù 3 ngaøy 12, 13, 14. Naêm naøo ñöôïc muøa, nghóa quaân giaønh ñöôïc nhöõng thaéng lôïi quyeát ñònh thì naêm seõ môû hoäi to. Ngöôïc laïi, nhöõng naêm maát muøa, nghóa quaân ôû theá thaát thuû thì hoäi môû nhoû hôn, vôùi tính chaát nhö vieäc laøng.

BAÉC GIANG  581 Duø “laøm chay”, hay “laøm hoäi” thì bao giôø cuõng phaûi coù moät thôøi gian chuaån bò vaø thôøi gian ñoù daøi hay ngaén tuøy thuoäc vaøo hoäi to hay nhoû. Coâng vieäc chuaån bò tröôùc heát laø söûa sang laïi ñình mieáu vaø lau chuøi caùc ñoà thôø phuïng. Ngoaøi ra, cuõng phaûi daønh moät thôøi gian nhaát ñònh cho vieäc taäp luyeän. Nhaân daân quanh vuøng thöôøng goïi Hoaøng Hoa Thaùm laø quan lôùn. Gaàn tôùi ngaøy hoäi, khi quan lôùn coù giaáy xuoáng goïi thì moãi gia ñình phaûi coù nhieäm vuï goùp moät soá baùt ñuõa, moät ñoâi chieáu vaø moät ít cheø uoáng. Hoï coøn nhaän vieäc laøm gaïo cho quan ñeå phuïc vuï cho ngaøy hoäi. Luùc ñoù, ñôn vò maø nhaân daân ôû ñaây duøng ñöôïc tính baèng phöông (moãi phöông 15 kg). Cöù nhaän 2 phöông thoùc veà laøm thì seõ phaûi traû moät phöông gaïo, nhöng gaïo phaûi traéng, thaät saïch, vì ñaây laø gaïo duøng ñeå thoåi côm vaø laøm baùnh thôø. Nhöõng ngöôøi ñi döï hoäi coøn phaûi chuaån bò quaàn aùo. Thöôøng thöôøng hoï maëc nhöõng boä ñeïp nhaát, môùi nhaát. Saân ñình trong ngaøy hoäi ñöôïc trang hoaøng loäng laãy. Hai möôi laù côø nguõ saéc caém ôû boán phía chung quanh. Nhöõng thanh göôm saùng loaùng xeáp thaønh hai haøng doïc theo loái vaøo haäu cung. Laù côø Ñaïi leänh huøng duõng uy nghieâm ñöôïc ñaët ôû chính giöõa. Hoaøng Hoa Thaùm coøn cho ñaët suùng oáng vaø cöû quaân lính

canh gaùc caùc nôi, ñeà phoøng giaëc leân ñaùnh. Ñeán ngaøy hoäi môû, nhaân daân caùc vuøng laân caän ñeàu mang coã ñeán thi vaø coã chính laø noäi dung chuû yeáu cuûa ngaøy hoäi ñaàu naêm. Coã thi trong hoäi thöôøng chæ coù: – Moät ñóa baùnh chöng – Moät ñóa baùnh tro – Hai naém côm nhoû – Moät ñóa rau dieáp cuoán thòt – Moät ñóa cheø lam Nhö vaäy, coã thi raát ñôn giaûn, thanh tao, song laïi ñoøi hoûi nhöõng ngöôøi laøm coã thì phaûi coù trình ñoä thaät ñieâu luyeän vaø hoaøn haûo. Tröôùc luùc laøm coã, ngöôøi ta ñem giaõ göøng, hoøa vôùi nöôùc möa cho vaøo chaäu roài ñem ñaët ôû coång ra vaøo, khi muoán vaøo nhaø ñeàu phaûi xaáp tay vaøo nöôùc göøng tröôùc. Caùc loaïi baùnh vaø côm thi ñeàu ñöôïc laøm raát caån thaän ngay töø luùc coøn laø haït thoùc, vì neáu sô yù chæ ñeå laãn moät haït teû, döùt khoaùt maâm coã ñoù seõ phaûi bò phaït. Baùnh chöng laøm theá naøo ñeå khi môû ra vaãn thaáy nguyeân hình haït gaïo nhöng ñaõ nhuyeãn, deûo vaø coù maøu saéc. Baùnh tro laøm sao cho thaät traéng, thaät trong ñeå khi baøy leân ñóa coù theå nhìn thaáu ñöôïc taän loøng ñóa. Côm naém sao cho deûo, neàn naõ vaø ñeïp.

582

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Sang ngaøy 12, Hoaøng Hoa Thaùm cuøng vôùi baø Ba vaø moät soá ngöôøi thaân caän cuûa oâng ñeán chaám thi. Tuøy theo giaù trò cuûa töøng loaïi coã maø ñaùnh giaù, nhöng giaûi thöôûng maø Hoaøng Hoa Thaùm treo trong hoäi thöôøng laø tieàn. Giaûi thöôûng baèng khaên maët, thuoác laù hay moät vaøi hieän vaät khaùc cuõng coù, nhöng ít hôn. Tuy thi coã coù giaûi thöôûng, nhöng nhöõng ngöôøi mang coã ñeán thi laïi khoâng phaûi vôùi muïc ñích ñoù, maø chuû yeáu laø danh tieáng. Neáu coâ gaùi naøo chieám ñöôïc giaûi nhaát cuûa hoäi thì ngay sau ñoù teân tuoåi cuûa coâ seõ noåi tieáng khaép vuøng. Hoï cuõng coøn quan nieäm: coã cuûa nhaø ai ñöôïc giaûi thì naêm aáy caû gia ñình seõ gaëp nhieàu may maén, laøm aên khaù giaû. Ngöôïc laïi neáu ai bò phaït thì hoï raát lo raèng naêm ñoù seõ “xuùi quaåy”, laøm aên ñaõ khoâng toát, laïi coøn bò hoï haøng, baø con laøng xoùm cheâ cöôøi. Coã thi trong hoäi ñöôïc xeáp theo haøng loái. Treân moãi maâm ñeàu ñöôïc phuû moät mieáng vaûi ñoû. Nhöõng ngöôøi ñeán chaám thi seõ ñi laàn löôït töø treân xuoáng theo thöù töï ñaõ saép xeáp. Maâm coã naøo ñaït seõ ñöôïc caém theû vaø sau ñoù thì trao giaûi thöôûng ngay. Ngöôøi naøo ñoaït giaûi trong hoäi, taát caû baïn beø bieát tin ñeàu ñeán möøng. Gia ñình ngöôøi ñoaït giaûi seõ laøm vaøi maâm côm môøi baø con vôùi tính chaát chia vui. Giaûi thöôûng cuûa ngaøy hoäi tuy khoâng lôùn laém, song

ñoù laø nieàm vinh döï cuûa baûn thaân, gia ñình ngöôøi thaéng cuoäc. Sau vieäc thi coã, noäi dung chuû yeáu cuûa ngaøy hoäi ñaàu naêm laø ñaáu vaät. Ñaáu vaät cuõng laø moät moân thi, moät troø chôi ñöôïc khaù nhieàu ngöôøi qaun taâm tôùi. Neáu nhö thi coã ñeå reøn luyeän kyõ naêng lao ñoäng cuûa ngöôøi phuï nöõ laø chuû yeáu thì vaät laø moät troø vui, moät moân theå thao coå truyeàn mang nhieàu ñaëc ñieåm, phong caùch rieâng cuûa caùc ñaùm trai laøng. Ñoaït ñöôïc giaûi ñoái vôùi caùc ñoâ vaät laø moät vinh döï lôùn. Hoï seõ mang phaàn thöôûng veà nhaø, laøm côm môøi baø con hoï haøng, beø baïn ñeán cuøng lieân hoan chia vui. Caùc ñoâ vaät thua thì laïi ra coâng taäp taønh chôø baïn ôû nhöõng ñaùm hoäi naêm tôùi. Ngoaøi ñaáu vaät, trong ngaøy hoäi ñaàu naêm do Hoaøng Hoa Thaùm toå chöùc coøn coù raát nhieàu troø chôi vaø moân thi khaùc. Ñoù laø côø töôùng, bôi thi baét vòt, muùa roái nöôùc, thi baén suùng, baén cung, noû... Bôi thi baét vòt cuõng laø moät troø chôi khaù boå ích vaø lyù thuù. Moân thi naøy ñöôïc toå chöùc ôû ao tröôùc saân ñình. Ngöôøi naøo nhanh nheïn, thaùo vaùt baét ñöôïc vòt seõ ñöôïc cho caû vòt vaø giaûi thöôûng. Ñaëc bieät, khaùc vôùi nhieàu loaïi hoäi laøng muøa xuaân ôû caùc ñòa phöông khaùc, hoäi Hoaøng Hoa Thaùm coøn coù moân thi baén suùng, baén cung noû.

BAÉC GIANG  583 Ñaây laø moät moân thi khaù quan troïng. Trong ngaøy hoäi, moân thi naøy ñöôïc Hoaøng Hoa Thaùm quan taâm nhieàu nhaát vì coù leõ ñaây khoâng chæ ñôn thuaàn laø moät troø chôi, maø coøn laø moät kyø khaûo haïch trong quaân lính cuûa oâng. Ñaây chính laø moät cô hoäi, hay noùi khaùc ñi laø moät dòp ñeå tuyeån löïa nhaân taøi vaø boå duïng vaøo caùc chöùc vò caàm quyeàn quan troïng. Ñeà xöôùng ra moân thi naøy trong ngaøy hoäi coù leõ cuõng vì Hoaøng Hoa Thaùm laø laõnh tuï cuûa cuoäc khôûi nghóa Yeân Theá, laø moät vò töôùng maø cho ñeán nay teân tuoåi vaãn coøn löøng laãy trong trang söû oanh lieät cuûa nöôùc nhaø. Sau khi ñaõ toå chöùc caùc moân thi vaø troø chôi ban ngaøy, trong moãi kyø hoäi Hoaøng Hoa Thaùm ñeàu cho môøi caùc ñoäi tuoàng veà bieåu dieãn vaøo buoåi toái. Tuoàng Thoå Haø vaø tuoàng Ñoàng Kî laø nhöõng ñoäi thöôøng ñöôïc môøi nhaát. Trong quaù trình bieåu dieãn, hoï ñöôïc ñoái ñaõi raát traân troïng, vaø khi veà luoân ñöôïc oâng cho tieàn laøm quyõ. Trong ngaøy hoäi ñaàu naêm, vieäc teá leã treân ñình chuøa cuõng laø noäi dung raát quan troïng. Coã teá thöôøng do ngöôøi nhaø Hoaøng Hoa Thaùm laøm. Töø moàng 10 ñeán ngaøy 15, moãi ngaøy ñeàu coù 2 laàn teá, buoåi saùng vaøo khoaûng 7, 8 giôø, chieàu 4, 5 giôø. Hoaøng Hoa Thaùm tröïc tieáp ñöùng ra ñaûm nhieäm vieäc naøy. Coã teá ngoaøi höông, hoa, oaûn, quaû thì moãi ngaøy coøn coù 2 con lôïn quay.

Lôïn teá ñöôïc nuoâi raát coâng phu. Ñeán ngaøy hoäi ngöôøi ta ñem laøm saïch, boû loøng gan, ñeå nguyeân caû con quay vaøng roài mang leân ñình ñaët phuû phuïc treân moät taám laù chuoái, chaàu ñaàu vaøo haäu cung. Nhaân daân caùc vuøng laân caän ñeán xem hoäi ñeàu ñöôïc aên coã vaø coã ñeå ñaõi nhaân daân ôû caùc nôi thöôøng laø nhöõng maâm coã thi nhöng bao giôø Hoaøng Hoa Thaùm cuõng naáu theâm côm, ñem naém roài boû vaøo moãi maâm 2 naém. Thöùc aên ñeå ñaõi khaùch ñeán hoäi thöôøng laø thòt traâu. Hoaøng Hoa Thaùm coøn cho laøm chay vaøo raèm thaùng 7 töùc laø ngaøy “Xaù toäi vong nhaân”, vôùi muïc ñích töôûng nhôù vong linh cuûa nhöõng nghóa quaân ñaõ hy sinh trong traän maïc. Ñeán ngaøy naøy, Hoaøng Hoa Thaùm cho ngöôøi ñi ñoùn hoøa thöôïng vaø caùc vò sö ôû chuøa Boå veà. Sau khi ñaõ cuùng teá baèng höông hoa oaûn quaû ôû chuøa Phoàn Xöông thì baét ñaàu vaøo noäi dung chuû yeáu cuûa ngaøy laøm chay laø röôùc. Trong ñaùm röôùc, sau côø leänh, côø tam taøi laø suùng: “suùng ñi tröôùc, suùng ñi sau”, roài kieäu höông aùn. Treân kieäu ñeå baùt höông, baøi vò vaø moät soá hình nhaân sôn ñoû. Treân höông aùn ñeå höông hoa oaûn quaû... Taát caû nhöõng thöù ôû kieäu vaø aùn ñeàu ñöôïc phuû vaûi ñoû. Ngöôøi khieâng kieäu, höông aùn laø nhöõng trai taân, hoï maëc aùo nhieãu ñoû, quaàn traéng, ñoäi khaên

584

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñoû. Nhöõng ngöôøi naøy ñaõ ñöôïc tuyeån löïa vaø coù nhieäm vuï chuaån bò moïi thöù töø tröôùc. Phöôøng nhaïc goàm ñuû loaïi ñi trong ñaùm röôùc ñeå phuïc vuï. Hoøa thöôïng ñöôïc ngoài treân ngöïa, moät ngöôøi phuï vieäc cuûa Ñeà Thaùm caàm daây cöông vaø daét ngöïa ñi, keøm theo laø hai ngöôøi caàm loïng ñi hai leân ngöïa che cho hoøa thöôïng. Ñaùng chuù yù hôn caû, trong ñaùm röôùc coøn mang theo moät loàng chim goàm caùc loaøi chim, moät chaäu caù goàm ñuû thöù caù, moät beø chuoái 100 caây vaø 100 ngoïn neán caém treân thaân 100 caây chuoái ñoù. Sau ñaùm röôùc laø caùc cuï boâ laõo tay caàm höông, ñoïc kinh nieäm Phaät. Ñaùm röôùc ñöôïc cöû haønh töø mieáu AÂm Hoàn trong ñoàn Phoàn Xöông ra ñình roài ñi tôùi coáng Caàu Goà. Tôùi coáng Caàu Goà, sau khi hoøa thöôïng vaø caùc vò sö ñaõ tuïng kinh vaø laøm moät soá nghi thöùc nhaø Phaät, cuï Ñeà cho thaû beø chuoái xuoáng soâng, ñoát ñuû 100 ngoïn neán treân beø chuoái ñoù roài töï tay thaû chim leân trôøi, thaû caù xuoáng nöôùc cho chuùng töï do bay nhaûy. Laøm xong taát caû nhöõng coâng vieäc ñoù thì ñoaøn ngöôøi ñi röôùc laïi quay veà chuøa nieäm Phaät giaûi oan cho caùc aâm hoàn.

Ngoaøi ngaøy hoäi ñaàu naêm vaø ngaøy hoäi laøm chay cuoái naêm coøn coù moät loaïi hình nöõa do Hoaøng Hoa Thaùm toå chöùc maø chuùng toâi taïm goïi laø hoäi xuoáng ñoàng. Hoäi ñöôïc toå chöùc nhö sau: Ñeán caùc vuï caøy caáy, gaët haùi... binh lính vaø nhaân daân ôû 4 toång ñeàu coù nhieäm vuï laøm ruoäng cho Hoaøng Hoa Thaùm trong 1 ngaøy. Khi ñi laøm, nhaân daân caùc toång phaûi baøn baïc, tính toaùn ñeå mang ñuû soá thôï caøy, thôï böøa, thôï caáy vaø caùc noâng cuï nhö traâu, boø, caøy, böøa, lieàm haùi... Ñeán muøa gaët, luùa ôû gaàn laøng naøo Hoaøng Hoa Thaùm göûi ngay laøng aáy, nhöng khoâng phaûi göûi toaøn boä maø chæ göûi moät phaàn. Do ñoù haàu heát caùc laøng ôû Yeân Theá ñeàu coù luùa cuûa oâng göûi, cho neân khi coù binh bieán oâng ñaõ coù saün thoùc döï tröõ ñeå nuoâi quaân. Sau moãi laàn caøy caáy, gaët haùi nhö vaäy. Hoaøng Hoa Thaùm thöôøng moå traâu boø, laøm côm khao ñaõi moïi ngöôøi. Khi veà hoï coøn ñöôïc theâm 1 naém côm hoaëc neáp hoaëc teû, moät mieáng thòt. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

BAÉC GIANG  585

HOÄI BAÛO LOÄC Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Linh Thoâng Trinh Phuùc Ñaïi Vöông - Traàn Caûo vaø Traàn Cung : Xaõ Baûo Sôn, huyeän Luïc Nam : Ngaøy 13 thaùng gieâng : - Thi baùnh ít, baùnh duøng, baùnh cao, baùnh bìa - Ñaùnh caàu naâu vaø caàu goã.

L

aøng Baûo Loäc thuoäc xaõ Baûo Sôn, huyeän Luïc Nam, tröôùc ñaây laø xaõ Baûo Loäc, toång Sôn Ñình, huyeän Phöôïng Nhaõn, phuû Laïng Giang. Laøng coù hai thoân: Baûo Loäc 1 vaø Baûo Loäc 2 vôùi 6 xoùm: 1, 2, 3, 4, 5, 6, naèm trong khu vöïc ngaõ ba ñi Keùp - Luïc Nam - Voâi. Daân ôû ñaây goàm caùc doøng hoï Döông, Giaùp, Nguyeãn, Ngoâ, Löông, Traàn, chuû yeáu soáng baèng ngheà laøm ruoäng vaø coù ñôøi soáng tín ngöôõng thôø thaønh hoaøng. Laøng Baûo Loäc laø moät laøng coå. Trong khu vöïc laøng hieän nay coù caùc di tích: ñình, chuøa Baûo Loäc vaø ngheø Saéc. Ñình Baûo Loäc laø coâng trình xaây döïng vaøo ñaàu theá kyû XVIII, nieân hieäu Vónh Thònh thöù 12 (1717) goàm toøa ñaïi ñình 5 gian hai chaùi vaø 2 gian haäu cung. Ñình vaø chuøa Baûo Loäc ôû cuøng moät khu ñaát roäng, theo boá cuïc maët baèng tieàn thaàn – haäu Phaät, quay höôùng veà phía taây nam. Phía sau coù nuùi Baûo Ñaøi bao boïc. Phía tröôùc

laø caùnh ñoàng roäng thoâng vôùi ñaát xaõ Höng Nguyeân. Caùc maïch nuùi quanh vuøng oâm aáp hai beân taïo ra caûnh quan kín ñaùo maø vaãn thoaùng ñeïp. Ñình Baûo Loäc ñöôïc xaây döïng ñeå thôø ñöùc thaønh hoaøng baûn thoå laø Linh Thoâng Trinh Phuùc Ñaïi vöông vaø ñöùc Traàn caûo, Traàn Cung. Trong hai ñoái töôïng naøy thì vò thaønh hoaøng baûn thoå laø ñoái töôïng toân thôø coå xöa cuûa ngöôøi daân Baûo Loäc. Vò thaønh hoaøng aáy laø töôïng tröng tín ngöôõng thôø ñaát cuûa cö daân noâng nghieäp. Coøn 2 vò Traàn Caûo, Traàn Cung laø hai vò ñöôïc thôø vaøo giai ñoaïn sau naøy. Do coù tín ngöôõng sô khai ñoù neân ngaøy tieát leä chính (13 thaùng gieâng) daân môû hoäi, caùc nghi thöùc nghi tieát cuõng ñeàu phaûn aùnh ñaëc tröng tín ngöôõng naøy khaù roõ neùt. Laøng Vaûi xöa coù hai giaùp: giaùp Ñoâng vaø giaùp Nam. Hai giaùp naøy coù traùch nhieäm lo vieäc laøng, vieäc nöôùc cho laøng (thaønh vieân caùc giaùp ñeàu laø caùc ñinh nam). Trong laøng coù tuïc phaân ñònh caùc ñinh nam thaønh

586

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

caùc haïng: trai ñinh, oâng leänh, oâng tröôûng, cai ñaùm, truøm, laõo phe, laõo laøng. Moãi naêm laøng cho hai giaùp baàu ra hai oâng leänh. Hai oâng leänh naøy, moät oâng nuoâi lôïn noäp cho laøng; moät oâng laøm baùnh ít, baùnh duøng, baùnh cao, baùnh bìa ñeå laøng vaøo hoäi. Laøng laïi choïn laáy moät oâng cai ñaùm. Cai ñaùm caét laàn ñeán tuoåi thì laøm. Ngöôøi laøm cai ñaùm phaûi laøm qua oâng leänh, oâng tröôûng roài môùi laøm cai ñaùm. Chaân cai ñaùm laàn löôït töøng phe, töøng giaùp. Naêm nay phe naøy, sang naêm laïi phe khaùc. Moät naêm ôû laøng Vaûi coù 3 tieát leä vaøo caùc ngaøy: – Ngaøy 13 thaùng gieâng hoäi xuaân ngheânh thaàn. – Ngaøy 13 thaùng 4 möøng luùa toát. – Ngaøy 13 thaùng Taùm möøng trung thu, nöôùc ñaày.

baèng naém tay, roài luoäc. Moãi oâng leänh laøm moät vuï goàm hai chuïc baùt, moãi baùt 4 caùi, toång soá 80 caùi, 2 oâng 160 caùi. Baùnh duøng cuõng baèng boät neáp troän vôùi ñöôøng maät naën to ngang ñoä 15cm, cao 20cm, goùi laù hoàng phaùp roài laáy daây buoäc ngang. Moãi oâng leänh laøm 15 quaû ñem luoäc chín, roài boû ra naém laïi cho vuoâng thaønh saéc caïnh, phuû boät, khoâng buoäc laù nöõa, baùnh troøn maø ñöùng thaønh. Baùnh cao duøng boät neáp rang troän vôùi ñöôøng eùp vaøo hoøm vuoâng, aán chaët nhö aán oaûn. Loaïi baùnh naøy laø baùnh ñeå khoâ, laøm chöøng vaøi chuïc caùi. Baùnh bìa thì laáy boät neáp soáng hoøa vôùi maät, hoøa loaõng vöøa phaûi roài roùt vaøo khuoân, ñem haáp chín. Khi haáp raéc ít vöøng rang leân beà maët, caét ra nhö baùnh deûo. Cuõng laøm vaøi chuïc caùi.

Ngaøy hoäi 13 thaùng gieâng ñöôïc môû ra ôû khu vöïc ñeàn, ngheø, ñình, chuøa Baûo Loäc. Saép ñeán ngaøy hoäi, caùc oâng leänh cho laøm baùnh coã thôø vaø chuaån bò thòt lôïn. Baùnh thôø coù baùnh ít, baùnh duøng, baùnh cao, baùnh bìa.

Laïi cho ñoà xoâi, dôõ ra maâm, beân treân ñeå thòt lôïn ñaõ luoäc. Thòt lôïn laøm coã thôø, moãi oâng leänh phaûi laøm 3 con, moãi ngaøy 2 con. Khi laáy thòt coã thôø, laøng coù caân quaï. Quaû caân baèng ñaù to, ang aùng cöù thaêng baèng laø ñöôïc.

Baùnh ít laøm baèng boät neáp, ñem ngaøo vôùi maät roài cho nhaân ñoã, nhaân ñöôøng vaøo trong, naém laïi laáy laù hoàng phaùp to ñem goùi töøng caùi

Caùc trai laøng goïi laø trai caû, saép ñeán tuoåi, cuõng laøm coã xoâi neáp ra ñình röôùc, thôø. Coã trai caû ít hôn, khoâng nhieàu nhö coã oâng leänh.

BAÉC GIANG  587 Chieàu ngaøy 12 thaùng gieâng, laøng ngheâng kieäu ñeán nhaø saéc döïng ôû giöõa laøng ñeå röôùc saéc leân ngheø. Ngheø Baûo Loäc laøm ôû treân söôøn ñoài cao, caùch laøng chöøng 500m. ÔÛ ñaây coù ngai thôø vò thaønh hoaøng laøng. Ñeán ngheø, caùc quan vieân haï kieäu, leân ngheø teá leã, xin ngheânh röôùc baøi vò nhaø thaùnh veà khu vöïc ñình. Taïi ñaây, baøi vò ñöôïc ñöa leân kieäu cuøng vôùi hoøm saéc. Sau ñoù, ñoaøn röôùc cuûa daân laøng laïi quay veà khu ñình, nhöng khoâng vaøo khu vöïc ñình chuøa maø haï kieäu ôû caùnh ñoàng cöûa ñình, ñoùng ñaùm ôû ñoù nhö haønh cung cuûa ñöùc ñaïi vöông. ÔÛ ñaây, laøng cho traûi chieáu tröôùc kieäu, baøy höông aùn daâng leã. Caùc quan vieân döïng raïp, che chieáu, che coùt... naèm chung quanh kieäu vaø toå chöùc thôø thaàn. Ñeâm xuoáng, ngoaøi vieäc teá leã, caùc gaùnh haùt ca truø, haùt cheøo bieåu dieãn tröôùc kieäu. Sau khi haï kieäu ôû ñoàng veà teá thaàn, laøng cho ñaùnh caàu naâu vaø ñaùnh caàu goã ôû saân caàu ngoaøi ñoàng. Saân caàu laø moät thöûa ruoäng, coù hai loã caàu to. Tröôùc khi gieo caàu, caùc trai ñinh vaùc côø nguõ haønh chaïy voøng troøn trong saân caàu, vöøa chaïy vöøa reo ñuû ba voøng. Chaïy côø nhö theá, daân goïi laø dong caàu. Dong caàu xong, cai ñaùm ñoäi muõ ñoû, maëc aùo ñoû thuïng, ñi hia, böng quaû caàu naâu ra saân cho caùc trai ñinh cöôùp tröôùc. Caàu naâu laø moät

cuû naâu, moät thöù cuû ôû röøng, thöôøng duøng ñeå giaõ ra laáy nöôùc nhuoäm vaûi naâu. Cuû laøm caàu laø loaïi cuû to, phaûi choïn töø tröôùc. Khi oâng ñaùm ra gieo caàu, oâng ñöùng tröôùc trai ñinh hai giaùp, hoâ raèng: Bôù giai laøng ta Naêm cuõ ñaõ qua, böôùc sang naêm môùi Daân ta môû hoäi thi caàu Ai cöôùp ñöôïc caàu naøy Giaøu muøa giaøu maøng Giaøu sang phuù quí

OÂng ñaùm hoâ lôùn nhö theá ba laàn, moãi laàn hoâ thì caùc trai ñinh laïi nhaûy leân reo hoø aàm ó. OÂng ñaùm hoâ xong, tung caàu naâu vaøo saân, caùc trai ñinh xoâ vaøo tranh caàu, ai baét ñöôïc caàu naâu, tung ra khoûi saân laø ñöôïc. Ngöôøi tung quaû caàu ra saân phaûi ñöôïc troïng taøi vaø daân laøng xaùc nhaän. Khi ñaõ ñích thöïc ngöôøi thaéng thì laøng cho chính ngöôøi ñoù ñem caàu ñi laøm leã. AÁy laø ngöôøi “vaän ñoû”, may maén nhaát laøng. Tieáp theo laø cöôùp caàu goã. Quaû caàu goã to naëng, ñöôøng kính chöøng 50cm, ñöôïc daùn giaáy ñoû. OÂng cai ñaùm cuõng laøm thuû tuïc nhö gieo caàu naâu. Laàn naøy, caùc giaùp cöôùp caàu boû vaøo loã caàu cuûa nhau, beân naøo ñöa ñöôïc caàu vaøo loã beân kia laø thaéng. Xong cöôùp caàu thì ñeán vaät. Tröôùc khi vaät giaûi, laøng cho vaät thôø, ñaäp ñaát, ba keo ôû tröôùc kieäu thaùnh. Vaät

588

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ba keo naøy, phaûi coù ba ñoâi vaät, moãi ñoâi moät keo. Sau ñoù cho vaät giaûi, heát ngaøy thì thoâi. Toái ñeán laøng laïi cho teá leã ôû ñoàng. Boán coâ aû ñaøo leân muùa möøng nhaø thaùnh. Muùa xong thì daãn röôïu. Trong ngaøy haøng giaùp phuïc dòch coù coã höông aåm. Coã höông aåm ñoùng boán ngöôøi moät maâm. Coã naøy moãi trai ñinh phaûi laøm moät suaát ra ñình, naêm naøo cuõng theá, ñeán khi naøo laøm leänh thì thoâi. Theo leä moãi maâm coã trai laøng coù 4 baùt, 4 ñoâi ñuõa, 1 baùt nöôùc chaám, 1 ñóa noäm (su haøo - ñaäu), 2 hoøm côm ñeå saün trong maâm. Röôïu thì laøng mua cho ñuû duøng. Trong ngaøy hoäi, laøng cuõng coù coã cho phöôøng cheøo, nhaø tô, vaø caû nhöõng ngöôøi haønh khaát... khoâng ai phaûi nhòn ñoùi maø veà. Hoäi laøng Baûo Loäc ñoùng ñaùm ôû ñoàng nhö theá ñeán saùng ngaøy 14 thì hoaøn cung. Ngai ñöôïc ñöa veà ngheø an vò; saéc caát vaøo nhaø saéc; nghi tröôïng, côø, quaït, kieäu... laïi ñöa veà ñình. Keát thuùc leã hoäi muøa xuaân.

Ngaøy nay hoäi laøng Baûo Loäc khoâng ñoùng ñaùm ôû ñoàng nöõa maø taäp trung veà ñình. Taát caû vaãn giöõ phong caùch gaàn nhö xöa, chæ khaùc laø baây giôø coã thôø baèng hoa quaû, keïo baùnh nhieàu hôn, ñeïp hôn, beân caïnh coã thôø chæ coù tính chaát töôïng tröng. Maët khaùc, ngoaøi caùc trai laøng ñi röôùc, ñaøn baø, con gaùi cuõng tham gia tích cöïc. Chò em aùo quaàn ñuû caùc maøu saéc, tha hoà khoe saéc ñeïp, dung nhan; maët hoa da phaán, maù ñoû hoàng haøo, moâi son röïc rôõ laøm cho caûnh xuaân ngaøy hoäi nhö ñeïp hôn leân. Laøng Vaûi vaøo hoäi, coù leã caàu naâu. Hình aûnh cuû naâu nhuoäm vaûi naâu laøm cho ngöôøi döï hoäi lieân töôûng raèng: coù leõ xöa kia laøng naøy coù ngheà nhuoäm vaûi. Vì theá maø coù teân laøng chaêng? Coù leõ hoäi cöôùp caàu naâu cuõng laø moät hình thöùc trình ngheà ñaõ ñöôïc caùch ñieäu hoùa ôû maûnh ñaát naøy. Ngaøy nay, cuû naâu treân röøng khoù kieám, neân trong laøng cuõng coù nhaø troàng laáy cuû ñeå duøng moãi khi vaøo hoäi. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

BAÉC GIANG  589

HOÄI LAØNG ÑOØ : - Cao Sôn - Taøi Quaän Coâng Ñòa ñieåm : Xaõ Myõ Ñoä, huyeän Yeân Duõng Thôøi gian : Ngaøy 15 vaø 16 thaùng gieâng Chính hoäi : Ngaøy 15 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Teá thaàn noâng - Caây ñu, leo caàu, baét vòt Thôø

L

aøng Ñoø ngaøy xöa laø xaõ Myõ Ñoä, toång Myõ Caàu, huyeän Yeân Duõng. Xaõ naøy ñöôïc naâng leân thaønh xaõ töø naêm Thaønh Thaùi thöù 2 (1890) goàm ba thoân: Canh Kheâ, Ngoaøi vaø Trong. Trong quaù trình phaùt trieån laøng Ñoø, do coù truïc ñöôøng 1A ñi qua neân trôû thaønh moät phöôøng cuûa thò xaõ Baéc Giang ngaøy nay, nhöng dieän maïo vaø qui moâ phöôøng Myõ Ñoä khoâng coøn gioáng xaõ Myõ Ñoä (töùc laøng Ñoø) ngaøy tröôùc nöõa. Laøng Ñoø xöa naèm beân bôø nam soâng Thöông, taïi khu vöïc ñaàu caàu phía Nam cuûa con soâng naøy. Nôi ñaây hai maët taây baéc vaø ñoâng baéc giaùp soâng Thöông vaø soâng Ña Mai, phía ñoâng nam giaùp ñöôøng saét Haø Noäi - Laïng Sôn vaø phía taây nam giaùp ñaát xaõ Taân Myõ (Yeân Duõng). Trong ñòa phaän laøng Ñoø cuõ, caùc cuï giaø cho bieát: laøng coù caùc xoùm nhö xoùm Loø, xoùm Quai Vaïc, xoùm Laãm, xoùm Dinh, xoùm Gieáng Ñaù, xoùm Gieáng Ñaát, phöôøng Giaàu, phöôøng Ao, xoùm Vöôøn Hoàng, xoùm Baõi Traïm,

xoùm Soi, Baõi Quan, Ñoàng Cuoái. Ngaøy tröôùc, ñöôøng thieân söù ñi qua laøng Ñoø, söù thaàn ñeàu phaûi döøng chaân ôû Baõi Traïm ñeå sau ñoù qua soâng ñi Laïng Sôn. Ngöôøi ta cuõng noùi raèng gieáng Ñaù, gieáng Ñaát cuûa laøng Ñoø laø hai maét cuûa thaàn long. Con gaùi laøng ra ñoù muùc nöôùc veà duøng cöù xinh ñeïp theâm ra, neân vua quan thôøi phong kieán raát yeâu thích con gaùi cuûa ñaát laøng Myõ Ñoä. Hai gieáng naøy ngaøy nay khoâng coøn vì caùc cuï baûo: Ngaøy xöa, khoâng roõ khi naøo, coù teân töôùng Taøu cho ngöïa uoáng nöôùc ôû ñoù roài ngöôøi ngöïa cuøng ngaõ xuoáng gieáng cheát. Daân sôï giaëc traû thuø beøn cho laáp ñi. Coøn xoùm Vöôøn Hoàng, gaàn ñieám Dinh hoï Haø, ñaøn baø con gaùi cuõng ñeïp chaúng keùm. Phöôøng Giaàu laø nôi cö daân coù ngheà eùp daàu traåu ñem baùn. Phöôøng Ao laø nôi coù nhieàu ao, laém caù. Haøng xoùm trong laøng coù ruoäng chín saøo thöôøng ruû nhau ra sinh hoaït, ca haùt. Nhöõng ñòa danh laøng xoùm cuõ ôû laøng Ñoø (Myõ Ñoä) nhö theá coøn löu

590

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

giöõ nhieàu söï tích bôûi nôi ñaây laø nôi ñi laïi ngöôïc xuoâi cuûa caùc quan laïi trieàu ñình. Ñaây coøn laø ñaát phaùt tích cuûa caùc quaän coâng hoï Hoaøng. Do vò theá vaø cö daân nôi ñaát ñòa ñaàu nhö theá neân laøng Ñoø cuõng laø laøng coù danh tieáng, coù phong tuïc thuaàn myõ. Ngaøy tröôùc, cö daân ôû ñaây coù caùc hoï Ngoâ, Phan, Hoaøng, Ñoã vaø Haø. Veà sau hoï Haø ñi heát, chæ coøn thaáy teân hoï trong bia ñaù, coøn laïi chuû yeáu laø boán hoï. Boán hoï ñöôïc taäp hôïp thaønh boán giaùp: Ñoâng, Taây, Baéc vaø Trung. Caùc giaùp ñoù sau do boán hoï ñaûm traùch, moãi hoï moät giaùp ñeå laøm vieäc laøng. Vieäc laøng xöa ôû ñaây thöôøng coù boán vieäc nhö: quan, hoân, tang, teá. Vieäc quan laø caùc vieäc cuûa xaõ hoäi trong laøng ngoaøi nöôùc, taát caû caùc xuaát ñinh ñeàu phaûi tham gia, khoâng ai ñöôïc treã naõi. Thöïc hieän vieäc naøy ñaõ coù pheùp nöôùc. Coøn vieäc hoân nhaân thì noùi chung theo caùc böôùc cuûa Thoï mai gia leã, töùc laø phaûi nhôø ngöôøi moái ñeán nhaø gaùi hoûi; neáu khoâng coù moái thì khoâng gaû, laïi phaûi ñuû caùc leã daïm ngoõ, xin cöôùi, bieän leã, laïi maët... Quan nieäm cuõ trong hoân nhaân laø “cha meï ñaët ñaâu con ngoài ñaáy”. Trong vieäc tang ôû laøng Ñoø, nhöõng nhaø giaøu trong boán giaùp, neáu nhaø coù ngöôøi maát thì gia chuû phaûi cho giaõ baùnh giaày, moãi xuaát ñinh moät caùi to. Ñinh nam tính töø aüm ngöûa trôû leân cho tôùi cuï giaø nhaát ôû laøng. Thòt traâu chia ñuû cho ngöôøi

ñeán thaêm cuûa caùc giaùp. Laïi phaûi thòt moät con lôïn ñeå môøi haøng giaùp giuùp vieäc. Trong tang leã, ngöôøi laøng ñeán thaêm vieáng ai cuõng phaûi than “oâ hoâ” ba tieáng chia buoàn vôùi tang chuû. Sau ñoù quyø leã, vaùi gia chuû. Ngaøy ñaàu thì quyø coù hai leã ba vaùi, ngaøy thöù hai coù boán leã boán quyø. Con trai chuû nhaø cuõng ñaùp taï nhö vaäy. Ñeán ngaøy thöù ba cuùng ba ngaøy, luùc ñoù daân môùi ñeán phuùng vieáng Vieäc teá ôû ñình mieáu, laøng Ñoø xöa coù caùc leä vaøo dòp 15 thaùng gieâng, 16 thaùng 5 vaø 16 thaùng taùm. Ñoù laø ba dòp teá leã chính. Ngoaøi ra coøn coù caùc cuoäc teá nhoû raûi raùc trong naêm. Nhöõng nôi thôø cuùng cuûa laøng xaõ coù ñình Ñoø, ñeàn Vua Baø, chuøa Nhö Nguyeät vaø vaên chæ. Caùc cuï ôû Myõ Ñoä cho bieát raèng ngaøy tröôùc laøng Ñoø coù caûnh quan khaùc. Ñình laøng ôû gaàn khu ñaàu caàu soâng Thöông ngaøy nay, nhìn ra doøng soâng con ñoå vaøo soâng Thöông. Ñoái dieän vôùi ñình laø ñeàn laøng Ña Mai. Ñeàn, chuøa, vaên chæ ôû khu chuøa Nhö Nguyeät hieän nay, töùc laø khu cuoái laøng phía Nam soâng con. Ñình laøng xöa coù naêm gian hai chaùi, maùi cong lôïp ngoùi muõi coù boán ñaàu ñao. Töông truyeàn ngoâi ñình naøy do cuï Taøi quaän coâng Hoaøng töôùng coâng cuûa doøng hoï Hoaøng mua laïi ñình laøng Saøn veà coâng ñöùc cho daân thôø cuùng, neân cuï Taøi quaän coâng ñöôïc thôø laøm thaønh hoaøng, sau ñöùc thaùnh

BAÉC GIANG  591 Cao Sôn. Ngaøy 15 thaùng gieâng teá thaùnh Cao Sôn, ngaøy 15 thaùng 5 teá cuï Taøi quaän coâng ôû ñình. Nhö theá, ôû laøng Ñoø hình thaønh hai khu; khu ñình vaø khu chuøa, ñeàn vaø vaên chæ. Haèng naêm vaøo ngaøy laøng coù leä, caû hai khu naøy ñeàu môû cöûa ñeå daân lo vieäc laøng. Trong ba dòp leã teá thaønh hoaøng: – 15 thaùng gieâng: teá ñöùc thaùnh Cao Sôn. – 15 thaùng 5: teá cuï Taøi quaän coâng. – 16 thaùng 8: teá Ñoáng Bính thaïch thaàn Ngaøy 15 thaùng gieâng laø leä chính, goïi laø hoäi Thöôïng Nguyeân. Chæ coù dòp naøy daân laøng môùi môû hoäi, môû caùc troø vui cho daân xem. Coøn leä 15 thaùng 5 vaø 16 thaùng 8 teá nhoû, nhöng thòt traâu, thòt boø cho daân aên. Leä 15 thaùng 5 coù thui traâu, laøm thòt, laáy xöông naáu chaùo traâu ñeå daân duøng chöù khoâng duøng côm. Coøn leä 15 thaùng gieâng thì khoâng duøng thòt traâu maø duøng thòt lôïn ñeå teá. Ñeå toå chöùc leã hoäi ngaøy 15 thaùng gieâng, daân baàu moät oâng hoäi chuû. Hoäi chuû phaûi laø ngöôøi quang queû, töùc laø ngöôøi trong nhaø khoâng coù tang, vôï choàng song toaøn, con caùi ngoan ngoaõn... Neáu hoäi chuû coù tang thì phaûi tìm oâng khaùc. Hoäi chuû laø ngöôøi coù nhieäm vuï nhö oâng thuû töø,

chuyeân vieäc ñeøn nhang, môû cöûa ñình ñeàn... Trong ngaøy hoäi, ngaøy leä cuûa naêm, daân choïn ra boán oâng teá ñaùm ñaïi dieän cho boán giaùp. Laïi coù boán oâng leành goïi laø leành caû, leành hai, leành ba, leành tö. Leành caû chæ huy vieäc laøng, leành hai saép ngöôøi lo vieäc, leành ba chæ huy ñoùng coã, leành tö lo traûi chieáu xeáp maâm. Caùc cuï, caùc quan vieân ñeán ngaøy 14, 15 phaûi teà töïu tuùc tröïc ôû ñình. Ñình laøng ñöôïc quy ñònh thaønh boán khu vöïc. Giaùp Ñoâng hoï Phan ngoài ôû phía ñoâng cuûa ñình; giaùp taây hoï Ñoã, phía taây; giaùp Baéc hoï Ngoâ, phía Baéc vaø giaùp Trong hoï Hoaøng, phía Nam. ÔÛ ñaây daân laøng toå chöùc laøm leã vaø röôùc kieäu thaùnh töø ñình leân beán soâng giaùp ñeàn Ña Mai ñeå toå chöùc röôùc nöôùc. Thuyeàn maønh ñôïi ôû beán ñöa caùc quan vieân ra soâng laáy nöôùc vaøo cheù thôø roài quay vaøo bôø ñeå röôùc nöôùc veà ñình thôø thaùnh. Sau leã röôùc nöôùc, laøng cho röôùc kieäu thaùnh, treân ñoù coù noài höông cuûa ñình veà khu vöïc chuøa ñeå thôø vaø môû hoäi taïi ñoù. ÔÛ khu vöïc chuøa daân laøng seõ toå chöùc teá Vua Baø - töùc Tónh Nhaát coâng chuùa - vaø toå chöùc teá thaàn noâng laøm leã xuoáng ñoàng. Nghi thöùc teá Vua Baø cuõng nhö teá thaønh hoaøng, nhöng laø teá ôû ñeàn. Teá thaàn noâng ôû laøng Ñoø ñöôïc toå chöùc ôû chuøa. Daân laøng cho môøi ñaïi

592

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

dieän cuûa hoï Hoaøng leân laøm leã thaàn noâng ôû gian beân traùi chuøa, xin gieo maï, caáy luùa. Sau ñoù vò ñaïi dieän aáy ra ñöùng tröôùc saân chuøa, ngaång maët nhìn leân cao roài moät tay laøm ñieäu boä nhö vaåy thoùc gieo maï, tieáp ñoù laïi laøm ñoäng taùc nhö caáy luùa. Taát caû caùc nghi thöùc naøy ñeàu laø söï theå hieän loøng mong muoán muøa maøng toát töôi, cuoäc soáng aám no cuûa ngöôøi noâng daân laøm ruoäng. Ñoù laø bieåu hieän cuûa tín ngöôõng noâng nghieäp maø nghi thöùc ôû ñaây cuõng laø ñoäc ñaùo. Khu vöïc vaên chæ cuûa laøng Ñoø laø nôi toå chöùc teá leã. Khu vöïc naøy laø moät baõi roäng naèm ngay beân chuøa, coù ñaép moâ thôø thaùnh Khoång Töû. Chính leä teá vaên chæ ôû ñaây vaøo dòp thaùng 9, do coù röôùc noài höông nhaø thaùnh ra ñaây môû hoäi neân laøng cuõng toå chöùc sô teá. Sau caùc cuoäc teá, leã nhaø thaùnh thì laøng Ñoø môû troø vui. Troø vui ôû ñaây chuû yeáu dieãn ra trong khu vöïc chuøa vaø treân soâng con, goàm caùc troø: vaät, ñu, leo caàu Kieàu, ñaäp noài ñaäp nieâu, bôi traûi baét vòt, côø boûi, haùt xöôùng... Caây ñu laøng cho troàng ôû baõi Coø Khanh sau chuøa. Ñaây laø moät baõi roäng, laïi coù ao Khanh voán laø caùi ñaáu ñong quaân ngaøy xöa. ÔÛ ñaây coù moät daûi ñaát goïi laø daûi Buùt, daûi Nghieân. Taát caû caùc cuï quan vieân ra ñoù taäp trung vui hoäi trong trang

phuïc khaên xeáp, aùo daøi quaàn traéng, oâ che... Caây ñu döïng leân ñeå nam thanh nöõ tuù thaû söùc khoe taøi, khoe ñeïp. Trong tieát trôøi xuaân, töøng caëp gaùi trai leân leân xuoáng xuoáng, traéng traéng hoàng hoàng, phaáp pha phaáp phôùi giöõa caûnh nuùi bieác soâng xanh thaät laø tình töù thô moäng. Sôùi vaät cuõng môû taïi nôi naøy. Laøng Ñoø khoâng phaûi laø laøng vaät neân chæ môû sôùi ñaët giaûi cho caùc ñoâ ôû nôi khaùc döï vaät cho vui. Giaûi vaät thöôøng laø caùi maâm, noài ñoàng... tuy khoâng lôùn nhöng laø nieàm vinh haïnh. Ñaäp noài ñaäp nieâu laø troø vui môû ra ôû bôø soâng con. Laøng cuõng cho baéc caàu tre baäp beành ra soâng, ngoaøi caàu tre döïng caây treo ba caùi noài ñaát hoaëc nieâu ñaát. Moät caùi ñöïng tro beáp; moät caùi ñöïng con vòt, moät caùi ñöïng giaûi. Ngöôøi naøo chôi thì ñoùng khoá côûi traàn ñi caàu caàm gaäy ra ñaäp. Giaûi thì ñöùng yeân nhöng caàu tre cöù baäp beành; neáu ñaäp ñöôïc gì thì laáy caùi ñoù. Ñaäp phaûi nieâu tro thì tro buïi muø mòt phuû xuoáng ngöôøi, ñaäp phaûi nieâu vòt thì vòt rôi xuoáng soâng, tha hoà maø bôi ñuoåi, ñuoåi ñöôïc thì laáy veà. Ñaäp phaûi nieâu giaûi thì ñöôïc giaûi. Laïi coù troø leo caàu Kieàu ñoát phaùo. Caàu kieàu cuõng laøm ra soâng, cöù baäp beành nhuùn nhaûy. Ñaàu caàu coù caàn tre treân treo baùnh phaùo. Ngöôøi chôi caàm buøi nhuøi ñi caàu ñoát, ñoát ñöôïc

BAÉC GIANG  593 thì ñöôïc giaûi. Nhieàu ngöôøi khoâng ñoát ñöôïc laïi coøn ngaõ xuoáng soâng, öôùt saïch, phaûi bôi vaøo. Troø chôi bôi thuyeàn baét vòt ñöôïc toå chöùc treân ñoaïn soâng con töø ñình ñeán chuøa. Laøng cho vaøi thuyeàn chôû ngöôøi, chôû vòt ra giöõa soâng. Vòt ñöôïc thaû ra, ngöôøi chôi nhaûy xuoáng soâng ñuoåi baét. Thuyeàn löôïn chung quanh khoâng cho vòt vaøo bôø, ai baét ñöôïc con naøo thì laáy con ñoù. Gioáng vòt laën huïp raát gioûi, raát nhanh neân raát khoù baét. Treân bôø tieáng reo hoø roài tieáng goõ cheøo maïn thuyeàn, tieáng nöôùc khua ñoäng, laøm naùo nhieät caû khuùc soâng. Trong khu vöïc chuøa, trong laøng xoùm coøn coù choïi gaø, bòt maét baét deâ, haùt cheøo, tuoàng... Cheøo ñöôïc môøi veà xoùm bieåu dieãn. Sau ñoù coù haùt coâ ñaàu ôû ñình cho caùc cuï caàm chaàu, ai haùt phaïm huùy thì laøng phaït. Ngaøy hoäi Thöôïng Nguyeân daân laøng laøm coã môøi khaùch vaø ñoùn caùc reå laøng veà chôi. Coã cuûa laøng Ñoø coù caùc moùn cheá bieán töø thòt lôïn nhö gioø, chaû, quay, nöôùng, luoäc, naáu, ninh... baøy bieän raát ñeïp. Trong coã laïi coù baùnh giaày, cheø kho, cheø ñoã ñaõi. Baùnh giaày cuûa daân laøm to baèng

caùi ñóa lôùn, baùnh giaày cuûa gia ñình laøm nhoû hôn. Trong caùc thöù aáy, caùc cuï chæ thích nhaát moùn cheø ñoã ñaõi vaø coi nhö ñoù laø ñaëc saûn cuûa mình. Cheø ñoã ñaõi cuûa laøng Ñoø laøm toaøn baèng ñoã xanh. Muoán laøm moùn cheø naøy ngöôøi ta laáy ñoã xanh nhaët saïch, xay vôõ, ñaõi heát voû, cho ninh nhöø khoâ ñeå ñoã nôû heát, nhöø heát, ñem quaáy thaønh boät roài cho ñöôøng vaøo, coâ nhoû löûa thaønh cheø. Muùc ra ñóa, chaám ít daàu thôm, treân raéc vöøng. Cheø coù maàu vaøng maät ong ñem cuùng thaàn, ñaõi khaùch raát quyù. Trong ngaøy hoäi, ngöôøi daân laøng Ñoø môøi nöôùc khaùch thöôøng baèng cheø sen. Cheø phaûi laø cheø Thaùi mua töø trong naêm. Laïi laáy nhuïy sen ôû hoà ao cuûa laøng töø thaùng 5 naêm tröôùc öôùp chai baûo quaûn kyõ, ñeán ngaøy hoäi môùi ñem ra duøng. Moãi aám cheø cho moät ít nhuïy sen vaøo. Höông cheø, höông sen quyeän vaøo nhau trong khoâng khí ngaøy xuaân. Hôi aám cuûa nöôùc, höông thôm cuûa cheø ngaám vaøo loøng khaùch, khieán ai ra veà cuõng nhôù hoäi laøng Ñoø.(1) Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

(1) Laøng Ñoø nay thaønh phöôøng Myõ Ñoä, chæ coøn khu chuøa. Hoäi laøng vaøi naêm gaàn ñaây coù ñöôïc môû ra nhöng chuû yeáu laø vieäc leã chuøa, troø vui cuõng ít hôn tröôùc.

594

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI QUAÁT LAÂM Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Cao Sôn, Quí Minh : Xaõ Ñaïi Laâm, huyeän Laïng Giang : Ngaøy 15 thaùng gieâng : Ñaùnh boøng

L

aøng Quaát Laâm thuoäc xaõ Ñaïi Laâm, huyeän Laïng Giang. Laøng naøy xöa kia laø xaõ Quaát Laâm, toång Laïn Maãu, huyeän Phöôïng Nhôõn, phuû Laïng Giang. Xaõ Quaát Laâm goàm hai thoân: Tieàn vaø Haäu, vôùi 12 xoùm: Deõo, Ngoõ Ngoaøi, Treân Laøng, Bieác, Saén, Giöõa, Pheùo, Ñoâng, Queùo, Giöõa Laøng, Nhaø Ñoøn, Ngoõ Giöõa. Ngaøy nay, caùc xoùm ñoù doàn laïi thaønh caùc thoân: Haäu (Deõo), Bieác, Tieàn (goàm Saén, Ngoõ Giöõa, Ñoâng, Queùo, Pheùo, Nhaø Ñoøn), Naûi (do thoân Tieàn môû ra), Giaøu (do thoân Bieác môû ra), Deã (do thoân Haäu môû ra) vaø Traïng. Laøng Quaát Laâm coù teân noâm laø laøng Cuùt, laø moät laøng lôùn trong vuøng. Phía ñoâng laøng giaùp Dónh Baïn, phía taây giaùp Thaùi Ñaøo, phía nam giaùp Laõ Hoä vaø phía baéc giaùp Thöông Bi. Cö daân trong laøng coù caùc hoï: Giaùp, Nguyeãn, Vuõ, Ngoâ, Löôøng, Hoaøng, Leâ, Phaïm. Trong ñoù hoï Giaùp laø lôùn nhaát. Haàu heát daân cö nôi ñaây laø daân toäc Kinh, soáng baèng ngheà laøm ruoäng vaø troàng hoa maøu. Ñoàng ñaát cuûa Quaát Laâm laø ñoài nuùi

vuøng trung du. Nuùi ñoài xen laãn ñoàng ruoäng, xoùm laøng, caûnh quan heïp, coù nhieàu khu vöïc tieáp giaùp vuøng uùng truõng cuûa huyeän Yeân Duõng. Do ñòa hình nhö vaäy neân caùc xoùm ôû caùch ra nhau töøng caùnh ñoàng hay goø ñoài nhoû. Moãi xoùm ñeàu laø moät khoaûng tre, khoaûng ñoài troàng caây aên quaû. Noái caùc xoùm vôùi nhau laø caùc ñöôøng lieân xaõ, lieân thoân ñaát ñoû deã ñi. Ñôøi soáng cö daân hieän nay töông ñoái oån ñònh vaø moãi ngaøy moät khaù hôn leân. Moãi naêm ôû laøng Quaát Laâm coù 3 söï leä vaøo caùc ngaøy: – Ngaøy 15 thaùng gieâng: hoäi xuaân – Ngaøy 12 thaùng naêm: vaøo heø – Moàng 10 thaùng chaïp: taát nieân Ngaøy tröôùc, ñeå lo vieäc laøng, vieäc nöôùc, caùc trai laøng lôùn beù ñeàu phaûi tham gia haøng giaùp. Giaùp laø toå chöùc cuûa laøng goàm toaøn nam giôùi. Caû laøng coù boán giaùp: giaùp Ñoâng, giaùp Taây, giaùp Baéc vaø giaùp Tieàn. Leä laøng qui ñònh, nhöõng ai vaøo haøng giaùp, töø 3 ñeán 5 tuoåi trôû leân phaûi

BAÉC GIANG  595 coù coã quaø trình laøng ôû ñình. Coã quaø coù 3 ñaáu gaïo neáp, 3 quaû tröùng, moät cuùt röôïu, moät goùi muoái. Coã quaø thu laïi giao cho cai ñaùm lo lieäu.

nhieàu. Treân neàn ñaát cuõ nhaân daân ñòa phöông ñaõ höng coâng tu taïo laïi khu ñình, chuøa ñeå coù cô sôû thôø töï vaø môû hoäi.

Trai laøng giaùp ñeán tuoåi 18 laïi coù coã gaø. Coã naøy goàm 1 con gaø troáng chöøng 1,5kg, 3 ñaáu gaïo xoâi, 4 mieáng traàu vaø moät goùi muoái. Coã naøy cuõng ñeå trình laøng. Laøng coù vieäc gì thì phaân cho haøng giaùp thöïc hieän, moãi giaùp coù chöøng vaøi chuïc ngöôøi, trong ñoù giaùp Ñoâng, giaùp Baéc laø ñoâng nhaát.

Ñeå lo vieäc ñeøn höông vaø vieäc laøng, vieäc hoäi, xöa kia laøng Quaát Laâm cöû ra cai ñaùm vaø caùc oâng vieäc. Boán giaùp cuûa laøng coù 4 oâng vieäc vaø 1 oâng cai ñaùm. Xuaát keo laø leã xin cai ñaùm ôû ñình. Theo leä, caùc oâng ôû 4 giaùp khi ñeán tuoåi 49, leân ñình vaøo ngaøy moàng moät Teát ñeå quì vì xuaát keo. Caùc cuï cho ngöôøi laøm leã xin aâm döông, gieo tieàn goïi laø xin ñaøi (xin ñaøi töøng oâng moät). Vieäc xin ñaøi do oâng ñaùm cuõ ñaûm nhieäm. Caùch choïn nhö sau: Khi gieo hai ñoàng xeøng (tieàn keõm xöa), neáu hai ñoàng ngöûa, maët coù chöõ quay leân treân laø thaùnh cöôøi. Neáu hai ñoàng saáp, maët coù chöõ uùp xuoáng heát laø thaùnh maéng, khoâng cho. Neáu moät ngöûa, moät saáp laø ñöôïc.

Quaát Laâm coù caùc di tích: ñình, chuøa, ngheø Quaát Laâm vaø ngheø Traïng. Ñình, chuøa Quaát Laâm naèm treân ñænh ñoài Ñình, ôû giöõa laøng. Ñình chuøa ôû ñaây ñöôïc laøm theo loái “tieàn thaàn haäu Phaät”, nghóa laø ñình tröôùc, chuøa sau. Ñình Quaát Laâm ñöôïc xaây döïng lôùn vaøo thôøi Leâ (theá kyû XVIII) do coâng ñöùc cuûa Vieân quaän coâng, ngöôøi hoï Vuõ. Chuøa Quaát Laâm cuõng laø ngoâi chuøa coå, thuoäc thieàn phaùi Truùc Laâm-Yeân Töû. Qui moâ ñình chuøa raát lôùn, chaân taûng coät caùi ñình coù ñöôøng kính hôn 80 cm. Ñình, chuøa Quaát Laâm ñeàu bò taøn phaù trong khaùng chieán choáng Phaùp, vì ñaây laø nôi coù phong traøo du kích phaùt trieån maïnh neân thöïc daân Phaùp muoán laäp vaønh ñai traéng ôû ñaây. Chuùng bò du kích Quaát Laâm choáng laïi neân ñaõ ñoát toaøn boä khu di tích naøy. Tuy theá nhöõng daáu tích coå veà ngoâi ñình, chuøa naøy vaãn coøn khaù

Cai ñaùm môùi nhaän vieäc seõ cho hoïp boán oâng vieäc cuøng caùc lyù dòch ñeå baøn vieäc hoäi. Hoäi môû to hay nhoû laø do phieân hoïp naøy quyeát ñònh. Ngaøy tröôùc, ôû Quaát Laâm töø moàng 3 Teát ñeán raèm thaùng gieâng daân chæ ñi laøm buoåi saùng; coøn thì ñi chôi, ñaùnh doài moû. Khi laøng vaøo hoäi, caùc giaùp teà töïu ñoâng ñuû ôû sôû taïi vaøo ngaøy 14. Ñeán ngaøy 15 toå chöùc röôùc, ngheânh thaàn, ngaøy 16 thì giaõ hoäi.

596

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Saùng ngaøy 15 thaùng gieâng, caùc giaùp röôùc kieäu töø ñình ñi thaúng ñöôøng caùi ra ñoàng Baõi Traïng (xöa coù ngheø Traïng) teá leã, ñoùng ñaùm ôû ñoù. Teá leã ôû Baõi Traïng laø hình thöùc cuùng thoå thaàn vaø ñöùc Cao Sôn, Quyù Minh, leã ñoù do ban teá ñaûm ñöông. Ban teá naøy coù 15 ngöôøi goàm: moät chuû teá maëc aùo giaùp, muõ caùnh chuoàn, ñi hia, hai boài teá, moät ñoâng ñieån, moät taây ñieån, coøn laïi laø caùc vò daâng höông, daâng röôïu... Chuû teá laø cai ñaùm (cuõng goïi laø quan ñaùm) 2 oâng boài teá vaø 2 oâng ñoâng ñieån, taây ñieån, boán oâng quì vì aên maëc oai phong, caàm thanh long ñao ñöùng tröïc 4 beân kieäu ñeå chuû teá laøm leã teá thaàn. Trong dòp teá leã naøy, coã coù thòt lôïn, xoâi gaø vaø coã quaø. Lôïn thòt teá thaàn phaûi laø lôïn to (40-50kg), thòt ra ñem luoäc caû con. Laøng coù ñoùng maâm vuoâng nhö chieác baøn. Ñoà xoâi roài dôõ neùn leân maâm naøy. Sau ñoù ñaët con lôïn luoäc thôø leân treân coã xoâi. Coã quaø do caùc trai vaøo giaùp lo lieäu. Teá xong ñeå ñoù moät ngaøy, ngheânh hoäi ñaùnh caàu. Hoäi ñaùnh caàu cuûa Quaát Laâm toå chöùc ngay sau khi teá thaàn, cuõng ñaùnh ôû ngoaøi Baõi Traïng. Caàu ôû ñaây laøm baèng goã mít, ñöôøng kính 3050cm, ñöôïc daùn giaáy ñoû thôø ôû ñình. Ngaøy hoäi röôùc caàu ra ñoàng chôi. Tröôùc khi chôi caàu, cai ñaùm laøm leã ñaùnh caàu, sau ñoù böng quaû caàu ra saân caàu. Döôùi quaû caàu coù mieáng vaûi

traéng tinh, oâng ñaùm tung caàu hoâ to ba laàn raèng: “Naøo giai (trai) ta naøy, Giôø ñeán giôø ñaùnh caàu, Ñoâng, Baéc cöôùp ñöôïc thì ñöôïc muøa ñöôïc maøng Taây, Tieàn cöôùp ñöôïc thì giaøu sang phuù quí...”

Trong saân moãi giaùp cöû 10 ngöôøi ñöùng chôø, moãi laàn oâng cai ñaùm hoâ goïi, laïi reo leân “aø... aø... daï...” aàm ó caû saân. Saân caàu laø moät thöûa ruoäng coù ñaøo 2 caùi loã to. Cöù 2 giaùp vaøo moät phe, tranh nhau vaùc caàu boû ñöôïc vaøo loã cuûa ñoái phöông laø thaéng, laø ñöôïc giaûi. Giaûi cöôùp caàu laø 1 vuoâng vaûi traéng do cai ñaùm caàm böng caàu, ñoù laø mieáng vaûi truùc baâu. Neáu giaùp naøo ñöôïc thì xeù nhoû moãi ngöôøi moät mieáng ñem veà ñeå ñeo vaøo coå caùc chaùu nhoû goïi laø laáy khöôùc. Xong hoäi ñaùnh caàu thì toå chöùc caùc troø khaùc nhö: vaät, côø ngöôøi, bòt maét baét deâ, bòt maét ñaäp nieâu, baén boøng, gaép nieãng... Sôùi vaät ôû tröôùc saân ñình. Laøng khoâng coù vaät thôø nhöng toå chöùc vaät leøo, vaät giaûi. Ñaùnh côø ngöôøi ñöôïc toå chöùc ôû Baõi Traïng, nam moät beân, nöõ moät beân. Quaân côø phaûi choïn trai thanh gaùi tuù. Nhaø naøo coù con laøm quaân côø laø raát vinh döï, neân ñeàu may cho moät boä quaàn aùo ñeå chôi hoäi côø. Trong saân côø, laøng cho döïng tröôùng ñeå töôùng oâng, töôùng baø ngoài. Nhaø töôùng laøm baèng tre, lôïp laù moùc, coù

BAÉC GIANG  597 caém côø, treo xuùc xích vaø ñeøn cuø. Khi chôi coù côø baøn theo doõi vaø coù troïng taøi saân. Troáng thuùc, chieâng khua roän raõ. Bòt maét baét deâ ôû hoäi naøy laø baét deâ thaät. Laøng cho mua tröôùc moät con deâ ñöïc coù söøng, ngaøy hoäi ñem ra thaû ôû saân chôi, ngöôøi xem ñöùng voøng quanh. Ai chôi thì vaøo bòt maét laïi roài quôø quaïng tìm deâ. Tìm ñöôïc thì ñöôïc thöôûng. Baén boøng laø moân theå thao coå truyeàn. Laøng döïng caây tre ôû caùch ñieåm ñöùng töø 30 ñeán 50m, treân treo quaû boøng. Ai chôi thì duøng noû baén, baén truùng seõ coù thöôûng. Tuy theá, khoâng phaûi ai cuõng baén ñöôïc, vì phaûi coù söùc khoûe vaø taäp luyeän môùi baén ñöôïc. Coù ngöôøi chæ döông caây noû leân khoâng thoâi cuõng ñuû bôû hôi tai maø chaúng ñöôïc.

Laøng laïi cho baét con nieàng ôû ñoàng, thaû vaøo chaäu thau ñoàng to, coù nöôùc. Laáy ñuõa de cho ngöôøi chôi gaép, ai gaép ñöôïc con nieãng ñang bôi aáy cuõng coù thöôûng. Tuy vaäy, troø naøy khaùc gì gaép caù ñang bôi trong chaäu. Trong hoäi Quaát Laâm coøn coù keùo co baèng daây song, ñaùnh toå toâm ñieám, tam cuùc ñieám... Toái coù haùt cheøo, dieãn tuoàng, haùt ca truø ôû chuøa, ôû ñình. Ngaøy nay hoäi Quaát Laâm khoâng toå chöùc nhö xöa maø chæ toå chöùc ôû ngay khu ñình, chuøa. Tuy cuõng coù caùc troø chôi nhöng khoâng ñöôïc vui nhö tröôùc ñaây. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

598

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI Y SÔN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Phaät - Huøng Linh Coâng : Xaõ Hoøa Sôn, huyeän Hieäp Hoøa : Ngaøy 15 thaùng gieâng : - Leã röôùc ngöïa - Leã “cuoán côø ñaäp ñaát”, “keùo chöõ”

Vui nhaát laø hoäi chuøa Thaày Vui thì vui vaäy, chaúng taøy hoäi Ia.

Ca dao

H

oäi ñeàn chuøa Y Sôn (hay coøn goïi laø Ia) ñöôïc toå chöùc vaøo hai dòp xuaân thu taïi xaõ Hoøa Sôn, huyeän Hieäp Hoøa. Ñaây laø leã hoäi coå truyeàn ñaõ coù töø laâu ñôøi. Nôi ñaây thôø ñöùc thaùnh Huøng Linh, ngöôøi coù coâng giuùp vua Huøng deïp giaëc AÂn, mang laïi bình yeân cho ñaát nöôùc. Ñeàn Ia thöôøng goïi laø ñeàn Y Sôn, naèm ôû phía ñoâng cuûa nuùi Y Sôn, neân coøn coù teân chöõ laø Y Sôn Ñoâng Töø voán laø moät coâng trình kieán truùc coå, kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác” khaù hoaønh traùng. Leã hoäi chuøa Ia ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy teát Thöôïng nguyeân (15 thaùng gieâng aâm lòch), coøn goïi laø hoäi Phu Nhaân Thaùnh Maãu. Theo quy ñònh cuûa daân laøng, cöù 3 naêm chuøa laïi môû hoäi to moät laàn theo ñuùng nghi thöùc coå truyeàn, trong 3 ngaøy: 16, 17 vaø 18 thaùng gieâng. Coøn caùc naêm khaùc thì chæ toå chöùc hoäi leä trong thôøi gian 1 ngaøy. Chuøa Ia (chuøa Y Sôn) coù teân chöõ laø Y Sôn Taây Töï, laø moät

thieàn töï coå, naèm treân söôøn phía taây cuûa nuùi Ia, laø moät quaàn theå kieán truùc goàm toøa Tam baûo, thöôïng ñieän, haäu ñöôøng. Toøa haäu ñieän thôø thaùnh Phuï, thaùnh Maãu (cha meï cuûa ñöùc thaùnh Huøng Linh Coâng). Tröôùc ñaây leã hoäi laø cuûa 3 xaõ (goàm: Hoøa Sôn, Mai Sôn, Thuø Coác), 6 giaùp (Höông Truø, Hoøa Thuaän, Tieân Caûnh, Traïi Chuyeân thuoäc xaõ Hoøa Sôn vaø giaùp Thuø Coác, giaùp Mai Sôn). Giaùp naøo ñöùng ra ñaêng cai seõ phaûi chòu traùch nhieäm toaøn boä moïi coâng vieäc dieãn ra trong dòp hoäi. Tuy nhieân, giaùp ñaêng cai khoâng phaûi thöûa voi, ngöïa, coøn 5 giaùp khaùc moãi giaùp phaûi thöûa moät coã voi, hai coã ngöïa (moät hoàng, moät traéng), caû thaûy laø 5 coã voi, 10 coã ngöïa. Voi coù baønh, ngöïa coù yeân ñeàu phaûi ñaët treân giaù coù baùnh xe ñeå di chuyeån ñöôïc deã daøng vaø coù moät taøu che. Moãi giaùp laïi phaûi tuyeån choïn 1 nam laøm quaûn töôïng vaø 3 nöõ laøm töôùng cöôõi treân nhöõng coã voi, coã ngöïa cuûa giaùp mình. Tieâu chuaån choïn töôùng vaø quaûn raát nghieâm

BAÉC GIANG  599 ngaët, chæ ñöôïc trong ñoä tuoåi 16, 17, ñeïp ngöôøi, ñeïp neát, con nhaø coù gia phong, khoâng coù “buïi” (khoâng tang), khoâng tì veát, chöa vôï, chöa choàng. Noùi theo chöõ trong “phaùi hoäi Y Sôn” thì nam thanh, nöõ tuù phaûi “saéc vuï tinh hoa, y maïo ñoan nghieâm”. Trai 5 ngöôøi, maëc quaàn aùo quaûn töôïng; nöõ 15 ngöôøi maëc quaàn luïa, aùo daøi luïa, ñoäi khaên luïa maøu saéc xanh, ñoû, tím, vaøng theo coå truyeàn, chaân ñi haøi. Tröôùc ngaøy leã hoäi, caùc töôùng vaø quaûn ñeàu phaûi taäp luyeän caùc nghi thöùc vaø nhöõng thao taùc khi leã. Khoù nhaát laø leã nhuùn. Nöõ töôùng khi leã hai tay ñaët tröôùc ngöïc, tay phaûi treân, tay traùi döôùi, trong tö theá trang nghieâm, maét nhìn thaúng, hai chaân töø töø ruùn xuoáng, khi ñaàu goái chaám ñaát thì gaäp ngöôøi xuoáng roài laïi töø töø ngaång ñaàu leân, 4 laàn nhö theá töùc laø 4 leã. Coøn nam quaûn töôïng tay phaûi caàm côø ñuoâi nheo vaùc leân vai, tay traùi ñaët leân ngöïc cuõng leã nhuùn nhö nöõ. Khi hai goái chaïm tôùi chieáu, tay phaûi phaát côø, tay traùi tuùm laáy ñuoâi côø roài töø töø gaäp ngöôøi xuoáng, roài laïi töø töø ngaång leân, 4 laàn nhö vaäy töùc laø 4 leã. Leã “keùo quaân ñaäp ñaát”, “keùo chöõ” cuõng phaûi ñöôïc luyeän taäp tröôùc cho thaät thaønh thaïo. Coâng vieäc chuaån bò cho ngaøy hoäi raát chu ñaùo: Moàng 4 Teát, caùc giaùp hoïp ñeå nghe giaùp ñaêng cai baùo caùo keá

hoaïch toå chöùc trong 3 ngaøy. Moàng 8 Teát hoïp coâng luaän taïi chuøa Ia goàm quan vieân 6 giaùp, caùc trai ñoà ñöôïc tín cöû vaøo caùc chöùc phaän trong 3 ngaøy hoäi, caùc cuï cao nieân nhaát cuûa caùc giaùp, cuøng caùc vò höông lyù kyø cöïu ôû 3 xaõ ñeå baøn baïc, tham gia goùp yù vaøo baûn keá hoaïch toå chöùc hoäi cuûa giaùp ñaêng cai, roài phaân coâng giao vieäc cuï theå tôùi töøng ngöôøi. Giao phaàn thoå (töùc caém ñaát) cho caùc giaùp laøm nhaø cö truù trong 3 ngaøy hoäi laø nhaän ñòa ñieåm ñaët voi, ngöïa cuûa giaùp mình. Ngaøy moàng 10 doïn deïp, san ñöôøng môû loái ñi laïi. Giaùp ñaêng cai sang söûa trong chuøa, trong ñeàn, nôi thôø cuùng teá leã. Caém ñòa ñieåm cho caùc chuû quaùn ñeán baùn haøng trong nhöõng ngaøy hoäi. Ngaøy 14, caùc giaùp döïng nhaø truù, laäp baøn thôø coù maâm nguõ quaû, keát hoa trang hoaøng loäng laãy. Giaùp ñaêng cai döïng nhaø quan cö laøm nôi nghæ cho haøng chaùnh phoù toång sôû taïi ñeán giaùm saùt hoäi vaø ñeå ñoùn quan treân veà döï hoäi. Caùc giaùp khaùc röôùc voi, ngöïa cuûa giaùp mình veà ñòa ñieåm quy ñònh. Nghi leã trong 3 ngaøy ñöôïc saép ñaët khaù chaët cheõ: Ngaøy 15, taát caû caùc giaùp röôùc kieäu, coù côø quaït, chieâng troáng, taäp trung veà ñeàn nôi thôø thaùnh Huøng Linh Coâng. Sau khi laøm leã taïi ñeàn,

600

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

taát caû laïi röôùc sang chuøa cuøng hai coã ngöïa thaàn baèng goã (moät hoàng, moät traéng) ñaët treân giaù goã coù baùnh xe. Leã röôùc ngöïa thaàn môû ñaàu ngaøy hoäi raát ñoâng vui. Khaùch traåy hoäi ñi theo ñoaøn kieäu noái daøi töø ñeàn sang chuøa, vöôït qua nuùi Yeân Ngöïa. Khi ñoaøn röôùc tôùi chuøa, ngöïa thaàn ñöôïc ñaët vaøo vò trí coù beä ñöùng trang nghieâm, roài röôùc noài höông xuoáng nhaø hoäi vaø röôùc chuoái doø vaøo chuøa ñeå laøm leã. Moät caây chuoái ñöôïc choïn theo tieâu chuaån quy ñònh ñeå caém nhöõng caây doø. Doø laø moät thanh tre baùnh teû, daøi hai gioùng, voùt sao chuïm laïi ôû moät ñaàu nhö boâng hoa (gioáng nhö caây doø ôû ñeàn Soùc Sôn, nhöng ñeå traéng khoâng nhuoäm ñoû). Beân boâng hoa doø coøn nhuoäm moät reù luùa sai boâng maåy haït. Moãi giaùp laøm 10 caây doø nhö vaäy. Saùu möôi caây doø (6 giaùp) caém vaøo thaân caây chuoái roài röôùc vaøo chuøa goïi laø röôùc doø. Boâng hoa doø vaø reù luùa töôïng tröng cho loøng thaønh caàu trôøi, khaán Phaät möa thuaän gioù hoøa cho caây traùi muøa maøng ñôm hoa heát quaû. Khi teá leã xong, nhöõng boâng hoa doø ñoù phaân phaùt veà caùc giaùp bieáu caùc cuï töø 70 tuoåi trôû leân. Tieáp sau laø leã “cuoán côø ñaäp ñaát”. Taát caû quan vieân vaø trai ñoà caùc giaùp mang theo côø quaït, chieâng troáng, maëc aùo, quaán khaên, gon quaàn theo nghi thöùc truyeàn thoáng, keùo quaân ñeán moät khoaûng ñaát roäng chöøng

gaàn moät maãu (ñaõ ñöôïc chuaån bò saün) do moät oâng quan vieân ñieàu khieån theo hieäu troáng. Ñoaøn quaân ñi theo hình vaønh chaûo, cuoán 3 voøng. Vöøa ñi vöøa noåi chieâng troáng raàm roä. Sau keùo thaønh haøng daøi roài gaáp laïi caét thaønh chöõ tam (三) ñöùng thaønh 3 haøng, daøn ñaàu côø troáng. Theo nhòp troáng vaø tieáng hoø cuûa oâng quan vieân ñieàu khieån, ñoaøn quaân laøm nhöõng ñoäng taùc nhö: ñöùng nghieâm, ngoài xuoáng, haï côø xuoáng, vaùc côø leân, quy phaûi, quay traùi... Coù tôùi maáy chuïc ñoäng taùc aên nhòp theo tieáng chieâng troáng. Tieáp theo laø leã “keùo chöõ”, töùc laø ngöôøi ñi xeáp thaønh nhöõng chöõ Haùn. ÔÛ ñaây ngöôøi ta thöôøng xeáp caùc chöõ nhö: 人 (nhaân), 心 (taâm), 德 (ñöùc). Ngaøy 16, töôùng vaø quaûn töôïng leân voi, xe vaøo chuøa leã Phaät. Treân baønh 5 coã voi coù 5 nam quaûn töôïng vaø 5 töôùng. Caùch leã laø leã nhuùn nhö ñaõ noùi treân. Tieáp theo laïi dieãn leã “cuoán côø ñaäp ñaát” vaø “keùo chöõ”.

Ngaøy 17 laø ngaøy vui nhaát, naùo nöùc nhaát, cuõng laø ngaøy cuoái cuûa hoäi. Khoaûng ban mai hoâm aáy, taát caû töôùng vaø quaûn ñeàu leân voi, ngöïa. Tröôùc khi vaøo chuøa laøm leã, 5 quaûn töôïng vaø 15 nöõ töôùng phaûi qua 3 voøng khaùm. Ñaây laø giôø phuùt raát trang nghieâm ñoøi hoûi caùc töôùng vaø quaûn phaûi theå hieän ñuùng “saéc vuï tinh hoa, y maïo ñoan nghieâm”. Ñoaøn khaùm töôùng, quaûn coù 6 kieäu, coù côø, chieâng troáng vaø hai ngöïa

BAÉC GIANG  601 thaàn röôùc töø trong chuøa ra, ñi 3 voøng qua haøng voi ngöïa caùc giaùp. Khi kieäu röôùc vaø ngöïa thaàn ñi qua caùc töôùng vaø quaûn, maét phaûi nhìn thaúng khoâng ñöôïc chôùp. Neùt maët phaûi töôi, ngoài thaúng, tö theá ñöôøng beä. Vieäc khaùm do giaùp ñaêng cai phuï traùch, ñöôïc tieán haønh nghieâm tuùc vaø chính xaùc. Qua 3 voøng khaùm, töôùng vaø quaûn naøo ñaït tieâu chuaån thì ñöôïc thöôûng, khieám khuyeát thì bò phaït. Nghi thöùc leã laø leã nhuùn. Ñaây laø buoåi leã long troïng nhaát, vui nhaát. Khi nhìn caùc nöõ töôùng vaø nam quaûn töôïng trong boä trang phuïc leã

hoäi truyeàn thoáng, trong tö theá leã nhuùn môùi thaáy raát kyø coâng: nhöõng thao taùc nhòp nhaøng, uyeån chuyeån, vöøa cung kính vöøa ñeïp maét. Ngoaøi nhöõng cuoäc teá leã, daãn röôùc theo nghi thöùc coå truyeàn, hoäi coøn toå chöùc nhieàu troø chôi daân gian nhö ñaùnh ñu, bòt maét baét deâ (deâ thaät), nhaûy phoãng, ñaùnh côø ngöôøi, dieãn tuoàng, haùt cheøo vaø nhieàu troø chôi khaùc. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

HOÄI CHUØA THUÙ : - Phaät - Quan Sôn Thaàn vaø ngöïa Ñòa ñieåm : Xaõ Vieät Laäp, huyeän Taân Yeân Thôøi gian : 21 thaùng gieâng vaø 19 thaùng 3 Chính hoäi : 21 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Ñua ngöïa - Thi thaû dieàu Thôø

H

oäi chuøa Thuù ñöôïc môû ra vaøo ngaøy 21 thaùng gieâng vaø ngaøy 19 thaùng ba aâm lòch haèng naêm. Khu chuøa naèm treân söôøn nuùi Chuøa Phaùn Thuù, thuoäc thoân Caàu Caàn, xaõ Vieät Laäp, huyeän taân Yeân. Nguyeân tröôùc ñaây chuøa Thuù thuoäc xaõ Tuy Loäc Sôn, toång Tuy Loäc Sôn, huyeän Yeân Theá, phuû Laïng Giang. Treân caây höông ñaù tröôùc cöûa chuøa coù ghi: “Nhaát ñaïo syõ höng coâng thieân

ñaøi Phaùn Thuù Töï phuïng Phaät” nieân hieäu Vónh Thònh thôøi Leâ (10751715). Nhö vaäy ngoâi chuøa naøy coù teân chöõ laø Phaùn Thuù Töï. Toaøn boä khu chuøa coù caùc coâng trình: tieàn ñöôøng, Tam baûo, Thaùi baûo tö caùc phaùn thuù töø cuøng saân vöôøn roäng raõi trong moät toång theå thoáng nhaát.

Chuøa naèm treân söôøn baèng phaúng cuûa moät daûi ñoài phaùt ra töø nuùi chuøa. Cuõng coù ngöôøi goïi nuùi naøy laø nuùi Phöôïng Hoaøng. Theá nuùi khaù

602

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

lôùn, coù nhieàu maïch nuùi nhoû phaùt ra bao boïc laáy khu nuùi Chuøa Phaùn Thuù. ñaây laø khu nuùi ñaát, soûi ñaù laãn loän vôùi ñaát khoâ caèn baïc maøu. Nuùi naøy ñang ñöôïc caûi taïo thaønh röøng ñoài troàng caây aên quaû vaø caây laáy goã. Nuùi naøy naèm beân nuùi Daønh, caïnh bôø soâng Thöông. Do ñoù, tuy nuùi ít caây coái nhöng caûnh saéc vaãn mang veû höõu tình cuûa mieàn ñaát trung du Yeân Theá. Leân tôùi chuøa Thuù coù theå nhìn bao quaùt gaàn heát caùc laøng xoùm cuûa xaõ Vieät Laäp. Tröôùc chuøa laø laøng Noäi, thoân Caàu Caàn vaø caùc laøng cuûa xaõ Cao Thöôïng. Beân phaûi chuøa laø maïch nuùi Chuøa phaùt ra bao laáy caùnh phaûi nuùi Chuøa. Beân traùi cuõng coù maïch nuùi oâm laáy nuùi nhöng vaãn coù theå thaáy roõ caùc laøng Ngoâ, laøng Um, laøng Khoaùt. Neáu leo leân nuùi ôû phía sau chuøa thì coù theå thaáy heát phía taây nuùi Danh vôùi caùc laøng Haäu. Laõn Tranh vaø doøng soâng Thöông. Do ôû vò theá nhö vaäy neân caûnh quan chuøa Thuù raát thuaän lôïi cho vieäc môû hoäi vaø tham quan vaõng caûnh. Tröôùc ñaây, chuøa Thuù ôû nôi khoâng coù cö daân neân caûnh chuøa raát u tòch, thanh vaéng. Gaàn ñaây, cö daân laøng Um, laøng Khoaùt, Caàu Caàn... ra cö truù ñoâng daàn. Ñeán nay, ven caùc chaân ñoài nuùi cuõng coù chöøng hai chuïc noùc nhaø. Caùc gia ñình aáy soáng chuû yeáu baèng ngheà laøm ruoäng vaø ñang phaùt trieån kinh teá vöôøn

ñoài. Vì theá treân ñaát caùc hoä cö truù, caây coái ñöôïc troàng vaø chaêm soùc töôi toát, taïo caûnh quan moâi tröôøng saïch ñeïp cho nuùi Chuøa. Chuøa Thuù xaây theo kieåu chöõ ñinh (丁). Phía tröôùc laø toøa tieàn ñöôøng 5 gian, phía sau laø toøa Tam baûo 3 gian noái lieàn vôùi tieàn ñöôøng. Keát caáu kieán truùc cuûa chuøa theo loái keû truyeàn, khoâng chaïm khaéc caàu kyø. Caû hai toøa nhaø ñeàu coù thôø töôïng Phaät. Nhìn chung, caùc töôïng Phaät ôû chuøa Thuù ñeàu laø caùc taùc phaåm ngheä thuaät ñeïp. Duy coù ñieàu laï laø: ôû beân hoài traùi trong chuøa, coù töôïng Quan sôn thaàn vaø moät con ngöïa nhoû sôn son. Trong khu vöïc chuøa coù nhieàu bia ñaù, baåy goã khaéc chöõ Haùn cho bieát quaù trình xaây döïng chuøa cuûa ngöôøi daân ôû ñaây. Ñoù laø nhöõng neùt rieâng ñeå moãi ngöôøi tôùi hoäi chuøa Thuù chieâm ngöôõng. Hoäi chuøa Thuù tröôùc ñaây do 21 thoân cuøng tham gia, 21 thoân ñoù goàm: Baõi Giaõ, Bôø Gaøn, Can, Caùt, Caàu Caàn, Con Qui, laøng Ñoàng Cöïu, Ñoàng Laõi, Ñoàng Laâm, Ñoàng Loõm, Ñoàng Ve, Doác Gia, laøng Um, laøng Ñoâng, laøng Khoaùt, laøng Nguyeãn, laøng Ngoø, laøng Baùi, Maû Ñình, Maû Ngoài, Nuùi Höông. Trong ñoù 4 laøng: Um, Khoaùt, Nguyeãn, Ngoø laø chính. Moãi naêm chuøa coù hai laàn hoäi. Hoäi xuaân vaøo ngaøy 21 thaùng gieâng aâm lòch vaø hoäi cuoái xuaân vaøo ngaøy 19 thaùng 3 aâm lòch.

BAÉC GIANG  603 Trong ngaøy hoäi 21 thaùng gieâng, nhaân daân caùc laøng, caùc xaõ laân caän töø caùc ngaû keùo veà laøm leã daâng höông cuùng Phaät, cuùng quan Phaùn Thuù vaø quan Thaùi Baûo (trieàu Leâ). Leã daâng höông cuûa caùc ñoaøn chuû yeáu laø leã chay, hoa quaû, ñeøn höông... Caùc baø vaõi, caùc ñoaøn ñi quy cuûa caùc baûn töï thaønh taâm daâng leã, tuïng kinh, caàu taøi, caàu loäc, caàu bình yeân cho gia ñình, xaõ hoäi. Tröôùc ñaây trong hoäi chuøa Thuù coù tuïc ñua ngöïa, nay khoâng coøn. Saùch Ñòa chí Taân Yeân cheùp raèng: “Ñua ngöïa dieãn ra vaøo muøa xuaân, daân laøng vaøo ñaùm môû hoäi. Caùc cuoäc ñua coi laø saân quaàn ngöïa, naèm treân khoaûng ñaát roäng tröôùc ñình Lyù Coát (Phuùc Sôn), chuøa Thuù (Vieät Laäp), xoùm Khuûa (Taân Trung). “Saân quaàn ngöïa laø moät ñöôøng roäng chaïy quanh moät quaû ñoài, treân ñöôøng ñua ñaët moät chöôùng ngaïi vaät laø caàu tre baéc ngang cao baèng ñaàu ngöïa. Saép vaøo cuoäc thi, oâng cai ñaùm tieán ra ñieåm xuaát phaùt coù ñaët höông aùn vaø ñaàm côø. OÂng thaép höông laøm leã, tuyeân boá lyù do roài noåi troáng ñoát phaùo do 2 kî syõ ñieàu khieån, aùo quaàn nai nòt goïn gaøng, ñaàu chít khaên, ngang söôøn thaét bao. Phaùo noå vöøa xong, hai chaøng kî maõ thuùc ngöïa lao vaøo tröôøng ñua. Ñeán choã vaät chaén (gaàn ñích) ngöôøi döï thi cuùi raïp mình thuùc ngöïa vöôït qua chöôùng ngaïi vaät. Ai nhanh hôn vaø

khoâng laøm rôi vaät chaén laø thaéng cuoäc. Tieáng ñoàn chuøa Thuù vui thay, Beân kia höông Haäu beân ñaây Caàu Caàn. Coù ñöôøng quaàn ngöïa vui xuaân, Thi dieàu, ñoát phaùo thoân daân töng böøng.

“Hoäi thi dieàu tieâu bieåu nhaát trong vuøng cuõng ñaõ töøng dieãn ra taïi chuøa Thuù. Muøa xuaân môû hoäi thi hai loaïi dieàu. Dieàu loaïi to coù saùo vaø dieàu loaïi nhoû khoâng coù saùo. OÂng cai ñaùm caàm ñaàu ban chaám thi vaø ñieàu haønh cuoäc thi. Töøng nhoùm ba dieàu vaøo xôùi. Moãi dieàu coù moät ngöôøi ñaâm (phoùng) dieàu vaø moät ngöôøi ra daây. Sau khi cai ñaùm tuyeân boá lyù do, phaùo noå döùt, caùc dieàu vun vuùt lao leân. Loaïi dieàu coù saùo ñaït ba tieâu chuaån: dieàu to, leân cao leân thaúng, khoâng chao ñaûo, saùo keâu ñeàu vaø hay thì ñöôïc giaûi theo thöù töï nhaát, nhì, ba. Hoäi thaû dieàu raát ñoâng ngöôøi döï vaø coã vuõ. Ngaøy 21 thaùng 3 aâm lòch naêm 1994 hoäi thi dieàu laïi ñöôïc môû taïi chuøa Thuù”. Ñoái chieáu vôùi ngaøy hoäi leä ghi trong “Nguyeãn moân bi kyù” ôû chuøa Thuù thì ngaøy hoäi 21 thaùng 3 naêm 1994 coù theå cheânh vôùi ngaøy hoäi 19 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm ôû chuøa naøy. Tuy theá vieäc ñoù cuõng khoâng aûnh höôûng gì tôùi hoäi thi dieàu vì thôøi tieát cuoái xuaân sang heø luùc naøy raát thuaän lôïi cho vieäc thaû dieàu. Thaû dieàu hay chôi dieàu laø moät thuù vui cuûa moïi ngöôøi daân ôû caùc laøng queâ

604

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

cuûa Baéc Giang, song chôi dieàu coù sôùi nhö ôû chuøa Thuù thì ít nôi coù ñöôïc. Ñeå coù ñöôïc caùnh dieàu vaøo cuoäc thi, ngöôøi chôi phaûi boû ra raát nhieàu coâng phu laøm dieàu, laøm saùo, laøm daây dieàu. Caùnh dieàu ôû nhieàu côõ. Loaïi to saûi caùnh töø 1m2 ñeán 1m5. Khung dieàu phaûi choïn tre nuoät, ñoát daøi, cheû ra voùt ñoøng ñoøng ñeàu nhau roài buoäc thaønh khung dieàu caân ñoái, khoâng ñöôïc nghieâng leäch. Khi neùo daây giöõa caùnh dieàu cuõng phaûi cho hai ñaàu caùnh caân ñeàu ñeå khi daùn giaáy coù choã chöùa gioù ñaåy dieàu bay leân. Chæ xeâ dòch ñoâi chuùt coù theå thay ñoåi thaønh dieàu caùnh baàu hay caùnh caét. Dieàu caùnh baàu thì leân ñeàu khoâng chao ñaûo, khi leân heát taàm gioù döôùi seõ ñaäu im treân khoâng. Dieàu caùnh caét thì khi phoùng seõ lao vuùt leân cao raát nhanh, ñoøi daây ngay, neáu khoâng kòp thaû daây, dieàu seõ chao ñaûo giaät daây döõ doäi, roài loän leøo vaø boå nhaøo xuoáng ñaát. Dieàu xöa laøm khung xong thì daùn giaáy baûn. Giaáy baûn khoå to thì ñôõ phaûi can noái; nhöng loaïi giaáy ñoù khoù kieám, khoù tìm. Khi daùn dieàu phaûi duøng loaïi hoà toát, quaán kyõ. Nhöõng ngöôøi caån thaän, kyõ tính thì tröôùc ñoù ñi laáy nhöïa sung, nhöïa ña, nhöïa thoâng... roài ñem veà luyeän thaønh keo daùn. Nhö vaäy möa gioù cuõng khoù loøng laøm bong ñöôïc giaáy.

Dieàu ñöôïc can daùn xong, laïi phaûi laáy nöôùc cuû naâu, quaû caây queùt boâi leân maët giaáy ñeå söông gioù möa naéng khoâng laøm raùch ñöôïc giaáy. Daùn xong dieàu laïi phaûi daùn ñuoâi. Ñuoâi nhoû thì dieàu naëng chuùi ñaàu; ñuoâi to thì dieàu ngheânh. Do ñoù vieäc laøm ñuoâi cho ñuùng ñeå dieàu ñaäu cuõng phaûi coù kinh nghieäm. Dieàu ñeo saùo khoâng cöù to nhoû. Dieàu to thì saùo to, dieàu nhoû thì saùo nhoû. Coù dieàu ñeo hai saùo, coù dieàu ñeo moät saùo. Saùo dieàu khoâng phaûi ai cuõng bieát laøm. Ai khoâng bieát laøm saùo thì chôi dieàu khoâng coù saùo. Khoâng saùo thì laøm ve cuõng ñöôïc. Ve laø loaïi laït giang voùt moûng buoäc caêng caùnh cung, gaén vaøo dieàu, khi dieàu leân cao, gioù thoåi ve phaùt tieáng keâu, aâm thanh ve ve... khoâng nhö aâm saùo. Saùo dieàu laø loaïi nhaïc cuï töï phaùt aâm thanh khi coù gioù thoåi vaøo loã saùo. Muoán coù saùo dieàu, ngöôøi chôi dieàu phaûi choïn oáng tre, oáng nöùa laøm thaân saùo. Thaân saùo to nhoû tuøy thuoäc vaøo côõ dieàu. OÁng tre laøm thaân saùo phaûi boû heát phaàn caät ngoaøi. Sau ñoù duøi loã chaén que ngang chia saùo thaønh hai phaàn. Choã chaén ngang phaûi duøng giaáy quyeän nhöïa bòt kín chaéc chaén. Mieäng saùo laøm baèng maét gaïo giaø, to. Coù maét gaïo roài thì khoeùt mieäng saùo. Caùi khoù nhaát cuûa vieäc laøm saùo dieàu chính laø kyõ thuaät

BAÉC GIANG  605 khoeùt mieäng. Ñaây laø choã gioù vaøo, gioù ra ñeå taïo neân aâm thanh, trong hay ñuïc, eâm hay khoâng eâm cuõng do ôû mieäng saùo caû. Khi saùo laøm xong thì gaén vaøo dieàu. Saùo gaén ôû ñaàu dieàu troâng raát hieân ngang, khi coù gioù thoåi, dieàu ñöôïc ñaâm leân, tieáng saùo “ñu...ñu...” phaùt ra töùc khaéc. Tieáng saùo dieàu leân cao thanh bình, khuùc nhaïc ñoàng queâ chính laø nhö theá. Chôi dieàu phaûi bieát choïn hay laøm daây. Daây coù daây gai, daây tre. Daây gai ít coù loaïi to neân chæ chôi dieàu nhoû. Neáu laø dieàu to phaûi coù daây ñay voõng hoaëc daây tre. Mua ñöôïc daây ñay voõng daøi raát khoù, maø duøng khoâng ñöôïc maáy vuï. Cho neân ngöôøi saønh chôi dieàu thöôøng laøm daây tre. Daây tre phaûi coù loaïi tre caùi doùng daøi vaø nuoät. Loaïi tre baùnh teû, cheû ra thaønh töøng sôïi, daøi caû caây tre. Loaïi daây naøy khoâng phaûi daây cheû nghieâng laãn caû caät vôùi ruoät, maø

chæ laáy caät. Maët caät laøm daây roäng ñoä 4 ly, 5 ly, Khi laáy caät ra phaûi voùt caùc caïnh cho deït hai ñaàu. Khi ñaõ ñuû daây (vaøi traêm meùt) thì cuoän laïi cho vaøo vaïc nöôùc muoái luoäc kyõ cho daây ñuû ñoä deûo roài noái vaøo vôùi nhau. Loaïi dieàu to, dieàu saùo phaûi duøng daây naøy môùi khoâng sôï ñöùt daây. Cuoái thaùng ba, saép sang heø, luùc aáy cuõng ñaõ coù möa raøo; trôøi cuõng ñaõ trong saùng, gioù nam thoåi ñeàu laøm dieàu saùo caùc laøng queâ vi vu treân khoâng raát eâm ñeàm thi vò. Hoäi thi dieàu ôû chuøa Thuù ñöôïc môû ra trong khoâng khí aáy, raát vui. Khi dieàu ñaõ leân, ñaõ ñaäu, moïi ngöôøi ngoài vui ngaém dieàu, uoáng traø, uoáng röôïu, noùi chuyeän vò quan Phaùn Thuù vôùi bieát bao suy ngaãm ly kyø, hö hö thöïc thöïc, ñaày chaát daân gian ñoäc ñaùo. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

606

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI HÖÔNG VYÕ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Cao Sôn - Quyù Minh : Xaõ Höông Vyõ, huyeän Yeân Theá : Ngaøy 24 thaùng gieâng ñeán 26 thaùng gieâng : Ngaøy 25 thaùng gieâng : - Vaät thôø - Chaïy traù hình

H

öông Vyõ laø moät laøng lôùn ôû vuøng Bo, tröôùc ñaây laø moät xaõ cuûa toång Höông Vyõ, chaâu Höõu Luõng, phuû Laïng Giang. Sau ñoù toång Höông Vyõ caét moät phaàn phía nam veà phuû Yeân Theá, tænh Baéc Giang, bao goàm ñaát caùc xaõ Ñoàng Höu, Ñoàng Kyø, Ñoàng Sôn, Boá Haï ngaøy nay. Töø ñoù veà sau Höông Vyõ thuoäc huyeän Yeân Theá. Laøng Höông Vyõ coù teân noâm laø laøng Vía. Laøng cuõ coù boán xoùm ngoõ laø Ngoõ Laàu, Ngoõ Thoå, Ngoõ Lai vaø Ngoõ Saén. Boán xoùm naøy coù ba loái ra vaøo chính laø loái caàu Veõ, loái caàu Phöa vaø loái Moû Höông - Ñeøo Buït. Ñaây voán laø moät laøng naèm keà nuùi vaø giaùp caùc laøng xaõ ôû ngaõ ba soâng Thöông - soâng Soûi phía baéc. Phía ñoâng laøng coù theå vaøo khu röøng nuùi cuûa daõy Cai Kinh, Ñoàng Nai. Phía nam coù theå ñi Boá Haï, Taân Soûi. Moät con ngoøi chaûy töø phía ñoâng laøng qua caàu Veõ, xuoáng caàu Phöa roài voøng quanh qua Taân An ñoå vaøo soâng Soûi. Bao quanh laøng coù moät soá ñoài nuùi nhö ñoài Laøng Nuùi, ñoài Baøng, ñoài Am Baùi, ñoài Moû, nuùi Hin, ñoài Yeân

Ngöïa, ñoài Vaøng La... Trong ñoù, nuùi Hin laø cao to hôn caû. Nuùi naøy chaén voøng töø phía ñoâng veà phía taây cuûa laøng. Trong ñòa phaän ñoù, laøng coù caùc caùnh ñoàng nhö ñoàng Côøi, ñoàng Giaûi. Dòch Ñoài, Naø Ca, Naø Yeân, Naø Thuoáng, ñoàng Coøm, naø Baõi, ñoàng Deàn, Caàu Phöa, ñoàng Quan... Cö daân Höông Vyõ sinh soáng ôû ñaây ñaõ laâu ñôøi. Caùc hoï lôùn trong laøng coù hoï Döông, hoï Nguyeãn, hoï Hoaøng. Hoï soáng baèng ngheà noâng, chæ troàng luùa nöôùc vaø hoa maøu. Ngöôøi noâng daân nôi ñaây lao ñoäng caàn cuø, chòu khoù chòu thöông, moät söông hai naéng. Hoï ñaõ cuøng nhau ñoaøn keát xaây döïng laøng Höông Vyõ thaønh moät laøng coù thuaàn phong myõ tuïc. Nhöõng neùt ñeïp cuûa laøng ñöôïc theå hieän ôû nhöõng coâng trình kieán truùc coå vaø ngaøy hoäi cuûa laøng. Hoäi laøng cuûa Höông Vyõ tröôùc ñaây ñöôïc môû trong ba ngaøy: 24, 25, 26 thaùng gieâng aâm lòch ôû hai ñòa ñieåm: Ñình vaø chuøa laøng. Ñình, chuøa laøng Höông Vyõ ñeàu laø nhöõng coâng trình kieán truùc coù töø thôøi Leâ (theá kyû thöù XVII-XVIII).

BAÉC GIANG  607 Ñình Höông Vyõ naèm ôû ñaàu phía ñoâng laøng thuoäc khu vöïc Ngoõ Laàu. Toaøn boä khu ñình naèm ôû vò theá thoaùng ñeïp cuûa laøng. Tröôùc maët ñình laø caû moät caùnh ñoàng roäng chaïy suoát ñeán chaân ñoài Am Baùi. Sau löng ñình laø laøng Höông Vyõ bao boïc, caây coái xanh toát quanh naêm. Ñình coù qui moâ lôùn beà theá vôùi 5 gian hai chaùi, maùi cong, lôïp ngoùi muõi. Nhìn hình daùng beân ngoaøi raát ñeïp. Trong ñình caùc vì keøo ñöôïc laøm theo loái keû truyeàn, choàng röôøng, giaù chieâng, vôùi caùc haøng coät lim chaéc chaén. Treân caùc vì keøo cuûa ñình ñeàu ñöôïc chaïm khaéc nhöõng maûng hoa vaên trang trí vôùi caùc ñeà taøi chuû yeáu laø “töù linh” (long, ly, quy, phöôïng) vaø “töù quí” (tuøng, cuùc, truùc, mai). Taát caû ñöôïc caùch ñieäu hoùa haøi hoøa vôùi ñöôøng neùt kieán truùc ñeïp. ÔÛ gian giöõa ñình, thaùnh cung ñöôïc caáu taïo nhö moät chieác khaùm thôø lôùn. Ñaây cuõng laø neùt ñoäc ñaùo cuûa ñình Höông Vyõ so vôùi caùc ñình khaùc.

maãu ñaát Baéc Boä; Coù hai caây ña coå thuï che rôïp quanh naêm. Toaøn boä khu chuøa goàm caùc coâng trình: tieàn ñöôøng, baùi ñöôøng, toøa Tam baûo, nhaø maãu vaø ñeàn thôø thaùnh. Chuøa Höông Vyõ coù qui moâ lôùn, cuõng laøm theo loái keû truyeàn, khoâng chaïm khaéc caàu kyø. Trong chuøa laø heä thoáng töôïng Phaät coù giaù trò veà maët ngheä thuaät, chaát lieäu baèng goã vaø ñaát toång hôïp. Caùc töôïng ñeàu ñöôïc sôn son, theáp vaøng, ñöôïc baøi trí treân beä thôø raát uy nghi, loäng laãy. Ñaùng löu yù laø ôû ñaây coøn coù nhöõng pho töôïng haäu taïc khaéc theo loái chaân dung, laø nhöõng taùc phaåm raát ñoäc ñaùo cuûa chuøa.

Ñình Höông Vyõ laø ngoâi ñình coù ñuû saøn vaùn, chung quanh coù cöûa böùc baøn vaø chaán song con tieän. Giöõa ñình laø khu loøng gieáng ñeå moãi dòp teát leã caùc quan vieân teà töïu vaø teá leã ôû ñaây.

Ñình vaø ñeàn Höông Vyõ thôø thaùnh Cao Sôn vaø Quyù Minh, laø nhöõng vò coù coâng vôùi trieàu Huøng Vöông thöù 18. Vieäc toân thôø caùc vò naøy laøm thaønh hoaøng ñöôïc trieàu ñình phong kieán cho pheùp duy trì töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc.

Chuøa Höông Vyõ coù teân chöõ laø Höông Sôn Töï, naèm ôû moät khu ñaát cao raùo, roäng raõi, thoaùng ñeïp, veà phía taây cuûa laøng, caùch ñình chöøng 500m. Khu ñaát naøy roäng hôn moät

Khoaûng cuoái theá kyû XIX, laøng Höông Vyõ bò quaân giaëc Côø ñen ñaùnh phaù, Ñình vaø chuøa laøng ñeàu laø choã truù chaân cuûa chuùng. Boïn giaëc taøn baïo ñaùnh gieát daân laøng daõ man vì hoï ñaõ kieân cöôøng choáng laïi chuùng. Trong thôøi gian ôû ñaây, chuùng ñeõo coät ñình ñeå laáy daêm laøm cuûi naáu aên, moät soá coät nay vaãn coøn daáu tích.

Ñoàng thôøi ñeå vieäc toân thôø ñöôïc long troïng, trieàu ñình phong kieán cuõng cho pheùp môû hoäi leä vaøo 2 dòp xuaân thu. Trong 2 dòp ñoù, daân coù

608

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

toå chöùc teá leã, röôùc saùch vaø môû caùc troø vui. Laøng Höông Vyõ xöa coù hai giaùp: giaùp Ñoâng vaø giaùp Ñoaøi. Ñaây laø toå chöùc côû sôû daønh cho nam giôùi. Taát caû nam giôùi töø aüm ngöûa trôû leân cho ñeán caùc cuï thöôïng ñeàu phaûi vaøo haøng giaùp. Haøng giaùp coù traùch nhieäm ñaûm ñöông taát caû coâng vieäc cuûa laøng. Giaùp ôû Höông Vyõ khoâng toå chöùc theo doøng hoï maø theo khu vöïc ñoâng vaø taây. Trong ñôøi soáng vaên hoùa - tín ngöôõng, haøng giaùp phaûi theo vieäc laøng trong hai dòp hoäi leä. Hoäi leä muøa xuaân vaøo 24, 25, 26 thaùng gieâng vaø hoäi leä muøa thu vaøo 20 thaùng 8 aâm lòch (sau naøy daân chuyeån sang ngaøy 15 thaùng 8). Ñeå chuaån bò cho hoäi leä muøa xuaân, muøa thu, trong thaùng chaïp daân hoïp caùc quan vieân haøng giaùp ñeå baàu cai ñaùm vaø ban teá. Cai ñaùm vaø ban teá laø ngöôøi cuûa haøng giaùp. Ai muoán laøm cai ñaùm phaûi coù lôøi, coù leã xin laøng. Laøng xeùt tieâu chuaån neáu cai ñaùm khoâng “buïi baëm” thì cho laøm thuû tuïc tröôùc nhaø thaùnh, töùc laø phaûi laøm leã xin aâm döông. Vò naøo ñöôïc laøm cai ñaùm phaûi khao quan vieân moät böõa. Taát caû coâng vieäc caøy caáy ruoäng ñình, ruoäng chuøa cho ñeán vieäc tuaàn raèm, moàng moät, hoäi heø... cai ñaùm laø ngöôøi phaûi lo ñoân ñoác thöïc hieän. Trong vieäc teá leã ôû ñình, cai ñaùm

phoái hôïp vôùi ban teá tieán haønh caùc nghi thöùc, nghi leã thôø thaùnh. Ban teá naøy goàm caùc vò: Chuû teá, boài teá, ñoâng xöôùng, taây xöôùng. Chuû teá thöôøng laø ngöôøi coù chöùc saéc cuûa laøng, xaõ. Boài teá coù theå laáy töø hai ñeán boán ngöôøi, ñoâng xöôùng naêm ngöôøi, taây xöôùng naêm ngöôøi, coäng thaønh 13 hoaëc 15 ngöôøi. Trong khi teá leã, caùc vò ñeàu maëc aùo thuïng ñoû, thuïng xanh, ñoäi muõ phoác ñaàu, ñi hia, troâng raát oai veä. Ngaøy 24 thaùng gieâng, daân laøng Höông Vyõ vaøo hoäi. Laøng cho môû cöûa ñình, ñeàn, chuøa, caém côø hoäi lôùn, chung quanh laïi caém côø nguõ haønh. ÔÛ chuøa treo phöôùn vaø côø hoäi. Caùc trai ñinh haøng giaùp taäp trung ñoùng kieäu baùt coáng taïi saân ñình. Sau ñoù vaøo buoåi chieàu, caùc quan vieân teà töïu ñaày ñuû, aùo muõ chænh teà, saép haøng trong ñình cuøng ban teá laøm leã nhaø thaùnh. Trong quaù trình teá, caû khu ñình soâi ñoäng nhoän nhòp haún leân bôûi tieáng troáng, tieáng chieâng. Tieáp theo leã teá naøy, laøng cho hai giaùp toå chöùc vaät thôø. Ñoâ vaät ñöôïc choïn trong soá trai ñinh cuûa hai giaùp, moãi giaùp moät ngöôøi cao to, khoûe maïnh, ñeïp trai, ñoùng khoá, côûi traàn, thaét bao boû muùi beân söôøn, ñaàu chít khaên ñoû, boû muùi. Tröôùc khi vaät thôø, cai ñaùm laøm leã xin ñaøi, neáu ñöôïc thì cho vaät. Hai ñoâ vaät thôø seõ vaät vôùi nhau ba keo theo luaät “laám löng traéng buïng” hay “chaân rôøi

BAÉC GIANG  609 khoûi ñaát” laø thua. Tuy laø vaät thôø nhöng caû hai ñoâ ñeàu phaûi coá gaéng vaø troå heát taøi ngheä ra ñeå thaéng ñoái phöông. Ngöôøi daân tin raèng neáu beân naøo thaéng thì naêm aáy laøm aên seõ khaù hôn, toát ñeïp hôn. Ñaây cuõng laø hình thöùc theå hieän leã caàu muøa maø moät soá nôi goïi laø vaät ñaäp ñaát.

Toái hoâm aáy, caùc cuï cuøng caùc quan vieân, daân laøng ra ñình ñoùng ñaùm, tuùc tröïc teá leã trong ñeâm. Laøng laïi cho ñoùn ca truø veà haùt ôû cöûa ñình. Caùc vò chöùc saéc (chaùnh toång, lyù tröôûng) hoaëc caùc vò am hieåu ca truø vaøo caàm chaàu. Caùc aû ñaøo vaøo tröôùc thaùnh cung vöøa haùt vöøa bieåu dieãn caùc baøi ca tuïng nhaø thaùnh. Nhöng phaûi giöõ luaät kî, huùy cuûa nhaø thaùnh; neáu lôõ queân maø phaïm huùy, ngöôøi caàm chaàu seõ ñaùnh troáng phaït. Cuõng trong ngaøy 24, beân chuøa daân laøng cho döïng caây ñu, caàu Kieàu caïn, doïn choã keùo co... ñoùn caùc gaùnh haùt cheøo veà chuøa haùt tích nhaø Phaät. Ngaøy 25 thaùng gieâng, daân laøng toå chöùc röôùc noài höông cuûa ñình ñeàn thôø. Cuoäc haønh röôùc ñöôïc haøng giaùp vaø daân laøng phuø giaù raát uy nghi. Doïc töø ñaàu laøng phía ñoâng tôùi phía taây, côø quaït, nghi tröôïng, taøn loïng, kieäu roàng phaáp phôùi trong tieáng troáng, tieáng chieâng vang doäi. Caùc ñoâ tuøy phuø giaù laø thanh nieân chöa vôï, maëc quaàn aùo ñoû, chaân quaán xaø

caïp, ñaàu chít khaên ñoû. Coøn caùc coâ thanh nöõ voán noåi tieáng dòu daøng trong boä quaàn aùo môùi. Caùc quan vieân, caùc giaø laøng, aùo muõ xeânh xang theo kieäu, ai cuõng phaán khôûi vì hoäi laøng long troïng nhaát vuøng. Kieäu thaùnh ñöôïc röôùc vaøo khu vöïc chuøa, roài haï tröôùc cöûa ñeàn. Noài höông ñöôïc ñöa leân höông aùn thôø qua ngaøy 25 ñeán chieàu 26. ÔÛ ñaây, caùc quan vieân Höông Vyõ laïi toå chöùc teá leã vôùi hôn 50 böôùc tröôùc söï chöùng kieán cuûa moïi ngöôøi. Caùc cuï baø thì töøng ñoaøn, töøng toáp daâng leã cuùng Phaät treân Tam baûo, tieáng tuïng kinh, tieáng troáng teá, tieáng ngöôøi chaøo hoûi raâm ran, keû ra ngöôøi vaøo taáp naäp. ÔÛ hoäi Höông Vyõ, tröôùc ñaây ngaøy hoäi coù nhieàu troø chôi, coù ñu nhuùn döïng baèng boán caây tre baùnh teû cao vuùt, coù ñoøn ngang maéc soùc saùch ñeå ñaáu thanh ñu. Nam thanh nöõ tuù cuûa laøng xaõ xuùm xít quanh caây ñu maëc söùc ñua taøi. Cöù töøng ñoäi moät, coù nam coù nöõ, ngöôøi nhuùn, ngöôøi co, caùnh ñu theo ñaø leân cao, xuoáng thaáp. Döôùi aùnh naéng xuaân, caùc coâ gaùi aùo quaàn phaáp phôùi trong gioù chieàu, giöõa caûnh laøng queâ ñeïp nhö böùc tranh thuûy maëc. Sôùi vaät cuõng môû ra ôû chuøa. Thöïc ra phaûi goïi laø baõi vaät thì ñuùng hôn. Ñoù laø moät baõi coû baèng phaúng, ngöôøi xem ñöùng voøng quanh. Ban giaùm khaûo ngoài beân chieác baøn nhoû, coù

610

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

côø, chieâng leänh. Caïnh ñoù, troáng vaät thuùc lieân tuïc theo tình theá vaät cuûa caùc ñoâ. Trong sôùi, cöù hai ñoâ vaøo vaät moät ñôït, moãi ñôït ba keo, coù troïng taøi ñieàu khieån traän ñaáu. Caùc ñoâ vaät tham gia töï do, ngöôøi laøng cuõng ñöôïc, ngöôøi caùc nôi cuõng ñöôïc. Vaät coù giaûi, nhöng tröôùc khi vaøo giaûi caùc ñoâ ñeàu phaûi vaät khaûo leøo ñeå phaân ñònh cao thaáp. Khi vaät, caùc ñoâ laïi phaûi xe ñaøi chaøo ban chuû khaûo vaø daân laøng ngoài xem, sau ñoù môùi vaøo traän ñua taøi ñua söùc. Giaûi vaät cuûa hoäi khoâng to nhöng ai cuõng muoán tham gia, tröôùc laø muoán goùp vui, sau ñeå laáy tieáng laø baäc trai taøi. Troø chôi leo caàu caïn cuõng toå chöùc ngay sau khi teá. Ñeå chuaån bò, ngöôøi ta chaët moät caây tre daøi, thaúng, ñaët leân hai caùi gaïc cheùo ôû hai ñaàu caây tre. Ngöôøi chôi seõ ñi treân caây caàu naøy, neáu ñi töø ñaàu goác ñeán ñaàu ngoïn laø ñöôïc. Caây caàu naøy raát daøi, ñoaïn giöõa caàu daäp deành raát maïnh; cho neân ngöôøi chôi phaûi raát kheùo laáy thaêng baèng thì môùi ñi ñöôïc, neáu khoâng seõ ngaõ xuoáng ñaát. Chaïy traù hình dieãn ra treân saân chôi roäng, moät ñaàu saân xeáp töøng boä trang phuïc nam hoaëc nöõ, ngöôøi chôi khoâng ñöôïc bieát boä naøo laø aùo quaàn nam hay nöõ. Khi coù hieäu leänh thì chaïy vaøo boán naêm ngöôøi moät laàn, ai laáy ñöôïc boä naøo thì maëc boä ñoù, vöøa maëc vöøa chaïy, baø con ñöùng ngoaøi xem voã tay hoø reo coå ñoäng raát soâi noåi...

Hoäi coøn coù nhieàu troø chôi khaùc nhö: bòt maét ñaäp nieâu, leo caàu caïn ñoát phaùo, choïi gaø, ñaùnh côø boûi, ñaùnh gioài moû... Chung quanh khu vöïc chuøa cuõng coù caùc ñoaøn vaên ngheä, dieãn cheøo nhaø Phaät ôû tröôùc cöûa chuøa trong ngaøy 25. Ngöôøi ñeán hoäi coøn ñöôïc aên côm. Côm hoäi ôû ñaây chæ laø côm chay, moãi ngöôøi töï nguyeän ñoùng goùp moät ít, caùc giaø ôû baûn cöû ngöôøi ra naáu phuïc vuï. Ngaøy nay hoäi Höông Vyõ chæ môû coù hai ngaøy 25, 26. Veà cô baûn, caùch thöùc vaãn nhö tröôùc nhöng khoâng phaûi chæ coù laøng Höông Vyõ lo hoäi ñình, hoäi chuøa nöõa maø caùc thoân Bo Non, Caàu Cuõi, Hoà Tieán, Laøng Vaøng, Xoùm Röøng... cuûa xaõ ñeàu cuøng nhau tham gia döôùi söï chæ ñaïo cuûa Ñaûng uûy, UBND xaõ. Moät soá troø chôi cuõ khoâng coøn, thay vaøo ñoù laø caùc moân theå thao nhö boùng ñaù, caàu loâng, voõ daân toäc coå truyeàn ñoàng dieãn... Trong leã hoäi naøy khoâng gian hoäi chuû yeáu ôû khu vöïc chuøa, ñeàn, do ñoù ngöôøi Höông Vyõ ñang coù höôùng keùo hoäi veà phía khu ñình baèng caùch môû theâm moät soá troø vui ôû khu vöïc ñình ñeå coù söï caân baèng khoâng khí hoäi cho toaøn khu. Ñoù cuõng laø moät höôùng ñaùp öùng yeâu caàu sinh hoïat vaên hoùa cuûa nhieàu ngöôøi khi ñeán traåy hoäi nôi naøy. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

BAÉC GIANG  611

HOÄI ÑA MAI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Quyù Minh Ñaïi Vöông - Baûo Nöông vaø Ngoïc Nöông : Xaõ Ña Mai, huyeän Yeân Duõng : Ngaøy 10 thaùng 2 : - Teá thòt traâu - Chôi moùc caàu, côø ngöôøi

L

aøng Ña Mai naèm ôû ngaõ ba cuûa soâng Thöông vaø con soâng coå Ña Moãi (nay goïi laø ngoøi Ña Mai). Laøng nay thuoäc xaõ Ña Mai, goàm boán thoân hai cuïm. Boán thoân laø: Chuøa, Ñình, Saãu vaø Ñoï; hai cuïm laø: Taân Thaønh vaø Taân Mai. Xöa kia nôi ñaây thuoäc xaõ Ña Mai, toång Ña Mai, huyeän Yeân Duõng. Xaõ naøy coøn goïi laø Ña Moãi Trang, coù ba thoân: Chuøa, Lieãu vaø Trong. Laøng cuõ goàm 8 xoùm: Chuøa, Saãu, Coái, Giöõa Laøng, Ngoõ Beø, Ngoõ Ba, Ñoï Noäi vaø Ñoï Ngoaïi. Ñòa dö cuûa laøng phía ñoâng giaùp Myõ Ñoä baèng con soâng Ña Mai, phía taây giaùp xaõ Nghóa Trung, phía nam giaùp soâng Ña Mai, phía Baéc tieáp giaùp vôùi soâng Thöông. Ngaøy tröôùc laøng Ña Mai coù 12 cöûa hoï: coù 4 hoï Ngoâ, 3 hoï Nguyeãn, ngoaøi ra coøn coù caùc hoï Leâ, Löông, Giaùp, Thaân, Döông, Vuõ... laäp thaønh 3 giaùp: Ñoâng, Baéc vaø Trung. Ba giaùp naøy khoâng chia theo hoï maø phaân chia theo khoaûnh tre. Cö daân ôû Ña Mai soáng baèng noâng nghieäp laø chính. Nhieàu hoä gia

ñình ôû ñaây coøn coù ngheà laøm buùn truyeàn thoáng vaø moät soá boä coù buoân baùn kinh doanh nhoû. Noùi chung ñôøi soáng oån ñònh vaø phaùt trieån. Ñöôøng laøng ngoõ xoùm phong quang saïch seõ, daân tuïc daân leä toát ñeïp. Laøng Ña Mai xöa coù ñình, ñeàn, chuøa vaø moät soá di tích khaùc. Moãi naêm ôû ñình, ñeàn coù caùc leã tieát nhö sau: – Ñeâm giao thöøa laøm leã tröø tòch, möøng naêm môùi ôû ñình. – Ngaøy moàng 6 thaùng gieâng hoïp baøn giao chöùc vieäc giöõa ban môùi vaø ban cuõ, cuõng laø ngaøy daân ñoäng thoå. Ba giaùp coù 3 leã mang ra ñình. OÂng leành tröôûng laáy cuoác, cuoác moät nhaùt xuoáng ñaát ôû ñình goïi laø ñoäng thoå, sau ñoù ai coù laøm gì môùi ñöôïc laøm. – Ngaøy 15 thaùng gieâng laøng teá ôû vaên chæ. – Moàng 9, 10 thaùng 2 môû hoäi leä ñình vaø gioã hai baø ôû ñeàn Ña Mai. – Moàng 10 thaùng 3 vaøo heø. – Ngaøy 15 thaùng 7 ra heø.

612

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

– Ngaøy 15 thaùng 8 leã côm môùi möøng luùa toát. – Moàng 9, 10 thaùng 9 möøng ñaïi thaéng vaø möøng muøa. – Ngaøy 15 thaùng 12 leã taát nieân. Ña Mai coù 3 giaùp. Taát caû caùc ñinh nam ñeàu vaøo haøng giaùp ñeå gaùnh vaùc vieäc laøng, vieäc nöôùc. Trong haøng giaùp laïi phaân thaønh caùc haïng: – Töø aüm ngöûa trôû leân laø ñinh nam – Töø 18-19 tuoåi laø traùng ñinh: lo vieäc kheânh vaùc, röôùc saùch... – Töø 20 tuoåi trôû leân laø trai ñinh haøng giaùp. – 49 tuoåi laøm laõo leành. – Töø 50 tuoåi trôû leân ñeán 59 tuoåi döï haøng laõo thoï. – Töø 60-69 tuoåi laø laõo laøng. Laõo laøng môùi ñöôïc baøn vieäc daân. – Töø 70 trôû leân laø haøng ñaïi laõo. Ai nhieàu tuoåi nhaát laø haøng tieân chæ, thöù chæ. Trong soá naøy thì caùc laõo leành laø ñaùng chuù yù. Theo leä ôû Ña Mai cöù 49 tuoåi thì leành laøng. Trong soá naøy, ai ñuùng 49 tuoåi maø coù cha meï cao tuoåi nhaát, laïi cha meï song toaøn, khoâng tang trôû, vôï choàng hoøa thuaän, con caùi ñeà hueà... thì laøm leành tröôûng.

Leành tröôûng coù 2 oâng giuùp vieäc laø 2 oâng leành thöù (cuõng laáy theo tuoåi boá). Trong ba oâng leành naøy thì oâng leành tröôûng laøm thuû töø vaø laø cai ñaùm trong hoäi. Hai oâng leành thöù lo vieäc laøng vaø vieäc tang ma. OÂng leành tröôûng laøm cai ñaùm phaûi nguû quanh naêm ôû ñình, ôû ñeàn, khoâng ñöôïc nguû ôû nhaø. Laïi laø ngöôøi lo ñeøn nhang daàu höông caùc tuaàn tieát. Ví nhö ñang laøm maø coù “buïi baëm” (nhaø coù tang) thì thoâi vieäc, cho oâng khaùc thay. Laøng coù hôn chuïc maãu ruoäng ñeøn nhang, giao cho oâng leành caáy caøy laáy toâ lo vieäc laøng. OÂng leành nhaän ruoäng coù theå “phaùt canh thu toâ” lo ñuû gaïo nöôùc... cho caùc tuaàn tieát. Ñình laøng Ña Mai laø nôi sinh hoaït vaên hoùa tín ngöôõng cuûa cö daân nôi ñaây ñaõ bao ñôøi nay. Ñình xöa qui moâ to lôùn, 7 gian 2 dó, coù chuoâi voà, maùi cong, ngoùi muõi. Ñình quay höôùng nam gheù taây, nhìn ra soâng Ña Mai, quay löng vaøo laøng, trong ñình coù ñuû ñoà thôø töï, nghi tröôïng, kieäu, loïng... Ñaây laø nôi thôø thaùnh Quyù Minh ñaïi vöông vaø hai naøng coâng chuùa nhaø Traàn laø Baûo Nöông vaø Ngoïc Nöông. Quyù Minh ñaïi vöông laø boä töôùng cuûa Huøng Vöông thöù 18, coù coâng giuùp vua Huøng deïp giaëc giöõ nöôùc. Baûo Nöông, Ngoïc Nöông laø hai vò coù coâng ñaùnh giaëc Nguyeân Moâng ôû

BAÉC GIANG  613 theá kyû XIII. Vì theá trieàu ñình haèng naêm cho pheùp daân laøng thôø cuùng vaø môû hoäi leä toû loøng ngöôõng moä. Ngoâi ñình lôùn naøy ñeán naêm 1950 thì bò quaân Phaùp ñoát phaù. Sau naêm 1957 daân laøng mua moät ngoâi nhaø ôû Phuïng Phaùp mang veà döïng laïi thaønh ñình ñeå coù nôi thôø caùc vò thaønh hoaøng. Ngoâi ñình sau naøy qui moâ nhoû, 3 gian 2 dó, khoâng coù haäu cung neân ban thôø thaàn phaûi xaây gaù, thieát keá nhö chieác khaùm thôø. Ñeàn Ña Mai ôû mom ngaõ ba soâng Ña Mai vaø soâng Thöông, nhìn ra ñaàu caàu Baéc Giang hieän nay. Choã naøy töông truyeàn xöa laø moä 2 baø Baûo Nöông, Ngoïc Nöông, roài cuõng bò taøn phaù. Sau nhaân daân tu taïo laïi goàm toøa tieàn ñöôøng 3 gian 2 dó, coù haäu cung thôø hai baø. Cuõng coù bia ñaù nhöng chöõ ñaõ moøn heát. Trong ñeàn coù töôïng hai vò, laïi coù nhaø maãu ôû sau ñeàn. Ñeå toû loøng ngöôõng moä caùc baø, trong ñeàn coù caùc böùc ñaïi töï, caâu ñoái sau: Hoaønh phi ñaïi töï, böùc thöù nhaát ñeà: “Thieân ñòa hôïp ñöùc”, böùc thöù hai ñeà “Ñöùc haïnh thieân coå”. Hai caâu ñoái laø: Nhò tröng baéc ñòa ñoàng thieân coå Tam ñöùc ñoâng löu thöù nhaát taâm

Vaø Ñoâng A heä xuaát thaàn minh truï. Giang Giang truyeàn tieát nghóa bi. Ñeàn, ñình laø hai ñòa ñieåm cuûa hoäi

Ña Mai, caùch nhau chöøng hôn 1km. Ngaøy hoäi ôû Ña Mai, daân laøng tieán haønh caùc böôùc:

– Tieán leã – Röôùc saùch – Troø chôi Veà teá leã thì coù teá leã ôû ñình vaø ñeàn. Trong dòp hoäi moàng 9, moàng 10 thaùng 2 daân phaûi laøm coã ra ñình teá leã. Coã hoäi ñeå thôø ngaøy naøy coù thòt lôïn, thòt gaø, xoâi, röôïu, traàu cau. Lôïn thòt ñeå teá phaûi choïn lôïn ñen tuyeàn, toaøn saéc, to beùo chöøng 50-60kg. Thòt ra laáy thuû luoäc chín, laïi ñoà xoâi cho leân maâm ñoàng roài ñaët thuû leân treân. Thuû lôïn thôø phaûi ngaäm caùi ñuoâi cuõng luoäc chín, goïi laø coù ñaàu coù ñuoâi. Gaø thôø laø gaø troáng to, moãi giaùp moät con. Gaø laøm raát caån thaän. Moãi giaùp thöôøng phaûi chuaån bò saün ba con ñeå thòt. Khi thòt thì laáy kim chaâm cho tieát chaûy ra (ñeå khoâng saát sôû) roài vaët loâng, moå moi, ñem luoäc, khoâng ñöôïc ñeå nöùt. Do vaäy laøng cho baéc chaûo to, ñoå nöôùc ñaày soâi suøng suïc treân mieäng ñaët caùi daøn, ñeå con gaø ñaõ uoán ngheånh ñaàu xoeø caùnh tieân, coù hai ngöôøi thay nhau laáy gaùo muùc nöôùc soâi doäi leân con gaø cho chín töø töø. nhöng khoâng ñöôïc ñoû thòt. Khi laøm con gaø naøy caû giaùp lo laéng, vì ñình coù ban cuû soaùt kieåm tra, neáu khoâng ñöôïc thì phaït.

614

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Khi naøo ñöôïc môùi cho laøm leã. Khi gaø luoäc xong thì ñeå leân maâm ñoàng ñaïi, treân maâm laøm coã xoâi traéng ñaày roài ñaët con gaø leân, sau ñoù cho ngaäm caønh hoa hoàng raát ñeïp. Laøng coøn cho giaõ baùnh giaày ñeå thôø. Baùnh giaày laø loaïi baùnh to, baøy kín maâm. Ñaây laø baùnh giaày chay, trong khoâng coù nhaân ñoã, aên thì caét ra thaønh mieáng. Ñeå laøm ñöôïc baùnh giaày thôø, phaûi choïn gaïo neáp toát, ñoà xoâi chín kyõ, sau ñoù dôõ ra chieáu coùi, laáy voà ñaäp naùt xoâi thaønh baùnh. Khi giaõ nhö theá phaûi coù môõ lôïn vaø tuûy xöông lôïn boâi vaøo ñaàu chaøy ñeå khoûi dính. Leã nhieàu neân haøng giaùp phaûi cöû ñuû ngöôøi laøm. Taát caû caùc thöù treân ñeàu phaûi laøm xong vaøo ngaøy moàng 9, moàng 10 ñeå saép coã cho laøng teá leã. Chuû teá laø oâng leành tröôûng. Quan vieân laø caùc vò chöùc saéc, caùc vò ñaõ mua nhieâu... laøm caùc coâng vieäc teá leã. Ngaøy moàng 9 thaùng 2, laøng cho doïn deïp saân hoäi vaø ñoùng kieäu ôû saân ñình ñoùng ñaùm. Ñeán toái toå chöùc caùo teá roài haùt nhaø tô chuùc möøng nhaø thaùnh. Saùng moàng 10 thaùng 2 caùc giaùp teà töïu ñaày ñuû ôû ñình, troáng dong côø môû röôùc coã vaø hai kieäu ra ñeàn trong söï tuøy toáng cuûa daân laøng. Hai kieäu coù hai baøi vò cuûa hai baø coâng chuùa nhaø Traàn. Sau kieäu laïi röôùc thuyeàn,

maùi cheøo, töôïng tröng cho chieán coâng cuûa hai baø, troâng raát uy nghi, trang troïng. Ñoaøn röôùc ñi thaúng töø ñình ra ñeàn roài haï kieäu ôû ñoù. Daân laøng röôùc leã vaø baøi vò vaøo ñeàn roài toå chöùc teá leã suoát ñeâm. Trong thôøi gian naøy cuõng cho môû hoäi ñua thuyeàn ôû soâng Thöông, ñoaïn trong khu vöïc ñeàn. Cuoäc ñua coù taát caû 12 thuyeàn maønh, moãi thuyeàn 5 ngöôøi, goàm 4 ngöôøi cheøo, 1 ngöôøi laùi. Caùc vò vaøo ñua ñoùng khoá, thaét bao, chít khaên ñoû boû muùi, cheøo raát khoeû. ÔÛ khu vöïc ñình thì toå chöùc moùc caàu. Moùc caàu coù saân caàu ôû sau ñình, laø ruoäng roäng, moãi beân coù 1 loã. Caùc giaùp chia laøm 2 phe cuøng vaøo trong saân. OÂng leành tröôûng laøm leã roài ñem caàu ra gieo cho caùc beân moùc caàu veà loã mình. Beân naøo ñöa ñöôïc caàu vaøo loã laø thaéng; naêm aáy seõ laøm aên khaù giaû. (Do caàu duøng moùc tre moùc neân goïi laø caàu moùc.) Sau moùc caàu coù vaät thôø. Vaät thôø toå chöùc ôû ñình ñeå chuùc ngheânh ñöùc thaùnh Quyù Minh. Vaät coù 6 ngöôøi, 4 ngöôøi ôû döôùi, 2 ngöôøi 1 beân baét tay nhau cho 2 ñoâ vaät ngoài leân. Hai ñoâ bieåu dieãn xe ñaøi vaø vaät moät soá ñoäng taùc thì keát thuùc. Laøng baét ñaàu cho vaät leøo, vaät giaûi, cuõng ôû sau ñình. Hoäi coøn coù côø ngöôøi. Côø naøy coù beân nam, beân nöõ, aên maëc theo töôùng syõ coå. Töôùng oâng, töôùng baø trong saân coù loïng che. Chôi côø naøy chæ ñi vaøi nöôùc töôïng tröng... Ngoaøi

BAÉC GIANG  615 ra coøn coù toå toâm ñieám, tam cuùc... cuõng ôû saân ñình. Toái ñeán trong ñình coøn cho haùt ca truø möøng nhaø thaùnh. Hoäi moàng 9, moàng 10 thaùng 9 laø hoäi lôùn cuûa laøng. Ngaøy naøy coù thòt traâu ñeå teá thaàn, nhöng khoâng röôùc. Cuõng coù caùc troø vui vaø coù höông aåm. Coã naøy töø aüm ngöûa trôû leân ñeán caùc cuï thöôïng laõo ñeàu ñöôïc döï. Caùc cuï thöôïng laõo coù coã aên coã döïa, khoâng ñi ñöôïc thì laøng cho röôùc coã veà taän nhaø. Trong hoäi coøn toå chöùc thi buùn. Ña Mai laø laøng coù ngheà laøm buùn gia truyeàn, nhöng khoâng coù toå ngheà. Hoäi thi buùn vì theá khoâng coù teá leã maø chæ ñaêng kyù choã roài ñem buùn ra baøy thi. Laøm buùn thi cuõng phaûi qua caùc böôùc nhö laøm buùn thöôøng nhöng phaûi caån thaän hôn, tinh luyeän hôn, ñeïp maét hôn. Caùc böôùc laøm buùn laø: – Choïn gaïo teû phaûi kyõ. Vì khoâng phaûi gaïo naøo cuõng laøm ñöôïc. Gaïo aáy haït phaûi traéng tinh, ñeàu. – Nöôùc ñeå laøm buùn phaûi trong saïch, khoâng coù muøi. Gieáng laáy nöôùc cuõng phaûi keùn. – Coái xay gaïo phaûi toát ñeå xay

thaønh boät ra nhö söõa, khoâng coù saïn, boät khoâng thoâ. – Ñoå boät ra 2, 3 ngaøy roài cho ra khaên neùn khoâ. – Sau ñoù cho vaøo luoäc chín dôû laáy ra cho vaøo coái ñaïp giaõ thaät deûo. Xong laïi cho ra maâm thaáu baèng tay ñeå cho boät chaûy doøng roài môùi cho vaøo löôït, löôït xong cho khuoân vaét sôïi vaøo noài nöôùc soâi. Buùn chín vöøa noåi leân thì laáy ra ngay. Laáy sôùm, laáy muoän ñeàu khoâng ngon. Buùn laáy ra vaét thaønh nhieàu loaïi: buùn roái sôïi to, buùn con laïi coù maáy loaïi: Buùn con böøa, buùn vaûy oác, buùn bôn, buùn bìa... Caùc loaïi aáy ñem thi ñeå caùc cuï chaám ñieåm. Thi buùn khoâng phaûi thi heát caùc loaïi, ai coù loaïi gì thì thi loaïi ñoù, nhöng phaûi ñeïp vaø ngon. Buùn ngon laø loaïi traéng, deûo, sôïi ñeàu, khoâng coù muøi chua, muøi khaùc, vaét ñeïp soùng sôïi. Hoäi Ña Mai xöa laø theá, nhöng ñaõ boû gaàn 50 naêm. Gaàn ñaây laøng coù môû laïi nhöng tính chaát khaùc nhieàu. Tuy theá cuõng laø moät laøng coù leã hoäi ñoäc ñaùo, theå hieän ñaïo lyù uoáng nöôùc nhôù nguoàn cuûa daân ta. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

616

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI BOÅ ÑAØ : - Phaät. - Thaïch Linh thaàn töôùng Ñòa ñieåm : Xaõ Tieân Sôn, huyeän Vieät Yeân Thôøi gian : Ngaøy 16 ñeán 18 thaùng 2 Chính hoäi : Ngaøy 17 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : - Thôø ñaù - Vaõn caûnh ñeïp sôn thuûy höõu tình

Thôø

H

oäi Boå Ñaø ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 16 ñeán 18 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm, taïi khu vöïc nuùi Boå Ñaø cuûa xaõ Tieân Sôn, huyeän Vieät Yeân. Nuùi Boå Ñaø laø moät nuùi lôùn naèm ôû bôø soâng Caàu, thuoäc vuøng ñaát taây nam Baéc Giang. Nuùi naøy traûi daøi chöøng 2000m, bao boïc laáy hai thoân: Tieân Laùt Thöôïng vaø Tieân Laùt Haï cuûa xaõ Tieân Sôn. Thoân Tieân Laùt Thöôïng ôû phía ñoâng nuùi, coøn thoân Tieân Laùt Haï ôû phía taây nuùi. Trong sôn phaän nuùi Boå Ñaø noåi leân caùc ngoïn lôùn, ñoù laø ngoïn Ñeàn Thöôïng, ngoïn Chuøa Cao, ngoïn Chuøa Khaùm, ngoïn Phöôïng Hoaøng, ngoïn Truùc Laùt, ngoïn Con Voi vaø ngoïn Baøn Côø Tieân. Caùc ngoïn nuùi naøy noái nhau lieân tieáp, coù ñoä cao töø 50-70m so vôùi maët bieån. Treân nuùi ñaát ñaù laãn loän, caây coái thöa thôùt vaø chuû yeáu laø caây chòu haïn. Ñaù ôû nuùi Boå Ñaø cuõng khoâng gioáng nuùi ôû caùc nôi khaùc, chuû yeáu laø ñaù laùt keát khoái lôùn coäng daêm caùt keát nhoû. Caùc khoái ñaù naøy taäp trung ôû töøng khu vöïc treân ñænh nuùi hoaëc söôøn nuùi, chaân

nuùi... Taïi caùc ñieåm ñaù taäp trung ñoù thöôøng ñöôïc taïo döïng nhöõng coâng trình toân giaùo, tín ngöôõng cuûa daân xaõ Tieân Sôn. Ñoù laø ñeàn Haï, ñeàn Trung, ñeàn Thöôïng, chuøa Töù AÂn, chuøa Cao, chuøa Khaùm, chuøa Linh Chi, ñình Laùt Thöôïng, ñình Laùt Haï, chuøa Thaïch Long, chuøa Vaân Sôn, ñeàn Cau Vaøng, ñình Ngöï... Xen giöõa caùc coâng trình naøy coøn coù moät soá chuøa nhoû nhö chuøa Nuùi Ñaát, chuøa Nuùi Luøn... Caùc coâng trình toân giaùo - tín ngöôõng ñoù coù qui moâ to nhoû khaùc nhau nhöng ñeàu döïa vaøo nuùi soâng vuøng naøy ñeå taïo neân caûnh saéc töôi ñeïp cho toaøn vuøng. Ñeán ngaøy hoäi, trong tieát xuaân thaùng 2, khi thì aám aùp saéc xuaân, khi thì môø trong möa buïi, nhöng taát caû caùc di tích ñeàu môû cöûa ñeàn, cöûa ñình, cöûa chuøa ñeå ñoùn khaùch thaäp phöông ñeán hoäi. Khaép nôi, thuoäc ñaát hai thoân Laùt Thöôïng, Laùt Haï, treân nuùi, döôùi laøng ñeàu daäp dìu nhöõng toáp ngöôøi aùo quaàn ñeïp ñeõ, ñuû caùc saéc maøu veà ñaây traåy hoäi. Hoäi Boå Ñaø cuõng thöôøng ñöôïc goïi laø hoäi chuøa Boå. Caùi teân naøy xuaát

BAÉC GIANG  617 phaùt bôûi trung taâm leã hoäi ôû khu vöïc chuøa Boå thuoäc thoân Tieân Laùt Thöôïng. Goïi nhö theá cuõng ñöôïc, nhöng chöa ñaày ñuû, vì hoäi Boå Ñaø khoâng chæ coù hoäi chuøa maø coøn coù caû hoäi ñeàn. Ñeàn thôø Thaïch Linh thaàn töôùng. Yeáu toá tín ngöôõng daân gian vaø yeáu toá Phaät giaùo vôùi nhöõng ñaëc ñieåm rieâng bieät, nhöng laïi hoøa quyeän nhau ñeå taïo neân moät veû ñeïp ñoäc ñaùo cho hoäi Boå Ñaø. Cuõng vì theá maø teân goïi hoäi Boå Ñaø laø goïi theo teân nuùi, bao goàm caû hai yeáu toá hoäi ñeàn vaø hoäi chuøa. Theo daân gian, hoäi ñeàn, hoäi chuøa ôû nuùi Boå Ñaø ñeàu coù truyeàn tích xuaát phaùt rieâng. Nhöõng truyeàn tích naøy ñöôïc duy trì trong suoát nhieàu theá kyû, baát cöù ai ñeán leã hoäi naøy cuõng ñeàu ñöôïc nghe ngöôøi daân ñòa phöông keå laïi. Caùc truyeàn tích ñoù nhö sau: 1. Truyeàn tích veà Thaïch töôùng quaân thôø ôû ñeàn Haï, ñeàn Trung vaø ñeàn Thöôïng: Theo “Baéc Giang ñòa chí” (baûn dòch cuûa Trònh Nhö Taáu) thì Thaïch töôùng quaân hieäu laø Chuyeån Huøng Thaïch ñaïi vöông, ñaõ giuùp Huøng Taïo Vöông ñaùnh giaëc Man. Xöa vua Huøng Sôn thaùnh toå gaây döïng hoàng ñoà, môû mang nöôùc Vieät, truyeàn ngoâi 18 ñôøi, trò vò ñeàu nöôùc yeân daân thònh. Vua saùng toâi trung, hôn ba nghìn naêm, beàn ngoâi ñaïi

baûo. Huaân danh ñoái vôùi cao daøy, höông hoûa laâu cuøng non nöôùc. Vua Huøng truyeàn ñeán ñôøi thöù 16 laø Taïo Vöông. Taïo Vöông ñoùng ñoâ ôû Vieät Trì beân bôø soâng Haïc Giang, laáy quoác hieäu laø Vaên Lang vaø ñoâ hieäu laø Phong Chaâu thaønh. Taïo Vöông laáy ñöùc hoùa daân, khoâng hay duøng vieäc binh ñao, theo göông tieân toå chæ tieâu dao cuøng ngaøy thaùng maø nöôùc vaãn thaùi bình, thònh trò. AÁy laø vua Taïo Vöông ñöông thôøi. Ñôøi aáy, ôû laøng Tieân Laùt thuoäc huyeän Vieät Yeân coù ngöôøi tröôûng gia laø Nguyeãn Hoøa cuøng vôï laø Cao Thò Huyeàn ôû treân moät khu ñaát roäng raõi, chung quanh coù nhieàu ñaù cao, treân coù thoâng reo, coù roàng ñaù, voi ñaù, ngöïa ñaù, ruøa ñaù, côø ñaù höôùng chaàu. Trong khu ñaát, coù moät caùi ao, beân treân ao coù ñöôøng nhoû. Ao khoâng vuoâng, khoâng troøn, roäng ñoä moät phieán, saéc nöôùc trong xanh, giöõa ao coù moät taûng ñaù to, phaúng nhö baøn côø. Nguyeãn Hoøa ñaõ ngoaøi saùu möôi tuoåi. Vôï cuõng quaù naêm möôi. Hai vôï choàng haèng ngaøy tu nhaân tích ñöùc, caàu trôøi laáy chuùt con noái doõi. Theá maø maàm lan chöa nôû hoa, choài queá chöa keát quaû. Nguyeãn Hoøa buoàn vì toâng ñöôøng höông hoûa khoâng laáy ai noái doõi phuïng thôø sôùm toái, neân chæ laáy röôïu

618

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laøm vui vaø thöôøng ra baøn giöõa ao ngoài chôi ñeå giaûi loøng phieàn muoän.

Nguyeãn Hoøa hoûi xem thai ñaù ôû nôi naøo. Laõo taåu laïi ngaâm raèng:

Moät hoâm vöøa tôùi baøn ñaù chôït thaáy con raén hoa daøi hôn 10 tröôïng, vaåy ñuû naêm saéc, ñang naèm quanh co treân baøn ñaù. Troâng thaáy ngöôøi, raén lieàn boø xuoáng nöôùc bieán maát.

Bieát chaêng chaúng bieát baùo oâng hay, Thai ñaù trong hang ñuû thaùng ngaøy. Nhaïc giaùng ñaát thieâng sinh thaàn töôùng, Tröø Man hoä quoác baùo oâng hay.

Nguyeãn Haø töø khi thaáy raén, trong loøng tuy sôï haõi nhöng vaãn quyeán luyeán nôi baøn ñaù thöôøng hay lui tôùi. Ñòa phaän Tieân Laùt coù ba ngoïn nuùi: Nuùi cao nhaát laø Phöôïng Hoaøng Sôn, coù nhieàu ñaù moïc thoâng reo, nuùi thöù hai laø Maõ Yeân Sôn vaø nuùi thöù ba laø Kim Qui Sôn, ñeàu coù röøng thoâng coå thuï. Moät ngaøy Nguyeãn Hoøa leân chôi ngoïn nuùi ñaù cao, ñem theo hoà röôïu, ñoái caûnh non xanh röøng raäm, bieát bao nhieâu tình. Ñeán khi ngaø ngaø cheùn cuùc tuùy tænh, beøn ngaû löng xuoáng gaàm taûng ñaù gaàn ñaáy naèm nghæ, vöøa chôïp maét thiu thiu, thaáy moät cuï giaø ñaàu raâu toùc baïc, y caân chænh teà, töï xöng laø Sôn thaàn nhaïc phuû vaø ñoïc thô raèng: Thaáy ngöôøi phuùc haäu nhaân hieàn, Laïi chôi ñeå noùi nhaân duyeân bieát cuøng. Thieân ñình ñònh baùo cho oâng, Ngaøy mai xuaát theá: Chuyeån Huøng giaùng sinh. Ñaàu vu thaïch maãu trì trung, Thuï thai kinh dó ba ñoâng chí kyø. Trôøi sinh thaàn töôùng moät khi, Baùo ngöôøi phuùc haäu traû nghì gia coâng.

Nguyeãn Hoøa nghe xong, söïc tænh daäy môùi bieát laø mình chieâm bao, nöûa tin nöûa ngôø, ñöùng daäy ra veà. Ñeâm hoâm aáy, möa to, gioù lôùn, saám seùt aàm aàm. Trong ao hình nhö coù tieáng ngöôøi noùi, cöôøi, ñaøn haùt. Nguyeãn Hoøa naáp xem, thaáy phieán ñaù trong ao coù maây che nguõ saéc, khí noåi laï luøng; treân trôøi tieân töû ca ngaâm, nhaõ nhaïc ty truùc. Trong maây coù moät ngoâi sao ñoåi dôøi, saùng röïc moät phöông. Ñaøo hoàng thaém tía caåm tuù thanh haøng xaùn laïn, höông thôm bay khaép caû moät vuøng, röïc rôõ saùng soi boán maët. Saùng hoâm sau laø moàng 10 thaùng gieâng, Nguyeãn Hoøa ra xem thaáy nôi baøn thaïch maây che muø mòt, trôøi ñaát toái taêm. Chôït moät tieáng saám vang, lôû trôøi xeù ñaát, roài khoùi maây töï taùn, trôøi ñaát thanh quang, phieán ñaù töï nhieân tan laøm ba maûnh, thaáy xuaát hieän moät trang nam töû töôùng maïo ñöôøng ñöôøng, phong tö laãm lieät, thaân hình to lôùn, saéc nhö maët trôøi môùi moïc, maët töïa sao saùng soi ñeâm, tieáng theùt nhö saám vang löøng ñoäng caû thieân cung thuûy phuû.

BAÉC GIANG  619 Nguyeãn Hoøa thaáy ngöôøi dò töôùng, beøn chaïy laïi oâm laáy ñem veà nhaø nuoâi. Moãi ngaøy moät lôùn maø baûn khí thanh kyø chæ öa nhöõng muøi chay tònh. Ñeán naêm baûy tuoåi, cao hôn 10 tröôïng, söùc hay taát vaïc, theá ñuû lay non. Luùc ñi thì noåi gioù bay möa, saám vang maây keùo, nhaân daân chaïy phuïc, hoå baùo höôùng trieàu. Nguyeãn Hoøa ñaët teân laø Thaïch Töôùng. Töø naêm tuoåi trôû ñi, moãi thaùng hai kyø soùc voïng Thaïch Töôùng leân ñænh nuùi cao, ngoài treân thaïch baøn, ngaém nhìn phong caûnh thì roàng maây naêm veû, traêm thuù laïi chaàu. Nhaân daân troâng thaáy ñeàu cho laø kyø dò. Thôøi baáy giôø, vua chæ laáy tö ñöùc trò daân, ngaøy thaùng ñam meâ töûu saéc, bieáng vieäc bieân phoøng, nhaân theá maø giaëc cöôùp noåi leân. Thuoäc tænh Cao Baèng coù ngöôøi tuø tröôûng ôû Chaàu Thaïch Lam laø Luïc Ñinh thaàn töôùng keùo quaân veà ñaùnh Taïo vöông. Coù 50 vaïn quaân cuûa nhaø Nguyeân caáp cho, hôn moät traêm vieân duõng töôùng vaø voi ngöïa nhieàu khoâng bieát ñaâu maø keå. Luïc Ñinh thaàn töôùng haï ñöôïc ba tænh Cao Baèng, Tuyeân Quang, Höng Hoùa, laáy laøm nôi saøo huyeät. Nhaân daân ñeàu soáng trong caûnh laàm than ñieâu ñöùng. Ngoaøi bieân thuù caùo caáp moãi ngaøy boán naêm löôït.

Vua laáy laøm lo, haï chieáu vôøi baùch quan ñaïi hoäi, roài thieát laäp ñaøn chay, khaán caàu trôøi ñaát. Ñöôïc 21 ngaøy, töï nhieân maây ñen keùo phuû ñaøn traøng, toái taêm muø mòt, roài möa gioù saám seùt noåi leân. Moät luùc sau trôøi quang maây taïnh, trong ñaøn toû saùng thaáy moät laù côø traéng döïng ôû treân ñaøn, côø coù maáy haøng chöõ. Dòch laø: Treân trôøi thöôïng ñeá baùo nhaø vua, Ñaùnh giaëc tan taønh töï gioù möa, Tìm ñeán Baéc Haø Yeân Vieät xöù, Chuyeån Huøng Thaïch Töôùng ñaùnh khoâng thua.

Taïo Vöông cuøng trieàu thaàn troâng thaáy ñeàu caû möøng. Hoâm aáy laø moàng 10 thaùng 8, vua truyeàn cho moät quan ñình thaàn cuøng 12 ngöôøi xaù nhaân tay caàm côø thieân hoaøng tìm ñeán ñaát Yeân Vieät. Ngaøy 12 thaùng 8 tôùi nôi. Thaïch Töôùng coøn nguû treân giöôøng. Nguyeãn Coâng thaáy xaù nhaân moät töôùng ñaùnh giaëc, voäi ra xem thì thaáy moät laù côø leänh coù teân Thaïch Töôùng, beøn veà nhaø laáy tay voã vaøo Thaïch Töôùng maø baûo raèng: “Thieân töôùng voán laø Thaïch maãu thuï thai vaø tình thaân döôõng duïc, ta cuõng coi nhö con. Hieän nay nöôùc nhaø coù giaëc, vua sai xaù nhaân tìm ñeán, sao chaúng giuùp nöôùc ñeå baùo aân saâu, coøn nguû maõi ö?” Thaïch Töôùng naêm aáy ñaõ leân baûy tuoåi maø chöa bieát noùi, nghe thaáy theá beøn chuyeån mình ñöùng daäy, môû

620

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

mieäng noùi ngay ñöôïc raèng: “OÂng baûo söù giaû vaø xaù nhaân vaøo ñaây!” Roài Thaïch Töôùng baûo söù giaû: “Veà taâu vôùi vua laøm cho ta moät con voi ñaù cao 10 tröôïng vaø trao caû côø thieân ñeá cho ta thì giaëc Man seõ bình.” Söù giaû baùi taï trôû veà taâu vôùi vua. Vua caû möøng, beøn sai thôï khaéc voi ñaù cao hôn 10 tröôïng. Vua thaân ngöï giaù cuøng baùch quan thò tuøng mang voi ñaù vaø thieân kyø laïi cho Thaïch Töôùng. Giöõa ngaøy 13 thaùng 8, nhaân daân thieát laäp cung ñình ñeå vua ngöï. Nay vaãn goïi laø ñình Ngöï Söû. Nhaân daân haønh leã baùi taï xong thì vua truyeàn vôøi Thaïch Töôùng laïi ñeå trao voi ñaù, côø leänh cho. Thaïch Töôùng thaúng tieán ñeán tröôùc maët vua, mình cao 10 tröôïng, saéc ñoû nhö maët trôøi môùi moïc. Vua phaùn raèng: “Ñaïi töôùng hoä quoác tröø taøn, bieát laáy gì haäu baùo cho xöùng tình töôùng quaân.” Thaïch Töôùng taâu raèng: “Quyeàn haønh choán nhaïc phuû, töôùc meänh nôi thieân ñình, trôøi sai xuoáng giuùp beä haï tröø Man khaáu. Ñaõ coù chöùc cuûa thieân ñình, ñaâu daùm phieàn beä haï haäu baùo. Duy coù Thaïch maãu thuï thai, trong ao coøn veát tay in daáu, xin beä haï löu laøm caám ñòa sai

daân laäp töø phuïng söï. Laïi coù oâng baø Nguyeãn Coâng laø cha meï nuoâi, sau naøy beä haï nghó cho.” Noùi xong Thaïch Töôùng nhaûy leân voi ñaù, tay caàm côø leänh, quaân quyeàn theo sau aàm aàm nhö nöôùc chaûy thaùc reo. Thaúng ñöôøng tieán leân Höng Hoùa, Tuyeân Quang, Cao Baèng. Ñi nhö gioù möa chuyeån ñaát trôøi muø mòt, thieân binh vaïn maõ, cheùm gieát voâ cuøng, thaây chaát thaønh nuùi, maùu chaûy thaønh soâng. Giaëc hoàn kinh phaùch taùn, xoâ nhau chaïy troán. Luïc Ñinh thaàn töôùng bò baét phaân laøm ba ñoaïn. Moät traän queùt saïch loaøi thaûo khaáu. Thieân haï laïi ñöôïc thaùi bình. Thaïch Töôùng quay voi veà trang Tieân Laùt (nay haõy coøn) roài leân ñænh nuùi Phöôïng Hoaøng, bay hoùa veà trôøi. Ngaøy hoùa laø ngaøy 12 thaùng 9. Luùc hoùa phoùng voi ôû beân khu ñaát, cho chaàu veà trang Tieân Laùt treân nuùi ñaù Phöôïng Hoaøng. Gioù thoâng aàm ó, maây khoùi muø mòt, baùch thuù keâu gaøo, coû caây lay ñoäng. Moät luùc sau, trôøi saùng maây tan, daân cuøng quaân syõ keùo nhau leân ñænh nuùi, thì ngöôøi khoâng thaáy chæ thaáy aùo muõ truùt laïi treân moät taûng ñaù. Nhaân daân trôû veà laøm tôø bieåu taáu, vua beøn truyeàn traêm quan ñeán nôi hoùa ôû trang Tieân Laùt, ñòa phaän

BAÉC GIANG  621 nuùi ñaù cao ñeå haønh leã, roài sai laäp ñeàn ngay choã hoùa treân ngoïn nuùi cao. Trang Tieân Laùt ñöôïc phong laø Trung Nghóa höông, moãi naêm hai kyø xuaân thu quoác teá. 2. Truyeàn tích veà chuøa Boå Ñaø: Chuøa Boå Ñaø chính teân laø chuøa Quan AÂm, nuùi Boå Ñaø. Thöôøng goïi taét laø chuøa Boå, thuoäc xaõ Tieân Laùt, huyeän Vieät Yeân, phuû Laïng Giang, tænh Baéc Giang. Phía Baéc soâng Nhö nguyeät coù nuùi Boå Ñaø. Töø thuôû khai thieân laäp ñòa, traùi nuùi naøy vaãn coøn aån naùu vôùi nhieàu ngoïn nuùi khaùc. ÔÛ giöõa traùi nuùi, coù moät choã ñaát baèng phaúng roäng chöøng moät chieác chieáu traûi, laøm choã ñöùc Boà Taùt Quan AÂm öùng hieän cöùu ñôøi. Truyeàn thuyeát keå raèng: Ñôøi thöôïng coå, trong laøng coù moät ngöôøi ngheøo ñoùi laøm ngheà kieám cuûi, tuoåi giaø chöa coù con trai. Moät hoâm caép buùa vaùc rìu leân nôi ñaây kieám cuûi, boãng gaëp moät goác thoâng giaø, moãi nhaùt boå oâng laïi nieäm “Quan Theá AÂm Phaät”, sau ñoù ñöôïc 32 ñoàng tieàn ôû goác caây. Thaät laø laï luøng. OÂng beøn khaán nguyeän raèng: “Neáu ñöôïc chuùt con trai thì xin laøm chuøa ñeå phuïng thôø.” Sau ñoù, quaû nhieân oâng coù con trai. OÂng beøn döïng moät ngoâi chuøa lôïp gianh vaø toâ ñaép moät pho töôïng

Boà Taùt Quan AÂm ñeå höông khoùi phuïng thôø. Daàn daàn, nhieàu ngöôøi qua laïi, leã baùi caàu vieäc gì cuõng ñeàu hieån öùng, vaø trôû thaønh nôi danh lam thaéng caûnh. Vì theá goïi teân laø chuøa oâng Boå. Ñeán nieân hieäu Baûo Thaùi ñôøi Leâ Duï Toâng (1720-1729), coù vò sö truï trì laø Phaïm Kim Höng truøng tu thöôïng ñieän, thieâu höông, tieàn ñöôøng, coät ñaù, coät goã, roäng vaøi gian. Tieáp ñeán nieân hieäu Caûnh Höng ñôøi Leâ Hieån Toâng (1740-1786) coù vò sö toå hoï Ngoâ, queâ ôû laøng Bình Voïng, huyeän Thöôïng Phuùc, tænh Haø Ñoâng, töï laø Tính AÙnh thieàn sö, saéc phong laø Haûo Tieát hoøa thöôïng, ngaém thaáy phong caûnh nôi ñaây tónh mòch beøn cuøng vôùi daân xaây döïng chuøa Töù AÂn vaø am Tam Ñöùc. Laïi truøng tu chuøa Quan AÂm, duøng goã lim, gaïch ngoùi xaây döïng moät gian, cöû taêng giaø chuøa Töù AÂn truï trì.” Qua hai truyeàn tích ôû Boå Ñaø cho thaáy, ñoái töôïng taâm linh cuûa hoäi Boå Ñaø laø thaàn vaø Phaät. Töø hai ñoái töôïng taâm linh ñoù, neân trong phaïm vi khoâng gian leã hoäi Boå Ñaø coù hai heä thoáng thieát cheá laø: – Heä thoáng ba ñeàn thôø Thaïch Linh thaàn töôùng: ñeàn Haï, ñeàn Trung vaø ñeàn Thöôïng, traûi daøi chöøng 2000m doïc nuùi Boå Ñaø, thuoäc ñòa phaän hai thoân Laùt Thöôïng vaø Laùt Haï.

622

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

– Heä thoáng hai chuøa thôø Phaät laø chuøa Quan AÂm vaø chuøa Töù AÂn ôû phía ñoâng baéc chaân nuùi Phöôïng Hoaøng (nuùi Ñeàn Thöôïng) thuoäc thoân Laùt Thöôïng. Ngoaøi hai heä thoáng thieát cheá leã hoäi treân, coøn coù caùc di tích khaùc xen laãn trong ñoù nhö ñình Ngöï, ñình Laùt Haï, ñình Laùt Thöôïng, chuøa Vaên Sôn, chuøa Thaïch Long, ñeàn Can Vang, ñeàn Chuùa Kho, chuøa Nuùi Ñaát, chuøa Nuùi Luøn. Taát caû caùc di tích naøy trong ngaøy hoäi ñeàu môû cöûa, caém côø ñaïi, côø nguõ haønh röïc rôõ. Trong khoâng gian leã hoäi Boå Ñaø thì trung taâm leã hoäi ñöôïc toå chöùc ôû khu chuøa Boå. Khu vöïc naøy coù nuùi cao vaø coù laøng maïc ñoàng ruoäng bao quanh. Taïi nôi naøy coù caùc ñieåm cho khaùch haønh höông laø ñeàn Trung ôû söôøn nam nuùi, ñeàn Thöôïng treân ñænh nuùi, chuøa Quan AÂm ôû phía baéc nuùi vaø chuøa Töù AÂn ôû chaân nuùi Phöôïng Hoaøng. Theo leä cuõ thì ba ñeàn thôø Thaïch Linh thaàn töôùng toå chöùc söï leä vaøo moàng 10 thaùng gieâng vaø 12 thaùng 9. Coøn hoäi chuøa Boå môû vaøo 16, 17 vaø 18 thaùng 2 aâm lòch. Trong quaù trình dieãn bieán vaên hoùa, söï leä cuûa ba ñeàn ñaõ hoøa caû vaøo ngaøy hoäi chuøa Boå. Do ñoù caùc nghi thöùc teá leã, röôùc saùch cuûa ñeàn cuõng dieãn ra vaøo dòp naøy.

Ngaøy vaøo hoäi, caû moät vuøng nuùi Boå Ñaø röïc rôõ boùng côø. Tieáng troáng phaùch roän raøng ñaây ñoù. Daân laøng chuaån bò cho leã teá ôû ñeàn Haï vaø leã röôùc töø ñeàn Haï leân ñeàn Trung ñeå baùi voïng leân ñeàn Thöôïng. Do ñoù ôû ñeàn Haï khoâng khí hoäi raát töng böøng, naùo nhieät. Ñeàn Haï laø nôi thôø thaùnh maãu, tröôùc ñaây voán laø moät caùi ao nhoû, coù doøng nöôùc maïch chaûy qua roài ra hoà Thaïch Long. Trong ao coù 3 hoøn ñaù lôùn, 1 hoøn coù daáu baøn tay, töông truyeàn laø baøn tay thaùnh maãu ñeå laïi khi ñau ñeû sinh ra Thaïch Töôùng. Treân moät khoái ñaù coù xaây moät mieáu nhoû ñeå thôø phuïng. Baây giôø ôû khu naøy xaây moät toøa nhaø lôùn maùi cong, choàng dieâm 8 maùi ñeå hoäi hoïp teá leã. Saùng ngaøy 17 ñoaøn röôùc cöû haønh töø ñeàn Haï leân ñeàn Trung. Ñaùm röôùc ñöôïc söï phoái hôïp tham gia giöõa nhaø chuøa vôùi daân laøng neân ñoaøn röôùc khaù soâi noåi, raàm roä. Ñoaøn röôùc ñi qua ñình Laùt Haï, chuøa Linh Chi, chuøa Nuùi Ñaát roài leân ñeàn Trung. Kieäu vaø ñoà röôùc ñoùng taïi ñeàn Trung ñeå daân laøng laøm leã baùi voïng leân ñeàn Thöôïng. Sau leã naøy laø leã hoaøn cung. Coøn khaùch thaäp phöông tieáp tuïc cuøng daân laøng leân nuùi thaép höông ñeàn Thöôïng vaø tieán leã cuùng Phaät ôû chuøa Quan AÂm vaø chuøa Töù AÂn.

BAÉC GIANG  623 Chuøa Quan AÂm vaø chuøa Töù AÂn laø moät khu di tích lôùn cuûa Baéc Giang. Trong khu naøy coù raát nhieàu coâng trình lôùn nhoû coå kính. Beân trong laø caû moät theá giôùi Phaät phaùp lung linh ñeå moïi ngöôøi chieâm ngöôõng, thaønh kính daâng höông. Beân caïnh theá giôùi Phaät phaùp, chuøa Töù AÂn coøn coù ban rieâng thôø ñöùc Thaïch töôùng quaân vaø thôø caû Khoång Töû, Laõo Töû. Trong ba ngaøy hoäi, caùc troø vui ôû ñaây khoâng coù gì ñaëc bieät. Song caùi ñaùng ghi nhaän nhaát khi ñeán hoäi laø ñöôïc thaêm moät vuøng danh thaéng vôùi caùc truyeàn tích, huyeàn thoaïi

veà ñaù, veà moät trung taâm Phaät giaùo lôùn ôû Baéc Giang. Moãi ngöôøi seõ caûm nhaän veû ñeïp cuûa nuùi soâng nôi ñaây quaû thöïc sôn thuûy höõu tình ñaày chaát thô moäng. Seõ ñöôïc thaáy moät taäp tuïc thôø ñaù raát coå kính cuûa Baéc Giang vaø seõ ñöôïc thaáy cuoäc soáng cuûa caùc nhaø sö tu haønh nôi thieàn vieän. Vaø cuõng qua leã hoäi naøy seõ caûm nhaän ñöôïc yeáu toá vaên hoùa daân gian hoøa vôùi Phaät giaùo ñeå taïo söùc soáng cho leã hoäi Boå Ñaø. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

HOÄI NGHEØ MAÛN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Thoå coâng : Ngheø Maûn, huyeän Luïc Nam : Ngaøy 14 vaø 15 thaùng 3 : Ngaøy 15 thaùng 3 : Haùt daân ca, ñieäu Sònh ca

N

gheø Maûn laø moät baûn naèm ôû ñieåm choùt veà höôùng ñoâng baéc cuûa huyeän Luïc Nam, thuoäc xaõ Bình Sôn ôû vuøng röøng nuùi Mai Söu, vaø laø moät khu thung luõng roäng boán beà coù nuùi cao bao boïc. Trong thung luõng naøy coù ba xoùm: Ñaù Huùc, Giöõa vaø Suoái Maûn, vôùi cö daân goàm caùc hoï: Nònh, Tô, Tröông, Hoaøng, Traàn, Baøn, La, Ñaøm, Phuøng, Luïc cuøng nhau cö truù ñaõ nhieàu ñôøi nay. Caùc hoï naøy ñeàu laø ngöôøi Cao

Lan. Luùc ñaàu hoï soáng du canh du cö, ôû nhaø saøn, troàng luùa nöông, laøm raãy. Sau ñoù hoï khai khaån caùc vaøn luõng, doäc truõng baèng laøm ruoäng luùa nöôùc. Ñôøi soáng cuûa hoï laø kinh teá töï cung töï caáp. Hoï bieát troàng boâng, deät vaûi vaø nhuoäm chaøm. Ngoaøi ra hoï cuõng bieát laøm maøu, laøm goã, saên baén vaø thu haùi laâm thoå saûn. Trong quaù trình cö truù, ngöôøi Cao Lan ôû Ngheø Maûn ñaõ xuoáng nhaø treät, trình töôøng, lôïp ngoùi.

624

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Haèng naêm, ngöôøi Cao Lan ôû Ngheø Maûn vaãn duy trì caùc phong tuïc taäp quaùn cuûa mình vôùi caùc tieát leä chính nhö: – Teát Nguyeân Ñaùn: töø moàng 1 ñeán moàng 3 thaùng gieâng aâm lòch. – Teát môû cöûa röøng: moàng 4 thaùng gieâng (cuõng laø xuoáng ñoàng). – Teát Thanh minh: 15 thaùng 3. – Teát ñoan ngoï: moàng 5 thaùng 5. – Teát leân ñoàng: 12 thaùng 6. – Teát xaù toäi: 15 thaùng 7. – Teát côm môùi: moàng 10 thaùng 10. Ngaøy Teát Thanh minh cuõng laø ngaøy baø con Cao Lan Ngheø Maûn toå chöùc haùt daân ca ôû ñình Ñaù Huùc vaø ñình Giöõa. Trong dòp naøy, ngöôøi cao Lan ôû Luïc Sôn (Luïc Nam), Ñeøo Gia, Ñoàng Coác (Luïc Ngaïn) vaø Tuaán Ñaïo (Sôn Ñoäng) cuõng sang döï vaø cuøng haùt. Vì theá Teát naøy cuõng laø hoäi leä lôùn cuûa baûn laøng, maø noäi dung chính laø haùt daân ca. Theo phong tuïc, ngaøy 14 thaùng 3 aâm lòch, baø con Ngheø Maûn vaøo leã ôû ñình Ñaù Huùc. Ngaøy 15 thaùng 3 toå chöùc söï leä ôû ñình Giöõa. Ñình Ñaù Huùc thuoäc xoùm Huùc, laø nôi saâu nhaát baûn. Ñình goàm coù moät gian hai chaùi, lôïp tranh, gaù laép ban thôø thaønh hoaøng baûn thoå

ôû gian giöõa; hai gian beân baéc saïp ñeå ngoài. Beân ngoaøi coù maáy ban thôø thoå coâng ñôn sô. Ñình xoùm Giöõa ôû trong thung luõng, cuõng nhö ñình Ñaù Huùc nhöng ñòa theá thoaùng hôn, roäng hôn vaø ñöôïc lôïp ngoùi. Ngaøy hoäi leä, daân Ngheø Maûn toå chöùc chöông trình teá leã ôû ñình vaø haùt daân ca. Vieäc teá leã dieãn ra do thaày cuùng cuøng caùc cuï ñaûm nhaän. Leã vaät cuùng teá ôû ñình khoâng caàu kyø nhöng laø coã hai taàng. Taàng treân goàm moät maâm thuû lôïn; hai maâm coù gaø, thòt, röôïu, nöôùc, vaøng baïc. Taàng döôùi coù moät maâm goàm moät mieáng thòt lôïn vaø oaûn, nöôùc, röôïu. Phía döôùi taàng naøy coù moät hoøn ñaù to treân ñoù coù moät baùt höông vaø moät khay gaïo, tieàn ñoû, nöôùc. Phía ngoaøi saân ñình, meù beân phaûi, phía tröôùc coù hai ban thôø nhoû saùt ñaát keà nhau. Moät ban ñaët baùt höông vaø ba chieác coác, moät baùt ñöïng ba mieáng thòt lôïn cuøng vôùi vaøng baïc, röôïu. Moät ban nöõa coù leã goàm: moät coác röôïu, moät mieáng thòt, moät baùt nöôùc vaø moät phong vaøng maõ. Phía beân traùi ñình coù moät ban thôø nhoû, leã vaät cuõng nhö caùc ban beân. Caùc ban ñeàu ñöôïc cheû nöùa uoán voøm che töôïng tröng. Theo caùc cuï thì leã vaät ôû ñình vaø caùc ban laø ñeå cuùng thaønh hoaøng, thoå

BAÉC GIANG  625 coâng cuøng caùc naøng. Trong cuoäc teá, vaên teá do caùc thaày cuùng soaïn. Vieäc teá leã dieãn ra raát long troïng tröôùc söï chöùng kieán cuûa daân laøng. Trong teá coù leã daâng höông vaø coù ñaùnh troáng teá. Daân laøng trònh troïng tieán leã tuaàn töï vaø nghieâm tuùc. Phía ngoaøi ñình, vieäc haùt daân ca ñöôïc daân laøng tieán haønh lieân tuïc. Baø con Cao Lan ôû caùc baûn ñeán döï, cuõng nhö baø con Ngheø Maûn, noùi chung ai coù gì maëc naáy nhöng coá gaéng choïn boä môùi nhaát, ñeïp nhaát, saïch seõ nhaát ñeå ñi hoäi. Coù theå noùi trang phuïc cuûa ngöôøi con gaùi Cao Lan laø trang phuïc ñeïp. May vaù, theâu thuøa theo kieåu maãu vaø coù phong caùch rieâng. AÙo phuï nöõ Cao Lan coù hai loaïi: loaïi aùo uyeân öông ñöôïc trang trí raát ñeïp, nöõ maëc cuøng vaùy, yeám, thaét löng xanh ñoû; laïi ñeo voøng tay, voøng chaân vaø quaán xaø caïp. Trang phuïc nam giôùi ñôn giaûn hôn nhieàu so vôùi trang phuïc nöõ giôùi. Ñoù laø loaïi aùo naêm thaân caøi khuy beân caïnh ñi vôùi quaàn chaân queø, caû boä ñeàu nhuoäm chaøm. Trong ngaøy hoäi, ngöôøi Cao Lan thöôøng ñi thaønh töøng toáp, töøng toáp. Toáp nam moät beân vaø toáp nöõ moät beân. Hoï haùt ôû nhaø, haùt treân ñöôøng ñi vaø haùt ôû ñình, ngheø. Loái haùt daân ca cuûa hoï ñöôïc goïi laø haùt “Sònh ca”. Sònh ca coù ñoái ñaùp giao duyeân, haùt ñoá, haùt gheïo vaø haùt naêm môùi. Ngoaøi ra coøn coù haùt ru vaø haùt cuùng teá.

Ngheø Maûn laø nôi coù ñòa ñieåm haùt Sònh ca raát thuaän lôïi, bôûi nôi ñaây cö daân thuaàn nhaát. Baûn coù ñình, coù ngheø, coù ngaøy söï leä “vieäc laøng” vaøo tieát Thanh minh. Tröôùc ñaây baø con nhieàu ngöôøi bieát haùt. Nhieàu chò em, anh em coøn quaán aùo trang phuïc daân toäc, nhöng baây giôø quaàn aùo ít, thay theá vaøo ñoù laø trang phuïc môùi. Caùc laøn ñieäu daân ca ít ngöôøi thuoäc, ít ngöôøi nhôù nhöng buø laïi hoï vaãn thích ca haùt vaø thích haùt hoäi neân hoï ñaõ môøi baø con Cao Lan caùc baûn laân caän ñeán cuøng haùt vaø giuùp nhau gìn giöõ voán vaên hoùa cuûa mình. Ngöôøi giaø cuûa Ngheø Maûn noùi raèng “Sònh ca” cuõng laø haùt Löôïn. Sònh ca raát noàng naøn, ñaèm thaém, vì laø haùt ñoái nam nöõ, haùt giao duyeân. Bôûi theá Sònh ca laø tuoåi thanh nieân cuûa ngöôøi giaø, laø söï höôùng tôùi cuûa nam thanh nöõ tuù, laø söï truyeàn daïy ñaïo lyù nghóa tình, laø cuoäc soáng nuùi röøng nôi thoân baûn. Ngöôøi Ngheø Maûn haùt cho khaùch nghe Sònh ca cuûa mình say söa nhö thuôû thanh nieân tröôùc. Moãi laàn haùt ñeàu coù keát môû khaùc nhau. Ngöôøi giaø baûo raèng, caâu môû cuûa giaø raát yù nhò, raát hay. Môû raèng: “Ñôïi anh vôùi Ñôïi anh cuøng ñi coù baïn Ñi cho coù beø coù baïn Nay mai neân duyeân ñaâu coù laøm sao.”

626

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Baø giaø Ngheø Maûn baûo raèng, neáu nghe caâu aáy, laø con gaùi ngaøy xöa thì taát haùt ñoái laïi raèng: “Ñi nhanh nhanh Ñöôøng theânh thang Ba boán con ñöôøng Neáu boán con ñöôøng Neáu sai moät ñöôøng Chaúng tìm thaáy nhau.”

AÁy laø ngöôøi Cao Lan haùt treân ñöôøng ñi. Con ñöôøng hoäi ñi ra phía tröôùc, con ñöôøng hoäi luøi phía sau. Tình ngöôøi boäc loä qua caâu haùt hoäi, theo nhöõng con ñöôøng moøn beân nuùi. Trong thung luõng daøi maõi theo lôøi ca, tieáng haùt cuûa ñeâm hoäi. Caâu haùt trong hoäi ñeâm traêng vang trong nuùi röøng, voïng laïi beân suoái, nhoän vui baûn laøng, duyeân daùng beân nöông, aám maùi nhaø saøn, treû vui lôùn leân, giaø vui treû laïi. Con gaùi, con trai ôû Ngheø Maûn töôûng ñaõ thoâi haùt Sònh ca, theá nhöng nay laïi haùt. Ngöôøi giaø truyeàn cho, nhö tre giaø maêng moïc, lôùp treû töøng toáp laéng nghe, cöôøi ruùc rích, töï nghó töï ñoái. Sònh ca laïi soáng trong hoäi laøng roài! Caû baûn Ngheø Maûn coù gaàn ngaøn ngöôøi, toaøn laø ngöôøi Cao Lan. Nay vaøo hoäi leä laïi vui haùt vôùi baø con Cao Lan caùc xaõ. Nuùi röøng Ngheø Maûn laïi ñeïp nhöõng ñeâm traêng, laïi vui tieáng thoi ñöa canh cöûi. Thanh nieân ngaøy nay cuûa Ngheø Maûn chöa coù quaàn aùo hoäi cuûa ngöôøi Cao Lan. Ngaøy hoäi khoâng coù quaàn

aùo ñeïp ñeå ñi haùt Sònh ca thì khaùc gì coâ Taám buoàn nhö trong coå tích ngöôøi Vieät. Coâ Taám thì ñaõ coù oâng Buït; coøn trai xinh gaùi ñeïp cuûa Ngheø Maûn haùt löôïn trong hoäi thì ai giuùp aùo quaàn ñaây? May sao, caùc giaø Cao Lan ôû Ñeøo Gia vaãn coøn aùo quaàn ngaøy hoäi vaø ñoù cuõng laø aùo quaàn cöôùi khi xöa cuûa caùc giaø. Caû moät ñôøi ngöôøi con gaùi hoïc theo meï ñuû caùch troàng boâng, deät vaûi, nhuoäm chaøm, may vaù, môùi töï mình laøm ñöôïc boä quaàn aùo cöôùi. Naêm thaùng chaêm chæ theâu thuøa thaønh muoân hình ngaøn saéc cho aùo vaùy thaät thanh, thaät lòch môùi nhaän lôøi laáy choàng, ñeå maëc aùo cöôùi, ñeå ñi haùt hoäi. Con gaùi Ngheø Maûn thaät xinh, haùt thaät hay, maø laøm luïng thaät chòu thöông chòu khoù, nhöng nay vaøo hoäi coøn chöa bieát vaán khaên, vaán toùc, maëc aùo hoäi cuûa ngöôøi Cao Lan. Caùc meï laïi phaûi hoä giuùp caùc coâ beù trang ñieåm laøm duyeân. Ai chaû thích con gaùi queâ mình xinh ñeïp chaúng keùm gì nôi khaùc? Ñeâm traêng 14 thaùng 3 ôû Ngheø Maûn eâm ñeàm. Nuùi röøng Ngheø Maûn traêng trong, söông ñeâm mô maøng. Caû baûn theo loái moøn keùo veà ñình vui hoäi “Sònh ca”, vui ñeán theá. Ngöôøi giaø haùt, ngöôøi treû haùt. Tieáng haùt bay leân töø baõi coû saân ñình, hoï haùt cho nhau nghe vaø haùt cho khaùch nghe. Daân baûn maáy chuïc naêm roài môùi laïi nghe haùt löôïn.

BAÉC GIANG  627 Giöõa ñeâm traêng saùng, chuû khaùch höõu tình, tieáng ca caøng theâm löu luyeán. Ngaøy hoäi, ngöôøi Cao Lan ôû vuøng Töù Sôn (Mai Söu) cuõng ñeán haùt cuøng. Caùc oâng, caùc baø, caùc chò, caùc chaùu ôû Luïc Sôn ñaõ ñeán Ngheø Maûn, hoï haùt nhieàu baøi thaân aùi, löu luyeán. ÔÛ ñình hoï haùt caùc baøi chuùc ôû ñình: “Ngaøy nay chuùc cho oâng thoå coâng Chuùc cho oâng thoå coâng muoân ñôøi thònh Thôø phuïng thoå coâng ñöôïc yeân ñeïp Bao nhieâu tai hoïa bò dieät tröø.”

Hoaëc: “Traêm naêm chuùc cho oâng thaønh hoaøng Chuùc cho thaønh hoaøng traán boán phöông Thôø phuïng thaønh hoaøng ñöôïc yeân ñeïp Bao nhieâu tai hoïa bò dieät tröø.”

Vaø hoï cuõng haùt caùc baøi trao duyeân nhö: Nam: Treân trôøi coù ngoâi sao saùng nhaát, Döôùi ñaát sinh ngöôøi ai cuõng hay. Döôùi ñaát sinh ngöôøi ai cuõng ñeïp. Sinh ngöôøi ñeïp laïi sinh soâi.

Nöõ: Em coøn beù laém chöa bieát laøm aên, Nay em beù laém chöa bieát yeâu. Neáu aên seõ ñôïi theâm ba ngaøy, Neáu laáy seõ ñôïi theâm ba naêm.

Nam: Thaáy coâ xinh ñeïp laïi caøng xinh, Xinh ñeïp ngöôøi xinh neát cuõng xinh. Ñeïp ngöôøi ñeïp neát laïi duyeân daùng, Thaân anh khoâng saùnh ñöôïc vôùi em.

Nöõ: Em coøn beù cuõng laøm aên ñöôïc, Nay em beù laém cuõng ñöôïc yeâu.

Moät naêm laøm thì moät naêm aên, Bao giôø ñôïi ñöôïc theâm ba naêm...

AÁy laø lôøi ca cuûa ngöôøi Cao Lan Töù Sôn ñeán hoäi, coøn ngöôøi Cao Lan ôû Ñeøo Gia ñeán vôùi Ngheø Maûn thì laïi haùt raèng: Muoán aên traàu laïi khoâng coù voâi, Muoán tìm hieåu naøng khoâng ai maø moái. Coù ngöôøi laøm moái môùi gaëp ñöôïc naøng, Khoâng ai laøm moái ñi khoâng laïi veà khoâng.

Hoaëc laø: Chaøng ôû baûn xa em nhôù laém, Em nhôù chaøng nhôù caû quanh naêm. Bao nhieâu vaøng baïc em chaúng thieát, Nhaát taâm chæ thích cuøng chaøng ñi chôi.

Cuoäc ñoái ñaùp cöù theá dieãn ra trong ñeâm. Qua cuoäc haùt, hoï hoûi thaêm nhau veà queâ höông, gia ñình, baûn thaân... cöù nhö theá maø haùt qua ñeâm, ñeán saùng. Hoï môøi nhau aên côm, uoáng röôïu, cuøng haùt. Töø ñaây lôøi ca giao duyeân laïi chuyeån qua lôøi haùt ñoá, haùt gheïo maø ngöôøi Cao Lan goïi laø “Sònh ca yù”. Ñeán vôùi hoäi Ngheø Maûn, ai cuõng thaáy caàn phaûi haùt “Sònh ca” ôû Ñaù Huùc moät hoâm. Laïi ôû Maûn Giöõa moät hoâm roài sau ñoù lan ra khaép baûn. Bôûi theá, khaùch ñeán hoäi Ngheø Maûn phaûi nghæ laïi daêm ba hoâm môùi troïn veïn; neáu khoâng cuõng phaûi ôû laïi qua ñeâm 14. Nguû ñeâm ôû Ngheø Maûn laø ñieàu thuù vò cuûa moãi ngöôøi. Naèm ñaép chaên sui, laéng nghe tieáng röøng thì thaàm maùch baûo treân nuùi cao coù tieáng chim “baét coâ troùi coät” vaêng

628

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vaúng trong ñeâm maø thi vò bieát bao. Nhöõng ai trong cuoäc ñôøi chöa moät laàn ñaép chaên sui thì haõy nhôù veà hoäi Ngheø Maûn. Bôûi moät ñôøi ñaép chaên sui neân coù ñieäu “Sònh ca”.

Ñi ñöôøng nghe tieáng keâu maø khoâng bieát höôu nai... Neáu laø höôu nai thì chaïy, Neáu laø ngöôøi tình cuûa toâi thì noùi leân moät tieáng vôùi toâi...”

Xöa kia ôû ñaát Ngheø Maûn naøy, daân coù troàng boâng, deät vaûi, nhuoäm chaøm. Ñaøn baø con gaùi laøm laø chính. Hoï deät vaûi, may aùo cho choàng con vaø cho chính hoï. Ñeán hoäi Ngheø Maûn ngaøy nay vaãn coøn ñöôïc thaêm baø con Cao Lan quay tô keùo sôïi, deät taám chaên sui, quanh baûn laøng vaãn coøn thôm muøi chaøm muøi laù.

“Röøng xanh ñaát ñoû cuõng laø nhaø, Ñaát baèng taäp hôïp thaønh laøng xoùm. Ñi ñöôøng coù baïn cuõng ñoâng vui, Coù baïn ñoâng vui keát baïn tình.”

Coâ gaùi Cao Lan Ngheø Maûn maëc aùo quaàn ngaøy hoäi cuûa daân toäc mình sao maø xinh laï. Caùc coâ ñaõ ñöôïc caùc meï truyeàn daïy haùt nhöõng ñieäu “Sònh ca”. Coâ baûo raèng coù moät baïn trai ñaõ môû ñieäu: “Ñi ñöôøng nghe tieáng keâu maø khoâng thaáy ngöôøi,

Theá laø coâ ñaùp laïi:

Vaø cöù theá, lôøi ca trong hoäi laïi khoâng döøng, khoâng döùt. Hoäi Ngheø Maûn laø moät trong nhöõng hoäi haùt cuûa ngöôøi Cao Lan ôû Baéc Giang. Tuy ñaõ nhieàu naêm ñöùt quaõng nhöng khi môû laïi thì hoäi vaãn ñoâng, vaãn vui nhö xöa. Nhöõng lôøi ca tieáng haùt cuûa ngöôøi Cao Lan nhö ñaùnh thöùc nuùi röøng böøng tænh, ñeå goùp maøu xanh cho hoäi laïi theâm söùc soáng ñeïp töôi. Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

BAÉC GIANG  629

HOÄI KEÁ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Traïng nguyeân Giaùp Haûi - Tieán só Giaùp Phong vaø Nguyeãn Duy Naêng : Xaõ Dónh Keá, thò xaõ Baéc Giang : Ngaøy 15 thaùng 3 : Ñaùnh côø ngöôøi, keùo chöõ

D

ónh Keá laø moät xaõ lôùn naèm ôû phía ñoâng baéc thò xaõ Baéc Giang, goàm 12 thoân laøng. Nôi ñaây coù chôï Keá, moät trong nhöõng trung taâm thöông maïi lôùn cuûa moät vuøng goàm: thò xaõ Baéc Giang, huyeän Laïng Giang vaø huyeän Yeân Duõng. Noùi ñeán Dónh Keá laø noùi ñeán ñaëc saûn baùnh ña noåi tieáng vôùi höông vò ñaëc bieät haáp daãn cuûa noù. Treân ñaát nöôùc ta, duø raèng chôï queâ naøo cuõng coù baùnh ña, song coù leõ baùnh ña nhö ôû Keá thì ít nôi saùnh kòp. Vôùi cô cheá thò tröôøng, moät vaøi naêm gaàn ñaây, ôû Dónh Keá coøn coù ngheà troàng hoa vaø caây caûnh, moät ngheà bình dò maø cao sang ñaõ goùp phaàn laøm ñeïp cho ñôøi vaø ñaùp öùng nhu caàu sinh hoaït ngaøy caøng cao cuûa ngöôøi daân töø thaønh thò ñeán thoân queâ. Tuy nhieân, Dónh Keá khoâng chæ thu huùt khaùch thaäp phöông veà ñaây vôùi phieân chôï queâ, vôùi nhöõng ñaëc saûn baùnh ña, baùnh ñuùc vaø hoa töôi, caây caûnh. Vaøo nhöõng dòp leã hoäi, coù ñeàn Dónh Keá chuùng ta môùi thaáy heát ñöôïc nhöõng giaù trò lòch söû, truyeàn thoáng vaên hoùa cuøng nhöõng saùng taïo tuyeät vôøi cuûa ngöôøi daân lao

ñoäng vuøng naøy. Ñaëc bieät vôùi cuïm di tích lòch söû vaên hoùa ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng: ñeàn Dónh Keá, chuøa Ñoáng Nghieâm. Leã hoäi ôû ñaây ngaøy caøng ñoâng hôn, vui hôn vôùi nhieàu noäi dung ñoäc ñaùo vaø haáp daãn. Ñoàn raèng hoäi Keá thaùng ba, Khoâng ñi xem hoäi cuõng giaø maát thaân.

Chuùng ta haõy cuøng veà Dónh Keá ñeå chôi chôï, thaêm chuøa, leã ñeàn vaø cuøng döï hoäi vôùi beø baïn xa gaàn. Ngöôïc ñöôøng quoác loä 31 khoaûng 3 km, chuùng ta tôùi thaêm ñeàn Dónh Keá (coøn goïi laø ngheø Caû) thuoäc xaõ Dónh Keá (thò xaõ Baéc Giang). Ngheø naèm ôû beân traùi ñöôøng, saùt vôùi chôï Keá. Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc coå theo kieåu thöùc daân toäc vôùi kyõ thuaät chaïm khaéc, ñaép veõ tinh xaûo, taøi ngheä. Ñeàn thôø Cao Sôn, Quyù Minh ñaïi vöông – hai vò töôùng cuûa Huøng Vöông coù coâng phoø vua giuùp nöôùc. Ñeàn cuõng laø nôi ñaët bia toân thôø caùc vò khoa baûng thôøi phong kieán cuûa hai huyeän Phöôïng Nhôõn, Baûo Loäc, trong ñoù coù traïng nguyeân Giaùp Haûi (coøn goïi laø traïng Keá), moät danh nhaân lòch söû, moät taùc gia

630

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

noåi tieáng ñöôïc söû saùch ghi cheùp vaø nhaân daân truyeàn tuïng. Giaùp Haûi ñoã traïng nguyeân khoa thi Maäu Tuaát (1538), nieân hieäu Ñaïi Chính naêm thöù 9 trieàu Maïc. Giaùp Phong (con trai Giaùp Haûi) ñoã Ñeä tam giaùp ñoàng tieán syõ khoa thi Maäu Thìn (1568), nieân hieäu Suøng Khang thöù 3 trieàu Maïc. Nguyeãn Duy Naêng ñoã Ñeä tam giaùp ñoàng tieán syõ khoa thi Giaùp Tuaát (1574) nieân hieäu Suøng Khang thöù 9 trieàu Maïc. Haèng naêm cöù ñeán ngaøy Ñinh cuûa thaùng Troïng xuaân (thaùng 2) vaø ngaøy Ñinh cuûa thaùng Troïng thu (thaùng 8), nhöõng ngöôøi trong vaên hoäi, só hoäi cuøng toaøn daân ñem leã vaät taï leã taïi vaên chæ bieåu hieän loøng toân kính ngöôõng voïng caùc baäc hieàn taøi khoa baûng cuûa queâ höông. Caïnh ñeàn Dónh Keá laø chuøa Ñoáng Nghieâm (coøn goïi laø chuøa Keá). Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc coå – moät trung taâm thôø Phaät cuûa nhaân daân trong xaõ. Chuøa coøn giöõ ñöôïc nhieàu pho töôïng ñeïp, nhieàu coå vaät vaø nhöõng taøi lieäu quyù coù giaù trò lòch söû, vaên hoùa. chuøa coù teân “Nguyeân coå tích danh lam Ñoáng Nghieâm Töï” döïng naêm Caûnh Höng thöù 20 (1759). Ngaøy moàng 4 Teát laø hoäi chuøa Keá, ñoù laø sinh hoaït Phaät giaùo lôùn cuûa taêng ni, Phaät töû, caùc tín ñoà cuøng khaùch ñòa phöông.

Ñi xa hôn moät chuùt veà phía Baéc, chuùng ta tôùi nuùi Quan Traïng vôùi caùc di tích: baøn côø tieân, gieáng Quan Traïng, hoøn ñaù Quan Traïng, nhaø thôø Quan Traïng, moä Quan Traïng cuøng nhieàu truyeàn tích veà töôùng Giaùp Haûi (traïng Keá). Cuøng vôùi caùc di tích chuøa Deàn, thaønh Xöông Giang, khu di tích naøy chính laø moät trong nhöõng ñieåm tham quan, du lòch cuûa thò xaõ Baéc Giang. Veà thaêm Dónh Keá ñeå chôi chôï, ngaém hoa roài thaêm chuøa, leã ñeàn, tìm hieåu veà truyeàn thoáng, lòch söû cuûa nhaân daân Dónh Keá, moãi du khaùch cuøng nhaân daân ñòa phöông toû loøng thaønh kính, toân thôø nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi daân, vôùi nöôùc, söï ngöôõng voïng, toân kính caùc baäc hieàn taøi cuûa queâ höông. Haèng naêm vaøo dòp raèm thaùng 3 aâm lòch, ngaøy Ñaïi Kyø Phöôùc, ñeàn Dónh Keá laø nôi trung taâm dieãn ra leã hoäi cuûa toaøn daân caùc thoân trong xaõ. Ngöôøi ta toå chöùc röôùc long ngai, baøi vò cuûa Ñöùc thaùnh Caû veà ngheø Caû; toå chöùc haønh leã bieåu hieän loøng suøng baùi cuûa muoân daân traêm hoï ñoái vôùi Ñöùc thaùnh, sau ñoù toå chöùc troø vui, bieåu dieãn vaên ngheä. Ñaëc bieät ôû hoäi Keá coøn toå chöùc chôi côø ngöôøi vaø keùo chöõ. Trai gaùi trong laøng ñöôïc choïn vaøo laøm quaân côø hoaëc keùo chöõ phaûi taäp tröôùc haøng thaùng. Ba ngaøy tröôùc khi hoäi môû, hoï taäp trung laïi ñeå toång duyeät. Ngöôøi keùo chöõ tröôùc ñaây maëc quaàn aùo ñeïp, ñaàu

BAÉC GIANG  631 ñoäi khaên xeáp, noùn choùp döùa, ñi giaøy chín long, thaét löng nhieãu ñieàu, vaùc côø nguõ saéc ñi theo hieäu troáng cuûa oâng toång côø cho ñeán khi thaønh chöõ: “Thieân haï thaùi bình – Trình quan ñaïi hoäi”.

ñieàn” cuûa nhaân daân toaøn xaõ. Vaøo ngaøy naøy, caùc giaùp mang leã vaät veà teá ôû ñình haøng xaõ theå hieän loøng suøng baùi trôøi ñaát, thaùnh thaàn ñaõ phuø giuùp cho muøa maøng toát töôi, daân an vaät thònh.

Ngaøy nay hoäi Keá vaãn duy trì caùc troø chôi côø ngöôøi vaø keùo chöõ. Tuy hình thöùc vaø maøu saéc coù thay ñoåi chuùt ít song cô baûn vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñeïp truyeàn thoáng. Xaõ coøn duy trì vaên ngheä cuûa caùc thoân, laøng. Vaøo ngaøy hoäi, toaøn daân trong xaõ ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng sinh hoaït vaên hoùa ñaëc saéc nhö quan hoï, cheøo, ca môùi laø nhöõng ñaëc saûn “caây nhaø laù vöôøn”. Hoï laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng quanh naêm taàn taûo hai söông moät naéng vôùi maûnh vöôøn, thöûa ruoäng song vaãn vui töôi. Moãi khi coù dòp, hoï laïi mang tieáng ñaøn, gioïng haùt moäc maïc ñôn sô cuûa mình goùp vui vôùi baïn, vôùi ñôøi.

Khoâng chæ thôø Phaät, ngöôõng voïng caùc baäc hieàn taøi khoa baûng, ngöôøi Dónh Keá coøn thôø baø “Chuùa Chôï” – baø Nguyeãn Thò Chuyeân ñaõ coù coâng môû mang chôï Keá thaønh trung taâm buoân baùn saàm uaát vaøo caùc dòp tuaàn raèm haøng thaùng.

Tröôùc ñaây, vaøo dòp 20 thaùng 7, ôû Dónh Keá coøn dieãn ra leã “thöôïng

Ngoâ Vaên Truï - Nguyeãn Thu Minh - Traàn Vaên Laïng

Ñeán Dónh Keá hoâm nay, ta thaáy nôi naøy ñang nhö moät choài non naåy loäc trong tieát xuaân aám aùp. Vaên hoùa truyeàn thoáng laøng xaõ cuøng nhöõng neùt töôi treû cuûa vaên hoùa môùi ñöôïc hoøa quyeän vaøo nhau. Dónh Keá, moät laøng ven thò ñang vöôn leân nhö moät tieàm naêng môùi – moät ñieåm saùng ñaày höùa heïn.

632

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

THAÙI BÌNH HOÄI LÔ : - Thuïc An Döông Vöông - Dieät tröø ma quæ (hoàn quaân Trieäu Ñaø chieán baïi) Thôøi gian : Moàng 3 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Laøng Coïi (Coái Kheâ), xaõ Vuõ Hoäi, huyeän Vuõ Thö Ñaëc ñieåm : - Troø Chuùc Thaùnh, möøng ñaõ heát quaân thuø - Troø tung keùn - Muùa ñuoác - muùa kieám tröø ma Thôø

H

oäi Lô laø leã hoäi cuûa laøng Coïi, teân chöõ laø Coái Kheâ, nay thuoäc xaõ Vuõ Hoäi, huyeän Vuõ Thö, tænh Thaùi Bình. Hoäi ñöôïc môû vaøo ngaøy moàng 3 thaùng gieâng haèng naêm, vôùi nhieàu sinh hoaït vaên hoùa daân toäc ñaëc saéc thu huùt nhaân daân quanh vuøng. Thaønh hoaøng cuûa laøng laø Thuïc An Döông Vöông, theo truyeàn thuyeát laø ngöôøi ñaõ töøng giao chieán vôùi Trieäu Ñaø taïi ñaát laøng Coïi naøy. Cuoäc chieán ñaáu keùo daøi quyeát lieät khoâng phaân thaéng baïi. Baõi chieán tröôøng tan hoang maùu chaûy ñaàu rôi khaép nôi. Coù moät laàn maát caûnh giaùc neân quaân cuûa Thuïc An Döông Vöông bò thua. Song quaân cuûa caû hai beân ñeàu ñaõ cheát raát nhieàu. Boïn quaân Trieäu bò cheát trôû thaønh ma quæ vaø luoân luoân quaáy nhieãu daân laøng, chuùng gaây neân dòch beänh, cheát choùc. Nhaèm tröø taø, ma quæ, haèng naêm laøng môû leã hoäi Lô ñeå caàu

yeân oån, tröø hoïa cho daân laøng vaø caû vuøng. Hoäi baét ñaàu baèng vieäc daân laøng Coïi khoâng phaân bieät giaø treû trai gaùi cuûa saùu giaùp, goàm: Ñoâng, Trung Hieáu, Thuaän Ñöùc, Ñoaøi, Trung Löông vaø Yeân Loäc cuøng keùo nhau ra ñình döïng choøi môû hoäi vaøo moàng 3 teát. Ñoù cuõng laø cuoäc taäp hôïp coäng ñoàng ñaàu tieân trong naêm cuûa caû laøng. Ngöôøi ta noâ nöùc, hoà hôûi vôùi nhöõng hy voïng veà moät naêm môùi toát laønh, may maén. Nghi leã quan troïng nhaát cuûa leã hoäi Lô laø ñaùm röôùc kieäu. Ñaây laø ñaùm röôùc kieäu töø mieáu Baø – nôi thôø con gaùi Thuïc An Döông Vöông – veà ñình, nôi thôø Thuïc An Döông Vöông. Ñaùm röôùc vôùi yù nghóa ñöùc thaùnh con veà vôùi ñöùc thaùnh cha ñeå cuøng döï hoäi laøng, ñöôïc cöû haønh long troïng vôùi ñaày ñuû caùc nghi thöùc vaø ñoâng ñaûo daân laøng ñi theo. Sau

THAÙI BÌNH  633 khi kieäu ñaõ veà ñeán ñình, ñöôïc saép xeáp oån ñònh, leã baùi ñöôïc tieán haønh taïi ñaây ñeå toû loøng kính troïng cuûa daân laøng ñoái vôùi Thuïc An Döông Vöông vaø con gaùi cuøng caùc vò thaàn linh ngöï trò ôû ñaây phuø hoä cho daân laøng. Ñaây laø ngaøy ñaàu xuaân môû hoäi, laïi laø moät hoäi môû khaù sôùm ôû trong vuøng cho neân daân laøng ôû chung quanh nhö Coå Ninh, Nieàm Haï, Ñoâng Nhueá, Toáng Vuõ, Toáng Vaên... ñeán döï raát ñoâng. Ai cuõng muoán xin thaàn thaùnh phuø hoä cho nhieàu may maén trong naêm môùi, lôùp tröôùc lôùp sau ngöôøi chen chuùc nhau vaøo ñình laøm leã trong khoâng khí thaønh kính cuûa tieát ñaàu xuaân. Taïi ñaây dieãn ra moät troø dieãn ñoäc ñaùo, ñoù laø troø Chuùc thaùnh vôùi yù nghóa daân töù phöông ñeàu laø doøng doõi Hoàng Laïc, mong öôùc moät cuoäc soáng thaùi bình, thònh vöôïng khoâng bò taø maø quaáy roái, aùm aûnh cuoäc soáng cuûa mình. Do ñoù dieãn troø Chuùc thaùnh ñeå mong thaùnh giuùp daân laøng tröø dieät ma quæ, baûo veä söï bình yeân cho laøng. Caùc vaät duïng ñeå tröø ma quæ goàm coù moät thanh tre daøi khoaûng 40cm, goïi laø giaûn, cuøng vôùi xaø maâu, long caâu, cung teân, kieám, ñuoác... Nghi leã dieãn troø ñöôïc baét ñaàu baèng cuoäc thi muùa kieám, muùa voõ cuûa trai traùng saùu giaùp. Nhöõng chaøng trai löïc löôõng, khoûe maïnh cuûa saùu giaùp caàm kieám, cung, nhaûy muùa vôùi caùc duïng cuï ñoù, töôïng tröng cho cuoäc ñaùnh traän bieåu döông löïc löông.

Döôùi trôøi xuaân se laïnh, nhöõng ñieäu muùa khoûe khoaén cuûa caùc chaøng trai nhö haâm noùng baàu nhieät huyeát cuûa ñoâng ñaûo ngöôøi xem. Sau ñoù hoï caàm ñuoác chaïy theo thaày phuø thuûy vaøo trong ñình ñeå xua taø khí. Hoï taûn ra khaép nôi vôùi yù xua ñuoåi baèng heát caùc taø khí coøn ôû trong ñoù, xong xuoâi hoï ñem caùi boà ñöïng 9 loaïi laù coù gai goïi laø Boà Roõ chaïy ra ngoaøi. Ñoaøn quaân ñem Boà Roõ chaïy khaép laøng cho ñeán khi heát ñòa giôùi laøng thì döøng laïi vaø ñoát ñi, coi nhö ma quæ (töùc hoàn quaân Trieäu Ñaø) ñaõ bò ñuoåi khoûi laøng khoâng coøn coù theå quaáy nhieãu ñöôïc nöõa, nhö vaäy laø nghi leã ñaõ xong. Moïi ngöôøi trôû laïi ñình vôùi nieàm tin laø moïi ñieàu xaáu ñaõ bò xua ñuoåi vaø dieät tröø. Ngöôøi ta böôùc sang caùc troø dieãn khaùc cuûa ngaøy hoäi. Ngoaøi troø Chuùc thaùnh, hoäi Lô coøn coù nhöõng troø vui thuù vò khaùc nhö khuyeân troø, neùm keùn. Trong ñoù troø neùm keùn dieãn ra ñaày haáp daãn. Bôûi vì ngoaøi yù nghóa noâng nghieäp vaø phoàn thöïc ra, troø neùm keùn ôû ñaây khaùc vôùi caùc troø töông töï ôû nhöõng ñòa phöông khaùc nhö cöôùp keùn Di Naäu chaúng haïn. Keùn ôû ñaây laø nhöõng ñoaïn caønh daâu, caønh xoan caét ngaén töø 5 ñeán 10cm, ñöôïc ñeõo goït vaø taïo daùng nhö hình con keùn thaät nhöng to gaáp hai ba laàn. Troø tung keùn ñöôïc dieãn ra ôû moät baõi roäng. Taïi ñoù ngöôøi ta döïng moät chieác choøi cao, treân coù theå chöùa ñöôïc naêm ngöôøi. Naêm

634

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngöôøi laø nhöõng vò coù tuoåi ñöôïc daân laøng choïn vaø moãi oâng caàm moät caùi bò, trong bò coù ñöïng 100 caùi keùn. Naêm oâng ñöùng treân ñoù vôùi bò keùn treân tay. Tieáng troáng chieâng thuùc giuïc, baùo hieäu cho moïi ngöôøi troø tung keùn saép baét ñaàu. Ngöôøi ta ñoå xoâ ra baõi roäng quanh choøi chuaån bò cuoäc cöôùp ñaày haùo höùc vaø naùo nhieät. Tröôùc nhöõng con maét theo doõi say meâ cuûa nhöõng ngöôøi xem hoäi, naêm oâng caàm bò keùn cuûa mình doác tung ra boán phía nhö sao rôi. Moïi ngöôøi uøa tôùi cöôùp vöøa quyeát lieät vöøa vui veû vaø khoâng keùm phaàn hoài hoäp. Ngöôøi ta xoâ ñaåy, tranh nhau ñeå cöôùp thaät nhieàu con keùn. Bôûi vì ñem nhöõng keùn naøy veà caém vaøo goác caây daâu, daét leân maùi nhaø, vaøo nong keùn thì naêm tôùi seõ coù moät löùa taèm toát, moät caùnh ñoàng daâu xanh cho nhieàu laù ñeå nong taèm sinh soâi naûy nôû nhieàu, cho nhieàu tô deät nhieàu vaûi, cuoäc soáng seõ thònh vöôïng, sung tuùc. Cuõng nhö vaäy, con ngöôøi seõ khoûe maïnh, sinh theâm nhieàu con

caùi ñeå phaùt trieån vaø cuûng coá coäng ñoàng. Daân ôû ñaây ñaõ coù ngheà troàng daâu nuoâi taèm töø laâu, tuy nuoâi taèm deät vaûi vaãn chæ laø ngheà phuï vôùi ngheà noâng nhöng raát ñöôïc coi troïng. Vì vaäy troø tung keùn luoân luoân ñöôïc coi laø troø dieãn quan troïng trong leã hoäi cuûa laøng Coïi. Chæ trong moät ngaøy hoäi maø ñaõ coù raát nhieàu troø dieãn, troø chôi neân ngaøy hoäi cuûa laøng Coïi thaät naùo nhieät vaø soâi ñoäng. Ngöôøi ta chæ tham gia caùc leã röôùc vaø troø aáy ñaõ khoâng ñuû thôøi gian cuûa moät ngaøy roài, chöa noùi ñeán vieäc tham gia caùc troø vui khaùc cuûa ngaøy ñaàu xuaân. Ñieàu ñoù ñeå thaáy ngaøy hoäi laøng Coïi thaät phong phuù bieát nhöôøng naøo. Ñaëc bieät laø ñi hoäi xong, ra veà ai naáy ñeàu coù moät chuùt loäc vôùi moät nieàm hy voïng traøn treà veà moät naêm môùi haïnh phuùc vaø may maén. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

THAÙI BÌNH  635

HOÄI TRÌNH NGHEÀ LA VAÂN : Baø chuùa Beøo daâu : Laøng La Vaân, xaõ Quyønh Hoàng, huyeän Quyønhh Phuï Chính hoäi : Moàng 4 Teát Ñaëc ñieåm : Trình ngheà Thôø Ñòa ñieåm

L

aøng Mieân, La Mieân hay La Vaân(1) thuoäc xaõ Quyønh Hoàng, huyeän Quyønh Phuï, tænh Thaùi Bình, noåi tieáng veà ngheà noâng kyø laï laø ngheà öôm beøo hoa daâu. Con gaùi laøng naøy ngaøy xöa cuõng noåi tieáng gioûi ngheà troàng boâng, deät vaûi. Löôïng beøo öôm khoâng nhöõng ñuû boùn caùnh ñoàng laøng, maø coøn thöøa ñeå baùn cho thieân haï. La Vaân laø laøng duy nhaát cuûa tænh laøm ngheà naøy. Vaøo thôøi vuï, ngöôøi töù xöù ñoå veà laøng Mieân mua beøo gioáng nhö traåy hoäi. Luùa chieâm maø thaû kín beøo, Nhö con nhaø ngheøo trôøi ñoå cuûa cho.

Duøng beøo hoa daâu, luùa beùn chaân nhanh nhö thoåi, laïi khoâng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng, moãi ngöôøi, moãi nhaø coù theå töï öôm vaø söû duïng kòp thôøi vuï. Nhö ñaõ bieát, phaân laø thaønh toá thöù hai sau nöôùc, trong kyõ thuaät thaâm canh cuûa ngheà noâng: “Nhaát nöôùc, nhì phaân”. Cuõng nhö nhieàu laøng queâ Baéc Boä khaùc, ñaàu muøa xuaân La Vaân cuõng môû hoäi. Sau ba ngaøy vui Teát, saùng muøng 4, ñình laøng roän raõ tieáng troáng hoäi “öôm beøo hoa daâu vaø trình

ngheà töù daân”. Daân chuùng laøng treân xoùm döôùi, nghe tieáng troáng môøi goïi ñoå veà ñình moãi luùc moät ñoâng, chen chuùc, xoâ ñaåy nhau voøng trong, voøng ngoaøi bao kín saân ñình roäng lôùn.

Hoäi trình ngheà coát bieåu dieãn nhöõng hoaït ñoäng ngheà nghieäp vôùi loøng caàu mong “thoùc luùa ñeà ña”, “thieân haï thaùi bình”. Caùc “dieãn vieân” laø thanh nieân cuûa baûy giaùp trong laøng laàn löôït ra dieãn troø. Trong ñình, sau cuoäc leã, vò chuû teá laø moät laõo noâng böôùc ra ñieàu khieån cuoäc vui. Ñaàu ñoäi khaên xeáp, aùo daøi maøu vaøng, quaàn traéng; vôùi neùt maët nghieâm trang nhöng töôi taén, vò chuû troø thu huùt söï chuù yù cuûa moïi ngöôøi. Tieáng troáng gioùng leân 3 hoài 9 tieáng, roài laéng ñi. Chuû troø daãn caùc “con troø” leã taï thaønh hoaøng vaø chuùc daân laøng naêm môùi laøm aên phaùt ñaït gaáp möôøi naêm ngoaùi Roài oâng ra leänh cho “chieàng côø”(2) daãn töøng toáp “con troø” haøng giaùp ra. Coù 7 “chieàng côø” cuûa 7 giaùp. Chieàng côø laø oâng giaø treân döôùi 60 tuoåi, quaéc thöôùc, “saïch buïi” (khoâng coù tang), maëc aùo löông, quaàn traéng, giaày haï, tay caàm côø thaàn. Ñeán luôït giaùp naøo thì chieàng côø giaùp aáy ra saân laøm

636

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñieäu boä: vöøa chaïy vöøa mieát muõi baøn chaân xuoáng saân ñình (troâng laùu ta laùu taùu) vöøa ñoïc lôøi giaùo ñaàu laøm cho daân chuùng ñöôïc phen cöôøi vôõ buïng. Caùc vai ñeàu hoùa trang theo caùch cöôøng ñieäu, caàu kyø vaø ngoä nghónh, mieãn sao coù taùc duïng gaây cöôøi maïnh. Nhöõng vai troø naøy khoâng xa laï vôùi troø töù daân, baùch ngheä ôû nôi khaùc, nhöng caùch trình dieãn thì ñoäc ñaùo hôn nhieàu. Vì theo moãi giaùp, caùch saép xeáp 4 troø dieãn “só, noâng, coâng, thöông” khoâng nhaát thieát theo moät traät töï chung. Taïi “saân khaáu cuûa troø trình ngheà” phía tröôùc ñình, ngöôøi ta ñaép ñaát khoanh vuøng moät khoaûng ruoäng töôïng tröng ñoä 50-60m2, ñaày nöôùc, thaû kín beøo hoa daâu xanh möôùt töø nhöõng ngaøy tröôùc. Troø noâng baét ñaàu cuoäc dieãn taïi ñaây. Moät anh chaøng löïc ñieàn giaét chieác ñieáu caøy ngang löng, maëc boä ñoà naâu baïc, chít khaên ñaàu rìu ñoû, tay caàm roi tre, vai vaùc caøy ( laøm baèng beï chuoái), daãn traâu ra ruoäng. Tieáng cöôøi doøn daõ noåi leân. Con traâu do moät trai ñinh ñoùng giaû, vuïng veà. Ñaàu traâu laø chieác gaøu giai pheát giaáy maøu xanh ñoû vôùi ñoâi maét veõ to töôùng baèng caùi cheùn. Thaân traâu laø chieác boà raùch phuû taám chaên cuõ. Chaøng löïc ñieàn luoân mieäng “vaét vaét”, “hoï hoï”, thænh thoaûng laïi ra roi quaát traâu ñen ñeùt, laøm traâu ngô ngaùc chaúng hieåu taïi sao laïi bò ñoøn. Ngöôøi ñoùng giaû traâu cöù phaûi ngaäm mieäng chòu ñoøn ñeå cho caû laøng cöôøi

vui veû. Treân maûnh ruoäng bì boõm nöôùc, ngaäp beøo daâu aáy, caùc coâ thôï caáy ñi ra, tay caàm maáy boù maï non, ñaàu chít khaên moû quaï, maù hoàng, maét ñen laùy raát coù duyeân, nhöng vaùy xeách, yeám nhuoäm maøu voû giaø laïi ñoän ngöïc quaù côõ loä lieãu, thoâ keäch - vì caùc vai naøy do con trai ñoùng - troâng thaät buoàn cöôøi. Traâu thaáy maï non, chaúng nhòn ñöôïc côn theøm, lieàn döøng chaân lieám nhaùnh luùa, roài bò quaát tuùi buïi, traâu hoaûng hoát, nhaûy leân bôø laøm vaáy nöôùc, vaêng buøn leân thôï caáy, thôï caøy vaø caùc coâ thoân nöõ döï hoäi, laøm treû con ñöôïc dòp heùt leân sung söôùng... Troø só, tieáp theo ngay ñoù ôû goùc saân saùt theàm ñình. OÂng thaày ñoà nghieâm chænh trong boä quaàn aùo chuøng thaâm, moät tay caàm roi maây cuøng buùt loâng (buùt cuõng to nhö caùi choåi) tay kia ñang baän naén voøng khaên xeáp. Boä raâu veõ quaëp laøm cho oâng vöøa oai laïi vöøa haøi. Maët oâng haàm haàm, daùng veõ daïy chöõ thì ít, maø ra uy ra oai thì nhieàu, tay laêm laêm pheát roi vaøo ñít hoïc troø. Nho sinh ñi sau thaày, boä ñieäu thì ngoan ngoaõn nhöng quaàn xoác xeách oáng cao oáng thaáp, aùo daøi maøu chaùo loøng, tay vaáy ñaày möïc ñen, caép traùp, maét laám leùt nhö luùc naøo cuõng sôï thaày neän. Hai thaày troø chieám moät goùc saân. Thaày ngoài khoanh troøn treân chieác chieáu, saùch môû ñaët treân traùp. Troø ñöùng beân, chaép tay, maét ngô ngaùc, nhìn vaøo ñaàu roi ôû tay thaày

THAÙI BÌNH  637 nhieàu hôn laø nghe lôøi thaày giaûng. Thaày hoûi, troø ñaùp. Thaày quaùt, troø duùm ngöôøi laïi, thænh thoaûng thaày baét troø naèm xuoáng pheát cho maáy roi vì toäi “chöõ taùc ñaùnh chöõ toä”. Moãi laàn nhö vaäy nho sinh cuoáng quyùt ñöa tay xoa moâng xuyùt xoa, daân chuùng nhaát laø treû em laïi moät phen cöôøi roä. Tieáp ñeán troø coâng: baùc thôï moäc, ñaàu chít khaên, aùo vaït daøi, vaït ngaén, kheä neä vaùc moät khuùc goã to töôùng (thöïc ra laø moät ñoaïn thaân caây chuoái) ñem ñaët ngay giöõa saân khaáu, roài quay ra soaïn boä ñoà ngheà luûng cuûng naøo cöa, naøo ñuïc, chaøng, baøo daøi, baøo ngaén, oáng möïc, thöôùc ño goùc... Sau ñoù, baùc hì huïc laøm ñoäng taùc cöa xeû, baøo, ñuïc, ñeõo, vöøa laøm vöøa phoàng maù, nhaém moät maét ngaém nghía thanh goã... roài ñöa tay leân queät moà hoâi ra ñieàu meät nhoïc vaát vaû. Veát than hoùa trang haøng loâng maøy keùo thaønh veät treân thaùi döông ra ñeán mang tai laøm cho khuoân maët baùc caøng theâm haøi höôùc. Roài baùc laïi cöa, laïi ñuïc, laïi ño ñi ño laïi troâng baän roän tíu tít, nhöng khoâng ñaâu vaøo ñaâu caû. Troø coâng chöa dieãn xong thì moät oâng baùn daïo gaùnh caëp boà to töôùng, böôùc vaøo, chaân ñi nguùng nguaåy, ñoâi boà luùc la luùc laéc theo nhòp böôùc, baét ñaàu troø thöông. Ñeán giöõa saân, oâng ta ñaët gaùnh xuoáng, laáy haøng ra baøy. Thoâi thì ñuû thöù, töø chieác baùnh ña vöøng nöôùng nöûa chín nöûa

soáng, tôùi caønh taùo, chuøm sung, laïi baùnh keïo, vaûi voùc caét baèng giaáy maøu... ñöôïc baøy ra la lieät treân ñaát. OÂng ta xeáp ñi, xeáp laïi, nhöng caøng xeáp caøng böøa baõi, loän xoän. OÂng caát gioïng vöøa rao baùn, vöøa xöôùng giaù töøng loaïi theo kieåu vaàn veø, ai nghe cuõng phaûi töùc cöôøi. Giaù caû thì moãi luùc moät khaùc, nhö ngöôøi dôû hôi. Caùi ñaùng giaù thì reû nhö beøo; caùi khoâng coù giaù trò thì ñöôïc heùt giaù cao taän trôøi xanh. Laïi coù maáy ngöôøi khaùc böôùc ra laøm ngöôøi ñi chôï mua haøng. Ngöôøi baùn ngöôøi mua maëc caû, nhaët leân, boû xuoáng, trao ñoåi noùi cöôøi nhö nôi chôï thaät. Theá laø keát thuùc 4 troø cuûa moät giaùp giöõa nhöõng traøng voã tay hoan hoâ cuûa khaùn giaû chung quanh. Tieáp theo laø giaùp thöù hai böôùc ra trình dieãn. OÂng chieàng côø thay maët cho giaùp noùi ñoâi caâu giaùo ñaàu vôùi khaùn giaû chung quanh: “Chieàng chuùng toâi xin dieãn laïi tích troø coå nhaân, ôùi... aø...”. Vaø sau ñoù, nhöõng troø só, noâng, coâng, thöông ñöôïc trình baøy theo baøi baûn rieâng ñaõ chuaån bò vôùi nhöõng chi tieát ñoäc ñaùo, baát ngôø hôn, nhaèm ñaït ñöôïc taùc duïng gaây cöôøi cao nhaát. Cuoäc vui cöù theá keùo daøi cho ñeán nöûa ñeâm, khi giaùp cuoái cuøng (giaùp thöù 7) trình dieãn 4 ngheà cuûa mình. Hoäi trình ngheà La Vaân laø dòp ñeå noâng daân thoân queâ coù cô hoäi phaùt

638

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

huy toät böïc khaû naêng vui nhoän, haøi höôùc cuûa mình laøm cho ngaøy hoäi ñaàu xuaân vui töôi, hoà hôûi. Daân chuùng ñöôïc moät böõa cöôøi no neâ, thoaûi maùi, coù ngöôøi cöôøi chaûy nöôùc maét, coù ngöôøi oâm buïng maø cuôøi, coøn treû con thì thi nhau la heùt, hoø reo sung söôùng...

Tuy goïi laø hoäi trình ngheà “töù daân”, nhöng troïng taâm vaãn xoay quanh ngheà noâng, trong khuoân khoå moät thöù “vaên hoùa laøng” kheùp kín coøn in ñaäm daáu veát coå xöa. Hoäi vaãn mang boùng daùng cuûa ngaøy leã xuoáng ñoàng ñaàu xuaân voán coù töø laâu ñôøi. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

(1) Teân goïi La Mieân, song thôøi Nguyeãn do kieâng huùy (vua Thieäu Trò, Nguyeãn Hieán Toå, Mieân Toâng) neân naêm 1841 ñoåi thaønh La Vaân. (2) Chieàng côø = trình côø

HOÄI LAØNG DÖÔNG XAÙ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Töôùng quoác Traàn Nhaät Hieäu : Laøng Döông Xaù, xaõ Tieán Ñöùc, huyeän Höng Haø : Töø moàng 5 ñeán moàng 6 thaùng gieâng : Leã teá caù

L

aøng Döông Xaù, xaõ Tieán Ñöùc, huyeän Höng Haø, tænh Thaùi Bình, haèng naêm môû hoäi ngaøy moàng 5 vaø moàng 6 thaùng gieâng. Ñaây laø vuøng ñaát phaùt tích cuûa nhaø Traàn vaø sau naøy ñöôïc nhaø Traàn löïa choïn laøm nôi ñaët moä toå, laêng taåm cuûa doøng hoï mình. Do vaäy nay vaãn coøn raát nhieàu caùc di tích lieân quan ñeán doøng hoï moät thôøi oanh lieät naøy.

soá hoï, ñoù laø töôùng quoác Traàn Nhaät Hieäu. Vì theá sau naøy oâng maát ñi daân ôû ñaây ñaõ toân oâng laøm thaønh hoaøng laøng vaø phuïng thôø oâng nhö vò thaàn chuû cuûa mình. Luùc sinh thôøi oâng ñaõ xaây döïng ôû ñaây moät haønh cung lôùn vôùi teân goïi laø Ñaàu ñaøi söù vaø thaønh laäp moät ñoäi quaân rieâng noåi tieáng vaøo thôøi ñoù vôùi teân ñoäi quaân Tinh Cöông.

Caû moät quaàn theå thuoäc ñaát Thaùi Ñöôøng xöa (nay laø Döông Xaù, Taây Nha vaø Tam Ñöôøng) coøn raát nhieàu laêng moä quí toäc ñôøi Traàn. Döông Xaù chính laø thaùi aáp cuûa moät trong

Tröôùc ñaây ôû Döông Xaù vaãn coøn mieáu thôø Traàn Nhaät Hieäu ñaët ôû thoân Leâ. Ñình thôø oâng ñaët ôû thoân Trung, ngoaøi caùnh ñoàng Döông Xaù, coøn ngoâi moä cuûa oâng ñaët ôû choã cao

THAÙI BÌNH  639 ñeïp nhaát. Leã hoäi töôûng nieäm oâng ñöôïc toå chöùc haèng naêm ôû Döông Xaù laø leã teá caù, laø leã hoäi nhôù veà nhaø Traàn, moät trieàu ñaïi ñaõ laäp nhieàu kyø tích trong lòch söû daân toäc ta. Chuùng ta nhôù laïi, oâng toå nhaø Traàn xuaát thaân laøm ngheà ngö phuû vuøng Nam Ñònh. Môû ñaàu leã hoäi laøng Döông Xaù laø moät cuoäc röôùc long troïng. Ñoù laø cuoäc röôùc töôïng cuûa töôùng Traàn Nhaät Hieäu töø mieáu thôø oâng veà ñình ñeå daân laøng môû hoäi. Ñaùm ruôùc vôùi ñaày ñuû nghi thöùc côø quaït, taøn loïng, kieäu, caùc ñoà teá khí vaø aâm nhaïc. Ñaëc bieät coøn coù keøn, saùo, troáng, phaùch naùo ñoäng hôn caùc ñaùm röôùc ôû moät soá nôi khaùc, taïo neân söï linh ñình, oàn aõ beân caïnh söï trang nghieâm. Nhaân daân cho bieát ñieàu ñoù phaàn naøo laø ñeå nhaéc laïi moät khoâng khí khi nhaø Traàn ñang höng thònh. Ngöôøi ta keå raèng, thuôû aáy moãi khi coù nhöõng söï kieän lôùn nhö möøng chieán thaéng, caùc vua quan vaø vöông coâng nhaø Traàn laïi veà ñaây ñeå taï ôn toå tieân ñaõ phuø trôï, hay nhöõng dòp caùc vua veà thaêm moà maû toå tieân laø moät dòp hoäi lôùn cuûa daân quanh vuøng. Trong luùc nghi tröôïng cuûa trieàu ñình raàm roä keùo ñeán thì caùc ñình, chuøa cuõng noåi chieâng troáng teá leã thaønh hoaøng, leã Phaät, vaø caùc nhaø thôø hoï trong laøng cuõng laøm leã. Vì theá nhöõng ngaøy ñoù laø ngaøy hoäi cuûa caû daân laøng. Sau ñaùm röôùc laø ñeán cuoäc teá caù. Vaät teá thaàn laø maâm coã caù. Caù leã

laø caù traém, ñoä lôùn cuûa noù ñöôïc ño theo voøng ngöïc. Voøng ño tính theo chuaån möïc cuûa ñòa phöông phaûi laø ba voå, moãi voå baèng boán ngoùn tay ñaët sít nhau. Maâm coã caù ñeå teá thaàn phaûi coù caù nöôùng, caù kho, canh caù, caù luoäc nöôùc göøng loïc naáu vôùi ngoàng caûi thaùi nhoû vaø baùnh giaày. Caù nöôùng phaûi ñöôïc laøm saïch roài taåm môõ nöôùng vaøng, coøn côm naáu baèng gaïo taùm, xoan baèng nöôùc ñaõ ñöôïc loïc qua giaáy baûn. Cho neân laøm ñöôïc maâm coã nhö vaäy ñoøi hoûi phaûi maát nhieàu coâng phu vaø söï chuaån bò kyõ löôõng. Haèng naêm moãi giaùp ñeàu phaûi chuaån bò saém söûa leã vaät cho ngaøy hoäi. Ñeán chieàu moàng 5 Teát thì khoâng khí chuaån bò ñaõ heát söùc nhoän nhòp. Trong khi nhöõng ngöôøi naøy ñöôïc phaân coâng laøm caù, nöôùng caù, laøm baùnh giaày thì nhöõng ngöôøi khaùc lo vieäc xaùch nöôùc, trang trí taïi ñình mieáu... Moãi ngöôøi moät vieäc, ai ai cuõng coá gaéng laøm toát ñeå ngaøy hoäi ñöôïc trang nghieâm, vui veû. Ñaùm röôùc keát thuùc, coã caù ñaõ chuaån bò xong vaø cuoäc teá leã thaàn baét ñaàu. Baèng söï kheùo leùo vaø caån troïng cuûa mình, ngöôøi daân cuûa giaùp muoán daâng leân thaàn linh nhöõng moùn leã vaät ñoàng queâ do töï tay mình nuoâi döôõng vaø cheá bieán. Töø ñoù mong söï che chôû vaø giuùp ñôõ cuûa ngaøi ñoái vôùi daân laøng. Do vaäy maø cuoäc teá dieãn ra thaät thieâng lieâng, trang troïng, nhieät tình.

640

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñeán toái laø thôøi gian toå chöùc haùt chaàu vaên haàu khaùch. Daân laøng cuøng khaùch quanh vuøng chen chaân chaät kín quanh ñình ñeå nghe haùt. Ñoàng thôøi cuõng laø moät sinh hoaït vaên hoùa haáp daãn moïi ngöôøi vaøo dòp ñaàu xuaân. Ngaøy moàng saùu laø ngaøy keát thuùc hoäi. Sau khi teá taï ngöôøi ta tieán haønh bình choïn vaø trao giaûi thöôûng cho giaùp naøo coù caù to nhaát vaø saép coã ngon nhaát buoåi leã thaùnh. Ngöôøi ñöôïc giaûi cuõng nhö ngöôøi khoâng ñöôïc giaûi ñeàu thaáy thoûa maõn vì mình ñaõ laøm ñöôïc moät vieäc coù yù nghóa daâng leân thaàn linh. Moät soá sinh hoaït vaên ngheä daân gian vaø caùc troø chôi truyeàn thoáng cuõng ñöôïc dieãn ra vaøo dòp hoäi laøng.

Nhaát laø hoäi thi dieàu ôû chuøa Baø vaøo dòp 24 thaùng 4 sau ñoù coøn in khaù ñaäm trong taâm thöùc ngöôøi daân Döông Xaù. Ñaõ laâu ñình Döông Xaù vaø leã teá caù khoâng coøn nöõa, nhöng kinh teá phaùt trieån hieän nay vaø trong xu höôùng phuïc hoài nhöõng truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa daân toäc, chaéc raèng leã teá caù cuûa hoäi laøng Döông Xaù seõ trôû laïi truyeàn thoáng cuõ cuûa noù, nhaèm nhaéc laïi haøo khí Ñoâng A cuûa moät trieàu ñaïi löøng danh trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc, moät trieàu ñaïi coù nguoàn goác töø daân chaøi. Phaûi chaêng vì theá maø leã teá caù ñöôïc tieán haønh cuõng laø moät caùch ñeå ngöôøi daân töôûng nhôù hoï? Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HOÄI CHIEÁU LAØNG HÔÙI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

N

: Phaïm Ñoân Leã (Traïng Chieáu) : Laøng Haûi Trieàu, xaõ Taân Leã, huyeän Höng Haø : Moàng 6 thaùng gieâng : Thi deät chieáu hoa

gaøy nay veà vôùi hoäi chieáu

phía Höng Yeân, ñeán thò xaõ reõ theo

laøng Hôùi thaät thuaän tieän,

ñöôøng Trieàu Döông, chæ coøn möôøi

bôûi vì caàu Trieàu Döông ñaõ ñöôïc

caây soá seõ ñeán laøng Hôùi - nay laø Haûi

baéc qua soâng Luoäc, noái Thaùi Bình

Trieàu, xaõ Taân Leã, huyeän Höng Haø,

vôùi Höng Yeân vaø caû khu vöïc phía

Thaùi Bình. Baïn coù theå töø Kieán An,

ñoâng baéc Thaùi Bình. Töø Haø Noäi

Haûi Phoøng ñi sang hay Nam Ñònh

theo ñöôøng Haø Noäi - Haûi Phoøng,

ñi xuoáng, ñeán thò traán Ñoâng Höng

ñeán ñöôøng 39A du khaùch ñi veà

theo ñöôøng ñi Höng Haø ñeán Haûi

THAÙI BÌNH  641 Trieàu cuõng tieän. Ñaây laø moät vuøng ngaõ ba soâng, moät trung taâm trao ñoåi buoân baùn raát phaùt trieån. Veà ñaây du khaùch seõ ñöôïc nghe caâu ca quen thuoäc vöøa gaàn guõi nhöng cuõng raát noåi tieáng: “AÊn côm hom, naèm giöôøng hoøm, ñaép chieáu Hôùi”. Caùi chieáu laøng Hôùi ñaõ noåi tieáng khaép caû nöôùc, ñeán coâ baùn chieáu laøng Hôùi cuõng noåi tieáng xinh töôi, nhö Nguyeãn Thò Loä, coâ “baùn chieáu gon” ñaõ thaønh ngöôøi baïn ñôøi cuûa Nguyeãn Traõi vôùi bao noãi thaêng traàm, moät bi kòch thuôû naøo song cuõng ñaày laõng maïn ñeå caùc baäc vaên chöông nhieàu ñôøi taùn tuïng. Truyeàn raèng ngheà deät chieáu ôû ñaây coù töø raát sôùm, khoaûng theá kyû thöù X, XI cho tôùi thôøi naøng Thò Loä ñem chieáu gon ra kinh thaønh baùn thì chieáu Hôùi ñaõ laø haøng gia duïng cuûa ngöôøi Ñoâng Ñoâ - Haø Noäi. Roài nhieàu vuøng trong nöôùc cuõng ñaõ quen duøng chieáu gon cuûa laøng Hôùi vöøa beàn vöøa ñeïp. Ngheà deät chieáu cuûa Haûi Trieàu gaén lieàn vôùi cuoäc ñôøi cuûa Traïng nguyeân Phaïm Ñoân Leã, ngöôøi maø theo caùc theá heä ôû ñaây truyeàn laïi laø ñaõ ñem ñeán cho daân Haûi Trieàu ngheà naøy. Rieâng lai lòch Traïng Nguyeân Phaïm Ñoân Leã ñaõ chöùa ñöïng ñaày söï laõng maïn vaø tính nhaân vaên. Truyeän keå raèng oâng laø keát quaû cuûa moät moái tình vöøa giaûn dò vöøa trong

saùng giöõa moät chaøng ñaùnh caù hoï Phaïm ñaát Haûi Döông vaø coâ gaùi laøng Haûi Trieàu baùn nöôùc beân soâng. Hai ngöôøi gaëp nhau trong moät ñeâm möa gioù baõo buøng ôû quaùn nöôùc naøy. Hoï yeâu nhau nhöng haïnh phuùc gia ñình vöøa aám noàng thì ngöôøi choàng ñaõ qua ñôøi. Ngöôøi vôï mang thai thôø choàng treân maûnh ñaát queâ höông cuûa baø. Baø sinh ra Phaïm Ñoân Leã löu laïc ñeán taän xöù Thanh. Moät ngöôøi khaù giaû, hieàn ñöùc ñaõ nuoâi oâng aên hoïc neân ngöôøi. Ñeán khi ñoã traïng nguyeân Phaïm Ñoân Leã môùi ñöôïc ngöôøi cha nuoâi noùi heát ngoïn nguoàn cho oâng roõ. Bieát ôn cha nuoâi, nhöng loøng vaãn canh caùnh nhôù veà queâ höông vaø meï giaø. Nhaân moät laàn ñi kinh lyù ôû vuøng Haûi Thò - ngaõ ba soâng Hoàng vaø soâng Luoäc, oâng ñaõ tìm veà thaêm queâ. Thaät may maén, baø meï vaãn soáng, nhöng ñang trong caûnh coâ ñôn khoán khoù. Khoâng sao taû ñöôïc nieàm vui giöõa meï con oâng Traïng sau bao naêm xa caùch bieät tích nhau. Baø meï vaãn ôû nôi ngaøy xöa baø gaëp ngöôøi ñaùnh caù hoï Phaïm. Meï con möøng möøng tuûi tuûi keå laïi cho nhau caû moät quaõng ñôøi daøi 30 naêm. Chöa kòp ñeàn ñaùp coâng ôn cuûa meï ñöôïc bao laâu thì baø cuï qua ñôøi. Maëc daàu vaäy trong loøng oâng traïng nhaân ñöùc naøy vaãn canh caùnh moät noãi nhôù queâ. Vì theá, nhaân moät chuyeán ñi söù sang Baéc quoác oâng ñaõ coá hoïc cho ñöôïc nhöõng caùch deät chieáu ñeå ñem veà truyeàn laïi cho queâ höông. Nhôø ñoù ngheà deät chieáu laøng oâng ngaøy

642

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

caøng phaùt trieån maïnh meõ vaø ñeïp, beàn noåi tieáng nhaát vuøng. Daân laøng bieát ôn ñaõ goïi oâng raát thaân maät laø quan “Traïng chieáu”. Khi oâng maát, daân laøng Hôùi ñaõ laäp ñeàn thôø, goïi laø ñeàn Quan Traïng. Haèng naêm ñeå töôûng nhôù oâng vaø coâng lao cuûa oâng vôùi laøng queâ, ngöôøi Haûi Trieàu toå chöùc leã hoäi. Hoäi laøng Hôùi ñöôïc môû vaøo moàng 6 thaùng gieâng, töông truyeàn ñoù laø ngaøy Phaïm Ñoân Leã ra ñi. Naêm thaùng qua ñi, hoäi laøng Hôùi khoâng coøn döøng laïi ôû qui moâ leã hoäi cuûa moät laøng, maø ñaõ trôû thaønh cuûa caû vuøng ñeå töôûng nhôù quan “Traïng chieáu”. Hoäi laøng Hôùi ñöôïc baét ñaàu baèng nghi leã röôùc kieäu Traïng chieáu. Ñaùm röôùc vôùi ñaày ñuû nghi thöùc côø, chaáp kích, kieäu, taøn, loïng, phöôøng baùt aâm vaø nhöõng ngöôøi röôùc vôùi trang phuïc ngaøy hoäi. Töø saùng sôùm daân laøng vaø trai kieäu cuøng caùc cuï trong ban khaùnh tieát ñaõ teà töïu ñoâng ñuû ñeå laøm leã röôùc thaùnh; bieåu loä loøng yeâu meán vaø bieát ôn cuûa daân laøng ñoái vôùi ngöôøi con hieáu thaûo cuûa queâ höông. Thi chieáu laø hoaït ñoäng ñaùng löu yù cuûa ngaøy hoäi chieáu. Ñaây laø dòp caùc thôï chieáu trong laøng phoâ baøy taøi naêng cuûa mình qua caùc saûn phaåm ñöôïc ñem ra tröng baøy. Nhaø naøo cuõng ñöa nhöõng chieác chieáu ñeïp nhaát, toát nhaát cuûa mình ra, khoâng

chæ thi maø coøn laø dòp tröng baøy saûn phaåm ñeå thieân haï bieát ñeán. Töø saùng sôùm ngöôøi ta ñaõ noâ nöùc ñem chieáu ra chôï baøy. Ban toå chöùc quy ñònh khu vöïc tröng baøy cho moïi caù nhaân vaø taäp theå. Caû moät chôï chieáu vôùi ñuû moïi maøu saéc, kieåu loaïi: chieáu caûi, chieáu ñaäu, chieáu ñoùt, chieáu trôn, chieáu keû soïc maøu, chieáu in hoa, chieáu caïp ñieàu... vôùi moïi kích thöôùc. Moãi chieáu moät hình moät veû, moät loaïi hoa, moät maøu saéc... troâng thaät röïc rôõ, böøng saùng hoäi chôï chieáu laøng. Ngöôøi xem noâ nöùc ñi töø daõy chieáu naøy sang haøng chieáu khaùc maø khoâng chaùn maét. Ban toå chöùc thaät khoù khaên ñeå bình giaûi tröôùc taøi hoa cuûa caùc thôï chieáu. Phaàn thöôûng cho caùc chieáu ñöôïc giaûi khoâng lôùn, chæ laø moät chuùt tieàn hay quaø taëng, song ngöôøi ñöôïc giaûi thaät töï haøo sung söôùng vì tin raèng giaûi thöôûng laø loäc cuûa thaùnh, cuûa laøng ban cho, neân naêm tôùi seõ laøm aên phaùt ñaït vaø gaëp nhieàu may maén hôn! Thu huùt ngöôøi xem hôn caû vaø cuõng laø tieát muïc quan troïng nhaát cuûa hoäi laøng chieáu laø cuoäc thi deät chieáu. Chính ôû ñaây khaùch thaäp phöông môùi ñöôïc chöùng kieán taän maét taøi ngheä cuûa nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng. Taän maét thaáy nhöõng coâng ñoaïn hình thaønh neân chieác chieáu beàn vaø ñeïp nhö ñöôïc tröng baøy ôû chôï Hôùi.

THAÙI BÌNH  643 Caùc giaùp ñöa nhöõng ngöôøi thôï taøi naêng nhaát cuûa mình ra döï thi. Ngöôøi ñöôïc tuyeån raát lo laéng song raát töï haøo vôùi traùch nhieäm to lôùn maø haøng giaùp ñaõ tin töôûng giao phoù. Uy tín, tieáng taêm cuûa caù nhaân, cuûa caû giaùp ñeàu troâng ñôïi vaøo baøn tay taøi hoa cuûa ngöôøi döï thi. Do vaäy ngöôøi aáy phaûi lo taäp luyeän heát söùc caån thaän. Cuoäc thi tieán haønh ngay taïi khu vöïc ñeàn. Laøng chia cho moãi giaùp moät khoaûnh rieâng keâ maùy deät vaø sôïi coùi cuûa caùc nhaø nhö nhau. Cuoäc thi chia ra laøm hai giai ñoaïn: ñoù laø baøn deät ñöùng khoâng coù ngöïa ñôõ vaø baøn deät naèm coù ngöïa ñôõ sôïi. ÔÛ giai ñoaïn baøn deät naèm, do coù ngöïa ñôõ sôïi neân sôïi ñay caêng, ngöôøi trao gon nhanh hôn, sôïi ñay ñeàu hôn vaø chieáu deät seõ ñeïp hôn. Ñeà thi thöôøng laø deät chieáu hoa coù nhöõng hoïa tieát trang trí phöùc taïp ñeå thöû thaùch tay ngheà cuûa ngöôøi deät. Thôøi gian ñöôïc quy ñònh chaët cheõ theo hieäu troáng. Tröôùc heát, moãi giaùp cöû ra hai thôï ngoài saün saøng vaøo maùy deät cuûa mình. Roài moät hoài troáng hieäu noåi leân, döùt tieáng troáng caùc thí sinh lao vaøo ñua taøi. Ngay laäp töùc caùc tay

thôï thoaên thoaét trao gon, daäp gon trong tieáng hoø heùt, nhaéc nhôû vöøa naùo nhieät, vöøa hoài hoäp cuûa nhöõng ngöôøi daân döï hoäi. Tieáng troáng nguõ lieân ñoå doàn, töøng taác chieáu cöù laàn löôït, laàn löôït hieän ra tröôùc söï coå vuõ cuoàng nhieät cuûa ñaùm ñoâng. Thôøi gian qua raát nhanh, ngöôøi deät vaõ moà hoâi, coøn ngöôøi xem cuõng khaûn coå vì gaøo theùt coå vuõ. Moät hoài troáng baùo heát giôø, ñeán luùc phaûi döøng tay noäp chieáu. Caùc thôï chieáu noäp thaønh quaû cuûa mình leân ban giaùm khaûo. Sau khi xem xeùt vaø trao ñoåi, ban giaùm khaûo quyeát ñònh trao thöôûng cho caëp thôï coù chieác chieáu deät chaéc tay, pha maøu, ñan hoa gioûi nhaát. Caû laøng hoan hæ vaø hoan hoâ chaøo möøng ngöôøi chieán thaéng cuõng nhö giaùp ñöôïc giaûi. Hoäi laøng Hôùi keát thuùc vôùi dö aâm tuyeät vôøi cuûa moät laøng ngheà truyeàn thoáng. Ngöôøi ta baøn taùn, noùi vôùi nhau veà caùc chieáu ñöôïc giaûi, veà caëp thôï deät ñöôïc nhaát naêm nay... vôùi moät nieàm mô öôùc veà ngaøy hoäi sang naêm ñeán löôït giaùp mình seõ gaëp may. Ñaây quaû laø moät leã hoäi töng böøng vaø mang ñaäm tính giaùo duïc ñoái vôùi moïi theá heä ngöôøi laøng... Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

644

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAÏNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thieàn sö Ñoã Ñoâ (ñôøi Lyù - Theá kyû XI) Môû mang soâng Ñaøo, phaùt trieån noâng nghieäp : Laøng Laïng, xaõ Song Laõng, huyeän Vuõ Thö : Moàng 6 ñeán 12 thaùng gieâng : - Röôùc lôùn, raéc hoa tröø taø. - Coã chay (nöõ) - Ñaáu vaät (nam)

L

aøng Laïng thuoäc xaõ Song Laõng, huyeän Vuõ Thö, tænh Thaùi Bình. Tröôùc ñaây cöù hai naêm, nhöng ngaøy nay naêm naøo cuõng vaøo ñaùm, goïi laø hoäi Laïng. Hoäi Laïng môû vaøo moàng 6 thaùng gieâng vaø keùo ñeán 12 thaùng gieâng môùi keát thuùc, vôùi nhieàu phong tuïc ñoäc ñaùo. Nay hoäi môû ít ngaøy, song phong tuïc cuõng daàn daàn ñöôïc khoâi phuïc Hoäi Laïng, theo daân gian truyeàn laø nhaèm kyû nieäm moät danh nhaân vaên hoùa thôøi Lyù laø Ñoã Ñoâ. OÂng sinh vaøo moàng 9 thaùng gieâng naêm Nhaâm Ngoï (1042) töùc naêm Minh Ñaïo thöù nhaát trieàu Lyù Thaùi Toâng. OÂng laø moät thieàn sö noåi tieáng cuûa thôøi Lyù. Töông truyeàn phuï thaân oâng laø Ñoã Hoaèng, thaân maãu laø Ñaøo Thò Cao. Cuï Hoaèng laø moät nhaø nho ngheøo vaø raát ngöôõng moä ñaïo Phaät. Cuï muoán caùc con mình chaêm chæ hoïc haønh, reøn luyeän ñeå gioûi caû cung kieám, ñoã ñaït cao vaø hieåu saâu veà Phaät giaùo. Tuy nhaø ngheøo nhöng töø nhoû Ñoã Ñoâ ñaõ raát caàn cuø vaø hoïc gioûi, ñöôïc thaày hoïc quí meán.

Naêm 18 tuoåi cha meï Ñoã Ñoâ qua ñôøi, nhaø caøng theâm ngheøo tuùng. Sau khi chòu tang meï oâng theo vò taêng laõo goác quaùn Hoaøng Giang dìu daét, phaùt nguyeän tu haønh taïi chuøa Yeân Töû. Naêm Bính Ngoï, Thaùi Bình thöù 12 (1066) trieàu Lyù Thaùnh Toâng, Ñoã Ñoâ ñöôïc caùc thieàn sö cöû ñi Baéc Quoác döï khoa thi Baïch Lieân. OÂng ñaõ ñoã ñaàu khoa, tieáng taêm löøng laãy. Lyù Thaùnh Toâng môøi oâng tham döï trieàu chính, vaø raát troïng neå oâng. Do vaäy oâng thöôøng ñöôïc hoä giaù nhaø vua tuaàn du caùc ñòa phöông trong nöôùc. Moät laàn oâng cuøng vua ñi thuyeàn xuoáng phöông nam vaø ñeán trang Ngoaïi Laõng, höông Maàn Ñeå, toång Voâ Ngoaïi, huyeän Thö Trì (nay laø Song Laõng, huyeän Vuõ Thö). OÂng xem xeùt phong caûnh thaáy ñaát ñai maøu môõ daân chuùng thuaàn phaùc, ñòa theá baèng phaúng, soâng ngoøi quanh co, coù nhieàu goø ñoáng lôùn hình daùng nhö roàng hoå bao quanh, caây coái töôi toát, beøn taâu vôùi vua xin laäp haønh ñieän taïi ñaây vaø ñöôïc nhaø vua cho pheùp.

THAÙI BÌNH  645 OÂng ñaõ giuùp nhaø vua raát nhieàu trong caùc coâng vieäc trieàu chính vaø an daân, caû nhöõng vieäc ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi. ÔÛ Thaùi Bình coøn löu truyeàn moät caâu: “Khôi ñeâ soâng Hoàng, phaù toang soâng Luoäc, moùc ruoät oâng Sinh, caét phìn oâng Hoùa”, ñeå noùi tôùi coâng lao trò thuûy cuûa thieàn sö Ñoã Ñoâ. OÂng ñöôïc caùc phaùi ñaïo thuaät thôøi aáy suy toân laøm giaùo chuû giaùo phaùi Hoaøng Giang, ñöùng ñaàu caû ba ñaïi ñoäng (Tam thanh ñoäng). OÂng ñaõ phuï giuùp vieäc trieàu chính naêm ñôøi vua Lyù vaø coù tuoåi thoï raát cao, töông truyeàn tôùi 120 tuoåi. Caùc trieàu ñaïi sau naøy, trieàu naøo cuõng coù saéc phong cho oâng. Hoäi laøng Song Laõng môû suoát caû tuaàn thöù hai cuûa thaùng gieâng vaø cöù hai naêm moät laàn ñeå nhôù oâng. Daân chuùng nhieàu nôi khaùc cuõng ñoå veà raát ñoâng. Chuøa Phuùc Thaéng, nôi thôø thieàn sö ñaõ ñöôïc nhaø nöôùc xeáp haïng laø di tích lòch söû vaên hoùa quoác gia vaøo naêm 1988. Coù theå noùi hoäi laøng baét ñaàu töø ñeâm 30 Teát, luùc giao thöøa, khi treân ñeàn Thöôïng thôø Ñoã Ñoâ noåi leân ba hoài coàng ñeå daân leân leã thaùnh xin loäc vaø veà nhaø xoâng ñaát. Nghi thöùc chæ ñôn giaûn coù vaäy nhöng voâ cuøng quan troïng. Bôûi vì tieáng coàng aáy moät maët ñeå xua ñuoåi ma quæ, maët khaùc ñeå höôùng loøng daân traêm hoï ñeán vôùi thaàn linh mong ñöôïc cöùu vôùt che chôû. Nghi leã aáy taïo ra trong loøng moãi ngöôøi daân söï an taâm, phaán

chaán, chuaån bò böôùc vaøo ñaàu xuaân, ngaøy môû hoäi. Quang caûnh ngaøy môû hoäi thaät töng böøng, caû ôû ñeàn Thöôïng vaø chuøa Phuùc Thaéng. Côø cuûa 12 giaùp caém la lieät, ôû cöûa ñeàn taøn, loïng ñöôïc baøy vôùi maøu saéc röïc rôõ. Moät caây phöôùn cao, cuøng caùc böùc ñaïi töï “Thieân haï thaùi bình” “Thaùnh cung vaïn tueá” ñöôïc döïng leân chaøo môøi moïi ngöôøi töø xa. Môû ñaàu hoäi röôùc kieäu treân quaõng ñöôøng daøi gaàn hai caây soá ñeán ñình caàu vöôïng, ngöôøi ta laøm leã raéc hoa. Hoa raéc ñöôøng laø hoa moø. Theo caùc phaùp sö, caây moø, hoa moø laø loaïi caây vaø hoa coù theå chaën ñöôøng ma quæ khoâng cho chuùng vaøo laøng quaáy nhieãu. Do vaäy ngöôøi ta laøm leã raéc hoa ñeå tröø taø ñoäc. Ngöôøi ta tin raèng duø chæ tìm ñöôïc moät ít thoâi luùc laøm leã ñaõ laø raát linh nghieäm roài. Sau leã röôùc kieäu laø caùc cuoäc leã Phaät, leã cuùng khoa, “khai baùt thöïc” vaø “Thoâng haønh tònh truøng”. Tònh truøng laø caùi chaøy thanh tònh ñöôøng kính ñoä 15cm, daøi 80cm ñaàu chaøy phía döôùi hôi thaét, troå hoa sen, ñaët treân moät giaù ñôõ chaéc chaén, taát caû ñeàu sôn son. Khi laøm leã, moät nhaø sö duøng voà ñaùnh vaøo tònh truøng sau khi ñaùnh moät chieác chieâng nhoû vaø keøm theo moät lôøi thaàn chuù. Noäi dung caâu thaàn chuù aáy laø mong cho ñaát nöôùc thanh bình, khoâng coù tai

646

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoïa dòch beänh, chieán tranh, giaø treû trai gaùi khoûe maïnh yeân vui, laøm aên phaùt ñaït. Caùc cuoäc cuùng leã ñeàu do caùc nhaø sö tieán haønh. LAØM COÃ CHAY

Töø nhöõng nguyeân lieäu bình thöôøng ta thaáy haèng ngaøy nhö gaïo neáp, ñöôøng maät, ñoã, vöøng, laïc, haït baàu, haït bí vaø moät vaøi thöù khaùc, döôùi baøn tay taøi hoa cuûa caùc baø caùc coâ trong 12 giaùp ñaõ bieán thaønh nhöõng moùn aên vöøa ñeïp maét vöøa ngon mieäng. Coã chay chia thaønh ba loaïi: coã caùi, coã côm vaø coã nöôùc. Coã caùi goàm baùnh gai, baùnh chöng, baùnh ñöôøng cheû lam, baùnh giaày, möùt... Coã côm goàm caùc thöù nhö gioø (gioø môõ, gioø luïa, gioø sô, gioø cuoán) chaû queá, chaû chim, nem moïc, caù, canh... Coã nöôùc laø xoâi voø, cheø ñöôøng, baùnh troâi... Thoâng qua baøn tay taøi hoa cuûa caùc baø, caùc chò, coã doïn ra moïi ngöôøi ñeàu töôûng laø coã maën, töø hình thuø, maøu saéc, ñeán muøi vò... Ñaëc bieät laø

moùn möùt laøng Laïng, chæ vôùi boät neáp troän men röôïu, boät gaác, göøng, nhöng ai ñaõ neám ñeàu phaûi khen ngon, laï mieäng. Caùc nguyeân lieäu aáy ñöôïc uû ba ngaøy ñeâm, ñem giaõ nhoû, caùn moûng, thaùi vuoâng roài ñem rang nhoû löûa phoàng troøn nhö haït bi vôùi ñuû caùc vò ngoït buøi chua cay, thôm dòu. Ai ñi hoäi cuõng mua möùt Laïng ñem veà ñaõi ngöôøi thaân nhö moät kyû nieäm khoâng theå queân. ÑAÁU VAÄT

Neáu nhö gaùi laøng Laïng noåi tieáng kheùo tay laøm baùnh, laøm coã, thì trai laøng ñöôïc bieát ñeán bôûi nhöõng mieáng, nhöõng ñoøn ñeïp maét thoâng minh trong cuoäc ñaáu vaät, vôùi sôùi vaät ôû beân goác ña laøng. Trai traùng töø caùc vuøng chung quanh ñeàu ñoå veà. Nhöõng ñoâ vaät coù ñai coù tieáng ôû nhieàu nôi thöôøng cuõng khoù thaéng trai laøng Laïng. Bôûi loø vaät cuûa laøng noåi danh töø laâu ñôøi, nay vaãn giöõ ñöôïc truyeàn thoáng, nhö ñoâ Traàn Vaên Nghóa ñoaït giaûi voâ ñòch cuûa tænh. Thaät laø: Gaùi laøng kheùo saép coã chay, Trai laøng gioûi vaät laøm say loøng ngöôøi. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

THAÙI BÌNH  647

HOÄI LAØNG THÖÔÏNG LIEÄT Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Traàn Quyù Minh - Coâng chuùa nhaø Traàn : Moàng 4 ñeán 12 thaùng gieâng : Ngaøy 11 vaø 12 thaùng gieâng : Xaõ Ñoâng Taân, huyeän Ñoâng Höng : Troø giaùo côø giaùo quaït

L

aøng Thöôïng Lieät (hay laøng Giaéng) thuoäc xaõ Ñoâng Taân, huyeän Ñoâng Höng, tænh Thaùi Bình. Xöa kia ñaây voán laø trang aáp cuûa hai naøng coâng chuùa nhaø Traàn. Haèng naêm laøng môû hoäi vaøo ngaøy moàng 4 thaùng gieâng aâm lòch vaø noåi tieáng bôûi troø muùa “giaùo côø giaùo quaït”, töông truyeàn laø ñieäu muùa do caùc coâng chuùa nhaø Traàn ñaët ra. Truyeàn thuyeát keå raèng vua Traàn Dueä Toâng coù ba coâng chuùa xinh ñeïp laø Traàn Quí Minh, Traàn Baûo Hoa vaø Traàn Quang AÙnh. Khi tröôûng thaønh ba baø ñeàu muoán ñi tìm nôi ñeå laäp ñieàn trang cho mình. Nhôù laïi nôi phaùt nghieäp cuûa toå tieân, caùc baø xuoâi thuyeàn töø Thaêng Long veà haï löu soâng Hoàng. Khi aáy caû vuøng Thöôïng Lieät vaø chung quanh ñoù coøn ñang hoang vaéng laém. Song vì yeâu thích thieân nhieân ôû ñaây neân baø Traàn Quí Minh ñaõ döøng laïi, coøn hai ngöôøi kia thì ñeán Saët vaø Quaøi. Sau khi xem xeùt ñaát ñai, baø ñaõ chieâu taäp daân binh caùc nôi tôùi, oån ñònh ñôøi soáng vaø khaån hoang, laäp trang aáp, döïng chuøa chieàn. Cuoäc vaät loän vôùi thieân nhieân voâ

cuøng vaát vaû vaø gian khoå xong ñaát cuõng chaúng phuï loøng ngöôøi. Khoâng bao laâu nhöõng thoân xoùm ñaõ moïc leân, ngöôøi ñeán ñònh cö ñoâng daàn. Ñem nhöõng hieåu bieát cuûa mình, baø Quí Minh daïy daân caøy caáy laøm aên, troàng daâu, nuoâi taèm, deät vaûi. Sau nhöõng ngaøy lao ñoäng meät nhoïc, baø coøn daïy daân ca haùt, nhaûy muùa nhöõng khi noâng nhaøn, leã teát. Daàn daàn sinh hoaït aáy thaønh leä, moãi khi xuaân veà, cöù ñeán dòp ñoù daân caùc laøng chung quanh laïi keùo tôùi xem. Nhö vaäy, laøng Giaéng ñaõ coù hoäi moät caùch raát töï nhieân khoâng bieát töï luùc naøo. Cuõng chính vì nhöõng troø muùa haùt naøy maø thaønh leã hoäi ñoäc ñaùo vaø haáp daãn ngöôøi xem. Sau naøy khi baø Quí Minh qua ñôøi, ngöôøi laøng Giaéng ñaõ toân baø laøm thaønh hoaøng cuûa laøng. Ngöôøi ta goùp coâng söùc xaây ñình, di tích aáy coøn ñöôïc giöõ cho ñeán ngaøy nay, duø ñaõ traûi qua nhieàu laàn tu söûa. Trieàu ñình caùc thôøi ñaõ saéc phong nhieàu laàn ñeå ghi nhaän coâng ñöùc cuûa baø. Cuïm kieán truùc aáy cuõng ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng vaøo di tích lòch söû vaên hoùa quoác gia vôùi quyeát ñònh soá

648

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

1851 ngaøy 14 thaùng 11 naêm 1989. Hoäi laøng Giaéng coøn in ñaäm trong kyù öùc bao nhieâu ngöôøi cao tuoåi, ñaëc bieät laø troø muùa giaùo côø giaùo quaït. Hoäi baét ñaàu töø moàng 4 thaùng gieâng, nhöng troø giaùo côø giaùo quaït tôùi ngaøy 11 vaø 12 môøi trình dieãn. Vì ngaøy moàng 4 Teát caùc phe giaùp môùi chính thöùc ñaêng cai vôùi laøng veà vieäc muùa trong hoäi. Xong, hoï ra ñình teá thaùnh ñeå choïn oâng thaày ngöôøi ñieån leã cuûa ngaøy hoäi vaø baø thôï - ngöôøi chæ huy vaø huaán luyeän ñoäi muùa cuûa giaùp mình. Caùc giaùp löïa choïn ngöôøi vôùi nhöõng tieâu chuaån nhö tuïc leä qui ñònh: ngöôøi song toaøn, gia ñình ñeà hueà nhöng cuõng phaûi lanh lôïi, thaùo vaùt vaø hieåu bieát. Sau ñoù laøm leã trình thaùnh, xin thaùnh löïa choïn caùc coâ vaøo ñoäi muùa. Nhöõng ngöôøi muùa ñöôïc tuyeån ñeàu thaáy vinh döï vaø traùch nhieäm cuûa mình ñoái vôùi thaùnh, vôùi laøng. Khi ñöôïc thaùnh thuaän cho oâng thaày baø thôï roài, ngöôøi haøng giaùp toå chöùc röôùc chaân höông veà nhaø baø thôï ñeå toå chöùc luyeän taäp. Thöïc ra, ñoái vôùi laøng Giaéng ít nhieàu ai cuõng bieát caùc ñieäu muùa ñoù, bôûi noù ñaõ thaám vaøo maùu thòt cuûa baø con qua nhieàu naêm vaø qua caùc sinh hoaït vaên hoùa thöôøng nieân. Luùc naøy chæ laø dòp nhöõng ngöôøi muùa cuûa moät ñoäi khôùp laïi vôùi nhau cho hoaøn chænh maø thoâi. Toaøn theå soá ngöôøi muùa chia laøm hai ñoäi. Moät ñoäi goàm caùc giaùp ôû phía ñoâng vaø moät ñoäi goàm caùc giaùp

ôû phía ñoaøi (phía taây). Vì theá ngoaøi vieäc khôùp nhöõng ngöôøi trong moät giaùp vôùi nhau coøn coù vieäc thoáng nhaát giöõa caùc giaùp trong moät ñoäi. Moïi vieäc aáy phaûi hoaøn taát trong ngaøy moàng 10 thaùng gieâng. Sau khi taäp luyeän ba ngaøy thì quan vieân trong laøng môùi ñeán töøng giaùp choïn ra nhöõng coâ gaùi ñeïp nhaát, muùa hay nhaát ñoùng vai coâ ñi söù, ñi ñoâi vaø ñöùng cuûa ñình. Luùc naøy nhöõng coâ “leøn” (töùc nhöõng vuõ nöõ) ñöôïc nghæ ngôi, taém goäi baèng nöôùc laù thôm ñeå ngaøy 11 vaøo hoäi, muùa daâng trình thaùnh. Trang phuïc cuõng nhö ñaïo cuï muùa (côø, quaït) ñeàu do töï moãi ngöôøi tham gia saém laáy. Ñoù laø aùo daøi (môù ba, môù baûy), khaên ñoû, thaét löng xanh, yeám ñaøo. Rieâng coâ ñi söù vaø baø thôï coøn phaûi maëc ñeïp hôn vaø ngoài treân voõng coù loïng che. Vaøo hoäi, saùng 11 ngöôøi ta toå chöùc röôùc töø caùc giaùp ra ñình. Daãn ñaàu ñoaøn röôùc laø kieäu baùt höông thôø thaùnh (nhöõng chaân höông röôùc veà hoâm tröôùc nay röôùc traû laïi), roài ñeán kieäu baùnh chöng baùnh giaày, sau ñoù laø voõng baø thôï vaø coâ ñi söù. Phaùo noå vang trôøi, côø quaït rôïp ñaát, kyø laân sö töû nhaûy muùa doïn ñöôøng, chieâng troáng roän raõ, phöôøng baùt aâm ñi theo ñaùm röôùc ñeå taáu nhaïc. Daân laøng luõ löôït keùo theo vöøa laøm ñaùm röôùc ñoâng vui, vöøa ñeå xem hoäi. Khi ñeán nôi, nhö ñaõ qui ñònh tröôùc, ñoäi muùa beân ñoâng ñöùng phía

THAÙI BÌNH  649 ñoâng saân ñình, ñoäi muùa beân taây ñöùng phía taây saân ñình, coøn hai baø thôï cuõng ngoài theo höôùng nhö vaäy ôû beân trong gian giaûi vuõ. Nôi caùc baø ngoài ñöôïc trang trí raát ñeïp, coù buoâng maøn hoàng ruû xuoáng. Khi taát caû ñaõ yeân vò, oâng thaày böôùc vaøo ñình laøm leã ñeå xin thaønh hoaøng cho pheùp daân toå chöùc muùa vui. Sau khi caùc nghi leã ñöôïc tieán haønh xong, coi nhö thaønh hoaøng (töùc baø Quyù Minh) ñaõ chaáp nhaän, luùc ñoù cuoäc muùa baét ñaàu. Troø muùa giaùo côø quaït thöïc ra laø traùo côø quaït. Trong khi thöïc hieän caùc ñoäng taùc muùa, ngöôøi dieãn vieân ñoåi tay côø vaø tay quaït. Ñieäu muùa coù taát caû 36 caáp. Caáp muùa ñaàu tieân laø caáp ñi söù maø trong ñoù coù muùa maù vaø muùa ñi ñoâi, rieâng muùa maù goàm tôùi 16 ñoäng taùc. Nhö vaäy ñuû thaáy söï phong phuù cuûa troø muùa naøy nhö theá naøo. Tieáp ñeán laø caùc caáp muùa baùi vua, muùa cöûa, muùa reø, muùa saéc nguõ phöông, muùa cheøo ñoø, muùa quaán nhaát laân, quaán nhò laân, muùa loøng ta caät ta, loøng ta caät ngöôøi, dieãn hoa caøi coå, dieãn hoa chaïy ngay, muùa giaùo (traùo) moät tay, hai tay, muùa giaùo côø giaùo quaït, muùa xeânh xang ... cho ñeán caáp muùa cuoái cuøng laø muùa roàng vaø muùa laåy côø. Tuy nhieân trong soá 36 caáp muùa naøy thì caáp ñi söù, baùi vua, dieãn hoa caøi coå vaø muùa roàng laø nhöõng caáp muùa chính, daãu raèng moãi caáp muùa ñeàu coù nhöõng neùt thuù vò rieâng cuûa noù. Thaäm chí ôû moät soá caáp muùa coù theâm gioïng ñoïc thô - goïi laø ñoïc roùng ñeå giaûi thích theâm

cho noäi dung ñieäu muùa, nhö ôû caáp ñi söù, muùa cöû, muùa reø, muùa saéc nguõ phöông vaø muùa cheøo ñoø. Trong maøu saéc röïc rôõ cuûa trang phuïc, nhöõng coâ gaùi treû trung xinh ñeïp uyeån chuyeån trong caùc ñieäu muùa vöøa phöùc taïp vöøa deûo nhö huùt hoàn ngöôøi xem töø ñieäu muùa naøy sang ñieäu muùa khaùc. Moãi ñieäu muùa ôû ñaây ñeàu coù noäi dung cuûa moät tích truyeän raát hay. Ví nhö ôû caáp muùa ñi söù, töông truyeàn baø Quyù Minh laáy töø tích Chieâu Quaân coáng Hoà, vaø ñieäu muùa taû laïi tích ñoù vôùi vai coâ ñi söù ñöôïc coi laø Chieâu Quaân. Caùc ñoäng taùc cuûa ngöôøi muùa dieãn taû tình caûm trong caûnh töø bieät giöõa Chieâu Quaân vaø vua trong noãi bòn ròn, nhôù thöông... Töông töï nhö vaäy ôû caùc caáp muùa khaùc, nhöõng caâu haùt roùng, keå veø trong caùc caáp muùa moät maët ñeå taêng theâm phaàn sinh ñoäng cho ñieäu muùa, maët khaùc nhö ñeå giaûi thích theâm noäi dung cuûa caáp muùa ñeå ngöôøi xem hieåu ñöôïc caùi hay, caùi ñeïp vaø söï tinh teá ôû moãi ñieäu muùa. Nhö vaäy, chæ qua ñieäu muùa ôû caùc caáp, raát nhieàu yù nghóa veà vaên hoïc, ngheä thuaät, phong tuïc taäp quaùn... ñaõ ñöôïc thöïc hieän ôû ñaây. Phaûi chaêng vì theá maø hoäi laøng Thöôïng Lieät ñaõ loâi cuoán bieát bao theá heä töï bao ñôøi? Ñeå ñeán nay trong taâm trí nhöõng ngöôøi cao tuoåi vaãn khaéc khoaûi veà söï khoâi phuïc laïi noù ñeå löu truyeàn cho con chaùu muoân ñôøi. Nguyeãn Thanh

650

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG QUANG LANG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Baø Chuùa Muoái (Nguyeät AÛnh ) : Laøng Goùp, xaõ Thuïy Haûi, huyeän Thaùi Thuïy : - Ngaøy 25 thaùng gieâng: Leã caàu nguyeän - Ngaøy 14 thaùng 4: Thôø baø Chuùa Muoái : Röôùc vaø muùa OÂng Ñuøng, Baø Ñaø (töôïng baèng nan)

L

aøng Quang Lang coøn goïi laø laøng Goùp, thuoäc xaõ Thuïy Haûi, huyeän Thaùi Thuïy, tænh Thaùi Bình. Ñaây laø moät laøng ven bieån coù ngheà laøm muoái töø laâu ñôøi. Ñaùnh caù vaø laøm muoái laø hai coâng vieäc gaén boù vôùi ngöôøi daân Quang Lang. Quanh naêm ñaàu taét maët toái cuøng soùng gioù vaø möa naéng, daân laøng Goùp raát quyù troïng nhöõng ngaøy nghæ ngôi hieám hoi cuûa mình. Vì vaäy hoï toå chöùc raát soâi ñoäng nhöõng ngaøy hoäi laøng ñöôïc cha oâng truyeàn laïi töø xöa. Trong moät naêm ôû ñaây coù tôùi ba laàn môû hoäi, moãi dòp hoäi aáy ñeàu mang moät yù nghóa saâu saéc. - Hoäi ngaøy 25 thaùng gieâng aâm lòch laø ngaøy hoäi röôùc nöôùc caàu caù cuûa caùc oâng laùi. - Hoäi ngaøy 14 thaùng 4 aâm lòch laø hoäi thôø baø Chuùa Muoái vôùi troø muùa oâng Ñuøng baø Ñaø. - Hoäi teá thaønh hoaøng laøng vaøo ngaøy 15 thaùng baûy aâm lòch. Moãi leã hoäi coù moät neùt rieâng, nhöng ñaëc saéc nhaát laø ngaøy hoäi

baø Chuùa Muoái. Chung quanh caâu chuyeän khaù haáp daãn vaø ñöôïc daân gian ôû ñaây truyeàn ñôøi naøy qua ñôøi khaùc vôùi loøng ngöôõng moä. Töông truyeàn vaøo ñôøi Traàn, laøng Quang Lang coù oâng baø Nguyeãn Hieàn laø ngöôøi phuùc haäu. OÂng baø ñöôïc moät thaày ñòa lyù toát buïng tìm cho ñaùm ñaát ñeå ñaët moä toå ôû caùnh ñoàng Nga My. Sau ñoù moät thôøi gian, vaøo moät ñeâm baø Hieàn naèm moäng thaáy aùnh traêng soi vaøo cöûa soå roài baø coù thai. Ñeán kyø maõn khai, baø sinh ñöôïc moät coâ gaùi raát xinh ñeïp. OÂng baø möøng laém, nhôù laïi giaác moäng hoâm naøo, hai ngöôøi ñaët teân con laø Nguyeät AÛnh. Coâ gaùi sinh vaøo ñuùng raèm thaùng gieâng naêm Giaùp Thìn. Duø raát vaát vaû nhöng oâng baø coá gaéng nuoâi daïy con gaùi yeâu quyù cuûa mình. Coâ ñi hoïc vaø raát saùng daï, 13 tuoåi ñaõ ñoïc thoâng vieát thaïo.(1) Cuõng nhö nhöõng ñöùa treû khaùc trong laøng, Nguyeät AÛnh giuùp ñôõ boá meï nhöõng vieäc nhaø noâng, ñoàng thôøi cuøng boïn treû chaïy chôi beân caùnh ñoàng muoái caïnh nhaø.

THAÙI BÌNH  651 Cuoäc soáng bình yeân nhö vaäy troâi ñi nhanh choùng, chaúng maáy choác Nguyeät AÛnh ñaõ trôû thaønh moät coâ giaù ñeïp vaø neát na. Nhieàu chaøng trai trong laøng lui tôùi muoán cuøng coâ keát baïn traêm naêm. Song coù moät ñieàu laï laø töø khi coâ lôùn leân, cöù ñi ñeán ñaâu cuõng xuaát hieän moät ñaùm maây treân ñaàu. Ngöôøi ñeán do ñoù thöa daàn vaø coâ cuõng khoâng daùm ñi ñaâu khoûi nhaø vì sôï ngöôøi laøng cho laø ñieàm chaúng laønh laïi oaùn traùch. OÂng baø Hieàn raát buoàn, thöông con gaùi mình, beøn saém cho Nguyeät AÛnh moät chieác thuyeàn nhoû ñeå coâ theo ngöôøi laøng ñi baùn muoái. Moät laàn, ñoaøn thuyeàn muoái cuûa daân laøng Quang Lang ngöôïc soâng Nhò Haø thì gaëp thuyeàn cuûa vua Traàn Anh Toâng. Trôøi naéng röïc, quaân lính khaùt nöôùc lieàn goïi maáy thuyeàn ñi gaàn ñoù tôùi. Nguyeät AÛnh e leä, ngöôïng nguøng ñem nöôùc cho hoï. Nhöõng ngöôøi lính thaáy naøng ñeïp laïi coù maây che treân ñaàu, laáy laøm laï beøn taâu leân vua. Vua cho goïi Nguyeät AÛnh leân thuyeàn roài laäp laøm ñeä tam cung phi. Theá laø Nguyeät AÛnh chia tay baïn haøng vaø queâ höông leân kinh ñoâ. Vaøo trong cung vua, moïi thöù ñeàu laï laãm ñoái vôùi naøng. Naøng nhôù boá meï, baïn beø vaø queâ höông neân raát buoàn raàu. Muoán laøm cho naøng ñöôïc vui veû neân nhaø vua ñaõ sai laøm hai ngöôøi noäm khoång loà trai vaø gaùi,(2) cho lính sai khieán tröôùc maët

naøng ñeå naøng vui. Song cuõng vì söï chieàu chuoäng aáy cuûa vua neân naøng luoân luoân bò ghen gheùt bôûi thöù phi cuûa vua vaø moät soá quan laïi khaùc. Vì theá naøng ñaõ xin vua cho trôû veà queâ nhaø phuïng döôõng cha meï vaø xin laäp cung ñieän ôû queâ nhaø. Duø raát yeâu quí naøng nhöng vua cuõng ñaønh chia tay, ban cho naøng vaøng baïc, luïa laø vaø caét cöû ngöôøi theo haàu ñöa naøng veà queâ. Nieàm vui gaëp laïi cha meï vaø beø baïn xoùm laøng chöa ñöôïc bao laâu thì naøng bò beänh ñoät ngoät qua ñôøi vaøo ngaøy 14 thaùng tö aâm lòch. Tröôùc khi cheát naøng nhìn thaáy moät luõ treû con coõng nhau cöôøi ñuøa, naøng baät cöôøi roài nhaém maét. Khi ñöôïc quan quaân baùo, nhaø vua ñaõ truy phong vaø laäp ñeàn thôø naøng. Vua phong naøng laø “Tö yù thaùi hoøa ñeä tam cung phi linh öùng toân thaàn”. Töø ñaáy moïi ngöôøi trong vuøng quen goïi naøng laø Baø Chuùa Muoái. Vaø haèng naêm laøng Quang Lang môû hoäi vôùi troø muùa oâng Ñuøng baø Ñaø ñeå nhaéc laïi tích naêm xöa baø coøn ôû kinh thaønh thöôøng ñöôïc xem. Tröôùc khi vaøo hoäi, daân laøng ñaõ cöû ngöôøi laøm hình noäm ñaøn oâng goïi laø oâng Ñuøng vaø ñaøn baø - goïi laø baø Ñaø. Ngoaøi ra coøn laøm ba hình noäm treû con nöõa.(3) Hình noäm ñöôïc laøm vöøa thoâ keäch vöøa raát ngoä nghónh. Thaân laøm baèng caây truùc xa laø moät loaïi tre nhoû troàng ngoaøi baõi caùt, coøn maët laøm baèng caùi nia,

652

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

quaàn aùo baèng vaûi buoàm chaân laïi ñi caø kheo. Ñeán ngaøy hoäi, taïi ñeàn thôø baø, ngöôøi ta haønh leã caàu cuùng. Sau khi teá xong, ngöôøi ta vaây chung quanh saân ñeàn ñeå xem troø muùa oâng Ñuøng baø Ñaø. Khi baét ñaàu muùa, ngöôøi ta cho oâng Ñuøng ñöùng ñoái dieän vôùi baø Ñaø, sau khi nghe lôøi ñoïc “tinh, tinh nhaäp” thì chaäp oâng Ñuøng vaøo vôùi baø Ñaø. Cöù nhö vaäy laëp ñi laëp laïi ba laàn theo nhòp. Sau khi muùa xong ngöôøi ta röôùc oâng Ñuøng vaø baø Ñaø ñi doïc laøng vöøa ñi vöøa haùt muùa raát vui veû. Lôøi baøi haùt coù luùc thì khen ngôïi ngöôøi laøm vieäc toát, coù luùc laïi cheâ keû laøm vieäc xaáu ôû trong laøng. Ñaùm röôùc cöù nhö vaäy ñi moät voøng quanh laøng roài quay veà ñeàn.

Vöøa trôû laïi saân ñeàn, laäp töùc ñaùm röôùc thaønh hoãn loaïn, daân laøng xoâ nhau vaøo cöôùp oâng Ñuøng baø Ñaø. Ngöôøi ta huyùch ñaåy nhau, giaønh giaät töøng maûnh tre laøm hình noäm. Hoï tin raèng nhöõng maûnh tre aáy ñem veà caém ôû ngoaøi ruoäng muoái nhaø mình hoaëc trong vöôøn hay treân thuyeàn ñaùnh caù thì seõ ñöôïc loäc, vaø naêm ñoù muøa maøng seõ töôi toát, muoái seõ thu hoaïch ñöôïc nhieàu, con ngöôøi khoûe maïnh, ñaùnh ñöôïc nhieàu caù.. Nhö vaäy cuoäc soáng seõ ñaày ñuû sung tuùc hôn. Ñeå roài ñeán naêm tôùi hoäi ôû ñeàn baø laïi ñöôïc môû to hôn vôùi nhöõng troø dieãn oâng Ñuøng baø Ñaø quen thuoäc nhöng luoân luoân haáp daãn... Nguyeãn Thanh

(1) Vôùi chöõ Nho, theá laø gioûi. (2) OÂng Ñöøng baø Ñaø. (3) Vì baø yeâu con treû, tröôùc luùc maát vaãn vui cöôøi nhìn chuùng ñuøa nghòch.

HOÄI LAØNG AN COÁ : Phaïm Haûi (khuyeán Noâng) Nam Haûi Ñaïi Vöông Thöôïng Ñaúng Thaàn Thôøi gian : Moàng 10 thaùng 2 vaø ngaøy 15 thaùng 11 Ñòa ñieåm : Laøng An Coá, xaõ Thuïy An, huyeän Thaùi Thuïy Ñaëc ñieåm : Chaàu teá 24 ngöôøi, voõ phuïc Thôø

L

aøng An Coá thuoäc xaõ Thuïy An, huyeän Thaùi Thuïy, tænh Thaùi Bình, haèng naêm môû hoäi hai laàn vaøo moàng 10 thaùng 2 vaø ngaøy 15 thaùng 11. Dieãn tröôøng cuûa caû hai leã hoäi naøy laø ngoâi ñình An Coá

coå kính maø theo truyeàn thuyeát ñöôïc xaây döïng töø ñaàu theá kyû XVI, vôùi kieán truùc ñeïp khaù noåi tieáng ôû Thaùi Bình, saùnh vai cuøng nhieàu ngoâi ñình coå kính khaùc coøn toàn taïi ôû ñaây.

THAÙI BÌNH  653 Veà lai lòch thaønh hoaøng ñöôïc thôø ôû laøng, theo nhöõng taøi lieäu coøn tìm thaáy ñöôïc nhö baûn ngoïc phaû ôû mieáu An Coá, ngaøi coù teân laø Phaïm Haûi, voán xuaát thaân töø moät gia ñình giaøu coù, coù tieáng laø nhaân haäu thuoäc ñaát Quaûng Bình. Cha ngaøi laø Phaïm Xuyeán vaø meï laø Buøi Thò Nguyeân, laø hai ngöôøi raát ñöùc ñoä, nhaân töø. OÂng baø coù noãi baän taâm laø tuoåi ñaõ cao maø vaãn chöa coù ñöôïc moät muïn con. Voán tính thöông ngöôøi, thaáy ai ngheøo khoù, oâng baø ñeàu nhöôøng côm xeû aùo, tôùi möùc trong nhaø khoâng coøn laáy moät ñaáu gaïo. Roài haèng ngaøy baø haùi cuûi, oâng ñaùnh löôùi nuoâi thaân. Moät hoâm, trôøi quang maây taïnh, hai oâng baø ñi ñaùnh caù ngoaøi bieån. Boãng coù moät con caù ñoät ngoät nhaûy vaøo thuyeàn roài bay leân trôøi. Noù toûa aùnh haøo quang xuoáng thuyeàn. Baø caûm ñoäng vaø töø ñoù mang thai, 12 thaùng sau môùi sinh ñöôïc moät ngöôøi con trai vaøo moàng 10 thaùng 2. OÂng baø sung söôùng ñaët teân con laø Phaïm Haûi. Töø khi bieát noùi, Phaïm Haûi ñaõ toû ra laø moät chuù beù thoâng minh. Naêm 13 tuoåi ñaõ thuoäc laøu kinh saùch, tinh thoâng voõ ngheä, thieân vaên, ñòa lyù. Boá meï cuûa Phaïm Haûi qua ñôøi khi oâng 21 tuoåi. Hoài aáy vuøng Sôn Nam coù dòch teã, luït loäi, nhaân daân lo laéng, caàu ñaûo. Moät ñeâm nhaø vua mô thaáy coù vò thaàn baùo moäng cho bieát raèng Phaïm Haûi coù theå giuùp nöôùc an daân. Khi tænh daäy, vua cho rao

tìm Phaïm Haûi. OÂng vaøo trieàu, moïi vieäc vua hoûi oâng ñoái ñaùp raát löu loaùt, raønh maïch. Töø chuyeän thieân vaên, ñòa lyù cho tôùi vieäc trong trieàu, ngoaøi noäi. Nhaø vua haøi loøng phong oâng laøm ñaïi nguyeân soaùi cai quaûn caû vuøng Sôn Nam. Nhaän chæ duï cuûa trieàu ñình, oâng laäp töùc leân ñöôøng ñeán huyeän Thuïy Anh, phuû Thaùi Ninh laäp ñaøn ôû cöûa Bình Laïng (nay thuoäc Thuïy Xuaân) caàu taïnh möa baõo. Thaät kyø laï, sau buoåi teá, nöôùc ruùt heát, ñòa phöông thoaùt naïn luït loäi. Daân trang An Coá lieàn daâng leã môøi oâng veà laøng mình. Thaáy trang An Coá phong caûnh höõu tình, oâng beøn cho quaân lính xaây haønh cung ñeå ôû. Thaáu hieåu tình caûnh cuûa noâng daân, oâng ñaõ khuyeán noâng, tröø dòch, vaø taâu xin nhaø vua mieãn toâ thueá taïp dòch cho daân An Coá. Vì vaäy daân An Coá raát bieát ôn oâng. Gaëp khi ñaát nöôùc laâm naïn ngoaïi xaâm, oâng vaâng meänh vua ñi baøi binh boá traän ôû cöûa bieån phuïc kích giaëc. Quaân xaâm löôïc thua to, ñaønh phaûi ruùt veà nöôùc. Khi oâng qua ñôøi, nhaø vua truy phong oâng laø “Nam Haûi ñaïi vöông thöôïng ñaúng thaàn” vaø cho laøng An Coá laäp ñeàn thôø toân oâng laøm thaønh hoaøng laøng töø ñoù. Quaàn theå di tích thôø phuïng oâng goàm coù hai ngoâi ñình (trong vaø ngoaøi) mieáu. Nay, tuy moät soá ñaõ bò phaù huûy thôøi chieán tranh, song daáu tích vaãn coøn raát roõ reät. Ñaëc bieät laø ngoâi ñình Ngoaøi ñöôïc coi laø moät di

654

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tích quí hieám cuûa Thaùi Bình. Taïi ñaây haèng naêm hoäi ñöôïc môû hai laàn ñeå töôûng nhôù oâng. Hoäi xuaân moàng 10 thaùng 2 laø ngaøy sinh cuûa thaønh hoaøng, coøn hoäi raèm thaùng 11 laø ngaøy maát cuûa oâng. Ñoù laø nhöõng dòp ñeå daân laøng baøy toû loøng yeâu kính ñoái vôùi moät ngöôøi ñaõ coù coâng vôùi hoï, ñoàng thôøi ñoù cuõng laø dòp noâng nhaøn daân laøng ñöôïc nghæ ngôi, giao löu vaên hoùa, tình caûm sau nhöõng ngaøy lao ñoäng vaát vaû. Ai ai cuõng noâ nöùc chuaån bò ngaøy hoäi cho thaät thieâng lieâng vaø vui veû. Ñoà hieán teá giao cho caùc giaùp. Moãi giaùp phaûi laøm rieâng moät leã goàm 2 con lôïn, hai maâm xoâi, 5 chai röôïu teá thaàn. Taùm giaùp taùm leã nhö vaäy. Leã xong coã teá ñem chia phaàn cho taát caû moïi ngöôøi, coi nhö loäc thaùnh ban. Vì theá, ngöôøi laøng ai cuõng coá gaéng nuoâi lôïn sao cho beùo, to, naáu xoâi thaät deûo vôùi hy voïng ñöôïc thaùnh chaáp nhaän vaø phuø hoä cho mình. Vaø ñaèng sau ñoù laø yù thöùc ñoaøn keát coäng ñoàng cuøng chung moät coâng vieäc, moät muïc ñích lôùn. Ngoaøi vieäc chuaån bò laøm coã teá laø vieäc löïa choïn trai traùng vaøo ñaùm röôùc. ÔÛ hoäi laøng ñaùm röôùc thaùnh ñöôïc ñaëc bieät coi troïng. Trai kieäu phaûi laø ngöôøi khoûe maïnh, aên chay, saïch seõ vaø nghieâm tuùc. Moãi ngöôøi ñeàu hieåu raát roõ coâng vieäc mình laøm laø vieäc laøng vieäc giaùp, neân nhaát nhaát hoï tuaân theo nhöõng qui ñònh chaët cheõ.

Môû ñaàu hoäi laø ñaùm röôùc thaønh hoaøng töø mieáu ra ñình ñeå ngaøi ngöï xem hoäi. Daãn ñaàu ñaùm röôùc laø ñoaøn nhaïc coâng ñaùnh chieâng, troáng vaø daøn baùt aâm. Hoï laø ñoaøn ngöôøi ñöôïc vinh döï ñi môû ñöôøng. Sau phöôøng nhaïc laø 10 chaøng trai aên maëc goïn gaøng aùo theâu chæ ñoû keøm sôïi kim tuyeán, ñaàu ñoäi muõ boà noùc, ñoùng khoá, vaùc côø, bieån, giaùo maùc, suùng oáng, röôùc nhang aùn, long ñình baøi vò. Tieáp ñeán laø ñoaøn ngöôøi aên maëc aùo löông caáp, quaàn traéng, thaét löng xanh luïc boû muùi caïnh söôøn khieâng song loan, kieäu voõ. Ñoù laø nhöõng ñoà thôø töï raát quí giaù maø laøng An Coá coøn giöõ ñöôïc qua bao cuoäc thaêng traàm cuûa ñaát nöôùc. Sau cuøng laø lôùp lôùp ngöôøi laøng vaø khaùch thaäp phöông ñi theo kieäu thaùnh. Ñaùm röôùc töø töø chaäm raõi ñi theo nhòp troáng veà ñình vaø baét ñaàu cuoäc teá. Caùc nghi thöùc vaø lôùp teá cuøng caùch trang phuïc ban teá cuûa An Coá cuõng gioáng nhö caùc nôi khaùc. Song 24 ngöôøi chaàu teá ôû ñaây coù moät ñieàu ñaëc bieät laø ñoäi muõ da, chaân ñi hia, maëc aùo giaùp, tay caàm göôm chæ xuoáng ñaát. Ñieåm khaùc nöõa laø teân huùy cuûa thaønh hoaøng laøng khoâng caàn phaûi kieâng kî trong khi teá, coøn bình thöôøng ai vi phaïm huùy ñoù thì phaûi phaït moät hoà röôïu vaø 12 mieáng traàu. Cho ñeán nay chöa ai giaûi thích veà söï hieän dieän cuûa 24 vò chaàu teá kia, song ñoù cuõng laø moät neùt ñoäc ñaùo cuûa hoäi An Coá.

THAÙI BÌNH  655 Caùc tuaàn teá ñöôïc keùo daøi vôùi ñaày ñuû tieán trình nhö daâng höông, tieán töûu, tieán traø... Teá xong, moïi ngöôøi keùo nhau ra saân ñình xem hoäi. Raát nhieàu troø vui giaûi trí truyeàn thoáng nhö: ban ngaøy coù ñaùnh côø, ñaáu vaät vôùi giaûi thöôûng lôùn, töø hai ñeán ba quan tieàn, rieâng caùc ñoâ côø phaàn thöôûng laø moät daûi luïa ñieàu raát ñeïp. Ban ñeâm saân ñình chaät ních

ngöôøi chôø xem cheøo, tuoàng. Nhaát laø nhöõng laøn ñieäu daân ca cuûa Thaùi Bình voán ñaõ noåi tieáng caû nöôùc töø laâu ñôøi vaø laø nieàm töï haøo cuûa nhaân daân ñòa phöông. Hoäi tan trong khoâng khí phaán khôûi vaø nieàm hy voïng may maén cuûa toaøn theå daân laøng. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HOÄI ÑEÀN HEÙT Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Phaïm Nguõ Laõo (tuøy töôùng cuûa Traàn Höng Ñaïo) : Moàng 6 ñeán moàng 9 thaùng 3 : Moàng 8 thaùng 3 : Laøng Bích Du, huyeän Thaùi Thuïy : - Cuôùp caàu neùm gioû - Xieân lình

H

aèng naêm cöù vaøo dòp muøa xuaân, laøng Bích Du, moät laøng coå beân cöûa bieån Dieâm Ñieàn thuoäc huyeän Thaùi Thuïy, Thaùi Bình laïi noâ nöùc môû hoäi ñeàn Heùt. Laøng naèm ôû moät vò trí chieán löôïc quan troïng beân bôø bieån Baéc Boä. Vì vaäy traûi qua taát caû caùc cuoäc khaùng chieán choáng ngoaïi xaâm, vuøng naøy luoân laø nôi sung yeáu. Traûi qua taát caû caùc trieàu ñaïi, thôøi naøo caùc nhaø quaân söï cuõng heát söùc löu yù ñeán noù. Ví nhö thôøi Traàn, nhìn tröôùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa ñòa ñieåm naøy maø caùc vua Traàn ñaõ giao cho töôùng Phaïm Nguõ Laõo ñem theo moät ñoäi quaân tinh nhueä

veà ñaây traán giöõ trong cuoäc ñoái ñaàu vôùi quaân Nguyeân. Truyeàn thuyeát keå raèng khi ñoùng quaân taïi ñaây, töôùng Phaïm Nguõ Laõo ñoân ñoác binh luyeän taäp ngaøy ñeâm ñeå saün saøng chieán ñaáu. OÂng ñaõ tìm ra nhieàu hình thöùc phong phuù ñeå taäp luyeän quaân, trong ñoù phaûi keå ñeán moân vaät caàu. Vì vaäy luùc oâng qua ñôøi, trieàu ñình ñaõ xuoáng chieáu ban saéc cho oâng vaø cho daân laøng Bích Du xaây ñeàn ñeå caàu cuùng. Trong moân vaät caàu, gioû ñöôïc laøm baèng moät caây luoàng to, chaët ñoaïn to nhaát daøi 1,8m. Moät ñaàu ñoaïn luoàng aáy ñöôïc cheû thaønh 18

656

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nan, nhöõng nan aáy ñöôïc ñan laïi vôùi nhau thaønh 2 gioû pheát giaáy maøu, beân taû maøu ñoû, beân höõu maøu xanh, coù ghi roõ chöõ taû (traùi) vaø höõu (phaûi). Laøm xong ngöôøi ta choân hai caây luoàng xuoáng ñaát cho thaät chaéc ôû giöõa vaïch cuoái cuûa saân. Soá ngöôøi chôi chia laøm 2 ñoäi, moãi ñoäi 9 ngöôøi, moät töôùng vaø 8 quaân. Ngöôøi chôi côûi traàn ñoùng khoá, beân taû ñai khoá maøu ñoû, beân höõu ñai khoá maøu xanh, rieâng töôùng thì coù moät chieác khaên treân ñaàu theo maøu cuûa quaân mình. Khi coù hieäu leänh traän ñaáu chuaån bò, hai ñoäi xeáp thaønh hai haøng ñi töø hai phía saân ra giöõa hôïp laïi thaønh hai haøng doïc do töôùng daãn ñaàu böôùc vaøo ñeàn leã thaùnh. Luùc naøy, trong ñeàn ngöôøi thuû leã sau khi laøm leã ñöôïc thaùnh nhaäp vaøo heùt leân moät tieáng vang daäy roài giaät chieác lình treân giaù, vung leân xieân qua hai beân maù. Chieác lình saét ñoù daøi 1,8m ñöôøng kính 1,8 ly. Luùc naøy hai thanh nieân mình traàn, ñoùng khoá, ñaàu chít chieác khaên ñoû ñöùng phuø thaùnh ñôõ chieác lình, phía ñaàu nhoïn ñöôïc caém vaøo quaû caây laáy töø baøn thôø thaùnh, coøn ñaàu kia buoäc daûi tua nguõ saéc. Ngöôøi xem vaây voøng trong voøng ngoaøi, ngaïc nhieân vaø höùng thuù. Coøn troáng thuùc leân töøng hoài, tuø vaø vang daäy, “thaùnh” doõng daïc böôùc ra saân ñaáu, hai thanh nieân ñi theo phuø thaùnh ñôõ chieác lình cuøng “thaùnh” tieán ñeán moät chieác gheá coù

loïng che saün ngoài xuoáng ñeå chöùng giaùm cuoäc ñua. Troáng ñaùnh baùo hieäu cuoäc chôi ñaõ ñöôïc thaùnh chaáp nhaän vaø baét ñaàu Taïi saân caùt, ôû vaïch giöõa saân, ngöôøi ta ñaõ vuøi quaû caàu töø tröôùc ôû ñoä saâu 20cm. Sau ñoù gaït baèng caùt leân ñeå khoâng thaáy daáu veát gì. khi coù leänh baét ñaàu, quaân cuûa hai beân lao ñeán duøng chaân bôùi caùt ñeå tìm caàu. Caû khu vöïc vaïch aáy vôùi chaân gaït caùt cuûa 18 con ngöôøi khoûe maïnh, cöù ngöôøi naøy gaït vaøo thì ngöôøi kia bôùi ra ñeå tìm caàu, cho neân khoâng phaûi moãi choác maø thaáy ngay ñöôïc caàu. Ñeán khi thaáy caàu, caàu thuû phaûi haát ñöôïc caàu leân treân maët caùt, khi ñoù môùi ñöôïc duøng tay ñeå cöôùp chuyeàn cho ñoàng ñoäi mình. Khi caàu ñöôïc haát leân, hai beân tranh giaønh nhau quyeát lieät. Ai cöôùp ñöôïc laäp töùc nhanh choùng chuyeàn cho ñoàng ñoäi cuûa mình ñeå tìm caùch ñöa nhanh veà phía gioû cuûa ñoái phöông. Beân kia phaûi cöôùp giaät, ngaên chaën laøm sao ñeå quaû caàu khoâng sang ñöôïc phía mình, roài phaûi coá maø giaät laïi ñöôïc. Quaû caàu to naëng, trong tình traïng phaûi tranh cöôùp nhö vaäy khoâng phaûi luùc naøo cuõng deã chuyeàn cho nhau. Chuyeàn ñöôïc roài cuõng khoâng phaûi deã oâm chaïy sang beân kia tröôùc söï tranh cöôùp quyeát lieät cuûa ñoái phöông. Do ñoù ñoøi hoûi söï nhanh khoûe, ñoäng

THAÙI BÌNH  657 taùc chính xaùc vaø tình ñoàng ñoäi heát söùc cao. Ñoù laø chöa keå, ñem caàu ñeán ñöôïc gioû cuûa ñoái phöông, neùm truùng, cuõng chöa chaéc caàu ñaõ loït gioû. Bôûi vì quaû caàu thì to, mieäng gioû chæ nhænh hôn chuùt ít, laïi cao. Vì theá ngöôøi neùm phaûi coù söùc khoûe laïi phaûi nhaûy ñöôïc cao môùi coù söùc neùm maïnh quaû caàu vaøo gioû, neáu khoâng laäp töùc seõ bò baät ra. Cuoäc tranh cöôùp keùo daøi coù khi tôùi hai tieáng ñoàng hoà. Beân naøo boû ñöôïc nhieàu laàn vaøo gioû ñoái phöông thì beân aáy thaéng. Khoâng beân naøo boû ñöôïc thì hai beân hoøa. Giaûi thuôûng laø moät quan taùm. Keát thuùc cuoäc chôi, “thaùnh” ñöùng daäy ruùt ñoäi taû höõu vaøo ñình leã taï. Troø vaät caàu keát thuùc, ngöôøi xem chuyeån sang caùc cuoäc chôi khaùc chung quanh. Bôûi moân vaät caàu haáp daãn neân khi coù noù taát caû moïi ngöôøi ñeàu ñoå veà saân vaät caàu ñeå coå vuõ cho ñoäi mình. Khoâng khí luoân phaán chaán, caêng thaúng vaø heát söùc quyeát lieät, nhöng cuõng voâ cuøng haøo höùng. Keùo co cuõng laø moät troø vui cuûa hoäi laøng Bích Du. Neáu nhöõng nôi khaùc keùo co baèng chaõo, thöøng, hoaëc daây song thì ôû ñaây ngöôøi ta duøng caây tre baùnh teû, voùt saïch caùc maáu ôû caùc ñoát tre, ñaäp daäp hai goác vaø noái

laïi vôùi nhau. Hai giaùp thi taøi vôùi nhau, moãi giaùp 9 ngöôøi goàm 8 quaân moät töôùng. Theå leä laø seõ thi keùo ôû ba tö theá ñöùng, ngoài vaø quyø. Beân naøo thaéng caû ba tö theá laø thaéng cuoäc. Ñieàu ñaëc bieät nöõa laø ngöôøi ta voùt nhaün thaân caây tre, do ñoù trôn neân ngöôøi keùo cöïc khoù. Vì vaäy ngöôøi chôi phaûi tính toaùn caùch naém sao cho khoûi tuoät ñeå khoûi thua. Cuoäc thi nhö vaäy khoâng phaûi chæ duøng söùc löïc maø phaûi duøng caû möu trí môùi thaéng ñöôïc. Giaûi thöôûng cuõng laø moät quan taùm tieàn, soá tieàn coù theå mua ñöôïc saùu thuùng thoùc, moãi thuùng 12 kilogram. Nhöõng naêm gaàn ñaây hoäi vaät caàu ñeàn Heùt cuûa laøng Bích Du ñang ñöôïc khoâi phuïc laïi cuøng caùc troø chôi, cuoäc thi truyeàn thoáng. Vì vaäy hoäi thu huùt khaùch thaäp phöông ñeán döï hoäi ngaøy moät ñoâng hôn bôûi nhöõng troø dieãn ñoäc ñaùo cuûa noù. Khaùch du lòch töø caùc thaønh phoá lôùn nhö Haø Noäi, Haûi Phoøng, Nam Ñònh cuõng luõ löôït keùo veà döï hoäi trong ba ngaøy. Ñaëc bieät laø ngaøy moàng 8 thaùng 3 aâm lòch. Töông truyeàn ñoù laø ngaøy töôùng quaân Phaïm Nguõ Laõo ñaïi thaéng quaân Nguyeân taïi cöûa bieån naøy. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

658

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN TIEÂN LA : Baùt Naïn töôùng quaân (Vuõ Thò Thuïc) (nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng) Thôøi gian : Ngaøy 16 ñeán 18 thaùng 3 Chính hoäi : Ngaøy 17 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Xaõ Ñoan Huøng, huyeän Höng Haø Ñaëc ñieåm : - Röôùc kieäu Thaùnh Baø - Bôi traûi dieãn traän Thôø

Ñ

eàn Tieân La nguy nga loäng laãy naèm treân moät goø ñaát cao noåi baät giöõa ñoàng baèng cuûa queâ luùa Thaùi Bình. Ñeàn thuoäc ñòa phaän xaõ Ñoan Huøng, huyeän Höng Haø. Nôi ñaây nhaân daân thôø baø Vuõ Thò Thuïc, coøn goïi laø Baùt Naïn töôùng quaân thôøi Hai Baø Tröng. Ngaøy nay ñöôøng ñeán ñeàn Tieân La raát thuaän lôïi. Tôùi huyeän lî Höng Haø, baïn hoûi baát kyø ngöôøi daân ñòa phöông naøo cuõng coù theå höôùng daãn baïn. Bôûi töø huyeän lî tôùi ñeàn chæ chöøng 5 caây soá ñöôøng boä; hoaëc hoûi ñöôøng ñeán beán Buoäm laø baïn ñaõ thaáy ñöôïc khung caûnh tuyeät ñeïp cuûa khu vöïc ñeàn Tieân La. Taïi ñaây, haèng naêm cöù vaøo 16 thaùng 3 laøng laïi môû hoäi töng böøng keùo daøi cho tôùi heát ngaøy 18. Trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa Thaùi Bình, noùi ñuùng hôn laø cuûa maûnh ñaát maø sau naøy ñöôïc thaønh laäp tænh, thì Baùt Naïn töôùng quaân thôøi Hai Baø Tröng laø ngoïn côø ñaàu tieân choáng xaâm löôïc ôû ñaây vaø baø ñaõ neâu cao taám göông yeâu nöôùc choùi saùng. Truyeàn thuyeát coøn nhaéc raèng

Tröng Nöõ Vöông khi nghe tin Thuïc Nöông khôûi nghóa ôû Tieân La, nhieàu laàn ñaùnh cho quan quaân nhaø Haùn tôi bôøi, ñaõ cho ngöôøi ñeán vôøi Thuïc töôùng quaân hôïp söùc. Thuïc Nöông noàng nhieät ñoùn tieáp söù giaû roài truyeàn leänh khao quaân. Baø choïn 30 coâ gaùi khoûe maïnh, duõng caûm laøm quaân tuùc veä, laïi cho nöõ binh giaû laøm nam trang, phieân cheá ñoäi nguõ chænh teà. Thuïc Nöông cöôõi ngöïa tôùi baùi yeát Tröng nöõ chuû. Tröng Vöông heát söùc haøi loøng vaø phong Thuïc Nöông laøm Ñaïi töôùng quaân chöôûng lónh tieàn ñaïo. Thuïc Nöông laø ai maø laïi ñöôïc Tröng Vöông yeâu quyù vaø tin caån nhö vaäy? Töông truyeàn raèng, vaøo thôøi kyø nhaø Haùn ñoâ hoä nöôùc ta, ôû trang Phöôïng Laâu (nay thuoäc Phuø Ninh, Phuù Thoï) coù moät gia ñình baùn thuoác laø oâng baø Vuõ Coâng Chaát vaø Hoaøng Thò Maø sinh ñöôïc ngöôøi con gaùi, ñaët teân laø Vuõ Thò Thuïc. Caøng lôùn Thuïc Nöông caøng xinh ñeïp vaø voõ ngheä cao cöôøng. Naøng ñính hoân vôùi chaøng Phaïm Danh

THAÙI BÌNH  659 Höông con trai huyeän tröôûng Chu Dieân (vuøng Höng Yeân - Thaùi Bình vaø Nam Ñònh ngaøy nay). Nghe ñoàn taøi saéc cuûa Thuïc Nöông, Thaùi thuù Toâ Ñònh noåi maùu tham neân baét Vuõ Coâng phaûi gaû Thuïc Nöông cho haén. Nhöng Vuõ Coâng nhaát quyeát cöï tuyeät. Toâ Ñònh heøn maït ñaõ sai quaân ñaùnh cheát Vuõ Coâng vaø cha con Phaïm Danh Höông, ñoàng thôøi sai moät ñaïo quaân veà taän queâ cuûa Thuïc Nöông ñeå baét naøng ñem veà phuû cuûa haén. Ñöôïc daân laøng che chôû, Thuïc Nöông ñaõ troán khoûi cuoäc vaây baét, theo doøng soâng Hoàng xuoâi veà aån naùu ôû vuøng ñaát nay thuoäc xaõ Ñoan Huøng, huyeän Höng Haø. Thuø nhaø nôï nöôùc nung naáu trong loøng, Thuïc Nöông nuoâi yù chí traû thuø quaân xaâm löôïc. Baø cuøng vôùi gia nhaân vaø daân ñòa phöông laøm aên sinh soáng, khai khaån ñaát ñai, tích tröõ löông thaûo, taäp hôïp nhöõng ngöôøi cuøng chí höôùng ñeå khôûi nghieäp sau naøy. Tieáng taêm cuûa baø ngaøy caøng ñöôïc lan truyeàn roäng. YÙ chí vaø muïc ñích cuûa baø ñaõ thu huùt nhöõng ngöôøi taøi gioûi khaép nôi veà tuï nghóa. Baèng taøi ñöùc vaø khí phaùch cuûa mình, Thuïc Nöông ñöôïc moïi ngöôøi caûm phuïc vaø ñoàng loøng toân baø laø Baùt Naïn töôùng quaân (töôùng deïp naïn cöùu daân). Khi chò em Tröng Traéc, Tröng Nhò phaát côø khôûi nghóa thì Baùt Naïn töôùng quaân ñaõ noåi tieáng moät vuøng vaø ngay khi ra maét Hai Baø Tröng, Baø ñaõ ñöôïc

troïng duïng vaø phong chöùc tuôùc cao nhö ñaõ bieát. Cuoäc khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng thaát baïi. Baùt Naïn töôùng quaân cuøng moät soá vò töôùng khaùc nhö Ñoâ Döông ñaïi töôùng quaân tieáp tuïc traán giöõ nhöõng nôi hieåm yeáu laøm caên cöù tieáp tuïc choáng giaëc. Baø ñöôïc nhaân daân heát loøng uûng hoä neân ñaõ xaây döïng Tieân La thaønh moät khu caên cöù vöõng chaéc. Nhöng vì quaân giaëc maïnh, maëc duø chieán ñaáu raát duõng caûm nhöng nghóa quaân ñaõ thaát baïi. Baùt Naïn töôùng quaân ñaõ töï saùt ôû goø Kim Quy (caên cöù cuûa nghóa quaân). Hoâm aáy laø ngaøy 18 thaùng 3 naêm 43. Sau naøy, ñeå töôûng nhôù chieán coâng baát huû cuûa baø vaø nghóa quaân, treân goø Kim Quy ngöôøi ta döïng leân ngoâi ñeàn ghi ôn baø, ñoù laø ñeàn Tieân La ngaøy nay. Vaø haèng naêm cöù vaøo ngaøy gioã baø, daân quanh vuøng noâ nöùc keùo nhau ñeán ñaây ñeå oân laïi kyû nieäm veà baø cuøng nghóa binh. Daàn daàn, ngaøy gioã baø ñaõ trôû thaønh moät ngaøy hoäi noåi tieáng trong vuøng. Traûi qua naêm thaùng, ñeàn Tieân La ñaõ bò phaù huûy roài xaây laïi nhieàu laàn. Laàn tu söûa lôùn nhaát coøn ñöôïc ghi laïi laø vaøo nhöõng naêm 1933-1939 vôùi söï ñoùng goùp cuûa nhieàu kíp thôï taøi hoa vaø söï uûng hoä cuûa ngöôøi töù xöù. Haèng naêm, hoäi ñeàn Tieân La ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 16 thaùng 3 aâm lòch. Ñoù laø ngaøy môû cöûa ñeàn

660

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

khai hoäi, coøn chính hoäi laø ngaøy 17 vaø nhaát laø 18 thaùng 3. Bôûi vì theo truyeàn thuyeát ñoù laø ngaøy ghi nhôù cuoäc chieán ñaáu voâ cuøng anh duõng cuûa nghóa quaân döôùi quyeàn chæ huy cuûa Baùt Naïn töôùng quaân vaø cuõng vaøo ngaøy ñoù baø hy sinh anh duõng taïi goø Kim Quy. Töø ngaøy 16 thaùng 3 cöûa ñeàn ñaõ roäng môû ñeå ñoùn du khaùch thaäp phöông ñeán leã. Trong ngoaøi ñeàn ñaõ ñöôïc doïn deïp saïch seõ, trang hoaøng côø quaït. Treân caùc ban thôø ñöôïc lau chuøi, xeáp doïn caån troïng chuaån bò thaät uy nghi cho hoäi. Nghi leã ñaùng keå nhaát cuûa hoäi ñeàn Tieân La laø leã röôùc kieäu thaùnh töø ñeàn Raãy veà ñeàn Tieân La. Ñaùm röôùc ñöôïc cöû haønh long troïng vôùi ñaày ñuû caùc nghi tröôïng caàn thieát. Ngoaøi nhöõng ngöôøi tham gia röôùc, daân laøng vaø khaùch thaäp phöông cuøng ñi theo röôùc kieäu veà ñeàn raát ñoâng. Thaùnh ñöôïc röôùc veà ngöï ôû ñeàn ñeå daân laøng môû hoäi tröôùc söï chöùng kieán cuûa ngaøi, mong ngaøi phuø hoä cho daân laøng ñöôïc an khang thònh vöôïng. Ngöôøi ta toå chöùc nhöõng troø vui nhö vaät voõ, muùa roàng, ñaùnh côø, choïi gaø, muùa sö töû. Moïi ngöôøi noâ nöùc ñoùn xem vaø cuøng goùp vui cho ngaøy hoäi ñöôïc töng böøng, nhoän nhòp. Nhöng troø dieãn noåi baät nhaát vaø mang ñaày yù nghóa laø troø bôi traûi vaø dieãn traän, töông truyeàn ñeå dieãn taû laïi caûnh chieán ñaáu cuûa nghóa quaân xöa.

Tröôùc cöûa ñeàn laø doøng soâng Bieân Höng, döôùi loøng soâng 8 chieác traûi ñaõ tröïc saün, phuïc vuï troø dieãn. Khi hieäu leänh ñöôïc phaùt ra, caû 8 traûi cuøng lao veà höôùng caàu Buoäm ñua taøi. Coøn cuoäc dieãn traän treân bôø laïi caøng soâi noåi vaø haøo höùng. Ñoù laø hoäi traän nhaèm nhaéc laïi söï tích cuûa traän chieán oanh lieät maø nghóa quaân choáng laïi giaëc Haùn taïi goø Kim Quy. Caùc coâ gaùi chöa choàng trong laøng ñöôïc löïa choïn ñeå ñoùng laøm quaân cuûa baø. Hoï chít khaên moû quaï, tay caàm cung, noû hoaëc göôm, giaùo saün saøng trong tö theá chieán ñaáu. Coøn quaân giaëc ñöôïc caùc chaøng trai chöa vôï ñoùng, trang phuïc cuõng töôïng tröng cho ñoäi quaân oâ hôïp. Quaân ta taû xung höõu ñoät döôùi söï chæ huy cuûa töôùng baø (Baùt Naïn töôùng quaân). Coâ gaùi ñoùng vai töôùng baø phaûi choïn löïa raát kyõ, maëc aùo daøi buoäc tuùm cao phía buïng, löng ñeo göôm, tay caàm côø, troâng raát oai veä, linh hoaït nhö ñang chæ huy moät traän ñaùnh aùc lieät. Ngöôøi xem ñöùng chung quanh bò thu huùt bôûi yù nghóa cuûa traän ñaùnh vaø taøi saéc cuûa nhöõng coâ gaùi ñoùng laøm quaân só cuûa baø. Moïi ngöôøi hoài hoäp theo doõi reo hoø vang daäy caû khu vöïc ñeàn ñeå coå vuõ vaø vui möøng thaéng traän. Cöù nhö vaäy ngaøy hoäi dieãn ra trong khoâng khí naùo nhieät vaø trang nghieâm. Hoäi tan ñeå laïi trong loøng ngöôøi xem bao hình aûnh ñeïp vaø nieàm öôùc

THAÙI BÌNH  661 voïng veà moät naêm môùi nhieàu may maén. Veà döï hoäi ñeàn Tieân La, du khaùch khoâng chæ ñöôïc döï caùc troø vui, troø dieãn mang ñaày yù nghóa lòch söû oai huøng cuûa cha oâng moät thuôû; maø coøn ñöôïc thaêm vieáng khu di tích ñeàn Tieân La loäng laãy noåi leân giöõa vuøng ñoàng baèng truø phuù cuûa Thaùi Bình queâ luùa. Du khaùch seõ ñöôïc chieâm

ngöôõng moät coâng trình kieán truùc ñoà soä vôùi ngheä thuaät xaây vaø chaïm khaéc ñaù raát kheùo leùo cuûa caùc ngheä nhaân xöa. Thaép neùn nhang treân baøn thôø tröôùc töôïng Baùt Naïn töôùng quaân maø loøng moãi ngöôøi xuùc ñoäng töï haøo veà truyeàn thoáng baát khuaát cuûa phuï nöõ Vieät Nam. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HOÄI LAØNG LOÄNG KHEÂ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Khoâng Loä - Lyù Thöôøng Kieät : Ngaøy 21 thaùng 3 ñeán moàng 1 thaùng 4 : Laøng Loäng Kheâ, xaõ An Kheâ, huyeän Quyønh Phuï : Muùa baùt daät

L

aøng Loäng Kheâ thuoäc xaõ An Kheâ, huyeän Quyønh Phuï, Thaùi Bình tuïc goïi laø laøng Nhoáng thuoäc huyeän Phuï Döïc xöa. Laøng thôø hai vò laø Khoâng Loä vaø Lyù Thöôøng Kieät. Töông truyeàn ñoù laø hai nhaân vaät coù coâng lôùn vôùi laøng. Veà thieàn sö Khoâng Loä, chuyeän keå raèng vaøo theá kyû thöù XI oâng ñaõ töøng veà Loäng Kheâ vaõn caûnh vaø giuùp daân trong vieäc khai hoang trò thuûy ôû caû moät vuøng baéc huyeän Höng Haø vaø Quyønh Phuï ngaøy nay. Coøn veà Lyù Thöôøng Kieät, töông truyeàn khi ñem quaân ñi ñaùnh giaëc ñaõ veà ñaây tuyeån moä binh só. Nhôù coâng lao cuûa oâng, daân Loäng Kheâ sau naøy toân oâng laøm thaønh hoaøng vaø laäp ñình thôø.

Haèng naêm laøng môû hoäi suoát töø 21 thaùng 3 ñeán moàng 1 thaùng 4 aâm lòch vôùi nhieàu tuïc leä vaø troø vui thuù vò. Cuõng nhö nhieàu laøng khaùc, Loäng Kheâ chuaån bò vaøo hoäi naùo nöùc, nhoän nhòp khaùc thöôøng. Ngöôøi ta chuaån bò lôïn thòt, gaïo... doïn deïp ñöôøng xaù, söûa sang, queùt doïn ñeàn, ñình ngai, kieäu... Khoâng khí ñoùn hoäi khuaáy ñoäng cuoäc soáng caû laøng. Nhöõng coång chaøo döïng leân keát ñan raát kheùo leùo vaø ñeïp maét, thu huùt caû ngöôøi laøng laãn khaùch thaäp phöông. Ngöôøi ta troàng nhöõng caây tre to ñeå treo ñeøn keát hoa vôùi nhieàu maøu röïc rôõ. Ngöôøi Loäng Kheâ coøn laøm moät caây ñình lieäu to vaø daøi ñeå ñoát trong dòp hoäi. Ñoù laø moät boù ñuoác gheùp

662

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

baèng nhieàu caây luoàng khoâ boù chaët coù taåm daàu môõ treân ngoïn moài löûa. Töø saùng sôùm ngaøy 21 thaùng 3, höông aùn ñaõ baøy saün vôùi ñuû caùc nghi tröôïng tröôùc cöûa ñeàn. Côø quaït, höông khoùi ñöôïc thaép leân nghi nguùt laøm khoâng khí ngaøy hoäi theâm trang nghieâm. Môû ñaàu laø teá thaùnh. Laàn löôït caùc giaùp trong laøng theo thöù töï vaøo teá. Moïi ngöôøi heát söùc traân troïng vaø thaønh kính daâng leân thaùnh nhöõng leã vaät do giaùp mình lo lieäu vôùi söï caàu mong cho daân khang vaät thònh caû naêm. Tieáp theo laø leã röôùc nöôùc. Röôùc nöôùc laø nghi thöùc baét buoäc trong hoäi laøng Loäng Kheâ. Cuøng vôùi teá thaùnh cuûa caùc giaùp thì röôùc nöôùc goùp phaàn vaøo vieäc toân vinh thaønh hoaøng vaø caùc vò thaàn cuûa laøng. Vì theá ñaùm röôùc ñöôïc cöû haønh ñôn giaûn nhöng long troïng. Bình laáy nöôùc ñaët treân moät chieác kieäu raát uy nghi vôùi caùc chaân kieäu cuøng nhöõng ngöôøi ñi röôùc vaø baø con daân laøng chaäm raõi theo sau. Ñoaøn ñi töø ñeàn ra ñeán goø Chanh thì döøng laïi. Ngöôøi ta xuoáng soâng khoûa laáy nöôùc saïch vaøo bình ñöa leân kieäu vaø röôùc veà. Ñoù laø nöôùc duøng ñeå thôø thaùnh trong nhöõng ngaøy hoäi. Nöôùc ñöôïc daâng leân baøn thôø. Tieáp laø leã röôùc kinh töø chuøa Muï veà ñeàn. Ñaây cuõng laø moät ñaùm röôùc ñaëc bieät. Kinh Phaät, ñöa töø chuøa veà ñeàn nhö moät bieåu hieän thaønh kính

vaø hoøa hôïp giöõa thaùnh vaø Phaät. Caû hai ñeàu vì söï soáng vaø phaùt trieån cuûa daân laøng. Ñaùm röôùc coù daân laøng, caùc boâ laõo, chöùc saéc vaø caùc nhaø sö cuøng ñoâng ñaûo Phaät töû cöû haønh. Khi kinh nhaø Phaät röôùc ñeán ñeàn thì phaàn leã chính thöùc cuõng keát thuùc. Tieáp ñeán laø nhöõng sinh hoaït hoäi heø cuûa laøng. Hoäi laøng Loäng Kheâ noåi tieáng nhaát laø troø muùa Baùt daät vaø keùo chöõ. Chính vieäc taäp luyeän ñaõ laøm cho khoâng khí hoäi heø roän raõ ngay sau Teát. Muùa Baùt daät coøn goïi laø ‘Baùt daät vuõ ö ñình” nghóa laø muùa ôû ñình trung ñeå chuùc thaùnh. Theo caùc cuï ngheä nhaân thì thuûy toå cuûa muùa Baùt daät laø muùa cung ñình. Ñieäu muùa goàm 64 coâ gaùi ñoàng trinh chuùc möøng nhaø vua. Ñoäi hình muùa chia thaønh 8 haøng, moãi haøng 8 ngöôøi. Nhöng ñeán khi Baùt daät ñöa veà ñeán Loäng Kheâ thì chæ coøn 4 haøng, moãi haøng 8 ngöôøi, nhö vaäy chæ coøn 32 coâ gaùi tham gia. Ñoä tuoåi cuûa caùc coâ laø töø 13 ñeán 18, ñaàu ñính 3 ngoïn ñeøn ñoû ôû treân, coå ñeo xieâm, maëc aùo naêm thaân maøu ñaøo, quaàn ñen, chaân ñi haøi, tay caàm quaït. Ñeäm cho muùa laø daøn nhaïc, goàm troáng côm, nhò, ñaøn töù, ñaøn tam, moõ, troáng caùi. Caùc coâ muùa töø lôùp “muùa tieân” sang lôùp “boå ñoàn”, roài chuyeån sang “xoaùy oác”, cuoái cuøng trôû laïi lôùp “muùa tieân” chaïy

THAÙI BÌNH  663 chaân. Ñaây laø lôùp dieãn cao traøo cuûa ñieäu muùa. Keøm theo moãi lôùp dieãn aáy coù caùc baøi haùt rieâng ñöôïc caùc coâ vöøa muùa vöøa haùt. Tieáng nhaïc ñeäm hoøa vaøo lôøi haùt vaø nhöõng ñieäu muùa uyeån chuyeån luùc nhanh, luùc chaäm laøm cho ñieäu muùa raát haáp daãn moïi ngöôøi. Ngoaøi muùa Baùt daät laø muùa xeáp chöõ. Cuõng vaãn caùc coâ gaùi aáy baèng nhöõng ñoäng taùc muùa nhanh nheïn vaø ñeïp maét bieåu dieãn troø xeáp chöõ. Luùc naøy tay moãi vuõ nöõ caàm moät ngoïn ñeøn. Moät sinh hoaït ñoäc ñaùo khaùc cuûa hoäi laøng Loäng Kheâ laø troø haùt oáng. Caùc oáng haùt ñöôïc laøm baèng oáng tre hoaëc nöùa, ñaàu bòt da eách noái vôùi nhau baèng moät sôïi chæ daøi tôùi traêm meùt. Vì theá hai oáng ñöôïc ñaët caùch xa nhau coù khi laø hai beân bôø ao, bôø hoà hay moät khoaûng ñaát roäng. Nhöõng ngöôøi haùt khoâng heà nhìn thaáy maët nhau, laøm cho hoï töï nhieân, thoaûi maùi hôn trong luùc haùt. Trai gaùi trong laøng vaø caû caùc laøng beân chia thaønh caùc nhoùm haùt ñoái ñaùp vôùi nhau qua oáng. Do ôû xa nhau neân hoï khoâng bò ngöôïng ngaäp, baøy toû tình caûm qua nhöõng lôøi haùt moät caùch töï nhieân, gioïng haùt vaø lôøi ca cuõng trau chuoát hôn khi phaûi ñoái dieän nhau. Loái haùt naøy ñoøi hoûi ngöôøi haùt phaûi öùng ñoái thaät nhanh vaø linh hoaït vôùi nhieàu chuû ñeà khaùc nhau vaø thay baèng gioïng vaø lôøi, trai gaùi baøy toû tình caûm vôùi nhau moät caùch teá nhò

vaø ñaèm thaém. Nhieàu ñoâi ñaõ quen nhau, thaäm chí neân vôï neân choàng qua dòp hoäi vaø haùt oáng. Ngoaøi ra, hoäi laøng Loäng Kheâ coøn coù nhöõng troø vui thoâng thöôøng khaùc nhö côø ngöôøi, baét vòt, thaû dieàu, muùa töù linh, ñaùnh ñaùo... Ñeán ñaây ngöôøi xem coù theå ñöôïc thöôûng thöùc vaø tham döï nhieàu sinh hoaït khaùc nhau raát thuù vò. Hoäi keát thuùc vaøo ñeâm 24. Töø chaäp toái ngöôøi ta thaép saùng ñeøn doïc theo ñöôøng laøng, ngoõ xoùm. Caû moät vuøng saùng röïc. Ñoàng thôøi daân laøng moãi ngöôøi tay caàm moät ngoïn ñuoác vaø keùo nhau teà töïu taïi saân ñeàn. Taát caû vaây quanh caây ñình lieäu. Luùc aáy ngöôøi cao tuoåi nhaát trong laøng ñöùng leân nhaéc laïi lòch söû cuûa vò thaùnh toå ñaõ cuøng vua Traàn ñaùnh giaëc ñeå daân laøng ghi nhôù. Khi cuï giaø döùt lôøi, tieáng troáng tieáng keøn aâm vang, baùo hieäu giôø phuùt thieâng lieâng ñaõ tôùi. Roài taát caû im laëng. Moät cuï giaø trònh troïng chaâm moài cho caây ñình lieäu. Ñoù laø moät daây chaùy chaäm taåm daàu môõ ñeå ñöa löûa leân ngoïn caây cuõng taåm saün daàu môõ ñeå ngoïn löûa buøng leân. Taát caû hoài hoäp chôø ñôïi. Tieáng xeøo xeøo, leùp beùp cuûa môõ taåm vaøo daây chaùy chaäm ñang beùn löûa leân cao daàn. Khi löûa baét tôùi ngoïn caây thì buøng leân thaønh ngoïn löûa lôùn, saùng röïc caû goùc trôøi. Ñuùng luùc aáy tieáng keøn, troáng, thanh la, cuøng tieáng reo hoø cuûa moïi ngöôøi cuõng böøng leân vang daäy moät vuøng. Caây ñình lieäu röøng

664

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

röïc chaùy, keøm theo nhöõng tieáng noå lôùn phaùt ra töø caùc caây luoàng khoâ bò chaùy. Ñuoác cuûa töøng ngöôøi cuõng ñöôïc thaép leân vaø ngöôøi ta cuøng nhau röôùc ñuoác ñi voøng quanh caây ñình lieäu roài töø ñoù toûa veà caùc ñöôøng laøng ngoõ xoùm. Giöõa moät vuøng roäng lôùn trong ñeâm muøa xuaân röïc leân moät ngoïn ñuoác lôùn cuøng haøng traêm

ngoïn ñuoác nhoû toûa roäng khaép nôi taïo thaønh moät böùc tranh hoaønh traùng. Hoäi laøng keát thuùc nhöng trong loøng ngöôøi Loäng Kheâ vaãn röïc chaùy ngoïn ñuoác ñöôïc thaép saùng töø caây ñình lieäu giöõa saân ñeàn. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HOÄI DIEÀU SAÙO AN LAÕO Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Ngoâ Thò Ngoïc Giao, thaân maãu Leâ Thaùnh Toâng : Töø ngaøy 24 ñeán 26 thaùng 3 : Laøng An Laõo, xaõ Song An, huyeän Vuõ Thö : Thi thaû dieàu saùo tröôùc ñeàn

L

aøng An Laõo, xaõ Song An, huyeän Vuõ Thö tænh Thaùi Bình haèng naêm môû hoäi dieàu saùo vaøo ngaøy 24 ñeán 26 thaùng ba. Ngöôøi ta coøn goïi ñaây laø Hoäi saùo ñeàn hoaëc hoäi Phuû Maãu (hoäi meï vua) Veà lai lòch, leã hoäi naøy coù lieân quan khaù chaët cheõ tôùi moät soá nhaân vaät lòch söû thôøi Traàn vaø Leâ. Ñaëc bieät laø Ñinh Leã, moät trong nhöõng khai quoác coâng thaàn cuûa nhaø Leâ. Söû saùch ghi raèng sau khi thaéng giaëc Minh, cuøng vôùi nhöõng khai quoác coâng thaàn khaùc, Ñinh Leã ñöôïc vua Leâ troïng thöôûng chöùc Baàn Quoác Coâng, Nhaäp noäi kieåm hieäu tö ñoà vaø caáp ruoäng ñaát thuoäc xaõ An Laõo huyeän Thö Trì, traán Sôn Nam cuõ. OÂng ñaõ cuøng gia ñình veà ñaây sinh soáng.

Ñinh Leã coù ba ngöôøi con trai vaø moät ngöôøi con gaùi laø Ñinh Thò Ngoïc Keá. Ngöôøi con gaùi naøy ñöôïc oâng gaû cho Duï Vöông Ngoâ Töø ngöôøi laøng Ñoàng Khang, huyeän Yeân Ñònh, tænh Thanh Hoùa. Khi coù thai, Ngoïc Keá veà An Laõo thaêm meï vaø sinh con ôû ñaây. Ñoù laø coâ gaùi ñöôïc ñaët teân laø Ngoâ Thò Ngoïc Giao. Ngoïc Giao ôû vôùi baø ngoaïi töø naêm leân 3 ñeán 16 tuoåi thì ñöôïc tuyeån vaøo cung. Ngoïc Giao ñöôïc vua Leâ Thaùi Toâng yeâu quyù vaø ñaõ sinh ra hoaøng töû Leâ Tö Thaønh sau naøy leân ngoâi, töùc vua Leâ Thaùnh Toâng. Luùc aáy baø Ngoïc Giao ñöôïc toân laø Hoaøng Thaùi Haäu. Ñeå nhôù coâng ôn sinh thaønh nuoâi döôõng, Leâ Thaùnh Toâng ñaõ nhieàu laàn veà thaêm An Laõo vaø cho xaây moät ngoâi ñieän lôùn ñeå thôø phuïng ngoaïi

THAÙI BÌNH  665 toå mình vaø ñaët teân laø Ñoác Hoå Ñieän, caét 22 maãu 9 saøo ruoäng quanh ñoù ñeå con chaùu hoï Ñinh troâng nom höông hoûa. Chính vieäc caùc ñôøi vua lui tôùi ñaây ñaõ taïo ra vieäc teá ngoaïi toå taïi ñòa phöông naøy. Veà sau daân An Laõo ñaõ bieán dòp leã aáy thaønh hoäi laøng cuûa mình. Hoï cuøng vôùi con chaùu hoï Ñinh toå chöùc teá leã vaø keát hôïp vôùi nhieàu troø vui khaùc laøm cho hoäi laøng vöøa phong phuù vöøa thuù vò. Moät trong nhöõng troø chôi haáp daãn aáy laø thuù thaû dieàu vaø thi dieàu saùo. Daàn daàn, cuoäc thi dieàu saùo chieám öu theá trong noäi dung hoäi, neân nhaéc ñeán An Laõo laø ngöôøi ta noùi ñeán hoäi saùo ñeàn, töùc thi dieàu saùo tröôùc ñeàn. Sau Teát Nguyeân Ñaùn, ngöôøi An Laõo ñaõ lo söûa soaïn hoäi laøng. Nhaø nhaø ñua nhau ñi saém söûa vaät lieäu duøng ñeå laøm ñeøn, laøm sö töû vaø dieàu saùo. Ngöôøi ta môøi baø con thaân thích ñeán. Nhaø khaù giaû môøi gaùnh haùt, ñoâ vaät veà nuoâi ñeå chuaån bò hoäi. Moïi vieäc caøng ngaøy caøng soâi noåi hôn. Gaïo, thòt, baùnh, traùi cuøng caùc leã vaät ñöôïc caùc gia ñình, haøng giaùp lo chu taát. Khoâng khí hoäi thaät naùo nöùc vaø phaán khôûi. Saùng ngaøy 23 thaùng 3 daân laøng ñaõ döïng xong coät côø cao tôùi 15m vôùi laù côø ñaïi bay phaáp phôùi. Töø xa khaùch thaäp phöông ñaõ nhaän ra. Ñeàn, chuøa ñöôïc queùt doïn, trang hoaøng ñeïp ñeõ. Nghi leã chính thöùc tieán haønh

vaøo saùng ngaøy 24 thaùng 3 vôùi 3 cuoäc röôùc kieäu. Ñaùm röôùc lôùn raát ñaëc saéc bôûi caû 8 thoân cuøng döï. Kieäu cuûa taùm thoân ñöôïc taäp trung ñaày ñuû töø chieàu 23. Tinh mô ngaøy 24 chieâng troáng ñaõ aâm vang khaép xoùm laøng. Leã röôùc kieäu baét ñaàu. Haøng chuïc laù côø phaáp phôùi bay do caùc chaân côø vaùc daãn ñaàu ñoaøn. Tieáp laø ñoà baùt böûu vôùi ñaày ñuû caùc thöù ñao, kieám, roài ñeán baøn nguõ quaû cuøng baùt nhang. Tieáp nöõa laø kieäu maãu do caùc coâ gaùi ñoàng trinh vaø caùc thaùnh nöõ röôùc. Sau kieäu Baø laø kieäu oâng töôùng hoï Ñinh, roài môùi ñeán kieäu cuûa taùm thoân cuøng lôùp lôùp ngöôøi döï hoäi theo sau. Ñoäi muùa kyø laân, sö töû, seânh tieàn, luùc tieán luùc lui ñeå coå vuõ vaø giuùp vui. Ñaùm röôùc ñi töø ñeàn An Laõo sang thoân Gia Hoäi, qua ñình Kieáu (thoân An Phuùc) roài trôû laïi ñình chính. Vôùi quy moâ lôùn nhö vaäy, ñaùm röôùc ñuû maøu saéc dieãu moät voøng qua caùc ñòa ñieåm treân taïo neân moät quang caûnh voâ cuøng nhoän nhòp vaø ngoaïn muïc. Taïi ñeàn chính cuûa An Laõo, cuoäc teá long troïng ñöôïc cöû haønh. Sau ñoù laø caùc troø vui maø tröôùc heát laø cuoäc thi dieàu. Thi dieàu daønh cho taát caû moïi ngöôøi ôû moïi nôi. Ñoù laø nhöõng ngöôøi say meâ laøm dieàu, thaû dieàu ñeán ñaây tranh taøi vaø hoïc hoûi. Dieàu cuûa nhöõng ngöôøi döï thi ñöôïc ñaùnh soá, ñöôïc ño ñoä daøi, soá löôïng saùo mang

666

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

treân dieàu aáy. Tuøy theo töøng naêm dieàu ñem ñeán thi khoâng coá ñònh cuõng khoâng haïn cheá. Coù ngöôøi vaùc dieàu ñeán khoâng ñeå thi maø chæ ñeå khoe quy moâ vaø ngheä thuaät laøm dieàu. Vì theá coù caùi dieàu caùnh daøi tôùi 8m maø rieâng vieäc chuyeån vaän phaûi duøng ñeán 10 ngöôøi (khieâng dieàu, khieâng daây vaø khieâng saùo). Soá kieåu loaïi cuûa saùo cuõng khaù phong phuù; coù boä naêm, boä ba, boä boán, boä hai vôùi caùc aâm thanh “coàng, coøi, goâ, ghí, goä”. Tröôùc cöûa ñeàn ngöôøi ta choân hai caây caâu lieâm: moät caây cao khoaûng 15 thöôùc ta (öôùc 6m) vaø moät caây thaáp hôn (öôùc 5m) caùch nhau moät meùt röôõi vaø höôùng moùc caâu lieâm vaøo nhau. Laøm nhö vaäy ñeå khi thaû dieàu, ngöôøi giöõ daây vaø ngöôøi ñaâm dieàu leân phaûi laøm sao khoâng ñeå cho dieàu cheäch khoûi khoaûng caùch moät meùt röôõi aáy. Neáu nghieâng sang traùi hoaëc phaûi quaù vaïch ñeàu bò hai löôõi caâu lieâm kia caét ñöùt daây, nhö vaäy laø thua cuoäc. Ñaây laø moät vieäc laøm khoâng deã, vì ngöôøi caàm daây phaûi ñöùng ôû goø ñaát giöõa hoà roäng tôùi 6 maãu tröôùc cöûa ñeàn. Do ñoù neáu khoâng kheùo leùo vaø aên yù nhau giöõa ngöôøi caàm daây (ôû goø ñaát giöõa hoà) vôùi ngöôøi lao dieàu (ñöùng tröôùc ñeàn) maø ñeå cheäch daây seõ ñöùt, coøn chaïy

ñeå naâng dieàu leân thì khoâng coù choã vì chung quanh goø laø nöôùc. Vieäc ñaâm dieàu leân thaúng, bay cao laø caû moät kyõ thuaät vaø ngheä thuaät raát coâng phu cuûa nhöõng “tay chôi”. Ngoaøi ra hoäi laøng An Laõo coøn coù ñaáu vaät. Töông truyeàn nguoàn goác cuûa cuoäc thi naøy laø ñeå nhaéc laïi vieäc Ñinh Leã ñaõ veà ñaây choïn ngöôøi taøi ñi ñaùnh giaëc. Vì theá An Laõo trôû thaønh loø luyeän vaät tröôùc haøng thaùng trôøi. Loø vaät An Laõo cuõng noåi tieáng cho ñeán taän ngaøy nay vôùi nhöõng ñoâ coù teân tuoåi nhö Ñoã Ñuôøng, Phaïm Khueâ, Nguyeãn Quyùnh. Giaûi vaät trong ngaøy hoäi laø moät giaûi raát trang troïng vaø danh giaù duø cho ngöôøi thaéng baát keå töø ñaâu ñeán döï. Quyù caùi truyeàn thoáng thöôïng voõ aáy maø ñoâ vaät ôû khaép nôi haèng naêm ñeàu tìm veà döï hoäi. Hoäi laøng An Laõo coøn coù nhieàu troø chôi thuù vò khaùc daønh cho moïi ngöôøi, nhö baét vòt döôùi hoà, baét chaïch trong chum, naáu côm thi, ñaùnh côø ngöôøi... Moãi troø chôi aáy ñeàu chöùa ñöïng nhieàu yeáu toá phong tuïc taäp quaùn vaø truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa ngöôøi daân An Laõo. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

THAÙI BÌNH  667

HOÄI ÑEÀN ÑOÀNG XAÂM Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Trieäu Vuõ Ñeá vaø phu nhaân : Töø moàng 1 ñeán moàng 3 thaùng 4 : Xaõ Hoàng Thaùi, huyeän Kieán Xöông : - 7 thoân döï ñua traûi, goàm 7 traûi nam vaø 7 traûi nöõ thi rieâng, 15 ngöôøi moät traûi

Ñ

eàn Ñoàng Xaâm, xaõ Hoàng Thaùi, huyeän Kieán Xöông, tænh Thaùi Bình laø ngoâi ñeàn lôùn coù kieán truùc ñeïp coøn giöõ ñöôïc ñeán ngaøy nay. Ñeàn thôø Trieäu Vuõ Ñeá (1) vaø haèng naêm toå chöùc hoäi töø moàng 1 ñeán moàng 3 thaùng 4. Laøng Ñoàng Xaâm noåi tieáng trong caû nöôùc baèng ngheà chaïm baïc. Thôï chaïm baïc Ñoàng Xaâm coù maët ôû khaép nôi vôùi tay ngheà tinh xaûo. Töø thò xaõ Thaùi Bình theo tænh loä khoaûng 30 km höôùng veà Tieàn Haûi, khaùch du lòch coù theå ñeán laøng Ñoàng Xaâm ñeå xem hoäi. Ngoaøi vieäc noåi tieáng laø moät laøng ngheà thì hoäi coøn noåi tieáng bôûi cuoäc thi bôi traûi. ÔÛ Thaùi Bình heã noùi ñeán hoäi Ñoàng Xaâm laø ngöôøi ta nhaéc ñeán bôi traûi. Coù ngöôøi chæ choïn ñuùng giôø thi bôi traûi môùi ñeán, coøn boû qua taát caû caùc troø vui khaùc. Hoäi chính thöùc môû vaøo moàng 1 thaùng 4, nhöng ngöôøi ta lo chuaån bò töø thaùng ba. Ñoù laø vieäc xem laïi traûi bôi, taäp luyeän vaø cöû haønh caùc nghi leã caàn thieát. Môû ñaàu cho ngaøy hoäi laø ñaùm röôùc ñöùc baø Trinh Thò vaøo chieàu 30

thaùng 3 aâm lòch. Töông truyeàn baø laø ngöôøi con gaùi ñeïp, neát na cuûa laøng ñaõ ñöôïc Trieäu Vuõ Ñeá cöôùi laøm vôï khi ngaøi ñi kinh lyù qua ñaây. Ñeàn cuûa baø nay naèm treân ñaát laøng Thöôïng Hoøa nhìn ra soâng Ñoàng Giang. Naêm naøo cuõng vaäy, cöù vaøo chieàu 30 thaùng 3, sau giôø ngoï daân laøng laøm leã röôùc baø leân ñeàn ñöùc thaùnh Trieäu ñeå hoâm sau môû hoäi. Xöa kia tröôùc khi röôùc, caùc quan vieân, chöùc dòch vaø boâ laõo phaûi teá moät tuaàn thænh baø, xin pheùp röôùc leân cuøng ñöùc oâng trong dòp laøng vaøo ñaùm. Cuøng luùc, daân Thöôïng Hoøa vaø daân haøng toång tuï taäp ñoâng vui treân ñeàn baø. Leã moäc duïc, bao saùi xong, cuoäc teá baét ñaàu. Ngaøy naøy teá nöõ quan, nhöng ngoaøi Thöôïng Hoøa ra, coøn nhieàu ñoaøn nöõ quan caùc nôi ñeán xin teá. Sau khi teá, ngöôøi ta röôùc töôïng ñöùc baø leân kieäu veà ñeàn (nay chæ röôùc saéc hoaëc ngai). Ñaùm röôùc goàm ñuû nghi tröôïng raát uy nghieâm, ñoâng vui vaø ñeïp. Kieäu cuûa ñöùc baø laø kieäu voõng do saùu coâ gaùi ñoàng trinh khieâng. Ñaëc bieät laø sau kieäu baø coù sö saõi cuûa caùc chuøa chung quanh vaø moät soá nôi khaùc

668

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

trong vuøng ñi hoä giaù. Tieáp ñeán laø taát caû caùc ñoaøn teá cuøng daân laøng vaø khaùch thaäp phöông. Ñaùm röôùc daøi, loäng laãy, töø toán ñi veà suoát töø giôø daäu ñeán giôø tuaát. (2) Tôùi ñeàn, töôïng ñöùc baø ñöôïc ñaët beân caïnh töôïng ñöùc thaùnh Trieäu trong suoát maáy ngaøy hoäi. Maõn hoäi, daân laøng laïi toå chöùc röôùc baø hoaøn cung.

toä (ban loäc meänh baùi), luùc aáy meänh baùi nhaän cheùn röôïu töø tay Thò Laäp (nhö ñöôïc vua ban). Khi nghe tieáng “aåm phöôùc” thì uoáng. Sau ñoù, Thò Laäp ra saân roàng vaø hoâ baõi traøo (thoâi chaàu). Khi ñoù môùi keát thuùc buoåi teá. Khi coù caùc ñoaøn teá ôû nôi khaùc ñeán, bao giôø daân sôû taïi cuõng ñöôïc teá tröôùc.

Nghi thöùc môû ñaàu ngaøy chính hoäi moàng 1 thaùng tö laø teá. Töø 26 thaùng 3, sau khi laøm leã môû cöûa ñeàn, moïi vieäc söûa soaïn ñöôïc thöïc hieän khaån tröông, tæ mæ. Caùc ñoà thôø, baùt böûu, saéc phong ñöôïc ñem ra lau chuøi saïch seõ. Leã moäc duïc töôïng ñöùc thaùnh Trieäu vaø leã bao saùi do caùc boâ laõo vaø chöùc saéc thöïc hieän nghieâm trang. Trong ñeàn ñöôïc queùt doïn saïch seõ. Ngöôøi ta baøy bieän, saép ñaët côø quaït, daâng höông hoa quaû leân baøn thôø, höông aùn. Chieàu 30 thaùng 3, moïi vieäc hoaøn taát.

Nhö ñaõ bieát tröôùc, khi teá leã xong daân chuùng chaúng ai baûo ai cöù theá uøa ra bôø soâng tröôùc cöûa ñeàn choïn cho mình moät choã thích hôïp treân caùc chieác caàu vaø doïc bôø soâng ñeå xem ñua traûi. Ñoù laø thôøi gian trình töï baát di baát dòch töø bao ñôøi nay, do ñoù ngöôøi ta laøm nhö moät phaûn xaï töï nhieân. Moïi ngöôøi hoài hoäp chôø ñôïi, theo doõi baøn taùn chung quanh cuoäc ñua saép dieãn ra.

Theo caùc cuï ôû ñaây cho bieát: Vì ñöùc thaùnh Trieäu laø vua, do ñoù teá leã heát söùc long troïng vaø phaûi teá “Nam giao ñaïi trieàu”.(3) Ngoaøi nhöõng böôùc teá nhö ñaõ qui ñònh nhö caùc tuaàn teá, tieán höông, hoa, traø, töûu, muùa baøi boâng, baùt daät... thì teá “Nam giao ñaïi trieàu” khaùc teá bình thöôøng. Ñoù laø coù oâng Thò Laäp - ngöôøi thay maët vua. Khi teá gaàn keát thuùc coù tuaàn aåm phöôùc seõ thaáy roõ ñieàu naøy. Tröôùc ñaây heã tri huyeän laøm chuû teá, thì tri phuû laøm Thò Laäp. Veà cuoái, meänh baùi quyø xuoáng khi nghe hoâ: Töù phuù

Luùc aáy vaøo khoaûng moät giôø röôõi chieàu. Theo leänh cuûa ban toå chöùc, caùc traûi bôi cuûa töøng thoân taäp hôïp treân ñoaïn soâng tröôùc cöûa ñeàn, choã toøa luïc laêng. Töông truyeàn raèng tröôùc kia coù 13 traûi ñua cuûa nam giôùi, nhöng ngaøy nay chæ coøn 7 traûi cuûa 7 thoân thuoäc xaõ Hoàng Thaùi, nhöng laïi theâm 7 traûi nöõ tham döï. Nam bôi tröôùc, nöõ bôi sau. Töø treân toøa luïc laêng, ban toå chöùc cöû ngöôøi kieåm tra toaøn boä trang phuïc, soá löôïng trai bôi, traûi ñua... cuûa töøng laøng. Moãi traûi goàm 15 ngöôøi (xöa kia laø 19 ngöôøi) trong ñoù coù 12 trai bôi chia laøm saùu caëp goïi

THAÙI BÌNH  669 laø saùu phaùch, moät ngöôøi taùt nöôùc, moät oâng laùi vaø moät ngöôøi baét nhòp chæ huy goïi laø chaáp hieäu. Kieåm tra xong, moät hieäu leänh baèng loa phaùt ra, caùc traûi bôi taûn ra vaø bôi vaøo vò trí xuaát phaùt theo söï boác thaêm töø tröôùc. Taïi ñaây, moãi traûi coù moät ngöôøi chôø saün ñöùng haún xuoáng nöôùc ñeå giöõ cho traûi ñöôïc thaêng baèng. Ngöôøi laùi naém vaøo coïc xuaát phaùt cho traûi khoâng xeâ dòch. Y phuïc trai bôi moãi traûi coù maøu rieâng ñeå ban giaùm khaûo vaø daân laøng deã phaân bieät. Sau ba hoài chuoâng, moïi vieäc nhö döøng heát laïi, tieáng oàn aøo laéng xuoáng, tieáng ngöôøi dòch loa töø toøa luïc laêng doõng daïc: “Trai bôi nghe cho loït, raïp löng xuoáng!” Moïi ngöôøi hoài hoäp theo doõi, caùc trai bôi nín thôû saün saøng trong tö theá xuaát phaùt. Leänh ban, moïi ngöôøi nhö bung ra, aøo leân reo vui naùo nhieät coã vuõ caùc tay bôi ñang ra söùc gaït nöôùc baèng chieác daàm bôi daøi khoaûng 60 cm. Tieáng troáng nguõ lieân ñoå doàn, tieáng ngöôøi hoø heùt, vaãy baèng ñuû moïi thöù maø hoï coù trong tay. Daân caùc thoân coù traûi ñua ai chaïy ñöôïc thì vaùc côø, caønh caây, khaên, aùo, noùn muõ chaïy theo goïi nhau í ôùi treân bôø. Nhöõng ngöôøi ñöùng taïi choã thì hoâ hoaùn, gaøo theùt. Soá khaùc nhaøo caû xuoáng soâng khi traûi thoân mình ñi qua ñeå coã vuõ, teù nöôùc ñoäng vieân. Ngöôøi ñöùng chaät hai beân bôø soâng vôùi ñuû maøu saéc aùo quaàn hoøa vaøo

neàn xanh cuûa caây coái ñöông xuaân cuøng côø quaït ngaøy hoäi, taïo neân moät böùc tranh sinh ñoäng, ngoaïn muïc. Ngöôøi dòch loa voâ tö coã vuõ taát caû caùc traûi vôùi loøng nhieät tình vaø say meâ. Moãi khi coù traûi saép ñi qua oâng ta cuõng hoø heùt cho cuoäc ñua theâm soâi noåi. ÔÛ döôùi traûi ngöôøi chaáp hieäu tay caàm moõ baét nhòp cho trai bôi. Anh ta quay phaûi, quay traùi vöøa baét nhòp, vöøa giuïc daõ ñoàng thôøi quan saùt caùc caëp (phaùch) bôi ñeå nhaéc nhôû phaùch naøy bôi chaäm, phaùch kia khoâng ñuùng nhòp, phaùch khaùc ñöa daàm bôi quaù saâu maát ñaø cuûa traûi.... Nghieâng phaûi, quay traùi... moãi laàn nhö vaäy anh ta hoâ: “Phaùch nôõi!” Trai bôi ñoàng thanh ñaùp laïi: “Bôi heà.” vaø taït nöôùc cho traûi lao ñi. Tieáp ñoù chaáp hieäu hoâ: “Naøy ta!” Trai bôi ñoàng thanh ñaùp laïi: “Doâ huaäy!” vaø laïi ñoàng loaït taït nöôùc cho traûi lao ñi. Cöù nhö vaäy suoát cho ñeán keát thuùc. Theo nhòp hoâ ñeán khaûn gioïng cuûa chaáp hieäu, chieác traûi lao ñi vun vuùt treân soâng nöôùc trong tieáng reo hoø daäy ñaát cuûa daân laøng. Haøng traêm tay bôi boå daàm lao thuyeàn ñi laøm cho nöôùc soâng nhö noåi soùng, laøm caùc laùi phaûi ra söùc ñieàu khieån traûi ñeå noù ñi thaúng, khoâng soùng saùnh, tieát kieäm thôøi gian vaø ñöôøng ñua. Tôùi voøng cua (goïi laø ñeõo) ôû caùc coïc tieâu phía cuoái khuùc soâng phaûi löïa sao cho khoâng phaïm loãi laø voøng quaù sôùm, quaù xa hoaëc chaïm coïc tieâu maø laøm ñoå laø bò loãi vaø tröø ñieåm.

670

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñoàng thôøi ngöôøi laùi cuõng phaûi lôùn tieáng nhaéc nhôû trai bôi. Coøn caùc trai bôi boå daàm cho ñuùng nhòp, ñeàu tay, traùnh vaät vöôùng caûn trôû. Vò trí ngoài phaûi caân ñoái traùnh laéc lö laøm giaûm toác ñoä cuûa traûi, khoâng troøng traønh vì thaäm chí coù theå bò laät uùp. Ban giaùm khaûo chia nhau theo doõi ôû caùc ñòa ñieåm coù coïc tieâu, treân toøa luïc laêng ñeå ghi cheùp caùc loãi cuûa moãi traûi maø tính ñieåm. Sau khi keát thuùc caùc baûng nhaát, nhì, ba cuûa baûng naøy laïi ñaáu vôùi nhaát, nhì, ba cuûa baûng kia ñeå phaân loaïi. Giaûi thöôûng cuûa cuoäc ñua khoâng ñaùng keå. Caùc cuï cho bieát tröôùc ñaây chæ laø moät ñoàng röôõi cho giaûi nhaát, moät ñoàng hai cho giaûi nhì vaø moät ñoàng cho giaûi ba.(4) Tuy nhieân yù nghóa cuûa noù laø ôû choã ngöôøi ta tin raèng naêm ñoù thoân ñöôïc giaûi vaø daân chuùng seõ aên neân laøm ra. Vaøo saùng moàng 3 thaùng 4 ngöôøi ta nöôøm nöôïp ñoå veà ñeàn ñöùc thaùnh Trieäu ñeå döï leã trao giaûi thöôûng, tröôùc söï chöùng kieán cuûa daân baûn xaõ vaø khaùch thaäp phöông. Khi caùc chöùc saéc ñaõ daâng xong tuaàn höông thì töø trong ñeàn vang leân tieáng loa “Traûi

nhaát ñaâu, vaøo ñeàn lónh giaûi.” Khi ñoù oâng laùi ñaïi dieän cho traûi nhaát ñöôøng hoaøng tieán vaøo ñeàn nhaän giaûi tröôùc haøng vaïn caëp maét meán phuïc cuûa moïi ngöôøi. Chæ ñieàu ñoù cuõng ñuû ñeå ngöôøi ta töï haøo vaø sung söôùng ñeán döôøng naøo! Tieáp ñeán giaûi nhì, giaûi ba. Roài ñaïi dieän cuûa caùc traûi vaøo laïy tröôùc baøn thôø thaùnh boán laïy. Hoâm sau, moàng 4 thaùng tö, nhöõng traûi ñöôïc giaûi ñaët giaûi leân maâm boàng röôùc ñi khaép laøng. Daân laøng ñoå ra xem vaø keû ít ngöôøi nhieàu ngöôøi ta boû leân ñoù tieàn, gaïo, quaø caùp. Moïi ngöôøi röôùc giaûi veà ñình cuûa thoân mình ñeå laøm leã taï ôn, sau ñoù keùo veà nhaø cai ñaùm aên möøng. Neáu cai ñaùm khaù giaû coøn khao trai bôi ñeâm cheøo, tuoàng taïi nhaø. Moãi trai bôi ñöôïc chia moät moùn tieàn giaûi töôïng tröng nhö loäc thaùnh ban cho.

Hoäi laøng keát thuùc vaøo chieàu hoâm aáy vôùi cuoäc teá taï vaø ñaùm röôùc ñöùc baø hoaøn cung taïi ñeàn. Moïi ngöôøi ra veà trong loøng phaán chaán vaø hy voïng naêm nay ñieàu laønh seõ ñeán vôùi moïi nhaø.

(1) Trieäu Ñaø (2) Giôø Daäu: 17g - 19g. Tuaát: 19g - 21g (3) Leã teá trôøi ñaát ôû trieàu ñình. (4) ÔÛ thôøi buoåi chi tieâu baèng ñôn vò xu, haøo (moät ñoàng baèng 10 haøo hoaëc 100 xu).

Leâ Hoàng Lyù

THAÙI BÌNH  671

HOÄI LAØNG PHUÏNG COÂNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Buøi Ñaù vaø Hoaøng Sôûi, thuû lónh nghóa quaân : Muøa xuaân vaø muøa thu : Laøng Phuïng Coâng, xaõ Quyønh Hoäi, huyeän Quyønh Phuï : Keùo chöõ

L

aøng Phuïng Coâng thuoäc xaõ Quyønh Hoäi, huyeän Quyønh Phuï, tænh Thaùi Bình haèng naêm môû hoäi vaøo hai dòp muøa xuaân vaø muøa thu. Muøa xuaân môû hoäi vaøo trung tuaàn thaùng ba, ngaøy chính thöùc tuøy theo söï löïa choïn haèng naêm, khoâng coá ñònh. Coøn hoäi thu vaøo trung tuaàn thaùng taùm. Hoäi laøng noåi tieáng bôûi troø keùo chöõ, do ñoù daân gian coøn goïi laø Hoäi keùo chöõ Phuïng Coâng. Töông truyeàn hoäi baét nguoàn töø phong traøo noâng daân khôûi nghóa vaøo theá kyû 17 - 18 vôùi cuoäc khôûi nghóa noåi tieáng do Buøi Ñaù vaø Hoaøng Sôûi ñöùng ñaàu. Hoï laø hai ngöôøi baïn ngheøo cuøng ñi ôû cho moät gia ñình giaøu thuoäc laøng Roàng ôû Quyønh Baûo. Voán caêm gheùt nhöõng keû tham quan boùc loät vaø ñaøn aùp daân ngheøo, khoâng chòu ñöôïc noãi khoå cöïc vaø aùp böùc, coäng vôùi moái thuø cha Hoaøng Sôûi bò gieát haïi, hai ngöôøi ñaõ bí maät taäp hôïp nghóa só vaø lieân laïc vôùi Nguyeãn Höõu Caàu choáng laïi trieàu ñình LeâTrònh. Khi caùc oâng noåi daäy, uy tín nhanh choùng lan ra khaép nôi vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi höôûng öùng, chaúng bao laâu ñaõ chieám ñöôïc moät vuøng

Quyønh Coâi, Thaàn Kheâ, Duyeân Haø... daáu tích cuûa cuoäc khôûi nghóa aáy coøn löu laïi ñeán taän ngaøy nay vôùi nhöõng ñieám canh, khu quaàn ngöïa, khu dinh thöï vaø nhöõng baøi veø, caâu chuyeän löu truyeàn trong daân gian. Ngöôøi ta keå raèng tuïc keùo chöõ nhaèm nhaéc laïi nhöõng cuoäc luyeän binh, ñaùnh traän cuûa nghóa quaân. Sau naøy ñöôïc caùch ñieäu thaønh moät troø dieãn ñaày lyù thuù. Thaùng ba laøng môùi keùo hoäi, song moïi söï chuaån bò ñaõ dieãn ra ngay töø ñaàu naêm môùi. Hoäi ñoàng kyø muïc cuøng daân laøng phaûi hoïp baøn raát nhieàu vieäc cuï theå nhö: ngaøy keùo chöõ, keùo chöõ gì... phaân coâng caùc chaân toång côø, côø sai, thôøi gian taäp luyeän vaø soá ngöôøi taäp luyeän... Trong ñoù ñaëc bieät laø vieäc choïn toång côø. Toång côø phaûi laø ngöôøi cao tuoåi, coù uy tín trong laøng vaø hôn theá nöõa laø ngöôøi raát hieåu bieát veà troø keùo chöõ naøy. Bôûi vì moät maët ñaây laø ngöôøi ñaïi dieän ñeå thöïc hieän vieäc thieâng lieâng cuûa laøng, nhöng ñoàng thôøi laïi laø ngöôøi phaûi thoâng thaïo moïi ñöôøng ñi nöôùc böôùc cuûa

672

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

troø dieãn, traùnh nhöõng sô suaát coù theå xaûy ra. Moïi vieäc baøn baïc xong xuoâi, keát quaû cuûa cuoäc hoïp aáy ñöôïc thoâng baùo cho toaøn daân laøng qua caùc giaùp vaø khi aáy taát caû caùc giaùp cöû trai ñinh cuûa mình töø 18 tuoåi trôû leân tham gia troø keùo chöõ. Ngöôøi ta cöù laáy taát caû soá trai ñinh aáy sao cho ñuû bieân cheá töø 18 ñeán 20 ngöôøi thaønh moät thaäp, toång coäng laø taùm thaäp. Sau ñoù cöù theo caùc thaäp maø tieán haønh taäp luyeän. ÔÛ moãi thaäp ñöôïc cöû 3 toång côø: tieàn, trung, haäu vaø 4 côø goùc goïi laø côø sai. Döôùi söï chæ huy cuûa nhöõng ngöôøi naøy, cuøng söï coù maët cuûa caùc boâ laõo vaø moät chöùc saéc cuûa höông thoân coù hieåu bieát veà troø keùo chöõ keøm theo giuùp ñôõ, theo doõi vaø ñoân ñoác töøng thaäp, moïi ngöôøi phaûi coá gaéng laøm sao ñeå ñaït ñöôïc keát quaû cao nhaát laø xeáp ñuùng, xeáp ñeïp caùc chöõ ñaõ ñöôïc caùc chöùc saéc vaø daân laøng quyeát ñònh cho naêm nay. Trang phuïc cuûa ngöôøi keùo chöõ goàm aùo daøi naâu, thaét löng, quaàn tím, noùn sôn ñoû, xaø caïp quaán chaân. Moãi ngöôøi khi tham gia keùo chöõ moät tay caàm khaên maøu chaép söôøn, tay kia caàm vuõ khí vaø duïng cuï nhö göôm, giaùo, troáng, phaùch, seânh, tuø vaø, ñao, duøi ñoàng, phuû vieät... Trang phuïc cuûa caùc quaân keùo chöõ laø do daân laøng saém söûa. Coøn toång côø phaûi coù trang phuïc rieâng do gia ñình töï saém: aùo gaám, thaét löng boù que, khaên moû rìu ñoû, côø phi long,

phi hoå. Vì vaäy, ngöôøi laøm toång côø cuõng phaûi laø nhöõng ngöôøi coù ñoâi chuùt maùu maët môùi laøm ñöôïc, tuy caùc ñieàu kieän khaùc vaãn phaûi ñöôïc baûo ñaûm. Taát caû moïi ngöôøi töø toång côø ñeán quaân côø, töø nhöõng ngöôøi chöùc saéc coù traùch nhieäm ñeán caùc vò boâ laõo ñöôïc môøi ra höôùng daãn goùp yù, ai ai cuõng coù moät yù thöùc chung laø mieät maøi luyeän taäp thaønh thuïc ñeå ñeán khi gheùp laïi chung trong ngaøy hoäi phaûi coù moät troø keùo chöõ thaät hay, thaät ñeïp. Moãi moät sai soùt nhoû ñeàu seõ laø nhöõng loãi laàm khoù coù theå tha thöù tröôùc thaàn thaùnh cuõng nhö tröôùc daân laøng. Moät thöù kyû luaät heát söùc töï nguyeän song cuõng cöïc kyø khaét khe maø ai cuõng thaáy thoaûi maùi tuaân theo. Tieát xuaân thaùng ba cuõng laø luùc ngaøy hoäi saép baét ñaàu. Ñeán ngaøy ñoù ñình laøng ñöôïc trang hoaøng röïc rôõ, côø quaït ñöôïc baøy ra, moïi nôi queùt doïn saïch seõ, ñoà thôø lau chuøi caån thaän. Ngöôøi töù phöông keùo veà taäp trung taïi ñình ñeå leã thaùnh vaø xem cuoäc teá thaønh hoaøng cuûa laøng. Teá leã trong ñình xong, daân chuùng keùo ra saân xem troø keùo chöõ. Taïi ñaây theo qui ñònh, 8 thaäp tham gia keùo chöõ phaûi saün saøng ñöùng trong vò trí cuûa mình. Boãng noåi leân moät hoài troáng daïo baùo hieäu troø keùo chöõ saép baét ñaàu. Taát caû moïi ngöôøi laéng xuoáng hoài hoäp. Quaân treân

THAÙI BÌNH  673 hoäi ñaõ xeáp thaønh hai ñaïo chính taû - höõu cuøng quay maët veà cöûa ñình. Taát caû moïi haønh ñoäng cuûa troø keùo chöõ ñeàu ñöôïc ñieàu khieån baèng tieáng troáng, tieáng nhaïc vaø nhöõng hieäu vaãy côø cuûa caùc toång côø. Troø keùo chöõ coù nhieàu lôùp, moãi lôùp ñeàu coù moät yù nghóa khaùc nhau vaø khaù phöùc taïp, chæ ñieåm qua ñaõ thaáy coù caùc lôùp nhö sau: - Lôùp raûi khung noâm: laø lôùp caùc quaân keùo chöõ chaïy xeáp thaønh moät khung kín hình vuoâng quanh saân ñình. - Lôùp baùt trình laø lôùp caùc quaân keùo chaïy theo haøng ngang haøng doïc ñan cheùo nhau ñeå hình thaønh taùm haøng doïc maø vò trí cuûa caùc ñoäi quaân ñeàu nhau. Töông töï nhö vaäy laø lôùp xeáp ñoäi hình thaäp baùt maïng. - Lôùp ra baùt moân laø lôùp taïo ra hai hình vuoâng trong vaø ngoaøi töôïng tröng nhö hai voøng thaønh: thaønh noäi vaø thaønh ngoaïi. - Lôùp baùt moân. - Lôùp boå doàn. - Lôùp vaøo oác... Ñieàu thuù vò ôû troø keùo chöõ naøy laø vôùi moät soá löôïng ngöôøi ñoâng ñuùc nhö vaäy, neáu môùi nhìn ta thaáy roái maét khoâng bieát ra sao, nhöng chæ sau moät vaøi nhòp troáng leänh ngöôøi ta ñaõ thaáy roõ caùc hình ñöôïc xeáp.

Ñaëc bieät laø trong söï “roái loaïn” aáy maø khoâng heà coù va chaïm, nhaàm laãn hoaëc chen chuùc nhau giöõa caùc quaân keùo, ñieàu ñoù chöùng toû söï taäp luyeän thuaàn thuïc cuûa nhöõng ngöôøi tham gia. Maët khaùc, cuøng vôùi nhöõng böôùc chaïy raàm raäp cuûa ñoaøn quaân vôùi ñuû maøu saéc thænh thoaûng vang leân tieáng “daï” ñoàng loaït cuûa caùc quaân keùo taïo neân caûnh töôïng voâ cuøng soâi ñoäng. Troáng hieäu, troáng thuùc tieáng nhaïc cuøng tieáng oàn aøo baøn taùn cuûa ngöôøi xem caøng taêng theâm khoâng khí soâi noåi cho ngaøy hoäi. Nhöõng voøng chaïy ngang doïc, uoán löôïn cuûa nhöõng ngöôøi keùo chöõ vôùi trang phuïc cuûa hoï taïo thaønh nhöõng ñöôøng uoán löôïn meàm maïi, khoûe khoaén nhieàu maøu saéc troâng raát ñeïp maét, thu huùt ngöôøi xem moãi luùc moät ñoâng. Ngaøy hoäi ñöôïc keùo hai laàn, moãi laàn caùch nhau vaøi giôø, xen giöõa hai laàn keùo hoäi laø caùc troø chôi khaùc cho neân luùc naøo hoäi cuõng nhoän nhòp, haáp daãn. Nhaát laø vaøo ñôït keùo laàn hai, trôøi ñaõ veà chieàu muoän, vaøo luùc lôùp baùt moân saép keát thuùc ñeå ñeán lôùp vaøo oác ngöôøi ta ñoát nhieàu phaùo hoa vaø thaû ñeøn trôøi saùng röïc moät vuøng, khoâng khí ngaøy hoäi moãi luùc moãi naùo ñoäng. Phaûi chaêng vì nhöõng lyù do aáy maø hoäi keùo chöõ laøng Phuïng Coâng luoân luoân coù söùc haáp daãn daân laøng vaø khaùch thaäp phöông? Leâ Hoàng Lyù

674

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHOÏI TRAÂU VUÕ LAÊNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaønh hoaøng laøng : Moàng 10 thaùng 8 : Xaõ Vuõ Laêng, huyeän Tieàn Haûi : Choïi traâu döôùi loøng ao

L

aøng Vuõ Laêng, xaõ Vuõ Laêng, huyeän Tieàn Haûi, tænh Thaùi Bình haèng naêm môû hoäi laøng vôùi tuïc choïi traâu raát ñaëc saéc. Moät ñieàu thuù vò laø thôøi gian môû hoäi ôû ñaây laïi truøng vôùi hoäi choïi traâu ôû Ñoà Sôn, Haûi Phoøng. Ñoù laø ngaøy moàng 10 thaùng 8 aâm lòch. Khí theá böøng böøng trong cuoäc tranh taøi ñoï söùc cuûa nhöõng chuù traâu ñaõ thu huùt ngöôøi xem töø nhieàu mieàn veà ñaây, bôûi khoâng phaûi nôi naøo cuõng coù theå toå chöùc ñöôïc hoäi naøy. Maët khaùc ngoaøi söï haáp daãn cuûa vieäc choïi traâu, ngaøy hoäi coøn laø nieàm töï haøo vaø söï thi ñua ngaám ngaàm giöõa caùc giaùp trong laøng veà taøi naêng vaø söï kheùo leùo chaêm soùc, löïa choïn traâu choïi cuûa giaùp mình. Gioáng nhö daân Ñoà Sôn, ngöôøi Vuõ Laêng cuõng phaûi chuaån bò moïi coâng vieäc töø raát sôùm. Daân haøng giaùp ngay töø ñaàu naêm ñaõ phaûi tìm mua moät con traâu ñöïc to khoûe, daùng voùc ñeïp, vaø coù ñuû caùc tieâu chuaån cuûa moät chuù traâu choïi. Ñoù laø con traâu khoâng nhöõng to khoûe, caân ñoái daùng hình maø phaûi coù söøng cong, nhoïn, daøi... Sau khi coù ñöôïc moät con traâu

thaät öng yù, haøng giaùp caét cöû ngöôøi troâng nom chaêm soùc. Gia ñình ñoù phaûi laø moät gia ñình coù uy tín vaø kinh nghieäm nuoâi traâu. Coù nhö vaäy caû giaùp môùi yeân taâm. “Sôùi” choïi traâu phaûi laø moät loøng ao saâu vaø roäng. Vaøo luùc saép ñeán hoäi ngöôøi ta taùt caïn nöôùc ao, doïn saïch nhöõng chöôùng ngaïi vaät trong ñoù, chæ coøn laïi buøn ñaát. Ñoù laø ao lôùn ngay tröôùc ñình laøng Vuõ Laêng. Ngoaøi ra, ñeå ñeà phoøng baát traéc, ngöôøi ta ñoùng coïc tre chung quanh ao thaønh moät haøng raøo raát vöõng chaéc. Nhö vaäy ngöôøi xem coù theå ñöùng quanh bôø theo doõi cuoäc ñua taøi naøy. Coøn nhöõng chuù traâu choïi khi ñaõ vaøo sôùi thì chæ coù moät con ñöôøng laø chieán ñaáu tôùi cuøng chöù khoâng theå boû chaïy maø khoâng bò ñoái phöông cho “ño vaùn”. Nghi leã ñaàu tieân cuûa ngaøy hoäi laø vieäc ñaép mieáu ñaát cuûa phía ñoâng. Töø sôùm ngaøy moàng 10 thaùng 8 daân laøng ñaõ taäp trung nhau laïi ñeå ñaép mieáu baèng ñaát naøy.

THAÙI BÌNH  675 Vôùi soá ngöôøi ñoâng ñuùc vaø coù toå chöùc chaët cheõ, chaúng maáy choác ngoâi mieáu ñaát ñaõ hoaøn thaønh, moïi ngöôøi chuaån bò leã phuïc tieán haønh röôùc 4 vò thaønh hoaøng töø hai mieáu leân ñình môû hoäi. Ñaùm röôùc ñoâng vui do chính nhöõng ngöôøi vöøa chaân laám tay buøn môùi ñaép mieáu xong thöïc hieän. Tôùi nôi, baøi vò caùc thaàn ñöôïc ñaët leân baøn thôø ñeå daân laøng cuùng leã. Nghi thöùc ñöôïc tieán haønh trang troïng trong nieàm tin thaønh kính cuûa moïi ngöôøi. Tieáp ñeán laø leã trình traâu. Nhöõng con traâu choïi ñöôïc daãn ñeán laøm thuû tuïc trình thaàn. Vò ñaïi dieän cuûa laøng vaøo tröôùc baøn thôø ñoïc lôøi khaán trình vôùi caùc thaàn veà lai lòch nhöõng con traâu choïi cuûa naêm nay. Sau ñoù cuoäc choïi traâu baét ñaàu. Laøng coù boán giaùp, moãi giaùp moät traâu. Ban toå chöùc sau khi kieåm tra xong traâu caùc giaùp lieàn coâng boá theå leä cuoäc thi vaø thöù töï caùc caëp traâu ñaáu vôùi nhau. Moãi caëp traâu tröôùc khi ñaáu ñeàu ñöôïc uoáng röôïu ñeå kích thích. Ngöôøi haøng giaùp daét traâu vaøo sôùi ñaáu. Traâu ñöôïc bòt maét töø tröôùc neân khoâng nhìn thaáy gì. Vaûi bòt maét traâu laø moät daûi vaûi ñoû. Khi vaøo ñeán nôi, nhöõng ngöôøi daét traâu nhanh choùng boû daûi vaûi ñoù ñi. Do bò bòt maét laâu, hai con traâu phaûi maát moät phuùt ñeå ñònh thaàn laïi. Taát caû

ngöôøi xem treân bôø ao nín thôû chôø ñôïi. Khi ñaõ nhìn roõ chung quanh vaø ñoái thuû cuûa mình, röôïu trong mình cuõng ñaõ ñeán luùc ngaám, hai con traâu göôøm göôøm nhìn nhau roài lao vaøo nhau nhö hai con thuù döõ. Tieáng troáng, tieáng tuø vaø xen laãn tieáng ngöôøi noåi leân caøng kích ñoäng hai chuù traâu choïi. Ngöôøi ta hoø heùt coã vuõ hai con traâu vôùi nhöõng caâu maùch baûo caùc ngoùn, caùc mieáng... cöù nhö döôùi sôùi kia laø hai ñaáu thuû ngöôøi trong sôùi vaät chöù khoâng phaûi laø hai con vaät khoâng hieåu tieáng ngöôøi. Song tieáng gaøo theùt aáy cuõng laøm cho chuùng haêng theâm, caøng ñaáu caøng haêng... Cuoäc choïi traâu keùo daøi ñeán khi moät trong hai con khoâng theå choïi ñöôïc nöõa phaûi boû cuoäc chaïy troán voøng quanh ao hoaëc bò huùc cheát. Khi con thaéng cuoäc thaáy ñoái thuû bò thua maø khoâng theå chaïy ñi xa, noù laïi caøng haêng haùi lao vaøo. Luùc aáy daân hai giaùp coù traâu choïi phaûi can thieäp vaøo gôõ chuùng ra vaø daét chuùng rôøi khoûi sôùi. Traâu thaéng cuoäc ñöôïc daân laøng mang côø loïng ra röôùc töø döôùi ao leân saân ñình. Caëp traâu thöù hai ñöôïc ñöa vaøo sôùi choïi. Sau khi keát thuùc caùc cuoäc choïi ngöôøi ta phaân baûng nhaát nhì cho traâu cuûa töøng giaùp. Taát caû nhöõng traâu choïi duø ñöôïc röôùc hay ñöôïc ñöa leân saân ñình sau khi thi

676

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñeàu thòt ñeå teá thaàn. Thòt traâu aáy chia ñeàu cho caùc thaønh vieân trong giaùp. Nhöõng hoaït ñoäng khaùc trong hoäi laøng Vuõ Laêng coøn coù chôi baét vòt, thi lôïn leành, ñaáu côø ngöôøi... ñaëc bieät laø cuoäc ñaáu côø ngöôøi ôû ñaây thu huùt raát ñoâng khaùn giaû. Bôûi vì nhöõng ngöôøi ñoùng quaân côø ñeàu laø nhöõng coâ gaùi ñoàng trinh treû ñeïp xinh töôi. Hoï maëc raát ñeïp, ñöùng ôû vò trí caùc quaân côø treân baøn côø. Ngöôøi chôi côø ñi nöôùc naøo thì xöôùng leân, coù ngöôøi chæ daãn vò trí ñeå caùc coâ di chuyeån. Ngöôøi ñeán ñaây keû bieát chôi thì xem, ñoaùn caùc nöôùc ñi, traàm troà thaùn phuïc ngöôøi chôi; ngöôøi khoâng bieát chôi cuõng ñeán ñeå ngaém nhìn caùc coâ gaùi. Nhaát laø caùc chaøng trai tuoåi môùi lôùn, hoï ñeán ñaây xem côø thì ít maø ngaém nhìn caùc “quaân côø” laø nhieàu. Hoï ñuøa nghòch taùn tænh vaø cuõng laø dòp ñeå caû caùc chaøng laãn caùc coâ löïa tìm ngöôøi baïn ñôøi cho mình. Vì theá moät beân toû ra duyeân daùng thuøy mò, coøn beân kia coá gaéng sao cho thaät lòch söï, yù nhò ñeå loït vaøo maét ngöôøi ñeïp. Cöù nhö vaäy ngaøy hoäi caøng trôû neân vui veû vaø haáp daãn. So vôùi hoäi choïi traâu Ñoà Sôn, choïi traâu Vuõ Laêng khoâng keùm phaàn ñaëc saéc vaø ñoäc ñaùo. Töông truyeàn caû hai hoäi naøy ñeàu coù cuøng nguoàn goác, ñoù laø söï lieân quan ñeán ngöôøi laõnh ñaïo khôûi nghóa noâng daân Nguyeãn Höõu Caàu. Hoäi choïi traâu ôû caû hai nôi nhaèm ghi nhôù nhöõng chieán

coâng cuûa oâng. Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn truyeàn raèng, coù moät thôøi ngöôøi Ñoà Sôn ñaõ laáy troäm baùt höông cuûa ñình Vuõ Laêng ñem veà thôø, neân tuïc choïi traâu ôû Vuõ Laêng ñaõ bò maát ñi gaàn 100 naêm roài. Coøn khi Vuõ Laêng ra Ñoà Sôn thì ñöôïc ngöôøi Ñoà Sôn goïi laø “cöïu daân”. Nhöõng naêm gaàn ñaây tuïc choïi traâu ôû Vuõ Laêng ñang ñöôïc khoâi phuïc vaø ngöôøi ta cuõng thaáy theâm ñöôïc nhöõng neùt môùi. Ñaáy laø cuoäc muùa môû côø vaøo traän do 18 coâ gaùi hoaëc 12 chaøng trai khoûe maïnh, saéc phuïc goïn gaøng, saëc sôõ vaøo muùa. Nhöõng ñoäng taùc döùt khoaùt, ñeïp maét, goïn gaøng, khoûe khoaén cuûa hoï laø böôùc môû ñaàu cho moät ngaøy hoäi lôùn. Caûnh baét traâu thu quaân cuõng ngoaïn muïc. Khi moät con traâu choïi bò thua, con traâu thaéng cuoäc ñang haêng lao vaøo vôùi moät söùc maïnh gheâ gôùm. Vì theá vieäc baét giöõ chuùng laø moät coâng vieäc ñaày khoù khaên vaø duõng caûm. Moät ngöôøi coù tuoåi, coù söùc khoûe vaø voõ ngheä xoâng vaøo giöõa hai con traâu ñang höøng höïc khí theá nhö vaäy, reõ ñoâi chuùng ra ñeå caû ñoaøn trai traùng xoâng vaøo ghìm chuùng laïi. Keû naém söøng, ngöôøi keùo ñuoâi, ñeø löng, cuø buïng, xoû muõi ñeå giöõ caû con traâu thaéng laãn traâu thua. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù theå hieän tinh thaàn thöôïng voõ ñaõ thaønh truyeàn thoáng cuûa daân laøng Vuõ Laêng trong caû quaù khöù vaø hieän taïi. Leâ Hoàng Lyù

THAÙI BÌNH  677

HOÄI ÑEÀN ÑOÀNG BAÈNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Traàn Höng Ñaïo (Ñöùc Vua Cha) Baùt haûi ñoäng ñình (Thuûy thaàn) : Töø ngaøy 20 ñeán 26 thaùng 8 : Xaõ An Leã, huyeän Quyønh Phuï (nôi taäp keát thuûy quaân cuûa nhaø Traàn) : - Ñua thuyeàn: 3 thuyeàn, daøi 10m, 20 ñeán 24 ngöôøi moät thuyeàn, ñöôøng bôi daøi 4 km

Ñ

eàn Ñoàng Baèng thuoäc xaõ An Leã, huyeän Quyønh Phuï, tænh Thaùi Bình laø moät ngoâi ñeàn coù kieán truùc ñeïp, ñöôïc xaây döïng treân moät khu ñaát cao raùo vaø roäng raõi tôùi 6.000m2. Nôi ñaây daân gian quen goïi laø ñeàn ñöùc vua hay Baùt haûi ñoäng ñình(1). Daân gian ñaõ ñoàng nhaát ñöùc vua cha vôùi Traàn Höng Ñaïo. Vaø ngaøy hoäi ñeàn Ñoàng Baèng cuõng vaøo 20 thaùng 8 aâm lòch nhö hoäi ñeàn Kieáp Baïc. Hoäi keùo daøi töø 20 ñeán 26 thaùng 8 aâm lòch vôùi nhieàu nghi leã ôû trong ñeàn theo hoäi töù phuû vöông maãu. Vì theá xöa kia hoäi ñeàn Ñoàng Baèng laø moät hoäi töù phuû lôùn trong vuøng, cuõng nhö ôû Kieáp Baïc (cuøng thôøi gian) hay ôû phuû thôø Lieãu Haïnh beân Nam Ñònh. Vaøo thaùng ba, con nhang ñeä töû ôû khaép nôi keùo veà ñaây vôùi taâm thöùc “thaùng taùm gioã cha, thaùng ba gioã meï”. Ñoù laø dòp taäp hôïp lôùn nhaát cuûa caùc oâng ñoàng, baø coát töø khaép moïi mieàn. Cho neân tröôùc ñaây hoäi ñeàn Ñoàng Baèng laø moät trung taâm meâ tín lôùn cuûa vuøng Baéc boä. Ca dao Thaùi Bình coøn ghi:

Duø ai buoân xa, baùn xa, Hai möôi thaùng taùm gioã cha thì veà. Duø ai buoân baùn traêm ngheà, Hai möôi thaùng taùm nhôù veà Ñaøo Thoân.(2)

Cho ñeán nay khi noùi ñeán Ñoàng Baèng, khoâng moät ai trong soá caùc con nhang ñeä töû cuõng nhö caùc oâng ñoàng baø coát khoâng bieát ñeán cuøng nhöõng sinh hoaït cuûa noù. Chöùng toû kyù öùc veà moät thôøi haún coøn ñaäm trong loøng hoï. Coøn caùc taàng lôùp nhaân daân bò haáp daãn ñeán ñaây bôûi tín ngöôõng, bôûi qui moâ vaø noäi dung cuûa leã hoäi, bôûi söï toø moø vaø caû nieàm say meâ tröôùc tieáng ñaøn ñieäu muùa cuøng maøu saéc huyeàn aûo cuûa caùc giaù ñoàng... taát caû nhöõng caùi ñoù laøm hoäi ñeàn Ñoàng Baèng vöøa ñoâng vui vöøa naùo nhieät moät thôøi. Tuy vaäy, gaït boû phaàn meâ tín dò ñoan cuûa leã hoäi naøy, ta coøn thaáy noåi leân moät phong tuïc khaùc, ñoù laø tuïc bôi thuyeàn. Söï haáp daãn cuûa tuïc leä naøy cuõng khoâng phaûi laø nhoû. Vaäy tröôùc heát ta haõy xem töø ñaâu coù hoäi bôi thuyeàn naøy. Truyeàn raèng vaøo thôøi Traàn coù hai ngöôøi trong ñoäi quaân baûo veä

678

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vuøng cöûa bieån nöôùc ta, khi giaëc tan chia tay nhau beân moät quaùn nöôùc thuoäc laøng Nuoài, phuû Noäi (nay thuoäc Thanh Mieän, Haûi Döông). Moät ngöôøi ôû laïi phuû Noäi ñeå chieâu daân laäp aáp, ngöôøi kia trôû veà Ñaøo Ñoäng ñeå khai khaån ñaát ñai, laäp neân 8 trang ôû ñaây. Hai ngöôøi lính aáy keát nghóa anh em ñeå ghi nhôù nhöõng ngaøy naèm gai neám maät cuøng nhau. Vì theá hai laøng maø hoï laäp neân ôû hai nôi cuõng keát chaï vôùi nhau. Khi cheát, moät ngöôøi ñöôïc thôø ôû ñình Nuoài, moät ngöôøi ñöôïc thôø ôû ñeàn Ñoàng Baèng. Con soâng Ñoàng Baèng vaø soâng Nuoài trôû thaønh nôi ñua thuyeàn cuûa hai laøng keát chaï. Rieâng ôû Ñaøo Ñoäng coøn coù moät ngoâi ñình goïi laø ñình Bôi vaø moãi laàn ñua thuyeàn daân laøng laïi röôùc baøi vò ngöôøi lính ñöôïc daân laøng toân thôø aáy töø ñeàn Ñoàng Baèng ra ñình Bôi ñeå toå chöùc ñua. Phong tuïc naøy cöù nhö vaäy ñaõ keùo daøi töø laâu ñôøi ñöôïc truyeàn laïi töø theá heä naøy sang theá heä khaùc cuûa laøng nhö moät kyù öùc toát ñeïp. Hoäi laøng xöa baét ñaàu töø ngaøy 20 thaùng 8. Vaøo ngaøy naøy chuû yeáu dieãn ra caùc nghi leã trong ñeàn Ñoàng Baèng cuûa hoäi töù phuû. Taát nhieân, trong caùc ngaøy sau ñoù taïi ñaây vaãn tieáp tuïc nhöõng nghi thöùc naøy, song vaøo ngaøy 20 thaùng 8 sinh hoaït cuûa hoäi töù phuû vöông maãu laø nhoän nhòp nhaát. Saùng 21 thaùng 8 daân laøng Ñaøo

Ñoäng tieán haønh röôùc baøi vò caùc thaàn ra ñình Bôi. Ñaùm röôùc voâ cuøng long troïng vaø uy nghi, toân kính. Ngoaøi daân laøng, khaùch thaäp phöông vaø nhöõng trai kieäu, coøn coù raát nhieàu caùc con nhang ñeä töû, cung vaên ñi theo phuïc vuï. Do ñoù ñaùm röôùc trôû neân to lôùn vaø loäng laãy. Khi baøi vò cuûa caùc thaàn ñaõ daâng baøy leân höông aùn, khoùi nhang nghi nguùt, vieäc cuùng leã baét ñaàu. Ngöôøi ta tin raèng nhö vaäy ñöùc vua cha cuøng caùc vò thaàn khaùc seõ veà ngöï ñeå xem laøng ñua thuyeàn. Veà traûi bôi, ôû Ñaøo Ñoäng ñöôïc ñoùng theo qui ñònh nhö sau: goã ñoâi, chaéc, nheï, deûo (khoù nöùt), daøi 10m - 11m, ñaàu vaø ñuoâi thon, voång cao leân (muõi 80cm, laùi 100cm caùch maët nöôùc) nhoïn, treân ñaàu traûi gaén “oâng moù” con phöôïng baèng goã sôn son theáp vaøng. Treân moãi traûi goàm coù töø 22 ñeán 24 ngöôøi bôi. Caùc trai bôi mình traàn, ñoùng khoá, ñaàu cuoán khaên moû rìu. Trai Ñaøo Ñoäng khaên ñaàu rìu ñoû, quaàn aùo traéng, thaét löng xanh, quaàn traéng. Trai Thöôïng Thaéng khaên ñoû, thaét löng vaøng, aùo ñoû quaàn traéng. Moãi ngöôøi bôi caàm trong tay moät daàm bôi daøi 1m, moãi tích sôn khaùc nhau. Trong soá 22 hoaëc 24 ngöôøi treân traûi thì moät ngöôøi caàm laùi, moät ngöôøi caàm moõ giöõ nhòp vaø moät ngöôøi taùt nöôùc cho traûi khoûi naëng, bôi nhanh. Coøn laïi chia ñeàu hai maïn thaønh töøng caëp bôi.

THAÙI BÌNH  679 Moãi traûi ngöôøi ta löïa ra moät traûi tröôûng (hay coøn goïi laø tröôûng tích). Ñoù laø ngöôøi khoûe maïnh, coù uy tín, thaïo soâng nöôùc, coù kyõ thuaät bôi gioûi. Ngöôøi ñoù coù traùch nhieäm toå chöùc vaø laõnh ñaïo toaøn boä anh em trong traûi cuûa giaùp mình. Moãi naêm toå chöùc thi ba traûi, moãi traûi goïi laø moät tích cuûa ba giaùp trong laøng.(3) Ngöôøi trong giaùp cuøng vôùi ngöôøi tích tröôûng phaûi toå chöùc cho trai bôi cuûa mình luyeän taäp trong naêm ñeå ñeán luùc ñua coù theå aên yù vôùi nhau cho traûi cuûa mình vöôït tröôùc, thaéng cuoäc. Taát caû ñaõ saün saøng. Saùng ngaøy 22 thaùng 8 ngöôøi ta toå chöùc bôi thaêm theû (thaêm moác). Theû bôi goàm ba loaïi laø theû trung (nôi xuaát phaùt laø ñình Bôi), theû thöôïng ôû vò trí Ñoàng Ñoáng caùch ñình Bôi khoaûng 1000m veà phía Taây Baéc, theû haï ôû vò trí Coáng Ñoâi (nay laø caàu Vaät). Giaùp naøo baét ñöôïc theû naøo thì ôû vò trí maø theû ñoù qui ñònh. Tieáp laø leã trình thaùnh. Sau ñoù taát caû saün saøng vaøo vò trí ñeå cuoäc ñua tieán haønh. Luùc naøy ôû muõi traûi coù maâm cuùng nhoû, treân coù traàu röôïu vaø töôïng “OÂng Moù” (con phöôïng baèng goã). Caû ngöôøi bôi laãn ngöôøi xem ñeàu hoài hoäp, yeân laëng chôø ñôïi. Moät tieáng phaùo hieäu noå, leänh xuaát phaùt baét ñaàu. Caùc traûi haát “OÂng Moù” vaø maâm leã xuoáng nöôùc (moät ngöôøi seõ thu doïn sau ñoù), caùc trai bôi vun vuùt boå daàm, ñaåy thuyeàn

lao vuït ñeán treân soâng. Tieáng ngöôøi coã vuõ ôû treân bôø cuõng aøo leân vang daäy. Tieáng tuø vaø, troáng nguõ ñoå lieân hoài, doàn daäp thoâi thuùc caùc trai bôi laøm naùo ñoäng caû moät vuøng. ÔÛ moãi traûi, döôùi söï ñieàu khieån cuûa tích tröôûng töø ngöôøi laùi, trai bôi, ngöôøi baét nhòp, taùt nöôùc ñeàu aên yù vôùi nhau töøng ñoäng taùc vaø ñoøi hoûi taát caû moïi ngöôøi phaûi heát söùc kheùo leùo, mau leï. Bôûi vì treân moät chieác traûi chaät heïp nhö vaäy, vôùi soá löôïng ngöôøi ñoâng, chæ moät sai soùt nhoû cuûa moät ngöôøi seõ laøm chaäm toác ñoä cuûa caû traûi. Trai bôi phaûi boå daàm ñeàu tay, döùt khoaùt vaø ñuùng nhòp, coøn ngöôøi laùi phaûi löïa höôùng nhaém ñöôøng sao cho chieác traûi ñi theo ñöôøng ngaén nhaát, nhanh nhaát. Moïi vieäc ñoøi hoûi söï nhanh nheïn vaø ñoàng boä, chính xaùc ñeán töøng chi tieát, töøng ñoäng taùc. Cöù nhö vaäy töøng traûi vuùt ñi treân maët nöôùc giöõa tieáng reo hoø vang doäi cuûa haøng giaùp vaø ngöôøi laøng ôû treân bôø. Ñöôøng bôi daøi khoaûng 4km. Hoäi bôi keùo daøi suoát ngaøy, cho ñeán chieàu 25 thaùng 8 laøng toå chöùc leã caát traûi vaø trao phaàn thöôûng cho tích naøo thaéng cuoäc. Phaàn thöôûng khoâng lôùn, chæ laø moät vaøi vuoâng luïa, maûnh vaûi hay moät ít tieàn (hoaëc xoâi vaø thuû lôïn) song yù nghóa cuûa noù thì thaät saâu saéc ñoái vôùi trai bôi vaø haøng giaùp. Ngoaøi tuïc bôi traûi noåi tieáng thì leã hoäi Ñoàng Baèng coøn coù caùc troø vui khaùc tröôùc vaø sau cuoäc bôi nhö

680

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

muùa laân, haùt cheøo ñaáu vaät, ñaùnh côø töôùng. Truyeàn raèng ñaáu vaät ôû ñaây cuõng khaù noåi tieáng maø chieác caàu vaät laø moät baèng chöùng. Nhöõng cuoäc ñaáu vaät goàm caùc ñoâ trong laøng vaø vuøng laân caän. Ngaøy 26 thaùng 8 giaõ hoäi sau 6 ngaøy vui naùo nöùc. Hoäi chaám döùt baèng moät cuoäc röôùc long troïng vaø thaønh kính. Ñoù laø cuoäc röôùc baøi vò cuûa vua vaø caùc thaàn hoaøn cung veà ñeàn Ñoàng Baèng. Ngaøy hoäi keát thuùc trong nieàm phaán khôûi vaø hy voïng moät naêm laøm aên thònh vöôïng cuûa daân laøng. Söû cuõ cho bieát, phía baéc Quyønh Phuï voán laø vuøng caên cöù cuûa quaân Ñaïi Vieät thôøi Traàn theá kyû XIII. Töø nôi naøy, quaân ta vöøa coù ñieàu kieän taäp luyeän thuûy quaân, vöøa coù nôi khu truù, vì An Leã coù soâng lôùn, ñaàm

laày bao quanh. Soâng Ñoàng Baèng vaø Ñaøo Ñoäng noái lieàn mieàn bieån vôùi vuøng ven soâng Luoäc, soâng Hoùa qua Quyønh Phuï. Töø nôi naøy, quaân ta ñaõ tieán ra cöûa Ñaïi Baøng (Nam Ñoà Sôn) tieâu dieät ñòch (thaùng 2-1288) vaø maáy thaùng sau ñoù laäp neân chieác coâng Baïch Ñaèng lòch söû. Laïi coù taøi lieäu cho bieát Traàn Höng Ñaïo ñaõ cuøng Phaïm Nguõ Laõo nhaân luùc nghæ ngôi, coù veà vaõn caûnh Ñoàng Baèng. Vaø vieäc môû hoäi ngaøy 20 thaùng 8 coù lieân quan ñeán söï kieän naøy. Hoaït ñoäng cuûa thuûy quaân naèm trong söï chæ ñaïo cuûa vò töôùng quoác löøng danh aáy. Khi oâng maát, daân ñòa phöông haèng naêm môû hoäi vaø toå chöùc ñua thuyeàn ñeå töôûng nhôù vò anh huøng daân toäc vaø chieán coâng cuûa ngöôøi. Leâ Hoàng Lyù

(1) Ñeàn thôø 2 vò: Traàn Höng Ñaïo (Ñöùc vua cha) vaø Baùt Haûi Ñoäng ñình (Thuûy thaàn). (2) Ñaøo Thoân hay Ñaøo Ñoäng laø teân cuõ cuûa Ñoàng Baèng. (3) Ñaøo Thoân xöa coù 9 giaùp, leä laø cöù 3 giaùp cöû chung moät traûi döï thi.

THAÙI BÌNH  681

HOÄI ÑEÀN COÂN GIANG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Quaùch Höõu Nghieâm (thaønh hoaøng laøng) : Töø moàng 7 ñeán moàng 9 thaùng 9 : Xaõ Thaùi Haø, huyeän Thaùi Thuïy : Ñaáu vaät, ñaùnh gaäy

Ñ

eàn Coân Giang thuoäc xaõ Thaùi Haø, huyeän Thaùi Thuïy, tænh Thaùi Bình, haèng naêm môû hoäi vaøo ngaøy moàng 7 ñeán moàng 9 thaùng 9. Ñaây laø hoäi muøa thu thôø ñöùc thaùnh Quaùch Höõu Nghieâm, moät nhaân vaät lòch söû, danh nhaân vaên hoùa soáng vaøo theá kyû XV. Veà Quaùch Höõu Nghieâm, söû saùch coøn ghi cheùp raát nhieàu. OÂng sinh naêm Nhaâm Tuaát (1442), lôùn leân trong caûnh ñaát nöôùc thanh bình, ñang ôû ñoä cöïc thònh. Naêm 25 tuoåi oâng ñoã Hoaøng giaùp khoa Bính Tuaát, ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng. Sau ñoù oâng ñöôïc vaøo laøm taïi Haøn Laâm Vieän roài giöõ chöùc Taû thò lang boä Leã. Ñeán naêm Giaùp Thìn (1484), oâng ñöôïc phong Phoù ñoâ ngöï söû Ngöï söû ñaøi. Vôùi cöông vò naøy oâng ñaõ giöõ vua “söûa ñieàu loãi, chöõa ñieàu laønh, tröø boû ñieàu aùc, bieåu döông ñieàu thieän”. Ngoaøi ra oâng coøn ñi saâu ñi saùt vieäc hoïc haønh thi cöû cuûa nho sinh, phaùt hieän nhöõng choã sai soùt, non keùm cuûa boä Laïi vaø quan chöùc trong Quoác Töû Giaùm, ñeä trình leân vua kòp thôøi chaán chænh. Vì vaäy oâng ñöôïc vua Leâ Thaùnh Toâng raát

tin duøng vaø giao cho nhöõng troïng traùch lôùn. Naêm 1502 oâng ñöôïc cöû laøm Chaùnh söù trong ñoaøn ñi söù coáng nhaø Minh. OÂng ñaõ toû roõ laø moät nhaø ngoaïi giao taøi gioûi, kheùo leùo, laøm vua nhaø Minh raát haøi loøng vaø ban thöôûng. Söû saùch coøn ghi laïi nhöõng baøi bieåu, baøi thô ñöôïc laøm trong chuyeán ñi söù cuûa oâng, ñöôïc coi nhö nhöõng aùng vaên tuyeät taùc vaø tö lieäu quí giaù cuûa lòch söû ngoaïi giao cuûa nöôùc nhaø. Ñi söù veà oâng ñöôïc phong laøm Thöôïng thö boä Laïi. Sau ñoù ít laâu, oâng qua ñôøi treân ñöôøng veà thaêm queâ. Truyeàn raèng khi oâng ñi ñeán ngaõ ba soâng Cun, ñaàu laøng Thieàn Quang thuoäc xaõ Thaùi Haø thì maát. Hoâm aáy laø ngaøy moàng 9 thaùng 9. Daân laøng laäp ñeàn thôø oâng vaø laáy ngaøy ñoù môû hoäi kyû nieäm vò phuùc thaàn cuûa mình. Vua phong oâng laø “Toái linh thöôïng ñaúng thaàn” cuûa laøng Thieàn Quan vaø caét 52 maãu ruoäng laáy choã xaây ñeàn vaø laøm höông hoûa phuïng söï haèng naêm. Töø ñoù, cöù ñeán ngaøy gioã oâng, laøng toå chöùc teá leã raát lôùn vaø trieàu ñình thöôøng cöû caùc quan veà chuû trì. Ngöôøi

682

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

töù xöù veà döï raát ñoâng, ngöïa xe nhö nöôùc. Vì theá ngaøy gioã thaønh hoaøng trôû thaønh ngaøy hoäi lôùn cuûa laøng, roài vöôït khoûi laøng ñeå thaønh hoäi cuûa caû vuøng vôùi ñaïi leã cuøng nhöõng troø chôi nhö ñaùnh côø, ñaùnh gaäy, choïi gaø, thi vaät, haùt cheøo... Ngaøy chính hoäi laø ngaøy moàng 9 thaùng 9, song ngay töø saùng moàng 7 cöûa ñeàn ñaõ môû, caû khu ñeàn ñöôïc queùt doïn saïch seõ phong quang. Höông, ñeøn, neán lung linh treân khaép caùc baøn thôø vaø ngöôøi ngöôøi chen nhau vaøo daâng leã. Nghi leã long troïng nhaát cuûa hoäi laø cuoäc röôùc kieäu thaùnh. Kieäu thaùnh laàn löôït röôùc ñeán caû 12 ñình cuûa 12 giaùp vaø caùc laêng, mieáu, chuøa trong laøng. Vì theá ñaùm röôùc thaät raàm roä, uy nghi vaø naùo nhieät. Ai cuõng naùo nöùc chôø ñôïi thaùnh ñeán ñình cuûa giaùp mình vôùi mong öôùc ngaøi seõ ban phuùc laønh vaø may maén cho giaùp, ñeå coù moät naêm môùi nhieàu may maén vaø maïnh khoûe. Ñoàng phuïc cuûa caùc chaân kieäu goïn gaøng raát ñeïp: aùo neïp ñoû, thaét löng xanh troâng khoûe khoaén vaø oai veä. Tieáp theo laø daân laøng cuøng khaùch thaäp phöông luõ löôït ñi theo chieâm ngöôõng kieäu thaùnh. Ñoaøn ngöôøi noái ñuoâi nhau moãi luùc moät ñoâng taïo thaønh khoâng khí vöøa trang nghieâm vöøa haøo höùng. Sau khi ñi ñuû 12 giaùp cuøng 12

laàn cuùng leã, ñaùm röôùc trôû laïi ñeàn cöû haønh cuoäc teá chính thöùc vôùi tieán trình nhö thöôøng leä. Rieâng ñeán ñoaïn ñoïc chuùc vaên, oâng chuû teá ñaïi dieän 12 giaùp ñoïc moät baøi vaên, ngaén goïn, suùc tích trong ñoù neâu roõ coâng ñöùc cuûa vò thaàn ñöôïc daân laøng thôø phuïng. Baèng caùch aáy, haèng naêm coâng lao cuûa ngaøi ñöôïc caùc theá heä noái tieáp truyeàn cho nhau ñeå con chaùu muoân ñôøi bieát ôn vaø ngöôõng voïng. Daân laøng vaây quanh ñeàn xem teá vaø nghe ñoïc chuùc vaên keå coâng tích vò thaàn laøng vôùi nieàm say meâ thaønh kính. Thoâng qua nghi leã daân laøng caàu mong thaùnh che chôû ñeå ñöôïc bình yeân vaø may maén. Cuoäc teá keát thuùc. Luùc naøy ñeán löôït caùc giaùp, caùc toäc hoï vaø töøng gia ñình, caù nhaân daâng leã vôùi nhöõng lôøi caàu nguyeän rieâng tö. Cuoái cuøng laø troø vui vaø caùc cuoäc ñua taøi, nhö choïi gaø, vaên ngheä, ñaùnh côø... Rieâng cuoäc thi ñaáu vaät ôû ñaây khaù ñaëc bieät. Ñeå giöõ truyeàn thoáng vaø coå vuõ tinh thaàn thöôïng voõ, laøng thöôøng xuyeân môøi ñoâ ôû caùc loø vaät coù tieáng nhö Kieán Xöông, Tieàn Haûi, Quyønh Coâi veà ñaáu. Moïi vieäc chu caáp aên uoáng vaø nghæ ngôi cuûa caùc ñoâ vaät ñöôïc laøng chaêm lo chu ñaùo, ngoaøi ra coøn nhieàu giaûi thöôûng taëng caùc ñoâ vaät thaéng cuoäc. Ñieàu naøy ñaõ thu huùt, kích thích phong traøo vaø khoâng khí soâi noåi cuûa hoäi. Hoäi vaät Coân Giang noåi tieáng trong

THAÙI BÌNH  683 vuøng neân ñoâ vaät caùc nôi keùo veà raát ñoâng vôùi nieàm phaán khôûi vaø nieàm hy voïng ñoaït nhieàu giaûi thuôûng, ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán. Troø ñaùnh gaäy cuõng ñaùng chuù yù. Rieâng troø naøy chuû yeáu do trai laøng tham gia. Ñaùnh gaäy cuõng thöïc hieän roõ tinh thaàn thöôïng voõ vaø söï nhanh nheïn kheùo leùo. Bôûi luaät chôi caám ñaùnh caùc mieáng boå thöôïng (ñaùnh vaøo ñaàu) ñoøn taâm (ñaùnh vaøo vai) vaø ñoøn roùc (ñaùnh vaøo chaân tay) maø chæ ñöôïc ñaùnh ñoøn boâi. Nghóa laø caùc gaäy thi ñaáu ñeàu boâi voâi hoaëc möïc ôû ñaàu. Khi chôi ngöôøi ñaùnh phaûi laøm

sao nhanh nheïn chaám ñaàu gaäy vaøo ñoái phöông, khoâng ñöôïc laøm ñau, khoâng gaây thöông tích. Ai khoâng nhanh nheïn traùnh ñöôïc nhöõng mieáng ñoøn maø bò ñoái phöông boâi vaøo moät choã treân ngöôøi laø ngöôøi ñoù bò thua. Caøng bò boâi nhieàu caøng bò thua naëng. Baèng vieäc qui ñònh naøy vöøa taïo ñöôïc söï an toaøn cho ngöôøi chôi, ñoàng thôøi laïi ñoøi hoûi taøi naêng cuûa ngöôøi chôi. Ñoù laø moät cuoäc reøn luyeän toaøn thaân cho thanh nieân trong laøng ñeå hoï luoân luoân khoûe maïnh vaø möu trí. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI CHUØA KEO : - Phaät - Thaùnh (thaàn sö Khoâng Loä) Thôøi gian : - Xuaân: Moàng 4 thaùng gieâng - Thu: 13 ñeán 15 thaùng 9 (chính hoäi) Ñòa ñieåm : Xaõ Duy Nhaát, huyeän Vuõ Thö Ñaëc ñieåm : - Thu: Röôùc lôùn, thi bôi cheøo, thi thoåi keøn, ñaùnh - 24 giaùp 13/anh: Leã goác phöôùn - Muùa thôø “eách voà” Thôø

C

huøa Keo voán ôû aáp Keo (Giao Thuûy) ñöôïc xaây döïng töø thôøi Lyù, beân höõu ngaïn haï löu soâng Hoàng. Naêm 1611, moät traän luït lôùn gaây suït lôû ñaát, chuøa bò cuoán troâi, moät phaàn daân cö chuyeån sang beân kia soâng, aáp Keo trôû thaønh hai laøng: Haøng Cung vaø Duõng Nhueä. Laøng Haøng Cung ôû phía höõu soâng Hoàng, thuoäc ñaát Nam Ñònh, ñaõ döïng laïi chuøa vaø vaãn goïi laø chuøa Keo, coøn laøng Duõng

Nhueä ôû phía taû ngaïn soâng Hoàng thuoäc ñaát Thaùi Bình cuõng döïng chuøa môùi vôùi teân laø chuøa Keo. Ñoù laø chuyeän hoài ñaàu theá kyû XVII Hoäi chuøa ñöôïc mieâu taû ôû ñaây laø hoäi chuøa Keo thuoäc tænh Thaùi Bình, naèm treân ñòa phaän xaõ Duy Nhaát, huyeän Vuõ Thö. Chuøa coù teân chöõ laø Nghieâm Quang Töï, sau thaønh Thaàn Quang Töï vaø vaãn giöõ teân naøy cho ñeán ngaøy nay. Ñaây laø

684

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngoâi chuøa coù toång theå kieán truùc ñoà soä, moät danh thaéng vaên hoùa ngheä thuaät hieám thaáy ôû vuøng chaâu thoå soâng Hoàng. Taát caû khu di tích goàm 17 coâng trình vôùi 128 gian, chieám 58.000m2 treân toång soá dieän tích ñaát ñai 108.000m2. Töø doác ñeâ ñi xuoáng, qua moät saân coû roäng khaùch ñeán thaêm chuøa seõ ñöôïc chieâm ngöôõng toaøn boä coâng trình kieán truùc coå truyeàn noåi tieáng: tam quan ngoaïi, tam quan noäi, chuøa Hoä, chuøa Phaät, ngoâi Tam Baûo, boán toøa ñeàn thaùnh, 66 gian haønh lang hai beân taû vu, höõu vu vaø keát thuùc baèng moät gaùc chuoâng 3 taàng - moät kieät taùc veà kieán truùc goã raát taøi tình, söï ñoà soä cuûa hình khoái, söï phong phuù, haøi hoøa cuûa nhòp ñieäu vaø chi tieát. Chuøa Keo coøn laø moät trong nhöõng chuøa coù töôïng Phaät ñaày ñuû nhaát. Ñeán ñaây, ngöôøi xem coù caûm giaùc nhö ñang vaøo moät baûo taøng myõ thuaät veà töôïng Phaät. Chuøa gaén lieàn söï tích thieàn sö Khoâng Loä. OÂng ngöôøi laøng Giao Thuûy, toå tieân voán laøm ngheà chaøi löôùi. Ñeán ñôøi oâng môùi boû ngheà aáy ñi tu, oâng coù chí höôùng ñaïo thieàn, laø theá heä thöù chín doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng. OÂng gioûi Phaät phaùp, laïi gioûi caû phaùp thuaät, coù coâng chöõa beänh cho vua Lyù, neân ñöôïc phong laø Quoác sö. Chuøa thôø cuùng theo moâ hình tieàn Phaät, haäu thaùnh.

Haèng naêm, laøng Keo môû hoäi chuøa 2 laàn: hoäi xuaân vaøo thaùng gieâng vaø hoäi thu vaøo thaùng 9. HOÄI XUAÂN

Hoäi môû troïn ngaøy moàng 4 Teát. Ngöôøi leã Phaät cuõng daâng höông hoa caàu thaùnh. Hoäi vui nhôø coù 3 cuoäc thi taøi: thi naáu côm, thi baét vòt vaø thi neùm phaùo. Ñaây laø hoäi thi taøi vöøa mang tính vui chôi, vöøa ñaùp öùng yeâu caàu cuûa leã thöùc noâng nghieäp vaø ñôøi soáng cuûa cö daân troàng luùa nöôùc. Cuoäc thi naáu côm dieãn ra taïi saân tröôùc cuûa chuøa. Hieäu leänh baét ñaàu baèng 3 hoài troáng caùi. Töøng nhoùm 4 ngöôøi (moät nöõ, 3 nam) ñem duïng cuï ñeán vò trí cuûa mình. Xong, ngöôøi chuû hoäi thi ñoát neùn höông daøi baèng gang tay. Khi höông taét löûa, boác khoùi, thì 8 chaøng trai (ñaïi dieän cho 8 giaùp) tay xaùch loï chaïy xuoáng ao laáy nöôùc mang veà. Trong luùc aáy, caùc coâ gaùi phaûi coï maïnh hai thanh tre giaø vaøo nhau ñeå laøm baät leân ngoïn löûa (goïi laø keùo löûa). Hai chaøng trai khaùc thì lo xieát ñaäu, vo gaïo neáp, giaõ boät... Heát tuaàn höông, sau moät tieáng troáng baùo hieäu, thì treân maâm ñoàng cuûa moãi giaùp döï thi phaûi coù ñuû 2 ñóa xoâi, 2 baùt côm, 4 baùt cheø. Maâm naøo ñaït ñöôïc caùc tieâu chuaån: xoâi xueâ, côm deûo, cheø ngoït ñaäm, baùnh doùc laù thì ñöôïc trao giaûi nhaát. Maâm naøo chæ ñaït moät hay hai tieâu chuaån thì ñöôïc giaûi khuyeán khích.

THAÙI BÌNH  685 Cuoäc thi baét vòt laø moät troø vui, khoûe, raát haáp daãn vôùi thanh nieân vaø ngöôøi xem ôû beân ngoaøi. Troø chôi dieãn ra ôû ao phía tröôùc chuøa. Khi tieáng loa vöøa döùt, ngöôøi ta thaû ngay hai con vòt xuoáng ao. Taùm chaøng trai cöôøng traùng, nhanh nheïn cuûa 8 giaùp cuøng tham gia cuoäc thi ñeàu ñoùng khoá, côûi traàn, moät tay caàm côø ñuoâi nheo nhoû baèng giaáy, uøa xuoáng ao, ñuoåi baét vòt. Con vòt khoûe cöù laën xuoáng, noåi leân trong nöôùc, neù traùnh nhöõng cuù voà cuûa caùc chaøng trai, cöù theá, caùc ñaáu thuû quaàn nhau vôùi caùc chuù vòt tinh khoân giöõa tieáng hoø reo khoâng ngôùt cuûa coâng chuùng ñöùng xem chaät chung quanh ao. Thöôøng cuõng maát haøng tieáng ñoàng hoà cuoäc thi môùi keát thuùc. Ngöôøi ñoaït giaûi laø ngöôøi toùm ñöôïc vòt, nhöng phaûi giöõ laù côø khoâng bò öôùt. Thi neùm phaùo laø troø chôi cuoái cuøng cuûa hoäi xuaân laøng Keo vaø cuõng laø troø chôi thuù vò vaø ñoäc ñaùo nhaát trong 3 cuoäc thi. Ngay giöõa saân coû roäng döôùi chaân ñeâ tröôùc chuøa, ngöôøi ta troàng 2 caây tre cao khoaûng 7, 8 meùt, caùch nhau khoaûng 3 meùt. Moät caây tre ngang noái hai coät ôû phía treân cao. Quaõng giöõa caây ngang coù daây treo moät noùn phaùo, khung baèng tre, hình noùn cuït, ñöôøng kính ôû mieäng ñoä 50cm, ôû ñaùy khoaûng 30 cm. Chung quanh daùn giaáy kín caû ñaùy. Beân trong loøng noùn coù ñeå moät mieáng giaáy hình laù ñeà, coù pheát thuoác chaùy. Ngöôøi döï thi ñöùng ôû

döôùi ñaát, ñoát quaû phaùo roài neùm leân noùn phaùo sao cho phaùo noå vaøo ñuùng ñaùy noùn, gaëp tôø giaáy coù pheát thuoác chaùy beùn löûa vaøo moät ngoøi laøm noå daây phaùo teùp. Heát daây phaùo teùp noå ñeán 4 quaû phaùo trung, vaø cuoái cuøng ñeán quaû phaùo ñuøng noå, laøm tan noùn phaùo. Luùc naøy, moät chieác duø bung ra, keùo theo moät laù phöôùn vôùi doøng chöõ “Thieân haï thaùi bình, phong ñaêng hoøa coác”. Cuoäc chôi keát thuùc giöõa tieáng hoan hoâ vang trôøi. Nhöõng naêm phaùo noå ñaït ñuùng yeâu caàu nhö vaäy, gaây cho moïi ngöôøi loøng tin naêm aáy muøa maøng seõ boäi thu, nhaø nhaø haïnh phuùc, yeân vui. Ñaëc bieät cuõng coù naêm, suoát thôøi gian hoäi phaûi laøm leã xin ñöôïc thaùo gôõ caùc taàng phaùo, khaát laïi cho naêm sau. Taát nhieân, naêm aáy moïi ngöôøi döï vui xuaân maát ñi moät phaàn phaán khôûi. Caùc cuoäc thi trong hoäi vui xuaân ñaõ goùp phaàn reøn luyeän cho trai gaùi trong laøng söï kheùo tay, yù thöùc thaùo vaùt trong lao ñoäng, reøn luyeän thaân theå theâm cöôøng traùng. Nhöõng phong tuïc laønh maïnh naøy ñaõ ñöôïc nhaân daân baûo löu vaø truyeàn laïi cho ñeán ngaøy nay. HOÄI THU

Nhöng hoäi lôùn nhaát ôû chuøa Keo thu huùt haøng vaïn khaùch töø caùc nôi ñoå veà laø hoäi thu, noåi tieáng caû vuøng.

686

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Cho duø cha maéng meï treo, Em cuõng khoâng boû hoäi Keo hoâm raèm.

Khoâng nhöõng hoäi gaén boù vôùi chuøa vôùi Phaät, maø caû moät phaàn ñôøi theá tuïc cuûa thieàn sö Khoâng Loä cuõng ñöôïc taùi hieän baèng ngheä thuaät dieãn xöôùng trong ñaùm röôùc lôùn. Noäi dung vaên hoùa vaø lòch söû cuûa xaõ hoäi ñöôïc theå hieän ñaëc saéc trong caùc hoaït ñoäng suoát 3 ngaøy, töø 13 ñeán 15 thaùng 9. Ngaøy 13: kyû nieäm leã baùch nhaät cuûa sö Khoâng Loä (oâng maát ngaøy muøng 3 thaùng 6 naêm Kyû Hôïi 1119) Ngaøy 14: kyû nieäm sinh nhaät ngaøi. Ngaøy 15: nhaân ngaøy raèm, hoäi cöû haønh leã tieát haèng thaùng cuûa chuøa. ÔÛ hoäi naøy, nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa cuoäc ñôøi sö Khoâng Loä ñöôïc taùi hieän. Hoäi ñöôïc chuaån bò raát chu ñaùo. Taùm giaùp baàu ra moät oâng chuû hoäi, cöû moät ngöôøi ñaïi dieän cho giaùp mình ñeå lo vieäc toå chöùc. Sau leã thay aùo cho töôïng vaøo ngaøy 10, sang ngaøy 11 daân laøng döïng caây phöôùn cao 40 meùt ñeå trao laù côø hoäi 5 meùt vuoâng tröôùc tam quan, cuõng ngaøy naøy, 42 trai taân ñöôïc choïn ra ñeå tham gia ñaùm röôùc. Caùc buoåi chieàu töø ngaøy 10 ñeán 12, caùc giaùp cuøng haï traûi xuoáng soâng ñeå bôi taäp.

ÑUA THUYEÀN

Ngaøy 13, vaøo hoäi baét ñaàu baèng cuoäc röôùc kieäu kyû nieäm 100 ngaøy tòch cuûa sö Khoâng Loä. Chieàu 13, moïi ngöôøi noâ nöùc ñöùng doïc theo soâng Hoàng daøi ñeán maáy kiloâmeùt ñeå xem ñua traûi. Caùc ñoäi bôi ñeàu maëc ñoàng phuïc theo töøng giaùp. Cuoäc ñua keùo daøi suoát 3 ngaøy lieàn. Giaûi ngaøy naøo ñöôïc trao ngay trong ngaøy aáy. Sau 3 ngaøy, seõ toång keát laïi ñeå xeáp haïng. Trong khi ôû ngoaøi soâng dieãn ra cuoäc ñua traûi, thì ôû trong toøa Giaù roi coù cuoäc thi “thaày ñoïc”, töùc laø caùc thaày cuùng thi ñoïc vaên teá. Baøi vaên do töøng thí sinh saùng taùc theo ñeà taøi “luïc cuùng” (höông, ñaêng, hoa, traø, quaû, thöïc). Thí sinh phaûi khaên aùo chænh teà, töï trình baøy baøi vaên cuûa mình vôùi chaát gioïng trong vaø maïch laïc. Buoåi toái trong aùnh saùng lung linh huyeàn aûo nôi ñieän thaùnh, dieãn ra moät nghi thöùc troïng theå. Taát caû nhöõng chaân kieäu, chaân côø, chöùc saéc, muïc ñoàng tham gia cuoäc röôùc thaùnh ngaøy mai ñeàu laàn löôït vaøo leã. Tieáp theo laø cuoäc thi thoåi keøn vaø ñaùnh troáng. Keøn thi ôû ñaây laø loaïi keøn baùt goã, daøi gaàn moät meùt. Troáng thi goàm 3 loaïi: troáng côm, troáng baûn vaø troáng baàu. Thi ñôn vaø caû thi keùp.

THAÙI BÌNH  687 Ñuùng 12 giôø ñeâm, coù tuïc leã goác caây phöôùn do chuû hoäi ñieàu khieån. Sang ngaøy 14, kyû nieäm sinh nhaät sö Khoâng Loä. Sau leã daâng höông ñeán ñaùm röôùc. Daãn ñaàu laø ñoâi ngöïa hoàng, ngöïa baïch baèng goã coù ñuû yeân cöông, coù 4 baùnh xe do ngöôøi keùo. Tieáp ñeán laø 8 laù côø thaàn, roài 42 ngöôøi vaùc baùt böûu, loã boä. Coù caû moät chieác thuyeàn roàng töôïng tröng cho chuyeán veà kinh ñoâ chöõa beänh cho nhaø vua cuûa thieàn sö. Laïi coù chieác thuyeàn nhoû sôn son ñaët treân giaù tieåu ñình, nhaéc laïi cuoäc ñôøi chaøi löôùi cuûa ngaøi. Khi ñaùm röôùc dieãu qua goùc bôø ao, boãng xuaát hieän 7 hình nhaân baèng goã do ngöôøi ñieàu khieån, trong ñoù coù moät ngöôøi nöõ. Ñoù laø baø Chaøng (coøn goïi laø baø Caù Roãi) maø theo truyeàn thuyeát laø ngöôøi hay mua caù cuûa sö Khoâng Loä.

Chieàu 14, trong khi ngoaøi soâng vaãn dieãn ra cuoäc thi bôi traûi, thì taïi toøa Giaù roi dieãn ra nghi leã chaàu thaùnh mang tính ngheä thuaät. Ñoù laø moät ñieäu muùa coå goïi laø “muùa eách voà”. Ngaøy 15, moïi nghi thöùc tieán haønh nhö ngaøy 14, nhöng coù theâm troø cheøo traûi caïn chaàu thaùnh vaø ban ñeâm sau khi röôùc kieäu hoaøn cung. Hoäi chuøa Keo dieãn ra ñoâng vui, taáp naäp suoát 3 ngaøy ñeâm baèng nghi leã toân giaùo vaø moät soá taäp tuïc coå truyeàn ñeå töôûng nhôù vò thieàn sö ñaõ coù coâng vôùi daân, vôùi nöôùc keát hôïp vôùi nhöõng hình thöùc bieåu dieãn ngheä thuaät daân gian, phaûn aùnh loái soáng cuûa moät vuøng daân cö ven soâng mang roõ maøu saéc vaên hoùa noâng nghieäp cuûa vuøng ñoàng baèng Baéc boä. Leâ Trung Vuõ

688

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HAÛI DÖÔNG HOÄI HAØO XAÙ Thôø

Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Ba danh töôùng thuûy quaân: - Nguyeãn Danh Quang - Nguyeãn Danh Nguyeân - Lyù Ñình Nguyeân : Töø moàng 5 ñeán moàng 6 thaùng gieâng : Laøng Haøo Xaù, xaõ Thanh Xaù, huyeän Nam Thanh : Troø taùi hieän nhöõng traän thuûy chieán

TRANG SÖÛ HAØO HUØNG

N

göôïc doøng thôøi gian, töø theá kyû XIII veà tröôùc, Haøo Xaù voán laø trang Haï Haøo; nay laø thoân Haøo Xaù, xaõ Thanh Xaù, huyeän Nam Thanh, tænh Haûi Döông. Thuôû aáy Haøo Xaù laø vuøng ngoøi laïch chaèng chòt, coù con soâng chaûy qua laøng roài thoâng vôùi soâng Kinh Thaày, tieáp laø soâng Luïc Ñaàu. Hai bôø soâng coû caây raäm raïp nhö röøng. Daân cö thöa thôùt, ngheøo naøn, quanh naêm vaát vaû vôùi ngheà noâng vaø ngheà chaøi löôùi. Caùc cuï laõo oâng thoâng thaïo ngheà caøy caáy vaø ñaùnh caù cho bieát, caên cöù thuûy quaân Vaïn Kieáp cuûa Quoác coâng Tieát Cheá Höng Ñaïo vöông Traàn Quoác Tuaán ñoùng gaàn ñaây, neân Haøo Xaù ñöôïc choïn laø moät trong nhieàu ñieåm xuaát phaùt cuûa thuûy quaân ta taán coâng quaân Nguyeân Moâng.

Sau khi ñieàu tra roõ löïc löôïng vaø tình hình ñoái phöông, Traàn Quoác coâng Tieát cheá môøi 3 danh töôùng thuûy quaân Nguyeãn Danh Quang, Nguyeãn Danh Nguyeân (laø 2 anh em sinh ñoâi) vaø Lyù Ñình Nguyeân tôùi hoäi baøn. Tieáp nhaän leänh cuûa Quoác coâng, caùc töôùng cho taäp keát quaân ñoäi taïi ñaây, vöøa traán giöõ, vöøa reøn luyeän quaân thuûy chieán. Trai traùng Haøo Xaù vaø quanh vuøng voán quen ngheà soâng nöôùc vaø thaïo luoàng laïch, bieát tin naøy lieàn noâ nöùc keùo ñeán xin laøm daân binh vaø hieán keá. Daân chuùng thaáy vaäy raát vui möøng, quyeân goùp tieàn baïc, gaïo thoùc ñeå quaân ta ñoùng thuyeàn chieán, môû loø reøn, ñuùc voõ khí, cung teân vaø khaån tröông laäp kho quaân löông, trang bò cho con chaùu mình. Haøng ngaøn quaân lính vaø daân binh ngaøy ngaøy hoïc caùch ñaùnh treân caïn,

HAÛI DÖÔNG  689 döôùi nöôùc, caùch tieán vaây vaø phoøng ngöï. Do ñöôïc loøng daân, quaân ta tröôûng thaønh nhanh choùng. Caùc boâ laõo trong vuøng lui tôùi ñoäng vieân vaø baøy ra caùc troø chôi ñeå quaân só giaûi trí vaø taäp luyeän haêng haùi hôn.

Khi 3 vò danh töôùng Nguyeãn Danh Quang, Nguyeãn Danh Nguyeân vaø Lyù Ñình Nguyeân qua ñôøi, nhaân daân ñòa phöông laäp ñeàn thôø vaø haèng naêm môû hoäi töôûng nieäm vaøo moàng 5 vaø moàng 6 thaùng gieâng.

Ngaøy 3 thaùng 3 naêm Quyù Muøi (töùc ngaøy 4 thaùng 4 naêm 1288) theo leänh cuûa Quoác coâng Tieát cheá, quaân ñoäi ta vaø daân binh töø haäu cöù vuøng soâng laïch Haï Haøo bí maät tieán ra soâng Kinh Thaày treân nhöõng con thuyeàn nhoû roài baát ngôø taán coâng nhö vuõ baõo vaøo traïi giaëc treân soâng Luïc Ñaàu. Ñoäi chieán thuyeàn nhaø Traàn nhieàu nhö laù tre, quaân ñoäi treân döôùi moät loøng quyeát chieán neân keû thuø bò tieâu hao nhanh choùng, voäi luøi xuoáng soâng Ñaù Baïc. Ngaøy 7 thaùng 3 chuùng daït ra soâng Baïch Ñaèng. Vaø ngaøy hoâm sau, moàng 8, giaëc bò ta truy kích, tuùng keá phaûi chaïy ra soâng Chanh thì sa vaøo baõi coïc, moät traän ñòa laï luøng aùc hieåm chöa bao giôø chuùng ngôø tôùi. Tieáp theo, quaân ta laïi ñoùn chieàu gioù phoùng traän hoûa coâng baèng dieâm tieâu vaø coû khoâ. Quaân ta toaøn thaéng, dieät vaø baét tôùi 6 vaïn teân giaëc, thu hôn 400 chieán thuyeàn!

MÔÛ HOÄI: ÑUA THUYEÀN

Daân trang Haï Haøo, Nam Saùch vaø nôi nôi reo möøng. Ngöôøi ta môû hoäi ñoùn ñoaøn quaân chieán thaéng trong tieáng troáng chieâng töng böøng vaø hoø reo daäy ñaát.

Tröôùc chuøa vaø ñeàn cuûa laøng coù doøng soâng chaûy qua, nôi tröôùc kia ñaõ töøng laø traän ñòa thuûy chieán. Nay daân laøng môû hoäi ñua thuyeàn nhaèm nhôù laïi chieán coâng xöa cuûa cha oâng. Haøo Xaù coù 6 giaùp, moãi giaùp döï 1 thuyeàn. Moãi thuyeàn goàm 10 ngöôøi, trong ñoù laø 8 trai bôi, 1 beû laùi, 1 chæ huy. Thuyeàn ñua daùng ñeïp, hình thon, ñaàu roàng, ñuoâi eùn xinh xaén. Tröôùc ñoù nhieàu ngaøy ngöôøi ta ñaõ sôn söûa laïi thuyeàn vaø caém hieäu côø töøng giaùp. Caùc trai bôi vaø ngöôøi laùi ñeàu côûi traàn ñoùng khoá ñoàng maøu (moãi thuyeàn quy ñònh maøu rieâng). Ngöôøi chæ huy maëc quaàn aùo, chít khaên cuøng maøu vôùi toaøn ñoäi. Treân bôø soâng keâ kyø ñaøi, baøy höông aùn, ñaët baøi vò caùc thaàn vaø traàm höông nghi nguùt, côø hoäi caém röïc rôõ caùc nôi. Caùc vò giaùm khaûo maëc leã phuïc ñaõ coù maët ñaày ñuû ôû kyø ñaøi. Caùc oâng ñaùm caàm loa ñoàng, troáng leänh chæ huy cuoäc ñua. Nhaân daân chen nhau hai beân bôø soâng hoà hôûi chôø ñôïi cuoäc ñua taøi, tuy raát quen thuoäc song vaãn haáp daãn, bôûi moãi naêm chæ toå chöùc 1 laàn. Döôùi nöôùc, caùc thuyeàn ñua, ñaáu thuû ñaõ

690

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

saün saøng. Hoài troáng leänh vöøa döùt, caùc thuyeàn thi nhau lao leân phía tröôùc. Soùng xoâ bôø. Troáng, chieâng thuùc duïc hoøa laãn tieáng ngöôøi hoø reo ñoäng vieân, chaøo möøng. Thuyeàn löôùt nhanh treân maët nöôùc. Ban giaùm khaûo daønh 3 giaûi: nhaát, nhì, ba. Giaûi thöôûng bình dò, chæ laø maáy vuoâng nhieãu ñieàu, quaû cau, goùi cheø. Song tröôùc thaàn, Phaät, daân chuùng vaø trong khoâng khí hoäi heø, giaûi thöôûng trôû thaønh nieàm vinh döï vaø töï haøo ñoái vôùi thuyeàn vaø giaùp thaéng cuoäc. Trong hoäi laøng ngöôøi ta caàu ñieàu may vaø nieàm vui cho caû coäng ñoàng. Cuoäc ñua thuyeàn soâi noåi laøm cho daân chuùng - lôùp con chaùu hoâm nay - nhö ñöôïc soáng laïi khoâng khí haøo huøng cuûa nhöõng cuoäc ra quaân thuôû xöa cuûa quaân daân thôøi Traàn. Ngöôøi daân ñòa phöông nhö ñöôïc khôi daäy tinh thaàn thöôïng voõ truyeàn thoáng maø cha oâng vaãn gìn giöõ vaø trao tuyeàn laïi. - Thi naáu côm treân thuyeàn Khi cuoäc chieán aùc lieät xaûy ra keùo daøi nhieàu ngaøy, ngöôøi ta phaûi naáu côm ngay treân thuyeàn. Hoâm nay hoäi laøng cuõng vaäy, ñeå nhaéc laïi moät neáp soáng ngaøy xöa. Ngöôøi döï thi laø nam giôùi, treân chieác thuyeàn caâu nhoû beù, ngöôøi ta ñaõ ñeå saün caû: gaïo, nöôùc, beáp kieàng, cuûi, nieâu ñaát, dieâm... (xöa laø buøi nhuøi). Caùc ñaáu thuû ngoài saün treân thuyeàn ñaäu beân kia bôø nghe troáng leänh, hoï

bôi thuyeàn sang baèng hai tay. Tôùi bôø beân naøy, ñeå nguyeân tay öôùt, hoï ñaùnh dieâm chaâm löûa naáu côm vaø laïi quay thuyeàn sang bôø kia. Nhö vaäy thuyeàn naøo veà ñích tröôùc maø côm chín môùi ñoaït giaûi. - Ñaáu vaät Vaät laø cuoäc thi taøi haáp daãn. Caùc ñoâ ñeàu côûi traàn, ñoùng khoá maøu, ñeå loä baép thòt cuoàn cuoän treân caùnh tay vaø baép chaân. Ñaáu vaät ñoøi hoûi phaûi thaïo mieáng, nhanh maét vaø dai söùc. Troáng leänh noåi, hai ñaáu thuû xoâng vaøo nhau. Song ban ñaàu hoï chæ vôøn. Khi troáng thuùc, hoï môùi lao vaøo duøng mieáng ngang, mieáng ñeäm ñaùnh ngaõ ñoái phöông hoaëc ngöôïc laïi phaûi duøng mieáng boác ñeå naâng ñoái thuû leân. Coù ñoâ khi vaøo sôùi cöù naèm boø saáp maët ñaát, maëc cho ñoái phöông vaàn, boác vaø rình cô hoäi choàm daäy vaät laïi. Trong sôùi coù ngöôøi phaát côø ñoäng vieân. Troáng vaãn thuùc ñeàu vaø coù luùc doàn daäp, gay gaét, kích thích cuoäc thi. Cho ñeán khi naøo moät beân bò naèm ngöûa, töùc “laám löng traéng buïng” laø thua cuoäc. Ñeå ñoäng vieân caùc ñoâ, raát nhieàu ñoâ, ñoâ laøng, ñoâ thieân haï, ñeàu ñöôïc ñaêng kyù vaøo sôùi ñua taøi. Caøng nhieàu ñoâ döï, hoäi caøng vui. Khaùc vôùi ñua thuyeàn, vaät coù nhieàu giaûi hôn vaø phaân loaïi thaønh giaûi phuï (hay giaûi haøng) vaø giaûi chính. Hai ñoâ vaät nhau, ai thaéng thì nhaän giaûi haøng. Nhöõng giaûi chính haèng naêm ñeàu

HAÛI DÖÔNG  691 coù ngöôøi giöõ (thaéng cuoäc). Nhöõng ñoâ muoán giöõ giaûi phaûi thaéng suoát trong thôøi gian môû hoäi, môùi ñöôïc lónh giaûi.

maát thaêng baèng, thuyeàn laät, ngöôøi teù uøm xuoáng nöôùc, chaúng ñöôïc gì laïi öôùt nhö chuoät loät, bì boõm loäi vaø loâi thuyeàn vaøo bôø.

Moãi laàn coù ngöôøi thaéng vaø lónh giaûi chính, laøng laïi ñoát möøng moät baùnh phaùo toaøn hoàng, noå vang nhö tieáng reo vui.

Ai baét ñöôïc con vòt naøo thì ñöôïc luoân con vòt aáy, ñoù chính laø phaàn thöôûng.

- Baét vòt baèng thuyeàn Ngöôøi ta thaû vaøi ba con vòt trong ao nhoû. Ngöôøi döï thi ngoài treân thuyeàn caâu ñuoåi baét. Cuoäc thi naøy thöôøng phaûi kieân nhaãn vaø gaây ñöôïc nhieàu ñôït cöôøi cuûa ngöôøi xem. Vì vòt laën raát gioûi, nhanh vaø xa. Ngöôøi ñuoåi khoâng ñònh höôùng ñuoåi ñöôïc. Nhieàu khi thuyeàn ñi moät höôùng, vòt noåi ôû höôùng khaùc. Laïi coù ngöôøi haáp taáp, thieáu bình tónh hoaëc

Nhö ñaõ trình baøy, hoäi laøng Haøo Xaù raát vui, vaø chöa phaûi ñaõ heát troø, coù naêm ngöôøi ta troàng ñu, hay choïi gaø, hoaëc ñi caàu “uøm”, gaây cho daân laøng nhöõng ñôït cöôøi saûng khoaùi. Hoäi laøng maõi maõi ñoâng vui vaø ñaùng nhôù, bôûi nhöõng cuoäc chôi hoaëc ñua taøi ñeàu ñöôïc ngöôøi tham döï “chôi heát mình” vôùi tinh thaàn thöôïng voõ. Leâ Trung Vuõ

HOÄI ÑEÀN CAO : Naêm anh em hoï Vöông : Thoân Laïc Ñaïo, xaõ An Laïc, huyeän Chí Linh : Ngaøy 24 thaùng gieâng, moàng 6 thaùng 3 vaø 26 thaùng 10 Chính hoäi : Ngaøy 24 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Röôùc 6 kieäu qua caùc ñeàn - Ñaïi leã coù coã chay, muùa troáng Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian

N

gaøy hoäi xuaân ñeàn Cao coù haøng ngìn ngöôøi noâ nöùc veà döï. Khaùch qua beán Bình, phoá Thieân... ñi 2 caây soá nöõa seõ tôùi nuùi Thieân Boàng soi boùng beân doøng Nguyeät Giang thô moäng. Treân nuùi coù cuïm di tích goàm 4 ngoâi ñeàn, nay thuoäc thoân Laïc Ñaïo, xaõ An laïc, huyeän Chí Linh, tænh Haûi Döông.

Trong quaàn theå naøy, ñaùng chuù yù coù ñeàn Thieân Boàng döïng theo kieåu chöõ ñinh (丁) ôû löng chöøng nuùi. Qui moâ hieän nay ñöôïc truøng tu vaøo naêm Thaønh Thaùi thöù 2 (1890). Toøa tieàn teá coù kieán truùc choàng dieâm lôïp 2 maùi, boán coät ñoàng truï vaø maùi ngoùi reâu phong. ÔÛ haäu cung coù 5 ngai thôø. Ñeàn coøn nhieàu caâu ñoái sôn son

692

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

theáp vaøng, coù caâu taïm dòch nhö sau:

Cha meï nuoâi naáng ñöôïc moät naêm môùi ñaët teân nhö sau:

Hoùa thaàn töø tröôùc, Coå mieáu linh thieâng quang ñaát Laïc Sinh thaùnh noái sau, Tieàn Leâ trung nghóa ñoäng trôøi Nam.

– Con trai thöù nhaát huùy laø Ñöùc Minh

Ñeàn coù 11 ñaïo saéc phong vaøo caùc ñôøi vua: Minh Meänh, Thieäu Trò, Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh, Duy Taân... vaø 6 taám bia ñaù, quí nhaát laø bia “Thieân Boàng ñaïi töôùng quaân bi kyù” khaéc naêm Vónh Höïu thöù 2 (1736) trieàu Leâ Trung höng. Chung quanh laø nhöõng caây lim giaø coù tuoåi ñeán vaøi ba theá kyû. Baûn thaàn tích cho bieát: Thôøi aáy, trang Döôïc Ñaäu, huyeän Baønh Chaâu, phuû Nam Saùch, traán Haûi Döông coù moät gia ñình ôû vaøo baäc trung nhöng aên ôû nhaân haäu coù tieáng, choàng hoï Vöông teân Tónh, vôï hoï Ñaøo teân Thanh. Vôï choàng thöông quyù nhau, gia ñình thuaän hoøa ñaàm aám. Baø Thanh coù thai, aên uoáng khaùc thöôøng, choïn toaøn caùc thöù ngon maø trong saïch. Tôùi kyø sinh nôû moät boïc ñöôïc naêm ngöôøi con: ba trai, hai gaùi (Ñoù laø vaøo giôø Maõo ngaøy 26 thaùng 10). Con trai maët muõi khoâi ngoâ tuaán tuù, veû voõ töôùng ñaõ hieän treân neùt maët, khaùc haún ngöôøi thöôøng. Con gaùi maët nhö hoa, da nhö phaán, khoâng vöông chuùt buïi traàn, moâi töïa son toâ, daùng veû chim sa caù laën, nguyeät theïn hoa nhöôøng, nhö baäc thaàn nöõ trong giôùi quaàn thoa.

– Con trai thöù hai huùy laø Ñöùc Xuaân – Con trai thöù ba huùy laø Ñöùc Hoàng – Con gaùi thöù tö huùy laø Thò Ñaøo – Con gaùi thöù naêm huùy laø Thò Lieãu Sau khi ñaët teân, thaám thoaùt thoi ñöa, ngaøy qua thaùng laïi, naêm ngöôøi con ñaõ möôøi hai tuoåi, cha meï cho ñi hoïc. Hoïc ñöôïc hai naêm ñaõ laøu thoâng vaên, truyeän. Naêm anh em ñöôïc möôøi taùm tuoåi, chaúng may cha meï ñeàu maát (ngaøy 6 thaùng 3). Nhaø Ñinh vaän maït khoâng ñöông noåi gaùnh naëng quoác gia, Thaäp ñaïo töôùng quaân Leâ Hoaøn leân ngoâi, nieân hieäu laø Thieân Phuùc (981), phaûi lo phoøng giöõ ñaát nöôùc. Cuõng naêm aáy, giaëc Toáng xaâm löôïc. Nhaø Toáng sai Haàu Nhaân Baûo, Quaùch Tieán laøm töôùng chia quaân thaønh hai ñöôøng thuûy boä ñaùnh thaúng vaøo thaønh trì nöôùc ta. Nhaø vua thaân haønh ñi deïp giaëc. Qua traán Haûi Döông thuoäc ñòa giôùi trang Döôïc Daäu, huyeän Baøng Chaâu, phuû Nam Saùch thì trôøi ñaõ chieàu. Vua cho döøng laïi vaø ñoùng ñaïi baûn doanh ôû ñoù. Taïi ñaây vua

HAÛI DÖÔNG  693 truyeàn hòch cho caùc baäc hieàn taøi ôû khaép nôi veà öùng tuyeån. Naêm anh em hoï Vöông ñeàu vaøo yeát kieán nhaø vua. Sau khi thöû taøi, vua thaáy caû naêm ngöôøi trí duõng khaùc thöôøng lieàn troïng duïng. Naêm anh em cuøng laøm töôùng theo vua choáng giaêc. Caû naêm vaøo traän ñeàu baùch chieán baùch thaéng. Vua yeâu meán phong cho ba ngöôøi anh laø Ñaïi töôùng, phong cho hai em gaùi laø Maãu nghi thieân haï. Caùc vò nhaän phong laïi tieáp tuïc theo vua ñaùnh giaëc. Ba oâng vaø hai baø chænh ñoán quaân nguõ, chia quaân thaønh hai ñaïo thuûy boä taán coâng quaân Toáng. Giaëc Toáng khoâng khaùng cöï noåi, thua to, hoaûng sôï boû thaønh trì maø chaïy. Töø ñoù nöôùc ta yeân bình. Quaân chieán thaéng ñuoåi giaëc ra khoûi bôø coõi trôû veà trang Döôïc Ñaäu. Vua cho haï traïi aên möøng 7 ngaøy (töø ngaøy 14 thaùng 11). Heát 7 ngaøy, vua cuøng caùc töôùng ñem quaân veà kinh ñoâ. Naêm vò töôùng hoï Vöông xin ñöôïc ôû laïi cho ñuû ba naêm ñeå chòu tang cha meï, maõn tang seõ vaøo trieàu ñình baùi yeát. Chaúng may naêm aáy caû naêm vò hoï Vöông cuøng maát. Nhaân daân quanh vuøng laáy laøm thöông tieác vaø khoâng khoûi laï luøng. Hoï laøm bieåu daâng leân nhaø vua taâu trình veà söï heä troïng ñoù. Vua xem bieåu thöông xoùt naêm vò coâng thaàn coù coâng vôùi nöôùc lieàn sai söù thaàn trôû veà daân trang toå chöùc leã phuùng vieáng. Vaø truyeàn cho nhaân

daân trong vuøng laäp neân boán mieáu ñeå thôø phuïng, ban cho hai möôi boán maãu coâng ñieàn caøy caày ñeå cuùng leã. Vua saéc phong cho naêm vò hoï Vöông laø Thöôïng ñaúng phuùc thaàn: OÂng thöù nhaát Thieân Boàng ñaïi töôùng quaân Ñaïi Vöông, ñeàn laäp taïi nuùi Thieân Boàng, goïi laø ñeàn Cao. OÂng thöù hai Döïc Thaùnh linh öùng Ñaïi Vöông, ñeàn laäp taïi khu ñaát baèng tröôùc laøng, goïi laø ñeàn Beán Traøng. OÂng thöù ba Anh Vuõ Duõng löôïc Ñaïi Vöông, ñeàn laäp taïi tröôùc trang caïnh soâng, goïi laø ñeàn Beán Caû. Baø thöù tö Ñaøo hoa trinh thuaän Coâng chuùa vaø baø thöù naêm Lieãu hoa linh Coâng chuùa, ñeàu thôø ôû ñeàn taïi ñaàu trang, goïi laø ñeàn Caû. Ñeàn Cao môû hoäi 3 ngaøy, töø 22 ñeán 24 thaùng gieâng. Tröôùc ñoù vaøi hoâm, caùc ngoâi ñeàn naèm trong quaàn theå kieán truùc laø: ñeàn Cao, ñeàn Caû, ñeàn Beán Caû, ñeàn Beán Traøng, ñeàn thôø thaønh hoaøng ñeàu ñöôïc söûa sang saïnh seõ. Khaùch thaäp phöông töø Haø Noäi, Haûi Phoøng, Quaûng Ninh, Baéc Ninh... vöôït qua daëm daøi gioù buïi veà ñaây vôùi taám loøng ngöôõng moä. Leàu baït, traïi ñöôïc döïng leân voäi vaõ nhöng chaéc chaén döôùi chaân nuùi Thieân Boàng. Nhìn caûnh aáy, nhaän ngay ra ngaøy hoäi ñaõ ñeán roài. Ngaøy 22 thaùng gieâng, taát caû kieäu röôùc, nghi trang, côø quaït, taùn loïng... ñeàu ñöôïc saép söûa ôû ñeàn Caû

694

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

(thôø hai baø Vöông Thò ñaøo, Vöông Thò Lieãu), ñeå ngaøy 23 seõ röôùc veà ñeàn Cao vaø laøm leã daâng höông. Saùng 23 thaùng gieâng, leã hoäi baét ñaàu baèng ñaùm röôùc. Tröôùc heát laø ñoäi roàng vaø kyø laân. Hai möôi trai traùng khoûe maïnh maëc aùo laäu ñoû, chít khaên ñoû, muùa nhaûy theo nhòp troáng. Con roàng vaûi saéc maøu röïc rôõ, uyeån chuyeån uoán löôïn vôøn nhau vôùi maáy ngöôøi ñeo maët naï, caàm coân. Tieáp sau coù 6 kieäu: Thöù nhaát laø kieäu röôùc baøi vò saéc phong cuûa naêm anh em hoï Vöông, thöù hai laø kieäu oâng anh caû Vöông Ñöùc Minh, thöù ba laø kieäu oâng Vöông Ñöùc Xuaân, thöù tö laø kieäu oâng Vöông Ñöùc Hoàng, roài ñeán kieäu röôùc hai ñöùc baø Vöông Thò Ñaøo vaø Vöông Thò Lieãu... Cuøng vôùi naêm kieäu röôùc naøy coøn coù kieäu röôùc thaønh hoaøng cuûa laøng. Ngöôøi ta ñaõ choïn 58 ngöôøi khieâng kieäu, 30 ngöôøi ñaùnh troáng, goõ chieâng vaø che taùn loïng. Hoï ñeàu laø nhöõng trai laøng cöôøng traùng vaø coù ñaïo ñöùc ñoä, vaän aùo laäu xanh, ñoû, tím, vaøng, chít khaên ñoû, ñi haøi coå. Rieâng kieäu hai baø daønh cho caùc coâ, caùnh thaäp phöông röôùc. Hoï cuõng aên vaän theo loái coå: aùo, muõ, caân, ñai... hoùa trang gioáng caùc quan vaên, quan voõ thôøi xöa. Beân caïnh nhöõng ngöôøi khieâng kieäu laø caùc giaø laøng vaän leã phuïc. Moãi kieäu röôùc coøn coù moät “oâng ñaùm” ñi tröôùc chæ huy. Ñoaøn röôùc xuaát phaùt töø ñeån Caû,

qua ñeàn Beán Caû, ñeàn Beán Traøng... roài döøng haún ôû ñeàn Cao. Ngöôøi ñi röôùc ñoâng ngaøn ngaït, laëng leõ, trang nghieâm. Trong gioù xuaân nheï nhaøng, maät ngoït höông caây laù, höông luùa chieâm, xoaùy voïng tieáng troáng, tieáng chieâng, “tuøng... bi li...” hoøa vôùi aâm thanh cuûa boä baùt aâm ñi baøi “löu thuûy”... Sau caùc kieäu röôùc laø ñoaøn ngöôøi vaø trang phuïc nhieàu kieåu. Coù vò mang y phuïc voõ quan: aùo giaùp baïc, muõ baïc, muõ nguø cao, giaøy ñoû, ñeo göôm “Thanh Coâng”, keû maøy ngaøi, maét phöôïng, troâng oai phong laãm lieät. Coù vò saém vai quan vaên: aùo the xanh, muõ caùnh chuoàn, tay caàm saùch. Coøn caùc giaø: ngöôøi thì aùo löông, khaên xeáp, ñi guoác sôn son, ngöôøi thì aùo töù thaân, khaên moû quaï... Nhöõng coâ gaùi aùo xanh, yeám ñoû, noùn thuùng, quai thao, maù hoàng phôn phôùt. Coøn phaàn ñoâng thanh nieân, phuï nöõ, treû con maëc ñoà taân thôøi. Ñoaøn röôùc ñaõ döøng laïi ôû cöûa ñeàn, caùc kieäu ñöôïc xeáp haøng ngang theo thöù töï saép saün. Leã daâng höông baét ñaàu. Caû khoâng gian roäng lôùn ôû phía baéc ngoâi ñeàn boãng nhö ngöng ñoïng laïi. OÂng tröôûng ban toå chöùc leã hoäi ñoïc tieåu söû vaø coâng ñöùc cuûa naêm anh em hoï Vöông tröôùc söï kính caån, thaønh taâm cuûa haøng nghìn ngöôøi. Roài caùc vò chöùc saéc trong haït, trong laøng, caùc ñaïi dieän, cô, caùnh, roài khaùch traåy hoäi thaép höông töôûng

HAÛI DÖÔNG  695 nieäm, nguyeän caàu. Nhöõng ngoïn gioù xuaân laùch qua keõ laù lim giaø, mang hôi khoùi höông thôm ñi raát daøi, raát roäng.

baøi thô “Töï haøo non nöôùc” giaøu caûm xuùc: Cheânh veânh ñænh nuùi Thieân Boàng, Ñeàn Cao mieáu coå giöõa vuøng bao la. Khaùch haønh höông gaàn xa nao nöùc, Löôïn quanh co An Laïc - Chí Linh... Nay haäu sinh vui chôi daïo böôùc, Loøng töï haøo non nöôùc ngaøn thu. OÂng cha ñaùnh ñuoåi quaân thuø, Chaùu con giöõ vöõng cô ñoà daøi laâu.

Ñeàn Cao ñöôïc Boä VHTT xeáp haïng ngaøy 16 thaùng 1 naêm 1988. Phaïm Xuaân An trong laàn döï hoäi xuaân thaùng gieâng naêm 1991 coù vieát

Vaên Haäu Tham khaûo: 1. Ñeàn Cao – Hoäi VHNT Haûi Höng (1992) 2. Ñeàn Cao – Traàn Vaên Myõ, Baùo Nhaân daân 1-1996

HOÄI BÔI TRAÛI YEÁT KIEÂU : Yeát Kieâu (thaønh hoaøng), danh töôùng cuûa ñöùc Traàn Höng Ñaïo Thôøi gian : Töø ngaøy 18 ñeán 20 thaùng 8 Chính hoäi : Ngaøy 18 thaùng 8 Ñòa ñieåm : Ñeàn Quaùt, xaõ Yeát Kieâu, huyeän Töù Loäc Ñaëc ñieåm: 2 loaïi thuyeàn ñua cuûa nam vaø nöõ, thi cuøng giôùi, 18 ngöôøi moät traûi, traûi daøi 20m, roäng 1m6. Thôø

ÔÛ

haàu heát caùc nôi, ñua thuyeàn chæ daønh cho nam giôùi, nhö caâu cöûa mieäng “Trai xuoáng traûi, gaùi leân ñu”. Bôûi ñaây laø hoaït ñoäng ñoøi hoûi nhieàu söùc löïc, chöa noùi ñeán nhöõng baát traéc gaëp phaûi treân ñöôøng ñua. Nhöng ôû hoäi ñeàn Quaùt (xaõ Yeát Kieâu, huyeän Töù Loäc, tænh Haûi Döông) phuï nöõ cuõng tham gia cuoäc ñua traûi. Yeát Kieâu laø moät boä töôùng thuûy quaân coù taøi vaø thaân tín cuûa Traàn Höng Ñaïo, töøng laäp nhieàu chieán coâng lôùn trong cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân - Moâng theá kyû XIII.

Sau khi qua ñôøi, oâng ñöôïc daân laøng taïc töôïng, toân laøm thaønh hoaøng vaø thôø ôû ñeàn Quaùt. Queâ höông oâng, laøng Haï Bì, ñöôïc ñoåi teân thaønh xaõ Yeát Kieâu. Hoäi laøng môû trong 3 ngaøy, töø 18 ñeán 20 thaùng 8. Moät quy ñònh cuûa laøng laø ñeán ngaøy moàng 10 thaùng 8, caùc trai bôi, gaùi bôi phaûi keát thuùc xong vieäc taäp luyeän ñeå coù thì giôø nghæ ngôi tröôùc khi böôùc vaøo hoäi thi. Moãi traûi goàm 18 ngöôøi: moät laùi, moät ñaùnh troáng, moät ñaùnh moõ, moät caàm côø hieäu vaø 14 tay daàm. Chieàu

696

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

17, caùc thuyeàn bôi “trieàng” (trình) laøng, vöøa laø buoåi toång duyeät, vöøa coù tính chaát giaûi trí neân raát vui. Saùng tinh mô ngaøy 18, chính hoäi, troáng chieâng töø ñeàn gioùng giaû aâm vang. Côø hoäi la lieät caém treân caùc neûo ñöôøng laøng, töø ñeàn Quaùt ra ñeán baõi ñua. Leã röôùc kieäu thaùnh Yeát Kieâu tieán töø ñeàn ra beán soâng. Kieäu ñöôïc ñaët treân moät beä laøm saün ôû nôi baõi ñua ñeå thaùnh chöùng kieán cuoäc tranh taøi. Quaân bôi maëc ñoàng phuïc theo töøng thuyeàn. Thuyeàn nam rieâng vaø thuyeàn nöõ rieâng. Sau ba hoài chín tieáng troáng goïi leã, caùc laùi vaø hieäu côø leân thaép höông, roài lui veà traûi mình, saün saøng chôø leänh xuaát phaùt. Khi traøng phaùo leänh noå ran vaø côø hieäu phaát leân, caùc tay bôi treân caùc traûi laäp töùc boå daàm. Ñoaøn thuyeàn lao vun vuùt nhö nhöõng con raén khoång loà vöôn mình phoùng treân maët nöôùc, giöõa tieáng reo hoø coå vuõ cuûa daân chuùng ñöùng chaät hai beân bôø soâng vaø tieáng chieâng, tieáng troáng roän raõ töng böøng cuûa ngaøy hoäi.

Laøng Haï Bì naèm saùt beân soâng Thôi chaûy ra soâng Luoäc (Ninh Giang). Ngoaøi ngheà noâng, daân ôû ñaây coøn gioûi ngheà chaøi löôùi. Ñaát ruoäng ít, laøng ngheøo, neân sau khi caáy haùi xong, daân thaønh laäp caùc “haø” (nhoùm, toå ngö daân) ñi laøm aên ôû caùc nôi xa nhö Thaùi Bình, Nam Ñònh, Quaûng Ninh... Tuïc môû hoäi ñua traûi haèng naêm cuûa laøng coát ñeå toân vinh ngöôøi anh huøng cuûa queâ höông, naâng cao loøng töï haøo, ngoaøi ra coøn nhaèm reøn luyeän tinh thaàn thöôïng voõ cuûa daân vuøng soâng nöôùc cho trai gaùi laøng, ñoàng thôøi cuõng laø dòp ñeå nhöõng ngöôøi ñi laøm aên xa nhôù ngaøy naøy trôû veà maûnh ñaát choân nhau caét roán, cuøng nhau vui chôi, thi taøi, reøn luyeän kyõ naêng cheøo thuyeàn vaø tinh thaàn ñoàng ñoäi, raát coù ích cho ngheà ñaùnh baét caù thöôøng ngaøy, cuõng nhö raát caàn cho cuoäc thuûy chieán, khi ñaát nöôùc bò quaân xaâm löôïc taán coâng. Leâ Hoàng Lyù

HAÛI DÖÔNG  697

HOÄI ÑEÀN KIEÁP BAÏC Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Höng Ñaïo Ñaïi Vöông Traàn Quoác Tuaán : Ngaøy 20 thaùng 8 : Xaõ Höng Ñaïo, huyeän Chí Linh : Röôùc kieäu ñöùc thaùnh Traàn leân thuyeàn roàng bôi bieåu dieãn treân soâng Luïc Ñaàu

T

heo quoác loä 1A, khaùch ñi oâ toâ töø Haø Noäi tôùi Baéc Ninh (30 km), roài ñi tieáp theo quoác loä 18 (Baéc Ninh) tôùi Phaû Laïi (18 km) thuoäc Haûi Döông laø tôùi ñeàn Kieáp Baïc. Ñeàn ñöôïc döïng töø naêm Canh Tyù (1300), töùc laø naêm Höng Ñaïo Vöông qua ñôøi. Coång ñeàn uy nghi beà theá, vôùi böùc ñaïi töï treân tam quan “Dó thieân voâ cöïc” (söï nghieäp naøy coøn maõi vôùi trôøi ñaát), haøng chöõ beân döôùi laø “Traàn Höng Ñaïo Vöông töø”. Thaáp hôn, ôû 2 beân laø 2 caâu ñoái: Vaïn kieáp höõu sôn giai kieám khí, Luïc Ñaàu voâ thuûy baát thu thanh.

Dòch: Vaïn kieáp nuùi loàng hình kieám döïng, Luïc Ñaàu vang daäy tieáng quaân reo.

Qua coång tam quan laø vaøo moät saân roäng tuïc truyeàn laø “Baõi Kieám”, laø nôi ngaøi xeùt xöû Phaïm Nhan, teân töôùng giaëc coù nhieàu buøa pheùp gian ngoa. Hai beân saân laø 2 daõy nhaø daøi, ñeå khaùch thaäp phöông döøng chaân söûa soaïn maâm leã vaät. Sau ñoù seõ böôùc

vaøo moät cöûa, tôùi moät khuoân vieân nhoû coù hoà, coù hoa vaø hoøn non boä, ôû giöõa ñaët moät baøn thôø nhoû. Tieáp ñeán seõ tôùi 2 gian nhaø ñaïi baùi lôùn vaø haäu cung naèm lieàn nhau. Nhaø ñaïi baùi ñaàu tieân böôùc töø ngoaøi vaøo, ñaët moät baøn thôø lôùn ôû giöõa vôùi nhieàu ñoà teá khí vaø lö höông. Tieáp ñeán nhaø ñaïi baùi phía trong ôû giöõa cuõng ñaët baøn thôø lôùn, 2 beân laø 4 coã ngai thôø 4 ngöôøi con trai cuûa ngaøi laø: - Traàn Quoác Hieáu (Hieän) - Traàn Quoác Nghieãn - Traàn Quoác Taûng - Traàn Quoác Uy (Uaát) Traåy hoäi Kieáp Baïc töôûng nhôù Ñöùc thaùnh Traàn, töø nhieàu theá kyû qua ñaõ laø taäp quaùn cuûa daân ta. Maëc duø 20 thaùng 8, ngaøy kî ngaøi môùi laø chính hoäi, nhöng töø ngaøy 16, thaäm chí töø 10 thaùng 8 aâm lòch, khaùch thaäp phöông ñaõ luõ löôït keùo veà ñoâng tôùi haøng vaïn ngöôøi. Haøng ngaøn con thuyeàn ñaäu chaät beán soâng, nhö gôïi nhôù hình aûnh chieán thuyeàn naêm naøo cuûa quaân ñoäi Ñaïi Vieät oai huøng.

698

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán danh thôm lan truyeàn, khoâng chæ ngöôøi Vieät ñoàng baèng bieát tôùi maø caû baø con caùc daân toäc mieàn nuùi, mieàn bieån (Hoøa Bình, Taây Baéc, Ñoâng Baéc, Vieät Baéc...) cuõng keùo nhau veà döï hoäi, töôûng nieäm ngöôøi anh huøng chung cuûa toå quoác Vieät Nam, ñaát nöôùc cuûa moät quoác gia ña toäc. Ñeàn duø to hoâm nay cuõng trôû thaønh chaät heïp, ngöôøi ta phaûi caàu cuùng khaép nôi, treân maûnh saân, beân goác caây coå thuï, bôûi khoâng sao chen chaân ñöôïc vaøo baøn thôø chính trong ñeàn. Vieäc caàu cuùng tuy thaønh kính nhöng beà boän naøy, moät phaàn do khaùch traåy hoäi quaù ñoâng, ngoaøi ra, coøn laø hình boùng cuûa moät thôøi ñaõ qua. Bôûi xöa, vaøo ñeâm hoäi ngöôøi ta thích haàu boùng leân ñoàng vaø moät vaøi hình thöùc ma thuaät khaùc ñeå caàu ngaøi gia taêng cho höôûng phuùc, höôûng loäc vaø tai qua naïn khoûi. YÙ nghóa toân vinh taøi naêng vaø nhaân caùch ngöôøi anh huøng nhö vaäy seõ suùt giaûm (vaø khoâng ñuùng höôùng), neân ngaøy nay hoäi chæ töôûng nieäm, daâng höông vaø teá röôùc. Trong dòp leã hoäi, thöôøng sau ngaøy 20 thaùng 8, khaùch coù theå nhaân ñoù chieâm ngöôõng caùc pho töôïng quyù cuûa ñeàn. Qua khoùi höông nghi nguùt, ñeøn röïc saùng uy nghi, töôïng ngaøi an

toïa vôùi daùng veû bình thaûn treân toøa chính cung. Beân caïnh laø coâng chuùa Thieân Thaønh (phu nhaân ngaøi), beân kia laø coâng chuùa Quyeân Thanh, con gaùi thöù nhaát (laø vôï vua Traàn Nhaân Toâng), lieàn beân laø coâng chuùa Anh Nguyeân, con gaùi thöù hai (laø vôï töôùng quaân Phaïm Nguõ Laõo), roài ñeán töôïng beä thôø beân laø Phaïm Nguõ Laõo (con reå), Daõ Töôïng (gia thaàn), Yeát Kieâu (gia thaàn). Taát caû 7 pho töôïng ñeàu baèng ñoàng. Sau daâng höông laø phaàn ñaïi leã. Chieâng troáng reàn vang xen laãn tieáng phaùo noå lieân tuïc (cuûa caùc khaùch) chaøo möøng hoäi roän vang giöõa muøi traàm höông nghi nguùt lan toûa. Teá leã xong, kieäu, côø, taøn, loïng vaø moïi nghi tröôïng ñaõ saün saøng ôû saân ñeàn. Ba hoài chieâng troáng vöøa döùt, ñaùm röôùc chuyeån mình loäng laãy nhö moät röøng hoa, maø trung taâm laø kieäu röôùc chaân dung ngaøi. Ñoaøn muùa roàng, muùa laân löôïn leân, löôïn xuoáng voøng quanh. Qua Tam quan, ñaùm röôùc höôùng tôùi bôø soâng. Tuy vaäy, ngöôøi döï hoäi vaãn thaáy nhö ñang trong ñoaøn quaân haønh troáng dong côø môû cuûa ñaïo huøng binh Ñaïi Vieät döôùi söï chæ huy cuûa moät vò chuû soaùi thieân taøi 7 theá kyû tröôùc, söûa soaïn cho cuoäc thuûy chieán noåi tieáng treân soâng Baïch Ñaèng naêm 1288. Ñaùm röôùc tuaàn töï chuyeån xuoáng bôø soâng vaø leân nhöõng thuyeàn coù trang

HAÛI DÖÔNG  699 trí côø hoa ñôïi chôø. Kieäu Ñöùc thaùnh ñöôïc röôùc leân thuyeàn roàng. Ñoaøn thuyeàn rôøi beán. Tieáng phaùo, tieáng loa, tieáng coàng chieâng cuøng tuø vaø aâm vang oai huøng treân khuùc soâng daøi. Ñoaøn thuyeàn röïc rôõ coù loa troáng khoâng khaùc ñaøn roàng bôi treân soâng nöôùc, suoát chaëng ñöôøng daøi treân 2 km, thaät haøo huøng. Daân chuùng treân bôø ngöôõng moä, hoø reo. Cuoäc röôùc dieãu thuûy binh tôùi khoaûng cuoái giôø muøi (15g) thì chaám döùt. Ñoaøn thuyeàn caäp beán. Ñaùm röôùc leân boä,

ñöa chaân dung trôû laïi ñeàn döï leã taï, ñoàng thôøi keát thuùc ngaøy hoäi lôùn. Ñoù laø quang caûnh leã hoäi Kieáp Baïc muøa thu naêm 1988, kyû nieäm 700 naêm chieán thaéng quaân Nguyeân - Moâng vaø 688 naêm ngaøy qua ñôøi cuûa Traàn Höng Ñaïo vôùi thaàn danh do trieàu Traàn phong taëng: “Thaùi Sö Thöôïng Phuï Quoác Coâng Nhaân Voõ Höng Ñaïo Ñaïi Vöông”. Leâ Trung Vuõ

700

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HÖNG YEÂN HOÄI ÑEÀN PHUØ UÛNG Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Phaïm Nguõ Laõo, danh töôùng ñôøi Traàn, theá kyû XIII : Ngaøy 11 ñeán 13 thaùng gieâng : Ngaøy 11 thaùng gieâng : Laøng Phuø UÛng, huyeän Kim Thi : Röôùc töôïng quaän chuùa Thuûy Tieân veà ñeàn Phuø UÛng

H

aèng naêm cöù ñeán ngaøy 11 thaùng gieâng, daân laøng Phuø UÛng, huyeän Kim Thi, tænh Höng Yeân vaø khaùch thaäp phöông töø nhieàu nôi khaùc noâ nöùc ñoå veà traåy hoäi ñeàn Phuø UÛng, nôi thôø töôùng quaân Phaïm Nguõ laõo (1255-1320), moät danh töôùng döôùi trieàu Traàn töøng coù nhieàu coâng lao giuùp Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán trong hai cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân Moâng vaøo theá kyû XIII. Trong quaù trình theo Höng Ñaïo Vöông ñaùnh giaëc giöõ nöôùc, Phaïm Nguõ Laõo ñaõ toû ra moät nhaø quaân söï taøi naêng, giaøu möu löôïc, laäp nhieàu coâng lôùn, vì vaäy oâng ñöôïc Höng Ñaïo Vöông tin yeâu roài gaû con gaùi laø coâng chuùa Tænh Hueâ vaø ñöôïc phong chöùc Höõu Kim Ngoâ Veä Ñaïi töôùng quaân. Laø ngöôøi chæ huy nghieâm khaéc, huaán luyeän binh só coù kyû luaät, nhöng raát thöông yeâu hoï, ñoái ñaõi nhö anh em

moät nhaø, ñoàng cam coäng khoå vôùi quaân lính neân ñöôïc hoï quyù meán, doác loøng cuøng oâng möu vieäc lôùn. OÂng cuõng ñöôïc vua Traàn phong tôùi chöùc Ñieän suùy Thöôïng töôùng quaân vaø ñöôïc nhaân daân ñöông thôøi raát baùi phuïc vaø troïng neå. Sau khi maát, daân laøng Phuø UÛng - queâ höông oâng - vaø nhaân daân quanh vuøng ñaõ laäp ñeàn thôø ngay treân neàn nhaø cuõ cuûa oâng. Traûi qua nhieàu theá kyû, ñeàn thôø vò töôùng taøi danh vaãn ñöôïc nhaân daân giöõ gìn chu ñaùo vaø truøng tu nhieàu laàn, haèng naêm vaãn môû leã hoäi ñeå töôûng nhôù coâng lao ngöôøi anh huøng. Ñeàn ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc ta xeáp haïng di tích lòch söû vaên hoùa. Ñeàn thôø Phaïm Nguõ Laõo ñöôïc xaây döïng treân moät khu ñaát cao raùo, thoaùng ñaõng, roäng raõi. Caùch ñaáy khoâng xa laø ñeàn Maãu, nôi thôø thaân maãu vaø mieáu thôø caùc baäc tieàn boái cuûa hoï Phaïm. Veà phía ñoâng, caùch

HÖNG YEÂN  701 ñeàn 500 meùt laø ñeàn thôø quaän chuùa Thuûy Tieân, ngöôøi con gaùi ñoäc nhaát cuûa töôùng quaân vaø ngoâi chuøa coå kính. Ñuùng ra, ñaây laø moät cuïm di tích lòch söû goàm nhieàu ñeàn chuøa, caûnh quan ñeïp, vaøo nhöõng ngaøy leã teát, nhaân daân ñòa phöông thöôøng ñeán thaép höông, vaõn caûnh. Leã hoäi Phuø UÛng thöôøng keùo daøi trong 3 ngaøy, töø 11 ñeán 13 thaùng gieâng. Ngaøy 11 laø ñaïi teá Phaïm Nguõ Laõo vaø thaân phuï, oâng Phaïm Tieân Coâng, taïi ñeàn chính vaø mieáu toå. Ngaøy 12, leã teá taïi ñeàn thôø quaän chuùa Thuûy Tieân vaø ñeàn Maãu. Ngaøy 13 laø leã röôùc töôïng Thuûy Tieân veà ñeàn chính vôùi nghi thöùc ñoäc ñaùo, taïo cho leã hoäi Phuø UÛng moät saéc thaùi rieâng so vôùi moät soá leã hoäi khaùc ôû vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng. Töông truyeàn coâ con gaùi ñoäc nhaát cuûa Phaïm töôùng quaân dung maïo tuyeät vôøi neân ñöôïc tuyeån laøm cung phi vua Traàn. Nhöng naøng laïi khoâng coù con. Vì vaäy, veà sau naøng ñöôïc cha göûi veà queâ soáng vaø tu ôû ngoâi chuøa taïi laøng. Ñoù laø lyù do vì sao ngoâi chuøa naøy vöøa thôø Phaät laïi vöøa thôø caû quaän chuùa Thuûy Tieân vôùi ñaày ñuû nghi thöùc, leä boä nhö moät ngoâi ñeàn. Leã röôùc töôïng Thuûy Tieân veà ñeàn chính thôø Phaïm Nguõ Laõo trong

ngaøy hoäi phaûn aùnh moät quan nieäm cuûa daân gian veà söï baùo hieáu cuûa ñöùa con veà thaêm cha trong moät gia ñình voïng toäc. Sau ñoù, töôïng ñöôïc löu laïi töø 13 thaùng gieâng ñeán moàng 2 thaùng 3 môùi coù leã röôùc töôïng trôû veà choán cuõ. Tröôùc ngaøy leã röôùc töôïng, caùc vò chöùc saéc cuûa laøng ñöôïc cöû ra thöïc hieän moät soá nghi thöùc: taém töôïng, thay y phuïc, saép xeáp taøn loïng, kieäu, ngöïa, ñoà trang söùc, leã vaät... gioáng nhö moät cuoäc veà thaêm nhaø cuûa ngöôøi soáng. Ñöôøng laøng hoâm aáy ñöôïc trang hoaøng côø xí ñuû maøu töø chuøa vaøo ñeàn thôø Thuûy Tieân cho ñeán ñeàn chính. Töø saùng sôùm ngaøy 13, daân laøng vaø khaùch thaäp phöông ñaõ teà töïu taïi ñeàn ñoâng ñuû vaø treân caùc ngaõ ba, ngaõ tö, nôi ñaùm röôùc ñi qua. Daãn ñaàu ñaùm röôùc laø nhöõng chaøng trai khoûe maïnh, nai nòt goïn gaøng, trang bò giaùo göôm, chaáp kích, coân tröôïng, ñoùng vai ñoäi veä só baûo veä vaø ñeïp ñöôøng. Tieáp ñoù laø ñoäi muùa roàng. Con roàng vaøng loäng laãy uy nghi cuoän mình theo nhòp troáng. Ñoäi ngoïc nöõ goàm hôn chuïc coâ gaùi maëc aùo töù thaân nhieàu maøu, thaét löng hoa lyù, khaên nhieãu boùng laùng, yeám ñoû, quaàn chuøng, xeáp haøng ñoâi, ñaàu ñoäi maâm leã vaät goàm höông hoa, xoâi cheø, gaïo neáp, gaïo teû, traàu cau, gaám voùc... ñeå veà daâng thaân phuï. Trong maâm leã vaät ñaùng chuù yù coù hai thöù, ñoù laø ñóa muoái vaø maáy cuû

702

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

göøng cuøng hoa quaû, treân phuû taám luïa xanh theå hieän loøng bieát ôn cuûa con ñoái vôùi cha meï ñaäm ñaø nhö “muoái maën, göøng cay”. Tieáp ñeán laø chieác kieäu sôn son theáp vaøng coù reøm luïa che, trong ñaët töôïng quaän chuùa Thuûy Tieân. Ñi sau kieäu laø con ngöïa hoàng vaø nhöõng ngöôøi phuïc vuï mang theo nhöõng ñoà duøng caàn thieát. Khi kieäu vöøa ñöa ra khoûi ñeàn coøn phaûi quay maët laïi vaùi Phaät (nhöõng ngöôøi khieâng chuøng chaân, khom ngöôøi nheï nhaøng haï thaáp kieäu xuoáng ba laàn) roài môùi chuyeån ñoäng. Treân ñöôøng ñi, bao giôø kieäu cuõng phaûi röôùc qua ñeàn Maãu (nguï yù raèng tröôùc khi thaêm cha phaûi gheù thaêm baø noäi). Nôi ñaây, nhöõng ngöôøi khieâng kieäu cuõng laøm ñoäng taùc haï thaáp kieäu ba laàn, daâng höông hoa, leã vaät, ñoát phaùo xong tieán veà ñeàn chính. Ñaùm röôùc ñeán nôi, döøng laïi tröôùc cöûa ñeàn, cuõng thöïc hieän ba laàn naâng

kieäu leân vaø haï xuoáng (haønh ñoäng töôïng tröng vaùi cha ba vaùi) roài sau ñoù môùi döøng haún tröôùc saân. Caùc leã vaät daâng leân baøn thôø ñeå cuùng cha vaø toå tieân, teá ba tuaàn höông, daâng ba tuaàn röôïu ôû tröôùc tieàn ñöôøng. Sau ñoù, töôïng quaän chuùa cuøng caùc ñoà leã, ngöïa hoàng môùi ñöôïc ñöa vaøo haäu cung theo cöûa naùch cuûa ñeàn. Töôïng quaän chuùa Thuûy Tieân ñaët ôû haäu cung cho ñeán ngaøy moàng 2 thaùng 3 môùi röôùc veà nôi cuõ. Hoäi ñeàn Phuø UÛng, ñaëc bieät laø ñaùm röôùc quaän chuùa Thuûy Tieân coøn löu giöõ moät soá yeáu toá kyû cöông phong kieán, ñoâi khi coøn in roõ daáu aán meâ tín, nhöng nhìn chung yù nghóa chuû ñaïo cuûa leã hoäi laø loøng traân troïng, nhôù ôn nhöõng baäc tieàn boái coù coâng ñoái vôùi ñaát nöôùc vaø daân toäc, ñoàng thôøi cuõng phaûn aùnh ñaïo lyù, taâm hoàn, coát caùch con ngöôøi Vieät Nam ñoái vôùi baäc sinh thaønh, ñoái vôùi coäi nguoàn cuûa mình. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HÖNG YEÂN  703

HOÄI PHÖÔNG LAÂM : - Hoaøng Ñình Ñoä - Hoaøng Ñình AÙi - Baø Ngoïc Chaân Ñòa ñieåm : Laøng Phöông Laâm, huyeän AÂn Thi Thôøi gian : Ngaøy 30 thaùng 12 vaø 12 thaùng gieâng Chính hoäi : Ngaøy 12 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Cuùng thòt choù - Ñaáu vaät Thôø

Ñ

ôøi nhaø Lyù, ôû trang Thieân Thi, huyeän Thieân Thi, loä Khoaùi Chaâu, ñaïo Sôn Nam coù oâng Hoaøng Nghóa, vôï laø Phuøng Thò sinh ñöôïc moät ngöôøi con gaùi teân laø Ngoïc Chaân. Thôøi gian thaám thoaùt, Ngoïc Chaân ñaõ troøn 10 tuoåi maø vaãn chöa coù em boàng. OÂng baø Hoaøng Nghóa cuøng nhau ñeán chuøa Vaân Moäng ôû vuøng Kim Baûng daâng höông caàu nguyeän xin cho sinh ñöôïc con trai noái doõi. Hoâm aáy laø ngaøy 12 thaùng gieâng, naêm Quyù Tò (1053). Hai oâng baø nguû laïi trong chuøa, ñeâm moäng thaáy Ngoïc ñeá cho hai vì sao ñaàu thai vaøo cöûa hoï Hoaøng ñeå sau naøy phuø vua giuùp nöôùc. Töø hoâm ñoù baø Phuøng Thò coù thai, vöøa chaün moät naêm, ñuùng ngaøy 12 thaùng gieâng, naêm Giaùp Ngoï (1054) sinh ra moät boïc hai beù trai hình dung tuaán tuù, khí töôïng hieân ngang khaùc haún ngöôøi thöôøng. OÂng baø möøng laém, ñaët teân con laø Hoaøng Ñình Ñoä vaø Hoaøng Ñình AÙi. Lôùn leân, hai ngöôøi thoâng minh ham hoïc, laïi coù söùc khoûe hôn ngöôøi.

Naêm 12 tuoåi, cha meï ñoùn tieân sinh Nguyeãn Xuaân Quang ôû Thaùi Haø veà daïy vaên, voõ, binh thö, luïc thao, tam löôïc. Hai oâng Hoaøng Ñình Ñoä, Hoaøng Ñình AÙi truùng tuyeån khoa thi Nho hoïc tam tröôøng naêm AÁt Maõo (1075), döï haøng ñoâng baûng. Baáy giôø vua nhaø Toáng nghe lôøi teå töôùng Vöông An Thaïch, sai Thaåm Khôûi ñoùng ôû Queá Chaâu (sau Khôûi bò baõi chöùc, laïi cho Löu Di thay theá), ngaàm laáy binh ngöôøi Man ñoäng, ñoùng thuyeàn beø taäp thuûy chieán, caám caùc chaâu huyeän bieân giôùi khoâng ñöôïc mua baùn, chuaån bò ñaùnh nöôùc ta. Nhaø Lyù nghe tin sai töôùng Lyù Thöôøng Kieät vaø töôùng Toân Ñaûn mang 10 vaïn quaân ñaùnh sang caùc chaâu Khaâm, chaâu Duïng, chaâu Lieâm ñeå phaù aâm möu ñòch. Hai vò taân khoa hoï Hoaøng xin vua cho theo quaân Baéc phaït. Vua Lyù khen yù chí maïnh meõ, phong chöùc Hieäp taùn trong ñaïo quaân töôùng Toân Ñaûn vaây ñaùnh chaâu Ung. Trong khoaûng

704

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hai thaùng quaân nhaø Lyù do töôùng Lyù Thöôøng Kieät, vaø töôùng Toân Ñaûn chæ huy ñaõ haï ñöôïc ba chaâu thaønh, baét soáng nhieàu ngöôøi ba chaâu ñem veà. Hai quan Hieäp taùn hoï Hoaøng coù ñoùng goùp nhieàu coâng ñöôïc phong Töôùng quaân. Thaùng ba naêm Bính Thìn (1076) nhaø Toáng sai Quaùch Quì laøm Chieâu thaûo söù, Trieäu Tieát laøm Chieâu thaûo phoù söù, ñem 10 vaïn quaân vaø moät vaïn ngöïa sang xaâm löôïc Ñaïi Vieät. Vua sai töôùng Lyù Thöôøng Kieät (luùc aáy ñaõ ñöôïc phong Thaùi uùy) ñem hai töôùng hoï Hoaøng ñieàu ñoäng quaân daân ñaép luõy ôû bôø phía nam soâng Nhö Nguyeät (soâng Caàu), xaây döïng moät phoøng tuyeán kieân coá ñeå choáng ñaùnh. Quaân Toáng ñoùng ôû bôø phía baéc, nhieàu laàn qua soâng ñeàu bò ñaùnh lui. Giöõa luùc aáy, moät ñeâm quaân Ñaïi Vieät nghe ôû trong ñeàn thôø töôùng quaân Tröông Hoáng, Tröông Haùt coù tieáng ngaâm thô: Nam quoác sôn haø Nam ñeá cö, Tieät nhieân ñònh phaän taïi thieân thö. Nhö haø nghòch loã lai xaâm phaïm, Nhöõ ñaúng haønh khan thuû baïi hö.

Dòch nghóa: Soâng nuùi nöôùc Nam, vua Nam ôû, Coõi bôø ngaên caùch töï saùch trôøi. Côù chi quaân giaëc sang xaâm laán, Thaát baïi bay xem seõ ñeán nôi.

Quaân Toáng bò gieát haïi raát nhieàu, bò beänh cheát cuõng khoâng ít, laïi theâm löông thöïc khoâng ñuû. Thaùi uùy Lyù Thöôøng Kieät naém ñöôïc

tình hình “tieán thoaùi löôõng nan” cuûa ñòch môùi cho ngöôøi sang doanh traïi quaân Toáng giaûng hoøa. Quaùch Quì hoûi yù kieán cuûa caùc töôùng ñeàu noùi neân hoøa. Theá roài quaân Toáng ruùt veà nöôùc. Tính trong thôøi gian xaâm löôïc nöôùc ta, quaân Toáng vöøa bò gieát vöøa bò oám cheát maát moät phaàn ba quaân soá, vaø gaàn chuïc vieân töôùng lôùn nhoû (hai töôùng hoï Hoaøng cheùm ñöôïc töôùng Toáng laø Quaùch Ñaït vaø Lyù Quí). Trieàu ñình nhaø Lyù luaän coâng phong thöôûng, töôùng Hoaøng Ñình Ñoä laø Ñoâng baûng Huøng Töôùng quaân, töôùng Hoaøng Ñình AÙi laø Ñoâng baûng Huøng uy töôùng quaân, ñeàu cho cöôùc baùo. Naêm Quí Muøi (1103) Lyù Giaùc coù thuaät laï, bieán caây coû thaønh ngöôøi, trieäu taäp keû voâ laïi chieám cöù chaâu Dieân, khaép thaønh noåi loaïn. Vua Lyù sai Thaùi uùy Lyù Thöôøng Kieät cuøng hai töôùng hoï Hoaøng ñi ñaùnh deïp. Töôùng Hoaøng Ñình Ñoä noùi vôùi chuû töôùng môøi chò laø baø Hoaøng Ngoïc Chaân voán gioûi phöông thuaät theo quaân vaøo Chaâu Dieãn ñeå trò Lyù Giaùc. Baø Ngoïc Chaân cao tay aán quyeát, phaù ñöôïc thuaät laï cuûa Lyù Giaùc. Y thua chaïy troán sang nöôùc Chieâm Thaønh. Quaân Ñaïi Vieät ban sö, treân ñöôøng veà qua saùch Moäc Kieàu thì baø Hoaøng Ngoïc Chaân boãng nhieân khoâng beänh maø hoùa. Hai töôùng hoï Hoaøng laøm leã an taùng chò ôû ñaây.

HÖNG YEÂN  705 Hai töôùng thaáy saùch Moäc Kieàu naèm treân daûi ñaát cao roäng giöõa vuøng ñoàng truõng, röøng raäm bao quanh, sôn thuûy höõu tình, daân thuaàn tuïc myõ, môùi döïng nhaø ôû laïi. Thaùi UÙy Lyù Thöôøng Kieät veà trieàu taâu coâng trò Lyù Giaùc cuûa baø Ngoïc Chaân, vua Lyù haï chieáu xaây ñeàn thôø ôû saùch Moäc Kieàu, phong laø Linh phuø thaàn nöõ. Traûi caùc trieàu phong kieán ñôøi sau ñeàu coù saéc phong theâm myõ töï, dueä hieäu cuûa thaàn nay laø Linh phuø Thaàn nöõ phu nhaân - Döïc baùo trung höng Toân Thaàn. Gia taëng: Trinh uyeån toân thaàn. Hai töôùng hoï Hoaøng coøn theo chuû töôùng Thaùi uùy Lyù Thöôøng Kieät ñi ñaùnh Chieâm Thaønh, khoâi phuïc 3 chaâu Boá Chính, Ñòa Lyù vaø Ma Linh, ñöôïc thaêng töôùc haàu. Sau khi hai töôùng Hoaøng Ñình Ñoä, Hoaøng Ñình AÙi maát. Vua Lyù phong laøm Phuùc thaàn saùch Moäc Kieàu, luùc aáy ñaõ ñoåi teân laø trang Hoa Laâm, nay laø thoân Phöông Laâm. Dueä hieäu cuûa 2 thaàn laø: Ñoâng baûng Huøng Chaán linh thaàn, gia taëng: Döïc baûo trung höng toân thaàn vaø Ñoâng baûng Huøng uy linh thaàn, gia taëng: Döïc baûo trung höng toân thaàn. Trong ñeàn coøn ñoâi caâu ñoái minh chöùng: Tung nhaïc giaùng thaàn Hoaøng gia baù troïng

Thieân thö ñònh phaän Nam quoác sôn haø.

Nghóa laø: Thaàn töø treân nuùi cao giaùng sinh nhaø hoï Hoaøng. Saùch trôøi ñaõ ñònh coõi bôø soâng nuùi nöôùc Nam.

Vaø moät caâu khaùc: Coá quoác sôn haø chung duïc nhaát gia tam hieån thaùnh.

Nghóa laø: Non soâng nöôùc cuõ hun ñuùc moät nhaø ba hieån thaùnh.

Ñeàn Phöông Laâm quoác ñaûo daân caàu coù nhieàu linh öùng, traûi caùc trieàu phong kieán ñeàu coù saéc phong. Töông truyeàn: “Haèng naêm cöù ñeán ñeâm 30 Teát, coù moät con hoå ñeán tröôùc cöûa ñeàn Phöông Laâm. Daân laøng laøm thòt saün moät con choù, ñeán luùc sang canh ñem cho hoå aên. Ngaøy hoäi laøng, ñeâm hoå phuïc treân moät naám ñaát sau ñeàn vaø ñöôïc cho aên loäc thaùnh. Veà sau hoå xuoáng daân Ñoàng Boø, thoân Chanh bò ñaùnh baãy, thoân Phöông Laâm xin laïi ñöôïc da hoå, haèng naêm ñöa trình dieãn trong ngaøy hoäi laøng. Hieän nay coøn daáu tích naám Hoå phuïc, vaø haèng naêm ñeâm 30 Teát caùc cuï thòt moät con choù luoäc chín ñeå cuùng thaàn Hoå luùc giao thöøa, xong ñem thuï loäc.” Haèng naêm kî thaàn vaøo ngaøy 12 thaùng gieâng (caùc vò ñeàu maát vaøo ngaøy sinh). Nhöõng naêm toå chöùc hoäi laøng (vaøo ñaùm) thì töø moàng 9 ñeán

706

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

14 thaùng gieâng. Hoäi laøng Phöông Laâm coù nhieàu troø vui, nhöng chuû yeáu coù ñaáu vaät ñeå nhôù laïi nhöõng ngaøy tuyeån quaân, luyeän quaân. Xay luùa, giaõ gaïo vaø thi thoåi côm ñeå nhôù

laïi coâng vieäc haäu caàn phuïc vuï löông thöïc nuoâi quaân trong thôøi gian hai töôùng caàm quaân ñaùnh giaêc. Vaên Haäu

Theo saùch Thaønh hoaøng Vieät Nam (taäp II) NXB VHTT Haø Noäi (1997)

LEÃ HOÄI CHÖÛ ÑOÀNG TÖÛ : Ñöùc thaùnh Chöû Ñoàng Töû (moät trong “Töù baát töû” cuûa ngöôøi Vieät) Ñòa ñieåm vaø thôøi gian môû hoäi: 1. Ñeàn Chöû Ñoàng Töû taïi laøng Ña Hoøa, xaõ Bình Minh, huyeän Khoaùi Chaâu: Töø moàng 10 ñeán 15 thaùng 3 2. Ñeàn Daï Traïch, xaõ Daï Traïch, huyeän Khoaùi Chaâu: Töø moàng 10 ñeán 12 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : Leã röôùc nöôùc treân soâng vaø Leã röôùc Phaùt du. Thôø

T

öø Haø Noäi, du khaùch coù theå xuoâi doøng soâng Hoàng baèng thuyeàn hay ca noâ, hoaëc ñi ñöôøng oâ toâ ven ñeâ khoaûng 20 km thì ñeán hai xaõ Bình Minh vaø Daï Traïch thuoäc huyeän Khoaùi Chaâu, tænh Höng Yeân, hai nôi coù ñeàn thôø Chöû Ñoàng Töû. Caû hai ngoâi ñeàn ñeàu ñöôïc Boä Vaên hoùa xeáp haïng laø di tích lòch söû vaên hoùa. Ñöùc thaùnh Chöû Ñoàng Töû vaø Tieân Dung coâng chuùa ñöôïc thôø phuïng ôû nhieàu nôi treân chaâu thoå soâng Hoàng, ôû Vónh Phuùc vaø caû ôû Ngheä An. Nhöng, nôi coù ñeàn thôø noåi tieáng vaø haèng naêm dieãn ra leã hoäi lôùn nhaát, coù söùc thu huùt haøng vaïn khaùch thaäp phöông, laø vuøng ñaát Khoaùi Chaâu, queâ höông cuûa

Chöû Ñoàng Töû. Nôi ñaây coù hai ñeàn thôø naèm ôû hai laøng cuøng chung moät huyeän, chæ caùch nhau coù maáy caây soá ñöôøng chim bay vaø moãi nôi gaén lieàn vôùi moät maûng lòch söû cuûa nhaân vaät. Ñeàn thôø ôû laøng Ña Hoøa laø nôi môû ñaàu cho thieân tình söû dieãm leä, Chöû Ñoàng Töû - Tieân Dung. Ñeàn thöù hai ôû xaõ Daï Traïch, theo truyeàn thoáng laø nôi Chöû Ñoàng Töû cuøng nhò vò phu nhaân “hoùa”, töùc bay veà trôøi. Veà caâu chuyeän Chöû Ñoàng Töû vaø Tieân Dung, saùch Lónh Nam chích quaùi ghi: Vua Huøng thöù 18 coù ngöôøi con gaùi teân laø Tieân Dung, nhan saéc tuyeät traàn, ñaõ 18 tuoåi nhöng khoâng

HÖNG YEÂN  707 coù yù ñònh laáy choàng, chæ thích du ngoaïn nhöõng thaéng caûnh cuûa ñaát nöôùc. Luùc baáy giôø ôû laøng Chöû Xaù (nay thuoäc huyeän Khoaùi Chaâu, tænh Höng Yeân) coù chaøng trai teân laø Chöû Ñoàng Töû, meï maát sôùm, nhaø ngheøo, hai cha con chæ coù ñoäc moät caùi khoá vaûi. Vì theá, khi naøo ñi ñaâu ra khoûi nhaø môùi duøng khoá. Ngaøy noï, ngöôøi cha oám naëng, daën con: “Khi naøo cha cheát, con cöù choân mình traàn, giöõ khoá laïi maø maëc”. Thöông cha, neân khi cha cheát, Chöû Ñoàng Töû vaãn quaán khoá choân cha töû teá, coøn mình ñaønh chòu reùt. Moät hoâm, ñang ngaâm mình moø caù döôùi soâng, chaøng nghe vang tieáng troáng, chieâng, tieáng ñaøn saùo, roài moät chieác thuyeàn coù ñoâng keû haàu ngöôøi haï tieán tôùi (ñoù laø du thuyeàn cuûa coâng chuùa Tieân Dung). Chöû Ñoàng Töû hoaûng hoát beøn laïi nôi khoùm lau thöa beân baõi, bôùi caùt thaønh hoá, naèm xuoáng roài phuû caùt leân mình. Thaáy caûnh ñeïp, Tieân Dung ra leänh caém thuyeàn daïo chôi treân baõi caùt, roài cho vaây maøn ôû khoùm lau maø taém. Nöôùc doäi laøm troâi caùt ñi, ñeå loä thaân hình moät chaøng trai cöôøng traùng. Caû hai ñeàu ôû trong tö theá töï nhieân nhö luùc môùi loït loøng meï. Sau côn baøng hoaøng, coâng chuùa hoûi: “Ngöôøi laø ai, sao laïi ôû choán naøy ?” Chöû Ñoàng Töû keå laïi hoaøn caûnh cuûa mình. Nghe xong, coâng chuùa caûm ñoäng maø raèng: “Ta ñaõ nguyeän khoâng laáy

choàng, nhöng nay cô söï theá naøy coù leõ laø do trôøi xui khieán.” Beøn sai ngöôøi laáy quaàn aùo cho Chöû Ñoàng Töû, roài môøi leân thuyeàn, môû tieäc aên möøng cuoäc giai ngoä chöa töøng coù. Tin naøy khi truyeàn veà ñeán kinh ñoâ ñaõ laøm cho vua cha noåi côn thònh noä. Hay tin, Tieân Dung lo sôï khoâng daùm veà, cuøng choàng môû hieäu buoân baùn. Sau ñoù, Chöû Ñoàng Töû theo moät nhaø buoân ñi ñeán caùc vuøng bieån xa xoâi vaø ñöôïc moät nhaø sö truyeàn ñaïo. Khi veà chaøng ñöôïc taëng moät caây tröôïng vaø chieác noùn. Ñoàng Töû baøn vôùi Tieân Dung boû cô nghieäp ñeå tieáp tuïc ñi tìm thaày hoïc ñaïo. Treân ñöôøng vieãn haønh, trôøi toái, xa laøng xoùm, hai ngöôøi beøn caém gaäy, che noùn taïm truù qua ñeâm. Ñeán canh ba, boãng thaáy xuaát hieän thaønh quaùch laâu ñaøi, nhaø cöûa, coù ñuû töôùng só, thò veä, vaên voõ baù quan nhö moät trieàu ñình treân baõi vaéng aáy. Ñoàng Töû, Tieân Dung thaønh chuû toøa laâu ñaøi. Huøng Vöông nghe tin naøy, cho raèng con gaùi mình laøm loaïn, beøn sai quaân ñeán ñaùnh deïp. Nhöng ñeán nöûa ñeâm, coù moät côn gioù lôùn noåi leân, chæ trong khoaûnh khaéc, caû thaønh quaùch cuøng ngöôøi, vaät, bay thaúng leân trôøi, ñaát choã ñoù suït xuoáng thaønh moät caùi ñaàm laày lôùn.

708

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ngöôøi ñôøi sau goïi nôi naøy laø baõi Töï Nhieân, vaø ñaàm Nhaát Daï (ñaàm ñöôïc hình thaønh trong moät ñeâm). Thaàn tích do Nguyeãn Bính soaïn vaøo theá kyû XVI coøn keå theâm: “Hai ngöôøi treân ñöôøng ñi chu du, ñaõ gaëp moät ngöôøi con gaùi töï xöng laø tieân nöõ Taây Cung, vaø sau ñoù ngöôøi naøy ñaõ baèng loøng laøm thieáp cho Chöû Ñoàng Töû theo ñeà nghò cuûa Tieân Dung. Vôùi caây gaäy thaàn, Chöû Ñoàng Töû ñaõ cöùu soáng ñöôïc haøng traêm daân laønh khoûi beänh dòch ôû vuøng Khoaùi Chaâu, Kim Ñoäng, Tieân Löõ, Höng Yeân. Veà sau caû ba ngöôøi ñeàu bay veà trôøi.” Truyeàn thuyeát daân gian cuõng nhö thö tòch ñeàu nhaèm khaéc hoïa chaân dung nhöõng con ngöôøi coù nhieàu coâng ñöùc ñoái vôùi daân, vôùi nöôùc, ñaõ trôû thaønh thaùnh - trong ñoù noåi baät leân hình töôïng Chöû Ñoàng Töû, moät anh huøng vaên hoùa vaø anh huøng khai phaù: choáng beänh dòch, chinh phuïc ñaàm laày, môû mang ngheà noâng, öôm tô, deät luïa, phaùt trieån buoân baùn. Moái tình khoâng phaân bieät giai caáp, giaøu ngheøo cuõng nhö nhöõng haønh vi giaøu tính nhaân baûn cuûa Chöû Ñoàng Töû vaø nhò vò phu nhaân laø Tieân Dung vaø Taây Cung ñaõ laéng ñoïng trong taâm thöùc daân gian cuûa bao theá heä ngöôøi Vieät. 1. ÑEÀN CHÖÛ ÑOÀNG TÖÛ ÔÛ ÑA HOØA

Ñeàn Ña Hoøa ñöôïc xaây döïng treân moät khu ñaát baèng phaúng roäng hôn

18.000m2, mang ngheä thuaät khieán truùc vaø ñieâu khaéc thôøi Nguyeãn, vôùi 18 ngoâi nhaø lôùn, nhoû coù noùc hình con thuyeàn muõi cong - bieåu töôïng cuûa soâng nöôùc, maùi lôïp ngoùi vaåy caù, beân trong keøo, coät, cöûa voõng, höông aùn ñeàu chaïm troå raát tinh vi. Di tích chia laøm hai khu. Khu ngoaøi khoâng coù töôøng bao, roäng khoaûng treân 7000m2, vôùi nhaø bia, coù cöûa troå ra boán höôùng, aån döôùi boùng ña coå thuï, phía tröôùc laø doøng soâng Hoàng meânh moâng. Khu trong goàm coù Ngoï moân, nhaø Ñaïi teá, toøa Thieâu höông, cung Ñeä nhò, Ñeä tam. Caùc pho töôïng cuûa Chöû Ñoàng Töû vaø nhò vò phu nhaân ñöôïc ñuùc baèng ñoàng, maët ñöôïc sôn maøu da, keû maét, coù ñoä cao baèng nhau, ñöôïc ñaët ôû haäu cung. Tröôùc naêm 1945, cöù 3 naêm moät laàn ñeàn Ña Hoøa môû hoäi haøng toång töø moàng 10 ñeán 15 thaùng ba aâm lòch. Trong hoäi coù toå chöùc leã röôùc kieäu cuûa taùm laøng thuoäc toång Meã Sôû cuõ vaø Ña Hoøa ñeå trình ñöùc thaùnh. Tieâu bieåu vaø ñoâng vui nhaát trong naêm taïi ñeàn laø leã hoäi röôùc nöôùc, toå chöùc vaøo thaùng gieâng sau Teát aâm lòch. Ngoaøi söï tham gia cuûa caùc laøng laân caän, coøn coù haøng ngaøn khaùch thaäp phöông töø nôi khaùc ñoå veà. Leã dieãn ra trong 3 ngaøy. Sau buoåi khai maïc oân laïi truyeàn thuyeát veà cuoäc ñôøi vaø nhöõng hoaït ñoäng cuûa ñöùc thaùnh Chöû Ñoàng Töû vaø nhò vò phu nhaân laø leã röôùc nöôùc, töùc laáy nöôùc töø giöõa doøng soâng

HÖNG YEÂN  709 Hoàng ñem veà ñeàn ñeå taém töôïng (moäc duïc).

tieáng troáng, tieáng chieâng, phaùo noå vang reàn.

Ñi ñaàu ñaùm röôùc laø hai con roàng vaøng loäng laãy do 10 ngöôøi ñieàu khieån uoán löôïn theo nhòp troáng phaùch doàn daäp. Daãn ñaàu ñoaøn röôùc kieäu laø ñoäi teá nöõ trong nhöõng boä xieâm y daøi ñuû maøu saéc. Tieáp theo laø ban nhaïc leã, roài ñeán kieäu thaùnh coù loïng che hai beân, cuøng baùt böûu, chaáp kích. Cheù ñöïng nöôùc ñöôïc treo baèng 4 daûi luïa ñoû treân kieäu, coù 8 coâ gaùi khieâng. Töøng ñoaøn daân chuùng noái theo sau ñaùm röôùc, keùo daøi ra taän beán soâng.

Leã röôùc nöôùc ñöa ngöôøi xem trôû veà khoâng khí cuûa hoäi laøng xöa. Trong baûn chaát, leã naøy mang roõ neùt tín ngöôõng caàu nöôùc cuûa cö daân noâng nghieäp. Sau leã daâng höông laø caùc troø chôi nhö vaät, voõ, ñaùnh gaäy, ñaùnh côø ngöôøi, muùa sö töû... dieãn ra treân saân toøa thieâu höông. Ñeâm ñeán, coøn coù haùt ca truø vaø haùt cheøo.

Beân kia soâng, treân baõi Töï Nhieân thuoäc laøng Ngöï Ñoäi, moät ñoaøn côø xí rôïp trôøi ñang chôø ñeå tham gia ñoaøn röôùc veà trình thaùnh. Ñoaøn röôùc ñöôïc chôû treân haøng chuïc chieác thuyeàn vôùi ñuû loaïi côø hoäi vaø ñoà teá töï. Sau traøng phaùo noå, tieáp theo maáy hoài troáng cuøng tieáng nhaïc, ñoaøn thuyeàn baét ñaàu rôøi beán, löôïn voøng treân maët nöôùc nhö ñeå dieãn laïi caûnh du ngoaïn cuûa ñoaøn thuyeàn coâng chuùa Tieân Dung thuôû naøo. Khi chieác thuyeàn mang cheù ra ñeán giöõa doøng ñeå laáy nöôùc thì caùc thuyeàn khaùc löôïn quanh thaønh moät voøng troøn. Moät cuï giaø treân thuyeàn maëc leã phuïc, tay caàm chieác gaùo sôn ñoû, ñöa xuoáng doøng nöôùc chaûy, muùc töøng gaùo ñoå ñaày cheù. Xong vieäc, ñoaøn thuyeàn quay veà beán cuõ ñeå trôû veà ñeàn trong

2. ÑEÀN HOÙA DAÏ TRAÏCH

Veà lòch söû ngoâi ñeàn, saùch Lónh Nam chích quaùi ghi: “Sau khi Chöû Ñoàng Töû vaø nhò vò phu nhaân bay veà trôøi thì daân laäp ñeàn thôø, boán muøa cuùng teá, nôi ñaây goïi laø chaèm nhaát daï.” Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí thôøi nhaø Nguyeãn coù ñoaïn: “Ñeàn Daï Traïch ôû huyeän Ñoâng Yeân.... thôø Chöû Ñoàng Töû vaø Tieân Dung coâng chuùa.” Naêm 1988, Nhaø nöôùc ñaõ coâng nhaän ñeàn Daï Traïch laø di tích lòch söû - vaên hoùa. Ngoâi ñeàn vôùi kieán truùc hieän ñaïi ñöôïc truøng tu vaøo naêm 1890, quay veà höôùng ñoâng. Beân trong coù treo moät chuoâng ñoàng lôùn ñuùc vaøo naêm Thaønh Thaùi thöù 14 (1902), ngoaøi ra coøn coù 2 bia ñaù ñeà nieân hieäu Gia Long thöù 17 (1819). Tröôùc ñeàn coù hoà baùn nguyeät, qua hoà baùn nguyeät ñeán saân. Ñeàn ñöôïc xaây theo kieåu chöõ coâng (工), goàm 3 toøa nhaø, treân maùi coù ñaép hình roàng, phöôïng chaïm troå tinh vi. Gian ngoaøi cuøng

710

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laø nôi ñaët baøn thôø caùc vò thaàn trôøi vaø thaàn bieån. Gian thöù hai laø nôi phoái töï, coù baøn thôø coâng ñoàng, baøn thôø Thoå coâng vaø baøn thôø oâng Beá (tín ngöôõng thôø caù nguyeân thuûy cuûa ngö daân ñaàm laày) vaø baøn thôø Phaät. Gian cuoái nôi haäu cung, beân phaûi thôø hai vò thaân sinh cuûa Chöû Ñoàng Töû, beân traùi laø baøn thôø Trieäu Vieät Vöông, chính giöõa laø 3 pho töôïng ñöùc thaùnh Chöû Ñoàng Töû, coâng chuùa Tieân Dung vaø Taây Cung. Taïi ñeàn “hoùa” Daï Traïch, haèng naêm vaãn tieán haønh vieäc thôø cuùng vaøo caùc ngaøy: - Ngaøy sinh Chöû Ñoàng Töû: 12 thaùng 8 aâm lòch. - Ngaøy hoùa (caû ba vò bay veà trôøi): 17 thaùng 11 aâm lòch. Nhöng leã hoäi chính töng böøng naùo nhieät nhaát, thu huùt khaùch thaäp phöông ñoâng ñaûo nhaát, ñöôïc môû vaøo caùc ngaøy moàng 10, 11 vaø 12 thaùng 3. Môû ñaàu laø leã röôùc nöôùc. Veà cô baûn, caùc nghi thöùc cuõng gioáng nhö ñaõ dieãn ra ôû ñeàn Ña Hoøa, chæ coù theâm moät soá chi tieát nhö: ñi theo sau kieäu thaùnh coù 3 caëp “con ñó ñaùnh boàng”, vöøa ñaùnh troáng vöøa muùa raát deûo. Trong leã daâng höông taïi ñeàn coù theâm tieát muïc muùa seânh tieàn vaø muùa caùnh tieân. Sang ngaøy thöù hai, coù toå chöùc ñaùm röôùc Phaùt

du (röôùc kieäu thaùnh ñi du ngoaïn) töø ñeàn tôùi laøng Ñoâng Kim, queâ höông baø thöù, voøng qua khu ñaàm Nhaát Daï, roài trôû veà.

Leã hoäi Chöû Ñoàng Töû - moät trong nhöõng vò thaùnh ñöôïc toân vinh laø “Töù baát töû” trong taâm thöùc ngöôøi Vieät bao ñôøi nay - toå chöùc ôû hai ñeàn Ña Hoøa vaø Daï Traïch, tuy coù cheânh nhau veà thôøi gian môû hoäi, nhöng ñeàu chöùa ñöïng moät yù höôùng chung laø ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa moät anh huøng vaên hoùa vaø anh huøng khai phaù ñaõ töøng goùp phaàn to lôùn trong vieäc oån ñònh ñôøi soáng cuûa moät coäng ñoàng daân cö treân daûi phuø sa maøu môõ beân bôø soâng Hoàng. Chieác aùo khoaùc cuûa thieân tình söû thô moäng say ñaém ñaày khaùt voïng nhaân baûn cuøng vôùi bao truyeàn thuyeát vöøa aûo, vöøa thöïc ñan xen vaøo nhau ñaõ taïo neân söùc haáp daãn cuûa moät leã hoäi dieãn ra ôû moät vuøng queâ coù soâng roäng, baõi daøi, ñaàm nöôùc, boùng ña coå thuï, ñeàn mieáu trang nghieâm vôùi laøng maïc truø phuù cuûa moät vuøng chaâu thoå. Hình aûnh Chöû Ñoàng Töû ñaõ ñi vaøo taâm thöùc daân gian, coøn coù giaù trò laø moät ñieåm töïa tinh thaàn ñaày söùc soáng cuûa cö daân nôi ñaây trong cuoäc soáng hoâm qua vaø caû hoâm nay. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HÖNG YEÂN  711

HOÄI ÑEÀN THIEÂN HAÄU : Baø Thieân Haäu (ngöôøi Hoa) : - Ngaøy 23 ñeán 25 thaùng 3 - Moàng 9 thaùng 9 Ñòa ñieåm : Phöôøng Leâ Lôïi, thò xaõ Höng Yeân Ñaëc ñieåm : - Ngöôøi Hoa, ngöôøi Vieät cuøng döï - Leã ngö thöïc - Caám thöùc aên bieån (haûi vò) Thôø Thôøi gian

Ñ

eàn Thieân Haäu laø moät ngoâi ñeàn ñeïp do ngöôøi Hoa xaây döïng, nay thuoäc phöôøng Leâ Lôïi, thò xaõ Höng Yeân, tænh Höng Yeân. Töông truyeàn ngoâi ñeàn naøy coù töø theá kyû 15 vaø ñöôïc truøng tu vaøo theá kyû 16, vôùi kieán truùc chuû yeáu laø Trung Hoa, do nhöõng ngöôøi Hoa töø Phuùc Kieán sang sinh soáng ôû ñaây goùp coâng cuûa taïo neân. Ngaøy nay ñeàn coøn giöõ gìn khaù toát vaø ñaõ ñöôïc nhaø nöôùc coâng nhaän laø moät di tích kieán truùc vaên hoùa. Theo daân sôû taïi, soá di vaät quyù trong ñeàn tröôùc ñaây coøn giöõ ñöôïc laø moät lö höông coù nieân ñaïi raát coå, nhöng nay ñaõ bò maát caép. Ñi töø ngoaøi vaøo, du khaùch böôùc qua coång tam quan vôùi kieán truùc Hoa keát hôïp chaët cheõ vôùi kieán truùc Vieät, sau khi qua saân du khaùch böôùc vaøo nhaø taùm maùi, nôi ñaët moät beä thôø baèng ñaù (goïi laø toøa Thieâu höông). Vaøo trong ñeàn ta seõ thaáy ba baøn thôø noái tieáp nhau. Baøn ngoaøi goàm moät boä nguõ söï raát lôùn vaø lö höông

cuøng moät boä baùt böûu ñöôïc xeáp caân ñoái hai beân. Baøn thöù hai coù töôïng hai vò Thieân lyù nhaõn vaø Thieân lyù nhó, moät ngöôøi caàm chuøy, moät ngöôøi caàm long ñao, coù taøn che. Töông truyeàn ñaây laø hai vò boä haï thaân tín cuûa baø Thieân Haäu, moät ngöôøi coù taøi nhìn xa ngaøn daëm vaø moät ngöôøi coù theå nghe xa ngaøn daëm, neân ñaõ giuùp baø raát ñaéc löïc trong cuoäc cöùu khoå cöùu naïn chuùng sinh. Baøn thöù ba nhoû hôn, chæ coù baùt höông vaø boä baùt böûu, nhöng ñöôïc ñaët saùt vôùi moät tuû kính coøn goïi laø hoøm goái vaø moät khaùm thôø lôùn ñaët boán böùc töôïng nöõ. Theo truyeàn laïi laø töôïng ñöùc baø goàm hai töôïng to vaø nhoû - töôïng nhoû ñoäi muõ bình thieân ngoài tröôùc, coøn töôïng lôùn ñaët sau, hai beân laø töôïng nöõ haàu cuûa Ñöùc baø. Beân ngoaøi khaùm coù hai töôïng nam laø ngöôøi ñöùng gaùc. Ngoaøi ra, hai beân taû höõu coøn coù nhöõng baøn thôø nhoû töông truyeàn laø nôi thôø phuï maãu vaø caùc vò töôùng cuûa ñöùc baø. ÔÛ ñaây coøn giöõ ñöôïc caùc

712

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coã kieäu baùt coáng quyù hieám, coã kieäu Thieân thöôïng thaùnh maãu, coù moät böùc phuø ñieâu chaïm troå tinh vi vaø ñeïp, mieâu taû caûnh caùc naøng tieân treân trôøi xuoáng ñoùn ñöùc baø veà trôøi. BAØ THIEÂN HAÄU

Baø Thieân Haäu sinh thôøi laø moät coâ gaùi deät luïa hoï Laâm, ngöôøi laøng Boà Ñieàn ôû Phuùc Kieán, Trung Quoác. Baø sinh vaøo ngaøy 23 thaùng 3 aâm lòch. Töông truyeàn töø nhoû baø thoâng minh, ñaõ tìm ra rong bieån laøm löông aên cöùu daân vaøo naêm naïn ñoùi hoaønh haønh. Baø cuõng laø ngöôøi tìm ra loaïi daàu “ma moäc”, heã phun xuoáng ñaát laø moïc leân moät loaïi caây coù theå aên ñöôïc giuùp daân caáp thôøi choáng ñoùi. Vaøo moät ngaøy trôøi quang maây taïnh, moàng 9 thaùng 9, baø khoâng beänh taät gì, nhöng töï döng bay veà trôøi (baïch nhaät phi thieân) giöõa ban ngaøy. Ñoù laø ngaøy hoùa cuûa baø. Maëc daàu vaäy, baø vaãn luoân luoân nhaäp theá cöùu giuùp chuùng sinh ñeå quoác thaùi daân an, möa thuaän gioù hoøa. Ñaëc bieät, töø ñoù baø laø ngöôøi giuùp ñôõ thöôøng xuyeân daân ñi bieån, choáng laïi naïn cöôùp bieån ñeå ngö daân ñöôïc bình yeân sinh soáng. Baø duøng ñöùc ñoä vaø loøng kieân nhaãn thu phuïc ñöôïc hai oâng Thieân lyù nhaõn vaø Thieân lyù nhó, voán tröôùc ñaây laø hai töôùng cöôùp bieån, sau quy thuaän cuøng baø giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo. Vì vaäy maø baø coù theå bieát raát nhanh

nhöõng vuï cöôùp bieån ñeå cuøng quaân töôùng kòp thôøi ñeán cöùu ngöôøi bò naïn. Cho neân suoát doïc vuøng duyeân haûi, daân vaïn chaøi thôø baø vaø caùc vò töôùng cuûa baø nhö nhöõng baäc cöùu tinh. Baø ñöôïc toân laøm “Thieân thöôïng Thaùnh Maãu voâ cöïc nguyeân quaân”. Haèng naêm nhaân daân môû hoäi töôûng nieäm baø hai laàn vaøo ngaøy sinh vaø ngaøy hoùa. Ñeàn thôø baø tröôùc ñaây noåi tieáng caû vuøng. Trong daân gian coøn löu truyeàn caâu: Ai veà tænh lî Höng Yeân, Thaêm ñeàn Thieân Haäu ñoâi beân ngheâ chaàu. Con döông ngaäm ngoïc Bích caâu, Con aâm söõa ngoït moät baàu nuoâi con.

Ngoaøi ñeàn Thieân Haäu ôû phöôøng Leâ Lôïi trong thò xaõ Höng Yeân, thì chæ caùch ñoù vaøi ba caây soá (nay thuoäc xaõ Hoàng Chaâu) coøn coù moät ngoâi ñeàn ñöôïc goïi laø Thieân Haäu cung cuõng laø nôi thôø baø. Thieân Haäu cung ôû caïnh Ñoâng Ñoâ Quaûng hoäi do ngöôøi Hoa xaây döïng. Töông truyeàn tröôùc ñaây toaøn boä khu vöïc naøy vaø phöôøng Leâ Lôïi ngaøy nay thuoäc laøng Baéc Hoøa, Minh Höông. Tröôùc ñaây, haèng naêm daân Baéc Hoøa cuøng nhau toå chöùc hoäi ñeàn thôø baø. HOÄI ÑEÀN

Xöa kia haèng naêm taïi ñeàn dieãn ra hai laàn hoäi, thaùng 3 vaø thaùng 9. Trong ñoù hoäi thaùng 3 thöôøng lôùn hôn; hoäi thaùng 9 laø ngaøy gioã baø, laøm nhoû hôn. Hoäi thaùng 3 tieán

HÖNG YEÂN  713 haønh töø ngaøy 23 ñeán 25. Töø ngaøy 20, cöûa ñeàn ñaõ môû ñeå lau doïn, queùt töôùc. Vaøo dòp naøy baø con ngöôøi Hoa töø Haûi Phoøng, Nam Ñònh, Haø Noäi cuõng veà döï. Hoäi môû laø dòp ngöôøi Hoa töø khaép nôi veà ñaây tuï hoäi ñeå cuøng töoûng nhôù queâ höông baûn quaùn, ñoàng thôøi nhaéc laïi nhöõng hoài öùc eâm ñeàm veà xöù sôû. Hoï ñaõ soáng laâu ñôøi treân maûnh ñaát naøy vaø ñaõ coi noù laø queâ höông cuûa chính mình, vaø nhöõng theá heä tieáp noái ñaõ khoâng coøn noùi vaø vieát ñöôïc tieáng Trung Quoác. Chung soáng vôùi ngöôøi Vieät ñòa phöông, hoï ñaõ cuøng chia seû vui buoàn, gaùnh vaùc bao traùch nhieäm, cuøng ñaáu tranh vaø toàn taïi ôû ñaây. Cho neân, leã hoäi cuûa ngöôøi Hoa khoâng heà caùch bieät vôùi nhöõng ngöôøi Vieät soáng cuøng hoï. Vaên hoùa cuûa caû hai coäng ñoàng hoøa quyeän vaø boå sung cho nhau cuøng toàn taïi vaø phaùt trieån. Vaøo ngaøy 23 thaùng 3, leã vaät ñöôïc saém ñaày ñuû, chia laøm hai loaïi: Leã nguõ thöïc ñaët ngoaøi beä ñaù ôû toøa Thieâu höông (nhaø taùm maùi). Leã goàm 5 thöù thòt töôi soáng: lôïn, gaø, caù traém, deâ vaø ngoãng. Töông truyeàn naêm loaïi thòt soáng naøy laø cuùng caùc quan ôû naêm phuû. Leã vaät naøy do laøng phaân coâng moãi naêm moät gia ñình chòu traùch nhieäm saém söûa, trích theâm quyõ cuûa laøng ra chu caáp cho nhaø ñoù. Nhaø naøo ñöôïc nhaän lo toan thì töï cho ñoù laø nieàm vinh döï vaø may maén cho gia ñình naêm aáy.

Coøn beân trong baøn thôø baø thì chæ cuùng chay, côm canh vaø baùnh ruøa. Baùnh ruøa nhaèm nhaéc laïi söï tích khi ôû Phuùc Kieán ñoùi keùm, baø ñaõ kieám ñöôïc loaïi rau aên ñeå cöùu soáng bao ngöôøi. Do vaäy sau naøy ngöôøi ta cuùng tuaàn côm vaø baùnh ruøa ñeå nhôù laïi thuôû aáy. Baùnh ruøa ñöôïc laøm baèng boät neáp troän vôùi gaác, laáy ñoã xanh laøm nhaân ñoùng vaøo khuoân nhö khuoân laøm baùnh deûo cho thaønh hình baùnh. Trong thôøi gian leã hoäi, caùc gia ñình, doøng hoï ñeàu coù theå ñem leã maën ra cuùng, nhöng chæ ñaët ôû baøn ñaù ngoaøi toøa Thieâu höông. Khi moïi söï chuaån bò ñaõ hoaøn taát, ban quaûn lyù hoäi lo vieäc cuùng leã. Ngöôøi ta khoâng baàu ra ban teá leã maø moïi vieäc do ban quaûn lyù hoäi ñònh ñoaït. Ngöôøi thaäp phöông ñoå veà leã baùi vaø ñoùng goùp, cung tieán ñeå tu boå laïi ñeàn. Vieäc teá leã keùo daøi suoát buoåi saùng, ñeán tröa nghæ ngôi aên uoáng ñeå chieàu tieán haønh röôùc. Theo caùc cuï keå laïi, do phaûi soáng xa queâ höông töø laâu do ñoù nhöõng ngöôøi Hoa ôû ñaây raát ñuøm boïc nhau. Caùi teân laøng “Baéc Hoøa Minh Höông” ñaõ noùi leân ñieàu ñoù: nhöõng ngöôøi Baéc soáng hoøa hôïp vôùi nhau, ñoaøn keát giuùp ñôõ nhau. Vì vaäy ngöôøi ta khoâng phaân bieät giaøu ngheøo, khi ngoài aên coã vôùi nhau, tröø caùc cuï giaø cao tuoåi ñöôïc toân troïng, coøn laïi khoâng phaân bieät ngoâi thöù. Ngöôøi bieát uoáng röôïu thì ngoài cuøng ngöôøi uoáng röôïu, ngöôøi

714

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

khoâng bieát uoáng thì ngoài chung vôùi nhau, hoøa hôïp vui veû. Coã aên caám khoâng laøm caùc moùn haûi vò, vì ngöôøi Hoa ôû ñaây quan nieäm ñoù voán laø thöùc aên cuûa ngöôøi sang troïng (sôn haøo haûi vò) neân traùnh ñeå khoûi phaân bieät giaøu ngheøo. ÑAÙM RÖÔÙC

Ñaùm röôùc vaøo buoåi chieàu. Ngöôøi ta khôûi haønh töø ñeàn Thieân Haäu ñeán ñieåm cuoái cuøng laø Thieân Haäu cung, töùc laø töø phöôøng Leâ Lôïi ngaøy nay ñeán xaõ Hoàng Chaâu saùt thò xaõ Höng Yeân. Xöa kia toaøn boä khu vöïc naøy thuoäc ñaát laøng Baéc Hoøa, goàm Baéc Hoøa thöôïng phoá, Baéc Hoøa trung phoá vaø Baéc Hoøa haï phoá. Do vaäy ñaùm röôùc baø ñi qua suoát laøng Baéc Hoøa. Nhöõng naêm laøm aên khaù giaû, ngöôøi Hoa ôû caùc thaønh phoá lôùn nhö Haûi Phoøng, Haø Noäi, Nam Ñònh... veà cung tieán nhieàu tieàn, thì toå chöùc ñaùm röôùc lôùn thaät huy hoaøng. Khi aáy goïi laø “Hoäi haøng bang”. Nhöõng naêm ñoù ngöôøi ta thueâ caû ñoaøn tuoàng ñoùng caùc tích Tam Quoác, Ñoâng Chu Lieät Quoác... ñi cuøng ñaùm röôùc cho nhoän nhòp vaø long troïng. Ñi ñaàu laø côø quaït, sau ñoù laø phöôøng tuoàng, roài ñeán chieâng troáng, thanh la, naõo baït, keøn, chuoâng... taát caû nhöõng nhaïc cuï aáy ñeàu mang ñaäm tính chaát cuûa ngöôøi Hoa. Tieáp laø boán coã kieäu, moãi coã coù chöùc naêng rieâng nhö kieäu daøy, kieäu haøi... ñi tröôùc, tôùi kieäu baø (do caùc nöõ ñoàng trinh röôùc). Sau kieäu laø

caùc cuï giaø vaø daân laøng cuøng khaùch thaäp phöông. Ñaùm röôùc ñi töø phoá naøy qua phoá khaùc, raàm roä, uy nghi, thu huùt ñoâng ñaûo nhaân daân tham döï. Cöù nhö vaäy ñoaøn röôùc töø töø dieãu qua caùc phoá tieán veà Thieân Haäu cung. Ñeán nôi, ngöôøi ta ñöa kieäu vaø caùc nghi tröôïng vaøo trong cung vaø tieán haønh teá leã taïi ñoù. Xong laïi röôùc hoaøn cung (trôû veà ñeàn Thieân Haäu). Hoâm sau cuõng cöû haønh nhö theá. Ñieàu ñaùng chuù yù laø ñaùm röôùc ñaõ khuaáy ñoäng khoâng khí hoäi heø trong caû laøng suoát dòp môû hoäi. Ñaây cuõng laø cô hoäi ñeå ngöôøi Hoa bieåu döông söùc maïnh coäng ñoàng cuûa mình vaø nhöõng neùt vaên hoùa daân toäc ñaëc saéc. Khi ñaùm röôùc hoaøn cung roài, moïi thöù ñöôïc saép ñaët vaøo vò trí cuõ, baét ñaàu nhöõng sinh hoaït vaên hoùa ngheä thuaät. Döôùi ñeøn neán saùng tröng vôùi ñuû maøu saéc, ñoaøn tuoàng bieåu dieãn caùc tuoàng tích haãp daãn loâi cuoán ñoâng ñaûo ngöôøi xem. Haàu heát nhöõng buoåi bieåu dieãn ñeàu noùi veà caùc söï kieän trong lòch söû Trung Quoác, vôùi nhöõng nhaân vaät noåi tieáng nhö Tröông Phi, Laõ Boá, Khoång Minh, Quan Vaân Tröôøng... Caùc vôû dieãn chaúng nhöõng gôïi cho ngöôøi Hoa nhôù veà queâ höông xöù sôû, maø coøn thu huùt caû nhöõng ngöôøi Vieät laùng gieàng veà caû noäi dung vaø ngheä thuaät.

HÖNG YEÂN  715 Caøng veà sau naøy, khi ngöôøi Hoa hoøa nhaäp vôùi coäng ñoàng ngöôøi Vieät nôi sôû taïi thì vò thaàn Thieân Haäu cuûa hoï cuõng ñöôïc daân chaøi khaép vuøng ven bieån thôø phuïng vôùi nieàm tin caàu mong söï giuùp ñôõ che chôû cuûa baø. Trong quaù trình thaâm nhaäp vaøo vaên hoùa Vieät, hình aûnh vò thaàn bieån naøy ñöôïc Vieät hoùa ôû nhieàu daïng khaùc nhau. Vì theá, baø

Thieân Haäu sau naøy ñaõ trôû thaønh moät vò thaàn chung khoâng chæ rieâng cuûa ngöôøi Hoa maø coøn laø cuûa ngöôøi Vieät vuøng duyeân haûi. Ngaøy hoäi thôø baø trôû thaønh ngaøy hoäi chung cuûa toaøn theå cö daân soáng chung quanh nôi thôø baø... Leâ Trung Vuõ

HOÄI ÑEÀN ÑAÄU AN : - Taây Vöông Phuï - Taây Vöông Maãu - Nguõ Laõo Tieân OÂng... Ñòa ñieåm : Xaõ An Vieân, huyeän Tieân Löõ Thôøi gian : Moàng 6 ñeán 12 thaùng 4 Chính hoäi : Moàng 7 thaùng 4 Ñaëc ñieåm : - Leã chaàu tröïc giôø Daàn - Dieãn xöôùng trong ñeâm Thôø

T

hoân An Xaù thuoäc xaõ An Vieân, huyeän Tieân Löõ, caùch thò xaõ Höng Yeân 9 km veà phía Ñoâng. Theo saùch Teân laøng xaõ Vieät Nam thì cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, thoân An Xaù laø moät trong boán thoân cuûa toång Haûi Thieân, huyeän Tieân Löõ, phuû Khoaùi Chaâu, tænh Höng Yeân. Xaõ An Xaù luùc ñoù coù boán thoân: thoân Voâ, thoân Caên, thoân Beán, thoân Môùi. Ngaøy nay, do söï thay ñoåi ñôn vò haønh chính, boán thoân naøy ñöôïc goïi laø: khu Voâ, khu Caên, khu Beán, khu Môùi, ñeàu thuoäc thoân An Xaù. Caùch An Vieân khoâng xa, thoân Dung, xaõ Höng Ñaïo, huyeän Tieân

Löõ ñöôïc xaùc ñònh laø trung taâm ñoàng baèng Baéc Boä. Söï khai phaù ñaát hoang laäp thaønh thoân An Xaù coù töø laâu, gaén vôùi vieäc ñònh cö cuûa caùc cö daân khai khaån ñoàng baèng soâng Hoàng... Thaàn tích cuûa thoân coøn ghi: thôøi Thieân Ñònh nhò nieân coù Nguõ Laõo Tieân OÂng ñeán xaây döïng moät caùi quaùn goïi laø “Thuïy ÖÙng quaùn”, coù nghóa laø quaùn ñieàm laønh. Sau ñoù con chaùu vua Huøng ñeán khai phaù ñaát hoang, nhöng thöôøng bò thuù döõ phaù hoaïi, ñöôïc ñaáng Thieân Tieân (Taây Vöông Phuï), Ñaïi Tieân (Taây Vöông Maãu) phoái hôïp vôùi Nguõ Laõo

716

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Tieân OÂng dieät tröø thuù döõ baûo veä muøa maøng. Naêm 1965, 1968 trong quaù trình laøm thuûy lôïi nhaân daân phaùt hieän moät soá hieän vaät khaûo coå nhö: moä Haùn, rìu ñoàng, giaùo ñoàng... coù nieân ñaïi ñaàu Coâng nguyeân, ñaõ goùp phaàn minh chöùng cho söï sinh tuï sôùm ôû vuøng naøy. Ñeàn Ñaäu An naèm taïi trung taâm cuûa thoân, coøn ñöôïc goïi laø ñeàn Ñoâng An. Thuïy ÖÙng quaùn thôø Ngoïc Hoaøng Thöôïng ñeá, Thieân Tieân, Ñòa Tieân. Trong thoân coøn coù moät soá ngoâi ñình, mieáu thôø moät trong nguõ Laõo Tieân OÂng vaø nhöõng ngöôøi coù coâng tieâu dieät hoå döõ: – Ñình khu Beán (thoân Beán) thôø Ñöùc oâng Nguõ Loâi vaø Ñòa Tieân. – Ñình khu Caên (thoân Caên) thôø Ñöùc oâng Phaïm Nguõ Gian vaø Thieân Tieân. – Ñình khu Voâ (thoân Voâ) thôø Ñöùc oâng Loã Quoác Chuøa Voâ Ñaïi Vöông. – Ñình khu Môùi (thoân Môùi) thôø Ñöùc oâng Lyù Vöïc Trân Quaân Ñaïi Vöông. – Mieáu Ñoáng Caâu thôø Ñöùc oâng Tieân Boàng Ñoâ Nguyeân Suùy. – Mieáu chôï An thôø baø An Thò Haèng, meï con nhaø khoù hôïp löïc vôùi caùc löïc syõ ñaùnh hoå. Quy moâ lôùn nhaát laø ñeàn Ñaäu An, nôi dieãn ra caùc sinh hoaït tín

ngöôõng, leã hoäi cuûa ñòa phöông. Ñeàn nhìn veà höôùng nam, kieán truùc chöõ ñinh, goàm 5 gian tieàn baùi vaø gian haäu cung. Theo daân laøng thì ñeàn xaây döïng töø khaù sôùm, ñaõ ñöôïc tu söûa nhieàu laàn ôû theá kyû XVII vaø vaøo thôøi Nguyeãn (naêm 1911). Töø ngoaøi vaøo laø coång ñeàn, kieán truùc hai taàng taùm maùi, ñaõ bò ñoå naêm 1967, môùi ñöôïc xaây döïng laïi. Tieáp ñeán laø nhaø coâng ñoàng, ñeàn haï vaø hai daõy haønh lang. Nhaø tieàn teá kieán truùc baèng goã lim, keát caáu kieåu con choàng ñaáu sen. Haäu cung ba gian, keát caáu baèng ñaù xanh. Daáu aán coøn laïi thôøi tröôùc phaûi keå nhang aùn ñaát nung cung caám (thôøi Traàn) vaø thaùp ñaát nung toân taïo naêm 1667. Thaùp ñaát nung naèm phía tröôùc, caùch ñeàn 20m, cao 4,5m, beä vuoâng (2m x 2m) goàm 9 taàng. Caùc taàng ñeàu coù maùi heïp, lôïp ngoùi oáng. Trang trí treân thaùp nhieàu hoa vaên khaéc vaïch hình caùnh sen, chim thaàn, long maõ, roàng... Nhang aùn baèng ñaát nung daøi 2,7m roäng 1,3m, cao 0,8m, chia laøm ba phaàn, phía treân laø lôùp caùnh sen; thaân trang trí hình roàng chaàu laù ñeà; phaàn ñeá chaïm hình soùng nöôùc, kieåu chaân quyø daï caù. Ngaøy 25 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm, nhaân daân toå chöùc taûo töôùc, lau chuøi ñoà thôø vaø phaân coâng caùc thoân chuaån bò leã hoäi. Hoäi chính baét ñaàu töø ngaøy moàng 6 ñeán 12 thaùng

HÖNG YEÂN  717 4 aâm lòch. Theo quy ñònh, thoân Voâ seõ dieãn troø ñaùnh hoå, thoân Caên ñan töôïng Thieân Tieân, thoân Beán ñan töôïng Ñòa Tieân, thoân Môùi phuïc vuï leã giaõ ñaùm, ñoùng eách nhaùi nghieán raêng caàu möa. Moãi gia ñình trong laøng phaûi chuaån bò 2 boù ñuoác baèng cuûi khoâ phuïc vuï cho leã röôùc. Coâng vieäc chuaån bò quan troïng nhaát laø ñan bieåu töôïng Thieân Tieân, Ñòa Tieân. Ñeán tröôùc ngaøy môû hoäi, caùc thoân ñeàu hoïp leã chaàu tröïc phaân coâng caùc giaùp chuaån bò tôùi giôø Daàn (3-5 giôø saùng) ñeå ñoùn chôø thôøi ñieåm ñan töôïng. Ngöôøi pha tre ñan töôïng laø ngöôøi cao tuoåi trong laøng, maïnh khoûe, gia ñình song toaøn, ñöôïc moïi ngöôøi kính troïng. Trong luùc ñan, coù ñöôøng daây noái giöõa thoân Beán - thoân Caên ñeå baùo hieäu cho nhau cuøng khôûi nan, goïi laø ñöôøng giaät daây. Töôïng ñan baèng tre, cao 5m (ñaàu 2m, thaân 3m), tay daøi 2,5m. Töôïng Thieân Tieân ñan baèng 7 caây tre ñuû caû ngoïn, moãi caây ñöôïc cheû laø 8 nan. Thaân töôïng goàm 9 nan ngang, 32 nan doïc, 9 nuùt laït buoäc. Töôïng Ñaïi Tieân laøm baèng 9 caây tre, thaân töôïng goàm 9 nan ngang, 32 nan doïc, 9 nuùt laït buoäc. Phaûi chaêng vieäc quy ñònh caùc nan tre khi ñan theo quan nieäm ñaøn oâng coù 7 vía, ñaøn baø coù 9 vía vaø moãi ngöôøi ñeàu coù 32 xöông söôøn? Thaân töôïng ñöôïc pheát baèng giaáy boài. Ñòa Tieân maët vuoâng, maù hoàng, ñeo khuyeân

tai. Thieân Tieân maët troøn vaø muõi hôi xeách, raâu raäm. Veà caùc nhaân vaät Thieân Tieân, Ñòa Tieân, coù nhieàu caùch giaûi thích khaùc nhau. Theo truyeàn thuyeát, Ngoïc Hoaøng ñaõ phaùi Taây Vöông Phuï töùc Thieân Tieân vaø Taây Vöông Maãu töùc Ñòa Tieân giaùng traàn phoái hôïp cuøng Nguõ Laõo Tieân OÂng dieät tröø hoå döõ. Trong daân gian laïi cho raèng, Thieân Tieân vaø Ñaïi Tieân ñaõ hoùa thaân trong hai chò em sinh ñoâi, to lôùn dò thöôøng, neân ôû trong laøng hoï khoâng theå keát duyeân vôùi ai. Hai chò em ñaõ luoáng tuoåi ñaønh chia tay moãi ngöôøi ñi theo moät caùnh röøng, giao heïn raèng treân ñöôøng ñi gaëp ngöôøi naøo hôïp duyeân thì keát hoân vôùi ngöôøi ñoù. Hoï ñi maõi khoâng gaëp ai, cuoái cuøng laïi gaëp nhau. Coi ñaây laø ñònh meänh, hai ngöôøi soáng vôùi nhau nhö vôï choàng. Tieáng ñoàn ñeán tai vua, hoï bò xöû toäi loaïn luaân vaø ñem ra cheùm ñeå raên daïy moïi ngöôøi. Ngaøy giôø cheát cuûa hoï trôû neân ngaøy giôø thieâng. Daân gian goïi hoï laø oâng Ñuøng baø Ñaø. Trong ngaøy hoäi taïi ñeàn Ñaäu An, suoát toaøn boä dieãn trình cuûa leã hoäi, töôïng Thieân Tieân vaø Ñòa Tieân laø bieåu töôïng chính, treân cô sôû ñoù dieãn ra caùc hoaït ñoäng vaên hoùa, tín ngöôõng. Coù theå noùi ñaây laø bieåu töôïng ña nghóa, maø lôùp nghóa ban ñaàu coù leõ truyeàn thuyeát oâng Ñuøng baø Ñaø, moät hình thöùc mang maøu saéc phoàn thöïc ñöôïc kyø vó hoùa, vaø veà sau, môùi ñöôïc Ñaïo giaùo caét

718

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nghóa baèng hai danh xöng laø Thieân Tieân vaø Ñòa Tieân, naèm trong heä thoáng tín ngöôõng cuûa toân giaùo naøy. Xeùt ñeán cuøng thì danh xöng noâm na töø truyeàn thuyeát oâng Ñuøng baø Ñaø, hay töø thaàn tích mang maøu saéc Ñaïo giaùo, thì cuõng chính laø oâng trôøi baø ñaát, cuõng chính laø aâm döông, laø ñaáng taïo hoùa cuûa muoân loaøi. Tuïc thôø vaø leã röôùc Thieân Tieân, Ñòa Tieân haèng naêm laø moät tín ngöôõng daønh cho ñaáng taïo hoùa, moät caùch giaûi thích cho söï sinh soâi naûy nôû cuûa muoân loaøi. Buoåi saùng ngaøy moàng 6, caùc thoân thôø Nguõ Laõo Tieân OÂng vaø Thieân Tieân ñeàu röôùc kieäu leân ñeàn chính ñeå baùi yeát Ngoïc Hoaøng Thöôïng ñeá. Leã röôùc Thieân Tieân trong khoâng khí naùo nöùc tieáng troáng ñaïi, tieáng chieâng, phöôøng baùt aâm gôïi ta nhôù khoâng khí huyeàn thoaïi, vôùi bieåu töôïng oâng Ñuøng to cao vaø luùc ñoù yeáu toá thieâng taäp trung vaøo bieåu töôïng naøy. Moïi ngöôøi thaønh kính baùi laïy Thieân Tieân, hai beân ñöôøng nhieàu gia ñình ñaët baøn thôø baùi voïng. Boán giôø chieàu cuøng ngaøy, kieäu Ngoïc Hoaøng vaø kieäu Long Ñình (thôø Nguõ Laõo Tieân OÂng) ñöôïc röôùc ñeán ñình thoân Beán, nôi thôø Nguõ Loâi ñaïi vöông vaø Ñòa Tieân. Tröôùc khi röôùc kieäu Ngoïc Hoaøng ra khoûi ñeàn chính hoaëc trôû veà ñeàn, moïi ngöôøi röôùc kieäu voøng quanh thaùp ñaát nung chín taàng tröôùc cöûa ñeàn ba

laàn, moãi laàn ba voøng ñi ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà, vöøa ñi vöøa cuùng, bieåu thò Ngoïc Hoaøng thöôïng ñeá thaêng thieân giaùng traàn qua caây thaùp. Trong ñaùm röôùc goàm kieäu long ñình, töôïng Thieân Tieân cuøng vôùi côø, giaù vaên, hai con ngöïa, phöôøng baùt aâm, troáng... Ñeàn Beán röôùc töôïng Ñòa Tieân ra ñoùn ñaùm röôùc. Khi hai töôïng Thieân Tieân vaø Ñòa Tieân gaëp nhau, hai tay vaãy chaøo, daân gian goïi laø muùa meøn, bieåu thò söï vui möøng khi gaëp gôõ. Ñaùm röôùc vaøo leã taïi ñình Beán, trôû veà ñeàn chính döôùi aùnh saùng baäp buøng cuûa nhöõng boù ñuoác. Khoâng khí ñaùm röôùc töng böøng. Noåi baät leân laø hai bieåu töôïng Thieân Tieân vaø Ñòa Tieân trong tieáng nhaïc cuûa phöôøng baùt aâm, trong aùnh löûa baäp buøng, cuøng ñoaøn ngöôøi theo sau. Ba giôø chieàu ngaøy moàng 7, ñaùm röôùc veà ñình thoân Caên, nôi thôø Thieân Tieân, vaø vaøo ñình laøm leã. Töôïng Thieân Tieân vaø Ñòa Tieân ñaët ñoái dieän nhau, cuøng nhìn xuoáng gieáng troøn phía tröôùc maët. Ngaøy hoâm sau, ñaùm röôùc veà ñeán thoân Voâ, nôi thôø Ñöùc oâng Loã Quoác. Trong cuoäc röôùc naøy coù dieãn laïi chieán coâng ñaùnh hoå cuûa caùc vò thaàn. Söï tích ñöôïc theå hieän nhö sau: Moät ngöôøi ñoùng vai oâng caâu eách ñi töø mieáu Ñoáng Caâu ra leã taïi ñình Voâ, sau ñoù ñi ra ao caâu eách. Sau moät hoài thaû moài caâu, chaúng ñöôïc

HÖNG YEÂN  719 con naøo, oâng beøn ngoài xuoáng noùi “laõo giaû an chi”. Chôït thaáy tieáng chieâng, troáng, thaáy ngöôøi keâu coù hoå döõ, oâng caâu eách voäi chaïy laïi ñình Voâ taâu vôùi ñöùc oâng ñình Voâ. Ñöùc oâng ñình Voâ beøn phaùi hai con ngöïa hoàng vaø hai löïc só chaïy ra baùo tin vôùi daân laøng, sau ñoù chaïy laïi taâu tröôùc kieäu Ngoïc Hoaøng. Luùc naøy Tieân Boàng Ñoâ Nguyeân Suùy cuøng hai löïc só ngöôøi caàm gaäy tröôïng, ngöôøi caàm gaäy laïng ñi töø mieáu Tieân Boàng ôû caïnh ñình Voâ ra. Caû hai ngöôøi ñeán ñình Voâ leã ba vaùi, nhaän nhieäm vuï ñi ñaùnh hoå. Ba ngöôøi tieán ñeán tröôùc kieäu Ngoïc Hoaøng leã ba vaùi vaø noùi “Toâi laø Tieân Boàng Ñoâ Nguyeân Suùy ra baùi yeát Ngoïc Hoaøng ñeå keát hôïp cuøng nhaân daân dieät tröø hoå aùc cöùu daân ñoä theá.” Sau ñoù ba ngöôøi ra ñaùnh nhau vôùi loaøi yeâu quaùi. Hoå döõ vôùi noát vaèn vaøng, hung döõ, luoân gaàm theùt. Caùc löïc só ñaùnh maõi chöa thaéng, hai ngöôøi cöôõi ngöïa hoàng veà baùo cho daân laøng bieát. Kòp luùc ñoù nhaø khoù (nhaø ngheøo) maëc quaàn aùo raùch, gaùnh hai con ñi xieâu veïo töø mieáu Ñoáng Caâu ra leã ôû ñình Voâ, oâng töø mang côm ra ñöa cho meï con nhaø khoù. Meï con nhaø khoù ra ao caâu eách chia côm cho con, göûi con laïi vaø vaùc ñoøn gaùnh, ñi kieãng chaân ra kieäu Ngoïc Hoaøng noùi: “Toâi laø keû khoù ra baùi yeát Ngoïc Hoaøng ñeå theo Tieân Boàng dieät tröø hoå aùc”. Nhaø khoù ñi giaät luøi theo kieåu chöõ chi, ñeán toå huøm noùi: “OÂng caû baø lôùn ñi

ñaâu vaéng nhaø ñeå meï con nhaø khoù ñaùnh nhau vôùi huøm”. Hoå sôï chaïy ra phía sau, bò Tieân Boàng vaø caùc löïc só ñaùnh qua ba bôø chín roã (boø qua ba bôø ruoäng vaø moãi laàn bò caùc löïc só roã gaäy vaøo ñaàu ba caùi). Nhaø khoù voäi côûi boû trang phuïc, aán xuoáng buøn. Tieân Boàng vaø caùc löïc só chaët ñaàu hoå vaø loät da treo leân ñaàu gaäy vaùc veà ñình Voâ ñeå trình ñaõ hoaøn thaønh vieäc dieät hoå döõ. Ñoaøn röôùc luùc naøy tieáp tuïc röôc Thieân Tieân vaø Ñòa Tieân veà ñình Voâ teá leã roài quay laïi ñeàn chính. Theo quan nieäm daân gian, caùc löïc só vaø meï con nhaø khoù phaûi ñuoåi ñöôïc hoå ra khoûi laøng thì daân laøng ñöôïc muøa, aên neân laøm ra, con gaùi ñeïp ôû laøng môùi ñöôïc choïn laøm cung taàn myõ nöõ trong cung vua. Traùi laïi thanh nieân caùc laøng phaûi chaën khoâng cho hoå sang laøng mình. Khi troø dieãn ñaùnh hoå mang ñaäm chaát thieâng thì laù caây si trang trí toå hoå thaønh vaät thieâng. Moïi ngöôøi aøo leân giaønh giaät töøng caønh si, laù si. Ngöôøi ta tin raèng, laù si mang laïi ñieàm laønh, haïnh phuùc cho con ngöôøi vaø muøa maøng. Töø moàng 9 ñeán ngaøy 11, daân laøng toå chöùc röôùc thaàn veà ñình Môùi, quaùn Tam Kyø vaø teá leã taïi ñeàn. Hoäi keát thuùc vaøo ngaøy 12, luùc 12 giôø ñeâm. Taïi ñeàn, ñeøn neán taét heát, tieáng hoå con gaàm theùt. Moät soá trai laøng oâm coät ñình keâu giaû tieáng eách,

720

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nhaùi. Ñaùnh hoå töø gian giöõa toøa tieàn baùi ra ñeán saân ñeàn thì dieät ñöôïc hoå con. Sau ñoù bí maät khieâng töôïng Thieân Tieân vaø Ñòa Tieân, thaùo phaàn thaân treân loàng vaøo thaân döôùi, ngaâm xuoáng ao taém oâng baø (caùch ñeàn khoaûng 100m). Vôùi troø ñaùnh hoå vaø dieãn trình trong ñeâm giaõ ñaùm, yù nghóa cuûa leã hoäi Ñaäu An trôû neân hoaøn chænh, khoâng chæ coù phaàn leã teá, tuïc röôùc Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá, Thieân Tieân, Ñòa Tieân maø coøn coù caû phaàn Theo VHNT soá 208 (2001)

hoäi, söï giao tieáp hoøa nhaäp coäng ñoàng laøng xaõ. Hôn theá, trong dieãn trình cuûa leã hoäi, tín ngöôõng ñoái vôùi vuõ truï, ñaáng taïo hoùa ñöôïc keát hôïp vôùi kyù öùc nhaân daân, vôùi cuoäc ñaáu tranh kieân cöôøng cuûa chính con ngöôøi, ôû ñaây laø con ngöôøi bình thöôøng, con ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoù ñaõ thaéng hoå, thaéng ñöôïc khoù khaên thieân tai, ñòch hoïa treân con ñöôøng khaån hoang chinh phuïc chaâu thoå soâng Hoàng. Hoaøng Maïnh Thaéng

721

HAØ NAM HOÄI VAÄT LIEÃU ÑOÂI Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: OÂng thaùnh hoï Ñoaøn : Töø moàng 5 ñeán moàng 10 thaùng gieâng : Moàng 5 thaùng gieâng : Thoân Lieãu Ñoâi, xaõ Lieâm Tuùc, huyeän Thanh Lieâm : Nhieàu tuïc leä thöôïng voõ ñaëc saéc, nam nöõ ñaáu kieám, giaø treû ñaáu vaät, teá chay: oaûn, chuoái, nöôùc. Moùn aên ñaëc saûn ñoàng chieâm.

Tuøng, tuøng, tuøng.... Troáng giuïc tuøng tuøng. Hoäi vaät Lieãu Ñoâi, Moàng naêm cho ñeán moàng möôøi, Khaép nôi keùo ñeán, ngöôøi ngöôøi ñua chen. Thöùc ngon, vaät laï nhö neâm, Trai thanh gaùi lòch veà ñeàn caàu may. Vaät taøi, voõ gioûi cao tay. Quaàn hoàng, aùo tía nhö maây keùo veà...

Ñ

oaïn môû ñaàu cuûa baøi veà Hoäi vaät voõ Lieãu Ñoâi treân ñaây phaûn aùnh caùi khoâng khí hoäi ñaëc bieät ñaàu xuaân ôû vuøng ñoàng chieâm truõng cuûa ñaát Haø Nam ngaøy xöa. Hoäi vaät voõ khoâng chæ thu huùt caùc ñoâ vaät vaø nhöõng ngöôøi thích xem ñaáu vaät, ñaáu voõ cuûa vuøng Lieãu Ñoâi maø coøn thu huùt söï ñua taøi cuûa nhöõng chaøng trai, coâ gaùi- nhöõng “trai thanh, gaùi lòch”, “quaàn hoàng, aùo tía nhö maây keùo veà” töø caùc ñòa phöông baïn. Neáu nhö vaät voõ thöôøng laø moät tieát muïc, moät troø thi ñaáu mang tinh

thaàn thöôïng voõ trong phaàn hoäi cuûa caùc leã hoäi truyeàn thoáng lôùn, thì Hoäi vaät voõ Lieãu Ñoâi laïi laø noäi dung cuûa hoäi vui xuaân lôùn nhaát trong naêm cuûa nhaân daân ôû ñaây, bao goàm ñaày ñuû vaø phong phuù caû hai yeáu toá leã vaø hoäi. ÔÛ ñaây, ngoaøi khaâu chuaån bò, hoäi thöôøng ñöôïc môû ñaàu baèng nhöõng nghi thöùc ñöôïc quy ñònh khaù chaët cheõ theo moät trình töï nhaát ñònh: leã Ñoäng thoå ñöôøng caøy (vaøo ñuùng ngaøy Teát Nguyeân Ñaùn), leã röôùc thaùnh vaøo doùng (moàng 5 thaùng gieâng), leã Phaùt hoûa, leã Trao göôm, leã Muùa côø tuï nghóa. Xong caùc nghi thöùc quan troïng ñoù, môùi baét ñaàu cuoäc thi taøi. Cuoäc thi vaät voõ khoâng dieãn ra moät caùch töï do, maø phaûi tuaân thuû nhöõng quy uôùc ñònh saün nhö tuïc Naêm keo trai roát (Trai sinh ra ôû ñaây, tröôùc heát phaûi bieát vaät voõ), tuïc Ñoâ xaõ laøm neàn (Trai Lieãu Ñoâi giao ñaáu tröôùc ñeå kích thích

722

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tinh thaàn, sau ñoù nhöôøng cho caùc ñoâ vaät ôû caùc xaõ baïn).

treân mình ngöïa trong moät chuyeán veà thaêm moä choàng.

Laøng Lieãu Ñoâi thuoäc xaõ Lieâm Tuùc, huyeän Thanh Lieâm, tænh Haø Nam laø moät vuøng vaên hoùa ñaëc saéc nôi ñoàng chieâm truõng naèm treân moät ñòa baøn chieán löôïc quan troïng, maø nhöõng chöùng tích lòch söû veà coâng cuoäc chieán ñaáu ñeå phaùt trieån cuoäc soáng vaø baûo veä toå quoác (thaønh quaùch, ñeàn thôø, moà maû, di vaät, truyeàn thuyeát ...) vaãn coøn löu giöõ ñöôïc khaù ñaày ñuû.(1)

Hoäi vaät voõ Lieãu Ñoâi coù söùc soáng beàn bæ traûi qua nhieàu giai ñoaïn lòch söû, coù luùc thònh luùc suy, nhöng chöa heà ñöùt maïch. Haèng naêm, nhaân daân Lieãu Ñoâi vaãn kieân trì giöõ leä vaät naêm keo vaøo dòp ñaàu xuaân ñuùng theo nghi thöùc vaø quy taéc truyeàn thoáng.

Veà nguoàn goác cuûa Hoäi vaät voõ Lieãu Ñoâi coù nhieàu thuyeát, trong ñoù coù thuyeát gaén vôùi caâu chuyeän xa xöa veà “pho töôïng noåi” coù hình daùng moät ñoâ vaät do treû chaên traâu baét ñöôïc. Thaáy hay hay, luõ treû xuùm vaøo vaät nhau vôùi pho töôïng. Nhöng töôïng chæ coù moät, neân chuùng xoay ra thi vaät vôùi nhau cho oâng töôïng xem. Moãi laàn nhö theá, söùc khoûe cuûa chuùng taêng leân gaáp boäi. Ngöôøi nghe chuyeän, cuõng thöû vaät xem sao, quaû nhieân ñöôïc öùng nghieäm. Daân Lieãu Ñoâi beøn laäp mieáu thôø oâng töôïng vaø haèng naêm môû hoäi vaät voõ. Nhöng roài, cuøng vôùi tieán trình lòch söû, nhöõng lôùp phuø sa vaên hoùa keá tieáp ñöôïc boài ñaép leân theâm, trong ñoù coù caâu chuyeän cuûa chaøng trai hoï Ñoaøn vaø nöõ töôùng hoï Buøi. Hai ngöôøi cuøng keát duyeân vôùi nhau. Chaøng trai hoï Ñoaøn hy sinh trong moät traän choáng giaëc phöông Baéc, coøn nöõ töôùng hoï Buøi sau ñoù ñaõ cheát

Xöa kia, hoäi thöôøng môû moãi naêm moät laàn. Ñeán thôøi Phaùp thuoäc, ba naêm môû moät laàn. Hoäi baét ñaàu vaøo saùng moàng 5 Teát vaø keát thuùc vaøo chieàu 10 thaùng gieâng. Vì môû vaøo dòp Teát Nguyeân Ñaùn, cho neân hoäi vaät voõ ñaõ trôû thaønh noäi dung aên Teát ñoùn xuaân cuûa ngöôøi daân Lieãu Ñoâi. Ngöôøi ta chuaån bò cho Teát, ñoàng thôøi cuõng laø chuaån bò cho hoäi vaät voõ, töø vieäc doïn saïch ñöôøng vaøo laøng, queùt doïn ñeàn thaùnh, saân vaät, döïng raïp ñoùn khaùch, saém khoá, saém khaên môùi cho ñoâ vaät, côø xí vaø chuaån bò caû nhöõng moùn ñaëc saûn döï thi ôû hoäi... Moät khoâng khí hoäi heø bao truøm leân sinh hoaït trong laøng ngay töø 28 thaùng chaïp. Saùng moàng 5 Teát, caû laøng baét ñaàu vaøo hoäi. Môû ñaàu laø leã Röôùc thaùnh vaøo doùng. Thaùnh ñaây töùc chaøng trai hoï Ñoaøn, ngöôøi anh huøng chieán ñaáu choáng quaân xaâm löôïc phöông Baéc ñöôïc thôø ôû mieáu caùch khu vaät voõ ñoä moät kiloâmeùt. Leã röôùc nghieâm trang, mang ñaäm tinh thaàn thöôïng voõ. Ñoaïn veø sau ñaây coù

HAØ NAM  723 theå giuùp ta hình dung khoâng khí vaø quang caûnh ñaùm röôùc. ...Giaùo daøn maët ñaát choùi loøa, Kieám vung, gaäy muùa sao sa coõi traàn. Reo hoø baõo cuoán maây vaàn, Troáng chieâng vang voïng chín taàng trôøi cao. Ñoâ vaät töïa soùng aøo aøo, Mình traàn khoá goïn, khaên ñaøo thaét ngang. Phaùo möøng daäy ñaát töøng traøng... (Veø Hoäi vaät voõ)

Neùt ñaùng chuù yù laø leã teá chay, neân vaät teá chæ goàm coù oaûn chuoái vaø nöôùc traø, khoâng coù röôïu. Tieáp theo laø leã Phaùt hoûa. Moät ngoïn löûa thaät saùng töôïng tröng cho tinh thaàn yeâu nöôùc ñöôïc ñoát leân. Khi ngoïn löûa gaàn taøn, oâng Truøm - ngöôøi cao tuoåi, coù uy tín ñöôïc cöû caàm troáng caùi trong hoäi - trao chieác göôm thaùnh vaø chieác khaên ñaøo cho ñoâ vaät danh döï. Leã naøy goïi laø leã trao göôm vaø thaét khaên ñaøo. Leã muùa côø tuï nghóa do hai hoaëc boán ngöôøi trình dieãn vôùi nhöõng laù côø nghóa maøu ñoû, hình vuoâng tieán töø hai beân kieäu thaùnh ra giöõa doùng vaät theo nhòp troáng. Cuoái cuøng laø leã thanh ñoäng. Sau hoài troáng hieäu noåi leân vaø nhöõng traøng phaùo noå hoøa cuøng aâm thanh cuûa coàng, moõ, thanh la taïi khu vaät voõ vaø taát caû nhöõng ñeàn, chuøa trong vuøng.

Xong phaàn nghi leã ñeán phaàn thi ñaáu vaät vôùi nhöõng luaät leä ñöôïc quy ñònh töø laâu khaù chaët cheõ. Laøng seõ chieáu theo soå boä cuûa naêm qua, goïi hai em beù trai nhoû tuoåi nhaát laøng ra vaät naêm keo ñeå trình laøng, leã thaùnh. Neáu caùc em quaù beù thì boá hoaëc oâng phaûi ra thay theá. Tuïc naøy mang teân goïi laø Naêm keo trai roát, nhaèm noùi leân moät yù nghóa: Trai ôû Lieãu Ñoâi sinh ra tröôùc heát muoán laøm ngöôøi thì phaûi laø trai vaät voõ. ÔÛ ñaây coù ñieàu caám kî laø nhöõng ngöôøi boá (hay oâng) ra thay chæ ñöôïc vaät vôøn nhau - töùc laø vaät bieåu dieãn, chöù khoâng phaûi ñeå aên thua - neáu lôõ vaät ngaõ nhau thì laøng baét vaï caû hai. Sau maøn Naêm keo trai roát, bao giôø cuõng coù leä Ñoâ xaõ laøm neàn, coù nghóa laø ñoâ vaät Lieãu Ñoâi giao ñaáu tröôùc vöøa ñeå chaøo môøi, vöøa ñeå kích thích tinh thaàn ñoâ vaät töù phöông vôùi tö caùch chuû nhaø. Sau ñoù, hoï ruùt lui ra, nhöôøng doùng cho caùc ñoâ vaät beân ngoaøi. Ñaëc ñieåm Hoäi vaät Lieãu Ñoâi khoâng chæ thu huùt coù ñaøn oâng hay chæ lôùp trai treû, maø haàu heát taát caû daân laøng, ñaøn oâng, ñaøn baø, giaø, treû keå caû caùc em beù. Hoäi vaät môû ra, caû vuøng nhö treû laïi. Haàu nhö moïi nhaø ngaøy aáy ñeàu ñoùng cöûa, ra döï hoäi. Caùc baø giaø, caùc chò trung nieân xem vaät voõ cuõng hoø heùt, coå cuõ noàng nhieät, bình luaän vaø tranh caõi veà mieáng naøy, theá noï, veà söï dôû hay quanh moät keo vaät. Treû con töø 5, 6

724

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tuoåi cuõng côûi traàn, ñoùng khoá vaøo döï thi. Caùc cuï giaø vöôït quaù tuoåi “coå lai hy” vaãn haêng haùi vaøo cuoäc, tham gia bieåu dieãn coân, quyeàn, kieám, kích. Beân caïnh Hoäi vaät Lieãu Ñoâi, coøn coù moät soá taäp tuïc mang tinh thaàn truyeàn thoáng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa moät vuøng ñaát nhö leã cheùm chöõ (leã Traûm töï) vaøo giöõa ñeâm 30 Teát, tuïc thi noùi veø noái ñeâm, thi moùn aên ñaëc saûn... Töông truyeàn xöa coù moät vò töôùng ñôøi Traàn ñaõ veà ñaát naøy toå chöùc thao luyeän binh só, khi xuaát quaân ñaùnh giaëc coù ñeå laïi cho 5 laøng vuøng Lieãu Ñoâi taäp binh thö coù teân laø Voõ traän. Taäp saùch ñöôïc coi nhö moät baùu vaät vaø ñöôïc baûo veä caån thaän, bí maät. Töø ñoù, traûi qua nhieàu ñôøi ôû Lieãu Ñoâi, cöù ñeán 30 Teát, taïi chuøa Ba Chaï laïi toå chöùc leã cheùm chöõ. Gaàn ñeán giao thöøa, caùc toäc tröôûng, thay maët cho caùc hoï trong thoân, maëc aùo leã, ñeo göôm, quyø tröôùc baøn thôø thaùnh, ôû tröôùc maët coù traûi moät baêng giaáy, treân ñoù coù ghi taát caû nhöõng chöõ ñaàu trang cuûa taäp Voõ traän. Ñuùng

giao thöøa, taát caû ñeøn neán ñeàu vuït taét, moãi toäc tröôûng ruùt göôm cheùm moät nhaùt treân baêng giaáy. Xong, ñeøn baät saùng. Ngöôøi ta caên cöù vaøo ñoaïn baêng giaáy cheùm truùng ñeå xem xeùt töø chöõ naøo (cuõng coù nghóa laø trang naøo) cuûa taäp Voõ traän, ñeå töø ñoù toå chöùc höôùng daãn, ñoäng vieân con chaùu hoïc taäp, reøn luyeän caùch baûo veä ñaát nöôùc. Ñaèng sau nghi thöùc coù veû huyeàn bí naøy, leã cheùm chöõ phaûn aùnh yù thöùc cuûa nhöõng theá heä daân cö ôû ñaây trong söï nghieäp baûo veä queâ höông. Ñeán Lieãu Ñoâi döï hoäi vaät voõ vaøo ñaàu xuaân, ngoaøi vieäc oân laïi truyeàn thoáng chieâm ngöôõng nhöõng neùt ñeïp vaên hoùa ñòa phöông, tham döï caùc cuoäc thi taøi, khaùch coøn coù theå thöôûng thöùc nhöõng thuù vui nhö haùt ñoái ñaùp, nghe nhöõng khuùc daân ca tröõ tình nôi ñaát ñoàng chieâm, neám nhöõng moùn ñaëc saûn do baøn tay cheá bieán kheùo leùo cuûa caùc baø, caùc chò mang ñeán hoäi thi ñeå tranh taøi nhö: löôn naáu maêng, gaø ñoàng (eách), oác boà hoùng, cheø baø coát, röôïu taêm... Leâ Trung Vuõ

(1) Xem theâm Khaûo saùt vaên hoùa truyeàn thoáng Lieãu Ñoâi cuûa Buøi Vaên Cöôøng vaø Nguyeãn Teá Nhò, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1981 - tr. 405

HAØ NAM  725

HOÄI LAØNG AN CÖÔÙC : - Ñoâng Baûng Ñaïi Vöông - Loâi Coâng Ñaïi Vöông Ñòa ñieåm : Laøng An Cöôùc, xaõ Traøng An, huyeän Bình Luïc Thôøi gian : Moàng 10 thaùng gieâng vaø 15 thaùng 8 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Röôùc lôïn thôø - Voõ gaäy Thôø

L

aøng An Cöôùc, xaõ Traøng An, huyeän Bình Luïc, tænh Haø Nam, caùch trung taâm thaønh phoá Haø Noäi khoaûng 70km veà phía nam. An Cöôùc cuøng An Hoøa, An Thaùi, An Khang, OÂ Meã vaø Traøng Dueä hôïp thaønh moät xaõ. Cö truù laâu ñôøi coù hoï Löông, hoï Nguyeãn, hoï Phaïm, hoï Toáng, hoï Trònh. Doøng hoï Nguyeãn theo gia phaû ghi cuï toå laø Nguyeãn Phuùc Chính goác ôû Gia Mieâu, Haø Trung, Thanh Hoùa, do thaân maãu ñi töø Hueá veà Thaêng Long naêm Maâïu Tyù (1708) qua Traøng An trôû daï sinh ra. Cuï Nguyeãn Phuùc Chính sinh ra Nguyeãn Phuùc Löôïng. Nguyeãn Phuùc Löôïng sinh ra Nguyeãn Phuùc Bieàn. Naêm 1798 do ñieàu kieän lòch söû, doøng hoï Nguyeãn Phuùc ñoåi chöõ ñeäm sang thaønh Nguyeãn Ñöùc. Doøng hoï Nguyeãn Phuùc ôû xaõ Traøng An tröôùc ñaây coù hoøm saéc vôùi 5 ñaïo saéc phong cuûa nhaø vua. Cuï Nguyeãn Phuùc Chính laø moät trong nhieàu ngöôøi con khoâng coù teân trong hoaøng töû phaû cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, chuùa thöù 6 keå töø

chuùa Thaùi toå Nguyeãn Hoaøng - Gia Duï Hoaøng ñeá. Cuïm di tích An Cöôùc goàm coù: ñeàn Haø Baù ôû ven ñeâ soâng Boäc, moät nhaùnh cuûa soâng Chaâu, thôø Lieãu Nghò, ñình Cöôùc thôø thaàn Noâng vaø Thanh Tònh Long Chaâu, coù 2 ngai thôø, 2 coã kieäu baùt coáng, ñình Soå thôø Loâi Coâng Ñaïi Vöông vaø Ñoâng Baûo Ñaïi Vöông coù 3 ngai thôø, moät coã baùt coáng cuøng 12 ñaïo saéc phong töø ñôøi Leâ Caûnh Höng (1754) ñeán ñôøi Nguyeãn Khaûi Ñònh (1925). Thaàn tích löu ôû ñình keå raèng: Ñinh Phöôïng, ngöôøi ôû An Laõo, huyeän Phuïng Hoùa, gia ñình ngheøo khoù, rau chaùo nuoâi nhau. Tuy vaäy caäu beù hoï Ñinh chaêm chæ hoïc haønh, ñeâm ñeâm phaûi baét ñom ñoùm laøm ñeøn hoïc. Coù laàn mang baàu nöôùc, naém côm ñi theo caùc thaày hoïc vaên, hoïc voõ. Naêm 19 tuoåi moà coâi caû cha laãn meï. Ñaát nöôùc loaïn ly, caäu veà Phoá Ñoäng (nay laø xaõ Nguyeãn Trung, huyeän Thanh Lieâm) sinh soáng. Gaëp em trai, caäu giao phoù nhaø cöûa, ruoäng vöôøn, phaàn moä toå tieân roài veà

726

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Caùt Ñaàm, phuû Lyù Nhaân, traán Sôn Nam. Vuøng naøy, nuùi loâ nhoâ, soâng uoán löôïn, ñaát coù theá long chaàu, hoå phuïc. Baø con quyù meán döïng ba gian nhaø coû ñeå caäu vöøa nghæ vöøa daïy doã con em hoï. Troäm caép ban ñeâm vaøo laøng, caäu duøng voõ thuaät deïp tan, sau giaùo huaán hoï trôû laïi con ñöôøng laøm aên chaân chính. Meán tính neát caäu, moät gia ñình ôû Höông Ngaõi gaû cho con gaùi laø Mai Thò Taân. Moät ñeâm coù ñaïo só cöôõi roàng mang roi muùa löôïn treân nhaø cuûa vôï choàng hoï. Baø hoï Mai meâ man roài thuï thai, ñuùng moàng 10 thaùng gieâng. Moät naêm sau sinh ra Ñinh Coâng. Bôûi maët ñen nhö saét neân daân laøng goïi laø Loâi Coâng. Baø meï maát, daân thoân laäp quaùn beân ñoàng ñeå thôø. Loâi Coâng 15 tuoåi thì cha laïi maát. Sau khi maõn tang, Loâi Coâng laäp traïi môøi haøng traêm trai traùng ñeán Phoá Ñoäng taäp luyeän. Sau ñoù laïi vôøi theâm 60 trai laøng ôû Nguyeãn Trung vaø An Cöôùc. Muøa xuaân naêm 544, Lyù Bí khôûi nghóa, Loâi Coâng ñem quaân ñeán Sôn Taây laäp ñaøn theà cuøng töôùng Phaïm Tu vaø Trieäu Quang Phuïc. Giaëc Löông xaâm phaïm bôø coõi, Loâi Coâng laø töôùng tieân phong mang quaân ñi deïp giaëc ñöôïc, laäp traïi taïi Haûi Döông. Veà thaêm queâ taïi laøng Nguyeãn Trung, oâng bieáu daân laøng vaøng baïc, toå chöùc khao traâu, boø, lôïn, deâ. Laàn thöù hai, giaëc phöông Nam mang 30 vaïn quaân xaâm löôïc. Töôùng Phaïm Tu mang quaân ñi caûn, coøn Loâi Coâng mang quaân ñi ñaùnh

chuùng ôû Sôn Nam vaø ñuoåi chuùng tôùi ñaát Hoan Chaâu. Loâi Coâng theo sau Trieäu Quang Phuïc laäp caên cöù ôû ñaàm Daï Traïch, baõi Maøn Traø. Lyù Nam Ñeá baêng haø, Lyù Thieân Baûo, moät ngöôøi trong hoaøng toäc mang quaân chaïy vaøo ñoäng Daõ Naêng xöng vöông. Lyù Thieân Baûo maát. Lyù Phaät Töû thay xöng vua laø Haäu Lyù Nam Ñeá. Lyù Phaät Töû mang quaân ñaùnh nhau vôùi Trieäu Vieät Vöông ôû Höng Yeân. Hai beân sau thöông löôïng laáy baõi Quaàn Chaâu (huyeän Töø Lieâm - Haø Noäi) laøm ranh giôùi. Baát bình vì söï caàu hoøa, Loâi Coâng boû veà Caùt Ñaàm. OÂng ngao du ñaát nöôùc, khi tôùi Tam Ñieäp, khi veà Yeân Töû. Vaøo dòp ngaøy ñaàu xuaân moàng 10 thaùng gieâng, oâng veà queâ cuùng daân laøng 300 quan tieàn laøm leã teá trôøi ñaát roài hoùa. Hoâm ñoù trôøi möa gioù, saám chôùp. Moät thieân thaàn maët ñen cöôõi roàng mang roi saét xuoáng ñoùn ñi. Vua saéc chæ cho daân laäp mieáu Soå (nay laø ñình Soå) thôø töï. Chieác aùo cuûa oâng ñöôïc mang veà kinh, an taùng ôû phía taây thaønh Thaêng Long. Trieàu ñình ban quoác teá cho thôø phuïng Loâi Coâng. Hoäi laøng An Cöôùc trong naêm toå chöùc vaøo ngaøy xuaân moàng 10 thaùng gieâng vaø ngaøy Trung thu 15 thaùng 8. Chính hoäi toå chöùc vaøo nhöõng ngaøy ñaàu thaùng gieâng. Hoäi ñoàng khuyeán khích caùc gia ñình chaên nuoâi lôïn beùo khoûe. Ñeán cuoái thaùng chaïp, laøng choïn con lôïn ñöïc

HAØ NAM  727 mình tröôøng, moâng vai vuoâng vaén, da laùng boùng ñeå laøm lôïn röôùc. Ñeâm tröôùc hoäi, caùc vò chöùc saéc vaø ñoäi teá laøm leã tôùi quaù nöûa ñeâm, xin pheùp thaønh hoaøng cho môû hoäi. Saùng sôùm laøm leã röôùc lôïn thôø töø nhaø gia chuû veà saân ñình. Sau khi gieát moå caån thaän, ngöôøi ta trang trí baèng giaáy maøu roài khieâng lôïn ra töø nhaø thôø doøng hoï coù lôïn ñöôïc choïn. Töø ñaáy, oâng lôïn thôø ñöôïc röôùc ra ñình keøm theo maâm baøy luùa, ngoâ, khoai, rau, cuû. Trai laøng röôùc 3 kieäu thaùnh töø ñình Cöôùc, ñình Soå ra ñeàn Haø Baù, sau ñoù röôùc voøng quanh caùc xoùm veà ñình. Buoåi tröa thuï loäc theo töøng maâm coã. Daân laøng baøy laù chuoái xeáp laøm maâm, ñóa ñöïng thòt xoâi cuõng laø nhöõng chieác laù khoanh troøn, ñuõa chæ laø caùi taêm daøi, coøn aên boác laø chính. Sau khi aên moät phaàn, caùc phaàn coøn laïi ñöôïc goùi laù chuoái mang veà cho cuï giaø, treû em khoâng ra döï hoäi. Coù moät troø khaù loâi cuoán thanh nieân laø tuïc muùa gaäy, ñaáu gaäy. Gaäy

laø con saøo goã caïo traéng, ñaàu boïc vaûi, boâi phaåm ñoû. Khi ñaáu ai bò chaám ñoû boâi vaøo aùo quaàn laø thua. Coù nhieàu buoåi, ñaáu thuû ngang taøi ngang söùc, caû vaøi giôø maø aùo quaàn khoâng coù veát phaåm. Giaûi thöôûng chæ laø moät be röôïu hoaëc mieáng traàu, quaû cau, nhöng ngöôøi xem, ngöôøi döï raát haøo höùng. Haàu heát trong moân ñaáu gaäy naøy, trai hoï Nguyeãn thöôøng giaät giaûi cao. Moân voõ gaäy cuûa hoäi laøng An Cöôùc coù leõ laø hình thöùc reøn luyeän yù chí ñeå baûo veä queâ höông, laøng xoùm, bieåu hieän tinh thaàn thöôïng voõ cuûa daân toäc ta chaêng? Hoäi An Cöôùc (Haø Nam) vôùi söï toân vinh vò töôùng Loâi Coâng thôøi Lyù Nam Ñeá (theá kyû VI) laø moät trang söû ñeïp thôøi kyø döïng nöôùc Vaïn Xuaân, maø baáy laâu nay ngöôøi ta chæ bieát ñeán töôùng Phaïm Tu ôû Haø Noäi vaø Lyù Phuïc Man ôû Haø Taây. Vaên Haäu

Theo cuï Löông Ñình Caàm, thoân An Hoøa, oâng Nguyeãn Ñöùc Quí queâ thoân An Cöôùc, xaõ Traøng An, huyeän Bình Luïc, tænh Haø Nam. Ñieàn daõ taïi xaõ Traøng An (Haø Nam) thaùng 3 naêm 1999.

728

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI LAØNG AN THAÙI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Ba vò Ñaïi vöông thôøi Vua Huøng : Thoân An Thaùi, Myõ Tho, huyeän Bình Luïc : Moàng 8 ñeán 10 thaùng 2 : Röôùc kieäu, bôi thuyeàn, ñaáu vaät

L

aøng An Thaùi, Myõ Tho, huyeän Bình Luïc, Haø Nam, laø moät laøng coå coù töø xa xöa. Laøng coù 3 ngoâi ñình thôø thaønh hoaøng, daân gian goïi laø ñình OÂng Caû, OÂng Hai vaø OÂng Ba. Ba Ñaïi Vöông ñeàu coù coâng vaøo thôøi Huøng Vöông thöù 18. Töông truyeàn, 3 ngaøi cuøng sinh trong moät boïc tröùng. Khi sinh ra dung maïo khaùc thöôøng. Moät ngaøi maët ñoû, moät ngaøi maët traéng, moät ngaøi maët ñen. Lôùn leân caû 3 ngaøi ñeàu tinh thoâng kinh söû vaø coù söùc khoûe phi thöôøng, cuøng ñaàu quaân giuùp vua Huøng. Thuôû aáy nöôùc ta coù giaëc noåi leân, 3 ngaøi ñöôïc cöû laøm töôùng, cuøng Taûn vieân Sôn Thaùnh ñi ñaùnh deïp. Vaâng leänh vua, 3 ngaøi veà ñoùng quaân ôû vuøng An Thaùi, Bình Luïc, chieâu taäp daân binh, daïy daân caøy caáy. Roài qua bao traän maïc, laäp nhieàu coâng lao neân khi hoùa ñöôïc nhaân daân toân thôø laøm thaønh hoaøng. Ñình OÂng Caû laø moät ngoâi ñình coå naèm giöõa caùnh ñoàng, chung quanh bao boïc bôûi nhöõng taùn caây coå thuï quanh naêm xanh maùt. Ñình OÂng Hai coøn goïi laø ñình Coäng Ñoàng, naèm ôû trung taâm laøng. Ñaây laø moät ngoâi ñình beà theá, coù caûnh

quan raát ñeïp. Tröôùc maët ñình laø moät chieác hoà roäng ñaõ ñöôïc keø ñaù chung quanh, ôû giöõa laø ñaûo ngoïc coù röøng caây. Nhöõng caây loäc vöøng moãi muøa heø laïi troå hoa ñoû röïc, roài caây sanh, caây si vaø nhieàu loaïi caây khaùc. Hai chieác caàu Kieàu uoán cong xaây töø bôø ra ñaûo. Ñình OÂng ba toïa laïc ôû xoùm Chuøa. Caû 3 ngoâi ñình ñeàu ñöôïc toân taïo raát khang trang, giöõ nguyeân daùng coå. Trong ñình coù nhieàu ñaïi töï, hoaønh phi, caâu ñoái vaø nhöõng böùc chaïm khaéc roàng maây hoa laù, nhieàu ñoà teá leã vaøng son choaùng ngôïp. Hieän trong ñình coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu ñaïo saéc phong töø ñôøi Leâ ñeán ñôøi Nguyeãn, roài long ñình, kieäu baùt coáng, daøn baùt böûu vaø nhieàu ñoà ñoàng, ñoà söù... Do giaù trò lòch söû vaên hoùa, neân cuïm di tích naøy ñaõ ñöôïc Boä vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng vaøo naêm 1993. Chuøa An Thaùi coù kieán truùc coå, naèm treân moät khuoân vieân thoaùng roäng xen vôùi coû caây hoùa laù xanh töôi. Tröôùc saân chuøa laø moät ñænh traàm höông lôùn ñöôïc ñaép hoa vaên trang trí noåi, moät ngoâi thaùp

HAØ NAM  729 nhieàu taàng, moät pho töôïng Quan AÂm ngoaøi trôøi. Caùch chuøa khoaûng 100m coù caây ña coå thuï, reã xoøe ra, ñaõ ñöôïc daân laøng xaây töôøng hoa vuoâng vöùc, nhìn töø xa nhö moät taùc phaåm ngheä thuaät. Chung quanh chuøa nhö moät röøng caây boán muøa hoa nôû, sôùm chieàu tieáng chuoâng thong thaû ngaân nga, ñem söï thanh bình ñeán cho laøng queâ, khieán caûnh chuøa caøng theâm trang nghieâm u tòch. Heä thoáng töôïng Phaät trong chuøa raát phong phuù, vaø ñöôïc baøi trí töông töï nhö nhieàu chuøa khaùc. Laøng An Thaùi coù khung caûnh thieân nhieân raát ñeïp. Töø huyeän Bình Luïc reõ vaøo chæ moät ñoaïn ngaén ñöôøng traûi nhöïa, noái nhöõng con ñöôøng laùt gaïch ngang doïc vaøo caùc ñình chuøa xoùm ngoõ. Nhöõng haøng tre, caây muoãm, caây ña, caây gaïo, ñieåm xuyeát nhöõng khoùm hoa daâm buït ñoû raát thô moäng. ÔÛ ñaây chim choùc nhieàu, vaøo muøa xuaân ñöùng döôùi goác caây ñoû oái hoa, ngay treân ñaàu töøng ñaøn chim saùo ríu rít nhaûy nhoùt raát voâ tö. Ñieàu aáy chöùng toû chim ôû ñaây raát daïn ngöôøi, vì treû em ôû ñaây khoâng coù thoùi quen xua ñuoåi chim. Töø treân ngoïn caây cao vaúng ñeán tieáng chim goïi vòt, gôïi nhôù veà moät caâu chuyeän coå tích. (Coù moät anh chaøng thaät thaø, bò laùi buoân löøa baùn cho ñaøn vòt trôøi. Chieàu gaàn toái, anh xuoáng luøa ñaøn vòt, vòt trôøi bay maát. Tieác cuûa quaù, anh cheát hoùa thaønh con chim goïi vòt, ñeå moãi muøa xuaân laïi bay

tìm, keâu leân nhöõng tieáng xoùt xa vôøi vôïi.) Roài ngay beân ruoäng luùa gaàn chuøa, tieáng con cuoác cuoác keâu khaéc khoaûi. Ñi trong laøng thaät roän raõ, ñaày nhöõng aâm thanh thieân nhieân. Nghe tieáng con cuoác cuoác boãng nhôù veà chuyeän ngaøy xöa, Thuïc Ñeá tin thuø maát nöôùc. Khi cheát hoùa thaønh con cuoác cuoác, ñeå moãi muøa xuaân laïi nhôù veà thôøi hoaøng kim nôi ñaát cuõ, caát tieáng keâu thaûm thieát, nhö nuoái tieác moät thôøi oanh lieät, nhö tieáng ñoøi traû laïi nöôùc non. ÔÛ ñaây, nôi naøo cuõng nghe tieáng chim, chöùng toû ñieàu kieän moâi sinh ñang ñöôïc caân baèng trôû laïi. Con ñöôøng ra caùnh ñoàng, vaúng tieáng eãnh öông, tieáng eách keâu, gôïi buoàn man maùc. Luùa xanh môn môûn thaáp thoaùng nhöõng ñaøn coø traéng daäp dôøn treân soùng luùa meânh moâng. Hoäi laøng An Thaùi theo leä coå, cöù moät naêm hoäi leä, 5 naêm hoäi chính. Laøng coøn keát chaï anh chaï em vôùi caùc laøng Myõ Ñoâi, Thieân Lyù, Ñaäu Truyeàn, An Phuù. Haèng naêm cöù ñeán ngaøy moàng 8 thaùng 2, daân laøng laïi töng böøng môû hoäi 3 ngaøy. Vaøo ngaøy hoäi thì quanh ñình, doïc ñöôøng laøng, côø toå quoác, côø thaàn nguõ saéc tung bay röïc rôõ, quanh ñình Coäng Ñoàng ngöôøi xuùm ñen xuùm ñoû, cô naøo ñoäi aáy, döôùi söï ñieàu khieån cuûa caùc quan toång côø chuaån bò leã röôùc thaùnh. Khi caùc cuï oâng trong ban teá laøm leã xong thì ba hoài troáng noåi leân laø cuoäc röôùc baét ñaàu.

730

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Môû ñaàu laø ñoaøn röôùc côø thaàn, muùa sö töû, muùa roàng, gaây khoâng khí thaät roän raøng naùo nöùc. Roài ñeán ñoaøn caùc baø vaõi vôùi côø phöôùn nhaø Phaät. Ñoaøn röôùc hoûa baøi, ñoaøn baùt aâm vôùi nhaïc cuï daân toäc. Ñoaøn röôùc baùt böûu, tieáp ñeán laø ñoaøn röôùc kieäu saéc ñöôïc khieâng bôûi 8 trai laøng maëc quaàn aùo leã, roài long ñình röôùc phaåm vaät, ñeán kieäu röôùc hoa, ñöôïc 8 coâ thieáu nöõ quaàn traéng aùo daøi, maù hoàng moâi ñoû khieâng, cuøng vôùi ñoaøn thieáu nöõ ñi keøm. Tieáp ñeán laø 3 kieäu baùt coáng sôn son theáp vaøng chaïm khaéc nhöõng ñaàu roàng chaàu ra 3 phía. Moãi kieäu ñeàu ñöôïc khieâng bôûi 16 trai laøng tuoåi ñang xuaân saéc, maëc quaàn aùo leã hoäi, thaét löng ñoû, ñi keøm vôùi kíp ñoåi quaân tuùc tröïc, chung quanh ñöôïc che bôûi taøn vaøng loïng tía, tieàn hoâ haäu uûng. Vaây quanh moãi kieäu laø ñoäi muùa seânh tieàn, theo sau laø caùc giaø laøng ñaàu ñoäi muõ quan, aùo thuïng xanh, quaàn traéng, ñi hia hoä giaù. Kieäu OÂng Caû ñi tröôùc, ñeán kieäu OÂng Hai, roài OÂng Ba. Sau ñoù laø ñoaøn daâng höông, ñoaøn caùc laõo oâng laõo baø, ñoaøn mang leã vaät cuûa nhöõng laøng keát chaï, ñoaøn caùc doøng hoï, ñoaøn thanh nieân thanh nöõ, cuøng daân laøng vaø khaùch thaäp phöông noâ nöùc keùo theo... Ñoaøn röôùc ñi töø ñình Coäng Ñoàng leân chuøa, xin cheù nöôùc vaø thaép höông cuùng Phaät, roài sang ñình OÂng Ba döøng kieäu laøm leã. Sau

ñoù quay laïi ñöôøng cuõ, röôùc ra caùnh ñoàng ñeán ñình OÂng Caû. Treân con ñöôøng laøng quanh co uoán löôïn döôùi nhöõng taùn caây, tieáng troáng, tieáng chieâng, tieáng nhaïc vang löøng, côø kieäu, taøn vaøng loïng tía vaø hoa ñoû trôøi ñoû ñaát. Doïc treân ñöôøng ñi, nhaân daân hai beân ñöôøng baøy nhang aùn thaép höông baùi voïng. Ñoaøn röôùc keùo daøi roàng raén quanh co, ngöôøi ñoå ra xem ñoâng nhö kieán. Thaät laø moät böùc tranh ñaày aâm thanh vaø maøu saéc cuûa moät leã hoäi lôùn ôû laøng queâ. Röôùc ñeán nôi laøm leã, roài laïi khôûi kieäu röôùc veà ñình Coäng Ñoàng. Heát phaàn röôùc leã thì ñeán phaàn hoäi. Trong ñình vaø caùc baõi roäng trong laøng dieãn ra nhieàu troø chôi daân gian, coù vaät thôø tröôùc saân ñình, roài toå chöùc thi bôi thuyeàn döôùi hoà, thi ñaùnh côø ngöôøi, choïi gaø, vaät giaûi vaø bieåu dieãn voõ thuaät ñao kieám. Buoåi toái ôû saân ñình coù haùt cheøo. Ñaát nöôùc ñang böôùc vaøo kyû nguyeân chaán höng vaên hoùa daân toäc, thì hoäi laøng An Thaùi, Bình Luïc, Haø Nam laø moät neùt ñeïp vaên hoùa coå xöa ñaùng chuù yù. Nhieàu ngöôøi daân laøng ôû xa, ôû gaàn, ñaõ cuøng nhau goùp tieàn goùp söùc toân taïo nhöõng di tích lòch söû vaø vaên hoùa cuûa queâ höông, laøm cho boä maët laøng queâ ngaøy caøng khang trang thoaùng ñeïp. Ñaây quaû laø moät neùt ñeïp vaên hoùa caàn ñöôïc quan taâm, goùp phaàn baûo veä di saûn vaên hoùa lòch söû vaø daân gian. Vaên Saùu

HAØ NAM  731

HOÄI CAO ÑAØI : - Traàn Quang Khaûi - Coâng chuùa Phuïng Döông Thôøi gian : Moàng 10 thaùng 2 vaø 22 thaùng 7 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng 2 Ñòa ñieåm : Xaõ Myõ Thaønh, huyeän Bình Luïc Ñaëc ñieåm : Ñoá thô, ñaùnh vaät vaø thi naáu côm Thôø

L

aøng Cao Ñaøi thuoäc xaõ Myõ Thaønh, huyeän Bình Luïc, caùch Haø Noäi 60km. Töø Haø Noäi theo quoác loä 1A veà höôùng nam, döøng ôû Phuû Lyù roài ñi vaøo 5km laø tôùi. Ñaàu naêm 1285, giaëc Nguyeân xaâm löôïc nöôùc Ñaïi Vieät ta laàn thöù hai. Tröôùc söùc maïnh cuûa ñòch, trieàu ñình nhaø Traàn taïm ruùt khoûi Thaêng Long veà Thieân Tröôøng (Nam Ñònh), sau laïi ruùt veà Cao Ñaøi, voán laø thaùi aáp cuûa Thöôïng töôùng Traàn Quang Khaûi. Caên cöù Cao Ñaøi laø haäu phöông raát thuaän lôïi cho vieäc cuûng coá löïc löôïng cuûa quaân ta. ÔÛ ñaây coù soâng saâu, hoà roäng, beán lôùn, röøng caây um tuøm. Suoát ngaøy ñeâm loø reøn, xöôûng deät hoaït ñoäng an toaøn, vaø xaây döïng ñöôïc kho binh löông ñoà soä ñuû söùc nuoâi hôn vaïn quaân tinh nhueä. Coâng chuùa Phuïng Döông, phu nhaân Töôùng quaân Traàn Quang Khaûi, ngöôøi ñaõ toå chöùc, huy ñoäng nhaân taøi vaät löïc vaø baûo veä kho taøng, ñaõ coù coâng lôùn trong cuoäc chieán tranh veä quoác naøy.

Bia ôû hoà Beán Ñình ghi: “Muøa Ñoâng naêm Giaùp Thaân, giaëc Baéc cöôùp nöôùc Nam, Thaùi sö xuoáng thuyeàn laùnh giaëc, nöûa ñeâm trong thuyeàn sinh hoûa hoaïn luùc Thaùi sö ñang nguû say. Coâng chuùa Phuïng Döông töôûng giaëc ñeán cöôùp moäc baøi, beøn laáy thaân mình che cho ngaøi roài sai quaân só daäp taét löûa.” Nhôø vò trí chieán löôïc thuaän lôïi naøy, thaùng 5 naêm 1285 töø Cao Ñaøi vaø moät soá vò trí khaùc, quaân ta ñaõ ñoàng loaït phaûn coâng, taïo ra traän thaéng Chöông Döông, Haøm Töû löøng danh. Thöôïng töôùng ñaõ caûm xuùc maõnh lieät vôùi theá ñöùng cuûa ngöôøi chieán thaéng: Chöông Döông cöôùp giaùo giaëc, Haøm Töû baét quaân thuø. Thaùi bình neân gaéng söùc, Non nöôùc aáy ngaøn thu.

Ñình Cao Ñaøi mang daùng kieán truùc coå thôøi Haäu Leâ. Maùi cong lôïp ngoùi muõi haøi, töôøng laø goã vaùn, cöûa böùc baøn. Toøa baùi ñöôøng roäng 5 gian baèng goã lim, truøng tu naêm Duy Taân (1908), quanh coù töôøng boïc, phía

732

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tröôùc coù 4 coät ñoàng truï, ñaép ngheâ chaàu, roàng cuoán maët nguyeät. Böùc ñaïi töï sôn son theáp vaøng vôùi doøng chöõ “Höõu Cao Ñaøi” Cao Ñaøi (laàu cao) ôû khu ñaát cao raùo, coù leõ Thöôïng töôùng choïn nôi naøy vöøa laøm caên cöù ñòa vöõng chaéc, vöøa laø traïm quan saùt chieán ñòa thuaän lôïi töø xa. Taám bia coå trong ñình khaéc naêm Höng Long thöù nhaát (Quyù Tî - 1293) ñaõ ca ngôïi baø Phuïng Döông laø Baø Chuùa Kho ñôøi Traàn coù coâng lôùn xaây döïng nôi ñaây thaønh haäu phöông cho cuoäc khaùng chieán anh duõng cuûa daân toäc. Bia coøn cho bieát thi haøi baø khi maát ñöôïc quaøn 20 ngaøy vaø ñöôïc an taùng treân goø cao 4m, roäng gaàn 2 saøo Baéc Boä. Tröôùc kia, leã hoäi Cao Ñaøi töôûng nieäm baø Phuïng Döông vaø töôùng quaân Traàn Quang Khaûi vaøo ngaøy 10 thaùng 2 vaø 22 thaùng 7, nhaân ngaøy kî cuûa caùc vò. Leã hoäi toå chöùc uy nghi vaø töng böøng vôùi ñaùm röôùc lôùn, 2 kieäu thaùnh töø ñình tôùi hoà Beán Ñình. Trong hoäi thöôøng dieãn taû vôû cheøo “Thuyeàn ñaùnh giaëc Taøu Ngoâ”, dieãn taû trieàu ñình nhaø Traàn huy ñoäng ngöôøi Kinh, ngöôøi Möôøng, ngöôøi Taøy... söûa ñöôøng ñoùn ñöùc Thöôïng töôùng vaø phu nhaân töø Thaêng Long veà thaêm queâ höông, sau khi nöôùc nhaø ñaõ saïch boùng quaân thuø.

Ngaøy 21 thaùng 7 toå chöùc röûa ñoà thôø ôû ñình chuøa. Trong töøng nhaø ñeàu söûa soaïn coã baøn ñeå ñoùn con chaùu vaø khaùch thaäp phöông veà döï hoäi. Chieàu ngaøy 21, ñoäi nam teá leã, ñoäi nöõ daâng höông. Saùng ngaøy 22 thaùng 7, trong tieáng troáng chieâng aâm vang, trai laøng röôùc kieäu oâng, gaùi laøng röôùc kieäu baø, ñi töø ñình xuoáng hoà Beán Ñình roài quay laïi ñình laøng. Ngoaøi ra, coøn nhieàu troø vui vaø caùc cuoäc ñua taøi nhö ñoá thô, ñaùnh vaät, ñaáu voõ, thi deät... ñeå hoäi theâm ñoâng vui vaø haáp daãn. Ñaëc bieät coù tuïc thi naáu côm daønh cho gaùi chöa choàng vaø trai chöa vôï. Töøng caëp vaøo thi phaûi töï lo ñuû caùc khaâu nhoùm löûa, laáy nöôùc, vo gaïo, naáu côm. Con gaùi caàm caàn treo nieâu côm, con trai ñi theo nhoùm löûa, ñoát cuûi... qua nhieàu voøng trong saân ñình. Ngöôøi xem coå vuõ raát nhieät tình. Côm chín deûo khoâng kheâ, khoâng soáng seõ ñöôïc chaám ñieåm roài mang vaøo ñình cuùng thaùnh. Veà döï hoäi vaø thaêm di tích Cao Ñaøi, chuùng ta caøng hieåu theâm söùc maïnh tieàm aån, kyø dieäu cuûa daân toäc vaøo theá kyû XIII, ñaëc bieät laø veà taøi naêng cuûa phuï nöõ maø Baø Chuùa Kho laø moät trong nhöõng taám göông tieâu bieåu. Caùc Baø Chuùa Kho ñöôïc thôø ôû nhieàu nôi (nhö Giaûng Voõ, Haø Noäi; Queá Voõ, Baéc Ninh...) xuaát thaân

NAM ÑÒNH  733 khoâng gioáng nhau, nhöng neùt ñaëc saéc laïi ñoàng nhaát: ñoù laø loøng yeâu nöôùc noàng naøn vaø loøng caêm thuø giaëc saâu saéc ñaõ taïo neân chieán coâng thaàm laëng maø vó ñaïi trong nhöõng cuoäc khaùng chieán cöùu nöôùc cuûa

nhaân daân ta. Ñoù laø nhöõng vò nöõ anh huøng xöùng ñaùng doøng maùu quaät cöôøng cuûa Baø Tröng, Baø Trieäu. Vaên Haäu

NAM ÑÒNH HOÄI ÑEÀN BAÙCH LINH Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Trieäu Quang Phuïc - Baùch Thaàn : Xaõ Nghóa Trung, huyeän Nghóa Höng : Moàng 1 thaùng gieâng : Xin löûa nhaø oâng tieân chæ

T

am Toøa xöa thuoäc Cöûa Lieâu (Lieâu Haûi), coù taán Cöûa Lieâu ôû ñòa phaän xaõ Quaàn Lieâu vaø Haûi Laõng, nay ñoåi laø Haûi Laïng. Vaøo theá kæ VI, cöûa bieån naøy teân laø Ñaïi Nha, laø cöûa bieån troïng yeáu, coù nhieàu söï kieän lòch söû. Ngaõ ba Ñoäc Boä laø nôi ngöôøi anh huøng daân toäc Trieäu Quang Phuïc töï traàm ngaøy 14 thaùng 8 naêm Canh Daàn (570). Lyù Phaät Töû khi ñuoåi theo vua Trieäu ñoùng quaân ôû Phuø sa, sau daân Phuø Sa laäp ñeàn thôø. Vì laø con ngöôøi boäi öôùc neân trôøi sai saám seùt ñaùnh saït maùi ñeàn, goïi laø “Ñeàn khoâng noùc”. Cöûa Ñaïi Nha thöôøng coù soùng to

gioù lôùn, neân coøn goïi laø cöûa Ñaïi AÙc. Naêm Kæ Maõo (979), Phoø maõ Ngoâ Nhaät Khaùnh nhaân vì vua Ñinh ngoä haïi ñaõ daãn hôn nghìn thuyeàn thuûy quaân Chieâm Thaønh tieán ñaùnh Hoa Lö. Ñeâm qua cöûa Ñaïi AÙc, gaëp gioù to noåi soùng, thuyeàn ñaém heát, Ngoâ Nhaät Khaùnh vaø quaân Chieâm ñeàu cheát ñuoái, duy coù thuyeàn vua Chieâm chaïy thoaùt.(1) Naêm Giaùp Thaân (1044), vua Lyù Thaùi Toâng ñi ñaùnh Chieâm Thaønh, ñem quaân töø kinh sö ñeán cöûa Ñaïi AÙc, gaëp soùng yeân gioù laëng, ñaïi quaân qua bieån deã daøng môùi haï chieáu ñoåi teân laø cöûa Ñaïi An.(2)

734

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Thi haøo Nguyeãn Traõi vònh caûnh Voïng Doanh (huyeän sôû taïi cuûa thò xaõ Ninh Bình xöa) coù nhöõng caâu thöïc caûnh: ...Duïc Thuùy vuõ tinh phong töï ngoïc, Ñaïi an trieàu tröôùng thuûy nhö thieân. Y y vieãn thuï thanh yeân lyù. Dieåu dieåu bình sa baïch ñieåu tieàn.

Taïm dòch: Ñaïi An (cöûa Lieâu) trieàu noåi nöôùc nhö trôøi, Duïc Thuùy (nuùi Non Nöôùc) möa tan non töïa ngoïc. Xa muø caây coái khoùi xanh toûa, Man maùc baõi bôø chim traéng bôi...

Ñeán ñôøi vua Minh Maïng nhaø Nguyeãn ñaép baûo Bình Haûi ôû ñòa phaän xaõ Quaàn Lieâu, chung quanh luõy ñaát moãi maët 80 tröôïng, trong coù nhaø cho quan quaân ôû ñeàu lôïp ngoùi, coù 100 bieàn binh ñoùng giöõ. Ñoâng, taây laïi ñaép hai baûo nhoû: Moät baûo ôû ñòa phaän aáp Laïc Ñaïo, goïi laø Bình Haûi Ñoâng, moät baûo ôû ñòa phaän aáp Dieân Ñöùc, huyeän Kim Sôn, goïi laø Bình Haûi Taây. Moãi baûo coù 30 quaân döôùi söï chæ huy cuûa quaân cô.(3) Cöûa bieån moãi ngaøy moät luøi xa, baõi boài ñöôïc daân nhaân laäp aáp döïng laøng. Tam toøa trôû thaønh moät beán ñoø. Beán ñoø Tam Toøa coøn daáu tích mieáu Kyø Phong. Khi xöa moãi khi thuyeàn vöôït bieån ñeàu leân leã caàu xin cho gioù laëng soùng yeân. Cuoái ñôøi Leâ Trung höng goïi laø ñeàn Baùch Linh, thôø tôùi 100 vò thaàn, ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong kieán ban quoác teá.

Trong ñeàn coù ñoâi caâu ñoái: Haø haûi tuù chung thieân coå mieáu, Sôn Xuyeân anh duïc baùch linh töø.

Taïm dòch: Mieáu thieân coå beå soâng ñuùc hun toát ñeïp, Ñeàn Baùch Linh hôn nuùi ngöng tuï tinh hoa.

Vaø: Coå söû dö ñoà Ñoäc boä giang ñaàu lai thuûy theá, Quoác trieàu töï ñieån Kyø phong mieáu maïo hieån thanh linh.

Taïm dòch: Dö ñoà thuôû tröôùc Ñoäc Boä ñaàu soâng veà theá nöôùc, Töï ñieån trieàu nay Kyø Phong ñeàn mieáu tieáng linh thieâng.

Ñeàn coù 32 baøi vò sôn son theáp vaøng, vieát danh hieäu ñuû moät traêm vò thaàn linh. Ñeàn Baùch Linh nay ôû beán ñoø Tam Toøa, thoân Thuï Ích, xaõ Nghóa Trung (Nghóa Höng). Haèng naêm nhaân daân vuøng naøy coù tuïc laáy löûa töø ñeàn luùc giao thöøa. Cöù toái 30 Teát, daân laøng söûa leã tröø tòch. Leã vaøo luùc gaàn nöûa ñeâm, ñuùng nöûa ñeâm giao thöøa, tieáng phaùo noå ran ñoùn giôø ñaàu ngaøy Nguyeân ñaùn. OÂng tieân chæ töø trong cung chaâm boù ñuoác ñi ra, ñoâng ñaûo daân laøng ñaõ chöïc saün vaây quanh chaâm tieáp sang caây ñuoác cuûa mình, laáy löûa veà xoâng nhaø. Töø ñeàn ngöôøi ngöôøi caàm ñuoác toûa ra caùc ñöôøng xoùm trôû veà nhaø troâng nhö con roàng löûa uoán mình. Moïi ngöôøi ñeàu coá giöõ caây ñuoác chaùy ñeàu khoâng taét, khoâng luïi, cho ñeán luùc veà ñeán

NAM ÑÒNH  735 nhaø. Ñuoác veà ñeán nhaø vaãn chaùy ñeàu thì caû nhaø vui veû phaán khôûi, tin töôûng sang naêm môùi laøm aên phaùt ñaït thònh vöôïng, röïc rôõ nhö ngoïn löûa hoàng.

ñeàn Baùch Linh vaãn duy trì cho ñeán ngaøy nay. Chæ khaùc ngöôøi chaâm löûa trong cung thaùnh ñem ra nay laø oâng tröôûng ban khaùnh tieát.(4) Leâ Xuaân Quang

Tuïc röôùc löûa töø ñeàn laøng veà xoâng nhaø giöõa ñeâm giao thöøa ôû

(1) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö taäp I. Baûn kæ – quyeån I trang 161, NXB. KHXH - Haø Noäi - 1972. (2) (Saùch ñaõ daãn: Baûn kæ – quyeån II – trang 222. (3) Ñaïi Nam nhaát thoáng chí – Nhaø xuaát baûn KHXH. Haø Noäi 1971 – taäp III trang 328. (4) Theo saùch Thôø thaàn ôû Vieät Nam – NXB Haûi Phoøng (1996).

HOÄI LAØNG QUAÛ LINH Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Ñoâ Thoáng Thieân Quaân : Xaõ Thaønh Lôïi, huyeän Vuï Baûn : Moàng 6 thaùng gieâng vaø moàng 10 thaùng 3 : Moàng 10 thaùng 3 : Hoäi Thaùi bình ca vuõ

L

aøng Quaû Linh (teân noâm laø Caûo Linh) laø moät trong caùc laøng hôïp thaønh xaõ Thanh Lôïi, huyeän Vuï Baûn, tænh Nam Ñònh. Laøng naøy coøn coù teân khaùc laø laøng Gaïo. Truyeàn raèng, ñôøi Huøng vöông thöù 18 ñaõ coù ngöôøi ñeán khai phaù, laäp aáp. Caùc cuï trôû thaønh toå cuûa 18 doøng hoï trong laøng. Quaû Linh ngaøy tröôùc coù 4 giaùp laø giaùp Ñoâng, giaùp Caàu, giaùp Chaûi, giaùp Cuoái, teân ñaët theo ñaëc tính töøng nôi: Mieàn Ñoâng thì ñöôïc hoa maøu, Mieàn Chaûi toâm caù, mieàn Caàu cöûi canh. Môû chôï may vaù thoâng haønh, Mieàn Cuoái buoân baùn taäp taønh xöa nay.

(Ca dao)

Laøng Quaû Linh coù khu chôï Gaïo, trung taâm thöông maïi cuûa vuøng Haï, huyeän Vò Baûn. Moãi khi coù phieân chôï, quanh vuøng mang ñeán caùc saûn vaät, taïo neân caûnh taáp naäp: Caù trong laøng Gheï, laøng Haàu, Ñinh Höông, Nguyeät Maïi ñaâu ñaâu cuõng veà. Thoùc gaïo caùc nôi dö thöøa, Ñem ñeán chôï baùn, ngöôøi mua cuõng nhieàu. Vaûi taám nhieàu bieát bao nhieâu, Haøng ñoàng, haøng saét, laïi nhieàu lôïn con.

(Ca dao) Thaàn tích laøng keå raèng: Ngaøy xöa, moät ñeâm toái trôøi, möa gioù saám seùt aàm aàm, boãng coù moät tia chôùp loùe saùng, caây gaïo coå thuï trong laøng

736

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

bò seùt ñaùnh nöùt toaùc, loä ra doøng chöõ khaéc dueä hieäu thaàn vaø moät taám kim baøi. Daân laøng ghi laïi dueä hieäu cuûa ngaøi laø Ñoâ Thoáng Thieân Quaân, laäp ngoâi ñeàn ngay taïi nôi goác coå thuï. Naêm Chính Hoøa ñôøi Leâ (16811705) truøng tu môùi xaây ñình. Coù ñoâi caâu ñoái thôø ghi laïi söï tích thaàn nhö sau: Ñaûn giaùng töï thieân, thaäp baùt töï phong loâi hieån dò, Chung linh thöû ñòa, thieân vaïn nieân mieáu vuõ truøng taân.

Taïm dòch: Sinh giaùng töï trôøi, 18 chöõ saám seùt ban ñieàu laï Linh thieâng ñaát aáy, nghìn vaïn naêm ñình mieáu giöõ nhö môùi.

Theo taâm nguyeän uoáng nöôùc nhôù nguoàn, taïi ñình, ngoaøi vieäc thôø vò Ñoâ Thoáng Thieân Quaân, daân laøng coøn phoái thôø baøi vò cuûa 18 vò ñaõ ñeán khai ñieàn laäp aáp. Haèng naêm, ngaøy Teát, laøng vaøo ñaùm teá thaàn coøn haùt thôø baøi chuùc: Möôøi taùm cuï khai ñieàn laäp aáp, Sinh con doøng thôø phuïng toå tieân. Maáy ngaøn naêm coù ñaát coù soâng, Coù laøng xoùm, sinh ra doøng chaùu doõi.

Truyeàn thuyeát veà hoäi Thaùi bình ca vuõ: Khi quaân Nguyeân xaâm löôïc nöôùc ta, vua Traàn ñaõ tin caäy con daân laøng laøng Gaïo, giao cho giöõ gìn quaân löông, vaän chuyeån tieáp teá caùc maët traän, chuû yeáu laø vaøo Thanh Hoùa, nôi quaân ta ruùt veà coá thuû. Bôûi vaäy, trong suoát cuoäc khaùng

chieán khoâng coù luùc naøo löông thöïc bò thieáu. Nhaân daân laøng Gaïo laøm troøn nghóa vuï. Naêm Truøng Höng thöù 5 (1289), thaùng 3, nhaân ngaøy chieán thaéng, giaûi phoùng ñaát nöôùc, vua Traàn môû hoäi Thaùi bình dieân yeán, ban cho laøng Quaû Linh ñöôïc pheùp môû hoäi “Thaùi bình ca vuõ”. Töø ñoù ngaøy hoäi haèng naêm trôû thaønh ngaøy hoäi chính cuûa laøng. Caùc ngaøy leã hoäi trong naêm: – Leã teá thaàn: Haèng naêm, laøng Quaû Linh laøm leã teá thaàn vaøo ñeâm moàng 5 vaø ngaøy moàng 6 thaùng gieâng. Toái ngaøy 5 thaùng gieâng leä laøng bao giôø cuõng ñoát phaùo lôùn ñoäng thoå ñeå saùng hoâm sau laøm ñaùm röôùc. Ñaàu naêm Gia Long (1802), khi quaân nhaø Nguyeãn tieán ñaùnh Taây Sôn, ñoùng quaân gaàn laøng Gaïo. Ñeâm moàng 5, chôït nghe tieáng phaùo leänh noå töôûng laø quaân Taây Sôn ñaõ tieán ñeán, theá laø quaân nhaø Nguyeãn traøn vaøo laøng ñaùnh gieát gaây neân vuï thaûm saùt lôùn. Töø ñoù, nhöõng naêm veà sau, moãi khi laøng vaøo ñaùm teá thaàn, ñi sau coã kieäu thaàn laø caùc baø vaõi naâng moät daûi phuø kieàu maøu ñoû röôùc theo. Taám phuø kieàu ñoù ñeå tang chung cho caùc doøng hoï trong laøng. Sau taám phuø kieàu, moãi khi qua ngoõ hoï naøo, con chaùu laïi khieâng höông aùn vò toå ñi theo, cho ñuû 18 vò röôùc quanh laøng, roài ngaøy leã khoâng toå chöùc vui chôi ca haùt, chæ laàn löôït caùc hoï daâng leã vaø teá toå theo nghi thöùc.

NAM ÑÒNH  737 – Hoäi Thaùi bình ca vuõ: Coøn goïi laø hoäi Laõng, ñöôïc toå chöùc haèng naêm töø moàng 8 ñeán 15 thaùng 3. Ñaây laø leã hoäi ñöôïc vua cho pheùp neân daân laøng vui chôi, ca haùt caùc troø thoûa söùc. Laøng coù moät nôi toå chöùc vui chôi leã hoäi goïi laø Ñaùm Haùt, moät quaàn theå goàm ñeàn thôø thaàn, saân gaïch roäng, hoà baùn nguyeät vaø doøng soâng chaûy qua. Tröôùc moàng 8 thaùng 3, caû laøng chia nhau chuaån bò caùc vieäc lôùn nhö döïng ñình Ñuïn (töôïng tröng kho quaân löông), laøm thuyeàn ñua, laøm con roàng ñeå muùa, laøm Thieân ñaêng v.v... Ñình Ñuïn laø moâ hình töôïng tröng kho quaân löông cuûa nhaø vua, neân khoâng döïng daün maø phaûi ñeå saùt ngaøy leã môùi döïng leân. Theo truyeàn thuyeát chieán ñaáu ngaøy tröôùc, laøng taäp hôïp nhöõng ngöôøi thôï theo söï höôùng daãn cuûa vò cai ñaùm, kieåm tra laïi caùc coät ñình, xaø, vì keøo, rui meø caùc maùi laù. Taát caû nhöõng vaät lieäu naøy ñöôïc laàn löôït khieâng ra, boá trí theo caùc phöông quy öôùc. Chaân caùc coät ñình ñeàu keà beân loã chaân coät, xaø ngang lieân keát caùc coät ñöôïc laép saün, moãi ñaàu coät ñeàu coù buoäc daây keùo, raûi daây theo höôùng ñaõ ñònh. nhöõng ngöôøi ñöôïc giao nhieäm vuï döïng ñình Ñuïn maëc quaàn aùo nhö só toát ñôøi xöa. OÂng cai ñaùm sau khi xem kyõ töøng nuùt buoäc, cuøng moïi ngöôøi hoài hoäp chôø giôø hoaøng ñaïo. Khi ñeán giôø, moïi ngöôøi kính caån laøm leã teá

caùo trôøi ñaát phuø hoä (nhö nghi leã döïng nhaø) roài töï tay oâng cai ñaùm noåi nhòp troáng leänh. Luùc ñoù, haøng traêm con maét daân laøng ñeàu nhìn vaøo ñình, haøng traêm ngöôøi nghieâng tai nghe nhòp troáng, khoâng khí vöøa traàm maëc trang nghieâm vöøa bí hieåm. Raát ñaëc bieät laø troáng leänh luùc nhaët luùc khoan, luùc ñaùnh nhòp ba, nhòp boán, luùc goõ khoan thai nhöng boán phía ñoâng taây nam baéc, ngöôøi giöõ daây theo ñoù maø naâng, maø co, hoaëc giöõ yeân chôø baïn. Chæ trong khoaûnh khaéc, nhö coù pheùp thuaät, boä khung ñình Ñuïn töø töø ñöùng daäy lieân keát chaéc chaén vôùi nhau. Caùc toáp thôï raûi rui meø, ñoùng con seû, lôïp maùi leo tieáp leân nhanh choùng, sau moät ngaøy ñaõ hoaøn thaønh. Toái ngaøy hoâm ñoù, ñình Ñuïn döïng xong, trai caùc giaùp laàn löôït muùa roàng treân saân tröôùc ñình laøm vui, chuaån bò ñoäi nguõ ngaøy hoâm sau toå chöùc ñi röôùc quanh laøng. Caùc boâ laõo taäp trung laøm ñeøn Thieân ñaêng. Ñoù laø moät boä khung hình truï töïa nhö loàng chim, ngoaøi bòt vaûi ñieàu hoaëc vaûi traéng. Ñaùy ñeøn ôû giöõa laép moät ñóa ñöïng neán, coù ngöôøi ñeå ñeøn ñaát tuøy theå tích cuûa ñeøn. Toái ngaøy leã, caùc cuï taäp trung ôû saân thaû ñeøn. Treân saân ñình, maáy chuïc chieác ñeøn cuøng ñöôïc thaép löûa, khi loàng ñeøn ñuû löûa, hôi noùng traøn vaøo, naâng ñeøn töø töø bay leân cao. Ñeøn cöù lô löûng nhö vaäy, coù caùi theo gioù bay xa, coù caùi heát löûa haï thaáp xuoáng. Caû laøng

738

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñeâm hoâm aáy vui veû doõi leân trôøi, cho ñeán khi nhöõng caùi ñeøn heát löûa haï xuoáng. Ngöôøi chuû khoâng phaûi chaïy theo ñeøn, maø leä laøng ñaõ quy ñònh, ai nhaët ñöôïc ñeøn ñeàu phaûi traû chuû ñeøn. Hoäi thaû ñeøn chæ taïo neùt vui trong laøng, khoâng coù thi hôn keùm. Tuy nhieân, ñeøn cuûa cuï naøo cao hôn, laâu hôn vaãn ñöôïc ngöôøi laøng taùn tuïng. Ngaøy hoâm sau laø röôùc thaàn vò Ñoâ Thoáng Thieân Quaân cuøng möôøi taùm höông aùn caùc vò toå hoï khai ñieàn laäp aáp. Khaùc vôùi ñaùm röôùc ngaøy Teát, ñaùm röôùc naøy khoâng röôùc theo taám phuø kieàu. Khi ñaõ veà ñeán ñình laøng, caùc cuï toå chöùc teá khai tòch. Sau ñoù laàn löôït caùc hoäi Tö Vaên, Haøng Giaùp, Ñoàng Canh, Ñoàng Tueá, Ñoàng Toäc laàn löôït toå chöùc teá thaàn trong suoát thôøi gian môû leã hoäi. Cuõng trong thôøi gian ñoù, tröôùc cöûa ñình dieãn ra caùc troø vui: – Thi deät cöûi: Treân maët hoà baùn nguyeät, ngöôøi ta boá trí moät beø nöùa nhoû, trong beø coù boä khung cöûi, boä quay xa sôïi. Coâ thôï deät vaán khaên, maëc aùo daøi naâu hoaëc töù thaân, vöøa ñöa ñaåy con beø quanh hoà, vöøa quay xa, deät cöûi. Trong thôøi gian nhaát ñònh, coâ phaûi noäp cho ban giaùm khaûo soá vaûi vaø con sôïi ñaõ quay xong. Caùc coâ laàn löôït döï thi nhö vaäy. Ban giaùm khaûo caên cöù chaát löôïng, soá löôïng cho ñieåm cao, thaáp. – Thi bôi thuyeàn chuyeån löông:

Caùc thuyeàn döï thi ñeàu trang trí ñeïp, treân thuyeàn xeáp moät soá bao taûi löông thöïc, chia laøm 4 giaùp. Theo hieäu troáng, caùc thuyeàn vöøa bôi vöôït soùng, traùnh khoâng bò laät thuyeàn, mang löông thöïc khoâ raùo tôùi ñích, thuyeàn naøo veà ñích nhöng bò laät thuyeàn, öôùt löông thöïc ñeàu khoâng ñöôïc giaûi. Tröôùc khi haï thuyeàn, taát caû cuøng laøm leã, haùt vaên nhaéc laïi chieán tích xöa cuûa oâng cha: Caûo Linh ngöôøi raát thaûo hieàn, Tieän coù beán thuyeàn vaän chuyeån löông ñi. Vua Traàn truyeàn leänh moät khi, Thoùc gaïo ñem ñeán, ñeå thì khoâng hao...

Ngöôøi ta haùt trong tieáng nhaïc haønh tieán cuûa ngaøy leã, vaø tieáng doâ hoø cuûa caùc tay cheøo thuyeàn, cho ñeán khi döùt leã môùi aøo aøo xuoáng thuyeàn döï thi. Hoäi Quaû Linh tröôùc kia toå chöùc lieàn trong möôi ngaøy môùi heát caùc troø vui, bôûi vì ngoaøi caùc troø vui chính, caùc ñaùm haùt troáng quaân, haùt oâng cuõng ñöôïc töøng choã toå chöùc. Lôøi haùt döïa treân lôøi baøi ca veà truyeàn thoáng do cuï Cöû nhaân Phaïm Thieân Lòch saùng taùc. Ñình Ñuïn sau leã hoäi ñöôïc thaùo ra xeáp vaøo nhaø kho, sang naêm môû hoäi laïi tieáp tuïc ñöôïc thi döïng leân. Töø naêm 1992, vöôït qua nhöõng khoù khaên do hoaøn caûnh lòch söû, laøng Quaû Linh ñaõ khoâi phuïc ñöôïc leã hoäi möøng coâng. Tuy nhieân, thôøi gian chæ keùo daøi khoâng quaù 3 ngaøy.

NAM ÑÒNH  739 Vuøng ñaát Quaû Linh naøy töø xöa tôùi nay vaãn töï haøo laø vuøng “ñòa linh nhaân kieät”. Laøm trai thì hoïc haønh thi cöû ñeå ra laøm quan, thôøi chieán saün saøng laøm phu thuyeàn mang löông ñi caùc nôi, laø gaùi thì gioûi vieäc noäi trôï.

Döï hoäi thaû ñeøn ñeâm ôû Quaû Linh, vuøng ñaát Thieân Tröôøng xöa, laøm ta nhôù tôùi ñeâm hoa ñaêng töng böøng ngaøy nay trong Festival Hueá beân soâng Höông, leã hoäi phoá coå Hoäi An. Vuõ Kieâm Ninh

HOÄI CHUØA BI : - Phaät - Töø Ñaïo Haïnh Thôøi gian : Töø ngaøy 20 ñeán 24 thaùng gieâng. Chính hoäi : Ngaøy 21 thaùng gieâng. Ñòa ñieåm : Xaõ Nam Giang, huyeän Nam Ninh Ñaëc ñieåm : Leã röôùc ñaàu loäng Thôø

C

huøa Bi nay thuoäc xaõ Nam Giang, huyeän Nam Ninh, tænh Nam Ñònh, voán xöa thuoäc Chaân Ñaøm, huyeän Taây Chaân, traán Sôn Nam. Ñoù laø moät ngoâi chuøa coå toïa laïc treân vuøng ñaát thuoäc ba thoân Vaân Traøng, Giaùp Ba vaø Giaùp Tö. Töông truyeàn, chuøa xaây töø thôøi Lyù Nhaân Toâng, song traûi qua nhieàu thaêng traàm cuûa lòch söû ñaõ töøng bò phaù huûy vaø truøng tu laïi nhieàu laàn. Chuøa xaây theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác” (beân trong chöõ coâng, beân ngoaøi chöõ quoác) vôùi nhieàu lôùp kieán truùc boå sung nhau, cuøng nhöõng haønh lang hai beân daøi coù maùi, moãi daõy tôùi 20 gian. Ñaëc bieät coù gaùc chuoâng 2 taàng 8 maùi vôùi nhöõng ñaàu ñao uoán cong raát ñeïp, trong treo

quaû chuoâng lôùn, cao 1,60m coù nieân ñaïi naêm Minh Maïng thöù 18 (1838). Trong chuøa, ngoaøi caùc vaên bia, caùc töôïng Phaät, coøn coù gian thôø Töø Ñaïo Haïnh. ÔÛ ba thoân coøn löu truyeàn caâu chuyeän keå raèng, xöa kia Töø Ñaïo Haïnh veà ñaây ñích thaân ñi quyeân tieàn thaäp phöông ñeå döïng chuøa. Khi ñeán thoân Giaùp Ba, daân laøng thieáu nhieät tình. Trong khi ñoù Vaân Chaøng vaø Giaùp Tö moïi ngöôøi laïi saün saøng ñoùng goùp. Maõi sau thoân Giaùp Ba môùi goùp theâm. Döïa vaøo tình caûm aáy, Töø Ñaïo Haïnh xeáp Vaân Chaøng laøm anh caû, Giaùp Tö laøm anh hai, Giaùp Ba laø em uùt, daãu raèng ñaát xaây döïng chuøa naèm ngay trong thoân Giaùp Ba. Veà sau, ba laøng cuøng ñònh leä, vieäc thôø cuùng,

740

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

röôùc xaùch vaø toå chöùc leã hoäi, Vaân Chaøng giöõ vai chính. Hoäi chuøa Bi xöa keùo daøi töø ngaøy 20 ñeán 24 thaùng gieâng. Suoát 5 ngaøy hoäi, khaùch thaäp phöông keùo veà raát ñoâng. Ca dao xöa coøn truyeàn veà hoäi chuøa: Thöù nhaát laø hoäi Phuû Giaày, Vui thì vui vaäy chaúng taày chuøa Bi.

Hoaëc: Hai möôi phaùt taán chuøa Bi Giai ñi ñöôïc vôï, gaùi ñi ñöôïc choàng. Môû ñaàu ngaøy hoäi laø leã phaùt

taán, cuùng Phaät, do caùc nhaø sö ñaûm nhieäm. Ñoù laø nghi leã nhaø Phaät ñöôïc thöïc hieän trong dòp hoäi. Ngaøy hoâm ñoù, khaùch haønh höông ñeán chuøa xem leã phaùt taán vaø leã Phaät, vaõn caûnh chuøa. Buoåi toái coù muùa roái caïn chaàu thaùnh Töø Ñaïo Haïnh, coù cuùng leã 12 ñaàu loäng (12 ñaàu con roái) theo caùc caáp ñoä khaùc nhau. Saùu ñaàu loäng töôïng tröng cho 3 thoân goïi laø chuùa loäng, goàm: hoaøng haäu, 2 coâ tieân, oâng Chaøng, oâng Maùnh, oâng Chôùp vaø 6 ñaàu töôïng nhoû khaùc. Caùc nghi leã cöû haønh nghieâm trang trong ñeøn neán saùng tröng khoùi höông nghi nguùt.

Ngaøy 21 thaùng gieâng thaät naùo nhieät töng böøng. Töø saùng, thoân “anh caû” Vaân Chaøng ñaõ röôùc 2 kieäu töø mieáu laøng tôùi ñình thoân Giaùp Ba. Taïi ñaây ñaùm röôùc cuûa Giaùp Ba ñi tieáp sau Vaân Chaøng veà chuøa. Cuøng luùc ñoù ñaùm röôùc cuûa Giaùp Tö cuõng

ñi veà chuøa. Ñi ñaàu laø anh caû Vaân Chaøng, tieáp sau laø anh hai Giaùp Tö, cuoái cuøng laø Giaùp Ba. Moãi ñaùm ñeàu daãn ñaàu baèng côø nguõ haønh, muùa sö töû, muùa roàng, sau ñoù laø phöôøng baùt aâm, muùa seânh tieàn, ñeán baùt böûu roài kieäu, nam quan teá, nöõ quan teá, sau cuøng laø Phaät töû vöøa ñi vöøa tuïng kinh vaø laàn traøng haït. Khi taát caû ñaõ teà töïu taïi saân chuøa, ngöôøi ta tieán haønh cuoäc teá taïi chuøa. Moãi thoân choïn 6 ngöôøi ñöôïc coi laø ngöôøi nhaø thaùnh vaøo chuøa leã Phaät theo caùc nghi thöùc ñaõ ñònh. Cuoäc teá cöû haønh, daân chuùng vaây kín voøng trong voøng ngoaøi xem leã vaø cuøng tuïng kinh theo. Nghi leã keát thuùc trong chuøa thì beân ngoaøi dieãn ra nhieàu troø chôi coå truyeàn: ñaáu vaät, ñaùnh ñu, choïi gaø, ñaùnh côø ngöôøi, xeáp chöõ... Buoåi toái coù muùa roái baèng caùc ñaàu loäng vôùi caùc tích truyeän ca ngôïi cuoäc soáng, ca ngôïi coâng ñöùc cuûa thaùnh. Ñaëc bieät coù nhöõng baøi haùt, baøi keå nhaèm giaùo duïc con ngöôøi ñöôïc löu truyeàn, cöù moãi laàn ñeán hoäi ngöôøi ta laïi haùt. Ví nhö baøi giaùo Nguõ canh coù nhieàu ñoaïn ñaùng löu yù nhö: - Khi con ñi hoïc nhaø thaày, Soâi kinh naáu söû ñeâm ngaøy cho chuyeân.... - Chôù thaáy maø khoù maø phieàn, Ñoâng kia laïnh leõo, coù phen xuaân veà... - Ñöôøng ñi chôù ngaïi laø xa, Ñaát kia naêng ñaép aét laø neân non...

NAM ÑÒNH  741 Hoaëc nhöõng caâu giaùo Chinh phuï ca ngôïi ngöôøi phuï nöõ. Nhöõng cuoäc trình dieãn haùt muùa trong ñeâm hoäi laø haáp daãn nhaát, loâi cuoán ngöôøi xem baèng lôøi ca ñieäu muùa trong aùnh saùng baäp buøng nöûa thöïc nöûa hö cuûa ñeøn neán vaø khoùi höông. Cöù nhö vaäy hoäi chuøa keùo daøi ñeán heát ngaøy 24 thaùng gieâng, theo trình töï coá ñònh: saùng cuùng leã, chieàu laø caùc troø chôi daân gian, coøn buoåi toái laø bieåu dieãn ngheä thuaät (muùa haùt).

Khung caûnh kieán truùc ngheä thuaät cuûa chuøa Bi cuøng nhöõng sinh hoaït vaên hoùa thuù vò cuûa noù vì theá maø thu huùt khaùch cuûa khaép vuøng tôùi döï. Ngaøy nay hoäi chuøa ñang ñöôïc toå chöùc ngaøy moät phong phuù theâm, ñoâng vui hôn vôùi söï tham gia cuûa khaùch haønh höông vaø du lòch töø Nam Ñònh, Thaùi Bình, Haûi Phoøng, Haø Noäi vaø nhieàu nôi xa veà döï. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI THANH KHEÂ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Vuõ Hoaøng phi : Laøng Thanh Kheâ, huyeän Nghóa Höng : Moàng 10 ñeán 15 thaùng 2 : Ngaøy 15 thaùng 2 : - Daâng ñu vaø ñaùnh ñu theo “moõ ñu” - Teá goûi caù

V

aøo theá kyû XII, coù moät gia ñình hoï Vuõ ôû laøng Thanh Kheâ, huyeän Taây Chaán, loä Sôn Nam, sinh haï moät ngöôøi con gaùi. Luùc saép laâm boàn, trong nhaø hoï Vuõ thoang thoaûng muøi höông, treân maùi nhaø coù ñaùm maây che hình nhö caùi loïng. Coù veá ñoái raèng: Vaân taûn trieäu töôøng tieân tích hieån.

Nghóa laø: Ñieàm loïng maây che daáu veát ngöôøi tieân danh voïng.

Cha meï ñaët teân laø Anh Nöông. Lôùn leân, Anh Nöông dung nhan hieàn haäu, cöû chæ ñoan trang, boán ñöùc goàm ñuû. Moãi khi ñi laøm ngoaøi

ruoäng, xa xa treân ñaàu thöôøng coù ñaùm maây hoàng che phuû, ngöôøi ñöông thôøi cho laø baäc quí nhaân. Coù ñoâi caâu ñoái raèng : Vieät töï Lyù trieàu thieân tích toä. Nguyeân toøng Vuõ heä ñòa chung anh.

Nghóa laø: Môû töï Lyù trieàu trôøi cho phuùc. Nguyeân doøng hoï Vuõ ñaát naûy hoa.

Thaùng 11 naêm Taân Tî (1161), vua Lyù Anh Toâng ngöï giaù ra cöûa Ñaïi An,(1) veà qua Thanh Kheâ, troâng thaáy ngöôøi con gaùi ñang laáy laù rong ôû caùnh ñoàng, treân ñaàu coù maây hoàng che, môùi cho vôøi veà cung laäp

742

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

laøm hoaøng phi ôû ñieän Chieâu Minh. Ngöôøi con gaùi aáy chính laø Vuõ Anh Nöông. Hoaøng Phi ôû ñieän Chieâu Minh ñöôïc vaøi naêm, chöa coù laàn naøo sinh ñeû. Moät ñeâm 15 thaùng troïng xuaân, hoaøng phi daïo ngaém caûnh döôùi traêng ôû vöôøn thöôïng uyeån, nhieãm beänh maø qua ñôøi. Coù ñoâi caâu ñoái: Hoaøn boäi höõu thì qui daï nguyeät. Vaân xa maõn loä ñoâng xuaân phong.

Nghóa laø:

Taïm dòch: Gioù Xuaân maùt meû höông thôm bay khaép ñieän Xe thuùy trôû veà maây che khaép maáy taàng laàu.

Ñeàn thôø Chieâu Minh Hoaøng phi coù nhieàu linh öùng. Vaên teá coù caâu: Mieáu maïo trung baûo haïp chaân höông thôøi hieån hieän. Thoân oå noäi hoaøng ñoàng baïch taåu nhaät moãi chi trì...

Nghóa laø:

Voøng ngoïc(1) coù thôøi trôû veà ñeâm traêng vaéng Xe maây khaép loái rung ñoäng gioù xuaân.

Hôïp baùu chaân höông trong mieáu maïo thôøi thöôøng hieån hieän, Con treû ngöôøi giaø nôi thoân ôû ngaøy ñöôïc phuø trì...

Vua Lyù Anh Toâng thöông xoùt, cho thuyeàn roàng chôû linh cöõu hoaøng phi veà an taùng ôû queâ höông.

Traûi caùc trieàu phong kieán ñeàu coù saéc phong thaàn, tôùi baäc Ñaïi vöông thöôïng ñaúng.

Coù veá caâu ñoái: Long chu qui taëng ñeá aân thaâm.

Nghóa laø: Cho thuyeàn roàng ñöa veà ôn saâu cuûa nhaø vua.

Nhaân daân laøng Thanh Kheâ laäp ñeàn thôø Vuõ Hoaøng phi. Böùc ñaïi töï ôû Taéc moân ñeà ba chöõ: Voïng hoàng vaân (troâng maây hoàng). Hai coät truï coù caâu ñoái: Nhaát hoà bích thuûy khai minh kính, Nguõ saéc töôøng vaân giaùng nhieãu ñaøi.

Taïm dòch: Moät hoà nöôùc bieác loàng göông saùng, Naêm saéc maây laønh löôïn maùi ñeàn.

Trong ñeàn coù ñoâi caâu ñoái: Höông phieâu hôïp ñieän xuaân phong maõn Vaân uûng taèng laâu thuùy lieãn hoài.

Hoäi laøng Haèng naêm cöù moàng 10 thaùng 2 aâm lòch laøm Leã Quaùn An, khôi veùt loøng cöø, ñaép caùc goø ñoáng, teá phaåm duøng goûi caù. Ngaøy 14 vaø 15 thaùng 2 kî thaùnh coù thòt lôïn; teá nöõ quan, ñaùnh ñu tieân, côø ngöôøi. Ba naêm moät laàn vaøo ñaùm töø 5 ñeán 10 ngaøy vaøo nhöõng naêm Tyù, Ngoï, Maõo, Daäu. Ñeàn Thanh Kheâ ñaëc bieät coù tuïc daâng ñu vaø ñaùnh ñu töø luùc giao thöøa cho suoát 3 ngaøy Teát. Trình töï nhö sau: Nhaân daân thoân Thanh Kheâ chuaån bò tre laøm caây ñu töø ngaøy 25 thaùng chaïp. Choïn tre cuûa nhöõng gia ñình eâm aám, con chaùu ñeà hueà.

NAM ÑÒNH  743 Caùc vaät lieäu vaø kích thöôùc, chi tieát ñeàu duøng theo soá 9: goàm 9 caây tre, 4 caây laøm coät, 2 caây ñoøn roïc, 2 caây laøm daây vaø 1 caây laøm laït. Theo tuïc leä thì “Trai uùt ñoå neàn, trai chöa vôï buoäc ñu”. Neàn ñu ôû tröôùc cöûa ñeàn. Saùng ngaøy 30 Teát thanh nieân taäp trung döïng caây ñu. Hoï choân coät noï caùch coät kia 9 thöôùc; coät cao 18 thöôùc (9 x 2 = 18), moãi daây ñu ñeàu daøi 9 thöôùc; nöûa nuùc ôû treân 4,5 thöôùc, nöûa thaúng ôû döôùi 4,5 thöôùc. Moõ ñu daøi 1,1 thöôùc, trong loøng moõ ñu 9 taác. Caây ñu döïng xong ñuùng giôø ngoï, theo höôùng Caøn - Hôïi (taây baéc). Taùm giôø toái, caùc cuï trong thoân taäp trung ra ñình. Moät cuï “ñöa ñu” ñaõ ñöôïc choïn töø tröôùc, tuoåi töø 60 trôû leân, coù ñaïo ñöùc, gia ñình thuaän hoøa, thònh vöôïng vaø trai giôùi töø 25 thaùng chaïp. Gaàn nöûa ñeâm caùc cuï laøm leã caùo töø, chuaån bò haønh ngôi ñuùng “khoâng giôø” böôùc sang naêm môùi. Cuï “ñöa ñu” maëc quaàn aùo teá, bao haøm vaûi ñoû, thaép 9 neùn nhang

töø cung thaùnh ñi ra, ñoäi keøn troáng cöû nhaïc, caùc cuï haønh leã xeáp hai haøng röôùc cuï “ñöa ñu” ra neàn caây ñu; ñeán caây ñu ñoaøn keøn troáng ñoå hoài cuøng caùc cuï haønh leã taûn maùt veà xoâng nhaø naêm môùi khoâng heà ngoaûnh laïi. Coøn cuï “ñöa ñu” caém naém höông vaøo moõ ñu, mieäng khaán baøi “Daâng ñu” xong, kính caån ñöa moû ñu leân ngang traùn cuùi ñaàu chui qua roài cöù theá thaúng böôùc veà nhaø maø khoâng heà ngoaùi laïi. Cuøng luùc, oâng töø ñoùng cöûa ñeàn vaø ôû ñoù ñeán saùng. Chæ moät laùt sau leã “Daâng ñu”, thanh nieân nam nöõ ñaõ ra chôi ñu suoát ñeán saùng vaø tieáp tuïc suoát 3 ngaøy Teát. Truyeàn thoáng chôi ñu ôû ñeàn Thanh Kheâ raát kheùo, ñu cao ngang ñoøn doïc, coøn coù kieåu chôi laùi vaät vaøo caùc goùc coù coät (laùi ñu vaät vaøo boán coät). Töø xöa ñeán nay chôi ñu ôû Thanh Kheâ chöa heà xaûy ra tai naïn.(3) Vaên Haäu

(1) Huyeän Ñaïi An, phöôøng Nghóa Höng, tænh Nam Ñònh gaàn Ñoác Boä, huyeän Nghóa Höng thuoäc phuû Hieân Lyù, tænh Nam Ñònh (Haø Nam). Naêm Gia Long thöù 2 (1803) cho thuoäc veà Thanh Hoùa. Naêm 1807 laïi cho trôû laïi Sôn Nam Haï. (Soå tay ñòa danh VN – Ñinh Xuaân Vònh NXB LÑ 1996, tr. 146) (2) Hoaøn boäi laø voøng ngoïc ñeo treân mình, ñoà trang söùc cuûa caùc cung phi. (3) Theo saùch “Thaønh hoaøng Vieät Nam” Taïp II NXB VHTT Haø Noäi (1997)

744

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI PHUÛ GIAÀY Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Töù phuû coâng ñoàng - Maãu Lieãu Haïnh : Töø moàng 1 ñeán moàng 10 thaùng 3 : Xaõ Kim Thaùi, huyeän Vuï Baûn : - Röôùc lôùn keùo chöõ - AÊn thòt boø thui

N

göôøi Vieät Nam, ít ai khoâng bieát tôùi caâu “Thaùng taùm gioã cha, thaùng ba gioã meï”. Thaùng ba gioã meï aáy chính laø ngaøy hoäi Phuû Giaày. Hoäi Phuû Giaày keùo daøi töø moàng 3 ñeán moàng 10 thaùng 3 aâm lòch taïi nôi thôø baø chuùa Lieãu Haïnh thuoäc hai thoân Tieân Höông vaø Vaân Caùt, xaõ Kim Thaùi, huyeän Vuï Baûn, tænh Nam Ñònh, caùch thaønh Nam khoâng xa. Ngaøy nay du khaùch coù theå ñi ñeán hoäi Phuû Giaày moät caùch deã daøng. Neáu theo ñöôøng boä töø Haø Noäi ñi Nam Ñònh, ñeán Phuû Lyù (56km) theo ñöôøng 56 laø tôùi Phuû Giaày. Neáu ñi töø Nam Ñònh theo ñöôøng 10 hoaëc ñöôøng 12 ñeàu tôùi ñöôïc Phuû Giaày vôùi ñoä daøi döôùi 20km. Hoaëc baèng ñöôøng saét, khaùch traåy hoäi töø Haø Noäi ñi coù theå xuoáng ga Caàu Hoï reõ vaøo, hay töø Ninh Bình ñeán ga Goâi roài tôùi phuû ñeàu thuaän tieän. Phuû Giaày laø teân goïi chung cho nôi thôø baø Lieãu Haïnh goàm coù hai ñeàn lôùn ôû Vaân Caùt vaø Tieân Höông, coøn goïi laø phuû Vaân vaø phuû Höông.

Ngoaøi ra, coøn raát nhieàu ñeàn mieáu nhoû chung quanh hai ñeàn chính aáy, naèm raûi raùc trong moät khu vöïc tôùi vaøi caây soá vuoâng taïo thaønh moät quaàn theå di tích raát phong phuù. Baø Lieãu Haïnh ñöôïc toân laøm moät trong boán vò thaùnh baát töû cuûa Vieät Nam (Töù baát töû), ñöôïc daân gian coi laø vò thaùnh Maãu trong ñaïo thôø maãu cuûa ngöôøi Vieät. Baø ñöôïc ñoàng nhaát vôùi Maãu thöôïng thieân, Cöûu thieân huyeàn nöõ trong tín ngöôõng töù phuû. Baø laø moät vò thaùnh maø chung quanh ñöôïc bao phuû moät loaït nhöõng huyeàn thoaïi voâ cuøng phong phuù vaø cuõng raát linh thieâng. Coù bieát bao nhieâu caâu chuyeän ly kyø, haáp daãn lieân quan ñeán baø vöøa hö vöøa thöïc maø söû saùch, vaên chöông cuøng nhöõng caâu chuyeän truyeàn mieäng coøn löu giöõ. Truyeän keå raèng ôû laøng An Thaùi, xaõ Vaân Caùt, huyeän Thieân Baûn coù oâng Leâ Thaùi Coâng hieàn laønh phuùc ñöùc, thöôøng ngaøy ñeâm ñoát höông phuïng thôø trôøi Phaät. Ñeán naêm Thieân Höïu ñôøi Leâ Anh Toâng (1557), vôï oâng mang thai ñaõ quaù kyø sinh thì maéc beänh naëng, chöõa

NAM ÑÒNH  745 maõi khoâng khoûi. Coù moät ñaïo só ñeán giuùp, laøm pheùp cho oâng ñöôïc naèm moäng leân thieân ñình. Taïi ñaây oâng ñöôïc chöùng kieán caûnh ñeä nhò tieân chuùa Quyønh Nöông phaïm loãi ñaùnh vôõ cheùn ngoïc bò ñaøy xuoáng traàn gian. Khi oâng tænh giaác thì vôï oâng trôû daï sinh ñöôïc moät ngöôøi con gaùi. Ñeâm aáy coù höông laï thôm nöùc trong nhaø, traêng saùng soi vaøo cöûa soå. Nhôù laïi giaác moäng, oâng baø beøn ñaët teân con gaùi laø Giaùng Tieân. Coâ gaùi caøng lôùn nhan saéc caøng xinh ñeïp laï thöôøng, maø laïi ñuû taøi vaên thô ñaøn nhaïc. Ñeán tuoåi laáy choàng, coâ ñöôïc cha meï gaû cho Ñaøo Lang, con cuûa moät ngöôøi baïn laø Traàn Coâng. Vôï choàng Giaùng Tieân sinh ñöôïc hai con thì ngaøy 3 thaùng 3 Giaùng Tieân khoâng beänh maø maát, khi aáy môùi 21 tuoåi. AÁy laø naøng ñaõ heát haïn bò ñaøy, phaûi trôû veà trôøi. Nhöng vì coøn naëng traàn duyeân, naøng luoân saàu naõo, coá xin vua trôøi cho taùi hôïp vôùi gia ñình. Vua phaûi ñoàng yù vaø phong cho naøng laøm Lieãu Haïnh coâng chuùa. Naøng veà thaêm cha meï, choàng con, nhöng vì laø thaàn tieân neân khoâng theå ôû laïi nhö ngöôøi phaøm tuïc. Khi cha meï vaø choàng maát, con caùi ñaõ tröôûng thaønh, Lieãu Haïnh ñi maây veà gioù, hoùa pheùp ñeå ñuøa côït vôùi ngöôøi ñôøi, khi thì thaønh baø giaø töïa gaäy truùc beân ñöôøng, khi thì hoùa thaønh coâ gaùi ñeïp trong quaùn troï. Ngöôøi laønh ñöôïc laøm phuùc, ngöôøi bôõn côït thì bò tai vaï. Naøng leân Laïng

Sôn bieán thaønh ngöôøi ñeïp hoïa thô thaùch ñoá vôùi Traïng Buøng Phuøng Khaéc Khoan. Naøng veà Hoà Taây hoïp baïn vaên chöông vôùi caùc danh só hoï Phuøng, Ngoâ, Lyù. Naøng vaøo laøng Soùc ôû Ngheä An, keát hoân vôùi moät thö sinh, nhöng ít laâu sau laïi phaûi veà trôøi. ÔÛ thieân cung, Lieãu Haïnh vaãn khao khaùt cuoäc soáng traàn theá, laïi naèng naëc xin xuoáng traàn laàn nöõa. Thöôïng ñeá phaûi chieàu yù, cho theâm hai coâ Queá vaø Thò cuøng Lieãu Haïnh veà phoá Caùt (Thanh Hoùa). Naøng vaãn tieáp tuïc taùc oai taùc quaùi. Daân ñòa phuông phaûi laäp ñeàn thôø. Vua chuùa cho quaân ñeán deïp, phaù tan ñeàn cuûa Lieãu Haïnh, nhöng sau ñoù naøng laøm pheùp cho beänh dòch traøn lan. Nhaân daân hoaûng sôï cho laø Chuùa Lieãu tröøng phaït neân xin trieàu ñình cho laäp laïi ñeàn môùi trong phoá Caùt vaø saéc phong “Maõ Hoaøng coâng chuùa”. Tieân chuùa sau ñoù nhieàu laàn giuùp vua ñaùnh giaëc neân ñöôïc gia taëng laø “Cheá thaéng hoøa dieäu ñaïi vöông”. Hai di tích quan troïng nhaát lieân quan ñeán leã hoäi Phuû Giaày laø phuû Vaân Caùt vaø phuû Tieân Höông. Ñoù laø nôi maø haèng naêm con nhang ñeä töû vaø khaùch thaäp phöông caû nöôùc taäp trung veà ñaây döï hoäi Phuû Giaày noåi tieáng. Phuû Tieân Höông (phuû Höông) naèm ôû thoân Tieân Höông, xaõ Kim Thaùi, ñöôïc xaây döïng treân moät khu ñaát roäng khaù beà theá. Thôøi gian xaây döïng chính xaùc chöa ñöôïc roõ, song

746

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñaõ qua raát nhieàu laàn truøng tu, toân taïo. Hieän traïng phuû Höông coøn ñöôïc giöõ khaù ñaày ñuû hôn so vôùi phuû Vaân, coù ñeán 19 toøa vôùi 81 gian lôùn nhoû taïo thaønh moät kieán truùc ñoà soä. Phuû ñöôïc xaây döïng theo kieán truùc Trung Hoa, cao roäng thoaùng maùt. Tröôùc cöûa phuû laø moät hoà nöôùc hình baùn nguyeät ñöôïc keø baèng ñaù bao quanh. Baäc leân xuoáng hoà coù tay vòn baèng ñaù chaïm hình roàng uoán khuùc. AÙn ngöõ tröôùc maët ñeàn phía ngoaøi hoà laø ba toøa phöông ñình cao, maùi vuoâng, caùc xaø, keøo, baåy goã ñeàu chaïm troå caùc hình roàng, phöôïng, hoa laù raát coâng phu.

laø moät toøa phöông du ba gian maùi cong. Beân trong phuû cuõng coù boán cung nhö ôû phuû Höông tuy khoâng ñöôïc ñoà soä baèng. Ngoaøi boán lôùp cung ra, beân phaûi phuû coøn coù moät toøa nhaø nhoû ba gian thôø baø baûn meänh vaø moät soá vò khaùc.

Coâng trình chính goàm boán lôùp cung beà theá vôùi caùc cung ñeä töù, cung ñeä tam, cung ñeä nhò vaø cung ñeä nhaát (chính cung). Taïi cung trong cuøng naøy thôø Tam toøa thaùnh maãu vaø toå phuï, toå maãu. Phía sau phuû coù khu vöôøn nhoû vôùi ñoäng sôn trang coå kính.

Hoäi Phuû Giaày chính thöùc môû töø moàng 3 ñeán moàng 10 thaùng ba aâm lòch. Töông truyeàn laáy ngaøy 3 laø ngaøy môû ñaàu vì ñoù laø ngaøy hoùa cuûa Lieãu Haïnh. Tuy nhieân ngöôøi thaäp phöông ñaõ ñi hoäi Phuû Giaày töø cuoái thaùng gieâng. Ngaøy moàng 3 thaùng 3 cuõng laø teá leã lôùn nhaát, cöû haønh theo quoác leã.

Phuû Vaân Caùt (phuû Vaân) thuoäc laøng Vaân Caùt, xaõ Kim Thaùi, caùch phuû Höông chöøng 1km. Töông truyeàn phuû Vaân ñöôïc xaây tröôùc phuû Höông khoaûng 20 naêm neân quy moâ vaø kieán truùc khoâng ñöôïc beà theá baèng. Noù ñöôïc xaây döïng treân moät khu ñaát roäng ngoaøi caùnh ñoàng. Kieán truùc cuûa phuû Vaân theo kieåu “noäi truøng thieàm, ngoaïi chöõ quoác” theo loái coå truyeàn. Phía ngoaøi nguõ moân cuõng coù hoà baùn nguyeät, ôû giöõa

Ñieàu ñaëc bieät laø ôû caû hai phuû ñeàu coù nhöõng kieán truùc baèng ñaù vôùi nhöõng hoa vaên ñöôïc chaïm khaéc raát tæ mæ, kheùo leùo vaø coâng phu taïo neân moät coâng trình ñieâu khaéc tuyeät myõ hieám coù. Tuy laø baèng ñaù nhöng ngöôøi xem caûm thaáy raát nheï nhaøng, thanh thoaùt vaø uyeån chuyeån

Tröôùc ñoù, ñoà teá khí ñöôïc lau röûa, baøy bieän, khu vöïc phuû cuõng queùt doïn saïch seõ, laøm leã moäc duïc cho Thaùnh Maãu. Caùc vaät daâng cuùng ñöôïc chuaån bò khaån tröông, chu ñaùo. ÔÛ ban coâng ñoàng coù leã cuùng maën, coøn trong cung Maãu chæ daâng höông hoa tinh khieát, trong saïch, leã chay (ôû hai cung ñeä nhò vaø ñeä nhaát). Caùc laøng chung quanh hai phuû tieán haønh löïa choïn cho hoäi töø

NAM ÑÒNH  747 20 - 30 thanh nieân trai traùng, aên maëc ñeïp vôùi moät caây gaäy. Ñeán heát ngaøy moàng 2 thaùng 3 thì moïi thöù ñaõ saün saøng ñeå böôùc vaøo leã nhaäp tòch. Tröôùc kia, ban toå chöùc luoân phaûi coù moät toång ñoác hay tri huyeän laøm tröôûng hoäi danh döï.

töø phuû Vaân leân chuøa Daàn vaø töø phuû Höông leân chuøa Goâi ñeå thænh kinh vaøo moàng 6 thaùng ba.

Nghi leã ñaàu tieân cuûa ngaøy moàng 3 thaùng 3 laø teá quan vôùi söï tham gia cuûa toaøn quan chöùc lôùn, coù naêm coù caû ñaïi dieän cuûa trieàu ñình veà döï. Leã teá ñöôïc toå chöùc raát long troïng vôùi caùc leã vaät goàm traâu thui, boø thui, lôïn quay (ôû caùc ban ngoaøi) vaø baùnh giaày leã chay baøy ñaày ñuû treân caùc ban. Töø nhöõng naêm 1940 trôû veà sau naøy baét ñaàu toå chöùc teá nöõ quan do caùc baø caùc coâ tham gia. Cuoäc teá ñöôïc dieãn ra caån troïng, coù baøi baûn chaët cheõ vôùi daøn nhaïc cuøng chieâng troáng ñeäm theo.

Ñaùm röôùc coù quy moâ lôùn vôùi söï daãn ñaàu cuûa haøng chuïc laù côø caùc loaïi, ñoäi nhaïc, keøn troáng vaø nhöõng ngöôøi caàm ñoà chaáp kích. Daãn ñaàu kieäu laø vò hoøa thöôïng tay caàm caønh phan vöøa ñi vöøa laàn traøng haït vaø laàm raàm tuïng kinh, lieàn ñoù laø moät phaùp sö caån troïng trong leã phuïc ñaïo tieân. Tieáp ñeán laø caùc kieäu long ñình, baùt coáng, kieäu voõng nöôøm nöôïp keùo theo. Moãi kieäu ñeàu coù caùc phuï kieäu, trang phuïc ngaøy hoäi raát ñeïp; ñi beân caïnh laø haøng phu kieäu phuï ôû tö theá saün saøng ñoåi vai vaøo baát cöù luùc naøo. Sau caùc kieäu laø nhöõng nam nöõ thanh ñoàng suùng sính trong boä khaên chaàu aùo ngöï, loùng laùnh caùc ñoà trang söùc, tay caàm caùc hoäp, caùc boïc ñöïng nhöõng vaät duïng haønh leã haàu thaùnh. Sau nöõa laø ñeán haøng nguõ chöùc saéc haøng tænh, huyeän, toång vôùi nhöõng xe tay rieâng ngoài oai veä treân ñoù. Roài ñeán boâ laõo, chöùc dòch trong laøng cuøng daân caùc hoï lôùn vaø ñoâng ñaûo baø con trong xaõ, khaùch thaäp phöông ñi hoäi. Theo sau hoaëc xen vaøo ñaùm röôùc bay löôïn leân xuoáng laø caùc ñoäi muùa roàng, muùa sö töû, muùa haïc, muùa gaäy, muùa côø cuûa caùc nôi hay cuûa nhöõng laøng trong xaõ ñeán

Sau teá leã chính thöùc laø ñeán löôït caùc caù nhaân hoaëc töøng nhoùm ngöôøi vaøo thaép höông khaán vaùi caàu taøi loäc. Ngöôøi ta höông khoùi ôû caùc ban thôø vôùi nhöõng lôøi caàu nguyeän theo muïc ñích rieâng tö. Ngöôøi ngöôøi chen laán nhau ñeå ñöôïc khaán vaùi tröôùc baøn thôø Maãu vaø caùc baøn thôø khaùc. Ngoaøi saân laø moät khung caûnh naùo nhieät, naøo haøng phuïc vuï cho leã baùi, naøo quaø, naøo haøng löu nieäm cuøng nhöõng sinh hoaït phong phuù khaùc nhau... Leã röôùc ñöôïc tieán haønh vaøo moàng 5 thaùng ba, ñoù laø ñaùm röôùc

Coøn trôøi, coøn nöôùc, coøn non, Moàng naêm röôùc Maãu ta coøn ñi xem. Ai veà nhaén chò cuøng em, Baûo nhau daét díu ñi xem hoäi naøy.

748

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñeå goùp vui vaø taïo khoâng khí soâi noåi cho ñaùm röôùc. Giöõa moät thaûm luùa xanh ñang thì con gaùi cuûa vuøng ñoàng baèng noåi leân ñaùm röôùc lôùn ñuû maøu saéc, daøi tôùi haøng caây soá, uoán löôïn nhö moät con roàng khoång loà thaät loäng laãy vaø ngoaïn muïc. Cho ñeán tröa ñaùm röôùc môùi tôùi chuøa. Kieäu ñöôïc xeáp ñaët xong, nhaø sö vaøo chuøa laøm leã. Sau ñoù nghæ ngôi ñeå buoåi chieàu röôùc laïi veà phuû laøm leã yeân vò. Ñaëc saéc nhaát trong caùc hoaït ñoäng ôû hoäi Phuû Giaày laø troø keùo chöõ, dieãn ra vaøo caùc ngaøy moàng 7, moàng 8 vaø moàng 9 thaùng 3 taïi saân phuû Höông vaø phuû Vaân. Töông truyeàn troø keùo chöõ ñöôïc toå chöùc nhaèm nhôù ôn söï phuø hoä cuûa Maãu Lieãu vaø ñeå ca ngôïi baø. Moãi laøng chuaån bò töø 20 ñeán 30 ngöôøi treû khoûe, khaên ñoû, aùo vaøng, quaàn traéng, chaân quaán xaø caïp. Moãi ngöôøi phaûi saém moät chieác gaäy thaúng daøi ñöôïc quaán giaáy maøu xanh, ñoû, tím, vaøng, traéng. Treân ñaàu gaäy buoäc nhöõng tua rua nhieàu maøu troâng raát ñeïp. Vieäc xeáp chöõ do moät oâng toång côø cai quaûn. Ngöôøi toång côø aáy khaên xeáp, aùo the quaán khaên ñoû ngang löng, chaân ñi giaøy. Quanh saân côø thaàn, côø hoäi caém la lieät khaép nôi. Moät baûn goã sôn son theáp vaøng ñöôïc ñaët ôû phöông du, treân ñoù coù daùn giaáy ghi chöõ ñeå xeáp. Töøng phuû ñaõ khaán xin aâm döông,

thaùnh Maãu cho xeáp chöõ naøo thì ñöôïc xeáp chöõ ñoù. Thöôøng laø caùc chöõ nhö Thieân haï thaùi bình, Thaùnh cung vaïn tueá, Quoác thaùi daân an, Hoøa coác phong ñaêng... Ñeán giôø xeáp chöõ, caùc thanh nieân tham gia (coøn goïi laø trai gaäy hoäi hay phu hoäi) ñöùng xeáp haøng ngay ngaén tröôùc saân phuû chôø leänh. Khi loa vang leân, toång côø phaát côø hieäu, trai gaäy hoäi chaïy haøng moät voøng theo ñöôøng quanh hoà roài trôû veà saân. Haøng chaïy uoán löôïn chaïy ñi chaïy laïi raát loän xoän huyeân naùo, sau ñoù töøng ngöôøi chaïy vaøo choã qui ñònh cuûa mình ñaõ ñöôïc ñaùnh daáu saün. Moät tieáng troáng hieäu vang leân, taát caû döøng laïi ñuùng vò trí, haøng chöõ ñaõ hình thaønh. Toång côø naén ñi naén laïi chöõ roài laøm hieäu cho caùc trai hoäi ngoài xuoáng, ngaû gaäy hoa ra ngoaøi, taïo thaønh neàn chöõ trong saân. Luùc naøy neáu ñöùng töø treân cao nhìn xuoáng seõ thaáy moät haøng chöõ raát ñeïp noåi leân treân neàn saân gaïch cuûa phuû. Vì theá ñeå coù cuoäc keùo chöõ ñaït keát quaû caùc trai gaäy hoäi phaûi taäp luyeän raát coâng phu. Khi chöõ ñaõ xeáp xong, toång côø böôùc leân phöông du baùo caùo quan khaùch ñeå duyeät chöõ. Coøn daân vaø khaùch thaäp phöông chen nhau xem laø chöõ gì. Ngöôøi ta tin raèng keùo chöõ gì laø do thaùnh Maãu gia aân. Do vaäy muøa maøng vaø cuoäc soáng naêm ñoù phuï thuoäc raát nhieàu vaøo chöõ ñöôïc keùo.

NAM ÑÒNH  749 Ngoaøi keùo chöõ, troø côø ngöôøi vôùi quaân xanh ñoû do caùc coâ gaùi treû vôùi nhöõng boä trang phuïc nhieàu maøu saéc theo teân cuûa caùc con côø cuõng thu huùt khoâng bieát bao nhieâu khaùch tham döï.

phuï thuoäc ôû khaû naêng cuûa ngöôøi ñi haàu vaø phuï thuoäc vaøo caùc giaù ñoàng. Moãi vò thaàn giaùng luùc haàu ñeàu coù nhöõng nhu caàu veà leã vaät khaùc nhau nhö ñoà chôi, ñoà trang söùc, hoa quaû, cheø, thuoác, tieàn, quaø...

Ñi hoäi Phuû Giaày, sau leã Thaùnh Maãu vaø vui chôi coøn ñöôïc thöôûng thöùc moät moùn aên ñaëc saûn: thòt boø thui chaám töông göøng noåi tieáng thôm ngon.

Xöa kia moãi naêm vaøo dòp hoäi, caùc ñoaøn con nhang ñeä töû töø khaép nôi keùo veà ñeå tieán haønh sinh hoaït ñoàng boùng ôû ñaây. Moãi ngöôøi ñeàu coá gaéng ñem heát taøi naêng vaø tieàm löïc cuûa mình ñoàng thôøi vôùi vieäc “thaêng hoa” treân “saân khaáu taâm linh” (baøn thôø thaùnh), ñöôïc bieåu dieãn caùc ñieäu muùa “thaàn thaùnh” tröôùc baøn daân thieân haï, keå caû vieäc phaân phaùt loäc cho khaùch tham döï. Vì theá moãi dòp hoäi laø moät cuoäc tranh taøi thöïc söï cuûa caùc ñoàng coâ ñoàng caäu. Cho neân hoäi Phuû Giaày thu huùt khaùch thaäp phöông ñoâng ñuùc tôùi haøng vaïn löôït ngöôøi laø nhö vaäy. Trong suoát möôøi ngaøy hoäi khaép nôi vang tieáng ñaøn haùt, tieáng nhaïc, giöõa khoùi höông nghi nguùt, ñeøn neán saùng tröng, cuoán huùt con ngöôøi vaøo coõi thieâng nhö mô, nhö thöïc, “thoaùt tuïc” ñeå sau ñoù trôû veà vôùi ñôøi thöôøng nhö thaáy coù yù nghóa hôn.

Moät trong nhöõng sinh hoaït khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa leã hoäi Phuû Giaày laø haàu ñoàng. Trong daân gian ngöôøi ta quan nieäm ngöôøi haàu ñoàng phaûi laø ngöôøi coù caên duyeân, coù soá linh môùi laøm ñöôïc vieäc ñoù. Caùc nghi thöùc cuûa moät cuoäc haàu ñoàng khaù phöùc taïp vaø coâng phu. Ñeå coù moät buoåi haàu, ngöôøi ta phaûi saém söûa raát nhieàu trang phuïc. Moãi giaù ñoàng ñoùng vai thaùnh nhaäp ñeàu coù moät trang phuïc rieâng. Coù bao nhieâu giaù thì coù baáy nhieâu boä trang phuïc vaø ñaïo cuï keøm theo. Vì theá, moãi laàn haàu coù söï tham gia cuûa khaù nhieàu ngöôøi phuïc vuï cho ngöôøi haàu vaø nhöõng con nhang ñeä töû ñi keøm. Töông töï nhö vaäy leã vaät cho buoåi haàu cuõng toán keùm khoâng nhoû. Soá leã vaät naøy nhieàu ít lôùn beù moïi maët

Leâ Trung Vuõ

750

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI THÖÔÏNG ÑOÀNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Ñinh Tieân Hoaøng - Ñinh Ñöùc Ñaït vaø Ñinh Ñöùc Thoâng : Xaõ Yeân Tieán, huyeän YÙ Yeân : Ngaøy 11 thaùng 3 : - Leã daâng höông - Muùa roàng, ñaáu vaät

Ñ

ình Thöôïng Ñoàng thuoäc xaõ Yeân Tieán, naèm veà phía taây nam huyeän YÙ Yeân, tænh Nam Ñònh. Töø thaønh phoá Nam Ñònh ñeán di tích ñi theo ñöôøng 10, tôùi ga Caùt Ñaèng reõ tay traùi, ñi theâm caây soá nöõa laø ñeán nôi. Ñình ñöôïc xaây döïng theo kieåu chöõ nhò (二), bao goàm tieàn teá naêm gian vaø chính cung naêm gian. Ngoâi ñình ñöôïc xaây döïng ôû trung taâm cuûa laøng, treân moät khu ñaát cao raùo vaø vuoâng vaén. Tröôùc ñình laø moät hoà nöôùc roäng. Söï thoaùng ñaõng cuûa maët chính dieän ñaõ taïo cho ngoâi ñình moät veû beà theá. Nhaø tieàn teá ñöùng vöõng nhôø moät boä khung laøm toaøn baèng goã lim. Saùu vì keøo laøm theo kieåu choàng röôøng giaù chieâng, ñöùng treân boán haøng coät bao goàm hai coät caùi ôû trong, hai coät con ôû ngoaøi. Caùc haøng coät chaïy song song, toaøn boä ñöôïc ñaët treân moät heä thoáng chaân taûng baèng ñaù. Trong heä thoáng vì keøo, caùc ñoaïn keû ñaõ ñöôïc thay theá baèng caùc con choàng. Nhöõng maûng chaïm khaéc ôû nhaø tieàn teá chæ laø nhöõng maûng

chaám phaù, taïo neân moät söï hoaøn chænh cuûa khoâng gian beân trong. Nhöõng ñöôøng löôïn, nhöõng cuïm vaân maây, nhöõng hoa laù caùch ñieäu ñöôïc ñieåm xuyeát ôû caùc goùc, caùc ñaàu baåy, ñaàu xaø laø ñeå dung hoøa söï ñôn ñieäu cuûa nhöõng ñöôøng thaúng ñöôïc ñaët ngang ñaët doïc ôû nhöõng xaø nhöõng hoaønh. Naêm gian chính cung ñöôïc xaây döïng noái lieàn, giaùp maùi vôùi naêm gian tieàn teá. Caùc vì keøo ôû ñaây coù keát caáu mang ñaëc tröng rieâng. Ñoù laø daïng vì keøo quaù giang - keøo caàu nhöng ñöôïc boå sung theâm hai truï nöõa. Loaïi vì keøo naøy khoûe, ñôn giaûn, tieát kieäm goã. Taïi gian giöõa coù boán ñaàu dö chaïm khaéc coâng phu. Moãi ñaàu dö ñeàu mang moät daùng veû khaùc nhau töø raâu toùc, maét, muõi ñeán phong caùch theå hieän. Taïi ñaây ôû moät taám meâ coøn caû moät maûng chaïm khaéc thôøi haäu Leâ ñöôïc sôn son theáp vaøng coù giaù trò veà maët ngheä thuaät. Toaøn boä maûng chaïm khaéc vôùi vaät trang trí tieâu bieåu laø con roàng ñöôïc boá trí raát haøi hoøa, con to con nhoû ñan xen

NAM ÑÒNH  751 nhau, thaân roàng, ñaàu roàng ñöôïc boá trí hôïp lyù vaø vôùi phong caùch chaïm loäng taïo thaønh nhöõng maûng saùng toái laøm noåi baät toaøn boä maët chính dieän khu chính cung. Nhöõng goùc ñao cuûa chính cung, phía döôùi laø ñaàu cuûa moät con roàng ñang ngaång cao, moãi goùc ñao ñaõ taïo thaønh moät cuïm maây. Chính vì taïo daùng nhö vaäy neân ñaõ laøm cho toaøn boä coâng trình vôùi keát caáu baèng goã, ñaù, ñaát nung vaãn khoâng coù caûm giaùc naëng neà. Ñình Thöôïng Ñoàng hieän nay mang ñaäm neùt kieán truùc thôøi Nguyeãn. Tuy vaäy daáu aán cuûa moät kieán truùc thôøi haäu Leâ thoâng qua nhöõng maûng chaïm khaéc laø nhaát laø kieåu daùng vaãn coøn giöõ ñöôïc nhöõng neùt tieâu bieåu cuûa phong caùch xaây döïng töø theá kyû 18 trôû veà tröôùc maø nhöõng laàn söûa chöõa sau naøy ñaõ phoûng theo. Nhìn chung ngoâi ñình mang roõ baûn saéc kieán truùc Vieät Nam, ñaäm ñaø maøu saéc daân toäc, tieáp thu ñöôïc truyeàn thoáng xaây döïng cuûa cha oâng. Ñình thôø vua Ñinh Tieân Hoaøng. Möôøi theá kyû veà tröôùc, vuøng ñaát naøy thuoäc phöôøng Quaùn Ñoå. Söù quaân Phaïm Baïch Hoå nguyeân chieám giöõ vuøng Ñaèng Chaâu (huyeän Kim Ñoäng, tænh Höng Yeân ngaøy nay) sau nhieàu laàn bò thaát baïi naëng neà do caùc cuoäc xung ñoät cuûa caùc löïc löôïng caùt cöù

ñaõ phaûi ruùt daàn xuoáng phía nam vaø döøng chaân taïi ñaây laäp caên cöù môùi. Ñaát naøy ra bieån raát gaàn, khoâng nhöõng thaän lôïi veà giao thoâng maø coøn truø phuù veà kinh teá. Nhöng do theá löïc suy yeáu, kyû luaät loûng leûo, binh lính luoân ñi cöôùp boùc neân gaây nhieàu noåi oaùn hôøn trong daân chuùng. Ñeán khi hai anh em ruoät Ñinh Ñöùc Ñaït vaø Ñinh Ñöùc Thoâng ngöôøi phöôøng Lö Chaâu (nay laø thoân Caùt Ñaèng vaø thoân Thöôïng Ñoàng) daáy binh ñi theo Ñinh Boä Lónh ñöôïc nhaân daân ñòa phöông tham gia raát ñoâng. Chính vì vaäy, chæ trong moät thôøi gian ngaén Ñinh Boä Lónh ñaõ deïp tan caùnh quaân cuûa Phaïm Baïch Hoå vaø caùc söù quaân khaùc ñeå hoaøn thaønh söï nghieäp thoáng nhaát ñaát nöôùc. Möôøi theá kyû ñaõ qua, lòch söû daân toäc ñaõ môû ra nhieàu trang môùi, nhöng maûnh ñaát naøy vaãn coøn in ñaäm nhöõng chieán tích cuûa ngöôøi anh huøng daáy binh töø ñaát Hoa Lö. Khu vöïc ñình Thöôïng Ñoàng ngaøy nay, xöa chính laø nôi vua Ñinh ñaõ ñoùng quaân. Ñòa phöông coøn nhieàu ñòa danh lieân quan ñeán moät thôøi nhö caùnh ñoàng Kieäu nôi ñaët kieäu cuûa nhaø vua, caùnh ñoàng Khaêm nôi quaân giaëc maéc möu bò tieâu dieät, khu maû Vaïn nôi choân caát nhieàu quaân giaëc... Chính vì vaäy, khi ñaát nöôùc bình yeân, ñeå töôûng nhôù coâng lao to lôùn cuûa vua Ñinh, nhaân daân ñaõ laäp

752

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñình thôø ñeå höông khoùi phuïng söï. Ngaøy hoäi toå chöùc töø moàng 10 ñeán 13 thaùng 3, hoäi chính vaøo ngaøy 11

thaùng 3 coù röôùc nöôùc, teá ñeâm, muùa roàng, ñaáu vaät. Vaên Haäu

Tham khaûo: – Ñình Thöôïng Ñoàng – Traàn Ñaêng Ngoïc – Nam Haø di tích vaø danh thaéng Sôû VHTT Nam Haø (1994).

HOÄI HAÏ KYØ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Ñinh Loâi : Xaõ Nghóa Thònh, huyeän Nghóa Höng : Ngaøy 12 thaùng 5 vaø moàng 10 thaùng 8 : Ngaøy 12 thaùng 5 : - Thi thoåi côm - Röôùc Thoå Coâng vaø Chuùa Luùa

Ñ

eàn Haï Kyø ôû thoân Haï Kyø, nay thuoäc xaõ Nghóa Thònh, huyeän Nghóa Höng, tænh Nam Ñònh. Ñeàn xöa xaây döïng ôû Xöù Kim Laêng, phía taây giaùp Bính A. Phía nam lieàn Haûi Laõng (nay laø Haûi Laïng), phía baéc gaàn soâng lôùn. Naêm Ñinh Söûu (1757), nieân hieäu Caûnh Höng thöù 18 trieàu Leâ, bôø soâng bò lôû, ñeàn chuyeån veà xöù Daän Ñoàng. Cuoái theá kyû XIX, soâng laïi ôû saùt ñeàn, nhaân daân thoân Haï Kyø laïi chuyeån ñeàn vaøo trong ñeâ nhö hieän nay vaøo naêm Taân Hôïi (1911), nieân hieäu Duy Taân thöù 5. Ñeàn thôø moät vò töôùng kieâm thaày thuoác, coù coâng lao trong cuoäc khaùng

chieán choáng quaân Nguyeân Moâng xaâm löôïc thôøi Traàn. Thaàn tích cheùp raèng: Vaøo ñôøi Traàn, ôû chaâu Hoan coù oâng Ñinh Nguyeân chuyeân ngheà laøm thuoác, vôï laø baø Taï Thò Ñaïo. Hai vôï choàng caàm saéc duyeân haøi, thuaän hoøa ñoâi löùa, chuyeân chæ laøm nhöõng vieäc hieàn laønh phuùc ñöùc, ngöôøi ñoùi cho côm, ngöôøi coù beänh ngheøo cho thuoác, keû cheát ñöôøng cho vaùn, boá thí chaên chieáu, aùo quaàn, tieàn gaïo cho ngöôøi giaø nua coâ ñôn khoâng nôi nöông töïa. Tieáng laønh nöùc khaép xa gaàn, thaáu ñeán thieân ñình, Ngoïc Hoaøng cho naêm vò tinh quaân xuoáng theá ñaàu thai laøm con hoï Ñinh. Moät ñeâm, baø Taï thò moäng thaáy trong nhaø haøo quang saùng röïc, coù

NAM ÑÒNH  753 naêm con phöôïng töø treân trôøi bay xuoáng, ñeán tröôùc giöôøng bieán thaønh naêm ngöôøi con trai, xöng teân laø: Phong, Vuõ, Vaân, Ñieän vaø Loâi, vaâng meänh ñeá ñình xuoáng laøm con baø. Töø ñoù baø Taï thò coù mang, ñuùng 13 thaùng sinh ra moät boïc naêm ngöôøi con trai, ngöôøi naøo cuõng phong tö ñónh dò, töôùng maïo khoâi kyø. Hoâm aáy laø moàng 10 thaùng 8 Canh Tyù (1240). Nhaân öùng theo ñieàm moäng, môùi ñaët teân 5 con laø: Ñinh Phong, Ñinh Vuõ, Ñinh Vaân, Ñinh Ñieän vaø Ñinh Loâi. Lôùn leân, naêm oâng ñeàu thoâng minh xuaát chuùng, hoïc kieâm vaên voõ, ñeán naêm 18 tuoåi thì cha meï noái nhau qua ñôøi. Caùc oâng choïn ñaát laønh an taùng cha meï, thuû hieáu ba naêm. Xong vieäc hieáu, oâng Ñinh Loâi töø bieät caùc anh ñi chu du thieân haï ñeå chöõa beänh cöùu ngöôøi. Baáy giôø vuøng Sôn Nam xaûy ra beänh dòch, lan traøn khaép nôi, nhaân daân cheát haïi raát nhieàu. Thöôïng hoaøng Thaùi Toâng lo sôï, cho yeát baûng caàu ngöôøi taøi gioûi tröø beänh dòch cöùu daân. OÂng Ñinh Loâi ñang haùi thuoác ôû mieàn nuùi röøng Thaïch Thaønh, Tam Ñieäp, nghe tin voäi thu xeáp thuoác nam ra Sôn Nam chöõa beänh. Moät hoâm oâng qua laøng Haï Kyø thaáy beänh dòch ôû ñaây traàm troïng, lieàn döøng chaân ôû laïi Haï Kyø, cheá thuoác “Ngoïc söông hoaøn” chöõa khoûi beänh cho caû laøng. Caùc nôi nghe tin keùo nhau veà xin thuoác, trong moät thôøi

gian ngaén caû xöù Sôn Nam bình an khoûe maïnh. Vua Traàn möøng laém, xuoáng chieáu trieäu oâng veà kinh ñònh boå laøm quan. OÂng Ñinh Loâi coá töø choái, chæ xin vua cho laáy laøng Haï Kyø laøm thöïc aáp. Vua Traàn chuaån lôøi taâu, cho oâng thu thueá moät huyeän ñeå tieâu duøng. OÂng baùi taï trôû veà Haï Kyø, xaây döïng cung phuû, môû tieäc khao thöôûng toaøn daân. ÔÛ ñaây oâng khuyeân daân chaêm vieäc caáy caøy, ñaøo soâng tieâu nöôùc uùng, ñaép ñeâ ngaên nöôùc bieån daâng, daïy daân thuaàn phong myõ tuïc. Laøng haï Kyø trôû neân phoàn thònh cuûa laém vaät nhieàu. Nieân hieäu Truøng Höng thöù nhaát (1285) ñôøi nhaø Traàn, thaùi töû nhaø Nguyeân laø Thoaùt Hoan vaø OÂ Maõ Nhi ñem quaân sang xaâm löôïc, theá giaëc raát maïnh. Vua Traàn vaø Thöôïng hoaøng ngaàm ñi thuyeàn ra nguoàn Tam Tró. OÂng Ñinh Loâi ñem höông binh Haï Kyø ra Ñoâng Boä Ñaàu, nhaân theo vua duøng thuyeàn ra soâng Nam Trieäu, qua cöûa Ñaïi Baøng vaøo Thanh Hoùa. Sau khi chieán thaéng quaân Nguyeân Moâng laàn thöù hai. Vua Traàn veà kinh sö phong oâng Ñinh Loâi chöùc ñaïi töôùng, thöôûng nhieàu vaøng baïc. OÂng daâng sôù veà nôi aáp phong, vua Traàn chuaån y lôøi xin. OÂng veà Haï Kyø ñem vaøng baïc moät phaàn chia cho só toát, moät phaàn chia cho daân laøng, môû tieäc khaùnh

754

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

haï. Laïi ñem maáy chuïc tuøy toøng veà chaâu Hoan thaêm caùc anh, boû tieàn xaây laêng moä cha meï, xaây döïng töø ñöôøng, leã toå tieân. Coâng vieäc xong xuoâi, oâng caùo töø caùc anh trôû laïi Haï Kyø. Cuoái naêm Ñinh Hôïi (1287) Thaùi töû nhaø Nguyeân laø Thoaùt Hoan cuøng OÂ Maõ Nhi laïi ñem 30 vaïn quaân ñaùnh vaøo Vaïn Kieáp. Ñaïi töôùng Ñinh Loâi ñem gia thaàn theo quan quaân hoïp ñaùnh giaëc Nguyeân ôû bieån Ñaïi Baøng, baét ñöôïc 30 chieác thuyeàn ñi tuaàn cuûa giaëc. Quaân Nguyeân bò gieát vaø cheát ñuoái raát nhieàu. Ñaïi töôùng Ñinh Loâi coù maët trong traän chieán thaéng Baïch Ñaèng lòch söû vaøo ngaøy moàng 8 thaùng 3 naêm Maäu Tyù (1288), tieâu dieät toaøn boä binh thuyeàn cuûa giaëc, baét soáng nhieàu danh töôùng cuûa giaëc nhö Nguyeân soaùi OÂ Maõ Nhi, Tham tri chính söï Phaøn Tieáp vaø nhieàu vaïn hoä, thieân hoä. Trieàu ñình luaän coâng phong ñaïi töôùng Ñinh Loâi töôùc haàu. Ñaïi töôùng Ñinh Loâi baùi taï ñöùc vua trôû veà Haï Kyø, roài veà chaâu Hoan thaêm vieáng phaàn moä cha meï. Moät hoâm boãng thaáy trôøi ñaát mòt muø, giöõa ban ngaøy maø toái nhö ban ñeâm, tieáp ñoù maây bay gioù cuoán, aàm aàm nhö muoân nghìn ngöïa hí quaân reo. Moät laùt, trôøi im gioù laëng, saùng suûa nhö thöôøng, Ñaïi töôùng ñaõ hoùa. Nhöõng gia thaàn theo ñeán ñaây trôû veà Haï Kyø baùo tin, roài daâng bieåu veà trieàu. Vua Traàn Nhaân Toâng sai quan veà teá ñieáu, phong laøm Phuùc thaàn, haï chieáu cho laøng Haï Kyø laäp

ñeàn ñôøi ñôøi thôø phuïng. Töø ñoù trôû ñi qua caùc trieàu Leâ, Maïc, Leâ Trung Höng, Taây Sôn, vaø Nguyeãn ñeàu coù hieån linh phuø nöôùc hoä daân caàu möa, ñaûo taïnh. Caùc trieàu phong kieán noái tieáp gia phong. Ñeàn Haï Kyø coøn giöõ ñöôïc nhieàu ñaïo saéc phong ñôøi Leâ Trung Höng. Vua Leâ Huyeàn Toâng nieân hieäu Caûnh Trò thöù 8 (1670) Vua Leâ Gia Toâng nieân hieäu Döông Ñöùc thöù 3 (1674) Vua Leâ Hy Toâng nieân hieäu Chính Hoøa thöù 4 (1683) Vua Leâ Duï Toâng nieân hieäu Vónh Thònh thöù 6 (1710) Vua Leâ Hieån Toâng naêm ñaàu Caûnh Höng (1740) Moät ñaïo nieân hieäu Caûnh Höng thöù 44 (1784) Vaø moät ñaïo ñôøi Nguyeãn Taây Sôn, nieân hieäu Caûnh Thònh thöù 4 (1796). Trong naêm, ôû ñeàn coù toå chöùc caùc tieát leã veà: – Ngaøy thaàn sinh moàng 10 thaùng 8 aâm lòch. – Ngaøy thaàn hoùa 12 thaùng 5 aâm lòch. – Ngaøy Khaùnh haï caû laøng khoûi beänh dòch 15 thaùng 11. – Ngaøy moàng 6 thaùng gieâng khaùnh haï thaàn daãn quaân ra phuû

NAM ÑÒNH  755 Long Höng (Thaùi Bình), hôïp vôùi quan quaân chieán thaéng quaân Nguyeân moät traän lôùn vaøo ngaøy moàng 8; coù giaõ baùnh giaày, loaïi baùnh duøng cho quaân só aên khi haønh quaân thôøi aáy. Moãi naêm 8 ngöôøi chòu leä, moãi ngöôøi 30 taám, moãi taám naëng moät quan (1kg6). Caùc ngaøy kî, ngaøy khaùnh haï coù röôùc saùch, teá leã. Nhöng naêm vaøo ñaùm (3 naêm moät laàn) coù theâm cheøo haùt vaø thi naáu nöôùc, thi thoåi côm, thi laøm coå, moät leã hoäi dieãn laïi nhöõng gian truaân vöøa haønh quaân, vöøa thoåi côm... khi thaàn mang quaân theo vua Traàn töø Ñoâng Boä Ñaàu ra mieàn Haûi Ñoâng roài vaøo Thanh Hoùa. Hoäi thi tieán haønh nhö sau: Tröôùc ngaøy hoäi, baõi tröôùc ñình ñöôïc söûa sang baèng phaúng (thao tröôøng), trong baõi troàng moät caây chuoái hoät cao, moät bì thoùc taùm ñeå treân ngoïn. Moät beân ñaët moät coái xay thoùc, moät beân ñaët moät caây goã coù loã suoát luoàn caây maây ñeå keùo ra löûa. Moät chuoàng nhoát ñoâi chim boà caâu, moät chum lôùn thaû caù chaïch, vaø veõ nhöõng voøng troøn ñöôøng kính khoaûng 2 meùt giöõa baõi. Ñôn vò thi laø hai giaùp cuûa thoân Tieàn vaø thoân Haäu. Moät giaùp cöû oâng Thoå coâng, moät giaùp cöû baø Chuùa Luùa. Thoå coâng ñoäi muõ voõ, aùo ñaïi traøo, ñi hia (khoâng maëc quaàn daøi). Baø Chuùa Luùa chít khaên vuoâng moû quaï, aùo caùnh, maëc vaùy. Hai vò ngoài treân thôùt döôùi coái xay cuøn, tay naém ngoõng coái. Coù Theo Thaàn tích Vieät Nam - NXB VHTT (1995)

boán thanh nieân löïc löôõng khieâng côø quaït, chieâng troáng, ñaøn saùo... Röôùc töø nhaø oâng giaùp chæ ra baõi tröôùc ñình. OÂng Thoå coâng coâng keânh baø chuùa Luùa laáy bì thoùc ôû ngoïn caây chuoái xuoáng, ñoå thoùc vaøo coái xay ñaët beân ñeå xay ra gaïo chia cho hai ñôn vò thoåi côm. OÂng Thoå coâng keùo co maïnh ôû caây goã cho ra löûa. Ñoàng thôøi thaû ñoâi chim boà caâu bay ra caùnh ñoàng, roài ñuoåi baét, moät soá ngöôøi thoø tay vaøo chum baét chaïch, ñem chia veà ñôn vò mình laøm coå. Coã laøm xong, cuøng röôùc vôùi hai noài côm vöøa ñi vöøa thoåi. Caùch thoåi côm nhö nhau: Ba ngöôøi muõ maõng, caân ñai, moät ngöôøi mang caây tre ñöïc uoán laøm caàn treo noài côm ñöa veà phía tröôùc, hai ngöôøi caàm ñuoác muùa ôû hai beân ñeå noài côm soâi caïn nöôùc sao cho khi ñaùm röôùc ra ñeán saân ñình noài côm ñaõ chín. Khi ñaët maâm coã leân nhang aùn laø sôùi côm cuùng ngay. Giaùp naøo coã laøm kheùo, côm thoåi ngon laø ñöôïc giaûi thöôûng. Naáu nöôùc thi: Naáu nöôùc baèng aám treân ba ñaàu rau ñaát, ñun baèng laù cheø khoâ noû, vöøa ñun vöøa roùc traéng voû moät caây mía, trong voøng troøn ñöôøng kính khoaûng hai meùt, vaø coøn phaûi giöõ hai con coùc khoâng cho nhaûy ra ngoaøi voøng troøn. Leâ Xuaân Quang

756

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN BAÛO LOÄC Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Höng Ñaïo Ñaïi Vöông Traàn Quoác Tuaán : Töø ngaøy 18 ñeán 20 thaùng 8 : Ngaøy 20 thaùng 8 : Ñeàn Baûo Loäc, xaõ Baûo Loäc, huyeän Xuaân Tröôøng : Haàu boùng, ca ngôïi ngaøi

T

öø phaønh phoá Nam Ñònh, theo ñöôøng 38A leân chôï “Vieâng” tôùi ñeâ AÁt Hôïi, reõ traùi, ñi khoaûng 2 km nöõa laø ñeán di tích. Ñeàn Baûo Loäc tröôùc ñaây coù teân laø ñeàn An Laïc, thuoäc laøng Baûo Loäc, toång Höõu Bò, huyeän Myõ Loäc, tænh Nam Ñònh, nay thuoäc xaõ Myõ Phuùc, ngoaïi thaønh Nam Ñònh. Theo saùch “Nam Ñònh tænh ñòa dö chí” cuûa Ngoâ Giaùp Ñaäu thì laøng Baûo Loäc laø nôi laäp aáp cuûa An Sinh Vöông Traàn Lieãu, thaân sinh Traàn Höng Ñaïo vaø laø anh trai cuûa Traàn Caûnh (töùc Traàn Thaùi Toâng, vua thöù nhaát vöông trieàu Traàn). Nôi ñaây coøn goïi laø “aáp An Laïc”. Coøn laïi quaû chuoâng taïc boán chöõ lôùn “An Laïc töø chung”, ñöôïc ñuùc vaøo khoaûng theá kyû XIX. Böùc ñaïi töï trong nhaø Khaûi thaùnh ñaõ ghi roõ: “Thöû ñòa vò Traàn gia thang moäc höông Thieân baùch nieân vöông khí ñoäc chung Haûi luïc tang traàm chung baát daãn...”

Nghóa laø: Ñaát naøy laø aáp thang moäc cuûa nhaø Traàn, Traêm ngaøn naêm vöôïng khí ñoàn thieâng Beå noåi daâu chìm ñaây chaúng maát...

AÁp An Laïc xöa naèm theo bôø soâng Hoaøng Giang, con soâng naøy noái vôùi soâng Thieân Maïc vaø moät ñaàu noái vôùi soâng Hoàng ôû ngaõ ba Tuaàn Vöôøng, aáp An Laïc xöa: “Ñieàn dö thieân maãu, Trì dö baùch khaån”

(Ruoäng hôn ngaøn maãu, ao hôn traêm caùi.) Taïi thoân Baûo Loäc, vaøo thaùng 4 naêm 1979, caùch ñeàn khoaûng 600m veà phía ñoâng ñaõ phaùt hieän thaáy nhieàu di vaät thôøi Traàn. Coâng vieäc khai quaät cuûa ngaønh vaên hoùa thoâng tin tænh Nam Haø ñaõ phaùt hieän ra nhieàu gaïch, ngoùi, ñaàu roàng, beä thaùp... coù nieân ñaïi theá kyû XIII, XIV... Chính treân maûnh ñaát lòch söû, coù nhieàu gaén boù vôùi gia ñình vaø thuôû thieáu thôøi cuûa Traàn Höng Ñaïo, neân nhaân daân ñaõ laäp ñeàn thôø vaø nhöõng ngöôøi thaân ngay sau khi oâng qua ñôøi. Ñeàn Baûo Loäc tröôùc ñaây naèm ven bôø Chaâu Giang. Ngoâi ñeàn naøy daùng thaáp, maùi cong, lôïp ngoùi muõi haøi, goàm ba gian baèng goã lim. Sau,

NAM ÑÒNH  757 soâng lôû ñeàn ñöôïc chuyeån vaøo khu vöïc hieän nay. Vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX naøy, Leâ Quyù Chaán moät chuû thaàu khoaùn coù uy theá ôû Nam Ñònh ñaõ ñöùng ra chuû trì, höng coâng xaây döïng ñeàn. Maãu thieát keá luùc ñoù do Ñoâng Phöông Baùc Coå veõ nhöng ñaõ bò söûa chöõa ñi ít nhieàu. Baét ñaàu töø naêm 1928, phaûi 5 naêm sau, coâng trình môùi hoaøn thaønh. Nguoàn voán döïa vaøo söï ñoùng goùp cuûa nhaân daân nhieàu tænh nhö: Nam Ñònh, Haø Noäi, Haûi Phoøng... Ngoâi ñeàn naøy caùc coät ñeàu xaây baèng gaïch, nhieàu con xaø ñaõ ñöôïc ñoå xi maêng coát saét. Vì vaäy ñaõ taïo cho coâng trình coù moät qui moâ khaù toát, kích thöôùc cao roäng. Ñeàn naèm chính giöõa, thôø Quoác coâng tieát cheá Höng Ñaïo Ñaïi Vöông, beân traùi laø chuøa Phaät, beân phaûi laø Phuû thôø maãu, phía sau laø ñeàn Khaûi thaùnh thôø thaân phuï Höng Ñaïo Vöông. Taát caû caùc kieán truùc toân giaùo naøy hoøa nhaäp vaøo nhau, taïo thaønh moät toång theå hoaøn chænh. Ñeàn Baûo Loäc coù quy moâ lôùn nhieàu so vôùi taát caû caùc kieán truùc ôû ñaây. Ñeàn xaây theo kieåu chöõ ñinh (丁). Maët ngoaøi, ñaèng tröôùc ôû phía döôùi laø daõy nuùi non boä. Tieàn ñöôøng goàm 7 gian roäng, trung ñöôøng daøi 5 gian, haäu cung coù 3 gian. Chaïm khaéc tuy khoâng nhieàu, nhöng raûi raùc ôû töøng boä phaän, töøng

caáu kieän vaãn coù nhöõng neùt tieâu bieåu. Ngay phía treân boä caùnh cöûa ôû nhaø tieàn ñöôøng, hai beân laø nhöõng maûng chaïm khaéc goã tinh xaûo vôùi caùc ñeà taøi: töù linh, long cuoán thuûy... Saùu boä caùnh cöûa ôû haäu cung nöûa treân chaïm loäng, nöûa döôùi chaïm caùc ñeà taøi: hoa laù, tuøng, truùc, cuùc mai... Taát caû nhöõng maûng chaïm khaéc naøy coù chung nieân ñaïi laø vaøo thôøi Nguyeãn. Trong ñeàn khoâng chæ thôø baøi vò maø coù tôùi hai pho töôïng (moät baèng goã, moät baèng ñoàng) taïc Traàn Höng Ñaïo. Ñeàn coøn thôø boá, meï, vôï, caùc con trai, con reå cuûa oâng. Tuy laø con reå nhöng Phaïm Nguõ Laõo cuõng ñöôïc taïc töôïng rieâng ñeå thôø ôû ñaây. Ngoaøi ra coøn thôø töï caû Yeát Kieâu, Daõ Töôïng, nhöõng gia noâ, sau naøy trôû thaønh gia töôùng thaân caän vaø laäp nhieàu chieán coâng trong cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc Nguyeân Moâng. Ñeàn coøn thôø caùc thaày daïy hoïc cuûa Traàn Höng Ñaïo, chính ñieàu naøy ñaõ theå hieän ñöôïc truyeàn thoáng hieáu hoïc, “toân sö troïng ñaïo” vaø toaøn boä vieäc thôø töï laø theå hieän hai ñöùc tính quan troïng haøng ñaàu laø “trung” vaø “hieáu” cuûa Höng Ñaïo Ñaïi Vöông. (Thôø ôû haäu cung: Gian chính giöõa laø töôïng Traàn Höng Ñaïo, beân phaûi laø töôïng thaày daïy chöõ, beân traùi laø thaày daïy binh phaùp). Toøa trung ñöôøng ôû gian ñaàu chính giöõa ñaët coã ngai, treân coù baøi vò baèng goã thôø

758

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Traàn Höng Ñaïo, pho beân phaûi laø töôïng ngöôøi con caû, pho beân traùi laø töôïng Phaïm Nguõ Laõo...

laïi ca ngôïi voõ coâng, vaên trò cuûa Quoác coâng tieát cheá Höng Ñaïo Ñaïi Vöông.

Trong ñeàn coøn coù nhieàu caâu ñoái, cuoán thö, ñaïi töï cuûa ngöôøi xöa ñeå

Vaên Haäu

Theo “Nam Haø, di tích vaø danh thaéng”, baøi Ñeàn Baûo Loäc - Nguyeãn Xuaân Naêm, Sôû VHTT Nam Haø (1994).

HOÄI BÔI TRAÛI HAØNH THIEÄN : - Phaät. - Thaùnh Nguyeãn Minh Khoâng Thôøi gian : Töø ngaøy 11 ñeán 15 thaùng 9 Chính hoäi : Ngaøy 15 thaùng 9 Ñòa Ñieåm : Xaõ Xuaân Huøng, huyeän Xuaân Thuûy Ñaëc ñieåm : 21 traûi, moãi traûi 10 ngöôøi. Tröôùc ao ñình coù thuyeàn “coø coác” (beù) do thieáu nieân cheøo laùi Thôø

C

uoäc thi bôi traûi cuûa daân laøng Haønh Thieän, xaõ Xuaân Hoàng, huyeän Xuaân Thuûy, tænh Nam Ñònh toå chöùc vaøo dòp hoäi chuøa Keo,(1) trung tuaàn thaùng 9 haèng naêm.(2) Cuõng trong dòp hoäi naøy, daân töù xöù cuøng thieän nam tín nöõ ñoå veà ñaây leã Phaät raát ñoâng. Thi traûi môû vaøo ngaøy 11, 12, sau ñoù nghæ ngaøy 13 vaø 14 ñeå roài ngaøy 15 ñi vaøo chính hoäi, chung keát. Haèng ngaøy ñeàu coù toå chöùc caàu kinh Phaät, leã thaùnh Nguyeãn Minh Khoâng vaøo hai buoåi saùng vaø toái. Laøng Haønh Thieän coù 3 giaùp, moãi giaùp 7 phe. Moãi phe cöû moät traûi döï, coäng laïi laø 21 traûi. Moãi traûi coù 10 ngöôøi goàm 8 quaân bôi, moät laùi, moät

taùt nöôùc. Haèng naêm, theo ñuùng leä thì ngaøy moàng 8 haï thuûy: khieâng thuyeàn ñöa xuoáng nöôùc vaø tuyeån trai bôi. Moàng 9 tuyeån laïi laàn thöù hai. Moàng 10 luyeän tay daàm. Trai bôi phaûi gioûi bôi loäi, vì cuoäc ñua dieãn ra treân soâng Hoàng, gaëp ngaøy soùng gioù thuyeàn coù theå bò laät, bò ñaém. Ngoaøi ra coøn phaûi khoûe, dai söùc, coù tinh thaàn ñoàng ñoäi cao. Rieâng ngöôøi caàm laùi phaûi giaøu kinh nghieäm soâng nöôùc, thaïo luoàn laïch, bieát ñoaùn höôùng gioù, vöôït soùng to... Sôùm ngaøy 11, cöûa chuøa môû roäng, muøi traàm höông ngan ngaùt toûa bay,

NAM ÑÒNH  759 Phaät töû vaø khaùch thaäp phöông teà töïu moãi luùc moät ñoâng, ñöùng chaät nhaø toå ñeå nghe kinh. Khoaûng 10 giôø, sau leã daâng höông vò giaùm khaûo cuoäc thi tuyeân ñoïc luaät thi. Luaät coù 8 ñieàu nghieâm ngaët, khoâng thay ñoåi, nhöng naêm naøo cuõng ñöôïc nhaéc laïi cho moïi ngöôøi cuøng nhôù. Roài caùc tay laùi vaøo leã Phaät, leã thaùnh. Cuoäc ñua baét ñaàu vaøo quaù ngoï (13 giôø) vaø keát thuùc vaøo giôø thaân (16 - 17 giôø). Hoäi bôi traûi Haønh Thieän ngoaøi yù nghóa laø hoäi nöôùc, hoäi khoûe, coøn laø dòp töôûng nieäm thaùnh Nguyeãn Minh Khoâng, voán xuaát thaân laøm ngheà chaøi löôùi vaø coù coâng truyeàn ngheà naøy cho daân laøng. Do ñoù, nay vaãn coøn chieác thuyeàn nhoû daøi 2 meùt, baèng goã sôn son theáp vaøng, coù mui, pheát sôn then, treo trong chuøa nhö töï khí. Ñaây laø hình aûnh chieác thuyeàn ñaùnh caù thuôû sinh thôøi cuûa ngaøi. Vaøo buoåi chung keát, thuyeàn ñöôïc röôùc töø chuøa ra Tam quan nhö ñeå ngaøi chöùng giaùm cuoäc

ñua, moät bieåu hieän bieát ôn ngöôøi xöa. ÔÛ chuøa Keo coøn coù moät con thuyeàn ñaëc bieät, goïi laø thuyeàn “coø coác”. Thuyeàn khoâng ñoäc ñaùo veà kieåu daùng, taàm voùc, nhöng mang muïc ñích yù nghóa rieâng veà caùch söû duïng cuõng nhö teân goïi. Thuyeàn daøi 8 meùt, cuøng kieåu vôùi thuyeàn ñua, ñöôïc caát giöõ trong chuøa. Vaøo dòp hoäi, thuyeàn “ coø coác” ñöôïc haï thuûy ôû ao baùn nguyeät tröôùc Tam quan chuøa daønh cho caùc em thieáu nhi bôi trong hoà. Goïi laø thuyeàn “coø coác”, vì muõi thuyeàn cao, veånh leân nhö coå con coø, con coác. Theo caùc cuï giaø, ñaây laø böôùc laøm quen, böôùc taäp döôït ñeå sau naøy khi lôùn leân caùc em khoâng ngôõ ngaøng khi phaûi ra ñaïi giang (soâng Hoàng) ñöông ñaàu vôùi soùng gioù. Trong ngaøy hoäi vui cuûa ngöôøi lôùn, caùc em cuõng caàn coù thuù vui rieâng, ñoù cuõng laø bieåu hieän cuûa loøng yeâu treû.

(1) Chuøa Keo cuûa Nam Ñònh. (2) Xem theâm muïc “Hoäi chuøa Keo” trong saùch naøy.

Leâ Trung Vuõ

760

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN RUOÁI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Löông Minh Nguyeät : Xaõ Yeân Thoï, huyeän YÙ Yeân : Ngaøy 25 thaùng 11 vaø 16 thaùng 2 : Ngaøy 25 thaùng 11 : - Röôùc 7 kieäu - Côø ngöôøi coù 30 quaân, 2 töôùng Baø

N

aêm Ñinh Hôïi (1407) töôùng giaëc Minh laø Moäc Thaïnh sai laáy ñaát nuùi Boâ vaø phaù thaùp Chöông Sôn xaây töø thôøi Lyù, ñaép thaønh Coå Loäng ôû beân bôø soâng Ñaùy, giöõa caùnh ñoàng Lai Caùch, nay thuoäc xaõ Yeân Thoï, huyeän YÙ Yeân, tænh Nam Ñònh. Thaønh Coå Loäng laø moät thaønh lôùn, haøo luõy kieân coá, traán giöõ con ñöôøng troïng yeáu töø Baéc vaøo Nam, vaø con ñöôøng thuûy theo soâng Ñaùy, nôi lieân laïc giöõa Taây Ñoâ (Thanh Hoùa) vaø Ñoâng Quan (Haø Noäi). Töø thaønh Coå Loäng theo maáy con ñöôøng ñaát nhoû ngoaèn ngoeøo qua moät caùnh ñoàng roäng tôùi thoân Ngoïc Chueá, xaõ Chueá Caàu, nay laø xaõ Yeân Nghóa, queâ höông nöõ anh huøng Löông Minh Nguyeät, ngöôøi ñaõ duøng möu giuùp Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi laáy thaønh Coå Loäng, goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc chieán thaéng giaëc Minh xaâm löôïc ñaàu theá kyû XV. Baø Löông coù nhan saéc, söùc khoûe hôn ngöôøi laïi coù chí lôùn, baø laáy oâng Ñinh Tuaán ngöôøi cuøng laøng. ÔÛ caùch

thaønh Coå Loäng khoâng xa, baø luoân luoân maét thaáy tai nghe nhöõng toäi aùc cuûa giaëc Minh ñoái vôùi ñoàng baøo, moãi ngaøy moät daõ man baïo ngöôïc. Baø Löông caêm giaän giaëc Minh môùi baøn cuøng choàng döïng moät quaùn haøng ôû beân thaønh Coå Loäng ñeå doø xeùt tình hình quaân giaëc, coøn oâng Ñinh thì bí maät chieâu taäp daân binh möu vieäc khôûi nghóa. Quaùn baø Löông môû raát lôùn, coù nhieàu röôïu ngon, thöùc nhaém toát, laïi coù nhöõng coâ gaùi ñeïp phuïc dòch, neân raát ñoâng khaùch taáp naäp ra vaøo, phaàn lôùn laø quaân Minh. Chaúng maáy choác baø Löông ñöôïc loøng khaép maët töôùng só thaønh Coå Loäng. Baø Löông ñöôïc chuùng tin caäy, moãi khi coù tieäc tuøng, giaëc thöôøng goïi baø ñöa ngöôøi vaøo thaønh naáu nöôùng. Bôûi theá, caùc kho taøng, löông thöïc, vuõ khí... choã ñaøo hoá thaû choâng, nôi töôùng giaëc ôû, baø ñeàu töôøng taän. Nhieàu teân giaëc Minh toái ra haøng baø Löông uoáng röôïu say meàm, chui vaøo tuùi nguû nhö cheát. OÂng Ñinh Tuaán ñeâm ñeâm cuøng daân binh khieâng caùc tuùi giaëc nguû boû xuoáng caùi keânh chaûy gaàn

NAM ÑÒNH  761 chaân thaønh cho troâi ra soâng Ñaùy. Keânh naøy nay coù teân laø keânh Ma. Khi aáy, Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi ñaõ laáy xong Taân Bình, Thuaän Hoùa, ôû Ngheä An, giaëc Minh chæ coøn giöõ ñöôïc moät thaønh. Bình Ñònh Vöông sai Leâ Ngaân, Leâ Vaên An, Leâ Boâi, Leâ Thaän, Leâ Vaên Linh ôû laïi vaây thaønh Ngheä An, coøn ñaïi quaân ra ñoùng ôû Loãi Giang söûa soaïn tieán ra Ñoâng Quan, tung thaùm töû ñi doø xeùt tình hình. Moät hoâm quan canh vaøo baùo coù ngöôøi ñaøn baø ôû Coå Loäng xin ra maét hieán vieäc cô maät. Bình Ñònh vöông cho vaøo hoûi raèng: “Baø khoâng ngaïi treøo ñeøo loäi suoái vaøo ñaây coù vieäc gì chæ baûo cho ta?” Ngöôøi ñaøn baø ñaùp: “Toâi ngöôøi laøng Chueá Caàu, giaùp thaønh Coå Loäng, nghe noùi ngaøi saép ra Ñoâng Quan. Ñaùnh Ñoâng quan taát phaûi laáy ñöôïc thaønh Coå Loäng, bôûi theá toâi laën loäi vaøo ñaây xin giuùp ngaøi moät tay laáy thaønh.” Ngöôøi ñaøn baø aáy chính laø baø Löông Minh Nguyeät. Baø keå söï tình ñaàu ñuoâi vieäc baùn haøng ñöôïc giaëc Minh tin caäy, toái toái nhöõng teân giaëc say röôïu nguû laïi quaùn haøng, chui vaøo maøn cho khoûi muoãi ñoát, baø thaét nuùt maøn khieâng chuùng ñi traàm haø. Baø xin Bình Ñònh Vöông tieán quaân ñaùnh thaønh Coå Loäng, baø vaø oâng Ñinh Tuaán seõ laøm noäi öùng. Bình Ñònh Vöông ñang nöûa tin

nöûa ngôø, vöøa luùc thaùm töû ôû thaønh Coå Loäng veà noùi hôïp lôøi baø Löông. Muøa haï, naêm AÁt Tî (1425), Bình Ñònh Vöông sai Ñinh Leã, Buøi Bò, Löu Nhaân Chuù ñem hai nghìn tinh binh tieán ra Tröôøng Yeân, chôït ñeán vaây thaønh Coå Loäng. Nöûa ñeâm baø Löông ñöa nhieàu coâ gaùi löøa môû cöûa thaønh, oâng Ñinh Tuaán mang daân binh daãn ñöôøng cho quaân Lam Sôn xoâng vaøo tieâu dieät toaøn boä giaëc Minh. Chieám xong thaønh Coå Loäng, caùc töôùng Lam Sôn giao cho vôï choàng baø Löông Minh Nguyeät giöõ thaønh Coå Loäng, roài ñem quaân tieán ra Ñoâng Quan. Khi bình xong giaëc Minh, Bình Ñònh Vöông leân ngoâi, töùc vua Leâ Thaùi Toå, nieân hieäu Thuaän Thieân. Ñaàu naêm Maäu Thaân (1428) vua Leâ Thaùi Toå hoäi quaàn thaàn ôû ñieän Giaûng Voõ ñeå thöôûng coâng lao ñaùnh giaëc. Vua phaùn: “Traãm khôûi binh töø Lam Sôn deïp quaân Minh, cöùu sinh linh mong choùng thaønh coâng. Sôû dó laâu ôû Thanh Hoùa khoâng thaúng ra laáy Ñoâng Quan ñöôïc laø vì thaønh Coå Loäng ngaên loái. May coù ngöôøi ñaøn baø baøy möu giuùp söùc, khieán traãm sôùm phaù ñöôïc thaønh ñeå quaân coù loái ra Baéc. Ñaây thaät laø moät trong nhöõng kyø coâng baäc nhaát.” Beøn cho vôøi baø Löông vaøo trieàu phong laøm Kieán quoác Trinh lieät phu nhaân. Phong oâng Ñinh Tuaán laøm

762

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Kieán quoác Trung Duõng coâng thaàn. Baø Löông Minh Nguyeät laïy taâu: “Thaàn thieáp taám thaân boà lieãu, voán ngöôøi thoân daõ, nay laøm neân coâng traïng laø do uy trôøi cuûa ñöùc vua. Vôï choàng thaàn thieáp laø keû queâ muøa, khoâng daùm döï quan cao chöùc troïng. Nay queâ höông thaàn thieáp ñaát heïp ngöôøi ñoâng, cuùi xin ñöùc vua môû ruoäng ñoàng, mieãn sai dòch, ñeå daân laøng cuøng goäi ôn möa moùc maõi maõi veà sau.” Vua Leâ Thaùi Toå öng thuaän, haï chieáu caáp 200 maãu ruoäng toát ôû phía ñoâng nam thaønh Coå Loäng ñeå daân xaõ Chueá Caàu coù theâm ruoäng caáy. Moät truyeàn thuyeát vaø thaàn phaû cheùp: Vua cho baø Löông moät con ngöïa cöôõi ñi xem ñoàng xuoäng, ñoát coû tro bay vaøo veát chaân ngöïa laøm moác, ñöôïc hôn ngaøn maãu, cho neân baø Kieán quoác coù teân laø “Baø Chuùa Tro”. Ngaøy 25 thaùng 11 naêm Quí Söûu (1433), nieân hieäu Thuaän Thieân thöù 6, hai oâng baø boãng nhieân khoâng beänh maø qua ñôøi. Vua Leâ Thaùi Toå sai quan veà teá ñieáu theo töôùc vöông, phong laø Phuùc thaàn. Ñeàn thôø xaây höôùng nam, ôû thoân Ngoïc Chueá, moä taùng phía sau ñeàn, laïi ban 100 maãu ruoäng toát duøng vaøo vieäc teá töï. Ñôøi vua Leâ Thaùnh Toâng sai quan veà söûa sang ñeàn Kieán Quoác.

Nhaø söû hoïc, Tieán só Leâ Tung (khoa Giaùp Thìn nieân hieäu Hoàng Ñöùc) vieát baøi minh ghi coâng ñöùc baø Kieán Quoác nhö sau: Vó tai lieät phuï, Khí huøng vaïn binh. Ngoâ taëc thieát cöù, Coå Loäng chi thaønh. Ngaõ hoaøng khôûi nghóa, Ñoác chí höôùng minh. Thieát kî maõnh chieán, Nang, quaùt coâng thaønh. Khôûi söï bænh buùt, Tröng Vöông teà danh. Mieáu maïc höôûng teá, Thieân coå phong thanh.

Nghóa laø: Vó ñaïi thay ngöôøi ñaøn baø gioûi, Chí khí ngang vaïn quaân huøng. Giaëc Ngoâ cöôùp giöõ, ÔÛ thaønh Coå Loäng. Vua ta khôûi nghóa leân, Baø doác chí theo veà. Quaân ta oai huøng ñaùnh maïnh, Thaønh coâng nhö thaét nuùt tuùi. Caàm buùt cheùp söû nöôùc Vieät, Danh tieáng baø ngang vôùi Tröng Vöông. Mieáu ñeàn baø höôûng teá, Tieáng taêm baø truyeàn laïi ngaøn naêm.

Dueä hieäu hai oâng baø Kieán Quoác laø: Kieán quoác Trung duõng, Tuaán coâng, Vó lieät, thöôïng ñaúng thaàn vaø Kieán quoác Trinh lieät, Ñoan trang, Tónh nhaát, Thöôïng ñaúng thaàn. Traûi caùc trieàu phong kieán ñeàu coù saéc phong tôùi hôn 30 myõ töï. Trong saéc phong vaø vaên teá coù nhöõng caâu taùn döông coâng ñöùc cuûa thaàn nhö:

NAM ÑÒNH  763 “Quaùt nang maëc boä kyø möu uy gia Baéc khaáu. Thaùi ñòa ñaëc moâng di oác traïch taïi Nam thaønh...”

Taïm dòch: Thaét nuùi tuùi ngaàm baøy möu laï, giaëc Baéc sôï oai. Ñaát vua ban ñaëc bieät thaønh Nam, daân laøng höôûng loäc.

Hoaëc: Thaâu nang bao quaùt Baéc quaân coâng thuøy xaõ taéc. Thaùi ñòa tröôøng löu Nam maãu traïch nhuaän sinh daân.

Taïm dòch: Môû tuùi thaét Baéc quaân coâng lao saùng ñuû muoân ñôøi. Ñaát ban löu Nam maãu ôn hueä thaám nhuaàn daân xaõ.

– Haèng naêm kî thaàn vaøo ngaøy 25 thaùng 11 aâm lòch. – Hoäi laøng môû töø 15 ñeán 19 thaùng 2 aâm lòch. Do 8 thoân: Ngoïc Chueá, Thanh Kheâ, Trung Caàu, Nha Caàu, Coå Lieäu, Höông Ngaõi, Minh Löông (nay laø Ngoïc Minh) vaø Voâ Voïng cuøng toå chöùc. Ñòa ñieåm môû hoäi laøng laø ngoâi ñình Ñaù chôï AÛi. Töø chieàu 14 röôùc kieäu ñöùc oâng, ñöùc baø Kieán Quoác, vaø 7 kieäu thaønh hoaøng 7 thoân veà taäp trung ôû ñình Ñaù. Coù teá nöõ quan, teá Nam quan. Teá phaåm goàm: Baùnh vöøng, loaïi baùnh giaày to baèng caùi nong lôùn, baùnh giaày nhoû, baùnh chöng, baùnh maät, baùnh gai... Coã chay long, ly, qui,

phöôïng, cheø lam, ñoà ñöôøng... xoâi caân, gaø luoäc. Hoäi coù nhieàu troø vui: ñaáu coân, ñaáu vaät, toå toâm ñieám, cheøo haùt... ñaëc bieät laø ñaùnh côø ngöôøi. Côø ngöôøi coù hai baø töôùng vaø 30 quaân. Baø töôùng coù quaân nam maëc aùo maøu xanh, quaân cuõng aùo xanh quaàn traéng, baø töôùng coù quaân nöõ maëc aùo ñoû, quaân cuõng maëc aùo ñoû quaàn ñen. Moãi quaân coù moät caùi oâ, oâ moãi beân ñeàu duøng moät maøu ñeå deã phaân bieät. Hai baø töôùng trang phuïc ñeïp hôn, ñoäi muõ tieân, aùo tieân, ñoùng ñai mang, ñi haøi, töôùng ñöôïc voõng röôùc ra ôû cung töôùng suoát 5 ngaøy hoäi. Ngoâi ñình Ñaù chôï AÛi, coät ñaù troøn gaàn hai ngöôøi oâm, ñaõ bò phaù huûy trong nhöõng naêm khaùng chieán choáng Phaùp. Nay ñeàn thoân Ngoïc Chueá laø trung taâm, baûy thoân treân ñeàn naøo bò phaù huûy cuõng röôùc saéc phong veà thôø ôû ñeàn Kieán Quoác. Ñeàn Kieán Quoác coøn coù teân laø ñeàn Ruoái. Thôøi khaùng chieán choáng Phaùp, ñeàn Ruoái laø truï sôû lieân ñoaøn giao thoâng vaän chuyeån vuõ khí, löông thöïc – kho traïm truù ñôïi vöôït boát Kinh Thanh, qua soâng Ñaùy vaøo khu IV. Laø nôi hoaït ñoäng cuûa tænh uûy Nam Ñònh, nhieàu cuoäc hoïp tænh, huyeän, mieàn toå chöùc ôû ñaây, nôi lieân laïc cuûa caùc ñaïi ñoäi chuû löïc: 27, 33, 61. Giaëc Phaùp ñoùng boát ôû nuùi Boâ, ñaàu xaõ, ñoùng boát caàu Bo, cuoái xaõ. Trong vaønh ñai soâng Ñaùy, chuùng

764

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coøn xaây döïng saân bay daõ chieán Hoaøng Ñan. Giaëc Phaùp keùo veà raøo ñeàn Ruoái, ñeán ñeâm daân Ngoïc Chueá laïi phaù ñi, saùng hoâm sau leân boát baùo ñeâm Vieät Minh veà phaù. Suoát thôøi kyø khaùng chieán, ñeàn Kieán Quoác, töùc ñeàn Ruoái, ñöôïc nhaân daân xaõ Yeân Nghóa baûo veä vaø duy trì ñaàu moái giao thoâng sang khu IV caùc cô sôû khaùng chieán an toaøn. Thaønh Coå Loäng nay khoâng coøn, ñeàn Kieán Quoác (ñeàn Ruoái) ñaõ coù

tuoåi hôn 5 theá kyû, caùc tao nhaân maëc khaùch thaêm ñeàn Kieán Quoác naûy töù thô caûm hoaøi thaønh Coå Loäng. Trong ñeàn coøn nhieàu thô qua thaønh Coå Loäng, caûm hoaøi cuûa Baûng nhaõn Leâ Quí Ñoân, Hoaøng giaùp Phaïm Vaên Nghò, Giaûi nguyeân Nguyeãn Ñaït, Laïi muïc Leâ Quí Huyeân... Ñeàn Kieán Quoác phu nhaân Löông Minh Nguyeät quaû laø moät di tích lòch söû ñaëc bieät. Leâ Xuaân Quang

HOÄI ÑEÀN DIN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Kieàu Tam Cheá : Xaõ Nam Döông, huyeän Nam Ninh : Ngaøy 10 thaùng 12 : - Cuùng cua beå, caù - Muùa roàng

Ñ

eàn Din caùch thaønh phoá Nam Ñònh hôn 10 km veà phía nam, theo ñöôøng quoác loä 55, ñeán Quaùn Chieàn reõ tay traùi khoaûng 100m. Tröôùc ñeàn xöa coù moät caây sanh coå thuï röôøm raø soi boùng xuoáng moät gieáng con saâu thaúm, con ñöôøng daãn vaøo cöûa chính. Hai caây coät truï vuoâng xaây baèng gaïch ngoïn ñaép hình töù linh, coù ñoâi caâu ñoái: – Taûn sôn haï vöông tích cô yeân, thieân nieân coá quoác, kieám maõ dónh tieân thanh, baát nhieân Ngoâ di tieàn, Haùn quaän, Ñöôøng ñoâ ñeå cuïc mang mang thieân ngoaïi voïng. – Khuùc giang thöôïng thaàn minh traïch thöû, töù coá bình khu, phöôïng long giao

thuïy khí, caùi töï Ñinh nhi haäu, Lyù ñaøn, Leâ mieáu, chí kim lòch lòch ñeá aân suøng.

Dòch thô: Döôùi nuùi Taûn saùng neàn vöông ngöï, Muoân ngaøn naêm nöôùc Vieät vöõng vaøng. Göôm vaøng ngöïa saét ñaàu tieân, Tröôùc nhaø Ngoâ ñaõ noåi chìm bao phen. Giaëc Haùn cöôùp chia laøm quaän huyeän, Ñöôøng laïi vaøo ñoâ hoä nöôùc ta. Caêm thuø haän giaëc saâu xa, Ghi trong lòch söû oaùn ra ngoaøi trôøi. Treân soâng Khuùc laø nôi vöông ngöï, Roäng boán beà caûnh thoå bình khu. Khí thieâng phöôïng muùa roàng chaàu, Phuïng thôø truy taëng töø sau Ñinh hoaøng. Ñeán Lyù laäp chung ñaøn taïi moä, Leâ laïi xaây nguyeân choã mieáu ñöôøng.

NAM ÑÒNH  765 Veà sau cung ñieän huy hoaøng, Ôn vua suøng baùi veû vang ñôøi ñôøi.

Qua moät saân roäng laùt gaïch vuoâng ñeán gian tieàn teá, caùc maùi cong lôïp ngoùi muõi haøi coå. Hai beân taû höõu coù cöûa ñaïi moân, boán löïc só baèng ñaù, mang chuøy, mang göôm canh cöûa. Qua cöûa ñaïi moân ñeán saân trong cuõng laùt gaïch vuoâng, qua saân trong haäu cung, töông truyeàn Kieàu Söù quaân naèm thaùc, moái ñuøn laáp ôû ñaây. Toaøn boä kieán truùc baèng goã lim, chaïm troå tinh vi coå kính. Trong ñeàn coù töôïng thaàn ñuùc baèng ñoàng naëng 170 caân. Ñeàn Din laø coå tích lieät haïng. Ñöôïc nhaø nöôùc xeáp haïng Di tích lòch söû naêm 1962. Ñeàn ñöôïc xaây döïng treân ñaát khoaûng giöõa ba laøng Baùi Döông, Hieäp Luaät vaø Coå Luõng, nay thuoäc xaõ Nam Döông, huyeän Nam Ninh, tænh Nam Ñònh. Ñeàn Din thôø Söù quaân Kieàu Tam Cheá, phong hieäu “Long Kieàu linh thaùnh”, tuïc goïi laø thaàn Long Kieàu. Thaàn hoï Kieàu, huùy Coâng Haõn, sinh ôû Chaâu Phong, nay thuoäc tænh Vónh Phuù, cha laø Kieàu Coâng Chuaån, oâng noäi laø Kieàu Coâng Tieãn, nha töôùng cuûa Tieát ñoä söù Döông Dieân Ngheä. Naêm Ñinh Daäu (937), Kieàu Coâng Tieãn gieát Döông Dieân Ngheä ñoaït chöùc Tieát ñoä söù. OÂng sôï Ngoâ Quyeàn laø con reå Döông Dieân Ngheä ñang traán thuû AÙi Chaâu ñem quaân

ra baùo thuø, môùi sai söù sang caàu vua Nam Haùn cho quaân sang giuùp. Con laø Kieàu Coâng Chuaån can raèng: Nhaø ta voán laø haøo tröôûng ôû chaâu Phong, neáu nhö cha löôïng söùc khoâng ñaùnh noåi quaân chaâu AÙi, thì neân trao chöùc Tieát ñoä söù cho Ngoâ Quyeàn, roài veà chaâu Phong an höôûng tuoåi giaø, khoâng neân röôùc quaân Nam Haùn vaøo taøn saùt daân mình, toäi aáy khoâng gì naëng baèng. Kieàu Coâng Tieãn nghe xong noåi giaän ruùt göôm toan cheùm, caùc töôùng xuùm laïi giaèng laáy göôm vaø khuyeân giaûi neân Kieàu Coâng Chuaån môùi thoaùt cheát. Kieàu Coâng Chuaån veà tö dinh, vieát thö keå tình hình quaân Nam Haùn saép keùo sang, giuïc Ngoâ Quyeàn gaáp ruùt tính keá dieät giaëc ñeå cöùu muoân daân, roài daën doø Kieàu Coâng Haõn mang thö vaøo Chaâu AÙi trao taän tay Ngoâ Quyeàn, coøn oâng ñem hai con nhoû laø Kieàu Thuaän vaø Kieàu Coâng Ñónh leûn veà aån ôû Hoài Hoà. Ngoâ Quyeàn nhaän ñöôïc thö cuûa Kieàu Coâng Chuaån, beøn giöõ Kieàu Coâng Haõn ôû laïi baøn keá ñaùnh giaëc. YÙ Ngoâ Quyeàn muoán moä theâm quaân. Kieàu Coâng Haõn hieán keá raèng: Nam Haùn laø moät nöôùc nhoû, nhaân buoåi nhaø Ñöôøng suy suïp, chieám moät khoaûng ñaát phía ñoâng nam döïng nöôùc, vaãn luoân doøm ngoù nöôùc ta. Nay cô hoäi ñaõ ñeán, chuùng seõ sang cöôùp nöôùc ta maø seõ traøn vaøo ñöôøng

766

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

bieån. Khoâng neân ñeå chuùng lieân keát ñöôïc vôùi Ñaïi La maø phaûi kòp thôøi ñem quaân ñaùnh chuùng ngay töø cöûa bieån. Ngoâ Quyeàn nghe theo, môùi sai Phaïm Baïch Hoå mang quaân theo ñöôøng boä ñaùnh uùp Ñaïi La, roài töï mình laøm töôùng, sai Kieàu Coâng Haõn laøm tieân phong mang thuûy quaân vöôït bieån ra ñoàn truù oû vuøng Löông Xaâm (nay thuoäc huyeän Haûi An, Haûi Phoøng). ÔÛ Löông Xaâm, ngoâ Quyeàn ñöôïc tin baùo vua Nam Haùn phong con trai laø Hoaèng Thao laøm Giao Vöông, chæ huy ñoaøn thuyeàn tieán sang nöôùc ta. Cuøng luùc Phaïm Baïch Hoå ñaõ chieám ñöôïc Ñaïi La mang quaân veà Löông Xaâm hôïp söùc choáng giaëc. Sau khi chieán thaéng quaân Nam Haùn, Ngoâ Quyeàn leân laøm vua, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa, Kieàu Coâng Haõn coù nhieàu coâng lao ñöôïc phong chöùc Ñeà Saùt. Ngoâ Vöông laøm vua ñöôïc 6 naêm thì maát, thaùi töû Xöông Ngaäp coøn nhoû, caäu laø Döông Tam Kha cöôùp ngoâi xöng laø Bình Vöông. Xöông Ngaäp chaïy veà aån naùu ôû mieàn Nam Saùch. Döông Tam Kha nhaän con thöù hai Ngoâ Vöông laø Xöông Vaên laøm con nuoâi. Naêm Canh Tuaát (950), Döông Bình Vöông sai Xöông Vaên vaø hai chæ huy söù hoï Döông vaø hoï Ñoã ñem quaân ñi ñaùnh thoân Ñöôøng, thoân Nguyeãn. Ñeà Saùt maät daën caùc töôùng ñem quaân veà ñaùnh uùp Döông Tam Kha roài laäp Xöông Vaên leân

laøm vua, xöng laø Nam Taán Vöông, laïi cho ñoùn anh laø Xöông Ngaäp veà kinh sö cuøng coi vieäc nöôùc. Xöông Ngaäp xöng laø Thieân Saùch Vöông, tieán phong Kieàu Coâng Haõn laøm Giaùm Quoác. Ñöôïc maáy naêm Thieân Saùch Vöông maát. Ñeán naêm AÁt Söûu (965) Nam Taán Vöông ñem quaân ñi ñaùnh thoân Ñöôøng, thoân Nguyeãn, bò teân noû cuûa phuïc binh baén truùng maø cheát. Ngoâ Xöông Xí laø con Thieân Saùch Vöông leân noái ngoâi chuù, ngöôøi cuøng hoï laø Ngoâ Nhaät Khaùnh ñem quaân tranh giaønh. Ngoâ Xöông Xí boû Coå Loa vaøo ñoùng ôû Bình Kieàu, chaâu AÙi. Caùc haøo tröôûng chieám giöõ quaän aáp töï trò khoâng theo veà Coå Loa. Söû saùch ghi laïi ñöôïc 12 khu caùt cöù. Kieàu Coâng Haõn chieám giöõ chaâu Phong vaø hai chaâu laân caän, tuïc goïi laø Kieàu Tam Cheá, moät trong 12 söù quaân thôøi ñoù. Naêm Ñinh Maõo (967) Ñinh Boä Lónh ñöôïc Traàn Laõm cho naém binh quyeàn ôû Boá haûi khaåu, laïi ñöôïc Phaïm Baïch Hoå ñem Ñaèng Chaâu qui thuaän. Ñinh Boä Lónh lieân tieáp ñaùnh baïi Laõ Ñöôøng ôû Teá Giang, phaù Nguyeãn Sieâu ôû Thanh Trì, dieät Ñoã Caûnh Thaïc ôû Ñoã Ñoäng Giang, xöng laø Vaïn Thaéng Vöông. Quaân uy löøng laãy, môùi chia quaân laøm hai ñaïo: moät ñaïo tieán sang Kinh Baéc deïp Lyù Khueâ vaø Nguyeãn Thuû Tieäp. Moät ñaïo tieán leân vuøng Sôn Taây, Ngoâ Nhaät Khaùnh sôï haõi ñaàu haøng,

NAM ÑÒNH  767 Nguyeãn Khoan bò gieát, Kieàu Thuaän bò caàm tuø. Thaønh Phong Chaâu bò vaây haõm. Söù quaân Kieàu Coâng Haõn ñem vaøi traêm thaân binh nhaân ban ñeâm môû cöûa thaønh môû ñöôøng maùu, thoaùt voøng vaây chaïy veà phía nam, coù yù ñònh chaïy vaøo Bình Kieàu hôïp vôùi Söù quaân Ngoâ Xöông Xí. Saùng moàng 10 thaùng chaïp naêm Ñinh Maõo (967), Söù quaân Kieàu Coâng Haõn coøn hôn chuïc binh, chaïy veà ñeán vuøng Thöôïng Hieàn, döøng ngöïa hoûi thaêm ñöôøng vaøo chaâu AÙi. Choã hoûi thaêm ñöôøng sau coù teân Vaán Khaåu, nay laø thoân Vaán Khaåu, xaõ Nam Vaân, huyeän Nam Ninh, thoân naøy coù ñeàn thôø söù quaân Kieàu Coâng Haõn. Quaân qua traïi An Laù (nay thuoäc xaõ Nghóa An giaùp xaõ Nam Vaân huyeän nam Ninh) bò thoå haøo Nguyeãn Taán ñem maáy traêm daân quaân ñoùn ñaùnh. Söù quaân Kieàu Coâng Haõn ít quaân laïi ñang meät moûi qua maáy chuïc ngaøy ñeâm lieân mieân chieán ñaáu, bò thöông vaøo coå, beøn phoùng ngöïa chaïy xuoáng laøng Laãm, nay thuoäc xaõ Ñoàng Sôn (Nam Ninh), ñeán gaëp caùnh ñoàng laày loäi. Söù quaân Kieàu Coâng Haõn döøng ngöïa ôû goø cao buoäc laïi veát thöông, roài quay ngöïa trôû laïi, ñeán meù laøng An Luõng, oâng xuoáng ngöïa böôùc vaøo quaùn haøng beân caàu An Luõng, baø chuû quaùn haøng laø Phaïm Thò Giaø daâng röôïu cuùc vaø goûi caù traém. Kieàu Coâng noùi:

“Ta voán ôû xa ngaøn daëm ñeán ñaây, vôùi baø voán chöa quen bieát, côù sao baø coù haäu tình, sau naøy ta bieát laáy gì baùo ñaùp?” Baø Phaïm thò ñaùp: “Ñeâm hoâm qua toâi moäng thaáy thaàn nhaân baûo hoâm nay coù moät vò toân quí ñöôïc höôûng huyeát thöïc vuøng naøy. Vò toân quí ñoù chaúng phaûi laø töôùng quaân sao?” Kieàu Coâng beøn nhaän ñoà daâng, aên xong môùi baûo baø Phaïm thò raèng: “Ta nhôù haäu tình cuûa baø hoâm nay, ta khoâng baùo ñöôïc thì trôøi seõ ñeàn cho. Laøm ñieàu laønh haún coù phuùc thöøa, baø khaù ghi nhôù lôøi ta vaäy!” Noùi xong, Kieàu Coâng böôùc ra ngoaøi quaùn, thì thaáy moät moâ ñaát cao, beøn ñi ñeán ñoù, côûi aùo chieán baøo traûi xuoáng ñaát naèm leân, laáy caây giaùo goái ñaàu maø maát. Nhaân daân laáy chieáu ñaép leân thi theå Kieàu Coâng, qua moät ñeâm moái ñuøn leân thaønh moä. Sau ñoù thöôøng hieån linh, nhaân daân boán xaõ: Baùi Döông, Trang Tröõ, Coå Luõng, Hieäp Luaät laäp ñeàn thôø ngay treân phaàn moä. Ngoaøi coång ñeàn döïng moät mieáu nhoû thôø baø Phaïm Thò Giaø vì coâng daâng röôïu vaø goûi cho thaàn aên tröôùc khi maát. Khi vua Leâ Ñaïi Haønh mang quaân ñi ñaùnh giaëc Baéc, moäng thaáy thaàn mang moät toaùn quaân maõ, xin

768

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

cuøng leân bieân aûi giuùp söùc. Sau khi chieán thaéng, baét ñöôïc phoù töôùng cuûa giaëc laø Quaùch Quaân Bieân vaø Trieäu Phuïng Huaân. Vua Leâ Ñaïi haønh khen thaàn linh hieån, haï chieáu ghi vaøo töï ñieån. Vua Leâ Ñaïi Haønh khi moäng thaáy thaàn coù hoûi raèng: – OÂng laø thaàn naøo? Traû lôøi: – Toâi laø thaàn Long Kieàu ôû An Luõng. Nhôù lôøi trong moäng vua phong dueä hieäu thaàn laø “Long Kieàu linh thaùnh”. Naêm Thaùi Ninh thöù hai (1073) ñôøi vua Lyù Nhaân Toâng, trôøi laøm möa daàm suoát 7 thaùng. Nghe tieáng thaàn Long Kieàu linh öùng, vua sai söù giaû veà ñeàn caàu cho naéng raùo, ñöôïc öùng nghieäm. Vua Lyù haï chieáu ban cho 16 maãu töï ñieàn. Phong theâm myõ hieäu: “Long Kieàu linh thaùnh Chieâu ÖÙng Quoác Coâng”. Laïi cho döïng bia ghi coâng Maëc töôùng. Taám bia nay vaãn coøn nhöng ñaõ môø heát chöõ. Trong ñeàn coøn giöõ ñöôïc nhieàu ñaïo saéc phong thaàn: – 13 ñaïo saéc phong ñôøi Leâ Trung Höng vaøo caùc nieân hieäu: Hoaèng

Ñònh, Vónh Toä, Ñöùc Long, Ñöông Hoøa, Khaùnh Ñöùc, Thònh Ñöùc, Vónh Thoï, Vónh Trò, Vónh Thònh, Vónh Khaùnh, Caûnh Höng vaø Chieâu Thoáng. – 2 ñaïo ñôøi Nguyeãn Taây Sôn: nieân hieäu Caûnh Thònh naêm thöù hai (1794) vaø Caûnh Thònh naêm thöù tö (1796). – Coù tôùi 98 myõ töï vaø 10 ñaïo saéc phong ñôøi Nguyeãn Gia Long. Toång coäng 25 ñaïo saéc. Ñeàn Din kò thaàn vaøo ngaøy moàng 10 thaùng chaïp, teá phaåm chính laø caù traém. Thöôøng leä boán xaõ phuïng söï, moãi xaõ 3 con, coäng 12 con. Caù to phaàn nhieàu daøi tôùi hai thöôùc, mình coù boán voã tay, chu vi taùm voã tay. Ngoaøi ra coøn coù cua beå, caù chaïch, tröùng, cam... caùc loaïi baùnh giaày, baùnh chöng, baùnh gai, baùnh maät, ñoà ñöôøng... Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, ñeàn Din thöôøng 3 naêm hoaëc 5 naêm môû hoäi moät laàn, tuïc goïi laø “vaøo ñaùm”. Moãi laàn vaøo ñaùm laø 10 ngaøy. Ngoaøi röôùc saùch, teá leã, haùt cöûa ñình coøn coù cheøo, muùa roàng vaø nhieàu troø vui khaùc. Leâ Xuaân Quang

769

HAÛI PHOØNG HOÄI PHUÏC LEÃ Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Töø moàng 6 ñeán moàng 10 thaùng gieâng : Moàng 7 thaùng gieâng : Xaõ Phuïc Leã, huyeän Thuûy Nguyeân : - Hoäi ñua taøi cuûa phuï nöõ - Phuï nöõ che maët.

X

aõ Phuïc Leã, huyeän Thuûy Nguyeân, thaønh phoá Haûi Phoøng, haèng naêm môû hoäi thi deät vaûi cho phuï nöõ laøng.

moàng 10 thaùng gieâng, caùc coâ gaùi môùi boû vaûi che maët vaø “trình laøng” dung nhan cuûa hoï, ñoàng thôøi trong luùc hoï döï thi deät vaûi.

Töø xöa laøng naøy vaãn noåi tieáng coù nhieàu thieáu nöõ xinh ñeïp, duyeân daùng vaø taøi hoa. Cho neân hoäi laøng Phuïc Leã bao giôø cuõng ñoâng ngöôøi töù xöù tôùi döï, nhaát laø nam thanh nieân. Ngöôøi ta chieâm ngöôõng saéc ñeïp vaø quan saùt taøi naêng cuûa ngöôøi ñeïp.

Vaøo hoäi, haàu nhö choã naøo ngöôøi ta cuõng thaáy phuï nöõ, raát nhieàu phuï nöõ ñeïp vaø duyeân daùng trong boä trang phuïc leã teát, chôi hoäi, hoaëc khi caùc coâ laøm quaân côø treân saân côø ngöôøi, hoaëc nöõa, trong hoäi thi laøm coã, laøm baùnh... Caùc coâ chöa choàng coøn ñöôïc tham gia töø luùc choïn gaïo, ngaâm gaïo (laøm baùnh caùc loaïi: baùnh chöng, baùnh giaày, baùnh su seâ...), caùc coâ ñaûm ñang hôn seõ xuaát hieän treân khung deät, deät thi (vì ñoù laø ngheà chính cuûa caùc coâ) ôû coång chuøa, tröôùc traêm ngaøn con maét chieâm ngöôõng saéc ñeïp vaø theo doõi ñoâi tay meàm maïi, noõn naø treân khung deät vaø vaûi sôïi. Moãi khung coù moät caëp döï thi. Caùc coâ bình tónh khoâng ñeå thoi rôi, khoâng deät loãi. Deät heát 3

Hoäi môû töø moàng 6 ñeán moàng 10 thaùng gieâng. Theo leä coå khoâng roõ töø bao giôø, taát caû phuï nöõ trong laøng (chuû yeáu laø thieáu nöõ vaø trung nieân), duø ñaõ coù gia ñình hay chöa, heã tieáp khaùch hay ñi ra ñöôøng ñeàu che kín maët baèng taám khaên vuoâng ñen, chæ ñeå hôû ñoâi maét. Chæ tôùi hoäi laøng, töø moàng 6 tôùi

770

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

suoát sôïi thaønh moät vuoâng vaûi ñeïp trong thôøi gian qui ñònh.

tay môùi laøm quaø taëng cho beân haùt thaéng cuoäc.

Hoäi Phuïc Leã coøn noåi tieáng vì trong suoát 5 ngaøy hoäi ñeàu coù haùt ñuùm, loaïi haùt tröõ tình trao duyeân, ñaëc saûn vaên hoùa vuøng naøy. Töøng toáp nam toáp nöõ haùt vôùi nhau trong saân ñình. Hoaëc ngöôøi ta keâ daõy baøn ôû giöõa vaø hai haøng gheá tröôøng kyû hai beân ñeå thanh nieân nam nöõ ngoài haùt. Treân baøn thöôøng coù aám nöôùc, khay traàu... Ngoaøi ra laïi ñeå saün treân ñóa moät vaøi chieác khaên

Cuoäc haùt thöôøng moãi luùc moät haáp daãn hôn, nhaát laø veà ñeâm, khoâng khí tröõ tình laøm cho tieáng haùt say ñaém, noàng naøn hôn. Haùt ñeâm cuõng öùng taùc vaø ñua taøi neân caøng haùt caøng bò cuoán huùt... cho tôùi khi moät beân khoâng ñoái ñaùp ñöôïc nöõa thì ñoái phöông nhaän giaûi, keát thuùc cuoäc thi. Leâ Trung Vuõ

HOÄI ÑEÀN NGHEØ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Baø Leâ Chaân (nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng) : Töø moàng 8 ñeán 10 thaùng 2 vaø ngaøy 15 ñeán 25 thaùng 8 : Phoá Leâ Chaân, quaän Leâ Chaân : - Lôïn ñeå nguyeân con (laøm saïch) teá soáng - Cua beå, buùn

Ñ

eàn Ngheø laø moät ngoâi ñeàn lôùn naèm treân phoá Leâ Chaân, thuoäc tieåu khu Meâ Linh, quaän Leâ Chaân, thaønh phoá haûi Phoøng. Ñeàn thôø baø Leâ Chaân, moät vò nöõ töôùng thôøi Hai Baø Tröng, ngöôøi ñaõ coù coâng laäp neân laøng An Bieân, töùc quaän Leâ Chaân, Haûi Phoøng ngaøy nay. Truyeàn thuyeát keå raèng, baø Leâ Chaân queâ laøng An Bieân, huyeän Ñoâng Trieàu, nay thuoäc tænh Quaûng Ninh. Cha baø laø cuï Leâ Ñaïo laøm ngheà daïy hoïc vaø boác thuoác. Do taøi ñöùc cuûa mình maø cuï ñöôïc nhaân daân khaép vuøng kính phuïc. Meï baø laø

Traàn Thò Chaâu, moät ngöôøi phuï nöõ ñaûm ñang, phuùc haäu noåi tieáng veà taøi chaên taèm deät vaûi. Baø Leâ Chaân sinh vaøo khoaûng nhöõng naêm 20 ñaàu Coâng nguyeân. Lôùn leân trong caûnh nöôùc maát, nhaø tan, nhaân daân laàm than cöïc khoå döôùi aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Haùn. Naêm 20 tuoåi, Leâ Chaân ñaõ noåi tieáng laø moät coâ gaùi ñeïp vaø coù taøi möu löôïc. Thaùi thuù Giao Chæ luùc aáy laø Toâ Ñònh, ñöôïc boïn tay sai maùch baûo ñaõ tìm caùch eùp buoäc baø laøm tì thieáp. Song baø ñaõ cöï tuyeät. Khoâng ñöôïc thoûa loøng theøm muoán, boïn Toâ Ñònh heøn

HAÛI PHOØNG  771 haï kheùp toäi thaân phuï baø vaø gieát haïi cuï. Ñoàng thôøi chuùng coøn ñem quaân veà luøng baét baø. Nôï nöôùc thuø nhaø ñeø naëng leân vai, baø theà khoâng ñoäi trôøi chung vôùi giaëc vaø töø bieät xoùm laøng ra ñi. Baø xuoâi thuyeàn ra bieån. Khi tôùi laøng Veûn (An Döông - Haûi Phoøng ngaøy nay) thaáy ôû ñaây chæ coù vaøi gia ñình ñaùnh caù, ñaát ñai maøu môõ, soâng ngoøi chaèng chòt, lau suù um tuøm, moät maët laø bieån, ñòa theá hieåm trôû, thuaän tieän cho vieäc ñaùnh giaëc, baø lieàn veà queâ ñoùn gia quyeán vaø nhöõng ngöôøi thaân thuoäc ñeán xaây döïng trang aáp môùi. Nhôù queâ höông cuõ, baø ñaët teân cho queâ môùi laø trang An Bieân, coøn goïi laø laøng Veûn.

huy cuûa baø, nhaân daân ñòa phöông ñaõ vuøng leân queùt saïch boïn ñoâ hoä nhaø Haùn ôû ñaây. Caû vuøng ven bieån ñoâng nam ñöôïc giaûi phoùng. Sau ñoù cuøng vôùi caùc vò töôùng khaùc ôû caùc nôi, baø hoäi quaân döôùi ngoïn côø khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng. Khôûi nghóa thaønh coâng, baø Leâ Chaân ñöôïc Hai Baø Tröng raát tín nhieäm, cöû baø giöõ troïng traùch “Chöôûng quaûn binh quyeàn noäi boä”, ñoùng ñaïi baûn doanh ôû Giao Chæ.(1) Sau ñoù, ñeå ñeà phoøng giaëc quay laïi, baø Leâ Chaân laïi ñöôïc cöû veà “traán thuû haûi taàn” (baûo veä bôø bieån).

Do nung naáu loøng caêm thuø ñoái vôùi boïn xaâm löôïc, neân moät maët baø Leâ Chaân xaây döïng trang aáp, khai khaån, troàng troït, tích luõy löông thaûo, maët khaùc baø luoân coù yù thöùc chieâu moä nghóa quaân, reøn taäp voõ ngheä, ñuùc vuõ khí, lieân keát vôùi caùc haøo kieät quanh vuøng nhö Leänh Baù, Chính Troïng ôû Quyønh Cö (xaõ Huøng Vöông); Tröông Lai, Tröông Teà, Tröông Ñoä ngöôøi Thieån Kheâ (Thuûy Nguyeân); ba chò em Taï Huy Thaâu, Taï AÛ Raùng, Taï Ñoan Dung ôû Tieân Minh, Tieân Laõng... Caû vuøng An Döông trôû thaønh moät khu caên cöù lôùn cuûa nghóa quaân.

Khi cuoäc khôûi nghóa Hai Baø Tröng thaát baïi, Hai Baø tuaãn tieát. Song cuoäc chieán ñaáu vaãn coøn tieáp dieãn maõi sau ñoù. Baø Thaùnh Thieân vaø Baùt Naïn döïa vaøo theá nuùi röøng hieåm trôû ôû trung du vaø Vieät Baéc maø ñaùnh giaëc. Coøn baø Leâ Chaân ra söùc laáp suoái, ngaên soâng, chaën ñaùnh thuûy binh ñòch. Löïc tuy keùm song söùc chieán ñaáu khoâng heà suy giaûm(2). Baø ñaõ ruùt quaân veà vuøng Laït Sôn (thuoäc xaõ Thanh Sôn, huyeän Kim Thaønh, Haûi Döông ngaøy nay) xaây döïng caên cöù môùi tieáp tuïc chieán ñaáu. Nhöng sau moät traän ñaùnh aùc lieät, nghóa quaân tan vôõ, baø ñaõ tuaãn tieát taïi nuùi Daùt Daâu.

Naêm 40, ñöôïc tin Hai Baø Tröng ôû Meâ Linh giöông côø khôûi nghóa, laäp töùc baø Leâ Chaân laõnh ñaïo nhaân daân noåi daäy höôûng öùng. Döôùi söï chæ

Ñeå ghi nhôù coâng ñöùc cuûa Baø, daân laøng An Bieân baûo nhau döïng ñeàn thôø baø. Tröôùc ñaây, choã ñeàn ngaøy nay chæ laø moät ngoâi mieáu nhoû, maùi

772

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

lôïp coû tranh ñôn sô. Sau daân laøng ñoùng goùp coâng cuûa xaây döïng vaø lôïp ngoùi. Maõi ñeán naêm 1919 môùi döïng thaønh moät ngoâi ñeàn lôùn, beà theá nhö ngaøy nay vaø goïi laø ñeàn Ngheø. Cuõng töø ñoù, haèng naêm daân laøng An Bieân môû hoäi töôûng nieäm baø vaøo caùc dòp muøng 8 thaùng 2 laø ngaøy sinh cuûa baø, ngaøy 25 thaùng chaïp laø ngaøy baø maát vaø ngaøy 15 thaùng 8 laø ngaøy thaéng lôùn cuûa nghóa quaân do baø chæ huy. Hoäi thaùng 2 vaãn coøn giöõ ñöôïc cho ñeán ngaøy nay. Xöa kia, cöù moãi dòp xuaân veà laø daân laøng laïi nhoän nhòp khoâng khí hoäi heø. Ngay töø ñaàu naêm laøng ñaõ hoïp baøn toå chöùc hoäi xuaân, phaân coâng chuaån bò leã vaät daâng cuùng, ñoà teá khí, vaên teá... Tröôùc hoäi vaøi hoâm, moïi thöù ñaõ ñaày ñuû, tinh khieát. Ñeàn ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, uy nghi, saïch seõ, taïo veû toân nghieâm, thaønh kính ñoái vôùi vò nöõ anh huøng. Saùng ngaøy 7 thaùng 2 laøng baét ñaàu vaøo ñaùm. Môû ñaàu laø cuoäc röôùc ngai, muõ, aán... cuûa baø raát trang nghieâm töø ñeàn veà ñình. Tröôùc khi röôùc, chöùc dòch vaø boâ laõo trong laøng phaûi laøm leã xin thaùnh cho pheùp daân laøng môû hoäi vaø röôùc xaùch. Ñaùm röôùc raát uy nghi, naùo nhieät. Ñi ñaàu laø nhöõng ngöôøi caàm côø, phöôùn ñuû maøu. Tieáp ñeán laø hieäu troáng, hieäu chieâng vaø phöôøng baùt aâm. Roài ñeán kieäu baùt coáng vaø caùc kieäu khaùc röôùc long ngai, muõ, aán

cuøng caùc ñoà chaáp kích khaùc. Ngöôøi röôùc phaûi chænh teà trong trang phuïc ngaøy hoäi, phaûi heát söùc giöõ gìn yù töù töøng böôùc ñi, caâu noùi... Theo sau ñaùm röôùc kieäu vaø chaáp kích laø caùc chöùc dòch vaø boâ laõo trong laøng. Suoát doïc ñöôøng ñi töø ñeàn Ngheø ñeán ñình An Bieân ôû xoùm Ñoâng, daân laøng ñoå ra hai beân ñöôøng vaø keùo theo ñaùm röôùc taïo thaønh moät cuoäc dieãu haønh lôùn vôùi nghi tröôïng, côø quaït loäng laãy. Tieáng troáng, tieáng chieâng xen laãn tieáng ngöôøi cuôøi noùi vaø hieäu leänh cuûa nhöõng ngöôøi chæ huy ñaùm röôùc taïo neân moät khoâng khí töng böøng naùo nhieät. Ñaùm röôùc veà tôùi ñình thì döøng laïi. Long ngai, muõ, cuøng caùc ñoà teá khí ñöôïc ñöa vaøo ñình, ngöï ôû ñoù ba ngaøy. Suoát thôøi gian aáy, ngaøy naøo cuõng coù hai laàn teá. Leã vaät ngoaøi höông hoa, xoâi quaû thoâng thöôøng coøn coù lôïn caû con laøm saïch, boû loøng gan ñem teá soáng. Ñaëc bieät, treân maâm nhoû leã vaät phaûi coù cua beå vaø buùn, ñoù laø 2 moùn aên luùc sinh thôøi baø raát öa thích. Sau ñoù thòt ñöôïc ñem chia ñeàu cho toaøn daân. Truyeàn thuyeát cho bieát thôøi baø Leâ Chaân coøn soáng, haèng naêm cöù ñeán thaùng gieâng laøng môû hoäi, coù ñaáu vaät, trai gaùi keùo daøi (keùo co), tung quaû coøn qua voøng tre vaø gieát traâu teá thaàn (caû sôn thaàn vaø oâng caù Voi)(3). Khi trong ñình haønh leã thì beân ngoaøi cuõng nhö beân caïnh ñeàn dieãn ra nhieàu troø vui nhö ñaùnh vaät, ñaáu

HAÛI PHOØNG  773 côø, keùo co, chôi ñu... Buoåi toái thöôøng coù haùt cheøo thu huùt ñoâng ñaûo khaùch döï hoäi ñeán xem. Cöù nhö vaäy hoäi keùo daøi cho ñeán moàng 9. Saùng moàng 10 coù röôùc hoaøn cung töø ñình veà ñeàn. Tôùi ñeàn, caùc ñoà teá khí ñöôïc ñöôïc ñaët an vò. Roài teá nöõ quan. Cuoäc teá hoaøn toaøn do caùc baø ñaûm traùch. Cuõng ngaøy naøy, khi trong ñeàn teá leã vaø daâng höông thì beân ngoaøi coù nhieàu troø chôi haáp daãn, keùo daøi tôùi khuya. Daân laøng böôùc vaøo naêm môùi vôùi nhieàu mong öôùc toát laønh, hy voïng moät naêm môùi muøa maøng boäi thu. Ngoaøi ngaøy hoäi lôùn naøy, haèng naêm taïi ñaây coøn hai dòp leã hoäi khaùc, ngaøy 25 thaùng chaïp vaø 15 thaùng 8 nhö ñaõ noùi. Rieâng hoäi 25 thaùng chaïp coù teá leã hai ngaøy. Vaø ñeâm giao thöøa naêm naøo ñeàn cuõng môû cöûa ñoùn khaùch thaäp phöông tôùi daâng höông cuùng baø. Ñaát nöôùc traûi qua nhieàu cuoäc chieán tranh taøn phaù, ñình An Bieân nôi thôø voïng baø Leâ Chaân, nôi xöa kia töøng dieãn ra nhöõng leã hoäi lôùn, ñaõ bò phaù huûy, doät naùt. Ngaøy nay

moïi nghi leã ñeàu cöû haønh taïi ñeàn Ngheø. Vì theá, haèng naêm cöù ñeán ngaøy 8 thaùng 2 aâm lòch nhaân daân ôû Haûi Phoøng cuøng nhieàu nôi khaùc laïi taáp naäp keùo veà ñaây döï hoäi. Caøng ngaøy ñeàn Ngheø caøng trôû neân chaät choäi ñoái vôùi moät ngaøy hoäi coù taàm côõ nhö vaäy. Vaøo nhöõng dòp hoäi ñoâng, caû khu vöïc phoá Leâ Chaân, phoá Meâ Linh, tröôøng Phoå thoâng cô sôû Minh Khai chaïy daøi cho tôùi bôø soâng Tam Baïc ñeàu trôû thaønh nôi hoaït ñoäng cuûa nhöõng sinh hoaït vaên hoùa vôùi nhieàu troø chôi nhö côø töôùng, côø quoác teá, choïi gaø, troø chôi ñieän töû vaø tröng baøy vaên hoùa phaåm. Soâng Tam Baïc laø moät ñòa ñieåm lyù töôûng ñeå toå chöùc caùc cuoäc ñua thuyeàn, vöøa ñeå thi taøi, vöøa ñeå phuïc vuï khaùch xem hoäi Muøa xuaân ñi hoäi ñeàn Ngheø, ñöôïc bieát theâm moät di tích lòch söû veà moät nöõ anh huøng töø ñaàu Coâng nguyeân vaø cuõng ñeå ñöôïc chöùng kieán loøng thaønh kính cuûa nhaân daân tröôùc höông hoàn baø, voán laø truyeàn thoáng “uoáng nöôùc nhôù nguoàn” töø ngaøn xöa cuûa daân toäc ta.

(1) Lòch söû Vieät Nam, KHXH, 1971, taäp 1, tr 82-84 (2) Saùch daõ daãn, tr 82 - 84 (3) Nguyeãn Khaéc Xöông, Nöõ töôùng thôøi Tröng Vöông, Phuï nöõ, 1978, tr 27

Leâ Hoàng Lyù

774

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑÌNH TRAØNG DUEÄ : - Nguyeãn Ñình Thaûn - Ñaøo Tam Nöông Ñòa ñieåm : Xaõ Leâ lôïi, huyeän An Haûi Thôøi gian : Ngaøy 16 ñeán 19 thaùng 2 Chính hoäi : Ngaøy 17 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : Ñi caàu thuøm Thôø

Ñ

ình Traøng Dueä thuoäc thoân Traøng Dueä, xaõ Leâ Lôïi, huyeän An Haûi. Ñaây laø nôi thôø thaønh hoaøng laøng Nguyeãn Ñình Thaûn cuøng phu nhaân laø Ñaøo Nöông. Teân tuoåi, söï nghieäp cuûa oâng baø gaén vôùi nhaø haäu Lyù Nam Ñeá (571-602). Theo thaàn phaû cuûa laøng, thôøi vua haäu Lyù Nam Ñeá coù oâng Nguyeãn Khuoâng queâ ôû Nam Ñöôøng, chaâu AÙi, voán doøng doõi Nho gia, tinh thoâng caû y lyù, phong thuûy. Moät hoâm ñeán trang Traøng Dueä, huyeän An Döông ñaõ ñeå cho oâng giaø hoï Vuõ moät ngoâi ñaát quí, chæ ít laâu sau ñaõ phaùt phuùc, neân ñöôïc oâng gaû con gaùi yeâu laø Vuõ Thò Nhaõ cho. Sau baø Nhaõ coù mang 13 thaùng, sinh con trai voâ cuøng tuaán tuù thoâng minh, ñaët teân laø Thaûn. Naêm 16 tuoåi, cha maát, ñeán naêm 21 tuoåi meï cuõng qua ñôøi, gia saûn khaùnh kieät, oâng Thaûn ñöôïc caäu ñem veà nuoâi. Veà sau keát duyeân cuøng baø Hoaøng Thò Ñaøo ngöôøi cuøng thoân. Luùc ñoù giaëc Löông beân Trung Quoác sang xaâm löôïc nöôùc ta. Ñöôïc vôï khích leä, Nguyeãn Thaûn ñaõ chieâu

moä binh só ñeán giuùp Lyù Phaät Töû ôû thaønh OÂ Dieân. Traän ñaàu, Lyù Phaät Töû cuøng oâng ñaùnh vaøo quaän Cöûu Chaân nhöng bò Traàn Baù Tieân phaûn kích neân thua traän phaûi chaïy vaøo röøng Di Laïo. Sau ñoù, hai oâng baøy traän ñaùnh lôùn ôû Cöûu Chaân phaù ñöôïc quaân Löông, khieán chuùng phaûi lui veà Nhaät Nam. Nguyeãn Thaûn coøn giuùp Lyù Phaät Töû ñoái ñòch laïi Trieäu Quang Phuïc thoáng nhaát cô ñoà, dôøi ñoâ veà Phong Chaâu. OÂng Thaûn ñöôïc phong töôùc Ñình loä haàu, xin pheùp veà thaêm queâ, khao thöôûng daân laøng, giuùp ñôõ tieàn baïc, xaây döïng queâ höông. Nhôø ñoù daân ñöôïc yeân vui. Naêm Canh Tuaát, nhaø Tuøy sang xaâm laán, vua sai oâng ra ngheânh chieán nhöng quaân ta theá yeáu, thua traän. Lyù Phaät töû phaûi xin haøng, oâng Thaûn thu thaäp taøn quaân möu ñoà khoâi phuïc nghieäp baù, ruùt veà ñoäng Daõ Naêng, laäp Thaùi töû Sö Vöôïng laøm vua. Naêm Quí Hôïi, quaân Tuøy vaây ñaùnh, baét ñöôïc Thaùi töû, coøn oâng Thaûn lieàu mình phaù vaây chaïy thoaùt. Khoâng laâu sau ñoù maát taïi mieáu Phuø Lang. Phu nhaân nghe

HAÛI PHOØNG  775 tin ñau buoàn, ñeán nôi an taùng oâng, sau ñoù cuõng maát taïi ñaây. Daân Traøng Dueä caûm aân ñöùc hai vôï choàng oâng ñaõ laäp mieáu thôø laøm thaønh hoaøng laøng. Töø ñoù thöôøng hieån linh giuùp vua, giuùp nöôùc. Khi vua Lyù Thaùnh Toâng ñi ñaùnh giaëc Chieâm Thaønh, hai vò baùo moäng vaø phuø trôï nhaø vua deïp giaëc. Luùc thaéng traän trôû veà, vua Lyù Thaùnh Toâng phong taëng oâng Nguyeãn Thaûn laø Xích döông ñình Loä töôùng coâng ñaïi vöông vaø phu nhaân laø Ñaøo Tam Nöông phu nhaân, taëng linh öùng hoaøng haäu. Ñình naèm ôû vò trí trung taâm cuûa laøng, tröôùc cöûa laø ñöôøng caùi thoân, theo höôùng nam gheù ñoâng. Tröôùc ñaây ñình ñöôïc xaây döïng theo kieåu “tieàn nhaát haäu ñinh”, phía trong laø moät coång tam quan vaø moät hoà nöôùc roäng. Nhöng trong khaùng chieán choáng Phaùp, 5 gian chöõ nhaát ñaõ bò phaù, nay daáu tích coøn laïi khoaûng saân roäng. Ñình ñaõ traûi qua nhieàu laàn tu söûa, toân taïo, kieán truùc hieän nay coøn laïi 3 gian tieàn ñöôøng, 2 gian chuoâi voà theo kieåu chöõ ñinh (丁), 3 gian tieàn ñöôøng goàm 4 vì keøo goã, caáu truùc theo loái “truï troán ñaáu sen ngoài treân caâu ñaàu”. Gaùy thöôïng löông laø caây goã cöa vaùt troå hoa vaên chöõ “thoï”. Khung chòu löïc ñöôïc taïo bôûi moät xeáp goã ñôõ treân hai thanh röôøng, tì treân hai ñaáu sen, ñænh loe,

chaân thoùt. Döôùi caâu ñaàu noåi hai ñaàu coät caùi troå oâ chöõ “nhaät” khaéc doøng chöõ ghi laïi naêm tu taïo: “Baûo Ñaïi Maäu Thìn nieân” (1928). Caâu ñaàu beân ñoái dieän ñeà “Caøn nguyeân hanh lôïi chinh”. Phía döôùi hai caâu ñaàu ñöôïc trang trí thaønh 4 ñaàu dö caùch ñieäu hình roàng mang daáu aán ngheä thuaät trieàu Nguyeãn theá kyû XX, roàng maét loài, löôõi theø vieân ngoïc nhoû, raâu xoaén thaønh hai hình soá 8 choàng nhau. Khoaûng caùch töø coät caùi ñeán coät quaân ñöôïc böng kín treân xaø haï baèng nhöõng vaùn goã chaïm noåi hai maët nôi tieáp giaùp phaàn chuoâi voà. Vì beân, phía ngoaøi treân thaønh xaø naùch laø keát caáu cuûa 3 thanh röôøng vaø boán ñaáu keâ ñaët so le nhau taïo khoaûng troáng treân xaø naùch. ÔÛ caùc vò trí ñeàu ñöôïc trang trí caån thaän: ñaáu choàng caùch ñieäu hình con thuù naèm, noåi roõ cô baép, keû choàng xaø naùch trang trí hình boâng cuùc vaïn thoï laù guoät chaïm loäng, baûn to, chöôøm leân theân keû, xaø naùch. Hai böùc cuoán noái gian chuoâi voà chaïm ñeà taøi: laõo truùc hoùa long, roàng höôùng döông, maët treân hình laø guoät hoa thò boán caùnh to, trang trí nôi baûy hieân: Kyû haø chaïm noåi ñaêng ñoái. Giöõa tieàn ñöôøng ñaët höông aùn, höông aùn ñöôïc trang trí maët tieàn ñöôøng baèng 15 maûng chaïm sôn son theáp vaøng, mang caùc ñeà taøi töù linh (long, ly, qui, phöôïng), ngö long hí huyeät, mai cuùc hoùa long, hoå phuø, ñaøo quaû. Boán ke goùc laø hai ñoâi long,

776

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

maõ ñaáu ñuoâi vaøo nhau. Treân höông aùn ñaët baùt höông ñaïi, men xanh, trang trí löôõng long chaàu nguyeät, vieàn kyû haø, thuûy ba. Coøn coù naäm röôïu coå mieäng bòt ñaàu baïc, men hoa xanh, traéng. Ñaùy khaéc chìm chöõ “thoï” vaø doøng chöõ “Traøng Dueä töø”. Beân treân höông aùn laø böùc ñaïi töï ñeà 4 chöõ “Traïch sinh daân thuaän” cuøng böùc cöûa voõng kích thöôùc khaù lôùn, chaïm thuûng nhieàu ñeà taøi quen thuoäc: Laõo cuùc hoùa long, mai ñieåu, laân qui. Chính giöõa cöûa vuoâng laø moät laüng hoa hình luïc giaùc caém nhöõng ñoùa hoa sen böøng nôû. Hai beân laø boä chaáp kích, baùt böûu ñaët treân giaù goã. Chieác long ñình duøng cho nghi leã röôùc baøi vò thaønh hoaøng noùc mai vuoâng, döôùi khum mui luyeän treân phöôïng, döôùi roàng, boán phía maùi vieàn kyû haø, maët nhaät. Ngoaøi ra coøn coù taøn, loïng, y moân. Phía trong laø hai gian chuoâi voà. Hai thanh xaø doïc ñôõ hai böùc cuoán trang trí vaø ñoâi ñaáu coät troán goùc, goái vaøo thanh xaø haï, taïo thaønh maùi xoái goùc. Hai coät truï xaây gaïch ñaép ñoâi caâu ñoái coù taùc duïng gia coá noùc maùi, ñoàng thôøi taïo thaønh cöûa ngaên loái ñi hai beân ra vaøo haäu cung. Keát caáu xaø, noùc maùi theo loái “coät troán keøo suoát”, 8 thanh hoaønh goã vaø xaø noùc cuøng lao qua boä khung goã, lao xuyeân vaøo ñöôøng haäu gian chuoâi voà. Treân thanh xaø ngang 2 coät troán ñôõ vaùn goã thay vì böùc ñaïi töï, phía döôùi

ñeå moät khoaûng troáng, hai beân böng vaùn goã kín. Haäu cung laø nôi ñaët töôïng hai vò thaønh hoaøng. Pho töôïng coù khuoân maët nöõ laø Ñaøo Tam Nöông phu nhaân, ñaàu ñoäi muõ mieän, buùi goïn choûm ñaàu, coå kieäu ba ngaán, tai daøi, aùo ba lôùp xanh ñoû loä roõ daûi yeám ñaøo. Hai vaït aùo cheùo nhau in daûi hoa vaên kyû haø. Töôïng ôû tö theá ngoài, treân beä goã hai caáp, kieát töôøng, loä roõ baøn chaân phaûi, tay traùi khum eùp treân ñuøi traùi. Tay phaûi caàm quaït nhoû. Pho töôïng töôùng quaân Thaûn ñaàu ñoäi muõ phoác, ñính maët nhaät vaø 5 quaàng löûa bay leân, voõ phuïc ñoû theâu roàng suoát hai daûi vai, boái töû thieàn theâu long maõ, neùt maët cöông nghò, raâu ñen, töôïng trong tö theá thieát trieàu. Maùi ñình lôïp ngoùi ta, chính giöõa noùc ñaép ñoâi roàng chaàu maët trôøi, hoài maùi xaây loái töôøng hoài boå truï. Phía tröôùc theàm beä leân xuoáng giaät 3 caáp ñöôïc gheùp baèng nhöõng taûng ñaù xanh. Nhìn töø phía tröôùc theàm hieân maùi cao, loä roõ 4 ñaàu baåy vaùt khaéc chöõ “thoï” chìm. Caùc böùc ñaïi töï, caâu ñoái trình baøy ñeïp treo treân nhöõng vò trí trang troïng, taêng veû coå kính cuûa di tích, ñoàng thôøi neâu cao aân ñöùc cuûa caùc vò thaàn daân laøng toân thôø. Ñình coøn löu giöõ moät bia ñaù “haäu thaàn bi kí”, moät cuoán thaàn phaû chöõ Haùn 12 tôø khoå 15 x 24cm. Bìa

HAÛI PHOØNG  777 giaáy neän, chöõ Haùn vieát loái ñaèng taû, vaø moät saéc phong trieàu Nguyeãn.

bòt maét baét deâ, haùt cheøo, tuoàng, quan hoï, caûi löông... .

Haèng naêm, hoäi môû vaøo thaùng 2 aâm lòch. Baét ñaàu töø ngaøy 16, tieán haønh coâng vieäc chuaån bò. Ngaøy 17 dieãn ra nhieàu nghi thöùc teá leã. Ngaøy 18, 19 toå chöùc caùc hoaït ñoäng vaên hoùa, vaên ngheä, troø chôi daân gian nhö choïi gaø, côø töôùng, ñi caàu thuøm,

Vôùi nhöõng giaù trò veà lòch söû vaên hoùa, naêm 1994 Boä Vaên hoùa thoâng tin ñaõ caáp baèng di tích lòch söû vaên hoùa caáp quoác gia cho ñình. Ñaëng Traàn Tuïy

HOÄI ÑÌNH BAÉC Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Vuõ Hoàng vaø Vuõ Thò Leâ Hoa : Xaõ Quaûng Thanh, huyeän Thuûy Nguyeân : Moàng 10 thaùng 3 vaø moàng 2 thaùng 12 : Moàng 10 thaùng 3 : - Leã thoâng hieáu 2 thoân - Röôùc quan traïng

Ñ

ình Baéc thuoäc thoân Thanh Laõng, xaõ Quaûng Thanh, huyeän Thuûy Nguyeân. Ñaây laø di tích kieán truùc, ngheä thuaät, nôi sinh hoaït vaên hoùa, tín ngöôõng cuûa daân laøng Thanh Laõng. Vaø laø moät trong nhöõng coâng trình ghi nhôù coâng lao cuûa Vuõ Hoàng, Vuõ Thò Leâ Hoa, nhöõng vò töôùng coù coâng giuùp vua Huøng ñaùnh giaëc AÂn giöõ nöôùc. Theo truyeàn thuyeát, vaøo thôøi vua Huøng thöù 6 (Huøng Hoàn Vöông) ôû laøng Raùng (töùc laøng Thanh Laõng) coù hai vôï choàng ngöôøi noâng daân, choàng teân laø Vuõ Minh, vôï laø Ñoã Thò Hoøa. Caû hai ñeàu hieàn laønh toát buïng chaêm laøm vieäc thieän, nhöng hieàm moät noãi aên ôû vôùi nhau ñaõ laâu maø chöa coù con. Moät ñeâm baø naèm

nguû moäng thaáy tieân oâng hieän leân trao cho moät traùi hoàng vaø moät ñoùa hoa leâ. Tænh daäy, baø keå laïi chuyeän cho oâng nghe. Hai oâng baø möøng laém, cho laø ñieàm laønh. Sau ñoù baø coù mang, ñeán kì sinh nôû, sinh ñoâi ñöôïc moät trai moät gaùi. Nhôù laïi giaác moäng naêm xöa, oâng baø ñaët teân cho ngöôøi con trai laø Vuõ Hoàng, ngöôøi con gaùi laø Vuõ Thò Leâ Hoa. Lôùn leân caû hai ñeàu thoâng minh, taøi gioûi, ham baén cung, taäp kieám, reøn luyeän binh phaùp. Khi giaëc AÂn töø phöông Baéc keùo sang xaâm löôïc nöôùc ta. Vua Huøng ban chieáu tuyeån choïn ngöôøi hieàn taøi ra giuùp nöôùc, giuùp daân tröø giaëc. Hai anh em hoï Vuõ xin pheùp cha meï leân kinh giuùp vua. Khi vaøo gaëp

778

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vua, thaáy töôùng maïo hai anh em thoâng minh tuaán tuù khaùc ngöôøi, vua möøng laém phong cho Vuõ Hoàng chöùc Chinh khaáu ñaïi töôùng quaân, Vuõ Thò Leâ Hoa chöùc Tieàn boä tieân phong, sai ñoùng quaân ôû vuøng Kinh Moân - Haûi Döông, thoáng lónh 36 ñoàn traïi ôû vuøng naøy ñeå choáng giaëc taán coâng töø vuøng bieån vaøo. Trong moät traän ñaùnh lôùn, giaëc ñoâng theá maïnh, quaân ta döôùi söï chæ huy cuûa hai anh em hoï Vuõ ñaõ chieán ñaáu heát söùc duõng caûm, nhöng do löïc löôïng quaù cheânh leäch, phoøng tuyeán bò vôõ, caû hai anh em Vuõ Hoàng - Vuõ Thò Leâ Hoa ñeàu anh duõng hy sinh. Ñeå ghi nhôù coâng lao cuûa hai anh huøng, daân laøng ñaõ laäp ñeàn thôø. Hieän nay taïi xaõ Yeân Cöôøng, Kinh Moân, Haûi Döông vaãn coøn laêng moä hai vò. Taïi ñòa ñieåm xöa, coù 36 ñoàn quaân do hai vò chæ huy nhaân daân ñeàu laäp mieáu thôø. Ngaøy tröôùc laøng Thanh Laõng ñöôïc chia laøm 3 giaùp: giaùp Trong, giaùp Giöõa vaø giaùp Ngoaøi. Moãi giaùp ñeàu coù ñình rieâng. Giaùp Trong coù ñình Ñoâng, giaùp Giöõa coù ñình Baéc, giaùp Ngoaøi coù ñình Ngoaøi. Taát caû caùc ñình ñeàu thôø Vuõ Hoàng vaø Vuõ Thò Leâ Hoa. Veà sau do nhöõng hoaøn caûnh töï nhieân, xaõ hoäi khaùc nhau, ñình Ñoâng vaø ñình Ngoaøi bò phaù chæ coøn laïi ñình Baéc. Nhöõng di vaät coøn laïi cuûa 2 ngoâi ñình kia ñöôïc ñem veà thôø chung ôû ñình Baéc. Ñình Baéc trôû thaønh taøi saûn chung, nieàm

töï haøo chung cuûa daân laøng Thanh Laõng. Ñình Baéc hieän nay laø keát quaû cuûa nhieàu ñôït truøng tu, trong ñoù laàn truøng tu lôùn nhaát vaøo naêm 1923, nieân hieäu Khaûi Ñònh thöù 8. Gaàn ñaây nhaát vaøo naêm 1999 – 2000. Ñình coù qui moâ vöøa phaûi, maët quay höôùng chính nam. Ñaây laø höôùng ñöôïc coi nhö “ñaéc ñòa” trong quan nieäm cuûa ngöôøi Vieät coå truyeàn “laáy vôï hieàn hoøa, laøm nhaø höôùng nam”. Ñình ñöôïc xaây döïng theo kieåu chöõ ñinh (丁) ñôn giaûn, goàm 5 gian tieàn ñöôøng, 3 gian haäu cung. Ñình döïng döôùi chaân nuùi töïa löng vaøo vaùch nuùi taïo theá vöõng chaéc. Ngaøy xöa, tröôùc cöûa ñình laø moät hoà nöôùc troàng toaøn hoa sen, nhöng nay khoâng coøn nöõa maø thay vaøo ñoù laø khoaûng saân roäng vaø hai caây ña coå thuï quanh naêm toûa boùng maùt. Tieàn ñöôøng coù 5 gian, xöa lôïp ngoùi muõi haøi, maùi hoài ñao cong, bôø noùc ñaép roàng chaàu maët nguyeät. Maët tröôùc 3 gian giöõa laø heä thoáng cöûa böùc baøn troå chaán song taïo nhöõng oâ thoaùng ñoùn aùnh saùng beân ngoaøi. Caùc phaàn coøn laïi xaây töøng gaïch bao quanh taïo khung caûnh huyeàn bí, linh thieâng. Ñoä roäng cuûa hieân khoâng lôùn laém ñöôïc quy ñònh baèng chieàu daøi cuûa baåy hieân ñôõ maùi ñua. Beân treân cöûa böùc baøn coù nhöõng oâ trang trí chaïm noåi caùc ñeà taøi quen thuoäc. OÂ giöõa chaïm hình löôõng long

HAÛI PHOØNG  779 chaàu nguyeät. Maët nguyeät troøn ñaày chung quanh laø heä thoáng ñao hình löûa. Beân trong laø voøng troøn aâm döông.

Chính giöõa tieàn ñöôøng laø ban thôø cuøng boä long ñình baùt böûu, hai beân coù ñoâi haïc cöôõi ruøa. Beân treân ñaët böùc ñaïi töï ñeà boán chöõ “Thaùnh cung vaïn tueá”. Boä maùi tieàn ñöôøng moãi beân coù chín khoaûng hoaønh ñöùng vöõng treân saùu boä vì keøo goã lim. Caùc boä vì keøo coù caáu truùc kieåu “choàng röôøng giaù chieâng”. Haäu cung laø nôi thôø Vuõ Hoàng vaø Vuõ Thò Leâ Hoa, ôû giöõa laø böùc töôïng goã beân treân coù böùc ñaïi töï ñeà “Thöôïng ñaúng toái linh töø”. Beân trong haäu cung ñaët ngai, ban thôø vaø töôïng Vuõ Hoàng, Vuõ Thò Leâ Hoa. Hieän taïi ñình coù hai töôïng Vuõ Hoàng, hai töôïng Vuõ Thò Leâ Hoa, moät cuûa ñình Baéc, moät cuûa ñình Ñoâng. ÔÛ vò trí cao nhaát phía trong laø töôïng Vuõ Hoàng, trong tö theá ngoài thieát trieàu treân long ngai, maëc voõ phuïc, giaùp truï phuû kín hình roàng, phöôïng, hoå phuø. Töôïng Vuõ Thò Leâ Hoa vò trí thaáp hôn, ngoài treân ngai vôùi khuoân maët nöõ nhoû nhaén, ñaàu ñoäi muõ quaän chuùa, trang phuïc ñöôïc trang trí khaù caàu kyø. Veà maët kieán truùc, haäu cung laø 3 gian chuoâi voà noái töø phía sau gian giöõa toøa tieàn ñình. Töø hai coät caùi toøa tieàn ñình ngöôøi ta döïng vì goã treân maùi ngoùi. Moät ñaàu cuûa thöôïng

löông, hoaønh toøa haäu cung goái leân vì keøo naøy, ñaàu kia gaùc leân vì ñoác vaø töôøng hoài phía sau cuûa tieàn ñình. Noù vöøa laø coät quaân cuûa tieàn ñình laïi vöøa laø coät caùi cuûa haäu cung. Ñình ñaõ nhieàu laàn ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong kieán ban saéc phong. Hieän taïi coøn giöõ ñöôïc 3 ñaïo saéc phong cuûa trieàu Nguyeãn, trong ñoù hai saéc phong naêm Duy Taân thöù 3 (1909), moät saéc phong naêm Khaûi Ñònh thöù 8 (1923). Naêm 1991, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Haûi Phoøng caáp baèng di tích lòch söû vaên hoùa caáp thaønh phoá. Naêm 1993 ñình laïi ñoùn nhaän baèng di tích Lòch söû Vaên hoùa caáp quoác gia cuûa Boä Vaên hoùa thoâng tin. Haèng naêm hoäi ñình ñöôïc môû vaøo thaùng 3 aâm lòch. Töø ngaøy moàng 6 laøng cöû moät ñoaøn ñaïi bieåu sang thoâng hieáu vôùi daân laøng Yeân Cöôøng, Kinh Moân, thaép höông thænh môøi ñöùc thaùnh taïi ñeàn, laøm leã ñaép moä thaùnh. Ngaøy moàng 7 ñoaøn boâ laõo ñaïi dieän cho daân laøng Yeân Cöôøng sang thaêm Thanh Laõng, leã thaùnh taïi ñình. Cuõng ngaøy 7 thaùng 3, caùc chaøng reå cuûa laøng veà laøm leã taï thaønh hoaøng. Ngaøy moàng 8 toå chöùc röôùc quan traïng Leâ Ích Moäc veà ñình laøm leã yeân vò roài nhaäp hoäi. Ngaøy moàng 9 vaø moàng 10 laø hoäi chính. Buoåi saùng tieáp khaùch, buoåi

780

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tröa toå chöùc teá leã. Trong ngaøy hoäi nhieàu troø chôi daân gian cuõng ñöôïc toå chöùc. Ngoaøi ngaøy hoäi chính thaùng 3, haèng naêm vaøo ngaøy moàng 2 thaùng chaïp laø ngaøy gioã thaùnh daân laøng cuõng toå chöùc daâng leã.

Cuøng vôùi cuïm di tích chuøa Noát, laêng moä, töø ñöôøng quan Traïng, ñình Baéc ñaõ vaø seõ maõi maõi laø nieàm töï haøo cuûa daân laøng Thanh Laõng cuõng nhö cuûa huyeän Thuûy Nguyeân vaø thaønh phoá Haûi Phoøng. Ñaëng Traàn Tuïy

HOÄI CHOÏI TRAÂU ÑOÀ SÔN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chinh hoäi Ñaëc ñieåm

: Thaàn bieån : Ñoà Sôn, thaønh phoá Haûi Phoøng : Moàng 8 thaùng 6 vaø moàng 10 thaùng 8 : Moàng 10 thaùng 8 : Röôùc traâu

ÔÛ

nöôùc ta, moät soá nôi trong nhöõng dòp hoäi coù toå chöùc choïi traâu, nhö choïi traâu ôû Baïch Löu (huyeän Laäp Thaïch), ôû Chu Hoùa, Phuø Ninh (huyeän Phong Chaâu), ôû Hoaøng Cöông (huyeän Thanh Hoøa, tænh Phuù Thoï). Choïi traâu ôû nhöõng nôi naøy ñöôïc xem nhö moät troø vui beân caïnh nhöõng troø vui khaùc, hôn laø moät taäp tuïc coù quy cuû. Coøn choïi traâu ñaõ trôû thaønh moät tuïc leä haún hoi, coù söùc thu huùt khaùn giaû caû moät vuøng roäng lôùn vaø coù moät lòch söû laâu ñôøi thì chæ coù hoäi choïi traâu ôû vuøng ven bieån Ñoà Sôn, thaønh phoá Haûi Phoøng, Veà taäp tuïc naøy, saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí coù ghi: “ÔÛ chaân nuùi Ñoà Sôn, huyeän Nghi Döông coù ñeàn thuûy thaàn. Tuông truyeàn coù ngöôøi baûn thoå ñi qua, ñeâm ñeâm thaáy

hai con traâu choïi nhau döôùi ñeàn, neân haèng naêm ñeán ngaøy 10 thaùng 8 coù tuïc choïi traâu ñeå teá thaàn.”

Coøn nhaân daân thì truyeàn mieäng caâu ca: Duø ai buoân ñaâu, baùn ñaâu, Moàng möôøi thaùng taùm choïi traâu thì veà. Duø ai buoân baùn traêm ngheà, Moàng möôøi thaùng taùm thì veà choïi traâu.

Cuoäc choïi traâu chæ dieãn ra trong moät ngaøy, nhöng vieäc söûa soaïn laïi heát söùc chu ñaùo, vì ñaây laø vieäc “söï thaàn”. Laøng phaûi lo ba vieäc, giao cho caùc giaùp thöïc hieän: mua, nuoâi vaø luyeän traâu. Tröôùc heát laø mua traâu. Hoäi môû vaøo thaùng 8, nhöng töø thaùng 2 moãi laøng ñaõ phaûi cöû ngöôøi ñi choïn traâu. Sau leã cuùng thaàn, ngöôøi ñöôïc laøng

HAÛI PHOØNG  781 cöû baét ñaàu leân ñöôøng. Ñaây laø ngöôøi thaønh thaïo veà töôùng traâu, laïi thoâng thuoäc caùc vuøng coù chôï traâu boø noåi tieáng. Töø Haûi Phoøng, hoï laàn sang Haûi Döông, Haø Ñoâng, xuoâi Nam Ñònh, Thaùi Bình. Coù khi chöa tìm ñöôïc traâu quyù, hoï laïi phaûi ngöôïc leân Tuyeân Quang hay phaûi vaøo taän vuøng Thanh Ngheä. Ngöôøi giaøu kinh nghieäm, tröôùc heát choïn traâu theo 10 töôùng ñaõ ñöôïc ñuùc keát: thaân traêng, öùc roäng, haùng to, coå coø, ñuoâi chai, ñít nhoïn, löng toâm, söøng caùnh cung, tröôøng ñuøi, ngaén quaûn, vaø khoâng queân chuù yù boä phaän sinh duïc (thaâm cuoäc, treùo daùi). Traâu choïi phaûi töø 4-5 tuoåi trôû leân môùi ñuû söùc chòu ñöïng cuoäc ñaáu. Con traâu daét veà tôùi ñaàu laøng, moïi ngöôøi ñoå ra xem bình phaåm. Neáu ñöôïc con traâu öng yù vaø giaù reû, thì duø coøn tieàn thöøa, giaùp cuõng trao taëng cho ngöôøi mua, ngöôøi nuoâi ñeå ñoäng vieân. Roài tôùi vieäc choïn ngöôøi nuoâi vaø luyeän traâu. Ai ñöôïc giao nuoâi, töï coi laø vinh döï, vaø heát loøng chaêm soùc con vaät quyù. Traâu choïi ñöôïc nuoâi ôû chuoàng rieâng, khoâng tieáp xuùc vôùi ñoàng loaïi nhö coù yù phuïc hoài tính hoang daõ, ñeå khi choïi traâu haêng hôn. Chuoàng nuoâi phaûi thoaùng, roäng, cao raùo. Moät tuïc kieâng raát nghieâm laø toaøn boä coâng vieäc naøy ngöôøi phuï nöõ

khoâng ñöôïc tham gia, khoâng ñöôïc tôùi gaàn traâu choïi. Ñeå voã khoûe traâu, caàn coù moät cheá ñoä aên uoáng taêng tieán daàn, nhaát laø vaøo thôøi kyø luyeän taäp. Khoaûng ñaàu thaùng naêm, traâu ñöôïc taäp choïi thöû ôû töøng giaùp. Sôùi choïi thöû cuõng ñöôïc chuaån bò nhö sôùi choïi chính. Vaø trong cuoäc ñaáu, tieáng troáng ñaùnh, tieáng ngöôøi hoø reo laøm huyeân naùo buoåi taäp. Taát caû khung caûnh treân laø nhaèm ñeå cho traâu quen daàn vôùi aâm thanh, maøu saéc cuûa ngaøy hoäi ñeå khoâng hoaûng hoát khi böôùc vaøo sôùi ñaáu chính. Tröôùc naêm 1945, toång Ñoà Sôn goàm 3 xaõ: Ñoà Sôn, Ñoà Haûi, Ngoïc Xuyeân. Xaõ Ñoà Sôn coù 6 giaùp, xaõ Ñoà Haûi coù 6 giaùp vaø xaõ Ngoïc Xuyeân coù 2 giaùp. Toång coäng laø 14 giaùp. Leä ñònh laø moãi giaùp phaûi coù moät con traâu döï hoäi. Song, chính ngaøy hoäi moàng 10 thaùng 8, chæ coù 6 con ñöôïc vaøo cuoäc. Nhö vaäy phaûi coù voøng ñaáu loaïi töø caùc giaùp. Nhöõng con traâu bò loaïi vaãn ñöôïc nuoâi laáy ñeå laøm leã vaät cuûa hoäi sau naøy, hoaëc laø moå thòt, hoaëc laø ñeå teá thaàn linh. Traâu giaùp naøo thì giaùp aáy höôûng thòt, vaø nhö vaäy toaøn daân ñeàu coù suaát aên nhö nhau trong ngaøy hoäi. Voøng ñaáu loaïi laàn ñaàu vaøo trung tuaàn thaùng 5, voøng ñaáu loaïi thöù hai vaøo moàng 8 thaùng 6. Cuoäc ñaáu loaïi ñöôïc boá trí hôïp lyù sao cho caû 3 xaõ ñeàu coù traän döï ñaáu. Moãi caëp traâu ñaáu goïi laø moät “khaùp”.

782

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Cuoái cuøng, ngaøy hoäi choïi traâu chính thöùc khai dieãn vaøo moàng 10 thaùng 8. Daân Traø Coå (Quaûng Ninh) ôû xa 3 ngaøy thuyeàn cuõng dong buoàm ngöôïc nöôùc keùo veà, vì ñaây laø ñaát toå cuûa hoï (Traø Coå coù toå Ñoà Sôn). Daân caùc huyeän Thuûy Nguyeân, Vónh Baûo, caùc tænh Haûi Döông, Höng Yeân, Thaùi Bình, Haø Noäi cuõng taáp naäp döï hoäi. Nôi môû hoäi laø ñình toång Ñoà Sôn. Côø hoäi giaêng giaêng tröôùc cöûa ñeàn. Coïc giôùi sôùi choïi ñaõ ñöôïc caêng daây treân baõi ñaát roäng khoaûng 6 maãu (20.000m2). Phía gaàn ñình döïng saün khaùn ñaøi, chung quanh trang trí luïa maøu ñeïp. Ñoù laø nôi daønh cho quan khaùch. Hai beân sôùi choïi coù döïng nhöõng chuoàng taïm truù cho traâu chôø “xuaát traän”. Hai laù côø hoäi lôùn ñöôïc caém ôû hai ñaàu sôùi. Ngöôøi phaùt loa, trong boä trang phuïc goïn gaøng, khaên ñoû, thaét löng ñoû, quaàn traéng, aùo the, chaân quaán xaø caïp, quay loa töù phía, ñoïc nhöõng thoâng baùo caàn thieát. Tieáng troáng hieäu vang leân, tieáp theo laø tieáng tuø vaø. Khoâng khí hoäi thaät töng böøng khaùc haún caùc hoäi laøng vuøng ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng. Luùc naøy côø xí ñuû maøu, saùng röïc döôùi baàu trôøi thu loàng loäng naéng vaøng, laøm cho sôùi choïi traûi daøi tröôùc maét caøng haáp daãn boäi phaàn. Ngoaøi xa laø bieån roäng, long lanh soùng nöôùc vôùi bao huyeàn thoaïi

nhö muoán hoøa nhaäp cuøng cuoäc ñua taøi ñaëc saéc naøy. Nghi thöùc môû ñaàu baèng cuoäc teá leã keùo daøi gaàn ñeán tröa môùi xong. Tieáp theo laø ñaùm röôùc traâu ñoäc ñaùo. Ñi ñaàu laø moät kieäu lôùn do 12 trai ñinh vaïm vôõ khieâng. Hai loïng ñi keøm hai beân; cuøng ñoäi keøn vaø phöôøng baùt aâm hoøa taáu. Saùu con traâu hoäi naøy tuaàn töï ñöôïc daãn tôùi theo haøng moät. Traâu ñaõ ñöôïc taém röûa saïch seõ, löng truøm vaûi ñoû, söøng thaét nhöõng daûi luïa hoàng. Hai chaøng trai ñi hai beân keøm daãn moät con traâu. Hoï maëc ñoàng phuïc cuõng röïc leân moät maøu ñoû toaøn thaân: khaên aùo, quaàn, thaét löng, tay cuõng caàm côø ñoû. Moãi con traâu khi daãn vaøo ñeàu döøng laïi, höôùng vaøo ñình moät thoaùng nhö ñeå trình thaàn linh, sau ñoù ñöôïc ñöa vaøo caùc vò trí ñaõ ñònh saün ñeå ñôïi chôø. Moät hoài troáng hieäu vang leân. Töø hai phía goùc sôùi, moãi beân 6 chaøng trai (tröôùc ñoù ñaõ daãn traâu choïi) ñi vaøo, tay phaát côø. Tôùi giöõa sôùi, hoï ñöùng thaønh hai haøng, ñaïi dieän cho hai giaùp döï thi. Troáng hieäu noåi moät hoài daøi. Möôøi hai chaøng trai trong boä aùo quaàn maøu ñoû cuøng mang côø, muùa ñieäu “môû traän”. Ñieäu muùa huøng vaø maïnh. Khi haøng naøy tieán leân ba böôùc, thì haøng kia luøi laïi ba böôùc, roài ngöôïc laïi. Hai haøng ñan cheùo

HAÛI PHOØNG  783 nhau nhö theá traän gaøi nhau, bieåu tröng cho “taû xung, höõu ñoät”, trong khi tay vung maïnh laù côø quanh mình. Cöù theá nhòp nhaøng ba löôït theo tieáng troáng, roài cuøng lui ra ñuùng loái ñaõ vaøo. Ngöôøi phaùt loa nhanh nheïn vaøo sôùi, naâng chieác loa daøi leân, quay maáy voøng roài caát tieáng rao lôùn: “Loa, loa, loa! Traâu nhaát Ñoà Sôn vaø traâu nhaát Ñoà Haûi, hai beân muoán ñaáu cho ñeàu, thì daét traâu vaøo choïi!” Caâu noùi ñöôïc nhaéc ñi, nhaéc laïi 3 laàn. Leä ñaáu: choïi nhau 3 “khaùp” (caëp). - Traâu nhaát Ñoà Sôn choïi vôùi traâu nhaát Ñoà Haûi - Traâu nhì Ñoà Sôn choïi vôùi traâu nhì Ñoà Haûi - Traâu ba Ñoà Sôn choïi vôùi traâu ba Ñoà Haûi. Ba con bò loaïi boû ra. Ba con thaéng traän ñaáu tieáp vôùi nhau ñeå giaønh giaûi nhaát, nhì, ba. Vöøa döùt tieáng loa laàn thöù ba, hai traâu ñöùng haïng nhaát vaø nhì ñöôïc hai chaøng trai y phuïc maøu ñoû - daãn tôùi, töø hai phía ñoái nhau. Khi caùch nhau khoaûng 20meùt, hoï döøng laïi, cuøng kheùo leùo ñöa tay leân ruùt seïo ôû muõi traâu, loâi thöøng vaø cuøng luùc thaùo lui raát nhanh, ñeå laïi hai “ñaáu thuû” ñöùng nhö caém caúng ôû

sôùi. Hai “ñaáu thuû” vaãn ñöùng yeân vaø daàn daàn nhö nhaän ra tình theá cuûa mình. Khoâng khí ñaáu tröôøng töï nhieân caêng leân vì söï yeân laëng chôø ñôïi cuûa haøng vaïn ngöôøi döï hoäi. Hai traâu ñaõ nhìn roõ nhau hôn. Baát thaàn chuùng lao thaúng vaøo nhau nhö bò moät ngoïn roi quaát maïnh. Laäp töùc hai ñaàu traâu chuùi veà phía tröôùc, hai caëp söøng chaïm vaøo nhau. Boán caúng sau cuøng daïng ra, hai con traâu ghìm nhau, ñaåy tôùi, ñaåy lui cuøng löøa mieáng ñeå ñaùnh ñoå ñoái phöông. Buïi tung muø mòt. Khaùn giaû reo hoø töøng hoài nhö nhöõng ñôït soùng bieån deành leân roài laïi haï xuoáng theo nhòp cuoäc ñaáu. Coù “khaùp” keùo daøi haøng tieáng ñoàng hoà maø vaãn chöa phaân thaéng baïi, cuõng coù “khaùp” keát cuïc raát nhanh chæ sau moät vaøi hieäp, do moät “ñaáu thuû” bò toaùc ñaàu, hoaëc bò raùch naùch, phaûi quay ñaàu boû chaïy. Tuy vaäy, tính chaát döõ tôïn, hoang daõ cuûa moãi con thuù luùc naøy ñöôïc ñaåy leân ñeán cao ñoä. Con thaéng cöù baùm saùt ñoái phöông taán tôùi; con thua do baûn naêng töï veä, cuõng khoâng chòu boû cuoäc ngay... Ngöôøi xem hoø heùt aàm vang saân baõi. Caûnh “thu traâu” cuõng dieãn ra haáp daãn khoâng keùm. Traâu thaéng thì maûi meâ vôùi thaéng lôïi tieáp tuïc truy kích con chieán baïi, nhieàu khi raát taùo tôïn. Vì vaäy phaûi coù bieän phaùp ghìm, baét cho ñöôïc con traâu thaéng traän. Coù ngöôøi khi ghìm traâu, do

784

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñoäng taùc khoâng chính xaùc, ñaõ bò con vaät keùo leâ moät ñoaïn daøi. Daân ôû ñaây thöôøng ca ngôïi moät laõo noâng 64 tuoåi (vaøo naêm 1963), cuï Nguyeãn Vaên Gheû, ngöôøi Ñoà Haûi - ghìm baét traâu raát gioûi. OÂng xoâng thaúng tôùi con traâu chieán thaéng ñang maûi meâ ñuoåi theo ñoái thuû. Vung tay traùi naém laáy moät beân söøng con vaät, vaø laäp töùc gheù vai phaûi vaøo döôùi coå traâu roài ñöùng thaúng leân. Con traâu boãng nhieân thaáy huït haãng phaàn tröôùc bò naâng ñöùng leân, hai chaân chôùi vôùi. Trong khi ñoù, oâng luoàn tay raát nhanh vaøo muõi traâu, roài cöù theá loâi con vaät ñi. Luùc naøy, con traâu ngôõ ngaøng chæ bieát ngoan ngoaõn quy phuïc söï ñieàu khieån cuûa con ngöôøi. Naêm “khaùp” choïi keùo daøi tôùi gaàn toái môùi keát thuùc. Cuoäc trao giaûi thöôûng cuõng ñöôïc tieán haønh ngay taïi choã. Moàng 10, caùc giaùp toå chöùc laøm thòt toaøn boä soá traâu goàm 14 con ñeå teá ôû ñình. Hoäi laøng coøn keùo daøi cho tôùi raèm thaùng 8 vôùi nhieàu troø chôi thoâng thöôøng khaùc. Tuïc choïi traâu ôû Ñoà Sôn coù töø bao giôø ? Vaø nguoàn goác cuûa tuïc naøy nhö theá naøo? Theo caùc boâ laõo, ôû ñaây coøn löu giöõ moät tuïc coå gaén lieàn vôùi huyeàn thoaïi xöa. Tröôùc kia, sau ngaøy hoäi, saùng ngaøy 11 caû toång laøm leã

teá thaàn. Roài ngöôøi ta chôû con traâu ñoaït giaûi nhaát ra Hoøn Ñoäc (nôi coù vöïc xoaùy) neùm xuoáng bieån ñuùng nôi Baø Ñeá ngaøy xöa ñaõ bò dìm cheát ñeå hieán sinh, thì laøng môùi yeân.(1) Tuïc coå naøy nay ñaõ maát. Baø Ñeá laø ai? Töông truyeàn ñoù laø moät trinh nöõ xinh ñeïp keát duyeân vôùi thuûy thaàn. Sau trôû veà maët ñaát, coâ coù mang, bò laøng phaït vaï, ñem coâ ra dìm cheát ôû Hoøn Ñoäc. Daân chuùng töø ñoù laäp mieáu thôø. Phaûi chaêng ñaây laø moät moâ típ môø nhaït cuûa tuïc hieán sinh phuï nöõ cho thuûy thaàn voán ñaõ quen thuoäc vôùi nhieàu toäc ngöôøi ôû Ñoâng Nam AÙ, keå caû Vieät Nam? Veà sau, tuïc hieán ngöôøi ñöôïc thay baèng tuïc hieán traâu ñeå caàu loäc haèng naêm cuûa cö daân bieån. Moät giaûi thích thöù hai, cuõng xuaát phaùt töø moät huyeàn thoaïi. Vaøo moät ñeâm traêng thaùng 8, ngöôøi Ñoà Sôn boãng thaáy treân maët bieån toûa saùng moät vaàng haøo quang. Moät oâng laõo raâu toùc traéng nhö cöôùc hieän leân, ñang chaêm chuù theo doõi moät ñoâi traâu choïi nhau treân lôùp soùng nhaáp nhoâ. Hình aûnh kyø laï hieän leân vaø maát ñi nhanh choùng.(2) Trôøi ñang traêng thanh gioù maùt, boãng aäp xuoáng côn möa töôùi maùt maët ñaát. Ngöôøi Ñoà Sôn cho ñoù laø thaàn linh giaùng haï. Daân trong vuøng laäp ñeàn thôø vaø haèng naêm cuùng leã, toå chöùc choïi traâu vaøo ñuùng dòp aáy. ÔÛ ñaây, moâ típ “traêng- traâu-bieån”, “thuûy

HAÛI PHOØNG  785 trieàu leân xuoáng” coù lieân quan ñeán hoaït ñoäng cuûa cö daân laøm ruoäng vaø ñaùnh caù.

ngöôøi anh huøng aùo vaûi, nhaân daân trong vuøng haèng naêm môû hoäi muùa côø vaø choïi traâu.

Cuõng coù moät caùch giaûi thích khaùc nöõa, cho raèng tuïc choïi traâu gaén vôùi söï tích ngöôøi anh huøng noâng daân Quaän He (Nguyeãn Höõu Caàu) ñaõ phaát côø khôûi nghóa (1741 - 1745) choáng laïi nhaø nöôùc phong kieán luùc baáy giôø. Ñeå töôûng nhôù

Hieän töôïng moät hoäi laøng chöùa ñöïng nhieàu lôùp ñeà taøi sôùm muoän choàng leân nhau vaãn laø chuyeän thoâng thöôøng ñaõ dieãn ra trong leã hoäi truyeàn thoáng cuûa nhieàu daân toäc. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

(1) “Leã hoäi coå truyeàn” . NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi H. 1992. Trang 298 (2) “Non nöôùc Ñoà Sôn”. Trònh Cao Töôûng. NXB Vaên Hoùa . H. Trang 7

HOÄI ÑEÀN AN LÖ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Danh y Tueä Tónh : Xaõ An Lö, huyeän Thuûy Nguyeân : Ngaøy 25 thaùng gieâng vaø ngaøy 11 thaùng 11 : Ngaøy 11 thaùng 11 : Leã daâng höông cuûa caùc thaày thuoác

Ñ

eàn An Lö thuoäc xaõ An Lö, huyeän Thuûy Nguyeân, laø di tích töôûng nieäm danh y Tueä Tónh, vò thaùnh thuoác nam cuûa daân toäc ta. Tueä Tónh teân thaät laø Nguyeãn Baù Tónh, phaùp hieäu laø Tueä Tónh thieàn sö, bieät hieäu laø Hoàng Nghóa, ngöôøi laøng Nghóa Phuù, toång Vaên Thai, Caåm Giaøng, Haûi Döông. Vaøo ñôøi vua Traàn Dueä Toâng (1372-1377), cuï toå Phaïm Vaên Gia, töï laø Vieát Trinh, voán laø thöông

gia, ñaõ cuøng vaøi ngöôøi khaùc cuøng queâ Caåm Giaøng qua huyeän Thuûy Ñöôøng, thaáy nôi ñaây ñaát ñai roäng raõi daân cö coøn thöa vaéng beøn cuøng nhau ñoàng loøng ôû laïi laäp khu vöïc môùi ñeå ôû. Sau ñoù töø queâ nhaø, coù nhieàu ngöôøi theo ñeán khai phaù laäp xoùm, laäp laøng, daân cö daàn theâm ñoâng ñuùc. Chuyeån cö xuoáng vuøng ñaát môùi ñöôïc vaøi naêm thì daân laøng coù nhieàu ngöôøi bò oám ñau, beänh dòch, ñònh boû veà queâ cuõ. Nhôù laïi phöông thuoác do ñaïi danh y Tueä Tónh khi xöa

786

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

truyeàn daïy, moïi ngöôøi baûo nhau laøm theo. Quaû nhieân töø ñoù dòch beänh lui daàn, baûn trang töø ñoù an cö, laïc nghieäp. Daân laøng beøn laäp ñeàn thôø ôû ñoàng Sim vaø ñaët teân laøng laø An Lö, nghóa laø laøng Yeân (teân noâm vaãn goïi laø laøng Xöa), coøn baéc theâm caây caàu 7 nhòp baèng goã lim qua con ngoøi chaûy ra soâng Caám ñeå gôïi nhôù hình aûnh queâ höông cuõ. Laøng An Lö coøn coù caùc di tích khaùc nhö mieáu Hoà, beán Buùt, ñình Chung... ñeàu lieân quan ñeán taám loøng ghi nhôù coâng ôn danh y Tueä Tónh cuûa daân laøng. Taïi ñaây daân laøng ñaõ nhieàu laàn toå chöùc nghi leã lieân quan ñeán vieäc duøng caùc loaïi thuoác baèng thaûo döôïc, tuyeân truyeàn vieäc chöõa beänh baèng chaâm cöùu, xoa boùp thaân theå, goùp phaàn löu truyeàn nhöõng phöông thuoác cuûa danh y Tueä Tónh ñeán moïi ngöôøi trong vuøng. Ñaàu theá kyû thöù XX, nhöõng ngöôøi laøm ngheà soâng nöôùc ôû thoân ñaõ laäp ñeàn thôø hai cha con Traàn Höng Ñaïo vaø Traàn Quoác Taûng. Traûi qua nhieàu côn binh löûa chieán tranh, caùc di tích ban ñaàu thôø danh y Tueä Tónh ñeàu ñaõ bò hoûng naùt. Naêm 1948, nhaân ngaøy hoäi leä (11 thaùng 11 aâm lòch) daân laøng ñaõ röôùc nghi veä thaønh hoaøng Tueä Tónh veà phoái thôø cuøng cha con vò anh huøng daân toäc Traàn Höng Ñaïo taïi vò trí ngaøy nay. Töø ñoù ñeán nay, di tích ñaõ

nhieàu laàn ñöôïc söûa chöõa nhoû. Naêm 1979, söûa chöûa toân taïo laïi maùi hieân tröôùc, xaây töôøng bao. Gaàn ñaây nhaát laø vaøo naêm 1994 ñeàn ñöôïc söûa chöõa vôùi quy moâ lôùn. Ñeàn naèm trong moät khoâng gian khaù roäng raõi, giöõa laøng xoùm ñoâng ñuùc, beân caïnh chuøa Vónh Am. Cöûa ñeàn nhìn cheách höôùng taây nam, phía tröôùc laø khoaûng saân roäng laùt gaïch Baùt Traøng, moät hoà nöôùc nhoû hình baùn nguyeät vôùi nhieàu caây caûnh, non boä. Kieán truùc cuûa ñeàn theo hình chöõ ñinh (丁), goàm 3 gian tieàn ñöôøng, 1 gian haäu cung. Kích thöôùc moãi gian khaù lôùn. Maùi hieân ñöôïc trang trí raát coâng phu. Chính giöõa laø böùc cuoán thö ñaép noåi boán chöõ lôùn “An Baïch Linh Töø”, hai beân coù hai con roàng ñang cuoän mình, ñeàu höôùng vaøo boán chöõ. Treân noùc laø voøng troøn aâm döông coù caùc löôõi ñao hình löûa chung quanh. Töø taâm maùi hieân roäng sang hai beân laø hai con ngheâ vôùi daùng boä oai nghieâm ñaàu höôùng vaøo giöõa. Phía döôùi laø caùc oâ trang trí ñaép noåi hình roàng, phöôïng, chim thuù, coû caây, hoa laù, bieåu ñaït moät cuoäc soáng no ñuû toát töôi. Treân bôø noùc ñaép hình roàng chaàu maët nguyeät vôùi kích thöôùc khaù lôùn, trang trí ñöôøng neùt, hoa vaên raát tinh xaûo.

HAÛI PHOØNG  787 Cöûa vaøo 3 gian tieàn ñöôøng baèng goã lim theo kieåu “böùc baøn” coù troå chaán song ñoùn aùnh saùng. Chaán song laø caùc con tieän goã chaéc chaén nhöng laïi raát nheï nhaøng thanh thoaùt. Ba gian tieàn ñöôøng ñöôïc keát caáu baèng boán vì keøo chính thanh maûnh döïa kieåu giaù chieâng, goùc 45 ñoä. Hai vì keøo ôû gian chính giöõa thaúng vôùi haäu cung coù caùc ñöôøng neùt chaïm khaéc treân truïc ñaàu sen, buïng xaø, thöôïng löông. Hoa vaên khoâng caàu kì, tuy ñôn giaûn nhöng neùt chaïm khoûe khoaén, roõ raøng. Hai vì keøo phuï keát caáu ñôn giaûn hôn, trang trí cuõng ít hôn. Caùc vì keøo naøy ñöôïc naâng ñôõ bôûi 10 caây coät goã lim chaéc chaén. Caùch töôøng hoài xaây döïng baèng gaïch khoaûng 40cm - 50cm chieáu xuoáng laø hai boä neàn xi maêng cao 40 cm ôû hai vaùch ñoái dieän nhau, ñöôïc coi nhö hai gian phuï cuûa tieàn ñöôøng.

daân laøng vöôït qua khoù khaên, thöû thaùch. Gian haäu cung, chính giöõa ñaët töôïng cuøng caùc ñoà thôø cuùng. Töôïng ñöôïc ñaët ôû nhöõng vò trí khaùc nhau thaáp daàn töø trong ra ngoaøi. ÔÛ vò trí cao nhaát, trong cuøng, saùt vaùch haäu cung laø töôïng danh y Tueä Tónh. Töôïng ñaët trong khaùm goã sôn son theáp vaøng, ñöôïc taïc trong tö theá ngoài. Trang phuïc aùo xeáp, ñaàu ñoäi muõ caùnh chuoàn, tay caàm quaït gaáp trong daùng cuûa moät quan vaên. Töôïng taïc baèng goã, maøu saéc trang nhaõ, tæ leä ñaëc taû hôïp lí so vôùi boá cuïc toång theå mang phong caùch ngheä thuaät ñôøi Nguyeãn, doøng töôïng Ñoàng Minh (Vónh Baûo).

Beân treân chính giöõa laø böùc ñaïi töï ñeà boán chöõ “Trung, thieân, tieân, thaùnh”. Beân döôùi laø moät cöûa voõng kích thöôùc khaù lôùn, chaïm troå caàu kì, neùt chaïm tinh xaûo ñoäc ñaùo, caûnh vaät phong phuù ñeïp maét. Döôùi nöõa laø ban thôø vôùi baùt höông goám côõ lôùn thôøi Nguyeãn, men xanh, hoïa löôõng long tranh chaâu. Hai beân coät laø hai caâu ñoái môùi ñöôïc tu söûa laïi.

Tieáp ñeán laø töôïng Quoác coâng tieát cheá Höng Ñaïo Ñaïi Vöông Traàn Quoác Tuaán. Töôïng trong tö theá ngoài, daùng veû uy nghi, maëc aùo choaøng, ñaàu ñoäi muõ. Hai beân coù hai ngöôøi con gaùi haàu caän. Moät laø ñeä nhaát khaâm töø Hoaøng thaùi haäu Uyeân Thanh coâng chuùa, hoaøng haäu cuûa vua Traàn Nhaân Toâng. Moät beân laø ñeä nhò nöõ Ñaïi hoaøng anh nguyeân quaän chuùa, phu nhaân cuûa töôùng quaân Phaïm nguõ Laõo. Caû hai ñeàu ñöôïc ñaët trong khaùm thôø, maëc aùo maøu vaøng, khuoân maët nöõ nhi thaùnh thieän.

Hai gian beân caïnh ñaët hai ban thôø nhoû thôø caùc vò thaàn ñaõ giuùp

Phía tröôùc nöõa laø töôïng Höng Nhöôïng Vöông Traàn Quoác Taûng,

788

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

con trai Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán. Beân trong haäu cung caùc ñoà teá khí nhö baùt höông, bình goám, thaïp goám, haïc cöôõi ruøa, baùt böûu, chaáp kích, taøn loïng, cöûa voõng, ñaïi töï, caâu ñoái... haàu heát vöøa môùi ñöôïc söûa sang laïi. Ñeàn coøn giöõ ñöôïc boä kieäu baùt coáng 8 thanh roàng to chaéc, sôn son theáp vaøng röïc rôõ, moät coã kieäu voõng caùnh phöôïng côõ trung. Caû hai boä kieäu ñeàu laøm theo phong caùch nhaø Nguyeãn, ñöôøng neùt chaïm troå khaù caàu kì. Trong ñeàn coøn coù moät chuoâng ñoàng coå, moät bia ñaù ôû mieáu Nam Trieäu ghi laïi ñòa chæ, teân tuoåi, ñieàn thoå cuûa moät soá ngöôøi ñöùng ñaàu caùc doøng hoï coù coâng khai hoang, ñaép ñeâ, môû ñaát, xaây döïng xoùm laøng. Ñeàn ñaõ nhieàu laàn ñöôïc caùc trieàu ñình phong kieán ban taëng saéc phong. Hieän coøn giöõ ñöôïc 6 ñaïo saéc phong cuûa caùc trieàu vua Nguyeãn, trong ñoù 4 saéc phong ban taëng cho Tueä Tónh Thieàn Sö baûn caûnh thaønh hoaøng An Lö xaõ vaøo caùc naêm: Töï Ñöùc thöù 6 (Quyù Söûu - 1853), Ñoàng Khaùnh thöù 2 (Bính Tuaát - 1886), Duy Taân thöù 3 (Canh Tuaát - 1910), Khaûi Ñònh thöù 9 (Giaùp Tyù - 1924). Hai saéc phong coøn laïi ban cho

“Ñoâng Haûi Nam Döông Huøng Vuõ Töôùng” laøng Nam Trieäu vaøo naêm 1925. Naêm 1992, ñeàn ñaõ ñöôïc Boä vaên hoùa thoâng tin caáp baèng di tích lòch söû vaên hoùa caáp quoác gia. Traûi qua bao theá heä cuøng vôùi nhöõng bieán ñoåi to lôùn cuûa lòch söû, duø ñi ñaâu, laøm gì, ôû ñaâu, nhöng cöù ñeán ngaøy 11 thaùng 11 aâm lòch haèng naêm daân laøng An Lö laïi töng böøng toå chöùc leã hoäi, ñoù laø ngaøy “ñaïi kyø phöôùc” töôûng nhôù coâng ôn thaønh hoaøng laøng - danh y Tueä Tónh. Ngoaøi ngaøy hoäi 11 thaùng 11 töôûng nhôù thaønh hoaøng Tueä Tónh, ngaøy 25 thaùng 1 haèng naêm moät leã hoäi khaùc nhoû hôn cuõng ñöôïc toå chöùc ñeå ghi nhôù coâng ôn cha con vò anh huøng daân toäc Traàn Höng Ñaïo. Trong ngaøy hoäi, nhieàu hoaït ñoäng teá leã ñöôïc toå chöùc trong khoâng khí long troïng, trang nghieâm, theå hieän taám loøng thaønh kính cuûa daân laøng. Beân caïnh ñoù coøn coù nhieàu sinh hoaït vaên hoùa, troø chôi daân gian cuõng dieãn ra. Ñeàn töôûng nieäm danh y Tueä Tónh maõi laø nieàm töï haøo cuûa moãi ngöôøi daân An Lö trong quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Ñaëng Traàn Tuïy

HAÛI PHOØNG  789

HOÄI ÑEÀN, CHUØA BAÙCH PHÖÔNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaàn Duï Khaùnh : Xaõ An Thaéng, huyeän An Laõo : Ngaøy 10 thaùng 2 : - Voõ, vaät - Côø töôùng

Ñ

eàn vaø chuøa Baùch Phöông thuoäc xaõ An Thaéng, huyeän An Laõo. Ñeàn laø moät toøa kieán truùc coå kính hình chöõ “ñinh” (丁) goàm 5 gian tieàn ñöôøng vaø 3 gian haäu cung. Maët ñeàn quay höôùng taây, nhìn ra caùnh ñoàng baèng phaúng, thaúng caùnh coø bay. Ñeàn Baùch Phöông laø moät di tích lòch söû, chöùng minh cho truyeàn thoáng yeâu nöôùc, choáng giaëc ngoaïi xaâm cuûa ñòa phöông vaøo theá kyû XIII. Nhaân vaät ñöôïc thôø taïi ñeàn Baùch Phöông laø vò thaàn Duï Khaùnh. Veà söï tích vò thaàn naøy, ñòa phöông naém khoâng roõ, nhieàu ngöôøi laøng cho laø thôø Traàn Khaùnh Dö, moät töôùng gioûi ñôøi Traàn. Hoäi ñoàng lòch söû Haûi Phoøng ñaõ thu thaäp taøi lieäu ôû Vieän Haùn Noâm, ôû baûo taøng Haûi Döông vaø ñeàn Linh Giang, huyeän Chí Linh (Haûi Döông), nôi coù chính töø thôø Traàn Khaùnh Dö thì thaáy khoâng ñuùng, vaø ñaõ tìm ra teân thaàn Duï Khaùnh ôû Baùch Phöông laø Traàn Thuïy, moät voõ töôùng thuoäc doøng toân thaát nhaø Traàn, coù tham gia choáng giaëc Nguyeân-Moâng.

Traàn Thuïy queâ ôû laøng Töùc Maïc, huyeän Myõ Loäc, tænh Nam Ñònh, thuoäc doøng doõi nhaø Traàn, trieàu ñaïi löøng laãy vôùi ba laàn ñaùnh tan giaëc Nguyeân-Moâng xaâm löôïc. OÂng coù coâng môû mang, phaùt trieån laøng xoùm taïi ñieàn trang thaùi aáp Baùch Phöông, sau nhieàu naêm ly taùn, tan hoang bôûi giaëc ngoaïi xaâm. Ñeàn Baùch Phöông laø moät coâng trình ngheä thuaät ñoäc ñaùo, ñaëc bieät laø phaàn haäu cung ñöôïc sôn son theáp vaøng röïc rôõ thuoäc loaïi quyù hieám ôû Haûi Phoøng hieän nay. Saùch “Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí löôïc” trong muïc ñeàn mieáu ñaõ ghi “ñeàn Baùch Phöông noåi tieáng laø moät linh töø haøng huyeän”. Kieán truùc ngoâi ñeàn coøn toát, trang trí mó thuaät ñeïp, hieän vaät coå phong phuù, caûnh quan thoaùng ñaõng. Ñaëc bieät, ñeàn coù ñeán 39 ñaïo saéc phong töø ñôøi Leâ Trung Höng ñeán ñôøi Nguyeãn. Nhieàu tôø saéc ñôøi Leâ raát coù giaù trò, noùi roõ lyù do gia phong mó töï cho vò thaàn nhö ñaûo vuõ ñöôïc möa, caàu tröø hoaøng truøng hay thaéng traän. ÔÛ haäu cung, nôi thieâng lieâng nhaát laø pho töôïng thaàn Duï Khaùnh

790

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñöôïc ñaët trong long khaùm, ñoäi muõ phoác, maët vuoâng chöõ ñieàn, muõi doïc döøa, maét phöôïng xeách, nhaân trung ñaày ñaën. Khuoân maët loä roõ quí töôùng vaø thaàn thaùi ñaäm veû phong söông cuûa ngöôøi chieán binh daøy daïn traän maïc. Töôïng ñöôïc theå hieän ôû tö theá ngoài thieát trieàu treân ngai roàng, aùo long baøo boù saùt thaân, troâng laãm lieät nhö vò thieân söù nhaø trôøi trong caùc huyeàn thoaïi daân gian. Cuøng vôùi söï toàn taïi cuûa ñeàn Baùch Phöông, ôû ñaây coøn coù ngoâi chuøa cuøng teân. Chuøa Baùch Phöông coù teân chöõ laø Taân Hoa töï, tröôùc ñaây coù quy moâ kieán truùc roäng lôùn, töøng laø choán tröôøng oác cuûa vuøng An Laõo, An Döông. Theo vaên bia coøn löu taïi chuøa (Taân Hoa töï bi kyù) coù nieân hieäu Dieân Thaønh thöù 5 trieàu Maïc (1582), ghi roõ hoï teân, queâ quaùn, chöùc saéc cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc vöông trieàu Maïc, ñaõ goùp coâng ñöùc tieàn baïc tu söûa chuøa. Kieán truùc ngoâi chuøa Baùch Phöông (voán tröôùc laø ñình Baùch Phöông) töông töï nhö ñeàn, nhöng chæ khaùc ôû qui moâ to lôùn hôn nhieàu. Coät chuøa (töùc ñình cuõ) cao to gaáp röôõi coät ñeàn, ñoà soä khoâng keùm coät ñình Haøng Keânh (quaän Leâ Chaân) noåi tieáng. Trong chuøa coøn nhieàu di vaät quyù hieám. Heä thoáng töôïng phaùp tuy khoâng coøn ñaày ñuû nhöng laïi laø caùc taùc phaåm ñieâu khaéc dieäu kyø cuûa baøn tay ngheä thaät ñieâu luyeän, kính ñaïo, yeâu ñôøi cuûa tieàn nhaân.

Ñaëc bieät laø pho töôïng Hoaøng Coâng Xuaân, ngöôøi cuûa laøng laøm quan to trong trieàu Maïc, ñaõ ñöùng ra höng coâng xaây döïng chuøa. Töôïng ñöôïc taïc baèng ñaù xanh quí hieám, giuùp ích raát nhieàu cho vieäc nghieân cöùu vaên hoùa trieàu Maïc. Ngoaøi ra, chuøa Baùch Phöông coøn löu giöõ ñöôïc haøng chuïc bia ñaù coù caùc nieân ñaïi ñöôïc xaùc ñònh laø 1672, 1710, 1765, 1821, 1841 .v.v... vöøa laø vaên töï quí, vöøa laø baûo taøng chaïm khaéc roàng cuûa lòch söû ngheä thuaät Vieät Nam. Trong 9 naêm khaùng chieán choáng Phaùp, chuøa Baùch Phöông coøn laø moät trong soá nhöõng cô sôû khaùng chieán tieâu bieåu. Khuoân vieân cuõ cuûa chuøa hoài ñoù laø nôi ñaët traïm quaân y tieàn phöông maët traän khu B, do baùc syõ Nguyeãn Vaên Tín, nguyeân thöù tröôûng Boä Y teá Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa, phuï traùch. Vì theá, chuøa Baùch Phöông ngoaøi chöùc naêng hoäi tuï, sinh hoaït vaên hoùa tín ngöôõng coøn laø nôi giaùo duïc truyeàn thoáng yeâu nöôùc cuûa ñòa phöông. Leã hoäi haèng naêm cuûa quaàn theå di tích ñeàn, chuøa Baùch Phöông ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 2 aâm lòch. Töông truyeàn, ñoù laø ngaøy aên möøng thaéng traän cuûa vò voõ töôùng toân thaát nhaø Traàn (töùc thaàn Duï Khaùnh). Leã hoäi thöôøng dieãn ra 3 ngaøy, vôùi caùc troø chôi daân gian thöôïng voõ nhö: voõ, vaät, côø töôùng...

HAÛI PHOØNG  791 Ñeàn chuøa Baùch Phöông ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng di tích lòch söû vaên hoùa vaøo naêm 1995. Cuïm di saûn vaên hoùa naøy quaû laø moät ñieåm saùng

trong quaàn theå di tích danh thaéng Nuùi Voi ñang laáp laùnh chaøo ñoùn du khaùch gaàn xa. Vaên Haäu

Tham khaûo: Di tích LSVH Haûi Phoøng – Trung taâm KHXH vaø NVQG Haûi Phoøng (2000)

HOÄI ÑÌNH, CHUØA THÖÔÏNG ÑIEÄN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Caøn Haûi Ñaïi Löïc Tuaán Xuyeân cö só : Xaõ Vinh Quang, huyeän Vónh Baûo : Ngaøy 29 thaùng 2 vaø moàng 10 thaùng 3 : Moàng 10 thaùng 3 : Cuùng baùnh chöng, ñaùnh côø ngöôøi

Ñ

ình chuøa Thöôïng Ñieän thuoäc thoân Thöôïng Ñieän, xaõ Vinh Quang, huyeän Vónh Baûo. Ñình vaø chuøa naèm caùch nhau khoaûng 300m, hôïp thaønh moät toång theå di tích thoáng nhaát, laø trung taâm sinh hoaït vaên hoùa, tín ngöôõng cuûa nhaân daân nôi ñaây. Ñình Thöôïng Ñieän laø nôi toân thôø Caøn Haûi Ñaïi Löïc Tuaán Xuyeân cö só. Theo baûn thaàn tích taïi ñình do Ñoâng caùc Ñaïi hoïc só Nguyeân Bính soaïn naêm Hoàng Phuùc thöù nhaát (1572) cho bieát: vaøo cuoái trieàu Huøng Vöông thöù XVIII, Thuïc Phaùn ñem quaân ñaùnh chieám nöôùc Vaên Lang. Trong tình theá roái ren, vua Huøng ñaõ ra chieáu tuyeån töôùng taøi. OÂng Löïc queâ ôû ñaïo Sôn Nam, laø moät ngöôøi coù tö chaát thoâng minh, trí duõng hôn ngöôøi, ñaõ tình

nguyeän tham gia giuùp vua Huøng ñaùnh quaân Thuïc Phaùn. Chæ trong traän ñaàu nghóa quaân ñaõ thaéng lôùn, quaân Thuïc phaûi ruùt chaïy, oâng lieàn ñöa quaân ñeán ñaïo Haûi Döông, phuû Ninh Giang, huyeän Vónh Laïi, xaõ Cöïu Ñieän, Thöôïng Khu (nay laø thoân Thöôïng Ñieän, xaõ Vinh Quang) vaø cho laäp ñoàn binh ôû ñaây. Töông truyeàn töø ñoù, daân trong laøng ñöôïc yeân oån, thònh vöôïng. Vì vaäy, khi oâng maát daân laøng ñaõ laäp ñeàn thôø ngay treân khu ñoàn sôû cuõ. Theo caùc cuï giaø trong thoân thì ngoâi ñình hieän nay ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1930 (taân taïo Canh Ngoï nieân) vaø ñöôïc truøng tu vaøo naêm 1991. Ñình quay höôùng baéc, maët tröôùc laø con ñöôøng lieân xaõ chaïy qua, beân phaûi laø caùnh ñoàng luùa baùt ngaùt. Coång laøng môû roäng vôùi hai

792

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

cöûa chính ñöôïc xaây môùi naêm 2000 vaø moät cöûa phuï beân traùi noái vôùi moät ngoõ xoùm taïo cho khung caûnh voâ cuøng khoaùng ñaït, maùt meû. Sau lôùp coång laø khoaûng saân roäng, trong saân coù hai caây baøng ñöôïc troàng töø haøng traêm naêm nay, caøng laøm toân theâm veû thaâm nghieâm, coå kính, traàm maëc cho ngoâi ñình. Veà kieán truùc cuûa ñình hieän coøn mang phong caùch trieàu Nguyeãn, coù caáu truùc kieåu chöõ coâng (工) goàm 5 gian tieàn ñöôøng, 3 gian haäu cung vaø moät gian oáng muoãng. Rieâng gian tieàn ñöôøng coøn töông ñoái nguyeân veïn. Kieán truùc cuûa ñình döïa treân heä thoáng vì keøo choàng röôøng vaø caùc haøng coät caâu ñaàu ñeàu laøm baèng goã lim, taïo cho ñình daùng veû vöõng chaéc. Ngheä thuaät trang trí mang ñaäm phong caùch truyeàn thoáng vôùi nhöõng hình roàng vaø hình hoa laù caùch ñieäu. Trang trí trong toøa tieàn ñöôøng coøn ñöôïc trang trí baèng 3 böùc cöûa voõng sôn son theáp vaøng röïc rôõ. Traûi qua nhöõng bieán ñoäng, ba gian haäu cung hieän ñang bò xuoáng caáp, haàu nhö khoâng coøn giöõ ñöôïc neùt ñeïp truyeàn thoáng ban ñaàu. Veà hieän vaät, ñình Thöôïng Ñieän coøn baûo löu ñöôïc nhieàu ñoà thôø töï quyù coù nieân ñaïi khoaûng cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX nhö long khaùm, ngai thôø, hoaønh phi, caâu ñoái... cuøng 3 saéc phong cuûa caùc trieàu ñaïi Caûnh Thònh naêm thöù 4 (1795), Khaûi Ñònh

naêm thöù 9 (1924), vaø Thaønh Thaùi naêm thöù nhaát (1889). Leã hoäi truyeàn thoáng haèng naêm cuûa ñình dieãn ra vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch. Hình thöùc leã teá ngoaøi xoâi thòt thì baùnh chöng vaø baùnh giaày khoâng theå thieáu trong maâm leã vaät. Ñaây laø nhöõng bieåu töôïng mang ñaäm yù nghóa truyeàn thoáng vaên hoùa daân toäc, nhôù veà coäi nguoàn xa xöa, thôøi Huøng Vöông döïng nöôùc. Ngoaøi ra, hoäi laøng cuõng ñöôïc toå chöùc vôùi nhieàu troø chôi nhö ñaáu vaät, ñaùnh côø ngöôøi, muùa töù linh, haùt cheøo v.v... Vôùi nhöõng giaù trò ñoù, ñình Thöôïng Ñieän ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin quyeát ñònh coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa caáp quoác gia ngaøy 1 thaùng 4 naêm 1999. Beân caïnh ñình Thöôïng Ñieän laø ngoâi chuøa coù teân chöõ Linh Sôn töï, hay thöôøng goïi laø chuøa Thöôïng Ñieän. Theo caùc saùch ñòa phöông vaø caây truùc ñaøi baèng ñaù döïng vaøo naêm Chính Hoøa thöù 22 (1701) coù ghi teân tuoåi nhöõng ngöôøi döïng chuøa, cho bieát: Chuøa Thöôïng Ñieän ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû XVII, ñoàng thôøi ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm Thaønh Thaùi thöù 8 (Bính Ngoï - 1906) vaø Baûo Ñaïi thöù 11 (AÁt Hôïi - 1935).

HAÛI PHOØNG  793 Chuøa Thöôïng Ñieän coù quy moâ vöøa phaûi, ñöôïc laøm toaøn baèng vaät lieäu quyù: goã lim vaø ñaù taûng khoái lôùn, ñeõo goït coâng phu. Chuøa coù caáu truùc kieåu chöõ coâng (工) goàm 5 gian tieàn ñöôøng vaø 2 gian haäu cung chuoâi voà, maùi lôïp ngoùi muõi haøi, reâu phong coå kính. Ñieàu ñaëc bieät laø 3 gian trung taâm ñöôïc laép boä ngöôõng baèng ñaù xanh maøi nhaün, treân laép boä caùnh cöûa lim. Naèm trong khuoân vieân thoaùng roäng, ngoaøi toøa ñieän Phaät, chuøa coøn 7 gian nhaø khaùch, 4 gian nhaø Toå xaây baèng gaïch, kieán truùc kieåu môùi, cuøng nhieàu coâng trình khaùc nhö vöôøn thaùp, saân gieáng... do caùc theá heä nhaø sö lôùp tröôùc taïo döïng. Heä thoáng töôïng phaùp cuûa chuøa coøn töông ñoái nguyeân veïn: töôïng Phaät A Di Ñaø, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, Boà Taùt Ñaïi Theá Chí, töôïng Quaùn AÂm Nieâm Hoa, Muïc Kieàn Lieân, töôïng Ngoïc Hoaøng, Ñeá Thích... haàu heát coù nieân ñaïi vaøo khoaûng cuoái theá kyû XIX ñeán ñaàu theá kyû XX. Taát caû nhö moät boä söu taäp töôïng Phaät, ñoàng thôøi laø ñoùng goùp quyù giaù vaøo vieäc baûo löu nhöõng giaù trò ngheä thuaät coå daân toäc. Traûi qua thôøi gian daøi, chuøa Thöôïng Ñieän ñaõ ñoùn tieáp nhieàu theá heä nhaø sö ñeán truï trì. Ñaëc bieät laø sö Thích Thanh Taâm (1906-1973), vò sö toå thöù 4 ñaõ coù nhieàu coáng hieán cho chuøa noùi rieâng vaø cho laøng xaõ

Vinh Quang noùi chung. Vaøo nhöõng naêm phong traøo hoïc chöõ quoác ngöõ phaùt trieån raàm roä trong caû nöôùc, nhôø ñöùc ñoä vaø söï thoâng minh, hoïc cao bieát roäng, hoøa thöôïng Thích Thanh Taâm ñaõ cho môû lôùp daïy chöõ quoác ngöõ taïi chuøa, thu huùt ñoâng ñaûo con em ñòa phöông tham gia. Treân khuoân vieân chuøa hieän coøn neàn moùng lôùp hoïc ñoù. Sö Thích Thanh Taâm coøn tham gia vaøo phong traøo cöùu hoä xaõ hoäi, aùo aám muøa ñoâng göûi taëng caùc chieán só ngoaøi maët traän. Naêm AÁt Daäu (1945), hoøa thöôïng cho döïng hai caên nhaø ñaát ñeå ñöa nhöõng treû em moà coâi, khoâng nôi nöông töïa veà nuoâi daïy. Lôùn leân nhieàu em ñaõ trôû thaønh ngöôøi coù ích cho xaõ hoäi. Baûn thaân hoøa thöôïng coøn keâu goïi nhaân daân tham gia quyeân goùp vaøng baïc, taêng gia saûn xuaát ñeå uûng hoä hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ cuûa daân toäc. Thaùng 8 naêm 1948, chuøa Thöôïng Ñieän ñöôïc vinh döï ñoùn tieáp phaùi ñoaøn cuûa Chính phuû Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa veà Haûi Phoøng vaän ñoäng nhaân daân khaùng chieán kieán quoác. Vôùi nhöõng ñoùng goùp mang yù nghóa nhaân vaên saâu saéc ñoù, hoøa thöôïng Thích Thanh Taâm cuøng vôùi chuøa Thöôïng Ñieän ñaõ khaúng ñònh ñuùng vai troø nhaø Phaät: cöùu nhaân ñoä theá. Haèng naêm, chuøa Thöôïng Ñieän toå chöùc cuùng leã vaøo ngaøy Phaät Ñaûn (15 thaùng 4 aâm lòch) vaø ngaøy gioã toå (29 thaùng 2 aâm lòch). Ñaëc bieät, vaøo

794

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngaøy 24 thaùng 9 naêm 1995, chuøa ñaõ toå chöùc leã hoäi lôùn trong 3 ngaøy, khôi daäy nhöõng neùt ñeïp truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa ñòa phöông.

Ñình vaø chuøa Thöôïng Ñieän xöùng ñaùng laø nhöõng di saûn vaên hoùa tieâu bieåu cuûa Vónh Baûo noùi rieâng vaø cuûa thaønh phoá Haûi Phoøng noùi chung. Vaên Haäu

Tham khaûo: Di tích lòch söû vaên hoùa Haûi Phoøng - Trung taâm KHXH vaø NVQG Haûi Phoøng (2000)

HOÄI ÑÌNH QUYØNH HOAØNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Nguyeãn Uy - Nguyeãn Coâng Laõng : Xaõ Nam Sôn, huyeän An Haûi, thaønh phoá Haûi Phoøng : Ngaøy 11 thaùng 2 : Ñaáu vaät

Ñ

ình Quyønh Hoaøng thuoäc xaõ Nam Sôn, huyeän An Haûi, naèm ôû phía taây baéc thaønh phoá Haûi Phoøng, caùch huyeän lî chöøng 15km. Ñình laø nôi sinh hoaït, hoäi hoïp cuûa daân laøng Quyønh Hoaøng xöa, ñoàng thôøi laø nôi toân thôø hai vò thaønh hoaøng Nguyeãn Uy vaø Nguyeãn Coâng Laõng, nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi neàn ñoäc laäp cuûa toå quoác hoài theá kæ XIII.

XVI (thôøi Maïc) nhö chuøa Boái Kheâ, chuøa Chuùc Thaùnh (Haø Taây). Ñaây laø moät trong nhöõng cöù lieäu vaät chaát ñaùng tin caäy veà nieân ñaïi xaây döïng ñình Quyønh Hoaøng thôøi quaù khöù. Ñaëc bieät, chaát voâi vöõa keát dính ñaït ñeán trình ñoä kyõ thuaät cao, traûi qua nhieàu naêm choân vuøi döôùi loøng ñaát aåm vaãn giöõ ñöôïc ñoä chaéc beàn oån ñònh.

Hình daùng ngoâi ñình cuõ chæ coøn laïi neàn moùng, nhöng cuõng giuùp ta hình dung ñoù laø moät toøa kieán truùc coù quy moâ lôùn hôn nhieàu so vôùi ngoâi ñình ñöôïc truøng tu, xaây döïng laïi sau naøy. Moùng ñình xaây baèng loaïi gaïch voâ baûn to (32cm x 12cm x 4,5cm) gioáng heät loaïi gaïch ñöôïc phaùt hieän ôû caùc kieán truùc coù nieân ñaïi theá kyû

Naêm 1953, do hoaøn caûnh xaõ hoäi, ñình Quyønh Hoaøng bò dôõ boû, söû duïng vaøo vieäc khaùc, maõi ñeán naêm 1990 môùi ñöôïc truøng tu döïng laïi nhö hieän nay. Ñình coù boá cuïc theo kieåu chöõ nhò (二) goàm naêm gian tieàn ñöôøng vaø ba gian haäu cung, maët ngoaøi quay

HAÛI PHOØNG  795 höôùng nam, hôïp vôùi quan nieäm truyeàn thoáng “laáy vôï hieàn hoøa, laøm nhaø höôùng nam”. Maùi lôïp ngoùi muõi haøi nhoû, aån mình döôùi taùn laù xanh, troâng thaät thaân quen, coå kính. Tam quan xaây baèng gaïch beà theá, cöûa giöõa boå truï thaét coå boàng, cöûa beân mang daùng daáp moät ngoâi laàu hai taàng 4 maùi. Tam quan cuøng heä thoáng töôøng bao quanh goùp phaàn toân theâm qui moâ to lôùn cho coâng trình. Tam quan söøng söõng soi boùng döôùi ao sen, höông thôm ngaøo ngaït. Ñình Quyønh Hoaøng kieán truùc khaù chaéc chaén, thieân veà giaù trò söû duïng maø ít quan taâm ñeán giaù trò ngheä thuaät. Truyeàn thuyeát löu truyeàn trong nhaân daân ñòa phöông ca ngôïi coâng tích cuûa hai vò thaønh hoaøng nhö sau: Nguyeãn Uy sinh ngaøy 28 thaùng 5 naêm Giaùp Thìn, ñôøi Traàn. Leân 6 tuoåi, Nguyeãn Uy moà coâi caû cha laãn meï. Nhöng nhôø trí thoâng minh, ñónh ngoä, chaêm chæ hoïc haønh, oân vaên luyeän voõ vaø ñöôïc baø con choøm xoùm thöông yeâu ñuøm boïc. Lôùn leân, oâng laø ngöôøi taøi ñöùc hôn ngöôøi, tieáng taêm vang xa nhôø ngheà daïy hoïc vaø truyeàn baù voõ coâng. Ñaùt nöôùc ñang yeân bình thì coù naïn ngoaïi xaâm Thaùt Ñaùt. Toå quoác laâm nguy, vò töôùng taøi ba Traàn Quoác Tuaán ñöôïc vua Traàn cöû giöõ chöùc Toång chæ huy quaân ñoäi, ñaûm

ñöông vieäc luyeän quaân ñaùnh giaëc. Nguyeãn Uy haêng haùi chieâu moä daân binh, saün saøng tuoát göôm ñöùng daäy cuøng caû nöôùc moät loøng, ñaàu quaân laøm moân khaùch cuûa Höng Ñaïo Ñaïi Vöông Traàn Quoác Tuaán. Ñaïo quaân cuûa Nguyeãn Uy hôïp vôùi ñaïo quaân cuûa Höng Nhöôïng Vöông, Höng Voõ Vöông (con trai Traàn Quoác Tuaán) ñaûm nhieäm troïng traùch tuaàn tra caùc vuøng cöûa soâng, cöûa bieån ngaên chaën vieän binh cuûa giaëc. Nhaän leänh khaån cuûa Quoác coâng tieát cheá Traàn Höng Ñaïo, Nguyeãn Uy ñem quaân baûn boä hôïp söùc cuøng caùc töôùng vaây ñaùnh baïi quaân Thoaùt Hoan. Ngaøy ñaïi thaéng, Nguyeãn Uy ñöôïc nhaø vua ban chöùc Toång vöông lónh ñaïi töôùng quaân. Trang Quyønh Hoaøng queâ höông oâng ñöôïc trieàu ñình mieãn giaûm söu thueá, phu dòch, trôû thaønh aáp thang moäc cuûa Toång vöông Nguyeãn Uy. OÂng laïi boû tieàn cuûa taäu ruoäng, mua ao, chieâu taäp daân phieâu taùn veà môû mang xaây döïng xoùm laøng. Nguyeãn Uy maát ngaøy 11 thaùng 3 naêm Ñinh Daäu khi ñang giöõ chöùc Ñaïi hoaønh tröôøng phuû ñaïi töôùng quaân danh toång quaûn. Nghe tin, vua Traàn voâ cuøng thöông tieác, sai söù giaû veà toå chöùc leã tang theo nghi thöùc quoác leã, ghi nhaän coâng lao cuûa oâng. Nguyeãn Coâng Laõng laø ngöôøi trang Baùch Laãm, ñaïo Höng Hoùa, moä

796

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tieáng Nguyeãn Uy tìm ñeán keát baïn. Hai ngöôøi hôïp yù taâm ñaàu, coi nhau nhö anh em ruoät. Ñöôïc Nguyeãn Uy tieán cöû, Quoác coâng tieát cheá phong Nguyeãn Coâng Laõng laøm phoù töôùng cuûa ñaïo nghóa binh Quyønh Hoaøng. OÂng laø moät trong soá nhöõng ngöôøi laäp thaønh tích cao trong traän thuûy chieán Baïch Ñaèng naêm 1288. Ngaøy ñaát nöôùc khaûi hoaøn ca, oâng xin veà höu trí taïi queâ nhaø Baùch Laãm, chaêm soùc phaàn moä toå tieân. Luùc nghe tin Toång vöông Nguyeãn Uy qua ñôøi, maëc duø tuoåi cao söùc yeáu oâng vaãn baêng röøng vöôït nuùi veà Quyønh Hoaøng taï leã vaø xin ñöôïc ôû laïi chaêm lo giaác nguû ngaøn thu cho baïn. Nguyeãn Coâng Laõng tieáp tuïc söï nghieäp coøn ñang dôû cuûa Nguyeãn Uy. OÂng môû tröôøng daïy hoïc, ñaøo taïo nhaân taøi cho queâ höông ñaát nöôùc. Theo thaàn tích, Nguyeãn Coâng Laõng maát ngaøy 11 thaùng 12 aâm lòch, nhöng khoâng roõ naêm naøo. Nhaân daân ñòa phöông toân kính goïi oâng laø Coâng Laõng ñaïi vöông. Nhaân daân Quyønh Hoaøng töø bao ñôøi nay gaén boù thaân thieát vôùi ngoâi

ñình vaø hai vò thaønh hoaøng cuûa mình. Ngoâi ñình khoâng chæ laø nieàm töï haøo maø coøn laø nôi chöùng kieán nhöõng hoaït ñoäng vui buoàn trong lòch söû phaùt trieån queâ höông. Hoäi ñình Quyønh Hoaøng môû töø moàng 10 ñeán heát ngaøy 16 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm. Töông truyeàn, ñoù laø ngaøy Nguyeãn Uy vaø ñaïo nghóa binh Quyønh Hoaøng laäp coâng lôùn, ñöôïc vua Traàn ban khen, trôû veà queâ khao thöôûng daân laøng, teá caùo toå tieân, trôøi ñaát. Ñeå toû loøng bieát ôn chaân thaønh, nhaân daân ñòa phöông laáy ngaøy naøy laøm ngaøy hoäi laøng, hoäi ñình Quyønh Hoaøng truyeàn thoáng. Hoäi ñình bao giôø cuõng môû ñaøi thi ñaáu vaät – moät troø chôi thöôïng voõ cuûa daân toäc. Nhöng ñoâng vui nhaát laø vaøo caùc naêm daân laøng ñöôïc ñoùn saéc chæ vua ban cho “ñöông caûnh thaønh hoaøng”. Ngaøy vui aáy ñaõ vöôït qua khuoân khoå cuûa moät laøng xaõ, trôû thaønh ngaøy hoäi chung caû toång Quyønh Hoaøng, cuûa caû huyeän An Döông xöa. Vaên Haäu

Tham khaûo: Di tích lòch söû vaên hoùa Haûi Phoøng - Trung taâm KHXH vaø NVQG Haûi Phoøng (2000)

797

QUAÛNG NINH HOÄI ÑEÀN THAÄP CÖÛU TIEÂN COÂNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

Ñ

: 19 vò tieân coâng coù coâng quai ñeâ laán bieån laäp neân khu bieån Haø Nam (1434) : Moàng 7 thaùng gieâng : Mieáu (ñeàn) Tieân Coâng, xaõ Caåm La, ñaûo Haø Nam, huyeän Yeân Höng : - Ñeà cao tuïc troïng laõo vaø nhôù ôn ngöôøi coù coâng vôùi daân vôùi nöôùc - Nhieàu troø chôi: ñaáu vaät, choïi traâu, choïi gaø, côø ngöôøi, toå toâm ñieám, haùt ñuùm.

aûo Haø Nam voán laø baõi boài ôû cöûa soâng Baïch Ñaèng, vuøng bieån Quaûng Ninh coå. Töø theá kyû XI XII, ñaûo ñaõ coù daân vaïn chaøi ñeán ñaây laäp nghieäp, song cuoäc soáng khoâng oån ñònh do nhöõng baát traéc thöôøng xaûy ra cuûa thieân nhieân vaø bieån caû. Ñeán ñôøi Leâ (1434) truyeàn raèng coù 17 vò trung nieân, ngöôøi phöôøng Kim Hoa, thaønh Thaêng Long, tôùi ñaây taäp hôïp daân chaøi vaø höôùng daãn hoï vieäc quai ñeâ laán bieån, laäp neân ba thoân môùi Caåm La, Yeân Ñoâng, Phong Coác. Cuõng thôøi gian naøy, töø phía ñoâng baõi boài coù 2 ngöôøi Nam Ñònh tôùi ñaây chieâu taäp daân ñòa phöông, cuõng quai ñeâ laán bieån, laäp ra xöù Baûn Ñoâng, sau thaønh Trung Baûn. Trung Baûn nhaäp vôùi ba thoân môùi treân thaønh xaõ Phong Löu.

Caùc löu daân töø Haûi Ninh, Haûi Döông, Haûi Phoøng, bieát tin keùo ñeán ngaøy moät ñoâng, hoïc hoûi kinh nghieäm daân Phong Löu, khai phaù ñaát hoang ñeå cuoái cuøng laäp ra khu ñaûo Haø Nam vaøo naêm 1434, chaïy daøi theo 34km ñeâ bieån goàm 7 xaõ, thu gom khoaûng 5 vaïn daân. Töø ñoù daân ñaûo Haø Nam noåi tieáng veà thaønh coâng naøy, hoï ruû nhau ñi tôùi caùc vuøng hoang daõ môùi, laäp theâm nhieàu vuøng ñònh cö, roài truï laïi, bieán thaønh queâ höông cuûa hoï, nhö xaõ Phöông Nam (thò xaõ Uoâng Bí), xaõ Ñaïi Yeân (huyeän Hoaønh Boà). Lôùp ngöôøi naøy khoâng nhöõng gioûi noâng nghieäp, laïi bieát nuoâi troàng thuûy saûn, ñoàng thôøi thoâng thaïo ngheà vaän taûi treân soâng bieån.

798

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ngöôøi ñôøi sau suy toân 19 vò “khai thoå, khai canh”, laán bieån laøm Thaäp cöûu tieân coâng, roài laäp ñeàn (mieáu) thôø, goïi laø ñeàn Thaäp cöûu tieân coâng toïa laïc treân khoaûng ñaát cao, roäng gaàn 3000 m2, caáu truùc thaønh hai khu. Nhaø Baùi ñöôøng qua moät saân roäng daãn tôùi nhaø thôø Toå. Nhaø Baùi ñöôøng laø traïm nghæ cuûa caùc cuï (laõo oâng, laõo baø) töø xa tôùi söûa soaïn leã vaät, chænh ñoán trang phuïc, tröôùc khi vaøo nhaø thôø Toå daâng cuùng. Hoäi ñeàn Thaäp Cöûu Tieân Coâng (thuoäc xaõ Caåm La, ñaûo Haø Nam, huyeän Yeân Höng) thôø 19 vò tieân coâng, ñöôïc bieát môû chính thöùc vaøo naêm 1805, vaø ngaøy chính hoäi laø ngaøy moàng 7 Teát. Theo caùc cuï, ñaây laø ngaøy caùc vò tieân coâng tìm ñöôïc maïch nöôùc ngoït treân ñaûo. Coøn veà troàng troït, thôøi gian naøy baø con ñaõ caáy xong luùa chieâm, nghæ ngôi chuùt ít vaø lo söûa soaïn troàng maøu. Töø ngaøy Teát, daân caùc xaõ Caåm La, Phong Caáp, Phong Haûi, Lieân Hoøa ñaõ soâi noåi baøn baïc, phaân coâng nhau lo vieäc hoäi. Vaøo dòp naøy nhöõng ngöôøi ñi laøm aên xa ñeàu trôû veà laøng, daân quanh vuøng cuõng ruû nhau luõ löôït keùo ñeán xem hoäi. Noäi dung hoäi ngaøy caøng phong phuù. Nhaân dòp hoäi caùc laøng ñeàu toå chöùc möøng thoï caùc laõo oâng laõo baø. TIEÁN TRÌNH LEÃ HOÄI

Moàng 6 thaùng gieâng, caùc gia ñình coù cuï oâng thoï 70, 80, 90, 100...

tuoåi chaún ñeàu raát vinh döï söûa leã cuùng gia tieân ñeå cöû haønh leã thöôïng thoï sao cho trang troïng nhaát. Toái aáy taïi ñeàn, caùc vò tieân, thöù chæ, chöùc saéc trong boán xaõ taäp trung laøm leã caùo yeát tieân coâng, duyeät coâng vieäc cuûa ngaøy hoâm sau nhö chuû leã, vaên leã, caùc cuï trong ban leã... Tieáp ñoù, laøng tuyeån choïn 4 cuï thöôïng thoï toát soá nhaát (khoûe maïnh, gia ñình hoøa thuaän, con caùi ñuû neáp teû, hieáu thaûo) laøm leã ñoäng thoå vaø ñaáu vaät ñeå khai hoäi. Saùng moàng 7 chính hoäi, caùc cuï oâng thoï chaün 70, 80, 90, 100... tuoåi leân ñeàn leã tieân coâng. Con chaùu ñoäi maâm traàu röôïu ñi tröôùc. Gia ñình phong löu coù theå saém voõng kieäu caùc cuï vaø coù loïng che, cöû ngöôøi ñaùnh troáng khaåu giöõ nhòp, thaønh ñaùm röôùc nhoû trang nghieâm. Vaøo khoaûng 10 ñeán 12 giôø caùc cuï thöôïng thoï caùc laøng ñaõ coù maët ñaày ñuû ôû nhaø Baùi Ñöôøng. 12 giôø baét ñaàu cuoäc leã. Teá xong, caùc cuï laàn löôït daâng leã vaøo nhaø thôø Toå leã tieân coâng. Sau ñoù leã vaät (traàu röôïu) ñeå laïi laøm phaàn chia cho haøng toång. Tieáp theo laø leã ñoäng thoå. Boán cuï ñaõ ñöôïc cöû tröôùc ra beâ 4 hoøn ñaát (con chaùu lo saün) ñaët tröôùc höông aùn tieân coâng. Roài caùc cuï ñaép ñeâ (töôïng tröng). Chæ sau leã ñoäng thoå naøy daân laøng môùi böôùc vaøo noâng vuï. Ngay caû trong thôøi gian naøy (töø

QUAÛNG NINH 799 moàng 1 ñeán moàng 6 Teát) gia ñình naøo coù ngöôøi qua ñôøi cuõng phaûi ñôïi sau leã ñoäng thoå môùi caát ñaùm. Ai traùi seõ bò laøng phaït vaï.

Thôøi khaùng chieán choáng Phaùp, hoäi taïm ngöøng hoaït ñoäng. Daân laøng vaø caùc cuï chæ cöû haønh leã daâng höông vaø caùo yeát tieân coâng.

Ñoäng thoå, ñaép ñeâ töôïng tröng xong, boán cuï laïi ra ñaáu vaät töôïng tröng môû ñaàu caùc cuoäc vui cuûa hoäi laøng, roài con chaùu röôùc caùc cuï veà. Daân laøng, nhaát laø taàng lôùp thanh nieân vaø trung nieân baét ñaàu tham döï caùc troø ñua taøi: choïi traâu, choïi gaø, côø ngöôøi, toå toâm ñieám hoaëc trai gaùi ruû nhau thi haùt ñuùm.

Ngay sau khi hoøa bình laäp laïi (1954), vaøo moàng 6 Teát, nhaø caùc cuï thöôïng thoï ñöôïc queùt doïn saïch seõ, trang trí ñeïp ñeõ, lau chuøi baøn thôø gia tieân vaø caû nhaø thôø caùc hoï cuõng ñöôïc baøy bieän laïi, ñoà thôø vaø ñeøn höông nghi nguùt, vaø nhieàu nhaø döïng raïp trong saân möøng ñoùn hoäi. Ñaëc bieät leã hoäi thôøi gian naøy caû caùc cuï baø tuoåi chaün 80, 90, 100... cuõng ñöôïc môøi ra ñình daâng höông, trong leã phuïc nghieâm trang döï hoäi, neân leã hoäi tieân coâng caøng ñoâng vui naùo nhieät.

Sau naêm 1930, hoäi ñeàn Thaäp Cöûu Tieân Coâng ñöôïc toå chöùc long troïng hôn. Daãn ñaàu ñaùm röôùc caùc cuï thöôïng thoï laø hai haøng baùt böûu vaø côø nguõ haønh. Tieáp theo laø ñoäi keøn, nhò. Troáng leänh (giöõ nhòp) troáng khaåu (giöõ thaêng baèng) daãn tröôùc höông aùn treân ñaët con long maõ teát baèng hoa laù, roài tôùi kieäu long ñình teát baèng laù döøa vaø rôm.

Cho neân hoäi ñeàn Thaäp cöûu tieân coâng töø xöa vaãn laø moät trong nhöõng hoäi ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán cuûa tænh Quaûng Ninh. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

800

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI YEÂN TÖÛ : Phaät : Moàng 10 thaùng gieâng vaø moàng 10 thaùng 3 : Xaõ (Thöôïng Yeân Coâng) Uoâng Bí, thò xaõ Uoâng Bí : - Daâng höông leã Phaät - Töôûng nhôù vua Traàn Nhaân Toâng (1258 - 1308) vò vua taïo laäp doøng thieàn Truùc Laâm Ñaëc ñieåm : Thöôûng thöùc thuù leo nuùi, thaêm heä thoáng chuøa thaùp, töø chuøa Caû tôùi chuøa Ñoàng (cao 1068m) Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Leã/ tuïc

N

uùi Yeân Töû thuoäc xaõ (Thöôïng Yeân Coâng) vaø thò xaõ Uoâng Bí, caùch trung taâm thò xaõ 14km veà phía taây baéc. Yeân Töû vöøa laø caûnh nuùi hoaønh traùng hieám coù, vöøa laø moät caûnh chuøa ñoäc ñaùo, laïi vöøa laø di tích cuûa doøng thieàn Truùc Laâm, moät doøng Phaät giaùo coå cuûa Vieät Nam töø theá kyû XIII, do vua Traàn Nhaân Toâng (1258 - 1308) saùng laäp vaø chuû trì. Cho neân nhieàu ñòa danh nôi ñaây thöôøng xuaát phaùt töø haønh vi cuûa vua Traàn Nhaân Toâng (nhö suoái Ngöï Doäi hay suoái Taém laø nôi nhaø vua taém; chuøa Caám Thöïc laø nôi nhaø vua aên böõa chay ñaàu tieân chæ coù rau röøng vaø nöôùc suoái, ñeå baét ñaàu cuoäc ñôøi tu taäp treân nuùi naøy). Nuùi Yeân Töû laø moät danh sôn, giaùp 3 tænh Baéc Ninh, Haûi Döông vaø Quaûng Ninh, laø daõy nuùi traûi daøi theo höôùng taây-ñoâng, treân ñænh cao 1068m coù ngoâi chuøa Ñoàng (chuøa baèng ñoàng ñaõ bò maát caép, nay laø chuøa xaây).

Truyeàn thuyeát cho bieát nôi ñaây ngaøy xöa laø röøng caây döôïc lieäu, neân ñaõ coù ngöôøi leân nuùi tìm haùi laù caây, bôùi reã coû veà sao luyeän thaønh nhieàu vò thuoác, trong ñoù coù thuoác tröôøng sinh. Ñoù laø An Kyø Sinh, ngöôøi ñòa phöông suy toân oâng laø An Töû (thaàn An) vaø cuõng ñònh danh cho nuùi nhö vaäy. Roài ngöôøi ñôøi sau ñoïc thaønh Yeân Töû. Toång theå kieán truùc Yeân Töû goàm 11 chuøa vaø 5 ñoäng, am, thaùp. Ñi töø chaân nuùi laø chuøa Bí Thöôïng (ñaõ bò Phaùp phaù thôøi khaùng chieán 1947 1954) qua suoái Taém, tôùi chuøa Caám Thöïc (Linh Nham Töï). Qua nhieàu ñeøo, doác thì ñeán chuøa Laâm (Linh Ñoäng Töï)... Laïi ñi tieáp, vöôït caùc suoái, ñeøo, ñoài, nuùi thì ñeán goø Hoøn Ngoïc (cao 400m). Taïi ñaây coù khu vöôøn thaùp Hoøn Ngoïc löu thôø di coát caùc vò sö töø thôøi Haäu Leâ ñeán ñôøi Nguyeãn. Leo cao theâm 100m nöõa laø khu thaùp Toå. Giöõa khu thaùp laø laêng Quy Ñöùc, laïi giöõa khu laêng chính

QUAÛNG NINH 801 laø ngoâi thaùp Toå, lôùn nhaát, coøn goïi laø Hueä Quang Kim Thaùp. Ñoù laø nôi löu giöõ tro coát nhaø vua. Ngoâi thaùp laø coâng trình kieán truùc coù giaù trò ngheä thuaät cao theo phong caùch ñôøi Traàn. Neàn thaùp ñöôøng beä, vöõng vaøng, gheùp baèng 46 taûng ñaù lôùn, treân maët troå hoa vaên soùng nöôùc vaø hình nuùi. Beä thaùp hình ñaøi sen vôùi 102 caùnh sen môû roäng oâm chaân thaùp hình truï töù giaùc. Thaùp chia nhieàu taàng, ngaên caùch nhau baèng maùi ñaù 4 goùc cong. Treân ñænh laø buùp sen thon, chaïm troå trang nhaõ. ÔÛ taàng chaân thaùp höôùng nam môû moät cöûa, trong ñaët pho töôïng Traàn Nhaân Toâng baèng ñaù caåm thaïch, cao 62cm trong tö theá ngoài xeáp baèng toïa thieàn treân beä ñaù xanh chaïm hình roàng. Ngoâi thaùp beà theá naøy cao 10 meùt. Saân thaùp hình vuoâng laùt gaïch coå, moãi caïnh 12m70. Töø ñaây leân chuøa chính coøn nöûa ñöôøng. Doác leân laø ñaù gheùp thaønh baäc, 2 beân ñöôøng coù coå thuï toûa maùt 4 muøa. Chuøa chính coù nhieàu teân goïi, hoaëc laø chuøa Caû (daân daõ) hoaëc Vaân Yeân Töï (chuøa maây khoùi), vì nôi ñaây quanh naêm maây vôøn nhö khoùi bao quanh. Ñôøi sau, vua Leâ Thaùnh Toân (1460 - 1497) vaõn caûnh thaáy caûnh trí toát töôi môùi ñoåi laø Hoa Yeân Töï. Tuy chuøa môùi xaây laïi, song vôùi caûnh quan ngoaïn muïc, tónh laëng, coå sô, döôøng nhö vaãn phaûng phaát khí thieâng soâng nuùi thuôû naøo coøn

löu giöõ tôùi nay. Coù leõ chính caây ñaïi treân 700 naêm tuoåi voû suø sì, caønh cong xoøe roäng cuøng nhöõng chuøm hoa traéng dòu ñaõ taïo theâm cho caûnh quan moät veû thieàn quen thuoäc hôn. Moät di vaät quyù cuûa chuøa laø pho töôïng ñoàng Traàn Nhaân Toâng ñang tónh toïa taïi chính ñieän vôùi phong thaùi an nhaøn, thanh thaûn. Suoái Ngöï Doäi beân phaûi chuøa laø nôi vua taém. Nöôùc suoái maùt laïnh voán baét nguoàn töø suoái Vaøng coù maïch chaûy ngaàm trong ñaát. Ñaây laø cuoäc haønh höông daøi khoaûng 10 tieáng ñoàng hoà, töø thò xaõ Uoâng Bí tôùi chuøa Caû. Tuy thaám meät, song laø cuoäc thaêm vieáng ñaày haøo höùng. Khaùch seõ löu laïi moät ñeâm tröôùc khi tieáp tuïc cuoäc haønh trình. Moät ñeâm vôùi bao “tieáng röøng” haáp daãn: tieáng suoái vôùi aâm thanh trong treûo roùc raùch ñeàu ñeàu, tieáng truùc rì raøo, tieáng thoâng lao xao theo töøng côn gioù thoaûng, xen vôùi tieáng chim röøng laïc ñaøn xao xaùc cuøng tieáng taéc keø thænh thoaûng keâu vang... Tinh mô hoâm sau, cuoäc ñaêng sôn coù theå theo hai höôùng: hoaëc töø chuøa Phoå Ñaø ñi chuøa Vaân Tieân, töôïng An Kyø Sinh, bia Phaät roài chuøa Ñoàng. Hoaëc, töø chuøa Moät Maùi tôùi am Ngoïc Vaân, chuøa Baûo Saùi, chuøa Vaân Tieân, am Vong Taân. Ñöôøng ngaøy caøng khoù ñi, phaûi baùm daây leo vaø ñöôøng coù ñoä doác lôùn

802

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

(70o, 80o). Khaùch seõ tôùi chôï Trôøi (roäng khoaûng 2 ha taïo bôûi nhöõng phieán ñaù phaúng vaø nhöõng thaân truùc xanh rôøn troài leân raát ñeïp). Theá laø saép tôùi ñænh Yeân Töû, ñòa chæ cuoái cuøng cuûa cuoäc haønh höông - du lòch. Truyeàn thuyeát cho bieát, khoaûng theá kyû XVII - XVIII, moät ngöôøi thuoäc doøng hoï chuùa Trònh – coù thuyeát noùi laø moät baø vôï cuûa chuùa Trònh – ñaõ döïng ngoâi chuøa baèng ñoàng ôû ñaây. Nhöng ñeán ñôøi Leâ Hieån Toâng (1740-1786) thì taát caû soá ñoàng naøy ñeàu ñaõ bò maát caép. Maõi tôùi hai theá kyû sau (XX) chuøa môùi ñöôïc xaây laïi baèng xi maêng ñuùng quy moâ ban ñaàu (chuøa vuoâng, moãi beà 2m), trong coù töôïng Phaät, chuoâng, khaùnh. Caïnh chuøa traûi 1 moät phieán ñaù phaúng lôùn, ñoù laø Baøn Côø Tieân.

Chuøa Ñoàng - baøn côø Tieân - bia Phaät treân choùt Yeân Töû naøy taïo cho khaùch caûm giaùc môùi laï, saûng khoaùi, baâng khuaâng nhö ñang soáng trong theá giôùi Tieân Phaät. Töø ñaây phoùng taàm maét ra boán phía ñeå thaáy meânh moâng vònh Haï Long vôùi traêm ngaøn ñaûo nhoû laáp laùnh aùnh döông nhö caû kho ngoïc bích traûi roäng, beân naøy laø thaønh phoá caûng Haûi Phoøng, maët nöôùc loang loaùng aùnh baïc; beân kia laø ñoàng baèng Haûi Döông eâm ñeàm, coøn phöông baéc laø baït ngaøn röøng nuùi, gôïi nhôù veà moät röøng vaøng bieån baïc bao la cuûa toå quoác. Ñeán vôùi nuùi Yeân Töû, chuøa Yeân Töû, khaùch coù theå thaêm vieáng quanh naêm, song muøa hoäi chính laø khoaûng thôøi gian töø moàng 10 thaùng gieâng tôùi 15 thaùng ba, laø thôøi gian trong saùng nhaát vaø ñoâng vui nhaát ñeå chuùng ta veà vôùi hoäi Yeân Töû. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

QUAÛNG NINH 803

HOÄI ÑEÀN CÖÛA OÂNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Ñöùc oâng Traàn Quoác Taûng (Ñoâng Haûi ñaïi vöông) : Töø thaùng gieâng tôùi thaùng ba : Phöôøng Cöûa OÂng, thò xaõ Caåm Phaû : Trong ñeàn coøn treân 30 pho töôïng ñeïp caùc töôùng lónh nhaø Traàn.

Ñ

eàn Cöûa OÂng voán ban ñaàu laø mieáu Cöûa OÂng, roài ñeàn Cöûa Suoát, toïa laïc treân ngoïn ñoài thaáp trong vònh Baùi Töû Long, thuoäc phöôøng Cöûa OÂng, thò xaõ Caåm Phaû. Ñeàn caùch thò xaõ Hoøn Gai 40km, höôùng maët veà phía ñoâng baéc. Ñeàn thôø Traàn Quoác Taûng, töôùng ñôøi Traàn. OÂng laø Höng Nhöôïng Vöông, con thöù 3 cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán. Trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng theá kyû XIII (1285, 1288) oâng traán thuû vuøng naøy vaø ñaõ laäp coâng lôùn. Do ñoù, oâng ñöôïc phong töôùc Ñoâng Haûi ñaïi vöông, vaø ôû laïi ñaây cho tôùi khi qua ñôøi (1311). Daân ghi nhôù coâng ôn, laäp ñeàn thôø oâng, ban ñaàu goïi laø mieáu Cöûa OÂng hoaëc ñeàn Cöûa Suoát (laø teân goïi cöûa bieån naøy). Trong ngoâi ñeàn coù treân 30 pho töôïng goã sôn son theáp vaøng trong nhöõng phong caùch khaùc nhau vaø ñeàu laø töôùng lónh nhaø Traàn ñaõ goùp coâng laøm neân chieán thaéng laãy löøng nhö Traàn Höng Ñaïo, Traàn Khaùnh Dö, Phaïm Nguõ Laõo, Yeát Kieâu, Daõ Töôïng, Nguyeãn Cheá Nghóa...

Laïi coøn moät ñoâi caâu ñoái ca ngôïi oâng vaø caùc töôùng lónh ñaõ laøm neân chieán thaéng Baïch Ñaèng: Baïch Ñaèng hoä chieán coâng, löông töôùng uy danh kinh baéc ñòa, Haûi Ñoâng löu linh tích, anh huøng taâm söï ñoái nam thieân.

Dòch: Goùp vaøo khaùng chieán Baïch Ñaèng, uy danh caùc vò töôùng gioûi laøm phöông baéc kinh sôï. Ñeå daáu thieâng nôi ñaát Haûi Ñoâng, taám loøng caùc vò anh huøng saùnh vôùi trôøi nam.

Thaêm ñeàn Cöûa OÂng, trong khoùi höông nghi nguùt, du khaùch nhö ñöôïc soáng laïi khoâng khí haøo huøng vôùi chieán thaéng veû vang cuûa cha oâng ta töø 7 theá kyû tröôùc. Ngoaøi xa kia bieån khôi soùng voã; nôi ñaây tónh laëng mieáu ñeàn, trong söï hoài coá lòch söû vaø nhôù ôn nhöõng anh huøng cuûa moät trieàu ñaïi oai huøng. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

804

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHUØA QUYØNH LAÂM Thôø Thôøi gian Leã tuïc Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Chö Phaät - Caùc thieàn sö Phaùp Loa vaø Chaâu Nguyeân : Chính hoäi moàng 4 thaùng 2 : Haønh höông muøa xuaân : Xaõ Traøng An, huyeän Ñoâng Trieàu : - Töøng môû hoäi “Nghìn Phaät” keùo daøi 7 ngaøy ñeâm theá kyû XIV (1325) - Töøng laø trung taâm lôùn cuûa Phaät giaùo Vieät Nam qua nhieàu theá kyû

C

huøa Quyønh Laâm laø ngoâi chuøa noåi tieáng töø laâu ñôøi. Theo truyeàn thuyeát, thieàn sö Khoâng Loä (thôøi Lyù) ñaõ ñuùc pho töôïng Di Laëc baèng ñoàng cao 6 tröôïng (öôùc 24m) laø moät trong töù ñaïi khí Vieät Nam thôøi aáy taïi ñaây. Töôïng ñaët trong ñieän cao 7 tröôïng (öôùc 28m) Töø Haø Noäi theo quoác loä 1A ñi Baéc Ninh, reõ phaûi theo ñöôøng 18A qua Phaû Laïi, tôùi thò traán Ñoâng Trieàu. Khi tôùi ngaõ tö, reõ ñöôøng ñi Bình Kheâ khoaûng 3km qua xaõ Ñöùc Chính, tôùi xaõ Traøng An, roài reõ traùi khoaûng 500m laø tôùi Chuøa toïa laïc ôû trung taâm xaõ Traøng An, huyeän Ñoâng Trieàu, tænh Quaûng Ninh, giöõa vuøng ñoài nuùi, nhö taêng theâm veû thaâm u, thanh tòch. Phía tröôùc coù hoà nöôùc vaø lieàn ñoù laø ñoàng luùa. Caùc nhaø phong thuûy nhìn ra ñaát quyù, roàng chaàu hoå phuïc. Boán goùc chuøa noåi leân 4 goø ñaát, ñöôïc coi laø 4 maét roàng. Chuøa cao roäng, neân taám bia ñaù ôû ñaây cuõng ñaëc bieät lôùn,

cao 2m46, roäng 1m53, daøy 25cm. Hình roàng khaéc chaïm noåi treân bia laø roàng thôøi Lyù: thaân troøn daøi, uoán löôïn meàm maïi, baøn chaân 3 ngoùn. Do ñoù, coù theå phoûng ñoaùn chuøa ñöôïc taïo döïng töø ñôøi Lyù. Chuøa beà theá nhö vaäy neân thô löu truyeàn raát hay Thaùp cao chín tröôïng taàng maây aùm Chuøa roäng traêm gian gaùc ngöïa loàng!

Söû cuõ cho bieát, ñeán ñôøi Traàn nôi ñaây caøng saàm uaát hôn, vì ñöôïc coi laø trung taâm sinh hoaït cuûa Phaät giaùo Ñaïi Vieät. Vaên bia ghi ñôøi Traàn Minh Toâng (1392), Quyønh Laâm trôû thaønh “Thieân Nam ñeä nhaát danh lam” (ñeä nhaát danh lam coå tích cuûa nöôùc Nam). Sö Phaùp Loa (toå thöù 2 doøng Thieàn Truùc Laâm Yeân Töû) coù coâng lôùn trong vieäc toå chöùc leã nghi Phaät giaùo vaø môû roäng quy moâ chuøa. Naêm 1317, oâng laäp Vieän Quyønh Laâm treân cô sôû chuøa cuõ vôùi treân 2000 maãu ruoäng (trong ñoù Vaên Hueä Vöông Traàn Quang Trieàu cuùng tôùi

QUAÛNG NINH 805 300 maãu) vaø hôn moät nghìn ñieàn phu. Traàn Quang Trieàu (chaùu Ñöùc Traàn Höng Ñaïo) coøn cuøng caùc nhaø thô Nguyeãn Söôûng, Nguyeãn ÖÙc vaø Nguyeãn Trung Ngaïn laäp “Bích Ñoäng thi xaõ” taïi ñaây laøm nôi saùng taùc vaø bình thô. Chuøa - vieän cuõng laø nôi Phaùp Loa ñaøo taïo taêng ni. Nhöõng buoåi giaûng cuûa oâng ñöôïc haøng nghìn ngöôøi tôùi döï. Naêm 1325 Phaùp Loa môû “leã hoäi nghìn Phaät” ôû Quyønh Laâm Vieän, keùo daøi 7 ngaøy ñeâm; vaø döïng 2 ngoâi thaùp baèng ñaù vaø gaïch. Naêm 1328 oâng ñuùc pho töôïng Di Laëc, roài cho daùt vaøng. Naêm sau, oâng mang moät phaàn tro coát Traàn Nhaân Toâng (toå thöù nhaát doøng Thieàn Truùc Laâm) veà ñaët trong thaùp ñaù Quyønh Laâm. Trong chieán tranh xaâm löôïc Vieät Nam vaøo ñaàu theá kyû XV, quaân Minh ñaõ phaù huûy chuøa. Nhöng roài, sau nhieàu laàn truøng tu, chuøa cuõng ñaõ phuïc hoài vôùi 109 gian, vaãn noåi tieáng laø ngoâi Phaät töï thieâng lieâng vaø coù ñoâng khaùch haønh höông tìm ñeán nhaát. Gaàn 4 theá kyû sau, vaøo naêm 1727, chuøa döïng thaùp Tích Quang (ñeå tro coát sö Chaân Nguyeân, cuøng coù coâng sau sö Phaùp Loa). Ñaây laø ngoâi thaùp kyø vó, gheùp baèng ñaù xanh, cao tôùi 10m. Treân thaùp gaén bia ghi tieåu söû nhaø sö.

Söû cuõ cuõng cho bieát caùc vua Leâ, chuùa Trònh veà sau ñeàu chuù yù ñeán vieäc tu taïo chuøa. Vaø ñeán giöõa theá kyû XVIII, chuøa ñöôïc truøng tu lôùn, ñuùc chuoâng ñoàng, taïc khaùnh ñaù. Chuoâng ñoàng, khaùnh ñaù chuøa Quyønh trôû thaønh nhöõng baûo vaät noåi tieáng: Chuøa Quyønh Laâm khaùnh ñaù, chuoâng ñoàng, Muoán chôi thì traû cuûa choàng maø chôi. Cuûa choàng nhieàu laém ai ôi, Traû sao cho heát maø chôi chuøa Quyønh.

Trong nhieàu theá kyû, chuøa Quyønh Laâm ñaõ laø trung taâm Phaät giaùo lôùn cuûa Vieät Nam. Theá kyû XIV, nhôø thieàn sö Phaùp Loa, taïi ñaây ñaõ coù söï hoøa nhaäp giöõa Thieàn toâng - Maät toâng. Theá kyû XVIII, vôùi sö Chaân Nguyeân, laïi coù söï hoøa nhaäp giöõa Thieàn toâng vaø Tònh ñoä toâng. Tuy bò taøn phaù nghieâm troïng nhieàu laàn, chuøa Quyønh Laâm vaãn giöõ ñöôïc moät lòch söû phong phuù veà Phaät hoïc Vieät Nam, vaãn laø nôi ñeå caùc nhaø nghieân cöùu ñaïo Phaät tìm ñeán khaûo saùt. Chuøa ñoâng vui nhaát vaøo muøa xuaân, vaø ngaøy ñaùng ghi nhôù vaãn laø ngaøy hoäi chính cuûa chuøa laø moàng 4 thaùng 2 aâm lòch. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

806

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI BAÏCH ÑAÈNG : - Traàn Höng Ñaïo (taïi ñeàn) - Vua Baø (taïi mieáu) Thôøi gian : Thaùng 3 Chính hoäi : Moàng 8 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Xaõ Yeân Giang, huyeän Yeân Höng Leã/ tuïc : Daâng höông ñeàn Traàn Höng Ñaïo vaø mieáu Vua Baø Ñaëc ñieåm : - Tham quan baõi coïc Baïch Ñaèng - Bôi traûi Thôø

B

aïch Ñaèng Giang, con soâng ñaõ chöùng kieán chieán thaéng laãy löøng cuûa quaân daân Ñaïi Vieät ñôøi Traàn do Tuôùng quaân Traàn Höng Ñaïo laøm toång chæ huy, ñaäp tan giaác moäng xaâm löôïc cuûa keû thuø hung haõn phöông baéc theá kyû XIII (1288); ngaøy nay haèng naêm laïi chöùng kieán leã hoäi kyû nieäm chieán coâng xöa nhö oân laïi baøi hoïc ngôøi saùng ñeå ñôøi ñôøi con chaùu noi theo göông saùng cuûa oâng cha, baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa toå quoác Vieät Nam thaân yeâu. Di tích Baïch Ñaèng laø quaàn theå di tích lòch söû thöôïng ñòa phaän huyeän Yeân Höng, tænh Quaûng Ninh, goàm: baõi coïc Baïch Ñaèng, caây lim, gieáng Röøng, ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo, mieáu vua Baø, ñình Trung Baûn. Ñeá quoác Nguyeân Moâng vôùi ñoäi kî binh huøng maïnh theá kyû XIII ñaõ tung hoaønh vaø chinh phuïc haàu heát caùc nöôùc AÙ AÂu (Trung Quoác, Nga, Trung AÙ, Ba Tö...), nhöng roài khi trôû veà phöông nam gaàn guõi, ñaõ thaát baïi thaûm haïi tröôùc ñaát nöôùc Ñaïi

Vieät nhoû beù nhöng anh huøng tôùi 2 laàn: 1258, 1285. Tuy nhieân, loøng tham cuûa keû thuø chöa caïn. Naêm 1287, Thoaùt Hoan daãn 30 vaïn quaân ñoå vaøo Ñaïi Vieät laàn nöõa, cuøng vôùi ñoaøn thuyeàn löông 70 vaïn hoäc tieán veà Thaêng Long. Tröôùc theá giaëc quaù lôùn, ta moät maët thu quaân döôõng söùc, moät maët cho töôùng Traàn Khaùnh Dö chæ huy thuûy binh vuøng bieån Quaûng Ninh, möu löôïc vaø baát ngôø, ñaùnh chìm toaøn boä thuyeàn löông cuûa giaëc ôû Cöûa Luïc. Quaân giaëc buoäc phaûi ruùt lui. Naém vöõng tình theá aáy. Höng Ñaïo ñaïi vöông Traàn Quoác Tuaán ñaõ choïn soâng Baïch Ñaèng laøm nôi tieâu dieät ñòch. Traän ñòa coïc ñoäc ñaùo ñöôïc taïo döïng cuøng 2 daûi ñaù ngaàm töï nhieân trôû thaønh moät “phoøng tuyeán chìm” ñoùn ñoaøn thuûy binh cuûa ñoái phöông. Ñoàng thôøi quaân ta mai phuïc saün treân hai bôø phía döôùi phoøng tuyeán naøy.

QUAÛNG NINH 807 Ngaøy 9 thaùng 4 naêm 1288, ñaïo thuyeàn binh cuûa OÂ Maõ Nhi “raàm roä” loït vaøo baãy traän ñòa cuûa ta. Ñôïi thuûy trieàu ruùt, quaân ta noåi hieäu leänh phaûn coâng maõnh lieät. Giaëc hoaûng loaïn thaùo chaïy. Song thuyeàn va vaøo coïc, va vaøo nhau vôõ chìm haàu heát. Quaân ta laïi cho thuyeàn ñuoåi theo duøng hoûa löïc ñoát chaùy nhöõng chieác coøn soùt. Tôùi luùc naøy, yù ñoà xaâm löôïc cuûa giaëc bò ñaäp tan hoaøn toaøn. Ngaøy nay, qua Yeân Höng ta vaãn nghe baøi haùt: Soâng Baïch Ñaèng laø nôi cöûa aûi, Toång Haø Nam laø baõi chieán tröôøng.

Daân vaïn chaøi ñòa phöông chöùng kieán toaøn caûnh chieán thaéng haøo huøng aáy cuûa quaân ta, neân khi ñöùc Traàn Höng Ñaïo qua ñôøi, ngöôøi ta ñaõ laäp ñeàn thôø ñeå toân vinh vaø ghi nhôù coâng ôn oâng. Gaàn ñeàn thôø oâng coøn coù mieáu vua Baø, laø nôi thôø baø laõo ngöôøi vuøng naøy, coù coâng maùch baûo vôùi Traàn Höng Ñaïo toaøn boä ñòa

theá nôi ñaây vaø lòch con nöôùc leân xuoáng. Ñeàn vaø mieáu döïng caùch thò traán Yeân Höng chöøng 3km thuoäc ñòa phaän xaõ Yeân Giang. Veà sau laäp laøng Trung Baûn, daân xaây ñình. Ñaát ñình roäng treân 1.700m2. Ñaëc bieät trong ñình coù khaùm thôø, trong khaùm coù pho töôïng Traàn Höng Ñaïo baèng goã sôn son theáp vaøng, trong tö theá ngoài bình thaûn treân ngai. Nhaân daân Yeân Höng cuõng nhö khaùch du lòch, haønh höông haèng naêm cöù ñeán moàng 3 thaùng 3 laïi veà ñaây döï leã hoäi Baïch Ñaèng, oân laïi trang söû chieán thaéng huy hoaøng cuûa nhaân daân ta töø 7 theá kyû qua vaø thaêm ñình Trung Baûn, thaép neùn höông töôûng nieäm ngöôøi anh huøng daân toäc, tham quan baõi coïc Baïch Ñaèng, vaø döï caùc troø vui cuûa hoäi nhö ñaùnh côø, choïi gaø hay bôi traûi... Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

808

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI CHUØA LONG TIEÂN VAØ ÑEÀN ÑÖÙC OÂNG Thôø taïi chuøa: - Chö Phaät - Töôùng lónh nhaø Traàn - Tam toøa thaùnh maãu Taïi ñeàn : Thôø Traàn Quoác Nghieãn (con caû Ñöùc Traàn Höng Ñaïo) Thôøi gian : Ngaøy 24 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Chuøa Long Tieân, thaønh phoá Haï Long Ñaëc ñieåm : Röôùc kieäu töø ñeàn ra beán Ñoan, quay veà chuøa Long Tieân roài trôû laïi ñeàn.

C

huøa Long Tieân laø ngoâi chuøa lôùn nhaát thaønh phoá Haï Long (tröôùc laø thò xaõ Hoøn Gai, tænh Quaûng Ninh), naèm döôùi döôùi chaân nuùi Baøi Thô. Kieán truùc hieän nay cuûa chuøa ñöôïc taïo döïng naêm 1942, nhöng theo töông truyeàn thì chuøa ñaõ coù töø ñôøi nhaø Lyù vaø ñaõ töøng ñöôïc truøng tu lôùn vaøo khoaûng naêm 1913. Trong chuøa, taïi toøa Tam baûo thôø Phaät, coøn beân phaûi thôø caùc töôùng lónh nhaø Traàn vaø beân traùi laø ñieän Tam phuû (thôø Maãu). Ñieän Phaät thôø toøa Cöûu Long baèng goã theáp vaøng cao ñeán 1,6 meùt, coù nieân ñaïi vaøo ñôøi Haäu Leâ. Ñeàn Ñöùc OÂng laø ngoâi ñeàn môùi ñöôïc xaây döïng ôû chaân nuùi Baøi Thô, thuoäc khu vöïc beán Ñoan, maët tieàn höôùng ra vònh Cöûa Luïc. Ñeàn laø nôi thôø ñöùc oâng Traàn Quoác Nghieãn (con caû ñöùc Traàn Höng Ñaïo). Haèng naêm, vaøo ngaøy 24 thaùng 3 daân thò xaõ Hoøn Gai vaø khaùch du

lòch, cuõng nhö ngöôøi haønh höông laïi noâ nöùc veà döï hoäi truyeàn thoáng ôû ñeàn Ñöùc OÂng vaø chuøa Long Tieân. Töø tinh mô ngaøy aáy taïi chuøa vaø ñeàn naøy khoùi höông nghi nguùt vaø khaùch caùc nôi ñaõ baét ñaàu thaêm vieáng. Taïi ñeàn, sau leã moäc duïc laø cuoäc teá thaàn trang nghieâm, töôûng nieäm caùc anh huøng ñôøi Traàn. Taïi chuøa, cuõng töø raát sôùm, nhaø sö truï trì ñaõ thænh chuoâng vaø caàu kinh. Daân chuùng laøm leã daâng höông. Sau cuoäc teá thaàn taïi ñeàn laø ñaùm röôùc lôùn khôûi haønh töø ñeàn Ñöùc OÂng, tieán veà beán phaø, röôùc qua moät soá ñeàn nhoû roài tôùi chuøa Long Tieân. Caùc vò chöùc saéc haønh leã xong taïi chuøa, ñaùm röôùc laïi quay veà ñeàn Ñöùc OÂng. Buoåi toái, treân saân chuøa coù haùt chaàu vaên vaø bieåu dieãn cheøo. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

QUAÛNG NINH 809

HOÄI LAØNG TRAØ COÅ Thôø

Thôøi gian

Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - 6 vò phuùc thaàn (ôû ñình): Quaûng Traïch ñaïi vöông, Huyeàn quoác Laõ Thaùi UÙy, Döïc baûo Trung höng Khoâng loä Giaùc haûi chi thaàn, Ngoïc Sôn traán haûi ñaïi vöông, Linh phuø nhaân minh ñaïi vöông chi thaàn, Linh baïch Ñieåm töôùc chi thaàn - Thaønh hoaøng (ôû mieáu): Nguyeãn Höõu Caàu (Quaän He), thuû lónh nghóa quaân noâng daân theá kyû XVIII : Töø ngaøy 30 thaùng 5 ñeán moàng 7 thaùng 6 - Ngaøy 25 thaùng 5: Treo côø ñaïi. Khoùa laøng (caám ra khoûi laøng) - Ngaøy 30 thaùng 5: Leã “ñoùng caây ñaùm” - Moàng 1 thaùng 6: Leã môøi thaønh hoaøng veà ñình, thi “oâng voi” (lôïn beùo), thi naáu coã - Moàng 2 thaùng 6: Ñaïi leã - aên uoáng taïi nhaø - Moàng 4 ñeán moàng 7 thaùng 6: Röôùc coã chay - coã maën, : Xaõ Traø Coå, huyeän Haûi Ninh : - Tuïc khoùa laøng - Thôø anh huøng noâng daân laøm thaønh hoaøng - Côø ngöôøi, toå toâm ñieám, haùt aû ñaøo, muùa boâng, cöôùp quaû boâng

T

raø Coå laø moät baùn ñaûo roäng öôùc 12km2, thuoäc huyeän Haûi Ninh, tænh Quaûng Ninh; caùch Moùng Caùi 8km, caùch Baõi Chaùy 195km (ñöôøng boä). Traø Coå khoâng chæ ñeïp bôûi caûnh trôøi bieån meânh mang vaø baõi taém daøi roäng maø coøn coù nhieàu danh thaéng nhö coàn Mang, doïi caùt Sa Vì... cuøng nhöõng di tích kieán truùc, lòch söû, ngheä thuaät nhö ñình Traø Coå, nhaø thôø Traø Coå, chuøa Linh Khaùnh, chuøa Xuaân Lan...

khôi xa ñaùnh caù, khoâng may gaëp côn baõo lôùn, hoï phaûi voäi vaøng daït vaøo ñaûo naøy ñeå traùnh. ÔÛ ñaâu cuõng moät caûnh ngheøo, caùc gia ñình ôû laïi khai phaù cöïc nhoïc ñeå sinh soáng, vì ñaûo hoang chöa coù daáu chaân ngöôøi. Ít laâu sau, coù 6 gia ñình khoâng chòu ñöïng ñöôïc caûnh aáy, tìm ñöôøng veà vaø thoát leân:

Cö daân baùn ñaûo laø ngöôøi Vieät ñaõ tuï cö taïi ñaây töø laâu naêm, song caùc cuï thöôøng noùi queâ goác voán ôû Ñoà Sôn. Hoài aáy, caùch nay khoaûng 600 naêm, 12 gia ñình vaïn chaøi töø Ñoà Sôn ra

Coøn nhöõng gia ñình ôû laïi, quyeát sinh cô laäp nghieäp taïi ñaây, laïi bình thaûn noùi:

ÔÛ ñaây aên boång loäc gì, Loäc sung thì chaùt, loäc si thì giaø.

ÔÛ ñaây vui thuù non tieân, Raïng ngaøy reõ nöôùc laáy tieàn nuoâi nhau.

810

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Loøng quyeát taâm khoâng phuï hoï. Laàn hoài, coù baùt aên baùt ñeå, con ñaøn chaùu luõ sinh soâi, laøm chuû ñaát naøy, roài laäp xoùm, laäp laøng thaønh Traø Coå baây giôø. Tuy nhieân, ngöôøi ta vaãn truyeàn löu caâu: “Daân Traø Coå (coù) toå Ñoà Sôn” ñeå höôùng veà nguoàn coäi vaø giaùo duïc chaùu con. Naêm 1550, ngoâi ñình Traø Coå ñoà soä söøng söõng döïng xong ñuùng quy caùch moät ngoâi ñình coå truyeàn cuûa laøng queâ Baéc boä. Ñình daøi gaàn 30m, roäng 18m5, kieán truùc theo kieåu chöõ coâng (工), goàm 2 neáp, roäng 14 gian. Coù tôùi 48 coät lim chaân keâ ñaù taûng. Nhöõng caây coät caùi lôùn, chu vi tôùi 1m63, cao gaàn 5m. Nhöõng cöûa voøng, nhöõng böùc coán ôû hai beân gian giöõa ñeàu chaïm troå coâng phu, nhö hình tieân cöôõi roàng bay treân maây, hoäi cuøng roàng meï, roàng con quaây quaàn muùa löôïn... raát sinh ñoäng, vui maét. Ñuùng laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät truyeàn thoáng cuûa caùc ngheä nhaân taøi hoa. Hai ñaàu hoài laø hai böùc hoaønh phi sôn son theáp vaøng ñoái dieän nhau vôùi hai haøng ñaïi töï ñeïp “Nam sôn tònh thoï” (nuùi Nam beàn vöõng) vaø “Ñòa cöûu thieân tröôøng” (ñaát vöõng trôøi daøi)... yù muoán ngoâi ñình naøy cuõng löu toàn laâu daøi cuøng daân toäc. Caùch ñình chöøng 500m veà phía ñoâng laø baõi taém daøi huùt taàm maét, tôùi 17km! ñuû cho haøng ngaøn khaùch taém ñoàng thôøi. Baõi caùt mòn, saïch,

nöôùc trong, ñuùng laø moät baõi taém haáp daãn, hieám hoi vaø lyù töôûng. Nhö vaäy, laøng Traø Coå laø baùn ñaûo nhoû naèm ñuùng ñòa ñaàu vuøng ñoâng baéc nöôùc ta. Tuy soáng xa queâ goác (ñoàng baèng Baéc boä) laâu ñôøi, saùt bieân giôùi Vieät Nam - Trung Quoác, laïi giao löu vôùi ñoàng baøo caùc daân toäc ít ngöôøi, song ngöôøi daân ñaûo vaãn “giöõ beàn phong tuïc”, baûo veä baûn saéc vaên hoùa cuûa mình thoâng qua kieåu daùng vaø kieán truùc ñình, chuøa, ñeàn mieáu vaø hoäi laøng. Hoäi laøng Traø Coå môû haèng naêm töø 30 thaùng 5 ñeán moàng 7 thaùng 6. Ngoaøi caùc nghi leã chính coøn coù nhieàu troø chôi vaø ñua taøi haáp daãn. Dieãn tröôøng cuûa hoäi laø ngoâi ñình coå kính, nôi thôø 6 vò phuùc thaàn ñaõ coù nhieàu coâng lao môû laøng döïng nghieäp cho daân, traûi nhieàu ñôøi (theo truyeàn thuyeát): – Quaûng Traïch ñaïi vöông – Huyeàn Quoác Laõ Thaùi uùy – Döïc Baûo trung höng Khoâng Loä Giaùc haûi chi thaàn – Ngoïc Sôn Traán haûi ñaïi vöông – Linh phuø nhaân minh ñaïi vöông chi thaàn – Linh baïch Ñieåm töôùc chi thaàn

Coøn ôû mieáu Ñoâi thôø vò thaønh hoaøng, moät nhaân vaät raát ñaùng kính moä, ñoù laø thuû lónh nghóa quaân noâng daân theá kyû XVIII Nguyeãn Höõu Caàu, tuïc goïi laø Quaän He. Muoán toå chöùc hoäi laøng, tröôùc

QUAÛNG NINH 811 heát phaûi tuyeån caùc cai ñaùm. Cai ñaùm laø nam giôùi tuoåi töø 30 trôû leân, ñöôïc choïn laàn löôït döïa vaøo soå ñinh (höông tòch). Cai ñaùm chòu traùch nhieäm toå chöùc vaø ñoùng goùp cho hoäi vaø lo caùc cuoäc leã trong naêm aáy. Thöôøng phaûi tuyeån töø naêm tröôùc. Tôùi hoäi, caùc vò cöù vieäc lo lieäu: Thòt lôïn 20 caân (8kg), gaïo neáp 20 caân, cuøng traàu, cau, röôïu. Sau khi caùc maâm leã vaät ñaõ daâng trình thaùnh, laøng nhaän vaø chia phaàn ñeàu cho toaøn theå trai ñinh. Thòt lôïn phaûi ngon, beùo vaø laø lôïn töï nuoâi töø naêm tröôùc. Ñeán hoäi coù ñaït möùc môùi ñöôïc moå thòt laøm leã. Gaïo neáp cuõng phaûi choïn haït maåy, troøn ñeàu. Laøng vaøo ñaùm ngaøy 30 thaùng 5, nhöng töø ngaøy 25 ñình ñaõ môû cöûa. Cuï töø thaép höông. Côø ñaïi treo giöõa saân ñình baùo hoäi. Töø hoâm aáy laøng coù leä “khoùa laøng”, töùc laø caám toaøn theå daân laøng trong thôøi gian coù hoäi khoâng ai ñöôïc ra khoûi laøng vôùi baát cöù lyù do gì. Ai phaïm leä phaûi phaït 3 ñoàng.(1) Caùc baäc chöùc saéc, cai ñaùm hoïp baøn, saép xeáp moïi vieäc nghi leã vaø röôùc xaùch, coã baøn. Ngaøy 30 thaùng 5, buoåi saùng, chöùc dòch ra ñình chöùng kieán caùc khoaûn ñoùng goùp cuûa cai ñaùm: tieàn, röôïu, thòt, cua, caù, gaïo neáp... Buoåi chieàu laøm leã ñoùng caây cai ñaùm. Nhaø sö cuøng caùc cai ñaùm khieâng caây tre lôùn (ñöôøng kính

khoaûng 20cm) ñaët vaøo 2 caùi giaù ñoùng gheùp vaøo 2 coät caùi ñình. Haønh ñoäng vaø daáu hieäu ñoù xaùc ñònh laøng vaøo ñaùm, ñeøn nhang treân caùc höông aùn luùc naøo cuõng röïc ñoû. Trong luùc ñoù caùc nhaø cai ñaùm nuoâi “oâng voi” (töùc laø lôïn ñöôïc nuoâi rieâng ñeå thòt vaøo dòp hoäi) phaûi ñun nöôùc laù thôm taém cho caùc oâng, roài trang ñieåm baèng phaåm vaø vaûi ñieàu. Sau ñoù, ñöa “oâng voi” vaøo cuõi – cuõng ñöôïc sôn pheát raát ñeïp – vaø khieâng ra ñình. Moàng 1 thaùng 6, caùc vò chöùc saéc phaûi coù maët töø saùng, söûa soaïn ñeå kòp 10 giôø thì haønh leã. Cai ñaùm mang xoâi (10kg), thòt lôïn (10kg) vaø röôïu ra ñình. Sau teá, ñaùm röôùc cöû haønh long troïng töø ñình tôùi mieáu Ñoâi, môøi thaønh hoaøng veà döï hoäi laøng vaø xin chaân nhang ôû mieáu veà caém ôû ñình. Cuoäc thi “oâng voi” do caùc vò chöùc saéc chuû trì. Giaûi chia laøm 3 loaïi: ñeä nhaát, ñeä nhò, ñeä tam ñaïi trö, vôùi 3 möùc thöôûng: 3 haøo 6 xu (nhaát), 2 haøo 4 xu (nhì), vaø 1 haøo 2 xu (ba). Sau ñoù, lôïn nhaø naøo ñöôïc ñem veà nhaø aáy, moå khao hoaëc ñem baùn tuøy yù. Moàng 2 thaùng 6, cai ñaùm toå chöùc ñaïi leã vaø aên uoáng taïi nhaø. Ñaëc bieät töø moàng 4 tôùi moàng 7 coù cuoäc daâng coã raát long troïng, coù caû hai loaïi coã maën vaø coã chay.

812

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Coã maën cheá bieán raát khoù, vöøa phaûi nhieàu moùn (khoaûng 10 moùn) vöøa phaûi xeáp hình ñeïp, chaúng haïn thaønh long, ly, quy, phöôïng, vaãn baèng nhöõng nguyeân lieäu quen thuoäc laø thòt lôïn, gaø, vòt. Theâm moät moùn haûi saûn laø toâm boùc voû nhuoäm ñoû, troâng raát ñeïp (goïi laø heùo maïy). Coã chay cuõng phong phuù, xeáp choàng caùc moùn leân nhau, keâ baèng caùc thanh tre sôn maøu, coù tôùi 10 ñaøn. Moãi maâm coã, daøn baùnh ñeàu coù 2 chaøng trai trang phuïc chænh teà khieâng vaø coù moät oâng ñaùm maëc leã phuïc ñi theo. Coã daâng hai beân taû höõu ñình goïi laø maâm ñöông canh, do caùc coâ gaùi ñeïp khieâng. Trong khi cöû haønh nghi leã trong ñình thì beân ngoaøi coù nhieàu troø vui raát haáp daãn nhö ñaùnh côø ngöôøi, toå toâm ñieám, haùt aû ñaøo, muùa boâng.

Moïi ngöôøi chôø ñôïi muùa boâng, bôûi muùa xong ngöôøi ta tung quaû boâng cho laøng cöôùp laáy. Chieàu moàng 7 thaùng 6 laøm leã caát caây ñaùm vaø toáng long ñaêng (tieãn caây ñeøn hình roàng) ñeå keát thuùc hoäi. Thaày cuùng chuû trì leã vaø daãn ñaàu ñaùm röôùc. Thaày cuùng caàm boù höông nghi nguùt khoùi ñi sau caây ñaùm vaø caây ñeøn roàng. Tieáp theo laø cai ñaùm vaø daân laøng. Vöøa ñi thaày vöøa haùt lôøi caàu chuùc muøa maøng vaø söùc khoûe daân laøng. Thænh thoaûng daân laøng höôûng öùng lôøi caàu, hoøa gioïng theo giöõa tieáng chieâng troáng vaø tieáng phaùo noå trong khoâng khí hoäi heø thaät naùo nhieät hoà hôûi. Ngöôøi ta tin raèng leã hoäi vui veû chöùng toû thaùnh thaàn haøi loøng, do ñoù cuoäc soáng trong naêm cuûa daân laøng seõ gaëp may maén vaø thònh vöôïng. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

(1) Hoài naøy coøn tieâu tieàn xu, ñôn vò tieàn nhoû nhaát (döôùi ñôn vò coøn coù chinh vaø tieàn Baûo Ñaïi nöõa), neân 3 ñoàng laø moät soá tieàn lôùn.

QUAÛNG NINH 813

HOÄI LAØNG QUAN LAÏN : - Traàn Khaùnh Dö (thaønh hoaøng) taïi ñình - 3 anh em hoï Phaïm (boä töôùng Traàn Khaùnh Dö): Phaïm Coâng Chính (mieáu Ñöùc OÂng), Phaïm Quyù Coâng (mieáu Sao OÛn) vaø Phaïm Thuaàn Duïng (mieáu Ñoâng Hoà) - Thoå thaàn Thôøi gian : Töø moàng 10 ñeán 26 thaùng 6 Chính hoäi : Ngaøy 18 thaùng 6 Ñòa ñieåm : Xaõ Quan Laïn, huyeän Vaân Ñoàn Ñaëc ñieåm : Tuïc khoùa laøng - Thi thuyeàn roàng - Caùc troø chôi Thôø

L

aøng Quan Laïn (thuoäc xaõ Quan Laïn, huyeän Haûi Ninh, tænh Quaûng Ninh) laø moät laøng ñaûo naèm treân ñaûo Quan Laïn. Haèng naêm laøng môû hoäi, keùo daøi 16 ngaøy, töø moàng 10 ñeán 26 thaùng 6, maø chính hoäi laø ngaøy 18 thaùng 6. Hoäi mang hai noäi dung: - Kyû nieäm chieán thaéng giaëc Nguyeân Moâng (Theá kyû XIII). - Hoäi daân vuøng bieån Laøng thôø danh töôùng Traàn Khaùnh Dö ôû ñình laøm thaønh hoaøng. OÂng voán laø quan traán giöõ Vaân Ñoàn, ñaõ laäp chieán coâng laãy löøng ñaùnh chìm toaøn boä 70 vaïn hoäc gaïo trong ñoäi thuyeàn löông cuûa giaëc vaøo naêm 1288, goùp phaàn quyeát ñònh trong vieäc ñaäp tan aâm möu vaø yù chí xaâm löôïc cuûa keû thuø. Ngoaøi ra daân Quan Laïn coøn thôø 3 vò anh huøng laø anh em ruoät, hoï Phaïm, ngöôøi ñòa phöông, laø boä

töôùng cuûa Traàn Khaùnh Dö ñaõ hy sinh trong traän Baïch Ñaèng. Ñoù laø: - Phaïm Coâng Chính, anh caû, ôû mieáu Ñöùc OÂng. - Phaïm Quyù Coâng, anh hai, ôû mieáu Sao OÛn. - Phaïm Thuaàn Duïng, em uùt, ôû mieáu Ñoâng Hoà. Veà ñòa lyù, Quan Laïn laäp ra 8 xoùm, maø 5 xoùm chính laø Ñoâng Nam, Thaùi Hoøa, Baéc, Ñoaøi, Taân Phong vaø 3 xoùm leû laø Sôn Haøo, Taân Laäp, Yeân Haûi. Nhöng khi toå chöùc hoäi, Quan Laïn laïi chia laøm hai phöôøng ñeå phaân boå ñoùng goùp. Moãi phöôøng coù 3 giaùp. Phöôøng Ñoâng coù giaùp Ñoâng, Nam, Vaên; phöôøng Ñoaøi giaùp Ñoaøi, Baéc, Voõ. Moãi giaùp coù khoaûng 10 tôùi 20 ñinh. Tieàn goùp hoäi tuøy thuoäc vaøo soá ñinh cuûa töøng giaùp. Moãi laàn coù theå phaûi goùp tôùi 10 ñoàng, moät moùn tieàn khaù lôùn, bôûi ñôn vò nhoû nhaát laø xu vaø moät ñoàng baèng 100 xu.

814

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Caâu ca xöa nhö coøn than vaõn: Sinh con ra chöa baùo ñaùp, Môùi loït loøng ñaõ phaûi thaäp nguyeân. (10 ñoàng)

Ngaøy 10 thaùng 6: Gioáng nhö daân Traø Coå, Quan Laïn cuõng coù tuïc “khoùa laøng”, trong suoát thôøi gian hoäi, khoâng ai ñöôïc ra khoûi laøng, nhöng kyû luaät coøn khe khaét hôn: Neáu ai traùi leä laøng coù theå ñoát thuyeàn ngöôøi ñoù. Vaäy laø vaøo dòp hoäi, chæ coù ngöôøi vaøo laøng, khoâng coù ngöôøi laøng ñi ra. Ngaøy 13 thaùng 6: Caùc giaùp hoïp, baøn vieäc ñoùng goùp cho hoäi. Ngaøy 14, giaùp hoïp aên uoáng, cöû thö kyù cho giaùp vaø cöû quaân cheøo, laø nhöõng traùng ñinh thaùo vaùt, thaïo ngheà soâng ñeå ñi ngheânh thaàn. Quaân cheøo moãi phöôøng khoaûng 30 ngöôøi, laïi theâm öôùc 10 ngöôøi nöõa caàm côø, quaït, troáng. Moãi phöôøng cöû 1 töôùng. Phöôøng Ñoâng thöôøng laø töôùng vaên. Phöôøng Ñoaøi thöôøng laø töôùng voõ. Caùc töôùng naøy tuyeån trong haøng nguõ chöùc dòch cuûa laøng. Ngaøy 15, caùc phöôøng lo thuyeàn, daàm, troáng.. vaø phaân coâng ngöôøi naøo vieäc aáy, sôn daàu cho thuyeàn, veõ hình ñaàu roàng ôû ñaàu thuyeàn (do ñoù goïi laø thuyeàn roàng). Ngaøy 16 laøm leã ngheânh thaàn. Chuû teá, ban teá, chöùc dòch, töôùng

vaên, voõ, quaân lính (quaân cheøo) taäp trung thaønh haøng nguõ ôû ñình cuøng côø quaït vaø kieäu ñi ngheânh thaàn. Tôùi ngheø (caùch ñình 1,5km) chuû teá daâng leã vaät (xoâi, gaø, röôïu, hoa, quaû) leân baøn thôø, xin aâm döông roài röôùc baøi vò Traàn Khaùnh Dö treân kieäu long ñình trôû veà. Tôùi ñình, baøi vò ñaët vaøo baøn thôø ôû haäu cung. Chuû teá khaán môøi thaàn veà döï hoäi laøng. Khoaûng 2 giôø saùng ngaøy 17, toå chöùc teá ñaëc bieät ôû ñình. Baøi vò caùc thaàn (ñeàu ñaõ röôùc veà ñuû) daâng baøy ôû baøn thôø gian giöõa raát trang troïng, ñeøn neán saùng tröng, khoùi höông nghi nguùt, maâm vaät phaåm hoa quaû thôm ngon. Ngaøy 18, xin 2 chaân nhang ôû mieáu Ñöùc OÂng (thôø Phaïm Coâng Chính) chuyeån veà baøn thôø töôùng vaên, töôùng voõ ñeå thôø cuùng. Khoaûng 3 giôø chieàu (nöôùc trieàu leân) 2 phöôøng ñeàu troáng dong côø môû, töôùng só trong quaân phuïc chænh teà (Ñoâng Nam vaên: aùo traéng, Ñoaøi Baéc voõ: aùo ñen. Töôùng maëc aùo daøi, chít khaên, caân ñai ñaày ñuû), keùo nhau ra mieáu Ñöùc OÂng. Höông tröôûng cuøng 2 töôùng vaøo mieáu leã, roài 2 beân daøn quaân, keùo nhau xuoáng thuyeàn. Thuyeàn phöôøng Ñoâng seõ sang ñoâng roài trôû veà taây. Thuyeàn phöôøng Ñoaøi seõ sang taây roài trôû veà Ñoâng. Ba laàn nhö vaäy. Xong, moãi thuyeàn

QUAÛNG NINH 815 bôi veà mieáu Ñöùc OÂng. Hai töôùng ñöùng ôû muõi thuyeàn, maët höôùng vaøo mieáu. Troáng, chieâng noåi leân aâm vang traàm boång. Khoâng khí hoäi trôû neân thieâng lieâng. Côø nguõ saéc phaát leân... Töôùng Ñoâng rao hòch: “Bôù giai Ñoâng nam Vaên ta kia! Naêm nay laø 12 thaùng, treân thì ñoùng ñaùm thôø nguõ vò Ñaïi vöông (Töôùng Traàn Khaùnh Dö, 3 boä töôùng hoï Phaïm vaø thoå thaàn), ñoä cho daân laøng cöôøng thònh, ñoä cho giaø treû bình an, döôùi soâng 2 chieác thuyeàn roàng reõ muõi cheøo bôi! Ñoâng Nam Vaên ta ra tröôùc thì ñöôïc vaøo tröôùc!” Tieáp, töôùng Ñoaøi rao hòch cuõng nhö vaäy, chæ thay Ñoâng Nam Vaên baèng Ñoaøi Baéc Voõ vaø “Ñoaøi Baéc voõ ta ra sau laïi ñöôïc vaøo tröôùc!” Ngoaøi hai thuyeàn roàng thi coù caùc thuyeàn giaùm saùt vaø baûo veä. Töø mieáu Ñöùc OÂng tôùi coät moác ngoaøi bieån laø 1.500m. ÔÛ ñoù troàng 2 coät cao treo 2 côø traéng vaø 2 troïng taøi coù maët, chöùng kieán. Moãi thuyeàn bôi ra tôùi coät moác bieån nhoå côø roài trao côø cho nhau. Lieàn sau ñoù, cuoäc ñua thuyeàn môùi chính thöùc baét ñaàu. Quaàn chuùng treân bôø hoø reo vang daäy coå vuõ cuoäc ñua.

Khi quay muõi thuyeàn höôùng veà bieån, maëc cho gioù chuyeån höôùng naøo, vaãn phaûi lôïi duïng ñöôïc söùc gioù, choáng saøo, vöõng tay laùi, 4 ngöôøi ñaåy saøo quay muõi thuyeàn cho nhanh vaø höôùng veà bôø lao tôùi. Thuyeàn naøo va vaøo thuyeàn kia laø thua cuoäc. Thuyeàn naøo caäp beán tröôùc thì quaân cuøng töôùng leân mieáu Ñöùc OÂng, tôùi coät treo giaûi (tieàn giaûi trong khaên ñoû) vuoát khaên ñoû. Daân chuùng lieân tuïc hoø reo, luùc naøy la heùt möøng vui, taùn thöôûng, coã vuõ. Hai oâng töôùng cuøng vaøo leã thaàn. Roài ban giaùm khaûo trao giaûi. Caû hai thuyeàn cuøng ñöôïc thöôûng. Giaûi nhaát nhieàu gaáp 5 laàn giaûi nhì. Ngoaøi cuoäc cheøo bôi ñua taøi vaøo chính hoäi ngaøy 18 thaùng 6, caùc ngaøy khaùc trong suoát thôøi gian hoäi laøng ñeàu coù troø chôi cho moïi ngöôøi tham gia nhö keùo co, leân ñu, côø ngöôøi. Ban ñeâm, laøng ñoùn gaùnh cheøo (hoaëc tuoàng) veà dieãn. Ngaøy 19, hai tröôûng phöôøng lo hai maâm coã cho hoâm sau (20 thaùng 6) vaø laøm hai thuyeàn nhoû baèng giaáy boài, toâ maøu cho ñeïp. Ngaøy 20 thaùng 6: Leã caàu bình yeân. Saùng, chöùc dòch coù maët ñoâng ñuû taïi ñình. Hai maâm coå ñaët ôû beä xaây tröôùc ñình, laøng môøi thaày cuùng

816

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tôùi cuùng. Sau ñoù, moãi phöôøng choïn saün moät quaân cheøo bôi caàm chieác thuyeàn giaáy chaïy moät maïch veà cuoái laøng theo quy ñònh. Tôùi nôi, ngöôøi naøy naâng thuyeàn baèng hai tay leân tröôùc maët khaán vaùi thaàn linh roài chaâm löûa ñoát chieác thuyeàn giaáy ñoù, xong môùi chaïy veà ñình döï coã.

Hoäi laøng Quan Laïn keát thuùc baèng vieäc röôùc baøi vò thaønh hoaøng veà ngheø trong nieàm haân hoan vaø hy voïng cuûa caû laøng veà moät naêm môùi laøm aên thònh vöôïng vaø yeân vui. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

NINH BÌNH HOÄI ÑOÀNG COÂI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

V

: Hieån Coâng : Laøng Ñoàng Coâi, thò traán Tam Ñieäp : Moàng 5 thaùng 6 vaø moàng 1 thaùng 3 : Moàng 1 thaùng 3 : - Hoäi keùo chöõ taäp traïân 96 ngöôøi - Thi coã baùnh giaày, baùnh gai

ua Huøng Vöông thöù 18 laø Dueä Vöông, tuoåi giaø khoâng coù con trai noái doõi, laïi boû treã vieäc nöôùc, chæ laáy röôïu cheø laøm vui thuù. Thuïc Phaùn laø chuû boä Ai Lao cho raèng vaän nhaø Huøng ñaõ heát, môùi ñem quaân chia laøm 5 ñaïo tieán ñaùnh nöôùc Vaên Lang. Vua Huøng lo sôï cho trieäu con reå laø Taûn Vieân sôn thaùnh veà trieàu baøn keá giöõ nöôùc. Taûn Vieân Sôn thaùnh tieán cöû Suøng Coâng laøm töôùng tieân phong, Hieån Coâng laøm töôùng Taû quaân, Ngoïc Thoå Coâng laøm töôùng Höõu quaân, Ñoã Coâng

laøm töôùng Haäu quaân, coøn töï mình laøm töôùng Trung quaân, chia ñöôøng ngheânh ñòch: Töôùng Hieån Coâng tieán ñaùnh quaân Thuïc ôû Hoan Chaâu (Ngheä An), quaân Thuïc ñaïi baïi. Boán ñaïo khaùc cuõng ñeàu thaéng lôùn, ñuoåi quaân Thuïc veà boä Ai Lao. Naêm oâng ñem quaân ca khuùc khaûi hoaøn, vua Dueä Vöông phong cho quan töôùc, löu laïi trieàu ñình phuï chính. Baáy giôø nöôùc Hoà Toân (Chieâm Thaønh) thöôøng ñem quaân vöôït

NINH BÌNH 817 bieån vaøo cöûa Thaàn Ñaàu (Thaàn Phuø) quaáy roái. Vua Huøng Dueä Vöông sai Suøng Coâng, Ngoïc Thoå Coâng vaø Ñoã Coâng vaøo vuøng Tam Ñieäp xaây ñoàn, ñoùng quaân löu thuû phoøng ngöï. Laïi sai töôùng Hieån Coâng traán giöõ cöûa bieån Ñaïi Nha, ñoùng haønh dinh ôû laøng Ñoàng Coâi. Ngoaøi luùc vieäc quaân nhaøn roãi, Hieån Coâng daïy daân laøng sieâng naêng vieäc ñoàng ruoäng, tieát kieäm tieâu duøng. Muïc luïc coù caâu: “Vaâng chæ roàng traán thuû Sôn Nam, coù phuû töï no loøng chieân xích töû. Thaáy Coâi ñòa cao theâm saün theá nôi noùc haønh dinh. Daïy Ñoàng höông caàn kieäm laøm ñaàu ra baøi sö phuï...”

Laïi noùi Thuïc Phaùn, chuû boä Ai Lao, laø doøng doõi moät ngöôøi trong soá traêm con cuûa Laïc Long Quaân. Sau khi bò Taûn Vieân Sôn thaùnh ñaùnh thua, Thuïc Phaùn cho söù sang xin haøng phuïc vua Huøng. Ñeán naêm Huøng Dueä Vöông 150 tuoåi, thaáy mình giaø yeáu môùi truyeàn ngoâi cho reå laø Taûn Vieân Sôn thaùnh. Taûn Vieân Sôn thaùnh hai ba laàn töø choái. Dueä Vöông coá eùp, Taûn vieân Sôn thaùnh beøn khuyeân vua goïi Thuïc Phaùn veà maø trao ngoâi baùu, vì Thuïc Phaùn kieâu duõng laïi cuøng trong toân phaùi hoï Huøng. Dueä Vöông öng thuaän, cho vôøi Thuïc Phaùn veà laøm leã nhöôøng ngoâi. Thuïc Phaùn leân ngoâi vua laáy hieäu laø

An Döông Vöông, ñoåi teân nöôùc Vaên Lang laøm nöôùc AÂu Laïc. Caûm aân ñöùc nhöôøng ngoâi, Thuïc An Döông Vöông laäp ñeàn thôø ôû nuùi Nghóa Lónh nguyeän ñôøi ñôøi giöõ toân mieáu hoï Huøng. Caùc quan laïi trieàu Huøng ñeàu cho giöõ nguyeân chöùc vuï. Hieån Coâng khoâng phuïc nhaø Thuïc, boû quan chöùc maø ñi chu du thieân haï, tieâu dao non nöôùc, nay röøng Tam Ñieäp nhôûn nhô traêng gioù, mai cöûa Thaàn Ñaàu cheøo queá doõi laøng tieân. Moät hoâm, Hieån Coâng trôû laïi Ñoàng Coâi döïng thaûo lö treân neàn haønh dinh ñeå ôû. Qua vaøi naêm sau, Hieån Coâng boãng nhieân khoâng beänh maø hoùa. Huyeàn thoaïi keå raèng: Nöûa ñeâm ngaøy moàng 5 thaùng 6 aâm lòch, thaûo lö cuûa Hieån Coâng, haøo quang choùi loïi, chieáu roõ nhöõng ñaùm maây chaäp chôøn leân xuoáng, boãng moät tieáng saám vang reàn, moät vaàng löûa ñoû röïc töø thaûo lö bay thaúng leân trôøi. Nhaân daân keùo ñeán xem thì khoâng thaáy Hieån Coâng ñaâu, chæ coøn laïi quaàn aùo, khaên, haøi. Daân laøng Ñoàng Coâi laäp ñeàn thôø ôû ngay nôi Hieån Coâng hoùa, suy toân laøm Ñöông caûnh thaønh hoaøng. Neân coù veá caâu ñoái: Traán Nam töï ñieån kinh Huøng Laïc.

Nghóa laø: Gìn giöõ coõi Nam töï ñieån ghi töø ñôøi Huøng Laïc.

818

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñeán ñôøi Leâ Hieån Toâng, trong khoaûng nieân hieäu Caûnh Höng (1740-1786) ñeàn thôø Hieån Coâng laïi chuyeån lui veà phía baéc khoaûng hôn 100m, töùc laø ngoâi ñeàn Ñoàng Coâi hieän nay. Coù ñoâi caâu ñoái: Ñoàng Thuûy voâ ba tröng thaùnh ñöùc, Coâi Sôn höõu thaïch laëc thaàn coâng.

Taïm dòch: Ñoàng Thuûy soùng yeân nhôø ñöùc thaùnh. Coâi Sôn coù ñaù khaéc coâng thaàn.

Haèng naêm coù hai laàn kî thaùnh. Coã thôø chính teá vaøo ngaøy moàng 4 vaø moàng 5 thaùng 6; coã chaïp chính teá vaøo ngaøy 22 thaùng chaïp. Coã thôø: Hai chuû coã (huynh thöù), ñeán löôït moãi chuû coã ñöôïc nhaän 4 saøo ruoäng toát. Vuï chieâm caáy luùa teû, duøng chi phí cho nhöõng ngöôøi phuïc vuï laøm coã. Vuï muøa caáy neáp duøng laøm teá phaåm. Trong thaùng 3 aâm lòch, chuû coã laøm moät böõa thònh soaïn môøi vaøi ba chuïc ngöôøi thaân thích ñeán aên goïi laø “coã kieâng”. Soá ngöôøi aên coã kieâng seõ phaûi giöõ gìn saïch seõ khoâng tham gia ñaùm tang, khoâng aên caùc loaïi thòt traâu, thòt choù... Thaùng 5 aâm lòch, moãi chuû coã laøm 3 gian nhaø luoàng, lôïp laù goài, ôû tröôùc saân goïi laø “nhaø giaùo”. Ngaøy 24 cuøng thaùng röôùc baùt höông Söù giaû töø ñeàn veà thôø ôû nhaø giaùo. Ngaøy 25 baét ñaàu xay thoùc, giaõ vaø choïn gaïo, moãi ngaøy coù töø 25 ñeán

30 ngöôøi phuïc vuï (soá ngöôøi ñaõ aên kieâng). Moàng 1 thaùng 6 giaõ boät laøm baùnh gai, saùng moàng 4 giaõ baùnh giaày ñeå chieàu röôùc ra ñeàn. Chuû coã thöù hai laøm lui laïi moät ngaøy, giaõ boät vaøo ngaøy moàng hai, chieàu moàng 4, giaõ baùnh giaày vaø röôùc ra ñeàn vaøo saùng moàng naêm. Soá baùnh laøm trong coã thôø cuûa moãi chuû coã goàm: – Baùnh giaày chính tieàn 4 taám (moãi taám duøng 12 ñaáu gaïo töùc 36 baùt). – Baùnh giaày y moân 8 taám (moãi taám duøng 6 ñaáu gaïo töùc 18 baùt). – Baùnh giaày phuï 120 taám (moãi taám 1 ñaáu, baèng ba baùt gaïo). – Baùnh gai loaïi chính 60 taám (vuoâng 20 cm x 20cm, daøy 6cm). – Baùnh gai phuï 120 taám (vuoâng 15cm x 15cm, daøy 6cm). – Baùnh chöng 24 taám (moãi taám vuoâng 25cm x 25cm, daøy 6cm). – Cheø kho 6 baùt, ñoã ñöôøng 12 ñóa, cheø tam, boùng neû... vaø moät maâm nguõ quaû... Coã chaïp: Hai chuû coã (nhò vong) ñeán löôït moãi chuû coã ñöôïc nhaän 3 saøo ruoäng toát, cuõng moät vuï caáy teû, moät vuï caáy neáp. Ngaøy 26 thaùng 11 leã thaùnh, baét ñaàu xay thoùc, trình töï nhö laøm coã thôø nhöng soá baùnh ít hôn.

NINH BÌNH 819 Soá baùnh moãi chuû coã: – Baùnh giaày 120 taám (moãi taám 2 ñaáu, baèng 6 baùt gaïo) – Baùnh gai 120 taám (moãi taám 20cm x 20cm daøy 6cm) – Cheø kho, ñoã ñöôøng, cheø tam, boùng neû... nguõ quaû nhö coã thôø. HOÄI LAØNG

Laøng Ñoàng Coâi xöa, cöù 3 hoaëc 5 naêm laïi môû hoäi 10 ngaøy vaøo ñaàu thaùng 3 aâm lòch. Ngoaøi teá leã, röôùc saùch, cheøo haùt, hoäi coøn coù hình thöùc keùo chöõ, moät troø vui truyeàn thoáng ñoäc ñaùo. Toå chöùc keùo chöõ phaûi löïa choïn 96 ngöôøi, trang phuïc quaàn traéng, aùo daøi thaâm, thaét löng maøu, boû muùi beân hoâng, ñaàu ñoäi khaên xeáp hoaëc khaên nhieãu. Soá ngöôøi chia laøm 8 ñoäi, caùc ñoäi tröôûng thì 4 ngöôøi caàm ñaïi ñao, 4 ngöôøi caàm tröôøng kieám, coøn laïi caùc ñoäi vieân moãi ngöôøi caàm moät gaäy nöùa hoaëc tre thaät thaúng daøi khoaûng hai meùt, ñöôïc cuoán giaáy maàu röïc rôõ (hoa tröôïng) duøng tô caây döùa nhuoäm caùc maøu xanh, ñoû, tím, vaøng... laøm nhöõng caùi nguø treân ñaàu gaäy. Toaøn ñoäi keùo chöõ döôùi söï chæ huy cuûa toång côø vaø ñoác côø, hai ngöôøi naøy aên maëc ñeïp hôn moïi ngöôøi, chít khaên nhieãu ñieàu, moãi ngöôøi caàm moät laù côø thaàn vuoâng moãi caïnh 0m60, vaø moät ngöôøi caàm troáng tieåu coå theo saùt toång côø, moät ngöôøi caàm

loa ñi laïi theo haøng quaân ñeå truyeàn hieäu leänh. Tieáng troáng tieåu coå ñeàu ñeàu theo nhòp böôùc, caùnh quaân dieãu qua caùc xoùm roài tieán vaøo saân ñình. Khi böôùc vaøo saân ñình thì troáng con doàn daäp, troáng caùi noåi leân, tuø vaø inh oûi. Toång côø giô cao côø leänh veà phía tröôùc, daãn ñoaøn quaân aøo aøo chaïy theo nhòp troáng caùi vaøo xoaùy oác. Luùc naøy ñoác côø muùa côø chaïy giöõa caùc haøng quaân laøm nhieäm vuï oån ñònh goïi laø “veùn quaân” troâng raát ñeïp maét. Ñoaøn quaân sau noái tröôùc, voøng voøng lôùp lôùp taïo hình 4 oác, nhoû ôû boán goùc saân vaây quanh moät goùc lôùn. Hoï vöøa chaïy vöøa chuïm ñaàu gaäy vaøo nhau troâng gioáng caùi nhaø troøn. Xoaùy oác töôïng tröng cho nguõ nhaïc (5 quaû nuùi lôùn) vôùi yù nghóa nuùi non huøng vó, töôïng tröng cho nguõ dinh (5 doanh traïi) vôùi yù nghóa quaân söï. OÁc lôùn (oác giöõa) vöøa thaønh hình cuõng laø luùc toång côø phaûi kòp thôøi thaùo quaân. Ñoaøn keùo chöõ theo nhau ra khoûi saân ñình dieãu qua con ñöôøng sau ñình ñeå trôû laïi saân ñình keùo chöõ thöù nhaát. Toång côø daãn quaân ñi thaønh chöõ, ñoác côø vaãn laøm nhieäm vuï muùa côø chaïy qua laïi uoán naén töøng neùt ñeå laøm cho nhöõng ngöôøi caàm ñaïi ñao vaø tröôøng kieám ñöùng ñaàu caùc neùt phaûy, neùt maùc. Khi keùo xong moät chöõ, theo hieäu leänh cuûa ngöôøi caàm tieåu coå, tieáng

820

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

troáng döùt, taát caû döøng laïi. Ba tieáng troáng lôùn noåi leân, moïi ngöôøi ngoài xuoáng, tieáp ba tieáng troáng nöõa, caùc gaäy ñaët xuoáng tröôùc maët. Ngöôøi caàm loa noùi to: “Tröôùc laïy thaùnh hoaøng vaïn baùi, sau trình chuû hoäi, trình laøng, chuùng toâi ñaõ keùo xong chöõ thöù nhaát aï.” Moät hoài chieâng troáng noåi leân Chuû hoäi ñi xem töøng neùt chöõ vaø ban khen baèng ba tieáng troáng. Troáng tieåu coå laïi noåi leân, ñoaøn quaân ñöùng leân theo toång côø ra khoûi saân ñình ñeå voøng laïi tieáp tuïc keùo chöõ khaùc. Thöôøng thöôøng moãi buoåi keùo boán chöõ Haùn do caùc cuï coù hoïc vò cao trong laøng ñoå ra nhö: Thieân haï thaùi bình, Töù daân ñoàng laïc, Vaïn phuùc du ñoàng... Khi keùo xong caû boán chöõ, ñöôïc chuû hoäi coâng nhaän xong, laïi theo nhòp troáng thaùo quaân trôû laïi keùo taùm haøng ñeå “boå doàn”. “Boå doàn” töôïng tröng hình thöùc ñoùng moät ñoàn quaân. Keùo 8 haøng xong, hoài troáng hieäu noåi leân doàn

daäp, ñoaøn quaân hoø reo chaïy ra boán phía. Hai haøng ñaàu döøng laïi taïo thaønh böùc töôøng doàn phía tröôùc, coù cöûa “tieàn”. Hai haøng cuoái döøng laïi taïo thaønh böùc töôøng doàn phía sau coù cöûa “haäu”. Boán haøng giöõa döøng laïi hai beân taïo thaønh hai böùc töôøng doàn phía taû, höõu, coù cöûa “taû” vaø cöûa “höõu”. Boán cöûa “tieàn”, “haäu”, “taû”, “höõu” do ñoäi tröôûng hai ñoäi ñöùng gaàn nhau, gheách muõi caäp ñaïi ñao, tröôøng kieám taïo hình thöùc coång doàn. Toång côø ñieåm troáng töø canh moät ñeán canh naêm, coù loa truyeàn, töôïng tröng quaân canh ñoåi gaùc ôû ñoàn quaân trong moät ñeâm. Tieáng hoài troáng thu khoâng, töôïng tröng trôøi ñaõ saùng. Tieáng loa truyeàn leänh, chieâng troáng noåi leân ñieàu khieån ñoaøn quaân trôû laïi 8 haøng, goïi laø “hoài trieàu”, töôïng tröng giaëc daõ nôi bieân aûi ñaõ deïp yeân, ñoaøn quaân löu thuû trôû laïi trieàu ñình. Tôùi ñaây keát thuùc buoåi keùo chöõ.

Tham khaûo: Thaønh hoaøng Vieät Nam (taäp II) - NXB VHTT Haø Noäi (1997).

Vaên Haäu

NINH BÌNH 821

HOÄI TIEÂN ÑEÀN DAÂU : - Töù phuû coâng ñoàng - Maãu Lieãu Haïnh Thôøi gian : Töø ngaøy 15 thaùng gieâng ñeán moàng 3 thaùng 3 Chính hoäi : Ngaøy 15 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Phuôøng Nam Sôn, thò xaõ Tam Ñieäp Ñaëc ñieåm : - Teá nöõ quan Thôø

Duø ai ñi ñaâu veà ñaâu, Nguyeân tieâu leã hoäi ñeàn Daâu thì veà. Duø ai baän roän traêm beà, Nguyeân tieâu leã hoäi thì veà ñeàn Daâu.

C

aâu ca dao quen thuoäc ôû Ninh Bình nhaéc nhôû moïi ngöôøi veà döï hoäi ñeàn Daâu, maø töông truyeàn coù lieân quan nhieàu ñeán coâng chuùa Lieãu Haïnh. Ñeàn Daâu nay thuoäc phöôøng Nam Sôn, thò xaõ Tam Ñieäp, tænh Ninh Bình. Ñaõ töø laâu, nhaân daân ôû ñaây khaù töï haøo veà vò nöõ thaàn ñöôïc thôø nôi ñoù. Nieàm töï haøo aáy cuûa daân chuùng ñòa phöông ñöôïc theå hieän ôû ñoâi caâu ñoái coøn ñöôïc löu trong ñeàn vôùi yù so saùnh söï linh thieâng cuûa ñeàn khoâng keùm gì caùc ñeàn phuû töông töï ôû Nam Ñònh vaø Thanh Hoùa cuõng nhö nhieàu nôi khaùc. Caâu ñoái ñoù coù noäi dung nhö sau: Vaân Caùt linh thieâng tieâu ñeä nhaát, Suøng Sôn coå mieáu tònh thieân thu. (Ñeàn Vaân Caùt linh thieâng thöù nhaát, Mieáu Suøng Sôn noåi tieáng nghìn naêm)

Truyeàn raèng, xöa kia vaøo thôøi haäu Leâ vuøng Ñoàng Giao, Tam Ñieäp, coøn hoang vu laém. Röøng thieâng nöôùc ñoäc aâm u, thuù döõ ma quæ

hoaønh haønh ôû khaép nôi, ngöôøi ñi qua ñaây cuõng thöa thôùt vaéng veû. Khi ñoù nhaø Maïc cöôùp ngoâi nhaø Leâ neân cuoäc chieán giöõa nhaø Maïc vaø nhöõng ngöôøi muoán khoâi phuïc nhaø Leâ vaãn xaûy ra dai daúng chöa döùt. Moät laàn, trong khi phoø vua Leâ cho quaân vöôït ñeøo Ba Doäi ñaùnh ra Thaêng Long, thaáy quaân só meät moûi Trònh Tuøng ñaõ döøng laïi tröôùc moät ngoâi mieáu nhoû beân ñöôøng thieân lyù. Mieáu naèm beân moät goác caây coå thuï coù boùng sum xueâ, Trònh Tuøng cho goïi vieân cai ñoäi ñoùng ôû baûo Lyù Nhaân gaàn ñoù ñeå hoûi. Vieân cai ñoäi cho bieát mieáu thôø Lieãu Haïnh coâng chuùa vaø raát linh thieâng. Ngöôøi ta coù theå ñeán ñoù caàu möa, caàu naéng vaø moïi söï ñeàu thaønh. Nghe vaäy, Trònh Tuøng beøn röôùc vua Leâ vaøo mieáu nghæ taïm vaø saém ñeøn höông khaán vaùi: “Toâi laø taû töôùng Trònh Tuøng, taøi heøn söùc moïn, phoø vua Leâ deïp nguïy Maïc, long ñong maáy chuïc naêm roài vaãn chöa bình ñöôïc nguïy Maïc, côûi aùch cho muoân hoï. Nay haønh quaân ra Ñoâng Kinh, quyeát moät phen thu phuïc xaõ taéc, non soâng. Tieân chuùa linh thieâng

822

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

phuø trôï cho ba quaân leân ñöôøng ñaïi thaéng.” Vöøa döùt lôøi khaán thì moät traän gioù aøo aøo thoåi tôùi höông thôm ngaøo ngaït, ba naøng tieân nöõ hieän ra. Moät ngöôøi aùo ñoû, moät ngöôøi aùo xanh vaø moät ngöôøi aùo traéng, tay caàm quaït loâng phe phaåy, daùng ñieäu dòu daøng uyeån chuyeån, maét phöôïng maøy ngaøi. Nhöõng ngöôøi ñoù xöng laø tieân chuùa töø tieân giôùi ñeán ngöï nôi ñaây ñeå deïp aùc tröø taø. Sau khi noùi chuyeän ñaõ höùa giuùp ñôõ trieàu ñình. Quaû nhieân, sau ñoù nhaø vua trôû veà Thaêng Long ñaõ baét ñöôïc Maïc Maäu Hôïp, khoâi phuïc laïi trieàu ñaïi. Nhôù coâng xöa, vua Leâ Theá Toâng ñaõ cho xaây laïi mieáu thôø, ban taëng mó töï vaø saéc phong, giao quan phuû ñòa phöông troâng coi chaêm soùc. Cuoái naêm Maäu Thaân (1788), Hoaøng ñeá Quang Trung taäp keát hôn 10 vaïn quaân ôû Ñoàng Giao, Tam Ñieäp ñeå ñaùnh ra Thaêng Long ñuoåi giaëc Thanh, nhaø vua cuõng ñaët haønh cung ngay taïi ñeàn Daâu. Ñeâm aáy ñaõ khuya maø nhaø vua vaãn thao thöùc, gaàn saùng môùi thieáp ñi, thì boãng coù moät côn gioù lôùn noåi leân vaø xuaát hieän moät tieân nöõ maëc aùo hoàng hieän ra, noùi: “Ta laø Lieãu Haïnh coâng chuùa, con gaùi Ngoïc Hoaøng thöôïng ñeá ñöôïc giao cai quaûn vuøng naøy ñaõ maáy naêm nay ñeå che chôû cho khaùch lui tôùi vaø daân sôû taïi. Hoâm nay bieát vöông caàm quaân deïp giaëc, ñoù laø nghóa lôùn. Giaëc Baéc

chieám ñöôïc Thaêng Long ñaõ chuû quan aên Teát khoâng coù yù ñònh haønh binh. Vöông haõy cho quaân aên Teát tröôùc, ñuùng ñeâm giao thöøa caát quaân tieán ñaùnh, coù ta daãn ñöôøng tieáp söùc ñaïi söï taát xong. Chæ trong moät tuaàn laø phaù heát quaân ñòch. Ta ban cho ba quaân taám luïa naøy laøm côø vaø may aùo baøo cho Hoaøng ñeá.” Noùi roài tieân nöõ bay ñi khoâng ñeå nhaø vua kòp hoûi moät lôøi naøo. Quang Trung giaät mình tænh giaác, höông thôm vaãn coøn ngaøo ngaït vaø hai taám luïa coøn ñoù. Ngaøi beøn taäp hôïp töôùng só vaøo buoåi saùng ñoù, ñem giaác mô ra keå vaø quyeát ñònh leân ñöôøng. Quaû nhieân, quaân ta ñaïi phaù quaân Thanh nhö tieân nöõ ñaõ baùo moäng. Ñeå taï ôn nöõ thaàn, sau chieán thaéng nhaø vua cho mang leã vaät veà teá taïi ñaây vaø cho daân môû hoäi aên möøng chieán thaéng. Vua saéc phong laø “Toái linh thaàn nöõ, ngoïc beä haï thöôïng thöôïng ñaúng thaàn” vaø giao cho daân Lyù Nhaân ñôøi ñôøi phuïng söï, höông hoa boán muøa. Keå töø ñoù, cöù vaøo ngaøy raèm thaùng gieâng haèng naêm daân laøng Lyù Nhaân vaø caû toång Ñaøm Khaùnh laïi môû hoäi lôùn ñeå möøng xuaân. Leã hoäi ñeàn keùo daøi suoát töø ngaøy 15 thaùng gieâng cho ñeán ngaøy moàng 3 thaùng 3 aâm lòch. Töông truyeàn ñoù laø ngaøy kî cuûa maãu Lieãu. Ngöôøi ta ñoå veà ñaây döï hoäi ñeàn caàu taøi caàu loäc, caàu bình an roài sau ñoù môùi ra döï hoäi Phuû Giaày. Suoát trong thôøi

NINH BÌNH 823 gian aáy luùc naøo hoäi cuõng raát ñoâng ngöôøi ñeán leã baùi caàu xin. Leã hoäi ñeàn Daâu ñöôïc baét ñaàu vaøo ngaøy 15 thaùng gieâng, theo phong tuïc laø ngaøy ñaët nhöõng hom daâu ñaàu tieân cuûa moät muøa taèm tang. Nhö truyeàn thuyeát ñaõ nhaéc ñeán, caùc tieân nöõ cuûa ñeàn tröôùc ñaây ñaõ laø nhöõng ngöôøi troâng coi vieäc taèm tang ôû ñaây. Ngoaøi ra, ñoù coøn laø ngaøy möøng chieán thaéng quaân xaâm löôïc cuûa vua Quang Trung. Tuy vaäy, caøng veà sau naøy vieäc thôø Lieãu Haïnh coâng chuùa caøng chieám öu theá lôùn trong hoäi ñeàn Daâu. Tröôùc ñaây vaøo thôøi phong kieán moãi naêm ñeán kyø hoäi ngöôøi ta toå chöùc röôùc töôïng Maãu vôùi nhöõng nghi thöùc vaø quy ñònh raát chaët cheõ. Khoâng khí ngaøy hoäi vöøa ñoâng vöøa naùo nhieät. Töôïng Maãu ñöôïc ngheânh röôùc trang troïng vaø uy nghi trong nieàm haân hoan phaán khôûi cuûa con nhang ñeä töû vaø du khaùch thaäp phöông. Sau nghi thöùc röôùc laø cuoäc teá nöõ quan coøn ñöôïc duy trì cho ñeán nay. Cuoäc teá do caùc baø caùc coâ ñaûm nhieäm,

cuõng ñaày ñuû caùc nghi thöùc lôùn nhö moät cuoäc teá nam quan. Theâm vaøo ñoù laø trang phuïc vaø söï uyeån chuyeån cuûa caùc baø caùc coâ laøm cho cuoäc leã caøng theâm haáp daãn. Moät sinh hoaït lôùn thöù ba cuûa hoäi ñeàn Daâu laø tuïc keùo chöõ. Nhöõng ngöôøi tham gia keùo chöõ cuõng laø nhöõng ngöôøi ñöôïc löïa choïn kyõ vaø taäp luyeän raát coâng phu. Bôûi vì vôùi soá löôïng ñoâng vaø nhöõng ñöôøng chaïy theo hình chöõ chi ñeå xeáp thaønh nhöõng chöõ ñeïp ñeõ nhö “Maãu nghi thieân haï”, “Thieân haï thaùi bình”, “Lyù nhaân vi mó”... khoâng phaûi laø moät vieäc deã laøm, ñoøi hoûi moät quaù trình taäp luyeän raát coâng phu ñeå trình dieãn vaøo dòp hoäi. Nhö vaäy töø ñeàn Baéc Leä ñeán phuû Taây Hoà, xuoáng Phuû Giaày Nam Ñònh tôùi ñeàn Daâu Ninh Bình, roài vaøo ñeàn Soøng, Phoá Caùt (Thanh Hoùa) laø caû moät daûi caùc di tích vaø leã hoäi thôø Lieãu Haïnh raát phong phuù vaø ña daïng, laøm noåi baät taâm thöùc thôø maãu ñaëc saéc cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Leâ Hoàng Lyù

824

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI TRÖÔØNG YEÂN : - Ñinh Tieân Hoaøng - Leâ Ñaïi Haønh Thôøi gian : Töø moàng 7 ñeán moàng 10 thaùng 3 Chính hoäi : Moàng 10 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Xaõ Tröôøng Yeân, huyeän Hoa Lö Ñaëc ñieåm : - Côø lau taäp traän. - Keùo chöõ Thôø

T

röôøng Yeân laø moät xaõ thuoäc huyeän Hoa Lö, tænh Ninh Bình, nôi coù ñeàn thôø vua Ñinh Tieân Hoaøng vaø Leâ Ñaïi Haønh, vaø laø thuû ñoâ ñaàu tieân cuûa nöôùc ta vôùi quoác hieäu Ñaïi Coà Vieät sau moät ngaøn naêm Baéc thuoäc. Ñoù cuõng laø nôi haèng naêm nhaân daân ñòa phöông caû nöôùc môû hoäi ñeå töôûng nhôù coâng lao hai vò vua noåi tieáng trong lòch söû ñaát nöôùc. Töø Haø Noäi du khaùch coù theå theo ñöôøng soá 1 Haø Noäi - Ninh Bình, ñeán caây soá 87 reõ phaûi ñi 8 caây soá nöõa laø ñeán xaõ Tröôøng Yeân, nôi coù khu di tích cuûa coá ñoâ Hoa Lö xöa. Taïi ñaây haèng naêm cöù vaøo moàng 10 thaùng 3 dieãn ra hoäi Tröôøng Yeân nhaèm nhaéc laïi nhöõng kyû nieäm veà vua Ñinh Tieân Hoaøng. ÑOÂI DOØNG LÒCH SÖÛ

Söû saùch nöôùc nhaø coøn ghi veà vua Ñinh Tieân Hoaøng nhö sau: “Vua hoï Ñinh, teân huùy laø Boä Lónh, ngöôøi ñoäng Hoa Lö, chaâu Ñaïi Hoaøng, con cuûa thöù söû chaâu Hoan

Ñinh Coâng Tröù, deïp yeân caùc söù quaân, töï laäp laøm ñeá, ôû ngoâi 12 naêm (968 -979), bò noäi nhaân laø Ñoã Thích gieát, thoï 56 tuoåi (924 - 979), taùng ôû sôn laêng Tröôøng Yeân. “Xöa, cha cuûa vua laø Ñinh Coâng Tröù laøm nha töôùng cuûa Döông Ñình Ngheä, ñöôïc Ñình Ngheä giao giöõ chöùc quyeàn thöù söû chaâu Hoan, sau veà vôùi Ngoâ vöông, vaãn ñöôïc giöõ chöùc cuõ, roài maát. Vua moà coâi cha töø beù, meï hoï Ñaøm ñöa gia thuoäc veà ôû caïnh ñeàn sôn thaàn trong ñoäng. Vaøo tuoåi nhi ñoàng, vua thöôøng cuøng boïn treû con chaên traâu ngoaøi ñoàng, boïn treû töï bieát kieán thöùc khoâng baèng vua, cuøng nhau suy toân laøm tröôûng. Phaøm khi chôi ñuøa, thöôøng baét boïn chuùng cheùo tay laøm kieäu ñeå röôùc vaø caàm hoa lau ñi hai beân ñeå röôùc nhö nghi tröôïng thieân töû. Ngaøy roãi thöôøng keùo nhau ñi ñaùnh treû con thoân khaùc, ñeán ñaâu boïn treû ñeàu sôï phuïc, haèng ngaøy ruû nhau ñeán phuïc dòch kieám cuûi naáu côm. Baø meï thaáy vaäy möøng laém, moå lôïn nhaø cho chuùng aên. Phuï laõo caùc saùch baûo

NINH BÌNH 825 nhau: ‘Ñöùa beù khí töôïng nhö theá aét laøm neân nghieäp lôùn’, beøn daãn con em ñeán theo, roài laäp laøm tröôûng ôû saùch Ñaøo AÙo.

- Lyù Khueâ (xöng laø Lyù Laõng Coâng) chieám Sieâu Loaïi Baéc Ninh (nay thuoäc huyeän Thuaän Thaønh, Baéc Ninh)

“Ngöôøi chuù cuûa vua giöõ saùch Boâng, choáng ñaùnh vôùi vua. Baáy giôø, vua coøn ít tuoåi, theá quaân chöa maïnh, phaûi thua chaïy. Khi qua caàu ôû Ñaøm Gia Nöông Loan, caàu gaõy, vua rôi xuoáng buøn. Ngöôøi chuù toan ñaâm, boãng thaáy hai con roàng vaøng hoä veä vua neân sôï maø lui. Vua thu nhaët quaân coøn soùt, quay laïi ñaùnh, ngöôøi chuù phaûi haøng. Töø ñaáy, ai cuõng sôï phuïc, phaøm ñi ñaùnh ñeán ñaâu ñeàu deã nhö cheû tre, goïi laø Vaïn Thaéng Vöông.

- Nguyeãn Thuû Tieäp (xöng laø Nguyeãn Leänh Coâng) chieám Tieân Du (nay thuoäc Tieân Sôn, Baéc Ninh)

“Baáy giôø, möôøi hai söù quaân ñeàu töï xöng huøng töôùng, caùt cöù vuøng rieâng. - Ngoâ Xöông Xí chieám Bình Kieàu (nay thuoäc Noâng Coáng, Thanh Hoaù) - Ngoâ Nhaät Khaùnh chieám Ñöôøng Laâm (nay thuoäc huyeän Phuùc Thoï, Haø Taây) - Kieàu Coâng Haõn (xöng Nguyeãn Thaùi Bình) chieám Tam Ñaùi (nay thuoäc Yeân Laïc, Vónh Phuùc) - Ñoã Caûnh Thaïc (xöng Ñoã Caûnh Coâng) chieám vuøng Ñoã Ñoäng (nay thuoäc huyeän Thanh Oai, Haø Taây)

- Löõ Ñöôøng (xöng laø Löõ Taù Coâng) chieám Teá Giang (nay thuoäc huyeän Vaên Laâm, Höng Yeân) - Nguyeãn Sieâu (xöng laø Nguyeãn Hieån Coâng) chieám Taây Phuø Lieät (nay thuoäc huyeän Thanh Oai, Haø Taây) - Kieàu Thuaän (xöng laø Kieàu Leänh Coâng) chieám Hoài Hoà (nay laø Caåm Kheâ thuoäc tænh Phuù Thoï) - Phaïm Baïch Hoå (xöng laø Phaïm Huøng AÙt) chieám Chaâu Ñaèng (nay thuoäc huyeän Kim Ñoäng, Höng Yeân) - Traàn Laõm (xöng laø Traàn Minh Coâng) chieám Boá Haûi Khaåu (nay laø Chi Boá, xaõ Kyø Boá, huyeän Vuõ Tieân, Thaùi Bình)(1). “Vua moät phen caát quaân laø deïp yeân, beøn töï laäp laøm ñeá. Choïn ñöôïc

826

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

choã ñaát ñeïp ôû Ñaøm Thoân, muoán döïng ñoâ ôû ñoù, nhöng vì theá ñaát chaät heïp, neân chính thöùc ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö (nay laø phuû Tröôøng Yeân).” VUØNG DI TÍCH - NÔI MÔÛ HOÄI

Ñeàn Ñinh vaø ñeàn Leâ töông truyeàn ñöôïc xaây döïng treân neàn cung ñieän xöa, giöõa moät thung luõng lôùn bao quanh bôûi haøng loaït nuùi ñaù taïo thaønh caûnh quan huøng vó maø ngöôøi thaønh taâm hoâm nay tôùi ñaây nhö vaãn coøn nghe ñöôïc dö aâm naùo nöùc cuûa ñoâ thaønh nhoän nhòp thôøi môû nöôùc caùch nay möôøi theá kyû. Daáu tích toøa thaønh coå chieám moät dieän tích 300 ha, naèm goïn trong xaõ Truôøng Yeân. Thaønh Hoa Lö chia laøm thaønh Noäi vaø thaønh Ngoaïi. Khu thaønh Ngoaïi roäng 140 ha goàm caùc thoân Yeân Thaønh, Yeân Thöôïng, khu thaønh Noäi thuoäc ñòa phaän thoân Chi Phong. Toaøn boä nuùi soâng (con soâng Hoaøng Long) vaø khu vöïc thaønh coå taïo neân moät toång theå kieán truùc ñöôïc hai vua Ñinh, Leâ xaây döïng vaø söû duïng, coøn laïi tôùi nay nhö nhöõng chöùng tích hoaït ñoäng cuûa moät trieàu ñaïi tuy ngaén nguûi nhöng oanh lieät. Chuøa Nhaát Truï (thoân Yeân Thaønh) vôùi moät coät ñaù hình truï taùm caïnh cao hôn ba meùt, ngoïn laø boâng sen, ñöôïc khaéc baøi minh Laêng Nghieâm cho bieát coät ñaù döïng vaøo thôøi Leâ Ñaïi Haønh. Cuõng ôû ñaây coù ñeàn thôø Thuïc Tieát coâng chuùa (con

gaùi vua Ñinh), laïi coù moät soá phuû, nay chæ coøn ñòa danh nhö phuû Vaät, thôø vò töôùng coi vieäc tuyeån quaân, phuû Tuøng Xeûo thôø oâng xöû toäi cöïc hình; ao Giaûi (nuoâi giaûi) vaø ñoäng An Tieâm (nhoát hoå baùo) laø nhöõng ñieåm xöû phaït keû coù toäi, gheành Thaùp laø nôi vua Ñinh duyeät thuûy quaân; nuùi Coät Côø laø nôi phaáp phôùi laù quoác kyø. Laïi coøn hang Muoái, hang Tieàn laø nhöõng kho chöùa taøi saûn nhaø nöôùc. Treân ñænh nuùi Yeân Ngöïa (Maõ Yeân) coù laêng vua Ñinh, döôùi chaân nuùi laø laêng vua Leâ; coøn ñoäng Thieân Toân chính laø tieàn ñoàn cuûa kinh ñoâ vaø queøn OÅi laø cöûa ngoõ vaøo ñoâ thaønh xöa. Taát caû quaàn theå kieán truùc töï nhieân vaø nhaân taïo aáy caøng coù yù nghóa hôn nhôø trung taâm vaät chaát mang noäi dung lòch söû lôùn, vaø coù veû ñeïp rieâng vöøa thieâng lieâng vöøa traàn tuïc. Ñoù laø ñeàn vua Ñinh vaø ñeàn vua Leâ, ñeàu ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû XVIII. Ñeàn vua Ñinh ñöôïc xaây döïng theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”, ñöôøng vaøo thaønh xaây theo chöõ vöông (王). Qua Ngoï moân quan (coång ngoaøi), chuùng ta tôùi Nghi moân ngoaïi (cöûa ngoaøi). Tieáp theo laø Nghi moân noäi (cöûa trong), ñi tieáp nöõa reõ sang traùi laø nhaø Khaûi Thaùnh, thôø meï vua Ñinh. Ñoái dieän, beân traùi laø nhaø voïng, nôi tröôùc ñaây caùc cuï hoïp baøn teá leã. Qua hai coät truï laø tôùi saân roàng. Giöõa saân laø saäp roàng (long

NINH BÌNH 827 saøng) baèng ñaù khaéc noåi hai con roàng ñeïp. Hai beân saäp laø hai con ngheâ baèng ñaù nguyeân khoái, taêng veû uy nghi. Ñeàn coù ba toøa: Baùi ñöôøng (ngoaøi cung) mang bieån ñeà ba chöõ theáp vaøng loäng laãy “Chính thoáng thuûy” (môû neàn chính thoáng), Thieâu höông, nôi thôø töù vò coâng thaàn nhaø Ñinh, coù höông aùn vaø côø “Thaùi Bình” (nieân hieäu trieàu Ñinh), töôïng tröng cho Ñinh Tieân Hoaøng, vaø trong cuøng laø Chính cung coù töôïng vua Ñinh (ôû giöõa), töôïng Ñinh Lieãn (con caû vua) beân phaûi, töôïng Ñinh Haïng Lang vaø Ñinh Toaøn (hai con thöù cuûa vua). Ñeàn vua Leâ veà ñaïi theå khoâng khaùc laém vôùi ñeàn vua Ñinh, duy coù beân höông aùn treo côø “ Thieân Phuùc” (nieân hieäu trieàu Leâ), töôïng tröng cho Leâ Ñaïi Haønh, coøn ôû Chính cung coù töôïng Leâ Ñaïi Haønh (ôû giöõa), töôïng Baûo Quang Hoaøng Thaùi Haäu (töông truyeàn laø Döông Vaân Nga) beân phaûi, vaø töôïng Leâ Long Ñænh, vua thöù ba trieàu Leâ. Ñeå töôûng nieäm coâng ñöùc lôùn lao cuûa Ñinh Tieân Hoaøng ñeá vaø Leâ Ñaïi Haønh Hoaøng ñeá, nhaân daân ñòa phöông ñaõ toå chöùc hoäi Tröôøng Yeân vaøo ngaøy moàng 10 thaùng ba aâm lòch, ngaøy vua Ñinh töùc vò. LEÃ HOÄI

Trong kyù öùc cuûa nhöõng ngöôøi giaø, hoäi Tröôøng Yeân vaãn coøn ñoïng laïi nhö moät sinh hoaït vaên hoùa tín

ngöôõng lyù thuù nhaát trong cuoäc ñôøi hoï. Ngöôøi ta coøn nhôù raèng laàn hoäi noâ nöùc nhaát coøn ñöôïc nhôù tröôùc Caùch maïng thaùng 8 laø vaøo nhöõng naêm 1941 vaø 1943. Sau ñoù moät thôøi gian daøi laéng xuoáng cho ñeán naêm 1982 hoäi môùi trôû laïi. Noùi theá nhöng caû hai ñeàn cuûa caùc vò tieân ñeá luùc naøo cuõng nghi nguùt khoùi höông. Ngöôøi sôû taïi cuõng nhö khaùch thaäp phöông vaãn tôùi ñaây caû vaøo nhöõng ngaøy thöôøng. Xöa kia hoäi keùo daøi 4 ngaøy töø moàng 7 ñeán moàng 10 thaùng 3 aâm lòch. Moät thôøi gian daøi hoäi Tröôøng Yeân ñöôïc coi laø quoác leã, sau ñoù môùi trôû thaønh hoäi laøng vaø hoäi vuøng lôùn nhö ngaøy nay. Hoäi do hai laøng Yeân Thöôïng vaø Yeân Haï ñaûm traùch. Daân Yeân Thöôïng lo vieäc teá leã ôû ñeàn Ñinh, daân Yeân Haï lo vieäc teá leã ôû ñeàn Leâ. Haøng giaùp caét phieân nhau mua saém leã vaät. Ngoaøi höông hoa, ngöôøi ta phaûi lo lôïn vaø xoâi. Lôïn ñöôïc nuoâi töø moät naêm tröôùc. Tröôùc ba thaùng lôïn phaûi ñöôïc aên tinh khieát. Ñuùng ngaøy, daân moå thòt lôïn, luoäc chín baøy vaøo maâm lôùn, röôùc ra ñeàn. Duy coù moät heøm caàn nhôù: vua Ñinh bò haïi vì moùn doài neân nay maâm cuùng khoâng coù loøng doài. Caùc ñoà teá khí ñöôïc lau chuøi saïch seõ, röôùc ñaët tröôùc saân roàng. Ca dao xöa nhaéc nhôû: Ai laø con chaùu Roàng Tieân, Thaùng ba môû hoäi Tröôøng Yeân thì veà. Veà thaêm ñeàn cuõ Ñinh - Leâ, Non xa nöôùc bieác boán beà nhö xöa.

828

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Theo leä xöa, hoäi duø môû nhieàu hay ít ngaøy thì moàng 10 thaùng ba vaãn laø chính hoäi, coøn baét ñaàu röôùc chính thöùc vaøo chieàu moàng 9 - ñoù laø leã röôùc nöôùc. LEÃ RÖÔÙC NÖÔÙC

Vaøo moàng 9, nhöõng ngöôøi ñöôïc hai laøng cöû vaøo chaân röôùc phaûi aùo quaàn nghieâm chænh taäp trung taïi ñeàn Ñinh. Ñaùm röôùc baét ñaàu luùc hai giôø chieàu, khôûi haønh töø ñaây, nghieâm trang, kính caån. Ñi ñaàu laø côø quaït, roài tôùi phöôøng baùt aâm taùm ngöôøi ñi soùng ñoâi nhau. Roài ñeán kieäu long ñình, treân ñaët chieác cheù seõ ñöïng nöôùc thaùnh. Taát caû ñeàu maëc trang phuïc gaàn gioáng nhau, quaàn traéng, aùo the, khaên chuïp, thaét löng xanh ñoû. Nhöõng ngöôøi mang côø quaït ñoäi theâm chieác noùn ñuùc. Ñi theo kieäu laø cuï giaø laøng maëc aùo teá, cuøng vôùi moät chöùc dòch hoaëc nhaø sö. Troáng chieâng noåi leân, ñaùm röôùc chaäm raõi leân ñöôøng tôùi beán Tröôøng Yeân (Hoaøng Long ñoä) nôi töông truyeàn laø Ñinh Boä Lónh bò chuù ñuoåi phaûi vöôït soâng vaø ñöôïc roàng vaøng röôùc qua. Ñaùm röôùc vöøa röôùc nöôùc ñeå thôø, vöøa nhaèm nhaéc laïi söï tích keå treân. Töông truyeàn khi xöa thuôû sinh thôøi ñi ôû chaên traâu cho chuù, Ñinh Boä Lónh bò chuù ñaùnh ñuoåi chaïy ñeán bôø soâng Hoaøng Long khoâng chaïy ñöôïc nöõa. Vöøa voäi vöøa sôï, Ñinh Boä Lónh cuoáng quyùt keâu oâng laùi ñoø coù

teân laø Roàng chôû giuùp. Khoâng thaáy oâng laùi ñoø ñaâu, ñang luùc caáp boãng coù con roàng noåi leân reõ nöôùc ñöa ngaøi qua soâng. Ñaùm röôùc ñi ñeán beán soâng, taát caû döøng laïi. Taïi ñaây ñaõ coù moät chieác thuyeàn chôø saün. Ngöôøi ta chuyeån cheù ñöïng nöôùc töø long ñình xuoáng thuyeàn. Cheøo thuyeàn ra giöõa doøng soâng thì döøng laïi, moät ngöôøi caàm gaùo ñoàng khoûa nöôùc muùc ñoå ñaày cheù, thuyeàn trôû laïi bôø, cheù nöôùc ñöôïc ñöa veà long ñình ñeå röôùc veà ñeàn. Trong luùc nhöõng ngöôøi treân thuyeàn laáy nöôùc, treân bôø chieâng, troáng vaø nhaïc noåi leân roän raõ. Ñoaïn ñöôøng töø beán soâng veà ñeàn chæ daøi hai caây soá, nhöng ñaùm röôùc ñi raát chaäm raõi vaø töø toán. Do vaäy, khi röôùc ñöôïc nöôùc veà ñeàn thì trôøi ñaõ xaåm toái. Treân ñöôøng ñaùm röôùc ñi qua, nhaân daân ñoå ra xem vaø ñi theo raát ñoâng, thaønh moät ñoaøn daøi. Khoâng khí hoäi heø thaät soâi noåi. Ñöa nöôùc vaøo ñeàn xong, ngöôøi ta ruïc ròch chuaån bò cuoäc teá vaøo buoåi toái. TEÁ LEÃ

Ñaây laø nghi thöùc quan troïng nhaát cuûa hoäi Tröôøng Yeân. Ñaëc bieät ôû ñaây ngöôøi ta teá veà ñeâm. Khi ñeøn, ñuoác baät saùng, aùnh saùng chieáu vaøo caùc ñoà teá nhieàu maøu saéc taïo neân söï oùng aùnh, röïc rôõ vaø huyeàn aûo, buoåi leã caøng trôû neân uy nghi loäng laãy, thieâng lieâng. Hai caây ñình lieäu (laøm

NINH BÌNH 829 baèng nöùa khoâ ñaäp daäp boù chaët) to nhö hai caây coät daøi tôùi 10m chaùy röøng röïc suoát töø 6 giôø toái tôùi nöûa ñeâm. Taát caû moïi vieäc ñeàu lo toan chu ñaùo, caùc nghi thöùc ñöôïc tieán haønh ôû caû hai ñeàn, nhöng thöôøng ôû ñeàn vua Leâ, toå chöùc nhoû hôn moät chuùt, vì vua Leâ duø sao cuõng xuaát thaân töø moät ngöôøi döôùi tröôùng vua Ñinh. Ban leã goàm 5 ngöôøi: moät oâng chaùnh leã, hai oâng phaân hieán, hai oâng boài teá. Giuùp ban coù oâng thoâng xöôùng, oâng haï xöôùng, oâng chieâng, oâng troáng, hai oâng ñem ñaøi (röôùc ñaøi). Sau cuøng laø chín oâng ñoïc chín khuùc (cöûu khuùc), moät baøi ca nghi leã ca ngôïi coâng ñöùc nhaø vua, ñöôïc trình baøy nhö moät ngheä thuaät dieãn xöôùng. Sau moãi khuùc teá baèng Haùn vaên thì coù hai ngöôøi phöôøng troø, nam ñaøn, nöõ haùt, dieãn giaûi toaøn boä noäi dung khuùc teá baèng lôøi haùt ca truø. Cuoäc teá keùo daøi nhö vaäy naêm, saùu tieáng. Trong thôøi gian aáy, ngöôøi xem chaät ních trong ngoaøi ñeàn. Ngoaøi ra, soá ñoâng khaùc thì chen nhau vaây quanh caây phaùo boâng chôø xem ñoát phaùo. Sau ñoù, caû nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm laãn khaùch haønh höông haàu nhö khoâng nguû trong söï haùo höùc chôø ñôïi ngaøy mai, chính hoäi. Ñaây ñoù khaép nôi trong ñeàn ñeàu coù ngöôøi ôû laïi, caùc cuï baø ñoïc kinh, ngöôøi qua keû laïi nhoän nhòp, maõi tôùi gaàn saùng

moïi ngöôøi môùi thieáp ñi trong nieàm vui chung. Ngaøy moàng 10 thaùng ba baét ñaàu baèng cuoäc teá nhö ñeâm tröôùc. Ngöôøi töø caùc nôi vaãn luõ löôït keùo veà döï hoäi. Trong luùc taïi ñeàn tieán haønh teá leã thì beân ngoaøi ngöôøi ta ñang chuaån bò dieãn troø “côø lau taäp traän”. TROØ CÔØ LAU TAÄP TRAÄN

Khoaûng 10 giôø saùng, moïi ngöôøi ñoå ra baõi Hang Traâu, phía beân phaûi ñeàn Ñinh Tieân Hoaøng xem troø “côø lau taäp traän”. Troø chôi boäc loä khí phaùch vaø nhö baùo hieäu taøi naêng cuûa ngöôøi anh huøng. Troø dieãn laïi söï tích quaõng ñôøi ñi ôû chaên traâu cho chuù cuûa Ñinh Boä Lónh. Truyeàn thuyeát keå raèng, moät buoåi ñi thaû traâu, Ñinh Boä Lónh ngoài treân mình traâu ngaâm nga: Coû caây aáy, non nöôùc naøy, Nöôùc non quanh quaát coû caây xanh rì. Röøng hoang coû raäm ñeå chi. Phen naøy ta quyeát doïn ñi cho roài... Naøy naøy chuùng baïn ta ôi...

Luõ treû chaên traâu xuùm vaøo khen hay. Nhöng chôït coù gioïng cheâ bai vaø tieáng haùt theo: Chuùng ta ñi ôû chaên traâu, Ngaøy naøo cuõng daét qua caàu ñi chaên. Laïy trôøi cho ruoäng toát naên, Cho röøng toát coû, traâu aên caû ngaøy...

Luõ treû laïi ñoàng thanh taùn thöôûng. Theá laø cuoäc aåu ñaû giöõa treû chaên traâu Thung Lau cuûa Ñinh Boä Lónh vaø treû chaên traâu Thung Laù xaûy ra. Ñinh Boä Lónh neùm ñaù

830

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

gioûi, khoûe, nhanh, laïi traùnh neù taøi tình neân khoâng heà bò thöông tích. Ngöôïc laïi, böõa aáy nhieàu ñöùa beân ñoái phöông bò böôu ñaàu söùt traùn. Song, treû chaên traâu Thung Laù lôïi duïng luùc roái loaïn baét traâu cuûa Thung Lau vaø ñoøi chuoäc. Ñinh Boä Lónh vöøa hoái haän haønh ñoäng cuûa mình vöøa böïc töùc boïn Thung Laù, lieàn daãn quaân ñi ñaùnh. Thaéng traän, Ñinh Boä Lónh caàm ñaàu caû hai thung leân ñöôøng ñaùnh quaân Thung Luïi. Söùc khoûe vaø taøi trí cuøng uy tín cuûa Ñinh Boä Lónh laøm cho quaân Thung Luïi thua lieång xieång. Giôø ñaây thì quaân ba thung nhaát loaït suy toân Ñinh Boä Lónh laøm chuû töôùng vaø ngaøy naøo chuùng cuõng tuï hoäi moät nôi ñeå chia laøm hai phe ñaùnh traän. Beân naøo coù Ñinh Boä Lónh laø y nhö beân aáy thaéng. Cöù moãi laàn nhö vaäy luõ treû xuùm laïi voøng tay kieäu “chuû soaùi” leân röôùc ñi quanh vuøng nhö moät vò anh huøng thaät söï. Troø “côø lau taäp traän” döïa treân nhöõng caâu chuyeän thôøi thô aáu aáy cuûa Ñinh Boä Lónh maø trình dieãn haèng naêm vaøo ngaøy moàng 10 thaùng ba, ngaøy Ñinh Boä Lónh deïp xong 12 söù quaân, leân ngoâi vua. Ngöôøi ta choïn töø 70 ñeán 100 em trai tuoåi 15, 16 taàm voùc gaàn nhö nhau, söùc khoûe toát cho luyeän taäp. Chuù beù ñoùng vai Ñinh Boä Lónh ñaëc bieät phaûi linh lôïi, maët saùng suûa, khoûe maïnh. Ñinh Boä Lónh ñöôïc

maëc aùo vaøng - hoaøng baøo - aùo cuûa vua, quaân thì maëc aùo xanh, quaàn coäc traéng. Soá treû chia laøm hai phe vôùi maøu saéc khaùc nhau. Ñaïo cuï ñeå dieãn coù coân, kieám boâng lau laøm côø hieäu vaø nhöõng ñaàu traâu boài giaáy nan ñan, duø sao cuõng phaûi toû roõ ñaây laø treû chaên traâu ñang soáng thôøi Ñinh Boä Lónh ngaøy xöa. Troáng, chieâng vaø nhöõng nhaïc cuï duøng laøm hieäu ra quaân vaø thu quaân. Cuoäc dieãn nhaéc laïi sinh hoaït thoâng thöôøng cuûa treû chaên traâu treân baõi coû, ñuøa nghòch, ñuoåi nhau, treâu choïc laãn nhau, roài ñaùnh nhau daãn tôùi chinh phuïc caû ba thung cuûa ngöôøi anh huøng nhoû tuoåi. Thu phuïc ba thung veà moät moái: aâu cuõng laø moät tín hieäu naøo ñoù cuûa vieäc thu phuïc 12 söù quaân sau naøy cuûa huøng tröôûng Ñinh Boä Lónh Tham gia troø dieãn naøy thöôøng laø hoïc sinh ñaát Tröôøng Yeân. Caùc em ñöôïc luyeän taäp thöôøng xuyeân vaø luoân ñöôïc ngöôøi lôùn nhaéc nhôû chieán tích anh huøng cuûa nhaø vua, queâ chính vuøng naøy. Tröôùc khi dieãn troø ngaøy hoäi, oâng truøm daãn “treû chaên traâu cuûa ba thung” vaøo saân roàng, tröôùc baøn thôø vua Ñinh ñeå leã taï, xin pheùp trình dieãn troø naøy, nhôù ôn toå tieân vaø laáy khöôùc cho daân laøng. Trong khi leã, oâng truøm ñoïc baøi taáu:

NINH BÌNH 831 Giôøi sinh thaùnh ñeá Deïp loaïn chính vì Giöõ nöôùc hoä daân Nay luõ hoàng quaàn. Thaùc sinh ñeå lyù Toå truyeàn toân theå Traûi maáy nghìn naêm Ñoäi ñöùc cao thaâm Nhôø ôn uûng hoä Non soâng chung tuù Hoa coû thaám nhuaàn Nhôø ôn coõi thoï Vui veû ñieàm xuaân. Thuyeát xuaân khaùnh ngoä Thaùnh hoäi khaùnh sinh Giaø treû hoan nghinh Heát loøng kyû nieäm Tích xöa baøy dieãn Taäp traän boâng lau Nhaéc laïi ñôøi sau Toû göông ñôøi tröôùc Cuùi xeùt xích taâm Baùi taï voâ nhaân. Thaùnh cung vaïn tueá (2)

OÂng truøm ñoïc xong, taát caû ñaùm treû côø lau vaøo leã roài ra dieãn. Xong troø, ñoaøn quaân laïi trôû vaøo leã taï, caàu mong nhaø vua phuø hoä cho daân laøng vaø quaân taäp traän. TROØ KEÙO CHÖÕ Moät ñoaøn goàm 32 treû trai 15, 16 tuoåi, maëc ñoàng phuïc thöôøng laø aùo traéng, quaàn maøu saãm, thaét löng xanh ñoû. moãi ngöôøi caàm gaäy cuoán giaáy maøu coù chieác nguø ôû ñaàu gaäy nhieàu maøu saëc sôõ. Ngöôøi xeáp theo haøng moät, keùo daøi, caùch ñeàu nhau moät meùt. Khi coù hieäu troáng, ñoaøn ngöôøi chuyeån ñoäng, vaãn theo haøng moät (nhö neùt

buùt loâng ñöa treân giaáy) treân baõi coû xanh thaønh töøng neùt chöõ Nho cho ñeán luùc hoaøn chænh hai chöõ “太平” (thaùi bình). Moät hieäu troáng khaùc, nhöõng ngöôøi keùo chöõ ngoài xuoáng, ngaõ ngöôøi ra phía sau. Ngöôøi xem nhìn roõ hai chöõ nhö boâng hoa nôû, thaät ñeïp maét. Tieáp theo laø keùo chöõ “Thieân phuùc”. Sau keùo chöõ thöôøng coù ñoäi muùa roàng, con roàng “9 khuùc” röïc rôõ, tung hoaønh giöõa thung luõng vaø nuùi non, troâng thaät hoaønh traùng vaø oai huøng. BÔI TRAÛI

Soâng Hoaøng Long chaûy qua ñaây coøn in ñaäm nhieàu daáu tích veà vua Ñinh. Nuùi Kieám moïc leân saùt bôø soâng töông truyeàn xöa vua Ñinh neùm thanh kieám xuoáng ñoù sau bieán thaønh hoøn nuùi. Hoaøng Long ñoä laø beán soâng nôi roàng vaøng chôû vua qua soâng. Gheành Thaùp, moät choûm nuùi nhoâ ra giöõa doøng soâng, töông truyeàn laø nôi xöa kia vua Ñinh ñöùng duyeät thuûy quaân. Sau naøy ngöôøi ta toå chöùc bôi traûi cuõng treân ñoaïn soâng naøy ñeå nhôù laïi hoaït ñoäng thuûy quaân thôøi ñoù. Moãi thoân cuûa xaõ Tröôøng Yeân ñöôïc döï moät thuyeàn, moãi traûi 9 ngöôøi. Ñaàu traûi caém moät côø ñuoâi nheo khaùc maøu ñeå deã phaân bieät. Trai bôi, côûi traàn ñoùng khoá, ñaàu quaán khaên moû rìu, rieâng ngöôøi laùi caém moät laù côø nhoû treân ñaàu. Sau troáng leänh, taát caû xuaát phaùt, traûi ñeán ñích tröôùc laø thaéng cuoäc.

832

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ngoaøi ra, hoäi Tröôøng Yeân coøn coù theâm nhöõng troø vui khaùc nhö ñu tieân, muùa roàng, toå toâm ñieám, ñaáu vaät, xieác, cheøo... laøm taêng söùc haáp daãn cuûa hoäi. Tröôùc kia hoäi Tröôøng Yeân laø moät hoäi lôùn, do Nhaø nöôùc toå chöùc (quoác leã). Döï hoäi Tröôøng Yeân chính laø cuoäc haønh höông thaêm laïi coá ñoâ cuûa moät vöông trieàu, nôi ghi daáu thôøi kyø môû nöôùc huy hoaøng, ñöa daân toäc böôùc vaøo kyû nguyeân ñoäc laäp sau gaàn nghìn naêm Baéc thuoäc. Du khaùch coù dòp quan saùt taän maét nhöõng chöùng tích lòch söû haøo huøng, oanh lieät cuûa cha oâng, töø ñoù naâng cao theâm loøng

töï haøo veà nhaân daân vaø ñaát nöôùc. Veà thaêm laïi ñaát Hoa Lö, cuõng laø dòp ñeå ta chieâm ngöôõng caùc coâng trình kieán truùc, veû ñeïp kyø thuù cuûa toaøn boä khu di tích lòch söû. ÔÛ ñaây söï haøi hoøa giöõa coâng trình nhaân taïo vôùi hình soâng theá nuùi cuûa moät thieân nhieân kyø vó ñaõ gaây cho chuùng ta nieàm caûm xuùc lôùn lao. Ñöùng giöõa moät “Hoa Lö ñoâ thaønh” nhìn ôû goùc ñoä phoøng veä hay moät “Haï Long treân caïn” nhìn ôû goùc ñoä thöôûng ngoaïn ñôn thuaàn thaéng caûnh, chuùng ta vaãn thaáy boài hoài sung söôùng veà moät thôøi ñaïi anh huøng ñaõ qua. Leâ Hoàng Lyù

(1) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö: KHXH, 1967 - Taäp I, Trang 151. (2) Baøi taáu do cuï Saét, ngöôøi coi phuû baø Chuùa (Thuïc Tieát coâng chuùa, con gaùi vua Ñinh) cung caáp naêm 1984.

NINH BÌNH 833

HOÄI ÑEÀN YEÂN CÖ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Ñöùc thaùnh Traàn Höng Ñaïo : Ngaøy 20 thaùng 8 : Xaõ Yeân Cö, huyeän Yeân Khaùnh : Hieän töôïng “caù quaàn”

Ñ

eàn Yeân Cö thuoäc xaõ Yeân Cö, huyeän Yeân Khaùnh, tænh Ninh Bình laø nôi thôø Ñöùc Thaùnh Traàn, vaøo ngaøy 20 thaùng 8 môû hoäi töôûng nieäm ngaøi. Töø Haø Noäi, khaùch muoán ñeán Yeân Cö coù theå ñi baèng oâ toâ, hoaëc xe löûa xuoâi veà phöông nam ñeán thò xaõ Ninh Bình (113km), roài töø ñaây theo ñöôøng lieân tænh soá 10, töø thò xaõ ñeán caây ña Quaây laø tôùi. Laøng Yeân Cö töø laâu ñaõ keát nghóa vôùi laøng Phuù Haøo ôû beân kia soâng Ñaùy (thuoäc tænh Nam Ñònh) neân ñeán ngaøy hoäi gioã Ñöùc Traàn Höng Ñaïo, daân chuùng hai laøng cuøng phoái hôïp toå chöùc leã vaø ñaùm röôùc. Saùng ngaøy 20-8, ñaùm röôùc long troïng goàm 4 kieäu (Ñöùc thaùnh Traàn, Höng Ñaïo Vöông phu nhaân vaø 2 quaän chuùa) xuaát phaùt töø ñeàn Yeân Cö qua soâng ñeán ñình laøng xaõ Phuù Haøo. Leä laøng quy ñònh: “Trai thanh taân chaân quyø, vai kieäu; gaùi yeåu ñieäu phuø giaù nöõ quan”. Chæ coù nhöõng trai taân töø 18 ñeán 21 tuoåi môùi ñöôïc choïn khieâng kieäu ñöùc thaùnh vaø caùc coâ gaùi taân môùi ñöôïc choïn khieâng kieäu caùc nöõ thaàn.

Ñaùm röôùc khi ñeán laøng Phuù Haøo nghæ tröa taïi ñình laøng. Sau cuoäc teá leã, hoäi ñoàng xaõ khoaûn ñaõi ñoaøn theo nghi thöùc long troïng nhöng thaân tình nhö anh em moät nhaø. Ñeán xeá chieàu, ñaùm röôùc quay veà ñeàn Yeân Cö vaø laøm leã taï taïi ñaây. Moät hieän töôïng laï laøm cho khaùch thaäp phöông chuù yù ñeán hoäi Yeân Cö laø hieän töôïng “caù quaàn”. Chöa ai giaûi thích coù söùc thuyeát phuïc veà hieän töôïng naøy. Theo lôøi keå daân gian, cöù duùng vaøo dòp gioã ñöùc thaùnh, saùng ngaøy 20 thaùng 8, coù ñaøn caù raát ñoâng tuï veà khuùc soâng Ñaùy tröôùc ñeàn. Chuùng thi nhau ngoùng, ngoi leân maët nöôùc, muùa löôïn, quaàn ñi quaàn laïi troâng raát thích maét. Vì theá, khaùch veà döï hoäâi ôû Yeân Cö thöôøng coù taäp quaùn mang quaø veà cho “caù quaàn”. Ñoù laø nhöõng naém boûng (ngoâ rang ngaøo vôùi maät vo laïi thaønh töøng naém maø ngöôøi ta thöôøng baùn ôû caùc chôï queâ Baéc boä ngaøy xöa). Boûng neùm xuoáng bao nhieâu, caù cuõng ñôùp heát. Ngöôøi ta truyeàn nhau ñoù laø ñaøn caù töø soâng Baïch Ñaèng - con soâng töøng mang chieán coâng löøng laãy cuûa quaân ta do ñöùc thaùnh chæ huy - nhôù ngaøy kî

834

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

cuûa ngaøi, loäi ngöôïc doøng veà ñaây döï leã töôûng nieäm cuøng vôùi con ngöôøi. Vì tin raèng ñaây laø ñaøn caù thaàn neân khoâng ai ñaùnh baét, vaø cuõng kieâng aên thòt loaïi caù naøy.

Haèng naêm leã hoäi ñeàn Yeân Cö chæ tieán haønh trong ngaøy 20 thaùng 8, ngaøy maát cuûa Traàn Höng Ñaïo. Leâ Hoàng Lyù

HOÄI ÑEÀN TRUY TÖ Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Nguyeãn Coâng Tröù : Xaõ Quang Thieän, huyeän Kim Sôn : Ngaøy 14 thaùng 11 : - Leã daâng höông - Thôø cuï Nguyeãn töø luùc coøn soáng

N

eáu du khaùch ñi thaêm nhaø thôø ñaù Phaùt Dieäm theo ñöôøng 10, coøn caùch nhaø thôø ñaù khoaûng 2,5 km, ngay beân ñöôøng, veà phía beân phaûi seõ thaáy moät ngoâi ñeàn teân laø “Truy Tö Töø” (Ñeàn thôø nhôù coâng ôn ngaøy tröôùc) thôø Nguyeãn Coâng Tröù (1778 - 1858) ôû xaõ Quang Thieän huyeän kim Sôn, tænh Ninh Bình. Tröôùc ñeàn coù nghi moân cao to söøng söõng môùi ñöôïc xaây döïng naêm 1993. Ngaøy xöa ñeàn khoâng coù nghi moân, ôû vò trí aáy laø hai coät ñeøn lôùn. Ngaøy 22 thaùng 1 naêm 1992, Boä Vaên hoùa Thoâng tin vaø Theå thao ñaõ coâng nhaän “Truy Tö Töø” laø di tích lòch söû – vaên hoùa caáp quoác gia. Kieán truùc cuûa ngoâi ñeàn khoâng coù gì ñaëc bieät, nhöng ñaây laø ñeàn thôø quan Doanh ñieàn söù Nguyeãn Coâng Tröù – moät ngöôøi coù coâng raát lôùn trong vieäc laäp ra huyeän Kim Sôn (Nuùi Vaøng) töø naêm Kyû Söûu (1829).

Ñaây laø ñeàn thôø soáng, goïi laø “sinh töø”. Ngöôøi noâng daân Kim Sôn duø laø löông hay giaùo ñeàu ñeán leã ôû “sinh töø”. “Sinh töø” naèm treân toång Höôùng Ñaïo, tröôùc ñaây chính laø ngoâi nhaø 3 gian Nguyeãn Coâng Tröù laøm ñeå nghæ taïm trong nhöõng ngaøy ñaàu ñeán Kim Sôn. Nhaø laøm baèng caùc caây suù veït, lôïp baèng caây laùc. Ñaây chính laø trung ñieåm cuûa ñaát Kim Sôn. Töø ñaây, Nguyeãn Coâng Tröù coù theå ñi caùc nôi khaùc baèng ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy thuaän tieän. Gaàn ngoâi nhaø laø moät löu vöïc taïo thaønh con soâng chaûy xuoâi ra bieån. Thôøi gian sau, ngoâi nhaø naøy ñaõ hö hoûng, doät naùt. Naêm Töï Ñöùc thöù 9 (1856) khi Nguyeãn Coâng Tröù 78 tuoåi ñang nghæ höu trí ôû queâ, caùc cuï chieâu moä ôû huyeän Kim Sôn ñaõ xaây laïi ngoâi nhaø ñoù thaønh sinh töø thôø Nguyeãn Coâng Tröù. Ñeàn thôø ñöôïc

NINH BÌNH 835 laøm nhö kieåu nhaø ôû. Caùc cuï chieâu moä ñaõ vaøo Nghi Xuaân môøi Nguyeãn Coâng Tröù ra ôû ngoâi ñeàn moät thaùng. Nhaân daân huyeän Kim Sôn khi ñoù ñaõ toå chöùc teá soáng Nguyeãn Coâng Tröù. Naêm 1858, Nguyeãn Coâng Tröù maát. Hai möôi ba naêm sau, nhaân daân Kim Sôn xaây theâm tieàn ñöôøng, “sinh töø” trôû thaønh chính cung. Töø ñoù “sinh töø” ñöôïc mang teân laø “Truy Tö Töø” vaø ñaõ traûi qua nhieàu laàn truøng tu. Thaùng 10 naêm 1989, nhaân kyû nieäm 160 naêm ngaøy thaønh laäp huyeän Kim Sôn, “Truy Töø Töø” laïi moät laàn nöõa ñöôïc söûa sang khang trang, ñeïp ñeõ nhö baây giôø. Beân taû höõu tieàn ñöôøng coù hai coät ñoàng truï. Tieàn ñöôøng coù 5 gian xaây theo kieåu mieáu thôø. Gian giöõa ñeå höông aùn. Tröôùc höông aùn laø moät boä baùt böûu. Hai gian beân, moät gian ñeå giaù troáng, moät gian ñeå giaù chieâng, laø hai nhaïc cuï thôø. ÔÛ ñaây coù nhöõng böùc ñaïi töï “Ñoà haø töø coâng” (nhìn ra soâng maø nhôù ñeán coâng lao). (Phía tröôùc ñeàn, qua ñöôøng 10 laø doøng soâng AÂn do Nguyeãn Coâng Tröù cho ñaøo, chaûy qua taát caû caùc lyù, aáp, traïi trong huyeän Kim Sôn), “Theá baát vong” (Ñôøi khoâng queân) vaø “Coâng taéc töï” (Coù coâng taát ñöôïc thôø). Nhöõng böùc ñaïi töï naøy noùi leân taám loøng thaønh kính vaø ngöôõng moä cuûa nhaân daân huyeän Kim Sôn ñoái vôùi Nguyeãn Coâng Tröù.

Chính cung coù 3 gian, gian giöõa laø baøn thôø ñeå baøn vò Nguyeãn Coâng Tröù. Naêm 1992, cuï Nguyeãn Coâng Queá, 71 tuoåi, laø chaùu tröïc heä ñôøi thöù 5 cuûa Nguyeãn Coâng Tröù nhaân ra thaêm ñeàn döï leã kyû nieäm ngaøy Nguyeãn Coâng Tröù maát ñaõ taëng ñeàn böùc aûnh baùn thaân Nguyeãn Coâng Tröù, côõ 20 cm x 35 cm veõ maøu treân vaûi. Töø ñoù, böùc aûnh Nguyeãn Coâng Tröù ñöôïc ñeå thôø thay cho baøi vò. Döôùi böùc aûnh coù ñeà chöõ “Döïc Ñöùc toân thaàn”, saéc vua phong “Dinh bình haàu Nguyeãn Coâng Tröù töôùng coâng” (nghóa laø: “Döïc Ñöùc toân thaàn” laø saéc vua phong Doanh ñieàn söù laø haàu töôùc coù coâng deïp giaëc bình yeân thieân haï – Nguyeãn Coâng Tröù töôùng coâng). AÛnh Nguyeãn Coâng Tröù ñaàu ñoäi khaên nhieãu, maëc aùo löông, ngöïc beân phaûi coù ñeo theû ngaø ñeà chöõ “Doanh ñieàn söù”. Baøn thôø coøn coù moät baùt höông baèng söù men traéng, cao 40cm. Hoïa tieát maøu xanh thaãm veõ hình 2 con roàng chaàu maët nguyeät. Töông truyeàn, ñaây laø moät baùt höông raát quyù hieám. Hai gian beân cuûa chính cung laø hai baøn thôø ñeå hai baøi vò lôùn thôø 62 cuï chieâu moä, nguyeân moä coù coâng khaån hoang cuøng Nguyeãn Coâng Tröù. Ñaây laø nhöõng ñeán Kim Sôn töø nhöõng ngaøy ñaàu tieân vaø coù coâng ñaàu trong coâng cuoäc khaån hoang laäp aáp.

836

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Töø khi Nguyeãn Coâng Tröù maát, haèng naêm cöù ñeán ngaøy 14 thaùng 11 aâm lòch (ngaøy oâng maát), nhaân daân huyeän Kim Sôn ñeàu toå chöùc leã teá Nguyeãn Coâng Tröù ôû “Truy Tö Töø” trong 3 ngaøy. Ngaøy 13 thaùng 11 teá yeát caùo. Ngaøy 14 thaùng 11 teá chính kî. Ngaøy 15 thaùng 11 teá taï. Hình thöùc teá theo phong tuïc teá leã cuûa daân toäc. Nhöõng naêm gaàn ñaây, huyeän uûy vaø UBND huyeän Kim Sôn coøn toå chöùc leã daâng höông ôû ñeàn vaøo ngaøy chính kî ñeå kyû nieäm coâng ñöùc cuûa Nguyeãn Coâng Tröù. Phaïm Vaên Nghò (1805-1881) hieäu laø Nghóa Trai, ngöôøi Tam Ñaêng (nay laø xaõ Yeân Thaéng, huyeän YÙ Yeân, tænh Nam Haø). Naêm 1838 ñoã Hoaøng Giaùp, neân nhaân daân thöôøng goïi laø oâng Hoaøng Tam Ñaêng. OÂng laø moät vieân quan yeâu nöôùc, moät vò töôùng chæ huy ñoäi quaân tænh Nam Ñònh vaø Ninh Bình choáng thöïc daân Phaùp, ñoàng thôøi laø moät nhaø thô chí khí. OÂng laø thaày daïy Tam nguyeân Nguyeãn Khuyeán (1835-1909) vaø Tam nguyeân Traàn Bích San (18401877). Phaïm Vaên Nghò ñaõ soaïn baøi vaên teá Nguyeãn Coâng Tröù baèng chöõ Noâm sau khi Nguyeãn Coâng Tröù maát, duøng ñeå teá ôû “Truy Tö Töø” nhö sau:

“Taøi hoa loãi laïc, thöôùc ngoïc khuoân vaøng, vaên hay voõ gioûi, chí maïnh gan beàn, aùo buùt traän choán tröôøng vaên, teân choùi loïi ñöùng ñaàu baûng hoå. Teân chuû töôùng löøng danh nôi tröôøng voõ, beå trong veo laëng ngaét taém kình. Ñeán naêm Kyû Söûu, trieàu vua Minh Maïng thöù 10, nhaän chöùc Doanh ñieàn söù, laäp neân huyeän Kim Sôn 7 toång, phaù hoang baõi coû, laäp laøng daân, chaúng quaûn chaân buøn tay laám, taùt saïch ñoàng chua laøm ruoäng toát, khaùc naøo trôøi ñaát chuyeån vaàn. Trieàu ñình ban thöôûng, saéc phong “Döïc Ñöùc toân thaàn”. Toång huyeän nhôù ôn, nhaø cuõ “Truy Tö” xaây döïng. Ñuû taøi ñuû ñöùc goàm hai, coâng ñöùc saùng ngôøi boán coõi. Danh töôùng danh thaàn laø moät, tieáng thôm söïc nöùc ngaøn thu. Nhaân ngaøy kyû nieäm, leã moïn loøng thaønh, moät vaønh hoa ñoû, ñôøi ñôøi ghi nhôù coâng ôn.” Ngaøy nay, du khaùch boán phöông veà Kim Sôn ñeàu ñeán thaêm “Truy Tö Töø” ñeå töôûng nhôù coâng ôn ngaøy tröôùc cuûa Nguyeãn Coâng Tröù – ngöôøi ñaõ coù coâng lôùn laäp ra huyeän Kim Sôn. Teân tuoåi vaø söï nghieäp cuûa Nguyeãn Coâng Tröù vaãn soáng maõi trong loøng nhaân daân huyeän Kim Sôn cuõng nhö trong lòch söû xaây döïng ñaát nöôùc cuûa daân toäc ta.

Theo Laõ Ñaêng Baät, Baùo Noâng daân Vieät Nam soá 17, ngaøy 21 thaùng 4 naêm 1995.

Vaên Haäu

837

THANH HOÙA HOÄI KEÛ ÑANH, KEÛ LAØO Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: - Cao Sôn laäp thaïch (3 hoøn ñaù) - Thaùnh Quaûng (Trònh Lanh), thaønh hoaøng laøng : Töø moàng 3 ñeán moàng 8 thaùng gieâng : Baûn Ñanh, baûn Laøo, xaõ Ñònh Töôøng, huyeän Thieäu Hoùa : - Xeù cuø (cöôùp caàu) - Vaät giaûi

K

eû Ñanh hoaëc baûn Ñanh laø teân cuûa Thieát Ñanh, coøn keû Laøo laø Thaønh Phuù vaø Lyù Yeân (trong ñoù Thaønh Phuù laø Laøo ngoaøi, coøn Lyù Yeân goïi laø Laøo trong). Ba laøng naøy thuoäc xaõ Ñònh Töôøng, huyeän Thieäu Hoùa, tænh Thanh Hoùa. Ñònh Töôøng nay goàm naêm laøng laø Thieát Ñanh, Thaønh Phuù, Lyù Yeân, Chaâu Boái vaø Ngoïc Sôn. Ñoù laø moät xaõ naèm ngay treân tænh loä ñi Beán Kieåu, thaønh nhaø Hoà leân thöôïng nguoàn Caåm Thuûy, Baù Thöôùc, Lang Chaùnh vaø Quan Hoùa. Theo ñöôøng ñoù töø thaønh phoá Thanh Hoùa ñeán Ñònh Töôøng laø 28 km. Ñaây laø ba laøng coøn giöõ ñöôïc nhöõng phong tuïc coå cuøng hoäi heø khaù tieâu bieåu cuûa xaõ Ñònh Töôøng xöù Thanh naøy. Xöa kia ñaây laø moät vuøng thuaàn tuùy soáng baèng ngheà

noâng neân coù nhöõng tuïc leä vaø troø dieãn gaén lieàn vôùi nhöõng leã nghi noâng nghieäp coøn ñoïng laïi trong trí nhôù cuûa nhieàu ngöôøi ôû ñòa phöông. LAØNG THIEÁT ÑANH

Keû Ñanh thuoäc Töù xaõ baûn goàm: baûn Ñanh, baûn Chôï (coù chôï Baûn), baûn Chuøa vaø baûn Vooïc. Thieát Ñanh voán coù goác töø daân laøng Baùi Traïi (caùch ñoù khoâng xa) môû mang xuoáng, do ngöôøi ñaàu tieân khai phaù laø oâng Hueä Nhôõn. Tröôùc ñoù baûn Ñanh chæ laø moät khu ñaát caây coái, lau laùch raäm raïp. Roài caùc oâng toå hoï Leâ vaø hoï Ñònh cuøng ñeán ñaây khai phaù, laäp neân laøng xoùm, laäp ñeàn thôø nhöng vaãn thôø thaønh hoaøng cuûa Baùi Traïi (laø daân goác). Do vaäy sau naøy hai laøng aên chaï vôùi nhau raát khaêng khít. Doøng hoï Leâ ñaõ sinh ra Leâ Ñình Kieân laøm quan Thaùi Baûo

838

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

toång Sôn Nam döôùi trieàu Leâ Caûnh Höng (1740 - 1786). Thaønh hoaøng laøng Ñanh laø Cao Sôn laäp thaïch, laø moät hoøn ñaù troøn, nhaün cao khoaûng 40cm, ñöôøng kính khoaûng hôn 10cm. Xöa laøng Baùi Traïi vaø Thieát Ñanh khoâng coù thaønh hoaøng. Laàn aáy xaûy ra moät traän dòch taû raát lôùn, daân laøng lo sôï ñi xem boùi. Thaày boùi gieo queû raèng chöa coù thaønh hoaøng baûo trôï. Roài thaày noùi coù ba vò thieân thaàn giaùng sinh ôû phía taây baéc laøng Baùi Traïi, neân ñeán caàu khaån vaø laäp laøm thaønh hoaøng thôø phuïng. Moïi ngöôøi trong laøng theo höôùng vaïch caây coû raäm raïp ñi tìm thì thaáy ba hoøn ñaù moïc ñöùng quaây trong moät vuøng, nhìn kyõ thì ñoù laø nhöõng hoøn ñaù thuoân troøn, moät hoøn ñaù cao hai hoøn ñaù thaáp, coù daùng nhö hình ngöôøi. Daân laøng hai beân beøn laøm mieáu baèng tranh tre thôø phuïng. Theo caùc cuï, ñoù laø hai hoøn ñaù Baø vaø hoøn ñaù cao laø ñaù OÂng. Töø ñoù hai laøng thöôøng xuyeân höông khoùi traàu nöôùc vaø moãi ngaøy moãi laøng cöû moät ngöôøi ra canh mieáu. Coù moät laàn vaøo phieân chôï Baûn, anh chaøng ngöôøi Baùi Traïi xuoáng chôï mua quaø môøi anh Thieát Ñanh roài nhôø anh ôû laïi canh hoä. Vì toø moø vaø buoàn neân chaøng Thieát Ñanh ta vaøo mieáu xem. Thaáy ba hoøn ñaù beøn laáy tay lay thöû thì vieân ñaù giöõa ngaõ ra, anh ta giaáu ñem veà laøng trình caùc cuï. Töø ñoù laøng Ñanh coù thaønh hoaøng rieâng vaø baùo cho Baùi Traïi

raèng khoâng chung thaønh hoaøng nöõa. Do vaäy Thieát Ñanh thôø thaàn ñaù OÂng, Baùi Traïi thôø hai thaàn ñaù Baø. Hai laøng giao hieáu, keát chaï vaø tuïc aên chaï theo veà Thieát Ñanh. Ñeán leä Thieát Ñanh laøm ñình ñuïn môøi Baùi Traïi veà aên chaï, cuøng cuùng thaàn vaø xeù cuø (1) vaät caàu, ñaùnh caàu, vaät giaûi, nhaûy cao. Vaøo hoäi moãi laøng röôùc moät kieäu, luùc chia tay kieäu Baùi Traïi coøn phaûi theo höôùng laøng Ñanh moät ñoaïn roài môùi quay veà. Môû ñaàu hoäi xuaân laø vieäc caét coã löôït teá thaàn vaøo ngaøy moàng 3 Teát. Coã xoâi gaø: Moãi coã moät maâm xoâi (khoaûng 7 caân gaïo) vaø moät con gaø luoäc (ba caân). Theo tuïc leä quy ñònh laàn löôït ai ñeán phieân thì laøm: Ngaøy moàng 3 Teát, teá thaàn xong thì taát caû nhöõng ai coù teân trong soå höông aåm ñeàu ñöôïc döï aên taïi choã. Soâi noåi nhaát laø ngaøy Thieát Ñanh aên chaï vôùi Baùi Traïi vaøo moàng 7 vaø moàng 8 thaùng gieâng. Trong dòp naøy coù môøi theâm laøng Chaâu Boái cuøng döï. Tuïc aên chaï naøy Baùi Traïi vaø Thieát Ñanh luaân phieân töøng naêm. Naêm nay Thieát Ñanh lo thì naêm sau Baùi Traïi lo. Naêm ñöôïc muøa laøm thaät to möøng phong ñaêng hoøa coác, nhaân khang vaät thònh. Nôi tieán haønh aên chaï laø khoaûng ñaát giöõa hai laøng. Taïi ñaây, laøng naøo lo tieäc thì laøm ñình ñuïn, laø ngoâi ñình laøm baèng

THANH HOÙA 839 tre nöùa taïm thôøi quaây coùt chung quanh, heát hoäi laïi dôõ boû. Ñeán ngaøy hoäi, hai laøng toå chöùc röôùc thaønh hoaøng cuûa mình veà ñaây ñeå caùc ngaøi döï tieäc chaï. Ngöôøi ta baøy höông aùn, daâng coã, teá thaàn roài aên uoáng vui veû. Sau ñoù coù caùc troø chôi xeù cuø, vaät giaûi, nhaûy cao trong suoát hai ngaøy hoäi. Troø xeù cuø dieãn ra nhö sau: Thieát Ñanh vaø Baùi Traïi choïn ra moãi laøng moät soá trai ñinh soá löôïng khoâng coá ñònh, maø tuøy thuoäc töøng naêm, nhöõng ngöôøi ñoù phaûi laø nhöõng ngöôøi khoâng tang trôû gì. Tröôùc ñình ñuïn ngöôøi ta troàng hai caây tre ôû hai ñaàu baõi, treân moãi caây coù treo moät soït baèng tre. Cuø ñeå chôi laø moät quaû caàu lôùn coù ñöôøng kính tôùi 20cm goïi laø hoøn cuø, laøm baèng moät chaát raát nheï neân khoù neùm truùng, vaø laïi sôn boùng neân trôn, deã tuoät tay. Cuø haèng ngaøy thôø trong hoäp sôn son ôû ngheø, ñeán hoäi xeù cuø thì caùo thaàn roài röôùc ra chôi. Hai phe tröôùc khi chôi phaûi leã thaàn, roài ra xeáp haøng tröôùc cöûa ñình. Boâ laõo vaø chöùc dòch cuûa hai laøng ngoài trong raïp beân ñình ñuïn ñaùnh troáng caàm tròch vaø theo doõi cuoäc chôi. Khi coù hieäu leänh, hoøn cuø ñöôïc tung töø trong ñình ra saân. Trai hai laøng coá tranh cöôùp, ai giaønh ñöôïc thì nhanh chaân chaïy tôùi baát cöù gioû naøo gaàn maø tung vaøo gioû. Cuø to, trôn, ngöôøi tranh nhau ñoâng,

va chaïm nhau khoù coù theå baét ngay ñöôïc neân cuoäc ñua raát soâi noåi, vui veû vaø gay caán. Khi naøo trong raïp noåi moät hoài troáng laø tan cuoäc. Giaûi thöôûng raát ñoäc ñaùo: chaøng trai naøo cöôùp ñöôïc cuø boû vaøo gioû thì laøng mieãn phu phen taïp dòch naêm ñoù. Sau cuoäc xeù cuø laø vaät giaûi. Hai laøng cöû töøng ñoâi vaøo vaät. Tröôùc khi vaøo cuoäc, oâng tieân chæ caàm tròch roùt hai cheùn röôïu môøi hai ñoái thuû vaø chuùc möøng thaéng lôïi. Hai ñoâ baét ñaàu muùa trình thaùnh tröôùc khi ñaáu. Hai ngöôøi muùa nhöõng ñoäng taùc raát deûo chung quanh vaø trong saân vaät ñeå bieåu dieãn, cuõng laø ñeå khôûi ñoäng. Trong luùc muùa hoï ba laàn tieán saùt nhau, giöõ tay nhau roài laïi taùch ra, tieáp tuïc muùa trong tieáng troáng caàm tròch, keát thuùc muùa laø moät cuoäc ñaáu vaät soâi noåi vaø quyeát lieät. Ngöôøi thaéng seõ ñöôïc thöôûng tieàn. Vaø caëp môùi vaøo tieáp. Coøn troø nhaûy cao laø troø maø ngöôøi ta xeáp möôøi chieác coïc caém haøng doïc theo ñoä cao daàn töø 0,90m trôû leân. Moãi coïc caùch nhau 2 - 3m, treân moãi coïc coù buoäc tieàn thöôûng, ai nhaûy qua coïc naøo laáy giaûi coïc aáy. Coïc caøng cao giaûi caøng lôùn. Cöù nhö vaäy cuoäc vui keùo daøi suoát hai ngaøy. AÊn uoáng coã baøn thu vaøo moät ngaøy. Coã goàm xoâi vaø thòt boø thui hay thòt lôïn luoäc, theo caùch “xoâi chaøm, thòt laù” (xoâi boû vaøo maâm, thòt baøy ra laù). Nhöõng ngöôøi döï aên chaï

840

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

phaûi laø ngöôøi khoâng tang trôû. Boán ngöôøi moät maâm, cöù hai ngöôøi Baùi Traïi cuøng hai ngöôøi Thieát Ñanh. Moãi coã baøy moät chai röôïu, song xoâi vaø röôïu thì laøng chuû tieáp ñaõi thoaûi maùi (heát laïi goïi). Moãi naêm khoaûng 50 coã chaï, daân hai laøng döï tieäc ñeàu hoan hæ, thaân tình. Heát hoäi ngöôøi ta röôùc thaàn veà laøng mình nhö ñaõ trình baøy. Daân Thieát Ñanh veà chuaån bò ngay cho tuïc voïng laõo vaø troø chuït vaøo ba ngaøy sau ñoù, töùc ngaøy 11 (tôùi 13 laø xong). Xöa kia daân raát coi troïng tuïc voïng laõo, do ñoù ñöôïc leân coá ngoaïi (tuoåi 60) ñoái vôùi ngöôøi Thieát Ñanh laø moät vinh döï lôùn. Ngöôøi ñeán tuoåi 60 ñöôïc laøng röôùc (chæ röôùc moät laàn) roài may cho moät muõ vaûi ñen coù daûi daøi ñeán thaét löng, moät caùi voõng tre ñöôïc laøm baèng caû moät caây tre to, laøm gioáng nhö caùi choõng coù ñoøn ngang doïc ñeå khieâng, boán trai traùng cao to aên maëc ñeïp, aùo löông quaàn traéng thaét löng xanh khieâng röôùc. Laøng röôùc caùc cuï khaép caùc xoùm, reõ thaêm con chaùu, roài röôùc ra ñình tham döï tieäc chaï vaø ñöôïc phuïc vuï chu ñaùo. Ñoù laø tuïc troïng xæ, moät myõ tuïc cuûa laøng queâ xöa. Rieâng nhöõng naêm khoâng coù ai 60 tuoåi thì laøng Ñanh toå chöùc troø chuït vôùi yù nghóa cho khoûi “saùi”. Ñoù laø moät cuoäc dieãu haønh. Tröôùc ñoù caùc boâ laõo trong laøng vaø chöùc dòch hoïp

nhau laïi ñeå quyeát ñònh vieäc choïn con troø. Nhöõng chaøng trai ñeán tuoåi thaønh ñinh khoâng buïi baëm, ñaïo ñöùc toát ñöôïc choïn laøm con troø. Ai saém vai gì thì phaûi töï lo quaàn aùo, ñaïo cuï, töï taäp ñoäng taùc, töï nghó ra caâu noùi lôøi haùt. Töø moàng 5, moàng 6 Teát ngöôøi ta ñaõ chuaån bò vaø choïn ngaøy toát ñeå “keùo troø”. Ñoù laø moät trong 3 ngaøy töø 11 ñeán 13 thaùng gieâng. Buoåi toái tröôùc ngaøy keùo troø, caùc con troø taäp trung ôû ngheø roài vaøo nhaø giaûi vuõ ñoùng cöûa laïi khoâng coù ñeøn ñoùm gì caû. Moïi ngöôøi töï hoùa trang vaø söûa soaïn ñaïo cuï trong buoàng toái. Môø saùng hoâm sau, oâng thoåi hieäu ñaùnh ba hoài chín tieáng troáng, vaø cöûa nhaø giaûi vuõ môû toang. Töø trong ñoù phoùng ra: Naøo laø hai con ngöïa, hai ngöôøi lính hoø heùt deïp ñöôøng, hai con boø lao ra chaïy thuïc maïng, hai chò vôï lính caàm mieáng mít vöøa aên vöøa hôùt haûi goïi ngöôøi giuùp baét boø; roài thaày ñòa, thaày ñoà, thaàn röøng, con chôi troáng quaân ngöôøi keùo luõ löôït chaïy ra oàn aøo, hoãn loaïn vaø vui nhoän. Caùc con troø dieãn ba voøng tröôùc saân ngheø. Sau ñoù töø trong ngheø xuaát hieän hai ngöôøi caàm hai laù côø luïa baïch xeû ñuoâi caù daøi baûy thöôùc ta daãn ñaàu ñoaøn troø ñi xuoáng ñình döøng laïi dieãn ôû ñoù khoaûng nöûa tieáng, trong tieáng troáng roän raøng, roài keùo xuoáng ngoõ phuû, ra sau laøng, qua Ñoân Voõng, ñeán caây ña Baùt Ñeá

THANH HOÙA 841 laø troø laúng laëng keát thuùc. Caùc con troø côûi boû hoùa trang nhö ngöôøi bình thöôøng hoøa laãn vaøo nhöõng ngöôøi döï hoäi khoâng phaûi leã baùi gì. Luùc naøy baûy kieäu cuûa laøng cuõng ñaõ röôùc ra ñeå thöù töï laïi taïi ñaây. Caùc coá laõo teà töïu ñoâng ñuû ñeå teá thaàn. Ngoaøi nhöõng troø dieãn mang tính chaát phong tuïc raát phong phuù, hoäi keû Ñanh coøn nhieàu troø chôi vaø caùc sinh hoaït vaên hoùa khaùc nhö haùt xöôùng, chôi côø... khaù soâi noåi. Beân caïnh keû Ñanh, keû Laøo (trong vaø ngoaøi) cuõng coù nhöõng tuïc leä, troø dieãn trong leã hoäi khoâng keùm phaàn phong phuù. Caû hai laøng Laøo trong, Laøo ngoaøi ñeàu thôø chung moät vò thaønh hoaøng laø thaùnh Quaûn (Quaûn gia ñoâ baùt, Trònh phuû quaân,

Thöôïng ñaúng toân thaàn) coù teân laø Trònh La.

Haèng naêm moãi khi vaøo dòp teá thaàn, laøng vaøo ñaùm vôùi nhieàu tuïc leä ñaëc saéc. Lyù Yeân coù tuïc xeù caù, xeù lôïn, xeù cuoác; Thaønh Phuù coù tuïc saên cuoác vaø naáu côm thi. Taát caû nhöõng sinh hoaït treân ñaây taïo neân ñôøi soáng vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa xaõ Ñònh Töôøng vöøa phong phuù vöøa ña daïng vaø giöõ gìn ñöôïc baûn saéc xöa. Nay phong tuïc cuõ ñaõ daàn daàn bò mai moät. Cho neân vieäc gaïn ñuïc khôi trong ñoái vôùi nhöõng tuïc coå, giöõ laïi nhöõng tuïc leä mang yù nghóa nhaân vaên, coù ích cho ñôøi soáng vaên hoùa trong thoân laøng hoâm nay laø raát caàn thieát. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

842

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN LEÂ PHUÏNG HIEÅU Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Leâ Phuïng Hieåu : Moàng 8 thaùng 2 : Xaõ Hoaèng Quyø, huyeän Hoaèng Hoùa : Tuïc cheøo traûi, röôùc töôïng caàu möa.

L

eâ Phuïng Hieåu laø moät vò töôùng coù coâng lôùn vaøo trieàu Lyù cuûa nöôùc ta. OÂng laø ngöôøi ñöùng ñaàu trong cuoäc deïp loaïn ba Vöông vaøo thôøi Lyù Thaùi Toå, cöùu nhaø Lyù vaø ñaát nöôùc khoûi moät thaûm hoïa huynh ñeä töông taøn. Coâng lao cuûa oâng ñaõ ñöôïc Lyù Thaùi Toâng ñaùnh giaù laø “trung duõng hôn Uaát Trì Kính Ñöùc” (moät beà toâi trung thaønh cuûa nhaø Ñöôøng maø söû saùch ñaùnh giaù laø “beà toâi ñôøi sau khoâng ai saùnh ñöôïc”). Söû saùch coøn ghi: “Phuïng Hieåu ngöôøi höông Baêng Sôn ôû chaâu AÙi, töø khi coøn nhoû ñaõ coù söùc voùc huøng duõng. Hai thoân Coå Bi vaø Ñaùm Xaù tranh nhau ñòa giôùi, toan ñaùnh nhau, Phuïng Hieåu baûo ngöôøi thoân Coå Bi raèng: “Moät mình toâi coù theå ñaùnh ñöôïc boïn hoï.” Caùc phuï laõo möøng laém, laøm côm röôïu ñeå theát, Phuïng Hieåu aên moät böõa maát ñaáu gaïo, uoáng cuõng quaù möùc, roài ñeán khieâu chieán vôùi thoân Ñaøm Xaù. Phuïng Hieåu cöù ñöùng thaúng löng nhoå caây maø ñaùnh tôùi taáp, nhieàu ngöôøi bò thöông. Thoân Ñaøm Xaù sôï, phaûi traû laïi ruoäng cho thoân Coå Bi. Thaùi Toå nghe danh, duøng laøm töôùng, thaêng ñeán chöùc Vuõ veä töôùng quaân.

Ñeán ñaây coù coâng deïp naïn, thaêng Ñoâ Thoáng thöôïng töôùng quaân, töôùc haàu. Trong khoaûng nieân hieäu Thieân Caûm Thaùnh Vuõ (1044-1048) theo Thaùi Toâng ñi ñaùnh ôû phöông Nam, laøm tieân phong, phaù tan quaân giaëc, danh tieáng chaán ñoäng nöôùc phieân. Khi thaéng traän trôû veà ñònh coâng, Phuïng Hieåu noùi: “Thaàn khoâng muoán thöôûng töôùc, xin cho ñöùng treân nuùi Baêng Sôn neùm ñao lôùn ñi xa, ñao rôi xuoáng choã naøo trong ñaát coâng thì xin ban cho laøm saûn nghieäp. Vua nghe theo, Phuïng Hieåu leân nuùi neùm ñao xa ñeán hôn möôøi daëm, ñao rôi xuoáng höông Ña Mi. Vua beøn laáy soá ruoäng aáy ban cho, tha thoùc thueá cho ruoäng neùm ñao aáy. Vì vaäy ngöôøi chaâu AÙi goïi ruoäng thöôûng coâng aáy laø ruoäng thaùc ñao.” (neùm ñao)(1) Leâ Phuïng Hieåu maát naêm oâng 77 tuoåi, ñöôïc phong laøm phuùc thaàn vaø nhaân daân toân thôø ôû nhieàu nôi. Chæ tính rieâng vuøng Hoaèng Hoùa, Thanh Hoùa coù tôùi 36 ñeàn thôø lieân quan ñeán Leâ Phuïng Hieåu. Nhaân daân ôû ñaây thaân maät goïi oâng laø ñöùc thaùnh Teán (vò thaùnh mang maøu saéc huyeàn thoaïi cuûa ñöùc thaùnh Böng vaø

THANH HOÙA 843 nhaân vaät lòch söû coù thaät Leâ Phuïng Hieåu). Vaø ngaøi ñöôïc thôø suoát vuøng baéc soâng Maõ thuoäc Hoaèng Hoùa vaø moät phaàn cuûa huyeän Haø Trung. Chung quanh söï tích thaùnh Böng coù gì ñoù gaàn nhö nhöõng huyeàn thoaïi chung quanh Leâ Phuïng Hieåu. Chuyeän raèng thaùnh Böng ñöôïc sinh ra raát thaàn kyø, ngöôøi to khoûe, gioûi vaät, ñi nhanh nhö gioù. Ngaøi gaùnh nuùi, ñaøo soâng, quaêng boù cuûi thaønh röøng, khuaát phuïc traâu xanh, trò ñöôïc coïp döõ, laøm ñöôïc nhieàu ñieàu ngöôøi thöôøng khoâng laøm noåi. Phaûi chaêng bôûi nhöõng phaåm chaát gioáng nhau nhö vaäy maø thaùnh Böng vaø Leâ Phuïng Hieåu ñöôïc coi laø moät ñeå daân gian goïi laø thaùnh Teán. Vaø haèng naêm cöù vaøo moàng 8 thaùng 2, daân laøng boán thoân Ích Haï, Ñöùc Giaùo, Phuùc Tieân vaø Troïng Haäu thuoäc xaõ Hoaèng Quyø huyeän Hoaèng Hoùa, Thanh Hoùa laïi tieán haønh leã hoäi ñeå töôûng nhôù ñeán coâng lao to lôùn cuûa oâng. Ñaây laø moät trong nhöõng ñòa phöông coù ngoâi ñeàn lôùn nhaát vaø giöõ ñöôïc nhieàu phong tuïc nhaát chung quanh vieäc phuïng thôø Leâ Phuïng Hieåu. Vaû laïi, ngoâi ñeàn ôû ñaây cuõng lieân quan nhieàu ñeán caùc truyeàn thuyeát veà ñöùc thaùnh Böng. Töông truyeàn noù ñöôïc xaây ngay beân caïnh Maû Cöông, treân moät baõi roäng. Theo truyeàn thuyeát Maû Cöông laø moät röøng tre do moät ñaàu gaùnh cuûi tre

coù buoäc ñoâi coø traéng cuûa oâng Böng khi oâng voäi quaêng xuoáng maø thaønh. Sau naøy Maû Cöông trôû thaønh khu röøng tre vôùi nhöõng ñaøn coø traéng ñeán sinh soâi naûy nôû ôû ñaây. Ngoâi ñeàn ñöôïc xaây döïng khaù ñoà soä, moät thôøi ñaõ ñöôïc lieät vaøo haïng quoác teá (nghi thöùc teá leã do trieàu ñình lo lieäu) bôûi coâng lao cuûa Leâ Phuïng Hieåu. Ñeàn ñöôïc xaây döïng vôùi ñaày ñuû caùc phaàn kieán truùc nhö coång lôùn, nghinh moân, nhaø ñaïi baùi, giaûi vuõ, saân roàng, tieàn ñöôøng, chính taåm... vôùi nhieàu ñoà thôø phong phuù. Ñaùng chuù yù laø pho töôïng thaùnh Teán taïc nhö ngöôøi thaät, to khoûe, löïc löôõng, baèng goã traàm huông cao ñeán 2,8m. Hoäi moàng 8 thaùng 2 xöa kia long troïng nhaát laø cuoäc teá vaø tuïc cheøo traûi taïi saân ñeàn. Vôùi chöùc Ñoâ Thoáng thöôïng töôùng quaân coù coâng lôùn trong trieàu neân vieäc teá leã xöa kia ñöôïc coi laø quoác teá. Moãi naêm kyø hoäi ñeàu coù caùc quan cuûa trieàu ñình veà chuû trì. Coâng vieäc chuaån bò cuõng vì theá maø coù taàm quan troïng lôùn. Maõi tôùi ñôøi Leâ Trung Höng veà sau vieäc quoác teá môùi daàn daàn chuyeån veà cho ñòa phöông lo lieäu. Tuy vaäy nghi thöùc vaãn khoâng keùm phaàn long troïng vôùi ñaày ñuû caùc lôùp höông, ñaêng, traø, töûu. Sau phaàn nghi leã laø tuïc dieãn cheøo traûi taïi saân ñeàn. Troø dieãn naøy hoaøn toaøn do caùc coâ gaùi thanh taân ñaûm nhieäm. Boán laøng moãi laøng

844

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

choïn ra 12 coâ gaùi, aùo môù ba, thaét löng xanh boû muùi beân söôøn, ñaàu ñoäi khaên vaønh daây, chaân chæ haït boät, vaùy ñen. Moãi thoân moät thuyeàn traûi laàn löôït thay nhau vaøo haùt töø saùng ñeán toái. Vì vaäy nhöõng ngöôøi ñöôïc löïa choïn phaûi taäp luyeän muùa haùt raát coâng phu. Truyeàn raèng xöa kia vieäc tuyeån löïa caùc coâ gaùi dieãn ra heát söùc caån thaän. Ngoaøi vieäc löïa choïn veà ngoaïi hình, caùc coâ coøn phaûi traûi qua cuoäc thi naáu côm vôùi nhöõng quy ñònh chaët cheõ ñeå boäc loä taøi naêng kheùo leùo vaø phaûi bieát haùt hay. Vì theá maø coâ naøo ñöôïc choïn thì gia ñình vaø doøng hoï töï haøo, vì ñieàu ñoù chöùng toû gia ñình aáy coù neàn neáp gia phong. Moãi thoân coù moät con thuyeàn ñöôïc ñoùng baèng goã, coù boán baùnh xe ñeå coù theå ñaåy ñi ñöôïc. Loøng thuyeàn roãng ñeå 12 coâ gaùi ñöùng trong ñoù vöøa muùa haùt vöøa ñaåy thuyeàn baèng baùnh xe. Thuyeàn ñöôïc trang trí ñeïp, hình thon, ñaàu roàng, ñuoâi ñöôïc chaïm veõ caàu kyø. Moãi thuyeàn coù 12 maùi cheøo sôn son ñeå caùc coâ gaùi muùa töôïng tröng nhö ñang cheøo thuyeàn. Ngoaøi maùi cheøo nhoû, moãi coâ coøn coù moät quaït giaáy veõ hoa vaø moät laù côø nhoû caém ôû thaét löng. Moïi böôùc leân xuoáng vaø caùc ñoäng taùc muùa cuûa thuyeàn ñöôïc ñieàu khieån bôûi moät ngöôøi baét caùi vaø moät ngöôøi caàm seânh goõ nhòp cho caùc con troø treân thuyeàn. Moãi thuyeàn trong

ngaøy hoäi ñeàu phaûi haùt ñuû caùc ñieäu laàn löôït nhö sau: - Haùt giaùo ñaàu - Haùt vaøo cuoäc - Haùt Haø Thanh - Haùt muùa quaït - Haùt nhaïc höông - Haùt möøng coâng ñöùc thaùnh Teán - Haùt chuùc daân laøng Taát caû caùc baøi haùt naøy ñöôïc soaïn caån thaän vaø löu truyeàn töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc. Töông truyeàn noäi dung caùc baøi haùt laø do cuï Nhöõ Baù Só soaïn ra töø ñôøi Nguyeãn goïi laø Phöông haønh traïo caùch (caùch thöùc tieán haønh haùt cheøo thuyeàn). Ngoaøi troø dieãn ñaëc saéc naøy, trong ngaøy hoäi coøn coù caùc troø vui chôi giaûi trí khaùc vaø coøn coù theâm troø Tuù Huaàn laø troø khaù phoå bieán ôû Thanh Hoùa. Beân caïnh nhöõng troø dieãn vaø vui chôi cuûa ngaøy hoäi thaùng 2, taïi ñeàn coøn coù moät soá tuïc leä khoâng keùm phaàn ñoäc ñaùo dieãn ra vaøo hai dòp thaùng 6 vaø thaùng 11 trong naêm. Ñoù laø hai tuïc ñoát baåy vaø côm ñoà. Ñoát baåy laø teát moät töôïng Leâ Phuïng Hieåu baèng rôm tinh khieát to ñuùng baèng böùc töôïng trong ñeàn. Töôïng ñöôïc trang trí thaät ñeïp vôùi caân, ñai, muõ, mieän, côø, kieám... coù baùnh xe ñaåy. Sau khi cuùng xong, ñem töôïng ra ñoát, neáu

THANH HOÙA 845 chaùy heát saïch thì naêm ñoù daân laøng tin raèng seõ laø naêm toát laønh. Tuïc côm ñoà do hai laøng Phuùc Tieân vaø Troïng Haäu ñaûm nhieäm. Ngöôøi ta laøm 8 caây côm trình thaùnh. Côm laø loaïi gaïo ngon, thôm ñöôïc löïa choïn caån thaän. Moät caây côm heát tôùi 200300 oáng gaïo, côm naáu xong ñoùng thaønh caây coù loùt laù vaø quaây coùt cho cao leân, chung quanh ñöôïc trang trí baèng giaáy trang kim vaø nguõ saéc troâng thaät ñeïp. Phaûi taùm trai ñinh môùi khieâng noåi moät caây côm nhö vaäy. Trong 2 ngaøy 17 vaø 18 thaùng 11, hai laøng chia nhau, moãi laøng laøm 4 caây côm ñoà vaø lo bieän trong 1 ngaøy. Leã baùi xong, côm ñoà ñöôïc caét thaønh töøng laùt chia phaàn ñeàu cho daân laøng ai ai cuõng ñöôïc höôûng loäc thaùnh. Töông truyeàn tuïc naøy nhaèm nhaéc ñeán söï tích aên khoûe cuûa ñöùc thaùnh Böng ñeå coù moät söùc löïc phi thöôøng. Ngoaøi ra, khoâng phaûi thöôøng xuyeân, song vaøo nhöõng naêm haïn

haùn laøng coøn toå chöùc caàu ñaûo goïi laø Ngöï doäi. Bôûi vì theo truyeàn thuyeát thaùnh Böng coù moät bình nöôùc möa neân coù taøi laøm möa. Khi laøm leã Ngöï doäi ngöôøi ta ñaët töôïng thaùnh leân kieäu röôùc ra laøm leã. Sau ñoù daân laøng röôùc kieäu ra soâng Maõ caùch ñeàn khoâng xa (khoaûng 4 km), ngöôøi ta ñaët töôïng leân thuyeàn bôi ra giöõa soâng (nôi ñoù goïi laø ngaõ ba Tuaàn Ngu) ñeå taém töôïng, xong xuoâi röôùc töôïng trôû veà. Töông truyeàn töôïng chæ ñi nöûa ñöôøng trôû veà laø trôøi ñaõ ñoå möa. Vì vaäy daân gian môùi coù caâu: Thöû xem trôøi haïn khoâ khan, Cheøo thuyeàn Ngöï doäi lieàn côn möa raøo.

Nhöõng phong tuïc naøy laøm cho ñeàn thôø thaùnh Teán luoân luoân mang daùng veû linh thieâng thu huùt khaùch thaäp phöông, ñoàng thôøi cuõng cho thaáy nhöõng neùt ñaëc saéc cuûa phong tuïc xöù Thanh. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

(1) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö H. KHXH, 1983, tr.254. Töông töï nhö vaäy Leâ Phuïng Hieåu laø ngöôøi coù moät söùc khoûe ít ai saùnh noåi. OÂng aên moät böõa heát caû noài möôøi côm. Laøm ngheà tieàu phu nhöng khi ñoán cuûi oâng khoâng duøng buùa rìu maø laáy tay beû hay nhoå nhöõng caây to nhö nhoå coû. OÂng chaïy nhanh, böôùc daøi, vai gaùnh moät ñaàu laø boù cuûi, ñaàu kia laø caû moät buïi tre coøn nguyeân caû goác reã. Nghe tin nhaø vua keùn ngöôøi xung quaân, oâng voäi ñaët gaùnh cuûi xuoáng, moãi tay caàm moät beân neùm sang hai phía caùch xa nhau haøng nöûa ngaøy ñöôøng.

846

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI KEÛ RÎ : 5 thaønh hoaøng: - OÂng thaùnh Ñaøo, mieáu Caû, laøng Nam. - OÂng Thieân Phuùc (Thieân Mao) mieáu Nhò, laøng Baéc. - OÂng Ñaïi Haønh, mieáu Tam, laøng Trung. - OÂng Thaùi Toå, mieáu Töù, laøng Nam. - Baø Baïch Y Long, mieáu Nguõ (mieáu Baø), laøng Trung Thôøi gian : - Xuaân thu nhò kyø. - Töø moàng 9 ñeán moàng 10 thaùng 2: Röôùc lôùn. Teá caàu phuùc. - Töø moàng 7 ñeán moàng 10 thaùng 3: Hoäi caàu boùng (ôû mieáu Baø). Teá nöõ quan. - Thaùng 9. Ñòa ñieåm: Xaõ Thieäu Trung, huyeän Ñoâng Sôn Ñaëc ñieåm: - Côø traän: Ñaûo côø. Dieãn xöôùng ngheä thuaät. - Leã vaät: Lôïn (luoäc) caû con. - Boø (thui) caû con. Thôø

K

eû Rî vaø keû Cheø nay thuoäc xaõ Thieäu Trung, huyeän Ñoâng Sôn, tænh Thanh Hoùa, laø vuøng ñaát ñoàng baèng tænh Thanh, ñoàng thôøi cuõng laø moät vuøng vaên hoùa coå cuûa khu vöïc naøy. Xaõ Thieäu Trung goàm caùc laøng Phuû Lyù Nam, Phuû Lyù Trung, Phuù Lyù Baéc (coøn goïi taét laø ba laøng Trung, Nam, Baéc) thuoäc keû Rî (hay keû Raäy) vaø laøng Cheø hay Traàn Ñoâng hoaëc Traø Ñuùc chính laø keû Cheø. Keû Rî thôø naêm vò thaønh hoaøng laø: 1. OÂng thaùnh Ñaøo ôû mieáu Caû laøng Nam. 2. OÂng Thieân Phuùc (Thieân Mao) ôû mieáu Nhò laøng Baéc.

3. OÂng Ñaïi Haønh ôû mieáu Tam laøng Trung. 4. OÂng Thaùi Toå ôû mieáu Töù laøng Nam. 5. Baïch Y Long ôû mieáu Nguõ (coøn goïi laø mieáu Baø) ôû laøng Trung. Trong ñoù oâng thaùnh Ñaøo laø vò thaùnh Caû. Coøn laøng Cheø chæ thôø moät vò thaønh hoaøng laø ñöùc thaùnh Löôõng, töông truyeàn laø moät vò töôùng. Khi ñi ñaùnh giaëc bò cheùm ñöùt ñaàu beøn laép ñaàu laïi phi ngöïa chaïy. Ñeán keû Cheø moät gioït maùu rôi xuoáng neân sau naøy daân laäp ñeàn thôø vaø oâng ñöôïc phong laø “Thöôïng ñaúng toái linh toân thaàn”. OÂng cuõng ñöôïc thôø ôû nhieàu nôi treân ñaát tænh Thanh. Ngoaøi ra keû Cheø coøn thôø ñöùc thaùnh Khoång Minh Khoâng laøm

THANH HOÙA 847 toå sö ngheà ñuùc ñoàng cuûa mình. Coù ñieàu laï laø keû Rî khoâng coù ñình, do ñoù haèng naêm khi môû hoäi ñeàu taäp trung ôû mieáu Caû maø teá leã söï thaàn. Ñöùc thaùnh Ñaøo ñöôïc coi laø thaønh hoaøng chính trong naêm vò cuûa laøng Rî vì oâng laø ngöôøi ñaàu tieân ñeán khai phaù maûnh ñaát naøy. Teân thaät cuûa oâng laø Ñaøo Thuùc Tieâu neân coøn goïi laø Ñaøo Tieâu hay Ñaøo Thuïc. Vì theá maø keû Rî khi cuùng khoâng cuùng baèng chuoái tieâu (kieâng chöõ “tieâu”) maø chæ cuùng baèng chuoái ngöï, vaø caû laøng kieâng khoâng noùi chöõ “tieâu”. Hieän nay ôû laøng Trung vaãn coøn vöôøn ñaøo töông truyeàn laø cuûa oâng Ñaøo Tieâu xöa kia. Caùc vò thaàn Thieân Phuùc, Ñaïi Haønh, Thaùi Toå ñeàu laø caùc thieân thaàn baûo hoä cho daân laøng. Coù moät vò thaàn nöõ laø Baïch Y Long cuõng laø thieân thaàn, mieáu Nguõ thôø baø döïng treân ñaát chôï Rî cuõ caïnh soâng Leâ vaø vaøo nhöõng ngaøy hoäi khi vaøo mieáu Baø khoâng ñöôïc mang ñoà traéng ( kieâng “baïch y”), ai voâ yù seõ gaëp phaûi ñieàu chaúng laønh. Moät naêm keû Rî coù hai laàn hoäi xuaân vaø thu. Hoäi xuaân keû Rî ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy moàng 9 vaø 10 thaùng 2 aâm lòch, ñoù laø ñôït thöù nhaát. Sau ñoù töø moàng 7 ñeán moàng 10 thaùng 3 aâm lòch laø ñôït hoäi thöù hai. Coøn hoäi thu ñöôïc goïi laø Teát côm môùi toå chöùc vaøo thaùng 9 haèng naêm, coù toå chöùc naáu côm thi, xoâi thi, coã thi, vaø nhöõng coã ñöôïc giaûi seõ ñem teá thaàn.

Hoäi lôùn laø vaøo dòp muøa xuaân. Hoäi xuaân ñôït ñaàu moàng 9 vaø 10 thaùng 2 laø hoäi teá caàu phuùc. Töø tröôùc Teát ngöôøi ta ñaõ chuaån bò raát caån thaän vieäc quyeát ñònh ngaøy hoäi ñaàu naêm ra sao ñeå baùo cho caùc giaùp, caùc hoï. Sau Teát laø vieäc cuûa caùc giaùp choïn trai chaáp kích, ngöôøi ñoùng quaân côø vaø caùc ñaáu thuû côø giöõ giaûi cho laøng. Ñeàn mieáu ñöôïc söûa sang doïn deïp phong quang ñoùn hoäi. Ngaøy hoäi xuaân thaùng 2 ñöôïc baét ñaàu baèng cuoäc röôùc laàn löôït caùc kieäu cuûa oâng Thieân Phuùc, Thaùi Toå vaø Ñaïi Haønh ñeán mieáu Baø hôïp laïi. Taïi ñaây ba kieäu naøy cuøng vôùi kieäu Baø taïo thaønh moät ñaùm röôùc lôùn tieán veà phía mieáu Caû thôø ñöùc thaùnh Ñaøo. Saùng moàng 9 thaùng 2 caùc laøng cuûa keû Rî roän raõ bôûi nhöõng cuoäc röôùc nghieâm trang vaø naùo nhieät naøy. Khi kieäu cuûa boán vò ñaõ teà töïu ñoâng ñuû taïi mieáu Caû thì cuoäc teá baét ñaàu. Coù teá nam quan vaø nöõ quan. Ñaùng löu yù laø khi teá nam quan ôû mieáu caû baét buoäc phaûi khaán 4 caâu: Tö thieát töù döông dinh vi traùng. Nhöôïc thôøi aâm ñoäng taùc chi kyø. Ngaõ ngöôõng boån cao minh chi thöôïng, AÙp lyù Ñaøo khai caùc chi tieân.

Dòch: Tö chaát nhö saét, yù töù saùng suûa, sinh thôøi thì cöôøng traùng. Khi cheát coøn aâm phuø nhieàu söï kyø dò. Maûnh ñaát cuûa ta ñaây vöøa cao vöøa saùng, Laøng xoùm naøy voán hoï Ñaøo laø ngöôøi laøm nhaø ñaàu tieân.

848

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Sau caùc cuoäc teá chung, tôùi caùc doøng hoï vaø gia ñình cuõng nhö khaùch thaäp phöông vaøo daâng höông leã thaùnh. Nghi thöùc quy ñònh: moàng 9 buoåi saùng teá yeân vò, chieàu teá yeát, toái teá chaàu; moàng 10 teá chính, leã vaät coù lôïn luoäc caû con, boø thui caû con vaø caùc thöù thoâng thöôøng khaùc. Chieàu ngaøy 10 teá ñaûo ñaøn, sau ñoù kieäu giaùp naøo trôû veà giaùp aáy. Ñaëc bieät nhaát cuûa hoäi laøng Rî laø cuoäc ñaùnh côø ngöôøi maø daân quanh vuøng coøn löu truyeàn laø “côø keû Rî”. Bôûi vì ngoaøi vieäc ñaáu trí ñöôïc thua noù coøn laø moät hình thöùc dieãn xöôùng daân gian ñoäc ñaùo. Noù naâng cao vaø phaùt trieån moân côø ngöôøi, chuyeån töø côø vaùn sang côø traän keøm theo hình thöùc dieãn xöôùng. Toå chöùc ñaáu côø ôû ñaây coøn gaén chaët vôùi vieäc teá thaønh hoaøng, teá caàu phuùc, nhaát laø teá Baïch Y Long. Hoäi côø ñöôïc chuaån bò töø nhöõng ngaøy Teát döôùi söï chæ daãn cuûa cuï tieân chæ vaø ba baøn laõo. Ñeå giöõ truyeàn thoáng laøng phaûi cöû ra nhöõng ngöôøi cao côø ñeå giöõ giaûi cho laøng. Ñoù laø nhöõng ngöôøi coù taøi chôi côø laïi coù kinh nghieäm ñaáu ñoàng thôøi naém vöõng ñöôïc luaät côø keû Rî. Luaät aáy laø luaät dieãu binh (nghóa laø dieãn quaân côø) vaø vieäc thay bieån mang teân quaân côø baèng baùt böûu ñeå laøm roái ñoái phöông. Vieäc chuaån bò caùc con côø ngöôøi dieãn ra soâi noåi nhaát. Nhaø naøo coù con ñöôïc choïn laøm quaân côø laø moät nieàm vinh döï lôùn. Ñoù phaûi

laø nhöõng coâ gaùi ñeïp, chöa choàng, gia theá ñeà hueà khoâng tang trôû. Hoï töï saém quaàn aùo, khaên, ñoà trang söùc ñeå theå hieän sao cho duyeân daùng caû laøng phaûi nhìn vaøo. Töông töï nhö vaäy, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi nam tham döï ñoùng quaân côø cuõng aùo neïp, khaên ñieàu, xaø caïp. Ñaëc bieät laø hai töôùng oâng vaø töôùng baø ngoaøi quaàn aùo töôùng coøn coù côø, muõ, hia, ñai raát oai veä. Saân côø ñöôïc vaïch nhö baøn côø töôùng, vò trí cuûa töôùng oâng, töôùng baø ñöôïc döïng thaønh buoàng. Ñoù laø hai caùi saøn cao, coù maùi che ñöôïc quaây kín, phía tröôùc buoàng coù saøn ñeå töôùng coù theå ra muùa haùt. Baøn côø coøn coù oâng toång côø ñöôïc caùc cuï chæ ñònh cuøng moät soá phuïc dòch. OÂng toång côø laø ngöôøi ñieàu khieån cuoäc ñaáu côø, ñoåi quaân. Toång côø laø ngöôøi ñöùng tuoåi hieåu bieát luaät vaø voâ tö, khoâng thieân vò beân naøo trong luùc chôi. Theo luaät cuûa keû Rî, chæ coù laøng Trung vaø laøng Nam ñöôïc caàm côø giöõ giaûi, coøn laøng Baéc khoâng döï vaøo vieäc naøy. Traän ñaáu ñeïp nhaát, mang tính ngheä thuaät bieåu dieãn nhaát laø ngaøy khai maïc; coøn sau ñoù laø caùc cuoäc ñaáu trí thaät söï. Khu vöïc caùc buoàng töôùng treân baøn côø ñöôïc trang hoaøng raát loäng laãy vôùi nhieàu maøu saéc (tröø maøu traéng). Caùc loaïi côø ñöôïc caém quanh saân côø. Sau ba hoài chín tieáng troáng, töø sau buoàng, töôùng tieán ra baét ñaàu cuoäc dieãu binh cuûa quaân côø hai beân.

THANH HOÙA 849 Caùc quaân ñi laïi treân caùc oâ côø theo nhöõng ñöôøng ñi ñeïp maét. Khi döùt ba hoài troáng thì ñaõ yeân vò vaøo vò trí cuûa mình. Ñaáu thuû cuûa hai beân ñaõ ñaêng kyù töø tröôùc theo caùc caëp ñaáu böôùc vaøo caàm quaân. Hai toång côø caàm hai troáng khaåu vöøa ñaùnh vöøa rao côø. Nhöõng coâ gaùi quaân côø caàm chieác bieån coù ghi chöõ höôùng ra phía tröôùc khaùn giaû ñeå moïi ngöôøi nhaän bieát. Theo nhòp troáng hai töôùng laàn löôït böôùc ra saøn tröôùc buoàng töôùng vöøa muùa, vöøa haùt: Hôõi hôõi caùc quaân côø ta (caùc quaân côø ñaùp:”daï! daï!”) Laúng laëng maø nghe töôùng toâi xin daãn Nay gaëp hoäi thaùi bình höu töôïng Ngoaøi boán phöông ñoàng nhaïn ñeàu yeân. Chuùc möøng laøng Thöôïng vaïn nieân Raïng soi ngoïc truùc, vöõng beàn kim aâu Khaép ñaây ñoù nhaø no, ngöôøi ñuû Troáng löu cuø haùt muùa nhôûn nhô Thieàu quang vöøa tieát xuaân sô Laøng ta môû hoäi sinh cô söï thaàn Trong thôøi chieâng troáng vang löøng Ngoaøi thi só nöõ vieäc xuaân vui baày Chuùng toâi ñaây phaùt taøi muoän maïy Nghe lôøi laøng daïy chieâu laáy chöõ quaân Vaâng lôøi khuyeân nhuû aân caàn Treân quan cöù leänh, döôùi daân cöù truyeàn Côø phaát leân nhìn sao cho toû Xe thôøi thaúng nöôùc maø ñi...

Ñaây ñöôïc coi nhö baøi haùt giaùo côø tröôùc khi vaøo cuoäc ñaáu. Hai kieåu chôi côø cuûa keû Rî laø côø vaùn vaø côø traän. Côø vaùn laø kieåu côø ngöôøi bình thöôøng vôùi caùc coâ gaùi ñoùng laø caùc quaân côø vôùi bieån ghi roõ teân caàm ôû tay. Coøn côø traän thì theo hieäu leänh cuûa toång côø nhöõng ngöôøi ñoùng quaân

côø caàm caùc thöù binh khí thôø nhö kieám, ñao, duøi ñoàng, phuû vieät thay cho bieån côø. Ngöôøi ta ñaõ quy ñònh roõ caùc binh khí aáy öùng vôùi quaân naøo trong baøn côø maø ngöôøi ñaáu côø phaûi thuoäc loøng, do vaäy nhöõng ngöôøi ngoaøi laøng seõ baát ngôø vì khoù maø nhôù ngay ñöôïc cho khoûi laãn loän. Nhaát laø vaøo luùc cuoäc chôi ñang gay caán, thaáy ñaáu thuû laøng laâm vaøo theá bí thì oâng toång côø cho chuyeån côø vaùn sang côø traän goïi laø ñaûo côø. Nhö vaäy ñoái thuû töø nôi xa ñeán seõ bò baát ngôø vaø luùng tuùng neáu khoâng nhôù ñöôïc caùc quy ñònh cuûa laøng. Vì theá neáu muoán thaéng ñöôïc keû Rî theo loái chôi naøy, ngöôøi beân ngoaøi phaûi gioûi côø vaø thoâng hieåu töôøng taän luaät chôi. Khi coù hieäu leänh chuyeån côø vaùn thaønh côø traän, quaân côø hai beân chuyeån côø theo kieåu dieãn quaân löôïn treân baøn côø vôùi nhöõng hình xeáp raát ñeïp maét trong tieáng troáng thuùc chieâng ngaân vaø tieáng reo hoø cuûa ngöôøi xem. Caùc coâ ñoùng quaân côø theo söï chæ huy cuûa toång côø löôïn vaøo mieáu laáy moãi ngöôøi moät binh khí ñaõ quy ñònh saün, sau ñoù trôû laïi baøn côø ñöùng vaøo vò trí cuõ, theá traän laïi tieáp tuïc giöõa hai ñaáu thuû. Vôùi caùch chôi nhö vaäy neân khoù ñoái thuû naøo thaéng ñöôïc keû Rî. Ñoàng thôøi vieäc chôi côø töø moät cuoäc ñaáu trí caêng thaúng ñaõ trôû thaønh moät cuoäc bieåu dieãn ngoaïn muïc. Ngöôøi ta bò thu huùt ñeán ñaây chính bôûi ñieåm ñoù. Nhaát laø nhöõng luùc ñaûo côø,

850

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

moïi ngöôøi xoâ ñaåy chen laán nhau ñeå ngaém nhìn caùc coâ gaùi xinh ñeïp ñoùng quaân côø dieãu haønh treân baøn côø vaøo mieáu laáy binh khí. Quang caûnh ngaøy hoäi thaät thuù vò. Laàn thöù hai hoäi xuaân keû Rî toå chöùc töø moàng 7 thaùng 3 ñeán moàng 10 thaùng 3. Hoäi naøy goïi laø hoäi Caàu boùng taïi mieáu Baø. Hoäi laàn naøy cuõng coù cuùng teá vaø chôi côø nhö laàn tröôùc, song qui moâ nhoû hôn. Taïi mieáu Baø

coù teá nöõ quan. Khi teá, caùc baø haùt: Tieát thieàu quang xuaân quyù thaùi hoøa Gaëp ngaøy linh nhaät mieáu ta Leã caàu thaùnh haï xöôùng ca söï thaàn Chuùng con vaâng meänh ñoàng daân Nöõ quan ñaõ löïa thanh taân chænh teà Phaän laø gaùi daùm ñaâu xöôùng teá Bôûi loøng thaønh kính leã nhö nghi Muoân taâu thaùnh ñöùc anh uy Tieáu laâm baûo hoä nöõ nhi chí thaønh Vua phong thöôïng ñaúng toái linh Phuø trì ba xaõ phuù, quí, thoï, khang, ninh ñôøi ñôøi. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HOÄI KEÛ CHEØ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

C

: Thaùnh Löôõng (thaønh hoaøng) Khoång Minh Khoâng (Thaùnh sö ngheà ñuùc ñoàng) : Töø moàng 9 ñeán moàng 10 thaùng gieâng, moàng 8 thaùng 4 vaø 13 thaùng 9 : Xaõ Thieân Trung, huyeän Ñoâng Sôn : - Xoâi raù - Canh lôïn tænh sinh

uõng nhö keû Rî, keû Cheø haèng naêm môû hoäi cuûa laøng mình. Nhöng ñieàu khaùc laø keû Cheø môû hoäi ôû ñình laøng vaø vì laøng coù ngheà ñuùc neân coøn coù leã thôø vò toå sö cuûa ngheà laø ñöùc thaùnh Khoång. Hoäi xuaân cuûa keû Cheø laø leä teá caàu phuùc ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy moàng 9 vaø 10 thaùng gieâng. Ñeå chuaån bò cho ngaøy hoäi ñaàu naêm, laøng hoïp baøn töø trong naêm ñeå boå baùn vieäc ñoùng goùp, taäp caùc troø dieãn nhö cheøo traûi muùa ñeøn, leã vaät. Nhöõng noäi dung naøy

ñeàu do caùc giaùp ñieàu haønh vaø lo lieäu theo söï phaân coâng cuûa laøng. Laøng cöû ngöôøi ñi môøi chaï laø laøng Ñaïi Töø thuoäc xaõ Ñoâng Thònh, huyeän Ñoâng Sôn. Truyeàn raèng khi thaùnh Löôõng bò cheùm, oâng laép ñaàu laïi roài chaïy, treân ñöôøng chaïy cuûa ngaøi coù rôi nhöõng gioït maùu. Khi moät gioït maùu cuûa thaùnh rôi ôû keû Cheø, keû Cheø laäp ñeàn thôø ngaøi ñuùng nôi ñoù. Ngaøi chaïy ñeán Ñoâng Thònh (Ñaïi Töø) rôi moät gioït nöõa, daân Ñaïi Töø cuõng laäp ñeàn

THANH HOÙA 851 thôø. Do ñoù, hai laøng keát chaï. Haèng naêm Ñaïi Töø môû hoäi vaøo moàng 10 thaùng 3 vaø moàng 10 thaùng 5. Moãi khi coù dòp hai chaï ñeàu môøi nhau sang döï. Caû hai laøng ñeàu kieâng chöõ “cuoác” ñoïc thaønh “xôùi” vì ñeàu lieân quan ñeán thaùnh.

Giaûi khoâng coù gì lôùn nhöng ngöôøi ta töï haøo ôû yù nghóa cuûa noù. Moät maët ñöôïc laøng coâng nhaän taøi kheùo leùo cuûa mình tröôùc caû laøng, maët khaùc laø söï may maén vaø phuùc loäc thaùnh ban cho gia ñình naêm ñoù.

Ñeå vaøo hoäi, haèng naêm ôû laøng Cheø coù leä “xoâi raù”. Theo leä aáy, trai laøng töø 18 ñeán 40 tuoåi thuoäc vaøo tuoåi “aên chòu” ñeàu phaûi laøm xoâi raù moãi naêm moät laàn. Vieäc laøm xoâi raù raát caàu kyø, caån thaän. Gaïo phaûi choïn neáp thôm, haït ñeàu vaø maåy. Laáy khoaûng 10 caân ñem xay, giaõ. Khi laøm phaûi nheï tay ñeå haït gaïo ít gaõy, do vaäy giaõ raát laâu, sau ñoù saøng, saûy saïch seõ. Tieáp ñeán laïi troän laù maây vaøo giaõ moät laàn nöõa cho thaät traéng, roài loaïi boû haït gaõy, haït saïn.

Khi caùc leã vaät ñaõ lo xong, vaøo saùng moàng 9 thaùng gieâng môû ñaàu cho hoäi, laøng röôùc caùc vò thaàn linh veà ñình chôï ñeå teá leã. Caùc kieäu röôùc ñeán ñaàu laøng thì döøng laïi ñôïi kieäu cuûa laøng chaï töø Ñaïi Töø sang nhaäp laïi laøm moät ñeå cuøng veà ñình. Ñoaøn röôùc tôùi nôi caùc kieäu ñaõ an vò xong thì cuoäc teá baét ñaàu. Trong hai ngaøy hoäi moãi ngaøy teá ba laàn saùng, chieàu, toái. Vaät phaåm teá leã laø xoâi ñoùng maâm lôùn vaø lôïn ñeå caû con. Caùc troø dieãn cheøo traûi vaø muùa ñeøn ñöôïc tieán haønh xen keõ vaøo caùc buoåi teá thaàn.

Sau hai ba ngaøy löïa choïn, cuoái cuøng chæ coøn khoaûng 8 caân. Ngöôøi ta ñoå nöôùc vaøo kheõ vo, ñaõi; roài tieáp tuïc choïn kyõ moät laàn nöõa tôùi haøng giôø ñoàng hoà, roài ñoå thaønh xoâi ñoå ra moät caùi raù môùi, döï thi. Moãi naêm coù tôùi hai, ba chuïc raù xoâi thi. Laøng cöû caùc boâ laõo vaø caùc quan vieân coù kinh nghieäm ra chaám giaûi, choïn moät raù xoâi nhaát ñoùng oaûn teá thaùnh, moät raù giaûi nhì vaø moät raù giaûi ba. Moãi giaûi ñöôïc moät mieáng thòt lôïn baèng chieác löôïc thöa. Nhöõng raù coøn laïi ñöôïc baøy nguyeân caû raù cuøng thòt lôïn cuùng thaùnh chung.

Ngoaøi nhöõng troø dieãn coù tính chaát nghi leã aáy, beân ngoaøi ñình coøn coù nhieàu troø vui khaùc nhö ñu, vaät, côø... laøm khoâng khí ngaøy hoäi raát soâi noåi. Ñeán heát ngaøy moàng 10 thaùng gieâng, sau khi teá leã vaø caùc troø vui, troø dieãn keát thuùc, laøng toå chöùc tieãn chaï Ñaïi Töø ra veà vaø keát thuùc hoäi trong nieàm haân hoan phaán khôûi. * ** Beân caïnh hoäi laøng, keû Cheø coøn hoäi thôø vò toå sö ngheà ñuùc cuõng laø hoäi lôùn. Leã kî Thaùnh sö vaøo moàng

852

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

8 thaùng 4 vaø 13 thaùng 9, thì leã lôùn laø ngaøy 13 thaùng 9. Leã teá thaùnh do hai phöôøng teá ñaûm nhieäm. Ñoù laø phöôøng teá cuûa laøng Cheø ñöôïc chia laøm hai phöôøng goïi laø phöôøng toaùn treân (tính töø ngoõ Chuøa ñeán ngoõ Ñình). Trong quang caûnh ñeàn ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, cuoäc teá ñöôïc tieán haønh trang nghieâm nhaèm taïo coâng ñöùc cuûa thaùnh. Sau ñoù daân laøng choïn ngöôøi coù gioïng haùt hay ñeå haùt khaûi thaùnh (haùt môøi thaùnh). Baøi haùt aáy daøi 177 caâu baèng chöõ Haùn vaø baøi haùt chaàu thaùnh baèng chöõ noâm vieát theo theå luïc baùt daøi 122 caâu vôùi noäi dung keå laïi söï tích Khoång Minh Khoâng vaø ngheà ñuùc maø ngaøi ñem ñeán cho daân laøng. Trong hoäi naøy coù leä ñaëc bieät cuûa laøng Cheø, ñoù laø leä “canh lôïn tænh sinh” trong leä Seo cuûa laøng. Haèng naêm trong laøng moãi phöôøng cöû ra hai oâng Seo. Ngöôøi ñoù ñöôïc laøm ruoäng laøng vaø phaûi bieän moïi coã baøn trong caùc tuaàn tieát nhö 15 thaùng 8, moàng 3 thaùng 3, moàng 5 thaùng 5, moàng 8 thaùng 4, 30 Teát vaø Teát côm môùi. Ñaëc bieät laø leä 13 thaùng 9 coù “canh lôïn tænh sinh”. Ñaây laø leä rieâng maø oâng Seo phaûi chòu. Leä ñoù dieãn vaøo toái 13 thaùng 9. Taát caû trai laøng ñeán tuoåi “aên chòu” ñeán nhaø oâng Seo ñeå canh con lôïn saép ñem teá thaùnh. Hoâm ñoù oâng Seo phaûi laøm coã raát to vôùi nhieàu moùn ñeå môøi trai trong phöôøng ñeán canh lôïn aên toái. Chuû

nhaø phaûi vui veû kheùo leùo laáy loøng trai phöôøng vì chæ moät ngöôøi khoâng chòu aên laø oâng Seo ñaõ khoán khoå roài, do ñoù phaûi môøi chaøo ñuû caùch hoï môùi aên cho. Buø laïi oâng Seo ñöôïc laøm chaùnh teá trong kyø teá thaùnh. Moãi oâng Seo phaûi gaùnh vaùc vieäc thaùnh hai naêm. Vaø khi ñaõ laøm ñöôïc vieäc ñoù thì oâng Seo môùi daùm aên noùi vôùi laøng, uy tín môùi taêng vaø ñöôïc neå troïng. Vì vaäy phaûi coá laøm sao ñeå laáy tieáng vaø khoâng bò coi thöôøng. Ngoaøi nhöõng ngaøy hoäi chính, daân keû Cheø laøm ngheà ñuùc neân moãi khi hoaøn thaønh moät saûn phaåm coù giaù trò, laøng thueâ ñuùc coøn môû hoäi möøng. Söï to nhoû cuûa hoäi aáy phuï thuoäc vaøo giaù trò cuûa vaät ñöôïc ñuùc. Ngöôøi ta aên uoáng, haùt xöôùng vaø laøm nhöõng nghi leã ñeå ñaët nhöõng taùc phaåm ñuùc coù giaù trò cuûa mình vaøo vò trí ñaõ ñònh saün. Nhöõng ngöôøi thôï ñuùc ñöôïc coi nhö caùc vò khaùch quyù, ñöôïc môøi aên uoáng, troïng voïng. Tan hoäi daân sôû taïi coøn saém söûa chuùt quaø “ñöa tay” ñeå ñoaøn thôï ñuùc ra veà. Ñoù cuõng laø moät neùt vaên hoùa soáng coù tình nghóa cuûa daân laøng Cheø. Beân caïnh nhöõng sinh hoaït hoäi heø, chung quanh tuïc leä coå truyeàn cuûa keû Rî keû Cheø; coøn nhieàu sinh hoaït khaùc dieãn ra trong naêm. Laïi theâm nhöõng tuïc leä trong caùc gia ñình, gioøng hoï, phe giaùp goùp phaàn taïo döïng neân tính caùch cuûa con ngöôøi sinh ra vaø lôùn leân ôû ñaây. Tuy

THANH HOÙA 853 nhieân, veà maët naøo ñoù thì nhöõng ñieàu naøy cuõng laøm cho ngöôøi ta baän bòu, toán keùm khoâng ít thôøi gian vaø tieàn cuûa, vaø ñoâi khi phaûi lo laéng tröôùc nhöõng coå tuïc naøy. Neân chaêng, cuõng caàn phaûi caûi tieán, hoaëc canh

taân, taïo moät neáp soáng môùi giaûn dò, thanh thoaùt, laøm cho con ngöôøi töï do hôn maø vaãn khoâng ñaùnh maát ñi nhöõng neùt ñeïp cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng? Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

LEÃ HOÄI ÑEÀN BAØ TRIEÄU Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Baø Trieäu (Trieäu Thò Trinh) : Moàng moät Teát Nguyeân Ñaùn (leã ñeàn) : Ngaøy 24 thaùng 2 : Laøng Phuù Ñieàn, xaõ Trieäu Loäc, huyeän Haäu Loäc : Dieãn hoäi traän

T

huôû aáy, vaøo naêm 248, nhaø Ñoâng Ngoâ thoáng trò nöôùc ta. Qua nhieàu theá kyû, söï aùp böùc boùc loät baïo taøn cuûa quaân xaâm löôïc ñaõ gaây ñau khoå trieàn mieân trong daân chuùng. Nhöõng cuoäc noåi daäy cuûa caùc anh huøng nghóa só nhaèm ñuoåi keû thuø ra khoûi ñaát nöôùc ñaõ lieân tieáp xaûy ra töø ñaàu Coâng nguyeân, trong soá ñoù coù nhöõng cuoäc khôûi nghóa lôùn nhö Hai Baø Tröng (naêm 39), Chu Ñaït (naêm 157), Löông Long (naêm 178)... laøm chaán ñoäng caùc nôi, caøng nung naáu theâm loøng yeâu nöôùc cuûa nhaân daân ta. Quaän Cöûu Chaân (Thanh Hoùa) coù coâ gaùi hoï Trieäu, teân laø Thò Trinh coøn ñöôïc goïi laø Trieäu nöõ hay Trieäu nöông - môùi 19 tuoåi maø saéc voùc ñaõ

hôn ngöôøi, khí phaùch nhö duõng só, laïi giaøu möu keá. Trieäu Thò Trinh moà coâi cha meï töû thuôû nhoû, ôû vôùi anh ruoät laø Trieäu Quoác Ñaït. Trieäu Quoác Ñaït laø moät thuû lónh nghóa quaân coù theá löïc ôû huyeän Quaân An (mieàn nuùi Nöa, Noâng Coáng, huyeän Trieäu Sôn ngaøy nay) ñaõ cuøng vôùi coâ em coù duõng khí phaùt trieån nghóa quaân, laáy nuùi Nöa laøm caên cöù ñòa. Ngaøy ngaøy nghóa quaân vöøa khai nöông phaù raãy, xaây döïng löïc löôïng, vöøa gaéng söùc maøi göôm luyeän voõ, chôø ngaøy leân ñöôøng phuïc quoác. Nhaân daân caùc mieàn bieát tieáng, noâ nöùc keùo veà xin ñöùng döôùi côø nghóa. Ñoù laø nhöõng gì söû saùch ghi nhaän. Nhöng xoay quanh caâu chuyeän Baø

854

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Trieäu, truyeàn thuyeát coøn coù söùc haáp daãn hôn. Chaúng haïn, ngöôøi ta keå raèng röøng giaø thuôû aáy coù nhieàu voi döõ, naøng Trieäu ñaõ khuaát phuïc con voi traéng moät ngaø hung tôïn vaø luyeän cho voi thaønh thuaàn thuïc. Voi döõ ñaõ veà soáng vôùi ngöôøi vaø chæ nghe theo naøng. Töø ñoù naøng Trieäu thöôøng cöôõi voi thaùm saùt röøng xanh vaø troâng coi vieäc luyeän reøn quaân só. Roài khaép vuøng, khoâng roõ töø luùc naøo, ngöôøi ta nghe thaáy caùc baø meï haùt: Ru con con nguû cho laønh, Ñeå meï gaùnh nöôùc röûa baønh oâng voi. Muoán coi leân nuùi maø coi, Coi baø Trieäu töôùng cöôõi voi ñaùnh coàng.

Thöïc vaäy, meänh leänh cuûa baø Trieäu bao giôø cuõng ñöôïc truyeàn ñi baèng chieác coàng lôùn maø aâm thanh reàn vang khaép nuùi, khaép röøng, uy nghieâm nhö lôøi keâu goïi cuûa thieân thaàn, neân ngöôøi daân tìm nhau, nhaéc nhôû tin vui. Uy tín baø Trieäu ngaøy caøng lôùn, quaân löông ngaøy caøng phong tuùc. Thaáy baø kieân nghò vaø duõng maõnh nhö moät nam töôùng, coù keû cho laø ngöôïc ñôøi, khuyeân baø khoâng neân ñi vaøo con ñöôøng “baïo loaïn”, traùi leõ thöôøng. Baø ñaõ khaúng khaùi traû lôøi, boäc loä roõ chí khí cuûa mình “Toâi muoán cöôõi côn gioù maïnh, ñaïp luoàng soùng döõ, cheùm caù kình ôû bieån Ñoâng, ñaùnh ñuoåi quaân Ngoâ, giaønh laïi giang sôn, côûi aùch noâ leä, chöù toâi

khoâng chòu khom löng laøm tì thieáp cho ngöôøi.”

Vaø vaøo naêm 248 ñaùng ghi nhôù, baø Trieäu döïng côø khôûi nghóa, laõnh ñaïo nhaân daân taán coâng caùc quaän, huyeän nôi boïn quan laïi nhaø Ngoâ ñoùng truï sôû. Baø ñích thaân caàm quaân xuaát traän. Hình aûnh myõ leä vaø uy nghieâm cuûa nöõ chuû töôùng ñaõ laøm cho toaøn quaân haøo höùng xoâng traän. Baø maëc aùo giaùp, caøi traâm vaøng, ñi guoác ngaø, cöôõi voi döõ, chæ huy chieán ñaáu heát söùc duõng caûm, neân ñaõ giaønh chieán thaéng khaép mieàn Giao Chaâu. Haøo lyù caùc nôi nhaân ñoù höôûng öùng, ñoàng loaït noåi daäy ñuoåi giaëc. Saùch söû trieàu Ngoâ cheùp veà naêm 248 raèng “Toaøn theå Chaâu Giao chaán ñoäng.” Quaû vaäy, nghe tin ngöôøi Nam noåi daäy vôùi khí theá maïnh meõ, Ngoâ trieàu phaûi cöû ngay danh töôùng Luïc Daän ñem theo 8000 quaân tinh nhueä nhaèm daäp taét loøng yeâu nöôùc cuûa daân ta. Baø Trieäu cuøng quaân só vaãn ngaøy ñeâm chieán ñaáu, taán coâng giaëc khaép nôi. Luïc Daän moät maët ra söùc ñaøn aùp nhaân daân ta, maët khaùc, xaûo quyeät tung tieàn baïc mua chuoäc thuû lónh caùc ñòa phöông. Tröôùc ñoaøn quaân thieän chieán, ñoâng ñaûo vaø ñöôïc trang bò ñaày ñuû hôn gaáp nhieàu laàn, nghóa quaân ta daàn suy yeáu. Song nöõ chuû soaùi hoï Trieäu ñaõ duõng caûm caàm quaân ñeán hôi thôû cuoái cuøng. Baø hy sinh treân

THANH HOÙA 855 nuùi Tuøng, nay laø laøng Phuù Ñieàn, huyeän Haäu Loäc, tænh Thanh Hoùa. Nhaân daân thöông tieác baø, ñaõ xaây laêng vaø laäp ñeàn thôø. Ñeå töôûng nieäm ngöôøi nöõ anh huøng voâ cuøng quyù meán cuûa mình, haèng naêm daân laøng Phuù Ñieàn vaøo ñaùm, môû hoäi traän vaø vui chôi nhö ñeå oân laïi vaø noi theo yù chí baát khuaát cuøng taám loøng yeâu nöôùc noàng naøn cuûa baø.

saøng thì 3 hoài chieâng - hoài töôûng tieáng coàng Baø Trieäu thöôû xöa - noåi leân aâm vang. Chuû teá trònh troïng tôùi tröôùc höông aùn laøm leã caùo thaàn. Tieáp theo, ñaïi dieän cuûa 2 phe laøm leã caùo yeát thaàn linh vaø xin pheùp ñöôïc taäp traän. Roài troáng caùi phaùt leänh. Cuoäc chieán baét ñaàu.

Sôùm moàng moät Teát Nguyeân Ñaùn, theo leä, caùc boâ laõo trong laøng ra leã vaø thaép neùn höông töôûng nieäm, caàu Baø cuøng khí thieâng soâng nuùi veà chôû che vaø phuø trôï cho daân laøng laøm aên thònh vöôïng. Sau ñoù baø con daân laøng nhaân ñi leã Teát coù theå töï do daâng höông.

Moãi beân cho moät vaøi quaân ra khieâu khích ñoái phöông. Ngay sau ñoù, ñoäi quaân mai phuïc ñoå xoâ ra tieán coâng. Phe kia cuõng hoø reo tung quaân ra tieáp öùng. Baõi chieán tröôøng luùc naøy laø ñoaïn ñöôøng roäng nhaát tröôùc cöûa ñình. Daân laøng trong trang phuïc ngaøy hoäi, töø caùc ngaû ñoå veà chaät hai beân ñöôøng, hoø reo coå vuõ cho phe mình. Leä laøng ñaõ ñònh laø xoùm naøo xoâng leân ñöôïc nhieàu laàn laø quaân baø Trieäu, vì ñoù laø quaân tieán coâng, quaân chieán thaéng. Beân kia, ngöôïc laïi, ruùt chaïy nhieàu laàn, ñích thöïc laø quaân Ngoâ.

Sang thaùng 2, ngaøy 24 chính hoäi, coù teá leã, röôùc xaùch taïi ñeàn. Roài, theo leänh caùc boâ laõo, daân laøng chia thaønh hai xoùm (nghóa laø 2 phe) laáy ngoâi ñình laøm ranh giôùi. Xoùm Baéc laø xoùm treân, xoùm Nam laø xoùm döôùi. Nam giôùi trong laøng ôû tuoåi traùng nieân, xoùm naøo taäp trung trong xoùm aáy, söûa soaïn daøn thaønh theá traän. Moãi ngöôøi töï lo moät caây gaäy baèng tre laøm vuõ khí. Khi hai beân ñaõ saün

Luùc naøy hoï ñaùnh nhau thöïc söï. Chieán traän dieãn ra aùc lieät. Gaäy goäc ñaùnh ñôõ, phang thaúng vaøo nhau. Nhöng laï thay, töø xöa tôùi nay chöa ai thaønh taät hoaëc bò thöông naëng caû. Ngöôøi bò ñoøn ñau chæ caàn xoa boùp baèng laù caây thuoác nam trong vöôøn laø khoûi. Caùc coá ôû ñòa phöông cho bieát, cöù phaûi taäp traän nhö vaäy thì naêm ñoù möa gioù môùi thuaän, muøa maøng môùi töôi toát, boäi thu, con ngöôøi môùi ít oám ñau.

Chieàu 30 thaùng chaïp, cuï töø ra môû cöûa ñeàn queùt doïn trong ngoaøi thaät phong quang, lau chuøi ñoà thôø cho saïch seõ ñeå ñoùn möøng naêm môùi.

856

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Cuoäc hoãn chieán keùo daøi tôùi tröa thì nghæ sau khi coù troáng leänh baùo. Hai ñoäi quaân vui veû nhaäp laøm moät, cuøng vaøo tröôùc ñình leã taï thaàn roài keùo nhau leân ñeàn Baø laøm leã töôûng nieäm vaø leã baùo coâng. Ñaëc bieät, saùng hoâm ñoù caû laøng ñeàu aên nguoäi baèng thöùc aên naáu saün. Ñeán chieàu moïi nhaø môùi töng böøng noåi löûa, naáu nöôùng linh ñình, laøm nhö vaäy ñeå nhaéc laïi moät kyû nieäm ñeïp cuûa nghóa quaân xöa. Nguyeân laø, töôùng Luïc Daän vöøa sang tôùi nöôùc Nam ñaõ daãn ñaïi quaân theo loái nhoû ñöôøng nhaùnh cuûa soâng Maõ tieán tôùi Boà Ñieàn, nay thuoäc huyeän Haäu Loäc, nôi ñoùng ñaïi baûn doanh cuûa quaân ta. Ñöôïc tin, Baø Trieäu truyeàn leänh cho taát caû töôùng só cuøng ra quaân, keùo leân nuùi phuïc kích. Daân chuùng ñöôïc leänh lo gaáp löông aên nguoäi cho quaân lính töø trong ñeâm, sau ñoù taét heát beáp löûa. Chôø tôùi toái, sau khi thaéng traän seõ noåi löûa môû tieäc khao quaân möøng coâng. Quaân leänh ban ra, laäp töùc ñöôïc thöïc hieän nghieâm minh. Nghóa quaân duøng toaøn côm naém ñeå khoâng bò loä vì khoùi beáp, bí maät mai phuïc treân nuùi. Quaû nhieân, gaàn tôùi giôø ngoï thì quaân thuø luõ löôït keùo qua khoâng moät chuùt nghi ngôø raèng chuùng ñang tieán vaøo töû ñòa. Baát ngôø, tieáng coàng Baø Trieäu noåi leân nhö gaàm ruù vang doäi baàu trôøi. Chuû töôùng Trieäu Thò Trinh ñoät ngoät

xuaát hieän töø ñænh nuùi, vaãy laù côø ñoû trong tay chaøo vaø khích leä nghóa quaân. Moïi ngöôøi hoø reo höôûng öùng, tieáng voïng khaép trieàn nuùi cao, roài nhanh choùng baät caùc baãy ñaù, keø ñaát. Ñaát, ñaù taûng cuøng haøng loaït thaân caây aàm aàm laên xuoáng chaân nuùi, vöøa chaën ñöôøng, vöøa ñeø cheát quaân thuø. Quaân ta ñaïi thaéng. Y heïn, böõa aáy toaøn boä quaân daân Boà Ñieàn ngaû traâu boø naáu nöôùng möøng ñaïi thaéng, tieâu dieät quaân Luïc Daän. Töø ngaøy 22 thaùng 2, ñeàn vaø laêng Baø Trieäu ñöôïc queùt doïn saïch seõ. Ngaøy 23, cuï töø thaép höông, lau chuøi töï khí vaø caém côø quanh ñeàn cuøng suoát doïc ñöôøng töø ñeàn ñeán laêng. Sang ngaøy 24 chính hoäi, chuû teá vaø cuï töø ñaõ môû cöûa ñeàn, thaép höông töø sôùm. Khoaûng giôø thìn (7-9 giôø), khi boâ laõo ñaõ teà töïu ñoâng ñuû, chuû teá duyeät leã vaät. Cuùng phaåm goàm coù tam sinh vaø ñaëc bieät coù baùt côm ñôm ñaàu (nhö thöôøng cuùng ôû nhaø) töôûng nhôù baø. Cuoäc teá baét ñaàu baèng 3 hoài chieâng aâm vang. Teá xong, ñaùm röôùc kieäu long troïng töø ñeàn vaøo laêng, daâng traàu nöôùc, höông vaøng. Kieäu röôùc baøi vò baø ñöôïc khieâng bôûi moät toáp thieáu nöõ maëc aùo daøi hoàng, thaét löng maøu, vaán khaên maøu. Daân chuùng quanh vuøng keùo tôùi raát ñoâng döï leã, xem röôùc vaø tham gia caùc cuoäc ñua taøi trong hoäi. Caùc ñoâ thi ñaáu vaät. Phuï nöõ thi naáu côm.

THANH HOÙA 857 Caùc baäc trung nieân vaø laõo thaønh tham gia côø töôùng. Moïi cuoäc vui ñeàu coù giaûi thöôûng khích leä. Xöa kia, buoåi toái coù haàu boùng. Cung vaên ñaøn haùt vaø con ñoàng leân “giaù ñoàng Baø Trieäu”. Giaù ñoàng khoâng keùo daøi, chæ tôùi gaàn nöûa ñeâm thì xong, keát thuùc hoäi. Trong luùc leã khoâng coù cuùng maãu töù phuû vaø khoâng coù truyeàn phaùn. Ngöôøi ngoài ñoàng maëc aùo ñoû, giaét kieám ngang löng, leân ñoàng vaø ban traàu röôïu cho chung quanh. Cung vaên ñaøn vaø haùt baøi dieãn ca lòch söû theo nhaïc ñieäu “Chaàu vaên”: Mieàn Vieân Haûi nöõ trung haøo kieät Daáu maù hoàng tuù khí anh linh Cöûu Chaân, Noâng Coáng löøng danh Baøn ñaøo tieân nöõ giaùng sinh coõi traàn. Neàn trung lieät hoàng quaàn maáy keû Phaän nöõ nhi naøo keå gian nguy Caêm giaëc Ngoâ quaáy roái bieân thuøy

Nuùi Nöa tuï nghóa cöùu nguy gioáng noøi. Lieàn phaát ngoïn côø vaøng thuaän thính(?) Kheùo cô trôøi vua maïnh chöa ngoan(?) Döôùi côø ñuû maët muoân binh Raép loøng cöùu trôï sinh linh phen naøy. Coøn aån boùng ngaøn caây nuùi coû Thò döông hoài chöa toû saám vang. Döôùi côø ñoâng maët baù quan. Raép phen naøy ñaëng trò an cöùu ñôøi. Cheùn ñoan theà moät lôøi chöûa caïn Saám aàm aàm daäy loaïn boán phöông. Cöûa ñeà Ñaëng Tuaân keùo sang Quaân ñi kín ñaát tieáng vang loaïn röøng Xung thieân ñaõ töng böøng moät traän Troáng chöa hoài hoï Ñaëng ñaõ lui Xöôùng ca moät cheùn ñoâng vui Ba quaân thaúng tôùi ñaàu voi ñoùng ñoàn Ngaøn tuøng aáy nöôùc non tuù leä Nuùi Voi kia khoâng theå Nam bang Töø ngaøy Ngoâ, Trieäu giao quan Naùt gan baày khæ, bay hoàn luõ Ngoâ. Moät tay xaây döïng cô ñoà Anh huøng ñaéc yù, luõ Hoà ruõ xöông “Khen raèng Leä Haûi Baø vöông Anh huøng nöôùc tieãn huøng cöôøng theá gian”... (1) Leâ Trung Vuõ

(1) Daãn theo “Troø Ngoâ”, Ty VH vaø TT Thanh Hoùa. 1978.

858

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑEÀN VUA LEÂ : Caùc vua Leâ : Laøng Veä Yeân, xaõ Quaûng Thaéng, thaønh phoá Thanh Hoùa Thôøi gian : Töø ngaøy 21 ñeán 22 thaùng 8 Chính hoäi : Ngaøy 22 thaùng 8 Ñaëc ñieåm : - Keùo chöõ, muùa voõ - Dieãn hoäi traän Thôø Ñòa ñieåm

T

rong lòch söû ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc, cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn do Leâ Lôïi khôûi xöôùng vaøo ñaàu theá kyû XV ñöôïc coi laø bieåu töôïng cuûa yù chí saét ñaù, tinh thaàn chòu ñöïng gian khoå, khaùng chieán tröôøng kyø, vöôït qua khoù khaên, hieåm nguy ñeå chieán thaéng keû thuø xaâm löôïc maïnh hôn gaáp nhieàu laàn. Ñaùng chuù yù laø ngöôøi thuû lónh nghóa quaân ñaày möu löôïc vaø taøi naêng naøy ñaõ hai laàn toå chöùc hoäi theà ñoäc ñaùo: Laàn thöù nhaát laø hoäi theà Luõng Nhai(1) vaøo naêm 1416 giöõa Leâ Lôïi vaø 18 ngöôøi ñoàng chí cuûa oâng, neâu cao yù chí vaø quyeát taâm giaûi phoùng ñaát nöôùc khoûi aùch ñoâ hoä cuûa giaëc Minh. Laàn thöù hai laø hoäi theà Ñoâng Quan ñaùnh daáu thaéng lôïi cuûa söï nghieäp cöùu nöôùc, môû ra moät trieàu ñaïi môùi thònh trò, thaùi bình cho toaøn daân. Ñôøi sau, nhaân daân ôû nhieàu nôi nhôù ôn vua Leâ Thaùi Toå ñaõ haèng naêm toå chöùc leõ hoäi töôûng nieäm, toân vinh. Döôùi ñaây, xin trình baøy

hai leã hoäi veà vua Leâ treân ñaát Lam Sôn (Thanh Hoùa), queâ höông cuûa ngöôøi. I. HOÄI TRAÄN

Söû cuõ ghi raèng, naêm 1456 Leâ Nhaân Toâng veà Lam Kinh laøm leã kyû nieäm chieán thaéng, ñaõ cho ñaùnh troáng ñoàng, bieåu dieãn nhaïc muùa, dieãn troø “Bình Ngoâ phaù traän” vaø “Chö haàu lai trieàu”, nhaéc nhôû coâng tích cuûa cha oâng. Troø dieãn mang tính chaát cung ñình quy moâ aáy ñöôïc söû saùch ghi laïi baèng nhöõng doøng ngaén goïn, coøn quy caùch, noäi dung cuï theå thì nay chæ coøn löu laïi trong daân gian nhöõng maûnh vôõ vaø dö aûnh qua truyeàn thuyeát maø thoâi. “Ngaøy 15, vua thaân ñem caùc quan ñeán baùi yeát Sôn Laêng, chæ roõ cho caùc quan coi laêng ôû Lam Sôn raèng: ‘Phaøm caùc vieäc ôû ñeàn thôø phaûi thaønh kính, tinh khieát, nhö vieäc chaët caây, chaët tre, laáy ñoùm, kieám cuûi. Teá taåm mieáu duøng 4 con traâu, ñaùnh troáng ñoàng, quaân lính hoø reo öùng theo. Veà nhaïc, voõ thì

THANH HOÙA 859 muùa “Bình Ngoâ phaù traän”, vaên thì muùa “Chö haàu lai trieàu”. Ñaïi tö ñoà Leâ Bí laøm leã ôû mieáu Chieâu Hieáu Vöông vaø Trung Duõng Vöông duøng 3 con traâu. Thöôïng thö leänh Leâ Khang laøm leã ôû mieáu Hoaøng Duï Ñaïi Vöông duøng 1 con traâu.”(2) Ñeàn Boá Veä (ôû gaàn Caàu Boá, tröôùc thuoäc laøng Veä Yeân, xaõ Quaûng Thaéng, thò xaõ Thanh Hoùa, nay laø phöôøng Ñoâng Veä, thaønh phoá Thanh Hoùa) thôø caùc vua Leâ ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1805 (Gia Long naêm thöù tö). Töø naêm naøy trôû ñi, leã hoäi ôû ñaây caøng ngaøy caøng quy moâ, ñoâng vui, cho tôùi Caùch maïng thaùng 8 naêm 1945. Trong khi ñoù, leã hoäi ôû Lam Kinh (ñaát Leâ Lôïi döïng côø khôûi nghóa) do xa xoâi caùch trôû ít ñöôïc löu yù, neân thöa nhaït daàn. Hôn nöõa, Boá Veä nguyeân laø nôi sinh ra baø Nguyeãn thò AÙnh, hoaøng haäu cuûa vua Leâ Thaùi Toâng. Veà sau, con chaùu nhaø Leâ noái ñôøi ôû laïi thaønh ngöôøi ñòa phöông. Nguyeãn Kim tìm tôùi ñaây, suy toân Leâ Duy Ninh leân ngoâi töùc laø vua Leâ Trang Toâng (1533-1548), döïng côø “Phoø Leâ dieät Maïc”, laäp trieàu ñình ôû Thanh Hoùa ñaùnh nhau vôùi nhaø Maïc. Ñeàn Boá Veä thôø caùc vua Leâ, töø Leâ Thaùi Toå (1428-1433) ñeán Leâ Maãn Ñeá (töùc Leâ Chieâu Thoáng, 17871788). Trong chính ñieän coù baøi vò

vaø töôïng caùc vua Leâ, song khoâng ñaày ñuû, do qua bao naêm thaùng hoang pheá cuøng bom ñaïn chieán tranh taøn phaù. Ngay caû nhöõng ñoà thôø quyù giaù cuõng khoâng löu laïi ñöôïc laø bao. Treân baøn thôø coøn moät soá baøi vò cuûa Thaùi Toå Cao Hoaøng ñeá (Leâ Lôïi 1428-1433), Tuùc Toâng Hoaøng ñeá (Leâ Thuaån - 1504), Thaàn Toâng Hoaøng ñeá (Leâ Duy Kyø - 1619-1643), Huyeàn Toâng Hoaøng ñeá (Leâ Duy Vuõ - 1663-1671). Trong ñeàn coù töôïng Leâ Thaùi Toå, Leâ Thaùnh Toâng (vaø töôïng hoaøng haäu beân phaûi), ñaëc bieät beân traùi coù töôïng thöù phi cuûa vua Leâ Thaùnh Toâng, ngöôøi Haø Lan (coå ñeo caây thaùnh giaù vaø chuoãi traøng haït). Gian beân phaûi ñaët töôïng Nguyeãn Traõi, gian beân traùi ñaët töôïng Leâ Lai. Haèng naêm, leã hoäi ñeàn Boá Veä toå chöùc vaøo 2 ngaøy 21 vaø 22 thaùng 8. Töông truyeàn, Leâ Lôïi troái traêng laïi khi saép maát raèng ngaøy gioã oâng phaûi sau gioã Leâ Lai moät ngaøy, ñeå ghi ôn ngöôøi anh huøng ñaõ “lieàu mình cöùu chuùa”. Vaäy gioã Leâ Lôïi ngaøy 22 thì gioã Leâ Lai ngaøy 21. Laâu daàn thaønh caâu cöûa mieäng: “Haêm moát Leâ Lai, haêm hai Leâ Lôïi”. Haèng naêm, cöù ngaøy 21 thaùng 8, daân Thaùi Baèng (queâ höông Leâ Lai) ñem leã vaät tôùi ñeàn Boá Veä laøm gioã oâng vaø cuõng ñeå tham döï luoân gioã Leâ Lôïi, ñaïi teá vaøo hoâm sau.

860

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Tröôùc naêm 1945, nhaø vua quy ñònh cöù 3 naêm toå chöùc ñaïi leã (quoác leã) moät laàn vaøo caùc naêm tyù, ngoï, maõo, daäu. Trieàu ñình cöû quan veà chuû trì. Veà sau, vua uûy nhieäm cho caùc quan ñaàu tænh (toång ñoác, boá chaùnh, aùn saùt) troâng coi. Cuõng nhöõng naêm naøy, kinh ñoâ Hueá cöû haønh leã teá Nam giao (teá trôøi ñaát). Vaøo hoäi, töø saùng sôùm trai ñinh trong laøng ñöôïc choïn vaø taäp döôït töø tröôùc ñaõ coù maët ñaày ñuû trong trang phuïc voõ só ñöùng doïc hai beân saân ñình. Giöõa saân baøy giaù caém caùc binh khí thôø baèng goã sôn son theáp vaøng. Leã teá do caùc quan ñaàu tænh chuû trì neân heát söùc troïng theå, uy nghieâm. OÂng tieân chæ xöôùng vaên cuùng. Cuøng luùc, töø sôùm, kieäu röôùc thaønh hoaøng caùc laøng laân caän nhö Maät Sôn, Vónh Yeân, Quaûng Xaù... do caùc trai ñinh trong leã phuïc chænh teà khieâng tôùi trong tieáng nhaïc baùt aâm roän raõ, laàn löôït tieán vaøo saân ñeàn. Xong phaàn nghi leã, chuû teá ra leänh noåi chieâng troáng reàn vang. Caùc voõ só laàn löôït ñeán tröôùc höông aùn leã thaàn vaø nhaän voõ khí ra saân bieåu dieãn caùc moân: muùa roi, muùa kieám, ñi quyeàn, ñaáu vaät trình thaùnh. Leã hoäi ñeàn Boá Veä coøn coù truyeàn thoáng toát ñeïp khaùc laø dieãn troø keùo chöõ (ngöôøi ñöùng xeáp haøng thaønh caùc chöõ Haùn). Troø ñöôïc dieãn treân moät khu ñaát baèng phaúng cuûa caùnh ñoàng laøng,

goïi laø baõi AÙng, caùch ñeàn khoaûng 1km. ÔÛ ñaây cuõng baøy höông aùn, coù ñænh traàm vaø khoùi höông nghi nguùt. Tröôùc höông aùn ngöôøi ta raéc voâi boät treân neàn coû thaønh boán chöõ Haùn “天 下太平” (thieân haï thaùi bình) vaø coù nhöõng chæ daãn ñi tôùi ñi lui trong luùc chaïy xeáp thaønh chöõ. Caùc voõ só naøy goïi laø caùc “con troø”, maëc ñoàng phuïc, coù treân döôùi traêm ngöôøi. Ngöôøi phuï traùch chung laø thaày troø, ñöùng treân choøi cao chæ huy baèng troáng caùi. Döôùi saân coù moät soá ngöôøi giuùp vieäc caàm troáng khaåu goõ höôùng daãn con troø chaïy chöõ. Môû ñaàu, theo troáng leänh, con troø xeáp haøng ñoâi. Ngöôøi chæ huy ñöùng ôû ñaàu haøng vaø caàm côø, höôùng veà ñeàn laïy boán laïy vaø nhaän 1 cheùn röôïu loäc thaùnh. Roài taát caû raàm raäp ra baõi AÙng chaïy xeáp chöõ. Cuøng luùc, cuï tieân chæ vaø caùc cuï chöùc saéc theo ñaùm röôùc thaàn veà döï hoäi vaø chöùng kieán cuoäc chaïy chöõ caàu may cho laøng. Hai beân, ñoaøn ngöôøi chaïy chöõ vaø ñaùm röôùc thaàn phoái hôïp thaät toát, sao cho khi vöøa xeáp xong chöõ thì kieäu ngheânh thaàn cuõng vöøa tôùi. Sau hoài troáng chieâng caùo trình thaùnh, chaám döùt vieäc chaïy chöõ thì cuoäc dieãn Hoäi traän baét ñaàu. Quaân dieãn hoäi traän laø hai haøng con troø. Ngöôøi ta toå chöùc baét thaêm phaân ñònh 2 phe: quaân ta vaø quaân Ngoâ (giaëc Minh). Ngöôøi chæ huy cuûa moãi beân ñoùng vai töôùng. Theá traän ñöôïc daøn ra: moãi phe lui veà phía sau, giöõa baõi AÙng laø chieán tröôøng.

THANH HOÙA 861 Traän chieán baét ñaàu. Song chæ laø 2 töôùng giaùp traän nhö 2 voõ só treân ñaøi. Ñoaøn quaân ñöùng sau moãi töôùng hoø reo, khua giaùo maùc, vaãy côø, yeåm hoä töôùng, aùp ñaûo ñoái phöông. Cuoäc chieán keùo daøi khoâng laâu laém, chöøng chaùy heát neùn höông thì ñaõ phaân thaéng baïi. Bao giôø quaân Ngoâ cuõng phaûi thua (ñuùng nhö lòch söû), quaân ta “thöøa thaéng xoâng leân” ñuoåi keû thuø, doàn giaëc vaøo moät goùc. Roài taát caû laïi quay veà xeáp chöõ “thieân haï thaùi bình” vôùi yù “Nöôùc Nam ñoäc laäp, hoøa bình trôû laïi.” Daân chuùng theo doõi hoäi traän, hoài hoäp, reo leân töøng ñôït, möøng quaân ta thaéng traän, nöôùc nhaø ñaõ hoaøn toaøn giaûi phoùng. II. TROØ CHÔI

Troø keùo chöõ vöøa xong thì hoäi thoâng baùo troø chôi môùi: tung caàu. Saân caàu thöôøng laø caùnh ruoäng khoâ, phaúng, ôû giöõa troàng moät caây tre cao, treân ngoïn tre treo moät gioû thuûng ñaùy, quaán luïa hoàng chung quanh. Quaû caàu coù theå baèng caùc chaát lieäu khaùc nhau. Hoaëc laø quaû döøa khoâ heát nöôùc, töôùc saïch voû, ñeå nguyeân soï, hoaëc beän baèng rôm, cuoán chaët gieû roài phuû leân moät lôùp sôn ta. Ngöôøi tham gia cuoäc chôi khoâng haïn cheá soá löôïng vaø tuoåi taùc, nhöng

thöôøng chæ coù nam giôùi ôû tuoåi thanh nieân vaø trung nieân. Troø chôi cuõng khoâng chia thaønh phe. Quaû caàu sau khi daâng caùo trình thaùnh, ngöôøi ñaàu troø tung leân giöõa ñaùm ñoâng cho moïi ngöôøi xoâng vaøo cöôùp vaø tìm moïi caùch tung ñöôïc caàu vaøo gioû. Caàu loït gioû laø ñöôïc cuoäc. Song vieäc naøy raát khoù. Bôûi ñaùm ñoâng luoân tranh giaät, xoâ ñaåy ngöôøi coù caàu neân ngöôøi naøy raát khoù bình tónh ñaït ñöôïc keát quaû. Hôn nöõa, döôùi goác tre laïi coù moät ngöôøi caàm daây noái vôùi thanh tre treo gioû vaø giaät giaät laøm gioû ñung ñöa, luùc laéc, caøng gaây khoù khaên hôn cho ngöôøi tung caàu. Vì vaäy, ngöôøi tham gia cuoäc vui thöôøng phaûi khoûe vaø dai söùc. Heã quaû caàu loït gioû laø cuoäc chôi keát thuùc. Ngöôøi thaéng cuoäc ñöôïc hoan hoâ nhieät lieät, vaø ñöôïc Ban toå chöùc hoäi trao giaûi thöôûng, tuy giaûn dò (chieác khaên maët, goùi cheø) song nieàm vinh döï thì thaät lôùn lao, bôûi noù khaúng ñònh söùc khoûe vaø söï thaùo vaùt cuûa chaøng trai. Vì vaäy, tung caàu laø troø chôi thöôïng voõ, khuyeán khích söï reøn luyeän theå löïc cuøng tinh thaàn quyeát ñaáu, quyeát thaéng, moät phaåm chaát toát ñeïp raát caàn cho löùa tuoåi thanh nieân. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

(1) Luõng Nhai: Töùc laøng Luõng Mi, teân noâm laø laøng Meá, thuoäc xaõ Ngoïc Phuïng, huyeän Thöôøng Xuaân, tænh Thanh Hoùa. Taïi ñaây ñaõ dieãn ra cuoäc Hoäi theà lòch söû vaøo ngaøy ñaàu thaùng 2 naêm Bính Thaân (1416) cuûa nhöõng ngöôøi tham gia khôûi nghóa buoåi ban ñaàu. (2) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö III. Trang 164 NXB khoa hoïc xaõ hoäi 11. 1968

862

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

TROØ CHEØO CAÏN VAØ TUÏC BÔI TRAÛI ÔÛ TAM TOÅNG Ñòa ñieåm : Tam Toång thuoäc huyeän Vónh Loäc Thôøi gian : Khi coù haïn haùn, môû hoäi “teá ñaûo vuõ” Ñaëc ñieåm : Muùa nghi leã - xeáp chöõ vaân, chöõ vuõ

T

hanh Hoùa coù nhieàu soâng nhö soâng Maõ, soâng Chu, soâng Caàu Quan vaø haøng traêm kiloâmeùt bôø bieån. Cho neân, ngoaøi ngheà noâng daân tænh Thanh ôû nhieàu vuøng raát thaïo ngheà chaøi löôùi. Nhöõng laøng toång ven soâng haèng naêm thöôøng môû hoäi ñua thuyeàn. Song ñaùng chuù yù nhaát laø hoäi ñua thuyeàn Tam Toång thuoäc huyeän Vónh Loäc. Ñaëc bieät hoäi naøy khoâng toå chöùc ñònh kyø, maø chæ toå chöùc khi trôøi laøm ñaïi haïn. Tam Toång töùc laø 3 toång (toång Bình, toång Cao vaø toång Hoà), nay laø 6 xaõ ven bôø soâng Maõ thuoäc huyeän Vónh Loäc. Gaëp khi naéng haïn keùo daøi, caùc chöùc dòch vaø boâ laõo trong toång baøn vieäc laäp ñaøn teá trôøi, caàu möa (teá ñaûo vuõ). Sau ñoù, dieãn troø haùt muùa cheøo caïn. Dieãn vieân goàm 16 trai ñinh tuoåi töø 18 ñeán 20 ñöôïc tuyeån laøm “quaân bôi” vaø 3 vò trung nieân duøng troáng, moõ, seânh ñeäm cho cuoäc muùa. Ñaïo cuï laø maùi cheøo baèng goã. Quaân bôi trang phuïc ñeïp, muùa theo tieáng nhaïc, chuyeån thaønh nhieàu ñoäi hình ñònh saün (voøng troøn, ñöôøng cheùo, ñöôøng thaúng theo haøng 1 vaø haøng

2...). Khi xeáp thaønh voøng troøn thì bao giôø cuõng vaän ñoäng ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà (töùc theo höôùng ñoâng taây, höôùng ñi cuûa maët trôøi). Khi muùa coù xöôùng - xoâ. Muùa vaø haùt xong 3 ñôït tröôùc baøn thôø thaùnh thì vöøa heát buoåi saùng. Buoåi chieàu chuyeån sang troø xeáp chöõ Haùn. Chöõ 雲 (vaân, nghóa laø maây) xeáp tröôùc, roài sau ñeán chöõ 雨 (vuõ, nghóa laø möa). Troø chôi nghi leã naøy gaén lieàn vôùi leã caàu nöôùc cuûa ñoàng baøo ñòa phöông. Tieáp theo, ngaøy hoâm sau laø cuoäc thi bôi traûi. Moãi toång döï thi 3 traûi. Traûi daøi 13 meùt, goàm 24 quaân bôi, moät ngöôøi caàm moõ goõ nhòp chæ huy vaø hai ngöôøi taùt nöôùc. Theo quan nieäm cuûa caùc cuï ngaøy xöa, cuoäc ñua caøng oàn aøo naùo ñoäng bao nhieâu caøng coù taùc ñoäng maïnh ñeán trôøi ñaát baáy nhieâu. Treân caïn thì troáng noåi (goïi saám), döôùi soâng thì thuùc nöôùc (goïi möa). Troø cheøo caïn vaø tuïc bôi traûi ôû ñaây mang tính chaát ma thuaät, caàu trôøi, caàu thuûy thaàn ban nöôùc cho traàn gian laøm muøa. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

863

NGHEÄ AN HOÄI LAØNG QUYØNH ÑOÂI : - Hoà Kha, Hoà Hoàng - Hoaøng Khaùnh, Nguyeãn Thaïc... Ñòa ñieåm : Laøng Quyønh Ñoâi, huyeän Quyønh Löu Thôøi gian : Moàng 7 thaùng gieâng vaø ngaøy 12 thaùng gieâng Chính hoäi : Ngaøy 12 thaùng gieâng Ñaëc ñieåm : - Thi xoâi leã - Thi ñaùnh troáng - Thi ñaùnh cuø Thôø

Trai thì quyeát chí khoa tröôøng, Ñeøn xanh moät ngoïn, quyeån vaøng naêm canh.

Ca dao

Q

uyønh Ñoâi laø moät laøng queâ vaên hieán, caùch trung taâm Haø Noäi khoaûng 240km. Ñaây laø ñaát toå cuûa hoï Hoà toaøn quoác. Ñình laøng thôø caùc nhaân thaàn Hoà Kha, Hoà Hoàng, Nguyeãn Thaïc vaø Hoaøng Khaùnh, nhöõng vò toå ñeán khai canh ñaát Thoå Ñoâi, nay laø Quyønh Ñoâi, huyeän Quyønh Löu, phía baéc tænh Ngheä An. Hoà Kha voán laø moät vò quan coù uy tín trong vuøng, gioûi vaên, gioûi voõ. Naêm Giaùp Daàn (1314) ñôøi vua Traàn Minh Toâng, oâng ñöa gia ñình töø traïi Tieân Sinh (nay thuoäc xaõ Nghóa Myõ, huyeän Nghóa Ñaøn) trôû veà Quyønh Ñoâi. Veà sau, oâng laïi ñöa moät soá con ñeán ñaát Quì Traïch (nay laø noâng tröôøng Ñoâng Hieån) ñeå sinh soáng.

Khi giaø, oâng giao nhaø cöûa ruoäng ñaát cho con thöù laø Hoà Cao, coøn mình vaø con tröôûng laø Hoà Hoàng trôû laïi queâ höông, giöõ chöùc Chaùnh ñoäi tröôûng, chæ huy 2000 quaân cuøng Ma Laõnh Coâng Nguyeãn Thaïc vaø Haønh Khieån Hoaøng Khaùnh theo leänh vua Traàn rôøi chaâu Hoan vaøo phöông Nam ñeå deïp giaëc vaø khai khaån ñaát hoang. Hoà Hoàng hy sinh taïi laøng Nhaân Traïch, huyeän Boá Traïch, tænh Quaûng Bình. Ñeán naêm 1992, moät ngöôøi con daâu hoï Hoà môùi tìm ra moä chí. Boä VHTT ñaõ xeáp haïng di tích LSVH. Ñình thôø boán vò toå caùc doøng hoï, coøn ñeàn thôø caùc baø toå ngheà nhö baø Ñaøm Thò (ngöôøi Thanh Oai, Haø Ñoâng), vôï Tieán só Hoà Phi Tích, ñaõ mang ngheà deät tô luïa veà cho laøng Quyønh töø ñôøi vua Leâ Hi Toâng, nieân hieäu Chính Hoøa naêm thöù 9 (1688); baø Chaân Thò töùc Chaân Thò Baùt ñaõ

864

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

giöõ tieát haïnh ñeán phuùt cuoái cuøng khoâng chòu laøm theâ thieáp cho keû khaùc luùc goùa choàng. Hieám coù nhaø thôø toå cuûa doøng hoï naøo ôû Vieät Nam laïi coù quy moâ lôùn nhö theá. Nhaø thôø hoï naèm ngoaøi caùnh ñoàng, beà theá nhö moät ngoâi ñình laøng vôùi haäu cung, ñaïi baùi, taû maïc, höõu maïc, saân teá... ñuû söùc chöùa cho 500 ngöôøi veà haønh höông. Hai truï bia ghi roõ quaù trình xaây döïng töø ñöôøng: Tham nghò Hoà Só Toâng naêm AÁt Tî (1725), trieàu vua Leâ Duï Toâng thieát keá toå chöùc xaây döïng. Naêm 1839 truøng tu lôùn. Naêm 1850 taäp trung caùc bia kyù, ñoà thôø cuûa 5 nhaø thôø trung chi. Naêm 1856 xaây nghi moân. Naêm 1873 xaây baùi ñöôøng. Naêm 1926 xaây hoaøn chænh, vaø cho ñeán naêm 2000, toaøn boä kieán truùc vaãn ñöôïc giöõ nguyeân duø ñaõ phaûi traûi qua söï taøn phaù cuûa chieán tranh vaø thieân nhieân! Ngaøy 02 thaùng 01 naêm 1992, nhaø thôø ñöôïc Boä VHTT xeáp haïng di tích lòch söû vaên hoùa. Ñoâi caâu ñoái ôû nhaø thôø ghi: Coå Nguyeät moân cao, heä xuaát thaàn minh Ngu Ñeá truï. Baûng Sôn ñòa thaéng, theá truyeàn thi leã Khoång Sö toâng.

Taïm dòch: Hieån vinh hoï Hoà, con chaùu taøi gioûi nhö Nghieâu Thuaán. Ñôøi ñôøi nuùi Baûng, neà neáp Khoång Töû maõi gia phong!

Ñoïc caâu ñoái ôû Quyønh Ñoâi, toâi boãng nhôù tôùi caâu ñoái ôû nhaø thôø toå

hoï Hoà ôû Phuù Gia naêm 1922: Hai nhaùnh moät nguoàn, chia chi nhoû chung trieàn ñaát ñeïp. Nghìn naêm Hoà toäc, saùng tinh hoa ñeïp neáp nhaân töø.

(Löôïc dòch) Töø Haø Noäi veà ñeán Quyønh Ñoâi, ñòa ñaàu xöù Ngheä, toâi môùi chôït hieåu yù caâu ñoái cuûa cuï ñoà Hoà Ngoïc Chaán ñaàu theá kyû XX. Thuûy toå laø Hoà Höng Daät (naêm 940), baïn thaân cuûa Ñinh Coâng Tröù, thaân sinh ra Ñinh Boä Lónh. Töø cuï toå Hoà Höng Daät ôû Baøo Ñoät toûa 2 nhaùnh: Hoà Kha (nhaùnh chaâu Hoan – xöù Ngheä) vaø Hoà Lieâm (nhaùnh chaâu AÙi – xöù Thanh). Roài caùc danh nhaân Hoà Thôm (Quang Trung), Hoà Quyù Ly, Hoà Nguyeân Tröøng... Hoäi laøng ñaàu xuaân toå chöùc vaøo moàng 7 thaùng gieâng vaø 11 thaùng gieâng. Leã teá thaàn vaø leã khai haï ñaàu naêm khaù linh ñình. Coù leã röôùc thaàn töø ñeàn veà ñình roài töø ñình veà ñeàn. Trong ngaøy röôùc thaàn coù ñoäi keøn, ñoäi troáng, ñoäi naõo baït, ñoäi seânh tieàn vöøa ca muùa vöøa bieåu dieãn nhaïc cuï. Ñeå toû loøng thaønh kính trong dòp teá thaàn, chuû teá vaø boài teá phaûi taém röûa saïch seõ, trai giôùi vaø tuùc tröïc ñeâm ñeâm ôû ñeàn. Caùc chöùc saéc theà noi göông ngöôøi tröôùc, laøm vieäc heát loøng, heát söùc, coâng taâm, laøm cho queâ höông ngaøy caøng thònh vöôïng, ñoåi môùi.

NGHEÄ AN  865 Hoäi laøng töng böøng nhaát vaøo ngaøy 11, 12 thaùng gieâng, con chaùu caùc gia ñình töø trong Nam ngoaøi Baéc veà nhaø thôø toå hoï Hoaøng, hoï Nguyeãn, hoï Hoà. Toái 11 thaùng gieâng döï coã yeát (coã chay), caû ñeâm 11 thaùng gieâng teá leã. Saùng 12 thaùng gieâng sau teá leã thuï loäc coù xoâi thuû, höông hoa, oaûn quaû. Röôïu thòt, cau traàu laáy töø hoa lôïi ruoäng nhaø thôø hoï vaø tieàn coâng ñöùc cuûa caùc gia ñình. Haøng chuïc maâm xoâi traéng töø caùc giaùp ñoäi ra daâng leã vaø aên giaûi nhaát, nhì, ba. Leã teá toå trang nghieâm. Tieáng troáng giuïc, tieáng keøn rung, thanh la, naõo baït aâm vang. Ñoäi muùa seânh tieàn cuûa caùc coâ gaùi nhòp nhaøng. Chuû teá laø coá Goác maëc aùo thuïng tím, sang saûng ñoïc vaên teá toå. Troáng caùi, troáng con ñieåm nhòp. Ai ñaùnh troáng gioûi cuõng ñöôïc khen thöôûng. Cuoái buoåi caùc ñoaøn theo theá thöù, caùc tieåu chi laàn löôït mang leã vaøo daâng höông trong haäu cung. Troø vui ngaøy hoäi laøng coù: ñaùnh ñu, ñaùnh vaät, ñaùnh cuø. Cuø laø cuû chuoái ñöôïc goït troøn, nhaün thín. Hai coät cuø laø hai caây tre ñöïc vaø choân chaët xuoáng ñaát laøm coïc goân. Treân coù roï baèng tre ñan, moät hình thöùc löôùi ñeå tung quaû cuø vaøo. Trai laøng chia laøm 2 phe. Hoøn cuø ñeå giöõa. Sau hoài troáng baùo, hoï chaïy nhanh ñeán cöôùp quaû cuø, tung vaøo roï ñoái phöông laø thaéng cuoäc. Muoán thaéng phaûi nhanh tay, nhanh chaân, nhanh maét vaø laém möu meïo.

Ñoäi tuoàng cuûa xaõ dieãn caùc vôû tuoàng Hoa Dung tieåu loä, Tam coá thaûo lö, Sôn Haäu... Quyønh Ñoâi, laøng queâ vaên hieán coù theå so saùnh nhö laøng Veõ (Ñoâng Ngaïc) ôû chaân caàu Thaêng Long, Haø Noäi veà truyeàn thoáng khoa baûng: Laøng Veõ töø khoa thi naêm 1396 tôùi naêm 1915 coù 25 tieán só, baûng nhaõn, 400 cöû nhaân, tuù taøi; töø naêm 1955 ñeán naêm 1990 coù 1000 ngöôøi toát nghieäp Ñaïi hoïc, 50 tieán só, giaùo sö, thaïc só, 100 nhaø vaên, nhaø baùo... Töø giöõa theá kyû XV ñeán cuoái theá kyû XVIII, laøng Quyønh Ñoâi coù 707 ngöôøi ñaäu tuù taøi, tieán só. Caû huyeän Quyønh Löu coù 15 tieán só thì laøng Quyønh chieám 12 ngöôøi. Coù khi caû gia ñình thi ñoã Traïng nguyeân: OÂng chaùu Hoà Toâng Thoác, Hoà Toâng Thaønh vaø Hoà Toâng Toán. Töø Caùch maïng thaùng Taùm tôùi nay, laøng coù 30 giaùo sö, tieán só, hôn 100 nhaø thô, nhaø vaên, nhaø khoa hoïc, 800 ngöôøi coù trình ñoä ñaïi hoïc vaø sau ñaïi hoïc. Bieát bao nhaân taøi noåi danh khaép ñaát nöôùc: Hoà Xuaân Höông – Baø Chuùa thô Noâm, caùc tieán só Döông Phuø Caùt, Hoà Só Ñöông, Hoà Phi Tích, Vaên Ñöùc Giai... Gaàn ñaây laø Hoà Tuøng Maäu, Hoaøng Trung Thoâng, Nguyeãn Minh Chaâu, Vaên Nhö Cöông, Phan Cöï Ñeä... Coù 4 uûy vieân Trung öông, 6 ñaïi bieåu Quoác hoäi, 15 thöù tröôûng, boä tröôûng, 200 caùn boä cao caáp chính trò, quaân söï, vaên hoùa...

866

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Laøng queâ vaên hieán naøy coøn coù khu löu nieäm veà Chuû tòch Hoà Chí Minh trong xoùm Ñoàng. Toâi boài hoài khi ñoïc taám bia: Nhaø cuï Hoà Só Tö, sinh naêm 1864, naêm maát chöa roõ. Naêm 1903, Phoù baûng Nguyeãn Sinh Saéc daãn hai con laø Nguyeãn Sinh Khieâm, Nguyeãn Sinh Cung ñaõ veà ñaây ñeå lieân laïc vôùi caùc só phu ôû Quyønh Löu... Caäu beù Cung hoài naøo môùi 4 tuoåi sau boân ba 5 chaâu 4 bieån roài trôû thaønh Chuû Tòch Hoà Chí Minh vó ñaïi! Phuù Gia laøng toâi

cuõng ñöôïc vinh döï ñoùn ngöôøi nghæ ngaøy 23 vaø 24 thaùng 8 naêm 1945 tröôùc khi ngöôøi veà 48 Haøng Ngang ñeå vieát baûn Tuyeân ngoân Ñoäc laäp lòch söû! Anh baïn trong ñoaøn xuùc ñoäng ghi thaønh maáy caâu thô moäc maïc, kyû nieäm chuyeán haønh höông: Xoùm nhoû thöông yeâu ñaâu coøn xa laï, Ôi raëng cuùc tan saùng gioït möa xuaân. Toâi boài hoài theo daáu chaân Laõnh tuï, Tieáng gaø tröa naùo nöùc xa... gaàn!

Tham khaûo tö lieäu cuûa cuï Hoà Só Giaøng, Hoà Só Nghieâm ngöôøi Quyønh Ñoâi, Ngheä An.

Vaên Haäu

NGHEÄ AN  867

HOÄI ÑEÀN CÔØN Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùnh Maãu (hoaøng haäu) vaø coâng chuùa Toáng : Moàng 6 ñeán moàng 7 thaùng gieâng: khôûi ñoäng : Ngaøy 15 ñeán 21 thaùng gieâng : Thoân Phöông Caàn, xaõ Quyønh Phöông, huyeän Quyønh Löu : - 5 lôïn boài 5 traâu - Chaïy OÙi

Ñ

eàn Côøn laø moät ngoâi ñeàn coå ñöôïc xaây döïng töø theá kyû 13, naèm taïi thoân Phöông Caàn, xaõ Quyønh Phöông, huyeän Quyønh Löu, tænh Ngheä An. Ngaøy nay muoán ñeán ñeàn Côøn du khaùch töø ngoaøi Baéc vaøo theo ñöôøng 1A ñeán thò traán Hoaøng Mai reõ tay traùi ñi gaàn 10km laø ñeán nôi. Theo ñöôøng chim bay thì ñeàn Côøn caùch quoác loä 1A chöa ñaày ba caây soá. Neáu ñi töø trong Nam ra, qua phoá huyeän Caàu Giaùt, thuû phuû cuûa huyeän Quyønh Löu, tôùi thò traán Hoaøng Mai reõ phaûi ñi tôùi xaõ Quyønh Phöông, nôi coù ñeàn Côøn. Ñeàn naèm treân cöûa bieån Laïch Côøn giöõa moät ñòa hình non nöôùc höõu tình beân doøng soâng Mai thô moäng vaø truø phuù cuûa huyeän Quyønh Löu. Ñeàn Côøn coù hai ñeàn goïi laø ñeàn chính (hay ñeàn Trong) ôû phía trong cöûa laïch vaø ñeàn phuï (hay ñeàn Ngoaøi) ôû gaàn cöûa bieån. Hieän nay ñeàn Ngoaøi ñaõ bò phaù huûy, chæ coøn laø moät pheá tích. Nhaân daân ñòa phöông ñang coá taäp hôïp vaø gìn giöõ nhöõng gì coøn soùt laïi nhö lö höông baèng ñaù, töôïng ngheâ ñaù,

phoãng ñaù... Ñeàn Trong cuõng bò phaù huûy, song may maén laø coøn giöõ laïi ñöôïc nhieàu hôn. Xöa kia, toaøn boä ñeàn Trong laø moät quaàn theå di tích noái lieàn nhau goàm tam quan, saân ñeàn, ñeàn Haï, ñeàn Trung, ñeàn Thöôïng, vöôøn caûnh vaø bia. Quaàn theå di tích uy nghi vaø coå kính aáy ñaõ töøng moät thôøi in boùng xuoáng doøng Mai Giang, vaø töø bôø soâng ñi leân coù baäc ñaù cao daàn raát ngoaïn muïc. Ngaøy nay, coång ñeàn ñaõ bò phaù huûy gaàn heát, ñeàn Haï vaø ñeàn Thöôïng chæ coøn laïi phaàn neàn, rieâng ñeàn Trung laø coøn khaù nguyeân veïn. Moät taám bia lôùn ñaët ngoaøi vöôøn ñaõ nöùt laøm ñoâi, ñang coù nguy cô bò hoûng. Caùc di vaät coøn laïi thu gom ñöa vaøo ñeàn Trung nhö baøn thôø, khaùm thôø, ngai, caùc töôïng ngheâ, töôïng phoãng caàm baùt höông, töôïng ngöôøi caàm tay thöôùc... Trong ñeàn coù hai ngai vaø trong cuøng laø moät töôïng nöõ maëc aùo vaøng. Boä khung goã ñeàn Trung quaû laø moät coâng trình ngheä thuaät saùng giaù vôùi nhöõng chaïm troå, ñieâu khaéc treân quaù giang, keøo, caâu

868

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñaàu, coät... ñeàu laø nhöõng taùc phaåm cuûa caùc ngheä nhaân taøi hoa. Ñeàn thôø töù vò thaùnh, hieän coøn ghi laïi nhö sau: “Ñaïi caøn quoác gia Nam haûi töù vò thöôïng thöôïng ñaúng thaàn ngoïc beä haï” vôùi moät truyeàn thuyeát ly kyø vaø haáp daãn. Xöa, beân Trung Quoác vaøo ñôøi Toáng, gaëp naêm loaïn laïc, trieàu ñình ly taùn. Hoaøng haäu vaø hai coâ con gaùi hoaûng sôï phaûi giaû laøm thöôøng daân chaïy troán. Tôùi Phuùc Kieán (vuøng bieån nam Trung Quoác) laïi men theo bieån tôùi moät ngoâi chuøa. Ba meï con caû möøng xin nhaø chuøa cho taù tuùc. Nhaø sö trong chuøa tuy tu haønh maø chöa truùt heát ñöôïc buïi traàn, tröôùc nhan saéc hoaøng haäu ñaõ dôû thoùi phaøm phu. Baø quyeát choái töø vaø lao xuoáng bieån töï vaãn. Sö vaãn khoâng tænh ngoä, taùn tænh hai coâ gaùi, song hai coâ cuõng nhaát quyeát cöï tuyeät vaø hoï cuõng gieo mình theo meï. Tôùi luùc aáy môùi thaáy xaáu hoå vaø aân haän cho haønh ñoäng cuûa mình, neân sö cuõng lao xuoáng bieån lìa ñôøi. Xaùc cuûa hoï troâi leânh ñeânh tôùi bieån Nam vaø cuoái cuøng daït vaøo laøng Phöông Caàn. Daân laøng sôï quaù ñaåy caùc xaùc aáy ñi, xaùc troâi tôùi haûi phaän Quyønh Baûng, nôi coù hoøn OÙi. Daân ôû ñaây vôùt leân choân vaø laäp ñeàn thôø. Töø ñoù daân Quyønh Baûng laøm aên raát phaùt ñaït, luùc naøy ngöôøi Phöông Caàn môùi nghó laïi beøn hoïp nhau xuoáng cöôùp baøi vò veà thôø. Cuoäc

tranh giaønh keùo daøi vaø baát phaân thaéng baïi, hoï beøn ñem vieäc naøy leân xin vua Baø (töùc hoaøng haäu ñaõ cheát) xöû kieän. Ngöôøi ta laäp ñaøn caàu xin söï phaùn xeùt. Vua Baø baùo moäng baûo hai laøng laäp baùt höông ñoàng leân thôø, neáu beân naøo baùt höông chaùy töø döôùi leân thì beân ñoù ñöôïc chính vò thôø baø. Cuoái cuøng daân Phöông Caàn ñöôïc chính vò thôø, nhöng cuõng töø ñoù caû hai laøng ñeàu thôø vaø thaân thieän vôùi nhau. Vì vaäy, haèng naêm khi vaøo dòp hoäi ñeàn Côøn laïi coù tuïc chaïy OÙi ñeå dieãn laïi söï tích aáy. Ñeàn Côøn laø moät trong boán ngoâi ñeàn thieâng lieâng nhaát cuûa Ngheä An, nhö ngaïn ngöõ xöa: “Nhaát Cuoâng, nhì Quaû (teân cuûa ñeàn Côøn), Baïch Maõ, Chieâu Tröng”. Ngöôøi ta keå raèng vaøo naêm 1075, vua nhaø Lyù ñi bình Chieâm ôû Chaâu Hoan coù gheù nghæ ôû ñaây, ñöôïc thaàn baùo moäng, giuùp ñôõ. Veà sau, vua Traàn Anh Toâng treân ñöôøng kinh lyù qua ñaõ söùc cho daân xaây döïng ñeàn thôø. Daáu tích kieán truùc vaø hoa vaên thôøi Traàn coøn giöõ maõi veà sau naøy (nhöng nay ñaõ bò phaù huûy). Sau nhaø Traàn, vua Leâ Anh Toâng cuõng ra chæ duï cho ñòa phöông toân taïo ñeàn. Xöa kia cöûa ñeàn nhìn ra ñöôøng Thieân Lyù (quoác loä 1A), töø 2 ngaû ra baéc vaøo nam ñeàu coù bia “haï maõ” buoäc baát kyø ai qua ñaây cuõng phaûi xuoáng ngöïa. Caùc cuï noùi “Thaàn thieâng thì ñeàn ñöôïc troïng” laø vaäy.

NGHEÄ AN  869 Chaúng rieâng gì caùc baäc ñeá vöông, quan chöùc, maø caû caùc tao nhaân maëc khaùch nhö La Sôn Phu Töû, Nguyeãn Du ñeàu ñaõ thaêm ñeàn ñeå chieâm ngöôõng thaàn töôïng vaø tieáp nhaän khí thieâng soâng nuùi. Coù leõ vì theá maø traûi qua bao naêm thaùng, ñeàn Côøn caøng ngaøy caøng ñöôïc tu boå vaø trôû thaønh noåi tieáng moät vuøng.

laøm 4 baùnh gioáng röôùc ra ñeàn daâng thaùnh. Cuùng xong, moãi oâng Seo (Tröôûng giaùp) ñöôïc 2 caùi, coøn 2 caùi chia phaàn cho caû giaùp. Ngoaøi ra moãi giaùp coøn laøm theâm moät chieác baùnh giaày to, cao, baèng caû moät thuøng gaïo neáp 20kg, goïi laø baùnh coïc. Baùnh coïc cuõng röôùc ra ñeàn ñeå teá leã thaùnh roài ñoàng daân cuøng höôûng.

Tieác raèng qua hai cuoäc khaùng chieán, di tích ñaõ bò huûy hoaïi ñeán hoang taøn. Thôøi choáng Phaùp ñeàn vöøa bò tieâu thoå vöøa bò bom ñaïn taøn phaù. Thôøi choáng Myõ ñeàn ñaõ coù luùc trôû thaønh kho gaïo neân bò caû phaùo cuûa taøu bieån baén phaù laãn bom raûi thaûm cuûa khoâng quaân Myõ huûy hoaïi.

Sau hai ngaøy teá, caùc trai laøng “ñi möøng”, töùc laø ñi quyeân tieàn cho ngaøy hoäi. Hoï chia thaønh töøng nhoùm ñeán töøng nhaø nhöng thöïc ra chuû yeáu laø ñeå theâm thaét cho ngaøy hoäi. Hoï coù theå ñi sang caùc laøng beân quyeân goùp. Duø nhieàu duø ít, nhaø naøo cuõng coù tieàn hoaëc gaïo goùp chung cho laøng môû hoäi, cho hoäi ñoâng vui. Ai cuõng nghó nhö laøm moät vieäc thieän caàu may ñaàu naêm môùi, ñoàng thôøi cuõng toû roõ loøng toân kính caùc thaùnh.

Hoäi ñeàn Côøn xöa keùo daøi töø 15 ñeán 21 thaùng gieâng. Ñoù laø nhöõng ngaøy chính hoäi, song töø ñaàu thaùng gieâng ngöôøi Phöông Caàn ñaõ chuaån bò cho hoäi roài. Laøng coù boán giaùp (Giaùp Nhaát, giaùp Nhò, giaùp Tam, giaùp Töù) lo moïi vieäc cho hoäi ñeàn. Ngaøy moàng 6 thaùng gieâng, laøng tieán haønh teá xuaân ñeå khôûi ñoäng vieäc hoäi. Cuoäc teá dieãn ra raát linh ñình, vôùi leã vaät tôùi 5 con traâu vaø 5 con lôïn boài traâu. Töùc laø 5 con traâu thòt boû ruoät, 5 con lôïn cuõng vaäy nhöng ñöôïc ñaët treân löng 5 con traâu – lôïn boài traâu laø theá! Hoâm sau, moàng 7 teá baùnh giaày. Baùnh giaày “ñaïi”, moãi caùi ñeán 5kg gaïo neáp, goïi laø baùnh gioáng. Moãi giaùp

Khoâng khí hoäi heø keùo daøi tôùi raèm thaùng gieâng. Daân gian ôû ñaây thay vì caâu “Leã Phaät quanh naêm khoâng baèng ngaøy raèm thaùng gieâng” thì ngöôøi ta noùi: “Caû naêm ñöôïc raèm thaùng baûy, caû thaûy ñöôïc raèm thaùng gieâng.” Ngaøy 15 laø ngaøy leã “nghieàm quaân”. Nghieàm quaân töùc laø ngöôøi ta röôùc taát caû caùc ñoà thôø töï nhö kieäu, taøn, loïng, chaáp kích... ra ñeå xem xeùt kieåm ñieåm laïi thieáu huït, hö hoûng nhö theá naøo. Moïi thöù ñöôïc baøy bieän laïi, lau chuøi boùng loaùng, côø

870

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

quaït treo leân, taát caû saép xeáp theo haøng theo loái röïc rôõ caû moät khu vöïc ñeàn vaø chung quanh. Ngaøy 16, röôùc moät kieäu coù boán taøn vaøng che leân chuøa thaêm sö oâng. Nghi thöùc naøy ñöôïc hieåu raèng thaùnh leân chuøa vaán an Phaät. Ñaùm röôùc nghieâm trang chaäm raõi, long troïng. Ngaøy 17, röôùc moät kieäu coù taám taøn che ra chôï, do caùc nöõ ñaûm traùch. Ngoaøi kieäu coøn coù caùc ñoà thôø khaùc. Kieäu ñaët ngoaøi chôï (thuoäc xaõ, gaàn ñeàn) suoát ba ngaøy ñeâm 17, 18 vaø 19. Taïi ñaây caû ba ñeâm ñoù ñeàu coù haùt boäi raát ñoâng vui. Vaø ñaëc bieät, moãi ngaøy kieäu ñöôïc moät hai phöôøng baùn haøng ôû chôï coâng ñöùc höông, ñaêng, traàu, röôïu. Ñoù laø caùc phöôøng nhö haøng xeùn, haøng caù, haøng taám, haøng thòt... Thaäm chí hoï coøn coù theå chi phí cho toái vui cuûa ngaøy hoâm ñoù. Cho neân vaøo nhöõng ngaøy naøy caû khu vöïc chôï boãng nhieân nhö thaønh moät saân khaáu hoäi raát lôùn, taáp naäp khaùch ngöôïc xuoâi ñoâng vui khoâng keå xieát. Hoäi dieãn ra nhoän nhòp, vui veû nhö vaäy cho ñeán ngaøy 20 thaùng gieâng. Taát caû caùc kieäu cuøng caùc thöù khaùc ñöôïc röôùc taäp trung taïi ñeàn vaøo ngaøy 20 thaùng gieâng, chôø ôû ñaây ñeå chuaån bò chaïy OÙi. Caû ngaøy hai möôi thaùng gieâng trong laøng cuõng nhö ngoaøi ñeàn taáp naäp ngöôøi ñi chôi hoäi. Ngöôøi ta noùng loøng chôø

ñôïi giôø phuùt thieâng lieâng cuûa tuïc chaïy OÙi. Laïi suoát ñeâm ngoaøi ñeàn höông khoùi, ngöôøi ra vaøo caøng nhoän nhòp hôn. Ngöôøi ta chôø ñôïi ñöùc thaùnh ñoäng ngöï (daáu hieäu bieåu hieän cho pheùp chaïy OÙi). Caùc cuï giaø laøm leã thöû gioø, caàm chaân gaø xem coù noùng khoâng, ñoù laø daáu hieäu thaùnh ñoäng ngöï. Nhö vaäy khoaûng qua canh ba (quaù 12 giôø ñeâm) laø luùc baét ñaàu chaïy OÙi. Chaïy OÙi töùc laø chaïy xuoáng hoøn OÙi ôû ngoaøi bieån, nôi thi haøi thaùnh Maãu vaø caùc coâng chuùa troâi daït ôû ñoù. Nay ñeå dieãn laïi söï tích hai laøng tranh nhau baøi vò ngöôøi ta dieãn tuïc chaïy OÙi töôïng tröng. Caû 4 giaùp cuûa Phöông Caàn cöû ngöôøi tham döï. Qua giôø tyù (12 giôø ñeâm), sau khi caùc cuï giaø thaáy thaùnh ñoäng ngöï (ñöôïc pheùp chaïy OÙi), ngöôøi chuû teá ra leänh, ngöôøi cuûa boán giaùp ñaõ ñöôïc phaân coâng (ai caàm gì, röôùc gì) baét ñaàu raàm raäp chaïy. Ai ñeán tröôùc thì giaùp ñoù thaéng cuoäc. Tuy nhieân cuoäc chaïy OÙi hoaøn toaøn coù tính chaát nghi leã, töôïng tröng chöù khoâng phaûi moät cuoäc chaïy ñua. Saùng ngaøy 21 thaùng gieâng, moïi thuû tuïc ñaõ tieán haønh xong. Baét ñaàu caùc troø vui chính thöùc cuûa ngaøy hoäi. Trong ñeàn tieáp tuïc teá leã. Caùc troø vui nhöõng hoâm tröôùc dieãn ra chuû yeáu ngoaøi chôï thì nay doàn vaøo ñeàn. Moät trong nhöõng troø vui noåi baät laø ñua thuyeàn treân doøng Mai Giang tröôùc ñeàn.

NGHEÄ AN  871 Ñua thuyeàn ôû ñaây laø ñua ngang qua doøng soâng sang bôø beân kia. Caùc thuyeàn ñua saép haøng ngang tröôùc coång ñeàn cuøng ñua nhau tôùi ñích tröôùc. Neáu baïn ñaõ moät laàn thaêm ñeàn Côøn thì seõ thaáy caûnh ñoù ngoaïn muïc ñeán möùc naøo. Ñeàn naèm treân bôø soâng, theá ñaát cao coù haøng döøa beân ñeàn soi boùng nöôùc thaät thô moäng; bôø beân kia laø nhöõng daõy nuùi chaïy daøi, doøng soâng laáp laùnh troâi phía döôùi. Do vaäy ñöùng ôû baát kyø choã naøo ôû 2 bôø ñeàu coù theå chöùng kieán cuoäc ñua moät caùch toaøn dieän.

Caû moät vuøng trôøi maây, non nöôùc höõu tình taïo cho du khaùch moät caûm giaùc giaûi trí tuyeät vôøi, taâm hoàn thanh thoaùt. Döôùi soâng ñua thuyeàn, treân saân ñeàn vaø caùc baõi quanh ñoù coù nhuùn ñu, ñaáu vaät, ñaáu côø vaø nhöõng troø chôi khaùc. Ngaøy hoäi keát thuùc trong khoâng khí töng böøng cuûa muøa xuaân, baùo hieäu moät naêm môùi toát laønh seõ ñeán vôùi moïi ngöôøi. Leâ Trung Vuõ - Leâ Hoàng Lyù

HOÄI ÑUA THUYEÀN ROÀNG ÑEÀN QUAÛ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

N

: Uy Minh Vöông Lyù Nhaät Quang : 3 naêm moät laàn, vaøo nöûa sau thaùng gieâng : Xaõ Baïch Ngoïc, huyeän Ñoâ Löông : Röoùc 12 thuyeàn roàng roài haï thuûy, ñua. Ñöôøng bôi 600m, bôi nhieàu voøng.

göôøi Ngheä An coù caâu “Nhaát hoäi thuûy, nhò hoäi sôn”. Nhö vaäy laø hoäi nöôùc ñöôïc xeáp haøng ñaàu, vaø trong thöïc teá, ngöôøi daân ôû ñaây raát moä ñua thuyeàn. Hoäi ñua thuyeàn ôû xöù Ngheä cuõng phong phuù veà noäi dung, ña daïng veà loaïi hình. Ñua thuyeàn ñeå caàu nöôùc, caàu ngö (ñaùnh caù); ñua thuyeàn ñeå thi taøi, thi khoûe, hoaëc luyeän quaân; ñua thuyeàn nhaèm kyû nieäm moät traän thuûy chieán thaéng lôïi, töôûng nhôù anh huøng... Tham gia ñua coù caû nam, caû nöõ; nam thi vôùi nam, nöõ thi vôùi nöõ.

Tuïc ñua thuyeàn roàng laø nghi leã ñaëc saéc trong hoäi ñeàn Quaû thôø Lyù Nhaät Quang, con thöù 8 cuûa vua Lyù Thaùi Toå, laø moät hoaøng töû thoâng minh, hieáu hoïc vaø coù chí. OÂng laø danh töôùng trong coâng cuoäc baûo veä phía nam ñaát nöôùc thôøi aáy, laïi coù coâng khôi ngoøi, ñaép ñeâ ngaên luït cho daân, neân khi qua ñôøi ñöôïc nhaân daân ôû ñaây toân thôø. Trieàu ñình phong oâng laø Uy Minh Vöông. Ñeàn Quaû thuoäc xaõ Baïch Ngoïc, huyeän Ñoâ Löông, tænh Ngheä An, cöù

872

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

3 naêm môû hoäi moät laàn, choïn ngaøy toát vaøo haï tuaàn thaùng gieâng. Leã hoäi môû trong moät ngaøy. Töø saùng tinh mô, caùc coá laõo ñaõ ñeán ñeàn daâng höông, laøm leã caùo trình thaàn linh. Sau ñoù laø leã röôùc thuyeàn roàng treân boä töø ñeàn Quaû ñeán ñeàn Baø Buït. Caùc trai ñinh trong boä quaàn aùo chænh teà ñaåy 4 con ngöïa goã (2 con sôn maøu hoàng, 2 con sôn maøu traéng), ñuû daây cöông ñai yeám, quaû nhaïc uy nghi döôùi taøn loïng, daãn ñaàu ñaùm röôùc. Tieáp ñeán laø ñoaøn thuyeàn roàng 12 chieác do caùc trai ñinh maëc ñoàng phuïc (hoï seõ laø quaân bôi) khieâng theo. Troáng lôùn, chieâng to ñöôïc khieâng theo vaø taáu nhòp ñeàu ñaën.

Tieáp ñeán laø haøng coá laõo vaø caùc chöùc dòch laøng xaõ. Ñoaøn muùa laân cuøng vôùi ñaøn, saùo, seânh, phaùch ñi sau cuøng. Sau leã caùo trình ôû ñeàn Baø Buït xong, caùc thuyeàn roàng ñöôïc laàn löôït ñöôïc ñöa ra soâng Lam haï thuûy ñeå chuaån bò röôùc vaøo cuoäc ñua. Quaân bôi cuûa thuyeàn naøo thì ngoài vaøo thuyeàn aáy, chôø leänh. Ñoaïn ñöôøng ñua treân soâng khoâng daøi, khoaûng 600 meùt, ñöôïc giôùi haïn bôûi hai coïc tieâu ôû hai ñaàu, vaø phaûi bôi nhieàu voøng. Leâ Trung Vuõ

873

HAØ TÓNH LEÃ CAÀU NGÖ VAØ HOÄI CHEØO BÔI ÔÛ XUAÂN HOÄI Thôø: Nhieàu thaàn, goàm caû thuûy thaàn. Ñòa ñieåm: Cöûa Hoäi, xaõ Hoäi Thoáng, huyeän Nghi Xuaân Thôøi gian: Thaùng 2 (choïn ngaøy toát) Ñaëc ñieåm: 4 noác (thuyeàn), moãi noác 20 ngöôøi, giaûi thöôûng lôùn: 3 taï thoùc

X

uaân Hoäi laø moät laøng bieån naèm beân cöûa Hoäi thuoäc xaõ Hoäi Thoáng, huyeän Nghi Xuaân, tænh Haø Tónh. Laøng heïp, ngöôøi ñoâng, ñaát noâng nghieäp laïi ít, phaàn lôùn laø ñaát caùt baïc maøu, cho neân nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi daân ôû ñaây döïa vaøo vieäc ñaùnh baét haûi saûn. Naêm naøo ñöôïc muøa bieån thì naêm aáy boä maët xoùm laøng khôûi saéc thaáy roõ; gaëp naêm bieån ñoäng nhieàu, thu hoaïch caù toâm keùm suùt, ñôøi soáng cuûa daân chuùng thaät gieo neo. Mieáng côm manh aùo vaø caû maïng soáng cuûa con ngöôøi ñeàu gaén chaët vôùi bieån, vì vaäy leã caàu ngö laø dòp ñeå hoï göûi gaém öôùc voïng lôùn nhaát cuûa mình. Mong thuyeàn beø ra khôi vaøo loäng ñöôïc bình yeân, chieàu veà beán toâm caù ñaày khoang.

moät caùch trònh troïng. Tieáp theo leã caàu ngö, ngaøy hoâm sau laø hoäi cheøo bôi. Taát caû 4 thoân trong laøng ñeàu tham gia cuoäc ñua taøi, moãi thoân moät chieác noác (thuyeàn ñaùnh caù loaïi nhoû) vôùi ñoäi bôi 20 tay daàm. Noác cuûa thoân naøo coù côø hieäu rieâng caém ôû muõi ñeå deã phaân bieät. Phaàn lôùn trai laøng ñeàu laø daân soáng treân soâng nöôùc, cho neân vieäc choïn quaân bôi khoâng coù gì khoù khaên. Sau khi thaønh ñoäi, cuõng chæ caàn taäp döôït maáy hoâm cho quen tay vaø aên nhòp nhau laø coù theå phaùt huy ñöôïc söùc maïnh ñoàng ñoäi. Khoù nhaát vaãn laø vieäc tìm ngöôøi laùi thuyeàn coù kinh nghieäm, am hieåu luoàng laùch. Vì chính ngöôøi laùi giöõ vai troø quyeát ñònh trong vieäc thaéng hay thua.

Haèng naêm, vaøo thaùng 2 aâm lòch, tröôùc khi böôùc vaøo muøa ñaùnh baét môùi daân laøng toå chöùc leã caàu ngö

Ñöôøng ñua laø khuùc soâng Lam chaûy qua xoùm Ñình. Töø saùng sôùm, cöûa ñình laøng ñaõ môû, höông neán

874

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñöôïc ñoát leân. Khi caùc cuï giaø teà töïu ñoâng ñuû vaø daân chuùng ñaõ keùo ñeán ñaày saân ñình, vò chuû hoäi tuyeân boá laøm leã caùo thaàn cho pheùp daân laøng môû hoäi cheøo bôi. Caùc laùi noác khaên aùo chænh teà laàn löôït böôùc leân leã thaàn. Sau khi leã keát thuùc, caùc ñoäi bôi veà laïi noác cuûa mình trong tö theá saün saøng chôø leänh. Khi tieáng troáng vöøa vang leân, caùc noác lao veà phía tröôùc nhaèm theo höôùng caùc coïc tieâu caém treân soâng. Quaõng ñöôøng ñua daøi ñoä 1.500 meùt, vaø moãi noác phaûi bôi ñuû 4 voøng ñeå veà ñích. Khi chieác noác ñaàu veà ñeán ñích thì treân bôø phaùo

noå chaøo möøng ngöôøi chieán thaéng giöõa tieáng hoan hoâ, reo hoø aàm ó cuûa daân laøng. Caùc laùi ñaïi dieän cuûa ñoäi ñua töøng thoân vaøo ñình leã thaàn moät laàn nöõa. Keát quaû cuoäc ñua ñöôïc coâng boá ngay sau ñoù. Noác veà nhaát, theo tuïc leä töø xöa, ñöôïc thöôûng baèng giaù trò töông ñöông vôùi ba taï thoùc. Giaûi thöôûng töø ñình ñöôïc röôùc veà xoùm, taïi ñoù ngöôøi ta toå chöùc aên möøng thaéng lôïi vôùi nieàm hy voïng muøa ñaùnh baét naêm naøy seõ coù nhieàu thuaän lôïi may maén. Leâ Trung Vuõ

HOÄI ÑUA THUYEÀN ÔÛ NHÖÔÏNG BAÏN Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thoân Nhöôïng Baïn, xaõ Caåm Nhöôïng, huyeän Caåm Xuyeân : Ngaøy 15 thaùng 6 : Tuïc coå, röôùc “thuyeàn thaàn”

N

höôïng Baïn laø moät laøng bieån chuyeân ngheà ñaùnh caù vaø cheá bieán thuûy saûn, thuoäc xaõ Caåm Nhöôïng, huyeän Caåm Xuyeân, tænh Haø Tónh, naèm beân cöûa soâng Laïc Giang. Laøng coù lòch söû treân 600 naêm. Haèng naêm, vaøo dòp raèm thaùng 6 aâm lòch, nhaân daân ôû ñaây toå chöùc hoäi ñua thuyeàn. Luùc naøy, bieån thöôøng laëng soùng, trôøi ñeïp, raát thuaän tieän cho vieäc ñua taøi treân soâng nöôùc.

Ñeå chuaån bò cho cuoäc ñua, ngöôøi daân ñaõ phaûi lo nhieàu vieäc tröôùc ñoù caû thaùng: kieåm tra söûa chöõa, trang trí laïi phöông tieän, choïn ngöôøi laäp ñoäi tuyeån töøng thoân, taäp döôït... Khi moïi vieäc ñaõ xong, laøng toå chöùc boác thaêm ñeå saép xeáp thöù töï choïn saéc côø cho moãi ñôn vò. Saùu ñoäi ñua cuûa 6 thoân coù 6 laù côø khaùc maøu. Moãi thuyeàn ñua goàm 18 ñeán 20 quaân bôi, hai ngöôøi laùi, moät ngöôøi vöøa hoâ vöøa phaát côø laøm nhòp, moät ngöôøi ñaùnh troáng, moät ngöôøi taùt nöôùc.

HAØ TÓNH  875 Caùc tuyeån thuû ñaàu chít khaên, mình traàn ñoùng khoá. Cuoäc ñua dieãn ra treân soâng Laïc Giang gaàn nôi cöûa bieån. Moät caùi raïp lôùn baèng tre ñöôïc caát beân caïnh beán nöôùc, laø nôi ñaët baøn thôø cuùng hai vò thaønh hoaøng cuûa laøng vaø cuõng laø nôi laøm vieäc cuûa ban chaám giaûi hoäi bôi. Môû ñaàu laø leã röôùc “thuyeàn thaàn” - moät chieác thuyeàn con trang hoaøng loäng laãy - do 4 ngöôøi khieâng, coù troáng, chieâng, côø töø ñình laøng ra ñeán raïp ñeå teá leã. Sau ñoù, thuyeàn ñöôïc röôùc tieáp töø raïp ra giöõa soâng, ñieåm xuaát phaùt cuûa cuoäc ñua. Caùc thuyeàn ñua laàn löôït bieåu dieãn nhieàu voøng quanh “thuyeàn thaàn” tröôùc khi böôùc vaøo cuoäc ñua chính thöùc. Caùc thuyeàn xeáp haøng ngang chôø leänh. Sau tieáng troáng leänh vang leân, caùc thuyeàn ñua nhö nhöõng muõi teân phoùng veà phía tröôùc theo höôùng caùc coïc tieâu caém treân soâng. Moãi thuyeàn phaûi ñua ñuû ba voøng vôùi toång chieàu daøi 3 kiloâmeùt. Maët soâng thöôøng ngaøy yeân tónh nay boãng daäy soùng vaø aàm vang tieáng hoâ, tieáng troáng thuùc quaân, tieáng goõ nhòp giuïc giaõ. Hai beân bôø soâng daân chuùng trong nhöõng boä quaàn aùo ngaøy hoäi

ñöùng kín suoát doïc ñöôøng, giô muõ, vaãy noùn, reo hoø aàm ó khi caùc thuyeàn ñua vöôït leân. Tieáng hoan hoâ, tieáng voã tay, tieáng troáng, chieâng, tuø vaø vang leân khoâng ngôùt. Trong khi ñoù, nhöõng tay bôi ñöôïc giaûi giô cao maùi daàm coøn öôùt suõng nöôùc vaãy chaøo ñaùp leã. Tröôùc khi keát thuùc, caùc thuyeàn ñua tham gia vaøo cuoäc röôùc “thuyeàn thaàn” vaøo laïi beán. Luùc baáy giôø, ban chaám giaûi coâng boá keát quaû vaø trao thöôûng cho nhöõng thuyeàn ñöôïc giaûi, tieáp theo laø tieáng chieâng, tieáng troáng hoøa cuøng tieáng phaùo noå ran. Hoäi ñua thuyeàn ôû Nhöôïng Baïn coù töø laâu ñôøi vaø ñaõ trôû thaønh moät taäp tuïc ôû ñòa phöông. Ñaây laø dòp ñeå nhöõng chaøng trai reøn luyeän theâm tay ngheà, baûn lónh, moät ñieàu kieän khoâng theå thieáu ñoái vôùi cuoäc soáng luoân luoân phaûi ñoái dieän vôùi soùng to gioù lôùn. Ñoái vôùi daân laøng, ngoaøi yù nghóa vui chôi giaûi trí, ngaøy hoäi ñua thuyeàn coøn laø dòp thi taøi giöõa caùc thoân xoùm, vaø hoï göûi gaém vaøo ñoù nhöõng öôùc mô, khaùt voïng veà muøa maøng, veà cuoäc soáng thanh bình, no aám. Leâ Trung Vuõ

876

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑUA THUYEÀN TRUNG KIEÂN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Toå sö ngheà ñoùng thuyeàn : Laøng Trung Kieân, xaõ Nghi Thieát, huyeän Nghi Loäc : Ngaøy 15 thaùng 7 : Thuyeàn töï saûn xuaát baèng vaùn gheùp moäng

S

oáng ôû vuøng Cöûa Loø, moät cöûa soâng lôùn beân kia soâng Caám ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán, ngöôøi laøng Trung Kieân thuoäc xaõ Nghi Thieát, huyeän Nghi Loäc, tænh Haø Tónh noåi tieáng veà ngheà ñoùng thuyeàn, moät ngheà lieân quan chaët cheõ tôùi soâng nöôùc. Thöïc vaäy, ngheà ñoùng thuyeàn ôû ñaây ñaõ laán aùt ngheà troàng caáy, neân ñaøn oâng trong laøng ñaõ laäp phöôøng ngheà, keùo nhau ñi caùc nôi xa laøm aên, sinh soáng. Trung Kieân laø ñaát aên chôi, Caùi noùn cuõng baùn, caùi tôi cuõng caàm.

Quaû theá, hoï soáng nhö nhöõng ngöôøi thích phieâu löu, phoùng khoaùng, laøm ra nhieàu tieàn nhöng cuõng tieâu pha ñaõi baïn khoâng tieác tay, tieác loøng. Hoï ñi nôi naøy, nôi kia, töø ngaøy naøy sang thaùng khaùc, töôûng nhö khoâng coøn nhôù tôùi queâ höông, vì khoâng bao giôø hoï heát vieäc. Töø bao ñôøi nay, Trung Kieân vaãn noåi tieáng veà ngheà moäc, ñaëc bieät laø ngheà ñoùng thuyeàn baèng loái gheùp moäng taøi tình, khoâng phaûi treùt

sôn, saén maø nöôùc khoâng sao vaøo ñöôïc. Ñaëc ñieåm cuûa kyõ thuaät naøy laø thuyeàn thaùo laép nhanh, raát cô ñoäng, tieát kieäm ñöôïc nguyeân vaät lieäu vaø thôøi gian. Chính nhôø taøi laép gheùp goã naøy maø moät toáp thôï Trung Kieân ñöôïc tuyeån choïn cöû ra Haø Noäi laøm 2 taám cöûa laêng Baùc Hoà. Ñoù laø moät vinh döï lôùn cho laøng, cho ngheà thuû coâng coå truyeàn cuûa laøng. Ngaøy tröôùc ngöôøi ta thöôøng ñuøa raèng, laøm vôï ngöôøi Trung Kieân cuõng nhö ôû goùa, vì choàng ñi suoát naêm chaúng thaáy veà. Nhöng coù moät phong tuïc laâu ñôøi ñaõ raøng buoäc nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng laønh ngheà naøy. Cöù khoaûng moàng 10 thaùng 7 aâm lòch haèng naêm, hoï töø caùc ngaû soâng nöôùc ñoå veà döï leã teá toå trong dòp hoäi laøng. Thaàn thaønh hoaøng thôø ôû ñình Trung Kieân laø vò toå sö ngheà ñoùng thuyeàn. Nhöng hoäi laøng khoâng döøng ôû leã teá toå maø coøn phaùt trieån ôû vieäc bieåu döông moät taøi naêng khaùc cuûa trai

HAØ TÓNH  877 laøng: gioûi ñua thuyeàn. Chính tuïc leä naøy môùi haáp daãn nhöõng tay thôï gioûi cheá taùc thuyeàn coù dòp boäc loä nieàm say meâ soâng nöôùc vaø taøi ñieàu khieån con thuyeàn trong cuoäc thi. Saép tôùi hoäi, ngöôøi ta chuyeån vaùn thuyeàn gaùc caát ôû xaø ñình xuoáng, xem laïi moäng, goã, roài gheùp, tu boå cho con thuyeàn thaät chaéc chaén. Tieáp theo, thuyeàn ñöôïc trang trí chuû yeáu ôû phía muõi. Moãi ñaàu thuyeàn ñöôïc chaïm troå moät ñaàu thuù vaät, roàng hoaëc hoå... Coù khi ngöôøi ta veõ caùc hình naøy vaøo coùt, caét ra roài ñoùng vaøo thuyeàn. Moãi thuyeàn thi laø cuûa moät phe, moät giaùp, moät hoï... töùc laø ñaïi dieän cho quyeàn lôïi, giaù trò cuûa taäp theå naøy. OÂng hieäu - ngöôøi chæ huy thuyeàn - cuøng caùc baäc ñaøn anh trong phe, giaùp, hoï... baøn baïc, tìm cöû cho ñuû soá trai bôi (39 ngöôøi, caû laùi). Sau ñoù, töøng thuyeàn hoïp kín vôùi nhau moät buoåi trao ñoåi caùch bôi, caùch ghìm thuyeàn khaùc ñeå mình coù theå ñoaït giaûi chaéc hôn. Ñaõ thi laø phaûi quyeát ñöôïc. Bôûi vì ñöôïc - thua trong ngaøy hoäi aûnh höôûng toát hay xaáu cho phe, giaùp mình caû naêm ñoù, khoâng keå giaûi thöôûng to hay nhoû. Ngöôøi ta tin raèng hieäu quaû cuoäc ñua laø ñieàu baùo tröôùc chính xaùc. Tinh thaàn quyeát thaéng naøy maïnh ñeán möùc nhieàu khi hai vôï choàng thuoäc hai hoï coù thuyeàn ñua naûy sinh maâu thuaãn gay gaét vôùi nhau.

Sau khi ñaõ baøn baïc tæ mæ, phaân coâng roõ raøng vaø vieäc söûa soaïn con thuyeàn ñaõ xong, ngöôøi ta toå chöùc leã khai quang (taåy ueá), gaït boû nhöõng ñieàu khoâng may ôû laïi bôø, ñeå haï thuûy thuyeàn böôùc vaøo hoäi ñua. Vaøo ngaøy chính hoäi 15 thaùng 7, töø saùng ñeán tröa coù caùc troø chôi ôû saân ñình nhö ñaùnh ñu, ñaáu vaät, côø ngöôøi... Coøn cuoäc ñua thuyeàn, troïng taâm cuûa hoäi laøng seõ ñöôïc tieán haønh ngay khi con nöôùc leân (thuûy trieàu daâng). Cuoäc ñua thuyeàn Trung Kieân raát soâi noåi, ñaày haøo höùng. Taát caû 38 trai bôi ngoài soùng ñoâi hai beân maïn thuyeàn ra söùc boå daàm cho thaät ñeàu, nhanh, maïnh, chính xaùc; sao cho con thuyeàn lao treân maët nöôùc nhö raén bôi, roàng löôïn; sao cho töøng nhaùt ñaàm coù theå ñöa thuyeàn mình nhích vöôït thuyeàn khaùc, giaønh ñöôïc phaàn thaéng. Cuoäc ñua thu huùt baø con laøng chaøi caû moät vuøng. Ngöôøi xem keùo daøi beân bôø nöôùc moãi luùc moãi ñoâng theo tieáng troáng, tieáng reo hoø coå vuõ cuûa moïi ngöôøi. Hoï raát thích thuù khi vöøa ñöôïc xem trai bôi boå daàm, thuyeàn löôùt raøo raøo treân maët nöôùc, laïi vöøa ñöôïc nhìn oâng hieäu treân moãi thuyeàn ñöùng caàm moõ vöøa giöõ nhòp, vöøa muùa raát nhòp nhaøng ôû khoang giöõa thuyeàn. Ngoaøi ra moãi ngöôøi ñeàu mang theo hy voïng cuûa mình. Ai cuõng thaàm mong cho thuyeàn cuûa phe mình, hoï mình... ñoaït giaûi, maø laïi giaûi cao.

878

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Coù moät tuïc heøm cuûa cuoäc ñua laø khi ñaõ ngaõ nguõ ñöôïc thua roài thì moãi trai bôi ñeàu ñoát moät boù höông caàm tay chaïy khaép laøng roài veà nhaø mình luoân, vaø cuoäc ñua ñöôïc keát thuùc vôùi hoï nhö vaäy. Ñaây laø hoäi ñua thuyeàn truyeàn thoáng coù töø laâu ñôøi maø ngöôøi Trung Kieân raát töï haøo. Ñua thuyeàn laø vieäc reøn luyeän cho trai laøng tröôùc heát veà loøng duõng caûm treân soâng nöôùc ôû vuøng maø thuûy lôïi - thuûy tai laø hai maët hieän dieän thöôøng tröïc trong ñôøi soáng; ôû moät ñaát nöôùc thöôøng phaûi tieán haønh nhöõng cuoäc chieán tranh veä quoác maø thuûy chieán ñaõ töøng ghi nhaän nhöõng chieán coâng laãy löøng. Ñua thuyeàn coøn laø cô hoäi giaùo duïc cho trai laøng veà ñaïo ñöùc. Duø ñi laøm aên xa tôùi ñaâu, ñi laâu tôùi maáy, cöù vaøo dòp teá toå vaø hoäi ñua thuyeàn thì ai naáy ñeàu laàn löôït trôû veà vôùi gia ñình, doøng hoï, queâ höông. Laïi nöõa, moãi dòp ñua thuyeàn caùc trai bôi nhö thaám saâu hôn tinh thaàn ñoàng ñoäi. Bôûi, phaûi coù söï nhaát trí cao thì söùc bôi môùi maïnh. Nhö vaäy laø hoäi ñua thuyeàn ñaõ “ñöôïc con ngöôøi” nhö caùc coá ôû ñaây

thöôøng haøi loøng nhaéc nhôû. AÁy laø nhìn ngöôøi Trung Kieân trong theá öùng xöû vôùi xaõ hoäi. Coøn trong laøng vôùi nhau thì cuõng nhaân hoäi ñua thuyeàn maø ngöôøi ta coù dòp caàu may vaø töï haøo veà phe, veà hoï... mình. Cho neân, trong nhöõng ngaøy hoäi ngöôøi ta maëc söùc aên uoáng, chôi ñuøa, nhö cuoäc möøng coâng sau moät naêm laøm aên vaát vaû hoaëc moät naêm xa caùch nhau. Vaû chaêng, nhö treân ñaõ noùi, trong khi ñi caùc nôi haønh ngheà, ngöôøi thôï Trung Kieân cuõng ñaõ quen neáp soáng thoaûi maùi, vì nhö hoï noùi: “Duø trong hoäi coù toán phí bao nhieâu thì cuõng chæ caàn laøm luïng chaêm chæ moät hai thaùng laø ñuû cho söï chi tieâu naøy!” Sau 30 naêm khoâng toå chöùc, maõi naêm 1981, hoäi ñua thuyeàn Trung Kieân môùi môû laïi, gìn giöõ tieáp noái truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa cha oâng, ñoàng thôøi cuõng laø dòp möøng vui lôùn laø Hôïp taùc xaõ thuû coâng nghieäp Trung Kieân ñoùn nhaän Huaân chöông lao ñoäng haïng ba cuûa Nhaø nöôùc taëng. Leâ Trung Vuõ

879

QUAÛNG BÌNH HOÄI CAÀU MUØA BAÛO NINH Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Caù OÂng (caù voi) : Xaõ Baûo Ninh, huyeän Boá Traïch : Töø 14à ñeán 16 thaùng 4 vaø 14 ñeán 16 thaùng 7 : - Röôùc coát oâng, haùt cheøo caïn - Muùa boâng

H

ình nhö hoäi caàu muøa (coøn goïi laø hoäi caàu ngö) naøo ôû caùc tænh duyeân haûi mieàn Trung cuõng ñeàu gaén vôùi tuïc thôø caù OÂng (caù voi). Ngö daân ôû ñaây töøng keå laïi nhieàu chuyeän caûm ñoäng veà caù voi cöùu ngöôøi, dìu thuyeàn ñaùnh caù vaøo bôø an toaøn trong côn baõo toá. Moät truyeàn thuyeát keå raèng ngaøy xöa ôû laøng Haø, beân cöûa soâng Nhaät Leä (nay laø xaõ Baûo Ninh, huyeän Boá Traïch, tænh Quaûng Bình) coù hai cha con nhaø kia laøm ngheà ñaùnh caù soáng trong tuùp leàu ven bieån. Moät ñeâm, ngöôøi cha mô thaáy keùo ñöôïc meû löôùi naëng coù con caù raát to, khi moå ra trong buïng chöùa ñaày tieàn vaøng. Sau ñoù, vaøo thaùng tö aâm lòch, hoï ñaõ gaëp caù OÂng “luïy”.(1) Caû laøng laøm leã choân caát raát long troïng. Naêm aáy, nhö ñöôïc aâm phuø, caû laøng ngheà ñeàu gaëp may, ñaùnh ñöôïc raát nhieàu caù. Hai cha con ngö phuû vaãn haønh ngheà. Nhöng roài moät laàn ra khôi, hoï khoâng trôû veà nöõa. Daân laøng nhôù

ôn hoï, laäp mieáu thôø vaø haèng naêm cöù vaøo trung tuaàn thaùng 4 (töø 14 ñeán 16) vaø thaùng 7, laïi môû “hoäi caàu muøa” ñeå mong cho coâng vieäc laøm aên naêm aáy ñöôïc thònh ñaït. Saùng 14, cuï töø ra ñình thaép höông, noåi troáng. Baét ñaàu buoåi leã laø cuoäc röôùc “coát OÂng” töø mieáu thôø veà ñình ñeå “OÂng” tham döï hoäi vaø ban phöôùc laønh. Möôøi saùu trai taân ñöôïc choïn phuïc dòch leã röôùc. Boán ngöôøi mình traàn, khaên ñoû, khoá ñoû, khieâng kieäu. Möôøi hai ngöôøi theo sau ñoùng khaên xanh, khoá xanh, vaùc côø, loïng, giaùo, göôm hoä toáng. Theo sau laø caùc boâ laõo vaø daân laøng. Ngaøy 15: laøng moå boø, moå lôïn ñeå teá vaø daâng cuùng thaàn. Ngaøy 16: “Leã xuoáng bieån”. Ngöôøi ta laøm chieác thuyeàn baèng khung tre, boài giaáy coù toâ maøu saëc sôõ, beân trong coù ñaët moät con caù cuõng laøm baèng giaáy roài mang ra bieån. Ñôïi maët trôøi leân, hoï thaû thuyeàn xuoáng

880

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nöôùc vaø ñaåy thuyeàn ra khôi. Neáu thuyeàn giöõ ñöôïc caân baèng laâu, khoâng nghieâng ñoå, vöôït qua ñöôïc maáy ñôït soùng, daân laøng yeân taâm ñoù laø söï baùo hieäu naêm nay seõ truùng muøa caù. Caùc buoåi toái ngaøy 14 ñeán 16 ñeàu coù haùt “hoø khoan - cheøo caïn” (moät loaïi hình dieãn xöôùng muùa vaø haùt daân gian ôø vuøng ven bieån Bình Trò Thieân) vaø troø muùa boâng. Soá ngöôøi tham gia ñoäi hoø khoan khoâng haïn cheá, nhöng phaûi laø soá chaün (10 ñoâi, 12 ñoâi...), ñeàu laø thieáu nöõ chöa choàng, xinh ñeïp, goïi laø “hoø con”. Hai ngöôøi “hoø caùi”, moät nam vaø moät nöõ, ñöôïc daân laøng choïn töø nhöõng ngöôøi coù ñaïo ñöùc vaø haùt gioûi. Trang phuïc cuûa hoø caùi nam laø quaàn xanh, aùo daøi ñen. Hoø caùi nöõ maëc quaàn traéng, aùo daøi ñoû. Caû nam vaø nöõ ñeàu chít khaên hoa lyù, ñi guoác moäc, maëc ñoàng phuïc quaàn traéng, aùo daøi xanh, toùc quaán, chaân ñaát. Moãi ngöôøi caàm moät ñoâi sanh (seânh) goõ ñeå giöõ nhòp haùt vaø moät maùi cheøo daøi 1,2 meùt, phaàn caùn sôn ñoû, phaàn maùi sôn traéng. Ñoäi hoø khoan cheøo caïn xeáp doïc hai haøng tröôùc saân ñình, höôùng veà baøn thôø thaàn. Hai ngöôøi hoø caùi ñöùng tröôùc hai haøng hoø con, tröôùc luùc trình troø, hoï thay maët ñoaøn höôùng veà baøn thôø laøm leã trình thaàn.

Roài, hoø caùi nam môû ñaàu baèng nhòp sanh vaø xöôùng: Chöõ raèng “haûi baát döông ba” Quoác trung höõu khaùnh, daâng hai chöõ chung tình, thuûy chung.

Ñoäi hoø con ñöa cheøo leân ngang thaét löng, maùi cheøo quay ra phía ngoaøi, chaân traùi böôùc nhuùn leân phía tröôùc moät böôùc, tay laøm ñoäng taùc cheøo thuyeàn nhòp nhaøng roài cuøng xoâ: “ÔÙi xoâ... ÔÙi xoâ...”, roài laïi lui veà vò trí ban ñaàu, cheøo xuoáng. Hoø caùi nöõ tieáp lôøi: Bôûi laøng ta phong caûnh höõu tình Tröôøng Sa, Coå Luïy, Huyeát Huyønh laø ñaây(2)

Ñoaøn hoø con laïi ñöa tay cheøo bôi, ñoàng thanh xoâ höôûng öùng: “laø hô hoø... hoá hoø khoan”. Trong khi ñoù, treân saân ñình, baø con laøng chaøi tuï hoäi moãi luùc moät ñoâng, chaêm chuù theo doõi cuoäc bieåu dieãn ngheä thuaät vaø nghe nhöõng lôøi haùt ca ngôïi queâ höông, cuøng nhöõng lôøi caàu tuïng moäc maïc nhöng chaân thaønh: Laøng Haø, laøng Höông, laøng Trung Ñoàng Haûi, Phuù Hoäi ôû trong thoân phöôøng...

Hoaëc: Caù chôû ñaày khoang, bieát ôn ngaøi phuø hoä, Thuyeàn vui ñoã beán nhôù hoäi tung chaøi.

Hoaëc: Ñoâng, taây, nam, baéc xa gaàn. Loøng no, daï ñuû, vui möøng (maø) thaûnh thôi.

QUAÛNG BÌNH  881 Caûnh dieãn xöôùng trong ñeâm lung linh aùnh ñeøn vöøa töng böøng, roän raõ, vöøa nhö ñoái thoaïi vôùi thaàn linh, laïi vöøa nhö trôû veà vôùi ñôøi soáng thöôøng nhaät. Trong thôøi ñeøn thaép, ñeøn chong, Ngoaøi thôøi cheøo caïn thoûa loøng ngaøi chöa? Naêm ni môû hoäi röôùc ngaøi, Môøi chaøng, môøi chò thi taøi hoø khoan.

Sau tieát muïc hoø khoan - cheøo caïn, ñeán maøn muùa boâng. Ñoäi muùa goàm khoaûng 20 ñeán 40 em trai, tuoåi töø 12 ñeán 14 ñoàng phuïc quaàn traéng, buoäc cheõn ôû maét caù, aùo caùnh, daây löng xanh, chaân ñaát. Moãi em caàm hai boâng hoa teát baèng vaûi maøu (hoaëc ñeøn loàng luïc giaùc, töù giaùc). Ñoäi muùa xeáp haøng moät, giô boâng leân cao, ñi thaønh ñöôøng troøn töø traùi sang phaûi tröôùc saân ñình, roài sau ñoù xeáp thaønh hình chöõ Haùn “天下 太平求魚得利” (thieân haï thaùi bình, caàu ngö ñaéc lôïi).(2) Caùc buoåi trình dieãn vaên ngheä thöôøng keùo daøi ñeán khuya, thu huùt söï ngöôõng moä cuûa daân chuùng, ñoàng thôøi cuõng gieo vaøo taâm lyù cuûa hoï moät nieàm tin raèng nhöõng ñieàu öôùc

mong seõ trôû thaønh hieän thöïc trong muøa vuï saép tôùi. Leã hoäi caàu muøa Baûo Ninh phaûn aùnh taâm lyù, tín ngöôõng vaø neáp soáng truyeàn thoáng cuûa ngöôøi daân laøm ngheà ñaùnh caù ven bieån Quaûng Bình. Ñoù laø loøng bieát ôn caùc vò tieàn hieàn ñaõ coù coâng laäp laøng, truyeàn ngheà, truyeàn kinh nghieäm veà thôøi tieát, soùng gioù... cho con chaùu, ñoàng thôøi cuõng bieåu thò loøng suøng kính, bieát ôn caù OÂng nhö moät ñoái töôïng thieân nhieân thöôøng baûo trôï, cöùu giuùp hoï trong nhöõng luùc hieåm ngheøo nôi bieån caû. Leã hoäi cuõng laø dòp ñeå baø con ngö daân giaûi trí, vui chôi baèng voán “caây nhaø, laù vöôøn” sau nhieàu ngaøy lao ñoäng vaát vaû; laø cô hoäi thuaän lôïi ñeå trai gaùi gaëp nhau, troå taøi, toû tình; töø ñoù haïnh phuùc löùa ñoâi ñöôïc vun troàng, phaùt trieån, cuoäc soáng hieän thöïc coù theâm ñieàu kieän ñeå hoaøn thieän. Cho neân, duø ñi laøm aên ôû nôi xa, vaøo dòp naøy hoï vaãn tìm veà döï hoäi. Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi. Nhôù ngaøy thaùng baûy veà chôi Laøng Haø. Xem ngöôøi khieâng kieäu, röôùc hoa. Hoø khoan - cheøo caïn trong ba ñeâm ngaøy. Toân Thaát Bình

(1) Caù OÂng “luïy”: caù OÂng cheát troâi treân bieån. (2) Trong hoäi caàu muøa vaøo thaùng 7, ñoäi muùa laïi xeáp theo noäi dung khaùc: hình con roàng, con caù, chieác thuyeàn hay hoa sen.

882

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑUA THUYEÀN ÔÛ NGAÕ BA CHÔÏ TREÙO Thôøi gian Ñòa ñieåm

: Hoäi toå chöùc haèng naêm : Ngaõ ba soâng caùc xaõ Lieân Thuûy, Xuaân Thuûy vaø Phong Thuûy thuoäc huyeän Leä Thuûy

C

on soâng Kieán Giang töø söôøn phía ñoâng Tröôøng Sôn xuoâi veà ñeán phía taây huyeän Leä Thuûy thì moät phaàn löu löôïng nöôùc ñöôïc phaân theo con soâng ñaøo daãn ra phaù Haïc Haûi. Nôi ngaõ ba soâng naøy cuõng laø nôi giaùp ranh cuûa ba xaõ Lieân Thuûy, Xuaân Thuûy vaø Phong Thuûy thuoäc huyeän Leä Thuûy, tænh Quaûng Bình. Moät ngoâi chôï ñöôïc hình thaønh nôi beán soâng naèm treân ñaát xaõ coù teân laø chôï Treùo. Caûnh quan ñeïp, ñoâi bôø saàm uaát, doøng chaûy thaúng vaø eâm, ghe thuyeàn taäp trung buoân baùn khaù nhoän nhòp, neân nôi ñaây ñöôïc choïn laø nôi ñua

thuyeàn haèng naêm cuûa huyeän Leä Thuûy. Khoâng chæ giôùi haïn trong phaïm vi huyeän, maø caùc huyeän baïn, keå caû thò xaõ Ñoàng Hôùi haèng naêm vaãn göûi ñoäi thuyeàn cuûa mình ñeán tranh taøi. Chính quy moâ cuûa cuoäc thi ñaõ thu huùt ngöôøi xem töø nhieàu nôi khaùc ñoå veà. Nhieàu ngöôøi ôû xa ñi thuyeàn mang saün gaïo nöôùc ñeán ñaäu laïi ñaây nhieàu ngaøy döï hoäi ñua. Coù thuyeàn ñeán chôï Treùo buoân baùn xong xuoâi vaãn chöa chòu rôøi beán, chôø döï cuoäc thi xong môùi nhoå saøo. Toân Thaát Bình

QUAÛNG BÌNH  883

HOÄI ÑUA THUYEÀN ÔÛ ÑOÀNG HÔÙI Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: 6 naêm moät laàn : Thò xaõ Ñoàng Hôùi : - Ñöôøng bôi daøi (20 km ñi, veà) - Tuïc “buoâng phao goïi hoàn”

Ñ

oàng Hôùi laø moät thò xaõ naèm saùt ven soâng, gaàn bieån, töø laâu ñôøi ñaõ coù hoäi ñua thuyeàn. Tuy vaäy, phaûi 6 naêm hoäi môùi môû moät laàn. Vaøo naêm môû hoäi, 6 thoân trong thò xaõ ñeàu coù thuyeàn döï thi. Thuyeàn ñua ñöôïc ñoùng baèng goã toát, kyõ thuaät cao, trang trí ñeïp theo hình roàng vaø phöôïng. Roàng thuoäc aâm, phöôïng thuoäc döông, nhöng laïi hoøa hôïp cuõng nhö nhieàu hieän töôïng trong trôøi ñaát vaäy. Moãi thuyeàn daøi 13 meùt, coù khoaûng 34 trai bôi, ngoaøi ra coøn laùi chính, laùi phuï, ngöôøi ñaùnh moõ caàm nhòp, ngöôøi taùt nöôùc ... Hoäi thöôøng keùo daøi 3 ngaøy. Ngaøy ñaàu daønh cho leã trình dieän ôû laøng beân kia. Sau ñoù, thuyeàn laøng naøo thì bôi ñeán trình dieän vôùi thaàn taïi ñình laøng aáy, vôùi ñaày ñuû nghi thöùc ñaõ qui ñònh. Ngaøy thöù hai baét ñaàu vaøo cuoäc thi. Ñöôøng ñua ñöôïc quy ñònh khaù daøi, töø ñình laøng Ñoàng Haûi ra ñeán cöûa soâng Nhaät Leä. Öôùc tính caû ñi laãn veà treân 20 kiloâmeùt. Ñoù laø chöa keå söï phöùc taïp cuûa ñöôøng ñua: baõi boài, aûnh höôûng cuûa gioù, vaø thuûy

trieàu leân xuoáng trong töøng thôøi ñieåm nhaát ñònh. Do ñoù muoán ñoaït giaûi cao khoâng phaûi laø chuyeän deã. Kyõ thuaät, söùc deûo dai cuûa caùc quaân daàm raát caàn, nhöng vai troø cuûa ngöôøi laùi môùi laø quyeát ñònh. Ngöôøi laùi, nhaát laø laùi chính, phaûi bieát kyõ tính naêng cuûa con thuyeàn ñang ñieàu khieån, thoâng thaïo caùc luoàng laïch, naém chaéc quy luaät cuûa thuûy trieàu, cuûa gioù, söï phoái hôïp raäp raøng aên yù giöõa ngöôøi laùi, ngöôøi caàm nhòp cuûa quaân daàm... Ngay vieäc ñaùnh moõ, caàm nhòp cuõng phaûi naém vöõng ñaëc ñieåm ñöôøng bôi ñeå luùc naøo, khuùc soâng naøo thì hoø ñieäu gì cho toaøn theå trai bôi doàn toång löïc mang laïi hieäu quaû cao nhaát. Ngoaøi tinh thaàn ñoàng ñoäi, quaân caàm daàm phaûi thính tai, nghe leänh moõ ñeå chuyeån kòp kieåu bôi thích hôïp. Cuoäc soáng quen vôùi soùng gioù cuûa con ngöôøi nôi ñaây ñaõ taïo cho hoï moät söùc löïc khoûe, beàn bæ vaø yù thöùc toå chöùc cao. Neùt ñoäc ñaùo nhaát cuûa ñua thuyeàn Ñoàng Hôùi laø tuïc “buoâng phao” ñaày caûm ñoäng tröôùc khi keát thuùc cuoäc ñua. Nhaân ngaøy vui, hoï gôïi laïi yù thöùc töôûng nhôù ñeán nhöõng ngöôøi

884

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñoàng nghieäp xaáu soá trong cuoäc soáng soâng nöôùc. Luùc naøy, 6 chieác thuyeàn daøn haøng ngang, maùi daàm vaãn khuaáy nöôùc maø khoâng coù tieáng ñoäng, thuyeàn nheø nheï xuoâi doøng Nhaät Leä, voïng höôùng ra bieån khôi, qua cöûa laïch, quay leân thoân Haø, roài trôû veà Ñoàng Haûi. Sau ñoù, thuyeàn quay ngang nhö moät daáu hieäu töôïng tröng ñeå tang. ÔÛ ñuoâi moãi thuyeàn buoäc moät daây phao daøi. Khi ñoù, moïi ngöôøi treân thuyeàn ñoàng caát leân moät “ñieäp khuùc”: OÂm phao, phao maø veà, OÂm pheâ, pheâ maø vaøo...

Nhö moät lôøi nhaén nhuû nhöõng linh hoàn bô vô khoâng nôi nöông töïa haõy “oâm phao maø veà” vôùi gia ñình, baø con, haøng xoùm. Caû ngöôøi haùt vaø ngöôøi nghe ñeàu chaïnh loøng hoaøi caûm, nhôù ngöôøi ñaõ khuaát, raèng trong nhöõng luùc vui nhaát thì moïi ngöôøi vaãn khoâng queân hoï. Hoäi ñua thuyeàn Ñoàng Hôùi khoâng chæ mang yù nghóa cuûa moät cuoäc ñua taøi, reøn luyeän kyõ naêng, maø coøn laø dòp caàu mong moïi söï toát ñeïp, bình yeân vaø haïnh phuùc cho moïi ngöôøi, moïi nhaø, ñoàng thôøi cuõng traøn ñaày loøng nhaân aùi. Toân Thaát Bình

885

THÖØA THIEÂN - HUEÁ HOÄI CHÔÏ XUAÂN GIA LAÏC Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

Ñ

: Töø moàng 1 ñeán moàng 3 thaùng gieâng : Thaønh phoá Hueá : Tuï ñieåm vui chôi ngaøy Teát, mua baùn caàu may

aõ trôû thaønh taäp quaùn töø laâu ñôøi, ñeå chuaån bò cho Teát Nguyeân Ñaùn thì caùc gia ñình Vieät Nam khoâng keå phaàn mua saém nhöõng vaät duïng, ñoà trang trí, ñeàu phaûi lo döï tröõ thöùc aên. Töø thòt caù, gioø chaû, töø thöùc aên khoâ cho ñeán rau quaû töôi vaøo nhöõng ngaøy caän Teát. Do ñoù, nhöõng phieân chôï cuoái naêm vaøo caùc ngaøy 28, 29, 30 bao giôø cuõng traøn ngaäp haøng vaø ñoâng ñuùc ngöôøi mua, nhaát laø nhöõng maët haøng töôi soáng thöôøng ñöôïc tung ra nhieàu nhaát vaøo thôøi ñieåm naøy. Bôûi vì sang ngaøy moàng moät vaø moàng 2 chôï khoâng hoïp, caùc cöûa haøng, cöûa hieäu ñeàu ñoùng cöûa ñeå vui chôi, thaêm vieáng, chuùc tuïng laãn nhau trong nhöõng ngaøy ñaàu xuaân. Sôùm nhaát, saùng moàng 3 môùi coù laùc ñaùc vaøi nhoùm hoïp chôï roài tan ngay, chuû yeáu ngöôøi ta mua baùn vaøi thöù rau töôi vaø chæ ñeå caàu may ñaàu naêm.

Theá nhöng hoäi chôï xuaân Gia Laïc laïi vöôït ra ngoaøi thoâng leä ñoù. Ñieàu ñaùng chuù yù laø moãi naêm chôï naøy chæ hoïp ñuùng trong ba ngaøy Teát, sau ñoù thì giaûi taùn, vaø chôø ñeán ñaàu Xuaân naêm sau môùi xuaát hieän trôû laïi. Gia Laïc laø moät ñòa danh ôû caùch trung taâm thaønh phoá Hueá 3 kiloâmeùt veà phía Vó Daï, naèm caùch bôø soâng Höông khoaûng 300 meùt. Beân caïnh chôï Gia Laïc laø chôï Nam Phoå, vaø ñoái dieän ôû phía beân kia soâng laø chôï Dinh. Hai chôï naøy ngaøy naøo cuõng coù hoïp vaø teân chôï ñaõ ñi vaøo ca dao coå cuûa ñaát thaàn kinh: “Mua cau Nam Phoå, mua traàu chôï Dinh”. Töông truyeàn, chôï Gia Laïc do Ñinh Vieãn Coâng Nguyeãn Phöôùc Bình –con thöù tö cuûa vua Gia Long – laäp ra döôùi thôøi Minh Maïng, caùch nay treân 170 naêm. Luùc ñaàu, chôï ñöôïc laäp ra theo yù cuûa oâng hoaøng laø ñeå coù choã taäp trung vui chôi, giaûi

886

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

trí ngaøy xuaân cho giôùi hoaøng toäc vaø moät soá thò daân, thôï thuû coâng, quan chöùc, lính traùng... vì lyù do naøo ñoù khoâng ñöôïc veà aên Teát ôû queâ höông. Daàn daàn, chôï khoâng nhöõng trôû thaønh moät tuï ñieåm vui chôi haáp daãn, maø coøn laø nôi trao ñoåi, mua baùn caùc saûn vaät, haøng hoùa, moät soá moùn aên ñaëc saûn ngaøy xuaân. Moät soá ngöôøi mang ñeán chôï baùn moät vaøi vaät nhoû coát chæ ñeå laáy heân ñaàu naêm, vaø ngöôøi mua cuõng mang taâm lyù nhö theá khoâng ít. Saùng sôùm tinh mô ngaøy moàng 1 Teát, ngöôøi töø caùc nôi nöôøm nöôïp ñoå veà maûnh ñaát troáng vôùi nhöõng caên leàu döïng leân taïm bôï ôû caïnh bôø soâng Höông naøy. Keû baùn, ngöôøi mua, laãn ngöôøi ñi xem, ñi chôi chôï (thaønh phaàn ñoâng nhaát) troâng thaät nhoän nhòp. Haøng hoùa baøy ra ñuû loaïi. Ai coù thöù gì muoán baùn thì ñem ra baùn, töø ñoà gia duïng haèng ngaøy nhö cheùn baùt, côi traàu, boä cheùn aám, oáng traø cuõ, quaû hoäp, quaàn aùo may saün cho ñeán ñoà chôi treû em, baùnh traùi, hoa quaû.. gioáng nhö moät daïng “chôï trôøi” ngaøy nay. Moät soá quaùn aên cuõng kòp thôøi xuaát hieän, baùn buùn, phôû, ñaëc bieät moùn thòt heo quay vaø thòt beâ thui ngon noåi tieáng. Caïnh ñoù laø nôi toå chöùc baøi choøi, baøi thai gheá vaø caùc troø chôi khaùc. Khaùch vui xuaân ñeán ñaây coù theå thöû thôøi vaän ñaàu naêm baèng moät vaùn baøi choøi, ñeå ñöôïc nghe gioïng

hoø thai traàm boång, chen ñoâi chuùt tieáu laâm, pha troø duyeân daùng, ñeå hoài hoäp ñoùn chôø moät söï may maén khi “baøi tôùi”, hay chia seû vui laây vôùi nhöõng ngöôøi beân caïnh giöõa tieáng hoan hoâ, hoø reo khoaùi traù, xen laãn nhöõng traøng cöôøi cuøng tieáng phaùo noå töng böøng sau moät hoài moõ baùo hieäu keát quaû. Hoaëc khaùch cuõng coù theå thöôûng thöùc nhöõng moùn ñaëc saûn cuøng ly röôïu thuoác ñaëc bieät trong khí xuaân aám aùp. Ñaïi ña soá khaùch ñeán döï hoäi chôï xuaân Gia Laïc, töø giaø ñeán treû, töø phuï nöõ ñeán nam giôùi khoâng phaûi vì nhu caàu trao ñoåi kinh teá maø vì thoùi quen, vì moät taäp tuïc laâu ñôøi. Hoï laáy nieàm vui, laáy vieäc caàu may laøm chính trong khoâng khí ngaøy Teát, neân moïi ngöôøi ñeàu aên maëc sang troïng, chænh teà, ñi laïi noùi naêng trao ñoåi lòch thieäp, khoâng oàn aøo, to tieáng vôùi nhau, khoâng tranh mua tranh baùn xoâ boà nhö nhöõng phieân chôï ngaøy thöôøng. Töø nhöõng nôi khaùc, nhöõng trai thanh gaùi lòch ruû nhau ñeán chôï xem caûnh, xem ngöôøi, mua moät vaøi moùn kyû nieäm, tham gia vaøi troø chôi daân gian, giaûi trí, thöôûng thöùc ñoâi caâu hoø, haùt ñoái ñaùp tröõ tình, moät ñoâi caâu thai dí doûm, traøo loäng trong khí xuaân aám aùp, vui töôi. Caùc em thieáu nhi ñeán chôï ñeå ñöôïc mua, hoaëc ñöôïc boá meï, anh chò mua cho nhöõng ñoà chôi daân gian: con chim, con gaø ñaát, oâng traïng cöôõi ngöïa baèng boät, oâng

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  887 phoãng mieäng cöôøi toe toeùt, chuù voi, chuù gaáu con, con heo maäp uù coù choã boû tieàn tieát kieäm ñöôïc sôn pheát ñuû maøu saéc... Moïi ngöôøi ñeán ñaây vui chôi, ai cuõng coá gaéng giöõ moät phong caùch, thaùi ñoä ñöùng ñaén, nhaõ nhaën trong öùng xöû, giao tieáp nhaèm bieåu hieän chaát vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa ñaát coá ñoâ trong dòp ñaàu xuaân. Nhö treân ñaõ noùi, hoäi chôï xuaân Gia Laïc toàn taïi khaù laâu qua nhieàu giai ñoaïn lòch söû, coù nhöõng böôùc thaêng traàm vaø thay ñoåi veà hình thöùc mua baùn, trao ñoåi, vui chôi giaûi trí. Cho ñeán nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû 20, nhöõng troø chôi baøi

choøi, baøi thai gheá, hoø haùt ñoái ñaùp giöõa nam nöõ vaãn coøn khaù thònh haønh. Töø sau naêm 1945, tieáp ñeán laø hai cuoäc chieán tranh giaûi phoùng ñaát nöôùc keùo daøi suoát 30 naêm vôùi cöôøng ñoä raát aùc lieät, cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân coù nhieàu ñaûo loän, do ñoù hoäi chôï xuaân Gia Laïc ñaõ töøng bò ñöùt ñoaïn naêm coù naêm khoâng, mai moät daàn. Hieän nay, hình thöùc hoïp chôï ñaàu xuaân ôû ñaây vaãn coøn, nhöng ñôøi soáng cuõng nhö taâm lyù thuôûng ngoaïn, nhöõng nhu caàu giaûi trí cuûa con ngöôøi ñaõ coù nhieàu thay ñoåi, do ñoù khoâng khí chung cuûa hoäi vui khoâng coøn ñöôïc soâi ñoäng nhö xöa. Toân Thaát Bình

888

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI VAÄT THUÛ LEÃ Thôøi gian : Moàng 6 thaùng gieâng Ñòa ñieåm : Xaõ Thuû Leã, huyeän Quaûng Ñieàn, thaønh phoá Hueá

X

aõ Thuû Leã, huyeän Quaûng Ñieàn thuoäc thaønh phoá Hueá coù truyeàn thoáng môû hoäi laøng muøa xuaân töø laâu ñôøi. Ngoaøi vieäc teá thaàn, hoäi toå chöùc nhieàu troø ñua taøi nhö ñua ghe, choïi gaø, ñaáu vaät.. Song ñaáu vaät laø cuoäc ñua taøi ñöôïc daân laøng ngöôõng moä vaø öa thích nhaát, neân noùi hoäi laøng Thuû Leã, ngöôøi ta nghó ngay tôùi hoäi vaät.

laø “keo vaät khai xuaân” cuûa 2 cuï cao tuoåi, khoûe maïnh ñöôïc tuyeån choïn. Caùc cuï ñaáu trình dieãn, ñoàng thôøi ñeå khuyeán khích con chaùu noi göông cha oâng ñua taøi, giöõ beàn myõ tuïc.

Hoäi môû vaøo ngaøy khai nieân, moàng 6 thaùng gieâng. Neân haèng naêm, sau khi aên Teát Nguyeân Ñaùn xong, daân Thuû Leã vaøo ngaøy naøy laïi noâ nöùc ruû nhau ra ñình xem ñaáu vaät.

Leân ñaøi ñaàu tieân laø caùc chaùu thieáu nieân, tuoåi 13-14. Nhöõng cuoäc ñaáu môû ñaàu naøy chöa thaät gay go, song ngöôøi xem raát thích vì thaáy con em mình khoûe maïnh, duõng caûm vaø coù khaû naêng noái tieáp cha oâng, giöõ vöõng “tuïc laøng”. Ngöôøi ta coøn vui thích bôûi caùc em cuõng bieát giöõ mieáng, löøa mieáng nhau troâng raát ngoä nghónh vaø haáp daãn.

Saân ñình laø sôùi vaät. Côø nguõ saéc, côø ñuoâi nheo, côø laù chuoái caùc maøu ñöôïc caém quanh saân ñình, tung bay giöõa trôøi xuaân caøng laøm cho hoäi theâm röïc rôõ vaø saùng töôi. Daân laøng vaø khaùch caùc laøng beân cuõng nöôøm nöôïp ñoå veà saân ñình buoåi aáy chaät ních ngöôøi. Caùc boâ laõo trong ban giaùm khaûo ñaõ teà töïu ñaày ñuû, ngoài treân theàm ñình theo doõi cuoäc thi. Cuï giaø caàm tròch noåi 3 hoài troáng baùo vaø môøi caùc ñoâ vaøo sôùi. Theo leä cuõ, môû ñaàu cuoäc ñaáu

Cuoäc ñaáu dieãn ra theo theå thöùc ñaáu loaïi tröïc tieáp ai thua thì ra, ngöôøi thaéng cuoäc ñaáu tieáp, giöõ giaûi.

Cuoäc ñaáu thöïc söï gay go khi caùc ñoâ trai laøng leân ñaøi. Vaøo cuoäc, troáng nguõ thuùc lieân hoài, vaø chæ ñoå hoài roän raõ khi moät ñoái thuû bò “phôi buïng laám löng”. Ngöôøi thua ra khoûi sôùi, ngöôøi môùi ñöôïc môøi “thöôïng ñaøi”. Cuoäc ñua taøi cöù theá tieáp dieãn theo tieáng troáng thuùc, tieáng ngöôøi xem reo hoø, coå vuõ, laøm cho khoâng khí naùo ñoäng döôùi trôøi xuaân.

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  889 Ngöôøi thaéng cuoäc sau cuøng ñöôïc nhaän “giaûi caïn”, thöôøng laø maâm traàu röôïu cuøng moät soá tieàn nhoû. Nhaø voâ ñòch trong hoäi vaät ñaàu xuaân ñaõ ñem laïi nieàm töï haøo cho gia ñình vaø doøng hoï. Coøn ñoái vôùi daân laøng, cuoäc ñua taøi ñua söùc naøy

laø töôïng tröng cho söï höng vöôïng cuûa laøng naêm ñoù, ñoàng thôøi laø moät sinh hoaït vaên hoùa theå thao vui khoûe, laønh maïnh vaø haáp daãn nhö baát cöù hoäi vaät naøo khaùc cuûa Hueá cuõng nhö cuûa caû nöôùc vaäy. Toân Thaát Bình

HOÄI CAÀU NGÖ THUAÄN AN Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùi Döông phu nhaân vaø caùc vò khai canh : Töø ngaøy 11 ñeán 12 thaùng gieâng, 3 naêm moät laàn : Ngaøy 12 thaùng gieâng : Xaõ Thuaän An, Thöøa Thieân Hueá : Dieãn troø tung löôùi baét caù

Voø voï maø chaám muoái rang, Ñi moâ cuõng nhôù Thuaän An maø veà.

Ñ

où laø caâu ca dao nhaéc nhôû ngöôøi Thuaän An duø coù ñi ñaâu cuõng nhôù ngaøy hoäi cuûa queâ höông maø veà döï. Ngöôøi Thuaän An thôø caùc vò thaàn rieâng cuûa mình. Ñoù laø nöõ thaàn Thaùi Döông phu nhaân, ñöôïc thôø taïi mieáu Thaùi Döông. Thaønh hoaøng laø caùc vò khai canh khai khaån, ñöôïc thôø taïi mieáu thaønh hoaøng. Ñoù laø caùc vò Tröông Quí Coâng (Tröông Thieàu) voán ngöôøi goác Thanh Hoùa vaøo ñaây khai hoang laäp nghieäp môû mang ngheà ñaùnh caù, vaø vò khai khaån laø Hoaøng Quang, moät thi só noåi tieáng vaøo theá kyû thöù 18. Thuaän An laø moät laøng bieån vôùi

ngheà chính laø ñaùnh baét haûi saûn. Laøng naèm treân bôø bieån, tröôùc maët laø phaù Tam Giang, sau löng laø bieån caû. Haèng naêm daân laøng phaûi choáng choïi vôùi phong ba baõo toá ñeå möu sinh, moïi hoaït ñoäng cuûa daân laøng ñeàu phuï thuoäc vaøo möa thuaän, gioù hoøa, hay soùng yeân bieån laëng hoaëc ngöôïc laïi. Vì vaäy, öôùc mô bình yeân vaø sung tuùc laø nieàm mô öôùc muoân thuôû cuûa ngöôøi daân ôû ñaây. Ñieàu ñoù ñöôïc hoï göûi gaém trong caùc sinh hoaït hoäi heø taïi hoäi caàu ngö. Hoäi caàu ngö ñöôïc toå chöùc theo ñònh kyø ba naêm moät laàn vaøo caùc naêm tyù - ngoï - maõo - daäu (tam nieân ñaùo leä). Thôøi gian chæ trong moät ngaøy 12 thaùng gieâng. Nhöng thöïc

890

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ra laø töø 11 thaùng gieâng ngöôøi ta ñaõ daâng höông, môû hoäi. Theo kinh nghieäm daân gian ôû ñòa phöông, ñaây vöøa laø dòp ñaàu xuaân, vöøa laø thôøi ñieåm thích hôïp nhaát veà con nöôùc ñeå ngö daân baét ñaàu muøa ñaùnh baét haûi saûn. Tuy hoäi chæ dieãn ra trong moät ngaøy, nhöng ngöôøi ta phaûi chuaån bò coâng phu töø nhieàu thaùng tröôùc. Naøo leã vaät (hoa quaû, baùnh traùi), ngöôøi tham gia, duïng cuï: chaøi, löôùi, thuyeàn... vaø nhaát laø phaûi taäp luyeän coâng phu. Hoäi môû maøn vaøo chieàu ngaøy 11 thaùng gieâng baèng tieáng pheøn la vang ñoäng töø ñình laøng. Ñoù laø tín hieäu baùo caùc boâ laõo vaø caùc gia tröôûng ñòa phöông ra ñình taäp trung ñeå vaøo vieäc hoäi. Taïi ñaây, caû khu vöïc ñình vaø roäng ra tôùi bôø phaù ngöôøi ta ñaõ tröng baøy taøn loïng, côø quaït röïc rôõ tung bay phaáp phôùi tröôùc laøn gioù xuaân. Töø caùc xoùm ngoõ, nhöõng cuï giaø vaø caùc gia tröôûng quaàn the aùo daøi ñaàu ñoäi khaên xeáp luïc tuïc keùo nhau ra ñình. Cuõng luùc aáy, taïi mieáu thaønh hoaøng ngöôøi ta toå chöùc leã caùc vò thaàn khai canh, khai khaån baèng nhieàu leã vaät ñöôïc daâng leân baøn thôø, maø ñaëc bieät laø hai moùn baùnh khoaùi vaø maät ong. Töông truyeàn luùc sinh thôøi ngaøi thích hai thöù ñoù. Nghi thöùc ñaàu tieân cuûa ngaøy hoäi laø cuoäc röôùc thaønh hoaøng töø mieáu veà ñình ñeå môû hoäi. Ñoù laø ñaùm röôùc

troïng theå vôùi söï tham gia cuûa boâ laõo, chöùc saéc vaø toaøn theå daân laøng vôùi côø, loïng, ban nhaïc, cuøng caùc ñoà teá khí khaùc. Ñaùm röôùc tôùi ñình, caùc nghi tröôïng ñöôïc baøy ñaët, saép xeáp xong cuõng laø luùc maøn ñeâm buoâng xuoáng. Cuoäc leã tuùc yeát baét ñaàu. Ñeøn höông ñöôïc thaép leân, leã vaät ñöôïc baøy bieän taïi caùc baøn thôø. Caùc cuï trong ban teá vaøo vò trí vaø caùc nghi thöùc teá leã ñöôïc cöû haønh theo ñuùng phong tuïc quy ñònh. Cuoäc teá tuùc yeát keùo daøi trong khoaûng moät giôø thì keát thuùc. Sau ñoù, daân laøng cuøng quan khaùch chôø ñôïi cuoäc vui dieãn tuoàng ngay trong ñình hoaëc ngoaøi saân ñình. Moät vaøi vôû tuoàng ngaén ñöôïc trình dieãn vôùi muïc ñích caàu chuùc cho daân laøng moät naêm maïnh khoûe, may maén, muøa ñaùnh baét boäi thu. Giaø, treû, trai, gaùi vaây quanh phöôøng tuoàng. Caøng veà khuya ngöôøi ta keùo ñeán caøng ñoâng. Bôûi vì nghi leã chính quan troïng nhaát seõ baét ñaàu vaøo luùc nöûa ñeâm veà saùng. Trong leã tuùc yeát, phaàn vaên teá ñöôïc trình baøy roõ raøng nhöõng lôøi chuùc, lôøi thænh caàu cuûa daân laøng göûi tôùi caùc vò tieàn boái, caùc vò thaàn linh ñeå ñöôïc caùc vò phuø trôï cho thôøi tieát möa thuaän gioù hoøa, daân laøng aám no, haïnh phuùc. Ñoàng thôøi cuõng coù nhöõng lôøi khaán cho nhöõng vong hoàn khoâng coù ngöôøi thôø cuùng coøn bô vô trong khoâng gian, nhöõng

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  891 ngöôøi cheát trong chieán tranh, loaïn laïc taïi ñaây. Moät baøn thôø cuùng thí thöïc ñöôïc ñaët ngoaøi saân ñình baøy bieän nhieàu leã vaät nhö traùi caây, xoâi, thòt, baùnh, chaùo... ñeå nhöõng vong linh aáy veà höôûng trong ngaøy hoäi. Ngaøy chính hoäi 12 thaùng gieâng ñöôïc baét ñaàu vaøo luùc 2 giôø saùng vôùi cuoäc leã chính thöùc cuûa taát caû boâ laõo vaø caùc ñaïi dieän gia toäc trong ñình. Moïi ngöôøi quaàn aùo chænh teà laàn löôït vaøo laøm leã chính teá. Ngöôøi ta khaán vaùi caàu nguyeän thaàn linh phuø hoä cho laøng, cho doøng hoï, gia ñình vaø baûn thaân. Cuoäc leã long troïng naøy keùo daøi ñeán boán giôø saùng môùi keát thuùc. Luùc naøy, trôøi tôø môø saùng, ngöôøi trong laøng, ngöôøi töø caùc laøng khaùc vaø khaùch thaäp phöông töø khaép nôi keùo ñeán moãi luùc moãi ñoâng. Ngöôøi ta chen chaân töø trong ñình ra ñeán taän baõi ñaát roäng ôû bôø phaù ñeå tham gia hoäi. Ghe xuoàng töø nhieàu nôi keùo ñeán ñaäu laán treân beán ñình. Taát caû nhöõng ngöôøi ñang chen chaân döï hoäi naøy seõ laø caù bieån cho moät troø dieãn saép baét ñaàu. Ñoù laø troø baét caù, maø caù ôû ñaây laø nhöõng ngöôøi döï hoäi. Coøn nhöõng ngöôøi baét caù laø caùc ngö phuû ñöôïc laøng choïn ñeå tham gia, hoï aên maëc goïn gaøng ñaàu chít khaên ñoû. Moät soá ngöôøi caàm nhöõng chieác caàn caâu ôû ñaàu daây caâu buoäc nhöõng ñoàng tieàn

thay löôõi caâu. Sau ba hoài troáng cuûa vò boâ laõo chaáp leänh, moät cuï laõo khaùc böôùc ra giöõa saân ñình baét ñaàu tung leân töøng naém tieàn ra khaép boán phía ñeå nhöû caù. Caùc ngö phuû coù caàn caâu cuõng quaêng ra ñeå caâu. Trong luùc moïi ngöôøi lao vaøo tranh nhau cöôùp tieàn nhö moät ñaøn caù saên moài thì moät ngöôøi tung taám löôùi nôm ra chuïp laáy ñaøn caù. Ñang maûi tranh cöôùp nhöõng ñoàng tieàn thaáy bò maéc löôùi, moïi ngöôøi voäi vaøng boû chaïy. Song chæ nhöõng ngöôøi ngoaøi voøng thoâi, coøn laïi beân trong thì khoâng kòp nöõa roài! Moät chieác ghe boãng xuaát hieän tröôùc söï kinh ngaïc cuûa “ñaøn caù”. Ñoù laø chieác ghe nan ñöïng ñaày ngö cuï do caùc ngö phuû ñaët ôû moät goùc xa, giôø ñaây ñöôïc khieâng nhö ñang bôi tôùi ñeán saên caù. Chieác ghe ñöôïc nhieàu ngö phuû khieâng ñi voøng quanh saân ñình, treân ghe coøn coù vaøi ngöôøi vöøa ñi vöøa tung löôùi ñeå buûa vaây ñaøn caù. Voøng löôùi caøng ngaøy caøng thaét chaët laøm nhöõng “con caù” khoâng coøn caùch naøo chaïy thoaùt ñöôïc nöõa. Cuoái cuøng, ngöôøi chuû ghe nhaûy xuoáng baét moät “con caù” to nhaát daãn vaøo trong ñình ñeå cuùng töôïng tröng thaàn linh. Cuøng luùc naøy treân maët nöôùc cuûa phaù ôû tröôùc ñình, ngö daân treân caùc thuyeàn ghe bieåu dieãn töôïng tröng ngheà buûa löôùi, ñaùnh caù. Ngöôøi xem ñöùng chaät treân bôø phaù ngaém caûnh naøy trong buoåi bình minh röïc rôõ aùnh saùng phía chaân trôøi.

892

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Treân saân, nhöõng ngö phuû sau khi gôõ löôùi ñem nhöõng “con caù” baét ñöôïc ra baùn. Nhöõng ngöôøi buoân caù laø caùc coâ gaùi, caùc baø, caùc chò aên maëc raát ñeïp vôùi quang gaùnh thaät. Hoï ñöôïc goïi laø “roãi” ra ñeå mua caù. Caû moät khu vöïc quanh ñình trôû thaønh moät caùi chôï lôùn oàn aøo, naùo nhieät vaø voâ cuøng vui veû. Ngöôøi baùn, keû mua naøo löïa choïn, maëc caû, cheâ bai vaø vui ñuøa raát thuù vò, taïo neân moät khoâng khí hoäi heø coù moät khoâng hai trong naéng môùi ngaøy ñaàu xuaân. Thoûa thuaän xong ngöôøi ta traû nhau tieàn moät caùch töôïng tröng roài gaùnh ñi baùn. Ngöôøi laøm caù ngoài trong quang gaùnh ñeå ngöôøi “roãi” gaùnh ñi baùn. Moät soá roãi coøn thöôûng theâm tieàn ñeå cho “caù” ngoài yeân khoâng giaõy giuïa, ñeå gaùnh cho deã. Nhö vaäy, ngöôøi ta tin raèng muøa buoân baùn naêm nay seõ

gaëp may maén. Ñaùm troø cöù nhö vaäy keùo daøi haøng giôø ñoàng hoà thaät hoàn nhieân vaø vui veû. Sau ñoù troø dieãn keát thuùc, daân laøng cuøng khaùch thaäp phöông trôû veà ñình thuï loäc goïi laø “dö thaàn dö hueâ”. Sau khi aên uoáng ngöôøi ta tieáp tuïc ñua traûi ôû phía tröôùc ñình. Caùc traûi ñua do daân xoùm ñaûm nhieäm, song ñeå theâm phaàn haáp daãn ngöôøi ta thöôøng môøi theâm caùc traûi ôû nôi khaùc veà döï. Nhö vaäy phaàn ganh ñua seõ gaây caán vaø haáp daãn hôn. Hoäi vui cöù nhö vaäy keùo daøi cho ñeán heát ngaøy 12 thaùng gieâng thì keát thuùc. Quan khaùch vaø daân laøng ra veà vôùi nieàm phaán khôûi vaø vui söôùng, hy voïng moät naêm môùi nhieàu may maén vaø haïnh phuùc hôn. Toân Thaát Bình

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  893

LEÃ HOÄI ÑIEÄN HOØN CHEÙN Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thieân Y A Na Thaùnh Maãu (Baø Chuùa Ngoïc hoaëc Thaàn Meï xöù sôû) : - Leã xuaân teá: - thaùng 2 - Leã thu teá: - thaùng 7 : - Ñieän xaây treân nuùi Ngoïc Traûn, bôø soâng Höông - Ñình laøng Haûi Caùt, huyeän Höông Traø : Thuyeàn roàng röôùc long kieäu Thaùnh Maãu treân soâng Höông töø ñieän Hoøn Cheùn tôùi ñình Haûi Caùt

Ñ

ieän Hoøn Cheùn naèm treân söôøn nuùi Ngoïc Traûn, moät maïch nuùi töø chaân Tröôøng Sôn aên veà phía ñoâng ñeán laøng Haûi Caùt, huyeän Höông Traø thì bò doøng Höông Giang chaën laïi ôû phía taû ngaïn, taïo thaønh moät nuùi coù veû bieät laäp, caây coái xanh toát soi boùng xuoáng doøng soâng. Treân nuùi coù moät choã truõng gioáng nhö moät caùi cheùn khoång loà, vì vaäy ngöôøi ta môùi ñaët teân laø Ngoïc Traûn sôn (nuùi Cheùn Ngoïc), coøn daân gian thì goïi moät caùch noâm na laø Hoøn Cheùn. Nôi ñaây thôø nöõ thaàn ñöôïc caùc vua nhaø Nguyeãn phong laø Thieân Y A Na Thaùnh Maãu, coøn coù teân noâm laø baø Chuùa Ngoïc. Thieân Y A Na Thaùnh Maãu, nguyeân xöa voán laø nöõ thaàn cuûa ngöôøi Chaêm coù teân laø Poâ Yang Inoâ Nagar goïi taét laø Poâ Nagar töùc thaàn Meï Xöù Sôû, maø theo truyeàn thuyeát Chaêm laø thaàn ñaõ saùng taïo ra ñaát ñai, caây coái, röøng goã quyù, luùa, baép... vaø daïy daân caùch troàng troït. Laø thaàn meï Xöù Sôû neân thaàn Poâ Nagar ñöôïc ngöôøi Chaêm thôø trong caùc laêng thaùp ôû nhieàu nôi töø Thöøa Thieân,

Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän ñeán taän Baø Ròa-Vuõng Taøu. Nhöõng di chæ khaûo coå hoïc cho bieát teân nöõ thaàn Poâ Nagar ñaõ ñöôïc ghi treân caùc bia coå baèng chöõ Phaïn hay chöõ Chaêm töø theá kyû thöù III ôû Myõ Sôn, Ñoàng Döông, Thaùp Baø Nha Trang, thaùp Poâ Roâmeâ Phan Rang. Ñaùng chuù yù nhaát laø hai nôi thôø Thieân Y A Na Thaùnh Maãu (Poâ Nagar), ñoù laø ñieän Hoøn Cheùn ôû Hueá vaø Thaùp Baø ôû Nha Trang. Hai ñieåm naøy caùch xa nhau treân 600 kiloâmeùt, nhöng laïi coù lieân quan vôùi nhau veà nguoàn goác söï tích.(1) Saùch OÂ chaâu caän luïc cuûa Döông Vaên An vieát vaøo naêm 1555 coù ghi “Ñeàn Y A Na ôû xaõ Khuaát Phoá, huyeän Kim Traø, tuïc truyeàn thaàn laø ñaøn baø cuõng coù linh öùng.”(2) Nhö vaäy, laø ít ra töø theá kyû XVI ñaõ coù ñeàn thôø nöõ thaàn ngöôøi Chaêm ñöôïc laäp ôû nôi ñaây. Ngöôøi Vieät, khi ñeán ñònh cö taïi vuøng ñaát naøy, ñaõ tìm thaáy ôû vaên hoùa cö daân baûn ñòa neùt töông ñoàng veà tuïc thôø cuùng hình töôïng baø Meï - bieåu töôïng naêng löïc saùng taïo vaên

894

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

hoùa vaät chaát vaø tinh thaàn - gaàn guõi vôùi tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät nhö tuïc thôø meï AÂu Cô, baø Ñanh, baø Ñaäu... duø raèng baø Meï Xöù Sôû (Poâ Nagar) Chaêm voán laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi thò toäc maãu heä, coøn hình töôïng baø Meï Vieät thì laïi mang caùc yeáu toá cuûa cheá ñoä phuï quyeààn.(3) Vua Nguyeãn ñaàu tieân laø Gia Long ñaõ saéc phong cho nöõ thaàn goác Chaêm naøy danh hieäu “Hoàng Nhaân Phoå Teá Linh ÖÙng Thöôïng ñaúng thaàn”. Thaùng 3 naêm 1832, vua Minh Maïng ñaõ cho tu söûa, môû roäng ngoâi ñeàn vaø saéc phong laø “Thöôïng ñaúng thaàn”. Ñeán Töï Ñöùc naêm thöù tö (1851) baø ñöôïc phong laø “Thöôïng ñaúng toái linh thaàn”. Döôùi trieàu Ñoàng Khaùnh (1886), ñeàn ñöôïc xaây khang trang hôn, ñöôïc boå sung theâm nhieàu ñoà khí töï vaø ñoåi teân thaønh Hueä Nam Ñieän (Hueä Nam coù nghóa “ban aân cho nöôùc Nam”, cuõng coù nghóa cho caû vua Nam) vaø cuoäc teá leã haèng naêm ôû ñaây ñöôïc naâng leân thaønh quoác leã. Vua Ñoàng Khaùnh cuõng töï nhaän mình laø “ñoà ñeä cuûa Thaùnh Maãu”, maëc duø vua vaãn goïi Thaùnh Maãu baèng chò.(4) Luùc ñaàu, moãi naêm xuaân thu nhò kyø, trieàu ñình coù cöû quan chöùc veà laøm chuû teá, sau giaûm xuoáng chæ coøn vaøo dòp teá xuaân (vaøo thaùng 2). Naêm Duy Taân thöù 3 (1909), baø laïi ñöôïc saéc phong danh hieäu “Thieân Y A Na Ngoïc Dieãn Phi Toái cao ñaúng thaàn”. (5)

Ñöông nhieân, trong quaù trình “chuyeån hoùa” töø moät baø Chuùa xöù Chaêm trôû thaønh moät Thaùnh Maãu Vieät ñöôïc thôø trong thaàn ñieän môùi, ngoaøi caùch dieãn aâm theo loái chuyeån nghóa teân goïi Poâ Yang Inoâ thaønh Thieân Y A Na Thaùnh Maãu, caùc nho só coøn ñöôïc huy ñoäng ñeå khai thaùc caùc truyeàn thuyeát daân gian, nhöõng huyeàn thoaïi veà söï linh öùng cuûa baø ñeå cho ñöa vò nöõ thaàn baûn ñòa vaøo heä thoáng thaàn linh cuûa ngöôøi Vieät maø khoâng gaëp phaûi phaûn öùng naøo, traùi laïi coøn taïo theâm ñöôïc söï ngöôõng moä vaø suøng kính cuûa nhaân daân.(6) Veà ñieåm naøy, coù theå noùi baûn vaên bia do Phan Thanh Giaûn ghi laïi truyeàn thuyeát ôû nuùi Ñaïi An (Khaùnh Hoøa) ñaõ ñaùp öùng ñöôïc moät caùch cô baûn. Khaûo saùt hai baøi vaên teá nhö baøi Vaõn Baø (ôû thaùp Baø Nha Trang) vaø baøi Coå thaùp linh tích (ôû ñieän Hoøn Cheùn), ta thaáy tuy coù khaùc nhau ôû moät soá chi tieát, nhöng noäi dung chính thì caû hai baøi ñeàu döïa vaøo tinh thaàn cuûa baûn vaên bia noùi treân. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Thöøa Thieân phuû (ñöôïc soaïn sau baûn vaên bia khoaûng nöûa theá kyû cuõng ghi: “ÔÛ söôøn nuùi Ngoïc Traûn, huyeän Höông Traø, coù ñeàn Ngoïc Traûn, coøn goïi laø ñeàn Haøm Long, thôø thaàn Thieân Y A Na Dieãn Phi Chuùa Ngoïc vaø thaàn Thuûy Long.” Thöïc ra, ñieän Hoøn Cheùn khoâng chæ thôø coù hai vò thaàn maø coøn coù nhieàu vò thaàn khaùc

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  895 nhö hai vò thaàn phuï taù cuûa Thieân Y A Na Thaùnh Maãu (moät thaàn nöôùc laø Thuûy Long vaø moät thaàn nuùi laø Sôn Trung). Nhöng vì caùc vò thaàn ñeàu laø nöõ caû - maø theo quan ñieåm cuûa Nho giaùo coù caùi gì chöa oån laém - neân sau ñoù ñaõ phaûi boå sung theâm “Luïc vò toân thaàn” laø nam, ôû caáp thaáp hôn (goàm 3 thaàn nöôùc, 3 thaàn nuùi) treân buïc thôø cuûa ñieän Hueä Nam. Vì raèng, theo quan ñieåm phong kieán, “baát cöù nôi ñaâu, caùi uy nghi cuûa phuï quyeàn cuõng caàn ñöôïc sôn son theáp vaøng”(7). Ñieän Hoøn Cheùn coøn thôø caû ñöùc Phaät vaø thaùnh Quan Coâng cuøng hôn moät traêm vò thaàn linh khaùc thuoäc haøng ñoà ñeä cuûa caùc thaàn thaùnh noùi treân. Sau naêm 1954, ñieän coøn thôø theâm Lieãu Haïnh coâng chuùa. Nhö vaäy laø, qua nhöõng bieán thieân lòch söû, töø moät ñeàn thôø nöõ thaàn Chaêm ñaõ daàn daàn chuyeån thaønh ñieän thôø ña thaàn. Ñöông nhieân, vò thaàn ñöôïc toân vinh cao ôû ñaây, ñöôïc nhieàu saéc phong cuûa trieàu ñình nhaát laø Thieân Y A Na Thaùnh Maãu. Ñoù cuõng laø ñieàu khaùc bieät giöõa ñieän Hoøn Cheùn vaø Thaùp Baø Nha Trang, tuy raèng caû hai nôi ñeàu thôø cuøng moät vò thaàn coù chung nguoàn goác. Moät ñieàu ñaùng chuù yù khaùc ôû ñaây laø caùc coâng trình kieán truùc cuûa ñieän ñeàu ñöôïc trang trí hình aûnh con chim phuïng treân caùc bôø noùc, bôø quyeát vaø ngay caû treân caùc ñoà töï khí. Chim phuïng töôïng tröng cho phuï

nöõ, maø ôû ñaây laø ñeàn thôø nöõ thaàn. Haèng naêm vaøo dòp teá xuaân (thöôïng thuaàn thaùng 2 aâm lòch) haøng vaïn khaùch haønh höông töø nhieàu nôi ñoå veà ñieän Hoøn Cheùn baèng ñuû caùc loaïi phöông tieän. Leã teá dieãn ra taïi Minh Kính Ñaøi, ñieän thôø chính naèm ôû giöõa, maët höôùng ra soâng. Minh Kính Ñaøi chia laøm 3 cung (theo thöù töï töø cao xuoáng thaáp, töø sau ñeán tröôùc, caên cöù theo chöùc naêng thôø phuïng): Ñeä Nhaát Cung, coøn goïi laø Thöôïng Cung, nôi thôø Thaùnh Maãu Thieân Y Na, Thaùnh Maãu Vaân Höông, aûnh vua Ñoàng Khaùnh vaø moät soá thaàn thaùnh cao caáp khaùc; Ñeä Nhò Cung, coøn laø Cung Hoäi Ñoàng, thôø haøng chuïc töôïng thaàn thaùnh khaùc nhau, coù caû töôïng Phaät, laøm nôi thieát trí caùc ñoà thôø duøng ñeå röôùc trong dòp leã; Ñeä Tam Cung, coøn goïi laø Tieàn Ñieän, coù höông aùn, hai beân ñaët troáng, chuoâng laø choã cöû haønh teá leã, cuõng laø nôi khaùch haønh höông ñeán cuùng baùi. Sau teá leã taïi ñieän laø ñaùm röôùc Thaùnh Maãu töø Hueä Nam Ñieän tôùi ñình Haûi Caùt. Ñaùm röôùc ñöôïc cöû haønh long troïng treân nhöõng chieác “baèng” (goàm nhieàu chieác thuyeàn gheùp laïi gioáng nhö chieác beø). Nhöõng chieác “baèng” noái tieáp nhau treân ñoaïn soâng Höông töø beán soâng nôi ñieän Hoøn Cheùn veà ñeán beán laøng Haûi Caùt, sau ñoù leân boä ñi veà

896

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñình. Ñaùm röôùc tieán haønh vaøo ban ñeâm, ñeøn neán saùng tröng, côø xí saëc sôõ vôùi ñoâng ñaûo thieän nam tín nöõ aên maëc ñuû maøu saéc treân caùc chieác “baèng” phaûn chieáu döôùi doøng soâng Höông laáp laùnh. Ñi ñaàu ñaùm röôùc laø chieác “baèng” chôû baøn thôø cuøng long kieäu Thaùnh Maãu vaø hoøm saéc vua phong. Keá theo laø moät chieác “baèng” khaùc chôû baøn thôø, kieäu vaø hoøm saéc cuûa nhò vò Thöôïng Ngaøn vaø Thuûy Cung Thaùnh Maãu. Sau khi ñaõ röôùc ñeán ñình Haûi Caùt, hoâm sau caùc vò thaàn laïi ñöôïc long troïng ñöa trôû veà Hueä Nam Ñieän theo ñuùng traät töï nhö ñaõ dieãn

ra trong ñaùm röôùc ngheânh thaàn toái hoâm tröôùc. Ñi heát quaõng ñöôøng boä ñeán beân soâng, ñaùm röôùc ñöôïc chuyeån xuoáng caùc “baèng” roài trôû veà Ñieän Hueä Nam vôùi côø, loïng, quaït... uy nghi trong tieáng troáng vaø tieáng nhaïc roän raøng cho ñeán khi ñoaøn “baèng” gheù beán. Ngaøy nay, ñieän Hoøn Cheùn ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán vaø haèng naêm thu huùt khaùch thaäp phöông khaù ñoâng, khoâng phaûi vì ñoù laø moät di tích toân giaùo maø coøn vì caùc coâng trình kieán truùc ñöôïc ngöôøi xöa loàng vaøo khung caûnh thieân nhieân thô moäng, höõu tình cuûa nuùi soâng xöù Hueá. Thaïch Phöông

(1) Xem theâm Leã hoäi Thaùp Baø Nha Trang cuøng trong taäp saùch naøy. (2) Döông Vaên An. OÂ chaâu caän luïc, tr.76 (3) Theo thaàn thoaïi Chaêm, baø Noâ Naga sinh ra töø boït bieån vaø maây trôøi, coù taát caû 97 ngöôøi choàng vaø 36 coâ con gaùi. Coøn theo caùc nho só cuûa vöông trieàu nhaø Nguyeãn, thì Thieân Y A Na Thaùnh Maãu mang tính traàn tuïc hôn, ñaõ keát hoân vôùi moät hoaøng töû vaø sinh ñöôïc 2 con, coù nhieàu thaàn löïc vaø moät soá ñöùc tính cuûa thaàn linh Vieät. (4) Ñieàu naøy traùi ngöôïc vôùi quy taéc cuûa trieàu ñình, vì nhaø vua bao giôø cuõng ñöùng treân caùc thaàn linh caû nöôùc, do ñoù môùi phong taëng ñöôïc. (5) Theo Ñaøo Thaùi Hanh, Truyeän nöõ thaàn Thieân Y A Na Thaùnh Maãu, B.A.V.H. 1914 (6) Ví nhö caâu chuyeän baø Kieán Thaùi Vöông, meï cuûa Ñoàng Khaùnh ñaõ ñeán caàu ñaûo vaø ñöôïc baùo chính xaùc laø con baø (töùc Ñoàng Khaùnh) seõ leân laøm vua trong 3 naêm. Hay caâu chuyeän baø hoaøng phi cuûa vua Thieäu Trò nhaân ñi chôi baèng thuyeàn ngang qua ñieän Hoøn Cheùn ñaõ ñaùnh rôi chieác oáng nhoå baèng vaøng xuoáng nöôùc saâu, theá maø chæ coù moät lôøi khaán baø Thaùnh Maãu, töï nhieân chieác oáng nhoå töø töø noåi leân. (7) Vaên Ñình Hy, Quaù trình chuyeån hoùa töø Poâ Inoâ Nagar (Chaøm) ñeán Thieân Y A Na Thaùnh Maãu (Vieät). Taïp chí Vaên hoïc, H, soá 6-1979

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  897

HOÄI ÑUA THUYEÀN ÔÛ THÖØA THIEÂN - HUEÁ Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Khoâng quy ñònh : Soâng Höông, thaønh phoá Hueá : 2 loaïi ghe: ghe ngang 12 ngöôøi, ghe möïc 32 ngöôøi, ñua 3 voøng 6 löôït (ñöôøng ñua 2 km)

T

höøa Thieân-Hueá laø moät tænh coù nhieàu soâng, ñaàm, phaù nöôùc lôï. Nhaân daân ôû ñaây haèng naêm toå chöùc hoäi ñua thuyeàn treân soâng Höông, soâng Boà, ôû cöûa Thuaän An (phaù Tam Giang...) trong caùc dòp vui chôi, nhöõng ngaøy leã, ngaøy Teát. Ngoaøi vieäc ñua taøi, reøn luyeän kyõ naêng bôi cheøo, ñoái vôùi nhieàu ngöôøi thì ñaây coøn laø thuù vui daân daõ vaø ñaõ trôû thaønh moät taäp quaùn. Vì vaäy chieác ghe ñua ñöôïc coi troïng, coù nhaø ñeå caát giöõ, coù cöû ngöôøi troâng coi caån thaän, vaø tröôùc khi haï thuûy, thöôøng coù toå chöùc cuùng thaàn. Ghe ñua ôû ñaây goàm coù hai loaïi: Loaïi nghe ngang coù taàm ngaén, coù söùc chôû töø 10 ñeán 12 ngöôøi, keå caû quaân bôi, ngöôøi laùi, ngöôøi taùt nöôùc. Loaïi ghe möïc (coù möïc thöôùc quy ñònh) daøi taàm, coù söùc chôû toái ña 32 ngöôøi, keå caû quaân bôi, ngöôøi laùi, ngöôøi caàm nhòp, ngöôøi taùt nöôùc. Veà maët caáu truùc cuûa ghe ñua (caû hai loaïi), phaàn döôùi (phaàn meâ) ñöôïc laøm baèng tre caät ñan vaø treùt daàu raùi, phaàn treân (phaàn be) baèng goã, do vaäy ghe raát nheï, löôùt nhanh.

Theå thöùc ñua ñöôïc quy ñònh khaù chaët cheõ. Nhieàu yù kieán cho raèng töø Thöøa Thieân trôû vaøo Nam, theå thöùc ñua ghe coù chòu aûnh höôûng phaàn naøo cuûa vaên hoùa Chaêm. Ñöôøng ñua thöôøng ñöôïc boá trí ôû nôi thuaän tieän nhaát ñeå cho coâng chuùng xem vaø coù ñoä daøi trung bình töø 1,5 ñeán 2 kiloâmeùt. Thoâng thöôøng, caùc cuoäc ñua trong laøng xaõ thì ñôn giaûn, coøn caùc cuoäc ñua caáp huyeän, caáp vuøng hay lieân huyeän, lieân vuøng thì vieäc toå chöùc ñaêng kyù vaø chuaån bò coù nhieàu coâng phu hôn. Ñeán ngaøy hoäi ñua, caùc ghe ñua sau khi boác thaêm ñeå xeáp choã ñeàu taäp trung tröôùc khaùn ñaøi. Caùc tay bôi ñoäi nguõ chænh teà, ngoài ñuùng vò trí cuûa töøng ghe. Khi troáng leänh noåi leân, caùc laùi rôøi khoûi khaùn ñaøi chaïy ñeán ghe cuûa mình, baèng ñoäng taùc nhanh goïn ñaåy ghe ra khoûi beán. Luaät ñua baét buoäc moãi thuyeàn phaûi bôi moät voøng quanh veø roán roài môùi höôùng veà veø thöôïng, sau ñoù voøng veà veø haï (coù ñi ngang khaùn ñaøi), roài voøng leân treân trôû laïi veø thöôïng... Cöù theá cho ñuû 3 voøng, 6 traùo.

898

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ngay töø ñieåm xuaát phaùt nôi khaùn ñaøi, ghe ñua ñi voøng veø roán, ñöôøng heïp, ghe ñoâng, soùng daäy nhieàu, cho neân deã va chaïm nhau, coù theå uùp ghe, bò chìm neáu khoâng coù kinh nghieäm. Khi veà ñeán ñích cuõng vaäy, ôû voøng cuoái caùc ghe ñeàu phaûi voøng veø roán ñeå veà ñích ôû beân phaûi khaùn ñaøi. Nhö vaäy, ñöôøng ñua khoâng phaûi ñöôøng thaúng maø coù nhieàu ñöôøng voøng, thaäm chí ñöôøng voøng ngoaët. Ñoù laø caùi khoù ñoái vôùi caùc ghe daøi taàm. Tay bôi gioûi, dai söùc chöa phaûi laø yeáu toá quan troïng nhaát, maø phaûi coù kinh nghieäm, kyõ thuaät laùi ñieâu luyeän môùi mong giaønh ñöôïc thaéng lôïi. Veà giaûi thöôûng, trong toaøn cuoäc ñua goàm coù: 1. Giaûi cuùng: Ñaây laø giaûi taëng cho ghe naøo veà ñaàu trong hieäp ñua khai maïc. Giaûi naøy coù giaù trò nhoû, khoâng cao. Baûn thaân moãi ghe ñua coù theå thua hieäp ñaàu naøy ñeå ruùt ra nhöõng keát luaän caàn thieát veà ñöôøng bôi, caùch boá trí löïc löôïng, ñieàu khieån tay laùi...

2. Giaûi thöôûng cho töøng hieäp ñua: Ghe ñua thöôøng töø 10 ñeán 12 chieác. Cuoäc ñua dieãn ra suoát caû ngaøy, coù theå ñeán 7, 8 hieäp ñua. Moãi ghe trong quaù trình döï cuoäc ñua coù quyeàn khoâng tham gia moät soá hieäp ñua, coù theå vì lyù do truïc traëc kyõ thuaät, ghe bò söï coá caàn söûa chöõa, hoaëc muoán doàn söùc ñeå thaéng moät soá hieäp, keå caû hieäp keát thuùc. 3. Giaûi phaù: Giaûi keát thuùc cuoäc ñua. Tröôùc ñaây, ghe naøo giaønh ñöôïc giaûi phaù thì ban toå chöùc taëng moät con heo soáng ñeå ñoäi bôi veà môû tieäc möøng thaéng lôïi. 4. Giaûi tam lieân thaéng: Giaûi naøy thöôøng coù giaù trò cao nhaát, ñöôïc trao cho ghe naøo thaéng lieân tieáp trong 3 hieäp khoâng bò giaùn ñoaïn. Thí duï, phaûi thaéng ñöôïc lieân tieáp 3 hieäp 1, 2, 3 hoaëc 3, 4, 5... Hoäi ñua thuyeàn (ghe) ôû Thöøa Thieân - Hueá laø moät sinh hoaït vaên hoùa - theå thao töø laâu ñôøi, coù söùc thu huùt ñoâng ñaûo ngöôøi tham gia ôû noâng thoân cuõng nhö thaønh thò. Thaïch Phöông

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  899

LEÃ HOÄI CUNG ÑÌNH LEÃ ÑAÊNG QUANG

T

hôøi phong kieán, vôùi quan nieäm nöôùc khoâng theå moät ngaøy khoâng coù vua, neân khi moät vò vua qua ñôøi thì vieäc taán phong cho vua môùi laø moät coâng vieäc heát söùc heä troïng. Vua môùi keá nghieäp laø môû ra moät thôøi ñaïi môùi: nieân hieäu môùi, nhöõng thay ñoåi môùi... Cho neân nghi leã coâng boá vua môùi leân ngoâi (leã ñaêng quang) laø nghi leã coù taàm quan troïng ñaëc bieät. Söû saùch coøn ghi laïi nhieàu laàn ñaêngg quan cuûa caùc vò vua qua caùc thôøi ñaïi, song nhöõng chi tieát tæ mæ ít khi ñöôïc ghi cheùp laïi. Nhöõng nghi thöùc coøn ghi ñöôïc tæ mæ hôn caû laø vaøo trieàu Nguyeãn. Ñeå chuaån bò cho moät leã ñaêng quang ñoøi hoûi phaûi maát nhieàu coâng söùc vaø tieàn cuûa. Töø tröôùc nhieàu ngaøy, boä Leã ñaõ phaûi cöû ngöôøi ñeán laøm leã teá ôû ñaøn Nam giao, Thaùi mieáu.. ñeå kính caùo thieân ñòa vaø caùc vò lieät thaùnh. Trong vaø ngoaøi kinh thaønh ñöôïc doïn deïp phong quang, saïch seõ. Nhöõng nôi dieãn ra nghi leã ñöôïc ñaëc bieät chuù troïng. Saùt ngaøy

leã, ôû ñieän Thaùi Hoøa ñaõ ñaët saün hai hoaøng aùn tröôùc ngai vaøng, hai chaâu aùn ôû hai gian taû, höõu, hai ñoäi tieåu nhaïc ôû taû, höõu beä roàng, hai ñoäi nhaïc ôû taû, höõu theàm dieän. Vaøo canh naêm ngaøy chính leã, troáng Ngoï moân vöøa gioùng leân ba hoài, treân kyø ñaøi ñaõ thaáy treo côø khaùnh hyû, bieàn binh ñöa ñaïi giaù loã boä ñeán saân sau ñieän Thaùi Hoøa, phía nam caàu Kim Thuûy ñaët moät long ñình coù taøn loïng che tröôùc cöûa Ngoï moân vaø baøy nghi thöùc thöôøng trieàu taïi saân ñieän Caàn Chaùnh. Ñoàøng thôøi vôùi caùc vieäc treân, töø tôø môø saùng Noäi caùc ñaõ cöû ngöôøi ñeán ñieän Caàn Chaùnh lónh hoøm aán ngoïc, hoäp son, oáng kim phuïng ñöïng tôø chieáu, ñöa ra ñieän Thaùi Hoøa. Hoøm aán ngoïc ñaët treân hoaøng aùn chính giöõa, hoäp son treân chaâu aùn ôû gian beân taû. Roài boä Leã cöû ngöôøi nhaän hoøm kim saùch, hoøm bieåu, chuùc tuïng, leã phaåm möøng ñaët leân caùc aùn coøn laïi trong ñieän. Caùc vieân quan tuyeân chieáu, ñoïc bieåu ñöùng chöïc ôû chaùi ñoâng. Hoaøng töû, hoaøng thaân, hoaøng

900

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coâng, hoaøng ñeä vaø baùch quan vaên voõ theo ban taäp hôïp ñoâng ñuû trong, ngoaøi ñieän Thaùi Hoøa. Caùc toân nhaân nhaøn taû, toân sinh, giaùm sinh ñöùng ôû taû, höõu phía nam caàu Kinh thuûy. Quan Kinh Doaõn phuû Thöøa Thieân höôùng daãn kyø laõo caùc huyeän thuoäc phuû ñeán chöïc haàu ôû hai beân saân Phu Vaên Laâu. Ñeán giôø ñaõ ñònh, sau khi boä Leã vaø vieân thò veä ñaïi thaàn cho vua bieát coâng vieäc söûa soaïn ñaõ nghieâm chænh, nhaø vua trong phaåm phuïc ñaïi trieàu töø noäi ñieän böôùc ra, uy nghi leân ngöï toïa ôû ñieän Caàn Chaùnh. Ty Loan giaù ñöa kieäu tôùi theàm ñieän, taâu môøi vua leân xa giaù. Treân laàu Ngoï moân chuoâng troáng noåi leân. Ñeán theàm phía baéc ñieän Thaùi Hoøa, nhaø vua xuoáng kieäu, ung dung böôùc leân caùc baäc caáp. Chuoâng troáng ngöøng baët treân laàu Ngoï moân, chín tieáng suùng leänh noå vang. Baáy giôø, vua ngöï treân ngai vaøng. Thaùi giaùm ñoát loø traàm höông nghi nguùt. Baùch quan, trong tö theá töøng haøng, töøng caáp ñònh saün, ñoàng loaït laïy 5 laïy laøm leã taán toân. Xong, taát caû ñeàu quyø. Khi aáy moät vieân quan Noäi caùc kính caån böng hoøm ñöïng kim saùch ñaët leân treân hoaøng aùn ôû phía tröôùc ngai vaøng. Quan ñoïc kim saùch böôùc ñeán theàm ñieän ôû gian giöõa, maët höôùng veà ngai vaøng, quyø xuoáng tieáp

nhaän, do quan Noäi caùc giao, sau ñoù tuyeân ñoïc: “Troäm nghe: Ñaët ra vua thaày laø chí lyù cuûa thöôïng ñeá thöông daân chuùng, leân ngoâi hoaøng ñeá laø danh hieäu cuûa thaùnh nhaân...”. Sau khi neâu roõ di chieáu truyeàn ngoâi cho ñöùc kim thöôïng cuûa vò vua quaù coá, ñöùc ñoä cuûa vua keá nhieäm vaø yù nguyeän suy toân cuûa beà toâi, saùch vaên keát thuùc baèng nhöõng lôøi trang troïng: “Cuùi xin: tröôùc thì nghó lo tính keá laâu daøi cho nhaø nöôùc, sau thì chieáu coá loøng suy toân cuûa thaàn daân. Danh hieäu veû vang, sôùm leân ngoâi baùu. Noi theo nghieäp lôùn, trôøi Nam soi saùng boán phöông, baûo veä nhaân daân, vaän nöôùc muoân phuùc höôûng thuï, chuùng thaàn raát möïc troâng mong, khoân xieát vui möøng.” Baùch quan ñöùng daäy leã 5 laïy. Tieáp theo laøm leã khaùnh haï. Hai quan Noäi caùc chia nhau böng hoøm bieåu möøng vaø hoøm leã möøng treân caùc chaâu aùn, sau ñoù giao cho vieân quan ñoïc bieåu quyø ôû theàm ñieän tröôùc ngai vaøng. Vò naøy môû hoøm bieåu vaø ñoïc to, sau ñoù baùch quan quyø vaùi vaø ñöùng daäy laøm leã 5 laïy. Moät vieân quan boä Laïi quyø taâu xin vua duøng aán ngoïc. Hai quan Noäi caùc môû hoøm aán ngoïc vaø oáng kim phuïng ñöïng tôø chieáu vua ban,

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  901 laáy aán ngoïc ñoùng vaøo tôø chieáu. Ñeán ñaây hoaøn taát leã Khaùnh haï vua leân ngoâi. Vua rôøi ngai vaøng, treân laàu Ngoï moân phaùt chín tieáng suùng leänh. Ñeán ñieän Caàn Chaùnh, nhaø vua ngöï leân baûo toïa ñeå caùc hoaøng töû nhoû tuoåi, caùc hoaøng ñeä, coâng töû vaøo laøm leã 5 laïy. Sau ñoù vua rôøi baûo toïa vaøo nghæ ngôi ôû noäi cung. Trong khi aáy, taïi ñieän Thaùi Hoøa, sau khi vua rôøi ngai vaøng vaøo ñieän Caàn Chaùnh, boä Laïi vaø Noäi caùc cöû ngöôøi giao ngay caùc hoøm aán ngoïc, hoäp son, hoøm ñöïng chieáu vua ban tôùi caùc tröïc, tænh cho caùc quan Thaùi giaùm ñöa vaøo cung vua. Ñoaøn röôùc tôø chieáu ñöïng trong oáng kim phuïng ra Ngoï moân bao goàm ñaïi bieåu caùc boä, nha, ty, sôû, caùc hoaøng thaân, hoaøng coâng, hoaøng töû, hoaøng ñeä. Ñoaøn ngöôøi chaäm raõi vöôït qua saân Ñaïi trieàu, caàu Trung ñaïo, chia ban ñöùng treân laàu Nguõ phuïng, tröôùc vaø sau cöûa Ngoï moân theo traät töï ñaõ ñònh. Sau khi laäp ban xong, vieân quan Tuyeân chieáu böôùc tôùi theàm gian chính giöõa laàu Nguõ phuïng xöôùng to: “Coù chieáu vua ban.” Baùch quan nhaát nhaát quyø xuoáng, tôø aân chieáu ñöôïc hai quan Noäi caùc böng ra. Quan Tuyeân chieáu höôùng maët veà phía Nam xöôùng to. Noäi dung tôø chieáu ca ngôïi coâng ñöùc söï nghieäp cuûa caùc ñaáng quaân vöông thuôû tröôùc vaø nhaø vua vöøa baêng haø, vieäc chuaån bò ñaïi

leã ñaêng quang, muïc ñích vaø yù nghóa hoaøng thaùi töû nhaän ngoâi thieân töû, nguyeän voïng cuûa thaàn daân caû nöôùc. Baûn tuyeân chieáu cuõng coâng boá caùc ñieàu aân thöôûng. Ví duï nhö khi vua Thieäu Trò leân ngoâi coù caùc ñieàu aân thöôûng sau: 1. Ban thöôûng cho hoaøng thaân coâng, quaän coâng, hoaøng ñeä, phuû Toân nhôn. 2. Gia caáp baäc cho hoaøng töû, thaân phieân vaø quan vieân vaên voõ. 3. Kính teá ñaøn Xaõ taéc, mieáu Ñeá Vöông caùc ñôøi, Vaên mieáu, Voõ mieáu, mieáu thaønh hoaøng ôû kinh ñoâ vaø vaät thaàn kyø trong töï ñieåm ôû kinh vaø caùc traán. 4. Kính teá ôû danh sôn, ñaïi xuyeân. 5. Mieãn thu thueá leä tieàn thoùc naêm Thieäu Trò thöù nhaát. 6. Mieãn caùc thueá leä tieàn thoùc, saûn vaät tröôùc ñaây coøn thieáu vaø soá thoùc coâng vay möôïn. 7. Chuaån môû aân khoa thi Höông, thi Hoäi. 8. Gia thöôûng löông boång cho quan vieân töø nhaát phaåm ñeán cöûu phaåm. 9. Gia thöôûng tieàn löông cho caùc vò nhaäp löu laïi caùc nha vaø leã sinh, y sinh, töôïng y, phaùp luïc, chieâm haäu, nha laïi caùc phuû, huyeän.

902

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

10. Gia thöôûng tieàn löông cho giaùm sinh, aám sinh, hoïc sinh, cöû nhaân, tuù taøi laøm vieäc ôû boä vaø caùc tænh. 11. Gia thöôûng tieàn löông cho bieàn binh ôû kinh, caùc traán vaø nhaân coâng loø moå ôû kinh. 12. Caáp ñuû tieàn haøng thaùng cho lính giaûn taïi nguõ. 13. Caáp tieàn löông cho caùc phu traïm. 14. Gia thöôûng tieàn löông cho caùc traùng haïng thuoäc caùc hoä bieät naùp, daân ñinh giaø oám. 15. Cho khoâi phuïc caùc nhaân vieân bò giaùng. 16. Mieãn cho soá tieàn bò xöû phaït boång. 17. Boå duïng caùc nhaân taøi, phaåm haïnh toát aån daät nôi röøng nuùi. 18. Boå duïng caùc nhaân só tinh thoâng voõ ngheä, taøi söùc hôn ngöôøi. 19. Löôïng boå tuù taøi 40 tuoåi laøm chöùc daïy hoïc. 20. Mieãn giaûm möùc phaït cho caùc tuø töû hình vaø caùc tuø phaïm ñang bò giam giöõ.

21. Tha boång cho phaïm nhaân bò toäi phaïm, toäi löu trôû xuoáng. 22. Mieãn giaûm cho keû troán traùnh töï ra ñaàu thuù. 23. Mieãn giaûm cho caùc aùn xöû boâi lang chöa thanh toaùn. Sau khi tuyeân ñoïc xong, tôø chieáu ñöôïc treo vaøo sôïi daây tô, do quan boä Laïi, boä Hoä töø töø thaû xuoáng saân Ngoï moân. Boä Leã ñoùn nhaän tôø chieáu ñaët leân long ñình. Ty Loan nghi töø töø röôùc long ñình ra Phu Vaên Laâu giöõa hai haøng taøn loïng, nghi tröôïng theo haàu. Sau ñoaøn röôùc laø caùc quan vieân boä Laïi vaø boä Hoä. Ñeán nôi, tôø chieáu ñöôïc daùn leân, coâng boá roäng raõi cho daân chuùng trong kinh vaø caùc tænh bieát. Quan Kinh Doaõn phuû Thöøa Thieân, quan ñöùng ñaàu caùc huyeän höôùng daãn caùc kyø laõo nghe ñoïc chieáu vaø laøm leã 5 laïy. Tôø chieáu ñöôïc boä Laïi, boä Hoä ñem phaân phaùt cho caùc ñòa phöông trong caû nöôùc. Moät khoâng khí vui veû vaø hoà hôûi trong, ngoaøi kinh thaønh vaø lan daàn ra coâng chuùng caû nöôùc. Toân Thaát Bình

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  903

LEÃ MÖØNG VUA NHAÂN DÒP TEÁT NGUYEÂN ÑAÙN

V

aøo khoaûng raèm thaùng chaïp, theo leä, boä Leã thaân haønh hoäi ñoàng vôùi thò veä khaån tröông xeáp ñaët vò trí, chuaån bò vaät phaåm moät caùch chu ñaùo ñeå kòp cöû haønh leã vaøo sôùm moàng moät Teát aâm lòch. VEÀ TRANG TRÍ

ÔÛ ñieän Thaùi Hoøa, ñaët hoaøng aùn tröôùc baûo toïa, töùc ngai vaøng; ñaët hai chaäu aùn ôû gian thöù hai beân taû vaø beân chaùi taây. Traûi chieáu laïy cuûa caùc thaân vöông, phieân vöông, hoaøng thaân cuøng nhöõng quan chöùc ñöôïc pheùp “thöôïng ñieän” ôû hai gian taû, höõu. Ñaët phaåm thöù caùc quan vaên voõ, toân töôùc tam phaåm trôû leân ôû taû, höõu beä roàng, phaåm thöù caùc quan töù phaåm trôû xuoáng ôû taû höõu theàm roàng. Treo ñoà nhaïc ôû beä roàng, rieâng ñoà nhaïc lôùn ñöôïc ñaët ôû theàm roàng. ÔÛ ñieän Caàn Chaùnh, taát caû caùc gian ñeàu traûi chieáu saün saøng. Vaøo ñuùng canh naêm moàng moät teát sau ba hoài troáng vaø loaït suùng leänh, treân kyø ñaøi côø vaøng leân cuøng côø khaùnh hyû caùc maøu; ñoàng thôøi xa giaù, voi, ngöïa, côø, suùng laäp töùc daøn baøy tröïc saün ôû phía nam caàu Kim Thuûy.

Taïi ñieän Caàn Chaùnh, caùc vieân quan boä Leã kính caån böng hoäp bieåu möøng cuûa baùch quan ñaët vaøo chaâu aùn ôû gian thöù hai beân taû, hoäp bieåu möøng cuûa caùc ñòa phöông vaøo chaâu aùn ôû chaùi phía taây. Trònh troïng vaø saün saøng, moät vieân quan truyeàn chæ, moät vieân quan ñoïc bieåu, moät vieân quan Noäi caùc daâng hoäp bieåu möøng ñeán chöïc haàu ôû chaùi beân ñoâng, naêm quan Noäi caùc khaùc lo vieäc tieáp nhaän caùc hoäp bieåu möøng cuûa caùc ñòa phöông ñeán chöïc haàu ôû chaùi taây. Caùc thaân coâng vaø baùch quan trong trieàu phuïc theo ban ñöùng tröïc. Ty Loan nghi töø töø ñöa xa giaù tôùi theàm ñieän. Caùc toaùn lính caàm nghi tröôïng, nhaõ nhaïc nghieâm trang baøy haøng. Ñeán giôø, sau lôøi taâu cuûa quan boä Leã vaø ñaïi thaàn ban voõ raèng “Trong, ngoaøi ñeàu ñaõ nghieâm chænh”, nhaø vua ñoäi muõ cöûu long, maëc aùo hoaøng baøo, ñeo ñai ngoïc, tay caàm hoát traán khueâ töø beân trong ñieän uy nghi böôùc ra, ñöôøng beä ngöï leân ngai vaøng. Höông traàm ñöôïc ñoát leân nghi nguùt. Vieân quaûn veä loan giaù ñoäi muõ ñaàu hoå, tay caàm ñai vaøng truyeàn cho ñoäi hoä veä baøy loan giaù, ñöa xe vua leân theàm ñieän roài quì taâu: Xin Hoaøng ñeá leân

904

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

xe. Laäp töùc chuoâng, troáng raàm roä gioùng leân treân laàu Ngoï moân. Xa giaù khôûi haønh qua Ñaïi cung moân, tieán veà phía baéc ñieän Thaùi Hoøa. Nhaø vua xuoáng xe, böôùc leân theàm ñieän. Ñaïi nhaïc tröôùc Ñaïi cung moân, chuoâng troáng treân laàu Ngoï moân vaø chín tieáng oáng leänh vöøa döùt, vua ngöï leân ngai vaøng, ñaïi nhaïc noåi leân. Töø phía sau, moät vieân thaùi giaùm tieán tôùi ñoát lö höông traàm leân hoaøng aùn tröôùc ngai vaøng, ñaïi nhaïc ngöøng taáu. Khi aáy leã taùn xöôùng: Taáu baøi nhaïc Lyù bình! Tieåu nhaïc noåi leân, sau khi nhaïc döùt, baùch quan vaên voõ baøy theo thöù töï ñaõ ñònh tröôùc.

Xöôùng: Ñoïc bieåu möøng! Quan Tuyeân chieáu trònh troïng ñoïc bieåu, ñoïc xong trao laïi cho moät vieân quan khaùc böng ñaët leân hoaøng aùn roài lui ra. Baùch quan phuû phuïc laïy 5 laïy. Tieåu nhaïc taáu khuùc Khaùnh bình. Khi nhaïc döùt, baùch quan laïi laïy 5 laïy roài chia ban. Luùc naøy, vieân quan Tuyeân chæ kính caån böôùc tôùi theàm gian giöõa ñieän, maët höôùng veà ngai vua, quì taâu: Xin truyeàn chæ, roài vaùi maáy caùi, ñöùng daäy quay maët veà saân Ñaïi trieàu nghi, noùi to: Coù chæ! Taùn leã xöôùng: Baøy ban!

Xöôùng: Taáu baøi nhaïc Lyù bình! Tieåu nhaïc noåi. Nhaïc döùt, baùch quan laïy 5 laïy. Xöôùng: Laøm leã Khaùnh haï! Baùch xuoáng.

quan

ñoàng

loaït

quyø

Xöôùng: Daâng bieåu möøng! Moät vieân quan Noäi caùc böôùc ñeán gian thöù hai beân taû böng hoäp bieåu möøng cuûa baùch quan treân chaâu aùn ñaët vaøo chieác hoaøng aùn ôû gian giöõa. Vieân quan Tuyeân chieáu böôùc leân theàm ñieän ôû gian giöõa, quì xuoáng, maët höôùng veà ngai vua, sau ñoù nhaän hoäp bieåu môû ra.

Baùch quan raêm raép quì xuoáng. Quan Tuyeân chæ môû tôø chæ ñoïc to: “Phuùc laønh ñaàu naêm, caùc ngöôøi cuøng höôûng, seõ ban thöôûng theo thöù baäc...” Ñoïc xong, baùch quan phuû phuïc. Nhaïc cöû baøi Di bình. Nhaïc döùt, baùch quan ñoàng laïy 5 laïy roài chia ban. Moät vieân quan boä Leã böôùc ra khoûi haøng, quì taâu “Leã khaùnh haï xong”. Taùn leã xöôùng, cho ñaïi nhaïc cöû baøi Hoøa bình, ñeán ñaây keát thuùc ñaïi leã taïi ñieän Thaùi Hoøa. Vua rôøi ngai vaøng giöõa tieáng nhaïc roän raõ, veà ngöï ñieän Caàn Chaùnh, buoåi leã tieáp tuïc. Nhaø vua laïi thieát ngöï toïa ñeå caùc thaân phieân,

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  905 hoaøng thaân, caùc quan vaên nguõ phaåm, voõ töù phaåm trôû leân vaøo ñieän chia ban ñöùng haàu, caùc thaùi giaùm daãn caùc em nhoû cuûa nhaø vua leân theàm ñieän, boä Leã daãn caùc coâng töû vaøo xeáp haøng ôû saân ñieän, taát caû cuøng laïy vua 5 laïy. Sau ñoù nhaø vua môùi rôøi ngöï toïa vaøo nghæ ngôi sau

noäi ñieän. Ngaøy moàng 1 vaø moàng 2 Teát vua ban yeán vaø taëng phaåm cho hoaøng thaân quoác thích vaø quan laïi laàn löôït theo qui ñònh maø tham döï theo ngoâi thöù. Toân Thaát Bình

LEÃ TEÁ NAM GIAO

T

röôùc hai ngaøy, böôùc sang canh naêm, sau maáy tieáng oáng leänh phaùt noå, moät toaùn ngöôøi döï töï chia nhau mang höông neán, traø, röôïu daâng leân caùc aùn thôø ôû Theá mieáu, Thaùi mieáu. Raïng saùng, boán vò hoaøng thaân sung chöùc Khaâm meänh ñaïi thaàn maëc trieàu phuïc ñeán laøm leã kyø caùo, moät vò ñöôïc pheùp thay maët vua caùo vôùi tieân vöông veà nhaät kyø cöû haønh leã troïng. Taïi ñaøn Nam giao, moät toaùn lính lo vieäc röôùc long ñình ñeán ñaët ôû gian giöõa nhaø Thaàn khoá, laøm nôi ñaët baûn vaên teá. Phuû Noäi vuï mang ngoïc, luïa, naäm, cheùn, ñoà thôø, leã phaåm, höông, ñeøn, traàm, traø baøy saün ôû hai gian taû höõu. Taát caû caùc ñoà vaät caàn duøng hoaëc döï phoøng coøn laïi ñöôïc caét ñaët ôû Trai cung. Suoát ngaøy hoâm aáy, nhöõng ai coù döï phaàn coâng vieäc laøm leã taïi ñaøn, laàn löôït

ñeàu tieán haønh dieãn taäp cho thuaàn thuïc ñeán töøng chi tieát nhoû. Buoåi chieàu, xa giaù vaø haøng traêm voi ngöïa cuøng caùc haïng loã boä khaùc cuûa vua, caùc toaùn lính ñöôïc phaân coâng daãn ñöôøng (tieàn ñaïo), theo haàu sau (haäu ñaïo) cuøng ban nhaïc... laàn löôït taäp keát ñaày ñuû, nghieâm chænh beân beán ñoø bôø nam soâng Höông thuoäc xaõ Döông Xuaân. Thuyeàn ngöï cuûa vua vaø caùc haïng thuyeàn haàu côø xí röïc rôõ ñöôïc lính thuûy ñieàu ñeán chöïc saün ôû beán Phu Vaên Laâu. Tröôùc moät ngaøy, baét ñaàu töø canh naêm, caám binh côø xí, giaùo maùc ñaày ñuû daøn boïc chung quanh, caû trong laãn ngoaøi vaø caùc nhaø Thaàn truø, Thaàn khoá, Trai cung. Lính cuûa caùc quaân boä binh xeáp haøng nghieâm ngaët vaøo vò trí phaân ñònh cuûa mình doïc hai beân con ñöôøng xa giaù cuûa nhaø vua ñi qua, keùo daøi töø trong

906

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Ñaïi Noäi ñeán beán Phu Vaên Laâu, qua beán ñoø bôø nam soâng Höông ôû xaõ Döông Xuaân cho tôùi taän ñaøn Nam Giao. Ñoàng thôøi, kyø laõo saùu huyeän thuoäc phuû Thöøa Thieân baøy höông aùn hai beân ñöôøng töø beán ñoø bôø nam cho tôùi taän ñaøn sôû, hoï phaûi quì ñoùn vaø quì tieãn xa giaù cuûa vua cho ñeán khi vua yeân vò taïi Trai cung. Vaøo giôø tyù ngaøy leã, quan Khaâm meänh ñaïi thaàn phaåm phuïc ñaïi trieàu leân Phöông ñaøn laøm leã kyø caùo laàn cuoái cuøng. Sau khi röûa tay saïch seõ, quan Khaâm meänh ñeán tröôùc baøn thôø thaép höông laïy boán laïy roài cung kính quyø xuoáng. Ñuùng luùc ñoù, quan Ñoäc chuùc môû chuùc vaên ra ñoïc. Ñoïc xong, quan Khaâm leänh laïy taï roài chaâm löûa ñoát böùc chuùc vaên naøy. Moät khoâng khí trang nghieâm chôø ñôïi bao truøm leân ñaøn sôû vaø suoát doïc loä trình ñoaøn Ngöï ñaïo ñi qua daøi gaàn 4km. Ñaùm röôùc baét ñaàu vaøo luùc trôøi vöøa taûng saùng, môû ñaàu baèng vieäc caùc thaùi giaùm böng Ñoàng nhaân trong phoøng Trai cung ôû ñieän Caàn Chaùnh baøn giao cho quan Thaùi thöôøng töï. Ñoàng nhaân naøy seõ ñöôïc röôùc leân ñaët ôû Trai cung taïi ñaøn Nam Giao. Daân chuùng töø khaép ngaû keùo veà ñoâng ñuùc. Côø xí, göôm giaùo röïc trôøi, naùo nöùc chôø ñôïi. Khi côø vaøng tung bay treân kyø ñaøi laø luùc baùo hieäu giôø phuùt xa giaù saép leân ñöôøng.

Luùc doù, taïi ñieän Caàn Chaùnh, trong boä quaàn aùo thöôøng phuïc vua ngöï leân ngai vaøng. Vieân quan ñaûm traùch vieäc baûo veä kinh thaønh trong luùc vua ñi vaéng cung kính böôùc ñeán tröôùc ngai vaøng laøm leã baùi maïng 5 laïy. Nhaø vua truyeàn chæ trao kyø baøi (taám theû ñaëc bieät) cho vieân quan giöõ thaønh vaø daën doø ñoâi ñieàu caån troïng. Lónh kyø baøi xong, quan giöõ thaønh laïy 5 laïy ñeå taï ôn hoàng phuùc ñöôïc vua tín nhieäm giao cho ñaûm ñöông coâng vieäc ñaïi söï. Sau ñoù oâng lui ra cöûa quyø, chôø ñeå tieãn vua. Kieäu vua ñöôïc ñöa tôùi theàm ñieän. Vua xuoáng ngai, böôùc leân kieäu ngoài treân baûo toïa. Nhaân vieân ty Loan nghi röôùc kieäu vua theo ñöôøng Duõng ñaïo treân saân ñieän Caàn Chaùnh, vöôït qua Ñaïi cung moân. Ñuùng luùc aáy, chuoâng troáng gioùng vang treân laàu Ngoï moân. Ñi ñaàu laø quan Thò veä ñaïi thaàn vaø lính caåm y hoä veä, ñi sau laø ñoaøn lính haàu. Qua khoûi Ñaïi cung moân, ñoaøn röôùc reõ traùi, vöôït ñieän Thaùi Hoøa, voøng veà caàu Trung ñaïo. Chín oáng phaùo leänh noå, kieäu vua qua cöûa Ngoï moân. Quan quaân ôû laïi giöõ thaønh quì hai beân maët baéc Ngoï moân, cuùi ñaàu tieãn vua. Ñeán beán Phu Vaên Laâu, kieäu vua ñöôïc röôùc leân thuyeàn ngöï. Ñoaøn thuyeàn nhoå neo nhaèm höôùng bôø nam thaúng tieán. Thuyeàn caäp beán, vua ñaõ trang nghieâm trong phaåm phuïc ñaïi trieàu: muõ cöûu long, aùo hoaøng baøo, ñeo ñai

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  907 ngoïc, caàm hoát traán khueâ. Moät vieân quan ñaïi thaàn hoä giaù quyø taâu: “Beân ngoaøi ñaõ saép ñaët chu taát.” Thaùi giaùm chuyeån lôøi taâu leân vua. Baáy giôø vieân Quaûn veä loan giaù truyeàn leänh cho lính hoä veä ñöa kieäu tôùi roài quì taâu môøi vua leân kieäu. OÁng leänh noå chín tieáng, kieäu vua rôøi thuyeàn ngöï leân bôø. Ñoaøn ngöï ñaïo haønh tieán veà ñaøn sôû ñeán luùc naøy môùi taäp hôïp ñaày ñuû qui moâ, vôùi ba ñaïo: Tieàn ñaïo, Trung ñaïo, Haäu ñaïo. Saép xeáp cuûa ñoäi Tieàn ñaïo thaät uy nghi: Daãn ñaàu laø hai thôùt voi trang hoaøng loäng laãy, treân mình voi döïng laàu sôn son, moãi thôùt voi do moät vieân quaûn töôïng vaø ba töôïng binh ñieàu khieån, chuùng chaäm raõi böôùc ñi daùng veû trang nghieâm. Tieáp sau voi laø ñoäi hình goàm: Hai voõ quan cöôõi ngöïa caàm côø Caûnh taát coù lính che loïng. Tieáp ñeán laø caùc voõ quan goàm vieân Ñoâ thoáng vaø hai vieân Chaùnh quaûn ñi hai beân, hai toaùn lính nhung phuïc, toaùn beân traùi khieâng moät caùi giaù chieâng, toaùn beân phaûi khieâng moät giaù troáng ñeàu che loïng ñoû. Lieàn sau laø vieân Thoáng cheá cöôõi ngöïa, coù loïng che caàm loa ñoàng, chung quanh laø moät toaùn lính maëc nhung phuïc, caàm côø Nguõ haønh (côø Kim, Moäc ôû beân phaûi, côø Thuûy, Hoûa ôû beân traùi, côø Thoå ôû giöõa). Roài ñeán phöôøng troáng nguõ loâi (Nguõ loâi ñoàng coå) mang naõo baït, thanh la,

troáng (ñaùnh hai tieáng moät). Theo sau laø 60 lính ngöï laâm aùo næ ñoû caàm côø Tam taøi, Töù phöông, Vaân caåm, Long vaân, Thaäp nhò thôøi thaàn, Phong vaân, Loâi vuõ vaø 8 lính ngöï laâm Caàm pha, Thò hueä, Phu vaên, Chaán voõ, Haønh khaùch. Tieáp laø 4 caám binh caàm moät laù côø Baéc ñaåu lôùn ñi giöõa, hai beân laø hai haøng lính caàm 28 laù côø Nhò thaäp baùt tuù. Coã xe Ngoïc loä do moät thôùt voi keùo, hai haøng kî binh vaø 14 boä binh ñi theo hoä veä. Coã xe Long ñình do 4 con ngöïa keùo, hai beân che quaït laù vaû theâu roàng, maây, chöõ phuùc, chöõ thoï, 12 boä binh ñi theo hoä veä hai beân. Roài ñeán ban Ñaïi nhaïc vôùi troáng lôùn, keøn lôùn, thanh la, tuø vaø, nhöng khoâng cöû nhaïc suoát ñöôøng ñi. Tieáp ñeán moät toaùn lính daøn haøng tö caàm côø Tam taøi, Töù phöông, 10 caùi taøn maøu vaøng. Coã xe Long ñình ñeå röôïu goïi laø Phuùc töûu, ñöôïc che baèng hai loïng vaøng. Moät Long tieãn che baèng boán loïng vaøng, coù 20 boä binh hoä veä hai beân. Cuoái cuøng laø kieäu Cöûu long khuùc bính che hai loïng vaøng, 4 boä binh ñi theo hoä veä. Tieáp, laø ñoäi Trung ñaïo: Ñi ñaàu laø vieân Thoáng cheá cöôõi ngöïa, hai beân coù hai con ngöïa ñoùng baønh, theo sau laø hai vieân Chaùnh quaûn ñi song song, hai giaù troáng, giaù chieâng che loïng ñoû do moät vieân suaát ñoäi ñieàu khieån ñaùm lính khieâng, theo sau nöõa laø moät toaùn

908

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

caùc voõ quan. Tieáp ñeán laø ban Nhaõ nhaïc vôùi ñaøn, saùo, hoà, nhò, phaùch, seânh tieàn. Coã Long ñình kim baûo ñöïng caùc thöù ngoïc quí khi laøm leã, do saùu ngöôøi khieâng, hai haøng lính caàm côø, quaït daøn hai beân ñeå hoä veä. Sau ñoù laø moät ñoaøn lính hoä veä Caûnh taát ñi haøng hai, caàm côø Thanh long, Baïch hoå, Huyeàn vuõ, Chu töôùc, côø Baùt quaùi, Long, Phuïng, Nhaät Nguyeät. Coã xe Long ñình che hai loïng vaøng chôû ñoà teá phuïc cuûa vua. Hai haøng lính Ngöï laâm caàm taøn vaøng, quaït vaû, göôm tröôøng hoä veä, kieäu Cöûu Long khuùc bính ñöôïc che baèng hai loïng vaøng, sau kieäu laø caùc vò toân töôùc. Boán haøng lính caåm y mang 4 ñeøn loàng, 2 lö höông, hai hoäp höông, 2 phaát traàn, 2 chieác göôm tuoát traàn chuoâi maï vaøng, 2 thanh Ngöï kieám, 16 chieác gaäy Kim ngoâ, 16 chieác gaäy Ngöï tröôïng, 8 caùi buùa vaøng, 8 caùi chuøy vaøng. Baây giôø môùi ñeán kieäu vua, hai beân che 4 chieác loïng vaøng baèng luïa theâu hoa, maây nguõ saéc, 4 chieác taøn vaøng baèng voùc theâu 9 con roàng, hai beân coù 20 lính thò veä daøn haàu, ñi sau laø moät ban Nhaõ nhaïc vöøa haønh tieán vöøa cöû nhaïc. Nhaø vua ngoài treân Long lieãn, ñaàu chít khaên vaøng, mình maëc aùo vaøng, im laëng, trang nghieâm. Theo haàu sau kieäu vua laø caùc hoaøng thaân, hoaøng töû, caùc thaùi giaùm. Boán ngöôøi lính khieâng ngöï kyõ (gheá cuûa vua) che 4 loïng vaøng, moät toaùn lính tuùc veä caàm buùa vaøng

chuøy vaøng, tröôøng thöông theo haàu. Xe nhuyeãn nhö che 4 loïng vaøng coù lính caàm côø quaït ñi hai beân. Moät coã xe Long ñình che boán loïng vaøng chôû caùc ñoà ngöï duïng. Hai möôi lính thò veä vaø hai con ngöïa ñoùng baønh. Cuoái cuøng laø moät toaùn lính vôùi côø, quaït phaáp phôùi ñuû maøu. Ñoaøn Haäu ñaïo tieáp theo. Môû ñaàu laø caùc quan ñaïi thaàn ban voõ nhö Ñoâ thoáng, Thoáng cheá, Ñeà ñoác, Laõnh binh; theo sau laø giaù chieâng, giaù troáng vaø 4 haøng boä binh daøi caàm côø Tam taøi, Nhò thaäp thôøi thaàn, Nhò thaäp baùt tuù. Moät coã xe Long ñình che 2 loïng vaøng, 2 quaït vaû, beân trong ñaët töôïng Ñoàng nhaân, tay caàm bieån ghi hai chöõ Trai giôùi. Theo sau laø caùc quan voõ töù phaåm, quan vaên nguõ phaåm trôû xuoáng, ngöôøi cöôõi ngöïa, keû ñi voõng do lính khieâng coù che loïng. Phaàn cuoái cuûa Haäu ñaïo, cuõng laø phaàn cuoái cuûa ñaùm röôùc laø moät toaùn lính caàm côø quaït vaø hai thôùt voi trang hoaøng röïc rôõ. Ñaùm röôùc khoång loà naøy khôûi haønh töø kinh thaønh vaøo saùng sôùm, nhöng maõi ñeán giôø ngoï (12g) môùi tôùi ñöôïc Nam Giao vì soá löôïng ngöôøi quaù ñoâng neân toác ñoä di chuyeån chaäm. Khi tôùi phía Baéc cuûa ñaøn, chuoâng troáng ôû Trai cung laäp töùc gioùng leân raàm roä. Caùc thaân phieân,

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  909 hoaøng thaân coâng, hoaøng thaân, caùc quan vaên nguõ phaåm, voõ töù phaåm trôû leân quyø thaønh hai haøng hai beân saân Trai cung. Kieäu vöøa tôùi, taát caû ñoàng cuùi ñaàu, röôùc vua vaøo noäi cung. Chuoâng, troáng ngöøng taáu. Khoâng khí yeân laëng trang nghieâm. Ñôïi vua nghæ ngôi moät laùt cho ñôõ meät, boä Leã daâng baûn vaên teá vua xem, chôø pheâ chuaån. Sau ñoù chia ngöôøi mang long ñình, taøn, loïng, nghi tröôïng ñeán Vieân ñaøn saép ñaët, giao cho vieân quan ñöùng ñaàu ñoäi baûo veä giöõ gìn caån thaän. Ñoàng thôøi, boä Leã hôïp cuøng vôùi quaân thò veä, phuû Noäi vuï mang röôïu Thònh phuùc ñöïng trong caùc vòm to coù nieâm phong caån maät ñeán ñaët vaøo Long ñình ôû gian giöõa Thaàn khoá, caét cöû caùc nhaân vieân tröïc lo canh giöõ nghieâm ngaët. ÔÛ Trai cung vua tònh taâm luoân luoân nhìn vaøo töôïng Ñoàng nhaân ñeå taâm nieäm trai giôùi tröôùc khi haønh leã. Ñeán ñaàu giôø muøi (14g - 15g), moät hoaøng thaân coâng nghieâm trang trong leã phuïc hoäi ñoàng vôùi Ñöôøng quan boä Leã, quan Thaùi thöôøng töï, Quang loäc töï vaø caùc quan huyeän thuoäc kinh ñeán sôû Thaàn truø xem xeùt vieäc chuaån bò traâu boø laøm teá phaåm, sau ñoù truyeàn leänh gieát thòt ñuùng caùch thöùc ñaõ ñònh. Buoåi chieàu, boä Leã baøn baïc vôùi quan Thaùi thöôøng töï ñeå mang baûn Chuùc vaên ñeán Trai cung ñeå vua nghi ngöï danh vaøo, sau ñoù ñöa Chuùc vaên naøy ñaët leân hoaøng aùn ôû Giao ñaøn.

Ñeán giôø qui ñònh, khoaûng xeá chieàu, sau khi leänh phaùt ra, taát caû ñeøn, ñuoác ñoàng loaït ñoát leân saùng röïc caû moät vuøng suoát ñeâm ngaøy cho tôùi kyø keát thuùc leã. Treân Vieân ñaøn, Phöông ñaøn, Haï ñaøn caùc haïng höông, ñeøn, traàm, traø, caùc leã phaåm traâu boø, ñeøn, luïa, vaøng, ngoïc, cheùn, baùt, xoâi, röôïu... ñeàu ñöôïc xeáp ñaët ñaày ñuû, nghieâm caån vaøo caùc choã qui ñònh. Caùc quan phaân hieán, boài teá, chaáp söï coù maët ôû vò trí cuûa mình. Caùc ca coâng cung kính ñöùng chôø hai beân taû höõu ñaøn. Ba möôi vieân quaûn cai, quaûn veä, cai ñoäi, hieäu uùy cuûa Thaân binh, Caám binh daøn haøng hai beân Vieân ñaøn. Hai beân baäc caáp cuûa Haï ñaøn vaø Phöông ñaøn, moãi nôi coù 8 vieân quaûn veä, cai ñoäi lính Thaân binh, Caám binh giô cao ñeøn, ñuoác, kieám chôø ñoùn vua ñeán laøm leã. Moät vuøng ñeøn ñuoác saùng röïc giöõa boán phöông ñaém chìm trong boùng toái huyeàn aûo, taát caû im laëng, chôø ñôïi giaây phuùt thieâng lieâng. Khi canh naêm ñaõ ñieåm, sau tieáng baùo giôø cuûa Khaâm thieân giaùm thì laäp töùc vaøo khaéc thöù nhaát: Quan ñaïi thaàn Hoä giaù vaø Ñöôøng quan boä Leã chuyeån lôøi taâu vaøo Trai cung: “Trung nghieâm ngoaïi bieân.” (trong ngoaøi ñeàu ñaõ nghieâm chænh ñaày ñuû) Moät khaéc im laëng troâi qua. Khaéc thöù ba: Vua maëc aùo long coån maøu thanh thieân boùng möôït theâu hình maët trôøi, traêng, sao, nuùi, soâng,

910

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

roàng, maây, muõ ñính hai chöõ vaïn thoï baèng vaøng, 12 hình roàng vaøng, 6 ngoïn löûa baèng vaøng, 300 haït san hoâ, traân chaâu, pha leâ vaø 656 haït vaøng röïc rôõ, tay caàm hoát traán hueâ baèng ngoïc daøi moät thöôùc hai taác, töø Trai cung böôùc ra, ngöï leân kieäu ñaõ chöïc saün, giöõa tieáng chuoâng ngaân leân traàm laéng. Ngöï giaù baét ñaàu khôûi haønh. Kieäu vua ñi giöõa. Tröôùc vaø sau laø hai haøng côø, quaït, taøn, loïng, suùng, göôm. Nhaõ nhaïc theo haàu nhöng khoâng ñöôïc pheùp cöû nhaïc. Ñeán cöûa phía nam cuûa Haï ñaøn, ngöï giaù döøng laïi, vua xuoáng kieäu böôùc vaøo choã ngoài ôû nhaø Ñaïi thöù. Ñaây laø choã taïm nghæ cuûa vua coù maøn che quanh ñeå chuaån bò böôùc vaøo laøm leã. Sau khi chuaån bò xong, baét ñaàu töø ñaây caùc nghi leã teá trôøi ñöôïc tieán haønh tuaàn töï töø Haï ñaøn ñeán Phöông ñaøn vaø dieãn ra chuû yeáu ôû Vieân ñaøn. Vua laø vò chuû teá trong suoát toaøn boä cuoäc teá long troïng vaø trang nghieâm naøy. Cuoäc teá dieãn ra vôùi taát caû caùc nghi thöùc ñaày ñuû nhaát maø ngaøy nay ta coøn coù theå bieát ñöôïc khi tham döï caùc cuoäc teá leã ôû hoäi coå truyeàn ngöôøi Vieät, vôùi moät trình töï tæ mæ theo lôøi xöôùng cuûa vò thoâng taùn. Ñöông nhieân dieãn tieán cuoäc teá Nam Giao coøn phong phuù vaø tæ mæ hôn nhieàu so vôùi caùc cuoäc teá nay coøn thaáy ôû hoäi laøng. Nghi leã cöû haønh khoaûng treân 2 giôø. Sau khi cuoäc teá keát thuùc, vua

töø Phöông ñaøn qua cöûa nam xuoáng Ñaøn haï, böôùc ra Thaàn loä. Ngöï giaù ñaõ chôø saün, vua leân kieäu ñi veà Trai cung. Nghi tröôïng hoài loan nhaát möïc theo ñuùng leã. Ca sinh haùt khuùc khaùnh thaønh. Taïi Trai cung, baù quan vaên voõ trong ngoaøi ñaõ nghieâm haøng. Nhaø vua ñoâi muõ ñöôøng caân (muõ khoâng coù caùnh chuoàn) maëc aùo long baøo, caàm ngoïc khueâ ngöï leân ngai vaøng. Moät vò Ñöôøng quan boä Leã quì taâu: “Kính taâu, ñaïi leã Nam Giao ñaõ thaønh, thaân phieân, hoaøng thaân, beà toâi vaên voõ xin laøm leã möøng.” Khi aáy thoâng taùn xöôùng: Baøi ban, Nhaõ nhaïc taáu! Baùch quan theo vò trí ñaõ ñònh baøy ban leã. Nhaõ nhaïc cöû haønh. Xöôùng: Cuùc cung baùi! Taát caû ñoàng laïy 5 laïy. Leã xong, vieân Quaûn veä Ty Loan giaù truyeàn leänh saép ñaët loan giaù, taâu xin vua leân kieäu. Nhaø vua rôøi Trai cung leân kieäu giöõa hai haøng thaân phieân, hoaøng thaân, baù quan vaên voõ quyø laïy ñeå tieãn ñöa. Chuoâng, troáng ôû Trai cung gioùng giaû noåi leân. Ñaïi nhaïc, nhaõ nhaïc, quaân nhaïc cuøng nhaát loaït ñoàng taáu, kieäu vua ñeán cöûa Baéc thì chuoâng troáng ngöng tieáng, kyø laõo phuû Thöøa Thieân quyø ñoùn tieãn vua veà Ñaïi noäi. Ñeán beán soâng Höông, vua ngöï leân thuyeàn, thay leã phuïc baèng thöôøng phuïc.

THÖØA THIEÂN - HUEÁ  911 Thuyeàn ngöï vöøa caäp beán Phu Vaên Laâu, lính thò veä, bieàn binh ñaõ chöïc saün ñeå ngheânh ñoùn. Ngöï giaù theo cöûa Quaûng Ñöùc tieán veà Ngoï moân. Chuoâng troáng treân laàu Nguõ phuïng noåi leân. Khi ngöï giaù vaøo tôùi ñieän Caàn Chaùnh, phaùt 9 tieáng oáng leänh. Chuoâng troáng im tieáng. Vua leân ngai vaøng nhaän laïi kyø baøi do quan giöõ thaønh ñem noäp.

Cuoäc teá tuy baän roän vaø vaát vaû, song töø vua tôùi quan vaø caû daân chuùng ñeàu thaáy yeân loøng vì hy voïng naêm ñoù muøa maøng seõ töôi toát, con ngöôøi seõ khoûe maïnh, vaø quoác thaùi daân an thöïc söï. Toân Thaát Bình

912

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

QUAÛNG NAM HOÄI ÑUA GHE ÔÛ HOÄI AN Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaàn ghe (cuùng Thaàn chuû) : - Töø moàng 3 ñeán moàng 7 thaùng gieâng (ñua thuyeàn) - Ngaøy 15 thaùng 2 (leã caàu ngö) : Soâng Thu Boàn ñoå ra cöûa Ñaïi Chieâm (Ñaø Naüng) : Haøng traêm trai bôi döï

ÔÛ

khu vöïc thò xaõ Hoäi An vaø vuøng phuï caän cöûa soâng Thu Boàn ñoå ra bieån Ñoâng (cöûa Ñaïi Chieâm) haèng naêm thöôøng toå chöùc ñua ghe vaøo caùc dòp: sau Teát Nguyeân Ñaùn töø moàng 3 ñeán moàng 7 thaùng gieâng, leã Caàu ngö vaøo raèm thaùng 2 aâm lòch. Rieâng leã Caàu an (Kyù yeân) taï ôn thaùnh vaø caàu mong muøa maøng boäi thu, laøng xoùm yeân vui, khoâng coù beänh dòch vaø tai naïn xaûy ra thì khi caàn môùi toå chöùc. Ñòa ñieåm ñua ghe laø quaõng soâng Thu Boàn töø thò xaõ xuoâi veà phía Caåm Nam, saùt bieån. Trong caùc dòp ñua treân, thì cuoäc ñua nhaân leã Caàu ngö thöôøng dieãn ra soâi ñoäng hôn caû, vì coù söï tham gia nhieät thaønh cuûa ñoâng ñaûo ngö daân, nhöõng ngöôøi coù cuoäc soáng gaén chaët vôùi bieån, quan nieäm hoäi ñua ghe laø dòp ñeå laøm vui

loøng thaàn thaùnh - “thöôïng sôn, haï thuûy” - vaø nhöõng ngöôøi khuaát maët khaùc. Phoå naøo thaéng cuoäc coi nhö laø ñieàm baùo seõ gaëp vaän may, laøm aên phaùt ñaït, ñöôïc muøa toâm caù, traùnh ñöôïc nhieàu ruûi ro cho vaïn mình. Neáu khoâng ñöôïc giaûi thì cuõng nhaän ñöôïc ñaëc aân cuûa theá giôùi voâ hình. Vì vaäy, soá ngöôøi tham gia ôû dòp naøy thöôøng ñoâng ñuùc hôn, giaûi thöôûng cuõng lôùn hôn caùc dòp ñua khaùc. Taát caû caùc phí toån cho cuoäc ñua ñeàu do ngö daân töï nguyeän ñoùng goùp. Ñua ghe töø laâu ôû vuøng naøy ñaõ thaønh tuïc, thaønh leä, moät nhu caàu khoâng theå thieáu ñöôïc trong ñôøi soáng vaên hoùa - tinh thaàn cuûa nhaân daân, ñaëc bieät laø vôùi baø con ngö daân. Caùc vaïn laäp ra phoå ñua ñöôïc toå chöùc vaø quaûn lyù chaët cheõ, moãi phoå coù treân döôùi 100 ngöôøi. Kinh phí goàm vieäc

QUAÛNG NAM  913 saém ghe, baûo quaûn, luyeän taäp tay bôi, ngöôøi chaêm soùc höông khoùi nôi thôø thaàn ghe, cuõng ñeàu do daân töï nguyeän ñoùng goùp. Moät hoäi ñua ñoøi hoûi chuaån bò khaù kyõ löôõng nhieàu khaâu: choïn khuùc soâng ñònh toå chöùc cuoäc ñua, caém coïc tieâu, ñieåm xuaát phaùt, ñích ñeán. Ngoaøi ra, treân bôø phaûi döïng khaùn ñaøi cho caùc chöùc saéc, quan khaùch, choã hoïp thaønh vaø nôi troïng taøi laøm vieäc, toå chöùc trang trí, côø xí... Khi nhaän ñöôïc thoâng baùo veà cuoäc ñua, caùc phoå ghe phaûi kieåm tra ghe, söûa chöõa neáu caàn, taäp hôïp quaân bôi vaø luyeän taäp töø 5 ñeán 10 ngaøy. Daân chuùng lo quyeân goùp vaø chuaån bò khaâu haäu caàn. Tröôùc ngaøy hoäi ñua ghe, caùc phoå ñeàu taäp trung laïi ñoâng ñuû ñeå cuùng thaàn chuû. Hoâm khai maïc cuoäc ñua, troïng taøi coù nhieäm vuï thoâng baùo ñaày ñuû danh saùch caùc phoå tham gia cuoäc ñua, nhöõng qui taéc caàn tuaân thuû, giaù trò giaûi thöôûng cuûa naêm aáy. Thöôøng thì cuoäc ñua coù hai giaûi: giaûi röôïu vaø giaûi chính. Giaûi röôïu coù tính chaát thaêm doø, thöû taøi, sô boä ñaùnh giaù vaø döï ñoaùn. Giaûi chính môùi laø cuoäc thi ñua thöïc söï. Ñaây noùi veà caùch thöùc ñua ghe. Treân ñöôøng ñua nôi khuùc soâng ñaõ

choïn, ngöôøi ta caém ba coïc tieâu: tieâu treân, tieâu döôùi vaø tieâu roán. Ñieåm xuaát phaùt cuoäc ñua laø beán, nôi coù ñaët baøn höông aùn, coù ban chaám thi vaø troïng taøi ngoài. Khi leänh xuaát phaùt vöøa ban ra, caùc ghe ñua voøng qua tieâu roán ñeå ra ñöôøng ñua, vöôït veà phía tieâu treân, roài voøng quanh tieâu treân ñeå veà tieâu döôùi, laïi voøng quanh tieâu döôùi ñeå veà tieâu roán. Khi ñaõ ñaït ñuû soá voøng quy ñònh, ghe baét buoäc phaûi voøng quanh tieâu roán laàn cuoái ñeå veà beán. Thöôøng thì cuoäc ñua chính coù hai giaûi nhaát vaø nhì. Muoán giaønh ñöôïc chieán thaéng, ghe ñua phaûi ñaït ñöôïc caùc yeáu toá: Ghe phaûi toát, töùc laø coù caáu truùc chaéc chaén, löôùt soùng eâm, ngöôøi ñieàu khieån ghe giaøu kinh nghieäm, ñoäi nguõ quaân bôi ngoaøi söùc deûo dai, phaûi nhanh nhaïy, coù tinh thaàn ñoàng ñoäi cao, coù quyeát taâm lôùn. Cuõng caàn phaûi keå ñeán vai troø chæ ñaïo cuûa coá vaán vaø caùc coå ñoäng vieân. Vì vaäy, tham gia cuoäc ñua khoâng chæ coù nhöõng quaân bôi vaø ngöôøi chæ huy trong phoå ñua maø laø vieäc cuûa caû thoân, caû laøng, laø nieàm vui vaø vinh döï cho moïi ngöôøi. Cho neân böôùc chuaån bò cuõng laø moät khaâu quan troïng. Khoâng khí ngaøy hoäi ñua ñöôïc haâm noùng leân töø nhöõng ngaøy tröôùc ñoù. Khoâng khí ngaøy hoäi heø troåi leân roõ reät. Dö aâm cuûa cuoäc

914

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñua cuõng ñoïng laïi moät thôøi gian laâu sau ñoù. Ñua ghe ôû vuøng Hoäi An mang tính thöøa keá töø tuïc ñua thuyeàn cuûa caû nöôùc trong caùc leã hoäi daân gian,

ñoàng thôøi cuõng coù tieáp thu moät soá aûnh höôûng vaên hoùa Chaêm trong caùch toå chöùc, leã thöùc, quy taéc cuoäc ñua. Thaïch Phöông

HOÄI ÑUA THUYEÀN THU BOÀN Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Nöõ thaàn Thieân Y Ana (baø Thu Boàn) : Töø ngaøy 11 ñeán 12 thaùng 2 : Ngaøy 12 thaùng 2 : Laøng Thu Boàn, xaõ Duy Taân, huyeän Duy Xuyeân : - Ñua thuyeàn nöõ giôùi - 6 thuyeàn (24 ngöôøi/thuyeàn) - Ñöôøng bôi 2km

T

öø beán soâng laøng Thu Boàn (thuoäc xaõ Duy Taân, huyeän Duy Xuyeân, tænh Quaûng Nam), môøi du khaùch ñi boä khoaûng 6km ñeå tôùi thaùnh ñòa Myõ Sôn, ñòa danh noåi tieáng veà moät thôøi vaên hoùa - vaên minh Chaêm Pa, ñeán nay vang boùng vaãn ñeå laïi nhöõng aán töôïng maïnh meõ cho ngöôøi thaêm vieáng. Treân ñöôøng, chuùng ta baét gaëp di tích caùc töôïng, di tích kieán truùc vaø ngheä thuaät ñieâu khaéc Chaêm qua nhieàu pheá tích ñeàn, thaùp raûi raùc ñoù ñaây cuûa caùc vöông trieàu Chaêmpa, maø thôøi hoaøng kim keùo daøi khoaûng treân döôùi 900 naêm (theá kyû IV - XII). Ñöôïc bieát, 71 coâng trình kieán truùc

ngaøy xöa, nay chæ coøn khoaûng 15, maø cuõng khoâng toaøn veïn nöõa. Thaùnh ñòa Myõ Sôn ôû chaân nuùi Chuùa (ngoïn nuùi cao nhaát vuøng) coù doøng Thu Boàn baét nguoàn töø Taây Nguyeân voøng veà ñaây uoán löôïn theo chaân nuùi vaø cung caáp nöôùc cho ruoäng ñoàng maøu môõ cuûa kinh ñoâ Traø Kieäu thôøi naøo. Thu Boàn chaûy tieáp xuoáng vuøng haï löu, tôùi vuøng nhieàu soâng raïch, hoäi nhaäp roài hieàn hoøa xuoâi ra bieån ôû cöûa Ñaïi Chieâm. Daáu veát thôø nöõ thaàn Thieân Y Ana coøn ñöôïc ghi laïi bôûi nhöõng am, mieáu, thaùp, ñeàn thuoäc khu vöïc soâng Thu Boàn.

QUAÛNG NAM  915 Nhöng khoâng chæ coù theá. Ai cuõng bieát, ngay töø ñieän Hoøn Cheùn (töùc ñieän Hueä Nam) beân doøng soâng Höông eâm ñeàm cuûa xöù Hueá cho tôùi thaùp Poh Nagar beân caàu Boùng cuûa thaønh phoá Nha Trang, ñaõ coù bieát bao nôi thôø baø. Rieâng taïi laøng Thu Boàn, ngöôøi ta ñaõ xaây laêng baø trong moät khuoân vieân xinh ñeïp. Nôi ñaây coøn taám bia lôùn, do möa naéng daõi daàu ñaõ baøo moøn heát chöõ. Daáu tích lôø môø treân maët ñaù cho bieát daây laø taám bia khaéc chöõ Chaøm coå. Sau naêm 1975, ngöôøi ta xaây moät am nhoû gaàn bia ñeå thôø baø, laøm nôi cho daân haøng thaùng tôùi khoùi höông. Ngöôøi ñòa phöông khoâng goïi ñuùng teân thaàn nöõ, maø goïi laø Poh Poh phu nhaân, hoaëc thaân maät hôn laø baø Thu Boàn. Poh Poh phu nhaân theo thaàn tích, chính laø Poâ Yang Inoâ Nagar (nöõ thaàn xöù sôû hoaëc baø meï xöù sôû), sau thöôøng goïi laø Poâ Nagar. Caùc vua Nguyeãn sau khi laäp vöông trieàu ñaõ tieáp tuïc toân vinh nöõ thaàn vaø ñeàu phong taëng thaàn hieäu cao quyù nhö “Thieân y Ana Chuùa Ngoïc Dieãn phi Thöôïng ñaúng thaàn”, “Hoä quoác tuùy daân hieån höõu coâng ñöùc”... Haèng naêm, daân môû hoäi töôûng nhôù baø vaøo ngaøy 11, 12 thaùng 2 aâm lòch. Ngoaøi nghi leã daâng höông vaø caàu xin baø aâm phuø cho daân laøm aên bình yeân, thònh vöôïng, ngöôøi ta coøn toå chöùc hoäi ñua thuyeàn daønh cho nöõ

giôùi treân ñoaïn soâng Thu Boàn qua laøng. Do ôn ñöùc baø roäng lôùn, nhieàu nôi bieát tieáng baø, neân cöù ñeán hoäi, ngöôøi töù xöù luõ löôït keùo veà döï thaät ñoâng. Beán soâng taáp naäp thuyeàn beø, aâm vang tieáng ngöôøi cöôøi noùi, nhoän nhòp ngöôøi leân beán xuoáng thuyeàn... Ñoù laø nhöõng cö daân noâng nghieäp vaø caû ngö nghieäp (2 beân bôø soâng Thu Boàn), töø cöûa Nam OÂ, Hoäi An, Ñieän Baøn, ñeán Ñaïi Loäc, Queá Sôn, Traø Lónh... ñaõ khoâng quaûn ngaïi ñöôøng daøi soâng nöôùc veà ñaây döï leã vaø nhaân ñoù tham döï hoäi nöôùc ñaày haøo höùng cuûa caùc thuyeàn ñua nöõ. Hoäi ñua chính thöùc vaøo ngaøy 12 thaùng 2. Töø tinh mô hoâm aáy, ngöôøi Thu Boàn ñaõ long troïng cöû haønh leã röôùc nöôùc töø soâng Thu Boàn leân laøng. Trong khi aáy, thuyeàn ñua caùc xaõ cuûa huyeän Duy Xuyeân, Duy Taân, Duy Chaâu, Duy Thu... vaø cuûa huyeän Ñaïi Loäc nhö Ñaïi An, Ñaïi Cöông, Ñaïi Nghóa... ñaõ laàn löôït keùo ñeán chuaån bò. Moãi thuyeàn ñua goàm 24 ngöôøi. Tröø laùi vaø ngöôøi chæ huy coøn 22 tay bôi. Taát caû nhöõng ngöôøi naøy ñeàu ñaõ qua tuyeån löïa: khoûe maïnh, nhanh nheïn, coù kyõ thuaät cheøo bôi, bieát caùch quaït maùi cheøo ñöa thuyeàn lao tôùi ñeå taêng toác hoaëc bieát chuyeån tay cho thuyeàn löôïn voøng coïc tieâu

916

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

an toaøn. Taát caû ngöôøi döï thi khoâng giôùi haïn tuoåi taùc, song thöôøng laø trong khoaûng töø 18 tôùi 45 tuoåi. Rieâng tay laùi vaø ngöôøi chæ huy phaûi laø trung nieân vöõng tay ngheà, thaïo vuøng soâng nöôùc, luoàng laïch, ñeå giöõ an toaøn töø khôûi cuoäc tôùi khi veà ñích. Ngöôøi chæ huy ñaàu chít khaên vaø thaét löng cuøng maøu (ñoû, vaøng hoaëc xanh, tím...). Caùc nöõ cheøo bôi ñeàu ñoàng phuïc. Moãi thuyeàn choïn 1 maøu ñeå deã phaân bieät. Ñaàu thuyeàn caém chieác côø ñuoâi nheo nhoû cuøng maøu trang phuïc cuûa ñaáu thuû thuyeàn ñoù. Vaøo hoäi ñua, keå töø thôøi gian luyeän taäp taát caû nhöõng ngöôøi naøy phaûi giöõ mình thanh tònh, taém goäi saïch seõ ñeå toû loøng thaønh kính vôùi vò nöõ thaàn mình suøng tín. Döï ñua haèng naêm coù 6 thuyeàn, song cuoäc ñua thöïc söï naùo nhieät bôûi tieáng troáng chieâng ngaøy hoäi thoâi thuùc, cuøng tieáng hoø reo coå vuõ cuûa ngöôøi xem moãi luùc moãi aâm vang, nhoän nhòp. Ngöôøi xem ñöùng raûi raùc hai bôø soâng, chaêm chuù, hoài hoäp theo doõi. Coù toáp chaïy treân bôø theo cuoäc ñua döôùi nöôùc ñeå ñöôïc nhìn taän maét ñoaïn caùc thuyeàn voøng coïc tieâu,

quay thuyeàn tôùi gaàn 1800 tröôùc khoaûng soâng heïp, vöøa löôïn kheùo laïi vöøa traùnh ñöôïc va chaïm giöõa caùc thuyeàn vaø thuyeàn naøo cuõng coá böùt leân tröôùc. Vaãn coù tröôøng hôïp vaøo ñoaïn voøng naøy con thuyeàn naøo ñoù chao nghieâng laäp uùp, laøm quaàn chuùng cöôøi roä, aàm vang. Song caùc ñoái thuû khoâng heà roái trí. Hoï xuùm vaøo laät ngöûa con thuyeàn, leo leân taùt nöôùc vaø laïi quaït maùi cheøo ñuoåi theo caùc thuyeàn baïn... Khi thuyeàn ñaàu tieân veà tôùi ñích, ngöôøi xem hoø reo, voã tay chaøo möøng nhieät lieät. Vaø thaät laï, nhöõng ñaáu thuû treû trung nhaát thöôøng nhaûy uøm xuoáng nöôùc ñeå baøy toû nieàm vui chieán thaéng cuûa mình! Hoäi ñua thuyeàn nöõ soâng Thu Boàn ñaõ thöïc söï laø moät truyeàn thoáng vaên hoùa toát ñeïp cuûa ñòa phöông. Phaûi chaêng do vò thaàn laø nöõ neân cuoäc ñua treân soâng nöôùc daønh cho nöõ giôùi, cuõng nhö nöõ giôùi Thu Boàn muoán chöùng toû mình xöùng ñaùng vôùi vò nöõ thaàn ñaùng kính neân ñaõ reøn luyeän taøi naêng vaø ñöùc ñoä ñeå ñieåm toâ theâm cho veû ñeïp cuûa vuøng queâ höông soâng nöôùc cuûa mình? Thaïch Phöông

QUAÛNG NAM  917

LEÃ HOÄI LONG CHU Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùng 6 vaø thaùng 7 (2 ngaøy) : Toå chöùc ôû töøng laøng khi caàn tröø taø ma :- Moâ hình thuyeàn roàng laø bieåu töôïng vaät thieâng traán aùp ma quyû, dòch beänh - Röôùc chaïy. Quaát roi daâu tröø taø

H

aèng naêm, leã hoäi Long Chu ñöôïc toå chöùc ôû nhöõng laøng ven bieån Quaûng Nam- Ñaø Naüng vaøo dòp thaùng 6, thaùng 7, thôøi kyø chuyeån tieáp töø caùi naéng ñoå löûa cuûa muøa heø oi noàng sang muøa möa. Ñaây laø thôøi ñieåm nhöõng beänh nhieät ñôùi phaùt sinh vaø deã laây truyeàn thaønh dòch beänh nhö ñau maét, dòch taû, thöông haøn, ñaäu muøa, kieát lî... daãn ñeán töû vong nhieàu khi khoâng nhoû, trong ñieàu kieän veä sinh vaø y teá ôû noâng thoân ngaøy xöa coøn raát haïn cheá. Quan nieäm daân gian, do thieáu kieán thöùc khoa hoïc, thöôøng cho raèng chuyeän ñau oám vaø dòch beänh laø khí ñoäc coäng vôùi söï taùc oai, taùc quaùi cuûa moät löïc löôïng voâ hình (yeâu ma vaø caùc aùc thaàn) gaây neân, vì vaäy phaûi laøm leã cuùng toáng oân, toáng gioù, xua ñuoåi taø ma, khoâng ñeå chuùng quaáy nhieãu laøm cho laøng xoùm baát an. Leã Long Chu thöôøng ñöôïc toå chöùc ôû töøng laøng, töøng vaïn chaøi, nhaát laø ôû nhöõng nôi coù chôï buùa, beán ghe coù ngöôøi tuï hoäi mua baùn ñoâng ñuùc.

Ñeå chuaån bò cho cuoäc leã, tröôùc ñoù caùc chöùc saéc trong laøng (hay vaïn chaøi) thoâng baùo ñeán töøng nhaø phaûi doïn deïp saân ngoõ, queùt töôùc trong ngoaøi saïch seõ, phong quang. Ñöôøng saù trong laøng ñöôïc giaãy coû, ñaép söûa; caùc keânh, möông, vuõng nöôùc tuø ñoïng ñöôïc san laáp hoaëc khai thoâng; caùc luøm caây, buïi bôø raäm ñöôïc phaùt quang, doïn saïch raùc vaø raûi voâi boät. Ñoaøn traán yeåm goàm nhöõng traùng ñinh trong laøng, ñöôïc trang bò dao, röïa, caâu lieâm, do thaày phuø thuûy daãn ñaàu, ñi töø ñaàu laøng ñeán cuoái xoùm, qua nhöõng con ñöôøng chính vöøa ñeå kieåm tra tình hình vaø cuõng saün saøng tham gia chaët, phaùt nhöõng choã raäm raïp coøn laïi, hoaëc daùn buøa yeåm ma, quyû ôû nôi goác coå thuï, hoøn ñaù, bôø thaønh. Thaät ra, neáu gaït boû ñi yeáu toá ma thuaät, ñaây coù theå xem laø moät hình thöùc “toång veä sinh” laøm saïch moâi tröôøng ñeå ruoài muoãi, chuoät boï khoâng coù nôi aån naáp nhaèm gieo raéc maàm beänh.

918

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Long Chu theo nghóa ñen coù nghóa laø thuyeàn laøm theo hình roàng, chaïm troå, sôn son theáp vaøng, laø phöông tieän sang troïng daønh rieâng cho vua chuùa thôøi xöa khi di chuyeån treân soâng nöôùc, hoaëc ñeå tuaàn du, hoaëc daïo chôi thöôûng ngoaïn phong caûnh, giaûi trí... Theo quan nieäm daân gian, Long Chu coøn laø bieåu töôïng cuûa vaät thieâng mang söùc maïnh thaàn linh coù khaû naêng khoáng cheá, traán aùp nhöõng ma quyû vaø aùc thaàn chuyeân gieo raéc oân dòch, gaây ñau khoå cheát choùc cho con ngöôøi. Ngöôøi ta laøm moät moâ hình thuyeàn roàng daøi ñoä 4, 5 meùt baèng khung tre, roài pheát giaáy boài vaûi ôû beân ngoaøi, coù trang trí nhöõng hình kyû haø vaø nhöõng tua giaáy nguõ saéc, hay giaáy trang kim saëc sôõ, beân trong treo hai chieác ñeøn loàng baèng giaáy boùng vaø coù baøn höông aùn ñeå ñaët baùt höông vaø nhöõng leã vaät daâng cuùng. Thuyeàn roàng ñöôïc gaén treân nhöõng thaân caây chuoái vöøa ñeå laøm khung ñôõ beân döôùi khi ñaët treân ñaát, vöøa coù taùc duïng nhö chieác beø khi thaû xuoáng soâng coù theå noåi treân maët nöôùc. Tröôùc ñeâm haønh leã, Long Chu ñöôïc röôùc veà ñaët tröôùc saân ñình, ñaàu roàng quay vaøo höông aùn - nôi

coù baøn thôø thaàn - ñeå cuùng (thöôøng laø thaày phuø thuûy) laøm leã khai quang ñieåm nhaõn vaø leã cuùng toå. Leã caùo thaàn ñöôïc khai maïc vaøo giôø tyù (khoaûng 24 giôø), döôùi söï ñieàu khieån cuûa vò chaùnh baùi. Luùc naøy, trong ñình ñeøn neán saùng choang, khoùi höông nghi nguùt, beân ngoaøi côø xí caém thaønh hai haøng keùo ra taän ñöôøng beân ngoaøi coång ñình. Chieâng troáng doùng leân töøng hoài nhö ñeå môøi thaàn linh veà chöùng giaùm vaø baùo hieäu cho daân laøng bieát buoåi leã baét ñaàu. Leã teá chính Long Chu ñöôïc cöû haønh vaøo saùng hoâm sau vôùi ñaày ñuû nghi thöùc trang nghieâm nhö leã teá caàu an. Thaày cuùng maëc aùo roäng Thaùi thöôïng laõo quaân coù aán hình baùt quaùi, thaét löng ñoû, vai vaét khaên aán, ñoäi muõ tì lö, tay caàm vaõng caém höông, tay baét quyeát. Phuï taù cho thaày laø caùc thaày ñieäu con vaø ñoäi hoïc troø leã cuøng daøn nhaïc baùt aâm. Sau phaàn ñoïc vaên teá vaø leã daâng 3 tuaàn röôïu, 3 tuaàn traø, trong tieáng troáng, tieáng chieâng ñieåm töøng hoài gioùng giaû, Long Chu ñöôïc töø töø xoay ñaàu höôùng ra phía coång ñình döôùi söï ñieàu khieån cuûa vò chaùnh baùi. Cuoäc leã keùo daøi cho ñeán chieàu toái. Sau khi caùc baøi vaên cuùng ñöôïc caùc thaày laàn löôït thay nhau ñoïc heát (12 baûn vaên) môùi böôùc sang phaàn röôùc Long Chu treân ñöôøng laøng.

QUAÛNG NAM  919 Möôøi hai trai ñinh theo leänh cuûa chuû teá khieâng Long Chu ra khoûi coång ñình, sau ñoù baét ñaàu chaïy luùp xuùp theo nhòp troáng giuïc vôùi haøm yù nhö moät cuoäc truy röôït, taûo tröø... Ñi theo sau Long Chu coøn coù 4 trai ñinh, tay caàm nhöõng nhaùnh roi daâu daøi (trong daân gian coù quan nieäm roi baèng caønh daâu taèm coù taùc duïng xua ñuoåi taø ma), quaát vun vuùt hai beân ñöôøng, vaøo caùc buïi caây, mieäng ñoïc caâu chuù tröø taø. Theo sau kieäu röôùc laø ñoaøn ngöôøi lôùn beù, nhaát laø treû con roàng raén noái theo, vöøa boâ boâ cöôøi noùi, vöøa hoø heùt phuï hoïa... Daân chuùng ñöùng tröôùc coång nhaø ñeå ngheânh ñoùn. Ñeán nhöõng ngaõ ba, ngaõ tö, ñaùm röôùc ñöôïc chaøo möøng baèng nhöõng traøng phaùo noå vang vaø nhöõng ñoáng rôm khoâ ñaët saün hai beân ñöôøng ñöôïc chaâm löûa ñoát chaùy. Tieáng troáng giuïc, tieáng phaùo noå, tieáng ngöôøi cöôøi noùi raâm ran, xen laãn vôùi khoùi löûa vaø aùnh ñuoác saùng ñöôøng thoân, taïo neân moät khoâng khí töng böøng, naùo nhieät cuûa moät ñeâm hoäi laøng queâ. Sau khi ñaõ dieãu qua caùc ñöôøng ngoõ chính trong caùc thoân aáp, ñaùm röôùc ñi ra beán soâng ñaõ ñònh. Taïi ñaây, ngöôøi ta haï Long Chu xuoáng,

roài ñaåy ra xa giöõa tieáng reo hoø, hoan hæ toáng tieãn cuûa ñaùm ngöôøi ñöùng treân bôø. Chôø cho doøng nöôùc cuoán troâi chieác beø xa daàn cho ñeán khi chæ coøn nhìn thaáy aùnh ñeøn loàng chaäp chôøn treân soâng nöôùc, luùc ñoù hoï môùi keùo nhau quay veà. ÔÛ nôi khoâng gaàn beán soâng thì ngöôøi ta ñöa Long Chu ra giöõa caùnh ñoàng troáng, choïn nôi ñaát baèng phaúng, ñaët xuoáng, roài noåi löûa ñoát giöõa tieáng reo vui haân hoan cuûa ñaùm ñoâng. Sau ñoù, hoï keùo nhau veà baõi ñaát troáng hay saân nhaø roäng trong thoân ñeå hoø haùt, vui chôi cho ñeán khuya. Leã Long Chu laø moät hình thöùc leã hoäi daân gian gaén lieàn vôùi tín ngöôõng tröø oân dòch, xua ñuoåi taø khí, theå hieän loøng mong öôùc cuûa ngöôøi daân ñöôïc soáng yeân vui, khoûe maïnh. ÔÛ ñaây yeáu toá meâ tín dò ñoan ñaõ xen laãn vaøo nhieàu khi quaù saâu, laøm chìm khuaát baûn chaát ñích thöïc ban ñaàu cuûa leã hoäi, vaø yeáu toá hoäi (caùc cuoäc vui chôi, haùt hoø ñoái ñaùp voán laø nhöõng sinh hoaït vaên ngheä daân gian khaù thònh haønh trong vuøng) cuõng do ñoù bò môø nhaït daàn ñi. Thaïch Phöông

920

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

QUAÛNG NGAÕI LEÃ HOÄI HOAØNG SA Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Ñoäi lính Hoaøng Sa : Laøng An Vónh, xaõ An Haûi, huyeän Lyù Sôn : Ngaøy 20 thaùng 2 : Leã Khao, leã teá lính Hoaøng Sa

A

n Vónh vaø An Haûi ñeàu naèm theo ven cöûa bieån Sa Kyø, tröôùc ñaây ñeàu thuoäc huyeän Bình Sôn. Ñeán naêm Thaønh Thaùi thöù 2 (1890), moät phaàn ñaát Bình Sôn ñöôïc taùch ra thaønh chaâu Sôn Tònh, vaø ñeán naêm 1899 môùi coù teân goïi laø huyeän Sôn Tònh nhö ngaøy nay. Laøng An Vónh vaø An Haûi, vaøo thôøi nhaø Nguyeãn bao goàm phaàn ñaát An Vónh, An Haûi trong ñaát lieàn vaø An Vónh, An Haûi ngoaøi ñaûo Cuø Lao Reù (töùc ñaûo Lyù Sôn). Sôû dó nhö vaäy laø vì, theo gia phaû cuûa caùc doøng hoï vaø vaên teá ôû ñình laøng Lyù Haûi coøn löu laïi, cuõng nhö nhöõng ghi cheùp trong saùch Non nöôùc xöù Quaûng cuûa Phaïm Trung Vieät, thì vaøo ñaàu theá kyû XVI coù 7 ngö daân ôû laøng An Vónh trong ñaát lieàn duøng thuyeàn ra ñaûo sinh cô laäp nghieäp goïi laø thaát toäc (Phaïm Vaên, Phaïm Quang, Voõ Xuaân, Voõ Vaên, Leâ, Nguyeãn, Traàn), laäp neân phöôøng An Vónh; 8 ngö daân

khaùc töø laøng An Haûi cuõng töø trong cöûa bieån Sa Kyø ra chieám phaàn ñaát phía ñoâng cuûa ñaûo laäp neân phöôøng An Haûi, goïi laø baùt toäc (Nguyeãn, Tröông, Döông, Nguyeãn, Nguyeãn, Traàn, Leâ, Voõ). Hieän nay, taïi laøng An Vónh vuøng cöûa bieån Sa Kyø vaø treân ñaûo Lyù Sôn coøn nhieàu di tích (chính) gaén vôùi ñoài Hoaøng Sa naêm xöa. – Trong ñaát lieàn: Chuû yeáu taïi laøng An Vónh (nay thuoäc Tònh Kyø, Sôn Tònh) coù: 1. Vöôøn Ñoàn: nôi lính Hoaøng Sa ñoùng doanh traïi. 2. Daáu tích mieáu Hoaøng Sa: nôi ñoäi Hoaøng Sa teá thaàn trong khi leân thuyeàn moät ñi khoâng trôû laïi. Tröôùc ñaây trong mieáu coù thôø coát oâng Hoaøng Sa (xöông caù voi), goïi laø thaàn Hoaøng Sa, maø nhöõng ngöôøi lính Hoaøng Sa ñöa veà töø quaàn ñaûo naøy, caùch ñaây chöøng 300 naêm.

QUAÛNG NGAÕI  921 3. Ñình laøng An Vónh: nôi nhöõng binh phu Hoaøng Sa trong ñaát lieàn vaø Cuø lao Reù teá töï tröôùc khi xuaát haønh cuõng nhö khi trôû veà. (Caên cöù treân nhöõng taøi lieäu hieän coøn, coù theå xaùc ñònh ñöôïc ñoäi Hoaøng Sa xuaát haønh taïi cöûa bieån Sa Kyø chöù khoâng phaûi taïi Lyù Sôn.) – Treân ñaûo Lyù Sôn: 1. AÂm Linh töï (Lyù Vónh): nôi coøn ñaøi töôûng nieäm chieán só traän vong, haèng naêm ñeàu coù teá töï lính Hoaøng Sa vaø nhöõng ngöôøi boû mình treân bieån. 2. Mieáu thôø vaø moä cai ñoäi Phaïm Quang AÛnh (töông truyeàn ñöôïc phong Thöôïng ñaúng thaàn). 3. Nhaø thôø toäc hoï Phaïm coù nhieàu ngöôøi ñi lính Hoaøng Sa (Trong nhaø thôø coøn coù caâu ñoái theå hieän chí khí vaø loøng trung thaønh cuûa doøng hoï vì ñaát nöôùc: Trung can huyeàn nhaät nguyeät, Nghóa khí quaùn caøn khoân.) 4. Dinh OÂng Thaém, thôø cai ñoäi Voõ Vaên Khieát (daân trong thoân xem oâng nhö thaønh hoaøng, cuõng töông truyeàn ñöôïc phong Thöôïng ñaúng thaàn). 5. Khu moä gioù, laø moät khu nghóa ñòa daønh cho lính Hoaøng Sa, nhöng beân döôùi khoâng coù xaùc ngöôøi (vì cheát maát xaùc), nhöng treân moãi ngoâi moä ñeàu coù teân tuoåi nhöõng ngöôøi lính Hoaøng Sa.

NGHI LEÃ - PHONG TUÏC

1. Nguoàn goác nghi leã: Cho ñeán nay, ngöôøi daân vuøng bieån Quaûng Ngaõi vaãn coøn löu truyeàn caâu ca: Hoaøng sa trôøi nöôùc meânh moâng, Ngöôøi ñi thì coù maø khoâng thaáy veà. Hoaøng sa maây nöôùc boán beà, Thaùng hai khao leà teá lính Hoaøng sa.

Lôøi ca buoàn baõ, naõo nuoät treân ñaây laø baûn toùm taét soá phaän cuûa ngöôøi ñi lính thuù Hoaøng Sa thuôû xa xöa aáy. Khoâng maáy ai coøn ñöôïc trôû veà. Hoï ñaõ nhö Kinh Kha moät ñi khoâng trôû laïi. Bieát soá phaän moûng manh giöõa trôøi maây non nöôùc, tröôùc khi ra ñi moãi ngöôøi phaûi chuaån bò cho rieâng mình: Moät ñoâi chieáu, seõ laø vaät duøng ñeå quaán xaùc neáu khoâng may guïc ngaõ, 7 ñoøn tre, seõ laø vaät neïp quanh thaân, 7 sôïi daây maây, seõ ñöôïc duøng ñeå boù xaùc ngöôøi. Thi theå ngöôøi lính xaáu soá seõ ñöôïc ñoàng ñoäi thaû xuoáng bieån caû meânh moâng. Chieác theû baøi baèng tre coù ghi teân tuoåi, laøng queâ, phieân hieäu ñöôïc caøi trong boù xaùc seõ laø thoâng ñieäp göûi laïi cho gia ñình vaø baûn quaùn neáu thi theå chöa kòp laøm moài cho caù döõ, khi soùng caû chöa laøm tan taønh nhöõng neïp tre cuøng maáy sôïi daây maây. Nhöng hình nhö qua hình aûnh nghóa ñòa gioù khoâng xaùc ngöôøi ôû laøng An Vónh coøn laïi ñeán baây giôø, ngöôøi ñôøi sau ñaõ kòp nhaän ra laø khoâng maáy chieác theû tre quay veà laøng cuõ, duø chæ caàn khoâng coøn nguyeân veïn. Moät ñoaïn baøi vaên

922

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

teá lính Hoaøng Sa naõo nuoät sau ñaây, ñaõ laø lôøi minh chöùng cho nguoàn goác moät tuïc thôø cuùng khoâng nôi naøo coù: “Cuùi nghó: Coõi u minh khoù loøng töôûng töôïng, chaát trong chaát ñuïc phong hoùa töø ñaàu. Ngoaûnh sang ñoâng, ngoùng veà taây, höôùng ñi mô maøng deã daøng laïc beán. OÂi saéc nöôùc höông trôøi xa ñoâi neûo, loøng deã meán yeâu: Thuûy phuû khieán söùc nöôùc ngöng, buoåi saùng trong veo nhö trang ñieåm, cho hoàn caùc vò töïa haøng tieân. Tieáng soùng ñoäng ñoâng daøi, töôûng nieäm daáu thaàn phöông nao môø mòt, ngoùng hoàn thieâng xa vôøi vôïi mong ñöôïc haøm ôn...” 2. Nghi thöùc teá töï: Ñeå coù chuùt nieàm hy voïng ngöôøi ra ñi coøn may maén trôû veà, ngöôøi daân laøng An Vónh laøm leã khao leà theá lính Hoaøng Sa, neáu laø cho ngöôøi saép böôùc xuoáng thuyeàn ñeå leânh ñeânh cuøng trôøi maây vaø boït bieån; coøn neáu laø ñeå töôûng nhôù ñeán ngöôøi lính Hoaøng Sa khoâng may xaáu soá thì cuõng laøm leã khao leà nhöng ñeå teá lính Hoaøng Sa. Vaø thöôøng laø cho caû hai, theá ngöôøi coøn soáng vaø teá ngöôøi ñaõ cheát. Haèng naêm vaøo ngaøy 20 thaùng 2 aâm lòch, töùc laø tröôùc ngaøy nhöõng ngöôøi lính Hoaøng Sa chuaån bò xuoáng thuyeàn, caùc toäc hoï treân ñaûo thöïc haønh leã khao leà theá lính, vôùi yù nghóa caàu mong cho ngöôøi ra ñi

ñöôïc bình yeân treân daëm daøi soùng nöôùc. Leã khao leà teá lính Hoaøng Sa (= khao teá), hay khao leà theá lính Hoaøng Sa (= khao quaân) laø vieäc cuûa gia ñình vaø toäc hoï, cuõng coù khi laø vieäc cuûa laøng (nhöng hieám khi laøng toå chöùc, bôûi laøng cuõng teá ôû ñình laøng vaøo thôøi gian naøy, vaø trong teá ñình coù khaán môøi ñaày ñuû caùc teân tuoåi nhöõng ngöôøi lính Hoaøng Sa ñaõ boû maïng treân bieån). Toäc tröôûng (hay chuû nhaø) seõ laø ngöôøi chuû baùi trong khi haønh leã. Tröôûng caùc chi phaùi seõ laø boài teá. Ngaøy xöa, theo trí nhôù cuûa nhöõng ngöôøi cao tuoåi, ngöôøi ñi lính Hoaøng Sa seõ ñöùng haàu thaàn suoát thôøi gian teá leã. Ngoaøi caùc thaønh vieân trong toäc hoï, caùc gia ñình, con caùi, chaùu chaét, nhöõng ngöôøi ñaàu quaân, trong leã teá naøy phaûi coù thaày phuø thuûy (thaày phaùp). Thaày phuø thuûy ñoäi muõ tam sôn, khaên aán, aùo daøi laø ngöôøi ñieàu haønh leã teá. Ngaøy 20 laø ngaøy teá chính, nhöng caû toäc hoï phaûi chuaån bò moïi thöù leã vaät, phaân coâng coâng vieäc cho caùc thaønh vieân trong töøng chi phaùi, töøng gia ñình tröôùc ñoù nhieàu ngaøy. Kinh phí thöïc hieän leã töø nguoàn ñaát höông hoûa, hoaëc ghe thuyeàn (ghe baàu, ghe buoàm) cuûa oâng baø ñeå laïi maø con chaùu söû duïng. Ngaøy nay, ñaát höông hoûa laãn ghe thuyeàn oâng baø ñeå laïi cuõng ñaõ töø laâu khoâng coøn, neân caùc toäc hoï phaûi quyeân goùp treân cô sôû töï nguyeän. Töø ngaøy 17, leã cuùng teá ñaõ ñöôïc baét ñaàu vaø keùo daøi suoát

QUAÛNG NGAÕI  923 caû 3 ngaøy, nhöng leã vaät chæ coù traàu röôïu, hoa quaû. Trong 3 ngaøy naøy moïi thöù leã vaät ñöôïc tieáp tuïc chuaån bò, nhö laøm thuyeàn leã vaø baøi vò. Ñeán 3, 4 giôø chieàu ngaøy 19, chieâng troáng gioùng leân baùo hieäu cho baø con toäc hoï ñeán ñeå laøm leã yeát. Trong leã yeát, thaày phaùp baét ñaàu ñieàu haønh vieäc cuùng teá ngoaøi saân. Ñoù laø luùc thaày phaùp naën nhöõng hình nhaân baèng boät gaïo, hoaëc baèng rôm raï. Chín giôø toái ngöôøi ta moå heo gaø. Ñeán nöûa ñeâm, vaøo giôø chuyeån ngaøy, leã teá chính seõ ñöôïc baét ñaàu vaø keùo daøi chöøng vaøi tieáng ñoàng hoà sau ñoù. Leã vaät hieán teá trong nhaø cho oâng baø, toå tieân, vaø caùc thaàn linh ñoä maïng (nhaø thôø hoï) coù heo, gaø vaø nhöõng thöù xanh töôi khaùc, tuøy ñieàu kieän, vaø theo caùc böôùc töø sô hieán, aù hieán, chung hieán. Thaày phaùp khoâng tham döï leã cuùng naøy. Leã hieán teá ngoaøi saân cho nhöõng linh hoàn ñaõ chu du chín suoái vì phaûi ñi lính Hoaøng Sa, Tröôøng Sa theo leänh vua, nhö caâu ca “Hoaøng Sa ñi coù veà khoâng, Leänh vua sai phaùi quyeát loøng ra ñi”, cuõng nhö cho thuûy thaàn, caùc aâm hoàn, cho caû nhöõng ngöôøi cheát soâng, cheát bieån khaùc... ngoaøi nhöõng thöù nhö traàu, röôïu, vaøng maõ, thòt heo, xoâi cheø, baét buoäc phaûi coù 1 con gaø, 1 con caù nöôùng, 1 con cua, 1 moùn goûi caù nhaùm. Ñoù laø leä baét buoäc, laø nhöõng thöù “xöa baøy nay laøm”, khoâng

ai giaûi thích ñöôïc vì sao phaûi cuùng caùc phaåm vaät nhö vaäy. Beân caïnh caùc thöù phaåm vaät ñaõ neâu, treân ñaøn leã coøn coù: muoái, gaïo, cuûi, maém, noài nieâu..., laø nhöõng thöù maø lính Hoaøng Sa phaûi mang theo treân thuyeàn (vaø cuõng laø nhöõng thöù maø ngöôøi ñi laøm bieån phaûi mang theo). Ñaëc bieät trong leã tuïc naøy coøn coù caùc linh vò, thuyeàn leã vaø caùc hình noäm. Caùc linh vò ñöôïc laøm baèng giaáy maøu ñoû. Moãi linh vò cao chöøng 20 cm, roäng 7cm, ôû treân coù danh taùnh ngöôøi lính Hoaøng Sa trong toäc hoï ñaõ bò töû naïn. Trong toäc hoï coù bao nhieâu ngöôøi töû naïn ñi lính Hoaøng Sa laø coù baáy nhieâu linh vò. Linh vò ñöôïc daùn treân bìa cöùng, coù neïp goã hoaëc tre phía sau, vaø ñöôïc caém treân ñaøi chuoái caây (caét theo chieàu ngang thaân chuoái). Ngöôøi ta ñaët caùc linh vò naøy treân ñaøn cuùng. Phía tröôùc moãi linh vò coù 1 caây neán thaép saùng. Khi thaày phaùp khaán caàu baø Thuûy Long cuøng caùc thuûy thaàn traû linh hoàn ngöôøi cheát veà cho toå tieân, caùc linh vò seõ ñöôïc ñoát ngay sau ñoù. Thuyeàn leã cuõng coù ñeá baèng chuoái caây, laø 3 caây chuoái daøi khoaûng 1,5m – 2m, ñöôïc xaâu laïi vôùi nhau baèng caùc thanh tre (ñoùng beø). Treân ñeá beø ngöôøi ta gaén con thuyeàn laøm baèng tre vaø giaáy nguõ saéc, coù buoàm, côø, phöôùn, nhö thuyeàn buoàm duøng ñeå ñi Hoaøng Sa, Tröôøng Sa.

924

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Chuaån bò hieán leã, ngöôøi ta ñaët vaøo trong thuyeàn caùc ñoà leã: vaøng maõ, muoái, gaïo, neáp noå, cheø xoâi, goûi caù nhaùm, cua, caù nöôùng, ñaàu, chaân, tieát, loøng gaø, laø nhöõng thöù ñöôïc chia ra treân ñaøn cuùng, vaø nhang ñeøn (ngaøy nay coù ngöôøi coøn boû vaøo thuyeàn moät ít ñoàng tieàn leû voán ñang ñöôïc söû duïng). Trong leã teá khao leà theá lính, ngöôøi ta chæ laøm 3 hoaëc 4 hình noäm baèng boät gaïo (sau naøy coù khi ñöôïc thay baèng rôm, hoaëc baèng giaáy). Caùc hình nhaân khoâng coù ñaàu (?), phía treân ñoäi noùn goõ, aùo keïp neïp, 4 hình nhaân ñaët ôû 4 goùc thuyeàn, vôùi quan nieäm laøm vöõng con thuyeàn. Nhö neáu chæ coù 3 hình nhaân (ñaët ôû ñaàu, giöõa, cuoái maïn thuyeàn) laø theo quan nieäm “tam nhaân ñoàng haønh”, vaø cuõng theo caùch hieåu laø toång laùi, toång muõi, toång khoang (Duø trong dòp cuùng theá maïng naøy trong hoï coù nhieàu hôn, hoaëc ít hôn 3 ngöôøi phaûi ñi lính Hoaøng sa.) Ngaøy nay khoâng coøn ngöôøi ñi lính Hoaøng Sa nhö thôøi tröôùc, vì theá leã tuïc naøy khoâng mang yù nghóa theá maïng nöõa, chæ coøn leã teá lính Hoaøng Sa. Nhöng ngöôøi ñòa phöông vaãn goïi theo teân goïi cuõ laø khao leà theá lính, chöù ít khi goïi laø khao leà teá lính.

Sau khi thaày phaùp cuùng teá vaø laøm caùc nghi thöùc buøa pheùp tröôùc ñaøn thôø, “göûi teân tuoåi vaø linh hoàn (ngöôøi soáng)” vaøo hình nhaân (theo leã thöùc tröôùc ñaây), thaày phaùp ñaët caùc hình nhaân vaøo thuyeàn, sau ñoù leã tieãn ñöa baét ñaàu. Ñi ñaàu laø nhöõng thanh nieân mang côø, phöôùn, tieáp theo laø 4 thanh nieân khieâng thuyeàn leã, theo sau laø thaày phaùp, toäc tröôûng, caùc chi phaùi tröôûng, vaø ñoaøn ngöôøi goàm baø con trong toäc hoï, coù caû nhöõng ngöôøi trong laøng, cuøng ñoäi chieâng troáng. Ra ñeán beán thuyeàn, sau khi thaày phaùp khaán vaùi thaàn linh boán phöông, thuyeàn leã seõ ñöôïc thaép ñeøn roài ñöôïc thaû xuoáng nöôùc. Neáu nöôùc caïn thì ngöôøi ta seõ duøng thuyeàn ñöa thuyeàn leã ra xa, roài môùi thaû xuoáng bieån. Keát thuùc leã teá (khoaûng 3 giôø saùng ngaøy 20), thaày phaùp vaø nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi seõ veà laïi nhaø thôø hoï baét ñaàu cuoäc giao ñaõi. Leã loäc cho thaày phaùp seõ thöïc hieän sau cuoäc giao ñaõi naøy. Thanh nieân trai traùng, phuï nöõ phaûi ñeán 6-7 giôø saùng môùi ñöôïc ngoài vaøo maâm. Vaøo buoåi tröa seõ coù leã taï trong nhaø laãn ngoaøi saân, do toäc tröôûng vaø caùc chi phaùi thöïc hieän. Nguyeãn Ñaêng Vuõ

Theo Taïp chí Caåm Thaønh, soá 32, thaùng 8 naêm 2002 - Sôû VHTT Quaûng Ngaõi.

925

BÌNH ÑÒNH HOÄI XUAÂN CHÔÏ GOØ Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

N

: Moàng 1 vaø moàng 2 Teát Nguyeân Ñaùn : Xaõ Phöôùc Nghóa, huyeän Tuy Phöôùc : Moät naêm moät phieân vaøo dòp Teát, nhieàu troø chôi

göôøi daân thaønh phoá Qui Nhôn vaø thò traán Bình Ñònh (thaønh Bình Ñònh cuõ) cuõng nhö nhaân daân ôû huyeän Tuy Phöôùc thöôøng coù thoùi quen haèng naêm ñi döï hoäi vui ñaàu xuaân theo hai höôùng: thöù nhaát, ñi veà höôùng baéc vui xuaân chôï Goø Tröoøng UÙc, xaõ Phöôùc Nghóa, huyeän Tuy Phöôùc vaøo buoåi saùng moàng 1 vaø moàng 2 Teát; thöù hai laø ñi leân höôùng taây, döï leã hoäi Taây Sôn ôû laøng Kieân Myõ, huyeän Bình Kheâ (nay ñoåi thaønh huyeän Taây Son) – queâ höông vaø cuõng laø nôi daáy binh cuûa ba anh em Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Löõ – vaøo ngaøy moàng 5 Teát, cuõng ñeå thaêm laïi nhöõng di tích lòch söû coøn mang ñaäm daáu aán truyeàn thoáng baát khuaát cuûa cuoäc khôûi nghóa noâng daân lôùn nhaát vaø cuõng vang doäi nhaát cuûa theá kyû XVIII. Ñoù laø ngaøy kyû nieäm chieán thaéng Ñoáng Ña lòch söû.

Ñöông nhieân, leã hoäi Taây Sôn laø moät leã hoäi lôùn mang taàm voùc quoác gia, coù söùc thu huùt haøng chuïc vaïn khaùch haønh höông, khoâng chæ cuûa Bình Ñònh maø coøn nhieàu tænh, thaønh khaùc trong caû nöôùc ñoå veà. Coøn hoäi xuaân chôï Goø laø hoäi vui xuaân cuûa moät ñòa phöông nhoû, nhöng coù nhöõng neùt haáp daãn rieâng, vaø töø laâu ñaõ trôû thaønh moät taäp tuïc cuûa ñoàng baøo quanh ñaây. Chôï Goø hoïp treân moät goø ñaát roäng vaø cao naèm döôùi chaân nuùi Haøm Long, beân bôø soâng Haø Thaønh ñoå ra ñaàm Thò Naïi, caùch thaønh phoá Qui Nhôn 8 kiloâmeùt theo ñöôøng quoác loä soá 1 cuõ. Ñöôøng ñi thuaän tieän, laïi gaàn, chæ caàn nöûa giôø xe ñaïp hoaëc hôn 10 phuùt xe gaén maùy laø ñaõ ñeán nôi. Caûnh trí ñeïp, thô moäng, coù soâng, coù nuùi, coù ñaàm lôùn chaûy ra bieån. Trong khi ñoù muoán veà döï hoäi Taây Sôn phaûi coù phöông tieän toát, caû

926

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñi laãn veà chí ít cuõng maát moät ngaøy trôøi, do vaäy khoâng phaûi ai cuõng coù ñieàu kieän ñi xa caû. Cho ñeán nay, chöa ai xaùc ñònh roõ tuïc vui xuaân chôï Goø Tröôøng UÙc coù töø bao giôø. Nhöng theo caùc boâ laõo trong vuøng, thì ngay khi caùc cuï coøn aáu thô, caùc cuï ñaõ töøng chöùng kieán caûnh taáp naäp, ñoâng vui cuûa hoäi chôï Goø ngaøy Teát. Baûn thaân caùc cuï cuõng ñaõ töøng cuøng ngöôøi thaân hoøa nhaäp vaøo ñoaøn ngöôøi ñi hoäi, chöùng kieán nhöõng cuoäc vui haáp daãn, nhö baøi choøi, loâ toâ, choïi gaø... hoaëc mua vaøi moùn quaø kyû nieäm. Coù ñieàu laï laø - cuõng theo lôøi keå cuûa caùc cuï - döôùi thôøi phong kieán trieàu Nguyeãn, chôï Goø ngaøy Teát bò caám. Ñeå ngaên chaën daân chuùng ñi hoäi chôï, chính quyeàn ñòa phöông ñaõ duøng tre gai raøo kín caùc ngaû ñöôøng vaøo chôï. Thaäm chí, vieân Boá chaùnh tænh Bình Ñònh ñaõ coù laàn sai lính cho hai con voi ñeán phaù saïch nhöõng choøi, leàu caát leân chuaån bò cho ngaøy hoäi. Tuy nhieân, nhöõng bieän phaùp aáy khoâng laøm cho ngöôøi daân sôï seät vaø caûn trôû noåi chuyeän vui xuaân cuûa hoï. Haèng naêm, ñeán saùng moàng moät Teát, ñoàng baøo töø thaønh phoá Qui Nhôn, töø caùc vuøng laân caän, ñi boä, ñi xe ngöïa... hoaëc baèng xuoàng, ghe nöôøm nöôïp ñoå veà ñaây döï hoäi. Töông truyeàn nôi ñaây ngaøy xöa laø tieàn ñoàn cuûa quaân Taây Sôn ñoùng giöõ ñeå baûo veä caûng Thò Naïi vaø thaønh Hoaøng Ñeá (töùc thaønh Ñoà Baøn) chæ caùch khoaûng möôi

kiloâmeùt. Teát ñeán, binh só ñoàn truù taïi ñaây toå chöùc chôï xuaân beân caïnh beán ñoø Tröôøng UÙc ñeå baø con cuøng binh lính mua baùn, vui chôi, coù caû toå chöùc ñaùnh baøi choøi vaø haùt boäi... roài laâu daàn thaønh neáp, cöù Teát ñeán, ngöôøi ta keùo veà ñaây hoïp chôï. Laïi coù yù kieán cho raèng nôi ñaây töøng laø baõi chieán tröôøng ñaãm maùu giöõa quaân Taây Sôn vaø quaân cuûa chuùa Nguyeãn trong quaù trình giaønh ñi giaät laïi ñòa baøn chieán löôïc naøy. Daûi ñaát ven chaân nuùi Hoaøng Long, keå caû ñòa ñieåm hoïp chôï vui xuaân ngaøy nay voán laø nhöõng baõi tha ma vôùi haøng ngaøn ngoâi moä voâ danh ñaõ bò thôøi gian vaø möa gioù laøm môø ñi daáu veát. Ngay caû nhöõng mieáu thôø döïng leân ôû nôi ñaây ñaõ töøng ñöôïc nhieàu ngöôøi ñeán cuùng vaùi giôø cuõng khoâng coøn nöõa. Phaûi chaêng vieäc caám kî cuûa chính quyeàn phong kieán tröôùc ñaây laø nhaèm muïc ñích xoùa ñi trong taâm töôûng cuûa ngöôøi daân vuøng naøy laø nhöõng gì lieân quan ñeán cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn? Cuõng caàn löu yù moät ñieàu laø ñoàng baøo nôi ñaây coù taäp quaùn vaøo ngaøy Teát ruû nhau raát ñoâng, aên maëc ñeïp, mang theo höông hoa, baùnh traùi vaøo caùc nghóa trang vui Teát vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Khoâng phaûi chæ ñeán vieáng, thaép höông, hoaëc doïn coû, nhoå vaøi caây daïi nôi moä, khaán vaùi ñoâi caâu roài ra veà nhö ngöôøi ta thöôøng thaáy ôû nhieàu nôi khaùc, maø thöôøng hoï ôû

BÌNH ÑÒNH  927 laïi raát laâu, chaêm soùc phaàn moä, oân laïi chuyeän cuõ trong ñoù haøm yù môøi goïi vong hoàn ngöôøi quaù coá haõy veà cuøng vui chung vôùi nhöõng ngöôøi thaân. Cuõng nhö moïi chôï Teát ôû vuøng queâ, trong hoäi xuaân chôï Goø, ngöôøi ta cuõng baùn ñuû thöù, töø traùi caây, caønh hoa mai, höông ñeøn, rau töôi, ñaëc saûn bieån, ñoà chôi treû con... Vieäc mua baùn ôû ñaây khoâng ñöôïc maëc caû. Vaû chaêng taâm lyù cuûa ngöôøi ñeán ñaây khoâng vì chuû ñích mua baùn, maø laø ñi döï hoäi, vui chôi. Ngöôøi ta thaáy treân chieác chieáu hoa traûi beân coång nôi vaøo chôï moät cuï giaø quaéc thöôùc maëc aùo daøi ñen, khaên ñoùng ñang choaøi ngöôøi, döông muïc kænh, vieát ñoâi caâu ñoái Teát treân giaáy ñoû tröôùc moät nhoùm khaùch ñang xem chôø. Caïnh ñaáy laø nhöõng caên leàu môùi döïng vôùi nhöõng coät tre coøn töôi nguyeân maøu xanh. Ñoù laø nôi

ngöôøi ta chôi baøi choøi. Moät voøng troøn khaùc coù caû traêm ngöôøi ñang theo doõi cuoäc choïi gaø, thænh thoaûng vang leân tieáng heùt daäy trôøi vì moät mieáng ñaù hieåm hoùc cuûa gaø nhaø. Treân baõi ñaát baèng caïnh ñöôøng loä ñang dieãn ra cuoäc ñaáu côø ngöôøi. Xa xa, beân söôøn nuùi, töøng toáp nam nöõ thanh nieân, quaàn aùo ñuû maøu ñang ñi haùi loäc, hoaëc ngaém caûnh. Sau ngaøy Teát, nhöõng choøi, leàu, quaùn caát leân taïm bôï ñeå phuïc vuï ngaøy hoäi ñöôïc dôõ ñi traû laïi cho daûi ñaát beân caàu Tröôøng UÙc söï hoang vaéng voán coù cuûa noù. Vaø, ngoïn gioù haøo phoùng töø phía bieån ñoâng ngaøy ñeâm seõ xoùa ñi nhanh choùng caùc daáu veát coøn laïi cuûa cuoäc vui xuaân ngaén nguûi nhöng ñoäc ñaùo naøy. Coù coøn chaêng trong taâm thöùc nhieàu ngöôøi laø dö aâm cuûa nhöõng huyeàn thoaïi veà moät vuøng ñaát. Leâ Trung Vuõ

928

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI QUANG TRUNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Hoaøng ñeá Quang Trung (Nguyeãn Hueä) : Moàng 5 thaùng gieâng : Taïi hai nôi: 1. Goø Ñoáng Ña, quaän Ñoáng Ña, Haø Noäi 2. Laøng Kieân Myõ, huyeän Taây Sôn, Bình Ñònh : - Röôùc roàng löûa, cuùng chaùo thí. - Muùa troáng voõ (boä 12 caùi)

V

ua Quang Trung Nguyeãn Hueä sinh naêm 1753 taïi aáp Taây Sôn, laøng Kieân Myõ, huyeän Bình Kheâ, nay laø huyeän Taây Sôn, tænh Bình Ñònh. Muøa xuaân naêm 1771, ba anh em Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Löõ ñaõ döïng côø khôûi nghóa vôùi khaåu hieäu “laáy cuûa nhaø giaøu chia cho nhaø ngheøo” vaø keå toäi Tröông Phuùc Loan trong lôøi hòch truyeàn ñi khaép nôi. Cuoäc khôûi nghóa ñöôïc caùc taàng lôùp nhaân daân Kinh, Thöôïng nhanh choùng höôûng öùng. Töø cuoäc khôûi nghóa naøy, Nguyeãn Hueä trôû thaønh laõnh tuï kieät xuaát cuûa phong traøo noâng daân theá kyû XVIII. Nguyeãn Hueä laø nhaø quaân söï thieân taøi, ñaõ töøng chæ huy nghóa quaân ñaùnh thaéng quaân xaâm löôïc Xieâm ôû traän Raïch Gaàm - Xoaøi Muùt, tieâu dieät 5 vaïn quaân thuûy boä cuøng 300 chieán thuyeàn naêm 1785. Boán naêm sau (1789) tieáp ñeán moät chieán coâng löøng laãy khaùc, 20 vaïn quaân Thanh bò tieâu dieät trong traän Ñoáng Ña. Tröa moàng 5 Teát Kyû Daäu, vua Quang Trung cuøng töôùng só, chieán

baøo nhuoäm ñen khoùi suùng tieán vaøo Thaêng Long. Vua Quang Trung coøn laø moät nhaø chính trò saùng suoát. Sau khi cuoäc khaùng chieán keát thuùc, oâng ñöa ra nhieàu chuû tröông khoan söùc daân, xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa daân toäc. Nhöng tieác thay, khi ñaát nöôùc ñang treân ñaø chuyeån mình, thì ngaøy 16-2-1792, oâng ñoät ngoät töø traàn, luùc ñoù môùi 39 tuoåi. Leã hoäi Quang Trung haèng naêm dieãn ra ôû hai nôi: Taïi goø Ñoáng Ña (Haø Noäi), chieán tröôøng ñaãm maùu quaân giaëc naêm xöa, vaø taïi laøng Kieân Myõ, huyeän Taây Sôn, tænh Bình Ñònh, nôi queâ höông vaø cuõng laø nôi boäc phaùt ñaàu tieân cuûa khôûi nghóa Taây Sôn. I. HOÄI ÑOÁNG ÑA

Haèng naêm, cöù vaøo moàng 5 Teát Nguyeân Ñaùn, khi phoá phöôøng thuû ñoâ chöa nhaït maøu xaùc phaùo, nhöõng caønh ñaøo xuaân vaãn ñaâm loäc nôû hoàng, thì ngöôøi Haø Noäi sôùm aáy ñeàu noâ nöùc ñoå veà phía taây nam thaønh phoá ñeán goø Ñoáng Ña (thuoäc

BÌNH ÑÒNH  929 quaän Ñoáng Ña) döï hoäi. Ñaây laø leã hoäi chieán thaéng, möøng coâng trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc, do Quang Trung Nguyeãn Hueä, ngöôøi anh huøng aùo vaûi Taây Sôn laõnh ñaïo. Caùch ñaây hôn hai theá kyû, nôi ñaây laø chieán tröôøng ñaãm maùu quaân thuø. Ñeâm moàng 4 raïng ngaøy moàng 5 Teát Kyû Daäu (29 vaø 30 thaùng 1 naêm 1789) ñoàn traïi giaëc ôû Khöông Thöôïng bò haï, teân Thaùi thuù Ñieàn Chaâu Saàm Nghi Ñoáng thaét coå töï töû, coøn chuû soaùi Toân Só Nghò trong thaønh hoát hoaûng thaùo thaân, chuoàn veà nöôùc khoâng coøn maûnh giaùp. Ñoáng Ña trôû thaønh di tích lòch söû veû vang, nôi 20 vaïn quaân Thanh ñaõ bò tieâu dieät. Xöông cuûa chuùng bò vuøi laáp thaønh 12 goø ñoáng quanh ñaây. Chieàu moàng 4 Teát, vò chuû teá cuøng cuï töø ñình Khöông Thöôïng ñaõ chuaån bò caùc ñoà thôø (kieäu, loïng, côø, baùt böûu...) cho leã röôùc ngaøy mai. Sau ñoù, hai ngöôøi cuøng sang chuøa Boäc thaép höông tröôùc baøn thôø töôïng vua Quang Trung, böùc töôïng ñöôïc nhaân daân gìn giöõ vaø baûo veä an toaøn qua nhieàu bieán coá lòch söû. Tinh mô saùng moàng 5, cöûa ñình laøng Khöông Thöôïng roäng môû, khoùi höông thôm ngaùt toûa lan. Laù côø ñaïi cao ngaát tröôùc ñình chaøo möøng ngaøy hoäi lôùn. Côø nguõ haønh caém la lieät quanh saân ñình. Saùng roõ maët ngöôøi, boâ laõo vaø caùc vò chöùc

saéc trong laøng ñaõ teà töïu ñoâng ñuû. Chieâng troáng baùo hoäi gioùng giaû vang leân. Sau tuaàn höông, cuoäc ñaïi leã baét ñaàu baèng leã teá thaàn. Hoäi leä quy ñònh daâng 6 tuaàn röôïu. Cuoái giôø thìn (gaàn 12 giôø), moïi vieäc hoaøn taát ñeå chuaån bò ñaùm röôùc thaàn möøng chieán thaéng. Quaù ngoï, ñaùm röôùc khôûi haønh töø ñình Khöông Thöôïng ñeán goø Ñoáng Ña. Côø, bieåu, taøn, taùn, loïng, kieäu vaø quaân gia ñaõ saün saøng. Quaân chaáp kích, ñoâ tuøy, quan vieân, ngöôøi naøo vieäc aáy goïn gaøng trong trang phuïc leã hoäi, chôø leänh. Ba hoài chín tieáng troáng aâm vang baùo hieäu. Daân laøng ñoát moät baùnh phaùo töôïng tröng cho leänh haønh quaân. Thaät ñuùng laø quang caûnh troáng dong, côø môû. Ñaùm röôùc leân ñöôøng. Daãn ñaàu laø côø tieát, côø mao, bieåu hieän uy ñöùc thaàn linh. Tieáp theo laø côø nguõ haønh, côø töù linh. Caùc chaân côø ñeàu ñoäi noùn daáu, aùo naäu, neïp ñoû, thaét löng boù que. Tieáp, hai thanh nieân vaùc hai bieån “tónh tuùc”, vaø “hoài tò”, gìn giöõ an ninh traät töï. Sau côø, bieån, laø troáng caùi do hai ngöôøi khieâng. Hieäu troáng, hieäu chieâng ñieåm nhòp töøng tieáng moät. Caùc chaáp kích ñi lieàn ngay vaùc baùt böûu. Phöôøng nhaïc hoøa cuøng tieáng thanh la, troáng baûn, seânh tieàn nghe thaät vui tai. Roài ñeán Long ñình do 4 ñoâ tuøy khieâng, muøi traàm höông thoang thoaûng. Hai beân Long ñình coù hai loïng vaøng che.

930

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Noái theo laø haøng boâ laõo, caùc chöùc saéc chaäm raõi böôùc ñi trong boä leã phuïc nhö moät löïc löôïng hoä toáng taïo neân quang caûnh troïn veïn mang yù nghóa lòch söû vaø thaåm myõ, gaây moät aán töôïng saâu ñaäm veà söï hoaøn thieän trong thaùi ñoä öùng xöû ñoái vôùi ngöôøi anh huøng xöa. Daân laøng ñuû moïi löùa tuoåi, ñaëc bieät laø treû con, ñi theo ñoaøn röôùc suoát cuoäc haønh trình moät caùch hoàn nhieân vaø saûng khoaùi. Ñaùm röôùc daøi, traät töï, uy nghieâm, röïc rôõ saéc maøu, dieãu haønh chaäm raõi mang tính hoaønh traùng cuûa cuoäc möøng ñoùn chieán coâng. Nhöng roän raõ nhaát laø toáp ñi sau, cuøng vôùi “con roàng löûa” cuûa thanh nieân hai laøng Khöông Thöôïng vaø Ñoàng Quang beän baèng nuøi rôm, mo nang vaø giaáy boài trang trí baèng nhieàu maøu saéc röïc rôõ, vöøa ñi vöøa muùa theo nhòp seânh tieàn. Moät toáp thanh nieân maëc voõ phuïc ñi quanh con roàng löûa, bieåu dieãn coân quyeàn nhö taùi hieän hình aûnh cuoäc chieán ñaõ qua. Ñaùm röôùc laø vang boùng haøo huøng cuûa traän taán coâng muøa xuaân Kyû Daäu cuûa nghóa quaân Taây Sôn. Trong khi ñoù, ôû chuøa Ñoàng Quang ñoái dieän vôùi goø Ñoáng Ña qua truïc ñöôøng Taây Sôn, cuõng khoùi höông nghi nguùt. Tín ñoà taáp naäp vaøo ra, tieáng moõ hoøa vôùi lôøi caàu kinh, caàu hoàn cho anh linh caùc nghóa quaân.

ÔÛ ñaây cuõng laøm leã “cuùng chaùo thí” cho coâ hoàn quaân chieán baïi, nhö moät haønh ñoäng nhaân nghóa, ñaïo ñöùc truyeàn thoáng cuûa daân ta. Coøn ôû chuøa Boäc, luùc naøy cuõng ñaày ngöôøi chen chuùc daâng höông, töôûng nieäm vaø toân vinh vua Quang Trung, tröôùc böùc töôïng cuûa ngöôøi. Khi ñaùm röôùc veà ñeán khu trung taâm - goø Ñoáng Ña - thì moät traøng phaùo daøi noå doøn daõ chaøo möøng. Döôùi chaân töôïng ñaøi Quang Trung, daøn quaân nhaïc taáu leã. Ñoaøn ñaïi bieåu Trung öông vaø thaønh phoá laøm leã daâng höông. Tieáp theo laø leã ñoïc vaên keå laïi söï tích cuûa chieán coâng Kyû Daäu (1789) ca ngôïi thieân taøi quaân söï cuûa anh huøng daân toäc Quang Trung Nguyeãn Hueä. Sau ñoù laø nhöõng troø chôi vaø caùc cuoäc bieåu dieãn ngheä thuaät nhö muùa roàng, muùa laân, muùa con ñó ñaùnh boàng, roài tôùi caùc cuoäc ñua taøi: ñaùnh ñu, ñaáu vaät, chôi côø, choïi gaø... cho ñeán toái. II. HOÄI TAÂY SÔN

Neáu nhö Ñoáng Ña laø nôi coøn löu laïi nhöõng daáu tích cuûa moät traän chieán thaéng laãy löøng trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc (hôn 20 vaïn quaân Thanh ñaõ bò tieâu dieät) thì Taây Sôn chính laø queâ höông ñaõ sinh ra ngöôøi anh huøng kieät xuaát Nguyeãn Hueä, nhaø quaân söï thieân taøi, ngöôøi laõnh ñaïo quaân daân ta laøm neân chieán coâng huy hoaøng aáy.

BÌNH ÑÒNH  931 Neáu Ñoáng Ña laø ñænh cao choùi loïi cuûa moät chieán coâng baát huû laøm cho quaân cöôùp nöôùc moãi laàn nhôù laïi phaûi kinh hoàn baït vía, thì Taây Sôn chính laø maûnh ñaát öôm maàm, laø caùi noâi phaùt sinh vaø nuoâi döôõng phong traøo noâng daân yeâu nöôùc cuoái theá kyû XVIII, ñeå roài cuoái cuøng phong traøo aáy ñaõ trôû thaønh ñoäng löïc quyeát ñònh cuûa lòch söû trong söï nghieäp chieán thaéng ngoaïi xaâm, thoáng nhaát ñaát nöôùc luùc baáy giôø. Khaùch haønh höông ñeán Ñoáng Ña ñeå töôûng nieäm, chieâm ngöôõng, laéng nghe tieáng vang voïng cuûa lòch söû haøo huøng veà chieán thaéng muøa xuaân naêm Kyû Daäu cuûa nghóa quaân; coøn khaùch ñeán Taây Sôn laø ñeå chöùng kieán taän maét nhöõng chöùng tích, nhöõng ñòa danh, nhöõng söï kieän lòch söû cuøng taám loøng cuûa bao ngöôøi anh huøng, haøo kieät cuûa moät vuøng ñaát giaøu truyeàn thoáng thöôïng voõ vaø vaên hieán. Huyeän Bình Kheâ, nay ñoåi teân thaønh huyeän Taây Sôn, queâ höông cuûa ngöôøi anh huøng aùo vaûi côø ñaøo Nguyeãn Hueä, naèm ôû phía taây tænh Bình Ñònh, ñoâng giaùp huyeän An Nhôn, taây giaùp huyeän Vónh Thònh vaø huyeän An Kheâ (tænh Gia Lai), baéc giaùp huyeän Phuø Caùt, nam giaùp tænh Phuù Yeân. Du khaùch coù theå ñeán ñaây baèng oâ toâ, hoaëc taøu löûa, theo quoác loä 1, ñeán ngaõ ba caàu Gheành thì reõ theo quoác loä 19 ñi Gia Lai Kontum, theâm 28 km ñeán thò traán

Phuù Phong, huyeän lî Taây Sôn. Con ñöôøng mang teân Ñoáng Ña, noái quoác loä 19 ôû giöõa thò traán höôùng veà phía baéc moät ñoaïn ñeán caàu Kieân Myõ. Ñaây laø chieác caàu nhoû xinh xaén noái ñoâi bôø soâng Coân, seõ ñöa khaùch ñeán nhaø baûo taøng Quang Trung. Baûo taøng ñöôïc xaây töø naêm 1977, khoâng xa neàn nhaø cuõ cuûa gia ñình anh em Nguyeãn Hueä. Nôi ñaây hieän coøn caây me ñaõ hôn 200 tuoåi, coù chu vi ôû goác ñeán 4 meùt, moät gieáng nöôùc gaén lieàn vôùi tuoåi aáu thô cuûa ngöôøi anh huøng. Gaàn nhaø baûo taøng coù ñieän thôø Taây Sôn (ñöôïc xaây döïng töø naêm 1960) quy moâ nhoû hôn nhöng aám cuùng vaø trang nghieâm. Tröôùc saân ñieän khaù roäng coù xaây cöûa Tam quan, beân trong laø nhaø bia ghi coâng lao ngöôøi anh huøng daân toäc Quang Trung Nguyeãn Hueä. Phía sau nhaø bia laø tieàn saûnh noái vôùi trung taâm chính ñieän goàm 3 gian: ôû giöõa thôø Quang Trung, 2 gian beân thôø Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Löõ. Ñieän thôø ñöôïc xaây treân neàn cuõ cuûa ñình laøng Kieân Myõ, moät ngoâi ñình xöa noåi tieáng veà maët kieán truùc vaø ñieâu khaéc. Ñieàu naøy ñöôïc ghi laïi trong caâu ca: “Haïc chôï Ñình, coät ñình Kieân Myõ”. Nay, ñình Kieân Myõ chæ coøn laø kyû nieäm cuûa quaù khöù, nhöng caây me coå thuï vaãn sai quaû, toûa boùng maùt che caû moät goùc vöôøn. Taïi laøng Kieân Myõ coøn di tích Beán Traàu nôi töông truyeàn ngaøy xöa Nguyeãn

932

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Nhaïc thöôøng ñöa traàu töø phía thöôïng nguoàn veà baùn ôû vuøng An Thaùi, An Nhôn... cho neân Nguyeãn Nhaïc coøn coù teân laø “anh Hai Traàu”. Caâu haùt xöa coøn in ñaäm trong kyù öùc nhaân daân vuøng naøy: Caây me cuõ, Beán Traàu xöa Khoâng neân tình nghóa, cuõng ñoùn ñöa cho troïn nieàm.

ÔÛ thò traán Phuù Phong – trung taâm chính trò, kinh teá, vaên hoùa cuûa huyeän Taây Sôn – teân nhöõng ngöôøi anh huøng, töôùng só thôøi Taây Sôn nhö Buøi Thò Xuaân, Traàn Quang Dieäu, Voõ Vaên Duõng ñöôïc ñaët cho nhöõng con ñöôøng ñeïp nhaát. Veà thaêm maûnh ñaát Taây Sôn, du khaùch coøn ñöôïc xem, ñöôïc nghe keå nhöõng truyeàn thuyeát, giai thoaïi, veà caùc ñòa danh lòch söû nhö Baõi taäp voi vaø Tröôøng voõ, nôi nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân, ngöôøi ñaõ töøng chæ huy ñoäi töôïng binh trong ñoaøn quaân chuû löïc cuûa Taây Sôn laøm neân traän thaéng Ngoïc Hoài- Ñoáng Ña; hoøn Tam Phöôùc (thuoäc xaõ Bình Giang), nôi ñaët nhöõng loø reøn bí maät reøn khí giôùi chuaån bò cho cuoäc khôûi nghóa; ñoàng Coâ Haàu (xaõ Tuù An, huyeän An Kheâ), nôi Nguyeãn Nhaïc giao cho ngöôøi vôï thöù, con gaùi cuûa moät tuø tröôûng Ba Na, quaûn lyù vieäc saûn xuaát löông thöïc nuoâi quaân; hoøn Yeán, hoøn Laõnh Löông, töông truyeàn nôi Nguyeãn Nhaïc phaùt löông vaø khao thöôûng quaân só; goø Dinh, goø

Ñaùù Ñen, nhöõng baõi taäp luyeän cuûa ñoäi quaân noâng daân vaøo buoåi ñaàu khôûi nghóa. Ñaõ hôn 200 naêm troâi qua maø caùc cuï giaø nôi ñaây vaãn coøn nhôù vaø say söa keå laïi cho con chaùu nhöõng maåu chuyeän, nhöõng con ngöôøi trong phong traøo Taây Sôn. Haèng naêm ñeán ngaøy moàng 5 thaùng gieâng, ñoàng thôøi vôùi leã hoäi Ñoáng Ña töng böøng ôû thuû ñoâ Haø Noäi, taïi nhieàu nôi ôû tænh Bình Ñònh nhö laøng Kieân Myõ, thaønh Hoaøng Ñeá (töùc thaønh Ñoà Baøn xöa) nôi quaân Taây Sôn ñaët baûn doanh thôøi kyø ñaàu cuoäc khôûi nghóa, thaønh phoá Qui Nhôn... ñeàu coù toå chöùc leã hoäi kyû nieäm chieán coâng oanh lieät cuûa Quang Trung Nguyeãn Hueä. Nhöng ñoâng ñaûo vaø töng böøng nhaát laø leã hoäi taïi laøng Kieân Myõ – queâ höông vaø cuõng laø nôi daáy binh cuûa ba anh em Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Löõ. Ngay töø ngaøy moàng 3 vaø moàng 4 Teát, nôi ñaây ñaõ roän ròp trong khoâng khí chuaån bò cho ngaøy hoäi. Ngöôøi ta chaêng ñeøn, keát hoa, treo côø, döïng coång chaøo, queùt doïn, söûa sang ñöôøng saù, ñieän thôø, döïng saân khaáu, traïi, coù caû moâ hình mieâu taû laïi traän ñaùnh Ngoïc Hoài- Ñoáng Ña lòch söû treân baõi caùt beân bôø soâng Coân...

BÌNH ÑÒNH  933 Töø chieàu moàng 4, taïi huyeän lî Taây Sôn, khaùch töø caùc nôi xa cuõng baét ñaàu teà töïu veà. Ñeán saùng moàng 5 thì nhöõng doøng ngöôøi töø phía Quy Nhôn vaø caùc huyeän ñoàng baèng ngöôïc leân, töø phía An Kheâ, Plaây Ku ñoå xuoáng vôùi ñuû loaïi caùc phöông tieän. Ngöôøi ta thaáy coù maët ñaày ñuû caùc taàng lôùp giaø treû, gaùi trai aên maëc ñeïp ñeõ veà döï hoäi. Coù nhöõng ñoaøn ñaïi bieåu töø caùc tænh baïn nhö Quaûng Nam- Ñaø Naüng, Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa, coù caû nhöõng ñoaøn khaùch töø Hueá vaøo, töø Saøi goøn ra. Ñaëc bieät, coù thaày coâ nhieàu tröôøng nhaân dòp naøy ñöa hoïc sinh cuûa mình ñeán döï leã nhö tham gia moät buoåi ngoaïi khoùa veà lòch söû sinh ñoäng nhaát, nhaèm naâng cao tinh thaàn yeâu nöôùc, loøng töï haøo daân toäc chính ñaùng cuõng nhö loøng bieát ôn ñoái vôùi tieàn nhaân. Vaøo nhöõng naêm kyû nieäm chaün, khaùch döï leã coøn gaëp ñoaøn ñaïi bieåu cuûa daân toäc Bana vôùi trang phuïc ngaøy leã ñoäc ñaùo töø phía Taây Sôn thöôïng ñaïo veà döï leã, mang theo caû daøn coàng chieâng vaø nhöõng ñieäu muùa thöôïng voõ cuûa hoï. Sau daây phaùo noå keùo daøi ñeán 10 phuùt ñoàng hoà, tieáng troáng ñaïi vang leân giuïc giaõ baùo hieäu buoåi leã khai maïc.

Trong khoâng khí trang nghieâm thôm ngaùt muøi traàm, haøng ngaøn ngöôøi ñöùng tröôùc saân ñieän thôø vaø nhaø baûo taøng cuùi ñaàu töôûng nieäm vua Quang Trung vaø nhöõng töôùng lónh, nhöõng chieán höõu cuûa ngöôøi. Sau khi vò chaùnh teá ñoïc baøi vaên teá oân laïi quaù trình phaùt trieån cuûa phong traøo Taây Sôn maø ñænh cao laø chieán thaéng Ñoáng Ña cuøng nhöõng thaønh töïu veà caùc maët quaân söï kinh teá, vaên hoùa cuûa trieàu ñaïi Taây Sôn, caùc ñoaøn ñaïi bieåu baét ñaàu daâng höông tröôùc ñieän thôø. Cuøng luùc ñoù, daøn nhaïc voõ 12 troáng vang leân caùc khuùc thuùc quaân vaø khuùc khaûi hoaøn. Khaùch döï hoäi baét ñaàu toûa ra tham quan caùc di tích chung quanh, nhaø baûo taøng Quang Trung, oân laïi moät thôøi ñaïi haøo huøng trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc. Ñeán döï hoäi, du khaùch coøn coù dòp thöôûng thöùc ñieäu muùa troáng voõ Taây Sôn qua taøi ngheä cuûa moät thieáu nöõ tuoåi vöøa ñoâi taùm, maëc aùo cheõn ñoû, quaàn maøu hoàng nhaït, löng thaét daûi khaên xanh, hai tay caàm duøi löôùt treân 12 maët troáng moät caùch ñieâu luyeän. Töøng toáp nam nöõ thieáu nieân vaø thanh nieân bieåu dieãn song kieám, coân, quyeàn, ñaïi ñao... Ñaây laø lôùp moân sinh cuûa nhöõng loø voõ noåi tieáng töø nhieàu theá kyû qua ôû moät vuøng ñaát nhieàu truyeàn thoáng thöôïng voõ töøng

934

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

in daáu trong kyù öùc daân gian: “Roi Thuaän Truyeàn, quyeàn An Thaùi”. Ñaát Taây Sôn cuõng laø caùi noâi cuûa ngheä thuaät haùt boäi ñaëc saéc. Khaùch veà ñaây döï hoäi cuõng laø dòp ñeå thöôûng thöùc nhöõng ñeâm bieåu dieãn tuoàng, haùt baøi choøi, nhaém röôïu Baøu Ñaù noåi tieáng cuøng moùn thòt boø cuoán vôùi

baùnh traùng. Thòt boø, nhöng laø moùn thòt boø ñaëc bieät rim khoâ vôùi nöôùc maém ngon, ñöôøng, haït tieâu vaø meø rang, ñaõ coù moät thôøi laø moùn “löông khoâ” cuûa nghóa quaân Taây Sôn treân ñöôøng haønh quaân thaàn toác. Leâ Trung Vuõ

HOÄI ÑOÅ GIAØN Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Phaät : Leã Vu Lan 15 thaùng 7 taïi chuøa Baø : Laøng An Thaùi, huyeän An Nhôn : Tung heo quay töø giaøn cao xuoáng vaø tranh cöôùp loäc thaàn

H

aèng naêm vaøo ngaøy raèm thaùng 7, nhaân daân huyeän An Nhôn thöôøng ñoå veà laøng An Thaùi (huyeän An Nhôn, tænh Bình Ñònh) ñeå döï leã Vu Lan - leã baùo hieáu cuûa nhaø Phaät - xem haùt boäi vaø nhöõng cuoäc thi taøi. Cuõng nhö nhieàu chuøa khaùc ôû Vieät Nam, vaøo dòp naøy nhaø chuøa trong leã cuùng coâ hoàn, “xaù toäi vong nhaân”, thöôøng döïng raïp laøm chay (töùc laäp ñaøn caàu nguyeän cho moïi oan hoàn ñöôïc sieâu thoaùt), toå chöùc haùt boäi caû ngaøy vaø ñeâm. Caûnh nhaø chuøa môû hoäi ñoùn khaùch thaäp phöông vaøo dòp naøy ñaõ ñöôïc phaûn aùnh trong caâu ca dao xöa:

Ñoàn raèng An Thaùi, chuøa Baø, Laøm chay haùt boäi ñoâng laø quaù ñoâng. Ñaøn baø cho chí ñaøn oâng, Xem xong ba Noï, laïi troâng ñoå giaøn.

Nhö ñaõ bieát, haùt boäi (coøn goïi laø haùt tuoàng) voán laø moät loaïi hình ngheä thuaät saân khaáu cung ñình cuûa nho só, nhöng khi vaøo ñeán ñaát Nam Trung Boä, ñaõ nhanh choùng trôû thaønh moät thöù ngheä thuaät bình daân ñöôïc öa chuoäng töø giaø ñeán treû, maø ñaát Bình Ñònh laø caùi noâi tieâu bieåu cuûa ngheä thuaät naøy, töøng saûn sinh ra nhieàu taùc giaû kòch baûn vaø nhöõng “oâng baàu” noåi tieáng. Ngöôøi ta meâ haùt boäi ñeán möùc heã nghe tieáng troáng chaàu doùng leân laø moïi ngöôøi raïo röïc, naùo nöùc. “Tai nghe troáng

BÌNH ÑÒNH  935 chieán, troáng chaàu, xeáp ba mieáng keïo loän ñaàu loän ñuoâi”.

Nhöng söùc haáp daãn cuûa hoäi chuøa Baø khoâng chæ ôû choã coù “laøm chay, haùt boäi” maø coøn vì moät lyù do khaùc laø hoäi ñöôïc toå chöùc ngay treân maûnh ñaát giaøu truyeàn thoáng thöôïng voõ: laøng An Thaùi. An Thaùi thuoäc huyeän An Nhôn, laø laøng voõ töøng saûn sinh ra nhöõng voõ sö vaø voõ só xuaát saéc cuûa ñaát Bình Ñònh. Dó nhieân, vaøo nhöõng dòp hoäi heø vieäc toå chöùc thi ñaáu coân, quyeàn laø moät tieát muïc khoâng theå thieáu ñöôïc. Veà döï hoäi, cuõng laø dòp ñeå caùc moân ñeä thaêm vieáng thaày, gaëp laïi baïn beø ñoàng khoùa, ñoàng moân vaø cuõng laø dòp ñeå caùc voõ só thöû taøi cao thaáp treân voõ ñaøi... Ñaëc bieät ôû ñaây, cuøng vôùi hoäi chuøa coøn coù hoäi Ñoå giaøn(1) khaù haáp daãn, töøng mang ñaäm daáu aán nhieàu cuoäc tranh taøi soâi ñoäng cuûa caùc loø voõ trong vuøng cuõng nhö söï thích thuù ñoái vôùi ngöôøi xem. Neáu nhö ñi döï hoäi chuøa Baø maø chæ xem laøm chay, haùt boäi khoâng thì chöa ñuû, chöa thaät thoûa maõn, maø phaûi xem caû cuoäc tranh taøi trong hoäi Ñoå giaøn cuûa caùc voõ só. Ngöôøi ta thieát laäp moät saân khaáu ngoaøi trôøi, dieän tích heïp hôn saân khaáu thöôøng, nhöng chieàu cao thì gaáp nhieàu laàn, khoaûng möôøi meùt, baèng tre, goã gioáng nhö moät choøi phaùt tin ôû noâng thoân thöôøng thaáy

tröôùc ñaây thôøi khaùng chieán, treân ñoù ngöôøi ta ñaët giaøn cuùng thaàn goàm höông, hoa, traø, quaû vaø nguyeân moät con heo quay khoaûng ñoä möôi laêm, hai chuïc kiloâ. Sau nhöõng nghi thöùc cuùng leã coå truyeàn nhö thöôøng thaáy ôû caùc leã hoäi laøng queâ, vò chuû teá treân giaøn cao, phaùt leänh noåi 3 hoài chieâng troáng, baùo hieäu cuoäc tranh taøi saép söûa dieãn ra. Luùc naøy, ôû beân döôùi ñaùm ñoâng trôû neân xoân xao, nhoän nhòp. Nhöõng ngöôøi yeáu, ngöôøi giaø, phuï nöõ vaø treû con thì daõn ra voøng ngoaøi ñeå cho nhöõng voõ só vaø nhöõng ngöôøi khoûe tranh nhau. Coøn nhöõng ngöôøi tham gia tranh taøi thì trong tö theá saün saøng, maét höôùng veà phía giaøn cao, chôø ñôïi... Boãng treân ñaøi cao, vò chuû teá thöôøng tröôùc ñaây cuõng laø ngöôøi gioûi voõ - beâ con heo quay töø treân giaøn cuùng quay ra phía ñaùm ñoâng beân döôùi, roài duøng caû söùc maïnh, tung con heo ra xa ñeå rôi xuoáng ñaát. Ñaáy laø giaây phuùt caêng thaúng nhaát seõ quyeát ñònh quaø thöôûng ñoù rôi vaøo tay ai. Caùc voõ só taøi ngheä cao, phi thaân leân ñoùn laáy con heo töø treân cao, nhöng roài phaûi luoàn laùch, lao ra khoûi ñaùm ñoâng, mang theo con heo quay chaïy veà ñòa ñieåm an toaøn ñaõ ñònh. Taát nhieân moãi nhoùm tranh taøi phaûi coù phaân coâng ngöôøi baûo veä, caûn ngaên nhöõng ñoái thuû lôïi haïi khaùc coù theå giaät laïi ngay treân tay. Trong cuoäc tranh taøi naøy, caùc voõ só duøng taát caû

936

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngoùn voõ, chieán thuaät khoân ngoan ñeå daønh chieán thaéng veà mình. Theo tuïc leä, con heo quay “chieán lôïi phaåm” naøy ñöôïc ñem xeû ra ñeå khao taát caû nhöõng voõ só coù maët trong cuoäc tranh taøi naøy. Nhöng voõ só, hay laøng voõ coù ngöôøi giaønh ñöôïc phaàn thaéng ñöôïc moïi ngöôøi hoan ngheânh vaø neå troïng, vaø hoï tin raèng naêm aáy hoï seõ gaëp heân vì ñöôïc “loäc cuûa thaàn”. Thöôøng thì nhöõng loø voõ ôû An Thaùi vaø huyeän Bình Kheâ hay giaønh ñöôïc vò trí ñoù. Vì vaäy môùi coù caâu: “Tieáng ñoàn An Thaùi, Bình Kheâ, nhieàu tay voõ só coù ngheà tranh heo”.

Heo ôû ñaây laø heo quay, vaät cuùng thaàn trong ngaøy hoäi. YÙ nghóa cuûa cuoäc thi taøi naøy khoâng naèm trong giaù trò vaät chaát cuûa moùn quaø giaønh ñöôïc maø ôû giaù trò tinh thaàn, ñöôïc theå hieän qua taøi ngheä cuûa nhöõng ngöôøi döï cuoäc tranh taøi vôùi choã ñöùng danh döï trong laøng voõ. Hoäi Ñoå giaøn laø moät cuoäc tranh taøi lyù thuù vaø haáp daãn cuûa moät vuøng queâ giaøu tinh thaàn thöôïng voõ ñöôïc keát hôïp moät caùch haøi hoøa vôùi ngaøy hoäi chuøa theo truyeàn thoáng daân gian: raèm thaùng baûy. Leâ Trung Vuõ

(1) Hoäi ñoå giaøn: tung heo quay töø giaøn cao xuoáng. (YÙ: ñoå quaø treân giaøn xuoáng ñaát).

937

PHAN THIEÁT HOÄI ÑUA THUYEÀN PHAN THIEÁT Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thuûy thaàn (thaàn bieån) : Khoaûng ñaàu naêm : Cöûa bieån Coàn Chaøi : - Hoø ñöa linh - Ñua thuyeàn môû ñaàu muøa ñaùnh caù.

G

ioáng nhö laøng Xuaân Hoäi (Nghi Xuaân - Haø Tónh) coù cöûa Hoäi, hoaëc baát cöù xaõ ven bieån naøo, daân sôû taïi ñeàu soáng vaø phaùt trieån ngheà ra khôi vaøo loäng, ñaùnh baét haûi saûn, ngöôøi daân Phan Thieát vôùi cöûa bieån Coàn Chaøi ñoùn nöôùc con soâng Caø Ty chaûy ra neân nhieàu gia ñình vaïn chaøi ñeàu quy tuï veà ñaây sinh soáng, laäp nghieäp. Nhôø ngheà ñaùnh caù thònh ñaït, neân ngöôøi ta ñaõ bieát tôùi nöôùc maém Phan Thieát thôm ngon noåi tieáng. Ñeå coâng cuoäc laøm aên luoân gaëp may, haèng naêm theo leä, daân vaïn chaøi toå chöùc nhöõng ngaøy leã chung nhö gioã OÂng luïy (caù voi), leã xuoáng gheà, ngaøy gioã chung nhöõng thaân nhaân bò naïn bieån.... Ngöôøi ta cuøng laäp höông aùn lôùn treân chieác thuyeàn to ñeå cuùng thaàn bieån (thuûy thaàn) caàu ñöôïc phuø trôï (khoâng bò gioù baõo vaø ñaùnh baét ñöôïc nhieàu toâm caù). Caùc thuyeàn ñaïi dieän vaïn chaøi nhö

maønh ñeøn Nam Nghóa, maønh chaø Thuûy Dö... bôi quanh, haønh leã moät caùch thaønh kính. Nghi leã daâng thuûy thaàn ñöôïc duy trì vaø ngaøy caøng phaùt trieån. Ngaøy leã, caùc trai bôi ñoàng phuïc, daàm bôi sôn cuøng maøu. Ñoaøn thuyeàn bôi daäp dôøn treân soâng cuøng nhöõng caâu hoø ñöa linh trong khoùi nhang töôûng nieäm vaø caàu xin aâm vang, taïo neân khoâng khí leã hoäi vui veû maø trang nghieâm. Daàn daàn nghi leã ñöôïc bieán caûi, ngöôøi ta nghó tôùi cuoäc ñua thuyeàn vaø baøn nhau toå chöùc thaønh moät sinh hoaït vaên hoùa ñeå vöøa caàu cuùng laïi coù theå naâng cao kyõ thuaät vaø ngheä thuaät cheøo thuyeàn, trau doài ngheà bieån ngaøy moät vöõng vaøng, ñuû söùc choáng choïi vôùi nhöõng baát traéc moãi khi ra khôi xa hoaëc gaëp phaûi ngaøy bieån ñoäng. Ñaëc bieät töø sau ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát, quy moâ ñua thuyeàn

938

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ñöôïc môû roäng vaø mang theâm noäi dung môùi. Caùc xaõ phöôøng ven bieån, traûi daøi töø Tieán Thaønh, Ñöùc Long tôùi Phuù Haûi, Nhaø Neù ñeàu coù nhöõng thuyeàn ñua cuøng nhöõng tay bôi thieän ngheä. Vaøo dòp Teát Nguyeân Ñaùn, leã Quoác Khaùnh, ngaøy giaûi phoùng mieàn Nam, ngaøy hoäi ñaùnh caù... sau leã cuùng thuûy thaàn, bao giôø cuõng keát thuùc baèng cuoäc ñua thuyeàn. Caùc vaïn chaøi töø Haøm Taân, Haøm Thuaän Nam, Tuy Phong, Phuù Quyù cuõng ñöa nhöõng thuyeàn ñua cuøng ñoaøn trai bôi tuyeån löïa veà döï leã, ñua taøi. Thuyeàn ñua ñoùng baèng goã baèng laêng. Theo kinh nghieäm cuûa ngöôøi daân ñòa phöông, baèng laêng laø loaïi goã deûo, nheï, deã uoán maø khi khoâ khoâng ngoùt, khoâng veânh. Kieåu daùng thuyeàn cuõng ñöôïc tính toaùn: thaân daøi, laùi thon, buïng nôû vöøa, muõi nhoïn töïa hình con thoi ñeå duø trong côn gioù ngöôïc thuyeàn vaãn lao löôùt nhanh nheïn treân nöôùc. Hai beân muõi thuyeàn veõ trang trí maét phöôïng, ñuoâi daøi, con ngöôi troøn ñen laùy, vieàn traéng, troâng con thuyeàn linh hoaït haún leân. Caùc laõo ngö thöôøng noùi, phaûi laøm cho thuyeàn ñua maïnh nhanh nhö con “tuaán maõ”. Muoán maùt maùi xuoâi cheøo moïi ngöôøi phaûi laøm ñuùng yeâu caàu ngheà nghieäp: tay bôi laø nhöõng trai ñinh sung söùc, gioûi cheøo laùi treân soâng

bieån, taàm voùc saøn saøn nhau, maëc ñoàng phuïc. Ngöôøi laùi thaïo luoàn laïch, bieát naïy cho thuyeàn raïch nöôùc thaúng, löôùt nhanh maø muõi khoâng ñaûo, luùc voøng coïc tieâu phaûi löôïn kheùo sao cho khoâng nghieâng, khoâng bò uùp laät. Ngöôøi caàm phaùch ôû ñaàu thuyeàn vuøa hoâ vöøa goõ nhòp nhaøng, taäp hôïp ñöôïc söùc maïnh toång löïc cuûa toaøn ñoäi. Ngöôøi chæ huy caàm cheøo doïc uoán löôïn maùi cheøo, cuøng laùi giöõ thuyeàn thaêng baèng, naâng muõi thuyeàn môùi coù söùc baät nhanh treân nöôùc. Ngoài hai beân maïn thuyeàn, caùc tay bôi vöøa ñaâm cheøo thoaûi maùi, vöøa theo nhòp phaùch, tay daàm khoâng va chaïm nhau. Trong khi cheøo ngöôøi ta laïi haùt hoø, ñoäng vieân nhau, taêng theâm söùc vaø hoøa nhòp thôû vôùi nhòp tay cheøo. Theo hieäu côø, caùc thuyeàn ñua xeáp haøng ngang nôi ñieåm xuaát phaùt. Phaùo leänh noå, caùc thuyeàn laäp töùc xeù nöôùc lao vun vuùt nhaèm thaúng coïc tieâu treo phöôùn ñoû phía tröôùc. Hai beân bôø soâng côø xí rôïp trôøi, ngöôøi ñoâng nhö kieán, hoø reo, khua troáng daäy ñaát, thuùc giuïc caùc tay bôi. Caùc thuyeàn hoái haû ñuoåi nhau, giaønh nhau töøng maùi daàm, töøng lôïi theá ñeå vöôït nhau treân soùng bieån daäp deành. Thuyeàn ñua baêng baêng treân nöôùc bieån laáp laùnh nhö baïc döôùi

PHAN THIEÁT  939 trôøi xuaân loàng loäng naéng vaøng troâng thaät hoaønh traùng. Hoài hoäp nhaát laø luùc qua coïc tieâu, coù thuyeàn löôïn troøn kheùo, raát ngoaïn muïc boû xa caùc ñoái thuû; coù thuyeàn lôõ nhòp cheøo, thuyeàn chaäm laïi; coù thuyeàn coá vöôït, song khoâng laøm chuû ñöôïc tay laùi ñaõ bò laät nhaøo... Caøng veà gaàn ñích, tieáng hoø reo vaø troáng thuùc caøng vang daäy vaø khaån tröông hôn. Con thuyeàn veà

nhaát, caùc tay bôi giô cao daàm vaãy leân trôøi haân hoan vaø nhö toû loøng caûm ôn ngöôøi xem ñaõ coå vuõ mình thaéng traän. Vaø cuõng theo leä, sau hoäi ñua thuyeàn traøn ñaày sinh khí, ngöôøi ta môùi ra khôi vaøo loäng, trong nieàm hy voïng seõ ñaït ñöôïc moät vuï caù boäi thu.

940

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

NINH THUAÄN - BÌNH THUAÄN LEÃ HOÄI MBAÊNG KATEÂ Daân toäc Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

N

: Chaêm, coäng ñoàng theo ñaïo Baø-la-moân, ngöõ heä Malayoâ-Poâlyneâsieâng : -Thaàn linh, toå tieân oâng baø - Anh huøng lieät só : Ñaàu thaùng 7 (lòch Chaêm) : Laøm leã taïi laêng, thaùp roài veà töøng gia ñình : Leã röôùc trieàu phuïc cuûa vua töø “danok” (nôi caát trieàu phuïc) tôùi laêng thaùp laøm leã Teát truyeàn thoáng.

göôøi Chaêm coù nhieàu leã hoäi trong naêm, nhö leã Pôh Mbaêng Yang (leã cuùng ñaàu naêm taïi laêng, thaùp, caàu xin thaàn linh cho pheùp daân khai keânh, ñaép ñaäp, laøm muøa), leã Yoân Yang vaø Plao Pasah (leã caàu ñaûo), leã Rija Nagar (leã caàu quoác thaùi daân an, möa thuaän gioù hoøa). Nhöng quan troïng hôn caû, coù quy moâ lôùn vaø keùo daøi nhieàu ngaøy laø leã hoäi Mbaêng Kateâ. Ñaây laø leã Teát cuûa ngöôøi Chaêm, vaø cuõng laø dòp ñeå töôûng nieäm caùc anh huøng lieät só, caùc vò thaàn linh nhö nöõ thaàn Poâ Nagar (coøn goïi laø Poâ Inoâ Nagar) caùc vò vua coù coâng phaùt trieån noâng nghieäp nhö Poâ Kloâng Garai, Poâ Roâmeâ ñaõ ñöôïc thaàn hoùa, vaø cuùng toå tieân, oâng baø. Nhöõng ngöôøi hieám muoän con,

nhaân dòp leã naøy cuõng mang leã vaät ñeán laêng, thaùp ñeå caàu xin nöõ thaàn Poâ Nagar ban phuùc laønh. Leã Mbaêng Kateâ toå chöùc vaøo ñaàu thaùng 7 theo lòch Chaêm. Lòch Chaêm sau döông lòch 6 thaùng, nhö vaäy thaùng 7 lòch Chaêm töông ñöông vôùi thaùng 1 döông lòch. Leã ñöôïc toå chöùc taïi caùc laêng, thaùp, vaø sau ñoù daân chuùng chuyeån veà töøng gia ñình laøm leã cuùng toå tieân trong ba ngaøy. Caàn löu yù theâm raèng, ngöôøi Chaêm raát coi troïng quan heä huyeát thoáng, hoï haøng cuõng nhö ñôøi soáng tình caûm cuûa gia ñình. Nhaân dòp naøy, ngöôøi ta toå chöùc thaêm vieáng nhau giöõa nhöõng ngöôøi thaân toäc, baïn beø; nhöõng ngöôøi vì lyù do sinh

NINH THUAÄN - BÌNH THUAÄN  941 keá phaûi soáng ôû xa, dòp naøy cuõng thu xeáp coâng vieäc ñeå cuøng veà sum hoïp. Nhöõng cuoäc aên uoáng vui chôi tröôùc kia thöôøng keùo daøi cho ñeán heát thaùng coù leã. Leã Mbaêng Kateâ thöôøng ñöôïc toå chöùc troïng theå ôû caùc laêng, thaùp Poâ Nagar, Poâ Kloâng Garai, Poâ Roâmeâ (khu vöïc Phan Rang), Poâ Kloâng Mônai (khu vöïc Phan Rí). Caùc giaø laøng cuûa ngöôøi Raglai (toäc cuøng ngöõ heä Malayo Polyneùsien soáng ôû phía trieàn ñoâng Tröôøng Sôn thuoäc caùc tænh Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän, Bình Thuaän) daãn ñaàu ñoaøn ngöôøi xuoáng tham gia toå chöùc leã. Vaøo nhöõng naêm ñöôïc muøa, ñoaøn ngöôøi Raglai xuoáng döï caøng ñoâng. Hoï mang theo vöông mieän, y phuïc cuûa vua Chaêm cuøng nhöõng baûo vaät maø tröôùc ñaây trong caùc cuoäc laùnh naïn chaïy leân nuùi, hoaëc sang Campuchia, hoaøng toäc Chaêm ñaõ kyù thaùc cho hoï caát giöõ vaø lo vieäc thôø cuùng. Nay, vaøo dòp leã Mbaêng Kateâ, hoï mang theo caùc baûo vaät aáy cuøng phaåm vaät daâng cuùng veà nôi laêng, thaùp cuõ ñeå daâng leân caùc thaàn. Daãn ñaàu ñoaøn ngöôøi Raglai veà döï leã laø oâng Jôngöi, töùc laø oâng töø lo vieäc quaûn lyù caùc baûo vaät cuûa vua vaø caùc thaàn. Chuû leã laø thaày caû Paseâh (oâng Dhia) vôùi söï trôï giuùp cuûa oâng Chaêmnay (ngöôøi giöõ laêng vaø ñoà thôø cuùng), oâng Kadhar (coøn goïi laø thaày coø ke, ngöôøi keùo ñaøn kanhi vaø haùt

leã ca), oâng Muk Pajaâu (ngöôøi daâng leã vaät). Vaøo ñeâm cuoái thaùng 6, oâng thaày caû Paseâh cuøng vôùi nhöõng ngöôøi trong ban teá laøm leã taïi danok (nôi caát giöõ ñoà leã vua) ñeå xin ñöôïc thænh leã phuïc cuøng caùc ñoà leã khaùc ñöa leân laêng, thaùp. Vaät phaåm daâng cuùng goàm coù tröùng gaø, traàu röôïu, baùnh, traùi caây. Sau lôøi khaán xin cuûa chuû leã Poâ Dhia, oâng Kadhar Gru vöøa keùo ñaøn kanhi, vöøa haùt baøi ngôïi ca coâng ñöùc cuûa nhaø vua vaø caùc vò anh huøng coù coâng khaùc. OÂng Muk Pajaâu lo vieäc daâng leã vaät. Tieáp theo laø caùc oâng Chaêmnay vaø oâng Jôngöi böôùc leân khaán thaàn. Trong tieáng nhaïc roän raøng, caùc ngöôøi ñi theo caàu khaán theo sôû nguyeän, vaø sau khi khaán xong, ñeàu coù muùa daâng leã. Leã thænh y phuïc keùo daøi cho ñeán khuya môùi chaám döùt. Leã röôùc y phuïc nhaø vua töø danok leân laêng, thaùp ñöôïc tieán haønh vaøo saùng hoâm sau. Ñi ñaàu laø caùc thaày leã trong boä aùo choaøng daøi traéng, ñaàu chít khaên traéng. Tieáp ñeán laø caùc thaân haøo, nhaân só, caùc vò chöùc saéc trong laøng phuï traùch thôø laêng, thaùp aáy, roài caùc kieäu treân ñaët caùc boä leã phuïc, coù loïng haàu hai beân, theo sau laø moät ñoaøn thieáu nöõ vöøa ñi vöøa muùa quaït trong tieáng nhaïc roän raøng, vui töôi. Khi ñoaøn röôùc ñi leân ñeán thaùp, caùc thaày leã Poâ Dhia, Chaêmnay,

942

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Kadhar Gru, Muk Pajaâu, Jôngöi laøm leã môû cöûa thaùp (Pôh Yang) roài tieán vaøo beân trong. Sau khi laøm leã taåy theå töôïng vua (Pamönay Yang), oâng Jôngöi daâng leã phuïc ñeå oâng Poâ Dhia (thaày caû Paseâh) laøm pheùp tröôùc khi maëc cho töôïng vua, coøn oâng Kadhar thì haùt leã ca.

Trong khi oâng Muk Pajaâu daâng leã thì oâng Poâ Dhia laøm caùc ñoäng taùc töôïng tröng coi nhö caùc vò thaàn höôùng veà leã vaät. Giöõa luùc ñang haønh leã, ngöôøi ta quan saùt aùnh saùng caùc caây ñeøn laøm baèng saùp ong treân baøn ñaët leã vaät ñeå ñoaùn ñònh ñöôïc caùc thaàn coù veà höôûng hay khoâng. Theo tín ngöôõng daân gian, neáu ngoïn löûa caây ñeøn chaùy thaønh hai ngoïn, coù hai maøu ñaäm nhaït khaùc nhau, thì coù nghóa laø thaàn linh ñaõ veà, neáu hieän töôïng ñoù chöa xaûy ra thì moïi ngöôøi laïi tieáp tuïc caàu nguyeän, keát hôïp vôùi nhöõng ñoäng taùc muùa leã. Vì theá cuoäc leã laém luùc keùo daøi nhieàu tieáng ñoàng hoà. Trong luùc ñoù, ôû quanh khuoân vieân ñeàn thaùp, khaùch taäp hôïp thaønh töøng nhoùm: choã naøy toå chöùc haùt leã, caàu kinh, daâng cuùng; choã kia ngaâm

thô, ñaøn haùt. Ai ñoùi thì soaïn thöùc aên mang theo, aên taïi choã; choã noï laø ñaùm ngöôøi laâu ngaøy môùi gaëp, taäp hôïp nhau laïi vöøa aên uoáng, vöøa haøn huyeân. Moät soá thieáu nöõ ruû nhau ñi “xin chöõ nghóa cuûa thaàn”. Vaøo khoaûng 3, 4 giôø chieàu thì leã cuùng ôû laêng, thaùp keát thuùc. Caùc ñoaøn rôøi khoûi laêng, thaùp toûa veà caùc xoùm. Nhöõng ngöôøi Chaêm theo ñaïo Baø-la-moân baét tay vaøo vieäc toå chöùc cuùng oâng baø, toå tieân taïi gia ñình mình. Luùc naøy, ngöôøi ta thaêm vieáng nhau, cuøng vui chôi, laøm nhöõng moùn aên daân toäc ñeå ñaõi khaùch. Nhieàu troø vui ñöôïc toå chöùc loâi cuoán ñoâng ñaûo ngöôøi tham gia nhö: hoäi thi deät thoå caåm ôû laøng Myõ Nghieäp, xem trieån laõm thuû coâng, myõ ngheä deät, goám, döï caùc chöông trình ca muùa nhaïc, ñaøn ca... Cöù nhö theá cuoäc vui chôi tieáp tuïc keùo daøi trong 3 ngaøy lieàn. Xöa, sau leã hoäi Mbaêng Kateâ ngöôøi Chaêm coù tuïc kieâng khoâng ñi laøm cho ñeán heát thaùng. Thaïch Phöông

NINH THUAÄN - BÌNH THUAÄN  943

LEÃ ROYA IDIL ADHA Daân toäc Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Chaêm, coäng ñoàng theo ñaïo Hoài : Thöôïng ñeá Allah : Töø ngaøy 7 ñeán 10 thaùng 12 (lòch Hoài) : Thaùnh ñöôøng Hoài giaùo : - Leã Teát truyeàn thoáng - Keå chuyeän veà thaùnh ñòa Mecca

C

uõng nhö coäng ñoàng ngöôøi Chaêm theo ñaïo Baø-la-moân coù nhieàu leã hoäi trong naêm, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm theo ñaïo Hoài haèng naêm cuõng coù moät heä thoáng leã hoäi rieâng. Trong ñoù, ñaùng chuù yù nhaát laø leã Ramañan (coøn ñöôïc goïi laø Ramöoan) toå chöùc vaøo thaùng 9 theo lòch Hoài vaø keát thuùc vaøo thaùng aên chay. Suoát thaùng leã, caû tu só vaø tín ñoà ñeàu nhòn aên, nhòn huùt thuoác, caám quan heä tình duïc, vaø chæ ñöôïc aên uoáng vaøo luùc thanh tònh (nghóa laø veà ñeâm) tröø tröôøng hôïp nhöõng ngöôøi oám ñau vaø giaø yeáu, khaùch boä haønh, nhöng phaûi nhòn luøi laïi khi naøo thuaän tieän. Leã Roya Idil Adha ñöôïc coi nhö leã Teát truyeàn thoáng cuûa hoï. YÙ nghóa cuûa leã gaén lieàn vôùi vieäc haønh höông ñeán thaùnh ñòa Mecca, vöông quoác AÛ Raäp Saudi, nhaèm kyû nieäm nhöõng söï kieän troïng ñaïi trong lòch söû ñaïo Hoài. Leã Roya Idil Adha ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 7 ñeán 10 thaùng 12 theo lòch Hoài, töông öùng vôùi caùc ngaøy thöôïng tuaàn thaùng 6 Döông lòch.

Phaàn lôùn caùc gia ñình ngöôøi Chaêm theo ñaïo Islam ôû An Giang, Taây Ninh, Ñoàng Nai vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh ñeàu coù ngöôøi thaân ñi laøm aên, buoân baùn ôû nôi xa, neân ñaây laø dòp ñeå moïi ngöôøi trôû veà sum hoïp vôùi gia ñình, thaêm hoûi vui chôi cuøng baø con trong laøng hay khu vöïc, cuøng nhau tieãn naêm cuõ, ñoùn naêm môùi. Ñeå chuaån bò cho leã Roya Idil Adha, ngay töø ñaàu thaùng 12 (Hoài lòch) töøng nhaø ñaõ lo mua saém nhöõng thöù caàn thieát, vaûi voùc, aùo quaàn, thöïc phaåm, söûa sang, trang hoaøng nhaø cöûa. Ñoái vôùi caùc baø, caùc chò ñaây laø dòp ñeå troå taøi noäi trôï ñaûm ñang vaø kheùo tay vôùi nhöõng loaïi baùnh daân toäc nhö say kaùy, nainken, barata, caùc moùn aên nhö caøri, gurieâng, gaphuoâh... Nam giôùi töø giaø ñeán treû ñeàu aên maëc töôm taát, haân hoan ñi ñeán thaùnh ñöôøng laøm leã. Trong ngaøy naøy, taïi caùc laøng Chaêm ôû An Giang, Taây Ninh, Ñoàng Nai, töøng toáp

944

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngöôøi trong caùc boä leã phuïc truyeàn thoáng, ñi thaêm vieáng, chuùc Teát laãn nhau, taïo neân moät khoâng khí vui töôi, nhoän nhòp. Caùc thaùnh ñöôøng ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, môû roäng cöûa ñoùn haøng ngaøn tín ñoà ñeán haønh leã, caàu mong phöôùc laønh; moät khoâng khí naùo nöùc, ñoâng vui, nhöng khoâng keùm phaàn trang nghieâm. Buoåi giaûng kinh vaøo ngaøy thaùnh leã thöù saùu trong muøa leã Roya Idil Adha thöôøng nhaéc nhôû caùc tín ñoà thöïc hieän toát boån phaän cuûa mình, ñoaøn keát töông thaân töông aùi. Cuõng vaøo dòp naøy, caùc vò khoâtíp, nhaát laø caùc vò khoâtíp ñaõ töøng haønh höông veà thaùnh ñòa Mecca, ñöôïc mang töôùc hieäu Hadji, keå laïi nhöõng gì ñaõ ñöôïc chöùng kieán ôû nôi thaùnh ñòa, coi nhö moät moùn quaø tinh thaàn ñoái vôùi nhöõng baø con chöa coù dòp vaø ñieàu kieän ñi haønh höông veà nôi coäi nguoàn cuûa ñaïo Hoài. Ñeå möøng leã Roya Idil Adha, vaøo ngaøy toå chöùc “hieán sinh” (ngaøy 10 thaùng 12 Hoài lòch), caùc gia ñình ngöôøi Chaêm khaù giaû thöôøng cuùng moät con boø thay vì moät con cöøu theo tuïc leä. Tuïc “hieán sinh” vaøo muøa haønh höông cuûa ñaïo Hoài xuaát phaùt töø truyeàn thuyeát veà söï hy sinh cuûa thaùnh Ibroâhim phaûi vöôït qua thöû thaùch baèng caùch gieát con (thaùnh Ismael) ñeå bieåu loä ñöùc tin tuyeät ñoái

vaøo thöôïng ñeá Allah. Leã “hieán sinh” coøn mang yù nghóa khuyeân nhuû moïi ngöôøi haõy thöïc hieän toát caùc ñöùc tin vaø laøm troøn 5 boån phaän caên baûn cuûa mình ñeå ñöôïc Allah cöùu giuùp nhö ngaøi ñaõ laøm ñoái vôùi Ibroâhim. Leã “hieán sinh” ñaõ trôû thaønh moät taäp tuïc cuûa ngöôøi Chaêm Hoài giaùo ôû mieàn Nam trong muøa leã Roya Idil Adha. Thòt cuûa con vaät “hieán sinh” ñöôïc chia ñeàu cho caùc gia ñình trong laøng cuõng nhö khu vöïc cuøng höôûng, ñeå bieåu thò tình töông thaân töông aùi. Sau phaàn haønh leã, coäng ñoàng ngöôøi Chaêm thöôøng toå chöùc caùc cuoäc vui chôi, sinh hoaït vaên hoùa, theå thao nhö ca haùt, ñua ghe, thi ñaáu boùng ñaù... Leã Roya Idil Adha cuûa coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Nam Boä vöøa mang yù nghóa toân giaùo thieâng lieâng, vöøa mang nhöõng neùt sinh hoaït ñaëc thuø. Gioáng nhö ngaøy Teát cuûa ngöôøi Vieät, ñaây laø dòp ñeå caùc gia ñình sum hoïp, gaëp gôõ baø con, thaêm vieáng, vui chôi, chuùc möøng vaø caàu nguyeän ñieàu laønh cho nhau. Taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, leã Roya Idil Adha ñöôïc cöû haønh trong khoâng khí vui töôi, côûi môû vaø ñoaøn keát giöõa nhöõng tín ñoà Hoài giaùo ngöôøi Kinh, ngöôøi Malaysia, Inñoâneâsia, AÁn Ñoä. Thaïch Phöông

945

TAÂY NINH LEÃ VÍA ÑÖÙC CHÍ TOÂN Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Ñöùc Chí Toân : Moàng 9 thaùng gieâng : Toøa thaùnh Taây Ninh, thò xaõ Taây Ninh : Moïi haønh vi toân giaùo ñeàu bieåu hieän Tam giaùo, Nguõ chi.

L

eã vía Ñöùc Chí Toân khoâng phaûi laø dòp kyû nieäm ngaøy sinh hay ngaøy hoùa cuûa vò giaùo chuû, maø choïn ngaøy moàng 9 thaùng gieâng laø thoâng qua söï tính toaùn dòch hoïc coát höôùng tôùi söï thònh vöôïng cuûa ñaïo, chöù khoâng döïa vaøo baát cöù truyeàn thuyeát naøo. Ñoù laø ñieàu khaùc haún caùc ñaøn leã khaùc. Chaúng haïn, caùc leã coøn laïi trong naêm ñeàu caên cöù vaøo leã lòch (döông hoaëc aâm lòch) maø ai cuõng bieát, nhö Thöôïng - Trung Haï nguyeân (15/1, 15/7, 15/10 aâm); 25/12 döông lòch (kyû nieäm ngaøy giaùng sinh cuûa chuùa Jesus), 15/4 aâm lòch (ngaøy Phaät ñaûn)... Toå chöùc leã vía Ñöùc Chí Toân, khoâng chæ laø dòp nhaéc laïi ñeå moïi ngöôøi nhôù tôùi Giaùo chuû, maø laø dòp cuûng coá, toân vinh ñaïo.

1. CHÖÙC SAÉC VAØ LEÃ PHUÏC

Ngoaøi ñaïo höõu, toaøn boä chöùc saéc töø phaåm cao nhaát tôùi thaáp nhaát, töø Hieäp Thieân Ñaøi tôùi Cöûu Truøng Ñaøi (nam phaùi vaø nöõ phaùi) töø Hoäi Phöôùc Thieän tôùi Ban Theá ñaïo; töø ngöôøi cao tuoåi tôùi Ban ñoàng nhi ñeàu ñöôïc vaø coù nghóa vuï tham gia ñaïi leã. Coù theå ñieåm qua, ñeå thaáy roõ qui moâ nhaân söï cuûa ñaïi leã. - Chöùc saéc Hieäp Thieân Ñaøi, 9 phaåm vò. Töø Hoä Phaùp xuoáng tôùi Thaäp nhò thôøi quaân. Nay khoâng coøn caàu cô (ñeå thieân phong) neân caùc phaåm naøy khoâng coøn nöõa. Töø Thaäp nhò baûo quaân trôû xuoáng ñeàu coù ñaïi phuïc. - Chöùc saéc Cöûu Truøng Ñaøi, töø

946

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Giaùo toâng tôùi Ñaàu sö. Nay caùc phaåm naøy khoâng coù vì khoâng caàu cô nöõa. Trong haøng nguõ chöùc saéc naøy chæ Phoái sö (Chaùnh Phoái sö vaø Phoái sö) cuøng Giaùo sö coù ñaïi phuïc. Töø giaùo höõu trôû xuoáng chæ coù leã phuïc. Coøn toaøn boä chöùc saéc Cöûu Truøng Ñaøi giôùi nöõ, chæ coù leã phuïc. - Chöùc saéc Hoäi Phöôùc Thieän, giôùi nam, giôùi nöõ ñeàu coù ñaïi phuïc, tröø Minh ñöùc vaø Taân taân. Giôùi nöõ ñeå ñaàu traàn. - Chöùc saéc Ban Theá ñaïo töø Phu töû, Ñaïi phu, Quoác só tôùi Hieàn taøi ñeàu chæ coù leã phuïc. 2. LEÃ LAÏY VAØ NIEÄM DANH HIEÄU ÑÖÙC CHÍ TOÂN

khi chaép tay, ngöôøi ta duøng ngoùn caùi cuûa tay traùi (maãu chæ) aán vaøo cung Tí (ñoát döôùi cuøng) ngoùn aùp uùt (voâ danh) cuûa tay traùi, goïi laø baét aán Tí, laø aán cuûa Ñöùc Chí Toân - Ñöùc Chí Toân duøng pheùp aâm döông giao caûm maø taïo thieân, laäp ñòa. Con ngöôøi ta laø tieåu thieân ñòa (tieåu vuõ truï) cuõng nhôø aâm döông giao caûm maø phaùt sinh. Do ñoù, laïy goàm moät heä thoáng ñoäng taùc ñöôïc ñònh ra ñeå baøy toû loøng thaønh kính höôùng veà chö thaàn, thaùnh, tieân, Phaät vaø Ñöùc Chí Toân. ÔÛ ñaây chæ ghi veà soá löôïng: - Laïy ngöôøi soáng: 2 laïy, vì con ngöôøi laø nguoàn coäi cuûa nhaân sinh, löôõng hôïp aâm döông maø ra.

Ñeå tieän theo doõi dieãn bieán cuûa ñaïi leã naøy, töôûng cuõng neân tìm hieåu quan nieäm cuûa tín ñoà ñaïo Cao Ñaøi veà leã baùi vaø lyù do nieäm danh hieäu Ñöùc Chí Toân.

- Laïy vong ngöôøi qua ñôøi: 4 laïy. Goàm 2 laïy veà phaàn ngöôøi (nhö treân), coøn 1 laïy Thieân, 1 laïy Ñòa. ÔÛ ñaây, Thieân - Ñòa - Nhaân hoøa hôïp.

Môû ñaàu cuûa haønh vi leã baùi laø söï laïy. Ñaïo Cao Ñaøi quan nieäm, neáu nhö laïy vong linh thaân nhaân tieàn boái (nhaát laø thaân nhaân beà treân) hoaëc chö vò thaàn, thaùnh, tieân, Phaät, thì ôû ñaâu, thôøi buoåi naøo cuõng ñöôïc hieåu laø haønh ñoäng bieåu tröng cho loøng toân kính caùc ñoái töôïng mình toân thôø. Vaäy laïy laø boäc loä ra beân ngoaøi taâm thaønh ôû trong loøng ñoái vôùi ñaáng mình suy toân.

- Laïy tieân, Phaät 3 laïy, töùc laø laïy ñaáng trong “cöûu thieân khai hoùa” moãi laïy cuõng 3 gaät nhö treân.

Ñaïo coù caùch laïy rieâng. Tröôùc

- Laïy thaàn, thaùnh: 3 laïy. Ñaây laø cô maàu nhieäm goàm 3 yeáu toá tinh khí- thaàn hôïp nhaát. Moãi laïy 3 gaät, ñuû 3 laïy laø 9 gaät.

- Laïy Thöôïng Ñeá (Ñöùc Chí Toân) 3 laïy. Vôùi loøng chí kính, sau moãi laïy gaät 4 gaät vaø nieäm “Nam moâ Cao Ñaøi Tieân OÂng Ñaïi Boà Taùt Ma Ha Taùt”, roài môùi laïy tieáp. Nhö vaäy

TAÂY NINH  947 3 laïy coäng laïi 12 gaät môùi ñuû leã. Vì Thöôïng Ñeá laø “Thaäp nhò khai thieân”. Soá 12 laø soá rieâng cuûa Ñöùc Chí Toân. Tín ñoà khi leã xong ñöùng daäy giöõ nguyeân tö theá (chaân traùi cheách phía tröôùc) nhìn thaúng baøn Thieân xaù 3 xaù. Sau ñoù quay löng laïi, höôùng ra baøn Hoä Phaùp töùc laø höôùng chöõ Khí, xaù 1 xaù. Veà nieäm, nieäm laø töôûng nhôù. Nieäm danh hieäu caùc ñaáng thieâng lieâng laø coù yù töôûng haèng nhôù tôùi ñöùc ñoä toaøn veïn cuõng nhö quyeàn naêng voâ thöôïng aáy ñeå roài moãi ngöôøi töï tu luyeän baûn thaân, noi theo nhöõng thaùnh ñöùc saùng laùng. Noùi veà yù nghóa vaø hieäu löïc cuûa nieäm, ngöôøi ta daãn moät caâu laø “Taâm vieân, yù maõ”. Taâm ngöôøi soáng nhö con vöôïn, luùc naøo cuõng nhaûy nhoùt chuyeån caønh noï, caønh kia; coøn yù töôûng nhö con ngöïa, luùc naøo cuõng tung voù khaép nôi. Neáu con ngöôøi buoâng loûng mình, khoâng chòu gìn taâm, giöõ yù thì seõ bò loâi cuoán vaøo loái soáng môø aùm, sa ñoïa. Vaäy nieäm danh hieäu caùc ñaáng thaùnh thaàn laø höôùng tôùi cuoäc ñôøi thuaàn löông, nhöõng yù nghó toát ñeïp, daãn tôùi nhöõng haønh ñoäng trong saùng, chính laø moät trong nhöõng pheùp tu luyeän thaân ñöùc raát linh nghieäm. Laïy khoâng phaûi laø moät hình thöùc trình dieãn maø chính laø höôùng tôùi ñaáng thieâng lieâng, cao caû, caàu söï giao caûm vôùi thaàn thaùnh, treân

böôùc ñöôøng tu luyeän daøi daëc cuûa baûn thaân. Laïy phaûi ñuû con soá 12 (12 caùi gaät) thì nieäm cuõng vaäy, phaûi ñuû 12 töø Nam moâ Cao Ñaøi Tieân OÂng Ñaïi Boà Taùt Ma Ha Taùt. 3. LEÃ SÓ VAØ CAÙCH DAÂNG CUÙNG ÑÖÙC CHÍ TOÂN

Leã só, “ngöôøi hoïc troø daâng leã vaät” leân Ñöùc Chí Toân naøy phaûi thuoäc caùch ñi ñöùng vaø phoái hôïp nhòp nhaøng theo tieáng nhaïc, gioïng tuïng kinh vaø gioïng thaøi. Theá chöa ñuû, leã só phaûi ñi theo chöõ taâm ( ). Nhöng ôû ñaây chöõ Taâm ñöôïc hieåu, ñöôïc phaùt trieån noäi haøm raát roäng vaø cao saâu, theo tö töôûng Khoång, Phaät vaø Ñaïo, ñeå con ngöôøi ñang böôùc theo hình cuûa chöõ, ñoàng thôøi phaûi suy töôûng saâu xa tôùi yù nghóa vaø noäi dung cuûa chöõ, ñeå moãi haønh vi ñeàu mang roõ maøu saéc ñaïo. Töø yù nghóa sô ñaúng, taâm laø traùi tim, tình caûm, taám loøng, söï chaân thaønh; chöõ taâm phaùt trieån theo ñaïo Nho laø khí tinh anh, minh ñöùc, löông tri - moät chöõ taâm duy lyù - daãn tôùi moái lieân töôûng taâm- tính vaø trôøi laø moät, vì trôøi vôùi ngöôøi laø ñoàng nhaát. 4. YÙ NGHÓA NGAØY VÍA ÑÖÙC CHÍ TOÂN MOÀNG 9 THAÙNG GIEÂNG

Nhö ñaõ noùi, ngaøy moàng 9 thaùng gieâng khoâng phaûi ngaøy sinh hoaëc ngaøy hoùa cuûa Ñöùc Chí Toân, maø laø do söï tính toaùn theo quan nieäm cuûa caùc tín ñoà ñaïo Cao Ñaøi ñeå choïn ra

948

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

vaø cöû haønh Ñaïi leã, töôûng nhôù tôùi ngaøi. Theo aâm lòch, moãi naêm coù 12 thaùng vaän haønh theo maët traêng. Moãi thaùng öùng vaøo 1 chi cuûa Thaäp nhò chi, vaø öùng vaøo moät queû trong Kinh Dòch.. Nhö thaùng 11 öùng vaøo queû Phuïc; thaùng 12: queû Laâm, thaùng gieâng: queû Thaùi... chaúng haïn. Queû Thaùi taïo thaønh bôûi 3 haøo döông ôû döôùi vaø 3 haøo aâm ôû treân ). Trong khi ñoù, queû thuaàn ( döông laø queû Kieàn coù 6 haøo döông ), coøn queû thuaàn aâm laø queû ( Khoân coù 6 haøo aâm ( ). Noùi caùch khaùc, trong queû Thaùi coù söï keát hôïp queû Kieàn (trôøi) ôû döôùi vaø queû Khoân (ñaát) ôû treân, vôùi soá haøo döông vaø haøo aâm baèng nhau (bình phaân). Vôùi queû Thaùi naøy, khí döông ôû döôùi boác leân gaëp khí aâm ôû treân giaùng xuoáng, hai khí töông giao hoøa hôïp, vaïn vaät sinh thaønh. Do ñoù maø choïn thaùng gieâng (queû Thaùi) laøm thaùng coù ngaøy Ñaïi leã. Ñeå choïn ngaøy Ñaïi leã, cuõng theo caùch tính quaân baèng aâm döông nhö treân, döïa treân quan ñieåm hai khí aâm döông ñöôïc töôïng tröng baèng soá cô (soá leû, döông) vaø soá ngaãu (soá chaün, aâm). Theo ñoù, caùc soá cô laø 1, 3, 5, 7, 9 vaø caùc soá ngaãu laø 2, 4, 6, 8, 10. Cô chæ coù soá ñaàu (soá 1) maø khoâng coù soá cuoái (10). Ngaãu, ngöôïc laïi, chæ coù soá cuoái, khoâng coù soá ñaàu. Do ñoù aâm phaûi theo döông ñeå coù soá

ñaàu vaø döông phaûi theo aâm ñeå coù soá ñuoâi. Chính söï töông quan baét buoäc naøy ñaõ taïo thaønh tính lieân tuïc cuûa tuaàn hoaøn, vaø laø ñaàu moái cuûa söï vaän ñoäng trong vuõ truï. Ngöôøi ta laïi tieáp tuïc thöïc hieän moät soá tính toaùn ñeå ñi ñeán keát quaû cho thaáy trong caùc soá döông thì soá 9 laø thuaàn döông. Do ñoù maø choïn ngaøy moàng 9 laøm ngaøy Ñaïi leã trong thaùng gieâng. 5. GIÔØ MÔÛ ÑAÀU ÑAÏI LEÃ

Giôø môû ñaàu Ñaïi leã laø giôø tyù, giôø ñaàu tieân cuûa ngaøy môùi, giôø thaät yeân tónh, khi moïi tieáng ñoäng laéng xuoáng, vuõ truï gaàn nhö ngöng hoaït ñoäng. Do ñoù, giôø tyù ñöôïc quan nieäm laø giôø huyeàn bí, thieâng lieâng. 6. DIEÃN BIEÁN BUOÅI ÑAÏI LEÃ

Ngaøy moàng 9: moät röøng côø Tam thanh ñaõ treo, caém la lieät treân caùc ñöôøng daãn tôùi Toøa thaùnh. Tröôùc Toøa thaùnh laù côø ñaïo raát to phaáp phôùi bay nhö chaøo môøi khaùch haønh höông vaø tín ñoà. Bieåu ngöõ cuõng giaêng giaêng caùc nôi nhö “Ñaïi ñaïo hoaèng khai”, “Huynh ñeä ñaïi ñoàng”, “Baùc aùi coâng bình”... An ninh traät töï khu Toøa thaùnh ñöôïc toå chöùc toát. Caùc thaùnh veä ñi laïi, troâng coi giöõ gìn traät töï moïi nôi. Vaøo 11 giôø khuya moàng 8, caùc chöùc saéc, chöùc vieäc, ñaïo höõu ñaõ teà töïu ñoâng ñuû tröôùc Hieäp Thieân Ñaøi, theo traät töï treân döôùi, nam nöõ moãi giôùi moät beân cöûa. Quaàn aùo, leã phuïc ñeàu röïc rôõ nhö môùi.

TAÂY NINH  949 Ñuùng 12g, troáng loâi aâm töø laàu Loâi aâm coå baét ñaàu noåi leân, reàn vang baàu trôøi thaùnh ñòa. Sau ñoù, vò leã sanh ñaùnh 3 duøi roài ñoïc keä 4 caâu. Troáng Loâi aâm phaûi ñaùnh ñuû 435 duøi. Luùc ñaàu ñaùnh thaät chaäm, roài cöù nhanh daàn leân, taïo khoâng khí töø uy nghieâm sang roän raõ, vöøa baùo hieäu, vöøa keâu goïi, chaøo möøng ngaøy Ñaïi leã. Caùc ban ñoàng nhi (nam, nöõ) vaø caùc ban nhaïc vaên, nhaïc voõ hoái haû tìm tôùi vò trí cuûa mình: nhaïc troáng (ban voõ) cuøng ñoàng nhi nam leân Baùt Quaùi Ñaøn. Ba ñoäi leã só caàm ñeøn tam giaùo vôùi vò Giaùo sö phoø traùp tam böûu leân laàu Hieäp Thieân Ñaøi. Ñoäi leã só leã tieáp leã vaøo ñuùng ôû cuoái caáp thöù 9 caïnh long truï; coøn 2 ñoäi leã só hieán leã vaøo ñöùng ôû cuoái caáp thöù 7, nôi Phoái sö quyø, beân caïnh chieác baøn nhoû. Hoä ñaøn phaùp quaân vaøo Ñeàn thaùnh ñeå côø leänh ñaïo nôi ngai cuûa Hoä Phaùp roài trôû ra. Khi gaàn chaám döùt troáng loâi aâm, vò Hoä ñaøn phaùp quaân vaø vò Höõu phan quaân vaøo Ñeàn thaùnh, ñeán tröôùc ngai Hoä Phaùp, höôùng veà Böûu ñieän xaù 3 xaù roài quay laïi höôùng veà chöõ Khí xaù 1 xaù, roài caàm côø leänh ñaïo, phöôùn thöôïng phaåm ñi ra phía traùi Ñeàn thaùnh. Troáng loâi aâm vöøa döùt thì chuoâng Baïch ngoïc noåi leân. Ñaàu tieân vò leã sanh ñaùnh 3 tieáng, roài keä 4 caâu, sau moãi caâu ñaùnh 1 tieáng. Vò Hoä ñaøn höôùng daãn chöùc saéc nam nöõ

vaøo Ñeàn thaùnh. Theo sau vò hoä ñaøn laø Höõu phan quaân, roài keá laø chöùc saéc Hieäp Thieân Ñaøi, Cöûu Truøng Ñaøi (giôùi nam, giôùi nöõ), Phöôùc Thieän. Sau cuøng laø ñaïo höõu. Moïi ngöôøi phaûi baét aán Tyù tröôùc ngöïc, giöõ yeân laëng tuyeät ñoái. Sau khi taát caû laàn löôït ñi qua 5 caáp coù töôïng Ñöùc Hoä Phaùp thì ñi vaøo loàng caên giöõa thaúng leân Böûu ñieän. Luùc naøy, loàng caên beân phaûi vaø beân traùi daønh cho chöùc vieäc, ñaïo höõu nam vaø nöõ. Ñeán Böûu ñieän, seõ coù cuoäc “Hoaùn ñaøn”, nghóa laø giôùi nam ñi sang phía giôùi nöõ vaø giôùi nöõ ñi sang phía giôùi nam, trôû ra 5 caáp Hieäp Thieân Ñaøi. Chöùc saéc Hieäp Thieân Ñaøi ñöùng vaøo nôi quy ñònh. Coøn chöùc saéc Cöûu Truøng Ñaøi, vaø Phöôùc Thieän thì nam phaûi qua phía taû, nöõ qua phía höõu, roài taát caû tieán leân Böûu ñieän laàn nöõa, song laàn naøy caùc vò chæ ñöùng ôû vò trí haønh leã maø thoâi. Rieâng 3 vò Chaùnh Phoái sö nam phaùi vaø 1 Chaùnh Phoái sö nöõ phaùi ñi tôùi baøn Noäi nghi, 1 vò Phoái sö nam ñi ra Ngoaïi nghi. Moät vò Giaùo sö phaùi Ngoïc leân giaûng ñaøi phía taû ñeå thöïc hieän nhieäm vuï xöôùng leã, coøn ngöôøi chæ huy ban nhaïc seõ leân giaûng ñaøi phía höõu ñeå chæ huy ban nhaïc vaø Ñoàng nhi. Giaûng ñaøi ôû Long truï giöõa caáp 4 vaø caáp 5. Sau khi thaáy vò Hoä ñaøn ñöa côø leänh baùo cho bieát vieäc saép xeáp ñaõ xong, thì Giaùo sö baét ñaàu xöôùng leã:

950

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

- “Noäi nghi, ngoaïi nghi töïu vò” (Chöùc saéc Noäi nghi vaø Ngoaïi nghi ñeán ñuùng vò trí) - “Thieân phong dó haï caùc tö kyø vò” (Töø chöùc saéc thieân phong ñeán ñaïo höõu theo phaåm vò rieâng maø böôùc vaøo choã ñöùng leã). Phaàn xöôùng leã ñuùng nhö qui ñònh nghi tieát Ñaïi ñaøn goàm tôùi 59 laàn xuôùng (töø “Tònh tuùc thò laäp” tôùi “Leã thaønh”). Ñaùng löu yù coù 2 muïc, ñoù laø: “chænh saùt cuùng phaåm” (xem xeùt, saép ñaët laïi thöù töï vaät phaåm daâng cuùng), vaø moät haønh ñoäng ñaëc bieät goïi laø “traán thaàn” vaøo Tam böûu, ñöïng trong traùp tam böûu. Traán thaàn laø duøng thaàn löïc, söï huyeàn dieäu cuûa Ñöùc Chí Toân traán aùp nôi naøo ñoù - ôû ñaây laø Tam böûu (röôïu, hoa, traø) daâng cuùng - laøm cho nôi ñoù thanh khieát, töùc laø laøm cho Tam böûu ñöôïc thanh khieát tröôùc khi daâng cuùng Ñöùc Chí Toân. Xong ñaâu ñoù, môùi tieán haønh cuoäc röôùc Traùp tam böûu töø laàu Hieäp Thieân Ñaøi xuoáng tôùi Böûu ñieän raát uy nghi, trong moät thôøi gian keùo daøi, ban nhaïc vaãn taáu Huaân Thieân, 7 baøi Baéc, roài coù theå tieáp ñaøn baøi Haï. 7. SÔÙ DAÂNG CUÙNG ÑÖÙC CHÍ TOÂN

Khi Giaùo sö xöôùng “Thaønh ñoïc sôù vaên” (thaønh taâm ñoïc sôù), moät Giaùo höõu phaùi Ngoïc, thuoäc veà Vieän Haønh chaùnh, ñöùng ra nhaän laù sôù

caàm xaù 1 xaù roài môùi ñoïc. Baøi sôù baèng chöõ Haùn, baûn dòch trích ñoaïn nhö sau: “... Nay, coù ñeä töû thoï thieân aân laø.. cuøng taát caû chöùc saéc hieäp chung vôùi chöùc vieäc, ñaïo höõu nam nöõ - ñoàng quyø tröôùc ñieän thaønh taâm trình taâu cuøng: Huyønh Kim Khuyeát noäi, Huyeàn Khung cao Thöôïng ñeá Ngoïc hoaøng Ñaïi thieân toân Dieâu Trì Kim maãu voâ cöïc Thieân Toân. Tam toâng chôn giaùo... ... Möôøi phöông chö Phaät, muoân haïng chö tieân vaø caùc ñaáng thieâng lieâng khaùc. Nay, ngaøy kyû nieäm Leã thaùnh ñaûn Ñöùc Chí Toân ñaõ saùng taïo ra trôøi ñaát, nhôn giôø toát, chuùng con thieát laäp ñaøn cuùng goàm: höông, hoa, traø, quaû; sau khi xem xeùt laïi cho thanh khieát theo ñuùng nghi tieát, xin thaønh taâm, toân kính hieán daâng leã naøy. Chuùng raèng:

con

ngoù

leân,

nguyeän

Nhôø coâng ñöùc hoùa sanh cuûa Thaày maø Ñaïi ñaïo ñöôïc môû roäng ra ñeå quy nguyeân tam giaùo, phoå ñoä chuùng sanh theo boû toái, thoaùt khoûi tam nghieäp, meâ ñoà haàu ñöôïc may maén trôû veà thôøi kyø taùi taïo ra ñöôïc muoân naêm cuøng

TAÂY NINH  951 höôûng ngaøy Nghieâu thaùng Thuaán...

hôïp tam giaùo, nguõ chi...

Chuùng con xin thaønh taâm cuùi ñaàu laïy baùi vaø kính caån daâng sôù naøy taâu leân...”

Chaúng haïn, töï khí vaø leã vaät treân Thieân baøn: ngoïn ñeøn chong suoát ngaøy ñeâm goïi laø ñeøn Thaùi Cöïc (Nho) cuõng laø ñeøn Voâ Cöïc (Ñaïo), hoaëc Taâm Ñaêng (Phaät), 5 caây höông nghi nguùt vöøa töôïng tröng tam taøi (Nho), nguõ haønh (Ñaïo), vöøa töôïng tröng cho Nguõ phaàn phaùp thaân höông (Phaät). Hai ly nöôùc aâm döông, 2 ngoïn neán, töôïng tröng löôõng nghi (Nho)...

Vò daâng sôù nhaän sôù ñeå laïi vaøo bì, xaù 3 xaù roài ñoát sôù boû vaøo lö, trao cho leã só. Lö tro seõ ñaët leân Thieân baøn. Nhöõng nghi leã cuoái cuøng ñöôïc tieán haønh chaäm raõi, cho tôùi luùc coù tieáng keûng thì moïi ngöôøi ñöùng nghieâm trang taïi vò trí haønh leã cuûa mình, höôùng veà Thieân baøn xaù 3 xaù, xaù chöõ Khí 1 xaù roài quay ngang ñöùng ñoái dieän nhau xaù 1 xaù. Khi hoài troáng theùt – troáng khoâng theo nhòp – doàn daäp vang leân, roài keá ngang laø tieáng chuoâng Baïch ngoïc chaäm raõi vang ngaân baùo hieäu buoåi Ñaïi leã keát thuùc. Taát caû chöùc saéc, chöùc vieäc cuøng ñaïo höõu nam nöõ laàn löôït ra khoûi Ñeàn thaùnh theo thöù töï nhö luùc vaøo ñeàn. Luùc naøy khoaûng 4 giôø chieàu... Tham döï Ñaïi leã vía Ñöùc Chí Toân, quan saùt caùc nghi thöùc trong quaù trình cöû haønh leã coù theå luoân luoân tìm thaáy bieåu hieän cuûa söï toång

Veà leã phuïc, chöùc saéc maëc aùo 3 maøu cuûa tam giaùo. Trong nghi leã buoåi ñaïi leã. Coù moät chi tieát ñaëc bieät ñaùng löu yù, ñoù laø böôùc chaân cuûa leã só. Leã só phaûi böôùc theo chöõ taâm (心), vôùi nguï yù khuyeân con ngöôøi neân toàn taâm döôõng taùnh (theo Nho), cuõng laø trau doài boán ñöùc Töø, Bi, Hyû, Xaû (Phaät), ñeå ñaït tôùi “taâm hö” (Ñaïo). Hoaëc nöõa, khi laïy phaûi baét aán (Ñaïo), laáy daáu (Thieân Chuùa giaùo); nieäm Phaät, Phaùp, Taêng (Phaät); ñöa naém tay leân traùn, xaù xuoáng chí goái, tieáp ñöa leân ngöïc ñeå toû loøng toân kính Thieân Ñiaï Nhaân (Nho), laø söï phoái hôïp töù giaùo vaäy. Leâ Trung Vuõ

952

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI ÑEÀN LINH SÔN THAÙNH MAÃU : Linh Sôn Thaùnh Maãu : - Hoäi Xuaân: 15 - 18 thaùng gieâng - Leã vía Baø: moàng 5 - moàng 6 thaùng 5 Chính hoäi : Moàng 5 thaùng 5 Ñòa ñieåm : - Nuùi Baø Ñen, tænh Taây Ninh Ñaëc ñieåm : - Leã taém töôïng (1 giôø saùng moàng 5 thaùng 5) - Leã “Trình thaäp cuùng” (moàng 5 thaùng 5) Thôø Thôøi gian

Ñ

eàn Linh Sôn Thaùnh Maãu ñöôïc xaây döïng ôû löng chöøng nuùi Baø Ñen - ngoïn nuùi cao nhaát Nam Boä (884 meùt) naèm caùch thò xaõ Taây Ninh 11 kiloâmeùt. Choùp nuùi thöôøng coù maây phuû, neân coøn coù teân laø Vaân Sôn. Töông truyeàn thuôû aáy taïi vuøng nuùi Taây Ninh, coù vieân quan Traán thuû ñòa phöông sinh haï ñöôïc moät ngöôøi con ñaët teân laø naøng Ñeânh. Naêm 13 tuoåi, naøng ñöôïc cha meï göûi cho moät nhaø sö ngöôøi Hoa ñeå hoïc ñaïo. Ñeán tuoåi caëp keâ, coù con trai cuûa vieân Tri huyeän traán nhaäm ôû Traûng Baøng ñeán caàu hoân. Thaáy cuõng xöùng ñoâi vöøa löùa, gia theá ñoâi beân cuõng moân ñaêng hoä ñoái, cha meï naøng nhaän lôøi. Theá nhöng naøng Ñeânh laïi coù yù nguyeän xuaát gia caàu ñaïo, khoâng tính ñeán chuyeän laäp gia ñình neân moät möïc töø choái. Moät ñeâm, khi caû nhaø ñang yeân giaác, naøng leùn ra ñi ñònh tìm ñeán taù tuùc taïi ngoâi chuøa treân nuùi. Theá

nhöng chaúng may treân ñöôøng ñi naøng bò coïp voà. Hoâm sau, khi gia nhaân theo leänh vieân quan Traán thuû ñi tìm thì naøng ñaõ bò coïp aên thòt chæ coøn soùt laïi moät chaân naèm ôû nôi keït ñaù. Ñöôïc tin song thaân naøng voâ cuøng ñau ñôùn, ñaønh cho quaân lính mai taùng phaàn thi theå coøn laïi treân nuùi vaø cho xaây mieáu thôø. Daân ñòa phöông cho raèng caùi cheát cuûa naøng Ñeânh thuoäc loaïi cheát oan, theá taát phaûi linh hieån, töø ñoù heã coù vieäc gì khoù khaên hoï thöôøng ñeán nôi mieáu cuùng baùi, mong ñöôïc naøng phuø hoä. Tieáng ñoàn lan xa, daàn daàn ngöôøi ta ñeán leã baùi ngaøy moät ñoâng. Moät caâu chuyeän daân gian khaùc löu truyeàn ôû ñaây keå theâm raèng khi Nguyeãn AÙnh bò quaân Taây Sôn truy kích töø Gia Ñònh ngöôïc theo doøng soâng Vaøm Coû qua Taây Ninh ñeå sang Xieâm, khi chaïy ngang qua ñaây, trong luùc nguy caáp ñaõ vaøo mieáu cuùng baùi xin naøng Ñeânh phuø hoä cho

TAÂY NINH  953 tai qua naïn khoûi. Laàn aáy, Nguyeãn AÙnh thoaùt naïn. Sau khi leân ngoâi vua (töùc laø vua Gia Long), nhôù ôn xöa oâng ñaõ cho ñuùc töôïng ñoàng vaø söùc cho vieân quan ñòa phöông laäp ñieän thôø, keøm theo saéc phong laø “Linh Sôn Thaùnh Maãu”. Cuõng töø ñoù, ngoïn nuùi tröôùc coù teân laø nuùi Moät (nuùi ñöùng moät mình) ñöôïc mang teân nuùi Ñieän Baø hay nuùi Baø Ñeânh. Hieän nay, töôïng ñoàng ñuùc töø thôøi Gia Long(1) ñöôïc thôø ôû chuøa Phöôùc Laâm, taïi thò xaõ Taây Ninh, coøn töôïng thôø nôi ñieän Baø ôû treân nuùi thì laïi ñaép baèng xi maêng. Moät truyeàn thuyeát thöù hai veà Baø Ñen keå raèng: Ngaøy xöa, nuùi Baø Ñen coøn coù teân laø nuùi Moät, treân coù ngoâi chuøa thôø moät töôïng Phaät baèng ñaù. Ngaøy raèm, moàng moät, ngöôøi trong vuøng thöôøng leân ñaây leã Phaät. Trong soá ngöôøi moä ñaïo coù moät coâ gaùi queâ ôû Traûng Baøng teân laø Lyù Thieân Höông, cuõng thöôøng leân ñaây cuùng leã. Coâ gaùi tuy da deû ñen ñuùa, nhöng laïi coù duyeân ngaàm neân ñöôïc nhieàu chaøng trai ñeå yù, trong soá ñoù coù con trai vieân tri huyeän Traûng Baøng. Moät laàn töø chuøa treân nuùi trôû veà nhaø, Lyù Thieân Höông bò boïn gia nhaân cuûa con trai quan tri huyeän ñoùn ñöôøng choøng gheïo. Giöõa luùc nguy khoán, naøng ñöôïc moät chaøng trai gioûi voõ laïi ôû cuøng queâ teân laø Leâ Só Trieät giaûi thoaùt. Töø ôn tri ngoä, hoï ñaõ ñi ñeán tình yeâu. Nhöng luùc aáy, giaëc daõ noåi leân ôû

nhieàu nôi, Leâ Só Trieät bò goïi sung vaøo quaân nguõ. Coâ gaùi ôû nhaø moät loøng chôø ñôïi. Moät hoâm treân ñöôøng ñi leã chuøa treân nuùi Moät, naøng bò boïn gia nhaân cuûa con vieân quan tri huyeän ñoùn baét. Trong luùc theá coâ giöõa choán nuùi röøng, naøng ñaõ nhaûy xuoáng moät hoá saâu töû tieát. Nhaø sö truï trì ôû ngoâi chuøa treân nuùi ñöôïc baùo moäng, ñaõ tìm ñöôïc xaùc naøng vaø choân caát töû teá roài laäp mieáu thôø. Töø ñoù, qua nhöõng lôøi ñoàn ñaïi, ngöôøi ñeán cuùng baùi ngaøy caøng ñoâng. Caên cöù vaøo maøu da cuûa Lyù Thieân Höông, ngöôøi ta goïi naøng laø Baø Ñen. Teân nuùi Moät cuõng daàn daàn ñoåi thaønh nuùi Baø Ñen. Veà sau, ñeå ñeà cao caùi goïi laø “chaân meänh ñeá vöông” cuûa vua Gia Long, ngöôøi ta theâu deät theâm caâu chuyeän Baø Ñen ñaõ öùng moäng chæ cho oâng boân taåu theo ñöôøng sang Xieâm ñeå caàu vieän trong moät cuoäc truy kích cuûa quaân Taây Sôn. Laïi coù caû chuyeän chieán thuyeàn quaân Taây Sôn thình lình ñuïng vaøo ñaù chìm trong ñeâm toái neân bò cheát raát nhieàu.(2) Nhôù ôn naøy, sau khi leân ngoâi vua Gia Long ñaõ coù saéc phong Baø Ñen laø Linh Sôn Thaùnh Maãu. Saéc cuûa Gia Long thì ñeán nay khoâng tìm thaáy, chæ coù saéc phong cuûa Baûo Ñaïi cho baø vôùi danh xöng laø “Linh Sôn Thaùnh Maãu toân thaàn”. Giöõa hai truyeàn thuyeát treân, coát truyeän coù moät soá ñieåm gioáng nhau, ñoàng thôøi cuõng coù nhieàu choã khaùc

954

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

bieät veà xuaát xöù, thôøi gian xaûy ra söï vieäc, nhöng xem ra thì truyeàn thuyeát thöù nhaát coù tính thuyeát phuïc nhieàu hôn, maëc duø truyeàn thuyeát thöù hai coù caû teân hoï, queâ quaùn haún hoi. Thöïc ra, di tích treân nuùi Baø Ñen (coøn goïi laø nuùi Baø, hay nuùi Ñieän Baø) khoâng chæ coù ñieän thôø Linh Sôn Thaùnh Maãu, maø laø moät quaàn theå kieán truùc nhieàu taàng naác khaùc nhau, goàm nhöõng ñieän, chuøa, mieáu, thaùp vaø hang ñoäng ñöôïc baøn tay con ngöôøi toân taïo, söûa ñoåi. Töø döôùi chaân nuùi leân goàm coù: 1. Chuøa Phöôùc Trung (töùc Linh Sôn Phöôùc Trung töï) thôø Phaät ôû nôi chaân nuùi. 2. Thaùp lôùn roãng, beân trong chöùa ba thaùp nhoû; toå Tröôøng Tuøng naèm ôû giöõa, cao hôn hai thaùp beân, toå Phöôùc Chi ôû beân traùi vaø toå Taâm Hoøa ôû beân phaûi. 3. Chuøa Linh Sôn Tieân Thaïch töï naèm ôû löng chöøng nuùi, thôø Phaät. 4. Ñieän Baø ñöôïc xaây caát treân cuøng maët baèng, lieàn saân vôùi chuøa. Trong ñieän thôø caû Linh Sôn Thaùnh Maãu vaø caû baø Chuùa Xöù - moät tín ngöôõng daân gian raát phoå bieán ôû phía Nam. Caû hai böùc töôïng ñeàu baèng xi maêng, ôû tö theá ngoài caïnh

beân nhau. ÔÛ phía sau coøn coù hai töôïng nöõ thaàn ñöùng haàu hai beân. 5. Chuøa Hang voán laø moät hang ñaù naèm ôû taàng cao hôn, ñöôïc baøn tay con ngöôøi kieán thieát laïi thaønh moät ngoâi chuøa hai taàng, trang trí khaù ñeïp. Toaøn boä quaàn theå kieán truùc ñöôïc boá trí khaù haøi hoøa vôùi khung caûnh thieân nhieân cuûa nuùi röøng töø thaáp ñeán ñoä cao gaàn 400 meùt, coù baäc caáp vaø ñöôøng daãn leân xuoáng, taïo neân moät aán töôïng vöøa huøng vó, vöøa thô moäng ñoái vôùi du khaùch ñeán tham quan, vaõn caûnh, ñoàng thôøi cuõng laøm toân theâm tính chaát uy nghi cuûa moät di tích vaên hoùa. Vaøo nhöõng ngaøy raèm thaùng gieâng, raèm thaùng baûy, dòp Teát Nguyeân Ñaùn, khaùch ñeán vieáng ñieän vaø chuøa raát ñoâng. Nhöng ñaëc bieät nhaát, coù söùc thu huùt ñoâng ñaûo khaùch thaäp phöông töø caùc tænh xa (coù naêm haøng ba, boán chuïc vaïn ngöôøi) laø dòp hoäi xuaân töø ngaøy 15 ñeán ngaøy 18 thaùng gieâng vaø ngaøy hoäi vía Baø moàng 5 vaø moàng 6 thaùng 5. Hoäi xuaân nuùi Baø keùo daøi töø ngaøy 15 ñeán 18 thaùng gieâng. Ñaây laø hoäi ñoâng vui nhaát, bôûi vì luùc naøy coøn trong khoâng khí ñaàu xuaân, thôøi tieát khoâ raùo, caûnh vaät treân nuùi raát

TAÂY NINH  955 ñeïp. Nhieàu khaùch haønh höông veà leã hoäi vì nhu caàu tín ngöôõng, nhöng soá ngöôøi ñi tham quan, du lòch, vui chôi cuõng chieám moät tyû leä khoâng nhoû. Trong nhöõng ngaøy naøy, treân ñoaïn ñöôøng hôn chuïc caây soá töø thò xaõ Taây Ninh ñeán chaân nuùi Baø, ngöôøi vaø xe coä ñi laïi taáp naäp. Caùc cöûa haøng aên uoáng, giaûi khaùt, baùn ñaëc saûn, quaø löu nieäm, nhieáp aûnh, troø chôi vaø caùc dòch vuï khaùc hoaït ñoäng voâ cuøng naùo nhieät.

ñaõ göûi ñeán nhöõng chieác khaên môùi ñeå “taém” Baø, sau xin laïi ñeå “laáy khöôùc”. Tröôùc ñaây, coù moät soá ngöôøi tin raèng nöôùc “taém” Baø ñöôïc thaûi ra raát quyù, coù nhieàu coâng duïng (?).

Hoäi vía Baø toå chöùc vaøo moàng 5 vaø moàng 6 thaùng 5, laáy moàng 5 laøm chính hoäi. Do ñoù, moïi vieäc ñeàu ñöôïc ban quyù teá chuaån bò xong xuoâi töø chieàu moàng 4. Vaøo luùc 24 giôø ñeâm moàng 4 raïng ngaøy moàng 5, leã taém Baø ñöôïc toå chöùc trang nghieâm taïi ñieän thôø.

Raïng saùng moàng 5, tieáng tuïng kinh cuûa caùc sö ôû chuøa môû ñaàu cho ngaøy chính hoäi. Ñeán khoaûng 6 giôø saùng, thì caùc sö ôû nhöõng chuøa laân caän trong boä aùo vaøng laàn löôït keùo ñeán ñieän ñeå laøm leã. Luùc naøy tieáng troáng, tieáng chieâng vang leân nhö ñoùn röôùc chaøo möøng caùc sö. Trong suoát ngaøy chính hoäi, töø saùng tinh mô cho ñeán 8 giôø toái, khoùi höông nghi nguùt treân caùc baøn thôø Linh Sôn Thaùnh Maãu vaø Baø Chuùa Xöù, baøn thôø Phaät, baøn thôø Hoä Phaùp, baøn Giaùm Trai, baøn oâng Tieâu.

Luùc naøy cöûa ñieän ñöôïc ñoùng kín, khoâng coù khaùch beân ngoaøi tham döï. Saùu ngöôøi phuï nöõ, trong ñoù 3 ngöôøi cuûa nhaø chuøa vaø 3 ngöôøi cuûa ñòa phöông cöû ñeán ñeå phuï giuùp. Ñieàu haønh leã taém Baø laø moät phuï nöõ cao tuoåi nhaát trong nhoùm. Sau khi laøm leã thaép nhang, vaùi vaø xin pheùp baø, hoï baét ñaàu côûi aùo cuõ, roài duøng nhöõng chieác khaên môùi tinh lau qua töôïng baèng nöôùc thöôøng. Sau ñoù ñeán nöôùc thôm naáu töø laù hoù, thôm töï nhieân coù pha theâm nöôùc hoa. Moät soá ngöôøi suøng tín tröôùc ñoù

Taém xong, ngöôøi ta maëc aùo môùi cho baø, roài laàn löôït laïy baø, coi nhö ñaõ laøm xong nhieäm vuï. Luùc baáy giôø, nhang ñeøn trong ñieän ñöôïc thaép saùng leân, vaø caùc ñieän ñöôïc môû roäng ñeå ñoùn khaùch vaøo leã baùi.

Ñaùng chuù yù laø leã “trình thaäp cuùng” nôi baøn thôø Baø vôùi 10 moùn goàm: höông, ñaêng (ñeøn caày), hoù, traø, queá, röôïu, baùnh ít (chay), caëp daây chuyeàn, xuyeán vaø boâng tai (ba moùn sau cuøng laø ñoà maõ coù tính chaát töôïng tröng). Nhöõng ngöôøi trong ban daâng höông ñeøn maëc leã phuïc

956

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

(aùo thuïng xanh, thaét ñai ñen, ñoäi muõ teá, mang haøi) böôùc ñi trong tieáng nhaïc ñeäm. Tieáp theo leã daâng höông, roài ñeán löôït caùc sö tuïng kinh. Leã keùo daøi töø 17 ñeán 19 giôø. Ngaøy moàng 6 tieáp tuïc tieán haønh moät soá nghi leã nhö: caùc sö ñoïc kinh Baùi (saùm hoái) ôû nôi baøn thôø Phaät, leã Cuùng ngoï, leã Thí thöïc coâ hoàn (phaùt gaïo, muoái cho ngöôøi ngheøo).

Cöûa ñieän vaãn roäng môû töø saùng ñeán toái cho baù taùnh töø caùc nôi veà cuùng vieáng ôû ñieän vaø chuøa. Xöa, haèng naêm coøn coù tuïc ñoaøn haùt boäi töø tænh Beán Tre veà trình dieãn trong ngaøy moàng 7 vaø moàng 8, nay tuïc naøy ñaõ boû. Thaïch Phöông

(1) Töôïng baèng ñoàng ôû tö theá ngoài, cao 42 cm, ngang 24 cm, naëng khoaûng 10 kiloâgram (2) Xem Toan AÙnh. Neáp cuõ, hoäi heø ñình ñaùm, quyeån thöôïng. Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1992. tr 210

957

BAØ RÒA-VUÕNG TAØU LEÃ HOÄI NGHINH COÂ : - Coâ (Baø Thuûy) - OÂng Nam Haûi Ñòa ñieåm : Thò traán Long Haûi, tænh Baø Ròa-Vuõng Taøu Thôøi gian : Töø moàng 10 ñeán 12 thaùng 2 aâm lòch. Chính hoäi : Ngaøy 12 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : - Muùa baû traïo, Röôùc treân bieån - Leã xaây chaàu. Thôø

L

eã hoäi Nghinh Coâ (coøn goïi laø leã röôùc baø Thuûy) dieãn ra taïi Dinh Coâ beân chaân nuùi Thuøy Vaân thuoäc thò traán Long Haûi, tænh Baø Ròa - Vuõng Taøu, laø leã hoäi nöôùc lôùn nhaát cuûa cö daân ven bieån Nam Boä haèng naêm. Theo taäp tuïc laâu ñôøi ôû ñòa phöông, ngöôøi ta khoâng goïi laø leã Dinh Coâ (nôi thôø cuùng) maø goïi leã Nghinh Coâ (caên cöù vaøo nghi thöùc tieán haønh leã), bôûi leõ ngoaøi vieäc cuùng baùi taïi dinh thôø, coøn coù leã Nghinh (hay röôùc) baèng taøu thuyeàn long troïng vaø soâi ñoäng dieãn ra treân maët bieån, töông töï nhö leã Nghinh OÂng (röôùc caù OÂng) cuûa daân cö ven bieån Nam Boä. Neáu nhö leã Nghinh OÂng chæ dieãn ra taïi caùc laêng, mieáu thôø coát caù OÂng (coøn goïi laø ñeàn thôø OÂng Nam Haûi) ôû töøng laøng hay töøng vaïn chaøi löôùi

vôùi yù nghóa laø ngaøy “gioã OÂng” (caên cöù vaøo ngaøy ngöôøi ta phaùt hieän xaùc caù OÂng “luïy” daït vaøo bôø), thì leã hoäi Nghinh Coâ taïi Long Haûi gaén lieàn vôùi moät nhaân vaät theo truyeàn thuyeát daân gian laø raát hieån linh, thu huùt soá khaùch haønh höông ñoâng haøng chuïc vaïn ngöôøi vaø treân phaïm vi roäng lôùn goàm nhieàu tænh thaønh ôû phía Nam. Ngoaøi soá ngö daân sôû taïi, tham gia leã hoäi coøn coù ngö daân ôû nhieàu nôi khaùc nhö Goø Coâng, Beán Tre, Traø Vinh, Caø Mau, Raïch Giaù.. thaäm chí coù ngöôøi ôû caùch haøng traêm haûi lyù nhö Phan Rí, Phan Thieát cuõng ñi taøu thuyeàn ñeán döï. Ngoaøi ngö daân vaø nhöõng ngöôøi laøm ngheà vaän taûi treân bieån ra vaøo vuøng naøy, coøn coù ñoâng ñaûo khaùch haønh höông laø daân thaønh thò, thôï thuû coâng, caùn boä,

958

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

coâng nhaân caùc noâng, laâm tröôøng, xí nghieäp ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, Bieân Hoøa... Luùc naøy vaøo muøa khoâ, Long Haûi laïi laø moät baõi taém toát ñöùng thöù hai sau baõi Vuõng Taøu, neân coù haøng chuïc vaïn khaùch haèng naêm veà ñaây nghæ ngôi, hoùng gioù bieån vaø thöôûng thöùc nhöõng moùn aên haûi saûn ñaëc bieät, keát hôïp vôùi vieäc döï leã hoäi. Söï hieän dieän cuûa soá khaùch naøy ñaõ laøm cho boä maët sinh hoaït cuûa hoäi heø coù theâm nhöõng neùt môùi, hieän ñaïi hôn nhö seõ noùi roõ ôû phaàn sau. Veà nguoàn goác leã hoäi Nghinh Coâ, theo truyeàn thuyeát daân gian “coâ” voán laø moät ngöôøi con gaùi Bình Thuaän theo cha vaøo buoân baùn ôû vuøng Baø Ròa, Goø Coâng, roài do meán caûnh, meán ngöôøi, coâ löu luyeán khoâng muoán rôøi khoûi ñaát naøy, beøn xin cha ñöôïc ôû laïi. Nhöng ngöôøi cha kieân quyeát buoäc con gaùi phaûi ñi veà queâ cuøng oâng. Khoâng ñöôïc toaïi nguyeän, coâ gaùi ñaõ traãm mình töï vaãn nôi Muõi Nhoû. Veà sau, coâ trôû thaønh hieån linh neân daân laøng laäp mieáu thôø. Moät truyeàn thuyeát khaùc keå raèng coâ voán laø moät lieân laïc vieân cuûa quaân Taây Sôn ñaõ töøng qua laïi nôi ñaây (luùc baáy giôø con ñöôøng thieân lyù töø mieàn Trung vaøo Gia Ñònh ñi theo ven bieån vaøo Haøm Taân, Baø Ròa..) roài bò baïi loä vaø bò quaân cuûa Chuùa Nguyeãn gieát cheát, veà sau trôû neân linh hieån vaø ñöôïc daân laäp mieáu thôø.

Nhöõng cuoäc khaûo saùt sau naøy cho bieát theâm “Coâ” teân laø Leâ Thò Hoàng Thuûy con oâng Leâ Vaên Khöông vaø baø Thaïch Thò Haø, queâ ôû Bình Thuaän, theo cha vaøo buoân baùn ôû vuøng Baø Ròa, Goø Coâng. Moät hoâm, thuyeàn ñi ngang qua muõi Thuøy Vaân, coâ bò daây leøo buoàm gaït rôi xuoáng bieån. Maëc duø nhöõng ngöôøi cuøng ñi treân thuyeàn ra söùc tìm kieám nhöng vaãn khoâng tìm ñöôïc coâ. Ba ngaøy sau, xaùc coâ noåi leân ôû vuõng Muø U, ñöôïc baø con ngö daân xaõ Phöôùc Haûi choân caát töû teá. Veà sau, coâ trôû neân linh hieån, nhaäp vaøo xaùc ñoàng keå laïi caùi cheát oan uoång cuûa mình. Daân laøng laäp mieáu thôø, laáy ngaøy coâ cheát (12 thaùng 2) ñeå cuùng baùi haèng naêm. Chuyeän xaûy ra vaøo naêm Gia Long thöù ba (1804), luùc aáy coâ môùi 16 tuoåi. Nhö vaäy, tuy coù moät vaøi tình tieát khaùc nhau, nhöng noäi dung caâu chuyeän laø moät: coù teân tuoåi, cheát oan, ñòa ñieåm thoáng nhaát, caùc di tích moà maû coøn löu giöõ ñöôïc ñeán ngaøy nay. Nhöng goác gaùc lòch söû cuûa coâ khoâng phaûi laø ñieàu ngöôøi ta quan taâm nhieàu. Nguyeân nhaân daãn ñeán söï toân suøng, cuùng baùi vaø ngaøy vía coâ trôû thaønh leã hoäi lôùn (coù naêm, soá ngöôøi döï leân ñeán hai, ba chuïc vaïn), chính laø nhöõng ñieàu truyeàn mieäng trong daân gian veà söï linh thieâng cuûa coâ. Nhöõng ngö daân ôû ñaây ñaõ xaùc tín raèng coâ ñaõ töøng phuø hoä chôû che nhöõng ngöôøi laøm ngheà bieån

BAØ RÒA - VUÕNG TAØU  959 giaõ, giuùp hoï traùnh ñöôïc nhieàu tai naïn hieåm ngheøo giöõa nôi soùng nöôùc meânh moâng. Nhöõng luùc gaëp may toâm caù ñaày khoang, hay nhöõng naêm ñöôïc muøa bieån thì ngö daân thöôøng cuùng taï ôn “Coâ” raát to, coù toå chöùc haùt boäi aên möøng... Nhöõng lôøi ñoàn ñaïi veà söï linh thieâng cuûa “Coâ” cöù theá lan roäng ra, thu huùt khaùch thaäp phöông ngaøy caøng ñoâng. Nôi thôø “Coâ” töø moät ngoâi mieáu nhoû ban ñaàu baèng caây laù naèm beân vaïn chaøi, daàn daàn ñöôïc lôïp ngoùi aâm döông, roài nay qua nhieàu laàn truøng tu ñaõ trôû thaønh moät ngoâi laêng ñoà soä nhö moät toøa nhaø ba taàng, coù baäc tam caáp leân xuoáng, löng döïa vaøo söôøn nuùi Thuøy Vaân, maët nhìn ra bieån, troâng raát uy nghi. Ghe thuyeàn khi ñi ngang qua tröôùc Dinh Coâ thöôøng coù taäp quaùn döøng laïi ngoaøi khôi, thaép höông cuùng vaùi roài môùi ñi tieáp. Beân trong dinh, gian giöõa thôø phöôïng “Coâ”, coù 4 coâ haàu ñöùng hai beân, beân höõu laø aùn thôø Nguõ Vò Nöông Nöông; beân taû laø aùn thôø Töù Phaùp Nöông Nöông. ÔÛ töôøng beân höõu coù baøn thôø oâng baø thaân sinh “Coâ”, beân töôøng phía taû laø baøn thôø Chuùa Caäu. Gian beân caïnh laø nôi thôø Meï Sanh. Haèng naêm leã hoäi Nghinh Coâ thöôøng môû trong 3 ngaøy (moàng 10, 11 vaø 12 thaùng 2 aâm lòch), ngaøy

chính leã laø ngaøy cuoái cuøng. Saùng moàng 10, khaùch traåy hoäi töø caùc nôi xa ñaõ ñoå veà ñaây baèng caùc phöông tieän: xe buyùt, xe con, xe gaén maùy, xe ñaïp vaø taøu thuyeàn... Ñeán ngaøy 11 thì khaùch ñaõ ñoâng ngheït, caùc khaùch saïn, nhaø troï, nhaø daân trong thò traán ñaày aép ngöôøi. Caùc ñoäi laân töø Soâng Beù, daøn nhaïc nguõ aâm töø Traø Vinh vaø nhöõng ñoäi haùt muùa cuûa moät soá nôi keát nghóa vôùi Dinh Coâ cuõng ñaõ teà töïu ñoâng ñuû. Taïi nôi dinh thôø, khaùch leân xuoáng cuùng baùi chen chaân khoâng loït. Do vaäy, ngay töø saùng muøng 10, ban quyù teá ñaõ toå chöùc leã cuùng tieân, thöôøng leã vaät daâng cuùng chuû yeáu laø höông hoa vaø traùi caây. Leã caàu an ñöôïc tieán haønh taïi chính ñieän vaøo toái 11. Tham gia vaøo buoåi teá leã coøn coù caùc vò sö töø caùc chuøa laân caän trong vuøng ñeán tuïng kinh, caàu cho quoác thaùi daân an, moïi nhaø, moïi ngöôøi laøm aên phaùt ñaït, gaëp nhieàu may maén trong cuoäc soáng. Leã teá thöôøng keùo daøi cho ñeán nöûa ñeâm. Trong khi ñoù ôû beân ngoaøi Dinh Coâ, caû thò traán Long Haûi ñang dieãn ra ñeâm hoäi hoa ñaêng töng böøng, naùo nhieät. Töø con ñöôøng chính cuûa thò traán ra ñeán baõi bieån, döôùi aùnh ñieän saùng tröng töø treân bôø vaø aùnh saùng töø haøng chuïc ngoïn ñeøn maêng soâng töø caùc taøu thuyeàn ñaäu ôû meù nöôùc haét leân, haøng vaïn ngöôøi ñuû caùc löùa

960

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tuoåi, nhöõng nam thanh nöõ tuù trong trang phuïc ngaøy hoäi cuøng nhau vui chôi, ñi laïi roän ròp. Caùc nhaø haøng, quaùn aên trong aùnh ñeøn maøu röïc rôõ ñeàu môû cöûa ñoùn khaùch. Ñaëc bieät caùc em thieáu nhi, nhaát laø caùc em laàn ñaàu tieân ñeán bieån, tha hoà tung taêng chaïy nhaûy treân baõi caùt traéng. Tieáng nhaïc toûa ra töø heä thoáng loa truyeàn thanh, tieáng troáng muùa laân roän raõ keùo daøi cho ñeán khuya. Leã Nghinh Coâ baét ñaàu raïng saùng ngaøy 12. Töø nôi Dinh Coâ, vò Chaùnh teá daãn ñoaøn röôùc tieán veà phía meù bieån, nôi moät daõy taøu thuyeàn trang hoaøng côø hoa loäng laãy ñang chôø. Tieáp theo laø ñoäi hoïc troø leã trong boä leã phuïc coå truyeàn, ñaàu ñoäi maõo, chaân ñi hia, roài ñeán kieäu sôn son theáp vaøng treân ñeå baøi vò, coù loïng che vaø coù quaân côø ñi keøm hai beân. Theo sau kieäu laø daøn nhaïc nguõ aâm vaø ñoaøn cheøo baû traïo aùo quaàn saëc sôõ. Ñeán meùp nöôùc bieån, caû ñoaøn ngöôøi leân chieác “ghe leã” (ñuùng ra laø “taøu leã”) coù söùc chôû caû traêm ngöôøi. Ghe leã ñöôïc trang hoaøng ñeïp nhaát, tröôùc muõi coù ñaët baøn höông aùn sôn ñoû, treân coù lö höông vaø maâm traùi caây. Caùc thaønh phaàn chính cuûa ñoaøn röôùc döôùi söï ñieàu khieån cuûa vò Chaùnh teá ñöôïc môøi leân ghe leã. Soá coøn laïi thì phaân taùn ra ôû caùc ghe khaùc. Sau traøng phaùo noå ran, vò Chaùnh

leã ra leänh xuaát phaùt. Ñi ñaàu laø ghe leã, tieáp theo laø maáy chuïc chieác ghe ngheà lôùn, nhoû noái ñuoâi nhau. Tieáng maùy noå, tieáng troáng chieâng, thanh la, naõo baït, tieáng nhaïc cuûa daøn nhaïc nguõ aâm hoøa theo tieáng haùt chuùc nhòp nhaøng cuûa ñoäi cheøo baû traïo, trong khi ñoaøn thuyeàn reõ soùng tieán ra khôi nhö moät con roàng lôùn löôùt treân maët nöôùc bieån xanh vaøo buoåi saùng sôùm. Töø caùc thuyeàn nhöõng quaû boùng bay ñuû maøu saéc baét ñaàu ñöôïc tung leân khoâng trung. Khi ñoaøn thuyeàn ra ñeán ñòa ñieåm ñaõ quy ñònh thì döøng laïi, taïo thaønh moät voøng troøn roäng giöõa bieån khôi. Vò Chaùnh teá cuøng ñoäi hoïc troø leã böôùc veà phía muõi thuyeàn laøm leã Nghinh Coâ vaø vaùi môøi “OÂng Nam Haûi” veà dinh ñeå chöùng kieán loøng thaønh cuûa baù taùnh. Phaàn nghi thöùc ôû ñaây cuõng töông töï nhö leã Nghinh OÂng maø baø con ôû ñaây thöôøng toå chöùc haèng naêm. Trong tieáng nhaïc ñeäm, ñoäi cheøo baû traïo caát leân lôøi ca nhòp nhaøng, ca ngôïi coâng ñöùc cuûa “Coâ” vaø cuûa “OÂng Nam Haûi”, caàu mong trong nhöõng ngaøy thaùng tôùi toâm caù seõ ñaày khoang, trôøi yeân bieån laëng, ghe thuyeàn ñi khôi veà loäng ñöôïc thuaän buoàm xuoâi gioù. Haøng chuïc daây phaùo daøi töø caùc thuyeàn thi nhau noå laøm vang ñoäng caû moät vuøng bieån. Khoùi phaùo, khoùi soùng coäng vôùi aâm thanh cuûa caùc troáng chieâng, nhaïc cuï taïo neân moät khoâng khí töng böøng, roän ròp, töôi

BAØ RÒA - VUÕNG TAØU  961 vui cuûa moät buoåi hoäi möøng trong caûnh trôøi nöôùc bao la. Khi ñoaøn thuyeàn quay veà vöøa ñeán beán tröôùc Dinh Coâ thì caùc ñoaøn muùa laân töø töø tieán ra ngheânh ñoùn, trong khi haøng ngaøn ngöôøi khaùc ôû treân caùc baõi bieån phaát côø, doùng troáng, hoø reo. Nhieàu ngöôøi loäi uøa ra trong nöôùc bieån ngheânh tieáp ñoaøn moät caùch nhieät thaønh. Treân baàu trôøi trong vaét luùc naøy, haøng ngaøn quaû boùng bay ñuû maøu saéc ñöôïc tung leân, cuøng vôùi haøng ngaøn con chim ri, chim seû... cuûa khaùch haønh höông “phoùng sinh” nhaân dòp leã haân hoan vaãy caùnh bay vuït leân trôû veà vôùi cuoäc soáng töï do. Kieäu röôùc ñöôïc ñöa thaúng veà dinh, ñeå sau ñoù tieán haønh buoåi teá leã chính thöùc. Leã vaät daâng cuùng goàm coù moät con heo quay, moät con heo soáng (laøm thòt, ñeå nguyeân con), baùnh traùi vaø höông hoa. Ngoaøi leã daâng höông, daâng röôïu, traø coøn coù muùa Tam hieàn vaø muùa Maâm vaøng. Trong khi ñoù, taïi ngoâi moä “Coâ” theo tuïc leä chæ cuùng hoa quaû. Tieáp theo buoåi chaùnh leã laø leã Xaây chaàu - Ñaïi hoäi. Naêm naøo cuõng theá, ñeàu coù môøi ñoaøn haùt boäi veà haùt caû ngaøy laãn ñeâm. Treân baõi bieån, buoåi chieàu 12 laïi dieãn ra nhieàu troø chôi daân gian nhö muùa laân, ñaáu côø, muùa boâng, baét vòt treân soùng nöôùc...

Nhö vaäy laø khoâng gian leã hoäi Nghinh Coâ giôø ñaây ñaõ coù nhieàu thay ñoåi. Töø moät leã hoäi nôi thoân daõ laâu ñôøi voán aån taøng trong söï hoøa ñieäu cuûa thieân nhieân - vuõ truï - con ngöôøi nhö bao leã hoäi cuûa laøng queâ bình dò, leã hoäi Nghinh Coâ ñaõ bò söùc taùc ñoäng cuûa xu theá ñoâ thò hoùa laøm thay ñoåi ñi moät phaàn ñaùng keå veà hình thöùc laãn noäi dung. Nhöõng nghi leã, caùch trang trí, trang phuïc cuûa ngöôøi döï hoäi cuøng nhöõng sinh hoaït vui chôi môùi vaø cuõ, truyeàn thoáng vaø caùch taân ñan xen vaøo nhau. Beân caïnh baøn höông aùn, kieäu röôùc sôn son theáp vaøng, caây loïng beä veä, coøn coù nhöõng chieác oâ, caây duø hieän ñaïi maøu saéc saëc sôõ; beân caïnh nhöõng trang phuïc aùo thuïng xanh, hia maõo, khaên ñoùng, aùo daøi, coøn coù nhöõng chieác aùo “pull”, quaàn “jean”, nhöõng boä ñoà taém mini kieåu taân kyø cuøng chen laán nhau... Taát caû ñeàu vui say, cuoàng nhieät. Maëc duø ban toå chöùc coù ñeå bieån caám nhöõng ngöôøi aên maëc hôû hang vaøo nôi linh thieâng, nhöng laøm sao caûn ñöôïc böôùc chaân cuûa hoï? Tröôùc kia, trong buoåi chaùnh teá, treân baàu trôøi chæ coù nhöõng caùnh chim “phoùng sinh” cuûa ngöôøi caàu phuùc, thì nay haøng ngaøn quaû bong boùng bay ñuû maøu saéc cuõng ñöôïc tung leân trôøi. Thay cho aùnh ñuoác baäp buøng, hay ngoïn ñeøn daàu coå xöa, thì nay laø aùnh ñieän ñuû maøu, aùnh ñeøn maêng-soâng cuøng phaùo hoa röïc rôõ. Ngay caû thaønh phaàn ngöôøi

962

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tham döï - yeáu toá quan troïng caáu thaønh leã hoäi - cuõng khoâng thuaàn tuùy laø khaùch haønh höông ñeán ñaây vì nhu caàu tín ngöôõng, hay nhu caàu thaåm myõ ñeå ñöôïc hoøa nhaäp vaøo moät sinh hoaït coäng ñoàng voán ñaäm maøu saéc daân daõ, maø coøn coù moät tæ leä khoâng ít caùc thò daân giaøu coù, ñi xe ñôøi môùi, sinh hoaït, aên uoáng, trang phuïc theo kieåu “moâ-ñen”, thích nhöõng troø thôøi thöôïng vaø nhöõng caûm giaùc maïnh. Hoï ñeán vôùi leã hoäi vì ñoäng cô hieáu kyø hôn laø söï thuùc baùch cuûa taám loøng thaønh “veà nguoàn” ñeå ñöôïc chieâm ngöôõng moät neùt ñeïp leã hoäi xöa. Söï hieän dieän cuûa thaønh phaàn xaõ hoäi naøy, cuøng caùch sinh hoaït, aên chôi cuûa hoï coù laøm cho khoâng khí leã hoäi soâi ñoäng naùo nhieät hôn, hình thöùc cuõng xoâm tuï, soáng ñoäng hôn, nhöng ñoàng thôøi cuõng laøm cho yù nghóa vaø muïc ñích cuûa moät leã hoäi daân gian coå truyeàn khoâng coøn nguyeân veïn nhö xöa, neáu khoâng noùi laø bieán daïng. Thöïc ra, hieän töôïng naøy khoâng chæ dieãn ra ôû leã hoäi naøy maø thoâi. Coù khaùc chaêng laø ôû nôi naøy, nôi khaùc möùc ñoä ñaäm nhaït khoâng gioáng nhau.

Vaán ñeà ñaët ra laø laøm sao kheùo ñieàu chænh, giaûi quyeát moät caùch hôïp lyù, haøi hoøa moái quan heä giöõa keá thöøa vaø caùch taân, giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi, nhaèm thoûa maõn nhu caàu vaên hoùa ngaøy caøng ña daïng cuûa coâng chuùng ngaøy nay. Moät ñieàu ñaùng noùi theâm ôû ñaây laø soá thu quyõ “cuùng döôøng” cuûa khaùch thaäp phöông haèng naêm ôû Dinh Coâ khaù lôùn, ñeán haøng traêm trieäu. Ban quaûn trò ôû ñaây ñaõ coù yù thöùc phoái hôïp cuøng chính quyeàn ñòa phöông söû duïng soá tieàn ñoù moät caùch hôïp lyù. Ngoaøi phaàn daønh cho vieäc tu söûa nôi thôø cuùng, soá tieàn coøn laïi ñöôïc trích ra xaây döïng nhaø tình nghóa cho soá gia ñình lieät só, thöông binh, xaây döïng tröôøng hoïc, laøm giaûi thöôûng khuyeán khích cho treû em ngheøo hoïc gioûi, laøm caùc coâng taùc töø thieän nhö trôï caáp baõo luït, gia ñình bò tai naïn, caáp quan taøi cho ngöôøi cheát quaù ngheøo... Nhöõng hoaït ñoäng vaên hoùa keát hôïp chaët cheõ vôùi coâng taùc töø thieän xaõ hoäi ñaõ laøm taêng theâm söï coá keát coäng ñoàng vaø tình thaân aùi cuûa ñoàng baøo nôi ñaây.

963

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH LEÃ HOÄI CHUØA OÂNG Thôø Ñòa ñieàm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: - Quan coâng - Nhieàu thaàn linh khaùc : 678 Nguyeãn Traõi, quaän 5 : Ngaøy 15 thaùng gieâng vaø ngaøy 24 thaùng 6 : - Cuùng chay (Quan coâng) - Cuùng maën (Thaàn linh khaùc) - Laøm nhieàu vieäc töø thieän baèng quyõ coâng ñöùc

C

huøa OÂng, coøn coù teân laø Nghóa An hoäi quaùn(1) thôø vò thaàn chính laø Quan Coâng, maø ngöôøi Hoa cuõng nhö ngöôøi Vieät quen goïi laø “chuøa OÂng lôùn”. Ñoù laø nhaân vaät kieät xuaát trong lòch söû Trung Hoa, ñöôïc coi laø “vaïn coå nhaát nhaân” (xöa nay chæ coù moät), “vaïn coå tinh huy” (vì sao saùng muoân ñôøi), “nghóa khí quaàn huøng” (khí tieát taäp hôïp ñöôïc moïi anh huøng)... Chuøa toïa laïc taïi soá 678 ñöôøng Nguyeãn Traõi, quaän 5, thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñöôïc xaây döïng vaøo giöõa theá kyû XIX vaø ñaõ traûi qua 4 laàn truøng tu lôùn vaøo caùc naêm 1886, 1901, 1969 vaø 1984, khoâng keå nhöõng laàn truøng tu nhoû. Cuõng nhö ña soá kieán truùc cuûa

chuøa ñeàn ngöôøi Hoa, chuøa OÂng xaây döïng theo kieåu hình chöõ quoác (國). Phía tröôùc laø saân chuøa, roài ñeán cöûa chuøa ñöôïc kieán taïo khaù coâng phu baèng goã mun. Vaùch ñöôïc gheùp baèng nhöõng phieán ñaù traéng, treân coù chaïm hình truùc, mai, pheát kim nhuõ, vôùi nhöõng neùt ñeïp thanh thoaùt. Beân trong cöûa, veà phía beân phaûi, coù moät beä cao thôø töôïng OÂng Boån(2) ñaët trong loàng kính. Beân traùi laø töôïng ngöïa goã sôn maøu ñoû, cao 2,5 meùt. Ñoù laø con ngöïa Xích thoá noåi tieáng cuûa Quan Coâng - quaø taëng cuûa Taøo Thaùo - ñaàu ngaång cao, daùng veû raát ñoäc ñaùo. Ñöùng beân caïnh laø töôïng ngöôøi giöõ ngöïa, tay caàm daây cöông vaø töôïng con ngöïa con ñöùng beân chaân ngöïa lôùn.

964

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Qua saân Thieân tónh(3) ñeán gian tieàn saûnh, nôi coù ñeå nhöõng haøng chaäu caây caûnh, hai beân laø haønh lang vôùi hai haøng bia ñaù ghi nieân ñaïi truøng tu vaø danh saùch nhöõng ngöôøi coù coâng ñoùng goùp xaây döïng chuøa. Nôi baøn höông aùn ñaët ôû giöõa ñieän coù töôïng Quan Coâng cao 0,50 meùt ngoài treân hoå tröôùng, moät tay vuoát raâu, moät tay caàm kinh Xuaân Thu, chaân traùi ñaïp leân ñaàu con hoå naèm phuû phuïc. Ñöùng haàu hai beân coù töôïng Chaâu Xuông vaø Quan Bình cao 0,40 meùt baèng thaïch cao sôn maøu. Taát caû ñeàu ñöôïc ñaët trong loàng kính. Beân traùi baøn höông aùn, nôi ñaët baøi vò cuûa Vaên Xöông Ñeá Quaân (töùc Khoång Töû) coù baøy moät lin-ga baèng goã traàm höông, bieåu töôïng tín ngöôõng daân gian cuûa vaên hoùa Chaêm.(4) ÔÛ gian chính ñieän, phía tröôùc laø moät lö höông ñoà soä, hai beân laø hai haøng baøi vò, xeáp ñoái dieän nhau. Ñoù laø caùc baøi vò cuûa Quan Coâng, baø Thieân Haäu, Thaàn Taøi vaø Nghóa An hoäi quaùn. Moät chuoâng lôùn baèng gang, ñöôøng kính 80cm, sôn ñoû ñaët ôû gaàn töôøng beân traùi; caïnh töôøng beân phaûi laø chuoâng ñoàng coù kích thöôùc nhoû hôn. ÔÛ haäu cung, töôïng Quan Coâng baèng thaïch cao sôn maøu, cao 3 meùt maët höôùng veà phía tröôùc vôùi nhöõng chi tieát ñaõ trôû thaønh qui öôùc: maët ñoû saäm, raâu naêm choøm

daøi ñeán ngöïc, ñaàu ñoäi maõo Kim hoa, maëc aùo giaùp truï trong coù theâu roàng 4 moùng, beân ngoaøi khoaùc aùo maøu xanh laù caây. Ñoù laø chieác aùo maø Quan Coâng thích nhaát, vì laø quaø taëng cuûa Löu Bò. AÙo giaùp truï laø bieåu töôïng cuûa quan voõ, coøn aùo baøo xanh maëc beân ngoaøi laø bieåu töôïng cuûa quan vaên - yù noùi “vaên voõ song toaøn”. Beân ngoaøi cuøng coøn choaøng moät aùo vaûi xanh nöôùc bieån, theâu kim tuyeán. Pho töôïng ñoà soä ñöôïc loàng kính, ñaët treân moät beä goã cao hôn moät meùt, chaïm troå tinh vi vôùi caùc ñeà taøi baùt tieân, mai ñieåu, roàng chaàu... Phía sau löng, treân beä thôø coøn coù böùc hoaønh phi chaïm caùc ñaïi töï “Ñôn Taâm Quaùn Nhaät” (taám loøng son saét choùi saùng nhö maët trôøi). Ñöùng haàu hai beân Quan Coâng laø töôïng Chaâu Xöông vaø Quan Bình, cuõng ñöôïc loàng kính. Ngoaøi ra, coøn coù 2 baøn höông aùn treân ñaët töôïng baø Thieân Haäu vaø Thaàn Taøi. Treân töôøng vaø chung quanh caùc beä thôø ñöôïc trang trí baèng nhöõng bao lam goã vôùi nhöõng neùt chaïm tinh vi caûnh sinh hoaït daân gian nhö cheøo thuyeàn, baét caù, gaùnh nöôùc, muïc ñoàng cöôõi traâu, tieàu phu ñoán cuûi vaø moät soá moâtíp long, laân, qui, phuïng. Phía tröôùc 3 pho töôïng Quan Coâng, baø Thieân Haäu, Thaàn Taøi ñeàu coù baøn höông aùn, treân baøy caây ñeøn 7 ngoïn (thaát ñaêng) ñoát chaùy suoát

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  965 ngaøy ñeâm vaø moät boä nguõ söï (moät lö höông, hai chaân ñeøn, hai ñoäc bình) baèng ñoàng cao khoaûng moät meùt. Maùi chuøa ñöôïc thieát keá 3 caáp, moät maùi chính cao ôû giöõa, 2 maùi phuï thaáp hôn, ñaàu maùi löôïn cong meàm maïi. Maùi lôïp ngoùi maøu xanh luïc. Treân noùc vaø caùc ñöôøng vieàn cuûa maùi coù trang trí nhöõng phuø ñieâu, töôïng troøn mieâu taû nhöõng sinh hoaït daân gian, hoaëc caùc töôïng ñoäng vaät nhö chim phöôïng, gaø, deâ... Khaép nôi trong chuøa coøn treo nhieàu böùc hoaønh phi baèng ñaïi töï (neàn ñen, chöõ vaøng) ca tuïng söï nghieäp vaø coâng ñöùc cuûa Quan Coâng. Ñieàu ñoù vöøa noùi leân loøng suøng baùi, ngöôõng moä cuûa baø con ngöôøi Hoa ñoái vôùi Quan Coâng, ñoàng thôøi cuõng noùi leân aûnh höôûng phaåm caùch cuûa nhaân vaät ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû nôi queâ huông thöù hai cuûa hoï. Quan Coâng khoâng chæ ñöôïc thôø taïi chuøa OÂng, maø laø nhaân vaät ñöôïc thôø phoå bieán trong caùc chuøa cuûa ngöôøi Hoa ôû thaønh phoá, bôûi leõ theo quan nieäm cuûa ngöôøi Hoa, oâng laø ñaïi dieän cho nhöõng ñöùc tính quyù baùu mang tính chaát lyù töôûng cuûa hoï: ñoù laø nhaân, nghóa, leã, trí, tín. Thöïc ra, ña soá ngöôøi Hoa khoâng am hieåu ñaày ñuû vaø töôøng taän veà thaân theá, söï nghieäp cuûa nhaân vaät lòch söû Trung Hoa coå ñaïi naøy; hoï thôø Quan Coâng vôùi yù thöùc nhaán maïnh

maët ñaïo ñöùc lyù töôûng, maø nhöõng ñaïo ñöùc naøy laïi raát caàn thieát cho söï toàn taïi cuûa caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû haûi ngoaïi. Moät ñaëc ñieåm noåi leân khaù roõ laø ôû caùc chuøa Hoa, ngöôøi ta thôø moät luùc raát nhieàu nhaân vaät thuoäc caùc toân giaùo khaùc nhau, nhieàu nhaân vaät lòch söû vaø thaàn thaùnh. Nhöng khoâng coù nhaân vaät, thaàn thaùnh naøo chieám vò trí ñoäc toân. Söï “chung soáng” hoøa hôïp hoàn nhieân giöõa caùc nhaân vaät, thaàn thaùnh naøy cuõng noùi leân phaàn naøo söï ña daïng trong tín ngöôõng cuûa ngöôøi Hoa. Ñieàu naøy coù theå nhaän bieát khaù roõ ngay taïi chuøa naøy. ÔÛ chuøa OÂng, caùc con vaät ñöôïc thôø bao giôø cuõng keøm theo moät con vaät nhoû moät beân nhö hình töôïng meï vaø con. Caïnh ngöïa Xích thoá coù con ngöïa con, beân laân meï coù laân con, caïnh hoå meï coù hoå con, beân roàng meï coù roàng con cuøng bay löôïn. Phaûi chaêng ñieàu naøy phaûn aùnh khaùt voïng hay tín ngöôõng veà söï sinh soâi, naûy nôû cuûa ngöôøi Hoa? Haèng naêm taïi chuøa OÂng coù 2 leã lôùn nhaát: ngaøy raèm thaùng gieâng vaø ngaøy vía OÂng 24 thaùng 6 aâm lòch. Theo taäp quaùn ngöôøi Hoa thöôøng toå chöùc cuùng lôùn vaøo raèm thaùng gieâng, neân ôû chuøa OÂng khaùch ñi leã cuõng raát ñoâng vaøo ngaøy naøy. Ngoaøi baø con ngöôøi Hoa, coøn coù nhieàu ngöôøi Vieät cuõng ñeán leã baùi. Khoâng chæ coù

966

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ngöôøi thaønh phoá, maø coøn khaù nhieàu khaùch töø caùc tænh xa cuøng ñoå veà döï hoäi vaøo hai ngaøy leã noùi treân. Ñeå chuaån bò cho cuoäc leã, ban quaûn trò chuøa töø nhieàu ngaøy tröôùc ñoù ñaõ cho ngöôøi söûa sang, queùt töôùc, xeáp ñaët laïi caùc ñoà thôø, trang trí moät soá nôi caàn thieát cho ngaøy leã lôùn. Trong thöïc teá, chuøa môû cöûa quanh naêm ñoùn khaùch thaäp phöông ñeán cuùng baùi cuõng nhö khaùch du lòch ñeán chieâm ngöôõng, tham quan, trong soá ñoù coù nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác. Leã “taém töôïng” vaø thay trang phuïc môùi ñöôïc tieán haønh tröôùc ngaøy chaùnh leã. Ñeå môû ñaàu cho khoâng khí ngaøy hoäi, baét ñaàu töø chieàu 14, caùc ñoäi muùa laân, muùa sö töû, muùa roàng cuûa quaän 5 vaø caùc quaän, huyeän baïn ñaõ ñeán bieåu dieãn taïi saân roäng tröôùc chuøa. Vaø cuõng baét ñaàu töø ñeâm 14 cho ñeán heát ñeâm raèm, doøng ngöôøi ñi leã cöù noái nhau lieân tuïc, heát ngöôøi naøy ra ñeán keû khaùc vaøo. Theo taäp tuïc, ngöôøi ñi leã Quan Coâng chæ cuùng chay (leã vaät baèng traùi caây, höông hoa) coøn caùc ngöôøi haàu caän cuûa Quan Coâng cuõng nhö nhöõng vò thaàn thaùnh khaùc thì cuùng maën (heo, gaø, vòt). Trong thöïc teá thì cuõng khoù phaân bieät moät caùch raïch roøi giöõa cuùng chay vaø cuùng maën treân cuøng nhöõng daõy baøn thôø cuùng ñaët gaàn nhau. Nhìn chung, khoâng coù ñieàu haïn cheá hay kieâng

cöû gì trong vaät daâng cuùng, maø tuøy theo thieän yù, thieän taâm vaø ñieàu kieän kinh teá cuûa töøng ñoái töôïng ñi leã. Ngöôøi khaù giaû, hoaëc gaëp vaän may coù theå cuùng caû con heo quay hay voøng höông côõ lôùn, ñöôøng kính ñeán caû meùt, khi ñoát leân chaùy caû thaùng trôøi môùi heát; coøn ngöôøi ngheøo thì moät ñóa traùi caây, moät boù nhang cuõng ñuû. Vaø cuõng tuøy theo nhu caàu taâm linh maø khaùch ñeán leã chuøa coù theå cuùng baùi, caàu xin theo sôû nguyeän, khoâng nhaát thieát phaûi leã ñaày ñuû caùc baøn thôø, caùc töôïng nhaân vaät, thaàn thaùnh. Leã vaät sau khi daâng cuùng, gia chuû coù theå caét laïi moät phaàn cho nhöõng ngöôøi phuïc vuï trong chuøa, hay phaân phaùt cho nhöõng ngöôøi ngheøo, phaàn coøn laïi thì ñöa veà nhaø söû duïng. Rieâng nhöõng voøng höông thì nhaø chuøa coù in saün nhöõng phieáu nhoû maøu ñoû ghi teân hoï cuûa khaùch ñi leã ñính keøm theo vaø laàn löôït ñöôïc treo leân ñoát chaùy suoát ngaøy ñeâm. Sau phaàn leã laø phaàn vaên ngheä vaø thöôøng keùo daøi nhieàu ñeâm lieân tuïc ñöôïc toå chöùc ngay taïi saân chuøa. Ñieàu naøy chöùng toû baø con ngöôøi Hoa raát yeâu thích vaên ngheä. Neùt noåi baät ñaùng chuù yù cuûa chuøa OÂng beân caïnh nhöõng hoaït ñoäng tín ngöôõng laø nhöõng ñoùng goùp cuûa nhaø chuøa veà phöông dieän xaõ hoäi. Baèng soá tieàn thu ñöôïc töø quyõ Phöôùc söông do baù taùnh uûng hoä vaø do ñoùng goùp

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  967 cuûa caùc hoäi vieân (Nghóa An hoäi quaùn) nhieät thaønh, chuøa OÂng haèng naêm ñôõ ñaàu nhieàu tröôøng hoïc, beänh vieän, beänh xaù trong quaän vaø thaønh phoá, xaây döïng caùc nghóa trang, laäp quyõ hoïc boång cho hoïc sinh ngheøo ham hoïc vaø hoïc gioûi. Trong caùc phong traøo nhö xaây döïng nhaø tình nghóa, uûng hoä chieán só bieân phoøng, haûi ñaûo, xoùa ñoùi giaûm ngheøo vaø caùc coâng taùc töø thieän khaùc, chuøa OÂng ñaõ coù nhöõng phaàn ñoùng goùp ñaùng keå. Vieäc caáp aùo quan cho nhöõng ngöôøi cheát thuoäc caùc gia ñình ngheøo khoù,

baát haïnh cuõng laø neùt ñoäc ñaùo cuûa chuøa OÂng. Coù naêm soá aùo quan ñöôïc caáp leân ñeán 200 chieác. Khoâng nhaát thieát phaûi laø ngöôøi ôû thaønh phoá, cuõng khoâng phaân bieät laø ngöôøi Hoa, Vieät hay Khmer, neáu vì gia ñình quaù ngheøo, hay hoaøn caûnh coâ ñôn, coù ngöôøi cheát khoâng mua noåi aùo quan maø coù giaáy göûi xin nhaø chuøa thì ñeàu ñöôïc caáp mieãn phí. Phaûi chaêng ñieàu ñoù coù chòu aûnh höôûng moät phaàn tö töôûng nhaân nghóa cuûa Quan Coâng? Hoà Töôøng

(1) Nghóa An laø teân moät vuøng thuoäc Quaûng Ñoâng, Trung Quoác, nôi coù ña soá ngöôøi Trieàu Chaâu sinh soáng. (2) OÂng Boån: Boån Ñaàu Coâng, teân thaät laø Trònh Hoøa, moät vò quaän coâng (?) cuûa trieàu Vónh Laïc (1403 - 1424) ôû Trung Hoa coù coâng truyeàn baù vaên hoùa Trung Hoa vaø toå chöùc di daân ñeán caùc nöôùc Ñoâng AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ. (3) Saân Thieân Tinh (gieáng trôøi) ñöôïc caùc nhaø kieán truùc boá trí khaù chaët cheõ, haøi hoøa nhaèm taïo ra söï thoâng thoaùng beân trong, keå caû aùnh saùng töï nhieân. (4) Treân lin-ga coù chaïm doøng chöõ Haùn “Taây Coáng khaùch bang” (quaø taëng cuûa moät ngöôøi khaùch ñi taøu ngöôøi Heï).

968

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI CHUØA BAØ : - Chuøa (Mieáu) ngöôøi Hoa - Baø Thieân Haäu Thôøi gian : Ngaøy 15 thaùng gieâng vaø 15 thaùng 10 Chính hoäi : Ngaøy 23 thaùng 3 Ñòa ñieåm : Mieáu Thieân Haäu, 710 Nguyeãn Traõi, quaän 5 Ñaëc ñieåm : - Leã vaät nhieàu (heo quay) - Tieàn “phöôùc söông” duøng vaøo vieäc coâng ích xaõ hoäi Thôø

C

huøa baø Thieân Haäu coøn ñöôïc goïi laø Chuøa Baø (Chôï Lôùn) cuûa ngöôøi Hoa toïa laïc taïi soá 710 ñöôøng Nguyeãn Traõi, quaän 5, thaønh phoá Hoà Chí Minh. Baø con ngöôøi Hoa coøn goïi laø “Phoø Mieáu”, teân chöõ Haùn laø Thieân Haäu mieáu. Chuøa do nhoùm ngöôøi Hoa Quaûng Ñoâng xaây döïng vaøo khoaûng thaäp nieân 60 cuûa theá kyû XVIII, luùc ñaàu chæ laø moät ngoâi mieáu vaø ñaõ traûi qua 4 laàn truøng tu (theo thöù töï thôøi gian: 1800, 1842, 1890 vaø 1916) môùi coù ñöôïc quy moâ beà theá nhö hieän taïi. Chuøa Baø Thieân Haäu laø moät trong caùc ngoâi chuøa lôùn vaø ñeïp nhaát cuûa hôn 30 ngoâi chuøa Hoa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh. Chuøa thôø nöõ thaàn Thieân Haäu. Döïa theo truyeàn thuyeát ñöôïc ghi treân taám bia ñaù ñaët ôû chuøa, baø sinh vaøo ñôøi Toáng, nieân hieäu Kieán Long thöù nhaát (960), laø con thöù 6 cuûa gia ñình hoï Laâm ôû huyeän Boà Ñieàn, tænh Phuùc Kieán, Trung Quoác. Khi môùi loït loøng meï, baø ñaõ toûa aùnh haøo quang vaø höông thôm. Lôùn

leân baø thöôøng cöôõi thaûm bay löôïn treân bieån vaø du ngoaïn nhieàu nôi. Ñeán nieân hieäu Ung Hy naêm thöù tö (987), baø töø giaõ coõi traàn, môùi 27 tuoåi vaø trôû thaønh hieån linh. Ñôøi Nguyeân, baø ñöôïc phong laø Thieân Phi. Ñeán ñôøi Thanh, vua Khang Hy gia phong laøm Thieân Haäu. Vaø danh hieäu Thieân Haäu toàn taïi maõi cho ñeán nay. Töø truyeàn thuyeát daân gian ñaõ chuyeån hoùa thaønh tín ngöôõng vaø ñöôïc nhöõng theá heä sau höông khoùi phuïng thôø ôû nhieàu nôi. So nhöõng ñieàu ghi ôû bia ñaù noùi treân vôùi moät soá truyeàn thuyeát veà baø ôû caùc chuøa khaùc thì coù ít nhieàu khaùc bieät, nhöng töïu trung ñeàu ca ngôïi, suy toân baø laø moät ngöôøi phuï nöõ ñöùc haïnh, coù loøng hieáu thaûo, xaû thaân cöùu ñôøi, ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Quoác phong taëng. Ñeà cao baø Thieân Haäu, ngöôõng moä vaø phuïng thôø baø nhö moät vò hieån thaùnh, baø con ngöôøi Hoa muoán thoâng qua taám göông cuûa Baø maø

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  969 giaùo duïc coäng ñoàng cuûa mình haõy hoïc taäp loøng hieáu thuaän, ñöùc nhaân haäu cuûa baø, soáng coù ñaïo nghóa.

chuøa) cho ñeán caùc toå hôïp ñieän thôø, haønh lang, saân thieân tónh.. cuøng ngheä thuaät trang trí beân trong.

Maët khaùc, treân con ñöôøng vöôït soùng gioù bieån khôi, ñi veà höôùng Nam tìm ñaát laäp nghieäp ñaày gian truaân, hoï luoân caàu nguyeän baø giuùp ñôõ, phuø hoä. Vaø sau khi ñaõ ñònh cö, oån ñònh ñôøi soáng, sum hoïp ñoâng vui, laøm aên phaùt ñaït treân ñaát Vieät Nam, queâ höông thöù hai cuûa hoï, hoï cuøng nhau laäp ñeàn thôø ñeå toû loøng bieát ôn saâu xa ñoái vôùi baø.

Chuøa Baø Thieân Haäu ñöôïc xaây döïng theo hình chöõ quoác (國) hay coøn goïi laø hình “caùi aán”- moät kieåu kieán truùc ñaëc bieät mang tính Trung Hoa - treân moät dieän tích khaù roäng.

Traûi qua nhieàu naêm thaùng, chuøa Baø Thieân Haäu ñaõ giöõ moät vai troø quan troïng trong ñôøi soáng tinh thaàn vaø taâm linh khoâng chæ coù ngöôøi Hoa Quaûng Ñoâng, maø caû ngöôøi Trieàu Chaâu, Phuùc Kieán, ngöôøi Heï. Nhieàu ngöôøi Vieät cuõng thöôøng ñeán cuùng baùi ôû chuøa, tham gia caùc leã hoäi, ngaøy Teát haèng naêm vôùi loøng thaønh kính. Ñieàu ñoù noùi leân söï gaàn guõi veà maët tín ngöôõng, ñoàng thôøi cuõng phaûn aùnh tinh thaàn ñoaøn keát coäng ñoàng Hoa vaø Vieät ñöôïc hình thaønh trong quaù trình khai phaù vuøng ñaát môùi. Xaây döïng töông ñoái sôùm so vôùi nhieàu chuøa Hoa khaùc trong thaønh phoá, traûi qua nhieàu laàn truøng tu, chuøa Baø Thieân Haäu vaãn giöõ ñöôïc phong caùch cuûa moät chuøa Hoa, töø caùch boá trí maët baèng, ñöôøng neùt kieán truùc (cöûa voøm, maùi ngoùi, noùc

ÔÛ tieàn ñieän, beân trong hai caùnh cöûa coù hai bia ñaù ñaët saùt töôøng, ghi laïi truyeàn thuyeát veà baø baèng chöõ Haùn vaø chöõ quoác ngöõ. Beân phaûi coù beä thôø töôïng Phuùc Ñöùc chaùnh thaàn (töùc OÂng Boån) beân traùi thôø Moân quan Vöông Taû (thaàn giöõ cöûa). Treân cöûa, moät böùc tranh cao gaàn saùt noùc mieâu taû baø ñang bay löôùt treân soùng nöôùc giöõa truøng khôi. ÔÛ nôi trung ñieän khoâng coù trang thôø, maø chæ ñaët moät boä lö “Phaùt lan” (mang nieân hieäu Quang Töï naêm thöù 12) treân moät baøn ñaù. Moät beân boä lö laø chieác kieäu lôùn sôn son theáp vaøng vaø moät beân laø chieác thuyeàn roàng Thuaän Phong (bieåu töôïng cuûa söï may maén, an laønh treân bieån) cuõng sôn son theáp vaøng, coù chaïm hình nhaân. Xöa kia, kieäu vaø thuyeàn ñöôïc khieâng ñi trong ñaùm röôùc, nay tuïc naøy ñaõ boû. Saân thieân tónh (gieáng trôøi) ñaõ ñöôïc caùc nhaø kieán truùc tính toaùn boá trí khaù chaët cheõ, haøi hoøa, vöøa coù ñuû dieän tích thoaùng, roäng ñeå thoâng gioù, vöøa ñoùn nhaän ñöôïc aùnh saùng töï nhieân ñaày ñuû, taïo cho beân trong

970

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

chính ñieän moät khoâng khí trang nghieâm, u nhaõ cuûa moät kieán truùc toân giaùo, tín nguôõng. Chuøa ñöôïc xaây döïng ñeå thôø Baø Thieân Haäu, neân töôïng Baø ñöôïc ñaët ôû nôi trang nghieâm nhaát cuûa chính ñieän. Beân treân trang thôø, 3 töôïng baø ñaët theo thöù töï töø lôùn ñeán nhoû thaønh moät haøng thaúng, hai beân coù 4 quaân haàu. Phía beân treân ñieän thôø coù khaéc doøng chöõ Haùn “天后宮” (Thieân Haäu Cung). Tröôùc ñieän laø moät daõy baøn ñaù, nôi ñeå leã vaät daâng cuùng. Beân phaûi chính ñieän laø trang thôø baø Kim Hueâ(1), beân traùi thôø baø Long Maãu Nöông Nöông(2). Ñaëc bieät trong tuû kính coøn löu giöõ moät “töôùng leänh” do Arieøs kyù naêm 1860 (chöõ vieát bò môø treân giaáy oá vaøng) caám binh só Phaùp vaø Y Pha Nho khoâng ñöôïc phaù phaùch chuøa. Chuøa coøn thôø moät soá nhaân vaät khaùc nhö Quan Ñeá, Ñòa Taïng vaø Thaàn Taøi ôû gian phuï naèm hai beân chính ñieän. Ngoaøi nhöõng vaät lieäu xaây döïng mang töø vuøng nam Trung Quoác sang, ôû chuøa Baø Thieân Haäu coøn coù nhieàu töôïng goám nung vôùi ngheä thuaät theå hieän saéc saûo ruùt töø nhöõng ñeà taøi lòch söû, trong caùc tieåu thuyeát coå Trung Quoác nhö Tam Quoác Chí, Ñoâng Chu Lieät Quoác... Caùc nhoùm töôïng ñaát nung naøy ñöôïc boá trí moät caùch haøi hoøa vôùi caùc hình töôïng thuoäc ñeà taøi coå ñieån khaùc nhö “töù linh” (long, laân, qui, phuïng) “löôõng

long tranh chaâu”, “baùi toå vinh quy”... Caùc maãu vaät trang trí baèng goám maøu naøy ñöôïc boá trí doïc treân caùc ñöôøng dieàm maùi ngoùi, treân noùc chuøa reâu phong, taïo neân veû ñeïp ña daïng pha maøu huyeàn thoaïi, laøm taêng theâm tính chaát myõ thuaät cuõng nhö noäi dung tín ngöôõng cuûa coâng trình.

Beân trong chuøa, coù theå noùi laø moät söï phoái hôïp cuûa nhieàu boä moân ñieâu khaéc, trang trí, hoäi hoïa khaù ña daïng vaø phong phuù phuïc vuï cho muïc ñích toân giaùo tín ngöôõng cuûa ngöôøi Hoa. Beân caïnh nhöõng töôïng troøn ñöôïc taïc baèng nhöõng neùt taû thöïc chaân phöông, caùc phuø ñieâu chieám moät vò trí quan troïng trong vieäc trang trí, töø caùc bao lôn, hoaønh phi, caâu ñoái cho ñeán baäu cöûa, voøm maùi. Nhöõng böùc chaïm loäng vaø chaïm noåi veà ñeà taøi chim muoâng, hoa traùi xen laãn vôùi nhöõng ñeà taøi huyeàn thoaïi vöøa taïo neân khoâng khí coå kính trang nghieâm, vöøa hieän thöïc, theå hieän hoaøi baõo, öôùc voïng moät cuoäc soáng thaùi bình, thònh vöôïng nôi maûnh ñaát maø nhöõng ngöôøi Hoa di cö ñaõ choïn laøm queâ huông thöù hai cuûa hoï. * ** Cuõng nhö ôû nhieàu chuøa Hoa khaùc, haèng ngaøy vaãn coù ngöôøi ñi leã chuøa Baø, nhöng taäp trung ñoâng nhaát ôû ñaây laø caùc ngaøy soùc (moàng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  971 moät) vaø ngaøy voïng (ngaøy raèm), ñaëc bieät laø ngaøy raèm thaùng gieâng, raèm thaùng 10 vaø buoåi cuùng taát nieân chieàu 29 thaùng chaïp. Leã vía Baø Thieân Haäu (23 thaùng 3) ñöôïc xem laø leã hoäi lôùn nhaát haèng naêm cuûa chuøa Baø, trong ñoù soá nöõ bao giôø ñi leã cuõng ñoâng hôn nam giôùi nhieàu laàn. Leã hoäi khoâng chæ thu huùt ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa ôû trong quaän vaø thaønh phoá, maø coøn coù ñoâng ñaûo ngöôøi ôû caùc tænh khaùc veà döï. Tröôùc ñaây, leã vía baø thöôøng keùo daøi caû tuaàn, vieäc cuùng tieán, leã vaät mang ñeán cuõng raát linh ñình (rieâng heo quay, coù naêm ñeán 200 con). Coù caû leã röôùc töôïng baø ñaët trong kieäu sôn son theáp vaøng cuøng thuyeàn Thuaän phong vaø caùc nghi tröôïng ghi teân caùc vò thaàn coù thôø ôû chuøa. Ngaøy nay, ñaùm röôùc treân ñöôøng phoá ñaõ ñöôïc giaûm ñi, chæ coøn toå chöùc ôû trong khuoân vieân nhaø chuøa. Ñeå chuaån bò cho ngaøy leã vía baø, töø nhöõng ngaøy tröôùc ñoù, ban quaûn trò nhaø chuøa ñaõ toå chöùc trang hoaøng, söûa sang laïi beân trong noäi thaát vaø chaêng ñeøn keát hoa ôû beân ngoaøi. Ngay töø chieàu 22 thaùng 3, ban quyù teá toå chöùc leã cuùng baø vôùi thaønh phaàn döï goàm coù ban quaûn trò, nhöõng thieän tín coù nhieàu ñoùng goùp coâng söùc, tieàn cuûa cho chuøa, caùc quan khaùch ñòa phöông vaø nhieàu

thieän nam tín nöõ khaùc. Leã vaät daâng cuùng goàm coù heo quay, gaø ngoãng (noùi chung laø thöùc cuùng maën) cuøng caùc loaïi hoa quaû, baùnh traùi. Xöa leã vía Baø thöôøng phaûi cuùng ñuû “tam sanh” – heo, gaø, deâ laøm thòt, moå ruoät vaø ñeå soáng. Nay thì tuïc leä nhö vaäy daâng cuùng ñaõ giaûn löôïc hôn. Sau lôøi khaán khai maïc cuûa vò chaùnh teá, ngöôøi phuï teá ñoïc baûn vaên vieát saün baèng tieáng Quaûng Ñoâng ca tuïng coâng ñöùc cuûa Baø, nay nhaân ngaøy vía baø, moïi ngöôøi xin toû loøng bieát ôn chaân thaønh vaø mong sao Baø phuø hoä cho moïi ngöôøi, moïi nhaø soáng yeân vui, laøm aên phaùt ñaït, ñoaøn keát töông thaân töông aùi vôùi nhau.. Sau baøi vaên teá, caùc thaønh vieân trong ban quaûn trò toå chöùc boác thaêm ñeå choïn ngöôøi “caàm aán” (moät chieác aán baèng ñoàng khaéc coå töï) leân tröôùc ngai thôø Baø, ñoùng leân taám giaáy ñoû mang doøng chöõ Khai aán ñaïi keát vaø Hôïp caûnh bình an vieát baèng möïc xaï, ñeå daùn leân hai beân caùc ñieän thôø trong chuøa. Sau nghi leã ba tuaàn röôïu vaø ba tuaàn traø ôû nôi chính ñieän, thì ôû phía tröôùc, nôi saân thieân tónh baét ñaàu ñoát vaøng maõ vaø ñoát phaùo. Khi traøng phaùo daøi chaám döùt, moïi ngöôøi laøm leã chaøo baø laàn cuoái, moät ngöôøi trong ban quaûn trò ñi thaâu nhang taän tay cuûa töøng ngöôøi döï leã, ñeå ñem ñi caém raûi raùc chung quanh chuøa.

972

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Böôùc sang ngaøy 23 - ngaøy chaùnh vía baø - töø 4 giôø saùng, trong chuøa, treân caùc ñieän thôø ñeøn neán saùng choang, nhang traàm ñöôïc ñoát leân toûa höông thôm ngaøo ngaït. Sau moät hoài chuoâng doùng leân, cöûa chuøa töø töø môû roäng ñeå ñoùn caùc ñoaøn khaùch ñeán cuùng baø. Leã vaät daâng cuùng thì tuøy hoaøn caûnh vaø loøng haûo taâm cuûa töøng ngöôøi, rieâng moùn nhang ñeøn, giaáy vaøng baïc, giaáy tieàn laø nhöõng leã vaät khoâng theå thieáu, vì ngöôøi Hoa quan nieäm ñaây laø quaø bieáu daâng leân caùc thaàn. Ngoaøi phaàn leã baùi ôû nôi chính ñieän thôø Baø Thieân Haäu, khaùch coøn tuøy theo nhu caàu vaø öôùc voïng rieâng cuûa töøng ngöôøi, töø vieäc gia ñaïo, ñeán tình duyeân, con caùi, töø vieäc caàu söùc khoûe ñeán chuyeän buoân baùn laøm aên... maø mang leã vaät tieáp tuïc ñeán cuùng baùi ôû caùc ñieän thôø nhaân vaät khaùc. Sau khi cuùng leã xong, thaân chuû thöôøng ñeå laïi cho nhaø chuøa moät phaàn coøn moät phaàn thì mang veà nhaø, goïi laø ñeå “höôûng loäc thaùnh”. Trong khi cuùng leã, khaùch coù theå mua ngay taïi choã nhöõng “voøng nhang caàu an” coù ñöôøng kính trung bình töø 50 ñeán 60 cm, coù loaïi ñöôøng kính ñeán 1 meùt. Nhaø chuøa ghi teân ngöôøi ñoù treân moät mieáng giaáy ñoû ñính keøm voøng nhang roài treo leân traàn ñoát. Moãi “voøng nhang caàu an” nhö theá cöù chaùy suoát ngaøy suoát ñeâm trong voøng moät thaùng trôøi. Ñaây laø moät neùt ñaëc tröng ôû chuøa Hoa, ñaëc

bieät ôû chuøa Baø Thieân Haäu vaø chuøa OÂng (Nghóa An hoäi quaùn). Ngöôøi ñi leã sau khi cuùng baùi thöôøng ñöôïc nhaän cuûa nhaø chuøa 3 taám giaáy ñoû (khoå 12 x 25cm) treân coù in doøng chöõ Haùn vaø ñoùng trieän son: “Thaùnh Maãu toïa traán, hôïp gia bình an, baûo hoä an khang”. Theo caùch goïi cuûa ngöôøi Hoa, ñaây laø “röôùc vía Baø” ñöa veà nôi baøn thôø ôû gia ñình. Ñeán chieàu 24 thaùng 3, leã vía Baø keát thuùc. Vaøo luùc ñoù, nhöõng ñoäi laân cuøng xuaát hieän, trình dieãn nôi saân chuøa, roài toûa veà moät soá ngaû phoá, nhö ñeå baùo hieäu vôùi moïi ngöôøi moät leã hoäi vía Baø dieãn ra thuaän lôïi, toát laønh vaø hy voïng seõ gaëp nhau laïi trong leã hoäi naêm sau. Tröôùc ngaøy giaûi phoùng, leã vía Baø Thieân Haäu, ngoaøi vieäc cuùng baùi linh ñình, keùo daøi caû tuaàn leã, coøn coù caùc tuïc meâ tín nhö xin xaêm, boùi toaùn, coi ngaøy, vay tieàn thaàn... Nay nhöõng tuïc leä aáy ñaõ giaûm ñi khaù nhieàu. Chuøa Baø Thieân Haäu laø moät ngoâi chuøa lôùn cuûa thaønh phoá, laø moät di tích vaên hoùa coù giaù trò cao veà maët ngheä thuaät vaø kieán truùc. Neáu nhö söï hình thaønh cuûa caùc chuøa Hoa noùi chung, trong ñoù coù chuøa Baø Thieân Haäu, gaén lieàn vôùi lòch söû ñònh cö cuûa khu vöïc Saøi Goøn-Chôï Lôùn, thì treân bình dieän toân giaùo, tín nguôõng, vieäc thôø cuùng, sinh hoaït leã hoäi haèng naêm ôû ñaây laø moät bieåu hieän roõ neùt

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  973 quaù trình hoäi nhaäp cuûa ngöôøi Hoa vaøo coäng ñoàng toå quoác Vieät Nam töø voâ thöùc ñeán yù thöùc. Ñaõ töø khaù sôùm, chuøa Hoa ôû thaønh phoá khoâng chæ laø rieâng cuûa ngöôøi Hoa, maø khoâng ít chuøa coù söï ñoùng goùp xaây döïng cuûa baø con ngöôøi Vieät, vaø baø con ngöôøi Vieät cuõng chaân thaønh chia seû nhöõng tín ngöôõng cuûa baø con ngöôøi Hoa. Khoâng ít thôï thuû coâng, ngheä nhaân ngöôøi Vieät ñaõ ñoùng goùp vaøo ngheä thuaät xaây döïng, trang trí laøm taêng theâm veû ñeïp cuûa caùc chuøa Hoa. Beân caïnh nhöõng nhu caàu veà tinh thaàn vaø ñôøi soáng taâm linh ñöôïc phaûn aùnh roõ neùt trong leã hoäi, yù thöùc hoøa nhaäp coäng ñoàng vaø ñoaøn

keát giöõa baø con ngöôøi Hoa vaø baø con ngöôøi Vieät coøn ñöôïc theå hieän roõ ôû nhöõng maët hoaït ñoäng xaõ hoäi, töø thieän maø nhaø chuøa ôû ñaây ñang ñoùng vai troø trung taâm. Nhö ta bieát, soá tieàn “phöôùc söông” cuûa chuøa Baø Thieân Haäu haèng naêm raát lôùn, do baù taùnh töï nguyeän ñoùng goùp. Phaàn lôùn soá tieàn naøy ñaõ ñöôïc söû duïng caùc vieäc coâng ích nhö: xaây döïng tröôøng hoïc, baûo trôï hoïc sinh ngheøo hoïc gioûi hay nhöõng em thieáu ñieàu kieän ñeán tröôøng, ñôõ ñaàu cung caáp thuoác men, phöông tieän cho moät soá beänh vieän, beänh xaù, cung caáp theâm tieàn aên cho caùc cuï giaø ôû traïi döôõng laõo, cho beänh nhaân caùc traïi phong... Hoà Töôøng

(1) Baø Kim Hueâ: coøn goïi laø “Meï Sinh”, “Meï Ñoä” hay Kim Hoa Nöông Nöông, laø moät nöõ thaàn trong Luïc Cung Thaùnh Maãu, ñöôïc phong thaàn vaøo thôøi Khöông Töû Nha. (2) Long Maãu Nöông Nöông: theo thaàn tích Trung Hoa, baø laø nöõ thaàn, con vua Thuûy Teà, chuyeân cöùu ngöôøi vaø taøu thuyeàn bò ñaém treân bieån.

974

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI ÑÖÙC TRAÀN HÖNG ÑAÏO Thôø Thôøi gian Chính hoäi Ñòa ñieåm

: Traàn Höng Ñaïo : Töø 16 ñeán 20 thaùng 8 aâm lòch : Ngaøy 20 thaùng 8 : - 36 Voõ Thò Saùu, thaønh phoá Hoà Chí Minh - Xaõ Yeân Cö, Yeân Khaùnh, Ninh Bình - Xaõ Baûo Loäc, huyeän Xuaân Tröôøng, tænh Nam Ñònh - Xaõ Höng Ñaïo, huyeän Chí Linh, Haûi Döông

T

raàn Quoác Tuaán sinh naêm 1228 trong gia ñình quyù toäc, con cuûa An sinh vöông Traàn Lieãu. Tuïc truyeàn oâng laø Thanh y ñoàng töû giaùng traàn. Moät ñeâm, Lieãu phu nhaân naèm moäng thaáy moät ñoàng töû aùo xanh ñaàu thai. Tænh moäng, baø mang thai vaø sinh ra Quoác Tuaán. Töø nhoû, Quoác Tuaán coù nhöõng bieåu hieän ñöôïc döï ñoaùn seõ laø baäc kyø taøi veà sau. Thaày töôùng cuõng cho bieát ñöùa treû naøy lôùn leân seõ coù taøi kinh bang teá theá. Dung maïo khaùc thöôøng, caøng ngaøy oâng caøng toû ra thoâng minh xuaát chuùng, hoïc roäng bieát nhieàu, toaøn taøi vaên voõ. Vôùi con ñeû, oâng laø ngöôøi cha nghieâm minh. Vôùi anh em, oâng ñoä löôïng, khieâm nhuôøng. Vôùi ngöôøi döôùi thì bao dung, hoøa aùi, kyû cöông. Vôùi ngöôøi treân thì khaûng khaùi, maãn tieäp, thuûy chung, heát loøng vì daân vì nöôùc.

Traàn Quoác Tuaán laø vò töôùng truï coät cuûa nhaø Traàn, laø taùc giaû 2 boä saùch quyù laø “Binh thö yeáu löôïc” vaø “Vaïn kieáp toâng bí truyeàn thö” Laø vò töôùng taøi ñöùc song toaøn, trong voøng 30 naêm, oâng ñaõ 3 laàn ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc Nguyeân Moâng ra khoûi bôø coõi (1258, 1285, 1288). Giaëc phöông baéc kinh hoaøng, noùi tôùi oâng khoâng daùm goïi teân huùy. Vua Traàn Thaùnh Toâng ngöï cheá vaên bia ôû sinh töø (nôi thôø soáng oâng) toân laøm Thöôïng phuï Thöôïng Quoác Coâng. OÂng thöôøng tìm ngöôøi taøi, ñaõi ngöôøi hieàn, tieán cöû cho trieàu ñình, nhö Yeát Kieâu, Daõ Töôïng... vaø bieát duøng ngöôøi, nhö Phaïm Nguõ Laõo, Traàn Thì Löôïng. Veà sau, nhöõng ngöôøi naøy ñeàu trôû thaønh danh thaàn.

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  975 Traàn Quoác Tuaán laø con ngöôøi Vieät Nam ñieån hình cuûa loøng trung hieáu veïn toaøn, laø vò anh huøng kieät xuaát cuûa daân toäc, moät danh nhaân vaên hoùa theá giôùi (oâng ñöôïc suy toân laø moät trong 10 vò töôùng taøi cuûa theá giôùi). Sau khi oâng qua ñôøi, vua phong oâng töôùc Höng Ñaïo Ñaïi Vöông, laäp ñeàn thôø taïi Vaïn Kieáp, Chí Linh (thuoäc tænh Haûi Döông) Kieáp Baïc thuoäc ñòa phaän 2 xaõ Vaïn Yeân (laøng Kieáp), toång Traïm Ñieàn, vaø xaõ Döôïc Sôn (laøng Baïc) thuoäc toång Chi Ngaïi. Veà vieäc töôûng nieäm ñöùc Traàn Höng Ñaïo, coù theå coi ñeàn Kieáp Baïc laø nôi thôø lôùn vaø noåi tieáng nhaát. Ngoaøi ra, haøng traêm nôi khaùc thôø cuùng ngaøi (thôø ñeàn rieâng hoaëc trong caùc ñieän, phuû Maãu vaø trong moät soá chuøa noåi tieáng) treân khaép nöôùc. Nhöõng leã hoäi veà ngaøi thöôøng ñöôïc bieát (sau hoäi ñeàn Kieáp Baïc) laø: - Hoäi ñeàn Baûo Loäc (tænh Nam Ñònh) - Hoäi ñeàn Yeân Cö (tænh Ninh Bình) ÔÛ mieàn Nam, nhieàu nôi laäp ñeàn thôø ngaøi nhö thaønh phoá Nha Trang, Quy Nhôn (töôïng ñaøi lôùn

treân nuùi Phöông Mai) ôû Vuõng Taøu, ôû beán Baïch Ñaèng... Vaø taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngoâi ñeàn to lôùn thôø ngaøi toïa laïc taïi soá 36 ñöôøng Voõ Thò Saùu, thuoäc phöôøng 4, quaän 1, naèm trong moät khuoân vieân roäng tôùi 2000m2.(1) Nôi ñaây, ngaøy xöa voán laø ñaát chuøa Vaïn An - moät ngoâi chuøa nhoû, nhöng thöôøng coù khaùch thaäp phöông ñeán vieáng. Töø naêm 1932, ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo ñöôïc xaây döïng saùt beân chuøa naøy, luùc ñaàu nhoû, ñôn sô. Ñeán naêm 1958, caû ngoâi chuøa laãn ñeàn cuõ ñöôïc phaù boû, thay vaøo ñoù laø ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo to lôùn, khang trang hôn. Traûi qua nhieàu laàn truøng tu, söûa chuøa, nhöng nhìn chung voùc daùng vaø ñöôøng neùt vaãn giöõ quy moâ cuûa kieán truùc cuõ. Ñeàn coù 2 coång ñeàu troâng ra ñöôøng Voõ Thò Saùu, goàm moät coång chính vaø moät coång phuï. Coång chính môû vaøo ngaøy raèm, ngaøy 30 aâm lòch haèng thaùng; hoaëc nhöõng ngaøy leã lôùn. Coøn coång phuï thì môû thöôøng xuyeân ñoùn khaùch vaõng lai thöôøng nhaät. Phía treân coång chính coù ñeà 4 chöõ Haùn côõ lôùn “興道大王” (Höng Ñaïo Ñaïi Vöông). Hai beân truï coång laø ñoâi caâu ñoái: Lieät oanh oanh, mieãn hoaøi vó tích quan Traàn söû, Döông döông haùch, caûnh ngöôõng linh quang nhaäp mieáu moân.

976

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Dòch nghóa: Xem söû nhaø Traàn, nhôù maõi nhöõng chieán tích oanh lieät tích tuï laïi, Vaøo cöûa mieáu, thaáy aùnh saùng linh thieâng toûa raïng ra.

Saân ñeàn thoaùng roäng, laùt gaïch maøu naâu, laø nôi tuï hoïp cuûa khaùch trong ngaøy leã lôùn, hoaëc daønh cho nhöõng sinh hoaït vaên hoùa khaùc. Ngay ñaàu saân laø böùc töôïng Traàn Höng Ñaïo uy nghi, baèng xi maêng toâ maøu ñen pha vaøng. Ñeàn thôø coù kieán truùc hình chöõ ñinh (丁) roäng ñoä 200m2, coù 3 daõy cöûa noái lieàn nhau troâng ra saân, treân coù doøng chöõ Haùn: “顯聖陳朝興道大王靈 祠” (Hieån Thaùnh Traàn Trieàu Höng Ñaïo Ñaïi Vöông Linh Töø – Ñeàn thôø linh thieâng cuûa baäc hieån thaùnh laø ñaïi vöông Traàn Höng Ñaïo, ngöôøi ñôøi Traàn). Trong ñaïi saûnh cuûa ñeàn coù nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái ngôïi ca taøi naêng, ñöùc ñoä vaø nhöõng chieán coâng baát huû cuûa ngaøi gaén lieàn vôùi nhöõng ñòa danh nhö Kieáp Baïc, Baïch Ñaèng Giang... ÔÛ tröôùc baøn höông aùn coù hai con ngheâ ngoài chaàu 2 beân, moãi con ngaäm moät xöông söôøn caù voi daøi hôn 3m, taïo thaønh 1 hình voøng cung, troâng raát uy nghi. Sau höông aùn laø nôi thôø caùc vò töôùng lónh, haøo kieät coù coâng vôùi nöôùc döôùi trieàu Traàn nhö Traàn Quang Khaûi, Traàn Khaùnh Dö, Phaïm Nguõ Laõo, Yeát Kieâu, Daõ Töôïng... Phía treân höông

aùn laø böùc hoaønh phi mang doøng chöõ Traàn Trieàu Hieån Thaùnh (caùc vò hieån thaùnh trieàu Traàn). Hai beân höông aùn coù 2 haøng côø quaït, taøn, loïng, ñoà baùt böûu, loã boä vaø 2 con ngöïa, moät hoàng moät baïc. Moät taám bieån goã lôùn ñaët treân cuøng, khaéc haøng ñaïi töï Vaïn coå giang sôn (non nöôùc muoân ñôøi beàn vöõng). ÔÛ noäi ñieän - nôi thôø chính töôïng ngaøi baèng ñoàng trong tö theá ngoài, maëc voõ phuïc, cao 1m70, ngang 1m, tay caàm quyeån binh thö, thanh kieám baïc döïng moät beân. Töôïng do thôï ñuùc ñoàng Nguõ Xaõ (Haø Noäi) hoaøn thaønh naêm 1957. Phía traùi laø baøn thôø, treân ñaët baøi vò 2 ngöôøi con gaùi cuûa ngaøi (moät ngöôøi laø con ñeû, hoaøng haäu cuûa vua Traàn Nhaân Toâng, vaø moät ngöôøi laø con nuoâi, phu nhaân cuûa Phaïm Nguõ Laõo). Phía phaûi laø nôi thôø 4 ngöôøi con trai, goàm Höng Trì Vöông Quoác Nghieãn; Höng Voõ Vöông Quoác Hieán, Höng Nhöôïng Vöông Quoác Taûng; Höng Hieån Vöông Quoác Uy. Treân caùc böùc vaùch ôû noäi ñieän coù nhieàu phuø ñieâu sôn son theáp vaøng, chaïm troå coâng phu, dieãn taû moät soá söï kieän lôùn cuûa lòch söû thôøi Traàn nhö “Hoäi nghò Dieân Hoàng”, “Lôøi theà treân soâng”, “Traän thuûy chieán Baïch Ñaèng”... Beân phaûi saân ñeàn laø nhaø baûo taøng nhoû, baøy moät soá hieän vaät, vaên baûn, baûn ñoà, ñoaïn trích baøi Hòch Töôùng só, nhöõng lôøi khuyeân chaân

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  977 tình vaø saâu saéc cuûa moät vò töôùng quaân taøi naêng, treân thì vì nöôùc vì vua, döôùi thì vì daân vì lính. Moät tình yeâu thöông maø töø binh só tôùi töôùng lónh vaø caû trieàu ñình ñeàu thaáy chí lyù, chí tình. Haèng naêm, leã hoäi töôûng nieäm Traàn Höng Ñaïo toå chöùc vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch (ngaøy maát cuûa ngaøi) taïi ñeàn, ñoùn haøng ngaøn khaùch cuûa thaønh phoá vaø caùc nôi khaùc veà döï. Nhöng ñoâng ñaûo vaø töng böøng nhaát laø nhöõng ngaøy hoäi

xuaân môû ñaàu töø chieàu 30 Teát cho ñeán heát ngaøy moàng 3 thaùng gieâng. Haøng chuïc ngaøn khaùch haønh höông mang ñeøn nhang ñeán cuùng vaùi suoát 3 ngaøy ñaàu naêm, ghi nhôù coâng ôn ngöôøi anh huøng kieät xuaát cuûa daân toäc ñaõ coù nhieàu ñoùng goùp to lôùn trong söï nghieäp baûo veä ñaát nöôùc. Ñieàu ñaùng löu yù nöõa laø, vieäc teá leã taïi ñeàn trong nhöõng ngaøy hoäi ñeàu dieãn ra vôùi ñaày ñuû nghi thöùc cuûa 3 mieàn Baéc - Trung - Nam. Thaïch Phöông

(1) Döôùi cheá ñoä Saøi Goøn cuõ tröôùc 1975, Traàn Höng Ñaïo ñöôïc suy toân laø thaùnh toå Haûi quaân, cuõng nhö 1 soá nhaân vaät lòch söû khaùc ñöôïc choïn laøm thaùnh toå moät soá binh chuûng khaùc. Moät soá töôïng ñaøi Traàn Höng Ñaïo ñöôïc xaây döïng trong thôøi kyø naøy ôû mieàn Nam.

978

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ KYØ YEÂN ÑÌNH THOÂNG TAÂY HOÄI Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Thaønh hoaøng : Ñình Thoâng Taây Hoäi, soá 107/1, ñöôøng Thoáng Nhaát, phöôøng 11, quaän Goø Vaáp : Ngaøy 15 thaùng 8 aâm lòch. : Nghi thöùc thoïc huyeát heo tröôùc baøn thôø Thaàn.

ÔÛ

quaän Goø Vaáp, thaønh phoá Hoà Chí Minh coù boán ngoâi ñình coå: ñình Thoâng Taây Hoäi, ñình Hanh Thoâng, ñình An Hoäi vaø ñình An Nhôn. Trong soá ñoù, ñình Thoâng Taây Hoäi toaï laïc taïi soá 107/1 ñöôøng Thoáng Nhaát, thuoäc phöôøng 11, caùch chôï Hanh Thoâng Taây khoaûng 100 meùt, ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoaù vaø Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoaù caáp quoác gia. Ngoâi ñình naøy ñöôïc baûo quaûn töông ñoái toát, vaãn giöõ ñöôïc kieán truùc coå xöa cuûa laàn truøng tu vaøo cuoái theá kyû XIX. Tuy nhieân, ñieåm ñaëc saéc hôn laø ñình Thoâng Taây Hoäi vaãn coøn giöõ gìn khaù nguyeân veïn leã hoäi Kyø Yeân toå chöùc haèng naêm taïi ñình vaøo ngaøy raèm thaùng taùm aâm lòch. Ñeå chuaån bò cho leã hoäi Kyø Yeân, cöù khoaûng giöõa thaùng baûy aâm lòch, trong khi moïi nhaø ñang lo toå chöùc leã Vu Lan xaù toäi vong nhaân thì ban quaûn trò ñình Thoâng Taây Hoäi ngoài laïi vôùi nhau ñeå baøn tính keá hoaïch toå chöùc sao cho ñuùng vôùi truyeàn thoáng, ñeå caàu mong söï an laønh cho taát caû thaønh vieân trong thoân laøng. Nhöõng thôøi gian tieáp theo sau ñoù laø coâng vieäc doïn deïp, söûa chöõa, sôn

pheát, lau chuøi, trang trí toaøn boä khu vöïc ñình, taïo veû coå kính,khang trang cho moät ngaøy hoäi lôùn. Tröôùc ngaøy leã hoäi, coång ñình röïc rôõ maøu saéc cuûa nhöõng daây côø xanh ñoû tím vaøng, cuøng vôùi moät taám vaûi ñoû giaêng ngang coù ghi doøng chöõ lôùn “Ñaïi leã Kyø yeân ñình Thoâng Taây Hoäi - raèm thaùng taùm aâm lòch”. Trong ñình, taát caû höông aùn ñeàu baøi trí ñaày ñuû nhöõng ñoà thôø truyeàn thoáng nhö: caëp chaân ñeøn, baùt nhang, ñænh traàm baèng ñoàng boùng loaùng, ñoäc bình röïc rôõ hoa, dóa traùi caây nguõ quaû keát thaønh hình caùc con vaät linh thieâng “long, laân, quy, phöôïng” troâng raát ñeïp maét. Beân caïnh ñoù laø ñoâi haïc ñöùng treân löng ruøa raát oai nghieâm, caëp taøn ñoû röïc theâu ñeà taøi “Baùt tieân quaù haûi”, hai haøng giaù binh khí coå saùng loaùng, taïo neân veû oai nghieâm cho töøng khu vöïc: chaùnh ñieän, tieàn ñieän, nhaø tuùc, mieáu thôø… Ngoaøi ra, coøn coù nhieàu sôïi vaûi maøu ñoû, maøu vaøng ñöôïc thaét thaønh nhöõng taám reøm giöõa nhöõng haøng coät treo ñaày lieãn ñoái coå kính, laøm neân nhöõng gam maøu saùng cho khu vöïc ñình trong moät khoâng khí thieâng lieâng.

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  979 Ñuùng möôøi hai giôø ñeâm möôøi boán, giôø baét ñaàu ngaøy raèm thaùng taùm, toaøn theå ban quaûn trò ñình Thoâng Taây Hoäi taäp trung taïi ñình ñeå tieán haønh leã Kyø Yeân theo coå leä. Taát caû ñeàu maëc trang phuïc nghi leã coå truyeàn Vieät Nam: nam maëc aùo daøi gaám maøu xanh, quaàn daøi traéng, ñoäi khaên ñoùng ñen; nöõ maëc aùo daøi, quaàn ñen, ñoäi khaên vaønh raây. Nhöõng thanh nieân trai treû trong vuøng tham gia coâng vieäc thöïc hieän nghi leã ñeàu maëc aùo naäu vaøng, neïp ñoû, ñaàu ñoäi noùn laù. Ngoaøi ra, coøn coù ban nhaïc leã nguõ aâm coå truyeàn cuõng vaän trang phuïc aùo daøi khaên ñoùng, cuøng naêm thöù nhaïc cuï tieâu bieåu cho nguõ haønh (kim, moäc, thuyû, hoaû, thoå), vaø saùu thanh nieân giöõ nhieäm vuï leã sinh: hai ngöôøi vaän trang phuïc voõ töôùng, chaân ñi giaøy chieán, ñoäi maõo kim khoâi, boán ngöôøi vaän trang phuïc nho sinh maøu xanh nöôùc bieån, chaân ñi hia, ñaàu ñoäi maõo tuù taøi maøu ñen. Môû ñaàu laø leã Thænh sanh vôùi nghi thöùc caàu khaán thaønh hoaøng laøm thòt con heo hieán teá baèng ba laàn daâng höông, daâng röôïu vaø baùi laïy thaàn. Sau ñoù, ngöôøi ñoà teå trong trang phuïc aùo daøi khaên ñoùng caàm laáy moät con dao beùn nhoïn thoïc huyeát con vaät ngay tröôùc baøn thôø thaàn, vôùi söï chöùng kieán cuûa taát caû thaønh vieân trong vuøng. Maùu cuûa con vaät moät phaàn ñöôïc höùng vaøo moät caùi cheùn chöùa saün nhuùm loâng

gaùy cuûa noù, mang ra choân ngay taïi phaàn ñaát tröôùc ñình, caïnh baøn thôø Thaàn Noâng ñeå caàu söï toát laønh cho moïi thaønh vieân trong laøng, moät phaàn nhieàu hôn ñöôïc höùng vaøo caùi thau lôùn ñeå mang ra sau beáp luoäc chín vôùi con vaät hieán teá. Ñoàng baøo trong vuøng tin raèng naêm naøo maùu cuûa con vaät coù maøu ñoû töôi vaø phun ra maïnh meõ thì naêm ñoù laøm aên suoân seû, toát ñeïp! Con heo hieán teá sau khi laøm saïch, moå buïng vaø luoäc chín seõ ñöôïc mang trôû leân ñaët vaøo chieác tôï baèng goã trình ngay tröôùc höông aùn cuûa thaàn thaønh hoaøng trong tö theá naèm uùp quay ñaàu vaøo höông aùn. Chung quanh con vaät hieán teá coøn coù caùc leã vaät khaùc nhö: xoâi, gaø, baùnh, traùi, röôïu cuøng maâm coã goàm nhieàu thöùc aên ñaëc saûn cuûa ñiaï phöông daâng cuùng thaàn. Leã Tuùc yeát seõ ñöôïc tieán haønh tieáp theo vôùi yù nghóa caàu khaán thaàn thaønh hoaøng veà döï leã, do toaøn theå ban quaûn trò ñình, ban nhaïc leã coå truyeàn vaø caùc leã sinh tieán haønh trong thôøi gian khoaûng moät tieáng röôõi ñoàng hoà. Trình töï caùc nghi thöùc goàm: daâng höông, daâng röôïu ba laàn, ñoïc vaên teá, daâng baùnh, daâng traùi caây, daâng traø, vôùi moãi laàn daâng leã vaät laø boán laàn laïy thaàn voâ cuøng trang nghieâm. Sau leã Tuùc yeát laø leã Ñaøn caû, töùc leã chính, ñöôïc tieán haønh lieân tuïc vôùi caùc leã vaät ñöôïc thay môùi vaø caùc trình töï nghi thöùc y nhö trong

980

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

leã Tuùc yeát. Noäi dung leã Ñaøn caû laø ñeà cao coâng ñöùc cuûa thaàn thaønh hoaøng, ñoàng thôøi caàu nguyeän moïi söï toát ñeïp cho taát caû thaønh vieân trong thoân laøng. Chaám döùt leã Ñaøn caû laø nghi thöùc ñoát baøi vaên teá daâng cho thaàn. Ñeán ñaây, trôøi ñaõ tôø môø saùng, leã teá Tieàn boái höõu coâng ñöôïc tieán haønh ñeå töôûng nhôù nhöõng ngöôøi ñaõ coù coâng khai hoang laäp aáp (goïi laø Tieàn hieàn khai khaån), nhöõng ngöôøi ñaõ coù coâng xaây döïng caùc coâng trình coâng coäng (goïi laø Haäu hieàn khai cô), cuõng nhö caùc baäc thaày daïy ngheà cho daân laøng (goïi chung laø Tieân sö). Thaønh phaàn thöïc hieän nghi leã vaø leã vaät khoâng khaùc vôùi leã teá thaàn, nhöng ñieäu nhaïc vaø nhòp ñoïc baøi vaên teá ñöôïc dieãn taû moät caùch chaäm raõi vaø u buoàn, theå hieän noãi nieàm tieác nhôù, bieát ôn cuûa toaøn theå thoân laøng ñoái vôùi caùc baäc höõu coâng. Nhöõng ngoâi ñình khaùc ôû Nam Boä, khi tieán haønh leã Kyø yeân bao giôø cuõng coù chöông trình haùt boäi cuùng thaàn. Tuy nhieân, ñình Thoâng Taây Hoäi khoâng coù nghi thöùc naøy. Nhöõng vò boâ laõo trong vuøng cho bieát raèng thaàn thaønh hoaøng cuûa ñình Thoâng Taây Hoäi laø Ñoâng Chinh Vöông vaø Döïc Thaùnh Vöông. Hai vò naøy voán laø hai hoaøng töû döôùi trieàu Lyù Thaùi Toå. Sau khi Lyù Thaùi Toå baêng haø, hoaøng töû Lyù Phaät Maõ leân noái ngoâi. Ba hoaøng töû, goàm: Voõ Ñöùc Vöông,

Ñoâng Chinh Vöông vaø Döïc Thaùnh Vöông, khoâng ñoàng yù söï vieäc naøy, ñaõ keùo vaøo trieàu ñình laøm loaïn. Trung thaàn Leâ Phuïng Hieåu ñaõ tuoát göôm baûo veä vua, cheùm Voõ Ñöùc Vöông cheát ngay taïi choã, khieán cho Ñoâng Chinh Vöông vaø Döïc Thaùnh Vöông khieáp sôï, boû chaïy. Ít laâu sau, hai hoaøng töû naøy hoái caûi, trôû veà ñaàu thuù. Vua nghó tình huynh ñeä tha cho toäi cheát, nhöng phaûi bò ñaøy vaøo vuøng pheân daäu OÂ, Lyù. Nhaân daân vuøng Thoâng Taây Hoäi thôø Ñoâng Chinh Vöông, Döïc Thaùnh Vöông laøm thaàn thaønh hoaøng vì queâ goác ôû vuøng Quaûng Bình, laø nôi maø hai vò ñaõ coù coâng khai hoang laäp aáp. Duø thôø hai vò laøm thaàn thaønh hoaøng, nhöng baûn thaân hai vò voán laø ngöôøi baát trung, neân nhaân daân Thoâng Taây Hoäi khoâng daùm toå chöùc haùt boäi cuùng thaàn, vì noäi dung caùc tuoàng haùt boäi luoân ñeà cao trung, hieáu, tieát, nghóa - laø nhöõng ñöùc tính maø thaàn ñaõ khoâng coù. Caùc vò boâ laõo noùi raèng coù moät laàn leã Kyø yeân cuûa ñình coù toå chöùc haùt boäi thì laäp töùc ngay sau ñoù nhöõng thaønh vieân trong höông chöùc hoäi teà cuûa ñình ñaõ bò tröøng phaït bò oám ñau, vì daùm ñeà caäp ñeán veát thöông loøng cuûa nhò vò thaàn thaønh hoaøng. Sau khi leã teá Tieàn boái höõu coâng chaám döùt thì trôøi ñaõ saùng haún, toaøn theå nhaân daân trong vuøng baét ñaàu mang leã vaät ñeán ñình cuùng thaàn,

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  981 caàu nguyeän söï bình an, toát laønh. Ai naáy cuõng ñeàu maëc leã phuïc raát töôm taát, khieâng hay ñoäi caùc maâm leã vaät noái ñuoâi nhau tieán vaøo chaùnh ñieän cöû leã. Xen laãn vôùi nhaân daân trong vuøng laø caùc ñoaøn ñaïi dieän cho caùc ñình, mieáu laân caän ñeán taán höông giao hieáu, vôùi leã phuïc truyeàn thoáng ñeïp maét vaø leã vaät khaù phong phuù. Tieáng nhaïc leã cöû leân phuïc vuï leã cuùng cuøng vôùi khoùi nhang nghi nguùt taïo neân moät baàu khoâng khí thieâng lieâng… Cuùng kieáng xong, taát caû moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc môøi xuoáng khu vöïc

nhaø tuùc ñeå thuï loäc thaàn. Ñaây laø böõa tieäc laøng, goàm nhöõng thöïc phaåm laø caùc ñaëc saûn ñòa phöông cheá bieán khaù coâng phu ñaõ daâng cuùng thaàn xong, ñöôïc haï xuoáng ñeå moïi ngöôøi höôûng loäc cuûa thaàn. Ai naáy ñeàu ngoài vaøo baøn aên uoáng töï nhieân, chuyeän troø vui veû taïo neân baàu khoâng khí leã hoäi naùo nhieät. Leã Kyø yeân ñình Thoâng Taây Hoäi keùo daøi ñeán khoaûng xeá chieàu thì chaám döùt, moïi ngöôøi ra veà trong baàu khoâng khí haân hoan, heïn ñeán naêm sau gaëp laïi… Hoà Töôøng

LEÃ HOÄI CHUØA NGOÏC HOAØNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Ngoïc Hoaøng : Chuøa Ngoïc Hoaøng (Phöôùc Haûi Töï), soá 73 ñöôøng Mai Thò Löïu, quaän 1 : Moàng 9 thaùng gieâng aâm lòch : Vay tieàn Thaàn Taøi

C

huøa Ngoïc Hoaøng hay Ngoïc Hoaøng Ñieän, nay goïi laø chuøa Phuôùc Haûi, toïa laïc taïi soá 73 ñöôøng Mai Thò Löïu, gaàn chôï Ña Kao, thuoäc phöôøng Ña Kao, quaän 1, thaønh phoá Hoà Chí Minh. Chuøa Ngoïc Hoaøng ñöôïc xaây döïng töø naêm 1892, do moät ngöôøi Hoa teân Löu Minh chuû xöôùng. Chuøa voán laø moät cô sôû cuûa ñaïo Minh Sö phaùt xuaát töø Trung Quoác, truyeàn sang Vieät Nam vaøo thôøi Phaùp thuoäc.

Naêm 1900, coâng cuoäc xaây caát chuøa hoaøn thaønh, nhöng ñeán naêm 1906 môùi laøm leã khaùnh thaønh. Ban ñaàu chuøa coù teân laø Ngoïc Hoaøng Ñieän, ngöôøi Phaùp goïi laø chuøa Ña Kao. Naêm 1982, chuøa gia nhaäp Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam, do hoøa thöôïng Thích Vónh Khöông truï trì, ñoåi teân laø Phöôùc Haûi Töï, nhöng daân gian vaãn quen goïi laø chuøa Ngoïc Hoaøng. Trong saân chuøa Ngoïc Hoaøng, ngoaøi hai hoà nuoâi caù vaø ruøa, coù moät

982

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

mieáu thôø Hoä Phaùp vaø moät nhaø baùt giaùc che chieác ñænh lôùn ñuùc baèng xi maêng giaû ñoàng, daønh cho khaùch haønh höông thaép nhang tröôùc khi vaøo chuøa cuõng nhö ra khoûi chuøa. Chuøa Ngoïc Hoaøng coù toång coäng treân 300 töôïng thôø, ñöôïc phaân boá trong ba gian thôø. Gian giöõa lieàn vôùi coång vaøo, laø gian thôø caùc baäc thieân töôùng vaø Ngoïc Hoaøng, theo thöù töï töø ngoaøi vaøo trong goàm coù: Thoå Ñòa (beân traùi), Moân Quan (beân phaûi). Phaät Döôïc Sö laø töôïng Phaät duy nhaát, baèng goã traàm, ñaët trong loàng kính giöõa chaùnh ñieän. Töôïng Thanh Long ñaïi töôùng (beân phaûi) vaø Phuïc Hoå ñaïi töôùng (beân traùi) to baèng ngöôøi thaät. Cung thôø Ngoïc Hoaøng ôû giöõa, cung thôø Chuaån Ñeà Quan AÂm beân phaûi vaø cung thôø Baéc Ñeá, töùc Huyeàn Voõ hay Traán Voõ beân traùi. ÔÛ gian thôø Ngoïc Hoaøng coù saùu pho töôïng chính: beân phaûi goàm ba vò, vôùi giöõa laø Quan Phu Töû (chuû veà vieäc voõ) vaø hai beân laø Thieân Töôùng, Thieân Thaàn; beân traùi cuõng goàm ba vò, vôùi giöõa laø Vaên Xöông (chuû veà vieäc vaên) vaø hai beân cuõng coù Thieân Töôùng vaø Thieân Thaàn. Ngoaøi ra, coøn coù caùc töôïng thôø khaùc nhö: Nam Taøo, Baéc Ñaåu, Hoa Ñaø tieân sö, Teà Thieân ñaïi thaùnh, Quan Thaùnh ñeá quaân, thaàn Nhaät, thaàn Nguyeät, Long Maãu nöông nöông, Töù Ñaïi kim quang, Thaùi AÁt chaân nhaân, Hoøa thöôïng Ñaïo Minh, Khuyeán

thieän ñaïi sö, hai quan vaên, hai quan voõ, hai ñoàng töû, oâng baø Thieân Loâi cuøng baûy thieân töôùng... Haàu heát caùc töôïng thôø ôû ñaây ñeàu baèng goã, moät soá ít laøm baèng giaáy boài. Rieâng töôïng Ngoïc Hoaøng laø pho töôïng ngoài lôùn nhaát trong chuøa. Ñaàu töôïng Ngoïc Hoaøng ñoäi maõo lôùn coù maùi che tröôùc traùn, hai tay caàm lònh tieãn, neùt maët bình thaûn, khoâng vui khoâng buoàn, maét môû nhöng khoâng thaáy roõ troøng maét, muõi daøi vaø to, khuoân maët chöõ ñieàn, hai maù cao vaø roäng, coù boán choøm raâu toûa daøi xuoáng ngang vai. Ngoïc Hoaøng maët aùo choaøng roäng, hai tay aùo phuû ñeán taän caùc ngoùn tay. AÙo ñöôïc chaïm noåi dính lieàn vaøo töôïng vôùi kyõ thuaät sôn son theáp vaøng tinh xaûo, laøm noåi baät ñöôøng neùt trang trí treân thaân aùo vôùi hình roàng uoán löôïn. Gian beân traùi töø ngoaøi vaøo, theo thöù töï töø tröôùc ra sau coù nhöõng höông aùn vôùi caùc töôïng thôø sau ñaây: Gian ñaàu tieân thôø Kim Hoa thaùnh maãu, möôøi hai baø muï vaø caùc nhuõ maãu trong nhöõng tö theá nuoâi daïy treû con. Ñaây laø gian caàu töï cho nhöõng ngöôøi hieám muoän. Gian tieáp theo laø Thaäp Ñieän Dieâm Vöông, coù möôøi böùc chaïm goã vôùi caûnh möôøi cöûa nguïc phaân boå ñeàu moãi beân vaùch naêm böùc. Noái lieàn gian Thaäp Ñieän vôùi gian Kim Hoa thaùnh maãu, coù caùc töôïng thôø: Quan

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  983 AÂm, Kim Ñoàng, Ngoïc Nöõ, Ñòa Taïng Vöông Boà Taùt (bieåu töôïng cuûa söï cöùu roãi), Hoaït Voâ Thöôøng, Tö Maïng söù quaân vaø Daãn Hoàn Tieân (bieåu töôïng söï daãn daét, phaân bieät laønh döõ). Thaàn Taøi: trang phuïc ñoà tang, mang yù nghóa nhaän heát söï ruûi ro veà mình vaø ban phaùt taøi loäc cho nhaân gian. Töôïng ñöùng cuoái gian Thaäp Ñieän, tay caàm moät caùi roå ñöïng caùc goùi giaáy ñoû boïc maûnh giaáy nhoû ghi hai chöõ Haùn “Taøi Thaàn” beân trong ñeå khaùch haønh höông xin loäc. Gian noái lieàn vôùi gian Thaäp Ñieän coù caùc töôïng thôø sau ñaây: Nhò Vò song aùn, Maõ töôùng quaân, Thaønh Hoaøng, Loã Ban vaø Thaùi Tueá. Gian cuoái cuøng (hieän khoâng coøn cho khaùch vaøo chieâm baùi) goàm hai höông aùn thôø Thaïch Caåm Ñöông (tuïc thôø ñaù cuûa ngöôøi Hoa) vaø thôø OÂng Taø (tuïc thôø ñaù cuûa ngöôøi Khmer). Beân phaûi gian thôø Ngoïc Hoaøng laø phoøng khaùch, phía sau coù caàu thang leân laàu. Nôi ñaây thôø phuïng: Quan AÂm Boà Taùt, Quan Thaùnh Ñeá Quaân, Hoä phaùp vaø Toå Löu Minh (ngöôøi saùng laäp chuøa). Töø laâu, chuøa Ngoïc Hoaøng laø moät trong nhöõng cô sôû tín ngöôõng daân gian thu huùt ñoâng ñaûo khaùch haønh höông chieâm baùi. Vaøo nhöõng ngaøy raèm, moàng moät aâm lòch, nhaát laø caùc ngaøy raèm lôùn trong naêm (thaùng gieâng, thaùng 7 thaùng 10), khaùch ñi leã chuøa ñoâng ñeán haøng vaïn ngöôøi. Tuy nhieân, dòp leã hoäi thu huùt khaùch

ñoâng nhaát laø leã vía Ngoïc Hoaøng vaøo ngaøy moàng 9 thaùng gieâng aâm lòch haèng naêm. Vaøo dòp naøy, toái ngaøy moàng 8, vò hoøa thöôïng truï trì chuøa toå chöùc tuïng kinh caàu an. Caû ngaøy moàng 9 daønh cho haøng chuïc vaïn khaùch ñeán chieâm baùi, coù caû ngöôøi Hoa laãn ngöôøi Vieät, khoùi höông muø mòt khaép trong ngoaøi... Ñaõ töø laâu, chuøa Ngoïc Hoaøng voán raát quen thuoäc vôùi ngöôøi daân Saøi Goøn, Gia Ñònh. Taâm lyù chung cuûa khaùch haønh höông cho raèng ñeán chuøa Ngoïc Hoaøng caàu nguyeän seõ ñöôïc nhö yù, bôûi nôi ñaây gaàn nhö thôø ñuû taát caû thaàn thaùnh phuï traùch töøng laõnh vöïc trong ñôøi soáng con ngöôøi, vaø nhaát laø vò thaàn toái cao trong chuøa laø Ngoïc Hoaøng – ñöùng treân taát caû caùc vò thaàn, thaùnh khaùc. Trong leã vía Ngoïc Hoaøng, coù ngöôøi hieám muoän ñeán caàu con; cuõng coù ngöôøi ñeán xin vay tieàn Thaàn Taøi; coù nhieàu thanh nieân nam nöõ ñeán caàu duyeân; cuõng coù nhöõng thöông gia, kyõ ngheä gia ñeán caàu chuyeän mua baùn, saûn xuaát cho ñöôïc thuaän lôïi… Trong caùc cô sôû tín ngöôõng daân gian cuûa ngöôøi Hoa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuøa Ngoïc Hoaøng coù theå xem laø moät trong nhöõng ñieåm coù söùc thu huùt khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán tham quan, chieâm baùi ñoâng ñaûo ñöùng vaøo haøng nhaát nhì, ñaëc bieät laø trong leã vía Ngoïc Hoaøng. Hoà Töôøng

984

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ NGHINH OÂNG ÔÛ CAÀN THAÏNH : Nam Haûi Töôùng Quaân (töùc caù voi) : Laêng OÂng Nam Haûi, xaõ Caàn Thaïnh, huyeän Caàn Giôø Thôøi gian : Caùc ngaøy 16,17 vaø 18 thaùng 8 aâm lòch Chính hoäi : Ngaøy 16 thaùng 8 aâm lòch Ñaëc ñieåm : Leã nghinh OÂng ôû cöûa bieån Thôø Ñòa ñieåm

T

öø Trung boä trôû vaøo Nam boä, ôû vuøng duyeân haûi baø con ngö daân coù tuïc thôø caù voi vôùi danh xöng Nam Haûi Töôùng Quaân. Nhöõng lyù do khieán baø con ngö daân thôø phuïng vaø xem caù voi laø moät vò thaàn bieån oai linh töïu trung naèm trong ba truyeàn thuyeát sau: – Truyeàn thuyeát thöù nhaát keå raèng, ñaõ töø laâu, heã moãi laàn ngö daân gaëp naïn giöõa bieån khôi thì y nhö raèng caù voi ñeàu xuaát hieän ñeå ñöa thuyeàn vaøo ñaát lieàn an toaøn. – Truyeàn thuyeát thöù hai xuaát phaùt töø vieäc vua Gia Long sau khi leân ngoâi ñaõ ban saéc phong cho caù voi laø “Ñaïi Caøn Quoác Gia Nam Haûi Cöï Toäc Ngoïc Laân Toân Thaàn” (ngö daân quen goïi laø Nam Haûi Töôùng Quaân) vaø ra leänh cho ngö daân phaûi thôø cuùng, vì caù voi ñaõ töøng cöùu giaù vua treân böôùc ñöôøng laùnh naïn Taây Sôn. – Truyeàn thuyeát thöù ba noùi raèng, Ñöùc Phaät thaáy ngö daân bò naïn treân bieån quaù nhieàu neân ñaõ tung aùo caø

sa xuoáng ñeå cöùu naïn, moãi maûnh aùo caø sa hoùa thaønh moät con caù voi ñeå cöùu ngö daân. Baø con ngö daân haèng naêm ñeàu coù toå chöùc leã hoäi Nghinh OÂng raát long troïng. Trong caùc leã hoäi Nghinh OÂng ôû khu vöïc Nam boä, coù leõ leã hoäi Nghinh OÂng ôû xaõ Caàn Thaïnh, huyeän Caàn Giôø (thaønh phoá Hoà Chí Minh) laø quy moâ hôn caû. Thaät vaäy, taïi ñaây coù moät cô sôû tín ngöôõng cuûa baø con ngö daân soáng doïc theo con laïch Thaïnh Phöôùc, goïi laø Laêng OÂng hay Dinh OÂng. Trong Laêng OÂng, höông aùn chính thôø Nam Haûi Töôùng Quaân, töùc Caù Voi - vò thaàn hoä maïng cuûa ngö daân. Ngoaøi ra coøn coù khaùnh thôø Thuûy Long thaàn nöõ, caùc höông aùn thôø nhöõng baäc tieàn hieàn, haäu hieàn (töùc laø nhöõng baäc tieàn boái coù coâng khai hoang laäp aáp vaø xaây döïng nhöõng coâng trình phuïc vuï lôïi ích chung) cuûa vuøng ñaát naøy, cuøng “töù sinh luïc ñaïo” (töùc thaäp loaïi coâ hoàn), cuõng nhö coù hai hoäp kieáng lôùn chaát ñaày xöông caù voi luïy (cheát) taáp vaøo bôø

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  985 xaõ Caàn Thaïnh töø tröôùc ñeán nay... Haèng naêm, nhaân daân xaõ Caàn Thaïnh toå chöùc leã Nghinh OÂng vaøo ngaøy 16 thaùng 8 aâm lòch raát long troïng. Ñeâm raèm thaùng taùm, nam nöõ thanh nieân Caàn Giôø trong caùc boä trang phuïc ñeïp ñeõ keùo nhau ñi chôi gaàn nhö suoát ñeâm, trong khi nhöõng ngöôøi trung nieân vaø lôùn tuoåi thì baän roän trong coâng vieäc chuaån bò cho ngaøy leã troïng ñaïi dieãn ra vaøo saùng hoâm sau. Cuõng trong dòp naøy, ngaønh Vaên hoùa huyeän Caàn Giôø ñaõ phoái hôïp toå chöùc leã röôùc ñeøn Trung thu trong ñeâm tröôùc leã hoäi khaù linh ñình cho thieáu nhi ñòa phöông, cuõng nhö toå chöùc caùc hoaït ñoäng vaên hoùa khaùc nhö: ñoát phaùo boâng, bieåu dieãn vaên ngheä... ñeå phuïc vuï cho ngaøy leã troïng ñaïi cuûa baø con ngö daân taïi ñaây. Saùng 16 thaùng 8 aâm lòch, trong khi nhöõng hoaït ñoäng vui chôi dieãn ra tröôùc khu vöïc Laêng OÂng nhö: keùo co, ñaåy caây, leo coät môõ, ñi caø kheâu... thì haøng traêm chieác ghe ngö daân hoä toáng ghe chính cuûa Laêng ra khôi ñeå laøm leã Nghinh OÂng. Ghe naøo cuõng trang hoaøng röïc rôõ côø hoa vaø baøy höông aùn vôùi caùc leã vaät Nghinh OÂng nhö: heo quay cuøng boä loøng, xoâi, gaïo muoái, traàu cau xaùc giaáy, baùnh trung thu, traùi caây, buùn, rau soáng, döa leo kheá, nöôùc maém, hoa vaïn thoï, ñeøn caày, nhang, giaáy tieàn vaøng baïc... Ñaëc bieät moãi chieác ghe ñeàu coù treo nhöõng daây côø baèng

vaûi maøu daøi töø coät buoàm xuoáng taän muõi ghe, luûng laúng beân treân baøn höông aùn. Rieâng chieác ghe chính cuûa Laêng ñöôïc trang hoaøng röïc rôõ hôn caû: doïc hai beân thaønh ghe laø hai con roàng vaøng sôn veõ töôi taén, boán goùc mui ghe laø nhöõng boù hoa vaïn thoï vaøng oùng, beân caïnh laù côø toå quoác coøn coù nhieàu laù côø nguõ haønh ñöôïc caém ôû muõi vaø ñuoâi ghe, hai taám hoaønh vaûi theâu maáy chöõ Haùn “Quoác thaùi daân an” vaø “Hieån haùch anh linh” phaàn phaät caêng tröôùc gioù cuøng chieác baêng vaûi ñoû ghi doøng chöõ “Cung nghinh OÂng Thuûy Töôùng”... Treân ghe, beân caïnh ban nhaïc leã cuøng caùc leã sinh laø ban quyù teá cuûa Laêng OÂng, taát caû ñeàu maëc leã phuïc daân toäc raát trang troïng, ñöùng beân caïnh moät höông aùn coù linh vò cuûa OÂng vaø caùc leã vaät daâng cuùng cuøng caùc ñoà thôø... Khoaûng 11 giôø, ñoaøn ghe Nghinh OÂng ra ñeán khu vöïc nhaø ñeøn hay Ñeøn Traéng, ranh giôùi treân bieån cuûa Caàn Giôø vaø Vuõng Taøu (thuoäc tænh Baø Ròa Vuõng Taøu) thì baét ñaàu döøng laïi ñeå cuùng OÂng. Treân chieác ghe Nghinh OÂng, vò chuû teá maëc aùo daøi ñen, ñaàu ñoäi khaên ñoùng, chaân ñi haøi, ra leänh gioùng ba hoài troáng, roài laøm leã teá theo nghi thöùc coå truyeàn Nam Boä (daâng höông, daâng röôïu, daâng traø), ñoïc vaên teá caàu quoác thaùi daân an, möa thuaän gioù hoøa, bieån

986

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

nhieàu toâm caù... Sau khi baøi vaên teá ñöôïc ñoát vaø quaêng xuoáng bieån cho OÂng thì nhöõng hoài chieâng troáng ñaùnh vang reàn leân giöõa bieån khôi vaø caùc ghe thuyeàn uoán löôïn, quaàn ñaûo nhieàu voøng treân bieån ñeå chôø hieän töôïng nöôùc bieån xao ñoäng, goïi laø “leân voïi” – töùc daáu hieäu töôïng tröng OÂng ñaõ veà chöùng giaùm. Sau ñoù, ñoaøn ghe thuyeàn quay muõi höôùng veà ñaát lieàn trong khi taát caû baø con ngö daân vui veû môøi nhau töøng mieáng thòt, röôïu... treân töøng ghe, thuyeàn. Cuoäc röôùc höông aùn OÂng töø ghe nghinh dieãn ra raát long troïng suoát töø Beán Ñoø Caây Me trôû veà Laêng, vôùi roàng, laân, nhaïc leã, nhaïc taây vaø phaùo noå töng böøng. Moïi ngöôøi daân ñoå xoâ ra nghinh OÂng ngheõn caû loái ñi. Ñoaøn röôùc ñi tôùi ñaâu, baø con nhaân daân baøy höông aùn vôùi ñaày ñuû leã vaät nghinh ñoùn thaät long troïng. Sau khi laøm leã an vò OÂng thì leã teá Tieàn hieàn, Haäu hieàn theo nghi thöùc coå truyeàn Nam Boä ñöôïc tieán haønh ngay taïi Laêng, vôùi ban nghi leã cuûa hoäi Laêng, ban nhaïc leã nguõ aâm, caùc leã sinh vôùi caùc nghi thöùc: nieäm höông, daâng höông, daâng röôïu, ñoïc vaên teá, daâng traø... Keát thuùc leã laø phaàn thuï loäc OÂng, töùc böõa tieäc nghinh OÂng, dieãn ra bình ñaúng vôùi taát caû moïi ngöôøi, taïo thaønh moät baàu khoâng khí thaân maät, aám cuùng. Leã chaùnh teá cöû haønh vaøo luùc 24 giôø ñeâm 16 thaùng 8 aâm lòch raïng

saùng ngaøy 17 thaùng 8 aâm lòch. Thöùc cuùng thöôøng laø moät con heo traéng, hai maâm xoâi, röôïu, traø, hoa, quaû. Nghi thöùc teá leã theo coå truyeàn Nam Boä vôùi ban nghi leã cuûa hoäi Laêng, ban nhaïc leã nguõ aâm, caùc leã sinh cuøng maáy coâ ñaøo thaøi, vôùi caùc nghi thöùc daâng höông, daâng röôïu, daâng traø, keùo daøi khoaûng moät giôø röôõi. Xen giöõa leã teá coå truyeàn laø phaàn daâng höông cuûa moïi ngö daân vaø phaàn bieåu dieãn ngheä thuaät haùt boäi vôùi caùc vôû tuoàng ñeà cao trung, hieáu, tieát, nghóa, tröôùc ñeå cuùng OÂng vaø sau laø ñeå baø con ngö daân giaûi trí... Suoát thôøi gian leã hoäi, taát caû baø con ngö daân ôû Caàn Giôø, khoâng phaân bieät löông giaùo, ñeàu ñoå veà laêng döï leã vaø thaép nhang caàu nguyeän moät muøa toâm caù toát ñeïp, an laønh... taïo neân moät baàu khoâng khí soâi ñoäng nhöng thaät trang nghieâm. Beân caïnh ñoù, nhieàu ñoaøn ñaïi dieän caùc cô sôû toân giaùo, tín ngöôõng khaùc (nhö: thaùnh thaát Cao Ñaøi, ñình, mieáu…) cuõng ñaõ ñeán leã baùi ôû Laêng OÂng trong ngaøy leã troïng ñaïi naøy. Ñoái vôùi baø con ngö daân Caàn Giôø thì leã Nghinh OÂng chính laø ngaøy Teát thöù hai vaäy. Leã Nghinh OÂng coøn thu huùt ñoâng ñaûo khaùch töù phöông veà tham döï: hoaëc ñeå daâng höông chieâm baùi, hoaëc ñeå tham quan, giaûi trí, nghieân cöùu... Hoà Töôøng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  987

LEÃ HOÄI CHUØA OÂNG PHAÄT COÂ ÑÔN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Phaät Thích Ca cuøng chö Phaät, chö Boà Taùt… : Chuøa Phaät Coâ Ñôn (Baùt Böûu Phaät Ñaøi), aáp 1, xaõ Leâ Minh Xuaân, huyeän Bình Chaùnh : Ngaøy 15 thaùng gieâng aâm lòch : Caàu nguyeän naêm môùi toát ñeïp

C

huøa OÂng Phaät Coâ Ñôn coøn coù teân laø Baùt Böûu Phaät Ñaøi, toïa laïc taïi aáp 1, xaõ Leâ Minh Xuaân, huyeän Bình Chaùnh, thaønh phoá Hoà Chí Minh, caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 30 km veà phía taây nam. Chuøa OÂng Phaät Coâ Ñôn naèm trong quaàn theå kieán truùc chuøa Baùt Böûu Phaät Ñaøi ñöôïc xaây döïng töø nhöõng naêm 1957-1960, giöõa 108 caây boà ñeà coù nguoàn goác töø AÁn Ñoä mang veà. Tuy nhieân, trong nhöõng naêm chieán tranh aùc lieät, caû chuøa vaø nhöõng caây boà ñeà ñeàu ñaõ bò taøn phaù, chæ coøn trô laïi töôïng ñöùc Boån Sö Thích Ca an ngöï giöõa phaät ñaøi hình baùt giaùc. Pho töôïng naøy do ñieâu khaéc gia Nguyeãn Thanh Thu, giaùm ñoác Tröôøng Myõ Thuaät Gia Ñònh, taïo taùc töø naêm 1957. Töôïng coù chieàu cao 7m, beà ngang 6m, naëng hôn 4 taán. Hieän nay, dieän tích toaøn khu Baùt Böûu Phaät Ñaøi khoaûng hôn 10.000m2, bao boïc bôûi moät röøng baïch ñaøn nhoû vaø nhöõng doøng keânh daãn nöôùc töø soâng Vaøm Coû Taây. Kieán truùc chính

laø moät caên nhaø baùt giaùc, treân noùc laø töôïng Boån Sö Thích Ca ngoài kieát giaø quay maët veà höôùng ñoâng nam, phía tröôùc töôïng naøy laø ba töôïng nhoû hôn: Phaät Thích ca nhaäp Nieátbaøn, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, Boà Taùt Ñòa Taïng cuøng nhöõng baùt caém nhang, boán beân cuûa caên nhaø laø boán caàu thang roäng daãn khaùch leân daâng höông leã Phaät. Beân trong taàng treät cuûa toøa nhaø baùt giaùc laø taùm höông aùn ñaët theo taùm caïnh cuûa toøa nhaø vôùi caùc töôïng thôø nhö sau: 1. Toå Boà-ñeà Ñaït-ma vaø Boà Taùt Phoå Hieàn caàm hoa sen, cöôõi treân mình con voi 6 ngaø. 2. Phaät Maãu Chuaån Ñeà (18 tay) vaø Boà Taùt Quaùn Theá AÂm - Ngoïc nöõ - Kim ñoàng. 3. Vi Ñaø Toân Thieân Boà Taùt Quan Coâng khaùn minh thö - Quan Coâng caép ñaïi ñao. 4. Quaùn Theá AÂm - Di Ñaø - Ñaïi Theá Chí 5. Phaät Thích Ca ñöùng - Phaät Thích Ca ngoài - Phaät Thích Ca ñaûn sinh (tay chæ thieân ñòa)

988

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

6. OÂng Tieâu dieän 7. Boà Taùt Ñòa Taïng 8. Phaät Di Laëc Phía tröôùc toøa nhaø baùt giaùc laø moät coät côø, moät töôïng Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, coång tam quan cuøng coång phuï nhoû ôû phía traùi vaø daõy töôøng raøo. Phía traùi cuûa toøa Phaät ñaøi laø ngoâi mieáu thôø Nguõ Haønh nöông nöông, 5 vò nöõ thaàn phoø hoä cho con ngöôøi theo quan nieäm daân gian Nam boä. Phía sau toøa Phaät ñaøi laø moät töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm, moät toøa nhaø duøng laøm Phoøng phaùt haønh kinh saùch Phaät giaùo vaø phoøng khaùch. Taïi phoøng khaùch coù ba töôïng thôø: Phaät Thích Ca, Quaùn Theá AÂm vaø Phaät Maãu Chuaån Ñeà 18 tay. Xa veà phía sau laø loái vaøo khu Baùt Böûu Phaät Ñaøi, xuyeân qua khu chôï trôøi khaù saàm uaát phuïc vuï nhu caàu mua saém leã vaät, quaø löu nieäm vaø caû nhu caàu aên, nghæ cuûa khaùch haønh höông. Vaøo nhöõng naêm 1962-1964, khu vöïc Leâ Minh Xuaân laø moät trong

nhöõng chieán tröôøng aùc lieät, nhaø cöûa ruoäng vöôøn ñeàu thaønh bình ñòa. Tuy nhieân chæ coù moät pho töôïng ñöùc Boån Sö Thích Ca cuûa Baùt Böûu Phaät Ñaøi baát chaáp bom ñaïn, ngoài trô troïi giöõa ñoàng. Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi thì ñoù laø söï nhieäm maàu toûa ra töø ñöùc Phaät, khieán cho bom, ñaïn khoâng theå naøo va chaïm vaøo böùc töôïng cuûa Ngaøi! Nieàm tin vaø söï suøng baùi theo ñoù ñaõ ñöôïc lan truyeàn, cho neân ngöôøi ta goïi laø OÂng Phaät Coâ Ñôn, taïo neân söùc thu huùt khaùch haønh höông töù phöông... Vaøo nhöõng ngaøy raèm vaø moàng moät, khaùch haønh höông töø caùc tænh mieàn Taây vaø noäi thaønh thaønh phoá Hoà Chí Minh keùo veà Baùt Böûu Phaät Ñaøi chieâm baùi raát ñoâng. Coù nhöõng ngöôøi ñeán caàu xin ñöôïc laøm aên phaùt ñaït, coù nhöõng ñoâi trai gaùi ñeán thaép nhang caàu ñöùc Phaät gia hoä cho nieàm haïnh phuùc löùa ñoâi vaø cuõng coù ngöôøi ñeán ñeå caàu xin cuoäc soáng bình an... Vaøo ba ngaøy raèm lôùn trong naêm (thaùng gieâng, thaùng baûy vaø thaùng möôøi), toaøn khu Baùt Böûu Phaät Ñaøi nhoän nhòp haún leân vôùi haøng traêm ngaøn khaùch haønh höông, tham quan chieâm baùi “oâng Phaät coâ ñôn”. Hoà Töôøng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  989

LEÃ HOÄI MIEÁU OÂNG ÑÒA Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: OÂng Ñòa : Mieáu OÂng Ñòa, soá 123, ñöôøng Leâ Lôïi, quaän Goø Vaáp : Moàng 2 thaùng 2 aâm lòch : Haùt chaëp tuoàng haøi “Ñòa Naøng “, haùt boùng roãi, muùa boùng roãi

M

ieáu OÂng Ñòa toïa laïc taïi soá 123, ñöôøng Leâ Lôïi, phöôøng 3, quaän Goø Vaáp, thaønh phoá Hoà Chí Minh. Töø trung taâm thaønh phoá, baïn coù theå ñeán Mieáu OÂng Ñòa baèng hai ngaû. Moät laø theo ñöôøng Ñinh Tieân Hoaøng leân ñeán Phan Ñaêng Löu, queïo ngaõ ba Nô Trang Long, ñi tôùi ngaõ tö reõ traùi theo ñöôøng Leâ Quang Ñònh, ñi thaúng ñeán khi qua caàu Hang thì gaëp ngaõ ba Leâ Lôïi - Leâ Quang Ñònh beân tay traùi, vaøo loái naøy thì Mieáu OÂng Ñòa naèm beân tay traùi. Hai laø theo ñöôøng Hai Baø Tröng ñi leân qua caàu Kieäu, tieáp tuïc theo ñöôøng Phan Ñình Phuøng, roài Nguyeãn Kieäm, vöôït giao loä ñaàu tieân, theo ñöôøng Nguyeãn Oanh chaïy thaúng, vöøa khoûi Quaân y vieän 175 thì gaëp ngaõ ba Leâ Lôïi - Nguyeãn Oanh beân tay phaûi, theo loái naøy thì Mieáu OÂng Ñòa ôû beân tay phaûi. Mieáu OÂng Ñòa voán laø moät ngoâi mieáu coå cuûa xaõ Hanh Thoâng, huyeän Bình Döông, thaønh Gia Ñònh thuôû xöa, töøng ñöôïc vua Töï Ñöùc nhaø Nguyeãn saéc phong laø “Traán tònh Quaûng thi Baùc hueä Ñoân ngöng chi thaàn” vaøo naêm 1852. Tuy vaäy, ngoâi

mieáu hieän taïi ñaõ ñöôïc truøng tu, söûa chöõa nhieàu laàn, cuõng nhö caùch thôø phöôïng ñaõ ñöôïc theâm thaét khaùc xöa khoâng ít. Tröôùc heát, maëc daàu chaùnh ñieän vaø nhaø tuùc cuûa mieáu vaãn coøn giöõ ñöôïc daøn coät vaø boä vì keøo truyeàn thoáng Nam Boä baèng loaïi danh moäc, maùi ngoùi aâm döông vôùi nhöõng trang trí saønh söù quen thuoäc, nhöng nhöõng beä thôø, voõ ca vaø toaøn theå caûnh quan ñaõ hoaøn toaøn môùi meû, vôùi nhöõng vaät lieäu hieän ñaïi nhö: xi maêng, gaïch hoa…, khieán cho khaùch tham quan khoâng khoûi nuoái tieác... Keá ñeán, vieäc boá trí caùc höông aùn thôø phöôïng taïi Mieáu OÂng Ñòa hieän nay nhö sau: Chaùnh ñieän goàm Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn chieám vò trí chính giöõa vaø trong cuøng, beân phaûi laø töôïng Baïch Maõ vaø Ngoïc Nöõ, beân traùi laø Nguõ phöông Nguõ thoå Tieàn haäu ñòa chuû chi Thaàn vaø Quan Thaùnh Ñeá Quaân cuøng Quan Bình vaø Chaâu Xöông. Vaãn trong khu vöïc chaùnh ñieän, dòch ra ngoaøi moät chuùt, phía vaùch beân phaûi laø baøn thôø Höõu Ban vôùi töôïng Thaàn Taøi. Thaúng

990

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

tröôùc höông aùn Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn laø hai baøn thôø Hoäi ñoàng noäi vaø Hoäi ñoàng ngoaïi. Saùt cöûa chaùnh ñieän phía beân phaûi vaø beân traùi laø hai baøn thôø Tieàn hieàn, Haäu hieàn. Beân ngoaøi chaùnh ñieän, döôùi maùi thaûo haït, chính giöõa laø hai töôïng Ñòa Maãu Dieäu Trì vaø hai beân laø Thieän thaàn (beân phaûi) vaø AÙc thaàn (beân traùi). Tröø hai töôïng Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn vaø Nguõ phöông Nguõ thoå Tieàn haäu ñòa chuû chi Thaàn ñöôïc taïo baèng goã, cao chöøng nöûa thöôùc, coøn laïi taát caû caùc töôïng khaùc trong mieáu ñeàu baèng chaát lieäu xi maêng vaø thaïch cao. Ngoaøi ra, ôû khu vöïc nhaø tuùc cuûa mieáu coøn coù ba höông aùn: chính giöõa laø höông aùn thôø Lòch ñaïi Toå sö ngheà kim hoaøn cuûa caùnh thôï kim hoaøn Goø Vaáp, Bình Thaïnh môùi ñöa vaøo, coøn hai beân laø hai höông aùn thôø Tieàn hieàn Haäu hieàn vaø hoäi vieân quaù vaõng cuûa Hoäi Mieáu. Töø ñoù, ngöôøi ta coù theå thaáy raèng ôû Mieáu OÂng Ñòa coù hai heä thoáng thôø phöôïng: moät laø heä thoáng nguyeân thuûy goàm: Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn, Nguõ phöông Nguõ thoå Tieàn haäu ñòa chuû chi Thaàn, OÂng Ñòa, Thaàn Taøi; hai laø heä thoáng lai taïp goàm: Quan Coâng, Chaâu Xöông, Quan Bình (ngöôøi Hoa), Thieän thaàn, AÙc thaàn (Phaät giaùo), Ngoïc Nöõ, Ñòa Maãu Dieâu Trì (ñaïo Cao Ñaøi?), Toå sö ngheà kim hoaøn (tín ngöôõng daân gian)... Heä thoáng thôø phöôïng nguyeân thuûy goàm caùc vò thaàn lieân quan ñeán ñaát ñai,

tieàn baïc, ñuùng vôùi teân goïi cuûa ngoâi mieáu. Coøn heä thoáng lai taïp laø do nhöõng theá heä chuû mieáu tuøy tieän ñöa vaøo ñeå phuïc vuï nhu caàu tín ngöôõng cuûa soá ñoâng tín höõu. Haèng naêm, mieáu OÂng Ñòa coù caùc leã hoäi theo aâm lòch nhö sau: moàng 2 thaùng 2: leã vía Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn; ngaøy 12 thaùng 2: leã Gioã Toå ngheà kim hoaøn; ngaøy 17 thaùng 2: leã vía Nguõ phöông Nguõ thoå Tieàn haäu ñòa chuû chi thaàn; ngaøy moàng 10 thaùng 3: leã vía Thaàn Taøi; ngaøy 18 thaùng 4: leã vía Baø Ngoïc Nöõ; ngaøy 16 thaùng 8: leã vía OÂng Ñòa; ngaøy 18 thaùng 10: leã vía Ñòa Maãu Dieâu Trì. Trong caùc leã hoäi ôû Mieáu OÂng Ñòa, leã cuùng OÂng Ñòa vaø cuùng Ñòa Maãu Dieâu Trì goàm nhöõng leã vaät chay; coøn leã cuùng Nguõ phöông Nguõ thoå Tieàn haäu ñòa chuû chi thaàn, Thaàn Taøi vaø Toå sö ngheà kim hoaøn goàm nhöõng leã vaät maën: ñaàu heo, heo nguyeân con, vòt... Khi tieán haønh cuùng chaùnh vò thaàn naøy thì taát caû höông aùn caùc vò thaàn khaùc ñeàu coù kieáng leã vaät (töùc cuùng leã vaät nhöng ít hôn baøn thôø chính), nhieàu ít tuøy khaû naêng. Leã naøo cuõng baét ñaàu baèng vieäc tuïng kinh caàu an cho baù taùnh (theo Phaät giaùo) töø 19 giôø toái hoâm tröôùc, do moät tu só Phaät giaùo ñaûm traùch, roài baét ñaàu Leã cuùng chaùnh vaøo 9 giôø saùng hoâm sau vôùi nieäm höông vaø gioùng chuoâng troáng, roài ñeå cho baù taùnh vaøo chieâm baùi. Rieâng leã vía

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  991 Ñòa Maãu Dieâu Trì thì coù leã röôùc maãu töø ñeâm hoâm tröôùc, sau leã tuïng kinh caàu an. Rieâng hai leã vía Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn vaø leã vía Baø Ngoïc Nöõ laø hai leã lôùn cuûa mieáu OÂng Ñòa. Leã vaät cuùng teá Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn laø nguyeân moät con heo traéng, coøn leã vaät cuùng Baø Ngoïc Nöõ laø leã vaät chay. Leã vía Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn coù hoïc troø leã cuøng ban quyù teá mieáu thöïc hieän caùc nghi thöùc teá töï gioáng nhö caùc nghi thöùc cuùng ñình Nam boä (ngaøy tröôùc coøn coù leã xaây chaàu, ñaïi boäi, nay ñaõ boû) vaø sau ñoù laø trình dieãn haùt boäi vôùi caùc vôû tuoàng ñeà cao trung, hieáu, tieát, nghóa. Leã vía Baø Ngoïc Nöõ goàm caùc nghi thöùc ñaëc thuø cuûa leã cuùng mieáu ôû Nam Boä. Môû ñaàu laø chöông trình haùt boùng roãi chaàu môøi do caùc ngheä nhaân daân gian ñaûm traùch. Ngheä nhaân maëc aùo daøi truyeàn thoáng, trang bò moät caùi troáng nhoû trong tay vaø moät chieác duøi, caát tieáng haùt theo ñieäu haùt boùng roãi (moät ñieäu haùt daân gian Nam Boä), coù daøn nhaïc daân gian phuï hoaï goàm moät ngheä nhaân ñaøn nhò vaø moät ngheä nhaân ñaøn coø, noäi dung ca ngôïi vaø thænh caàu Baø Ngoïc Nöõ veà döï leã. Moät soá nhaø nghieân cöùu cho raèng ñieäu haùt boùng roãi naøy voán xuaát phaùt töø moät ñieäu haùt cuûa ngöôøi Chaêm coå. Song song vôùi baøi haùt caàu nguyeän Baø Ngoïc Nöõ ñöôïc trình

dieãn lieân tuïc caû ngaøy, trong nghi thöùc cuùng Ngoï luùc 12 giôø tröa ngheä nhaân cuõng haùt boùng roãi caàu nguyeän cho nhöõng ngöôøi cheát traän. Chieàu ñeán, khi maët trôøi töø töø khuaát boùng, thì chöông trình trình dieãn chaëp tuoàng haøi mang töïa ñeà laø “Ñòa Naøng” cuõng baét ñaàu tröôùc baøn thôø Baø Ngoïc Nöõ, vôùi dieãn vieân nam ñoùng vai OÂng Ñòa vaø dieãn vieân nöõ ñoùng vai Naøng Tieân trong trang phuïc saân khaáu khaù ñeïp maét. Noäi dung cuûa chaëp tuoàng laø naøng tieân töø treân trôøi xuoáng ñi tìm gieáng nöôùc, nhöng khoâng bieát ñöôøng neân môùi hoûi oâng ñòa. OÂng ñòa nhaân ñoù môùi choïc gheïo, boâng ñuøa vôùi naøng tieân, roài cuoái cuøng môùi daãn tôùi gieáng nöôùc. Gieáng nöôùc ôû ñaây theå hieän öôùc voïng cuûa cö daân noâng nghieäp. Rieâng trong nhöõng tieát muïc choïc gheïo, boâng ñuøa cuûa oâng ñòa vôùi naøng tieân ñaõ haøm chöùa lôøi leõ pheâ phaùn nhöõng thoùi hö, taät xaáu vaãn thöôøng dieãn ra ôû noâng thoân Nam Boä, mang tính chaát haøi höôùc, ñem laïi cho ngöôøi xem nhöõng pha cöôøi noân ruoät! Sau phaàn trình dieãn “Ñòa Naøng”, chöông trình muùa boùng roãi ñöôïc tieáp noái, mang yù nghóa giuùp vui cho Baø Ngoïc Nöõ. Chöông trình naøy coù söùc haáp daãn cao trong leã cuùng mieáu. Thöôøng tieát muïc môû ñaàu bao giôø cuõng laø muùa daâng boâng vôùi ngheä nhaân daân gian vöøa ñoäi treân ñaàu moät chieác toâ (baùt) ñöïng boâng (hoa)

992

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

thoï, vöøa uyeån chuyeån muùa may theo ñieäu nhaïc ngaãu höùng vöøa taân, vöøa coå do moät ngheä nhaân ñaøn coø vaø moät ngheä nhaân ñaøn nguyeät phoái. Sau ñoù laø ñieäu muùa daâng maâm. Trong tieát muïc naøy, ngheä nhaân seõ söû duïng moät chieác maâm baèng nhoâm coù daùn treân maët maâm moät caùi thaùp gioáng nhö thaùp chaøm, baèng giaáy maøu nguõ saéc, trong nhöõng ñieäu muùa treân neàn nhaïc ngaãu höùng. Chieác maâm ñöôïc ñaët nhieàu vò trí: naèm ngang treân ñaàu, ñöùng baèng caïnh maâm treân ñaàu, ñaët nghieâng treân moät caây choûi ñeå ôû nhaân trung… Ngöôøi xem hoài hoäp theo doõi maøn muùa boùng chaúng khaùc naøo moät maøn xieác! Tính chaát xieác coøn taêng leân khi chöông trình muùa boùng roãi böôùc sang maøn muùa ñoà chôi. Ñaây laø chöông trinh bieåu dieãn muùa vôùi caùc ñaïo cuï ñaëc thuø khaùc, nhö: dao phay, xe ñaïp, bình boâng… Nhöng haáp daãn nhaát laø maøn muùa loâng coâng vaø maøn muùa roùt röôïu. Trong maøn muùa loâng coâng, ngheä nhaân muùa daân gian caàm moät chieác loâng coâng phoùng leân cao roài duøng vai, traùn, tay höùng laáy trong ñieäu muùa maø chieác loâng coâng khoâng heà rôi. Coøn maøn muùa roùt röôïu, ngheä nhaät ñaët moät chai röôïu ñeá môû naép naèm laéc lö ngang treân ñaàu, vöøa muùa treân neàn nhaïc vöøa cuùi ñaàu roùt ñaày taát caû nhöõng ly röôïu xeáp choàng hình tam giaùc maø röôïu khoâng heà rôi ra ngoaøi moät gioït! Ngöôøi xem hoài hoäp theo doõi

nhöõng maøn muùa vaø voã tay töøng chaëp khi maøn muùa ñaït ñeán ñænh cao cuûa söï kheùo leùo. Moät soá ngöôøi coù khaû naêng ñaõ khoâng ngaàn ngaïi thöôûng tieàn ngay taïi choã, laøm cho ngheä nhaân theâm phaán khôûi, thöïc hieän chöông trình muùa cuûa mình theâm ñieäu ngheä… Nhaø nghieân cöùu Huyønh Ngoïc Traûng cho raèng ngheä thuaät muùa boùng roãi ôû Nam Boä voán xuaát phaùt töø nhöõng ñieäu muùa cuûa ngöôøi Chaêm xöa. Sau khi muùa boùng roãi chaám döùt, nghi thöùc phaùt loäc ñöôïc tieán haønh. Nhöõng goùi loäc goàm traàu, cau, thuoác laù, baùnh, traùi, tieàn leû… ñöïng trong giaáy hoàng ñieàu ñaët treân baøn thôø töø saùng sôùm ñöôïc ñöa xuoáng phaân phaùt cho nhöõng aân nhaân cuûa mieáu vaø caùc vò trong ban quaûn trò ñöông nhieäm, goïi laø loäc cuûa thaàn, thaùnh ban cho. Ñeán ñaây, chieác maâm nguõ saéc daâng cuùng cho baø ñöôïc mang ra hoaù, baùo hieäu leã hoäi chaám döùt. Trong caùc ngaøy leã cuûa Mieáu OÂng Ñòa, tín höõu gaàn xa ñeán nieäm höông chieâm baùi voâ cuøng ñoâng ñaûo. Ñaëc bieät trong leã vía Phuùc Ñöùc Chaùnh Thaàn vaø leã vía Baø Ngoïc Nöõ, ngoaøi leã baùi, baø con nhaân daân coøn ñöôïc xem haùt boäi, haùt Ñòa Naøng, muùa daâng boâng, muùa daâng maâm... Cuõng khoâng ít ngöôøi nhaân caùc leã naøy ñaõ mang nhieàu leã vaät ñeán taï ôn thaàn thaùnh ñaõ phuø hoä cho hoï ñöôïc toaïi yù, caøng laøm cho khoâng khí ngaøy leã theâm phaàn long troïng.

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  993 Ñeán vieáng Mieáu OÂng Ñòa, caùc baïn coøn coù theå theo ñöôøng Nguyeãn Vaên Nghi ñeå ñeán thaêm Quaàn Taân Hoäi Quaùn cuûa ngöôøi Hoa (goác Heï) xaây döïng töø theá kyû XIX beân caïnh chôï Goø Vaáp, hay chaïy thaúng theo ñöôøng Nguyeãn Oanh ñeå ñeán ñöôøng

Nguyeãn Vaên Löôïng cuûa phöôøng 11 vieáng ñình Thoâng Taây Hoäi, laø moät trong nhöõng ngoâi ñình coå kính vaø ñeïp ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh... Hoà Töôøng

TÍN NGÖÔÕNG DAÂN GIAN BAÉC BOÄ ÔÛ TP. HOÀ CHÍ MINH Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Lieãu Haïnh Thaùnh Maãu vaø Ñöùc Thaùnh Traàn : Ñeàn Töù phuû vaø ñeàn Thaùnh Traàn : Moàng 3 thaùng 3 vaø 20 thaùng 8 aâm lòch : Haùt chaàu vaên, haàu boùng

C

aên cöù vaøo caùc di tích coøn löu laïi ñeán nay, coù theå noùi raèng ñeàn Hoøa Phöôùc (ñöôøng Chu Vaên An, quaän Bình Thaïnh, thaønh phoá Hoà Chí Minh) thôø Tam Toøa Thaùnh Maãu vaø ñeàn Vaïn An (nay laø ñeàn Traàn Höng Ñaïo, soá 36 ñöôøng Voõ Thò Saùu, phöôøng Taân Ñònh, quaän 1, thaønh phoá Hoà Chí Minh) thôø Ñöùc Thaùnh Traàn, laø hai ngoâi ñeàn thuoäc tín ngöôõng daân gian Baéc boä vaøo loaïi sôùm nhaát ôû Nam Boä. Ñeàn Hoøa Phöôùc hình thaønh naêm 1922 töø moät ngoâi ñeàn thôø Quan Ñeá vaø ñeàn Vaïn An hình thaønh naêm 1932 töø moät ngoâi chuøa Phaät giaùo. Do vaäy, leã hoäi tín ngöôõng daân gian Baéc boä baét ñaàu hieän dieän ôû caùc tænh phía Nam, nhaát laø Saøi Goøn, keå töø thôøi ñieåm hình thaønh caùc ngoâi ñeàn

keå treân. Cho ñeán nhöõng naêm sau naêm 1954, nhieàu ñoàng baøo Baéc boä di cö vaøo Nam boä, thaønh laäp nhieàu cô sôû tín ngöôõng daân gian Baéc boä ôû caùc ñòa phöông nhö: Ñaø Laït, Vuõng Taøu, Pleiku... thì leã hoäi tín ngöôõng daân gian Baéc boä môùi phaùt trieån maïnh meõ ôû nhieàu nôi taïi Nam boä, taïo neân saéc thaùi môùi trong sinh hoaït leã hoäi daân gian Nam boä. Tín ngöôõng daân gian Baéc boä chuû yeáu laø tín ngöôõng thôø Meï (Tam Phuû, Töù Phuû) vaø tín ngöôõng thôø Cha (Vua Cha Baùt Haûi, Ñöùc Thaùnh Traàn), ñaõ coù töø laâu ñôøi ôû Baéc boä. Tín ngöôõng thôø Meï toân thôø moät heä thoáng nhaân thaàn vaø nhieân thaàn maø thaàn tích luoân coù khuynh höôùng traàn gian hoùa, lòch söû hoùa goàm coù: Töù Vò Thaùnh Maãu

994

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

(Maãu Thöôïng Tieân, Maãu Thöôïng Ngaøn, Ñòa Tieân Thaùnh Maãu, Maãu Thoaûi), Nguõ Vò Vöông Quan (nam thaàn), Töù Vò Thaùnh Baø (nöõ thaàn), 10 OÂng Hoaøng, 12 coâ, 12 caäu, Nguõ Hoå (töùc Nguõ Phöông), Vua Cha Baùt Haûi (vò thaàn chính cuûa ñeàn Ñoàng Baèng ôû tænh Thaùi Bình, Baéc boä), Ñöùc Thaùnh Traàn, töùc Traàn Trieàu Hieån Thaùnh Höng Ñaïo Ñaïi Vöông (vò thaàn chính cuûa ñeàn Kieáp Baïc ôû tænh Haûi Döông vaø ñeàn Baûo Loäc ôû tænh Nam Ñònh, Baéc boä) cuøng caùc con trai, con gaùi vaø boä töôùng cuûa Traàn Höng Ñaïo (nhö: Phaïm Nguõ Laõo, Yeát Kieâu...). ÔÛ caùc cô sôû tín ngöôõng daân gian ôû Baéc boä, leã hoäi dieãn ra khaù daøy vaøo caùc dòp: giao thöøa (leã xoâng ñeàn), raèm thaùng gieâng (leã thöôïng nguyeân), thaùng 4 (leã nhaäp haï), thaùng 7 (leã taùn haï hay leã ra heø), tieäc Coâ Bô (12 thaùng 6), tieäc Quan Ñeä Tam (24 thaùng 6), tieäc OÂng Hoaøng Baûy (17 thaùng 7), tieäc Coâ Beù (thaùng 9), tieäc OÂng Hoaøng Möôøi (10 thaùng 10), tieäc Quan Ñeä Nhò (11 thaùng 11), tieäc taát nieân... Nhöng leã hoäi lôùn nhaát vaãn laø tieäc Lieãu Haïnh Thaùnh Maãu, töùc gioã Meï vaøo moàng 3 thaùng 3 aâm lòch, tieäc Vua Cha Baùt Haûi (vaøo ngaøy 22 thaùng 8) vaø Ñöùc Thaùnh Traàn (vaøo ngaøy 20 thaùng 8), töùc gioã Cha, theo nhö tuïc ngöõ: “Thaùng Taùm gioã Cha, thaùng Ba gioã Meï”. Trong caùc dòp leã hoäi ôû caùc cô sôû

tín ngöôõng daân gian Baéc boä thöôøng xuyeân ñeàu coù teá leã coå truyeàn theo taäp quaùn Baéc boä, vôùi caùc chaùnh teá, boài teá, quan vieân trong trang phuïc coå truyeàn töø toán daâng leã theo nhöõng böôùc di chuyeån thaúng haøng vaø töøng böôùc moät giöõa caùc ñieäu nhaïc leã truyeàn thoáng Baéc boä. Trình töï leã nghi goàm: teà töïu, quaùn taåy, cuû soaùt teá vaät, taùc nhaïc, daâng höông, daâng röôïu, ñoïc vaên, thuï loäc, daâng traø, hoùa vaên... so vôùi teá leã Nam Boä cuõng khoâng khaùc maáy. Rieâng teá leã ôû caùc ñeàn Maãu coù theâm nghi thöùc daâng hoa. Ñaëc bieät, töø naêm 1958, töø ñeàn Traàn Höng Ñaïo (quaän 1, thaønh phoá Hoà Chí Minh) ñaõ naûy sinh hình thöùc teá nöõ quan, vôùi quan teá toaøn nöõ giôùi trong trang phuïc ñeïp maét, phaù vôõ nhöõng ñònh kieán xöa cuõ, vaø vieäc teá nöõ quan naøy ñaõ phaùt trieån moät caùch nhanh choùng ñeán caùc ñeàn thôø Maãu khaùc ôû toaøn Nam Boä. Beân caïnh hình thöùc teá leã coå truyeàn, caùc leã hoäi ôû nhöõng cô sôû tín ngöôõng daân gian Baéc boä taïi Nam boä cuõng coù hình thöùc nhaäp ñoàng gioáng nhö ôû Baéc boä. Theo ñoù, nhöõng ngöôøi coù caên ñoàng ñöôïc söï hoå trôï cuûa hai ngöôøi haàu daâng vaø moät ban cung vaên (goàm coù ngöôøi haùt vaø ngöôøi söû duïng caùc nhaïc cuï: ñaøn nguyeät, troáng, phaùch, thanh la, kieång ñoàng...) seõ nhaäp ñoàng ñeå trôû thaønh hieän thaân cuûa moät trong nhöõng vò thaùnh trong heä thoáng tín ngöôõng Töù Phuû hay Vua Cha

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  995 Baùt Haûi vaø Ñöùc Thaùnh Thaàn, ñeå ban phuùc loäc, chöõa beänh hay ñoaùn soá meänh. Thoâng thöôøng moät buoåi nhaäp ñoàng, coøn goïi laø haàu boùng, keùo daøi khoaûng töø 2 giôø ñeán 7 giôø, vôùi caùc trình töï sau: thöïc haønh nghi leã haàu boùng, giaùng ñoàng, laøm vieäc quan (nghi leã, nhaûy muùa, ban phuùc loäc, phaùn truyeàn, chöõa beänh) vaø thaêng ñoàng. Khi thöïc hieän vieäc leân ñoàng, caùc OÂng ñoàng, Baø ñoàng ñeàu coù nhöõng trang phuïc vaø ñieäu boä khaùc nhau khaù ñeïp maét, tuøy theo töøng giaù ñoàng maø hoï haàu. Töông töï nhö vaäy, öùng vôùi töøng giaù haàu, cung vaên coù nhöõng baøi haùt coù noäi dung ca ngôïi coâng ñöùc vò thaùnh nhaäp ñoàng khaùc nhau, vôùi nhöõng laøn ñieäu cuõng khaùc nhau. Caù bieät, do nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi khaùc nhau, coù nhöõng cô sôû tín ngöôõng daân gian Baéc boä ôû Nam boä giôùi thieäu theâm moät soá loaïi hình mang tính chaát hoäi heø nhö: ñaùnh côø boûi, ñaùnh côø ngöôøi, haùt cöûa

ñình... hay mang tín chaát meâ tín dò ñoan nhö: xin xaêm, daâng sôù caàu an, baùn khoaùn con caùi, coi boùi... Chaúng haïn nhö hình thöùc ñaùnh côø boûi, ñaùnh côø ngöôøi cuûa ñeàn Traàn Höng Ñaïo (quaän 1, thaønh phoá Hoà Chí Minh) voán ñaõ noåi tieáng töø nhöõng naêm 1958-1959. Cho ñeán ngaøy nay, cuøng toàn taïi ñan xen vôùi caùc leã hoäi coå truyeàn ôû Nam Boä, leã hoäi tín ngöôõng daân gian Baéc boä ñaõ goùp phaàn khaù tích cöïc vaøo vieäc laøm phong phuù dieän maïo leã hoäi daân gian Nam Boä, cuõng nhö taïo neân nhöõng aûnh höôûng qua laïi giöõa leã hoäi cuûa hai mieàn. Moät soá ñình mieáu ôû nhieàu ñòa phöông taïi Nam Boä ñaõ taêng cöôøng theâm loaïi hình teá leã coå truyeàn Baéc boä beân caïnh loaïi hình teá leã coå truyeàn Nam Boä ñaõ coù töø laâu, nhö ñình Phuù Nhuaän, ñình Khaùnh Hoäi ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh chaúng haïn. Hoà Töôøng

996

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI GIOÃ TOÅ CUÛA GIÔÙI HAÙT BOÄI VAØ CAÛI LÖÔNG : Toå haùt boäi vaø caûi löông : - Ban AÙi höõu Ngheä só thaønh phoá Hoà Chí Minh, soá 133, ñöôøng Coâ Baéc, quaän 1 - Caùc ñoaøn haùt boäi vaø caûi löông - Caùc loø daïy coå nhaïc Thôøi gian : Ngaøy 11 vaø 12 thaùng 8 aâm lòch Chính hoäi : Ngaøy 12 thaùng 8 aâm lòch Ñaëc ñieåm : Haùt haàu Toå Thôø Ñòa ñieåm

H

aèng naêm, theo ñuùng leä, cöù ñeán ngaøy 11 thaùng 8 aâm lòch, taïi soá 133 ñöôøng Coâ Baéc, quaän 1, thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñeàu dieãn ra Leã hoäi gioã Toå cuûa giôùi haùt boäi vaø caûi löông. Ñaây laø truï sôû cuûa Hoäi AÙi höõu Ngheä só (nay laø Ban AÙi höõu Ngheä só) hình thaønh töø naêm 1950, vaø nay goïi laø Nhaø Truyeàn Thoáng Saân Khaáu, nôi tieán haønh leã gioã Toå chung cuûa giôùi ngheä só, ñeå ngaøy hoâm sau (12 thaùng 8), caùc ñoaøn caûi löông vaø haùt boäi cuøng nhöõng “loø” daïy ca coå seõ tieán haønh leã gioã Toå ngay taïi ñoaøn haùt. Theo truyeàn thuyeát, tam vò Toå Sö cuûa haùt boäi vaø caûi löông voán laø ba hoaøng töû ñam meâ ngheä thuaät saân khaáu, töø giaõ cung son, troán traùnh vua cha ñeå roài cuoái cuøng cheát treân caây voâng nem. Vì theá, coát töôïng tam vò Toå sö cuøng ngai thôø ñaõ ñöôïc giôùi haùt boäi vaø caûi löông laøm baèng thaân caây voâng nem, ñöôïc xem laø vaät thieâng cuûa ngheà nghieäp, ñaëc bieät laø trong dòp gioã Toå. Beân

caïnh vieäc cuùng Toå sö trong ngaøy leã gioã Toå, giôùi haùt boäi vaø caûi löông cuõng cuùng kieáng caùc vò Thaùnh sö, Tieân sö, Tam giaùo ñaïo sö, Thaäp nhò coâng ngheä, Laõo lang ñaïi thaàn, Tieàn hieàn, Haäu hieàn... (töùc laø Thaùnh, Hieàn, Toå sö, nhöõng nhaân taøi xuaát chuùng, nhöõng baäc thaày caùc ngaønh deät, nhaïc, moäc, muùa, reøn, thuoác, ñi buoân... laø caùc ngheà coù dính daùng ñeán nghieäp caàm ca, cuøng caùc ñoàng nghieäp quaù coá). Trong chöông trình leã gioã Toå dieãn ra taïi Ban AÙi höõu Ngheä só, khôûi ñaàu buoåi leã, oâng nhaïc tröôûng cuûa ban nhaïc leã coå truyeàn ban (ñaùnh) ba hoài troáng thænh Toå. Tieáp theo laø vò Hoäi tröôûng cuøng ngheä só cao nieân nhaát böôùc vaøo tröôùc khaùnh thôø Toå sö baèng goã chaïm troå tinh xaûo coù nieân ñaïi vaøo thôøi Khaûi Ñònh (19161925) laøm leã nieäm höông. Sau ñoù laø phaàn bieåu dieãn lôùp ñaïi boäi truyeàn thoáng, goàm coù muùa Nhaät Nguyeät, muùa Töù Thieân Vöông hoaëc daâng leã Nguõ Haønh coù oâng Caùi vaø boán ñaøo

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  997 Con, do caùc ngheä só haùt boäi trình dieãn, nhaèm ca ngôïi ñaát nöôùc thaùi bình, möa thuaän gioù hoøa, vaïn vaät sinh sinh hoùa hoùa... Döùt phaàn bieåu dieãn, laàn löôït töøng nhoùm, töøng ngöôøi trong giôùi haùt boäi, caûi löông tieán vaøo tröôùc khaùnh thôø Toå Sö daâng höông laïy Toå, baøy toû loøng toân kính vaø bieát ôn caùc tieàn nhaân ñaõ khai raïng cô ñoà ngheä thuaät ñeå hoâm nay con chaùu tieáp noái laøm ñeïp theâm cho cuoäc ñôøi. Teá leã xong laø ñeán tuïc leã haùt haàu Toå goàm caùc ngheä só caùc theá heä thay nhau haùt daâng Toå nhöõng baøi haùt taâm ñaéc nhaát cuûa mình, ñoàng thôøi phuïc vuï cho ñoàng nghieäp cuøng quan khaùch ñang vui veû nhaäp tieäc thuï loäc Toå. Trong nghi thöùc naøy, nhöõng ngöôøi tham döï leã hoäi coù theå thöôûng thöùc haàu heát nhöõng gioïng ca caûi löông töøng moät thôøi vang boùng cuõng nhö caùc ngoâi sao caûi löông ñöông thôøi. Ai cuõng haùt baèng taát caû taám loøng cuûa mình cuøng höôùng veà Toå Sö, vò ñaõ coù coâng khai saùng neân ngaønh ngheä thuaät ñaëc thuø cuûa Nam boä. Rieâng ôû caùc ñoaøn haùt, nhaát laø caùc ñoaøn haùt boäi vaø caùc ñoaøn coù goác töø haùt boäi, vieäc toå chöùc leã gioã Toå hay coøn goïi laø cuùng OÂng khaù chi tieát. Tröôùc ngaøy gioã Toå, oâng Baàu cuøng taäp theå trong ñoaøn haùt nhaát trí choïn vaøi ñieåm dieãn coù doanh

thu cao, khoâng trích chi phí hay boài döôõng, duøng troïn cho leã cuùng OÂng. Moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc phaân coâng raønh reõ, ngöôøi naøo vieäc naáy trong leã gioã Toå. Ñeâm moàng 10 thaùng 8, moïi ngöôøi laøm veä sinh trang thôø Toå, taém röûa vaø thay quaàn aùo cho coát OÂng. Saùng 11, trang trí nôi haønh leã, saân khaáu ñöôïc saép ñaët raát trang troïng: treân cao ñaët ngai OÂng ôû phía traùi, ngai Baø ôû phía phaûi. Döôùi moät baäc laø baøi vò Tieân sö, Hoäi ñoàng löôõng ban, Thaäp nhò coâng ngheä, Tieàn hieàn, Haäu hieàn... Phía döôùi nöõa, beân traùi thôø Baïch hoå (ñaàu coïp, bieåu töôïng toå vai voõ), beân phaûi thôø Linh Quan Thoå Ñòa (maët OÂng Ñòa, bieåu töôïng toå vai heà), phía döôùi cuøng laø baøn thôø oâng Ngoã Nghòch (vò thaàn yeåm trò söï phaù phaùch, gaây roái noäi boâï). Beân ngoaøi cöûa raïp, döôùi goác caây to, hay hôi xa caùc baøn thôø kia, laø baøn thôø oâng baø chuû quaùn, bieåu töôïng ngöôøi ôn cuûa baïn haùt ngheøo. Ñeâm 11 thaùng 8 aâm lòch, caû ñoaøn tieán haønh leã cuùng OÂng vaøo luùc 19 giôø, vôùi leã vaät chay nhö: cheø xoâi, hoa traùi... Saùng 12 thaùng 8 laø chaùnh leã cuùng OÂng taïi ñoaøn. Leã vaät goàm: heo quay, gaø, vòt, baùnh traùi... vaø caùc moùn maën. Khoaûng 9 giôø, moïi ngöôøi trong ñoaøn haùt teà töïu ñoâng ñuû, keå caû caùc baïn haùt ñaõ rôøi ñoaøn nay nhôù ngaøy trôû laïi, coù theâm khaùch môøi laø caùc vò Maïnh Thöôøng Quaân cuøng thaân baèng quyeán thuoäc, khaùn giaû aùi moä hay baø con loái xoùm cuûa ngheä só.

998

LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

Môû ñaàu, oâng tröôûng daøn nhaïc naâng caëp roi troáng chieân xaù maáy caùi roài ban ba hoài troáng thænh Toå. Trong luùc ñoù, oâng Nhöng (ñaïo dieãn), oâng Baàu (tröôûng ñoaøn) khaên aùo chænh teà vaøo nieäm höông cuùng OÂng. Döùt troáng, daøn nhaïc chuyeån sang hoøa taáu “Baøi Haï”, khieán cho baàu khoâng khí trôû neân trang nghieâm, thanh thoaùt hôn. Ñoù cuõng laø luùc moïi ngöôøi döï leã laàn löôït vaøo daâng höông laïy Toå, tieân khaùch haäu chuû, theo thöù baäc tuoåi taùc vaø vai veá trong ñoaøn. Sau leã laø phaàn hoäi thuï loäc Toå vaø ca haùt vui chôi. Trong ngaøy 12 thaùng 8 naøy, taïi caùc “loø” daïy coå nhaïc khaép hang cuøng ngoõ heûm ôû Nam boä cuõng toå chöùc leã cuùng Toå, tuy ñôn giaûn hôn nhöng

khoâng keùm phaàn aám cuùng, ñaày nghóa tình. Maáy naêm gaàn ñaây, Hoäi Saân Khaáu thaønh phoá Hoà Chí Minh cuõng ñaõ toå chöùc leã gioã Toå ngaønh saân khaáu vaøo ngaøy 12 thaùng 8 aâm lòch, vôùi nghi thöùc nieäm höông khaù trang troïng, taïi truï sôû cuûa hoäi ôû soá 5B Voõ Vaên Taàn, quaän 3, thaønh phoá Hoà Chí Minh. Leã gioã Toã giôùi haùt boäi vaø caûi löông noùi leân tình ñoaøn keát cuûa caùc ngheä só, nhaïc coâng cuøng ngheà, ñoàng thôøi baøy toû tinh thaàn “uoáng nöôùc nhôù nguoàn” thaät cao quyù. Leã hoäi tuy ñôn giaûn hôn caùc leã hoäi daân gian khaùc nhöng cuõng taïo neân saéc thaùi ñoäc ñaùo trong sinh hoaït leã hoäi ôû caùc tænh Nam boä. Hoà Töôøng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  999

LEÃ HOÄI GIOÃ TOÅ NGHEÀ KIM HOAØN : Toå sö ngheà kim hoaøn : Leä Chaâu hoäi quaùn, soá 586, ñöôøng Traàn Höng Ñaïo B, phöôøng 14, quaän 5 Thôøi gian : Moàng 6 ñeán moàng 9 thaùng 2 aâm lòch Chính hoäi : Moàng 7 thaùng 2 Ñaëc ñieåm : Leã vaät goàm heo traéng, heo quay vaø vòt luoäc Thôø Ñòa ñieåm

Ñ

eàn thôø Toå Sö ngheà kim hoaøn ôû Nam boä toïa laïc taïi soá 586 ñöôøng Traàn Höng Ñaïo B, phöôøng 14, quaän 5, thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñöôïc xaây döïng töø naêm 1892-1896, vôùi söï goùp voán cuûa thôï kim hoaøn Saøi Goøn, Chôï Lôùn vaø caùc tænh mieàn Ñoâng, mieàn Taây Nam boä. Ñeàn mang teân Leä Chaâu, goàm ba toøa nhaø vaø moät saân thieân tænh phía sau chaùnh ñieän, coù caáu truùc gaàn guõi caùc ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Hoa trong khu vöïc. Toaøn boä ba toøa nhaø naèm treân moät khu ñaát roäng, phía tröôùc coù khoaûng saân ñöôïc bao quanh baèng moät töôøng raøo. Toøa nhaø thöù nhaát duøng laøm nôi hoäi hoïp vaø laø khu vöïc baùi ñöôøng trong ngaøy leã. Toøa nhaø thöù hai noái lieàn laø chaùnh ñieän, roäng raõi hôn, laø nôi ñaët ba höông aùn thôø phuïng: Toå Sö (chính giöõa), Tieàn Hieàn (beân traùi) vaø Haäu Hieàn (beân phaûi). Caùch vôùi böùc töôøng sau cöûa chaùnh ñieän vaø khoaûng saân thieân tænh laø toøa nhaø duøng laøm nôi thôø phuïng nhöõng hoäi vieân quaù vaõng, goïi laø nhaø nghóa töø. Toaøn boä kieán truùc hieän taïi cuûa ñeàn ñöôïc truøng tu

laàn gaàn ñaây nhaát vaøo naêm 1968, khi aûnh höôûng cuûa chieán cuoäc Maäu Thaân laøm hö hoûng 90% kieán truùc cuûa ngoâi ñeàn. Ñeàn thôø Leä Chaâu cuõng ñöôïc trang trí bôûi nhöõng böùc bao lam hoa ñieåu, nhöõng böùc hoaønh phi vaø caùc caëp lieãn ñoái chaïm khaéc taøi hoa. Beân caïnh ñoù laø caùc ñoà töï khí khaù saéc saûo, nhö: lö ñoàng, baùt böûu... Haèng naêm cöù ñeán ngaøy moàng 6 thaùng 2 aâm lòch thì caùc hoäi vieân cuûa Hoäi Leä Chaâu teà töïu veà ñeàn thôø Toå trang trí chuaån bò cho ngaøy gioã Toå trang troïng ñöôïc tieán haønh chính thöùc vaøo ngaøy hoâm sau. Ñeâm moàng 6 thaùng 2 aâm lòch, sau nghi thöùc tuïng kinh caàu an do moät tu só Phaät giaùo ñaûm traùch trong khu vöïc chaùnh ñieän thì moät chöông trình vaên ngheä ñöôïc thöïc hieän ngay trong khoaûnh saân tröôùc ñeàn. Tröôùc naêm 1975, chöông trình vaên ngheä naøy laø caùc vôû tuoàng haùt boäi coù noäi dung lieân quan ñeán ngheà kim hoaøn, nhöng nhöõng naêm gaàn ñaây chæ coøn laø nhöõng baøi ca voïng coå nghieäp dö do chính nhöõng ngöôøi thôï kim hoaøn töï bieân, töï dieãn.

1000 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Ñuùng 10 giôø ngaøy moàng 7 thaùng 2 aâm lòch, leã Chaáp minh ñöôïc cöû haønh ngay taïi chaùnh ñieän cuûa ñeàn, goàm caùc vò trong ban chaáp haønh hoäi Leä Chaâu ñaûm traùch caùc khaâu: Chaùnh teá, Boài teá, Hieäp lyù, Chaùnh ñoâng, Chaùnh taây, cuøng vôùi taùm leã sinh, boán ñaøo thaøi, ban nhaïc nguõ aâm, ñaïi coå, minh chung. Leã Chaáp minh laø moät nghi leã tieán haønh theo teá leã coå truyeàn Nam boä, theo thöù töï daâng caùc leã vaät leân baøn thôø Toå Sö, Tieàn Hieàn, Haäu Hieàn vaø Tieàn vaõng: daâng höông, daâng röôïu, ñoïc vaên teá, daâng röôïu (2 laàn), daâng traø, daâng quaû phaåm, thuï loäc, hoùa vaên teá. Ñeâm moàng 7 thaùng 2 aâm lòch, luùc 23 giôø, leã Chaùnh teá cuûa leã gioã Toå ngheà kim hoaøn ñöôïc thöïc hieän töông töï vôùi leã Chaáp minh, vôùi leã vaät daâng cuùng cuûa teá leã coå truyeàn Nam boä. Trong caû hai laàn teá naøy, taïi höông aùn Toå ñeàu coù moät con heo traéng, ñaõ laøm thòt, maø ngaøy nay nhieàu khi ñaõ ñöôïc thay baèng heo quay, ñaët naèm uùp, quay ñaàu vaøo, vaø taïi hai höông aùn Tieàn Hieàn, Haäu Hieàn coù moãi nôi moät con vòt luoäc. Ñoù laø caùc leã vaät coù tính baét buoäc, khoâng theå thieáu. Sau moãi nghi leã teá Chaáp minh hay Chaùnh teá, caùc hoäi vieân ngheà kim hoaøn töøng vuøng (thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc tænh) laàn löôït vaøo daâng leã vaät vaø thaép höông cho Toå

Sö vaø caùc baäc tieàn boái. Vaøo 16 giôø ngaøy moàng 8 thaùng 2 aâm lòch, nghi leã teá Nghóa töø, töôûng nhôù coâng ôn cuûa caùc vò tieàn boái cuûa hoäi ñöôïc cöû haønh taïi Nghóa töø, theo nghi leã teá coå truyeàn Nam boä. Xen laãn nhöõng buoåi teá leã coå truyeàn, gioáng nhö caùc leã ñình ôû Nam boä, taïi ñeàn Leä Chaâu cuõng dieãn ra leã nieäm höông toå sö cuûa haàu heát nhöõng ngöôøi laøm ngheà kim hoaøn ôû Nam boä töïu veà vaø nhöõng böõa tieäc khaù linh ñình giöõa nhöõng ñoàng nghieäp ngheà kim hoaøn. Trong dòp naøy, nhöõng kinh nghieäm laøm aên cuûa ngheà nghieäp cuõng ñöôïc mang ra trao ñoåi... Thoâng qua noäi dung cuûa caùc baøi vaên teá söû duïng trong ba laàn teá leã, Toå Sö cuûa ngheà kim hoaøn ñöôïc khaúng ñònh laø: “Kim hoaøn myõ ngheä khai saùng Traàn coâng tam vò toå sö toân thaàn”, nghóa laø toå sö khai saùng ngheà kim hoaøn voán laø oâng hoï Traàn. Sau khi ñeàn thôø Leä Chaâu cöû haønh Gioã Toå thì caùc ñeàn toå taïi nhieàu nôi khaùc ôû Nam boä môùi baét ñaàu leã gioã Toå cho caùc thôï kim hoaøn ôû ñòa phöông mình. Coù theå noùi leã hoäi Gioã Toå ôû ñeàn Leä Chaâu laø moät cuoäc haønh höông lôùn cuûa thôï kim hoaøn ôû toaøn khu vöïc Nam Boä. Hoà Töôøng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1001

LEÃ HOÄI LAÊNG OÂNG ÔÛ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH : Ñöùc Thöôïng Coâng Leâ Vaên Duyeät : Laêng Leâ Vaên Duyeät, soá 1 ñöôøng Vuõ Tuøng, quaän Bình Thaïnh Thôøi gian : Ngaøy 30 thaùng 7, moàng 1 vaø moàng 2 thaùng 8 aâm lòch Chính hoäi : Moàng 1 thaùng 8 aâm lòch Ñaëc ñieåm : Nghi thöùc Xaây chaàu, Ñaïi boäi vaø haùt boäi cuùng Thaàn Thôø Ñòa ñieåm

L

aêng Leâ Vaên Duyeät naèm veà phía baéc, caùch trung taâm thaønh phoá Hoà Chí Minh chöøng 5 km, thuoäc quaän Bình Thaïnh, toaï laïc giöõa boán con ñöôøng: Ñinh Tieân Hoaøng, Phan Ñaêng Löu, Trònh Hoaøi Ñöùc vaø Vuõ Tuøng. Toaøn boä khu laêng roäng treân moät hecta, coù töôøng bao boïc, phía tröôùc coù coång tam quan beà theá, coù nhieàu caây cao boùng maùt, beân trong coù moä oâng baø Leâ Vaên Duyeät, nhaø bia vaø mieáu thôø. Qua khoûi coång tam quan, vöôït theâm moät khoaûng saân coù caây coái toaû boùng maùt röôïi, hai ngoâi moä cuûa oâng vaø baø Leâ vaên Duyeät ñôn giaûn vaø khaù lôùn naèm phía beân traùi ñöôøng ñi, chung quanh coù töôøng bao, coù bình phong phía tröôùc vaø hai con ngheâ ñöùng chaàu hai beân, phía tröôùc laø nhaø bia, trong coù bia ñaù caåm thaïch lôùn do Hoaøng Cao Khaûi döïng leân naêm Thaønh Thaùi thöù 6 (1894). Beân trong laø mieáu thôø, goàm ba caên nhaø lieàn nhau, cao vaø roäng, chieàu daøi

hôn 80 meùt, goàm: tieàn ñieän – nôi duøng laøm voõ ca cho ñoaøn haùt boäi trình dieãn moãi khi vaøo dòp leã hoäi; trung ñieän – nôi ñaët höông aùn, ñoà thôø, chieâng troáng; chaùnh ñieän goàm ba gian: gian chính giöõa laø baøn thôø Taû quaân (coù böùc hoaï truyeàn thaàn cuûa oâng töø thôøi laøm Toång traán Gia Ñònh), beân phaûi laø baøn thôø cuï Phan Thanh Giaûn (coù aûnh maëc trieàu phuïc, ñoäi muõ caùnh chuoàn), beân traùi laø baøn thôø oâng Leâ Chaát, töøng giöõ chöùc Toång traán Baéc thaønh trong khi Leâ Vaên Duyeät giöõ chöùc Toång traán Gia Ñònh thaønh hai laàn döôùi trieàu vua Gia Long vaø Minh Maïng nhaø Nguyeãn. Phía tröôùc mieáu coù quaõng saân roäng, laø nôi ñeå nhöõng chaäu caây kieång, haøng chuïc lö höông lôùn laøm choå caém höông vaø moät nhaø hoaù vaøng cho baù taùnh nhaèm giaûi toaû bôùt khoùi trong khu vöïc mieáu thôø. Haèng naêm, taïi Laêng OÂng coù hai leã hoäi lôùn. Ñoù laø ngaøy gioã Taû quaân

1002 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Leâ Vaên Duyeät (vaøo caùc ngaøy 30 thaùng baûy, moàng 1, moàng 2 thaùng 8 aâm lòch) vaø ngaøy hoäi xuaân moàng 7 thaùng gieâng aâm lòch. Coù theå noùi raèng leã hoäi gioã Taû quaân Leâ Vaên Duyeät laø moät leã hoäi töôûng nieäm nhaân vaät lòch söû lôùn nhaát ôû ñaát Gia Ñònh xöa vaø Nam boä ngaøy nay. Leã hoäi dieãn ra trong ba ngaøy vôùi soá ngöôøi tham döï coù ñeán haøng chuïc vaïn. Suoát trong nhöõng ngaøy leã hoäi, taïi khu vöïc laêng Leâ Vaên Duyeät, khoâng chæ coù ngöôøi ôû thaønh phoá maø coøn coù caû töø caùc tænh Nam boä cuõng ñoå veà khoâng ngôùt caû ngaøy laãn ñeâm. Ñaùng chuù yù laø trong soá khaùch ñi leã, soá ngöôøi Hoa chieám moät tyû leä khoâng nhoû. Ñieàu naøy coù nguyeân nhaân lòch söû cuûa noù. Hoï ñeán daâng höông, caàu khaån vôùi loøng suøng kính, ñeå taï ôn moät vò phuùc thaàn maø luùc sinh thôøi khi laøm Toång traán Gia Ñònh ñaõ coù nhöõng chuû tröông chính saùch naâng ñôõ, taïo ñieàu kieän cho coäng ñoàng ngöôøi Hoa phaùt trieån ngheà nghieäp, an cö laïc nghieäp treân queâ höông thöù hai naøy cuûa hoï. Ngöôøi Hoa vì theá ñaõ toân xöng Taû quaân Leâ Vaên Duyeät laø “Phoø maõ gia gia”, coi oâng nhö moät vò thaàn ngang haøng vôùi oâng Boån trong lòch söû Trung Hoa. Trong khi ñoù, ñoàng baøo ngöôøi Vieät thöôøng goïi laêng thôø Taû quaân Leâ Vaên Duyeät laø Laêng OÂng, bôûi oâng ñaõ ñoùng goùp coâng söùc raát lôùn trong

vieäc khai phaù vaø xaây döïng vuøng ñaát Gia Ñònh Thaønh ngaøy xöa, töùc Nam boä ngaøy nay. Cho neân chaúng phaûi ngaãu nhieân maø ngaøy gioã kî cuûa Leâ Vaên Duyeät laïi coù noäi dung chính laø caàu cho quoác thaùi daân an, möa thuaän gioù hoaø, moïi ngöôøi, moïi nhaø laøm aên phaùt ñaït, yeân vui. Môû ñaàu laø leã Tieân thöôøng vaøo saùng ngaøy 30 thaùng 7 aâm lòch do ban quyù teá, caùc leã sinh, nhöõng ñaøo thaøi vaø ban nhaïc leã coå truyeàn Nam Boä thöïc hieän ngay trong phaïm vi chaùnh ñieän vaø trung ñieän cuûa mieáu thôø, gioáng nhö leã Tuùc yeát ôû caùc ñình laøng Nam Boä. Ñaàu tieân laø nghi thöùc “quaùn taåy” vôùi vieäc taäp trung toaøn boä ban teá leã khaên aùo chænh teà ñeán tröôùc moät caùi giaù goã treân coù keâ moät thau nöôùc saïch, roài tuaàn töï moãi ngöôøi duøng tay thaám nöôùc taåy röûa maët maøy saïch seõ tröôùc khi vaøo leã. Tieáp theo laø nghi thöùc ñaùnh troáng leänh (troáng khaåu), chieâng vaø troáng lôùn (ñaïi coå) cuøng cöû baøi nhaïc “Nghinh thieân tieáp giaù” vôùi yù nghóa ñoùn tieáp OÂng veà döï leã. Sau ñoù laø caùc nghi thöùc nieäm höông, daâng höông, daâng röôïu ba laàn, ñoïc vaên teá xen vaøo sau laàn daâng röôïu thöù nhaát, thuï loäc, daâng baùnh, daâng traùi caây vaø daâng traø, do ban teá leã laøm nghi thöùc kính laïy vaø caùc hoïc troø leã cuøng ñaøo thaøi tröïc tieáp daâng leân baøn thôø OÂng. Caùc hoïc troø leã laïy trong leã phuïc maøu xanh, ñaàu

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1003 ñoäi muõ tuù taøi, hai tay böng leã vaät cung kính voøng ngang ngöïc, chaân böôùc ñaù hình chöõ “taâm”, di chuyeån theo ñieäu nhaïc leã, tieán töø trung ñieän ñeán chaùnh ñieän daâng leã vaät, troâng gioáng nhö nhöõng keùp haùt boäi ñang dieãn tuoàng treân saân khaáu. Ñaëc bieät, trong nghi thöùc daâng baùnh vaø daâng traùi caây, caùc hoïc troø leã ñi ñan cheùo nhau nhieàu laàn, caøng loä roõ tính chaát muùa nhieàu hôn. Rieâng caùc coâ ñaøo thaøi, tay caàm quaït, trong trang phuïc gioáng nhö caùc vai cung nöõ trong tuoàng haùt coå, vöøa di chuyeån theo caùc hoïc troø leã vöøa haùt caùc baøi “thaøi” mang noäi dung ca ngôïi leã vaät daâng cuùng. Phaûi chaêng vì sinh tieàn Leâ Vaên Duyeät voán raát say meâ haùt boäi cho neân môùi coù hình thöùc daâng leã nhö vaäy? Leã teá Tieân thöôøng vöøa chaám döùt thì leã Xaây Chaàu ñöôïc noái tieáp. Leã Xaây Chaàu dieãn ra treân saân khaáu döïng ôû khu vöïc tieàn ñieän quay maët vaøo caùc höông aùn trong chaùnh ñieän, gioáng nhö leã Khai Traøng ôû caùc leã hoäi daân gian Trung Boä, goàm moät vieân chaáp söï vöøa ñaùnh troáng vöøa caàu nguyeän nhöõng ñieàu toát laønh cho moïi ngöôøi vaø ñaát nöôùc, beân caïnh coøn coù hoïc troø leã caàm ñeøn soi saùng cho vieäc ñaùnh troáng vaø ñaïi dieän nam nöõ hoäi vieân trong ban quyù teá Laêng OÂng chöùng giaùm. Leã Xaây Chaàu chaám döùt khi vieân chaáp söï gioùng troáng chaàu baét nhòp

cho daøn troáng chieán cuûa ñoaøn haùt boäi troåi leân noái tieáp qua phaàn bieåu dieãn muùa haùt do caùc ñaøo keùp ñoaøn haùt boäi ñaûm traùch, dieãn laïi söï hình thaønh vuõ truï theo quan nieäm phöông Ñoâng, qua ñoù ca ngôïi coâng ñöùc Leâ Vaên Duyeät vaø chuùc tuïng moïi ngöôøi, goïi laø Ñaïi Boäi. Theo ñoù, tuaàn töï caùc tieát muïc: “Khai thieân tòch ñòa” do moät ngheä nhaân nam bieåu dieãn, töôïng tröng thaùi cöïc; “Xang nhöït nguyeät” do moät ngeä nhaân nam vaø moät ngheä nhaân nöõ ñaûm traùch, töôïng tröng cho löôõng nghi; “Tam hieàn” do ba ngheä nhaân nam hoaù trang thaønh tam ña: Phöôùc, Loäc, Thoï, ba ñieàu öôùc nguyeän muoân ñôøi cuûa con ngöôøi; “Töù thieân vöông” do boán ngheä nhaân nam bieåu dieãn, töôïng tröng cho töù töôïng (thaùi aâm, thaùi döông, thieáu aâm, thieáu döông); “Ñöùng Caùi” do moät ngheä nhaân nam vaø boán ngheä nhaân nöõ ñaûm traùch, töôïng tröng cho nguõ haønh (kim, moäc, thuûy, hoaû, thoå); “Gia quan taán töôùc” do moät ngheä nhaân nam hoaù trang thaønh moät thieân töôùng coù nhieäm vuï xuoáng traàn ban söï thaêng quan tieán chöùc cho moïi ngöôøi coù loøng thaønh. Sau ñoù laø chöông trình haùt boäi cuùng OÂng ñöôïc baét ñaàu, vôùi nhöõng vôû tuoàng ñeà cao trung, hieáu, tieát, nghóa nhö: San haäu, Ngoïc Kyø Laân xuaát theá, Moäc Queá Anh daâng caây, Thaàn Nöõ daâng Nguõ Linh Kyø, Löu

1004 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Kim Ñính giaûi giaù Thoï Chaâu, Löu Bò caàu hoân Giang Taû... Suoát chöông trình Ñaïi Boäi vaø haùt boäi dieãn ra taïi Laêng OÂng trong caùc dòp leã hoäi luoân coù moät vieân chaáp söï trong ban quyù teá caàm chaàu, töùc laø ñieåm nhöõng tieáng troáng chaàu bình luaän khen hay cheâ ngheä thuaät dieãn xuaát cuûa caùc ngheä nhaân trình dieãn treân saân khaáu. Nhöõng tieáng troáng vang leân caøng nhieàu laø bieåu thò lôøi khen khoâng ngôùt, coøn nhöõng tieáng goõ tang troáng raát hieám xaûy ra laø ñeå cheâ bai ngheä nhaân dieãn keùm hay maéc ñieàu sai phaïm.

Song song vôùi hoaït ñoäng teá leã do ban quyù teá Laêng OÂng ñaûm traùch laø hoaït ñoäng chieâm baùi, nieäm höông, xin xaêm (theû) cuûa khaùch töø boán phöông dieãn ra ôû khu vöïc Taây lang, töùc daõy nhaø beân hoâng phaûi cuûa chaùnh ñieän. Rieâng nhöõng ñoaøn ñaïi dieän caùc ban quyù teá cuûa nhöõng ñình, ñeàn, mieáu trong toaøn thaønh phoá veà taán höông thì ñöôïc öu tieân vaøo leã trong chaùnh ñieän hay trung ñieän, sau ñoù ñöôïc môøi döï tieäc thuï loäc ôû gian nhaø khaùch naèm caïnh Ñoâng lang cuûa Laêng, töùc daõy nhaø naèm beân traùi chaùnh ñieän. Leã Chaùnh gioã baét ñaàu vaøo saùng moàng 1 thaùng 8 aâm lòch. Tröôùc tieân, ban quyù teá khaên aùo chænh teà tuaàn haønh quanh ngoâi moä cuûa Taû quaân vaø phu nhaân, thaép höông khaán vaùi. Sau ñoù, moïi nghi thöùc cuùng teá

(gioáng nhö leã teá Tieân thöôøng hoâm tröôùc, cuõng nhö gioáng vôùi leã Ñaøn Caû ôû leã hoäi cuùng ñình Nam Boä) ñöôïc tieán haønh trong trung ñieän vaø chaùnh ñieän. Sau leã teá Chaùnh gioã laø haùt boäi thöù hai dieãn ra taïi khu vöïc tieàn ñieän, trong khi ñoù, leã teá Tieàn hieàn, Haäu hieàn, Tieàn vaõng vaø anh huøng lieät syõ dieãn ra ôû khu vöïc Ñoâng lang cuûa mieáu. Leã teá naøy haàu nhö khoâng khaùc gì caùc leã teá Tieân thöôøng vaø Chaùnh gioã, chæ coù ñieàu ban nhaïc leã chôi hôi “ai” thay vì hôi “xuaân” vaø ngöôøi dieãn ñoïc vaên teá raát caûm ñoäng vôùi noäi dung töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Sang ngaøy moàng 2 thaùng 8 aâm lòch, tröôùc ñaây laø daønh cho leã teá Tieàn hieàn, Haäu hieàn, Tieàn vaõng vaø anh huøng lieät syõ, nay leã naøy ñaõ doàn vaøo ngaøy moàng 1, cho neân chæ coù hoaït ñoäng haùt boäi dieãn ra töø khoaûng 10 giôø trôû ñi, coøn taát caû thôøi gian daønh cho khaùch vaøo chieâm baùi. Buoåi chieàu, luùc 14 giôø, laø chöông trình trích ñoaïn haùt boäi tuoàng “San haäu” ñeå thöïc hieän nghi thöùc Toân Vöông vaøo cuoái vôû tuoàng, vôùi hình thöùc taát caû ñaøo keùp trong ñoaøn haùt boäi, trong trang phuïc haùt tuoàng, tieán leân chaùnh ñieän cuûa mieáu trao aán Toân Vöông cho ñaïi dieän ban quyù teá daâng leân baøn thôø cuûa Leâ Vaên Duyeät, ñoàng thôøi haùt to leân maáy lôøi chuùc tuïng. Sau ñoù, caùc ngheä só trôû laïi saân khaáu ñeå chaám döùt tuoàng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1005 haùt. Ñeán luùc naøy, vieân chaáp söï ñöôïc cöû caàm chaàu ngay töø hoâm haùt ñaàu tieân môùi ñaùnh 12 tieáng troáng, hoâ to boán caâu baùo hieäu chaám döùt chöông trình haùt chaàu cuùng OÂng, roài quaêng roi chaàu leân saân khaáu. Moät ngheä só trong ñoaøn haùt chaïy ra saân khaáu nhaët roi chaàu trao laïi cho vieân chaáp söï. Vieân chaáp söï caàm laáy roi chaàu, taëng cho ngheä só moät moùn tieàn ñaët trong goùi giaáy ñoû. Leã hoäi gioã Leâ Vaên Duyeät coi nhö chaám döùt ôû ñaây, maëc duø trong thöïc teá, soá löôïng ngöôøi ñeán chieâm baùi vaãn coøn ñoâng ñeán maáy ngaøy hoâm sau. Veà leã hoäi ñaàu xuaân ôû Laêng OÂng Leâ Vaên Duyeät, ngay töø ñeâm 30 teát, töø 22 giôø trôû ñi, nhöõng doøng ngöôøi, xe coä töø nhieàu ngaõ ñöôøng trong thaønh phoá ñoå veà Laêng OÂng ñoâng ngheït, khoâng coù choã chen chaân, ñeå thaép höông daâng cuùng vaø haùi loäc ñeâm giao thöøa. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu naøy, ban quyù teá cuûa Laêng ñaõ chuaån bò nhöõng chieác baøn chaát ñaày caây “phaùt taøi” vaø beân caïnh coù ñaët thuøng “phöôùc söông”. Khaùch ñeán leã cöù töï do choïn “caønh loäc” ñaàu naêm maø mình vöøa yù, sau ñoù cuõng töï nguyeän boû tieàn vaøo quyõ “phöôùc söông” cuûa laêng. Quang caûnh ñeâm leã hoäi ñaàu xuaân taïi ñaây voâ cuøng naùo nhieät. ÔÛ trung ñieän vaø chaùnh ñieän khoùi höông muø mòt, nhoùm ngöôøi naøy ra, nhoùm ngöôøi khaùc vaøo lieân tuïc khoâng ngôùt, keû haùi loäc, ngöôøi “ñoåi

höông” töng böøng, roän ròp, mong mang chuùt loäc OÂng veà cho gia ñình trong naêm môùi. Ngöôøi ta thaáy beân caïnh ngöôøi Vieät coù ñoâng ñaûo baø con ngöôøi Hoa tay caàm caønh loäc hay caây höông tröôøng ñang chaùy ñoû, hoaëc cuøng luùc caû hai thöù. Coù maët trong hoäi xuaân naøy coøn coù khoâng ít ngöôøi ngoaïi quoác cuøng tham gia traåy hoäi vôùi neùt maët haân hoan, thích thuù. Ñeâm hoäi keùo daøi cho ñeán hai giôø saùng môùi vaõn ngöôøi, ñeå roài ngaøy moàng moät vaø moàng hai Laêng OÂng laïi tieáp tuïc môû cöûa ñoùn baø con thaønh phoá, maø ñoâng ñaûo nhaát laø baø con tieåu thöông, tieåu chuû trong caùc quaän noäi thaønh vaø khaùch thaäp phöông ñoå veà vôùi soá löôïng haøng chuïc vaïn moãi ngaøy. Ñeán ngaøy moàng 7 thaùng gieâng aâm lòch, ban quyù teá Laêng OÂng môùi toå chöùc leã Khai Sôn. Môû ñaàu, vaøo saùng sôùm, ban quyù teá taäp trung ñeán ñeå haï caây ñaïi kyø cuøng caây neâu ñaõ döïng leân töø ngaøy cuoái naêm tröôùc ñoù, sau nghi thöùc cuùng cheø xoâi. Sau ñoù, ban quyù teá môùi tuaàn haønh quanh moä Leâ Vaên Duyeät vaø phu nhaân, thaép neùn höông ñaàu naêm vaø laâm raâm khaán vaùi nhöõng ñieàu phuùc ñöùc. Leã xong, toaøn ban quyù teá taäp trung vaøo chaùnh ñieän ñeå cöû haønh leã teá xuaân, vôùi nhöõng nghi thöùc gioáng nhö trong caùc leã teá Tieân thöôøng vaø Chaùnh gioã. Cuõng coù leã

1006 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Xaây Chaàu, Ñaïi Boäi, haùt boäi, caàm chaàu... ñeå cuùng OÂng, do caùc ngheä nhaân haùt boäi ñaûm traùch. Rieâng baøi vaên teá ñaàu naêm, ngoaøi noäi dung ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Leâ Vaên Duyeät, coøn mang noäi dung caàu nguyeän moät naêm môùi an khang, thònh vöôïng cho taát caû moïi ngöôøi. Leã hoäi Laêng Leâ Vaên Duyeät töøng laø maãu möïc cho leã hoäi cuûa caùc ñình laøng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caû khu vöïc Nam boä, bôûi Leâ Vaên Duyeät, trong taâm thöùc daân gian Nam Boä, xöùng ñaùng laø vò Thaønh Hoaøng cho

caû vuøng ñaát môùi phía Nam cuûa toå quoác. Cho neân soá löôïng ngöôøi töïu veà traåy hoäi thuoäc vaøo haøng ñoâng nhaát trong caùc leã hoäi töôûng nieäm danh nhaân ôû caùc tænh phía Nam. Ngoaøi ra, khu laêng Leâ Vaên Duyeät ñaõ ñöôïc lieät vaøo haïng di tích lòch söû - vaên hoaù, cho neân beân caïnh khaùch haønh höông, cuõng coù khaù nhieàu khaùch du lòch trong vaø ngoaøi nöôùc ñoå veà tham quan, nghieân cöùu quanh naêm, nhaát laø ñuùng vaøo ngaøy leã hoäi. Hoà Töôøng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1007

LEÃ HOÄI VÍA BAØ ÔÛ THAÏNH AN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Thuûy Long Thaàn Nöõ vaø Nguõ Haønh Nöông Nöông : Mieáu Baø Thuyû Long vaø Nguõ Haønh Nöông Nöông : Ngaøy 15, 16, 17 vaø 18 thaùng 10 aâm lòch : Ngaøy 16 thaùng 10 aâm lòch : Nghi thöùc cuùng ñình, cuùng mieáu vaø nghinh OÂng pha troän nhau

H

oøn ñaûo naèm giöõa Vuõng Taøu vaø Caàn Giôø ngoù ra Bieån Ñoâng chính laø xaõ ñaûo Thaïnh An thuoäc huyeän Caàn Giôø (thaønh phoá Hoà Chí Minh) vôùi hôn 500 noùc gia vaø treân naêm ngaøn daân chuyeân ngheà ñaùnh caù, vaø moät soá ít laøm ruoäng muoái. Tuy laø moät xaõ nhoû, nhöng Thaïnh An coù ñeán naêm cô sôû thôø cuùng: ñình laøng Thaïnh An (hay coøn goïi laø ñình Ngaøi Chuû), mieáu Baø Thuûy Long vaø Nguõ Haønh nöông nöông, laêng OÂng Nam Haûi (töùc caù voi), moät ngoâi chuøa Tònh Ñoä Cö Só vaø moät ngoâi Thaùnh Thaát Cao Ñaøi. Moãi moät cô sôû thôø cuùng coù moät dòp leã hoäi thöôøng nieân khaùc nhau, taïo neân nhöõng sinh hoaït vaên hoaù cho ngöôøi daân treân ñaûo. Mieáu baø Thaïnh An toïa laïc taïi aáp Thaïnh Hoaø, voán coù töø raát laâu, luùc ñaàu baèng vaät lieäu nheï nhö tranh tre nöùa laù, ñeán naêm 1960 môùi ñöôïc truøng tu thaønh ba caên hình töù truï xeáp lieàn nhau, töôøng xaây gaïch, maùi lôïp ngoùi aâm döông. Caên thöù nhaát

coù hai taàng maùi, laø chaùnh ñieän thôø Baø Thuûy Long vaø Nguõ Haønh nöông nöông ôû giöõa, hai beân traùi phaûi thôø Nhò Vò Coâng Töû vaø Nhò Vò Coâng Nöông. Tieàn hieàn vaø Haäu hieàn thôø ôû hai beân vaùch traùi phaûi cuûa chaùnh ñieän, phía sau chaùnh ñieän goïi laø nhaø haäu coù höông aùn thôø Tieân Sö. Caên thöù hai lieàn tröôùc chaùnh ñieän laø tieàn ñieän, nôi dieãn ra caùc nghi leã cuùng baùi haèng naêm. Caên thöù ba roäng hôn, cuõng lieàn ngay phía tröôùc tieàn ñieän laø voõ ca, nôi trình dieãn cuûa ñoaøn ngheä thuaät haùt boäi moãi khi vaøo dòp leã cuùng Baø, tröôùc laøm vui cho Baø vaø sau ñeå baø con nhaân daân treân ñaûo giaûi trí. Leã vía Baø taïi mieáu Baø Thaïnh An cöû haønh troïng theå vaøo caùc ngaøy 15, 16, 17 vaø 18 thaùng 10 aâm lòch haèng naêm, khi nöôùc trieàu leân cao. Ñaàu tieân, vaøo khoaûng 11 giôø tröa ngaøy 15 laø leã cuùng ngoï vôùi leã phaåm laø cheø xoâi, do ban quyù teá mieáu Baø ñaûm traùch. Sau ñoù, song song vôùi vieäc chuaån bò coâng vieäc cho caùc leã Nghinh vaøo hoâm sau, ban quyù teá

1008 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM mieáu Baø cuõng ñoùn tieáp caùc ñoaøn taán höông trong phaïm vi xaõ nhaø ñeán leã Baø. Buoåi toái taát caû nhaân daân treân ñaûo taäp trung veà khoaûng saân tröôùc truï sôû UÛy Ban Nhaân Daân Xaõ ñeå döï leã möøng coâng toång keát moät naêm hoaït ñoäng ngö nghieäp cuûa xaõ vaø xem chöông trình vaên ngheä goàm ca nhaïc taïp kyõ vaø haùt caûi löông do caùc ñoaøn ngheä thuaät töø noäi thaønh ra bieåu dieãn. Saùng ngaøy 16, sau leã thænh xoâi cuûa caùc vò phuï laõo vaø thænh baùnh cuûa phuï nöõ daâng cuùng Baø vôùi ñoaøn laân hoä toáng, ban quyù teá mieáu Baø tieán haønh leã Cung Nghinh. Moät ñoaøn laân daãn ñaàu töø mieáu ñi ra, tieáp theo laø noät ngöôøi toång laùi mang troáng vaø nhieàu baû traïo caàm giaàm trong trang phuïc coå truyeàn maøu vaøng ñaàu ñoäi noùn choùp, cuøng ñoaøn chieâng troáng hoä toáng moät höông aùn thôø Baø coù baøy nhieàu leã vaät, hai beân coù nhieàu taøn loïng, côø xí, sau cuøng laø caùc vò trong ban nhaïc leã vaø ban nghi leã cuûa mieáu. Ñoaøn höôùng veà phía caàu taøu caïnh UÛy Ban Nhaân Daân Xaõ. Taïi caùc caàu taøu, ñaõ coù haøng traêm chieác taøu lôùn nhoû treo côø röïc rôõ töø muõi ñeán laùi. Taát caû taøu ñeàu ñöôïc sôn môùi – tieàn coâng sôn moãi chieác leân tôùi caû trieäu ñoàng. Coù caû nhöõng taøu thuyeàn töø caùc xaõ khaùc cuûa huyeän Caàn Giôø vaø nhöõng taøu chôû khaùch du lòch nöõa. Treân beán döôùi thuyeàn ñeàu ñoû röïc moät maøu côø maø cuõng laø

maøu ñoû thònh vöôïng vaø may maén. Ñoäi quaân treân taøu chæ huy noåi troáng vaø ñoát phaùo nghinh tieáp caùc chöùc saéc töø trong mieáu Baø mang leã vaät leân taøu. Taøu chæ huy daãn ñaàu ra khôi. Taát caû nhö moät haïm ñoäi, chia laøm hai, daøn hai beân cuøng tieán ra bieån. Thaät laø moät caûnh töôïng huøng vó treân maët bieån. Tieáng ñoäng cô noå gioøn cuøng vôùi tieáng phaùo nghe roän raõ, töng böøng. Moãi taøu tröôùc ñaây ñeàu coù haøng traêm thöôùc phaùo quaán tröôùc buoàng laùi, nay thay baèng nhöõng daây côø maøu saéc loäng laãy. Laøng Thaïnh An daàn daàn luøi xa cho tôùi khi hai thaùp Thaùnh Thaát Cao Ñaøi vaø voøm cao chuøa Phaät chæ coøn laø ba chaám nhoû. Ra ñeán cöûa bieån, treân taøu chæ huy, caùc vò trong ban quyù teá tieán haønh laøm nghi leã Nghinh Baø baèng caùc tuaàn röôïu leã tröôùc höông aùn Baø ñaët treân taøu giöõa nhöõng tieáng hoâ xöôùng cuûa caùc hoïc troø leã, ñaøo thaøi, toång laùi vaø caùc baû traïo. Sau ñoù laø leã cuùng côm caùc ñoàng nghieäp bò boû mình treân bieån caû. Sau leã, toaøn boä maâm côm ñöôïc neùm xuoáng bieån. Xong xuoâi ñaâu ñaáy, caû ñoaøn taøu quay muõi trôû veà laøng. Chieác naøo cuõng phaán khôûi noå maùy lôùn vöôït qua caùc taøu baïn. Soùng to, gioù lôùn, haøng traêm taøu lôùn nhoû chaïy saùt vaøo nhau, hoâng keà hoâng, muõi saùt laùi, suyùt va vaøo nhau. Ñaây laø cuoäc thi laùi taøu kheùo dieãn ra suoát hai

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1009 tieáng ñoàng hoà treân quaõng ñöôøng töø cöûa bieån veà chaïy quanh xaõ ñaûo. Ñoaøn taøu caäp beán ôû ñaàu xaõ. Ñoaøn laân laïi daãn ñaàu ñoaøn röôùc höông aùn Baø theo con ñöôøng ñoäc ñaïo daøi khoaûng moät caây soá veà mieáu. Tieáng chieâng troáng hoaø vôùi tieáng troáng laân vaø tieáng hoâ cuûa caùc toång laùi, baû traïo, taïo thaønh thöù aâm thanh vui tai, roän raõ. Ñoaøn röôùc ñi ñeán ñaâu, hai beân ñöôøng baø con nhaân daân ñaët höông aùn vôùi nhieàu leã vaät nghinh ñoùn raát trang troïng. Tröôùc ñaây, ôû moãi höông aùn nghinh ñoùn nhö vaäy, coù nhöõng daây phaùo daøi haøng chuïc thöôùc, thaäm chí haøng traêm thöôùc, ñöôïc ñoát leân ñeå chaøo ñoùn, taïo theâm söï trang troïng cho buoåi leã. Ñoaøn veà ñeán mieáu, sau khi laøm leã an vò Baø laø chöông trình Ñaïi Boäi vôùi caùc tieát muïc muùa haùt dieãn laïi quaù trình hình thaønh vuõ truï theo quan ñieåm phöông Ñoâng, goàm: khai thieân tòch ñòa, xang nhaät nguyeät, tam hieàn, töù thieân vöông, nguõ haønh vaø gia quan taán töôùc, do caùc ngheä só haùt boäi trình dieãn. Maøn haùt Sô Coå ñöôïc tieáp noái ngay sau chöông trình Ñaïi Boäi, laø moät trích ñoaïn hay trong vôû tuoàng haùt boäi. Sau ñoù, troïn buoåi chieàu ngaøy 16, ban quyù teá mieáu tieáp ñoùn phaùi ñoaøn caùc xaõ baïn vöôït soâng caùi sang cuùng Baø. Ñoaøn naøo cuõng coù moät con heo quay phuû vaûi ñoû ñaët treân khay do boán ngöôøi khieâng. Suoát chaëng ñöôøng töø beán tôùi mieáu Baø ñeàu coù ngöôøi ñöùng xem

ñen nghòt vaø tröôùc ñaây coøn coù ñoát phaùo möøng phaùi ñoaøn nöõa. Khoaûng 17 giôø 30, moät leã teá Tuùc Yeát dieãn ra taïi mieáu trong baàu khoâng khí trang nghieâm, vôùi ñaày ñuû caùc nghi tieát theo teá leã coå truyeàn Nam boä, do ban quyù teá mieáu cuøng ban nhaïc coå truyeàn, caùc hoïc troø leã, ñaøo thaøi, trong trang phuïc coå truyeàn thöïc hieän. Ñeâm ñeán, sau khi leã teá chaám döùt, trong voõ ca mieáu dieãn ra chöông trình haùt boäi cuùng Baø phuïc vuï cho ñoái töôïng trung nieân vaø lôùn tuoåi, coøn ngoaøi saân tröôùc truï sôû UÛy Ban Nhaân Daân Xaõ dieãn ra chöông trình ca nhaïc taïp kyõ vaø haùt ca kòch caûi löông phuïc vuï cho ñoái töôïng thanh nieân nam nöõ. Taát caû ngöôøi daân treân ñaûo xem ngaøy leã hoäi vía Baø laø ngaøy teát thöù hai ôû ñaûo vaäy. Saùng ngaøy 17, xuaát haùt boäi thöù hai ñöôïc dieãn ra taïi voõ ca mieáu Baø töø khoaûng 08 giôø 30 ñeán quaù tröa vôùi söï taäp trung thöôûng thöùc cuûa ñoâng ñaûo baø con trong xaõ. Trong luùc ñoù, suoát ngaøy, mieáu Baø tieáp ñoùn baø con ngö daân khaép caùc vuøng laân caän veà leã Baø. Ñeán khoaûng 16 giôø chieàu ngaøy 17 laø leã thænh xoâi cuûa vieân chaùnh baùi vaø boài baùi dieãn ra raát long troïng. Töøng maâm xoâi ñöôïc ñaët treân caùc höông aùn voâ cuøng trang troïng ñöôïc khieâng töø nhaø caùc vò naøy ñeán mieáu, coù chieâng troáng, nhaïc leã, ñoaøn laân hoä toáng. Leã thænh xoâi vöøa xong thì nghi leã teá Ñaøn Caû ñöôïc tieán haønh ngay trong khu vöïc

1010 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM tieàn ñieän vaø chaùnh ñieän cuûa mieáu vôùi noäi dung taï ôn vaø caàu mong Baø phuø hoä cho nhaân daân treân ñaûo moät naêm môùi thònh vöôïng. Sau leã Ñaøn Caû laø xuaát haùt boäi cuøng xuaát haùt thöù ba môû maøn, moät ôû trong mieáu vaø moät ôû truï sôû UÛy Ban Nhaân Daân xaõ, phuïc vuï nhu caàu nghi leã vaø nhu caàu giaûi trí cuûa baø con nhaân daân ñòa phöông. Rieâng trong mieáu Baø, cuoái chöông trình haùt boäi laø leã Toân Vöông hay Toân Soaùi theo truyeàn thoáng cuùng ñình ôû Nam Boä, baùo hieäu chaám döùt chöông trình leã hoäi. Coù theå noùi raèng vía Baø Thaïnh An laø moät leã hoäi cuùng mieáu coù qui moâ lôùn nhaát ôû Thaønh phoá Hoà Chí

Minh. Qui moâ veà tieán trình toå chöùc leã, qui moâ caû veà phaïm vi haønh leã vaø qui moâ caû veà soá löôïng ngöôøi tham döï. Veà qui moâ toå chöùc, sôû dó to lôùn chính laø nhôø haàu heát nhaân daân treân xaõ ñeàu coù thaân nhaân ôû nöôùc ngoaøi, moãi laàn ñaùo leä vía Baø ñeàu coù göûi tieàn veà tham gia ñoùng goùp toå chöùc leã. Coøn qui moâ veà phaïm vi haønh leã, dieãn ra töø treân ñaát lieàn cho ñeán taän ngoaøi cöûa bieån xa xoâi, chính laø vì toaøn boä nhaân daân treân ñaûo haàu nhö chæ soáng vôùi ngheà bieån, vieäc haønh leã nhö vaäy mang noäi dung caàu mong söï phuø hoä cuûa ñaáng thieâng lieâng cho nhöõng ngaøy ngöôïc xuoâi treân bieån caû cuûa hoï vaäy. Hoà Töôøng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1011

DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI COÅ TRUYEÀN TÖÔÛNG NIEÄM CAÙC VUA HUØNG Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Chính hoäi Ñaëc ñieåm

: Caùc vua Huøng : Caùc ñeàn, mieáu thôø chính laø caùc vua Huøng : Ngaøy 10, 11 vaø 12 thaùng 3 aâm lòch : Ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch : Nghi thöùc cuùng ñình, cuùng mieáu vaø nghinh OÂng pha troän nhau

T

haønh phoá Hoà Chí Minh, bao goàm caû khu vöïc Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Gia Ñònh xöa, laø moät thaønh phoá treû so vôùi beà daøy lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam. Tuy nhieân, vôùi quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån hôn ba traêm naêm qua, beân caïnh bieát bao ñoåi thay vaø tieán hoaù cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, ngöôøi daân thaønh phoá Hoà Chí Minh vaãn gìn giöõ nhieàu neùt truyeàn thoáng vaên hoaù toát ñeïp, goùp phaàn taïo neân baûn saéc ñoäc ñaùo cuûa daân toäc. Ñaùng keå nhaát trong nhöõng truyeàn thoáng vaên hoaù toát ñeïp maø ngöôøi daân thaønh phoá Hoà Chí Minh coøn gìn giöõ ñöôïc chính laø taäp tuïc thôø cuùng caùc vua Huøng. Truyeàn thoáng vaên hoaù naøy ñaõ bieåu hieän cuï theå qua vieäc xaây döïng nhöõng ñeàn, mieáu ñeå thôø phuïng caùc vua Huøng, cuõng nhö vieäc toå chöùc caùc leã hoäi coå truyeàn haèng naêm moät caùch trang troïng vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch ñeå töôûng nieäm coâng ñöùc cuûa caùc vua Huøng.

I. DI TÍCH TÖÔÛNG NIEÄM CAÙC VUA HUØNG ÔÛ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

Vieäc thôø phuïng caùc vua Huøng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh xuaát hieän khaù muoän so vôùi caùc ñòa phöông ôû Trung boä vaø Baéc boä, chæ baét ñaàu töø nhöõng naêm 50 cuûa theá kyû 20. Caùc thö tòch vieát veà thôøi caùc chuùa Nguyeãn vaø trieàu Nguyeãn ñeàu khoâng thaáy ñeà caäp ñeán vieäc thôø phuïng caùc vua Huøng ôû khu vöïc Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Gia Ñònh xöa noùi rieâng vaø ôû toaøn khu vöïc Nam boä noùi chung. Hieän nay, ñieåm laïi treân toaøn thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngöôøi ta thaáy vieäc thôø phuïng caùc vua Huøng ñöôïc chia laøm hai höôùng. Höôùng thöù nhaát laø choïn caùc vua Huøng laøm ñoái töôïng thôø chính yeáu ôû caùc ñeàn, mieáu. Coøn höôùng thöù hai thì chæ xem caùc vua Huøng laø moät ñoái töôïng phoái töï (thôø phuï vaøo) maø thoâi. Tröôùc heát, caùc ñeàn, mieáu taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh choïn caùc vua Huøng laøm ñoái töôïng thôø chính yeáu goàm coù:

1012 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM 1. Ñeàn Huøng Vöông Ñeàn Huøng Vöông toaï laïc trong khuoân vieân Thaûo Caàm Vieân, soá 2 ñöôøng Nguyeãn Bænh Khieâm, phöôøng Beán Ngheù, quaän 1. Ñeàn naèm caïnh coång chính cuûa Thaûo Caàm Vieân vaø ñoái dieän vôùi Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ñaây laø moät ngoâi ñeàn thôø caùc vua Huøng coù kieán truùc qui moâ, coå kính vaøo baäc nhaát ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ñeàn ñöôïc xaây döïng töø nhöõng naêm sau thôøi kyø chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát (1914 – 1918), luùc ñaàu mang teân laø “Töû Só Ñaøi” hay ñeàn kyû nieäm, vôùi muïc ñích töôûng nieäm nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñi lính cho Phaùp ñaõ töû traän trong chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát. Sau naêm 1954, ñeàn ñöôïc ñoåi teân laïi laø Ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông, nhöng ôû chính giöõa thôø Khoång Töû, chung quanh vaãn coøn ghi teân hoï cuûa nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñi lính cho Phaùp bò töû traän, coøn Huøng Vöông vaø caùc nhaân vaät lòch söû Vieät Nam khaùc nhö: Traàn Höng Ñaïo, Leâ Vaên Duyeät... thì ñöôïc thôø phuïng ôû caùc vò trí phuï trong ñeàn. Maõi ñeán sau ngaøy 30 thaùng 4 naêm 1975, ñeàn môùi ñöôïc ñoåi teân laïi laø Ñeàn Huøng Vöông, vôùi noäi dung thôø phuïng chính yeáu laø caùc vua Huøng, cuøng vôùi caùc baøi vò thôø toå tieân baùch tính vaø löông thaàn danh töôùng, ñoàng thôøi Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñöôïc giao nhieäm vuï quaûn lyù ngoâi ñeàn.

Ñeàn Huøng Vöông ñöôïc xaây theo hình töù truï, moãi caïnh coù chieàu daøi khoaûng 10 meùt, treân moät neàn xi maêng cao hôn maët ñaát khoaûng 4 meùt. Neàn xi maêng naøy ñöôïc chia laøm hai naác, moãi naác coù möôøi baäc loùt ñaù, taïo thaønh ba caàu thang ñi leân ñeàn töø phía chính dieän vaø hai beân traùi phaûi. Doïc theo hai beân caùc caàu thang coù ñaép ñoâi roàng chaàu baèng xi maêng theo kieåu roàng thôøi Nguyeãn, taïo neân neùt trang nghieâm cho ngoâi ñeàn. Maùi ñeàn lôïp ngoùi, ba taàng, caùc ñaàu ñao uoán khuùc. Noùc ñeàn chaïm roàng vaø chung quanh laø haïc, laân, qui, phöôïng, cuõng theo phong caùch mó thuaät trieàu Nguyeãn. Ñeàn ñöôïc choáng ñôõ baèng 12 caây goã maät maøu ñen, coù ñöôøng kính khoaûng 50 phaân, töôïng tröng cho thaäp nhò chi (tí, söûu, daàn, meïo, thìn, tò, ngoï, muøi, thaân, daäu, tuaát, hôïi). Ñaây laø loaïi goã quyù cuûa Nam boä, caøng ñeå laâu caøng beàn chaéc vaø cöùng raén. Töông truyeàn nhöõng caây goã choïn laøm coät coù ñöôøng kính ñeán 1 meùt, vôùi khoaûng 300 naêm tuoåi, ñaõ ñöôïc baøn tay cuûa nhöõng ngöôøi thôï kheùo leùo ñeõo goït, trau chuoát ñeå trôû thaønh nhöõng caây coät nhö ngaøy nay coøn nhìn thaáy. Beân trong ñeàn coù traàn baèng goã, chaïm khaéc nhöõng hình roàng, dôi, phöôïng vaø sôn son theáp vaøng saëc sôõ. Boán beân coù caùc böùc reøm cuõng baèng goã cuõng ñöôïc chaïm khaéc baèng caùc böùc tranh khaûm vôùi caùc loaïi caây

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1013 tieâu bieåu cho boán muøa trong naêm, nhö: mai, lan, cuùc, truùc, cuøng vôùi caùc cuoán thö chaïm hình nhöõng vuõ khí thôøi coå (ñao, kieám…). Neàn laùt gaïch, chính dieän vaø hai beân taû höõu coù nhöõng caùnh cöûa baèng goã cuõng ñöôïc chaïm khaéc coâng phu, sôn theáp röïc rôõ. Ñaëc bieät ñeàn coøn löu giöõ ba coå ngai ñuùc baèng kim loaïi khaù coâng phu vaø moät chieác höông aùn baèng goã maät, chaïm roàng raát saéc saûo, vôùi boán chaân ñaët treân löng boán con ruøa mang nhöõng ñöôøng neùt mó thuaät daân toäc. Nhöõng hieän vaät naøy coù nieân ñaïi khoaûng 200 naêm. Döôùi baäc thang cuûa chính dieän ñeàn laø moät khoaûng saân roäng duøng laøm nôi toå chöùc nghi thöùc leã Gioã Toå haèng naêm. Hai beân saân coù hai caây filippo, moät thöù caây hoa maøu traéng nhö caùnh böôùm do toång thoáng Philippine laø Carlos P. Gracía mang töø Philippine sang taëng vaø ñích thaân troàng ôû hai beân ñeàn trong moät laàn vieáng thaêm Saøi Goøn. Nhoâ ra phía traùi ñeàn coøn coù moät töôïng ñaøi hình chöõ nhaät, treân coù moät con voi baèng ñoàng do quoác vöông Thaùi Lan laø Paramindr Mahaprajadhipek mang taëng nhaân dòp vieáng Saøi Goøn vaøo ngaøy 14 thaùng 4 naêm 1930. Maëc daàu ñeàn Huøng Vöông voán ñöôïc xaây döïng ban ñaàu vôùi muïc ñích khaùc, nhöng keå töø sau ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát ñeán nay, ngoâi ñeàn vaãn ñöôïc toaøn theå nhaân daân thaønh phoá Hoà Chí Minh xem laø

ngoâi ñeàn chính thöùc thôø phuïng caùc vua Huøng. Do vaäy, khoâng nhöõng chæ vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 haèng naêm moïi ngöôøi môùi ñeán ñaây döï leã Gioã Toå, maø quanh naêm suoát thaùng nhaân daân moïi giôùi ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc tænh Nam Boä, khi coù dòp tham quan Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Thaûo Caàm Vieân, ñeàu khoâng queân gheù qua ñeàn ñeå thaép cho caùc vua Huøng nhöõng neùn nhang thaønh kính, töôûng nhôù ñeán caùc baäc tieàn nhaân ñaõ daøy coâng laäp quoác. 2. Khu töôûng nieäm caùc vua Huøng Khu töôûng nieäm caùc vua Huøng do UÛy Ban Nhaân Daân Thaønh phoá Hoà Chí Minh môùi xaây döïng hoaøn taát vaøo dòp leã Gioã Toå Huøng Vöông naêm 1992, naèm trong khuoân vieân Vaên Hoùa, ñöôïc bao quanh bôûi caùc con ñöôøng: Nguyeãn Du, Caùch Maïng Thaùng Taùm vaø Nguyeãn Thò Minh Khai, thuoäc phöôøng Beán Thaønh, quaän 1. Khu töôûng nieäm caùc vua Huøng xaây döïng treân moät dieän tích khoaûng 450 meùt vuoâng. Neàn cuûa toaøn khu töôûng nieäm cao hôn maët ñaát chöøng moät meùt, coù naêm baäc thang ñi leân töø phía chính dieän vaø hai beân hoâng traùi phaûi. Maët tieàn cuûa khu töôûng nieäm laø moät coång tam quan xaây döïng khaù hoaønh traùng. ÔÛ chính giöõa coång tam quan ñöôïc trang trí

1014 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM phuø ñieâu maët troáng ñoàng vaø hai beân laø phuø ñieâu roàng vaø chim laïc, beân döôøi caùc phuø ñieâu laø doøng chöõ “Khu töôûng nieäm caùc vua Huøng”. Treân boán truï cuûa coång tam quan, ngoaøi hai böùc phuø ñieâu hoä phaùp caàm giaùo giöõ cöûa, coøn coù hai caëp caâu ñoái ñaép noåi baèng chöõ quoác ngöõ: – Leân cao nhìn roäng nghìn truøng, ñoài nuùi töïa ñaøn con, Môû loái ñaép neàn boán maët, non soâng quy moät moái. – Bieát maáy toân coâng toå ñöùc, mieáu laêng coøn, con chaùu vaãn coøn Traûi bao moái thuaän möa hoaø, möa gioù theá, mieáu laêng vaãn theá

Naèm saùt maët theàm coù ba caëp töôïng: voi, laân vaø ngheâ giaû ñaù, chaïm khaéc theo nhöõng moâ-típ coå. Qua khoûi coång tam quan laø khu vöïc saân ñeàn roäng raõi, vôùi beân traùi laø “Truï ñaù theà” khoái vuoâng, cao chöøng nöûa thöôùc, ñaët treân moät caùi beä hình chöõ nhaät coù gaén moät taám bieån khaéc maáy doøng chöõ: “Ñöôïc Huøng Vöông 18 truyeàn ngoâi, An Döông Vöông laäp coät ñaù theà treân nuùi Nghóa Lónh: Xin ñôøi ñôøi giöõ non soâng beàn vöõng vaø troâng nom mieáu vuõ hoï Huøng, sai theà seõ bò traêng vuøi gioù daäp”, vaø beân traùi laø taám bia khaéc caâu noùi cuûa Chuû Tòch Hoà Chí Minh: “Caùc vua Huøng coù coâng döïng nöôùc, Baùc chaùu ta phaûi cuøng nhau giöõ laáy nöôùc”, cuõng ñöôïc ñaët treân moät beä cao töông xöùng vaø ñoái dieän vôùi “Truï ñaù theà”. ÔÛ giöõa saân laø moät ñænh traàm giaû ñoàng, cao khoaûng moät meùt, coù trang trí hai

quai hình ñoâi roàng khaù saéc saûo. Phía sau ñænh traàm laø boán baäc thang ñi leân ñeàn thôø, hai beân laø caëp roàng maøu ñaù caåm thaïch chaïm khaéc mó thuaät cuøng vôùi caëp roàng baèng caây caûnh uoán naén coâng phu. Ñeàn thôø vua Huøng ñöôïc xaây döïng khaù huøng vó, goàm hai taàng maùi, lôïp ngoùi aâm döông, bôø noùc trang trí ñoâi roàng theo kieåu “löôõng long tranh chaâu”, vaø caùc goùc maùi cong vuùt vôùi taøu ñao hình maây cuoän, troâng raát uy nghieâm. ÔÛ chính giöõa hai taàng maùi laø bôø töôøng ñaép noåi boán ñaïi töï baèng chöõ Haùn: “Quoác toå Huøng Vöông”. Beân trong ñeàn thôø, ôû vaùch trong cuøng laø böùc phuø ñieâu maøu ñoàng chaïm khaéc söï tích Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô chia nhau daét 50 ngöôøi con xuoáng bieån vaø 50 ngöôøi con leân nuùi. Phía ngoaøi phuø ñieâu laø höông aùn thôø caùc vua Huøng, ngoaøi caùc ñoà thôø coå truyeàn cuûa daân toäc coøn coù moät Long Vò ghi maáy doøng chöõ “Ñaïi ñeá Huøng Vöông Quoác Toå” cuøng moät loã boä baèng ñoàng cao chöøng hai taác. Tieáp noái höông aùn thôø caùc vua Huøng laø höông aùn thôø töôïng Chuû Tòch Hoà Chí Minh. Döôùi tieàn aùn ngoaøi cuøng cuûa ñieän thôø, saùt maët ñaát, laø trang thôø Thoå Ñòa vaø Thaàn Taøi, laø hai vò thaàn gaàn guõi vôùi daân gian Nam boä. Beân traùi cuûa höông aùn laø moät giaù chieâng vaø moät giaù chuoâng ñöôïc ñaët döôùi moät caùi loïng vaøng. Treân bôø raøo caïnh giaù chieâng vaø giaù chuoâng laø moät böùc phuø ñieâu:

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1015 maët trong ghi laïi söï tích Hoøn Voïng Phu vaø maët ngoaøi ghi laïi söï tích Thaùnh Gioùng ñaùnh ñuoåi giaëc AÂn. Beân phaûi cuûa höông aùn laø moät giaù troáng ñaët döôùi caùi loïng vaøng, vaø bôø raøo beân caïnh coù böùc phuø ñieâu hai maët ghi laïi söï tích traàu cau (maët trong) vaø söï tích Laïc Long Quaân ñaùnh ñuoåi Ngö Tinh (maët ngoaøi). Beân caïnh hai böùc phuø ñieâu, ôû hai beân bôø raøo laø hai caàu thang ñi leân Khu töôûng nieäm vôùi hai caëp sö töû maøu ñaù chaàu hai beân loái ñi. Phía sau ñeàn thôø laø moät khoaûng saân roäng taän cuøng laø moät töøôøng cao, treân coù böùc tranh veõ khung caûnh nuùi Huøng raát hoaønh traùng. Döôùi goùc phaûi cuûa bôø töôøng laø moät mieáu nhoû vaø moät gieáng caïn nhaéc laïi söï tích Troïng Thuûy, Mî Chaâu – laø nhöõng nhaân vaät lòch söû sau trieàu ñaïi Huøng Vöông. Maëc daàu môùi ñöôïc xaây döïng, nhöng Khu töôûng nieäm caùc vua Huøng khaù toân nghieâm vaø haøi hoaø vôùi caûnh saéc xanh töôi cuûa caây coû chung quanh. Coù theå noùi, sau ñeàn Huøng Vöông ñoái dieän vôùi Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, Khu töôûng nieäm caùc vua Huøng laø moät nôi thôø voïng caùc vua Huøng coù kieán truùc roäng raõi, trang nghieâm ñöùng haøng thöù hai ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vaäy. Hieän nay, Khu töôûng nieäm do Coâng ty coâng trình ñoâ thò thaønh phoá Hoà Chí Minh quaûn lyù. Sau

laàn khaùnh thaønh vaøo naêm 1992, vôùi leã Quoác Toå vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch do Sôû Vaên Hoaù vaø Thoâng Tin thaønh phoá Hoà Chí Minh toå chöùc, haèng naêm, taïi khu töôûng nieäm ñeàu coù leã hoäi töôûng nhôù ñeán caùc vua Huøng do Coâng ty coâng trình ñoâ thò phoái hôïp vôùi nhaân daân toå chöùc khaù long troïng. 3. Ñeàn Huøng Vöông Treân ñòa baøn quaän 1, ngoaøi hai ñeàn thôø keå treân, coøn coù moät ñeàn thôø caùc vua Huøng do daân laäp vaøo naêm 1970 taïi soá 212/215, ñöôøng Nguyeãn Höõu Caûnh, thuoäc phöôøng Taân Ñònh. Ñeàn naøy do oâng Ñoaøn Vaên Nuï laäp taïi tö gia, vôùi dieän tích thôø cuùng khoaûng 40 meùt vuoâng. Ñoái töôïng thôø chính cuûa ñeàn naøy laø caùc vua Huøng. Beân caïnh ñoù, coøn coù nhieàu ñoái töôïng thôø khaùc nhö: Traàn Höng Ñaïo, Leâ lôïi, Khoång Töû... Haèng naêm, taïi ñeàn ñeàu coù toå chöùc leã hoäi vôùi qui moâ nhoû ñeå töôûng nieäm caùc vua Huøng vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch. 4. Ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông (quaän 4) ÔÛ ñòa baøn quaän 4 cuõng coù moät ñeàn thôø mang teân Ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông toaï laïc taïi soá 166/33, ñöôøng Ñoaøn Vaên Bô noái daøi, thuoäc phöôøng 14. Nguyeân ñeàn naøy thaønh laäp töø naêm 1956 vôùi teân goïi laø Traùng Sôn Töø, coù noäi dung thôø chuû yeáu laø Ñöùc

1016 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Thaùnh Traàn, mang maøu saéc ñoàng boùng. Keå töø naêm 1984, ñeàn ñöôïc giao cho Hoäi phuï laõo phöôøng troâng nom vaø thay ñoåi noäi dung thôø cuùng laïi: chính giöõa thôø Huøng Vöông, beân traùi thôø Traàn Höng Ñaïo, beân phaûi thôø Thaønh Hoaøng Baûn Xöù. Töø ñoù, ñeàn ñoåi teân laïi laø Ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông. Ñeàn coù qui moâ nhoû, dieän tích khoaûng 70m2, vaùch töôøng, maùi toân. Haèng naêm, leã hoäi chính cuûa ñeàn laø ngaøy Gioã Toå (moàng 10 thaùng 3 aâm lòch) qui tuï khaù ñoâng ñaûo daân cö trong vuøng tham döï. Ñeàn coøn coù 2 ngaøy leã phuï khaùc laø 20 thaùng 8 vaø moàng 10 thaùng chaïp aâm lòch haèng naêm ñeå töôûng nhôù Traàn Höng Ñaïo, vò anh huøng coù coâng lôùn ñaùnh baïi giaëc Nguyeân Moâng xaâm laán vaøo cuoái theá kyû XIII. 5. Ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông (quaän 5) Töø naêm 1967, moät toå chöùc ñoàng höông mang teân laø Hoäi Töông Teá Laïc Thieän ñaõ tieán haønh xaây döïng Ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông taïi soá 22/93, ñöôøng Traàn Bình Troïng, thuoäc phöôøng 1, quaän 5. Ñeàn coù qui moâ nhoû, dieän tích khoaûng hôn 50 meùt vuoâng, töôøng gaïch, maùi lôïp toân. Ñoái töôïng thôø chính cuûa ñeàn laø Quoác Toå Huøng Vöông. Ngoaøi ra coøn thôø: Traàn Höng Ñaïo, lieät vò tieàn hieàn, Cöûu Huyeàn thaát toå, Noäi ngoaïi töù thaân, Phaät Thích Ca, Boà Taùt Quaùn Theá AÂm, Boà Taùt Ñòa Taïng.

Hieän nay, ñeàn thôø do moät ban quyù teá goàm 15 vò troâng nom, ñöùng ñaàu laø oâng Nguyeãn Vieân. Haèng naêm, ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch laø ngaøy leã chính cuûa ñeàn ñeå töôûng nhôù coâng ñöùc khai quoác cuûa caùc vua Huøng. Ngoaøi ra ñeàn coøn coù khaù nhieàu ngaøy leã phuï khaùc, nhö: - Moàng 5 thaùng gieâng aâm lòch : Töôûng nieäm anh huøng daân toäc Quang Trung Nguyeãn Hueä ñaïi phaù quaân Thanh. - Moàng 8 thaùng gieâng aâm lòch : Töôûng nieäm Kinh Döông Vöông khai quoác. - Ngaøy raèm thaùng gieâng aâm lòch : Leã Thöôïng nguyeân. - Moàng 6 thaùng hai aâm lòch : Leã töôûng nieäm Hai Baø Tröng. - Ngaøy raèm thaùng 4 aâm lòch: Leã Phaät Ñaûn. - Ngaøy 23 thaùng 5 aâm lòch : Cuùng chieán só traän vong. - Ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch : Leã gioã Traàn Höng Ñaïo. - Ngaøy 22 thaùng 8 aâm lòch : Leã gioã Leâ Lôïi. - Ngaøy 25 thaùng 12 döông lòch : Leã Chuùa giaùng sinh Ñieåm ñaëc bieät laø caùc hoaønh phi, lieãn ñoái ôû ñeàn ñeàu ñaõ thay ñoåi hoaøn toaøn baèng chöõ quoác ngöõ. Ñaùng

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1017 chuù yù coù hoaønh phi “Uoáng nöôùc nhôù nguoàn” vaø hai lieãn ñoái: “Baûy möôi trieäu ñoàng baøo chung moät goác, Boán ngaøn naêm vaên hieán vöõng xaây beàn” treo ngay tröôùc höông aùn thôø Quoác Toå Huøng Vöông trong chaùnh ñieän cuûa ngoâi ñeàn. 6. Ñeàn Huøng Vöông Baø con cö daân goác ôû Vaân Ñoàn, nay thuoäc xaõ Nghóa An, huyeän Nam Ninh, tænh Nam Haø, vaøo Saøi Goøn sinh soáng, ñaõ cuøng nhau laäp moät ñeàn thôø Huøng Vöông taïi soá 261/3 ñöôøng Coâ Giang, thuoäc phöôøng 2, quaän Phuù Nhuaän. Ñeàn coù dieän tích khoaûng 100 meùt vuoâng, maùi lôïp ngoùi vaûy caù, vaùch töôøng, phía tröôùc coù saân roäng. Trong ñeàn, höông aùn thôø caùc vua Huøng naèm ôû vò trí tieàn ñieän, goàm coù Long Vò, ngai thôø cuøng caùc ñoà thôø coå kính khaùc. Ngoaøi ra, ñeàn coøn thôø caùc vò thaàn, thaùnh cuûa queâ höông Vaân Ñoàn, nhö: Thuûy Haûi OÂ Long Ñaïi Vöông Huøng Haûi (coù saéc phong chính baûn ñôøi Quang Trung naêm thöù ba), Chieâu Huy Linh ÖÙng Ñaïi Vöông Ñoã Huy (coù saéc phong chính baûn ñôøi Thieäu Trò) – ñaây laø hai nhaân vaät lòch söû soáng döôùi thôøi caùc vua Huøng, Maãu Leâ Thò Ngoïc Taûo – nhaân vaät soáng döôùi thôøi Lyù Boân, Töù phoái, Thieân Long baùt boä, Chuùa phuû, Nguõ hoå... Hieän nay, ñeàn coù moät ban trò sö do oâng Nguyeãn Vaên Löu ñieàu haønh.

Haèng naêm, ñeàn coù ngaøy leã chính laø moàng 10 thaùng 3 aâm lòch ñeå töôûng nhôù ñeán coâng ñöùc khai quoác cuûa caùc vua Huøng. Ngoaøi ra, coøn coù caùc ngaøy leã phuï khaùc nhö : - Moàng 6 thaùng gieâng aâm lòch : leã hoäi Yeán laõo. - Moàng 10 thaùng 2 aâm lòch : leã kî Maãu Leâ Thò Ngoïc Taûo - Ngaøy 12 thaùng 7 aâm lòch : leã kî Maãu Leâ Thò Ngoïc Taûo - Ngaøy raèm thaùng 8 aâm lòch : leã kî Thaùnh Huøng Haûi. - Moàng 2 thaùng chaïp aâm lòch : leã kî Thaùnh Ñoã Huy. Ñeàn coù moät soá caëp caâu ñoái, hoaønh phi baèng chöõ Haùn ca tuïng coâng ñöùc caùc vua Huøng, cuõng nhö nhöõng vò Thaùnh, Thaàn phoái töï. 7. Toå ñình Quoác Toå Laïc Hoàng Toå ñình Quoác Toå Laïc Hoàng toaï laïc taïi soá 94, ñöôøng Nguyeãn Thaùi sôn, phöôøng 3, quaän Goø Vaáp. Dieän tích toaøn theå Toå ñình khoaûng 200m2, bao goàm: Ñieän thôø Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô, ñieän thôø Huøng Vöông, vaên phoøng ban trò söï, phoøng khaùm vaø chöõa beänh mieãn phí cuûa Vieät Y Ñaïo, caùc nhaø phuï vaø caùc saân nhoû. Nguyeân Toå ñình tröôùc ñaây coù teân goïi laø “Phaùp toaø Di Laïc Böûu Töï” do moät nhoùm ngöôøi coù aûnh höôûng cuûa ñaïo Cao Ñaøi laäp neân, thôø phuïng

1018 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM khaù phöùc taïp (Phaät, Chuùa, Ñòa maãu, Hoàng Quaân laõo toå, Di Laëc...), vaø töï nhaän laø Khai Thieân Huyønh Ñaïo. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi khai saùng ñeán nay ñaõ quaù vaõng, lôùp ngöôøi keá thöøa ñaõ quyeát ñònh chuyeån haún noäi dung thôø cuùng chuû yeáu taïi ñaây chæ goàm: Laïc Long Quaân, AÂu Cô vaø Huøng Vöông, töø naêm 1994 trôû laïi ñaây. Hieän nay, Toå ñình Quoác Toå Laïc Hoàng coù ba ngaøy leã chính trong naêm: Leã Gioã Toå Huøng Vöông vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch, Leã gioã Laïc Long Quaân vaøo ngaøy moàng 1 thaùng gieâng aâm lòch vaø Leã Gioã Maãu AÂu Cô vaøo ngaøy moàng 5 thaùng 5 aâm lòch, qui tuï khaù ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân ñeán döï. 8. Mieáu Huøng Vöông Trong soá caùc huyeän ngoaïi thaønh cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh, chæ coù huyeän Cuû Chi, nôi töøng ñöôïc ñoùn nhaän danh hieäu Ñaát Theùp Thaønh Ñoàng, laø coù moät cô sôû tín ngöôõng daân gian thôø phuïng caùc vua Huøng. Ñoù laø Mieáu Ñöùc Toå Huøng Vöông toaï laïc taïi aáp Goùt Chaøng, xaõ An Nhôn Taây, huyeän Cuû Chi. Nguyeân tröôùc ñaây khaù laâu, beân bôø con suoái töø aáp Goùt Chaøng chaûy ra caàu Raïch Sôn, cö daân taïi ñaây ñaõ phaùt hieän moät taûng ñaù coù in roõ goùt chaân moät chaøng trai. Nhieàu söï vieäc linh öùng xaûy ra chung quanh taûng ñaù coù daáu goùt chaân chaøng trai ñaõ khieán cho nhaân daân ñaõ döïng leân

moät caùi mieáu nhoû beân doøng suoái ñeå thôø phuïng, goïi laø Mieáu Goùt Chaøng. Teân goïi vuøng ñaát naøy laø Goùt Chaøng cuõng coù baét ñaàu töø ñoù. Tuy nhieân, traûi qua bao naêm thaùng, Mieáu Goùt Chaøng ñaõ phaûi dôøi ñoåi vò trí ñoâi laàn vaø bò phaù huûy hoaøn toaøn do bom ñaïn cuûa hai cuoäc chieán tranh choáng Phaùp vaø choáng Myõ. Keå töø sau ngaøy 30 thaùng 4 naêm 1975 cho ñeán cuoái naêm 1994, taïi aáp Goùt Chaøng khoâng coù ñieàu kieän veà thôøi gian vaø ñòa ñieåm ñeå taäp hôïp toaøn theå nhöõng thaønh vieân trong aáp nhö nhöõng ngaøy leã hoäi ñònh kyø haèng naêm vaãn thöôøng ñöôïc toå chöùc taïi mieáu Goùt Chaøng ngaøy tröôùc. Do vaäy maø caùc cuï kyø laõo aáp Goùt Chaøng môùi baøn baïc thaønh laäp laïi ngoâi mieáu Goùt Chaøng ñeå phuïc hoài laïi truyeàn thoáng ñoaøn keát cuûa caùc thaønh vieân trong aáp. Tuy nhieân, caùc cuï kyø laõo cuõng thaáy raèng chæ taäp trung daân cö cuûa aáp Goùt Chaøng vaãn chöa ñuû, maø phaûi laøm sao thoâng qua ngoâi mieáu ñöôïc döïng laïi seõ taäp trung ñöôïc tröôùc maét laø toaøn theå nhaân daân trong xaõ An Nhôn Taây vaø laâu daøi laø moïi ngöôøi Vieät Nam coù ñieàu kieän ñeán ñöôïc. Cuoái cuøng caùc cuï kyø laõo cuûa aáp Goùt Chaøng, maø ñöùng ñaàu laø cuï Nguyeãn Vaên Moäc (hieän tuoåi ñaõ treân döôùi 80, laø Ñaûng Vieân Ñaûng Coäng Saûn töø naêm 1930, töøng laõnh ñaïo boán, naêm xaõ cuûa huyeän Cuû

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1019 Chi trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp), ñaõ quyeát ñònh xaây döïng moät ngoâi mieáu thôø caùc vua Huøng taïi aáp Goùt Chaøng, mang teân mieáu Ñöùc Toå Huøng Vöông thay cho vieäc phuïc hoài ngoâi mieáu Goùt Chaøng naêm xöa. Mieáu Ñöùc Toå Huøng Vöông, ngoaøi ñoái töôïng thôø chuû yeáu laø caùc vua Huøng, coøn thôø phuïng nhöõng anh huøng lieät só vaø ñoàng baøo töû naïn. Ngoâi mieáu ñaõ hoaøn thaønh vaøo naêm 1995 vaø leã Gioã Toå Huøng Vöông vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch naêm 1995 laø leã hoäi toå chöùc ñaàu tieân taïi mieáu, qui tuï khaù ñoâng ñaûo baø con cö daân xaõ An Nhôn Taây ñeán tham döï. Ngoâi mieáu coù qui moâ nhoû, moãi caïnh nöûa meùt, ñaët treân moät truï beâ toâng cao khoaûng 1 meùt, giöõa khoaûng saân traùng xi maêng roäng khoaûng 20m2 vôùi boán truï giôùi haïn ôû boán goùc. Treân vaùch beân trong mieáu coù boán chöõ: “Ñöùc Toå Huøng Vöông”, beân ngoaøi cöûa mieáu laø ñoâi caâu ñoái: Quoác thuø nhaân daân ñoàng khaû baùo, Quoác thaùi töû toân coäng naêng thöøa.

Taïm dòch: Thuø nöôùc, nhaân daân cuøng nhau traû, Nöôùc yeân, con chaùu keá thöøa chung

Döôùi chaân truï choáng ñôõ mieáu laø nôi thôø nhöõng anh huøng lieät só vaø ñoàng baøo töû naïn trong hai cuoäc chieán tranh choáng Phaùp vaø choáng Myõ, coù lö höông khoâng luùc naøo ngôùt nhang khoùi.

oo0oo

Sau khi tìm hieåu veà caùc di tích thôø caùc vua Huøng laø chính yeáu, tieáp ñaây, chuùng toâi xin lieät keâ nhöõng cô sôû tín ngöôõng daân gian khaùc ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ phoái töï caùc vua Huøng ñoàng thôøi coù toå chöùc leã Gioã Toå vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm. – Treân ñòa baøn quaän 1, ñeàn Traàn Höng Ñaïo ôû soá 36 ñöôøng Voõ Thò Saùu, phöôøng Taân Ñònh, tuy khoâng coù höông aùn thôø caùc vua Huøng, nhöng töø khoaûng naêm 1958 lieân tuïc ñeán nay, naêm naøo vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch cuõng ñeàu coù toå chöùc leã Gioã Toå Huøng Vöông, vôùi caùc hình thöùc teá leã coå truyeàn Baéc Boä goàm caû teá nam quan laãn teá nöõ quan, ñeå töôûng nhôù ñeán coâng ôn khai quoác cuûa caùc baäc tieàn nhaân. Trong dòp leã hoäi naøy, moät höông aùn môùi ñöôïc thieát laäp, treân coù baøy long vò “Huøng Vöông Quoác Toå” cuøng caùc ñoà thôø phuïng trang troïng. Leã hoäi gioã Toå dieãn ra taïi ñeàn Traàn Höng Ñaïo naêm naøo cuõng long troïng, tieán haønh ñuùng theo nghi thöùc truyeàn thoáng. – Taïi quaän 4, coù hai ñeàn laø ñeàn Cöûu Tænh (soá 96/24 ñöôøng Toân Ñaûn, phöôøng 10 – xaây döïng töø naêm 1939) vaø ñeàn Traàn Höng Ñaïo (soá 189/1, ñöôøng Toân Ñaûn, phöôøng 15 – xaây döïng naêm 1966) haèng naêm ñeàu coù toå chöùc leã teá Quoác Toå Huøng Vöông theo nghi thöùc teá leã coå truyeàn Baéc Boä vaø coù töôïng thôø ôû höông aùn rieâng bieät.

1020 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM – Quaän 10 coù moät ngoâi mieáu nhoû trong heûm 384 ñöôøng Lyù Thaùi Toå, thuoäc phöôøng 10, teân laø Töø Quang Phuû (hay coøn goïi laø mieáu Baø Naêm Phöông), phoái töï caùc vua Huøng vaø haèng naêm ñeán ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch ñeàu coù toå chöùc leã teá khaù trang troïng. – Rieâng phaïm vi quaän 11 tuy khoâng coù moät ngoâi mieáu hay moät ñeàn thôø naøo thôø chính hay phoái töï caùc vua Huøng, nhöng haèng naêm vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch (keå töø naêm 1990 trôû laïi ñaây) ñeàu coù toå chöùc long troïng Leã Gioã Toå Huøng Vöông. Leã Gioã Toå Huøng Vöông taïi quaän 11 ñöôïc Hoäi Voõ Coå Truyeàn Thaønh phoá Hoà Chí Minh phoái hôïp vôùi Coâng ty dòch vuï du lòch Phuù Thoï toå chöùc trong khuoân vieân khu du lòch Ñaàm Sen, soá 3 ñöôøng Hoaø Bình, quaän 11. Leã hoäi qui tuï haøng ngaøn voõ sö, huaán luyeän vieân, vaän ñoäng vieân vaø hoïc vieân cuûa gaàn 40 voõ phaùi tröïc thuoäc Hoäi Voõ Coå Truyeàn thaønh phoá Hoà Chí Minh veà tham döï nghi leã teá Toå vaø caùc sinh hoaït hoäi heø nhö: caém traïi, hoäi dieãn, thi ñaáu, keùo co, keùo daây, ñaù gaø, phoùng lao... – ÔÛ quaän Phuù Nhuaän, coù Ñeàn Thaàn Quang (töùc Thaàn Quang Ñieän, xaây döïng töø naêm 1945) ôû soá 5, ñöôøng Phan Ñình Phuøng, thuoäc phöôøng 17, coù phoái töï caùc vua Huøng vaø haèng naêm ñeàu coù toå chöùc leã teá Toå trong baàu khoâng khí trang nghieâm.

– Ñòa baøn quaän Taân Bình coù moät ngoâi ñeàn voán coù teân laø Ñeàn Vua Cha Baùt Haûi thaønh laäp töø naêm 1972 taïi soá 318/100, ñöôøng Phaïm Vaên Hai, thuoäc phöôøng 5, ñaõ ñoåi teân laø ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông töø sau ngaøy 30 thaùng 4 naêm 1975, vaø haèng naêm ñeàu coù toå chöùc leã teá Toå vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch. Ngoaøi ra, taïi ñình Hoaø Thaïnh, soá 378, höông loä 14, thuoäc phöôøng 19, quaän Taân Bình, cuõng coù thôø caùc vua Huøng ôû vò trí khaù trang troïng: phía treân höông aùn thôø Linh Thaàn. Haèng naêm, ñình Hoaø Thaïnh ñeàu coù toå chöùc leã Gioã Toå vôùi nghi thöùc teá leã coå truyeàn Nam boä khaù long troïng. II. LEÃ HOÄI COÅ TRUYEÀN TÖÔÛNG NIEÄM CAÙC VUA HUØNG

Leã hoäi Gioã Toå toå chöùc vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm taïi caùc di tích töôûng nieäm caùc vua Huøng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh coù theå chia ra laøm boán nhoùm chính: 1. Nhoùm thöù nhaát chæ coù moät leã hoäi do Sôû Vaên Hoaù vaø Thoâng Tin Thaønh phoá Hoà Chí Minh toå chöùc haèng naêm taïi Ñeàn Huøng Vöông, soá 2 ñöôøng Nguyeãn Bænh Khieâm, phöôøng Beán Ngheù, quaän 1. Leã hoäi naøy do Trung Taâm Vaên Hoaù Daân Toäc (thuoäc Sôû Vaên Hoaù vaø Thoâng Tin Thaønh phoá) chòu traùch nhieäm xaây döïng kòch baûn vaø phoái hôïp vôùi Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh thöïc hieän. Môû ñaàu chöông trình laø leã

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1021 röôùc quan khaùch töø Baûo Taøng Lòch Söû Vieät Nam sang tröôùc saân ñeàn Huøng Vöông, coù nhaïc leã vaø ñoäi muùa roàng cung nghinh. Sau phaàn tuyeân boá lyù do laø baøi dieãn vaên töôûng nhôù ñeán coâng lao laäp quoác cuûa caùc vua Huøng do moät vò ñaïi dieän chính quyeàn thaønh phoá ñoïc. Baøi dieãn vaên chaám döùt thì phaàn nhaïc cung nghinh Quoác Toå goàm ñaùnh troáng ñoàng, ñaùnh ñaøn ñaù vaø caùc nhaïc khí thuoäc boä goõ do ban nhaïc Phuø Ñoång ñaûm traùch. Moïi ngöôøi tham döï buoåi leã ñöùng im phaêng phaéc giöõa nhöõng tieáng nhaïc khí luùc traàm huøng, luùc bay boång nhö laù ñaïi kyø phaát phô tröôùc saân ñeàn. Phaàn nhaïc nghinh Toå chaám döùt thì caùc ñaïi bieåu vaø quan khaùch ñöôïc môøi tieán leân chaùnh ñieän ñeå daâng höông chieâm baùi Quoác Toå, vaø Leã Teá Toå tieáp lieàn sau ñoù, goàm moät ban teá nam quan vaø moät ban teá nöõ quan, tieán haønh theo nghi thöùc leã teá leã coå truyeàn Baéc Boä. Giöõa luùc ñoù, ôû döôùi saân ñeàn, chöông trình hoäi dieãn ra moät caùch töng böøng, naùo nhieät, goàm: muùa laân, muùa sö töû, muùa roàng, thi ñaáu côø ngöôøi, voõ thuaät, thi ñaáu vaät coå truyeàn... Ñaëc bieät, leã hoäi naêm 1991 coù toå chöùc leã röôùc kieäu Quoác Toå töø ñeàn Huøng ñeán Nhaø Vaên Hoaù Thanh Nieân Thaønh phoá (caùch ñeàn gaàn moät caây soá) laøm leã vaø röôùc trôû laïi ñeàn, ñaõ qui tuï soá ngöôøi tham gia ñaùm röôùc leân ñeán haøng ngaøn ngöôøi. Ngoaøi ra,

coù naêm chöông trình leã hoäi Gioã Toå coøn theâm caùc tieát muïc: muùa töù linh, ca nhaïc daân toäc, muùa roái, haùt boäi... caøng taêng theâm söï sinh ñoäng vaø neùt phong phuù cho leã hoäi. Trong caùc leã hoäi Gioã Toå taïi Ñeàn Huøng Vöông do Sôû Vaên Hoaù vaø Thoâng Tin toå chöùc, ngoaøi thaønh phaàn khaùch môøi thuoäc caùc cô quan Ñaûng vaø Nhaø Nöôùc caáp thaønh phoá, coøn coù ñaïi dieän caùc ban quaûn trò nhöõng ñình, ñeàn, mieáu lôùn trong thaønh phoá cuøng theá heä treû sinh vieân, hoïc sinh vaø ñoâng ñaûo khaùch vaõng lai tham döï. 2. Nhoùm thöù hai cuõng chæ coù moät leã hoäi do Hoäi Voõ Coå Truyeàn Thaønh phoá Hoà Chí Minh phoái hôïp vôùi Coâng ty du lòch Phuù Thoï toå chöùc taïi khu Du lòch Ñaàm Sen, soá 3 ñöôøng Hoaø Bình, quaän 11. Leã hoäi naøy dieãn ra töø ñeâm moàng 9 thaùng 3 ñeán heát ngaøy moàng 10 thaùng 3 aâm lòch vôùi söï tham döï cuûa haøng ngaøn ngöôøi laø thaønh vieân cuûa Hoäi Voõ Coå Truyeàn Thaønh phoá. Sau nghi thöùc leã teá Toå ñôn giaûn, moät baøi dieãn vaên oân laïi quaù trình duïng voõ töø thôøi caùc vua Huøng döïng nöôùc cho ñeán ngaøy hoâm nay. Phaàn hoäi khaù töng böøng, nhöng thöôøng thieáu kòch baûn vaø tính chaát vaên hoaù neân tính thuyeát phuïc khoâng cao, nhö: bieåu dieãn voõ thuaät, thi ñaáu voõ thuaät, thi caém traïi ñeïp, keùo co, keùo daây, ñaù gaø, thi phoùng

1022 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM lao... Neáu coù moät söï chæ ñaïo xuyeân suoát mang tính vaên hoaù, leã hoäi Gioã Toå cuûa Hoäi Voõ Coå Truyeàn thaønh phoá seõ ñaït ñöôïc nhöõng hieäu quaû cao hôn nhieàu. 3. Nhoùm thöù ba goàm caùc ñình, ñeàn thôø caùc vua Huøng laø chính hay phoái töï. Leã hoäi Gioã Toå ôû nhöõng nôi naøy qui tuï löôïng ngöôøi tham gia khoâng ñoâng, chuû yeáu laø tín höõu cuûa baûn thaân ñình, ñeàn maø thoâi. Chöông trình leã hoäi cuõng ñôn ñieäu: chæ coù leã teá coå truyeàn hoaëc theo Baéc boä (nam quan, nöõ quan) hoaëc theo Nam boä (leã sinh, ñaøo thaøi, chaùnh teá, boài teá), cuøng vôùi caùc leã vaät coù goác tích töø thôøi caùc vua Huøng nhö : baùnh giaày, baùnh chöng, traàu cau, döa haáu... 4. Nhoùm thöù tö laø leã hoäi Gioã Toå ôû mieáu Ñöùc Toå Huøng Vöông taïi aáp Goùt Chaøng, thuoäc xaõ An Nhôn Taây, huyeän Cuû Chi. Leã hoäi qui tuï ngöôøi tham döï chöa ñoâng, chuû yeáu laø daân cö ñòa phöông, nhöng ñeán vôùi leã baèng taát caû tình caûm cuûa mình: töôûng nhôù ñeán caùc baäc tieàn nhaân khai quoác, thaép nhang cho caùc anh huøng lieät só vaø ñoàng baøo töû naïn trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ, cuõng nhö gaëp gôõ baø con xoùm laøng sau nhöõng thaùng ngaøy laøm luïng vaát vaû chuyeän troø, chia sôùt nieàm vui noãi buoàn, baøn baïc coâng vieäc saép tôùi...

Toùm laïi, sau khi khaûo saùt nhöõng di tích vaø leã hoäi coå truyeàn töôûng nieäm caùc vua Huøng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuùng ta coù theå thaáy raèng vieäc thaønh laäp caùc cô sôû tín ngöôõng thôø phuïng vaø toå chöùc leã hoäi Gioã Toå ôû toaøn khu vöïc Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Gia Ñònh khaù muoän so vôùi nhöõng vuøng ñaát khaùc cuûa toå quoác. Söï muoän maøng naøy coù nguyeân nhaân töø nguoàn goác cö daân khai phaù ban ñaàu cuõng nhö caùc cuoäc chieán tranh ñaõ noái tieáp nhau gaàn nhö khoâng döùt trong lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån khu vöïc Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Gia Ñònh xöa. Tuy vaäy, söï muoän maøng khoâng coù nghóa laø ngöôøi daân Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Gia Ñònh xöa, vaø nay laø thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñaõ khoâng nhôù ñeán coäi nguoàn, queân maát caùc baäc tieàn nhaân ñaõ khai môû nhaø nöôùc Vaên Lang ñaàu tieân trong lòch söû. Tieàm thöùc cuûa hoï luoân chaát chöùa coâng ñöùc cuûa caùc vua Huøng, vaø khi ñieàu kieän lòch söû cho pheùp, hoï ñaõ tieán haønh ngay vieäc phuïng thôø vaø toå chöùc leã hoäi töôûng nieäm caùc vua Huøng ñuùng theo caâu ca dao cuûa daân toäc voïng maõi töø ngaøn ñôøi: Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi, Nhôù ngaøy Gioã Toå moàng möôøi thaùng ba.

Vaø nhö ñaõ noùi ôû treân, do nhöõng yeáu toá veà lòch söû, caùc di tích thôø phuïng vaø nhöõng leã hoäi töôûng nieäm caùc vua Huøng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh chöa coù qui moâ taàm côõ quoác gia. Nhöng coù theå noùi, ôû baát cöù moät

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  1023 di tích naøo, baát cöù moät leã hoäi naøo cuõng ñeàu theå hieän taám loøng ngöôøi daân thaønh phoá Hoà Chí Minh luoân luoân nhôù ñeán coâng ñöùc döïng nöôùc cuûa caùc vua Huøng töï ngaøn xöa. Tuy nhieân, coù moät vaøi ñieàu caàn löu yù trong vieäc thôø cuùng vua Huøng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh: 1. Haàu heát caùc cô sôû tín ngöôõng “Tam toaø, Töù phuû” ñeàu töï nhaän laø coù thôø phuïng vua Huøng, nhöng thaät ra caùi töôïng maø caùc vò ñoàng ñeàn chæ cho bieát laø töôïng vua Huøng chính laø töôïng Vua Cha Baùt Haûi hay Ñöùc Ngoïc Hoaøng – laø moät trong nhöõng ñoái töôïng thôø cuûa heä tín ngöôõng “Tam toaø, Töù Phuû” maø thoâi. Thieát nghó ñaây laø moät vieäc laøm mang tính caùch ñoái phoù vaø coi nheï nhöõng baäc ñaõ döïng khai ñaát nöôùc – caùc vua Huøng. Ngaønh söû hoïc vaø nghaønh vaên hoaù caàn coù yù kieán cuï theå ñoái vôùi vieäc laøm noùi treân chaêng? 2. Moät vaøi cô sôû thôø phuïng vua Huøng, nhöng thöïc chaát laø coù tham voïng thieát laäp moät toân giaùo môùi maø ngöôøi laäp ñeàn thôø vua Huøng laø giaùo chuû. Chaúng haïn nhö oâng Nuï ôû ñeàn Huøng Vöông soá 212/215 ñöôøng

Nguyeãn Höõu Caûnh phöôøng Taân Ñònh, quaän 1, töï phong mình laø Giaùo Chuû Giaùo Hoäi Toå Nguyeân, töï phong mình laøm Toång Thö Kyù “Vieät Giaùo Phuïc Höng” vôùi vaên phoøng thaønh laäp giaùo hoäi ñaët taïi ñeàn Traàn Höng Ñaïo soá 36 ñöôøng Hieàn Vöông (nay laø Voõ Thò Saùu), quaän 1. Nhöõng ngöôøi thaønh laäp Ñeàn Quoác Toå Huøng Vöông ôû soá 22/93 ñöôøng Traàn Bình Troïng, phöôøng 1, quaän 5 thì töï goïi (toân giaùo) mình laø Toå Tieân Chính giaùo Ñaïi Ñaïo, vaø nhöõng ngöôøi laäp Phaùp Toaø Di Laëc Böûu Töï ôû soá 94 ñöôøng Nguyeãn Thaùi Sôn, phöôøng 3, quaän Goø Vaáp thì töï nhaän “toân giaùo” cuûa mình laø “Thieân Khai Huyønh Ñaïo” vaø ngöôøi ñöùng ñaàu coù chöùc vuï laø Chöôûng Giaùo... Nhöõng “toân giaùo” naøy ñeàu coù kinh nghi leã rieâng, giaùo lyù cöông yeáu rieâng ñöôïc in aán ñaøng hoaøng ñeå phaùt cho tín höõu. Roõ raøng lôïi duïng vieäc thôø phuïng vua Huøng ñeå möu ñoà thaønh laäp moät “toân giaùo” rieâng laø khoâng phuø hôïp vôùi ñöôøng loái, chính saùch veà toân giaùo, tín ngöôõng cuûa nhaø nöôùc Vieät Nam Xaõ Hoäi Chuû Nghóa. Hoà Töôøng

1024 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LONG AN LEÃ HOÄI TAÀM VU Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Tieâu Dieän Ñaïi Só : Thò traán Taàm Vu, huyeän Chaâu Thaønh : Ngaøy 15 thaùng gieâng : Xoâ giaøn, cöôùp baùnh traùi

T

hò traán Taàm Vu thuoäc huyeän Chaâu Thaønh, Long An, thôøi khaùng Phaùp löøng danh vôùi baøi ca Taàm Vu. Ngoâi chôï thò traán ngaøy nay saàm uaát, coù tuoåi ñôøi treân moät theá kyû, laø moät trong soá ít ngoâi chôï thò traán coù tuoåi ñôøi laâu nhaát vaãn coøn phaùt trieån. Ñoái dieän chôï laø ngoâi ñình laøng Taàm Vu, nôi thôø Tieâu Dieän Ñaïi Só, moät vò thaàn tröø ma, ñoác quæ. Töông truyeàn raèng: Ngaøy xöa, moät hoâm trôøi ñang quang ñaõng boãng toái saàm laïi, roài moät con troát (gioù xoaùy) cuoán saäp ngoâi nhaø loàng chôï. Tin raèng coù “ngöôøi khuaát maøy khuaát maët” quaáy phaù, daân quanh ñoù toå chöùc cuùng vaùi. Töø ñoù coù leã hoäi “laøm chay” vôùi lòch söû cuõng ñaõ treân moät traêm naêm. Thoâng thöôøng leã hoäi ñöôïc toå chöùc ôû saân ñình, nhöng cuõng khoâng nhaát thieát phaûi vaäy. Ngöôøi ta coøn toå chöùc ôû baát cöù nôi naøo thuaän tieän,

laém khi choïn nôi giöõa ñoàng cho thoaûi maùi vaø khoâng döïng raïp, laäp ñaøn long troïng nhö nhöõng leã hoäi khaùc, thaäm chí ñeán baøn thôø cuõng khoâng coù. Voûn veïn chæ coù moät giaøn cuùng daõ chieán laøm baèng tre, nhöng caùi ñoäc ñaùo laø thay cho nhöõng böùc lieãn, hoaønh phi, töôïng thaàn thaùnh... laø hoa traùi trong vuøng ñöôïc tæa toùt, laép gheùp thaønh caùc con vaät long, laân, quy, phuïng. Coång chaøo vaø quanh giaøn cuùng cuõng ñöôïc trang trí baèng hoa traùi raát sinh ñoäng. Ngöôøi döï leã cuùng cuõng mang hoa traùi vaø baùnh keïo, hoaøn toaøn khoâng coù ñoà maën linh ñình, khoâng cheùn baùt, ñóa. Ñoà cuùng cuûa ai cöù töï nhieân xeáp leân giaøn, cuùng xong ai aên gì cöù laáy... Ngaøy leã ñaàu ñuùng raèm thaùng gieâng, nghi thöùc tröôùc tieân laø röôùc oâng Tieâu Dieän Ñaïi Só. Côø phöôùn rôïp trôøi, muùa laân, nhaïc leã töng böøng. OÂng Tieâu töø chuøa ñöôïc röôùc veà leã

LONG AN  1025 ñaøi ñeå laøm “chuû toïa”. Tieáp theo laø caùc leã nhö thænh kinh, thænh Phaät, khai leã ñaët traøng hoa, ñoát traàm, khai kinh, tuïng caàu an. Ngaøy 16 thaùng gieâng, khoâng khí tieáp tuïc naùo nhieät. Sau moät ñeâm vui chôi, saùng ra moïi ngöôøi laïi vaøo hoäi. Leã ñaàu tieân laø cuùng coâ hoàn ôû mieáu aâm hoàn. Sau ñoù, thænh Tieâu Dieän Ñaïi Só xuoáng giaøn chuaån bò “hoài cung”, thænh coâ hoàn, thænh coã vôùi moät ñoäi laân “lieân quaân” huøng haäu, thænh kinh, ñaùnh ñoäng, thænh thaày, phoùng ñaêng xaâm leã, kieám ñaøn, thænh thaày laïi leân ñaøn cuùng. Keát thuùc caùc nghi leã laø xoâ giaøn cuùng cho saäp! Suoát thôøi gian leã hoäi, khoâng khí luoân töng böøng naùo nhieät, caùc troø chôi daân gian nhö keùo co, thaû vòt, leo coät môõ, ñaäp noài... ñöôïc chen vaøo caùc nghi leã laøm cho ngaøy hoäi khoâng nhaøm chaùn, naëng neà. Trai gaùi luõ

löôït chen chuùc tham gia, treû con thì hoø reo noâ nöùc. Khi leã hoäi keát thuùc thì baèng nghi thöùc xoâ saäp giaøn, ngöôøi ta aøo ñeán, tranh nhau giaønh laáy baùnh traùi. Ai giaønh ñöôïc löôõi oâng Tieâu thì tin raèng naêm ñoù mình seõ coù theâm söùc maïnh vaø may maén ñeå vöôït qua moïi khoù khaên. Chaúng bieát loøng tin naøy baét nguoàn töø ñaâu, nhöng thaät thuù vò. Leã hoäi Taàm Vu cho ta caûm giaùc veà hoäi muøa caây traùi chöù khoâng phaûi leã hoäi vaên hoùa daân gian bình thöôøng. Phaàn leã ngaén goïn, phaàn hoäi keùo daøi cho ngöôøi döï vui chôi, cöôøi noùi, thö giaõn... sau nhöõng ngaøy baän roän muøa maøng, soâng bieån. Chaát taøi töû, phoùng khoaùng cuûa haøo khí Ñoàng Nai coù caùi gì ñoù raát khaùc bieät vôùi chaát hoäi heø cuûa xöù Kinh Baéc. Vaên Haäu

1026 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

ÑOÀNG THAÙP HOÄI TÖÙ KIEÄT Thôø Thôøi gian Taïi Ñaëc ñieåm

: 4 oâng Ñuoác, Long, Roâng, Thaän choáng thöïc daân Phaùp : Ngaøy 15 ñeán 16 thaùng 8 : Xaõ Thanh Hoùa, huyeän Cai Laäy : Neâu cao tinh thaàn baát khuaát cuûa töù kieät laøm göông saùng soi chung

B

oán ngöôøi anh huøng ñöôïc goïi laø töù kieät naøy teân laø Ñuoác, Long, Roâng vaø Thaän (khoâng ai nhôù hoï cuûa caùc oâng) ñeàu queâ xaõ Thanh Hoøa, huyeän Cai Laäy, tænh Ñoàng Thaùp. Truyeàn raèng, khi quaân Phaùp chieám Nam Boä (cuoái theá kyû XIX), boäc loä roõ aâm möu cöôùp nöôùc baèng nhöõng haønh ñoäng taøn aùc vaø bieán daân ta thaønh noâ leä, thì 4 oâng ñaõ tìm tôùi nhau, ñoàng taâm nhaát trí keâu goïi moïi ngöôøi hôïp löïc ñaùnh ñuoåi chuùng ñi. Caùc oâng duøng chieán thuaät du kích quaáy phaù chuùng. Khoâng coù caùch naøo baét ñöôïc caùc oâng, chuùng ñaõ heøn haï duøng möu hieåm ñoäc, baát ngôø baét taát caû cha meï, vôï con caùc oâng laøm con tin vaø thoâng baùo, neáu caùc oâng khoâng chòu ra haøng, chuùng seõ gieát heát. Vì loøng hieáu thaûo vaø tình caûm vôùi nhöõng ngöôøi thaân yeâu, caùc oâng

buoäc phaûi ñeå chuùng baét. Keát cuïc thaät bi thaûm: quaân giaëc ñaõ haønh quyeát vaø beâu ñaàu caùc oâng ôû chôï, roài reâu rao aàm ó ñeå uy hieáp tinh thaàn daân chuùng. Daân laøng voâ cuøng thöông tieác vaø kính phuïc caùc oâng, ñaõ nhaët 4 thuû caáp roài xaây cho moãi vò moät ngoâi moä rieâng beân nhau, hôïp thaønh khu laêng goïi laø laêng Töù kieät. Haèng naêm, vaøo 2 ngaøy 15, 16 thaùng 8 aâm lòch, daân ñòa phöông toå chöùc leã vieáng laêng raát trang nghieâm. Daân trong vuøng keùo veà döï leã, daâng höông raát ñoâng. Cuoäc leã töôûng nieäm caùc anh huøng trôû thaønh ngaøy hoäi. Caùc cuï cho bieát, caùc vò raát linh öùng, thöôøng aâm phuø trong moïi vieäc tröø gian cuøng phuø trôï caùc vieäc nghóa giuùp daân. Thaïch Phöông

1027

AN GIANG LEÃ VÍA BAØ CHUÙA XÖÙ Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Baø Chuùa Xöù : - Töø ngaøy 23 ñeán 27 thaùng 4 : Nuùi Sam, laøng Vónh Teá, huyeän Chaâu Phuù : - Töø leã caàu muøa noâng nghieäp thaønh leã vía Baø (nöõ thaàn) - Haønh höông vaõn caûnh nuùi Sam

N

uùi Sam naèm caùch thò xaõ Chaâu Ñoác 5 kiloâmeùt, laø moät ngoïn nuùi cao 237 meùt, chu vi 5.200 meùt. Ñaây laø ngoïn nuùi tieàn ñoàn cuûa daõy Thaát Sôn, neùt khôûi ñaàu böùc tranh sôn thuûy noåi tieáng cuûa tænh An Giang. Ngaøy heø, giöõa moät vuøng ñoàng baõi bao la, nuùi Sam hieän ra nhö moät hoøn ngoïc bích giöõa neàn maây nhaït maøu tröùng saùo, nhö moät ñoùa hoa töôi thaém vöôn leân giöõa maøu xanh caây coái cuûa xoùm laøng bình dò. Nôi ñaây coù caû moät quaàn theå di tích lòch söû - vaên hoùa vôùi chuøa coå Taây An, mieáu baø Chuùa Xöù, Chuøa Hang, Phaùo Ñaøi, ñoài Baïch Vaân, ñoài Caù Cheït, vöôøn Tao Ngoä, mieáu Sôn Thaàn, ñaëc bieät laø laêng Thoaïi Ngoïc Haàu(1) uy nghi, ñeïp ñeõ. Töø laâu, nhöõng danh lam thaéng caûnh cuûa nuùi Sam ñaõ laøm taêng theâm söùc haáp daãn cuûa thò xaõ ba soâng:

Chaâu Ñoác. Khoâng ñeán nuùi Sam laø coi nhö chöa ñeán An Giang. Ñeán vôùi thò xaõ Chaâu Ñoác, hay noùi ñuùng hôn, ñeán vôùi nuùi Sam, du khaùch coù dòp chöùng kieán böùc tranh tuyeät vôøi cuûa moät phaàn ñaát toå quoác phía Nam saùt bieân giôùi Campuchia, coù soâng, coù nuùi, coù ñeàn ñaøi coå kính, coù ñoàng baèng baùt ngaùt... Khaùch haønh höông coù theå ñeán nuùi Sam baèng ñöôøng boä töø Long Xuyeân leân Chaâu Ñoác theo tænh loä 10, vaø töø ñoù reõ vaøo 7 kiloâmeùt; hoaëc theo ñöôøng thuûy baèng ñoø maùy töø Caàn Thô, Soùc Traêng leân hay töø Saøi Goøn xuoáng (maát moät ngaøy moät ñeâm) ñeán beán ñoø Chaâu Giang, roài theo ñöôøng boä 7km ñeán taän chaân nuùi. Coøn moät con ñöôøng khaùc töø Tònh Bieân ñi leân, theo ngaõ Nhaø Baøng. Con ñöôøng naøy daãn ñeán saùt bieân giôùi Campuchia.

1028 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Moãi naêm, soá ngöôøi veà ñaây ñeå chieâm ngöôõng caûnh ñeïp cuûa moät vuøng non nöôùc höõu tình coù theå keå ñeán con soá haøng trieäu löôït, nhöng taäp trung ñoâng nhaát vaãn laø vaøo dòp Vía Baø, töø 23 ñeán 27 thaùng 4 aâm lòch, maø ngaøy “Chaùnh Vía” laø 25 thaùng 4. Leã Vía Baø haèng naêm khoâng chæ thu huùt khaùch trong vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, maø caû caùc tænh mieàn Ñoâng, Saøi Goøn, thaäm chí caû nhieàu tænh mieàn Trung töø Quaûng Nam - Ñaø Naüng trôû vaøo, cho ñeán caû Haûi Phoøng, Haø Noäi töø sau ngaøy giaûi phoùng cuõng coù nhieàu ngöôøi ñeán chieâm baùi. Trong nhöõng ngaøy vaøo hoäi, töø thò xaõ Chaâu Ñoác ñeán nuùi Sam laø caûnh “ngöïa xe nhö nöôùc, aùo quaàn nhö neâm”. Xe ñaïp, xe maùy, xe oâ toâ con, xe buyùt, xe lam... noái ñuoâi nhau ñoã daøi suoát chaëng ñöôøng 7km. Ñoù laø chöa keå khaùch ñi baèng ñöôøng thuûy töø phía Caø Mau, Soùc Traêng, Caàn Thô leân hoaëc töø Kieân Giang ñeán... Coù nhieàu ngöôøi ñeán ñaây ñeå du ngoaïn, chieâm ngöôõng caûnh trí thieân nhieân, ñoàng thôøi ñeå tham döï moät leã hoäi daân gian phong phuù, quyeán ruõ; nhöng moät soá ngöôøi khaùc cuõng khoâng ít laïi ñeán vôùi leã Vía Baø ñeå caàu taøi, caàu loäc, mong nhaän ñöôïc moät söï phuø hoä linh thieâng, giuùp cho

hoï buoân may baùn ñaét, laøm aên phaùt ñaït hôn... Veà nguoàn goác töôïng Baø Chuùa Xöù, cuõng nhö vieäc mieáu Baø ñöôïc xaây döïng töø bao giôø, cho ñeán nay vaãn chöa coù taøi lieäu naøo noùi roõ. Theo lôøi caùc cuï giaø keå laïi, thì mieáu Baø ñöôïc xaây döïng ñaàu tieân baèng caây laù vaøo khoaûng nhöõng naêm 1820 - 1852. Coøn veà lai lòch cuûa töôïng baø thì coù nhieàu truyeàn thuyeát khaùc nhau: 1. Coù truyeàn thuyeát keå raèng: Moät hoâm coù ngöôøi vaøo nuùi ñoán cuûi, tình côø phaùt hieän töôïng baø naèm ôû giöõa röøng, beøn veà baùo cho daân laøng. Sau ñoù daân laøng ñaõ cuøng nhau ñöa töôïng veà laäp mieáu thôø. 2. Moät truyeàn thuyeát khaùc keå raèng coù moät vò thaàn linh töï xöng laø Baø Chuùa Xöù Chaâu Ñoác ñaõ baùo moäng cho daân laøng: “Haõy choïn 9 coâ gaùi ñoàng trinh leân ñænh nuùi Sam, ñöa töôïng ta veà laäp mieáu thôø, ta seõ phuø hoä cho daân soáng an laønh vaø laøm aên phaùt ñaït.” Sau ñoù, 9 coâ gaùi ñöôïc choïn cöû leân ñænh nuùi tìm töôïng ñaù, vaø quaû nhieân hoï ñaõ gaëp moät töôïng ñaù trong tö theá ngoài maét nhìn thaúng veà phía tröôùc, beøn khieâng veà, coï röûa saïch seõ vaø laäp mieáu thôø. Töø ñoù, haèng naêm daân laøng laáy ngaøy töôïng Baø ñöôïc “an vò” taïi mieáu laøm ngaøy leã Vía Baø.

AN GIANG  1029 3. Moät truyeàn thuyeát khaùc nöõa gaén vôùi chieán coâng cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu vaø vieäc truøng tu ngoâi mieáu laøm ngaøy leã Vía baø. Döôùi trieàu Minh Maïng, khi Thoaïi Ngoïc Haàu giöõ troïng traùch traán giöõ bieân giôùi taây nam, giaëc ngoaïi xaâm thöôøng sang quaáy nhieãu. Moãi laàn oâng xuaát quaân, vôï oâng thöôøng ñeán mieáu khaán vaùi, caàu baø phuø hoä cho Thoaïi Ngoïc Haàu ñaùnh thaéng giaëc, baûo veä cuoäc soáng yeân laønh cho daân. Veà sau, ñeå taï ôn nhöõng ñieàu öùng nghieäm. Vôï Thoaïi Haàu ñaõ cho xaây caát laïi ngoâi mieáu to vaø khang trang hôn. Leã khaùnh thaønh ñöôïc toå chöùc trong 3 ngaøy 24, 25, 26 thaùng 4 aâm lòch. Töø ñoù veà sau thaønh leä, daân chuùng laáy nhöõng ngaøy treân laøm leã Vía Baø. Neáu chi tieát naøy coù thaät, thì ñaây cuõng laø moät thoâng tin cho bieát theâm raèng mieáu Baø Chuùa Xöù ñöôïc xaây döïng töø thôøi Minh Maïng. 4. Laïi coù truyeàn thuyeát gaén leã Vía Baø vôùi taäp quaùn saûn xuaát noâng nghieäp ôû ñòa phöông, cho raèng thaùng tö laø thôøi vuï baø con xuoáng gioáng laøm muøa. Hoï laøm leã caàu Baø, hy voïng muøa seõ ñöôïc boäi thu. Nhaân dòp naøy, daân chuùng toå chöùc nhöõng cuoäc vui chôi, roài laâu daàn thaønh leä. Töø moät hoäi laøng Vónh Teá mang ñaëc ñieåm leã caàu muøa trong noâng nghieäp ñaõ daàn daàn bieán thaønh leã Vía Baø, thu huùt ñoâng ñaûo khaùch

thaäp phöông töø caùc nôi ngaøy caøng ñoâng. Coøn coù nhieàu caâu chuyeän hoang ñöôøng khaùc ñöôïc theâu deät vôùi nhieàu tình tieát ly kyø, huyeàn bí, ñeà cao söï linh thieâng cuûa pho töôïng, nhaèm moi tieàn nhöõng ngöôøi nheï daï, caû tin vaøo vieäc boùi toaùn, ñoàng boùng. Thònh haønh nhaát laø thôøi gian tröôùc 1975. Tuy vaäy, haäu quaû naøy cho ñeán nay vaãn chöa ñöôïc loaïi tröø, maø ñang coù nguy cô soáng laïi trong cô cheá thò tröôøng. Veà nguoàn goác töôïng, cho ñeán nay vaãn chöa xaùc ñònh roõ xuaát xöù cuõng nhö nieân ñaïi. Töôïng ñöôïc taïc taïi choã, hay töø nôi naøo ñöa ñeán? Vaøo thôøi kyø naøo vaø ñöôïc vaän chuyeån ñeán nuùi Sam nhö theá naøo? Caàn löu yù theâm moät ñieàu laø töôïng ñöôïc taïc baèng loaïi ñaù toát, maøu xanh (khoâng gioáng loaïi ñaù ôû vuøng nuùi Sam) coù hình daïng nam thaàn. Caùnh tay beân phaûi bò gaõy maát vaø ñöôïc phuïc cheá laïi baèng moät loaïi ñaù khaùc. Caên cöù vaøo ñöôøng neùt, phong caùch theå hieän, moät soá nhaø khaûo coå hoïc cho raèng töôïng thuoäc ngheä thuaät trung coå AÁn Ñoä. Leã Vía Baø khai dieãn töø ngaøy 23 thaùng 4 vaø keùo daøi ñeán heát ngaøy 27 thaùng 4 aâm lòch, sau khi ñaõ laøm leã hoài saéc veà laêng Thoaïi Ngoïc Haàu.

1030 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Leã Moäc duïc (leã taém baø) ñöôïc cöû haønh vaøo luùc 0 giôø raïng ngaøy 24. Ñaây laø leã coù ñoâng ngöôøi döï nhaát, laø ñeâm roän ròp nhaát. Khi trôøi vöøa toái, khaùch töø caùc nôi ñoå doàn veà mieáu Baø - nôi haønh leã - ñöôøng saù, saân trong, saân ngoaøi ñeàu ñoâng ngheït ngöôøi, vieäc di chuyeån tôùi lui phaûi nhích töøng böôùc moät. Môû ñaàu buoåi leã, hai ngoïn neán to ôû tröôùc töôïng Baø ñöôïc thaép saùng leân, oâng chaùnh baùi trong boä khaên ñoùng, aùo daøi, böôùc ñeán nôi chaùnh ñieän cuøng caùc vò boâ laõo trong laøng ñoát höông, daâng röôïu, daâng traø. Moät böùc maøn vaûi coù vieàn ren, theâu hoa saëc sôõ ñöôïc keùo ngang qua beä thôø che khuaát khu vöïc ñaët töôïng. Moät nhoùm boán, naêm phuï nöõ ñöôïc choïn saün, böôùc vaøo phía trong maøn, chuaån bò ñeå “taém Baø”. Hoï laàn löôït côûi maõo, aùo, ñai, roài laáy nhöõng chieác khaên nhoû nhuùng vaøo chaäu nöôùc thôm ngaâm hoa laøi, queá coù pha theâm nöôùc hoa ñeå lau töôïng baø. Maáy ngöôøi phuï nöõ khaùc, caàm nhöõng caønh hueä traéng treân tay, mieäng luoân luoân nieäm khaán. Sau ñoù, ngöôøi ta duøng loaïi nöôùc hoa ñaét tieàn xòt leân töôïng. Xong roài, hoï choïn boä ñoà môùi, ñeïp nhaát maëc cho baø, thaét ñai, chít khaên, ñoäi maõo, gaén laïi nhöõng ngoïn maøu trang trí nhö cuõ.

Thöôøng thì leã taém keùo daøi khoaûng moät tieáng ñoàng hoà, sau ñoù böùc maøn ngaên ñöôïc keùo leân ñeå cho khaùch ñeán chieâm baùi, daâng höông, caàu loäc. Loäc baø ngaøy nay coù theå laø moät boâng hoa, moät traùi caây ñaõ daâng cuùng treân beä, chöù khoâng coøn caûnh tröôùc ñaây ngöôøi ta chen laán nhau ñeå mong giaønh ñöôïc ít nöôùc “taém töïng” ñuïc ngaàu trong chaäu maø hoï coi nhö moät thöù “nöôùc thaùnh” coù theå trò ñöôïc baùch beänh, hay giaät ñöôïc maûnh vaûi nhoû ñöôïc xeù ra töø khaên, aùo cuõ cuûa baø, vaø cuoàng tín xem ñoù nhö thöù buøa hoä meänh hoaëc coù theå tröø ñöôïc taø ma.(2) Tieáp theo laø leã Tuùc Yeát vaø cuõng laø chính leã, ñöôïc toå chöùc vaøo nöûa ñeâm 25 raïng ngaøy 26. Töø khoaûng 16 giôø chieàu ngaøy 25, ñeå chuaån bò cho buoåi leã, moät ñoaøn ngöôøi goàm coù ban quaûn trò vaø moät soá cuï giaø, quaàn aùo chænh teà xuaát phaùt töø mieáu Baø sang laêng Thoaïi Ngoïc Haàu ñeå thænh saéc ñöa veà mieáu. Saéc ôû ñaây laø saéc vua phong cho Thoaïi Ngoïc Haàu veà coâng tích to lôùn cuûa oâng khi laøm traán thuû Vónh Thanh (ñieàu naøy ñöôïc ghi roõ trong bia döïng nôi Thoaïi Sôn)(3) chöù khoâng phaûi laø “saéc phong cho baø” nhö coù saùch ñaõ nhaàm laãn.(4) Noùi cho ñuùng, ñaây laø leã röôùc baøi vò (chöù khoâng phaûi laø röôùc saéc, vì saéc phong naøy khoâng coøn nöõa) cuûa

AN GIANG  1031 cuï Thoaïi Ngoïc Haàu, baø Chaâu Thò Teá (vôï chính), baø Tröông Thò Mieät (vôï thöù) vaø moät soá vò “hoäi ñoàng” (chæ chung caùc quan quaân töøng theo phuïc dòch quan Traán thuû luùc coøn sinh thôøi). Caùc baøi vò naøy ñöôïc thôø chung taïi laêng Thoaïi Ngoïc Haàu(5). Vì sao coù theâm vieäc “röôùc saéc” cuõng nhö “hoài saéc”? Vaán ñeà naøy töôûng cuõng caàn ñöôïc nghieân cöùu kyõ caøng hôn. Daãn ñaàu ñoaøn röôùc saéc, coù ñoäi muùa laân, caùc hoïc troø leã tay caàm côø, phöôùn ñi haàu hai beân chieác kieäu Long ñình sôn son theáp vaøng do boán ngöôøi khieâng. Khi ñeán laêng, oâng chaùnh baùi laøm leã nieäm höông, roài thænh saéc, ñöa leân kieäu trôû veà mieáu Baø. Leã Tuùc Yeát goàm hai phaàn: nghi thöùc cuùng teá vaø phaàn xaây chaàu. Leã vaät daâng cuùng goàm: moät con heo traéng (ñaõ moå xong, caïo loâng saïch seõ ñeå soáng), moät ñóa huyeát heo coù keøm theo moät nhuùm loâng nhoû, moät maâm traùi caây, moät maâm traàu cau, moät ñóa gaïo, muoái. Sau ba hoài chieâng troáng, nhaïc leã troãi leân laø leã daâng höông, daâng traø. Ñoäi hoïc troø leã maëc aùo thuïng, mang giaøy cao coå, ñoäi maõo gioáng caùc quan vaên ngaøy xöa vaø boán coâ ñaøo hoùa trang, tay caàm quaït ñi thaønh hai haøng hai beân. Leã keát thuùc baèng ñoäng taùc ñoát

vaên teá vaø giaáy vaøng baïc cuûa oâng chaùnh baùi. Tieáp theo phaàn nghi thöùc cuùng teá laø leã xaây chaàu ñöôïc tieán haønh ôû nôi nhaø voõ ca. Sau phaàn caàu nguyeän mong cho möa thuaän gioù hoøa, muøa vuï boäi thu, daân chuùng khoûe maïnh, yeân vui... vò chaùnh baùi ñaët toâ nöôùc caønh döông trôû laïi baøn thôø, roài quay sang kính caån naâng duøi troáng leân, xaù ba xaù, böôùc veà phía troáng chaàu ñaõ ñöôïc ñaët saün treân saân khaáu, ñaùnh ba hoài vaø xöôùng to: “Ca coâng tieáp giaù!” Chieâng troáng laäp töùc roä leân, vaø chöông trình haùt boä baét ñaàu. Ñieàu ñaùng löu yù, baát cöù ñoaøn naøo ñöôïc môøi ñeán, duø dieãn moät hay nhieàu ñeâm, ñeàu giöõ taäp quaùn “haùt theâm moät xuaát cuùng baø” khoâng tính thuø lao. Buoåi chieàu vaøo khoaûng 16 giôø, ban quaûn trò laïi teà töïu ñoâng ñuû ñeå laøm leã Hoài saéc, töùc laø leã ñöa caùc baøi vò ôû laêng Thoaïi Ngoïc Haàu veà vò trí thôø cuùng cuõ. Ñeán ñaây coi nhö leã vía Baø keát thuùc. Leã hoäi mieáu Baø Chuùa Xöù nuùi Sam cuõng laø dòp ñeå nam nöõ thanh nieân töø nhieàu nôi ñoå veà vui chôi, trình dieãn thôøi trang môùi nhaát, ñeïp nhaát, ñeå nhöõng ngöôøi giaøu coù, nhöõng keû gaëp vaän may thi nhau “neùm tieàn qua cöûa soå”, nhöõng ngöôøi

1032 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM suøng tín ñeán caàu loäc, caàu taøi, mong ñöôïc söï phuø hoä linh thieâng cuûa Baø. Noùi chung, ña soá khaùch ñeán ñaây laø ngöôøi giaøu coù. Döôøng nhö trong caùc hoaït ñoäng dòch vuï nôi ñaây vaøo dòp naøy khoâng coù chuyeän keâu ca ñaét reû. Haøng traêm cöûa haøng, quaùn aên, phoøng nguû moïc leân san saùt hai beân ñöôøng treân tuyeán daøi maáy kiloâmeùt.

Nhieàu troø chôi, troø vui, keå caû aûo thuaät, xieác, moâ toâ bay... ñöôïc toå chöùc. Vaø nhöõng ngöôøi buoân baùn, laøm dòch vuï ñeàu thuoäc loøng caâu raên ñe: “Ñeán ñaát baø maø keo kieät, traû giaù laø baø quôû cheát ñoù.”(!) Hoà Töôøng

(1) Thoaïi Ngoïc Haàu (1760 - 1829) teân thaät laø Nguyeãn Vaên Thoaïi, queâ huyeän Dieân Phöôùc, Quaûng Nam laø moät danh thaàn trieàu Nguyeãn, coù coâng lôùn trong vieäc khai hoang laäp aáp vaø baûo veä bieân cöông bôø coõi taây nam Toå quoác. Trong thôøi gian laøm Traán thuû Vónh Thanh Ñoàng Thaùp, Cöûu Long vaø moät phaàn Kieân Giang ngaøy nay, oâng ñaõ khôûi xöôùng vaø chæ huy vieäc ñaøo con keânh Ñoâng Xuyeân noái lieàn Long Xuyeân vôùi Raïch Gía, vaø keânh Vónh Teá noái lieàn Chaâu Ñoác vaø Haø Tieân. Ghi nhôù coâng ñöùc to lôùn cuûa oâng, nhaân daân ñaõ laäp laêng thôø beân chaân nuùi Sam vaø vua nhaø Nguyeãn ñaõ phong saéc thaàn cho oâng. (2) Hieän töôïng naøy cuøng moät soá huû tuïc khaùc ñaõ bò chính quyeàn caùch maïng caám, nhaát laø ñoái vôùi boïn buoân thaàn baùn thaùnh. (3)Xem theâm Thoaïi Sôn, Thoaïi Haø, Vónh Teá cuûa Nguyeãn Baù Theá, tuaàn baùo Vaên Ñaøn, soá 28, 1962, baûn dòch bia cuûa Ngaïc Xuyeân. (4) Xem Toan AÙnh, Hoäi heø ñình ñaùm, quyeån thöôïng, Nxb. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1992, tr.229 (5) Xem Nhöõng ngaøy leã hoäi mieãu Baø Chuùa Xöù nuùi Sam cuûa Töôøng Vaân, Vaên Ngheä Chaâu Ñoác, 1990.

1033

KIEÂN GIANG LEÃ HOÄI NGHINH OÂNG Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Caù OÂng (caù voi) : Thaùng 3, thaùng 4 hoaëc thaùng 8, tuøy theo töøng ñòa phöông : Taïi caùc laøng duyeân haûi, raûi raùc töø Ñeøo Ngang ñeán Haø Tieân. : Teát hoaëc röôùc coát OÂng keát hôïp vôùi leã caàu ngö

L

eã hoäi Nghinh OÂng hay laø leã cuùng caù OÂng (caù voi) gaén lieàn vôùi tuïc thôø caù OÂng phoå bieán töø Ñeøo Ngang trôû vaøo ñeán Haø Tieân, ñaûo Phuù Quoác, laø leã hoäi nöôùc lôùn nhaát cuûa ngö daân. Coù nhieàu teân goïi khaùc nhau nhö leã röôùc coát OÂng, leã Caàu Ngö, leã Teá caù OÂng, leã cuùng OÂng, leã nghinh OÂng, leã nghinh OÂng Thuûy Töôùng... nhöng nhöõng leã hoäi naøy coù chung ñieåm xuaát phaùt laø töø moät quan nieäm cho raèng OÂng (caù voi) laø sinh vaät thieâng ôû bieån, laø cöùu tinh ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaùnh caù vaø laøm ngheà treân bieån noùi chung. Ñieàu naøy ñaõ trôû thaønh moät tín ngöôõng daân gian phoå bieán trong ngö daân. Tröôùc khi ñi saâu vaøo noäi dung leã hoäi, thieát töôûng caàn noùi qua nguoàn goác lòch söû cuûa tuïc thôø caù OÂng, vaø thaùi ñoä cuûa ngöôøi laøm ngheà bieån ñoái vôùi loaøi caù khoång loà “hieàn” vaø “thieâng” naøy, cuõng nhö thaùi ñoä vaø

chuû tröông cuûa chính quyeàn phong kieán nhaø Nguyeãn ñoái vôùi vaán ñeà naøy. TUÏC THÔØ CAÙ OÂNG (CAÙ VOI)

Caù OÂng, töùc caù voi, laø moät loaøi ñoäng vaät bieån coù vuù, ñeû con, thôû baèng phoåi, coù thaân hình ñoà soä, con lôùn naëng töø 120 – 150 taán, daøi tôùi 25 - 30 meùt, chuû yeáu soáng ôû vuøng bieån oân ñôùi vaø haøn ñôùi. Caù voi voán laø ñoái töôïng saên baét cuûa ngaønh thuûy saûn ôû nhöõng nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån. Vì thôû baèng phoåi, neân caù voi trong khoaûng töø 3 ñeán 5 phuùt phaûi noåi leân maët nöôùc ñeå thôû. Chính ñieàu naøy lieân quan ñeán vieäc caù “cöùu” ngöôøi hay ghe thuyeàn bò ñaém ôû giöõa bieån trong luùc soùng gioù, cuõng nhö caù thöôøng “luïy” (cheát) roài bò soùng ñaùnh giaït vaøo bôø trong muøa möa baõo. Saùch Thoái thöïc kyù vaên cuûa Tröông Quoác Duïng vieát veà caù OÂng

1034 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM nhö sau: “Khi phong ba noåi daäy, thuyeàn bò ñaém giöõa bieån, caù OÂng thöôøng xuaát hieän, ñoäi thuyeàn treân löng, ñöa vaøo gaàn bôø, vaãy ñuoâi boû leân.” (1) Trong Gia Ñònh thaønh thoâng chí, vieát vaøo ñaàu theá kyû XIX, ôû muïc Thaønh trì chí Trònh Hoaøi Ñöùc mieâu taû: “... Nhöõng luùc ghe thuyeàn bò phong ba giöõa bieån, thöôøng thaáy caù voi theo keøm thuyeàn cho khoûi bò nghieâng ñaém, giöõ gìn cho ngöôøi ñöôïc bình yeân. Neáu thuyeàn ruûi bò chìm, caù OÂng cuõng coù theå vöïc ngöôøi leân bôø. Trieàu ñình coù ban saéc, phong taëng laø ‘Nam haûi töôùng quaân Ngoïc laân toân thaàn’, coù ghi vaøo Ñieån leã thôø töï.” Coøn saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (phaàn noùi veà tænh Thöøa Thieân) goïi ñoù laø “Ñöùc Ngö”, coù “ñaàu troøn, nôi traùn coù loã phun nöôùc ra, saéc trôn ñen laùng, khoâng coù vaûy, ñuoâi coù hai vaây nhö ñuoâi toâm, taùnh töø thieän, hay giaûi cöùu cho ngöôøi khi maéc naïn treân bieån. Ñaàu nieân hieäu Minh Maïng, vua ñaët teân laø Nhaân ngö, ñaàu nieân hieäu Töï Ñöùc ñoåi teân laø Ñöùc Ngö. Loaøi caù naøy ôû Nam haûi thì linh, coøn ôû bieån khaùc thì khoâng linh.” Trong daân gian vuøng duyeân haûi mieàn Trung, coøn löu truyeàn chuyeän keå veà caù OÂng nhö sau: Caù OÂng voán laø moät trong muoân maûnh vaûi töø chieác aùo caø sa cuûa Phaät Baø

Quaùn AÂm ñöôïc xeù ra, quaêng xuoáng bieån maø thaønh. Vôùi boä xöông ñaëc bieät cuûa mình, caù OÂng coù theå “thaâu ñöôøng” (ruùt ngaén khoaûng caùch), do ñoù Phaät Baø Quaùn AÂm giao cho caù nhieäm vuï tìm cöùu nhöõng ngöôøi maéc naïn giöõa bieån khôi. Thaàn thoaïi Chaêm cuõng coù moät chuyeän keå veà söï tích caù OÂng vôùi nhieàu chi tieát hôn, nhöng keát cuïc vaãn nhaán maïnh ñeán vieäc caù cöùu ngöôøi treân bieån bao la nhö moät ñaëc tính cuûa loaøi sinh vaät ôû bieån naøy. Theo quan nieäm cuûa ngö daân ven bieån, caù OÂng laø moät ñoäng vaät thieâng ôû bieån, coù thaân hình ñoà soä nhöng khoâng bao giôø laøm haïi ngöôøi, traùi laïi ñaõ töøng cöùu ngöôøi laøm ngheà treân bieån bò tai naïn ñaém thuyeàn. Do vaäy, khi gaëp caù OÂng “luïy” (cheát), daân laøng bieån coi nhö gaëp vaän may, vaø tin raèng seõ laøm aên phaùt ñaït. Ngöôøi phaùt hieän ñaàu tieân ñöôïc xem nhö laø ngöôøi ñöôïc “OÂng” tín nhieäm, do ñoù ñöôïc vinh höôûng chöùc “Tröôûng nam”, töùc laø thaân chuû thay maët daân laøng bòt khaên ñoû, chòu tang 100 ngaøy. Ngöôøi ta tìm caùch dìu xaùc caù OÂng vaøo bôø, vaø vaïn tröôûng huy ñoäng daân laøng ñöa caù OÂng leân bôø, laøm leã an taùng. Tröôøng hôïp gaëp phaûi xaùc caù OÂng quaù lôùn thì duøng ñaêng quaây laïi, cöû ngöôøi canh giöõ cho ñeán khi thòt röõa heát döôùi nöôùc, roài laáy boä xöông ñöa leân laêng thôø.

KIEÂN GIANG  1035 Ngaøy xöa (tröôùc 1945), chính quyeàn phong kieán quy ñònh laøng naøo baét gaëp caù OÂng cheát thì xaõ tröôûng phaûi trình leân phuû, huyeän ñeå quan cho ngöôøi veà khaùm ñònh, caáp tieàn tuaát, höông ñeøn, vaûi ñoû quaán ñuû 7 voøng cho khaâm lieäm, caáp ñaát xaây laêng cuøng ruoäng höông hoûa ñeå thôø cuùng. Nghi thöùc tang cheá hoaøn toaøn döïa vaøo “Thoï Mai Gia Leã” coù giaûn löôïc bôùt moät soá chi tieát so vôùi leã tang ngöôøi. Ñuû 3 naêm thì caûi taùng, laáy xöông xeáp vaøo quaùch, vaøo khaïp, ñöa vaøo laêng ñaõ xaây saün ñeå thôø. Laêng OÂng coù ngöôøi troâng coi, höông khoùi, coù moät hoäi ñoàng quaûn lyù laêng. Do nhöõng haïn cheá veà kieán thöùc khoa hoïc, do taâm lyù tin ôû söï phuø hoä cuûa thaàn, Phaät, ñoàng baøo laøm ngheà bieån goïi caù OÂng baèng nhieàu teân khaùc nhö: “OÂng Nam Haûi”, “OÂng Cuoâng”, “OÂng Loäng”, “OÂng Khôi”, “OÂng Caäu”, “OÂng Lôùn”, “OÂng Söùa”... coi nhö moät vò thaàn hoä maïng giöõa bieån khôi ñaày soùng gioù, vaø vieäc thôø cuùng “OÂng” chu ñaùo laø moät caùch ñeàn ôn ñaùp nghóa. Nieàm xaùc tín aáy ñöôïc phaûn aùnh trong caùc baøi haùt baû traïo vaø caùc baøi vaên teá Haùn noâm, vaø caû trong moät soá baøi veø söu taäp ñöôïc ôû vuøng ven bieån. Neáu nhö noäi dung caùc baøi vaên trong leã cuùng caù OÂng ôû caùc tænh mieàn Trung naëng veà phaàn ca ngôïi ôn “OÂng” ñaõ cöùu ngöôøi, cöùu thuyeàn qua nhöõng côn soùng gioù, thì vaên teá trong leã “Nghinh OÂng” ôû caùc

tænh töø Baø Ròa trôû vaøo laïi noùi nhieàu ñeán söï “phuø hoä cuûa OÂng” ñeå cho toâm caù ñaày khoang, ghe thuyeàn ra khôi vaøo loäng an toaøn. Doïc theo bôø bieån mieàn Trung vaøo cho ñeán Nam Boä, tænh naøo cuõng coù laêng, ñình thôø caù OÂng nhö: caùc laøng ngheà caù ôû cöûa soâng Gianh (Quaûng Bình), ôû Laêng Coâ (Quaûng Nam - Ñaø Naüng), ôû vuøng bieån Quy Nhôn coù caû chuïc mieáu thôø caù OÂng, ôû Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän, Vuõng Taøu, Caàn Giôø (Thaønh phoá Hoà Chí Minh), ôû Goø Coâng (Tieàn Giang), ôû Ñaïi Bình, Thaïnh Phuù (Beán Tre), ôû Vónh Luoâng (Traø Vinh), ôû Ngoïc Hieån (Caø Mau), ôû Phuù Quoác (Kieân Giang).... Noùi chung, caù OÂng thöôøng ñöôïc thôø rieâng ôû laêng vaø mieáu, nhöng cuõng coù nôi thôø ngay trong ñình laøng, hoaëc thôø ôû laêng ñöôïc xaây caát trong cuøng khu vöïc vôùi ñình, vaø coù laêng chöùa haøng ñoâi ba chuïc coát caù lôùn nhoû khaùc nhau nhö taïi moät soá laêng thôø ôû Quy Nhôn (Bình Ñònh), ôû laøng Cuø Lao, thaønh phoá Nha Trang (Khaùnh Hoøa). LEÃ NGHINH OÂNG HAY LEÃ CUÙNG CAÙ OÂNG

Veà nguoàn goác, tuïc thôø OÂng laø tín ngöôõng cuûa ngöôøi Chaêm maø nhöõng löu daân ngöôøi Vieät ñaõ tieáp thu trong quaù trình giao löu vaên hoùa, vaø tín ngöôõng naøy ñaõ aên saâu vaøo neáp soáng cuûa ngö daân nôi ñaây.

1036 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Ñoù laø lyù do giaûi thích vì sao tuïc thôø caù OÂng vaø vieäc toå chöùc leã cuùng baùi haèng naêm chæ dieãn ra töø maïn Ñeøo Ngang trôû vaøo Nam, maø khoâng coù ôû phía Baéc. Ñöông nhieân, trong quaù trình tieáp bieán vaên hoùa, ngöôøi Vieät ñaõ coù nhöõng thay ñoåi, bieán caûi raát cô baûn, töø nghi thöùc toå chöùc ñaùm tang, laáy coát caù OÂng ñeán vieäc thôø phuïng, cuùng teá haèng naêm. ÔÛ ñaây coù hieän töôïng “hoøa ñoàng” vôùi moät soá tín ngöôõng khaùc nhau cuûa ngöôøi Vieät nhö tuïc thôø oâng baø, thôø Tieân hieàn, Haäu hieàn, hoaëc keát hôïp vôùi moät soá leã nghi noâng nghieäp nhö leã caàu muøa, caàu an.... Ñaëc bieät, vieäc röôùc xaùch hoaøn toaøn theo leã nghi Vieät, töø trang phuïc, ñeán côø, loïng, phöôùn, ñeán nhöõng ñoäng taùc haønh leã. Phaàn hoäi vui chôi tieáp tuïc theo sau leã cuõng raát ña daïng vaø phong phuù. Neáu nhö ôû vuøng Bình Trò Thieân laø nhöõng ñeâm vaên ngheä vôùi tieát muïc hoø khoan - cheøo caïn vaø troø muùa boâng, thì ôû caùc tænh Nam, Ngaõi, Bình... thöôøng coù caû haùt baû traïo vaø caû haùt boäi. ÔÛ Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa trong dòp leã cuùng caù OÂng thöôøng môû hoäi vui chôi, toå chöùc ñua ghe, ñua thuyeàn thuùng vaø haùt boäi, xaây chaàu töø moät ñeán nhieàu ñeâm. Tröôùc ñaây, trong nhöõng ngaøy naøy ngö daân ñeàu nghæ ngôi ñeå döï leã, vui chôi, côø baïc ñaùnh coâng khai khoâng ai ngaên caám. Veà thôøi gian môû hoäi leã caù OÂng

thì khoâng coù ngaøy thoáng nhaát chung, maø moãi nôi tuøy thuoäc vaøo ngaøy coù caù OÂng “luïy” ñaàu tieân, hoaëc ngaøy nhaän saéc vua phong, ñeå tieán haønh leã, coi nhö laø moät hình thöùc “ngaøy gioã OÂng” vaäy. Taïi xaõ Baûo Ninh, beân cöûa Nhaät Leä (Quaûng Bình), ngaøy leã röôùc coát OÂng keát hôïp vôùi leã Caàu ngö ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 14 thaùng 4 aâm lòch haèng naêm. ÔÛ Hoäi An vaø vuøng laân caän thì leã teá caù OÂng ñöôïc keát hôïp vôùi leã caàu muøa, caàu an vaøo trung tuaàn thaùng 3 aâm lòch, mang tính chaát taï ôn thaàn thaùnh vaø caàu mong muøa maøng boäi thu, toát ñeïp. ÔÛ Bình Ñònh leã cuùng caù OÂng thöôøng toå chöùc vaøo giöõa thaùng 3 hoaëc ñaàu thaùng 4, trong khi ñoù ôû Phuù Yeân dieãn ra vaøo thaùng 10, coøn Khaùnh Hoøa thì laïi toå chöùc vaøo trung tuaàn thaùng tö aâm lòch. ÔÛ Nam Boä, caùc nôi nhö huyeän Caàn Giôø (Thaønh phoá Hoà Chí Minh), Vaøm Laùng (Goø Coâng, Tieàn Giang), Thaéng Tam (Baø Ròa - Vuõng Taøu) ñeàu toå chöùc vaøo giöõa thaùng 8, coù cheânh nhau ñoâi ngaøy, trong khi ñoù ôû Bình Ñaïi (Beán Tre) thì toå chöùc vaøo ngaøy 16 thaùng 6... Ngaøy thaùng coù xeâ xích nhau, nhöng noùi chung thöôøng dieãn ra vaøo nhöõng ngaøy thaùng bieån ñoäng, coù gioù baõo nhieàu - thôøi ñieåm caù OÂng hay laâm naïn, xaùc troâi daït vaøo bôø.

KIEÂN GIANG  1037 Coù ñieàu gaàn nhö trôû thaønh quy taéc laø vaät phaåm daâng cuùng thöôøng khoâng, hoaëc raát ít duøng haûi saûn (toâm, caù, cua, möïc...). Quy moâ toå chöùc hoäi leã to hay nhoû thöôøng tuøy thuoäc vaøo tình hình thu nhaäp kinh teá ôû nôi ñoù, bôûi vì moïi chi phí ñeàu döïa vaøo söï ñoùng goùp töï nguyeän cuûa chuû ghe thuyeàn. Thí duï, naêm naøo ñöôïc muøa bieån, khoâng xaûy ra vieäc chìm ghe, cheát ngöôøi, hö maát phöông tieän ñaùnh baét, thì vieäc cuùng kieán ñöôïc toå chöùc to hôn, vieäc vui chôi ñöôïc toå chöùc rình rang hôn, tieàn thöôûng caùc giaûi thi nhö ñua thuyeàn cuõng cao hôn, traâu boø, heo... gieát thòt aên uoáng linh ñình hôn, keå caû haùt boäi cuõng toå chöùc nhieàu ngaøy hôn. Trong ngaøy leã, laêng thôø ñöôïc trang hoaøng heát söùc röïc rôõ, trang nghieâm, coù chaêng ñeøn keát hoa. Caùc nhaø trong vaïn ghe ngheà ñeàu ñaët baøn thôø höông aùn, treân coù nhang ñeøn, baùnh traùi, maâm xoâi... ban ñeâm coù treo ñeøn loàng. Caùc taøu thuyeàn cuûa ngö phuû ñaäu ôû beán moãi chieác ñeàu treo ñeøn giaáy nhieàu maøu, keát hoa töø muõi ñeán laùi, keå caû coät buoàm. Ñeâm ñeán, treân beán soâng, hay suoái con raïch thuyeàn ñaäu, hieän ra caûnh nhoän nhòp huy hoaøng cuûa hoäi hoa ñaêng. Veà nghi thöùc, leã Nghinh OÂng hay leã Cuùng caù OÂng cuõng gaàn gioáng nhö leã cuùng ñình haèng naêm, do ban quyù teá cuûa laøng caù, hay vaïn caù cöû ra

ñeå ñieàu haønh moïi coâng vieäc. Coù leã nghinh röôùc, leã daâng höông, leã teá Tieàn hieàn, Haäu hieàn, coù nôi theâm giaøn cuùng coâ hoàn, cuõng nhö coù nôi môøi sö saõi ñeán tuïng kinh nhö leã cuùng caù OÂng ôû Vaøm Laùng (Goø Coâng)(1). Nhö vaäy, tuøy theo taäp tuïc cuûa töøng ñòa phöông maø nghi leã coù moät vaøi thay ñoåi, taêng hoaëc giaûm. Leã röôùc coát OÂng ôû Quaûng Bình thöôøng tieán haønh vaøo buoåi saùng. Môû ñaàu laø leã “Röôùc OÂng”, coù kieäu, trong ñaët baøi vò (ghi söï tích, ngaøy thaùng coù OÂng “luïy”), coù côø, loïng, taùn, göôm giaùo hoä toáng ñi töø laêng ra meù bôø bieån, roài quay trôû veà. Sau ñoù laø leã chaùnh teá. Taïi ñaây, trong khoùi höông traàm nghi nguùt, vò chaùnh baùi toå chöùc daâng ñoà cuùng, ñoïc vaên teá noùi leân loøng bieát ôn cuûa daân laøng ñoái vôùi OÂng, ñoàng thôøi baøy toû nguyeän voïng caàu mong nhöõng ngaøy muøa saép ñeán toâm caù seõ ñaày khoang, thuyeàn beø ñi khôi veà loäng an toaøn. Ñeâm ñeán, bieåu dieãn muùa boâng vaø tieát muïc hoø khoan - cheøo caïn. Ngaøy hoâm sau laø ngaøy chaùnh leã. Giaø treû, lôùn beù trong laøng cuøng tham gia teá leã, aên uoáng vui chôi, baøn chuyeän laøm aên, trao ñoåi kinh nghieäm... Ngaøy thöù ba, töø saùng sôùm, daân chuùng taäp trung ra baõi bieån ñeå laøm leã “xuoáng bieån”, cuõng laø leã thöùc hoäi Caàu Ngö. Moät chieác ghe töôïng tröng baèng khung tre boài giaáy, beân treân ñaët moâ hình moät con caù bieån cuõng baèng giaáy. Khi maët trôøi

1038 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM vöøa leân, ngöôøi ta ñaåy thuyeàn ra khôi giöõa tieáng hoø reo hoan hæ cuûa moïi ngöôøi, nhö moät cuoäc tieãn ñöa lôùn. Chieác thuyeàn theo con soùng bò loâi ra xa vaø chìm daàn. Ngöôøi daân ôû ñaây quan nieäm heã naêm naøo chieác thuyeàn töôïng tröng giöõ ñöôïc caân baèng laâu treân soùng, khoâng bò nghieâng uùp, töø töø chìm xuoáng, thì naêm aáy leã “xuoáng bieån” gaëp heân, cuõng coù nghóa laø ngö daân gaëp nhieàu may maén. Leã Nghinh OÂng ôû huyeän Bình Ñaïi (Beán Tre) ñöôïc toaøn theå ngö daân trong vaïn chaøi hay laøng bieån chuaån bò caû thaùng tröôùc. Caùc thuyeàn, taøu ñaùnh caù duø ôû nôi xa cuõng ñeàu taäp trung veà beán neo ñaäu trong suoát nhöõng ngaøy hoäi. Laêng thôø caù OÂng ñöôïc doïn deïp, trang hoaøng röïc rôõ vôùi côø ñaïi, quoác kyø, côø ñuoâi nheo. Moãi nhaø moät baøn thôø nhoû ñöôïc ñaët taïi hieân nhaø hoaëc beân goùc saân, treân coù baøy loï hoa, baùt höông, ñóa traùi caây (caùc thöùc aên maën nhö gaø, vòt, ñaàu heo, heo quay chæ baøy ra trong giôø haønh leã). Treân moãi taøu, thuyeàn ñaùnh caù ñeàu coù chaêng ñeøn, keát hoa, moät daây phaùo daøi treo treân coät buoàm. Tröôùc muõi ghe coù baøn höông aùn vaø maâm leã vaät. Moät khoâng khí ngaøy hoäi dieãn ra töø ñaàu laøng ñeán cuoái xoùm, töø goùc nhaø ra beáp, cuõng nhö taøu thuyeàn. Moïi ngöôøi töø giaø ñeán treû ñeàu aên maëc ñeïp.

Leã cuùng caàu an ñöôïc toå chöùc vaøo ñeâm ñaàu tieân taïi laêng döôùi söï ñieàu khieån cuûa vò chaùnh baùi, coù söï tham gia cuûa caùc sö saõi ñeán tuïng kinh, caàu mong laøng xoùm yeân vui, moïi ngöôøi khoûe maïnh, ngheà nghieäp thuaän lôïi, laøm aên phaùt ñaït. Sau buoåi leã laø nhöõng troø chôi, nhöõng cuoäc vui. Coù theå noùi caû vaïn chaøi (hay laøng chaøi) thöùc suoát ñeâm, vôùi tieáng phaùo noå ñì ñuøng, aùnh saùng phaùo boâng ñuû maøu choác choác loùe saùng vaø tieáng ca nhaïc vang leân khaép nôi. Khoaûng ba giôø saùng ngaøy hoâm sau thì nhöõng hoài troáng giuïc vang leân töø ñình vaø laêng thôø caù OÂng, ñaùnh thöùc moïi ngöôøi chuaån bò cho cuoäc röôùc treân bieån. Vöøa saùng roõ maët ngöôøi thì ñoaøn röôùc xuaát phaùt töø laêng ra beán ñeå leân taøu. Ñi ñaàu laø laù côø ñaïi, theo sau laø ñoäi hoïc troø leã, maëc quaàn xanh neïp vaøng vaø aùo xanh neïp ñoû. Tieáp theo laø kieäu coù boán ngöôøi khieâng, treân ñeå baøi vò vaø thöùc cuùng goàm traùi caây, baùnh möùt. Hai ngöôøi caàm phöôùn vaø ñaïi kyø ñi hai beân. Theo sau kieäu laø chaùnh nieäm höông vaø phoù nieäm höông. Ñoaøn vaùc chaáp kích vaø loã boä goàm 8 ngöôøi cuøng daøn nhaïc nguõ aâm 5 ngöôøi. Ra ñeán beán, caû ñoaøn röôùc laàn löôït böôùc leân moät chieác taøu ñaõ ñöôïc chuaån bò saün töø tröôùc. Caàn noùi theâm laø chieác taøu daãn ñaàu ñaùm röôùc naøy khoâng nhaát thieát phaûi laø taøu lôùn, ñeïp, nhaát, maø do ban khaùnh tieát choïn ra töø haøng

KIEÂN GIANG  1039 traêm taøu thuyeàn cuûa vaïn chaøi döïa vaøo caùc tieâu chuaån: Gia chuû phaûi laø ngöôøi coù uy tín, ñöùc ñoä, laøm aên ñuùng ñaén, khoâng maéc tang...

vieäc xin keo khoâng ñaït thì taøu phaûi tieáp tuïc chaïy theâm moät ñoaïn nöõa, vaø xin laàn khaùc, cho ñeán khi ñaït yeâu caàu.

Sau khi taøu daãn ñaàu noå maùy khôûi haønh, thì taøu thuyeàn ñaäu chung quanh cuõng baét ñaàu noå maùy laàn löôït noái ñuoâi nhau tieán ra cöûa soâng. Nôi cöûa soâng cuõng ñaõ coù haøng traêm taøu thuyeàn trang hoaøng röïc rôõ ñang saün saøng chôø ñôïi ñeå “ra quaân”. Taøu chính vöôït leân phía tröôùc thì haøng traêm chieác taøu khaùc cuõng daøn haøng ngang maø tieán treân maët bieån roäng. Tieáng noå cuûa haøng traêm ñoäng cô taøu thuyeàn, tieáng hoø reo, hoan hoâ, tieáng troáng raäp rình cuûa caùc ñoäi laân ñi treân moät soá taøu, taïo neân moät aâm thanh chung roän raøng, naùo nöùc. Caùc phoùng vieân nhieáp aûnh, quay phim ñu mình treân nhöõng coät buoàm ñeå coá thu vaøo trong oáng kính nhöõng neùt ñeïp vaø khí theá töng böøng cuûa ngaøy hoäi nöôùc treân maët bieån bao la. Maët bieån luùc naøy bò quaäy leân ñuïc ngaàu, vaø soùng cuõng to hôn. Taát caû ñeàu höôùng veà phía bieån khôi.

Khi ñoaøn taøu quay veà thì caùc taøu laàn löôït ñoát phaùo cho ñeán khi veà ñeán beán. Luùc naøy, baø con töø caùc nhaø, caùc ngoõ xoùm ñoå ra beán ñoâng ngheït ñeå ñoùn tin möøng, vì ngö daân tin raèng naêm naøo leã röôùc OÂng ôû ngoaøi bieån chæ “xin keo” moät laàn laø ñaït ngay thì naêm aáy seõ ñöôïc muøa bieån, ghe löôùi an toaøn. Ngheânh ñoùn ñaùm röôùc ôû beán coøn coù ñoäi laân, daøn nhaïc taáu vaø nhöõng traøng phaùo daøi.

Ñeán moät ñieåm ñaõ ñònh, chieác taøu chính ra hieäu giaûm toác ñoä, vaø vò chaùnh teá ra leänh caùc taøu quaàn ñaûo thaønh moät voøng troøn vôùi baùn kính töông ñoái roäng, theo taäp tuïc xöa laø ñeå chöùng kieán hieän töôïng “leân voïi” coù nghóa laø daáu hieäu - taát nhieân laø töôûng töôïng - caù OÂng ñaõ veà chöùng giaùm loøng thaønh cuûa ngö daân trong ngaøy leã Nghinh OÂng. Tröôøng hôïp

Leã cuùng tieân sö, toå ngheà cuøng caùc vò Tieân hieàn, Haäu hieàn ñöôïc toå chöùc sau khi ñoaøn röôùc ñaõ an vò taïi laêng. Leã chaùnh teá ñöôïc toå chöùc vaøo luùc nöûa ñeâm hoâm aáy. Thöùc cuùng goàm coù moät con heo soáng traéng ñaõ moå thòt ñaët treân maâm, caùc maâm xoâi ñaép cao ñuû maøu, cuøng hoa quaû, baùnh traùi. Ñaây laø buoåi leã nghieâm trang nhaát vôùi ñaày ñuû nghi thöùc teá töï cuûa Leã Nghinh OÂng, goàm caùc tieát muïc sau: - Leã khai moõ (vò chaùnh teá ñaùnh 3 hoài moõ, moãi hoài goàm 120 tieáng, toång coäng thaønh 360 tieáng töôïng tröng cho moät naêm. Sau ñoù ñeán khai chieâng vaø khai troáng. - Vò chaùnh baùi nieäm höông, ñoïc vaên teá.

1040 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM - Ñoäi hoïc troø leã daâng höông, ñaêng, traø, quaû. - Daøn nhaïc trình dieãn nhaïc teá tröôùc baøn thôø. - Ñoäi hoïc troø leã chuùc röôïu, laïy thaàn vaø keát thuùc baèng ñoát sôù trong tieáng nhaïc hoøa taáu vang leân. Ñeå sang moät beân vaøi nghi thöùc leã baùi coøn röôøm raø vôùi ít taäp tuïc coù tính chaát meâ tín töø xöa coøn löu laïi, ta thaáy ñaây laø leã hoäi nöôùc lôùn nhaát cuûa ngö daân caùc vuøng bieån phía nam, trong ñoù haøm chöùa nieàm khao khaùt moäc maïc, chaân thaønh cuûa nhöõng con ngöôøi laøm ngheà treân soùng nöôùc, haèng ngaøy phaûi ñoái dieän vôùi moät thieân nhieân ñaày huyeàn bí vaø cuõng ñaày baát traéc. Trong khoaûnh khaéc cuûa khoâng khí leã hoäi thieâng lieâng vaø thaønh tín naøy, ta thaáy khoaûng caùch giöõa thaàn linh vaø ñôøi soáng daân daõ döôøng nhö khoâng coøn nöõa. (1) Leâ Phöông Chi dòch, Khai Trí xb, 1967, tr.225

Tuïc thôø cuùng caù OÂng vôùi coäi nguoàn raát xa xöa, ñöôïc phuû theâm maøu saéc Phaät giaùo vaø caû Nho giaùo phuø hôïp vôùi caáu truùc ña nguyeân trong tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät, trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån ñaõ tieáp thu vaø toân vinh moät soá ñaïo lyù coå truyeàn thaám ñöôïm tính nhaân vaên. Caù voi, moät sinh vaät coù ích ñaõ ñöôïc nhaân caùch hoùa thaønh moät Ñaáng cöùu nhaân ñoä theá, moät sinh vaät “hieàn” vaø “thieâng” chuyeân giuùp con ngöôøi qua khoûi tai naïn, vì theá ñöôïc con ngöôøi bieát ôn, toân suøng khoâng nhöõng khi soáng maø caû luùc cheát. Leã hoäi Nghinh OÂng, hay leã Cuùng caù OÂng chính laø dòp ñeå thoûa maõn nhu caàu ñeàn ôn, ñaùp nghóa theo ñaïo lyù truyeàn thoáng. Coát loõi hieän thöïc cuûa tuïc thôø cuùng caù OÂng, cuõng nhö vieäc toå chöùc leã hoäi haèng naêm cuûa cö daân ven bieån coù leõ cuõng laø ôû choã ñoù. Thaïch Phöông

1041

SOÙC TRAÊNG LEÃ HOÄI CHOÂL CHHNAM THMAÂY Daân toäc Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Khmer Nam Boä : Phaät (Tieåu thöøa) : Töø moàng 1 ñeán moàng 3, ñaàu thaùng Cheùt theo Phaät lòch cuûa ngöôøi Khmer : Taïi chuøa (laø chính) : - Leã möøng naêm môùi - Taém töôïng Phaät baèng nöôùc thôm - Taém caùc vò sö cao nieân (Röûa saïch caùi cuõ, ñoùn möøng caùi môùi tinh khieát)

Ñ

aïo Phaät Tieåu thöøa laø toân giaùo chính cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä, ñaõ thaâm nhaäp khaù saâu vaøo trong sinh hoaït ñôøi soáng cuûa quaàn chuùng, neân nhöõng leã hoäi cuûa hoï, duø baét nguoàn töø ñaâu, vaãn mang maøu saéc toân giaùo vaø khoâng thoaùt khoûi coång chuøa. Trong quaù trình phaùt trieån lòch söû, caùc leã hoäi coøn chòu söï pha taïp cuûa nhöõng yeáu toá toân giaùo khaùc nhö ñaïo Baø-la-moân, song ôû ñaây cuõng toàn taïi khaù roõ nguoàn goác leã nghi noâng nghieäp cuûa cö daân troàng luùa nöôùc. Ñieàu ñoù cuõng deã nhaän bieát qua caùc leã hoäi tieâu bieåu duø ñoù laø leã Choâl (leã vaøo naêm môùi), leã Ñoânta (leã cuùng oâng baø), hay leã Ok om bok (leã cuùng traêng). Caùc ngaøy leã cuûa ngöôøi Khmer theo taäp quaùn laâu ñôøi, ñöôïc toå chöùc

theo Phaät lòch, duø hieän nay haèng ngaøy trong ñôøi soáng hoï vaãn söû duïng döông lòch. Leã Choâl Chhnam Thmaây coù nghóa laø “vaøo naêm môùi” (Phaät lòch) töùc laø leã Teát lôùn nhaát haèng naêm cuûa ngöôøi Khmer, coøn goïi laø leã chòu tuoåi, thöôøng dieãn ra vaøo thaùng tö döông lòch (töùc ñaàu thaùng Cheùt cuûa ngöôøi Khmer). Ñaây laø thôøi ñieåm giao muøa giöõa muøa naéng vaø muøa möa, trong khi ñoù leã Ok om bok (leã cuùng traêng) laïi dieãn ra vaøo thôøi ñieåm giöõa muøa möa naéng (toáng tieãn muøa aåm öôùt ñeå ñoùn aùnh naéng maët trôøi). Leã thöôøng keùo daøi trong 3 ngaøy, ngoaøi yù nghóa ñoùn möøng naêm môùi, leã Choâl coøn coù yù nghóa chaám döùt thôøi kyø naéng haïn, böôùc sang thôøi kyø coù nöôùc trôøi doài daøo ñeå chuaån bò cho vuï laøm muøa tôùi.

1042 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Theo leä thöôøng haèng naêm, gaàn ñeán leã Choâl Chhnam Thmaây baø con Khmer lo chuaån bò raát chu ñaùo, maø tröôùc heát taäp trung ôû vieäc aên, maëc, ôû. Caùc chaùu nhoû ñöôïc oâng baø cha meï öu tieân saém nhöõng boä quaàn aùo môùi ñeå ñi chuøa vaø ñi chôi Teát vôùi baïn beø. Ñeå chuaån bò cho vieäc aên uoáng, ñaõi khaùch, daâng cho nhaø chuøa, gia ñình naøo cuõng lo chaø gaïo ñeå saün, laøm baùnh, chuaån bò thòt heo, gaø, vòt... Nöôùc sinh hoaït cuõng ñöôïc gaùnh ñoå ñaày gheø, ñaày chum. Moïi ngöôøi söûa sang baøn thôø Phaät, trang hoaøng nhaø cöûa, queùt doïn saân nhaø, giaãy coû ñöôøng ñi, keát coång chaøo... Moïi coâng vieäc ruoäng raãy luùc naøy cuõng döøng laïi. Ngay ngöôøi giuùp vieäc gia ñình, trong nhöõng ngaøy naøy cuõng ñöôïc nghæ ngôi ñeå veà thaêm vieáng cha meï, gia ñình, beø baïn. Traâu boø trong ba ngaøy naøy cuõng ñöôïc chuaån bò rôm coû ñaày ñuû, ñeå ôû trong chuoàng hoaëc thaû töï do ôû nôi coù ñieàu kieän. Trong ñeâm giao thöøa, treân baøn thôø coù baøy saün 5 nhaùnh hoa, 5 caây ñeøn caày, 5 caây nhang, 5 haït coám vaø nhieàu loaïi traùi caây. Cha meï, oâng baø taäp hôïp con chaùu laïi, ngoài xeáp chaân phía tröôùc baøn thôø toå tieân, ñoát nhang ñeøn, vaùi ba vaùi tieãn ñöa Teâveâña cuõ vaø röôùc oâng Teâveâña môùi, mong ñöôïc ban phuùc laønh. Hoï tin

raèng Teâveâña laø oâng tieân ñöôïc trôøi sai xuoáng chaêm soùc daân chuùng trong thôøi gian moät naêm, heát nhieäm kyø seõ coù vò khaùc xuoáng thay theá. Saùng ngaøy thöù nhaát (Sangk-ran) leã röôùc “Maha Sangkran môùi”(1). Leã naøy coù theå toå chöùc sôùm hay muoän trong ngaøy, mieãn laø choïn ñuùng giôø toát theo quan nieäm cuûa ngöôøi Khmer. Moïi ngöôøi ñöôïc taém goäi, maëc quaàn aùo ñeïp, mang nhang ñeøn, leã vaät ñeán chuøa. Döôùi söï ñieàu haønh cuûa oâng Acha, moïi ngöôøi xeáp haøng ñi voøng quanh chính ñieän 3 laàn ñeå laøm leã chaøo möøng naêm môùi.. Ngaøy thöù hai (Wonboùt), moãi gia ñình laøm leã daâng côm buoåi sôùm vaø buoåi tröa cho caùc vò sö saõi. Theo ñaïo Phaät Tieåu thöøa, thì trong caùc ngaøy leã tín ñoà ñi chuøa leã Phaät coù boån phaän mang côm vaø thöùc aên daâng cho sö saõi. Tröôùc khi aên, sö saõi tuïng kinh taï ôn ngöôøi laøm vaät thöïc. Buoåi chieàu ngöôøi ta laøm leã “Ñaép nuùi caùt” (Puoân phnoâm khsach) ngay taïi khuoân vieân chuøa, ñeå mong gaëp ñöôïc ñieàu laønh theo söï höôùng daãn cuûa vò Acha. Taäp tuïc naøy cuõng baét nguoàn töø moät söï tích cuûa moät thôï saên baén gaén vôùi ma thuaät caàu möa cuûa ngöôøi xöa. Ngaøy thöù ba (Lônsaék), sau khi ñaõ daâng côm saùng cho caùc vò sö ôû

SOÙC TRAÊNG  1043 chuøa, ngöôøi ta laøm leã taém töôïng Phaät baèng nöôùc coù öôùp höông thôm, roài sau ñoù taém cho caùc vò sö cao nieân ôû chuøa, nhaèm röûa heát caùi cuõ, nhöõng buïi baëm cuûa traàn theá trong naêm cuõ, ñeå böôùc sang naêm môùi vôùi moät thaân theå saïch seõ, hoaøn toaøn môùi. Tieáp theo ñoù laø leã caàu sieâu (Baêng skoâl). Caùc vò sö ñöôïc môøi ñeán thaùp löu giöõ haøi coát cuûa nhöõng ngöôøi quaù coá ñeå caàu kinh cho linh hoàn hoï ñöôïc sieâu thoaùt. Ñeán tröa moïi ngöôøi veà nhaø laøm leã taém töôïng Phaät thôø trong töøng gia ñình, roài chuùc möøng cha meï, oâng baø, daâng baùnh traùi ñeå

taï ôn. Cuõng coù khi hoï toå chöùc leã taém oâng baø, cha meï, goïi laø ñeå baùo hieáu. Trong ba ngaøy hoäi Choâl, baø con Khmer coøn ñi thaêm hoûi, möøng tuoåi naêm môùi cho nhau, chuùc nhau söùc khoûe, cuoäc soáng yeân vui, phaùt ñaït. Toái ñeán, ngöôøi ta ñoát phaùo thaêng thieân, ñoát oâng loùi, thaû dieàu, ñaùnh quay löûa. Caùc cuï giaø keå chuyeän thaàn thoaïi, coå tích cho con chaùu. Gaùi, trai tham gia caùc cuoäc haùt ñoái ñaùp aday, haùt duøkeâ, muùa romvoâng, romxaravan, muùa troáng xaødaêm.... Thaïch Phöông - Leâ Trung Vuõ

(1) Nguoàn goác leã röôùc Sangkran gaén lieàn vôùi huyeàn thoaïi Thomabal vaø Kabil Maha Prum (thaàn Boán Maët). Truyeän keå aèng trong moät cuoäc ñaáu trí, thaàn Kabil Maha Prum bò thua hoaøng töû Thomabal, vaø theo ñuùng lôøi höùa tröôùc, thaàn Mabil Maha Prum phaûi caét ñaàu töï saùt. Theo lôøi daën cuûa cha, 7 ngöôøi con gaùi cuûa thaàn Kabil Maha Prum ñaët ñaàu cha treân moät khay vaøng, ñem ñeå taïi hang Thuûy Tinh (Thamamialy) trong daõy Himalaya, vaø haèng naêm, moãi ngöôøi luaân phieân böng chieác ñaàu ñi quanh ngoïn nuùi Meru 3 laàn trong ngaøy. Thay vì phaûi röôùc ñaàu ñi quanh ngoïn nuùi, vaøo ngaøy ñaàu naêm, hoï röôùc Maha Sangkram (quyeån Ñaïi Lòch) ñi voøng quanh chính ñieän trong khuoân vieân chuøa 3 laàn ñeå nhôù veà huyeàn thoaïi xöa.

1044 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ OK OM BOK VAØ HOÄI ÑUA GHE NGOÂ Daân toäc Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Khmer Nam boä : Thaàn maët traêng : Raèm thaùng 12 (Phaät lòch Khmer) : Leã cöû haønh taïi caùc chuøa vaø gia ñình : - Thaû ñeøn treân nöôùc - Ñua ghe ngoâ taïi Soùc Traêng (caùc tænh veà döï)

I. LEÃ OK OM BOK

L

eã Ok Om Bok, tieáng Khmer coù nghóa laø Ñuùt coám deït, coøn coù teân khaùc laø leã Cuùng Traêng, (vì toå chöùc vaøo ñuùng hoâm traêng raèm vaø baét ñaàu töø khi traêng leân), cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä soáng ôû caùc tænh Cöûu Long, Caàn Thô, Soùc Traêng, Minh Haûi (cuõ), Kieân Giang. Xuaát phaùt töø moät tín ngöôõng daân gian cho raèng maët traêng laø thaàn baûo veä muøa maøng, ngöôøi Khmer haèng naêm cöù ñeán ngaøy raèm thaùng 12 theo Phaät lòch, töông öùng thaùng 10 aâm lòch, toå chöùc leã Ok Om Bok ñeå toû loøng bieát ôn vò thaàn ñaõ laøm cho muøa maøng toát töôi, mang laïi löông thöïc doài daøo cho con ngöôøi. Ñaëc ñieåm cuûa nghi leã naøy laø söï coù maët cuûa nhöõng em nhoû, ñöôïc ngöôøi ta laáy nhöõng haït coám deït ñuùt vaøo mieäng ñeå “laáy khöôùc”. Vaøo luùc naøy, thôøi tieát baét ñaàu khoâ raùo, gioù chöôùng thoåi nheï, luùa ngoaøi ñoàng baét ñaàu chín loám ñoám. Ñaëc bieät ñoái vôùi tuoåi treû, vaøo nhöõng ngaøy naøy trai gaùi thöôøng ruû nhau

ñi chôi, ngaém traêng, taâm söï vaø toû tình. Ñeå chuaån bò cho ñeâm leã cuùng Traêng ngöôøi ta ñaøo loã tröôùc saân nhaø, hay saân chuøa (nôi döï ñònh cuùng leã) ñeå choân hai caây truï tre, hay taàm voâng, beân treân coù moät caây xaø ngang daøi ñoä 3 meùt, gioáng nhö moät coång chaøo coù trang trí hoa laù. Döôùi coång coù keâ moät chieác baøn phuû vaûi ñeïp, beân treân ñeå moät loï hoa, nhang, ñeøn vaø caùc thöùc cuùng goàm coù traùi caây nhö chuoái, böôûi, cam, thôm cuøng caùc loaïi cuû coù chaát boät nhö khoai lang, khoai mì, khoai moân vaø baùnh keïo, ñaëc bieät laø moùn coám deït ñöôïc cheá bieán töø nhöõng boâng neáp vöøa chín ñaàu muøa laáy töø ngoaøi ñoàng veà. Moïi ngöôøi töø giaø ñeán treû ñeàu aên maëc ñeïp, doïn deïp trang hoaøng nhaø cöûa ñeå ñoùn traêng. Buoåi toái, khi oâng traêng raèm to nhö chieác ñóa maøu vaøng ñoû vöøa nhoâ leân khoûi ngoïn caây thì daân chuùng ñaõ teà töïu ñoâng ñuû taïi nôi khuoân vieân chuøa, hay ôû nôi saân nhaø, hoaëc nhieàu nhaø cuøng taäp hôïp nhau laïi taïi moät

SOÙC TRAÊNG  1045 ñòa ñieåm roäng raõi, thuaän lôïi nhaát ñeå chuaån bò leã cuùng. Baø con ñeán döï leã ñöôïc môøi ngoài treân nhöõng chieác chieáu hay taám ñeäm traûi saün treân ñaát, hai tay cung kính chaép laïi ñeå ra tröôùc maët höôùng veà phía maët traêng ñang leân. Moät cuï giaø laøm chuû leã ñöùng ra ñoïc lôøi khaán, noùi leân loøng bieát ôn cuûa con ngöôøi ñoái vôùi thaàn, xin thaàn tieáp nhaän nhöõng leã vaät vaø caàu mong trong nhöõng ngaøy thaùng tôùi, thaàn Traêng seõ ñem laïi cho moïi nhaø, moïi ngöôøi nhöõng nieàm vui môùi: söùc khoûe, thôøi tieát toát ñeïp, möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu, cuoäc soáng thaùi bình, no aám. Leã xong, khi tuaàn höông vöøa chaùy heát, ngöôøi giaø goïi caùc em beù laïi ngoài xeáp baèng thaønh haøng, hai tay chaép laïi, roài töø töø boác nhöõng nhuùm coám ñuùt vaøo moàm töøng em moät, tay kia ñaám nheø nheï vaøo sau löng, vaø hoûi: - Caùc chaùu ngoan cuûa oâng (hoaëc baø) naêm nay muoán gì? Caâu traû lôøi cuûa caùc chaùu raát ña daïng. Coù chaùu mong öôùc coù nhieàu vaøng baïc, chaâu baùu, traâu boø. Coù chaùu mong sau naøy coù vôï ñeïp, giaøu sang. Coù chaùu muoán ñöôïc aên no, ñöôïc hoïc haønh... Naêm naøo, nhöõng caâu traû lôøi cuûa ñaùm treû suoân seû, leã ñoä, raønh roït thì ngöôøi lôùn coi nhö ñoù laø nhöõng tín hieäu cuûa ñieàm laønh ñoái vôùi daân

trong soùc, trong xaõ vaøo nhöõng ngaøy saép ñeán. Keá ñoù, moïi ngöôøi haï maâm cuùng cuøng nhau höôûng leã vaät, vöøa aên vöøa keå chuyeän saûn xuaát, chuyeän laøng xoùm thay ñoåi... Treû em, thanh nieân thì vui chôi, muùa haùt. Neáu coù khaùch töø xa ñeán döï, chuû nhaø goùi moät ít coám deït ñeå laøm quaø. ÔÛ nhöõng nôi thò töù, thò traán, vaøo ñeâm leã naøy, ngöôøi ta ñoå ra ñöôøng ñoâng ngheït ñeå vui leã Cuùng Traêng. Tham gia leã naøy, khoâng chæ coù ngöôøi Khmer maø coøn coù ñoâng ñaûo ngöôøi Hoa, ngöôøi Vieät cuøng vui chung. Choã naøy toå chöùc ñaáu voõ, keùo co, choã kia bieåu dieãn vaên ngheä nhö haùt duøkeâ, haùt taäp theå romvoâng, romxaravan, laêmteo, aday... Nhöõng ñeâm vaên ngheä, vui chôi dieãn ra trong tieáng nhaïc, tieáng troáng roän raøng, doàn daäp, coù khi keùo daøi suoát ñeâm, cuoán huùt haøng ngaøn ngöôøi tham gia. Trong khi ñoù, ôû caùc ngoâi chuøa Khmer, ngöôøi ta toå chöùc thaû ñeøn nöôùc treân soâng, raïch, hoaëc ao hoà vaø thaû ñeøn giaáy bay theo gioù. Ñeøn nöôùc ñöôïc keát baèng thaân beï chuoái traéng theo moâ hình ngoâi ñeàn nhoû, coù trang trí hoa côø, phöôùn, beân trong baøy moät ít leã vaät traùi caây, baùnh keïo, muoái... Môû ñaàu, moät vò sö thaép ñeøn caày vaø nhang, roài höôùng daãn moïi ngöôøi ñoïc kinh töôûng nhôù ñeán ñöùc Phaät. Sau ñoù, ngöôøi ta röôùc ñeøn ra beán nöôùc, hoaëc ao hoà gaàn ñoù, coù ñoaøn muùa troáng

1046 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM xaø daêm ñi theo bieåu dieãn. Ñeán ñòa ñieåm ñaõ ñònh, nhöõng chieác beø chuoái coù nhang ñeøn chaùy saùng ñöôïc ñöa xuoáng nöôùc vaø ñaåy ra xa. Nhöõng chieác ñeøn töø töø troâi theo doøng nöôùc, trong khi tieáng hoan hoâ, cöôøi noùi cuûa ñaùm ñoâng ñöùng treân bôø vaãn roän leân khoâng döùt.

Theo quan nieäm cuûa ngöôøi Khmer, tuïc thaû ñeøn nöôùc nhaèm xua tan boùng toái, söï oâ ueá vaø buoàn baõ, gioáng nhö leã toáng oân, toáng dòch cuûa ngöôøi Vieät, ñeå chæ coøn laïi söï bình yeân, nieàm vui vaø tình ñoaøn keát xoùm laøng. Laø moät daïng leã hoäi noâng nghieäp, leã Cuùng Traêng vôùi nhöõng hy voïng ñieàu laønh, may maén vaø haïnh phuùc phaûn aùnh ñöôïc ñaëc tính, taâm lyù chaát phaùc vaø hoàn nhieân cuûa ngöôøi noâng daân Khmer cuøng nhöõng öôùc mô bình dò: möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng töôi toát, moïi ngöôøi aám no, haïnh phuùc.

phong

tuïc

öùng moät caùch cuoàng nhieät. Ghe ngoâ, tieáng Khmer laø “tuk ngoâ”, moät loaïi thuyeàn ñoäc moäc khoeùt töø thaân caây goã toát, ra ñôøi töø nhieàu theá kyû tröôùc ñaây. Ñaây laø moät loaïi ghe ñua ñaëc tröng cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä. Töông truyeàn, ghe ngoâ töôïng tröng cho söùc maïnh vaø söï hung döõ. Ghe ngoâ ñaõ töøng laø phöông tieän trong caùc cuoäc thuûy chieán, neân ñua ghe ngoâ ñöôïc coi nhö moân theå thao quaân söï. Khaùc vôùi ghe ñua cuûa ngöôøi Vieät thöôøng coù beà daøi ngaén hôn, beà ngang roäng hôn vaø coù söùc chôû trung bình töø 15 ñeán 20 tay ñua, ñöôïc gheùp töø nhieàu mieáng vaùn, ghe ngoâ ñöôïc thieát keá ñaëc bieät daøi töø 25 ñeán 30 meùt, mình thon nhö con raén löôùt soùng toát nhôø löïc caûn nhoû, muõi vaø laùi ñeàu cong vaùt leân, muõi coù thaáp hôn laùi moät ít. Muõi ghe

II. HOÄI ÑUA GHE NGOÂ

Theo

ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa cuøng höôûng

cuûa

ngöôøi

Khmer, tieáp theo ñeâm leã Cuùng Traêng, saùng hoâm sau laø hoäi ñua ghe ngoâ. Ñaây laø hoäi töng böøng, naùo nhieät nhaát, ñöôïc chuaån bò khaù coâng phu, moät sinh hoaït vaên hoùa, theå thao coù söùc thu huùt haøng chuïc vaïn ngöôøi tham gia, khoâng nhöõng chæ coù ñoàng baøo Khmer, maø coù ñoâng ñaûo

thöôøng chaïm ñaàu xieát (moät loaïi raén nöôùc), hay ñaàu chim phöôïng. Töø be xuoáng ñeán nöôùc ñöôïc trang trí baèng nhöõng hình sôn traéng, xanh, ñoû, vaøng. Phaàn löôøn ghe thöôøng sôn ñen. Do chieàu daøi cuûa ghe quaù lôùn, coù ñuû choã ngoài cho 45 ñeán 50 tay bôi, ñeå ñaûm baûo an toaøn, traùnh ñöôïc hieän töôïng vôõ, gaõy hay “xoaén voû ñoã” trong khi taêng toác ôû nöôùc

SOÙC TRAÊNG  1047 ruùt hoaëc ngoaët gaáp, ngöôøi ta ñaõ coá

chaëng ñöôøng ñua keùo daøi tôùi maáy

ñònh theâm moät caây goã chaéc laøm ñaø

kiloâmeùt, hai beân bôø soâng ngöôøi

chòu löïc doïc theo thaân ghe chaïy

xem ñöùng ñoâng ngheït - ñuùng laø

suoát töø muõi ñeán laùi.

ñoâng nhö hoäi - treû con leo leân caønh

Vôùi kieåu ghe ñöôïc thieát keá nhö vaäy, cho neân khi bôi ñua ñoøi

caây ñeå quan saùt, ngöôøi thì loäi xuoáng nöôùc ñeå xem cho gaàn, cho roõ.

hoûi ngöôøi ñieàu khieån phaûi coù moät

Khi phaùo leänh noå, nhöõng chieác

ngheä thuaät ñieâu luyeän, giaøu kinh

ghe daøi nhö nhöõng con raén khoång

nghieäm. Neáu khoâng quen, ñoäng taùc

loà noåi leân treân maët nöôùc lao vuùt ñi

bôi khoâng nhòp nhaøng, ghe raát deã

nhö teân baén theo höôùng chæ ñöôøng

bò laät uùp. Thöôøng tröôùc khi ñöa ghe

cuûa nhöõng coïc tieâu caém treân doøng

xuoáng döôùi nöôùc, ngöôøi ta toå chöùc

soâng.

taäp bôi treân caïn ñeå cho thuaàn thuïc moät soá ñoäng taùc. Ngöôøi Khmer coi ghe ngoâ ñua khoâng gioáng nhö caùc ghe thoâng thöôøng maø laø moät vaät thieâng. Vì vaäy, tröôùc khi ñi döï thi, hoï thöôøng laøm leã taï thaàn, thaép höông cuùng vaùi, sau ñoù choïn ngöôøi ñieàu khieån, ngöôøi laùi, quaân daàm bôi, vaø toå chöùc chieâu ñaõi nhöõng ngöôøi tham gia cuoäc thi. Ñoäi quaân bôi ñeàu goàm nhöõng trai traùng khoûe maïnh, coù kinh nghieäm, bieát phoái hôïp ñoäng taùc chaët cheõ, maëc trang phuïc ñeïp, ñoäi muõ ñoàng phuïc. Ngöôøi ngoài ñaàu chæ huy ñöôïc choïn töø nhöõng ngöôøi coù uy tín vaø thoâng thaïo ñöôøng nöôùc.

Theo nhòp thuùc quaân baèng tieáng coàng cuûa ngöôøi ñöùng ôû giöõa ghe, caû maáy chuïc chieác daàm giô leân, boå xuoáng raäp raøng nhö nhöõng caùnh tay maùy. Tieáng hoø reo coå vuõ naùo nhieät, tieáng troáng thoâi thuùc vang ñoäng caû moät vuøng, nhaát laø khi coù moät chieác ghe veà ñeán ñích. Coâng chuùng vaãy muõ, vaãy noùn, hoan hoâ vang daäy, cuoàng nhieät. Ngaøy xöa, caùch ñaây haøng traêm naêm, vaøo dòp leã Ok Om Bok, ngöôøi Khmer toå chöùc ñua ghe ôû Vaøm Tho (Pomkentho) thuoäc Myõ Xuyeân, vì ôû ñoù ghe ngoâ töø vuøng Baïc Lieâu, Caø Mau leân, töø vuøng Kieân Giang xuoáng

Cuoäc ñua dieãn ra nghieâm trang

ñeàu thuaän tieän. Ñoaïn soâng daønh

vaø ñaày haøo höùng, coù söùc cuoán huùt

cho cuoäc ñua khaù thaúng, doøng nöôùc

haøng chuïc vaïn ngöôøi xem. Treân

chaûy chaäm vaø ñeàu, treân bôø coù chôï

1048 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM buùa, coù nhaø cöûa ñoâng vui. Nhöõng

veà ñöôøng ñua treân soâng toát, cuõng

ngöôøi ñi xem ñua thöôøng ñi baèng

nhö choã aên nghæ cuûa khaùch thaäp

thuyeàn caø chaâu vaø thuyeàn caø chai

phöông veà döï hoäi - soá ngöôøi xem coù

ñaäu doïc hai beân bôø soâng. Hoï ñem

naêm leân tôùi 30 vaïn.

theo caû löông thöïc, noài nieâu ñeå naáu nöôùng vaø aên nguû taïi choã.

Trong vaøi naêm trôû laïi ñaây, thaønh phoá Hoà Chí Minh, vaøo dòp

Haèng naêm, caùc tænh ñoàng baèng

Quoác khaùnh haèng naêm cuõng ñaõ toå

Nam Boä coù ñoâng ngöôøi Khmer, vaøo

chöùc hoäi ñua thuyeàn truyeàn thoáng

dòp leã Ok Om Bok ñeàu coù toå chöùc

treân soâng Saøi Goøn vôùi hai loaïi ghe

ñua ghe ngoâ nhö moät sinh hoaït

baàu vaø ghe ngoâ. Haàu heát caùc ñoäi ñua

vaên hoùa theå thao truyeàn thoáng.

ghe ngoâ (coøn goïi laø thuyeàn roàng) laø

Töø sau ngaøy giaûi phoùng, nhieàu cuoäc ñua ghe ngoâ cho caû khu vöïc ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñöôïc toå chöùc ñeàu ñaën taïi thò xaõ Soùc Traêng - nôi ñaây coù ñieàu kieän thuaän lôïi

caùc ñoäi noåi tieáng cuûa nhöõng tænh Kieân Giang, Caø Mau, Soùc Traêng, Caàn Thô, An Giang veà tham gia tranh giaûi. Thaïch Phöông - Leâ Trung Vuõ

1049

VIEÄT BAÉC HOÄI MÔØI MEÏ TRAÊNG Daân toäc Thôøi gian Ñòa ñieåm

: Taøy : Muøa xuaân : Ñoâng Kheâ, tænh Cao Baèng

T

ieáp theo Teát Nguyeân Ñaùn, möøng ñoùn xuaân sang, ngöôøi Taøy vuøng Ñoâng Kheâ, tænh Cao Baèng(1) thöôøng môû hoäi caàu muøa, caàu söùc khoûe cho moïi ngöôøi vaø toå chöùc vui chôi. Coù theå ñoù laø hoäi Tung coøn trong leã Xuoáng ñoàng (Loàng Toàng), hoaëc ñoù laø hoäi môøi Meï Traêng, coøn goïi laø hoäi Traêng hay hoäi Hai. Hoäi môøi Meï Traêng ñöôïc chuaån bò chu ñaùo vaø thöôøng keùo daøi nhieàu ngaøy hôn hoäi Tung coøn. Hoäi chæ môû rieâng trong töøng baûn hoaëc coù môøi theâm moät soá ngöôøi thaân thuoäc töø caùc baûn laân caän cuøng tham gia. Buoåi saùng moàng moät Teát, trong leã cuùng Thoå coâng, moät thieáu nöõ thanh taân trong baûn ñöôïc cöû ra ñöùng xin pheùp thaàn cho môû hoäi Hai vaø löôïn Hai (haùt môøi Traêng). Sau khi xin pheùp thaàn roài, coâ gaùi môøi ngöôøi giaø trong baûn choïn ngaøy toát ñeå môû hoäi, cuõng nhö keát thuùc. Tieáp theo laø khaâu choïn ngöôøi vaø phaân coâng vieäc toå chöùc hoäi.

Moïi nhaø trong baûn ñeàu naùo nöùc chuaån bò nghóa vuï ñoùng goùp phaàn mình. Luùc naøy, muøa maøng ñaõ thu hoaïch xong, thoùc luùa ñaõ vaøo boà, vaøo kho, lôïn beùo coù saün trong chuoàng. Nôi goùc nhaø, chum röôïu ñaõ boác men thôm daäy. Tröôùc heát, nhöõng ngöôøi kheùo tay trong baûn lo söûa soaïn dieãn tröôøng. Hoï choïn moät khu ñaát troáng, baèng phaúng trong baûn, roài laáy vaùn, chaët tre, ñan pheân, döïng saøn cuùng. Saøn cao tôùi ngöïc, chung quanh coù pheân vaây kín. Ñoù laø nôi ñaët maâm höông, baøy leã vaät. Beân caïnh saøn laø moät giaøn hoa (traïm boäc) nôi Meï Traêng vaø thaàn nam nöõ xuoáng haùi hoa. Moät nhoùm khaùc lo höông, cheø, hoa, röôïu, baùnh traùi, gaïo thòt... Quan troïng hôn caû laø nhöõng ngöôøi ñöôïc choïn löïa ñeå ñoùng caùc vai trong leã hoäi. Hoï phaûi vöøa ñeïp ngöôøi, ñeïp neát, gioûi haùt, muùa. Sau khi ñöôïc phaân coâng, soá ngöôøi naøy töï lo trang phuïc, oân taäp caùc baøi haùt, tìm ñeán

1050 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM nhöõng baø meá gioûi vaên ngheä goïi laø Meá Coác ñeå hoïc hoûi theâm nhöõng baøi löôïn Hai.

neâu baèng truùc, ñöùng baûo veä tröôùc

Leã hoäi mang muïc ñích caàu Meï

ñoù Meï Traêng röïc rôõ nhaát: aùo luïa ñoû,

Traêng ban ñieàu laønh, ñieàu toát cho daân baûn, muøa maøng boäi thu, gia suùc sinh soâi, khoâng bò dòch beänh... Hai Meï Traêng töôïng tröng cho ngöôøi ôû thöôïng giôùi laø nhöõng nhaân vaät

ñeïp, mang laïi haïnh phuùc, aám no cho con ngöôøi. ÔÛ ñaây, khoâng khí hoäi nhö troän laãn giöõa thöïc taïi vaø huyeàn aûo trong moái giao hoøa tình caûm giöõa ngöôøi traàn tuïc vaø ngöôøi coõi tieân trong tieát trôøi xuaân aám aùp, ñaày phaán chaán. Hoäi baét ñaàu leã daâng hoa, roài ñeán löôïn Hai (töùc laø ca haùt) ñeå tieãn hoàn ñoaøn ngöôøi traàn gian leân cung traêng, ñoùn môøi Meï Traêng xuoáng ñaát. Caùc vai chính trong cuoäc leã dieãu haønh goàm: Hai phuï nöõ traïc tuoåi trung nieân coù voùc daùng ñeïp ñoùng vai hai Meï Traêng (ñöôïc goïi laø Cöôøng Hai ñeå hoàn Meï Traêng nhaäp

vaøo) haùt ñoái ñaùp vôùi ngöôøi traàn. Hai phuï nöõ khaùc ñoùng vai muï Khoûa (coøn goïi laø thieáp Slôû) laøm nhieäm vuï daâng hoa vaø caàu nguyeän. Giuùp vieäc cho hai baø, coù moät soá thieáu nöõ tham gia muùa haùt. Hai thanh nieân caàm 2 caây

nhaø Meï Traêng. Taát caû caùc nhaân vaät noùi treân ñeàu hoùa trang ñeïp, trong quaàn hoàng, khaên ñoû, tay caàm daûi luïa hoàng. Haønh trình leân cung traêng ñi qua hai chaëng: Chaëng thöù nhaát qua theá giôùi coõi ngöôøi goàm ñöôøng trong baûn, vöôøn rau, vöôøn caây aên quaû, mieáu Thoå coâng, gieáng nöôùc, caùnh ñoàng luùa, baõi daâu, phuû Thaønh Laâm, ñình Tieân, ñoàng Quaï, nuùi Vöôïn, theá giôùi ong ve, qua caàu Tam Quang. Chaëng thöù hai ñi vaøo khoâng trung qua nôi ôû cuûa nhöõng ngöôøi cheát yeåu, chôï Trai-Gaùi, chôï Tam Quang, möôøng Toå Tieân, möôøng nhöõng ngöôøi laøm quan ôû haï giôùi, cuoái cuøng ñeán cung traêng. Ñoaøn röôùc khi veà ñeán haï giôùi, coù theâm hai Meï Traêng vaø 14 vò thaàn nam nöõ khaùc. Khi ñoaøn veà tôùi maët ñaát, moïi ngöôøi haân hoan reo hoø, haùt ca, laøm leã daâng hoa. Sau nhöõng ñoaïn haùt chaøo hoûi, haùt chuùc tuïng laø nhöõng lôøi caàu nguyeän xin luùa gioáng, xin nöôùc töôùi ñuû ñeàu, ngaên thuù röøng khoâng cho veà phaù hoaïi muøa maøng, ngoâ luùa boäi thu. Laïy Meï cho con luùa gioáng, Cho con gioáng luùa nöông,

VIEÄT BAÉC  1051 Cho con gioáng luùa ñoàng, Gioáng luùa teû gaët ñaàu muøa, Gioáng luùa neáp gaët cuoái vuï Thaùng naêm cho nöôùc ñeå caøy caáy... Vuï naøy toát hôn vuï xöa, Muøa naøy toát hôn muøa tröôùc, Goác luùa ôû bôø treân, Boâng truøm qua bôø döôùi...

Meï Traêng cuõng tham gia ñoái

ñaùp vôùi ngöôøi traàn gian ñi döï hoäi veà moïi chuyeän, thöôøng laø vieäc sinh soáng, laøm aên, muøa maøng, söùc khoûe, tröø tình yeâu. Vaø khi muùa haùt, Meï Traêng laáy khaên che maët.

tröng nhö hình maët traêng, thuyeàn, hoa, maâm xoâi... Taïi nôi saøn cuùng ngoaøi ñoàng seõ dieãn ra moät cuoäc haùt “löôïn” môùi mang noäi dung chia tay taïm bieät giöõa ngöôøi traàn gian vaø ngöôøi thöôïng giôùi. Suoát bao nhieâu ngaøy leã hoäi, caùc nhaân vaät (ñöôïc thay ñoåi teân goïi) ñaõ soáng chan hoøa cuøng nhau, thoâng caûm saâu saéc, nay chia tay khoâng khoûi buøi nguøi. Baøi haùt “löôïn” luùc naøy naëng tình, naëng nghóa, löu

Cöù nhö theá, cuoäc vui keùo daøi

luyeán tieãn ñöa nhö chaúng muoán

ngaøy laïi ngaøy, coù khi tôùi hai tuaàn.

rôøi. Meï Traêng giôø ñaây khoâng coøn laø

Cuõng trong thôøi gian ñoù, ngöôøi ta

ngöôøi Trôøi xa laï maø ñaõ trôû thaønh

toå chöùc xen keõ caùc troø chôi nhö

baïn thaân cuûa ngöôøi. Hoï oâm nhau

choïi gaø, ñaùnh yeán (caàu loâng), ñaùnh

khoùc söôùt möôùt tröôùc giôø taïm bieät

quay... Cho tôùi moät hoâm moïi ngöôøi

vaø heïn sang naêm seõ gaëp laïi nhau.

trong baûn thaáy cuoäc vui ñaõ ñuû, ca haùt ñaõ caïn, lôøi caàu ñaõ xong, thì laøm leã keát thuùc hoäi. Leã keát thuùc goïi laø Sloáng Hai, töùc leã tieãn Traêng veà trôøi, laø ngaøy ñoâng vui nhaát cuûa hoäi, coù nhaân daân trong baûn, baø con thaân thuoäc, khaùch môøi caùc baûn laân caän. Luùc naøy ngöôøi ta phaûi döïng theâm moät saøn cuùng ôû ngoaøi ñoàng roäng hôn. Daân chuùng taäp trung töø saøn cuùng trong baûn roài cuøng keùo ra ñoàng. Hai thanh nieân caàm neâu ñi song song daãn ñaàu. Ñoaøn ngöôøi ñi theo caùc vaät töôïng

Tình thöông ñoâi ta nhö non cao nuùi caû, Chôù nhö chieác laù gai nghieâng ngaû lung lay, Chôù nhö boâng coû tranh bay theo chieàu gioù Traêng veà trôøi loøng ta xieát noãi nhôù thöông...

Coøn ñaây laø ñoaïn lôøi haùt cuûa Meï Traêng nhaén ngöôøi traàn: Nhaén baïn ngaøy buoàn haõy beû caønh caây ñeå treân phieán ñaù. Ngaøy vui haõy beû caønh laù ñeå treân caây. Ñeå Traêng treân thöôïng giôùi ñöôïc nhìn, ñöôïc thaáy. Ngöôøi traàn buoàn coøn bieát theâu thuøa, may vaù, Traêng buoàn, phaûi suoát ñôøi ôû goùa treân tieân....

1052 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Caâu keát thuùc cuoái cuøng cuûa baøi haùt “Suoát naêm khoâng coøn thaáy ta nöõa baïn ôi!” cuõng laø luùc Meï Traêng rôøi coõi traàn. Luùc naøy, Meá Coác phaûi laøm ñoäng taùc “thu hoàn” hai ngöôøi ñoùng vai Meï Traêng, coøn hai ngöôøi naøy seõ ngaát ñi trong khoaûnh khaéc, roài tænh laïi ñeå trôû thaønh daân baûn thöôøng ngaøy.

ñi, caùc gia ñình taäp hôïp nhau laïi, toå chöùc aên uoáng möøng hoäi, vui veû vôùi nieàm hy voïng moïi söï toát laønh, yeân vui naêm nay seõ ñeán vôùi baûn laøng. Nhöõng khaùch môøi töø caùc baûn gaàn, möôøng xa cuøng döï böõa côm vui hoäi vôùi daân baûn theo tuïc hieáu khaùch truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa ñoàng baøo nôi ñaây.

Hoäi keát thuùc, saøn cuùng trong baûn cuõng nhö ngoaøi ruoäng ñöôïc dôõ

Leâ Trung Vuõ

(1) Daân toäc Taøy-Cao Baèng thuoäc ngöõ heä Taøy-Thaùi

HOÄI TUNG COØN Daân toäc Thôøi gian Ñòa ñieåm

: Taøy : Muøa xuaân : Tænh Cao Baèng

V

aøo dòp möøng xuaân môùi sau Teát Nguyeân Ñaùn, ñoàng baøo caùc daân toäc mieàn Baéc thöôøng chôi neùm coøn trong leã hoäi muøa xuaân. Hôn theá, ñaây khoâng chæ laø troø giaûi trí, maø coøn laø moät hình thöùc giao duyeân mang maøu saéc nghi leã, tín ngöôõng, ñöôïc coäng ñoàng toå chöùc ñeå caàu phuùc moät naêm môùi no ñuû, trai gaùi thaønh ñoâi, gaàn guõi vaø phaùt trieån gioáng noøi. Ngöôøi Möôøng (Hoøa Bình), ngöôøi Thaùi (Taây Baéc), ngöôøi Moâng (Vieät Baéc), ngöôøi Vieät (ñaát toå Baïch Haïc,

Phuù Thoï) ñeàu tung coøn, vaø moãi nôi coù loái chôi rieâng cuûa mình. Ngöôøi Taøy cuõng vaäy, haèng naêm, sau ngaøy moàng 3 Teát cho tôùi heát thaùng gieâng, baûn laøng môû hoäi, caùc cuoäc tung coøn ñöôïc xem laø troø chôi haáp daãn nhaát ñoái vôùi nam nöõ thanh nieân. Theo truyeàn thuyeát, coù chaøng Pia moà coâi cha meï, ngheøo neân khoâng ai chôi vôùi anh ta. Pia boû vaøo röøng, haùi quaû röøng tung chôi moät mình. Laàn noï, do tung quaù maïnh, quaû coøn bay vuùt leân taän chín taàng maây vaø moät naøng tieân treân thöôïng giôùi baét

VIEÄT BAÉC  1053 ñöôïc. Naøng tieân ñaõ bay xuoáng traàn, cuøng tung coøn vôùi Pia. Roài sau ñoù hoï yeâu nhau, neân vôï choàng. Ngöôøi daân baûn cho raèng Pia nhôø coù quaû coøn maø ñaït ñöôïc haïnh phuùc. Töø ñoù trai gaùi trong baûn ñaõ laøm quaû coøn baèng vaûi coù tua daøi ñeïp vaø tung cho nhau chôi ñeå tìm baïn, tìm duyeân. Baõi chôi coøn laø moät khu ñaát phaúng ôû gaàn ven baûn. Ngöôøi ta troàng ôû giöõa baõi ñaát moät caây tre hoaëc caây vaàu cao, ôû treân choùt treo moät phoûng coøn. Phoûng coøn laø voøng troøn baèng tre coù ñöôøng kính töø 3040cm, daùn kín beân trong baèng moät tôø giaáy hoàng moûng töôïng tröng cho söï trong traéng cuûa ngöôøi thieáu nöõ ôû ñoä tröôûng thaønh. Quaû coøn ñöôïc khaâu baèng nhieàu muùi vaûi xanh, ñoû, tím, vaøng saëc sôõ, beân trong nhoài ñaày nhöõng haït thoùc vaø haït boâng. “Thoùc cho caùi aên, boâng cho caùi maëc.” Söï caàu mong vaø tín nguôõng aån chöùa ngay trong loøng quaû coøn caêng troøn söùc soáng. Quaû coøn coù ñuoâi daøi baèng nhöõng tua vaûi ñuû caùc maøu nhaèm ñeå ñònh höôùng luùc tung leân vaø cuõng ñeå ñeïp maét khi bay. Theo leä, moãi noùc nhaø duø ngheøo hay giaøu ñeàu söûa soaïn moät maâm côm, roài mang ra ruoäng thôø, luùc naøy laø baõi coøn, ñeå laøm leã cuùng Trôøi, Ñaát.. Treân maâm cuùng coøn baøy theâm hai quaû coøn - töôïng tröng söùc maïnh cuûa nam giôùi, cuõng laø maàm moáng cuûa söï sinh soâi. Phoûng coøn vaø quaû coøn taïo thaønh moät caëp ñoái

öùng, coâng cuï vaø coát loõi cuûa troø chôi ñi lieàn vôùi nhau thaønh ñoâi, hoaøn thieän cuoäc soáng muoân ñôøi. Môû ñaàu cuoäc chôi, ngöôøi chuû trì leã hoäi vôùi trang phuïc ñeïp, nghieâm trang nhö moät phaùp sö ñeán ñaët hai quaû coøn leân ñaøi leã giöõa trôøi, caàu yeân cho baûn laøng, caàu loäc cho moïi ngöôøi, caàu muøa cho moïi nôi... Sau phaàn nghi leã - quaû coøn ñaõ ñöôïc ban pheùp - ngöôøi chuû trì tung caû hai quaû coøn leân cao ñeå moïi ngöôøi tranh cöôùp, môû maøn cho cuoäc vui. Caùc quaû coøn cuûa moïi gia ñình sau ñoù cuõng ñöôïc tung leân, bay gaàn, bay xa quanh phoûng coøn troâng nhö nhöõng caùnh böôùm muøa xuaân. Gia ñình naøo cuõng mong cho con mình neùm thuûng ñöôïc phoûng coøn ñeå caàu may. Nhöng ngöôøi ta coøn nhaän bieát moät ñieàu laø coù nhöõng quaû coøn neùm ra khoâng nhaém vaøo phoûng coøn, maø laïi nhaém vaøo ngöôøi naøo ñoù ñaõ coù chuû ñònh. Cuoäc chôi cöù theá keùo daøi tôùi luùc coù quaû coøn xuyeân qua phoûng coøn. Theá laø hoaøn taát, bieåu töôïng cuûa haønh ñoäng tính giao ñaõ trôû thaønh hieän thöïc. Nhieàu gia ñình môøi khaùch döï hoäi veà nhaø phaù coã theo tuïc hieáu khaùch coå truyeàn. OÂng töø, ngöôøi chuû trì leã hoäi ñaõ tung quaû coøn ñaàu tieân leân thì cuõng laø ngöôøi kheùp laïi hoäi caàu muøa, giao duyeân baèng vieäc duøng dao raïch quaû coøn vaø ban phaùt nhöõng haït gioáng (haït thoùc vaø haït boâng) cho moïi ngöôøi. Theo quan nieäm cuûa ngöôøi

1054 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Taøy, nhöõng haït gioáng naøy laø gioáng thieâng, seõ ñaâm choài naûy loäc nhanh choùng vì ñaõ ñöôïc truyeàn hôi aám cuûa nhöõng baøn tay nam nöõ (aâm döông) trong hoäi xuaân. Ai ai cuõng vui veû ñoùn nhaän nhöõng haït gioáng thieâng cuûa Trôøi - Ñaát - Con ngöôøi, vôùi nieàm hy voïng raèng vuï muøa saép ñeán seõ ñöôïc boäi thu, con ngöôøi seõ sinh soâi, baûn laøng seõ no aám, ñoâng vui.

ñaëc tröng vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Taøy cuõng nhö cuûa nhieàu daân toäc khaùc ôû Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ. Ngoaøi yù nghóa ñua taøi, thì tín ngöôõng phoàn thöïc caàu mong vaïn vaät sinh soâi lieân tuïc noåi leân nhö moät chuû ñeà tröõ tình vaø nhaân vaên saâu saéc caàn ñöôïc baûo löu. Leâ Trung Vuõ

Nhö vaäy, tung coøn ñaõ trôû thaønh

HOÄI CHÔI NUÙI MUØA XUAÂN Daân toäc Thôøi gian Ñòa ñieåm

N

: Moâng : Muøa xuaân : Laøo Cai, Haø Giang

göôøi Moâng aên Teát theo aâm lòch vaø chuaån bò aên Teát khaù chu ñaùo. Tröôùc heát, phaûi coù lôïn to, gaø beùo. Lôïn Teát cuõng nhö lôïn cöôùi, phaûi nuoâi haèng naêm, coù khi vaøi naêm, röôïu vaø löông thöïc cuõng phaûi ñaày ñuû. Xöa kia muøa maøng moãi naêm chæ laøm moät vuï, neân ngöôøi ta aên Teát keùo daøi caû thaùng trôøi, töø giöõa thaùng chaïp ñeán giöõa thaùng gieâng. Nhaø naøy moå lôïn môøi caû xoùm, roài ñeán nhaø khaùc cuõng vaäy. Cöù theá, ngöôøi ta moå lôïn laøm ñaùm luaân phieân cho ñeán heát löôït. Loái chieâu ñaõi haøo phoùng naøy coù leõ mang taøn dö cuûa toå chöùc sinh hoaït coäng ñoàng thôøi xa xöa ñöôïc phaûn

aùnh trong caâu tuïc ngöõ cuûa hoï nhö sau: Coù nöôùc, taát caû cuøng ñoå, Coù tieàn taát caû cuøng tieâu.

Muøa xuaân veà, trai treû ruû nhau ra baõi ñaát baèng ca haùt, muùa kheøn. Ngöôøi nhaø ôû nhaø vui vôùi cheùn röôïu ñoùn xuaân. Hoäi Gaàu taøo hoaëc Saûi saùn, loaïi hoäi muøa haáp daãn moïi löùa tuoåi ñöôïc môû ra vaøo dòp naøy. Ai cuõng thaáy mình coù phaàn trong aáy, khoâng ñi thì caùi tim khoâng yeân, caùi gan muoán nhaûy. Gaàu taøo coù nghóa ñôn giaûn laø ñi chôi ngoaøi trôøi. Saûi saùn laø ñi chôi nuùi. Ngaøy nay, hoäi Gaàu taøo ôû Haø Giang cuõng nhö hoäi Saûi saùn beân

VIEÄT BAÉC  1055 Laøo Cai ñaõ thöa thôùt ñi nhieàu, nôi naøo coøn duy trì thì noäi dung cuõng ñaõ giaûn löôïc khoâng coøn nhö xöa.

caây neâu ôû laïi. Chuùc ngöôøi giaø, ngöôøi treû döïng caây neâu maïnh chaân khoûe tay maõi maõi.”

Hoäi laø nhöõng ngaøy vui lôùn cuûa xoùm baûn. Coù khi khaùch ôû caùch maáy nuùi, ñi hai ngaøy ñöôøng ñeå ñeán döï hoäi. Con gaùi maëc aùo vaùy môùi, boä trang phuïc ngaøy hoäi theâu haøng naêm trôøi môùi xong. Caùc coâ gaùi thöôøng mang theo duø ñeå che naéng, che möa vaø ñeå khi gaëp ngöôøi coù thieän caûm thì môû duø cuøng che, cuøng troø chuyeän. Con trai thì trong boä taø pu (1) nhuoäm chaøm naâu saãm, oâm kheøn ñi bieåu dieãn thi thoá taøi naêng.

Hoäi haáp daãn nam nöõ thanh nieân vaø caû treû em baèng nhieàu troø chôi. Troø thi neùm quaû papaùo cuõng gioáng nhu troø neùm coøn cuûa ngöôøi Vieät, ngöôøi Taøy. Ai khoâng thích papaùo thì chôi troø ñaùnh pheát (quaû caàu keát baèng loâng gaø). Haùt oáng laø moät hình thöùc toû tình tinh teá vaø kín ñaùo giöõa nam nöõ. Ngöôøi haùt oáng phaûi thuoäc nhieàu baøi haùt vaø phaûi coù taøi öùng taùc nhanh nhaïy môùi mong chinh phuïc ñöôïc ñoái phöông. Qua caùc cuoäc thi neùm quaû papaùo, ñaùnh pheát, haùt oáng... trai gaùi coù theå tìm ñeán nhau. Ñoäng taùc giöông duø leân cuûa coâ gaùi laø ngaàm yù chaáp thuaän. Hoï cuøng ñi tìm choã khuaát vaéng ñeå troø chuyeän. Neáu coâ gaùi cuïp duø thì chaøng trai chæ coøn moät vieäc quay löng ñi tìm ñaùm khaùc.

Nôi vui chôi laø baõi ñaát baèng, treân ñoù ngöôøi ta troàng caây tre ñeå nguyeân ngoïn laøm caây neâu. Treân ngoïn caây tre coù treo chai röôïu vaø moät mieáng vaûi ñoû, daáu hieäu môøi chaøo ma nhaø (toå tieân). Khi troàng neâu xong, coù toå chöùc cuùng, thaép höông vaø ñoát tieàn giaáy. Thaân coät neâu coù quaán giaáy maøu saëc sôõ. Hoäi môû khoâng ñònh nieân haïn, thöôøng baét ñaàu sau ngaøy moàng ba Teát. Nhöng khi ñaõ môû hoäi thì phaûi laøm ba naêm lieân tuïc, theo trình töï naêm ñaàu 3 ngaøy, naêm thöù hai 5 ngaøy, naêm thöù ba 7 ngaøy. Moãi naêm laïi moät laàn troàng caây neâu môùi. Ngöôøi chuû trì hoäi ñem caây neâu sau buoåi keát thuùc veà laøm giaùt giöôøng, maø ngöôøi Moâng tin laø seõ raát hieäu quaû ñoái vôùi nhöõng ngöôøi hieám con. Veà chôi hoäi nuùi muøa xuaân, daân ca ngöôøi Moâng coù caâu “Ñoâi ta ra veà,

Ñeå toû tình, trai gaùi Moâng thöôøng duøng keøn laù thay lôøi. Moät chieác laù röøng nhoû, cöùng vaø dai, moät maët boùng ñöôïc gaáp laøm ñoâi laïi ñeå thoåi coù theå laøm xao xuyeán loøng coâ gaùi. Nhaïc ñieäu cuûa keøn laù laø lôøi noùi ñaõ ngöõ ñieäu hoùa. Qua tieáng keøn laù hoï tìm ñeán nhau. Hoï ngoài soùng ñoâi beân nhau vaø toû tình baèng ñaøn moâi. Ñoù cuõng laø “lôøi noùi” quen thuoäc dieãn ñaït baèng aâm thanh uyeån chuyeån, thaàm thì khi to khi nhoû, khi dòu daøng tha thieát. Phuï nöõ Moâng ñaëc bieät thích ñaøn moâi. Khi tìm ngöôøi yeâu, caùc chaøng trai thöôøng ñeán nhaø,

1056 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM nôi coâ gaùi ñang nguû, duøng ñaøn moâi ñeå thoå loä noãi loøng, ñaùnh thöùc ngöôøi yeâu daäy. Ngaøy hoäi ôû nôi baõi chính, choã naøy ñaùm treû trai ñaùnh quay, choã kia caùc treû gaùi chôi côø oâ... Beân caïnh ñoù, nhöõng con chim hoïa mi trong caùc loàng vui haùt. Thænh thoaûng, ngöôøi ta cho töøng ñoâi choïi nhau. Nhöõng ngöôøi khoûe, hieáu ñoäng thì toå chöùc ñaáu voõ daân toäc: vaät, ñaùnh löng, ñaùnh moâng... Caùc cuï giaø keå laïi raèng, xöa trong hoäi vui naøy coøn coù toå chöùc thi baén noû, vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi tham döï, bôûi vì nhieàu ngöôøi Moâng gioûi ngheà saên baén. Nhöõng cuoäc thi taøi naøy cuoán huùt ngöôøi xem ñoâng hôn caû hoäi muøa xuaân. Gaàu taøo vaø Saûi saùn xöa kia laø ngaøy hoäi xuaân lôùn cuûa ngöôøi Moâng. Caâu ca chuùc tuïng ngaøy hoäi coù ñoaïn: “Ngöôøi giaø, ngöôøi treû döïng neâu sinh ñöôïc chín ñöùa con trai. Con trai lôùn leân, ra cöûa trôøi giöõ ñöôïc ruoäng nöông cuûa cha meï.” Theo taäp tuïc naøy, ngöôøi Moâng mong öôùc ñeû ñöôïc nhieàu con, vaø phaûi nhieàu con trai, vì con trai caàn cho coâng vieäc naëng nhoïc treân nöông raãy cuõng nhö khai thaùc laâm saûn.

Chuùng ta bieát raèng daân toäc Moâng bieát laøm ruoäng nöôùc töø raát sôùm. Maõ Thieáu Kieàu, trong saùch

Thanh ñaïi Mieâu daân khôûi nghóa coù ghi: “... Toå tieân cuûa ngöôøi Moâng, ngöôøi Dao tröôùc kia ñaõ bieát duøng caây löông thöïc sôùm nhaát ôû Trung Quoác.” Ngaøy nay, ngöôøi Moâng vaãn coøn keå laïi chuyeän oâng Thaàn Noâng cuûa mình trong thaàn thoaïi.

Lyù do môû hoäi cuûa ngöôøi Moâng ban ñaàu do nhu caàu caàu phuùc, caàu yeân, taï ôn trôøi (cuûa moät soá gia ñình) neân mang ñaäm maøu saéc tín ngöôõng daân gian. Song tieán trình phaùt trieån cuûa hoäi daàn daàn ñöôïc boå sung theâm nhöõng neùt môùi do nhu caàu cuûa cuoäc soáng ñaët ra, nhö nhu caàu luyeán aùi nam nöõ (moät dòp ñeå ñua taøi, ñua saéc, tìm hieåu, keùn choïn ngöôøi yeâu trong ñieàu kieän soáng ôû nuùi röøng), nhu caàu vui chôi giaûi trí (haùt, muùa, aâm nhaïc, voõ thuaät vaø caùc troø chôi daân toäc khaùc) trong luùc nhaøn haï sau muøa thu hoaïch... Ñöôïc toå chöùc sau nhöõng ngaøy muøa ñoâng giaù reùt, hoäi chôi nuùi muøa xuaân cuûa ngöôøi Moâng, beân caïnh moät ñoâi neùt boùng daùng hoäi möøng coâng cuûa toäc ngöôøi noâng nghieäp thôøi coå coøn löu laïi, thöïc söï laø moät sinh hoaït vaên hoùa soâi ñoäng, vui töôi ñaõ thu huùt ñoâng ñaûo ngöôøi tham gia, ñaëc bieät laø nam nöõ thanh nieân. Leâ Trung Vuõ

(1) AÙo ngaén coù haøng khuy teát baèng vaûi ôû giöõa, coå ñöùng khoâng ve, 4 tuùi. Quaàn oáng roäng, baèng vaûi ñai, boá, daøy vaø beàn. Taø pu töùc laø ñai boá.

VIEÄT BAÉC  1057

HOÄI MÖØNG NHAØ MÔÙI Daân toäc Thôøi gian Ñòa ñieåm

: Loâ Loâ : Khi laøm nhaø môùi : Tænh Haø Giang

N

göôøi Loâ Loâ khi xaây döïng gia ñình thì phaûi laøm nhaø môùi vaø ra ôû rieâng. Toát nhaát laø coù nhaø rieâng khi chöa coù con. Ñaây laø coâng vieäc lôùn, heát söùc vaát vaû cho ñoâi vôï choàng môùi cöôùi. Maëc daàu vaäy, theo phong tuïc thì vôï choàng phaûi töï ñi tìm khu ñaát laøm nhaø, laøm nöông, chuaån bò cho cuoäc soáng laâu daøi, ñoàng thôøi phaûi chuaån bò cho leã möøng nhaø môùi. Theo taäp quaùn, chuû nhaân ñöôïc thôï vaø trai traùng trong baûn giuùp ñôõ laøm nhaø. Ngaøy nhaø hoaøn thaønh, ñöôïc coi laø ngaøy hoäi, caû daân baûn keùo ñeán döï. Nam thì mang röôïu tôùi, nöõ thì mang côm, xoâi, baùnh.... vöøa laø ñeå möøng, vöøa ñeå gaùnh bôùt toån phí cho chuû nhaø. Thaày cuùng (thaày mo) bao giôø cuõng laø ngöôøi ñöôïc môøi ñaàu tieân. Thoaït ñaàu, thaày mang nhöõng duïng cuï khai thaùc laâm saûn ñeå laøm nhaø baøy tröôùc baøn thôø. Khaán xong, thaày caàm buùa laàn löôït goõ vaøo caùc coät (moãi coät ba caùi), nhö ñeå thöû goã vaø kieåm tra toaøn boä ngoâi nhaø, caàu mong cho moïi ngöôøi trong ngoâi nhaø môùi ñeàu gaëp may maén, khoûe maïnh. Vöøa goõ, thaày vöøa haùt baøi Thöû goã,

giôùi thieäu caùc loaïi goã vaø chuùc tuïng chuû nhaø. Ñi heát moät voøng quanh caùc coät nhaø, baøi haùt cuõng vöøa keát thuùc. ... Coät nhaø ta ñaõ thöû, Goã röøng ta ñaõ duøng, Chín coät, möôøi coät cöùng, Nhaø naøy thaät laø vöõng... Nhaø hôïp nöõ, hôïp nam, Nhaø hôïp trôøi, hôïp ñaát...

Sau khi thaày cuùng thöû coät nhaø xong, chuû nhaø beâ ra moät quaû baàu to ñeå moïi ngöôøi ñaäp vôõ. Ai cuõng haêm hôû laáy tay ñaám ñeå vui cuøng chuû nhaø. Quaû baàu vôõ ñöôïc ñem ñi naáu ñeå moïi ngöôøi cuøng aên. Theo truyeàn thuyeát cuûa ngöôøi Loâ loâ, quaû baàu do roàng sinh ra vaø laø “nhaø ôû” ñaàu tieân cuûa hoï. Nay giöõ tuïc ñaäp baàu trong hoäi möøng nhaø môùi laø ñeå nhôù laïi truyeàn thuyeát xa xöa. Chuû nhaø ñöùng leân môøi chaøo vaø khai maïc cuoäc röôïu: Ngöôøi toùc traéng ngoài treân, Ngöôøi toùc ñen ngoài döôùi, Môøi ngöôøi giaø nhaém röôïu, Môøi ngöôøi treû gaép rau...(1)

AÊn uoáng xong, moät soá ngheä nhaân mang keøn, saùo tôùi hoøa taáu thaâu ñeâm

1058 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM suoát saùng. Cuøng luùc aáy, quanh beáp löûa giöõa nhaø, caùc cuï giaø ngoài huùt thuoác, thöôûng thöùc veû ñeïp ngoâi nhaø môùi, ca ngôïi vaø chuùc tuïng theo trí töôûng töôïng phong phuù. Trong khi ñoù, ñaùm ngöôøi treû cuøng nhau haùt ñoái ñaùp. Chuû ñeà cuûa cuoäc haùt taäp trung mieâu taû laïi quaù trình vaát vaû cuûa caëp vôï choàng ñeå xaây döïng neân ngoâi nhaø hoâm nay. Cuoäc haùt chaäm raõi, vöøa ñoái ñaùp, vöøa töï söï, vaø nhaám nhaùp röôïu cho ñeán khi trôøi saùng. Luùc naøy moïi ngöôøi ra veà vaø heïn seõ gaëp nhau vaøo cuoäc haùt ñeâm sau. Ñeâm thöù hai laø ñeâm haùt giao duyeân. Coù theå noùi ñoù laø ñeâm haùt cuûa thanh nieân. Hoï chia thaønh hai phe nam nöõ. Nöõ ñoùng vai chuû, nam ñoùng vai khaùch. Chuû: Ñeâm nay laø ñeâm gì ?

Maø saùng röøng, saùng nuùi, Chuùng ta möøng nhaø môùi...

Khaùch: Toái nay laø toái gì ? Maø beáp reo löûa saùng. Ñeâm nay laø ñeâm gì ? Maø haùt vui laøng baûn.

Cöù theá, ban ñaàu laø nhöõng caâu haùt laøm quen, roài chuyeån qua töï söï, cuoái cuøng laø nhöõng caâu haùt ngoû lôøi. Caøng veà khuya, lôøi ca tröõ tình caøng theâm ñaèm thaém... Hoäi möøng nhaø môùi cuûa ngöôøi Loâ Loâ khoâng chæ laø nieàm vui lôùn cuûa moät gia ñình, maø cuõng laø ngaøy hoäi chung cho xoùm baûn. Ngöôøi ta coi ngoâi nhaø laø töôïng tröng cho söï ñoaøn tuï, haïnh phuùc cuûa gia ñình, moät thaønh vieân khoâng theå thieáu cuûa coäng ñoàng. Möøng nhaø môùi laø cô hoäi bieåu hieän moät myõ tuïc gaén lieàn vôùi neáp nghó, neáp soáng truyeàn thoáng, yù thöùc töông thaân töông aùi cuûa ngöôøi Loâ Loâ. Leâ Trung Vuõ

(1) Töùc thòt, theo loái noùi khieâm toán cuûa ngöôøi Loâ Loâ.

VIEÄT BAÉC  1059

ÑOÙN NAÊM MÔÙI Daân toäc Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Pu Peùo : Ñaàu naêm môùi : Tænh Haø Giang : - Leã chieâu hoàn - Ñoùn giao thöøa - Ñoùn naêm môùi

N

göôøi Pu Peùo quan nieäm: ai cuõng vaát vaû, baän roän quanh naêm, chæ ñeán Teát môùi coù dòp nghæ ngôi ñoâi chuùt, neân Teát ñöôïc coi laø nhöõng ngaøy leã lôùn, trang troïng nhaát, phaûi toå chöùc ñoùn möøng. Teát laø ñaàu moái cuûa nhieàu yù töôûng. Ñaây laø thôøi ñieåm moãi ngöôøi nhìn laïi moät chaëng ñöôøng laøm aên ñaõ qua, coù ruûi coù may, buoàn vui xen laãn, vaø laø cô hoäi hôïp lyù nhaát ñeå moïi thaønh vieân trong gia ñình töï thaáy coù traùch nhieäm phaûi veà sum hoïp döôùi maùi aám chung, cuøng troø chuyeän, thaêm hoûi, an uûi, chuùc möøng nhau chan hoøa trong tình caûm yeâu thöông. Ngöôøi Pu Peùo cho raèng con ngöôøi soáng ñöôïc nhôø coù hai phaàn: phaàn xaùc vaø phaàn hoàn. Suoát naêm, phaàn xaùc ñi laïi nhieàu nôi, neân hoàn cuõng phaûi ñi nhieàu. Vì theá hoàn coù theå bò laïc hoaëc bò giöõ ôû moät nôi naøo ñoù, caàn phaûi toå chöùc leã chieâu hoàn ñeå hoàn naøo nhaäp trôû vaøo xaùc aáy, con ngöôøi laïi toaøn veïn hai phaàn nhö tröôùc; gia ñình ñöôïc ñaày ñuû;

roài nhaân ñoù, caàu moät naêm môùi cho moïi ngöôøi trong nhaø ñeàu gaëp may maén, haïnh phuùc. Coù ba nghi leã tuaàn töï theo thôøi gian, khoâng theå thieáu ñöôïc: . Leã chieâu hoàn: chieàu 29 thaùng chaïp . Leã ñoùn giao thöøa: ñeâm 30 thaùng chaïp . Leã ñoùn naêm môùi: sôùm moàng 1 Teát Nhöng quan troïng nhaát laø leã chieâu hoàn, töùc laø leã Kang Nguoân LEÃ CHIEÂU HOÀN

Nhaø naøo cuõng phaûi laøm leã Kang Nguoân cho taát caû moïi ngöôøi trong hoï, keå caû ngöôøi vaéng maët. Ngöôøi ñoïc baøi leã cuùng khoâng phaûi ngöôøi chuyeân ngheà. Coù theå nhôø ngöôøi ngoaøi laøm giuùp. Phaûi maát khoaûng 2 giôø ñeå hoaøn taát nghi leã chieâu hoàn vôùi moät gia ñình 6 hoaëc 7 ngöôøi. Khoâng laøm leã vaøo luùc saùng quaù hoaëc luùc toái quaù. Toát nhaát laø vaøo hoaøng hoân. Luùc aáy laø vöøa cuoái ngaøy, ngöôøi

1060 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM cuõng sau moät ngaøy laøm luïng taát baät trôû veà, hoàn ñang lang thang, caàn taäp trung veà caû. Leã tieán haønh tröôùc cöûa chính cuûa nhaø. Phía maët tröôùc nhaø laøm 1 giaøn nhoû, tröôùc giaøn nhoû ñaët moät caùi nong. Caùch boá trí theo nhö ñöôïc moâ taû trong hình döôùi ñaây: A: Cöûa chính cuûa nhaø. B: Giaøn phuû laù dong, ñeå caùc nhuùm côm, thòt. C: Nong côm: goàm naém côm (a) ñeå rieâng vaø 4 haøng caùc nhuùm côm nhoû (b) (c) (d) (ñ) D: Tuùi ñöïng caùc goùi côm cuûa hoàn töøng ngöôøi trong nhaø 1, 2: Chaân ñaøn, nôi caém höông. DAÃN GIAÛI Giaøn B: laáy 9 ñoaïn vaàu non, voùt nhoû ñeàu nhau baèng ngoùn tay, 3 ngoïn daøi khoaûng 60 cm, laøm 3 thang doïc. Boán ngoïn daøi khoaûng 50 cm laøm 4 coät (giaøn cao khoaûng 40cm). Hai ngoïn daøi khoaûng 20 cm laøm 2 thang ngang ñôõ thang doïc. Vaàu ñöôïc söûa soaïn tröôùc, nhöng khi chöa duøng phaûi ñeå nôi cao raùo, khoâng cho ngöôøi böôùc qua. Goác cuûa 3 thang doïc ñaët höôùng veà ñoâng. Laáy laù dong hoaëc laù chuoái röøng raûi leân giaøn. Ñaët 10 nhuùm côm leân maët giaøn (côm neáp hoaëc côm teû, khoâng ñoän ngoâ). Treân côm ñeå 10

mieáng thòt (moãi mieáng nhoû baèng ñoát tay). Nong C: Ñaët döôùi ñaát, phía tröôùc giaøn B. Phía treân nong (gaàn giaøn B) ñeå naém côm to (a) treân coù mieáng thòt to. Roài ñeán 4 haøng côm naém nhoû (b, c, d, ñ): haøng (b) coù 8 naém, treân coù 8 mieáng thòt, cuùng caùc thaàn nam; haøng (c) 8 naém, 8 mieáng thòt, cuùng caùc thaàn nöõ; haøng (d) 7 naém, 7 mieáng thòt, cuùng thaàn ñaát; haøng (ñ) 5 naém, 5 mieáng thòt cuùng gia tieân. NHAØ

. .

Daøn B

cöûa

D 1

Tuùi D

. .

A

2

........ ........ ....... ..... + a

b

c

d ñ Nong C

Vaät phaåm daâng cuùng coøn coù caùc goùi côm nhoû daønh cho hoàn töøng ngöôøi trong nhaø. Ngöôøi ta xuùc 2 thìa côm vaø moät mieáng thòt chín hoaëc 1 mieáng tröùng gaø luoäc, goùi baèng laù chuoái hoaëc laù dong, buoäc laïi. Xong laáy aùo hay khaên (neáu ngöôøi ñöôïc cuùng laø nöõ), aùo hay muõ (neáu laø nam) cuoán ngoaøi töøng goùi côm daønh cho ngöôøi ñoù, ñeå nhaän

VIEÄT BAÉC  1061 bieát vaø kieåm cho deã. Taát caû caùc goùi naøy cho vaøo tuùi D treo ôû coät 1 cuûa giaøn B. Moïi vieäc baøy bieän xong cuõng vöøa luùc hoaøng hoân xuoáng. Thaày cuùng ngoài tröôùc nong C, quay maët nhìn vaøo nhaø. Gioïng ñoïc cuõng nhö loái khaán cuûa thaày ñeàu ñeàu, khoâng mang tính aâm nhaïc. Baøi cuùng goàm 2 phaàn: Phaàn 1: Môøi caùc thaàn veà höôûng loäc. Nhôø caùc thaàn goïi giuùp hoàn caùc thaønh vieân cuûa gia ñình, nhöng chuû yeáu laø nhôø caùc thaàn baûo veä haïnh phuùc, söùc khoûe vaø muøa maøng cuûa gia ñình. Phaàn 2: Môøi caùc hoàn gia tieân veà höôûng loäc. Khoâng khí caàu cuùng raát thieâng lieâng, ngöôøi trong nhaø baát cöù ai cuõng khoâng ñöôïc noùi to. Ñi laïi phaûi thaän troïng. Thaày caàm neùn höông ñang chaùy, khaán: Phaàn 1: Ô, caùc thaàn thaùnh toå tieân ôi!(1) Ô, thaàn thaùnh ôû treân trôøi Gia tieân ôû khaép nôi (2) Ô thaàn baûn, thaàn laøng Ô, thaàn muøa maøng, möa naéng. Ô, thaàn ñoàng, thaàn ruoäng Thaàn nöông, thaàn Raét (3) Thaàn röøng Bium, röøng Hieâng Thaàn röøng Kieân, röøng Kieän. Thaàn röøng Ruoâng, röøng Níe.

Thaàn röøng Xaïn, röøng Saûn. Thaàn röøng Xaân, röøng Xeà Thaàn nuùi ñaù, nuùi chaäp chuøng. Thaàn nuùi ñaát, thaàn ñaát Neù. Thaàn nuùi Buoâm, thaàn ñaát Taûng. Thaàn hoác, thaàn hang.

(Thaày khua neùn höông leân giaøn B, ñoïc tieáp): Möôøi maâm côm naøy (4) Môøi caùc thaàn nam veà höôûng, goïi giuùp hoàn veà Möôøi maâm thòt naøy Môøi caùc thaàn nöõ veà döï, ñoùn giuùp hoàn veà. Môøi giuùp 8 hoàn, 9 vía veà Hoàn vía cuûa vôï choàng Hoàn vía cuûa con caùi. Hoàn vía cuûa chaùu chaét Thaùng heát hoâm nay, naêm heát hoâm nay Môøi hoàn veà aên böõa côm Teát saùng. Teát ñaàu naêm,(5) aên to nhaát. Môøi hoàn veà döï böõa côm Teát toái. Leã tieãn naêm cuõ (6) leã to, aên nhieàu. Veà aên baùnh gio to, baùnh chöng lôùn Môøi hoàn! Môøi hoàn! Naêm môùi, phaùt loäc môùi! (7)

Môøi caùc thaàn chung ñaõ xong. Giôø chuyeån sang nhöõng haøng côm ôû nong C. Haøng (b) cuùng thaàn nam. Haøng (c) cuùng thaàn nöõ.(8) Haøng (d) cuùng thaàn ñaát. Haøng (ñ) cuùng toå tieân 5 ñôøi trôû laïi.(9) Thaày khua neùn höông treân haøng (b): Haøng taùm naøy Môøi 8 thaàn nam khaép khaép nôi Thaàn gia tieân,(10) thaàn moà maû (11) Thaàn trong khoâng trung,(12) thaàn nöôùc noâi Xin môøi cuøng nhau höôûng loäc Roài cuøng nhau chung söùc giuùp ñôõ(13) Cuøng nhau hôïp löïc, baûo hoä chuùng toâi.

1062 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Thaày khua neùn höông chæ haøng (c). (Khi höông chaùy heát, thaày töï thaép neùn môùi). Haøng taùm naøy(14) Môøi 8 nöõ thaàn cuùng taùm teân goïi: Teân Chuù, Dìn, Chôø, Moáng. Tì, Naùo, Quan, Haàu. Xin môøi cuøng veà höôûng loäc. Roài cuøng nhau chung söùc giuùp ñôõ Cuøng nhau hôïp löïc, baûo hoä chuùng toâi!

Thaày khua neùn höông chæ haøng (d): Haøng baûy naøy Daønh môøi thaàn Ñaát Baûy mieáng thòt nhoû, 7 nhuùm côm con. Thaàn ôû ñaát naøy, thaàn coi phöông naøy Thaàn ñaát neàn, thaàn nhaø ôû Thaàn laøng baûn, thaàn nöôùc noâi Thaàn coi nôi ôû, thaàn thoå coâng Thaàn Ñaát höôûng xong Thaàn Nöôùc höôûng roài. Thaàn baûo hoä hoàn ngöôøi Baûo hoä gia ñình chuùng toâi.

Thaày khua neùn höông chæ haøng (ñ): Haøng naêm naøy Naêm mieáng thòt nhoû, 5 nhuùm côm con. Naêm ñôøi, 5 lôùp nguï nôi ñaây (15) Haõy ngaên lôïn coû, haõy ñuoåi deâ röøng(16) Chôù veà phaù nöông, chôù veà phaù ruoäng Naêm nhuùm côm môùi. Naêm mieáng thòt ngon. Daâng cuùng ma nhaø.(17) Xin môøi cuøng nhau höôûng loäc. Roài cuøng nhau ra tay giuùp ñôõ Cuøng nhau hôïp söùc, baûo hoä chaùu con!

Thaày khua neùn höông vaøo naém côm (a): Rieâng côm naøy, thòt naøy Naém côm to nhaát, mieáng thòt to nhaát Daønh ñeå môøi Teâ Moâoáng (18)

Coøn ai chöa môøi tôùi, thaàn môøi giuùp cho (19) Coøn ai chöa noùi ñuû, thaàn noùi ñuû cho!

Phaàn 2: Baây giôø ñeán löôït goïi hoàn töøng thaønh vieân trong gia ñình veà nhaäp ñuùng xaùc ñeå töøng ngöôøi ñöôïc hoaøn thieän, gia ñình ñoâng ñuû, bình thöôøng, yeân taâm höôûng Teát. Thaày cuùng ñöùng daäy, ngöôøi nhaø ñöa thaày moät con gaø,(20) thaày caàm roài tôùi daøn B, cuùi xuoáng laáy trong tuùi D treo ôû coät 1 cuûa giaøn goùi côm cuûa ñöông söï. Gaø vaø goùi côm vaãn trong tay, thaày vaùi tröôùc giaøn roài thaép höông, caém 3 neùn ôû chaân coät 1: 3 neùn ôû chaân coät 2 ñaàu giaøn. Thaày chuyeån goùi côm vaø gaø sang tay traùi. Tay phaûi thaày caàm roi cuùng (daøi khoaûng 1m20 - 1m 50) khua ñi khua laïi tröôùc maët. Thaày ñöùng tröôùc nong C. Chieâu hoàn cho ngöôøi ít tuoåi tröôùc. Xong, ñöa gaø cho ngöôøi nhaø thòt. Laáy ñuøi gaø, boùc heát thòt, xem loã ôû xöông seõ bieát hoàn veà hay chöa veà. Goùi côm cuûa ngöôøi naøo thì ngöôøi aáy aên (21). Neáu laø ngöôøi vaéng nhaø thì khi cuùng xong, goùi côm seõ ñaët vaøo choã ngöôøi aáy thöôøng nguû, ñeå vaøi ngaøy roài boû ñi. Khua roi cuùng xong, thaày laâm raâm khaán: Ô, caùc thaàn oâng, thaàn baø. Caùc thaàn nam, thaàn nöõ.

VIEÄT BAÉC  1063 Hoâm nay toâi goïi 8 hoàn, 9 vía. Ñöùa treû trai Hueàn (22) Goïi hoàn veà nhaø aên Teát saùng Teát ñaàu naêm môùi, coã to (23) Goïi hoàn veà nhaø döï Teát toái. Leã tieãn naêm cuõ, coã lôùn (24) Goïi hoàn veà vôùi boá Vía veà vôùi meï. Hoàn veà vôùi anh. Vía veà vôùi em. Hoàn ñöøng giaät mình, ñöøng sôï. Vía ñöøng kinh haõi, ñöøng lo. Ba möôi thaàn (25) ñöøng mang hoàn con treû ñi. (26) Boán möôi thaùnh coù boån phaän mang vía con treû veà. - “Veà nhaø thì ngoan ngoaõn ôû nhaø Vui chôi vôùi cha, vôùi meï” (27) Côm beân ma(28) laø côm cuû naâu(29) Röôïu beân ma laø röôïu maùu (30) Hoàn ôû khaép nôi, haõy veà! Vía ôû khoâng trung, haõy veà! Hoàn lang thang ôû ñaâu, haõy veà! Vía vô vaån nôi naøo, haõy veà! Hoàn ôû nôi hang hoác, haõy veà! Vía ôû nôi toái taêm, haõy veà! Hoàn ôû vuøng söông moùc, haõy veà! Vía ôû nôi maây muø, haõy veà! Hoàn theo con ong, con muoãi, haõy veà! Hoàn nhaäp vaøo thai laï(31), haõy veà! Vía ñöøng ñi lung tung. Hoàn ñöøng sôï, ñöøng giaät mình. Vía ñöøng lo, ñöøng kinh haõi, Haõy bình tónh trôû veà! Hoàn ñöøng vui baïn cuøng ñöôøng, queân loái quen. (32) Vía ñöøng laïc giöõa ngaõ ba Haõy cuøng thaày cuùng veà nhaø. Taùm hoàn, chín vía veà cho ñaày ñuû. Haõy yeân taâm trôû veà! Ôi, taùm hoàn, chín vía, veà ñi, veà ñi! Hoàn em Hueàn veà ñi!

ÑOÙN GIAO THÖØA

Leã ñoùn giao thöøa vaø ñoùn naêm môùi tieáp theo nhau, cuõng nhö dieãn bieán töï nhieân cuûa thôøi gian vaäy. Ñeâm 30 thaùng chaïp, moïi vieäc naáu nöôùng caàn thieát cho Teát ñaõ xong; baùnh chöng luoäc reàn, ñaõ dôõ ra. Baùnh gio cuõng vöøa chín tôùi. Gaø luoäc ñaõ xong, thòt lôïn laøm roài, ñaâu vaøo ñaáy. Treân baøn thôø, maâm cuùng ñaõ baøy bieän chu taát; baùnh chöng, baùnh giaày, gaø luoäc caû con, thòt lôïn luoäc 1 ñóa. Tieàn vaøng maõ 1 xaáp. Ñeøn thaép saùng, höông ngan ngaùt khaép nhaø. Ngöôøi giaø ngoài tröôùc baøn thôø ñoïc baøi cuùng. Ngöôøi lôùn, treû con ngoài chung quanh chaêm chuù nghe. Naêm môùi, phaùt loäc môùi. Naêm môùi, phaùt taøi môùi Naêm môùi, ñoùn söùc khoûe môùi Naêm môùi hoàn ngoâ, luùa veà nhaø. Naêm môùi, nguoàn may maén vaøo cöûa. Phuùc ñaõ ñeán nhaø. Thoï ñaõ ñeán cöûa. Ñöøng ñeå Phuùc, Thoï chaïy ñi! Taøi ñaõ vaøo cöûa, Loäc ñaõ vaøo nhaø. Ñöøng ñeå cho Taøi, Loäc chaïy maát! Söùc khoûe môùi, ngöôøi khoâng oám yeáu. Caàm caøy, caøy nhieàu ruoäng ñaát. Caàm cuoác, cuoác nhieàu nöông xa. Troàng luùa, ngoâ: luùa, ngoâ naûy nôû. Troàng keâ, maïch: keâ, maïch sinh soâi.

1064 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Töø xa, nhìn ñoài nöông Ñoài nöông môn môûn. ÔÛ gaàn, ngaém ruoäng ñoàng Ruoäng ñoàng xanh thaém. Haït nhoû ôû döôùi Haït to ôû treân Quaû nhoû ôû treân Quaû to ôû döôùi (33) Reã moïc nhanh, reã baùm chaéc ñaát. Ngoïn ñaâm choài, ngoïn vuùt leân trôøi. Khoâng ñeå saâu boï baùm ñuïc maét caây. Caây luùa toát leân! Caây ngoâ lôùn leân! Keâ moïc nhanh leân! Maïch vöôn maïnh leân! Muøa tôùi, luùa thu veà nhieàu. Muøa naøy, baép to laém haït. Caét veà, chaát ñaày gaùc xeùp Xeáp ñaày goùc nhaø Chôû veà, boà ñaày aép luùa. Chuyeån veà, gaùc ñaày aép ngoâ.

Khaán xong cuõng vöøa luùc sang canh. Phaùo noå. Naêm cuõ heát, naêm môùi tôùi. Giao thöøa. Naêm môùi baét ñaàu, ngöôøi giaø söûa soaïn haùt cuùng tieáp baøi ñoùn naêm môùi. Cuï ñöùng daäy caàm neùn höông ñang chaùy, ñöùng saùt cöûa chính (cöûa ñoùng). Moät em beù trai ñöùng sau. Cuï khaán baøi Ñoùn naêm môùi nhö sau: Naêm cuõ ñaõ qua, Naêm môùi tôùi roài! Naêm môùi, phaùt loäc môùi. Naêm môùi, phaùt taøi môùi Naêm môùi, ñoùn söùc khoûe môùi Naêm môùi, hoàn ngoâ luùa veà nhaø. Naêm môùi, hoàn baïc vaøng tôùi cöûa. Naêm cuõ ñaõ qua. Naêm môùi tôùi roài! Môû cöûa ra! Môû cöûa ra! Chaøo naêm môùi, möøng naêm môùi! Môû cöûa ñoùn côm,

Môû cöûa ñoùn nöôùc. Môû cöûa ñoùn gia caàm nhoû, ñoùn gia suùc lôùn. Gia caàm ñaày saân, gia suùc ñaày chuoàng. Gaø sinh nôû töøng ñaøn Choù sinh soâi töøng löùa. Lôïn ñeû nhö lôïn röøng. Traâu nhieàu nhö höôu nai Boø ñoâng nhö deâ nuùi Luùa, ngoâ, keâ, maïch Veà ñaày nhaø, ñaày cöûa Naêm cuõ ñaõ qua Naêm môùi tôùi roài! Naêm môùi, phaùt taøi môùi Naêm môùi phaùt loäc môùi Môû cöûa ra! Môû cöûa ra!

Khaán xong, cuï giaø ruùt then môû cöûa. Cuï böôùc qua ngöôõng cöûa, ñöùng ôû hieân. Em beù trai ra theo, ñöùng sau cuï. Cuï nhìn töø moïi höôùng, khaán tieáp: “Naêm môùi, trôøi phöông ñoâng röïc saùng Trôøi phöông taây röïc saùng Trôøi phöông nam röïc saùng Trôøi phöông baéc röïc saùng Ñaâu ñaâu cuõng phaùt loäc, phaùt taøi. Ñaâu ñaâu cuõng caàu mong Phuùc, Thoï!”

Tieáp ngay sau ñoù, ngöôøi nhaø vaùc oáng vaàu(34) ñi laáy nöôùc vaøng, nöôùc baïc,(35) vaø cuûi.(36) Laáy nöôùc laáy cuûi vôùi yù nghóa töôïng tröng laø nhaø ñuû nöôùc, ñuû cuûi duøng quanh naêm. Ñoàng thôøi, nöôùc cuûi ñöôïc hieåu laø (töôïng tröng keùp) cuûa caûi, nguõ coác (nhieàu nhö nöôùc, nhö cuûi). Cuï giaø nhìn ngöôøi nhaø ñi laáy nöôùc, laáy cuûi, roài cuï haùt tieáp baøi Möøng naêm môùi (I vaø II).

VIEÄT BAÉC  1065 MÖØNG NAÊM MÔÙI (I) (CAÀU CHUÙC CHO NGÖÔØI) Chaøo möøng naêm môùi ñaõ ñeán Tieãn ñöa naêm cuõ vöøa qua. Naêm môùi, phaùt loäc môùi Naêm môùi, phaùt taøi môùi. Naên môùi hôn naêm cuõ. Vaøng baïc ñoå veà khoâng ñeám heát. Naêm môùi ñaõ ñeán. Naêm cuõ ñaõ qua Naêm môùi, mang phuùc tôùi. Mang theo hoàn luùa veà nhaø. Luùa chaát ñaày gaùc Luùa vaøo kho khoâng ñeå rôi. Naêm môùi, mang thoï veà Mang theo vía ngoâ veà cöûa Ngoâ chaát ñaày boà Ngoâ vaøo kho khoâng ñeå vaõi Ngoâ nuoâi ngöôøi söùc theâm deûo dai. Luùa nuoâi ngöôøi, ngöôøi theâm tuoåi thoï. Töø xöa khaán chaøo nhau nhö theá Ñôøi coå haùt möøng nhö vaäy. Ñôøi kî ñaõ nhö theá

Ñôøi cuï cuõng nhö vaäy Môøi vía luùa veà nhaø Môøi vía ngoâ veà cöûa. Naêm môùi ñaõ ñeán Naêm cuõ vöøa qua. Töø xöa khaán chaøo naêm môùi Ñôøi coå haùt möøng naêm môùi. Ngoâ veà ñaày cöûa. Nuoâi ngöôøi theâm söùc khoûe Nuoâi ngöôøi theâm soáng laâu.

MÖØNG NAÊM MÔÙI (II) (CAÀU CHO GIA CAÀM, GIA SUÙC) Naêm môùi ñeán roài. Naêm cuõ qua roài. Naêm môùi, phaùt loäc môùi Naêm môùi, phaùt taøi môùi Naêm môùi, gia caàm ñaày saân Naêm môùi, gia suùc ñaày chuoàng. Ñôøi xöa, cha oâng chuùc nhö theá. Leâ Trung Vuõ

(1) Thaàn thaùnh (Sao) ôû treân trôøi, khaép nôi (goác caây, hoác ñaù, coû röøng), töôïng tröng loøng thieän. - Ma (doø ñooïc) töôïng tröng tính aùc - Toå tieân ñaõ quaù 5 ñôøi khoâng cuùng. Luùc aáy toå tieân thöôøng ôû caùc caây ña to trong röøng. (2) Caùc theá heä toå tieân caøng xa thì khoâng ôû goác caây ña maø ôû khaép khoâng gian. (3) Röøng Raét: thuoäc xaõ Phoá Laø, huyeän Ñoâng Vaên, tænh Haø Giang nôi ngöôøi Pu Peùo cö truù taäp trung. Ñaây laø cuùng theo ñòa danh. ÔÛ nôi naøo thaày cuùng phaûi thuoäc ñòa danh vuøng aáy cuøng nhöõng nôi phuï caän ñeå cho vaøo baøi cuùng. Chæ coù moät baøi cuùng, thay teân ñaát, teân röøng tuøy nôi caàu. Caùc ñòa danh trong baøi laø thuoäc xaõ Phoå Laø. (4) Treân giaøn B. Nhuùm côm, ñaây goïi laø “maâm côm thòt”. YÙ töôïng tröng vaø trang troïng. Môøi chung caùc thaàn thaùnh. (5) Saùng moàng 1 Teát (6) Toái 30 thaùng chaïp (7) Heát ñoaïn môøi caùc thaàn (noùi chung) baøy leã vaät treân giaøn B (8) Haèng ngaøy, ngöôøi Pu Peùo môøi khaùch aên thì maâm nam nöõ rieâng. (9) Nhö baøi cuùng daãn giaûi, naém côm (a) seõ khaán sau cuøng. (10) Peáng Daàu: thaàn thaáp hôn thaàn Sao (11) Peánh Dia: thaàn troâng coi moà maû. (12) Nhö ñaùm maây (13) Vaãn coâng vieäc tìm,goïi giuùp hoàn ngöôøi (14) Haøng (c), cuùng nöõ thaàn (15) 5 theá heä toå tieân:

1066 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM - Teâ Moâoáng (ñeû Teâ Saâu, Deù Saâu): kî - Teâ Saâu, Deù Saâu: cuï - Peâ Piöùng Ma Piöùng: oâng baø - Mtu - Mtuoäc: boá - Mo M-giö Mtuoäc: lôùp uùt cuûa ma (toå tieân) (16) Lôïn loøi, deâ hoang (deâ nuùi, sôn döông) hay veà phaù nöông raãy. (17) Gia tieân. (18) Kî (Teâ moâoáng). Duø ñaõ môøi chung laïi daønh rieâng ñeå toû loøng ñaëc bieät kính troïng. (19) Coøn thaàn naøo do chuùng toâi sô suaát hoaëc khoâng bieát, chöa khaán tôùi, chöa môøi thì mong Teâ moâoáng môøi giuùp. (20) Gaø gioø khoaûng nöûa kyù. Ngöôøi ñöôïc goïi hoàn laø nam thì cuùng gaø maùi vaø ngöôïc laïi. (21) Chieâu hoàn, hoàn ñaõ veà aên côm, hoàn nhaäp vaøo côm. Ñöông söï aên choã côm aáy töùc laø nuoát hoàn mình vaøo mình roài. (22) Teân ñöông söï Kao: con trai. Xieân: con gaùi. Ví duï: “Lia ña Xieân Kin”; Vía cuûa ñöùa gaùi teân laø Kin”. Soá hoàn, vía cuûa nam nöõ nhö nhau. (23) Moàng 1 Teát (24) Ñeâm giao thöøa (25) YÙ: nhieàu, taát caû caùc thaàn. (26) YÙ: nhieàu, taát caû caùc thaùnh (27) Doã hoàn treû nhoû (28) Theá giôùi beân kia. (29) Khoâng phaûi laø côm aên ñöôïc, hoaëc laø côm khoâng ngon. (30) Maùu cuûa ngöôøi cheát. YÙ: röôïu ñoäc. (31) Sôï hoàn ñi lang thang nhaäp vaøo baøo thai cuûa ngöôøi ñang coù mang naøo ñoù, xaùc ñöông söï coù hoàn naøy seõ cheát (vì maát hoàn). Caùi thai coù hoàn, thaønh ngöôøi. (32) Haõy nhôù loái cuõ (33) Haït luùa, quaû baép. Boâng luùa nhieàu haït maåy. Caây ngoâ nhieàu baép to. (34) Mieàn nuùi, chuyeån nöôùc ôû nguoàn, suoái baèng oáng böông, oáng vaàu. (35) Nöôùc saïch, nöôùc quyù. (36) Cuûi, nöôùc ñaõ söûa soaïn saün moät ít töø hoâm tröôùc ñeå gaàn nhaø. Luùc naøy chæ vieäc ra chuyeån vaøo nhaø.

VIEÄT BAÉC  1067

HOÄI ÑEÀN BAÉC LEÄ : Töù phuû coäng ñoàng, Maãu Lieãu Haïnh : Moàng 2 ñeán ngaøy 15 thaùng gieâng Ngaøy 18 ñeán 20 thaùng 9 Chính hoäi : Ngaøy 20 thaùng 9 Ñòa ñieåm : Xaõ Taân Thaønh, huyeän Höõu Luõng, tænh Laïng Sôn Ñaëc ñieåm : - Leã Khai aán vaø Thöôïng nguyeân (Hoäi xuaân) - Hoäi thu: röôùc lôùn (5 kieäu) - Haàu ñoàng Thôø Thôøi gian

C

où moät ñòa ñieåm thôø Maãu Lieãu noåi tieáng nhaát ôû vuøng röøng nuùi phía Baéc, ñoù laø ñeàn Baéc Leä. Ñeàn Baéc Leä thuoäc xaõ Taân Thaønh, huyeän Höõu Luõng, tænh Laïng Sôn, ngöôøi daân ñòa phöông cuõng nhö khaùch töù phöông coøn quen goïi laø phoá Baéc Leä, bôûi ñeàn naèm gaàn nhö ôû trung taâm moät vò trí coù cö daân khaù ñoâng ñuùc. Khaùch thaäp phöông ñeán ñeàn Baéc Leä döï hoäi coù theå ñi baèng ñöôøng saét vaø ñöôøng boä. Neáu theo ñöôøng boä, töø Haø Noäi theo ñöôøng quoác loä 1A Haø Noäi Laïng Sôn, ñeán thò traán Meït reõ theo ñöôøng Meït - Baéc Leä chæ coøn khoaûng 12km laø tôùi. Theo ñöôøng naøy du khaùch coøn ñöôïc qua phaø soâng Thöông thô moäng tröôùc khi ñeán ñeàn. Coøn theo ñöôøng saét Haø Noäi - Laïng Sôn, khaùch traåy hoäi xuoáng ga Baéc Leä roài töø ñoù ñi tôùi ñeàn coøn 20km nöõa. Du khaùch seõ ñöôïc chieâm ngöôõng caû moät quaàn theå di tích naèm treân moät quaû ñoài vôùi moät quang caûnh thieân nhieân haáp daãn vaø thuù vò.

Töông truyeàn nôi xaây döïng ñeàn voán xöa laø moät cöûa röøng raát thieâng maø baát keå ai muoán vaøo röøng ñeàu phaûi qua ñoù, neáu khoâng khaán vaùi aét seõ gaëp chuyeän chaúng laønh. Vì theá daân ñòa phöông ñaõ laäp taïi ñoù moät am nhoû. Theá roài thôøi gian troâi ñi, töø söï linh öùng aáy maø daân ñòa phöông vaø khaùch phöông xa ñoå veà goùp söùc tu taïo thaønh moät quaàn theå di tích nhö baây giôø. Cuõng töø ñoù ñeàn Baéc Leä trôû thaønh moät vò trí tín ngöôõng khoâng theå thieáu ñöôïc trong taâm thöùc cuûa doøng ngöôøi haønh höông töù xöù. Söï boài ñaép cuûa thôøi gian vaø loøng thaønh kính cuûa con ngöôøi laøm cho ñeàn ngaøy caøng noåi tieáng vaø linh thieâng. Ngoâi ñeàn nguy nga maø chuùng ta thaáy ngaøy nay laø keát quaû cuûa nhieàu coâng söùc vaø tieàn cuûa maø lôùp lôùp ngöôøi ñi tröôùc ñaõ goùp laïi vôùi bao laàn tu söûa. Nhöõng taám bia ñöôïc döïng taïi ñaây ghi cheùp caùc ñôït truøng tu qua nhieàu ñôøi laø baèng chöùng ñaùng tin caäy.

1068 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Ñeàn chính laø ba ngoâi nhaø song song noái maùi vôùi nhau khaù vöõng chaéc taïo thaønh ba cung vôùi dieän tích lôùn, xaây nhieàu beä ñeå ñaët töôïng vaø baùt höông, ñoà thôø. Ngoaøi ra, coøn coù moät ngoâi nhaø nhoû phía beân phaûi maët tieàn cuûa ñeàn thôø laø nôi thôø coâ beù Baéc Leä. Moät baøn thôø ngoaøi trôøi laø beä thôø Haï ban ñöôïc ñaët chính dieän vôùi ñeàn, beä thôø naøy cuõng ñöôïc trang trí vaø baøy bieän khaù ñeïp, taïo cho du khaùch moät caûm giaùc toân kính ngay khi böôùc vaøo ñeàn. Cuøng vôùi soá löôïng töôïng thôø trong ñeàn vaø caùc baøn thôø, nhöõng hoaønh phi, caâu ñoái, y moân... ñaõ taïo cho khu ñeàn moät veû uy nghi, linh thieâng vaø cuoán huùt. Chung quanh di tích ñeàn Baéc Leä coù moät soá truyeàn thuyeát truyeàn töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc, trong ñoù coù hai truyeàn thuyeát ñoïng laïi tôùi nay, ñoù laø chuyeän veà naøng La Bình vaø Lieãu Haïnh coâng chuùa. La Bình, töông truyeàn baø laø con gaùi cuûa thaàn nuùi Taûn Vieân vaø Mò Nöông. Vì laø ngöôøi neát na, taøi ñöùc, ñöôïc ñöùc thaùnh Taûn raát cöng chieàu neân thöôøng cho ñi theo trong nhöõng dòp saên baén, du ngoaïn. Baø laø ngöôøi luoân quyeán luyeán vôùi nuùi röøng, muoâng thuù, coû caây, neân sau naøy Thöôïng ñeá ñaõ ban cho laø Nöõ chuùa röøng xanh hay coøn goïi laø Coâng chuùa thöôïng ngaøn. Baø troâng coi 81 cöûa röøng vôùi bao loaøi thuù döõ vaø chim muoâng. Baø ra söùc chaêm soùc,

daïy doã chuùng laøm ñieàu thieän, traùnh ñieàu aùc neân quanh baø luùc naøo cuõng coù thuù röøng quaán quít. Ngoaøi ra, coøn nhieàu laàn aâm phuø caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Leâ ñaùnh deïp giaëc phöông Baéc. Vì theá caùc trieàu ñaïi ñaõ phong taëng baø nhieàu mó töï vaø saéc phong ñeå ghi nhôù coâng ôn. Coøn vò thaàn thöù hai laø coâng chuùa Lieãu Haïnh vôùi moät truyeàn thuyeát vöøa ly kyø vöøa huyeàn bí. Tuy coù muoän hôn so vôùi La Bình nhöng caøng veà sau Lieãu Haïnh caøng chieám moät vò trí bao truøm trong ñôøi soáng taâm linh cuûa khaùch haønh höông. Truyeàn raèng ngoaøi vieäc giaùng traàn ôû Phuû Giaày, (Nam Ñònh), phoá Caùt, ñeàn Soøng (Thanh Hoùa) vaø nhieàu nôi khaùc nöõa, coù moät laàn baø chuùa ñaõ leân ñeán Laïng Sôn gheù vuøng Baéc Leä. ÔÛ vuøng sôn cöôùc raäm raïp vaø hoang daõ naøy, baø ñaõ chu du, ñuøa giôõn vôùi muoâng thuù, chim choùc. Baø ñaõ quy phuïc thuù döõ, khieán chuùng trôû neân hieàn laønh, khoâng haõm haïi ngöôøi. Töø ñoù daân sôû taïi soáng yeân vui vaø gaëp nhieàu may maén. Hoï tin raèng ñoù laø do coâng ñöùc cuûa baø. Vì vaäy ngöôøi ñôøi ghi nhôù coâng ôn baø vaø laäp ñeàn phuïng thôø. Caûnh ñeàn luùc naøo cuõng trang nghieâm ñoâng vui nhö hoäi. Cuõng nhö döôùi xuoâi, taïi ñaây baø cuõng ñöôïc toân laøm maãu nghi thieân haï vôùi loøng toân kính cuûa bieát bao theá heä vaø caùc trieàu ñaïi. Quaân töôùng cuûa trieàu ñình moãi khi coù dòp gheù qua hay treân ñöôøng

VIEÄT BAÉC  1069 traán phaït bieân aûi ñeàu ñöôïc baø giuùp ñôõ che chôû. Töø ñaáy tieáng taêm vaø uy löïc cuûa ñeàn caøng ngaøy caøng lan truyeàn trong thieân haï, ñeå ngöôøi ñôøi noái tieáp nhau haønh höông tôùi hoäi ñeàn Baéc Leä. Khaùc vôùi nhieàu nôi, hoäi ñeàn Baéc Leä ngoaøi hai dòp hoäi chính laø xuaân vaø thu, khaùch thaäp phöông coøn ñi leã quanh naêm. Moät maët do söï linh thieâng cuûa ñeàn nhö tieáng ñoàn lan truyeàn, maët khaùc coøn laø dòp du lòch, haønh höông voâ cuøng thuù vò cuûa du khaùch. Ñeán ñaây, ngoaøi vieäc leã baùi, ngöôøi ta coøn ñöôïc taän höôûng veû ñeïp thieân nhieân cuûa nuùi röøng do vò trí cuûa ngoâi ñeàn vaø ñaëc bieät laø taâm thöùc “caàu ñöôïc öôùc thaáy” nhö lôøi ñoàn ñaïi. Hoäi muøa xuaân keùo daøi töø moàng 2 Teát cho ñeán ngaøy 15 thaùng gieâng aâm lòch. Trong dòp naøy coù hai nghi leã chính laø leã Khai aán vaø Thöôïng nguyeân. Thôøi gian cuûa töøng nghi leã khoâng coá ñònh maø phuï thuoäc vaøo vieäc xem ngaøy cuûa töøng naêm maø choïn. Cuøng vôùi vieäc ñoù laø söï chuaån bò leã vaät daâng cuùng. Vieäc löïa choïn ngaøy toát laø vieäc ñaëc bieät quan troïng, bôûi vì noù lieân quan ñeán quyeàn lôïi caû naêm. Leã vaät daâng cuùng ñöôïc quy ñònh chaët cheõ cho töøng baøn thôø. Ví duï, ôû cung ñeä nhaát duøng coã maën, coã tam sinh vaø coã haï ban; nhöng cung ñeä nhò ôû boán baøn thôø laïi baøy boán loaïi coã cuùng khaùc nhau tuøy theo tính chaát cuûa moãi baøn nhö thôø

Ngoïc Hoaøng, thôø Traàn trieàu laø coã maën raát thònh soaïn..., coøn cung ñeä tam thôø Phaät vaø thôø maãu thì chæ coù coã chay goàm hoa quaû, xoâi cheø maø thoâi... Nghi thöùc leã Khai aán laø nghi thöùc ñaàu tieân cuûa hoäi xuaân. Sau khi ñaõ choïn ñöôïc ngaøy ngöôøi ta chuaån bò moät maâm xoâi, thòt cho cung ñeä nhaát coøn caùc cung khaùc chæ laø coã ñôn giaûn. Tham gia leã Khai aán chæ coù thaày cuùng vaø thuû nhang ôû ñeàn, neáu ñòa phöông khoâng coù, ngöôøi ta phaûi môøi thaày cuùng töø nôi khaùc ñeán ñeå haønh leã. Ngoaøi thuû nhang vaø thaày cuùng laø nhöõng ngöôøi daân chung quanh vaø nhöõng ngöôøi phuïc vuï trong ñeàn. Leã naøy khoâng laøm lôùn neân soá ngöôøi khoâng nhieàu. Nghi leã ñöôïc tieán haønh tröôùc baøn thôø coäng ñoàng. Thaày cuùng ñoïc caùc baûn vaên khaán Phaät vaø thaùnh, trình baùo tôùi caùc vò thaàn linh bieát vieäc toå chöùc leã Thöôïng nguyeân saép tôùi vaø söï leä cuûa naêm môùi. Caàu mong söï chaáp thuaän vaø phuø hoä cuûa caùc thaàn linh cho nhaø ñeàn vaø du khaùch thaäp phöông. Leã Khai aán chæ ñôn giaûn coù vaäy. Trong leã naøy ngöôøi ta coøn tieán haønh xin aâm döông ñeå xem thaùi ñoä caùc thaàn ra sao. Neáu ñöôïc chaáp thuaän ngöôøi ta böôùc vaøo chuaån bò cho ngaøy leã Thöôïng nguyeân saép tôùi. Vì theá leã Khai aán seõ quyeát ñònh chính thöùc cho ngaøy leã Thöôïng nguyeân.

1070 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Leã Thöôïng nguyeân ñöôïc baét ñaàu baèng moät hoài chuoâng daøi cuûa buoåi saùng töø 8, 9 giôø phuï thuoäc vaøo vieäc xem giôø ngaøy hoâm ñoù. Hoài chuoâng aáy coù yù nghóa baùo hieäu buoåi leã baét ñaàu. Thöïc ra ngaøy leã ñaõ ñöôïc bieát tröôùc töø sau leã Khai aán roài, coã baøn cuùng leã cuõng ñaõ chuaån bò xong, neân hoài chuoâng aáy chæ coù yù nghóa nhaéc nhôû raèng leã hoäi baét ñaàu. Nghi leã long troïng ñöôïc tieán haønh taïi cung ñeä nhaát vôùi söï tham gia cuûa thaày cuùng vaø nhöõng ngöôøi giuùp vieäc thaày trong vieäc ñoïc baøi cuùng ôû moät soá ñoaïn vaø phuï hoïa aâm nhaïc. Ngoaøi ra laø nhöõng ngöôøi trong ban quaûn lyù ñeàn vaø baø con ñeán döï cuøng cung kính laøm leã theo nhòp moõ vaø nhaïc cuûa thaày. Khaùch traåy hoäi mang theo coã, leã vaät ñaët leân caùc ban thôø, ñoâng nhaát laø ôû cung ñeä nhaát. Trong tieáng moõ, tieáng nhaïc ran cuøng höông khoùi nghi nguùt, cuøng vôùi lôøi khaán cuûa thaày cuùng, taát caû moïi ngöôøi nghieâm trang laøm theo. Thôøi gian cuùng leã keùo daøi ñeán hai, ba tieáng ñoàng hoà nhöng khoâng ai caûm thaáy meät moûi. Cuøng luùc ñoù, do ñoâng khaùch neân ngöôøi ta coù theå ñaët leã vaät caàu cuùng ôû khaép caùc ban vôùi nhieàu yù nguyeän khaùc nhau. Keát thuùc leã Thöôïng nguyeân laø coã khao chuùng sinh baèng moät noài chaùo to cuøng caùc coã cuùng khaùc. Ngöôøi ra vaøo taáp naäp trong khoâng khí ngaøy xuaân laøm cho leã hoäi trôû neân soâi noåi. Khaùch thaäp phöông ñoå veà vôùi

ñuû caùc maøu saéc vaø kieåu daùng trang phuïc theo löùa tuoåi, cuøng leã vaät daâng cuùng taïo thaønh moät quang caûnh röïc rôõ cho hoäi xuaân ñeàn Baéc Leä. Buoåi tröa, khi cuùng leã ñaõ xong, ngöôøi ta haï loäc, môøi nhau cuøng thuï höôûng. Khoâng phaân bieät ngöôøi xa keû gaàn, ngöôøi ñòa phöông hay khaùch töù xöù, ai ai cuõng thaáy thoûa maõn ñöôïc thuï chuùt loäc taïi ñeàn vaø hy voïng moät naêm môùi an khang thònh vöôïng. Khaùc vôùi hoäi xuaân, hoäi thu ñeàn Baéc Leä ñöôïc toå chöùc coá ñònh trong ba ngaøy 18, 19 vaø 20 thaùng 9 aâm lòch. Ngaøy 20 laø chính hoäi. Theo truyeàn thuyeát, ngaøy 20 laø ngaøy thaùc laàn thöù hai cuûa Maãu do ñoù ngaøy aáy ñöôïc coi laø ngaøy chính vaø ñöôïc toå chöùc lôùn. Nhöõng ngaøy hoäi thu ñöôïc quy ñònh nhö sau: - Leã môû cöûa ñeàn vaøo ngaøy 18 thaùng 9 - Chuaån bò coã cuùng vaø nhöõng nghi thöùc khaùc vaøo ngaøy 19 thaùng 9 - Toå chöùc röôùc xaùch vaø khoaûn ñaõi vaøo ngaøy 20 thaùng 9 Ngaøy 20 thaùng 9 aâm lòch laø ngaøy ñaùng löu yù nhaát, bôûi vì hai ngaøy tröôùc chæ laø nhöõng ngaøy chuaån bò, trang hoaøng, doïn deïp ñeå ngaøy 20 tieán haønh caùc nghi leã chính. Vaøo ngaøy naøy theo leä cuõ, ñeå chuaån bò cho leã röôùc ngöôøi ta coù leã taém ngai.

VIEÄT BAÉC  1071 Leã naøy ñöôïc thöïc hieän raát caàu kyø vaø trang troïng. Nöôùc taém ngai phaûi ñöôïc laáy töø nöôùc ñaàu nguoàn cuûa suoái Baéc Leä vaøo buoåi saùng sôùm chöa coù ngöôøi ñi röøng. Ngöôøi thöïc hieän vieäc laáy nöôùc phaûi laø ngöôøi thuû ñeàn. Neáu khoâng laáy nöôùc suoái thì phaûi laø nöôùc möa ñöôïc caát töø tröôùc thaät tinh khieát, saïch seõ. Ngöôøi ñöôïc taém ngai phaûi laø ngöôøi song toaøn, trong saïch, ngaøy hoâm ñoù ñaõ taém röûa saïch seõ roài môùi ñöôïc pheùp vaøo ñeàn laøm leã taém ngai. Hai töôïng ñöôïc taém laø töôïng Maãu ñeä nhaát vaø ñöùc vua Ngoïc Hoaøng. Ngöôøi ta traûi moät chieác chieáu tröôùc tieàn saûnh vaø ñem töôïng ra ñaët treân chieáu, duøng nöôùc ñaõ laáy veà lau chuøi baèng moät mieáng vaûi ñoû moät caùch nheï nhaøng, caån thaän. Sau ñoù duøng khaên lau khoâ vaø taém nöôùc thôm roài ñöa veà choã cuõ ñeå röôùc. Leã röôùc ôû ñeàn Baéc Leä coù 5 kieäu vaø ñaày ñuû côø, quaït, taøn loïng cuøng daøn nhaïc vaø nhöõng ngöôøi phoø taù ñoâng ñuû vaø nghieâm trang. Nhöõng ngöôøi tham gia cuõng ñöôïc löïa choïn kyõ löôõng nhö tuïc leä ôû nhieàu nôi khaùc. Daãn ñaàu laø kieäu long ñình vôùi ñænh traàm vaø maâm nguõ quaû do taùm ngöôøi thay phieân nhau, moãi laàn boán ngöôøi khieâng. Sau kieäu long ñình laø kieäu cuûa Ngoïc Hoaøng, roài tôùi hai kieäu baùt coáng röôùc Traàn trieàu vaø Maãu, cuoái cuøng laø kieäu voõng röôùc haøng chaàu. Ngöôøi khieâng kieäu coù trang phuïc rieâng, kieäu coù loïng, taøn quaït che, theo sau kieäu laø ñoâng ñaûo

caùc con nhang ñeä töû vaø khaùch thaäp phöông döï hoäi. Ñaùm röôùc ñoâng vaø daøi tôùi haøng kiloâmeùt. Ngöôøi ta röôùc kieäu töø ñeàn ra tôùi ñeøo Keûng vaø tieán haønh ñaïi leã ôû ñoù. Sau ñoù röôùc trôû laïi ñeàn vaøo luùc hai, ba giôø chieàu. Taïi ñaây laïi tieán haønh ñaïi teá nhö ôû ñeøo Keûng vôùi caùc böôùc söûa soaïn, leã ñoùn thaàn, daâng röôïu, ñoïc chuùc vaø hoùa, leã taï, leã taát. Leã khoaûn ñaõi môøi caùc chöùc saéc vaø boâ laõo ñòa phöông cuøng quan khaùch thaäp phöông. Nhöõng ngöôøi ñöôïc môøi ñaõ ñöôïc löïa choïn khaù kyõ löôõng, nhaát laø trong haøng nguõ boâ laõo. Ñoù laø nhöõng ngöôøi coù ñaïo ñöùc, gia ñình hoøa thuaän vaø quang queû. Ngoaøi nhöõng nghi thöùc ñaõ keå treân, hoäi ñeàn Baéc Leä coøn moät sinh hoaït khaùc laø haàu ñoàng. Ngoaøi yù nghóa tín ngöôõng cuûa caùc giaù ñoàng thì ñoù laø moät sinh hoaït vaên hoaù vaên ngheä thu huùt ñoâng ñaûo ngöôøi xem. Moãi giaù ñoàng laø moät trích ñoaïn saân khaáu coù tích coù troø, ngöôøi ta say söa bôûi tieáng nhaïc vaø lôøi ca cuûa caùc cung vaên trong luùc haàu ñoàng. Hoaït ñoäng naøy dieãn ra trong suoát ba ngaøy leã hoäi muøa thu vaø sau ngaøy 20 vaãn coøn keùo daøi. Ngaøy nay ñi hoäi ñeàn Baéc Leä, ngoaøi vieäc leã baùi vaø chieâm ngöôõng moät di tích vaên hoùa, du khaùch coøn coù dòp thöôûng thöùc moät thaéng caûnh cuûa thieân nhieân. Leâ Trung Vuõ

1072 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

TAÂY BAÉC HAÏN KHUOÁNG Daân toäc Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùi : Sau vuï thu hoaïch, khoaûng giöõa muøa thu, muøa ñoâng : Vuøng Taây Baéc : Thanh nieân nam nöõ cuøng vui chôi, ca haùt vaø thi taøi kheùo leùo

“Möa khoâng rôi, ñöøng ñeå haïn khuoáng tieâu ñieàu Trôøi khoâng môû, ñöøng ñeå haïn khuoáng quaïnh hiu..” (Soáng chuï xoân xao)

roäng khoaûng 30m2, coù haøng raøo bao quanh baèng pheân ñan maét caùo, chæ ñeå moät cöûa ra vaøo cho khaùch qua chieác thang ba baäc.

où laø lôøi chia tay naõo loøng cuûa coâ gaùi voán laø “baïn cuûa haïn khuoáng”, nay phaûi giaõ töø thôøi con gaùi, thaønh coâ daâu veà nhaø choàng. Bôûi haïn khuoáng ñaõ laø moät phaàn ñôøi tinh thaàn - tình caûm khoâng theå thieáu cuûa coâ gaùi.

Vaøo luùc nhaøn haï aáy, caùc coâ gaùi (thöôøng laø chöa choàng) hoïp nhau laïi baøn chuyeän haïn khuoáng. Hoï cöû ngöôøi ñaàu nhoùm, goïi laø “sao toån khuoáng”, lo vieäc toå chöùc vaø duy trì hoäi. Coøn caùc thaønh vieân cuûa hoäi goïi laø “sao laéc xaøy”, cuøng hôïp söùc laøm moät soá vieäc. “Sao toån khuoáng” ñi gaëp ngöôøi giaø vaø caùc baäc trung nieân, nhôø hoï giuùp ñôõ. Lôùp ngöôøi lôùn tuoåi naøy voán ñaõ moät thôøi daøi chôi haïn khuoáng, nay hoï vui veû giuùp ñôõ theá heä sau. Giöõa saøn laø moät beáp löûa. Caïnh beáp laø moät “laéc xaøy” laøm baèng caây böông daøi, thaân caây roùc saïch seõ, chæ ñeå chuøm laù treân ngoïn. Moãi ñoát caây ñeàu sôn xanh ñoû. Cöù khoaûng 5 ñoát laïi treo moät

Ñ

Ngöôøi Thaùi cuõng nhö moät soá daân toäc vuøng cao khaùc ôû Taây Baéc thöôøng toå chöùc haïn khuoáng sau vuï thu hoaïch vaøo khoaûng giöõa thu ñoâng. Haïn khuoáng laø caùi saân saøn döïng giöõa trôøi, treân khoaûnh ñaát roäng, thoaùng, trung taâm xoùm baûn, nôi thanh nieân nam nöõ ñeán laøm quen nhau, vui chôi, ca haùt vaø thi taøi kheùo leùo. Saøn cao khoaûng 1,50 m,

TAÂY BAÉC  1073 voøng baèng tre, trang trí nhöõng con chim, con böôùm vaø hoa quaû röøng teát baèng nan laït nhuoäm caùc maøu. ÔÛ boán goùc saøn cuõng coù troàng boán “laéc xaøy” thaáp vaø nhoû hôn. Nghe tin haïn khuoáng ñaõ döïng xong, caùc chaøng trai baûn xa, möôøng gaàn quaàn aùo chænh teà haêm hôû keùo tôùi. Cuoäc vui môû vaøo ñeâm. Beáp löûa giaøn saùng röïc leân. Ñeâm ñaàu tieân nhöõng chaøng trai khaùc möôøng, khaùc baûn phaûi qua nhieàu cuoäc thöû taøi môùi ñöôïc döï hoäi. Caùc chaøng phaûi öùng ñoái vôùi caùc baïn gaùi chuû baûn baèng lôøi ca, tieáng haùt. Qua nhöõng caâu haùt ñoái ñaùp, hoï quen nhau. Caùc chaøng trai haùt xin leân thang ñeå tham gia vaøo cuoäc vui. Hai beân trai gaùi haùt ñoái ñaùp vôùi nhau say ñaém vaø noàng naøn cho ñeán khi gaø trong möôøng ñaõ caát tieáng gaùy, söông nuùi ñaõ phuû öôùt caùc maùi nhaø vaø caû haïn khuoáng hoï môùi chia tay. Ñeâm sau, khi beáp haïn khuoáng baét ñaàu ñoû löûa thì caùc chaøng trai, coâ gaùi laïi ñeán vaø tieáp tuïc ca haùt, vui ñuøa, troø chuyeän. Caùc coâ gaùi thì mang theo guoàng keùo sôïi, vöøa quay vöøa haùt; caùc chaøng trai thì mang ñoà maây tre, hay ñoà goã nhoû, vöøa laøm vöøa trao lôøi. Caùi chính ôû ñaây laø ñeå coù côù maø keùo daøi thôøi gian, ñeå taän

höôûng khoâng khí giao duyeân, vui chôi trong tieáng ñaøn tính, tieáng saùo vaø aâm ñieäu thaùnh thoùt cuûa nhöõng baøi daân ca baát tuyeät. Nhieàu ngöôøi giaø cuõng khoâng boû qua ñöôïc haïn khuoáng hoâm nay, bôûi vì suoát thôøi treû caùc baø, caùc oâng ñaõ töøng say meâ haïn khuoáng. Khoâng oà aït, huyeân naùo nhö nhöõng cuoäc hoäi heø khaùc, khoâng khí ôû haïn khuoáng moät hình thöùc ca nhaïc quaàn chuùng - aám cuùng, lòch söï giöõa khung caûnh nuùi röøng. Haïn khuoáng do giôùi nöõ ñöùng ra

chuû trì nhöng coù söï uûng hoä nhieät thaønh cuûa xoùm baûn. Tính coäng ñoàng laøng xaõ ôû ñaây ñöôïc theå hieän qua vieäc goùp söùc, goùp coâng, goùp côm, goùp röôïu ñeå cuøng vui höôûng, keå caû tieáng haùt lôøi ca... Giöõa khung caûnh nuùi röøng thô moäng, boán caây “laéc xaøy” cuûa haïn khuoáng gôïi leân bieåu töôïng boán phöông (khoâng gian), hoaëc boán muøa (thôøi gian) löu chuyeån. Coøn saân haïn khuoáng hình vuoâng coù phaûi laø hình boùng cuûa quan nieäm coå xöa veà maët ñaát (trôøi troøn, ñaát vuoâng)? Trong khi beáp löûa giöõa cuoäc vui luùc naøo cuõng chaùy saùng, töôïng tröng cho maët trôøi (döông) ñang thöùc, coøn hoäi thì toå chöùc veà ñeâm (aâm). AÂm döông (nam, nöõ) giao löu, hoøa

1074 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM hôïp, ñaõ goùp phaàn laøm taêng theâm söùc soáng coäng ñoàng. Haïn khuoáng laø moät sinh hoaït

vaên hoùa truyeàn thoáng vui töôi, laønh maïnh giaøu saùng taïo (lôøi haùt, truyeän keå) trong khoâng khí aám cuùng vaø tao nhaõ. Caùi loõi cuûa noäi dung hoäi laø söï luyeán aùi, trao duyeân giöõa nam

vaø nöõ. Haïn khuoáng ñaõ ñeå laïi trong taâm khaûm tuoåi treû aán töôïng ñeïp veà moät thôøi soâi noåi. Coù leõ vì vaäy maø coâ gaùi Thaùi, khi ñaõ veà nhaø choàng, sinh con ñeû caùi, vaãn luyeán tieác moät thôøi haïn khuoáng haøo höùng vaø thieát tha. Leâ Trung Vuõ

HOÄI MÖØNG MAÊNG MOÏC

K

hi nhöõng con möa ñaàu muøa ñoå xuoáng nhöõng daûi röøng, goäi saïch nhöõng laù caây, ngoïn coû, mang nöôùc cho caùc doøng suoái ñaày hôn, thì ñoàng thôøi cuõng laøm böøng leân söùc soáng môùi ôû choán nuùi röøng. Caây laù trôû neân xanh thaém hôn, ñaâm choài, ra loäc môùi, nhieàu loaïi hoa khoe saéc, vaø luùc naøy nhöõng buùp maêng tre, maêng vaàu, maêng giang, maêng nöùa, maêng mai.. aáp uû töø trong ñaát baét ñaàu chuyeån ñoäng, vöôït leân khoûi maët ñaát, ñoùn nhaän aùnh saùng maët trôøi, ñeå roài chaúng bao laâu sau ñoù trôû thaønh nhöõng thaân caây vöõng chaéc goùp phaàn laøm ñoâng ñaûo theâm hoï nhaø tre trong nhöõng khu röøng baït ngaøn. Soáng gaén boù, hoøa laãn vôùi thieân nhieân, ñoàng baøo mieàn nuùi coù taäp quaùn tính thôøi gian theo muøa,

muøa laïi theo thôøi tieát (möa-naéng; öôùt-khoâ; noùng-laïnh) hay muøa caây coû chuyeån daàn theo chu kyø sinh tröôûng. Sau vuï thu hoaïch luùa ngoâ naêm tröôùc, con ngöôøi nghæ ngôi sau nhöõng thaùng ngaøy lao ñoäng vaát vaû, vaø ñaát treân nöông raãy cuõng nghæ theo, ñeå roài khi ñöôïc ñaùnh thöùc, laïi tieáp tuïc sinh soâi, phaùt trieån ñeå nuoâi soáng con ngöôøi. Muøa maêng moïc laø moät söï kieän, moät moác thôøi gian ñaùng löu yù, laø tín hieäu vui, laø hieän töôïng ñaùnh daáu cho moät muøa sinh tröôûng môùi ôû nôi nuùi röøng... nhöng treân heát, trong nhaõn quan cuûa ngöôøi mieàn nuùi, ñoù laø hình töôïng ñaày söùc soáng. Reã baùm chaéc vaøo loøng ñaát, thaân moïc thaúng vöôn cao veà phía trôøi xanh, maêng laø bieåu töôïng cuûa söï cöông tröïc, beàn bæ vaø baát khuaát.

TAÂY BAÉC  1075 Caây tre, caây nöùa voán gaén boù thieát thaân vôùi ñoàng baøo daân toäc mieàn nuùi ngay töø luùc con ngöôøi chaøo ñôøi. Khoù maø lieät keâ heát nhöõng ñoà duøng, coâng duïng cuûa caây tre ñoái vôùi ñôøi soáng cuûa hoï. Töø caùi lôùn nhaát laø ngoâi nhaø che naéng che möa, ñeán ñoâi ñuõa, sôïi laït, caây taêm, töø caùi khung cöùng ñeå baãy con heo röøng, con thoû treân nöông, ñeán caùi oáng tre ñöïng nöôùc beân beáp nhaø saøn thaân quen... Maêng coøn laø loaïi thöïc phaåm quan troïng ñoái vôùi ngöôøi mieàn nuùi, laøm cho böõa côm theâm ñaäm ñaø. Trong nhöõng luùc muøa maøng thaát baùt, maêng ñaõ goùp phaàn giuùp con ngöôøi vöôït qua nhöõng ngaøy khoù khaên thieáu ñoùi. Ñoàng baøo daân toäc coi quyù caây tre laø vaäy. Nhöng ñieàu ñaùng noùi ôû ñaây laø buùp maêng - tieàn thaân cuûa caây tre vaø hoï nhaø tre noùi chung - vaø muøa maêng moïc trong quan nieäm cuûa hoï ñoái vôùi muøa vuï saûn xuaát trong naêm.

rôi nhieàu hôn nöõa, cho maêng moïc khoûe hôn nöõa ñeå muøa maøng boäi thu, con ngöôøi theâm söùc môùi.

Ngöôøi Maûng, ngöôøi Xaù, ngöôøi Khaùng, ngöôøi Xinh mun, ngöôøi Lanh huû.... môû hoäi möøng maêng moïc vôùi nieàm vui ñoùn nhaän vaø göûi gaém vaøo ñoù nhieàu öôùc mô, hy voïng; moät muøa nöông raãy gaëp möa thuaän gioù hoøa, luùa ngoâ ñaày kho, ñôøi soáng baûn laøng töôi vui, no aám, maø nhöõng côn möa ñaàu muøa laø nhöõng tín hieäu toát laønh cuûa Trôøi Ñaát mang ñeán cho con ngöôøi. Vì vaäy, hoï vui möøng ca haùt, nhaûy muùa thoûa söùc ñeå taï ôn thaàn Trôøi, thaàn Ñaát, caàu cho möa

Trong hoäi möøng maêng moïc, ngöôøi ta goïi nhau, ruû nhau maëc nhöõng boä trang phuïc daân toäc môùi nhaát, ñeïp nhaát. Caû treû, giaø, trai gaùi trong baûn ñeàu keùo nhau ra baõi hoäi. Thanh nieân nam nöõ ñöùng voøng quanh “caây quaán hoa” haùt baøi “Möa rôi” baøi daân ca ngôïi ca söï huyeàn nhieäm cuûa gioït möa, laøm cho muoân vaät hoài sinh, phaùt trieån, maêng moïc, ngoâ luùa naåy maàm, trôøi ñaát thanh saïch, cuoäc soáng sinh soâi böøng nôû.. Ngöôøi giaø vôùi ngöôøi treû, treû con vôùi

Treân baõi ñaát roäng beân bìa röøng hay ven suoái, ngöôøi ta böùng moät caây chuoái lôùn ñem troàng giöõa dieãn tröôøng, goïi laø “caây quaán hoa”. Treân thaân caây coù quaán nhöõng loaïi hoa röøng vaø caém ñaày nhöõng que tre, que nöùa, treân ñoù ngöôøi ta treo nhöõng con gioáng (gia suùc, gia caàm, thuù röøng) ñan baèng nan tre, nöùa nhuoäm maøu saéc saëc sôõ, nhöõng haït gioáng nhö luùa, ngoâ... Trong yù nghó cuûa ñoàng baøo daân toäc, “caây quaán hoa” töôïng tröng cho “caây trôøi ñaát, caây vuõ truï” (noái baàu trôøi vôùi maët ñaát trong huyeàn thoaïi sô khai cuûa nhieàu toäc ngöôøi). “Caây quaán hoa” theå hieän mô öôùc cao ñeïp vaø yù chí maïnh meõ cuûa con ngöôøi muoán hoøa ñoàng vaø chieám lónh thieân nhieân trong muøa hoa nôû, maêng moïc, caây röøng thay laù, ñaâm choài môùi.

1076 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM treû con tuï hoäi thanh töøng nhoùm troø chuyeän, vui chôi theo sôû thích, hoaëc höôûng öùng caùc cuoäc vui taäp theå. Thanh nieân nam nöõ thì tham gia haùt muùa moät caùch say söa. Ñaây ñieäu muùa Taêng bu quen thuoäc. Moãi ngöôøi caàm moät oáng tre to, roãng, daøi ngaén khaùc nhau, vöøa muùa vöøa goõ xuoáng maûnh goã nhoû ñeå phaùt ra nhöõng aâm thanh töï nhieân, hoang daõ “brum brum” nhòp nhaøng cuøng böôùc chaân nhuùn nhaûy. Ñieäu muùa gôïi caûnh choïc loã træa haït treân nöông vaø ñoäng taùc vaùc nhöõng oáng tre ñöïng nöôùc töø suoái veà beáp, cuøng vieäc phaùt raãy, ñuoåi chim ñöôïc ngheä thuaät hoùa. Tuy coøn ñôn sô, song taát caû ñeàu toaùt leân nieàm vui lao ñoäng qua aùnh maét, nuï cuôøi vaø nhöõng ñoäng taùc cuûa ñoäi hình. Coøn ñaây, ñieäu muùa Hön maäy ñaäm chaát tröõ tình duyeân daùng. Nhöõng aâm thanh eâm nheï thoaùt ra töø nhöõng oáng nöùa roãng nhoû voã ñeàu, nhòp nhaøng baèng baøn tay, nghe nhö tieáng gioù thoaûng treân nöông, tieáng roùc raùch cuûa nöôùc chaûy töø loøng khe suoái hoøa cuøng lôøi taâm söï cuûa caùc ñoâi löùa ñang yeâu.

Cuoäc chôi lieân tuïc khoâng ngöøng nghæ, ai meät thì töï ñoäng ra ngoaøi, ngöôøi khaùc, lôùp môùi laïi böôùc vaøo thay theá, hoàn nhieân vaø vui veû. Muùa Xe caép vôùi tieát taáu nhoän nhòp, nhanh, khoûe phaûn aùnh cuoäc soáng phoùng khoaùng, laïc quan cuûa con ngöôøi vuøng Taây Baéc. Ñoù laø nhöõng ñieäu muùa taäp theå theo ñöôøng troøn quanh vuõ truï (caây quaán hoa), moät loái muùa coå xöa nhaát. Vaø cuõng coå xöa khoâng keùm, khi chính nhöõng phöông tieän duøng laøm nhaïc cuï cuõng laø saûn phaåm cuûa töï nhieân, nhöõng caây tre, nöùa töøng gaén boù vôùi con ngöôøi töø buoåi hoang sô ôû nuùi röøng. Cuoäc vui keát thuùc vaøo luùc quaù tröa sang chieàu. Luùc naøy, nhöõng ngöôøi giaø ra veà, coøn trai gaùi thì ruû nhau vaøo röøng tìm hoa, haùi quaû, baãy chim, tìm nhöõng buùp maêng sôùm ñaàu muøa laáy may, hoaëc xuoáng suoái taém maùt, ñeå roài sau ñoù hoï cuøng keùo nhau veà baûn, toûa vaøo caùc nhaø cuøng döï tieäc vui, uoáng röôïu - maø nhaø naøo cuõng coù chuaån bò - böõa tieäc möøng maêng moïc. Leâ Trung Vuõ

TAÂY BAÉC  1077

HOÄI HOA BAN Daân toäc Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùi : Thaùng 2, muøa hoa ban nôû : Vuøng Taây Baéc : Thanh nieân nam nöõ haùi hoa ban taëng nhau vaø daâng taëng cha meï

H

aèng naêm, cöù vaøo dòp thaùng 2 aâm lòch, thôøi tieát naéng aám, ôû vuøng Taây Baéc hoa ban baét ñaàu nôû traéng nuùi, traéng röøng. Luùc naøy cuõng laø thôøi kyø luùa chieâm gaëp möa xuaân, xanh môn môûn treân caùc caùnh ñoàng luùa nöôùc. Veà loaøi hoa ñaëc tröng cuûa nuùi röøng Taây Baéc naøy, truyeàn thuyeát cuûa ngöôøi Thaùi keå raèng: Thuôû aáy, coù moät chaøng trai teân laø Khum ñem loøng yeâu coâ gaùi teân laø Ban. Khum vöøa gioûi laøm laïi coù taøi saên baén. Ban thì kheùo tay deät vaûi laïi coù gioïng haùt laøm say ñaém nhieàu chaøng trai. Theá nhöng, cha naøng Ban vì tham giaøu ñaõ ñem gaû naøng cho con trai nhaø taïo möôøng, voán laø moät thanh nieân löôøi nhaùc laïi coù taät guø löng. Maëc cho coâ gaùi heát lôøi van xin, ngöôøi cha vaãn khoâng töø boû yù ñònh, vaø oâng ñaõ baøn baïc cuøng vôùi nhaø taïo möôøng söûa soaïn laøm leã cöôùi cho hai ngöôøi. Trong böôùc ñöôøng cuøng, naøng Ban ñaõ chaïy sang baûn cuûa Khum gaëp chaøng ñeå caàu cöùu. Nhöng chaúng may khi ñeán nhaø Khum, thì

ñöôïc tin chaøng ñaõ theo cha ñi mua traâu ôû baûn xa. Naøng beøn laáy chieác khaên pieâu cuûa mình, buoäc vaøo nôi caàu thang nhaø ngöôøi yeâu, roài böôn baû ñi tìm chaøng. Naøng ñi heát nuùi naøy, röøng khaùc, goïi teân ngöôøi yeâu ñeán khaûn caû gioïng, nhöng chaøng ôû xa naøo coù nghe thaáy. Cuoái cuøng, kieät söùc, naøng ngaõ guïc sau khi vöôït qua moät daõy nuùi cao. Nôi naøng naèm xuoáng, sau ñoù moïc caây hoa mang buùp traéng nhö buùp tay ngöôøi con gaùi. Vaø chaúng bao laâu, loaøi hoa aáy moïc lan ra khaép nuùi röøng Taây Baéc, vaø haèng naêm cöù moãi ñoä xuaân veà, hoa nôû traéng nhö boâng. Ngöôøi ta ñaët teân loaøi hoa ñoù laø hoa ban. Veà phaàn Khum, sau khi veà ñeán nhaø, thaáy chieác khaên pieâu cuûa ngöôøi yeâu vaét nôi caàu thang, bieát laø coù chuyeän chaúng laønh beøn voäi vaõ ñi tìm naøng. Doø hoûi baø con beân baûn ngöôøi yeâu, Khum bieát ñöôïc laø naøng ñaõ boû nhaø ra ñi, coøn ñi ñaâu thì khoâng roõ. Theá laø chaøng trai leân ñöôøng ñi tìm ngöôøi yeâu, ñi maõi heát möôøng naøy baûn khaùc maø vaãn khoâng tìm thaáy boùng daùng naøng. Cuoái cuøng, chaøng

1078 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM kieät söùc, ngaõ xuoáng. Sau khi cheát, chaøng hoùa thaønh con chim soáng leû loi trong röøng, vaø cöù ñeán muøa hoa ban nôû, laïi hoùt vang nhö tieáng goïi ngöôøi yeâu tha thieát töï naêm naøo. ÔÛ Sôn La, cöù sang xuaân, hoa ban nôû traéng treân caùc söôøn nuùi, thì nam nöõ thanh nieân trong caùc baûn möôøng laïi ruû nhau ñi hoäi chôi nuùi, haùi hoa möøng xuaân. Ñaây cuõng laø dòp nam nöõ thanh nieân vui chôi, ca haùt, ñaùnh ñaøn tính, thoåi keøn, muùa xoøe, trao vaø ñoùn nhaän tình yeâu. Töø saùng tinh mô cuûa ngaøy hoäi, tieáng troáng, tieáng chieâng aâm vang truyeàn lan nuùi röøng. Caùc beáp nhaø saøn baäp buøng löûa ñoû: ñoà xoâi, luoäc gaø, thaùi maêng; coù nhaø moå lôïn baøy coã. Röôïu caàn töøng voø lôùn, nhoû, ñöôïc beâ ra ñeå chuaån bò ñaõi khaùch. Ñoù laø nhöõng coâng vieäc phaàn lôùn thuoäc veà lôùp trung nieân vaø ngöôøi giaø. Coøn nhöõng chaøng trai coâ gaùi thì aùo quaàn, khaên vaùy chænh teà, goïi nhau í ôùi vaø cuøng ñoå ra ñöôøng daãn deán nhöõng caùnh röøng coù nhieàu hoa ban nôû. Hoï choïn nhöõng caønh hoa ñeïp nhaát, vöøa heù nuï nhieàu nhaát ñeå taëng ngöôøi yeâu vaø daâng bieáu boá meï. Theo quan nieäm cuûa ngöôøi Thaùi, hoa ban khoâng chæ töôïng tröng cho tình yeâu, maø coøn laø bieåu töôïng cuûa loøng hieáu thaûo, bieát ôn. Cuõng trong ngaøy hoäi naøy, treân doøng Naäm Na thöôøng dieãn ra caùc cuoäc haùt giao duyeân cuûa nam nöõ

treân thuyeàn. Thuyeàn troâi nheï treân doøng nöôùc, caùc coâ gaùi duyeân daùng che oâ ngoài ôû muõi thuyeàn, beân caïnh nhöõng boù hoa ban töôi thaém vöøa môùi haùi, caát leân tieáng haùt nhöõng baøi daân ca möôït maø, giaõi baøy caûm xuùc vaø taâm traïng rieâng tö, trong khi caùc chaøng trai ngoài ôû phía döôùi thuyeàn vöøa laùi thuyeàn, vöøa ñaùnh ñaøn tính, thoåi saùo. Ngöôøi Thaùi ôû huyeän Mai Chaâu (Hoøa Bình) laïi coù thoùi quen môû hoäi Xeân baûn xeân möôøng. Hoäi môû vaøo dòp hoa ban nôû, neân coøn coù teân goïi laø hoäi Hoa ban. Hoäi toå chöùc ñònh kyø haèng naêm, nhöng quy moâ to hay nhoû coøn tuøy thuoäc vaøo thôøi tieát, coù lieân quan ñeán söï ñöôïc maát cuûa muøa maøng naêm ñoù. Vaøo khoaûng thaùng gieâng, ngöôøi Thaùi raát chuù troïng ñeán tieáng saám ñaàu naêm. Theo quan nieäm laâu ñôøi cuûa ñoàng baøo ôû ñaây, tieáng saám laø daáu hieäu linh thieâng, laø “lôøi phaùn quyeát cuûa vua trôøi” coù lieân quan ñeán cuoäc soáng cuûa baûn möôøng, cuûa muøa maøng naêm ñoù. Ngöôøi Thaùi Mai Chaâu cho raèng, naêm naøo nghe tieáng saám reàn töø phía thöôïng nguoàn soâng Maõ thì naêm ñoù aét coù ñaïi haïn, moïi ngöôøi phaûi lo tích nöôùc ñeå laøm muøa cuõng nhö cho sinh hoaït ñôøi soáng, laïi phaûi chuaån bò phöông tieän nhö cuoác, thuoång, gaøu.. ñeå ñaøo möông, ñaøo gieáng choáng haïn. Do ñoù hoäi Xeân baûn xeân möôøng naêm naøy chæ toå chöùc nhoû vaø ñôn sô. Ngöôøi ta moå ít

TAÂY BAÉC  1079 lôïn gaø laøm leã teá thaàn ñeå caàu möa, “röûa laù uùa” (xua ñuoåi thaàn truøng). Caùc cuoäc vui chôi, ñaøn haùt bò xeáp laïi. Caùc ngaû ñöôøng daãn vaøo baûn ñeàu coù buoäc caønh caây xanh - daáu hieäu “caám ngöôøi ngoaøi vaøo baûn, kieâng ngöôøi ngoaøi leân thang” - trong moät soá ngaøy “kieâng kî”. Nhaø naøo nhaø naáy ñoùng cöûa im æm vaø coù caøi laù xanh. Khoâng khí sinh hoaït cuûa baûn trong nhöõng ngaøy naøy chuøng xuoáng, ñöôïm veû lo aâu, buoàn teû. Ngöôïc laïi, khi nghe tieáng saám ñaàu naêm reàn ôû phía thöôïng nguoàn soâng Ñaø, thì moïi ngöôøi ñeàu phaán khôûi, töôi vui. Hoï tin raèng naêm ñoù seõ möa thuaän gioù hoøa, trieån voïng muøa maøng seõ boäi thu, thoùc ngoâ ñaày boà, ñaày kho, moïi ngöôøi khoûe maïnh, ít oám ñau. Treû giaø cuøng ruû nhau ra suoái taém, giaët, goäi ñaàu. Nhöõng ñoà duøng naáu aên haèng ngaøy nhö noài, choõ ñoà xoâi cuõng ñöôïc ñem ra caïo röûa. Vaø taát nhieân, hoäi Xeân baûn xeân möôøng cuûa naêm ñoù cuõng ñöôïc toå chöùc lôùn hôn, roän ròp hôn. Caû baûn cuøng moå traâu, moå heo, aên uoáng, vui chôi nhieàu ngaøy. Ngaøy thöù nhaát, hoäi Xeân baûn xeân möôøng môû ñaàu baèng ñaùm röôùc, tieáp theo laø leã hieán sinh cuùng thaàn. Ñaùm röôùc dieãn ra töø nhaø taïo möôøng ra ñình. Daãn ñaàu ñaùm röôùc laø caùc chöùc saéc trong möôøng vôùi trang phuïc ñeïp may baèng the, luïa, coù côø, loïng, chieâng troáng, keøn, saùo, nhò ñi keøm. Tieáp ñeán, caùc cuï giaø ñoäi

khaên ñoû, maëc aùo tô taèm vaøng, quaàn chaøm saãm, thaét löng xanh. Moät soá cuï mang theo caû cung noû. Moät con traâu moäng to beùo, ñöôïc taém röûa saïch seõ, da ñen boùng ñöôïc daét theo, ñoâi söøng traâu boïc giaáy maøu laáp laùnh; ôû giöõa traùn vaø hai beân moâng coù daùn giaáy traéng caét hình hoa lan to nhö mieäng baùt. Ñi sau cuøng laø nhöõng chaøng trai trong baûn, maëc aùo ñoû vieàn xanh, quaàn vaøng, ñoäi muõ choùp sôn daàu, chaân quaán xaø caïp ñen ñeán taän ñaàu goái, ñeo göôm hoaëc giaùo beân vai. Taïi ñình, vò “ñaúm giaø” - thaày mo coù uy tín - aùo thuïng xanh, muõ ñuoâi eùn ñoû, quaàn chaøm, ñi haøi, böôùc ra tröôùc höông aùn laøm leã caàu thaàn. Laùt sau, vò “ñaúm giaø” caàm chieác chuoâng nhoû rung leân moät hoài baùo hieäu laø ñaõ caùo thaàn xong vaø leänh cho daét con traâu moäng ra laøm leã hieán sinh. Traâu ñöôïc daét ñeán nôi baõi roäng caïnh ñình ñeå moå thòt. Töø luùc naøy, caùc troø vui cuûa nam nöõ thanh nieân baét ñaàu. Hoï toå chöùc muùa xoøe quanh nôi moå traâu theo nhòp chieâng troáng, vaø cuoäc vui chôi keùo daøi cho ñeán khi pha (caét xeû) xong thòt traâu môùi chòu döøng. Khi nhöõng maâm coã ñöôïc doïn leân, thì chieâng troáng cuøng caùc nhaïc cuï khaùc luùc naøy cuõng chuyeån veà ñình. Töøng ñoâi nam nöõ luaân phieân hoøa taáu cho tôùi luùc haï coã. Ñeâm ñeán, nam nöõ thanh nieân vui chôi, ca haùt cho ñeán khuya môùi chia tay.

1080 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Ngaøy thöù hai laø ngaøy thi baén suùng hoûa mai vaø cung noû. Moãi thí

hoang quyù traâu ñöïc, möôøng loaïn quyù ngöôøi huøng.

sinh phaûi baén ñuû hai muïc tieâu tónh

Ngaøy thöù ba laø ngaøy vui chôi taäp

vaø ñoäng. Muïc tieâu tónh thöôøng ñôn

theå, ñoù laø ngaøy hoäi töï do, soâi ñoäng

giaûn, bia ñaët caùch xa 50 meùt. Muïc

nhaát, coù ngöôøi tham gia ñoâng ñaûo

tieâu di ñoäng laø moät quaû böôûi ñang

nhaát. Ai thích troø chôi gì thì haõy

laên treân moät doác nhaát ñònh. Phaûi laø

nhaäp cuoäc vaøo caùc nhoùm: neùm coøn,

moät tay thieän xaï, coù kinh nghieäm

ca haùt, thoåi keøn, saùo, thi chim hoùt,

baén ñoùn gioûi môùi mong ñaït ñöôïc giaûi.

thi traâu beùo.. (Tuïc leä ôû ñaây kieâng

Neáu thí sinh baén truùng muïc tieâu di

thi vaät vaø caám traâu boø huùc nhau

ñoäng caû 3 phaùt thì ñöôïc thöôûng moät

trong nhöõng ngaøy naøy). ÔÛ nhöõng

maâm coã ñaày, coù xoâi, thòt, goïi laø paøn

baûn ñoâng daân, ngöôøi ta chia cuoäc

han (coù nghóa laø coã daønh cho ngöôøi

chôi thaønh hai nôi: moät ôû ñaàu baûn,

taøi gioûi). Coã paøn han do chính tay

moät ôû cuoái baûn ñeå traùnh taäp trung

taïo möôøng chuaån bò tröôùc ñeå taëng

quaù ñoâng moät choã.

cho ngöôøi ñoaït giaûi trong cuoäc thi taøi. Taïo möôøng nhaän suùng hoûa mai töø tay nhaø thieân xaï vaø laáy theâm moät con dao saéc môùi nguyeân, chuoâi baèng ngaø voi ñem ñaët cheùo hai loaïi vuõ khí naøy beân maâm coã vôùi baøn thôø ñeå caùo thaàn. Heát tuaàn höông, coã ñöôïc böng xuoáng, ñeå môøi ngöôøi ñöôïc giaûi ngoài vaøo maâm thöôûng thöùc voùi taát caû nieàm vinh döï. Taïo möôøng luùc aáy ñöùng ra tuyeân boá cuoäc röôùc thaàn linh vaø caùc chöùc saéc, boâ laõo cuøng daân chuùng trong toaøn möôøng. Töø nay ngöôøi ñöôïc giaûi nhaän troïng traùch “Tuaàn möôøng” (ngöôøi troâng coi vieäc an ninh trong möôøng). Ñaây laø moät nhieäm vuï raát quan troïng, vì ngöôøi Thaùi coù caâu ngaïn ngöõ: Ruoäng

Ñoái vôùi nam nöõ thanh nieân, ñeâm hoäi cuoái laø ñeâm vui nhaát, ñeå laïi nhieàu kyû nieäm nhaát. Döôùi aùnh traêng, maøu saéc cuûa hoa ban aùnh leân treân neàn xanh thaãm cuûa nuùi röøng, taïo neân moät veû ñeïp thanh khieát. Giöõa khung caûnh ñaày thô moäng aáy, cuoäc thi haùt giao duyeân hoøa cuøng tieáng keøn, tieáng saùo giöõa nam nöõ dieãn ra töø luùc traêng leân vaø keùo daøi cho ñeán taän khuya. Hoï taëng nhau nhöõng taám paø (maët vaùy theâu coâng phu), voøng ñeo tay baèng baïc, traàu cau vaø nhöõng chai röôïu neáp mang höông vò cuûa röøng, cuûa suoái. Töø cuoäc vui naøy, coù bao nhieâu moái tình chôùm nôû vaø coù bao nhieâu ñoâi neân vôï choàng?

TAÂY BAÉC  1081 Tieáp theo hoäi laø moät soá ngaøy

gaém vaøo ñoù nhöõng öôùc voïng lôùn lao

kieâng kî. Nhaø naøo nhaø naáy ñeàu

veà moät cuoäc soáng bình yeân, no aám

ñoùng kín cöûa, caøi caønh laù xanh,

nôi baûn möôøng, ñoàng thôøi cuõng laø

ngöôøi trong nhaø nghæ ñi röøng, ñi

dòp thi taøi, vui chôi ñeå gaùi trai tìm

raãy vaø khoâng tieáp khaùch laï.

hieåu, taâm tình qua tieáng haùt, tieáng

Hoäi Xeân baûn xeân möôøng môû vaøo muøa hoa ban nôû laø hoäi caàu muøa, caàu phuùc cuûa ngöôøi Thaùi. Hoï göûi

ñaøn... Leâ Trung Vuõ

LEÃ MÖØNG XUAÂN CUÛA NGÖÔØI LA-HA

D

aân toäc La-Ha vôùi soá daân khoaûng 2000 ngöôøi soáng treân caùc vuøng nuùi thuoäc höõu ngaïn soâng Hoàng (tænh Laøo Cai, Yeân Baùi) vaø löu vöïc soâng Ñaø (tænh Sôn La). Ngöôøi La-Ha soáng trong caùc baûn xen keõ vôùi daân toäc Khaùng, Thaùi... Coù hai nhoùm La-Ha: La-Ha UÛng (ôû nöôùc) vaø La-Ha Ph-lao (ôû caïn). Vaøo theá kyû XI-XII, khi ngöôøi Thaùi ñen thieân di tôùi ñaây, ñaõ coù maët ngöôøi La-Ha. Ngoân ngöõ La-Ha thuoäc ngöõ heä Nam AÙ, cuøng vôùi ngoân ngöõ Pu Peùo ôû Haø Giang. Ngoân ngöõ La-Ha coù nhieàu yeáu toá Moân-Khmer, Taøy, Thaùi vaø Malayoâ-Poâlineâdia. Toå tieân ngöôøi La-Ha laø moät trong nhöõng cö daân ñi phaù hoang

vaø laøm ruoäng nöôùc ôû thung luõng Taây Baéc nöôùc ta. Khi coù ngöôøi Thaùi tôùi, nhieàu ngöôøi La-Ha ñaõ hoøa vaøo nhoùm Thaùi. Hieän nay ñaïi boä phaän ñoàng baøo sinh soáng chuû yeáu baèng nöông raãy, troàng baép, neáp, caùc loaïi ngoâ, khoai, saén vaø boâng. Moät boä phaän khaùc vaãn soáng du canh du cö. Ngöôøi La-Ha coù tuïc thôø ma nhaø, hay coøn goïi laø tuïc thôø cha. Khi cha cheát, con caû phaù lieáp thôø ma nhaø cuõ, roài döïng lieáp môùi vôùi muïc ñích ñuoåi ma oâng (boá cuûa cha) ra ôû nöông, roài sau ñoù laïi ñoùn ma cha veà thôø. Neáu meï cheát tröôùc, con trai caû ñaäp vaøo vaùch treân ñaàu ñeå baùo hieäu cho toå tieân bieát, ñoùn sang “theá giôùi beân kia”.

1082 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Haèng naêm vaøo dòp hoa ban nôû roä ngöôøi La-Ha tieán haønh leã möøng xuaân ñeå ñeàn ôn cha meï nuoâi naáng. Saùng hoâm ñoù, chuû nhaø môøi baø con trong baûn ñeán möøng leã. Hoï ñoà moät choõ xoâi traéng vaø moät choõ xoâi caåm, ñoà caùc con vaät saên baét ñöôïc, ñaõ saáy, naáu cuøng khoai soï, baàu bí vaø moät vaøi loaïi rau troàng treân nöông. Sau ñoù, baø chuû goùi moãi thöù baèng laù chuoái töôi ñaët leân maâm, böng leân thôø cha. Vôùi tö theá naøng daâu haàu haï cha choàng, baø chuû nheï lui laïi vaøi böôùc, ngoài xoåm caïnh ñoù moät luùc, roài böng maâm cuùng ra beáp. Ñaây laø leã taï ôn cha meï. Ñeán gaàn tröa, chuû nhaø baét moät con lôïn to ñem tôùi ñaët tröôùc baøn thôø cha meï. Ngöôøi La-Ha UÛng duøng lôïn naùi, ngöôøi La-Ha Ph-lao

duøng lôïn boät (lôïn thieán). Sau ñoù, hoï ñem lôïn ra moå vaø luoäc chín ngay ôû caïnh gian thôø trong khi baø chuû nhaø tieáp tuïc ñoà moät choõ xoâi caåm. Khi xoâi saép chín, baø chuû ñem haït thoùc, haït boâng raûi khaép nhaø, bieåu thò vieäc gieo troàng ôû nöông. Xoâi caåm chín ñöôïc ñoå ra maâm ñeå moïi ngöôøi xoâ laïi, tranh nhau laáy aên, toû yù chuùc cho vuï muøa naêm nay cuûa chuû nhaø ñaït keát quaû. OÂng chuû ñaët thuû vaø thòt lôïn leân maâm, böng ñeán choã thôø cha meï roài môøi oâng mo vaøo cuùng. Khi ñoù ôû beân hoï nhaø vôï cuõng moå moät con lôïn luoäc chín roài chaët laáy mieáng khoanh coå mang sang bieáu nhaø chuû. Nhaø chuû ñaùp leã cho nhaø vôï baèng moät goùi “côi mooïck”. Leâ Trung Vuõ

1083

TAÂY NGUYEÂN LEÃ AÊN TRAÂU Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Cuùng trôøi - Taï ôn thaàn : Toå chöùc sau vuï thu hoaïch, keùo daøi 3 ngaøy. : Trong buoân, plaây cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân : Muùa haùt trong nhaø roâng

K

haùi nieäm “leã ñaâm traâu” maø ta quen duøng laâu nay chöa thaät ñuùng vôùi yù nghóa noäi dung cuûa moät leã hoäi coøn mang ñaäm maøu saéc phong tuïc - tín ngöôõng cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc Taây Nguyeân, maø con traâu chæ laø vaät hieán teá thaàn linh. Trong thöïc teá, khaùi nieäm naøy cuõng khoâng bao quaùt ñöôïc toaøn boä quaù trình dieãn bieán cuûa leã hoäi. Ñoäng taùc “ñaâm traâu” chæ laø moät khaâu cuûa quaù trình ñoù.

vì duøng “Leã ñaâm traâu”, chuùng toâi goïi laø “Leã aên traâu”. Leã aên traâu phoå bieán ôû nhieàu daân toäc Taây Nguyeân, laø moät sinh hoaït vaên hoùa noåi baät nhaát, mang tính hoãn hôïp cao. Nhieàu loaïi hình ngheä thuaät daân gian ñöôïc huy ñoäng tham gia vaøo leã hoäi naøy: aâm nhaïc, saân khaáu, muùa kieám, ngheä thuaät taïo hình.

Laïi coù moät soá yù kieán leân aùn tính chaát “döõ tôïn”, “daõ man” cuûa tuïc ñaâm traâu, cho ñoù laø taøn dö cuûa moät quan nieäm coå sô caàn ñöôïc söûa ñoåi, bôûi vì con traâu voán laø vaät hieàn laønh, gaàn guõi vôùi con ngöôøi, ñaõ trôû thaønh moät “naïn nhaân bi thaûm vaø toäi nghieäp”.

Leã aên traâu ñöôïc toå chöùc vaøo nhöõng dòp möøng chieán thaéng, möøng thaéng lôïi cuûa coäng ñoàng, khaùnh thaønh nhaø roâng, leã caàu an, leã xoùa ñieàm xaáu, ñieàm gôû cho caû buoân laøng... Cuõng coù khi do gia ñình trong plaây ñöùng ra toå chöùc ñeå taï ôn thaàn, nhöng tham gia vaøo leã hoäi laø caû coäng ñoàng.

Theo chuùng toâi ñeå coù moät khaùi nieäm ñuùng vôùi thöïc teá vaø chính xaùc veà maët khoa hoïc, thì neân goïi laø “Leã aên traâu”. Vì vaäy, trong baøi naøy thay

Neáu ngöôøi Kinh nuoâi traâu boø laø ñeå laáy söùc keùo, laáy thòt, thì caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân nuoâi traâu chuû yeáu laø ñeå teá thaàn. Ñöông nhieân, traâu

1084 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM cuõng ñöôïc coi laø thöù taøi saûn quyù giaù beân caïnh nhöõng chieâng, cheù xöa. Khoâng phaûi con traâu naøo cuõng trôû thaønh vaät teá thaàn caû, nhaát laø laøm vaät hieán teá trong leã aên traâu. Ngöôøi ta choïn löïa khaù kyõ theo nhöõng tieâu chuaån ñaõ ñöôïc quy ñònh: con traâu ñoù phaûi coù söùc voùc khoûe, vöøa ñoä tuoåi, ñoâi söøng phaûi caân ñoái, khoâng tì veát, coù moät xoaùy mang ñaëc ñieåm rieâng treân löng. Neáu laø traâu ñeå hieán teá thaàn, thì thöôøng con vaät phaûi ñöôïc nuoâi döôõng ñaëc bieät töø vaøi naêm tröôùc. Leã aên traâu cuûa caùc daân toäc thöôøng dieãn ra ôû hai daïng: 1. LEÃ AÊN TRAÂU MÖØNG CHIEÁN THAÉNG, THAÉNG LÔÏI

Thoâng thöôøng, leã hoäi ñöôïc toå chöùc taïi saân nhaø roâng cuûa plaây, vaø keùo daøi trong 3 ngaøy. Chuû trì leã laø giaø laøng. Noäi dung cô baûn cuûa leã hoäi laø hieán teá thaàn, möøng chieán coâng cuûa coäng ñoàng naøy ñoái vôùi coäng ñoäng kia (thöôøng dieãn ra xöa kia), hoaëc hoaøn thaønh moät vieäc troïng ñaïi nhö khaùnh thaønh nhaø roâng. Ngoaøi con traâu ñöôïc choïn löïa ñuùng tieâu chuaån, coøn phaûi chuaån bò ñaày ñuû caùc leã vaät khaùc nhö: heo, gaø, röôïu caàn, gaïo, neáp... Soá leã vaät naøy do daân trong plaây ñoùng goùp. Tröôùc khi tieán haønh leã, giaø laøng (khoa plaây) kieåm laïi soá leã vaät, phaân coâng ngöôøi phuï traùch töøng coâng ñoaïn, töøng söï vieäc.

Gaàn ñeán ngaøy leã aên traâu, moät soá trai treû trong plaây ñöôïc phaân coâng vaøo röøng chaët laù, tre, goã, ñaëc bieät laø caây gaïo, ñem veà laøm coät döïng caây neâu, laøm ñaøn teá thaàn (gingga), trung taâm thieâng lieâng cuûa buoåi leã. Theo leänh giaø laøng, hoï choïn choã ñaát baèng phaúng, thöôøng laø ôû tröôùc nhaø roâng, choân boán caùi coät, boán caây tua, moät caây göng cao baèng caây boâng gaïo to côõ baép chaân. Moät caây tre cao ñöôïc döïng töïa vaøo coät chính laøm neâu, noái vôùi caùc coät phuï baèng nhöõng daây laït, ñeå nguyeân maøu traéng cuûa tre, hoaëc nhuoäm maøu ñoû, maøu tím. Ñaây laø coät thoâng gian giöõa con ngöôøi vaø vuõ truï, vôùi theá giôùi thaàn linh. Treân ñaàu caùc coät, caây neâu coù noái theâm nhöõng caàn tre cong vuùt toûa ra boán phía, chuøm boâng voùt töø tre, nhöõng tuùm loâng gaø maøu saéc saëc sôõ, nhöõng hình veõ chim, hoa... Trong quaù trình choân coät, giaø laøng (hay thaày cuùng) laáy tuùi thieâng (Yang kôdung), dao vaø moät soá ñoà thieâng khaùc ñaët leân caây neâu roài ñoïc lôøi khaán vaùi Yang, xen vôùi tieáng huù goïi caùc thaàn linh veà chöùng giaùm. Boán cheù röôïu caàn ñöôïc ñem xeáp vaø buoäc gaàn chaân caây neâu cuøng vôùi moät con gaø vaø moät con heo ñaõ laøm thòt saün. Daân trong plaây, giaø treû, lôùn beù trong nhöõng boä trang phuïc ngaøy leã nhieàu maøu saéc, taäp trung thaønh moät voøng troøn ñeå chöùng kieán buoåi leã. Khi con traâu - vaät hieán teá thaàn ñöôïc coät vaøo goác caây neâu trong aùnh

TAÂY NGUYEÂN  1085 chieàu vaøng röïc ñang truøm xuoáng nuùi röøng, cuõng laø luùc daøn chinh chieâng vang leân caùc baøi quen thuoäc töø bao ñôøi cuûa ngöôøi Taây Nguyeân. Ñoù laø baøi Dual, baøi Krum tha thieát môøi goïi, thuùc giuïc moïi ngöôøi haõy nhanh chaân ñeán döï buoåi khai maïc leã hoäi. Khi moïi ngöôøi ñaõ teà töïu ñoâng ñuû, giaø laøng (neáu laø leã aên traâu cuûa coäng ñoàng), hoaëc ngöôøi chuû gia ñình (neáu laø leã aên traâu cuûa gia ñình), ñeán ñöùng gaàn coät gingga, caát gioïng trang nghieâm caàu khaån caùc vò thaàn linh veà chöùng giaùm taám loøng thaønh cuûa baø con vaø nhaän nhöõng leã vaät daâng taëng. Tieáng caàu khaån vöøa döùt, aâm thanh cuûa caùc loaïi coàng, chieâng, troáng noåi leân hoøa vôùi tieáng huù töøng hoài cuûa ngöôøi laøm cho khoâng khí leã hoäi theâm roän raøng naùo nöùc. Ñoäi chinh chieâng ñaùnh baøi Juar, ñi voøng quanh caây neâu nhieàu voøng. Khi ngöôøi thoåi tuø vaø ruùc leân moät hoài, ngöôøi keùo roái giaät daây caùc con roái bieåu dieãn say söa. Ñoäi chinh chieâng chuyeån nhòp ñaùnh sang baøi trum vôùi giai ñieäu nhòp nhaøng, hôi chaäm. Hai thanh nieân aên maëc kieåu duõng só, tay caàm göôm saùng loaùng vaø chieác khieâng töø phía nhaø roâng tieán ñeán gaàn caây neâu. Hai ngöôøi trong tö theá vôøn nhau, nhö ñeå tìm theá yeáu cuûa ñoái phöông. Baát thình lình xuaát hieän moät nhaân vaät thöù ba, cuõng vôùi trang phuïc duõng só, nhöng coù veû oai

phong hôn, tay caàm gaäy daøi, ñöa ra vôøn tröôùc con traâu. Bò khieâu khích, con vaät loàng leân giöõa söï reo vui cuûa cuûa daân chuùng ñang quaây quaàn thaønh voøng troøn chung quanh. Hai duõng só muùa göôm vaø khieân dieãn laïi cuoäc ñoï söùc gay go caøng luùc caøng caêng thaúng. Cuoái cuøng, moät trong hai ñoái thuû ñuoái söùc, thua cuoäc, cuùi ñaàu xuoáng böôùc veà vò trí cuõ. Ngöôøi duõng só thaéng cuoäc, giô cao chieác khieân vaø thanh göôm saùng loaùng ngang ngöïc, böôùc ñi hieân ngang giöõa tieáng hoø reo cuûa moïi ngöôøi. Tieáp theo, ñoäi muùa mplia xuaát hieän. Hai ngöôøi voã troáng doàn daäp. Boán thieáu nöõ aùo quaàn saëc sôõ ñeo kieàng baïc, coøng baïc saùng loaùng böôùc ra vôùi ñieäu muùa nhòp nhaøng, uyeån chuyeån ñi voøng quanh caây neâu theo chieàu ngöôïc kim ñoàng hoà, veû maët tuôi vui, hôùn hôû. Ba ngöôøi khaùc ñaùnh coàng vôùi nhòp ñieäu nhanh, hoøa cuøng tieáng troáng, laøm naùo ñoäng khoâng khí nuùi röøng veà ñeâm trong aùnh luûa chaùy baäp buøng. Trong khi ñoù, caùc cuï giaø say röôïu thieáp ñi. Cuoäc vui cöù theá, keùo daøi cho tôùi saùng. Ngaøy hoâm sau, khi bình minh vöøa raïng, moïi ngöôøi ñaõ teà töïu ñoâng ñuû quanh caây neâu buoäc traâu ñeå chuaån bò vaøo maøn chính thöùc. Hai chaøng trai böôùc ra töø ñaùm ñoâng, moät ngöôøi caàm chieác maùc nhoïn hoaét, moät ngöôøi caàm chieác laùi (dao lôùn nhö maõ taáu) saùng loaùng, töø töø

1086 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM tieán veà phía con traâu ñang ñöùng, vung tay cheùm moät nhaùt vaøo khuyûu chaân con vaät. Traâu loàng leân döõ tôïn, chaïy voøng quanh caây neâu. Moät thanh nieân vaïm vôõ muùa löôõi giaùo theo nhòp troáng giöõa tieáng hoø reo cuûa moïi ngöôøi, roài choïn luùc thuaän lôïi, baèng moät ñoäng taùc maïnh vaø chính xaùc ñöa löôõi giaùo xuyeân vaøo naùch traâu thaáu taän tim. Con vaät vuøng vaãy, chaïy theâm vaøi voøng quanh caây neâu roài ngaõ khuïy xuoáng ñaát. Hai thanh nieân khaùc khieâng ñeán chieác noài ñoàng, trong ñoù coù ñöïng moät ít röôïu, ñöa keà vaøo choã veát ñaâm höùng laáy huyeát. Huyeát traâu ñöôïc hoøa vôùi röôïu ñeå cuùng thaàn tröôùc khi uoáng. Thaày cuùng coøn caét moät tí tai, muõi, mi maét, loâng ñuoâi, ñem vaøo ñeå laøm leã. Trong khi ñoù, tieáng nhaïc coàng chieâng vang noåi leân, nam nöõ thanh nieân tieáp tuïc muùa haùt, dieãu voøng quanh choã con vaät vöøa ngaõ theo ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà, thænh thoaûng xen laãn caû tieáng huù daøi vang voïng vaøo taän röøng saâu. Sau ñoù, con traâu hieán leã ñöôïc ñem thui, xeû thòt ñeå laøm thöùc cuùng vaø caùc moùn ñaõi khaùch. Phaàn coøn laïi thì phaân phoái cho caùc beáp trong plaây. Thöùc cuùng goàm coù thòt nöôùng, thòt thaên, gan bì, tieát ñem ñaët vaøo nôi cheù röôïu goác. Luùc naøy, tuùi thieâng (Yang kôdung) ñöôïc ñöa töø caây neâu xuoáng giaøn teá, vaø ngöôøi ta laáy maùu traâu ñeå “röûa” tuùi thieâng.

Ñeán nöûa buoåi chieàu, daøn chinh chieâng ñaùnh aàm vang, ñoäi muùa khieân töø töø böôùc ra choã troáng trong söï reo hoø cuûa daân laøng. Ñoäi muùa leo leân saøn nhaø roâng, ñoøi coâng. Hoï vöøa ñaùnh chieâng, vöøa caát tieáng huù vang. Moät ngöôøi giaø ñöa röôïu, thòt, thuoác laù ra môøi. Luùc baáy giôø caû ñoäi thoâi ñaùnh chieâng, cuøng ngoài quanh caùc cheù röôïu caàn ñang baày saün, vöøa aên uoáng, vöøa cöôøi noùi raâm ran. Sang ngaøy thöù ba, ngöôøi giaø xeû ñaàu traâu, baêm oùc traâu vôùi thòt, laøm moùn cuùng, ñaët ngay taïi coät lôgu (coät moác giöõa nhaø roâng) ñeå khaán Yang roâng. Chinh chieâng, troáng lôùn, troáng nhoû laäi noåi leân aàm vang, sau ñoù tieäc röôïu vui chôi keùo daøi tôùi khuya thì keát thuùc. ÔÛ moät soá daân toäc, sau leã aên traâu ngöôøi trong plaây laïi coù tuïc kieâng trong ba ngaøy, khoâng ñi ra röøng, cuõng khoâng tieáp khaùch laï. 2. LEÃ AÊN TRAÂU CUÛA GIA ÑÌNH

Khaùc vôùi leã aên traâu möøng chieán thaéng, möøng thaéng lôïi cuûa coäng ñoàng, leã hoäi ôû daïng thöù hai naøy mang muïc ñích haïn heïp hôn: traû ôn thaàn. Veà maët nghi thöùc tieán haønh leã tuïc nhö vieäc döïng giaøn teá, döïng coät gingga, quy trình vaø ñoäng taùc ñaâm traâu, söï tham gia cuûa ñoäi chinh chieâng trong suoát cuoäc leã, cuõng nhö phaàn hoäi, caû hai daïng leã aên traâu khoâng coù khaùc bieät lôùn. Coù khaùc

TAÂY NGUYEÂN  1087 chaêng laø ôû moät soá vieäc, soá ñieàu cuï theå nhö sau: - Con traâu ñeå hieán teá thaàn vaø nhöõng vaät cuùng khaùc ôû tröôøng hôïp thöù nhaát laø vieäc chung cuûa coäng ñoàng trong plaây ñoùng goùp laïi, coøn ôû tröôøng hôïp thöù hai laø cuûa gia chuû töï chuaån bò. - Khi vaøo leã aên traâu cuûa gia ñình, thì caû gia ñình thaân chuû phaûi taäp trung ñoâng ñuû tröôùc saân nhaø vôùi trang phuïc leã hoäi. Chuû nhaø ñöùng tröôùc, tay caàm moät baùt gaïo ñaày, boác töøng naém raéc vaøo löng traâu, moàm laâm raâm lôøi khaán môøi thaàn chöùng giaùm loøng tri aân cuûa gia ñình. Sau ñoù, caû nhaø laàn löôït sôø vaøo ñuoâi traâu, hoaëc naém daây buoäc con vaät teá thaàn. - Chuû nhaø duøng gaäy ñaäp cheát moät con heo (vaät cuùng cuøng vôùi moät con gaø) roài ñem ñaët beân coät gingga, laáy maùu vaáy vaøo coät. - Cheù röôïu cuûa gia chuû ñöôïc ñaët giöõa nhaø, trong khi nhöõng cheù röôïu cuûa baø con, baïn beø hay cuûa nhöõng nhaø khaùc nhau trong plaây mang ñeán thì xeáp thaønh haøng daøi ôû phía tröôùc.

- Theâm moät vaøi ñoäng taùc khaùc: thay vì giaø laøng ñaïi dieän cho caû coäng ñoàng (leã aên traâu möøng thaéng lôïi) ñöùng ra thöïc hieän, thì ôû ñaây ngöôøi chuû nhaø töï ñaûm traùch laáy, ví nhö vieäc ñaùp laïi söï “ñoøi hoûi traû coâng” cuûa ñoäi chinh chieâng trong suoát cuoäc leã chaúng haïn. Ngöôøi chuû gia ñình töï tay mình boác thòt nheùt vaøo moàm töøng ngöôøi, khi ñoäi chinh chieâng böôùc qua cöûa nhaø gia chuû... Tuy goïi laø leã aên traâu cuûa gia ñình (phaân bieät vôùi leã cuûa coäng ñoàng), nhöng trong thöïc teá thì coâng söùc ñoùng goùp, söï tham gia cuûa baø con trong plaây raát lôùn, töø khaâu chuaån bò ñeán caùc hoaït ñoäng trong buoåi leã, vieäc vui chôi, muùa haùt, aên uoáng. Bôûi leõ raèng, hai daïng leã hoäi ñeàu xuaát phaùt töø moät quan nieäm thoáng nhaát laø ñeå tri aân thaàn linh, ñoàng thôøi ñeàu höôùng veà moät muïc ñích chung nhaèm mang laïi lôïi ích, söï no aám, yeân laønh cho caû coäng ñoàng, trong ñoù thieân nhieân, con ngöôøi vaø ñôøi soáng thöïc taïi hoøa quyeän vaøo nhau moät caùch chaët cheõ. Thaïch Phöông - Leâ Trung Vuõ

1088 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

HOÄI ÑUA VOI Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Thaùng 3 : Vuøng Taây Nguyeân : Ngaøy hoäi vui lôùn cuûa Taây Nguyeân

V

ôùi ñoàng baøo caùc daân toäc ít ngöôøi doïc theo daõy Tröôøng Sôn, voi laø vaät quyù hieám nhaát, laø hieän thaân cuûa söùc maïnh vaø söï giaøu coù cuûa moãi gia ñình, moãi buoân, plaây. Töø moät gioáng vaät hoang daõ, khi ñöôïc baét veà vaø thuaàn döôõng voi trôû thaønh ngöôøi baïn thaân thieát cuûa con ngöôøi trong ñôøi soáng haèng ngaøy: vaän chuyeån, ñi laïi, laøm raãy, keùo goã, laøm thuûy lôïi... Voi laø loaøi vaät coù thaân hình to lôùn, nhöng laø con vaät thoâng minh nhaát trong quaàn theå ñoäng vaät hoang daõ, ñoàng thôøi cuõng laø con vaät giaøu tình nghóa. Söû saùch xöa ghi laïi nhieàu maåu chuyeän veà ñöùc tính naøy cuûa loaøi voi. Chuyeän hai voi chieán cuûa Hai Baø Tröng ñaõ ruû nhau veà beân soâng Haùt, nôi Hai Baø töï töû, thi haøi noåi leân, roài nhòn aên cho ñeán cheát. Ñeàn thôø Voi Phuïc (Haø Noäi) laø nôi ghi laïi söï tích naøy. Caûm ñoäng bieát bao khi giöõa phaùp tröôøng, con voi khoâng chòu daøy nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân - ngöôøi chuû cuûa mình - ñaõ bò Gia Long kheùp vaøo toäi hình. Baø phaûi goïi noù, voã

veà: “Mi haõy gieát ta, neáu khoâng mi seõ cheát oan, ta tha toäi cho mi.” Con voi chieán cuùi ñaàu, cong voøi, vaùi baø ba caùi, nöôùc maét raøn ruïa, roài duøng voøi quaán baø tung leân cao, ñöa caëp ngaø nhoïn ñoùn chuû, chæ ñeå baø ñau moät laàn khi cheát. Sau ñoù, voi tìm caùch phaù xích chaïy vaøo röøng saâu. Chuyeän nhöõng con voi chieán trong muõi tieán coâng ñaùnh ñoàn Ngoïc Hoài cuûa quaân Taây Sôn döôùi söï chæ huy cuûa ñoâ ñoác Ñaëng Tieán Ñoâng naêm AÁt Daäu (1789), chuyeän con voi giaø cuûa vua Haøm Nghi phaù xích chaïy vaøo röøng nhòn aên cho ñeán cheát khi nhaø vua bò baét.... Laø nhöõng hình aûnh ñeïp veà loøng trung nghóa cuûa loaøi vaät naøy. Nhìn chung trong caû nöôùc, voi taäp trung nhieàu nhaát ôû tænh Ñaéc Laéc (hôn 400 con voi nhaø), trong ñoù huyeän Ea Suùp coù ñaøn voi ñoâng nhaát. Baûn Ñoân thuoäc huyeän Ea Suùp, nôi qui tuï nhieàu toäc ngöôøi M’noâng, EÂñeâ, Laøo.. khoâng nhöõng noåi tieáng vôùi ñaøn voi nhaø haøng traêm con, maø coøn laø xöù sôû cuûa ngheà saên baét vaø nuoâi daïy voi töø laâu ñôøi.

TAÂY NGUYEÂN  1089 Saên baét voi laø moät ngheà voâ cuøng lyù thuù, nhöng ñaày gian lao nguy hieåm, ñoøi hoûi söï thoâng minh, loøng duõng caûm tuyeät vôøi vaø söï phaûn öùng nhanh nhaïy cuûa ngöôøi thôï saên trong moïi tình huoáng. Hoäi ñua voi thöôøng dieãn ra vaøo muøa xuaân, cuï theå laø vaøo dòp thaùng ba aâm lòch, ñoù laø thaùng ñeïp nhaát trong naêm ôû ñaây: trôøi naéng dòu, ñaát röøng khoâ raùo, doïc beân caùc bôø soâng, bôø suoái, caùc loaïi hoa röøng ñua nhau khoe saéc traéng, vaøng, hoàng, tím... Ngöôøi Taây Nguyeân thöôøng ví ñoù laø “muøa con ong ñi laáy maät, muøa con voi xuoáng soâng uoáng nöôùc; muøa em ñi phaùt raãy, laøm nöông; anh vaøo röøng ñaët baãy, gaøi choâng”. Ñeå chuaån bò cho ngaøy hoäi, töø vaøi thaùng tröôùc ñoù, nhöõng chaøng trai trong buoân cuõng nhö nhöõng môgaùt (ngöôøi quaûn töôïng) ñöa voi ñeán nhöõng cuïm röøng coù nhieàu caây coû laøm thöùc aên cho voi ñeå chuùng ñöôïc aên uoáng no neâ. Hoï coøn boài döôõng theâm chuoái chín, mía caây, baép ngoâ, khoai lang, caùm gaïo vaø haàu nhö khoâng baét voi laøm nhöõng vieäc naëng nhoïc ñeå giöõ söùc. Ñeán ngaøy hoäi, nhöõng ñaøn voi töø caùc buoân laøng xa gaàn nöôøm nöôïp keùo veà buoân Ñoân, taäp trung ôû moät soá baõi, hoaëc caùnh röøng thöa ven soâng Seâreâpoác. Cuøng vôùi nhöõng ñaøn voi, daân chuùng khaép nôi ñoå veà döï

hoäi vôùi nhöõng boä aùo quaàn maøu saéc röïc rôõ. Baõi ñua laø moät daõi ñaát töông ñoái baèng phaúng (thöôøng laø khu röøng baèng ít caây to) beà ngang ñuû ñeå 10 con voi giaêng haøng ñi moät luùc, beà daøi töø moät ñeán hai kiloâmeùt. Moät hoài tuø vaø ruùc leân, ñaøn voi döôùi söï ñieàu khieån cuûa nhöõng chaøng môgaùt laàn löôït tieán vaøo khoaûng ñaát baèng, daøn thaønh haøng ngang ngay ngaén. Nhieàu con roáng vang, nhö ñeå baùo hieäu raèng chuùng saép böôùc vaøo moät cuoäc thi taøi quan troïng. Theo leänh ngöôøi ñieàu khieån, töøng toáp voi ñi vaøo ñöùng ôû tuyeán xuaát phaùt. Con ñaàu ñaøn böôùc leân phía tröôùc, trong tö theá uy nghi, hai chaân tröôùc ñöùng thaúng, ngaång cao, quay voøi maáy voøng roài cuùi ñaàu chaøo khaùn giaû hai beân, xong laïi lui vaøo vò trí cuõ. Tieáng hoan hoâ cuøng nhöõng traøng voã tay coå vuõ vang daäy, trong khi tieáng chieâng, tieáng troáng doùng leân töøng hoài roän raõ nhö thuùc giuïc. Khoâng khí tröôøng ñua luùc naøy laëng im, caêng thaúng, moïi ngöôøi hoài hoäp chôø ñôïi. Treân moãi con voi coù hai chaøng môgaùt duõng maõnh, trong boä trang phuïc saëc sôõ kieåu töôùng lónh ngaøy xöa, ñang trong tö theá saün saøng chôø leänh. Moät tieáng tuø vaø ruùc to baùo hieäu leänh xuaát phaùt. Nhöõng chieác chaân voi to nhö caây coät nhaø, thöôøng ngaøy nhaác leân töøng böôùc ung dung, ueå oaûi, thaúng tuoät,

1090 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ñoät nhieân baät leân nhö nhöõng loø xo phoùng veà phía tröôùc trong tieáng hoø reo, la heùt cuûa khaùn giaû cuøng tieáng chieâng, tieáng troáng aàm vang caû nuùi röøng. Chaøng môgaùt ngoài phía tröôùc ñaàu voi cuùi raïp mình, ngaång ñaàu quan saùt vaø kích ñoäng voi baèng moät thanh saét daøi ñoä moät meùt goïi laø kreo (tieáng M’noâng laø gaäy ñieàu khieån) duøng ñeå ñaâm maïnh vaøo da, thuùc voi taêng toác ñoä, coøn anh chaøng môgaùt thöù hai ngoài ôû phía sau thì duøng chieác buùa goã koác neän maïnh vaøo moâng voi ñeå voi chaïy nhanh vaø thaúng ñöôøng. Treân ñöôøng ñua, buïi ñaát, laù caây khoâ boác leân, tieáng gioù rít, tieáng caønh laù bò quaät xen laãn vôùi tieáng raäm ròch cuûa nhöõng böôùc chaân voi... Khi boùng daùng chaøng môgaùt ngoài treân löng chuù voi ñi ñaàu vöøa xuaát hieän töø xa trong voøng quay trôû veà ñích, thì tieáng reo hoø cuûa khaùn giaû vang leân nhö saám. Tieáng troáng, tieáng chieâng giuïc giaõ lieân hoài. Tieáp theo laø tieáng hoan hoâ nhöõng ngöôøi thaéng cuoäc. Nhöõng con voi ñöôïc giaûi giô cao chieác voøi vaãy chaøo moïi ngöôøi, roài ngoan ngoaõn böôùc ñi ung dung, ñoâi tai phe phaåy, maét lim dim, ñöa voøi nhaän nhöõng khuùc mía maøu tím hay oáng ñöôøng cuûa baø con töø caùc nôi mang ñeán uûng hoä. Cuoäc ñua voi keát thuùc, nhöõng chuù voi döï thi laàn löôït trôû laïi caùc buoân plaây xa xoâi, mang theo tieáng haùt, lôøi ca vaø khoâng khí roän raøng

cuûa ngaøy hoäi. Ñoái vôùi nhöõng con voi vaø chaøng môgaùt thaéng cuoäc trong hoäi thi, khi veà buoân plaây laïi moät laàn nöõa ñöôïc daân chuùng keùo nhau ra taän ñaàu buoân ñeå haân hoan chaøo ñoùn, thöôûng quaø nhö nhöõng ngöôøi chieán thaéng. Thöôøng thöôøng nhöõng con voi thaéng cuoäc vaãn thuoäc veà buoân Ñoân, moät buoân cuûa ngöôøi M’noâng coù nhieàu voi nhaát vaø coù truyeàn thoáng chaêm soùc, huaán luyeän voi gioûi nhaát vuøng. Ngaøy hoäi ñua voi laø ngaøy vui lôùn ôû Taây Nguyeân, noù phaûn aùnh tinh thaàn thöôïng voõ cuûa ngöôøi M’noâng, moät daân toäc giaøu ñöùc tính duõng caûm ñaõ töøng quen soáng vôùi toác ñoä, töøng ñoái dieän vôùi bao tình huoáng hieåm nguy, caêng thaúng trong nhöõng cuoäc saên baét voi röøng. Chính caùi khung caûnh huøng vó cuûa thieân nhieân Taây Nguyeân - nôi dieãn ra cuoäc ñua ñaëc saéc - ñaõ laøm taêng leân boäi phaàn tính chaát huøng traùng ngaøy hoäi coå truyeàn cuûa hoï. Thaùng tö naêm 1993 (töùc thaùng 3 aâm lòch), moät leã hoäi lôùn mang teân “Lieân hoan leã hoäi coàng chieâng vaø ñua voi Taây Nguyeân” ñöôïc toå chöùc taïi thò xaõ Buoân Meâ Thuoäc, thuû phuû cuûa tænh Ñaéc Laéc. Nhöõng ngöôøi anh em caùc daân toäc Gia rai, EÂ ñeâ, M’noâng, Bahnar, Xeâ ñaêng, Catu, Chaêm H’roi soáng ôû caùc tænh Gia Lai, Kontum, Ñaéc Laéc, Laâm Ñoàng vaø doïc theo daõy Tröôøng Sôn mieàn Trung ñaõ veà ñaây gaëp gôõ trong ngaøy

TAÂY NGUYEÂN  1091 hoäi lôùn. Tham gia leã hoäi coøn coù caùc ñoaøn ngheä thuaät nhieàu tænh baïn, keå caû thaønh phoá Hoà Chí Minh. Môû ñaàu leã hoäi laø cuoäc dieãu haønh cuûa 35 con voi thuoäc caùc huyeän Ea Suùp, Kroâng Boâng, Laéc, H’lao, Ñaéc Min thuoäc tænh Ñaéc Laéc töø caùc buoân xa xoâi xuoáng döï hoäi treân ñöôøng phoá Buoân Meâ Thuoät. Nhöõng chuù voi cao lôùn, huøng duõng, löng phuû khaên theâu röïc rôõ, do con voi giaø treân 160 tuoåi daãn ñaàu, böôùc ñi giöõa söï chaøo ñoùn haân hoan cuûa daân chuùng. Cuoäc ñua voi dieãn ra ngaøy 8-4 treân saân vaän ñoäng cuûa thò xaõ cuøng vôùi nhöõng troø dieãn nhö ñaù boùng,

neùm goã ñaõ gaây neân moät soá ngaïc nhieân vaø phaán khôûi ñoái vôùi haøng vaïn ngöôøi xem treân caùc khaùn ñaøi hoâm aáy. Tuy nhieân, phaïm vi maët baèng vaø caáu truùc chaät heïp ôû ñöôøng ñua ôû saân vaän ñoäng chæ thích hôïp vôùi con ngöôøi nhöng laïi khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng cuoäc tranh taøi cuûa caùc chuù voi to lôùn coàng keành voán quen hoaït ñoäng giöõa moät thieân nhieân roäng raõi, thoaùng ñaõng coù caây coû, suoái nöôùc chaûy, coù trôøi xanh vaø gioù loäng. Do ñoù, söùc haáp daãn cuûa cuoäc ñua khoâng cao. Thaïch Phöông - Leâ Trung Vuõ

1092 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ AÊN CÔM MÔÙI Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Taï ôn thaàn : Toå chöùc sau vuï thu hoaïch : Vuøng Taây Nguyeân : Baøy toû nieàm vui ñöôïc muøa

C

aùc daân toäc ít ngöôøi ôû Taây Nguyeân, nhìn chung laø theo tín ngöôõng ña thaàn. Vôùi taâm hoàn thuaàn phaùc, coøn in ñaäm daáu aán cuûa tín ngöôõng nguyeân thuûy, hoï cho raèng caùc vò thaàn ñeàu coù tình caûm nhö con ngöôøi, cuõng vui buoàn, giaän gheùt, yeâu thöông.. Cuùng thaàn nhieàu leã vaät, vaø nhaát laø taám loøng thaønh, thì seõ nhaän laïi söï giuùp ñôõ, chôû che, uûng hoä, beânh vöïc tuông öùng. Trong caùc thaàn (Yang) ñöôïc toân thôø, thì thaàn Luùa ñöôïc toân troïng khoâng keùm thaàn Nöôùc, thaàn Nuùi, thaàn Caây. Do ñoù, nöông raãy laø nôi thieâng lieâng; haït luùa sinh ra töø nöông raãy laø saûn phaåm ñöôïc caùc thaàn ban phaùt ñeå nuoâi soáng con ngöôøi. Haèng naêm, sau khi thu hoaïch, ngöôøi ta toå chöùc leã aên côm môùi, vöøa ñeå taï ôn thaàn, vöøa ñeå vui möøng chung höôûng keát quaû cuûa moät quaù trình lao ñoäng nhoïc nhaèn vaát vaû. Tuy caùch toå chöùc cuõng nhö nghi thöùc tieán haønh cuûa töøng toäc ngöôøi coù nhöõng neùt khaùc nhau, nhöng

ñeàu mang chung moät yù nghóa: taï ôn thaàn sau khi keát thuùc moät chu kyø saûn xuaát chính cuûa naêm. ÔÛ ngöôøi Maï, leã möøng thu hoaïch xong (Nhu R’he) laø leã hoäi lôùn nhaát cuûa naêm ôû trong buoân, vaø thöôøng keùo daøi 7 ngaøy. Leã aên côm môùi cuûa ngöôøi EÂñeâ (Hma Ngaét) cuõng coù yù nghóa töông töï nhö leã cuùng Mpan Bar cuûa ngöôøi M’noâng sau muøa luùa, ñeàu xuaát phaùt töø moät quan nieäm chung: haønh ñoäng ñem luùa veà kho khoâng chæ ñôn thuaàn laø vieäc lao ñoäng cuï theå, maø coi nhö moät caùch “thu hoàn luùa veà nhaø”, vaø “kho chöùa luùa laø nôi truù nguï cuûa hoàn luùa”, moät “choán thieâng lieâng trong gia ñình”. Cuõng chæ töø sau leã cuùng naøy, moïi kieâng kî trong thu hoaïch muøa môùi chaám döùt. Trong khi ñoù, leã aên côm môùi (Samôùk) cuûa ngöôøi Bahnar dieãn ra trong 3 ngaøy, khi baét ñaàu thu hoaïch, ñeå roài tieáp ñeán coù leã Sômaét Kekkhi ñi vaøo suoát luùa ñaïi traø, sau heát ñeán leã ñoùng cöûa (Sômaêh Teng Amaêng) khi guøi luùa cuoái cuøng ñöôïc veà kho.

TAÂY NGUYEÂN  1093 Nhöõng ngöôøi Bahnar theo ñaïo Thieân Chuùa, tuy khoâng cuùng baùi nhöng vaãn gieát heo, gaø, deâ trong leã cuùng côm môùi, coøn nhöõng ngöôøi Giarai theo ñaïo Tin Laønh thì chæ boû tuïc uoáng röôïu, khoâng cuùng thaàn maø taï ôn Chuùa. Gioáng nhö ngöôøi Kinh aên Teát Nguyeân Ñaùn, caùc daân toäc vuøng Taây Nguyeân sau muøa thu hoaïch, cuõng truøng vaøo dòp cuoái naêm aâm lòch, toå chöùc leã aên côm môùi. Coù ñieàu laø caùch toå chöùc khoâng dieãn ra ñoàng loaït, maø tuaàn töï heát nhaø sang nhaø khaùc trong buoân laøng theo moät traät töï ñaõ thoûa thuaän tröôùc. Vieäc toå chöùc leã aên möøng lôùn hay nhoû laø tuøy thuoäc vaøo khaû naêng thu hoaïch nhieàu hay ít cuûa töøng gia ñình, vaø cuõng tuøy theo ñoù maø thôøi gian coù theå keùo daøi moät hay nhieàu ngaøy. Ñaây cuõng laø dòp gia chuû môøi baø con, hoï haøng, baïn beø caùc vuøng laân caän cuøng vui chôi, aên uoáng. Nhaø naøo coù ñoâng khaùch coi nhö laø nieàm vinh döï. Vì theá, ngoaøi vieäc cuùng thaàn, hoàn luùa vaø toå tieân cuøng vôùi vieäc caàu mong söùc khoûe cho gia ñình, ngöôøi ta ñaùnh coàng, chieâng, troáng, vui chôi ca haùt suoát nhieàu ngaøy ñeâm lieàn. Döôùi ñaây laø leã aên côm môùi cuûa ngöôøi EÂñeâ. Khi luùa treân raãy ñaõ ñöôïc guøi veà ñoå ñaày caùc Sang mñieâ (kho ñeå luùa), gia chuû baét tay vaøo vieäc toå chöùc leã

aên côm môùi. Leã khoâng toå chöùc cho toaøn buoân moät luùc, maø laàn löôït töøng nhaø. Phuï nöõ lo vieäc beáp nuùc, naáu nöôùng. Ñaøn oâng thì lo röôïu caàn, chuaån bò heo, gaø ñeå gieát thòt, vaøo röøng chaët caây, ñeõo coät gông (coät ñeå buoäc cheù röôïu caàn trong leã). Khaùch môøi, hoï haøng töø caùc buoân xa gaàn ñaõ ñöôïc baùo. Con trai lo chaët cuûi, con gaùi lo giaõ gaïo; tieáng chaøy trong buoân voïng leân töø saùng sôùm ñeán luùc oâng maët trôøi ñi nguû. Ñaùm treû con haùo höùc chôi ñuøa, hoaëc vaây quanh nhöõng baø giaø ñang soaïn töø caùc guøi dlieâng lôùn nhöõng aùo, vaùy, khoá ñeïp, nhöõng taám chaên ñen, ñoû röïc rôõ duøng cho ngaøy leã. Neáu gia chuû laø tröôûng toäc, thì hoï haøng trong buoân phaûi mang theâm ñoà cuùng ñeán ñoùng goùp.

Moïi vieäc ñaõ chuaån bò ñaày ñuû. Coät gông ñaõ döïng, caùc cheù röôïu ñaõ buoäc chaët vaøo daây, chieâng Ana, chieâng Sar ñaõ treo leân xaø nhaø. Nöôùc töø suoái ñaõ ñem veà ñoå ñaày caùc noài naêm, noài möôøi. Heo ñaõ moå, gaø ñaõ thui, caùc leã vaät khaùc ñaõ baøy ra ôû saøn nhaø. Thaày cuùng trong boä leã phuïc chænh teà böôùc ra, huùt röôïu caàn vaøo moät caùi baùt hoøa vôùi tieát heo, traân troïng môøi nöõ chuû nhaân (cao tuoåi nhaát) ngoài tröôùc maâm, chaân ñaët leân löôõi rìu nhaän leã. Tieáng chieâng vôùi nhòp ñieäu vöøa traàm huøng, vöøa naùo nöùc noåi leân. Thaày cuùng ñoïc lôøi khaán nguyeän toû loøng bieát ôn caùc thaàn:

1094 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM “Ô Yang phía ñoâng, ô Yang phía taây, ô Yang maây, Yang ñaát, Yang möa, Yang nuùi... Nay luùa ñaõ suoát veà, heo ñöïc ñaõ moå, röôïu ñaày cheù. Xin môøi caùc Yang haõy caàm caàn röôïu, aên mieáng thòt heo, baùt côm môùi ñaàu muøa. Mong Yang cho muøa sau luùa ngoaøi raãy sai boâng, maåy haït, ñeán kyø thu hoaïch ñaày guøi, ngaäp kho...” Khaán xong, thaày ñi vaåy röôïu chuùc phuùc nôi beáp löûa, daøn chieâng, caàu thang, kho luùa. Tieáp theo phaàn nghi leã laø baét ñaàu cuoäc tieäc vui. OÂng baø, cha meï trong buoân, khaùch khöùa xa gaàn, baïn beø aên uoáng no say, töï nhieân, thoaûi maùi. Ngöôøi nöõ chuû nhaø ñöôïc môøi vít caàn röôïu ñaàu tieân, roài laàn löôït ngöôøi giaø, ngöôøi treû, trong hoï tröôùc, trong buoân sau... Moïi ngöôøi vöøa aên uoáng, vöøa vui chôi, ca haùt cho ñeán khi ai khoâng thích nöõa thì veà. Ngöôøi ôû laïi ñöôïc môøi noái tay treân caàn röôïu nghe chieâng, nghe haùt A-day (moät loaïi daân ca tröõ tình) giaûi baøy taâm söï. Khaùch ñeán döï leã coøn ñöôïc gia chuû trao tay moãi ngöôøi moät goùi nhoû thöùc aên khi ra veà, nhö ñeå cuøng chia ñeàu söï may maén cho moïi beáp.

Veà khuya, moät oâng giaø töøng traûi vaø gioûi giang, ñöôïc môøi keå Khan - khuùc traùng ca truyeàn thoáng cuûa ngöôøi EÂñeâ. Caû ngöôøi keå vaø ngöôøi nghe nhö chìm ñaém trong khoâng khí coå xöa cuûa baûn anh huøng ca traùc tuyeät vôùi hình aûnh cuûa nhöõng duõng só nhö Ñaêm San, Ñam Di, maø nhöõng chieán coâng cuûa hoï maõi maõi laø nieàm töï haøo cuûa boä toäc. Gioïng keå cuûa ngheä nhaân khi traàm huøng nhö doøng soâng chaûy beân vaùch nuùi, luùc doàn daäp, oà aït nhö baêng qua thaùc gheành hieåm trôû, khi thaàm thì nhö gioù thoaûng, luùc nheï nhaøng nhö tieáng laù rôi giöõa röøng khuya. Cöù theá, leã aên côm môùi keùo daøi töø nhaø naøy sang nhaø khaùc, suoát thaùng chaïp sang thaùng gieâng. Leã aên côm cuûa ngöôøi EÂñeâ mang ñaäm daáu aán cuûa tuïc “aên naêm, uoáng thaùng” nhaøn haï trong khoâng khí muøa xuaân nuùi röøng. Hoï vui say thoûa thích, ca haùt thaâu ñeâm, ñeå roài sau ñoù laïi haêng haùi chuaån bò muøa troàng tæa môùi vôùi nhieàu hy voïng môùi. Thaïch Phöông - Leâ Trung Vuõ

TAÂY NGUYEÂN  1095

LEÃ ÑEÀN ÔN ÑAÙP NGHÓA CHA MEÏ Daân toäc Thôø Thôøi gian Ñòa ñieåm Ñaëc ñieåm

: Raglai : Taï ôn cha meï : Khi cha meï giaø yeáu hoaëc coù beänh : Taïi nhaø cuûa ngöôøi con : Baøy toû loøng hieáu thaûo vôùi cha meï

M

oät neùt ñeïp ñaõ trôû thaønh truyeàn thoáng trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa nhieàu daân toäc treân daûi ñaát Vieät Nam laø loøng toân kính, yeâu thöông vaø bieát ôn saâu saéc oâng baø, cha meï. Ñaõ coù bieát bao caâu tuïc ngöõ, ca dao noùi veà coâng ôn cuûa caùc baäc sinh thaønh, veà loøng hieáu thaûo cuûa con caùi ñoái vôùi cha meï... AÊn ôû hieáu thaûo ñoái vôùi cha meï ñaõ trôû thaønh ñaïo lyù quan troïng trong ñaïo laøm ngöôøi. Leã möøng thoï, leã chuùc thoï cha meï khi veà giaø laø nhöõng bieåu hieän cuï theå cuûa loøng yeâu thöông vaø kính troïng ñoái vôùi ngöôøi sinh ra mình. Ñaëc bieät, tuïc thôø cuùng oâng baø, toå tieân cuûa ngöôøi Vieät ñaõ trôû thaønh moät thöù “ñaïo” trong nhaân daân theo quan nieäm “uoáng nöôùc nhôù nguoàn”. Leã ñeàn ôn ñaùp nghóa cha meï cuûa ngöôøi Raglai cuõng naèm trong quan nieäm “Caây coù coäi, nöôùc coù nguoàn”, nhöng caùch theå hieän coù nhöõng neùt ñoäc ñaùo rieâng vaø giöõ moät vò trí quan troïng trong ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa hoï. Ngöôøi Raglai coi leã naøy khoâng phaûi laø chuyeän noäi boä cuûa moät gia ñình, maø laø vieäc

chung cuûa caû coäng ñoàng, vaø do ñoù ñöôïc xeáp vaøo trong heä thoáng leã hoäi chung, nhö leã boû maû, leã cöôùi, leã aên côm môùi, leã cuùng Yang... Beân caïnh phaàn leã vôùi caùc nghi thöùc mang tính chaát taäp tuïc, bao giôø cuõng coù phaàn sinh hoaït vaên ngheä, vui chôi haøo höùng, nhieät thaønh cuûa caû coäng ñoàng. Neùt ñaëc tröng naøy phaûn aùnh truyeàn thoáng ñoaøn keát töông trôï laâu ñôøi cuûa xaõ hoäi Ralai trong quaù trình chinh phuïc thieân nhieân, baûo veä ñôøi soáng yeân laønh ôû nôi ruøng nuùi voán thöôøng coù nhieàu tai hoïa, baát traéc xaûy ra. Leã ñeàn ôn ñaùp nghóa cha meï, tieáng Raglai laø “Ea tixaâu pilaâu dhadha” (dòch nghóa ñen töøng chöõ coù nghóa laø: nöôùc, söõa, vuù, loâng ôû ngöôøi, ôû ngöïc). Theo taäp quaùn cuûa ngöôøi Raglai, ñöùa beù töø luùc sô sinh luoân luoân ñöôïc cha meï, ñaëc bieät laø meï, aáp uû, naâng niu trong chieác ñòu mang beân mình khi leân raãy, leân nöông, luùc ra suoái, luùc ñi ñöôøng vaø caû khi lao ñoäng ôû trong nhaø. Tim con hoøa nhòp cuøng tim meï cha, thôû theo nhòp thôû cuûa meï cha, vaø ngöôïc laïi, meï cha cuõng theo doõi, hieåu con

1096 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM qua töøng hôi thôû, nhòp tim. Nhöõng ñeâm thanh vaéng, nhöõng luùc raûnh roãi, lôøi ru aám ngoït ngaøo, gioïng haùt traàm boång akha guikar cuûa meï cha roùt vaøo loøng con doøng suoái aâm thanh trong treûo ñöôïc toå tieân truyeàn laïi töø xa xöa. Ñöùa beù lôùn leân baèng baàu söõa meï vaø laøn ñieäu daân ca akhar guikar cuøng hôi aám uû beân ngöïc, beân tim cuûa meï cha. Con chæ rôøi khoûi ñòu khi ñoâi chaân ñaõ cöùng caùp, coù theå chaïy laêng xaêng beân meï, beân cha khi leân raãy, vaøo röøng, hoïc theo cha töøng ñoäng taùc nhoû khi loäi qua suoái, treøo caây, saên baét con chim, con thuù... Cho ñeán khi caùi tay ñaõ bieát chaët caây, phaùt raãy, kheùo leùo caàm dao, caàm xaø gaïc, caùi chaân ñaõ ñi heát röøng nuùi naøy, nuùi khaùc, thì ngöôøi cha môùi baét ñaàu daïy con laáy oáng truùc laøm taéc cung, laáy oáng tre laøm choai, hoïc haùt caùc laøn ñieäu daân ca, taäp caùc ñieäu muùa, caùch voã maõ la,(1) caùch treo patau tileng(2) ôû ngoaøi suoái nöôùc. Cöù theá, cuøng vôùi naêm thaùng lôùn khoân, ngöôøi con ñöôïc cha meï daàn daàn trao cho ñaày ñuû haønh trang ñeå böôùc vaøo ñôøi. Baát cöù ngöôøi Raglai naøo cuõng ñeàu noùi “nhö moät mieäng” laø: coâng lao cuûa cha meï nhö nuùi cao, nhö nöôùc töø maïch nguoàn chaûy ra. Vaø hoï taâm nieäm seõ ñeàn ñaùp xöùng ñaùng ngay töø khi coøn ôû chung nhaø, chung beáp cho ñeán khi ñaõ coù vôï, coù choàng ra ôû rieâng. Nhöng nhö theá chöa ñuû, theo taäp tuïc cuûa ngöôøi Raglai, vieäc

ñeàn ôn ñaùp nghóa meï cha ñoái vôùi hoï phaûi ñöôïc naâng leân thaønh nghi leã, ñöôïc hoï toäc vaø buoân laøng chöùng kieán, thöøa nhaän, nhö theá môùi ñöôïc coi laø troïn veïn. Theo quan nieäm ñaõ coù töø laâu cuûa ngöôøi Raglai, ñieàu baát haïnh lôùn nhaát cuûa con ngöôøi laø cha meï qua ñôøi maø ngöôøi con chöa kòp laøm leã Ea tixaâu pilaâu dhadha. Söï aân haän naøy nhieàu khi ray röùt ngöôøi con suoát caû ñôøi. Do ñoù, moãi ngöôøi Raglai khi tröôûng thaønh roài, ngoaøi traùch nhieäm chaêm soùc, kính yeâu cha meï thöôøng ngaøy, neáu caûm thaáy cha meï coù daáu hieäu giaø yeáu (söùc khoûe keùm, da maët coù nhieàu neáp nhaên, toùc baïc, keùm aên, maát nguû...) thì phaûi chuaån bò leã vaät ñeå toå chöùc leã ñeàn ôn ñaùp nghóa cha meï. Thoâng thöôøng, leã vaät goàm coù thòt heo, thòt gaø, gaïo, neáp, röôïu caàn, moät ít traàu cau, thuoác laù... Nhaø nhieàu cuûa thì chuaån bò laøm leã lôùn, gieát traâu, heo... ngöôøi ngheøo thì tuøy theo khaû naêng kinh teá cuûa mình maø toå chöùc. Vaät chaát khoâng phaûi laø tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù taám loøng hieáu thaûo cuûa con ñoái vôùi meï cha, caùi chính laø thaùi ñoä, laø taám loøng cuûa con ngöôøi ñoái vôùi cha meï trong quaù trình chaêm soùc vaø nuoâi döôõng. Söï coù maët cuûa baø con trong buoân laøng vöøa ñeå bieåu thò tình caûm quyù meán, vöøa ñeå chöùng kieán vieäc thöïc hieän moät taäp tuïc xaõ hoäi. Hoï mang ñeán nhöõng lôøi chuùc tuïng chaân thaønh cuûa coäng ñoàng ñoái vôùi

TAÂY NGUYEÂN  1097 gia ñình noùi chung vaø cha meï cuûa gia chuû noùi rieâng. Nhöõng gia ñình khaù giaû, hoaëc gaëp nhöõng naêm ñöôïc muøa, thöôøng toå chöùc cuoäc leã naøy raát lôùn vaø vui chôi keùo daøi hai ba ngaøy ñeâm. Veà nghi thöùc, khi coã baøn ñöôïc baøy ôû giöõa nhaø, thì meï cha - ñoái töôïng chính cuûa buoåi leã - ñöôïc môøi ngoài vaøo vò trí trung taâm, nôi treân maâm coå coù ñaët moät ñóa thòt vaø loøng heo ñuû moùn. Nhöõng ngöôøi khaùc goàm baø con, hoï haøng, ngöôøi trong buoân... ñeàu teà töïu ñoâng ñuû chung quanh. Sau khi tieán haønh leã khaán vaùi caùc Yang, môøi goïi toå tieân, oâng baø vaø nhöõng ngöôøi khuaát maët cuøng veà chöùng kieán taám loøng cuûa con ñoái vôùi cha meï, ngöôøi con roùt moät chum röôïu traéng thaät ñaày kính caån môøi meï, cha. Tieáp ñoù, ngöôøi con töï tay böng ñóa thòt, gaép töøng mieáng ñuùt cho cha meï aên ñeå toû loøng hieáu thaûo, tröôùc söï chöùng kieán cuûa coäng ñoàng. Neáu ñóa thòt ñöôïc aên heát, thì ñoù laø moät nieàm haïnh phuùc raát lôùn ñoái vôùi gia ñình ngöôøi con. Hoaëc coù theå cha meï chæ aên vaøi mieáng töôïng tröng, nhö theá cuõng ñaõ ñuû laø ñieàu vui söôùng. Trong khoâng khí haân hoan aáy, chuû nhaø môøi baø con, hoï haøng cuøng chia seû nieàm vui. Hoï

vöøa aên uoáng, vöøa trao ñoåi nhöõng lôøi chuùc tuïng toát ñeïp ñoái vôùi gia ñình vaø nhöõng ngöôøi cao tuoåi trong buoân. Leã vaät coøn ñöôïc daønh ra moät phaàn ñeå meï cha ñöa veà cuùng oâng baø taïi nhaø mình vaø bieáu cho moät soá ngöôøi thaân. Sau böõa tieäc, ñeán phaàn sinh hoaït vaên ngheä, vui chôi. Khi tieáng maõ la noåi leân cuøng daøn nhaïc hoøa theo, nam nöõ thanh nieân vaø caû nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi cuøng nhau nhaûy muùa, haùt ca. Cuoäc vui keùo daøi ñeán suoát ñeâm. Leã ñeàn ôn ñaùp nghóa meï cha cuûa ngöôøi Raglai nhìn veà hình thöùc coù veû nhö raát ñôn sô, moäc maïc, nhöng beân trong haøm chöùa moät ñaïo lyù saâu saéc ñöôïc caû coäng ñoàng thöøa nhaän vaø höôûng öùng nhieät thaønh, ñaày tình nghóa. Truyeàn thoáng ñaïo lyù mang ñaäm tính nhaân vaên naøy ñaõ ñöôïc caùc theá heä ngöôøi Raglai keá thöøa vaø baûo toàn cho ñeán ngaøy nay. Neáu khoâng xuaát phaùt töø taám loøng yeâu thöông vaø bieát ôn saâu saéc ñoái vôùi meï cha, thì duø toå chöùc tieäc tuøng, aên uoáng linh ñình tôùi ñaâu cuõng chæ laø moät thöù hö tröông, khoe danh, khoe cuûa nhaït nheõo. Thaïch Phöông - Leâ Trung Vuõ

(1) Maõ la: loaïi chieâng baèng, moät boä ñôn coù 7 chieác, moät boä keùp goàm 14 chieác. (2) Patau tileng: loaïi ñaøn ñaët nôi suoái, phaùt ra aâm thanh nhôø söùc nöôùc chaûy taùc ñoäng vaøo moät heä thoáng “maùy goõ” ñôn giaûn.

1098 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ MÖØNG TUOÅI LÔÙN KHOÂN Daân toäc

: EÂñeâ

T

rong neáp soáng coå truyeàn cuûa ngöôøi EÂñeâ, coù nhöõng leã hoäi lieân quan tôùi ñôøi soáng chung cuûa coäng ñoàng (caû buoân), cuõng coù nhöõng leã hoäi cuûa gia ñình, hoaëc cho moät thaønh vieân... Trong soá ñoù thì leã möøng tuoåi lôùn khoân (hay Mpuh) ñöôïc coi laø raát ñaëc saéc. Coù theå ñaây laø vang boùng cuûa leã Tröôûng thaønh daønh cho thanh nieân trong boä toäc xöa. Leã ñöôïc tieán haønh khi chaøng trai EÂñeâ ñaõ bieát duøng rìu ñaün goã, ngaõ caây, duøng röïa phaùt raãy troàng luùa, troàng ngoâ, laïi bieát caàm khieân, muùa kieám, giöông noû baén guïc con thuù hoang daïi cuûa röøng veà phaù hoaïi nöông raãy, vaø cao hôn nöõa laø bieát phoùng lao ñaâm cheát caû hoå, heo röøng... Xöa, luaät tuïc EÂñeâ ñònh raèng, heã nghe Mtao (tuø tröôûng) keâu goïi, laäp töùc taát caû trai traùng ñeàu leân ñöôøng ñaùnh giaëc, ñuoåi cöôùp, giöõ plaây, giöõ beán nöôùc cuûa oâng baø, cha meï. Ngöôøi giaø keå raèng, vaøo thôøi anh huøng Ñam San laøm tuø tröôûng, buoân cuûa chaøng laø buoân lôùn nhaát trong vuøng, traâu boø ñeám khoâng xueå. Nhaø tuø tröôûng Ñam San coù nhieàu cheù tuùc, cheù tang vôùi nhöõng daøn chieâng

moãi khi leân tieáng thì aâm thanh bay khaép baàu trôøi. Caùc thaàn Trôøi, thaàn Nuùi, thaàn Soâng ñeàu laéng nghe vaø heát loøng giuùp söùc cho ngöôøi anh huøng thu phuïc nuùi röøng veà moät moái, cho ngöôøi EÂñeâ yeân oån laøm aên treân buoân raãy cuûa mình. Muoán laøm traùng ñinh cuûa Ñam San thì phaûi baét ñöôïc con heo röøng, boø ruøng veà moå thòt ñaõi caû buoân nhö ñeå trình baùo taøi naêng cuûa mình tröôùc coäng ñoàng. Cheù röôïu caàn thôm nhaát seõ ñöôïc môû ra môøi ngöôøi chieán thaéng. Töø buoåi aáy, chaøng trai ñöôïc giaø laøng coâng nhaän laø “chaøng trai EÂñeâ”. Chaøng ñöôïc trao khieân, kieám, ñöôïc laøm leã cuùng trôøi ñeå ñi laäp chieán coâng khaép nuùi xa röøng gaàn. Chaøng trai EÂñeâ töø buoåi lôùn khoân coù traùch nhieäm goùp söùc mình laøm cho buoân raãy giaøu maïnh leân maõi. Ngöôøi giaø EÂñeâ thôøi naøo cuõng nhaéc nhôû con chaùu haõy nhôù laáy coäi nguoàn cuûa boä toäc mình. Töø tinh mô, chaøng trai ñaõ thöùc daäy, maëc quaàn aùo coå truyeàn môùi nhaát, ñoùng chieác khoá ñeïp nhaát, quaán chieác khaên meàm maïi nhaát, chaân ñi ñoâi deùp da traâu maø oâng baø xöa thöôøng duøng ñeå ñi röøng, vai ñeo baàu nöôùc.

TAÂY NGUYEÂN  1099 Nhöõng tia naéng maët trôøi buoåi saùng chieáu xuyeân qua voøm laù vaøo thaúng cöûa soå phía ñoâng nhaø daøi. Luùc naøy caùc beáp trong buoân cuõng ñaõ ñoû löûa. Ngoïn löûa cuûa ngöôøi cuøng ngoïn löûa cuûa trôøi nuoâi soáng, söôûi aám con ngöôøi, ñuoåi ma quyû vaø xua tan moïi ñieàu xaáu gôû, ruûi ro ra khoûi ñôøi soáng buoân raãy. Tay phaûi caàm kieám, tay traùi caàm khieân, chaøng trai EÂñeâ ñi ra beán nöôùc taém ñeå taåy röûa moïi toäi loãi cuûa quaù khöù. Beán nöôùc saùng nay ñöôïc daønh rieâng cho ngöôøi EÂñeâ saép böôùc vaøo laøm leã Mpuh. Moät haønh ñoäng töôïng tröng: chaøng trai tôùi nôi maùng nöôùc, thaùo khaên roài goäi ñaàu, röûa maët tröôùc söï chöùng giaùm cuûa trôøi, ñaát vaø thaàn beán nöôùc, cuøng söï hieän dieän cuûa baø con trong buoân. Chaøng höùng ñaày moät baàu nöôùc tinh khoâi chaûy ra töø loøng ñaát, ñem veà ñeå cuùng thaàn caàu söùc khoûe cho moïi ngöôøi. Ñaát vaø nöôùc, löûa vaø aùnh saùng, luùa ngoâ treân raãy, ñoù laø nguoàn soáng baát taän cuûa ngöôøi trong buoân... Heo ñaõ moå xong, ñaàu ñöôïc giöõ ñeå laøm leã cuùng; moät thaên thòt daøi loùc töø gaùy tôùi ñuoâi cuoán moät voøng vaøo coät Pieâ, nôi buoäc cheù röôïu ñeå cuùng thaàn. Ngöôøi ñieàu haønh leã caém hai caàn vaøo cheù röôïu quay veà höôùng ñoâng: moät caàn daønh cho thaàn, moät caàn daønh cho ñöông söï. Chaøng trai böôùc tôùi gaàn caàu thang, ôû ñaây coù hai caây chuoái ñaõ

troàng saün. Chaøng vung kieám cheùm moät nhaùt ñöùt caây beân phaûi, nhaùt thöù hai ñöùt caây beân traùi. Sau ñoù chaøng töø töø böôùc leân caàu thang. Baø meï EÂñeâ maëc yeâng (vaùy) aùo môùi, trang nghieâm vaø hieàn töø ñöùng saün ôû ñaàu saøn, beân caàu thang ñôïi ñöùa con veà. Baø caát gioïng hoûi: - Chaøo con trai cuûa meï, con töø ñaâu ñeán? Coù phaûi con ñi ñaùnh giaëc phía ñoâng, muùa khieâng phía taây, thaéng traän trôû veà? Chaøng trai leã ñoä ñaùp: - Chaøo meï, con chaøo ngöôøi meï cuûa ñaát röøng EÂñeâ. Ñuùng nhö meï noùi, con ñaõ muùa khieân töø phía taây, muùa kieám töø phía ñoâng.. giôø ñaây con ñem vinh quang veà cho meï. Taát caû daân chuùng trong buoân ñeàu nghe roõ cuoäc ñoái thoaïi giöõa ngöôøi meï vaø ngöôøi con trai. Baø meï ñöùng lui ra moät beân. Chaøng trai böôùc vaøo nhaø, döïa kieám vaøo vaùch phía ñoâng, roài ra ngoài ñoái dieän vôùi thaày cuùng. Baûy cheù röôïu caàn ñöôïc buoäc vaøo baûy chieác coät thaønh moät haøng doïc giöõa ngoâi nhaø. Thaày cuùng ngoài tröôùc cheù röôïu ñaàu tieân, maët höôùng veà phía ñoâng, ngoùn troû tay phaûi ñaët treân mieäng cheù. Troáng chieâng noåi leân töøng hoài doàn daäp, hoái haû môû ñaàu buoåi leã. Daân trong buoân keùo tôùi moãi luùc moät ñoâng. Gioïng thaày cuùng vang leân ñeàu ñeàu, nhöng phaûi ngoài saùt moät beân

1100 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM môùi nghe roõ, bôûi tieáng nhaïc tieáng chieâng ñaõ aùt ñi maát phaàn naøo: “Hôõi caùc thaàn, Toâi goïi vò thaàn höôùng ñoâng, thaàn höôùng taây, thaàn hoä meänh, thaàn nuoâi döôõng! Ngöôøi naøy saùng hoâm nay, ngaøy hoâm kia ôû choøi ñaõ yeân, veà nhaø ñöôïc laønh, bieát laøm ra luùa, ra baép, nay ñaõ lôùn khoân. Troàng chuoái, chuoái sai quaû; troàng mía, mía ngoït. Ngöôøi naøy, nhôø thaàn giuùp cho: beàn nhö gang, deûo nhö ñoàng, cöùng nhö saét. Söùc môùi, hôi thôû môùi, con ngöôøi luoân luoân khoûe maïnh, bình yeân. Heo thieán cuøng baûy cheù röôïu ñaõ ñöôïc baøy saün cuùng thaàn. Thòt cuõng ñaõ chia phaàn cho taát caû caùc beáp trong buoân. Röôïu noàng hay nhaït xin haõy cuøng uoáng. Caàu cho moïi ngöôøi ñeàu gaëp may maén toát laønh. Hôõi caùc thaàn!”

Thaày cuùng ñöùng leân trao khieâng vaø kieám cho chaøng trai, trong khi chieâng troáng reàn vang ca ngôïi haïnh phuùc caû buoân. Cuoäc leã laàn thöù nhaát ñaõ xong. Chaøng trai muùa khieân, muùa kieám vui chôi. Caùc coâ gaùi teù nöôùc, chaøng trai giô khieân ñôõ maët, ñôõ ngöïc. Baø con chen nhau ôû voøng ngoaøi xem cuoäc ñua taøi, ñua vui. Teù nöôùc laø troø chôi vui khoûe cuûa thanh nieân nam nöõ EÂñeâ. Moãi laàn chaøng trai traùnh neù ñöôïc thì moät coâ gaùi mang thòt ñeán taëng chaøng moät mieáng nhö tieáp söùc, khen ngôïi, chuùc möøng. Coøn ngöôïc laïi, maët hay ngöïc bò öôùt thì cuõng coi nhö ñoù laø ñieàu may.(1)

Trong khi ñoù oâng Poâ kai pieâ (ngöôøi môøi röôïu) ñi môøi laàn löôït töøng ngöôøi tôùi ngoài beân cheù röôïu vaø vít ñaàu caàn. Phuï nöõ bao giôø cuõng ñöôïc môøi uoáng tröôùc, nam giôùi uoáng sau. Hoï haøng gaàn uoáng tröôùc, ngöôøi xa uoáng sau. Vui chôi thoaûi maùi, nhöng tuïc leä neà neáp vaãn phaûi giöõ. Trôøi ñaõ veà chieàu. Sau khi ñaõ aên uoáng no say, moãi ngöôøi töï do choïn choã nghæ taïm ñeå chôø cuoäc leã thöù hai. Nghi leã laàn naøy baét ñaàu vaøo khoaûng 10 giôø ñeâm, khôûi ñaàu baèng vieäc ñoát saùng 7 ngoïn ñuoác laøm baèng nhöïa caây trai. AÙnh löûa chaùy saùng nhö coù söùc ñaåy luøi boùng ñeâm (maø theo quan nieäm cuûa ngöôøi EÂñeâ laø nôi ma quyû hay aån naùu), mang laïi nieàm vui vaø söùc maïnh cho moïi ngöôøi. OÂng Poâ chaát ñing (ngöôøi ñieàu khieån leã) trao khieân vaø kieám cho chaøng trai roài daãn anh tôùi ngoài ñoái dieän vôùi thaàn cuùng. Chaøng trai trong tö theá cuûa ngöôøi saép leân ñöôøng, vai mang baàu nöôùc, chaân ñi deùp da traâu. AÙnh saùng töø 7 ngoïn ñuoác soi leân guông maët cöông nghò cuûa ngöôøi chaáp leã ñang ngoài baát ñoäng nhö moät pho töôïng. Chieâng troáng vaãn noåi leân doàn daäp töøng hoài. Khoâng gian ñaày aép aâm thanh haøo huøng vaø aùnh saùng

TAÂY NGUYEÂN  1101 lung linh cuûa 7 ngoïn ñuoác baèng nhöïa caây röøng ñang chaùy nhö thuùc giuïc, gôïi môû trong taâm trí moïi ngöôøi yù thöùc vöôn tôùi loái soáng cao ñeïp, xöùng ñaùng laø nhöõng con chaùu cuûa Ñam San. Vaø ñeâm nay, chaøng trai phaûi thöùc traéng cuøng vôùi buoân plaây. Ngöôøi thaày cuùng caàm hai chieác khaên ñoû, böôùc 7 böôùc ngaén, cöù moãi böôùc laïi hoâ leân moät tieáng, ñeán tröôùc maët ngöôøi chòu leã, ñöa tay quaøng chieác khaên vaøo coå, daãn ñi trình Yang vôùi lôøi khaán nhö sau: “Chaøng trai naøy xöùng ñaùng laø con chaùu cuûa ngöôøi EÂñeâ!” Ngöôøi ta caét daûi thòt buoäc voøng quanh coät cuùng Pieâ, ñem xaét nhoû, goùi töøng nhuùm trong laù chuoái, chia ñeàu cho ngöôøi trong buoân. Rieâng vaãn coøn moät cheù röôïu caàn ñaày nguyeân veïn daønh cho cuoäc vui tieáp theo. Moät cuï giaø ñöôïc môøi tôùi beân cheù röôïu. Cuï ñöa tay vít caàn, thöôûng thöùc nguïm röôïu ñaàu tieân. AÙnh ñuoác soi saùng boä maët xöông xöông cuûa ngöôøi giaø töøng traûi vôùi chieác taåu nhoài ñaày thuoác laù ñang boác khoùi giöõa ñoâi moâi mím laïi. Sau khi huùt moät hôi röôïu caàn thöù hai, cuï giaø baét ñaàu leân gioïng keå Khan (tröôøng ca EÂñeâ). Tieáng cuï vang leân aám aùp. Moïi caâu chuyeän trao ñoåi rieâng tö cuûa nhoùm naøy, ngöôøi noï ñang xoân xao boãng nhieân ngöøng haún. Ngöôøi ta laéng nghe töøng lôøi keå nhö hôùp

nguïm röôïu noàng cay trong cheù quyù. Cöù theá, baèng gioïng keå khi traàm khi boång, cuï ñöa moïi ngöôøi trôû veà soáng laïi trong khoâng khí lòch söû xa xöa vaø ñaày töï haøo vôùi bao chieán coâng huy hoaøng, röïc rôõ... Tieáng gaø trong buoân ñaõ gaùy sang canh töø töø laâu, nhöng lôøi keå Khan vaãn vang leân khoâng döùt. Luùc naøy, ai naáy cuõng ñaõ ngaø ngaø say. Rieâng chaøng trai EÂñeâ ñöôïc thuï leã hoâm nay nhö ñöôïc truyeàn theâm söùc maïnh môùi, söùc maïnh cuûa bao theá heä ngöôøi EÂñeâ ñaõ ñöôïc chaét laïi trong lôøi ca, trong truyeän tích vaø caû trong tieáng noùi ñaày aép tuïc ngöõ, ca dao: Coù maêng môùi coù caây le Coù taéc keø vì coù caây Coù haøng traêm haøng ngaøn con ngöôøi. Vì coù cha coù meï...

Ñaèng ñoâng trôøi baét ñaàu raïng saùng. Trong phuùt choác, nhöõng tia naéng vaøng röïc rôõ xuyeân thuûng khoùi maây maøu söõa, chieáu thaúng leân khoâng trung, baùo hieäu moät ngaøy môùi baét ñaàu. Theá laø chaøng trai EÂñeâ trong leã Mpuh ñaõ soáng qua moät voøng thôøi gian lieân tuïc töø ngaøy sang ñeâm, roài töø ñeâm noái ngaøy, gaén boù vôùi coäng ñoàng cuûa mình caû hieän taïi vaø quaù khöù. Trong leã coâng nhaän ñeán tuoåi lôùn khoân, ngöôøi thaày cuùng ñaõ caàu mong cho chaøng nhaän ñöôïc söï truyeàn noái söùc maïnh truyeàn thoáng cuûa boä toäc mình. Leâ Trung Vuõ

1102 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ BOÛ MAÛ Daân toäc

K

: Giarai, Bana, EÂñeâ...

haùc vôùi ngöôøi Kinh voán raát coi troïng vieäc giöõ gìn chaêm soùc phaàn moä cuûa ngöôøi quaù coá, toå chöùc thaêm vieáng moà maû oâng baø, toå tieân, ngöôøi thaân... vaøo nhöõng ngaøy Teát, ngaøy leã, ngaøy gioã vaø tieán haønh taûo moä haèng naêm, phaàn lôùn caùc toäc ngöôøi ôû Taây Nguyeân coù caùch ñoái xöû vôùi ngöôøi cheát gaàn gioáng nhau theo quan nieäm ngöôïc laïi. Ngöôøi Giarai, Bana, EÂñeâ... khoâng coù phong tuïc thôø toå tieân, khoâng coù kî gioã ngöôøi thaân qua ñôøi haèng naêm. Hoï cho raèng ngöôøi ta cheát laø do nhöõng aùc thaàn gaây ra. Cuûa caûi chia cho ngöôøi cheát ñöôïc ñem ñaët ngay ôû nôi nhaø moà ngoaøi röøng. Thöông tieác ngöôøi ñaõ cheát, hoï chæ giöõ gìn vaø quan taâm moà maû moät thôøi gian nhaát ñònh, ñeå roài sau ñoù seõ tieãn hoï ra ñi vónh haèng baèng moät leã boû maû. Ñaây laø leã cuoái cuøng tieãn ñöa ngöôøi cheát veà haún theá giôùi khaùc, leã lôùn nhaát trong tang leã. Töø sau leã naøy, moïi raøng buoäc, moïi lieân heä giöõa ngöôøi soáng vaø ngöôøi cheát coi nhö chaám döùt. Ngöôøi cheát trôû thaønh “ma” thuoäc veà coõi aâm, moät theá giôùi khaùc. Veà tuïc leä cuõng nhö veà tình caûm, ngöôøi soáng khoâng coøn traùch nhieäm, raøng buoäc gì vôùi ngöôøi cheát. Ngöôøi vôï goùa (hay choàng goùa) coù quyeàn “ñi böôùc nöõa”.

Nhìn chung, leã boû maû cuûa moät soá toäc ngöôøi ôû Taây Nguyeân veà cô baûn gioáng nhau, vì ñeàu xuaát phaùt töø moät quan nieäm veà ngöôøi cheát vaø ngöôøi soáng. Nhöng leã boû maû cuûa ngöôøi Giarai vôùi teân goïi laø leã Pôthi hoaëc Hua lui ñöôïc toå chöùc troïng theå vaø ñoäc ñaùo hôn caû. Leã ñöôïc tieán haønh sau moät thôøi gian ngöôøi thaân qua ñôøi (ñoä vaøi naêm), hoaëc coù khi theâm moät thôøi gian töông öùng vôùi leã maõn tang, nhaèm ñeå cho tình caûm nguoâi ngoai, maët khaùc cuõng laø ñeå gia chuû coù ñieàu kieän tích luõy, chuaån bò ñaày ñuû veà maët vaät chaát nhö gaïo, neáp, traâu boø, gaø, röôïu.. cho cuoäc leã. Tuy laø vieäc cuûa moät vaøi nhaø, moät vaøi gia ñình, nhöng theo taäp tuïc laâu ñôøi cuûa ngöôøi Giarai thì ñoù laø vieäc cuûa caû coäng ñoàng caùc plôi, coù soá ngöôøi tham gia ñoâng nhaát vôùi quy moâ lôùn nhaát vaø vui nhaát so vôùi caùc leã khaùc. Thoâng thöôøng, leã Pôthi ñöôïc toå chöùc sau muøa thu hoaïch, nhaèm luùc traêng saùng, töông öùng vôùi caùc thaùng ñaàu naêm aâm lòch. Ñaây laø luùc noâng nhaøn, laïi vaøo dòp xuaân, khí trôøi aám aùp, hoa coû ñua nhau khoe saéc, ñöôøng röøng khoâ raùo thuaän tieän cho vieäc ñi laïi cuõng nhö vieäc toå chöùc hoäi heø, vui chôi. Leã hoäi tröôùc

TAÂY NGUYEÂN  1103 ñaây keùo daøi trong 5 ngaøy, thöôøng thì 3 ngaøy 2 ñeâm, toái thieåu cuõng phaûi 2 ngaøy. Khi gia chuû ngöôøi quaù coá ñaõ chuaån bò ñaày ñuû leã vaät, keå caû moät soá ñoà duøng gia ñình, coâng cuï saûn xuaát ñeå “chia phaàn cho ngöôøi cheát”, thì baùo cho daân trong plôi bieát vaø yeâu caàu baø con giuùp ñôõ. Vaøi ngaøy tröôùc leã boû maû, khoâng khí trong plôi roän ròp haún leân. Moät ngöôøi thaân hay giaø laøng ñöùng ra laøm leã khaán baùo cho ngöôøi cheát veà tham döï laàn chia tay vónh vieãn naøy. Sau ñoù, nhöõng thanh nieân trai traùng trong laøng vaùc dao vaøo röøng laáy tre, goã laøm nhaø choøi, döïng baøn teá, söûa sang nhaø moà. Nhöõng ngöôøi ñaøn oâng kheùo tay thì trang trí, ñan hoa vaên, veõ, taïc töôïng moà goàm hình ngöôøi, voi, höôu, nai.. Ñaây laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät daân gian ñoäc ñaùo keát hôïp kieán truùc vôùi ñieâu khaéc trang trí. Chung quanh moä ñöôïc raøo baèng nhöõng khuùc caây röøng ñaët saùt vaøo nhau. Ñaøn teá (pônang) ñöôïc ñaët ngay ôû tröôùc nhaø moà. Nhöõng coâ gaùi ñi laáy cuûi, laù, chaët loà oâng, chuaån bò thöùc aên. Ngöôøi giaø, trung nieân thì lo döïng leàu chung quanh nhaø moà ñeå che naéng, che söông, laøm choã nghæ ñeâm cho nhieàu ngöôøi. Moät soá ngöôøi khaùc ñeán ñaøo hoá, choân coät neâu saùt nhaø moà ôû phía maët trôøi laën.

Khoaûng xeá chieàu, ngöôøi ta ñöa traâu (döï kieán gieát thòt) ñeán coät vaøo caây neâu, gieát heo, vaùc nhöõng cheù röôïu ñaët ôû phía maët trôøi moïc cuûa nhaø moà thaønh moät daõy. Khi moïi vieäc ñaõ chuaån bò xong xuoâi, thì nhöõng thanh nieân trong plôi môû maøn buoåi leã baèng vieäc ñem chieâng, troáng, thanh la ra nôi moä, ñaùnh lieân tuïc ñeå goïi hoàn ngöôøi cheát haõy thöùc tænh veà döï cuoäc chia ly laàn cuoái vôùi baø con thaân thuoäc. Trong khi ñoù, chuû nhaø tieán ñeán choã cheù röôïu goác (tôp aiphun), baøy thòt heo, thòt gaø roài khaán goïi hoàn ma. Sau ñoù, laàn löôït gia ñình coù ngöôøi ñöôïc laøm leã boû maû ñeán khaán. Caùc chaøng trai maëc nhöõng taám khoá coù tua cöôøm, löng thaét daây baïc, ñaàu caém loâng chim, ñaùnh coàng chieâng, troáng lôùn vôùi giai ñieäu buoàn; nhöõng coâ gaùi aùo vaùy saëc sôõ, coù ñính nhöõng daûi nguõ saéc, tay ñeo coøng baïc, vöøa ñi vöøa laøm ñoäng taùc xaùt voøng chung quanh nhaø moà. Moãi laàn tieáng troáng lôùn vang leân, thì tieáng chieâng caùi ñieåm töøng tieáng traàm huøng, nhöõng tieáng chieâng con khua leân vang daäy, hoøa thaønh moät baûn nhaïc röøng traàm boång, du duông trong khoâng khí muøa xuaân ñaày nhöïa soáng. Nôi nghóa ñòa haèng ngaøy voán hoang vaéng, aâm u, thænh thoaûng môùi coù tieáng chim hoùt, tieáng soät soaït cuûa con choàn, con soùc chaïy

1104 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM nhaûy, nay boãng döng trôû neân nhoän nhòp, töng böøng vôùi tieáng chieâng, tieáng chaân ngöôøi raäm ròch xen laãn tieáng noùi cöôøi. Ñeâm ñeán, aùnh ñuoác baäp buøng töø caùc neûo ñöôøng noái ñuoâi nhau aån hieän qua caây laù ñi veà nhieàu ngaû. Daân caùc plôi laân caän nhaân dòp naøy cuõng keùo ñeán goùp phaàn baèng nhöõng cheù röôïu caàn vaø moät soá leã vaät. Moïi ngöôøi ñeàu maëc aùo ñeïp, chuû yeáu laø maøu ñoû vaø ñen. Caùc coâ gaùi ñeo theâm kieàng baïc ôû coå. Nhöõng daøn chieâng coå thi nhau ñaùnh nhöõng baøi hay nhaát. Nam nöõ thanh nieân caàm tay nhaûy muùa vui chôi. Ai ñoù meät thì ra ngoài nghæ, uoáng röôïu caàn, roài tieáp tuïc cuoäc chôi suoát ñeâm cho ñeán saùng. Saùng ngaøy thöù hai, caùc gia ñình chuû leã boû maû cöû ngöôøi gieát traâu boø, laøm thòt gaø.. beân caïnh nhöõng beáp löûa ñöôïc nhoùm leân treân khu ñaát baèng gaàn beân moä vôùi nhöõng chaûo lôùn ñaày thöùc aên soâi suïc laø nhöõng cheù röôïu caàn ñaày aép. Sau khi giaø laøng vaø nhöõng ngöôøi coù uy quyeàn, caùc thaày cuùng huùt nhöõng nguïm röôïu caàn ñaàu tieân, lôùp thanh nieân baét ñaàu vaøo cuoäc. Nhöõng xaâu thòt nöôùng, thòt traâu thui, loøng luoäc, tröùng, oáng xoâi nuôùng.... baøy la lieät treân nhöõng taám laù dong, laù chuoái hay trong baùt ñóa ñaët quanh caùc cheù röôïu caàn. Ngöôøi naøo vieäc naáy, ai lo phuïc vuï thì chaêm chæ maø laøm, ai ñaùnh chieâng, ñaùnh troáng cöù ñaùnh, ai muùa cöù muùa, ai aên uoáng

cöù maëc söùc thoûa loøng. Vöøa aên, vöøa uoáng röôïu, vöøa nhaûy, vöøa muùa haùt, moïi ngöôøi vui chôi thoûa thích. Ñaây cuõng laø dòp ñeå trai gaùi gaàn guõi, vui chôi vaø tìm hieåu nhau. Caùc cuï giaø vöøa thöôûng thöùc nhöõng gioïng haùt, ñieäu muùa, vöøa chaäm raõi nhai nhöõng mieáng thòt nöôùng, uoáng röôïu caàn, vöøa noùi chuyeän raâm ran. AÊn uoáng xong, caùc gia ñình chuaån bò khaán vaùi vôùi nhöõng cheù röôïu rieâng cuûa mình. Caùc plôi ñeán döï leã toå chöùc thaønh töøng cuïm, môøi caùc gia chuû uoáng röôïu neáp vaø bieáu phaàn thòt cuûa hoï, goùi töøng goùi nhoû. Trong khi ñoù thì daân caùc plôi, giaø cuõng nhö treû, ra muùa chung quanh nhaø moà theo nhòp chieâng, cuøng aên uoáng, coäng caûm. Xeá chieàu, ngöôøi ta ñöa nhöõng ngöôøi goùa (vôï hoaëc choàng) ra suoái taém, maëc trang phuïc ñeïp, ñuùng tuïc leä, roài ñöa veà nhaäp vaøo cuoäc, cuøng nhaûy muùa vui chôi. Hoï laø nhöõng ngöôøi hoaøn toaøn ñöôïc giaûi phoùng töø giôø phuùt naøy. Toái ñeán, hoï cuøng nhau keùo veà nhaø. Töø ngaøy thöù ba trôû ñi cho ñeán ngaøy cuoái, vieäc aên uoáng, vui chôi chuû yeáu toå chöùc ôû trong töøng gia ñình. Sau cuøng laø vieäc ñaõi nhöõng thanh nieân, nhöõng ngöôøi phuïc vuï khaùch trong suoát nhöõng ngaøy leã hoäi. Leã boû maû laø dòp sinh hoaït ñoâng vui mang tính hoäi heø ôû nôi röøng

TAÂY NGUYEÂN  1105 nuùi. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi thaân cuûa keû quaù coá, leã boû maû ñaùnh daáu “moät cuoäc chia tay vui veû” troøn phaän söï. Ñieàu ñoù ñöôïc phaûn aùnh khaù roõ trong lôøi khaán cuûa thaân chuû: “Thoâi töø nay seõ khoâng coøn ai mang côm, mang nöôùc, chaêm soùc nöõa. Neáu hoàn muoán aên côm, thì haõy hoûi xin caùc vì sao, neáu muoán aên thòt gaø thì hoûi thaàn Maët traêng, neáu aên caù xin hoûi thaàn Cai quaûn ôû treân Trôøi. Moät vò thaàn khaùc seõ ñeán troâng nom. Thoâi töø nay theá laø heát. Nhö laù mnang ñaõ lìa caønh, nhö laù mtö ñaõ taøn uùa...”

Hieän nay, caùc daân toäc Giarai, Bahnar, Eâñeâ vaãn coøn duy trì leã boû maû vôùi tính coäng ñoàng cao, toå chöùc aên uoáng vui chôi coäng caûm treân tinh thaàn bình ñaúng giöõa caùc thaønh vieân trong plôi, ñoàng thôøi cuõng theå hieän roõ nhöõng neùt ñaëc thuø veà tín ngöôõng, caùch toå chöùc heä thoáng leã thöùc. Leã boû maû giöõ moät vò trí quan troïng khoâng theå thieáu ñöôïc trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa hoï. Thaïch Phöông - Leâ Trung Vuõ

1106 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC LEÃ THÖÙC TRONG SINH HOAÏT XAÕ HOÄI VAØ GIA ÑÌNH I. LEÃ TIEÁT TRONG NAÊM

1. Teát Nguyeân Ñaùn Haèng naêm, ngöôøi Vieät coù nhieàu Teát (leã tieát) coå truyeàn theo aâm lòch: Teát Thöôïng nguyeân (15/1), Teát Thanh minh, Teát Haøn thöïc (3/3), Teát Ñoan ngoï (5/5), Teát Trung nguyeân (15/7), Teát Trung thu (15/8), Teát Haï nguyeân (15/10)... Maëc daàu nhöõng Teát treân ñeàu mang tính toaøn daân, toaøn quoác, song khoâng Teát naøo ñöôïc söûa soaïn chu ñaùo vaø nhieàu lo toan, baän roän nhö Teát Nguyeân Ñaùn. Hôn nöõa, moãi teát treân chæ öùng vôùi moät yeâu caàu cuï theå. Coøn, khaùc vôùi taát caû, Teát Nguyeân Ñaùn laø teát môû ñaàu naêm môùi, neân coù nôi goïi laø Teát caû. Teát caû, ñöôïc hieåu vôùi nhieàu nghóa: Teát quan troïng haøng ñaàu, teát lôùn nhaát, teát coù muïc ñích saâu xa, toaøn dieän vaø coù nhieàu yù nghóa vôùi ñôøi soáng con ngöôøi caù theå vaø toaøn theå coäng ñoàng nhaát. Moãi teát kia chæ caàn moät laàn caàu cuùng, moät hai tuaàn höông ñeøn trong moät buoåi hoaëc moät ngaøy;

khoâng coù nhöõng leã thöùc, tuïc leä tröôùc vaø sau ñoù... Teát Nguyeân Ñaùn giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà lôùn vaøo moät thôøi ñieåm troïng ñaïi, tieâu bieåu nhaát, ñoái vôùi moät chu kyø vaän haønh cuûa vuõ truï, vaän ñoäng cuûa vaïn vaät, cuõng laø vaän haønh cuûa xaõ hoäi, laáy ñôn vò naêm môû ñaàu vaø keát thuùc naêm - baèng moät chu kyø coù khoùa vaø môû. Ñaõ goïi laø vaän ñoäng thì phaûi coù ngöng nghæ - duø döôùi hình thöùc naøo ñeå ñieàu chænh, ñeå taùi vaän ñoäng bình thöôøng vaø toát hôn. Teát Nguyeân Ñaùn chính laø dòp, laø côù ñeå ñieàu chænh coâng cuoäc vaän ñoäng lôùn lao, ñoàng boä giöõa con ngöôøi vôùi thieân nhieân roäng lôùn bao quanh, cuõng nhö giöõa con ngöôøi vôùi nhau. Teát Nguyeân Ñaùn coù nhieäm vuï giaûi quyeát moïi moái quan heä do con ngöôøi ñaët ra vôùi ñôøi soáng toaøn dieän cuûa ñoàng loaïi. Teát, caùi moác thôøi gian ñaùnh daáu söï ñoåi thay cuõ - môùi. Ñuùng theá, ngöôøi ta nghó tôùi caùi moác, chöùng kieán söï vaän ñoäng chuyeån ñoåi. Phaûi

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1107 coù söï bieán ñoåi, duø to hay nhoû, duø ñoät xuaát hay tuaàn töï, sau moät chaëng ñöôøng daøi ñeàu ñaën ruûi maymay ruûi noái tieáp nhau. Ngöôøi ta coù nhu caàu ngöøng nghæ - duø ngaén nguûi (vaøi ngaøy) - ñeå bình taâm töï ñaùnh giaù, töï ñònh höôùng cho moät chaëng ñöôøng môùi trong cuoäc soáng vôùi ñôn vò thôøi gian laø naêm - töøng naêm vôùi ñôn vò khoâng gian coá höõu laø nhaø, xoùm, laøng, trong cuoäc soáng caû ñôøi cuûa töøng ngöôøi. Moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân (moâi tröôøng): Vuõ truï vaän haønh bieåu hieän ôû boán muøa chuyeån ñoåi laàn löôït: xuaân - haï - thu - ñoâng. Muøa ñoâng vaø muøa haï laø hai muøa cöïc ñoan (raát laïnh vaø raát noùng), neân coù hai muøa aám maùt laøm ñeäm (xuaân, thu). Vaø ñoâng taøn thì phaûi ñoùn xuaân môùi vôùi nhöõng nghi thöùc trang troïng nhaát ñeå caàu mong söï vaän haønh môùi bình oån hôn, toát hôn.

Ngoaøi boán muøa, caùc thaàn laø ñoái töôïng thöù hai ñöôïc löu yù. ÔÛ ñaây vaãn laø caùc thaàn töï nhieân, bieåu hieän trong tín ngöôõng - toân giaùo sô khai. Tröôùc heát laø thaàn (hay caùc thaàn) cuûa ngöôøi noâng daân, ngöôøi tieåu noâng Vieät Nam ngaøy xöa. Con ngöôøi soáng baèng troàng troït phaûi nhôù tôùi ñaát (thaàn Ñaát), nhôù tôùi nöôùc (thaàn Saám, thaàn Nöôùc), nhôù tôùi aùnh saùng (thaàn Maët Trôøi); döïa vaøo thieân nhieân ñeå khai thaùc vaø nhôø che chôû (thaàn Nuùi, thaàn Röøng...);

caàu muøa maøng töôi toát (thaàn Luùa).. Nhöõng loaøi vaät soáng vôùi con ngöôøi traûi nhieàu ngaøn naêm, vöøa nuoâi soáng ngöôøi, vöøa baûo veä ngöôøi (gia suùc, gia caàm). Teát ñeán, chaêm soùc vaø caàu cho chuùng moät naêm khoûe maïnh, sinh soâi, toát neát... Thöïc ra, thôøi ñieåm Teát xöa kia laø qua moät voøng troàng caáy, vì moät naêm coù moät vuï saûn xuaát. Soáng baèng ngheà noâng, ngöôøi Vieät coå gaén boù vôùi muøa maøng, hoøa nhaäp vôùi moâi tröôøng (trôøi, ñaát) thaønh moät khoái thoáng nhaát hoøa hôïp nhau (trôøi- ñaát- ngöôøi). Moâi tröôøng sinh thaùi treân taïo thaønh nhöõng moái quan heä vöøa aûo huyeàn vöøa hieän thöïc, phöùc taïp maø con ngöôøi yù thöùc ñöôïc töø raát sôùm. Vaø cuõng töø raát sôùm, con ngöôøi luoân boäc loä roõ loøng öôùc ao ñöôïc soáng haøi hoøa trong caùc moái quan heä ñoù baèng thaùi ñoä thích nghi, caûi taïo, hoøa nhaäp, ñöôïc thöïc hieän baèng caùc nghi thöùc caàn thieát. Moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi (xaõ hoäi): Teát Nguyeân Ñaùn cuõng laø dòp, laø côù ñeå ngöôøi ta nhôù tôùi nhau, ñeå hoøa giaûi caùc quan heä chöa toát trong naêm vaø phaùt huy moïi quan heä ñaõ toát ñeïp, cuøng höôùng tôùi söï hoaøn chænh, toaøn veïn trong loái soáng.

Vôùi ngöôøi Vieät tieåu noâng laáy ñôn vò goác cuûa toå chöùc xaõ hoäi laø gia ñình nhoû phuï quyeàn, thì moái quan heä ñaàu tieân ñöôïc nhaéc tôùi laø gia ñình phoå bieán ba theá heä: oâng baø

1108 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM - cha meï - con chaùu. Tieáp ñeán laø gia toäc. Quan heä huyeát thoáng raøng buoäc caùc gia ñình vôùi nhau. Cho neân Teát laø dòp ñoaøn tuï gia ñình: nuoâi döôõng vun ñaép tình thöông yeâu maùu muû, ruoät raø trong gia ñình vaø môû roäng ra laø doøng hoï. Ñoaøn tuï ñeå baøy toû moái giao caûm hai chieàu: OÂng baø, boá meï vaø con chaùu; vaø ngöôïc laïi, con chaùu vôùi boá meï, oâng baø. Cuõng laø moái giao caûm hai chieàu giöõa toå tieân ñaõ khuaát vôùi con chaùu hieän dieän hoâm nay. Teát, höôùng veà gia ñình, toå tieân chính laø höôùng veà söùc maïnh truyeàn thoáng cuûa gia ñình, gia toäc.

Ngöôøi ta thöôøng noùi “aên Teát”, nhöng ai cuõng hieåu khoâng chæ laø vieäc aên uoáng, höôûng thuï trong dòp Teát, maø chính laø moät neáp soáng ngaøy Teát maø theo phong tuïc ñaõ trôû thaønh truyeàn thoáng, quoác phong. Coù theå keå ra raát nhieàu ñieàu phaûi ñöôïc ñaëc bieät quan taâm trong ngaøy Teát, chaúng haïn nhö caùc moùn aên, vaät duïng, y phuïc, caùch noùi naêng, öùng xöû trong moïi quan heä, gia ñình, doøng hoï, treân döôùi theo thöù baäc; roài xoùm laøng, treân döôùi theo löùa tuoåi; treân döôùi theo thaày troø, treân döôùi theo chuû tôù... Söï quan taâm ñaëc bieät naøy taïo ra taâm thöùc: chæ ñeán Teát môùi thöïc hieän nhö vaäy, hay noùi caùch khaùc, phaûi thöïc hieän nhö vaäy môùi phuø hôïp, môùi ñöôïc chaáp nhaän trong dòp Teát. AÊn teát, aáy laø caàu cho moïi söï ñeàu

thay ñoåi, ñoåi môùi toát hôn. Teát phaûi khaùc ngaøy thöôøng, vôùi raát nhieàu ñieàu kieâng cöõ maø ngöôøi ta tin laø ñeå ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû toát hôn cho naêm môùi, naêm môùi toát hôn naêm cuõ. Caùi môùi vaãn mang coát caùch caùi cuõ, nhöng moãi naêm moãi taân tieán hôn. Neáp soáng ngaøy Teát môû ra moät naêm môùi maø moïi ngöôøi ñeàu haïnh phuùc hôn, ñôøi soáng ñöôïc hoaøn thieän hôn. Vì vaäy, chæ ñeán Teát Nguyeân Ñaùn môùi thaáy toaøn theå coäng ñoàng caàu chuùc cho nhau moät caùch toaøn dieän. Vôùi noâng daân: caàu möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng boäi thu; vôùi thôï thuyeàn: môû mang phaùt trieån ngheà nghieäp; vôùi hoïc sinh sinh vieân: hoïc gioûi, thi ñoã; vôùi ngöôøi buoân baùn: moät voán boán lôøi. Cuõng vaäy, vôùi ngöôøi giaø: soáng laâu khoûe maïnh cuøng con chaùu; vôùi treû con: hay aên choùng lôùn; vôùi tuoåi xuaân: haïnh phuùc löùa ñoâi; vôùi vôï choàng: gia ñình ñaàm aám, vôùi ngöôøi hieám muoän: caàu coù con; vôùi ngöôøi ngheøo: ñuû aên ñuû maëc; vôùi ngöôøi yeáu: khoûe maïnh... Vôùi taát caû moïi ngöôøi, mong öôùc chung nhaát laø söùc khoûe vaø bình yeân. Thaät laø moät neáp soáng traøn ñaày nhaân aùi, chu ñaùo, moät loái öùng xöû vaên minh. Lôøi chuùc Teát bieåu hieän nieàm hy voïng saâu xa, raèng moïi ñieàu toát laønh seõ ñeán vôùi taát caû, khoâng loaïi tröø ai.

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1109 Tuy nhieân, muoán ñaït taát caû nhöõng ñieàu aáy, duø chæ môùi laø chuùc tuïng, vaãn phaûi coù nhöõng ñoäng taùc khôûi ñoäng bieåu tröng cuûa toaøn theå. Vì ñaây laø söï vaän haønh ñoåi môùi cuûa vuõ truï, cuûa xaõ hoäi - ít ra laø trong quan nieäm - neân khoâng chæ laø khôûi ñoäng maø coøn phaûi khôûi ñoäng ñuùng luùc. Teát Nguyeân Ñaùn ñeán vaøo khoaûnh khaéc hai naêm cuõ - môùi gaëp nhau vaø ly bieät. Giao thöøa chính laø thôøi ñieåm hoäi tuï vaø phaân ly aáy.

Ñuùng nöûa ñeâm, giaây phuùt cuoái cuøng cuûa naêm cuõ, giaây phuùt môû ñaàu cuûa naêm môùi, moïi thöù nhö coù moät söï ñoät bieán, ñoåi thay laï kyø (hoaëc ñöôïc quan nieäm nhö vaäy). Baàu trôøi ñang trieàn mieân trong ñeâm toái mòt muøng vaø caâm laëng, chôït moät tieáng chuoâng chuøa ngaân nga... Theá laø nhöõng tia saùng loùe leân, phaùo noå raâm ran, ôû moïi nhaø, ñoàng thôøi treân moïi mieàn ñaát nöôùc. Ñoù laø thôøi ñieåm thieâng lieâng nhaát cuûa moät naêm, ñuùng luùc chuyeån ñoåi töø muøa ñoâng baêng giaù - khoâ caèn, bieåu töôïng cuûa huûy dieät, cheát choùc, sang muøa xuaân aám aùp, naåy maàm, bieåu töôïng cuûa tieán trieån, sinh soâi. Ñuùng luùc giao thöøa aáy, ngöôøi xöa coù nhieàu haønh ñoäng ñaëc thuø nhö ñeå bieán lôøi chuùc thaønh hieän thöïc chöù khoâng chæ laø hy voïng. Chaúng haïn nhö saép tôùi giao thöøa, coù ñoaøn treû con haùt “suùc saéc suùc seû” chuùc möøng moïi nhaø. Tuïc

“goïi gaïo” ñaùnh thöùc haït luùa gioáng ñeå ra ñoàng laøm vuï luùa xuaân. Leã “giöõ löûa qua ñeâm giao thöøa”, töùc giöõ gìn söï soáng töø naêm cuõ sang naêm môùi; leã “traûm töï” (cheùm chöõ) ñeå truyeàn ngheà voõ cho trai ñinh caùc doøng hoïc trong laøng... Vôùi tieán trình Teát Nguyeân Ñaùn nhö seõ thaáy töø moàng 1 tôùi moàng 3 (hoùa vaøng), hoaëc tôùi moàng 7 (Leã khai haï, heát Teát), ai cuõng thaáy ngay raèng Teát Nguyeân Ñaùn chính laø leã hoäi truyeàn thoáng lôùn nhaát, taäp trung vaø tieâu bieåu nhaát cuûa daân ta. Trong dòp Teát Nguyeân Ñaùn con ngöôøi soáng trong leã thöùc toân nghieâm cuøng ñaïo ñöùc coäng ñoàng; roài ngay sau ñoù, ai naáy chan hoøa vaøo caùc cuoäc vui, troø chôi, hoäi thi taøi... vöøa ñeå giaûi toûa vaø queân ñi moïi noãi nhoïc nhaèn cuûa cuoäc soáng naêm qua; vöøa ñeå caàu mong toå tieân vaø caùc vò thaàn linh aâm phuø, ñeå con chaùu böôùc vaøo naêm môùi vôùi söï tin töôûng chaân thaønh raèng naêm nay phaûi toát ñeïp, may maén, haïnh phuùc hôn nhieàu laàn so vôùi naêm ngoaùi. Leã hay hoäi trong Teát Nguyeân Ñaùn bao haøm nhieàu myõ tuïc. Noäi dung cuûa myõ tuïc thöôøng chæ giaûn dò laø boäc loä loøng nhaân aùi ñoàng loaïi cuøng ñaïo lyù “uoáng nöôùc nhôù nguoàn” ñöôïc khôi daäy cuøng tinh thaàn coäng ñoàng saâu saéc, voán ñaõ laø moái daây lieân keát giöõ beàn gieàng moái gia ñình vaø kyû cöông xaõ hoäi.

1110 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Teát laø ñoåi môùi, neân vaøo Teát roài, nhöõng ngaøy ñaàu naêm môùi naøy ngöôøi ta ñaõ choïn giôø, choïn ngaøy ñeå taïo moät ñoäng taùc - cuõng haøm yù haønh ñoäng bieåu tröng, môû ñaàu cho moïi vieäc cuûa naêm môùi taêng tieán, khaù giaû, toát ñeïp hôn naêm vöøa qua ñi, baèng haønh vi rieâng leû hoaëc baèng nghi thöùc taäp theå ñeå töøng ngaønh, töøng ngheà, töøng giôùi cuøng môû ñaàu haønh ñoäng chung sao cho chu ñaùo vaø ñoàng boä. Nhaø noâng coù Leã ñoäng thoå hay Khai canh (moàng 3 tôùi moàng 6 teát) Nho só (vaên ngheä só, trí thöùc) töï laøm Leã khai buùt (khoaûng moàng 1 ñeán moàng 3 teát), caàm buùt vieát caâu vaên, laøm baøi thô ñaàu tieân. Thôï röøng hay ngöôøi khai thaùc laâm saûn laøm Leã khai sôn (coøn goïi laø Leã môû cöûa röøng) khoaûng moàng 3 tôùi moàng 6 teát. Daân chaøi mieàn bieån coù Leã caàu ngö (moàng 2 tôùi moàng 5), ñi ñaùnh meû caù ñaàu tieân laáy may, môû ñaàu cho xoùm chaøi laøm aên thònh vöôïng caû naêm. Giôùi caàm quyeàn baét ñaàu môû aán (con daáu Nhaø nöôùc) xaùc nhaän giaáy tôø coâng vaên ñaàu naêm, thöôøng vaøo moàng 5 teát, goïi laø Leã khai aán. Ngheà thuû coâng hoaëc thöông nhaân coù Leã khai nghieäp hoaëc Leã môû haøng naêm môùi, baét ñaàu saûn xuaát, hoaëc baùn haøng.

Ngheà ñuùc (cuõng laø moät ngheà thuû coâng) coù Leã khai loø (nhoùm löûa ñuùc ñoàng, ñuùc gang khoaûng moàng 5 tôùi moàng 7). ÔÛ Hueá, daân cheøo thuyeàn doïc soâng Höông, coøn ngöôïc doøng nöôùc leân thuôïng nguoàn Höông Ñieàn, laøm Leã khai nguoàn vôùi yù caàu mong Thuûy thaàn (ôû ñaàu nguoàn nöôùc) khoâng gaây tai naïn giao thoâng ñöôøng thuûy cho caû naêm. Moàng 7 teát, taát caû - hoaëc haàu nhö taát caû - laøm Leã khai haï, laø nghi leã keát thuùc teát, thöôøng laø ngaøy haï caây neâu, moïi ngöôøi trôû laïi coâng vieäc bình thöôøng cuûa baûn thaân. Ngöôøi ta goïi taát caû caùc leã aáy laø Leã khai xuaân, leã môû ñaàu muøa xuaân, môû ñaàu hoaït ñoäng cuûa töøng ngaønh ngheà, caàu may maén caû naêm cho ngaønh ngheà aáy. Teát Nguyeân Ñaùn quaû laø moät leã hoäi truyeàn thoáng lôùn nhaát, mang tính toaøn daân; laø dòp caàu mong toång theå ñeå vöôn tôùi söï höng thònh toaøn dieän cho con ngöôøi xaõ hoäi: caù nhaân cuõng nhö toaøn coäng ñoäng. Töø ñoù, Teát ñeà cao loái soáng truyeàn thoáng: ñaïo ñöùc lao ñoäng, ñaïo ñöùc öùng xöû, moät loái soáng mang giaù trò nhaân vaên vaø thaåm myõ cao, coù nguoàn goác saâu xa töø tín ngöôõng thôø Toå, leã nghi noâng nghieäp. Ñaïo giaùo, Phaät giaùo, Nho phong dung naïp nhau, boå sung nhau, muoán

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1111 ñöôïc coi laø lyù töôûng cuûa ñôøi thöôøng maø con ngöôøi caàn höôùng tôùi. Caùch öùng xöû, moái quan heä nhieàu chieàu phöùc hôïp aáy chính laø neáp soáng vaên hoùa cuûa ngöôøi Vieät coå, laø moät phaàn taøi saûn vaên hoùa tinh thaàn truyeàn thoáng cuûa daân toäc ta maø ngaøy nay chuùng ta ñang thöøa höôûng caû theá maïnh laãn theá yeáu cuûa noù. Chính vì vaäy maø caàn phaûi choïn löïa, boû daàn nhöõng yeáu toá tieâu cöïc trong Teát coå truyeàn, ñeå Teát trôû neân hoaøn toaøn laønh maïnh, hôïp vôùi ñaø tieán boä chung. Söûa soaïn Teát Muoán aên Teát, ngöôøi ta phaûi lo chuaån bò töø haøng thaùng tröôùc. Töø ñaàu thaùng chaïp ñaõ baøn chuyeän Teát, trong suoát thaùng chaïp, lo saém Teát, ñaëc bieät töø ngaøy raèm trôû ñi. Chôï, luùc naøy laø chôï Teát, laø nôi taäp trung moïi haøng hoùa ñaùp öùng nhu caàu cho Teát cuûa moïi ngöôøi, moïi nhaø. Leã vaät vaø aên uoáng: Gia chuû phaûi lo saém höông, hoa, traàu, quaû, röôïu thôm, ñeøn neán, 2 caây mía - Baéc Ninh coù mía voi - laøm “gaäy oâng vaûi”. Vì tröôùc heát phaûi nghó tôùi toå tieân, baøn thôø gia tieân. AÂm phaàn coù chu ñaùo, döông theá môùi höng thònh. Baùnh Teát: Baùnh chöng vaø caùc thöù baùnh möùt khaùc. Con gaø troáng tô laøm coã cuùng Giao thöøa. Baùnh chöng phaûi “ñi vôùi” döa haønh vaø thòt lôïn, caù kho.

Y phuïc: quaàn aùo môùi cho treû con vaø ngöôøi giaø; chieác khaên tay, caùi göông, caùi löôïc, sôïi daây xaø tích cho coâ gaùi lôùn... Moãi löùa tuoåi lo boå sung hay saém môùi cho trang phuïc (töø ñaàu ñeán chaân) cuûa mình. Doïn deïp nhaø cöûa vaø trang trí noäi thaát: tröôùc heát laø lau doïn baøn thôø vaø ñoà thôø. Queùt doïn nhaø cöûa, saân ngoõ saïch seõ tinh töôm. Lau hoaønh phi, caâu ñoái, hoaëc mua lieãn môùi. Tranh teát: tranh thôø (Haøng Troáng, Haø Noäi), tranh chôi vaø caàu chuùc (Ñoâng Hoà, Baéc Ninh). Caây caûnh (ñaøo, quaát, mai...) OÂng Taùo vaø Teát oâng Taùo: 23 thaùng Chaïp laø ngaøy oâng Taùo chaàu trôøi. Nhaø naøo cuõng phaûi söûa leã tieãn oâng Taùo leân trôøi baèng con caù cheùp (ngöïa cuûa oâng). Ngöôøi ta coøn goïi oâng laø “OÂng Ñaàu Rau”, “Ba OÂng Ñaàu Rau” (1) “OÂng Nuùc Beáp” hoaëc “Vua Beáp”, hoaëc Taùo Quaân hay Taùo Coâng. Daân goïi taét laø oâng Coâng. “Ñaát coù Thoå Coâng, soâng coù Haø Baù”. OÂng laø thaàn troâng coi vieäc trong nhaø cuûa töøng gia ñình. Ngöôøi ta suy toân oâng laø “Ñeä nhaát gia chi chuû”. OÂng laø vò thaàn ñònh ñoaït may ruûi, phuùc hoïa, laïi ngaên caám ma quyû nôi khaùc tôùi, giöõ bình yeân cho moïi thaønh vieân cuûa gia ñình.(2) OÂng laø vò thaàn taïi gia, baøn thôø ñaët ngay beân, phía döôùi baøn thôø toå tieân, ñoà thôø giaûn dò hôn. Moät maâm nhoû, ba ñaøi röôïu vaø baøi vò,

1112 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM bình höông, ñoâi neán. Coù nhaø ñaët baøn thôø Thoå Coâng ngay taïi beáp, nôi oâng thöôøng ngöï. Vaäy laø töø ngaøy 23 thaùng Chaïp oâng Taùo leân Thieân ñình. Ngaøy 30 thaùng chaïp oâng trôû veà nhaân gian, baét ñaàu coâng vieäc cuûa naêm môùi, maø Teát Nguyeân Ñaùn laø ngaøy môû ñaàu linh thieâng vaø long troïng. Veà quan nieäm, thôøi gian naøy (töø 23 ñeán 30 thaùng chaïp) laø thôøi gian cheát, nhaân gian khoâng coù thaàn quaûn lyù, muøa ñoâng taøn taï saép söûa baøn giao cho muøa xuaân töôi môùi. Trieàu ñình vaø quan laïi xöa, tôùi ngaøy 25 thaùng Chaïp cuõng “saép aán”, töùc laø caát con daáu haønh chính, khoâng hoaït ñoäng, khoâng giaáy tôø, khoâng phaùn xeùt gì, veà maët haønh chính cuõng nhö maët tö phaùp. Noùi tôùi oâng Taùo, vua Beáp cuõng laø noùi tôùi löûa. Veà maët xaõ hoäi, loaøi ngöôøi töø khi bieát duøng löûa laø ñaõ chuyeån mình sang böôùc ngoaët sinh hoaït môùi, tieán boä veà kyõ thuaät vaø loái soáng. Ngöôøi ta quyù löûa, giöõ löûa vaø toân löûa thaønh thaàn, thaàn Löûa. Thaàn Löûa soáng ôû beáp - xaõ hoäi tieán trieån, gia ñình nhoû laø toå chöùc haït nhaân cuûa xaõ hoäi thì beáp löûa laø töôïng tröïng cho moät gia ñình, moät hoä, moät toå aám.(3) Cho neân moãi dòp tuaàn tieát, gioã chaïp haèng naêm, ngöôøi ta phaûi cuùng thaàn

Beáp (Taùo Quaân) voán laø vang boùng cuûa tuïc thôø Löûa ngaøy xöa. Ngoaøi ra, theo quan nieäm vaø tín ngöôõng coå, daân ta cuõng tin raèng (aûnh höôûng vaên hoùa Trung Quoác) ngoaøi vua Beáp laïi coù caùc thaàn thôøi gian nöõa, goïi laø “Ñaïi vöông haønh khieån”. Coù möôøi hai ñaïi vöông haønh khieån öùng vôùi thaäp nhò chi, tính theo aâm lòch. Moãi vò coù traùch nhieäm troâng coi nhaân gian moät naêm. Coù ngöôøi cho raèng ngaøy caùc vò cuõ ra ñi, caùc vò môùi xuoáng nhaân gian truøng vôùi ngaøy oâng Taùo leân trôøi (23 thaùng chaïp) vaø trôû veà maët ñaát (30 thaùng chaïp). Moãi vò haønh khieån coù moät phaùn quan giuùp vieäc. Chaúng haïn: Naêm Tyù: Chu Vöông haønh khieån, thieân oân haønh binh chi thaàn, Lyù Taøo phaùn quan. Naêm Söûu: Trieäu vöông haønh khieån, tam thaäp luïc phöông haønh binh chi thaàn. Khuùc Taøo phaùn quan... Leã tieãn oâng Vaûi (gia tieân): Thöôøng vaøo ngaøy 25 thaùng chaïp. Ngöôøi xöa nghó raèng, oâng Vaûi luùc naøy cuõng muoán “ñi ñaây ñi ñoù” ít böõa, cho con chaùu doïn deïp laïi baøn thôø cho saïch, mình laïi veà ngöï seõ toát hôn. Leã taï tröôøng: Cuõng ngaøy 25 naøy, caùc nho sinh laøm leã taï tröôøng, teà töïu ñoâng ñuû nhaø thaày, leã gia tieân nhaø thaày, roài chaân thaønh chuùc thaày söùc khoûe.

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1113 Bieáu thaày lang: nhöõng gia ñình coù ngöôøi oám ñöôïc chöõa khoûi, nhöõng ngaøy cuoái naêm phaûi nhôù tôùi thaày lang. Chuùt leã vaät, laøm sao saùnh ñöôïc vôùi ôn chöõa laønh beänh, ôn cöùu soáng con ngöôøi. Ñaây laø soáng baèng aân nghóa. Ñi Teát (con nôï vaø chuû nôï): Teát ñeán, khoâng chuû nôï naøo muoán ñeå nôï löu nieân. Cho neân con nôï khoâng traû nôï ñöôïc thì phaûi traû leã. Mang leã ñeán bieáu chuû nôï vaøo dòp Teát ñeå xin khaát nôï, goïi laø “Ñi Teát”. Leã vaät phaûi haäu môùi coù theå yeân taâm aên Teát ñöôïc. Göûi Teát: Teát ñeán, trung taâm quy

tuï cuûa gia ñình veà khoâng gian laø baøn thôø toå tieân, trung taâm quy tuï veà thôøi gian laø böõa aên - maâm coã - ngaøy Teát. Con caùi ñi xa hoaëc con thöù, phaûi göûi leã veà cha meï hoaëc anh caû ñeå töôûng nieäm toå tieân. Bieáu Teát: bieát bao ngöôøi chuùng

ta quan heä trong moät naêm, giôø ngoài nhôù laïi, phaûi lo “tri aân” goïi laø coù chuùt quaø teát ñeå toû laø vaãn nhôù tôùi nhau, tôùi aân nghóa ñoái vôùi nhau. Veà queâ aên Teát: ngöôøi xa queâ, Teát ñeán phaûi thu xeáp moïi vieäc, veà thaêm nhaø vaø laøng xoùm. Hôn theá, Teát coøn veà vieáng toå tieân, söûa moä, thaép moät neùn höông cho ngöôøi döôùi moä. Teát laø cô hoäi tìm veà nguoàn coäi.

Caây neâu vaø tuïc troàng neâu Treân saân moãi nhaø, saân ñình, saân chuøa ñeàu troàng moät caây tre ñeå caû ngoïn goïi laø caây neâu. Troàng neâu ñaõ thaønh moät phong tuïc ôû noâng thoân xöa. Theo truyeàn thuyeát, caây neâu laø daáu tích cuoäc giaønh giaät ñaát ñai giöõa ngöôøi vaø quyû. Ngöôøi ñaõ thaéng. Döôùi chaân neâu, treân neâu, treân maët ñaát, ngöôøi ta raéc voâi boät hình cung teân, muõi teân höôùng ra coång ñeå xua ñuoåi ma quyû. Moät quan nieäm khaùc cho raèng: caây neâu laø caây vuõ truï, noái lieàn ñaát vôùi trôøi. Voøng troøn ñoû treo treân caây laø töôïng tröng maët trôøi. Caây vuõ truï laø nôi ñaäu cuûa maët trôøi vaø chim thaàn. Cuoái naêm, cuoái muøa ñoâng môùi troàng neâu, laø vôùi duïng yù ngoïn neâu vöôn leân ñoùn muøa xuaân, ñoùn aùnh trôøi xuaân: khí döông. Döông bieåu hieän theá ñoái öùng aùp ñaûo vôùi quyû; muøa ñoâng, bieåu töôïng cuûa aâm vaäy. Ngaøy 30 thaùng chaïp Moät vieäc quan troïng laø phaûi söûa soaïn maâm coã cuùng gia tieân ngon laønh, tinh khieát ñeå daâng leân toå tieân. Sau ñoù laø böõa côm ñoaøn tuï caû gia ñình ba hoaëc boán theá heä. Söï quaây quaàn ñoâng vui, ñaày ñuû cuûa caû gia ñình, ñaïi gia ñình laø moái giao löu tình caûm raát quan troïng. Ñoàng thôøi cuõng laø moät dòp giao löu ñaày ñuû nhaát giöõa ngöôøi soáng vôùi caùc theá heä toå tieân ñaõ qua. Quaù khöù vaø hieän

1114 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM taïi, ngöôøi treân vaø ngöôøi döôùi, keát laïi thaønh söï soáng baát dieät cuûa gia ñình, doøng hoï, laøng xoùm, vaø do ñoù cuõng laø cuûa coäng ñoàng daân toäc.

thieâng lieâng vaø ngöôøi ñaõ khuaát, vaø cuõng ñeå giöõ gìn toát ñeïp moái quan heä xoùm laøng, nhö moät truyeàn thoáng ñaïo ñöùc - vaên hoùa cuûa nhaân daân.

Vaøo Teát: Töø moàng 1 ñeán moàng 7

Sau khi cuùng gia tieân, coù theå ra ñình daâng höông caàu thaùnh, leân chuøa daâng höông leã Phaät, vaø ñeán nhaø thôø hoï cuùng vong linh caùc baäc tieàn nhaân ñaõ taïo döïng doøng hoï. Taát caû ñeàu laø theå hieän loøng bieát ôn vôùi caùc toå: toå cuûa nhaø, toå cuûa hoï, toå cuûa laøng. Haønh ñoäng aáy veà maët taâm linh, cuõng laø gìn giöõ moái giao löu giöõa quaù khöù vaø hieän taïi. Vì cuoäc soáng tuy ñaõ qua roài, song khoâng bao giôø ñöùt maïch. Luaät nhaân quaû ôû ñaây laø luaät bieän chöùng trong moái quan heä giöõa caùc theá heä con ngöôøi. Moät heä quaû quan troïng cuûa haønh ñoäng naøy chính laø giöõ gìn ñöôïc kyû cöông gia ñình vaø xaõ hoäi, moät neáp soáng, moät baûn saéc vaên hoùa daân toäc, ñem laïi nhöõng giaù trò cuï theå cuûa xaõ hoäi vaø cho moãi con ngöôøi.

Moàng 1, ngaøy ñaàu tieân cuûa naêm môùi ñöôïc coi laø ngaøy thieâng nhaát, môû ñaàu baèng Giao thöøa. Sau phuùt giao thöøa coù tuïc xuaát haønh, choïn höôùng ñi cho caû naêm. YÙ nghóa bieåu tröng cuûa noù laø ñònh höôùng laøm aên ñöôïc ñuùng, döïa vaøo moái quan heä veà tuoåi cuûa mình vôùi giôø xuaát haønh vaø con vaät caàm tinh naêm ñoù. Xuaát haønh thì “haùi loäc” ñem veà, nhö ñem cuûa caûi (loäc) töø ngoaøi vaøo, cuõng laø haønh ñoäng bieåu tröng. Ngöôøi tôùi nhaø ñaàu tieân laø khaùch xoâng ñaát (cuõng goïi laø ñaïp ñaát hoaëc xoâng nhaø). Ngöôøi ta tin raèng vieäc xoâng ñaát toát hay xaáu tuøy thuoäc vaøo “vía” cuûa ngöôøi xoâng ñaát laønh hay döõ, hôïp hay khoâng hôïp vôùi tuoåi cuûa chuû nhaø.

Lòch hoaït ñoäng Teát cuõng ñöôïc ñònh ra chu ñaùo:

Trong moãi nhaø, vieäc quan troïng ñaàu tieân ñoái vôùi ngöôøi ñaõ khuaát laø maâm coã cuùng, goïi laø leã Chính ñaùn. Coã phaûi thôm ngon, tinh khieát. Ñoù, vöøa laø bieåu hieän loøng hieáu thaûo, vöøa höôûng öùng myõ tuïc “aên Teát” cuûa coäng ñoàng.

Moàng 1 leã hoï haøng beân noäi (nhaø cha), moàng 2 sang beân ngoaïi (nhaø meï), moàng 3 tôùi leã thaày (thaày daïy chöõ, daïy ngheà, thaày lang...)(0)

Moàng 1 Teát laø ngaøy thöïc hieän nhieàu leã nghi quan troïng, bieåu hieän loøng thaønh kính ñoái vôùi caùc ñaáng

Ñoù laø leã, coøn hoäi thì: “Moàng 1 chôi nhaø, moàng 2 chôi ngoõ, moàng 3 chôi ñình.”

Moàng Moät thì ôû nhaø cha, Moàng Hai nhaø meï, moàng Ba nhaø thaày.

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1115 Thöôøng hoäi laøng sôùm nhaát laø môû vaøo moàng 2.

löôïc). Ñaây laø leã chuùc tuïng vua vaø caàu yeân cho ñaát nöôùc.

Teát cuõng laø cô hoäi giao löu baïn beø, xoùm gieàng, vì quanh naêm do laøm aên neân ít coù thôøi giôø roãi raûnh ñeå troø chuyeän, cheùn thuø cheùn taïc cuøng nhau. Beø baïn coù nhieàu haïng: baïn ñoàng nieân, ñoàng nghieäp, ñoàng moân.... baïn ôû laøng, baïn thieân haï (laøng khaùc...).

Ñaïo giaùo quan nieäm, coù ba vò thaàn chính: thaàn Trôøi, thaàn Ñaát, thaàn Nöôùc töùc Tam nguyeân.

Thaêm thuù, troø chuyeän, döï caùc leã khai xuaân, döï hoäi ñaùm, hoái haû cho tôùi ngaøy moàng 7 thì laøm leã haï neâu (leã khai haï) töùc laø cuõng heát Teát. Moïi vieäc laïi trôû veà ngaøy thöôøng. Moät naêm lao ñoäng môùi laïi baét ñaàu theo söï vaän haønh môùi cuûa vuõ truï vaø xaõ hoäi.

Haï nguyeân (vaøo raèm thaùng Möôøi) laø Nöôùc giaûi aùch cho ta.

2. Teát Thöôïng nguyeân - 15 thaùng Gieâng “Leã hoäi quanh naêm khoâng baèng ngaøy raèm thaùng gieâng.” Caâu noùi bieåu hieän nieàm vui cuûa moät leã hoäi lôùn, ñoùn möøng ngaøy traêng troøn ñaàu tieân cuûa naêm môùi. Ñoù laø leã Thöôïng nguyeân hay leã Nguyeân tieâu, moät nghi leã ñöôïc toå chöùc ôû chuøa. Xöa, ñeâm Nguyeân tieâu trieàu ñình nhaø Traàn “döïng caây ñeøn treân saân roäng, goïi laø ñeøn Quaûng chieáu, muoân ngoïn saùng röïc trôøi ñaát. Caùc vò sö dieãu quanh ñeøn ñoïc Kinh. Caùc quan ñöùng voøng quanh ñeøn laøm leã, goïi laø trieàu ñaêng” (An Nam chí

Thöôïng nguyeân (vaøo raèm thaùng Gieâng) laø Trôøi cho ta phuùc. Trung nguyeân (vaøo raèm thaùng Baûy) laø Ñaát xaù toäi cho ta.

3. Teát moàng 3 thaùng 3 Coøn goïi laø Teát Haøn thöïc (teát aên nguoäi): baùnh troâi, baùnh chay. Theo söï tích Trung Quoác, Giôùi Töû Thoâi thôøi Taán vaøo röøng ôû, vua ñoát löûa cuõng khoâng chòu ra, neân cheát. Vua thöông tieác, kieâng löûa vaøo ngaøy aáy, moàng 3 thaùng 3. Theo giôùi khoa hoïc, ñaây chæ laø truyeàn thuyeát bieän hoä cho moät nghi leã noâng nghieäp coå. Vì sau leã Haøn thöïc 3 ngaøy thì coù tieäc “nhoùm löûa laïi”. Taét löûa vaø nhoùm löûa laïi laø moät nghi leã noâng nghieäp coù goác töø thôøi thaàn thoaïi. ÔÛ nöôùc ta, töø thôøi nhaø nöôùc Ñaïi Vieät, tuy cuõng aên Teát moàng 3 thaùng 3 nhöng khoâng kieâng ñoát löûa. Trong daân chuùng thöôøng ngaøy aáy môùi noåi löûa laøm baùnh troâi, baùnh chay daâng cuùng toå tieân. Vaø trai gaùi Giao Chæ tuï hoäi vui chôi, nam nöõ tung coøn trao duyeân. (Lónh Ngoaïi ñaïi ñaùp – Daãn theo Haø Noäi ngaøn xöa)

1116 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Coù nhöõng ñòa phöông taïo ra moät söï tích rieâng, ví nhö ôû vuøng Haùt Moân (huyeän Phuùc Thoï, Haø Taây), ngöôøi ta laøm baùnh troâi ñeå töôûng nhôù Hai Baø Tröng. Truyeàn thuyeát cho bieát, nhaân ngaøy Hai Baø laäp ñaøn tuyeân theä, “Ñeàn nôï nöôùc, traû thuø nhaø”, coù moät baø haøng baùnh troâi xin taëng caû gaùnh baùnh cho nghóa quaân. Töø ñoù haèng naêm vuøng naøy coù tuïc: naën 100 vieân baùnh troâi hình baàu duïc, ñeå töôûng nhôù ñöùc Quoác toå Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô ñaõ sinh traêm tröùng. Laøm leã daâng cuùng toå tieân xong, ngöôøi ta laáy 49 vieân baùnh cho vaøo chieác thuyeàn baèng laù thaû xuoáng soâng Haùt, cho thuyeàn troâi ra bieån, göûi xuoáng Long cung vôùi yù ñoù laø 49 ngöôøi con trai theo Laïc Long Quaân veà bieån (1 con ôû laïi laøm vua maët ñaát, vaø 50 con theo AÂu Cô leân röøng). Daân Haùt Moân khoâng aên baùnh troâi vaøo moàng 3 thaùng 3, maø laø moàng 8 thaùng 3, ngaøy Hai Baø tuaãn tieát. Vaø chæ sau khi cuùng Hai Baø roài, daân chuùng môùi baét ñaàu laøm baùnh raùn. 4. Teát moàng 5 thaùng 5 Coøn goïi laø Teát Ñoan ngoï, Ñoan döông, Ñoan nguõ hay Truøng nguõ. Tích Trung Quoác keå vò ñaïi thaàn nöôùc Sôû laø Khuaát Nguyeân traãm mình ôû soâng Mòch La vaøo ngaøy 5 thaùng 5. Ngöôøi Sôû thöông tieác, haèng naêm tôùi ngaøy aáy coù leä ñua thuyeàn vôùi yù töôûng nhôù nhaø thô...

Nöôùc ta cuõng aên Teát naøy, nhöng laïi döïa vaøo caâu ca: Chöa aên baùnh neáp Ñoan döông, AÙo boâng chaúng daùm khinh thöôøng côûi ra.

Caùc nhaø chieâm tinh xöa cho bieát, hoâm aáy chuoâi sao Ñaåu chæ vaøo phöông Ngoï (chính nam) neân goïi laø Ñoan Ngoï. Thaùng aáy khí aâm thònh hôn, vaø vôùi caâu ca treân, chính laø ngaøy leã chuyeån muøa, heát xuaân sang haï. Luùc naøy, khí aâm laïi thònh, deã sinh beänh. Neân ngaøy aáy, daân ta ñaõ laáy laù thuoác (ngaûi cöùu) chôøm ñaàu, hoaëc teát laù laøm buøa treo tröôùc nhaø tröø ma quyû gaây beänh. Ngöôøi lôùn uoáng röôïu xöông boà, treû con boâi thuoác huyønh hoaøng vaøo mình, ñeo chæ nguõ saéc, nhuoäm moùng tay tröø khí ñoäc, roài aên hoa quaû, röôïu neáp caùi ñeå “gieát saâu boï” (chính laø tröø beänh ñaàu heø). Ñeán giôø ngoï (11-13 giôø) ngöôøi ta leân nuùi haùi laù thuoác veà naáu nöôùc uoáng cho khoûe ngöôøi. Coù nôi, nhö daân chaøi Nghi Loäc (Nghi Xuaân, Haø Tónh) ñuùng giöõa tröa moàng 5 laáy nöôùc bieån tra maét, ñeå saùng maét ra vaø maét khoâng bò ñau. Theo coå tuïc, ngaøy teá Toå, xuaân choïn tieát Haøn thöïc, heø choïn tieát Ñoan ngoï; thu laáy tieát Trung döông (hoaëc Truøng cöûu moàng 9 thaùng 9), ñoâng laáy tieát ñoâng chí, caên cöù theo söï chuyeån vaàn thôøi tieát haèng naêm.

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1117 5. Teát Raèm thaùng baûy Coøn goïi laø teát Trung nguyeân, theo quan nieäm cuûa Ñaïo giaùo laø ngaøy “Ñaát xaù toäi cho ta”. Song teát naøy laø ngaøy raèm ñaàu cuûa nöûa cuoái naêm neân goïi laø Trung nguyeân. Vaøo ngaøy naøy, Phaät giaùo môû hoäi Vu-lan-boàn. Vu-lan-boàn (盂蘭盆) laø töø do ngöôøi Trung Hoa phieân aâm töø tieáng Sanskrit laø Ullambana. Ta ñoïc theo aâm Haùn Vieät, laâu daàn ñöôïc Vieät hoùa, khoâng xem laø töø phieân aâm nöõa, neân thoâng thöôøng vaãn goïi laø leã Vu Lan. Cuõng danh töø naøy, ngöôøi Trung Hoa dòch theo nghóa laø cöùu ñaûo huyeàn (救倒懸), nghóa laø cöùu noãi khoå bò treo ngöôïc. Bò treo ngöôïc ôû ñaây chæ noãi khoå cuøng cöïc maø nhöõng ngöôøi taïo nhieàu aùc nghieäp phaûi chòu ñöïng nôi ñòa nguïc. Vì theá, Vu-lanboàn hieåu theo nghóa ñaày ñuû laø nghi thöùc leã cuùng vaø caàu nguyeän ñeå cöùu ñoä nhöõng ngöôøi ñang chòu noãi khoå cuøng cöïc nôi ñòa nguïc. Leã hoäi naøy coù nguoàn goác töø thôøi ñöùc Phaät coøn taïi theá, nay coøn ñöôïc ghi laïi trong kinh Vu-lan-boàn. Ngaøi Muïc-kieàn-lieân (Mahāmaudgalyāyana) laø moät vò ñeä töû lôùn cuûa ñöùc Phaät. Nhôø chöùng ñaéc Luïc thoâng, coù ñöôïc Thieân nhaõn thoâng neân nhìn thaáy ñöôïc meï cuûa ngaøi laø baø Thanhñeà (voán tröôùc ñaây laø ngöôøi gaây raát nhieàu toäi aùc) ñang phaûi thoï thaân ngaï quyû (quyû ñoùi) voâ cuøng khoå sôû trong ñòa nguïc. Ngaøi ñau xoùt hieän

ñeán taän nôi böng côm daâng cho meï. Baø Thanh-ñeà loøng ñaày tham lam, vöøa nhaän ñöôïc baùt côm lieàn laáy moät tay che laïi (vì sôï nhöõng quyû khaùc giaønh laáy), coøn tay kia boác aên. Loøng tham aáy laøm cho côm vöøa tôùi mieäng baø lieàn hoùa thaønh than löûa, khoâng theå aên ñöôïc. Ngaøi Muïc-kieàn-lieân khoâng sao cöùu ñöôïc meï, lieàn quay veà baïch Phaät, caàu xin cöùu hoä. Ñöùc Phaät bieát meï oâng toäi nghieäp raát naëng, phaûi nhôø ñeán söï hoä nieäm vaø oai ñöùc cuûa chö taêng môùi coù theå cöùu ñöôïc, lieàn daïy oâng nhaân ngaøy raèm thaùng 7 laø ngaøy Töï töù, chö taêng vöøa traûi qua 3 thaùng an cö chuyeân taâm tu taäp, neân thieát leã cuùng döôøng ñeå nhôø söï caàu nguyeän chung cuûa caùc vò. Muïckieàn-lieân theo lôøi Phaät daïy, thieát leã cuùng döôøng chö taêng. Quaû nhieân, söùc maïnh chuù nguyeän cuûa chö taêng sau ñoù ñaõ caûm hoùa ñöôïc meï ngaøi, ngay trong ngaøy aáy thoaùt thaân ngaï quyû ñöôïc sinh veà coõi trôøi. YÙ nghóa giaùo lyù cuûa Phaät giaùo nhö treân hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng thôø cuùng toå tieân cuûa daân toäc ta. Ñaây laø yeáu toá quan troïng quyeát ñònh vieäc leã Vu Lan trôû thaønh moät ngaøy leã ñöôïc haàu heát moïi ngöôøi Vieät Nam tham döï. Khoâng chæ giôùi haïn trong yù nghóa “cöùu ñoä vong linh”, ngöôøi ta coøn xem ñaây laø dòp ñeå baøy toû moät caùch cuï theå loøng hieáu thaûo cuûa con chaùu ñoái vôùi oâng baø, cha meï. Trong dòp

1118 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM naøy, ngöôøi Phaät töû khoâng chæ thöïc hieän nhöõng nghi leã cuùng kính, maø coøn thöïc hieän taát caû nhöõng vieäc coù theå ñöôïc trong khaû naêng cuûa mình ñeå chaêm soùc, baùo ñaùp coâng ôn cha meï. Ngoaøi ra, trong daân gian cuõng ñaõ thaønh tuïc leä, cöù ñeán ngaøy naøy laø laøm coã baøn daâng cuùng nhöõng ngöôøi ñaõ qua ñôøi, laïi coøn baøy chaùo, khoai lang, boûng ngoâ.. ôû caùc ngaõ ba ñöôøng ñeå boá thí cho nhöõng linh hoàn cô nhôõ, ma ñoùi ñöôïc cuøng höôûng.

Ñaùn - teát xuaân - laø teát hoa, thì teát Trung thu - teát thu - laø teát quaû. Teát Nguyeân Ñaùn vôùi caây neâu, laø teát maët trôøi, teát döông; teát Trung thu vôùi baùnh maët traêng (baùnh deûo troøn) laø teát traêng, teát aâm. Moät teát ñaàu Xuaân, moät teát giöõa Thu coù ñeäm ôû giöõa laø teát Ñoan ngoï (teát ñaàu heø) vaø teát côm môùi (moàng 10 thaùng 10, ñaàu ñoâng) laø thaønh 4 teát troïng theå trong lòch thôøi tieát noâng nghieäp coå.

Trong yù nghóa naøy, leã Vu Lan ñaõ trôû thaønh ngaøy Leã baùo hieáu cuûa con caùi ñoái vôùi cha meï, ñöôïc daân ta höôûng öùng thaønh ngaøy hoäi lôùn.

7. Teát Truøng cöûu (moàng 9 thaùng 9)

6. Teát Trung thu - Raèm thaùng Taùm Ban ñaàu teát giöõa muøa thu naøy laø cuûa ngöôøi lôùn, teát troâng traêng ñoùn thôøi tieát: - Muoán aên luùa thaùng naêm troâng traêng raèm thaùng taùm. - Traêng trong ñöôïc luùa muøa. Traêng ñuïc môø ñöôïc luùa chieâm (4)

Vaø thaùng 8 thuôû xa xöa cuõng laø hoäi ñaàu naêm cuûa ngöôøi Vieät coå: Thaùng taùm toâi ñi chôi xuaân, Ñeán ñaây gaëp hoäi Troáng quaân toâi vaøo.

Veà sau hoäi nhaäp lòch Trung Hoa, daân ta aên teát ñaàu naêm vaøo thaùng gieâng, “baøn giao” laïi teát Trung thu thaønh teát chôi traêng cho treû em. Ñoù cuõng laø moät söï bieän hoä, vì Trung thu voán cuõng coù goác laø nghi leã noâng nghieäp. Neáu Teát Nguyeân

Muøa thu xöa, coøn moät leã nöõa ñaùng löu yù. Theo Kinh Dòch, moàng 9 thaùng 9 laø Truøng cöûu, neân coøn goïi laø Truøng döông. Ngaøy aáy giôùi quyù toäc, vaên nhaân thöôûng thöùc thuù leo nuùi, ngaâm thô, thaû dieàu. Maëc daàu vaäy, ngaøy naøy vaãn aån taøng leã nghi noâng nghieäp. Muøa thu, sen taøn cuùc ñôm hoa (“Sen taøn cuùc laïi nôû hoa”)... Coù theå nghó raèng hoäi Truøng döông thôøi Lyù laø hoäi muøa hoa cuùc. Lieân töôûng tôùi hoa cuùc trong tranh Ñoâng Hoà, treân ñaù chaïm, gaïch nung thôøi Lyù - Traàn: cuùc laø bieåu tröng cuûa maët trôøi, döông khí maø muøa naøy con ngöôøi thieáu thoán, neân höôùng tôùi. Muøa thu laø muøa gioù heo may, khoâ taïnh, neân laø muøa thaû dieàu. Dieàu cuõng laø chim dieàu, moät bieåu töôïng cuûa maët trôøi vaäy. II. NGHI LEÃ NOÂNG NGHIEÄP

Song song vôùi caùc leã tieát treân,

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1119 ngöôøi tieåu noâng coøn tieán haønh nhöõng leã thöùc noâng nghieäp ñích thöïc. Chaúng haïn, muøa xuaân laøm leã haï ñieàn (muøa caáy, muøa gieo haït) thì muøa thu laøm leã thöôïng ñieàn (muøa thu hoaïch, muøa haùi quaû). Xen giöõa, trong quaù trình chôø ñôïi thu hoaïch sau khi haï ñieàn, thöôøng laø leã ñaûo vuõ neáu trôøi naéng haïn, hoaëc leã caàu tình (caàu taïnh), neáu möa quaù nhieàu. Coù naêm laïi theâm leã toáng thaàn truøng, noùi deã hieåu laø leã cuùng ñuoåi (dieät) saâu aên luùa... ÔÛ nhöõng nôi coøn löu giöõ nhieàu leã tuïc coå nhö Vónh Phuùc, Phuù Thoï, Haø Taây, Baéc Ninh, Haø Noäi, Thaùi Bình... ngöôøi ta thöïc hieän nhieàu nghi thöùc caàu cuùng, phaûn aùnh nhöõng toân giaùo sô khai nhö baùi vaät giaùo (suøng baùi giôùi töï nhieân) thôø maët trôøi (caàu aùnh saùng), tuïc caàu nöôùc, tuïc thôø luùa, thôø Thaàn Noâng. Ñaëc bieät, moät tín ngöôõng ñöôïc coi troïng vaø xuaát hieän raát nhieàu trong leã hoäi muøa Xuaân laø tín ngöôõng phoàn thöïc döôùi nhieàu daïng vaø nhieàu caáp ñoä. 1. Leã xuoáng ñoàng Leã xuoáng ñoàng laø nghi thöùc quan troïng trong leã caàu muøa ngheà noâng. Noù môû ñaàu moät voøng caây troàng (muøa saûn xuaát) cuûa moät voøng thôøi gian (öùng vôùi söï tröôûng thaønh cuûa caây troàng) cuûa coäng ñoàng (laøng). Ñaây laø nghi thöùc boäc loä moái quan heä khaêng khít giöõa con ngöôøi vôùi

moâi tröôøng chung quanh, laø nghi thöùc trình dieãn moät ñoäng taùc khôûi ñoäng tieâu bieåu gaén vôùi taám loøng caàu mong thieát thöïc nhaát cuûa coäng ñoàng. Nhö ñaõ bieát, lôøi caàu mong chung nhaát cuûa ngöôøi Vieät tieåu noâng ñoàng baèng Baéc boä laø “Nhaân khang vaät thònh”. Ñeå giaûi toûa ñöôïc noãi nieàm baên khoaên bình dò nhöng saâu saéc aáy, ngöôøi ta phaûi vieän tôùi nhöõng leã nghi vöøa coù tính ma thuaät, vöøa coù tính töôïng tröng. Ñoù, hoaëc laø tín ngöôõng thôø luùa - Meï luùa - chuùa ñoàng hay chuû ñieàn, ñaïi dieän söùc sinh soâi hoaëc taøi naêng cuûa toaøn coâng xaõ; hoaëc laø tín ngöôõng phoàn thöïc seõ ñöôïc khai thaùc trieät ñeå döôùi nhieàu hình thöùc bieåu hieän, tuøy theo ñòa phöông trong hoaøn caûnh cuï theå cuõng nhö quan nieäm veà thaåm myõ. Kieán thöùc khaûo coå vaø daân toäc hoïc cung caáp cho chuùng ta nhieàu döõ kieän veà nhöõng toân giaùo sô khai caùc toäc ngöôøi treân theá giôùi. Töø ñoù seõ deã nhaän ra nhöõng ñieåm ñaïi ñoàng vaø tieåu dò trong sinh hoaït taâm linh cuûa hoï ñoái vôùi ñôøi soáng bình thöôøng cuõng nhö trong coâng vieäc lao ñoäng saûn xuaát. Cuõng vaäy, vieäc suøng baùi moät caùch ñôn giaûn thuù döõ vaø phöông thuaät veà saên baét thuù röøng laø do muïc ñích cuûa coâng cuoäc saên baét taïo neân. Trong di chæ cuûa ngöôøi Esquimau (Baéc Cöïc) coå, ngöôøi ta thaáy raát nhieàu töôïng phuï nöõ baèng goã hoaëc baèng xöông, dieãn taû raát trung thöïc

1120 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM hình ngöôøi phuï nöõ khoûa thaân vaø ñöôïc hieåu laø ngöôøi (giôùi nöõ) laøm cho doøng gioáng khoâng tuyeät dieät. Bôûi vì töôïng phuï nöõ muoán minh chöùng söï toàn taïi linh hoàn phuï nöõ vaø söï suøng baùi linh hoàn aáy. Ñieàu naøy voán laø ñaëc tröng cho thôøi thò toäc maãu heä cuûa coâng xaõ nguyeân thuûy. Cuõng vaäy, trong moä ngöôøi Bañari (thöôïng coå Ai Caäp) coù nhieàu töôïng phuï nöõ, bieåu thò roõ reät quan nieäm cuûa ngöôøi laøm ruoäng thôøi coå veà vieäc suøng baùi ñaát ñai phì nhieâu vaø söï baét nguoàn töø nöõ tính.(5) Coøn khi tieáp xuùc vôùi neàn vaên minh coå ñaïi AÁn Ñoä, seõ deã nhaän thaáy ngay hai ñoái töôïng ñöôïc thôø laø Linga (döông vaät) vaø Yoni (aâm vaät) maø ngöôøi Chaêm (Thuaän Haûi) vaø ngöôøi Khmer Nam boä coøn ñeå laïi caùc bieåu töôïng naøy baèng ñaù ñeõo, maøi raát ñeïp, nhö moät töï khí thieâng lieâng. Caùc daân toäc laáy aâm, döông vaät laøm bieåu töôïng thôø cuùng ñeàu xuaát phaùt töø yù thöùc ñôn giaûn raèng, chæ cuï theå ñeán nhö vaäy môùi bieåu hieän ñöôïc, vaät chaát hoùa ñöôïc loøng caàu mong söï sinh soâi naûy nôû gioáng loaøi cuûa mình: sinh soâi con ngöôøi, sinh soâi gia suùc vaø caây troàng. Veà con ngöôøi - gia suùc - caây troàng, boä ba phaïm truø naøy ñöôïc hieåu laø “vaät ñoàng chaát, ñoàng linh” theo quan nieäm coå. Ngoaøi ra, vieäc laáy moái quan heä aâm döông laøm neàn taûng cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa muoân loaøi trong vuõ truï coù cô sôû cuûa trieát lyù phöông

Ñoâng maø ngöôøi Vieät töø laâu ñaõ söû duïng. Chuùng ta seõ coù dòp quay laïi tín ngöôõng phoàn thöïc trong phaàn leã thöùc veà noâng nghieäp. Nghi leã xuoáng ñoàng cuõng ñöôïc caùc vò vua cuûa nhaø nöôùc Ñaïi Vieät, vôùi yù thöùc ñeà cao saûn xuaát noâng nghieäp, quan taâm ñeán qua vieäc toå chöùc leã tòch ñieàn vaøo muøa xuaân haèng naêm nhö moät haønh ñoäng göông maãu cho daân chuùng noi theo. Haønh ñoäng naøy môû ñaàu töø vua Lyù Thaùi Toâng vaøo muøa xuaân, thaùng gieâng naêm 1088. Ngaøy 1 thaùng 5 (aâm lòch), daân laøng Quaéc Töôùc (xaõ Ñoâng Laïc, Yeân Laäp, Phuù Thoï) töø tinh mô keùo nhau ñeán vaây quanh thöûa ruoäng ñaõ söûa soaïn saün tröôùc cöûa ñình. Sau ba hoài chieâng troáng, boán giaùp mang leã vaät goàm xoâi gaø, traàu röôïu tôùi. Moãi leã laïi baøy theâm boù maï vaø moät ngöôøi phuï nöõ ñi theo. Boán phuï nöõ cuûa boán giaùp ñöôïc tuyeån choïn trong soá phuï nöõ trung nieân. Ñoù laø nhöõng “Meï Luùa”. Chuû teá cuøng quan vieân, chöùc saéc laøm leã maät khaåu ôû ñình roài cuøng ra ruoäng. Hoï ñöùng treân bôø, maët höôùng phöông Ñoâng, leã khaán roài chuû teá noùi lôùn: “Caàu cho Caây maï laøng ta toát nhö daâu Luùa toát baèng ñaàu Boâng caùi baèng boâng lau Boâng con baèng boâng saäy Tieáng ñoàn ñaõ daäy, hoûi luùa laøng naøo

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1121 Thì noùi: Luùa Ñoàng Laïc ta nheù

Boán meï luùa ñoàng thanh ñaùp “ôø” roài cuøng loäi xuoáng caáy maáy con maï do chuû teá vöøa neùm xuoáng. Chieâng troáng vang vang cho tôùi luùc caáy xong. Chuû teá caém caây neâu (coøn caû ngoïn laù) tre. Chieâng troáng baùo leã xong. Chuû teá trao maâm xoâi gaø cho caùc Meï Luùa, vôùi yù nghóa “coã daâng Meï Luùa”. ÔÛ laøng Coå Tích (xaõ Hy Cöông, huyeän Phong Chaâu, Phuù Thoï) oâng Chuùa ñoàng xuoáng caáy luùa. OÂng chít khaên ñoû (gôïi ta lieân töôûng tôùi maët trôøi). Ñieåm khaùc ôû ñaây laø khi Chuùa ñoàng caáy xong, ngöôøi xem laáy buøn nhaõo neùm vaøo Chuaù ñoàng, vôùi yù caàu mong möa thuaän gioù hoøa. ÔÛ leã xuoáng ñoàng naøy thöïc hieän caû tuïc caàu nöôùc. Khi noâng nghieäp ñaõ laø neàn kinh teá sinh nghieäp oån ñònh, thì moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi treân maûnh ñaát aáy môùi bò ngheà noâng chi phoái saâu saéc, töø caùch aên ôû ñeán theá öùng xöû, töø lyù töôûng thaåm myõ ñeán phong tuïc taäp quaùn. Ñeå coù noài côm thôm, ngheà troàng luùa ñaõ traûi qua moät quaù trình thöû nghieäm, cuoái cuøng ñöa ra ñöôïc moät quy trình, moät quan nieäm ñöôïc moïi ngöôøi, moïi thôøi thöøa nhaän, laø “nöôùc, phaân, caàn, gioáng”.

2. Tuïc caàu nöôùc, caàu möa, leã röôùc nöôùc Nhö vaäy nöôùc ñöùng ñaàu trong boán thaønh toá kyõ thuaät ñöôïc chæ ñònh. nöôùc ao, hoà, soâng, suoái khoâng thieáu. Vaäy maø ngöôøi noâng daân vaãn cöù phaûi: Troâng trôøi, troâng ñaát, troâng maây, Troâng möa, troâng gioù, troâng ngaøy, troâng ñeâm.

Vôùi moãi caùi troâng aáy, moät vò thaàn laïi aån hieän ñaâu ñoù, laøm con ngöôøi phaûi baän taâm, tìm caùch keâu caàu: thaàn Trôøi, thaàn Ñaát, thaàn Möa... Trôøi möa xuoáng ñuùng thôøi vuï laø thuûy lôïi. Trôøi möa quaù nhieàu, thaønh thuûy tai. Nöôùc trôû thaønh “vaät baùu” ñaùng quyù nhöng cuõng ñaùng sôï. Phaûi coù haønh ñoäng ñaëc thuø caàu nöôùc. Nghi leã röôùc nöôùc naûy sinh, hình thaønh nhö moät haønh ñoäng thieâng lieâng, bieåu tröng cho loøng caàu mong nöôùc vaø trôû thaønh nghi leã môû ñaàu cho raát nhieàu hoäi laøng vuøng ñoàng baèng vaø trung du Baéc boä. Nöôùc coøn ñöôïc töôïng tröng trong caùc hoaït ñoäng cuûa hoäi laøng. Roàng vaø muùa roàng (roàng vôøn maët trôøi), teù nöôùc, röôùc nöôùc, cheøo ñua thuyeàn khuaáy ñoäng nöôùc. ÔÛ hoäi Phuø Ñoång (Haø Noäi) leã röôùc nöôùc ñöôïc cöû haønh trònh troïng vaøo ñaàu hoäi vôùi lôøi truyeàn tuïng “Nöôùc naøy thaùnh Gioùng duøng ñeå röûa ñoà thôø vaø ñeå daân caøy caáy”. ÔÛ hoäi laøng

1122 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Leä Maät (Haø Noäi, leã röôùc nöôùc bieåu hieän caùi noäi dung coát loõi laø nöôùc caàn cho söï nghieäp khaån hoang cuûa chaøng trai hoï Hoaøng, nhuaàn töôùi 13 trang traïi phía Taây kinh thaønh Thaêng Long. Daïng thöùc khaùc cuûa tuïc caàu nöôùc laø leã ñoùn möa: Luùa chieâm laáp loù ñaàu bôø, Heã nghe tieáng saám phaát côø maø leân.

Tieáng saám thaùng 3 thaät quyù, saám goïi möa, thuùc luùa chieâm leân nhanh laøm ñoøng. Vaäy thì ngöôøi ta laøm giaû tieáng saám ñeå caàu saám thaät. Troáng ñaïi nhieàu nôi goïi laø “troáng saám” (Troáng Chôø, chuoâng Choõ, moõ Phuø Löu). Troáng laøng Chôø (huyeän Yeân Phong, Baéc Ninh) laø troáng saám vôùi ñöôøng kính maët 1.20m. Nhöng ñoäc ñaùo hôn, vaø coù leõ caûm thaáy höõu hieäu hôn, daân laøng Côøi (Ñoàng Kyø) Baéc Ninh ñaõ laøm nhöõng quaû phaùo khoång loà, thaân daøi töø 4m tôùi 6m, ñöôøng kính 0,40 ñeán 0,60m, vôùi söùc chöùa khoaûng 30kg thuoác noå! Phaùo traøng Ñoàng Kî cuõng kyø laï. Baùnh phaùo daøi töø 15m tôùi 20m. Coù theå hieåu tieáng phaùo khoång loà ñinh tai nhöùc oùc, cuøng vôùi tieáng phaùo traøng reàn vang keùo daøi, chính laø tieáng “seùt noå, saám reàn”. Trôøi vaàn vuõ saám seùt nhö vaäy laø theá naøo cuõng möa. Haønh ñoäng ma thuaät naøy ñöôïc thöïc hieän ñeàu ñaën haèng naêm vôùi loøng chaân thaønh ngöôõng moä thaàn linh cuûa daân laøng, ôû trình ñoä tö duy Vieät coå.

3. Leã caàu möa (ñaûo vuõ) Moät tình huoáng khaùc vaãn hay xaûy ra trong thôøi vuï gieo troàng laø haïn haùn. Khi aáy, laøng phaûi “môû ñaùm” laäp ñaøn caàu möa, goïi laø “ñaûo vuõ”. Caùc nhaø sö chaïy ñaøn cuøng daân ra söùc cöùu luùa. Phaät giaùo ñaõ tham gia ñôøi soáng daân daõ Vieät Nam töø haøng ngaøn naêm tröôùc. Baø Meï Man Nöông (boùng daùng thôøi maãu heä) ñaõ nhaäp Phaät ñieän (thaønh Phaät Maãu chuøa Daâu, thaønh Luy Laâu coå) vaø sinh ra (baèng phöông phaùp keát thai thaàn kyø) moät laàn boán ngöôøi con gaùi vôùi caùc phaùp hieäu taïo moái lieân töôûng tôùi tín ngöôõng ngheà noâng: Vaân, Vuõ, Loâi, Ñieän (maây, möa, seùt, chôùp) lieân quan tôùi nöôùc. Hoäi laøng vuøng Daâu ñaõ laø ngaøy hoäi chung 5 laøng ñeå naêm meï con Man Nöông “hoäi ñoàng”. Caùi lyù ñöa ra giaûi thích ñaùm röôùc boán laøng cuûa boán chò em Vaân, Vuõ, Loâi, Ñieän veà vôùi meï laø loøng hieáu (meï-con), song caùi loõi beân trong raát deã nhaän ra, haønh vi toân giaùo aáy chính laø bieåu töôïng cuûa söï giao hoøa thôøi tieát, noâng vuï cuûa ngöôøi Vieät. Leã caàu möa hay tuïc caàu nöôùc coøn ñöôïc bieåu hieän ñaëc saéc trong hoäi nöôùc, coøn goïi laø hoäi ñua thuyeàn, tieäc bôi hay bôi traûi. Ngaøy nay hoäi ñua thuyeàn ñöôïc hieåu nhö hoäi khoûe, tieáp noái truyeàn thoáng thöôïng voõ cuûa toå tieân ta. Song noäi dung ban ñaàu khoâng haún laø nhö vaäy, maø chính laø moät leã thöùc - phong tuïc sinh ra töø

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1123 hoaït ñoäng noâng nghieäp nhö nghi thöùc caàu muøa. Chaúng haïn ñoäc ñaùo nhö hoäi ñua thuyeàn coå ôû Ñaøo Xaù (Phuù Thoï). Chæ coù hai thuyeàn ñua ñöôïc ñònh danh: thuyeàn ñöïc, ñính hình chim; thuyeàn caùi ñính hình caù ôû ñaàu thuyeàn. Vaäy laø aâm (caùi, caù, beân döôùi, nöôùc) ñoái öùng vôùi döông (ñöïc, chim, beân treân, khoâ); hoøa hôïp, khuaáy ñoäng nöôùc (ñaùnh thöùc Thuûy thaàn) ñeå caàu nöôùc. Hoäi nöôùc laø moät trong nhöõng loaïi leã hoäi truyeàn thoáng coù noäi dung vaø yù nghóa toân giaùo ñaëc saéc cuûa Vieät Nam, ñoàng thôøi cuõng mang tính phoå bieán toaøn vuøng Ñoâng Nam AÙ, cuõng nhö hoäi khoâ, caàu taïnh, hoäi thaû dieàu, thaû chim vaäy. Nhaát laø nhöõng nöôùc Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa maø neàn noâng nghieäp troàng luùa nöôùc ñaõ coù töø laâu ñôøi vaø cuøng soáng chung trong nhòp ñieäu gioù muøa nhieät ñôùi. ÔÛ caùc nöôùc naøy coù loaïi thuyeàn chim (Bateauxoiseaux) vöøa thuyeàn roàng - bieåu töôïng caù, nöôùc (Bateaux-dragons) phoå bieán. Chaúng haïn, Thaùi Lan coù tuïc ñua thuyeàn roàng ôû hoäi nöôùc do hoaøng gia toå chöùc (Feâte des eaux royale). Teát ñaàu naêm cuûa hai quoác gia laân caän ta laø Laøo vaø Campuchia chính laø teát môû ñaàu muøa troàng troït, theo truyeàn thoáng. ÔÛ ñoù, ngöôøi ta khoâng chæ ñua thuyeàn, maø coù tuïc teù nöôùc khi gaëp nhau ñaàu naêm môùi. ÔÛ nöôùc ta, vôùi tinh thaàn troïng noâng vaø tinh thaàn thöôïng voõ (luyeän

quaân thuûy chieán) hoäi ñua thuyeàn coå nhaát laø töø thôøi Tieàn Leâ (theá kyû I).(6) Sang thôøi Lyù, coâng vieäc naøy ñöôïc xuùc tieán nhoän nhòp vaø ñeàu ñaën hôn. 4. Leã caàu tình (caàu taïnh) Dieàu laø ñoà chôi. Thaû dieàu laø troø chôi truyeàn thoáng cuûa caû ngöôøi lôùn vaø treû con, phoå bieán vuøng ñoàng baèng Baéc Boä, lan tôùi Thanh Ngheä roài vaøo caû xöù Hueá, mieàn Trung. Song, chôi dieàu khoâng chæ laø thuù vui tao nhaõ, taïo ñöôïc khoâng khí yeân bình cho cuoäc soáng. Ngöôøi laøng Nguyeân Xaù (Thaùi Bình) chôi dieàu saùo ñeàu ñaën haèng naêm, töø khoaûng thaùng 3 tôùi thaùng 6, thaùng 7 aâm lòch. Dieàu caøng leân cao, saùo caøng huùt gioù, tieáng saùo vi vu nghe caøng reàn, caøng roõ. Saùo reàn laø “thanh trôøi”, “toát gioù treân”, töùc laø trôøi trong hieám möa. Chôi dieàu thaønh troø chôi phong tuïc, aån giaáu loøng caàu mong trôøi khoâ taïnh. Baø Poâreâ Maùtxpeâroâ trong coâng trình ñoà soä Nghieân cöùu veà leã nghi noâng nghieäp cuûa ngöôøi Campuchia(7) ñaõ daønh rieâng chöông X (100 trang, taäp II) cuûa boä saùch ñeå noùi veà dieàu cuûa nhieàu quoác gia, daân toäc chaâu AÙ (Trung Quoác, AÁn Ñoä) vaø Ñoâng Nam AÙ (Campuchia, Chaêm) vaø khaûo saùt tuïc thaû dieàu ôû caùc nöôùc naøy trong neàn vaên minh chung.

1124 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Veà leã nghi noâng nghieäp, quanh leã xuoáng ñoàng. Ngöôøi ta coøn coù nhieàu tuïc leä khaùc. Tuïc röôùc maï, tuïc röôùc luùa thaàn, nhöng coù leõ ñaëc saéc nhaát laø “Troø ñuùc ttöôïng”(8) 5. Tuïc thôø maët trôøi Troø tung caàu, cöôùp caàu (hoaëc vaät cuø) laø troø chôi baét buoäc phaûi coù trong hoäi laøng, cuõng laø moät hoaït ñoäng tín ngöôõng - phong tuïc trong nghi thöùc caàu muøa ôû nhieàu laøng trung du vaø ñoàng baèng Baéc boä. Ñoàng thôøi, ñoù cuõng laø haønh ñoäng thôø maët trôøi, moät tín ngöôõng suøng baùi giôùi töï nhieân. Troø chôi nghi leã naøy ôû töøng ñòa phöông cuõng coù nhieàu ñieåm dò ñoàng ñaùng chuù yù. Chaúng haïn troø cöôùp caàu ôû Hoäi Yeân (Baéc Giang). Quaû caàu baèng goã sôn son, veõ roàng, theáp vaøng, goïi laø “long caàu”. Coù hai quaû, goïi laø “traùi chieâm” vaø “traùi muøa” (ñöôøng kính 14cm, 16cm). Thöôøng ngaøy caàu ñeå treân maâm boàng thôø ôû haäu cung. Trong hoäi, tröôùc giôø tung caàu, quan ñaùm cuøng cuï töø vaøo haäu cung laøm leã caùo trình thaùnh roài röôùc caàu ra höông aùn. Saân chôi laø saân ñình. Hai ñaàu saân ñaøo hai loã caàu hình vuoâng (töôïng tröng ñaát vuoâng). Quaû caàu troøn (töôïng tröng trôøi troøn). Hai loã ñaøo theo hai höôùng ñoâng vaø taây. Loã phía ñoâng laø loã chieâm, loã phía taây laø loã muøa. Treân saân, thanh

nieân hai giaùp ñaõ saün saøng tham gia cöôùp caàu. Quan ñaùm laøm leã caàu xin thaùnh xem ñöôïc duøng quaû caàu naøo. Roài röôùc quaû caàu ñöôïc pheùp thaùnh ra hieân ñình tung leân. Daân laøng hoø reo, troáng thuùc doàn daäp. Neáu caàu thaû ñöôïc vaøo hoá muøa, naêm aáy ñöôïc luùa muøa vaø ngöôïc laïi. Ngöôøi boû ñöôïc caàu vaøo hoá seõ laøm aên may maén quanh naêm, neáu ñang mong coù con thì boû vaøo hoá chieâm seõ sinh con gaùi, boû vaøo hoá muøa seõ sinh con trai. Cuoäc cöôùp caàu laøng Göøa (Thanh Lieâm, Haø Nam) cuõng noåi tieáng. Quaû caàu vaän ñoäng töø ñoâng sang taây laøm deã lieân töôûng tôùi cuoäc vaän ñoäng bieåu kieán cuûa maët trôøi haèng ngaøy. Cuøng vôùi muïc ñích treân, coù nôi quaû caàu ñöôïc caáu taïo thaät laï. Caàu khoâng phaûi baèng goã, baèng cuû tre, maø laïi laø moät traùi caây. Ñoù laø quaû böôûi hay quaû döøa, loaïi quaû chöùa ñaày nöôùc beân trong. Ngöôøi laøng coù caâu “Cöôùp böôûi caàu möa, cöôùp döøa caàu nöôùc”. Ñoù laø tröôøng hôïp xaõ Thaïnh Tröïc (Phuù Thoï) vaø laøng Quy Moâng (Haø Taây) laøm leã ñaûo vuõ moãi khi trôøi ñaïi haïn. 6. Leã leân ñoàng Thoâng thöôøng, ngöôøi ta aên teát côm môùi vaøo ngaøy 10 thaùng 10. Teát côm môùi cuõng goïi laø leã thöôïng ñoàng hoaëc leã caát haùi: ñoù laø muøa thu hoaïch. Vaø tuøy thôøi vuï töøng nôi, leã leân ñoàng

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1125 toå chöùc vaøo nhöõng ngaøy thaùng khaùc nhau. Xaõ Phöôïng Laâu (Phuù Thoï) vaø caùc xaõ vuøng chaân chieâm thöôøng aên côm môùi vaøo vuï gaët thaùng 5. ÔÛ An Thaùi (Phuù Thoï) toå chöùc leã thöôïng ñieàn, caát haùi vaøo 25 thaùng 10, ngöôøi ta laøm baùnh hoøn (baèng boät) baøy treân baøn thôø cuùng Thaàn Noâng, Thaàn Ñaát vaø aên möøng. Hoäi laøng thöôøng toå chöùc sau ñoù ít laâu (vaøo dòp Teát Nguyeân Ñaùn hay sang xuaân) vôùi noäi dung möøng thu hoaïch.

- tín ngöôõng truyeàn thoáng ñöôïc coi nhö moät phöông tieän, moät ñoäng löïc thuùc ñaåy saûn xuaát vaø oån ñònh cuoäc soáng (thaâm canh, ñònh cö). Söï thöïc haønh toân giaùo tín ngöôõng naøy mang baûn saéc vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Böôùc ñöôøng tieán trieån xaõ hoäi vaø nhöõng bieåu hieän toân giaùo tín ngöôõng naøy phaûn aùnh quy luaät tieán hoùa xaõ hoäi cuûa nhieàu toäc ngöôøi treân theá giôùi, caøng khoâng xa laï vôùi caùc quoác gia khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.

Cuøng vôùi leã xuoáng ñoàng, haàu nhö daân toäc naøo treân ñaát nöôùc ta cuõng ñeàu coù leã leân ñoàng, möøng muøa thu hoaïch vaø thöôøng coù tuïc “ñem luùa vaøo kho” vaø cuùng ngay trong kho, ñeå hoàn (vía) luùa khoâng ñi ñaâu, nguû yeân treân ñoù cho tôùi vuï troàng luùa sau, môùi ñöôïc “ñaùnh thöùc daäy” ñeå ra ñoàng, troàng caáy, nhö “tuïc goïi gaïo” ñeâm giao thöøa, chuùng ta ñaõ bieát...

Ngaøy nay, nhöõng toân giaùo tín ngöôõng bieåu hieän qua heä thoáng leã thöùc noâng nghieäp naøy khoâng thöïc söï coøn nguyeân veïn taùc duïng. Nhieàu taäp tuïc ñaõ phai nhaït vaø trôû thaønh kyû nieäm, kyù öùc cuûa caùc baäc laõo noâng.

* **

Veà xaõ hoäi - Ñaëc ñieåm chung cuûa nhöõng nghi thöùc naøy laø ñeà cao tinh thaàn coäng ñoàng saâu saéc (yù thöùc, haønh ñoäng, öôùc voïng coäng ñoàng...), taïo neân söï ñoàng taâm, nhaát trí cao trong coâng vieäc laøm aên chung ôû xoùm laøng, giöõ beàn “nghieäp nhaø noâng”, maø ngaøy nay coù theå öùng duïng vaø caûi tieán. Chaúng haïn, hai nghi thöùc môû ñaàu gieo troàng (leã haï ñieàn) vaø keát thuùc, thu hoaïch (leã thöôïng ñieàn). ÔÛ ñoù, khaùt voïng muøa maøng phong ñaêng hoøa coác, veà cuoäc soáng no ñuû laø

Söï phaûn aùnh toân giaùo tín ngöôõng truyeàn thoáng qua leã thöùc noâng nghieäp ñaõ cung caáp cho chuùng ta nhöõng hieåu bieát veà quaù trình lao ñoäng cuûa ngöôøi Vieät coå cuøng vôùi trình ñoä kyõ thuaät vaø tö duy ñöông thôøi. Noùi caùch khaùc, ngöôøi tieåu noâng Baéc boä ñaõ söû duïng toân giaùo tín ngöôõng truyeàn thoáng nhö choã döïa tinh thaàn khoâng theå thieáu qua nhieàu theá kyû. Thaäm chí, toân giaùo

Suy nghó veà truyeàn thoáng ôû ba phöông dieän xaõ hoäi, toân giaùo vaø vaên hoùa, chuùng toâi coù nhaän xeùt:

1126 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM nhöõng khaùt voïng löông thieän, chaân thaønh, voán laø muïc ñích vónh haèng cuûa ñôøi soáng haèng ngaøy. Veà toân giaùo - Nguyeän voïng veà cuoäc soáng no ñuû ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc tín ngöôõng, bieåu hieän ôû nhöõng haønh vi toân giaùo töø ñôn giaûn tôùi phöùc taïp, töø bình thöôøng tôùi ma thuaät: töø tính töï nhieân ñeán tính ngheä thuaät... nhöõng haønh vi toân giaùo cuûa toân giaùo tín ngöôõng naøy moät thôøi gian daøi (tính baèng ngaøn naêm) ñaõ laø choã döïa tinh thaàn vöõng chaéc vaø coù söùc maïnh lieân keát

coäng ñoàng daân toäc maïnh meõ. Tuy nhieân nhieàu haønh vi toân giaùo caàn ñöôïc thaåm tra, xem xeùt laïi ñeå löôïc boû nhöõng noäi dung traùi vôùi neáp soáng vaên minh. Veà vaên hoùa - Vôùi ngöôøi Vieät, nhöõng troø chôi vaø cuoäc ñua taøi trong caùc nghi leã coå, ngaøy nay coù theå khai thaùc vaø öùng duïng nhö troø tung caàu, ñaùnh pheát, tung coøn, thaû dieàu, ñua thuyeàn... nhö nhöõng hoaït ñoäng thöôïng voõ, vaên hoùa vaø giaûi trí boå ích. Leâ Trung Vuõ

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1127

LEÃ PHAÄT ÑAÛN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Phaät Thích-ca Maâu-ni : Ñaïi leã taïi caùc chuøa treân toaøn quoác vaø röôùc xe hoa treân caùc ñöôøng phoá lôùn : Ngaøy 15 thaùng 4 : - Nghi thöùc nghieâm trang taïi caùc chuøa - Xe hoa dieãu haønh qua caùc ñöôøng phoá - Hoaït ñoäng vaên ngheä cuûa giôùi thanh thieáu nieân Phaät töû

P

haät giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam töø khaù sôùm, ít nhaát cuõng laø vaøo khoaûng ñaàu Coâng nguyeân. Theo caùc nhaø nghieân cöùu, Phaät giaùo Vieät Nam ñaëc bieät ñöôïc du nhaäp töø caû hai höôùng: tröïc tieáp töø AÁn Ñoä truyeàn sang vaø giaùn tieáp töø Trung Hoa truyeàn ñeán. Thaønh ngöõ daân gian “hieàn nhö buït” vôùi danh töø buït ñöôïc phieân aâm töø chöõ Buddha trong tieáng Phaïn laø moät minh chöùng cho söï du nhaäp tröïc tieáp cuûa Phaät giaùo AÁn Ñoä, trong khi danh xöng Phaät (佛) laïi laø moät caùch phieân aâm khaùc cuûa ngöôøi Trung Hoa (cuõng ñeå phieân aâm chöõ Buddha) vaø ñaõ ñöôïc ngöôøi Vieät ñoïc laïi theo aâm Haùn-Vieät. Söï tieáp nhaän Phaät giaùo töø hai nguoàn khaùc bieät nhau ñaõ laø moät lôïi theá lôùn lao giuùp toân giaùo naøy nhanh choùng ñi vaøo ñôøi soáng cuûa caû daân toäc Vieät Nam. Ñoái vôùi taàng lôùp daân queâ, nhöõng ngöôøi bình daân ít hoïc, hoï deã daøng thích nghi ngay vôùi giaùo lyù veà luaân hoài, nhaân

quaû... ñöôïc truyeàn daïy tröïc tieáp qua söï thuyeát giaûng cuûa caùc vò taêng só AÁn Ñoä (raát coù theå ñaõ ñöôïc caùc thöông nhaân thôøi aáy môøi ñi treân cuøng chuyeán taøu) vì noù hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi nhöõng taäp tuïc thôø cuùng oâng baø, toå tieân cuõng nhö taâm thöùc hieàn hoøa, laùnh döõ laøm laønh voán ñaõ saün coù cuûa ngöôøi daân Vieät. Trong khi ñoù, nhöõng kinh ñieån Phaät giaùo dòch sang chöõ Haùn ñöôïc truyeàn ñeán töø Trung Hoa (raát coù theå laø muoän hôn) laïi ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu saâu saéc hôn, vaø cuõng phöùc taïp hôn, cuûa taàng lôùp trí thöùc, quan laïi, hoaøng toäc, maø thôøi aáy taát yeáu ñöôïc ñaøo taïo theo Khoång hoïc. Söï dung hoøa caû hai caùch tieáp nhaän Phaät giaùo nhö treân vaø hoøa quyeän vôùi nhöõng taäp tuïc, leã nghi, ñaïo ñöùc daân toäc saün coù töø laâu ñôøi, ñaõ saûn sinh ra moät Phaät giaùo Vieät Nam vôùi nhöõng saéc thaùi ñaëc thuø, maø trong ñoù tính phoå quaùt toaøn daân laø moät ñaëc tính noåi baät. Nhöõng yeáu toá treân, coäng theâm vôùi beà daøy thôøi gian qua bao thaêng

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1128 traàm cuøng lòch söû daân toäc, ñaõ laøm cho Phaät giaùo caøng trôû neân gaàn guõi, thaân thieát vôùi ñaïi ña soá ngöôøi Vieät treân khaép neûo ñöôøng ñaát nöôùc. Haàu nhö ñi ñeán baát cöù nôi ñaâu treân maûnh ñaát hình chöõ S naøy cuõng ñeàu thaáy boùng daùng nhöõng ngoâi chuøa traàm maëc khoùi höông, vaø töø ñoù vang leân nhöõng lôøi kinh ngaân nga trong tieáng chuoâng, tieáng moõ, hoøa quyeän vôùi khoâng gian laøng queâ cuõng nhö phoá thò, ñeå mang laïi söï yeân bình thanh thaûn trong taâm thöùc cuûa moïi ngöôøi daân Vieät. Vì theá, ñieàu taát nhieân laø soá löôïng tín ñoà Phaät giaùo ôû Vieät Nam khaù lôùn, chieám ñeán khoaûng baûy, taùm chuïc phaàn traêm daân soá. Vaøo caùc ngaøy raèm, moàng moät (aâm lòch), cuõng nhö vaøo nhöõng ngaøy raèm lôùn trong naêm nhö raèm thaùng gieâng, raèm thaùng 7, raèm thaùng 10... ngoâi chuøa naøo cuõng ñoâng ñaûo khaùch chieâm baùi, caàu mong nhöõng ñieàu toát laønh cho cuoäc soáng baûn thaân cuõng nhö cho thaân baèng, quyeán thuoäc. Nhöõng ngöôøi thöôøng ñeán leã baùi caùc chuøa chieàn Phaät giaùo thuoäc nhieàu thaønh phaàn khaùc nhau trong xaõ hoäi, töø giôùi saûn xuaát, dòch vuï, kinh doanh cho ñeán nhöõng ngöôøi daân lao ñoäng, thôï thuyeàn, noâng daân; töø taàng lôùp bình daân ít hoïc cho ñeán giôùi trí thöùc nhö vaên ngheä só, giaùo vieân, giaûng vieân; töø nhöõng em beù coøn ñöôïc meï daét tay tung

taêng trong saân chuøa, cho ñeán caùc cuï oâng cuï baø raâu toùc baïc phô cuõng choáng gaäy leân chuøa leã Phaät... Taát caû moïi ngöôøi ñeàu caûm nhaän ñöôïc trong khoâng khí trang nghieâm cuûa ngoâi chính ñieän thôø Phaät moät söï thieâng lieâng cao caû maø laïi voâ cuøng thaân quen, gaàn guõi, ñuû ñeå mang laïi söï bình yeân thanh thaûn cho taâm hoàn sau nhöõng ngaøy vaát vaû bon chen trong cuoäc soáng. Tuy vaäy, soá löôïng khaùch haønh höông taäp trung veà caùc ngoâi chuøa Phaät giaùo ñoâng nhaát trong naêm chính laø vaøo dòp leã Phaät ñaûn, raèm thaùng tö aâm lòch, töùc laø kyû nieäm ngaøy thaùi töû Taát-ñaït-ña (Siddhārtha) chaøo ñôøi ñeå sau naøy lôùn leân tu taäp vaø tìm ra con ñöôøng cöùu khoå cho nhaân loaïi, vaø ñöôïc moïi ngöôøi toân kính goïi laø Ñöùc Phaät Thích-ca (Śākya). Ñaây coù theå xem laø moät trong caùc leã hoäi lôùn nhaát cuûa toân giaùo naøy, cho neân baát cöù ngoâi chuøa Phaät giaùo naøo cuõng ñeàu toå chöùc nghi leã kyû nieäm voâ cuøng long troïng, taïo thaønh baàu khoâng khí chung khaù ñaàm aám khoâng chæ trong caùc töï vieän, chuøa thaùp maø coøn lan toûa khaép caùc vuøng daân cö töø thaønh thò ñeán thoân queâ. Cuøng vôùi caû nöôùc, Thaønh hoäi Phaät giaùo thaønh phoá Hoà Chí Minh naêm naøo cuõng toå chöùc Ñaïi leã Phaät ñaûn voâ cuøng long troïng taïi chuøa Vónh Nghieâm, toïa laïc taïi soá 339 ñöôøng Nam Kyø Khôûi Nghóa, quaän

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1129 3, thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu thaùng 4, ngöôøi ta ñaõ thaáy ban toå chöùc leã taát baät vôùi coâng vieäc döïng leã ñaøi ngay treân khoaûng saân tröôùc chaùnh ñieän cuûa chuøa. Ñoù laø moät beä goã cao chöøng moät thöôùc röôõi, dieän tích khoaûng ba, boán chuïc meùt vuoâng. Chính giöõa beä goã, ngöôøi ta ñaët moät höông aùn ñaày ñuû nhöõng vaät duïng thôø cuùng, nhö: lö nhang, chaân ñeøn, ñænh traàm, bình hoa, baùt nhang, dóa traùi caây... Treân höông aùn laø töôïng Phaät ñaûn sinh, ñöùng treân moät ñoùa sen, tay phaûi chæ leân trôøi, tay traùi chæ xuoáng ñaát, theo ñuùng nhö trong lòch söû Ñöùc Phaät Thích-ca. Sau löng beä goã laø moät taám phoâng cao to, döïng thaúng ñöùng, vôùi chieàu ngang baèng khít vôùi beä goã. Maët phoâng veõ caûnh vöôøn Lam-tì-ni (Lumbini), nôi Phaät ñaûn sinh, vôùi nhieàu caây coái höõu tình vôùi ñaày nhöõng caùnh hoa khoe saéc. Hoaøng haäu Ma-da (Māya) tay vòn moät nhaùnh caây, maét trìu meán nhìn ñöùa con thaân yeâu cuûa mình môùi chaøo ñôøi. Chung quanh laø nhöõng cung nöõ ñang troá maét nhìn thaùi töû sô sinh vôùi ñaày veû ngaïc nhieân, thích thuù! Phía tröôùc vaø hai beân traùi phaûi cuûa leã ñaøi laø nhöõng daõy gheá daønh cho khaùch môøi vaø chö vò taêng ni tham döï leã. Xung quanh khu vöïc leã ñaøi laø caùc loàng ñeøn hình hoa sen hoàng treo xen laãn vôùi nhöõng daây côø Phaät giaùo naêm maøu xanh, ñoû, traéng, vaøng, cam treo ngang doïc, bay laát phaát trong gioù, cuøng vôùi côø

toå quoác trong saân chuøa, höùa heïn khoâng khí ngaøy ñaïi leã ñaày veû röïc rôõ, trang nghieâm. Töø saùng sôùm ngaøy raèm thaùng tö aâm lòch, töøng ñoaøn xe chôû chö toân ñöùc taêng ni vaø Phaät töû töø 24 quaän huyeän cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh luõ löôït ñoå veà chuøa Vónh Nghieâm ñeå tham döï Ñaïi Leã Phaät Ñaûn. Gaàn ñeán giôø khai leã, toaøn khuoân vieân leã ñaøi chuøa ñaõ röïc rôõ maøu aùo vaøng cuõng nhö maøu aùo lam cuûa hôn 5000 chö toân taêng ni vaø chö vò Phaät töû. Nhieàu laüng hoa töôi thaém cuûa caùc cô quan, ñôn vò, taäp theå, caù nhaân göûi ñeán chuùc möøng baøy khaép leã ñaøi. Nhöõng baøi haùt ca ngôïi Phaät phaùp vang leân khaép khoâng gian leã hoäi. Taát caû moïi aâm thanh ñeàu laéng xuoáng khi ba hoài chuoâng troáng Baùt nhaõ chaäm raõi vang leân. Taát caû thaønh vieân tham döï leã ñeàu yeân laëng, thaønh kính trong nghi thöùc cöû haønh ñaïi leã. Môû ñaàu laø ñaïi dieän ban toå chöùc giôùi thieäu toaøn boä chöông trình buoåi leã, tuyeân boá lyù do cuõng nhö thaønh phaàn tham döï chöông trình ñaïi leã. Tieáp theo laø baøi dieãn vaên mang noäi dung nhaéc laïi söï tích ñaûn sinh cuûa ñöùc Phaät Thích Ca cuøng yù nghóa troïng ñaïi cuûa ngaøy naøy ñoái vôùi chö toân taêng ni vaø chö vò Phaät töû. Cuoái cuøng laø ñaïi dieän UÛy Ban Maët Traän Toå Quoác Vieät Nam thaønh phoá Hoà Chí Minh phaùt bieåu chuùc möøng leã Phaät ñaûn.

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1130 Sau ñoù laø nghi thöùc cuùng döôøng Phaät ñaûn. Môû ñaàu laø nghi thöùc nieâm höông töôûng nhôù ñeán coâng ñöùc to lôùn cuûa ñöùc Phaät Thích Ca. Nhöõng neùn höông ñöôïc thaép vaø daâng leân leã ñaøi, khoùi bay nghi nguùt, taïo cho khoâng khí leã hoäi caøng theâm toân nghieâm. Tieáp theo laø nghi thöùc daâng hoa cuûa haøng Phaät töû. Nhöõng thieáu nöõ Phaät töû trong trang phuïc AÁn Ñoä coå xöa maøu saéc röïc rôõ böng caùc roå hoa, töø hai beân traùi phaûi chaïy vaøo leã ñaøi, tung nhöõng caùnh hoa ngaùt höông thôm quanh töôïng Phaät ñaûn sinh, roài chaïy voøng trôû ra giöõa aâm thanh cuûa nhöõng baøi ca taùn tuïng söï ra ñôøi cuûa Ñöùc Phaät, laøm cho baàu khoâng khí ñang traàm laéng boãng trôû neân sinh ñoäng haún leân. Nghi thöùc daâng hoa cuùng döôøng vöøa chaám döùt thì nghi thöùc “Nhaäp Töø bi quaùn” ñöôïc noái tieáp. Taát caû chö toân taêng ni vaø Phaät töû cuøng böôùc vaøo nhöõng giaây phuùt traàm tö, vôùi yù nghóa ñeå nuoâi döôõng loøng töø bi höôùng ñeán khaép caû chuùng sanh vaø phaùp giôùi. Caû leã ñaøi laéng xuoáng, khoâng moät tieáng vang. Noái tieáp nghi thöùc “Nhaäp Töø bi quaùn” laø nghi thöùc khoùa leã Nam toâng vaø Baéc toâng, töùc laø nghi thöùc tuïng kinh baèng tieáng Phaïn cuûa Phaät giaùo Nam toâng vaø nghi thöùc tuïng kinh baèng tieáng Haùn cuûa Phaät giaùo Baéc toâng. Toaøn khoâng gian leã hoäi haàu nhö chæ coøn nghe vang leân

nhöõng lôøi kinh nhaët khoan cuûa chö toân taêng ni vaø chö vò Phaät töû, hoøa theo trong nhòp moõ khoan thai vaø xen laãn nhöõng tieáng chuoâng ngaân nga nhö nhaéc nhôû moïi ngöôøi veà nhöõng giaùo lyù töø bi hæ xaõ maø ñöùc Phaät ñaõ truyeàn daïy. Nghi thöùc “hoài höôùng” vôùi yù nghóa caàu nguyeän moïi söï an laønh toát ñeïp cho taát caû chuùng sanh nhôø vaøo coâng ñöùc cuùng döôøng Phaät ñaûn vaø söï töø bi hoä trì cuûa chö Phaät, ñöôïc tieáp noái baèng vieäc ñeà ra nhöõng vieäc laøm höôùng thieän nhaân ngaøy leã Phaät ñaûn cuûa nhöõng ngöôøi tu Phaät. Nhieàu coâng vieäc vöøa mang tính caùch töø bi vöøa mang tính caùch xaõ hoäi ñöôïc ñeà ra khaù cuï theå ñeå laøm muïc tieâu cho caùc hoaït ñoäng cuûa Phaät giaùo thaønh phoá Hoà Chí Minh trong thôøi gian saép tôùi. Cuoái cuøng, chöông trình Ñaïi leã Phaät ñaûn ñöôïc chaám döùt baèng nghi thöùc thaû bong boùng caàu nguyeän theá giôùi hoøa bình cuûa taát caû quyù vò quan khaùch, chö toân taêng ni vaø chö vò Phaät töû. Hôn 5000 quaû bong boùng ñuû maøu saéc röïc rôõ bay tung leân baàu trôøi xanh giöõa nhöõng traøng phaùo tay vaø nhöõng lôøi ca tieáng nhaïc taùn tuïng söï ra ñôøi cuûa ñöùc Phaät Thích Ca, reàn vang caû moät goùc trôøi. Sau ñoù laø phaàn daâng höông leã baùi cuûa toaøn theå Phaät töû xa gaàn, dieãn ra suoát ngaøy ñeâm raèm thaùng tö aâm lòch. Töø noäi thaát, leã ñaøi vaø khoaûng saân roäng tröôùc chuøa Vónh Nghieâm, luùc naøo cuõng ñoâng nghòt

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1131 khaùch chieâm baùi. Tieáng tuïng kinh, tieáng khaán nguyeän, tieáng chuoâng, tieáng moõ… vang leân suoát ngaøy ñeâm. Khoùi höông nghi nguùt khaép caû noäi, ngoaïi thaát ngoâi chuøa, töø xa troâng gioáng nhö söông muø cuûa nhöõng buoåi saùng gaàn Teát.

ngoâi chuøa khaùc ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh cuõng ñeàu toå chöùc leã Phaät ñaûn trong baàu khoâng khí long troïng vaø trang nghieâm, taïo neân moät sinh hoaït leã hoäi toân giaùo khaù ñaëc thuø, khoâng oàn aøo nhöng voâ cuøng saâu laéng.

Ñeâm ñeán thì toaøn khoâng gian cuûa ngoâi chuøa saùng lung linh vôùi nhöõng chieác loàng ñeøn hình hoa sen röïc maøu hoàng. Lôùp lôùp khaùch haønh höông ra vaøo chieâm baùi, tay caàm nhöõng boù höông ñoû röïc. Khoùi höông hoøa quyeän döôùi aùnh traêng raèm laøm cho baàu khoâng khí caøng theâm huyeàn aûo. Nhöõng naêm tröôùc ñaây, vaøo dòp leã Phaät ñaûn coøn coù chöông trình dieãu haønh xe hoa dieãn ra trong ñeâm raèm thaùng tö aâm lòch. Haøng traêm chieác xe trang trí hình töôïng Phaät ñaûn sinh vôùi nhieàu kieåu thöùc vaø maøu saéc khaùc nhau, xe naøo cuõng coù aùnh ñeøn röïc rôõ chieáu saùng, laàn löôït ñi qua chaàm chaäm tröôùc coång chuøa Vónh Nghieâm. Haøng vaïn Phaät töû vaø ngöôøi daân thaønh phoá ñoå veà ñöùng chaät ních hai beân con ñöôøng xe ñi qua vaø tröôùc chuøa Vónh Nghieâm ñeå xem xe hoa ñaêng. Nhöõng tieáng nhaïc ca ngôïi Phaät phaùp töø caùc xe hoa ñaêng vang vang, xen laãn laø tieáng traàm troà, tieáng voã tay cuûa khaùch döï khaùn, taïo neân moät baàu khoâng khí naùo nhieät chöa töøng coù vaøo nhöõng dòp leã hoäi khaùc trong naêm.

Vaø cuõng khoâng chæ rieâng thaønh phoá Hoà Chí Minh, maø haàu heát caùc ñòa phöông trong caû nöôùc ñeàu coù toå chöùc nghi leã möøng Phaät ñaûn. Moät trong nhöõng ñieåm thöôøng toå chöùc Ñaïi leã Phaät ñaûn vôùi quy moâ noåi baät phaûi nhaéc ñeán laø tænh Thöøa ThieânHueá, nôi maø raát nhieàu ngöôøi Vieät Nam vaãn quen goïi moät caùch thaân thöông laø “xöù Phaät”. Ñaëc bieät laø nôi ñaây vaãn giöõ ñöôïc truyeàn thoáng toå chöùc xe hoa dieãu haønh möøng Phaät ñaûn treân caùc ñöôøng phoá lôùn. Naêm 2004, Phaät töû tænh Thöøa Thieân-Hueá ñaõ thöïc hieän 30 chieác xe hoa cuùng döôøng Phaät ñaûn, maø moãi chieác xe ñeàu laø moät kyø coâng ngheä thuaät. Vaøo ñeâm Ñaïi leã Phaät ñaûn, ñoaøn xe ñi qua khaép caùc con ñöôøng lôùn trong thaønh phoá Hueá, ñaõ taïo ñieàu kieän cho toaøn daân thaønh phoá ñöôïc ñaém mình trong khoâng khí leã hoäi vöøa toân nghieâm vöøa phaán khôûi, vöøa trang troïng vöøa thaân quen, vöøa naùo nöùc laïi vöøa saâu laéng.

Tuøy theo khaû naêng taøi chaùnh vaø soá löôïng Phaät töû nhieàu hay ít, caùc

Vieäc laøm nhöõng xe hoa cuùng döôøng Phaät ñaûn do Ban trò söï Phaät giaùo Tænh Thöøa Thieân-Hueá ñöùng ra toå chöùc thöïc hieän vôùi söï ñoùng goùp coâng söùc cuûa taêng ni Phaät töû trong

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1132 toaøn tænh. Do ñoù, ngoaøi tính chaát quy moâ caân xöùng vôùi moät tænh coù soá Phaät töû ñoâng ñaûo, nhöõng chieác xe hoa coøn ñöôïc ban toå chöùc löu yù saép xeáp ñeå theå hieän ñöôïc caùc chuû ñeà khaùc nhau, boå sung cho nhau nhaèm noùi leân ñöôïc ñaày ñuû yù nghóa cuûa ngaøy leã Phaät ñaûn. Vì theá, ñieåm qua chuû ñeà cuûa 30 chieác xe hoa trong ngaøy Phaät ñaûn, chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc haàu nhö troïn veïn yù nghóa tinh thaàn cuõng nhö lòch söû cuûa ngaøy Ñaïi leã naøy. Xe hoa thöù nhaát mang chuû ñeà “Traàm höông cuùng Phaät”, vôùi hình töôïng moät ñænh traàm höông lôùn ñaët treân moät buïc hình chöõ nhaät, ôû boán goùc xe laø boán laù ñaïi kyø Phaät giaùo naêm maøu bay phaát phôùi. Nhìn töø phía tröôùc thaáy noåi baät leân doøng chöõ lôùn: “Kính möøng Phaät ñaûn”. Xe hoa naøy mang yù nghóa cuùng döôøng chö Phaät nhaân ngaøy ñaïi leã, maø cuõng laø söï cuùng döôøng maø ngöôøi Phaät töû luoân tieáp noái duy trì töø ngaøy ñöùc Phaät coøn taïi theá cho ñeán nay, bôûi thoâng qua söï cuùng döôøng aáy maø moãi ngöôøi ñeàu coù theå trôû neân gaàn guõi vôùi chö Phaät, hay theo moät yù nghóa khaùc laø trôû veà ñöôïc vôùi Phaät taùnh chaân thaät cuûa chính mình. Xe hoa thöù hai vaø thöù ba laø hai xe laàu chuoâng, laàu troáng, hai bieåu töôïng haàu nhö thaân quen vôùi taát caû moïi ngöôøi Vieät Nam, keå caû nhöõng ngöôøi khoâng phaûi laø tín ñoà Phaät

giaùo. Bôûi vì taát caû nhöõng ngoâi chuøa ôû Vieät Nam, khoâng chuøa naøo laø khoâng coù chuoâng vaø troáng. Neáu nhö tieáng troáng traàm huøng voán ñaõ thaân quen vôùi ngöôøi Vieät ngay töø buoåi ñaàu laäp quoác, thì tieáng troáng nghi leã cuûa nhöõng ngoâi chuøa Phaät giaùo deã daøng trôû neân gaàn guõi vôùi moïi ngöôøi daân Vieät cuõng laø ñieàu hoaøn toaøn deã hieåu. Trong khi ñoù, aâm thanh ngaân nga hieàn dòu cuûa tieáng chuoâng chuøa cuõng ñaõ sôùm ñi vaøo taâm thöùc cuûa ngöôøi daân Vieät töø laøng queâ cho ñeán thò thaønh, neân moãi khi nghe tieáng chuoâng ngaân thì khoâng moät ngöôøi Vieät xa xöù naøo laïi khoâng chaïnh loøng nhôù veà queâ höông, xöù sôû. Ñieàu ñoù cho thaáy chuoâng vaø troáng khoâng coøn chæ laø nhöõng bieåu töôïng thuaàn tuùy toân giaùo nöõa, maø ñaõ trôû thaønh moät phaàn trong taâm thöùc vaên hoùa cuûa toaøn daân toäc. Treân hai chieác xe hoa naøy laø moâ hình thu nhoû nhöng khoâng keùm phaàn uy nghi cuûa moät laàu chuoâng vaø moät laàu troáng, vôùi kieán truùc maùi cong coå truyeàn hai taàng thöôøng thaáy ôû taát caû caùc chuøa, ñình ngöôøi Vieät. Xe hoa thöù tö taùi hieän caûnh “Thaùnh maãu Ma-da moäng öùng ñieàm laønh”, töùc laø truyeàn tích veà vieäc hoaøng haäu Ma-da, vôï vua Tònh Phaïn (Suddhodana), moät ñeâm kia naèm moäng thaáy con voi traéng 6 ngaø töø treân cung trôøi Ñaâu-suaát (Tuṣita) khoan thai ñi xuoáng, chui vaøo hoâng beân phaûi cuûa baø. Töø ñoù baø mang

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1133 thai ñeå roài sinh ra thaùi töû Taát-ñaïtña. Ngöôøi AÁn Ñoä thôøi ñoù xem hình töôïng voi traéng 6 ngaø laø voi chuùa, laø baäc toân quyù nhaát. Vaø Hoaøng haäu Ma-da moäng thaáy voi traéng 6 ngaø chính laø ñieàm laønh baùo tröôùc vieäc ñöùc Phaät ñaûn sinh, bôûi con voi aáy chính laø töôïng tröng cho Boà Taùt Hoä Minh töø cung trôøi Ñaâu-suaát hieän xuoáng. Ngaøi laø baäc Boà Taùt “nhaát sanh boå xöù”, thò hieän ôû coõi Ta-baø naøy ñeå cöùu ñoä chuùng sinh. Xe hoa naøy ñöôïc trang hoaøng raát ñeïp, vôùi con voi traéng khoång loà trong tö theá ngaång ñaàu leân cao, voøi ñöa veà phía tröôùc, vöøa hieàn hoøa vöøa oai veä. Beân thaønh xe phía döôùi laø doøng chöõ raát lôùn: “Haïnh phuùc thay ñöùc Phaät ra ñôøi”. Xe hoa thöù naêm taùi hieän caûnh “ñöùc Phaät ñaûn sinh trong vöôøn Lamtì-ni” thaät soáng ñoäng, vôùi khung caûnh khu thaùnh ñòa ñöôïc thu nhoû nhöng khoâng keùm phaàn xinh ñeïp, loäng laãy. Ñaëc bieät, moät em beù coù khuoân maët thaät khoâi ngoâ, hieàn haäu vaø ñoâi maét troøn xoe xinh ñeïp ñaõ ñöôïc choïn ñeå ñoùng vai ñöùc Phaät ñaûn sinh, vôùi hoaøng haäu Ma-da vaø caùc cung nöõ vaây quanh trong trang phuïc AÁn Ñoä coå xöa cuõng ñeàu laø ngöôøi thaät! Treân thaønh xe coù doøng chöõ “Vui thay chaùnh phaùp quang minh” vaø moät chöõ 佛 (Phaät) vieát vôùi neùt lôùn treân taám phoâng maøn phía sau xe.

Xe hoa naøy nhaéc laïi truyeàn tích veà söï ñaûn sinh cuûa thaùi töû Taát-ñaïtña. Ngaøi ñaõ khoâng sinh ra trong cung vua traùng leä, maø laø trong moät khu vöôøn xinh ñeïp beân ngoaøi kinh thaønh, giöõa caûnh thieân nhieân bao la vaø hoa thôm coû laï. Ñoù laø khu vöôøn maø hoaøng haäu Ma-da treân ñöôøng veà queâ meï ñaõ gheù vaøo nghæ chaân trong choác laùt roài ñaûn sinh thaùi töû. Truyeàn tích noùi raèng, ngaøi khoâng sinh ra theo caùch bình thöôøng nhö nhöõng ñöùa treû khaùc, maø ñaõ ñaûn sinh töø hoâng beân phaûi cuûa hoaøng haäu, khi baø vöôn tay vòn vaøo caønh hoa Voâ öu. Khi ngaøi vöøa ñaûn sinh ñaõ böôùc ñi 7 böôùc, coù 7 ñoùa hoa sen lieân tieáp hieän ra ñôõ döôùi chaân ngaøi. Roài ngaøi döøng laïi, tay phaûi chæ leân trôøi, tay traùi chæ xuoáng ñaát vaø noùi leân raèng: “Treân trôøi döôùi trôøi, chæ coù ta laø toân quyù hôn heát.” (天上天 下維我獨尊 - Thieân thöôïng thieân haï, duy ngaõ ñoäc toân.) Tuyeân ngoân naøy veà sau ñaõ ñöôïc ngaøi môû roäng ra thaønh caû moät heä thoáng tö töôûng trieát lyù sieâu vieät, ñaùnh ñoå taát caû caùc trieát thuyeát höõu ngaõ vaø phi ngaõ hieän coù trong thôøi aáy, vaø coøn coù giaù trò vöôït qua caû thôøi gian, khoâng gian ñeå toàn taïi maõi ñeán ngaøy nay, sau hôn 25 theá kyû, lan roäng khaép theá giôùi, khoâng chæ giôùi haïn trong bôø coõi AÁn Ñoä. Thaùnh tích Lam-tì-ni khoâng chæ laø ñöôïc nhaéc tôùi trong truyeàn tích, maø laø moät thaùnh ñòa coù thaät

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1134 ñaõ ñöôïc xaùc nhaän qua caùc chöùng cöù cuûa ngaønh khaûo coå, ñaëc bieät laø vaøo naêm 1897 ñaõ phaùt hieän ñöôïc truï ñaù cuûa vua A-duïc (Aśoka) döïng leân taïi khu vöôøn naøy vaøo naêm 249 tröôùc Coâng nguyeân, treân ñoù coù ghi khaéc roõ veà söï kieän ñöùc Phaät ñaûn sinh vaø nhieàu chi tieát khaùc raát quan troïng trong vieäc nghieân cöùu lòch söû Phaät giaùo vaøo giai ñoaïn khôûi ñaàu. Xe hoa thöù saùu döïng laïi caûnh vò tieân A-tö-ñaø (Asita) xem töôùng. Truyeàn tích keå raèng, khi ñöùc Phaät ñaûn sinh, vua Tònh Phaïn ñaõ vui möøng cho môøi taát caû caùc vò Baø-lamoân vaø tieân nhaân noåi tieáng ñeán ñeå xem töôùng cho thaùi töû. Vò tieân Atö-ñaø khi aáy tuoåi ñaõ khaù cao, aån tu treân daõy nuùi Hy-maõ-laïp sôn. Tuy nhieân, baèng thaàn thoâng cuûa mình, vò tieân aáy bieát ñöôïc söï ñaûn sanh cuûa ñöùc Phaät vaø ñaõ xuoáng nuùi, tìm ñeán ñeå xem töôùng cho Ngaøi. Chính tieân A-tö-ñaø ñaõ thaáy ñöôïc 32 töôùng toát cuûa ñöùc Phaät vaø do ñoù döï baùo tröôùc Ngaøi seõ khoâng keá tuïc ngoâi baùu cuûa vua Tònh Phaïn, maø seõ xuaát gia tu taäp ñeå trôû thaønh baäc Ñaïo sö daét daãn cho toaøn nhaân loaïi. Xe hoa thöù baûy taùi hieän caûnh “thaùi töû xuaát gia”. Treân xe laø moät con ngöïa to lôùn nhö ngöïa thaät trong tö theá saõi voù phi nöôùc ñaïi, vôùi thaùi töû Taát-ñaït-ña maëc y phuïc maøu vaøng, aùo choaøng ñoû thaém uy nghi treân löng ngöïa, theo sau laø Xa-naëc. Beân

thaønh xe laø doøng chöõ lôùn: “Haïnh phuùc thay ñöùc Phaät ra ñôøi”. Theo truyeàn tích, lôøi döï baùo cuûa vò tieân A-tö-ñaø ñaõ laøm cho vua Tònh Phaïn vöøa möøng vöøa lo sôï. OÂng möøng vì bieát thaùi töû laø baäc vó nhaân xuaát theá, nhöng laïi lo sôï veà vieäc ngaøi seõ boû cung vaøng ñieän ngoïc maø ra ñi xuaát gia tìm ñaïo. Vì theá, oâng ñaõ tìm moïi caùch ñeå caùch ly thaùi töû vôùi ñôøi soáng cuûa daân thöôøng, chæ ñeå ngaøi tieáp xuùc vôùi toaøn nhöõng ñieàu toát ñeïp nhaát trong cung vua, vôùi hy voïng nhö theá seõ giöõ chaân ngaøi khoâng ñi vaøo con ñöôøng tu taäp. Nhöng nhöõng coá gaéng cuûa oâng ñaõ hoaøn toaøn voâ ích. Khi ñeán tuoåi tröôûng thaønh, chæ qua maáy laàn du ngoaïn ra boán coång thaønh, thaùi töû ñaõ laäp töùc nhaän ra tính chaát giaû taïm vaø khoå ñau cuûa cuoäc ñôøi traàn tuïc, vaø ngay luùc aáy ngaøi ñaõ nung naáu yù chí xuaát gia tìm ñaïo giaûi thoaùt. Nhaän ra ñieàu ñoù, vua Tònh Phaïn lieàn laäp töùc tìm cho ngaøi moät ngöôøi vôï xinh ñeïp neát na laø coâng chuùa Dadu Ñaø-la (Yaśodharā), vì nghó raèng vôï ñeïp con ngoan seõ laø sôïi daây troùi voâ hình khoâng cho pheùp ngaøi rôøi boû ñôøi soáng trong cung vaøng ñieän ngoïc. Nhöng oâng ñaõ laàm. Nhöõng raøng buoäc theá tuïc khoâng theå laøm vöôùng chaân baäc vó nhaân xuaát theá. Moät ñeâm kia, ngaøi laëng leõ rôøi boû kinh thaønh, cuøng ngöôøi haàu thaân tín laø Xa-naëc (Channa) vaø con ngöïa Kieàn-traéc (Kanthaka) vöôït qua doøng

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1135 soâng A-noâ-ma trong maøn ñeâm tónh mòch, döôùi aùnh traêng ñeâm moàng 8 thaùng 2 ñeå khôûi ñaàu cuoäc haønh trình tìm ñaïo giaûi thoaùt. Xe hoa thöù taùm taùi hieän caûnh naøng Tu-xaø-ñeà (Sujata) daâng söõa leân ñöùc Phaät. Ñaây laø vaøo giai ñoaïn tröôùc khi ñöùc Phaät thaønh ñaïo. Qua 6 naêm trôøi tu khoå haïnh, moãi ngaøy chæ aên moät haït meø, ñöùc Phaät nhaän ra moät ñieàu laø söï khoå haïnh khoâng daãn ñeán giaûi thoaùt maø chæ laøm suy kieät söùc khoûe, voán laø yeáu toá voâ cuøng caàn thieát ñeå coù theå saùng suoát tìm ra chaân lyù. Vì theá ngaøi quyeát ñònh töø boû loái tu khoå haïnh vaø baét ñaàu thoï nhaän söï cuùng döôøng cuûa tín thí. Chính baùt söõa daâng cuùng cuûa naøng Tu-xaø-ñeà ñaõ giuùp Ngaøi laáy laïi söùc khoûe ñeå böôùc vaøo giai ñoaïn thieàn ñònh tìm ra chaân lyù. Xe hoa thöù chín taùi hieän khung caûnh Phaät thaønh ñaïo döôùi goác caây boà ñeà taïi Boà-ñeà Ñaïo tröôøng. Thaùnh tích naøy ñeán nay vaãn coøn ñöôïc giöõ gìn nguyeân veïn. Taïi Vieät Nam coù 2 caây boà ñeà ôû chuøa Tam Baûo, soá 327 ñöôøng Phan Chu Trinh, thaønh phoá Ñaø Naüng laø nhöõng caây con ñöôïc laáy töø caây boà ñeà naøy. Tuy treân xe hoa khoâng theå hieän ñöôïc ñuùng khung caûnh thaùnh tích Boà-ñeà Ñaïo tröôøng, nhöng töôïng Phaät Thích-ca uy nghi ñaõ taïo ñöôïc moät khung caûnh raát trang nghieâm, thaønh kính.

Xe hoa thöù möôøi laø caûnh ñöùc Phaät “sô chuyeån Phaät luaân”, nghóa laø luùc Phaät thuyeát phaùp laàn ñaàu tieân sau khi thaønh ñaïo taïi vöôøn Loäc Uyeån (vöôøn Nai) cho 5 vò ñeä töû ñaàu tieân laø 5 anh em oâng Kieàu-traànnhö. Treân xe theå hieän roõ caûnh ñöùc Phaät ngoài thuyeát phaùp vôùi 5 vò ñeä töû cuøng laéng nghe. Beân döôùi thaønh xe laø doøng chöõ lôùn “Kính möøng Phaät ñaûn”. Chính trong laàn thuyeát phaùp naøy, Phaät ñaõ giaûng roõ phaùp Töù ñeá, töùc laø 4 chaân lyù: Khoå, Taäp, Dieät, Ñaïo, maø sau naøy trôû thaønh giaùo lyù cô baûn cuûa Phaät giaùo Tieåu thöøa. Xe hoa thöù möôøi moät theå hieän hình aûnh baùnh xe Chaùnh phaùp (Phaùp luaân) vaø con thuyeàn Baùt-nhaõ, laø nhöõng bieåu töôïng quen thuoäc cuûa Phaät giaùo. Xe trang hoaøng ñeïp, vôùi baùnh xe saùng röïc chaàm chaäm quay voøng, phaàn giöõa baùnh xe ñöôïc trang trí thaønh 8 caùnh töôïng tröng cho Baùt chaùnh ñaïo. Treân xe coøn coù caû töôïng Phaät ñaûn sinh ôû phía tröôùc. Toaøn boä chieác xe ñöôïc taïo hình thaønh con thuyeàn Baùt-nhaõ vôùi ñeøn hoa röïc saùng, chaàm chaäm troâi ñi giöõa ñöôøng phoá ñoâng nghòt ngöôøi xem. Xe hoa thöù möôøi hai laø bieåu töôïng “ñaïo Phaät truyeàn khaép naêm chaâu”. Treân xe laø moät quaû ñòa caàu lôùn coù veõ hình naêm chaâu, vôùi töôïng Phaät ñaûn sanh ñöùng treân toøa sen beân treân quaû ñòa caàu. Khi xe ñi, quaû

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1136 ñòa caàu cuõng chaàm chaäm quay voøng thaät ngoaïn muïc. Phía tröôùc xe laø doøng chöõ lôùn “Kính möøng Phaät ñaûn” ñöôïc boá trí theo hình cong bao quanh bieåu töôïng Phaùp luaân vaø phía sau xe laø ñaïi kyø Phaät giaùo 5 maøu. Caû doøng chöõ vaø Phaùp luaân ñeàu coù ñeøn saùng töø beân trong, lieân tuïc nhaáp nhaùy troâng raát aán töôïng. Xe hoa thöù möôøi ba theå hieän caûnh “ñöùc Phaät nhaäp Nieát-baøn”. Treân xe laø töôïng Phaät naèm nghieâng veà beân phaûi, trong tö theá tröôùc luùc nhaäp Nieát-baøn. Theo Kinh Ñaïi Baùt Nieát-baøn ghi laïi, sau hôn 49 naêm ñi khaép nôi ñeå hoaèng hoùa ñoä sinh, cuoái cuøng vaøo tuoåi 80 ñöùc Phaät ñaõ nhaäp Nieát-baøn döôùi 2 caây sa-la moïc caïnh beân nhau ôû xöù Caâu-thi-na. Cho ñeán thôøi ñieåm naøy, nhöõng ñieàu maø ngaøi thuyeát daïy ñaõ ñuû ñeå veà sau ñöôïc caùc ñeä töû ghi cheùp laïi thaønh ba taïng kinh ñieån ñoà soä maø ngaøy nay chuùng ta vaãn coøn thaáy ñöôïc. Xe hoa thöù möôøi boán theå hieän hình aûnh truï ñaù cuûa vua A-duïc, ñöôïc döïng leân laøm chöùng tích ghi laïi nhöõng söï kieän veà ñöùc Phaät. Truï ñaù coù hình thuø raát kyø thuù, ñoù laø boán con sö töû ñöùng quay löng vaøo nhau trong tö theá raát uy nghieâm. Vua Aduïc laø moät trong caùc vò vua heát loøng uûng hoä Phaät phaùp. Trong thôøi gian trò vì cuûa oâng (töø naêm 272 ñeán naêm 236 tröôùc Coâng nguyeân), ñaïo Phaät ñaõ phaùt trieån raát maïnh treân toaøn

coõi AÁn Ñoä, taïo ñieàu kieän ñeå veà sau lan truyeàn ra khaép vuøng chaâu AÙ, vaø sau nöõa laø ra khaép theá giôùi. OÂng ñaõ ban haønh nhieàu ñaïo luaät, saéc leänh ñeå hoã trôï cho söï phaùt trieån cuûa ñaïo Phaät, khuyeán khích vieäc aên chay vaø chính thöùc caám haún vieäc gieát suùc vaät ñeå cuùng teá. Trong lòch söû Phaät giaùo, oâng laø ngöôøi luoân ñöôïc nhôù ñeán vôùi söï kính troïng. Xe hoa thöù möôøi laêm trang hoaøng baèng laù ñaïi kyø Phaät giaùo. Côø Phaät giaùo hieän ñöôïc söû duïng coù 5 maøu, theo thöù töï töø truï côø ra laø maøu xanh, maøu vaøng, maøu ñoû, maøu traéng vaø maøu da cam, moãi maøu laø moät vaïch xuoâi theo coät côø. Ngoaøi cuøng laø moät vaïch thöù saùu goàm ñuû 5 maøu, xeáp theo thöù töï töø treân xuoáng cuõng laø xanh, vaøng, ñoû, traéng vaø da cam. Vaïch thöù saùu naøy töôïng tröng cho söï toång hôïp caû 5 maøu trong caùc vaïch tröôùc. Laù côø naøy laàn ñaàu tieân ñöôïc söû duïng taïi Tích Lan vaøo naêm 1885. Ñeán ngaøy 25 thaùng 5 naêm 1910, Ñaïi hoäi Phaät giaùo theá giôùi hoïp taïi thuû ñoâ cuûa Tích Lan, goàm 26 phaùi ñoaøn Phaät giaùo khaép theá giôùi, trong ñoù coù phaùi ñoaøn Phaät giaùo Vieät Nam, ñaõ chính thöùc coâng nhaän laù côø naøy laø bieåu töôïng cuûa Phaät giaùo khaép theá giôùi. Naêm maøu saéc treân laù côø laø töôïng tröng cho haøo quang trí tueä cuûa ñöùc Phaät soi saùng khaép coõi theá giôùi, xua tan taát caû söï meâ laàm, u toái. Naêm maøu naøy coøn laø töôïng tröng cho 5 söùc maïnh

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1137 maø thuaät ngöõ Phaät giaùo goïi laø Nguõ löïc. Ñoù laø tín löïc, tinh taán löïc, nieäm löïc, ñònh löïc vaø hueä löïc. Vaïch cuoái cuøng coù ñuû 5 maøu laø töôïng tröng cho söï keát hôïp vaø hoøa hôïp. Söï keát hôïp caû 5 söùc maïnh noùi treân taïo thaønh söùc maïnh voâ bieân coù theå vöôït qua taát caû moïi chöôùng ngaïi treân con ñöôøng tu taäp, sôùm ñöa con ngöôøi ñeán choã giaûi thoaùt roát raùo. Söï hoøa hôïp laø baûn saéc voán coù cuûa Phaät giaùo töø khi hieän dieän treân traùi ñaát naøy cho ñeán ngaøy nay. Bôûi vì Phaät giaùo luoân khuyeán khích söï hoøa hôïp trong moïi coäng ñoàng, moïi toå chöùc cuõng nhö quoác gia, daân toäc... Maëc duø ñaõ traûi qua hôn 25 theá kyû toàn taïi vaø lan roäng khaép nôi treân theá giôùi, Phaät giaùo chöa töøng coù luùc naøo duøng ñeán baïo löïc hay baát cöù hình thöùc aùp löïc naøo ñeå eùp buoäc ngöôøi khaùc phaûi tin theo, maø luoân phaùt trieån trong tinh thaàn töï nguyeän tin nhaän cuõng nhö hoøa hôïp chung soáng vôùi taát caû caùc coäng ñoàng khaùc nhau, vôùi caùc neàn vaên hoùa, tín ngöôõng khaùc nhau. Xe hoa thöù möôøi saùu mang chuû ñeà “Caàu nguyeän hoøa bình theá giôùi”, vôùi bieåu töôïng hai baøn tay thaû chim boà caâu traéng vaø hai doøng chöõ lôùn hai beân thaønh xe: “Theá giôùi hoøa bình” vaø “Chuùng sanh an laïc”. Töø xe thöù möôøi baûy ñeán xe thöù ba möôi laø söï laäp laïi caùc chuû ñeà ñaõ coù, nhöng vôùi nhöõng ñöôøng neùt

trang trí vaø saéc thaùi coù phaàn khaùc bieät hôn. Chaúng haïn nhö xe thöù möôøi baûy laø xe “voi traéng 6 ngaø”, vôùi hình töôïng voi traéng 6 ngaø raát lôùn vaø töôïng Phaät ñaûn sinh phía tröôùc, treân coù loïng che. Xe thöù möôøi taùm vôùi chuû ñeà “Ñöùc Phaät ñaûn sinh” vôùi töôïng Phaät ñaûn sinh raát lôùn. Xe thöù möôøi chín cuõng cuøng chuû ñeà naøy nhöng moâ taû caûnh ñöùc Phaät ñaûn sinh böôùc ñi 7 böôùc treân 7 ñoùa hoa sen, goïi laø “thaát boä haønh lieân”. Xe thöù hai möôi mang chuû ñeà “Daâng hoa cuùng Phaät”. Xe thöù hai möôi moát cuõng laáy chuû ñeà “tieân Atö-ñaø xem töôùng” nhöng theå hieän theo moät caùch khaùc hôn. Xe thöù hai möôi hai cuõng laáy chuû ñeà “thaùi töû xuaát gia” nhöng theå hieän caûnh thaùi töû vöôït qua doøng soâng A-noâ-ma treân löng ngöïa Kieàn-traéc. Xe thöù hai möôi ba theå hieän caûnh thaùi töû “caét toùc xuaát gia”. Ñaëc bieät treân xe coù hình moät laù boà ñeà raát lôùn vôùi hai maët coù hai töôïng Phaät ñaûn sinh vaø Phaät thaønh ñaïo, lieân tuïc xoay troøn khieán ngöôøi xem nhìn leân thaáy moãi luùc moãi khaùc. Xe thöù hai möôi boán cuõng laø chuû ñeà “Ñöùc Phaät thaønh ñaïo”, nhöng theå hieän caây boà ñeà vaø töôïng Phaät thaønh ñaïo ñoà soä hôn, coù caû khung caûnh doøng soâng Ni-lieânthieàn hieän ra phía sau caây boà ñeà. Xe thöù hai möôi laêm cuõng vôùi chuû ñeà “Ñöùc Phaät sô chuyeån Phaùp luaân”, coøn xe thöù hai möôi saùu laäp laïi chuû ñeà “Ñöùc Phaät ñaûn sinh”. Xe thöù hai

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1138 möôi baûy theå hieän caûnh “vöôøn Lamtì-ni” vôùi nhöõng ñöôøng neùt trang trí khaùc bieät hôn. Xe thöù hai möôi taùm cuõng döïng caûnh “Ñöùc Phaät ñaûn sinh”, trong khi xe thöù hai möôi chín laø chuû ñeà “Ñöùc Phaät thò hieän”, vaø xe thöù ba möôi cuoái cuøng cuõng laáy chuû ñeà “vöôøn Lam-tì-ni”. Moät soá lôùn caùc vò taêng ni vaø Phaät töû duøng xe maùy hoä toáng theo ñoaøn xe hoa, nhöõng xe naøy ñeàu coù caém côø Phaät giaùo khoå lôùn. Treân ñöôøng phoá coá ñoâ, ñoaøn xe hoa 30 chieác röïc rôõ aùnh ñeøn vôùi ñuû maøu saéc, noái ñuoâi nhau chaàm chaäm ñi qua, vaây quanh laø maøu aùo vaøng cuûa chö taêng, maøu côø Phaät giaùo naêm saéc tung bay trong gioù, cuøng vôùi maøu aùo lam vaø nhöõng chieác noùn roäng vaønh ñaëc bieät cuûa caùc anh huynh tröôûng Gia ñình Phaät töû (GÑPT), taát caû ñeàu raát quen thuoäc vôùi ngöôøi daân Hueá, taïo thaønh moät quang caûnh voâ cuøng ngoaïn muïc trong ñeâm Ñaïi leã Phaät ñaûn. Khi ñoaøn xe qua caàu vöôït ngang doøng soâng Höông, aùnh ñeøn röïc rôõ phaûn chieáu maët nöôùc soâng laáp laùnh taïo thaønh moät caûnh ñeïp huy hoaøng chöa töøng thaáy. Ngöôøi daân thaønh phoá ruû nhau ñi xem hoäi, ñoå xoâ ra ñöùng ñoâng nghòt hai beân ñöôøng, laïi coù khoâng ít ngöôøi duøng xe gaén maùy, xe ñaïp... ñi theo sau ñoaøn xe ñeå xem ñöôïc laâu hôn. Coù nhöõng nôi quaù ñoâng, ngöôøi ta chen nhau giaãm caû leân nhöõng boàn

hoa, bôø coû xanh ven ñaïi loä. Thaáp thoaùng ñoù ñaây nhöõng boä ñoàng phuïc cuûa caùc anh coâng an giao thoâng hoái haû chaïy tôùi chaïy lui ñeå giöõ traät töï, ñaûm baûo cho ñoaøn xe vaãn tieáp tuïc laên baùnh ñeàu ñaën. Tieáng nhaïc leã, tieáng coøi xe, tieáng ngöôøi goïi nhau, hoøa vôùi tieáng cöôøi noùi cuûa haøng vaïn ngöôøi daân thaønh phoá, taïo thaønh moät khoâng khí leã hoäi thöïc söï naùo nöùc maø khoâng ñaâu coù ñöôïc. Moät sinh hoaït khaùc thöôøng thaáy trong dòp leã Phaät ñaûn laø nhöõng buoåi caém traïi cuûa thanh thieáu nieân GÑPT, vaø luoân keøm theo vôùi chöông trình vaên ngheä Phaät giaùo vaøo ñeâm raèm thaùng tö. Ñaây laø hoaït ñoäng ñaëc bieät loâi cuoán giôùi treû. Caùc em ñeán vôùi nhau ñeå cuøng chaøo möøng ngaøy Phaät ñaûn baèng nhöõng lôøi ca tieáng nhaïc ñôn sô beân aùnh löûa traïi baäp buøng, khoâng mang tính caùch bieåu dieãn maø chæ laø “haùt cho nhau nghe” vôùi nhöõng noäi dung veà ngaøy Phaät ñaûn, ñeå nhaéc nhôû nhau luoân soáng xöùng ñaùng laø nhöõng ngöôøi con Phaät. Ñaïi leã Phaät ñaûn quaû thaät khoâng chæ mang yù nghóa rieâng cuûa moät toân giaùo, maø laø moät leã hoäi mang ñaäm tính chaát vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät, hoøa vaøo khoâng khí chung cuûa nhöõng leã hoäi toaøn quoác, cuoán huùt söï quan taâm cuûa taát caû moïi ngöôøi. Hoà Töôøng – Nguyeãn Minh Tieán

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1139

LEÃ VU LAN Thôø Ñòa ñieåm Thôøi gian Ñaëc ñieåm

: Phaät : Chuøa : Ngaøy 15 thaùng 7 : - Leã thí thöïc coâ hoàn - Leã baùo hieáu cha meï

V

aøo ngaøy raèm thaùng 7 haèng naêm, tín ñoà Phaät giaùo treân khaép ñaát nöôùc Vieät Nam cuøng tham gia toå chöùc moät ngaøy leã lôùn: leã Vu Lan. Tuy thoáng nhaát veà noäi dung vaø muïc ñích, yù nghóa, nhöng leã thöùc ôû moãi nôi cuõng ít nhieàu khaùc nhau, tuøy ñaëc tröng cuûa töøng ñòa phöông. ÔÛ mieàn Baéc, daân chuùng ñoå veà caùc chuøa döï leã ñoâng nhö traåy hoäi. Moïi nghi leã thöôøng ñöôïc toå chöùc trong phaïm vi khuoân vieân nhaø chuøa. Ngöôïc laïi, vaøo ñeâm 14 thaùng 7 ôû thaønh phoá Hueá, nôi ñöôïc coi nhö “ñaát Phaät”, khoâng khí leã hoäi traøn lan treân caùc neûo ñöôøng thaønh phoá. Ngöôøi ngöôøi trong trang phuïc nghieâm trang cuøng keùo nhau ñeán caùc ngoâi chuøa lôùn nhoû, ñaëc bieät laø nhöõng nôi noåi tieáng nhö chuøa Töø Ñaøm, chuøa Thieân Muï... AÙnh ñieän röïc rôõ, chan hoøa, lung linh nôi chính ñieän, röïc saùng caû ngoaøi saân. Côø phöôùn la lieät tung bay khaép nôi. Treân saân khaáu nhoû beân traùi saân chuøa Töø Ñaøm, caùc

huynh tröôûng cuøng nam nöõ Phaät töû ñang say söa bieåu dieãn ca muùa nhaïc nhö moät sinh hoaït vaên ngheä quaàn chuùng ngoaøi trôøi nhaân dòp naøy. Cuøng luùc, doøng soâng Höông eâm ñeàm moïi ngaøy ñeâm nay cuõng cöïa mình thöùc giaác höôûng öùng leã hoäi. Haøng chuïc chieác thuyeàn roàng chaêng ñeøn keát hoa, aùnh saùng laáp laùnh nhö muoân ngaøn vì sao treân maët nöôùc laên taên gôïn soùng. Ngöôøi treân ñoâi bôø sung söôùng reo vui möøng hoäi. Leã Vu Lan laø leã cuûa nhaø Phaät nhaèm vaøo ngaøy 15 thaùng 7 aâm lòch. Vu Lan, noùi ñuû vaø vieát ñuùng phaûi laø Vu-lan-boàn (盂蘭盆), laø töø do ngöôøi Trung Hoa phieân aâm töø tieáng Sanskrit laø Ullambana. Ta ñoïc theo aâm Haùn Vieät, laâu daàn ñöôïc Vieät hoùa, khoâng xem laø töø phieân aâm nöõa, neân thoâng thöôøng vaãn goïi laø leã Vu Lan. Cuõng danh töø naøy, ngöôøi Trung Hoa dòch theo nghóa laø cöùu ñaûo huyeàn (救倒懸), nghóa laø cöùu noãi khoå bò treo ngöôïc. Bò treo ngöôïc ôû ñaây chæ noãi khoå cuøng cöïc maø nhöõng ngöôøi taïo nhieàu aùc nghieäp phaûi chòu ñöïng nôi ñòa nguïc. Vì theá, Vu-lan-

1140 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM boàn hieåu theo nghóa ñaày ñuû laø nghi thöùc leã cuùng vaø caàu nguyeän ñeå cöùu ñoä nhöõng ngöôøi ñang chòu noãi khoå cuøng cöïc nôi ñòa nguïc. Leã hoäi naøy coù nguoàn goác töø thôøi ñöùc Phaät coøn taïi theá, nay coøn ñöôïc ghi laïi trong kinh Vu-lan-boàn.

caàu nguyeän chung cuûa caùc vò. Muïckieàn-lieân theo lôøi Phaät daïy, thieát leã cuùng döôøng chö taêng. Quaû nhieân, söùc maïnh chuù nguyeän cuûa chö taêng sau ñoù ñaõ caûm hoùa ñöôïc meï ngaøi, ngay trong ngaøy aáy thoaùt thaân ngaï quyû ñöôïc sinh veà coõi trôøi.

Ngaøi Muïc-kieàn-lieân (Mahāmaudgalyāyana) laø moät vò ñeä töû lôùn cuûa ñöùc Phaät. Nhôø chöùng ñaéc Luïc thoâng, coù ñöôïc Thieân nhaõn thoâng neân nhìn thaáy ñöôïc meï cuûa ngaøi laø baø Thanh-ñeà (voán tröôùc ñaây laø ngöôøi gaây raát nhieàu toäi aùc) ñang phaûi thoï thaân ngaï quyû (quyû ñoùi) voâ cuøng khoå sôû trong ñòa nguïc. Ngaøi ñau xoùt hieän ñeán taän nôi böng côm daâng cho meï. Baø Thanh-ñeà loøng ñaày tham lam, vöøa nhaän ñöôïc baùt côm lieàn laáy moät tay che laïi (vì sôï nhöõng quyû khaùc giaønh laáy), coøn tay kia boác aên. Loøng tham aáy laøm cho côm vöøa tôùi mieäng baø lieàn hoùa thaønh than löûa, khoâng theå aên ñöôïc.

YÙ nghóa giaùo lyù cuûa Phaät giaùo nhö treân hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng thôø cuùng toå tieân cuûa daân toäc ta. Ñaây laø yeáu toá quan troïng quyeát ñònh vieäc leã Vu Lan trôû thaønh moät ngaøy leã ñöôïc haàu heát moïi ngöôøi Vieät Nam tham döï. Khoâng chæ giôùi haïn trong yù nghóa “cöùu ñoä vong linh”, ngöôøi ta coøn xem ñaây laø dòp ñeå baøy toû moät caùch cuï theå loøng hieáu thaûo cuûa con chaùu ñoái vôùi oâng baø, cha meï. Trong dòp naøy, ngöôøi Phaät töû khoâng chæ thöïc hieän nhöõng nghi leã cuùng kính, maø coøn thöïc hieän taát caû nhöõng vieäc coù theå ñöôïc trong khaû naêng cuûa mình ñeå chaêm soùc, baùo ñaùp coâng ôn cha meï. Ngoaøi ra, trong daân gian cuõng ñaõ thaønh tuïc leä, cöù ñeán ngaøy naøy laø laøm coã baøn daâng cuùng nhöõng ngöôøi ñaõ qua ñôøi, laïi coøn baøy chaùo, khoai lang, boûng ngoâ.. ôû caùc ngaõ ba ñöôøng ñeå boá thí cho nhöõng linh hoàn cô nhôõ, ma ñoùi ñöôïc cuøng höôûng.

Ngaøi Muïc-kieàn-lieân khoâng sao cöùu ñöôïc meï, lieàn quay veà baïch Phaät, caàu xin cöùu hoä. Ñöùc Phaät bieát meï oâng toäi nghieäp raát naëng, phaûi nhôø ñeán söï hoä nieäm vaø oai ñöùc cuûa chö taêng môùi coù theå cöùu ñöôïc, lieàn daïy oâng nhaân ngaøy raèm thaùng 7 laø ngaøy Töï töù, chö taêng vöøa traûi qua 3 thaùng an cö chuyeân taâm tu taäp, neân thieát leã cuùng döôøng ñeå nhôø söï

Ngöôøi Phaät töû caên cöù vaøo lôøi Phaät daïy, ñaõ thöïc haønh pheùp Vulan-boàn ñeå caàu nguyeän cho cha meï, toå tieân ñöôïc cöùu ñoä. Leã Vu Lan vaøo

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1141 dòp raèm thaùng 7 trôû thaønh ngaøy truyeàn thoáng baùo hieáu cuûa Phaät töû vaø ñoâng ñaûo ñoàng baøo ta. Tuïc cuùng coâ hoàn ôû Vieät Nam vaøo ngaøy raèm thaùng 7 ñuùng vaøo Teát Trung Nguyeân cuûa ñaïo Laõo, cuõng laø döïa vaøo leã Vu-lan-boàn cuûa ñaïo Phaät. Vaøo leã, ngöôøi ta laäp ñaøn caàu nguyeän cho vong linh cuûa cha meï, oâng baø ñöôïc sieâu thoaùt. Thöùc aên cuùng döôøng (hay leã vaät) khoâng phaûi laø ñieàu quan troïng nhaát, maëc duø ôû nhöõng chuøa lôùn vaøo dòp naøy ngöôøi ta thöôøng toå chöùc caùc leã trai taêng raát linh ñình. Trong nhöõng hoaøn caûnh khoù khaên, coù theå cuùng döôøng ñaïm baïc vaø leã cuùng chæ caàn gaïo, muoái, nöôùc saïch laø ñuû. Ñieàu quan troïng nhaát chính laø döïa vaøo ñöùc ñoä cuûa ngöôøi chuù nguyeän (taêng chuùng möôøi phöông) vaø yù nguyeän thaønh taâm cuûa ngöôøi toå chöùc cuùng döôøng. Trong leã cuùng, nhöõng vò taêng thoï nhaän cuùng döôøng seõ thaønh taâm chuù nguyeän cho cha meï nhieàu ñôøi cuûa tín chuû (thaát theá phuï maãu) cuøng vôùi taát caû nhöõng vong linh khaùc ñang ôû trong caûnh ñòa nguïc, aùc ñaïo ñeàu ñöôïc sieâu thoaùt. Leã Vu Lan toå chöùc taïi chuøa coù yù nghóa veà noäi dung laø “môû cöûa nguïc” nhaèm cöùu ñoä caùc vong hoàn ñang chòu khoå trong ñoù. Treân baøn cuùng vong thöôøng baøy luïc cuùng: höông, neán, quaû, hoa, oaûn vaø nöôùc. Coøn coù

moät baùt uùp treân baøn, beân trong ñaët tôø giaáy ghi chöõ “nguïc”, keøm theo tôø sôù ghi roõ teân, tuoåi, queâ quaùn cuûa vong cuøng leã vaät daâng cuùng. Tieáp theo leã cuùng vong laø leã “thí thöïc”, coøn goïi laø “chuùc thöïc” (cuùng chaùo). Luùc naøy, vò thaày ñoïc chuù Moâng sôn thí thöïc vaø thí thöùc aên (chaùo traéng, gaïo, muoái, baùnh... ) cho caùc vong nhaân ñöôïc höôûng. Coù nôi laáy laù mít, laù ña laøm thaønh nhöõng chieác boà ñaøi nhoû ñöïng chaùo, roài ñem ñaët ôû moïi neûo ñöôøng tôùi chuøa, cuøng caùc meït ñöïng leã phaåm khaùc nhö traùi caây, oaûn... Ngöôøi ngheøo, treû em ñeán döï leã ñöôïc töï do höôûng loäc. Tuïc “cöôùp chaùo laù ña” dieãn ra ngaøy xöa cuõng laø moät caùch höôûng loäc cuûa Phaät trong dòp leã Vu Lan. Leã keát thuùc baèng kinh A-diñaø, caàu sieâu cho moïi vong hoàn, keå caû nhöõng vong hoàn bô vô khoâng coù ngöôøi thaân cuùng gioã, nhaân ngaøy naøy maø ñöôïc sieâu thoaùt. Leã Vu Lan ñöôïc nhaø chuøa, Phaät töû vaø ñaëc bieät laø haàu heát daân chuùng höôûng öùng chính laø nhôø vaøo noäi dung baùo hieáu. Bôûi vì quan nieäm veà chöõ hieáu trong tín ngöôõng thôø toå tieân cuûa ngöôøi Vieät voán naèm trong phaïm truø ñaïo ñöùc truyeàn thoáng daân toäc, hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi lôøi Phaät daïy: “Cuøng cöïc ñieàu thieän khoâng gì hôn chöõ hieáu; cuøng cöïc ñieàu aùc, khoâng gì hôn baát hieáu.” Leâ Trung Vuõ

1142 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ GIAÙNG SINH : Ñöùc Chuùa Trôøi (Thieân Chuùa) : Ngaøy 25 thaùng 12 döông lòch (chính leã ñeâm 24 raïng ngaøy 25) Ñòa ñieåm : Nhaø thôø ñaïo Coâng giaùo Ñaëc ñieåm: Thoáng nhaát veà nghi thöùc ôû moïi nhaø thôø trong nöôùc. Thôø Thôøi gian

L

eã Giaùng Sinh laø leã troïng cuûa ñaïo Coâng giaùo, kyû nieäm söï nhaäp theá nhieäm maøu (incarnation) cuûa Thieân Chuùa (Ñaáng voâ hình) vaøo moät xaùc thaân cuï theå laø Gieâ su (Jeùsu) theo moät huyeàn tích ñaïi theå nhö sau: ... Thôøi aáy, hoaøng ñeá Ceùsar Augusta ra chieáu chæ kieåm tra daân soá trong khaép thieân haï. Ai naáy ñeàu phaûi veà nguyeân quaùn ñeå khai teân tuoåi. OÂng Giu-se (Joseph) töø thaønh Ma-dareùt (Mazareth) trôû veà queâ Beâ-lem (Bethlehem). Baø vôï oâng laø Ma-rianh mang thai, vöøa luùc aáy sinh moät ñöùa con trai, nhöng hai vôï choàng ngheøo quaù khoâng coù ñöôïc moät caên nhaø nhoû ñeå truù chaân, hoï phaûi loùt taõ ñaët ñöùa treû sô sinh vaøo trong maùng coû ôû chuoàng boø, nôi hang ñaù. Ngay sau ñoù, ñoaøn muïc ñoàng töø nhieàu nôi keùo ñeán hoan hæ möøng beù ra ñôøi, vì caùc em ñeàu laø nhöõng treû con ngheøo khoå, ñöôïc thieân thaàn baùo cho tin vui ñoù.

Cuõng töø buoåi aáy, Thieân Chuùa giaùng sinh vaøo haøi ñoàng mang teân Gieâ-su, coù nghóa laø Chuùa möôïn hình haøi cuûa ngöôøi traàn gian vaø hoùa thaân vaøo ñoù, ñeå roài Gieâ-su trôû thaønh hieän thaân yù muoán cuûa Chuùa Trôøi, mang söù meänh cöùu loaøi ngöôøi khoûi kieáp traàm luaân, giaûi phoùng con ngöôøi vaät chaát, ñeå roài ai ai cuõng coù theå trôû thaønh Thieân Chuùa hieåu theo nghóa Thieân Chuùa laø bieåu töôïng, laø yù nieäm cuûa söï hoaøn haûo, hoaøn thieän. Cuõng vaøo thôøi ñieåm naøy, coù 3 ñaïo só (da traéng, da ñen, vaø da vaøng) laø nhöõng nhaø chieâm tinh hoïc taøi naêng töø phöông ñoâng tôùi. Hoï quan saùt baàu trôøi vaø nhaän thaáy coù moät ngoâi sao loùe saùng, ñang chuyeån dòch veà phía xöù sôû Pa-leùt-xtin (Palestine), vaø khi tôùi vuøng trôøi Beâ-lem thì döøng laïi. Ba nhaø thoâng thaùi tieân ñoaùn ñoù laø daáu hieäu chuùa giaùng sinh, vaø hoï kòp thôøi ñeán Beâ-lem. Ñeán nôi, hoï quyø beân maùng coû, chaøo ñoùn söï ra ñôøi cuûa Gieâ-su haøi ñoàng.

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1143 Huyeàn tích treân laø vöøng saùng veà yù nghóa cuûa leã Giaùng sinh Thieân Chuùa giaùo toå chöùc vaøo ngaøy 25 thaùng 12 haèng naêm, ñeå kyû nieäm Gieâ-su, con ngöôøi cuøng khoå, suoát ñôøi soáng lang thang ñaây ñoù, saün saøng chòu ñöïng thay cho moïi ngöôøi nhöõng khoå ñau traàn theá, hy sinh troïn veïn cuoäc ñôøi mình cho ñoàng loaïi, rao giaûng veà leõ soáng coâng baèng, loøng baùc aùi theo yù Chuùa nhaân töø. Noâ-en (Noâel) xuaát phaùt töø goác (nuel) - phaàn vó töø cuûa chöõ “Emmanuel”. Emmanuel haøm nghóa laø “Thieân Chuùa ôû vôùi chuùng toâi”, hieåu laø “Chuùa giaùng sinh laøm ngöôøi bình thöôøng vôùi chuùng toâi”. Caùc tín höõu thôøi xa xöa baét ñaàu möøng Noâ-en vaøo khoaûng giöõa theá kyû thöù tö sau Coâng nguyeân, vaø laáy ngaøy leã Maët trôøi (leã caàu aùnh saùng), moät nghi leã daân gian cuûa cö daân ñòa phöông, laøm leã möøng ñaïo Chuùa.

Leã Giaùng sinh xuaát hieän ôû Vieät Nam cuøng luùc vôùi söï du nhaäp cuûa ñaïo Thieân Chuùa, vaø traûi qua haøng theá kyû, theo saùng kieán cuûa giaùo hoäi, moät soá nghi thöùc leã cuõng daàn daàn ñöôïc bieán caûi ñeå thích nghi vôùi hoaøn caûnh vaø ñieàu kieän ôû ñòa phöông. Ví nhö, thay caây thoâng Noâ-en (Sapin de Noel) baèng nhaùnh caây taàm göûi, coù theâm tí tuyeát töôïng tröng; hoaëc coù nôi ngöôøi ta duøng maùi tranh (bieåu töôïng cuûa söï ngheøo khoå) ñeå

thay cho vaùch nuùi cuûa hang ñaù Beâlem. Neáu nhö baøi haùt ñeâm Noel cuûa ngöôøi Phaùp laø baøi Mimi Chreùtien, thì ôû Vieät Nam baøi Ñeâm Ñoâng (cuûa Haûi Linh) ñöôïc duøng laøm baøi thaùnh ca Giaùng sinh ôû caùc nhaø thôø... Ngaøy nay, leã Giaùng sinh khoâng chæ laø leã hoäi cuûa ñoàng baøo theo ñaïo Thieân Chuùa, maø coøn thu huùt nhieàu taàng lôùp xaõ hoäi khoâng ñaïo khaùc. Ñoâng ñaûo thanh nieân ñaõ tham gia sinh hoaït vaên ngheä, vui chôi, muùa nhaûy, aên möøng.. trong ñeâm hoäi naøy. Ñaëc bieät, ôû caùc thaønh phoá lôùn nhö Haø Noäi, thaønh phoá Hoà Chí Minh, Haûi Phoøng, Hueá, Ñaø Naüng vaø caùc xöù ñaïo lôùn nhö ôû Ninh Bình, Nam Ñònh, vaøo giöõa thaùng 12 ñaõ baét ñaàu khoâng khí nhoän nhòp chuaån bò cho leã Giaùng sinh. Cuøng vôùi haøng traêm nhaø thôø ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, ngöôøi ta thaáy xuaát hieän treân ñöôøng phoá, trong caùc cöûa hieäu, nhaø ga, beán xe nhöõng vaên hoùa phaåm nhö thieáp möøng, tranh veõ, böu aûnh, laüng hoa möøng leã Giaùng sinh cuøng vôùi nhöõng caây thoâng Noâ-en lôùn nhoû ñuû loaïi, ñuû kieåu, oâng giaø Tuyeát, töôïng Ñöùc Meï, töôïng Chuùa haøi ñoàn vaø nhöõng goùi quaø Noâ-en xinh xaén raát haáp daãn ñoái vôùi treû con. Haàu heát caùc nhaø haøng, khaùch saïn, nôi coù nhieàu khaùch nöôùc ngoaøi voán coù taäp quaùn vui leã Noâ-en, cuõng ñeàu ñöôïc trang hoaøng khaù ñeïp phuø hôïp vôùi “gu” phöông Taây.

1144 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ÔÛ thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngay töø chieàu 24 ñöôøng phoá cuõng ñaõ ñoâng ngheït ngöôøi vaø xe coä ñuû loaïi. Ñeán khi phoá xaù leân ñeøn, thì doøng ngöôøi cuoàn cuoän treân caùc con ñöôøng moãi luùc moät ñoâng, ñoå doàn veà phía trung taâm thaønh phoá, khu nhaø thôø Ñöùc Baø, nhaø thôø Taân Ñònh, beán Baïch Ñaèng.. Ngöôøi ñi leã, ngöôøi ñi döï hoäi, vui chôi, thaêm vieáng, ai ai cuõng aên maëc ñeïp, lòch söï, neùt maët hoan hæ, côûi môû. Ñoái vôùi ngöôøi Coâng giaùo, leã möøng Chuùa giaùng sinh thöôøng ñöôïc toå chöùc chu ñaùo veà moïi maët vaø thöôøng ñöôïc chuaån bò töø nhieàu ngaøy tröôùc ñoù. Thôøi gian naøy goïi laø “Muøa voïng”, keùo daøi trong 4 tuaàn leã, taïo neân moät taâm lyù chôø ñoùn ngaøy leã lôùn cuûa giaùo hoäi. Muøa voïng laø “thôøi gian” ñeå giuùp mình khaùm phaù laïi thaân phaän con ngöôøi voán baát toaøn, vaø vì theá luoân luoân ñong ñaày khaùt voïng, luoân soáng trong ñôïi chôø vaø haùt leân mô öôùc; vaø “Chuùa ñaõ ñeán, ñang ñeán vaø seõ ñeán - 2 ta vaãn noùi theá veà muøa voïng (Giaùng sinh 1993, Coâng giaùo vaø daân toäc, tr. 39-40). Moãi tín ñoà, trong thôøi ñieåm naøy coù traùch nhieäm “doïn mình”, döï buoåi tónh taâm vaø xin toäi. Vaøo dòp leã, caùc nhaø thôø lôùn nhoû ñeàu chaêng ñeøn, keát hoa, caém côø ñuoâi nheo, döïng coång chaøo vôùi doøng chöõ “Möøng Chuùa Giaùng Sinh” vaø ñeøn ngoâi sao. (Ngoâi sao, bieåu töôïng daãn ñöôøng, gaén vôùi truyeàn

thuyeát veà ba nhaø chieâm tinh töø phöông Ñoâng ñaõ tìm ñeán Beâ-lem nhaân ngaøy Chuùa haøi ñoàng ra ñôøi nhö ñaõ noùi treân). Rieâng hang ñaù, thì tuøy theo caáu truùc cuûa moãi nhaø thôø maø coù theå ñaët beân trong, hoaëc beân ngoaøi saân, mieãn sao thuaän tieän, cho moïi ngöôøi coù theå ñöùng hay quyø ñeå chieâm ngöôõng, caàu nguyeän, xin ôn “Chuùa bình an cho moïi ngöôøi döôùi theá”. Trong khi ñoù, ôû töøng nhaø giaùo daân cuõng ñöôïc trang hoaøng ñeïp ñeõ; ñeøn, sao, caây thoâng Noâ-en coù gaén “quaø Giaùng sinh” vaø “hoa lôøi chuùc”, hang ñaù vaø maùng coû. Leã chính ñöôïc cöû haønh theo nghi thöùc truyeàn thoáng cuûa giaùo hoäi vaøo ñeâm 24. Giaùo daân ñeán ngoài chaät giaùo ñöôøng, ñöùng quanh ngoaøi hieân, ngoaøi saân nhaø thôø. Taát caû, vôùi taám loøng ngöôõng moä ñöùc Chuùa, chôø ñôïi giôø phuùt thieâng lieâng ñang tôùi gaàn. Tuøy theo töøng nôi maø chuû teá buoåi leã do giaùm muïc hay linh muïc ñaûm nhieäm. Nhöõng nghi thöùc veà ngoân leã (ñoïc giaûng Kinh thaùnh, baùo “Tin möøng” - keå laïi huyeàn tích veà Chuùa giaùng sinh), veà hieäp leã (leã röôùc, daâng baùnh thaùnh vaø röôïu leã), veà keát leã (xin Chuùa ban phöôùc laønh, taï ôn Chuùa) ñöôïc laàn löôït tieán haønh trong khoâng khí trang nghieâm, thaønh kính. Keát thuùc buoåi leã, taát caû ñeàu

LEÃ HOÄI TOAØN QUOÁC  1145 höôùng veà hang ñaù vaø maùng coû, cuøng ñoàng thanh haùt baøi thaùnh ca. Tieát muïc naøy coøn goïi laø “vieáng hang ñaù”. Luùc naøy vaøo khoaûng 12 giôø ñeâm. Moïi ngöôøi laàn löôït ra veà ñeå döï “tieäc nhoû giöõa ñeâm” - tieåu daï - (Reùveillon) trong töøng gia ñình. Do chòu aûnh höôûng cuûa Phaùp, xöa böõa aên “Reùveillon” thöôøng coù thòt gaø taây, baùnh, cam, leâ, taùo; nay tuøy

theo ñieàu kieän kinh teá cuûa töøng gia ñình, coù theå laøm tieäc maën hay tieäc ngoït. Thöôøng caùc nhaø hay toå chöùc chaùo gaø, baùnh ngoït cuøng moät ít traùi caây, vaø moïi ngöôøi quaây quaàn chung quanh baøn tieäc aên uoáng, troø chuyeän ñaàm aám vaø vui veû gioáng nhö leã ñoùn giao thöøa Teát Nguyeân Ñaùn coå truyeàn cuûa daân toäc. Thaïch Phöông

1146 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

PHUÏ LUÏC LEÃ HOÄI CAÙC NÖÔÙC ÑOÂNG NAM AÙ

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1147

LEÃ HOÄI ÔÛ PHILIPPINE

N

aèm ôû phía taây Thaùi Bình Döông, Phillipine laø moät ñaát nöôùc ñöôïc hình thaønh bôûi hôn 7000 hoøn ñaûo lôùn nhoû vôùi dieän tích khoảng 300.000 km2, thuû ñoâ laø Manila. Daân soá Phillipine laø 84.619.974 ngöôøi (2003), goàm khoaûng 100 daân toäc khaùc nhau. Trong soá ñoù, caùc daân toäc chieám ña soá laø ngöôøi Visia (40%), Tagali (20%), Iloki (12%), ngöôøi Trung Quoác. Coù 2 ngoân ngöõ cuøng ñöôïc söû duïng chính thöùc laø tieáng Filipino vaø tieáng Anh. Ngoaøi ra coøn coù khoaûng 80 loaïi thoå ngöõ khaùc, trong soá ñoù ñöôïc duøng roäng raõi nhaát laø caùc thöù tieáng Tagalog, Cebuano, Ilocano, Hiligaynon, Bicol, WarayWaray, Pampangan, Pangasinan, vaø Maranao. Khoaûng 94% daân soá Phillipine theo ñaïo Thieân chuùa, trong ñoù coù chöøng 10% khoâng thuoäc giaùo hoäi La Maõ maø thuoäc veà moät soá caùc giaùo ñoaøn khaùc. Ñoù cuõng laø ñieàu phaûn aùnh lòch söû cuûa daân toäc naøy. Bôûi vì suoát töø ñaàu theá kyû 16 cho ñeán giöõa theá kyû 20 Phillipine naèm döôùi aùch thoáng trò cuûa ngöôøi Taây Ban

Nha vaø moät soá ñeá quoác khaùc. Do vaäy Thieân Chuùa giaùo coù vai troø to lôùn trong ñôøi soáng vaên hoùa xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc Phillipine. Thieân chuùa giaùo taùc ñoäng tôùi moïi maët trong ñôøi soáng vaø sinh hoaït haèng ngaøy ôû ñaát nöôùc naøy. Ngoaøi ra phaàn daân soá coøn laïi theo Hoài giaùo (5%) vaø caùc toân giaùo truyeàn thoáng ñòa phöông. Nhö ñaõ noùi, do hoaøn caûnh lòch söû neân Phillipine ñaõ trôû thaønh nöôùc duy nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ laáy Thieân chuùa giaùo laøm toân giaùo chính thoáng. Song ngay caû Thieân chuùa giaùo khi vaøo ñaây cuõng thaám nhuaàn nhöõng tín ngöôõng baûn ñòa trong caùc sinh hoaït toân giaùo cuûa noù. Ñoù laø söï pha troän giöõa toân giaùo vaø söï vui nhoän, giöõa loøng moä ñaïo vaø söï nhieät huyeát toân giaùo vôùi möùc ñoä töï do trong tinh thaàn leã hoäi. Vôùi boán traêm naêm thoáng trò cuûa ngöôøi Taây Ban Nha, vaø sau ñoù laø Myõ, neùt vaên hoùa vui nhoän cuûa ngöôøi Taây Ban Nha aûnh höôûng ñaäm neùt ôû ngöôøi Phillipine. Vì theá, leã hoäi daân gian phoå bieán nhaát cuûa ngöôøi Phillipine laø caùi maø ta thöôøng goïi laø vaên hoùa daân gian

1148 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ñoâ thò (folklore of city) - leã hoäi cuûa thò daân.

saéc cuûa moät leã hoäi Caùcnavan ñaâu ñoù beân AÂu-Myõ.

Ñoù laø caùc cuoäc sinh hoaït vaên ngheä giaûi trí ngoaøi trôøi coù keøm theo aên uoáng vaø nhöõng cuoäc thi khaù phong phuù nhö choïi gaø, baén phaùo hoa cuøng nhöõng troø chôi khaùc. Keøm theo nhöõng hoaït ñoäng naøy laø nhöõng ban nhaïc löu ñoäng phuïc vuï nhu caàu nhaûy muùa, ca haùt cuûa khaùn giaû taïi choã. Thöôøng thöôøng nhöõng ngöôøi tham gia laø daân cuûa cuøng moät xöù ñaïo. Leã hoäi dieãn ra ôû quaûng tröôøng thò traán hay quaûng tröôøng cuûa nhaø thôø, vôùi nhieàu maøu saéc sinh hoaït thuù vò. Taïi ñaây ngöôøi ta cuõng caàu nguyeän, taï ôn, thænh caàu cho moät muøa maøng boäi thu, con ngöôøi khoûe maïnh.

Vaøo nhöõng ngaøy hoäi naøy ngöôøi ta aên uoáng thoaûi maùi vì thöùc aên, ñoà uoáng baøy la lieät nôi môû hoäi. Taïi khu vöïc ñoù, töø tröôùc hoäi ñaõ ñöôïc treo ñeøn keát hoa röïc rôõ, ñöôïc queùt doïn saïch seõ, baøn gheá, taùch cheùn ñöôïc baøy ra, hoa ñöôïc caém ñeå toâ ñieåm theâm cho ngaøy hoäi. Doïc caùc ñöôøng phoá ngöôøi ta treo ñeøn, treo côø, coù nôi ngöôøi ta ñem quaàn aùo ñeïp maéc leân haøng raøo doïc phoá.

Neáu ôû thaønh phoá, ngöôøi ta baét ñaàu ngaøy hoäi vôùi leã Meùt trong tieáng nhaïc vaø tieáng chuoâng nhaø thôø. Hình thaùnh baûo hoä ñaët treân caùc beä trang hoaøng ñeïp ñöôïc keùo tröôït nheï treân maët nöôùc soâng hay bieån nhö moät ñaùm röôùc coù caùc ban nhaïc keøm theo. Ñaùm röôùc treân maët nöôùc ñöôïc keùo daøi tôùi ba tieáng ñoàng hoà, sau ñoù ngöôøi ta laïi ñem leân treân caïn ñeå röôùc ñeán nhaø thôø. Treân ñöôøng ñi, nhöõng ngöôøi ñi keøm aên maëc vaø veõ leân maët ñuû caùc maøu saéc, hoï vöøa ñi vöøa nhaûy muùa, aên uoáng, thoåi keøn tu ba... vöøa laøm cho ñaùm röôùc vui nhoän vöøa ñeå truùt ñi nhöõng phieàn muoän trong loøng. Nhìn quang caûnh ñaùm röôùc ta thaáy phaûng phaát maøu

Vaøo nhöõng ngaøy hoäi ôû baát cöù gia ñình naøo, moïi ngöôøi khaùch quen hay laï ñeàu ñöôïc ñoùn tieáp noàng haäu nhö nhöõng baïn beø thaân quen töø laâu cuûa chuû nhaø. Ngöôøi ta hoà hôûi ñoùn khaùch (duø chöa bao giôø quen bieát ngöôøi khaùch ñeán hoâm nay), môøi khaùch vaøo baøn aên vaø chaïy ñi chaïy laïi tieáp ñoà aên cho khaùch chöù khoâng ngoài cuøng baøn aên vôùi khaùch. Chuû nhaø raát möøng vaø heát loøng tieáp ñaõi, daãu raèng ngaøy mai sau khi tan hoäi cuoäc soáng cuûa hoï seõ laïi khoù khaên, ñaïm baïc. Phuø hôïp vôùi moät cö daân ña soá theo ñaïo Thieân chuùa neân haàu heát caùc leã hoäi ôû ñaây lieân quan ñeán leã hoäi Thieân chuùa. Song coù moät neùt ñaëc thuø laø moãi moät thò traán ôû Phillipine ñeàu coù moät ñöùc thaùnh baûo hoä. Haèng naêm daân ôû thò traán toå chöùc moät laàn leã hoäi ñeå toû loøng toân kính ñöùc thaùnh baûo hoä cho mình. Moãi nôi

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1149 môû hoäi thôø ñöùc thaùnh baûo hoä vaøo moät ngaøy nhaát ñònh, do ñoù taïo ra söï khaùc nhau vaø phong phuù cho leã hoäi naøy. Moät leã hoäi khaùc mang ñaäm neùt daân gian tuy vaãn döôùi voû cuûa leã hoäi Thieân chuùa, ñoù laø hoäi Carabao (hoäi con traâu nöôùc). Theo Thieân chuùa giaùo ñoù laø ngaøy leã hoäi thaùnh Isidro - thaùnh baûo trôï vaø laø ngöôøi baûo veä noâng daân. Hoäi naøy ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng 5 ôû caùc thò traán San Isidro, Nueva ecija, Pulilan, Bulican, Angoro, Rizal. Ngaøy ñoù con carabao, ngöôøi baïn thaân thuoäc cuûa ngöôøi noâng daân Phillipine ñöôïc ñeo voøng hoa vaø ñöa ñi dieãu haønh voøng quanh phoá phöôøng trong thò traán, vaø sau ñoù ñöôïc linh muïc giaùo phaän ban phöôùc laønh nhö moät phaàn cuûa leã hoäi. Theo sau carabao laø töøng ñoaøn noâng daân keùo nhöõng xe cuùt kít ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, chôû nhöõng saûn phaåm noâng nghieäp cuûa muøa maøng naêm ñoù. Nhöõng ngöôøi noâng daân ñeàu maëc nhöõng boä aùo quaàn ñeïp nhaát cuûa mình vôùi nhöõng göông maët raïng rôõ. Cuøng vôùi hoï laø nhöõng ban nhaïc keøn ñoàng laøm leã hoäi theâm nhoän nhòp. Ngaøy hoäi naøy khoâng chæ ngöôøi daân trong thò traán maø coøn coù nhöõng ngöôøi ôû nôi khaùc cuøng ñeán tham döï. Baèng vieäc toå chöùc leã hoäi naøy ngöôøi ta tin raèng thaùnh San Isidro seõ ban phöôùc laønh cho nhöõng

ai bieát toân troïng con vaät carabao thaân thuoäc vaø yeâu meán. Coøn ôû thò traán Obado caùch Manila 10 daëm veà phía baéc laïi coù moät leã hoäi rieâng. Ñoù laø Hoäi nhaûy muùa caàu con caùi. Hoäi naøy ñöôïc toå chöùc vaøo ba ngaøy 17, 18 vaø 19 thaùng 5 vôùi moät neùt ñaëc bieät laø coù moät ñieäu muùa do nhöõng phuï nöõ khoâng coù con bieåu dieãn trong nhaø thôø hoaëc ngoaøi trôøi. Muïc ñích cuûa nghi thöùc naøy nhaèm caàu ba vò thaùnh baûo hoä cuûa thò traán laø San Pascual, Virgin of the Salambao vaø Santa Clara laøm cho nhöõng caëp vôï choàng khoâng con seõ coù con. Ngoaøi nhöõng leã hoäi treân ñaây laø caû moät heä thoáng leã hoäi lieân quan ñeán Thieân chuùa giaùo ôû moät ñaát nöôùc coù 90% daân soá theo ñaïo naøy. Ñoù laø: - Ngaøy leã caùc thaùnh - Ngaøy leã Noel - Hoäi thaùnh naêm - Ngaøy leã röûa toäi ñöùc thaùnh John - Nhöõng ngaøy leã tuaàn chay (leã phuïc sinh, leã röûa toäi...) Nhö ñaõ noùi treân, duø laø Thieân chuùa giaùo aûnh höôûng saâu saéc trong moïi sinh hoaït vaên hoùa xaõ hoäi cuûa ñôøi soáng Phillipine. Song ôû moïi leã hoäi Thieân chuùa giaùo ñeàu thu nhaän trong noù nhöõng neùt vaên hoùa truyeàn

1150 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM thoáng cuûa moät daân toäc Ñoâng Nam AÙ soáng chuû yeáu baèng ngheà troàng luùa nöôùc. Ñoù laø phong tuïc ñi thaêm vieáng moà maû ngöôøi cheát vôùi vieäc caém hoa, neán hay ñaët thöùc aên leân moä trong ngaøy 1-1. Tuïc ngaøy leã Noel treû em ñi töø nhaø noï sang nhaø kia muùa haùt möøng nhaø chuû vaø ñöôïc ngöôøi ta cho tieàn. Ngaøy leã Noel beân caïnh nhöõng nghi thöùc vaø thöùc aên theo Kinh Thaùnh coøn coù nhieàu moùn aên coå truyeàn cuûa ngöôøi Phillipine nhö: puto bumbong, bibingka, suman, halyta vaø pallitao ñöôïc laøm baèng gaïo. Troø chôi leo coät môõ (Palo sebo) laáy giaûi thöôûng... Nhöõng phong tuïc taäp quaùn cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Phillipine ñöôïc hoøa troän vaø trôû thaønh moät

phaàn khoâng theå thieáu ñöôïc trong caùc leã hoäi Thieân chuùa giaùo. Moät maët noù laøm phong phuù leã hoäi Thieân chuùa, maët khaùc noù goùp phaàn laøm ñoäc ñaùo cho caùc leã hoäi naøy, ñoàng thôøi laïi giuùp cho vieäc giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa cuûa daân toäc Phillipine. Cuøng vôùi caùc leã hoäi toân giaùo chieám phaàn lôùn trong vaên hoùa Phillipine, ngöôøi daân cuûa ñaát nöôùc haûi ñaûo naøy coøn coù nhöõng leã hoäi truyeàn thoáng rieâng bieät khoâng keùm phaàn ñaëc saéc nhö leã hoäi traâu nöôùc (carabao) hoaëc leã hoäi caàu con caùi... Taát caû nhöõng caùi ñoù taïo neân moät boä maët vaên hoùa rieâng cho ñaát nöôùc nghìn hoøn ñaûo naøy. Leâ Hoàng Lyù

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1151

LEÃ HOÄI ÔÛ INDONESIA

C

oäng hoøa Indonesia laø moät quoác gia lôùn nhaát Vuøng Ñoâng Nam AÙ vôùi dieän tích 1.904.443 km2, daân soá 234.893.450 ngöôøi (2003). Naèm treân quaàn ñaûo Maõ Lai, Indonesia ñöôïc taïo thaønh bôûi hôn 13.000 hoøn ñaûo lôùn nhoû. Trong soá ñoù coù boán hoøn ñaûo lôùn nhaát laø Suatra, Kalimantan, Giava vaø Sulavesi. Thuû ñoâ cuûa Indonesia laø Jacacta naèm treân ñaûo Giava.

ngöõ chính laø tieáng Indonesia. Veà toân giaùo ña soá ngöôøi daân Indonesia theo Hoài giaùo (87,5%), coù khoaûng 7% soá daân theo Thieân chuùa giaùo, moät soá theo AÁn Ñoä giaùo, Phaät giaùo vaø Khoång giaùo.(1) Tuy vaäy, nhöõng tín ngöôõng baûn ñòa cuûa cö daân Ñoâng Nam AÙ vaãn ñöôïc giöõ gìn ôû haàu khaép moïi nôi trong nöôùc. Ví nhö leã caàu möa cuûa ngöôøi Bataéc döôùi ñaây:

Naèm treân ñöôøng xích ñaïo, Indonesia laø nöôùc coù khí haäu xích ñaïo vaø aù xích ñaïo vôùi nhieät ñoä trung bình trong naêm ôû vuøng ñoàng baèng khoaûng 25-270C. Indonesia cuõng laø moät nöôùc coù nhieàu nuùi löûa (khoaûng 400 ngoïn), trong ñoù coù tôùi 100 nuùi löûa ñang hoaït ñoäng. Ñieàu kieän khí haäu cuûa Indonesia raát thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa caùc loaøi ñoäng vaät vuøng nhieät ñôùi.

Khi caàu möa, ngöôøi Bataéc phaûi nhôø ñeán söùc maïnh ma thuaät cuûa caùc thaày ña-tu. Ñeå chuaån bò cho leã naøy ngöôøi ta saém ñuû ñoà teá vaø laøm moät caùi baøn teá thaàn. Sau ñoù hoï môøi thaày ña-tu tôùi. Tôùi giôø qui ñònh, leã ñöôïc tieán haønh, moät ña-tu chính vaø caùc ña-tu phuï röôùc ñoà teá tôùi nôi laøm leã. Ngöôøi ña-tu chính caàm trong tay moät chieác gaäy goïi laø chieác gaäy thaàn huyeàn bí.

Khoaûng 97% daân soá laø ngöôøi Indonesia ñöôïc taïo bôûi 150 daân toäc khaùc nhau nhöng khaù gaàn guõi veà ngoân ngöõ vaø vaên hoùa cuõng nhö taäp quaùn sinh hoaït. Ñoù laø caùc daân toäc nhö Iava, Sunñan, Mañur, Batac, Maõ Lai, Bali... Ngoaøi ra coøn coù moät soá daân toäc khaùc töø luïc ñòa xuoáng nhö ngöôøi Trung Quoác, AÛ Raäp... Ngoân

Nghi thöùc ñaàu tieân cuûa buoåi leã laø vieäc ña-tu chính laøm soáng laïi chieác gaäy thaàn cuûa mình baèng moät chaát ma thuaät goïi laø pupuk ñöôïc cheá töø xaùc keû thuø. Ña-tu laáy pupuk nheùt vaøo moät loã hoång cuûa gaäy roài vuoát ve gaäy, ñöa gaäy leân ngang tai nghe ngoùng. Laùt sau ña-tu phaùn: “Ta ñaõ bieát chöõ roài.” (Coi nhö oâng ñaõ tieáp

1152 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM xuùc ñöôïc vôùi löïc löôïng sieâu hình naøo ñaáy roài.) Sau ñoù, ña-tu caém chieác gaäy thaàn beân caïnh chieác baøn teá thaàn roài ra aên uoáng cho no ñeå laïi vaøo laøm leã. AÊn uoáng xong, ña-tu chính keå caâu chuyeän huyeàn thoaïi veà nguoàn goác vaø söùc maïnh cuûa chieác gaäy thaàn vaø ñoïc moät vaøi caâu thaàn chuù bí hieåm. Roài ñoät nhieân, oâng ta baät daäy, nhaûy muùa quanh baøn thôø teá thaàn. Cuøng luùc ñoù tieáng troáng, tieáng saùo vang leân. Ña-tu nhaûy luùc nhanh, luùc chaäm, ñoâi khi döøng laïi nhìn chieác gaäy thaàn cuûa mình. Moät ña-tu phuï xuaát hieän, böng cho ña-tu chính baùt röôïu. Uoáng xong baùt röôïu, ña-tu laéc ñaàu lia lòa roài hoø heùt (ña-tu xuaát thaàn). Boãng ña-tu ruùt chieác gaäy vaø caén vaøo choã gaäy coù khaéc hình ngöôøi phuï nöõ. Moàm suøi boït meùp, chaân quî daàn, ña-tu ngaõ laên ra ñaát beân caây gaäy (ña-tu ñaõ xuaát thaàn). Moät ña-tu khaùc beâ con gaø troáng ñaõ bò caét coå (nhöng coøn soáng) vaøo. Ña-tu chính ngaång ñaàu daäy, hai tay caàm con gaø, roài huùt maùu ôû coå gaø. Xong, oâng ta laáy maùu gaø boâi leân caây gaäy thaàn vaø caùc vaät duïng ma thuaät khaùc cuûa mình. Trong quaõng thôøi gian huùt maùu vaø boâi leân caùc ñoà vaät, ña-tu coøn ñoïc baøi khaán caàu möa. Khi lôøi khaán ñoïc xong, nghi leã keát thuùc. Neáu trôøi khoâng möa

sau ñoù thì caùc ña-tu phaûi laøm laïi nghi leã.(2) Moät leã hoäi daân gian khaù phoå bieán coù ôû nhieàu daân toäc thieåu soá treân ñaát nöôùc Indonesia laø leã thöùc veà söï phì nhieâu. Nghi leã naøy ñöôïc laøm vaøo dòp gaët gioáng luùa ñaàu tieân ôû Indonesia vaøo dòp thaùng 8. Ngöôøi ta tieán haønh nghi leã ngay khi ñang gaët vuï muøa ñaàu tieân baèng caùch vöøa gaët vöøa haùt nhöõng baøi haùt ca ngôïi coù aâm nhaïc keøm theo. ÔÛ caùc nhoùm ngöôøi Dayaêk, ngöôøi Kenyah, Kayan, ngöôøi Moñang ñeàu coù nhöõng leã thöùc rieâng cho moãi giai ñoaïn sinh tröôûng cuûa caây luùa. Nhöõng nghi leã aáy ñöôïc laøm ôû nhaø hoaëc ngoaøi ñoàng luùa. Keøm theo laø nhöõng ngöôøi ñeo maët naï nhaûy muùa theo tieáng nhaïc cuûa kheøn moâi ôû ngöôøi Kenyah hay tieáng chieâng ôû ngöôøi Moñang. Nhieàu loaïi hình ngheä thuaät ñöôïc ñem ra trình dieãn ôû leã hoäi naøy nhö ngheä thuaät khaéc goã, toâ maøu röïc rôõ treân maët naï cuûa ngöôøi Kenyah, laøm caùc ngoâi sao, maët traêng, suùc vaät... baèng haït thuûy tinh, trang trí baèng loâng chim calao, may y phuïc baèng laù cau, laù chuoái... cuûa caùc daân toäc nhaèm laøm vui loøng Bali Tanac - vò thaàn ñaát, ñeå nhôø ñoù maø ñaát ñai töôi toát, muøa maøng boäi thu. Coù theå noùi, baèng taát caû taám loøng ngöôõng moä vaø caàu mong cuûa mình, moãi daân toäc ñeàu coá gaéng ñem

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1153 heát nhöõng taøi naêng ngheä thuaät cuûa mình ra ñeå laøm vui loøng vò thaàn ñaát vôùi öôùc voïng moät cuoäc soáng ñaày ñuû vaø sung tuùc. Laø moät quoác gia vôùi hôn 80% daân soá theo ñaïo Hoài, caùc leã hoäi lieân quan ñeán Hoài giaùo chieám moät vai troø to lôùn trong ñôøi soáng toân giaùo ôû Indonesia. Moät trong nhöõng leã hoäi lôùn nhaát laø ngaøy sinh cuûa Moâhamet, ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 12-3 theo lòch Hoài giaùo. Ngaøy hoäi naøy laø ngaøy hoäi cuûa caû theá giôùi Hoài giaùo. Khaép nôi, trong caùc thaùnh thaát ñaïo Hoài ngöôøi ra vaøo caàu kinh khoâng döùt. Taïi caùc gia ñình ngöôøi ta toå chöùc aên uoáng vui veû, keå cho nhau veà phaåm haïnh cuûa Moâhamet. Hoï chuaån bò quaø taëng cho caùc muïc sö Hoài giaùo, baèng vieäc naøy ngöôøi ta tin raèng hoï seõ ñöôïc ñeán gaàn thieân ñöôøng hôn. Thaùng Ramañan (töø 17-4 ñeán 17-5 döông lòch) laø thaùng leã quan troïng nhaát cuûa ñaïo Hoài. Thôøi gian naøy taát caû caùc tín ñoà phaûi nhòn aên, nhòn uoáng röôïu bia, huùt thuoác vaø nhòn caû yeâu ñöông luùc maët trôøi coøn saùng. Hoï chæ ñöôïc pheùp aên uoáng khi khoâng coù aùnh saùng, vaø ngay caû luùc ñoù cuõng chæ ñöôïc aên uoáng thanh tònh vaø uoáng nöôùc trong thoâi. Vieäc nhòn aên uoáng ban ngaøy naøy, theo kinh Coâran, laø ñeå caûm thoâng vôùi ngöôøi ngheøo, tónh taâm suy nghó ñieàu thieän, ñieàu aùc trong naêm tröôùc ñeå

saùm hoái vaø caàu nguyeän, reøn luyeän söùc chòu ñöïng cuûa cô theå. Trong thaùng Ramañan, treân khaép phoá phöôøng caùc tieäm aên phaûi ñoùng cöûa, soá löôïng löôït caàu kinh trong ngaøy taêng leân 6 laàn moät ngaøy. Moãi tuaàn coù moät ngaøy thöù 6 caùc tín ñoà phaûi ñeán döï leã caàu kinh vaø nghe giaûng veà ñaïo lyù chung taïi thaùnh ñöôøng. Laø ngöôøi theo ñaïo Hoài, ai ai cuõng phaûi coù moät laàn ñi haønh höông ñeán Lameách laø ñaát thaùnh thì môùi thoûa nguyeän öôùc cuûa cuoäc ñôøi. Leã hoäi lôùn thöù ba cuûa ñaïo Hoài laø leã maõn chay vaøo luùc keát thuùc thaùng Ramañan, moïi ngöôøi ñöôïc nghæ ba ngaøy. Ba ngaøy naøy laø moät dòp leã lôùn. Coâng sôû nghæ vieäc, nhaø haøng ñoùng cöûa. Ngöôøi ta ñi daïo chôi, thaêm vieáng nhau, tieäc tuøng linh ñình. ÔÛ leã naøy ngöôøi ta coù tuïc gieát cöøu, vì thòt cöøu laø moùn aên quí. Cuõng vaøo dòp naøy coøn moät tuïc leä khaùc laø ngöôøi ta naáu maáy moùn aên ñeå phaân phaùt cho daân thöôøng. Nhöõng moùn aên aáy ñöôïc ñeå ôû moät nôi nhaát ñònh trong caùc phoá, caùc laøng vaø ai ñi qua cuõng coù theå vaøo laáy ñeå aên tuøy thích. Dòp hoäi naøy ngöôøi ta cuõng chuaån bò quaø taëng cho muïc sö vaø boá thí cho ngöôøi ngheøo. Leã hieán teá laø moät leã hoäi khoâng chæ rieâng cuûa ngöôøi Hoài giaùo maø cuûa caû ngöôøi theo caùc tín ngöôõng khaùc. Ngaøy leã naøy ngöôøi ta gieát nhieàu suùc vaät ñeå cuùng teá vaø tin raèng nhöõng con

1154 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM vaät ñöôïc duøng trong hieán teá sau naøy seõ ñöa hoï leân thieân ñöôøng. Leã hieán teá naøy cuûa ngöôøi Hoài giaùo cuõng phuø hôïp vôùi phong tuïc xa xöa cuûa ngöôøi Indonesia laø daâng leã vaät cho thaàn linh trong nhöõng ngaøy cuùng gioã. Ñaëc bieät phaûi keå ñeán ngöôøi Tenger soáng treân cao nguyeân Tenger ôû phía ñoâng ñaûo Giava. Hoï theo ñaïo Phaät, nhöng leã hieán teá long troïng cuûa hoï daâng leân vò thaàn maø hoï thôø phuïng laø thaàn löûa Broâmoâ. Haèng naêm, vaøo thaùng 6 döôùi söï höôùng daãn cuûa vò tu só chính laø ñukun baø con daân baûn laøm leã hieán teá. Töø chieàu hoâm tröôùc töø caùc baûn laøng nhöõng ñaùm röôùc coù neán, ñuoác soi ñöôøng theo nhau ñeán chaân nuùi löûa. Hoï mang theo leã vaät goàm rau, hoa quaû ñeå daâng cho thaàn. Ñaùm röôùc cuûa laøng naøo do ñukun cuûa laøng ñoù daãn ñaàu. Chung quanh caùc söôøn nuùi, ngöôøi ta ñoát nhöõng ñoáng löûa to ñeå khoùi bay leân baùo cho caùc thaàn bieát caùc ñaùm röôùc ñang tieán ñeán gaàn. Buoåi saùng hoâm sau, ngöôøi ta leo leân nuùi löûa (ñaõ taét töø laâu) ñeå laøm leã hieán teá daâng leã vaät cho thaàn Broâmoâ. Nhöõng ngöôøi ngheøo ñöôïc ñukun bí maät baùo tröôùc, chui xuoáng aån naáp döôùi mieäng nuùi löûa ñeå ñoùn caùc leã vaät daâng cho thaàn. Sau khi daâng leã vaät, moïi ngöôøi caàu nguyeän caùc thaàn linh phuø hoä vaø xaù toäi roài ngöôøi ta xuoáng nuùi. Moïi ngöôøi trôû veà nhaø toå chöùc thôø cuùng toå tieân, aên uoáng ca muùa tôùi taän ñeâm khuya.

Hoäi keát thuùc trong nieàm vui söôùng vaø hy voïng cuûa taát caû moïi ngöôøi. Ñoái vôùi ngöôøi Thieân chuùa giaùo thì ngaøy Chuùa giaùng sinh laø leã hoäi lôùn nhaát ôû ñaây. Trong caùc gia ñình cuõng nhö nhaø thôø cuûa ngöôøi theo ñaïo Thieân chuùa ñöôïc trang hoaøng loäng laãy. Caây thoâng Noel ñöôïc keát hoa treo ñeøn röïc rôõ. Moïi ngöôøi taém röûa saïch seõ ñeán nhaø thôø chòu leã vaø nghe giaûng kinh. Ñôïi ñeán giôø Chuùa giaùng sinh, ai ai cuõng ñeàu quì tröôùc baøn thôø Chuùa ñeå mong ngöôøi ban cho phöôùc laønh. Treû em ñöôïc nhaän quaø Noel vaø caùc gia ñình vui veû ngoài beân baøn tieäc. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo ñaïo Phaät thì leã hoäi Galungan laø ngaøy hoäi lôùn nhaát. Caùc gia ñình saém leã vaät ñeå môøi oâng baø toå tieân veà höôûng leã. Taïi caùc ñeàn chuøa ngöôøi ta taáp naäp ñeán daâng leã caàu xin thaàn linh phuø hoä. Ngöôøi ta toå chöùc vui chôi ôû khaép nôi vôùi nhieàu cuoäc thi cho ngöôøi, thi choïi gaø, choïi traâu... ngöôøi ta coøn haønh höông leã Phaät taïi ñeàn Boâroâbunñu noåi tieáng. Ñeán ñöôïc ñaây laø nieàm haïnh phuùc to lôùn ñoái vôùi moät tín ñoà Phaät giaùo. Ngoaøi nhöõng leã hoäi ñaõ keå treân ñaây, coøn phaûi keå ñeán nhöõng leã hoäi cuûa ngöôøi Hoa soáng treân ñaát Indonesia. Vôùi khoaûng 4 trieäu ngöôøi, ngöôøi Hoa ñoùng moät vai troø quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá vaø vaên hoùa ôû Indonesia. Sinh hoaït

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1155 leã hoäi cuûa hoï cuõng goùp phaàn laøm boä maët vaên hoùa cuûa nöôùc naøy phong phuù theâm. Cuõng nhö caùc daân toäc aên Teát theo lòch traêng, Teát aâm lòch cuûa ngöôøi Hoa laø moät ngaøy hoäi lôùn. Trong ba ngaøy Teát, ôû khu vöïc sinh soáng cuûa ngöôøi Hoa thaät soâi noåi vaø nhoän nhòp. Ngöôøi ta vui chôi, thaêm hoûi chuùc tuïng nhau. Nhaø cöûa phoá phöôøng ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, röïc rôõ moät maøu ñoû. Ngöôøi ta toå chöùc leã baùi trong gia ñình, caàu may ngoaøi ñeàn chuøa, möøng tuoåi cho treû em... Taát caû nhöõng sinh hoaït ñoù taùc ñoäng caû tôùi nhöõng coäng ñoàng khaùc chung quanh. Ngoaøi Teát aâm lòch, moät ngaøy hoäi ñaùng noùi khaùc cuûa coäng ñoàng ngöôøi Hoa laø leã Trung thu hay coøn goïi laø leã baùnh maët traêng, ñöôïc toå chöùc vaøo giöõa tuaàn traêng thöù 8 theo lòch aâm. Ñoù laø ngaøy teát vui nhaát cuûa treû em vôùi nhöõng maâm coã baùnh traêng vaø ñuû loaïi hoa quaû ñöôïc ngöôøi

lôùn chuaån bò ñeå caùc em phaù coã döôùi aùnh traêng thu. Ngoaøi nhöõng loaïi baùnh vaø hoa quaû phong phuù laø caùc loaïi ñeøn loàng, ñeøn oâng sao, ñeøn keùo quaân ñuû moïi maøu saéc ñöôïc baøy baùn ôû khaép nôi laøm quaø. Toái ñoù caùc em ñöôïc phaù coã, röôùc ñeøn, ca haùt voâ cuøng vui veû. Vôùi moät quoác gia roäng lôùn vaø ña toäc nhö Indonesia thì leã hoäi thaät voâ cuøng phong phuù. Moãi daân toäc baèng ñôøi soáng vaø tín ngöôõng rieâng cuûa mình ñaõ ñoùng goùp moät phaàn vaøo böùc tranh vaên hoùa ña daïng vaø phong phuù cuûa ñaát nöôùc naøy. Caùc toân giaùo lôùn ngoaïi lai khi xaâm nhaäp vaøo ñaây cuõng hoøa troän vaøo tín ngöôõng baûn ñòa ñeå phuø hôïp vaø phong phuù theâm cho truyeàn thoáng rieâng cuûa mình. Ñieàu ñoù taïo neân söï toàn taïi hoøa bình cuûa caùc daân toäc khaùc nhau trong coäng ñoàng chung - nöôùc coäng hoøa Indonesia. Leâ Hoàng Lyù

(1) Nhöõng soá lieäu treân ñaây theo “Töø ñieån baùch khoa veà ñòa lyù”- Moskva, 1989, tr.188-189. (2) Theo: Ngoâ Vaên Doanh, Vuõ Quang Thieän, phong tuïc caùc daân toäc Ñoâng Nam AÙ. Haø Noäi, 1997, tr.332

1156 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI TRUYEÀN THOÁNG LAØO

N

öôùc Laøo ôû phía taây Vieät Nam, cuõng laø phía taây baùn ñaûo Ñoâng Döông, trong khoaûng baéc vó tuyeán töø 14o ñeán 20o30, ñoâng kinh tuyeán töø 100o ñeán 107o30, traûi daøi treân 100km theo höôùng taây baéc - ñoâng nam; chieàu ngang choã roäng nhaát khoaûng 500km, choã heïp nhaát khoâng tôùi 150km. Laøo khoâng coù vuøng duyeân haûi, nhöng laïi nhieàu cöûa khaåu thoâng vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa: Vieät Nam (ñoâng), Thaùi Lan (taây), Myanmar (taây baéc), Campuchia (nam), coøn phía baéc chaïy daøi vôùi bieân giôùi Trung Hoa. Khí haäu Laøo naèm trong vuøng cheá ñoä chung cuûa khí haäu Ñoâng Nam AÙ. Ñoù laø vuøng nhieät ñôùi gioù muøa: gioù muøa ñoâng baéc (laïnh, khoâ) vaø gioù muøa taây nam (noùng, aåm). Song song vôùi hieän töôïng aáy, Laøo coù hai muøa thôøi tieát cuõng ñònh hình khaù roõ: muøa möa (töø thaùng 5 tôùi thaùng 10 döông lòch) vaø muøa khoâ (töø thaùng 11 tôùi thaùng 4 naêm sau) Nöôùc Laøo roäng khoaûng 236.800 km , nhöng chæ 1/5 dieän tích aáy laø ñaát ôû, ngoaøi ra laø röøng nuùi vaø cao nguyeân. Nhö vaäy, Laøo coù raát 2

nhieàu röøng, laø taøi saûn thieân nhieân raát quyù cuûa ñaát nöôùc naøy. Daân soá 5.921.545 ngöôøi (2003), goàm nhieàu toäc ngöôøi thuoäc nhieàu thaønh phaàn nhaân chuûng. Ngöôøi Laøo tuï cö theo thaønh phaàn daân toäc ngöôøi maø “phaàu” (nhö boä toäc) laø ñôn vò. Caû nöôùc coù 68 phaàu, soáng xen keõ nhau, duøng 6 heä ngoân ngöõ (cuûa Ñoâng Nam AÙ) trong giao löu xaõ hoäi: ngoân ngöõ Laøo-Thay, Moân-Khmer, Meøo-Dao, Taïng-Mieán, Vieät-Möôøng vaø Haùn. Laøo laø nöôùc coù neàn vaên minh sôùm. Ngöôøi tieàn söû ñaõ coù maët treân ñaát naøy. Song theo lòch söû thaønh vaên thì naêm 1353, Chaäu Phaø Ngöøm - anh huøng daân toäc - ñaõ tieán haønh cuoäc ñaáu tranh choáng Xu Khoâ Thai, giaûi phoùng daân toäc khoûi aùch noâ dòch, giaønh ñoäc laäp cho daân toäc vaø laàn ñaàu tieân thaønh laäp nöôùc Laøo thoáng nhaát, laáy teân laø Laïn Xaïng (nöôùc trieäu voi). Theo tieán trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi vaø döïa vaøo ñaëc ñieåm ñòa lyù ñòa hình, ñaát nöôùc phaân chia thaønh 3 vuøng laõnh thoå kinh teá (baéc, trung, nam) goàm 17 tænh, thaønh; laáy thuû ñoâ laø Vieân Chaên. Vieân Chaên laø thaønh

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1157 phoá khoâng lôùn nhöng xinh ñeïp, coù tôùi 500 ngoâi chuøa laø nhöõng coâng trình kieán truùc ñeïp; chieám khoaûng moät phaàn tö soá chuøa caû nöôùc. LEÃ HOÄI

Ngöôøi Laøo coù ñôøi soáng tinh thaàn phong phuù, bieåu hieän ôû caùc hình thöùc sinh hoaït vaên hoùa daân gian, roõ nhaát laø leã hoäi; vaø haàu nhö chuøa laø trung taâm dieãn tröôøng. Chuøa khoâng chæ laø nôi sinh hoaït toân giaùo phoå bieán cuûa daân chuùng maø coøn laø nôi gaén lieàn böôùc ñöôøng phaùt trieån cuoäc ñôøi cuûa moãi ngöôøi daân. Ngöôøi ta ñeán chuøa leã Phaät, cuõng ñeán chuøa ñeå baøy toû noãi nieàm rieâng tö, song song vôùi vieäc döï hoäi. “Bun” laø leã hoäi, ñöôïc môû quanh naêm theo leä “Huùt xeáp Xoong” töùc 12 ngaøy hoäi (chung), khoâng keå caùc hoäi raûi raùc cuûa ñòa phöông. Ngaøy hoäi laø dòp sinh hoaït coäng ñoàng lôùn, toaøn dieän, vöøa mang noäi dung toân giaùo, vöøa mang yù nghóa vaên hoùa, vöøa thieâng lieâng vöøa traàn theá. Ñaëc ñieåm ñaàu tieân ñaùng löu yù laø sö saõi chaêm lo toaøn dieän trong leã hoäi (toå chöùc, quy moâ, cöû haønh nghi leã...). Ngöôøi giaø tôùi hoäi (chuøa) caàu kinh, caàu phuùc; thanh nieân (nam, nöõ) traåy hoäi ñeå vui chôi (ca haùt, nhaûy muùa...).

Ñaëc ñieåm thöù hai deã nhaän thaáy laø ngöôøi Laøo raát quyù nöôùc, ñaõ daønh 2 “bun” trong naêm cho “hoäi nöôùc”. Leã hoäi truyeàn thoáng tieán haønh theo Phaät lòch (sôùm hôn coâng lòch moät thaùng) ñeàu ñeàu töøng thaùng. Thaùng gieâng (thaùng 12 coâng lòch): cuùng thaàn linh, ma laønh, ma döõ. Thaùng hai (thaùng gieâng coâng lòch): hoäi cuùng vía luùa (hoaëc vun thoùc treân saân), cöû haønh sau khi thu hoaïch muøa vuï toát ñeïp, ngöôøi ta cuùng taï ôn thaàn linh, toå tieân, ma quyû ñaõ phuø hoä vaø caàu xin cho muøa tôùi cuõng thoùc luùa ñaày saân, ñaày nhaø nhö vuï naøy. Thaùng ba coù hai hoäi, môû vaøo ñaàu thaùng vaø giöõa thaùng a) Vaøo ñaàu thaùng laø hoäi luùa môùi (coøn goïi laø “hoäi xoâi nöôùng”: gaïo neáp nhoài vaøo oáng tre nöôùng qua löûa) möøng thu hoaïch. Caùc nhaø sö tuïng baøi kinh “Möøng xoâi nöôùng” vaø ñoïc truyeän trong saùch Ramakieân cho tín ñoà vaø daân chuùng nghe. Buoåi leã keùo daøi tôùi toái. b)Vaøo giöõa thaùng, möøng ngaøy ñaéc ñaïo cuûa Phaät toå. Taêng löõ neâu cao ñöùc saùng cuûa Phaät nhö taám göông moïi ngöôøi soi chung. Tuy laø ngaøy hoäi toân giaùo, song khoâng khí hoäi raát töôi vui, nhaân daân noâ nöùc hoà hôûi, ñaëc bieät thanh nieân nam nöõ veà döï raát ñoâng.

1158 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Thaùng tö daønh cho Bun Phaï Veät, töùc hoäi Phaät Veät xaún ñon, môû ra ñeå töôûng nhôù vaø toân vinh ñöùc hy sinh cao caû cuûa Phaät Veät xaún ñon. Leã hoäi naøy vaøo loaïi lôùn nhaát caû veà noäi dung vaø quy moâ. Caùc chuøa ñeàu queùt doïn phong quang, trang hoaøng loäng laãy. Quoác kyø, côø Phaät treo khaép nôi. Sau khi leã Phaät, tín ñoà nghe caùc nhaø sö keå veà caùc kieáp tu haønh cuûa Phaät Veät xaún ñon. Treân saân chuøa, caùc troø chôi daân toäc loâi cuoán haøng traêm ngöôøi, ñaëc bieät laø thanh nieân nam nöõ, laøm khoâng khí hoäi luùc naøo cuõng töng böøng naùo nöùc. Thaùng naêm, Hoäi teù nöôùc (Bun hoát naëm) möøng naêm môùi (Pimay). Tieãn naêm cuõ, möøng naêm môùi, ngöôøi ta teù nöôùc nhau ñeå caàu nöôùc ñaày ñuû trong troàng caáy vaø sinh hoaït. Thaùng saùu - Hoäi phaùo thaêng thieân (Bun baëng phay) hay coøn goïi laø hoäi oáng löûa. Ngöôøi ta mang löûa laøm leã vaät daâng cuùng thaàn muøa maøng. Hoäi raát naùo nhieät, vì sau khi thöïc hieän nghi leã taïi chuøa, caùc baûn thi nhau ñoát phaùo thaêng thieân. OÁng phaùo baûn naøo noå to, bay cao thì daân baûn ñoù seõ khoûe maïnh, muøa maøng töôi toát. Ngoaøi ra, coù thi ñaùnh troáng vaø muùa haùt taäp theå raát nhoän nhòp. Thaùng 7 - Hoäi toáng oân (Bun Xaêm haï). Taåy tröø oân dòch vaø moïi dô baån vaät chaát (ñoà duøng) vaø tinh thaàn. Thaùng 8 - Hoäi vaøo chay ( Bun

Khan Khaùu phaên xaù): vaøo muøa aên chay vaø cuùng leã.

Thaùng 9 - Hoäi cuùng oan hoàn (Bun Khun Khaùu Paï, ñaép ñôn), nhöõng oan hoàn bô vô khoâng ai cuùng. Thaùng 10 - Hoäi (cuùng) chuùng sinh (Bun Hoâ Khaûn xaïc) Thaùng 11 - Hoäi maõn chay (Bun ooïc phaên xaû): heát muøa chay. Thaùng 12 - Hoäi daâng vaûi vaøng (trang phuïc cuûa sö) vaø caùc ñoà duøng cho taêng löõ (Bun ca thæu). Moãi bun tuy coù noäi dung vaø nghi leã rieâng, song haàu nhö ñeàu coù nguyeân nhaân ban ñaàu laø lao ñoäng vaø thöôøng mang tính toân giaùo. Trong 12 thaùng, hoäi tieâu bieåu nhaát cuûa ngöôøi Laøo laø Bun pi may, “hoäi möøng naêm môùi”. Bun pi may laø hoäi môû vaøo thaùng 5 Phaät lòch( töùc thaùng 4 coâng lòch) vaøo 3 ngaøy 13, 14, vaø 15 trong toaøn quoác.

Ñaây laø keát quaû cuûa quaù trình giao löu vaên hoùa giöõa 2 quoác gia Laøo vaø AÁn Ñoä. Bun pi may khoâng chæ laø hoäi möøng naêm môùi maø chính laø hoäi ñoùn muøa möa, ngöôøi daân coøn goïi laø ngaøy hoäi taém Phaät, voán laø moät nghi thöùc quan troïng, haáp daãn môû ñaàu hoäi. Ngaøy 13 laø ngaøy cuoái naêm. Ngaøy 14, 15 laø giao thöøa (mö naâu)

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1159 Ngaøy 16 laø ñaàu naêm môùi( mö xaêng khang khun) Ngöôøi Laøo cuõng goïi nhöõng ngaøy naøy (14, 15, 16) laø nhöõng ngaøy cuûa naêm cuõ saép qua, naêm môùi saép tôùi (Kuùt xoâoång can pi may). Ngöôøi ta queùt doïn, laáy nöôùc röûa nhaø vaø trang trí nôi ôû thaät ñeïp. Nôi nôi giaõ gaïo, xay boät vaét buùn, laøm caùc thöù baùnh quen thuoäc nhö baùnh chöng chuoái, baùnh raùn, baùnh ña khoai. Ngoaøi ra coøn uû röôïu neáp, naáu röôïu, ñoàng thôøi vôùi vieäc cheá bieán caùc moùn aên (maën) thôm ngon, laøm leã vaät daâng leân chuøa vaø tieáp môøi khaùch. Coøn thanh nieân nam nöõ ruõ nhau vaøo röøng haùi hoa laøm nöôùc thôm töôùi Phaät. Ñaëc bieät phuï nöõ tìm caùc quaû thôm naáu nöôùc taém möøng naêm môùi vôùi yù nghóa laøm saïch cô theå vaø thanh khieát taâm hoàn. Ngöôøi ta coøn choïn hoa thôm, ñeïp ñeå daâng Phaät, cuùng thaàn linh, ma quyû. Phuï nöõ tìm loaïi hoa nhoû ñeïp, thôm caøi leân toùc. Nhöõng vieäc treân mang muïc ñích caàu phuùc. Chieàu 14 moïi vieäc hoaøn taát. Ngöôøi ta ñôïi tieáng troáng chuøa. Chæ khi coù tieáng troáng chuøa, moïi ngöôøi trong trang phuïc daân toäc ñeïp nhaát môùi böng aâu nöôùc thôm hoaëc ñoäi maâm leã vaät goàm quaû töôi, caùc thöù baùnh ngon cuøng vôùi neán, höông, leân chuøa döï leã taém Phaät. Trong suoát dòp hoäi, ngöôøi ta teù nöôùc nhau nhö moät tuïc leä coå truyeàn.

Cho neân, nhö ñaõ trình baøy, Bun pi may coøn goïi laø Bun hoát naäm (hoäi teù nöôùc). Ta thaáy roõ, hoäi ñoùn möøng naêm môùi chính laø leã hoäi caàu muøa phoàn thöïc cuûa cö daân noâng nghieäp. Tröôùc heát, moïi ngöôøi daâng leã vaät, taäp trung tröôùc ñieän Phaät nghe ñoïc kinh. Sau ñoù, ngöôøi ta teù nöôùc cho Phaät, roài laàn löôït tôùi taêng löõ, ngöôøi giaø vaø cuoái cuøng laø teù nöôùc khaép moïi ngöôøi, teù laãn nhau raát vui veû, hoàn nhieân, khoâng keå ngöôøi quen hay khaùch laï. Nöôùc laø yeáu toá raát quan troïng trong ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn ñoái vôùi ngöôøi Laøo. Nöôùc ñem laïi söï töôi môùi, söùc soáng tieàm taøng vaø maõnh lieät cho con ngöôøi vaø muoân loaøi, neân trong Bun pi may ngöôøi naøo öôùt ñaãm töø ñaàu tôùi chaân thì ñöôïc moïi ngöôøi neå troïng vì hoï tin raèng, nhö vaäy seõ may maén caû naêm. Ai khoâng ñöôïc teù nöôùc thì thaáy bò ruûi ro. Bôûi haïnh phuùc laø söï maùt meû, cuoäc soáng thanh khieát do nôi nöôùc ñaõ goät röûa nhöõng ñieàu xaáu, ñieàu ruûi ro... Ngöôøi Laøo coøn coù tuïc “buoäc chæ coå tay” cho nhau. Coå tay ai nhieàu chæ, ngöôøi ñoù seõ may maén, haïnh phuùc. Ñeán hoäi, ngöôøi ta tay baét maët möøng, thaêm hoûi nhau, chuùc nhau “aên ôû maùt laønh”, tieáp laø töôùi taëng aâu nöôùc thôm. Ngöôøi kia cuõng nhaéc

1160 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM laïi ñuùng haønh ñoäng aáy. Neáu tôùi nhaø, chuû vaø khaùch cuøng ñoái ñaõi vôùi nhau nhö vaäy. Sau cuøng môùi laø tieäc aên uoáng. Moïi ngöôøi ñeàu haû heâ. Tuïc teù nöôùc coù nguyeân nhaân cuï theå. Ñoù laø vieäc caàu möa thuaän gioù hoøa. Ngöôøi giaø bieát, sau Bun pi may trôøi thöôøng ñoå möa, traän möa ñaàu muøa nhö möa vaøng, möa baïc, vì coû caây hoài sinh töôi toát, ruoäng ñoàng traøn ngaäp nöôùc maùt “trôøi cho”, vaø nhö theá, sau hoäi, ngöôøi ta baét tay vaøo vieäc troàng caáy vôùi nieàm hy voïng chaân thaønh raèng muøa maøng naêm aáy seõ boäi thu, con ngöôøi vaø gia suùc ñeàu khoûe maïnh. Bun pi may laø ngaøy hoäi lôùn cuûa toaøn daân, neân nhieàu nghi leã khaùc cuõng ñöôïc thöïc hieän gioáng nhau ôû moïi mieàn, moïi nôi, baéc cuõng nhö nam, baûn laøng cuõng nhö ñoâ thò.

Con chaùu moãi ngaøy daäy töø raát sôùm, naáu nöôùng xong daâng côm, bieáu quaø oâng, baø, cha meï. Thaáy con chaùu hieáu thaûo oâng baø, cha meï raát vui. Caùc cuï möøng laïi con chaùu baèng nhöõng lôøi khuyeân baûo “soáng hieàn laønh, aên ôû phuùc ñöùc” roài taëng chuùc con chaùu nhöõng gaùo nöôùc thôm. Ñaùng löu yù laø trong dòp Teát, ngöôøi Laøo khoâng aên uoáng linh ñình, maø coi ñaây laø cô hoäi giao löu, thaêm hoûi nhau vaø cuøng vui chôi. Coù nhieàu troø chôi vaø caùch thöôûng teát khaùc nhau. Nhöõng nôi gaàn röøng,

thanh nieân nam nöõ cuøng nhau ñi haùi hoa. ÔÛ Luoâng Pra baêng coù troø chôi neùm coøn, ôû vuøng haï Laøo, thanh nieân thích ñaù caàu ngaøy teát. Coøn ôû Vieân Chaên, trai gaùi chôi buùng “maïc baï” (quaû deït, troøn, maøu ñen, ñaët ñöùng vaø ñöùng xa buùng). Moät soá nôi nhö Chaêm Pa xaéc, Luoâng Pra baêng laïi coù leã phoùng sinh theo tinh thaàn Phaät giaùo. Ñeán ngaøy aáy ngöôøi ta thaû chim, caù, ruøa, chuoät.. coi ñoù laø haønh ñoäng toát, laø vieäc thieän ñaàu tieân trong naêm; cuõng mong haïnh phuùc hoaëc ñieàu laønh seõ tôùi. Ngöôøi giaø coøn keå raèng, xöa, nhieàu vuøng coù tuïc “röôùc naøng Xuaân” (heø naøng Xaêng Khan) trong hoäi Pi may naøy. Tröôùc tieân laø phaûi choïn ñöôïc “naøng Xuaân”. Ñoù laø coâ gaùi treû, ñeïp ngöôøi, ñeïp neát vaø ñöôïc baûn laøng tín nhieäm vaø hoäi ñoàng giaùm khaûo ñoàng yù baèng caùch boû phieáu kín. Naøng “Xaêng Khan” seõ ñöôïc trang ñieåm loäng laãy. Ngöôøi ta laøm moâ hình con vaät laø bieåu töôïng cuûa naêm ñoù ñeå naøng “Xaêng Khan” ngoài töïa vaøo trong ñaùm röôùc cuûa baûn laøng. Coøn caùc buoåi toái thì khoâng keå laø noâng thoân hay thaønh thò, nôi nôi thanh nieân ñeàu döï caùc cuoäc muùa haùt taäp theå, hay trình dieãn nhöõng baûn tröôøng ca (vöøa haùt, keå, vöøa laøm ñieäu boä) hoaëc haùt nhieàu ñieäu daân ca tröõ tình ñaèm thaém tình yeâu nam

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1161 nöõ vaø ngôïi ca muøa xuaân ñaát nöôùc. Sau gaàn 3 ngaøy vui ñoùn Teát, höôûng xuaân, chieàu toái ngaøy cuoái cuøng, nhaân daân laïi vaøo chuøa, yeân laëng thaønh kính tröôùc Phaät ñieän nghe caùc vò taêng löõ caàu kinh chuùc moïi ngöôøi naêm môùi khoûe maïnh vaø coù nhieàu haïnh phuùc. Nhö vaäy, hoäi Pi may mang roõ maøu saéc Phaät giaùo, song cuõng chöùa ñöïng tinh thaàn nhaân vaên saâu saéc. Ngöôøi Laøo coi hoäi ñoùn möøng naêm

môùi laø dòp toát nhaát ñeå ngöôøi ta taåy röûa moïi loãi laàm cuûa naêm cuõ, caàu söï maùt laønh, caàu möa thuaän gioù hoøa cho con ngöôøi khoûe maïnh, muøa maøng töôi toát vaø ñieàu khoâng theå queân laø môû hoäi hay keát hoäi ñeàu toå chöùc ôû chuøa vaø môû hoäi hay keát hoäi ñeàu do taàng lôùp taêng löõ caàu kinh, duø noâng thoân hay thaønh thò, treân khaép ñaát nöôùc “trieäu voi” naøy. Leâ Hoàng Lyù

LEÃ HOÄI TRUYEÀN THOÁNG CAMPUCHIA

N

öôùc Campuchia naèm treân baùn ñaûo Ñoâng Döông ôû baéc vó tuyeán töø 10o ñeán 15o, phía baéc tieáp giaùp vôùi Laøo vaø naèm veà höôùng taây nam cuûa Vieät Nam. Campuchia laø quoác gia coù lòch söû laâu ñôøi, vaøo theá kyû II mang teân laø Phuø Nam. Döïa vaøo cöù lieäu khaûo coå hoïc, ngöôøi ta phoûng ñoaùn raèng ngöôøi Khmer coå ñaïi ñaõ ñònh cö treân laõnh thoå Campuchia ngaøy nay töø khoaûng thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân. Naèm trong khoaûng trung taâm luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ vôùi dieän tích 180.000 km2 vaø daân soá 13.124.764 ngöôøi (2003), töø raát sôùm ñaát naøy ñaõ

laø nôi quaàn cö cuûa nhieàu toäc ngöôøi, thuoäc nhieàu thaønh phaàn nhaân chuûng khaùc nhau nhö ngöôøi Chaøm, ngöôøi Samreâ, Cuoái, Pia, Khmer... trong ñoù, ngöôøi Khmer laø daân toäc chuû theå... Moãi toäc ngöôøi ôû ñaây duø soá daân ít, nhieàu raát khaùc nhau nhöng ñeàu giöõ ñöôïc baûn saéc rieâng vaø töø nhieàu ñôøi coäng cö, goùp phaàn taïo thaønh neàn vaên hoùa truyeàn thoáng ña daïng cuûa Campuchia. Ñaây laø moät neàn vaên hoùa lôùn, noåi tieáng, toång hôïp ñöôïc tinh hoa vaên hoùa cuûa töøng toäc ngöôøi cuï theå. Veà nhaân chuûng, chuû nhaân xöa ôû ñaát naøy da ngaêm ñen, maét ñen,

1162 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM toùc xoaên, taàm voùc thaáp, thöôøng côûi traàn, ñi chaân ñaát; chính laø toå tieân ngöôøi Khmer hoâm nay. Thôøi aáy, ngöôøi ta soáng baèng haùi löôïm, saên baén vaø ñaëc bieät laø ñaùnh caù, vì ñaát nöôùc naøy coù Bieån Hoà roäng lôùn vôùi löôïng caù nhieàu voâ keå. Sau ñoù, cuøng vôùi söï tieán hoùa cuûa nhaân loaïi, ngöôøi Khmer bieát troàng caáy vaø ñaõ taïo ra neàn vaên hoùa noâng nghieäp. Veà toân giaùo vaø ñôøi soáng tinh thaàn, ngöôøi Khmer coù tín ngöôõng thôø raén - thaàn raén Niak - vaø laø raén 7 ñaàu, 9 ñaàu.... Niak laø vò thaàn töôïng tröng cho söï hoøa nhaäp ñaát nöôùc, baûo hoä söï tröôøng toàn cuûa xöù sôû vaø daân toäc, laø coäi nguoàn söùc maïnh tinh thaàn ngöôøi Khmer. Ngoaøi ra, daân toäc naøy coøn tin theo nhieàu toân giaùo khaùc nöõa, nhö seõ trình baøy döôùi ñaây.

Döïa vaøo truyeàn thuyeát vaø quan saùt nhöõng phong tuïc taäp quaùn coå cuõng nhö nhöõng sinh hoaït toân giaùo, nghi leã cuûa coäng ñoàng ngöôøi Khmer, ngöôøi ta thaáy coù söï giao löu vaø hoøa hôïp töø laâu ñôøi giöõa neàn vaên hoùa baûn ñòa vôùi neàn vaên hoùa AÁn Ñoä, moät neàn vaên hoùa röïc rôõ cuûa chaâu AÙ. Nhìn toaøn caûnh, neàn vaên hoùa truyeàn thoáng Khmer nhö moät böùc tranh phöùc hôïp. Ngoaøi nhöõng nghi leã noâng nghieäp, nhöõng ñieäu muùa cheøo thuyeàn, uùp caù... gaàn guõi vôùi ñôøi soáng thoân daõ, ngöôøi ta coøn cöû haønh

nhöõng nghi leã thaàn bí cuûa ñaïo Baøla-moân, ñaïo Hinñu, ñaïo Phaät (Tieåu thöøa). Taát caû cuøng toàn taïi vaø phaùt trieån bình thöôøng. Trong quaù trình tröôûng thaønh vaø ñònh hình, Campuchia laø ñaát nöôùc ñaày bieán ñoäng. Traûi qua bao nhieâu thaêng traàm cuûa lòch söû, töø quoác gia ñaàu tieân laø vöông quoác Phuø Nam (kinh ñoâ laø Vyañpara treân ngoïn nuùi Praây Vong - Baphnom), tieáp ñoù laïi saùp nhaäp vôùi vöông quoác Chaân Laïp (theá kyû VII), roài ñeán söï ra ñôøi vaø phaùt trieån röïc rôõ caùc coâng trình kieán truùc coøn toàn taïi treân caùc kinh thaønh AÊng Ko Vaùt, AÊng Ko Thom... Coù theå noùi daân toäc Khmer ñaõ vaát vaû trong lòch söû döïng nöôùc, giöõ nöôùc cuûa mình. Bôûi caùc cuoäc binh ñao ñaõ thöôøng dieãn ra nôi ñaây, buoäc ngöôøi daân phaûi chieán ñaáu töï veä. Song, khi chieán tranh vöøa qua ñi, ngöôøi Khmer laïi nhanh choùng boäc loä söùc lao ñoäng saùng taïo cuûa mình trong neàn kinh teá ruoäng nöôùc, ñoàng thôøi vôùi vieäc saên baét, ñaùnh caù laø vieäc laøm ñoà goám vaø caùc ñoà thuû coâng myõ ngheä khaùc. Ngöôøi Khmer ñaõ gìn giöõ baûn saéc vaên hoùa daân toäc mình thoâng qua vieäc baûo veä caùc myõ tuïc coå truyeàn, ñaëc bieät laø caùc leã hoäi truyeàn thoáng. Coù ngöôøi noùi: “Campuchia laø ñaát nöôùc cuûa leã hoäi”. Thöïc vaäy, haàu nhö trong naêm, moãi thaùng ñeàu laàn löôït dieãn ra caùc leã hoäi to nhoû. Coù theå keå

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1163 töø hoäi möøng möa xuoáng (caàu nöôùc) tôùi hoäi möøng nöôùc ruùt (caàu khoâ taïnh) ñeå vaøo muøa troàng caáy noâng nghieäp luùa nöôùc; töø leã daâng aùo cho sö ñeán leã cuùng vong hoàn ngöôøi cheát... Ngay trong nhöõng dòp vui buoàn cuûa töøng gia ñình nhö hoân nhaân hay tang leã, cuõng ñeàu ñöôïc coäng ñoàng quan taâm tôùi giuùp vieäc, goùp vui hoaëc chia buoàn. Hoäi vaøo naêm môùi laø leã hoäi lôùn nhaát cuûa ngöôøi Khmer, ñöôïc toå chöùc trong 3 ngaøy, töø 13 ñeán 15 thaùng 4 döông lòch

Hoäi voán xuaát xöù töø 1 truyeàn thuyeát nhö sau. Ngaøy xöa, nhaø giaøu kia coù chuù beù thaàn ñoàng Thoâm ma bal, thoâng minh, laïi nghe hieåu ñöôïc tieáng loaøi chim. Tieáng ñoàn vang leân tôùi taän trôøi. Thaàn Kaï bai moâ ha proâm lieàn bay xuoáng thöû, vaø öôùc heïn vôùi chuù thaàn ñoàng raèng: “Ta seõ ñoá nhaø ngöôi 3 caâu, neáu ngöôi traû lôøi ñöôïc thì ta seõ töï caét ñaàu daâng leã cho ngöôi. Ngöôïc laïi, neáu ngöôi khoâng giaûi ñöôïc, ngöôi cuõng phaûi töï caét ñaàu daâng ta.” Cuoäc thi ñoá baét ñaàu. Thaàn ñöa ra 3 caâu ñoá nhö sau: Caâu thöù nhaát: – Buoåi saùng, duyeân con ngöôøi naèm ôû ñaâu? Caâu thöù hai: – Buoåi tröa, duyeân

con ngöôøi naèm ôû ñaâu? Caâu thöù ba: – Buoåi toái, duyeân con ngöôøi naèm ôû ñaâu?

Caâu ñoá quaû thöïc khoù, Thoâm ma bal nghó chaúng ra, quyeát ñònh ñi töï töû. Treân ñöôøng, caäu ngoài nghæ döôùi boùng caây thoát noát. Luùc aáy treân caây coù vôï choàng chim Angry ñang troø chuyeän. Chim maùi hoûi choàng: – Saùng mai chuùng ta aên gì nhæ? Tieáng chim troáng: – Saùng mai chuùng ta ñöôïc aên thòt caäu beù Thoâm ma bal, vì caäu khoâng traû lôøi ñöôïc caùc caâu ñoá cuûa thaàn Kaï bai moâ ha proâm neân phaûi töï caét ñaàu daâng thaàn. Chim maùi toø moø: – Caùc caâu ñoá aáy theá naøo vaø phaûi traû lôøi ra sao? Chim troáng keå laïi cho vôï nghe vaø noùi tieáp: – Caâu thöù nhaát phaûi traû lôøi laø: buoåi saùng, duyeân con ngöôøi naèm treân maët, neân heã thöùc daäy, ngöôøi ta phaûi röûa maët. Caâu thöù hai phaûi ñaùp laø: buoåi tröa, duyeân con ngöôøi naèm treân ngöïc, neân ngöôøi ta phaûi taém. Caâu thöù ba phaûi ñaùp laø: buoåi toái, duyeân con ngöôøi naèm ôû chaân, neân tröôùc khi ñi nguû, ngöôøi ta phaûi röûa chaân. Nhö ñöôïc cöùu soáng, Thoâm ma bal vui söôùng quaù voäi trôû veà nhaø.

1164 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Vöøa raïng saùng hoâm sau, thaàn ñaõ töø trôøi bay xuoáng nghe Thoâm ma bal traû lôøi. Caäu beù noùi roõ töøng caâu moät vaø thaéng cuoäc Thaàn Kaï bai moâ ha proâm töï caét ñaàu mình ñöa cho caäu beù nhö lôøi giao öôùc. Nhöng ñaây laø ñaàu cuûa thaàn neân kyø laï laém. Neáu ñaët ñaàu xuoáng ñaát thì ñaát boác chaùy, thieâu heát moïi thöù traàn gian. Neáu neùm xuoáng bieån, bieån seõ khoâ caïn. Neáu tung leân trôøi, thì moïi nôi seõ haïn haùn. Cho neân, tröôùc khi töï caét ñaàu, thaàn ngöûa maët leân trôøi goïi 7 ngöôøi con gaùi cuûa mình xuoáng. Baûy coâ gaùi ñaët ñaàu cha vaøo aâu roài trao cho naøng Tung Xa, coâ gaùi caû. Coâ caû cuøng caùc em naâng aâu, röôùc ñaàu cha voøng quanh nuùi Xoâ me khoaûng moät giôø. Sau ñoù hoï ñaët aâu vaøo thaùp Koân-thoâ-ma-li treân nuùi Kay-xaùt. Theá laø theo leä, töø ñoù trôû ñi, haèng naêm, ñuùng ngaøy thaàn Kaï bai moâ ha proâm qua ñôøi, 7 coâ gaùi seõ laàn löôït röôùc ñaàu thaàn voøng quanh nuùi Xoâ me. Ñoù ñuùng laø thôøi ñieåm keát thuùc naêm cuõ, baét ñaàu naêm môùi. Coù ñieàu, ngöôøi ta ñöôïc bieát theâm raèng, con ngöôøi ôû traàn gian naêm ñoù ñöôïc höôûng haïnh phuùc hay ñau khoå tuøy thuoäc vaøo tính neát moãi coâ con gaùi, con cuûa thaàn... Haèng ngaøy, ngöôøi Khmer thöôøng

tin raèng, trong voøng moät naêm, con ngöôøi thöôøng gaëp ñieàu xaáu hoaëc ruûi ro, hoaëc ñau oám, hoaëc maát muøa, neân ngöôøi ta luoân lo laéng. Vì vaäy, khi naêm cuõ saép qua, ñeå ñoùn naêm môùi, ngöôøi Khmer thöôøng laøm leã, môû hoäi, toå chöùc vui chôi, aên maëc ñeïp, caàu xin may maén, ñeå coù theå do ñoù tröø boû ñöôïc ñieàu xaáu vaø trong loøng heát noãi öu phieàn. Hoäi vaøo naêm môùi dieãn ra trong 3 ngaøy: – Ngaøy thöù nhaát: Moà ha xoong Kran – Ngaøy thöù hai: Von naï bot – Ngaøy thöù ba: Lôông xaï Nhö vaäy laø ôû Campuchia ngöôøi ta môû hoäi vaøo naêm môùi ñuùng luùc thôøi tieát oi böùc, noùng nöïc. Khoaûng theá kyû II, söù giaû Trung Quoác laø Chaâu Ñaït Quan ñaõ ñeán Campuchia vaø ñeå laïi taäp hoài kyù Chaân laïp phong thoå kyù, noùi roõ vieäc ngöôøi Khmer toå chöùc leã hoäi naêm môùi vaøo thaùng noùng (Khee Cheâeât). Trong hoäi, ngöôøi daân suøng kính taäp trung töôïng Phaät vaø taém röûa cho saïch. Roài laïi vui chôi vôùi troø neùm coøn, keùo co... Theo ñònh kyø haèng naêm, khi tôùi hoäi vaøo naêm môùi, caû ñaát nöôùc Campuchia laïi töng böøng, naùo nhieät chaøo möøng, khoâng keå ngöôøi giaøu ngheøo, quan chöùc hay thöôøng daân.

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1165 Caùc daøn nhaïc daân toäc ñöôïc taáu leân aâm vang khaép thò thaønh cuõng nhö nôi thoân daõ. Ngöôøi ta quan nieäm raèng moãi naêm coù moät vò thaàn cai quaûn ñaát nöôùc. Thaàn seõ cöôõi moät con vaät töø trôøi bay xuoáng. Vaø coù taát caû 12 con vaät öùng vaøo 12 naêm laø heát moät chu kyø (ngöôøi Vieät Nam goïi 1 giaùp) thôøi gian. Caùc con vaät ñoù laø: chuoät, boø, hoå, thoû, roàng, raén, ngöïa, deâ, choù, lôïn. Ñöôøng xaù ñöôïc doïn veä sinh, phong quang, môùi meû. Nhaø nhaø queùt doïn saïch seõ, ngöôøi ta ñua nhau döïng coång nhaø baèng laù döøa hay laù thoát noát teát laïi raát ñeïp. Lôùp trung nieân lo saém thöïc phaåm ñeå söûa soaïn nhöõng böõa aên ngon truyeàn thoáng. Taát caû moïi ngöôøi, moïi giôùi, moïi löùa tuoåi ñeàu maëc quaàn aùo môùi ñi döï hoäi. Ñaëc bieät baøn thôø moãi gia ñình ñeàu ñöôïc lau doïn tinh khieát, ñoà thôø (baèng ñoàng) ñöôïc ñaùnh boùng, hoaëc lau röûa nhö môùi (ñoà goã) Treân baøn thôø coù 5 ngoïn neán, 5 neùn höông, 5 baùnh boûng, 2 caây côm leã 5 taàng, 2 quyeån kinh Phaät, moät aâu ñöïng thuoác cuøng hoa quaû, baùnh traùi. Chuùng ta thaáy ngöôøi Khmer suøng baùi con soá 5 treân baøn thôø - Pelika. Ñoù laø con soá thieâng, bieåu hieän loøng bieát ôn ñoái vôùi 5 ñoái töôïng khoâng ai ñöôïc queân laõng: 1. Thaàn, Phaät (Preh Put) 2. Kinh saùch (Preh Thoa)

3. Nhaø sö (Preï Xoong): laø ngöôøi trung gian giöõa chuùng sinh chö Phaät, daïy doã, khuyeân nhuû vaø truyeàn baù, giaûng daïy kinh saùch cho moïi ngöôøi. 4. Meï (Mia ña) 5. Cha (Baây An) Ba ñoái töôïng treân (1, 2, 3) thuoäc veà thaàn linh, toân giaùo (giaùo lyù) vaø giôùi tu só. Hieåu roäng laø thuoäc veà xaõ hoäi. Hai ñoái töôïng sau cuøng (4, 5) noùi veà moái quan heä gia ñình (traàn theá), ñaïo hieáu cuûa con caùi ñoái vôùi cha meï. Khi moïi vieäc ñaõ söûa soaïn xong, caû gia ñình teà töïu, ngoài chaàu tröôùc baøn thôø. Phuùt giao thöøa thieâng lieâng ñaõ tôùi. Ngöôøi giaø trang troïng ñoát höông, thaép neán, roài ñoïc kinh khaán vaùi caàu xin vò thaàn naêm môùi ban phuùc, loäc vaø söùc khoûe, may maén cho moïi ngöôøi. Taát caû ñeàu laàm raàm ñoïc kinh, nieäm Phaät roài nghæ ngôi. Leã hoäi möøng naêm môùi keùo daøi trong 3 ngaøy theo lòch trình nhö sau: Ngaøy thöù nhaát (Moà ha xoong kran): buoåi saùng, caû nhaø daäy sôùm, trang phuïc töôm taát, cuøng leân chuøa daâng leã vaät leân caùc nhaø sö. Ngöôøi ta mang theo caû thöùc aên vaø thöùc aên naøy taäp trung moät nôi ñeå caùc sö ñoïc kinh cuùng. Moïi ngöôøi thaønh

1166 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM kính ngoài chaàu ñoïc kinh theo: Kinh cuùng Phaät, kinh cuùng höông hoàn ngöôøi qua ñôøi, kinh caàu nguyeän cho nhöõng ngöôøi ñi xa... Roài sö aên laøm pheùp (neám), caùc moùn aên. Tieáp, moïi ngöôøi baøy maâm ra cuøng aên vôùi nhau raát vui veû. Buoåi chieàu, taát caû ñi laáy caùt veà ñaép thaùp (Vialuk cheâeât ñaây) treân saân chuøa, hoaëc beân goác caây boà ñeà trong chuøa. Toái, moïi ngöôøi daâng thöùc aên leân sö roài vaây quanh nhaø sö nghe giaûng kinh. Ngaøy thöù hai (Von Naï bot): buoåi saùng, theo leä, con chaùu daâng quaàn aùo môùi, tieàn baïc, baùnh traùi, leân nhöõng ngöôøi coù coâng ôn voùi mình: oâng, baø cha meï vaø thaày daïy hoïc. Sau ñoù hoï coøn cho caùc gia ñình ngheøo. Buoåi chieàu: ñi laáy nuùi caùt. Theo truyeàn thuyeát, ñoù laø nôi ñöùc Phaät choân boä toùc cuûa ngaøi. Hoï ñoïc kinh caàu Phaät. Caùc sö ñöôïc môøi ñeán ñoïc kinh caàu hoàn, caàu phuùc cho nhöõng ngöôøi thaân ñaõ qua ñôøi, vaø ngöôøi ta tin raèng trong dòp Teát naøy caùc höông hoàn aáy trôû veà chuøa chung höôûng loäc Ngaøy thöù ba: (Loûng xaï) leân naêm môùi. Buoåi saùng: môøi sö tôùi khaùnh thaønh nuùi caùt. Buoåi chieàu: ngöôøi ta naáu nöôùc

laù thôm vaø taém röûa cho töôïng Phaät taïi chuøa. TROØ CHÔI TRUYEÀN THOÁNG

Ngöôøi Khmer raát thích muùa haùt. Ngay trong nhöõng ngaøy thöôøng, heã coù nhaïc taáu leân ôû nôi ñoâng ngöôøi thì theá naøo ôû ñoù cuõng coù muùa Raêm voâng, ñieäu muùa taäp theå quen thuoäc, raát vui vaø ñeïp maét. Trong 3 ngaøy Teát, ngoaøi nghi leã, laø caùc troø chôi coå truyeàn ñöôïc toå chöùc khaép nôi, laøm khoâng khí naêm môùi luùc naøo cuõng naùo nhieät vaø ñaày haáp daãn. Chaúng haïn nhö: neùm coøn, chôi keùo co, giaáu tìm khaên, vaø caùc ñieäu muùa daân daõ ñeïp maét raát quen thuoäc nhö muùa nai, muùa khí... a) Neùm coøn: chia laøm 2 phe nam nöõ. Moãi phe ñöùng ñoái dieän nhau, tung coøn qua laïi. Beân baét tung trôû laïi. Khi ñeå quaû coøn rôi laø thua thì phaûi vöøa muùa haùt vöøa trao laïi quaû coøn cho ñoái phöông, neáu khoâng thì quay löng laïi cho beân thaéng ñaùnh vaøo löng, tôùi luùc choäp ñöôïc laïi quaû coøn môùi heát moät vaùn chôi. Cuoäc chôi laïi baét ñaàu trôû laïi. Thanh nieân nam nöõ ham meâ neùm coøn, bôûi hoï coøn ñöôïc muùa vaø haùt caùc baøi daân ca hoaëc ñöôïc öùng taùc ngay ñeå toû baøy tình caûm cuûa mình trong dòp vui chung ñaày haáp daãn naøy.

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1167 b) Choïi coâng quynh: Coâng quynh laø moät loaïi traùi caây röøng. Traùi coâng quynh to, deït nhö baùnh giaày, ñem phôi khoâ, voû leân maøu caùnh giaùn hoaëc guï. Voû cöùng neân khi coï goõ vaøo nhau vang leân nghe raát vui tai. Ñaàu tieân ngöôøi chôi ñöùng thaønh 2 beân nam, nöõ, keû 1 ñöôøng vaïch ôû giöõa. Moãi beân ñaët 3 quaû coâng quynh ñuùng nôi vaïch. Moãi beân ñeàu ñöùng caùch xa vaïch baèng nhau, khoaûng 6 - 7m. Khi chôi, ngöôøi ta duøng vieân ñaù maøi nhaün caïnh ñeå choïi sao cho truùng vaøo 3 vieân caùi cuûa ñoái phöông. Beân naøo choïi truùng nhieàu hôn (vaøo coâng quynh cuûa ñoái phöông) thì thaéng. Neáu choïi nhaàm vaøo 3 quaû cuûa mình laø thua. Beân thaéng ñöôïc caàm 2 vieân coâng quynh (1 naèm, 1 ñöùng) ñaäp vaøo ñaàu goái ngöôøi chieán baïi, maø phaûi ñaäp sao cho nhöõng vieân coâng quynh naøy phaùt ra aâm thanh môùi ñöôïc. c) Keùo co: Chia hai phe nam nöõ, soá ngöôøi baèng nhau. ÔÛ giöõa coù keû vaïch. Baét ñaàu, moïi ngöôøi ñeàu naém vaøo daây. Xöa duøng daây baèng da traâu, boø raát beàn. Khi coù hieäu leänh thì baét ñaàu keùo. Beân naøo khoûe, keùo ñöôïc ngöôøi cuûa ñoái phöông qua vaïch laø thaéng cuoäc. Beân thua phaûi coõng beân thaéng ñi moät voøng theo quy ñònh. d) Giaáu khaên: taát caû nam nöõ döï chôi ngoài thaønh voøng troøn, maët nhìn nhau. Moät ngöôøi caàm caùi

khaên trong tay (khaên ñöôïc thaét nuùt thaät chaéc) ñi voøng quanh, laøm sao ñaët ñöôïc khaên sau löng baát kyø ai maø ngöôøi ñoù khoâng hay bieát. Neáu ngöôøi caàm khaên ñi heâát 1 voøng maø khaên vaãn naèm ñoù thì laäp töùc caàm khaên leân vuït vaøo löng ngöôøi thua (vì khoâng bieát mình bò boû khaên sau löng). Ngöôøi thua phaûi chaïy moät voøng roài môùi ñöôïc ngoài vaøo choã cuõ. Coøn tröôøng hôïp ngöôøi bò giaáu bieát ñöôïc thì caàm khaên ñuoåi vaø ngöôøi caàm khaên tröôùc ñoù thua cuoäc, phaûi ngoài thay vaøo choã ngöôøi thaéng cuoäc. Cuoäc chôi tieáp tuïc tôùi luùc moïi ngöôøi chaùn thì thoâi. e) Muùa nai: Ñieäu muùa naøy chæ coù ôû ngöôøi Sam-re, sinh soáng ôû phía baéc soâng Toâng Leâ xaùp. Ngheà soáng cuûa toäc ngöôøi naøy laø saên baén. Ñieäu muùa ñeïp vaø daân daõ naøy ñöôïc moâ phoûng töø caùc ñoäng taùc saên baén thuù röøng (nai) xöa kia vaø vôùi muïc ñích caàu möa cho naêm môùi laøm aên thuaän lôïi. Ñieäu muùa naøy haáp daãn vaø noåi tieáng tôùi möùc ngöôøi ta thaønh laäp ñoäi muùa nai rieâng cuûa töøng xaõ. Tuy nhieân chæ naêm môùi ngöôøi ta môùi thöôøng muùa nai, vaø ñoäi muùa keùo tôùi töøng nhaø ñeå muùa möøng gia chuû. Gia chuû taëng tieàn vaø quaø. Tieàn seõ ñöôïc duøng vaøo vieäc töø thieän. NHAÄN XEÙT

1. Troø chôi naøo chia laøm 2 phe thì ñoù phaûi laø beân nam - beân nöõ. Ñieàu loâi cuoán ngöôøi ta vaøo cuoäc chôi

1168 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM laø ôû choã ñöôïc giaûi toûa tinh thaàn vaø taâm lyù. Bôûi thöôøng ngaøy, nam nöõ khoâng ñöôïc töï do quan heä vôùi nhau. Vaøo naêm môùi ñeå möøng naêm môùi, thoâng qua troø chôi, nam nöõ ñöôïc soáng vôùi tình caûm thaät cuûa mình. Vaø nhaân daân bao giôø cuõng caûm nhaän roõ raèng trong quaù trình xaây döïng ñaát nöôùc, taát caû moïi ngöôøi khoâng phaân bieät giaø treû, ñeàu goùp söùc vaøo söï nghieäp chung. Ñoù laø bieåu hieän ñích thöïc vaø töï nhieân cuûa ñôøi soáng. ÔÛ troø chôi, beân thua trao coøn cho beân thaéng (troø neùm coøn); hoaëc beân thaéng ñöôïc beân thua coõng (troø keùo co). Söï giao löu töï do naøy ñaõ taïo neân söï hoøa hôïp nam nöõ: vaø ñoù chính laø nieàm haân hoan chôø ñôïi cuûa hoï sau moät naêm laøm aên vaát vaû.

2. Hoäi vaøo naêm môùi ñaõ bieåu hieän 2 hieän töôïng song haønh roõ reät. Moät beân laø tính thieâng lieâng cuûa ñöùc tin con ngöôøi vaøo toân giaùo (ñaïo Phaät) vaø moät beân laø sinh hoaït daân gian, coäng ñoàng vôùi tính chaát tröõ tình vaø tinh thaàn nhaân vaên saâu saéc, nhö ñeå laäp laïi söï caân baèng cho cuoäc soáng giöõa lao ñoäng vaø nghæ ngôi, giöõa ngaøy thöôøng vaø ngaøy Teát (hoäi). Treân ñaát nöôùc Campuchia, ñaát nöôùc cuûa chuøa vaøng, chuøa baïc, neáu sinh hoaït toân giaùo ñöa con ngöôøi vaøo tinh thaàn suøng kính ñeå thöïc hieän öôùc voïng caàu muøa, thì sinh hoaït daân gian ñöa con ngöôøi vaøo tinh thaàn tröõ tình daân daõ mang tính nhaân vaên. Ñoù laø 2 maët taát yeáu cuûa cuoäc soáng, boå sung cho nhau vaø laøm cho cuoäc soáng trôû neân haøi hoøa vaø haïnh phuùc. Leâ Hoàng Lyù

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1169

LEÃ HOÄI ÔÛ MALAYSIA

M

alaysia laø moät quoác gia Ñoâng Nam AÙ coù dieän tích 332.800km2. Laõnh thoå Malaysia goàm hai phaàn: phía taây naèm treân baùn ñaûo Malaya giaùp vôùi Thaùi Lan vaø Singapore, phaàn phía ñoâng naèm treân ñaûo Kalimantan. Hai phaàn laõnh thoå naøy caùch nhau tôùi 700km bôûi eo bieån Trung Hoa. Thuû ñoâ cuûa Malaysia laø Kuala Lumpur thuoäc phaàn phía taây. Ñaát nöôùc Malaysia ñöôïc hình thaønh bôûi ba daân toäc chuû yeáu laø ngöôøi Maõ Lai (54%), ngöôøi Hoa (35%) vaø ngöôøi AÁn (10%), coøn laïi laø caùc daân toäc thieåu soá khaùc (1%). Daân soá caû nöôùc laø hôn 23 trieäu ngöôøi (2003) vôùi ña soá theo Hoài giaùo. Ngoân ngöõ chính thöùc laø tieáng Maõ Lai. Malaysia laø moät quoác gia Hoài giaùo. Tuy coù söï khaùc bieät lôùn veà tín ngöôõng, toân giaùo giöõa caùc nhoùm daân toäc khaùc nhau, song taát caû caùc daân toäc ñeàu cuøng nhau toàn taïi vaø phaùt trieån trong moät quoác gia thoáng nhaát.

Ngaøy hoäi chung nhaát cuûa taát caû caùc daân toäc cö truù treân laõnh thoå Malaysia laø ngaøy Ñoäc Laäp (31 thaùng 8, quoác khaùnh cuûa Malaysia). Caû

ñaát nöôùc chìm trong khoâng khí hoäi heø vôùi nhöõng khaåu hieäu, bieåu ngöõ, ñeøn hoa ñöôïc treo ôû khaép nôi ñeå chaøo möøng quoác khaùnh. Nhieàu hoaït ñoäng kyû nieäm ñöôïc toå chöùc treân khaép nöôùc. Vaøo nhöõng naêm chaün coù leã duyeät binh lôùn. Nhöõng cuoäc mít-tinh, dieãu haønh, bieåu dieãn vaên hoùa ngheä thuaät, naêm naøo cuõng ñöôïc toå chöùc. Baèng nhieàu hình thöùc sinh hoaït khaùc nhau, ngöôøi ta tröng baøy nhöõng thaønh quaû ñaït ñöôïc trong söï nghieäp xaây döïng ñaát nöôùc, ñoàng thôøi cuõng khoâng queân nhaéc nhôû caùc theá heä treû baèng caùc cuoäc trieån laõm lòch söû ñaát nöôùc. Coøn nhöõng leã hoäi mang nhieàu tính daân gian, phaûi keå ñeán caùc hoäi nhö Kadazan, Dayak vaø leã Phaät ñaûn. Kadazan laø ngaøy hoäi thu hoaïch muøa maøng cuûa ngöôøi noâng daân ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 5. ÔÛ leã hoäi naøy, ngöôøi ta toå chöùc nhieàu cuoäc thi, nhö thoåi saùo, nhaûy muùa, cöôõi ngöïa... vaø nhöõng troø giaûi trí trong hoäi chôï. Tôùi ñaây ngöôøi ta vui chôi, aên uoáng, phoâ dieãn taøi naêng vaø thích thuù höôûng thuï nhöõng giôø phuùt sung söôùng. Ñaëc bieät naùo nhieät laø ñieäu

1170 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM nhaûy truyeàn thoáng Samazu ñöôïc taát caû moïi ngöôøi thích thuù. Hoäi Kadazan mang yù nghóa cuûa moät leã hoäi möøng thaéng lôïi cuûa ngöôøi noâng daân sau moät vuï muøa saûn xuaát thaønh coâng. Ñoù laø dòp hoï vui chôi, nghæ ngôi thoaûi maùi ñeå böôùc sang vuï muøa saép tôùi. Leã hoäi mang nhieàu yeáu toá tín ngöôõng laø ngaøy hoäi Dayak hay coøn goïi laø Gawai Day, vôùi muïc ñích tieán haønh caùc nghi leã caàu cho muøa maøng phaùt trieån töôi toát, boäi thu, caàu cho linh hoàn ngöôøi cheát ñöôïc thaûnh thôi. Hoäi naøy ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy moàng 1 thaùng 6 vôùi nhieàu leã khaùc nhau nhö: – Gawai Batu laø baét ñaàu moät vuï muøa troàng troït – Gawai Barung laø lieân quan ñeán caùc ñieàu xaáu hoaëc giaác mô. – Gawai Kenyalang laø hoäi cuûa nhöõng ngöôøi anh huøng. – Gawai Bersimpar - hoäi gaët haùi – Gawai Antu - hoäi cuûa nhöõng ngöôøi cheát. Baèng vieäc toå chöùc leã treân, moät maët ngöôøi ta töôûng nhôù ñeán nhöõng ngöôøi cheát, nhöõng ngöôøi anh huøng ñaõ coù coâng ñoùng goùp cho daân toäc. Ñoàng thôøi, qua söï töôûng nhôù ñoù ngöôøi ta baøy toû nhöõng öôùc mô,

nguyeän voïng veà moät cuoäc soáng toát ñeïp hôn, ít coù nhöõng ruûi ro, baát traéc. Tuông töï nhö vaäy laø nhöõng nghi leã vaøo dòp Phaät ñaûn ñöôïc toå chöùc vaøo khoaûng thaùng 5 döông lòch. Ngöôøi ta aên chay, nieäm Phaät, ñeán ñeàn chuøa daâng leã caàu thaàn linh, caàu xin caùc vò tieàn boái trong gia ñình, doøng hoï phuø trôï, giuùp ñôõ trong cuoäc soáng. Dòp naøy ngöôøi ta cuõng toå chöùc caùc cuoäc thi, cuoäc vui nhö choïi traâu, choïi gaø vaø ñaëc bieät laø ñaùm röôùc ñeøn loàng long troïng vaøo ñeâm keát thuùc hoäi. Malaysia moät nöôùc coù ña soá daân theo ñaïo Hoài neân leã hoäi toân giaùo lôùn nhaát vaãn laø caùc leã hoäi Hoài giaùo. Ñieån hình laø leã Hariraya Puasa (hay Adil Fitril) laø ngaøy leã lôùn nhaát. Ñoù laø thaùng chay Ramadan vaøo thaùng 9 theo lòch Hoài giaùo. Ngöôøi ta nhòn aên töø luùc maët trôøi moïc ñeán luùc maët trôøi laën, sau ñoù ñöôïc pheùp aên uoáng nhöng cuõng raát haïn cheá, maø chuû yeáu laø saùm hoái vaø caàu nguyeän. Con caùi xin boá meï tha thöù cho nhöõng loãi laàm ñaõ maéc phaûi. Ngöôøi ta ñeán nhaø thôø laøm leã caàu nguyeän. Ñi thaêm hoûi nhau trong hoï haøng, ñeán baïn beø gaàn xa chuùc nhau söùc khoûe, haïnh phuùc, may maén.

Ngöôøi Malaysia cuõng möøng nhau baèng tieàn trong dòp leã naøy, moät soá ngöôøi ñi thaêm moà maû cuûa ngöôøi thaân ñaõ khuaát, môøi beø baïn thuoäc

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1171 caùc toân giaùo khaùc ñeán chôi. Trong dòp naøy ngöôøi phuï nöõ chæ ñöôïc caàu kinh taïi nhaø chöù khoâng ñöôïc ñeán thaùnh ñöôøng Hoài giaùo. Gioáng nhö caùc nöôùc Hoài giaùo khaùc, ôû Malaysia thi ñoïc kinh Koran (Qur’an) vaøo dòp tröôùc khi keát thuùc thaùng chay Ramadan laø moät nghi leã quan troïng, ñöôïc toå chöùc raát trang troïng vaø thu huùt raát ñoâng ngöôøi tham gia. Ngoaøi nhöõng nghi leã coù tính chaát toân giaùo thì ñaây coøn laø moät sinh hoaït vaên hoùa coù yù nghóa lôùn. Moät maët noù cuûng coá moái lieân keát giöõa caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng Hoài giaùo, maët khaùc laøm taêng theâm söï hieåu bieát laãn nhau. Leã kyû nieäm ngaøy sinh cuûa giaùo chuû Moâhamet vaøo ngaøy 12 thaùng 3 theo lòch Hoài vaø leã Hari Raya Hji vaøo ngaøy thöù 10 cuûa tuaàn traêng thöù 12 theo lòch Hoài laø hai leã hoäi lôùn khaùc cuûa nhöõng ngöôøi theo ñaïo Hoài ôû Malaysia. Trong ngaøy leã sinh nhaät giaùo chuû Moâhamet, phuï nöõ ñöôïc pheùp ñeán thaùnh ñöôøng. Töôûng nhôù vaø noi göông vò giaùo chuû cuøng vieäc haønh höông ñeán ñaát thaùnh Mecca laø nieàm mô öôùc cuûa taát caû caùc tín ñoà ñaïo Hoài. Vì vaäy vieäc toå chöùc long troïng nhöõng leã hoäi ñoù laø nieàm an uûi cho nhöõng ai chöa coù dòp haønh höông veà ñaát thaùnh. Daân toäc coù soá daân ñöùng haøng thöù hai ôû Malaysia laø ngöôøi Hoa. Goùp vaøo boä maët vaên hoùa chung cuûa

ñaát nöôùc naøy, ngöôøi Hoa cuõng coù caùc leã hoäi truyeàn thoáng cuûa mình. Noåi baät nhaát laø Teát aâm lòch vaø leã baùnh maët traêng. Cuõng nhö coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ khaùc, ngöôøi Hoa ôû Malaysia coi ngaøy Teát aâm lòch laø moät leã hoäi thieâng lieâng. Hoï cuõng giöõ ñöôïc caùc tuïc leä truyeàn thoáng nhö ñoaøn tuï trong böõa côm giao thöøa ñoùn naêm môùi, cha meï möøng tuoåi cho con caùi baèng tieàn, con chaùu chuùc söùc khoûe cho oâng baø, cha meï. Ngöôøi ta coøn coù tuïc raéc boät vaøo nhau ñeå caàu may maén trong naêm. Moïi ngöôøi trong gia ñình aên maëc nhöõng boä quaàn aùo ñeïp nhaát ñi thaêm vieáng beø baïn, leân chuøa cuùng Phaät, caàu may, ñi thaêm moà maû cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Nhöõng nghi leã ñoù keùo daøi suoát töø moàng moät teát ñeán raèm thaùng gieâng. Ñeâm raèm thaùng gieâng laø ñænh cao nhaát cuûa leã hoäi, goïi laø Chop Goh Mel, cuõng laø ñeâm keát thuùc. Leã baùnh maët traêng vôùi ñuû loaïi baùnh ngoït vaø hoa quaû cuøng vôùi voâ soá kieåu loaïi ñeøn loàng ñeå treû em phaù coã döôùi traêng vaø röôùc ñeøn. Ngaøy hoäi aáy khoâng chæ haáp daãn con treû maø laø ngaøy sung söôùng cuûa moïi löùa tuoåi ngöôøi Hoa. Ñoái vôùi ngöôøi AÁn soáng ôû Malaysia thì leã hoäi lôùn nhaát laø leã Deepvali – leã hoäi aùnh saùng. Ñoù laø leã hoäi cuûa ngöôøi Hindu ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 10 hay thaùng 11 theo lòch rieâng cuûa hoï. Hoäi naøy nhaèm

1172 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM töôûng nhôù tôùi vò thaàn Krism trong thaàn thoaïi cuûa ngöôøi Hindu, laø bieåu töôïng söï chieán thaéng cuûa caùi thieän ñoái vôùi caùi aùc, cuûa aùnh saùng ñoái vôùi ñeâm toái. Trong leã aáy nhöõng ngöôøi Hindu caàu nguyeän ôû gia ñình, thaêm hoûi baïn beø vaø hoï haøng, baø con. Ban ñeâm hoï thaép ñeøn saùng trong nhaø ñeå xua ñuoåi boùng toái. Ngöôøi Hindu coøn coù moät leã khaùc khaù noåi tieáng laø leã Thaipusam - leã saùm hoái ñeå töôûng nhôù ngaøy sinh cuûa vò thaàn Subramanya. Leã naøy vaøo thaùng thöù 10 theo lòch Hindu. Vaøo ngaøy naøy, ñeå toû roõ söï aên naên hoái loãi vaø bieát ôn cuûa mình, nhöõng ngöôøi moä ñaïo töï haønh haï thaân theå, laøm cho gaày moøn, tieàu tuïy. Ñaây laø moät trong nhöõng leã hoäi toân giaùo quan troïng cuûa ngöôøi Hindu.

Ngoaøi ra, tuy khoâng coù nhieàu ngöôøi theo ñaïo Thieân chuùa, song ngaøy leã Noel cuõng trôû thaønh moät ngaøy hoäi phoå bieán ôû Malaysia. Ngaøy naøy, caùc nhaø thôø Thieân chuùa ñöôïc trang hoaøng loäng laãy. Leã Noel ôû ñaây mang tính chaát moät ngaøy leã hoäi roäng raõi vôùi nhöõng cuoäc lieân hoan cho treû em, vui chôi tröng dieän cuûa thanh nieân, hôn laø moät nghi leã mang tính toân giaùo thuaàn tuùy. Do söï ña daïng veà caùc daân toäc toàn taïi treân maûnh ñaát naøy neân ôû Malaysia leã hoäi cuõng dieãn ra quanh naêm nhö ôû moät soá nöôùc Ñoâng Nam Aù khaùc. Moãi moät daân toäc, baèng nhöõng phong tuïc, taäp quaùn vaø tín ngöôõng rieâng ñaõ goùp phaàn vaøo böùc tranh vaên hoùa chung cuûa Malaysia. Leâ Hoàng Lyù

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1173

LEÃ HOÄI ÔÛ MYANMAR

N

aèm ôû phaàn taây baéc cuûa baùn ñaûo Trung AÁn beân bôø vònh Bengan, nöôùc coäng hoøa Myanmar laø moät quoác gia Ñoâng Nam AÙ coù dieän tích 676.552 km2, daân soá 42.510.537 ngöôøi (2003). Ngöôøi Myanmar soáng chuû yeáu baèng ngheà noâng vôùi 70% daân soá soáng ven caùc doøng chaûy vaø ñoàng baèng cuûa nhöõng con soâng lôùn. Gioáng nhö nhieàu quoác gia Ñoâng Nam AÙ khaùc, Myanmar laø moät ñaát nöôùc ña daân toäc (gaàn 70 daân toäc). Trong ñoù ngöôøi Mieán chieám ña soá (68%), coøn laïi laø caùc daân toäc khaùc nhö Karen, San, Trin, Cachin ... Thuû ñoâ cuûa Myanmar laø Yangon (tröôùc ñaây laø Rangoon). Ñaát nöôùc naøy cuõng laø nôi maø vai troø cuûa Phaät giaùo chieám öu theá trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi daân. Nôi ñaây noåi tieáng vôùi nhöõng ngoâi chuøa vaøng vaø neân ñöôïc meänh danh laø “ñaát nöôùc chuøa vaøng”, vôùi söï phaùt trieån maïnh cuûa ñaïo Phaät. Phaät giaùo aên saâu vaøo tieàm thöùc cuûa ngöôøi daân, vaøo ñôøi soáng vaên hoùa, chính trò vaø xaõ hoäi cuûa caû nöôùc. Vì vaäy, leã hoäi ôû Myanmar cuõng nhuoám maøu Phaät giaùo. Tuy nhieân moãi daân toäc ôû quoác gia ña daân toäc naøy ñeàu

giöõ ñöôïc khaù nhieàu phong tuïc thuù vò nhö caùc tuïc khi sinh con cuûa ngöôøi Mieán, ngöôøi Karen... Roùt röôïu ñaët teân con cuûa ngöôøi Khasi, ñaäp tröùng ñoaùn teân cuûa ngöôøi Sinteng, ñaët teân tröôùc so vôùi ma cuûa ngöôøi Kachin, cöa raêng, nhuoän raêng, xuyeân tai... cuûa caùc daân toäc khaùc laø caû moät kho taøng vaên hoùa phong phuù. Ngöôøi Mieán coù moät leã hoäi lôùn laø Hoäi nöôùc (Tingian), cuõng lôùn nhö Teát Nguyeân Ñaùn ñoái vôùi ngöôøi Vieät. Hoäi naêm môùi naøy ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy moàng 1 thaùng Ñagu theo caùch tính lòch cuûa ngöôøi Mieán (khoaûng nöûa ñaàu thaùng 4 döông lòch). Ñaây laø moät leã hoäi chung cuûa toaøn quoác maø trong ñoù coøn löu giöõ ñöôïc raát nhieàu truyeàn thoáng coå xöa. Ngöôøi Mieán coù nhieàu truyeàn thuyeát ñeå giaûi thích nguoàn goác cuûa hoäi naøy. Taát caû nhöõng truyeàn thuyeát aáy ñeàu lieân quan ñeán caùc vò thaàn trong heä thoáng thaàn thoaïi cuûa AÁn Ñoä vôùi nhöõng noäi dung voâ cuøng haáp daãn. Ngaøy môû ñaàu cuûa naêm môùi laø khi baét ñaàu cuoäc du ngoaïn döôùi haï giôùi cuûa thaàn Thagyamin, vò thaàn maø theo truyeàn thuyeát ñaõ giuùp loaøi

1174 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ngöôøi coù maët trôøi ñeå söôûi aám vaø coù aùnh traêng ñeå chieáu saùng ban ñeâm. Thôøi gian cuûa ngaøy hoäi daøi ngaén cuõng tuøy thuoäc vaøo söï döøng laïi cuûa vò thaàn naøy döôùi haï giôùi. Muoán bieát ñöôïc ñieàu ñoù phaûi nhôø ñeán caùc nhaø chieâm tinh ñoaùn ñònh vaø thoâng baùo cho daân chuùng caû nöôùc bieát. Ñoù thöôøng laø khoaûng nöûa ñeâm veà saùng ngaøy moàng 1 thaùng gieâng theo lòch Mieán. Khi thaàn xuaát hieän thì haøng loaït tieáng ñaïi baùc noå baùo hieäu, sau ñoù taát caû daân chuùng môû toang caùc cöûa roài ñoå ra ñöôøng. Moãi ngöôøi tay böng moät bình nöôùc ñaày trong ñoù coù thaû ngoïn laù thabye töôïng tröng cho caønh loäc ñaàu naêm. Sau khi khaán vaùi hoï ñoå bình nöôùc xuoáng ñaát vaø caûm thaáy nheï nhoõm sung söôùng. Saùng moàng 1, moïi ngöôøi giaø treû trai gaùi ñoäi nöôùc leân chuøa thaêm hoûi caùc vò sö saõi, laøm leã vaø muùc nöôùc taém cho töôïng Phaät vaø teù nöôùc chuùc möøng nhau. Trai gaùi ñuøa nghòch teù nöôùc vaøo nhau raát vui veû. Khaép nôi ngöôøi ta ñi dieãu haønh, bieåu dieãn, nhaûy muùa hoø heùt, ca haùt raát vui veû. Coù nhieàu tuïc leä coå nhö thaû chim, thaû caù, thaùo caøy môû aùch cho traâu boø vaø cho chuùng aên ngon, nghæ ngôi... Cöù nhö vaäy, söï töng böøng naùo nhieät cuûa leã hoäi ñöôïc dieãn ra trong ba, boán ngaøy. Lieân quan ñeán leã Phaät, ngoaøi dòp naêm môùi naøy ngöôøi Mieán moä Phaät coøn leân chuøa 4 laàn trong moãi thaùng vaøo caùc ngaøy moàng 1, moàng

8, 15 vaø 23, goïi laø Ubone. Trong ñoù quan troïng hôn caû laø hai ngaøy moàng 1 vaø 15. Töø toái hoâm tröôùc caùc ngaøy ñoù, nhöõng ngöôøi giaø ñaõ ñi quanh caùc xoùm ngoõ goõ chieâng Kyidi baùo cho moïi ngöôøi bieát. Nghe thaáy tieáng chieâng Kyidi laø caùc gia ñình mang thöùc aên, xoong noài leân chuøa. Taïi ñaây hoï döïng leàu nguû vaø ñôïi ñeán hoâm sau naáu thöùc aên cuùng döôøng caùc nhaø sö trong chuøa. Sau ñoù cuøng tuïng kinh, nghe nhöõng lôøi daïy cuûa Phaät vaø thaêm hoûi nhau roài trôû veà nhaø. ÔÛ caùc laøng queâ Myanmar, vaøo caùc thaùng Tañoongmoân, Nañoâ sau khi thu hoaïch xong ngöôøi ta toå chöùc hoäi möøng gaïo môùi. Ngöôøi ta taëng quaø cho caùc nhaø sö, laøm baùnh tamaneø ñeå môøi baïn beø. Ñeâm hoâm laøm baùnh thöïc söï laø moät ñeâm hoäi vì moïi ngöôøi tuï taäp ôû ñaây cuøng laøm, cuøng troø chuyeän, huùt thuoác, uoáng traø, aên traàu vaø ñôïi baùnh Tamaneø. Ñoù laø moät loaïi baùnh laøm töø gaïo neáp troän döøa thaùi moûng cuøng göøng, toûi, haït tieâu, vöøng taïo ra höông vò thôm ngon, haáp daãn. Khi baùnh chín, ngöôøi ta môøi baïn beø, taëng caùc sö treân chuøa, bieáu baø con thaân thích. Vaøo thaùng Tañoongmoân caùc Phaät töû cöû haønh hoäi Tavañentha nhaèm nhaéc laïi söï kieän ñöùc Phaät giaûng kinh cho meï laø hoaøng haäu Maya. Truyeàn thuyeát keå veà nhöõng böôùc chaân khoång loà cuûa Phaät ñi döôùi taàng trôøi vaø caùc naùt (thaàn) ôû

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1175 nhieàu taàng khaùc cuøng tuï hoäi ñeå ñoùn nghe ngaøi giaûng kinh. Ngaøi ñeán taàng trôøi Tavañentha baèng ba böôùc chaân kyø dieäu, coøn khi trôû veà laïi ñi baèng moät chieác thang loäng laãy gheùp baèng vaøng, baïc vaø ngoïc quí. Vaøo ngaøy hoäi naøy, ngöôøi ta dieãn laïi chuyeán ñi thuyeát phaùp vaø chuyeán veà cuûa Phaät. Hoï laøm moät caùi beä cao tôùi 20m, treân beä döïng moät caùi Piathaùt cao baûy taàng ñöôïc trang hoaøng röïc rôõ thu nhoû daàn leân. Ngöôøi ta laøm hai loái ñi töø chaân beä leân ñænh vaø ngöôïc laïi. Ba ngaøy hoäi ñöôïc toå chöùc chung quanh beä naøy vaø dieãn ra vaøo ban deâm. Beä thaùp ñöôïc thaép saùng röïc rôõ. Ngöôøi ta taäp trung quanh thaùp. Moät töôïng Phaät trong tö theá ngoài, ñaët trong moät coã xe nhoû ñöôïc töø töø keùo leân ñænh thaùp tröôùc söï chöùng kieán cuûa moïi ngöôøi. Cuøng vôùi töôïng Phaät coøn coù töôïng cuûa nhieàu vò thaàn khaùc vôùi nhieàu loaïi trang phuïc lung linh trong aùnh ñeøn saùng ñang töø töø nhích daàn leân ñænh. Tôùi ñænh cao nhaát töôïng tröng cho taàng trôøi Tavañentha, xe döøng laïi vaø buoåi thuyeát phaùp ñöôïc dieãn laïi baèng moät gioïng noùi caát leân giaûng moät baøi kinh thuyeát phaùp cuûa Phaät. Ngaøy thöù nhaát vaø thöù hai coã xe ôû nguyeân treân ñænh beä ñoù. Tôùi ngaøy thöù ba, tröôùc ñoâng ñuû moïi ngöôøi tham döï, ngöôøi ta keùo xe xuoáng vôùi moät nghi thöùc long troïng chaäm raõi.

Vaøo nhöõng ngaøy hoäi, thieän nam tín nöõ daâng taëng nhieàu phaåm vaät cho caùc sö saõi. Phaåm vaät tröôùc khi cuùng döôøng caùc sö ñöôïc röôùc ñi voøng quanh beä thaùp theo ñöôøng ngoaèn ngoeøo. Ngöôøi ta laøm nhöõng toøa kieán truùc tinh xaûo, nhieàu maøu saéc baèng tre ñöôïc ñan keát raát tæ mæ, duøng ñoøn khieâng trong khoâng khí töng böøng cuûa ñaùm ñoâng ca haùt, nhaûy muùa roài môùi ñem cung tieán vaøo caùc chuøa. Trong hoäi coøn coù caây Pañetha laø moät thöù caây huyeàn thoaïi moïc ôû ñaûo Baéc bieån Thamodaya. Treân caønh caây ngöôøi ta treo ñuû loaïi haøng hoùa saün coù ôû ñòa phöông. Beân goác caây ñoù laø nhöõng ñoaøn ngöôøi taïo thaønh ñaùm röôùc oàn aøo, vui veû ñi laøm naùo ñoäng caû vuøng roài röôùc vaøo chuøa laáy caùc thöù treân caây taëng cho nhaø chuøa. Ngöôøi coù cuûa thì daâng leân chuøa nhöõng caây baïc (caønh caây ñính nhöõng ñoàng tieàn ñöôïc goùi trong giaáy baïc treo leân). Ngoaøi caùc sinh hoaït vaên ngheä coøn coù troø dieãn Naga. Naga laø con roàng teát baèng tre ngoaøi phuû giaáy moûng. Con roàng ñoù goàm nhöõng voøng trong pheát giaáy vaøo thaân, coù tay caàm noái vôùi nhau daøi tôùi 30m do nhieàu ngöôøi khieâng. Thaân roàng maøu traéng, ñaàu vaø haøm maøu ñoû. Roàng ñöôïc uoán löôïn quanh vaø tieán veà phía chuøa trong tieáng coå vuõ cuûa ñaùm ñoâng.

1176 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM Ngaøy thöù ba, khi keát thuùc hoäi, vaøo buoåi saùng ngöôøi ta haï töôïng Phaät khoûi toøa kieán truùc vaø röôùc Phaät ñi khaép laøng, khaép phoá. Caùc nhaø sö xeáp haøng laëng leõ ra khoûi chuøa mang theo baùt khaát thöïc. Vaøo ngaøy naøy daân chuùng cuùng döôøng caùc sö saõi raát nhieàu. Hoäi Kashoâun laø ngaøy hoäi vaøo ñaàu thaùng 2 theo lòch Mieán, laø leã kyû nieäm ngaøy ñaûn sinh cuûa ñöùc Phaät. Vaøo ngaøy naøy ngöôøi ta thöôøng vaåy nöôùc leân töôïng Phaät ôû caùc chuøa, töôùi nöôùc cho caùc caây boà ñeà. Daân chuùng thì ñem höông hoa, vaät phaåm leân chuøa tuïng kinh nieäm Phaät. Hoäi Tadinjut hay coøn goïi laø hoäi ñeøn, hoäi löûa laø moät leã hoäi ñaëc saéc cuûa ngöôøi Mieán. Hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy traêng troøn thaùng baûy theo lòch Mieán (thaùng 10 duông lòch). Ñoù laø thôøi gian chaám döùt muøa möa. Truyeàn thuyeát keå raèng ñoù laø luùc Phaät giaùng traàn neân moïi ngöôøi ñoát ñeøn thaép saùng ñeå soi ñöôøng cho ñöùc Phaät. Ñeøn hoa ñöôïc giaêng keát ôû khaép moïi nôi vôùi ñuû kieåu loaïi khaùc nhau laøm cho laøng xoùm phoá phöôøng thay ñoåi haún. Ñaëc bieät gaây aán töôïng laø ôû Yangon, taïi ngoâi chuøa Sueâdagon. Ngoâi chuøa ñoà soä naøy ñöôïc treo ñeøn keát hoa töø chaân tôùi ñænh bieán thaønh moät thaùp ñeøn röïc rôõ vaøo ban ñeâm. Caùc chuøa khaùc cuõng ñöôïc chaêng ñeøn nhö vaäy neân daân chuùng döï hoäi

nhö ñöôïc thaáy moät khung caûnh huy hoaøng cuûa thieân ñöôøng trong ñeâm. Ngöôøi ta vui chôi nhaûy muùa chung quanh caùc ngoâi chuøa röïc rôõ naøy. Caùc gia ñình cuõng thaép ñeøn röïc saùng, treân ñöôøng ñi cuõng ñöôïc ñaët ñeøn ôû khaép nôi. Ñeøn ñöôïc thaû troâi theo doøng nöôùc thaønh haøng ngaøn ñoám saùng troâi giöõa doøng nöôùc. Coøn raát nhieàu nhöõng ngaøy hoäi khaùc dieãn ra trong naêm cuûa ngöôøi Mieán nhö hoäi Vajoâi vaøo thaùng Vajoâi (thaùng tö lòch Mieán) nhaèm kyû nieäm laàn giaûng ñaïo ñaàu tieân cuûa ñöùc Phaät veà boán chaân lyù cuûa ñaïo Phaät (Töù dieäu ñeá). Hoäi Tajaunñain hay coøn goïi Tajaunmoun (thaùng 8 lòch Mieán) laø ngaøy hoäi maø daân chuùng cuùng döôøng nhieàu vaät phaåm leân chuøa. Ngaøy hoäi naøy laø ngaøy caùc coâ gaùi ñöôïc gaëp gôõ vôùi nhöõng chaøng trai cuûa mình sau ba thaùng hoï phaûi vaøo chuøa hoïc taäp theo tuïc leä. Coøn hoäi Htamane Hto ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 11 (theo lòch Mieán) laø leã hoäi sau muøa gaët, coù yù nghóa nhö hoäi côm môùi ôû moät soá daân toäc khaùc. Vaøo ngaøy naøy ngöôøi ta laøm baùnh Htamane baèng gaïo neáp troän döøa thaùi nhoû vôùi göøng, daàu vaø vöøng. Ngöôøi ta taäp trung ôû moät gia ñình ñeå cuøng naáu baùnh. Moãi ngöôøi moät vieäc trong khoâng khí ñaàm aám vui veû vaø hoøa thuaän. Baùnh naøy ñöôïc ngöôøi daân ñem leân chuøa bieáu caùc sö saõi vaø ñeå boá thí cho ngöôøi ngheøo.

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1177 Hoäi cuoái cuøng trong naêm theo lòch Mieán laø hoäi Tabaun ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 12. Theo truyeàn thuyeát, hoäi ñeå kyû nieäm hai anh em thaàn Tabaun trong thaàn thoaïi Mieán. ÔÛ ngaøy hoäi naøy ngöôøi ta thoûa söùc aên uoáng vaø vui ñuøa cho boõ nhöõng ngaøy phaûi kham khoå trong naêm. Coù theå noùi, vôùi moät neàn vaên minh Phaät giaùo coù töø laâu ñôøi ngöôøi Myanmar gaén lieàn haàu heát nhöõng leã hoäi cuûa mình vôùi chuøa vaø Phaät. Tính chaát Phaät giaùo aên saâu vaøo

yù thöùc cuûa taát caû moïi ngöôøi vaø leã hoäi naøo cuõng mang ñaäm maøu saéc Phaät giaùo. Nhöõng ngaøy hoäi Phaät giaùo ôû ñaây bao truøm leân toaøn boä quoác gia, bao truøm leân caùc daân toäc. Daãu raèng caùc daân toäc khaùc khoâng phaûi laø ngöôøi Mieán cuõng coù nhöõng leã hoäi rieâng cuûa mình. Song tính chaát Phaät giaùo cuõng aûnh höôûng saâu saéc trong caùc leã hoäi cuûa hoï. Ñoù cuõng laø neùt ñaëc tröng cuûa vaên hoùa Myanmar. Leâ Hoàng Lyù

LEÃ HOÄI ÔÛ THAÙI LAN

V

öông quoác Thaùi Lan laø quoác gia Ñoâng Nam AÙ naèm treân baùn ñaûo Trung AÁn vaø Malaya. Thaùi Lan coù dieän tích 513.115km2 vôùi daân soá khoaûng 64.265.276 ngöôøi (2003), thuû ñoâ laø Bangkok. Ñuùng nhö teân goïi Thaùi Lan (Thailand ñaát cuûa ngöôøi Thaùi), ôû ñaây ngöôøi Thaùi chieám ña soá trong hôn 15 daân toäc cö truù treân maûnh ñaát naøy. Ngoân ngöõ chính thöùc laø tieáng Thaùi vaø gioáng nhö ôû Myanmar, ñaïo Phaät laø toân giaùo chieám öu theá. Ngöôøi Thaùi chieám 80% daân soá caû nöôùc, coøn laïi laø caùc coäng ñoàng

daân toäc cuûa caùc nöôùc laùng gieàng nhö Laøo, Malaysia, Myanmar, Vieät Nam... (khoaûng 15%) caùc daân toäc thieåu soá soáng ôû bieân giôùi ThaùiMalaysia, Trung Quoác, Myanmar nhö ngöôøi Karen, ngöôøi Akha, Lisu... (chieám khoaûng 5% daân soá). Cuøng chòu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa AÁn-Hoa vaø vaên hoùa baûn ñòa Ñoâng Nam AÙ, vaên hoùa Thaùi Lan noùi chung vaø leã hoäi cuûa ngöôøi Thaùi noùi rieâng ñeàu mang ñaäm nhöõng tín ngöôõng Phaät giaùo vaø tín ngöôõng baûn ñòa cuûa moät cö daân noâng nghieäp troàng luaù nöôùc. Coäi nguoàn

1178 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM cuûa nhöõng tín ngöôõng baûn ñòa aáy laø nhöõng nghi leã caàu muøa, nghi leã phoàn thöïc vaø thôø cuùng caùc vò thaàn linh thieâng cuûa nhaø noâng nhö thaàn ñaát, thaàn soâng, thaàn luùa... Teát coå truyeàn cuûa ngöôøi Thaùi coù hai ngaøy, ñoù laø Trut Thay vaø Trut Songkran. Trong ñoù Trut Thay laø leã chính thöùc, caùc nhaø sö phaùt buøa cho moïi ngöôøi ñeå choáng laïi caùc aùc thaàn vaø ruûi ro. Leã naøy khoâng phoå bieán baèng teát Songkran. Teát naøy rôi vaøo ñaàu thaùng tö döông lòch haèng naêm. Truyeàn thuyeát chung quanh ngaøy teát naøy ñöôïc theâu deät khaù thuù vò. Ngöôøi ta keå raèng, xöa coù moät oâng vua thaàn kyø coù moät baø vôï xinh ñeïp sinh ñöôïc 12 ngöôøi con gaùi. Khi baø vôï sinh coâ gaùi thöù nhaát, oâng veõ hình con chuoät vaø ñaët teân con theo nghóa laø ngöôøi baûo hoä chuoät. Con chuoät vöøa veõ laäp töùc bieán thaønh con chuoät thaät ñeå chôi cuøng coâ gaùi. Hoaøng haäu sinh coâ thöù hai thì nhaø vua veõ hình con boø vaø laïi xaûy ra chuyeän töông töï nhö treân. Cöù nhö vaäy nhaø vua sinh ñöôïc 12 ngöôøi con gaùi, moãi coâ ñeàu trôû thaønh ngöôøi baûo hoä cho con vaät mang teân naêm sinh cuûa mình. Sau ñoù moät thôøi gian nhaø vua quyeát ñònh rôøi boû maët ñaát ñeå leân trôøi. Song baát ngôø trôøi noåi traän cuoàng phong vaø saám seùt cheùm ñöùt ñaàu nhaø vua bay tôùi moät vuøng ñaát xa xoâi. Nhöõng ngöôøi troâng thaáy khoâng ai bieát laø ñaàu cuûa ai. Nhöng khi 12

coâ coâng chuùa ñeán xem thì nhaän ra ñoù laø ñaàu cha mình beøn ñem veà. Caùc coâ thoûa thuaän moãi ngöôøi seõ giöõ ñaàu cha moät naêm,chieác ñaàu aáy ñöôïc goïi laø Songkran. Töø ñaáy khi coâng chuùa naøy chuyeån chieác ñaàu cuûa cha cho coâng chuùa kia thì maët trôøi cuõng böôùc sang naêm môùi, naêm môùi ñoù ñöôïc goïi laø Songkran. Teát Songkran keùo daøi töø 3 ñeán 4 ngaøy, coøn ôû mieàn baéc Thaùi Lan thì keùo tôùi 5 hoaëc 6 ngaøy vaø ñöôïc goïi laø Pimaêng (teù nöôùc). Trong dòp ñoù, ngaøy ñaàu tieân laø ngaøy chuaån bò vaø ñem thöùc aên leân chuøa, möøng bieáu quaø cho nhöõng ngöôøi cao tuoåi. Tröôùc ñaây coøn giöõ ñöôïc tuïc ñaët ñoà aên noùng vaøo oáng tre, oáng nöùa buoäc vaøo caây ñeå cho caùc coâ hoàn lang thang cuøng höôûng, khaép nôi noå suùng ñuoåi ma. Ngöôøi ta taém giaët, goäi ñaàu, doïn deïp nhaø cöûa ñeå ñoùn naêm môùi. Ngaøy thöù hai laø ngaøy caùc gia ñình ñem caùt tôùi saân chuøa ñeå laøm thaønh nhöõng hình Chedi (thaùp cuûa Phaät giaùo) roài sau ñoù mang caùt raûi khaép khu vöïc chuøa. Ngoaøi ra vaøo ngaøy naøy ngöôøi ta coøn coù tuïc phoùng sinh caùc loaøi vaät ñeå laøm phuùc vaø tích theâm coâng ñöùc. Ngaøy tieáp theo laø ngaøy ngöôøi ta daâng thöùc aên leân caùc sö, ñem nöôùc thieâng ñi taém cho caùc töôïng Phaät vaø khaép nôi moïi ngöôøi töng böøng teù nöôùc vaøo nhau caàu chuùc cho naêm môùi.

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1179 Ngaøy thöù tö laø ngaøy ñi thaêm hoûi chuùc tuïng laãn nhau, ngöôøi daân ñeán thaêm caùc nhaø sö, con caùi ñeán thaêm boá meï, hoïc troø ñeán thaêm thaày. Chuû nhaø vaåy nöôùc thieâng vaøo khaùch vôùi yù nghóa ban phuùc. Trong nhöõng ngaøy naøy vaø sau ñoù, ngoaøi caùc nghi leã laø söï töng böøng naùo nhieät cuûa cuoäc teù nöôùc dieãn ra ôû khaép moïi nôi. Tuïc naøy ñaëc bieät soâi noåi ôû vuøng ñoâng baéc Thaùi Lan, nôi khí haäu aûnh höôûng nhieàu cuûa khí haäu luïc ñòa: khoâ, ít möa. ÔÛ ñaây coù nhöõng ñaùm röôùc cuûa caùc coâ gaùi xinh ñeïp trong leã phuïc daân toäc, ñeo caùc loï nöôùc thôm baèng baïc nhaûy muùa vaø coøn coù nhieàu troø chôi coå truyeàn khaùc. Heä thoáng leã hoäi caàu muøa cuûa ngöôøi Thaùi cuõng laø caùc leã hoäi raát phong phuù. Nhöõng leã naøy dieãn ra suoát moät chu kyø sinh tröôûng cuûa caây luùa. Vaøo thôøi kyø baét ñaàu vuï caøy caáy trong naêm thì ngöôøi noâng daân coù nghi leã caøy ruoäng. Leã naøy ñöôïc tieán haønh ngay taïi ruoäng. Ngöôøi ta döïng moät caùi mieáu taïm treân ñoù baøy leã vaät ñôn giaûn goàm höông hoa vaø caùc thöù coù trong böõa aên haèng ngaøy. Hoï laøm leã caàu khaán thaàn linh giuùp ñôõ ñeå muøa maøng ñöôïc töôi toát, möa thuaän gioù hoøa, ñöôïc muøa... Sau ñoù hoï caøy maûnh ruoäng. Hoaøng gia cuõng tieán haønh nghi leã naøy raát long troïng. Khoaûng thaùng 9, thaùng 10 aâm lòch, khi caây luùa ngaäm ñoøng, ngöôøi

ta choïn ngaøy giôø ñeå laøm leã caàu nöõ thaàn luùa. Leã vaät goàm cam, chuoái vaø nhöõng khuùc mía tieän goùi trong laù chuoái. Leã ñöôïc tieán haønh ngay treân ruoäng vaøo khoaûng 3 ñeán 5 giôø chieàu. Leã vaät ñöôïc ñaët vaøo moät caùi roå nhoû baèng tre. Trong roå coøn coù caû phaán, nöôùc hoa vaø löôïc chaûi toùc. Roå naøy ñöôïc treo treân moät caùi coät, phaán vaø nöôùc hoa ñöôïc raéc treân laù luùa, khi raéc ngöôøi ta laøm ñoäng taùc nhö chaûi toùc vaø trang ñieåm cho nöõ thaàn. Laøm xong nghi leã aáy ngöôøi ta khaán raèng hieän giôø nöõ thaàn luùa ñang mang thai, leã vaät cho nöõ thaàn ñeå nöõ thaàn vui söôùng khoûe maïnh, sinh saûn ñöôïc thaät nhieàu. Sau khi leã keát thuùc ngöôøi ta coøn döïng moät caùi loàng hình tam giaùc baèng tre ñan goïi laø Chaleo vôùi yù nghóa ñuoåi ma quæ vaø caùc loaøi suùc vaät ñeán phaù. Chaleo cuõng laø daáu hieäu baùo cho nhöõng ngöôøi khaùc bieát luùa ñang ngaäm ñoøng khoâng ñöôïc pheùp cho thuyeàn beø gia suùc ñi qua haïi luùa. Böôùc vaøo muøa gaët laïi soâi ñoäng bôûi haøng loaït caùc leã hoäi môøi nöõ thaàn luùa veà nhaø. Khi luùa ñaõ chuyeån heát veà, ngöôøi ta ra ñoàng nhaët nhöõng boâng luùa rôi vaõi bieåu hieän cuûa vieäc môøi nöõ thaàn luùa veà nhaø. Trong luùc ñi nhaët ngöôøi ta khaán: “OÂi nöõ thaàn luùa, ngöôøi haõy tôùi vaø vaøo nhaø kho, ñöøng ñi laïc ñöôøng treân ñoàng maø chuoät caén chim tha. Xin nöõ thaàn haõy veà nôi sung söôùng, haõy nuoâi soáng con chaùu cuûa ngöôøi.” Luùa nhaët

1180 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM ñöôïc naøy ñöôïc coi nhö laø linh hoàn cuûa caây luùa, ñöôïc caát vaøo kho cuøng thoùc gioáng ñeå ñeán vuï sau. ÔÛ nhieàu nôi, nghi leã môøi hoàn luùa hay hoàn nöõ thaàn luùa ñöôïc toå chöùc raát coâng phu. Ngöôøi ta laáy laù chuoái boïc moät boïc baùnh luoäc maøu ñoû, moät boïc baùnh maøu traéng, moät boïc baùnh tai voi laøm baèng boät gaïo neáp, moät buoàng chuoái, moät quaû tröùng luoäc, moät naém côm hôùt treân maët noài, moät boä quaàn aùo môùi baèng vaûi boâng hay luïa. Choïn giôø toát ngöôøi ta ra ñoàng traûi boä quaàn aùo leân maët ñaát roài ñaët ñoà cuùng leân, laáy rôm keát thaønh moät hình ngöôøi nhoû, vöøa giô hình ngöôøi ñoù leân vöøa khaán: “Ngöôøi ñaõ ñem laïi naéng möa cho ruoäng ñoàng suoát caû vuï, nay môøi ngöôøi trôû veà boùng maùt cuûa saân ñaäp, cuûa nhaø.” Sau ñoù, ngöôøi ta ñem boä quaàn aùo vöøa ñaët ñoà cuùng veà phuû leân ñoáng luùa vöøa gaët, roài caàm caùi hình noäm rôm leân. Moät leã cuùng nöõa ñöôïc tieán haønh taïi saân ñaäp luùa. Leã ôû saân ñaäp luùa ñöôïc tieán haønh baèng caùch döïng ôû ñoù moät choøi leã vaø saép xeáp moät choã ñeå töôïng Phaät, moät choã daønh cho caùc vò sö. Choøi laøm baèng tre, lôïp rôm, ñoâi khi coøn maéc caùc boâng luùa vaøo choøi nhö caønh hoa ruû xuoáng. Thoùc cuûa nöõ thaàn ñöôïc boû vaøo moät chieác bình baøy leân choøi nhö ñoà leã. Ñeán giôø leã caùc vò sö ñoïc kinh, vaåy nöôùc thieâng leân thoùc cuûa nöõ thaàn luùa vaø thoùc gioáng. Ñeán ñaây nghi leã ñaõ xong vaø ngöôøi ta aên

uoáng vui chôi taïi saân ñaäp. Nghi leã cuoái cuøng laø leã ñoùng kho thoùc khi ñaõ cho thoùc vaøo kho. Ngöôøi ta bôùt laïi ôû saân ñaäp moät baùt thoùc ñeå laøm leã ñoùng cöûa kho. Ngöôøi haønh leã phaûi laø ngöôøi tuoåi thìn (con roàng), vì ngöôøi ta quan nieäm laø roàng khoâng laøm haïi muøa maøng. Leã vaät goàm baùnh giaày, tröùng, côm xôùi ôû phaàn treân noài. Trong khi ngöôøi laøm leã, nhöõng ngöôøi khaùc laáy thìa xuùc soá thoùc treân saân vaøo moät chieác baùt. Vöøa xuùc vöøa khaán nöõ thaàn luùa ban cho hoï thaät nhieàu luùa ñeå khoâng bao giôø xuùc heát, ñong heát. Khi thoùc ñaõ ñaày baùt ngöôøi ta ñoå baùt thoùc aáy vaøo kho coi nhö thoùc cuûa nöõ thaàn luùa. Ñaây chæ laø nhöõng nghi leã chính phoå bieán ôû nhieàu nôi. Ngoaøi ra suoát trong chu kyø sinh tröôûng cuûa caây luùa coøn coù raát nhieàu nhöõng nghi leã phong phuù khaùc. ñieàu naøy chöùng toû vieäc troàng luùa vaø saûn xuaát thoùc gaïo laø moät truyeàn thoáng raát laâu ñôøi cuûa ngöôøi Thaùi. Noù cuõng phuø hôïp vôùi moät ñaát nöôùc maø 44% dieän tích laõnh thoå laø ñoàng baèng saûn xuaát luùa gaïo. Ngoaøi caùc heä thoáng leã hoäi treân ñaây, trong naêm ngöôøi Thaùi coøn coù caùc leã hoäi khaùc nhö sau: – Leã Phra Buhdha Bhat vaøo nhöõng ngaøy traêng troøn thaùng ba aâm lòch (theo lòch Thaùi cuõ). Ñaây laø ngaøy hoäi haønh höông theo daáu chaân

VUØNG ÑOÂNG NAM AÙ  1181 Phaät cuûa caùc tín ñoà Phaät giaùo. – Leã Visakha Bucha toå chöùc vaøo thaùng 6 aâm lòch trong nhöõng ngaøy traêng troøn ñeå kyû nieäm ngaøy sinh, ngaøy giaùc ngoä, ngaøy ñöùc Phaät nhaäp Nieát-baøn. – Leã Asalaha Bucha laø leã kyû nieäm baøi thuyeát phaùp ñaàu tieân cuûa ñöùc Phaät cho naêm moân ñeä ñaàu tieân. Leã naøy ñöôïc toå chöùc vaøo giöõa thaùng 8 aâm lòch (thaùng 7 döông lòch). – Leã hoäi Tod Kathin laà leã daâng aùo vaø nhöõng vaät duïng haèng naêm cho caùc vò sö. Nhöõng leã vaät naøy ñöôïc phuï nöõ gaùnh leân chuøa. Vaøo dòp naøy trai gaùi cuõng toå chöùc hoø haùt, nhaûy muùa, ñua thuyeàn. Thôøi gian toå chöùc leã hoäi vaøo khoaûng thaùng 11, 12 aâm lòch (thaùng 10, 11 döông lòch). – Leã hoäi Thet Mahachat laø dòp leã maø ngöôøi ta nhaân ñoù ñoïc hay keå veà cuoäc ñôøi cuûa hoaøng töû Wetsandon, laø kieáp sinh cuoái cuøng cuûa Phaät treân traàn theá. ÔÛ caùc ñoâ thò ngöôøi ta coøn döïng caùc ñoaïn kòch dieãn taû laïi quaù trình ñoù. Leã hoäi naøy ñöôïc toå chöùc vaøo dòp keát thuùc ba thaùng tuaàn chay truyeàn thoáng. – Leã hoäi Phra Pathom Chedi laø leã hoäi haønh höông toân giaùo, ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 12 aâm lòch. Tín

ñoà haønh höông tôùi caùc chuøa lôùn coù Phra Ñhatuchedi, moät kieán truùc hình thaùp ñeïp ñeõ, nôi ñöôïc coi laø goø moä chöùa xaù-lò cuûa ñöùc Phaät. Hoäi naøy ñöôïc toå chöùc long troïng nhaát taïi Nakhon Pathom, nôi coù ngoïn thaùp noåi tieáng cao ñeán 127m, ñöôïc bieát laø cao nhaát trong caùc coâng trình kieán truùc Phaät giaùo treân theá giôùi. – Leã hoäi Loy Krathong (thaû troâi cheùn laù) dieãn ra vaøo nhöõng ñeâm raèm thaùng 11, 12 aâm lòch. Ngöôøi ta laøm nhöõng caùi cheùn baèng laù, ñaët neán, hoa, moät vaøi que höông, moät mieáng cau vaø moät ñoàng xu nhoû. Sau ñoù hoï thaû Krathong treân caùc keânh raïch ñeå thi xem cuûa ai ñeïp vaø troâi ñöôïc xa nhaát. Taát caû moïi ngöôøi cuøng nhau vui chôi trong aùnh traêng ñeâm raèm. Ngöôøi ta coøn toå chöùc ñoát phaùo hoa, thi bôi loäi... Beân caïnh nhöõng leã hoäi coù tính phoå bieán cuûa ngöôøi Thaùi laø nhöõng leã hoäi cuûa caùc daân toäc thieåu soá soáng ôû Thaùi Lan nhö ngöôøi Karen, ngöôøi Akha, ngöôøi Lisu... Moãi daân toäc ñeàu coù nhöõng phong tuïc taäp quaùn rieâng. Tuy vaäy taát caû cuøng toân troïng vaø hoøa hôïp vôùi nhau, coù aûnh höôûng taùc ñoäng ñeán nhau. Leâ Hoàng Lyù

1182 LEÃ HOÄI VIEÄT NAM

LEÃ HOÄI ÔÛ SINGAPORE

C

oäng hoøa Singapore bao goàm ñaûo Singapore vaø 50 ñaûo nhoû vaây quanh thuoäc baùn ñaûo Malaya, laø moät nöôùc nhoû trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vôùi dieän tích 648 km2, daân soá 4.608.595 ngöôøi (2003), thuû ñoâ laø Singapore. Sau khi thoaùt khoûi cheá ñoä thuoäc ñòa Anh, Singapore nhaäp vaøo lieân bang Malaysia, sau ñoù taùch thaønh moät quoác gia ñoäc laäp. Quoác gia Singapore ñöôïc hình thaønh bôûi cö daân cuûa ngöôøi Hoa (77%), ngöôøi Maõ Lai (15%). Caùc ngoân ngöõ chính laø tieáng Trung Quoác, tieáng Maõ Lai, tieáng Anh vaø tieáng Tamin. Caùc toân giaùo toàn taïi laø Phaät giaùo, Hoài giaùo, ñaïo Laõo, ñaïo Hinñu vaø cô ñoác giaùo. Caøng ngaøy nhöõng saéc toäc khaùc nhau soáng treân hoøn ñaûo naøy caøng khaúng ñònh cho mình moät loái soáng rieâng cuûa ngöôøi Singapore nhö moät quoác gia ñoäc laäp. Tuy nhieân moãi daân toäc vaãn giöõ ñöôïc veû rieâng cuûa mình baèng vaên hoùa hoï ñem töø nôi hoï ra ñi. Singapore laø quoác gia ñieån hình cuûa Ñoâng Nam AÙ nôi maø söï hoøa hôïp giöõa caùc daân toäc trong moät coäng ñoàng chung. Taïi ñaây ngöôøi Hoa, ngöôøi Maõ Lai vaø caùc nhoùm

ngöôøi khaùc cuøng toàn taïi hoøa bình vaø luoân toân troïng phong tuïc, taäp quaùn cuûa nhau ñeå cuøng phaùt trieån, vôøi muïc ñích taïo neân moät quoác gia vöøa hieän ñaïi vöøa ña daïng vaø phong phuù veà vaên hoùa. Chính vì vaäy maø suoát caû naêm, ñaát nöôùc coù nhieàu leã hoäi vôùi nhieàu maøu saéc khaùc nhau theo nguoàn goác daân toäc sinh ra chuùng. Song tröôùc heát phaûi keå ñeán nhöõng leã hoäi mang tính chung nhaát, phoå bieán cho taát caû caùc daân toäc sinh soáng treân hoøn ñaûo naøy, ñoù laø leã Pesta Sukan. Ñaây laø leã hoäi toå chöùc vaøo thaùng 8 haèng naêm ñeå kyû nieäm quoác khaùnh. Noù laø leã hoäi cuûa caùc troø chôi theå thao keùo daøi trong boán tuaàn vôùi raát nhieàu cuoäc ñua theå thao nhö hoäi treân bieån, hoäi thaû dieàu cuõng raát nhieàu troø chôi, cuoäc ñua khaùc. Leã Noel vaø Phuïc sinh, tuy laø cuûa nhöõng ngöôøi theo ñaïo Thieân chuùa, nhöng daàn daàn cuõng bieán thaønh leã hoäi chung cuûa ngöôøi Singapore do ngöôøi nöôùc ngoaøi du nhaäp vaøo. Ñöôøng phoá, nhaø cöûa, nhaát laø khu buoân baùn saàm uaát vaø caùc khu phoá lôùn nhö ñöôøng Orchard ñöôïc trang