[Title will be auto-generated]

LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN Vieät Nam laø cöûa ngoõ thoâng ra vuøng Ñoâng Nam AÙ. Vieät Nam laø moät quoác gia coù haøng ngaøn naêm vaên hieán vôùi bao danh lam thaéng caûnh, di tích lòch söû, vaên hoùa roäng daøi khaép ñaát nöôùc.

Cha oâng ta ñaõ ñeå laïi treân nöôùc non naøy bieát bao thaønh quaùch, ñeàn ñaøi, chuøa chieàn, mieáu maïo..., lôùp noï noái tieáp lôùp kia. Caû ñaát nöôùc laø moät baûo taøng lòch söû, vaên hoùa cuûa 54 daân toäc cuøng chung löng ñaáu caät xaây döïng neân ñaát nöôùc naøy.

Vieät Nam, ñaát nöôùc giaøu tieàm naêng du lòch. Ngaøy nay trong xu theá toaøn caàu hoùa kinh teá, chuùng ta ñang töøng böôùc hoäi nhaäp vôùi khu vöïc vaø theá giôùi treân nhieàu lónh vöïc, trong ñoù du lòch vôùi tö caùch laø moät ngaønh “coâng nghieäp xanh” ñoùng vai troø heát söùc quan troïng. Noù vöøa laø moät ngaønh kinh teá muõi nhoïn, vöøa ñaûm ñöông chöùc naêng thoâng tin, tuyeân truyeàn, trong moái quan heä giao löu vaên hoùa. Ñeå goùp phaàn quaûng baù neàn vaên hoùa vaø tieàm naêng du lòch Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn Thoâng Taán cho ra maét baïn ñoïc cuoán “Vieät Nam Vaên hoùa vaø Du lòch” cuûa soaïn giaû Traàn Maïnh Thöôøng. Vôùi non moät nghìn trang saùch, töø nhieàu nguoàn tö lieäu phong phuù, soaïn giaû giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc moät böùc tranh toaøn caûnh veà neàn vaên hoùa ña daïng vaø laâu ñôøi cuûa daân toäc Vieät Nam töø ñòa lyù, danh lam thaéng caûnh, di tích lòch söû vaên hoùa ñeán leã hoäi, phong tuïc, taäp quaùn... cuûa 64 tænh thaønh treân caû nöôùc. Hy voïng cuoán saùch seõ laø moät caåm nang quyù cho baïn ñoïc trong vaø ngoaøi nöôùc muoán tìm hieåu veà vaên hoùa vaø du lòch Vieät Nam. Xin traân troïng giôùi thieäu cuøng baïn ñoïc.

NHAØ XUAÁT BAÛN THOÂNG TAÁN

5

Phaàn I

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM I. NHÖÕNG CON SOÁ ÑAÙNG NHÔÙ – Dieän tích ñaát lieàn: 331.689 km2 – Laõnh haûi: Roäng 12 haûi lyù, tính töø ñöôøng cô sôû – Vuøng ñaëc quyeàn kinh teá: Roäng 200 haûi lyù, tính töø ñöôøng cô sôû – Theàm luïc ñòa: 700.000 km2 (keå caû hai quaàn ñaûo: Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa) – Toïa ñoä ñaát lieàn: Kinh tuyeán : 102008’ ñeán 109028’ Ñoâng Vó tuyeán

: 8027’ ñeán 23023’ Baéc

– Daân soá: treân 81 trieäu ngöôøi – Daân toäc: 54 daân toäc, trong ñoù daân toäc Vieät (Kinh) chieám 90%, 10% coøn laïi laø daân soá cuûa 53 daân toäc.

II. VÒ TRÍ ÑÒA LYÙ Nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam thuoäc phía Ñoâng baùn ñaûo Ñoâng Döông, naèm ôû trung taâm khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, phía Baéc giaùp nöôùc Coäng hoøa Nhaân daân Trung Hoa, phía Taây giaùp Coäng hoøa Daân chuû Nhaân daân Laøo vaø Vöông quoác Campuchia, phía Ñoâng, Nam vaø Taây Nam giaùp bieån Ñoâng.

Vieät Nam vöøa gaén lieàn vôùi luïc ñòa chaâu AÙ, vöøa noái lieàn vôùi bieån Ñoâng, con ñöôøng ñi ra Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông. Vieät Nam laïi ôû ngaõ tö ñöôøng haøng khoâng vaø haøng haûi quoác teá töø Baéc xuoáng Nam vaø töø Ñoâng sang Taây, noái lieàn chaâu AÙ vôùi chaâu Ñaïi Döông, Thaùi Bình Döông vôùi AÁn Ñoä Döông.

Trong töông lai khoâng xa seõ coù tuyeán ñöôøng saét, ñöôøng boä xuyeân AÙ noái lieàn vôùi caùc nöôùc chung quanh.

6

ÑÒA HÌNH Daûi ñaát Vieät Nam coù daïng cong hình chöõ S, roäng hai ñaàu, giöõa thoùt laïi, töø ñieåm cöïc Baéc ôû vó ñoä 23023’ Baéc taïi xaõ Luõng Cuù, treân cao nguyeân Ñoàng Vaên, huyeän Ñoàng Vaên, Haø Giang, ñeán ñieåm cöïc Nam treân ñaát lieàn ôû vó ñoä 8027’ Baéc taïi xoùm Muõi, xaõ Raïch Taøu, huyeän Ngoïc Hieån (Naêm Caên) Caø Mau, keùo daøi 15 vó tuyeán.

Chieàu ngang phaàn ñaát lieàn töø ñieåm cöïc Taây ôû kinh ñoä 102008’ Ñoâng naèm treân ñænh nuùi ôû khu vöïc ngaõ ba bieân giôùi Vieät Nam - Laøo - Trung Quoác, thuoäc xaõ A Pa Chaûi, huyeän Möôøng Teø, Lai Chaâu, ñeán ñieåm cöïc Ñoâng treân ñaát lieàn ôû kinh ñoä 109028’ Ñoâng taïi muõi Ñoâi treân baùn ñaûo Hoøn Goám, huyeän Vaïn Ninh, Khaùnh Hoøa, naèm troïn trong muùi giôø thöù 7 GMT. Khoaûng caùch chieàu ngang töø bieân giôùi phía Ñoâng (khoâng keå theàm luïc ñòa) nôi roäng nhaát ôû Baéc boä laø 600 km, Nam Boä laø 400 km, nôi heïp nhaát ôû Quaûng Bình 50 km.

III. ÑÒA HÌNH Söï khaùc nhau veà ñòa hình giöõa caùc khu vöïc theå hieän ôû caáu truùc ñòa hình vaø caùc daïng ñòa hình chuû yeáu:

1. Röøng nuùi NUÙI Caùc heä nuùi chính: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån laõnh thoå laâu daøi vaø phöùc taïp ñaõ taïo cho Vieät Nam moät hoaøn caûnh töï nhieân khaù ñoäc ñaùo. Ba phaàn tö dieän tích ñaát lieàn laø ñoài nuùi, nhöng laø ñoài nuùi thaáp, tröø moät vaøi vuøng ñoàng baèng, chaâu thoå roäng lôùn, ñaâu ñaâu cuõng nhìn thaáy caûnh nuùi röøng truøng ñieäp. Ñaëc bieät doïc mieàn Trung, röøng nuùi vaø ñoàng baèng xen keõ nhau. Ñoä cao ñòa hình döôùi 1.000 m (so vôùi möïc nöôùc bieån) chieám 85%.

Nuùi cao treân 2000 m chæ chieám khoaûng 1%. Trong soá nhöõng ñænh nuùi cao cuûa Vieät Nam coù ñænh Phanxipaêng thuoäc daõy Hoaøng Lieân Sôn (Laøo Cai) cao nhaát laø 3.143 m.

Vieät Nam coù 4 vuøng nuùi chính, moãi vuøng mang ñaëc ñieåm rieâng: Vuøng nuùi Ñoâng Baéc: keùo daøi töø thung luõng soâng Hoàng ra ñeán vònh Baéc Boä, trong ñoù coù nhieàu danh lam thaéng caûnh, nhöõng hang ñoäng kyø thuù nhö ñoäng Tam Thanh, Nhò Thanh (Laïng Sôn), hang

7

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM Paéc Boù, Ngöôøm Ngao, thaùc Baûn Gioác (Cao Baèng), hoà Ba Beå (Baéc Kaïn), nuùi Yeân Töû, Vònh Haï Long vôùi nhöõng hang ñoäng noåi tieáng: ñoäng Thieân Cung, hang Ñaàu Goã, hang Trinh Nöõ... (Quaûng Ninh).

Vuøng nuùi Ñoâng Baéc coù ñænh Taây Coân Lónh cao nhaát laø 2.431 m.

Vuøng nuùi Taây Baéc: töø bieân giôùi phía Baéc giaùp Trung Quoác tôùi mieàn Taây cuûa daûi ñaát mieàn Trung. Ñaây laø vuøng nuùi cao huøng vó nhaát nöôùc, coù Sa Pa (Laøo Cai) ôû ñoä cao 1.500 m so vôùi maët nöôùc bieån quanh naêm maùt meû, coù Ñieän Bieân Phuû di tích lòch söû “chaán ñoäng ñòa caàu”, coù ñænh Phaêngxipaêng cao 3.143 m, nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc anh em Thaùi, Möôøng, Dao. Vuøng nuùi Tröôøng Sôn Baéc: laø heä nuùi goàm caùc daõy nuùi song song vaø so le chaïy theo höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam, keùo daøi töø mieàn Taây Thanh Hoùa ñeán taän cuøng laø daõy Baïch Maõ ñaâm ra bieån ôû vó tuyeán 160 Baéc. Khaùc vôùi ñòa hình nuùi Taây Baéc, thaáp daàn veà phía Ñoâng Nam, ñòa hình Tröôøng Sôn döïng cao, taïo neân hai söôøn khoâng ñoái xöùng, söôøn Ñoâng ñoå doác xuoáng ñoàng baèng ven bieån. Trong vuøng nuùi Tröôøng Sôn Baéc coù nhieàu caûnh quan kyø thuù nhö ñoäng Phong Nha - Keû Baøng, di saûn töï nhieân theá giôùi, coù ñeøo Ngang myõ leä, coù ñeøo Haûi Vaân huøng vó... Ñaëc bieät ñaây laø ñoaïn ñaàu cuûa ñöôøng moøn Hoà Chí Minh noåi tieáng trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc.

Vuøng nuùi Tröôøng Sôn Nam: naèm ôû phía Taây caùc tænh Nam Trung Boä. Sau nhöõng daõy nuùi ñoà soä laø moät vuøng Taây Nguyeân roäng lôùn.

Tröôøng Sôn Nam laø moät khoái nuùi vaø cao nguyeân. Ñòa hình nuùi ñoå doàn veà phía Ñoâng, taïo neân bôø bieån cheânh veânh, söôøn doác ñöùng. Phía Taây laø cao nguyeân ñaát bazan, ñòa hình töông ñoái baèng phaúng coù ñoä cao töø 500 - 1000m. Ñaây laø vuøng ñaát coøn chöùa ñöïng bao ñieàu bí aån veà cuoäc soáng cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi Ba Na, Xô Ñaêng, Mô Noâng, EÂ Ñeâ, Vaân Kieàu, Cô Ho... vaø coøn coù bao ñoäng thöïc vaät quyù hieám ñeán nay chöa bieát heát ñöôïc. Taïi ñaây coøn coù Ñaø Laït, thaønh phoá treân cao nguyeân, ñöôïc xaây döïng caùch nay troøn 110 naêm, moät nôi nghæ maùt, an döôõng, du lòch lyù töôûng.

RÖØNG Röøng vaø ñaát röøng Vieät Nam chieám khoaûng 50% dieän tích laø nôi hoäi tuï nhieàu loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ vaø theá giôùi, trong ñoù coù nhieàu loaøi ñoäng vaät quyù hieám ñaõ ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû vaø coù nhieàu loaïi goã quyù nhö laùt hoa, ñinh, lim, seán, taùu, pômu...

Ngoaøi goã, röøng Vieät Nam coù nhieàu ñaëc saûn coù giaù trò xuaát khaåu: caùnh kieán ñoû, nhöïa thoâng, hoài, traåu, queá...

8

ÑÒA HÌNH Röøng Vieät Nam coù nhieàu khu röøng quoác gia ñöôïc baûo veä nghieâm ngaët, nôi ñaây coøn laø nhöõng khu du lòch sinh thaùi beàn vöõng nhö: vöôøn quoác gia Cuùc Phöông (Ninh Bình), röøng Ba Vì (Haø Taây), röøng Caùt Baø (Haûi Phoøng), röøng Puø Maùt, Vuõ Quang (Haø Tónh), röøng Caùt Tieân (Ñoàng Nai), röøng Coân Ñaûo, röøng ngaäp maën Baïc Lieâu, Caø Mau...

Döôùi loøng ñaát röøng coù nhieàu khoaùng saûn quí nhö thieác, keõm, boâ xít, baïc, vaøng, aêngtimoan, ñaù quyù, than ñaù, daàu moû, khí ñoát... Ñaëc bieät nguoàn nöôùc khoaùng raát phong phuù, haàu nhö nôi naøo cuõng coù, nhö suoái khoaùng Quang Hanh (Quaûng Ninh), nöôùc khoaùng Kim Boâi (Hoøa Bình), nöôùc khoaùng Bang (Quaûng Bình), nöôùc khoaùng Thaïch Bích (Quaûng Ngaõi), suoái khoaùng Hoäi Vaân (Bình Ñònh), Vónh Haûo (Bình Thuaän), Duïc Myõ (Nha Trang, Khaùnh Hoøa)...

2. Ñoàng baèng Nöôùc ta coù hai ñoàng baèng lôùn: ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng vaø ñoàng baèng chaâu thoå soâng Cöûu Long. Ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng (coøn goïi laø ñoàng baèng Baéc Boä), roäng khoaûng 15.000 km2, ñöôïc hai con soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình boài ñaép phuø sa. Ñaây laø caùi noâi, ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Vieät töø thuôû döïng nöôùc. Neàn vaên minh luùa nöôùc ñöôïc taïo ra töø vuøng ñoàng baèng naøy. Ñoàng baèng chaâu thoå soâng Cöûu Long (coøn goïi ñoàng baèng Nam Boä) roäng khoaûng 36.000 km2, hôn gaáp ñoâi ñoàng baèng soâng Hoàng. Ñaây laø vuøng ñaát phì nhieâu, ñieàu kieän khí haäu thuaän lôïi, laø vöïa luùa lôùn nhaát nöôùc, haèng naêm xuaát khaåu gaïo nhieàu nhaát cuûa Vieät Nam. Ñoàng baèng ven bieån mieàn Trung heïp chieàu ngang, bò chia caét thaønh nhieàu caùnh ñoàng nhoû. Ñoàng baèng mieàn Trung chia laøm 3 daûi: saùt bieån laø coàn caùt, ñaàm phaù, giöõa laø vuøng thaáp truõng, daûi trong cuøng ñöôïc boài tuï thaønh ñoàng baèng. Trong söï hình thaønh ñoàng baèng ôû ñaây, bieån ñoùng vai troø quan troïng, neân ñaát chua maën, laïi gaëp khí haäu khaéc nghieät luït loäi, haïn haùn trieàn mieân neân naêng suaát luùa khoâng cao.

3. Trung du Naèm chuyeån tieáp giöõa ñoàng baèng, vaø mieàn nuùi laø caùc ñoài baèng coù ñoä cao döôùi 300 m, ñoä caét xeû giöõa caùc quaû ñoài trung bình 50 - 60 m,

9

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM toái ña laø 100 m. Caøng gaàn ñoàng baèng ñoài caøng thaáp, thu nhoû, thung luõng môû roäng. Daûi ñoài trung du roäng nhaát naèm ôû rìa ñoàng baèng Baéc Boä vaø thu heïp ôû rìa ñoàng baèng duyeân haûi mieàn Trung.

4. Soâng ngoøi Treân laõnh thoå Vieät Nam coù haøng nghìn con soâng lôùn nhoû. Doïc bôø bieån cöù khoaûng 20 km laïi coù moät cöûa soâng, do ñoù heä thoáng giao thoâng thuûy khaù thuaän lôïi. Hai heä thoáng soâng quan troïng laø heä thoáng soâng Hoàng (mieàn Baéc) daøi 500 km vôùi nhieàu phuï löu, vaø heä thoáng soâng Cöûu Long (mieàn Nam) daøi 220 km, chia thaønh 2 nhoùm soâng: Tieàn Giang vaø Haäu Giang ñoå ra bieån Ñoâng qua 9 cöûa soâng.

Haàu heát caùc con soâng Vieät Nam chuû yeáu chaûy theo höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam. Tuy vaäy vaãn coù moät soá soâng chaûy theo höôùng voøng cung, uoán doøng theo caùc caùnh cung cuûa nuùi, nhö soâng Caàu, soâng Thöông, soâng Luïc Nam...

Soâng ngoøi Vieät Nam coù toång löôïng chaûy doài daøo nhöng khoâng ñoàng ñeàu trong naêm, giöõa muøa möa vaø muøa khoâ. Löôïng nöôùc trong muøa möa chieám 70-80% löôïng nöôùc caû naêm. Heä thoáng soâng Hoàng haèng naêm ñoå ra bieån khoaûng 122 tyû m3 nöôùc. Toång löôïng nöôùc ñoå ra bieån haèng naêm cuûa heä thoáng soâng Cöûu Long khoaûng 1.400 tyû m3.

Soâng ngoøi nöôùc ta mang nhieàu phuø sa. Trong ñoù caùc con soâng mieàn Baéc coù löôïng phuø sa trong nöôùc cao hôn caùc con soâng mieàn Nam. Ñaëc bieät laø soâng Hoàng coù löôïng phuø sa lôùn nhaát (trung bình khoaûng 1000 gr/m3). Vaøo muøa luõ, löôïng phuø sa coù theå leân tôùi 10.000 gr/m3 nöôùc.

5. Bieån vaø bôø bieån BÔØ BIEÅN Bôø bieån Vieät Nam daøi 3.260 km, caû ba phía Ñoâng, Nam vaø Taây Nam ñeàu höôùng ra bieån Ñoâng (moät boä phaän cuûa Thaùi Bình Döông).

Bieån Vieät Nam coù dieän tích roäng gaáp nhieàu laàn so vôùi dieän tích ñaát lieàn.

Bôø bieån Vieät Nam coù nhieàu baõi bieån ñeïp nhö: Traø Coå, Ñoà Sôn, Ñoàng Chaâu, Saàm Sôn, Cöûa Loø, Lyù Hoøa, Cöûa Tuøng, Thuaän An, Non Nöôùc, Myõ Kheâ, Vaên Phong, Nha Trang, Vuõng Taøu, Haø Tieân... Coù nôi nuùi aên lan ra bieån taïo thaønh veû ñeïp kyø thuù, nhö vònh Haï Long ñaõ

10

ÑÒA HÌNH ñöôïc UNESCO ghi vaøo danh saùch Di saûn töï nhieân cuûa theá giôùi.

Do ñieàu kieän töï nhieân ñoäc ñaùo, bôø bieån Vieät Nam coù nhieàu haûi caûng quan troïng nhö: Cöûa OÂng, Haûi Phoøng, Ñaø Naüng, Quy Nhôn, Cam Ranh, Saøi Goøn, Vuõng Taøu...

VUØNG BIEÅN Bieån Vieät Nam laø vuøng bieån noùng quanh naêm, nhieät ñoä nöôùc treân maët bao giôø cuõng cao hôn nhieät ñoä khoâng khí. Nhieät ñoä nöôùc muøa heø ôû bieån Baéc laø 250C, muøa ñoâng laø 210C, ôû mieàn Trung muøa heø laø 280C muøa ñoâng laø 250C, ôû mieàn Nam laø 290C vaø 270C. Ñoä maën trung bình nöôùc bieån Ñoâng laø 34‰, veà muøa möa ñoä maën giaûm xuoáng coøn 32‰, ñeán muøa khoâ taêng leân 35‰.

Trong vuøng bôø bieån Vieät Nam coù hai doøng haûi löu lôùn: moät haûi löu höôùng Ñoâng Baéc - Taây Nam, phaùt trieån maïnh vaøo muøa ñoâng, vaø moät haûi löu höôùng Taây Nam - Ñoâng Baéc, hoaït ñoäng trong muøa heø.

Caû hai doøng haûi löu ñoù hôïp thaønh moät voøng troøn thoáng nhaát.

Bieån Vieät Nam coù cheá ñoä thuûy trieàu khaù phöùc taïp. Nhöõng vuøng töø bôø bieån Moùng Caùi - Quaûng Bình, Ñaø Naüng - muõi Keâ Gaø (Bình Thuaän), muõi Caø Mau - Haø Tieân, ñeàu coù cheá ñoä nhaät trieàu. Caùc ñoaïn bôø bieån coøn laïi coù cheá ñoä baùn nhaät trieàu. ÑAÛO Bieån Vieät Nam coøn coù vuøng theàm luïc ñòa roäng lôùn vôùi khoaûng 4.000 ñaûo lôùn nhoû. Chæ rieâng vònh Baéc Boä ñaõ chieám phaàn lôùn soá ñaûo vaø taäp trung chuû yeáu ôû vònh Haï Long, Baùi Töû Long. Caùc ñaûo lôùn laø Caùt Baø, Caùt Haûi, Coâ Toâ, Baïch Long Vó, Hoøn Meâ, Coàn Coû, Cuø Lao Chaøm, Hoøn Tre, Phuù Quyù, Phuù Quoác, Thoå Chu, Coân Sôn...

Giöõa vuøng bieån Vieät Nam coøn coù hai quaàn ñaûo Hoaøng Sa vaø Tröôøng Sa. Quaàn ñaûo Hoaøng Sa thuoäc thaønh phoá Ñaø Naüng, goàm hôn 30 ñaûo ñaù, coàn caùt san hoâ, baõi ñaù ngaàm raûi raùc treân moät vuøng bieån roäng khoaûng 15.000 km2.

Caùch Hoaøng Sa khoaûng 240 haûi lyù1 veà phía Nam laø quaàn ñaûo Tröôøng Sa thuoäc tænh Khaùnh Hoøa, goàm 100 ñaûo nhoû, baõi ñaù ngaàm, baõi san hoâ, naèm raûi raùc treân moät vuøng bieån roäng khoaûng 18.000 km2.

1

Moät haûi lyù töông ñöông 1.852 meùt.

11

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM Caùch Vuõng Taøu 98 haûi lyù laø Coân Ñaûo goàm 14 hoøn ñaûo lôùn nhoû.

Döôùi thôøi thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp vaø Myõ nguïy, Coân Ñaûo laø ñòa nguïc traàn gian, nôi boïn thöïc daân ñeá quoác giam caàm, tra taán, gieát choùc daõ man nhieàu chieán só coäng saûn vaø ngöôøi daân Vieät Nam yeâu nöôùc.

IV. KHÍ HAÄU Vieät Nam naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, laïi ôû nöûa caàu Baéc, thieân veà chí tuyeán hôn laø phía xích ñaïo. Vò trí ñoù taïo cho Vieät Nam coù moät nhieät ñoä cao. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø töø 220C ñeán 270C. Haèng naêm coù khoaûng 100 ngaøy möa, löôïng möa trung bình töø 1.500 ñeán 2.000 mm. Ñoä aåm khoâng khí khaù cao, khoaûng 80%. Treân dieän tích Vieät Nam, moãi naêm ñöôïc nhaän chöøng 600 tyû taán nöôùc möa, töông ñöông khoaûng 20.000 taán treân moät heùcta, taäp trung phaàn lôùn vaøo muøa möa.

Moät soá nôi gaàn chí tuyeán hoaëc vuøng nuùi cao (nhö Sa Pa, Ñaø Laït...), khí haäu coù tính chaát oân ñôùi. Vieät Nam coù naéng suoát 4 muøa.

Soá giôø naéng khoaûng töø 1.500 - 2.000 giôø. Böùc xaï nhieät trung bình naêm 100 Kcal/cm2. Muøa heø soá giôø naéng khoaûng 200 giôø/thaùng, muøa ñoâng khoaûng 70 giôø/thaùng.

Khí haäu Vieät Nam vôùi löôïng aåm lôùn cuøng nhieät ñoä cao, ñoù chính laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho caây coái sinh tröôûng, ñaâm hoa keát traùi.

Cheá ñoä gioù muøa ñaõ laøm cho tính chaát nhieät ñôùi aåm cuûa thieân nhieân Vieät Nam thay ñoåi. Khí haäu Vieät Nam coù hai muøa roõ reät, muøa khoâ reùt (töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau) vaø muøa möa noùng (töø thaùng 5 ñeán thaùng 10). Nhieät ñoä thay ñoåi theo muøa roõ reät, ñaëc bieät laø caùc tænh phía Baéc, nhieät ñoä cheânh nhau giöõa caùc muøa laø 120C. Caùc tænh phía Nam söï cheânh leäch nhieät ñoä giöõa caùc muøa chæ vaøo khoaûng 30C. Nhìn chung, khí haäu Vieät Nam vaãn coù söï thay ñoåi 4 muøa: xuaân, haï, thu, ñoâng, ñaëc bieät ôû caùc tænh mieàn Baéc.

Vieät Nam chòu taùc ñoäng maïnh cuûa gioù muøa Ñoâng Baéc neân nhieät ñoä trung bình thaáp hôn so vôùi caùc nöôùc khaùc ôû chaâu AÙ cuøng vó ñoä, muøa ñoâng laïnh hôn vaø muøa haï cuõng ít noùng hôn.

Vôùi söï phöùc taïp cuûa ñòa hình, laïi do aûnh höôûng gioù muøa, neân khí haäu Vieät Nam luoân luoân thay ñoåi trong naêm, giöõa naêm naøy vôùi

12

TAØI NGUYEÂN naêm khaùc vaø giöõa nôi naøy vôùi nôi khaùc (töø Baéc voâ Nam, töø thaáp leân cao).

Khí haäu Vieät Nam cuõng thöôøng taïo ra nhöõng baát lôïi veà thôøi tieát nhö gioù baõo, luït loäi (moãi naêm trung bình coù tôùi 6-10 côn baõo lôùn nhoû), haïn haùn... thöôøng xuyeân xaûy ra.

V. TAØI NGUYEÂN Taøi nguyeân röøng vaø ñaát röøng Caùch nay nöûa theá kyû, nöôùc ta coøn raát giaøu taøi nguyeân röøng. Röøng Vieät Nam coù nhieàu loaïi goã quyù: ñinh, lim, seán, taùu, caåm lai, guï, traéc, pômu... Veà thöïc vaät baäc cao coù tôùi 12.000 loaøi. Caây döôïc lieäu coù tôùi 1.500 loaøi, trong ñoù coù nhöõng loaïi döôïc lieäu quyù, nhö caây xaï ñen.

Caùc laâm saûn khaùc nhö naám höông, moäc nhó, maät ong... Veà ñoäng vaät, Vieät Nam coù treân 1.000 loaøi chim, 300 loaøi thuù. Ngoaøi nhöõng loaøi thuù thöôøng gaëp nhö gaáu, khæ, höôu, nai, sôn döông, coøn coù nhöõng loaøi quyù hieám: teâ giaùc moät söøng, hoå, voi, boø röøng, sao la, coâng, tró, gaø loâi ñoû... röøng Vieät Nam coù khoaûng 300 loaøi boø saùt vaø eách nhaùi vaø voâ soá loaøi coân truøng.

Nhöng hieän nay, taøi nguyeân röøng Vieät Nam bò caïn kieät. Theo thoáng keâ naêm 1993, trong toång dieän tích laâm nghieäp 20 trieäu heùcta, chæ coù 9 trieäu heùcta ñaát coù röøng, coøn 11 trieäu heùc ta laø ñaát troáng ñoài troïc. Ñoä che phuû röøng tính chung toaøn quoác laø 29%.

Taøi nguyeân röøng Vieät Nam chuû yeáu röøng caây laù roäng (4,2 trieäu ha) nhöng trong ñoù dieän tích röøng giaøu vaø röøng trung bình coøn raát ít, dieän tích röøng ngheøo1 vaø dieän tích röøng phuïc hoài chieám gaàn 68%.

Ngoaøi ra coøn coù hôn 900.000 ha röøng tre nöùa vaø röøng hoãn giao tre nöùa. Treân vuøng nuùi cao coù röøng goã laù kim. Ven bieån coù röøng ngaäp maën (gaàn 10.000 ha). Röøng phoøng hoä coù dieän tích 2,8 trieäu ha.

Nöôùc ta coøn coù moät heä thoáng röøng ñaëc duïng. Ñoù laø caùc vöôøn quoác gia nhö: Cuùc Phöông, Ba Vì, Ba Beå, Vuõ Quang, Baïch Maõ, Caùt Tieân...

Röøng Vieät Nam hieän khoâng nhöõng bò caïn kieät maø dieän tích ngaøy caøng bò thu heïp, nhaát laø röøng nguyeân sinh. Nhieàu ñoäng vaät, thöïc 1

Röøng giaøu coù tröõ löôïng treân 150m3/ha, röøng trung bình 70-150m3/ha, röøng ngheøo döôùi 80m3/ha.

13

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM vaät quyù hieám ñang bò khai thaùc saên baén böøa baõi neân nhieàu loaøi thuù quyù ñang ñöùng tröôùc nguy cô bò dieät chuûng, caùc loaïi goã quyù ngaøy caøng hieám.

Thuûy saûn Nöôùc ta coù bôø bieån daøi 3.260 km, vuøng ñaëc quyeàn kinh teá roäng khoaûng 1 trieäu km2. Dieän tích maët nöôùc keå caû nöôùc ngoït, nöôùc lôï, nöôùc maën laø nguoàn taøi nguyeân phong phuù veà thuûy saûn, trong ñoù coù nhieàu loaøi quyù hieám.

Rieâng vuøng bieån Vieät Nam nguoàn lôïi thuûy saûn heát söùc doài daøo.

Caùc vuøng bieån ven bôø, caùc doøng haûi löu, caùc vuøng nöôùc trieàu mang theo caùc phuø du sinh vaät tôùi, laøm thöùc aên cho caùc loaøi caù toâm... Doïc bôø bieån nöôùc ta laïi coù nhieàu cöûa soâng ñoå phuø sa ra bieån, ñoù laø nhöõng nôi taäp trung nhieàu toâm caù.

Vuøng bieån Vieät Nam coù tröõ löôïng haûi saûn khoaûng 3,0 - 3,5 trieäu taán. Bieån nöôùc ta coù 6.845 loaøi ñoäng vaät, trong ñoù coù 2.038 loaøi caù.

Caùc loaøi caù coù giaù trò kinh teá cao nhö: chim, thu, nuï, ñeù, ngöø, baïc maù... coù khoaûng 100 loaøi. Veà caù bieån Vieät Nam coù ñuû ba loaïi: caù noåi, caù taàng giöõa vaø caù ñaùy, nhöng nhieàu hôn caû laø caù noåi chieám 63% toång saûn löôïng caù bieån. Bieån nöôùc ta coù tôùi 1.647 loaøi giaùp xaùc, trong ñoù coù khoaûng 75 loaøi toâm, 300 loaøi cua, 300 loaøi trai oác, 7 loaøi möïc...

Coù nhöõng loaøi coù giaù trò xuaát khaåu cao nhö toâm he, toâm huøm, toâm roàng... Nhuyeãn theå coù hôn 2.500 loaøi, rong bieån coù khoaûng 653 loaøi.

Ngoaøi ra coøn coù nhieàu loaïi ñaëc saûn: haûi saâm, baøo ngö, soø, ñieäp...

Doïc bôø bieån Vieät Nam coù nhöõng baõi trieàu, ñaàm phaù, caùc röøng ngaäp maën. Ñoù laø nhöõng khu vöïc thuaän lôïi cho nuoâi troàng thuûy saûn nöôùc lôï.

Vieät Nam laïi coù nhieàu soâng, suoái, keânh raïch, ao hoà, ñaàm, phaù... laø nhöõng nôi nuoâi thaû caù, toâm nöôùc ngoït raát thuaän lôïi. Caû nöôùc ñaõ söû duïng 350.000 ha dieän tích maët nöôùc ñeå nuoâi troàng thuûy saûn, trong ñoù Caø Mau chieám 38% dieän tích. Ñeå vieäc ñaùnh baét haûi saûn coù hieäu quaû, naêng suaát cao, nhieàu ñòa phöông ngö daân ñaõ ñoùng nhieàu taøu thuyeàn lôùn ñeå ñaùnh baét xa bôø, ñaõ mang laïi hieäu quaû kinh teá lôùn. Haèng naêm nöôùc ta xuaát khaåu moät khoái löôïng thuûy saûn lôùn sang thò tröôøng EU, ñaëc bieät laø Myõ.

14

TAØI NGUYEÂN

Khoaùng saûn A. NHIEÂN LIEÄU Khoaùng saûn nhieân lieäu quan troïng ôû nöôùc ta laø than vaø daàu khí.

Than coù nhieàu loaïi, vaø coù ôû nhieàu nôi vôùi tröõ löôïng lôùn, chuû yeáu taäp trung nhieàu ôû vuøng nuùi Ñoâng Baéc, Quaûng Ninh vôùi tröõ löôïng döï baùo 6 tyû taán, phaàn lôùn laø than gaày (antraxít) coù chaát löôïng toát.

Caùc moû than khaùc goàm caû than gaày, than môõ vaø than naâu, vôùi tröõ löôïng trung bình chæ töø 10-100 trieäu taán vaø ñaõ ñöôïc ñöa vaøo khai thaùc nhö moû than Phaán Meã (Thaùi Nguyeân), Noâng Sôn (Quaûng Nam), Na Döông (Laïng Sôn). Ngoaøi ra ôû vuøng ñoàng baèng Baéc Boä vaø Nam Boä coøn coù moû than buøn vôùi tröõ löôïng lôùn, ñaõ ñöôïc caùc nhaø ñòa chaát phaùt hieän.

Daàu khí ôû nöôùc ta coù nhieàu ôû theàm luïc ñòa, ñaëc bieät vuøng theàm luïc ñòa Nam Boä coù tröõ löôïng khaù lôùn, ñeán nay ñaõ khai thaùc ñöôïc haøng traêm trieäu taán daàu thoâ. Ñaëc bieät nhieàu nôi coù moû khí ñoát.

B. KIM LOAÏI – Boâxít: moû boâxít coù ôû nhieàu nôi. Rieâng ôû Cao Baèng - Laïng Sôn tröõ löôïng khoaûng 30 trieäu taán. ÔÛ Taây Nguyeân, boâxít taäp trung thaønh nhöõng moû lôùn, toång tröõ löôïng leân tôùi haøng tyû taán.

– Saét: coù ôû Thaïch Kheâ (Haø Tónh), Yeân Baùi, Thaùi Nguyeân cuõng ñeàu coù vaø ñaõ ñi vaøo khai thaùc.

– Croâm: coù ôû Coå Ñònh (Thanh Hoùa) vôùi tröõ löôïng 10 trieäu taán, ñaõ ñi vaøo khai thaùc töø laâu.

– Thieác: coù nhieàu ôû Tónh Tuùc (Cao Baèng), Sôn Döông (Tuyeân Quang), Quyø Hôïp (Ngheä An).

– Ñoàng: phaùt hieän ñöôïc ôû Laøo Cai, Yeân Baùi, Lai Chaâu, Sôn La, Haø Baéc, Ngheä An, Quaûng Ngaõi.

Ngoaøi ra Vieät Nam coøn coù nhieàu moû kim loaïi quyù: mangan, titan, chì, keõm, vaøng, baïc, thuûy ngaân, aêngtimoan... vôùi tröõ löôïng ít vaø chöa ñöôïc khai thaùc nhieàu.

C. KHOAÙNG SAÛN PHI KIM LOAÏI – Apatit: ôû Cam Ñöôøng (Laøo Cai) coù tröõ löôïng khoaûng 500 trieäu taán, chaát löôïng cao, ñaõ ñi vaøo khai thaùc töø laâu.

15

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM – Ñaát seùt: coù nhieàu ôû Baûo Loäc (Laâm Ñoàng), moät soá nôi ôû vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng vaø soâng Cöûu Long.

– Ñaù voâi: taäp trung nhieàu ôû mieàn Baéc vaø Baéc Trung Boä, vôùi tröõ löôïng lôùn, dieän tích phaân boá raát thuaän lôïi cho vieäc khai thaùc.

– Ñaù xaây döïng: nhö ñaù hoa cöông, granít, caùt keát coù ôû nhieàu nôi trong caû nöôùc.

– Ñaù quyù: hoàng ngoïc, ngoïc lam coù ôû Yeân Baùi, Ngheä An. Nhìn chung taøi nguyeân khoaùng saûn Vieät Nam khaù phong phuù veà chuûng loaïi vaø phaân boá roäng khaép caû nöôùc. Ngoaøi caùc moû than, thieác, apatít, vaät lieäu xaây döïng vaø daàu khí ñaõ ñöa vaøo khai thaùc vôùi tröõ löôïng töông ñoái lôùn, caùc moû coøn laïi phaàn lôùn laø nhöõng moû coù quy moâ nhoû, tröõ löôïng khoâng nhieàu.

Ñaát noâng nghieäp Caùc vuøng ñoàng baèng Vieät Nam bao goàm hai ñoàng baèng lôùn: ñoàng baèng soâng Hoàng vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long, vaø moät soá ñoàng baèng duyeân haûi nhoû heïp mieàn Trung. ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG HOÀNG Ñoàng baèng soâng Hoàng, moät chaâu thoå coù hình tam giaùc caân vôùi ñænh laø Vieät Trì vaø ñaùy keùo daøi töø Quaûng Yeân tôùi Ninh Bình, laø saûn phaåm cuûa soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình. Khi veà tôùi chaâu thoå, soâng Hoàng ñaõ trôû thaønh moät con soâng lôùn daøi treân 200 km töø Vieät Trì ñeán bieån vaø roäng töø 1-3 km vaøo muøa luõ. Doøng soâng mang theo toång löôïng phuø sa trung bình naêm leân tôùi treân 100 trieäu taán. Phuø sa soâng Hoàng boài ñaép cho chaâu thoå maøu môõ: ñoä PH trung bình (7,0), löôïng ñaïm muøn cao. Ñoù laø ñieàu kieän toát cho naêng suaát luùa raát cao cuûa ñoàng baèng soâng Hoàng.

So vôùi soâng Hoàng, soâng Thaùi Bình nhoû hôn nhieàu, maëc daàu ñoù laø phaàn haï löu soâng Caàu, soâng Thöông vaø soâng Luïc Nam hôïp thaønh.

Löôïng phuø sa soâng Thaùi Bình cuõng ít hôn, chaát löôïng keùm hôn.

Trong soá caùc ñoàng baèng Vieät Nam, ñoàng baèng soâng Hoàng laø vuøng ñaát noâng nghieäp ñöôïc khai phaù sôùm nhaát. Ñaây coøn laø caùi noâi hình thaønh daân toäc Vieät, laø queâ höông cuûa caùc neàn vaên hoùa noåi tieáng traûi suoát tieán trình lòch söû vaên minh Vieät Nam.

16

TAØI NGUYEÂN Veà maët kinh teá, vieäc troàng luùa nöôùc ñaõ trôû thaønh ngheà truyeàn thoáng vôùi trình ñoä thaâm canh cao nhaát toaøn quoác. Ngaøy nay, ñoàng baèng soâng Hoàng ñang giöõ vai troø chuû ñaïo veà phöông dieän kinh teá ôû caùc tænh phía Baéc noùi rieâng vaø caû nöôùc noùi chung.

Ngoaøi tieàm naêng kinh teá noâng nghieäp, taøi nguyeân nöôùc ôû ñoàng baèng soâng Hoàng doài daøo, nhôø söï coù maët cuûa soâng Hoàng vaø maïng löôùi soâng ngoøi daøy ñaëc.

Nhöng ñeå phaùt trieån maïnh neàn kinh teá ôû ñoàng baèng soâng Hoàng, vieäc chuyeån dòch cô caáu kinh teá coù moät vai troø heát söùc quan troïng.

Cho ñeán nay, haàu nhö phaàn lôùn cö daân ñoàng baèng noùi chung chuû yeáu tham gia saûn xuaát noâng nghieäp. Trong luùc ñoù, daân soá khoâng ngöøng taêng leân, dieän tích ñaát canh taùc ngaøy moät giaûm do ñoâ thò hoùa, khaû naêng phaùt trieån neàn noâng nghieäp truyeàn thoáng ñang tieán gaàn tôùi giôùi haïn cuûa noù.

Vì vaäy, vai troø noâng nghieäp trong neàn kinh teá ñoàng baèng phaûi coù söï chuyeån ñoåi. Trong töông lai vieäc saûn xuaát noâng nghieäp seõ giaûm ñi vaø nhöôøng choã cho moät soá ngaønh kinh teá khaùc. Ñoàng baèng soâng Hoàng coù nhieàu nguoàn löïc ñeå phaùt trieån caùc ngaønh coâng nghieäp. Vieäc chuyeån dòch cô caáu theo höôùng moät neàn kinh teá coâng nghieäp seõ laø böôùc caát caùnh nhaèm ñaåy maïnh toác ñoä taêng tröôûng kinh teá. Ngoaøi ra, ñaåy maïnh caùc ngaønh dòch vuï nhö du lòch cuõng goùp phaàn chuyeån dòch cô caáu kinh teá ñoàng baèng soâng Hoàng. Bôûi ñoàng baèng soâng Hoàng coù nhieàu tieàm naêng veà du lòch, moät nôi coù nhieàu thaéng caûnh noåi tieáng, caùc di tích lòch söû, vaên hoùa, kieán truùc, moät vuøng coù nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng... ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CÖÛU LONG Ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø vuøng chaâu thoå ñöôïc doøng soâng Cöûu Long, moät trong nhöõng con soâng daøi vaøo baäc nhaát theá giôùi, boài ñaép neân. Ñaây laø moät ñoàng baèng thaáp, ngaäp nöôùc, ñoä cao trung bình 2 m, so vôùi möïc nöôùc bieån vaø ñöôïc caáu taïo bôûi phuø sa môùi, nguoàn goác hoãn hôïp cuûa soâng vaø bieån. Ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñöôïc khai thaùc muoän nhaát, môùi caùch nay khoaûng 5-6 theá kyû. Tuy nhieân theá maïnh noåi baät cuûa vuøng naøy laø caùc ñieàu kieän töï nhieân. Trong moät thôøi gian daøi, phuø sa soâng ñaõ laøm

17

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM cho ñoàng baèng trôû neân maøu môõ maø khoâng bò con ngöôøi can thieäp. Vì theá töø xöa tôùi nay ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaãn ñöôïc meänh danh laø vöïa luùa lôùn nhaát cuûa caû nöôùc. Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, goùp phaàn raát quan troïng, ñöa ngaønh xuaát khaåu gaïo nöôùc ta leân ñöùng haøng thöù hai theá giôùi. Ñoàng baèng soâng Cöûu Long coù nhieàu öu theá hôn veà ñieàu kieän töï nhieân so vôùi ñoàng baèng soâng Hoàng, vaø coù nhieàu thuaän lôïi cho vieäc troàng luùa. Ñoàng baèng coù dieän tích töï nhieân khoaûng 4 trieäu ha, trong ñoù ñaát söû duïng vaøo muïc ñích noâng nghieäp 2,53 trieäu ha, vaøo laâm nghieäp 26 vaïn ha, vaøo caùc muïc ñích khaùc 28 vaïn ha vaø soá ñaát coøn laïi chöa khai thaùc 93 vaïn ha. Ñöôïc phuø sa soâng Cöûu Long boài ñaép, laïi khoâng bò con ngöôøi can thieäp quaù sôùm, ñaát troàng luùa nhieàu, gaáp 3 laàn möùc bình quaân ñaàu ngöôøi so vôùi ñoàng baèng soâng Hoàng. Vì vaäy, ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñaõ saûn xuaát ra khoái löôïng löông thöïc lôùn nhaát caû nöôùc. Nôi ñaây coøn laø nguoàn saûn xuaát thöïc phaåm quan troïng cuûa Vieät Nam. Ngoaøi chaên nuoâi gia caàm: vòt, gaø... gia suùc: traâu, boø, lôïn... ñoàng baèng soâng Cöûu Long coøn laø nguoàn thuûy saûn voâ taän: caù, toâm, cua...

CAÙC VUØNG KHAÙC Tuy khoâng ñoùng vai troø quan troïng nhö ñoàng baèng soâng Hoàng, soâng Cöûu Long, nhöng caùc ñoàng baèng duyeân haûi mieàn Trung coù moái lieân heä maät thieát vôùi vuøng ñoài nuùi phía Taây, moät vuøng ñaát coù theá maïnh veà caây coâng nghieäp, thöïc phaåm nhö caây ñieàu, cao su, ca cao, hoà tieâu, caø pheâ... vaø vôùi vuøng bieån, theàm luïc ñòa ôû phía Ñoâng, moät nguoàn haûi saûn quan troïng trong neàn kinh teá cuûa mieàn Trung Vieät Nam. Ngoaøi ra, nöôùc ta coøn coù moät vuøng trung du roäng lôùn, nôi ñang phaùt trieån maïnh caùc loaøi caây laáy daàu nhö sôû, chaåu, queá, hoài... vaø nhöõng caùnh röøng cheø, caø pheâ... Ñoù laø nhöõng theá maïnh maø khoâng phaûi nöôùc naøo cuõng coù.

Taøi nguyeân du lòch Du lòch laø moät trong nhöõng ngaønh coù söï ñònh höôùng roõ reät veà taøi nguyeân. Taøi nguyeân du lòch ñöôïc xeáp vaøo nhöõng nhaân toá coù vò trí quan troïng haøng ñaàu.

18

TAØI NGUYEÂN Taøi nguyeân du lòch goàm hai nhoùm: taøi nguyeân töï nhieân vaø taøi nguyeân nhaân vaên.

TAØI NGUYEÂN DU LÒCH TÖÏ NHIEÂN Nöôùc ta quanh naêm chan hoøa aùnh naéng, boán muøa xanh töôi. Taøi nguyeân du lòch töï nhieân nöôùc ta voâ cuøng phong phuù ña daïng. Veà maët ñòa hình, Vieät Nam coù caùc daïng ñòa hình ñoài nuùi, ñoàng baèng, cao nguyeân, bôø bieån... taïo neân nhieàu caûnh quan ñeïp. Vôùi nhöõng nuùi cao nhö Tam Ñaûo (Vónh Phuùc), Ba Vì (Haø Taây), Sapa (Laøo Cai), Baïch Maõ (Thöøa Thieân), Baø Naø (Ñaø Naüng), Ñaø Laït... coù khí haäu raát gaàn vôùi oân ñôùi, coù nhieàu hang ñoäng kyø khu nhö hang Paéc Boù (Cao Baèng), Tam Thanh (Laïng Sôn), Thieân Cung (Haï Long), Phong Nha (Quaûng Bình)..., nhöõng thaùc gheành ngoaïn muïc nhö thaùc Baûn Gioác (Cao Baèng), thaùc Pongur, Ñambri (Laâm Ñoàng), vôùi bao ñaàm phaù meânh moâng: Tam Giang, Caàu Hai (Thöøa Thieân Hueá)..., bao hoà nöôùc thô moäng: Ba Beå (Baéc Kaïn), hoà Thuûy ñieän Hoøa Bình, hoà Suoái Hai, Ñoàng Moâ (Haø Taây), hoà Daàu Tieáng (Taây Ninh)... Laïi coù nhöõng vuøng ñaát lòch söû: Ñieän Bieän Phuû chieán tröôøng xöa, Cuû Chi ñaát theùp kieân cöôøng, coù Coân Ñaûo, ñòa nguïc traàn gian döôùi thôøi thöïc daân Phaùp vaø Myõ nguïy, coù Phuù Quoác, Tröôøng Sa, Hoaøng Sa, ñaát meï kieân trung...

Vieät Nam coù bôø bieån daøi 3.260 km vôùi nhieàu baõi taém ñeïp noåi tieáng: Traø Coå, Baõi Chaùy (Quaûng Ninh), Ñoà Sôn (Haûi Phoøng), Saàm Sôn (Thanh Hoùa), Cöûa Loø (Ngheä An), Thieân Caàm (Haø Tónh), Ñaù Nhaûy (Quaûng Bình), Cöûa Tuøng (Quaûng Trò), Thuaän An, Laêng Coâ (Thöøa Thieân Hueá), Non Nöôùc (Ñaø Naüng), Nha Trang (Khaùnh Hoøa), Ninh Chöõ (Ninh Thuaän), Vuõng Taøu (Baø Ròa-Vuõng Taøu)...

TAØI NGUYEÂN NHAÂN VAÊN Vieät Nam laø moät ñaát nöôùc coù maáy ngaøn naêm lòch söû. Ñieàu ñoù laøm cho taøi nguyeân du lòch nhaân vaên nöôùc ta heát söùc phong phuù.

Caùc di tích lòch söû, vaên hoùa laø moät trong nhöõng taøi nguyeân haøng ñaàu cuûa du lòch Vieät Nam. Ñeán naêm 2000 caû nöôùc ñaõ coù 2.250 di tích ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng trong soá 4.000 di tích. Trong ñoù coù 5 di tích thaéng caûnh ñaõ ñöôïc UÛy ban Di saûn Theá giôùi thuoäc UNESCO coâng nhaän laø di saûn theá giôùi nhö: Coá ñoâ Hueá, Phoá Coå Hoäi An, Thaùnh ñòa Myõ Sôn laø di saûn vaên hoùa theá giôùi, Vònh Haï Long, ñoäng Phong Nha... Keû Baøng laø di saûn töï nhieân theá giôùi. Vaø chaéc moät ngaøy

19

LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM khoâng xa, nöôùc ta seõ coøn coù moät soá di tích thaéng caûnh nöõa seõ ñöôïc UNESCO ghi vaøo danh saùch di saûn theá giôùi. Ñoù laø nhöõng ñieåm tham quan du lòch ñaày haáp daãn vaø cuoán huùt du khaùch.

Vieät Nam coøn coù nhöõng vuøng du lòch sinh thaùi vôùi moät heä thoáng vöôøn quoác gia ña daïng sinh hoïc nhö Cuùc Phöông, Pu Maùt, Vuõ Quang, Caùt Tieân... vaø moät mieät vöôøn caây traùi soâng nöôùc mieàn Taây Nam Boä.

Du lòch maïo hieåm, leân thaùc, xuoáng gheành, leo nuùi... ñang laø moát cuûa du lòch Vieät Nam trong nhöõng naêm tôùi.

Vieät Nam, vuøng ñaát giaøu taøi nguyeân nöôùc khoaùng töï nhieân. Ñeán nay, chuùng ta ñaõ phaùt hieän hôn 400 nguoàn nöôùc khoaùng, trong ñoù coù nhieàu nguoàn nöôùc khoaùng noåi tieáng nhö Thaïch Bích, Kim Boâi, Vónh Haûo... khoâng chæ laø nhöõng nguoàn nöôùc uoáng toát cho söùc khoûe, maø coøn laø nhöõng nôi nghæ döôõng chöõa beänh.

20

Phaàn II

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM I. THÔØI TIEÀN SÖÛ Caên cöù vaøo di chæ khaûo coå hoïc tìm thaáy ôû nuùi Ñoï (Thanh Hoaù), Hang Goøn, Daàu Giaây (Ñoàng Nai) vaø nhöõng chieác raêng ngöôøi vöôïn tìm thaáy ôû trong hang Thaåm Khuyeân, Thaåm Hai (Laïng Sôn), caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ khaúng ñònh raèng caùch ñaây haøng chuïc vaïn naêm treân laõnh thoå Vieät Nam ñaõ coù con ngöôøi sinh soáng. Vieät Nam ñöôïc coi laø moät trong nhöõng nôi loaøi ngöôøi xuaát hieän sôùm.

Nhöõng di chæ tìm thaáy ôû Sôn Vi (huyeän Laâm Thao, Phuù Thoï), maø giôùi khaûo coå hoïc goïi laø neàn vaên hoaù Sôn Vi, thuoäc haäu kyø thôøi ñaïi ñaù cuõ, coù nieân ñaïi caùch nay 300.000 naêm. Töø vaên hoaù Sôn Vi phaùt trieån leân vaên hoaù Hoøa Bình - Baéc Sôn, thuoäc thôøi kyø ñoà ñaù môùi, caùch nay 5.000 naêm.

Vôùi vaên hoaù Hoøa Bình - Baéc Sôn, con ngöôøi ñaõ bieát troàng troït, ñaùnh daáu böôùc chuyeån töø kinh teá haùi löôïm, saên baét sang kinh teá saûn xuaát (troàng troït, chaên nuoâi). Caùc cö daân nguyeân thuûy soáng chuû yeáu treân caùc mieàn ñoài nuùi, trong nhöõng hang ñoäng, nay ñaõ chuyeån daàn xuoáng chinh phuïc caùc vuøng chaâu thoå, soáng ñònh cö, phaùt trieån ngheà troàng luùa nöôùc vaø caùc caây troàng khaùc, ñoàng thôøi keát hôïp vôùi chaên nuoâi, saên baét vaø phaùt trieån ngheà thuû coâng ñan laùt, deät, goám... hình thaønh nhöõng coäng ñoàng laøng xoùm.

II. VUA HUØNG DÖÏNG NÖÔÙC VAÊN LANG Caùc neàn vaên minh coå Vaøo thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân, treân laõnh thoå Vieät Nam xuaát hieän 3 trung taâm vaên minh ñaàu tieân gaén vôùi nhaø nöôùc sô kyø.

21

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM VAÊN MINH ÑOÂNG SÔN Vaên minh ngöôøi Vieät coå ôû löu vöïc soâng Hoàng, soâng Maõ, soâng Lam phaùt trieån, baèng chöùng tieâu bieåu nhaát cuûa neàn vaên minh naøy laø troáng ñoàng Ñoâng Sôn noåi tieáng, vì theá goïi laø neàn vaên minh Ñoâng Sôn. Treân neàn taûng cuûa neàn vaên minh naøy, moät nhaø nöôc sô kyø cuûa ngöôøi Vieät coå ra ñôøi. Ñoù laø nöôùc Vaên Lang cuûa caùc vua Huøng ñoùng ñoâ ôû Phong Chaâu (Phuù Thoï). Sau 18 ñôøi Huøng Vöông, nhaø nöôùc AÂu Laïc ra ñôøi vôùi Thuïc Phaùn An Döông Vöông, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa (Ñoâng Anh - Haø Noäi ngaøy nay). Ñaây laø thôøi ñaïi ñeå laïi nhieàu daáu aán saâu ñaäm trong lòch söû daân toäc Vieät Nam, vôùi truyeàn thuyeát Laïc Long Quaân laáy AÂu Cô, sinh ra boïc traêm tröùng, nôû ra 100 con, ñöôïc goïi laø toå tieân chung cuûa daân toäc Vieät. Truyeàn thuyeát Sôn Tinh - Thuûy Tinh, Thaùnh Gioùng, Lyù OÂng Troïng... noùi leân cuoäc ñaáu tranh choáng thieân tai, ñòch hoïa trong quaù trình döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam ta thôøi coå ñaïi.

VAÊN MINH SA HUYØNH Taïi ven bieån mieàn Trung coù neàn vaên minh Sa Huyønh (Quaûng Ngaõi) vaøo khoaûng thieân nieân kyû 1,2 tröôùc Coâng nguyeân. Ñoù laø neàn vaên minh sô kyø cuûa daân toäc Chaêm coå ñöa ñeán vieäc thaønh laäp Nhaø nöôùc Chaêmpa vaøo ñaàu Coâng nguyeân.

VAÊN MINH OÙC EO Ñaây laø neàn vaên minh noåi tieáng ôû mieàn Nam Vieät Nam, traûi roäng khaép vuøng chaâu thoå Cöûu Long. Vaên minh OÙc eo vôùi nhaø nöôùc Phuø Nam toàn taïi töø ñaàu Coâng nguyeân ñeán theá kyû VI, VII. Nhö vaäy, thôøi coå ñaïi, treân laõnh thoå Vieät Nam, cuøng song song toàn taïi ba trung taâm vaên minh: Vaên minh Ñoâng Sôn vôùi nhaø nöôùc AÂu Laïc, vaên minh Sa Huyønh vôùi vöông quoác Champa, vaø vaên minh OÙc Eo vôùi vöông quoác Phuø Nam. Trong quaù trình bieán thieân cuûa lòch söû caû ba trung taâm ñaõ hoäi nhaäp thaønh nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát ngaøy nay töø choøm Luõng Cuù treân cao nguyeân Ñoàng Vaên (moûm cöïc Baéc) ñeán muõi Caø Mau, Naêm Caên (moûm cöïc Nam).

22

CAÙC THÔØI KYØ LÒCH SÖÛ

III. CAÙC THÔØI KYØ TIEÁP THEO Sau thôøi kyø Huøng Vöông, lòch söû Vieät Nam laø moät chuoãi noái tieáp cuûa nhöõng cuoäc ñaáu tranh lieân tuïc giaønh ñoäc laäp, töï do, thoáng nhaát.

Coù theå chia thaønh ba thôøi kyø: – Thôøi kyø 1000 naêm Baéc thuoäc – Thôøi kyø cuûng coá ñoäc laäp vaø chuû quyeàn daân toäc, xaây döïng vaø baûo veä quoác gia phong kieán thoáng nhaát – Thôøi kyø ñoäc laäp daân toäc vaø chuû nghóa xaõ hoäi

Thôøi kyø Baéc thuoäc Thôøi kyø naøy keùo daøi 1000 naêm. Ñaây laø thôøi kyø ñaày thöû thaùch aùc lieät nhaát trong tieán trình lòch söû cuûa daân toäc ta. Döôùi aùch thoáng trò vôùi chính saùch ñoàng hoùa cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán phöông Baéc, ngöôøi Vieät Nam vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc vaên hoùa daân toäc cuõng nhö ngoân ngöõ, phong tuïc taäp quaùn ñaõ coù töø thôøi Laïc Vieät. Veà chính trò, nhaân daân ta khoâng ngöøng ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp daân toäc, choáng aùch thoáng trò phong kieán ngoaïi bang, môû ñaàu laø cuoäc khôûi nghóa Hai Baø Tröng (40-43 sau CN). Baûn anh huøng ca cuûa daân toäc chæ dieãn ra ngaén nguûi! Chæ ba naêm sau, ñaát nöôùc vaø nhaân daân ta laïi bò phong kieán phöông Baéc ñoâ hoä.

Khoâng cam chòu chính saùch ñoàng hoùa, aùch aùp böùc boùc loät ngaøy moät taøn baïo cuûa phong kieán ñoâ hoä phöông Baéc, nhaân daân ta vuøng leân khôûi nghóa döôùi söï chæ huy cuûa Baø Trieäu. Khôûi nghóa Baø Trieäu (naêm 248) laø ñænh cao cuûa phong traøo nhaân daân theá kyû II-III, noå ra trong thôøi kyø maø boïn ñoâ hoä coù löïc löôïng huøng maïnh. Cuoái cuøng Trieäu Thò Trinh hy sinh treân nuùi Tuøng (Haäu Loäc, Thanh Hoùa). Baø Trieäu maát, giaëc Ngoâ caøng taêng cöôøng aùch aùp böùc boùc loät, nhöng khoâng daäp taét ñöôïc tinh thaàn quaät khôûi cuûa nhaân daân ta. Khoâng coù moät theá kyû naøo khoâng coù khôûi nghóa nhaân daân. Khoâng moät luùc naøo beø luõ ñoâ hoä phong kieán phöông Baéc aên ngon nguû yeân. Vaøo giöõa theá kyû VI noå ra cuoäc khôûi nghóa Lyù Bí daãn tôùi thaønh laäp nöôùc Vaïn Xuaân.

Vieäc döïng nöôùc ñoäc laäp mang teân Vaïn Xuaân, noùi leân loøng tin töôûng vöõng chaéc cuûa nhaân daân ta ôû khaû naêng töï mình coù theå vöôn

23

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM leân, phaùt trieån moät caùch ñoäc laäp, töï chuû. Ñieàu ñoù caøng khaúng ñònh döùt khoaùt raèng daân toäc Vieät Nam laø moät daân toäc ñoäc laäp, laø chuû nhaân cuûa ñaát nöôùc vaø vaän meänh cuûa mình.

Tuy vaäy taäp ñoaøn phong kieán phöông Baéc vaãn khoâng töø boû chính saùch xaâm löôïc ñoâ hoä. Nhaân daân ta laïi phaûi ñöùng leân khôûi nghóa: khôûi nghóa Mai Thuùc Loan (722), khôûi nghóa Phuøng Höng (766-791), vaø cuoái cuøng Ngoâ Quyeàn vôùi chieán thaéng Baïch Ñaèng cuoái naêm 938 ñaõ keát thuùc hoaøn toaøn thôøi kyø Baéc thuoäc keùo daøi 1000 naêm, môû ra thôøi kyø ñoäc laäp laâu daøi cuûa daân toäc.

Thôøi kyø ñoäc laäp phong kieán Ñaây laø thôøi kyø cuûng coá ñoäc laäp vaø chuû quyeàn daân toäc, xaây döïng vaø baûo veä quoác gia phong kieán thoáng nhaát. Thôøi kyø naøy keùo daøi khoaûng gaàn 1000 naêm, töø ñaàu theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX. Ñaây laø kyû nguyeân phuïc höng daân toäc vaø phaùt trieån röïc rôõ döôùi caùc trieàu ñaïi: Trieàu Lyù (1010-1225), Trieàu Traàn (1225-1400), Trieàu Leâ (1428-1527). Trong ñoù tieâu bieåu nhaát laø neàn vaên minh Ñaïi Vieät vôùi trung taâm vaên hoùa Thaêng Long.

Môû ñaàu thôøi kyø quoác gia ñoäc laäp töï chuû, nhaø Lyù dôøi ñoâ töø Hoa Lö veà Thaêng Long (Haø Noäi ngaøy nay). Phaät giaùo vaø Nho giaùo chi phoái ñôøi soáng tö töôûng xaõ hoäi.

Veà vaên hoùa, môû Quoác Töû Giaùm, tröôøng Ñaïi hoïc ñaàu tieân ôû nöôùc ta. Chöõ Noâm ngaøy caøng ñöôïc phoå bieán vaø ñöôïc vaän duïng vaøo trong saùng taùc vaên hoïc. Nguyeãn Traõi laø ngöôøi tieân phong ñeà cao tieáng Vieät vaø ñaõ duøng chöõ Noâm ñeå vieát vaên, laøm thô. Taäp thô “Quoác aâm thi taäp” cuûa oâng goàm 250 baøi thô laø moät trong nhöõng taäp thô Noâm coå nhaát coøn löu truyeàn ñeán ngaøy nay.

Veà kieán truùc, nhieàu ñeàn ñaøi, mieáu maïo, chuøa chieàn, thaønh quaùch, cung ñieän laàn löôït ñöôïc xaây döïng. Caùc hình thöùc ngheä thuaät daân gian nhö tuoàng cheøo, muùa haùt, roái nöôùc... khoâng ngöøng phaùt trieån.

Noâng nghieäp vaø caùc ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ngaøy moät phaùt trieån.

24

CAÙC THÔØI KYØ LÒCH SÖÛ Laø moät quoác gia coù chuû quyeàn, trong thôøi kyø naøy, nhaân daân ta nhieàu laàn ñaõ phaûi ñöùng leân caàm vuõ khí choáng traû quyeát lieät caùc cuoäc xaâm laêng cuûa keû thuø beân ngoaøi. Ñoù laø cuoäc khaùng chieán choáng quaân Toáng ôû theá kyû XI. Nhaø Traàn phaûi ba laàn choáng quaân Nguyeân - Moâng vaøo theá kyû XIII, do Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán chæ huy, giaønh thaéng lôïi, vaø cuoäc khaùng chieán roøng raõ 10 naêm choáng quaân Minh vaøo ñaàu theá kyû XV (1418 - 1428) döôùi söï laõnh ñaïo anh minh cuûa Leâ Lôïi.

Cuoái theá kyû XVII, cheá ñoä phong kieán Vieät Nam rôi vaøo tình traïng khuûng hoaûng. Ñaát nöôùc bò chia caét. Ñaøng Ngoaøi do hoï Trònh naém giöõ. Ñaøng Trong do chuùa Nguyeãn kieåm soaùt. Cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn thaéng lôïi cuoái theá kyû XVIII, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa ngöôøi anh huøng aùo vaûi Nguyeãn Hueä, ñaùnh tan 20 vaïn quaân Thanh, böôùc ñaàu thoáng nhaát ñaát nöôùc. Ñaàu theá kyû XIX, nhaø Taây Sôn bò thaát baïi, Trieàu Nguyeãn tieáp tuïc cuûng coá vaø thoáng nhaát quoác gia. Nhöng vì baûo thuû, beá quan toûa caûng, nhaø Nguyeãn ñaõ ñeå ñaát nöôùc rôi vaøo tình traïng trì treä, laïc haäu.

Naêm 1858, thöïc daân Phaùp baét ñaàu xaâm löôïc Vieät Nam. Cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp do trieàu Nguyeãn khôûi xöôùng ñaõ bò thaát baïi thaûm haïi. Töø naêm 1884, nöôùc ta ñaõ trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp.

Tuy ñaõ ñaët ñöôïc neàn thoáng trò treân caû nöôùc, nhöng chính quyeàn cai trò cuûa thöïc daân Phaùp vaãn phaûi lieân tuïc ñoái phoù vôùi nhieàu cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân ta töø Baéc chí Nam, töø mieàn xuoâi tôùi mieàn ngöôïc. Ñoù laø phong traøo Caàn Vöông cuoái theá kyû XIX, tieâu bieåu laø nhöõng cuoäc khôûi nghóa cuûa Phan Ñình Phuøng, Hoaøng Hoa Thaùm, Ñinh Coâng Traùng, Tröông Ñònh, Nguyeãn Trung Tröïc... roài ñeán nhöõng phong traøo coù xu höôùng daân chuû tö saûn ñaàu theá kyû XX. Cuoäc khôûi nghóa do Nguyeãn Thaùi Hoïc laõnh ñaïo, phong traøo Ñoâng Du cuûa Phan Boäi Chaâu... nhöng taát caû ñeàu bò thaát baïi.

Naêm 1930, vôùi söï ra ñôøi cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam do laõnh tuï Nguyeãn AÙi Quoác saùng laäp, caùch maïng Vieät Nam ñaõ giaønh ñöôïc thaéng lôïi vaøo thaùng 8 - 1945.

25

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM

Thôøi kyø ñoäc laäp daân toäc vaø chuû nghóa xaõ hoäi Ngay sau ngaøy giaønh ñöôïc ñoäc laäp, nhaân daân Vieät Nam moät laàn nöõa ñaõ phaûi ñöùng leân caàm vuõ khí tham gia nhöõng cuoäc khaùng chieán tröôøng kyø roøng raõ hôn 30 naêm ñeå baûo veä neàn ñoäc laäp, töï do cho toå quoác.

Cuoäc khaùng chieán laàn thöù nhaát choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc keát thuùc thaéng lôïi baèng traän “Ñieän Bieân Phuû chaán ñoäng ñòa caàu” vaøo ngaøy 7-5-1954, buoäc Phaùp phaûi kyù Hieäp ñònh Giônevô. Vieät Nam taïm thôøi bò chia laøm 2 mieàn Nam - Baéc, vôùi vó tuyeán 17 laø giôùi tuyeán.

Cuoäc khaùng chieán laàn thöù hai choáng ñeá quoác Myõ vaø beø luõ tay sai ñaõ keát thuùc baèng Chieán dòch Hoà Chí Minh lòch söû vaøo luùc 11 giôø 30 ngaøy 30-4-1975.

Ngaøy nay, nhaân daân Vieät Nam döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñang böôùc vaøo thôøi kyø môùi, môû cöûa hoäi nhaäp khu vöïc vaø quoác teá, ñöa ñaát nöôùc vöõng böôùc ñi leân, vôùi muïc tieâu laøm cho daân giaøu nöôùc maïnh, xaõ hoäi vaên minh, coâng baèng vaø daân chuû.

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Thôøi kyø ñoà ñaù cuõ: caùch nay 300.000 naêm. Di tích Ngöôøi vöôïn Vieät Nam ôû nuùi Ñoï, vaên hoùa Sôn Vi. – Thôøi kyø ñoà ñaù giöõa: caùch nay 10.000 naêm, vaên hoùa Hoøa Bình.

– Thôøi kyø ñoà ñaù môùi: caùch nay 5.000 naêm, vaên hoùa Baéc Sôn.

I. TRUYEÀN THUYEÁT KINH DÖÔNG VÖÔNG - CON LAÏC CHAÙU HOÀNG (2879 - 258 TCN) – Theo truyeàn thuyeát thuûy toå daân toäc Vieät laø Kinh Döông Vöông (moä ôû laøng An Löõ, Thuaän Thaønh, Baéc Ninh). Kinh Döông Vöông leân ngoâi hoaøng ñeá naêm Nhaâm Tuaát (2879 tröôùc Coâng nguyeân).

26

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Con laø Suøng Laõm noái ngoâi hieäu laø Laïc Long Quaân, laáy con gaùi cuûa Ñeá Lai laø AÂu Cô, sinh moät boïc 100 tröùng, nôû ra 100 ngöôøi con, toå tieân ngöôøi Baùch Vieät.

– 50 ngöôøi con theo meï leân nuùi, 50 ngöôøi con theo cha veà mieàn bieån phía Nam. Ngöôøi con tröôûng trong soá 50 ngöôøi con theo meï leân nuùi ñöôïc toân laøm vua, goïi laø Huøng Vöông.

– Huøng Vöông leân ngoâi, ñaët quoác hieäu laø Vaên Lang, ñoùng ñoâ ôû Phong Chaâu. Keùo daøi 18 ñôøi, khoaûng 2000 naêm, caùc töôùng vaên goïi laø Laïc Haàu, voõ töôùng goïi laø Laïc Töôùng. Con trai vua goïi laø Quan Lang, con gaùi goïi laø Mî Nöông.

Phuø Ñoång Thieân Vöông Ñôøi vua Huøng thöù 6, giaëc AÂn keùo quaân xaâm chieám nöôùc ta. Nhaø vua cho söù giaû ñi khaép nôi tìm ngöôøi taøi giuùp nöôùc. ÔÛ laøng Phuø Ñoång coù moät caäu beù leân ba maø vaãn chöa bieát noùi. Khi nghe söù giaû rao caàu hieàn, caäu boãng bieát noùi, baûo söù giaû veà taâu vôùi vua ñuùc moät ngöïa saét, moät thanh kieám, moät noùn saét, caäu seõ ra quaân dieät giaëc. Khi vua cho mang ngöïa saét ñeán, caäu boãng vöôn vai hoùa thaønh moät ngöôøi to lôùn khoång loà. Giaëc AÂn ñeán, caäu cöôõi ngöïa saét ñaùnh cho tan taùc. Thaéng traän caäu ñeán nuùi Soùc Sôn cuøng ngöïa saét bay veà trôøi.

Sôn Tinh - Thuûy Tinh Vua Huøng thöù 18 keùn choàng cho Mî Nöông: höùa gaû con gaùi cho ngöôøi mang leã vaät ñeán tröôùc. Sôn Tinh mang ñeán sôùm nhaát vaø ñöa Mî Nöông veà nuùi.

Thuûy Tinh ñeán muoän, noåi giaän daâng nöôùc ñaùnh Sôn Tinh. Nöôùc ñeán ñaâu Sôn Tinh laøm cho nuùi cao ñeán ñoù. Thuûy Tinh thua.

II. NHAØ THUÏC - QUOÁC HIEÄU AÂU LAÏC (257 - 208 TCN) – Thuïc Phaùn thuû lónh AÂu Vieät, hôïp nhaát vôùi Vaên Lang cuûa Laïc Vieät, xöng laø An Döông Vöông ñoùng ñoâ ôû Coå Loa, töø naêm 257 ñeán 208 tröôùc Coâng nguyeân. Quoác hieäu laø AÂu Laïc.

– Naêm 218 TCN, Taàn Thuûy Hoaøng huy ñoäng 50 vaïn quaân chinh phuïc Baùch Vieät. Sau 10 naêm beàn bæ chieán ñaáu, ñeán khi quaân Taàn meät moûi, Thuïc Phaùn toå chöùc phaûn coâng, baén cheát töôùng Ñoà Thö. Quaân Taàn thua traän, môû ñöôøng maùu chaïy veà nöôùc.

27

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM

III. NHAØ TRIEÄU VAØ PHONG KIEÁN PHÖÔNG BAÉC ÑOÂ HOÄ LAÀN THÖÙ NHAÁT (207 - 111 TCN) – Trieäu Ñaø ñaùnh AÂu Laïc khoâng ñöôïc vì nöôùc ta coù Loa Thaønh kieân coá, coù noû thaàn. Trieäu Ñaø laäp möu cho Troïng Thuûy sang ôû reå laáy Mî Chaâu con gaùi An Döông Vöông. Troïng Thuûy laáy caép noû thaàn Kim Quy ñem veà nöôùc. Trieäu Ñaø chieám ñöôïc nöôùc ta, laäp ra Nam Vieät ñoùng ñoâ ôû Phieân Ngung (Quaûng Ñoâng) keùo daøi töø Trieäu Vuõ Ñeá (Trieäu Ñaø - 207 TCN) ñeán Trieäu Döông Vöông (Trieäu Kieán Ñöùc - 111 TCN).

– Lôïi duïng noäi tình nhaø Trieäu baát oån, nhaø Haùn sai töôùng Loä Baùc Ñöùc vaø Döông Boäc ñaùnh chieám Nam Vieät vaø ñoåi thaønh Giao Chæ, chia thaønh 9 quaän, moãi quaän ñaët moät vieân Thaùi thuù.

IV. THÔØI KYØ CHOÁNG PHONG KIEÁN PHÖÔNG BAÉC ÑOÂ HOÄ LAÀN THÖÙ NHAÁT - KHÔÛI NGHÓA HAI BAØ TRÖNG (40 - 43) – Thaùi thuù quaän Giao Chæ laø Toâ Ñònh taøn baïo gieát cheát Thi Saùch (con Laïc Töôùng Chu Dieân) choàng Tröng Traéc (con Laïc Töôùng Meâ Linh). Muøa xuaân naêm 40, Tröng Traéc cuøng em laø Tröng Nhò noåi daäy ñaùnh ñuoåi Toâ Ñònh chaïy veà nöôùc. Caùc quaän Cöûu Chaân, Nhaät Nam, Hôïp Phoá cuõng theo veà vôùi Hai Baø Tröng. Ñaát nöôùc saïch boùng quaân thuø, Tröng Traéc ñöôïc suy toân leân laøm vua ñoùng ñoâ ôû Meâ Linh töø naêm 40 ñeán naêm 43.

– Döôùi tröôùng cuûa Hai Baø Tröng coù 20 nöõ töôùng taøi ba, trong ñoù ñaùng chuù yù laø caùc nöõ töôùng: Leâ Chaân, Baùt Naøn, Ñaøm Ngoïc Nga, Phöông Dung...

– Muøa heø naêm 42, nhaø Haùn sai Maõ Vieän ñöa 20 vaïn quaân ñaùnh chieám nöôùc ta. Tröôùc theá giaëc hung haõn, quaân daân ta ñaõ anh duõng chieán ñaáu, nhöng thua traän. Ngaøy 6 thaùng 2 naêm Quyù Maõo (43), sau khi ñaõ phoùng nhöõng muõi teân cuoái cuøng, Hai Baø Tröng ñaõ tuaãn tieát ôû soâng Haùt Giang.

28

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ

V. THÔØI KYØ CHOÁNG PHONG KIEÁN PHÖÔNG BAÉC ÑOÂ HOÄ LAÀN THÖÙ HAI – Ñoâng Ngoâ cai trò nöôùc ta voâ cuøng haø khaéc. Naêm 248, baø Trieäu Thò Trinh cuøng anh laø Trieäu Quoác Ñaït phaát côø khôûi nghóa, phaù tan caùc thaønh aáp cuûa quaân Ñoâng Ngoâ.

– Trong 6 thaùng, nghóa quaân ñaõ chieám ñaát Giao Chaâu. Vua Ngoâ hoát hoaûng sai danh töôùng Luïc Daän sang ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa.

– Baø Trieäu kieân cöôøng chieán ñaáu vaø ñaõ hy sinh treân nuùi Tuøng (Haäu Loäc - Thanh Hoùa), luùc môùi 23 tuoåi.

– Nhaân daân ta voâ cuøng khoå sôû döôùi aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Löông, do Thöù Söû Tieâu Tö cai trò. Thaùng 1 naêm 542, Lyù Bí (töùc Lyù Boân, ôû Long Höng, Thaùi Bình), döïng côø khôûi nghóa. Sau ba thaùng chieán ñaáu, Lyù Bí ñaõ chieám ñöôïc haàu heát quaän, huyeän vaø thaønh Long Bieân.

– Thaùng 2 naêm 544 (Giaùp Tyù), Lyù Bí xöng laø Lyù Nam Ñeá, ñaët teân nöôùc laø Vaïn Xuaân, ñoùng ñoâ ôû Long Bieân.

– Ñaàu naêm 545, nhaø Löông cöû Döông Phieâu vaø teân töôùng khaùt maùu Traàn Baù Tieân mang quaân sang xaâm chieám nöôùc ta hoøng boùp cheát Nhaø nöôùc Vaïn Xuaân non treû. Lyù Nam Ñeá bò thaát baïi ôû ñoäng Khuaát Laõo, Lyù Thieân Baûo (anh hoï Lyù Boân) cuøng Lyù Phaät Töû ñem quaân vaøo Thanh Hoùa choáng laïi quaân Löông.

– Lyù Nam Ñeá oám naëng, trao quyeàn laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán choáng quaân Löông cho Trieäu Quang Phuïc. Trieäu Quang Phuïc ñöa quaân veà Daï Traïch (Höng Yeân). Taïi ñaây, oâng cho quaân lính vöøa saûn xuaát, vöøa chieán ñaáu. Ngaøy 20 thaùng 3 naêm Maäu Thìn (13-4-548), Lyù Nam Ñeá maát.

– Sau khi Lyù Nam Ñeá maát, Lyù Thieân Baûo xöng laø Ñaøo Lang Vöông töø 549-555.

– Cuõng sau khi Lyù Nam Ñeá maát, ngaøy 13-4-548, Trieäu Quang Phuïc leân ngoâi vua, xöng laø Trieäu Vieät Vöông.

– Naêm 550, Trieäu Vieät Vöông gieát ñöôïc töôùng giaëc Döông Saøn, chieám laïi thaønh Long Bieân.

– Taïi Cöûu Chaân (Thanh Hoùa), naêm 555, Ñaøo Lang Vöông maát, binh quyeàn veà tay Lyù Phaät Töû. Naêm 557, Lyù Phaät Töû ñem

29

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM quaân ñaùnh Trieäu Vieät Vöông ñeå giaønh laïi ngoâi vua cho nhaø Lyù, nhöng khoâng thaéng.

– Lyù Phaät Töû giaûng hoøa, chia ñaát. Ñeå toû loøng hoøa hieáu, Trieäu Vieät Vöông gaû con gaùi Caûi Nöông cho Nhaõ Lang, con Lyù Phaät Töû.

– Naêm 571, Lyù Phaät Töû phaûn traéc baát ngôø ñem quaân ñaùnh uùp, Trieäu Vieät Vöông thua chaïy ñeán Ñaïi Nha thì tuaãn tieát.

– Dieät xong Trieäu Vieät Vöông, Lyù Phaät Töû xöng laø Haäu Lyù Nam Ñeá, ñoùng ñoâ ôû Phong Chaâu (Baïch Haïc) töø naêm 571 ñeán naêm 602.

– Naêm 602, nhaø Tuøy sai töôùng Löu Phöông ñem quaân sang xaâm löôïc, Lyù Phaät Töû heøn nhaùt ñaàu haøng. Töø ñoù nöôùc ta bò nhaø Tuøy ñoâ hoä.

VI. THÔØI KYØ CHOÁNG PHONG KIEÁN PHÖÔNG BAÉC LAÀN THÖÙ BA – Nhaø Tuøy ñoâ hoä nöôùc ta töø 581 ñeán 618 thì maát, nhaø Ñöôøng thay theá. Chính saùch cai trò cuûa nhaø Ñöôøng voâ cuøng haø khaéc, nhaân daân ta ñaõ toå chöùc nhieàu cuoäc khôûi nghóa ñöùng leân choáng laïi.

– Naêm 722, Mai Thuùc Loan (queâ Mai Phuï, Thaïc Haø, Haø Tónh) noåi daäy khôûi nghóa giaûi phoùng thaønh Toáng Bình (Haø Noäi), ñöôïc nhaân daân suy toân laø Mai Haéc Ñeá, ñoùng ñoâ ôû Vaïn An (Ngheä An). Mai Haéc Ñeá ñem quaân ra giaûi phoùng thaønh Toáng Bình (Haø Noäi).

– Nhaø Ñöôøng cöû töôùng Döông Tö Huùc mang 10 vaïn quaân sang ñaøn aùp. Mai Haéc Ñeá thua traän, roài oám maát.

– Naêm 791, Phuøng Höng, haøo tröôûng ñaát Ñöôøng Laâm (Haø Taây) baát ngôø ñaùnh chieám thaønh Toáng Bình. Töôùng giaëc Cao Chính Bình lo sôï oám cheát. Phuøng Höng ñöôïc nhaân daân toân laø Boá Caùi Ñaïi Vöông. Giaønh chuû quyeàn ñöôïc 7 naêm thì maát.

– Con trai Phuøng Höng laø Phuøng An noái nghieäp ñöôïc 2 naêm thì nhaø Ñöôøng laïi sai Trieäu Xöông ñem quaân sang ñaùnh chieám nöôùc ta vaøo naêm 802.

30

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ

VII. THÔØI KYØ XAÂY DÖÏNG NEÀN TÖÏ CHUÛ – Döôùi aùch ñoâ hoä nhaø Ñöôøng, nhaân daân ta raát cô cöïc, Khuùc Thöøa Duï khôûi binh ñaùnh chieám thaønh Toáng Bình, xöng laø Tieát Ñoä Söù.

– Nhaø Ñöôøng buoäc phaûi coâng nhaän Khuùc Thöøa Duï laø ngöôøi ñöùng ñaàu ñaát Vieät (906).

– Khuùc Thöøa Duï maát 23-7-907, giao quyeàn cho con laø Khuùc Haïo.

Naêm 917, Khuùc Haïo maát.

– Naêm 917, Khuùc Thöøa Myõ thay cha giöõ chöùc Tieát Ñoä Söù cuûa nhaø Löông, chöù khoâng phuïc nhaø Nam Haùn. Vua Nam Haùn sai quaân sang ñaùnh, baét ñöôïc Khuùc Thöøa Myõ, sai Lyù Tieán sang laøm Thöù söû Giao Chaâu.

– Naêm 931, Döông Ñình Ngheä (ngöôøi AÙi Chaâu, Thanh Hoùa), töôùng cuõ cuûa hoï Khuùc, khôûi binh ñaùnh ñuoåi Lyù Tieán, giaûi phoùng thaønh Ñaïi La, xöng laø Tieát Ñoä Söù.

– 6 naêm sau, Döông Ñình Ngheä bò Kieàu Coâng Tieãn aùm haïi ñoaït chöùc Tieát Ñoä Söù. Coâng Tieãn bò nhaân daân noåi leân choáng laïi, voäi sang caàu cöùu Nam Haùn.

VIII. NHAØ NGOÂ (939 - 965) – Naêm 938, Ngoâ Quyeàn, ngöôøi laøng Ñöôøng Laâm, Haø Taây, con reå Döông Ñình Ngheä, cai quaûn ñaát AÙi Chaâu. Nghe tin cha vôï bò Coâng Tieãn aùm haïi vaø vua Nam Haùn sai con trai laø Hoaøng Thao ñem quaân xaâm löôïc nöôùc ta, oâng ñem quaân gieát cheát teân phaûn boäi Kieàu Coâng Tieãn vaø ñoùn ñaùnh quaân Nam Haùn.

– Sau chieán thaéng vang doäi treân soâng Baïch Ñaèng (11-938), Hoaøng Thao bò ñaâm cheát, Ngoâ Quyeàn leân ngoâi vua, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa. – Ngoâ Quyeàn laøm vua ñöôïc 5 naêm (939-944) thì maát.

– Em vôï laø Döông Tam Kha (con trai Döông Ñình Ngheä) cöôùp ngoâi cuûa con trai Ngoâ Quyeàn laø Ngoâ Xöông Ngaäp, xöng laø Döông Bình Vöông (944-950). Ngoâ Xöông Ngaäp phaûi boû troán.

– Naêm 950, Ngoâ Xöông Vaên, con thöù hai cuûa Ngoâ Quyeàn, duøng möu laät ñoå Döông Tam Kha, giaønh laïi ngoâi baùu cho nhaø Ngoâ.

31

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM Ngoâ Xöông Vaên leân ngoâi, laáy hieäu laø Nam Taán Vöông (950965), ñoùng ñoâ ôû Coå Loa, cho ngöôøi ñi tìm anh caû laø Xöông Ngaäp ñoùn veà.

– Sau khi tìm ñöôïc anh caû laø Ngoâ Xöông Ngaäp, theo thænh caàu cuûa Nam Taán Vöông, ñöôïc Döông Thaùi haäu chuaån taáu, caû hai anh em ñeàu laøm vua. Ngoâ Xöông Ngaäp leân ngoâi vua laáy hieäu laø Thieân Saùch Vöông (951), laøm vua ñöôïc 8 naêm thì oám cheát (959).

– Töø sau khi Döông Tam Kha cöôùp ngoâi nhaø Ngoâ, khaép nôi noåi leân loaïn 12 söù quaân. Naêm 965, Ngoâ Xöông Vaên bò cheát trong moät traän giao chieán ôû Thaùi Bình.

– Con cuûa Thieân Saùch Vöông laø Ngoâ Xöông Xí noái nghieäp, nhöng theá löïc ngaøy caøng yeáu, khoâng giöõ noåi ngoâi vua maø trôû thaønh moät trong 12 söù quaân, chieám giöõ vuøng Bình Kieàu (Trieäu Sôn, Thanh Hoùa).

IX. NHAØ ÑINH (968 - 980) – Ñinh Boä Lónh, ngöôøi ñoäng Hoa Lö (con oâng Ñinh Coâng Tröù, nha töôùng cuõ cuûa Döông Ñình Ngheä), laø con nuoâi cuûa Traàn Laõm, moät trong 12 söù quaân. Traàn Laõm chieám giöõ Boá Haûi Khaåu (Kyø Boá, Thaùi Bình). Traàn Laõm cheát, Ñinh Boä Lónh ñöôïc trao quyeàn, xöng laø Vaïn Thaéng Vöông, deïp xong loaïn 12 söù quaân naêm 968.

– Ñinh Boä Lónh leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng, ñaët quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät, ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö. Ñinh Tieân Hoaøng phong cho Nguyeãn Baëc laø Ñinh Quoác Coâng, Leâ Hoaøn laø Thaäp ñaïo töôùng quaân. Ñaàu naêm 970 laïi ñaët nieân hieäu laø Thaùi Bình, khoâng duøng theo nieân hieäu cuûa Trung Hoa nhö tröôùc ñaây nöõa.

– Naêm 979, sau khi laøm vua ñöôïc 11 naêm, Ñinh Tieân Hoaøng vaø con trai laø Ñinh Lieãn bò teân thaùi giaùm Ñoã Thích gieát cheát. Ñinh Toaøn môùi 6 tuoåi leân ngoâi vua. Nhaân söï roái raém ñoù, nhaø Toáng chuaån bò cho quaân sang xaâm löôïc.

32

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ

X. NHAØ TIEÀN LEÂ (980 - 1009) – Vì lôïi ích daân toäc, Thaùi haäu Döông Vaân Nga (vôï Ñinh Tieân Hoaøng, meï Ñinh Toaøn) theo nguyeän voïng cuûa quaàn thaàn trao ngoâi vua cho Thaäp ñaïo töôùng quaân Leâ Hoaøn, ngöôøi Thoï Xuaân, Thanh Hoùa.

– Naêm 980, Leâ Hoaøn leân ngoâi laáy hieäu laø Leâ Ñaïi Haønh, nhanh choùng tieán haønh moïi böôùc chuaån bò ñeå ñoái phoù vôùi nguy cô xaâm löôïc töø phía Baéc.

– Muøa xuaân naêm 981, quaân Toáng theo hai ñöôøng thuûy boä oà aït traøn vaøo nöôùc ta. Döôùi söï chæ huy taøi gioûi cuûa vua Leâ Ñaïi Haønh, trong voøng 1 thaùng, quaân daân Ñaïi Coà Vieät ñaõ ñaùnh tan quaân Toáng treân caû hai maët traän thuûy vaø boä. Quaân ta baét cheùm töôùng giaëc Haàu Nhaân Baûo.

– Naêm 1005, Leâ Ñaïi Haønh maát, laøm vua ñöôïc 25 naêm. Caùc con tranh giaønh ngoâi baùu. Cuoái cuøng, con thöù 3 laø Long Vieät leân laøm vua laø Leâ Trung Toâng ñöôïc 3 ngaøy thì bò em laø Leâ Long Ñónh gieát cheát.

– Leâ Long Ñónh cöôùp ngoâi leân laøm vua, laáy hieäu laø Ñaïi Thaéng Minh Quang Hieáu Hoaøng ñeá, vaãn ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö. Long Ñónh taøn aùc, daâm ñaõng, moãi laàn thieát trieàu phaûi naèm, tuïc goïi laø Leâ Ngoïa Trieàu, laøm vua ñöôïc 4 naêm thì maát (1005-1009).

XI. NHAØ LYÙ (1010 - 1225) – Long Ñónh maát, con laø Saï coøn beù, trieàu thaàn toân Lyù Coâng Uaån (ngöôøi laøng Coå Phaùp, Töø Sôn, Baéc Ninh) leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Lyù Thaùi Toå, ñaët nieân hieäu laø Thuaän Thieân, vaãn giöõ quoác hieäu Ñaïi Coà Vieät vaø ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö.

– Nhôø söï nuoâi daïy cuûa nhaø sö Lyù Khaùnh Vaên vaø Lyù Vaïn Haïnh, Lyù Coâng Uaån trôû thaønh ngöôøi xuaát chuùng.

– Thaùng 7 naêm 1010, Lyù Thaùi Toå haï chieáu dôøi ñoâ veà Ñaïi La vaø ñaët teân môùi laø Thaêng Long (töùc Haø Noäi ngaøy nay), ñoåi quoác hieäu laø Ñaïi Vieät. Sau 18 naêm trò vì ñaát nöôùc, Lyù Thaùi Toå maát naêm 1028.

33

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Khi Lyù Thaùi Toå vöøa maát, caùc hoaøng töû ñem quaân vaây haõm hoaøng thaønh ñeå tranh ngoâi vua vôùi Thaùi töû. Nhôø loøng duõng caûm vaø trung thaønh, Leâ Phuïng Hieåu ñaõ deïp tan cuoäc noåi loaïn vaø phoø Thaùi töû Phaät Maõ leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Lyù Thaùi Toâng.

– Naêm 1054, sau khi vua cha Lyù Thaùi Toâng maát, Lyù Thaùnh Toâng, huùy Nhaät Toân, noái nghieäp, thöïc loøng thöông daân, chaêm lo cho traêm hoï. Lyù Thaùnh Toâng maát naêm 1072.

– Con tröôûng Lyù Thaùnh Toâng laø Caøn Ñöùc, meï laø Nguyeân Phi YÛ Lan, leân ngoâi hoaøng ñeá naêm 1072, luùc môùi 6 tuoåi, hieäu Lyù Nhaân Toâng. Hoaøng Thaùi haäu YÛ Lan phaûi buoâng reøm nhieáp chính.

– Naêm 1075, bieát roõ aâm möu xaâm löôïc nöôùc ta cuûa nhaø Toáng, Thaùi uùy Lyù Thöôøng Kieät chuû ñoäng mang quaân sang ñaùnh phaù caùc caên cöù cuûa chuùng ôû Chaâu Khaâm, Chaâu Lieâm, Chaâu Ung (Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây), roài cuõng chuû ñoäng ruùt quaân.

– Maëc daàu vaäy, ñaàu naêm 1077 nhaø Toáng vaãn sai Quaùch Quyø, Trieäu Tieát xua 10 vaïn quaân vaø 1 vaïn ngöïa chieán sang chieám nöôùc ta, nhöng ñaõ bò quaân daân Ñaïi Vieät chaën laïi ôû bôø Baéc soâng Caàu, laøm cho ñòch rôi vaøo theá “tieán thoaùi löôõng nan”.

– Taïi phoøng tuyeán soâng Caàu naøy, Lyù Thöôøng Kieät ñaõ laøm baøi thô noåi tieáng “Nam quoác sôn haø Nam ñeá cö...”, ñöôïc xem nhö “Baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp” ñaàu tieân cuûa ñaát nöôùc ta.

– Tröôùc söùc phaûn coâng maõnh lieät cuûa quaân ta, quaân Toáng khieáp sôï ruùt chaïy veà nöôùc. Neàn ñoäc laäp nöôùc ta ñöôïc giöõ vöõng. Lyù Nhaân Toâng maát naêm 1127.

– Vua Lyù Nhaân Toâng khoâng coù con trai, laäp con trai cuûa ngöôøi em (laø Suøng Hieàn Haàu Döông Hoaùn) laøm Thaùi töû. Naêm 1127, Thaùi töû noái ngoâi vua laáy nieân hieäu Lyù Thaàn Toâng.

– Lyù Thaàn Toâng khuyeán khích phaùt trieån noâng nghieäp, thöïc hieän chính saùch “nguï binh ö noâng”, cho quaân lính luaân phieân cöù 6 thaùng laïi ñöôïc veà nhaø caøy ruoäng, nhôø vaäy duy trì ñöôïc söùc maïnh quaân ñoäi song song vôùi saûn xuaát noâng nghieäp. Lyù Thaàn Toâng maát naêm 1138.

– Naêm 1138, Lyù Thieân Toä, con tröôûng cuûa Lyù Thaàn Toâng, con baø hoaøng haäu hoï Leâ, leân ngoâi hoaøng ñeá luùc môùi 3 tuoåi, hieäu laø

34

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ Lyù Anh Toâng. Leâ Thaùi haäu nhieáp chính, tö thoâng vôùi Ñoã Anh Vuõ laøm trieàu ñình ñoå naùt. Nhôø coù caùc trung thaàn nhö Toâ Hieán Thaønh, Hoaøng Nghóa Hieån, Lyù Coâng Tín... cô nghieäp nhaø Lyù ñöôïc giöõ vöõng cho ñeán khi vua tröôûng thaønh. Lyù Anh Toâng maát naêm 1175.

– Lyù Anh Toâng maát, Thaùi töû Long Caùn chöa ñöôïc 3 tuoåi, baø Chieâu Linh thaùi haäu muoán laäp con caû laø Long Xöôûng leân ngoâi vua, ñem vaøng baïc mua chuoäc Toâ Hieán Thaønh, nhöng oâng khoâng nghe, theo di chieáu laäp Long Caùn 3 tuoåi laøm vua, hieäu laø Lyù Cao Toâng. Veà sau Cao Toâng aên chôi voâ ñoä, khoâng lo vieäc trieàu chính, giaëc cöôùp noåi leân khaép nôi. Cô nghieäp nhaø Lyù suy ñoài.

Cao Toâng maát naêm 1210.

– Thaùi töû Lyù Haïo Saûm leân ngoâi vua, hieäu Lyù Hueä Toâng. Hueä Toâng khoâng coù con trai, suoát ngaøy röôïu cheø, boû beâ trieàu chính. Naêm 1224, Hueä Toâng truyeàn ngoâi cho coâng chuùa Chieâu Thaùnh môùi 7 tuoåi, roài ñi tu. Sau bò Traàn Thuû Ñoä eùp phaûi töï töû.

– Coâng chuùa Chieâu Thaùnh leân ngoâi, hieäu laø Lyù Chieâu Hoaøng, quyeàn bính veà tay Traàn Thuû Ñoä.

– Do söï saép ñaët cuûa Traàn Thuû Ñoä, Lyù Chieâu Hoaøng laáy Traàn Caûnh (chaùu Traàn Thuû Ñoä) laøm choàng.

XII. NHAØ TRAÀN (1225 - 1400) – Do söï thuùc eùp cuûa Traàn Thuû Ñoä, ngaøy 21-10-1225, Lyù Chieâu Hoaøng haï chieáu nhöôøng ngoâi cho choàng laø Traàn Caûnh.

– Ngaøy 11-12-1225, Lyù Chieâu Hoaøng môû hoäi ôû ñieän Thieân An, tröôùc baù quan vaên voõ, chính thöùc côûi hoaøng baøo môøi Traàn Caûnh leân ngoâi vua, laáy hieäu laø Traàn Thaùi Toâng, ñoåi nieân hieäu laø Kieán Trung. Trieàu ñaïi nhaø Traàn baét ñaàu töø ñaây, vaãn giöõ quoác hieäu laø Ñaïi Vieät, kinh ñoâ laø Thaêng Long.

– Traàn Thaùi Toâng laáy hoaøng haäu Chieâu Thaùnh 12 naêm vaãn chöa coù con. Sôï nhaø Traàn khoâng coù ngöôøi noái nghieäp, Traàn Thuû Ñoä eùp vua boû Chieâu Thaùnh ñeå laáy chò daâu (vôï cuûa Traàn Lieãu) laø coâng chuùa Thuaän Thieân (chò ruoät cuûa Chieâu Thaùnh, luùc aáy ñaõ coù thai ñöôïc 3 thaùng) laøm hoaøng haäu. Giöõa Traàn Lieãu vaø Traàn Caûnh do chuyeän naøy maø sinh baát hoøa, nhöng roài veà sau vaãn haøn gaén, thuaän hoøa vôùi nhau. Hoaøng haäu Thuaän Thieân sau

35

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM sinh ra Traàn Quoác Khang, thaùi töû Traàn Hoaûng, Traàn Quang Khaûi, Traàn Nhaät Vónh, Traàn Ích Taéc, Traàn Nhaät Duaät (ñeàu ñöôïc phong vöông) vaø hai coâng chuùa laø Thieàu Döông vaø Thuïy Baûo.

CUOÄC KHAÙNG CHIEÁN CHOÁNG QUAÂN NGUYEÂN MOÂNG LAÀN THÖÙ NHAÁT (1257) – Naêm 1257, Hoát Taát Lieät sai töôùng Ngoät Löông Hôïp Thai ñem 10 vaïn quaân sang xaâm chieám nöôùc ta. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Traàn Thaùi Toâng, Traàn Quoác Tuaán, Traàn Thuû Ñoä, quaân ta duøng chieán tranh du kích, thöïc hieän vöôøn khoâng nhaø troáng, tieâu hao sinh löïc keû thuø.

– Ñôïi cho keû thuø gaëp luùc quaãn baùch veà löông thöïc, khoán khoå veà beänh taät, khoâng hôïp thuûy thoå, ngaøy 29-1-1258 quaân daân ta toå chöùc phaûn coâng ôû Ñoâng Boä Ñaàu thaéng lôïi. Quaân Nguyeân Moâng ruùt chaïy veà nöôùc.

– Traàn Hoaûng, con tröôûng cuûa Traàn Thaùi Toâng, ñöôïc vua cha nhöôøng ngoâi ngaøy 24-2-1258, laáy hieäu laø Thaùnh Toâng, ñoåi nieân hieäu laø Thieäu Long. Thaùnh Toâng laø vò vua nhaân töø, chaêm lo vieäc nöôùc. Ñoái noäi, khuyeán khích vieäc khai khaån ñaát hoang, khuyeán khích hoïc haønh, môû khoa thi. Ñoái ngoaïi, thöïc hieän chính saùch meàm deûo nhöng kieân quyeát. Thaùnh Toâng ôû ngoâi ñöôïc 20 naêm, laøm Thaùi Thöôïng Hoaøng 12 naêm, maát ngaøy 255-1290.

– Con tröôûng Thaùnh Toâng laø Traàn Khaâm leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Traàn Nhaân Toâng, ñoåi nieân hieäu laø Thieäu Baûo. OÂng laø moät vò vua nhaân töø, ñöùc ñoä, coá keát loøng daân, heát loøng vì daân, vì nöôùc vaø coù tinh thaàn quyeát ñoaùn.

CUOÄC KHAÙNG CHIEÁN CHOÁNG QUAÂN NGUYEÂN MOÂNG LAÀN THÖÙ HAI (1285) – Thaùng 12-1284, vua Nguyeân sai Thoaùt Hoan ñem 50 vaïn quaân sang chieám nöôùc ta vaø 10 vaïn quaân cuûa Toa Ñoâ töø Chieâm Thaønh ñaùnh ra Ngheä An. Ñeå ñoái phoù, vua Traàn Nhaân Toâng vaø Thaùi Thöôïng hoaøng Thaùnh Toâng phong cho Höng Ñaïo Ñaïi vöông Traàn Quoác Tuaán laøm Quoác coâng tieát cheá chæ huy quaân daân Ñaïi Vieät choáng quaân Nguyeân - Moâng.

– Thaùng 8-1284, vua Traàn toå chöùc Hoäi nghò Bình Than, Höng

36

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ Ñaïo vöông toå chöùc taäp traän ôû Ñoâng Boä Ñaàu vaø coâng boá “Hòch töôùng só” khích leä loøng yeâu nöôùc cuûa quaân daân.

– Vua Traàn coøn toå chöùc Hoäi nghò boâ laõo ôû ñieän Dieân Hoàng ñeå thaêm doø yù daân neân ñaùnh hay neân haøng. Caû nöôùc ñoàng loøng “quyeát ñaùnh”. Quaân daân Ñaïi Vieät theå hieän ñieàu naøy baèng caùch xaêm vaøo tay hai chöõ “saùt thaùt” (gieát giaëc Nguyeân).

– Döôùi söï chæ ñaïo chieán löôïc tuyeät vôøi cuûa Höng Ñaïo Vöông, ñeå traùnh theá maïnh cuûa ñòch, ban ñaàu quaân ta toå chöùc caàm cöï, roài boû ngoû kinh ñoâ Thaêng Long, thöïc hieän chieán tranh du kích.

Chôø cho quaân ñòch suy yeáu môùi toå chöùc phaûn coâng maïnh. Chæ trong voøng nöûa naêm ta giaønh thaéng lôïi ôû Chöông Döông, Haøm Töû, Taây Keát, Vaïn Kieáp... Quaân Nguyeân bò ñaùnh tôi taû. Toa Ñoâ, Lyù Haèng, Lyù Quaùn bò cheùm ñaàu taïi traän. Thoaùt Hoan chui vaøo oáng ñoàng troán chaïy veà nöôùc.

– Ngaøy 6-6-1285, quaân daân Ñaïi Vieät tieán veà giaûi phoùng kinh ñoâ Thaêng Long, môû hoäi ca khuùc khaûi hoaøn.

CUOÄC KHAÙNG CHIEÁN CHOÁNG QUAÂN NGUYEÂN MOÂNG LAÀN THÖÙ BA (1288) – Naêm 1287, quaân Nguyeân do Thoaùt Hoan chæ huy, laïi oà aït vaøo chieám nöôùc ta. Döôùi söï laõnh ñaïo taøi tình cuûa Quoác coâng tieát cheá Höng Ñaïo Vöông, quaân ta duøng chieán tranh du kích vaø chieán thuaät “vöôøn khoâng nhaø troáng” ñeå laøm tieâu hao sinh löïc ñòch.

– Ngaøy 24-2-1287, Höng Ñöùc Haàu Quaùn cho quaân mai phuïc gieát ñöôïc nhieàu giaëc ôû cöûa Linh Kinh - Vuõ Cao. – Ngaøy 28-11-1287, Phaùn Thö Thöôïng Vò Nhaân Ñöùc Haàu Toaùn, ñaùnh lui ñòch ôû eo bieån Ña Moã (Moùng Caùi).

– Ngaøy 28-12-1287, quaân ta baén cheát Saûnh Ñoâ Söï Haàu Sö Ñaït cuûa giaëc taïi aûi Noäi Baøng.

– Ngaøy 8-1-1288, quaân ta ñaùnh baét ñöôïc 300 chieán thuyeàn giaëc taïi bieån Ñaïi Baøng, nhieàu teân giaëc bò tieâu dieät.

– Taïi Vaân Ñoàn, Traàn Khaùnh Dö bò thaát traän tröôùc OÂ Maõ Nhi. Vua Traàn baét veà trò toäi, Traàn Khaùnh Dö xin ôû laïi laäp coâng chuoäc toäi.

37

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Khaùnh Dö trôû laïi, chôø cho OÂ Maõ Nhi ñi qua, laäp töùc cho quaân taán coâng ñoaøn thuyeàn chôû löông thöïc, thu nhieàu chieán lôïi phaåm. Töôùng giaëc Tröông Vaên Hoå chæ huy ñoaøn thuyeàn, chaïy thoaùt veà nöôùc.

– Ngaøy 8-3-1288, khi nöôùc thuûy trieàu leân, quaân ta nhöû ñòch ñuoåi theo, ñeán luùc thuûy trieàu xuoáng, thuyeàn giaëc sa vaøo traän ñòa coïc ñaõ ñöôïc caém tröôùc, quaân ta döôùi söï chæ huy cuûa Höng Ñaïo Vöông phaûn coâng moïi phía. Quaân giaëc cheát nhö raï, ta baét soáng OÂ Maõ Nhi, Tích Leä Cô Ngoïc, Phaøn Tieáp vaø hôn 400 chieán thuyeàn giaëc. Thoaùt Hoan khieáp ñaûm, töø Vaïn Kieáp theo ñöôøng boä chaïy veà nöôùc.

– Chæ trong voøng nöûa naêm, cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng laàn thöù ba cuûa quaân daân Ñaïi Vieät giaønh thaéng lôïi hoaøn toaøn.

– Sau 14 naêm ôû ngoâi vua, 2 laàn chieán thaéng quaân Nguyeân - Moâng, Traàn Nhaân Toâng nhöôøng ngoâi cho con laø Traàn Thuyeân, laøm Thaùi Thöôïng hoaøng, sau xuoáng toùc ñi tu thaønh Sô toå thieàn phaùi Truùc Laâm, Yeân Töû.

– Traàn Thuyeân laø con tröôûng Traàn Nhaân Toâng, leân ngoâi naêm 1293, hieäu laø Traàn Anh Toâng, kheùo bieát keá thöøa söï nghieäp cuûa toå tieân, quoác gia thaùi bình thònh trò.

– Ngaøy 18-3-1314, vua Traàn Anh Toâng nhöôøng ngoâi cho Thaùi töû Maïnh, trò vì ñöôïc 21 naêm, maát naêm 1320.

– Naêm 1314, Traàn Maïnh, con thöù tö cuûa vua Traàn Anh Toâng leân ngoâi hieäu laø Traàn Minh Toâng. OÂng laø vò vua coù loøng nhaân haäu, troïng taøi cao, ñöùc ñoä, neân coù nhieàu hieàn thaàn döôùi tröôùng nhö: Phaïm Nguõ Laõo, Tröông Haùn Sieâu, Chu Vaên An, Nguyeãn Trung Ngaïn, Ñoaøn Nhöõ Haøi...

– Naêm 1329, Traàn Minh Toâng nhöôøng ngoâi cho Thaùi töû Vöôïng.

OÂng maát ngaøy 19-2-1357.

– Traàn Vöôïng leân ngoâi vua luùc 10 tuoåi, hieäu laø Traàn Hieán Toâng, ôû ngoâi 12 naêm, nhöng vieäc trieàu chính ñeàu do Thöôïng Hoaøng Minh Toâng ñieàu khieån. Hieán Toâng maát 1341.

– Naêm 1341, Traàn Haïo, con thöù 10 cuûa Minh Toâng, keá nghieäp anh, hieäu laø Traàn Duï Toâng. OÂng laø vò vua coù hoïc vaán cao, raát thoâng tueä, chaêm lo vieäc voõ, söûa sang vieäc vaên.

38

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Naêm 1358, Traàn Duï Toâng ñoåi nieân hieäu laø Ñaïi Trò. Khi Thöôïng hoaøng Minh Toâng maát, caùc trung thaàn nhö Tröông Haùn Sieâu, Nguyeãn Trung Ngaïn cuõng maát.

– Boïn gian thaàn keát beø, keùo ñaûng, Duï Toâng röôïu cheø beâ tha. Chu Vaên An daâng sôù “Thaát traûm” khoâng ñöôïc vua nghe theo, oâng lieàn treo aán töø quan. Duï Toâng maát naêm 1369.

– Duï Toâng maát, baõo taùp cung ñình nhaø Traàn noåi leân. Baø Hoaøng Thaùi haäu ñoøi laäp con nuoâi cuûa Cung Tuùc Vöông laø Döông Nhaät Leã laøm vua. Nhaät Leã leân ngoâi muoán caûi hoï Döông, chaám döùt ngoâi nhaø Traàn, gieát Hoaøng Thaùi haäu vaø Cung Ñònh Vöông.

Cung Tónh Vöông hoaûng sôï boû chaïy leân Haø Giang.

– Naêm 1370, caùc toân thaát nhaø Traàn khôûi binh gieát Döông Nhaät Leã roài môøi Cung Tónh Vöông töùc Traàn Phuû, con thöù ba cuûa Traàn Minh Toâng veà laøm vua, hieäu laø Traàn Ngheä Toâng.

– Naêm 1372, Ngheä Toâng nhöôøng ngoâi cho em laø Traàn Kính vaø lui veà Thieân Tröôøng laøm Thaùi Thöôïng hoaøng.

– Naêm 1372, Traàn Kính, con thöù 11 cuûa Minh Toâng, em Ngheä Toâng leân ngoâi vua, hieäu laø Traàn Dueä Toâng, laøm vua ñöôïc 5 naêm. Traàn Dueä Toâng laø moät vò vua coá chaáp, gaøn böôùng, khoâng nghe lôøi can ngaên cuûa ñaïi töôùng Ñoã Leã, khinh thöôøng quaân giaëc neân ñaõ bò quaân Chieâm Thaønh gieát cheát trong traän ôû thaønh Ñoà Baøn, Bình Ñònh (1377).

– Thöôïng hoaøng Ngheä Toâng laäp Traàn Hieäu, con tröôûng cuûa Dueä Toâng laøm vua, hieäu laø Traàn Pheá Ñeá (1377). Pheá Ñeá laø vò vua u meâ, nhu nhöôïc, moïi quyeàn bính veà tay Hoà Quyù Ly. – Naêm 1378, quaân Chieâm Thaønh ñaùnh ra Ngheä An, cöôùp phaù kinh thaønh Thaêng Long.

– Ngaøy 6-12-1388, Thöôïng hoaøng Ngheä Toâng giaùng Pheá Ñeá xuoáng laøm Linh Ñöùc Ñaïi Vöông vaø baét thaét coå cheát. Laäp con uùt cuûa mình leân laøm vua.

– Naêm 1388, con uùt cuûa Ngheä Toâng laø Traàn Nhung (cöôùi con gaùi Hoà Quyù Ly) leân ngoâi vua hieäu laø Traàn Thuaän Toâng.

– Naêm 1389, Cheá Boàng Nga ñem quaân ñaùnh Ñaïi Vieät, Hoà Quyù Ly ñöa quaân nghinh chieán, bò thua traän. Thöôïng hoaøng Ngheä Toâng sai ñoâ töôùng Traàn Khaùt Chaân ñem quaân chaën giaëc.

39

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Ñöôïc tieåu thaàn Cheá Boàng Nga laø Ba Laäu Keâ chaïy sang haøng quaân Ñaïi Vieät, cho bieát daáu hieäu thuyeàn chôû Cheá Boàng Nga, Traàn Khaùt Chaân taäp trung hoûa löïc baén truùng thuyeàn, Boàng Nga truùng ñaïn cheát. Traàn Khaùt Chaân cheùm ñaàu Cheá Boàng Nga ñem veà trieàu daâng vua vaø Thaùi Thöôïng hoaøng.

– Ngaøy 15-12-1394, Thöôïng hoaøng Ngheä Toâng maát. Hoà Quyù Ly leân laøm phuï chính Thaùi sö, thaâu toùm toaøn boä binh quyeàn.

– Hoà Quyù Ly quyeát ñònh dôøi ñoâ vaøo Thanh Hoùa, xaây thaønh Taây Ñoâ (Vónh Loäc). Thaùng 11-1397, Hoà Quyù Ly böùc vua Thuaän Toâng phaûi dôøi kinh veà Taây Ñoâ.

– Thaùng 3-1398, Hoà Quyù Ly eùp Thuaän Toâng nhöôøng ngoâi cho con laø Traàn AÙn môùi 3 tuoåi leân laøm vua, hieäu laø Traàn Thieáu Ñeá. Hoà Quyù Ly töï xöng laø Höng Lieät Ñaïi Vöông, roài sai gieát Thuaän Toâng, maëc daàu Thuaän Toâng laø con reå cuûa oâng ta. Thuaän Toâng ôû ngoâi ñöôïc 10 naêm (1388-1398).

– Ngaøy 28-2-1400, Hoà Quyù Ly böùc Thieáu Ñeá (môùi 5 tuoåi) nhöôøng ngoâi cho mình. Chaám döùt trieàu Traàn sau 175 trò vì ñaát nöôùc qua 12 ñôøi vua.

XIII. NHAØ HOÀ (1400-1407) – Hoà Quyù Ly laø moät nhaân vaät thoâng minh, loãi laïc. OÂng coù nhieàu caûi caùch taùo baïo, toaøn dieän, coù nhöõng caûi caùch ñi tröôùc thôøi ñaïi, ñeán nay vaãn coù giaù trò. Nhöng Hoà Quyù Ly phaïm toäi gieát vua, keå caû töôùng quaân Traàn Khaùt Chaân. Khi quaân Minh sang xaâm löôïc nöôùc ta, Hoà Quyù Ly coù 1 löïc löôïng quaân söï maïnh, nhöng khoâng ñöôïc nhaân daân uûng hoä, neân thua traän.

– Ngaøy 12-1-1401, Hoà Quyù Ly nhöôøng ngoâi cho con thöù hai laø Hoà Haùn Thöông, xöng laø Thaùi Thöôïng hoaøng.

– Laáy côù Hoà Quyù Ly cöôùp ngoâi nhaø Traàn, nhaø Minh ñem quaân sang chinh phaït. Thaùng 9-1406, töôùng nhaø Minh laø Tröông Phuï ñem 40 vaïn quaân ñaùnh vaøo cöûa aûi Pha Luõy (nay laø Höõu Nghò quan). Moäc Thaïch ñem 40 vaïn quaân ñaùnh cöûa aûi Phuù Leänh (thò xaõ Haø Giang).

– Thaùng 12-1406 quaân Minh chieám Vieät Trì, nhaø Hoà thua traän boû chaïy vaøo Thanh Hoùa.

40

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Ngaøy 20-1-1407, quaân Minh haï thaønh Ña Bang (Ba Vì).

– Ngaøy 17-6-1407, quaân Minh baét ñöôïc cha con Hoà Quyù Ly ñöa veà Trung Quoác. Theá laø Ñaïi Vieät bò ñaët döôùi aùch ñoâ hoä haø khaéc cuûa nhaø Minh.

XIV. NHAØ HAÄU TRAÀN (1407 - 1414) – Naêm 1407, Giaûn Ñònh Vöông Traàn Ngoãi, con vua Ngheä Toâng daáy binh khoâi phuïc nhaø Traàn, xöng laø Giaûn Ñònh Ñeá, nhöng laïi nghe gian thaàn gieát oan hai vò trung thaàn laø Ñaëng Taát vaø Nguyeãn Caûnh Chaân.

– Ñaëng Dung (con Ñaëng Taát), Nguyeãn Caûnh Dò (con Nguyeãn Caûnh Chaân), caêm giaän vì cha bò gieát oan, môùi ñem quaân töø Thuaän Hoùa ra Thanh Hoùa, ñoùn Traàn Quyù Khoaùng, chaùu noäi Ngheä Toâng ñeán Ngheä An leân ngoâi vua, laáy hieäu laø Truøng Quang Ñeá, laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh.

– Thaùng 3-1413, vua Truøng Quang sai Nguyeãn Bieåu sang ñieàu ñình vôùi quaân Minh. Tröông Phuï traùo trôû, khoâng khuaát phuïc ñöôïc Nguyeãn Bieåu, ñaõ ra leänh gieát oâng moät caùch heøn maït.

– Thaùng 4-1414, Tröông Phuï, Moäc Thaïch baét ñöôïc vua Truøng Quang Ñeá, Ñaëng Dung, Nguyeãn Suùy. Treân ñöôøng giaûi veà Trung Quoác, vua toâi nhaø Haäu Traàn nhaûy xuoáng bieån töï töû. Chaám döùt nhaø Haäu Traàn.

XV. THÔØI KYØ CHOÁNG NHAØ MINH ÑOÂ HOÄ (14141427) VAØ NHAØ HAÄU LEÂ (1428 - 1527) – Töø naêm 1414, nhaø Minh ñoâ hoä nöôùc ta, nhöng nhaân daân ta khaép nôi khoâng ngöøng noåi leân ñaáu tranh choáng laïi.

– Ngaøy 7-2-1418, Leâ Lôïi phaát côø khôûi nghóa ôû Lam Sôn, Thanh Hoùa, coù quaân sö Nguyeãn Traõi daâng sôù Bình Ngoâ, coù Traàn Nguyeân Haõn, chaùu noäi quan Tö ñoà Traàn Nguyeân Ñaùn, vaø nhieàu haøo kieät tham gia.

– Khôûi nghóa Lam Sôn laø cuoäc chieán tranh nhaân daân, vaän duïng chieán thuaät du kích, tieâu hao sinh löïc ñòch, duøng keá saùch “vaây thaønh dieät vieän” keát hôïp thuyeát phuïc ñaàu haøng. Sau 10 naêm

41

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM kieân trì chieán ñaáu, nghóa quaân ñaõ phaùt trieån töø theá traän du kích sang taán coâng oà aït vaø lieân tuïc thaéng lôùn, ñaåy quaân Minh vaøo tình theá thaát baïi phaûi xin cöùu vieän.

– Thaùng 10-1427, nhaø Minh sai Lieãu Thaêng mang 10 vaïn quaân sang cöùu vieän, bò quaân ta phuïc kích ñaùnh tan ôû aûi Chi Laêng (Laïng Sôn).

– Töôùng Traàn Löïu ñaõ cheùm ñaàu Lieãu Thaêng, roài ñöa aán tín, côø tieát cuûa Lieãu Thaêng vaøo thaønh Ñoâng Quan. Töôùng giaëc Vöông Thoâng heát hy voïng vieän binh neân xin giaûng hoøa ruùt quaân veà nöôùc, thöïc chaát laø ñaàu haøng voâ ñieàu kieän.

– Ngaøy 16-12-1427, Leâ Lôïi, Nguyeãn Traõi ñoàng yù cuøng boïn Vöông Thoâng döï “Hoäi theà Ñoâng Quan” ñeå giaûng hoøa. Chuùng theà khoâng bao giôø xaâm phaïm Ñaïi Vieät nöõa.

– Leâ Lôïi - Nguyeãn Traõi laáy ñöùc hieáu sinh caáp löông thaûo cho 10 vaïn quaân Minh ñöôïc an toaøn ruùt veà nöôùc. Töø ngaøy 29-12-1427, quaân ñòch baét ñaàu ruùt veà, cho ñeán ngaøy 3-1-1428 thì ruùt heát.

– Ñaát nöôùc saïch boùng quaân thuø, nghóa quaân hoaøn toaøn thaéng lôïi.

Trieàu ñaïi nhaø Leâ ra ñôøi töø ñaây.

– Ngaøy 15-4 naêm Maäu Thaân (1428) Leâ Lôïi leân ngoâi vua taïi ñieän Kính Thieân, xöng hieäu laø Leâ Thaùi Toå, laáy laïi teân nöôùc cuõ laø Ñaïi Vieät, ñoùng ñoâ ôû Ñoâng Ñoâ (Haø Noäi), ñaïi xaù cho thieân haï, ban boá Bình Ngoâ ñaïi caùo (do Nguyeãn Traõi soaïn). Ñaây laø baûn Tuyeân ngoân ñoäc laäp thöù hai cuûa nöôùc ta.

– Leâ Thaùi Toå maát naêm 1433. Leâ Nguyeân Long, con thöù hai cuûa Leâ Lôïi leân noái ngoâi luùc môùi 11 tuoåi, laáy hieäu laø Leâ Thaùi Toâng, ñaët nieân hieäu laø Thieäu Bình.

– Leân ngoâi luùc coøn treû, laïi phaûi ñoái phoù vôùi noäi tình trieàu ñình raát phöùc taïp, nhöng Thaùi Toâng ñuû baûn lónh khoâng ñeå caùc ñaïi thaàn thao tuùng.

– Ngaøy 27-7 Nhaâm Tuaát (1442), nhaân Thaùi Toâng ñi tuaàn mieàn Ñoâng, duyeät quaân ôû thaønh Chí Linh, Nguyeãn Traõi môøi vua ngöï chuøa Coân Sôn, nôi ôû cuûa Nguyeãn Traõi. Ngaøy 4 thaùng 8, vua ñeán Leä Chi Vieân, cuøng ñi vôùi vua coù Nguyeãn Thò Loä, thieáp cuûa Nguyeãn Traõi, ñöôïc vua yeâu quyù cho theo haàu. Ñeâm ñoù, vua bò beänh cheát ñoät ngoät, môùi vöøa 20 tuoåi.

42

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Boïn gian thaàn trong trieàu vu cho Nguyeãn Thò Loä aùm haïi vua, keát aùn “tru di tam toäc” Nguyeãn Traõi. Ngaøy 16-8-1442, Nguyeãn Traõi cuøng ba hoï bò haønh hình.

– Hoaøng töû Baêng Cô, con thöù hai cuûa Thaùi Toâng vaø thaàn phi Nguyeãn Thò Anh, leân noái ngoâi vua vaøo ngaøy 12 thaùng 8 naêm Nhaâm Tuaát (1442), chæ môùi 2 tuoåi, hieäu laø Leâ Nhaân Toâng, ñoåi nieân hieäu laø Thaùi Hoøa. Thaùi haäu Tuyeân Töø buoâng reøm nhieáp chính.

– Thaùng 11 naêm Quyù Daäu (1453) vua 12 tuoåi, Thaùi haäu giao haún quyeàn chính cho vua Nhaân Toâng. Vua ñoåi nieân hieäu Dieân Ninh, ñaïi xaù cho thieân haï.

– Döông Thò Bí laø meï Nghi Daân, vì coù toäi vôùi Leâ Thaùi Toâng neân bò pheá ngoâi hoaøng haäu. Nghi Daân vì theá khoâng ñöôïc laäp laøm Thaùi töû, ngaám ngaàm möu toan tranh giaønh ngoâi baùu. Ñeâm moàng 3 thaùng 10 naêm Kyû Maõo (1459), Nghi Daân cuøng thuoäc haï leûn vaøo cung caám gieát vua Leâ Nhaân Toâng, luùc ñoù môùi 19 tuoåi, laøm vua ñöôïc 17 naêm.

– Nhaân Toâng cheát, Nghi Daân töï laäp laøm vua, nhöng chæ ñöôïc 8 thaùng ñaõ bò caùc ñaïi thaàn Nguyeãn Xí, Ñinh Lieät choáng ñoái, gieát boïn phaûn nghòch, giaùng Nghi Daân xuoáng töôùc haàu, laäp hoaøng töû Töû Thaønh laøm vua, hieäu laø Leâ Thaùnh Toâng.

– Leâ Thaùnh Toâng töï Töû Thaønh, huùy Haïo, con trai uùt cuûa Leâ Thaùi Toâng vaø baø Ngoâ Thò Ngoïc Giao, leân ngoâi naêm 1460, luùc 18 tuoåi.

– Leâ Thaùnh Toâng heát loøng chaêm lo vieäc nöôùc, môû khoa thi, keùn choïn hieàn taøi giuùp nöôùc. Boä luaät Hoàng Ñöùc noåi tieáng mang nieân hieäu ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, laø boä luaät hoaøn chænh, tieán boä nhaát thôøi phong kieán nöôùc ta.

– Hai möôi naêm sau (1480) vua Leâ Thaùnh Toâng xuoáng chieáu minh oan cho Nguyeãn Traõi.

– Naêm 1497, Leâ Thaùnh Toâng maát, ôû ngoâi 37 naêm. Con tröôûng laø Leâ Taêng noái ngoâi, hieäu laø Leâ Hieán Toâng. OÂng maát naêm 1504, ôû ngoâi 6 naêm.

43

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Ngaøy 6-6-1504, con thöù 3 cuûa Leâ Hieán Toâng laø Leâ Tuùc Toâng, huùy laø Leâ Thuaàn, leân ngoâi vua. OÂng laø moät vò vua ham hoïc hoûi, thaân ngöôøi hieàn.

– Ngaøy 7-12-1504, vua Tuùc Toâng maát, ôû ngoâi 6 thaùng. Tröôùc khi maát truyeàn laïi laäp ngöôøi anh thöù hai cuûa mình laø Leâ Tuaán leân ngoâi.

– Naêm 1505, Leâ Tuaán leân ngoâi, hieäu laø Leâ Uy Muïc. OÂng laø vò vua ham röôïu cheø, meâ gaùi, thích gieát ngöôøi...

– Thaùng 11-1509, Giaûn Tu Coâng Oanh, xöng laø Caåm Giang Vöông, ñem quaân chieám Ñoâng Kinh, böùc Leâ Uy Muïc töï töû vaøo thaùng 12-1509, ôû ngoâi vua 4 naêm.

– Leâ Töông Döïc huùy laø Oanh, chaùu noäi vua Leâ Thaùnh Toâng, sau khi gieát ñöôïc Uy Muïc, xöng ñeá, vaø cuõng laø vò vua aên chôi.

Thaùng 5-1514, vua nghe lôøi saøm taáu gieát cheát 15 vöông coâng.

– Leâ Töông Döïc khoâng nghe lôøi can ngaên cuûa Trònh Duy Saûn, coøn ñem Saûn ra ñaùnh. Thaùng 4-1516, Saûn sai ngöôøi gieát Töông Döïc.

– Naêm 1516, Leâ Chieâu Toâng, huùy laø YÙ, chaùu 4 ñôøi cuûa Leâ Thaùnh Toâng, ñöôïc Trònh Duy Saûn vaø Leâ Nghóa Chieâu ñoùn veà laøm vua.

– Döôùi trieàu Leâ Chieâu Toâng, giaëc giaõ noåi leân nhö ong, daân chuùng khoå cöïc. Maïc Ñaêng Dung khoân kheùo thaâu toùm quyeàn haønh, möu ñoà thoaùn ñoaït.

– Bieát ñöôïc aâm möu ñoù, Leâ Chieâu Toâng möu ngaàm vôùi Trònh Tuy trieät haï theá löïc hoï Maïc. Möu bò loä, Chieâu Toâng boû chaïy.

– Naêm 1522, Maïc Ñaêng Dung laäp Leâ Xuaân, em Leâ Chieâu Toâng laøm vua. Leâ Chieâu Toâng bò baét giaùng xuoáng laøm Ñaø Döông Vöông roài bò gieát. Leâ Xuaân leân ngoâi vua luùc 15 tuoåi, hieäu laø Leâ Cung Hoaøng.

– Ngaøy 15-6 naêm Ñinh Hôïi (1527), Maïc Ñaêng Dung ñem quaân vaøo Thaêng Long eùp vua nhöôøng ngoâi. Baét vua vaø Hoaøng Thaùi haäu töï töû.

44

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Töø khi Leâ Thaùi Toå leân ngoâi (1428) ñeán Leâ Cung Hoaøng bò gieát naêm 1527, trieàu Leâ traûi qua 10 ñôøi vua, trong 99 naêm.

XVI. NHAØ MAÏC (1527 - 1592) – Sau khi chieám ñöôïc ngoâi vua, thaùng 12-1529, Maïc Ñaêng Dung truyeàn ngoâi cho con laø Maïc Ñaêng Doanh laøm vua vaø mình leân laøm Thaùi Thöôïng hoaøng luùc môùi 46 tuoåi.

– Naêm 1530, Maëc Ñaêng Doanh leân laøm vua, ñoåi nieân hieäu laø Ñaïi Chính. Maïc Ñaêng Doanh maát naêm 1540, ôû ngoâi vua ñöôïc 10 naêm.

– Maïc Phuùc Haûi, con tröôûng Maïc Ñaêng Doanh ñöôïc Thöôïng hoaøng Ñaêng Dung laäp laøm vua naêm 1541, ñoåi nieân hieäu laø Quaûng Hoøa. Naêm 1546, Phuùc Haûi cheát, ôû ngoâi vua ñöôïc 5 naêm.

– Naêm 1546, Maïc Phuùc Nguyeân, con tröôûng Phuùc Haûi leân ngoâi vua, coøn nhoû, moïi vieäc do chuù ruoät Maïc Kính Ñieån quyeát ñoaùn.

Thaùng 12-1561, Phuùc Nguyeân cheát do beänh ñaäu muøa, ôû ngoâi vua ñöôïc 15 naêm, laàn löôït 3 laàn ñoåi nieân hieäu laø Vónh Ñònh (1546), Caûnh Lòch (1548) vaø Quaûng Baûo (1554).

– Naêm 1562, con caû Phuùc Nguyeân laø Maïc Maäu Hôïp môùi 2 tuoåi leân ngoâi vua. Do vua coøn nhoû, Maïc Ñoân Nhöôïng (con uùt Maïc Ñaêng Dung) toân Maïc Kính Ñieån laøm Khieâm Ñaïi Vöông troâng coi vieäc trieàu chính.

– Thaùng 10 Canh Thìn (1580), Kính Ñieån cheát, Maïc Ñoân Nhöôïng thay troâng coi vieäc trieàu chính, nhöng xao nhaõng coâng vieäc.

Chính söï nhaø Maïc ngaøy moät ñoå naùt.

– 25-11-1592, thuûy quaân Leâ - Trònh taán coâng, quaân nhaø Maïc xin haøng, Maïc Maäu Hôïp bò baét cheùm ñaàu ôû baõi Boà Ñeà. Maïc Maäu Hôïp ôû ngoâi vua ñöôïc 30 naêm. Nhaø Maïc truyeàn ngoâi qua 5 ñôøi, ñöôïc 65 naêm thì maát.

– Theo lôøi daïy cuûa Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm, con chaùu nhaø Maïc chaïy leân Cao Baèng, toàn taïi cho ñeán naêm 1677, töø Maäu Toaøn, Kính Chæ, Kính Cung, Kính Khoan vaø Kính Vuõ, thì nhaø Maïc toàn taïi ñöôïc 150 naêm.

45

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM

XVII. NHAØ LEÂ TRUNG HÖNG (1533 - 1789) – Trong khoaûng thôøi gian Maïc Ñaêng Dung böùc vua Chieâu Toâng thì con trai laø Leâ Duy Ninh môùi 11 tuoåi, ñöôïc Leâ Quaùn coõng chaïy sang Ai Lao. Ñeán naêm Quyù Tî (1533), ñöôïc toân leân ngoâi vua treân ñaát Ai Lao luùc 19 tuoåi, sau ñöôïc Nguyeãn Kim ñoùn veà nöôùc.

– Leâ Duy Ninh leân ngoâi hieäu laø Leâ Trang Toâng, ñaët nieân hieäu laø Nguyeân Hoøa, toân Nguyeãn Kim laøm Thöôïng phuï Thaùi sö Höng Quoác coâng.

– Thaùng 12-1540, Nguyeãn Kim ñaùnh chieám Taây Ñoâ (Thanh Hoùa).

Nöôùc ta hình thaønh giai ñoaïn “Nam - Baéc trieàu”. Töø Thanh Hoùa vaøo do nhaø Leâ Trung höng cai quaûn, goïi laø Nam trieàu.

Vuøng Baéc Boä (goàm kinh thaønh Ñoâng Ñoâ) do nhaø Maïc cai quaûn, goïi laø Baéc trieàu.

– Cuoäc noäi chieán taøn khoác Leâ - Maïc keùo daøi 50 naêm (15431592).

– Naêm 1545, Nguyeãn Kim bò töôùng nhaø Maïc laø Döông Chaáp Nhaát ñaùnh thuoác ñoäc gieát cheát.

– Trònh Kieåm, con reå Nguyeãn Kim, naém giöõ toaøn boä binh quyeàn.

– Naêm 1546, laáy danh nghóa phuø Leâ dieät Maïc, Trònh Kieåm laäp haønh dinh vua Leâ ôû Vaïn Lai (Thanh Hoùa), nhieàu haøo kieät tìm vaøo phoø Leâ Trung Höng.

– Naêm 1548, Leâ Trang Toâng maát, ôû ngoâi 15 naêm. Trònh Kieåm laäp Thaùi töû Duy Huyeân leân ngoâi laø Leâ Trung Toâng, luùc 15 tuoåi.

– Leâ Trung Toâng leân ngoâi phong cho Trònh Kieåm laøm Löông Quoác coâng, quyeát ñònh moïi vieäc trieàu chính. Naêm 1554, nhaø Leâ môû khoa thi choïn nhaân taøi.

– Thaùng 1-1556, Leâ Trung Toâng maát luùc 23 tuoåi, khoâng coù con trai, ôû ngoâi ñöôïc 8 naêm.

– Trònh Kieåm baøn vôùi caùc ñaïi thaàn ñi tìm Leâ Duy Bang, chaùu 6 ñôøi cuûa Leâ Tröø (anh thöù hai cuûa Leâ Lôïi) veà laäp laøm vua, luùc ñoù 25 tuoåi.

46

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Leâ Duy Bang leân ngoâi hieäu laø Leâ Anh Toâng, moïi vieäc trong trieàu do Trònh Kieåm quyeát, vua chæ nghe theo.

– Nguyeãn Hoaøng, con thöù hai cuûa Nguyeãn Kim nhôø chò gaùi laø Ngoïc Baûo (vôï Trònh Kieåm) xin cho vaøo traán xöù Thuaän - Quaûng.

Trònh Kieåm ñoàng yù.

– Thaùng 2-1570, Trònh Kieåm oám cheát. Caùc con Trònh Kieåm ñaùnh nhau, giaønh ngoâi baùu. Vua Leâ Anh Toâng tröïc tieáp ñieàu haønh trieàu chính vaø daøn xeáp maâu thuaãn giöõa caùc con Trònh Kieåm.

– Leâ Anh Toâng phong cho Trònh Tuøng (con Trònh Kieåm) töôùc Tröôûng Quaän coâng giöõ quyeàn bính.

– Naêm 1573, Anh Toâng nghi Trònh Tuøng thoaùn quyeàn, ñang ñeâm ñöa 4 hoaøng töû chaïy ñeán thaønh Ngheä An. Trònh Tuøng beøn laäp con thöù 5 cuûa Anh Toâng laø Leâ Duy Ñaøm leân ngoâi, hieäu laø Leâ Theá Toâng vaø sai ngöôøi ñi ñoùn vua Leâ Anh Toâng veà. Treân ñöôøng veà bò Toáng Ñöùc Vò ngaàm böùc haïi, roài phao tin vua töï thaét coå cheát. Vua ôû ngoâi 16 naêm.

– Cuoäc noäi chieán Nam - Baéc trieàu keùo daøi gaàn 50 naêm, ñeán 1591, Trònh Tuøng huy ñoäng toång löïc ñaùnh traän quyeát ñònh ôû Ñoâng Kinh.

– Thaùng 11-1592, Trònh Tuøng baét ñöôïc Maïc Maäu Hôïp, chieám ñöôïc kinh thaønh.

– Thaùng 2-1593, Trònh Tuøng ñoùn Leâ Theá Toâng veà laïi Ñoâng Ñoâ.

– Coâng cuoäc Leâ Trung Höng hoaøn thaønh, Trònh Tuøng xöng laø Ñoâ Nguyeân suùy Toång Quoác chính thöôïng phuï Bình An Vöông, naém toaøn quyeàn quyeát ñònh, vua chæ nghe theo. Thôøi kyø “vua Leâ chuùa Trònh” thöïc söï baét ñaàu.

– Thaùng 8 naêm Kyû Hôïi (1599), Leâ Theá Toâng maát, ôû ngoâi 26 naêm.

– Naêm 1599, Trònh Tuøng laäp Leâ Duy Taân, con thöù cuûa Theá Toâng leân laøm vua luùc 11 tuoåi, hieäu laø Leâ Kính Toâng, ñaët nieân hieäu Thuaän Ñöùc thöù nhaát töø naêm 1600.

– Quyeàn löïc trong tay Trònh Tuøng, trieàu ñình chæ phuïc tuøng nhaø Chuùa. Tröôùc tình hình ñoù, Leâ Kính Toâng laäp möu gieát Trònh Tuøng. Nhöng vieäc baïi loä, Kính Toâng bò böùc thaét coå cheát naêm 1619, ôû ngoâi 19 naêm.

47

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Naêm 1619, Leâ Duy Kyø 12 tuoåi, con tröôûng cuûa Leâ Kính Toâng, ñöôïc laäp laøm vua, hieäu laø Leâ Thaàn Toâng.

– Thaùng 10-1643, Leâ Thaàn Toâng nhöôøng ngoâi cho con laø Leâ Duy Haäu (Leâ Chaân Toâng), leân laøm Thaùi Thöôïng hoaøng.

– Thaùng 8-1649, Leâ Chaân Toâng bò beänh maát, Leâ Thaàn Toâng trôû laïi ngoâi vua laàn thöù hai.

– Ngaøy 22-9-1662, Leâ Thaàn Toâng maát, ôû ngoâi vua 37 naêm (hai laàn) vaø Thaùi Thöôïng hoaøng 6 naêm.

– Naêm 1663, Leâ Duy Vuõ, con thöù cuûa Leâ Thaàn Toâng, em Leâ Chaân Toâng ñöôïc laäp laøm vua luùc 9 tuoåi laø Leâ Huyeàn Toâng. Ngaøy 1510 naêm Taân Hôïi (1671) Huyeàn Toâng maát, ôû ngoâi 8 naêm.

– Naêm 1672, Leâ Duy Coái, con thöù cuûa Leâ Thaàn Toâng, em Leâ Chaân Toâng vaø Leâ Huyeàn Toâng, môùi 11 tuoåi, ñöôïc laäp ngoâi vua laø Leâ Gia Toâng. OÂng laø vò vua ñöùc ñoä, nhöng ôû ngoâi ñöôïc 3 naêm oám cheát (1675).

– Naêm 1675, Leâ Duy Caùp, 13 tuoåi con cuûa Leâ Thaàn Toâng, em Leâ Gia Toâng, ñöôïc Trònh Taïc laäp laøm vua, hieäu laø Leâ Hy Toâng, vò vua ñöôïc ngöôøi ñôøi ca ngôïi laø anh minh ñöùc ñoä baäc nhaát thôøi Leâ Trung Höng.

– Naêm 1705, Leâ Hy Toâng nhöôøng ngoâi cho con tröôûng laø Leâ Duy Ñöôøng ñeå veà soáng caûnh an nhaøn, ôû ngoâi 30 naêm.

– Naêm 1705, Leâ Duy Ñöôøng leân ngoâi vua hieäu laø Leâ Duï Toâng, nhaø vua chuû yeáu döïa vaøo chuùa Trònh Cöông.

– Ngaøy 20-4-1729, Leâ Duï Toâng nhöôøng ngoâi cho con laø Leâ Duy Phöôøng. Thaùng 1-1731, Thöôïng hoaøng Leâ Duï Toâng maát, ôû ngoâi 24 naêm.

– Leâ Duy Phöôøng leân ngoâi vua. Nhöng khi Trònh Cöông maát, Trònh Giang leân ngoâi Chuùa (8-1732) ñaõ giaùng Duy Phöôøng xuoáng laøm Hoân Ñöùc Coâng, buoäc thaét coå cheát vaøo thaùng 9-1735 (ôû ngoâi ñöôïc 6 naêm). Trònh Giang laäp con tröôûng Leâ Duï Toâng laø Leâ Duy Töôøng leân ngoâi vua.

– Naêm 1732, Leâ Duy Töôøng ñöôïc Trònh Giang laäp leân laøm vua, hieäu laø Leâ Thuaàn Toâng, ñaët nieân hieäu laø Long Ñöùc. Naêm 1735, Thuaàn Toâng maát, ôû ngoâi 3 naêm.

48

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Naêm 1735, Trònh Giang laäp Leâ Duy Thöøa, con thöù 11 cuûa Leâ Duï Toâng leân ngoâi vua, hieäu laø Leâ YÙ Toâng, luùc 17 tuoåi.

– Trònh Giang ngaøy caøng baïo ngöôïc, saùt haïi coâng thaàn, gieát vua noï laäp vua kia, nhieàu löïc löôïng noåi leân choáng ñoái, ñaát nöôùc loaïn laïc.

– Tröôùc tình hình ñoù, Trònh Thaùi phi (meï Trònh Giang vaø Trònh Doanh) trieäu quaàn thaàn ñeán quyeát ñònh ñöa Trònh Doanh leân thay Trònh Giang ñeå tröø loaïn.

– Naêm 1740, Trònh Doanh leân ngoâi Chuùa. Thaùng 5-1740, Trònh Doanh eùp Leâ YÙ Toâng nhöôøng ngoâi cho con tröôûng Leâ Thuaàn Toâng laø Leâ Duy Dieâu. 19 naêm sau (1759) YÙ Toâng maát, trò vì ñöôïc 5 naêm.

– Naêm 1740, Leâ Duy Dieâu leân ngoâi hieäu Leâ Hieån Toâng, laø vò vua trò vì laâu vaøo haøng thöù hai trong lòch söû phong kieán nöôùc ta (46 naêm).

– Naêm 1767, Trònh Doanh maát, Trònh Saâm leân thay.

– Thaùng 3-1769, Trònh Saâm truaát ngoâi Thaùi töû Duy Vó, laäp Leâ Duy Caän laø con thöù hai cuûa Leâ Hieån Toâng laøm Thaùi töû.

– Thaùng 12-1771, Trònh Saâm gieát Leâ Duy Vó.

– Thaùng 1-1783, Trònh Saâm laäp Duy Kyø laøm Hoaøng Thaùi toân, truaát Duy Caän laøm Sung Nhöôïng coâng.

– Thaùng 7-1786, tröôùc khi maát Leâ Hieån Toâng goïi cho Thaùi toân Leâ Duy Kyø (chaùu ñích toân cuûa Leâ Hieån Toâng), truyeàn ngoâi - Leâ Duy Kyø leân ngoâi, hieäu laø Leâ Chieâu Thoáng.

– Khi Nguyeãn Hueä ruùt quaân veà Phuù Xuaân, tình hình caùc nôi noåi leân caùt cöù. Ñeå khoâi phuïc quyeàn löïc, thaùng 7-1788, Leâ Chieâu Thoáng cöû Hoaøng Thaùi haäu nhaø Leâ sang caàu vieän Maõn Thanh.

– Döïa vaøo theá quaân Maõn Thanh, Leâ Chieâu Thoáng trôû laïi Thaêng Long traû thuø taøn baïo nhöõng ngöôøi theo Taây Sôn.

– Moàng 5 Teát Kyû Daäu (1789), quaân Taây Sôn do Hoaøng ñeá Quang Trung tröïc tieáp chæ huy, keùo ra Baéc, ñaùnh tan 29 vaïn quaân xaâm löôïc Maõn Thanh.

– Leâ Chieâu Thoáng cuøng 25 baày toâi theo taøn quaân nhaø Thanh sang Trung Quoác soáng löu vong, ñöôïc 5 naêm thì maát.

– Thôøi Leâ Trung Höng toàn taïi 255 naêm traûi qua 16 ñôøi vua.

49

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM

XVIII. TRÒNH NGUYEÃN PHAÂN TRANH (1623 - 1777) – Thaùng 6 naêm Quyù Hôïi (1623), Trònh Tuøng maát, noäi tình vua Leâ chuùa Trònh roái ren, dö ñaûng nhaø Maïc do Maïc Kính Khoan caàm ñaàu keùo quaân töø Cao Baèng xuoáng, Trònh Traùng (con Trònh Tuøng) phaûi ñöa vua Leâ chaïy vaøo Thanh Hoùa.

– Thaùng 8 naêm 1623, Trònh Traùng mang quaân trôû ra ñaùnh tan quaân Maïc Kính Khoan, ñöa vua Leâ trôû laïi kinh ñoâ. Taïm yeân maët Baéc, Trònh Traùng lo ñoái phoù vôùi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân ôû Ñaøng Trong.

– Trònh Traùng maát naêm 1657. Trònh Taïc laø con thöù hai cuûa Trònh Traùng nhöng laïi ñöôïc choïn laøm Nguyeân suùy Chöôûng quoác Chính Taây Ñònh vöông, do ñoù naûy sinh maâu thuaãn vôùi ngöôøi anh tröôûng laø Trònh Toaøn.

– Naêm 1657, Trònh Taïc sai toáng giam vaø tra hoûi Trònh Toaøn cho ñeán cheát.

– Naêm 1672, Trònh Taïc eùp vua Leâ ñem quaân ñaùnh chuùa Nguyeãn.

Döïa vaøo thaønh luõy kieân coá, quaân Nguyeãn ra söùc choáng cöï.

– Thaùng 12-1672, Trònh Taïc ruùt quaân veà. Töø ñoù Ñaøng Ngoaøi, Ñaøng Trong ngöøng chieán, laáy soâng Gianh laøm giôùi tuyeán.

– Naêm 1682, Trònh Taïc maát, con tröôûng laø Trònh Caên (töùc laø Ñònh Vöông) noái ngoâi chuùa. Thôøi Trònh Caên, chieán tranh Trònh - Nguyeãn vaãn taïm döøng. Nhöng Trònh Caên gaëp traéc trôû trong vieäc laäp ngöôøi keá nghieäp, vì taát caû con cuûa Trònh Caên ñeàu cheát sôùm.

– Naêm 1709, Trònh Caên maát, chaét laø Trònh Cöông (con Trònh Bính, chaùu noäi Trònh Vónh; Trònh Vónh laø con tröôûng Trònh Caên) leân ngoâi chuùa, ñöôïc phong Nguyeân soaùi Toång quoác Chính An Ñoâ vöông.

– Naêm 1714, Trònh Cöông laïi ñöôïc phong Ñaïi nguyeân soaùi Toång quoác Chính Thöôïng sö An Ñoâ vöông.

– Trònh Cöông coù quan heä toát vôùi vua Leâ, chaêm lo vieäc trò nöôùc.

Naêm 1729, Trònh Cöông ñi vaõn caûnh chuøa Phaät Tích, bò beänh cheát, ôû ngoâi chuùa 20 naêm.

– Trònh Giang laø con caû Trònh Cöông leân ngoâi chuùa. Naêm 1793, Giang töï tieán phong Nguyeân soaùi Thoáng ñoác Chính Uy Nam

50

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ vöông. Giang laø teân chuùa baïo ngöôïc, ñaõ gieát vua Leâ Duy Phöôøng, loøng ngöôøi roái loaïn.

– Ñeå tröø loaïn, Trònh Doanh ñöôïc ñöa leân thay Trònh Giang. Trònh Doanh leân ngoâi chuùa, ñöôïc vua Leâ phong laø Minh Ñoâ Vöông.

Trònh Doanh ban haønh nhieàu quyeát ñònh hôïp loøng ngöôøi, chaêm lo chính söï.

– Naêm 1767, Trònh Doanh maát, ôû ngoâi chuùa 27 naêm, Trònh Saâm laø con tröôûng noái ngoâi, ñöôïc tieán phong Nguyeân soaùi Toång quoác chính Tónh Ñoâ vöông. OÂng laø ngöôøi thoâng minh, quyeát ñoaùn.

– 1769, vì ghen gheùt taøi naêng, ñöùc ñoä cuûa Thaùi töû Leâ Duy Vó, Saâm vu toäi cho Thaùi töû, toáng giam vaø boû cheát trong nguïc.

– 1770, sau khi ñaùnh tan cuoäc khôûi binh cuûa Leâ Duy Maät, Trònh Saâm cho mình coù coâng lôùn, töï tieán phong Ñaïi nguyeân soaùi Toång quoác Chính Thöôïng sö thöôïng phuï, Dueä ñoaùn vaên coâng voõ ñöùc Tónh vöông.

– 1774, ñeå khuyeách tröông thanh theá, Trònh Saâm sai Hoaøng Nguõ Phuùc mang quaân vaøo ñaùnh chuùa Nguyeãn. Thaùng 10 naêm ñoù, Saâm ñích thaân caàm quaân ñaùnh chieám Thuaän Hoùa vaø ñaët quan cai trò ñaát Thuaän - Quaûng.

– Naêm 1782, Trònh Saâm maát, ôû ngoâi chuùa 15 naêm, con thöù laø Trònh Caùn môùi 6 tuoåi leân ngoâi, töôùc hieäu Ñieän Ñoâ vöông, meï laø Tuyeân phi Ñaëng Thò Hueä trôû thaønh ngöôøi ñieàu haønh chính söï.

– Thaùng 10 Nhaâm Daàn (1782), Trònh Khaûi, con caû Trònh Saâm xuùi Kieâu binh noåi loaïn, truaát ngoâi Trònh Caùn, truaát Ñaëng Thò Hueä xuoáng laøm thöù daân.

– Naêm 1782 Trònh Caùn leân ngoâi chuùa ñöôïc 2 thaùng bò laät ñoå, Trònh Khaûi leân thay, tieán phong laø Ñoan Nam vöông.

– Thaùng 6 naêm Bính Ngoï (1786), phuû chuùa roái ren, quaân Taây Sôn vôùi danh nghóa “Phuø Leâ, dieät Trònh” keùo ra Baéc Haø. Quaân Trònh tan taùc. Trònh Khaûi bò quaân Taây Sôn baét, treân ñöôøng giaûi veà Khaûi ñaõ töï töû, ôû ngoâi chuùa 4 naêm.

– Khi quaân Taây Sôn ruùt veà Nam, Trònh Boàng (con Trònh Giang) veà yeát kieán vua Leâ. Vua Leâ phong laø Nguyeân soaùi Toång quoác chính AÙn Ñoâ vöông (1786).

51

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Trònh Boàng laø keû löôøi bieáng, khoâng ñieàu khieån ñöôïc vieäc chính söï, sau nhieàu laàn möu söï thaát baïi boû ñi tu (1787). Hoï Trònh töø Thaùi vöông Trònh Kieåm ñeán AÙn Ñoâ vöông Trònh Boàng, naém quyeàn 243 naêm (1545 - 1787) qua 12 ñôøi chuùa.

XIX. CAÙC CHUÙA NGUYEÃN ÑAØNG TRONG (1600 - 1777) – Trònh Kieåm laø con reå cuûa Nguyeãn Kim. Sau khi Kim bò töôùng nhaø Maïc ñaàu ñoäc cheát, muoán thaâu toùm quyeàn haønh, ngaàm haïi caùc em vôï. Nguyeãn Hoaøng lo sôï, sai ngöôøi ñeán yeát kieán Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm.

– Nguyeãn Bænh Khieâm öùng khaåu daïy: “Hoaønh sôn nhaát ñaùi, vaïn ñaïi dung thaân” (Nuùi ngang moät daõy coù theå dung thaân ñeán ngaøn ñôøi). Nguyeãn Hoaøng hoäi yù, nhôø chò gaùi laø Ngoïc Baûo (vôï Trònh Kieåm) xin cho vaøo traán thuû ñaát Thuaän Hoùa.

– Naêm 1558 ñöôïc leänh vaøo Nam, Nguyeãn Hoaøng ñi ngay, ñoå boä leân cöûa Vieät, döïng dinh ôû AÙi Töû, huyeän Ñaêng Döông, Quaûng Trò.

– Nguyeãn Hoaøng laø ngöôøi khoân ngoan, nhaân haäu. Ñeå traùnh nghi kî, naêm 1569, oâng ra chaàu vua Leâ, ñöôïc vua Leâ, chuùa Trònh khen ngôïi.

– Naêm 1570, oâng ñöôïc giao traán thuû luoân ñaát Quaûng Nam, cho dôøi dinh vaøo Traø Baùt (töùc Caùt Dinh) cuøng huyeän Ñaêng Döông.

– Naêm 1593, Nguyeãn Hoaøng ñem quaân ra Ñoâng Ñoâ giuùp Trònh Tuøng deïp dö ñaûng nhaø Maïc, ñöôïc vua Leâ taán phong Trung quaân ñoâ ñoác phuû taû ñoâ ñoác chöôûng phuû söï thaùi uùy Ñoan Quoác coâng.

– Ñeå traùnh bò Trònh Tuøng haõm haïi, Nguyeãn Hoaøng laáy côù ñem quaân ñi deïp loaïn ôû Nam Ñònh roài ra bieån, ñi thaúng veà Thuaän Hoùa. OÂng maát ngaøy 21-5-1613, traán giöõ ñaát Thuaän Quaûng ñöôïc 56 naêm.

– Nguyeãn Hoaøng maát, con thöù 6 laø Nguyeãn Phuùc Nguyeân noái nghieäp naêm 1613, söûa sang chính söï, laáy ñöùc ñoä cai trò, nhaân daân kính phuïc goïi laø chuùa Saõi. Nghe theo Ñaøo Duy Töø, chuùa Nguyeãn khoâng nhaän saéc phong cuûa vua Leâ, khoâng naïp thueá coáng cho chuùa Trònh.

52

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Chuùa Phuùc Nguyeân maát ngaøy 19-12-1635, ôû ngoâi ñöôïc 22 naêm, con trai thöù hai Nguyeãn Phuùc Lan ñöôïc truyeàn ngoâi, ñöôïc goïi laø chuùa Thöôïng.

– Nghe tin Phuùc Lan noái nghieäp, ngöôøi con thöù ba cuûa Phuùc Nguyeân laø Nguyeãn Phuùc Anh lieân keát vôùi chuùa Trònh aâm möu phaûn nghòch. Phuùc Lan ñaùnh baét ñöôïc, khoâng nôõ gieát, nhöng quaàn thaàn xin gieát ñeå tröø haäu hoïa, Phuùc Lan ñau xoùt phaûi nghe theo.

– Naêm 1643, theo yeâu caàu cuûa chuùa Trònh, ba taøu chieán Haø Lan trang bò nhieàu troïng phaùo tieán vaøo cöûa Eo (Thuaän An), xaâm chieám nöôùc ta, ñaõ bò thuûy quaân chuùa Nguyeãn ñaùnh tan taùc.

– Naêm 1648, Trònh Traùng cho quaân ñaùnh vaøo mieàn Nam. Phuùc Lan thaáy ngöôøi yeáu, giao quyeàn cho con trai Nguyeãn Phuùc Taàn chæ huy vaø treân ñöôøng ruùt veà thì maát.

– Nguyeãn Phuùc Taàn leân ngoâi naêm 1648, ñöôïc phong tieát cheá chuû quaân, goïi laø chuùa Hieàn, coù coâng ñaùnh tan quaân Trònh ôû soâng Gianh, laø ngöôøi chaêm lo chính söï, troïng hieàn taøi.

– Naêm 1687, chuùa Hieàn maát, ôû ngoâi 39 naêm. Nguyeãn Phuùc Thaùi, con thöù hai, noái ngoâi goïi chuùa Nghóa, ñöôïc traêm hoï yeâu meán.

Naêm 1691, Phuùc Thaùi maát, ôû ngoâi 4 naêm.

– Naêm 1691, Nguyeãn Phuùc Chu con caû Phuùc Thaùi noái nghieäp, laø ngöôøi hay chöõ, vaên voõ toaøn taøi, goïi laø chuùa Quoác, raát moä ñaïo Phaät.

– Phuùc Chu coù coâng môû ñaát veà phía Nam, naêm 1697 ñaët phuû Bình Thuaän, ñaët phuû Gia Ñònh, döïng dinh Traán Bieân, laáy xöù Saøi Goøn döïng dinh Phieân Traán.

– Naêm 1702, Phuùc Chu sai con laø Nguyeãn Phuùc Phan duøng möu ñaùnh ñuoåi 200 quaân cuûa coâng ty AÁn Ñoä cuûa Anh ñònh chieám ñaûo Coân Loân.

– Ngaøy 1-6-1725, chuùa Quoác maát, con caû laø Nguyeãn Phuùc Thuï (Ninh Vöông) leân ngoâi chuùa. Ngaøy 7-6-1738, Ninh Vöông maát.

– Naêm 1738, con caû cuûa Ninh Vöông laø Nguyeãn Phuùc Khoaùt leân ngoâi chuùa, laáy hieäu Töø Teá ñaïo nhaân.

53

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Naêm 1744, Phuùc Khoaùt xöng vöông, hieäu laø Voõ Vöông, ñuùc aán quoác vöông, laáy Phuù Xuaân laøm kinh ñoâ.

– Ngaøy 7-6-1765, Phuùc Khoaùt maát, Tröông Phuùc Loan laäp möu choïn Nguyeãn Phuùc Thuaàn, con thöù 16 môùi 12 tuoåi leân noái ngoâi ñeå deã beà loäng haønh, goïi laø Ñònh Vöông.

– Nguyeãn Phuùc Thuaàn coøn nhoû, moïi quyeàn bính do Tröông Phuùc Loan ñònh ñoaït. Tröôùc tình hình ñoù, toân thaát nhaø Nguyeãn baét Tröông Phuùc Loan noäp cho chuùa Trònh.

– Quaân Trònh chieám Phuù Xuaân ñaët quan cai trò Thuaän Hoùa vaø naêm 1776, cöû Leâ Quyù Ñoân vaøo traán thuû.

– Trong khi ñoù thì nghóa quaân Taây Sôn cuõng ñaõ khôûi leân, aùp duïng chieán thuaät giaûng hoøa vôùi chuùa Trònh ñeå taäp trung ñaùnh quaân Nguyeãn. Naêm 1777, quaân Taây Sôn gieát cheát Nguyeãn Phuùc Thuaàn, keát thuùc 9 ñôøi chuùa Ñaøng Trong.

XX. NHAØ TAÂY SÔN (1778 - 1802) – Anh em Taây Sôn voán hoï Hoà, oâng toå ôû Höng Nguyeân, Ngheä An, bò quaân Nguyeãn ñaùnh ra Ñaøng Ngoaøi baét ñem veà aáp Taây Sôn, Bình Ñònh ñoåi thaønh hoï Nguyeãn.

– Naêm 1773, anh em Taây Sôn phaát côø khôûi nghóa vôùi khaåu hieäu “Laät ñoå quyeàn thaàn Tröông Phuùc Loan, phoø Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông”.

– Traûi qua 8 naêm chieán ñaáu gian khoå, naêm 1778, quaân Taây Sôn dieät ñöôïc chuùa Nguyeãn. Nguyeãn Nhaïc leân ngoâi hoaøng ñeá, laäp trieàu ñaïi nhaø Taây Sôn, nieân hieäu Thaùi Ñöùc.

– Naêm 1784, Nguyeãn AÙnh (con Nguyeãn Phuùc Thuaàn) caàu vieän vua Xieâm ñöa 20 vaïn quaân thuûy vaø 300 chieán thuyeàn xaâm löôïc nöôùc ta, bò Nguyeãn Hueä ñaùnh tan ôû Raïch Gaàm - Xoaøi Muùt.

– Naêm 1786, Hoaøng ñeá Nguyeãn Nhaïc sai Nguyeãn Hueä ñem quaân ra haï thaønh Thuaän Hoùa cuûa chuùa Trònh.

– Treân ñaø thaéng lôïi ñoù, döôùi khaåu hieäu “phoø Leâ dieät Trònh”, Nguyeãn Hueä ñem quaân ra Baéc, ngaøy 25-6-1786 tieán vaøo Thaêng Long.

54

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Ñöôïc tin Nguyeãn Hueä chieám Thaêng Long, Nguyeãn Nhaïc sôï khoâng kieàm cheá ñöôïc Nguyeãn Hueä, beøn ñem quaân ra Baéc Haø.

– Nghe tin vua Taây Sôn ra, vua Leâ Hieån Toâng ñem traêm quan ra ngoaøi coõi ñoùn. Nguyeãn Hueä ra taän ngoaïi oâ ñoùn anh vaø taï toäi.

– Sau khi yeát kieán, Nguyeãn Hueä ñöôïc vua Leâ Hieån Toâng phong Nguyeân suùy Döïc chính phuø vaän Uy Quoác coâng. Vaø vôùi söï saép xeáp cuûa Nguyeãn Höõu Chænh, vua Leâ gaû coâng chuùa Ngoïc Haân cho Nguyeãn Hueä.

– Thaùng 7-1786, vua Leâ Hieån Toâng qua ñôøi, Nguyeãn Hueä nghe lôøi vôï, coâng chuùa Ngoïc Haân, nghieâng veà choïn Leâ Duy Caän leân ngoâi baùu.

– Nguyeãn Hueä muoán hoaõn vieäc ñaêng quang cuûa Leâ Duy Kyø. Toân thaát nhaø Leâ doïa seõ töø maët Ngoïc Haân. Coâng chuùa beøn noùi vôùi Nguyeãn Hueä thu xeáp cho Leâ Duy Kyø leân ngoâi, hieäu laø Leâ Chieâu Thoáng.

– Naêm 1787, töø Baéc Haø trôû veà, Nguyeãn Nhaïc chia ñaát phía Nam laøm 3: phía Baéc ñeøo Haûi Vaân thuoäc Nguyeãn Hueä, ñaát Gia Ñònh thuoäc Nguyeãn Löõ, Nguyeãn Nhaïc ñoùng ñoâ ôû Quy Nhôn xöng laø Trung öông Hoaøng ñeá.

– Cuoái naêm 1788, Leâ Chieâu Thoáng ñöa 29 vaïn quaân Maõn Thanh vaøo chieám Thaêng Long.

– Ñaïi Tö maõ Ngoâ Vaên Sôû baøn vôùi Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích vaø caùc möu thaàn khaùc, ruùt veà Tam Ñieäp, Bieän Sôn chôø leänh.

– Nghe tin caáp baùo, ngaøy 22-12-1788, tröôùc khi xuaát quaân ra Baéc Haø, theo nguyeän voïng caùc töôùng só, Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Quang Trung.

– Ngaøy 26-12-1788, ñaïi quaân ra tôùi Ngheä An, vua Quang Trung cho döøng quaân hôn 10 ngaøy ñeå tuyeån theâm quaân, naâng quaân soá leân 10 vaïn, 200 voi chieán.

– 15-1-1789, ñaïi quaân ra ñeán Tam Ñieäp, vua Quang Trung noùi: chæ 10 ngaøy nöõa theá naøo cuõng queùt saïch giaëc Thanh. Nhöng sau khi thaéng, ta neân kheùo ñöôøng töø leänh môùi daäp taét ngoïn löûa chieán tranh.

55

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Ñuùng nhö lôøi döï baùo cuûa vò Toång chæ huy, moàng 5 thaùng Gieâng naêm Kyû Daäu (1789), ñoäi quaân cuûa Hoaøng ñeá Quang Trung ñaõ ñaùnh tan 29 vaïn quaân Thanh taïi Ngoïc Hoài - Ñoáng Ña.

– Vôùi saùch löôïc vaø taøi ngoaïi giao kheùo leùo, Ngoâ Thì Nhaäm ñaõ bình thöôøng ñöôïc moái bang giao vôùi nhaø Thanh.

– Söù Thanh vaøo taän Phuù Xuaân phong vöông cho Nguyeãn Hueä, vaø vua Quang Trung giaû sang trieàu kieán, möøng thoï vua Caøn Long 80 tuoåi.

– Naêm 1792, Quang Trung göûi thö xin vua Thanh ñöôïc saùnh duyeân cuøng coâng chuùa Baéc quoác vaø xin “möôïn” 2 tænh Löôõng, Quaûng laøm ñaát ñoùng ñoâ.

– Vua Caøn Long chuaån taáu gaû coâng chuùa Khueâ Caùc sang ñeïp duyeân cuøng Quoác vöông nöôùc Nam, vaø höùa nhöôøng tænh Quaûng Taây cho Quoác vöông phoø maõ.

– Giöõa luùc söù boä ñang vui möøng vì saép hoaøn thaønh nhieäm vuï, thì ñöôïc tin vua Quang Trung maát 27-9 Nhaâm Tyù (1792). Moïi vieäc ñeàu gaùc laïi.

– Vua Quang Trung maát, con tröôûng laø Quang Toaûn 10 tuoåi leân ngoâi (1793), ñaët nieân hieäu laø Caûnh Thònh.

– Quang Toaûn quaù nhoû, neân moïi quyeàn bính vaøo tay Buøi Ñaéc Tuyeân. Caùc ñaïi thaàn trong trieàu, ngoaøi traán nghi kî nhau.

– Boïn gian thaàn gieøm pha, Quang Toaûn tin thaät, ruùt heát binh quyeàn cuûa Traàn Quang Dieäu, sau laïi gieát ñi cuøng vôùi Leâ Vaên Trung.

– Naêm 1801, Nguyeãn AÙnh ñaùnh ra Phuù Xuaân, Quang Toaûn chaïy ra Baéc Haø, ñoåi nieân hieäu laø Baûo Höng.

– Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh ñaùnh ra Thaêng Long. Quang Toaûn cuøng em laø Quang Thuøy boû chaïy, bò boïn thoå haøo Kinh Baéc baét ñöa veà Thaêng Long.

– Muøa ñoâng 1802, Nguyeãn AÙnh traû thuø Taây Sôn cöïc kyø taøn baïo, Quang Toaûn vaø toaøn gia cuøng moät soá töôùng lónh bò haønh hình.

56

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ

XXI. NHAØ NGUYEÃN - THÔØI ÑOÄC LAÄP (1802 - 1883) – Nguyeãn Phuùc AÙnh sinh naêm 1762, laø con thöù hai cuûa Nguyeãn Phuùc Luaân, chaùu noäi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt. Naêm 1765, Nguyeãn Phuùc Khoaùt maát, Tröông Phuùc Loan loäng quyeàn pheá truaát vaø baét giam Nguyeãn Phuùc Luaân, laäp con thöù 16 cuûa Phuùc Khoaùt laø Nguyeãn Phuùc Thuaàn môùi 12 tuoåi leân noái ngoâi, nhaèm deã beà khuynh loaùt.

– Naêm 1773, khi Taây Sôn khôûi nghóa, Nguyeãn Phuùc AÙnh 12 tuoåi, theo chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaøo Quaûng Nam. – Muøa Thu 1777, Nguyeãn Phuùc Thuaàn töû traän, Nguyeãn Phuùc AÙnh chaïy thoaùt ra ñaûo Thoå Chu, roài sang aån naùu treân ñaát Xieâm. Töø ñoù luoân möu vieäc khoâi phuïc cô nghieäp nhaø Nguyeãn.

– Thaùng 7-1792, vua Quang Trung maát, Quang Toaûn nhoû tuoåi, noäi boä nhaø Taây Sôn luïc ñuïc, khoâng choáng noåi söùc taán coâng cuûa Nguyeãn AÙnh.

– Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh dieät xong nhaø Taây Sôn, leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Gia Long, ñoùng ñoâ ôû Phuù Xuaân, ñaët nieân hieäu cuõng laø Gia Long. Caùc vua nhaø Nguyeãn veà sau theo leä naøy, khi leân ngoâi ñeàu laáy nieân hieäu truøng vôùi teân hieäu.

– Naêm 1804, aùn saùt Quaûng Taây ñöôïc vua Thanh phaùi sang phong vöông cho Gia Long vaø ñaët teân nöôùc Vieät Nam (khaùc vôùi Nam Vieät cuûa Trieäu Ñaø).

– Ñeå traùnh loäng quyeàn, Gia Long khoâng ñaët chöùc Teå töôùng. Trieàu ñình chæ coù 6 Boä: Laïi, Hoä, Leã, Binh, Hình, Coâng do caùc Thöôïng thö ñöùng ñaàu.

– Naêm 1815, ban haønh boä “Quoác trieàu hình luaät” goàm 22 quyeån vôùi 398 ñieàu.

– Naêm 1820, Gia Long maát, ôû ngoâi chuùa 25 naêm, ngoâi vua 18 naêm.

– Naêm 1820, Nguyeãn Phuùc Ñaûm con thöù tö cuûa Gia Long leân ngoâi vua, laáy hieäu laø Minh Maïng.

– Minh Maïng tö chaát thoâng minh, hieáu hoïc, naêng ñoäng, quyeát ñoaùn, suøng ñaïo Khoång Maïnh, quan taâm hoïc haønh khoa cöû.

57

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Ngaøy 20-1-1841, Minh Maïng maát, trò vì 21 naêm. Con tröôûng laø Nguyeãn Phuùc Tuyeàn (sau ñoåi laø Nieân Toâng) noái ngoâi, hieäu laø Thieäu Trò.

– Thaùng 9-1847, Thieäu Trò maát, ôû ngoâi 6 naêm. Nguyeãn Hoàng Nhieäm, con thöù hai cuûa Thieäu Trò leân ngoâi vua, hieäu laø Töï Ñöùc.

– Töï Ñöùc oám yeáu, thieáu tính quyeát ñoaùn, nhöng thoâng minh, coù taøi vaên hoïc, uyeân baùc veà Nho hoïc, Khoång hoïc.

– Trong soá quaàn thaàn coù nhieàu ngöôøi nhìn xa troâng roäng nhö Phaïm Phuù Thöù, Nguyeãn Tröôøng Toä... daâng sôù xin vua caûi caùch moïi maët, nhöng khoâng ñöôïc chaáp thuaän.

– Töï Ñöùc maát ngaøy 16-6 Quyù Muøi (1883), trò vì 35 naêm.

XXII. THÔØI KYØ PHAÙP ÑOÂ HOÄ (1883-1945) – Töï Ñöùc maát, di chieáu laäp con nuoâi laø ÖÙng Chaân (con ngöôøi anh Töï Ñöùc) leân ngoâi vua (1883) hieäu laø Duïc Ñöùc, nhöng chæ ñöôïc 3 ngaøy thì bò Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát pheá truaát.

– Nguyeãn Hoàng Daät, con uùt cuûa Thieäu Trò leân ngoâi vua thaùng 61883, hieäu laø Hieäp Hoøa. Hieäp Hoøa raát caêm gheùt boïn Nguyeãn Vaên Töôøng vaø Toân Thaát Thuyeát chuyeân quyeàn, neân laäp möu gieát ñi. Möu bò loä, Hieäp Hoøa bò eùp töï töû ngaøy 29-11-1883.

– Öng Ñaêng laø con nuoâi thöù 3 cuûa Töï Ñöùc leân ngoâi vua ngaøy 112-1883, hieäu laø Kieán Phuùc, nhöng bò Nguyeãn Vaên Töôøng ñaàu ñoäc cheát, chæ laøm vua ñöôïc 8 thaùng.

– Ngaøy 6-6-1884, kyù hoøa öôùc Patônoát chia nöôùc ta ra 3 kyø chòu söï baûo hoä cuûa Phaùp.

– Kieán Phuùc bò gieát, ÖÙng Lòch môùi 13 tuoåi leân ngoâi ngaøy 1-81884, hieäu laø Haøm Nghi. Nhöng leã ñaêng quang cuûa Haøm Nghi khoâng ñöôïc thoâng baùo cho Khaâm söù Phaùp, Phaùp khoâng thöøa nhaän.

– Hai beân thöông löôïng, töôùng Ñôø Cuoácxy doïa baét vua. Ñeâm 7-71885, Toân Thaát Thuyeát ra leänh taán coâng ñoàn Mang Caù.

58

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Do vuõ khí thoâ sô, cuoäc taán coâng thaát baïi, Toân Thaát Thuyeát hoä giaù vua Haøm Nghi chaïy ra Quaûng Trò.

– Taïi caên cöù Taân Sôû, vua Haøm Nghi haï chieáu “Caàn Vöông”, keâu goïi quaân daân caû nöôùc choáng giaëc Phaùp.

– Thöïc daân Phaùp duøng keá noäi giaùn baét ñöôïc vua Haøm Nghi, ñöa veà Hueá ngaøy 14-11-1888.

– Phaùp tìm caùch duï doã, mua chuoäc, nhöng bò vua Haøm Nghi töø choái. Phaùp ñöa vua Haøm Nghi ñi an trí ôû Algerie.

– Sau khi vua Haøm Nghi rôøi kinh ñoâ ra Quaûng Trò, thöïc daân Phaùp ñöa Öng Xuïy con nuoâi Töï Ñöùc, leân ngoâi laáy hieäu laø Ñoàng Khaùnh (19-9-1885).

– Ñoàng Khaùnh laø moät vò vua thaân Phaùp, bò nhaân daân oaùn haän.

OÂng bò beänh cheát ngaøy 25-12-1888.

– Naêm 1889, nghe lôøi vôï Thieäu Trò vaø vôï Töï Ñöùc, trieàu ñình Hueá ñoùn Böûu Laâm môùi 8 tuoåi veà cung laøm vua, hieäu laø Thaønh Thaùi.

– Böûu Laâm laø con Duïc Ñöùc (bò pheá truaát cheát trong tuø), 4 tuoåi phaûi ra soáng ngoaïi thaønh. OÂng laø vò vua ham hoïc, thöông ngöôøi ngheøo, thöôøng hay vi haønh ñeå hieåu roõ ñôøi soáng ngöôøi daân.

– Phaùp vaø quan laïi buø nhìn muoán pheá truaát Thaønh Thaùi vì khoâng chòu nghe theo hoï.

– Ngaøy 29-7-1907, Leâveùccô noùi thaúng vôùi vua: Nhaø vua khoâng coäng taùc vôùi Phaùp thì heát quyeàn, khoâng ñöôïc ra khoûi Ñaïi noäi.

– Ngaøy 3-9-1907, theo leänh Phaùp, trieàu thaàn daâng döï thaûo chieáu thoaùi vò, do söùc khoûe nhaø vua khoâng baûo ñaûm.

– Xem xong döï thaûo, Thaønh Thaùi nheách meùp cöôøi ghi hai chöõ pheâ chuaån roài quay ñi.

– Ngaøy 12-9-1907, Phaùp ñöa Thaønh Thaùi ñi an trí ôû Capxanh Giaéccô. Naêm 1916 laïi ñaøy oâng sang Reuynioâng.

59

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM – Thaønh Thaùi laøm vua ñöôïc 18 naêm. Sau 31 naêm bò ñaøy, naêm 1947 oâng ñöôïc trôû veà toå quoác vaø maát taïi Saøi Goøn ngaøy 24-31954.

– Naêm 1907, Phaùp ñöa Nguyeãn Vónh Lan (con Thaønh Thaùi) leân ngoâi luùc 8 tuoåi, hieäu laø Duy Taân. Nhöng Phaùp khoâng ngôø Duy Taân coøn choáng ñoái quyeát lieät hôn caû vua cha.

– Cuoái naêm 1916, Duy Taân bí maät gaëp Traàn Cao Vaân vaø Thaùi Phieân, baøn möu ñaùnh Phaùp.

– Cuoäc khôûi nghóa bò loä, ngaøy 6-5-1916, Phaùp baét ñöôïc vua Duy Taân cuøng nhieàu chieán só yeâu nöôùc.

– Thuyeát phuïc maõi khoâng ñöôïc, Phaùp ñaøy vua Duy Taân sang Reuynioâng, coøn Traàn Cao Vaân, Thaùi Phieân... bò cheùm ñaàu.

– Sau ñoù, Phaùp laäp hoaøng thaân Böûu Baûo (con Ñoàng Khaùnh) leân ngoâi, hieäu laø Khaûi Ñònh.

– Khaûi Ñònh laø oâng vua heøn nhaùt maït haïng, neân daân Hueá coù caâu laåy Kieàu: “Tieáng ñoàn Khaûi Ñònh nònh Taây, ngheà naøy thì laáy oâng naøy tieân sö.”

– Ngaøy 6-11-1925 Khaûi Ñònh maát, trò vì ñöôïc 9 naêm.

– Naêm 1926, Nguyeãn Vónh Thuïy leân ngoâi vua, hieäu laø Baûo Ñaïi.

– Vónh Thuïy con nuoâi Khaûi Ñònh, ñöôïc ñöa sang Phaùp ñaøo taïo töø naêm 10 tuoåi. Phaùp ñöa oâng leân ngoâi vua nhöng vaãn coøn hoïc ôû Phaùp.

– Sau 10 naêm hoïc ôû Phaùp, ngaøy 10-9-1932 Baûo Ñaïi veà nöôùc, ra duï soá 1 tuyeân caùo chaáp chaùnh.

– Ngaøy 19-8-1945, cuoäc Caùch maïng thaùng Taùm do Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông vaø laõnh tuï Hoà Chí Minh laõnh ñaïo giaønh thaéng lôïi.

– Ngaøy 30-8-1945, tröôùc 5 vaïn daân ôû Hueá, Baûo Ñaïi tuyeân boá thoaùi vò vaø trao aán, kieám cho ñaïi dieän chính quyeàn caùch maïng.

– Baûo Ñaïi tuyeân boá “Thaø laøm daân moät nöôùc ñoäc laäp coøn hôn laøm vua moät nöôùc noâ leä.”

– Baûo Ñaïi ñöôïc Chuû tòch Hoà Chí Minh môøi laøm coá vaán cho Chính phuû Laâm thôøi Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa.

60

NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ – Naêm 1946, trong moät chuyeán ñi coâng caùn nöôùc ngoaøi, Baûo Ñaïi khoâng trôû veà nöôùc.

– Thaùng 4-1949, Phaùp ñöa Baûo Ñaïi veà nöôùc laøm Quoác tröôûng buø nhìn.

– Thaùng 10-1956, Baûo Ñaïi bò Ngoâ Ñình Dieäm (thaân Myõ) laät ñoå, sang Phaùp soáng löu vong.

XXIII. CAÙC CUOÄC KHÔÛI NGHÓA CHOÁNG PHAÙP TRÖÔÙC KHI COÙ ÑAÛNG – Naêm 1859, khôûi nghóa Tröông Ñònh. OÂng ñöôïc nhaân daân toân laø Bình Taây Ñaïi nguyeân soaùi. Ngaøy 20-8-1864, Tröông Ñònh bò thöông naëng, töï saùt, nhöng cuoäc khôûi nghóa vaãn tieáp tuïc ñeán naêm 1868.

– Naêm 1861, khôûi nghóa Nguyeãn Trung Tröïc (töùc Nguyeãn Vaên Lòch) taïi Taân An. Naêm 1868, oâng bò Phaùp baét haønh hình.

– Naêm 1886, khôûi nghóa Ba Ñình do Ñinh Coâng Traùng laõnh ñaïo.

Naêm 1887, cuoäc khôûi nghóa bò daäp taét.

– Naêm 1885, khôûi nghóa Baõi Saäy do Nguyeãn Thieän Thuaät chæ huy ôû Khoaùi Chaâu, Höng Yeân. Naêm 1889 bò thaát baïi.

– Khôûi nghóa Huøng Lónh (Thanh Hoùa) do Toáng Duy Taân khôûi nghieäp. Naêm 1892, cuoäc khôûi nghóa bò ñaøn aùp, Toáng Duy Taân bò baét vaø anh duõng hy sinh.

– Khôûi nghóa Höông Kheâ, do Phan Ñình Phuøng höôûng öùng “chieáu Caàn Vöông”, ñaùnh Phaùp ôû vuøng Höông Sôn, Höông Kheâ, Ngheä Tónh töø naêm 1885-1896.

– Khôûi nghóa Yeân Theá do Hoaøng Hoa Thaùm laõnh ñaïo töø naêm 1887 ñeán thaùng 12-1913, môùi bò daäp taét.

– Khôûi nghóa Thaùi Nguyeân do Trònh Vaên Caán (Ñoäi Caán) laõnh ñaïo. Ñeâm 10-1-1918 bò Phaùp ñaùnh baïi.

– Cuoäc baïo ñoäng ôû Laïng Sôn naêm 1921, do Ñoäi AÁn ngöôøi Taøy toå chöùc ñaùnh vaøo traïi lính Khoá xanh ôû Kyø Löøa. Cuoäc baïo ñoäng bò thaát baïi ít ngaøy sau ñoù.

– Cuoäc baïo ñoäng Yeân Baùi do Nguyeãn Thaùi Hoïc (thuû lónh Vieät Nam Quoác daân ñaûng) laõnh ñaïo, noå ra ngaøy 10-2-1930, bò Phaùp daäp taét nhanh choùng.

61

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM

XXIV. NÖÔÙC VIEÄT NAM DAÂN CHUÛ COÄNG HOØA RA ÑÔØI – Ngaøy 3-2-1930, Ñaûng coäng saûn Ñoâng Döông ra ñôøi. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Nguyeãn AÙi Quoác, cuoäc Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 thaønh coâng.

– Ngaøy 2-9-1945, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñoïc “Tuyeân ngoân ñoäc laäp” khai sinh nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa.

– Ngaøy 19-12-1946, thöïc daân Phaùp quay laïi, Hoà Chuû tòch keâu goïi toaøn quoác khaùng chieán choáng Phaùp.

– Ngaøy 7-5-1954, quaân ta ñaäp tan taäp ñoaøn cöù ñieåm Ñieän Bieân Phuû, buoäc Phaùp kyù Hieäp ñònh Giônevô (20-7-1954).

– Theo hieäp ñònh, Phaùp trao traû ñoäc laäp cho Vieät Nam, quaân Phaùp ñoùng töø vó tuyeán 17 trôû vaøo. Sau 2 naêm seõ toång tuyeån cöû thoáâng nhaát ñaát nöôùc.

– Ñöôïc Myõ giuùp söùc, chính phuø buø nhìn cuûa Phaùp phaù hoaïi Hieäp ñònh Giônevô, töø choái hieäp thöông toång tuyeån cöû, aâm möu chia caét ñaát nöôùc.

– Myõ-Dieäm ra söùc ñaøn aùp caùch maïng, ra Luaät 10-59 taøn saùt nhöõng ngöôøi theo khaùng chieán cuõ.

– Theo lôøi daïy cuûa Baùc Hoà: “Khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp, töï do”, nhaân daân mieàn Nam vuøng leân chieán ñaáu choáng Myõ, nguïy.

– Ngaøy 20-12-1960, Maët traän Daân toäc Giaûi phoùng mieàn Nam ra ñôøi. Vôùi söï chi vieän cuûa mieàn Baéc, caùch maïng mieàn Nam lieân tuïc giaønh thaéng lôïi.

– Ngaøy 5-8-1964, Myõ gaây ra cuoäc chieán tranh phaù hoaïi ôû mieàn Baéc.

– Thaùng 3-1975, cuoäc toång tieán coâng giaûi phoùng Buoân Ma Thuoät môû maøn cho cuoäc Toång tieán coâng muøa Xuaân 1975.

– Ngaøy 26-4-1975, baét ñaàu Chieán dòch Hoà Chí Minh lòch söû.

– Ngaøy 30-4-1975, chính quyeàn nguïy hoaøn toaøn suïp ñoå, ñaát nöôùc thoáng nhaát.

62

QUOÁC HIEÄU VIEÄT NAM QUA CAÙC THÔØI KYØ – Ngaøy 2-7-1976, Quoác hoäi khoùa IV, Kyø hoïp thöù nhaát quyeát ñònh ñaët teân nöôùc laø CHXHCN Vieät Nam, thuû ñoâ laø Haø Noäi.

QUOÁC HIEÄU VIEÄT NAM QUA CAÙC THÔØI KYØ Ñoái vôùi moãi daân toäc, quoác hieäu luoân laø caùi teân thieâng lieâng nhaát, khaúng ñònh söï toàn taïi vaø chuû quyeàn cuûa moät quoác gia, theå hieän nieàm töï haøo daân toäc cuõng nhö söï bình ñaúng vôùi caùc nöôùc khaùc treân theá giôùi.

Qua maáy ngaøn naêm lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc ñeå coù moät nöôùc Vieät Nam nhö hoâm nay, quoác hieäu nöôùc ta ñaõ traûi qua khoâng ít thaêng traàm.

Töø buoåi bình minh cuûa daân toäc, ngöôøi Vieät ñaõ ñònh cö ôû vuøng Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä. Theo söû saùch, vaøo thôøi baáy giôø coù khoaûng 15 boä laïc Laïc Vieät sinh soáng chuû yeáu ôû vuøng trung du vaø ñoàng baèng Baéc Boä vaø haøng chuïc boä laïc AÂu Vieät soáng cuøng vôùi caùc thaønh phaàn daân cö khaùc.

Trong caùc boä laïc Laïc Vieät thì boä laïc Vaên Lang huøng maïnh hôn caû. Do nhu caàu caàn coù söùc maïnh ñoaøn keát choáng ngoaïi xaâm vaø choáng thieân tai, ñaåy maïnh saûn xuaát. Thuû lónh boä laïc Vaên Lang ñaõ ñöùng ra thoáng nhaát taát caû caùc boä laïc Laïc Vieät vaø döïng neân nöôùc VAÊN LANG, roài xöng ñeá, maø söû saùch goïi laø vua Huøng.

Thôøi gian toàn taïi cuûa nöôùc Vaên Lang khoaûng töø ñaàu thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân ñeán theá kyû II tröôùc Coâng nguyeân.

Naêm 221 tröôùc Coâng nguyeân, Taàn Thuûy Hoaøng cho quaân xaâm chieám toaøn boä ñaát ñai cuûa ngöôøi Vieät. Thuû lónh lieân minh caùc boä laïc AÂu Vieät laø Thuïc Phaùn ñöôïc toân laøm ngöôøi laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán choáng quaân Taàn.

Naêm 208 tröôùc Coâng nguyeân, quaân Taàn bò thua phaûi ruùt veà nöôùc, Thuïc Phaùn xöng vöông, söû saùch goïi laø An Döông Vöông, ñoàng thôøi lieân keát caùc boä laïc Laïc Vieät vaø AÂu Vieät ñeå döïng neân nhaø nöôùc AÂU LAÏC, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa.

63

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM Naêm 179 tröôùc Coâng nguyeân, Trieäu Ñaø, vua nöôùc Nam Vieät ñem quaân ñaùnh chieám AÂu Laïc, An Döông Vöông Thuïc Phaùn thua traän.

Töø ñoù ñaát nöôùc ta naèm döôùi aùch ñoâ hoä cuûa phong kieán phöông Baéc trong suoát 7 theá kyû.

Muøa xuaân 542, Lyù Bí ñöùng leân khôûi nghóa ñaùnh ñuoåi nhaø Löông, giaûi phoùng ñaát nöôùc. Thaùng 2 naêm 544, Lyù Bí leân ngoâi hoaøng ñeá, ñaët quoác hieäu laø VAÏN XUAÂN, ñoùng ñoâ ôû Long Bieân.

Trieàu ñaïi Lyù Bí khoâng toàn taïi ñöôïc laâu. Naêm 602, ñaát nöôùc ta moät laàn nöõa bò rôi vaøo voøng ñoâ hoä cuûa caùc trieàu ñình phong kieán Trung Hoa. Naêm 938, Ngoâ Quyeàn ñaùnh tan quaân Nam Haùn vôùi chieán thaéng Baïch Ñaèng vang doäi, chaám döùt thôøi kyø Baéc thuoäc.

Naêm 968, sau khi deïp yeân loaïn 12 söù quaân, thoáng nhaát ñaát nöôùc, Ñinh Boä Lónh leân ngoâi hoaøng ñeá, laáy hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng vaø ñoåi quoác hieäu laø ÑAÏI COÀ VIEÄT (nöôùc Vieät lôùn), ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö.

Quoác hieäu naøy ñöôïc duy trì suoát töø thôøi Ñinh (968-979), Tieàn Leâ (980-1009) vaø ñaàu thôøi Lyù (1010-1053).

Naêm 1054, Lyù Thaùnh Toâng ñoåi teân nöôùc laø ÑAÏI VIEÄT vaø quoác hieäu naøy ñöôïc giöõ nguyeân ñeán heát ñôøi Traàn.

Thaùng 3 naêm 1400, Hoà Quyù Ly cöôùp ngoâi nhaø Traàn, laäp ra nhaø Hoà vaø ñoåi teân nöôùc thaønh ÑAÏI NGU (大虞).1 Quoác hieäu naøy toàn taïi cho ñeán thaùng 4 naêm 1407, khi quaân nhaø Minh ñaùnh baïi trieàu Hoà, xaâm chieám nöôùc ta.

Döôùi aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Minh, nhaân daân ta vuøng leân khôûi nghóa döôùi söï laõnh ñaïo anh minh cuûa Leâ Lôïi - Nguyeãn Traûi. Sau 10 naêm khaùng chieán (1418-1428) thaéng lôïi. Naêm 1428, Leâ Lôïi leân ngoâi vaø laáy laïi teân nöôùc laø ÑAÏI VIEÄT. Quoác hieäu Ñaïi Vieät giöõ suoát thôøi Haäu Leâ (1428-1787) vaø thôøi Taây Sôn (1788-1801).

Naêm 1802, sau khi ñaùnh ñoå trieàu Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh ñaêng quang laáy hieäu laø Gia Long, môû ñaàu triều Nguyeãn, ñoåi teân nöôùc laø 1

Vieät söû cöông muïc tieát yeáu cheùp raèng Quyù Ly töï nhaän mình doøng doõi vua Thuaán neân laáy quoác hieäu theo nhaø Ngu (Trung Quoác), nhöng suy luaän naøy coù veû khoâng thuyeát phuïc. Coù theå hoï Hoà muoán töï saùnh mình vôùi nhaø Ngu cuûa vua Thuaán, moät trong caùc trieàu ñaïi ñöôïc ca tuïng laø thaùi bình thònh trò cuûa Trung Hoa.

64

QUOÁC HIEÄU VIEÄT NAM QUA CAÙC THÔØI KYØ VIEÄT NAM. Quoác hieäu Vieät Nam ñöôïc coâng nhaän veà maët ngoaïi giao vaø trôû thaønh chính thöùc vaøo naêm 1804. Tuy vaäy, theo lòch söû nöôùc ta thì hai tieáng Vieät Nam ñaõ coù töø cuoái theá kyû XIV, ghi trong boä saùch “Vieät Nam theá chí” do Hoà Toâng Thoác bieân soaïn. Vaø ñaàu theá kyû XV, hai chöõ Vieät Nam cuõng ñöôïc Nguyeãn Traõi nhaéc laïi nhieàu laàn trong cuoán “Dö ñòa chí”. Vaø sau naøy, trong theá kyû XVI, XVII, taøi lieäu cuûa caùc hoïc giaû nöôùc ta nhö Nguyeãn Bænh Khieâm, hoaëc treân caùc bia kyù ôû caùc chuøa... ñeàu coù nhaéc ñeán hai chöõ Vieät Nam... Nhieàu hoïc giaû cho raèng hai töø Vieät Nam thôøi baáy giôø ñöôïc kieán taïo bôûi hai yeáu toá: chuûng toäc (ngöôøi Vieät) vaø ñòa lyù (phöông Nam).

Naêm 1838, döôùi thôøi vua Minh Maïng, quoác hieäu nöôùc ta ñöôïc ñoåi thaønh ÑAÏI NAM. Ngaøy 19-8-1945, Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng. Ngaøy 2-91945, Hoà Chuû tòch ñoïc baûn Tuyeân ngoân ñoäc laäp, khai sinh ra nöôùc VIEÄT NAM DAÂN CHUÛ COÄNG HOØA. Ngaøy 30-4-1975, mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng, thoáng nhaát ñaát nöôùc. Ngaøy 2-7-1976, trong kyø hoïp ñaàu tieân cuûa Quoác hoäi Vieät Nam thoáng nhaát, toaøn theå Quoác hoäi nhaát trí laáy teân nöôùc laø COÄNG HOØA XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM.

THUÛ ÑOÂ VIEÄT NAM QUA CAÙC THÔØI KYØ Vieät Nam trong buoåi bình minh cuûa lòch söû, theo truyeàn thuyeát goàm caùc trieàu ñaïi: Kinh Döông Vöông, Laïc Long Quaân vaø caùc vua Huøng. Trong ñoù caùc trieàu ñaïi Kinh Döông Vöông vaø Laïc Long Quaân chöa coù söû saùch naøo xaùc ñònh ñöôïc teân nöôùc vaø thuû ñoâ.

Möôøi taùm ñôøi Huøng Vöông (?-258 tröôùc Coâng nguyeân), thuû ñoâ ôû Phong Chaâu, Phuù Thoï. Ñaây laø nhaø nöôùc ñoäc laäp, töï chuû ñaàu tieân cuûa daân toäc Vieät Nam, laø Nhaø nöôùc Vaên Lang vôùi 18 ñôøi vua Huøng.

Qua caùc truyeàn thuyeát coøn löu laïi ñeán ngaøy nay, cuõng nhö qua caùc cuoäc khai quaät khaûo coå cuûa caùc nhaø khoa hoïc ñaõ khaúng ñònh raèng thôøi ñaïi Huøng Vöông laø coù thaät trong lòch söû daân toäc ta. Ñoù laø moät thôøi kyø chuyeån bieán maïnh meõ veà caùc maët kinh teá, chính trò, xaõ hoäi vaø vaên hoùa, daãn ñeán söï hình thaønh nhaø nöôùc phoâi thai ñaàu tieân trong lòch söû Vieät Nam.

65

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM Ngaøy nay, tuy chuùng ta bieát raèng thuû ñoâ nöôùc Vaên Lang ôû Phong Chaâu, nhöng cuï theå ôû choã naøo thì chöa coù baèng chöùng cuï theå, chæ bieát raèng coù theå ôû vaøo khu vöïc soâng Loâ gaëp soâng Hoàng, khoaûng ngaõ ba Baïch Haïc ñeán Ñeàn Huøng, thuoäc huyeän Phong Chaâu.

Thôøi Thuïc Phaùn, An Döông Vöông (257-208 tröôùc Coâng nguyeân), thuû ñoâ laø Coå Loa. Naêm 257 tröôùc Coâng nguyeân, Thuïc Phaùn leân ngoâi thay Huøng Vöông thöù 18, laáy hieäu laø An Döông Vöông, ñaët teân nöôùc laø AÂu Laïc vaø ñoùng ñoâ ôû Coå Loa (nay thuoäc huyeän Ñoâng Anh, Haø Noäi).

Thuïc Phaùn laø ngöôøi coù coâng ñaùnh ñuoåi quaân nhaø Taàn vaø cho xaây Loa Thaønh. Coå Loa naèm ôû giöõa moät vuøng ñoàng baèng roäng lôùn, giao thoâng thuûy boä thuaän lôïi, daân cö ñoâng ñuùc, kinh teá ngaøy moät phaùt trieån. Do yeâu caàu phaùt trieån cuûa moät nhaø nöôùc AÂu Laïc ngaøy caøng lôùn maïnh, neân vieäc Thuïc Phaùn rôøi boû vuøng ñaát ñoài nuùi Phong Chaâu dôøi ñoâ veà Coå Loa laø moät ñieàu taát yeáu trong lòch söû phaùt trieån cuûa daân toäc.

Thôøi Tröng Vöông (40-43), thuû ñoâ laø Meâ Linh (Vónh Phuùc).

Naêm 208, tröôùc Coâng nguyeân, nöôùc AÂu Laïc rôi vaøo tay Trieäu Ñaø.

Trieäu Ñaø saùp nhaäp AÂu Laïc vaøo vuøng ñaát maø oâng ñaõ caùt cöù töø laâu, ñoù chính laø vuøng thuoäc Quaûng Ñoâng, Trung Quoác, vaø cho laäp moät nöôùc rieâng laáy teân laø Nam Vieät, ñaët kinh ñoâ ôû Phieân Ngung (nay thuoäc thaønh phoá Quaûng Chaâu). Cuõng töø ñoù Vieät Nam lieân tuïc bò ñaët döôùi aùch ñoâ hoä cuûa phong kieán phöông Baéc hôn 1000 naêm. Lòch söû Vieät Nam goïi laø 1000 naêm Baéc thuoäc.

Trong thôøi gian ñoù, caùc cô quan ñaàu naõo cuûa chính quyeàn phöông Baéc coù thôøi kyø ñoùng ñoâ ôû Luy Laâu (nay laø Thuaän Thaønh, Baéc Ninh), coù khi ôû Long Bieân (nhöng chöa roõ cuï theå vuøng naøo), cuõng coù thôøi kyø ñoùng ôû thaønh Ñaïi La (nay thuoäc noäi thaønh Haø Noäi).

Trong 1000 naêm Baéc thuoäc, nhaân daân ta lieân tuïc vuøng leân khôûi nghóa choáng laïi phong kieán phöông Baéc maø tieâu bieåu laø cuoäc khôûi nghóa Hai Baø Tröng vaøo naêm 40, ñaùnh ñuoåi ñöôïc quaân Nam Haùn veà nöôùc. Sau ngaøy thaéng lôïi, Tröng Traéc leân ngoâi vua, ñoùng ñoâ ôû Meâ Linh, Vónh Phuùc. Cuõng coù thuyeát cho raèng Meâ Linh xöa nay laø laøng Haï Loâi, thuoäc Thaïch Thaát, Haø Taây.

66

THUÛ ÑOÂ VIEÄT NAM QUA CAÙC THÔØI KYØ Thôøi Tieàn Lyù (544-602), thuû ñoâ laø Long Bieân.

Naêm 505, nhaø Löông caàm quyeàn ôû Trung Quoác sai Lyù Taéc laøm thöù söû Giao Chaâu, tieáp tuïc cai trò nöôùc ta. Muøa ñoâng naêm 541 (Taân Daäu), Lyù Bí khôûi nghóa choáng aùch ñoâ hoä nhaø Löông, giaønh ñöôïc ñoäc laäp daân toäc, leân ngoâi vua, ñaët quoác hieäu laø Vaïn Xuaân, ñoùng ñoâ ôû Long Bieân, nhöng khoâng roõ chính xaùc nay thuoäc vuøng naøo, chæ bieát laø ôû khoaûng chung quanh thò xaõ Baéc Ninh. Lyù Bí laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra vò trí trung taâm ñaát nöôùc chính laø ngaõ ba soâng Toâ Lòch vaø soâng Hoàng, töùc laø vuøng Haø Noäi ngaøy nay. Vì theá, ngay töø thôøi aáy Lyù Bí ñaõ cho xaây taïi ñaây moät toøa thaønh baèng goã.

Thôøi Phuøng Höng, hoï Khuùc, hoï Döông (theá kyû VIII-theá kyû X), thuû ñoâ laø Ñaïi La (Haø Noäi).

Vaøo theá kyû VIII, Phuøng Höng ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp cho ñaát nöôùc, xöng vöông, ñoùng ñoâ ôû thaønh Ñaïi La (Haø Noäi ngaøy nay).

Naêm 802, ñaát nöôùc laïi rôi vaøo tay nhaø Ñöôøng. Naêm 905, Khuùc Thöøa Duï1 noåi leân giaønh quyeàn töï trò, xöng laø Tieát Ñoä Söù roài môùi xin meänh vua Ñöôøng, buoäc vua Ñöôøng phaûi thuaän theo. Naêm 931, Döông Dieân Ngheä noåi leân choáng laïi söï ñoâ hoä cuûa nhaø Nam Haùn. Caùc trieàu ñaïi hoï Khuùc, hoï Döông ñeàu döïng quyeàn töï chuû vaø ñoùng ñoâ ôû thaønh Ñaïi La. Thôøi Ngoâ Quyeàn (939-967), thuû ñoâ laø Coå Loa. Naêm 938, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ngoâ Quyeàn, quaân daân ta ñaõ ñaùnh tan quaân xaâm löôïc Nam Haùn treân soâng Baïch Ñaèng. Chieán thaéng Baïch Ñaèng löøng laãy ñaõ chaám döùt thôøi kyø 1000 naêm Baéc thuoäc. Muøa xuaân naêm 939, Ngoâ Quyeàn xöng vöông, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa. Thôøi Ñinh Tieân Hoaøng vaø Leâ Ñaïi Haønh (968-1009), thuû ñoâ Hoa Lö, Ninh Bình.

Sau khi deïp xong loaïn 12 söù quaân, Ñinh Boä Lónh leân ngoâi vua, hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng ñeá, ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö. Kinh ñoâ Hoa Lö keùo daøi ñöôïc 42 naêm, traûi qua 2 trieàu ñaïi Ñinh (968-980) vaø Tieàn Leâ (980-1009).

Thôøi nhaø Lyù (1009-1225), nhaø Traàn (1225-1400), thuû ñoâ laø Thaêng Long.

1

Vieät söû cöông muïc tieát yeáu cheùp laø Khuùc Thöøa Höïu.

67

LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM Naêm 1009, Lyù Coâng Uaån leân ngoâi vua, ñoåi teân nöôùc Ñaïi Coà Vieät thaønh Ñaïi Vieät. Naêm 1010, oâng haï chieáu dôøi ñoâ veà thaønh Ñaïi La vaø ñoåi teân thaønh laø Thaêng Long.

Cuoái naêm 1225, nhaø Traàn thay nhaø Lyù, tieáp tuïc ñoùng ñoâ ôû Thaêng Long.

Thôøi nhaø Hoà (1400-1407), thuû ñoâ laø Taây Ñoâ, Thanh Hoùa.

Hoà Quyù Ly (1400-1407) sau khi cöôùp ngoâi nhaø Traàn, dôøi ñoâ veà Thanh Hoùa laáy teân laø Taây Ñoâ.

Thôøi nhaø Haäu Traàn (1407-1414) vaø Haäu Leâ (1428-1788), thuû ñoâ laø Thaêng Long.

Sau nhaø Haäu Traàn, ñaát nöôùc bò nhaø Minh xaâm löôïc. Leâ Lôïi laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán giaønh laïi ñoäc laäp daân toäc, leân ngoâi vua naêm 1428, vaãn giöõ quoác hieäu Ñaïi Vieät vaø ñoùng ñoâ ôû Thaêng Long, nhöng ñoåi teân thaønh Ñoâng Ñoâ (Haø Noäi).

Trong thôøi kyø Haäu Leâ, khoaûng thôøi gian nhaø Maïc cöôùp ngoâi (1527 - 1592), thuû ñoâ vaãn laø Ñoâng Ñoâ (Haø Noäi).

Thôøi Taây Sôn (1788-1802), thôøi Nguyeãn (1802-1945), thuû ñoâ laø Phuù Xuaân (Hueá).

Cuoái 1788, Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá. Sau khi ñaùnh tan 29 vaïn quaân Thanh xaâm löôïc, giaûi phoùng Thaêng Long, nhöng vaãn ñoùng ñoâ ôû Phuù Xuaân (Hueá) nhaèm ñoái phoù vôùi Nguyeãn AÙnh.

Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh dieät nhaø Taây Sôn, leân ngoâi vua, laáy hieäu laø Gia Long, tieáp tuïc ñoùng ñoâ ôû Phuù Xuaân cho ñeán naêm 1945.

Caùch maïng thaùng Taùm 1945 ñeán nay, thuû ñoâ laø Haø Noäi.

Sau Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng, Quoác hoäi khoùa I nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa trong kyø hoïp ngaøy 6 thaùng 1 naêm 1946 ñaõ quyeát ñònh choïn Haø Noäi laøm thuû ñoâ nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa, nay laø nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam.

68

Phaàn III

CAÙC DAÂN TOÄC TREÂN ÑAÁT NÖÔÙC VIEÄT NAM Vieät Nam laø ñaát nöôùc cuûa hôn 54 daân toäc. Taát caû ñeàu tin vaøo truyeàn thuyeát “con Roàng chaùu Tieân”, neân luoân xem nhau nhö anh em moät nhaø, vì ñeàu laø con chaùu cuûa Laïc Long Quaân - AÂu Cô.

Cuøng chung soáng laâu ñôøi treân moät ñaát nöôùc, caùc daân toäc ñeàu coù truyeàn thoáng ñoaøn keát, yeâu nöôùc, giuùp ñôõ nhau trong coâng cuoäc ñaáu tranh vôùi thieân nhieân, ñaáu tranh xaõ hoäi, chieán ñaáu choáng giaëc ngoaïi xaâm baûo veä ñaát nöôùc.

Trong quaù trình chinh phuïc thieân nhieân, tuøy theo ñieàu kieän töï nhieân cuûa moãi vuøng, ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån, moãi daân toäc ñeàu coù nhöõng saùng taïo rieâng ñeå tìm ra nhöõng phöông thöùc soáng thích hôïp nhaát. ÔÛ vuøng ñoàng baèng vaø trung du, caùc daân toäc chuû yeáu laøm luùa nöôùc, döïng neàn vaên hoùa xoùm laøng vôùi trung taâm laø ñình laøng, laø caây ña gieáng nöôùc. Ngheà noâng, laøng xoùm laø nguoàn caûm höùng cuûa nhöõng laøn ñieäu daân ca quan hoï, haùt gheïo, ví daëm (Baéc Boä), nhöõng khuùc ca caûi löông, baøi choøi, haùt boäi... (Nam, Trung Boä).

Vuøng nuùi Vieät Baéc, Taây Baéc, Taây Nguyeân... phöông thöùc canh taùc cuûa ñoàng baøo chuû yeáu laø phaùt raãy laøm nöông... vôùi nuùi röøng hoang sô, phöông thöùc saûn xuaát laïc haäu, laø maûnh ñaát “maøu môõ” cho söï phaùt sinh, phaùt trieån caùc leã nghi ñaày huyeàn bí. Nôi baét nguoàn cuûa nhöõng huyeàn thoaïi, cuûa nhöõng söû thi, tröôøng ca, vôùi nhöõng nhaïc cuï thoâ sô, ñaøn ñaù, coàng chieâng, queâ höông cuûa röôïu caàn, nhaø saøn...

Doïc theo bôø bieån töø Baéc vaøo Nam, caùc daân toäc soáng baèng ngheà chaøi löôùi. Cuoäc soáng ôû ñaây cuõng nhoän nhòp khaån tröông nhö nhöõng noâng daân treân caùnh ñoàng ngaøy muøa.

69

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Sau Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 ñeán nay, nhôø chính saùch nhaát quaùn cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta, caùc daân toäc ñeàu bình ñaúng, ñoaøn keát, töông trôï laãn nhau, cuøng nhau xaây döïng ñaát nöôùc laøm cho daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû vaø vaên minh, vaên hoùa ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc.

1. DAÂN TOÄC BA NA Daân toäc Ba Na coù khoaûng 174.450 ngöôøi, ñòa baøn cö truù traûi roäng treân caùc tænh Gia Lai, Kon Tum vaø phía Taây Bình Ñònh, Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoøa. Hoï thöôøng ôû nhaø saøn, cöûa ra vaøo môû veà phía maùi, treân hai ñaàu doác coù trang trí hình söøng. Giöõa laøng coù moät ngoâi nhaø coâng coäng goïi laø nhaø laøng, nhaø roâng vôùi hai maùi voàng vaø cao vuùt. Ñoù laø nhaø khaùch cuûa laøng, nôi dieãn ra moïi hoaït ñoäng chung cuûa coäng ñoàng laøng nhö giaùo duïc thieáu nhi, toå chöùc leã hoäi, xöû aùn...

Ngöôøi Ba Na coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö Bô Naâm, Roh, Kon Kñe, Ala Koâng, Kpaêng Koâng, Rô Ngao, Rô Lông (hay Y Laêng), Tô Loâ, Krem...

Ngoân ngöõ Ba Na thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Daân toäc Ba Na laø moät trong nhöõng cö daân sinh soáng laâu ñôøi ôû Ñoâng Tröôøng Sôn-Taây Nguyeân. Hoï laø toäc ngöôøi coù daân soá ñoâng, chieám vò trí quan troïng trong caùc lónh vöïc vaên hoùa, xaõ hoäi ôû cao nguyeân mieàn Trung Vieät Nam. Ngöôøi Ba Na canh taùc chuû yeáu troàng luùa raãy. Caùi cuoác laø coâng cuï saûn xuaát noâng nghieäp chuû yeáu cuûa toäc ngöôøi naøy. Töø ñaàu theá kyû XX, vieäc laøm ruoäng nöôùc baèng caøy ngaøy caøng phaùt trieån ôû nhieàu nôi.

Vöôøn chuyeân canh vaø ña canh ñaõ xuaát hieän töø laâu. Coâng vieäc chaên nuoâi gia suùc, gia caàm trôû neân phoå bieán. Choù laø con vaät ñöôïc ngöôøi Ba Na yeâu quyù vaø khoâng gieát thòt. Caùc ngheà thuû coâng: ñan laùt, deät vaûi, laøm ñoà goám, reøn... tuy coù nhöng chöa phaùt trieån.

Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu cuûa ngöôøi Ba Na laø chieác guøi, coõng treân löng cuûa nam cuõng nhö nöõ. Guøi coù nhieàu kích côõ to nhoû khaùc nhau vaø nhieàu chuûng loaïi. Ñoái vôùi ngöôøi Ba Na, laøng laø ñôn vò xaõ hoäi hoaøn chænh. Cheá ñoä maãu heä tuy ñaõ tan raõ, ñòa vò nam giôùi coù naâng cao, nhöng phía meï

70

DAÂN TOÄC BOÁ Y vaãn gaàn guõi hôn. Taøn dö maãu heä theå hieän roõ trong quan heä gia ñình, gia toäc vaø trong hoân nhaân. Sau hoân nhaân vaãn coøn taäp quaùn ôû nhaø vôï, hoaëc ôû luaân phieân, moãi beân moät thôøi gian. Chæ sau khi coù con ñaàu loøng môùi döïng nhaø rieâng.

Hoân nhaân cuûa ngöôøi Ba Na cho pheùp töï do tìm hieåu. Vieäc xaây döïng gia ñình theo nguyeân taéc moät vôï, moät choàng.

Vieäc giaùo duïc cho thanh thieáu nieân nhö daïy ngheà, huaán luyeän chieán ñaáu, hoïc taäp truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa coäng ñoàng... do caùc giaø laøng ñaûm nhieäm vaø ñöôïc toå chöùc ôû nhaø roâng.

Con caùi ñöôïc thöøa keá gia taøi cuûa boá meï bình ñaúng nhö nhau.

Ngöôøi Ba Na thôø nhieàu thaàn linh lieân quan tôùi cuoäc soáng con ngöôøi.

Moãi thaàn coù moät teân rieâng goïi laø oâng boác, baø daõ. Ngöôøi Ba Na quan nieäm khi moät ngöôøi cheát ñi hoùa thaønh ma, ban ñaàu ôû baõi moä cuûa laøng, sau leã boû maû môùi veà haún theá giôùi beân kia. Leã boû maû laø leã cuoái cuøng tieãn bieät ngöôøi cheát.

Trong kho taøng vaên ngheä daân gian cuûa ngöôøi Ba Na coù nhieàu laøn ñieäu daân ca, caùc ñieäu muùa trong ngaøy hoäi, phoå bieán laø ñieäu hmon vaø roi. Nhaïc cuï khaù ña daïng, goàm boä daây, boä hôi vaø boä goõ. Tröôøng ca vaø truyeän coå tích cuûa ngöôøi Ba Na raát ñoäc ñaùo vaø coù giaù trò. Ngheä thuaät chaïm khaéc goã, ñaëc bieät ôû nhaø roâng, töôïng nhaø moà... tuy ñôn sô, moäc maïc nhöng vaãn tinh teá vaø sinh ñoäng.

Ngöôøi Ba Na coù nhöõng troø chôi khaù phoå bieán nhö: ñuoåi baét (ñru ñra), cöôùp daây, haát ñaù, thaû dieàu, ñaù caàu, ñi caø kheo...

2. DAÂN TOÄC BOÁ Y Daân toäc Boá Y coù khoaûng 1.800 ngöôøi, phaàn lôùn cö truù ôû caùc tænh Laøo Cai, Yeân Baùi, Haø Giang, Tuyeân Quang. Hoï ôû nhaø neàn ñaát, hai maùi lôïp tranh, goã hoaëc ngoùi, töôøng ñaát trình. Nhaø coù 3 gian, coù saøn gaùc quaù giang, laø nôi ñeå löông thöïc vaø laø choã nguû cuûa ngöôøi con trai chöa vôï.

Ngöôøi Boá Y coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö Chuûng Chaù, Troïng Gia, Tu Dí, Tu Dìn, Pu Naø...

Ngoân ngöõ Boá Y thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taøy-Thaùi. Toân giaùo chính laø thôø toå tieân. Treân baøn thôø coù 3 baùt höông: thôø trôøi, taùo quaân vaø

71

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM toå tieân. Döôùi gaàm baøn thôø ñaët 1 baùt höông thôø thoå ñòa. Neáu boá meï cheát khoâng coù con trai thôø cuùng thì con reå laäp baøn thôø nhoû caïnh cöûa ñeà thôø.

Ngöôøi Boá Y coù nhieàu leã teát: Teát Nguyeân Ñaùn, Teát raèm thaùng Gieâng, Teát 30 thaùng Gieâng, Teát Haøn Thöïc, Teát Ñoan Ngoï, Teát moàng 6 thaùng 6, Teát raèm thaùng baûy, Teát côm môùi. Teát côm môùi toå chöùc vaøo thaùng 8 hoaëc thaùng 9 aâm lòch.

Ngöôøi Boá Y di cö töø Trung Quoác sang Vieät Nam caùch nay khoaûng 200 naêm. Hoï gioûi laøm ruoäng nöôùc, nhöng khi ñeán Vieät Nam sinh soáng ôû nhöõng vuøng nuùi cao neân canh taùc chính laø nöông raãy, troàng ngoâ. Ngoaøi chaên nuoâi gia suùc, gia caàm, hoï coøn coù ao caù vaø bieát laøm nhieàu ngheà thuû coâng: deät vaûi, reøn, ñuïc ñaù, chaïm baïc, ñan laùt, laøm ñoà goã, ñoà goám...

Löông thöïc chính laø haït ngoâ xay nhoû ñem ñoà leân goïi laø meøn meùn.

Veà trang phuïc: phuï nöõ maëc vaùy xoøe, aùo ngaén 5 thaân coù oáng tay rôøi, xieâm che ngöïc vaø buïng, ñeo trang söùc baèng baïc, daây chuyeàn, voøng tay, khuyeân tai, toùc buùi ngöôïc leân ñænh, ñaàu ñoäi khaên chaøm coù theâu hoa vaên. ♦ Vieäc cöôùi xin goàm 3 giai ñoaïn: – Ñaàu tieân nhaø trai cöû 2 baø moái sang nhaø gaùi xin laù soá coâ gaùi ñeå so tuoåi. Nhaø gaùi thöôøng toû thieän chí taëng nhaø trai 10 quaû tröùng gaø nhuoäm ñoû. Neáu thaáy hôïp, nhaø trai cöû 2 oâng moái sang nhaø gaùi traû laù soá vaø xin “giaù aên hoûi”.

– Tieáp ñoù leã aên hoûi.

– Cuoái cuøng laø leã cuôùi, nhaø trai ñöa sính leã sang nhaø gaùi, ngoaøi thöïc phaåm coøn coù moät boä trang phuïc nöõ. Chaøng reå khoâng ñi ñoùn daâu. Khi veà nhaø choàng, coâ daâu ñi ngöïa do em gaùi choàng daét vaø mang theo moät chieác keùo, 1 con gaø maùi nhoû, ñeán giöõa ñöôøng thì thaû vaøo röøng. ♦ Ma chay: Tröôùc khi ñöa ñaùm ngöôøi cheát, baén 4 phaùt suùng. Khi khieâng quan taøi, chaân ngöôøi cheát quay veà phía tröôùc. Töø nhaø ñeán huyeät phaûi nghæ 3 laàn (neáu vôï hoaëc choàng coøn soáng), nghæ 4 laàn (neáu vôï hoaëc choàng ñaõ cheát). Ngöôøi nhaø ñeå tang 3 naêm. Trong thôøi gian coù tang con trai khoâng ñöôïc uoáng röôïu, con gaùi khoâng ñöôïc mang trang söùc.

72

DAÂN TOÄC BRAÂU Ngöôøi Boá Y, nam nöõ thöôøng haùt ñoái ñaùp taïi phieân chôï xuaân hay taïi nhaø, phuï hoïa baèng keøn laù. Hoï coù nhieàu troø chôi nhö: ñaùnh ñu, ñaùnh khaêng, côø töôùng...

Tröôùc ñaây, ngöôøi Boá Y chuû yeáu hoïc chöõ Haùn ñeå ghi gia phaû vaø vieát baøi cuùng... Hoï tính ngaøy thaùng theo aâm lòch.

3. DAÂN TOÄC BRAÂU Daân toäc Braâu hieän coøn raát ít, chæ khoaûng 231 ngöôøi, soáng chuû yeáu taïi laøng Ñaéc Meâ, xaõ Bô Y, huyeän Ngoïc Hoài, Kon Tum. Hoï ôû treân nhaø saøn coù maùi doác cao. Neàn saøn taïo thaønh 2 baäc ñeå tieän sinh hoaït. Nhaø chính sang nhaø phuï ñi qua moät caàu saøn. Caùc ngoâi nhaø trong laøng quay ñaàu hoài, môû cöûa chính höôùng veà trung taâm laøng, nôi coù nhaø laøng, nhaø chung cuûa coäng ñoàng. Laøng coù khuoân vieân troøn, caùc ngoâi nhaø cuûa daân laøng saép xeáp nhö chieác nan hoa baùnh xe.

Ngöôøi Braâu soáng chuû yeáu ôû Nam Laøo, Ñoâng Baéc Campuchia. Hoï vaøo Vieät Nam sinh soáng caùch nay khoaûng 150 naêm. Hoï coøn coù teân khaùc laø Brao. Ngoân ngöõ Braâu thuoäc ngoân ngöõ: Moân-Khôme.

Daân toäc Braâu bao ñôøi du canh du cö, chuû yeáu laø ñoát nöông laøm raãy, troàng luùa, ngoâ, saén. Phöông thöùc canh taùc chính laø choïc loã tra haït. Vieäc saên baét, haùi löôïm chieám vò trí quan troïng trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Trong laøng coù loø reøn ñeå söûa chöõa noâng cuï. Nhieàu ngöôøi bieát ñan laùt.

Ngöôøi Braâu chuû yeáu aên côm neáp, ñoát trong oáng nöùa non (kieåu côm lam) vaø côm gaïo teû naáu trong noài ñaát. Ngoâ saén duøng chaên nuoâi gia suùc, gia caàm. Giaø treû, trai gaùi ñeàu thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laù sôïi.

Xöa, ñaøn oâng Braâu ñoùng khoá, phuï nöõ quaán vaùy taám. Muøa heø nam, nöõ ñeàu côûi traàn. Phuï nöõ coù tuïc caêng tai ñeå ñeo nhöõng khoanh nöùa vaøng, hoaëc khuyeân baèng ngaø voi, coù ñeo voøng coå, voøng tay baèng ñoàng hoaëc nhoâm. Nam, nöõ ñeán tuoåi 15-16 ñeàu phaûi cöa 4 raêng cöûa haøm treân ñeå chính thöùc hoøa nhaäp coäng ñoàng.

Phöông tieän vaän chuyeån chính laø chieác guøi ñan baèng tre nöùa, coõng treân löng.

Ngöôøi Braâu coù nhieàu leã teát: Leã aên möøng côm môùi, sau ngaøy thu

73

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM hoaïch laø leã teát. Leã teát phuï thuoäc vaøo thôøi vuï vaø tuøy töøng gia ñình, khoâng quy ñònh ngaøy cuï theå.

Khi ngoâi nhaø ñöôïc khaùnh thaønh, ngöôøi Braâu laøm leã leân nhaø khaù long troïng, caû laøng cuøng tham döï.

Khi coù ngöôøi cheát, tang chuû noåi chieâng troáng ñeå baùo tang. Thi haøi ñöôïc lieäm trong quan taøi ñoäc moäc. Quan taøi choân nöûa chìm, nöûa noåi laø ñaëc tröng tuïc leä ma chay cuûa ngöôøi Braâu. Nhaø moà döïng treân moä ñeå chöùa nhöõng taøi saûn ñöôïc chia cho ngöôøi cheát. Nhöõng taøi saûn naøy ñeàu ñaõ bò phaù huûy.

Ngöôøi Braâu tính noâng lòch theo tuaàn traêng vaø ñònh ra thaùng theo muøa vuï canh taùc raãy luùa.

Vieäc giaùo duïc cho thanh thieáu nieân nhö hoïc ngheà, caùc truyeàn thoáng vaên hoùa vaên ngheä, reøn luyeän tinh thaàn chieán ñaáu baûo veä buoân laøng... ñeàu do caùc giaø laøng ñaûm nhieäm vaø ñöôïc tieán haønh taïi nhaø chung.

Ngöôøi Braâu coù khaù nhieàu daân ca, truyeän coå, thaàn thoaïi. Nhaïc cuï coù ñaøn kloâng puùt, nhöng quan troïng laø boä chieâng ñoàng noåi tieáng vôùi 3 loaïi coù thang aâm khaùc nhau laø coong, mam vaø tha. Hoï cuõng coù nhieàu troø chôi: ñaùnh cuø, thaû dieàu saùo hay dieàu böôm böôùm, bòt maét ñi tìm...

4. DAÂN TOÄC BRU–VAÂN KIEÀU Daân toäc Bru-Vaân Kieàu hieän coù khoaûng 55.000 ngöôøi, laø daân toäc soáng laâu ñôøi ôû vuøng röøng Tröôøng Sôn, thuoäc mieàn Taây caùc tænh Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa Thieân-Hueá. Moãi laøng laø moät ñieåm cö truù quaàn tuï. Hoï ôû treân nhaø saøn, beáp löûa ñaët ngay treân saøn nhaø. Coù tuïc kieâng naèm ngang saøn. Vôùi caùc nhoùm ngöôøi Trì, Khuøa, Ma Coong, nhaø thöôøng ngaên thaønh töøng buoàng nhoû laøm choã nguû cho vôï choàng, boá meï vaø cho con ñaõ lôùn.

Trong toäc ngöôøi Bru-Vaân Kieàu coù caùc nhoùm: Vaân Kieàu, Trì, Khuøa, Ma Coong. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm Moân-Khôme. Hieän nay ñaõ coù chöõ vieát, phieân aâm baèng chöõ caùi Latinh.

Ngöôøi Bru-Vaân Kieàu soáng chuû yeáu baèng caùch laøm raãy, troàng luùa.

Noâng cuï ñôn giaûn: rìu, dao quaém. Phöông thöùc canh taùc chuû yeáu laø

74

DAÂN TOÄC BRU - VAÂN KIEÀU ñoát raãy, choïc loã, gieo haït. Ngoaøi troàng luùa teû, neáp, coøn troàng ngoâ, saén, baàu bí, chuoái, mía...

Ngöôøi Bru-Vaân Kieàu thích aên caùc moùn nöôùng. Thöôøng ngaøy aên côm. Vaøo ngaøy leã, aên côm neáp naáu trong oáng tre töôi, thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác baèng taåu laøm baèng ñaát nung.

Trang phuïc: nam ñoùng khoá, nöõ maëc vaùy. AÙo khoâng coù tay. Ngaøy nay hoï aên maëc theo ngöôøi Vieät. Ñoà trang söùc nöõ laø caùc loaïi voøng ôû coå, tay, khuyeân tai. Xöa caû ñaøn oâng, ñaøn baø ñeàu buùi toùc, phuï nöõ chöa choàng buùi leäch veà phía traùi, khi coù choàng buùi ôû ñænh ñaàu.

Ngöôøi Bru-Vaân Kieàu vaän chuyeån haøng hoùa chuû yeáu laø guøi treân löng. ♦ Veà cöôùi xin: Coâ daâu veà ôû nhaø choàng. Nhaø trai cöôùi vôï cho con phaûi coù ñoà sính leã cho nhaø gaùi, trong ñoù thöôøng coù thanh kieám vaø 1 chieác noài ñoàng. Sau leã cöôùi, ñoâi vôï choàng coøn phaûi laøm “leã cöôùi” laàn thöù hai khi kinh teá khaù giaû, goïi laø leã Khôi, ñeå ngöôøi vôï ñöôïc coi laø chính thöùc veà doøng hoï nhaø choàng.

Theo tuïc leä xöa: con trai coâ laáy con gaùi caäu, hoaëc vieäc keát hoân giöõa ngöôøi vôï goùa vôùi anh hoaëc em choàng, hay giöõa ngöôøi choàng goùa vôùi chò hoaëc em vôï ñeàu ñöôïc chaáp nhaän.

Ngöôøi Bru-Vaân Kieàu coù nhieàu leã laïc: Trong quaù trình canh taùc laøm raãy, ñeå caàu muøa, ngöôøi Bru-Vaân Kieàu coù nhieàu leã, nhö leã tröôùc khi træa luùa, ñöôïc coi nhö laø ngaøy hoäi cuûa daân laøng.

Trong moät ñôøi ngöôøi Bru-Vaân Kieàu coù haøng loaït nhöõng dòp cuùng leã: khi ra ñôøi, luùc oám ñau, khi qua ñôøi, leã thaønh hoân... Leã cuùng coù ñaâm traâu laø leã quan troïng nhaát.

Nhoùm Vaân Kieàu, khi cheát thi haøi ñöôïc ñaët ngang nhaø saøn, chaân höôùng veà cöûa soå.

Nhoùm Khuøa, Ma Coong, töû thi ñöôïc ñaët doïc nhaø saøn, chaân höôùng veà cöûa chính. Töû thi ñöôïc ñeå trong nhaø 2, 3 ngaøy tröôùc khi ñöa ma, choân ngöôøi cheát vaøo baõi moä cuûa laøng. Quan taøi laø moät thaân caây khoeùt roãng coù naép. Tröôùc khi mai taùng, moãi ngaøy cuùng côm ñaët thöùc aên vaøo mieäng töû thi ba laàn (saùng, tröa, toái). Khi choân caát phaûi chia gia saûn cho ngöôøi cheát, töø y phuïc, vaät duïng, löông thöïc...

Ngöôøi Bru-Vaân Kieàu caên cöù vaøo maët traêng ñeå ñònh ra caùc ngaøy

75

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM vaø teân ngaøy trong thaùng. Ñoái vôùi hoï, nhöõng ngaøy toát laø ngaøy 4, 7 vaø 9, nhöõng ngaøy xaáu laø 30 vaø moàng 1. Moãi naêm, noâng lòch cuûa ngöôøi Bru-Vaân Kieàu goàm 10 thaùng.

Ngöôøi Bru-Vaân Kieàu coù moät neàn vaên hoùa truyeàn thoáng ñöôïc truyeàn mieäng, keå veà söï tích doøng hoï, nguoàn goác daân toäc, vaø coù nhieàu ñieäu haùt. Trong caùc leã hoäi coù muùa haùt. Nhaïc cuï phoå bieán laø coàng, chieâng, ñaøn a chung, Plira, Talö, keøn Amam...

5. DAÂN TOÄC CHAÊM Daân toäc Chaêm ôû nöôùc ta coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Chaøm, Chieâm, Chieâm Thaønh, Chaêmpa, Hôøi... Soá daân hieän coù khoaûng 133.000 ngöôøi, soáng taäp trung chuû yeáu hai tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, ngoaøi ra coøn raûi raùc ôû caùc tænh: An Giang, Taây Ninh, Ñoàng Nai, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Nhaø cuûa ngöôøi Chaêm gioáng ngöôøi Vieät.

Ngoân ngöõ Chaêm thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Malayoâ-Polineâxia (Nam Ñaûo). Coù 2 toân giaùo chính: ñaïo Hoài vaø ñaïo Baølamoân. Ñaïo Hoài ôû ñaây coù 2 nhoùm: nhoùm Baø Ni (Hoài giaùo cuõ) vaø nhoùm Ixlam (Hoài giaùo môùi). Ñaïo Baølamoân chieám khoaûng 3/5 soá daân Chaêm vuøng Ninh Thuaän, Bình Thuaän. Töø theá kyû ñaàu Coâng nguyeân cho tôùi theá kyû XVII, ngöôøi Chaêm ñaõ coù vöông quoác rieâng laø Vöông quoác Chaêmpa.

Ngöôøi Chaêm chuû yeáu troàng luùa nöôùc, gioûi laøm thuûy lôïi, laøm vöôøn troàng caây aên traùi. Ngöôøi Chaêm ôû caùc tænh Nam Boä soáng chuû yeáu baèng ngheà chaøi löôùi, deät thuû coâng.

Ngöôøi Chaêm coù nhieàu ngheà thuû coâng noåi tieáng: deät thoå caåm, deät luïa tô taèm, ngheà goám, nung loø loä thieân. Ñoàng baøo Chaêm coù taäp quaùn cö truù theo oâ baøn côø. Moãi doøng hoï, moãi nhoùm gia ñình thaân thuoäc, hay moät ñaïi gia ñình quaây quaàn thaønh moät khoaûnh hình vuoâng hoaëc chöõ nhaät. Moãi khoaûnh caùch nhau bôûi moät con ñöôøng. Nhaø ôû quay maët veà höôùng Taây.

Ngöôøi Chaêm theo cheá ñoä maãu heä. Maëc daàu ngöôøi ñaøn oâng ñoùng vai troø quan troïng trong gia ñình, nhöng chuû gia ñình laø phuï nöõ cao tuoåi. Phong tuïc Chaêm con gaùi laáy hoï meï. Nhaø gaùi cöôùi choàng cho

76

DAÂN TOÄC CHÔ RO con. Con trai ôû reå nhaø vôï. Chæ coù con gaùi ñöôïc thöøa keá taøi saûn cuûa gia ñình, ñaëc bieät laø con gaùi uùt vì phaûi nuoâi boá meï giaø.

Ngöôøi Chaêm caû nam vaø nöõ ñeàu maëc vaùy, ñaøn oâng maëc aùo caùnh xeû, ngöïc caøi khuy. Phuï nöõ maëc aùo daøi chui ñaàu.

Ngöôøi Chaêm coù hai hình thöùc taùng ngöôøi cheát laø thoå taùng (choân) vaø hoûa taùng (thieâu). Nhoùm theo ñaïo Baølamoân thöôøng hoûa taùng, coøn nhoùm Ixlam thoå taùng.

Noâng lòch ngöôøi Chaêm tính theo lòch aâm.

Daân toäc Chaêm coù nhieàu nghi leã nhö: leã döïng nhaø môùi phaûi cuùng thoå thaàn ñeå ñoán goã taïi röøng, leã phaït moäc ñeå khôûi coâng xaây döïng nhaø.

Trong naêm coù nhieàu nghi leã nhö khai tröông ñaép ñaäp, leã haï ñieàn, leã möøng luùa non, leã möøng luùa troå ñoøng. Nhöng leã lôùn nhaát vaãn laø leã Bon Kateâ, ñöôïc toå chöùc linh ñình taïi caùc ñeàn thaùp vaøo giöõa thaùng 10 aâm lòch.

Ngöôøi Chaêm coù nhieàu di saûn vaên hoùa quyù. Veà nhaïc cuï, noåi baät laø troáng maët da goïi laø Paranöng, troáng voã, keøn Xaranai. Neàn daân ca nhaïc coå Chaêm coù aûnh höôûng lôùn ñeán daân ca nhaïc coå ngöôøi Vieät ôû mieàn Trung nhö nhaïc Nam ai, hoø Hueá. Ngöôøi Chaêm coù nhieàu vuõ ñieäu vui töôi, soâi noåi, uyeån chuyeån.

6. DAÂN TOÄC CHÔ RO Daân toäc Chô Ro hieän nay coù hôn 22.500 ngöôøi, cö truù chuû yeáu ôû phía Ñoâng Ñoàng Nai, moät soá ít ôû Bình Thuaän, Bình Phöôùc. Ngöôøi Chô Ro coøn coù teân goïi khaùc laø Chaâu Ro, Ñô Ro, Chro. Ngoân ngöõ Chô Ro thuoäc nhoùm Moân-Khôme.

Tröôùc kia, ngöôøi Chô Ro soáng chuû yeáu baèng ngheà ñoát raãy laøm nöông, phöông thöùc canh taùc laø choïc loã tra haït. Phaân boá caùc loaøi caây treân nöông raãy cuûa ngöôøi Chô Ro khaù ñoäc ñaùo: voøng ngoaøi cuøng troàng loaïi caây daây leo nhö baàu, bí, möôùp..., voøng giöõa troàng saén.

Dieän tích coøn laïi, giöõa troàng luùa, coù xen canh vöøng. Hieän ngöôøi Chô Ro ñaõ bieát laøm ruoäng nöôùc. Vieäc saên baén, haùi löôïm chæ thöïc hieän luùc noâng nhaøn. Vieäc chaên nuoâi vaø caùc ngheà thuû coâng chöa phaùt trieån.

Rieâng ngheà ñan laùt maây tre khaù phoå bieán.

77

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Chô Ro aên côm laø chính. Ñaøn oâng, ñaøn baø ñeàu thích huùt thuoác baèng taåu vaø uoáng röôïu caàn. Caû nam vaø nöõ ñeàu thích aên traàu.

Veà y phuïc: xa xöa ñaøn oâng Chô Ro ñoùng khoá, ñaøn baø quaán vaùy taám. Muøa heø ôû traàn hoaëc maëc aùo caùnh ngaén. Muøa laïnh thöôøng khoaùc treân mình taám chaên. Trang phuïc phuï nöõ laø nhöõng chuoãi haït cöôøm nguõ saéc, hoaëc voøng ñoàng, voøng baïc hay nhoâm ñeo ôû coå vaø ñeo voøng tai roäng vaønh.

Phöông tieän vaän chuyeån cuûa ngöôøi Chô Ro chuû yeáu laø chieác guøi coõng treân löng, ñan baèng maây tre.

Trong xaõ hoäi Chô Ro, tuy cheá ñoä maãu heä tröôùc ñaây ñaõ tan raõ nhöng quan heä phuï heä vaãn chöa xaùc laäp roõ. Quyeàn thöøa keá taøi saûn vaãn thuoäc veà ngöôøi con gaùi. Trong gia ñình nöõ vaãn ñöôïc xem troïng hôn nam.

Vieäc laáy vôï, laáy choàng cuûa ngöôøi Chô Ro toàn taïi 2 hình thöùc: nhaø trai ñi hoûi vôï, hoaëc nhaø gaùi ñi hoûi choàng. Hoân leã toå chöùc ôû nhaø gaùi.

Sau hoân leã, hai vôï choàng ôû nhaø vôï. Sau vaøi naêm ôû rieâng.

Ngöôøi Chô Ro coù khaù nhieàu leã hoäi trong naêm: leã khaùnh thaønh nhaø môùi, leã cuùng Thaàn Luùa, leã cuùng Thaàn Röøng.

Veà ma chay, ngöôøi Chô Ro coù taäp quaùn thoå taùng. Moä phaàn ñöôïc ñaép cao leân theo hình baùn caàu. Trong 3 ngaøy ñaàu, ngöôøi ta goïi hoàn ngöôøi cheát veà aên côm. Sau ñoù laø leã môû cöûa maû, vôùi 100 ngaøy cuùng côm. Haèng naêm vaøo ngaøy 23 thaùng chaïp aâm lòch coù tuïc taûo moä.

Ngöôøi Chô Ro coù voán vaên ngheä khaù phong phuù, coù caùc ñieäu haùt ñoái ñaùp trong dòp leã hoäi. Veà nhaïc cuï, ñaùng chuù yù laø boä coàng chieâng ñoàng goàm 7 chieác: 4 chieác nhoû, 3 chieác lôùn.

7. DAÂN TOÄC CHU RU Daân soá Chu Ru coù khoaûng 14.900 ngöôøi, soáng ôû hai xaõ Ñôn vaø Loan thuoäc huyeän Ñôn Döông, vaø moät soá ít ôû huyeän Ñöùc Troïng, huyeän Di Linh, ñeàu thuoäc tænh Laâm Ñoàng. ÔÛ huyeän Ñöùc Linh tænh Bình Thuaän vaø vuøng Phan Rang-Thaùp Chaøm thuoäc tænh Ninh Thuaän cuõng coù vaøi ngaøn ngöôøi Chu Ru sinh soáng.

78

DAÂN TOÄC CHU RU Ngöôøi Chu Ru soáng trong nhöõng nhaø saøn laøm baèng tre, goã, lôïp tranh, quy tuï thaønh laøng xoùm.

Ngöôøi Chu Ru coøn coù teân goïi khaùc nhö: Chô Ru, Kru. Ngoân ngöõ Chu Ru thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Malayoâ-Polineâxia (Nam Ñaûo), gaàn vôùi tieáng Chaêm.

Coù giaû thuyeát raèng töø xa xöa toå tieân ngöôøi Chu Ru laø moät boä phaän cuûa coäng ñoàng ngöôøi Chaêm, veà sau chuyeån leân mieàn nuùi sinh soáng, thaønh ngöôøi Chu Ru. Ngöôøi Chu Ru soáng ñònh cö, ñònh canh, chuû yeáu troàng luùa nöôùc, raát chuù troïng laøm thuûy lôïi. Hoï cuõng chuù troïng vieäc chaên nuoâi gia suùc, gia caàm. Saên baét, haùi löôïm vaø ñaùnh caù laø sôû tröôøng cuûa ngöôøi Chu Ru. Ngheà thuû coâng phoå bieán laø ngheà ñan laùt, goám thoâ.

Löông thöïc chính cuûa ngöôøi Chu Ru laø gaïo teû, naáu baèng noài ñaát nung. Ngöôøi Chu Ru thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laù baèng taåu.

Phuï nöõ maëc vaùy, ñaøn oâng ñoùng khoá. Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu baèng guøi treân löng. Ngöôøi Chu Ru theo cheá ñoä maãu heä. Ngöôøi keá thöøa gia ñình thuoäc doøng hoï meï. Ñöùng ñaàu trong laøng laø Poâ Plaây (tröôûng laøng) do daân baàu, laø ngöôøi ñieàu khieån moïi vieäc, nhöng oâng ta haønh ñoäng theo yù cuûa ngöôøi vôï.

Veà hoân nhaân: ngöôøi phuï nöõ chuû ñoäng trong quan heä löùa ñoâi. Vieäc cöôùi choàng thöïc hieän qua vieäc trao taëng chaøng trai chieác nhaãn vaø chuoãi haït cöôøm. Sau leã cöôùi ngöôøi con gaùi phaûi ôû daâu nhaø choàng nöûa thaùng ñeå chôø leã ñoùn reå veà nhaø. Hoï cö truù ôû nhaø gaùi.

Veà ma chay, theo tuïc thoå taùng taïi baõi moä cuûa laøng.

Ngöôøi Chu Ru coù nhieàu nghi leã: khi khaùnh thaønh nhaø môùi, veà nhaø môùi, hoï toå chöùc tieäc maën ñeå caàu cuùng thaàn linh, thuï loäc. Haèng naêm, theo chu kyø canh taùc ruoäng nöôùc, ngöôøi Chu Ru coù leã cuùng Thaàn Ñaäp nöôùc, Thaàn Möông nöôùc, Thaàn Luùa khi gieo haït, leã aên möøng luùa môùi. Ñaëc bieät leã cuùng thaàn Bônung vaøo thaùng 2 aâm lòch, daân laøng thöôøng hieán sinh deâ. Leã cuùng Yang Wer, moät caây ñaïi thuï gaàn laøng, nôi ngöï trò cuûa thaàn linh.

79

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Chu Ru coù voán ca dao, tuïc ngöõ raát phong phuù, phaûn aùnh söï ñeà cao vai troø cuûa phuï nöõ, ca ngôïi cheá ñoä gia ñình maãu heä. Veà nhaïc cuï, ñaùng chuù yù laø troáng, keøn vaø chieâng. Caùc nhaïc cuï khaùc coù: r’toâng, Kwao, Terlia. Ngöôøi Chu Ru coù vuõ ñieäu Tamga noåi tieáng vaø coù haøng loaït tröôøng ca, truyeän thô coù giaù trò ngheä thuaät cao vaø laø nguoàn söû lieäu coù giaù trò lòch söû.

8. DAÂN TOÄC CHÖÙT Ngöôøi Chöùt töï goïi mình laø daân toäc Chöùt. Hoï coøn coù caùc teân goïi khaùc nhö Raïc, Arem, Saùch... Theo thoáng keâ môùi ñaây, daân toäc Chöùt coù khoaûng 3.800 ngöôøi, phaàn lôùn cö truù ôû caùc huyeän Minh Hoùa vaø Tuyeân Hoùa, tænh Quaûng Bình. Ngoân ngöõ Chöùt thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Vieät-Möôøng.

Xöa kia, queâ höông ngöôøi Chöùt thuoäc ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Vieät ôû hai huyeän Boá Traïch vaø Quaûng Traïch, tænh Quaûng Bình. Vì naïn giaëc giaõ, söu cao, thueá naëng döôùi thôøi ñoâ hoä, hoï phaûi chaïy leân nöông naùu ôû vuøng nuùi. Moät soá vì quaù sôï haõi, chaïy saâu vaøo vuøng phía Taây hai huyeän Minh Hoøa vaø Tuyeân Hoùa. Theo taøi lieäu ñeå laïi, thì caùc nhoùm ngöôøi Chöùt cö truù taïi vuøng nuùi naøy ít nhaát ñaõ ñöôïc 500 naêm nay.

Ngöôøi Chöùt sinh soáng baèng nöông raãy du canh du cö, saên baén vaø haùi löôïm. Caây troàng chính laø ngoâ, saén, ñoã, luùa. Coâng cuï saûn xuaát raát thoâ sô: rìu, röïa, gaäy choïc loã... Vaän chuyeån haøng hoùa chuû yeáu laø guøi ñeo vai. Löông thöïc aên haèng ngaøy chuû yeáu laø ngoâ, saén... Nhöõng naêm maát muøa hoï phaûi aên boät baùng.

Ngöôøi Chöùt khoâng bieát deät vaûi. Vaûi maëc phaûi mua hoaëc trao ñoåi vôùi ngöôøi Vieät, ngöôøi Laøo ôû vuøng bieân giôùi. Nam giôùi ñoùng khoá ôû traàn, phuï nöõ maëc vaùy. Muøa ñoâng hoï maëc aùo baèng voû caây. Hieän nay hoï aên maëc nhö ngöôøi Vieät.

Ngöôøi Chöùt quen ôû trong caùc tuùp leàu duøng daây röøng buoäc, hay ôû trong caùc hang ñaù, maùi ñaù. Ngaøy nay, nhôø söï quan taâm cuûa Ñaûng vaø chính quyeàn, hoï ñaõ ñöôïc ñöa veà soáng taäp trung thaønh caùc baûn nhoû trong caùc thung luõng vôùi nhaø cöûa ñaõ khang trang hôn tröôùc.

Ngaøy nay, ngöôøi Chöùt thöôøng nhaän mình laø hoï Cao, hoï Ñònh...

Moãi doøng hoï ñeàu coù ngöôøi toäc tröôûng, coù baøn thôø toå tieân chung. Khi

80

DAÂN TOÄC CO toäc tröôûng cheát, vieäc cuùng baùi chuyeån sang ngöôøi em trai keá. Trong laøng, toäc tröôûng naøo coù uy tín lôùn nhaát ñöôïc suy toân laøm tröôûng laøng. Ngöôøi cheát thuoäc gia ñình khaù giaû thì duøng quan taøi laøm baèng thaân caây khoeùt roãng, nhaø ngheøo thì duøng voû caây ñeå lieäm.

Quan heä vôï choàng cuûa ngöôøi Chöùt khaù beàn vöõng. Trai gaùi ñeán tuoåi tröôûng thaønh ñöôïc töï do yeâu ñöông. Tröôùc khi cöôùi, nhaø trai phaûi choïn oâng moái ñi daïm hoûi. Leã cöôùi ñöôïc toå chöùc beân nhaø gaùi, sau ñoù môùi ñoùn daâu. Leã vaät quan troïng nhaát ngoaøi lôïn, gaø phaûi coù thòt khæ saáy khoâ. Khi ngöôøi vôï saép sinh nôû, ngöôøi choàng döïng moät chieác leàu nhoû cho vôï ôû ngoaøi röøng. Haèng ngaøy ñeán thaêm nom, mang thöùc aên nöôùc uoáng cho vôï. Sau khi sinh nôû, saûn phuï töï mình nhoùm löûa, nung noùng moät hoøn ñaù roài doäi nöôùc laõ vaøo cho boác hôi ñeå xoâng. Sau 7 ngaøy, ngöôøi choàng môùi ñeán ñoùn vôï veà nhaø.

Ngöôøi Chöùt thích ñaøn haùt, thoåi saùo. Hoï coù nhieàu truyeän coå tích vaø thaàn thoaïi.

9. DAÂN TOÄC CO Daân toäc Co coù hôn 27.700 ngöôøi, chuû yeáu ôû huyeän Traø My thuoäc tænh Quaûng Nam. Ngöôøi Co coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Col, Cua, Traàu. Ngoân ngöõ Co thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Co laø nöông raãy, chuû yeáu laø ñaát röøng, choïc loã tra haït, tuoát luùa baèng tay. Saûn vaät chính cuûa ngöôøi Co laø traàu khoâng vaø queá coù töø laâu ñôøi vaø raát noåi tieáng. Queá cuûa ngöôøi Co goàm queá troàng vaø queá röøng raát quyù. Nhöõng naêm ñoåi môùi, nhôø baùn queá caùc gia ñình ñeàu coù tieàn mua saém coàng, chieâng, cheù, traâu... vaø nay laø xe, ñaøi, ñoàng hoà... xaây nhaø, ñoùng ñoà goã.

Chaên nuoâi traâu boø, lôïn gaø tröôùc heát ñeå duøng vaøo vieäc ma chay, cöôùi xin... Ngheà deät, reøn khoâng phaùt trieån laém, nhöng ngheà deät thoå caåm ñeïp vaø phong phuù.

Ngöôøi Co thöôøng aên côm gaïo teû. Tröôùc kia hoï quen aên boác, thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác. Tuïc aên traàu chæ coøn ôû nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi. Hoï soáng taäp trung ôû Traø Boàng (Quaûng Ngaõi) vaø Traø My (Quaûng Nam), trong caùc nhaø saøn daøi, cöûa ra vaøo môû ôû hai ñaàu hoài. Trong nhaø chia doïc thaønh 3 phaàn: loái ñi ôû giöõa, moät beân ngaên thaønh buoàng

81

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM nhoû, cho caùc gia ñình sinh hoaït rieâng, moät beân duøng laøm nôi sinh hoaït chung nhö tieáp khaùch, hoïp baøn, leã hoäi...

Ngaøy nay ngöôøi Co taùch ra ôû rieâng töøng gia ñình, laøm nhaø treät theo kieåu ngöôøi Vieät.

Veà y phuïc, ngöôøi Co mua vaûi cuûa ngöôøi Xô Ñaêng hoaëc ngöôøi Vieät.

Nam ñoùng khoá, ôû traàn, nöõ maëc vaùy, aùo coäc tay. Muøa laïnh khoaùc taám vaûi choaøng. Ngöôøi Co thích quaán nhieàu chuoãi haït cöôøm quanh ñaàu, quanh coå tay, coå chaân, tröôùc ngöïc vaø quanh thaét löng.

Khi vaän chuyeån ñoà ñaïc, ngöôøi Co duøng guøi töï ñan coù hai quai quaøng qua vai.

Trong moãi laøng cuûa ngöôøi Co ñeàu coù moät “giaø laøng” ñöôïc moïi ngöôøi kính troïng vaø nghe theo. Tuy ngaøy nay moãi gia ñình laøm aên rieâng, ôû rieâng, nhöng tính coäng ñoàng laøng khaù cao.

Thanh nieân nam nöõ Co ñöôïc töï do tìm hieåu nhau. Vieäc cöôùi xin ñôn giaûn. Sau leã cöôùi coâ daâu veà nhaø choàng. Tröôùc ñaây ngöôøi Co chæ laáy vôï laáy choàng trong cuøng toäc ngöôøi, nay ñaõ coù nhöõng coâ daâu, chuù reå ngöôøi Kinh, Xô Ñaêng, Hreâ... Phong tuïc cho pheùp neáu vôï cheát coù theå laáy em, hoaëc chò cuûa vôï, nhöng ngöôøi vôï goùa khoâng theå laáy em hay anh choàng. Neáu hai anh em trai laáy hai chò em gaùi, thì anh phaûi laáy chò, em phaûi laáy em.

Veà tín ngöôõng, ngöôøi Co goïi nhöõng ñænh nuùi cao laø nuùi oâng, nuùi baø. Vì hoï cho raèng ôû ñoù coù thaàn linh truù nguï. Ñoái vôùi ngöôøi Co, heä thoáng “ma” vaø “thaàn” raát nhieàu, nhö: ma ngöôøi cheát bình thöôøng, ma ngöôøi cheát khoâng bình thöôøng, ma caây queá, ma caây ña, ma nöôùc, ma beáp... Vì theá trong cuoäc soáng ngöôøi Co coù nhieàu kieâng kî vaø coù nhieàu leã teát. Lôùn nhaát laø leã ñaâm traâu teá thaàn, leã teát keát thuùc moät muøa luùa raãy. Khi ngöôøi Co cheát, ñöôïc quaøn trong quan taøi ñoäc moäc, ñöôïc choân trong baõi moä cuûa laøng, khoâng xa choã ôû. Tang gia “chia cuûa” cho ngöôøi cheát ñöa ra moä, khoâng chæ vaät duïng tö trang cuûa ngöôøi cheát maø coù caû cheù, chieâng...

Ngöôøi Co thích aâm nhaïc. Hoï duøng boä chieâng 3 chieác, ngoaøi ra coøn coù troáng, caùc loaïi ñaøn, nhò. Muùa chæ duøng trong leã ñaâm traâu. Caùc ñieäu daân ca Xru, Agiôùi... ñöôïc löu truyeàn roäng raõi. Voán truyeän coå phong phuù, coù caû truyeàn thuyeát, huyeàn thoaïi vaø truyeän nguï ngoân...

Ngheä thuaät trang trí taäp trung nhaát ôû coät leã trong leã hoäi ñaâm traâu.

82

DAÂN TOÄC COÁNG

10. DAÂN TOÄC COÁNG Daân toäc Coáng coù khoaûng 1.700 ngöôøi, coù nguoàn goác töø Laøo sang, chuû yeáu soáng ôû huyeän Möôøng Teø thuoäc tænh Lai Chaâu. Daân soá tuy ít, song coù tôùi 13 doøng hoï nhö: Loø, Quang, Kha... Moãi doøng hoï coù ngöôøi ñöùng ñaàu vôùi chöùc naêng chuû trì caùc coâng vieäc lieân quan tôùi ñôøi soáng tinh thaàn. Hieän nay ngöôøi Coáng sinh soáng chuû yeáu ven soâng Ñaø. Daân toäc Coáng coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö Xaùm Khoáng, Phuy A, Maâng Nheù, Xaù Xeng. Ngoân ngöõ Coáng thuoäc nhoùm ngoân ngöõ heä Taïng-Mieán.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Coáng laø laøm nöông, ñang chuyeån daàn sang laøm ruoäng nöôùc. Tuy vaäy, haùi löôïm vaãn coøn giöõ vai troø quan troïng. Hoï khoâng bieát deät vaûi, chæ troàng boâng ñoåi laáy vaûi, nhöng gioûi ñan chieáu maây nhuoäm ñoû vaø caùc ñoà ñöïng baèng tre nöùa, guøi, gioû ñöïng côm, röông, hoøm...

Ngöôøi Coáng aên côm teû vaø côm neáp. Y phuïc cuûa hoï gioáng ngöôøi Thaùi, moät vaøi gia ñình coøn giöõ laïi y phuïc truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Laøo. Nhaø ôû laø nhaø saøn 3 hoaëc 4 gian, chæ coù moät cöûa ra vaøo, moät cöûa soå ôû gian giöõa, doïc theo vaùch maët chính cuûa nhaø coù döïng theâm moät saøn nhoû, ít coù giaù trò söû duïng nhöng laø ñieåm ñaëc tröng trong nhaø cuûa ngöôøi Coáng.

Do ôû gaàn soâng Ñaø, ngöôøi Coáng quen söû duïng thuyeàn ñeå ñi laïi.

Khi vaän chuyeån haøng hoùa treân boä, hoï ñeo guøi qua traùn.

Ngöôøi Coáng soáng taäp trung trong caùc laøng baûn. Tính coäng ñoàng laøng baûn khaù cao. Phuï nöõ coù vai troø quan troïng trong gia ñình vaø xaõ hoäi.

Veà toân giaùo, ngöôøi Coáng coøn mang daáu veát toâ tem giaùo (tín ngöôõng thôø vaät toå) roõ neùt vôùi nhöõng tuïc kieâng vaø thôø caùc loaøi chim, muoâng, thuù vaät...

Cheá ñoä hoân nhaân moät vôï moät choàng laø baét buoäc. Tuïc ôû reå ñöôïc thöïc hieän nghieâm ngaët, tröôùc kia khoaûng 8-12 naêm. Leã vaät trong leã xin con trai tôùi ôû reå laø goùi muoái, goùi cheø, cuoän daây gai ñan löôùi, hay moät oáng röôïu caàn..., ñöôïc ñöa tôùi vaøo buoåi toái. Ngay saùng hoâm sau, ngöôøi con trai mang chaên, goái, con dao tôùi nhaø gaùi ôû reå. Töø ñoù ngöôøi con gaùi buùi toùc ngöôïc leân ñænh ñaàu, daáu hieäu ngöôøi con gaùi ñaõ coù choàng. Khi haïn ôû reå ñaõ heát, coù leã ñoùn daâu veà nhaø trai. Luùc ñoù ñoâi

83

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM vôï choàng thöôøng ñaõ coù con caùi. Cuûa hoài moân boá meï cho con gaùi ñöôïc mang veà nhaø choàng. Neáu nhaø trai laø ngöôøi cuøng baûn thì phaûi coõng coâ daâu veà taän nhaø.

Khi nhaø coù ngöôøi cheát, phaûi môøi thaày mo tôùi laøm leã. Vieäc choïn ngaøy choân ngöôøi cheát ñöôïc coi troïng. Trong nhöõng ngaøy tröôùc khi choân phaûi cuùng côm cho ngöôøi cheát. Sau ñaùm tang coù laøm nhaø moà ñôn giaûn. Sau khi choân ngöôøi cheát 12 ngaøy, con chaùu môùi laäp baøn thôø trong nhaø. Con trai ñeå tang boá meï baèng vieäc caïo troïc ñaàu, con gaùi caét toùc mai vaø ñoäi khaên tang cho tôùi ngaøy cuùng côm môùi.

Ngöôøi Coáng theo cheá ñoä phuï heä neân cuùng boá meï vôï vaøo dòp teát.

Vieäc cuùng do cha chuû trì, neáu cha cheát, meï thay theá. Khi con trai ra ôû rieâng, moãi ngöôøi laäp moät baøn thôø rieâng taïi nhaø mình. Leã vaät cuùng oâng baø toå tieân, goàm baùt gaïo, oáng nöôùc vaø con gaø. Ngöôøi cuùng oâm gaø ngoài tröôùc baøn thôø khaán. Sau khi khaán xong, gieát gaø ngay taïi choã, boâi maùu vaøo laù dong goùi laïi caøi leân vaùch nôi thôø, cuùng cuøng vôùi vaøi ba loâng gaø.

Haèng naêm cöù ñeán thaùng 3 aâm lòch, caùc baûn ñeàu toå chöùc leã cuùng baûn tröôùc khi gieo haït. Caùc gia ñình ñeàu laøm leã cuùng treân nöông raãy tröôùc khi keát thuùc coâng vieäc tra haït.

Ngöôøi Coáng thöôøng toå chöùc muùa haùt vaøo dòp leã teát, nhaát laø trong ñaùm cöôùi. Ñaëc bieät laø ñieäu muùa ñaàu tieân do caùc em gaùi chuù reå trình dieãn. Hoï vöøa muùa vöøa giô cao caùc taëng phaåm nhö con gaø, con soùc, caù khoâ maø ngöôøi anh trai taëng mình.

11. DAÂN TOÄC CÔ HO Daân toäc Cô Ho coù khoaûng 129.000 ngöôøi, chuû yeáu sinh soáng ôû caùc vuøng thuoäc tænh Laâm Ñoàng. Hoï coøn coù caùc teân goïi khaùc theo nhoùm ñòa phöông nhö: Xre, Noäp, Cô Doøn, Chil, Laùt (Laùch), Tô Ring (T’ring). Trong ñoù, Tô Ring laø nhoùm ñòa phöông coù soá daân ñoâng nhaát, soáng taäp trung ôû Di Linh. Ngoân ngöõ Cô Ho thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Cô Ho, tröø nhoùm Xre laøm ruoäng nöôùc, ñuùng nhö teân goïi (Xre laø ruoäng nöôùc), coøn laïi ñeàu laøm nöông raãy, du canh. Phöông thöùc canh taùc laø choïc loã tra haït. Rieâng nhoùm Chil duøng moät duïng cuï coù caùn daøi baèng goã, löôõi deïp baèng saét, daøi

84

DAÂN TOÄC CÔ HO khoaûng 28 cm, roäng 3-4 cm ñeå choïc loã tra haït. Ngöôøi Xre laøm ruoäng nöôùc, duøng chieác caøy goã vôùi löôõi caøy cuõng baèng goã (nay thay baèng saét), böøa goã, raêng böøa cuõng baèng goã. Caøy böøa ruoäng ñeàu do traâu keùo.

Ngoaøi træa luùa, ngöôøi Cô Ho coøn troàng ngoâ, saén, baàu, bí, ñaäu... chaên nuoâi theo loái thaû roâng. Tröø ngöôøi Xre nuoâi traâu boø ñeå laøm vaät keùo, coøn nuoâi gia suùc chuû yeáu duøng cho cuùng baùi, leã teát.

Ngöôøi Cô Ho kheùo tay, ngheà ñan laùt haàu nhö nhaø naøo cuõng coù, rieâng deät thoå caåm chæ coù ôû nhoùm ngöôøi Chil. Vieäc saên baét, haùi löôïm, ñaùnh caù... cuõng laø nhöõng phöông thöùc kieám soáng quan troïng.

Ngöôøi Cô Ho aên côm gaïo teû. Tröôùc kia côm canh ñeàu naáu trong oáng nöùa, nay naáu trong noài ñaát hoaëc noài kim loaïi. Hoï quen aên boác, thích uoáng röôïu caàn vaø huùt thuoác laù. Ñaøn oâng Cô Ho ñoùng khoá, phuï nöõ maëc vaùy ngaén. Khoá cuõng nhö vaùy ñeàu coù hoa vaên trang trí. Khi trôøi laïnh coù quaøng theâm taám chaên.

Phuï nöõ Cô Ho thöôøng ñeo voøng coå, voøng tay vaø khuyeân caêng tai.

Nhaø cuûa ngöôøi Cô Ho laø nhaø saøn daøi, hai maùi lôïp tranh, vaùch pheân. Phía tröôùc cöûa coù caàu thang leân xuoáng. Moïi sinh hoaït gia ñình ñeàu dieãn ra chung quanh beáp löûa.

Laøng cuûa ngöôøi Cô Ho laø moät coâng xaõ mang nhöõng daáu veát coâng xaõ thò toäc maãu heä. Ñöùng ñaàu laøng laø chuû laøng. Ngöôøi Cô Ho vaãn toàn taïi hai hình thöùc gia ñình. Gia ñình lôùn vaø gia ñình nhoû. Hieän nay, nhaát laø ôû nhöõng vuøng truø phuù, ven quoác loä, hình thöùc gia ñình nhoû ngaøy caøng trôû neân phoå bieán. Toå chöùc gia ñình theo cheá ñoä maãu heä.

Ngöôøi phuï nöõ ñoùng vai troø chuû ñoäng trong hoân nhaân. Sau hoân leã, ngöôøi con trai veà beân nhaø vôï, con caùi mang hoï meï.

Ngöôøi Cô Ho tin raèng moïi vieäc trong ñôøi soáng ñeàu do caùc theá löïc sieâu nhieân quyeát ñònh. Hoï quan nieäm moät beân laø thaàn thaùnh (Yang) luoân phuø hoä cho con ngöôøi, ngöôïc laïi moät beân laø ma quyû (Chaø) thöôøng gaây tai hoïa. Vì theá ngöôøi Cô Ho phaûi cuùng baùi ñeå caàu xin.

Trong soá caùc leã nghi cuûa ngöôøi Cô Ho, nhöõng leã nghi lieân quan ñeán coâng vieäc laøm raãy, laøm ruoäng... laø nhöõng leã nghi quan troïng nhaát vaø ñöôïc toå chöùc trang troïng nhaát. Haèng naêm, khi muøa maøng ñaõ thu hoaïch xong (thaùng 12 döông lòch), ngöôøi Cô Ho toå chöùc aên teát. Moãi naêm, caùc gia ñình trong laøng luaân phieân hieán cho laøng moät con traâu ñeå toå chöùc leã ñaâm traâu trong dòp naøy. Leã toå chöùc ngoaøi trôøi,

85

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM tröôùc cöûa nhaø chuû hieán traâu, hay nhaø chuû laøng, hoaëc ôû moät khoaûnh ñaát roäng, baèng, cao raùo, vôùi caây neâu ñöôïc trang trí saëc sôõ. Moïi ngöôøi nhaûy muùa theo tieáng coàng, chieâng. Thòt traâu ñöôïc chia cho töøng gia ñình, maùu traâu ñöôïc boâi leân traùn nhöõng ngöôøi döï leã nhö moät söï caàu phuùc. Leã teát keùo daøi 7-10 ngaøy. Sau teát ngöôøi ta môùi ñöôïc aên luùa môùi.

Ngöôøi Cô Ho coù voán vaên hoïc ngheä thuaät raát phong phuù, thô ca giaøu chaát tröõ tình vaø ñaày nhaïc tính. Moät soá ñieäu muùa ñöôïc duøng trong caùc leã hoäi. Nhaïc cuï truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Cô Ho laø boä coàng chieâng 6 chieác, keøn oáng baàu, ñaøn oáng tre... coù aâm saéc ñoäc ñaùo.

12. DAÂN TOÄC CÔØ LAO Daân toäc Côø Lao coù khoaûng 1.800 ngöôøi, soáng taäp trung ôû caùc huyeän Ñoàng Vaên vaø Hoaøng Xu Phì thuoäc tænh Haø Giang. Hoï cö truù ôû ñaây töø caùch nay khoaûng 200 naêm. Ngöôøi Côø Lao coøn coù nhöõng teân khaùc nhö: Töù Ñö, Ho Ki, Voa Ñeà. Ngöôøi Côø Lao coù caùc nhoùm: Côø Lao Xanh, Côø Lao Traéng, Côø Lao Ñoû. Ngoân ngöõ Côø Lao thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Ka Ñai.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Côø Lao ôû Ñoàng Vaên laø laøm nöông raãy, troàng ngoâ treân caùc hoác ñaù tai meøo. Ngöôøi Côø Lao ôû Hoaøng Su Phì, moät soá laøm ruoäng nöôùc (ruoäng baäc thang) vaø laøm nöông raãy ôû nuùi ñaát. Ngheà thuû coâng phoå bieán laø ñan laùt, laøm ñoà goã. Moät soá laøng coù thôï reøn söûa chöõa noâng cuï.

Ngöôøi Côø Lao chuû yeáu aên ngoâ, cheá thaønh boät meøn meùn, hoaëc moät soá nôi aên côm, quen duøng baùt ñóa, thìa baèng goã.

Phuï nöõ Côø Lao aên maëc nhö phuï nöõ Nuøng, aùo daøi quaù goái. AÙo trang trí nhöõng mieáng vaûi thoå caåm maøu, ñaùp treân hoø aùo, ngöïc, tay aùo.

Ngöôøi Côø Lao soáng thaønh töøng laøng khoaûng 15-20 noùc nhaø. Nhaø coù 3 gian 2 chaùi, maùi lôïp tranh. Ngöôøi Côø Lao Ñoû laøm nhaø trình töôøng. Khi di chuyeån ngöôøi Côø Lao thöôøng duøng ngöïa thoà. Hoï quen duøng ñòu ñan baèng giang, coù hai quai ñeo vai.

Moãi nhoùm Côø Lao thöôøng coù doøng hoï khaùc nhau nhö caùc hoï: Vaàn, Hoà, Seánh, (Côø Lao Traéng); Min, Caùo, Suù, Lyù (Côø Lao Ñoû); Sang (Côø

86

DAÂN TOÄC CÔ TU Lao Xanh). Gia ñình theo cheá ñoä phuï heä. Neáu nhaø khoâng coù con trai, thöôøng laáy con reå ôû reå. Con reå vaãn giöõ hoï cuûa mình, nhöng coù quyeàn thöøa keá taøi saûn nhaø vôï. Ngöôøi ôû reå coù baøn thôø toå tieân mình vaø baøn thôø boá meï vôï.

Giöõa caùc nhoùm Côø Lao, vieäc cöôùi xin coù khaùc nhau: chuù reå Côø Lao Xanh trong leã cöôùi maëc aùo daøi xanh, cuoán khaên ñoû qua ngöôøi.

Coâ daâu veà ñeán coång nhaø choàng phaûi buùi toùc ngöôïc leân ñænh ñaàu vaø muoán qua coång phaûi giaãm vôõ moät chieác baùt vaø moät caùi moâi goã ñeå saün ôû coång. Coâ daâu Côø Lao Ñoû chæ nguû laïi nhaø choàng ñeâm ñoùn daâu.

Khi sinh con, ngöôøi Côø Lao coù tuïc ñoát nhau, tro ñöôïc boû vaøo hoác ñaù treân röøng. Con trai ñöôïc ñaët teân sau 3 ngaøy ñeâm, con gaùi 2 ngaøy 3 ñeâm. Trong leã ñaët teân coù cuùng toå tieân vaø thaàn “Ghi Treách”, vò thaàn baûo veä treû em. Theo tuïc, baø ngoaïi ñaët teân vaø taëng quaø cho chaùu.

Khi ngöôøi Côø Lao cheát, thöôøng coù 2 nghi leã: leã choân ngöôøi cheát vaø leã laøm chay. Leã laøm chay cuûa ngöôøi Côø Lao Xanh ñöôïc tieán haønh ngay trong ngaøy choân hoaëc moät vaøi naêm sau. Ngöôøi Côø Lao Ñoû coù tuïc xeáp ñaù quanh moä, cöù 10 tuoåi xeáp 1 voøng ñaù. Caùc voøng ñaù tuoåi ñöôïc phuû kín ñaát. Treân cuøng xeáp theâm moät voøng ñaù nöõa.

Ngöôøi Côø Lao tin raèng moãi ngöôøi coù 3 hoàn. Luùa, baép vaø gia suùc cuõng coù hoàn. Hoàn luùa laïi coù hoàn luùa cha, hoàn luùa meï, hoàn luùa vôï, hoàn luùa choàng. Vì theá moãi khi gaët xong, ngöôøi Côø Lao phaûi cuùng luùa vaøo dòp 5 thaùng 5. Toå tieân ñöôïc thôø 3 ñeán 4 ñôøi.

Ngöôøi Côø Lao coù tuïc aên Teát Nguyeân Ñaùn, Teát moàng 3 thaùng 3, Teát moàng 5 thaùng 5, Teát 15 thaùng 7 vaø Teát moàng 9 thaùng 9 aâm lòch.

13. DAÂN TOÄC CÔ TU Daân toäc Cô Tu coù gaàn 50.000 ngöôøi, cö truù ôû caùc huyeän Hieân, Giaèng, mieàn Taây Quaûng Nam vaø huyeän A Löôùi, Phuù Loäc, Thöøa Thieân Hueá. Ngöôøi Cô Tu coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Ca Tu, Gao, Haï, Phöông, Ca Tang. Ngoân ngöõ Cô Tu thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme. Ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Cô Tu laø vuøng Tröôøng Sôn. Nguoàn soáng chính laø laøm nöông raãy. Phöông thöùc canh taùc laø choïc loã tra haït,

87

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM tuoát luùa baèng tay. Raãy ña canh, xen canh, sau vaøi muøa raãy laïi boû hoùa, ñi phaùt raãy khaùc. Sau moät thôøi gian môùi quay laïi raãy boû hoùa.

Chaên nuoâi chuû yeáu laø traâu, lôïn, gaø, choù ñeå duøng vaøo vieäc teá leã, cuùng baùi. Thöïc phaåm haèng ngaøy chuû yeáu do haùi löôïm, saên baén vaø ñaùnh baét caù. Ngheà thuû coâng chuû yeáu laø deät thoå caåm, coù laøm ñoà goám. Ngheà ñan laùt maây tre khaù phaùt trieån.

Guøi ñeo laø phöông tieän vaän chuyeån chính. Guøi coù nhieàu loaïi: ñan daøy, ñan thöa, coù nhieàu côõ thích hôïp vôùi ngöôøi duøng.

Ngöôøi Cô Tu aên côm teû laø chính, ngaøy leã hoäi aên côm neáp. AÊn boác laø taäp quaùn coå truyeàn. Hoï thích aên thöùc aên nöôùng, öôùp vaø uû trong oáng tre, thích uoáng röôïu, huùt thuoác laù baèng taåu.

Ngöôøi Cô Tu chuoäng y phuïc baèng vaûi ñen coù hoa vaên baèng chæ vaø hoa vaên baèng cöôøm traéng. Ñaøn oâng quaán khoá, ôû traàn, ñaøn baø maëc vaùy. Vaùy daøi thì che töø ngöïc trôû xuoáng. Vaùy ngaén thì maëc aùo khoâng tay.

Ngöôøi Cô Tu ôû nhaø saøn, maùi uoán khum ôû hai ñaàu hoài töïa mai ruøa. Ñaàu doác nhaø thöôøng nhoâ leân moät ñoaïn. Tröôùc kia trong nhaø coù nhieàu ñoâi vôï choàng cuøng con caùi sinh soáng. Ñoù laø gia ñình cuûa nhöõng anh em trai soáng vôùi nhau. Toaøn boä nhaø trong laøng döïng thaønh moät voøng chung quanh khoaûnh ñaát troáng ôû giöõa. Moãi laøng coù moät ngoâi nhaø chung goïi laø göôl, cao to vaø ñeïp nhaát, laø nôi hoäi hoïp vaø sinh hoaït cuûa daân laøng.

Laøng laø moät ñôn vò daân cö töï quaûn döïa vaøo taäp tuïc, ñöùng ñaàu laøng laø oâng “giaø laøng” ñöôïc kính troïng. Taøi saûn gia ñình ñöôïc phaân ñònh baèng chieâng, cheù, traâu, ñoà trang söùc...

Trong vieäc cöôùi xin, nhaø trai phaûi noäp cho nhaø gaùi moät soá cuûa caûi vaø lo vieäc toå chöùc ñaùm cöôùi. Nghi thöùc phaûi traûi qua caùc böôùc: leã hoûi, leã ñính hoân, leã cöôùi. Phong tuïc cho pheùp con trai coâ laáy con gaùi caäu, vôï goùa laáy anh hoaëc em choàng quaù coá.

Khi ngöôøi phuï nöõ sinh nôû seõ ôû trong choøi döïng sau nhaø, hoaëc ngay beáp löûa trong nhaø. Sau khi sinh, laáy nhau cuûa treû boû vaøo voû baàu, hoaëc goùi baèng vaûi hay laù chuoái ñem choân phía sau nhaø. Qua vaøi ba thaùng môùi ñaët teân cho beù.

Ngöôøi cheát quaøn trong quan taøi baèng thaân caây khoeùt roãng. Nhaø

88

DAÂN TOÄC DAO khaù giaû thì quaøn töû thi daøi ngaøy hôn. Ñaùm ma coù moå traâu. Nhaø moà laøm baèng goã ñeïp, coù nhieàu trang trí ñeõo taïc vaø veõ.

Sau moät vaøi naêm mai taùng, ngöôøi Cô Tu taäp trung haøi coát thaân nhaân ñaõ maát veà moät nôi. Caùc tang gia trong laøng cuøng laøm moät ngaøy.

Ngöôøi Cô Tu coù nhieàu leã cuùng, gaén vôùi saûn xuaát, söùc khoûe. Leã cuùng nhoû gieát gaø, lôùn hôn moå lôïn, lôùn hôn nöõa gieát traâu. Leã teát lôùn hôn caû laø leã ñaâm traâu, leã “doàn moà” (quy taäp moà veà moät nôi). AÊn teát theo laøng vaøo khoaûng thaùng Gieâng, thaùng Hai döông lòch, sau vuï thu hoaïch luùa.

Ngöôøi Cô Tu coù nhieàu truyeän coå tích. Trong caùc leã hoäi thöôøng muùa taäp theå: nöõ muùa Daï Daï, nam muùa Ting Tung. Nhaïc cuï: boä chieâng 3 chieác, coàng 1 chieác, troáng, saùo, ñaøn nhò. Phuï nöõ coù taøi deät vaûi, nam coù taøi ñieâu khaéc trang trí nhaø moà, nhaø coâng coäng vaø trang trí treân coät buoäc traâu teá trong leã ñaâm traâu.

14. DAÂN TOÄC DAO Daân toäc Dao coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Kim Mieàn, Kim Muøn, Maùn. Trong ñoù laïi chia thaønh nhieàu nhoùm nhö: Dao Ñoû (Dao Coùc Ngang, Dao Söøng, Dao Duï Laïy, Dao Ñaïi Baûn); Dao Quaàn Cheït (Dao Sôn Ñaàu, Dao Tam Ñaûo, Dao Nga Hoaøng, Duï Cuøn); Dao Loâ Gang (Dao Thanh Phaùn, Dao Coùc Muøn); Dao Tieàn (Dao Ñeo Tieàn, Dao Tieàn Baûn); Dao Quaàn Traéng (Dao Hoï); Dao Thanh Y, Dao Laøn Teûn (Dao Tuyeån, Dao AÙo Daøi).

Daân soá ngöôøi Dao khoaûng hôn 620.000 ngöôøi. Ngoân ngöõ Dao thuoäc nhoùm ngoân ngöõ H’Moâng-Dao. Ngöôøi Dao thôø toå tieân Baøn Hoà.

Ngöôøi Dao coù nguoàn goác töø Trung Quoác, chuyeån cö sang Vieät Nam trong khoaûng töø theá kyû XII, XIII cho ñeán taän ñaàu theá kyû XX. Hoï soáng xen keõ vôùi nhieàu daân toäc doïc bieân giôùi Vieät Trung, Vieät Laøo, moät soá tænh trung du vaø vuøng ven bieån Ñoâng Baéc.

Ngöôøi Dao laøm nöông, canh taùc treân nhöõng hoác ñaù, nhöng phoå bieán nhaát laø laøm ruoäng nöôùc. Tuøy töøng nhoùm vaø tuøy nôi cö truù, nhö ngöôøi Dao Quaàn Traéng, Dao AÙo Daøi, Dao Thanh Y chuyeân laøm ruoäng nöôùc, coøn ngöôøi Dao Ñoû canh taùc treân nhöõng hoác ñaù, chuû yeáu

89

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM troàng ngoâ. Ngoaøi ra hoï coøn troàng boâng deät vaûi, öa duøng vaûi nhuoäm chaøm.

Ngöôøi Dao chaên nuoâi traâu, boø, gaø lôïn ôû vuøng löng chöøng nuùi.

Ngöôøi Dao ôû vuøng cao coøn nuoâi ngöïa, deâ. Caùc baûn laøng ngöôøi Dao ñeàu coù loø reøn söûa chöõa noâng cuï. Nhieàu nôi coøn laøm caû suùng hoûa mai, suùng kíp, ñuùc ñaïn. Ngheà chaïm baïc laøm ñoà trang söùc nhö voøng coå, voøng chaân, voøng tay, khuyeân tai, nhaãn, hoäp ñöïng traàu. Nhoùm Dao Ñoû, Dao Tieàn coù ngheà laøm giaáy baûn ñeå cheùp saùch cuùng, truyeän, baøi haùt... Nhieàu nôi coøn coù ngheà eùp daàu thaép saùng, daàu aên.

Ngöôøi Dao aên côm laø chính, moät soá nôi aên ngoâ. Hoï coù coái xay luùa. Coái giaõ gaïo coù nhieàu loaïi: coái goã hình truï, coái ñaïp chaân, coái giaõ baèng söùc nöôùc. Ngöôøi Dao thích aên thòt luoäc, thòt saáy khoâ, öôùp chua.

Khi aên xong, kieâng ñeå ñuõa ngang mieäng baùt vì ñoù laø daáu hieäu trong nhaø coù ngöôøi cheát. Hoï thöôøng uoáng röôïu caát, huùt thuoác laù vaø thuoác laøo baèng ñieáu caøy hoaëc taåu.

Tröôùc ñaây ñaøn oâng ngöôøi Dao ñeå toùc daøi, buùi sau gaùy, hoaëc ñeå choûm toùc daøi treân ñænh ñaàu, chung quanh caïo nhaün. Caùc nhoùm Dao coù caùch ñoäi khaên khaùc nhau. Phuï nöõ maëc aùo daøi, yeám, vaùy hoaëc quaàn. Y phuïc thöôøng ñeàu theâu saëc sôõ. Caùch in hoa vaên cuûa ngöôøi Dao leân vaûi khaù ñoäc ñaùo. Duøng buùt veõ hoaëc saùp ong, nhuùng khuoân in vaøo saùp ong noùng chaûy roài in leân vaûi. Khi mang vaûi nhuoäm chaøm seõ hieän leân maøu hoa vaên xanh lô, do choã lôùp saùp ong phuû leân khoâng bò thaám chaøm.

Tuøy töøng nôi ôû maø nhaø ngöôøi Dao raát khaùc nhau: coù nôi nhaø treät, coù nôi nhaø saøn, hay nhaø nöûa saøn, nöûa ñaát.

Ngöôøi Dao vuøng cao hay duøng ñòu coù hai quai ñeo vai, ngöôøi Dao vuøng thaáp gaùnh, hoaëc duøng tuùi vaûi, tuùi löôùi ñeo vai.

Ngöôøi Dao coù nhieàu hoï, phoå bieán laø hoï Baøn, Ñaëng, Trieäu. Caùc doøng hoï, chi hoï coù gia phaû rieâng, coù heä thoáng teân ñeäm ñeå phaân bieät caùc theá heä khaùc nhau.

Veà hoân nhaân, trai gaùi muoán laáy nhau phaûi so tuoåi, xem chaân gaø, coù tuïc chaêng daây, haùt ñoái ñaùp giöõa nhaø trai vaø nhaø gaùi tröôùc khi vaøo nhaø, haùt trong ñaùm cöôùi. Luùc ñoùn daâu, coâ daâu ñöôïc coõng ra khoûi nhaø vaø phaûi böôùc qua caùi keùo do thaày cuùng ñaõ laøm pheùp môùi ñöôïc vaøo nhaø trai.

90

DAÂN TOÄC EÂ ÑEÂ Khi sinh nôû, phuï nöõ coù tuïc ñeû ngoài, ôû ngay buoàng nguû. Treû sô sinh ñöôïc taém nöôùc noùng. Nhaø coù ngöôøi ôû cöõ, ngöôøi ta treo caønh laù xanh hay caøi hoa chuoái tröôùc cöûa ñeå laøm daáu khoâng cho ngöôøi laï vaøo vì sôï vía ñoäc.

Thaày cuùng coù vò trí quan troïng trong ma chay. Nhaø coù ngöôøi cheát, con caùi môøi thaày veà chuû trì leã, tìm ñaát ñaøo huyeät. Ngöôøi ta kieâng khaâm lieäm truøng vaøo giôø sinh cuûa nhöõng ngöôøi trong gia ñình. Moä ñöôïc ñaép ñaát, xeáp ñaù ôû chaân moä. Leã laøm chay cho ngöôøi cheát dieãn ra nhieàu naêm sau. Leã toå chöùc ba ngaøy. Ngaøy ñaàu goïi laø leã phaù nguïc, giaûi thoaùt hoàn cho ngöôøi cheát. Ngaøy thöù hai laø leã taém höông hoa, tröôùc khi ñöa hoàn veà baøn thôø toå tieân trong nhaø. Ngaøy thöù ba laø leã caáp saéc: ñöa hoàn veà queâ.

Ngoaøi nhöõng nghi leã noâng nghieäp, ngöôøi Dao coøn chòu aûnh höôûng cuûa Khoång giaùo, Phaät giaùo vaø nhaát laø Ñaïo giaùo. Ngöôøi Dao nhaän Baøn Hoà (Baøn Vöông) laø thuûy toå, neân ñöôïc cuùng chung vôùi toå tieân.

Theo truyeàn thoáng, taát caû ñaøn oâng ñeán tuoåi tröôûng thaønh ñeàu phaûi qua leã caáp saéc, vöøa mang tính chaát cuûa Ñaïo giaùo, vöøa mang daáu veát cuûa leã thaønh ñinh xöa.

Ngöôøi Dao coù voán vaên ngheä raát phong phuù, nhieàu truyeän coå, baøi haùt, thô ca, ñieäu muùa. Ñaëc saéc nhaát laø nhöõng truyeän Quaû baàu vôùi naïn hoàng thuûy, Söï tích Baøn Vöông...

15. DAÂN TOÄC EÂ ÑEÂ Daân toäc EÂ Ñeâ coù khoaûng 270.000 ngöôøi, soáng taäp trung chuû yeáu ôû tænh Ñaék Laék, phía Nam tænh Gia Rai vaø mieàn Taây cuûa hai tænh Khaùnh Hoøa, Phuù Yeân. Ngöôøi EÂ Ñeâ coù maët raát laâu ñôøi ôû mieàn Trung Taây Nguyeân. Coäng ñoàng ngöôøi EÂ Ñeâ vaãn coøn laø moät xaõ hoäi ñang toàn taïi nhöõng truyeàn thoáng ñaäm neùt cheá ñoä maãu heä.

Ngöôøi EÂ Ñeâ coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Ra Ñeâ, Ñeâ, EÂgar.

Hoï goàm caùc nhoùm: Adam, Krung, Mdhur, Ktul, Dlie, Hrueâ, Bih, Bloâ, Kah, Kdrao, Dong Kay, DongMak, Ening, Arul, Hwing, Ktle vaø EÂpan... Ngoân ngöõ EÂ Ñeâ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Malayoâ-Polineâxia.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi EÂ Ñeâ laø troàng luùa raãy theo cheá luaân khoaûnh. Raãy sau moät thôøi gian canh taùc ñöôïc boû hoang hoùa cho röøng taùi sinh, roài môùi quay laïi phaùt ñoát. Chu kyø canh taùc khoaûng 5-8

91

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM naêm. Moãi naêm chæ troàng moät vuï. Ruoäng nöôùc, khoâng duøng caøy maø cho traâu quaàn, chuû yeáu ôû vuøng quanh hoà Lak cuûa ngöôøi Bih. Chaên nuoâi chuû yeáu laø lôïn, traâu vaø gia caàm, ñeå duøng phuïc vuï trong cuùng leã. Hoï coù ngheà ñan laùt maây tre laøm ñoà gia duïng. Ngöôøi EÂ Ñeâ troàng boâng, deät vaûi thuû coâng. Ngheà goám vaø reøn khoâng phaùt trieån laém.

Ngöôøi EÂ Ñeâ aên côm teû baèng caùch naáu trong noài ñaát hay noài ñoàng lôùn. Hoï thích uoáng röôïu caàn uû trong caùc cheù saønh, coù tuïc aên traàu.

Phuï nöõ maëc vaùy taám daøi ñeán goùt, muøa heø ôû traàn hoaëc maëc aùo ngaén coù chui ñaàu. Nam giôùi ñoùng khoá, maëc aùo caùnh ngaén chui ñaàu, tröôùc ngöïc aùo ñaùp taám vaûi ñoû. Muøa laïnh, nam nöõ choaøng theâm moät taám chaên. Phuï nöõ thích ñeo chuoãi haït, voøng ñoàng, voøng keàn ôû coå, ôû tay. Nam nöõ coù tuïc caø raêng, caêng tai, nhuoäm ñen raêng.

Guøi laø phöông tieän vaän chuyeån chính cuûa ngöôøi EÂ Ñeâ.

Gia ñình EÂ Ñeâ theo cheá ñoä maãu heä. Chaøng reå veà ôû nhaø vôï, con caùi mang hoï meï, con gaùi uùt laø ngöôøi thöøa keá.

Buoân laø ñôn vò cö truù cô baûn. Ngöôøi trong buoân thuoäc nhieàu chi hoï cuûa hai heä doøng, nhöng vaãn coù moät chi hoï laø haït nhaân. Ngöôøi ñöùng ñaàu moät buoân goïi laø chuû beán nöôùc (Poâpinea) thay maët vôï ñieàu haønh moïi hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng.

Ngöôøi EÂ Ñeâ ôû trong nhöõng ngoâi nhaø saøn daøi, kieán truùc moâ phoûng hình thuyeàn: hai vaùch doïc döïng ñöùng thöôïng thaùch haï thu (treân roäng, döôùi heïp), hai ñaàu maùi nhoâ ra. Nhaø chæ coù hai haøng coät ngang, keát caáu theo vì coät, khoâng theo vì keøo. Khoâng gian noäi thaát chia thaønh 2 phaàn theo chieàu doïc. Phaàn ñaàu goïi laø gah, vöøa laø phoøng khaùch vöøa laø nôi sinh hoaït coäng ñoàng cuûa ñaïi gia ñình maãu heä.

Phaàn cuoái goïi laø oâk, daønh cho caùc ñoâi vôï choàng ôû trong töøng buoàng coù vaùch pheân ngaên.

Veà hoân nhaân, ngöôøi phuï nöõ chuû ñoäng, nhôø mai moái hoûi choàng vaø cöôùi choàng veà ôû reå. Khi moät trong hai ngöôøi cheát thì gia ñình, doøng hoï cuûa ngöôøi cheát phaûi coù ngöôøi thay theá, theo tuïc “noái noøi”. Ngöôøi cheát giaø vaø cheát beänh thì tang leã ñöôïc toå chöùc taïi nhaø roài ñöa ra nghóa ñòa thoå taùng, roài xaây nhaø moà. Khi döïng nhaø moà vaø leã boû maû ñöôïc toå chöùc linh ñình. Sau ñoù keát thuùc vieäc saên soùc vong linh vaø phaàn moä.

92

DAÂN TOÄC GIAÙY Khi moät gia ñình laøm nhaø môùi, caû laøng ñeàu quan taâm. Hoï khoâng chæ giuùp nguyeân vaät lieäu nhö tre, nöùa, goã, tranh lôïp... maø coøn giuùp caû coâng. Sau khi döïng xong haøng caây chaân vaùch thì tieán haønh leã khaùnh thaønh. Tuy vaäy vieäc doïn leân nhaø môùi coù theå thöïc hieän tröôùc moät thôøi gian daøi, khi chöa laøm leã khaùnh thaønh. Nöõ giôùi laø ñoaøn ngöôøi ñaàu tieân ñöôïc böôùc leân nhaø môùi. Hoï mang theo nöôùc vaø löûa ñeå söôûi aám vaø töôùi maùt cho nôi ôû môùi.

Leã teát cuûa ngöôøi EÂ Ñeâ vaøo thaùng chaïp aâm lòch, sau khi muøa maøng ñaõ thu hoaïch xong, khoâng vaøo moät ngaøy nhaát ñònh. Sau teát aên möøng côm môùi, roài môùi ñeán teát (mnaêm thun) aên möøng vuï muøa boäi thu. Ñoái vôùi ngöôøi EÂ Ñeâ, vò thaàn lôùn nhaát laø Ñaáng saùng taïo Aeâ Ñieâ vaø Aeâ Ñu roài ñeán Thaàn Ñaát (Yang Laên), Thaàn Luùa (Yang Mñieâ) vaø caùc thaàn linh khaùc. Nghi leã theo ñuoåi caû ñôøi ngöôøi laø leã caàu phuùc, leã möøng söùc khoûe.

Ngöôøi EÂ Ñeâ coù nhieàu tröôøng ca, söû thi. Daân ca coù haùt ñoái ñaùp, haùt ñoá, haùt keå gia phaû... Nhaïc cuï cuûa ngöôøi EÂ Ñeâ noåi tieáng laø boä coàng chieâng goàm 6 chieâng baèng, 3 chieâng nuùm, moät chieâng giöõ nhòp, moät troáng caùi maët da. Khoâng coù leã hoäi naøo, khoâng moät sinh hoaït vaên hoùa naøo cuûa coäng ñoàng laïi coù theå thieáu tieáng coàng chieâng. Ngoaøi ra coøn coù nhaïc cuï baèng tre nöùa, voû baàu khoâ.

16. DAÂN TOÄC GIAÙY Daân toäc Giaùy coù khoaûng 40.000 ngöôøi, soáng chuû yeáu ôû caùc tænh Laøo Cai, Haø Giang, Lai Chaâu vaø Cao Baèng. Hoï töø Trung Quoác sang Vieät Nam caùch nay khoaûng 200 naêm. Ngöôøi Giaùy coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Nhaéng, Daèng, Paâu Thìn, Puø Naø, Cuøi Chu, Xaï... Ngoân ngöõ Giaùy thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Thaùi-Ka Ñai.

Nguoàn soáng chính laø troàng luùa nöôùc treân nhöõng thöûa ruoäng baäc thang. Ngoaøi ra coøn coù laøm nöông raãy, troàng ngoâ, luùa, khoai, saén.

Chaên nuoâi theo loái thaû roâng. Ngheà thuû coâng khoâng phaùt trieån.

Ngöôøi Giaùy aên côm teû. Gaïo ñöôïc naáu chín dôû, roài cho vaøo choõ ñoà leân nhö xoâi. Nöôùc naáu gaïo duøng laøm nöôùc uoáng. Phuï nöõ xöa maëc vaùy xoøe, nay maëc quaàn maøu chaøm ñen, coù daûi vaûi ñoû ñaùp ôû thaân caïp. AÙo caùnh 5 thaân xeû taø, daøi quaù moâng, caøi khuy beân naùch phaûi. Hoø aùo vaø coå tay aùo vieàn nhöõng daûi vaûi maøu. Toùc vaán quanh ñaàu vôùi nhöõng

93

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM sôïi chæ hoàng thaû theo ñuoâi toùc, vai khoaùc tuùi theâu chæ maøu. Nam giôùi maëc quaàn, aùo caùnh xeû taø, môû khuy ngöïc.

Ngöôøi Giaùy ôû nhaø saøn. Nhaø thöôøng coù 3 gian, baøn thôø ñaët ôû gian giöõa. Vaän chuyeån chuû yeáu duøng ngöïa thoà, traâu keùo...

Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, xaõ hoäi Giaùy coù söï phaân hoùa giai caáp roõ reät. Taàng lôùp treân laø nhöõng chöùc dòch ñöôïc höôûng ruoäng coâng, phaùt canh thu toâ, coù lính phuïc dòch. Noâng daân phaûi ñoùng thueá, lao dòch.

Cöôùi xin goàm nhieàu nghi leã: daïm hoûi, thaû moái, aên hoûi, cöôùi vaø laïi maët. Trong leã cöôùi, ngoaøi vieäc aên uoáng nhaø trai coøn phaûi mang cho nhaø gaùi moät soá thöïc phaåm vaø tieàn ñeå laøm quaø taëng hoï haøng gaàn.

Phuï nöõ ñeán ngaøy sinh phaûi cuùng muï. Treû ñaày thaùng cuùng baùo toå tieân, ñaët teân vaø laáy laù soá cho treû. Laù soá naøy veà sau ñöôïc duøng ñeå so tuoåi khi laáy vôï hoaëc gaû choàng, choïn giôø nhaäp quan haï huyeät khi cheát.

Nhöõng nhaø giaøu coù, ñaùm tang ngöôøi cheát coù theå keùo daøi 5-7 ngaøy, coøn coù theâm moät vaøi nghi leã nhö thaû ñeøn troâi soâng, röôùc hoàn ñi daïo.

Con caùi ñeå tang boá meï moät naêm. Leã ñoaïn tang ñöôïc toå chöùc vaøo dòp cuoái naêm.

Baøn thôø cuùng ñaët ôû gian giöõa, thöôøng coù ba baùt höông theo thöù töï töø traùi sang phaûi: thôø Taùo quaân, Trôøi Ñaát vaø toå tieân. Tröôøng hôïp chuû nhaø laø con nuoâi hay con reå thöøa töï, muoán thôø boá meï ñeû, ñaët theâm moät baùt höông beân traùi. ÔÛ moät soá gia ñình, ngoaøi baøn thôø lôùn coøn ñaët moät baøn thôø nhoû ñeå thôø boá meï vôï. Phía döôùi baøn thôø lôùn, ngay treân maët ñaát ñaët moät baùt höông cuùng Thoå ñòa.

Ngöôøi Giaùy aên Teát Nguyeân Ñaùn, Thanh Minh vaø Ñoan Ngoï nhö caùc daân toäc vuøng Ñoâng Baéc.

Trong kho taøng vaên ngheä ngöôøi Giaùy coù truyeän coå, thô ca, tuïc ngöõ, ñoàng dao, phong dao, caâu ñoái...

17. DAÂN TOÄC GIA RAI Daân toäc Gia Rai coù hôn 317.000 ngöôøi, laø moät trong nhöõng cö daân soáng laâu naêm ôû vuøng nuùi Taây Nguyeân, taäp trung chuû yeáu ôû tænh

94

DAÂN TOÄC GIA RAI Gia Lai, moät phaàn ôû tænh Kon Tum vaø phía Baéc Ñaék Laék. Ngöôøi Gia Rai coøn coù teân goïi khaùc Giô Ray, Chô Ray. Ngöôøi Gia Rai goàm nhieàu nhoùm ñòa phöông nhö: Chor, Hñrung (goàm caû Hban, Chor), Araf, Mthur, Tôbuaâu. Ngoân ngöõ Gia Rai thuoäc nhoùm ngoân ngöõ MalayoâPolineâxia (Nam Ñaûo).

Trong xaõ hoäi xöa, Gia Rai ñaõ coù Pôtaoia (Vua Nöôùc) vaø Pôtaopui (Vua Löûa). Vaøo theá kyû XV-XVI, söû saùch phong kieán Vieät Nam ghi nhaän danh hieäu Thuûy Xaù (Vua Nöôùc) vaø Hoûa Xaù (Vua Löûa). Chæ coù ngöôøi ñaøn oâng coù hoï Siu môùi ñöôïc laøm Vua Löûa, Vua Nöôùc vaø con gaùi hoï Rô Chom ñöôïc pheùp laøm vôï vua.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Gia Rai laø troàng troït, nöông raãy, theo phöông thöùc choïc loã tra haït. Ruoäng nöôùc duøng cuoác xôùi, suïc buøn, nay ñaõ bieát duøng caøy, böøa do traâu, boø keùo. Chaên nuoâi khaù phoå bieán, chuû yeáu laø traâu, boø, ngöïa, voi, lôïn, gaø... Trong ñoù, traâu coù theå duøng trao ñoåi nhöõng vaät quyù nhö chieâng, cheù vaø duøng laøm vaät hieán sinh trong caùc leã nghi. Ngheà thuû coâng coù ñan laùt, moäc, reøn, deät thoå caåm hoa vaên ñeïp.

Ngöôøi Gia Rai aên gaïo teû, thích uoáng röôïu caàn. Böõa tieäc laáy cheù röôïu caàn laøm trung taâm, quanh ñoù laø caùc moùn aên ñöïng trong baùt, ñóa hoaëc laù chuoái ñeå vöøa aên vöøa uoáng. Hoï cuõng thích huùt thuoác laù.

Veà y phuïc, ñaøn oâng ñoùng khoá vaûi traéng keû soïc nhieàu maøu. Ngaøy leã ñoùng khoá vaûi chaøm daøi 4m vaø roäng 0,3m, coù vieàn hoa vaên vaø buoâng tua chæ nhieàu maøu ôû hai ñaàu. AÙo ñen coäc tay, hôû naùch, ñöôøng vieàn hoa vaên chæ maøu chaïy doïc hai söôøn.

Phuï nöõ maëc vaùy chaøm coù vieàn hoa vaên chaïy quanh gaáu, phaàn caïp coù tua chæ traéng hoaëc maøu. Vaùy taám, khi maëc quaán vaøo thaân. Maëc aùo caùnh ngaén boù saùt thaân maøu chaøm ñen, chui ñaàu, daøi tay. Treân caùnh tay aùo coù theâu hoa vaên.

Ngöôøi Gia Rai ôû nhaø saøn, moät vôï moät choàng theo cheá ñoä maãu heä.

Nhaø chia hai phaàn: beân mang, beân oùc. Beân oùc daønh cho ñaøn baø vaø cöûa luoân quay veà höôùng Baéc.

Phöông tieän vaän chuyeån chính laø chieác guøi ñeo vai. Ngoaøi ra coøn duøng ngöïa, voi thoà.

Laøng (Plôi hoaëc Boân) laø ñôn vò cö truù, vöøa laø toå chöùc xaõ hoäi. Coù

95

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM moät hoäi ñoàng goàm caùc oâng giaø chuû trì chung. Hoäi ñoàng choïn ngöôøi ñöùng ñaàu laøng, moïi ngöôøi ñeàu nghe theo.

Doøng hoï theo maãu heä. Khoái coäng ñoàng maùu muû taäp hôïp thaønh töøng hoï. Moãi hoï phaân chia thaønh nhieàu ngaønh hoaëc phaân ñoâi thaønh hoï khaùc. Moãi hoï, moãi ngaønh kieâng moät toâ tem rieâng. Luaät nghieâm caám ngöôøi cuøng ngaønh hoï vaø doøng meï laáy nhau. Nam nöõ 18 tuoåi töï do tìm hieåu, yeâu ñöông. Nöõ chuû ñoäng löïa choïn choàng. Tuïc leä cho pheùp khi choàng cheát vôï laáy em choàng, vaø khi vôï cheát, choàng coù theå laáy chò vôï. Khi sinh nôû, saûn phuï phaûi kieâng khem: khoâng aên côm naáu, chæ aên côm lam, khoâng aên thòt, chæ aên rau.

Ngöôøi Gia Rai theo tuïc taát caû ngöôøi cuøng hoï meï cheát choân chung moät huyeät. Ngöôøi ñaøn oâng cheát choân ôû huyeät phía meï mình. Trong huyeät chung, caùc quan taøi xeáp saùt beân nhau, theo chieàu ngang, roài choàng leân theo chieàu doïc. Khi quan taøi cao baèng mieäng huyeät, laáp vaùn keâ boán beà ñeå choân tieáp vaøi ba lôùp nöõa, môùi laøm leã “boû maû”.

Ngöôøi Gia Rai cho raèng: Thaàn linh coù nhieàu loaïi, trong ñoù coù 3 loaïi ñöôïc nhaéc ñeán trong leã cuùng haèng naêm: – Thaàn Nhaø (Yang Sang): khi nhaø môùi döïng xong, phaûi laøm leã ñaâm traâu vaø troàng caây gaïo.

– Thaàn Laøng (Yang ala boân) vaø Thaàn Nöôùc (Yang ia), ñöôïc cuùng ôû beán nöôùc vaø chaân nuùi.

– Thaàn Vua (Yang Ptao): do Vua Löûa, Vua Nöôùc, Vua Gioù caàn laøm leã caàu möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng töôi toát.

Xöa nam nöõ ñeán tuoåi thaønh nieân coù tuïc cöa raêng haøm treân. Nöõ 1 - 2 tuoåi xaâu loã tai vaø caêng loã tai ra ñeán khi tröôûng thaønh, ñeo hoa tai baèng ngaø voi coù ñöôøng kính 6cm.

Leã nghi lôùn nhaát cuûa ngöôøi Gia Rai laø leã boû maû, taïc töôïng nhaø moà, leã leân nhaø môùi, coù aên uoáng haùt muùa, bieåu dieãn coàng chieâng.

Tuïc laøm nhaø môùi khaù phöùc taïp. Tröôùc tieân laø boùi tìm ñaát. Baø chuû laáy 7 haït gaïo ñaët treân neàn ñaát, laáy baùt uùp leân. Sau ba ngaøy ba ñeâm laät baùt leân, neáu 7 haït gaïo coøn nguyeân laø thuaän. Ngöôïc laïi maát haït gaïo naøo thì phaûi ñi tìm choã khaùc. Sau khi tìm ñöôïc ñaát, toå chöùc aên uoáng hoø reo, bieåu dieãn coàng chieâng 3 ngaøy. Döïng nhaø xong, môû hoäi nhaø môùi 3 hoâm nöõa.

96

DAÂN TOÄC GIEÙ TRIEÂNG Ngöôøi Gia Rai coù nhieàu tröôøng ca nhö Ñam San, Xinh Nhaõ, Daêm Di..., nhieàu ñieäu vuõ daân gian. Nhaïc cuï coù ñaøn Tô röng, Kroâng Put, Töng Nöng... vaø coàng chieâng.

18. DAÂN TOÄC GIEÙ TRIEÂNG Daân toäc Gieù Trieâng coù khoaûng 30.000 ngöôøi, phaàn lôùn sinh soáng ôû Kon Tum vaø mieàn Taây Quaûng Nam. Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö Caø Tang, Giang Raãy vaø moãi nhoùm coøn coù teân rieâng nhö: Gieù, Trieâng, Ve, Bnoong. Trong ñoù nhoùm Gieù (Gieû) ñoâng hôn caû.

Ngoân ngöõ Gieù Trieâng thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Nguoàn soáng chính laø laøm raãy, saên baét, ñaùnh caù, haùi löôïm. Chaên nuoâi chuû yeáu laø traâu, boø, lôïn, gaø... duøng vaøo leã hieán sinh.

Ngöôøi Gieù thích aên caùc moùn nöôùng, theo taäp quaùn aên boác, thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laù baèng taåu.

Trang phuïc Gieù Trieâng ñôn giaûn: ñaøn oâng ñoùng khoá, phuï nöõ maëc vaùy quaán, hoaëc vaùy oáng, che ngöïc baèng yeám hoaëc baèng oáng vaùy keùo leân. Khi trôøi laïnh khoaùc theâm taám vaûi choaøng. Phuï nöõ nhoùm Bnoong coù quaán xaø caïp ôû oáng chaân.

Ngöôøi Gieù Trieâng ôû nhaø saøn daøi goàm “nhieàu beáp”. Nhieàu nôi laøm maùi uoán khum hình mai ruøa. Thöôøng thì caùc nhaø trong laøng xeáp thaønh hình troøn quanh nhaø roâng. Nhaø saøn Gieù Trieâng chia laøm 2 phaàn, giöõa laø haønh lang chaïy doïc: moät nöûa daønh cho nam giôùi, moät nöûa cuûa nöõ giôùi. Ñaëc bieät ôû vuøng ngöôøi Gieù vaø Bnoong coù khi caû laøng ôû trong moät vaøi ngoâi nhaø.

Ngöôøi Gieù Trieâng duøng guøi vaän chuyeån. Guøi coù nhieàu loaïi: ñan thöa, ñan daøy, to nhoû khaùc nhau.

Ngöôøi Gieù Trieâng (tröø nhoùm Bnoong), ñaøn oâng mang hoï khaùc vôùi ñaøn baø. Moãi hoï coù truyeàn thuyeát veà coäi nguoàn kieâng cöõ rieâng.

Xöa, con trai theo hoï cha, con gaùi theo hoï meï. Theo tuïc cuõ, con trai khoaûng 10 tuoåi baét ñaàu nguû ñeâm taïi nhaø roâng. Khoaûng 13-15 tuoåi thì caø raêng, sau vaøi ba naêm laáy vôï. Con gaùi chuû ñoäng trong vieäc hoân nhaân. Tröôùc khi neân vôï neân choàng, con trai phaûi bieát ñan laùt, bieát taáu coàng chieâng, con gaùi phaûi thaïo ñan chieáu, deät vaûi. Coâ gaùi phaûi chuaån bò ñuû 100 boù cuûi ñeïp ñeå noäp cho nhaø trai trong leã cöôùi.

97

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Vôï choàng môùi cöôùi ôû chung nhaø vôùi boá meï vôï khoaûng 3-4 naêm roài chuyeån sang ôû nhaø boá meï choàng 3-4 naêm, cöù luaân chuyeån nhö theá ñeán khi boá meï moät beân qua ñôøi, môùi ñònh cö moät nôi.

Khi ngöôøi vôï sinh nôû, choàng laøm nhaø ngoaøi röøng cho vôï sinh.

Saûn phuï töï lo trong khi sinh nôû. Sau 10 ngaøy môùi ñöôïc mang con veà nhaø. Sau khi tieán haønh leã cuùng cho treû gia nhaäp vaøo coäng ñoàng nhöõng ngöôøi thaân trong nhaø, ñöùa treû môùi trôû thaønh thaønh vieân gia ñình.

Veà ma chay, phong tuïc caùc nhoùm khoâng gioáng nhau. Neùt chung laø duøng quan taøi baèng thaân goã khoeùt roãng. Ngöôøi cheát ñöôïc ñòa taùng, döïng nhaø moà ñôn giaûn, coù raøo chung quanh. Ñoà vaät chia cho ngöôøi cheát ñöa ra moä, neáu laø chieâng, cheù phaûi ñaäp vôõ, ñaâm thuûng...

Ngöôøi Gieù Trieâng coù nhieàu thaàn linh, nhöng chuû yeáu laø thôø cuùng caùc vò Thaàn Nöôùc, Thaàn Röøng, Thaàn Löûa, Thaàn Trôøi, Thaàn Maët Trôøi, Thaàn Ñaát, Thaàn Laøng, Thaàn Luùa, Thaàn Ñaù, Thaàn Caây... Moãi laøng coù moät vaät “thieâng” nhö buøa hoä meänh, ñöôïc caát giaáu trong röøng vaø giöõ bí maät vôùi ngöôøi ngoaøi. Moãi doøng hoï, gia ñình cuõng coù vaät “thieâng” ñeå caàu muøa boäi thu.

Moãi khi cuùng baùi ñeàu coù vaät hieán teá. Vaät hieán teá lôùn nhaát laø con traâu. Maùu con vaät hieán teá ñöôïc xem laø quan troïng nhaát.

Gia taøi vaên ngheä lôùn nhaát cuûa ngöôøi Gieù Trieâng laø boä coàng chieâng. Tuøy nôi, duøng 3 coàng vôùi 7 hay 9 chieâng, hoaëc 6 chieâng, hoaëc 4 chieâng... Coøn coù caùc loaïi nhaïc cuï laøm töø tre nöùa ñôn giaûn nhö ñaøn, saùo, kheøn... Ngöôøi Gieù Trieâng coù nhieàu laøn ñieäu daân ca, nhieàu chuyeän coå.

19. DAÂN TOÄC HAØ NHÌ Daân toäc Haø Nhì coù khoaûng 18.000 ngöôøi. Hoï coøn coù nhöõng teân khaùc nhö: U Ní, Xaù U Ní. Moät soá nhoùm ñòa phöông coøn coù teân rieâng nhö: Haø Nhì Coà Choà, Haø Nhì La Ní, Haø Nhì Ñen. Ngöôøi Haø Nhì cö truù chuû yeáu ôû hai tænh Lai Chaâu vaø Laøo Cai. Ngoân ngöõ Haø Nhì thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taïng-Mieán. Ngöôøi Haø Nhì coù nguoàn goác töø Nam Trung Quoác vaøo Vieät Nam. Nguoàn soáng chính laø troàng luùa nöôùc treân ruoäng baäc thang. Moät

98

DAÂN TOÄC HAØ NHÌ soá nôi laøm nöông raãy, troàng ngoâ, luùa, rau, ñaäu, baàu, bí... Hoï gioûi khai khaån, taïo thaønh ruoäng baäc thang treân nhöõng söôøn nuùi doác, vôùi nhöõng möông daãn nöôùc hôïp lyù.

Ngöôøi Haø Nhì chaên nuoâi gia suùc, gia caàm theo loái chaên thaû. Traâu nuoâi thaû roâng trong röøng coù ñeán haøng traêm con. Hoï coù ngheà troàng boâng deät vaûi. Phuï nöõ deät vaûi treân khung cöûi nhoû, khoå 20 cm. Troàng chaøm vaø nhuoäm chaøm laø moät coâng vieäc ñaëc saéc cuûa ngöôøi Haø Nhì.

Ngöôøi Haø Nhì quen aên côm neáp vaø caû côm teû. Vaøo dòp leã teát hoï thöôøng laøm nhieàu loaïi baùnh. Thích aên thòt nöôùng, xaøo. Ñaëc bieät thích aên chaùo naáu vôùi thòt gaø hoaëc thòt lôïn.

Y phuïc cuûa phuï nöõ Haø Nhì coù khaùc nhau giöõa caùc vuøng. ÔÛ Lai Chaâu coù vaûi hoa vaên maøu saëc sôõ, coøn ôû Laøo Cai tuyeàn moät maøu chaøm xanh. Ña soá ngöôøi Haø Nhì ôû nhaø treät, töôøng trình chaéc chaén, daøy tôùi 30, 40 cm, thích hôïp vôùi khí haäu laïnh mieàn nuùi cao. Tuøy töøng nôi, nhaø coù haøng hieân phía tröôùc traùnh gioù reùt. Hoï quen naáu côm baèng chaûo ôû beáp loø xaây.

Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu duøng guøi ñeo qua traùn. Moät soá nôi duøng ngöïa laøm phöông tieän ñi laïi.

Tính coäng ñoàng laøng xaõ khaù cao, khoâng chæ theå hieän trong saûn xuaát maø caû trong lónh vöïc vaên hoùa, toân giaùo, tín ngöôõng. Xaõ hoäi theo cheá ñoä phuï quyeàn, nhöng ngöôøi phuï nöõ vaãn ñöôïc toân troïng. Ngöôøi Haø Nhì coù nhieàu hoï, moãi hoï chia thaønh nhieàu chi. Hoï khoâng coù tuïc thôø cuùng chung toaøn doøng hoï maø theo töøng gia ñình. Vieäc thôø cuùng do con trai caû, doøng tröôûng ñaûm nhieäm. Neáu doøng tröôûng khoâng coù ngöôøi thöøa keá, vieäc thôø cuùng chuyeån cho con trai uùt. Caùc thaønh vieân trong gia ñình duø ñaõ ra ôû rieâng, neáu cheát phaûi ñöa xaùc veà quaøn tröôùc baøn thôø boá meï thì ngöôøi cheát môùi ñöôïc thôø chung vôùi toå tieân.

Vieäc cöôùi xin theo töøng vuøng coù khaùc nhau, nhöng coù moät ñieåm chung laø trai gaùi töï tìm hieåu nhau trong hoân nhaân. ÔÛ vuøng Baùt Xaùt (Laøo Cai), vieäc cöôùi hoûi phaûi qua nhieàu böôùc: sau 3 laàn daïm hoûi, leã cöôùi thöù nhaát toå chöùc ñeå ñöa daâu veà nhaø choàng. Laàn thöù hai aên uoáng linh ñình ôû nhaø gaùi. Leã naøy dieãn ra khi ñoâi vôï choàng laøm aên khaù giaû, ñaõ coù con caùi, chaùu chaét. ÔÛ Taây Baéc, sau leã hoûi, con reå ñeán ôû reå.

99

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Neáu traû ñuû tieàn cöôùi thì khoâng phaûi ôû reå, leã cöôùi ñöôïc toå chöùc ngay.

Töø ñoù con daâu mang hoï cuûa choàng.

Phuï nöõ Haø Nhì coù tuïc ñeû ñöùng. Hoï coù tuïc ñaäp vôõ oáng böông ñöïng nöôùc cho nöôùc baén tung toùe ra vaø tin raèng nhö theá seõ giuùp vieäc sinh nôû ñöôïc deã daøng. Hoaëc thaû töø treân noùc nhaø xuoáng moät oáng böông nöôùc trong coù moät caùi ñuïc, caùi ñuïc baén ra gioáng nhö ñöa treû ñöôïc ñeû ra.

Nhaø coù treû môùi sinh ñöôïc baùo hieäu baèng chieác noùn uùp treân coïc tröôùc cöûa. Sinh con gaùi uùp coïc beân phaûi, sinh con trai uùp coïc beân traùi.

Ngöôøi cheát ñöôïc quaøn trong quan taøi ñoäc moäc, coù naép ñaäy kín.

Nôi ñaøo huyeät ñöôïc choïn baèng caùch neùm tröùng, quaû tröùng vôõ ôû ñaâu ñaøo ôû ñaáy. Kieâng choân vaøo muøa möa, vaøo thôøi ñieåm ñoù, quan taøi ñöôïc treo xuoáng huyeät, nhöng khoâng laáp ñaát, treân coù nhaø taùng hoaëc giaøn che. Heát muøa möa môùi haï huyeät.

Ngöôøi Haø Nhì chuû yeáu thôø cuùng toå tieân, cuùng baûn vaø caùc nghi leã noâng nghieäp. Teát naêm môùi vaøo ñaàu thaùng 10 aâm lòch, ngoaøi ra coøn coù teát côm môùi, teát moàng 5 thaùng 5, raèm thaùng 7.

Ngöôøi Haø Nhì coù neàn vaên hoïc daân gian vôùi nhieàu theå loaïi: truyeän thaàn kyø, coå tích, tröôøng ca, ca dao, tuïc ngöõ... caùc loaïi nhaïc cuï coù troáng, chieâng, ñaøn tính, ñaøn moâi, saùo...

20. DAÂN TOÄC H’MOÂNG Daân toäc H’moâng coù treân 779.000 ngöôøi, cö truù taäp trung ôû mieàn nuùi cao thuoäc caùc tænh Haø Giang, Tuyeân Quang, Laøo Cai, Yeân Baùi, Lai Chaâu, Sôn La, Cao Baèng, Ngheä An. Ngöôøi H’moâng coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Meïo, Meøo, Mieáu Ha, Maùn Traéng. Caùc nhoùm ñòa phöông coøn coù teân rieâng nhö: H’moâng Traéng, H’moâng Hoa, H’moâng Ñoû, H’moâng Ñen, H’moâng Xanh, Na Mieûo. Ngoân ngöõ H’moâng thuoäc nhoùm ngoân ngöõ H’moâng-Dao. Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi H’moâng laø nöông raãy, troàng ngoâ, theo phöông thöùc du canh. Moät vaøi nôi cuõng laøm luùa nöôùc treân nhöõng thöûa ruoäng baäc thang. Caây löông thöïc chính laø ngoâ vaø luùa nöông, luùa maïch. Ngoaøi ra coøn troàng caây yù dó, laïc, vöøng, ñaäu, vaø troàng caây

100

DAÂN TOÄC H’MOÂNG lanh laáy sôïi deät vaûi. Chieác caøy cuûa ngöôøi H’moâng raát beàn vaø raát coù hieäu quaû. Chaên nuoâi chuû yeáu laø traâu, boø, lôïn, gaø, ngöïa. Ngöïa thoà laø phöông tieän vaän chuyeån raát hieäu quaû cuøng vôùi chieác guøi ñan coù hai quai. Caùc ngheà thuû coâng nhö ñan laùt, reøn, laøm yeân ngöïa, ñoà goã, laøm giaáy baûn, ñoà trang söùc baèng baïc.

Böõa aên cuûa ngöôøi H’moâng thöôøng coù meøn meùn (boät ngoâ ñoà) hay côm. Phuï nöõ kheùo laøm caùc loaïi baùnh töø boät ngoâ, gaïo vaøo nhöõng ngaøy leã teát. Ngöôøi H’moâng quen uoáng röôïu ngoâ, röôïu gaïo, huùt ñieáu caøy.

Tröôùc kia, nhieàu ngöôøi huùt thuoác phieän, Trang phuïc cuûa ngöôøi H’moâng ña daïng, khaùc nhau giöõa caùc nhoùm.

Phuï nöõ H’moâng Traéng troàng lanh deät vaûi lanh, vaùy maøu traéng, aùo xeû ngöïc, theâu hoa vaên ôû caùnh tay, yeám sau, caïo toùc, ñeå choûm, ñoäi khaên roäng vaønh.

Phuï nöõ H’moâng Hoa maëc vaùy maøu chaøm coù theâu hoaëc in hoa vaên baèng saùp ong, aùo xeû naùch, treân vai vaø ngöïc ñaùp vaûi maøu vaø theâu. Hoï ñeå toùc daøi, vaán toùc cuøng toùc giaû.

Phuï nöõ H’moâng Ñen maëc vaùy chaøm, in hoa vaên baèng saùp ong, aùo xeû ngöïc.

Phuï nöõ H’moâng Xanh maëc vaùy oáng, khi coù choàng bôùi toùc leân ñænh ñaàu, caøi baèng löôïc moùng ngöïa, ñoäi khaên ra ngoaøi taïo thaønh hình hai caùi söøng.

Ngöôøi H’moâng ôû nhaø treät, ba gian hai chaùi, coù töø hai ñeán ba cöûa.

Gian giöõa ñaët baøn thôø.

Moãi baûn ngöôøi H’moâng thöôøng coù nhieàu hoï, trong ñoù coù moät, hai hoï giöõ vò trí chuû choát. Ngöôøi ñöùng ñaàu baûn ñieàu haønh moïi coâng vieäc quan heä trong baûn. Daân moãi baûn töï nguyeän tuaân thuû caùc quy öôùc chung cuûa baûn veà saûn xuaát, chaên nuoâi... Ngöôøi H’moâng coi troïng doøng hoï goàm nhöõng ngöôøi cuøng toå tieân. Ñaëc tröng rieâng cuûa moãi hoï theå hieän ôû nhöõng nghi leã cuùng toå tieân, ma cöûa, ma muï... Ngöôøi cuøng hoï duø khoâng bieát nhau, duø caùch xa bao ñôøi, qua caùch trao ñoåi caùc ñaëc tröng treân coù theå nhaän ra hoï cuûa mình. Phong tuïc caám ngaët ngöôøi cuøng hoï khoâng ñöôïc laáy nhau.

Trong hoân nhaân, ngöôøi H’moâng töï do keùn choïn baïn ñôøi. Gia ñình theo cheá ñoä phuï heä. Coâ daâu qua leã nhaäp moân, böôùc qua cöûa nhaø trai

101

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM coi nhö ñaõ thuoäc vaøo doøng hoï choàng. Vôï choàng raát gaén boù, luoân ôû beân nhau khi ñi chôï, ñi nöông, thaêm hoûi. Phoå bieán coù tuïc cöôùp vôï.

Trong nhaø coù nhieàu nôi daønh cho vieäc thôø cuùng, nhö nôi thôø toå tieân, ma nhaø, ma cöûa, ma beáp... Nhöõng ngöôøi bieát laøm thuoác, thaày mo coøn laäp baøn thôø cuùng vò toå sö ngheà cuûa mình.

Teát truyeàn thoáng cuûa ngöôøi H’moâng baét ñaàu töø thaùng 12 aâm lòch.

Ngaøy teát daân laøng thöôøng neùm coøn, chôi ñu, thoåi kheøn, ca haùt... toå chöùc ôû baõi roäng quanh laøng. Teát lôùn thöù hai laø moàng 5 thaùng 5 aâm lòch.

Nhaïc cuï ngöôøi H’moâng coù nhieàu loaïi kheøn, ñaøn moâi. Sau moät ngaøy lao ñoäng, thanh nieân duøng kheøn, ñaøn moâi goïi baïn tình, ca ngôïi veû ñeïp cuoäc soáng, queâ höông.

21. DAÂN TOÄC HOA Daân toäc Hoa coù hôn 90.000 ngöôøi, coøn goïi laø Haùn, Khaùch, Taøu.

Nhoùm ñòa phöông coù Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Haûi Nam, Trieàu Chaâu, Phuùc Kieán, Minh Höông, Heï... Tieáng Hoa thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Haùn.

Ngöôøi Hoa di cö ñeán Vieät Nam vaøo nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau töø theá kyû XVI (cuoái ñôøi nhaø Minh, ñaàu nhaø Thanh) cho ñeán nöûa ñaàu theá kyû XX. Ngöôøi Hoa ôû vuøng noâng thoân chuû yeáu soáng baèng ngheà noâng, laøm ruoäng nöôùc. ÔÛ thaønh phoá, thò traán, thò xaõ, ngöôøi Hoa chuû yeáu soáng baèng ngheà buoân baùn. Tieåu thuû coâng nghieäp raát phaùt trieån nhö ngheà goám ôû Moùng Caùi, Quaûng Ninh, Bình Döông, Ñoàng Nai. Moät boä phaän ngöôøi Hoa cö truù vuøng bieån, soáng chuû yeáu baèng ngheà laøm muoái, ñaùnh caù.

Trong hoaït ñoäng saûn xuaát kinh doanh, ngöôøi Hoa luoân luoân toân troïng chöõ “tín”.

Ngöôøi Hoa aên côm laø moùn chính. Ngoaøi ra hoï coøn coù taøi cheá bieán baùnh bao, mì xaøo, huû tieáu, vaèn thaén... Thöùc uoáng ngoaøi taùc duïng giaûi khaùt coøn coù taùc duïng maùt boå, boài döôõng “luïc phuû nguõ taïng”.

102

DAÂN TOÄC HOA Trang phuïc ngöôøi Hoa hieän toàn taïi raát ít. Phuï nöõ thöôøng maëc aùo coå vieàn cao, caøi khuy moät beân, xeû taø cao, hoaëc maëc aùo “söôøn xaùm” may daøi, oâm ngang hoâng, xeû taø phaàn döôùi ñuøi. Maøu saéc trang phuïc, nhaát laø thieáu nöõ thích maøu hoàng hoaëc maøu ñoû, vaø maøu ñaäm. Ñaøn oâng maëc maøu ñen hoaëc xanh ñaäm, caøi khuy vaûi moät beân, vai lieàn, coå ñöùng, xeû taø hoaëc aùo töù thaân xeû giöõa, coå ñöùng vai lieàn, coù tuùi. Phuï nöõ thích ñeo trang söùc, ñaëc bieät voøng tay (baèng ñoàng, vaøng, baïc, ñaù, ngoïc). Ñaøn oâng thích bòt raêng vaøng.

Ngöôøi Hoa laøm ngheà noâng thöôøng soáng thaønh thoân xoùm. Nhaø ôû boá trí saùt nhau theo doøng hoï. ÔÛ thaønh thò thöôøng taäp trung trong 1 khu phoá rieâng.

Nhaø thöôøng coù 3 loaïi: nhaø 3 gian 2 chaùi, nhaø chöõ moân, (門) nhaø chöõ khaåu (口). Nhaø thöôøng xaây baèng ñaù, gaïch moäc, hay trình ñaát, lôïp ngoùi maùng, hay pheân nöùa... Noåi baät trong nhaø laø baøn thôø toå tieân, doøng hoï, thôø Phaät.

Quan heä doøng hoï raát ñöôïc coi troïng. Moãi doøng hoï coù 1 töø ñöôøng ñeå thôø cuùng. Nhöõng hoaït ñoäng kinh doanh saûn xuaát coù hoäi ngheà nghieäp töông öùng. Nhöõng hoäi naøy coù moät vò toå, coù moät ngaøy gioã trong naêm. Ngöôøi Hoa thöôøng döïng vôï gaû choàng cho con trong cuøng moät nhoùm ñòa phöông.

Trong moät naêm ngöôøi Hoa coù nhieàu leã teát theo aâm lòch: Teát Nguyeân Ñaùn, Teát Nguyeân Tieâu, Thanh Minh, Ñoan Ngoï (moàng 5 thaùng 5), Trung Nguyeân, Trung Thu (raèm thaùng 8). Teát Nguyeân Ñaùn vaøo nhöõng ngaøy cuoái naêm cuõ chuyeån sang naêm môùi vaø keùo daøi ñeán raèm thaùng Gieâng (Teát Nguyeân Tieâu).

Vieäc thôø cuùng noåi baät laø thôø cuùng toå tieân, gia toäc, doøng hoï, thôø cuùng caùc vò thaàn phuø hoä (Thaàn Beáp, Thoå Ñòa, Thaàn Taøi...), moät soá vò Thaùnh vaø Boà Taùt (Quan Coâng, Baø Thieân Haäu, Nam Haûi Quan AÂm...). Ngöôøi Hoa xaây döïng nhieàu chuøa mieáu, thöôøng gaén lieàn vôùi hoäi quaùn, tröôøng hoïc.

Vaên ngheä ngöôøi Hoa coù nhieàu loaïi: haùt muùa, haøi kòch, muùa sö töû, muùa laân. Nhaïc cuï coù nhieàu thöù: tieâu, saùo, tyø baø, nhò, nguyeät, chaäp choõa...

103

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM

22. DAÂN TOÄC HREÂ Daân toäc Hreâ coù khoaûng 113.000 ngöôøi, cö truù chuû yeáu ôû mieàn Taây tænh Quaûng Ngaõi vaø tænh Bình Ñònh. Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Chaêm Reâ, Chom Kreï, Luøy. Ngoân ngöõ Hreâ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme. Daân toäc Hreâ laø cö daân sinh tuï raát laâu ñôøi ôû vuøng Tröôøng Sôn-Taây Nguyeân.

Ngöôøi Hreâ laøm ruoäng nöôùc laø chính. Moät soá ít soáng nhôø nöông raãy, choïc loã tra haït vôùi nhöõng noâng cuï ñôn giaûn goàm rìu, dao quaém, gaäy choïc loã, caùi caøo coû, duøng tay tuoát luùa. Laøm ruoäng nöôùc thì gioáng nhö ngöôøi Vieät ôû vuøng Nam Trung Boä. Veà chaên nuoâi, ngöôøi Hreâ nuoâi traâu, lôïn, gaø.... Ngheà thuû coâng chæ coù ñan laùt vaø deät vaûi. Giao löu haøng hoùa chuû yeáu baèng phöông thöùc trao ñoåi tröïc tieáp.

Ngöôøi Hreâ aên côm teû, ngaøy teát coù theâm côm neáp. Hoï thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laù. Tuïc aên traàu khaù phoå bieán. Hoï ôû nhaø saøn, coù cöûa ra vaøo ôû moãi ñaàu vaø moät maët beân, coù 2 haøng coät taïo thaønh hai vì coät, treân ñænh ñoác coù hình caëp söøng thuù, vaùch nghieâng phía treân ra ngoaøi (treân roäng döôùi heïp). Maët saøn thöôøng hôi cao moät ít veà beân khoâng ñaët beáp, nhaèm taïo theá naèm thoaûi maùi: chaân thaáp hôn ñaàu.

Haàu heát ngöôøi Hreâ duøng trang phuïc theo kieåu ngöôøi Vieät. Soá coøn laïi thì phuï nöõ maëc vaùy, nhöng khoâng phaûi loaïi vaùy xöa, töï deät töø sôïi boâng vôùi nhöõng daûi hoa vaên ôû hai ñaàu oáng vaùy vaø khi maëc taïo thaønh 2 taàng. Ñaøn oâng ñoùng khoá, chít khaên. Khi döï leã hoäi hoaëc ñi xa môùi maëc aùo. Trang söùc, voøng ñeo baèng baïc, nhoâm vaø chuoãi cöôøm.

Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu laø duøng guøi sau löng. Ngöôøi Hreâ laøm ruoäng nöôùc, khi gaët luùa thì gaùnh hoaëc ñoäi treân ñaàu.

Tröôùc kia, xaõ hoäi Hreâ phaân hoùa khaù saâu saéc, cheá ñoä toâi tôù – ñi ôû vì nôï – coù phaàn khaéc nghieät hôn so vôùi nhieàu daân toäc thieåu soá khaùc.

Giaø laøng coù uy tín vaø aûnh höôûng lôùn. Döôùi thôøi phong kieán, toaøn boä ngöôøi Hreâ ñeàu mang hoï Ñinh, gaàn ñaây moät soá laáy hoï Nguyeãn, Haø, Phaïm...

Nam nöõ sau khi keát hoân ôû nhaø vôï hay nhaø choàng tuøy theo thoûa thuaän giöõa hai gia ñình. Phaàn ñoâng döïng nhaø rieâng sau khi coù con ñaàu loøng.

104

DAÂN TOÄC KHAÙNG Trong vieäc cöôùi xin coù nghi thöùc coâ daâu chuù reå keát gaén vôùi nhau qua vieäc trao ñoåi baùt röôïu, mieáng traàu hay quaøng chung moät voøng daây sôïi. Vôï goùa coù theå laáy em choàng. Choàng coù theå laáy caû em vôï.

Con coâ, con caäu, con dì, con giaø, con coù chung meï hoaëc cha khoâng ñöôïc laáy nhau.

Saûn phuï sinh ñeû ngay caïnh beáp löûa trong nhaø, coù baø ñôõ hoä sinh, duøng dao caét roán. Nhau ñöôïc ñaët vaøo mo cau ñem boû trong röøng, hoaëc choân caïnh nhaø.

Ngöôøi cheát ñöôïc quaøn trong quan taøi ñoäc moäc, ñeå trong nhaø töø 1 ñeán 3 ngaøy roài ñem choân trong baõi moä cuûa laøng. Moä ñaép thaønh goø daøi, treân döïng nhaø moà. Tang gia “chia cuûa” cho ngöôøi cheát, töø ñoà aên thöùc uoáng ñeán vaät duïng, coâng cuï lao ñoäng...

Ngöôøi Hreâ coù nhieàu tuïc kieâng cöõ vaø leã nghi toân giaùo. Khi oám ñau, ruûi ro, mang thai, ñeû khoù, coù ngöôøi cheát... hoaëc khi laøm nhaø, gieo caáy, gaët haùi... ñeàu toå chöùc leã cuùng baùi.

Leã ñaâm traâu ñöôïc xem laø lôùn nhaát, duø laø leã cuûa laøng hay cuûa moät gia ñình cuõng ñeàu ñoâng vui. Haèng naêm, ngöôøi Hreâ aên teát vaøo khoaûng thaùng 10 aâm lòch, sau khi thu hoaïch luùa. Ngaøy nay, nhieàu laøng aên Teát Nguyeân Ñaùn.

Ngöôøi Hreâ coù voán vaên ngheä phong phuù. Nhaïc cuï thöôøng duøng laø boä xaø, boä chieâng 3 chieác, boä coàng 3 chieác, troáng, caùc loaïi ñaøn baèng tre, coù voû baàu khoâ laøm hoäp aâm, saùo nhò, ñaøn moâi... Daân ca phoå bieán laø ñieäu Kaleâu vaø Kachoi, truyeän coå coù Hmon...

23. DAÂN TOÄC KHAÙNG Daân toäc Khaùng coù khoaûng 10.000 ngöôøi, sinh soáng ôû Sôn La, Lai Chaâu. Daân toäc Khaùng coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Haùng, Breån, Xaù. Coù nhieàu nhoùm ñòa phöông nhö: Khaùng Daång, Khaùng Hoaëc, Khaùng Doùn, Khaùng Suùa, Ma Haùng, Buû Haùng, Ma Haùng Beùng, Buû Haùng Coïi... Ngoân ngöõ Khaùng thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Nöông raãy laø hình thaùi kinh teá chuû ñaïo, vôùi phöông thöùc phaùt ñoát nöông raãy, choïc loã tra haït. Coù theå chia laøm 3 nhoùm: – Nhoùm soáng du canh du cö: laøm raãy.

105

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM – Nhoùm du canh baùn ñònh cö: laøm raãy laø chính, keát hôïp laøm ruoäng.

– Nhoùm ñònh canh, ñònh cö: laøm ruoäng laø chính, keát hôïp laøm raãy.

Chaên nuoâi khaù phaùt trieån, chuû yeáu laø traâu, boø, gaø, lôïn, vòt...

Ngheà phuï noåi tieáng laø ñan laùt ñoà gia duïng (gheá maây, guøi...).

Ngöôøi Khaùng coù ngheà ñoùng thuyeàn ñoäc moäc, thuyeàn ñuoâi eùn.

Ngöôøi Khaùng thích aên xoâi, caùc moùn coù vò chua, cay nhö: caø öôùp chua, döa laù cuû raùy ngöùa. Coù tuïc uoáng baèng muõi (tumui) laø neùt vaên hoùa ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Khaùng. Hoï quen uoáng röôïu traéng, röôïu caàn, huùt thuoác laù, thuoác laøo.

Ngöôøi Khaùng duøng trang phuïc gioáng ngöôøi Thaùi. Nhaø ôû coù hai daïng: nhaø taïm vaø nhaø kieân coá. Nhaø saøn goàm 1 maùi vaø 2 maùi, khoâng phuû noùc, khoâng coù chaùi, coù cöûa chính thoâng suoát töø ñaàu naøy sang ñaàu kia, thoâng vôùi caàu thang leân xuoáng.

Guøi coù daây ñeo qua traùn vaø thuyeàn ñuoâi eùn laø nhöõng phöông tieän vaän chuyeån cuûa ngöôøi Khaùng.

Gia ñình phuï quyeàn chieám öu theá trong baûn. Beân caïnh ñoù cuõng toàn taïi taøn dö cheá ñoä maãu heä: tuïc ôû reå, vai troø cuûa oâng caäu. Tröôûng hoï coù vai troø quan troïng.

Vieäc hoân nhaân: xöa vieäc laáy vôï laáy choàng cuûa ngöôøi Khaùng vöøa töï do vöøa qua nhieàu nghi thöùc. Sau 4, 5 naêm nguû laïi nhaø gaùi, neáu ñoâi trai gaùi öng yù thì tieán haønh aên hoûi vaø raát nhieàu nghi thöùc maø ñoâi trai gaùi vaø hai beân nhaø trai, nhaø gaùi phaûi thöïc hieän. Sau 3 naêm ôû reå, ñoâi vôï choàng treû phaûi laøm leã ra maét hai hoï, nhaø trai môùi toå chöùc ñoùn daâu.

Ngöôøi Khaùng coù tuïc chia cuûa cho ngöôøi cheát goàm: chaên, ñeäm, dao, baùt ñóa, hoøm ñöïng quaàn aùo, oáng nöôùc, gioû xoâi... taát caû nhöõng vaät duïng naøy ñöôïc ñaët phía treân ñaàu moä. Phía ñaàu moä choân moät chieác coät, treo con chim baèng goã vaø moät caùi aùo ngöôøi cheát thöôøng maëc.

Sau khi choân xong veà ñeán nhaø, anh em, baø con phaûi ñöùng döôùi gaàm baøn ñeå oâng caäu caét moãi ngöôøi moät nhuùm toùc boû vaøo baùt nöôùc laõ ñöïng tröùng hoaëc caù saáy khoâ, roài ñem vöùt ôû veä ñöôøng.

106

DAÂN TOÄC KHÔME Ngöôøi Khaùng cuùng boá meï cöù 3 naêm 1 laàn. Ñaây laø nghi leã vui nhaát. Sau böõa côm coù muùa xoøe, muùa laân.

Ngöôøi Khaùng coù nhieàu daân ca, tuïc ngöõ, ca dao...

24. DAÂN TOÄC KHÔME Daân toäc Khôme ôû nöôùc ta coù khoaûng 1 trieäu ngöôøi, soáng taäp trung ôû caùc tænh Soùc Traêng, Vónh Long, Traø Vinh, Caàn Thô, Kieân Giang, An Giang. Hoï coøn coù caùc teân khaùc nhö: Vieät goác Mieân, Khôme Kroâm. Tröôùc theá kyû XVII, ngöôøi Khôme giöõ vai troø chuû theå ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Ngoân ngöõ Khôme thuoäc nhoùm ngoân ngöõ MoânKhôme. Hoï coù tieáng noùi vaø chöõ vieát rieâng, nhöng cuøng chung moät neàn vaên hoùa, moät lòch söû baûo veä vaø xaây döïng toå quoác Vieät Nam. Ñoàng baøo Khôme soáng xen keõ vôùi ñoàng baøo Kinh, Hoa trong caùc phum, soùc...

Ngöôøi Khôme laø cö daân noâng nghieäp, troàng luùa nöôùc. Boä noâng cuï cuûa hoï khaù hoaøn thieän vaø hieäu quaû, thích öùng vôùi ñieàu kieän sinh thaùi ñoàng baèng Nam Boä, trong ñoù coù caùi phaûng chuyeân duøng ôû vuøng ñaát pheøn, maën ñeå phaùt coû, caùi cuø neøo duøng vô coû, caây noïc caáy, daáu veát cuûa chieác gaäy choïc loã tra haït xöa, taïo ra loã ñeå caém caây maï xuoáng nhöõng chaân ruoäng nöôùc, ñaát cöùng vaø caùi voøng gaët ñeå gaët luùa.

Ngöôøi Khôme coøn coù ngheà ñaùnh caù, deät chieáu, ñan laùt, deät vaûi, laøm ñöôøng thoát noát vaø laøm ñoà goám.

Ngöôøi Khôme aên côm teû vaø côm neáp. Thöùc aên haèng ngaøy coù toâm, caù, eách, nhaùi, rau... Hoï cheá bieán nhieàu loaïi maém, noåi tieáng nhaát laø maém bhoùc laøm baèng caù loùc, caù soïc, caù treâ. Gia vò ñöôïc öa thích nhaát laø vò chua, cay.

Veà y phuïc, tröôùc ñaây nam nöõ ñeàu maëc xaø roâng baèng luïa tô taèm töï deät. Lôùp thanh nieân ngaøy nay maëc quaàn aâu, aùo sô mi. Ngöôøi giaø, ngöôøi ñöùng tuoåi maëc aùo quaàn baø ba ñen, nam giôùi khaù giaû maëc baø ba traéng, treân ñaàu quaán khaên raèn hoaëc vaét qua vai.

Trong cöôùi xin, caû nam nöõ ñeàu maëc quaàn aùo truyeàn thoáng. Chuù reå maëc xaø roâng, aùo maøu ñoû, coå ñöùng vôùi haøng khuy tröôùc ngöïc, beân vai traùi quaøng khaên daøi traéng vaø con dao cöôùi. Coâ daâu maëc xaêm poát (vaùy) maøu tím hay hoàng, aùo daøi maøu ñoû, quaøng khaên vaø ñoäi muõ cöôùi truyeàn thoáng.

107

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Khôme tröôùc ñaây ôû nhaø saøn, nay soáng trong nhaø treät, maùi laù, vaùch ñôn giaûn.

Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu duøng xe boø, xe loâi baùnh goã. ÔÛ nhöõng vuøng keânh raïch, hoï duøng thuyeàn ba laù, ghe tam baûn, thuyeàn “taéc raùn” hoaëc thuyeàn ñuoâi toâm. Ñaëc bieät laø chieác ghe ngo daøi 30m, baèng goã sao, coù töø 30 ñeán 40 tay cheøo. Muõi vaø 2 beân thuyeàn coù veõ hình où bieån, voi, sö töû, soùng nöôùc. Ghe ngo duøng trong leã hoäi Chaøo Maët traêng goïi laø leã Ok om bok (thaùng 10 aâm lòch). Ngaøy thöôøng ghe ngo ñöôïc baûo quaûn ôû chuøa Khôme.

Xaõ hoäi Khôme coøn toàn taïi nhieàu taøn dö maãu heä. Ngöôøi Khôme coù nhieàu hoï khaùc nhau. Nhöõng hoï do trieàu Nguyeãn ñaët laø: Danh, Kieân, Kim, Sôn, Thaïch; nhöõng hoï tieáp thu töø ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa laø: Traàn, Nguyeãn, Döông; laïi coù nhöõng hoï thuaàn Khôme nhö: U, Khan, Khum...

Hoân nhaân thöôøng do boá meï xeáp ñaët, coù söï thoûa thuaän cuûa con caùi. Cöôùi xin traûi qua ba böôùc: laøm moái, daïm hoûi vaø leã cöôùi. Sau ñoù chuù reå ôû nhaø vôï moät thôøi gian. Khi coù con hoï ra ôû rieâng, nhöng vaãn cö truù beân vôï.

Ngöôøi Khôme coù tuïc hoûa taùng, tro ngöôøi cheát ñöôïc ñeå ôû thaùp xaây caïnh chuøa.

Trong naêm coù 2 leã lôùn: Teát Chol Chnam Thmay (vaøo naêm môùi, coøn goïi laø leã chòu tuoåi) toå chöùc töø 1 ñeán 3 ngaøy ñaàu thaùng Cheùt theo Phaät lòch (khoaûng thaùng 4 döông lòch) vaø leã Chaøo Maët traêng (Ok ang bok) toå chöùc vaøo raèm thaùng 10 aâm lòch, trong ngaøy leã naøy coù ñua ghe ngo giöõa caùc phum, soùc.

Ngöôøi Khôme thôø Phaät vaø toå tieân, coù caùc nghi leã noâng nghieäp nhö cuùng Thaàn Ruoäng, goïi hoàn luùa, Thaàn Maët Traêng...

Ngöôøi Khôme coù moät kho taøng vaên ngheä phong phuù, coù truyeän coå tích, thaàn thoaïi, truyeàn thuyeát, nguï ngoân, truyeän cöôøi, coù moät neàn saân khaáu truyeàn thoáng: Duø Keâ, Dì Keâ, moät neàn aâm nhaïc coù nguoàn goác AÁn Ñoä vaø Ñoâng Nam AÙ. Ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc chuøa thaùp ñöôïc coi laø di saûn ñaëc saéc cuûa ngöôøi Khôme.

108

DAÂN TOÄC KHÔ MUÙ

25. DAÂN TOÄC KHÔ MUÙ Daân toäc Khô Muù coù khoaûng 56.500 ngöôøi, laø moät trong nhöõng cö daân laâu ñôøi nhaát ôû mieàn Taây Baéc Vieät Nam: Sôn La, Lai Chaâu, Yeân Baùi. Nhöõng ngöôøi Khô Muù cö truù taïi mieàn nuùi 2 tænh Ngheä An, Thanh Hoùa coù nguoàn goác töø Laøo sang. Ngöôøi Khô Muù coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Xaù Caåu, Khaï Khaåu, Maõng Caåu, Taøy Haïng, Möùn Xen, Pu Theành, Teành. Ngoân ngöõ Khô Muù thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Khô Muù laø laøm nöông raãy, neân ñöôïc goïi “Xaù aên löûa”. Ngoaøi hình thaùi du canh du cö chieám ña soá, coøn coù moät soá ñònh cö canh taùc nöông raãy theo chu kyø kheùp kín. Ngoaøi luùa, ngöôøi Khô Muù coøn troàng ngoâ, baàu, bí, caùc loaïi caây laáy cuû... Coâng cuï saûn xuaát ñôn giaûn: rìu, cuoác, dao, gaäy choïc loã coù bòt saét nhoïn...

Phöông thöùc haùi löôïm vaãn ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng ñoàng baøo Khô Muù.

Ngheà thuû coâng chuû yeáu laø ñan laùt ñoà gia duïng. Moät soá nôi bieát ngheà reøn, moäc. Giao löu haøng hoùa chuû yeáu theo phöông thöùc trao ñoåi tröïc tieáp.

Ngöôøi Khô Muù chaên nuoâi traâu, boø, lôïn, gaø... phuïc vuï söùc keùo vaø nhu caàu tieâu duøng, cuùng leã...

Ngöôøi Khô Muù thöôøng ngaøy aên xoâi ñoà hoaëc ngoâ ñoà. Thöùc aên thöôøng coù vò chua, cay. Trang phuïc gioáng nhö ngöôøi Thaùi, chæ khaùc ôû caùch trang trí nhöõng haøng tieàn baïc vaø voû oác ôû phía tröôùc thaân aùo cuûa ngöôøi phuï nöõ. Hoï soáng treân caùc nhaø saøn, duøng coät khoâng ngaøm, vaùch pheân, saøn böông. Duøng guøi coù daây ñeo laøm phöông tieän vaän chuyeån.

Moãi baûn cuûa ngöôøi Khô Muù goàm nhieàu gia ñình thuoäc caùc doøng hoï khaùc nhau. Moãi hoï coù tröôûng hoï. Doøng hoï ngöôøi Khô Muù mang teân thuù, chim muoâng, caây coû. Coù theå chia laøm ba nhoùm hoï: nhoùm teân thuù goàm hoå, choàn, caày höông...; nhoùm teân chim goàm: phöôïng hoaøng ñaát, chìa voâi, bìm bòp, cuoác...; nhoùm teân caây goàm: guoät, rau dôùn, döông xæ, toûi...

Hoân nhaân theo nguyeân taéc thuaän chieàu, ñaëc bieät trong phaïm vi doøng hoï. Trong gia ñình coøn taøn dö maãu heä nhö tuïc ôû reå, choàng mang hoï vôï. Ñaùm cöôùi ñöôïc tieán haønh qua caùc böôùc nhö: daïm hoûi, ôû

109

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM reå, leã cöôùi beân nhaø vôï vaø leã ñoùn daâu. Trai gaùi ñöôïc töï do tìm hieåu, nhöng quyeàn quyeát ñònh do boá meï, ñaëc bieät laø oâng caäu. Ñaùm ma ngöôøi cheát goàm nhieàu nghi thöùc. Ñaëc bieät coù baøi cuùng tieãn hoàn ngöôøi cheát keùo daøi haøng giôø, sau ñoù môùi ñöa ñi choân.

Ngöôøi Khô Muù tin raèng coù 5 loaïi ma quan troïng nhaát: Ma Trôøi, Ma Ñaát, Ma Thuoàng luoàng, Ma Toå tieân vaø Ma Nhaø. Caùc loaïi ma ñeàu mang ñieàu toát laønh cho con ngöôøi, nhöng ñoâi khi giaän döõ coù theå mang tai hoïa tröøng phaït con ngöôøi. Do ñoù, ngöôøi Khô Muù haèng naêm ñeàu phaûi cuùng Ma, ñaëc bieät laø Ma Nhaø. Baøn thôø Ma Nhaø ñaët treân gaùc beáp. Baøn thôø oâng baø ñeå ôû moät gian rieâng kín ñaùo vaø raát kieâng kî vôùi ngöôøi ngoaøi.

Veà leã teát: ngoaøi Teát Nguyeân Ñaùn coøn coù teát Côm môùi, toå chöùc sau vuï gaët vaøo thaùng 10 aâm lòch. Khi veà nhaø môùi, chuû nhaø gieát lôïn theát ñaõi baø con xoùm gieàng. Ñaây cuõng laø dòp daân baûn trình dieãn vaên ngheä mang tính coäng ñoàng.

Ngöôøi Khô Muù coù moät neàn vaên ngheä daân gian phong phuù goàm nhieàu laøn ñieäu daân ca, caùc ñieäu muùa xoøe, caùc loaïi saùo, caùc boä goõ baèng tre nöùa töï taïo, ñaëc bieät laø keøn moâi.

26. DAÂN TOÄC LA CHÍ Daân toäc La Chí coù khoaûng 10.700 ngöôøi, cö truù ôû Xín Maàn (Haø Giang), Möôøng Khöông, Baéc Haø (Laøo Cai). Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Cuø Teâ, Maùn, Xaù, Thoå Ñen. Ngoân ngöõ La Chí thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Ka Ñai.

Nguoàn soáng chính laø laøm ruoäng nöôùc treân caùc thöûa ruoäng baäc thang. Ngöôøi La Chí thöôøng nuoâi traâu, ngöïa, deâ, lôïn, gaø, vòt..., theo neáp cuõ khoâng nuoâi boø. Ngheà deät vaûi, nhuoäm chaøm cuûa phuï nöõ La Chí coù truyeàn thoáng laâu ñôøi.

Caùch naáu côm cuûa ngöôøi La Chí khaù ñoäc ñaùo: côm naáu trong chaûo to, côm soâi thì vôùt ra cho vaøo choõ ñoà nhö ñoà xoâi. Ngöôøi La Chí thích ñeå raêng ñen, thanh nieân thích bòt raêng vaøng. Ñaøn oâng maëc aùo daøi 5 thaân, caøi khuy naùch phaûi, toùc daøi quaù vai, ñoäi khaên cuoán hay khaên xeáp, ñeo tuùi vaûi chaøm vieàn ñoû chung quanh. Phuï nöõ maëc quaàn, moät soá ít maëc vaùy. Boä y phuïc truyeàn thoáng laø chieác aùo daøi töù thaân xeû

110

DAÂN TOÄC LA HA giöõa, yeám theâu, thaét löng baèng vaûi. Nöõ giôùi duøng khaên ñoäi ñaàu daøi 3m, maøu chaøm, ñeo voøng tay, voøng tai. Thaày cuùng khi haønh leã maëc quaàn aùo thuïng, daøi quaù maét caù chaân, xeû giöõa, coù thaét löng vaûi, ñaàu ñoäi muõ vaûi roäng coù quai.

Nhaø ôû cuûa moãi gia ñình laø moät quaàn theå goàm nhaø saøn, nhaø treät, kho thoùc. Moät nhaø goàm 2 phaàn, maùi loàng vaøo nhau. Nhaø saøn ñeå ôû, nhaø treät laøm beáp.

Phuï nöõ thöôøng quen ñeo ñòu qua traùn. Ñòu laøm baèng vaûi hoaëc ñan baèng giang. Nam giôùi ñeo guøi qua vai.

Moãi doøng hoï coù troáng vaø chieâng rieâng ñeå duøng vaøo vieäc cuùng baùi.

OÂng tröôûng hoï laø ngöôøi bieát cuùng. Gia ñình theo cheá ñoä phuï heä, con caùi laáy hoï cha. Trong cöôùi xin, nhaø trai phaûi noäp “tieàn coâng nuoâi con gaùi”.

Haèng naêm, ngöôøi La Chí coù nhieàu ngaøy leã ñònh kyø tính theo aâm lòch: leã xin thoùc gioáng cho baûn, leã môû kho thoùc goïi hoàn thoùc gioáng, leã möøng caøy caáy xong, Teát thaùng 7, leã hoäi côm môùi, leã ñöa hoàn luùa veà nhaø, Teát Nguyeân Ñaùn... trong ñoù Teát thaùng 7 laø lôùn nhaát.

Ngöôøi La Chí coù nhieàu truyeän coå, daân ca. Nhaïc cuï coù troáng, chieâng, ñaøn tính 3 daây, ñaøn moâi. Trong caùc leã hoäi thöôøng toå chöùc neùm coøn, ñu quay...

27. DAÂN TOÄC LA HA Daân toäc La Ha coù khoaûng 5.600 ngöôøi, laø cö daân coù maët sôùm nhaát ôû vuøng Taây Baéc nöôùc ta. Hoï soáng chuû yeáu ôû Sôn La vaø Laøo Cai. Ngöôøi La Ha coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Xaø Cha, Xaù Bung, Xaù Khao, Xaù Taùu Nhaï, Xaù Pooïng, Xaù Uoáng, Bö Haû, Puïa. Ngoaøi ra caùc nhoùm coøn coù teân rieâng nhö: La Ha Caïn (Khla Phlao), La Ha Nöôùc (La Ha UÛng). Ngoân ngöõ La Ha thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Ka Ñai.

Ngaøy nay ngöôøi La Ha baét ñaàu bieát laøm ruoäng nöôùc, nhöng loaïi hình kinh teá chuû yeáu vaãn laø nöông raãy, du canh, du cö vaø saên baét, haùi löôïm. Phöông thöùc canh taùc ñôn giaûn: duøng gaäy choïc loã tra haït.

Caây troàng coù luùa, neáp, ngoâ, ñaäu töông, boâng... Phuï nöõ La Ha xöa khoâng bieát deät, veà sau hoïc caùch deät cuûa ngöôøi Thaùi neân ñaõ deät ñöôïc vaûi maëc. Hoï coù ngheà ñan tinh xaûo.

111

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Löông thöïc chính laø gaïo neáp, khi aên ñoà thaønh xoâi. Ngaøy nay chuû yeáu aên côm teû. Trang phuïc gioáng nhö ngöôøi Thaùi Ñen. Tröôùc kia, ñaøn oâng buùi toùc, nay chæ coøn vaøi cuï giaø vaø thaày cuùng. Phuï nöõ nhuoäm raêng ñen. Phuï nöõ chöa choàng buùi toùc sau gaùy, khi coù choàng buùi toùc treân ñænh ñaàu.

Ngöôøi La Ha ôû nhaø saøn, coù hai kieåu: nhaø taïm vaø nhaø ôû laâu naêm.

Kieåu nhaø taïm ñeå soáng du canh du cö trong 1 ñeán 2 naêm. Loaïi nhaø naøy hai ñaàu hoài maùi löôïn troøn theo hình baàu duïc, daøi ra hai beân.

Kieåu nhaø ôû laâu naêm, hai ñaàu hoài maùi troøn khum hình mai ruøa.

Trong nhaø chia ra hai phaàn; phaàn tieáp khaùch chieám töø 1/2 ñeán 2/3 dieän tích. Ngaên giöõa chuû vaø khaùch laø moät chieác coät coù buoäc huõ röôïu caàn beân caïnh.

Phöông tieän vaän chuyeån duøng guøi ñeå mang, traâu keùo, ngöïa thoà.

Ngöôøi La Ha soáng theo baûn. Gia ñình theo cheá ñoä phuï heä. Khoâng chæ con caùi theo hoï cha maø caû vôï cuõng theo hoï choàng. Con gaùi khoâng ñöôïc quyeàn thöøa keá.

Trai gaùi La Ha ñöôïc töï do tìm hieåu, khoâng bò boá meï eùp duyeân.

Tuy nhieân, vieäc cöôùi xin phaûi ñöôïc boá meï öng thuaän. Ñeå toû tình, chaøng trai ñeán nhaø coâ gaùi, duøng saùo, nhò vaø lôøi haùt tröôùc khi troø chuyeän bình thöôøng. Sau leã daïm hoûi, neáu nhaø gaùi khoâng traû laïi traàu cho baø moái cuûa nhaø trai ñöa tôùi thì toå chöùc xin ôû reå vaø chaøng trai phaûi ôû reå töø 4 ñeán 8 naêm. Heát thôøi haïn ñoù, leã cöôùi môùi ñöôïc tieán haønh, coâ daâu môùi ñöôïc veà ôû nhaø choàng. Vôï ñoåi theo hoï choàng.

Ngöôøi La Ha thôø cuùng toå tieân trong nhaø. Haèng naêm, hoaëc hai ñeán ba naêm, laøm leã cuùng toå tieân vaø caùc vò thaàn linh khaùc. Ñoái vôùi ngöôøi La Ha, ñaùng sôï nhaát trong caùc vò thaàn linh laø thaàn Döông vaät (Linga) vaø thaàn Cung kieám.

Khi cheát, ngöôøi La Ha ñem ñòa taùng. Thi haøi ñöôïc lieäm baèng vaûi hoaëc baèng chieáu nan vaø khieâng ra ñeán huyeät môùi cho vaøo quan taøi vaø haï huyeät. Neáu ngöôøi cheát laø boá, ngöôøi con trai caàm dao phaù nôi thôø cuõ, ñuoåi ma baäc oâng ñi ñeå thôø Ma Boá. Neáu meï maát, con trai caàm dao ñaäp vaøo pheân choã meï nguû, ñuoåi ma baäc baø ñi ñeå thôø Ma Meï.

Ngöôøi cheát ñöôïc ñaët naèm doïc theo caây xaø ngang, neáu ngöôøi cheát laø cha thì ñaët döôùi caây xaø ngang thöù nhaát, laø meï thì ñaët döôùi xaø ngang thöù hai, laø con trai caû thì ñaët döôùi xaø ngang thöù ba.

Ngöôøi La Ha coù hai ñieäu muùa ñaëc saéc laø muùa Döông vaät (Linga) vaø muùa Cung kieám.

112

DAÂN TOÄC LA HUÛ

28. DAÂN TOÄC LA HUÛ Daân toäc La Huû coù khoaûng 6.800 ngöôøi, soáng chuû yeáu ôû huyeän Möôøng Teø, tænh Lai Chaâu. Ngöôøi La Huû coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Xaù Laù Vaøng, Coø Xung, Khuø Sung, Kha Quy, Coï Soï, Neâ Thuù. Caùc nhoùm ñòa phöông coøn coù teân rieâng nhö: La Huû Na (ñen), La Huû Sö (vaøng) vaø La Huû Phuïng (traéng). Ngoân ngöõ La Huû thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taïng-Mieán.

Nguoàn soáng chính laø laøm nöông raãy, du canh vôùi nhòp ñoä luaân chuyeån cao. Gaàn ñaây, moät soá ngöôøi La Huû chuyeån sang laøm luùa nöôùc treân nhöõng thöûa ruoäng baäc thang. Ngöôøi La Huû noåi tieáng veà ngheà ñan laùt, reøn. Saên baét vaø haùi löôïm vaãn coøn ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá.

Tröôùc ñaây, ngöôøi La Huû aên ngoâ, côm neáp, nay chuyeån daàn sang aên côm teû, thích duøng caùc loaïi thòt chín, caù, thòt thuù röøng...

Ngöôøi La Huû khoâng troàng boâng deät vaûi. Hoï duøng laâm, thoå saûn ñeå ñoåi laáy vaûi cuûa caùc daân toäc khaùc. Phuï nöõ maëc aùo daøi. Maëc hai aùo, aùo trong daøi tay, caøi khuy naùch phaûi, aùo ngoaøi tay ngaén, caøi khuy ôû ngöïc. Hai tay vaø coå coù ñaùp hoa vaên.

Xöa kia, ngöôøi La Huû laøm nhaø leàu raûi raùc treân caùc nöông raãy.

Nhaø lôïp laù xanh. Khi laù vaøng khoâ laïi chuyeån ñi nôi khaùc. Vì theá ngöôøi La Huû coù teân laø Xaù Laù Vaøng. Hieän nay hoï ôû nhaø treät, töôøng traùt ñaát, vaùch nöùa hoaëc vaùn. Beáp, baøn thôø, giöôøng nguû ñeàu ôû chung moät gian.

Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu duøng guøi maây, coù quai ñeo qua traùn. Treû em ñöôïc ñòu khi ñi xa hoaëc ñi laøm nöông.

Ngöôøi La Huû cö truù phaân taùn thaønh nhieàu nhoùm nhoû, thaønh phaàn cö daân thay ñoåi thöôøng xuyeân do du canh. Quan heä doøng hoï loûng leûo, khoâng coù ngöôøi ñöùng ñaàu doøng hoï, khoâng coù nghi leã cuùng baùi cho caû doøng hoï. Chæ coù con trai ñöôïc thöøa keá taøi saûn.

Trai gaùi ñöôïc pheùp töï do yeâu ñöông nhöng vieäc cöôùi hoûi phaûi qua nhieàu nghi leã. Trong soá leã cöôùi nhaø trai ñöa sang nhaø gaùi, baét buoäc phaûi coù thòt soùc. Sau leã cöôùi, coâ daâu ôû nhaø choàng. Tuy nhieân, tuïc ôû reå vaãn coøn toàn taïi, neáu chaøng reå khoâng saém ñuû ñoà thaùch cöôùi, nhaát laø baïc traéng.

113

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Khi sinh nôû, phuï nöõ ñöôïc pheùp sinh trong buoàng cuûa mình vôùi söï giuùp ñôõ cuûa meï choàng, hay chò em gaùi. Sau 3 ngaøy môùi laøm leã ñaët teân cho con. Teân ñöùa beù thöôøng ñaët theo ngaøy sinh, vì vaäy trong coäng ñoàng ngöôøi La Huû vieäc truøng teân khaù phoå bieán.

Khi trong gia ñình coù ngöôøi cheát, ngöôøi ta baén suùng ñeå ñuoåi ma vaø baùo cho hoï haøng, laøng xoùm bieát. Quan taøi ñoäc moäc. Ngaøy giôø choân ñöôïc choïn caån thaän. Thôøi haïn ñeå tang laø 3 naêm, nhöng khoâng coù daáu hieäu ñaëc bieät treân trang phuïc hay ñaàu toùc.

Ngöôøi La Huû cuùng toå tieân, boá meï vaø ngöôøi thaân ñaõ maát vaøo dòp leã côm môùi, ngaøy teát 7 thaùng 7, hay luùc gieo xong luùa nöông. Khoâng coù tuïc cuùng vaøo ngaøy gioã. Teát côm môùi vaøo thaùng 10 hay thaùng 11, coù tuïc kieâng 3 ngaøy khoâng ñi haùi rau, laáy cuûi, chaët caây...

Ngöôøi La Huû thích nghe vaø söû duïng thaønh thaïo caùc nhaïc cuï kheøn, saùo, troáng. Hoï coù haøng chuïc ñieäu muùa kheøn, coù kho taøng truyeän coå phong phuù. Hoï coù lòch rieâng, cuõng chia naêm thaønh 12 thaùng, moãi thaùng öùng vôùi moät con vaät.

29. DAÂN TOÄC LAØO Daân toäc Laøo ôû nöôùc ta coù khoaûng 11.600 ngöôøi, coù nguoàn goác töø Laøo sang, soáng taäp trung ôû huyeän Ñieän Bieân (tænh Ñieän Bieân Phuû), Phong Thoå (Lai Chaâu), Soâng Maõ (Sôn La), Than Uyeân (Laøo Cai).

Ngöôøi Laøo coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Phu Thay, Phu Laøo. Caùc nhoùm ñòa phöông coù nhöõng teân goïi rieâng nhö: Laøo Boác, Laøo Caïn, Laøo Noïi (Laøo Nhoû). Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taøy-Thaùi.

Ngöôøi Laøo laøm ruoäng nöôùc vôùi heä thoáng daãn thuûy nhaäp ñieàn hôïp lyù. Ngoaøi ra hoï coøn laøm nöông raãy, chaên nuoâi gia suùc, gia caàm. Tieåu thuû coâng nghieäp phaùt trieån, coù ngheà laøm goám baèng baøn xoay, ngheà deät thoå caåm taïo ra nhieàu saûn phaåm coù giaù trò cao, ngheà reøn, ngheà baïc khaù phoå bieán...

Ngöôøi Laøo aên côm neáp laø chính, thích aên caù, ñaëc bieät laø caù öôùp.

Phuï nöõ Laøo maëc vaùy thaét ngang ngöïc, buoâng ngang taàm baép chaân. Gaáu vaùy theâu hoa hoaëc deät nhieàu moâ típ hoa vaên ñeïp röïc rôõ.

AÙo nöõ ngaén ñeå hôû ngöïc treân. Chieác traâm baïc caøi toùc ñöôïc chaïm khaéc tinh teá, chieác khaên Pieâu ñoäi ñaàu cuûa phuï nöõ Laøo ñöôïc theâu kheùo leùo.

114

DAÂN TOÄC LOÂ LOÂ Ngöôøi Laøo ôû xen keõ vôùi ngöôøi Thaùi, Löï, Khô Muù... Hoï ôû nhaø saøn, loøng roäng, thoaùng, coät keøo ñöôïc chaïm khaéc ñeïp. Maùi nhaø ñöôïc keùo daøi taïo thaønh hieân ñeå ñaët khung cöûi deät vaûi.

Ngöôøi Laøo quen guøi, gioûi ñi thuyeàn treân soâng, moät soá nôi duøng ngöïa thoà.

Moãi baûn coù moät ngöôøi ñöùng ñaàu goïi laø chaåu baûn, ñaïi dieän cho quyeàn lôïi cuûa coäng ñoàng. Caùc doøng hoï ñeàu coù nhöõng tuïc kieâng lieân quan ñeán toâ tem giaùo.

Veà hoân nhaân theo nguyeân taéc: con trai hoï Dinh Xao laáy con gaùi hoï Lung Ta, nhöng nghieâm caám laáy ngöôïc laïi. Gia ñình theo cheá ñoä phuï quyeàn. Sau hoân nhaân, coâ daâu veà nhaø choàng ôû.

Phuï nöõ sinh ñeû ñöôïc chaêm soùc chu ñaùo. Trong aên uoáng saûn phuï thöôøng phaûi kieâng khem. Treû sô sinh ñöôïc ñaët teân sau 1 thaùng.

Veà ma chay, chæ thöïc hieän hoûa taùng vôùi ngöôøi ñöùng ñaàu baûn, vôùi daân thöôøng thì thoå taùng. Ngöôøi Laøo khoâng khoùc trong ñaùm tang. Hoï cho raèng cheát chæ laø quaù trình thay ñoåi theá giôùi.

Ngöôøi Laøo theo Phaät lòch vaø aên teát vaøo thaùng 4 aâm lòch haèng naêm (Bun Pi Maây). Haèng thaùng vaøo ngaøy raèm vaø 30 coù tuïc daâng leã leân thaùp theo nghi thöùc Phaät giaùo, leã vaät laø hoa quaû.

Moãi gia ñình ñeàu coù baøn thôø toå tieân. Moãi baûn coù moät thaày cuùng.

Ngöôøi Laøo coù voán vaên hoùa daân gian raát phong phuù vôùi nhieàu huyeàn thoaïi, coå tích, daân ca. Phuï nöõ Laøo khoâng chæ haùt hay maø coøn muùa gioûi.

30. DAÂN TOÄC LOÂ LOÂ Daân toäc Loâ Loâ coù khoaûng treân 3.000 ngöôøi. Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Muøn Di, Di, Maøn Di, La La, Qua La, OÂ Man, Lu Loäc Maøn. Caùc nhoùm ñòa phöông cuõng coù teân rieâng nhö: Loâ Loâ Hoa, Loâ Loâ Ñen. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taïng-Mieán. Ngöôøi Loâ Loâ soáng chuû yeáu ôû caùc huyeän Ñoàng Vaên, Meøo Vaïc (Haø Giang), Baûo Laïc (Cao Baèng), Möôøng Khöông (Laøo Cai). Tuøy töøng nôi, ngöôøi Loâ Loâ soáng ôû moät trong 3 loaïi nhaø: nhaø treät, nhaø saøn, nhaø nöûa treät nöûa saøn.

115

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Loâ Loâ chuû yeáu laøm ruoäng nöôùc vaø nöông, ñònh canh vôùi caùc loaïi caây troàng: luùa, luùa neáp, ngoâ. Chaên nuoâi gia ñình khaù phaùt trieån.

Ngöôøi Loâ Loâ aên boät ngoâ ñoà chín. Duøng baùt ñóa baèng goã. Veà aên maëc: coù nhoùm phuï nöõ maëc aùo coå troøn, xeû ngöïc, coù nhoùm maëc aùo coå vuoâng chui ñaàu, quaàn chaân queø, coù nôi beân ngoaøi coøn maëc vaùy löûng, chaân quaán xaø caïp. Y phuïc coù chaép gheùp nhöõng maûng vaûi maøu, söû duïng hoa vaên in saùp ong. Ñoàng baøo Loâ Loâ thöôøng duøng guøi ñeå vaän chuyeån ñoà duøng, guøi ñan baèng maây hoaëc giang, coù hai quai. Treû em ñöôïc ñòu moãi khi ñi xa hoaëc ñi laøm vieäc.

Ngöôøi Loâ Loâ soáng taäp trung trong caùc baûn khaù coá ñònh. Hoï coù hôn 30 doøng hoï khaùc nhau. Moãi doøng hoï quaàn cö trong moät baûn, thôø cuùng chung moät oâng toå vaø coù moät baõi moä rieâng, naèm trong khu nghóa ñòa chung cuûa baûn.

Ngöôøi Loâ Loâ thích caùc quan heä hoân nhaân noäi boä toäc ngöôøi vaø theo nguyeân taéc ngoaïi hoân giöõa caùc doøng hoï. Vieäc cöôùi xin mang tính gaû baùn, thaùch cöôùi cao (baïc traéng, röôïu, thòt...). Sau khi cöôùi, coâ daâu veà ôû nhaø choàng. Con trai coâ coù theå laáy con gaùi caäu, nhöng caám ngöôïc laïi. Phuï nöõ mang thai phaûi kieâng kî nhieàu trong aên uoáng vaø laøm vieäc. Saûn phuï ñeû ôû nhaø vôùi söï giuùp ñôõ cuûa baø muï trong baûn. Sau 12 ngaøy laø leã ñaët teân con. Ñaùm tang coù nhieàu nghi thöùc ñoäc ñaùo nhö hoùa trang nhaûy muùa, ñaùnh loän... Ngöôøi Loâ Loâ thôø cuùng toå tieân, boá meï vaø nhöõng ngöôøi thaân ñaõ maát. Treân baøn thôø coù baøi vò hình nhaân baèng goã, veõ maët baèng than ñen. Hoï aên Teát Nguyeân ñaùn, coù leã aên côm môùi, Teát Ñoan Ngoï, Raèm thaùng 7.

Ngöôøi Loâ Loâ coù lòch rieâng truyeàn mieäng, chia naêm thaønh 12 thaùng, moãi thaùng öùng vôùi moät con vaät. Khoaûng giöõa theá kyû XIV, ngöôøi Loâ Loâ coù chöõ töôïng hình vôùi 140 boä thuû, duøng phöông phaùp gheùp boä thuû ñeå dieãn ñaït nghóa.

Ngöôøi Loâ Loâ laø moät trong soá raát ít caùc daân toäc ôû nöôùc ta coøn duøng troáng ñoàng trong sinh hoaït. Troáng ñoàng laøm nhaïc khí chæ ñöôïc duøng trong ñaùm tang, giöõ nhòp cho caùc ñieäu muùa daân gian. Troáng ñoàng khoâng chæ laø taøi saûn quyù maø coøn laø moät khí cuï mang tính chaát toân

116

DAÂN TOÄC LÖÏ giaùo. Ngöôøi Loâ Loâ tin raèng coù tieáng troáng ñoàng thì hoàn ngöôøi cheát môùi tìm ñöôïc ñöôøng veà nôi sinh tuï ñaàu tieân cuûa toå tieân. Ngaøy thöôøng troáng ñoàng ñöôïc choân ôû nôi kín ñaùo, saïch seõ.

31. DAÂN TOÄC LÖÏ Daân toäc Löï coù khoaûng 4.900 ngöôøi, coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Phuø Löø, Nhuoàn, Duoàn. Hoï cö truù taäp trung ôû hai huyeän Phong Thoå vaø Sìn Hoà thuoäc tænh Lai Chaâu. ÔÛ Vieät Nam chæ coù nhoùm Löï Ñen, khaùc vôùi nhoùm Löï Traéng (Löø Khao) ôû Trung Quoác. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taøy-Thaùi.

Ngöôøi Löï coù maët ôû khu vöïc Xam Möùn (Ñieän Bieân Phuû), ít nhaát laø töø tröôùc theá kyû XI - XII. Vaøo khoaûng theá kyû XVIII, do chieán tranh, ngöôøi Löï phaân taùn ñi khaép nôi, moät boä phaän chaïy ñeán sinh soáng ôû Phong Thoå, Sìn Hoà. Hoï ôû nhaø saøn 4 maùi, maùi keùo daøi che thaønh hieân saân ñeå ñaët khung cöûi deät.

Nguoàn soáng chính laø laøm luùa nöôùc, coù heä thoáng möông phai daãn thuûy nhaäp ñieàn hôïp lyù. Phaàn lôùn ruoäng caáy luùa neáp theo kyõ thuaät caáy maï hai laàn. Ngoaøi ra coøn laøm nöông raãy theo phöông thöùc phaùt, ñoát, choïc loã tra haït.

Ngheà deät vaûi khaù phaùt trieån. Deät thoå caåm ñöôøng neùt hoa vaên ñeïp. Ngöôøi Löï coù ngheà reøn göôm noåi tieáng.

Ngöôøi Löï aên xoâi, nuoâi traâu boø, lôïn, gaø... khoâng phaûi ñeå baùn maø chuû yeáu ñeå gieát moå moãi khi coù leã teát.

Phuï nöõ Löï maëc aùo chaøm xeû ngöïc, vaùy nöõ vaûi chaøm ñen, coù theâu deät thaønh 2 phaàn trang trí, taïo caûm giaùc nhö coù hai taàng gheùp laïi; ñoäi khaên cuoán, nghieâng veà beân traùi, maët tröôùc ñeå loä nhöõng ñöôøng gaáp vieàn theâu hoa vaên boå doïc; nhuoäm raêng ñen, ñeo voøng tay baèng baïc hay ñoàng.

Nam maëc quaàn aùo vaûi chaøm ñen, aùo caùnh xeû ngöïc, caøi cuùc keát daây vaûi, coù 2 tuùi ôû hai vaït aùo vaø 1 tuùi ôû ngöïc traùi. Quaàn töø ñaàu goái xuoáng coù theâu hoa vaên; ñoäi khaên ñen gaáp neáp cuoán nhieàu voøng, nhuoäm raêng ñen. Ñaøn oâng thöôøng ñeo göôm.

Phöông tieän vaän chuyeån duøng guøi ñeå mang, traâu keùo, ngöïa thoà.

117

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Löï coù hai hoï quan troïng: hoï Pu Da (noäi) vaø Ta Nai (ngoaïi).

Hoï raát coi troïng quan heä laøng xoùm laùng gieàng, töông trôï nhau trong lao ñoäng, giuùp nhau khi laøm nhaø...

Trai gaùi Löï ñöôïc töï do tìm hieåu roài xin yù kieán boá meï ñeå keát hoân, nhöng phaûi nhôø thaày boùi xem tuoåi. Neáu hôïp tuoåi môùi laáy nhau.

Chaøng reå phaûi ôû reå vaøi ba naêm môùi ra ôû rieâng. Con laáy theo hoï cha.

Coù ba böôùc cöôùi xin: – “AÊn giaùp toái”: leã nhaäp phoøng.

– “AÊn môùi”: toå chöùc aên uoáng vaø nhaø trai daâng leã vaät cho nhaø gaùi trong ñoù phaûi coù 1 thanh göôm.

– Ñoùn daâu.

Khi gia ñình coù ngöôøi cheát, ngöôøi trong hoï noäi chít khaên tang traéng, moå moät con traâu ñen ñeå cuùng tieãn hoàn veà coõi hö voâ. Thi haøi ñöôïc quaøn trong nhaø 3 ngaøy, roài thueâ 8 ngöôøi ngoaøi doøng hoï khieâng ñi choân. Khi choân khoâng ñaép thaønh moà. Nhöõng ngöôøi ñöa ñaùm, khi böôùc leân nhaø phaûi taém röûa saïch seõ. Baø con hoï noäi phaûi kieâng 3 ngaøy (keå töø ngaøy cheát) khoâng saûn xuaát.

Ngöôøi Löï thôø toå tieân ôû gian “hoùng” trong nhaø, moãi naêm moät laàn vaøo thaùng Gieâng lòch Löï, töông ñöông thaùng 10 aâm lòch, thaép theâm 10 ngoïn neán quanh maâm coã. Vaøo thaùng Gieâng coù leã cuùng baûn, vôùi maâm coã 3 yeán lôïn.

Ngöôøi Löï coù leã möøng naêm môùi (Bun Pi May) vaøo thaùng Gieâng, leã teù nöôùc (Bun Huaát Naäm) vaøo thaùng 11, thaùng 12 vaø leã thaû oáng phaùo saùng (Bun Baúng Phay) vaøo thaùng 2, thaùng 3 lòch Löï.

Ngöôøi Löï haùt daân ca Khaép Löû, coù nhieàu truyeän coå, thô ca, tuïc ngöõ, coù caùc loaïi saùo, nhò, troáng.

32. DAÂN TOÄC MAÏ Daân toäc Maï coù khoaûng 33.000 ngöôøi, sinh soáng chuû yeáu ôû vuøng Baûo Loäc, Di Linh, Ñaï Teû (thuoäc tænh Laâm Ñoàng). Moãi xoùm (bon) coù töø 5 ñeán 10 nhaø daøi. Nhaø laøm baèng tre nöùa, maùi lôïp laù maây. Maùi cöûa ra vaøo uoán khum thaønh voøm. Chung quanh nhaø ôû döïng nhieàu kho luùa treân saøn cao.

118

DAÂN TOÄC MAÏ Ngöôøi Maï coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Chaâu Maï, Choâ Maï, Cheâ Maï. Caùc nhoùm ñòa phöông coøn coù teân rieâng nhö: Maï Ngaên, Maï Xoáp, Maï Toâ, Maï Krung. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Nöông raãy ñoùng vai troø chuû yeáu trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Maï.

Raãy ngöôøi Maï laø loaïi raãy ña canh, ngoaøi troàng luùa coøn troàng caùc loaïi hoa maøu: ngoâ, ñaäu, baàu bí, thuoác laù, boâng vaûi. Phöông thöùc canh taùc vaãn laø choïc loã tra haït. Coâng cuï saûn xuaát ñôn giaûn: rìu, xaø gaïc, dao, lieàm, gaäy choïc loã. Ngöôøi Maï noåi tieáng vôùi ngheà troàng boâng deät vaûi.

Ngöôøi Maï aên côm gaïo teû, thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laù.

Phuï nöõ Maï maëc vaùy quaàn daøi quaù baép chaân, aùo chui ñaàu, saùt thaân daøi tôùi thaét löng, kín taø. Nam ñoùng khoá, aùo hôû taø, vaït sau daøi hôn vaït tröôùc. Muøa laïnh coù khoaùc theâm taám chaên chieân. Ngöôøi Maï coù tuïc caø raêng, caêng tai. Phuï nöõ thích ñeo haït cöôøm nhieàu maøu.

Chieác guøi laø phöông tieän vaän chuyeån chính cuûa ngöôøi Maï. Guøi ñan coù nhieàu loaïi. Chieác guøi duøng ñi xa coù trang trí hoa vaên qua ñöôøng ñan. Ñoái vôùi ngöôøi Maï, laøng laø toå chöùc xaõ hoäi cao nhaát, moãi laøng coù moät chuû laøng laøm nhieäm vuï cuùng teá trong caùc dòp teá leã mang tính coäng ñoàng. Gia ñình theo cheá ñoä phuï quyeàn.

Trong hoân nhaân, nhaø trai chuû ñoäng. Sau leã cöôùi, neáu nhaø trai noäp ñuû sính leã thì ñoâi vôï choàng chæ ôû laïi nhaø gaùi 8 ngaøy. Neáu khoâng, chaøng reå phaûi ôû reå cho ñeán khi noäp ñuû môùi ñöôïc ñöa vôï veà nhaø mình.

Phuï nöõ sinh ñeû coù nhieàu tuïc. Khi sinh con trai, nhau thai nhi ñöïng trong traùi baàu khoâ choân ngay tröôùc nhaø. Neáu laø con gaùi, nhau thai ñöôïc choân sau nhaø. Sang ngaøy thöù 8, ngöôøi meï boàng con ra taém naéng, neáu con trai phaûi mang xaø gaït, noû, dao voùt nan; con gaùi thì mang theo guøi, rìu cheû cuûi, tuùi ñöïng côm vaø duïng cuï deät vaûi. Ñöùa treû thöôøng ñöôïc ñaët teân theo oâng baø ñaõ maát.

Ngöôøi cheát ñöôïc quaøn trong quan taøi ñoäc moäc, trang trí mang daùng daáp moät ngoâi nhaø daøi, vöøa theå hieän hình con traâu caùch ñieäu.

Ngöôøi cheát ñöôïc chia moät soá taøi saûn nhö xaø gaïc, rìu, cheù, vaùy aùo...

Nhöõng thöù aáy choân theo xuoáng huyeät, hoaëc boû chung quanh moä. Sau leã mai taùng, tang chuû phaûi kieâng 7 ngaøy khoâng ñöôïc vaøo röøng hoaëc leân raãy.

119

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Maï thôø cuùng nhieàu thaàn (Yang) nhö Thaàn Nhaø, Thaàn Luùa, Thaàn Nuùi. Hoï thöôøng gieát suùc vaät ñeå teá thaàn. Leã hieán sinh lôùn nhaát laø leã ñaâm traâu.

Voán vaên ngheä daân gian ngöôøi Maï khaù phong phuù, nhieàu truyeàn thuyeát, coå tích, truyeän coå, daân ca. Nhaïc cuï truyeàn thoáng laø boä chieâng ñoàng 6 chieác khoâng nuùm. Khi hoøa taáu coù troáng ñaùnh giaùo ñaàu, giöõ nhòp vaø ñoå hoài tröôùc khi keát thuùc. Con trai Maï thöôøng thoåi tuø vaø, saùo truùc.

33. DAÂN TOÄC MAÛNG Daân toäc Maûng coù khoaûng 2.600 ngöôøi, sinh soáng chuû yeáu ôû moät soá xaõ thuoäc huyeän Sìn Hoà, Möôøng Teø, Phong Thoå tænh Lai Chaâu. Ngöôøi Maûng coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Maûng Ö, Xaù Maûng, Nieång O, Xaù Baù O. Caùc nhoùm ñòa phöông coøn coù teân rieâng nhö: Maûng Göùng, Maûng Leä. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Ngöôøi Maûng ôû nhaø saøn, nguoàn soáng chính laø nöông raãy, theo loái soáng du canh, du cö. Vieäc choïn nöông phaùt raãy tieán haønh sau teát. Thaùng 3-4 phaùt nöông, ñeå khoâ. Thaùng 5-6 ñoát raãy roài gieo haït.

Phöông thöùc canh taùc chuû yeáu laø choïc loã tra haït. Coâng cuï saûn xuaát heát söùc thoâ sô, goàm: rìu, dao, gaäy choïc loã. Naêng suaát luùa bình quaân raát thaáp. Ñôøi soáng baáp beânh, quanh naêm thieáu aên.

Maáy naêm gaàn ñaây, moät soá nôi ñaõ bieát laøm luùa nöôùc, caáy treân nhöõng thöûa ruoäng baäc thang, naêng suaát khaù oån ñònh. Chaên nuoâi vaø ngheà thuû coâng chöa phaùt trieån. Saên baét vaø haùi löôïm vaãn giöõ phaàn quan troïng trong kinh teá ñôøi soáng.

Ngöôøi Maûng tuy coù nuoâi traâu, boø, deâ, lôïn, gaø... nhöng chuû yeáu duøng vaøo vieäc leã, cuùng. Moät soá nôi coù ngheà ñan laùt nhö guøi, coùt... ñöôïc caùc daân toäc khaùc öa chuoäng.

Löông thöïc chính cuûa ngöôøi Maûng laø ngoâ coù ñoän ít saén hoaëc ít gaïo.

Y phuïc truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Maûng vaãn giöõ ñöôïc ñeán nay. Neùt ñoäc ñaùo trong y phuïc phuï nöõ Maûng laø taám choaøng quaán quanh thaân baèng vaûi traéng, giöõa coù theâu haøng chæ ñoû. Ñaàu ñeå traàn, toùc buoäc thaønh choûm baèng daây coù tua khaù ñeïp, chaân quaán xaø caïp.

120

DAÂN TOÄC M’NOÂNG Vaän chuyeån haøng thöôøng duøng guøi ñeo qua traùn. Moãi baûn ngöôøi Maûng coù tröôûng baûn troâng coi moïi vieäc cuûa coäng ñoàng. Moãi baûn thöôøng coù moät doøng hoï lôùn, caùc tröôûng hoï cuøng vôùi hoäi ñoàng giaø laøng ñieàu haønh coâng vieäc toân giaùo theo taäp quaùn. Ngöôøi Maûng coù 5 hoï chính, moãi hoï laáy moät con vaät laøm toå.

Tang leã cuûa ngöôøi Maûng khaù phöùc taïp: töø khaâm lieäm cho tôùi choân caát.

Ngöôøi Maûng coù nhieàu leã teát. Ngoaøi Teát Nguyeân ñaùn, hoï coøn aên teát côm môùi sau vuï gaët thaùng 10 aâm lòch. Haèng naêm daân baûn coøn cuùng ma baûn, ma nhaø, leã gieo nöông, cuùng hoàn luùa, meï luùa, leã möøng nhaø môùi.

Ngöôøi Maûng tin raèng vuõ truï coù 4 taàng: treân trôøi laø theá giôùi thaàn linh saùng taïo, maët ñaát laø theá giôùi ngöôøi vaø caùc loaøi ma, döôùi ñaát laø ngöôøi luøn xaáu xí vaø döôùi nöôùc laø theá giôùi thuoàng luoàng. Hoï tin coù nhieàu ma, trong ñoù ma nhaø coù vò trí ñaëc bieät quan troïng. Do ñoù, ngoaøi vieäc thôø cuùng toå tieân, hoï coøn phaûi thôø cuùng ñeå caàu yeân.

Ngöôøi Maûng coù nhieàu laøn ñieäu daân ca, caùc truyeän daõ söû, truyeän keå veà lòch söû daân toäc...

34. DAÂN TOÄC M’NOÂNG Daân toäc M’Noâng coù treân 92.000 ngöôøi, laø nhöõng cö daân sinh tuï laâu ñôøi ôû mieàn Trung Taây Nguyeân, chuû yeáu laø phía Nam Ñaék Laék, goàm caùc huyeän Laék, M’Ñraêk, Kroâng Paék, Ea Suùp, Buoân Ñoân vaø caùc huyeän Ñaék Mil, Ñaék Noâng thuoäc tænh Ñaék Noâng, moät phaàn tænh Laâm Ñoàng vaø Bình Phöôùc. Caùc nhoùm ñòa phöông goàm M’noâng Gar, N’noâng Noâng, M’noâng Chie, Mnoâng Kueânh, M’noâng Rlaâm, M’noâng Preh, M’noâng Praâng, M’noâng Ñip, M’noâng Bhieát, M’noâng Bu Nor, M’noâng Bu Ñeh.

Tuøy theo töøng ñòa baøn maø ngöôøi M’noâng xaây caát nhaø treät hoaëc nhaø saøn. Nhaø treät coù maùi tranh gaàn saùt ñaát laø nhaø ôû cuûa nhoùm M’noâng Gar, M’noâng Preh, M’noâng Praâng... Coøn nhaø saøn thöôøng thaáy chæ caùch maët ñaát khoâng quaù 1 meùt laø nhaø cuûa nhoùm M’noâng Kueânh, M’noâng Chil, M’noâng Bhieát... Rieâng nhoùm M’noâng Rlaâm ôû gaàn hoà Laêk xaây caát nhaø saøn theo kieåu ngöôøi EÂ Ñeâ.

121

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngoân ngöõ M’noâng thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Nguoàn soáng chính cuûa ñoàng baøo M’noâng laø laøm nöông raãy, troàng luùa. Phöông thöùc chuû yeáu laø phaùt, ñoát, roài choïc loã tra haït. Thu hoaïch theo loái tuoát luùa baèng tay. Moät soá laøm luùa nöôùc baèng caùch cho traâu quaàn ruoäng cho nhaõo ñaát roài gieo haït, khoâng caáy maï. Saên baét vaø haùi löôïm vaãn giöõ vai troø quan troïng trong kinh teá ñôøi soáng.

Ngheà thuû coâng nghieäp phoå bieán laø ñan ñoà gia duïng baèng maây, tre, laù nhö guøi, coùt, pheân... Ngheà troàng boâng deät vaûi khaù phaùt trieån, do phuï nöõ ñaûm nhieäm. Trong moãi baûn coù moät soá ngöôøi bieát laøm goám thoâ, naën baèng tay, nung loø loä thieân. Ngheà reøn khaù phoå bieán. Ñaëc bieät ngheà saên baét vaø thuaàn döôõng voi raát noåi tieáng.

Ngöôøi M’noâng aên côm gaïo teû, naáu trong noài ñaát. Xöa kia hoï aên côm lam (naáu trong oáng nöùa). Ñaøn oâng ñoùng khoá ôû traàn, phuï nöõ quaán vaùy taám vaø cuõng ôû traàn.

Muøa ñoâng laïnh, hoï khoaùc theâm taám chaên. Xöa ngöôøi M’noâng coù tuïc caø raêng, caêng tai, ngaøy nay chæ coøn ôû nhöõng ngöôøi cao tuoåi.

Duø ñi xa hoaëc gaàn, ngöôøi M’noâng luoân ñeo guøi sau löng. Vieäc duøng voi vaän chuyeån haøng hoùa laø neùt ñaëc saéc cuûa ngöôøi M’noâng. Ñi treân soâng hoà, hoï duøng thuyeàn ñoäc moäc.

Ngöôøi M’noâng cö truù theo buoân laøng. Caùc gia ñình trong buoân ñeàu coù quan heä laùng gieàng, quan heä huyeát thoáng vaø quan heä hoân nhaân. Laøng nhoû coù khoaûng möôi noùc nhaø, laøng lôùn coù khi ñeán vaøi chuïc noùc. Quan heä huyeát thoáng xeùt theo hoï meï. Cheá ñoä maãu heä coøn ñaäm neùt trong moïi quan heä xaõ hoäi.

Trong moãi baûn laøng coù ngöôøi ñöùng ñaàu vaø moät ngöôøi phuï taù. Khi caàn chieán ñaáu thì cöû ra moät ngöôøi thuû lónh quaân söï.

Trong hoân nhaân, phuï nöõ chuû ñoäng. Leã cöôùi do hai beân cuøng toå chöùc. Sau khi cöôùi, hai vôï choàng ôû beân nhaø gaùi. Con sinh ra mang hoï meï. Trong cöôùi xin coù ba nghi leã: leã chaïm ngoõ, leã aên hoûi vaø leã thaønh hoân.

Khi moät gia ñình coù ngöôøi cheát, caû laøng nghæ vieäc ñeå lo vieäc mai taùng, ma chay. Thi haøi ñöôïc quaøn taïi nhaø hai ngaøy. Hoï khoâng laøm ma chay ñoái vôùi nhöõng ngöôøi cheát do tai naïn (cheát ñuoái, ngaõ caây, hoå

122

DAÂN TOÄC MÖÔØNG voà...) vaø cheát do chieán tranh... Taát caû tröôøng hôïp cheát naøy, thi haøi khoâng ñöôïc ñöa vaøo nhaø, maø phaûi mai taùng töùc khaéc, thaàm laëng.

Leã ñaâm traâu laø leã hoäi ñöôïc coi troïng nhaát, roài ñeán leã teát möøng côm môùi. Leã khaùnh thaønh nhaø môùi cuõng ñöôïc coi troïng.

Ngöôøi M’noâng coù moät kho taøng truyeän coå phong phuù, ñaëc bieät laø söû thi, tuïc ngöõ, ca dao, daân ca ñöôïc truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc. Nhaïc cuï coù coàng chieâng, keøn baàu, keøn söøng traâu, keøn moâi, ñaøn ñoäc huyeàn, ñaøn 8 daây... Voû baàu khoâ ñöôïc duøng laøm boä phaän khueách ñaïi aâm thanh trong nhieàu nhaïc cuï töï taïo baèng tre nöùa. Ñaøn ñaù cuûa ngöôøi M’noâng laø moät nhaïc cuï coù töø laâu ñôøi.

35. DAÂN TOÄC MÖÔØNG Daân toäc Möôøng coù khoaûng 1.140.000 ngöôøi, coøn coù teân goïi khaùc laø Mol (hoaëc Mon, Moan, Mual). Ngöôøi Möôøng soáng taäp trung thaønh töøng laøng baûn ôû chaân nuùi, beân söôøn ñoài, nôi ñaát thoaûi vuøng gaàn soâng, suoái. Hoï coù cuøng nguoàn goác vôùi ngöôøi Vieät cö truù laâu ñôøi ôû vuøng nuùi Hoøa Bình, Thanh Hoùa, Phuù Thoï. Ñaïi boä phaän ngöôøi Möôøng ôû nhaø saøn kieåu 4 maùi. Phaàn treân saøn ngöôøi ôû, döôùi saøn laø chuoàng gia suùc, gia caàm. Ngoân ngöõ Möôøng thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Vieät-Möôøng.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Möôøng laø laøm ruoäng nöôùc vôùi heä thoáng thuûy lôïi raát hieäu quaû. Luùa laø caây löông thöïc chính. Coâng cuï saûn xuaát chính laø chieác caøy chìa voâi vaø chieác böøa ñôn. Gaët luùa baèng haùi, boù thaønh cum (tuùm) guøi veà nhaø, phôi khoâ caát treân gaùc. Khi duøng laáy töøng tuùm (ngöôøi Möôøng goïi laø cum) boû vaøo maùng goã, duøng chaân chaø laáy haït roài ñem giaõ.

Ngoaøi ruoäng nöôùc, ngöôøi Möôøng coøn laøm nöông raãy, troàng ngoâ, chaên nuoâi gia suùc, gia caàm, saên baét, ñaùnh caù. Ngheà thuû coâng nhö deät vaûi, ñan laùt khaù phoå bieán.

Ngöôøi Möôøng thích cheá bieán thöùc aên theo kieåu haáp hôi (ñoà), nhö ñoà xoâi, ñoà côm teû, ñoà boät ngoâ... vaø thích uoáng röôïu caàn. Röôïu caàn Möôøng khaù noåi tieáng vôùi höông vò ñaäm ñaø, thôm ngon nhôø caùch cheá bieán baèng loaïi men ñaëc bieät. Caû nam laãn nöõ ñeàu thích huùt thuoác laøo.

123

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Y phuïc nöõ ña daïng. Phuï nöõ Möôøng thöôøng maëc yeám, aùo caùnh (phoå bieán laø maøu traéng) thaân ngaén, xeû ngöïc, vaùy daøi ñeán maét caù chaân goàm thaân vaùy vaø caïp vaùy, caïp vaùy coù trang trí hoa vaên ñöôïc deät raát caàu kyø. Khaên ñoäi ñaàu laø moät maûnh vaûi traéng hình chöõ nhaät, khoâng theâu thuøa. Ngoaøi ra coøn coù voøng ñeo tay, chuoãi haït vaø boä xaø tích 2 hoaëc 4 daây baïc coù treo hoäp quaû ñaøo vaø moùng vuoát hoå, gaáu bòt baïc.

Khi ñi laøm hoaëc ñi chôï, phuï nöõ Möôøng duøng guøi ñan baèng tre hoaëc giang, 4 goùc heïp, thaønh thaúng ñöùng, coù quai ñeo qua traùn hoaëc qua vai. Khi ñi laáy nöôùc, thöôøng duøng oáng böông daøi khoaûng 1m vaùc treân vai töø beán nöôùc veà, döïng beân vaùch ñeå duøng daàn.

Trong moät gia ñình thöôøng soáng chung 2, 3 theá heä. Con caùi sinh ra laáy hoï cha. Con trai tröôûng coù quyeàn vaø ñöôïc toân troïng trong gia ñình, ñöôïc thöøa keá gia saûn.

Trai gaùi Möôøng töï do yeâu ñöông, tìm hieåu. Khi thaáy hôïp yù nhau thì baùo cho 2 beân gia ñình chuaån bò leã cöôùi. Hoân nhaân phaûi qua caùc böôùc: öôùm hoûi, leã boû traàu, leã xin cöôùi, leã cöôùi laàn thöù nhaát, leã ñoùn daâu. Trong ngaøy cöôùi, oâng moái daãn ñaàu ñoaøn nhaø trai khoaûng 3, 4 chuïc ngöôøi, ñuû noäi, ngoaïi, baïn beø... mang leã vaät sang nhaø gaùi toå chöùc leã cöôùi. Chuù reå aên maëc ñeïp, chít khaên traéng, guøi moät guøi côm ñoà chín, treân guøi ñeå 2 con gaø troáng thieán luoäc chín. Trong leã ñoùn daâu, coâ daâu ñoäi noùn, maëc vaùy aùo ñeïp, ngoaøi maëc aùo daøi ñen thaét 2 vaït ôû phía tröôùc. Coâ daâu mang veà nhaø choàng thöôøng laø 2 chaên, 2 ñeäm, 2 goái töïa bieáu boá meï choàng vaø haøng chuïc goái con ñeå bieáu coâ dì, chuù baùc...

Khi vôï saép sinh nôû, ngöôøi choàng chuaån bò nhieàu cuûi, laøm moät beáp rieâng ôû gian trong vaø quaây pheân thaønh moät buoàng kín cho vôï sinh. Ngöôøi choàng ñi baùo tin cho boá meï vôï vaø hoï haøng noäi ngoaïi bieát ñeå ñeán nhaø cuøng nhau chôø ñôïi giôø sinh treû. Baø ñôõ caét roán cho treû baèng dao nöùa. Cuoáng roán cuûa caùc con trong gia ñình ñöôïc ñöïng chung trong 1 oáng nöùa. Hoï tin laø laøm nhö theá, lôùn leân anh em seõ thöông yeâu nhau.

Treû sinh ñöôïc 3-7 ngaøy, baø con hoï haøng thöôøng ñeán thaêm taëng quaø. Baø ngoaïi thöôøng taëng chaùu vaøi vuoâng vaûi töï deät, hoaëc theâm chieác voøng baïc ñeo coå, anh em thaân thích möøng gaïo, tieàn.

Khi trong gia ñình coù ngöôøi cheát, con trai tröôûng caàm dao, nín

124

DAÂN TOÄC NGAÙI thôû chaët 3 nhaùt vaøo khung cöûa soå baøn thôø, sau ñoù gia ñình noåi chieâng phaùt tang. Thi haøi ñöôïc lieäm nhieàu lôùp vaûi, vaø quaøn trong quan taøi ñoäc moäc. Tang leã do thaày mo chuû trì.

Di saûn vaên ngheä ngöôøi Möôøng raát phong phuù, coù haùt xeùc buøa ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích, haùt thöôøng (coù nôi goïi raøng thöôøng hoaëc xöôùng) laø loaïi daân ca ngôïi ca lao ñoäng, boï meïng laø haùt giao duyeân, ví ñuùm laø loaïi daân ca phoå bieán. Ngoaøi ra coøn coù haùt ru, haùt ñoàng dao. Ñaëc bieät laø leã ca Möôøng, ñoù laø baøi khaán do thaày mo ñoïc vaø haùt trong ñaùm tang. Nhaïc cuï ngoaøi saùo, nhò, troáng, keøn, coøn coù coàng chieâng laø loaïi nhaïc cuï ñaëc saéc cuûa ngöôøi Möôøng.

36. DAÂN TOÄC NGAÙI Daân toäc Ngaùi coù treân 4.800 ngöôøi, töø nhieàu nguoàn goác khaùc nhau, di daân ñeán Vieät Nam thaønh nhieàu ñôït. Quaù trình di daân naøy dieãn ra suoát thôøi kyø trung, caän ñaïi. Ngöôøi Ngaùi soáng phaân taùn trong caùc tænh Baéc Giang, Cao Baèng, Laïng Sôn, Quaûng Ninh. Hoï ôû nhaø treät, vôùi nhieàu kieåu kieán truùc vaø vaät lieäu maùi khaùc nhau. Nhöõng ngöôøi Ngaùi ôû ven bieån, haûi ñaûo soáng ngay treân thuyeàn.

Ngöôøi Ngaùi coøn coù teân nhöõng goïi khaùc nhö: Ngaùi Haéc Caù, Ngaùi Laàu Maàn, Heï, Sín, Ñaûn, Leâ, Xuyeán. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Haùn.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Ngaùi soáng trong noäi ñòa laø laøm luùa nöôùc. Ngoaøi ra hoï coøn troàng hoa maøu: ngoâ, khoai, saén... vaø chaên nuoâi gia suùc, gia caàm. Nhöõng ngöôøi Ngaùi soáng ôû vuøng ven bieån vaø haûi ñaûo (Quaûng Ninh) soáng baèng ngheà ñaùnh caù.

Veà thuû coâng nghieäp, ngöôøi Ngaùi coù ngheà laøm maønh truùc, deät chieáu, ngheà moäc, neà, reøn, laøm gaïch ngoùi, nung voâi...

Ngöôøi Ngaùi thích aên chaùo, öa duøng gia vò nhö ôùt, toûi, göøng.

Nam giôùi maëc quaàn laù toïa, aùo coù 2 hoaëc 3 tuùi, phuï nöõ maëc aùo 5 thaân daøi quaù moâng, caøi khuy naùch phaûi, thích teát toùc cuoán quanh ñaàu. AÙo quaàn nam cuõng nhö nöõ chuû yeáu maøu chaøm, khoâng theâu thuøa.

Ngöôøi Ngaùi soáng ôû mieàn nuùi quen duøng guøi ñeo, gaùnh soït, coøn mieàn bieån duøng thuyeàn laøm phöông tieän vaän chuyeån.

125

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Gia ñình theo cheá ñoä phuï quyeàn. Trong caùc laøng baûn, ngöôøi toäc tröôûng cuûa doøng hoï lôùn nhaát coù vai troø quan troïng trong vieäc giaûi quyeát caùc quan heä laøng xoùm. Caùc chi ngaønh trong doøng hoï ñöôïc phaân bieät qua heä thoáng teân ñeäm.

Trong cöôùi xin thöôøng qua hai böôùc: leã thaønh hoân vaø leã nhaäp phoøng. Tuoåi keát hoân sôùm, hoân nhaân mang tính gaû baùn. Sau khi cöôùi coâ daâu soáng ôû nhaø choàng. Phuï nöõ sinh ñeû thöôøng kieâng khem trong aên uoáng, trong sinh hoaït. Treû sô sinh sau 2-3 ngaøy ñaõ ñöôïc meï cho aên boät.

Ngöôøi Ngaùi quan nieäm: cheát töùc laø linh hoàn chuyeån sang soáng ôû moät theá giôùi khaùc. Vì vaäy hoï thöôøng choân theo ngöôøi cheát nhöõng ñoà tuøy taùng maø khi soáng ngöôøi aáy vaãn duøng. Tang leã coù nhieàu böôùc: baùo tang, nhaäp quan, choân caát, môû maû.

Ngöôøi Ngaùi thôø cuùng nhieàu ñoái töôïng nhö toå tieân, thaàn, Phaät, ma röøng... Nghi thöùc cuùng khaùc nhau tuøy ñoái töôïng, duøng caùc leã vaät khaùc nhau.

Hoï aên Teát Nguyeân ñaùn vaøo ñaàu naêm aâm lòch. Ngoaøi ra coøn coù caùc leã khaùc nhö: Haøn thöïc (moàng 3 thaùng 3 aâm lòch), Ñoan Ngoï (moàng 5 thaùng 5 aâm lòch), Vu lan (15 thaùng 7 aâm lòch), Teát Côm môùi (moàng 10 thaùng 10 aâm lòch).

Ngöôøi Ngaùi coù moät kho taøng vaên ngheä daân gian phong phuù nhö daân ca, muùa daân toäc, vaên hoïc truyeàn mieäng, truyeän coå tích, truyeàn thuyeát, thaønh ngöõ, tuïc ngöõ...

37. DAÂN TOÄC NUØNG Daân toäc Nuøng coù khoaûng 856.000 ngöôøi, phaàn lôùn töø Quaûng Taây (Trung Quoác) di cö sang Vieät Nam caùch nay khoaûng 200 ñeán 300 naêm. Hoï soáng taäp trung ôû caùc tænh Laïng Sôn, Cao Baèng, Baéc Kaïn, Thaùi Nguyeân, Baéc Giang, Tuyeân Quang. Ña soá soáng xen keõ vôùi ngöôøi Taøy, treân caùc nhaø saøn. Moät soá ôû nhaø treät, theo kieåu trình töôøng hoaëc xaây gaïch moäc.

Ngöôøi Nuøng coù nhieàu nhoùm ñòa phöông coù nhöõng teân goïi nhö: Nuøng Giang, Nuøng Xuoàng, Nuøng An, Nuøng Inh, Nuøng Loøi, Nuøng Chaùo, Nuøng Phaøn Sình, Nuøng Quy Rin, Nuøng Dín...

126

DAÂN TOÄC NUØNG Ngöôøi Nuøng coù nhieàu kinh nghieäm laøm luùa nöôùc, nhöng do soáng ôû vuøng nuùi khoâng coù ñieàu kieän khai phaù ruoäng nöôùc neân hoï phaûi laøm nöông raãy: troàng ngoâ, troàng luùa nöông, khoai, saén, baàu, bí, rau xanh.

Hoï bieát laøm nhieàu ngheà thuû coâng nhö: deät, reøn, ñuùc, ñan laùt, laøm ñoà goã, laøm giaáy doù, laøm ngoùi aâm döông... Nhieàu ngheà ñeán nay ñaõ mai moät nhö ngheà deät...

Ngoaøi luùa gaïo, ngöôøi Nuøng aên ngoâ laø chính. Ngoâ ñöôïc xay thaønh boät ñeå naáu chaùo, hoaëc laøm baùnh ñuùc ngoâ. Nhieàu ngöôøi kieâng aên thòt traâu, boø...

Y phuïc khaù ñôn giaûn, thöôøng duøng vaûi thoâ töï deät, nhuoäm chaøm, khoâng theâu thuøa trang trí. Nam maëc aùo coå ñöùng xeû ngöïc coù haøng cuùc vaûi. Phuï nöõ maëc aùo naêm thaân, caøi cuùc naùch phaûi, thöôøng daøi quaù hoâng.

Phöông tieän vaän chuyeån truyeàn thoáng laø khieâng vaùc, gaùnh, mang, xaùch.

Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, xaõ hoäi Nuøng phaùt trieån ñaït ñeán trình ñoä cuûa ngöôøi Taøy. Ruoäng nöông trôû thaønh taøi saûn tö höõu. Hình thaønh caùc giai caáp: ñòa chuû vaø noâng daân.

Veà hoân nhaân, nam, nöõ ñöôïc töï do yeâu ñöông tìm hieåu. Khi yeâu nhau hoï thöôøng taëng cho nhau kyû vaät. Chaøng trai taëng coâ gaùi ñoøn gaùnh, gioû ñöïng con boâng, gioû ñöïng con sôïi. Coâ gaùi taëng chaøng trai aùo vaø tuùi theâu.

Tuy nhieân, vieäc cöôùi xin hoaøn toaøn do boá meï quyeát ñònh, treân cô sôû moân ñaêng hoä ñoái vaø theo laù soá trai gaùi coù hôïp nhau hay khoâng.

Nhaø gaùi thaùch cöôùi baèng thòt, gaïo, röôïu vaø tieàn. Cöôùi xin coù nhieàu nghi leã, nhöng quan troïng nhaát laø leã ñöa daâu veà nhaø choàng. Sau ngaøy cöôùi, coâ daâu vaãn ôû nhaø boá meï ñeû, cho tôùi khi saép coù con môùi veà nhaø choàng ôû haún.

Trong ma chay, ngöôøi Nuøng coù nhieàu nghi leã nhaèm ñöa hoàn ngöôøi cheát veà beân kia theá giôùi.

Ngöôøi Nuøng coù tuïc thôø toå tieân, baøn thôø ñaët nôi quan troïng, ñöôïc trang trí ñeïp, thaâm nghieâm. Ngoaøi ra coøn thôø Thoå coâng, Phaät baø Quan AÂm, baø meï, ma cöûa, ma saøn, ma ngoaøi saøn. Hoï coøn toå chöùc

127

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM cuùng baùi moãi khi bò thieân tai, dòch beänh. Ngöôøi Nuøng coù phong tuïc toå chöùc leã sinh nhaät.

Leã teát gioáng ngöôøi Vieät, aên Teát Nguyeân ñaùn. Voán vaên ngheä raát phong phuù: haùt Sli laø haùt giao duyeân cuûa thanh nieân nam nöõ, döôùi hình thöùc dieãn xöôùng taäp theå, thöôøng ñoâi nam ñoâi nöõ haùt ñoái ñaùp vôùi nhau trong nhöõng ngaøy hoäi.

38. DAÂN TOÄC Ô ÑU Daân toäc Ô Ñu laø moät trong nhöõng daân toäc coù soá daân ít nhaát, chæ coù khoaûng 300 ngöôøi. Hoï coøn coù teân goïi khaùc laø Taøy Haït. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme. Hieän chæ coøn moät vaøi cuï giaø noùi ñöôïc tieáng Ô Ñu, coøn haàu heát ngöôøi Ô Ñu duøng tieáng Khô Muù, Thaùi ñeå giao tieáp.

Xöa hoï soáng doïc theo hai con soâng Naëm Moâ, Naëm Nôn. Nhöng do nhöõng bieán ñoäng lòch söû, hoï di dôøi ñi nhieàu nôi. Hieän ngöôøi Ô Ñu ôû hai baûn ñoâng nhaát laø Xoáp Poät vaø Kim Hoøa, thuoäc xaõ Kim Ña, huyeän Töông Döông, Ngheä An. Ngoâi nhaø truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Ô Ñu tröôùc ñaây khi döïng phaûi quay maët vaøo nuùi. Kieåu nhaø naøy khoâng coøn nöõa. Hoï thöôøng ôû nhaø saøn, gioáng nhaø saøn Thaùi.

Ngöôøi Ô Ñu soáng chuû yeáu baèng nöông raãy vaø moät phaàn ruoäng nöôùc. Coâng cuï lao ñoäng goàm rìu, dao, gaäy choïc loã. Caây löông thöïc chính laø luùa. Ngoaøi ra coøn troàng saén, baàu, bí, ngoâ, yù dó, ñoã... Vaãn toàn taïi phöông thöùc saûn xuaát haùi löôïm vaø saên baét. Chaên nuoâi traâu, boø, gaø, deâ, lôïn... khaù phoå bieán. Traâu, boø nuoâi duøng laøm söùc keùo; gaø, lôïn... duøng trong caùc dòp leã teát. Ngheà ñan laùt maây tre ñoà gia duïng khaù tinh xaûo. Xöa kia hoï coøn bieát deät vaûi may quaàn aùo.

Ngöôøi Ô Ñu aên xoâi ñoà, nay coù côm gaïo teû. Khi maát muøa, hoï vaøo röøng ñaøo cuû naâu hoaëc saén, ngoâ aên thay côm. Thích uoáng röôïu, huùt thuoác laøo.

Nhöõng boä trang phuïc coå truyeàn coøn raát ít. Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu laø guøi ñeo qua traùn. Do soá daân khoâng nhieàu, soáng xen keõ vôùi ngöôøi Khô Muù vaø Thaùi cho neân caùc maët quan heä xaõ hoäi, vaên hoùa cuûa ngöôøi Ô Ñu chòu aûnh höôûng nhieàu cuûa hai daân toäc naøy.

Ngöôøi Ô Ñu laáy hoï theo ngöôøi Thaùi, Laøo. Quan heä doøng hoï khoâng thaät khaêng khít. Tröôûng hoï coù uy tín, ñöôïc kính troïng vaø coù vai troø

128

DAÂN TOÄC PAØ THEÛN lôùn trong doøng hoï. Gia ñình theo cheá ñoä phuï heä. Ñaøn oâng coù quyeàn quyeát ñònh taát caû coâng vieäc trong gia ñình. Phuï nöõ khoâng coù quyeàn thöøa keá.

Cöôùi xin ñôn giaûn, leã vaät trong leã cöôùi khoâng theå thieáu thòt soùc, thòt chuoät saáy vaø caù öôùp muoái. Coù tuïc ôû reå.

Phuï nöõ sinh ñeû ngoài taïi goùc nhaø daønh cho phuï nöõ. Nhau thai nhi boû vaøo oáng tre choân ngay döôùi gaàm saøn. Tuoåi ñöùa con ñöôïc tính töø ngaøy coù tieáng saám trong naêm. Khi ñöùa treû ñaày tuoåi, toå chöùc leã ñaët teân.

Nôi thôø ma nhaø ñöôïc ñaët taïi goùc hoài cuûa gian thöù 2. Baøn thôø ñôn giaûn, treo cao saùt maùi nhaø.

Ngöôøi Ô Ñu aên Teát Nguyeân ñaùn, Teát Côm môùi. Ngaøy hoäi lôùn nhaát laø leã ñoùn tieáng saám trong naêm. Vaøo ngaøy ñoù, cö daân khaép nôi ñoå veà môû hoäi teá trôøi, moå traâu, boø aên möøng taïi Xoáp Poät, xaõ Kim Ña (huyeän Töông Döông, tænh Ngheä An).

Ngöôøi Ô Ñu söû duïng thaønh thaïo caùc nhaïc cuï cuûa ngöôøi Khô Muù, Thaùi nhö: saùo, chieâng, troáng vaø bieát keå chuyeän daõ söû.

39. DAÂN TOÄC PAØ THEÛN Daân toäc Paø Theûn coù khoaûng 5.600 ngöôøi, coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Meøo Laøi, Meøo Hoa, Meøo Ñoû... Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ H’moâng-Dao. Theo truyeàn thuyeát, ngöôøi Paø Theûn ñaõ töø Trung Quoác di cö sang Vieät Nam caùch nay khoaûng 200 ñeán 300 naêm. Hieän nay hoï cö truù taïi hai tænh Tuyeân Quang vaø Haø Giang. Tuøy töøng nôi, hoï ôû nhaø saøn hoaëc nhaø treät.

Tröôùc kia, nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Paø Theûn laø laøm nöông raãy. Phöông thöùc canh taùc laø phaùt, ñoát, choïc loã tra haït. Caây troàng chính laø luùa, ngoâ vaø caùc loaïi rau, ñaäu, khoai soï... Coâng cuï saûn xuaát coù: rìu, cuoác, dao, gaäy choïc loã. Vieäc saên baét, haùi löôïm ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá. Hoï coù ngheà deät vaûi khaù laâu ñôøi, saûn phaåm deät ñöôïc nhieàu daân toäc khaùc öa duøng. Chaên nuoâi gia suùc, gia caàm nhö: traâu, boø, deâ, lôïn, gaø... Traâu boø chuû yeáu phuïc vuï söùc keùo, gia caàm duøng cho nhu caàu tieâu duøng vaø leã teát.

129

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Paø Theûn aên côm teû, thích caùc moùn aên luoäc vaø xaøo. Trang phuïc phuï nöõ Paø Theûn goàm: aùo, vaùy, khaên trong vaø khaên ngoaøi, maøu saéc röïc rôõ. Caùch trang trí treân quaàn aùo gaàn gioáng nhö ngöôøi Dao. Gaùnh laø caùch vaän chuyeån chính. Quan heä xoùm gieàng ñoái vôùi ngöôøi Paø Theûn heát söùc quan troïng. Thoân xoùm thuaän hoøa. Trong moät baûn coù nhieàu doøng hoï, thöôøng coù moät doøng hoï lôùn. Moãi hoï coù nhieàu chi gaén vôùi truyeàn thuyeát rieâng.

Veà hoân nhaân, ngöôøi cuøng hoï caám khoâng ñöôïc laáy nhau. Vieäc ngoaïi tình bò xaõ hoäi leân aùn. Hoân nhaân traûi qua nhieàu böôùc, coù tuïc ôû reå taïm thôøi (toái ña 12 naêm) vaø ôû reå haún, nghóa sang ôû reå haún beân nhaø vôï, con mang hoï meï.

Khi coù ngöôøi cheát, ngöôøi nhaø baén 3 phaùt suùng baùo hieäu, sau ñoù tieán haønh khaâm lieäm. Leã vaät duøng cho ñaùm ma do con gaùi coù choàng mang phuùng. Moãi ngöôøi phuùng moät con lôïn khoaûng 25kg, nhaø ngheøo 7 con gaø troáng. Quan taøi ñoäc moäc. Trong quan taøi coù ñoå gaïo rang, phuû giaáy baûn roài môùi ñoùng choát haï huyeät.

Ngöôøi Paø Theûn thôø cuùng toå tieân, baøn thôø laøm baèng taám goã hình chöõ U loän ngöôïc. Maët baøn ñeå moät baùt höông vaø moät baùt nöôùc laõ. Hoï coù leã cuùng tröôùc khi tra haït, leã cuùng côm môùi, leã caàu möa moãi khi haïn haùn.

Ngöôøi Paø Theûn aên Teát Nguyeân ñaùn. Ñôøi soáng vaên ngheä phong phuù nhö: ca haùt, thoåi saùo, caùc troø chôi daân gian.

40. DAÂN TOÄC PHUØ LAÙ Daân toäc Phuø Laù coù khoaûng 9.000 ngöôøi, coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Lao Va Xô, Boà Khoâ Paï, Xaù Phoù, Caàn Thìn. Caùc nhoùm ñòa phöông coù Phuø Laù Laõo, Phuø Laù Ñen, Phuø Laù Haùn, Boà Khoâ Paï. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taïng-Mieán.

Nhoùm Phuø Laù Laõo vaø Boà Khoâ Paï laø daân cö coù maët sôùm nhaát ôû Taây Baéc Vieät Nam, coøn caùc nhoùm khaùc ñeán muoän hôn, caùch nay khoaûng 300 naêm. Nhoùm Phuø Laù Haùn cho tôùi nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû XX, vaãn coøn ñeán tieáp. Hoï soáng taäp trung ôû caùc tænh Haø Giang, Laøo Cai, Yeân Baùi, Lai Chaâu. Laøng xoùm cuûa ngöôøi Phuø Laù ôû caùch xa nöông raãy. Tuøy töøng nôi maø ngöôøi Phuø Laù ôû nhaø saøn hay nhaø treät.

130

DAÂN TOÄC PHUØ LAÙ Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Phuø Laù laø laøm nöông raãy vaø laøm ruoäng baäc thang. Hoï coù ngheà ñan raát kheùo, vôùi nhieàu hoa vaên, maøu saéc, nhö caùc ñoà duøng ñöïng quaàn aùo, thöùc aên... Ngöôøi Phuø Laù thöôøng duøng noû vaø teân taåm thuoác ñoäc ñeå saên baén vaø coù ngheà troàng boâng deät vaûi.

Ngöôøi Phuø Laù aên côm teû, aên ngaøy naøo giaõ gaïo ngaøy aáy. Côm neáp duøng vaøo nhöõng dòp leã teát.

Phuï nöõ caùc nhoùm khaùc nhau duøng y phuïc khaùc nhau. Nhoùm Phuø Laù Laõo vaø Boà Khoâ Paï maëc vaùy, aùo ngaén, coå vuoâng chui ñaàu coù theâu vaø trang trí haït cöôøm ôû phaàn ngöïc, thaét löng ñính voû oác nuùi. Caùc nhoùm khaùc maëc quaàn, aùo daøi xeû ngöïc, hay aùo ngaén xeû naùch. AÙo nam raát ñoäc ñaùo, sau löng ñính nhieàu haït cöôøm.

Nhoùm Phuø Laù Laõo vaø Boà Khoâ Paï ñeo guøi qua traùn, coøn nhoùm Phuø Laù Haùn vaø Phuø Laù Ñen mang guøi sau löng, vaø duøng ngöïa thoà laøm phöông tieän vaän chuyeån.

Trong caùc baûn ngöôøi Phuø Laù, moái quan heä haøng xoùm laùng gieàng raát khaêng khít. Trong nhöõng ngaøy muøa, caùc gia ñình trong baûn thöôøng ñoåi coâng cho nhau, aên chung vôùi gia chuû vaøo buoåi toái. Khi moät gia ñình naøo ñoù coù coâng vieäc troïng ñaïi nhö cöôùi xin, ma chay... ñeàu ñöôïc haøng xoùm giuùp ñôõ.

Trong baûn coù nhieàu doøng hoï khaùc nhau. Moãi hoï chia thaønh nhieàu chi. Hoï cuûa ngöôøi Phuø Laù coù aâm Haùn, Haùn-Vieät, Vieät, Thaùi, ngoaøi ra coøn coù nhöõng ngöôøi mang hoï baèng tieáng Phuø Laù.

Veà hoân nhaân, trai gaùi ñöôïc töï do tìm hieåu. Buoåi toái caùc chaøng trai thöôøng tôùi nhaø baïn gaùi chôi vaø caùc coâ gaùi cuõng ñeán nhaø baïn trai chôi. Hoï nguû laïi ôû nhaø khaùch, nôi daønh cho nhöõng ngöôøi chöa vôï, chöa choàng. Neáu hoï yeâu nhau, ngöôøi con trai ñöôïc vaøo nguû chung vôùi ngöôøi yeâu cuûa mình. Sau vaøi ñeâm ñi laïi vôùi nhau, neáu hai beân thaät söï öng yù, ngöôøi con trai veà nguû ôû nhaø mình vaø ñeâm ñeâm ngöôøi yeâu tôùi nguû chung. Sau ñoù laøm leã daïm hoûi, hoûi vaø cöôùi. Trong ñaùm cöôùi coù haùt ñoái ñeå ñöôïc vaøo nhaø ñoùn vaø ñöa coâ daâu veà nhaø trai. Coù tuïc co keùo coâ daâu giöõa nhaø trai vaø nhaø gaùi, tuïc vaåy nöôùc baån vaø boâi nhoï noài leân maët caùc thaønh vieân nhaø trai tröôùc khi ra veà. Sau leã cöôùi 12 ngaøy coù tuïc laïi maët.

131

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Saûn phuï coù tuïc ñeû ngoài, khoâng ñöôïc nguû treân giöôøng maø nguû treân ñeäm rôm. Nhau thai nhi ñöôïc choân döôùi gaàm giöôøng. Khi sinh con, ngöôøi nhaø uùp noùn leân coät tröôùc cöûa laøm daáu hieäu kieâng ngöôøi laï vaøo nhaø. Sau khi sinh 12 ngaøy tieán haønh leã ñaët teân cho treû.

Khi coù ngöôøi cheát, thi haøi ñöôïc ñaët giöõa nhaø, ñaàu quay vaøo baøn thôø. Nöôùc röûa maët cho ngöôøi cheát khoâng ñöôïc ñoå maø ñeå cho boác hôi ñi heát. Khi cuùng côm coù baùt côm caém ñoâi ñuõa, con gaø (thui hoaëc nöôùng, khoâng caét tieát, khoâng röûa). Trong nhöõng ngaøy coù tang cha hoaëc meï, con caùi traûi ñeäm rôm nguû hai beân quan taøi. Quan taøi ñoäc moäc, khoâng naép, ñaäy baèng daùt vaàu hoaëc baèng vaùn. Leã vieáng coù keøn.

Khieâng quan taøi ra ñeán nôi choân môùi ñaøo huyeät.

Ngöôøi Phuø Laù thôø toå tieân. Leã côm môùi cuùng nôi baøn thôø toå tieân.

Leã cuùng baûn thöôøng vaøo thaùng 2 aâm lòch.

Ngöôøi Phuø Laù aên Teát Nguyeân ñaùn vaø caùc teát moàng 5 thaùng 5, raèm thaùng 7.

Voán vaên ngheä ngöôøi Phuø Laù raát phong phuù, coù nhieàu chuyeän coå tích. Trai gaùi thích haùt giao duyeân, haùt ñoái ñaùp vaø bieát muùa xoøe.

Nhaïc cuï coù keøn, troáng.

41. DAÂN TOÄC PU PEÙO Daân toäc Pu Peùo coù khoaûng 700 ngöôøi, hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Kebeo, La Quaû, Penti, Loâ Loâ. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Ka Ñai, nhöng hoï cuõng thoâng thaïo tieáng Quan Hoûa vaø tieáng H’moâng.

Ngöôøi Pu Peùo ñaõ soáng laâu ñôøi ôû mieàn cöïc Baéc Vieät Nam doïc bieân giôùi Vieät Trung, chuû yeáu taäp trung ôû caùc huyeän Ñoàng Vaên, Meøo Vaïc vaø Yeân Minh thuoäc tænh Haø Giang. Xöa ngöôøi Pu Peùo ôû nhaø saøn, ngaøy nay phaàn lôùn ôû nhaø treät, trình töôøng, lôïp ngoùi aâm döông hoaëc lôïp tranh.

Ngöôøi Pu Peùo chuyeân troàng ngoâ ñaäu treân nöông raãy vôùi kyõ thuaät cao nhö caøy nöông, duøng phaân boùn, troàng caây xen canh goái vuï. Moät soá ít laøm luùa nöôùc treân caùc thöûa ruoäng baäc thang. Hoï söû duïng traâu boø laøm söùc keùo khaù thaønh thaïo. Hoï coù ngheà laøm ngoùi maùng (ngoùi aâm döông) vaø laøm moäc khaù tinh xaûo.

132

DAÂN TOÄC PU PEÙO Löông thöïc chính cuûa ngöôøi Pu Peùo laø ngoâ. Moùn aên chính laø boät ngoâ ñoà.

Phuï nöõ Pu Peùo maëc vaùy raát ñaëc saéc, coù ñaùp vaûi maøu raát tinh teá, haøi hoøa. AÙo maëc hai lôùp, aùo ngoaøi xeû ngöïc khoâng caøi khuy, chung quanh gaáu vaø hoø aùo ñöôïc trang trí baèng caùch ñaùp nhöõng mieáng vaûi khaùc maøu xeáp thaønh hình tam giaùc, hình vuoâng, hình quaû traùm.

OÁng tay aùo vieàn nhöõng khoanh vaûi khaùc maøu, aùo ngaén maëc trong chæ caøi khuy, naùch phaûi cuõng ñöôïc trang trí baèng vaûi maøu. Toùc phuï nöõ quaán tröôùc traùn, gaøi baèng chieác löôïc goã, phuû khaên vuoâng.

Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu duøng guøi.

Ngöôøi Pu Peùo coù hai doøng hoï toàn taïi song song. Moät loaïi doøng hoï goïi teân baèng chöõ Haùn, ñoïc theo caùch phieân aâm ñòa phöông nhö caùc hoï Cuûng, Traùng, Phuø... ñöôïc duøng chính thöùc treân giaáy tôø. Moät loaïi hoï khaùc coå hôn, theå hieän moái quan heä maùu muû giöõa caùc thaønh vieân cuûa doøng hoï.

Vieäc cöôùi xin traûi qua nhieàu böôùc. Hoâm ñoùn daâu, phuø daâu phaûi coõng coâ daâu ra khoûi coång nhaø gaùi ñeå theo ñoaøn veà nhaø choàng. Trong böõa côm cuùng toå tieân, thöùc aên ñeå treân nong, caû nhaø cuøng daâu reå aên boác. Leã laïi maët laøm nhieàu laàn, sau ngaøy cöôùi 3, 7, 13 vaø 30 ngaøy. Ñieàu ñaëc bieät laø khi con trai hoï naøy laáy con gaùi hoï kia, thì con trai hoï kia maõi maõi khoâng ñöôïc laáy con gaùi hoï naøy. Con caùi theo hoï cha.

Saûn phuï ñöôïc ñeû ngay trong buoàng cuûa mình. Nhau thai nhi ñöôïc choân döôùi gaàm giöôøng. Con trai ñöôïc ñaët teân sau 5 ngaøy, con gaùi sau 3 ngaøy. Trong thôøi gian chöa ñaët teân cho con, ngöôøi cha kieâng ñi ra ngoaøi, neáu ra khoûi nhaø phaûi ñoäi noùn. Teân ñaët laàn ñaàu chæ duøng cho ñeán naêm 13 tuoåi, sau ñoù ñaët teân chöõ cho treû.

Khi cha hoaëc meï cheát, huõ thôø treân baøn phaûi ñaët nghieâng ñeå baùo cho toå tieân bieát, vaø chaäm nhaát 13 ngaøy phaûi laøm leã döïng laïi huõ thôø naøy. Trong nhöõng ngaøy thi haøi coøn quaøn taïi nhaø, côm nöôùc khoâng ñöôïc naáu ôû beáp chính maø keâ ñaù laøm beáp ôû gian giöõa nhaø.

Vaøi naêm sau, toå chöùc leã chay ñeå cuùng ñöa hoàn ngöôøi cheát veà queâ cuõ.

133

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Pu Peùo thôø toå tieân 3 ñôøi. Treân baøn thôø ñaët nhöõng huõ saønh nhoû, moãi huõ töôïng tröng cho moät ñoái töôïng thôø. Thöôøng coù 3 huõ cho 3 ñôøi keá tieáp nhau.

Ngöôøi Pu Peùo aên Teát Nguyeân ñaùn. Ñeâm 30 Teát cuùng toå tieân baèng baùnh chöng. Saùng moàng moät Teát, nam nöõ ñi gaùnh nöôùc vaøng, nöôùc baïc ñeå laáy loäc. Trong 3 ngaøy Teát, sau böõa aên khoâng ñöôïc röûa baùt, moãi laàn aên chæ duøng giaáy lau saïch.

Ngöôøi Pu Peùo coù nhieàu baøi haùt trong ñaùm cöôùi.

42. DAÂN TOÄC RA GLAI Daân toäc Ra Glai hieän coù khoaûng 97.000 ngöôøi. Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö Rai, Ra Glaây. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Malayoâ-Polineâxia (Nam Ñaûo). Nhöng ngaøy nay tieáng Vieät (tieáng phoå thoâng) giöõ vai troø quan troïng trong giao tieáp cuûa ngöôøi Ra Glai vôùi caùc daân toäc khaùc.

Ngöôøi Ra Glai sinh soáng laâu ñôøi ôû vuøng cöïc Nam Trung Boä, taïi vuøng nuùi vaø thung luõng coù ñoä cao khoaûng 500 ñeán 1000m so vôùi maët nöôùc bieån, taäp trung chuû yeáu ôû caùc huyeän Ninh Sôn (Ninh Thuaän), Baéc Bình (Bình Thuaän), vaø moät soá ít ôû caùc tænh Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa, Laâm Ñoàng. Tröôùc ñaây ngöôøi Ra Glai ôû nhaø saøn, nay phaàn lôùn ôû nhaø treät. Nhaø ôû coù daïng hình vuoâng, chæ roäng 12-14m2. Maùi lôïp baèng tranh hoaëc laù maây, vaùch pheân ñan hay traùt ñaát.

Nguoàn soáng chính laø ñoát nöông laøm raãy. Treân raãy troàng luùa, baép, ñaäu, baàu, bí vaø caây aên traùi. Raãy phaùt baèng chaø gaïc, dao, röïa, rìu.

Duøng gaäy choïc loã tra haït. Laøm coû baèng caøo nhoû, thu hoaïch luùa tuoát baèng tay. Ngheà phuï coù reøn, ñan laùt. Ngheà deät tuy coù nhöng khoâng phoå bieán. Chaên nuoâi gia caàm, gia suùc, phoå bieán laø traâu, lôïn, gaø, vòt...

Hieän moät soá nôi ñaõ bieát laøm luùa nöôùc.

Gaïo laø löông thöïc chính. Uoáng nöôùc laõ ñöïng trong traùi baàu khoâ.

Thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laù.

Hieän khoù tìm thaáy y phuïc truyeàn thoáng cuûa Ra Glai. Ngaøy nay, nam maëc quaàn aâu, aùo sô mi, phuï nöõ maëc vaùy hoaëc quaàn vaø aùo baø ba.

Xöa kia ñaøn oâng ñoùng khoá ñôn giaûn, ôû traàn. Phuï nöõ maëc aùo daøi, phía treân coù gheùp nhöõng oâ vuoâng maøu ñoû, traéng xen keõ nhau.

134

DAÂN TOÄC RA GLAI Phöông tieän vaän chuyeån chuû yeáu duøng guøi. Guøi cuûa ngöôøi Ra Glai ñan ñôn giaûn, khoâng trang trí hoa vaên. Guøi coù nhieàu kích côõ khaùc nhau phuø hôïp vôùi töøng löùa tuoåi.

Moãi laøng coù nhieàu doøng hoï sinh soáng. Trong tröôøng hôïp caàn thieát coù “hoäi ñoàng giaø laøng” hình thaønh treân söï thöøa nhaän cuûa moïi thaønh vieân trong laøng. Gia ñình ngöôøi Ra Glai theo cheá ñoä maãu heä.

Veà hoân nhaân, tình yeâu trai gaùi ñöôïc moïi ngöôøi toân troïng, vieäc cöôùi xin phaûi qua nhieàu böôùc, nhieàu nghi thöùc phöùc taïp. Leã cöôùi ñöôïc toå chöùc caû hai beân gia ñình: nhaø gaùi tröôùc, nhaø trai sau. Trong leã cöôùi quan troïng nhaát laø nghi thöùc traûi chieáu cho coâ daâu, chuù reå.

Coâ daâu, chuù reå ngoài treân chieáu naøy ñeå hai oâng caäu cuûa hai beân cuøng trình vôùi toå tieân, thaàn linh veà vieäc cöôùi xin. Vaø treân chieáu naøy hoï aên chung böõa côm ñaàu tieân tröôùc söï chöùng kieán cuûa hai hoï.

Phuï nöõ khi thai ngheùn phaûi aên uoáng kieâng khem, traùnh laøm vieäc naëng, kieâng noùi teân moät soá loaøi thuù. Khi saép sinh, ñöôïc choàng döïng cho moät caên nhaø nhoû ôû bìa röøng. Hoï ñeû ngoài vaø töï mình giaûi quyeát moïi coâng vieäc khi sinh. Khi sinh xong, hoï beá con veà nhaø.

Veà ma chay, ngöôøi cheát ñöôïc lieäm baèng vaûi hoaëc quaàn aùo cuõ roài ñaët vaøo quan taøi baèng thaân goã khoeùt roãng, hay quaán baèng voû caây.

Ngöôøi cheát ñöôïc choân ôû raãy, ñaàu höôùng veà phía Taây. Khi ñuû ñieàu kieän kinh teá, ngöôøi ta laøm leã boû maû, döïng nhaø moà.

Haèng naêm, ngöôøi Ra Glai coù nhieàu nghi leã cuùng baùi vôùi vieäc hieán teá ñeå mong thaàn linh phuø hoä. Theo chu kyø saûn xuaát, ngöôøi Ra Glai thöôøng tieán haønh caùc nghi leã khi choïn raãy, phaùt, ñoát, gieo træa vaø thu hoaïch luùa. Nhöng nghi leã lôùn nhaát trong naêm thöôøng taäp trung vaøo thaùng 1-2 döông lòch, khi ñaõ thu hoaïch raãy, bao goàm caû leã möøng thu hoaïch, cöôùi xin vaø leã boû maû.

Voán vaên ngheä cuûa ngöôøi Ra Glai khaù phong phuù, goàm truyeän coå tích, thaàn thoaïi vaø caùc laøn ñieäu daân ca, ca dao, tuïc ngöõ. Nhaïc cuï coù boä chieâng ñoàng 12 chieác, nhöng coù theå söû duïng 4, 6, 7 hoaëc 9 chieác.

Kheøn baàu, keøn moâi, ñaøn oáng tre khaù phoå bieán. Xöa kia, ngöôøi Ra Glai coøn coù nhöõng boä ñaøn ñaù quí.

135

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM

43. DAÂN TOÄC RÔ NAÊM Daân toäc Rô Naêm coù khoaûng 350 ngöôøi. Ngoân ngöõ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme. Theo caùc giaø laøng, ngöôøi Rô Naêm laø cö daân sinh soáng ôû vuøng röøng nuùi Taây Nguyeân töø laâu. Ñaàu theá kyû XX, daân soá toäc ngöôøi naøy coøn khaù ñoâng. Hoï soáng chung vôùi ngöôøi Gia Rai trong 12 laøng. Hieän chæ coøn ôû laøng Le, xaõ Mo Rai, huyeän Sa Thaày, Kon Tum. Hoï ôû treân nhöõng nhaø saøn daøi, caát keá tieáp, chung quanh ngoâi nhaø chung. Cöûa chính giöõa cuûa moïi ngoâi nhaø ñeàu quay veà phía nhaø roâng. Khoaûng caùch giöõa nhaø roâng vaø nhaø ôû cuûa gia ñình laø saân chôi. Quanh laøng coù haøng raøo baûo veä. Moãi noùc nhaø thöôøng coù nhieàu beáp. Moãi caëp vôï choàng ôû trong moät caên buoàng coù vaùch ngaên vôùi moät beáp rieâng, gian chính giöõa nhaø laø nôi tieáp khaùch.

Ngöôøi Rô Naêm soáng döïa vaøo nöông raãy, troàng luùa neáp laø chính, theâm moät ít luùa teû, ngoâ vaø saén. Hoï söû duïng dao phaùt, rìu ñeå ñoán caây, doïn thaønh raãy vaø duøng gaäy choïc loã tra haït. Saên baét, haùi löôïm vaãn coøn giöõ vai troø kinh teá quan troïng.

Ngheà phuï chuû yeáu laø troàng boâng deät vaûi. Vaûi deät ra töï cung caáp cho nhu caàu may maëc cuûa gia ñình, ngoaøi ra coøn duøng ñeå trao ñoåi haøng hoùa nhö daàu thaép, muoái aên vaø caùc coâng cuï lao ñoäng baèng saét.

Ngöôøi Rô Naêm coù taäp quaùn aên boác, thích aên côm neáp naáu trong oáng tre (nhö côm lam), thích uoáng röôïu caàn. Ñaøn oâng Rô Naêm ñoùng khoá, phía tröôùc thaû tôùi ñaàu goái, phía sau buoâng ñeán oáng chaân. Phuï nöõ quaán vaùy vaø ôû traàn, moät soá maëc aùo coäc tay. Vaùy vaø khoá maøu traéng, vaûi moäc. Phuï nöõ thích ñeo hoa tai laøm baèng ngaø voi. Nam nöõ thanh nieân coù tuïc caét 4 hoaëc 6 raêng cöûa haøm treân khi böôùc vaøo tuoåi tröôûng thaønh.

Guøi laø phöông tieän vaän chuyeån chính cuûa ngöôøi Rô Naêm. Guøi ñan hoa vaên baèng nan nhuoäm ñen. Ñöùng ñaàu laøng laø moät giaø laøng, do daân tín nhieäm baàu. Hoï khoâng chæ quan heä vôùi nhau trong khuoân khoå laøng maø coøn quan heä vôùi laøng khaùc, daân toäc khaùc qua vieäc trao ñoåi haøng hoùa vaø hoân nhaân.

Vieäc cöôùi xin cuûa ngöôøi Rô Naêm phaûi qua 2 böôùc: aên hoûi vaø cöôùi.

Leã cöôùi toå chöùc ñôn giaûn, chæ laø moät böõa aên chung cuûa daân laøng ñeå chöùng kieán vaø chuùc möøng böõa aên ñaàu tieân cuûa coâ daâu chuù reå. Sau

136

DAÂN TOÄC SAÙN CHAY ngaøy cöôùi, ñoâi vôï choàng ôû nhaø vôï 4 - 5 naêm roài veà ôû beân nhaø choàng, hoaëc cö truù luaân phieân caû hai beân.

Tröôùc ñaây phuï nöõ Rô Naêm sinh ñeû trong ngoâi nhaø nhoû do choàng laøm ôû ngoaøi röøng. Ñöùa treû ra ñôøi ñöôïc caét roán baèng moät thanh nöùa.

Khi sinh nôû, phuï nöõ phaûi kieâng moät soá thöùc aên. Ngaøy ôû cöõ, ngöôøi laï khoâng ñöôïc vaøo nhaø. Neáu ai vi phaïm bò giöõ laïi trong nhaø cho heát thôøi gian kieâng cöõ vaø ñöùa treû ñöôïc mang teân ngöôøi khaùch laï.

Khi coù ngöôøi cheát, ngöôøi Rô Naêm duøng troáng baùo tang. Thi haøi ñöôïc ñaët phía tröôùc nhaø, ñaàu höôùng vaøo trong, maët nhìn nghieâng.

Vieäc choân caát ñöôïc tieán haønh trong moät hai hoâm sau. Trong ngaøy leã boû maû, coù hai ngöôøi ñeo maët naï ñaùnh troáng nhaûy muùa. Maët naï nam coù hai söøng treân ñaàu, maët naï nöõ coù hai chieác raêng nanh. Keát thuùc leã boû maû, hai chieác maët naï ñöôïc treo treân nhaø moà.

Ngöôøi Rô Naêm thôø cuùng Thaàn Luùa. Cuùng Thaàn Luùa vaøo ngaøy baét ñaàu træa haït, khi luùa troå ñoøng ñoøng, tröôùc ngaøy tuoát luùa...

Leã teát lôùn nhaát cuûa ñoàng baøo Rô Naêm ñöôïc toå chöùc sau ngaøy thu hoaïch muøa raãy.

Ngöôøi Rô Naêm coù nhöõng laøn ñieäu daân ca tröõ tình, nhöõng baøi haùt giao duyeân cuûa nam nöõ thanh nieân, nhöõng caâu chuyeän keå cuûa caùc giaø laøng. Nhaïc cuï goàm: chieâng, troáng, caùc loaïi ñaøn, saùo laøm baèng tre nöùa.

44. DAÂN TOÄC SAÙN CHAY Daân toäc Saùn Chay hieän coøn khoaûng 147.000 ngöôøi. Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Hôøn Ban, Chuøng, Traïi. Nhoùm ñòa phöông coù caùc teân: Saùn Chæ, Cao Lan. Tieáng noùi nhoùm Cao Lan thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taøy-Thaùi, coøn tieáng Saùn Chæ thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Haùn.

Ngöôøi Saùn Chay töø Trung Quoác sang Vieät Nam caùch nay hôn 400 naêm, cö truù ôû vuøng nuùi Vieät Baéc, taäp trung chuû yeáu ôû Tuyeân Quang, Baéc Kaïn, Thaùi Nguyeân. Hoï soáng treân nhöõng nhaø saøn.

Ngöôøi Saùn Chay laø cö daân noâng nghieäp, laøm luùa nöôùc khaù thaønh thaïo, nhöng nöông raãy giöõ vai troø quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá vaø phöông thöùc canh taùc vaãn duøng gaäy choïc loã tra haït.

137

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Saùn Chay ngaøy hai böõa aên côm teû laø chính. Thích uoáng röôïu, nhaát laø dòp leã teát. Ñaøn oâng huùt thuoác laøo, phuï nöõ aên traàu.

Phuï nöõ Saùn Chay maëc vaùy chaøm, aùo daøi coù trang trí hoa vaên ôû hoø aùo vaø löng aùo. Thöôøng ngaøy duøng moät thaét löng chaøm, nhöng vaøo nhöõng ngaøy leã hoäi hoï duøng 2, 3 chieác thaét löng luïa vôùi nhieàu maøu khaùc nhau.

Phöông tieän vaän chuyeån laø tuùi löôùi ñeo sau löng.

Trong baûn ngöôøi Saùn Chay coù nhieàu doøng hoï, trong ñoù coù nhöõng doøng hoï lôùn, ñoâng ngöôøi nhö caùc hoï Hoaøng, Traàn, La, Ninh...

Trong cöôùi xin coù khaù nhieàu nghi thöùc nhö tröôùc khi ñoùn daâu, leã vaät vaø trang phuïc cuûa nhöõng ngöôøi ñi ñoùn ñöôïc taäp trung laïi ôû giöõa nhaø ñeå quan lang laøm pheùp. Khi ñoaøn ngöôøi baét ñaàu ñi, quan lang ñöùng döôùi maùi tranh, giöông oâ leân cho moïi ngöôøi ñi qua. Treân ñöôøng veà nhaø choàng, coâ daâu phaûi ñi chaân ñaát. Sau khi cöôùi, coâ daâu vaãn ôû nhaø boá meï ñeû cho tôùi luùc saép sinh nôû môùi veà ôû haún nhaø choàng. OÂng moái ñöôïc coâ daâu chuù reå kính troïng nhö cha ñeû. Khi oâng moái maát, coâ daâu chuù reå phaûi ñeå tang. Ñaùm ma do thaày taøo chuû trì goàm nhieàu nghi leã, theo phong tuïc Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo. Ñaëc bieät, ngoâi nhaø moà ñöôïc laøm coâng phu, ñeïp.

Trong nhaø ngöôøi Saùn Chay coù nhieàu baøn thôø: thôø toå tieân, thôø Trôøi Ñaát, Thoå Coâng, Baø Muï, Thaàn Noâng, Thaàn Chaên Nuoâi. Ñaëc bieät thôø Ngoïc Hoaøng, Phaät Nam Hoùa vaø Taùo Quaân, Ngöôøi Saùn Chay coù voán vaên ngheä phong phuù: chuyeän coå tích, thô, daân ca, phoå bieán laø sinh ca, laø loái haùt giao duyeân nam nöõ. Coù 2 loaïi: moät loaïi haùt ôû baûn veà ban ñeâm vaø moät loaïi haùt treân ñöôøng ñi chôï.

Ngoaøi ra coøn coù haùt ru, ca ñaùm cöôùi...

45. DAÂN TOÄC SAÙN DÌU Daân toäc Saùn Dìu hieän coù khoaûng 126.000 ngöôøi. Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Saùn Deùo Nhín, Toaïi, Trai Ñaát, Maùn Quaàn Coäc, Maùn Vaùy Xeû. Tieáng noùi thuoäc thoå ngöõ Haùn Quaûng Ñoâng. Ngöôøi Saùn Dìu di cö ñeán Vieät Nam caùch nay khoaûng 300 naêm, soáng taäp trung ôû vuøng trung du Baéc Boä, töø taû ngaïn soâng Hoàng ñoå veà phía Ñoâng,

138

DAÂN TOÄC SAÙN DÌU thuoäc caùc tænh Quaûng Ninh, Baéc Giang, Phuù Thoï, Thaùi Nguyeân, Tuyeân Quang...

Ngöôøi Saùn Dìu tuy coù laøm ruoäng nöôùc nhöng khoâng nhieàu, chuû yeáu laøm luùa nöông vaø troàng ngoâ, saén, khoai, rau, baàu, bí...

Töø laâu ngöôøi Saùn Dìu ñaõ bieát duøng phaân boùn ruoäng. Coâng cuï saûn xuaát: dao, cuoác, rìu, ñaëc bieät löôõi caøy khaù beàn vì coù theâm löôõi phuï, thích hôïp cho vieäc caøy ôû nhöõng vuøng ñaát cöùng, ñoài nuùi nhieàu soûi ñaù.

Ngöôøi Saùn Dìu aên côm teû laø chính, coù ñoän theâm khoai, saén, ngoâ.

Phuï nöõ Saùn Dìu maëc aùo daøi (ñôn hoaëc keùp). Neáu aùo keùp thì aùo trong bao giôø cuõng maøu traéng, aùo ngoaøi maøu chaøm vaø daøi hôn aùo trong moät chuùt; yeám maøu ñoû, thaét löng traéng, hoàng hoaëc xanh lô.

Vaùy hai maûnh rôøi cuøng chung moät caïp, maøu chaøm, daøi quaù ñaàu goái, chaân quaán xaø caïp, chít khaên ñen. Ñoà trang söùc goàm voøng coå, voøng tay, hoa tai vaø daây xaø tích baèng baïc.

Y phuïc ñaøn oâng gioáng nhö ngöôøi Kinh, buùi toùc, quaán khaên hoaëc ñoäi khaên xeáp, aùo daøi thaâm, quaàn traéng.

Phöông tieän vaän chuyeån, ngoaøi vieäc duøng vai gaùnh coøn duøng xe queät do traâu keùo.

Moãi laøng coù moät ngöôøi ñöùng ñaàu do daân baàu ra ñeå troâng coi vieäc chung.

Nam nöõ ñöôïc töï do tìm hieåu, yeâu ñöông, nhöng vieäc keát hoân phaûi do quyeát ñònh cuûa boá meï. Ñaùm cöôùi coù nhieàu leã nghi, quan troïng nhaát laø leã khai hoa töûu, dieãn ra taïi nhaø gaùi tröôùc hoâm coâ daâu veà nhaø choàng. Ngöôøi ta laáy moät bình röôïu vaø 1 chieác ñóa, treân ñóa loùt hai mieáng giaáy caét hình hoa: mieáng maøu traéng ñeå döôùi, maøu ñoû ñeå treân, roài ñaët leân treân ñoù hai quaû tröùng luoäc coù xaâu chæ ñoû vaø buoäc ôû moãi beân quaû tröùng moät ñoàng xu. Sau khi cuùng, boùc laáy loøng ñoû hoøa vôùi röôïu ñeå moïi ngöôøi tham döï cuøng uoáng möøng haïnh phuùc coâ daâu chuù reå.

Vôï choàng laáy nhau laâu khoâng coù con, sau khi aên Teát Ñoâng Chí xong, vôï veà nhaø boá meï ñeû ôû. Ngöôøi choàng cho oâng moái ñeán daïm hoûi, sau ñoù toå chöùc cöôùi laïi nhö laàn ñaàu.

139

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Vieäc ma chay cuõng khaù phöùc taïp. Khi haï huyeät, con caùi ngöôøi cheát phaûi töø phía chaân quan taøi boø moät voøng quanh mieäng huyeät.

Con trai boø töø traùi sang phaûi, con gaùi boø töø phaûi sang traùi, vöøa boø vöøa xoâ ñaát laáp huyeät. Luùc ñöùng daäy, moãi ngöôøi voác moät naém ñaát vaø chaïy thaät nhanh veà nhaø boû vaøo chuoàng traâu, chuoàng lôïn... vôùi yù nghóa cho gia suùc sinh soâi, naûy nôû. Tieáp ñoù chaïy vaøo nhaø vaø ngoài vaøo thuùng thoùc, ai dính nhieàu thoùc laø gaëp nhieàu may maén. Cuoái cuøng moãi ngöôøi töï xeù moät mieáng thòt gaø luoäc ñeå aên, ai ñeán tröôùc ñöôïc aên maøo gaø, tieáp theo laø ñaàu, coå, caùnh... Nhaø moà lôïp maùi baèng laù röøng.

Ngöôøi Saùn Dìu coù tuïc caûi taùng.

Ngöôøi Saùn Dìu thôø toå tieân, Phaùp sö vaø Taùo quaân. Vì vaäy, treân baøn thôø thöôøng coù ba baùt höông. Nhöõng ngöôøi môùi cheát chöa kòp laøm ma cuõng ñöôïc ñaët baùt höông leân baøn thôø nhöng ñeå thaáp hôn.

Coù mieáu thôø thoå thaàn, ñình thôø thaønh hoaøng.

Ngöôøi Saùn Dìu coù nhöõng ngaøy leã teát nhö caùc daân toäc khaùc trong vuøng. Rieâng Teát Ñoâng Chí cuûa hoï coøn mang yù nghóa caàu mong con ñaøn, chaùu ñoáng.

Ngöôøi Saùn Dìu thích haùt giao duyeân giöõa thanh nieân nam nöõ vaøo ban ñeâm. Truyeän keå chuû yeáu laø truyeän thô, caùc ñieäu muùa thöôøng xuaát hieän trong ñaùm ma. Nhaïc cuï coù tuø vaø, saùo, keøn, troáng, thanh la, naõo baït, duøng vaøo caùc nghi leã toân giaùo.

46. DAÂN TOÄC SI LA Daân toäc Si La hieän coøn khoaûng 840 ngöôøi. Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Cuø Deà Söø, Kha Peû. Tieáng noùi thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taïng-Mieán. Daân toäc Si La coù nguoàn goác töø Laøo di cö sang Vieät Nam, soáng taäp trung trong ba baûn: Seo Hay, Si Thaâu Chaûi vaø Naäm Xin thuoäc huyeän Möôøng Teø, tænh Lai Chaâu. Hoï ôû nhaø treät goàm hai gian vaø hai chaùi nhoû, coù hieân vaø moät cöûa ra vaøo. Baøn thôø ñaët ôû goùc traùi trong cuøng, treân ñaët moät cheùn röôïu nhoû vaø moät quaû baàu khoâ. Beáp chính ôû giöõa nhaø vôùi ba oâng ñaàu rau baèng ñaù. Ñoái vôùi ngöôøi Si La, ba oâng ñaàu rau raát quan troïng, vì hoï tin raèng ñoù laø nôi maø toå tieân thöôøng ôû troâng coi beáp löûa.

Ngaøy nay, ñoàng baøo Si La ñaõ bieát laøm luùa nöôùc, troàng ngoâ treân

140

DAÂN TOÄC SI LA nöông raãy. Tuy vaäy, kinh teá saên baét vaø haùi löôïm vaãn coøn ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng.

Phuï nöõ Si La maëc vaùy hôû buïng, aùo caøi khuy naùch phaûi, noåi baät laø vaït ngöïc gaén ñaày nhöõng ñoàng xu baïc, xu nhoâm. Coå vaø tay aùo ñöôïc trang trí baèng caùch gaén leân nhöõng ñöôøng vaûi maøu khaùc nhau.

Vaùy maøu ñen chaøm, khi maëc giaét ra phía sau. Tuøy theo löùa tuoåi maø khaên ñoäi ñaàu coù khaùc nhau. Coù tuïc nhuoäm raêng, nam nhuoäm ñoû, nöõ nhuoäm ñen.

Ngöôøi Si La aên côm neáp vaø côm teû. Khi vaän chuyeån ñoà ñaïc duøng guøi mang, hoï coøn bieát duøng thuyeàn, maûng ñeå ñi laïi treân soâng.

Tính coäng ñoàng laøng baûn raát cao. Hoï thöôøng giuùp nhau trong vieäc laøm nhaø môùi, ma chay...

Quan heä doøng hoï khaù chaët cheõ. Ngöôøi Si La coù nhieàu hoï khaùc nhau nhöng hoï Huø, hoï Pôø nhieàu hôn caû. Ñöùng ñaàu doøng hoï laø ngöôøi cao tuoåi nhaát, khoâng phaân bieät doøng tröôûng hay doøng thöù.

Veà hoân nhaân, trai gaùi yeâu nhau ñöôïc quan heä töï do, ngöôøi con trai ñöôïc nguû qua ñeâm taïi nhaø ngöôøi yeâu cuûa mình. Coù tuïc cöôùi hai laàn, laàn ñaàu ñoùn coâ daâu veà nhaø choàng, laàn thöù hai sau ñoù moät naêm, nhaø trai trao tieàn cöôùi cho nhaø gaùi.

Phuï nöõ sinh con ôû trong nhaø, ñeû ngoài. Nhau ñöôïc ñöïng trong oáng nöùa, phuû moät lôùp tro beáp leân treân, döïng ôû goùc beáp cho tôùi ngaøy ñaët teân con. Hoï thöôøng môøi baø giaø trong baûn tôùi ñaët teân ñeå mong con soáng laâu. Sau khi ñaët teân, baø giaø naøy laáy laù chuoái bòt oáng ñöïng nhau, neáu laø con trai buoäc 9 nuoäc laït, con gaùi 7 nuoäc, roài ñem choân. Sau khi ñaët teân 3 ngaøy tieán haønh cuùng hoàn cho treû.

Ngöôøi cheát ñöôïc quaøn trong moät khuùc caây goã boå ñoâi, khoeùt roãng.

Sau khi choân, gia ñình tang chuû doäi nöôùc taét beáp. Mang heát than cuûi cuõ ra ngoaøi nhaø roài môùi ñoát beáp tieáp. Moä nhöõng ngöôøi cuøng hoï thöôøng ôû gaàn nhau.

Con caùi thôø boá meï ñaõ maát. Moãi baøn thôø phaûi coù cheùn thôø laáy töø cheùn cuùng côm boá meï trong ngaøy laøm ma. Nhaø coù bao nhieâu con trai thì coù baáy nhieâu cheùn vaø taát caû ñeå leân baøn thôø. Thôø toå tieân töø ñôøi oâng trôû leân, do tröôûng hoï ñaûm nhaän. Haèng naêm vaøo Teát Naêm môùi vaø Teát Côm môùi coù leã cuùng toå tieân. Teát Naêm môùi vaøo ñaàu thaùng 12 aâm lòch, Teát Côm môùi sau vuï thu hoaïch.

Ngöôøi Si La coù haùt giao duyeân nam nöõ vaø haùt söû ca.

141

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM

47. DAÂN TOÄC TAØY Daân toäc Taøy coù daân soá ñöùng haøng thöù hai, sau daân toäc Vieät, khoaûng 1,5 trieäu ngöôøi. Ngöôøi Taøy coù caùc nhoùm ñòa phöông nhö: Thoå, Ngaïn, Pheùn, Thu Lao vaø Pa Dí. Tieáng noùi thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taøy-Thaùi.

Ngöôøi Taøy ñeán cö truù ôû Vieät Nam töø raát sôùm, coù theå töø khoaûng nöûa cuoái thieân nieân kyû thöù nhaát tröôùc Coâng nguyeân. Hoï soáng taäp trung ôû vuøng thung luõng caùc tænh Ñoâng Baéc, töø Quaûng Ninh, Baéc Giang, Laïng Sôn, Cao Baèng, Baéc Kaïn, Thaùi Nguyeân, Haø Giang, Tuyeân Quang, Laøo Cai, Yeân Baùi. Ngöôøi Taøy soáng thaønh töøng baûn raát ñoâng ñuùc, coù tôùi haøng traêm noùc nhaø. Nhaø ôû laø nhaø saøn, coù boä vì keøo töø 4, 5, 6 hoaëc 7 haøng coät. Nhaø coù 2 hoaëc 4 maùi, lôïp ngoùi, lôïp tranh hoaëc laù coï. Chung quanh nhaø thöng vaùn goã hoaëc lieáp nöùa. Ñoàng baøo Taøy coù truyeàn thoáng laøm luùa nöôùc töø laâu ñôøi, thaâm canh, coù heä thoáng thuûy lôïi töôùi tieâu hôïp lyù, ñaëc bieät bieát laøm coïn (xe nöôùc) ñeå laáy nöôùc töôùi ruoäng vaø söû duïng phaân boùn luùa. Hoï coù taäp quaùn ñaäp luùa ngoaøi ñoàng trong nhöõng maùng goã, roài duøng daäu (soït nhoû coù quai) gaùnh thoùc veà nhaø. Ngoaøi ra, ngöôøi Taøy coøn troàng luùa nöông, hoa maøu vaø caây aên quaû. Chaên nuoâi raát phaùt trieån, vôùi nhieàu loaïi gia suùc, gia caàm, nhöng phöông thöùc nuoâi thaû ñeán nay vaãn coøn phoå bieán.

Ngöôøi Taøy coù nhieàu ngheà thuû coâng, ñaëc bieät ngheà deät thoå caåm vôùi nhöõng hoa vaên ñeïp vaø ñoäc ñaùo.

Tröôùc ñaây ñoàng baøo Taøy thöôøng aên xoâi ñoà. Trong ngaøy leã teát ngöôøi Taøy laøm nhieàu loaïi baùnh traùi nhö: baùnh chöng, baùnh giaày, baùnh gai, baùnh gioø, baùnh raùn, baùnh troâi, baùnh khaûo... Ñaëc bieät coù loaïi baùnh boät haáp nhaân baèng tröùng kieán vaø coám laøm baèng thoùc neáp non hô löûa hoaëc rang roài ñem giaõ.

Phuï nöõ maëc vaùy hoaëc quaàn, coù aùo caùnh ngaén beân trong vaø aùo daøi beân ngoaøi baèng vaûi boâng töï deät, maøu chaøm, khoâng theâu thuøa. Nhoùm Ngaïn maëc aùo daøi ngaén hôn moät chuùt, nhoùm Pheùn maëc aùo maøu naâu, nhoùm Thu Lao buùi toùc quaán khaên thaønh hình choùp nhoïn treân ñænh ñaàu, nhoùm Pa Dí ñoäi muõ hình maùi nhaø.

Phöông tieän vaän chuyeån ñoà ñaïc thöôøng laø cho vaøo daäu ñeå gaùnh, hoaëc cho vaøo tuùi vaûi ñeå mang treân vai.

142

DAÂN TOÄC TAØ OÂI Nam nöõ ñöôïc töï do yeâu ñöông tìm hieåu, nhöng vieäc keát hoân do boá meï quyeát ñònh vaø coù tuïc tin vaøo laù soá cuûa hai beân. Tröôùc khi ñi ñeán hoân nhaân, nhaø trai xin laù soá cuûa coâ gaùi veà ñeå so vôùi laù soá cuûa chaøng trai xem coù hôïp nhau khoâng. Sau khi cöôùi, coâ daâu vaãn ôû nhaø boá meï ñeû cho ñeán khi saép sinh nôû môùi veà ôû haún nhaø choàng.

Trong thôøi gian ngöôøi vôï coù thai, caû hai vôï choàng ñeàu phaûi kieâng cöõ nhieàu thöù. Sau khi treû sinh ñöôïc 3 ngaøy phaûi cuùng taåy vía vaø laäp baøn thôø baø muï.

Khi coù ngöôøi cheát, ñaùm ma ñöôïc toå chöùc linh ñình vôùi nhieàu nghi leã. Sau khi choân 3 naêm laøm leã maõn tang, ñöa hoàn ngöôøi cheát leân baøn thôø toå tieân.

Ngöôøi Taøy thôø cuùng toå tieân, thôø Thoå Coâng, Vua Beáp, Baø Muï. Khi laøm nhaø môùi phaûi choïn ñaát, xem höôùng, choïn tuoåi, choïn ngaøy giôø toát. Ñoàng baøo Taøy coù nhieàu ngaøy leã teát: Teát Nguyeân ñaùn, Raèm thaùng 7, Teát goïi hoàn traâu boø (toå chöùc vaøo moàng 6 thaùng 6 aâm lòch) vaø Teát Côm môùi, toå chöùc tröôùc khi thu hoaïch.

Ngöôøi Taøy coù nhieàu laøn ñieäu daân ca nhö Löôïn, Phong Slö, Phuoái Paùc, Phuoái roïi... Haùt Löôïn coù nhieàu loaïi: Löôïn Coïi, Löôïn Then... laø loái haùt giao duyeân. Nhaïc cuï coù ñaøn tính.

48. DAÂN TOÄC TAØ OÂI Daân toäc Taø OÂi coù khoaûng 35.000 ngöôøi, coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Pa Coâ, Ta OÂi, Ba Hi, Pa Hi. Tieáng noùi thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Ngöôøi Taø OÂi thuoäc lôùp cö daân sinh soáng laâu ñôøi ôû vuøng röøng nuùi Tröôøng Sôn töø phía Taây Quaûng Trò ñeán phía Taây Thöøa Thieân Hueá.

Hoï ôû thaønh töøng laøng, treân caùc nhaø saøn daøi. Tröôùc ñaây coù nhöõng nhaø daøi treân traêm meùt, goàm nhieàu ñoâi vôï choàng, con caùi (goïi laø caùc “beáp”). Giöõa caùc beáp trong laøng thöôøng coù quan heä thaân thuoäc. Maùi nhaø uoán troøn ôû hai ñaàu hoài, treân ñænh doác coù Khau Cuùt nhoâ leân.

Trong moãi “beáp” (gia ñình rieâng) ñeàu coù buoàng sinh hoaït rieâng. Ñoàng baøo Taø OÂi tröôùc ñaây laøm nöông raãy laø chính, phöông thöùc canh taùc laø duøng gaäy choïc loã tra haït. Ngaøy nay, hoï ñaõ quen laøm

143

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM ruoäng nöôùc. Tuy vaäy, vieäc saên baét, haùi löôïm ñeán nay vaãn coøn ñoùng vai troø quan troïng trong kinh teá ñôøi soáng.

Moät soá nôi coù ngheà deät thoå caåm, ñöôïc caùc daân toäc laùng gieàng öa chuoäng. Ñoà ñan maây tre chuû yeáu ñeå töï cung töï caáp.

Löông thöïc chuû yeáu laø gaïo teû, ngoaøi ra hoï coøn aên ngoâ, khoai, saén, cuû maøi... vaøo nhöõng luùc giaùp haït.

Veà y phuïc, nöõ maëc vaùy oáng loaïi ngaén vaø aùo, hoaëc vaùy daøi che ngöïc trôû xuoáng, nam ñoùng khoá, maëc aùo, thöôøng hay ôû traàn. Trang söùc phuï nöõ laø voøng tay, voøng chaân, voøng coå, khuyeân tai baèng ñoàng, baïc, hay haït cöôøm... Coù tuïc caø raêng vaø xaêm treân da.

Phöông tieän vaän chuyeån chính laø guøi ñeo treân löng.

Ngöôøi Taø OÂi soáng theo taäp tuïc coå truyeàn, kính troïng ngöôøi giaø, tin theo giaø laøng. Moãi laøng goàm nhieàu ngöôøi cuûa nhieàu doøng hoï khaùc nhau, moãi doøng hoï coù ngöôøi ñöùng ñaàu, coù tuïc kieâng cöõ rieâng vaø teân goïi rieâng.

Trai gaùi lôùn leân sau khi ñaõ caét cuït 6 chieác raêng cöûa haøm treân thì ñöôïc tìm hieåu nhau, laáy vôï, laáy choàng. Hoân nhaân do nhaø trai chuû ñoäng. Nhaø gaùi cho con ñi laáy choàng ñöôïc nhaän cuûa cöôùi goàm coàng, chieâng, cheù, noài ñoàng, traâu, lôïn... Ngaøy ñaùm cöôùi, coâ daâu vaø chuù reå phaûi laøm leã “ñaïp beáp” taïi nhaø boá meï coâ gaùi ñeå ñaùnh daáu töø ñaây coâ thöïc söï laø ngöôøi nhaø choàng. Ngöôøi Taø OÂi cho pheùp con trai coâ laáy con gaùi caäu.

Phuï nöõ trong thôøi kyø mang thai phaûi kieâng khem nhieàu.

Ngöôøi cheát ñöôïc quaøn trong quan taøi ñoäc moäc, coù tuïc chia cuûa cho ngöôøi cheát. Vaøi naêm sau khi choân, tang gia toå chöùc leã caûi taùng, ñöa vaøo choân trong baõi moä chung cuûa laøng, caïnh nhöõng ngöôøi thaân quaù coá.

Moãi doøng hoï coù moät baøn thôø ôû nhaø tröôûng hoï. Moïi gia ñình trong hoï coù theå tôùi ñoù laøm leã cuùng khi bò oám ñau, gaëp ruûi ro, hoaïn naïn...

Nhieàu laøng coøn thôø vaät thieâng nhö hoøn ñaù, caùi voøng ñoàng, chieác cheù...

Leã teát coù nhieàu leã cuùng lieân quan ñeán söùc khoûe, taøi saûn, dòch beänh, laøm raãy... Leã lôùn coù ñaâm traâu teá thaàn vaø trôû thaønh ngaøy hoäi cuûa laøng.

144

DAÂN TOÄC THAÙI Ñoàng baøo Taø OÂi coù voán vaên ngheä phong phuù nhö tuïc ngöõ, ca dao, caâu ñoá, truyeän coå, daân ca... Nhaïc cuï goàm nhieàu loaïi: coàng, chieâng, tuø vaø söøng traâu, kheøn 14 oáng nöùa, saùo 6 loã, nhò vöøa keùo vöøa ñieàu khieån aâm thanh baèng mieäng, ñaøn Ta Lö...

49. DAÂN TOÄC THAÙI Daân toäc Thaùi hieän coù khoaûng 1.330.000 ngöôøi, ñöùng haøng thöù ba veà daân soá trong caùc daân toäc ôû nöôùc ta (sau ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Taøy). Hoï coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Tay Thanh, Man Thanh, Tay Möôøi, Tay Möôøng, Haøng Toång, Tay Doï, Thoå. Coù hai nhoùm ñòa phöông: Ngaønh Ñen (Tay Daêm) vaø Ngaønh Traéng (Tay Ñoùn). Tieáng noùi thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Taøy-Thaùi.

Ngöôøi Thaùi coù coäi nguoàn ôû vuøng luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ, ñaõ coù maët ôû Vieät Nam töø xa xöa, soáng taäp trung ôû caùc tænh Sôn La, Lai Chaâu, Ñieän Bieân, Hoøa Bình, Ngheä An. Hoï ôû nhaø saøn, coù nhieàu daùng veû khaùc nhau: loaïi nhaø maùi troøn khum hình mai ruøa, hai ñaàu maùi hoài coù Khau cuùt; loaïi nhaø 4 maùi, maùi baèng saøn hình chöõ nhaät gaàn vuoâng, hieân coù lan can; loaïi nhaø saøn daøi, cao, moãi gian hoài laøm tieàn saûnh; loaïi nhaø maùi thaáp, heïp loøng. Ñoàng baøo Thaùi ñaõ quen laøm luùa nöôùc töø laâu vôùi heä thoáng thuûy lôïi raát hieäu quaû. Tröôùc ñaây caáy moät vuï luùa neáp, nay chuyeån thaønh 2 vuï luùa teû. Ngoaøi ra, hoï coøn laøm nöông troàng luùa, ngoâ, hoa maøu, caây thöïc phaåm, ñaëc bieät troàng boâng laáy sôïi deät vaûi.

Gaïo teû laø löông thöïc chính cuûa ngöôøi Thaùi, gaïo neáp duøng ñoà xoâi laø moùn aên truyeàn thoáng. Hoï thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laøo.

Y phuïc phuï nöõ khaù ñeïp maét: aùo caùnh ngaén ñuû maøu saéc, ñính haøng khuy baïc hình böôùm, nheän, ve saàu... chaïy treân ñöôøng neïp xeû ngöïc, boù saùt thaân, vôùi chieác vaùy vaûi thaâm hình oáng, thaét eo baèng daûi luïa maøu xanh laù caây, ñeo daây xaø tích baïc beân hoâng. Phuï nöõ Thaùi Ñen ñoäi khaên pieâu noåi tieáng vôùi caùc hình hoa vaên theâu nhieàu maøu saéc röïc rôõ.

Nam giôùi maëc quaàn caét theo kieåu chaân queø coù caïp ñeå thaét löng, aùo caùnh xeû ngöïc, coù tuùi hai beân gaáu vaït. AÙo Thaùi Traéng coù theâu moät tuùi ngöïc traùi, caøi khuyeát baèng daây vaûi. Quaàn aùo phoå bieán laø maøu ñen.

145

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngöôøi Thaùi vaän chuyeån ñoà ñaïc chuû yeáu laø gaùnh, bieát duøng ngöïa cöôõi, thoà. Ngöôøi Thaùi ôû doïc soâng Ñaø ñi laïi baèng thuyeàn.

Ngöôøi Thaùi coù nhieàu hoï, moãi hoï thöôøng coù nhöõng quy ñònh kieâng kî khaùc nhau, nhö hoï Loø khoâng aên thòt chim taùng coø, hoï Quaûng kieâng con hoå. Ñoàng baøo Thaùi thôø toå tieân, cuùng trôøi ñaát, cuùng baûn möôøng. Gaén lieàn vôùi saûn xuaát laø nhöõng nghi leã caàu muøa. Môû ñaàu haèng naêm baèng leã ñoùn tieáng saám naêm môùi.

Tröôùc kia ngöôøi Thaùi cöôùi xin theo cheá ñoä hoân nhaân gaû baùn vaø ôû reå, neân vieäc laáy vôï, laáy choàng phaûi theo nhieàu böôùc: – Cöôùi leân (dong khöûn): ñöa reå ñeán ôû nhaø vôï (böôùc thöû thaùch phaåm giaù, naêng löïc lao ñoäng cuûa chaøng reå). Sau leã cöôùi naøy, phuï nöõ Thaùi Ñen buùi toùc ngöôïc leân ñænh ñaàu. Tuïc ôû reå töø 8 ñeán 12 naêm.

– Cöôùi xuoáng (ñong long): ñöa gia ñình veà ôû haún vôùi boá meï choàng.

Leã tang coù 2 böôùc: – Phuùng vieáng: tieãn ñöa hoàn ngöôøi cheát leân coõi hö voâ, ñöa thi haøi ñi choân caát (Thaùi Traéng) hoaëc hoûa thieâu (Thaùi Ñen) – Tieáp theo ñöa ñoà tang leã ra baõi tha ma vaø laøm leã goïi ma trôû veà nguï taïi gian thôø cuùng toå tieân trong nhaø.

Ngöôøi Thaùi coù nhieàu ñieäu muùa xoøe, caùc loaïi saùo lam vaø tieâu, coù haùt thô, haùt ñoái ñaùp giao duyeân...

50. DAÂN TOÄC THOÅ Daân toäc Thoå hieän coù hôn 68.000 ngöôøi, coøn coù caùc teân goïi khaùc nhö: Möôøng, Con Kha, Xaù Laù Vaøng. Nhoùm ñòa phöông coù caùc teân: Keïo, Moïn, Cuoái, Hoï, Ñan Lai, Li Haø, Taøy Pooïng. Tieáng noùi thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Vieät-Möôøng.

Do nhöõng bieán coá lòch söû cuûa nhöõng theá kyû tröôùc, caùc nhoùm ngöôøi Möôøng töø mieàn Taây Thanh Hoùa dòch chuyeån vaøo phía Nam, hoøa nhaäp vôùi ngöôøi Vieät ôû ñaây, taïo thaønh coäng ñoàng chung laø daân toäc Thoå. Hoï soáng taäp trung chuû yeáu caùc huyeän mieàn Taây Ngheä An,

146

DAÂN TOÄC THOÅ trong nhöõng baûn laøng ñoâng ñuùc. Nhaø ôû truyeàn thoáng laø nhaø saøn, chung quanh thöng lieáp nöùa hoaëc goã.

Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Thoå laø laøm nöông raãy, moät soá ít laøm ruoäng nöôùc. Ñaëc ñieåm chung laø trình ñoä canh taùc khaù cao, theå hieän qua kyõ thuaät laøm ñaát, thaâm canh, boùn phaân. Luùa laø caây troàng chính, ngoaøi ra coøn coù saén, ngoâ, hoa maøu...

Tröôùc ñaây, ñoàng baøo Thoå aên côm neáp laø chuû yeáu, nay haàu heát chuyeån sang aên côm teû. Trong caùc ngaøy leã teát, ngöôøi Thoå thöôøng laøm caùc loaïi baùnh chöng, baùnh giaày, baùnh gai...

Y phuïc ñaøn oâng Thoå gioáng nhö ngöôøi Vieät, quaàn traéng caïp vaán aùo daøi löông ñen, ñaàu ñoäi khaên nhieãu maøu tím. Phuï nöõ Thoå vuøng Laâm Sa maëc vaùy vaûi maøu ñen coù theâu hai ñöôøng chæ maøu töø caïp tôùi gaáu vaùy, aùo 5 thaân maøu naâu hoaëc traéng. Vuøng Quyø Hôïp maëc vaùy nhuoäm chaøm, deät keû soïc ngang taïo thaønh voøng troøn quanh thaân, aùo caùnh traéng coå vieàn, ñoäi khaên vuoâng traéng.

Phöông tieän vaän chuyeån laø gaùnh baèng soït, hoaëc duøng xe do traâu, boø keùo. Ñöùng ñaàu moãi laøng coù moät oâng truøm laøng, haèng naêm ñöôïc daân baàu, coù nhieäm vuï ñoân ñoác coâng vieäc chung trong laøng. Tuy soáng xen keõ vôùi caùc daân toäc khaùc, nhöng hoân nhaân giöõa ngöôøi Thoå vôùi caùc caùc daân toäc khaùc haàu nhö khoâng coù.

Hoân leã cuûa ngöôøi Thoå traûi qua nhieàu böôùc. Thoâng thöôøng, khi cöôùi nhaø trai phaûi noäp leã moät con traâu, 100 ñoàng baïc traéng, 30 vuoâng vaûi, 6 thuùng xoâi, moät con lôïn. Khi baét ñaàu yeâu nhau, ngöôøi Thoå coù tuïc nguû maùi. Töø nhöõng ñeâm nguû maùi, caùc ñoâi nam nöõ tìm hieåu nhau tröôùc khi daãn ñeán cöôùi xin.

Treû sô sinh ñöôïc 3 ngaøy phaûi cuùng baø muï ñeå ñaët teân cho treû vaø ngöôøi meï phaûi kieâng cöõ moät thaùng. Trong thaùng ñoù, ngöôøi laï khoâng ñöôïc vaøo nhaø.

Ma chay toå chöùc linh ñình, khaù toán keùm. Tröôùc ñaây moãi ñaùm ma coù nhaø gieát tôùi 12 con traâu. Ngöôøi cheát ñöôïc quaøn trong nhaø haøng tuaàn. Quan taøi ñoäc moäc. Sau khi choân caát, gia chuû phaûi cuùng vaøo nhöõng dòp 30 ngaøy, 50 ngaøy vaø 100 ngaøy.

Ngöôøi Thoå thôø raát nhieàu thaàn, ma, ñaëc bieät caùc vò thaàn ñaùnh giaëc

147

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM vaø khai khaån ñaát ñai. Trong gia ñình, ngoaøi cuùng toå tieân, coøn laøm leã cuùng baø muï moãi khi treû ñau oám, hoaëc cuùng vía cho ngöôøi lôùn.

Voán vaên ngheä cuûa ngöôøi Thoå khaù phong phuù, goàm caùc baøi ñoàng dao, ca dao, tuïc ngöõ...

51. DAÂN TOÄC XINH MUN Daân toäc Xinh Mun coù gaàn 18.000 ngöôøi, coøn coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Puoäc, Xaù, Pnaï. Caùc nhoùm ñòa phöông coù: Xinh Mun Daï, Xinh Mun Ngheït. Tieáng noùi thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Ngöôøi Xinh Mun sinh soáng laâu ñôøi ôû vuøng nuùi Taây Baéc Vieät Nam, taäp trung chuû yeáu ôû Sôn La, Lai Chaâu. Hoï ôû nhaø saøn coù maùi voøm hình mai ruøa.

Nguoàn soáng chính cuûa ñoàng baøo Xinh Mun laø laøm nöông raãy, moät soá ít laøm ruoäng nöôùc. Hoï thöôøng aên côm neáp, côm teû, coù taäp quaùn aên traàu, nhuoäm raêng ñen.

Y phuïc ngöôøi Xinh Mun gioáng nhö ngöôøi Thaùi. Ngöôøi Xinh Mun coù nhieàu hoï, nhöng nhieàu nhaát laø hoï Vò vaø hoï Loø. Gia ñình theo cheá ñoä phuï quyeàn. Trong moät nhaø soáng chung töù ñaïi ñoàng ñöôøng.

Veà hoân nhaân, coù tuïc ôû reå. Tröôùc ñaây con trai phaûi ôû reå töø 8 ñeán 12 naêm, hoaëc suoát ñôøi neáu nhaø vôï khoâng coù con trai. Trong leã cöôùi, neáu chuù reå phaûi ñi ôû reå thì coâ daâu vaø chuù reå phaûi ñoåi teân môùi. Teân chung naøy do boá meï vôï vaø oâng caäu ñaët cho. Coâ daâu phaûi buùi toùc ngöôïc leân ñaàu, daáu hieäu laø gaùi ñaõ coù choàng. Ngay hoâm cöôùi ôû reå, ñoâi vôï choàng ñöôïc veà beân nhaø choàng 2 hoaëc 3 ngaøy roài môùi sang nhaø gaùi ôû haún cho ñeán heát thôøi haïn ôû reå. Leã cöôùi ñöa daâu sau khi heát thôøi haïn ôû reå. Leã laïi maët toå chöùc sau ñoù vaøi ngaøy hay moät naêm.

Ngöôøi Xinh Mun coù taäp quaùn caû baûn cuøng taäp trung giuùp nhau döïng nhaø, neân ngoâi nhaø chæ laøm trong vaøi ngaøy laø xong. Hoï thöôøng laøm nhaø sau vuï gaët vaø choïn ñaát döïng nhaø baèng caùch boùi xem ñaát coù hôïp vôùi caùc thaønh vieân trong gia ñình khoâng. Trong thaùng, caùc ngaøy 2, 6, 8, 9 goïi laø ngaøy nöôùc, thích hôïp vôùi vieäc laøm nhaø. Kieâng caùc ngaøy hoûa: 1, 7. OÂng caäu laø ngöôøi döïng coät chính, treân treo nhieàu vaät, töôïng tröng cho söï phoàn thöïc. OÂng caäu cuõng laø ngöôøi nhoùm ngoïn löûa ñaàu tieân treân beáp côm cuûa nhaø môùi.

148

DAÂN TOÄC XÔ ÑAÊNG Khi coù ngöôøi cheát, tang gia baén suùng baùo hieäu. Cuøng luùc ñoù, ngöôøi con trai neùm oâng ñaàu rau vaøo nôi thôø cuùng toå tieân, baøy toû söï giaän döõ. Quaøn ngöôøi cheát baèng caùch boù coùt. Choïn ñaát ñaøo huyeät, baèng caùch neùm quaû tröùng treân khu ñaát ñònh saün, tröùng vôõ ôû ñaâu, huyeät ñaët ôû ñoù. Nhaø moà ñöôïc xaây caån thaän, coù ñuû caùc thöù caàn thieát cho ngöôøi cheát. Ñoàng baøo Xinh Mun thôø cuùng toå tieân hai ñôøi: boá meï vaø oâng baø.

Cuùng leã vaøo dòp côm môùi, ñaùm cöôùi, nhaø môùi. Vieäc thôø cuùng coù nôi chæ daønh cho ngöôøi anh caû. Boá meï vôï ñöôïc thôø rieâng ôû moät laùn nhoû beân caïnh nhaø.

Ngöôøi Xinh Mun thích haùt vaø muùa vaøo dòp leã teát ngay treân nhaø saøn. Trai gaùi haùt ñoái ñaùp töï nhieân.

52. DAÂN TOÄC XÔ ÑAÊNG Daân toäc Xô Ñaêng hieän coù gaàn 127.000 ngöôøi, coù nhöõng teân goïi khaùc nhö: Xeâ Ñaêng, Kmraêng, Con Lan, Brila. Caùc nhoùm ñòa phöông coøn coù nhöõng teân rieâng nhö: Xô Teng, Tô Ñraù, Mnaâm, Ca Dong, Ha Laêng, Taø Tró, Chaâu. Tieáng Xô Ñaêng thuoäc nhoùm ngoân ngöõ MoânKhôme.

Ngöôøi Xô Ñaêng ñaõ sinh soáng laâu ñôøi ôû vuøng Baéc Taây Nguyeân, taäp trung chuû yeáu ôû Kon Tum vaø mieàn Taây Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi.

Hoï soáng treân nhöõng nhaø saøn daøi, thöôøng laø caû ñaïi gia ñình. Nhaø trong laøng ñöôïc boá trí theo taäp quaùn töøng vuøng. Coù nôi nhaø ôû quaây quanh ngoâi nhaø roâng ôû giöõa; coù nôi döïng theo trieàn nuùi, khoâng coù nhaø roâng.

Moät soá gia ñình coù nguoàn soáng chính laø laøm luùa nöôùc, nhö nhoùm Mnaâm, nhöng phöông thöùc canh taùc coøn theo loái sô khai nhö laøm ñaát baèng caùch luøa ñaøn traâu xuoáng giaãm ruoäng, duøng löôõi cuoác baèng goã (nay ñaõ thay baèng saét)... Soá coøn laïi soáng chuû yeáu nhôø nöông raãy, duøng gaäy choïc loã tra haït, thu hoaïch duøng tay tuoát luùa. Ngoaøi ra hoï coøn troàng ngoâ, keâ, saén, baàu, bí, thuoác laù, chuoái, mía... Ngöôøi Xô Ñaêng coù taäp quaùn aên traàu, nam nöõ ñeàu huùt thuoác laù.

Ngöôøi Xô Ñaêng chaên nuoâi chuû yeáu traâu, deâ, lôïn, gaø... Phöông thöùc saên baét vaø haùi löôïm vaãn ñoùng vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng kinh teá.

149

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ngheà deät vaûi thuû coâng coù ôû nhieàu vuøng. Ngheà reøn phaùt trieån ôû nhoùm Tô Ñraù. Ñan laùt khaù tinh xaûo. Ñoàng baøo Xô Ñaêng haèng ngaøy aên côm teû, thích uoáng röôïu caàn.

Nam ñoùng khoá, ôû traàn; nöõ maëc vaùy, aùo. Trôøi laïnh quaøng theâm taám vaûi ôû ngoaøi. Xöa kia, ngöôøi Xô Ñaêng duøng voû caây che thaân.

Phöông tieän vaän chuyeån thöôøng laø duøng guøi mang sau löng. Guøi coù nhieàu loaïi: ñan thöa, ñan daøy, coù naép, khoâng naép, coù hoa vaên... Ñöùng ñaàu laøng laø moät “giaø laøng”. Laøng laø sôû höõu chung, treân ñoù moãi ngöôøi coù quyeàn sôû höõu ruoäng vöôøn, nöông raãy.

Giöõa caùc vuøng khaùc nhau, hoân nhaân cuõng khaùc nhau. Ñieåm gioáng nhau laø sau khi cöôùi, vôï choàng cuøng cö truù luaân phieân moãi beân moät soá naêm. Thöôøng chæ khi boá meï moät beân qua ñôøi môùi ôû coá ñònh. Trong leã cöôùi coù tuïc coâ daâu chuù reå ñöa ñuøi gaø cho nhau aên, ñöa röôïu cho nhau uoáng, cuøng aên moät naém côm...

Khi coù ngöôøi cheát, caû laøng ñeán chia buoàn vôùi tang chuû vaø giuùp vieäc ñaùm ma. Nhöõng ngöôøi cheát bình thöôøng (khoâng do tai naïn, chieán tranh...) ñöôïc choân trong baõi moä chung cuûa laøng. Leã tuïc cuï theå giöõa caùc nhoùm ngöôøi Xô Ñaêng cuõng khoâng gioáng nhau.

Ngöôøi Xô Ñaêng tin vaøo caùc vò thaàn linh nhö: Thaàn Saám seùt, Thaàn Maët trôøi, Thaàn Nuùi, Thaàn Luùa, Thaàn Nöôùc... Trong ñôøi soáng canh taùc raãy coù nhieàu leã nghi cuùng baùi nhaèm caàu muøa, caàu an, traùnh thaát baùt.

Leã teát quan troïng nhaát laø leã cuùng Thaàn Nöôùc vaøo dòp söûa maùng nöôùc haèng naêm. Ngoaøi ra coøn coù leã cuùng vaøo nhöõng dòp ñaàu naêm, môû ñaàu vuï træa luùa, khi luùa ñeán kyø con gaùi, khi thu hoaïch, leã cuùng khi oám ñau, döïng nhaø roâng...

Ngöôøi Xô Ñaêng coù nhieàu loaïi nhaïc cuï: ñaøn, nhò, saùo doïc, khoong buùt, troáng, chieâng, coàng, tuø vaø, oáng goõ, daøn oáng nöùa hoaït ñoäng nhôø söùc nöôùc. Hoï coù nhieàu ñieäu haùt: haùt ñoái ñaùp cuûa trai gaùi, haùt ru. Coù nhieàu ñieäu muùa daønh rieâng cho nam, nöõ khaùc nhau, cuõng coù ñieäu muùa chung cho caû nam nöõ.

150

DAÂN TOÄC XTIEÂNG

53. DAÂN TOÄC XTIEÂNG Daân toäc Xtieâng hieän coù hôn 67.000 ngöôøi, coøn coù teân goïi khaùc laø Xa Ñieâng. Caùc nhoùm ñòa phöông coù teân goïi rieâng nhö: Buø Lô, Buø Ñek, Buø Bieâk. Tieáng noùi thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme.

Ngöôøi Xtieâng sinh soáng laâu ñôøi ôû vuøng Nam Taây Nguyeân vaø mieàn Ñoâng Nam Boä, taäp trung chuû yeáu taïi caùc tænh Bình Phöôùc, Bình Döông, Taây Ninh, Ñoàng Nai. Ngöôøi vuøng cao ôû nhaø treät, maùi truøm xuoáng gaàn maët ñaát, coù nôi uoán troøn ôû hai ñaàu hoài, cöûa môû ôû hai ñaàu hoài vaø moät maët beân. Ngöôøi vuøng thaáp ôû nhaø saøn khang trang, vaùch döïng nghieâng phía treân ra ngoaøi (treân roäng döôùi heïp).

Caùc nhoùm ngöôøi Xtieâng coù caùch sinh soáng khaùc nhau. Nhoùm Buø Lô ôû vuøng cao, vuøng saâu, hoaøn toaøn soáng nhôø nöông raãy. Nhoùm Buø Ñek ôû vuøng thaáp laøm luùa nöôùc nhö ngöôøi Vieät. Phöông thöùc canh taùc luùa raãy laø choïc loã tra haït. Coâng cuï laøm raãy chuû yeáu laø rìu, dao, xaø gaïc, gaäy choïc loã. Thu hoaïch luùa tuoát baèng tay. Ñoái vôùi nhoùm ngöôøi naøy kinh teá saên baét haùi löôïm laø chuû yeáu.

Ngöôøi Xtieâng chaên nuoâi chuû yeáu laø traâu, boø, lôïn, gaø... coù moät soá hoä nuoâi voi. Ngheà thuû coâng coù deät vaûi, ñan laùt.

Löông thöïc chính laø gaïo teû, aên ngaøy 2 böõa, thích uoáng röôïu caàn, huùt thuoác laù baèng taåu. Ñaøn oâng ñoùng khoá, ôû traàn; phuï nöõ ôû traàn hoaëc maëc aùo, quaán vaùy, thích ñeo nhieàu ñoà trang söùc, caùc loaïi voøng baèng kim loaïi, chuoãi cöôøm, hoa tai lôùn laøm baèng ngaø voi.

Phöông tieän vaän chuyeån thoâng duïng nhaát laø duøng guøi mang.

Moãi caëp vôï choàng laø moät “beáp”. Nhieàu “beáp” hôïp thaønh moät nhaø.

Xöa kia, moãi laøng coù vaøi ba nhaø. Nay do taùch hoä, soá nhaø trong laøng taêng leân. Moãi ngöôøi khoâng chæ thuoäc veà moät “beáp”, moät nhaø, moät laøng maø coøn laø thaønh vieân cuûa moät doøng hoï nhaát ñònh. Trong moãi laøng ñeàu coù moät “giaø laøng” vaø caùc vò boâ laõo coù uy tín khaùc cuøng giöõ vai troø quan troïng trong coâng vieäc cuûa laøng.

Veà cöôùi xin, neáu nhaø trai coù ñuû cuûa caûi sính leã, coâ daâu veà nhaø choàng ngay sau leã cöôùi. Nhöng phaàn ñoâng ôû reå do chöa ñuû ñoà daãn cöôùi theo yeâu caàu cuûa nhaø gaùi (nhö cheù, chieâng, coàng, traâu...). Taäp tuïc hoân nhaân giöõa caùc nhoùm cuõng khaùc nhau. Nhoùm Buø Ñek cho pheùp con trai coâ laáy con gaùi caäu vaø con trai caäu laáy con gaùi coâ, coøn

151

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM nhoùm Buø Lô chæ cho pheùp con trai coâ ñöôïc laáy con gaùi caäu vôùi ñieàu kieän caäu laø anh cuûa coâ.

Xöa kia, khi sinh nôû phuï nöõ töï xoay xôû ôû ngoaøi röøng moät mình.

Ngöôøi cheát quaøn trong quan taøi ñoäc moäc. Neáu cheát bình thöôøng (khoâng do tai naïn, chieán tranh...) ñöôïc choân trong baõi moä chung cuûa laøng. Khi quaøn trong quan taøi coù boû moät ít gaïo, thuoác laù... Caùc duïng cuï nhö cheù, noài, chia cho ngöôøi cheát ñöôïc ñaët quanh moä. Khi trong laøng coù ngöôøi cheát, caû laøng khoâng ñöôïc goõ coàng chieâng, khoâng vui nhoän trong khoaûng 10 ngaøy.

Ngöôøi Xtieâng thôø Thaàn Saám seùt, Thaàn Maët trôøi, Thaàn Nuùi, Thaàn Luùa... Hoï coù nhieàu leã teát. Trong ñoù leã hoäi ñaâm traâu laø lôùn nhaát, thöôøng ñöôïc toå chöùc möøng ñöôïc muøa lôùn, möøng chieán thaéng keû thuø, möøng laøm aên phaùt ñaït, möøng con caùi lôùn khoân thaønh ñaït...

Teát cuûa ngöôøi Xtieâng goïi laø “leã cuùng rôm”, sau khi tuoát luùa raãy xong, tröôùc khi ñoát raãy vuï sau, nhaèm taï ôn Thaàn Luùa.

Ngöôøi Xtieâng coù nhieàu nhaïc cuï: nhaïc cuï quan troïng nhaát laø coàng vaø chieâng. Chieâng cuûa nhoùm Buø Lô goàm 6 chieác. Nhoùm Buø Ñek chuû yeáu duøng coàng, moãi boä 5 chieác, ngoaøi ra hoï coøn coù kheøn, troáng, tuø vaø... Kho taøng truyeän coå khaù phong phuù.

54. DAÂN TOÄC VIEÄT Daân toäc Vieät, coøn goïi laø Kinh, hieän coù khoaûng 66.000.000 ngöôøi, chieám gaàn 87% daân soá caû nöôùc. Toå tieân ngöôøi Vieät töø raát xa xöa ñaõ ñònh cö ôû vuøng Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä. Trong suoát tieán trình lòch söû, ngöôøi Vieät luoân luoân laø trung taâm ñoaøn keát caùc daân toäc anh em ra söùc xaây döïng vaø baûo veä toå quoác thaân yeâu.

HOAÏT ÑOÄNG SAÛN XUAÁT Nguoàn soáng chính cuûa ngöôøi Vieät laø troàng luùa nöôùc, ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån töø raát sôùm vôùi heä thoáng ñeâ ñieàu, thuûy lôïi laø nhöõng minh chöùng cho tinh thaàn ngoan cöôøng trong coâng cuoäc cheá ngöï thieân nhieân ñeå toàn taïi vaø saûn xuaát noâng nghieäp cuûa oâng cha ta.

Ngöôøi Vieät coù raát nhieàu kinh nghieäm trong vieäc chaên nuoâi gia suùc, gia caàm. Chaên nuoâi khoâng chæ cung caáp nguoàn thöïc phaåm, maø

152

DAÂN TOÄC VIEÄT coøn laø nguoàn söùc keùo, vaän chuyeån. Ñoái vôùi nhaø noâng, töø bao ñôøi nay con traâu ñaõ laø “ñaàu cô nghieäp”. Ngöôøi Vieät noåi tieáng laø “coù hoa tay” veà caùc ngheà thuû coâng, myõ ngheä. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, ngheà thuû coâng myõ ngheä khoâng chæ laø ngheà phuï vaøo nhöõng luùc noâng nhaøn, maø ôû nhieàu nôi ñaõ trôû thaønh nhöõng laøng ngheà truyeàn thoáng, nhö laøng goám söù Baùt Traøng (Gia Laâm, Haø Noäi), laøng deät luïa Vaïn Phuùc (Haø Taây)... Ngöôøi Vieät coù haøng traêm ngheà thuû coâng maø ngheà naøo cuõng ñaït tôùi ñænh cao cuûa taøi hoa, kheùo leùo, khoâng chæ noåi tieáng trong nöôùc maø caû ôû nöôùc ngoaøi.

Ngaøy nay, beân caïnh neàn coâng nghieäp ngaøy caøng phaùt trieån, caùc ngheà thuû coâng chaúng nhöõng khoâng mai moät maø coøn ñang phuïc hoài phaùt trieån vôùi trình ñoä tinh xaûo hôn, kheùo leùo hôn, vôùi ngheä thuaät cao hôn, goùp phaàn khoâng nhoû trong neàn kinh teá quoác daân.

NGOÂN NGÖÕ Tieáng Vieät thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Vieät-Möôøng, ñaõ ñöôïc xaùc laäp töø xa xöa. Maëc duø bò phong kieán phöông Baéc ñoâ hoä 1000 naêm nhöng tieáng Vieät khoâng bò Haùn hoùa maø vaãn ñöôïc baûo toàn vaø phaùt trieån.

Ngöôøi Vieät vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc vaø loái soáng cuûa mình, vaãn duy trì tieáng noùi vaø taâm hoàn Vieät.

Qua haøng ngaøn naêm lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, coù bieát bao ñoåi thay trong cuoäc soáng. Ñoù laø ñoøn baåy thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa tieáng Vieät. Trong khi tieáp thu nhöõng yeáu toá ngoân ngöõ Haùn, ngöôøi daân Vieät vaãn raát saùng taïo, Vieät hoùa nhöõng töø ngöõ aáy ñeå taïo thaønh töø Haùn-Vieät, hoøa nhaäp moät caùch töï nhieân vôùi nhöõng töø thuaàn Vieät.

Hieän töôïng Vieät hoùa saùng taïo khoâng chæ aùp duïng ñoái vôùi tieáng Haùn maø ngay caû vôùi tieáng Phaùp sau naøy, ñaõ taïo ra moät nguoàn töø vöïng phong phuù ñaày söùc soáng cho kho taøng ngoân ngöõ Vieät Nam, ñaùp öùng ñaày ñuû nhu caàu giao tieáp vaø dieãn ñaït ña daïng trong cuoäc soáng hieän ñaïi.

Ngaøy nay, vôùi vieäc giao löu quoác teá ngaøy moät môû roäng vaø vieäc tieáp thu caùc khoa hoïc môùi, ñaëc bieät laø tin hoïc, vuõ truï hoïc, vôùi kinh nghieäm Vieät hoùa ngoân ngöõ nöôùc ngoaøi, chaéc chaén tieáng Vieät seõ tieáp tuïc phaùt trieån phong phuù hôn nöõa, coù ñaày ñuû khaû naêng dieãn ñaït treân moïi lónh vöïc vaên hoïc, ngheä thuaät, khoa hoïc, kyõ thuaät, theå thao, vaên hoùa... moät caùch trong saùng vaø giöõ ñöôïc baûn saéc ngoân ngöõ Vieät.

153

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM CHÖÕ VIEÁT Chöõ Haùn vaø chöõ Noâm Trong moät thôøi gian daøi döôùi thôøi Baéc thuoäc, ngöôøi Vieät phaûi söû duïng chöõ Haùn trong giao dòch, vaên baûn, giaáy tôø vaø trong giaùo duïc, thi cöû. Vieäc söû duïng chöõ Haùn coøn keùo daøi ñeán ñaàu theá kyû XX. Tuy vaäy, trong khi söû duïng chöõ Haùn ngöôøi Vieät cuõng ñaõ coá gaéng xaây döïng cho mình moät thöù chöõ vieát rieâng. Ñoù laø chöõ Noâm, hình thaønh döïa theo caùch vieát chöõ Haùn nhöng ñöôïc bieán ñoåi vaø keát hôïp theo nhöõng phöông phaùp saùng taïo ñaëc thuø ñeå ghi aâm tieáng Vieät.

Theo caùc nhaø nghieân cöùu, chöõ Noâm xuaát hieän vaøo khoaûng theá kyû XIII. Chöùng tích xaùc thöïc chöõ Noâm coøn ñeå laïi ñeán nay laø chöõ ghi treân taám bia “Baùo aân” (Yeân Laõng, Vónh Phuùc) coù töø thôøi Lyù (1209).

Nhöng phaûi ñeán gaàn cuoái thôøi Traàn (cuoái theá kyû XIII), chöõ Noâm môùi ñöôïc phoå bieán roäng raõi vaø ñöôïc duøng ñeå saùng taùc vaên hoïc. Chöõ Noâm ñaït ñeán ñænh cao laø taäp Quoác AÂm thi taäp goàm 250 baøi thô Noâm cuûa Nguyeãn Traõi (theá kyû XV), vò anh huøng daân toäc, nhaø vaên hoùa theá giôùi.

Töø theá kyû XVI, chöõ Noâm daàn daàn chieám öu theá treân vaên ñaøn vôùi caùc thi phaåm cuûa nöõ só Hoà Xuaân Höông, Baø Huyeän Thanh Quan, Cao Baù Quaùt, vaø phaùt trieån ñeán möùc hoaøn chænh vôùi Chinh phuï ngaâm cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm (dòch töø taùc phaåm chöõ Haùn cuûa Ñaëng Traàn Coân) vaø Truyeän Kieàu baát huû cuûa ñaïi thi haøo Nguyeãn Du (cuoái theá kyû XVIII).

Chöõ Quoác ngöõ Lòch söû phaùt trieån chöõ Quoác ngöõ gaén lieàn vôùi vieäc truyeàn ñaïo Cô ñoác vaøo Vieät Nam. Ngöôøi coù coâng lôùn laø giaùo só Aleáchxaêng Ñroât (Alexandre de Rhodes, 15/3/1593 – 5/11/1660). OÂng ñaõ hoaøn thaønh cuoán Töø ñieån An Nam-Boà Ñaøo Nha-Latinh (Vieät-Boà-la) xuaát baûn taïi La Maõ naêm 1651, baèng caùch döïa treân cuoán Töø ñieån An Nam-Boà Ñaøo Nha cuûa Gaspar de Amaral vaø Töø ñieån Boà Ñaøo Nha-An Nam cuûa Antonio Barbosa vaø theâm phaàn tieáng Latinh vaøo.

Aleáchxaêng Ñroât vaø caùc giaùo só nöôùc ngoaøi ñeán Vieät Nam ñeå truyeàn ñaïo Cô ñoác. Ñeå ñaït ñöôïc keát quaû toát, hoï hoïc tieáng Vieät vaø duøng chöõ caùi Latinh ñeå phieân aâm tieáng Vieät. Nhôø ñoù xuaát hieän chöõ Quoác ngöõ. Trong quaù trình tieáp xuùc, caùc nhaø truyeàn giaùo phöông Taây

154

DAÂN TOÄC VIEÄT cuøng vôùi ngöôøi Vieät ñaõ söûa chöõa vaø hoaøn thieän daàn chöõ Quoác ngöõ.

Töø naêm 1867, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc duøng roäng raõi trong caùc tröôøng thuoäc ñòa. Vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX, chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng roäng raõi trong heä thoáng giaùo duïc.

Cho tôùi nay, Vieät Nam laø nöôùc duy nhaát ôû chaâu AÙ ñaõ Latinh hoùa chöõ vieát cuûa mình, taïo ñieàu kieän nhanh choùng cho vieäc xoùa muø chöõ vaø phaùt trieån vaên hoùa, khoa hoïc kyõ thuaät.

VAÊN HOÏC Töø thuôû sô khai, vaên hoïc daân gian truyeàn mieäng cuûa ngöôøi Vieät ñaõ raát phong phuù, taïo neân moät kho taøng tuïc ngöõ, ca dao, truyeän coå tích... voâ cuøng quyù baùu, ñöôïc löu truyeàn töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc.

Trong ñoù ñaëc saéc nhaát laø nhöõng truyeän keå veà Noøi gioáng Laïc Hoàng, Thaùnh Gioùng, Taám Caùm, Chuyeän baùnh chöng baùnh giaày...

Vaên hoïc daân gian cuûa ngöôøi Vieät coù raát nhieàu theå loaïi: söû thi, truyeàn mieäng, coå tích, truyeän cöôøi, truyeän nguï ngoân, truyeän thô, tuïc ngöõ, ca dao, daân ca, caâu ñoá, hoø, veø...

Beân caïnh neàn vaên hoïc daân gian truyeàn mieäng, ngöôøi Vieät coøn coù neàn vaên hoïc chöõ vieát, ñöôïc hình thaønh töø giai ñoaïn ban ñaàu söû duïng toaøn chöõ Haùn, sau keát hôïp song song vôùi chöõ Noâm, vaø sau cuøng laø giai ñoaïn söû duïng chöõ Quoác ngöõ keùo daøi cho ñeán nay. Doøng vaên hoïc naøy traûi qua nhieàu thôøi kyø ñeàu coù truyeàn thoáng keá thöøa vaø phaùt trieån.

Töø theá kyû X ñeán theá kyû XIX, vaên hoïc söû duïng hai thöù chöõ. Ñaàu tieân laø chöõ Haùn, roài sau ñeán chöõ Noâm.

Trong nhieàu theá kyû, chöõ Haùn chieám vò trí chuû yeáu trong vaên hoïc vieát (tröø vaøi tröôøng hôïp nhö trieàu Hoà Quyù Ly, trieàu Taây Sôn coi troïng vaø khuyeán khích chöõ Noâm...). Tuy söû duïng chöõ Haùn, nhöng caùc taùc phaåm vaên hoïc vaãn thaám ñöôïm baûn saéc vaø taâm hoàn Vieät Nam, nhö baøi Nam quoác sôn haø cuûa Lyù Thöôøng Kieät, Hòch töôùng só cuûa Traàn Höng Ñaïo, nhöõng baøi thô ca ngôïi chieán thaéng (sau ñaïi thaéng quaân Nguyeân Moâng cuûa quaân daân nhaø Traàn) cuûa Phaïm Nguõ Laõo, Traàn Quang Khaûi, Phaïm Sö Maïnh... vaø Bình Ngoâ Ñaïi caùo cuûa Nguyeãn Traõi. Ñaëc bieät, coù boä söû tuy vieát baèng chöõ Haùn nhöng vôùi moät yù thöùc daân toäc cöïc kyø maïnh meõ nhö Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cuûa Ngoâ Só Lieân, hoaëc taùc phaåm truyeän söû Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí cuûa Ngoâ gia vaên phaùi...

155

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ñaàu theá kyû XV, tuy vaên hoïc chöõ Haùn tuy vaãn chieám öu theá, nhöng vaên hoïc chöõ Noâm ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån kyø dieäu, vôùi Nguyeãn Traõi laø ngöôøi tieân phong trong vieäc duøng chöõ Noâm saùng taùc thi ca. Quoác aâm thi taäp cuûa oâng laø moät trong nhöõng taäp thô Noâm coå nhaát coù giaù trò ñeán ngaøy nay.

Töø theá kyû XVI ñeán XIX, neàn vaên hoïc chöõ Noâm phaùt trieån röïc rôõ, chieám öu theá hoaøn toaøn treân vaên ñaøn. Caùc nhaø thô lôùn ñaõ trieät ñeå khai thaùc ngoân ngöõ daân toäc ñeå saùng taïo nhieàu taùc phaåm tieâu bieåu: ñoù laø nhöõng baøi thô Noâm cuûa Baø chuùa thô Noâm Hoà Xuaân Höông, Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du, Chinh phuï ngaâm dieãn Noâm cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm, Cung oaùn ngaâm khuùc cuûa Nguyeãn Gia Thieàu...

Töø cuoái theá kyû XIX ñeán ñaàu theá kyû XX, vôùi söï ra ñôøi cuûa chöõ Quoác ngöõ, caùc taùc phaåm vaên hoïc baèng chöõ Quoác ngöõ daàn daàn xuaát hieän. Neàn vaên hoïc Vieät Nam khoâng chæ tieáp thu ñöôïc tinh hoa vaên hoïc Trung Quoác maø coøn tieáp thu ñöôïc neàn vaên hoïc tieán boä phöông Taây, ñaëc bieät laø vaên hoïc Phaùp, laøm cho neàn vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam trôû neân phong phuù, ña daïng hôn veà theå loaïi, saâu saéc hôn veà noäi dung. Ngoân ngöõ chính xaùc, linh hoaït, gaàn vôùi ngoân ngöõ ñôøi thöôøng. Ñieàu naøy theå hieän roõ qua 2 tieåu thuyeát ñaàu tieân xuaát hieän vaøo naêm 1925: Toá Taâm cuûa Hoaøng Ngoïc Phaùch vaø Quaû döa ñoû cuûa Nguyeãn Troïng Thuaät.

Veà thô, cuõng ñaõ coù moät cuoäc caùch maïng lôùn. Ñoù laø phong traøo Thô môùi maø Phan Khoâi laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân khôûi ñoäng vôùi baøi thô Tình giaø ñaêng treân baùo Phuï nöõ Taân Vaên (1932).

Trong phong traøo thô môùi xuaát hieän nhieàu nhaø thô taøi naêng maø sau naøy vaãn tieáp tuïc ñoùng goùp cho neàn vaên hoïc caùch maïng. Ñoù laø: Löu Troïng Lö, Theá Löõ, Vuõ Ñình Lieân, Xuaân Dieäu, Huy Caän...

Doøng vaên hoïc laõng maïn noåi leân vaøo nhöõng naêm 1930 coù nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn (thaønh laäp 1932) goàm: Nhaát Linh, Khaùi Höng, Hoaøng Ñaïo, Thaïch Lam... Doøng vaên hoïc naøy coù nhieàu tieán boä trong saùng taùc, ñaëc bieät laø Thaïch Lam, nhöng cuõng khoâng traùnh khoûi nhöõng haïn cheá veà tö töôûng.

Beân caïnh doøng vaên hoïc laõng maïn, coøn coù doøng vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû vaøo tieán trình phaùt trieån vaên hoïc tieán boä cuûa Vieät Nam. Caùc saùng taùc cuûa traøo löu vaên hoïc

156

DAÂN TOÄC VIEÄT naøy mang tính hieän thöïc cao vaø thaám ñöôïm tinh thaàn nhaân ñaïo cao caû. Tieâu bieåu cho doøng vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn laø Nguyeãn Coâng Hoan vôùi Böôùc ñöôøng cuøng, Ngoâ Taát Toá vôùi Taét ñeøn, Vuõ Troïng Phuïng vôùi Vôõ ñeâ, Gioâng toá... Nguyeân Hoàng vôùi Bæ voû, Nam Cao vôùi Chí Pheøo...

Song song vôùi hai traøo löu vaên hoïc treân, coøn coù moät traøo löu vaên hoïc caùch maïng, phaùt trieån khaù maïnh ñeàu khaép trong caû nöôùc nhöng khoâng ñöôïc löu haønh hôïp phaùp (phong traøo Bình daân ñöôïc löu haønh coâng khai). Traøo löu vaên hoïc naøy do caùc nhaø thô, nhaø vaên laø nhöõng chieán só caùch maïng ñang bò thöïc daân Phaùp giam giöõ trong nhaø tuø hoaëc caùc chieán só caùch maïng hoaït ñoäng ôû nöôùc ngoaøi saùng taïo ra.

Nhöõng taùc gia tieâu bieåu cho phong traøo naøy tröôùc heát phaûi keå ñeán Hoà Chí Minh, Soùng Hoàng, Toá Höõu, Xuaân Thuûy...

Neàn vaên hoïc caùch maïng phaùt trieån maïnh meõ vaø gaët haùi nhieàu thaønh coâng laø töø sau Caùch maïng thaùng Taùm 1945, khi ñaát nöôùc ta giaønh ñöôïc ñoäc laäp. Vaên hoïc caùch maïng tieáp tuïc thaêng hoa vaø ñaït nhieàu thaønh töïu to lôùn qua hai cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ. Nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu trong thôøi kyø khaùng chieán choáng Phaùp veà vaên xuoâi tröôùc heát phaûi keå ñeán Con traâu cuûa Nguyeãn Vaên Boång, Vuøng moû cuûa Voõ Huy Taân, Xung kích cuûa Nguyeãn Ñình Thi; veà thô coù Vieät Baéc cuûa Toá Höõu, Döôùi sao vaøng cuûa Xuaân Dieäu, Göûi caùc anh cuûa Cheá Lan Vieân, Trôøi moãi ngaøy laïi saùng cuûa Huy Caän... Nhöõng taùc phaåm ñieån hình trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc veà vaên xuoâi laø Hoøn ñaát cuûa Anh Ñöùc, Gia ñình maù Baûy, Maãn vaø toâi cuûa Phan Töù, Treân ñaát Quaûng, Ngöôøi meï caàm suùng cuûa Nguyeãn Thi...; veà thô coù Queâ höông cuûa Giang Nam, Daùng ñöùng Vieät Nam cuûa Leâ Anh Xuaân, Baøi ca chim Ch’rao cuûa Thu Boàn, Gioù Laøo caùt traéng cuûa Xuaân Quyønh...

Ngaøy nay, döôùi aùnh saùng ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, caùc nhaø vaên Vieät Nam ñang chuyeån höôùng maïnh meõ trong tö duy, böôùc ñaàu ñaõ coù nhöõng thaønh coâng ñaùng khích leä vôùi Muøa laù ruïng trong vöôøn cuûa Ma Vaên Khaùng, Thôøi xa vaéng cuûa Leâ Löïu, Maûnh ñaát laém ngöôøi nhieàu ma cuûa Nguyeãn Khaéc Tröôøng, Ngöôøi ñaøn baø treân chuyeán taøu toác haønh cuûa Nguyeãn Minh Chaâu... ñeàu goùp phaàn trong vieäc xaây döïng moät neàn vaên hoïc hieän ñaïi mang ñaäm baûn saéc daân toäc, cuûa moät nöôùc Vieät Nam hoøa bình, oån ñònh vaø phaùt trieån.

157

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM MYÕ THUAÄT COÅ TRUYEÀN Ngöôøi Vieät coù neàn myõ thuaät coå truyeàn phong phuù, ña daïng veà theå loaïi, bao goàm tranh daân gian, ñieâu khaéc coå, myõ ngheä goám söù, kieán truùc...

Tranh daân gian Tranh daân gian coù hai loaïi: tranh thôø vaø tranh teát. Ñaây khoâng chæ laø thaønh töïu cuûa töøng laøng tranh, maø coøn laø di saûn chung cuûa caû daân toäc. Do coù nhu caàu vôùi soá löôïng lôùn veà tranh chôi Teát, trang hoaøng nhaø cöûa, thôø cuùng... neân töø laâu ngöôøi Vieät ñaõ bieát ñeán kyõ thuaät khaéc vaùn ñeå in. Vaøo thôøi Lyù (theá kyû XII) ñaõ coù nhieàu gia ñình laøm ngheà khaéc vaùn in vaø kyõ thuaät naøy ñöôïc phaùt trieån nhanh choùng qua caùc trieàu ñaïi keá tieáp. Ñeán theá kyû XVIII-XIX, tranh daân gian Vieät Nam ñaõ oån ñònh vaø phaùt trieån ñeán ñænh cao ngheä thuaät. Ñòa baøn laøm tranh daân gian traûi roäng khaép nöôùc. Trong ñoù coù moät soá doøng tranh ñaùng chuù yù vaø moãi moät doøng tranh coù moät phong caùch rieâng. Tuy vaäy, vaãn coù neùt chung laø taát caû ñeàu ñöôïc döïng hình theo kieåu duøng nhöõng ñöôøng neùt ñen khoanh laáy caùc maûng maøu. Tranh daân gian khoâng hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo luaät vieãn caän töø moät ñieåm nhìn, maø ñöôïc ngheä nhaân dieãn taû theo loái quan saùt di ñoäng vôùi nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, mieãn sao cho thuaän maét. Ñoái töôïng thaàn thaùnh luoân luoân ñöôïc veõ to ôû giöõa vaø phía treân, coøn con ngöôøi bình thöôøng thì kích côõ gaàn nhö nhau. Nhöõng con vaät, caûnh saéc... thì tuøy töông quan maø veõ to hay nhoû, sao cho coù theå gaây aán töôïng maïnh nhaát.

Ngaøy nay, coù moät soá doøng tranh ñaõ bò mai moät. Tuy vaäy, vaãn coøn moät soá doøng tranh tieáp tuïc toàn taïi tröôùc nhöõng thöû thaùch cuûa thôøi ñaïi. Ñoù laø caùc doøng tranh Ñoâng Hoà, Haøng Troáng... khoâng nhöõng ñöôïc ngöôøi trong nöôùc meán moä maø ñaõ coù maët ôû caû nhieàu nöôùc phöông Taây.

Tranh Ñoâng Hoà (laøng Ñoâng Hoà ôû bôø Nam soâng Ñuoáng, huyeän Thuaän Thaønh, Baéc Ninh, thuoäc Kinh Baéc xöa). Tranh Ñoâng Hoà coù töø theá kyû XVII, traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû vaãn toàn taïi vaø phaùt trieån cho ñeán ngaøy nay. Ñoù laø nhôø tranh Ñoâng Hoà, töø tranh veõ ñeán tranh in thuû coâng ñeàu mang phong caùch raát ñoäc ñaùo. Töø vieäc veõ maãu, khaéc baûn in, cheá bieán maøu, cho ñeán vieäc in tranh, veõ tranh ñeàu coù nhöõng neùt ñoäc ñaùo veà kyõ thuaät, myõ thuaät. Maøu tranh Ñoâng

158

DAÂN TOÄC VIEÄT Hoà ñöôïc laáy töø nguyeân lieäu saün coù trong töï nhieân: maøu traéng töø voû soø, ñieäp, maøu ñen töø than rôm, laù tre, maøu hoàng töø goã vang, maøu ñoû töø son, maøu xanh töø gæ ñoàng... Maøu saéc tranh Ñoâng Hoà luoân trong saùng nhôø kyõ thuaät pha maøu vaø in, nhö thi só Hoaøng Caàm ñaõ vieát raát thaät trong baøi Beân kia soâng Ñuoáng: Tranh Ñoâng Hoà gaø lôïn neùt töôi trong, Maøu daân toäc saùng böøng treân giaáy ñieäp. Ñeà taøi tranh Ñoâng Hoà raát phong phuù, phaûn aùnh sinh ñoäng nhöõng sinh hoaït, quan heä xaõ hoäi laøng queâ. Ñoù laø caùc tranh: chuoät, haùi döøa, ñaùnh ghen, ñaùnh vaät...

Tranh Ñoâng Hoà phaûn aùnh ñöôïc taâm tö, nguyeän voïng vaø nhöõng öôùc mô bình dò, gaàn guõi vôùi cuoäc soáng ñôøi thöôøng cuûa daân chuùng.

Ngheä nhaân tranh Ñoâng Hoà cuõng laø nhöõng ngöôøi daân lao ñoäng ngheøo.

Hoï ñaõ göûi taâm tö tình caûm cuûa chính mình vaøo taùc phaåm, vì vaäy tranh Ñoâng Hoà luoân gaây ñöôïc aán töôïng saâu laéng vaø giaønh ñöôïc söï haâm moä cuûa ngöôøi daân.

Tuy coøn coù nhieàu yù kieán khaùc nhau, nhöng nhìn chung ñeàu coù moät söï ñaùnh giaù thoáng nhaát laø töø ñôøi Leâ, ñaëc bieät töø theá kyû XVII, XVIII, doøng tranh Ñoâng Hoà ñaõ phaùt trieån maïnh.

Tranh Ñoâng Hoà coù nhieàu loaïi, nhöng ñöa vaøo saûn xuaát roäng raõi chæ coù hai loaïi chính: tranh in maøu vaø tranh in neùt roài duøng maøu toâ.

Tranh in theo côõ 19cm x 27cm goïi laø tranh laù mít, tranh in côõ 27cm x 38cm goïi laø tranh pha ba (caét tôø giaáy 38 x 84 thaønh 3 mieáng).

Tranh in maøu coù nhieàu loaïi to nhoû khaùc nhau, noùi chung roäng hôn tranh in neùt.

Noäi dung tranh raát phong phuù, chuû yeáu phaûn aùnh cuoäc soáng thöôøng nhaät, nhöng moãi thôøi ñaïi coù boå sung vaø caûi tieán. Nhìn chung coù moät soá noäi dung cô baûn nhö sau: – Tranh chuùc tuïng: theå hieän öôùc mong cuûa con ngöôøi veà söï giaøu sang, vinh hieån, vinh hoa, phuù quyù, tröôøng thoï...

– Tranh truyeän: chuû yeáu döïa vaøo nhöõng coát chuyeän daân gian ngôïi ca loøng thuûy chung, hieáu thaûo, leân aùn boïn gian taø, ñoäc aùc...

– Tranh lòch söû: ca ngôïi caùc vò anh huøng daân toäc nhö Hai Baø Tröng, Phuø Ñoång, Ñinh Tieân Hoaøng...

159

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM – Tranh thôø: nhö tranh oâng Coâng, oâng Taùo, caùc vò thaàn linh...

– Tranh sinh hoaït: phaûn aùnh nguyeän voïng, öôùc mô cuûa nhaân daân lao ñoäng veà cuoäc soáng aám no, haïnh phuùc.

Tranh Ñoâng Hoà chuû yeáu duøng maøu thaûo moäc vaø khoaùng saûn coù trong töï nhieân: maøu traéng voû ñieäp, maøu ñoû son, maøu vaøng hoa hoøe...

Giaáy in tranh Ñoâng Hoà laø giaáy doù, coù ñoä beàn dai, deã baùm maøu.

Quy trình saûn xuaát goàm 4 coâng ñoaïn: veõ maãu, khaéc baûn in, pha cheá maøu, in tranh vaø toâ maøu. Veõ maãu vaø khaéc baûn in laø hai khaâu quan troïng nhaát. Tranh xaáu, ñeïp laø do hai khaâu naøy quyeát ñònh. Noùi chung baûn khaéc ñöôïc löu truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc trong moãi doøng hoï hoaëc gia ñình, ñöôïc coi laø vaät gia baûo cuûa gia ñình, doøng hoï aáy.

Goã ñeå khaéc baûn in neùt chuû yeáu laø goã thò hoaëc goã maác, coù ñaëc tính dai vaø quaùnh, maët mòn, khaéc ñöôïc saâu, neùt beàn. Baûn khaéc in maøu duøng goã doåi, goã vaøng taâm.

Pha cheá maøu vaø in tranh laø hai coâng ñoaïn quan troïng tieáp theo.

Caùch in laø uùp vaùn, duøng xô möôùp xoa treân maët giaáy cho maøu baùm vaøo maët tranh.

Giaáy doù in tranh thöôøng queùt moät löôït ñieäp baèng choåi laøm baèng laù thoâng, taïo neân nhöõng vaïch ngang ñeàu, traéng saùng.

Tranh ñöôïc toå chöùc saûn xuaát trong gia ñình, moïi thaønh vieân töø giaø ñeán treû ñeàu tham gia, moãi ngöôøi moät vieäc theo daây chuyeàn kheùp kín töø khaâu ñaàu ñeán khaâu thaønh phaåm. Tranh baùn ngay trong nhaø, ngaøy leã teát môùi ñem ra ñình laøng baùn.

Xöa kia, haèng naêm vaøo thaùng möôøi moät, thaùng chaïp (sau vuï gaët thaùng möôøi) khaùch buoân tranh caùc nôi keùo veà Ñoâng Hoà mua tranh vui nhö ngaøy hoäi.

Tranh Ñoâng Hoà mang yù nghóa ñaáu tranh saâu saéc. Coù caâu chuyeän keå nhö sau: Vaøo moät ngaøy cuoái naêm, caùc ngheä nhaân Ñoâng Hoà ñang in tranh baùn Teát, thì coù söù giaû nhaø Thanh ñeán tham quan. Khi xem böùc tranh “Ñaùm cöôùi chuoät”, coù chuù chuoät xaùch caù ñeán leã meøo, beân döôùi tranh coù ñeà chöõ “toáng leã”. Söù Thanh naûy ra veá ñoái thaâm hieåm ñeå chôi chöõ vôùi ngöôøi cuûa ta, lieàn noùi: “Tyù taän, thöû toáng Maõo” (nghóa

160

DAÂN TOÄC VIEÄT laø: cuoái naêm chuoät, chuoät leã meøo). Thaâm yù cuûa söù Thanh laø coi ta nhö chuoät, maø y laø meøo, chuoät taát phaûi leã meøo. Ñoaøn tieáp söù cuûa ta ñang chöa bieát öùng xöû ra sao thì moät cuï giaø ngheä nhaân ñöa ra böùc tranh veõ moät con traâu ñöùng veånh tai teø treân con ñöôøng ngoaèn ngheøo nhö con roàng. Ñoaøn tieáp söù cuûa ta hieåu yù lieàn ñoái laïi: “Söûu ñaàu, ngöu thoân Thìn” (nghóa laø: ñaàu naêm traâu, traâu nuoát roàng). Traâu töôïng tröng cho ruoäng ñoàng queâ ta, coøn roàng chæ “thieân trieàu” nhaø Thanh. Söù Thanh nhìn tranh im laëng.

Khi xem maáy böùc tranh “Höùng döøa” vaø “Ñaùnh ghen”, söù Thanh toû veû khoâng hieåu. Nhaát laø khi ñoïc maáy caâu thô Noâm ñeà döôùi tranh “Höùng döøa”: Khen ai kheùo veõ neân döøa Ñaáy treøo, ñaây höùng cho vöøa moät ñoâi.

Vaø döôùi tranh “Ñaùnh ghen”: “Thoâi thoâi bôùt giaän laøm laønh, Chi ñieàu sinh söï thieät mình, thieät ta”. Ñoaøn ta phaûi dòch maáy caâu thô Noâm vaø giaûi thích cho söù Thanh hieåu yù nghóa caùc böùc tranh. Söù Thanh vaãn chöa chòu thoâi, ngaãm nghó roài ra tieáp veá ñoái: “Töù thuûy ñoàng löu, haø chæ ñaïo?” (nghóa laø: boán doøng nöôùc cuøng chaûy, chaûy ñöôøng naøo?) Caâu naøy coù yù chôi chöõ, vöøa aùm chæ hai doøng söõa ôû hai quaû döøa treân caây vaø hai doøng söõa ôû hai “traùi döøa” cuûa ngöôøi phuï nöõ höùng döøa beân döôùi laø boán doøng, vöøa muoán hoûi raèng tranh veõ nhö vaäy coøn gì laø ñaïo lyù? (Vì chöõ ñaïo (道) vöøa coù nghóa laø ñöôøng, vöøa coù nghóa laø ñaïo lyù.) Ñoaøn tieáp söù cuûa ta laáy ngay yù böùc tranh “Ñaùnh ghen” ñeå ñoái laïi: “Tam nhaân tranh ñoaït, taát taïi thieân” (nghóa laø: ba ngöôøi xung ñoät nhau aét laø taïi trôøi.) Veá ñaùp naøy quaû thaät “ñoáp chaùt”, vì chöõ thieân (天) vöøa coù nghóa laø trôøi, vöøa aùm chæ “thieân trieàu” töùc laø nhaø Thanh. Söù Thanh hieåu yù khoâng daùm noùi theâm gì nöõa.

Doøng tranh Haøng Troáng (ôû phoá Haøng Troáng vaø Haøng Noùn, Haø Noäi) coù caùch taïo hình dieãn ñaït tinh teá, chuû yeáu laø tranh cuoán truïc, nhaèm taïo khoâng gian vôùi nhieàu khoaûng troáng, gôïi caûm vaø thanh nhaõ, hôïp thò hieáu cuûa ngöôøi daân thaønh thò. Tranh Haøng Troáng coù ñöôøng neùt thanh maûnh, tinh teá, meàm maïi, chuû yeáu duøng phaåm maøu neân hoïa saéc phong phuù, taïo ñöôïc aán töôïng veà hình khoái cuûa khoâng

161

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM gian. Tranh ñöôïc in neùt, phaåm maøu toâ baèng tay, ñoä ñaäm nhaït laø do pha maøu vôùi nhieàu hoaëc ít nöôùc.

Tranh Haøng Troáng noåi tieáng vôùi caùc taùc phaåm: Lyù ngö voïng nguyeät (caù cheùp troâng traêng), Thaát ñoàng, Nguõ hoå, Toá nöõ... vaø caùc tranh thôø: Tam toøa Thaùnh maãu, Phaät, Töù phuû, Ngoïc hoaøng...

Tranh Haøng Troáng phaàn nhieàu ñöôïc baùn vaøo dòp Teát aâm lòch.

Vieäc laøm tranh, baùn tranh toå chöùc theo phöôøng hoäi vaø thöôøng laø cha truyeàn con noái.

Doøng tranh Kim Hoaøng (xaõ Vaân Canh, huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây) coù töø theá kyû XVIII, ra ñôøi coù phaàn muoän hôn hai doøng tranh Ñoâng Hoà vaø Haøng Troáng.

Haèng naêm ngöôøi Kim Hoaøng laøm tranh töø khoaûng giöõa thaùng 11 aâm lòch cho ñeán giaùp Teát. Tröôùc khi tieán haønh in tranh, phaûi cuùng toå ngheà. Caùc vaùn khaéc do chuû phöôøng (ngöôøi coù taøi naêng veõ vaø khaéc) giöõ, sau ngaøy cuùng toå môùi phaùt cho caùc gia ñình. Trong quaù trình in, laàn löôït ñoåi vaùn khaéc cho nhau. Heát muøa tranh, giao vaùn laïi cho chuû phöôøng khaùc caát giöõ.

Tranh Kim Hoaøng coù tranh thôø cuùng, tranh chôi nhö doøng tranh Ñoâng Hoà, Haøng Troáng, nhöng ñaëc bieät bieát keát hôïp nhöõng öu ñieåm cuûa hai doøng tranh treân ñeå taïo cho mình moät loaïi tranh ñaëc saéc.

Tranh Kim Hoaøng coù neùt khaéc thanh maûnh cuûa tranh Haøng Troáng vaø tæ mæ hôn tranh Ñoâng Hoà, laïi coù maøu saéc töôi nhö tranh Haøng Troáng. Tranh Kim Hoaøng duøng möïc taøu cho maøu ñen, duøng thaïch cao, phaán cho maøu traéng, duøng möïc taøu hoøa vôùi nöôùc chaøm vaø caùc maøu hoùa hoïc ñeå coù maøu chaøm, xanh chaøm. Giaáy in khoâng queùt ñieäp nhö tranh Ñoâng Hoà, cuõng khoâng duøng giaáy xuyeán nhö tranh Haøng Troáng, maø in treân giaáy ñoû, giaáy hoàng ñieàu, giaáy taøu vaøng... Nhôø vaäy tranh Kim Hoaøng gaây ñöôïc aán töôïng maïnh.

Tranh Kim Hoaøng bò mai moät do traän luït naêm 1915. Laøng maïc bò ngaäp traéng, nhieàu vaùn in bò troâi maát. Hieän chæ coøn vaøi taám ñöôïc löu giöõ ôû Baûo taøng Myõ thuaät Vieät Nam. Doøng tranh Kim Hoaøng khoâng coøn saûn xuaát keå töø naêm 1945.

Doøng tranh laøng Sình (bôø Nam haï löu soâng Höông, thuoäc huyeän Höông Phuù, tænh Thöøa Thieân Hueá). Laøng Sình noåi tieáng töø laâu veà ngheà laøm tranh thôø in vaùn khaéc, ñöôïc goïi laø tranh Sình.

162

DAÂN TOÄC VIEÄT Vaøo thôøi hoaøng kim cuûa tranh Sình, caùc gia ñình ôû laøng Sình ñeàu bieát in, toâ maøu tranh. Tranh laøm ra baùn ngay taïi nhaø.

Giaáy in tranh laø loaïi giaáy moäc, duøng maøu töï nhieân, veà sau naøy duøng phaåm maøu. Baûn khaéc baèng goã mít. Tranh in theo kieåu ngöûa vaùn, roài duøng tay vuoát giaáy. Chæ in ñöôøng neùt vaø caùc maûng ñen, roài duøng tay toâ maøu. Cuõng coù loaïi tranh chæ in toaøn ñen khoâng caàn toâ theâm maøu.

Tranh Sình chuû yeáu laø tranh thôø, coù khoaûng 50 ñeà taøi khaùc nhau, phaûn aùnh tín ngöôõng, tö töôûng cuûa ngöôøi Vieät coå. Ngöôøi cuùng tranh ñeå mong caàu ñöôïc bình yeân, con chaùu ñaày ñaøn...

Ngoaøi tranh thôø cuùng, tranh Sình coøn phaûn aùnh nhöõng hoaït ñoäng vaên hoaù, xaõ hoäi vaø lao ñoäng.

Tranh Sình ñôn giaûn, ñeïp moät caùch bình dò, töï nhieân. Moät trong nhöõng boä tranh ñeïp laø boä Toá nöõ, moãi böùc veõ moät thieáu nöõ ñöùng bieåu dieãn moät loaïi nhaïc cuï. Trang phuïc caùc coâ gioáng nhau: aùo traéng maëc trong, aùo caùnh maøu maëc ngoaøi, maøu aùo tuøy theo töøng ngöôøi toâ maø thay ñoåi cho hôïp maét.

Tranh laøng Sình thaát truyeàn töø laâu, nhöng coù moät thôøi ñaõ laø nieàm töï haøo cuûa daân laøng Sình. ÑIEÂU KHAÉC COÅ Ñieâu khaéc cuûa ngöôøi Vieät raát ña daïng, laø söï taäp hôïp cuûa nhieàu neàn ñieâu khaéc khaùc nhau. ÔÛ Nam Boä coù ñieâu khaéc cuûa Vöông quoác Phuø Nam vaø Chaân Laïp xöa, ôû mieàn Nam Trung Boä coù ñieâu khaéc Champa, ôû Taây Nguyeân coù ñieâu khaéc nhaø moà cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi, ôû Baéc Boä coù ñieâu khaéc Ñaïi Vieät... ÔÛ ñaây noùi ñeán ñieâu khaéc cuûa ngöôøi Vieät laø noùi ñeán ñieâu khaéc cuûa Ñaïi Vieät xöa. Taát nhieân, trong quaù trình phaùt trieån lòch söû, xoay quanh yeáu toá haït nhaân naøy coøn coù söï giao löu, hoøa troän, aûnh höôûng qua laïi vôùi nhöõng neàn ñieâu khaéc cuûa caùc daân toäc anh em chung soáng treân cuøng laõnh thoå, vaø ñieàu ñoù laøm cho neàn ñieâu khaéc cuûa ngöôøi Vieät caøng theâm phong phuù.

Vaøo thôøi tieàn söû, caùch nay khoaûng 3 vaïn naêm laø neàn vaên hoùa nuùi Ñoï, roài ñeán neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn caùch nay khoaûng 2.500 naêm, coù theå noùi Vieät Nam chöa coù moät neàn ñieâu khaéc cuï theå, maø chæ môùi coù nhöõng hình khaéc trong caùc hang ñoäng.

163

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Treân vaùch hang Ñoàng Noäi (huyeän Laïc Thuûy, tænh Hoøa Bình, coù nieân ñaïi caùch nay 10.000 naêm) coøn löu laïi hình khaéc 3 ngöôøi vaø moät maët thuù, treân ñaàu ngöôøi coù caém loâng chim. Ñoù laø nhöõng hình khaéc raát thoâ sô, nhöng ngöôøi Hoøa Bình ñaõ coù theå hình dung ñöôïc khuoân maët toå tieân mình, duø chöa roõ raøng, nhöng ñaõ raát khoân ngoan ñoäi loát thuù khi ñi saên baén. Töôïng goám thu ñöôïc ôû caùc di chæ vaên hoùa Phuøng Nguyeân, Goø Mun (huyeän Laâm Thao, tænh Phuù Thoï), Ñoàng Ñaäu (huyeän Yeân Laïc, tænh Vónh Phuùc) coù nhöõng hình trang trí treân caùc ñoà trang söùc vaø coâng cuï lao ñoäng. Ñeán neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn, ñieâu khaéc ñaõ hieän roõ treân maët troáng. Ñoù laø töôïng ngöôøi bieán thaønh caùn dao gaêm, töôïng voi, coùc, höôu, ruøa, chim haïc. Ñaëc bieät laø hình 4 ñoâi nam nöõ ñang giao phoái treân naép thaïp ñoàng Ñaøo Thònh bieåu hieän söï caàu mong phoàn thöïc.

Nhö vaäy, coù theå noùi laø vaøo thôøi tieàn söû ngöôøi Vieät chöa coù moät neàn ñieâu khaéc phaùt trieån, nhöng nhöõng yeáu toá ñieâu khaéc ñaõ hình thaønh. Ñieâu khaéc thôøi Lyù - Traàn Ñieâu khaéc ngöôøi Vieät thöïc söï phaùt trieån khi Ñaïi Vieät trôû thaønh moät quoác gia ñoäc laäp huøng cöôøng döôùi trieàu ñaïi nhaø Lyù vaø Phaät giaùo trôû thaønh quoác giaùo. Taïi caùc trung taâm Phaät giaùo nhö Quaûng Ninh, Ninh Bình, ñaëc bieät laø Baéc Ninh, queâ höông cuûa Lyù Coâng Uaån, nhieàu chuøa chieàn ñöôïc xaây döïng ñoà soä theo kieán truùc Ñoâng Nam AÙ, keøm theo ñoù laø neàn ñieâu khaéc Phaät giaùo phaùt trieån. Tieâu bieåu nhaát laø töôïng Phaät A Di Ñaø chuøa Phaät Tích (Baéc Ninh) döïng naêm 1057, taùc phaåm ñaàu tieân cuûa giôùi ñieâu khaéc Phaät giaùo Baéc Boä, roài caùc töôïng Kim Cöông chuøa Long Ñoïi, töôïng ñaàu ngöôøi mình chim, chaïm khaéc chuøa Baø Taám, truï bieåu chuøa Daïm (1086) laø taùc phaåm ñoà soä cao 5,4 m mang tính hoaønh traùng. Ñieâu khaéc roàng döôùi thôøi Lyù laø nhöõng con roàng thaân daøi troøn laún, uoán khuùc meàm maïi, thon nhoû daàn töø ñaàu ñeán ñuoâi, nhieàu con khoâng coù vaûy. Ngöôøi ta goïi ñoù laø roàng giun hoaëc roàng daây. Nhöng roõ raøng nhaát laø noù mang ngoaïi daïng con raén. Ñieàu ñaëc bieät nöõa laø roàng thôøi Lyù thöôøng ngaång ñaàu leân, mieäng haù to, coù 4 chaân luoân ñöôïc ñaët ôû nhöõng vò trí nhaát ñònh.

Döôùi thôøi nhaø Traàn, nhaân daân ta ñaõ phaûi ba laàn ñöùng leân choáng quaân xaâm löôïc Nguyeân Moâng. Khí phaùch anh huøng ñoù phaûn aùnh roõ

164

DAÂN TOÄC VIEÄT neùt trong vaên hoïc ngheä thuaät. Tuy vaäy, chieán tranh nhieàu laàn taøn phaù ñaát nöôùc ñaõ aûnh höôûng khoâng ít ñeán hoaït ñoäng ngheä thuaät.

Chuøa chieàn ñaõ khoâng theå xaây döïng ñöôïc nhieàu, maø quy moâ cuõng khoâng lôùn laém, maëc daàu ñaïo Phaät vaãn thònh haønh. Cho ñeán nay, giôùi nghieân cöùu chöa thaáy pho töôïng naøo ñöôïc döïng döôùi trieàu Traàn, nhöng coøn ñeå laïi raát nhieàu boä töôïng ñaù hoa sen hình hoäp treân ñaët töôïng Tam Theá ôû caùc chuøa Thaày, chuøa Döông Lieãu, chuøa Boái Kheâ...

Veà chaïm khaéc goã trang trí treân caùc thaønh phaàn kieán truùc tìm thaáy ôû chuøa Phoå Ninh (Nam Ñònh), chuøa Thaùi Laïc (Höng Yeân), ta thaáy coù caùc chuû ñeà “Roàng chaàu laù ñeà”, “Tieân nöõ daâng hoa”, “Tieân nöõ taáu nhaïc”, “Tieân nöõ daâng höông”... So vôùi ñieâu khaéc Lyù, ñieâu khaéc Traàn ñaõ coù söï bieán ñoåi, coù phong caùch maïnh meõ, khoûe khoaén vaø quan taâm ñeán tính bieán ñoäng cuûa caáu truùc toång theå hôn laø hình moâ taû. Trong laêng moä cuûa caùc vua Traàn, ñieâu khaéc ñaù chuû yeáu laø töôïng ngöôøi, töôïng thuù chaàu laøm thaàn canh giöõ cho theá giôùi vónh haèng cuûa caùc vua.

Veà ñieâu khaéc roàng thôøi nhaø Traàn, coù ñieàu ñaëc bieät töø nöûa cuoái theá kyû XVI con roàng ñaõ rôøi kieán truùc cung ñình ñeå coù maët ôû caùc kieán truùc daân daõ, vaø khoâng chæ coù ñieâu khaéc treân ñaù vaø goám maø coøn xuaát hieän treân ñieâu khaéc goã ôû caùc ñình chuøa, khoâng chæ ôû nhöõng vò trí trang nghieâm maø coøn coù ôû caùc baäc theàm (nhö ôû chuøa Phoå Ninh).

Roàng thôøi Traàn vaãn coù daùng veû gioáng roàng thôøi Lyù, goàm nhieàu ñöôøng cong troøn noái nhau, thaân tröôùc lôùn, sau nhoû daàn vaø keát thuùc nhö ñuoâi raén. Vaûy löng vaãn theå hieän töøng chieác, nhöng khoâng töïa ñaàu vaøo nhau nhö roàng thôøi Lyù. Chaân roàng ngaén hôn, nhöõng tuùm loâng ôû khuyûu chaân khoâng bung ra theo moät chieàu nhaát ñònh nhö roàng thôøi Lyù. Rieâng ñaàu roàng coù nhöõng bieán ñoåi, khoâng phöùc taïp nhö ñaàu roàng thôøi Lyù. Roàng vaãn coù voøi hình laù, vöôn leân, nhöng khoâng uoán nhieàu khuùc.

Roàng thôøi Traàn uoán löôïn thoaûi maùi vôùi ñoäng taùc khoûe; boá cuïc troøn, thaân roàng maäp chaéc, trong tö theá vöôn leân phía tröôùc.

Döôùi trieàu nhaø Traàn, hình aûnh roàng chaàu maët trôøi sôùm nhaát laø con roàng bay trong loøng thaùp Phoå Ninh. Ñieâu khaéc thôøi Leâ Sô Döôùi trieàu ñaïi Leâ Sô, Phaät giaùo khoâng coøn aûnh höôûng nhieàu, maø Nho giaùo ngaøy caøng chieám ñòa vò ñoäc toân. Vì theá, ngoaøi ba pho

165

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM töôïng ñaù ôû chuøa Ngoïc Khaùm (Baéc Ninh), hình aûnh ñieâu khaéc Phaät giaùo döôùi trieàu Leâ Sô heát söùc môø nhaït. Thay vaøo ñoù laø neàn ñieâu khaéc laêng moä cuûa caùc vua Leâ ôû Lam Sôn (Thanh Hoùa). Taát caû caùc laêng vua Leâ ñeàu theo hình thöùc nhö laêng vua Leâ Thaùi Toå laøm naêm 1433, maët baèng hình vuoâng. Con ñöôøng thaàn ñaïo ôû giöõa daãn vaøo phaàn moä. Hai beân ñöôøng thaàn ñaïo coù hai daõy töôïng chaàu goàm quan haàu vaø caùc con vaät: laân, teâ giaùc, ngöïa, hoå. Beân ngoaøi laêng laø nhaø bia.

Sau 20 naêm chieán ñaáu vôùi quaân Minh (1407-1427), ñaát nöôùc bò taøn phaù kieät queä, nhaân taøi vaät löïc bò ngoaïi bang vô veùt, vua Leâ ñaønh phaûi duøng nhöõng ngöôøi noâng daân quanh vuøng ñeå taïc töôïng, xaây laêng. Hôn nöõa, ñaát nöôùc vöøa thoaùt khoûi chieán tranh, vieäc tieát kieäm, söï giaûn dò, thoâ moäc cuûa moät chính theå môùi leân naém quyeàn laø raát caàn thieát. Do ñoù ñaõ daãn ñeán moät neàn ñieâu khaéc ñôn ñieäu, ngheøo naøn, maëc daàu toång theå kieán truùc khaù ñaëc saéc.

Roàng thôøi Leâ vaãn uoán khuùc meàm maïi, töø to ñaàu ñeán thoùt ñuoâi nhö roàng thôøi Lyù-Traàn. Meùp treân cuûa mieäng roàng vaãn keùo daøi nhöng ñöôïc vuoát gaàn thaúng, bao quanh coù moät haøng vaûy raêng cöa, keát laïi nhö hình chieác laù. Raêng nanh cuõng ñöôïc keùo daøi leân phía treân vaø uoán xoaén thöøng ôû goác. Roàng coù raâu ngaén vaø moät chaân tröôùc thöôøng ñöa leân ñôõ raâu. Coå roàng thöôøng nhoû hôn thaân. Nhö vaäy roàng mang daïng thuù xuaát hieän cuoái thôøi Traàn laïi thaáy phoå bieán ôû thôøi Leâ Sô, nhöng vaãn mang daùng loaøi raén truyeàn thoáng. Ñieâu khaéc thôøi Leâ-Trònh, Taây Sôn Sau khi nhaø Maïc thaát baïi vaøo theá kyû XVII, hoï Trònh naém quyeàn ôû Ñaøng Ngoaøi chi phoái vua Leâ, hoï Nguyeãn naém quyeàn ôû Ñaøng Trong.

Trong suoát theá kyû XVII, hai nhaø Trònh-Nguyeãn giao chieán 7 laàn, nhaân daân ñoà thaùn. Phaät giaùo phuïc höng nhö moät cöùu caùnh tinh thaàn cho nhaân daân. Vaø vì vaäy, trong theá kyû XVII-XVIII laø giai ñoaïn vaên hoùa ngheä thuaät ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu nhaát. Ñieâu khaéc cuõng ñaït ñöôïc caû veà soá löôïng vaø loaïi hình, chi phoái toaøn boä tinh thaàn thaåm myõ cuûa ngöôøi Vieät. Ñieâu khaéc khoâng chæ daønh cho laêng moä vua quan Leâ-Trònh, maø coøn ñi vaøo ñeàn chuøa. Tieâu bieåu cho ngheä thuaät ñieâu khaéc theá kyû XVII laø töôïng Phaät Baø Quan AÂm “nghìn tay nghìn maét” ôû chuøa Haï (Vónh Yeân), cao 3,7 m, 42 tay lôùn, 952 tay nhoû, keát thaønh quaàng maét. Cuoái theá kyû XVIII laø nhoùm töôïng caùc vò Toå chuøa Taây Phöông ñöôïc taïc naêm 1794, döôùi thôøi Taây Sôn. Veà ñieâu khaéc

166

DAÂN TOÄC VIEÄT ñình laøng, phaûi keå ñeán ñình Phuø Laõo, ñình Chu Quyeán, Thoå Tang, Lieân Hieäp... ñaõ mang moät laïi moät luoàng sinh khí môùi, vôùi nhöõng neùt chaïm phoùng khoaùng, töï do. Ñieâu khaéc thôøi Nguyeãn Sau khi dieät nhaø Taây Sôn, nhaø Nguyeãn dôøi ñoâ vaøo Hueá. Taïi ñaây, trieàu Nguyeãn ñaõ cho xaây cung ñieän vaø caùc quaàn theå ñieâu khaéc, laêng moä caùc vua Nguyeãn moät caùch ngheøo naøn veà ngoân ngöõ vaø cöùng nhaéc veà quy taéc. Caùc laêng cuûa Gia Long, Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc, Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh tuy khaùc nhau veà kieán truùc vaø toång quan kieán truùc hoaønh traùng, nhöng töông ñoái thoáng nhaát veà ñieâu khaéc.

Caùc töôïng quan haàu, lính haàu vaø ngöïa ñöùng nghieâm trang 2 beân ñöôøng thaàn ñaïo kích thöôùc gaàn nguyeân maãu, nhöng haàu nhö thieáu sinh khí.

Trong khi ñoù, ôû mieàn Baéc ñieâu khaéc Phaät giaùo tieáp tuïc phaùt trieån.

Tuy nhieân, trong giai ñoaïn naøy kích thöôùc töôïng coù lôùn hôn nhöng vaãn thieáu sinh khí. Töôïng Quan AÂm 112 tay ôû chuøa Taây Phöông, töôïng Phaät chuøa Baø Ñaù (Haø Noäi), chuøa Hoàng Phuùc laø nhöõng tia saùng cuoái cuøng loùe leân cuûa giai ñoaïn ñieâu khaéc coå, khi moät thôøi ñaïi môùi ñang saép baét ñaàu. Ñieâu khaéc caän hieän ñaïi Naêm 1925, Tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Ñoâng Döông ra ñôøi. Myõ thuaät Vieät Nam böôùc sang giai ñoaïn môùi, caùc ngheä só coù teân tuoåi baét ñaàu thay theá ñòa vò ñoäc toân cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc coå.

KIEÁN TRUÙC COÅ Qua nhöõng di vaät coøn laïi ñeán ngaøy nay, coù theå khaúng ñònh raèng ngheä thuaät kieán truùc cuûa ngöôøi Vieät ra ñôøi khaù sôùm, raát coù theå ñaõ xuaát hieän töø thôøi Huøng Vöông döïng nöôùc caùch nay khoaûng 4.000 naêm. Vaøo thôøi kyø naøy, laøng xoùm ñaõ xuaát hieän, ngöôøi Vieät ñaõ bieát duøng goã laøm nhaø saøn ñeå traùnh hoå, soùi. Hình khaéc treân maët troáng ñoàng Ngoïc Luõ (tìm ñöôïc ôû huyeän Lyù Nhaân, tænh Haø Nam) vaø Hoaøng Haï (tìm ñöôïc ôû huyeän Phuù Xuyeân, tænh Haø Taây) cho thaáy coù hai loaïi nhaø saøn coå: moät loaïi hình thuyeàn vaø moät loaïi hình mai ruøa.

Ngöôøi Vieät coå cö truù chuû yeáu ôû vuøng ñoàng baèng, coù nhieàu soâng ngoøi, hoà, ñaàm laày, laïi ôû trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi aåm. Vì vaäy, ngöôøi Vieät luùc baáy giôø ôû treân nhaø saøn coïc thaáp laøm baèng goã, tre nöùa

167

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM laø chuû yeáu. Loaïi nhaø saøn naøy ngaøy nay vaãn coøn toàn taïi ôû caùc vuøng mieàn nuùi vaø trung du.

Kieán truùc tröôùc Coâng nguyeân Vaøo theá kyû thöù III tröôùc Coâng nguyeân, Nhaø nöôùc AÂu Laïc do Thuïc Phaùn An Döông Vöông döïng leân ñaõ xaây döïng Loa thaønh to cao ñeå choáng giaëc giöõ nöôùc. Thaønh xaây döïng baèng ñaát, goàm nhieàu voøng hình xoaén oác, raát phuø hôïp vôùi ñòa hình ñoàng baèng troáng traûi coù nhieàu soâng, hoà vaø ñaàm laày hoang sô. Ñeán nay, daáu veát caùc voøng thaønh ñaát vaãn coøn, ñaõ laøm cho chuùng ta phaûi kinh ngaïc vaø töï haøo.

Neàn kieán truùc coå cuûa daân toäc ta hình thaønh vaø toàn taïi trong moâi tröôøng heát söùc khaéc nghieät: möa, baõo, noùng, laïnh cuøng vôùi khí haäu aåm thaáp cuûa xöù nhieät ñôùi gioù muøa laø nhöõng taùc nhaân huûy dieät nhanh choùng caùc coâng trình kieán truùc lôùn nhoû, voán phaàn lôùn chæ ñöôïc laøm baèng nhöõng vaät lieäu deã bò hö hoûng. Beân caïnh ñoù, chieán tranh lieân mieân xaûy ra cuõng laø nguyeân nhaân phaù hoaïi khoâng keùm phaàn nghieâm troïng.

Kieán truùc Baéc thuoäc (töø theá kyû I ñeán theá kyû IX) Kieán truùc trong giai ñoaïn naøy bao goàm caùc loaïi thaønh quaùch, dinh luõy, moä taùng, nhaø ôû daân gian. Noùi chung, neàn kieán truùc trong thôøi kyø naøy ñôn giaûn, vaät lieäu xaây döïng chuû yeáu laø gaïch, ñaù hoaëc goã.

Vaøo thôøi kyø Phaät giaùo vaøo nöôùc ta, coù theâm kieán truùc chuøa, mieáu.

Döïa vaøo nhöõng hieän vaät phaùt hieän ñöôïc trong caùc moä gaïch coå thuoäc theá kyû I ñeán IX, ngöôøi ta thöôøng noùi ñeán söï naûy sinh moät neàn vaên hoùa ngheä thuaät Haùn-Vieät trong thôøi gian naøy. Ñaây laø nhöõng ngoâi moä coù quy moâ lôùn, vieäc xaây döïng raát haøo hoa, hieän vaät choân theo ngöôøi cheát raát phong phuù. Ñieàu ñoù chöùng toû raèng chuû nhaân cuûa nhöõng ngoâi moä naøy thuoäc taàng lôùp treân. Phaàn lôùn laø moä cuûa boïn quan laïi, ñòa chuû ngöôøi Haùn, neân kieán truùc Haùn chieám ñòa vò ñoäc toân.

Moät soá ít ngoâi moä ñoù coù theå laø cuûa nhöõng quyù toäc ngöôøi Vieät. Boä phaän ngöôøi Vieät naøy ít nhieàu ñaõ bò Haùn hoùa, chòu aûnh höôûng saâu saéc vaên hoùa Haùn. Ñieàu naøy cuõng khoâng coù gì laï. Tuy vaäy, nghieân cöùu kyõ caùc hieän vaät trong nhöõng ngoâi moä gaïch, vaø caùch xaây döïng nhöõng ngoâi moä ñoù ta cuõng thaáy söï toàn taïi moät neàn ngheä thuaät kieán truùc daân toäc.

168

DAÂN TOÄC VIEÄT Ñieàu naøy chöùng toû raèng, neàn kieán truùc Vieät Nam trong thôøi kyø naøy vaãn coù nhöõng neùt ñaëc tröng ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät. Noù vaãn baûo löu vaø phaùt trieån kieán truùc thôøi ñaïi Ñoâng Sôn, ñoàng thôøi coù haáp thuï vaø “daân toäc hoùa” nhöõng yeáu toá vay möôïn beân ngoaøi. Chính ñieàu ñoù bieåu hieän tính öu vieät vaø söùc soáng maõnh lieät cuûa daân toäc ta.

Kieán truùc thôøi Lyù Cho ñeán nay, caùc coâng trình kieán truùc coå cuûa chuùng ta coøn laïi raát ít. Ñaëc bieät, caùc kieán truùc töø thôøi Lyù trôû veà tröôùc haàu nhö ñaõ bò huûy hoaïi heát. Moät soá di tích thôøi Lyù coøn laïi ñeán ngaøy nay ñaõ tu söûa, xaây döïng laïi nhieàu laàn, neân chæ coù teân goïi coå, coøn treân thöïc teá laø kieán truùc môùi hoaøn toaøn, nhö ñeàn Baïch Maõ (phoá Haøng Buoàm), chuøa Laùng, chuøa Lyù Quoác Sö... Hoaëc neáu coøn daáu tích thì cuõng chæ laø moät vaøi lôùp neàn, vaøi taûng ñaù keâ chaân coät vaø thaønh baäc cöûa... Taát caû ñaõ bò con ngöôøi vaø chieán tranh taøn phaù nghieâm troïng, nhö neàn chuøa Phaät Tích (Tieân Sôn, Baéc Ninh), chuøa Giam (Queá Voõ, Baéc Ninh), thaønh baäc cöûa chuøa Höông Laõng (Vaên Laâm, Höng Yeân)...

Trieàu ñaïi nhaø Lyù ñöôïc thaønh laäp vaøo luùc quoác gia thoáng nhaát, ñoäc laäp, töï chuû. Ñeå baûo veä neàn ñoäc laäp töï chuû cuûa daân toäc vöøa giaønh laïi ñöôïc, beân caïnh vieäc cuûng coá löïc löôïng quaân söï, nhaø Lyù coøn toå chöùc, chaán chænh laïi moïi theå cheá, kyû cöông, laøm röôøng coät cho moät quoác gia ñoäc laäp huøng maïnh. Moät trong nhöõng vieäc quan troïng laø dôøi ñoâ veà Thaêng Long (1010) ñeå xaây döïng moät trung taâm vaên hoùa cuûa nöôùc nhaø vaø ñaët laïi teân nöôùc laø Ñaïi Vieät (1054), vôùi yù muoán laø moät quoác gia ngang haøng vôùi Ñaïi Ñöôøng, Ñaïi Toáng ôû phöông Baéc.

Trong tình hình ñoù, ngheä thuaät kieán truùc – nhaát laø kieán truùc cung ñình – ñaõ phaùt trieån maïnh meõ. Coâng vieäc xaây döïng vaøo thôøi kyø naøy phaùt trieån vôùi moät nhòp ñoä chöa töøng coù. Ñaùng chuù yù laø vieäc xaây döïng kinh thaønh Thaêng Long.

Thaêng Long ñöôïc chia thaønh hai khu vöïc rieâng bieät: Hoaøng thaønh vaø Kinh thaønh. Hoaøng thaønh laø nôi vua ôû vaø trieàu ñình laøm vieäc. Trong Hoaøng thaønh coù Caám thaønh laø nôi vua, hoaøng haäu vaø cung taàn myõ nöõ ôû, coøn Kinh thaønh (bao boïc quanh Hoaøng thaønh) laø nôi ôû cuûa quan laïi, quaân ñoäi vaø daân chuùng.

Traûi qua hai theá kyû toàn taïi cuûa trieàu Lyù, kinh ñoâ Thaêng Long ñöôïc phaùt trieån ngaøy caøng roäng hôn, bao goàm cung ñieän, laàu gaùc, ñình taï, chuøa thaùp, kho traïm, caàu coáng, chôï buùa, nhaø ôû... Caùc coâng

169

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM trình naøy chuû yeáu phuïc vuï cho moïi sinh hoaït, hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc Ñaïi Vieät. Coù nôi duøng ñeå thieát trieàu, baøn baïc vieäc nöôùc vaø caùc quan ñeán chaàu, laøm leã tuyeân theä (ñieän Thieân An), coù nôi ñeå vua nghe chính söï (ñieän Thieân Khaùnh), coù nôi ñeå khí giôùi, quaân duïng (ñieän Tröôøng Xuaân), nôi ñeå xem giôø khaéc (laàu Chính Döông), nôi ñeå vua daïo chôi ngaém caûnh (gaùc Long Ñoà)...

Do nhu caàu nhaø ôû cuûa nhaân daân ngaøy moät taêng, naêm 1084, Lyù Nhaân Toâng xuoáng chieáu “cho thieân haï nung ngoùi lôïp nhaø”. Do ñoù vieäc xaây döïng nhaø ôû trong daân chuùng ngaøy caøng phaùt trieån.

Trong thôøi Lyù, Phaät giaùo phaùt trieån raát maïnh, gaàn nhö chieám ñòa vò ñoäc toân trong tín ngöôõng daân gian vaø keå caû giai caáp thoáng trò. Söï phaùt trieån maïnh cuûa ñaïo Phaät daãn ñeán nhu caàu raát lôùn veà kieán truùc, ñoù laø vieäc xaây chuøa, döïng thaùp. Thaät vaäy, ngay khi vöøa môùi leân ngoâi Lyù Coâng Uaån ñaõ “phaùt tieàn kho hai vaïn quan thueâ thôï laøm chuøa ôû phuû Thieân Ñöùc”. Sau ñoù, haàu nhö naêm naøo nhaø vua cuõng döïng chuøa, xaây thaùp ñeå thôø Phaät. Coù nhöõng naêm nhö naêm 1031, trieàu ñình ñaõ phaùt tieàn kho laøm chuøa quaùn ôû 950 nôi. Rieâng Hoaøng Thaùi haäu YÛ Lan, tröôùc sau ñaõ cho döïng treân 100 ngoâi chuøa. Taïi kinh ñoâ Thaêng Long, nhieàu chuøa thaùp noåi tieáng ñaõ ñöôïc döïng leân xen giöõa cung ñieän, laàu gaùc, nhö chuøa Moät Coät, chuøa Baùo Thieân, Thaéng Nghieâm, Chaân Giaùo... Taïi Tieân Du, moät trung taâm Phaät giaùo thôøi Lyù, naêm 1034 cho döïng chuøa Truøng Quang. Cuøng naêm ñoù cho döïng kho Truøng Höng ñeå chöùa kinh. Naêm 1041 laïi xaây vieän Töø Thò Thieân Phuùc (töùc Phaät Tích)...

Toùm laïi, döôùi thôøi Lyù kieán truùc raát phaùt trieån, goàm 5 loaïi hình chính thoáng: thaønh quaùch, cung ñieän, laâu ñaøi, chuøa thaùp, ñeàn thôø.

Beân caïnh ñoù laø kieán truùc nhaø ôû daân gian.

Kieán truùc thôøi Traàn Ngheä thuaät kieán truùc cuõng nhö ñieâu khaéc thôøi Traàn laø söï keá tuïc truyeàn thoáng thôøi Lyù, nhöng mang tính chaát phoùng khoaùng hôn, khoûe khoaén hôn vaø hieän thöïc hôn. Chaúng haïn nhö con roàng ôû caùnh cöûa goã chuøa Phoå Minh (Nam Ñònh) coù thaân hình chaéc nòch, caùc yeáu toá trang trí chung quanh raát gaàn vôùi cuoäc soáng, con hoå ñaù ôû laêng Traàn Thuû Ñoä (Höng Haø, Thaùi Bình) coù tö theá naèm nghæ thoaûi maùi...

Kieán truùc ñôøi Traàn chuû yeáu cuõng laø cung ñieän, chuøa thaùp, nhaø

170

DAÂN TOÄC VIEÄT ôû vaø thaønh quaùch. Moät soá coâng trình noåi baät coøn laïi ñeán ngaøy nay laø thaùp Bình Sôn (Vónh Phuùc) cao 11 taàng (chöa keå phaàn bò gaõy ñoå) xaây baèng gaïch vaø nhöõng taám ñaát nung maøu ñoû töôi gheùp laïi, boá cuïc chaët cheõ, caân xöùng, trang trí theo loái chaïm noåi raát coâng phu. Chuøa thaùp Phoå Minh (ngoaïi thaønh Nam Ñònh) ñöôïc xaây töø thôøi Lyù, ñeán thôøi Traàn (naêm 1262) ñöôïc môû roäng. Trong chuøa coù nhaø thuûy taï, coù hoà sen, tröôùc cöûa chuøa coù ñænh ñoàng naëng treân 7 taán. Tröôùc cöûa baùi ñöôøng coù caây thaùp ñöôïc döïng vaøo naêm 1305. Ñaây laø loaïi thaùp hình hoa sen coù 13 taàng, cao 21m, beä baèng phieán ñaù xanh. Caùc taàng xaây gaïch, treân laø buùt thaùp baèng ñaù. Thaùp coù hình choùp, ñaùy vuoâng, moãi caïnh daøi 5,2m. Caùc taàng thaùp ñeàu coù maùi cong ôû 4 phía. Tröôùc ñaây chuøa coù treân 100 pho töôïng, nay chæ coøn 50 pho.

Kieán truùc nhaø Hoà Trieàu ñaïi nhaø Hoà toàn taïi chæ coù 7 naêm, nhöng ñaõ ñeå laïi moät coâng trình kieán truùc lôùn. Ñoù laø toøa thaønh Taây Ñoâ, coøn goïi laø thaønh nhaø Hoà, nay vaãn coøn laïi caùc coång raát ñoà soä, xaây döïng baèng ñaù taûng xanh.

Sau khi gaït boû caùc theá löïc thaân trieàu Traàn vaø taêng cöôøng quyeàn löïc cuûa chính quyeàn môùi, naêm 1397, Hoà Quyù Ly cho xaây döïng kinh ñoâ môùi ôû An Toân (Vónh Loäc, Thanh Hoùa) goïi laø Taây Ñoâ (nhöng nhaân daân thöôøng goïi laø thaønh nhaø Hoà), ñoàng thôøi eùp vua Traàn phaûi dôøi ñoâ vaøo ñoù, vöøa ñeå thöïc hieän möu ñoà thoaùn ñoaït, vöøa ñeå xaây döïng cô sôû caùt cöù, ñeà phoøng tröôøng hôïp bò laät ñoå.

Kieán truùc thôøi Leâ Sau khi chieán thaéng quaân Minh xaâm löôïc, Leâ Lôïi leân ngoâi hoaøng ñeá, môû ñaàu trieàu ñaïi nhaø Leâ ôû theá kyû XV. Cuøng vôùi vieäc phaùt trieån vaên hoùa ngheä thuaät noùi chung, ngheä thuaät kieán truùc thôøi Leâ coù nhöõng böôùc phaùt trieån môùi.

Khaùc vôùi caùc trieàu ñaïi tröôùc, nhöõng coâng trình kieán truùc thôøi Leâ chuû yeáu khoâng phaûi laø chuøa thaùp maø laø nhöõng cung ñieän vaø laêng taåm cuûa vua chuùa. Noùi chung, vaøo nöûa ñaàu theá kyû XV, ngheä thuaät kieán truùc vaãn keá tuïc truyeàn thoáng Lyù-Traàn. Ñieàu ñoù chöùng toû qua 20 naêm ñaát nöôùc bò ñoâ hoä, nhaân daân ta vaãn baûo toàn ñöôïc neàn vaên hoùa daân toäc, laøm thaát baïi hoaøn toaøn aâm möu ñoàng hoùa quyû quyeät cuûa keû thuø. Sang nöûa sau theá kyû XV, ngheä thuaät kieán truùc coù söï bieán ñoåi

171

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM daàn vaø chuyeån sang moät phong caùch môùi. Ngheä thuaät daân toäc vaãn giöõ ñöôïc tính chaát chaéc khoûe, vôùi nhöõng ñaëc ñieåm ñoäc ñaùo vaø kyõ thuaät ñieâu luyeän hôn.

Sang theá kyû XVI, XVII caùc kieán truùc toân giaùo nhö ñeàn chuøa, mieáu maïo coù nhöõng thaønh töïu môùi. Ñieån hình laø chuøa Buùt Thaùp (huyeän Thuaän Thaønh, Baéc Ninh), ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi theá kyû XVII (1642-1647), theo kieåu noäi coâng, ngoaïi quoác, ngoaøi cuøng laø tam quan, tieáp ñoù laø gaùc chuoâng hai taàng, taùm maùi, roài ñeán chuøa Hoä. Sau chuøa Hoä laø Thöông ñieän trong coù ba boä töôïng Phaät. Noåi tieáng nhaát laø thaùp Baùo Nghieâm, nôi ñaët xaù lò cuûa thieàn sö Chuyeát Chuyeát.

Vaøo theá kyû XVIII, ngheä thuaät kieán truùc chuøa thaùp vaø ñình laøng tieáp tuïc phaùt trieån ôû möùc cao hôn. Coù hai coâng trình kieán truùc noåi baät ñoäc ñaùo laø ñình Ñình Baûng vaø chuøa Taây Phöông. Ñình Ñình Baûng (Tieân Sôn, Baéc Ninh) laø ngoâi ñình coå noåi tieáng nhaát ñaát Kinh Baéc, ñöôïc döïng naêm 1700 vaø phaûi ñeán naêm 1736 môùi hoaøn thaønh. Ñình thôø ba vò thaønh hoaøng. Toøa baùi ñöôøng hình chöõ nhaät daøi 20m, roäng 14m goàm baûy gian, hai chaùi, naèm treân neàn cao boù ñaù xanh.

Maùi ñình roäng goàm 60 coät lim. Hoa vaên treân caùc thaønh phaàn kieán truùc raát ña daïng, chaïm troå tinh vi.

Ngoaøi ra phaûi keå ñeán chuøa Taây Phöông (xaõ Thaïch Xaù, huyeän Thaïch Thaát, tænh Haø Taây), toïa laïc treân nuùi Caâu Laâu, ñöôïc döïng vaøo khoaûng theá kyû XVIII. Trong chuøa coù haøng traêm pho töôïng goã sôn son thieáp vaøng côõ lôùn. Coù theå noùi ñaây laø moät baûo taøng ngheä thuaät töôïng Phaät Vieät Nam. Kieán truùc thôøi Nguyeãn Ñaàu theá kyû XIX, nhaø Nguyeãn dôøi kinh ñoâ vaøo Hueá. Hoaït ñoäng kieán truùc ôû Thaêng Long chæ giôùi haïn trong vieäc xaây döïng laïi thaønh quaùch, moät soá coâng trình vaên hoùa nhö gaùc Khueâ Vaên, ñeàn Ngoïc Sôn, vaø phaùt trieån moät soá khu daân cö môùi ôû Haø Noäi.

Luùc baáy giôø caùc coâng trình kieán truùc phaùt trieån maïnh chuû yeáu ôû kinh thaønh Hueá. Neàn kieán truùc chính cuûa thôøi Nguyeãn laø xaây döïng thaønh quaùch, cung ñieän, laêng taåm... Moät ñaëc ñieåm noåi baät cuûa kieán truùc Hueá laø ngheä thuaät kieán truùc nhaø vöôøn, ñaõ laøm cho böùc tranh kieán truùc truyeàn thoáng Vieät Nam theâm phong phuù, khaùc vôùi kieåu kieán truùc nhaø oáng ôû Haø Noäi.

172

DAÂN TOÄC VIEÄT Kieán truùc thôøi caän ñaïi Hay coøn goïi laø kieán truùc thôøi thuoäc Phaùp. Cuoái theá kyû XIX, thöïc daân Phaùp ñaët xong neàn ñoâ hoä ôû nöôùc ta. Ñaëc ñieåm kieán truùc thôøi naøy chòu aûnh höôûng cuûa kieán truùc Phaùp theå hieän trong quy hoaïch ñoâ thò cuõng nhö trong coâng trình kieán truùc. Moãi coâng trình kieán truùc thôøi naøy ñeàu coù söï chuyeån hoùa, hoøa troän cuûa hai tröôøng phaùi kieán truùc Phaùp vaø Vieät Nam. Cuõng töø theá kyû XIX trôû ñi, neàn kieán truùc Vieät Nam ngoaøi nhöõng yeáu toá tieáp thu ngheä thuaät kieán truùc phöông Taây coøn xuaát hieän theâm moät yeáu toá môùi, mang tính chaát tín ngöôõng, ñoù laø nhöõng nhaø thôø Thieân Chuùa giaùo. Nhaø thôø Thieân Chuùa giaùo moïc leân khaép nôi, töø noâng thoân ñeán thaønh thò, ñaâu ñaâu cuõng thaáy noåi leân nhöõng thaùp chuoâng kieåu Gotique vuùt nhoïn leân cao. Trong ñoù ñaùng keå nhaát laø nhöõng nhaø thôø coù quy moâ lôùn nhö nhaø thôø Lôùn, nhaø thôø Cöûa Baéc, nhaø thôø Haøm Long (Haø Noäi), nhaø thôø Phuù Nhai, nhaø thôø Buøi Chu (Nam Ñònh), nhaø thôø La Vang (Quaûng Trò), nhaø thôø Ñöùc Baø (Saøi Goøn)... Ñieàu ñaëc bieät thuù vò cuûa nhöõng coâng trình naøy laø tuy kieán truùc ñaäm ñaëc phong caùch chaâu AÂu, nhöng khi xaây treân ñaát Vieät Nam laïi ñöôïc pha troän vôùi boùng daùng ñình chuøa Vieät vaø nhöõng neùt kieán truùc truyeàn thoáng Vieät Nam, maø tieâu bieåu nhaát laø nhaø thôø ñaù Phaùt Dieäm (Ninh Bình).

Kieán truùc hieän ñaïi Sau ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát (1975), kieán truùc Vieät Nam ñaõ coù böôùc phaùt trieån maïnh. Nhieàu khu daân cö môùi, nhieàu nhaø chung cö cao taàng, nhieàu ñoâ thò môùi, khu coâng nghieäp, nhieàu laøng xoùm ñöôïc quy hoaïch. Nhieàu coâng trình kieán truùc beà theá coù giaù trò ngheä thuaät cao laàn löôït moïc leân: naøo laø nhaø vaên hoùa, cung theå thao, saân vaän ñoäng maùi che... Do yeâu caàu cuoäc soáng, cuõng nhö do nguyeân vaät lieäu truyeàn thoáng khoâng coøn ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu kieán truùc ñöông ñaïi, neân kieán truùc truyeàn thoáng ñang ñöôïc thay theá bôûi kieán truùc hieän ñaïi mang nhieàu daùng veû pha taïp (ñoâi khi thieáu choïn loïc), nhaát laø kieán truùc nhaø ôû tö nhaân.

NGHEÀ THUÛ COÂNG MYÕ NGHEÄ Vieät Nam coù voâ soá taøi nguyeân thieân nhieân nhö tre, nöùa, maây song, giang, nöùa... cuøng vôùi nhöõng voû soø, ñieäp, caùc loaïi ñaù hoa cöông, ñaù quyù, laïi theâm nhöõng caùnh ñoàng coùi meânh moâng, nhöõng röøng goã

173

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM baït ngaøn... ñeàu laø nhöõng nguyeân lieäu phong phuù, ña daïng maø ngöôøi Vieät bieát taän duïng ñeå taïo ra nhöõng saûn phaåm phuïc vuï nhu caàu cuoäc soáng thöôøng ngaøy.

Ngöôøi Vieät coù haàu heát nhöõng ngheà thuû coâng phoå bieán treân theá giôùi, nhö khaéc ñaù, khaéc goã, goám söù, thuûy tinh, theâu, ren, ñoà trang söùc, vaøng, baïc... Nhöng ñaëc bieät ngöôøi Vieät coøn coù moät loaïi myõ ngheä ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích laø haøng maây tre ñan thuû coâng.

Yeâu caàu cuûa haøng thuû coâng myõ ngheä do ngöôøi Vieät laøm ra khoâng chæ döøng laïi ôû tính naêng söû duïng maø coøn ñoøi hoûi tính thaåm myõ cao qua vieäc taïo daùng, trang trí. Söï ñoøi hoûi ñoù khoâng chæ laø ñoái vôùi nhöõng saûn phaåm mang tính ngheä thuaät nhö böùc tranh, pho töôïng... maø ngay caû nhöõng vaät duïng haèng ngaøy nhö loï hoa, chieác khaên traûi baøn, boä baøn gheá maây, chieác noùn che ñaàu... cuõng ñeàu höôùng ñeán tính ngheä thuaät cao, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. Ñoù chính laø yeáu toá thuùc ñaåy laøm cho haøng thuû coâng myõ ngheä Vieät Nam ngaøy caøng phaùt trieån tính thaåm myõ cao, ñöôïc baïn beø khaép naêm chaâu boán beå yeâu chuoäng.

Goám söù coå truyeàn Ngheà goám söù coå truyeàn xuaát hieän ôû Vieät Nam khaù sôùm, theo caùc nhaø nghieân cöùu laø caùch nay khoaûng moät vaïn naêm.

Caùc cuoäc khai quaät khaûo coå cho thaáy laø vaøo thôøi tieàn söû caùc saûn phaåm goám ñaát nung thöôøng thoâ, coù pha laãn caùt vaø caùc taïp chaát khaùc, ñöôïc taïo daùng baèng tay, coù hoa vaên ñôn giaûn nhö vaïch cheùo, vaân soùng nöôùc, vaân chaûi raêng löôïc. Caùc hoa vaên naøy ñöôïc taïo ra khi saûn phaåm coøn öôùt. Trong ñoù moät soá ñöôïc taïo baèng baøn daäp hoaëc duøng que nhoïn ñeå vaïch.

Caùc nhaø khoa hoïc khi nghieân cöùu ñoà goám thôøi tieàn söû ñeàu khaúng ñònh raèng, trong moät thôøi gian daøi töø khi phaùt minh ra ñoà goám ñeán thôøi ñaù sô ñoàng, caùc loaïi ñoà goám ñeàu do phuï nöõ laøm, ñöôïc nung baèng loø loä thieân, nhieät ñoä khoaûng döôùi 7000C. Caùc saûn phaåm thôøi kyø naøy chuû yeáu laø ñoà gia duïng: ñun naáu, ñoà ñöïng... Veà cuoái thôøi tieàn söû coù theâm nhöõng ñoà duøng ñeå aên uoáng vaø ñoà trang söùc. Ñeán thôøi kyø ñoà ñoàng (caùch nay 4.000 naêm), phaàn lôùn caùc saûn phaåm goám ñeàu ñöôïc taïo daùng treân baøn xoay thuû coâng, nhôø vaäy maø taïo ra ñöôïc nhieàu chuûng loaïi vaø kieåu daùng phong phuù mang tính myõ thuaät. Ngoaøi caùc saûn phaåm truyeàn thoáng: ñoà chöùa ñöïng, ñoà duøng ñeå

174

DAÂN TOÄC VIEÄT aên uoáng, coâng cuï lao ñoäng, böôùc ñaàu ñaõ xuaát hieän goám myõ thuaät, trang trí, trang söùc; caùc hoa vaên minh hoïa vôùi neùt chìm laø chuû yeáu.

Moät soá saûn phaåm ñaõ ñöôïc nhuoäm moät lôùp maøu beân ngoaøi baèng nöôùc ñaát khaùc maøu.

Sang thôøi ñaïi ñoà saét, ñoà goám ngöôøi Vieät phaùt trieån khaép nôi trong nöôùc. Tuy vaäy, goám vaãn coøn thoâ sô, non löûa, nhöng veà taïo daùng vaø trang trí ñaõ coù nhöõng böôùc tieán boä ñaëc saéc vöôït haún so vôùi caùc thôøi kyø tröôùc. Caùc saûn phaåm goám thôøi kyø naøy vaãn laø saûn phaåm cuûa nhöõng cö daân noâng nghieäp, gaén vôùi ruoäng ñoàng, nhöng löïc löôïng nam giôùi ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình saûn xuaát. Ñeán theá kyû II tröôùc Coâng nguyeân, nöôùc ta bò ñaët döôùi aùch thoáng trò cuûa phong kieán phöông Baéc. Ñoà goám ngöôøi Vieät vaãn tieáp tuïc phaùt trieån treân cô sôû cuûa nhöõng kinh nghieäm coå truyeàn, laïi tieáp thu nhöõng tinh hoa cuûa goám Trung Hoa. Veà chuûng loaïi saûn phaåm, coù theâm goám kieán truùc nhö gaïch, ngoùi, caùc loaïi töôïng ñoäng vaät nhoû nhö lôïn, boø vôùi kieåu daùng raát sô saøi. Phong caùch goám cuûa thôøi kyø naøy chòu aûnh höôûng goám Haùn. Ñaëc bieät hoa vaên trang trí coù söï keát hôïp hoa vaên Vieät vaø hoa vaên Haùn khaù nhuaàn nhuyeãn.

Goám söù thôøi Lyù - Traàn Vaøo theá kyû X, lòch söû daân toäc ta böôùc sang giai ñoaïn môùi: thôøi kyø xaây döïng moät quoác gia ñoäc laäp, töï chuû, sau hôn 10 theá kyû bò phong kieán phöông Baéc ñoâ hoä.

Trong suoát 4 theá kyû qua 2 trieàu ñaïi Lyù, Traàn, xaõ hoäi Vieät Nam ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån môùi vöôït baäc. Rieâng ñoà goám ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu röïc rôõ. Vôùi voán kinh nghieäm tích luõy laâu ñôøi, nhaát laø sau khi thoaùt khoûi aùch ñoâ hoä ngoaïi bang, ngöôøi thôï goám Vieät Nam caøng coù ñieàu kieän phaùt huy taøi naêng saùng taïo cuûa mình, thuùc ñaåy ngheà goám cuûa ta tieán moät böôùc daøi veà kyõ thuaät laãn ngheä thuaät. Ñoà goám Vieät Nam ñaõ coù moät aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán moät soá nöôùc trong vuøng trong vieäc saûn xuaát goám. Ñaëc bieät ngöôøi Nhaät raát ca ngôïi ñoà goám Vieät Nam. Nhöõng ngöôøi thôï goám gioûi cuûa Nhaät thöøa nhaän: vieäc baét chöôùc ñöôïc ñoà goám cuûa ngöôøi Vieät laø moät thaønh coâng lôùn ñoái vôùi hoï.

Trong theá kyû XI - XII, nhöõng trung taâm saûn xuaát ñoà goám ôû nöôùc ta phaàn lôùn laø ôû Thaêng Long, Thanh Hoùa vaø moät soá vuøng laân caän Thaêng Long nhö Baùt Traøng, Thoå Haø, Phuù Laõng... Ñoà goám trong giai

175

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM ñoaïn naøy khoâng chæ laø ñoà gia duïng maø coøn phaùt trieån maïnh caùc saûn phaåm trang trí kieán truùc. Nhu caàu xaây döïng nhaø ôû khang trang, ñeïp ñeõ cuûa nhaân daân ngaøy moät gia taêng, cuøng vôùi söï phaùt trieån xaây döïng nhöõng cung ñieän nguy nga, nhöõng chuøa thaùp phuïc vuï toân giaùo döôùi trieàu Lyù-Traàn, ñoøi hoûi vaät lieäu trang trí kieán truùc vaø vaät lieäu xaây döïng phaûi ñaùp öùng caû 2 yeâu caàu ñeïp vaø beàn vöõng. Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân khieán cho saûn phaåm goám thôøi Lyù - Traàn phaùt trieån nhanh choùng caû veà soá löôïng laãn chaát löôïng vaø myõ thuaät.

Cho ñeán nay nhöõng di tích xaây döïng töø thôøi Lyù nhö chuøa Daïm, chuøa Phaät Tích (Baéc Ninh), ñaëc bieät kinh thaønh Thaêng Long cuõ (môùi ñaây caùc nhaø khaûo coå ñaõ tìm thaáy nhieàu di tích ôû khu Hoaøng Thaønh laø nôi taäp trung xaây döïng nhieàu cung ñieän cuûa vua quan thôøi Lyù-Traàn) ñaõ cho thaáy caùc loaïi, gaïch, ngoùi cuøng caùc chi tieát trang trí kieán truùc baèng ñaát nung ñeå moäc hoaëc phuû men coù giaù trò ngheä thuaät ñoäc ñaùo. Ñoù laø nhöõng vieân gaïch coù hoa vaên trang trí duøng laùt neàn hoaëc xaây xoáp trang trí maët töôøng caùc cung ñieän, chuøa thaùp (nhö thaùp Bình Sôn, Vónh Phuùc). Loaïi gaïch naøy coù nhieàu hình daùng, kích thöôùc khaùc nhau, goàm nhieàu hình roàng, phöôïng, hoa laù... khaéc chìm hoaëc in noåi leân maët gaïch. Phöông phaùp theå hieän trang trí chuû yeáu laø in khuoân leân maët gaïch khi ñaát coøn öôùt. Boá cuïc trang trí linh hoaït.

Nhöõng vieân gaïch vuoâng chung quanh vieàn moät ñöôøng chæ hình troøn, trong hình toaøn chaïm hoa sen, hoaëc hoa cuùc daây meàm maïi, coù khi chaïm hình roàng uoán khuùc, thaét tuùi. Coù loaïi gaïch hình ña giaùc, coù loaïi troøn, coù loaïi hình chöõ nhaät. Coù nhöõng boá cuïc trang trí to, roäng, muoán trang trí troïn veïn phaûi duøng nhieàu vieân gaïch gaén gheùp vôùi nhau môùi thaønh hình nhö nhöõng vieân gaïch laùt neàn in hình hoa thò vaø hoa cuùc phoái hôïp nhau.

Coù nhöõng boä phaän trang trí kieán truùc ñöôïc chaïm troå tinh vi duøng gaén bôø noùc, dieàm maùi, hoaëc ñaàu ñao maùi nhaø, ñình chuøa, cung ñieän.

Coù boä phaän trang trí töïa hình chieác laù nhoïn ñaàu, beân ngoaøi bao ñöôøng vieàn nhö maây löûa, beân trong chieác laù chaïm ñoâi roàng, coù khi ñoâi chim phöôïng, duøng gaén treân bôø noùc hoaëc dieàm maùi nhaø chuøa thaùp nhö chuøa Choø (Vónh Phuùc) thôøi Traàn. Phaàn lôùn nhöõng boä phaän trang trí naøy baèng ñaát nung giaø, maøu ñoû töôi, khoâng phuû men.

Beân caïnh ñoà goám mang tính chaát trang trí laø chuû yeáu coøn coù ñoà goám gia duïng phaàn lôùn coù traùng men, khoâng chæ coù giaù trò söû duïng

176

DAÂN TOÄC VIEÄT maø coøn theå hieän trình ñoä kyõ thuaät, ngheä thuaät cao cuûa ngheà goám thôøi Lyù-Traàn ôû nöôùc ta.

Ngoaøi nhöõng saûn phaåm thoâ sô mang ñaäm neùt daân gian, thôøi LyùTraàn coøn laøm ñöôïc nhieàu saûn phaåm goám quyù vaø ñeïp. Ñoà goám gia duïng traùng men cuûa vuøng Thanh Hoùa, Thaêng Long cheá taïo coù nhieàu ñaëc ñieåm ñoäc ñaùo: ñaát laøm goám ñöôïc loïc kyõ taïp chaát neân xöông goám mòn, raén chaéc vaø naëng, beân ngoaøi phuû moät lôùp men daøy maøu xanh maùt, boùng nhö thuûy tinh, coù teân goïi laø goám men ngoïc.

Nhöõng ñoà goám gia duïng thôøi Lyù-Traàn – töø loaïi goám men ngoïc tinh teá ñeán ñoà goám trang trí men naâu thoaùng ñaït – ñeàu do ngheä nhaân ngöôøi Vieät taïo ra, neân duø coù bò aûnh höôûng bôûi giao löu vaên hoùa ngheä thuaät vôùi nöôùc ngoaøi cuõng nhö vieäc höôùng ñeán yeâu caàu phuïc vuï toân giaùo vaø taàng lôùp quyù toäc phong kieán luùc baáy giôø, nhöng vaãn mang ñaäm tính daân toäc, vôùi moät hình thöùc giaûn dò, maøu saéc eâm dòu, aám cuùng, caùch trang trí trong saùng, thieát thöïc, khoâng mang tính phoâ tröông, caàu kyø, xa laï vôùi ngöôøi lao ñoäng.

Veà kyõ thuaät loø nung goám, thôøi Lyù-Traàn coù böôùc tieán lôùn nhö vieäc söû duïng loø coùc, loø naèm, coù khi duøng caû loø roàng ñeå naâng nhieät ñoä nung cho saûn phaåm leân ñeán 12800C. Söï phaùt trieån ngheà goám söù ñeán nay Töø theá kyû XIV trôû ñi, nhieàu trung taâm saûn xuaát goám ñi vaøo chuyeân moân hoùa, noåi tieáng nhö goám Baùt Traøng, goám Phuù Laõng, goám Höông Canh, Haøm Roàng, Phuù Vinh... Nhieàu saûn phaåm goám ñaõ coù ghi nôi saûn xuaát, ngaøy thaùng saûn xuaát vaø ngheä nhaân saùng taïo ra noù.

Nhieàu quoác gia ñaõ nhaäp goám Vieät Nam. Tieâu bieåu cho kyõ thuaät, ngheä thuaät goám Vieät Nam trong thôøi kyø naøy laø goám hoa lam, goám chaïm ñaép noåi tinh teá. Ngoaøi ra coøn coù loaïi goám veõ men maø giôùi Traø ñaïo cuûa ngöôøi Nhaät thôøi ñoù raát öa chuoäng, goïi laø “Hoàng An Nam”.

Veà kyõ thuaät nung, duøng caùc loø roãng côõ lôùn, cheá ñoä nung vaø nhieät nung, ñieàu khieån löûa moät caùch chuû ñoäng. Loaïi men tro traáu, tro caây ñöôïc duøng nhieàu.

Döôùi trieàu Nguyeãn, moät vaøi cô sôû saûn xuaát goám ôû Bieân Hoøa, Laùi Thieâu ñaõ phaùt trieån moät loaïi goám men löûa ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû nhieàu ñòa phöông laân caän. Ñaàu theá kyû XX, ôû mieàn Baéc, moät vaøi cô

177

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM sôû ñaõ nhaäp thieát bò nöôùc ngoaøi vaø nghieân cöùu saûn xuaát ñoà söù.

Ngheà goám ôû Vieät Nam phaùt trieån nhieàu nôi, töø mieàn Baéc tôùi mieàn Nam, nhöng laâu ñôøi nhaát phaûi keå ñeán goám Baùt Traøng.

Saûn phaåm goám söù truyeàn thoáng Vieät Nam coù: baùt, ñóa, aám, cheùn, ñoäc bình, ñoân, chaäu. Ngaøy nay goám söù ta raát ña daïng veà chuûng loaïi, phong phuù veà maøu saéc, hình daùng, nhöng vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt truyeàn thoáng.

Goám söù Vieät Nam ñaõ coù maët taïi nhieàu thò tröôøng theá giôùi.

NGHEÀ KIM HOAØN Nhieàu taøi lieäu coå cho thaáy ngöôøi Vieät töø theá kyû II, III ñaõ bieát cheá taùc vaøng baïc laøm ñoà trang söùc. Daân gian keå raèng, ñaát toå cuûa ngheà laøm ñoà trang söùc baèng vaøng laø vuøng Ñònh Coâng, huyeän Thanh Trì, ngoaïi thaønh Haø Noäi, coøn ngheà cheá taùc baïc laø ôû laøng Ñoàng Xaâm (teân cuõ laø Ñöôøng Thaâm, naèm ôû höõu ngaïn soâng Hoàng Giang), huyeän Kieán Xöông, Thaùi Bình. Ngaøy nay haøng chaïm baïc Ñoàng Xaâm raát phong phuù, ña daïng veà hình thöùc maãu maõ vaø khaùc haún so vôùi haøng baïc cuûa caùc nôi khaùc ôû kieåu thöùc laï, veà hình khoái, daùng veû saûn phaåm cuõng nhö hoïa tieát trang trí.

Ngoaøi ra, coøn coù daân Chaâu Kheâ, Bình Giang, Haûi Döông laø thuûy toå cuûa ngheà ñuùc vaøng, ñuùc baïc.

Trong ngaønh cheá taùc haøng trang söùc, myõ ngheä vaøng baïc, thöôøng coù caùc ngheà nhö sau: – Ngheà chaïm: laøm noåi hoa vaên leân maët ñoà vaøng baïc.

– Ngheà troå: taïo ra hoa vaên thuûng.

– Ngheà ñaäu: naáu vaøng baïc noùng chaûy roài keùo thaønh sôïi, coù ñaùnh boùng.

Trong quaù trình hình thaønh saûn phaåm, caùc ngheä nhaân cuûa nhöõng ngheà naøy coù söï phoái hôïp vôùi nhau ñeå taïo ra nhöõng maët haøng ñeïp, nhöõng taùc phaåm myõ ngheä cao caáp maø chæ coù nhöõng ngheä nhaân taøi ba môùi coù theå moät mình taïo ra ñöôïc.

NGHEÀ KHAÉC GOÃ Nhu caàu trang trí treân caùc thaønh phaàn kieán truùc cuûa cung ñieän, ñeàn chuøa, caùc ñoà gia duïng... laø raát lôùn. Vì vaäy maø ngheà khaéc goã cuûa

178

DAÂN TOÄC VIEÄT ngöôøi Vieät ñaõ coù töø laâu ñôøi, vaø ñaëc bieät phaùt trieån töø khi Ñaïi Vieät trôû thaønh moät quoác gia ñoäc laäp. Ñeå coù nhöõng taùc phaåm khaéc goã, ngöôøi thôï khaéc phaûi duøng caùc loaïi duïng cuï khaéc baèng saét theùp ñeå taïo neân nhöõng hình khoái noåi treân loaïi goã toát. Coâng vieäc naøy bao goàm hai thao taùc chính: chaïm, laø laøm noåi hình khoái vaø troå, laø laøm thuûng. Vôùi baøn tay kheùo leùo, caùc ngheä nhaân ñaõ bieán nhöõng khuùc goã voâ tri voâ giaùc thaønh nhöõng caâu chuyeän coå tích ñaày lyù thuù, nhöõng vò Phaät töø bi, nhöõng hoa laù, chim muoâng, nhöõng roàng, maây, roàng löûa, töù linh... Söï saùng taïo ñoù laø nhôø ngheä nhaân ñaõ bieát thoåi hoàn vaøo taùc phaåm, laøm cho noù trôû neân sinh ñoäng nhö bieát noùi, bieát haønh ñoäng... khieán cho ngöôøi xem phaûi rung ñoäng.

Saûn phaåm khaéc goã heát söùc ña daïng, naøo hoaønh phi, caâu ñoái, saäp guï, tuû cheø, baøn gheá, kieäu, töôïng Phaät, ñoà thôø, ngai... Ñaëc bieät laø treân caùc thaønh phaàn kieán truùc nhö: vì keøo, xaø, coät...

Caùc laøng ngheà khaéc goã ôû Vieät Nam coù ôû khaép nôi, töø Nam chí Baéc. Trong ñoù coù moät soá laøng truyeàn thoáng noåi tieáng töø laâu, nhö laøng Loã Kheâ (Ñoâng Anh, Haø Noäi), Noäi Dueä, Ñoàng Kî (Tieân Sôn, Baéc Ninh), La Xuyeân (YÙ Yeân, Nam Ñònh), Kim Boàng (Hoäi An, Quaûng Nam)...

NGHEÀ KHAÛM TRAI Nguyeân lieäu chuû yeáu cuûa ngheà khaûm trai laø goã toát, quyù vaø caùc loaïi voû trai, voû heán, voû oác bieån... Ngöôøi thôï choïn laáy caùc maûnh voû ñeïp coù vaân oùng aùnh nguõ saéc hoaëc vaân xanh, vaân vaøng... roài khaûm leân maët goã. Quaù trình taïo ra saûn phaåm khaûm trai traûi qua nhieàu coâng ñoaïn, ñoøi hoûi ngöôøi thôï khaûm phaûi heát söùc tæ mæ.

Tröôùc heát veõ maãu tranh leân maët goã roài maøi, cöa, ñuïc maûnh vaø gaén (khaûm) leân maãu tranh. Sau khi khaûm xong tranh, ngöôøi thôï tieáp tuïc maøi nhaün vaø ñaùnh boùng. Tranh khaûm raát beàn maøu.

Haøng khaûm coù nhieàu loaïi, goàm caùc loaïi haøng goã toát cao caáp nhö: saäp, tuû cheø, gheá baønh... Veà haøng myõ ngheä coù caùc loaïi tranh phong caûnh, tranh toá nöõ, tranh töù bình: xuaân, haï, thu, ñoâng. Ñoà duøng gia ñình nhö hoäp ñöïng ñoà trang söùc, khay, bìa cuoán album...

Ngheà khaûm trai giuùp cho caùc maët haøng ñoà goã, myõ ngheä taêng giaù trò leân gaáp boäi.

179

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM NGHEÀ SÔN MAØI Ngheà sôn maøi voán laø ngheà cuûa nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng. Hoï taïo ra nhöõng maët haøng myõ ngheä nhö loï hoa, ñoà ñöïng nöõ trang, hoäp thuoác laù...

Töø chaát lieäu sôn maøi, caùc hoïa só Vieät Nam ñaõ aùp duïng ñeå veõ tranh sôn maøi. Ñaây laø moät loaïi tranh ñaëc bieät coù giaù trò cao vaø coù ñoä beàn.

Ngheà sôn maøi cuõng coù ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Rieâng ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ, moät soá nöôùc cuõng troàng ñöôïc caây sôn, nguyeân lieäu cô baûn ñeå laøm ñoà sôn maøi. Nhöng qua thöïc teá cho thaáy, chæ coù caây sôn troàng ôû ñaát Phong Chaâu, Phuù Thoï cuûa nöôùc ta, môùi cho ra loaïi sôn duøng laøm ñoà sôn maøi toát nhaát. Vì vaäy haøng sôn maøi Vieät Nam noåi tieáng beàn ñeïp, ñöôïc baïn haøng treân theá giôùi öa chuoäng.

Caùc cuoäc khai quaät nhöõng ngoâi moä coå coù nieân ñaïi töø theá kyû IV ñeán theá kyû III tröôùc Coâng nguyeân ñaõ tìm thaáy trong ñoà vaät choân theo ngöôøi cheát coù nhöõng thöù ñoà duøng laøm baèng goã sôn. Ñieàu ñoù chöùng toû ngöôøi Vieät ñaõ bieát duøng goã sôn raát sôùm.

Söû saùch ghi laïi raèng, vaøo theá kyû XVIII, kinh thaønh Thaêng Long (nay laø Haø Noäi) ñaõ coù phöôøng chuyeân laøm ñoà sôn. Ñoù laø phöôøng Nam Ngö.

Ngheà sôn coù hai loaïi: sôn quang daàu vaø sôn maøi. Sôn quang daàu ñôn giaûn, duøng nhöïa sôn pha vôùi daàu chaåu ñeå veõ, queùt vaø giöõ nguyeân ñoä boùng. Haøng sôn maøi phöùc taïp hôn, duøng nhöïa sôn pha vôùi nhöïa thoâng veõ leân maët goã, roài ñem maøi vôùi nöôùc ñeå taïo maøu saéc. Haøng sôn maøi beàn ñeïp hôn sôn quang daàu. Tuy ra ñôøi muoän hôn sôn quang daàu, nhöng sôn maøi nhanh choùng chieám ñöôïc thò tröôøng trong nöôùc vaø theá giôùi.

Ban ñaàu, sôn maøi chæ coù 4 maøu: ñen, ñoû, vaøng, naâu. Ngaøy nay maøu cuûa sôn maøi raát phong phuù, ñaùp öùng ñöôïc thò hieáu maøu saéc cuûa coâng chuùng.

Maët haøng sôn maøi coù nhieàu loaïi: tranh sôn maøi ngheä thuaät (cuûa caùc hoïa só), tranh treo phoå thoâng, bình phong, loï hoa, khay, baøn côø...

Haøng sôn maøi ñeïp, loäng laãy maø saâu thaúm, laïi beàn laâu.

180

DAÂN TOÄC VIEÄT NGHEÀ THEÂU Xem baûn ñoà coå Thaêng Long, Haø Noäi ta thaáy coù phoá Haøng Theâu chuyeân laøm vaø baùn caùc ñoà theâu ren (nay laø ñoaïn cuoái cuûa phoá Haøng Troáng giaùp vôùi phoá Leâ Thaùi Toå). Ñieàu ñoù chöùng toû raèng ngheà theâu ôû Vieät Nam ra ñôøi khaù sôùm. Xöa kia, ngheà theâu chuû yeáu saûn xuaát ra nhöõng maët haøng phuïc vuï caùc taàng lôùp giaøu sang, quan laïi, ñeàn chuøa hoaëc caùc phöôøng tuoàng, cheøo. Kyõ thuaät ñôn giaûn vôùi moät soá maøu nhaát ñònh.

Ngay töø thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû XX, haøng theâu Vieät Nam daàn daàn phoå caäp phuïc vuï nhu caàu cuoäc soáng, mang tính trang trí myõ thuaät. Caùc ngheä nhaân theâu ñaõ bieát keát hôïp ngheä thuaät xöa vaø nay ñeå taïo ra nhöõng saûn phaåm theâu ñaùp öùng ñöôïc thò hieáu cuûa ngöôøi tieâu duøng.

Ngaøy nay caùc loaïi haøng theâu raát phong phuù. Theâu treân caùc loaïi chaát lieäu nhö sa tanh, soa, phin noõn, phin pha sôïi nhaân taïo, luïa tô taèm... Maãu theâu cuõng coù nhieàu loaïi: phong caûnh, chaân dung, caùc loaïi hoa: hoa cuùc, hoa sen, hoa hoàng..., ñoâi chim tuøng haïc, ñoâi chim uyeân öông...

Chaát löôïng vaø maøu saéc chæ theâu voâ cuøng phong phuù, coù theå thoûa maõn ñeán möùc toái ña tö duy saùng taïo cuûa ngheä nhaân. Ñoàng thôøi vieäc daïy theâu cuõng coù phöông phaùp khoa hoïc, ñi töø nhöõng neùt cô baûn, giaûn ñôn ñeán nhöõng neùt, maûng phöùc taïp, giuùp cho ngöôøi thôï deã tieáp thu... Nhôø vaäy maø treân thò tröôøng, maët haøng theâu raát ña daïng, naøo khaên traûi giöôøng, vaùy, aùo sô mi, aùo kimoânoâ, khaên traûi baøn, tranh treo töôøng... ÔÛ Haø Noäi, Hueá, Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc tænh thaønh trong caû nöôùc ñaõ xuaát hieän nhieàu cô sôû theâu. Ñaëc bieät ôû Ñaø Laït coù xöôûng theâu X.Q ñaõ taïo ra nhieàu maët haøng noåi tieáng khoâng chæ trong nöôùc maø ñaõ xuaát haøng ñi nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Ngay caû ôû nhöõng thò tröôøng khoù tính nhö Nhaät Baûn, chaâu AÂu vaø Myõ, haøng theâu cuûa X.Q cuõng ñaõ coù maët.

NGHEÀ REN - RUA Ñoái vôùi Vieät Nam, ngheà ren-rua môùi du nhaäp chöa laâu, nhöng vôùi baøn tay kheùo leùo, oùc saùng taïo vaø söï chòu khoù caàn cuø cuûa ngöôøi thôï Vieät Nam, ngheà ren-rua ñaõ coù böôùc phaùt trieån nhanh choùng caû veà chaát löôïng laãn ngheä thuaät, ñaõ taïo ra ñöôïc nhöõng maët haøng coù

181

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM chaát löôïng cao nhö boä khaên phuû baøn, reøm cöûa, gaêng tay phuï nöõ... ñöôïc ngöôøi chaâu AÂu (nôi ñaõ saûn sinh ra ngheà ren-rua) thaùn phuïc vaø öa thích.

NGHEÀ ÑAN MAÂY TRE Tuy chöa tìm ñöôïc moät taøi lieäu naøo ghi laïi ngheà ñan maây tre Vieät Nam ra ñôøi luùc naøo. Nhöng ñieàu raát roõ raøng laø haøng maây tre ñan ôû nöôùc ta ñaõ coù töø haøng ngaøn naêm nay. Tröôùc ñaây, ngheà ñan maây tre khoâng ngöøng phaùt trieån nhaèm thoûa maõn nhu caàu gia duïng nhö thuùng, muûng, saøng, nia... nhöõng ñoà duøng ñeå ñöïng, ñeå che (pheân coùt) duøng cho xay xaùt gaïo... Ngaøy nay haøng maây tre ñan trôû thaønh haøng hoùa tieâu duøng caû trong nöôùc vaø xuaát khaåu. Taïi Hoäi chôï quoác teá Paris Phaùp naêm 1931, haøng maây tre ñan Vieät Nam laàn ñaàu tieân coù maët vaø ñöôïc ngöôøi daân Paris öa thích.

Taïi caùc hoäi chôï quoác teá nhö Leipzig (Ñöùc), hoäi chôï Brno (Slovakia)... trong gian haøng thuû coâng myõ ngheä cuûa Vieät Nam khoâng theå thieáu maët haøng maây tre ñan, moät theá maïnh haøng chaát löôïng cao vaø hôïp vôùi thò hieáu ngöôøi tieâu duøng.

Nguyeân lieäu duøng ñeå saûn xuaát maët haøng naøy laø caây maây, caây tre, nhöõng ñaëc saûn voâ taän cuûa röøng nhieät ñôùi Vieät Nam. Haøng maây tre ñan cuûa Vieät Nam coù tôùi khoaûng 200 loaïi, haàu heát coù maët treân thò tröôøng theá giôùi vaø ñöôïc khaùch haøng öa chuoäng ñaët mua nhö: ñóa baøy hoa quaû, laüng hoa, laøn, baùt, khay, loï hoa, chao ñeøn, boä baøn gheá, maønh maønh trang trí... Coù maët haøng hoaøn toaøn baèng maây (nhö boä baøn gheá maây), coù loaïi chæ baèng tre, cuõng coù loaïi keát hôïp caû maây vaø tre.

CHAÏM KHAÉC ÑAÙ Khi vöøa xuaát hieän treân traùi ñaát thì con ngöôøi ñaõ bieát söû duïng ñaù laøm coâng cuï lao ñoäng. Ñieàu ñoù noùi leân raèng, ñoà duøng baèng ñaù coù ñoä tuoåi ngang vôùi lòch söû loaøi ngöôøi. Song vieäc chaïm khaéc ñaù ñeå laøm ra saûn phaåm thì xuaát hieän caùch ñaây chöa laâu. Ngheà chaïm khaéc ñaù ra ñôøi ñaõ mang ñeán cho con ngöôøi nhieàu ñoà duøng, ñoà myõ ngheä, ñoà trang söùc vaø caû ñoà thôø töï...

Quaù trình cheá taùc ra moät saûn phaåm töø ñaù phaûi qua khaù nhieàu coâng ñoaïn: laøm phaùc thaûo, duøng duïng cuï chuyeân nghieäp chaïm hình, ñaùnh boùng, taïo maøu. Ñoù laø nhöõng coâng vieäc khaù nhoïc nhaèn vaø tæ mæ, ñaëc bieät laø vôùi caùc saûn phaåm coù khoái hình lôùn.

182

DAÂN TOÄC VIEÄT Xöa kia, caùc saûn phaåm khaéc ñaù nhö caùc loaïi roàng ñaù, bia ñaù, töôïng ngöôøi, voi chaàu, hoå chaàu... phuïc vuï cho nhöõng coâng trình kieán truùc nhö ñeàn, chuøa, laêng taåm, cung ñieän.

Ngaøy nay, saûn phaåm chaïm khaéc ñaù phong phuù veà theå loaïi, kích côõ, phong caùch theå hieän vaø treân nhieàu chaát lieäu ñaù khaùc nhau nhö: töôïng Phaät, töôïng thaùnh, töôïng danh nhaân, töôïng thieáu nöõ, töôïng muoâng thuù, ñoà trang söùc... ñaùp öùng ñaày ñuû moïi yeâu caàu trong nöôùc vaø xuaát khaåu.

Ngheà chaïm khaéc ñaù xuaát phaùt töø xöù Thanh, nhöng hieän nay noåi tieáng nhaát veà saûn phaåm khaéc ñaù phaûi keå ñeán daân laøng Quan Khaûi, Hoøa Kheâ döôùi chaân nuùi Nguõ Haønh Sôn, Ñaø Naüng. Töø nhöõng khoái ñaù hoa cöông voâ caûm, qua baøn tay taøi hoa cuûa ngheä nhaân truyeàn caûm höùng, ñaõ trôû neân coù taâm hoàn, coù hôi thôû. Theo töøng nhaùt ñeõo cuûa ngheä nhaân, nhöõng phong caûnh laøng queâ truø phuù, nhöõng con vaät quen thuoäc daàn daàn hieän ra soáng ñoäng, ñuû söùc lay ñoäng loøng ngöôøi.

NGHEÀ ÑUÙC ÑOÀNG Ñuùc ñoàng laø moät trong nhöõng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng laâu ñôøi vaø noåi tieáng ôû Vieät Nam. Saûn phaåm baèng ñoàng raát ña daïng vaø ñaït ñeán trình ñoä kyõ thuaät myõ thuaät cao, theå hieän söï kheùo leùo cuûa baøn tay vaø khoái oùc ngöôøi thôï Vieät.

Nhöõng hieän vaät coøn ñeå laïi ñeán ngaøy nay, cuõng nhö caùc di vaät khaûo coå khai quaät ñöôïc cho thaáy laø caùch nay khoaûng 3.000 naêm ngöôøi Vieät ñaõ coù ngheà ñuùc ñoàng tinh vi, nhö ñuùc caùc coâng cuï, ñoà duøng, vuõ khí vaø ñoà trang söùc...

Ngaøy nay, nhöõng ngöôøi thôï ñuùc ñoàng Vieät Nam tieáp thu vaø keá thöøa tinh hoa cuûa cha oâng, tieáp tuïc taïo ra nhieàu saûn phaåm tinh xaûo hôn, saùng taïo hôn, phuïc vuï caùc nhu caàu daân sinh, trang trí vaø tín ngöôõng.

Ngheà ñuùc ñoàng coù khaép ba mieàn Trung, Nam, Baéc. Vuøng naøo cuõng coù nhöõng trung taâm ñuùc ñoàng noåi tieáng. Mieàn Baéc phaûi keå ñeán caùc cô sôû ñuùc ñoàng Caàu Noâm (Baéc Ninh), Nguõ Xaõ (Haø Noäi)... Mieàn Trung coù phöôøng Ñuùc (Hueá), Phöôùc Kieàu (Quaûng Nam)... Mieàn Nam coù moät soá cô sôû ñuùc ñoàng ôû Ñoàng Nai, Bình Döông...

Nhöõng saûn phaåm ñuùc ñoàng coå noåi tieáng goàm nhieàu loaïi nhö chuoâng ñoàng chuøa Truøng Quang (Baéc Ninh), haøng loaït troáng ñoàng

183

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM ñöôïc ñuùc qua nhieàu thôøi kyø, töôïng Phaät Di Laëc chuøa Quyønh Laâm (Quaûng Ninh) cao 20m, chuoâng Quy Ñieàn (Haø Noäi) ñaõ bò maát, vaïc chuøa Phoå Ninh (Nam Ñònh), khaùnh chuøa Thieân Muï (Hueá), Cöûu vò thaàn coâng vaø Cöûu ñænh ôû Ñaïi Noäi (Hueá)...

Nhöõng cô sôû ñuùc ñoàng noùi treân, hieän vaãn coøn tieáp tuïc haønh ngheà vaø laøm ra nhieàu saûn phaåm ngaøy caøng tinh xaûo, ñieâu luyeän hôn.

Naêm 1952, laøng Nguõ Xaõ ñuùc pho töôïng Phaät Di Ñaø chuøa Nguõ Xaõ cao 3,95m, naëng 12,3 taán, ñaët treân toøa sen 96 caùnh, ñuùc baèng 1,6 taán ñoàng.

NGHEÀ CHIEÁU COÙI Theo truyeàn tuïng cuûa ngöôøi laøng Hôùi (huyeän Höng Haø, Thaùi Bình) thì ngheà laøm chieáu laø do oâng Phaïm Ñoân Leã, ngöôøi laøng Hôùi, laøm quan thôøi Tieàn Leâ (908-1009), khi ñi söù sang Trung Quoác ñaõ hoïc ngheà deät chieáu ôû Ngoïc Hoà (Quaûng Taây) ñeå khi veà nöôùc daïy laïi cho daân laøng. Töø ñoù daân laøng Hôùi coù ngheà deät chieáu. Vaø vì theá, töø laâu nhaân daân Thaùi Bình ñaõ coù caâu “AÊn côm lam, naèm giöôøng hoøm, ñaép chieáu Hôùi”. Bôûi vì chieáu Hôùi khoâng chæ ñeïp, beàn maø coøn coù theå duøng ñaép thay chaên vaãn aám.

Qua nhieàu theá kyû, ngheà laøm chieáu phaùt trieån maïnh ôû nhieàu nôi, caû veà quy moâ, chaát löôïng vaø chuûng loaïi saûn phaåm, goàm: chieáu caûi, chieáu ñaäu, chieáu ñoùt, chieáu trôn, chieáu caïp ñieàu coù hoa vaên trang trí, chieáu traûi giöôøng, traûi xa loâng, laøm thaûm...

Ngoaøi chieáu coùi, caùc cô sôû coøn laøm theâm nhöõng ñoà myõ ngheä, ñoà gia duïng baèng coùi nhö laøn xaùch tay, ñóa ñöïng hoa quaû, tuùi...

Vieät Nam ôû vuøng nhieät ñôùi gioù muøa noùng, aåm, duøng chieáu traûi giöôøng muøa heø naèm maùt, muøa ñoâng laïi aám, giaët laïi mau khoâ. Vì theá saûn phaåm chieáu ñöôïc raát nhieàu ngöôøi öa chuoäng. ÔÛ Vieät Nam coù nhieàu vuøng deät chieáu coùi noåi tieáng nhö Hôùi (Thaùi Bình), Nga Sôn (Thanh Hoùa), Phaùt Dieäm (Ninh Bình)...

NGHEÀ LAØM NOÙN LAÙ Vaät lieäu laøm noùn goàm ba loaïi chuû yeáu: tre ñeå laøm vaønh noùn, laù buoâng ñeå lôïp vaø sôïi moùc (nay duøng sôïi niloâng) ñeå khaâu. Duïng cuï laøm noùn coù khuoân noùn laøm baèng goã, kim khaâu vaø moät beáp gang ñeå laø phaúng laù.

184

DAÂN TOÄC VIEÄT Noùn coù nhieàu loaïi, duøng cho caùc ñoái töôïng khaùc nhau, nhö noùn Tam Giang duøng cho ngöôøi giaø caû, noùn laù duøng cho nhöõng ngöôøi giaøu coù, sang troïng, noùn tu lôø duøng cho caùc nhaø sö, noùn cheùo vaønh cho nhöõng chuù lính leä ngaøy xöa. Ñieàu ñaëc bieät laø moãi vuøng, moãi thôøi ñaïi ñeàu coù nhöõng kieåu noùn khaùc nhau. Noùn ngaøy xöa laø chieác noùn gaàn nhö phaúng, roäng vaønh, lôïp laù daøy, khaù naëng. Chieác noùn Hueá thanh maûnh, giöõa hai lôùp laù coù ñeå hoa vaên hoaëc baøi thô ngaén, neân ñöôïc goïi laø noùn baøi thô.

Ngaøy nay, noùn ñöôïc caûi tieán nhieàu, troâng thanh thoaùt, nheï nhaøng. Xöa kia quai noùn laøm baèng sôïi maây hoaëc laït tre voùt moûng.

Ngaøy nay quai noùn ngoaøi taùc duïng giöõ noùn coøn laø neùt trang trí ñeïp cho chieác noùn vaø cho caû ngöôøi ñoäi noùn. Vì theá, quai noùn ñöôïc laøm baèng nhöõng baêng vaûi meàm maïi, ñuû maøu saéc.

Chieác noùn khoâng chæ ñi vaøo thô ca Vieät, maø cuøng vôùi chieác aùo daøi tha thöôùt ñaõ trôû thaønh nhöõng bieåu töôïng cuûa ngöôøi cuûa phuï nöõ Vieät.

NGHEÄ THUAÄT SAÂN KHAÁU TRUYEÀN THOÁNG Ngheä thuaät tuoàng Mieàn Baéc goïi laø tuoàng, mieàn Nam goïi laø haùt boäi, hoaëc haùt boä.

Tuoàng laø loaïi hình ngheä thuaät saân khaáu ñoäc ñaùo cuûa daân toäc, soáng maõi vôùi thôøi gian. Ngheä thuaät tuoàng ra ñôøi töø thôøi Lyù-Traàn, ñeán theá kyû XVII, XVIII, phaùt trieån cöïc maïnh. Vaø ñoù chính laø thôøi hoaøng kim cuûa tuoàng. Döôùi trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn, khoaûng theá kyû XIX, tuoàng vaãn giöõ ñöôïc vò trí xöùng ñaùng trong ñôøi soáng vaên hoùa ôû cung ñình cuõng nhö trong daân chuùng.

Tuoàng coù nguoàn goác töø mieàn Baéc, ñöôïc Ñaøo Duy Töø (con cuûa moät keùp tuoàng xöù Thanh) khi vaøo laøm quan cho chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong khuyeán khích phaùt trieån. Do ñoù ngheä thuaät tuoàng ñöôïc coi troïng vaø phoå bieán suoát chieàu daøi mieàn Trung maø noåi baät hôn caû laø vuøng ñaát Bình Ñònh, moät nôi coù nhieàu duyeân nôï saâu naëng vôùi ngheä thuaät tuoàng, vôùi nhöõng ngheä nhaân tieâu bieåu nhö: Ñaøo Taán, Nguyeãn Hieån Dónh, Phaïm Chöông...

Tuoàng ñöôïc phaân chia thaønh nhieàu loaïi, nhö: tuoàng thaày (tuoàng maãu möïc), tuoàng ngöï (tuoàng cho vua xem), tuoàng cung ñình (chæ dieãn trong hoaøng cung), tuoàng ñoà (do ngheä nhaân phoùng taùc, khoâng

185

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM coù trong söû saùch) vaø tuoàng taân thôøi (chuyeån theå thaønh tuoàng töø caùc tieåu thuyeát). Tuy vaäy, cuõng coù theå chia tuoàng thaønh 2 loaïi cô baûn: tuoàng kinh ñieån vaø tuoàng daân gian. Hieän nay, treân ñaát nöôùc ta coù 3 phaùi tuoàng: tuoàng Baéc, tuoàng Nam Boä vaø tuoàng mieàn Trung. Trong tuoàng mieàn Trung, ñaëc bieät tuoàng Bình Ñònh phong phuù vaø mang ñaäm maøu saéc daân toäc hôn caû.

Ngheä thuaät tuoàng mang tính öôùc leä raát cao, vì theá coù nhöõng quy ñònh baét buoäc trong loái noùi, loái haùt cuõng nhö caùc ñieäu boä muùa. Ñieàu ñaëc bieät trong ngheä thuaät tuoàng laø khoâng gian vaø thôøi gian ñöôïc “ñaët” vaøo trong nhöõng caâu noùi, caâu haùt, nhöõng ñoäng taùc muùa, nhöõng ñaïo cuï thoâ sô... Vaø nhôø söï khaùi quaùt hoùa cao, coäng vôùi söï töôûng töôïng phong phuù cuûa khaùn giaû maø thôøi gian vaø khoâng gian ôû ñaây hieän ra lung linh, uyeån chuyeån. Treân saân khaáu tuoàng haàu nhö khoâng coù gì nhieàu, nhöng khaùn giaû ñaõ hình dung thaáy caû nuùi, soâng, saùng sôùm, chieàu hoâm, traän maïc, leân ngöïa, xuoáng thuyeàn...

Ngoaøi taøi dieãn xuaát cuûa dieãn vieân, ñaïo cuï, trang phuïc cho töøng dieãn vieân trong vôû tuoàng cuõng ñoùng vai troø quan troïng, giuùp theå hieän hoaøn chænh veà taïo daùng, maøu saéc ñeå ñaït ñeán söï hoaøn chænh veà ngheä thuaät.

Do ñaëc tính öôùc leä cao maø tuoàng coå khoâng leä thuoäc vaøo trang trí myõ thuaät, phoâng maøn. Veà hoùa trang, coù quy öôùc theo moät soá maãu nhaát ñònh. Ví duï, dieãn vieân ñoùng vai nònh thì maët raèn, raâu ngaén, ñoùng vai trung thì maët ñoû, raâu daøi (coù khi maët khuyeân ñen, chaám ñoû).

Nam dieãn vieân goïi laø “keùp”. Keùp coù nhieàu loaïi: keùp vaên, keùp voõ, keùp röøng, keùp bieån... Khi vaøo vai laõo seõ coù laõo vaên, laõo voõ, laõo tieàu, laõo ngö... Nöõ dieãn vieân goïi laø “ñaøo”. Ñaøo cuõng coù nhieàu loaïi: ñaøo chieán, ñaøo laúng...

Kho taøng ngheä thuaät saân khaáu tuoàng Vieät Nam töø xöa ñeán nay voâ cuøng phong phuù, coù ñeán vaøi traêm vôû. Nhöng theo thôøi gian vaø vôùi nhöõng bieán coá lòch söû, nhieàu baûn vaên bò thaát laïc, maát maùt khaù nhieàu. Ñeán nay chæ coøn laïi moät soá, trong ñoù coù nhöõng vôû tieâu bieåu nhö: Tam nöõ ñoà vöông, Ñaøo Phi Phuïng, Sôn Haäu, Lyù Phuïng Ñình, Maõ Phuïng Caàm, Kim Thaïch kyø duyeân, Tröng nöõ vöông... vaø nhöõng vôû tuoàng ñoà nhö: Ngheâu-Soø-OÁc-Heán, Traàn Boà, Tröông Ngaùo...

186

DAÂN TOÄC VIEÄT Ngheä thuaät tuoàng laø di saûn vaên hoùa phi vaät chaát quyù giaù cuûa daân toäc, khoâng chæ ñöôïc nhaân daân ta ngöôõng moä, maø coøn ñöôïc baïn beø treân theá giôùi ñaùnh giaù cao. Caùc nhaø nghieân cöùu ngheä thuaät saân khaáu coå ñieån phöông Taây ñaõ thöøa nhaän ngheä thuaät tuoàng laø ñaëc saéc, laø baûo vaät vaên hoùa cuûa Vieät Nam. Döôùi aùnh saùng ñöôøng loái vaên ngheä cuûa Ñaûng, ngheä thuaät tuoàng cuûa ta khoâng ngöøng phaùt trieån vaø naâng cao, vôùi söï ñoùng goùp to lôùn cuûa caùc nhaø saùng taùc, caùc nhaø nghieân cöùu vaø caùc ngheä só tieâu bieåu nhö: Toáng Phöôùc Phoå, Nguyeãn Nho Tuùy, Ngoâ Thò Lieãu, Baïch Traø, Voõ Só Thöøa, Hoaøng Chaâu Kyù... cuøng vôùi moät theá heä ñaày taøi naêng ñang tieáp böôùc nhö: Ñaøm Lieân, Maãn Thu, Tieán Thoï, Kim Cuùc...

Ngheä thuaät cheøo Saân khaáu cheøo coù nguoàn goác töø ñoàng baèng Baéc Boä, töø Ngheä Tónh trôû ra. Hình thöùc sô khai ban ñaàu cuûa cheøo laø troø nhaïi, troø dieãn xöôùng daân gian, coù töø theá kyû X, XI. Luùc ñaàu, cheøo xuaát hieän ôû caùc laøng queâ, daàn daàn trôû thaønh loaïi hình saân khaáu tieâu bieåu cuûa ngöôøi daân ñoàng baèng Baéc Boä. Xöa kia, ôû vuøng noâng thoân coù laäp ra nhöõng phöôøng cheøo do moät oâng truøm daãn ñaàu, ñi dieãn ôû caùc thoân xoùm vaøo nhöõng dòp muøa xuaân, muøa thu, khi noâng daân nhaøn roãi. Moãi phöôøng cheøo coù khoaûng möôi, möôøi laêm ngöôøi, keå caû nhaïc coâng.

Boä goõ ñoùng vai troø quan troïng nhaát trong saân khaáu cheøo. Dieãn vieân goàm: ñaøo, keùp, laõo, muï, heà. Nhöng coù khi chæ caàn moät ñaøo, moät keùp, moät heà xuaát saéc cuõng ñaõ thu huùt ñöôïc söï höôûng öùng cuûa khaùn giaû.

Cuõng nhö ngheä thuaät tuoàng, tính öôùc leä trong cheøo khaù cao, khoâng chæ theå hieän ôû dieãn xuaát cuûa dieãn vieân maø coøn caû ôû trang trí.

Saân khaáu cheøo coå khoâng caàn phoâng, maøn, chæ caàn moät taám vaûi maøu ngaên ñoâi buoàng troø vaø saøn dieãn. Hai chieác chieáu traûi ôû giöõa, khaùn giaû ngoài vaây ba maët. Saân khaáu cheøo giaûn ñôn laø vaäy, vaø ñoù chính laø cheøo saân ñình. Buoåi bieåu dieãn cheøo thöôøng baét ñaàu baèng ñieäu haùt vôõ nöôùc, vaø moät hoài troáng vang leân, moät ngöôøi ra giaùo ñaàu. Buoåi dieãn keát thuùc coù haùt vaõn troø vaø troáng giaõ ñaùm.

Tieáng troáng cheøo coù ma löïc maïnh cuoán huùt bao theá heä khaùn giaû ôû noâng thoân töø oâng giaø, baø laõo ñeán thanh nieân trai treû vaø caùc chaùu thieáu nieân. Trong cheøo, troáng giöõ moät vai troø ñaëc bieät. Troáng do moät ngöôøi coù uy tín hoaëc moät ngöôøi am hieåu ñieàu khieån, ñeå caàm tròch

187

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM buoåi dieãn vaø ñeå toû yù thöôûng phaït, giaùm ñònh söï dieãn xuaát cuûa ñaøo keùp.

Cheøo thuoäc loaïi saân khaáu keå chuyeän (töï söï). Vì theá, giöõa ngöôøi dieãn vaø ngöôøi xem coù söï giao löu khaêng khít. Ngöôøi dieãn ra xöng danh ñeå ngöôøi xem deã theo doõi.

Ngheä thuaät cheøo goàm muùa, haùt vaø aâm nhaïc. Tính chaát vaên hoïc cuûa cheøo naèm trong tích troø (coøn goïi laø coát chuyeän). Vaên cheøo mang ñaäm maøu saéc tröõ tình cuûa ca dao, tuïc ngöõ. Trong muùa cheøo, tieáng cöôøi daân daõ nhöng ñaày chaát trí tueä, thoâng minh vaø traøn ñaày tính laïc quan. Ñoâi khi cuõng coù nhöõng luùc cöôøi ra nöôùc maét, nhöng luoân coù giaù trò nhaân vaên saâu saéc. ÔÛ nöôùc ta, nhöõng vuøng cheøo noøi, cheøo goác goïi laø chieáng cheøo, nhö: Chieáng Ñoâng, Chieáng Ñoaøi, Chieáng Nam, Chieáng Baéc. Nhöõng chieáng cheøo naøy ñaõ töøng noåi tieáng khi xöa.

Nhöõng vôû cheøo coå ñöôïc caùc theá heä ngöôøi Vieät Nam öa thích tröôùc heát phaûi keå ñeán: Löu Bình-Döông Leã, Tröông Vieân, Kim Nham, Quan AÂm Thò Kính..., ñöôïc coi laø voán quyù cuûa saân khaáu coå truyeàn daân toäc.

Ngaøy nay, vôùi söï phaùt trieån cuûa nhieàu loaïi hình vaên hoùa coù söùc thu huùt maïnh meõ söï thöôûng thöùc cuûa coâng chuùng, ñeå baûo toàn vaø phaùt huy voán coå daân toäc, caùc theá heä ngheä só, caùc nhaø nghieân cöùu trong laøng cheøo ñaõ maïnh daïn caùch taân cheøo, nhaèm naâng cao hôn nöõa giaù trò thöôûng thöùc cho khaùn giaû caû thaønh thò laãn noâng thoân.

Nhöõng ngheä só coù teân tuoåi ñaõ coáng hieán khoâng meät moûi cho ngheä thuaät cheøo Vieät Nam laø: Traàn Huyeàn Traân, Traàn Baûng, Taøo Maït, Truøm Thònh, Caû Tam, Dòu Höông, vua heà Naêm Nguõ vaø Dieãm Loäc...

Ngheä thuaät caûi löông Caûi löông laø loaïi hình ngheä thuaät saân khaáu kòch haùt daân toäc, sinh sau ñeû muoän so vôùi tuoàng vaø cheøo. Saân khaáu kòch haùt caûi löông ra ñôøi caùch nay khoaûng hôn 100 naêm.

Tröôùc khi noùi ñeán ngheä thuaät caûi löông, chuùng ta caàn tìm hieåu nguoàn goác cuûa 2 chöõ caûi löông. Theo ngöõ nghóa thì caûi löông laø laøm thay ñoåi daàn daàn cho toát hôn leân. Nhöng cuïm töø caûi löông duøng trong teân goïi cuûa boä moân ngheä thuaät naøy laø ñöôïc ruùt ra töø trong caâu: “Caûi tuïc duy taân, löông tri taâm ñieàn”, do oâng Tröông Duy Toaûn

188

DAÂN TOÄC VIEÄT trong phong traøo Duy Taân ôû Myõ Tho neâu leân töø ñaàu theá kyû XX, chuû tröông duøng ngheä thuaät ñeå caûi caùch xaõ hoäi theo höôùng tieán boä. Theo oâng, ngheä thuaät duøng ôû ñaây laø “ngheä thuaät caûi löông”.

Theo caùc nhaø nghieân cöùu ngheä thuaät, saân khaáu caûi löông ñöôïc hình thaønh töø phong traøo ca nhaïc taøi töû Nam Boä. Töø hình thöùc ñaøn ca thính phoøng, tieán tôùi caùch dieãn xöôùng, dieãn vieân vöøa haùt vöøa bieåu dieãn ñoäng taùc ñeå minh hoïa, goïi laø ca ra boä. Ca ra boä laø chieác caàu noái giöõa ñaøn ca thính phoøng vaø saân khaáu kòch haùt caûi löông.

Khi môùi ra ñôøi ngheä thuaät caûi löông gaén boù vôùi ngöôøi daân Nam Boä, do ñaëc ñieåm phaùt aâm cuûa ngöôøi mieàn Nam, neân gioïng Nam Boä ca caûi löông ñöôïc moïi ngöôøi öa thích. Hieän nay, saân khaáu caûi löông coù söùc chuyeån taûi lôùn ñaõ phaùt trieån roäng khaép nöôùc.

Cuõng caàn noùi theâm raèng, naêm 1910, oâng Nguyeãn Toáng Trieàu (ngöôøi Myõ Tho) cuøng vôùi ban nhaïc taøi töû cuûa mình ñaõ ñaët nhöõng vieân gaïch ñaàu tieân cho neàn ngheä thuaät saân khaáu caûi löông cuûa nöôùc nhaø. Baûy naêm sau, naêm 1917, vôû Kim Vaân Kieàu cuûa Chaâu Vaên Töù (cuõng ngöôøi Myõ Tho) ra maét coâng chuùng trong ba ñeâm lieàn. Thôøi ñieåm ñoù ñöôïc coi laø caùi moác saân khaáu caûi löông chính thöùc ra ñôøi.

Cuõng nhö caùc ngheä thuaät kòch haùt daân toäc khaùc nhö tuoàng, cheøo, caûi löông cuõng bao goàm: muùa, haùt, aâm nhaïc vaø taát nhieân phaûi coù tích troø.

Ca nhaïc caûi löông baét nguoàn töø caùc ñieäu daân ca Nam Boä nhö caùc ñieäu lyù vaø ñöôïc boå sung theâm haøng traêm ñieäu haùt môùi, tieâu bieåu nhaát baøi ca voïng coå Daï coå hoaøi lang cuûa Saùu Laàu (töùc Cao Vaên Laàu, ngöôøi Baïc Lieâu) saùng taùc naêm 1920.

Daøn nhaïc caûi löông khoâng duøng boä goõ nhö tuoàng, cheøo, chuû yeáu duøng ñaøn ghi ta phím loõm vaø ñaøn nguyeät.

Saân khaáu caûi löông ra ñôøi ñaùp öùng thò hieáu cuûa coâng chuùng ñoâ thò, neân ngaøy caøng phaùt trieån maïnh meõ. Tuy vaäy coù luùc, coù nôi, caûi löông khoâng traùnh khoûi bò pha taïp, lai caêng, chaïy theo thò hieáu taàm thöôøng nhö loaïi caûi löông Hoà Quaûng, chòu aûnh höôûng nhieàu ñieäu Trung Hoa vaøo nhöõng naêm 1935-1936, hay loaïi caûi löông kieám hieäp (1937-1939), ñöa ra nhöõng vôû chaép vaù Taøu, ta moät caùch thoâ thieån.

Maëc daàu sinh sau, nhöng saân khaáu caûi löông ñaõ nhanh choùng ñi vaøo ñôøi soáng coâng chuùng vaø hình thaønh moät khoái löôïng khoâng nhoû

189

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM caùc vôû dieãn. Nhieàu vôû dieãn ra ñôøi ñaõ ñöôïc coâng chuùng nhanh choùng ñoùn nhaän nhö: Luïc Vaân Tieân, Löu Bình-Döông Leã...

Trong quaù trình phaùt trieån, ñaõ coù luùc caûi löông bò ngoä nhaän laø loaïi ngheä thuaät “laøm nhuït yù chí caùch maïng”. Song caûi löông ñaõ töï khaúng ñònh mình, vaø ngaøy caøng phaùt trieån, ñöôïc coâng chuùng meán moä, vaø saân khaáu caûi löông ñöôïc coi laø moät trong nhöõng boä moân saân khaáu ngheä thuaät daân toäc. Nhöõng ngöôøi coù coâng laøm raïng rôõ teân tuoåi cho boä moân ngheä thuaät naøy tröôùc heát phaûi keå ñeán caùc ngheä só nhö Phuøng Haù, Traàn Höõu Trang, Ba Vaân, Naêm Phæ, Ba Du, Taùm Danh, Naêm Chaâu, Thanh Nga, Só Tieán, Baïch Tuyeát...

Haùt quan hoï Haùt quan hoï laø moät theå loaïi ca nhaïc daân gian truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät ôû vuøng Kinh Baéc (Baéc Ninh ngaøy nay). Haùt quan hoï baét nguoàn töø nhöõng loái haùt ñoái ñaùp cuûa nam nöõ thanh nieân coù töø laâu ñôøi.

Lôøi haùt quan hoï chuû yeáu theo theå thô luïc baùt, giaøu aâm ñieäu, hình aûnh, ñöôïm chaát ca dao tröõ tình laïi vöøa moäc maïc maø vöøa duyeân daùng, dí doûm. Lôøi ca quan hoï thöôøng mang chuû ñeà tình nghóa. Ñoù laø tình nghóa löùa ñoâi, laø tình nghóa giöõa nhöõng ngöôøi lao ñoäng cuøng chung soáng trong coäng ñoàng laøng xaõ... Vì theá töø xa xöa ñaõ hình thaønh neân nhöõng laøng quan hoï, vôùi nhöõng lieàn chò, lieàn anh gaén boù ñaäm ñaø tình nghóa...

Haùt quan hoï chæ ñöôïc toå chöùc ôû moãi laøng moãi naêm moät laàn vaøo dòp hoäi laøng. Phaàn lôùn hoäi laøng môû vaøo muøa xuaân, töø moàng 4 Teát trôû ñi. Caùc laøng quan hoï môû hoäi: ban ngaøy toå chöùc caùc cuoäc vui nhö ñaùnh ñu, keùo co, ñaùnh côø ngöôøi, choïi gaø, ñaáu vaät... ban ñeâm taïi saân ñình, saân chuøa hay saân nhaø caùc gia ñình quan hoï, cuõng coù khi laø trong nhaø, nhöõng lieàn anh, lieàn chò cuøng haùt vôùi nhau thaâu ñeâm suoát saùng.

Phöông thöùc haùt quan hoï ôû caùc laøng khaù ña daïng, song toång quaùt coù nhöõng neùt chung. Haùt quan hoï cuûa ngöôøi Vieät chöùa ñöïng caû nhöõng neùt coù ôû nhieàu theå loaïi ñoái ñaùp nam nöõ cuûa caùc daân toäc khaùc.

Haùt quan hoï bao giôø cuõng haùt ñoâi nam nöõ. Moät khi ñoâi cuûa laøng baïn haùt thì beân laøng naøy cuõng chuaån bò moät ñoâi ñeå haùt ñoái laïi. Hoï giao löu tình caûm baèng lôøi haùt, hoø heïn nhau cuõng qua lôøi haùt vaø nguyeän keát baïn cuõng qua lôøi haùt... Trình töï haùt vöøa theo noäi dung, laïi vöøa theo laøn ñieäu, ñoái lôøi keøm theo ñoái gioïng.

190

DAÂN TOÄC VIEÄT Veà aâm nhaïc, haàu heát caùc baøi haùt quan hoï goàm hai phaàn: phaàn ñaàu mang tính chaát ngaâm vònh, neân tieát taáu chaäm raõi, phaàn thaân baøi laø ca khuùc chính coù tieát taáu nhanh hôn.

Theo thoáng keâ chöa ñaày ñuû ñeán nay, daân ca quan hoï coù tôùi 200 laøn ñieäu, moãi laøn ñieäu laø moät ca khuùc hoaøn chænh.

Veà nguoàn goác haùt quan hoï, caùc nhaø nghieân cöùu aâm nhaïc daân gian ñöa ra nhieàu giaû thuyeát khaùc nhau. Nhöng caùc giaû thuyeát ñeàu coù moät ñieåm chung laø do tuïc keát baïn, keát nghóa giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa laøng naøy vôùi laøng khaùc, trong nhöõng dòp ñoùn xuaân veà gaëp gôõ, heïn hoø, trao göûi tình caûm...

Haùt vaên Coøn goïi laø haùt chaàu vaên. Haùt vaên gaén vôùi tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät. Sau nhieàu theá kyû phaùt trieån, haùt vaên ñaõ taïo ra ñöôïc nhieàu kieåu goõ nhòp vaø moät heä thoáng laøn ñieäu phong phuù vôùi quy öôùc veà caùch vaän duïng cho töøng haøng Thaùnh vaø töøng loaïi Phuû.

Ngoaøi ba heä thoáng laøn ñieäu rieâng: côøn, doäc, xaù, haùt vaên coøn thu naïp khaù nhieàu laøn ñieäu töø caùc laøn ñieäu daân ca nhaïc coå khaùc, laøm cho haùt vaên phong phuù vaø ña daïng hôn.

Chuùng ta bieát raèng, trong sinh hoaït tín ngöôõng nhö cuùng, leã... boä goõ coù vai troø ñaëc bieät quan troïng. Chuùng taïo neân moät khoâng khí trang nghieâm, höng phaán cao, goùp phaàn giuùp ngöôøi ngoài ñoàng coù caûm giaùc nhö mình ñang “thoaùt xaùc” ñeå nhaäp thaân vôùi caùc vò Thaùnh, ñoàng thôøi keát hôïp vôùi yeáu toá taâm linh coù saün, chuùng goùp phaàn taïo neân moät traïng thaùi tinh thaàn ñaëc bieät, khieán ngöôøi ta coù theå laøm ñöôïc nhöõng vieäc phi thöôøng maø ôû traïng thaùi bình thöôøng khoù coù theå thöïc hieän ñöôïc.

Haùt vaên cuøng vôùi tuïc haàu boùng tieâu bieåu cho moät loaïi hình sinh hoaït tín ngöôõng ñang toàn taïi ôû caùc daân toäc treân ñaát nöôùc ta. Ngoaøi yeáu toá taâm linh, söï haáp daãn bôûi phaàn ca nhaïc cuûa haùt chaàu vaên xöa kia cuõng ñaõ laøm cho bao ngöôøi say meâ. Ngaøy nay, vôùi noäi dung môùi, haùt vaên ñöôïc giôùi thieäu treân soùng truyeàn hình, ñaøi phaùt thanh, cuõng nhö treân saân khaáu ca muùa nhaïc, vaãn laø moät trong nhöõng tieát muïc daân ca nhaïc coå ñöôïc coâng chuùng yeâu thích.

191

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ca truø Coøn goïi laø haùt aû ñaøo. Ca truø laø moät theå loaïi haùt tao nhaõ, trong ñoù caû ngöôøi haùt laãn ngöôøi ñaøn vaø ngöôøi thöôûng thöùc ñeàu tham gia vaøo cuoäc haùt. Hoï phoái hôïp nhòp nhaøng veà kyõ thuaät, hoøa ñoàng veà taâm linh, laøm cho ñieäu nhaïc, neùt thô hoøa quyeän vaøo nhau ñaït ñeán ñoä hoaøn haûo vaø giaõi baøy ñöôïc taâm söï, theå hieän ñöôïc yù nguyeän cuûa con ngöôøi qua caùch haùt noùi. Caùc nhaø thô xöa nhö Cao Baù Quaùt, Nguyeãn Coâng Tröù, Nguyeãn Khuyeán, Döông Khueâ, Chu Maïnh Trinh, Vuõ Phaïm Haøm, Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu... ñeàu coù ñeå laïi nhieàu taùc phaåm thô laø ca truø (theå haùt noùi) raát coù giaù trò trong kho taøng vaên hoïc nöôùc nhaø. Ñeán nay, ca truø ñaõ toàn taïi hôn 10 theá kyû, laø moät boä phaän ngheä thuaät ñoäc ñaùo trong neàn vaên hoùa daân toäc Vieät. Coá nhaïc só Nguyeãn Xuaân Khoaùt, ngöôøi daøy coâng nghieân cöùu ca truø, luùc sinh thôøi ñaõ töøng coi “boä moân ngheä thuaät ca truø laø chuùt höông hoa cuûa toå tieân oâng, baø ñeå laïi”, coøn oâng Vieän tröôûng Vieän AÂm nhaïc Phaùp ñaùnh giaù “Ca truø laø ñænh cao cuûa aâm nhaïc nhaân loaïi”.

Tuy goïi laø haùt ca truø, nhöng ñoâi luùc trong ca truø goàm caû haùt vaø muùa, cuøng vôùi caùc troø vui ñöôïc dieãn treân neàn nhaïc vaø troáng phaùch.

Vì theá ca truø cuõng ñöôïc xem laø moät boä moân ngheä thuaät toång hôïp.

Caùc nhaø nghieân cöùu ngheä thuaät cho raèng ca truø laø boä moân ngheä thuaät haøn laâm, baùc hoïc. Nhöng noù coù ñôøi soáng trong loøng nhaân daân lao ñoäng, vaø töø xa xöa ñaõ coù choã ñöùng quan troïng trong sinh hoaït vaên hoùa daân gian, theå hieän qua nhöõng ñieàu luaät veà toå chöùc caùc phöôøng ca truø ôû caùc laøng queâ nhö: caùch toå chöùc, leã teá toå ngheà, leã môû xieâm aùo...

Ngaøy nay nhieàu vuøng queâ ñoàng baèng Baéc Boä coù thôø vò toå ngheà: Ñeàn Haøng Troáng (Haø Noäi) thôø baø Nguyeãn Thò Hueä, moät ca nöõ haùt aû ñaøo trong phuû chuùa Trònh.

Ca nhaïc Hueá Ca nhaïc Hueá thuoäc loaïi ca nhaïc thính phoøng baét nguoàn töø ca nhaïc cung ñình, döôùi trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn vaøo ñaàu theá kyû XIX, ñaëc bieät phaùt trieån röïc rôõ döôùi thôøi vua Töï Ñöùc.

Vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, ca nhaïc cung ñình daàn daàn ñöôïc lan truyeàn ra trong daân chuùng vaø ñöôïc boå sung theâm caùc ñieäu hoø, lyù cuûa

192

DAÂN TOÄC VIEÄT doøng daân ca Bình Trò Thieân. Do ñoù, khi nghieân cöùu ca nhaïc Hueá ta thaáy coù söï ñan xen, hoøa troän giöõa nhöõng laøn ñieäu daân gian vaø nhöõng baøi baûn coù nguoàn goác cung ñình. Vaø cuõng caàn noùi theâm raèng, Hueá laø xöù sôû cuûa mieàn Trung, nôi tieáp giaùp hai mieàn Nam Baéc, neân trong vaên hoùa Hueá noùi chung vaø ca nhaïc Hueá noùi rieâng, coù söï tieáp thu choïn loïc cuûa daân ca hai mieàn Nam, Baéc. Bôûi ca nhaïc Hueá coù coäi nguoàn mieàn Baéc, laïi coù saéc thaùi Chaøm phöông Nam, caøng laøm cho ca nhaïc Hueá mang aâm höôûng nhieàu vuøng, neân ñöôïc coâng chuùng nhieàu mieàn meán moä.

Trong ca nhaïc Hueá, yeáu toá khí nhaïc phaùt trieån khaù cao, vaø coù theå trình taáu nhöõng tieát muïc khí nhaïc thuaàn tuùy nhö: ñoäc taáu, song taáu, tam taáu...

Ngay sau khi ra ñôøi, ca nhaïc Hueá daàn daàn phaùt trieån. Sang nöûa ñaàu theá kyû XX, noù ñaõ ñöôïc saân khaáu hoùa ñeå trôû thaønh loaïi hình saân khaáu ca nhaïc truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät vaø ñöôïc goïi laø Ca kòch Hueá.

Daân ca baøi choøi Daân ca baøi choøi ra ñôøi ôû mieàn Trung Trung Boä. Do ôû ñoù ngöôøi daân coù loái chôi baøi treân caùc choøi trong hoäi xuaân. Töø choã ban ñaàu ngöôøi ta hoâ teân nhöõng con baøi, gaàn nhö thuoäc loøng vaø theo nhöõng gioïng ñieäu luùc traàm luùc boång nhaát ñònh, roài qua naêm thaùng, döïa vaøo loái hoâ ñoù caùc ngheä nhaân daân gian ñaõ saùng taïo moät theå loaïi daân ca ñoäc laäp ñeå coù theå dieãn xöôùng ôû moïi nôi, moïi luùc.

Ngheä thuaät dieãn xöôùng cuõng ngaøy caøng ñöôïc caùc ngheä nhaân caûi tieán hoaøn thieän vaø taïo thaønh nhöõng gaùnh haùt baøi choøi, rong ruoåi ñi haùt khaép caùc ñöôøng queâ ngoõ chôï.

Saân khaáu bieåu dieãn haùt baøi choøi raát ñôn giaûn. Chæ laø chieác chieáu traûi ra treân moät khoaûnh ñaát troáng naøo ñoù, vaø dieãn vieân leân haùt töï nhieân, khaùn giaû ñöùng, ngoài chung quanh ñeå xem.

Daân ca baøi choøi hoaøn chænh vaø ñöôïc saân khaáu hoùa vaøo nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû XX, ñöôïc goïi laø kòch daân ca baøi choøi.

Lyù Nam Boä Lyù laø moät loaïi daân ca thuaàn Vieät, khoâng chæ coù rieâng ôû Nam Boä maø laø ôû khaép caû ba mieàn. Nhöng coù leõ caùc ñieäu lyù ôû Nam Boä phaùt trieån maïnh vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán hôn caû.

193

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Lyù Nam Boä khoâng chæ phong phuù veà soá löôïng maø caû veà ñeà taøi, noäi dung cuõng nhö tính chaát aâm nhaïc. Ñaëc bieät laø tính phoå caäp trong coâng chuùng.

Noäi dung Lyù Nam Boä noùi ñeán caùc sinh hoaït, caùc coâng vieäc haèng ngaøy cuõng nhö taâm traïng cuûa ngöôøi daân. Lyù coøn ñeà caäp ñeán caùc loaøi vaät chim muoâng quen thuoäc nhö lyù con saùo, hoaëc caùc loaøi caây coû, hoa traùi... Ñaëc bieät noùi ñeán tình yeâu nam nöõ, tình nghóa vôï choàng, tình anh em, beø baïn... Lyù thöïc söï laø moät theå loaïi daân ca phaûn aùnh cuoäc soáng, öôùc mô, nhöõng suy nghó, nhöõng taâm traïng cuûa ngöôøi daân Nam Boä.

Lyù Nam Boä mang ñaày ñuû moïi saéc thaùi cuûa taâm hoàn Vieät, nhöng treân moät khía caïnh naøo ñoù, noù mang nhöõng neùt buoàn saâu ñaäm hôn.

Phaûi chaêng noù ñaõ phaûn aùnh ñuùng taâm traïng cuûa nhöõng ngöôøi con daân Vieät buoåi ñaàu ñeán khai phaù vuøng ñaát môùi?

Ngaøy xöa, lyù Nam Boä coù maët ôû moïi nôi, moïi luùc. Noù thaâm nhaäp vaøo caû nhöõng laøn ñieäu ca nhaïc coå truyeàn, mang maøu saéc tín ngöôõng.

Ngaøy nay vôùi söï nghieân cöùu cuûa moät soá ngheä só, nhieàu baøi lyù ñaõ ñöôïc chænh lyù, caûi bieân, phuø hôïp vôùi nhu caàu thöôûng thöùc cuûa coâng chuùng hieän ñaïi. Vì theá, lyù Nam Boä vaãn ñang chinh phuïc traùi tim thính giaû moïi mieàn cuûa ñaát nöôùc.

Ngheä thuaät muùa roái nöôùc Ngheä thuaät muùa roái noùi chung, nhö muùa roái caïn, muùa roái boùng... coù ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Nhöng rieâng muùa roái nöôùc duy nhaát chæ coù ôû Vieät Nam, maø chuû yeáu laø ôû caùc vuøng noâng thoân ñoàng baèng Baéc Boä.

Lòch söû ngheä thuaät Vieät Nam khaúng ñònh raèng, muùa roái nöôùc xuaát hieän töø ñôøi Lyù (1010-1225). Ngaøy nay ôû laøng Ñoïi Sôn, huyeän Duy Tieân, tænh Haø Nam coøn löu giöõ taám bia ñaù khaéc nhöõng doøng (chöõ Haùn) moâ taû buoåi bieåu dieãn muùa roái nöôùc möøng thoï vua Lyù Nhaân Toâng vaøo ngaøy 3 tuaàn traêng thöù 8 naêm 1121, taïm dòch nhö sau: “Doøng soâng gôïn soùng. Moät con ruøa vaøng mang treân mình ba hang ñaù. Noù bôi thö thaû treân maët nöôùc, roài phun nöôùc nhö möa. Trong tieáng nhaïc eâm ñeàm, nhöõng caùnh cöûa cuûa caùc hang ñoäng töø töø môû ra. Theá laø caùc naøng tieân xuaát hieän, muùa ñieäu “Hoài Phong”. Hoï giô nhöõng caùnh tay meàm maïi, nhíu caëp maøy daøi duyeân daùng, nhòp vôùi

194

DAÂN TOÄC VIEÄT lôøi ca. Nhöõng con chim laï bay ñeán, ñaäu töøng ñaøn, roài thöû taøi nhaûy nhoùt. Nhöõng chuù höôu non tung taêng... Ruøa vaøng nhìn veà phía nhaø vua, cuùi ñaàu kính baùo. Nhöõng baùc tieàu phu giöông cung baén thuù...”

Taïi hoà Long Trì, naèm döôùi chaân nuùi Saøi Sôn, huyeän Quoác Oai (Haø Taây), nôi coù chuøa Thaày noåi tieáng, cuõng coù baûn vaên hoa khaéc ghi nhö sau: “... Giöõa doøng nöôùc lung linh, moät con ruøa vaøng lôùn noåi leân ñoäi ba hoøn nuùi...”

Qua söï moâ taû treân bia ñaù, coù theå khaúng ñònh moät ñieàu raèng: saân khaáu muùa roái nöôùc phaûi ôû nôi hoà nöôùc. Vuøng ñoàng baèng Baéc Boä nôi naøo cuõng coù ao, hoà, ñaëc bieät ôû moãi laøng queâ Baéc Boä, caïnh caùc ñình, chuøa thöôøng coù hoà nöôùc vöøa laøm caûnh, vöøa laøm saân khaáu bieåu dieãn muùa roái nöôùc. Chung quanh bôø hoà laø nôi khaùn giaû goàm treû giaø trai gaùi trong laøng ngoài xem dieãn troø vaøo nhöõng ngaøy hoäi heø, leã teát...

Beân caïnh bôø hoà ngöôøi ta thöôøng xaây moät ngoâi thuûy ñình, nôi caùc ngheä nhaân duøng ñeå ñieàu khieån con roái.

Nhöõng phöôøng roái nöôùc ôû nöôùc ta, ñaàu tieân xuaát hieän taïi caùc vuøng ven soâng Hoàng nhö Thaùi Bình, Nam Ñònh... Taïi Thaùi Bình xöa coù tôùi 7 phöôøng roái nöôùc, nhöng noåi tieáng nhaát laø phöôøng roái nöôùc laøng Nguyeãn, töùc laø laøng Nguyeân Xaù, huyeän Ñoâng Höng. Sau naøy caùc tænh Haø Noäi, Haø Taây, Baéc Ninh, Haø Nam, Haûi Phoøng cuõng ñeàu coù phöôøng roái nöôùc.

Phöôøng roái nöôùc, laáy ñôn vò laø laøng, laø moät toå chöùc hoaït ñoäng ngheä thuaät khoâng chuyeân, ñoàng thôøi cuõng laø moät toå chöùc töông teá.

Dieãn vieân laø nhöõng thanh nieân noâng daân trong laøng töï nguyeän goùp thoùc gaây döïng quyõ ñeå chi duøng vaøo vieäc xaây döïng tieát muïc roái, laøm con roái, ñi bieåu dieãn vaø giuùp ñôõ laãn nhau khi coù ngöôøi trong phöôøng oám ñau, hoaëc gaëp khoù khaên, hoaïn naïn.

Haèng naêm, phöôøng roái nöôùc laøm leã teá Toå vaø nhaän theâm ngöôøi môùi. Ai ñöôïc nhaän vaøo phöôøng thì mang côi traàu, chai röôïu ñeán leã Toå, trình phöôøng. Trong buoåi leã uy nghi, ngöôøi ñöôïc nhaän vaøo phöôøng phaûi theà giöõ bí maät nhaø ngheà maø toå tieân ñeå laïi. Neáu ñeå loä ra ngoaøi thì bò phaït naëng. Leä phöôøng khoâng nhaän giôùi nöõ, phoøng khi ñi laáy choàng xa mang theo nhöõng bí truyeàn muùa roái nöôùc cuûa laøng ñeå loä cho ngöôøi khaùc. Taát nhieân ñoù laø chuyeän ngaøy xöa. Ngaøy nay, leä ñoù ñaõ bò xoùa boû.

Ngaøy xöa, moãi phöôøng roái nöôùc thöôøng coù khoaûng 80 ngöôøi, trong

195

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM ñoù coù ñoä 20 ngöôøi laø thöïc söï hoaït ñoäng ngheä thuaät, do moät oâng truøm ñöùng ñaàu ñieàu haønh moïi coâng vieäc, keå caû giöõ taøi saûn chung cuûa phöôøng, ñaëc bieät laø giöõ caùc con roái. Trong soá 20 ngöôøi ñoù, tuøy theo naêng khieáu coù ngöôøi chuyeân ñieàu khieån con roái, moät soá khaùc chuyeân taïo hình con roái, moät soá khaùc nöõa vieát lôøi ca, lôøi giaùo ñaàu, soá coøn laïi laøm nhaïc coâng.

Trong aâm nhaïc muùa roái nöôùc, boä goõ goàm troáng, moõ, thanh la... ñoùng vai troø heát söùc quan troïng, gaây söï phaán chaán cho khaùn giaû.

Con roái nöôùc laø moät taùc phaåm ñieâu khaéc daân gian raát coù giaù trò, laøm baèng goã, beân ngoaøi phuû moät lôùp sôn khoâng thaám nöôùc. Nhaân vaät tieâu bieåu nhaát cuûa saân khaáu muùa roái nöôùc laø chuù Teãu, coù thaân hình troøn trónh, nuï cöôøi hoùm hænh laïc quan, yeâu ñôøi. Ngheä nhaân khi ñieàu khieån roái nöôùc phaûi ngaâm mình döôùi nöôùc trong buoàng troø ñöôïc ngaên caùch vôùi khaùn giaû baèng böùc maønh tre. Hoï ñieàu khieån con roái baèng heä thoáng “maùy” saøo hoaëc “maùy” daây.

Ngheä thuaät muùa roái nöôùc truyeàn thoáng coù nhieàu troø raát lyù thuù nhö: muùa Teãu, choïi traâu, chaên vòt, keùo côø, ñaùnh ñu, Ñöôøng Taêng thænh kinh, Thò Maàu leân chuøa, Ñinh Boä Lónh...

Roái nöôùc laø moät ngheä thuaät dieãn xöôùng daân gian ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi daân troàng luùa nöôùc, moät saûn phaåm vaên hoùa cuûa neàn vaên minh luùa nöôùc, laø keát tinh cuûa söï thoâng minh, saùng taïo vaø taøi kheùo leùo cuûa toå tieân ñôøi ñôøi löu truyeàn tôùi ngaøy nay.

Moät soá nhaïc cuï truyeàn thoáng tieâu bieåu AÂm nhaïc Vieät Nam coù moät truyeàn thoáng laâu ñôøi. Töø xa xöa ngöôøi Vieät ñaõ raát say meâ aâm nhaïc. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, aâm nhaïc laø moät nhu caàu, moät moùn aên tinh thaàn khoâng theå thieáu trong cuoäc soáng. Vì vaäy, trong quaù trình phaùt trieån lòch söû, daân toäc Vieät ñaõ saùng taïo raát nhieàu theå loaïi ca nhaïc ñeå boäc loä taâm tö tình caûm, ñeå coù theâm phaán chaán, söùc maïnh trong lao ñoäng, trong chieán ñaáu, ñeå giaùo duïc con chaùu veà truyeàn thoáng cuûa cha oâng, veà ñaïo lyù laøm ngöôøi... Ñeå theå hieän nhöõng laøn ñieäu aâm nhaïc ñoù, ngöôøi Vieät ñaõ cheá taïo ra nhieàu nhaïc cuï raát ñoäc ñaùo, coù khaû naêng chuyeån taûi ñöôïc caùc aâm ñieäu phong phuù cuûa nhieàu theå loaïi daân ca vaø caû nhöõng ca khuùc hieän ñaïi.

196

DAÂN TOÄC VIEÄT Ñaøn nguyeät Mieàn Nam goïi laø ñaøn kìm. Maët ñaøn hình troøn nhö maët traêng ñeâm raèm, phaûi chaêng vì theá maø coù teân laø ñaøn nguyeät – ñaøn maët traêng? Ñaây laø loaïi nhaïc cuï thuoäc boä daây, ñoùng vai troø quan troïng trong daøn nhaïc daân toäc. Phaàn lôùn ngöôøi chôi ñaøn nguyeät laø nam giôùi, neân noù coøn coù teân “quaân töû caàm”. Ñaøn nguyeät ñöôïc söû duïng roäng raõi khoâng chæ trong doøng nhaïc daân gian, maø caû trong aâm nhaïc cung ñình, baùc hoïc coå truyeàn. Theo caùc nhaø nghieân cöùu aâm nhaïc thì ñaøn nguyeät xuaát hieän trong neàn aâm nhaïc coå truyeàn Vieät Nam vaøo khoaûng theá kyû XI, töùc vaøo thôøi ñaïi nhaø Lyù.

Tieáng ñaøn nguyeät trong, vang xa, khaû naêng dieãn caûm tinh teá vaø phong phuù, khi soâi noåi, roän raõ, khi næ non saâu laéng.

Ñaøn baàu Laø nhaïc cuï daân toäc ñoäc ñaùo nhaát vì noù chæ coù moät daây. Daây ñaøn ñöôïc maéc doïc theo hoäp ñaøn. Xöa hoäp ñaøn baèng oáng böông, oáng tre, nay ñöôïc laøm baèng goã cöùng. Moät ñaàu daây ñaøn ñöôïc cuoán vaøo coïc phía döôùi maët ñaøn, ñaàu kia buoäc vaøo voøi ñaøn, nôi coù gaén nuùm laø moät quaû baàu khoâ nhoû (nay ñöôïc laøm baèng goã). Phaûi chaêng vì coù nuùm laø moät quaû baàu neân ñaøn ñöôïc goïi laø ñaøn baàu”?

Voøi ñaøn voùt töø caät tre (hoaëc laøm baèng söøng traâu) caém xuyeân qua maët ñaøn tôùi phía ñaùy ôû phía ñaàu ñaøn. Ñoù laø boä phaän cô baûn ñeå taïo ra caùc cao ñoä vaø tröôøng ñoä ngaân khaùc nhau. Nhôø coù chieác caàn deûo naøy maø nhaïc coâng coù theå ñieàu chænh ñoä caêng, chuøng cuûa daây ñaøn, taïo neân nhöõng chuoãi aâm cao thaáp noái tieáp nhau, khi khoan, khi nhaët, reùo raét, moät caùch meàm maïi, uyeån chuyeån maø chæ vôùi moät laàn gaåy treân daây. Moät ñieàu ñaëc bieät laø ñaøn baàu khoâng coù phím, nhöng coù khaû naêng luyeán laùy taøi tình döôùi baøn tay ñieàu khieån caàn ñaøn ñieäu ngheä cuûa ngöôøi nhaïc coâng. Neùt ñaëc saéc cuûa ñaøn baàu laø kyõ thuaät dieãn taáu hoaøn toaøn chæ söû duïng aâm boài. Do ñoù, aâm saéc cuûa ñaøn baàu ñaëc bieät eâm dòu, du döông, saâu laéng, tinh khieát, meàm maïi. Vì vaäy, aâm thanh ñaøn baàu raát gaàn vôùi gioïng ngöôøi.

197

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Ñaøn ñaùy Tröôùc kia chæ duøng ñaøn ñaùy ñeå ñeäm cho haùt aû ñaøo (ca truø) vaø haùt cöûa ñình vaø chæ duøng cho ngheä nhaân nam giôùi. Ñaøn ñaùy ra ñôøi cuøng vôùi söï ra ñôøi cuûa haùt ca truø, töùc laø caùch nay 10 theá kyû. Ñaøn ñaùy coù caàn raát daøi, phím cao, neân thuoäc loaïi nhaïc cuï traàm vaø phaûi coù moät kyõ thuaät ñoäc ñaùo ngoùn chuøn laøm cho aâm thanh thaáp xuoáng so vôùi ngoùn baám bình thöôøng, AÂm saéc ñaøn ñaùy aám, traàm, ñuïc nhöng ít ngaân daøi, nhôø vaäy noù coù khaû naêng hoøa taáu vôùi caùc nhaïc cuï khaùc maø khoâng laøm lu môø aâm saéc cuûa nhöõng nhaïc cuï ñoù.

Chính nhôø aâm saéc ñaëc saéc ñoù cuûa ñaøn ñaùy maø ngaøy nay ngöôøi ta thöôøng ñeäm ñaøn ñaùy cho caùc buoåi ngaâm thô. Bôûi tính chaát khieâm toán, nhuõn nhaën cuûa tieáng ñaøn khi ñeäm khoâng laøm aùt ñi gioïng ngaâm cuûa ngöôøi ngheä só.

Saùo truùc Laø nhaïc cuï laøm baèng moät ñoaïn truùc daøi khoaûng 40cm (coù loaïi ngaén hôn), ñöôøng kính khoaûng 2cm. Thaân saùo ñöôïc khoeùt 6 loã vaø moät loã ñeå thoåi. Ñaây laø loaïi nhaïc cuï ñôn giaûn nhaát, nhöng khaû naêng dieãn caûm raát lôùn, rung ñoäng loøng ngöôøi moãi khi ñöôïc thoåi leân.

Saùo truùc ñöôïc thoåi trong nhöõng buoåi ngaâm thô, laøm cho ñeâm thô theâm phaàn kyø aûo.

TOÂN GIAÙO - TÍN NGÖÔÕNG Traûi qua maáy ngaøn naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, caùc theá heä ngöôøi Vieät khoâng chæ phaûi choáng keû thuø xaâm löôïc ñeå baûo toàn noøi gioáng, döïng xaây ñaát nöôùc, maø coøn phaûi ñaáu tranh vôùi söùc maïnh thieân nhieân ñaày bí hieåm vaø khaéc nghieät; gioâng toá, baõo luït, thuù döõ, beänh taät vaø bieát bao hieåm hoïa trong töï nhieân thöôøng xuyeân ñe doïa cuoäc soáng. Trong buoåi hoàng hoang sô khai ñoù, con ngöôøi khoâng sao lyù giaûi noåi nhöõng söï kieän, hieän töôïng phöùc taïp xaûy ñeán cho mình. Vôùi nieàm khao khaùt duy trì söï soáng, con ngöôøi caàn phaûi tìm ñieåm töïa ôû nhöõng ñaáng sieâu nhieân voâ hình maø thuôû ñoù hoï tin raèng chính laø nhöõng söùc maïnh, quyeàn uy coù theå gaây ra bao ñau khoå cho con ngöôøi, coù theå tuøy yù ban thöôûng hoaëc tröøng phaït heát thaûy moïi ngöôøi. Töø nieàm tin chaát phaùc ñoù, con ngöôøi thaáy caàn phaûi toân thôø caùc vò thaàn linh vaø tuïc thôø cuùng ra ñôøi, vôùi caùc vò thaàn ñöôïc thôø nhö thaàn Maët

198

DAÂN TOÄC VIEÄT trôøi, thaàn Soâng nuùi, Bieån caû, Thaønh hoaøng laøng... Song song theo ñoù, söï ngöôõng moä vaø kính phuïc cuøng vôùi loøng bieát ôn ñoái vôùi nhöõng vò toå tieân khai saùng laøng xaõ, nhöõng anh huøng coù coâng vôùi ñaát nöôùc, daân toäc ñaõ maát... khieán cho ngöôøi daân cuõng muoán toân xöng hoï leân haøng thaàn thaùnh, neân ngöôøi Vieät coù tuïc thôø cuùng toå tieân, thôø caùc anh huøng daân toäc nhö Höng Ñaïo Vöông, Phaïm Nguõ Laõo, Baø Chuùa Kho... Ñoâi khi, nhöõng hình töôïng anh huøng coù coâng khai saùng vaø thaàn thaùnh thieâng lieâng cuõng hoøa quyeän vaøo nhau thaønh nhöõng ñoái töôïng thôø kính vöøa thaät vöøa aûo, vì trong tö töôûng chaát phaùc cuûa ngöôøi xöa khoâng caûm thaáy caàn thieát phaûi phaân bieät taùch baïch, nhö trong hôïp Taûn Vieân Sôn Thaùnh, Chöû Ñoàng Töû, Töø Ñaïo Haïnh, Maãu Thöôïng Ngaøn, Maãu Thoaûi, Maãu Lieãu Haïnh...

Nguoàn soáng chính cuûa con ngöôøi nguyeân thuûy laø saên baét vaø haùi löôïm. Cuoäc soáng con ngöôøi thaät beù nhoû mong manh. Caùi soáng, caùi cheát coù veû nhö ñeàu do trôøi ñaát, thaàn hoå, thaàn raén... ñònh ñoaït. Vì theá, con ngöôøi ngoaøi vieäc thôø thaàn Ñaát, thaàn Trôøi coøn phaûi thôø caùc thaàn thuù döõ: thaàn raén, thaàn hoå...

Khi kinh teá troàng troït vaø chaên nuoâi phaùt trieån, ñeå ghi nhôù nhöõng bieán ñoäng cuûa thieân nhieân, theo thôøi vuï, nhöõng ngaøy leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo muøa xuaân, muøa thu, vaøo nhöõng ngaøy noâng nhaøn.

Roài töø ñoù tuïc thôø thaàn Luùa cuõng xuaát hieän. Ñieàu ñoù chöùng toû raèng, vaøo thôøi coå ñaïi tín ngöôõng ngöôøi Vieät laø tín ngöôõng ña thaàn. Ñieàu ñaëc bieät laø, thaàn linh cuûa ngöôøi Vieät khoâng xuaát phaùt töø nhöõng trieát lyù cao xa cuûa caùc toân giaùo, maø phaàn lôùn gaàn guõi vôùi con ngöôøi, ñöôïc töôûng töôïng nhö soáng quanh con ngöôøi.

Trong quaù trình phaùt trieån cuûa daân toäc, söï giao tieáp vôùi ngoaïi bang qua con ñöôøng ngoaïi giao, giao löu vaên hoùa, thöông maïi laø ñieàu kieän ñeå toân giaùo khaùc du nhaäp vaøo Vieät Nam, sôùm nhö Phaät giaùo, Nho giaùo... muoän nhö Thieân chuùa giaùo, Hoài giaùo...

Moät ñaëc ñieåm heát söùc quan troïng laø ngöôøi Vieät khoâng theo khuynh höôùng tín ngöôõng ñoäc toân. Treân ñaát nöôùc Vieät, caùc toân giaùo soáng hoøa hôïp vôùi nhau, boå sung cho nhau trong loøng coäng ñoàng daân toäc. Nhìn toång theå, toân giaùo ôû Vieät Nam coù nhöõng khuynh höôùng sau: – Nghieâng nhieàu veà tình caûm, laáy ñöùc tin laøm chính. Nhieàu tín ñoà tuy raát suøng ñaïo nhöng khoâng hieåu nhieàu veà giaùo lyù. Ñaïi ña

199

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM soá ngöôøi daân tìm ñeán vôùi toân giaùo laø khi cuoäc soáng gaëp nhieàu khoù khaên, traéc trôû, hoaëc khi ñaùnh maát nieàm tin vaøo cuoäc soáng thöïc taïi. Toân giaùo laø moät nôi nöông töïa tinh thaàn, moät söï giaûi thoaùt vaø cuõng laø moät nieàm hy voïng. Vì vaäy, ngöôøi Vieät thöôøng khoâng quaù voäi vaõ khi tieáp nhaän moät toân giaùo naøo ñoù.

– Caùc toân giaùo ñöôïc truyeàn töø ngoaøi vaøo ít nhieàu ñeàu ñöôïc Vieät hoùa ñeå phuø hôïp vôùi cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân. Vì theá, caùc toân giaùo khi ñeán Vieät Nam ñeàu chòu aûnh höôûng, taùc ñoäng maïnh cuûa vaên hoùa Vieät, laøm cho tính nguyeân thuûy cuûa chuùng phaûi bieán daïng ñi phaàn naøo. Ñieàu ñoù giuùp cho toân giaùo trôû thaønh moät boä phaän höõu cô, coù nhöõng ñoùng goùp to lôùn treân caùc lónh vöïc tö töôûng, trieát hoïc ñaïo ñöùc, ngheä thuaät... cuûa neàn vaên hoùa Vieät. Vì vaäy, caùc toân giaùo Vieät Nam ñeàu ñoàng haønh vôùi daân toäc trong moïi thôøi ñaïi.

– Maët khaùc, ngöôøi Vieät giaøu loøng khoan dung ñoä löôïng, neân giöõa caùc toân giaùo luoân coù söï hoøa hôïp. Ñaây laø moät bieåu hieän cao ñeïp cuûa tình ñoaøn keát daân toäc trong tín ngöôõng toân giaùo Vieät Nam, goùp phaàn taïo neân söùc maïnh cuûa daân toäc Vieät Nam trong vieäc xaây döïng vaø baûo veä toå quoác, khieán cho khoâng moät keû thuø naøo coù theå khuaát phuïc noåi.

Moät thöïc teá cho thaáy, ngoaøi nhöõng toân giaùo du nhaäp töø nöôùc ngoaøi nhö Phaät giaùo töø AÁn Ñoä (vaø cuõng qua trung gian Trung Quoác), Nho giaùo, Laõo giaùo töø Trung Quoác, Thieân Chuùa giaùo, ñaïo Tin Laønh töø phöông Taây... trong nöôùc coøn coù moät soá ñaïo khaùc nhö Cao Ñaøi, Hoøa Haûo... Vôùi nhieàu maøu saéc tín ngöôõng nhö vaäy, nhöng ôû Vieät Nam chöa coù xung ñoät toân giaùo. Sau ñaây, chuùng ta seõ ñeà caäp ñeán moät soá toân giaùo chính: Phaät giaùo Phaät giaùo ra ñôøi töø AÁn Ñoä vaøo khoaûng theá kyû VI - V tröôùc Coâng nguyeân. Phaät giaùo coù hai toâng phaùi chính: Ñaïi thöøa vaø Tieåu thöøa. Ñaïi thöøa ñöôïc truyeàn qua Trung Quoác roài vaøo Vieät Nam, coøn Tieåu thöøa ñöôïc truyeàn qua Myanma, Thaùi Lan, Campuchia roài vaøo Nam Vieät Nam. Vì vaäy, noùi chung thì mieàn Baéc chòu aûnh höôûng nhieàu cuûa Phaät giaùo Ñaïi Thöøa, coøn mieàn Nam chòu aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo Tieåu thöøa.

Giaùo lyù cuûa Phaät giaùo mang tính nhaát quaùn, nhöng trong moãi

200

DAÂN TOÄC VIEÄT phaùi Ñaïi thöøa vaø Tieåu thöøa coù nhöõng neùt rieâng bieät. Teân goïi Ñaïi thöøa (大乘) voán coù nghóa laø “coã xe lôùn”, neân khuynh höôùng cuûa ngöôøi tu theo Ñaïi thöøa laø khoâng chæ töï giaûi thoaùt chính mình, maø song song theo ñoù coøn phaûi noã löïc ñeå cöùu vôùt cho taát caû chuùng sinh.

Vì theá, toâng chæ cuûa Ñaïi thöøa laø “töï giaùc, giaùc tha, giaùc haïnh vieân maõn”. Tieåu Thöøa (小乘) coù nghóa laø “coã xe nhoû”, vôùi khuynh höôùng töï giaùc ngoä laø chính, döïa treân laäp luaän laø neáu chöa töï giaûi thoaùt chính mình thì khoâng theå döïa vaøo ñaâu maø thöïc hieän vieäc giaûi thoaùt cho ngöôøi khaùc. Nhö vaäy, noã löïc tröôùc tieân vaø treân heát cuûa ngöôøi tu theo Tieåu thöøa laø phaûi töï mình ñaït ñeán söï giaùc ngoä, roài môùi noùi ñeán chuyeän cöùu ñoä chuùng sinh. Trong khi ñoù Ñaïi thöøa chuû tröông vieäc cöùu ñoä chuùng sinh chính laø haïnh nguyeän cuûa ngöôøi ñang tu taäp (Boà Taùt haïnh), vaø phaûi ñöôïc thöïc haønh ngay trong giai ñoaïn tu taäp chöù khoâng chôø ñôïi ñeán luùc ñaõ chöùng quaû.

Vì vaäy, xeùt veà kieán truùc chuøa chieàn cuõng nhö nghi thöùc cuùng leã cuûa hai toâng phaùi treân coù nhöõng ñieåm khaùc nhau. Ngoaøi thôø Phaät Thích Ca, Ñaïi Thöøa coøn thôø chö Phaät vaø chö vò Boà Taùt. Treân baøn thôø cuûa ngoâi chuøa Ñaïi Thöøa coù boán caáp lôùp töôïng. Lôùp treân cuøng laø töôïng Tam Theá, goàm ba pho töôïng gioáng nhau, töôïng tröng cho quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Lôùp hai thaáp hôn goàm: Töôïng A Di Ñaø ôû giöõa, hai beân laø töôïng Boà Taùt Quaùn Theá AÂm vaø Boà Taùt Ñaïi Theá Chí.

Lôùp ba thaáp hôn goàm töôïng Phaät Thích Ca ôû giöõa, hai beân laø töôïng Boà Taùt Vaên Thuø vaø Boà Taùt Phoå Hieàn. Lôùp thöù tö cuoái cuøng laø töôïng Cöûu Long, coøn goïi laø töôïng ñaûn sinh cuûa Phaät Thích Ca, hai beân laø töôïng Vua trôøi Ñeá Thích vaø Ñaïi Phaïm Thieân Vöông.

Ngoâi chuøa Tieåu Thöøa thöôøng chæ thôø duy nhaát ñöùc Phaät Thích Ca. Noùi chung, trieát lyù Phaät giaùo chuû yeáu ñeà cao caùi thieän, tình thöông, leõ phaûi vaø söï coâng baèng. Phaät giaùo khuyeân chuùng sinh neân tu nhaân tích ñöùc, chòu hy sinh, nhaãn nhuïc, khoâng ham saéc duïc, khoâng chuoäng coâng danh, khoâng ham tieàn baïc, töûu saéc...

Phaät giaùo vaøo Vieät Nam töø raát sôùm (coù theå khoaûng ñaàu Coâng nguyeân), nhöng ñaëc bieät döôùi caùc trieàu ñaïi Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn (töø theá kyû X ñeán theá kyû XIV) Phaät giaùo Vieät Nam môùi phaùt trieån cöïc thònh vaø trôû thaønh quoác giaùo. Nhieàu nhaø sö tröïc tieáp tham gia coâng vieäc trieàu chính nhö Quoác sö Khuoâng Vieät ñôøi Ñinh vaø Tieàn Leâ, thieàn sö Vaïn Haïnh ñôøi Lyù... Ñôøi Traàn, caùc vò vua nhö Traàn Thaùi

201

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Toâng, Traàn Nhaân Toâng ñeàu laø nhöõng nhaø Phaät hoïc loãi laïc cuûa ñaát nöôùc. Vua Traàn Nhaân Toâng, sau khi ñaùnh thaéng quaân Nguyeân-Moâng ñaõ xuaát gia vaø saùng laäp ra Thieàn phaùi Truùc Laâm-Yeân Töû.

Phaät giaùo vaøo Vieät Nam ñaõ hoøa nhaäp vôùi tín ngöôõng daân gian.

Vì theá, trong chuøa khoâng chæ thôø Phaät maø coøn thôø caùc thaàn thieân nhieân nhö thaàn Maây, thaàn Möa, thaàn Saám... vaø thôø caû Nöõ thaàn Noâng nghieäp nhö ôû chuøa Daâu (Baéc Ninh), chuøa Ñaäu (Haø Taây)... Ñaây laø neùt ñaëc tröng cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Nhöng töø cuoái theá kyû XIV ñaàu theá kyû XV trôû ñi, söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo ñaõ phaàn naøo bò haïn cheá. Nho giaùo ñöôïc Nhaø nöôùc phong kieán xem troïng vaø daàn daàn chieám ñòa vò ñoäc toân. Caùc nhaø sö khoâng tham gia trieàu chính, thay vaøo ñoù laø caùc nhaø Nho. Tuy vaäy, chuøa chieàn vaãn phaùt trieån maïnh. Ñaëc bieät laø Phaät giaùo Vieät Nam coøn phoái hôïp vôùi Ñaïo giaùo vaø tín ngöôõng daân gian. Trong chuøa, ngoaøi thôø Phaät, coù nôi coøn thôø caû Ngoïc Hoaøng, Nam Taøo, Baéc Ñaåu... laø nhöõng vò thaàn cuûa Ñaïo giaùo vaø coù caû baøn thôø Maãu (nhö Maãu Thöôïng Ngaøn, Maãu Thoaûi...) thuoäc tín ngöôõng daân gian.

Nho giaùo Nho giaùo do Khoång Töû (teân thaät laø Khoång Khaâu, töï laø Troïng Ni) ngöôøi Trung Quoác saùng laäp vaøo theá kyû VI-V tröôùc Coâng nguyeân. Noäi dung chuû yeáu cuûa Nho giaùo laø tu thaân, teà gia, trò quoác, bình thieân haï.

Nho giaùo ñeà cao loøng trung quaân, aùi quoác, coi vua laø thieân töû (con trôøi). Nhaø vua baét ai cheát, ngöôøi ñoù phaûi cheát môùi ñöôïc goïi laø trung (Quaân söû thaàn töû, thaàn baát töû baát trung), vì yù vua laø yù trôøi. Nho giaùo ñöa ra thuyeát Tam cöông, nguõ thöôøng. Tam cöông laø 3 moái quan heä: vua-toâi, vôï-choàng vaø cha-con. Nguõ thöôøng laø 5 ñaïo thöôøng maø ngöôøi toát (hay ngöôøi quaân töû) phaûi coù ñuû: nhaân, nghóa, leã, trí, tín. Nho giaùo ñeà cao trí thöùc, coi thöôøng ngöôøi lao ñoäng, coi coâng vieäc lao ñoäng laø cuûa keû “tieåu nhaân”. Keû só (giôùi trí thöùc) thanh tao hôn, chuyeân vieäc ñoïc saùch, daïy ngöôøi. Tö töôûng aáy khuyeán khích con ngöôøi töø boû lao ñoäng khi coù ñòa vò duø nhoû trong xaõ hoäi.

Nho giaùo buoäc ngöôøi phuï nöõ phaûi theo ñaïo tam toøng, töù ñöùc. Tam toøng laø 3 yeâu caàu phuïc tuøng, nghe theo, bao goàm: taïi gia toøng phuï (ôû

202

DAÂN TOÄC VIEÄT nhaø phaûi nghe lôøi cha), xuaát giaù toøng phu (laáy choàng phaûi nghe lôøi choàng), phu töû toøng töû (neáu choàng cheát phaûi moät loøng lo cho con).

Töù ñöùc laø 4 neát toát, bao goàm: coâng, dung, ngoân, haïnh. Nho giaùo laáy quan heä vua toâi laøm khuoân maãu cho caùc moái quan heä xaõ hoäi.

Nho giaùo coù nhöõng yeáu toá tích cöïc trong vieäc giaùo duïc vaø neâu cao tinh thaàn ñaïo ñöùc, nhöng trong thöïc teá ñaõ bò giai caáp thoáng trò trieät ñeå lôïi duïng theo höôùng coù lôïi ñeå phuïc vuï cho vieäc kieàm cheá moïi theá löïc choáng ñoái trong nhaân daân.

Nho giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam khaù sôùm, nhöng töø theá kyû II môùi ñöôïc phoå caäp. Döôùi thôøi kyø Baéc thuoäc, caùc saùch daïy veà caên baûn cuûa Nho giaùo nhö Luaän ngöõ, Kinh Xuaân Thu ñöôïc giaûng daïy trong caùc tröôøng hoïc cho con em quan laïi ngöôøi Haùn vaø ngöôøi Vieät. Tuy vaäy, caùc lyù thuyeát veà xaõ hoäi Nho giaùo chöa aên saâu vaøo coâng chuùng. Maõi ñeán thôøi Lyù (theá kyû XI-XII) vaø ñaàu thôøi Traàn (theá kyû XIII), Nho giaùo môùi ñöôïc phaùt trieån song haønh vôùi Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo.

Naêm 1070, Quoác Töû Giaùm, tröôøng Ñaïi hoïc ñaàu tieân cuûa Vieät Nam ñöôïc thaønh laäp ñeå ñaøo taïo Nho só vaø quan laïi. Ñeán cuoái thôøi Traàn (theá kyû XV) Nho giaùo phaùt trieån cöïc maïnh vaø baét ñaàu laán aùt Phaät giaùo. Sôû dó Nho giaùo chieám ñòa vò quan troïng laø vì noù hoã trôï maïnh meõ cho nhu caàu Nhaø nöôùc Trung öông taäp quyeàn vaø phaùt trieån saâu roäng moät cheá ñoä giaùo duïc, khoa cöû ñaøo taïo ra moät haøng nguõ quan laïi trung thaønh vôùi cheá ñoä phong kieán. Veà maët naøy, roõ raøng laø vai troø cuûa Phaät giaùo hoaøn toaøn khoâng phuø hôïp. Bôûi Phaät giaùo höôùng ñeán xaây döïng con ngöôøi toát ñeïp, chaân thieän, nhöng khoâng khuyeán khích vieäc ñöa ra caùc bieän phaùp raên ñe, tröøng phaït nhöõng ai choáng ñoái (maø ngöôïc laïi coøn keâu goïi söï tha thöù, khoan dung). Trong khi ñoù, hoïc thuyeát Nho giaùo, vôùi caû moät heä tö töôûng tuyeân truyeàn coå vuõ toân thôø nhaø vua, coù ñuû nhöõng cô sôû ñeå giuùp giai caáp thoáng trò troùi buoäc con ngöôøi vaøo traät töï xaõ hoäi ñöông thôøi vaø bieän minh cho söï ñaøn aùp, khoáng cheá, coù taùc duïng tích cöïc baûo veä cheá ñoä phong kieán vaø toân ti traät töï cuûa noù. Trong boái caûnh xaõ hoäi ngaøy caøng loaïn laïc, baát an, khoâng coøn thaùi bình thònh trò nhö nhöõng ngaøy ñaàu cuûa hai vöông trieàu Lyù, Traàn, caùc vò vua cuoái thôøi Traàn vaø sau ñoù laø trong suoát thôøi Haäu Leâ ñaõ phaûi ñaëc bieät quan taâm söû duïng Nho giaùo nhö moät coâng cuï hieäu quaû trong vieäc giuùp hoï “an daân”.

Nho giaùo chieám lónh ñôøi soáng tinh thaàn, tö töôûng Khoång Töû, Maïnh Töû ñöôïc suøng baùi coi laø chuaån möïc cuûa moïi tö duy, ngoân luaän

203

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM vaø hoaït ñoäng hoïc thuaät, ngheä thuaät. Tuy vaäy, nhieàu nhaø Nho Vieät Nam nhö nhaø giaùo Chu Vaên An, Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Bænh Khieâm, Leâ Quyù Ñoân, Voõ Tröôøng Toaûn... ñaõ toû ra raát saùng suoát, hoaøn toaøn khoâng caâu neä, muø quaùng theo hoïc thuyeát Nho giaùo moät caùch raäp khuoân.

Sau khi cuoäc khaùng chieán choáng quaân Minh xaâm löôïc (theá kyû XV) thaønh coâng, nhaø Haäu Leâ ra ñôøi. Ñeå xaây döïng nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn, trieàu ñình nhaø Leâ ñaõ laáy Nho giaùo laøm chuaån möïc trong vieäc xaây döïng caùc thieát cheá chính trò, xaõ hoäi ñeå ñieàu haønh coâng vieäc ñaát nöôùc. Caùc Nho só ñöôïc nhaø Leâ troïng duïng. Döôùi trieàu Leâ, nhieàu vaên só, hoïc giaû xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu nhö Phan Phu Tieân, Ngoâ Só Lieân, Löông Theá Vinh...

Nhöõng aûnh höôûng tích cöïc cuûa Nho giaùo laø, moät maët nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam raát quan taâm ñeán vieäc môû mang giaùo duïc, chuù yù ñaøo taïo nhaân taøi, söu taàm bieân soaïn söû saùch, maët khaùc nhaân daân cuõng trôû thaønh hieáu hoïc, toân sö troïng ñaïo, quyù troïng vaên hoùa. Caû hai yeáu toá ñoù ñaõ goùp phaàn laøm cho Vieät Nam trôû thaønh moät nöôùc coù neàn vaên hieán sôùm hôn moät soá nöôùc trong vuøng.

Tuy vaäy, Nho giaùo laø coâng cuï trong tay cheá ñoä chuyeân cheá baûo veä doøng chính thoáng, bieán loøng trung nghóa thaønh löïc caûn cho tinh thaàn ñaáu tranh choáng aùp böùc, boùc loät, bieán söï hoøa muïc thaønh söï aùp böùc cuûa ngöôøi treân ñoái vôùi ngöôøi döôùi. Maët khaùc, Nho giaùo ñeà cao vaên hieán, leã nhaïc, ñeà cao vieäc hoïc haønh, nhöng chæ chuù yù vaên söû, laïi coi thöôøng khoa hoïc kyõ thuaät... Ñoù laø trôû ngaïi chính cho vieäc phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi.

Laõo giaùo Coøn goïi laø Ñaïo giaùo hay ñaïo Laõo, do Laõo Töû khôûi xöôùng vaøo thôøi Chieán Quoác ôû Trung Quoác. Laõo Töû hoï Lyù, teân thaät laø Nhó, töï laø Baù Döông, thuïy laø Ñam, neân coøn goïi laø Lyù Ñam, ngöôøi laøng Khuùc Nhaân, huyeän Hoã, nöôùc Sôû. Coù thuyeát cho raèng oâng sinh vaøo ñôøi Ñoâng Chu, cuøng thôøi vôùi Khoång Töû.

Theo truyeàn thuyeát, baø meï Laõo Töû mang thai hôn 80 naêm môùi sinh ra oâng. Luùc oâng môùi ra ñôøi ñaàu ñaõ baïc, neân goïi laø Laõo Töû.

Trieát hoïc Laõo Töû chöùa ñöïng nhieàu yeáu toá duy vaät töï phaùt, voâ thaàn vaø theo pheùp bieän chöùng. Laõo Töû döïa vaøo thuyeát duy vaät

204

DAÂN TOÄC VIEÄT nguyeân thuûy cuûa Trung Quoác (nhö khí, aâm, döông, nguõ haønh) laøm cô sôû cho heä thoáng trieát hoïc cuûa mình.

Song Laõo Töû laïi coi theå xaùc laø nguoàn goác cuûa ñau khoå, taâm trí laø nguoàn coäi cuûa phieàn luïy. Vì theá, oâng chuû tröông laøm vieäc gì cuõng phaûi xeùt cho thaáu ñaùo vieäc ñôøi, hieåu roõ heát tình ngöôøi, ñem moät taám loøng thanh tònh hö khoâng maø ñoái nhaân tieáp vaät, khoâng coù söï vöông vaán naøo trong taâm trí thì môùi thaáu hieåu ñöôïc ñaïo, ñaït ñeán caùi thuù ung dung, nhaøn nhaõ, thanh thaûn, khoan thai...

Laõo giaùo veà sau ñöôïc Trang Töû (töùc Trang Chu) phaùt trieån thaønh chuû nghóa yeám theá thoaùt tuïc, hoaøn toaøn traùi vôùi Nho giaùo. Ñaïo Laõo khuyeân con ngöôøi khoâng neân haønh ñoäng, thuû tieâu ñaáu tranh (theo thuyeát voâ vi). Daàn daàn Laõo giaùo bieán thaønh ñaïo phuø thuûy, ñaïo thaàn tieân, chæ ham meâ cuùng baùi, caàu nguyeän. ÔÛ Vieät Nam, Laõo giaùo xaâm nhaäp thoâng qua taàng lôùp trí thöùc ñöông thôøi laø caùc Nho só. Laõo giaùo phaùt trieån töø thôøi nhaø Ñinh (theá kyû X). Ñeán ñôøi Lyù (theá kyû XI-XIV) vaãn phaùt trieån song song vôùi Phaät giaùo vaø Nho giaùo. Ñeán ñôøi Leâ, tuy vaãn toàn taïi, nhöng khoâng coøn phaùt trieån maïnh nhö tröôùc. ÔÛ Vieät Nam, luùc ñaàu Laõo giaùo chæ aûnh höôûng ñeán caùc taàng lôùp treân. Daàn daàn, Laõo giaùo thaám saâu vaøo caùc taàng lôùp bình daân. Ngoaøi ra noù coøn xaâm nhaäp vaøo caùc toân giaùo khaùc nhö Phaät giaùo vôùi söï hieän dieän trong chuøa caùc boä töôïng Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá, Nam Taøo, Baéc Ñaåu; Ñaïo Cao Ñaøi, moät trong nhöõng ñaïo môùi do ngöôøi Vieät saùng laäp cuõng coi Laõo giaùo moät trong ba haøng chöùc saéc thuoäc ngaønh ñaïo ñöôïc toân thôø: Khoång giaùo, Phaät giaùo vaø Laõo giaùo.

Thieân Chuùa giaùo Thieân Chuùa giaùo ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam laø ñaïo Coâng giaùo Roma, ñaët trung taâm taïi Vatican, hay coøn goïi laø Thieân Chuùa giaùo La Maõ.

Töø theá kyû XVI, Vieät Nam laø moät trong nhöõng khu vöïc maø caùc nhaø buoân phöông Taây ñi tìm kieám taøi nguyeân. Cuøng ñi theo caùc thuyeàn buoân laø caùc giaùo só ñi truyeàn ñaïo. Töø ñoù, ôû nöôùc ta xuaát hieän theâm moät toân giaùo môùi laø Thieân Chuùa giaùo. Nhöng luùc ñaàu do caùc giaùo só khoâng bieát tieáng Vieät, vieäc truyeàn ñaïo khoâng maáy keát quaû.

Töø naêm 1615 ñeán 1624, caùc giaùo só doøng Teân (Jesuites) Boà Ñaøo

205

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Nha khi vaøo Vieät Nam ñaõ thoâng thaïo tieáng Vieät, laïi hoaït ñoäng raát khoân kheùo, neân chæ moät thôøi gian ngaén ñaõ truyeàn ñaïo cho nhieàu tín ñoà.

Naêm 1658, ñeå coù ngöôøi phuï traùch thuùc ñaåy vieäc phaùt trieån ñaïo maïnh hôn, Giaùo hoaøng Vatican ñaõ phong cho Pallu vaø Lambert de le Motte (ñeàu laø ngöôøi Phaùp) laøm giaùm muïc troâng coi vieäc truyeàn ñaïo ôû hai giaùo phaän Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi cuûa Vieät Nam. Naêm 1664, Hoäi Thöøa sai truyeàn giaùo Paris thaønh laäp, ñöôïc Giaùo hoaøng giao troïng traùch ñoäc quyeàn truyeàn ñaïo ôû Vieät Nam. Söï vieäc naøy gaây maâu thuaãn heát söùc gay gaét giöõa caùc giaùo só doøng Teân Boà Ñaøo Nha vaø caùc giaùo só Hoäi Thöøa sai truyeàn giaùo Paris. Caùc giaùo só Boà Ñaøo Nha khoâng thöøa nhaän quyeàn ñieàu khieån cuûa hai giaùm muïc ngöôøi Phaùp vaø hoï kieän leân Ñöùc Giaùo hoaøng. Nhöng ngöôøi Phaùp ñaõ thaéng vì hoï maïnh hôn Boà Ñaøo Nha. Naêm 1862, Giaùo hoaøng ra leänh cho caùc giaùo só doøng Teân Boà Ñaøo Nha phaûi ruùt khoûi Vieät Nam. Caùc giaùo só Hoäi Thöøa sai truyeàn giaùo Paris chính thöùc ñöôïc toaøn quyeàn truyeàn ñaïo ôû Vieät Nam maø khoâng gaëp moät söï caûn trôû naøo cuûa caùc giaùo só Boà Ñaøo Nha. Tuy nhieân, do nhöõng hoaït ñoäng môø aùm, thieáu trong saùng cuûa moät soá giaùo só Thöøa sai vaø moät soá ñieàu giaùo lyù coâng giaùo traùi vôùi phong tuïc taäp quaùn coå truyeàn Vieät Nam, khieán cho vua chuùa Vieät Nam luùc ñoù nghi ngôø, daãn ñeán vieäc caám ñaïo, böùc haïi tín ñoà ñaïo Thieân Chuùa giaùo quyeát lieät. Ñoù chính laø caùi côù ñeå boïn thöïc daân Phaùp lôïi duïng ñem quaân xaâm löôïc Vieät Nam, vôùi chieâu baøi baûo veä Thieân Chuùa giaùo.

Sau khi xaâm chieám ñöôïc Vieät Nam, thöïc daân Phaùp lôïi duïng vieäc truyeàn ñaïo ñeå thöïc hieän möu ñoà cuûng coá, baûo veä neàn thoáng trò cuûa chuùng. Chuùng duøng nhieàu thuû ñoaïn, keå caû söû duïng thaàn quyeàn, giaùo lyù ñeå loâi keùo caùc tín ñoà coâng giaùo höôûng öùng tham gia tích cöïc. Nhieàu linh muïc, tu só ñaõ goùp phaàn cuûa mình vaøo caùc phong traøo ñoù.

Moät ñieàu khoâng theå chaáp nhaän laø söï phaân bieät ñoái xöû veà moïi maët giöõa giaùo só Thöøa sai vaø caùc giaùo só baûn xöù. Söï phaân bieät ñoù ñaõ gaây ra maâu thuaãn gay gaét trong noäi boä Giaùo hoäi. Ñieàu naøy coù theå thaáy roõ qua thwcj teá laø sau 400 naêm ñaïo Thieân Chuùa truyeàn vaøo Vieät Nam (vaøo naêm 1933) môùi coù moät ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân ñöôïc phong giaùm muïc, ñoù laø Giaùm muïc Phaïm Baù Toøng, giaùo phaän Phaùt Dieäm.

206

DAÂN TOÄC VIEÄT Vaøo nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 1950, khi cuoäc khaùng chieán cuûa nhaân daân Vieät Nam giaønh ñöôïc thaéng lôïi lieân tieáp, thì moät loaït caùc giaùm muïc ngöôøi Vieät ñöôïc phong chöùc.

Naêm 1960, khi phong traøo choáng Myõ cöùu nöôùc daâng cao, ñeá quoác Myõ thaáy roõ nguy cô thaát baïi ôû Vieät Nam thì haøng giaùo phaåm ôû Vieät Nam môùi ñöôïc thaønh laäp. Giaùo hoäi Vieät Nam ñöôïc thaønh laäp ba giaùo tænh: Haø Noäi, Hueá vaø Saøi Goøn, do ba vò Toång giaùm muïc ngöôøi Vieät Nam phuï traùch vaø taát caû caùc toøa Giaùm muïc töø “Hieäu toøa” ñöôïc naâng leân “Chính toøa”.

Naêm 1976, khi Vieät Nam hoaøn toaøn thoáng nhaát, vò Hoàng y giaùo chuû ñaàu tieân ñöôïc phong laø Hoàng y Trònh Nhö Khueâ.

Naêm 1980, Ñaïi hoäi Coâng giaùo toaøn quoác nhoùm hoïp vaø thaønh laäp Hoäi ñoàng Giaùm muïc Vieät Nam, ñoàng thôøi xaùc ñònh ñöôøng loái cuûa Giaùo hoäi Vieät Nam “soáng phuùc aâm giöõa loøng daân toäc ñeå phuïc vuï haïnh phuùc cuûa ñoàng baøo”, keâu goïi giaùo daân “tích cöïc goùp phaàn cuøng ñoàng baøo caû nöôùc baûo veä vaø xaây döïng Toå quoác”.

Theo giaùo lyù Thieân Chuùa thì Coâng giaùo do chuùa Gieâsu saùng laäp ra ôû La Maõ töø ñaàu Coâng nguyeân. Luùc ñaàu laø Kitoâ giaùo (coøn goïi Cô Ñoác giaùo). Ñeán theá kyû VI taùch thaønh 2 phaùi: Thieân Chuùa giaùo vaø Chính giaùo. Ñeán theá kyû XVI, xuaát hieän theâm moät giaùo phaùi thöù ba laø ñaïo Tin Laønh. Ñaïo Tin Laønh phaûn aùnh yù thöùc heä tö töôûng töï do, daân chuû tö saûn, ñeà cao vai troø caù nhaân.

Thieân Chuùa giaùo ñeà cao loøng nhaân ñaïo vaø tình thöông voâ haïn cuûa Chuùa Gieâsu ñoái vôùi con ngöôøi. Thieân Chuùa giaùo coù heä thoáng giaùo lyù, leã nghi, tín ngöôõng khaù hoaøn chænh nhaèm taùc ñoäng maïnh meõ vaøo taâm lyù caùc tín ñoà, khieán hoï tin töôûng tuyeät ñoái ôû söï kyø dieäu cuûa Chuùa, maø soáng nhaãn nhuïc treân traàn gian ñeå ñaït ñöôïc vónh haèng treân thieân ñöôøng. Ñaïo Tin Laønh Ñaïo Tin Laønh taùch ra töø Thieân Chuùa giaùo. Tin Laønh laø ñaïi dieän cho heä tö töôûng töï do, daân chuû tö saûn, ñeà cao vai troø caù nhaân. Vì vaäy, ngöôøi ta goïi ñaïo Tin Laønh laø Kitoâ giaùo caûi löông, hay Cô ñoác Taân giaùo. Ñaïo Tin Laønh coù cuøng giaùo lyù vôùi Kitoâ giaùo, nhaän Chuùa Gieâsu laø Chuùa cöùu theá vaø thôø Ñöùc Chuùa trôøi. Nghi leã Tin Laønh gioáng Kitoâ

207

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM giaùo, nhöng quan nieäm vaø caùch toå chöùc coù nhöõng ñieåm khaùc bieät. Ñaïo Tin Laønh khoâng quaù khaét khe vaøo ngaøy leã. Caùc tín ñoà Tin Laønh duøng ngaøy leã ñeå toân vinh Chuùa. Muïc sö Tin Laønh ñöôïc pheùp laáy vôï. Ñaïo Tin Laønh du nhaäp Vieät Nam vaøo khoaûng naêm 1911, luùc ñaàu ñöôïc truyeàn ôû vuøng nhöôïng ñòa cuûa Phaùp. Ñeán naêm 1920, môùi ñöôïc truyeàn khaép laõnh thoå Vieät Nam. Soá tín ñoà ñaïo Tin Laønh nhieàu nhaát laø ôû vuøng Taây Nguyeân. Ñaïo Cao Ñaøi Ñaïo Cao Ñaøi ñöôïc thaønh laäp ngaøy 17-10-1926, theo giaáy pheùp cuûa Thoáng ñoác Nam Kyø, do oâng Ngoâ Vaên Chieâu, moät coâng chöùc ôû Phuù Quoác cuøng vôùi 28 thaønh vieân saùng laäp. Leã ra maét hoï ñaïo cuõng laø leã taán phong caùc chöùc saéc trong hoï ñaïo, ñöôïc toå chöùc troïng theå ôû chuøa Töø Laâm gaàn thò xaõ Taây Ninh trong ba ngaøy 18, 19 vaø 20 thaùng 10 naêm 1926. Taïi leã naøy coù Toaøn quyeàn Ñoâng Döông, Thoáng ñoác Nam Kyø tôùi döï. OÂng Leâ Vaên Trung ñöôïc phong laø Ñöùc Giaùo Toâng, coù nhieäm vuï cai quaûn, ñieàu khieån, thi haønh pheùp taéc cuûa boån ñaïo. Döôùi quyeàn Ñöùc Giaùo Toâng coù ba haøng chöùc saéc thuoäc ba toân giaùo: Khoång giaùo (maëc aùo maøu ñoû), Phaät giaùo (maëc aùo maøu vaøng) vaø Laõo giaùo (maëc aùo maøu lam). Ba maøu ñoù töôïng tröng cho uy tín, ñöùc haïnh vaø söï bao dung cuûa ñaïo. Ñöùc Giaùo Toâng coøn coù 3 vò Chöôûng phaùp thuoäc Laõo giaùo maëc aùo traéng. Caùc nöõ chöùc saéc cuõng maëc aùo traéng.

Nhöõng ngöôøi saùng laäp ra ñaïo Cao Ñaøi töï goïi ñaïo cuûa hoï laø “Ñaïi Ñaïo Tam Kyø Phoå Ñoä” toân thôø ba ñaáng toái cao laø Ñöùc Phaät, Chuùa Gieâsu vaø Ñöùc Cao Ñaøi.

Trung taâm ñaïo Cao Ñaøi hieän ôû Thaùnh thaát Taây Ninh, coù phaùt trieån moät phaàn ôû caùc tænh Nam Boä. ÔÛ Haø Noäi coù Thaùnh thaát Cao Ñaøi ôû soá 48 Hoøa Maõ.

Trong thaùnh thaát Cao Ñaøi coù hình töôïng “con maét” laø hình thieâng cuûa ñaïo Cao Ñaøi, vì maét laø cöûa soå taâm hoàn, caàn phaûi thaáy ñöôïc baûn hình theå chaân taâm ñeå ñöôïc vaøo thieän nghieäp. Khi haønh leã, chieác maønh maønh ñöôïc cuoán leân ñeå loä “con maét” toái cao, coù thaép moät ngoïn neán, 5 neùn höông vaø ñoát traàm. Leã ñöôïc tieán haønh vaøo giôø ngoï (12 giôø tröa). Ñaïo Cao Ñaøi chuû tröông “Tam giaùo quy nguyeân”, “Nguõ chi hôïp

208

DAÂN TOÄC VIEÄT nhaát”. Tam giaùo quy nguyeân laø muoán noùi caû 3 ñaïo Laõo, Phaät, Nho ñeàu höôùng veà cuøng moät nguoàn goác; Nguõ chi hôïp nhaát laø cho raèng Phaät ñaïo, Tieân ñaïo, Thaùnh ñaïo, Thaàn ñaïo vaø Nhaân ñaïo ñeàu keát hôïp trong ñaïo naøy. Ñieàu ñaëc bieät laø ñaïo Cao Ñaøi khoâng coù giaùo lyù rieâng, chæ laø söï vay möôïn giaùo lyù cuûa Nho giaùo, Phaät giaùo, Ñaïo giaùo vaø caû Thieân chuùa giaùo. Ñaïo Cao Ñaøi mang maøu saéc chính trò hôn laø toân giaùo. Ñaïo Hoøa Haûo Ñaïo Hoøa Haûo laø moät toân giaùo raát môùi ôû Vieät Nam, ra ñôøi töø naêm 1939, taïi laøng Hoøa Haûo, huyeän Chôï Môùi, thaønh phoá Long Xuyeân, tænh An Giang. Ñaïo Hoøa Haûo coù nguoàn goác töø ñaïo Phaät, do oâng Huyønh Phuù Soå saùng laäp.

Huyønh Phuù Soå tính traàm tö, coù khieáu laøm vaên vaàn, söùc khoûe yeáu, hay ñau oám, neân oâng ñaõ leân nuùi Caám tìm thaày chöõa beänh. Naêm 1937, khoûi beänh, oâng veà queâ noùi vôùi moïi ngöôøi raèng ôû treân nuùi Caám oâng ñaõ gaëp Tieân, Phaät vaø ñöôïc Tieân Phaät chöõa cho khoûi beänh, daïy cho nhieàu baøi thuoác. Ñaëc bieät Phaät coøn giao cho oâng söù meänh cöùu nhaân ñoä theá.

Vaøo thôøi gian naøy, queâ oâng thöôøng xaûy ra luït loäi, daân chuùng ñoùi ngheøo, beänh taät hoaønh haønh. Huyønh Phuù Soå, moät maët duøng thuoác Nam chöõa beänh, maët khaùc döïa vaøo khieáu laøm vaên vaàn, oâng soaïn kinh saám giaûng vaø baét ñaàu truyeàn ñaïo. Trong moät soá baøi kinh oâng rao giaûng coù noäi dung baøi xích boïn quan laïi tham nhuõng, taøn aùc, choáng boùc loät, neân oâng ñöôïc daân chuùng tin theo khaù ñoâng.

Neàn taûng cuûa giaùo lyù Hoøa Haûo laø döïa vaøo giaùo lyù ñaïo Phaät, khuyeân moïi ngöôøi aên ôû hieàn laønh theo trieát lyù töø bi, baùc aùi, ñaïi ñoàng vaø tin luaät nhaân quaû. Ñaïo Hoøa Haûo baøi tröø meâ tín, dò ñoan, khoâng söû duïng thòt caù cuùng Phaät, khoâng duøng “tieàn aâm phuû”, vaøng baïc trai ñaøn. Ñaïo Hoøa Haûo khoâng thôø hình töôïng, maø chæ thôø maûnh vaûi ñoû, cuùng Phaät baèng nöôùc loïc, höông hoa. Ñaïo Hoøa Haûo khoâng coù tu só, khoâng coù toå chöùc giaùo hoäi maø chæ coù moät soá chöùc saéc lo vieäc ñaïo, vieäc ñôøi, khoâng coù nôi thôø cuùng coâng coäng.

Trung taâm ñaïo Hoøa Haûo ôû laøng Hoøa Haûo, goïi laø Toå ñình, nhöng cuõng chæ mang tính gia toäc. Ñaïo Hoøa Haûo phaùt trieån maïnh ôû vuøng

209

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Long Xuyeân, Chaâu Ñoác, Sa Ñeùc, Caàn Thô... Tröôùc söï phaùt trieån khaù maïnh ñoù, caû thöïc daân Phaùp laãn phaùt xít Nhaät ra söùc lôïi duïng loâi keùo ñeå phuïc vuï yù ñoà chính trò. Chuùng cho ñaïo Hoøa Haûo thaønh laäp löïc löôïng vuõ trang rieâng. Sau khi Huyønh Phuù Soå qua ñôøi (thaùng 4 naêm 1947), boïn phaûn ñoäng ra söùc kích ñoäng tín ñoà Hoøa Haûo choáng phaù caùch maïng. Tuy vaäy, phaàn lôùn trong soá hoï laø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc, theo sö thuùc Huyønh Thuùc Trí, haêng haùi tham gia coâng cuoäc giaûi phoùng ñaát nöôùc, giaønh ñoäc laäp cho daân toäc.

Hoài giaùo Hoài giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam khaù sôùm. Tín ñoà Hoài giaùo Vieät Nam coù khoaûng vaøi vaïn ngöôøi, phaàn lôùn laø ngöôøi Chaêm, daân toäc Khôme vaø moät boä phaän nhoû ngöôøi goác Malaysia, Inñoâneâsia vaø AÁn Ñoä. Phaàn lôùn nhöõng tín ñoà Hoài giaùo sinh soáng ôû vuøng duyeân haûi mieàn Trung chuû yeáu ôû hai tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, moät soá ôû Chaâu Ñoác, An Giang.

Tín ñoà Hoài giaùo Vieät Nam vaãn duy trì nghi leã Hoài giaùo chung nhö caàu kinh Koran, thôø Linh vaät, kieâng aên thòt lôïn... Ngoaøi nhöõng nghi leã chung, tín ñoà Hoài giaùo Vieät Nam khoâng coù tuïc haønh höông taäp theå ñeán Thaùnh ñòa Mecca haèng naêm trong thaùng leã aên chay, vaø chæ ñoïc kinh moãi tuaàn moät ngaøy, thay vì ñoïc kinh 5 laàn moät ngaøy trong suoát tuaàn, suoát thaùng.

PHONG TUÏC TAÄP QUAÙN Coäng ñoàng laøng xaõ Neàn vaên hoùa Vieät Nam döïa treân cô sôû neàn vaên minh luùa nöôùc.

Cuoäc soáng cuûa ngöôøi Vieät luoân luoân gaén boù maät thieát vôùi xoùm laøng, queâ höông. Hôn nöõa, laø moät ñaát nöôùc luoân luoân bò ñe doïa, thöôøng xuyeân bò keû thuø xaâm chieám, ñe doïa, uy hieáp, neân tính coäng ñoàng laø moät vuõ khí khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa ngöôøi Vieät, vaø noù ñaõ trôû thaønh moät taäp quaùn aên saâu trong ñôøi soáng vaät chaát cuûa daân toäc Vieät. Bôûi theá, daân gian Vieät Nam ñaõ coù caâu “Baùn anh em xa, mua xoùm laøng gaàn”.

Tính coäng ñoàng khoâng chæ baét nguoàn töø söï ñöông ñaàu vôùi nhöõng theá löïc ngoaïi bang, maø coøn baét nguoàn töø chính trong phöông thöùc toå chöùc xaõ hoäi laâu ñôøi cuûa ngöôøi Vieät. Ngoaøi coäng ñoàng laøng xoùm, doøng hoï, coøn coù nhöõng coäng ñoàng ngheà nghieäp, löùa tuoåi... taïo ra nhöõng

210

DAÂN TOÄC VIEÄT phöôøng, hoäi, nhö: phöôøng cheøo, phöôøng muùa roái nöôùc, phöôøng ñuùc, phöôøng kim hoaøn... hoäi Phuï laõo, hoäi Phuï nöõ, hoäi Baûo thoï...

Caùc phöôøng, hoäi ñöôïc thaønh laäp laø ñeå giuùp nhau trong luùc khoù khaên, vaø chia seû vôùi nhau khi coù chuyeän vui, buoàn. Phöôøng, hoäi, laøng xoùm... laø nhöõng ñieåm töïa cuûa ngöôøi Vieät Nam trong cuoäc soáng haèng ngaøy.

Trong ngoân ngöõ cuûa moãi daân toäc, laøng coù nhieàu teân goïi khaùc nhau, nhöng noùi ñeán laøng laø moïi ngöôøi ñeàu hieåu ñoù laø cuïm daân cö noâng nghieäp ñònh canh, ñònh cö taïo neân nhöõng coäng ñoàng thò toäc.

Laøng Vieät Nam hình thaønh töø raát sôùm, caùch nay khoaûng vaøi nghìn naêm, vaøo thôøi vaên hoùa Ñoâng Sôn. Laøng coù tröôùc khi xuaát hieän quoác gia, vaø khi xuaát hieän quoác gia thì laøng vaãn tieáp tuïc toàn taïi. Tröôùc ñaây, ngoaøi luaät phaùp chính saùch cuûa Nhaø nöôùc, töøng laøng laïi coù nhöõng quy ñònh rieâng goïi laø leä laøng. Cö daân trong laøng khoâng maáy khi phaù leä laøng. Daân gian coù caâu “pheùp vua thua leä laøng” laø vaäy.

Laøng Vieät laø moät toå chöùc chaët cheõ nhaát veà maët xaõ hoäi. Ñoù khoâng chæ laø moät ñôn vò haønh chính quaûn lyù con ngöôøi, laøng coøn laø moät ñôn vò kinh teá. Cö daân cuûa laøng soáng gaén boù maät thieát vôùi nhau trong moái quan heä doøng hoï, xoùm gieàng vaø ngheà nghieäp... Vì theá, nhöõng taäp tuïc, tín ngöôõng, leã hoäi thöôøng xuaát phaùt töø laøng.

Trong kyù öùc moãi ngöôøi daân Vieät khoâng bao giôø phai môø hình aûnh laøng queâ nôi choân nhau caét roán cuûa mình, vôùi nhöõng hình aûnh quen thuoäc: caùnh ñoàng luùa thaúng caùnh coø bay, nhöõng luõy tre xanh, coång laøng, caây ña, beán nöôùc, saân ñình... Vaø nhöõng ngaøy hoäi laøng vôùi nhöõng troø chôi daân daõ nhö: ñaùnh ñu, keùo co, ñaùnh côø ngöôøi...

Gia ñình Gia ñình laø teá baøo cuûa xaõ hoäi. Gia ñình coù maïnh, laøng nöôùc, xaõ hoäi môùi maïnh. Gia ñình luoân giöõ moät vai troø coát yeáu trong söï nghieäp chung cuûa ñaát nöôùc.

Trong moái quan heä gia ñình giöõa boá meï, con caùi, oâng baø... daân toäc Vieät Nam chòu aûnh höôûng naëng cuûa tö töôûng Nho giaùo, maëc daàu phaàn naøo ñoù ñaõ ñöôïc Vieät hoùa.

Hoïc thuyeát Nho giaùo cho raèng gia ñình laø heát söùc quan troïng.

Khoâng xaây döïng moät gia ñình vöõng maïnh beàn chaët thì khoâng theå coù moät ñaát nöôùc beàn vöõng. Vì vaäy, Nho giaùo ñeà ra nguyeân taéc teà gia, trò

211

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM quoác (齊家治國), nghóa laø phaûi chaán chænh gia ñình tröôùc roài môùi noùi ñeán chuyeän trò an ñöôïc quoác gia.

Nho giaùo xaây döïng moái quan heä gia ñình baét ñaàu baèng chöõ hieáu.

Nho giaùo cho raèng moät ngöôøi con coù hieáu trong gia ñình, ít khi laø ngöôøi daân hö hoûng trong xaõ hoäi. Chính vì theá, xaây döïng gia ñình toát ñeïp laø goùp phaàn xaây döïng ñaát nöôùc giaøu maïnh beàn laâu.

Nhöng moät soá maët tích cöïc cuûa Nho giaùo ñoâi khi trôû thaønh tieâu cöïc do söï vaän duïng cöùng nhaéc hoaëc cöïc ñoan. Chaúng haïn nhö quan nieäm veà tam toøng, töù ñöùc. Ngöôøi vôï goùa phaûi thuû tieát thôø choàng, nuoâi con, cho duø coøn raát treû. Neáu laáy choàng khaùc laø thaát tieát, bò xem laø vi phaïm vaøo ñaïo ñöùc Nho giaùo. Hoaëc nhö quan nieäm “huynh ñeä nhö thuû tuùc, phu theâ nhö y phuïc” (Anh em maùu muû ruoät raø, vôï choàng aùo maëc thay ra theo vaøo) roõ raøng khoâng coù giaù trò tích cöïc trong xaây döïng quan heä vôï choàng, voán laø moái quan heä neàn taûng ñeå hình thaønh gia ñình. Veà chöõ hieáu, söï phuïc tuøng tuyeät ñoái cuûa con caùi ñoái vôùi boá meï khoâng phaûi bao giôø cuõng laø ñieàu tích cöïc, nhaát laø khi boá meï coù nhöõng quyeát ñònh sai laàm. Söï phuïc tuøng naøy xöa kia cuõng ñaõ töøng laø nguyeân nhaân gaây ñau khoå cho bieát bao cuoäc hoân nhaân theo quan ñieåm “boá meï ñaët ñaâu con ngoài ñaáy”.

Trong xaõ hoäi Vieät Nam ngaøy nay, nhöõng truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa gia ñình ñöôïc baûo toàn vaø phaùt trieån, trôû thaønh neáp soáng vaên hoùa cuûa moãi gia ñình Vieät Nam. Nhöõng yeáu toá tieâu cöïc, laïc haäu trong quan ñieåm xöa kia ñaõ sôùm ñöôïc nhaän ra vaø loaïi boû, höôùng ñeán xaây döïng trong xaõ hoäi nhöõng “teá baøo gia ñình” trong saùng, vöõng maïnh.

Thôø thaønh hoaøng Daân toäc Vieät Nam voán coù truyeàn thoáng thuûy chung “uoáng nöôùc nhôù nguoàn”. Vì vaäy, haàu heát ôû caùc laøng queâ, phoá ngheà (nôi thò thaønh) ñeàu laäp ñình hoaëc ñeàn, mieáu thôø vò thaønh hoaøng cuûa laøng hay cuûa phöôøng, hoäi. Thaønh hoaøng laø ngöôøi coù coâng khai sôn laäp ñòa thaønh laäp ra laøng (vôùi nhöõng laøng ngheà goïi laø oâng Toå ngheà).

Caùc trieàu ñaïi phong kieán thöôøng phong saéc cho thaønh hoaøng, vì haàu heát thaønh hoaøng ñeàu laø nhöõng ngöôøi khi sinh tieàn coù coâng vôùi nöôùc vôùi daân. Daân laøng duø ñi laäp nghieäp nôi khaùc vaø mang ngheà ñi theo cuõng xaây ñeàn, mieáu thôø thaønh hoaøng laøng queâ goác taïi nôi ôû môùi ñeå töôûng nhôù coâng lao.

212

DAÂN TOÄC VIEÄT Moãi laøng cuûa ngöôøi Vieät, ñaëc bieät vuøng ñoàng baèng Baéc Boä, ñeàu coù döïng moät ngoâi ñình, khoâng chæ laøm nôi hoäi hoïp cuûa laøng maø coøn laø nôi thôø thaønh hoaøng laøng vaø ngöôøi coù coâng truyeàn ngheà, döïng laøng laäp aáp...

Haèng naêm, ngaøy hoäi vui nhaát cuûa moãi laøng thöôøng laø ngaøy gioã thaønh hoaøng. Trong ngaøy leã hoäi thaønh hoaøng laøng, ngoaøi maâm coã cuùng baùi, cuøng nhau aên uoáng, coøn coù phaàn hoäi vôùi raát nhieàu nghi leã nhö dieãn laïi söï tích thaønh hoaøng, röôùc kieäu... vaø phaàn vui chôi vôùi caùc troø vui nhö: ñaáu voõ, choïi gaø, haùt cheøo...

Ngaøy nay, ngoaøi tuïc thôø thaønh hoaøng, nhaân daân nhieàu nôi coøn thôø cuùng caùc anh huøng lieät só ñaõ hy sinh vì neàn ñoäc laäp töï do cuûa toå quoác.

Tuïc thôø cuùng toå tieân, oâng baø Vieäc thôø cuùng toå tieân, oâng baø ñaõ trôû thaønh moät neáp sinh hoaït khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng taâm linh cuûa ngöôøi Vieät. Tuïc thôø cuùng toå tieân, oâng baø tröôùc heát laø ghi nhôù coâng sinh thaønh cuûa ngöôøi xöa, sau laø ñeå giaùo duïc truyeàn thoáng gia ñình, doøng hoï, laøng xaõ cho caùc theá heä noái tieáp.

Bôûi coù toå tieân môùi coù doøng hoï. Trong gia phaû cuûa doøng hoï ñeàu coù caâu: “Nöôùc coù nguoàn, ngöôøi coù toå tieân”. Uoáng nöôùc phaûi nhôù nguoàn, con chaùu phaûi luoân luoân ghi nhôù coâng lao nuoâi daïy cuûa oâng baø, boá meï, toå tieân.

Trong cuøng moät gia ñình hay doøng hoï thì thôø oâng baø, boá meï ñaõ qua ñôøi. Ngöôøi Vieät quan nieäm raèng “duø ñaõ khuaát bao ñôøi nay, nhöng hoàn ngöôøi cheát vaãn veà vôùi con chaùu treân traàn gian”. Ngöôøi cheát vaø ngöôøi soáng ôû hai theá giôùi khaùc nhau nhöng vaãn coù quan heä taâm linh, cho neân ngöôøi soáng duø trong hoaøn caûnh naøo cuõng khoâng ñöôïc queân nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát.

Vì vaäy, vaøo ngaøy taát nieân (heát naêm cuõ) ñoùn möøng naêm môùi, taát caû caùc gia ñình ngöôøi Vieät ñeàu cuùng toå tieân, oâng baø, môøi caùc cuï veà vui Teát vôùi con chaùu (goïi laø cuùng röôùc oâng baø).

Nhöõng ngaøy giaùp Teát, caû nhaø ñi taûo moä, vôùi yù nghóa söûa sang nhaø cöûa cho ngöôøi ñaõ khuaát ñeå ñoùn naêm môùi. Ngaøy gioã, con chaùu ñoaøn tuï laøm coã cuùng toå tieân ñeå töôûng nhôù vaø caàu mong söï che chôû cho con chaùu khoûe maïnh, haïnh phuùc.

213

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Hoân nhaân Ngöôøi Vieät xem vieäc keát hoân laø moät böôùc ngoaët quan troïng trong cuoäc ñôøi.

Tröôùc ñaây, ñeå tieán tôùi hoân nhaân phaûi qua nhieàu nghi leã khaù phöùc taïp: leã chaïm ngoõ, leã aên hoûi, leã cöôùi (ñoùn daâu), leã laïi maët... Vieäc hoân nhaân cuûa ñoâi trai gaùi ñeàu do boá meï hai beân saép ñaët qua trung gian ngöôøi mai moái. Coù nhöõng tröôøng hôïp, ñeán taän ngaøy cöôùi coâ daâu, chuù reå môùi bieát maët nhau.

Leã chaïm ngoõ (coù nôi goïi leã giaïm ngoõ): Khi nhaø trai choïn ñöôïc coâ gaùi vöøa yù cho con mình, hoï saém söûa moät leã nhoû, thöôøng coù côi traàu laø chính, mang sang nhaø gaùi baøn chuyeän xe duyeân cho ñoâi löùa. Neáu ñöôïc nhaø gaùi ñoàng yù, seõ baøn baïc choïn ngaøy aên hoûi.

Leã aên hoûi: theo ngaøy giôø ñaõ ñöôïc hai beân nhaø trai, nhaø gaùi nhaát trí choïn, nhaø trai saém leã goàm vaøi traêm quaû cau (töø 1 tôùi 2 buoàng cau ñeàu quaû), moät côi traàu (teâm caùnh phöôïng), moät khuùc voû (xaùc ñeå aên traàu), möùt sen, baùnh coám, röôïu, thuoác laù vaø thöôøng coù theâm tieàn cöôùi. Nhöõng thöù naøy ñöôïc ñöïng trong traùp lôùn baèng goã sôn ñoû, treân phuû vaûi ñoû roài ñöa sang nhaø gaùi. Nhaø gaùi nhaän vaø laïi quaû (traû laïi moät ít trong soá leã vaät) cho nhaø trai. Sau leã aên hoûi, ñoâi trai gaùi seõ ñöôïc gia ñình, baïn beø vaø xaõ hoäi coi laø ñaõ chính thöùc höùa hoân vôùi nhau.

Leã cöôùi: thöôøng toå chöùc sau moät vaøi thaùng (ngaøy nay sau moät hai tuaàn). Xöa muoán laøm leã cöôùi, gia ñình hai beân trai, gaùi phaûi khoâng coù ñaïi tang (tang cha hoaëc meï). Do tuïc leä naøy, thænh thoaûng coù nhöõng tröôøng hôïp phaûi cöôùi chaïy tang, nghóa laø tieán haønh leã cöôùi raát gaáp khi cha hoaëc meï ñang haáp hoái, hoaëc neáu ñaõ maát thì chaäm vieäc phaùt tang chôø cöôùi xong môùi tieán haønh. Ngaøy nay khoâng maáy ai theo tuïc naøy nöõa.

Xöa kia, leã cöôùi phaûi ñöôïc tieán haønh thaät chính xaùc theo ngaøy giôø ñaõ ñöôïc söï ñoàng yù cuûa caû 2 beân (thöôøng ñöôïc choïn theo tuoåi taùc, ngaøy sinh...), vì quan nieäm cuõ raát xem troïng vaán ñeà ngaøy giôø toát, xaáu. Khi nhaø trai ñeán nhaø gaùi ñoùn daâu, coù moät oâng giaø caàm boù höông ñi tröôùc (oâng giaø naøy phaûi hieàn laønh, aên ôû ñaïo ñöùc, vôï choàng song toaøn, laém con nhieàu chaùu), theo sau laø nhöõng ngöôøi böng ñoà leã thaét löng vaûi ñieàu. Chuù reå aên maëc lòch söï, coù moät soá ngöôøi thaân trong hoï daãn ñi, coù phuø reå ñi keøm. Khi ñeán nhaø gaùi, chuû hoân nhaø

214

DAÂN TOÄC VIEÄT gaùi khaán gia tieân tröôùc khi chuù reå vaøo leã. Chuù reå phaûi leã gia tieân, leã boá meï vôï. Luùc naøy coâ daâu, chuù reå ñöôïc boá meï vôï taëng quaø nhö ñoà nöõ trang, tieàn baïc (caùc thöù naøy do phuø reå, phuø daâu nhaän hoä). Sau khi moïi nghi leã beân nhaø gaùi tieán haønh xong, nhaø trai ñoùn daâu veà.

Neáu ñi ñoùn daâu baèng oâ toâ, nhöõng ai coøn tin theo tuïc cuõ thöôøng chuù yù saép xeáp ñeå khi ñi soá xe leû, khi veà soá xe chaün. Ñaëc bieät, khi veà neân choïn con ñöôøng khaùc vôùi luùc ñi.

Leã laïi maët: Ngay hoâm sau ngaøy cöôùi, ñoâi vôï choàng môùi mang leã goàm moät maâm xoâi, thuû lôïn, hoaëc con gaø troáng sang nhaø gaùi ñeå leã gia tieân.

Maáy chuïc naêm gaàn ñaây vieäc hoân nhaân khoâng do boá meï ñònh ñoaït nöõa, maø chuû yeáu do ñoâi trai gaùi quyeát ñònh, coù söï tham gia goùp yù cuûa ñoâi beân gia ñình. Vaø vieäc cöôùi cuõng coù phaàn giaûn ñôn hôn nhö: tìm hieåu (cuûa ñoâi trai gaùi), aên hoûi, ñaêng kyù keát hoân (ôû chính quyeàn) vaø cöôùi. Nghi leã trong moãi böôùc cuõng ñöôïc nhaø trai, nhaø gaùi toå chöùc trang troïng vaø vui nhö moät ngaøy hoäi.

Leã möøng thoï Ngöôøi Vieät xöa voán khoâng coù phong tuïc möøng sinh nhaät, maëc daàu ngaøy nay toå chöùc möøng sinh nhaät trôû thaønh thaønh moät sinh hoaït phoå bieán trong taàng lôùp tri thöùc, sinh vieân, hoïc sinh, caùn boä, coâng nhaân vieân... Nhöng ngöôøi Vieät coù phong tuïc möøng thoï, xuaát phaùt töø quan nieäm “kính laõo ñaéc thoï” (敬老得壽 - nghóa laø, coù kính troïng ngöôøi giaø thì baûn thaân mình môùi ñöôïc soáng laâu). Ñaây laø moät truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa daân toäc Vieät Nam. Theo phong tuïc, ngöôøi ñaøn oâng naøo soáng ñeán 60 tuoåi ñöôïc coi laø leân laõo, trong gia ñình hoï haøng seõ laøm leã möøng thoï.

Ngaøy nay, khi oâng baø, boá meï ñöôïc 70, 80, 90 tuoåi thì con chaùu thöôøng toå chöùc möøng thoï. Leã möøng thoï thöôøng toå chöùc ñuùng vaøo ngaøy sinh hoaëc ngaøy xuaân (dòp Teát Nguyeân Ñaùn). Ñaây laø dòp ñeå con chaùu baùo hieáu oâng baø, boá meï. Tuøy ñieàu kieän kinh teá gia ñình, toå chöùc leã to hoaëc nhoû, nhöng ñeàu theå hieän ñöôïc nieàm vui cuûa caû gia ñình vì coù ngöôøi soáng thoï. Ngaøy nay töø thaønh thò ñeán noâng thoân ñeàu coù toå chöùc Hoäi Baûo thoï cuûa caùc cuï cao tuoåi. Caùc laõo oâng, laõo baø ñöôïc coi troïng nhö nhau. Khi caùc cuï leân tuoåi 70, 80... ñeàu ñöôïc Hoäi Baûo thoï ñeán chuùc möøng vaø taëng quaø löu nieäm.

215

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Sinh thôøi, Chuû tòch Hoà Chí Minh khi ñöôïc tin caùc cuï soáng traêm tuoåi trôû leân, ñeàu göûi aùo luïa ñeán chuùc möøng ñaïi thöôïng thoï.

Tang leã ÔÛ baát cöù xaõ hoäi, daân toäc, quoác gia naøo, töø Ñoâng sang Taây, töø coå chí kim, duø laïc haäu hay vaên minh, thì vieäc lo tang leã cho ngöôøi ñaõ khuaát ñeàu ñöôïc coi laø nghi thöùc quan troïng nhaát ñeå bieåu loä taám loøng cuûa ngöôøi soáng ñoái vôùi ngöôøi cheát. Daân ta coù caâu “nghóa töû laø nghóa taän”. Moïi thuø haän luùc sinh thôøi seõ ñöôïc xoùa saïch khi ngöôøi gaây ra toäi loãi ñaõ cheát.

Caùc nghi thöùc tang leã, tang cheá cuûa ngöôøi Vieät coù phaàn chòu aûnh höôûng vaên hoùa coå truyeàn Trung Hoa, vaø cuõng döïa treân nhöõng nguyeân lyù ñaïo ñöùc cuûa neàn vaên hoùa aáy, ñoàng thôøi ngöôøi Vieät cuõng caên cöù vaøo hoaøn caûnh xaõ hoäi cuûa mình maø cheá ñònh ra tuïc leä tang leã cho phuø hôïp.

Tang leã cuûa ngöôøi Vieät xöa qua raát nhieàu böôùc khaù phöùc taïp: Giôø haáp hoái: Vaøo luùc saép haáp hoái, ngöôøi beänh seõ ñöôïc chuyeån tôùi caên nhaø giöõa, ñaët ñaàu quay veà höôùng Ñoâng ñeå ñöôïc sinh khí. Ñoàng thôøi con chaùu hoûi coù daën ñieàu gì khoâng? Nhöõng lôøi noùi cuûa ngöôøi saép cheát ñöôïc ghi vaøo quyeån goïi laø “di ngoân” hay “di chuùc”, tröôùc söï chöùng kieán cuûa con chaùu noäi ngoaïi. Ngoaøi ra con chaùu hoûi xem laáy teân Thuïy (coøn goïi teân heøm), töùc laø teân sau naøy duøng ñeå cuùng côm. Vì theá trong daân gian goïi teân cuùng côm laø vaäy. Tröôøng hôïp ngöôøi haáp hoái trong tình traïng hoân meâ khoâng töï ñaët teân cuùng côm cho mình, thì con chaùu ñaët roài baùo laïi luùc ngöôøi aáy hoài sinh ngaén nguûi.

Trong giôø phuùt laâm chung, con chaùu lau röûa thaân theå, thay quaàn aùo môùi. Ngaøy nay, vieäc naøy laøm vaøo luùc khaâm lieäm.

Trong thôøi gian haáp hoái, con chaùu phaûi tuùc tröïc theo doõi chaët cheõ ñeå bieát luùc taét thôû, baèng caùch laáy moät ít boâng ñaët ôû loã muõi, coâng vieäc nay goïi laø chuùc khoaùng. Khi khoâng thaáy boâng ñoäng ñaäy nöõa, ñoù laø giôø phuùt taét thôû. Thaân nhaân phaûi vuoát maét cho ngöôøi cheát vaø xeáp chaân tay naèm ngöûa ngay ngaén.

Tieáp ñoù laáy moät chieác ñuõa ñaët vaøo giöõa hai haøm raêng, khoâng ñeå cho hai haøm raèng nghieán chaët laïi, goïi laø khieát xæ.

Sau khi cheát haún, traûi chieáu xuoáng ñaát, ñöa ngöôøi cheát naèm

216

DAÂN TOÄC VIEÄT xuoáng chieáu moät laùt, roài ñöa leân giöôøng. Theo quan nieäm xöa “cheát trôû veà coi aâm”, töùc laø laáy ñuû khí aâm döông cho ngöôøi cheát. Vieäc laøm naøy goïi laø haï tòch hay coøn goïi laø haï thoå.

Tuïc xöa, khi ngöôøi ñaõ cheát, moät ngöôøi thaân seõ laáy aùo cuûa hoï, treøo leân noùc nhaø phía tröôùc, höôùng veà phía Baéc goïi teân tuïc ngöôøi cheát ba laàn. Sau ñoù, treøo xuoáng theo loái noùc nhaø phía sau, ñem taám aùo aáy ñaép leân buïng ngöôøi cheát, hy voïng hoàn ngöôøi cheát trôû veà soáng laïi.

Coâng vieäc naøy goïi laø phuïc hoàn.

Duøng 7 thöôùc luïa traéng (thöôùc ta) phuû leân ngöôøi cheát tröôùc khi taét thôû. Khi ngöôøi beänh cheát haún, ñem taám luïa naøy keát thaønh hình daïng ngöôøi, coù ñuû ñaàu, mình, chaân tay. Keát xong ñaët treân mình ngöôøi cheát.

Luùc nhaäp quan, hoàn baïch ñöôïc ñaët trong linh saøng ñeå töôïng tröng cho ngöôøi ñaõ maát (ngaøy nay thay hoàn baïch baèng di aûnh), coâng vieäc nay goïi laø thieát hoàn.

Phan haøm: trong gia ñình coù ngöôøi cheát, thaân nhaân laáy moät ít gaïo neáp vo kyõ vaø ba ñoàng tieàn lau chuøi saïch seõ, boû vaøo trong moät chieác ñóa (nhöõng gia ñình giaøu duøng ba ñoàng tieàn vaøng vaø chín hoät ngoïc trai), tang chuû ñöùng beân phaûi thi haøi, laáy chieác ñuõa caïy raêng ra, boû gaïo neáp vaø tieàn vaøo mieäng ba laàn: moãi laàn moät ñoàng tieàn vaø ba haït gaïo neáp (hoaëc ba hoät ngoïc trai). Laàn ñaàu boû vaøo meùp traùi, laàn hai boû vaøo meùp phaûi, laàn cuoái boû vaøo giöõa mieäng.

Sau khi boû gaïo vaø tieàn xong, tang chuû phaûi buoäc haøm döôùi vaø haøm treân, khoâng ñeå haøm döôùi treã xuoáng. Ñeán ñaây con chaùu môùi ñöôïc khoùc to.

Tang chuû: thöôøng laø con trai tröôûng, neáu khoâng thì laø chaùu ñích toân. Tang chuû laøm chuû trong tang leã. Töôùng leã laø ngöôøi chæ huy saép ñaët, quyeát ñònh moïi nghi leã. Töôùng leã phaûi laø ngöôøi coù uy tín, coù hieåu bieát veà tang leã. Hoä tang laø ngöôøi phuï taù cho Töôùng leã nhö tieáp taân.

Tö thö laø ngöôøi lo coâng vieäc caùo phoù, ghi cheùp ñoà phuùng. Tö hoùa laø ngöôøi ghi cheùp vieäc chi tieâu.

Laøm leã taïi gia: Ngöôøi xöa quan nieäm trong aùo quan coù quyû tinh laån khuaát ñeå aùm haïi ngöôøi cheát, gieo tai hoïa cho tang gia, vì vaäy, tröôùc khi nhaäp quan, phaûi môøi thaày cuùng ñeå tröø luõ quyû tinh ñoù. Goïi

217

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM laø leã phaït moäc. Keát thuùc leã phaït moäc, ngöôøi nhaø phaûi neùm moät naém muoái ra ñöôøng ñeå toáng tieãn heát moïi loaøi ma quaùi. Ñaïi lieäm, tieåu lieäm: Tieåu lieäm goàm moät taám vaûi (luïa) traéng daøi 14 thöôùc vaø ba ñoaïn vaûi ñaët ngang thaúng goùc vôùi ñoaïn vaûi chính.

Moãi maûnh 6 thöôùc ta. Ñaïi lieäm goàm moät mieáng vaûi traéng coù ñoä daøi nhö taám tieåu lieäm chính, ñaàu xe laøm ba daûi. Vaûi ngang goàm naêm ñoaïn, ñöôïc raûi ñeàu töø ñaàu ñeán chaân.

Khaâm: laøm chaên lieäm, moãi chaên naêm khoå (moãi khoå 40 cm vaûi, daøi 12 thöôùc ta). Ñaïi lieäm moät chaên, tieåu lieäm coù moät chaên.

Taï quan: saém ñuû ñoà loùt trong aùo quan. Vaûi loùt trong quan taøi chieàu daøi 12 thöôùc ta, may 8 khoå vaûi. Goái keâ ñaàu, hai goái loùt hai beân tai, moät taám ñeäm ñaàu, moät taám ñeäm chaân, hai taám ñeäm döïa ñuøi, moät taám vaûi che maët.

Lieäm xaùc: Sau khi choïn giôø toát, tröôùc khi lieäm, tang chuû quyø khoùc, moïi ngöôøi quyø theo vaø khaán. Sau ñoù tieán haønh: – Côûi boû daûi buoäc haøm, chít ñaàu, phuû maët baèng vuoâng vaûi hay voùc nhieãu, coù daûi buoäc ra sau gaùy, loàng bao tay, ñi bít taát, giaøy.

– Khi lieäm khoâng cho nöôùc maét con chaùu rôi vaøo thi haøi.

Nhaäp quan: Khi nhaäp quan, thaân nhaân coù maët ñöùng theo thöù baäc xa gaàn, treân döôùi quanh quan taøi. Tuïc xöa quy ñònh, con trai ñöùng beân traùi, con gaùi beân phaûi ngöôøi cheát (nam taû nöõ höõu).

Thieát linh saøng, linh ñòa: Keâ giöôøng naèm cho vong hoàn, ôû phía Ñoâng linh cöõu, ñuû chaên, goái maøn.

Linh toïa: ñaët baøn thôø cho vong hoàn tröôùc linh cöõu ngöôøi cheát.

Treân baøn thôø, phía trong, chính giöõa coù baøi vò ñeå chöùc töôùc, teân huùy, teân thuïy, teân hieäu...

Leã thaønh phuïc: laø leã maëc tang phuïc. Tuïc xöa, ngöôøi cheát sau ba ngaøy môùi laøm leã maëc tang phuïc cho thaân nhaân. Sau khi maëc tang phuïc, ñaøn oâng ñöùng veà phía Ñoâng, phuï nöõ ñöùng veà phía Taây quan taøi theo thöù baäc treân döôùi.

Leã trieàu toå: Khi ngöôøi cheát, duø ñaõ nhaäp quan, vaãn coøn quaøn trong nhaø thì thaân nhaân haèng ngaøy phaûi laøm leã röôùc hoàn baïch (hoaëc di aûnh ngöôøi cheát) ñeán baøn thôø toå tieân moät laàn.

218

DAÂN TOÄC VIEÄT Keøn giaûi: Khi linh cöõu coøn quaøn taïi nhaø, thaân chuû môøi phöôøng keøn troáng ñeán cöû nhaïc tang trong luùc haønh leã.

Naèm ñaát, naèm ñöôøng: Töø ñeøo Ngang trôû vaøo ñeán Nam Boä coù tuïc naèm ñaát; mieàn Baéc coù tuïc con gaùi, con daâu naèm laên ra ñöôøng khi ñöa tang. Naèm ñaát, nghóa laø khi linh cöõu ngöôøi cheát coøn quaøn taïi nhaø, con chaùu phaûi nguû döôùi ñaát, khoâng ñöôïc traûi chieáu, ngay beân caïnh chaân linh cöõu. Naèm ñöôøng, nghóa laø luùc ñöa linh cöõu ñi an taùng, doïc ñöôøng ra huyeät con chaùu phaûi naèm xuoáng ñaát saùt nhau, ñeå khieâng linh cöõu ñi qua beân treân.

Choïn huyeät: Huyeät do thaày ñòa lyù choïn, laø moät vieäc heát söùc ñöôïc coi troïng. Choïn huyeät khi choân laàn ñaàu ñaõ laø quan troïng, nhöng khi “sang caùt” (sau ba naêm caûi taùng) thì vieäc tìm huyeät coøn quan troïng hôn nhieàu. Vì ñaây laø ngoâi huyeät vónh vieãn.

Leã chuyeån linh cöõu vaø yeát toå: Laø leã xoay linh cöõu. Tröôùc khi ñöa linh cöõu ñi an taùng, vaøi ba giôø vaøo buoåi sôùm, hoaëc ban ñeâm, ngöôøi ta laøm leã chuyeån cöõu, töùc laø röôùc linh cöõu sang chaàu toå mieáu (hay nhaø thôø gia toäc), goïi laø leã yeát toå. Leã yeát toå coù traàu cau, röôïu, coù ban nhaïc leã. Chuyeån cöõu do con chaùu khieâng.

Caùo thaàn ñaïo loä: Tröôùc khi ñöa linh cöõu ñi choân, ngöôøi ta laøm leã caùo thaàn ñaïo loä, ñeå cho ñaùm tang ñi ñöôïc bình an.

Phaùt daãn: thöôøng goïi laø ñöa ñaùm, ñöa ma. Ngaøy giôø ñöa ñaùm ñöôïc choïn kyõ löôõng. Xöa kia, coù khi chöa choïn ñöôïc ngaøy giôø, ñaùm tang coù theå phaûi chaäm laïi moät hai ngaøy.

Leã haï huyeät: Tröôùc khi ñeán huyeät, linh cöõu döøng laïi taïi moät nôi gaàn huyeät, ñöôïc goïi laø traïm teá huyeät, ñoàng thôøi phaûi laøm leã teá thaàn chuû taïi ñaây.

Tröôùc khi haï huyeät, phaûi cuùng thoå thaàn ñeå xin pheùp an taùng.

Huyeät ñaøo theo höôùng thaày ñòa lyù chæ. Thoâng thöôøng ñôïi tôùi giôø Hoaøng ñaïo ngöôøi ta môùi haï huyeät.

Leã vieáng moä: Ba ngaøy sau khi haï huyeät, con chaùu ñeán ñaép, söûa laïi moä. Ngaøy nay coù laøm coã baøn môøi baø con thaân thuoäc. Leã naøy goïi laø leã môû cöûa maû.

Hieän nay tang leã toå chöùc theo nghi thöùc môùi, ñôn giaûn hôn nhieàu, thöôøng goàm coù leã khaâm lieäm, leã nhaäp quan, leã vieáng, leã ñöa

219

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM tang, leã haï huyeät vaø leã môû cöûa maû. Ngöôøi trong gia ñình coù theå ñeå tang baèng caùch chít khaên traéng, cuõng coù theå ñeo baêng ñen.

Tuïc aên traàu Ngaøy xöa, moïi söï giao tieáp haèng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät thöôøng baét ñaàu baèng vieäc môøi nhau aên traàu, neân coù caâu “mieáng traàu laø ñaàu caâu chuyeän”. Mieáng traàu goàm: moät mieáng cau töôi (hoaëc khoâ), moät mieáng voû, moät laù traàu khoâng coù queät ít voâi. Taát caû nhöõng thöù ñoù ñöôïc nhai laãn vôùi nhau, coù vò cay, cho ra nöôùc maøu ñoû.

Theo caùc nhaø nghieân cöùu söû hoïc thì tuïc aên traàu ôû nöôùc ta coù töø thôøi Huøng Vöông. Xuaát phaùt töø moät caâu chuyeän lyù thuù. Chuyeän keå raèng: ngaøy xöa coù hai anh em nhaø kia cuøng yeâu moät coâ gaùi. Ngöôøi anh ñöôïc coâ gaùi yeâu laïi vaø hoï thaønh vôï thaønh choàng. Ngöôøi em buoàn quaù boû nhaø ñi. Ñeán moät goùc röøng noï, ngöôøi em cheát hoùa thaønh caây cau. Ngöôøi anh thöông nhôù em ngaøy ñeâm khoâng sao aên ñöôïc, nguû ñöôïc, lieàn leân ñöôøng ñi tìm em. Ñeán choã em cheát, ngöôøi anh buoàn quaù cheát theo, hoùa thaønh hoøn ñaù voâi döôùi goác caây cau. Ngöôøi vôï ôû nhaø ngaøy ngoùng, ñeâm mong laâu ngaøy khoâng thaáy choàng veà. Thöông nhôù quaù, laïi khaên goùi leân ñöôøng ñi tìm choàng. Ñeán choã ngöôøi choàng vaø em choàng cheát, ngöôøi vôï quaù buoàn cuõng cheát theo vaø hoùa thaønh daây traàu, baùm vaøo hoøn ñaù voâi roài leo leân caây cau. Boá meï ngöôøi con gaùi caûm veà moái tình quyeán luyeán ñoù, laäp mieáu thôø.

Veà sau, vua Huøng ñi qua thaáy beân ñeàn coù hai caây xanh, moät caây hình daây ñang quaán quyùt laáy caây kia. Vua ngoài nghæ maùt roài cho goïi ngöôøi ñòa phöông ra hoûi thaêm söï tích. Nghe xong caâu chuyeän, nhaø vua beøn sai ngöôøi boå quaû cau laáy moät mieáng aên vôùi laù traàu, roài nhoå nöôùc ra hoøn ñaù voâi thaáy ñoû oái. Vua beøn truyeàn cho thieân haï laáy gioáng caây cau vaø traàu ñem veà troàng ñeå duøng vaøo vieäc teá töï, leã laïc.

Vaø tuïc aên traàu ra ñôøi töø ñoù.

Tuïc aên traàu ñaõ töøng laø taäp quaùn khoâng theå thieáu ñöôïc trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân Vieät, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi daân noâng thoân.

Tuïc aên traàu coøn coù ôû moät soá nöôùc khaùc trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Tuïc möøng nhaø môùi Nhieàu daân toäc treân ñaát nöôùc ta ñeàu coù tuïc möøng nhaø môùi, ngaøy nay nhieàu nôi goïi laø leã taân gia, daân daõ goïi laø leã röûa nhaø. Ngaøy xöa, ngöôøi Vieät quan nieäm laøm nhaø laø moät trong ba vieäc lôùn cuûa moät ñôøi

220

DAÂN TOÄC VIEÄT ngöôøi. Hoï coøn cho raèng coù “an cö môùi laïc nghieäp” nghóa laø coù choã ôû yeân oån môùi lo ñöôïc chuyeän laøm aên, söï nghieäp. Bôûi theá cho ñeán nay, moïi ngöôøi vaãn phaán ñaáu ñeå coù ñöôïc moät choã ôû rieâng bieät, laø sôû höõu cuûa caù nhaân. Coù nhieàu ngöôøi ñaõ ñeán luùc tuoåi cao, söùc yeáu vaãn coá xaây cho ñöôïc moät ngoâi nhaø, duø vaãn bieát chaúng coøn soáng ñöôïc bao laâu nöõa. Nhöng ñoù laø taøi saûn ñeå laïi cho chaùu con.

Vôùi yù nghóa troïng ñaïi nhö vaäy, neân khi caát ñöôïc ngoâi nhaø môùi, duø to, duø nhoû, duø hieän ñaïi hay thoâ sô, thaäm chí coù khi chæ söûa chöõa, naâng caáp, hay di chuyeån ñi moät nôi ôû môùi, bao giôø ngöôøi Vieät cuõng saém moät leã cuùng roài môøi haøng xoùm, baïn beø, hoï haøng ñeán uoáng moät cheùn röôïu, cheùn traø chia vui, möøng cho gia chuû. Khaùch môøi ñeán chuùc cho gia chuû bình yeân, laøm aên phaùt ñaït, gaëp moïi söï may maén.

LEÃ HOÄI TRUYEÀN THOÁNG Leã hoäi daân gian Vieät Nam ñaõ coù lòch söû laâu ñôøi, trôû thaønh neùt sinh hoaït vaên hoùa, toân giaùo, ngheä thuaät cuûa coäng ñoàng vaø ñaõ traûi qua haøng theá kyû tieán trieån ñöôïc saøng loïc, trôû thaønh leã hoäi truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Nhöõng hoäi laøng, hoäi chuøa vaø nhaát laø nhöõng hoäi ñình xuaát hieän veà sau, khi coâng xaõ thò toäc ñaõ tieán leân thaønh coâng xaõ noâng thoân, töø aáp traïi, trôû thaønh xoùm laøng.

Trong nhöõng xoùm laøng ñoù moïc leân nhöõng ñình, chuøa, ñeàn, mieáu, phuû ñieän, bia thaùp... Nhöõng coâng trình kieán truùc mang tính toân giaùo naøy laø nhöõng choán thieâng lieâng, myõ leä ñeå leã hoäi coù cô sôû, ñieàu kieän theå hieän moät caùch trang troïng, uy nghieâm... Ñoàng thôøi nhöõng coâng trình kieán truùc ñeàn, chuøa, mieáu... aáy cuõng nhôø noäi dung vaø ngheä thuaät cuûa leã hoäi maø trôû neân coù saéc maøu, coù hoàn vaø khoâng bò laõng queân bôûi thôøi gian.

Neáu nhö moãi nôi thôø töï ñeàu mang daùng veû chung vaø rieâng, do daáu aán töøng thôøi ñaïi vaø toàn taïi trong caûnh quan vaên hoùa rieâng, thì leã hoäi truyeàn thoáng ôû moãi laøng queâ, thoân aáp, phoá phöôøng, ñoâ thò, cuõng chöùa ñöïng noäi dung vaø ñaëc ñieåm khoâng gioáng nhau.

Söï ña daïng vaø phöùc hôïp ñaõ hoøa vaøo nhau thaønh moät toång theå haøi hoøa, taïo ra moái quan heä hai chieàu giöõa vaät chaát vaø tinh thaàn, thöïc taïi vaø taâm linh, quaù khöù vaø hieän taïi.

221

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Hoäi laøng - leã hoäi truyeàn thoáng Laø moät sinh hoaït vaên hoùa, toân giaùo ngheä thuaät truyeàn thoáng cuûa coäng ñoàng laøng, xuaát phaùt töø nhu caàu cuoäc soáng, töø söï toàn taïi vaø phaùt trieån cho caû laøng, söï bình yeân cho caù nhaân, nieàm haïnh phuùc cho töøng gia ñình, söï vöõng maïnh cho töøng doøng hoï, söï laøm aên phaùt ñaït, muøa maøng boäi thu laø öôùc mô bao ñôøi nay cuûa con daân ñaát Vieät, laø “Quoác thaùi daân an”.

Leã hoäi truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät Nam nhö moät baûo taøng baùch khoa sinh ñoäng veà lòch söû, vaên hoùa, ngheä thuaät, tín ngöôõng vaø toân giaùo, phaûn aùnh nhöõng quaù trình lao ñoäng. Chuû yeáu laø lao ñoäng noâng nghieäp. Leã hoäi naøo cuõng höôùng tôùi ñoái töôïng thieâng lieâng caàn suy toân. Ñoù laø caùc vò Thaàn, Thaùnh, Tieân, Phaät, Trôøi, Ñaát, Nuùi, Soâng... nhaân thaàn, hoaëc nhieân thaàn, nam thaàn hay nöõ thaàn, haèng soáng trong loøng daân baèng coâng lao cuï theå coáng hieán cho coäng ñoàng. Ñoù laø nhöõng ngöôøi döïng laøng, laäp aáp, coù coâng truyeàn ngheà, daïy daân, nhöõng anh huøng ñaùnh ñuoåi ngoaïi xaâm, laøm raïng rôõ cho non soâng daân toäc. Daân laøng (hay phoá) môû hoäi töôûng nieäm caùc vò vaø baøy toû hy voïng, öôùc nguyeän chaân thaønh cuûa mình veà cuoäc soáng chung no ñuû, haïnh phuùc, bình yeân.

Coù theå chia leã hoäi laøm 3 loaïi: 1. Leã hoäi truyeàn thoáng: coøn goïi laø leã hoäi daân gian hay leã hoäi coå truyeàn, thöôøng toå chöùc ôû ñình, chuøa (chuøa mang chöùc naêng hoäi laøng), ñeàn, mieáu, phuû, ñieän... Trong caùc laøng goïi laø Hoäi laøng, hoaëc ngaøy nay ôû thò traán, tænh thaønh thì goïi laø Hoäi ñình, Hoäi ñeàn, Hoäi phuû, do daân laøng, tröôùc heát laø caùc cuï - ñaïi bieåu cuûa nhöõng taàng lôùp trong coäng ñoàng laøng, phöôøng, phoá toå chöùc.

Leã hoäi naøy thöôøng goàm 2 phaàn: phaàn leã vaø phaàn hoäi. Phaàn leã vôùi heä thoáng leã nghi uy nghieâm vaø thaàn bí. Phaàn hoäi vôùi heä thoáng hoäi vui töôi vaø theá tuïc, keøm theo hoaëc xen keõ laø phong tuïc. Trong ñoù moãi hoäi thöôøng coù moät tuïc kieâng, ñoù laø ñaëc ñieåm cuûa hoäi. Sau leã môùi ñeán hoäi.

2. Leã hoäi caùc toân giaùo: thöôøng laø leã - nghi leã - ít hoaëc khoâng coù hoäi, nhö caùc ngaøy leã cuûa ñaïo Thieân Chuùa, ñaïo Phaät, ñaïo Cao Ñaøi, tín ngöôõng Maãu. Caùc leã hoäi naøy do toân giaùo toå chöùc nhö leã Noâel (Thieân Chuùa giaùo), leã Vu Lan (ñaïo Phaät), leã vía Ñöùc Chí Toân (ñaïo Cao Ñaøi), leã hoäi phuû Giaøy (tín ngöôõng Maãu, ghi nhôù coâng ôn Maãu Lieãu Haïnh).

222

DAÂN TOÄC VIEÄT 3. Leã hoäi quaàn chuùng môùi: laø nhöõng leã hoäi do chính quyeàn Nhaø nöôùc caùc caáp toå chöùc. Leã hoäi naøy xuaát hieän töø sau Caùch maïng thaùng Taùm 1945. Ñaây laø nhöõng leã hoäi kyû nieäm thaønh quaû caùch maïng hoaëc nhöõng moác lòch söû daân toäc ñaùng ghi nhôù nhö: Leã Quoác khaùnh 2-9, Leã kyû nieäm Chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû 7-5, Leã kyû nieäm sinh nhaät Chuû tòch Hoà Chí Minh 19-5, Leã hoäi möøng ngaøy giaûi phoùng Thuû ñoâ 10-10, ngaøy giaûi phoùng mieàn Nam 30-4...

Rieâng leã hoäi truyeàn thoáng, coù noäi dung phong phuù, ñaùp öùng nhieàu maët nhu caàu vaø thò hieáu cuûa nhaân daân, cuûa khaùch nöôùc ngoaøi vaø Vieät kieàu. Loaïi leã hoäi naøy, thöôøng moãi laøng, moãi ñình, moãi hoäi coù nhöõng chuû ñeà rieâng. Nhìn toång quaùt noäi dung leã hoäi truyeàn thoáng coù theå phaân nhö sau: – Leã hoäi taùi hieän caùc sinh hoaït tieàn noâng nghieäp: nhö leã hoäi saên baét, leã hoäi môû cöûa röøng, hoäi ñaùnh caù...

– Leã hoäi taùi hieän caùc sinh hoaït noâng nghieäp tín ngöôõng vaø phoàn thöïc: nhö caùc leã caàu muøa, leã cuùng thaàn luùa, thaàn maët trôøi, caàu möa (Hoäi nöôùc, hoäi ñua thuyeàn, hoäi thaû dieàu...).

– Leã hoäi taùi hieän caùc söï kieän lòch söû: ngaøy leã toân vinh, töôûng nhôù caùc anh huøng lòch söû vaên hoùa cuûa daân toäc nhö: Hoäi Hai Baø Tröng, Hoäi Kieáp Baïc (Traàn Höng Ñaïo), Leã hoäi Coân Sôn (Nguyeãn Traõi), Leã hoäi Ñoáng Ña (Quang Trung)...

– Leã hoäi taùi hieän caùc maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi: leã hoäi laøng ngheà (thôø Toå sö goø ñoàng...), leã hoäi vaên hoùa - ngheä thuaät: Hoäi Lim (haùt Quan hoï); Hoäi Loã Kheâ (haùt ca truø)...

Ngoaøi ra, xöa coøn coù nhöõng leã hoäi do trieàu ñình toå chöùc nhö leã hoäi ñua thuyeàn thôøi Lyù, leã haï ñieàn, leã teá trôøi, ñaát...

Sinh hoaït leã hoäi truyeàn thoáng, keøm theo nhöõng myõ tuïc ñaõ khôi daäy vaø nuoâi döôõng caùi thieän caùi myõ (ñeà cao kyû cöông gia ñình vaø xaõ hoäi) trong moãi con ngöôøi Vieät Nam. Nhöng leã hoäi truyeàn thoáng sinh ra trong xaõ hoäi cuõ, neân khoâng traùnh khoûi nhöõng nhöôïc ñieåm mang tính xaõ hoäi nhö laõng phí thôøi gian (leã hoäi keùo daøi ngaøy), laõng phí söùc ngöôøi (nhieàu ngöôøi phuïc vuï), laõng phí tieàn cuûa (chi tieâu cho leã hoäi quaù lôùn nhö ñoát vaøng maõ...), trong ñoù coøn chöùa ñöïng nhöõng yeáu toá meâ tín ñaõ laøm giaûm ñi phaàn naøo tính chaát trong saùng cuûa leã hoäi.

223

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Leã hoäi truyeàn thoáng cuûa Vieät Nam chính laø dòp ñeå con ngöôøi giao löu coäng caûm, truyeàn thoáng ñaïo lyù, tình caûm vaø myõ tuïc vaø nhöõng khaùt voïng cao ñeïp. Noù mang laïi cho con ngöôøi söï thanh thaûn nôi taâm linh, gaït boû hay queân ñi nhöõng lo toan thöôøng nhaät ñeå veà vôùi coäi nguoàn, vôùi thieân nhieân ñeå maø theâm yeâu ñaát nöôùc, gaén boù vôùi daân toäc.

Haàu heát caùc leã hoäi cuûa Vieät Nam, thöôøng dieãn ra muøa xuaân vaø muøa thu, hai muøa ñeïp nhaát trong naêm, vaø cuõng laø luùc thôøi vuï keát thuùc, nhaø noâng coù thôøi gian nhaøn roãi.

Trong caùc leã hoäi lôùn cuûa ngöôøi Vieät phaûi keå ñeán nhöõng leã hoäi chi phoái haàu heát caùc gia ñình khaép moïi mieàn ñaát nöôùc, ñeán moïi toân giaùo daân toäc ñoù laø teát Nguyeân Ñaùn, Raèm thaùng Baûy, vaø Teát Trung Thu. Ñaây laø nhöõng leã hoäi mang tính toaøn quoác. Ngoaøi ra trong töøng vuøng, trong töøng coäng ñoàng daân toäc coù nhöõng leã hoäi rieâng seõ ñöôïc noùi roõ trong phaàn caùc daân toäc vaø phaàn giôùi thieäu töøng tænh.

Teát Nguyeân Ñaùn Xöa kia, Teát Nguyeân Ñaùn haèng naêm keùo daøi töø 23 thaùng chaïp (Leã tieãn oâng Taùo veà Trôøi, ñeán ngaøy 7 thaùng Gieâng aâm lòch (Leã haï caây neâu). Teát Nguyeân ñaùn laø ngaøy hoäi lôùn nhaát trong naêm cuûa gia ñình, cuûa laøng xaõ, cuûa toaøn theå coäng ñoàng ngöôøi Vieät Nam khoâng phaân bieät toân giaùo, tín ngöôõng. Trong dòp Teát ñeán, ai ai cuõng tìm caùch veà nhaø, veà queâ, bôûi Teát Nguyeân Ñaùn laø Teát sum hoïp gia ñình.

Teát Nguyeân Ñaùn coù nhieàu nghi leã trong vieäc thôø cuùng toå tieân, thôø cuùng thaønh hoaøng, thaàn, thaùnh, Thoå coâng.

Ngöôøi Vieät Nam quan nieäm, keát thuùc naêm cuõ böôùc sang naêm môùi, ai cuõng muoán moïi ñieàu môùi meû, bôûi vaäy tröôùc khi sang naêm môùi ngöôøi ta muoán goät boû nhöõng ñieàu xaáu, ruûi ro cuûa naêm cuõ, mong muoán, chôø ñoùn nhöõng ñieàu toát ñeïp seõ ñeán vôùi hoï vaøo naêm môùi. Xuaát phaùt töø suy nghó ñoù maø ngöôøi ta coù yù thöùc raát nghieâm tuùc vaø töï giaùc raát cao chuaån bò cho giôø phuùt ñoùn giao thöøa chaøo möøng naêm môùi: hoaøn thaønh moïi coâng vieäc dôû dang, thanh toaùn moïi coâng nôï, giaûi toûa moïi hieàm khích baát hoøa trong naêm cuõ, ñeå sang naêm môùi, con ngöôøi traøn ñaày nieàm vui. Trong giôø phuùt thieâng lieâng ñoù chæ noùi nhöõng ñieàu thaân aùi nhaát, caàu mong cho nhau nhöõng ñieàu may maén, haïnh phuùc nhaát.

224

DAÂN TOÄC VIEÄT Thieâng lieâng nhaát laø thôøi khaéc giao thöøa, thôøi khaéc naêm cuõ qua ñi, naêm môùi baét ñaàu. Vaøo giôø khaéc ñoù trong moãi gia ñình ngöôøi Vieät thöôøng saép coã cuùng gia tieân goïi laø cuùng giao thöøa. Sau cuùng giao thöøa, chuû nhaø ra vöôøn haùi moät nhaønh laù baát kyø, mang vaøo nhaø roài traân troïng ñaët leân baøn thôø ngaøy Teát hoaëc caém vaøo loï. Tuïc naøy goïi laø haùi loäc ñaàu xuaân. Neáu nhaùnh caây ñeïp seõ gaëp nhieàu may maén cho gia ñình trong naêm môùi. Ngöôøi haùi loäc thöôøng laø chuû gia ñình, thay maët gia ñình xin loäc trôøi ñaát, roài xoâng nhaø luoân.

Sau thôøi khaéc thieâng lieâng ñoù, caû gia ñình quaây quaàn beân nhau tröôùc khi vaøo böõa coã giao thöøa. Moïi ngöôøi chuùc nhau nhöõng lôøi chuùc toát ñeïp nhaát. Moïi ngöôøi aên uoáng vui veû. Böõa aên naøy coøn goïi laø böõa aên laáy may. Nhieàu ngöôøi sau khi ñoùn giao thöøa ôû nhaø laïi tieáp tuïc ñi “xoâng ñaát” vaø chuùc teát baïn beø, laøng xoùm, nhöõng ngöôøi thaân, hoaëc chôi xuaân.

Teát ngaøy nay khoâng keùo daøi nhö xöa, nhöng moïi leã nghi, quan nieäm thieâng lieâng veà ngaøy Teát vaãn giöõ nguyeân trong taâm linh ngöôøi Vieät. Teát Nguyeân Ñaùn trong nhaø ngöôøi Vieät bao giôø cuõng coù baùnh chöng, baøn thôø gia ñình naøo cuõng coù baøy maâm nguõ quaû.

Teát Trung Thu Dieãn ra vaøo raèm thaùng 8 aâm lòch haèng naêm. Tröôùc ñaây laø Teát noâng nghieäp muøa thu, sau ñoåi thaønh Teát cuûa treû em. Trong ngaøy Teát Trung Thu caùc gia ñình laøm coã cuùng thaàn linh, gia tieân. Coã Trung Thu phong phuù nhieàu traùi caây, naøo na, böôûi, hoàng, oåi, chuoái, mía... ñaëc bieät nhieàu baùnh keïo, baùnh nöôùng, baùnh deûo, ñöôïc taïo daùng theo hình thuø caùc con gioáng. Treû con laø ñoái töôïng chính cuûa ngaøy Teát, ñöôïc boá meï mua cho nhieàu ñoà chôi, trong ñoù thöôøng khoâng theå thieáu ñeøn oâng sao. Nhöõng gia ñình coù ñieàu kieän coøn laøm ñeøn keùo quaân, hoaëc mua cho treû chôi. Toái ñeán traêng leân troøn, saùng laø luùc boïn treû vui söôùng nhaát. Chuùng taäp trung ôû saân ñình vui chôi. Ngoõ xoùm ñaày tieáng cöôøi, noùi. Quang caûnh toái Trung Thu raát töng böøng phaán khôûi.

Döôùi aùnh traêng laø ñeøn neán vôùi nhieàu maøu saéc lung linh. Tieáng troáng roän raøng suoát ñeâm.

Thanh nieân nam nöõ taäp trung saân ñình haùt troáng quaân. Moät vaøi toáp muùa sö töû chung quanh ngoõ xoùm qua caùc gia ñình vöøa ñi vöøa muùa trong nhòp troáng. Theo chaân nhöõng nhoùm muùa sö töû laø ñoäi quaân tí hon ñoâng ñaûo ñi theo.

225

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Tröôùc khi keát thuùc toái Trung Thu, ngöôøi lôùn vaø treû con taäp trung laïi vöøa ngaém traêng vöøa phaù coã.

Teát Trung Nguyeân Teát ñuùng vaøo raèm thaùng baûy haèng naêm. Theo truyeàn thuyeát daân gian, vaøo ngaøy naøy Dieâm vöông cho caùc aâm hoàn ñöôïc leân traàn theá höôûng loäc. Caùc gia ñình ngöôøi Vieät ñeàu saém coã cuùng gia tieân, cuùng xong ñoát vaøng maõ cho vong hoàn duøng. Ngoaøi ra coøn coù leã vaät cuùng cho caùc coâ hoàn lang thang, khoâng ngöôøi höông khoùi. Leã vaät naøy thöôøng laø nhöõng moùn aên thoâng thöôøng coát no loøng, chaéc daï nhö chaùo boûng gaïo, baùnh ña, hoa quaû. Caùc gia ñình coù ngöôøi môùi qua ñôøi cuõng ñoát vaøng maõ laøm coã chay vaøo ngaøy naøy.

Nhöõng leã vaät sau khi cuùng xong ñöôïc chia cho treû em ñeå laáy khöôùc.

AÊN MAËC CUÛA NGÖÔØI VIEÄT Maëc: Noùi ñeán maëc laø noùi ñeán trang phuïc. Trang phuïc laø moät trong ba yeâu caàu cuûa ñôøi soáng vaät chaát: aên, ôû vaø maëc. AÊn, maëc vaø ôû laø nhöõng saûn phaåm vaên hoùa sôùm nhaát cuûa loaøi ngöôøi. Trang phuïc luoân luoân gaén boù maät thieát vôùi sinh hoaït cuûa con ngöôøi. Trang phuïc cuõng ñöôïc thay ñoåi vaø phaùt trieån trong quaù trình lòch söû vaø phuø hôïp vôùi ñôøi soáng kinh teá.

Trang phuïc cuûa ngöôøi Vieät tröôùc ñaây noùi chung laø giaûn dò vaø kín ñaùo. Ñaøn oâng Vieät maëc aùo caùnh naâu, quaàn traéng, ñaàu vaán khaên, chaân ñi guoác moäc hoaëc guoác sôn. Boä leã phuïc coù theâm aùo daøi ñen baèng vaûi hoaëc baèng the, ñaàu ñoäi khaên xeáp.

Trong xaõ hoäi phong kieán, vieäc maëc cuõng ñöôïc quy ñònh raát nghieâm ngaët: “Thöù daân khoâng ñöôïc duøng maøu saéc ngoaïi tröø maøu ñen, maøu naâu vaø traéng. Trang phuïc maøu vaøng chæ daønh cho vua.

Maøu tía, maøu ñoû duøng cho caùc quan lôùn, maøu xanh, luïc daønh cho quan nhoû.” Trang phuïc ñaøn oâng Vieät daàn daàn ñöôïc thay ñoåi. Boä AÂu phuïc thay daàn cho chieác aùo the, khaên xeáp. Tuy vaäy, ngaøy nay trong caùc leã hoäi daân gian truyeàn thoáng, boä trang phuïc coå truyeàn vaãn ñöôïc nhaân daân söû duïng.

Trang phuïc nöõ coù phaàn laû löôùt hôn. Caùc coâ gaùi ngaøy xöa maëc aùo töù thaân maøu naâu non, vaùy ñen, yeám traéng, ñaàu chít khaên moû quaï, theâm vaøo laø nhöõng daûi thaét löng thieân lyù hay hoàng ñaøo. Boä leã phuïc

226

DAÂN TOÄC VIEÄT laø taám aùo môù ba. Ñoù laø boä aùo daøi ba chieác. Ngoaøi cuøng laø aùo töù thaân baèng the thaâm maøu naâu non, chieác thöù hai maøu môõ gaø, chieác aùo thöù ba maøu caùnh sen. Khi maëc chieác aùo daøi, caùc coâ gaùi thöôøng chæ caøi cuùc caïnh söôøn. Phaàn töø ngöïc ñeán coå laät cheùo ñeå loä ba maøu aùo ra ngoaøi.

Beân trong laø chieác yeám ñaøo ñoû thaém, ñaàu ñoäi noùn quai thao, troâng duyeân daùng kín ñaùo.

Traûi qua naêm thaùng, chieác aùo daøi daàn ñöôïc ñoåi thay vaø hoaøn thieän hôn. Ñaàu theá kyû XX, phuï nöõ Vieät Nam chæ maëc moät chieác aùo daøi, beân trong laø chieác aùo coäc, vaø chieác quaàn thay daàn cho chieác vaùy.

Tuøy theo töøng löùa tuoåi, töøng thôøi, chieác aùo daøi luùc ngaén leân gaàn ñaàu goái, luùc daøi xuoáng gaàn goùt chaân, luùc gaáu to, gaáu nhoû, luùc coå aùo cao, luùc coå aùo thaáp. Cho ñeán nay chieác aùo daøi truyeàn thoáng haàu nhö ñaõ ñeán luùc hoaøn chænh, oån ñònh.

Nhöõng naêm gaàn ñaây, thôøi trang nöôùc ngoaøi thaâm nhaäp vaøo Vieät Nam khaù maïnh, nhöng boä trang phuïc truyeàn thoáng vaãn giöõ ñöôïc ngoâi vò cuûa noù trong caùc ngaøy leã hoäi trang troïng.

AÊn: Noùi ñeán aên laø noùi ñeán caùc moùn aên truyeàn thoáng. Moùn aên Vieät Nam voâ cuøng phong phuù, khoâng chæ ñöôïc ngöôøi Vieät Nam thích maø baïn beø quoác teá cuõng ngôïi ca veà caùc moùn aên truyeàn thoáng cuûa ta.

Caùc moùn aên phoå bieán toaøn quoác Moãi ñòa phöông, moãi vuøng, moãi tænh ñeàu coù nhöõng moùn aên ñaëc saûn rieâng. Rieâng phaàn naøy giôùi thieäu moät soá moùn aên mang tính toaøn quoác, vuøng naøo cuõng coù nhö: Baùnh chöng: Laø moùn aên daân toäc, laø moät loaïi baùnh khoâng theå thieáu ñöôïc trong dòp Teát Nguyeân Ñaùn, ñeå cuùng toå tieân oâng baø. Vì vaäy, ngaøy Teát ñeán duø ngöôøi ngheøo cuõng coá chuaån bò moät vaøi caëp baùnh chöng ñeå aên Teát. ÔÛ mieàn Baéc baùnh chöng hình vuoâng, goùi baèng laù dong (töø ñeøo Ngang trôû vaøo Nam Boä goùi baùnh hình troøn daøi goïi laø baùnh teùt, hoaëc baùnh ñoøn) hoaëc baèng laù chuoái. Duø goùi baèng laù dong hay laù chuoái, baùnh chöng ñeàu coù maøu xanh cuûa laù töôïng tröng cho ñaát.

Theo truyeàn thuyeát daân gian keå laïi thì baùnh chöng, baùnh giaày coù

227

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM töø thôøi vua Huøng, khi coù vò hoaøng töû daâng 2 thöù baùnh naøy leân vua cha, ñöôïc vua heát söùc khen ngôïi vaø nhöôøng ngoâi cho.

Vieäc goùi baùnh chöng cuõng khaù coâng phu tæ mæ. Ngoaøi vieäc choïn loaïi neáp ngon, ñeàu haït, ñöôïc ngaâm kyõ tröôùc khi ñem goùi, coøn phaûi chuaån bò nhaân baùnh laø thöù thòt lôïn coù ñuû bì, môõ vaø thòt naïc, ñaäu xanh cuõng phaûi ñeàu haït, ngaâm ñaõi saïch voû, nhaët boû nhöõng haït saâu, muïc... Laù dong (hoaëc laù chuoái) duøng goùi baùnh chöng phaûi choïn nhöõng laù baûn to ñeàu, coøn töôi xanh. Goùi baùnh chöng khoâng chaët quaù, nhöng cuõng khoâng loûng quaù. Baùnh goùi xong cho vaøo noài luoäc khoaûng treân 10 tieáng ñoàng hoà lieân tuïc. Trong khoaûng thôøi gian ñoù lieân tuïc chaâm theâm nöôùc. Luoäc baùnh thöôøng baèng cuûi, muøn cöa hoaëc traáu. Toát nhaát laø cuûi thanh to chaéc, löûa chaùy ñeàu thì baùnh môùi deàn vaø ngon. Sau khi luoäc xong, vôùt baùnh ra ñem eùp cho khoâ raùo, roài treo leân.

Ngaøy nay, ngaøy thöôøng, ñaëc bieät trong caùc ñaùm cöôùi ñeàu coù baùnh chöng, nhöng aên baùnh chöng trong ba ngaøy Teát môùi caûm nhaän ñöôïc ñaày ñuû höông vò thôm ngon cuûa baùnh chöng... Baùnh chöng ngaøy Teát aên keøm vôùi moùn döa haønh, gioø luïa... caøng laøm cho mieáng baùnh chöng ñaäm ñaø höông vò cuøng vôùi khoâng khí ngaøy xuaân: caønh ñaøo (hay mai vaøng), caây quaát, thôøi tieát se laïnh, coù khi laát phaát möa bay, laøm cho khoâng khí böõa aên theâm noàng aám.

Theo truyeàn thoáng, ñeâm 30 Teát, hoaëc tröôùc ñoù ít hoâm, trong moãi gia ñình ñaõ ngoài beân beáp löûa hoàng naáu baùnh chöng, vöøa chaâm löûa vöøa oân laïi chuyeän cuõ naêm qua vaø ñoùn chaøo naêm môùi vôùi bao hy voïng naêm môùi nhöõng ñieàu toát ñeïp seõ ñeán.

Gioø luïa Gioø luïa laø moät moùn aên ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät maø vuøng naøo cuõng coù. Coù theå trong cheá bieán coù nhöõng phuï gia khaùc nhau, hoaëc moãi vuøng coù caùch goïi khaùc nhau. Chaúng haïn, ngöôøi Nam Boä goïi gioø luïa laø chaû luïa. Nhöng thaønh phaàn cô baûn ñeå laøm neân gioø luïa hoaøn toaøn gioáng nhau. Ñoù laø ñieàu cô baûn laøm cho gioø luïa ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích, keå caû khaùch nöôùc ngoaøi, ñaëc bieät du khaùch phöông Taây raát meâ gioø luïa Vieät Nam. Gioø luïa Vieät Nam laøm baèng thòt lôïn naïc, nhöng khoâng phaûi thòt lôïn naïc naøo cuõng giaõ ñöôïc gioø luïa. Thòt phaûi töôi, ñeå tay vaøo coøn aâm aám (khoâng theå duøng thòt öôùp tuû laïnh), luùc thaùi mieáng thòt ra coù caûm

228

DAÂN TOÄC VIEÄT giaùc nhö mieáng thòt ñang “nhaûy” treân maët thôùt. Ñaõ coù thòt ngon, ñuùng tieâu chuaån laøm gioø luïa (boû heát baïc nhaïc, gaân), nhöng khaâu quyeát ñònh cho gioø luïa ngon hay khoâng coøn phuï thuoäc khaù lôùn vaøo khaâu giaõ gioø. Ñaây laø khaâu mang tính kyõ thuaät, nhöng cuõng ñoøi hoûi söùc lao ñoäng deûo dai. Luùc ñaàu chæ giaõ moät chaøy, cho thòt daäp, roài tieáp ñoù cho haøn the (hieän haøn the bò caám, hoaëc chæ cho 1 löôïng raát nhoû), ñöôøng, muoái, nöôùc maém ngon, boät ngoït (vöøa phaûi), haït tieâu... Sau ñoù phaûi giaõ hai chaøy, cho tôùi luùc thòt thaät quaùnh, ruùt chaøy leân raát khoù laø ñöôïc. Trong khi giaõ khoâng caàn giaõ maïnh maø caàn nhaát laø ñeàu tay, lieân tuïc. Ngöôøi coù kinh nghieäm nghe tieáng ngöôøi thôï giaõ gioø laø bieát meû gioø ñöôïc hay hoûng. Coù ngöôøi cho raèng trong thôøi hieän ñaïi coù theå duøng coái xay ñieän ñeå xay thòt laøm gioø luïa. Coù theå laøm ñöôïc, nhöng seõ khoâng coøn laø gioø luïa Vieät Nam nöõa.

Tröôùc ñaây, vuøng kinh kyø coù nhieàu nôi laøm gioø luïa noåi tieáng vaø ngaøy nay vaãn giöõ ñöôïc truyeàn thoáng. Ñoù laø gioø luïa Öôùc Leã (Thanh Oai - Haø Taây), Ñình Baûng (Baéc Ninh). Gioø luïa ngon nhaát laø caùi ñaàu ñaøy. Sôû dó ñaàu ñaøy ngon, thôm vì noù tuï heát höông vò laù chuoái vaøo.

Lôùp trong cuøng laø laù chuoái non vaøng nhôït maøu luïa. Vì theá môùi coù teân laø gioø luïa. Lôùp ngoaøi goùi laù chuoái giaø. Gioø luïa thôm ñaäm vì muøi thòt töôi, vôùi muøi thôm ngaäy cuûa laù chuoái non luoäc chín.

Phôû Phôû laø moùn aên ñöôïc taát caû moïi ngöôøi Vieät Nam töø Baéc chí Nam öa thích. Theo caùc nhaø nghieân cöùu aåm thöïc Vieät Nam cho bieát thì phôû ñaõ coù caùch nay hôn 100 naêm. Nhöng phôû coù nhieàu loaïi. Theo thoáng keâ tuy chöa ñaày ñuû treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam coù hôn 17 loaïi phôû. Ngoaøi ra, coøn coù nhöõng loaïi phôû khaù ngon, nhöng chöa ñöôïc chính thöùc thöøa nhaän nhö phôû moïc, phôû thaäp caåm...

Nguyeân lieäu phôû, ngoaøi baùnh phôû ngon (laøm baèng boät gaïo) dai, deûo, coøn phaûi coù thòt boø ngon. Taát nhieân coù theå coù loaïi thòt khaùc ñeå laøm phôû nhö thòt gaø. Nhöng cô baûn cuûa phôû laø thòt boø.

AÊn cho ñuùng laø phôû chính coáng, phaûi laø phôû thòt chín. Thòt chín thôm ngon hôn thòt taùi. Muøi thôm thòt chín môùi theå hieän ñuùng caùi hoàn, caùi tinh tuùy cuûa phôû.

Phôû coù ôû nhieàu nôi. Moãi vuøng coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng, nhöng nhìn chung vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi thöøa nhaän thì phôû Haø Noäi laø ngon

229

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM nhaát. Bôûi phôû Haø Noäi giöõ ñöôïc bí quyeát khieán cho phôû Haø Noäi ñoäc ñaùo, maø khoâng nôi naøo baét chöôùc ñöôïc. ÔÛ Thaønh phoá Hoà Chí Minh coù nhieàu hieäu ñeà “phôû Haø Noäi” chính coáng, maø aên vaãn khoâng caûm nhaän ñöôïc höông vò thôm ngon cuûa phôû taïi Haø Noäi. Coù leõ caùi ngon cuûa phôû ngoaøi baùnh, thòt, gia vò, coøn moät bí quyeát nöõa ñoù laø nöôùc duøng (nöôùc phôû). Taát nhieân khoâng phaûi hieäu phôû naøo cuûa Haø Noäi cuõng ngon caû. ÔÛ Haø Noäi, hieän nay soá löôïng cöûa haøng phôû ngon, giöõ ñöôïc truyeàn thoáng khoâng coøn nhieàu.

Phôû laø moùn aên bình daân, aên vaøo baát cöù giôø naøo cuõng ñöôïc. Caùi ñaëc bieät taøi tình cuûa phôû laø muøa naøo, thôøi tieát naøo aên cuõng thaáy ngon mieäng. Phôû, moät moùn aên gaén vôùi ngöôøi Vieät. Ngöôøi Vieät xa xöù laâu naêm, trong voâ vaøn noãi nhôù, hoï khoâng theå queân moùn phôû. Vì vaäy, coù ngöôøi ñaõ maïnh daïn tuyeân boá raèng ngöôøi Vieät Nam coøn thì phôû vaãn coøn.

Baùnh cuoán Ñieåm taâm buoåi saùng maø ñöôïc thöôûng thöùc moùn baùnh cuoán noùng thaät thuù vò.

Baùnh cuoán ñöôïc laøm töø boät gaïo. Gaïo laøm baùnh cuoán ñöôïc choïn kyõ löôõng ñem ngaâm töø hoâm tröôùc, ñeán saùng hoâm sau vôùt ra xay baèng chieác coái ñaù quay tay.

Boät xay xong, ñeå cho baùnh ñöôïc deûo dai, ngöôøi ta cho moät ít haøn the (lieàu löôïng cho pheùp). Duøng moät noài nöôùc treân bòt moät vuoâng vaûi moûng, ñaët noài leân beáp ñun soâi. Muùc moät ít boät loûng ñoå leân khuoân baùnh, daøn ñeàu, ñaäy vung laïi, chôø cho baùnh chín. Laáy moät que tre, nhuùng nöôùc laõ, gaït nheï, boùc lôùp baùnh moûng leân. Ñeå moät ít nhaân thòt lôïn naïc ôû vai vaø toâm noõn boùc voû, naám höông, moäc nhó thaùi chæ, theâm haønh tieâu, nöôùc maém ñöôïc xaøo saün (hoaëc khoâng coù nhaân) roài cuoän troøn baùnh laïi ñeå vaøo ñóa, raéc haønh ñaõ phi vaøng leân treân.

Baùnh cuoán ngon phaûi traùng moûng, coù maøu traéng möôït, aên deûo, thôm, khoâng bôû. Vò ngon cuûa baùnh ñöôïc toân leân nhieàu laàn nhôø baùt nöôùc chaám kheùo pha ñuùng kieåu, vöøa phaûi: khoâng maën khoâng nhaït, coù vò ngoït, chua, cay, neáu ñöôïc theâm muøi caø cuoáng. Baùnh cuoán chay (khoâng coù nhaân thòt) thöôøng aên keøm vôùi chaû queá. ÔÛ Vieät Nam coù nhieàu nôi laøm baùnh cuoán ngon noåi tieáng, laøng Thanh Trì, ngoaïi thaønh Haø Noäi, laø moät trong soá ñoù.

230

DAÂN TOÄC VIEÄT Buùn Cuõng laø moùn aên khaù thöôøng xuyeân cuûa ngöôøi Vieät, vaø ôû moïi nôi ñeàu coù cô sôû saûn xuaát buùn. Buùn laø moùn aên vöøa sang troïng, laïi cuõng laø moùn aên bình daân. Buùn coù nhieàu loaïi. Döïa vaøo taïo hình cuûa sôïi buùn maø ngöôøi ta coù teân nhö buùn naêm, buùn roái, buùn laù... Moät soá ñòa phöông mieàn Nam goïi buùn laø mieán Taøu.

Buùn ñöôïc laøm töø boät gaïo xay, ñöôïc eùp qua khuoân ñeå thaønh sôïi buùn.

Moãi mieàn, moãi vuøng daân cö, moãi nhaø haøng coù caùch aên buùn khaùc nhau, hoaëc veà caùch cheá bieán, veà thaønh phaàn thöïc phaåm, chuûng loaïi gia vò... Do coù caùch aên rieâng, cheá bieán rieâng, höông vò rieâng... maø coù teân goïi rieâng ñaëc tröng cho töøng vuøng: ÔÛ mieàn Baéc coù buùn thang (buùn aên vôùi thòt gaø, gioø luïa), buùn moïc (buùn vôùi moïc) laø hai loaïi buùn cao caáp nhaát, ngoaøi ra coøn coù buùn oác (buùn chan canh oác), buùn chaû (buùn aên vôùi thòt lôïn nöôùng), buùn nem (buùn aên vôùi nem), buùn rieâu cua (buùn aên vôùi canh rieâu cua ñoàng).

Coøn ôû Hueá coù buùn boø gioø heo (buùn aên vôùi thòt boø naáu vôùi gioø lôïn).

Duø aên moùn buùn naøo, baùt buùn coù ngon hay khoâng tröôùc heát theå hieän ôû sôïi buùn. Sôïi buùn ngon laø sôïi dai, öôùt vaø ngoït, roài nöôùc xaùo, caùch pha cheá nöôùc chaám (buùn chaû, buùn nem), mieáng thòt phaûi töôi ngon, gia vò vöøa ñuû...

Chaû caù Moùn chaû caù ñaõ coù töø laâu, ít ra cuõng laø treân moät traêm naêm nay, ngöôøi saùng taïo ra moùn aên ñaày höông vò naøy khoâng ai khaùc laø gia ñình hoï Ñoaøn ôû 14 phoá Chaû Caù, Haø Noäi.

Phoá Chaû Caù, tröôùc ñaët teân laø phoá Haøng Sôn. Ngaøy nay ngoaøi nhaø haøng gia ñình hoï Ñoaøn mang teân nhaø haøng chaû caù Laõ Voïng, coøn coù moät soá cöûa haøng chaû caù khaùc. Nhöng ngon nhaát vaãn laø chaû caù Laõ Voïng. Khaùch thaäp phöông coù theå deã daøng nhaän ra cöûa haøng chaû caù naøy vì tröôùc cöûa coù ñaët böùc töôïng Laõ Voïng, moät tay caàm caàn caâu, moät tay xaùch xaâu caù.

Nguyeân lieäu ñeå laøm moùn aên ñaëc saûn naøy laø caù nheo, caù chieân, caù ngaïnh, caù quaû... nhöng ngon nhaát, thòt thôm chaéc, ngon ñaäm, khoâng

231

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM ngaäy, ít xöông... thì caù laêng laø ñöùng ñaàu baûng. Caù ñöôïc laïng laáy thòt, boû xöông. Rieàng ngheä giaõ nhoû loïc laáy nöôùc, cho theâm nöôùc meû, nöôùc maém ngon, roài cho caù vaøo öôùp. Caù öôùp khoaûng 2 tieáng ñoàng hoà, ñöa ra nöôùng treân beáp than hoàng. Ñeå chuaån bò cho böõa aên, nhaø haøng seõ ñöa ra moät loø than, treân ñaët moät chaûo môõ ñang soâi. Chaû caù ñaõ nöôùng baèng caëp tre treân beáp than hoa, nöôùng vöøa chín tôùi, ñöôïc mang ra cho khaùch. Nhöõng caëp caù vuoâng vaén, vaøng ngaäy, ñöôïc gôõ ra cho vaøo chaûo môõ ñang soâi, khoùi thôm boác leân ngoït ngaøo. Khi aên khaùch töï tay gaép vaøo baùt aên cuøng vôùi buùn sôïi nhoû traéng phau, rau thôm, huùng laùng, thìa laø xanh möôùt, haønh cuû cheû nhoû traéng toaùt nhö caùnh hoa hueä, ñöôïc ñaët saün beân caïnh baùt maém toâm vaét chanh, ñaùnh ngaàu, ñieåm moät vaøi laùt ôùt töôi, caøng laøm cho böõa aên theâm ngon mieäng.

Nem raùn Ngöôøi mieàn Baéc goïi laø nem raùn, mieàn Nam goïi laø chaû gioø, mieàn Trung goïi laø ram hay chaû ram.

Nem raùn laø moùn aên raát deã cheá bieán, khoâng caàu kyø. Nguyeân lieäu chính ñeå laøm nem raùn goàm hai thöù: nhaân nem vaø baùnh ña nem moûng (mieàn Nam goïi laø baùnh traùng) ñeå cuoán. Nhaân nem goàm thòt naïc baêm nhoû, cua beå hoaëc toâm noõn, naám höông, moäc nhó, tröùng (gaø hoaëc vòt), cuû ñaäu (xu haøo thaùi nhoû hoaëc giaù soáng), haønh khoâ, haït tieâu, muoái, gia vò... Coù nôi coøn cho theâm moät ít sôïi mieán dong. Taát caû ñöôïc troän ñeàu, roài duøng baùnh ña nem goùi laïi (tuøy theo sôû thích coù theå goùi nhoû baèng ngoùn tay caùi, hoaëc to daøi, khi aên caét ra töøng khuùc nhoû), cho vaøo chaûo môõ ñang soâi, raùn chín vaøng ñeàu, vôùt ra.

AÊn nem raùn ngon nhôø caùch pha cheá nöôùc chaám. Nöôùc chaám goàm nöôùc maém ngon, ñöôøng, boät ngoït, giaám (hoaëc chanh), nöôùc loïc, moät ít haït tieâu, ôùt... sao cho vöøa ñuû ñoä maën, chua, cay, ngoït, daäy muøi toûi, döa goùp laøm baèng ñu ñuû xanh thaùi moûng, xu haøo, caø roát.

Nem raùn laø moùn aên quen thuoäc cuûa moïi ngöôøi Vieät Nam. Nem raùn coù maët trong caùc böõa tieäc sang troïng, trong caùc cuoäc lieân hoan, maø cuõng coù trong caùc quaùn côm bình daân, vaø coøn coù caû trong thöïc ñôn cuûa nhöõng thöïc khaùch ít tieàn. Ñóa nem raùn gioøn noùng cuøng baùt döa goùp, ñóa rau soáng (xaø laùch, muøi, huùng laùng...), baùt nöôùc chaám thôm löïng, cuøng baùt buùn, seõ laø böõa aên thuù vò.

232

DAÂN TOÄC VIEÄT Chaïo toâm Nguyeân lieäu chính goàm toâm töôi, mía lau.

Toâm töôi mua veà, boùc saïch voû ruùt chæ ñen treân löng, xaùt muoái, röûa saïch, ngaâm trong nöôùc döøa xieâm, vôùt ra ñeå raùo.

Tieáp ñoù, ñem toâm giaõ. Ñaây laø khaâu quan troïng nhaát quyeát ñònh chaát löôïng chaïo toâm ngon hay khoâng. Vôùi maùy xay thòt hieän ñaïi coù theå cho toâm vaøo xay, toâm seõ raát mòn, nhuyeãn nhöng khoâng gioøn, deûo nöõa. Gioáng nhö giaõ gioø luïa, chæ coù giaõ baèng coái ñaù thì thòt toâm môùi deûo, quaùnh vaø cuoän thaønh moät khoái traéng hoàng, troâng raát ngon maét, laïi theâm caùc gia vò, nhö muøi thôm cuûa toûi, vò maën cuûa muoái, chuùt cay cuûa tieâu, vò ngoït cuûa moät ít boät ngoït, laøm cho chaïo toâm coù muøi rieâng raát haáp daãn.

Choïn môõ lôïn (loaïi ngon), thaùi thaønh hoät löïu, roài öôùp sô vôùi ñöôøng, ñem hong gioù vaøi ba phuùt, thòt môõ trôû neân trong vaét, ñem troän vaøo toâm ñaõ giaõ.

Laáy töøng khuùc mía lau ñaõ goït voû sao cho troøn. Ñem chia ñeàu toâm baèng soá mía vaø ñaép ñeàu leân khuùc mía, chöøa hai ñaàu ñeå caàm nöôùng.

Caùc khuùc mía ñaõ ñöôïc ñaép chaïo toâm, gaùc leân loø than hoàng nöôùng, thòt môõ soâi xeøo xeøo, boác leân muøi thôm. Chaát ngoït cuûa mía hoøa laãn vôùi thòt toâm, taïo neân moät vò ngoït thanh.

Chaïo toâm ñaõ ngon, nhöng neáu nöôùc chaám khoâng ñaït yeâu caàu seõ laøm cho chaïo toâm maát ngon. Cheá bieán nöôùc chaám chaïo toâm khaù caàu kyø, cuï theå ñeå coù moät baùt nöôùc chaám ngon phaûi coù: gan lôïn baêm nhuyeãn, cheø ñaäu traéng taùn nhoû, daèm naùt me chín, töông ngoït troän ñeàu moät ít nöôùc leøo. Taát caû cho vaøo noài ñun soâi, roài raéc laïc rang giaõ naùt leân, cho theâm ít toûi, ôùt.

AÊn keøm vôùi chaïo toâm coøn coù rau soáng, kheá, chuoái chaùt.

Yeán Yeán laø moùn aên ñaëc saûn cao caáp, xöa kia chæ coù vua, chuùa môùi ñöôïc thöôûng thöùc. Yeán ñöôïc cheá bieán töø yeán saøo. Yeán saøo laø toå cuûa loaøi chim yeán, moät loaøi chim bieån. Nhöng khoâng phaûi ôû bieån naøo cuõng coù chim yeán (coøn goïi laø haûi yeán). ÔÛ nöôùc ta chim yeán phaàn lôùn coù ôû nhöõng ñaûo ñaù ngoaøi khôi bieån Khaùnh Hoøa vaø ôû Cuø Lao Chaøm, Hoäi An, Quaûng Nam. Töø thaùng 11 ñeán thaùng 3 aâm lòch naêm sau laø muøa

233

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM chim yeán laøm toå. Haèng ngaøy chim bay ñi kieám aên, ñeâm veà tieát nöôùc boït töø mieäng ra ñeå cuoän thaønh toå coù hình voû soø, giôùi chuyeân moân goïi laø tai yeán. Daõi yeán dính, deûo, keùo thaønh sôïi nhoû mòn nhö sôïi mieán.

Toå cuûa chim yeán dính cheo leo treân caùc vaùch cuûa ñaûo ñaù, neân laáy ñöôïc toå chim yeán khoâng deã daøng chuùt naøo. Luùc ñaàu tai yeán coù maøu traéng ñuïc, sau traéng daàn, laø thôøi ñieåm thu hoaïch ñöôïc. Moãi tai yeán naëng khoaûng 19 gram. Muøa thu hoaïch toå yeán vaøo thaùng 3 aâm lòch.

Tai yeán laáy veà phaûi loaïi boû phaân, muøn ñaát, loâng chim. Sau ñoù phaân loaïi theo kích thöôùc, maøu saéc vaø khoái löôïng. Ñaïi theå yeán saøo coù theå chia thaønh 6 loaïi: huyeát hoàng, quan, thieân, baøi, ñòa vaø vuïn.

Moãi loaïi coù giaù trò khaùc nhau.

Caùch cheá bieán moùn aên töø yeán saøo cuõng khaù caàu kyø. Tröôùc heát ngaâm yeán saøo vaøo nöôùc cho meàm, boû heát taïp chaát laãn vaøo, duøng tay gôõ yeán thaønh töøng sôïi nhoû nhö mieán. Neáu laø yeán ngoït, cho haáp caùch thuûy vôùi ñöôøng pheøn. Neáu laø yeán maën thì cho nöôùc duøng gaø vaøo vaø cuõng haáp caùch thuûy.

Yeán khoâng chæ laø moùn aên ñaëc saûn quyù hieám, noù coøn laø moät vò thuoác chöõa ñöôïc nhieàu beänh nhö: lao phoåi, hen, vieâm xöông, vieâm xoang...

Caùc moùn aên ñaëc saûn ñòa phöông Ngoaøi nhöõng moùn aên phoå bieán khaép nöôùc, moãi ñòa phöông, töøng vuøng, töøng tænh cuõng coù nhöõng moùn aên rieâng khoâng keùm phaàn noåi tieáng nhö: Toâm chua Hueá Toâm chua laøm töø caùc loaøi toâm. Loaøi toâm naøo cuõng ñöôïc, nhöng coù ñieàu caàn chuù yù: toâm caøng töôi, toâm chua caøng ngon. Ñaëc bieät laø toâm raèn, luùc chín coù maøu ñoû töï nhieân raát haáp daãn. Nhieàu ñòa phöông trong nöôùc ta ñeàu laøm toâm chua, nhöng toâm chua Hueá thì khoâng moät nôi naøo saùnh noåi.

Muoán cheá bieán toâm chua, tröôùc heát phaûi choïn toâm töôi soáng, ñeàu con. Duøng keùo caét raâu, caøng, röûa saïch ñeå raùo nöôùc. Laáy moät ít maêng voøi loaïi non, toûi thaùi laùt moûng, thoa moät ít cuû rieàng, ôùt thaùi thaønh laùt daøi vaø moät ít xoâi ñoà. Taát caû caùc thöù ñoù troän ñeàu vôùi toâm theâm

234

DAÂN TOÄC VIEÄT moät ít nöôùc maém ngon, hoaëc muoái, roài cho vaøo bình thuûy tinh, ñaäy naép laïi, ñöa ra phôi naéng aám khoaûng 3, 4 ngaøy.

Khi aên coù theå cho theâm ít rieàng, ôùt, toûi, ñöôøng vaø boät ngoït. Toâm chua aên vôùi thòt lôïn ba chæ coù theâm cuû kieäu muoái, vò chua cuûa kheá, vò chaùt cuûa vaû, sung hoaëc chuoái chaùt cuøng vôùi höông thôm cuûa rau muøi.

Côm heán Hueá Heán thì vuøng naøo cuõng coù, nhöng caùch cheá bieán thì moãi vuøng moät khaùc. Côm heán Hueá coù caùch cheá bieán ñaëc bieät raát Hueá, bôûi ñoä cay cuûa côm heán khoâng moät vuøng naøo khaùc coù ñöôïc.

Nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, ngöôøi Vieät aên côm, baát luaän aên theo kieåu naøo, côm cuõng phaûi noùng soát. Chæ rieâng côm heán Hueá, nhaát thieát phaûi laø côm nguoäi. Ñoù cuõng laø neùt raát Hueá: côm nguoäi maø ngon. Phaûi chaêng ñaây laø tính chaát ngöôøi Hueá? Bôûi ngöôøi Hueá cho raèng treân ñôøi naøy chaúng coù vaät naøo ñaùng boû ñi caû, neân ñaõ coù saùng kieán taän duïng côm nguoäi aên vôùi nhöõng con heán nhoû laên taên, maø vieäc cheá bieán noù thì heát söùc tæ mæ, maát nhieàu coâng.

Hueá noùi rieâng, vaø caùc vuøng queâ Vieät Nam noùi chung ñeàu coù heán, nhöng ngon nhaát laø heán ôû Coàn Heán.

Laøm côm heán khoâng khoù nhöng toán nhieàu coâng. Heán ñöôïc luoäc leân, boû voû. Xaøo heán vôùi mieán (sôïi nhoû - mieán Taøu), maêng khoâ, thòt heo thaùi chæ. AÊn côm heán coøn coù moùn rau soáng. Rau soáng, ngoaøi rau thôm, chuû yeáu laø thaân chuoái non thaùi moûng, hoaëc hoa chuoái thaùi moûng, troän laãn vôùi loaïi doïc muøng khoâng ngöùa, cuøng vôùi kheá chua.

Nöôùc luoäc heán noùng, boác khoùi nghi nguùt, coù göøng giaõ cho vaøo, duøng gaùo döøa muùc ñoå ñaày baùt vaø cho ñuû côm nguoäi, heán xaøo, gia vò ñaëc bieät laø ôùt xaøo.

Caùc phuï gia cuûa côm heán goàm nhieàu loaïi: ôùt töông, ôùt maøu (xaøo ôùt boät vôùi môõ), maém toâm, baùnh traùng nöôùng boùp vuïn, muoái rang, laïc rang môõ giaõ nhoû vöøa phaûi, vöøng rang, da lôïn rang gioøn, toùp môõ.

AÊn côm heán Hueá maø nöôùc maét chöa ñaàm ñìa laø chöa phaûi côm heán Hueá! Bôûi ngöôøi daân Hueá voán aên raát cay, nhöng khi aên côm heán Hueá, nöôùc maét vaãn giaøn giuïa vì cay quaù!

235

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Cao laàu Hoäi An Cao laàu laø moùn aên ñaëc saûn cuûa phoá coå Hoäi An, vaø chæ coù cao laàu Hoäi An môùi ngon noåi tieáng.

Caùc thò traán, thò xaõ, thaønh phoá thuoäc caùc tænh doïc duyeân haûi mieàn Trung, nôi naøo cuõng coù vaøi ba bieån hieäu cao laàu. Nhöng khoâng hieäu cao laàu naøo ngon saùnh noåi cao laàu Hoäi An. Sôïi cao laàu cheá bieán töø moät loaïi gaïo ñòa phöông. Choïn loaïi gaïo khoâng cuõ nhöng cuõng khoâng môùi, ngaâm vôùi nöôùc tro cuûa than cuûi caây traøm moïc ôû Cuø Lao Chaøm. Duøng nöôùc gieáng ôû khu Baù Leã ñeå xay boät thì sôïi cao laàu môùi dai vaø chaéc. Sau khi gaïo ñaõ ñöôïc xay thaønh boät nhaõo, nhoài kyõ boät, ñaây laø khaâu quyeát ñònh chaát löôïng sôïi cao laàu. Sôïi cao laàu cuûa gaïo löùt, hoaëc ñöôïc nhuoäm vaøng baèng quaû daønh daønh, haáp sô qua vaø thaùi thaønh sôïi nhoû, ñem haáp chín.

Sôïi cao laàu laøm ra ngaøy naøo aên ngay ngaøy ñoù môùi ngon. Khi aên nhuùng qua nöôùc soâi, ñeå raùo nöôùc.

Thöùc aên vôùi sôïi cao laàu ñöôïc cheá bieán nhö sau: Choïn thòt heo ñuøi phaàn naïc, öôùp gia vò vaø nguõ vò höông ñeå laøm xaù xíu. Duøng keùo caét sôïi cao laàu ñaõ raùo nöôùc thaønh töøng ñoaïn ngaén ñem xaøo gioøn. Laïc rang giaõ nhoû phi vôùi toûi. Caùc thöù naøy ñoå leân maët sôïi cao laàu ñaõ xaøo gioøn. Nöôùc soát laøm xaù xíu röôùi leân.

AÊn cao laàu vôùi rau huùng, keøm theo baùnh ña nöôùng, loaïi baùnh traùng daøy, vöøng traéng vaø moät ít nöôùc coát döøa. Neáu coù theâm rau caûi ñaéng hoaëc caûi non caøng laøm cho moùn cao laàu theâm ñaäm ñaø.

Ngaøy nay aên cao laàu coøn coù theâm baùt suùp naáu töø xöông gaø. Cuøng vôùi thòt heo ñuøi naïc coøn coù theâm thòt gaø thaùi vuoâng.

Boø taùi Caàu Moáng Boø taùi Caàu Moáng laø moùn ñaëc saûn ngon vaø khaù noåi tieáng ôû vuøng Quaûng Nam-Ñaø Naüng. Caàu Moáng laø moät ñòa danh naèm beân quoác loä 1A, caùch thaønh phoá Ñaø Naüng khoaûng 15km veà phía Nam, thuoäc xaõ Ñieän Phöông, huyeän Ñieän Baøn, tænh Quaûng Nam. ÔÛ ñaây coù haøng chuïc nhaø haøng chuyeân baùn moùn thòt boø taùi, ñöôïc pha thaùi raát kheùo leùo. Moãi mieáng thaùi vöøa coù thòt vöøa coù da, chaám maém neâm, pha töông ôùt, toûi, ñöôøng, chanh vaø caùc loaïi rau aên keøm nhö chuoái chaùt thaùi moûng, kheá chua, rau thôm, baùnh traùng vöøng nöôùng gioøn.

236

DAÂN TOÄC VIEÄT Boø taùi Caàu Moáng ngon, bôûi thòt boø ôû ñaây raát ngon. Boø ñöôïc nuoâi ôû Goø Noåi, nôi coù loaøi coû boø aên vaøo cho thòt coù vò ngoït vaø thôm. Tröôùc khi thui boø, ngöôøi ta cho vaøo buïng noù moät soá laù thôm nhö: laù oåi, laù chanh. Thui caû con boø trong moät thôøi gian nhaát ñònh, khi thòt coù maøu hoàng ñaøo, höông thôm töø laù seõ thaám vaøo töøng thôù thòt. Vì theá thòt sau khi thui coù muøi thôm quyeán ruõ.

Ngaøy nay, nhieàu khaùch saïn, nhaø haøng trong caû nöôùc ñeàu coù moùn boø taùi, nhöng ñöôïc aên boø taùi Caàu Moáng, du khaùch seõ khoâng bao giôø queân ñöôïc vò ngon, thôm cuûa noù.

Huû tieáu Myõ Tho Huû tieáu Myõ Tho khaùc haún huû tieáu Taøu vaø huû tieáu Nam Vang (Phnoâm Peânh, Campuchia) ôû ñieåm laø khoâng aên vôùi xaø laùch, giaám, rau gheùm, maø chuû yeáu aên vôùi giaù soáng, chanh, ôùt, nöôùc töông.

Huû tieáu Myõ Tho trôû neân noåi tieáng vì töø nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX, ngöôøi ta ñaõ hoaøn thieän khaâu choïn gaïo laøm ra baùnh. Ñaëc bieät laø vieäc pha cheá nöôùc duøng raát taøi tình cuûa caùc ñaàu beáp noåi danh ôû Myõ Tho nhö: Phaïm Kyù, Nam Sôn, Tuyeàn Kyù...

Baùnh ñeå laøm huû tieáu ñöôïc cheá bieán töø gaïo vuøng Goø Caùt (nhö taøu höông, naøng thôm chôï Ñaøo) laø ngon nhaát. Ñaây laø vuøng chuyeân canh luùa thôm cuûa xaõ Myõ Phong, ngoaïi thaønh phaønh phoá Myõ Tho. Gaïo Goø Caùt khoâng chæ ñeå laøm baùnh huû tieáu maø coøn duøng laøm buùn, baùnh traùng... cuõng raát ngon.

Sôïi baùnh ñeå laøm huû tieáu ñöôïc phôi khoâ. Moãi laàn aên ñöôïc nhuùng nöôùc soâi, ñaûo qua haønh môõ, coïng baùnh trong, boùng.

Huû tieáu Myõ Tho, ngoaøi thòt, loøng coøn coù nöûa con toâm ñeå treân maët troâng raát ngon. Huû tieáu ngon hôn nhau coøn ôû caùch pha cheá nöôùc duøng. Nöôùc duøng ñöôïc ninh töø xöông oáng, thòt vaø khoâ möïc nöôùng, cuøng moät soá gia vò, höông lieäu ñaëc tröng, ñöôïc caùc ñaàu beáp gia giaûm cho hôïp vôùi khaåu vò khaùch saønh aên. ÔÛ thaønh phoá Myõ Tho, caùc quaùn thuoäc khu vöïc Caàu Quay, troâng raát tueành toaøng, nhöng saùng saùng khaùch ñeán nöôøm nöôïp, bôûi huû tieáu ôû ñaây ngon noåi tieáng.

237

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Maém thaùi Chaâu Ñoác - An Giang Maém thaùi Chaâu Ñoác laøm töø caù loùc (caù quaû) hoaëc caù boâng, khi laøm maém neân choïn con caù lôùn, maäp, roài ñaäp ñaàu, ñaùnh vaûy, chaët vi, röûa saïch, ñem öôùp muoái trong thaïp ñoä 15 ngaøy. Duøng gaïo löùt rang vaøng, xay nhuyeãn laøm thính. Thaéng nöôùc ñöôøng thoát noát ñoå vaøo thaïp maém. Vôùt ra chaët ñaàu, loùc xöông, loät da, laáy phaàn thòt, thaùi nhoû côõ chieác ñuõa, roài ñem öôùp ñöôøng, boät ngoït, ngaâm nöôùc maém xaêm xaép. Laáy ñu ñuû thaùi sôïi nhoû, vaét heát nöôùc, ñem phôi moät ngaøy cho deûo ñi. Xong cho maém vaøo thaïp, raûi thính ñeàu, neùn kyõ, bòt kín, ñeå trong khoaûng moät tuaàn leã coù theå ñem aên ñöôïc. Ñeå laâu ngaøy seõ bò chua, hoûng.

AÊn maém thaùi Chaâu Ñoác keøm rau soáng, kheá chua, chuoái chaùt, göøng laùt, laù göøng, ôùt, thòt ba chæ luoäc chín, thaùi mieáng.

Maém thaùi Chaâu Ñoác, moät laàn ñöôïc aên laø nhôù suoát ñôøi. Nhaø vaên Ñoaøn Gioûi, trong thôøi gian taäp keát ra Baéc, trong muoân vaøn noãi nhôù, coù moät noãi nhôù maø nhaø vaên khoâng taøi naøo queân ñöôïc. Ñoù laø noãi nhôù da dieát moùn maém thaùi Chaâu Ñoác. OÂng ñaõ göûi gaém loøng mình vaøo taùc phaåm “Ñaát röøng phöông Nam”. Nhöõng ngöôøi daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long xa xöù, môùi nghe nhaéc ñeán Chaâu Ñoác ñaõ thaáy daäy leân trong tieàm thöùc muøi thôm haáp daãn cuûa maém thaùi.

Caùc loaïi baùnh Coám Coám ñöôïc laøm töø haït luùa neáp non. Ngöôøi noâng daân coù kinh nghieäm bieát luùc naøo thì luùa neáp gaët veà coù theå laøm coám. Ñoù laø luùc nhöõng boâng luùa neáp uoán caâu, vaø nhöõng haït luùa ñaõ caêng ñaày, söõa luùa ñang ñoâng ñaëc laïi.

Luùa khi gaët veà, tuoát laáy haït (goïi laø thoùc neáp bao töû), ñem rang chín, ñeå nguoäi, ñoå vaøo coái ñaù duøng chaøy goã giaõ nheï tay, nhöng nhòp phaûi nhanh ñeàu thì haït coám môùi xanh, deûo. Xong moät löôït giaõ, ñem saûy bôùt traáu, laïi ñoå vaøo coái giaõ tieáp, giaõ ñuû 7 laàn vaø saûy 7 laàn, môùi ñöôïc coám ngon. Sau khi giaõ xong, saûy heát traáu, coám ñöôïc goùi baèng laù sen, vöøa giöõ cho coám khoâng bò khoâ, vaø thaám höông thôm cuûa laù sen vaøo coám.

Coám laø moùn quaø queâ raát sang troïng nhöng cuõng raát daân daõ.

238

DAÂN TOÄC VIEÄT Ngöôøi ta aên coám vôùi chuoái tieâu tröùng quoác. AÊn coám phaûi thong thaû, nhai kyõ, môùi caûm nhaän ñöôïc heát vò ngoït cuûa luùa non, vò thôm, deûo cuûa coám.

Coám ôû xöù queâ naøo treân ñaát Vieät cuõng ñeàu coù, nhöng coám deûo, ngon ngoït vaø mang höông vò rieâng thì chæ coù coám laøng Voøng, ngoaïi thaønh Haø Noäi. Laøng Voøng coù ngheà laøm coám laâu ñôøi, bí quyeát cuûa ngheà coám ôû ñaây khoâng nôi naøo coù ñöôïc.

Coám coøn laø nguyeân lieäu ñeå laøm baùnh coám, cheø coám...

Baùnh caùy Baùnh caùy laø loaïi baùnh ñaëc saûn cuûa laøng Nguyeân Xaù hay coøn goïi laø laøng Nguyeãn, nôi coù ngheà muùa roái nöôùc noåi tieáng khaép nöôùc, caùch thò xaõ Thaùi Bình khoaûng khoaûng 10km.

Nguyeân lieäu chính ñeå laøm baùnh caùy laø gaïo neáp thôm. Ñem gaïo neáp öôùp cuøng gaác, nöôùc quaû daønh daønh, vaø nöôùc laù neáp, roài ñoà thaønh xoâi. Xoâi coù 3 maøu: vaøng (maøu cuûa daønh daønh), ñoû (cuûa gaác) vaø maøu xanh (cuûa laù neáp). Tieáp ñoù ñem giaõ xoâi thaønh baùnh giaày, phuû baùnh cho se maët, ñem thaùi thaønh töøng thanh nhoû, daøi nhö que dieâm, roài cho vaøo môõ raùn phoàng. Theâm vaøo ñoù coøn coù laïc, vöøng rang vaø boûng neû. Boûng neû phaûi duøng loaïi neáp hoa vaøng. Rang boûng phaûi ôû nhieät ñoä nhaát ñònh ñuû vöøa, ñeå cho boûng khoâng nôû tung toùe. Vöøng tröôùc khi rang phaûi xaùt voû, rang vöøa chín tôùi. Laïc phaûi keùn cuû ñeàu haït, luoäc tröôùc khi ñem rang ñeå traùnh muøi kheùt. Môõ lôïn chæ duøng loaïi môõ phaàn moâng, öôùp töøng taûng trong ñöôøng khoaûng 15 ngaøy, ñem thaùi nhoû, xaøo leân ñeán khi mieáng môõ trong vaét laø ñöôïc. Duøng ñöôøng kính pha moät ít maïch nha, ñun nhoû löûa. Khi ñöôøng soâi duøng ñuõa khuaáy, bao giôø thaáy deûo, queän vaøo nhau, thì ñoå taát caû nguyeân lieäu vaøo, troän ñeàu. Sau ñoù ñoå vaøo khuoân. Loøng khuoân ñaõ ñöôïc raéc vöøng rang taïo neân lôùp voû boïc ngoaøi troâng raát haáp daãn.

Baùnh caùy coù hình chöõ nhaät daøi, boïc baèng giaáy hoàng ñieàu, aên ngon, coù höông vò ñaëc bieät vöøa gioøn, dai, thôm.

Baùnh toâm Baùnh toâm, moät moùn aên khaù haáp daãn cuûa nhaø haøng Hoà Taây, Haø Noäi. Coù theå nhieàu nôi khaùc cuõng laøm baùnh toâm, nhöng khoâng ñaâu baèng baùnh toâm Haø Noäi. Phaûi chaêng con toâm Hoà Taây coù vò ngon rieâng cuûa noù?

239

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Baùnh toâm Haø Noäi laøm töø loaïi toâm töôi vöøa vôùt leân töø Hoà Taây, ñang nhaûy tanh taùch, cuøng vôùi taøi cheá bieán kheùo leùo, khieán cho coù vò ngon ñaëc bieät maø ai ñaõ moät laàn thöôûng thöùc laø khoâng theå naøo queân.

Moät ñóa baùnh toâm vaøng roäm, ñieåm nhöõng con toâm ñoû au treân maët baùnh noùng hoåi, cuøng vôùi ñóa rau xa laùch töôi non. Baùt nöôùc chaám ñöôïc caùc anh chò ñaàu beáp pha ñuû vò maën, ngoït, chua, cay vôùi nhöõng laùt ôùt töôi troâng ñaõ muoán aên. Ngoài thöôûng thöùc baùnh toâm Hoà Taây treân ñöôøng Thanh Nieân loäng gioù, thoaùng ñaõng, caøng laøm cho böõa aên theâm tuyeät haûo. Bôûi theá, khoâng luùc naøo quaùn baùnh toâm Hoà Taây vaéng boùng du khaùch.

Baùnh xeøo Baùnh xeøo laø moùn aên ñaëc saûn cuûa mieàn Nam, trong ñoù noåi tieáng hôn caû laø baùnh xeøo Hueá.

Nguyeân lieäu chính ñeå laøm baùnh xeøo laø boät gaïo pha vôùi nöôùc coát döøa, boät ngheä cuøng vôùi caùc thöùc gia vò khaùc. Baùnh ñöôïc traùng (chieân) treân chaûo gang lôùn, ñun baèng cuûi chaéc loõi, ñöôïm than, ít khoùi. Ngöôøi traùng baùnh phaûi coù nhieàu kinh nghieäm, nhanh tay, vaø phaûi öôùc löôïng ñöôïc thôøi gian chính xaùc, luùc naøo laø baùnh ñöôïc, thì seõ cho taám baùnh moûng, gioøn ñeàu. Chieác baùnh hình troøn, moûng tang, vaøng roäm, ôû giöõa laø nhaân thòt xaøo (coù theå duøng thòt gaø hoaëc thòt lôïn), tröùng coát, giaù ñoã, toâm töôi, haønh hoa... Khi baùnh chín gaáp ñoâi laïi gioáng nhö traùng tröùng. Moãi chieác baùnh ñöôïc xeáp choàng leân caùch nhau moät taám laù chuoái moûng treân chieác ñóa.

Cuøng vôùi ñóa baùnh coøn coù ñóa rau soáng vaø baùt nöôùc chaám vôùi vaøi ba laùt ôùt ñoû, troâng raát haáp daãn.

Baùnh xeøo ngon, khaâu quyeát ñònh laø cheá bieán boät, nhaân vaø pha cheá nöôùc chaám. Ñaëc bieät nöôùc chaám phaûi choïn loaïi nöôùc maém thôm ñaäm, theâm ôùt, toûi giaõ nhuyeãn troän vôùi ñöôøng kính traéng, boät ngoït, vaét ít chanh, daàm vôùi döa chua cuû caûi, taïo neân baùt nöôùc chaám vöøa ñuû maën, chua, cay, thôm noàng.

AÊn baùnh xeøo baèng tay raát daân daõ, môùi thöôûng thöùc troïn veïn höông vò ñoäc ñaùo cuûa baùnh xeøo.

Baùnh ñaäu xanh Baùnh ñaäu xanh laø ñaëc saûn noåi tieáng cuûa Haûi Döông. Baùnh ñaäu

240

DAÂN TOÄC VIEÄT xanh ngaøy xöa coù khaùc vôùi baùnh ñaäu xanh thôøi nay. Xöa kia baùnh ñaäu xanh duøng boät khoâ, tôi, eùp vaøo khuoân hình vuoâng. AÊn khoâng caån thaän nhieàu khi bò saëc. Baùnh ñaäu xanh nay ñaõ caûi tieán duøng boät ñaäu xanh öôùt, coù troän ít môõ lôïn, coù vò ngoït, beùo.

Baùnh ñaäu xanh hieän coù nhieàu nôi saûn xuaát. Hieäu baùnh naøo cuõng töï quaûng caùo laø “baùnh ñaäu xanh gia truyeàn”, “baùnh ñaäu xanh chính hieäu roàng vaøng” (moät hieäu baùnh noåi tieáng xöa kia ôû tænh Haûi Döông). Nhöng khaùch haøng raát khoù phaân bieät ñaâu laø baùnh thaät, ñaâu laø baùnh giaû hieäu, ñaâu laø baùnh ñaäu Haûi Döông vaø ñaâu laø baùnh Haøng Baïc, Haøng Ñaøo, Haøng Ñöôøng (Haø Noäi). Vaø ngay taïi thaønh phoá Haûi Döông cuõng coù raát nhieàu cöûa haøng, cöûa hieäu baùnh ñaäu xanh, moãi thöông hieäu ñeàu coù bí quyeát rieâng cuûa ngöôøi chuû khai sinh ra noù. Vì vaäy cuõng laø ñöôïc saûn xuaát taïi Haûi Döông, nhöng moãi thöông hieäu ñeàu coù chaát löôïng khaùc nhau.

Bí quyeát laøm baùnh ñaäu xanh ngon, ñeå ngöôøi aên nhôù maõi, tröôùc heát laø phaûi duøng boät ñaäu xanh nguyeân chaát (khoâng pha caùc thöù boät khaùc). Boät ñaäu ngoït vöøa phaûi, thôm, ngaäy. Ñaëc saûn traùi caây Xoaøi Xoaøi thuoäc loaïi quaû quyù cuûa xöù nhieät ñôùi Vieät Nam. ÔÛ Vieät Nam, haàu nhö khaép nôi ñeàu troàng ñöôïc xoaøi. Mieàn Baéc, xoaøi ñöôïc troàng nhieàu ôû Yeân Chaâu (Sôn La), quaû tuy nhoû, nhieàu xô, haït lôùn, nhöng ngoït ñaäm vaø thôm, daân ñòa phöông goïi laø quaû muoãm, queùo... Mieàn Trung coù xoaøi Nha Trang quaû to, nhöng khoâng ñöôïc öa chuoäng maáy.

Caùc tænh Nam Boä laø queâ höông xöù sôû cuûa xoaøi. Xoaøi coù nhieàu loaïi: xoaøi Töôïng, xoaøi Thanh Ca, xoaøi Xieâm, xoaøi Caùt. Xoaøi Nam Boä to vaø ngon, nhöng noåi tieáng nhaát laø xoaøi Cao Laõnh (Ñoàng Thaùp). Xoaøi coù giaù trò dinh döôõng cao, aên luùc chín. Khi coøn xanh cuõng aên ñöôïc nhöng raát chua. Xoaøi xanh duøng naáu canh chua, kho caù... Xoaøi chín coøn duøng laøm nguyeân lieäu cheá bieán nöôùc giaûi khaùt.

Vuù söõa Vuõ söõa chuû yeáu troàng ôû Nam Boä. Nam Trung Boä cuõng coù, nhöng saûn löôïng khoâng nhieàu vaø khoâng ngon baèng vuù söõa Nam Boä. Hieän mieàn Baéc coù nhieàu nôi troàng, nhöng quaû ít vaø nhoû.

241

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Traùi vuù söõa hình caàu, voû trôn nhaün, maøu xanh hoaëc theâm veät tím tía. Caét ngang giöõa quaû thaáy coù nhöõng ngaên hình ngoâi sao 5 caùnh.

Trong moãi ngaên coù haït maøu ñen.

Thòt phía ngoaøi cuøng cuûa quaû vuù söõa cöùng, nhöng caøng vaøo trong caøng meàm vaø ngoït. Phaàn thòt naèm trong caùc ngaên bao boïc laáy haït trong nhö thaïch.

Caùch aên: tröôùc khi aên boùp ñeàu, duøng dao caét ñoâi, laáy thìa muùc phaàn ruoät, ñeå laïi phaàn ngoaøi gaàn voû. Ngöôøi ta noùi raèng, ngon nhaát laø vuù söõa Laùi Thieâu.

Saàu rieâng Moät ñaëc saûn chæ coù nhieàu vaø ngon, thôm ôû Nam Boä. Ngöôøi aên quen cho laø tuyeät vôøi, ngöôøi khoâng quen thì khoâng chòu ñöôïc muøi thôm quaù maïnh cuûa noù.

Traùi saàu rieâng voû cöùng, coù gai nhoïn vaø ngaén, maøu vaøng hay xanh nhaït. Trung bình moãi quaû naëng töø 1 ñeán 4 kg. Khi chín, voû nöùt ra 5 ngaên. Moãi ngaên coù töø hai ñeán 3 muùi. Haït coù loaïi lôùn, loaïi leùp; côm daøy, aên beùo, thôm vaø ngoït.

Höông vò saàu rieâng laø moät höông vò toång hôïp cuûa vò tröùng, bô, söõa, gia vò vaø thoang thoaûng muøi phoâ maùt. So vôùi caùc quaû cuøng loaïi nhö mít, mít toá nöõ, saàu rieâng coù giaù trò dinh döôõng cao hôn.

Ngoaøi vieäc duøng aên töôi, saàu rieâng coøn laø nguyeân lieäu laøm baùnh keïo, boå sung höông vò cho kem, nöôùc giaûi khaùt. Nôi troàng saàu rieâng nhieàu nhaát ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø caùc tænh Tieàn Giang, Beán Tre vaø Caàn Thô.

Taïi sao coù teân saàu rieâng? Chuyeän keå raèng, ngaøy xöûa ngaøy xöa coù moät anh chaøng Nam Boä boû queâ sang sinh soáng ôû ñaát chuøa Thaùp (Campuchia). Taïi ñaây, chaøng chöõa khoûi beänh cho moät coâ gaùi vaø laáy coâ laøm vôï. Cuoäc soáng vôï choàng raát haïnh phuùc. Nhöng chaúng ñöôïc bao laâu coâ vôï qua ñôøi. Chaøng buoàn quaù ñaønh trôû laïi queâ höông mang theo nhöõng haït Tu reân veà troàng ñeå töôûng nhôù ngöôøi vôï thaân yeâu.

Muøa quaû chín, chaøng haùi veà cuùng vôï vaø môøi baø con aên thöû. Moïi ngöôøi ñeàu khen ngon. Chöa heát muøa quaû chín, chaúng may chaøng ngaõ beänh vaø cheát. Baø con laøng xoùm thöông tieác, ñaët teân cho caây aáy laø saàu rieâng (noãi saàu cuûa rieâng 1 ngöôøi).

242

DAÂN TOÄC VIEÄT Choâm choâm Choâm choâm nhìn coù khaùc, nhöng laø quaû cuøng hoï vôùi vaûi, nhaõn. ÔÛ Vieät Nam coù ba loaïi choâm choâm: choâm choâm thöôøng, choâm choâm troùc voû vaø choâm choâm nhaõn. Cuøng vôùi xoaøi, vuù söõa, saàu rieâng, choâm choâm laø thöù quaû troàng chuû yeáu ôû mieàn Nam, cho quaû to, ngon, ngoït vaø thôm.

Traùi choâm choâm ñaäu thaønh chuøm (nhö nhaõn, vaûi) maøu ñoû, vaøng hay vaøng cam. Voû coù nhieàu loâng nhoïn nhöng meàm vaø cong. Côm thöôøng dính vaøo haït, nhöng hieän ñaõ coù nhöõng gioáng choâm choâm côm taùch khoûi haït, khi aên khoâng bò cöùng, chaùt. Côm daøy, traéng trong, nhöng ít nöôùc hôn vaûi, muøi vò ngon, hôi chua nhö nho. Ngoaøi vieäc aên töôi, choâm choâm coøn duøng cheá bieán ñoà hoäp xuaát khaåu.

Choâm choâm coù nhieàu vitamin C vaø chaát khoaùng, haït choâm choâm duøng laøm thuoác taåy giun. Uoáng nöôùc reã choâm choâm haï soát.

Böôûi ÔÛ Vieät Nam, vuøng naøo cuõng troàng ñöôïc böôûi. Nhöng böôûi ngon coù tieáng thì coù 5 nôi: mieàn Baéc coù böôûi Ñoan Huøng (Phuù Thoï), mieàn Trung coù böôûi Phuùc Traïch (Haø Tónh), böôûi Thanh Traø (Hueá), mieàn Nam coù böôûi Taân Trieàu (Ñoàng Nai) vaø böôûi Naêm Roi (Ñoàng Thaùp).

Trong caùc loaïi böôûi ngon ñoù, moãi loaïi coù moät vò ngon khaùc nhau.

Böôûi Phuùc Traïch aên vaøo caûm nhaän ñöôïc vò ngoït cuûa ñöôøng ñaõ hoøa tan trong muøi böôûi, moät vò ngoït maùt, thanh, khoâng ñaéng, ngaám daàn vaøo cô theå laøm cho tinh thaàn saûng khoaùi. Böôûi Taân Trieàu mang vò ngoït, dòu, hôi chua, coøn böôûi Thanh Traø ngoït lòm, ruoät hoàng. Böôûi Naêm Roi khoâng haït, khi chín coù maøu vaøng, ngoït lòm nhö ñöôøng, coøn böôûi Ñoan Huøng nhieàu nöôùc, ngoït ñaäm.

Döùa Cuøng vôùi xoaøi, döùa laø loaøi quaû nhieät ñôùi ñöôïc meänh danh laø “vua cuûa caùc loaïi quaû”. Döùa mang ñuû ñaëc tính cuûa moät loaïi quaû ngon: maøu vaøng haáp daãn, höông thôm, vò ngoït chua raát deã chòu, chöùa nhieàu vitamin, haøm löôïng dinh döôõng cao. ÔÛ Vieät Nam phoå bieán coù hai loaïi döùa: döùa quaû to vaø döùa quaû nhoû (daân gian goïi döùa Taây vaø döùa ta). Döùa quaû nhoû troïng löôïng trung bình töø 0,5 ñeán 1,5kg, ít nöôùc nhöng ngoït. Döùa quaû to (döùa Taây) coù

243

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM quaû naëng 2,5kg, nöôùc nhieàu nhöng vò chua hôn. Döùa duøng aên töôi, laøm nguyeân lieäu ñoùng hoäp, hoaëc cheá thaønh nöôùc giaûi khaùt.

Döùa ôû nöôùc ta troàng khaép nôi, nhöng nhieàu nhaát laø vuøng trung du Baéc Boä: Vónh Phuùc, Phuù Thoï, Ñoàng Giao (Ninh Bình), chuû yeáu döùa nhoû. ÔÛ Nam Boä nhieàu tænh troàng ñöôïc döùa.

Hoàng Hoàng ñöôïc troàng nhieàu nôi ôû nöôùc ta, ñaëc bieät ôû vuøng trung du Baéc, Baéc Trung Boä vaø Ñaø Laït. Trong ñoù, hoàng ngon noåi tieáng, khoâng coù haït, laø hoàng Haïc (Haïc Trì) ôû Vieät Trì, Phuù Thoï.

Hoàng coù hai loaïi. Hoàng ngaâm laø loaïi hoàng luùc chín giaø, haùi xuoáng mang ngaâm vaøo nöôùc tro khoaûng 2, 3 ngaøy ñeâm cho heát nhöïa, aên gioøn, ngoït vaø khoâng chaùt. Hoàng ngaâm khi coøn xanh hoaëc ñaõ chín giaø nhöng chöa ngaâm nöôùc tro aên raát chaùt.

Hoàng moïng laø loaïi hoàng khoâng chaùt, aên ngoït, khi quaû chín ñoû treân caây, haùi xuoáng uû vaøo laù chuoái khoâ cho chín haún, voû moïng, aên ngoït, khoâng gioøn cöùng nhö hoàng ngaâm.

Quaû hoàng coù nhieàu daïng: quaû daøi, quaû troøn, quaû coù caïnh (gaàn nhö moät khoái vuoâng), coù quaû hình quaû tröùng. Luùc non, quaû coù maøu xanh nhaït, luùc chín chuyeån sang maøu vaøng (hoàng ngaâm) hoaëc ñoû (hoàng moïng).

Hoàng chín vaøo muøa thu, truøng vôùi muøa coám. Hoàng coù theå aên töôi, saáy, phôi khoâ hoaëc laøm möùt.

Ngoaøi hoàng Haïc ngon noåi tieáng, ôû nöôùc ta coøn coù hoàng Laïng (Laïng Sôn), hoàng Ñaø Laït aên cuõng thôm ngon.

Mô Caây mô troàng nhieàu ôû vuøng nuùi phía Baéc: Sôn La, Lai Chaâu, Laøo Cai, Haø Giang, Haø Taây, Hoøa Bình... Trong ñoù coù mô Höông Tích, Haø Taây laø noåi tieáng thôm ngon.

Quaû mô khoâng to, hình troøn, voû ngoaøi coù loâng tô.

Vaøo thaùng 2, thaùng 3 (aâm lòch) laø muøa mô chín. Quaû mô chín coù maøu vaøng oùng, nhieàu nöôùc, muøi thôm deã chòu. Mô caøng chín ñoä chua caøng cao, löôïng ñöôøng raát ít neân khoâng maáy ai aên töôi. ÔÛ vuøng

244

DAÂN TOÄC VIEÄT Ñoâng Myõ, ngoaïi thaønh Haø Noäi, coù gioáng mô cho quaû to nhaát. Mô vuøng Haûi Haäu, Nam Ñònh laø loaïi mô lai giöõa mô vaø maän. Quaû troâng gioáng maän hôn laø mô, khi chín khoâng chuyeån sang maøu vaøng maø laø xanh.

Mô thöôøng ñöôïc ngaâm vôùi ñöôøng hoaëc muoái ñeå laøm nöôùc giaûi khaùt muøa heø, hoaëc laøm oâ mai chöõa ho raát hieäu nghieäm.

Nhaõn Laø loaïi caây cuøng hoï vôùi vaûi vaø choâm choâm, ñaõ coù ôû nöôùc ta caùch ñaây khoaûng 2000 naêm.

Suoát chieàu daøi ñaát nöôùc nôi naøo cuõng coù troàng nhaõn. Nhöng gioáng nhaõn ôû moãi mieàn coù khaùc nhau. Mieàn Baéc caây nhaõn thaân to (coù caây nhö ñaïi thuï), gioáng nhaõn mieàn Nam caây beù, thaáp.

Mieàn Baéc coù nhaõn loàng Höng Yeân noåi tieáng. Goïi laø nhaõn loàng, bôûi vì moãi chuøm nhaõn ñöôïc baûo veä baèng moät caùi loàng (hoaëc duøng mo cau) ñeå chim, dôi khoâng aên ñöôïc. Nhaõn loàng Höng Yeân coù cuøi daøy, ngoït ñaäm, thôm vaø gioøn, xöa kia chuyeân duøng ñeå daâng leân vua. ÔÛ mieàn Nam noåi tieáng ngon coù loaïi nhaõn tieâu (haït nhaõn nhoû chæ baèng haït tieâu). Loaïi nhaõn naøy ñöôïc troàng nhieàu ôû Ñoàng Thaùp, coù voû maøu gan gaø, tuy quaû khoâng to nhöng nhieàu nöôùc, côm daøy.

Cuøi nhaõn duøng cheá bieán nhieàu thöù: saáy khoâ goïi laø long nhaõn, coù muøi thôm, duøng laøm thuoác an thaàn, hoaëc aên nhö möùt; cuõng coù theå cheá bieán ñoùng hoäp; hoaëc naáu cheø vôùi haït sen, goïi laø cheø sen (sen naáu nhöø) long nhaõn, moät thöù cheø xöa duøng daâng leân vua.

Vaûi Caây vaûi chuû yeáu troàng ôû vuøng ñoàng baèng vaø trung du mieàn Baéc nhö Haûi Döông, Luïc Ngaïn (Baéc Giang)... Nhieàu nôi goïi quaû vaûi laø quaû tu huù, bôûi muøa vaûi chín cuõng laø muøa chim tu huù goïi baïn.

Voû quaû vaûi khi chín coù maøu ñoû thaâm, maët ngoaøi saàn suøi, cuøi daøy, coù nhieàu nöôùc. Coù loaïi vaûi ngoït, coù loaïi hôi chua. Haït vaûi maøu naâu saãm.

Trong taát caû caùc loaïi vaûi, chæ coù vaûi Thanh Haø (huyeän Thanh Haø, Haûi Döông) laø ngon noåi tieáng. Loaïi vaûi naøy chæ troàng ôû ñaát Thanh

245

CAÙC DAÂN TOÄC VIEÄT NAM Haø thì môùi ngon (do thoå nhöôõng). Haït vaûi thieàu chæ nhoû baèng ñaàu dieâm, thaäm chí nhieàu quaû gaàn nhö khoâng coù haït. Xöa kia vaûi thieàu Thanh Haø duøng ñeå daâng leân vua. Vaûi coù haøm löôïng dinh döôõng cao, coù muøi thôm thanh khieát, vò ngoït ñaäm. Vì theá, töø laâu vaûi ñöôïc coi laø loaïi quaû nhieät ñôùi ngon nhaát.

Vaøo vuï thu hoaïch, vaûi chín roä, aên töôi khoâng heát, ngöôøi ta ñem phôi hoaëc saáy khoâ ñeå baûo quaûn ñöôïc laâu, raát hôïp khaåu vò vôùi nhieàu ngöôøi.

Mít Voû mít coù nhieàu gai nhoïn, saéc, daøy. Traùi moïc ngay ôû thaân caây, treân nhöõng caønh chính.

Quaû mít chöùa nhieàu ñöôøng, coù nhieät löôïng cao. Vì theá nhöõng ngöôøi thaân nhieät cao, muøa heø aên nhieàu mít deã noåi roâm, saûy.

Mít chín vaøo muøa heø, muùi mít khi chín coù maøu vaøng aùnh. Mít coù hai loaïi: loaïi mít dai, gioøn ngoït ñaäm, ít nöôùc (coøn goïi mít raùo) vaø mít öôùt (mít maät), muùi mít nhaõo, meàm, vò ngoït maùt.

Coù loaïi mít khoâng haït ñöôïc troàng nhieàu ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, traùi sai vaø ngon. Ñaëc bieät gioáng mít Toá Nöõ laø loaïi traùi nhoû, khi chín coù maøu vaøng saãm. Khaùc vôùi mít thöôøng, muùi mít Toá Nöõ baùm chaët vaøo loõi hôn vaøo voû. Vì theá khi mít Toá Nöõ chín, caàm cuoáng vaø loõi ruùt ra coù theå keùo theo toaøn boä muùi mít.

Thaân caây mít thuoäc loaïi goã quyù, duøng taïc töôïng, khaéc daáu, khaéc baûn in tranh daân gian, laøm khuoân ñoùng xoâi, oaûn. Haït mít duøng cheá bieán moät soá moùn aên nhö haàm vôùi chaân gioø lôïn, hoaëc phôi khoâ, giaõ nhoû laøm boät baùnh. Nhieàu nôi ôû mieàn Trung, ñaëc bieät laø Ngheä Tónh, duøng xô mít muoái döa, laøm nhuùt. Daân gian coù caâu “nhuùt Thanh Chöông, töông Nam Ñaøn” laø vaäy.

246

Phaàn IV

DU LÒCH VAØ VAÊN HOÙA CAÙC TÆNH - THAØNH PHOÁ AN GIANG An Giang, moät tænh mieàn Taây Nam Boä, ôû ngaõ ba soâng Meâ Koâng chaûy vaøo nöôùc ta. An Giang coù ñòa hình khaù ñaëc bieät “nuùi giöõa ñoàng baèng”. Treân nhöõng caùnh ñoàng bao la chia caét bôûi nhöõng soâng raïch doïc ngang, noåi leân ngoïn Thaát Sôn huøng vó daøi treân 30 km, roäng 13 km.

An Giang coù dieän tích 3.424 km2, daân soá treân 2 trieäu ngöôøi, goàm thaønh phoá Long Xuyeân, thò xaõ Chaâu Ñoác vaø 9 huyeän: An Phuù, Taân Chaâu, Phuù Taân, Chaâu Phuù, Tònh Bieân, Tri Toân, Chôï Môùi, Chaâu Thaønh vaø Thoaïi Sôn.

An Giang nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc: Vieät, Khôme, Chaêm, Hoa...

Taây Baéc An Giang giaùp Campuchia, Taây Nam giaùp Kieân Giang, Ñoâng Nam giaùp Caàn Thô, Ñoâng Baéc giaùp Ñoàng Thaùp.

An Giang thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau.

An Giang naèm ñaàu nguoàn soâng Meâ Koâng, haèng naêm töø thaùng 8 ñeán thaùng 10 coù muøa nöôùc noåi, mang laïi nguoàn thuûy saûn doài daøo, vaø nguoàn phuø sa maøu môõ boài ñaép cho ñaát ñai An Giang theâm töôi toát.

THAÉNG CAÛNH NUÙI CAÁM Ñaây laø khu du lòch noåi tieáng thuoäc huyeän Tònh Bieân, caùch thò xaõ Chaâu Ñoác 30km. Nuùi Caám cao 710m, laø moät ngoïn trong daõy Thaát

247

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Sôn. Ñöôøng leân nuùi thoai thoaûi deã ñi. Treân nuùi coù nhieàu caûnh ñeïp nhö suoái Thanh Long, ñoäng Thuûy Lieâm, hang Voã Boà Hong, chuøa Phaät... Ñeán khu du lòch nuùi Caám, du khaùch seõ ñöôïc ngaém nhìn nuùi non, hoà chöùa nöôùc Otuk Sa, ñoài Töùc Duïp (ñoài 2 trieäu ñoâ la), naèm caïnh ngoïn Coâ Toâ vaø daõy Thaát Sôn cao vôøi vôïi. Ñoài Töùc Duïp cao 300m, ñòa theá hieåm trôû, chi chít hang ñoäng thoâng nhau nhö toå ong.

Töùc Duïp laø moät ñòa ñaïo thieân nhieân cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, laø nieàm töï haøo cuûa An Giang. Trong khaùng chieán, ñoài Töùc Duïp laø caên cöù vöõng chaéc cuûa quaân daân An Giang kieân cöôøng choáng Myõ. Myõ töøng treo giaù 2 trieäu ñoâ-la ñeå san baèng ngoïn ñoài, nhöng aâm möu cuûa chuùng bò thaát baïi.

NUÙI SAM Thuoäc xaõ Vónh Teá, nuùi Sam naèm giöõa caùnh ñoàng caùch thò xaõ Chaâu Ñoác 5km. Nuùi Sam cao 284m, coù nhieàu ñöôøng moøn leân xuoáng.

Töø chaân leân ñænh nuùi coù tôùi 20 ñeàn, chuøa... trong ñoù coù mieáu Baø Chuùa Xöù laø noåi tieáng nhaát.

Döôùi chaân nuùi coù laêng Thoaïi Ngoïc Haàu, töùc Nguyeãn Vaên Thoaïi (1761-1829), moät danh töôùng trieàu Nguyeãn, coù nhieàu coâng lao vôùi nhaân daân ñòa phöông trong vieäc toå chöùc ñaøo ba coâng trình quan troïng trong tænh An Giang. Ñoù laø keânh Vónh Teá daøi 90 km noái soâng Haäu ñeán Höông Thaønh (Haø Tieân) ñoå nöôùc ra vònh Thaùi Lan, keânh Chænh An noái soâng Haäu qua soâng Tieàn, keânh Thoaïi Haø, ñaép con loä lôùn Chaâu Ñoác ñi Long Xuyeân. Taát caû nhöõng coâng trình naøy ñeàu hoaøn taát tröôùc khi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc Nam Kyø (1858). ÔÛ ñoä cao 100m cuûa nuùi Sam laø ñoài Baïch Vaân, nôi nhöõng taûng ñaù to choàng chaát leân nhau thaønh nhieàu hang ñoäng thoaùng roäng, raát thuù vò cho vieäc caém traïi. Löng chöøng nuùi laø vöôøn Tao Ngoä, hoa caûnh muoân saéc neân thô. Treân ñænh cao 230m laø phaùo ñaøi cuõ do thöïc daân Phaùp xaây naêm 1896.

Cuøng vôùi nuùi Baûy, nuùi Sam laø cao ñieåm lôïi haïi aùn ngöõ bieân giôùi Taây Nam, laäp thaønh moät heä thoáng phoøng thuû kieân coá cuûa toå quoác.

248

AN GIANG

DI TÍCH CUØ LAO OÂNG HOÅ Cuø lao OÂng Hoå thuoäc xaõ Myõ Hoøa Höng, thaønh phoá Long Xuyeân, queâ höông cuûa coá Chuû tòch Toân Ñöùc Thaéng, ngöôøi thuûy thuû keùo laù côø phaûn chieán treân chieán haïm Phaùp ôû Haéc Haûi, höôûng öùng Caùch maïng thaùng Möôøi Nga. Xöa kia, cuø lao OÂng Hoå laø vuøng hoang vu lau saäy, nôi cö nguï cuûa hoå, baùo, sau nhieàu naêm ñöôïc phuø sa soâng Haäu boài ñaép, ñaát ñai maøu môõ, con ngöôøi môùi ra döïng nhaø, laäp aáp vaø töø ñoù quen goïi theo teân cuõ laø cuø lao OÂng Hoå.

Treân cuø lao coù ngoâi nhaø goã, nôi löu giöõ nhöõng kyû vaät cuûa Baùc Toân vaø ngöôøi thaân. Ngoâi nhaø ñöôïc cuï thaân sinh Toân Vaên Ñeà xaây naêm 1887, kieán truùc theo chöõ “quoác”, ba gian, hai chaùi, roäng hôn 150m2, lôïp ngoùi oáng, coät goã traøm, saøn laùt goã thao lao. Trong nhaø coøn löu giöõ hai taám aûnh thaân sinh cuûa Baùc Toân, moät boä phaûn khi coøn nhoû Baùc Toân naèm vaø moät ñoäi giaøy haøm eách do Baùc Toân töï laøm cho em trai Toân Ñöùc Nhung. Sau ngoâi nhaø laø hai ngoâi moä cuûa hai cuï thaân sinh laø Toân Vaên Ñeà vaø baø Nguyeãn Thò Dò.

Ngoâi nhaø toïa laïc treân moät khuoân vieân roäng, caây traùi sum sueâ.

MIEÁU BAØ CHUÙA XÖÙ Toïa laïc ôû chaân nuùi Sam, thuoäc xaõ Vónh Teá, thò xaõ Chaâu Ñoác, ñöôïc döïng vaøo ñaàu theá kyû XIX. Coù truyeàn thuyeát cho raèng mieáu Baø do daân xaây döïng ñeå cuùng baùi vì tin vaøo söï linh thieâng cuûa baø, cuõng coù truyeàn thuyeát khaùc keå laø do Thoaïi Ngoïc Haàu xaây theo lôøi traêng troái cuûa vôï laø baø Chaâu Thò Teá. Luùc ñaàu mieáu laøm baèng tre laù. Ñeán naêm 1972-1976, ñöôïc xaây döïng môùi, kieán truùc theo kieåu chöõ “quoác” ñoà soä, coù 4 maùi vuoâng cong, nhieàu taàng, lôïp ngoùi thanh löu ly. Töôïng baø taïc baèng ñaù son coù töø theá kyû VI, daùng uy nghi theo moâ-típ thaàn Vishnu, ñaàu ñoäi maõo, maëc aùo hoaøng baøo, ñöôïc thôø giöõa chính ñieän.

Haèng naêm, hoäi Baø Chuùa Xöù ñöôïc toå chöùc vaøo caùc ngaøy 24 ñeán 26 thaùng 4 aâm lòch. Ñaây laø hoäi lôùn nhaát Nam Boä, coù haøng vaïn ngöôøi tham gia. Leã hoäi goàm: leã taém töôïng, thay y, röôùc saéc töø laøng Thoaïi Ngoïc Haàu veà ñeàn; sau phaàn leã coù hoäi: vui chôi, ñaùnh côø ngöôøi.

249

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LAÊNG THOAÏI NGOÏC HAÀU Laø coâng trình ñoà soä nhaát ôû chaân nuùi Sam. Trong khu laêng coù ñeàn thôø Thoaïi Ngoïc Haàu. Moä cuûa oâng cuøng 2 phu nhaân ñöôïc xaây vaøo nhöõng naêm 1930. Thoaïi Ngoïc Haàu ngöôøi ôû Dieân Phöôùc, tænh Quaûng Nam, nhöng coù coâng ñaàu môû ñaát khai hoang, laäp aáp, ñaøo keânh phaùt trieån noâng nghieäp cho vuøng naøy. Ñeå ghi nhôù coâng ôn ñoù, haèng naêm ñeán ngaøy 6 thaùng 6 aâm lòch, nhaân daân quanh vuøng ñeán laêng töôûng nieäm oâng.

CHUØA TAÂY AN Chuøa Taây An ôû ngay döôùi chaân nuùi Sam, ñoái dieän beân kia ñöôøng laø mieáu Baø Chuùa Xöù, thuoäc xaõ Vónh Teá, thò xaõ Chaâu Ñoác. Kieán truùc chuøa Taây An mang daùng daáp moät ngoâi chuøa AÁn Ñoä.

Chuøa do moät vò quan trieàu Nguyeãn ñôøi Minh Maïng laø Toång ñoác Nguyeãn Nhaät An xaây vaøo naêm 1847, theo lôøi nguyeän cuûa oâng khi ñöôïc phaùi ñi söù Campuchia, raèng neáu chuyeán ñi thaønh coâng khi veà seõ döïng ngoâi chuøa thôø Phaät döôùi chaân nuùi Sam. Luùc ñaàu chuøa laøm baèng tre laù, vaø ñöôïc truøng tu, söûa chöõa nhieàu laàn. Nay chuøa xaây baèng vaät lieäu beàn chaéc. Ngoâi chuøa chính ôû giöõa cao 18m, thôø töôïng Phaät Thích Ca, hai beân laø laàu chuoâng, laàu troáng.

Tröôùc chuøa coù 3 voïng cöûa: cöûa giöõa tam quan thôø töôïng Phaät Quaùn AÂm. Hai cöûa beân coù bieån ñeà “Taây An coå töï”. Beân trong cöûa tam quan laø saân chuøa coù coät phöôùn cao 16m.

Chuøa theo phaùi Ñaïi Thöøa, coù tôùi 11.270 pho töôïng goã lôùn nhoû.

Vaøo nhöõng ngaøy raèm thaùng Gieâng, thaùng 7 vaø thaùng 10, nhaân daân quanh vuøng ñeán cuùng teá ñoâng nhaát.

CHUØA GIOÀNG THAØNH Coøn goïi laø Long Höông Töï, thuoäc xaõ Long Sôn, huyeän Phuù Taân, ñöôïc döïng naêm 1875. Goïi laø chuøa Gioàng Thaønh vì chuøa xaây treân neàn haøo thaønh cuûa nhaø Nguyeãn tröôùc ñaây. Chuøa ñaõ qua 4 laàn tu boå.

Kieán truùc theo kieåu chuøa AÁn Ñoä. xaây theo chöõ “song hyû”, coù ba gian: chính ñieän, nhaø giaûng, haäu toå. Giöõa chính ñieän vaø haäu toå coù hai nhaø caàu naèm song song. Chuøa lôïp ngoùi, caùc coät chính ñieän coù trang trí veõ roàng. Treân noùc chuøa coù thaùp hai taàng hình pheãu. Gian chính ñieän thôø Phaät Thích Ca, Ngoïc Hoaøng vaø Nam Taøo, Baéc Ñaåu, nhaø giaûng thôø Phaät Maãu, gian haäu toå thôø Hoøa thöôïng Traàn Minh Lyù, Choân Nhô vaø Hoøa thöôïng Nguyeãn Vaên Ñieàn.

250

AN GIANG Haèng naêm vaøo caùc ngaøy raèm thaùng Gieâng, thaùng 7, thaùng 10 aâm lòch, nhieàu khaùch thaäp phöông ñeán leã chuøa.

Nôi ñaây töø naêm 1923-1929, cuï Nguyeãn Sinh Saéc, thaân sinh Chuû tòch Hoà Chí Minh, töøng truù chaân vaø truyeàn baù chuû nghóa yeâu nöôùc, choáng thöïc daân Phaùp.

Trong suoát hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø Myõ, chuøa Gioàng Thaønh laø cô sôû hoaït ñoäng caùch maïng cuûa Tænh uûy Chaâu Ñoác, Huyeän uûy Taân Chaâu...

THAÙNH ÑÖÔØNG MUBARAK Thaùnh ñöôøng cuûa ngöôøi Chaêm An Giang theo ñaïo Hoài, thuoäc xaõ Phuù Hieäp, huyeän Taân Phuù, caùch thò xaõ Chaâu Ñoác 2km. Coång vaø cöûa chính thaùnh ñöôøng ñeàu coù hình voøng cung. Chính ñieän, nôi caàu nguyeän, thoaùng roäng.

Haèng naêm, Thaùnh ñöôøng Mubarak coù 3 ngaøy leã lôùn.

– Leã Haji vaøo ngaøy 10-12 Hoài lòch (3-7 döông lòch).

– Leã ra chay vaøo thaùng 9 Hoài lòch (27-4 döông lòch).

– Leã sinh nhaät Mohamet (ngöôøi saùng laäp ra ñaïo Hoài).

CHUØA XAØ TOÙN Chuøa cuûa ngöôøi Khôme ôû Tri Toân, kieán truùc uy nghi, noùc nhoïn, hai maùi cong gheùp, treân coù thaàn raén Naga duõng maõnh. Quanh chính ñieän coù nhieàu thaùp, nôi chöùa tro ngöôøi hoûa taùng.

CHUØA HANG Naèm ôû trieàn phía Taây nuùi Sam, chuøa naèm trong hang. Loái vaøo coång chuøa saâu 10m raát huyeàn bí. Giöõa ñieän thôø töôïng Phaät, phía tröôùc laø coät phöôùn cao 20m. Baûo thaùp cuûa ngöôøi saùng laäp vaø caùc vò truï trì xaây trong khuoân vieân chuøa.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI VÍA BAØ CHUÙA XÖÙ Ñaây laø leã hoäi daân gian lôùn nhaát ôû Nam Boä. Haèng naêm leã hoäi vía Baø ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 23 ñeán 27 thaùng 4 aâm lòch. Ñeâm 23 laø leã taém Baø baèng nöôùc hoa vaø thay y Baø. Khaùch haønh höông ñeán vöøa caàu xin taøi loäc, vöøa tham gia leã thænh saéc thaàn cung, nhö xem hoäi muùa laân, haùt boäi.

251

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LEÃ HOÄI CHOL CHNAM THMAÂY Laø leã Teát naêm môùi, lôùn nhaát cuûa ngöôøi Khôme, ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 12 ñeán 15 thaùng 4 aâm lòch taïi caùc chuøa cuûa ngöôøi Khôme vaø ôû gia ñình. Leã mang yù nghóa toáng tieãn muøa naéng haïn, ñoùn muøa möa ñeå laøm muøa. Trong nhöõng ngaøy leã Teát, baø con ñeán thaêm hoûi vaø chuùc möøng nhau. Buoåi toái coù ñoát phaùo thaêng thieân, coù nhieàu troø chôi: thaû dieàu, muùa lamvoâng, haùt duø keâ... Leã Chol Chnam Thmaây cuûa ngöôøi Khôme gioáng vôùi Teát Nguyeân Ñaùn cuûa ngöôøi Vieät.

LEÃ DOLTA Leã hoäi cuûa ngöôøi Khôme Nam Boä, ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 1 ñeán 15 thaùng 10 aâm lòch. Ñaây laø ngaøy leã oâng baø, boá meï ñaõ khuaát (gioáng Teát Thanh Minh cuûa ngöôøi Vieät). Trong nhöõng ngaøy leã teát naøy, nhaân daân mang baùnh traùi, hoa quaû, thöùc aên ñeán chuøa.

LEÃ HOÄI HAJI (ROYA HAJI) Leã hoäi cuûa ñoàng baøo Chaêm theo ñaïo Hoài ôû An Giang, thôø ñaáng Allah ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 1 ñeán 15 thaùng 10 aâm lòch, taïi caùc chuøa Chaêm lôùn nhö chuøa Mubarak, Xaø Toùn... Trong ngaøy leã, caùc tín ñoà ñeán Thaùnh ñöôøng nghe oâng Khojip keå laïi söï tích ngaøy Thaùnh Ibrahim. Buoåi toái toå chöùc thi ñoïc kinh Koran.

Sau phaàn nghi leã, ngöôøi Chaêm thöôøng toå chöùc vui chôi, nhö ca haùt, ñua ghe.

HOÄI ÑEÀN NGUYEÃN TRUNG TRÖÏC Ñeàn ôû xaõ Long Kieân, huyeän Chôï Môùi, thôø Nguyeãn Trung Tröïc, thuû lónh nghóa quaân choáng Phaùp, ñaõ töøng ñaùnh chìm taøu giaëc treân soâng Nhaät Taûo (theá kyû XIX).

Leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 18-19 thaùng 10 aâm lòch haèng naêm ñeå töôûng nieäm, ghi nhôù coâng lao oâng.

Sau phaàn nghi leã coù tieát muïc dieãn laïi traän ñaùnh ñaém taøu Phaùp vaø thöôøng toå chöùc chôi côø.

HOÄI ÑUA BOØ Hoäi cuûa ngöôøi Khôme huyeän Tri Toân vaø Tònh Bieân. Saân ñua laø

252

BAØ RÒA-VUÕNG TAØU khoaûnh ñaát beà ngang 60m, daøi 170m, khaùn giaû ngoài treân bôø ñaát cao bao quanh saân ñua.

Töøng ñoâi boø do 2 naøi chính vaø naøi phuï ñieàu khieån ñöôïc aùch vaøo chieác böøa ñaëc bieät. Cuoäc ñua thu huùt haøng nghìn khaùn giaû.

BAØ RÒA-VUÕNG TAØU Baø Ròa-Vuõng Taøu thuoäc mieàn Ñoâng Nam Boä, laø nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc: Kinh, Khôme, Hoa... coù dieän tích khoaûng 1.965km2, daân soá hôn 800.000 ngöôøi, goàm thò xaõ Baø Ròa vaø caùc huyeän: Chaâu Ñöùc, Xuyeân Moäc, Taân Thaønh, Long Ñaát, Coân Ñaûo. Tænh lî laø thaønh phoá Vuõng Taøu.

Baø Ròa-Vuõng Taøu phía Baéc giaùp Ñoàng Nai, Taây giaùp Thaønh phoá Hoà Chí Minh, phía Ñoâng giaùp Bình Thuaän, Nam giaùp bieån Ñoâng, coù chieàu daøi bôø bieån phaàn ñaát lieàn treân 100km, trong ñoù coù 72 km laø baõi caùt coù theå laøm baõi taém.

Baø Ròa-Vuõng Taøu thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10 coù gioù Taây Nam. Muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau vôùi gioù muøa Ñoâng Baéc. Nhieät ñoä trung bình 270C. Theàm luïc ñòa tieáp giaùp vôùi ñaûo Tröôøng Sa, nôi ñaây coù nhieàu taøi nguyeân quyù laø daàu moû, khí ñoát vaø haûi saûn. Baø Ròa-Vuõng Taøu coù nhieàu hoà chöùa nöôùc lôùn nhö Kim Long, Ñaù Ñen, Ñaù Baøn, Chaâu Pha, Soâng Xoaøi, Loà OÂ... coù nhieàu doøng soâng chaûy qua nhö soâng Ray, soâng Baø Ñaùp, soâng Ñoâng... Ngoaøi ra coøn coù treân 200 con suoái, ñaëc bieät coù suoái nöôùc noùng Bình Chaâu, noùng tôùi 800C. Thaønh phoá Vuõng Taøu laø moät trung taâm du lòch lôùn. Söï keát hôïp haøi hoøa giöõa quaàn theå thieân nhieân bieån, nuùi cuøng kieán truùc ñoâ thò vaø caùc coâng trình vaên hoùa coå nhö töôïng ñaøi, nhaø thôø, chuøa chieàn... taïo cho Vuõng Taøu öu theá cuûa thaønh phoá du lòch bieån tuyeät vôøi.

Vuõng Taøu quanh naêm ñaày naéng gioù, laïi coù nhieàu baõi bieån ñeïp nhö baõi Sau (Thuøy Vaân), baõi Tröôùc (Taàm Döông), baõi Daâu (Phöông Thaûo), baõi Döùa (Höông Phong)... Ñaëc bieät coù nhieàu di tích thaéng caûnh nhö ngoïn haûi ñaêng treân nuùi Nhoû, nuùi Lôùn, Baïch Dinh, Nieát

253

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Baøn tònh xaù, Thích Ca Phaät ñaøi... Taát caû nhöõng yeáu toá ñoù ñaõ thu huùt khaùch du lòch quanh naêm.

Baø Ròa-Vuõng Taøu coù 4 khu vöïc coù tieàm naêng phaùt trieån du lòch lôùn: – Thaønh phoá Vuõng Taøu.

– Vuøng röøng nhieät ñôùi nguyeân sinh Coân Ñaûo.

– Bôø bieån Long Haûi vaø vuøng nuùi Minh Ñao.

– Vuøng röøng nguyeân sinh vaø suoái nöôùc noùng Bình Chaâu.

THAÉNG CAÛNH BAÕI SAU (BAÕI THUØY VAÂN) Naèm veà phía Ñoâng Nam thaønh phoá Vuõng Taøu, chaïy töø chaân nuùi Nhoû ñeán Cöûa Laáp, daøi khoaûng 8km. Ñaây laø baõi taém lyù töôûng, bôø bieån thoai thoaûi, baõi caùt traéng mòn, coù nhieàu du khaùch ñeán taém.

Dòch vuï baõi bieån ñaày ñuû vaø phong phuù, goàm nhieàu khaùch saïn sang troïng, nhaø haøng aên uoáng saïch seõ, coù baõi ñaäu xe. Ñoäi caáp cöùu thuûy coù chuyeân moân vaø tinh thaàn traùch nhieäm cao.

BAÕI TRÖÔÙC (TAÀM DÖÔNG) Naèm ngay trung taâm thaønh phoá Vuõng Taøu, doïc ñöôøng Quang Trung, baõi Tröôùc saïch ñeïp vaø môùi ñöôïc môû roäng, coù nhieàu khaùch saïn lôùn nhö: Palace, Rex, Soâng Hoàng, Soâng Höông... coù nhieàu nhaø haøng, tieäm aên.

BAÕI NGHINH PHONG Baõi taém ñeïp, “ñoùn gioù” ôû cöïc Nam thaønh phoá Vuõng Taøu, gaàn baõi Döùa, nöôùc trong xanh, töông ñoái phaúng laëng, 3 phía vaùch nuùi ñaù cheo leo, keá tieáp vôùi muõi Nghinh Phong nhoâ ra bieån. Ngoaøi vieäc taém bieån, nôi ñaây coøn coù thuù vui caâu caù vaø leo nuùi.

BAÕI DÖÙA (HÖÔNG PHONG) Naèm giöõa baõi Tröôùc vaø baõi Sau döôùi chaân nuùi Nhoû, gaàn muõi Nghinh Phong. Nôi ñaây, tröôùc kia coù nhieàu döùa daïi moïc ven bôø,

254

BAØ RÒA-VUÕNG TAØU neân goïi laø baõi Döùa. Baõi Döùa nöôùc trong, soùng eâm, an toaøn. Töø baõi Döùa, du khaùch coù theå ñi thaêm töôïng chuùa Kitoâ vaø phaùo ñaøi treân nuùi Nhoû.

BAÕI DAÂU (PHÖÔNG THAÛO) Naèm ven nuùi Lôùn, caùch baõi Tröôùc 1 km. Baõi khoâng lôùn, noâng thoai thoaûi, soùng eâm dòu. Nhieàu du khaùch thích taém ôû baõi naøy.

HOØN BAØ Theo ñöôøng Haï Long voøng qua nuùi Nhoû ñeán baõi Tröôùc, qua baõi Döùa ñeán muõi Nghinh Phong, nhìn ra bieån, du khaùch seõ thaáy moät hoøn ñaûo nhoû, döôùi chaân soùng ñaùnh tung boït traéng. Ñoù laø hoøn Baø, caùch bôø khoâng xa, chæ khoaûng 200m. Luùc thuûy trieàu xuoáng thaáp, coù theå ñi theo loái ñaù nhoû ra hoøn.

NUÙI NÖÙA Quaàn theå nuùi Nöùa cuøng di tích Nhaø Lôùn (ñeàn OÂng Traàn) laø moät thaéng caûnh cuûa ñaûo Long Sôn. Veà phía Ñoâng cuûa ñaûo, treân daõy nuùi daøi khoaûng 6km, choã roäng nhaát 2km, coù nhöõng taûng ñaù lôùn vôùi muoân hình muoân veû, vaø nhieàu coät ñaù döïng ñöùng choïc thaúng leân trôøi, coù coät cao tôùi 5m goïi laø Hoøn Moät. Cao nhaát laø ñænh Baø Trao (183m), ñænh Hoá Roàng (120m) vaø ñænh Hoá Voâng (100m).

Döôùi chaân nuùi Nöùa ôû veà phía Taây coù hoà Mang Caù chöùa nöôùc ngoït, thaû nhieàu sen.

COÂN ÑAÛO Vôùi nhieàu caûnh ñeïp. Naøo nuùi Chuùa cao 515m, nôi chuùa Nguyeãn AÙnh aån naùu, hieän treân nuùi vaãn coøn baøn côø chuùa khaéc treân ñaù. Hoøn Baø, nôi Chuùa Nguyeãn giam giöõ thöù phi Phi Yeán, ngöôøi ñaõ khuyeân Chuùa khoâng neân “coõng raén caén gaø nhaø”. Chuoãi ñaûo Taøi Lôùn, Taøi Nhoû, Traùc Lôùn, Traùc Nhoû, naèm phía tröôùc ñaûo Coân Loân laø chöùng tích cho chuyeän tình ngang traùi giöõa naøng Minh Nguyeät ña tình cuøng hai anh em song sinh Ñaëng Phong Taøi vaø Ñaëng Traùc Vaân. Baõi Ñaàm Traàu vôùi baõi caùt vaøng chaïy daøi, Hoøn Cau neân thô vôùi röøng cau baït ngaøn laø 2 thaéng caûnh ñöôïc goïi teân theo truyeàn thuyeát moái tình eùo le giöõa naøng Traàu vaø chaøng Cau. Nuùi Thaùnh Giaù cao nhaát ñaûo (577m), quanh naêm maây bao phuû.

255

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ SUOÁI NÖÔÙC NOÙNG BÌNH CHAÂU Töø huyeän Xuyeân Moäc theo quoác loä 23 ñi khoaûng 30km seõ tôùi khu du lòch nöôùc khoaùng noùng Bình Chaâu. Giöõa khu röøng nguyeân sinh quoác gia noåi leân moät baøu nöôùc soâi vôùi hôn 70 ñieåm phun nöôùc loä thieân, raûi ra treân moät dieän tích hôn 1km2 taïo thaønh nhieàu hoà lôùn nhoû. Vuøng hoà roäng nhaát khoaûng 100m2 vôùi ñoä saâu hôn 1m. Ñaây laø hoà nöôùc noùng nhaát, nöôùc luùc naøo cuõng suûi taêm. Nhieät ñoä maët nöôùc khoaûng 640C, ñaùy hoà laø 840C. Ñieàu thuù vò laø taïi khu vöïc nöôùc noùng naøy, röøng traøm vaãn xanh toát.

DI TÍCH THÍCH CA PHAÄT ÑAØI Moät ngoâi chuøa lôùn, xaây döïng naêm 1941, toïa laïc treân söôøn nuùi Lôùn trong moät khuoân vieân roäng 6 hec-ta. Veû ñeïp cuûa ngoâi chuøa laø söï keát hôïp haøi hoøa giöõa kieán truùc toân giaùo vaø phong caûnh thieân nhieân. ÔÛ ñaây coù ngoïn thaùp Baùt Giaùc cao 19m vaø töôïng Phaät Thích Ca ngoài thieàn treân toøa sen. Töôïng cao 10,2m, ñöôøng kính 6m.

NIEÁT-BAØN TÒNH XAÙ Coøn goïi chuøa Phaät naèm, xaây döïng töø naêm 1969, khaùnh thaønh naêm 1974, toïa laïc treân söôøn nuùi Nhoû, maët höôùng ra bieån. Trong chuøa coù pho töôïng Phaät naèm nghieâng daøi 12m, ñaët treân ñoä cao 2,5m.

Töôïng ñuùc baèng xi maêng, coát theùp.

LINH SÔN COÅ TÖÏ Laø ngoâi chuøa coå nhaát Vuõng Taøu. Chuøa khoâng lôùn, trong chính ñieän coù thôø töôïng Phaät cao 1,2m baèng ñaù theáp vaøng, ñöôøng neùt ñieâu khaéc khaù tinh teá, soáng ñoäng. Chuøa naèm treân ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm.

CHUØA QUAÙN THEÁ AÂM BOÀ TAÙT Chuøa môùi ñöôïc döïng naêm 1976, toïa laïc döôùi chaân nuùi Lôùn, caùch baõi Daâu khoaûng 500m. Ñaây laø ngoâi chuøa nhoû, nhöng noåi baät nhaát laø ôû giöõa khu vöïc chuøa coù pho töôïng Phaät Baø Quaùn AÂm maøu traéng, ñöùng treân toøa sen, cao 16m, ñuùc baèng xi maêng coát theùp, maët höôùng ra bieån, tay caàm bình nöôùc cam loà.

256

BAØ RÒA-VUÕNG TAØU MIEÁU BAØ Toïa laïc beân traùi ñình Thaàn Thaéng Tam, ñöôïc xaây vaøo khoaûng theá kyû XIX, thôø nguõ haønh: Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa, Thoå vaø hai nöõ thaàn ñöôïc vua phong Thöôïng ñaúng Thaàn laø Thieân Y A Na vaø baø Thuûy Long Nöõ Thaàn.

Haèng naêm mieáu Baø môû hoäi teá leã vaøo caùc ngaøy 16, 17 vaø 18 thaùng 10 aâm lòch.

LAÊNG CAÙ OÂNG Ñöôïc döïng vaøo khoaûng theá kyû XIX, naèm beân phaûi ñình Thaàn Thaéng Tam. Hieän trong laêng coøn baûo toàn xöông Caù OÂng khoång loà do ngö daân Vuõng Taøu vôùt ñöôïc töø hôn 100 naêm nay. Caù OÂng thôø ôû laêng ñöôïc vua ban saéc phong laø “Nam Haûi Ñaïi Döông Töôùng quaân”.

BAÏCH DINH Toïa laïc treân söôøn nuùi Lôùn, ñöôïc khôûi döïng naêm 1898, hoaøn thaønh naêm 1916, laø nôi nghæ ngôi cuûa vieân Toaøn quyeàn Phaùp Paul Doumer tröôùc ñaây. Baïch Dinh mang phong caùch kieán truùc Phaùp theá kyû XIX. Maët ngoaøi trang trí hoa vaên coå vaø hình veõ chaân dung caùc thaùnh thôøi coå Hy Laïp. ÔÛ saân coù 4 coã ñaïi baùc.

HAÛI ÑAÊNG Laø ngoïn thaùp troøn, cao 18m, ñöôøng kính 3m ñöôïc döïng naêm 1911, treân ñænh cao nhaát cuûa nuùi Nhoû (ôû ñoä cao 170m). Ngoïn Haûi ñaêng Vuõng Taøu roïi xa 35 haûi lyù, coù kính vieãn voïng ñeå theo doõi vaø höôùng daãn taøu thuyeàn qua laïi treân bieån.

Döôùi chaân thaùp coù 4 coã ñaïi baùc daøi 10m, naëng haøng taán.

NHAØ LÔÙN (ÑEÀN OÂNG TRAÀN) Laø moät quaàn theå kieán truùc coå beà theá, toïa laïc taïi thoân 5 xaõ Long Haûi, giöõa khu daân cö theo tín ngöôõng OÂng Traàn - ngöôøi saùng laäp ra tín ngöôõng vaø taïo laäp khu daân cö môùi aáp Baø Trao.

Nhaø Lôùn roäng hôn 2 ha, goàm 3 phaàn: khu ñeàn thôø, nhaø Long Sôn hoäi, tröôøng hoïc, daõy phoá, chôï, nhaø haùt, nhaø baûo toàn ghe saám, laêng moä OÂng Traàn.

257

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Khu ñeàn ñöôïc xaây töø 1910 ñeán 1935, laøm nôi thôø chung, coù tam quan, vöôøn hoa, truï phöôùn, hai nhaø khaùch. Laàu Caám tieàn ñieän 2 taàng 8 maùi, nhaø Thaùnh coù baøn thôø Khoång Töû vaø baøn thôø OÂng Traàn, laàu Trôøi, laàu Tieân, laàu Phaät. Nhaø haäu thôø ngöôøi ruoät thòt trong gia toäc. Laàu Daøi laø nôi toå chöùc leã nghi, hoäi heø.

Trong Nhaø Lôùn coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät quyù: boä thôø töï caån xaø cöø, chaïm khaéc tinh vi, boä baøn gheá baùt tieân, töông truyeàn cuûa vua Thaønh Thaùi, long saøng, gheá ngai, bao lam, hoaønh phi, caâu lieãn sôn son theáp vaøng.

Tín ngöôõng OÂng Traàn pha taïp nhieàu ñaïo khaùc nhau: ñaïo Phaät, Tin Laønh, Nho giaùo, thôø oâng baø toå tieân. Toùm laïi Phaät, Thaàn, Thaùnh, Chuùa ñeàu ñöôïc thôø cuùng trong Nhaø Lôùn.

DINH COÂ Naèm beân söôøn ngoïn nuùi Kyø Vaân, tröôùc maët laø bieån khôi, thuoäc thò traán Long Haûi, huyeän Long Ñaát. Dinh Coâ ñöôïc xaây vaøo cuoái theá kyû XVIII, thôø Trinh Nöõ Leâ Thò Hoàng.

Töông truyeàn, caùch nay hai theá kyû, Leâ Thò Hoàng queâ ôû Phan Rang, trong moät laàn ñi bieån bò laâm naïn taïi Hoøn Hang luùc 16 tuoåi.

Ngö daân ñòa phöông an taùng coâ treân ñoài Coâ Sôn, laäp mieáu thôø ngoaøi baõi bieån. Töø ñoù coâ luoân moäng baùo ñieàm laønh, dieät tröø dòch beänh, neân ñöôïc daân laøng laäp ñeàn thôø, ñaët danh hieäu laø Long Haûi Nöõ Thaàn.

Ban ñaàu, chæ laø ngoâi mieáu nhoû, naêm 1930 ñöôïc ngö daân Long Haûi dôøi leân nuùi Kyø Vaân.

Hieän Dinh Coâ laø moät toøa laâu ñaøi traùng leä. Ngoaøi ra coøn caùc mieáu thôø Thaùnh Maãu, Quan Thaùnh, Baøn Thieân, Baøn Maãu, Quaùn Theá AÂm Boà Taùt vaø ngoâi moä coâ.

Haèng naêm coù leã hoäi Dinh Coâ ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 10 ñeán 12 thaùng 2 aâm lòch.

CHUØA LONG BAØN ÔÛ thoân Long Phöôïng, thò traán Long Ñieàn, huyeän Long Ñaát, chuøa ñöôïc döïng naêm 1845, kieán truùc theo kieåu chöõ “tam” (三), trong moät khuoân vieân roäng 3.000m2.

Ngheä thuaät trang trí khaù ñoäc ñaùo. Caùc bao lam chaïm hình chim

258

BAØ RÒA-VUÕNG TAØU phöôïng, hoa laù, caùc khaùm chaïm hình roàng, phöôïng. Trong chuøa coù nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái, töôïng Phaät, Ngoïc Hoaøng, Quan Thaùnh, 18 vò La Haùn, Long Thaàn, Hoä Phaùp... baèng ñoàng hoaëc baèng goã mít, coù moät quaû chuoâng cao 1,20m, ñöôøng kính 0,80m AN SÔN MIEÁU Laø ngoâi mieáu coå treân ñaûo Coân Sôn, ñöôïc daân ñaûo xaây vaøo naêm 1875 (ñöôïc döïng laïi naêm 1958) ñeå thôø baø Yeán Phi, teân thaät laø Leâ Thò Raêm, vôï thöù cuûa Chuùa Nguyeãn AÙnh, theo choàng ra laùnh naïn ôû Coân Ñaûo, nhöng vì can ngaên Chuùa khoâng neân “coõng raén caén gaø nhaø”, baø bò Nguyeãn AÙnh boû rôi treân ñaûo nhoû, sau ñöôïc vöôïn baïch, haéc hoå cöùu, veà soáng cuøng daân laøng Coû OÁng.

Trong leã Ñaøn chay naêm 1785, laøng An Haûi cho ngöôøi môøi baø sang döï. Teân ñoà teå Bieän Thi, khoâng kìm noåi duïc voïng tröôùc saéc ñeïp cuûa baø ñaõ maïo phaïm chaïm tay. Laø ngöôøi tieát lieät, Baø ñaõ chaët ñöùt caùnh tay bò maïo phaïm roài töï vaãn. Daân laøng Coû OÁng vaø An Haûi thöông tieác Baø ñaõ laäp mieáu thôø.

Haèng naêm, ngöôøi daân Coân Ñaûo ñeàu toå chöùc gioã Baø raát trang troïng vaøo ngaøy 18 thaùng 10 aâm lòch.

NHAØ TUØ COÂN ÑAÛO Vôùi heä thoáng traïi giam, chuoàng coïp ñöôïc meänh danh laø “ñòa nguïc traàn gian”, ñeå giam caàm caùc nhaø caùch maïng, yeâu nöôùc. Môû ñaàu, thöïc daân Phaùp cho xaây Banh I (traïi giam Phuù Haûi) vaøo naêm 1862, treân dieän tích 12.015m2, laø traïi giam laâu ñôøi nhaát ôû Coân Ñaûo. Banh I coù haàm ñaù, haàm xay luùa, laø nôi giam caàm khoác lieät nhaát, cuõng laø nôi gieát ngöôøi lyù töôûng nhaát cuûa boïn cai nguïc.

CAÀU TAØU Xaây naêm 1873, baèng nhöõng khoái ñaù to, naëng haøng taán, do tuø Coân Ñaûo laáy töø nuùi Chuùa veà. ÔÛ ñaây coù taát caû 3 caàu taøu mang soá 871, 914 vaø 915. Nhöõng chieác caàu naøy mang teân soá laø ñeå töôûng nhôù soá tuø nhaân bò cheát trong luùc xaây döïng moãi caàu taøu.

CHUOÀNG BOØ Laø sôû tuø lao ñoäng khoå sai nuoâi boø, gaø, vòt... coù töø cuoái theá kyû XIX treân moät khu ñaát roäng 4.110m2. Traïi tuø ñöôïc xaây raát chaéc chaén. Töø

259

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ cuoái naêm 1969, döôùi thôøi Myõ-nguïy, chuoàng Boø ñöôïc duøng ñeå giam caàm caùc tuø chính trò bò baïi lieät, teo cô.

CHUOÀNG COÏP PHAÙP Goàm caùc traïi III vaø IV, xaây naêm 1940, coøn Chuoàng coïp Myõ (traïi VII) xaây naêm 1968. Caû hai ñeàu ñöôïc xaây gioáng nhau, traàn ñeå troáng vôùi moät daøn song saét lôùn, nhöõng ngaøy naéng noùng haáp thuï toái ña nhieät, vaø caùi laïnh toái ña veà ñeâm. Qua song saét, tuø nhaân bò giaùm saùt suoát ngaøy ñeâm. Boïn cai nguïc coøn daõ man hôn, duøng saøo nhoïn bòt ñoàng ñaâm vaøo ñaàu tuø nhaân qua caùc khe hôû cuûa song saét hoaëc duøng voâi boät raéc xuoáng, tuø nhaân khoâng sao thôû noåi.

COÂNG QUAÙN Ñöôïc xaây döïng töø ngaøy 20 thaùng 3 ñeán 19 thaùng 4 naêm 1895.

Nhaø soaïn nhaïc ngöôøi Phaùp Camille Saint Seans töøng truù chaân taïi ngoâi nhaø naøy. OÂng ñaõ chöùng kieán nghòch caûnh giöõa thieân ñöôøng thieân nhieân xinh ñeïp - vaø “ñòa nguïc traàn gian” ñau khoå cuûa tuø nhaân treân ñaûo. Chæ trong moät ñeâm, töø nhöõng caûm xuùc maõnh lieät ñoù oâng ñaõ hoaøn thaønh vôû nhaïc kòch noåi tieáng Brunehilda.

NGHÓA TRANG HAØNG DÖÔNG Roäng 190.000m2, goàm 3 khu A, B vaø C, laø nôi choân caát haøng ngaøn nhaø caùch maïng vaø yeâu nöôùc, coù teân vaø khoâng teân. Trong ñoù coù moä cuûa Nguyeãn An Ninh, Leâ Hoàng Phong, Voõ Thò Saùu... Trung taâm nghóa trang laø töôïng ñaøi “Trao aùo” cao 9m, naëng 25 taán, treân khaéc doøng chöõ “Vónh bieät caùc ñoàng chí”.

NHAØ BAÛO TAØNG COÂN ÑAÛO Goàm 4 phoøng tröng baøy: Ñaát nöôùc, con ngöôøi; ñòa nguïc traàn gian; tröôøng hoïc ñaáu tranh caùch maïng; Coân Ñaûo trong traùi tim nhaân daân Vieät Nam. Moãi phoøng ñeàu tröng baøy hieän vaät, hình aûnh theå hieän tinh thaàn ñaáu tranh baát khuaát cuûa caùc tuø nhaân yeâu nöôùc.

Tröôùc naêm 1975, nhaø Baûo taøng laø dinh thöï cuûa 53 ñôøi chuùa ñaûo töø thôøi thöïc daân Phaùp tôùi thôøi Myõ-nguïy. Moïi quyeàn löïc, moïi aâm möu taøn saùt, gieát haïi tuø nhaân ñeàu xuaát phaùt töø ñaây.

260

BAØ RÒA-VUÕNG TAØU

LEÃ HOÄI Vaên hoùa-leã hoäi Baø Ròa Vuõng Taøu coù söï keát hôïp haøi hoøa cuûa caû ba mieàn Baéc-Trung-Nam. Trong ñoù noåi baät nhaát laø caùc leã hoäi daân gian.

LEÃ HOÄI DINH COÂ Haèng naêm leã hoäi Dinh Coâ ñöôïc ngö daân Long Haûi toå chöùc long troïng trong 3 ngaøy töø 10 ñeán 12 thaùng 2 aâm lòch, theo nghi thöùc coå truyeàn. Caùc boâ laõo, leã phuïc trang nghieâm laøm chuû leã, caàu cho möa thuaän gioù hoøa, quoác thaùi daân an, sau ñoù laøm leã Nghinh Coâ ngoaøi bieån vôùi thuyeàn hoa loäng laãy. Moãi laàn môû hoäi thu huùt haøng vaïn du khaùch ñeán tham döï.

LEÃ NGHINH OÂNG (LEÃ THÔØ CAÙ VOI) Haèng naêm leã Nghinh OÂng ñöôïc toå chöùc troïng theå taïi laêng Caù OÂng. Ñaây laø nôi thôø Caù OÂng vôùi danh hieäu “Nam Haûi Ñaïi Töôùng quaân” do vua Thieäu Trò ban taëng. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy Vía (ngaøy maát) cuûa Caù Voi vaø keùo daøi trong 3 ngaøy töø 16 ñeán 18 thaùng 8 aâm lòch goàm: leã cuùng OÂng, leã nghinh OÂng (ñoùn caù) vôùi nhieàu ghe thuyeàn ñöôïc trang hoaøng loäng laãy.

LEÃ HOÄI ÑÌNH THAÀN THAÉNG TAM Ñình Thaàn Thaéng Tam thôø 3 ngöôøi coù coâng xaây döïng 3 laøng Thaéng ôû Vuõng Taøu. Haèng naêm leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam ñöôïc toå chöùc trong 4 ngaøy töø 17 ñeán 20 thaùng 2 aâm lòch. Ñaây laø leã hoäi caàu an, laø thôøi ñieåm keát thuùc vaø môû ñaàu cho moät muøa thu hoaïch toâm caù môùi. Phaàn leã: cuùng vaät teá thaàn, daâng höông... phaàn hoäi coù nhieàu troø vui: muùa laân, haùt boäi.

261

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

BAÏC LIEÂU Baïc Lieâu laø tænh thuoäc ñoàng baèng soâng Cöûu Long, ôû vuøng ñaát cöïc Nam Toå quoác, coù dieän tích töï nhieân khoaûng treân 2.500km2, daân soá khoaûng 775.000 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc Vieät, Khôme, Chaêm, Hoa... Tænh lî: thò xaõ Baïc Lieäu, coù 5 huyeän: Hoàng Daân, Vónh Lôïi, Gia Rai, Phöôùc Long, Ñoâng Haûi. Phía Baéc giaùp Soùc Traêng, Haäu Giang, Nam giaùp Caø Mau, Ñoâng giaùp bieån, Taây giaùp Kieân Giang.

Baïc Lieâu laø vuøng ñaát môùi, ñöôïc khai phaù töø cuoái theá kyû XVII. Tænh Baïc Lieâu ñöôïc thaønh laäp muoän. Naêm 1882, Thoáng ñoác Nam Kyø kyù Nghò ñònh laáy moät phaàn ñaát cuûa 2 tieåu khu Soùc Traêng vaø Raïch Giaù laäp ra tieåu khu Baïc Lieâu. Ngaøy 20-12-1899, Toaøn quyeàn Paul Doumer, ñoåi tieåu khu thaønh tænh Baïc Lieâu. Baïc Lieâu coù moät vò trí khaù quan troïng trong chieán löôïc khai thaùc vaø xaây döïng cuûa ngöôøi Phaùp. Baïc Lieâu ñöôïc phuø sa boài ñaép, qua nhieàu theá kyû, ñaát ñai maøu môõ, coù nhöõng caùnh ñoàng luùa baït ngaøn meânh moâng, coø bay thaúng caùnh, vaø nhöõng vöôøn caây traùi sum sueâ. Baïc Lieâu ít bò thieân tai, möa thuaän gioù hoøa. Ñeán Baïc Lieâu du khaùch ñöøng queân gheù thaêm saân chim, nghe keå giai thoaïi veà coâng töû Baïc Lieâu vaø thöôûng thöùc ñôøn ca taøi töû.

THAÉNG CAÛNH SAÂN CHIM BAÏC LIEÂU Thuoäc xaõ Hieäp Thaønh, caùch thò xaõ Baïc Lieâu 5km veà phía Ñoâng, laø saân chim lôùn nhaát cuûa tænh Baïc Lieâu vôùi hôn 40 loaøi chim vaø soá löôïng khoaûng 60.000 con. Trong ñoù coù nhöõng loaøi quyù hieám nhö: ñieân ñieån, quaém traéng, quaém ñen, coøng coïc, coø ngaø, coø traéng, dang sen, dieäc Sunatra... Baïc Lieâu coøn coù vöôøn coø ôû thò traán Phöôùc Long vaø xaõ Vónh Phuù Taây thuoäc huyeän Phöôùc Long. Ñaëc bieät ôû huyeän Ñoâng Haûi coøn coù moät vöôøn chim vôùi loaøi chim quyù hieám laø loaøi dang sen.

Saân chim Baïc Lieâu thuoäc loaïi röøng ngaäp maën nhö chaø laø, giaù, coùc, laâm voà... Beân döôùi laø thaûm thöïc vaät goàm coû vaø caùc loaïi daây leo.

Theo thoáng keâ cuûa Vieän Sinh vaät hoïc nhieät ñôùi, ôû ñaây coù khoaûng 104 loaøi thöïc vaät, 10 loaøi thuù nhoû, 8 loaøi boø saùt.

262

BAÏC LIEÂU Haèng ngaøy, töø saùng sôùm chim bay ñi kieám aên, ñeán luùc hoaøng hoân töøng ñaøn bay veà, vôùi nhöõng caùnh coø nhuoäm traéng caû khu röøng, trong tieáng keâu inh oûi.

Saân chim Baïc Lieâu laø moät trong nhöõng khu baûo toàn thieân nhieân quoác gia cuûa nöôùc ta.

RUOÄNG MUOÁI BAÏC LIEÂU Ruoäng muoái Baïc Lieâu ñöôïc chia thaønh töøng oâ, töøng haøng tít taép taän chaân trôøi, troâng raát ñeïp maét. Vaøo nhöõng ngaøy heø, muoái keát tinh trong töøng oâ traéng tinh, loùng laùnh phôi mình döôùi aùnh naéng maët trôøi gay gaét. Baïc Lieâu coù 156km bôø bieån saïch, ñoä maën nöôùc bieån cao, cho muoái toát, thu hoaïch nhanh, saûn löôïng lôùn. Ngheà muoái Baïc Lieâu coù töø laâu ñôøi, cung caáp moät soá löôïng muoái khaù lôùn cho khu vöïc ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Tuy vaäy, ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân laøm muoái vaãn coøn nhieàu gian lao vaát vaû.

DI TÍCH THAÙP COÅ VÓNH HÖNG Caùch thò xaõ Baïc Lieâu 20km veà phía Taây Baéc, thuoäc aáp Trung Höng, xaõ Vónh Höng, huyeän Vónh Lôïi. Thaùp Vónh Höng laø kieán truùc coå duy nhaát cuûa ngöôøi Khôme Nam Boä coøn laïi ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long.

Theo ngöôøi daân ôû ñaây keå laïi: trong thaùp coù coát tro di haøi cuûa vua Khôme Pudum Surivam, ngöôøi ñaõ coù maët ôû ñaây khaù laâu. Vaøo caùc naêm 1911, 1917, 1959, caùc nhaø khaûo coå tìm thaáy ôû ñaây di chæ vaên hoùa OÙc Eo, nhieàu hieän vaät thôø cuùng, caùc coâng cuï saûn xuaát nhö: baøn nghieàn, chaøy nghieàn, coïc goã, nhieàu loï, bình, goám... Rieâng goám ôû ñaây coù nhieàu loaïi: goám maøu xaùm, pha nhieàu haït caùt thoâ daøy 0,7-0,8cm coù hoa vaên, goám naâu hoàng, giöõa coù maøu xaùm ñen, coù hoa vaên, goàm nhöõng vaïch ngang, doïc, goám mòn maøu xaùm ñen, beà ngoaøi maøu ñoû..., ñaëc bieät coù taám bia trong chuøa caïnh thaùp khaéc chöõ Phaïn (Sankrit), ghi roõ thaùng Karhila naêm 814, töông öùng vôùi naêm 892 sau Coâng nguyeân, thôøi vua Yacovarman.

Kieán truùc chaân thaùp hình chöõ nhaät, daøi 6,9m, roäng 5,6m, cao 8,9m, xaây baèng gaïch nung gheùp kín khoâng thaáy voâi vöõa keát dính.

263

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Noùc thaùp uoán voøm vôùi moät cöûa chính. Trong thaùp coù moät baøn tay töôïng thaàn baèng ñoàng, moät phaàn thaân döôùi cuûa töôïng nöõ thaàn baèng ñaù xanh, töôïng Nöõ thaàn Brahma maët baèng ñoàng, ñaàu töôïng Phaät baèng ñoàng.

Haèng naêm nhaân daân toå chöùc gioã lôùn taïi thaùp vaøo ngaøy 15 thaùng Gieâng aâm lòch.

CHUØA XIEÂM CAÙN Coøn goïi chuøa Komphir Sakor Preâkchru, caùch thò xaõ Baïc Lieâu 12km veà phía Ñoâng Nam, treân tuyeán ñöôøng ra saân chim Baïc Lieâu.

Chuøa Xieâm Caùn cuûa ñoàng baøo Khôme ñöôïc döïng töø naêm 1887, toïa laïc taïi aáp Bieån Ñoâng B, xaõ Vónh Traïch Ñoâng, thò xaõ Baïc Lieâu. Kieán truùc Khôme choùp nhoïn 3 caáp töôïng tröng cho Tam baûo, ñaàu töôøng coù chaïm töôïng thaàn Chaèn ñeå tröø khöû taø ma. Chaân töôøng uoán cong hình baùn nguyeät nhö caùnh tay vuõ nöõ Apsara, nhieàu phuø ñieâu, hoa vaên röïc rôõ.

CHUØA OÂNG Coøn goïi laø Quan Thaùnh coå mieáu, ñöôïc xaây naêm 1835, theo kieán truùc truyeàn thoáng Trung Hoa. Chuøa OÂng laø chuøa coå ngöôøi Hoa thôø Quan Thaùnh Ñeá Quaân, töùc Quan Vaân Tröôøng thôøi Tam quoác. Trong chính ñieän thôø töôïng Quan Coâng, Quan Bình vaø Chaâu Xöông maëc giaùp truï. Ngöôøi Hoa thôø OÂng töôïng tröng cho tinh thaàn trung, hieáu, tín, nghóa.

Trong chuøa coøn giöõ nhieàu hoaønh phi caâu ñoái chaïm noåi chöõ Haùn, sôn son theáp vaøng, ñöôïc khaéc töø nhöõng naêm 1865-1897 vaø giaù binh khí thaäp baùt ban voõ ngheä baèng goã quyù ñen tuyeàn.

CHUØA MÔÙI HOØA BÌNH Laø ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Khôme, coøn goïi laø chuøa Se Rey Vongsa Phuth Leâ Thmay, toïa laïc taïi thò traán Hoøa Bình, huyeän Vónh Lôïi, caùch thò xaõ Baïc Lieâu 13km veà phía Nam treân quoác loä 1A töø Baïc Lieâu ñi thaønh phoá Caø Mau. Chuøa ñöôïc xaây naêm 1952, kieán truùc ñoäc ñaùo vôùi coät baûo thaùp cao lôùn, theo truyeàn thoáng chuøa Khôme Nam Boä.

Phía tröôùc laø nhaø hoäi hoïp to roäng. Ngheä thuaät trang trí coù nhieàu hoïa tieát hoa vaên, phuø ñieâu, mang ñaäm neùt baûn saéc tín ngöôõng daân

264

BAÏC LIEÂU toäc. Chuøa Môùi Hoøa Bình coøn laø nôi ñaøo taïo moät soá tín ñoà Phaät töû vaø taêng ni Khôme cuûa tænh.

CHUØA VÓNH HOØA (CHUØA MEÏ BOÀNG CON) Toïa laïc taïi ñöôøng Caùch Maïng, phöôøng 1, thò xaõ Baïc Lieâu. Chuøa ñaõ coù töø laâu, ñeán naêm 1961, khi Hoøa thöôïng Trí Ñöùc veà truï trì ñaõ cho xaây laïi chuøa, laäp tröôøng trung hoïc Boà Ñeà daïy chöõ cho treû em, neân ngöôøi daân ñòa phöông quen goïi chuøa Meï Boàng Con. Naêm 1963, chuøa trôû thaønh truï sôû cuûa Hoäi Phaät giaùo tænh Baïc Lieâu.

CHUØA MINH (VÓNH TRIEÀU MINH HOÄI QUAÙN) Chuøa ñöôïc xaây naêm 1865, kieán truùc hình chöõ “coâng” (工), toïa laïc taïi phöôøng 3, thò xaõ Baïc Lieâu, höôùng maët ra soâng Baïc Lieâu.

Kieán truùc chuøa Minh mang ñaäm neùt kieán truùc cung ñình Trung Hoa thôøi Tieàn Minh. Trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät quyù nhö coät goã ñöôïc chaïm roàng noåi vaø ñaù hoa cöông nguyeân khoái, caùc hoaønh phi, caâu ñoái, phuø ñieâu... ñeàu ñöôïc chaïm noåi treân goã quyù.

Chuøa thôø Thaønh hoaøng Boån caûnh laø caùc vò coù coâng khai môû ñaát ñai. Treân baøn thôø Thaønh hoaøng coù boä lö ñoàng maét tre quyù giaù, coù moät khoâng hai ôû nöôùc ta.

QUAÀN THEÅ KIEÁN TRUÙC NHAØ TAÂY Baïc Lieâu hieän coøn khaù nhieàu dinh thöï ñöôïc xaây caát theo kieán truùc phöông Taây, naèm doïc bôø soâng. Hieän coøn khoaûng 30 bieät thöï, dinh thöï, taïi coâng vieân haøng me vôùi nhöõng dinh thöï, coâng sôû trang nghieâm nhö: Toøa Haønh chính, Toøa aùn, Dinh Boá (nhaø quan chuû tænh), nhaø Huyeän Sôn, nhaø Hoäi ñoàng Traïch... Caùc ngoâi nhaø Taây phaàn lôùn ñöôïc xaây töø ñaàu theá kyû XX, moãi nhaø ñeàu naèm trong khuoân vieân roäng thoaùng ñaõng. Maùi ngoùi hình baùt giaùc, caùc xaø noái ngang nhö ôû chuøa.

Vì vaäy quaàn theå kieán truùc nhaø coå Baïc Lieâu mang saéc thaùi raát rieâng, khoâng gioáng caùc bieät thöï Phaùp xaây ôû Haø Noäi, Saøi Goøn, Ñaø Laït... ÑEÀN THÔØ BAÙC HOÀ Naêm 1969, nhaän ñöôïc tin Baùc Hoà maát, nhaân daân xaõ Chaâu Thôùi, huyeän Vónh Lôïi khoâng ai caàm ñöôïc nöôùc maét. Theo nguyeän voïng cuûa nhaân daân, Huyeän uûy Vónh Lôïi ñaõ phaùt ñoäng nhaân daân döïng ñeàn thôø

265

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Baùc. Vaøo luùc 10 giôø ngaøy 25 thaùng 4 naêm 1972, ñeàn thôø Baùc ñöôïc khôûi coâng xaây döïng, ñeán ngaøy 19 thaùng 5 naêm 1972 khaùnh thaønh. Ñeå phaù ñeàn thôø Baùc, Myõ-nguïy ñaõ môû haøng traêm traän caøn, truùt haøng traêm taán bom ñaïn vaøo khu vöïc naøy. Nhöng vôùi loøng duõng caûm kieân cöôøng, daân quaân xaõ Chaâu Thôùi quyeát taâm baûo veä ñeàn thôø Baùc an toaøn cho ñeán ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng: 30 thaùng 4 naêm 1975. Ñeàn thôø Baùc naèm caïnh bôø keânh Baø Chaêng, xaõ Chaâu Thôùi, huyeän Vónh Lôïi, caùch thò xaõ Baïc Lieâu 18km veà höôùng Taây Baéc. Ñeàn thôø ñöôïc xaây döïng vôùi dieän tích 18,24m2, toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng 6.000m2. Hieän ñeàn thôø ñöôïc xaây baèng gaïch, ñoøn tay goã daàu, phía tröôùc coù maùi hieân vaø ban coâng, ñoå maùi baèng. Nhaø tröng baøy coù khoaûng 300 taøi lieäu, hieän vaät, tranh aûnh, phaûn aùnh quaù trình nhaân daân Chaâu Thôùi chieán ñaáu baûo veä ñeàn thôø Baùc.

Haèng naêm coù hai ngaøy leã lôùn ñöôïc toå chöùc taïi ñeàn thôø Baùc laø ngaøy 19 thaùng 5 (sinh nhaät Baùc) vaø ngaøy Quoác khaùnh 2 thaùng 9.

LEÃ HOÄI Baïc Lieâu laø nôi hoäi tuï 3 daân toäc anh em Kinh, Khôme vaø Hoa. Moãi daân toäc ñeàu coù leã teát ñaëc saéc, phong phuù.

Ngöôøi Kinh, ngöôøi Hoa coù Teát Nguyeân Ñaùn, Thanh Minh, Trung Thu, Ñoan Ngoï, Nguyeân Tieâu, Vu Lan, leã Kyø Yeân caàu möøng muøa maøng boäi thu, taï ôn trôøi ñaát, thaùnh thaàn phuø hoä möa thuaän gioù hoøa, cuùng toå tieân, oâng baø, baùo hieáu ngöôøi ñaõ khuaát.

Ngöôøi Khôme coù Teát Chol Chnam Thmay (gioáng Teát Nguyeân Ñaùn), leã Dolta (cuùng toå tieân, oâng baø), leã hoäi Ok Om bok (leã Cuùng Traêng), ñua ghe ngo möøng muøa maøng boäi thu.

Caùi chung nhaát cuûa caû ba daân toäc chung soáng ôû Baïc Lieâu laø ñeàu thích muùa laân. Moãi dòp leã laïc, möøng coâng, toû loøng kính troïng... ñeàu coù toå chöùc muùa laân. Ñoái vôùi ngöôøi daân Baïc Lieâu, muùa laân ñöôïc naâng leân thaønh moät neùt vaên hoùa ñaëc saéc raát rieâng cuûa vuøng ñaát naøy, khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng haèng ngaøy.

266

BAÉC GIANG

BAÉC GIANG Baéc Giang laø moät tænh vuøng trung du, caùch Haø Noäi khoaûng 50km veà phía Baéc. Phía Baéc vaø Ñoâng Baéc giaùp tænh Laïng Sôn, Taây vaø Taây Baéc giaùp Thaùi Nguyeân, Nam vaø Ñoâng Nam giaùp Baéc Ninh, Haûi Döông vaø Quaûng Ninh. Baéc Giang coù dieän tích töï nhieân 3.882,5km2, daân soá gaàn 1,5 trieäu ngöôøi goàm 24 daân toäc anh em sinh soáng, trong ñoù chuû yeáu caùc daân toäc: Kinh, Taøy, Nuøng, Hoa, Saùn Dìu, Saùn Chæ, Cao Lan, Dao... Veà ñôn vò haønh chính, Baéc Giang coù thò xaõ Baéc Giang vaø 9 huyeän: Sôn Ñoäng, Luïc Ngaïn, Luïc Nam, Yeân Theá, Laïng Giang, Taân Yeân, Yeân Duõng, Hieäp Hoøa vaø Vieät Yeân. Ñòa hình Baéc Giang khaù ña daïng, vöøa mieàn nuùi vöøa trung du, laïi coù moät phaàn ñoàng baèng. Khí haäu töông ñoái oân hoøa, chia laøm 2 muøa roõ reät: muøa ñoâng töø thaùng 10 ñeán thaùng 3 naêm sau, muøa heø töø thaùng 4 ñeán thaùng 9. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 240C. Baéc Giang coù moät heä thoáng giao thoâng raát thuaän tieän coù caû ñöôøng boä, ñöôøng saét vaø ñöôøng soâng thoâng thöông deã daøng vôùi caùc tænh trong toaøn quoác. Ñöôøng saét töø Baéc Giang coù theå ñi Haø Noäi, leân Laïng Sôn, sang Thaùi Nguyeân. Ñöôøng boä coù quoác loä 1A chaïy qua, vaø nhieàu tuyeán tænh loä. Veà ñöôøng soâng coù 3 con soâng lôùn: soâng Thöông, soâng Caàu vaø soâng Luïc Nam. Baéc Giang laø moät mieàn queâ yeân tónh, vôùi nhöõng trang traïi troàng caây aên quaû traûi daøi muùt taàm maét, coù nhieàu danh lam thaéng caûnh noåi tieáng, ñöôïc meänh danh laø “vuøng ñaát coå”, moät trong nhöõng caùi noâi sinh tuï vaø phaùt trieån ñaàu tieân cuûa ngöôøi Vieät, luoân gaén chaët vôùi lòch söû ñaáu tranh döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc.

THAÉNG CAÛNH KHU DU LÒCH SUOÁI MÔÕ Thuoäc xaõ Nghóa Phöông, huyeän Luïc Nam, caùch thò xaõ Baéc Giang 37km veà phía Ñoâng, theo ñöôøng tænh loä 31 vaø ñöôøng 293, caùch Haø Noäi 87km. Suoái Môõ laø teân moät doøng suoái baét nguoàn töø thung luõng Huyeàn Ñònh, ñaõ taïo ra nhieàu taàng thaùc lôùn nhoû nhö thaùc Meï Con, thaùc Thuøm Thuøm, Ñaáu Ñong Quaân, quanh naêm ì aøo nöôùc ñoå, vôùi nhöõng vöïc taém thieân nhieân kyø thuù, chung quanh baït ngaøn röøng nuùi

267

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ xanh ngaét. ÔÛ ñaây coù ngoâi ñeàn Suoái Môõ noåi tieáng, thôø Baø chuùa Thöôïng Ngaøn, töùc Coâng chuùa Queá Mî Nöông, con gaùi thöù 10 cuûa Huøng Ñònh Vöông. Ñeàn Suoái Môõ goàm ñeàn Haï, ñeàn Trung, ñeàn Thöôïng, naèm doïc theo doøng Suoái Môõ. Ñeàn ñöôïc döïng töø thôøi Leâ, theá kyû XV-XVI. Haèng naêm ñeàn Suoái Môõ dieãn ra leã hoäi trong hai ngaøy vaøo khoaûng thaùng 4 aâm lòch. Töø ñeàn Haï leân ñeán ñeàn Thöôïng, du khaùch ñi boä maát khoaûng 1 giôø, neáu ñi theo doøng suoái phaûi maát 2 giôø.

Caûnh ñeïp nhaát nôi ñaây laø ñoaïn suoái coù 5 baäc thaùc Meï Con töø ñeàn Trung leân ñeàn Thöôïng. Döôùi chaân thaùc Meï Con coù taûng ñaù lôùn, theo thôøi gian bò nöôùc xoùi moøn, khoeùt saâu thaønh gieáng. Khaép loøng suoái loâ xoâ nhöõng taûng ñaù troøn laún nhö nhöõng hoøn cuoäi khoång loà.

Di tích thaéng caûnh Suoái Môõ coøn coù chuøa Tröùng, chuøa Hoà Baác, ñình Xoan, baõi Quaàn Ngöïa... Suoái Môõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø Di tích lòch söû - vaên hoùa naêm 1988. Hieän Suoái Môõ ñang ñöôïc ñaàu tö xaây döïng thaønh khu du lòch vaên hoùa - sinh thaùi.

KHU DU LÒCH KHUOÂN THAÀN Töø thò xaõ Baéc Giang theo höôùng Ñoâng Baéc ñi khoaûng 40km ñeán phoá Chuû, reõ tay traùi ñi khoaûng 10km laø tôùi khu du lòch Khuoân Thaàn, thuoäc huyeän Luïc Ngaïn.

Khu du lòch Khuoân Thaàn coù hoà nöôùc thieân nhieân roäng 240ha, chung quanh laø röøng thoâng bao phuû. Loøng hoà coù 5 ñaûo lôùn nhoû, ñöôïc troàng thoâng ñuoâi ngöïa coù tuoåi töø 15-20 naêm.

Röøng Khuoân Thaàn coù dieän tích khoaûng 700ha, trong ñoù röøng töï nhieân chieám khoaûng 300ha, röøng troàng thoâng 400ha. Khuoân Thaàn noåi tieáng vôùi nhöõng trang traïi, ñoài vöôøn caây aên quaû nguùt ngaøn nhö vaûi Thaùi Lan, vaûi thieàu, hoàng, na...

Taïi khu vöïc naøy coù ñeàn Töø Maõ, thôø vò danh töôùng thôøi Traàn, ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng di tích vaên hoùa. Ñeán Khuoân Thaàn, du khaùch coù dòp khaùm phaù nhöõng ñieàu kyø thuù khi caém traïi treân nhöõng ñaûo nhoû, tham quan, daïo chôi treân hoà baèng thuyeàn ñaïp chaân hoaëc thuyeàn maùy.

Du khaùch ñeán Khuoân Thaàn seõ ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng ñaëc saûn maät ong, röôïu taéc keø, haït deû... vaø ñöôïc tham döï caùc buoåi sinh hoaït

268

BAÉC GIANG vaên hoùa lyù thuù cuûa caùc daân toäc anh em sinh soáng ôû ñaây nhö haùt soong hao cuûa ngöôøi Saùn Chæ, Cao Lan; haùt sli löôïn cuûa ngöôøi Taøy, Nuøng...

THAÉNG CAÛNH NÖÔÙC VAØNG Naèm treân daõy Phaät Sôn, Yeân Töû, caùnh röøng Nöôùc Vaøng thuoäc xaõ Luïc Sôn, huyeän Luïc Nam, caùch thò xaõ Baéc Giang 60km ñi theo tænh loä 31. Traûi daøi khaép moät vuøng Ñoâng Baéc roäng lôùn cuûa tænh Baéc Giang laø moät maøu xanh baát taän cuûa nhöõng caùnh röøng giaø. Nôi ñaây coù doøng suoái töï ngaøn ñôøi hoái haû tuoân chaûy moät doøng nöôùc coù maøu vaøng oùng aùnh töïa maät ong. Moät con suoái baét nguoàn töø ñænh Phaät Sôn hieåm trôû chaûy qua haøng chuïc thaùc gheành, quanh naêm nöôùc ñoå rì raøo. Röøng Nöôùc Vaøng hoang sô, khí haäu oân hoøa, laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc loaøi ñoäng thöïc vaät phaùt trieån. Ñoä cao cuûa suoái Nöôùc Vaøng daâng daàn leân cao theo ñoä cao cuûa nuùi Phaät Sôn. Töø thöôïng nguoàn (ñænh Phaät Sôn) xuoáng ñeán haï nguoàn, suoái Nöôùc Vaøng chaûy qua hôn chuïc thaùc lôùn nhoû. Ñeán ñaây du khaùch seõ ñöôïc tham quan caûnh röøng nguyeân sinh.

Moät khi du khaùch vöôït qua ñænh Phaät Sôn, seõ baét gaëp am Ngoïa Vaân, Thieàn Vieän Hoà Thieân, nôi vua Traàn Nhaân Toâng tu haønh giaûng ñaïo.

HOÀ CAÁM SÔN Thuoäc huyeän Luïc Ngaïn, giaùp vôùi tænh Laïng Sôn, caùch thò xaõ Baéc Giang khoaûng 50km veà phía Ñoâng Baéc, hoà Caám Sôn laø moät thaéng caûnh thieân nhieân huøng vó. Bình thöôøng maët hoà roäng 2.600ha, nhöng vaøo muøa möa luõ lôùn, nöôùc daâng cao, maët hoà coù theå roäng tôùi 3.000ha.

Chieàu daøi hoà khoaûng 30km, beà ngang nôi heïp nhaát 200 meùt, nôi roäng nhaát 7km. Caám Sôn quaû laø moät böùc tranh “sôn thuûy höõu tình”, bôûi bao quanh hoà laø nhöõng caùnh röøng truøng ñieäp vôùi nhöõng caây cao boùng caû soi mình treân maët nöôùc eâm aû, laïi ñöôïc ñieåm toâ bôûi haøng traêm hoøn ñaûo lôùn nhoû, troâng gioáng nhö moät “Haï Long” thu nhoû treân maûnh ñaát Baéc Giang.

Vôùi nhöõng döï aùn quy hoaïch xaây döïng chung quanh khu vöïc hoà, chaúng bao laâu nöõa Hoà Caám Sôn seõ trôû thaønh moät ñòa danh du lòch haáp daãn du khaùch ñeán tham quan, nghæ döôõng, tham gia nhieàu loaïi hình du lòch lyù thuù: bôi thuyeàn, leo nuùi, caâu caù, hay taûn boä treân caùc baûn laøng ñoàng baøo daân toäc.

269

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ RÖØNG NGUYEÂN SINH KHE ROÃ Khu röøng caám nguyeân sinh Khe Roã thuoäc xaõ An Laïc, huyeän Sôn Ñoäng. Khu baûo toàn thieân nhieân Khe Roã ñöôïc thaønh laäp naêm 1995, vôùi dieän tích 7.153ha, trong ñoù dieän tích röøng töï nhieân 5.092ha.

Khe Roã laø khu röøng nguyeân sinh ñaëc tröng nhaát khoâng chæ cuûa tænh Baéc Giang maø coøn tieâu bieåu cho caû vuøng Ñoâng Baéc Vieät Nam. Khu baûo toàn Khe Roã naèm gïoïn trong löu vöïc cuûa hai con suoái Khe Roã vaø Khe Ñin. Khu vöïc naøy coù ñoä cao taêng daàn theo höôùng Ñoâng Baéc Taây Nam, cheânh nhau tôùi 600-700meùt. Phía Baéc vaø Taây Baéc thuoäc ñaát cuûa xaõ An Laïc, phía Ñoâng vaø Ñoâng Baéc giaùp vôùi huyeän Ñình Laäp (Laïng Sôn), phía Nam vaø Ñoâng Nam giaùp huyeän Ba Cheõ (Quaûng Ninh). Röøng nguyeân sinh Khe Roã laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät: 236 loaøi thöïc vaät, caây laáy goã, 255 loaøi döôïc lieäu quyù, 37 loaøi thuù, 73 loaøi chim, 18 loaøi boø saùt. Ñaëc bieät coù 7 loaøi ñoäng vaät quyù hieám ghi trong saùch ñoû.

Soáng quanh khu baûo toàn laø hai baûn ngöôøi Dao: Paùc Duoác vaø Khe Ñin. Röøng Khe Roã laø moät ñieåm du lòch haáp daãn cho nhöõng ai thích maïo hieåm vaø muoán khaùm phaù söï kyø thuù cuûa thieân nhieân hoang daõ.

DI TÍCH THAØNH COÅ XÖÔNG GIANG Thuoäc xaõ Thoï Xöông, caùch thò xaõ Baéc Giang 4km, beân caïnh quoác loä 1A Baéc Giang ñi Laïng Sôn. Thaønh do nhaø Minh xaây döïng vaøo theá kyû XV ñeå traán giöõ cöûa ngoõ ñöôøng ruùt quaân phía Baéc. Qua nhöõng daáu tích coøn laïi ñeán nay cho thaáy thaønh coå Xöông Giang hình chöõ nhaät, daøi 600m, coù 4 coång chính dieän tích khoaûng 27ha, töôøng cao ñaép baèng ñaát, boán goùc coù phaùo ñaøi canh giöõ, beân ngoaøi coù haøo roäng bao quanh.

Thaønh Xöông Giang ñaõ bò nghóa quaân Lam Sôn cuûa Leâ Lôïi do danh töôùng Traàn Nguyeân Haõn chæ huy vaây haõm gaàn moät naêm. Ngaøy 28-9-1427, taïi ñaây dieãn ra traän coâng thaønh quyeát chieán cuoái cuøng cuûa nghóa quaân vaø ñaõ giaønh thaéng lôïi. Nghóa quaân tieâu dieät quaân Minh, chieám thaønh Xöông Giang. Cuõng chính taïi nôi ñaây dieãn ra traän ñaùnh lòch söû ngaøy 3-11-1427, tieâu dieät 10 vaïn quaân Minh töø

270

BAÉC GIANG Laïng Sôn keùo xuoáng cöùu vieän sau khi thaønh Xöông Giang bò thaát thuû, ñaõ choân vuøi moäng xaâm laêng cuûa ñaïo quaân xaâm löôïc. Kyû nieäm chieán thaéng naøy, haèng naêm tænh Baéc Giang toå chöùc leã hoäi Xöông Giang vaøo hai ngaøy 6 vaø 7 thaùng Gieâng aâm lòch.

DI TÍCH KHÔÛI NGHÓA PHOÀN XÖÔNG - YEÂN THEÁ Huyeän Yeân Theá naèm veà phía Taây Baéc caùch thò xaõ Baéc Giang treân 70km. Yeân Theá gaén lieàn vôùi cuoäc khôûi nghóa noâng daân do thuû lónh aùo vaûi Hoaøng Hoa Thaùm (töùc Ñeà Thaùm) laõnh ñaïo. Khôûi nghóa noâng daân Yeân Theá laø söï minh chöùng huøng hoàn cho tinh thaàn baát khuaát, töï löïc töï cöôøng cuûa nhaân daân Baéc Giang noùi rieâng, cuûa nhaân daân Vieät Nam noùi chung, laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc, giai caáp noâng daân vôùi ngöôøi laõnh ñaïo cuûa mình ñaõ vuøng leân choáng laïi aùch ñoâ hoä cuûa thöïc daân Phaùp trong suoát ba möôi naêm.

Veà thaêm Yeân Theá, du khaùch seõ coù dòp thaêm ñoàn Phoàn Xöông, trung taâm cuûa cuoäc khôûi nghóa, thaêm Baûo taøng Hoaøng Hoa Thaùm, nôi löu giöõ caùc di vaät cuûa cuoäc khôûi nghóa.

DI TÍCH CAÙCH MAÏNG HOAØNG VAÂN Thuoäc huyeän Hieäp Hoøa, ñöôïc goïi laø An toaøn khu (ATK), laø caên cöù cho cuoäc khôûi nghóa giaønh ñoäc laäp 1945, nôi ôû vaø hoaït ñoäng cuûa caùc ñoàng chí laõnh ñaïo Trung öông thôøi kyø tieàn khôûi nghóa 1940-1945.

Taïi khu di tích naøy coù 119 gia ñình ñöôïc coâng nhaän laø gia ñình coù coâng caùch maïng vaø coù 7 di tích ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû caùch maïng nhö ñình Hoaøng Vaân, ñình Vaân Xuyeân, Ngheø Sö, ñình Xuaân Bieåu, Xoùm Ñaù... Taïi ñaây, coù nhaø Baûo taøng cuûa khu di tích Caùch maïng Hoaøng Vaân, nôi löu giöõ moät soá taøi lieäu hình aûnh vaø hieän vaät cuûa thôøi kyø tieàn khôûi nghóa.

CHUØA ÑÖÙC LA Chuøa coù teân chöõ laø Vónh Nghieâm töï, xöa kia laø trung taâm Phaät giaùo do vua Traàn Nhaân Toâng saùng laäp vaøo theá kyû XIII, nay vaãn traàm ngaâm, uy nghieâm beân chaân nuùi Coâ Tieân. Chuøa toïa laïc ôû thoân Quoác Khaùnh, xaõ Trí Yeân, huyeän Yeân Duõng, caùch Haø Noäi khoaûng 80km. Beân traùi chuøa laø bôø soâng Luïc, tröôùc maët laø caùnh ñoàng luùa xen keõ nhöõng xoùm laøng truø phuù, xa xa laø raëng nuùi Nham Bieàn thô moäng.

271

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Chuøa Ñöùc La döïng vaøo thôøi Traàn, coù kieán truùc khaù ñoà soä, naèm treân moät truïc doïc theo höôùng Ñoâng Nam goàm 4 khoái lôùn. Khoái thöù nhaát goàm chuøa Hoä, toøa Thieâu Höông, chuøa Phaät, lieân keát vôùi nhau trong moät khoái kieán truùc kieåu chöõ “coâng” (工). Chuøa Hoä coøn löu giöõ nhieàu töôïng. Toøa Thieâu Höông loäng laãy vôùi ba lôùp hoaønh phi vaø cöûa voõng sôn son theáp vaøng, gian thöù 2 baøy nhieàu töôïng Phaät vaø töôïng caùc vò La Haùn. Chuøa Phaät mang daáu aán ngheä thuaät kieán truùc thôøi Leâ, trong coù voâ soá töôïng Phaät. Khoái thöù hai cuõng xaây döïng theo kieåu chöõ “coâng” (工), nhöng thaáp hôn vaø nhoû hôn, kieán truùc giaûn ñôn, ñaëc bieät coù taám hoaønh phi “Truùc Laâm Hoäi thöôïng” vôùi ba pho töôïng Truùc Laâm Tam Toå (Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang).

Khoái thöù 3 laø gaùc chuoâng cao hai taàng maùi, vaø khoái thöù 4 laø nhaø Toå - ñeä nhò, keát caáu kieåu chuoâi voà, coù hai pho töôïng theo phong caùch töôïng thôøi Nguyeãn. Ñaõ hôn 7 theá kyû troâi qua, chuùa Ñöùc La vaãn coøn nguyeân veïn laø moät trung taâm Phaät giaùo lôùn, nôi ñaøo taïo nhieàu taêng ni Phaät töû cho caû nöôùc.

CHUØA BOÅ ÑAØ Coù teân chöõ laø “Töù AÂn töï”, daân gian coøn goïi laø chuøa Boå, ñöôïc xaây döïng töø thôøi Leâ (1667), thuoäc xaõ Tieân Sôn, huyeän Vieät Yeân, caùch thò xaõ Baéc Giang 8km veà phía Nam. Chuøa Boå Ñaø toïa laïc treân moät dieän tích 51.784m2, chia laøm 3 khu: khu vöôøn thaùp, khu vöôøn vaø khu noäi töï. Chuøa Boå Ñaø laø trung taâm Phaät giaùo lôùn cuûa Baéc Giang, laø nôi keá truyeàn caùc vò toå sö khai tröông thuyeát phaùp ñaøo taïo taêng ni thuoäc thieàn phaùi Truùc Laâm hay Truùc Laâm Yeân Töû. Hieän chuøa vaãn laø nôi ñaøo taïo taêng ni Phaät töû cho tænh.

Beân trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät, taøi lieäu quyù, töôïng thôø 3 vò toå... Caùc toå sö cuûa chuøa ñaõ cho khaéc nhieàu baûn kinh phuïc vuï vieäc truyeàn baù kinh Phaät, laøm phong phuù theâm kho taøng Phaùp baûo cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Chuøa naèm ôû moät vò trí caûnh quan ñeïp.

Haèng naêm hoäi chuøa ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 15 ñeán 19 thaùng 2 aâm lòch, laø ngaøy gioã toå khai sôn laäp chuøa.

272

BAÉC GIANG CHUØA QUANG MINH Thuoäc xaõ Nghóa Hoøa, huyeän Laïng Giang. Chuøa toïa laïc treân moät goø ñoài baèng phaúng, cao raùo, phong quang, laø moät coâng trình ngheä thuaät kieán truùc coù giaù trò. Beân trong coøn löu giöõ gaàn nhö nguyeân veïn toaøn boä töôïng goàm 26 pho töôïng cuûa ñaïo Phaät Ñaïi thöøa. Töôïng ñeàu baèng goã mít, sôn son theáp vaøng röïc rôõ, ñöôøng neùt chaïm khaéc coâng phu, tæ mæ, töï nhieân vaø raát soáng ñoäng. Ngoaøi ra chuøa coøn löu giöõ nhieàu ñoà thôø töï coå, tieâu bieåu laø chieác khaùnh ñoàng ñuùc vaøo ñaàu thôøi Nguyeãn. Leã hoäi chuøa Quang Minh haèng naêm toå chöùc vaøo 3 ngaøy töø 9 ñeán 11 thaùng Gieâng aâm lòch. Chuøa Quang Minh ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng caáp quoác gia naêm 2001.

CHUØA TIEÂN LUÏC Chuøa ñöôïc xaây döïng töø theá kyû XVIII, vôùi nhöõng neùt kieán truùc coå, ñoäc ñaùo vaø haáp daãn. Ñaëc bieät ôû ñaây coù caây daõ höông ngaøn naêm tuoåi, chu vi goác hôn 13m, laø moät trong 2 caây daõ höông giaø nhaát theá giôùi.

Töông truyeàn trong khoaûng 100 naêm trôû laïi ñaây, nhieàu caønh to bò gaõy, laøm cho taùn laù thu heïp daàn, vaø moãi laàn bò gaõy nhö vaäy ñeàu linh öùng vôùi moät söï kieän troïng ñaïi cuûa ñaát nöôùc. Chaúng haïn naêm 1945, trong moät traän gioù to, moät caønh lôùn cuûa caây daõ höông bò gaõy, chaúng bao laâu sau ñoù cuoäc Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng.

Caây daõ höông naøy laø moät taøi saûn voâ giaù ñöôïc caùc caáp chính quyeàn vaø nhaân daân ñòa phöông baûo veä, gìn giöõ.

CHUØA LAØNG VEÕ Teân chöõ laø Huyeàn Khueâ töï, naèm ôû trung taâm laøng Veõ vaø phöôøng Thoï Xöông. Chuøa coù kieán truùc lieân hoaøn kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”.

Tröôùc chuøa laø hoà nöôùc roäng, caïnh ñöôøng daãn vaøo chuøa laø caây ña ñaïi thuï. Saân chuøa laùt gaïch, giöõa coù caây höông ñaù cao 1,5m. Boán maët khaéc chìm chöõ Haùn, ghi thôøi gian döïng chuøa vaøo thôøi Leâ, nieân hieäu Vónh Thònh (1705-1719) vaø teân ngöôøi goùp tieàn cuûa tu taïo chuøa. Tieàn ñöôøng goàm 5 gian 2 chaùi, keát caáu maùi theo kieåu thöôïng con choàng giaù chieâng, haï keû truyeàn ôû vì gian giöõa vaø keû ngoài ôû gian beân. Noái vôùi Tieàn ñöôøng laø Thöôïng ñieän 4 gian. Trong chuøa tröng baøy nhieàu töôïng Phaät theo moät heä thoáng hoaøn haûo, tæ mæ, ñieâu khaéc tinh xaûo, ñaõ traûi qua treân 300 naêm maø vaãn giöõ ñöôïc neáp sôn son theáp vaøng

273

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ loäng laãy. Beân trong chuøa hieän coøn giöõ ñöôïc quaû chuoâng lôùn cao 1,5m, boán maët khaéc chöõ Haùn, ñöôïc ñuùc töø thôøi Leâ Caûnh Höng.

Chuøa ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän laø di tích kieán truùc ngheä thuaät ngaøy 12-2-1994.

CHUØA ÑOAN MINH Coøn goïi laø chuøa Thoå Haø thuoäc thoân Thoå Haø, xaõ Vaân Haø, huyeän Vieät Yeân, caùch thò xaõ Baéc Giang khoaûng 25km veà phía Taây Nam. Kieán truùc chuøa theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”, goàm toøa Tieàn teá 5 gian, 2 chaùi vaø hai daõy haønh lang, moãi daõy 10 gian. Chuøa chuû yeáu xaây baèng goã lim, neàn laùt gaïch vuoâng thôøi Leâ. Keát caáu caùc vì keøo theo kieåu con choàng, maùi boå maùng thöôïng, lôïp ngoùi muõi haøi. Chuøa Ñoan Minh khoâng chæ laø moät quaàn theå kieán truùc ngheä thuaät, maø coøn laø moät trung taâm sinh hoaït toân giaùo cuûa nhaân daân ñòa phöông.

Trong chuøa hieän coøn löu giöõ nhieàu töôïng Phaät, hoaønh phi ñaïi töï, caâu ñoái, bia ñaù coøn khaù nguyeân veïn. Leã hoäi chuøa Ñoan Minh haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo 2 ngaøy 21 vaø 22 thaùng Gieâng aâm lòch. Chuøa ñöôïc Boä Vaên hoùa - Thoâng tin coâng nhaän laø di tích kieán truùc ngheä thuaät ngaøy 5-2-1994. ÑÌNH THOÅ HAØ Naèm caùch chuøa Thoå Haø (chuøa Ñoan Minh) khoâng xa laø ngoâi ñình coå cuøng teân ñöôïc döïng vaøo thôøi Leâ Hy Toâng, treân khu ñaát roäng 3.000m2, ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng caây coå thuï, thuoäc laøng Thoå Haø, huyeän Vieät Yeân. Ñình ñöôïc xaây theo kieåu chöõ “coâng” (工), toøa Baùi ñöôøng daøi 27m, roäng 16m; chung quanh boù ñaù taûng xanh chia laøm 3 caáp. Maùi ñình lôïp ngoùi muõi haøi to baûn, 4 goùc laø nhöõng ñaàu ñao cao vuùt raát thanh thoaùt. Ñaàu bôø noùc uoán quanh hình löôõi lieàm, goùc maùi coù gaén ngheâ, thuù nhoû laøm baèng saønh nung giaø löûa, ñoû au. Baùi ñöôøng chia laøm 7 gian, boä khung maùi ñöôïc chaïm troå tinh vi, nhieàu caûnh trí sinh ñoäng. Böùc cöûa voõng theáp vaøng chaïm troå loäng laãy, laøm cho baùi ñöôøng caøng theâm uy nghieâm, coå kính. ÑÌNH LOÃ HAÏNH Toïa laïc ôû xaõ Ñoâng Loã, huyeän Hieäp Hoøa, laø moät coâng trình kieán truùc ñoäc ñaùo ñöôïc xaây döïng töø thôøi nhaø Maïc (1567), töøng ñöôïc khaéc ghi “Ñeä nhaát Kinh Baéc”. Luùc ñaàu ñình Loã Haïnh chæ laø moät toøa nhaø

274

BAÉC GIANG ñaïi ñình hình chöõ “nhaát” (一). Sau laàn truøng tu laàn thöù nhaát 1850, ñình coù kieán truùc hình chöõ “coâng” (工) vôùi haäu cung vaø hai daõy taû, höõu vu phía tröôùc. Ñình goàm 5 gian 2 chaùi, neàn daøi 23,5m, roäng 12,3m. Keát caáu caùc vì gian giöõa theo kieåu choàng röôøng - giaù chieâng, vì gian beân kieåu keû chuyeàn - giaù chieâng. Caùc xaø ngang lieân keát caùc vì chuyeàn vöôn xa, ñöa maùi vöôït ra khoâng gian lôùn hôn.

Trong ñình coøn löu giöõ nhieàu vaät quyù, boä tranh goã phuû sôn theá kyû XVIII-XIX, veõ caûnh Baùt tieân, daøi 2,23m, cao 1m; ñoâi ngheø goã theá kyû XVII sôn son theáp vaøng, töôïng baø chuùa Tieân Dung cuøng caùc baøi vò Cao Sôn Ñaïi Vöông, thaàn Thaønh hoaøng laøng. ÑÌNH VÖÔØNG Laø coâng trình ngheä thuaät cuûa theá kyû XVII, ñaõ traûi qua hôn 300 naêm nay, ñình chöa moät laàn phaûi truøng tu lôùn maø vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt vaên hoùa coå kính ban ñaàu. Ñình Vöôøng laø moät ngoâi ñình ñeïp. Quy moâ xaây döïng lôùn, thuoäc thoân Haäu, xaõ Lieân Chung, huyeän Taân Yeân, toïa laïc treân moät khu ñoài nhoû mang teân ñoài Ñình. Ñình coù 3 gian 2 chaùi, keát caáu vì keøo theo kieåu choàng röôøng - giaù chieâng. Treân caùc vì keøo chaïm khaéc hoa vaên, mang phong caùch ñieâu khaéc thôøi Leâ Trung Höng khaù ñoäc ñaùo. Treân khaùm thôø vaãn coøn löu giöõ ñöôïc ñuû caû long ngai, baøi vò vaø nhöõng thöù ñoà thôø töï, heä thoáng böùc baøn chaïy suoát 5 gian. Toaøn boä maùi ñình lôïp ngoùi muõi haøi coå daøy daën. Heä thoáng bôø daûi noùc, ñao traùi ñöôïc traùt ñaép vaø ñaët gaïch trang trí hoa chanh laøm cho maùi ñình thanh tao trang nhaõ. ÑÌNH PHUÙC LONG Caùch thò xaõ Baéc Giang 8km veà phía Nam, ñöôïc döïng töø thôøi Leâ. Ñình thôø 6 vò Ñaïi vöông vaø An Toân Coâng chuùa, nhöõng ngöôøi coù coâng lôùn vôùi ñaát nöôùc. Ñình coù kieán truùc ñoäc ñaùo. Vì keøo theo kieåu choàng röôøng - giaù chieâng vôùi 7 hieân, taát caû ñeàu laøm baèng goã lim vôùi nhöõng maûng chaïm khaéc tinh vi mang ñaäm maøu saéc daân toäc vaø taïo söï haøi hoøa giöõa ñieâu khaéc vaø kieán truùc. Toøa ñaïi ñình goàm 5 gian 2 chaùi, maùi lôïp ngoùi muõi haøi.

Trong ñình hieän coøn löu giöõ moät soá taøi lieäu, hieän vaät raát coù giaù trò trong vieäc nghieân cöùu khoa hoïc vaø giaùo duïc truyeàn thoáng. Ñoù laø:

275

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ böùc ñaïi töï, höông aùn, ñoà thôø töï, baøi vò baèng ñaù, baèng goã sôn son theáp vaøng, ngöïa goã, hai caâu ñoái. ÑÌNH PHUØ LAÕO Laø ngoâi ñình coå nhaát Baéc Giang, coù nieân ñaïi caùch nay hôn 300 naêm, ñöôïc döïng treân moät khu ñaát cao thuoäc laøng Phuø Laõo, xaõ Ñaøo Myõ, huyeän Laïng Giang. Tröôùc maët ñình laø ao saâu, roäng.

Tröôùc ñaây, ñình coù kieán truùc kieåu chöõ “nhaát” (一), chæ coù toøa ñaïi ñình veà sau ôû gian giöõa noái theâm 2 gian haäu cung, caùch saân 5m xaây theâm 3 gian nhaø nhoû laøm tieàn teá. Ñaïi ñình gaén vôùi haäu cung, saân phía sau laø chuøa nhoû. Caùc vì keøo ñöôïc laøm theo kieåu choàng röôøng - giaù chieâng, ñaëc bieät ôû 4 coät caùi ñöôïc theâm vaøo 4 böùc coán. Trong loøng toøa ñaïi ñình laø moät röøng chaïm khaéc vôùi ñuû caùc thuû phaùp: chaïm neàn, chaïm thuûng, chaïm keânh bong... Traûi qua thôøi gian, ñình Phuø Laõo vaãn giöõ ñöôïc veû ñeïp khieâm nhöôøng.

Bia ñình döïng naêm Chính Hoøa thöù 15 (1694), do tieán só khoa Canh Tuaát hoï Hoaøng, hieäu Ñôn Phuû soaïn, noäi dung noùi veà baø Ñoaøn Thò Hieàn, ngöôøi ñòa phöông, choàng vaø cha ñeàu laø Quaän coâng, boû soá tieàn lôùn cuøng daân laøng laøm ñình. Bia naøy ñöôïc khaéc sau khi ñình khaùnh thaønh ñöôïc 6 naêm. Ñình döïng ngaøy 24 thaùng 11 naêm Maäu Thìn (1688).

LAÊNG HOÏ NGOÂ ÔÛ thoân Thaùi Thoï, xaõ Thaùi Sôn, huyeän Hieäp Hoøa. Bia ñaù 4 maët “Linh Quang töø chæ”, cao 1,25m (khoâng keå maùi) daøi 2,0m, roäng 0,50m, nieân hieäu Chính Hoøa 18 (1697) vaø nieân hieäu Vónh Thònh thöù nhaát (1705). OÂng hoï Ngoâ laø quan voõ thôøi Leâ Trung Höng chöùc “Ñaïi tieán phuï quoác Thöôïng töôùng quaân veä giaùm Toång Thaùi giaùm ñoác Daät Quaän coâng Ngoâ Töôùng coâng”. Kieán truùc laêng coøn töông ñoái nguyeân veïn. Maët baèng hình chöõ nhaät (51,40x71,00)m, hai lôùp bao boïc nhau.

Tröôùc coøn coù töôøng ñaù ong vaø luõy ñaát bao boïc. Lôùp trong trung taâm coù nhaø moä hình vuoâng 2 taàng maùi ñeà “Ngoâ Töôùng coâng chi moä”, töôøng ñaù vaây 4 maët, troå moät cöûa ra vaøo ñeà 3 chöõ: “Linh Quang töø”, hai beân chaïm noåi hình 2 voõ só. Lôùp ngoaøi ñaët höông aùn voi, ngöïa vaø ñoà thôø töï, coång ra vaøo 2 taàng cuõng chaïm noåi hai voõ só.

276

BAÉC GIANG

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI XÖÔNG GIANG Haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo 2 ngaøy 6 vaø 7 thaùng Gieâng aâm lòch taïi saân vaän ñoäng thò xaõ Baéc Giang vaø daâng höông töôûng nieäm caùc anh huøng nghóa só Lam Sôn ôû thaønh Xöông Giang thuoäc ngaõ ba Quaùn Thaønh. Leã hoäi Xöông Giang taùi hieän moät phaàn chieán thaéng cuûa nghóa quaân Lam Sôn döôùi söï chæ huy cuûa duõng töôùng Traàn Nguyeân Haõn, phaûn aùnh cuoäc chieán haøo huøng choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc ta. Trong ngaøy hoäi, töøng ñoaøn ngöôøi vôùi côø, troáng, bieåu ngöõ giaêng khaép caùc ngaû ñöôøng. Taïi saân vaän ñoäng thanh nieân nam nöõ thi caém traïi, ñoaøn ngheä thuaät taùi hieän taïi cuoäc coâng thaønh Xöông Giang thaéng lôïi naêm xöa: Leã ñoïc “Ñaïi caùo bình Ngoâ”, leã xuaát quaân.

LEÃ HOÄI YEÂN THEÁ Toå chöùc taïi Phoàn Xöông, ñaïi baûn doanh cuûa nghóa quaân Yeân Theá do Ñeà Thaùm tröïc tieáp chæ huy trong nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX. Haèng naêm leã hoäi Yeân Theá dieãn ra vaøo ngaøy 16-3 aâm lòch. Töø caùc laøng queâ chung quanh, ngöôøi ngöôøi luõ löôït keùo nhau traåy hoäi, quaàn aùo chænh teà, tham gia hoäi hoùa trang, dieãu haønh vaø taùi hieän cuoäc khôûi nghóa Yeân Theá, muùa Kyø Laân. Sau leã laø hoäi, caùc troø vui chôi, giaûi trí ñöôïc toå chöùc.

LEÃ HOÄI CHUØA LA Coøn goïi laø chuøa Ñöùc La, hay chuøa Vónh Nghieâm. Leã hoäi haèng naêm dieãn ra vaøo ngaøy 14-2 aâm lòch. Ñaây laø hoäi chuøa gioã toå Truùc Laâm, vì vaäy mang tính chaát gioã toå nhieàu hôn laø hoäi. Toå Truùc Laâm ôû chuøa Vónh Nghieâm goàm 3 vò: Giaùc Hoaøng Ñieàu Ngöï Traàn Nhaân Toâng, Thieàn sö Phaùp Loa vaø Thieàn sö Huyeàn Quang, ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán qua noäi dung taám bia ñaët trong nhaø toå ñeä nhaát.

LEÃ HOÄI ÑEÀN SUOÁI MÔÕ Dieãn ra ôû caû ñeàn Thöôïng, ñeàn Trung vaø ñeàn Haï. Ñeàn Haï laø nôi taäp trung ñoâng nhaát. Ñaây laø leã hoäi caàu muøa maøng boäi thu, bôûi ñeàn Suoái Môõ laø nôi thôø Coâng chuùa con gaùi vua Huøng thöù 16 (Huøng Ñònh Vöông), ngöôøi coù coâng giuùp daân laøm ruoäng, xaây döïng cuoäc soáng, laø vò nöõ thaàn noâng nghieäp cuûa cö daân noâng nghieäp coå xöa.

277

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Trong ngaøy hoäi ñeàn dieãn ra leã teá theo tuïc leä raát trang nghieâm.

Sau leã laø phaàn hoäi, daân laøng môû caùc troø vui chôi nhö ñaáu vaät, baén cung, haùt chaàu vaên... Hoäi ñeàn Suoái Môõ dieãn ra trong 2 ngaøy 30-3 vaø 1-4 aâm lòch haèng naêm taïi xaõ Nghóa Phöông, Luïc Nam. LEÃ HOÄI TIEÂN LUÏC Haèng naêm toå chöùc vaøo caùc ngaøy moàng 9 thaùng Gieâng, 20 thaùng 5, 20 thaùng 8 vaø 20 thaùng 11 aâm lòch, taïi xaõ Tieân Luïc, huyeän Laïng Giang. Trong ñoù ngaøy hoäi moàng 9 thaùng Gieâng cuõng laø ngaøy hoäi xuaân neân ñoâng vui nhaát.

Du khaùch veà thaêm hoäi Tieân Luïc khoâng chæ ñöôïc xem troø vui maø coøn ñöôïc chieâm ngöôõng veû ñeïp cuûa xoùm laøng, cuûa caây daõ höông ngaøn naêm tuoåi, beân caïnh maùi ñình Vieãn Sôn.

Hoäi Tieân Luïc dieãn ra chuû yeáu ôû khu vöïc ñình caây daõ höông, ñình Thuaän Hoùa, chuøa Phuïc Quang vaø ñình Tieân Luïc.

Hoäi thaùng Gieâng baét ñaàu töø 1 giôø saùng ngaøy moàng 9 thaùng Gieâng vaø leã khai thanh roài ñeán leã tranh chieâng, tranh troáng giöõa laøng.

Tieáp ñeán laø leã röôùc kieäu vaøo ñeàn, roài laøm leã teá thaàn Cao Sôn. Sau leã laø caùc troø chôi: thi cöôùp caàu, thi coã, thi keùo chöõ, keùo co, choïi gaø...

LEÃ HOÄI BOÅ ÑAØ Dieãn ra töø ngaøy 16 ñeán 18 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm taïi khu vöïc nuùi Boå Ñaø, xaõ Tieân Sôn, huyeän Vieät Yeân. Leã hoäi Boå Ñaø gaén lieàn vôùi caùc truyeàn tích daân gian ñöôïc löu giöõ trong nhieàu theá kyû. Ñoù laø truyeàn tích veà Thaïch töôùng quaân hieäu laø Chuyeån Huøng Thaïch Ñaïi vöông ñaõ giuùp Huøng Taïo Vöông ñaùnh ñuoåi giaëc Man, ñöôïc thôø ôû ñeàn Haï, ñeàn Trung vaø ñeàn Thöôïng. Ñeán ngaøy hoäi, ñeàn, chuøa Boå Ñaø ñeàu môû cöûa, caém côø ñaïi, côø nguõ haønh röïc rôõ trong tieáng chieâng, troáng phaùch roän raøng. Khoâng khí leã hoäi töng böøng vôùi caùc nghi thöùc teá leã röôùc saùch vaø caùc troø chôi daân gian.

LEÃ HOÄI Y SÔN Ñeàn Y Sôn cöù 3 naêm môû hoäi lôùn moät laàn trong 3 ngaøy: 15, 16 vaø 17 thaùng Gieâng aâm lòch. Caùc naêm khaùc toå chöùc 1 ngaøy vaøo ngaøy Teát Thöôïng Nguyeân (raèm thaùng Gieâng), coøn goïi laø hoäi Phu nhaân Thaùnh

278

BAÉC KAÏN Maãu. Leã hoäi Y Sôn ñöôïc toå chöùc taïi xaõ Hoøa Sôn, huyeän Hieäp Hoøa. Leã hoäi coù nhöõng nghi thöùc coå truyeàn ñöôïc toå chöùc khaù chaët cheõ: ngaøy 15 taát caû caùc giaùp röôùc kieäu, côø quaït, chieâng troáng taäp trung veà ñeàn, roài röôùc sang chuøa. Ngaøy 16, töôùng vaø quaûn töôïng leân voi xe (voi giaû coù gaén baùnh xe ñeå ñaåy ñi ñöôïc) vaøo chuøa leã Phaät, tieáp ñeán laø leã “cuoán côø ñaäp ñaát” vaø “keùo chöõ”. Ngaøy 17 laø ngaøy vui nhaát coù nhieàu troø chôi daân gian, ñaùnh ñu, ñaùnh côø ngöôøi, dieãn tuoàng, haùt cheøo...

LEÃ HOÄI CAÀU VOÀNG Dieãn ra haèng naêm vaøo ngaøy 15 thaùng Gieâng aâm lòch taïi ñình Caàu Voàng, xaõ Song Vaân, Taân Yeân. Leã hoäi gaén vôùi truyeàn thoáng thöôïng voõ cuûa ñoàng baøo Yeân Theá ñaõ noåi danh töø haèng traêm naêm tröôùc trong caâu ca dao: “Trai Caàu Voàng, Yeân Theá, gaùi Noäi Dueä, Caàu Linh.”

BAÉC KAÏN Baéc Kaïn thuoäc mieàn nuùi Vieät Baéc, phía Baéc giaùp Cao Baèng, phía Ñoâng Nam giaùp Laïng Sôn, phía Taây giaùp Tuyeân Quang, phía Nam giaùp Thaùi Nguyeân, coù dieän tích 4.795,54km2, daân soá treân 300 ngaøn ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc: Vieät, Taøy, Nuøng, Dao... Veà ñôn vò haønh chính, Baéc Kaïn coù thò xaõ Baéc Kaïn vaø 5 huyeän: Ba Beå, Ngaân Sôn, Na Rì, Baïch Thoâng vaø Chôï Ñoàn. Ñòa hình tænh Baéc Kaïn chuû yeáu laø röøng nuùi vôùi moät heä thoáng soâng suoái daøy ñaëc.

Cuõng nhö caùc tænh Vieät Baéc, khí haäu Baéc Kaïn coù hai muøa roõ reät, muøa khoâ vaø muøa möa. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 250C. Baéc Kaïn coù heä thoáng giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng thuûy khaù thuaän lôïi vaø ngaøy caøng ñöôïc caûi taïo naâng caáp.

Ngoaøi tieàm naêng khoaùng saûn, laâm saûn phong phuù vôùi nhöõng khu röøng nguyeân sinh giaøu ñoäng thöïc vaät, Baéc Kaïn coøn coù tieàm naêng lôùn veà du lòch vaên hoùa, sinh thaùi raát lôùn. Ñoù laø khu du lòch Ba Beå.

279

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH HOÀ BA BEÅ Hoà Ba Beå thuoäc huyeän Ba Beå. Töø Haø Noäi, theo quoác loä soá 3, qua thaønh phoá Thaùi Nguyeân, ñi khoaûng 80km ñeán thò xaõ Baéc Kaïn. Töø thò xaõ Baéc Kaïn ñi tieáp 40km ñeán hoà Ba Beå.

Ba Beå laø hoà nöôùc töï nhieân lôùn nhaát mieàn Baéc Vieät Nam, naèm giöõa vuøng nuùi ñaù voâi, ñaù phieán vôùi nhieàu hang ñoäng kyø khu vaø nhöõng con suoái ngaàm luùc aån luùc hieän. Hoà Ba Beå coù ñoä cao 145m so vôùi maët nöôùc bieån, nöôùc saâu trung bình 20-30m. Dieän tích maët hoà khoaûng 500ha, chieàu daøi hôn 8km, nôi roäng nhaát gaàn 2km. Hoà coù teân laø Ba Beå vì loøng hoà ñöôïc thaét khuùc thaønh 3 hoá (Peù Laâm, Peù Luø vaø Peù Leøng). Trong loøng hoà coù caùc hoøn ñaûo nhoû, treân ñoù coù nhieàu phong lan, chim muoâng. ÔÛ giöõa “hoà 1” (Peù Laâm) coù moät ñaûo nhoû thô moäng mang teân ñaûo Baø, nôi xöa kia Baø Goùa ñaõ sinh soáng vaø ñoù cuõng laø coäi nguoàn cuûa caâu chuyeän truyeàn thuyeát ñeå lyù giaûi taïi sao coù hoà Ba Beå ngaøy nay. Toaøn caûnh hoà nhö moät böùc tranh thuûy maëc, “sôn thuûy höõu tình”. Bôûi chung quanh laø röøng nuùi truøng ñieäp, vôùi nhöõng caây cao boùng toûa, soi boùng maët hoà. Ñeán vôùi hoà Ba Beå, caùch thuù vò nhaát laø ñi theo ñöôøng thuûy. Chieác thuyeàn maùy ñöa du khaùch theo doøng soâng Naêng chaûy quanh döôùi nhöõng raëng nuùi ñaù voâi cao chaát ngaát, beân nhöõng bôø vaùch ñöùng, thuyeàn seõ theo doøng nöôùc xuyeân qua nuùi Lung Nham, nôi ñoù goïi laø ñoäng Puoâng. Thuyeàn nhoû ñi qua ñoäng, chaäp chôøn trong aùnh saùng môø môø aûo aûo, haèn leân nhöõng thaïch nhuõ vôùi hình thuø kyø laï. Ñi khoûi cöûa ñoäng khoaûng 4km, thuyeàn vaøo ñòa phaän hoà Ba Beà. ÑOÄNG PUOÂNG Ñoäng naèm treân doøng soâng Naêng, hay noùi caùch khaùc, soâng Naêng chaûy xuyeân qua raëng nuùi ñaù voâi Lung Nham taïo thaønh ñoäng Puoâng, caùch thò traán Ba Beå 5km. Ñoäng coù chieàu daøi khoaûng 300m, chieàu cao 40m. Trong ñoäng coù nhieàu thaïch nhuõ, hình thuø soáng ñoäng vôùi nhieàu hình thuù vaät khaùc nhau vaø nhöõng coät ñaù, maàm ñaù. Ñaëc bieät, trong ñoäng coù ñaøn dôi haøng chuïc vaïn con ñang sinh soáng. Ñoäng Puoâng laø moät ñieåm du lòch sinh thaùi ñaëc bieät kyø thuù, haáp daãn.

280

BAÉC KAÏN THAÙC ÑAÀU ÑAÚNG Thaùc Ñaàu Ñaúng daøi 2km, laø nôi soâng Naêng chaûy vaøo ñòa phaän tænh Tuyeân Quang, bò nhöõng taûng ñaù khoång loà choàng chaát leân nhau chaën laïi, vôùi ñoä doác khoaûng 500m, taïo thaønh moät thaùc nöôùc ngoaïn muïc, kyø vó. Thaùc naèm giöõa caùnh röøng nguyeân sinh, caøng taïo neân moät aán töôïng ñeïp khoù queân. Ñaëc bieät ôû ñaây coù moät loaøi caù, daân ñòa phöông goïi laø caù chieân, coù con naëng ñeán 10kg. Loaøi caù naøy hieän nay raát hieám thaáy, phaûi chaêng ñaõ bò tuyeät chuûng?

AO TIEÂN Laø moät hoà nöôùc nhoû, roäng chöøng 3ha, naèm ngay treân ñænh nuùi.

Bao boïc chung quanh laø nhöõng khu röøng nhieät ñôùi, neân khí haäu quanh naêm maùt meû vaø trong laønh. Truyeàn thuyeát keå raèng, nôi ñaây chính laø beå taém cuûa caùc naøng tieân ôû thöôïng giôùi xuoáng traàn gian taém vaø chôi côø.

VÖÔØN QUOÁC GIA BA BEÅ Tuy chöa ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn töï nhieân theá giôùi, nhöng roõ raøng Vöôøn Quoác gia Ba Beå laø moät di saûn thieân nhieân quyù giaù hieám coù treân traùi ñaát. Vöôøn Quoác gia Ba Beå chieám moät dieän tích 23.340ha. Ñaây laø moät heä thoáng röøng nguyeân sinh treân nuùi ñaù voâi vaø ñaù phieán bao boïc hoà nöôùc Ba Beå trong xanh. Theo ñieàu tra sô boä cuûa caùc nhaø sinh hoïc Vieät Nam vaø taøi lieäu cuûa caùc nhaø khoa hoïc laâm nghieäp Phaùp ñeå laïi, röøng quoác gia Ba Beå coù tôùi 417 loaøi thöïc vaät, 299 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, trong ñoù coù nhieàu loaøi ñoäng vaät quyù hieám nhö phöôïng hoaøng ñaát, gaø loâi, vooïc muõi heách...

Cuøng vôùi hoà Ba Beå, Vöôøn Quoác gia Ba Beå laø moät di saûn thieân nhieân ñeïp vaøo baäc nhaát cuûa Vieät Nam, moät nôi du lòch sinh thaùi, nghæ döôõng vaø nghieân cöùu khoa hoïc raát haáp daãn.

THAÙC ROOÏM Thuoäc xaõ Quang Thuaän, huyeän Chôï Ñoàn, laø nôi coù khí haäu oân hoøa, caùch thò xaõ Baéc Kaïn 8km theo tænh loä Baéc Kaïn - Chôï Ñoàn.

Khu du lòch thaùc Rooïm goàm moät quaàn theå nhöõng taûng ñaù doïc theo doøng soâng chung quanh laø nuùi röøng truøng ñieäp, taïo neân moät

281

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ caûnh thaàn tieân “soâng nuùi, thaùc gheành”. Thaùc Rooïm laø nôi con soâng Caàu ñang tuoân chaûy bò chaën laïi bôûi baõi ñaù loâ nhoâ daøi khoaûng 1km, taïo neân moät caûnh quan tuyeät myõ.

Hieän tænh Baéc Kaïn ñang coù keá hoaïch ñaàu tö xaây döïng thaùc Rooïm thaønh khu du lòch nghæ döôõng vui chôi cuoái tuaàn vôùi caùc loaïi hình giaûi trí, theå thao, leo nuùi, caém traïi...

PHYA KHAO Ñieåm du lòch Phya Khao thuoäc huyeän Chôï Ñoàn, laø nôi coù khí haäu oân hoøa, moâi tröôøng xanh, saïch. Ñoä cao trung bình 800m so vôùi maët nöôùc bieån. Khí haäu ôû ñaây muøa ñoâng aám aùp, muøa heø maùt meû.

Döôùi thôøi thöïc daân Phaùp, chính quyeàn thuoäc ñòa ñaõ cho döïng ôû Phya Khao nhieàu khu bieät thöï nghæ maùt sang troïng ôû ñaây. Nhöng nhöõng coâng trình kieán truùc xinh ñeïp naøy ñaõ bò phaù huûy trong chieán tranh.

Ngaøy nay, chính quyeàn Baéc Kaïn ñang coù keá hoaïch xaây döïng laïi khu nghæ maùt naøy. ÑOÄNG NAØNG TIEÂN Thuoäc xaõ Löông Haï, huyeän Na Rì, laø moät trong nhöõng hang ñoäng töï nhieân aên saâu vaøo trong loøng nuùi coù ñoä daøi haøng ngaøn meùt, vôùi nhieàu thaïch nhuõ hình thuø kyø laï, taïo neân moät caûnh ñeïp dieäu kyø.

KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN KIM HYÛ Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû thuoäc huyeän Na Rì, chieám moät dieän tích haøng ngaøn heùcta, laø nôi taïo nguoàn vaø baûo toàn caùc nguoàn gen ñoäng thöïc vaät quyù hieám cuûa ñaát nöôùc ta. Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû coøn laø ñieåm du lòch sinh thaùi, nghieân cöùu khoa hoïc ñaày thuù vò vaø haáp daãn.

THAÙC NAØ ÑAÊNG Thuoäc xaõ Löông Thaønh, huyeän Na Rì, laø moät thaùc nöôùc khaù lôùn chaûy töø ñænh nuùi xuoáng ôû ñoä cao treân 100m, taïo neân moät caûnh ñeïp thieân nhieân kyø aûo. Moãi buoåi mai khi maët trôøi chieáu saùng, döôùi nhöõng laøn “khoùi” nöôùc taïo neân nhöõng caàu voàng muoân saéc.

282

BAÉC KAÏN

DI TÍCH CHUØA THAÏCH LONG Chuøa naèm trong moät hang ñaù voâi töï nhieân thuoäc xaõ Cao Kyø, huyeän Baïch Thoâng. Hang ñoäng naøy bao goàm 2 taàng, thoâng vôùi nhau.

Taàng treân goïi laø taàng thieân (taàng trôøi), taàng döôùi goïi laø taàng aâm (taàng ñaát). Trong thôøi kyø choáng thöïc daân Phaùp, boä ñoäi ta ñaõ söû duïng hang naøy laøm xöôûng saûn xuaát vuõ khí. Hieän chuøa laø nôi sinh hoaït vaên hoùa tín ngöôõng cuûa nhaân daân ñòa phöông, laø nôi thôø Phaät vaø Thaùnh Maãu. ÑEÀN THAÉM Thuoäc thò traán Chôï Môùi, huyeän Baïch Thoâng, ñöôïc döïng moät nöûa trong loøng hang nuùi, moät nöûa loä thieân. Tröôùc ñeàn laø doøng soâng Caàu uoán khuùc, lôø löõng troâi veà xuoâi, taïo neân phong caûnh “sôn thuûy höõu tình”. Ñeàn thôø nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc vôùi daân vaø laø nôi sinh hoaït tín ngöôõng cuûa nhaân daân trong vuøng.

DI TÍCH LÒCH SÖÛ POØ KEÙT Thuoäc xaõ Vaên Hoïc, huyeän Na Rì, laø vuøng cô sôû caùch maïng, nôi ñoàng chí Phuøng Chí Kieân vaø caùc ñoàng chí laõnh ñaïo caùch maïng cuûa Ñaûng ta thöôøng döøng chaân treân ñöôøng lieân laïc töø La Hieân sang Vaên Hoïc ñeán Ngaân Sôn, vaøo nhöõng naêm 1931-1941.

DI TÍCH HAÀM BÍ MAÄT DOÁC TIEÂN - HOÄI TRÖÔØNG CHÖÕ U

Thuoäc phöôøng Phuøng Chí Kieân, thò xaõ Baéc Kaïn, laø nôi ñoàng chí Tröôøng Chinh, Toång Bí thö cuûa Ñaûng treân ñöôøng ñi coâng taùc ñeán thò xaõ Baéc Kaïn, nhôø chieác haàm bí maät naøy maø ñaõ thoaùt cheát naêm 1947 khi quaân ñoäi Phaùp nhaûy duø xuoáng Baéc Kaïn ñeå hoøng tieâu dieät cô quan ñaàu naõo laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán cuûa daân toäc.

Ngoâi nhaø hoäi tröôøng chöõ U laø nôi Chuû tòch Hoà Chí Minh ñeán thaêm vaø noùi chuyeän vôùi caùc ñaïi bieåu cuûa tænh Baéc Kaïn veà nhieäm vuï xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû mieàn Baéc vaø ñaáu tranh giaûi phoùng mieàn Nam tieán tôùi thoáng nhaát nöôùc nhaø.

283

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ATK (AN TOAØN KHU) ATK thuoäc thò traán Baèng Luõng, huyeän Chôï Ñoàn, nôi caùc cô quan Trung öông laøm vieäc trong thôøi kyø khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc.

LEÃ HOÄI Baéc Kaïn laø moät tænh coù nhieàu di tích lòch söû vaø caùch maïng ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän. Baéc Kaïn laïi laø tænh coù nhieàu daân toäc cö truù. Vì vaäy, neàn vaên hoùa cuõng mang nhieàu saéc thaùi, nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng phong phuù, ña daïng. Caùc leã hoäi cuûa ngöôøi daân Baéc Kaïn phaàn lôùn ñöôïc toå chöùc vaøo sau Teát Nguyeân Ñaùn vôùi nhieàu troø chôi mang ñaäm baûn saéc daân toäc.

LEÃ HOÄI XUAÂN BA BEÅ Leã hoäi ñöôïc toå chöùc haèng naêm vaøo moàng 10 thaùng Gieâng aâm lòch, ngay beân bôø hoà Ba Beå xinh ñeïp, thuoäc xaõ Nam Maãu, huyeän Ba Beå.

Leã hoäi laø nôi dieãn ra nhieàu troø chôi mang baûn saéc daân toäc ñoäc ñaùo nhö: ñua thuyeàn ñoäc moäc, tung coøn, choïi boø, muùa kheøn, ñaáu voõ daân toäc...

LEÃ HOÄI PHUÛ THOÂNG Leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo moàng 10 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm, taïi thò traán Phuû Thoâng, laø nôi dieãn ra nhöõng troø chôi daân gian nhö tung coøn, keùo co, haùt sli löôïn.

LEÃ HOÄI LUØNG TUØNG (LEÃ HOÄI XUOÁNG ÑOÀNG) Ñöôïc toå chöùc ôû haàu heát caùc ñòa phöông trong tænh vaøo sau Teát Nguyeân Ñaùn. Tieâu bieåu laø leã hoäi Luøng Tuøng ôû Baèng Khaåu, thuoäc huyeän Ngaân Sôn, vaøo ngaøy 15 thaùng Gieâng aâm lòch. Hoäi Luøng Tuøng laø dòp baø con caùc daân toäc taäp trung vui chôi, vôùi nhieàu troø chôi truyeàn thoáng nhö: muùa kheøn, thoåi saùo, tung coøn, trai gaùi haùt giao duyeân... Sau ñoù nhaân daân laøm leã caàu khaán thaàn linh phuø hoä muøa maøng boäi thu, cho moät naêm môùi toát laønh.

284

BAÉC NINH HOÄI CHUØA THANH LONG Leã hoäi ñöôïc toå chöùc trong 2 ngaøy 6 vaø 7 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm, taïi chuøa Thanh Long, xaõ Cao Kyø, huyeän Baïch Thoâng.

Leã hoäi laø dòp nhaân daân daâng höông töôûng nhôù toå tieân oâng baø.

Sau leã coøn coù hoäi vôùi nhöõng troø chôi, caùc hoaït ñoäng theå thao vaên hoùa nhö keùo co, haùt sli löôïn, muùa daân toäc... vaø leo nuùi thöôûng ngoaïn nuùi non huøng vó, hang ñoäng kyø khu.

BAÉC NINH Baéc Ninh laø tænh ôû vuøng ñoàng baèng vaø trung du Baéc Boä. Phía Baéc giaùp tænh Baéc Giang, phía Ñoâng vaø Ñoâng Nam giaùp tænh Haûi Döông, phía Taây giaùp Haø Noäi, phía Nam giaùp tænh Höng Yeân.

Baéc Ninh coù dieän tích töï nhieân gaàn 800km2, daân soá gaàn 950 nghìn ngöôøi, nôi coù nhieàu daân toäc anh em sinh soáng nhö: Kinh, Taøy, Hoa...

Veà ñôn vò haønh chính, Baéc Ninh coù thò xaõ Baéc Ninh vaø 5 huyeän: Queá Voõ, Gia Löông, Tieân Sôn, Thuaän Thaønh, Yeân Phong. Ñòa hình Baéc Ninh chuû yeáu laø ñoàng baèng, moät phaàn nhoû thuoäc vuøng trung du vôùi nhöõng ñoài nuùi ñaõ ñi vaøo thô ca, nhaïc nhö nuùi Thieân Thai...

Nhieät ñoä trung bình haèng naêm khoaûng 23,40C, raát thích hôïp cho du lòch.

Baéc Ninh coù heä thoáng giao thoâng thuaän lôïi. Veà ñöôøng boä coù ñöôøng quoác loä 1A chaïy qua, ñi leân bieân giôùi Vieät Trung, coù ñöôøng saét Baéc Nam ñi Laïng Sôn, coù soâng Caàu, moät thôøi vang voïng chieán coâng cha oâng thuôû tröôùc, raát thuaän lôïi cho giao thoâng ñöôøng thuûy.

Baéc Ninh, vuøng ñaát Kinh Baéc, noåi tieáng vôùi caùc laøn ñieäu daân ca quan hoï vaø nhöõng laøng ngheà truyeàn thoáng noåi danh nhö laøng tranh Ñoâng Hoà...

285

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH SOÂNG CAÀU Con soâng eâm ñeàm chaûy qua tænh Baéc Ninh. Hai bôø soâng laø nhöõng laøng queâ truø phuù ngoaøi noâng nghieäp coøn coù nhöõng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng nhö laøng goám Phuø Laõng, laøng tranh Ñoâng Hoà...

Soâng Caàu khoâng chæ ñeïp vaø neân thô vaøo nhöõng ngaøy hoäi lieàn chò, lieàn anh haùt thaâu ñeâm suoát saùng treân nhöõng beán nöôùc saân ñình, noù coøn laø moät kyû nieäm chieán coâng, moät moác son choùi loïi trong trang söû veû vang cuûa daân toäc. Ñoù laø vaøo thaùng 10 naêm 1076, Lyù Thöôøng Kieät cho xaây döïng phoøng tuyeán soâng Caàu (coøn goïi laø soâng Nhö Nguyeät).

Soâng Caàu ñöôïc lôïi duïng nhö moät chieán haøo thieân nhieân raát lôïi haïi. Ñoàng thôøi, doïc theo bôø soâng Lyù Thöôøng Kieät coøn cho ñaép moät chieán luõy baèng ñaát cao maáy thöôùc, söøng söõng nhö moät böùc töôøng thaønh.

Maët ngoaøi chieán luõy, saùt bôø soâng, quaân ta ñoùng tre laøm daäu daøy ñaëc.

Soâng Caàu, thaønh cao, daäu daøy, taïo thaønh moät tuyeán phoøng ngöï raát kieân coá.

Muøa xuaân 1077, döôùi söï chæ huy cuûa Lyù Thöôøng Kieät, quaân ta ñaõ ñaäp tan cuoäc xaâm laêng cuûa nhaø Toáng treân phoøng tuyeán soâng Caàu ñaày huyeàn tích naøy.

NUÙI DINH Coøn goïi laø nuùi Thanh hay nuùi Phaùo Ñaøi, naèm treân ñaát cuûa hai phöôøng Thò Caàu vaø Ñaùp Caàu. Nuùi Dinh khoâng to lôùn, nhöng hình daùng raát ñeïp. Töø ñænh nuùi Dinh du khaùch coù theå ngaém doøng soâng Caàu trong xanh nheø nheï troâi.

Nhöng coù leõ ñieàu haáp daãn nhaát ñoái vôùi du khaùch laø: nuùi Dinh coøn laø moät di tích lòch söû. Trong caùc cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc, nuùi Dinh luoân laø phoøng tuyeán quan troïng cuûa quaân daân ta choáng laïi keû thuø, laø nôi dieãn ra nhöõng cuoäc chieán ñaáu aùc lieät giöõa ta vaø ñòch.

Trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Toáng vaøo theá kyû XI, Lyù Thöôøng Kieät ñaõ cho ñoùng ñaïi binh treân nuùi Dinh, töø ñaây quaân ta ñaõ taán coâng ñaùnh baïi quaân Quaùch Quyø.

286

BAÉC NINH Trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân - Moâng vaøo theá kyû XIII, Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán cho xaây heä thoáng phoøng thuû Xöông Giang vaø Thò Caàu.

Thôøi Taây Sôn, nuùi Dinh cuõng laø nôi ñoùng quaân cuûa Quang Trung Nguyeãn Hueä. Taïi ñaây ñaõ dieãn ra cuoäc giao tranh aùc lieät giöõa quaân ta do töôùng Phaïm Vaên Laân chæ huy vaø quaân nhaø Thanh xaâm löôïc.

Trong cuoäc chieán ñaáu choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ, treân nuùi Dinh laø traän ñòa phaùo cao xaï, ñaõ baén rôi nhieàu maùy bay Myõ.

DI TÍCH ÑEÀN ÑOÂ Coøn goïi laø Coå Phaùp ñieän hay ñeàn Lyù Baùt Ñeá (ñeàn thôø 8 vò vua nhaø Lyù). Ñeàn Ñoâ laø trung taâm thôø 8 vò vua Lyù vôùi caùc nghi leã raát troïng theå haèng naêm. Ñeàn Ñoâ naèm ôû phía Ñoâng Nam laøng Ñình Baûng. Ñeàn vaø Laêng Lyù Nam Ñeá ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam coi troïng laø “khu sôn laêng caám ñòa”. Ñeàn Ñoâ ñöôïc xaây döôùi thôøi nhaø Leâ, ñöôïc truøng tu nhieàu laàn, nhaát laø vaøo thôøi Leâ Trung Höng theá kyû XVII, vôùi kieåu kieán truùc “noäi coâng, ngoaïi quoác”, chung quanh coù töôøng thaønh vaây boïc. Ñeàn ñöôïc chia laøm 2 khu vöïc: noäi thaønh vaø ngoaïi thaønh. Noäi thaønh goàm noäi thaát vaø ngoaïi thaát. Noäi thaát coù nhaø haäu cung, ñaët ngai thôø vaø baøi vò 8 vò vua Lyù. Bao quanh noäi thaát coù töôøng gaïch cao 3m, roäng 1m. Ngoaïi thaát goàm: nhaø vuoâng kieán truùc theo kieåu choàng dieâm, 8 maùi, goàm nhaø chuû teá, nhaø kho, nhaø khaùch, ñeàn vua Baø (Lyù Chieâu Hoaøng). Giöõa khu ngoaïi thaát laø 5 cöûa roàng coù ñöôøng laùt ñaù xanh, ñi thaúng leân nhaø vuoâng.

Khu vöïc ngoaïi thaønh, saùt vôùi töôøng thaønh ôû 2 ñaàu hoài nhaø khaùch, moãi beân 4 gian nhaø Kieäu. Töø 5 cöûa roàng ñi tôùi saùt bôø hoà laø nhaø bieåu dieãn roái nöôùc, kieán truùc theo kieåu choàng dieâm, 8 maùi, 8 ñao cong.

Beân hoà baùn nguyeät laø nhaø bia. Hai beân giöõa noäi thaønh vaø ngoaïi thaønh laø nhaø vaên chæ beân traùi, nhaø voõ beân phaûi.

287

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñeàn Ñoâ coøn löu giöõ nhieàu coå vaät quyù, trong ñoù coù taám vaên bia “Coå Phaùp ñieän ñaïo bi” cuûa Traïng nguyeân Phuøng Khaéc Khoan, khaéc naêm 1602, nhaân dòp truøng tu ñeàn. ÑEÀN BAØ CHUÙA KHO Ñeàn ôû laøng Coå Meã, thò xaõ Baéc Ninh, thôø Baø Chuùa Kho - moät ngöôøi phuï nöõ ñaõ kheùo toå chöùc saûn xuaát, tích tröõ löông thöïc, troâng coi kho taøng quoác gia trong vaø sau chieán thaéng quaân Toáng ôû soâng Nhö Nguyeät (soâng Caàu ngaøy nay) vaøo naêm 1077.

Töông truyeàn Baø Chuùa Kho voán laø ngöôøi chòu khoù, sau khi laáy vua Lyù, thaáy ruoäng ñaát vuøng Vuõ Minh, Coå Meã bò hoang hoùa do chieán tranh, baø xin vua cho veà ñoù chieâu daân laäp aáp, khai khaån ruoäng hoang. Nhaân ñoù nhaø vua giao cho Baø troâng coi kho quaân löông vaø cai quaûn tuø binh ñeå khai khaån ruoäng hoang.

Vôùi taøi toå chöùc cuûa Baø, 72 trang aáp trong vuøng laøm aên phaùt ñaït, cuoäc soáng no ñuû, thònh vöôïng.

Khoâng ai bieát teân Baø, nhöng khi Baø qua ñôøi, nhaân daân laäp ñeàn thôø ñeå ghi nhôù coâng ñöùc. Coâng lao to lôùn cuûa baø ñöôïc caùc trieàu ñaïi phong kieán ghi nhaän qua vieäc saéc phong ñeàn thôø Baø laø “Chuû khoá linh töø” (Ñeàn thieâng thôø Baø Chuùa Kho). Ñeàn Baø Chuùa Kho coøn laïi ñeán ngaøy nay laø kieán truùc thôøi Nguyeãn, xaây ñôn giaûn theo kieåu tam ban, cao daàn treân söôøn nuùi Kho, ban haï kieán truùc kieåu tieàn keâ, haäu baåy, ban trung theo kieåu choàng röôøng, haï keâ trong, coøn ban thöôïng theo kieåu choàng röôøng giaù chieâng.

CHUØA BUÙT THAÙP Chuøa coù teân chöõ laø Ninh Phuùc töï. Chuøa coù ngoïn thaùp hình caây buùt, neân goïi laø chuøa Buùt Thaùp, toïa laïc ôû thoân Buùt Thaùp, xaõ Ñình Toå, Thuaän Thaønh (xöa laø xaõ Nhaïn Thaùp, huyeän Sieâu Loaïi).

Chuøa ñöôïc xaây töø thôøi vua Traàn Thaùnh Toâng (1258-1278), khi Hoøa thöôïng Huyeàn Quang ñeán tu. OÂng laø moät nhaø sö gioûi, ñoã tieán só naêm 1297 vaø laø moät trong 3 vò Toå cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm. OÂng cho xaây ngoïn thaùp 9 taàng, trang trí hoa sen. Naêm 1644, coâng chuùa Dieäu Tueä vaø Hoaøng haäu Dieäu Vieân ñeán tu ôû chuøa naøy, nhaø sö Minh Haønh (ngöôøi Trung Quoác) laøm Hoøa thöôïng. Ñeán 1647, Chuùa Trònh

288

BAÉC NINH Traùng cho truøng tu laïi chuøa theo kieåu chuøa Trung Quoác (döôùi söï höôùng daãn cuûa Hoøa thöôïng Minh Haønh). Kieán truùc chuøa coù daïng “noäi coâng ngoaïi quoác”. Chuøa coù tam quan, gaùc chuoâng, tieàn ñöôøng, thieâu höông, caàu ñaù, thöôïng ñieän, tích thieân am (toøa cöûu phaåm), nhaø chung, phuû thôø, haäu ñöôøng. Ñaëc bieät coù thaùp Baùo Nghieâm laø thaùp ñaù cao 13m, trong ñoù coù töôïng thôø Thieàn sö Chuyeát Chuyeát (vò toå thöù nhaát). Chuøa xaây naêm Phuùc Thaùi thöù 5 (1647). Thaùp Toân Ñöùc cao 10m döïng naêm 1660, trong thaùp coù töôïng thôø thieàn sö Minh Haønh.

Ngheä thuaät trang trí theo phong caùch thôøi Lyù - Traàn. Caùc böùc trang trí chaïm noåi treân ñaù ôû caàu ñaù, ôû lan can thöôïng ñieän chuû ñeà laø töù linh, hoa laù vaø coù 2 hình ngöôøi trang trí ôû thaùp cöûu phaåm lieân hoa (9 taàng). Coù pho töôïng Phaät Quaùn AÂm 1000 maét, 1000 tay (thieân thuû thieân nhaõn) ñaët treân toøa sen do roàng ñoäi.

CHUØA DAÂU Coøn goïi laø Dieân ÖÙng töï, hay chuøa Phaùp Vaân. Vaøo ñôøi Lyù, chuøa coøn coù teân laø Thieân Ñònh, ôû laøng Daâu (Khöông Töï), xaõ Haïnh Phuùc, huyeän Thuaän Thaønh.

Chuøa coå, xaây töø thôøi Só Nhieáp laøm thaùi thuù ôû nöôùc ta, vaøo theá kyû II laø trung taâm Phaät giaùo Luy Laâu. Khoaûng naêm 1313 (ñôøi Traàn Anh Toâng), Traïng nguyeân Maïc Ñónh Chi ñöùng ra vaän ñoäng xaây chuøa thaønh 100 gian, döïng thaùp 9 taàng vaø caàu 9 nhòp. Chuøa thôø töôïng Phaùp Vaân. Theo “Coå Chaâu Vaân Phaät thöôûng nhaân söï tích, Man Nöông truyeän”, vaøo thôøi Só vöông (töùc Só Nhieáp) ôû laøng Maõn Xaù coù coâ gaùi laø Man Nöông, nhaø ngheøo, moä phaät ñeán tu ôû chuøa Linh Quang (hay chuøa Phuùc Nghieâm), Man Nöông coù thai, sinh haï moät ngöôøi con gaùi (hay moät caùi boïc). Man Nöông beøn ñem boû vaøo moät hoác caây ña ôû trong röøng. Ít laâu sau, baõo noåi, caây ña ñoå troâi veà thaønh Luy Laâu (laøng Coå Chaâu). Só Vöông cho ngöôøi keùo leân khoâng ñöôïc.

Man Nöông nhaän ra caây ña mình ñaõ boû con, laáy daây buoäc keùo leân ñöôïc. Luùc xeû caây ña, thaáy coù danh hieäu Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän, beøn cho taïc 4 pho töôïng ñeå thôø: – Töôïng Phaùp Vaân ôû chuøa Thieàn Ñònh (chuøa Daâu).

– Töôïng Phaùp Vuõ ôû chuøa Thaønh Ñaïo (chuøa Ñaäu).

– Töôïng Phaùp Loâi ôû chuøa Phi Töôùng.

– Töôïng Phaùp Ñieän ôû chuøa Trí Quaû.

289

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Chuøa Daâu laø moät trung taâm truyeàn ñaïo Phaät ôû nöôùc ta ngaøy xöa.

Chuøa coù gaùc chuoâng xaây gaïch cao 3 taàng, döïng töø theá kyû VI, vôùi yù nghóa nhö moät thaïch truï ngaên luoàng gioù nghieäp chöôùng. Vì vaäy thaùp coù teân Hoøa Phong. ÔÛ thaønh baäc cuûa thaùp coù chaïm khaéc hình saáu ñaù. Thaønh baäc chuøa coù roàng ñaù. Beä ñaù trong Thöôïng ñieän chaïm hình hoa sen.

CHUØA PHAÄT TÍCH Teân chöõ laø Vaïn Phuùc töï, toïa laïc ôû löng chöøng nuùi Laïn Kha, laøng Phaät Tích, xaõ Phöôïng Hoaøng, Tieân Sôn.

Chuøa xaây vaøo thôøi Lyù Thaùnh Toâng (1054-1079), naêm Long Thuïy Thaùi Bình thöù 4 (1057). Chuøa laø moät kieán truùc noåi tieáng cuûa daân toäc ta ôû theá kyû XI, ñeán theá kyû XIII, chuøa bò ñoå naùt. Treân neàn cuõ daân döïng laïi chuøa môùi, goïi laø Vaïn Phuùc töï.

Vaøo nhöõng naêm 1947-1948, thöïc daân Phaùp ñaõ phaù naùt toaøn boä chuøa Phaät Tích. Nay treân neàn chuøa coøn laïi moät daõy töôïng 10 con vaät tröôùc toøa tieàn ñöôøng, töôïng A Di Ñaø ngoài treân toøa sen baèng ñaù cao 1m87 vaø khu thaùp moä.

Theo taøi lieäu ñeå laïi, ngay ôû chaân nuùi Laïn Kha laø coång ngoaøi, theo baäc theàm ñaù daãn leân gaùc chuoâng, roài tieáp theo caùc baäc theàm ñaù leân cao laø Tieàn ñöôøng chaén phía tröôùc khu chuøa ñoà soä. Tröôùc baäc theàm ñaù, döïng moät daõy töôïng 10 con vaät baèng ñaù coù kích thöôùc lôùn, trong tö theá phuû phuïc, cao 1m20, ñaët treân beä ñaù chaïm hoa sen.

Chuøa coù caùc toøa vaø cung ñieän thôø. Ñaèng sau chuøa laø khu moä thaùp cuûa caùc vò sö toå. Ngay treân ñænh nuùi laø moät ngoïn thaùp, xaây vaøo naêm 1057, laø thaùp cao nhaát thôøi Lyù.

Chuøa Phaät Tích coù quy moâ kieán truùc lôùn, goàm: gaùc chuoâng, tieàn ñöôøng, thieâu höông, haäu ñöôøng, nhaø thôø Ñöùc Chuùa (thôø töôïng vôï Chuùa Trònh Traùng), nhaø Toå ñeä nhaát. ÑÌNH LAØNG ÑÌNH BAÛNG Thuoäc laøng Ñình Baûng, huyeän Töø Sôn, ñöôïc xaây vaøo thaùng 2 naêm Bính Thìn (1736), nieân hieäu Vónh Höïu thöù 2, trieàu vua Leâ YÙ Toâng. Ñình thôø 3 vò nhieân thaàn laø: Cao Sôn Ñaïi Vöông (Thaàn Nuùi),

290

BAÉC NINH Thuûy Baù Ñaïi Vöông (Thaàn Nöôùc), Baïch Leä Ñaïi Vöông (Thaàn Ñaát).

Caû ba vò thaàn ñeàu coù saéc phong. Ñình coøn laø nôi thôø Luïc toå (saùu vò coù coâng laäp neân laøng vaøo theá kyû XV). Sau khi ñeàn thôø Lyù Baùt Ñeá bò quaân Phaùp trieät phaù, daân laøng ñaõ röôùc baøi vò 8 vò vua nhaø Lyù veà thôø trong ñình. Ñình xaây baèng goã lim, kieåu chöõ “coâng” (工). Baùi ñöôøng goàm 7 gian chính thoâng vaøo ñeán haäu cung. Kieán truùc ñình theo kieåu choàng röôøng, möôøi haøng vôùi 60 coät ñaïi, gaùc caâu ñaàu, coù xaø ngang, doïc vaø xaø naùch chia thaønh 10 vì keøo ñeå ñôõ boä hoaønh maùi. Boán phía ñình böng cöûa. Neàn giöõa gian thôø laùt cheùo gaïch laù men. Caùc gian khaùc dieàm laùt vaùn saøn. Maùi ñình roäng lôïp ngoùi muõi haøi.

Kieán truùc theo ngheä thuaät thôøi Haäu Leâ. Chuû ñeà hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc: “roàng, maây ñaïi hoäi”, “saùu con roàng bay leân trôøi”. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng maûng chaïm troå töù linh, töù quyù, phöôïng vuõ...

Hoäi ñình Ñình Baûng vaøo ngaøy 12 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm. ÑÌNH COÅ MEÃ Ñình laøng Coå Meã, xaõ Vuõ Ninh, laø moät ngoâi ñình lôùn ñöôïc döïng vaøo naêm 1681, ñôøi vua Leâ Hy Toâng, thôø Tröông Hoáng vaø Tröông Haùt, nhöõng ngöôøi coù coâng giuùp Trieäu Quang Phuïc (549-570) choáng giaëc Löông.

Kieán truùc ñình Coå Meã theo kieåu chöõ “nhaát” (一) vôùi 5 gian, caùc coät ñeàu sôn son theáp vaøng, nay ñaõ phai maøu. Caùc maûng chaïm khaéc raát ñeïp, theo caùc ñeà taøi: Long vaân ñaïi hoäi, Nguõ hoå tranh chaâu...

Ngheä thuaät ñieâu luyeän. Trong ñình coøn coù 10 taám bia haäu, trong ñoù coù taám bia khaéc naêm Chính Hoøa thöù 2 (1681). ÑÌNH ÑOÂNG HOÀ Coøn goïi laø ñình Tranh, vì gaén boù vôùi ngheà laøm tranh cuûa laøng Ñoâng Hoà (coøn goïi laø laøng Maùi) thuoäc xaõ Ñoâng Hoà. Ñình laø nôi thôø Thaønh hoaøng laøng laø Traán Baéc. Xöa kia ñình laø nôi hoïp chôï tranh cuûa laøng. Ñình xöa coù 7 gian baùi ñöôøng, 2 gian haäu cung, 2 daõy thaûo xaù ôû taû, höõu, moãi daõy 5 gian. Naêm 1950, hai daõy thaûo xaù bò Phaùp ñoát chaùy. Khoaûng naêm 1970, hai gian hoài baùi ñöôøng cuõng bò dôõ boû. Ñình hieän coøn 5 gian baùi ñöôøng. Kieán truùc ñình theo kieåu chöõ “ñinh” (丁), maùi lôïp ngoùi muõi haøi nhoû. Ñình coøn löu giöõ nhieàu di vaät quyù.

291

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Hai taám bia khaéc naêm Caûnh Trò thöù 6 (1668) vaø Töï Ñöùc naêm thöù 29 (1876), ghi laïi caùc vò coù coâng xaây döïng ñình laøng.

Xöa kia, chôï tranh hoïp ôû ñình töø moàng 6 thaùng chaïp ñeán Teát Nguyeân Ñaùn. Ñình coøn laø nôi môû hoäi thi haøng maõ. Hoäi môû töø chieàu 14 ñeán saùng 18 thaùng 3 aâm lòch. Trong ngaøy hoäi caùc loaïi haøng maõ, tranh tieâu bieåu ñöôïc tröng baøy treân baøn thôø taïi ñình.

LEÃ HOÄI Kinh Baéc laø nôi ñaïo Phaät thaâm nhaäp sôùm nhaát töø nhöõng theá kyû ñaàu Coâng nguyeân. Ñeán trieàu Lyù, ñaïo Phaät ñaït ñeán ñoä cöïc thònh. Taïi ñaây nhieàu chuøa thaùp ñöôïc döïng leân.

Vuøng Kinh Baéc, moät trong nhöõng caùi noâi cuûa neàn vaên minh ngöôøi Vieät. Chính nôi ñaây ñaõ saûn sinh ra nhöõng laøn ñieäu daân ca quan hoï ñaëc saéc, moät loaïi daân ca tröõ tình tieâu bieåu, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc.

Cuõng vì nhöõng yeáu toá treân Baéc Ninh laø moät trong nhöõng ñòa phöông coù nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng vaø moãi ñoä xuaân veà ngöôøi Kinh Baéc ruû nhau traåy hoäi.

HOÄI LIM Leã hoäi Lim gaén lieàn vôùi moät truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa ñaát Kinh Baéc laø haùt quan hoï giao duyeân. Trong hoäi caùc “lieàn anh, lieàn chò” haùt ñoái ñaùp töøng caëp, haùt treân ñoài, haùt döôùi thuyeàn, haùt ôû saân chuøa... vôùi ñuû caùc laøn ñieäu quan hoï. Hoäi Lim sau phaàn leã röôùc ñeán phaàn teá leã, cuoái cuøng laø phaàn hoäi vôùi caùc troø chôi nhö ñaùnh ñu, vaät...

Hoäi Lim dieãn ra töø 11 ñeán 13 thaùng Gieâng aâm lòch.

HOÄI ÑEÀN ÑOÂ Leã hoäi ñöôïc toå chöùc taïi ñeàn Ñoâ (nôi thôø 8 vò vua Lyù). Môû ñaàu hoäi coù leã trình Thaùnh, coù thi ñaáu côø ngöôøi, ñaáu vaät vaø caùc troø vui khaùc. Ñaëc bieät coù röôùc kieäu long troïng vaøo ngaøy chính hoäi 16 thaùng 3 raát ñoâng ngöôøi tham döï.

Haèng naêm leã hoäi ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch vaø keùo daøi 4 ngaøy. Hoäi môû ñuùng vaøo ngaøy vua Lyù Thaùi Toå leân ngoâi Hoaøng ñeá (coøn goïi laø leã ñaêng quang).

292

BAÉC NINH LEÃ HOÄI CHUØA DAÂU Chuøa Daâu thôø Phaät Man Nöông. Ñaây laø leã hoäi tieâu bieåu cho söï hoäi nhaäp tín ngöôõng cuûa neàn vaên minh luùa nöôùc vaøo ñaïo Phaät.

Trong hoäi, sau leã röôùc töôïng Baø Daâu ñi qua caùc chuøa trong heä thoáng chuøa Töù Phaùp goàm: chuøa Ñaäu, chuøa Daâu, chuøa Phi Töôùng vaø chuøa Trí Quaû, laø phaàn hoäi coù thi laøm baùnh giaày, ñaëc saûn cuûa laøng Daâu.

Leã hoäi môû vaøo ngaøy sinh cuûa Man Nöông, töùc ngaøy 17 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm taïi laøng Daâu.

HOÄI CHUØA PHAÄT TÍCH Hoäi chuøa Phaät Tích nhaèm töôûng nhôù coâng ôn cuûa vua Lyù Thaùnh Toâng. Leã hoäi haèng naêm môû ra töø ngaøy 4 ñeán 5 thaùng Gieâng aâm lòch ñeå khaùch haønh höông ñeán leã Phaät, thænh kinh, caàu phuùc, caàu yeân, ñoàng thôøi cuõng laø chieâm ngöôõng caûnh ñeïp cuûa chuøa.

HOÄI ÑÌNH ÑÌNH BAÛNG Haèng naêm leã hoäi Ñình Baûng dieãn ra töø ngaøy 12 ñeán ngaøy 16 thaùng 3 aâm lòch, ñeå töôûng nhôù 3 nhieân thaàn laø Cao Sôn Ñaïi Vöông (Thaàn Nuùi), Thuûy Baù Ñaïi Vöông (Thaàn Nöôùc), Baïch Leä Ñaïi Vöông (Thaàn Ñaát) vaø 6 vò nhaân thaàn laø 6 vò toå cuûa 6 doøng hoï coù coâng döïng laïi laøng sau cuoäc taøn phaù cuûa quaân Minh vaøo theá kyû XV. Sau leã laø phaàn hoäi, toå chöùc caùc troø chôi ñaáu vaät, choïi gaø...

HOÄI ÑOÂNG HOÀ Leã hoäi laøng Ñoâng Hoà dieãn ra töø moàng 4 ñeán 7 thaùng Gieâng taïi ñình laøng Ñoâng Hoà, xaõ Laïc Thoå, Thuaän Thaønh. Leã hoäi Ñoâng Hoà mang ñaëc tính hoäi laøng ngheà. Trong nhöõng ngaøy hoäi baùn tranh daân gian vaø caùc loaïi haøng maõ thôø cuùng.

HOÄI CHUØA TOÅ (ÑAÏI BI TÖÏ) Leã hoäi haèng naêm dieãn ra töø ngaøy 18 ñeán 23 thaùng Gieâng aâm lòch taïi laøng Vaïn Ty, xaõ Thaùi Baûo, huyeän Gia Löông ñeå töôûng nhôù ngöôøi con cuûa queâ höông laø thieàn sö Huyeàn Quang (Lyù Ñaïo Taùi), moät trong 3 vò toå ñaàu tieân cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn.

Phaàn leã: coù ñoïc kinh, röôùc oaûn, daâng höông.

Phaàn hoäi: thi vaät, thi deät vaûi, ñua thuyeàn.

293

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

BEÁN TRE Beán Tre laø tænh ñoàng baèng naèm cuoái nguoàn soâng Cöûu Long, coù hình daùng reõ quaït, ñaàu nhoïn naèm veà phía thöôïng löu, caùc nhaùnh soâng lôùn chaûy qua Beán Tre töïa nhö nhöõng nan quaït, xoøe roäng veà phía Ñoâng. Beán Tre ñöôïc hôïp thaønh bôûi ba cuø lao lôùn: Cuø Lao Baûo, Cuø Lao Minh vaø Cuø Lao An Hoùa, ñöôïc boài ñaép bôûi phuø sa cuûa 4 nhaùnh soâng Cöûu Long laø Tieàn Giang, Ba Lai, Haøm Luoâng vaø Coå Chieân. Phía Baéc giaùp Tieàn Giang, Taây giaùp Vónh Long, Nam giaùp Traø Vinh, Ñoâng giaùp bieån, coù bôø bieån daøi khoaûng 65km.

Beán Tre coù dieän tích töï nhieân khoaûng 2.300km2, daân soá treân 1.300.000 ngöôøi, goàm thò xaõ Beán Tre vaø 7 huyeän: Gioàng Troâm, Moû Caøy, Ba Tri, Bình Ñaïi, Thaïnh Phuù, Chaâu Thaønh, Chôï Laùch.

Beán Tre coù khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 26-270C. Löôïng möa trung bình haèng naêm laø 1.250-1.500mm. Ñòa hình khaù baèng phaúng, raûi raùc coù nhöõng coàn caùt xen keõ vôùi ruoäng vöôøn. Khoâng coù röøng caây lôùn, 4 beà soâng nöôùc bao boïc, giao thoâng thuûy raát thuaän tieän.

Beán Tre laø vöïa luùa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, vôùi nhieàu saûn vaät, hoa quaû. Beán Tre giaøu thuûy, haûi saûn.

THAÉNG CAÛNH COÀN PHUÏNG Thuoäc xaõ Taân Thaïch, huyeän Chaâu Thaønh, caùch thò xaõ Beán Tre 12km theo ñöôøng boä vaø 25km theo ñöôøng thuûy, naèm treân cuø lao noåi giöõa soâng Tieàn coù dieän tích roäng 52ha. Coàn Phuïng ñöôïc hình thaønh do phuø sa boài ñaép, taïo neân nhöõng vöôøn caây traùi tróu caønh, khí haäu maùt meû, moâi tröôøng sinh thaùi trong laønh.

Du khaùch ñeán ñaây ñöôïc tham quan caùc kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa nôi töøng laø thaùnh ñòa ñaïo Döøa, vôùi moät soá di tích coøn laïi nhö thaùp, saân roàng... Coàn Phuïng coøn laø nôi coù laøng ngheà saûn xuaát ñoà gia duïng baèng vaät lieäu töø caây döøa.

294

BEÁN TRE SAÂN CHIM VAØM HOÀ Thuoäc xaõ Bình Chaâu, huyeän Ba Tri, naèm ven soâng Ba Lai, saân chim Vaøm Hoà coù löôïng chim taäp trung ñoâng nhaát khoaûng gaàn 500.000 con coø, vaïc cuøng caùc loaïi chim khaùc nhö cong coïc, le le, coø ngaø, coø ruoài, dieäc...

Saân chim Vaøm Hoà roäng hôn 40ha, trong ñoù coù 15ha röøng chaø laø nguyeân sinh. Treân ñöôøng vaøo saân chim, doïc hai beân bôø soâng Ba Lai laø moät thaûm thöïc vaät phong phuù goàm oåi, so ñuõa, ñaäu vaùn, maõng caàu Xieâm, döøa nöôùc... Trong saân chim chuû yeáu goàm: ñöôùc ñoâi, chaø laø, buïp tra, oâ roâ, rau muoáng bieån... Saân chim coù 2 loaøi caây chính laø chaø laø vaø ñöôùc, nhöng chim chæ thích laøm toå treân caây chaø laø. Ñeán saân chim vaøo moãi buoåi chieàu, du khaùch coù dòp ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng aâm thanh thuù vò, ñoù laø luùc caùc loaøi chim coø, cong coïc, le le... ruû nhau veà toå.

Saân chim Vaøm Hoà ngoaøi chim ra coøn coù caùc loaøi thuù hoang daïi: choàn, raén, traên, dôi...

RÖØNG NGAÄP MAËN KHAÂU BAÊNG Beán Tre ñang ñaàu tö phaùt trieån khu baûo toàn thieân nhieân röøng ngaäp maën Khaâu Baêng huyeän Thaïnh Phuù. Röøng ngaäp maën Khaâu Baêng coù giaù trò veà sinh thaùi vaø baûo veä bôø bieån, laøm saïch moâi tröôøng, gia taêng nguoàn lôïi thuûy saûn.

VÖÔØN CAÂY CAÙI MÔN Naèm beân bôø soâng Tieàn thuoäc xaõ Tieân Thuûy, huyeän Chaâu Thaønh, ñaây laø caùi noâi caây traùi vuøng Nam Boä. Ñeán ñaây muøa naøo cuõng coù caùc loaïi caây traùi. Laøng ngheà Caùi Môn haèng naêm cung caáp cho thò tröôøng haøng trieäu caây gioáng caùc loaïi nhö saàu rieâng, maêng cuït, xoaøi caùt, nhaõn tieâu, mít toá nöõ... Caùi Môn coøn laø queâ höông cuûa ngheà caây caûnh Bonsai.

COÀN QUY Roäng 65ha, naèm treân soâng Tieàn, thuoäc xaõ Taân Thanh vaø Quôùi Sôn, huyeän Chaâu Thaønh, Coàn Quy noåi tieáng vôùi nhöõng vöôøn caây aên traùi nhö sapoâ, nhaõn, böôûi... Moät buoåi ñi du thuyeàn treân soâng Tieàn, gheù vaøo Coàn Quy, du khaùch seõ coù dòp thöôûng thöùc vò ngoït ngaøo cuûa traùi caây Coàn Quy noåi tieáng.

295

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ COÀN OÁC Coøn goïi laø coàn Höng Phong, naèm treân soâng Haøm Luoâng, thuoäc xaõ Höng Phong, huyeän Gioàng Troâm, caùch thò xaõ Beán Tre khoaûng 10km veà höôùng Ñoâng. Coàn daøi 8,3km roäng 1 km, coù nhieàu vöôøn döøa, troàng xen caây aên traùi.

COÀN TIEÂN Naèm treân soâng Tieàn, ngang vôùi laøng Caùi Môn, dieän tích 7ha, thuoäc xaõ Tieân Long, huyeän Chaâu Thaønh, caùch thò xaõ Beán Tre 23km theo ñöôøng boä hoaëc 15km theo ñöôøng soâng. Coàn Tieân laø moät baõi caùt ñeïp, haèng naêm vaøo dòp Teát moàng 5 thaùng 5 coù haøng vaïn ngöôøi ñeán taém.

DI TÍCH CHUØA HOÄI TOÂN Chuøa ñöôïc Hoaø Thöôïng Long Thieân döïng vaøo theá kyû XVIII, taïi aáp 8, xaõ Quôùi Sôn, huyeän Chaâu Thaønh. Taïi chính ñieän thôø töôïng Thaäp Ñieän Minh Vöông baèng ñoàng cao 0,70m ñöôïc ñuùc taïi Hueá theá kyû XIX. Chuøa ñöôïc nhieàu laàn truøng tu söûa chöõa vaøo caùc naêm 1805, 1884, 1947 vaø 1992. Naêm 1805, toân taïo töôïng Phaät, phaùp khí vaø ñuùc ñaïi hoàng chung. ÑÌNH PHUÙ LEÃ ÔÛ aáp Phuù Khöông, xaõ Phuù Leã, Ba Tri, thôø Thaønh hoaøng Boån caûnh. Ñình ñöôïc xaây vaøo naêm Minh Maïng thöù 7 (1826). Ñình toïa laïc trong moät khuoân vieân khaù roäng vôùi haèng traêm caây coå thuï toûa boùng.

Theàm vaø moùng ñình ñöôïc xaây baèng ñaù xanh, treân xaây gaïch, goàm 10 gian. Saùu gian chính maùi noái lieàn nhau. Boán gian phuï boá trí theo loái chöõ “ñinh” (丁). Ñình chính goàm voõ ca, vieân ñöôøng, thính ñöôøng, chính ñöôøng vaø haäu ñöôøng. Beân trong coù nhöõng maûng ñieâu khaéc khaù tinh xaûo, ngheä thuaät cao, taát caû ñeàu ñöôïc sôn son theáp vaøng.

CHUØA TUYEÂN LINH ÔÛ aáp Taân Thôùi Ñoâng B, xaõ Minh Ñöùc, huyeän Moû Caøy, ñöôïc döïng

296

BEÁN TRE vaøo naêm 1861 coù teân laø chuøa Tieân Linh. Naêm 1907, Hoøa thöôïng Khaùnh Hoøa veà truï trì ñaõ cho tu söûa lôùn vaø ñoåi teân thaønh chuøa Tuyeân Linh. Sau ñoù chuøa coøn ñöôïc tu söûa vaø môû roäng 2 laàn nöõa vaøo caùc naêm 1941 vaø 1983.

Töø naêm 1920, chuøa Tuyeân Linh, trôû thaønh nôi ñaøo taïo taêng ni.

Chuøa coù pho töôïng hoä phaùp baèng ñoàng cao 0,70m, ngoaøi vöôøn coù thaùp toå.

CHUØA VIEÂN MINH ÔÛ 156 ñöôøng Nguyeãn Ñình Chieåu thò xaõ Beán Tre. Chuøa ñaõ coù töø laâu, nhöng kieán truùc hieän nay ñöôïc döïng töø naêm 1951 ñeán 1959.

Chuøa hieän laø nôi ñaët vaên phoøng Ban Trò söï Phaät giaùo tænh Beán Tre. Tröôùc khuoân vieân chuøa coù töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm. ÑÌNH BÌNH HOØA Thuoäc xaõ Bình Hoøa, huyeän Gioàng Troâm, laø ngoâi ñình coå nhaát ôû Cuø Lao Baûo, coù töø theá kyû XIX, ñeán nay treân 200 naêm. Ñình laøm baèng caùc loaïi goã töù thieát, keát caáu baèng moäng choát. Trang trí noäi ngoaïi thaát laø söï keát hôïp haøi hoøa caùc yeáu toá ngheä thuaät cung ñình vôùi ngheä thuaät toân giaùo vaø ñöôïc daân gian hoùa ôû nhöõng möùc ñoä thích hôïp. Leã hoäi ñình Bình Hoøa haèng naêm dieãn ra 2 laàn vaøo raèm thaùng Gieâng vaø raèm thaùng chaïp.

LAÊNG MOÄ NGUYEÃN ÑÌNH CHIEÅU Thuoäc xaõ An Ñöùc, huyeän Ba Tri. Nguyeãn Ñình Chieåu laø nhaø thô yeâu nöôùc choáng Phaùp noåi tieáng ôû mieàn Nam vaø caû nöôùc. OÂng sinh taïi Gia Ñònh (nay laø Thaønh phoá Hoà Chí Minh). Naêm 1861, Caàn Giuoäc bò thaát thuû, oâng veà Ba Tri ôû aån vaø maát taïi ñaây. Nhaân daân laäp khu moä vaø ñeàn thôø oâng.

MOÄ VOÕ TRÖÔØNG TOAÛN Xaõ Baûo Thaïch, huyeän Ba Tri. Voõ Tröôøng Toaûn laø nhaø Nho, kieán thöùc uyeân baùc, chí khí thanh cao, noåi tieáng trong caû nöôùc. OÂng coù coâng ñaøo taïo nhieàu danh só cho caùc tænh Nam Boä. Voõ Tröôøng Toaûn sinh ôû Gia Ñònh, maát ngaøy 27-7-1727. Trong thôøi gian chieán tranh giöõa Taây Sôn - Nguyeãn AÙnh, oâng khoâng tham gia chính söï, veà queâ ôû aån, môû tröôøng daïy hoïc.

297

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑEÀN THÔØ LAÕNH BINH NGUYEÃN NGOÏC THAÊNG OÂng ngöôøi xaõ Myõ Thaïnh, huyeän Gioàng Troâm, giöõ chöùc Laõnh binh döôùi thôøi Thieäu Trò (naêm 1848). Naêm 1859, quaân Phaùp ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh, oâng ñaõ laõnh ñaïo nghóa quaân choáng Phaùp.

Ngaøy 27-6-1866, oâng hy sinh trong traän giao chieán vôùi quaân Phaùp ôû Goø Coâng, thi haøi ñöôïc ñöa veà queâ an taùng. Sau khi oâng maát, Töï Ñöùc phong saéc aùo muõ vaø moät thanh göôm. Ngaøy gioã oâng haèng naêm vaøo ngaøy raèm thaùng 5 aâm lòch. Ñeàn thôø Laõnh binh Nguyeãn Ngoïc Thaêng ñöôïc coâng nhaän di tích lòch söû caáp quoác gia.

DI TÍCH ÑOÀNG KHÔÛI Taïi xaõ Ñònh Thuûy, huyeän Moû Caøy, laø caùi noâi cuûa phong traøo Ñoàng Khôûi trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, cöùu nöôùc (17-1-1960).

Khu di tích Ñoàng Khôûi toïa laïc treân moät khu vöïc roäng hôn 5.000m2, ngoâi nhaø 2 taàng, treân noùc laø khoái beâ toâng coát theùp cao 12m maøu ñoû, nhoïn, töôïng tröng cho ngoïn löûa Ñoàng Khôûi. Trong nhaø tröng baøy nhieàu hieän vaät vaø hình aûnh, taøi lieäu minh chöùng cho haøo khí cuûa phong traøo Ñoàng Khôûi. Khu di tích Ñoàng Khôûi ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän di tích lòch söû caùch maïng caáp quoác gia ngaøy 7-1-1993. Haèng naêm, ngaøy 17 thaùng 1 ñaõ trôû thaønh ngaøy hoäi truyeàn thoáng caùch maïng cuûa tænh Beán Tre.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI NGHINH OÂNG Laø moät trong nhöõng leã hoäi coù quy moâ lôùn nhaát cuûa ngö daân Beán Tre, toå chöùc vaøo ngaøy 16 thaùng 6 aâm lòch haèng naêm taïi caùc ñeàn mieáu vaø caùc laøng ven bieån. Trong leã hoäi, caùc taøu thuyeàn ñöôïc trang hoaøng loäng laãy ñuû caùc maøu saéc, taäp trung neo ñaäu taïi caùc caûng lôùn ñeå laøm leã, vui chôi giaûi trí vôùi nhöõng troø chôi daân gian nhö muùa laân...

HOÄI ÑÌNH PHUÙ LEÃ Laø leã hoäi ñöôïc toå chöùc ôû ñình laøng ñeå töôûng nhôù Thaønh hoaøng laøng, ngöôøi coù coâng khai hoang laäp aáp. Hoäi ñình Phuù Leã moãi naêm ñöôïc toå chöùc 2 laàn: Leã kyø yeân, ngaøy 18 ñeán 19 thaùng 3 aâm lòch, caàu cho möa thuaän gioù hoøa, vaø leã caàu boâng vaøo ngaøy 9 ñeán 10 thaùng 11

298

BÌNH DÖÔNG aâm lòch, caàu cho muøa maøng töôi toát. Leã hoäi coù röôùc saéc thaàn, leã teá Thaønh hoaøng. Sau leã coù toå chöùc hoäi. Trong ñeâm hoäi thöôøng coù haùt boäi, ñaøn ca taøi töû.

Ngoaøi ra coøn coù ngaøy hoäi truyeàn thoáng Caùch maïng Ñoàng Khôûi toå chöùc vaøo ngaøy 17 thaùng 1 haèng naêm taïi xaõ Ñònh Thuûy, Moû Caøy.

Ngaøy leã truyeàn thoáng vaên hoùa töôûng nhôù nhaø thô yeâu nöôùc Nguyeãn Ñình Chieåu toå chöùc vaøo ñuùng ngaøy sinh (1 thaùng 7) cuï Ñoà Chieåu, taïi ñeàn thôø ôû xaõ An Ñöùc, Ba Tri.

BÌNH DÖÔNG Bình Döông laø moät tænh mieàn Ñoâng Nam Boä, dieän tích töï nhieân khoaûng 2.700km2, daân soá treân 716.000 ngöôøi, goàm thò xaõ Thuû Daàu Moät vaø caùc huyeän: Beán Caùt, Taân Uyeân, Daàu Tieáng, Phuù Giaùo, Dó An, Thuaän An, laø nôi cö truù cuûa 3 daân toäc anh em: Kinh, Hoa, Khôme.

Phía Baéc giaùp Bình Phöôùc, Nam giaùp Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Ñoâng giaùp Ñoàng Nai, Taây giaùp Taây Ninh.

Bình Döông laø vuøng phaùt trieån kinh teá troïng ñieåm phía Nam. Bình Döông coù caùc vuøng ñaát ñoû bazan raát thích hôïp cho troàng cao su, caø pheâ, vaø vuøng ñaát xaùm, nôi coù ñoàng coû chaên nuoâi vaø troàng hoa maøu. Taïi vuøng ñoàng baèng, phuø sa boài ñaép vôùi nhöõng ruoäng luùa, vöôøn caây aên traùi nhö Laùi Thieâu, baït ngaøn saàu rieâng, maêng cuït, choâm choâm...

Bình Döông coù moû cao lanh, ñaát seùt, nhöõng moû nguyeân lieäu naøy taïo cho ngaønh goám söù cuûa Bình Döông phaùt trieån maïnh. Bình Döông coù ngheà sôn maøi, ñieâu khaéc goã.

Thò xaõ Thuû Daàu Moät naèm ôû taû ngaïn soâng Saøi Goøn. Bình Döông coù heä thoáng giao thoâng ñöôøng thuûy thuaän lôïi nhôø 3 con soâng lôùn chaûy qua: soâng Ñoàng Nai, soâng Saøi Goøn vaø soâng Beù. Bình Döông coù khí haäu nhieät ñôùi noùng aåm vôùi 2 muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 26,20C. Nhôø chính saùch thoâng thoaùng, öu ñaõi trong ñaàu tö, töø naêm 1997, kinh teá ñaõ coù moät cuoäc böùt phaù khaù ngoaïn muïc, Bình Döông trôû thaønh moät trong nhöõng tænh coù toác ñoä phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi

299

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ cao nhaát nöôùc. Ñaëc bieät trong lónh vöïc thu huùt voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi vôùi caùc khu coâng nghieäp lôùn: Soùng Thaàn 1, Soùng Thaàn 2, Bình Ñöôøng, Vieät Höông, Ñoâng An, Myõ Phöôùc, Taân Ñoâng Hieäp vaø Vieät Nam - Singapore. Hieän Bình Döông ñang trieån khai xaây döïng khu coâng nghieäp dòch vuï ñoâ thò vôùi dieän tích 4.000ha, khu coâng nghieäp Myõ Phöôùc 2, Vieät Höông 2 vaø Nam Taân Uyeân.

Bình Döông coù thuaän lôïi cô baûn laø naèm keà Thaønh phoá Hoà Chí Minh, moät trung taâm thöông maïi lôùn nhaát nöôùc, laïi thuaän lôïi veà giao thoâng vaän taûi, gaàn keà saân bay, beán caûng. Bình Döông laø mieàn ñaát höùa, coù moâi tröôøng thuaän lôïi cho caùc yù töôûng phaùt trieån kinh teá.

THAÉNG CAÛNH NUÙI CHAÂU THÔÙI Nuùi Chaâu Thôùi söøng söõng noåi leân giöõa vuøng ñoàng baèng truø phuù nhö moät ngoïn thaùp thieân taïo, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh khoâng ñaày 20km. Saùch xöa noùi raèng nuùi Chaâu Thôùi nhö moät taám bình phong che chaén caùc luoàng gioù döõ, ñieàu hoøa khí haäu cho moät vuøng roäng lôùn. Nuùi Chaâu Thôùi cao 85m, ñöôïc coi laø thaéng caûnh cuûa Bình Döông. Söï coù maët cuûa ngoïn nuùi laøm cho vuøng ñaát naøy trôû neân ñaëc saéc, ñaùng yeâu hôn. Qua 209 baäc, du khaùch seõ böôùc leân ñænh nuùi, caûm nhaän ñöôïc luoàng khoâng khí maùt meû trôøi ñaát ban cho Bình Döông.

Töø ñænh nuùi, du khaùch seõ ñöôïc ngaém nhìn caû moät vuøng nöôùc non huøng vó, nhaáp nhoâ nhöõng laøng maïc, thaønh phoá xinh ñeïp. Treân ñænh nuùi coù ngoâi chuøa coå do Thieàn sö Khaùnh Long döïng khoaûng theá kyû XVII. Nuùi Chaâu Thôùi cuøng vôùi suoái Loà OÂ, hoà Bình An taïo thaønh moät quaàn theå du lòch haáp daãn cuûa xaõ Bình An, huyeän Dó An. HOÀ BÌNH AN Thôøi Myõ-nguïy, hoà Bình An töøng laø nôi ñaù gaø cuûa giôùi thöôïng löu.

Ngaøy nay hoà Bình An ñöôïc toân taïo thaønh khu du lòch thích hôïp cho caùc chuyeán du lòch vaõn caûnh cuûa du khaùch. Khu du lòch hoà Bình An naèm saùt xa loä Haø Noäi treân tuyeán ñöôøng töø Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñi Bình Döông. Thieân nhieân nôi ñaây traàm laéng yeân tónh, ñaâu ñoù ríu rít tieáng chim hoùt, taïo neân moät khoâng gian trong laønh thô moäng.

Giöõa moät vuøng soâi ñoäng cuûa nhöõng khu coâng nghieäp oàn aõ, aàm yø cuûa

300

BÌNH DÖÔNG maùy moùc, ngoån ngang xi maêng coát theùp... thì khu du lòch Bình An nhö moät ñieåm xanh nhaán laøm dòu loøng ngöôøi döôùi baàu trôøi ñaày naéng gioù cuûa phöông Nam. Loái ñi quanh hoà ñaày boùng caây raâm maùt. Chung quanh ñaâu ñaâu cuõng nhìn thaáy hoa laù muoân saéc toát töôi. Leân chieác caàu baéc qua ñaûo nhoû, baïn ñaõ coù theå nhìn thaáy nhöõng maùi nhaø cong thaáp thoaùng döôùi röøng caây xanh um tuøm. Quanh hoà coù nhieàu choã thích hôïp cho du khaùch caâu caù thö giaõn...

Khi hoaøng hoân buoâng xuoáng, hoà Bình An röïc rôõ vôùi haøng traêm haøng ngaøn boùng ñeøn maøu, lung linh trong aùnh nöôùc, laøm cho khu du lòch theâm neùt huyeàn dieäu giöõa maøn ñeâm.

KHU DU LÒCH THANH CAÛNH Theo quoác loä 13 ñeán ngaõ tö Bình Phöôùc höôùng veà thò xaõ Thuû Daàu Moät khoaûng 2km, ngay beân ñöôøng, du khaùch ñaõ nhìn thaáy coång chaøo lôùn ñeà “Khu du lòch Thanh Caûnh”. Khu du lòch naøy naèm saùt soâng Saøi Goøn, treân moät khoaûnh ñaát khaù roäng, kieán truùc keát hôïp haøi hoøa giöõa khung caûnh töï nhieân vôùi nhöõng coâng trình nhaân taïo: nhaø haøng, nhaø nghæ... ñaày ñuû tieän nghi. Trong khuoân vieân khu du lòch ñaày caây xanh boùng maùt, moät vaøi nhaø saøn xinh xaén nhoâ ra maët nöôùc nhö nhöõng nhaø thuûy taï. Trung taâm hoà laø ngoâi ñeàn ñöôïc phoûng theo daùng chuøa Moät Coät ôû Haø Noäi. ÔÛ ñaây coù moät con raïch töï nhieân nuoâi nhöõng chuù caù saáu, suoát ngaøy ñaàm mình trong nöôùc. Taïi ñaây, du khaùch coù theå ñi du ngoaïn vôùi taøu cao toác treân soâng Saøi Goøn.

KHU DU LÒCH PHÖÔNG NAM Caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 10km, thuoäc xaõ Vónh Phuù, huyeän Thuaän An. Tuy môùi xaây döïng nhöng khu du lòch Phöông Nam coù nhieàu tieàm naêng vaø trieån voïng phaùt trieån lôùn. ÔÛ ñaây coù nhöõng caây coå thuï haøng traêm tuoåi vôùi nhöõng raëng döøa xanh toûa boùng. Ñaây ñoù nhöõng khoùm truùc, buïi tre... cuøng hình aûnh chuù muïc ñoàng ngoài treân löng traâu thoåi saùo, taïo neân neùt ñeïp cuûa vuøng queâ yeân aû rôi giöõa choán thò thaønh naùo nhieät. Moät chieác caàu baéc qua con raïch, treân laø giaøn baàu nhö maùi che töï nhieân, taïo cho du khaùch moät caûm giaùc nheï nhoõm, saûng khoaùi nhö ñang ñöôïc soáng ôû moät laøng queâ yeân bình, moäc maïc maø thanh cao. Trong “khu vöôøn xöa” cuûa khu du lòch Phöông Nam, ñeâm ñeâm coù toå chöùc ca nhaïc taøi töû do Ñaøi truyeàn hình Bình Döông phoái hôïp toå chöùc, vôùi gioïng ca cuûa caùc ngheä só noåi tieáng.

301

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Khu du lòch Phöông Nam coù ñuû hoà bôi, saân quaàn vôït tieâu chuaån quoác teá. Ñaëc bieät du khaùch coù theå leânh ñeânh treân chieác thuyeàn caâu giöõa laøn gioù nheï hiu hiu, ñaâu ñoù moät chuù caù ñang ñôùp moài, quaãy nöôùc tung toùe.

KHU DU LÒCH SINH THAÙI NUÙI CAÄU - HOÀ DAÀU TIEÁNG Hoà Daàu Tieáng laø moät bieån nöôùc meânh moâng do con ngöôøi taïo ra töø coâng trình thuûy lôïi, coù khaû naêng töôùi tieâu cho haøng traêm ngaøn heùcta ñaát troàng troït. Khoâng nhöõng theá, hoà coøn laø caûnh quan du lòch noåi tieáng. Phaàn lôùn dieän tích hoà thuoäc tænh Taây Ninh, nhöng Bình Döông cuõng coù moät phaàn khoâng nhoû. Nöôùc hoà quanh naêm trong xanh soi boùng daõy nuùi Caäu söøng söõng traûi doïc ven hoà, taïo neân böùc tranh sôn thuûy höõu tình. Quanh hoà laø moät thaûm thöïc vaät, coû xanh möôùt, xen laãn nhöõng loaøi hoa daïi. Ñaây ñoù giöõa hoà noåi leân nhöõng ñaûo nhoû: ñaûo Tha La, ñaûo Xin, ñaûo Traéng, ñaûo Ñoàng Boø... nhö nhöõng neùt chaám phaù, laøm taêng theâm söï haáp daãn.

VÖÔØN CAÂY LAÙI THIEÂU Caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 20km, thuoäc huyeän Thuaän An, töø laâu ñaõ noåi danh vuøng caây thôm traùi ngoït vaø laø vuøng du lòch nghæ ngôi haáp daãn. Vöôøn caây Laùi Thieâu roäng 1.200ha, thuoäc 4 xaõ: Höng Ñònh, An Thaïch, An Sôn, Bình Nhaâm. Ñaát ñai maøu môõ, baèng phaúng, tôi xoáp, thích hôïp cho nhieàu loaøi caây traùi nhö saàu rieâng, maêng cuït, choâm choâm, mít toá nöõ... Ñeán Laùi Thieâu, du khaùch seõ ñöôïc taûn boä döôùi nhöõng raëng caây aên traùi thoang thoaûng muøi thôm quaû chín, hoaëc coù theå ñi baèng thuyeàn maùy len loûi qua nhöõng con keânh, hai beân bôø laø nhöõng vöôøn caây tróu quaû.

Muøa traùi caây baét ñaàu töø thaùng 4 vaø keát thuùc vaøo cuoái thaùng 9, roä nhaát vaøo thaùng 6. Teát Ñoan Ngoï, moàng 5 thaùng 5 aâm lòch haèng naêm laø ngaøy hoäi lôùn ôû Laùi Thieâu.

DI TÍCH CHUØA HOÄI KHAÙNH Toïa laïc ôû trung taâm thò xaõ Thuû Daàu Moät (soá 35 ñöôøng Yersin, aáp

302

BÌNH DÖÔNG Boïng Daàu, phöôøng Phuù Cöôøng), laø moät ngoâi chuøa coå do Thieàn sö Ñaïi Ngaøn, thuoäc doøng thieàn Laâm Teá, taïo döïng naêm 1741. Chuøa bò chaùy trong nhöõng naêm chieán tranh. Naêm 1868, chuøa ñöôïc xaây döïng laïi caùch vò trí cuõ khoaûng 100m, treân moät khu ñaát roäng 7.000m2, ñuùng nhö kieán truùc hieän nay. Coång chuøa raát to, hai beân coù hai con sö töû ñaép noåi. Chuøa goàm boán khu: chaùnh ñöôøng vaø giaûng ñöôøng lieàn nhau, theo kieán truùc gheùp ñoâi song song, naèm vuoâng goùc vôùi chính ñieän vaø tieàn ñieän. Beân hoâng giaûng ñöôøng laø Ñoâng lang vaø Taây lang. Trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu pho töôïng goã do nhöõng ngheä nhaân baäc thaày theå hieän. Coù moät caâu ñoái cuûa cuï Nguyeãn Sinh Saéc (thaân sinh Chuû tòch Hoà Chí Minh). Sau chuøa laø khu thaùp moä caùc sö toå 3 taàng khaù coå kính, chung quanh coù töôøng trang trí ñeïp vôùi caùc con gioáng ñaép noåi.

Chuøa Hoäi Khaùnh coù kieán truùc ngheä thuaät ñoäc ñaùo, mang daáu aán kieán truùc vuøng Nam Boä. Ñaây laø kieåu kieán truùc “truøng trieàn truøng löông” (maùi ngoùi luoân lieân keát gaén lieàn vôùi nhau). Chuøa coù tieàn ñieän, chính ñieän vaø haäu toå, giaûng ñöôøng coù caáu truùc ñoøn roøng roïc.

Chuøa Khaùnh Hoäi ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích vaên hoùa ngheä thuaät caáp Quoác gia ngaøy 29-4-1993.

CHUØA BAØ Coøn goïi mieáu thôø Thieân Haäu Thaùnh Maãu, naèm ngay trung taâm thò xaõ Thuû Daàu Moät, taïi soá 4 ñöôøng Nguyeãn Du, ñöôïc xaây döïng caùch nay hôn 400 naêm do 4 bang ngöôøi Hoa (laø Heï, Quaûng Ñoâng, Phuùc Kieán, Trieàu Chaâu) thaønh laäp. Tröôùc kia chuøa naèm beân bôø raïch Höông Chuû Hieáu, naêm 1880, chuøa xaây theâm nhaø haäu phía sau. Naêm 1925, chuøa ñöôïc dôøi veà vò trí hieän nay. Chuøa Baø laø nôi thôø töï vaø tín ngöôõng cuûa ngöôøi Hoa. Trong chuøa thôø: Thoå Coâng, Moân quan, Thieân Haäu Thaùnh Maãu, Nguõ Haønh Nöông Nöông (5 vò thaùnh maãu: Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa, Thoå), vôï choàng Boán Ñaàu Coâng. Haèng naêm, chuøa Baø toå chöùc leã vía Baø vaøo ngaøy raèm thaùng Gieâng aâm lòch.

CHUØA NUÙI CHAÂU THÔÙI Coøn coù teân chuøa Thaùi Sôn nuùi Caäu, thuoäc xaõ Bình An, huyeän Dó An. Chuøa do Thieàn sö Khaùnh Long taïo döïng vaøo theá kyû XVII, nhöng laâu ngaøy ñaõ hö haïi. Kieán truùc chuøa hieän nay ñöôïc xaây laïi töø naêm 1954. Coång tam quan döïng naêm 1970. Chuøa toïa laïc treân nuùi Chaâu

303

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thôùi, laø moät trong nhöõng chuøa coå noåi tieáng cuûa xöù Gia Ñònh xöa.

Trong ñieän Phaät thôø 3 pho töôïng coå baèng ñaù. ÑÌNH BAØ LUÏA Laø moät quaàn theå kieán truùc coå ñöôïc xaây treân söôøn ñoài, caïnh beán soâng, caùch thò xaõ Thuû Daàu Moät khoaûng 3km veà phía Nam. Nguyeân maãu cuûa ngoâi ñình ñöôïc ngöôøi Phaùp laøm moâ hình thu nhoû ñöa döï trieån laõm taïi Hoäi chôï Marseille naêm 1921. Ñình ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Ñình Baø Luïa laø moät trong nhöõng ñình ñeïp nhaát ôû Nam Boä. ÑÌNH PHUÙ LONG Moät ngoâi ñình coå, xaây naêm 1842 treân dieän tích 1.300m2, naèm caïnh bôø soâng Saøi Goøn, thuoäc khu phoá Hoøa Long, thò traán Laùi Thieâu, huyeän Thuaän An. Ñình coù kieán truùc theo chöõ “tam” (三), maùi lôïp ngoùi aâm döông, hai haøng coät goàm 10 caây goã quyù. Giöõa laø nhaø trung taâm, chæ môû cöûa khi teá leã, hoäi heø. Ñình thôø Thaønh hoaøng Boån caûnh, coù coâng vôùi queâ höông, ñöôïc vua Töï Ñöùc saéc phong ngaøy 29 thaùng 11 naêm 1852. Beân höông aùn coù ñoâi quy haïc ñöùng chaàu. Trong ñình coù nhieàu caâu ñoái ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, sôn son theáp vaøng. Ñaëc bieät, trang trí noäi ngoaïi thaát ñeàu duøng goám söù ñaép noåi hình caù hoùa roàng, roàng caùch ñieäu, caûnh hoäi baùt tieân...

BAÛO TAØNG BÌNH DÖÔNG Löu giöõ hôn 5.000 hieän vaät, nhieàu nhaát vaø coù giaù trò nhaát laø caùc di vaät khaûo coå tìm thaáy ôû khu di tích Doác Chuøa, tieâu bieåu laø chieác troáng ñoàng Bình Phuù ñöôïc phaùt hieän naêm 1934 taïi Thuû Daàu Moät.

Troáng coù nieân ñaïi caùch nay töø 2000 ñeán 3000 naêm, coù nhieàu hoa vaên trang trí khaù tinh vi. Ngoaøi ra coøn coù nhieàu hieän vaät lòch söû trong 2 cuoäc khaùng chieán cuûa daân toäc, chuû yeáu laø caùc taøi lieäu, hình aûnh, duïng cuï sinh hoaït, ñaáu tranh cuûa quaân daân Bình Döông.

KHU DI TÍCH ÑÒA ÑAÏO BEÁN CAÙT Khu di tích lòch söû ñòa ñaïo tam giaùc saét vuøng Taây Nam Beán Caùt thuoäc 3 xaõ: An Ñieàn, An Taây vaø Phuù An, huyeän Beán Caùt. Nôi ñaây coøn löu laïi daáu tích nhöõng naêm thaùng chieán tranh khoác lieät maø quaân daân Bình Döông ñaõ gaùnh chòu. Ñòa ñaïo Beán Caùt daøi 30km,

304

BÌNH DÖÔNG do nhaân daân Bình Döông taïo neân ñeå phuïc vuï cho cuoäc khaùng chieán choáng Myõ-nguïy giaûi phoùng mieàn Nam. Moãi taác ñòa ñaïo ñeàu thaám ñaãm maùu vaø nöôùc maét cuûa bieát bao ngöôøi ñaõ ngaõ xuoáng cho neàn ñoäc laäp töï do cuûa Toå quoác. Hieän chính quyeàn Bình Döông ñang coù keá hoaïch töøng böôùc tu boå, baûo toàn khu trung taâm, khu dòch vuï du lòch, khu ñoäng thöïc vaät...

KHU DI TÍCH NHAØ TUØ PHUÙ LÔÏI Nhaø tuø Phuù Lôïi do Myõ-nguïy döïng leân, nôi ñaây ñaõ coù haøng ngaøn tuø nhaân bò ñaàu ñoäc. Coù ñeán nôi ñaây, qua nhöõng hieän vaät nhìn thaáy, qua lôøi keå cuûa caùc nhaân chöùng, môùi thaáy heát söï daõ man taøn baïo cuûa keû thuø ñoái vôùi nhöõng tuø nhaân, nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc.

LEÃ HOÄI Bình Döông khoâng coù nhieàu leã hoäi nhö nhöõng nôi khaùc, nhöng leã hoäi Bình Döông mang nhöõng neùt ñaëc tröng tieâu bieåu laø: LEÃ HOÄI CHUØA BAØ Haèng naêm leã hoäi chuøa Baø toå chöùc vaøo ngaøy raèm thaùng Gieâng taïi chuøa Baø Thieân Haäu. Truyeàn thuyeát keå raèng, Baø Thieân Haäu Thaùnh Maãu queâ ôû Phuùc Kieán, Trung Quoác, soáng vaøo ñôøi nhaø Toáng, coù taøi tieân ñoaùn thôøi tieát, gioù baõo treân bieån khôi, giuùp daân laønh thoaùt nhieàu côn nguy hieåm, neân ñöôïc nhaân daân toân thôø nhö baäc thaùnh. Leã cuùng Vía Baø tieán haønh vaøo luùc nöûa ñeâm 14 tôùi saùng ngaøy 15. Trong ngaøy leã, chuøa ñöôïc trang hoaøng loäng laãy vôùi 12 chieác loàng ñeøn lôùn trang trí ñeïp maét töôïng tröng cho 12 thaùng trong naêm, treo thaønh moät haøng daøi tröôùc saân chuøa. Ngaøy 15, leã röôùc Baø ñöôïc toå chöùc theo nghi thöùc coå truyeàn. Kieäu röôùc Baø ñi quanh trung taâm thò xaõ, cuøng ñoäi muùa laân, moïi ngöôøi laøm leã cuùng, leã caàu phuùc, caàu loäc cho caû naêm taïi chuøa.

Ngoaøi ra coøn coù leã hoäi chuøa Baø Laùi Thieâu, moät leã hoäi daân gian mang nhöõng neùt vaên hoùa ñoäc ñaùo cuûa vuøng ñaát phöông Nam.

305

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

BÌNH ÑÒNH Laø tænh duyeân haûi mieàn Trung, dieän tích töï nhieân treân 6.000km2, daân soá gaàn 1.500.000 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc: Kinh, Chaêm, Ba Na... Veà ñôn vò haønh chính coù thaønh phoá Quy Nhôn vaø caùc huyeän An Laõo, Hoaøi AÂn, Hoaøi Nhôn, Phuø Myõ, Phuø Caùt, Vónh Thaïnh, Taây Sôn, Vaân Canh, An Nhôn, Tuy Phöôùc. Phía Baéc giaùp Quaûng Ngaõi, Taây giaùp Gia Lai, Nam giaùp Phuù Yeân, Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Ñòa hình Bình Ñònh ña daïng, goàm: vuøng nuùi, trung du, ñoàng baèng vaø vuøng baõi boài ven bieån. Bôø bieån Bình Ñònh daøi hôn 100km, vôùi nhieàu ñaûo lôùn nhoû ngoaøi khôi.

Bình Ñònh thuoäc mieàn khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, muøa möa töø thaùng 8 ñeán thaùng 12, taäp trung 70-80% löôïng möa trong caû naêm, vôùi löôïng trung bình naêm laø 1.700-1.800mm. Muøa khoâ töø thaùng Gieâng ñeán thaùng 7.

Bình Ñònh thuaän tieän giao thoâng, coù ñöôøng saét, ñöôøng boä Baéc Nam ñi qua, coù saân bay Phuø Caùt caùch thaønh phoá Quy Nhôn 36 km.

Caûng bieån Quy Nhôn laø caûng lôùn thuoäc khu vöïc Nam Trung Boä.

Bình Ñònh coù nhieàu ñaëc saûn noåi tieáng nhö tô luïa, yeán saøo, toâm caù, goã quyù, traàm höông...

THAÉNG CAÛNH GAØNH RAÙNG Caùch Quy Nhôn khoaûng 2km veà höôùng Nam, noái lieàn daõy nuùi Xuaân Vaân ôû phía Taây. Gaønh Raùng coù dieän tích 35ha. Thaéng caûnh Gaønh Raùng traûi daøi doïc bôø bieån, uoán löôïn haøng caây soá, nöôùc bieån trong xanh. Nôi ñaây coù baõi Ñaù Tröùng coøn goïi baõi taém Hoaøng Haäu vôùi nhöõng taûng ñaù xanh troøn nhaün, caïnh ñoài Thi Nhaân, vôùi moä nhaø thô Haøn Maëc Töû. Nuùi ôû ñaây coù hình daùng kyø laï vôùi nhöõng taûng ñaù hình maët ngöôøi, ñaàu sö töû, hoøn voïng phu, hoøn choàng... Töø ñaây, du khaùch nhìn ra bieån caùch bôø khoaûng 5km veà höôùng Ñoâng seõ thaáy moät hoang ñaûo goïi laø Hoøn Ñaát. Ñi men theo bôø bieån, ta seõ gaëp nhieàu hang ñoäng thieân nhieân kyø thuù.

306

BÌNH ÑÒNH Taïi thaéng caûnh naøy, vò vua cuoái cuøng cuûa trieàu Nguyeãn laø Baûo Ñaïi ñaõ cho xaây döïng moät nhaø nghæ 3 taàng, quay maët ra bieån. Ngoâi nhaø coù daùng nhö moät con taøu ñang löôùt soùng, beân trong ñaày ñuû tieän nghi. Laàu Baûo Ñaïi bò phaù huûy trong chieán tranh.

THAÉNG CAÛNH HAÀM HOÂ Haàm Hoâ laø teân moät doøng suoái lôùn, thuoäc thoân Phuù Myõ, huyeän Taây Sôn, nôi gaëp gôõ cuûa hai nhaùnh soâng Ñoàng Höu vaø soâng Caùt ñoå ra soâng Phuù Phong. Hai beân bôø ñaù döïng ñöùng, ôû giöõa loøng soâng laø nhöõng daõy ñaù hoa cöông mang nhieàu hình thuø kyø dò. Thaéng caûnh Haàm Hoâ caùch thaønh phoá Quy Nhôn khoaûng 55km veà phía Taây Baéc. Ñoaïn soâng naøy daøi khoaûng 1,5km, nôi roäng nhaát khoaûng 100m, veà muøa möa laø moät thaùc nöôùc khoång loà hung döõ, chaûy xieát. Muøa khoâ nöôùc ruùt nhanh ñeå loä ra nhöõng taûng ñaù hoa cöông traéng.

Haàm Hoâ coøn laø ñòa danh lòch söû ñoùng vai troø quan troïng trong cuoäc ñaáu tranh giöõ nöôùc cuûa daân toäc. Töø phong traøo noâng daân do 3 anh em nhaø Taây Sôn khôûi xöôùng, ñeán theá kyû XIX, trong phong traøo Caàn Vöông choáng Phaùp ñeàu laø caên cöù cuûa nghóa quaân. Ñaëc bieät trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, Haàm Hoâ laø caên cöù cuûa du kích xaõ Bình Phuù, Bình Töôøng vaø huyeän ñoäi Taây Sôn.

Phaàn lôùn nuùi non vuøng naøy laø nhöõng khoái ñaù hoa cöông khoång loà, do ñoù soâng suoái coù ñoä doác lôùn, khoâng thuaän tieän cho giao thoâng, nhöng laïi taïo neân caûnh quan du lòch ngoaïn muïc.

Vaøo nhöõng ñeâm traêng, ôû laïi Haàm Hoâ du khaùch môùi caûm nhaän heát veû ñeïp cuûa nôi hoang daõ naøy. AÙnh traêng phuû ñaày leân caùc taûng ñaù hoa cöông, phaûn chieáu taïo neân nhöõng vuøng saùng toái... ta nhö laïc vaøo choán thieân thai.

DI TÍCH ÑIEÄN THÔØ TAÂY SÔN Thuoäc thoân Kieân Myõ, thò traán Phuù Phong, huyeän Taây Sôn, caùch thaønh phoá Quy Nhôn 45km veà phía Taây Baéc. Ñieän thôø do nhaân daân goùp coâng xaây döïng töø naêm 1958 ñeán naêm 1960 môùi hoaøn thaønh, naèm treân moät khuoân vieân roäng 2.325m2. Quaàn theå di tích ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän xeáp haïng vaøo ngaøy 29-4-1979.

307

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñieän thôø xaây baèng xi maêng, phoûng theo kieåu daïng maùi cong coå kính. Trong ñieän coù khaùm thôø caùc vua cuûa phong traøo Taây Sôn.

Chính giöõa laø baøn thôø vua Quang Trung Nguyeãn Hueä, phía sau coù böùc tranh nhaø vua ñang cöôõi ngöïa. Tröôùc laø bình phong khaûm xaø cöø, hình löôõng long chaàu nguyeät, hai beân coù 2 haïc chaàu baèng goã sôn son theáp vaøng, ñöùng treân löng ruøa. Phía traùi thôø vua Thaùi Ñöùc Nguyeãn Nhaïc, coù böùc ñaïi töï ñeà 4 chöõ: Thaùi Ñöùc Hoaøng ñeá. Beân phaûi thôø Ñoâng Ñònh Vöông Nguyeãn Löõ, cuõng coù böùc ñaïi töï ñeà Ñoâng Ñònh Vöông.

Veà phía hai ñaàu hoài coù hai khaùm thôø caùc vò töôùng lónh nhaø Taây Sôn. Ñieän thôø Taây Sôn hieän nay ñöôïc döïng treân neàn ñình laøng Kieân Myõ xöa. Töông truyeàn ñoù laø neàn nhaø cuõ cuûa Thuû lónh Taây Sôn vaø cuõng chính laø töø ñöôøng thôø oâng baø Hoà Phi Phuùc (boá meï cuûa 3 anh em Taây Sôn, voán dó laø hoï Hoà, ngöôøi huyeän Quyønh Löu, Ngheä An)...

Khi Taây Sôn thaát baïi, Nguyeãn AÙnh thaúng tay ñaøn aùp traû thuø, töø ñöôøng hoï Hoà bò phaù huûy. Treân maûnh ñaát naøy daân laøng cho xaây ngoâi ñình beà theá, laáy côù ñeå thôø Thaønh hoaøng laøng, nhöng thöïc chaát laøm nôi thôø “Ba ngaøi Taây Sôn”, coøn caùc saéc phong vua ban, daân laøng ñöa ra thôø ôû mieáu Vónh An. Taïi ñieän thôø coøn laïi moät caây me coå thuï coù töø thôøi töø ñöôøng hoï Hoà.

NHAØ BAÛO TAØNG QUANG TRUNG Nguyeãn Hueä laø moät anh huøng daân toäc coù coâng ñaùnh ñuoåi ngoaïi xaâm. Naêm 1788, oâng leân ngoâi Hoaøng ñeá hieäu laø Quang Trung, roài chæ huy ñaïi quaân töø Phuù Xuaân (Hueá) haønh quaân thaàn toác 35 ngaøy ñeâm ra Baéc ñaùnh tan 29 vaïn quaân Thanh xaâm löôïc, giaûi phoùng thaønh Thaêng Long (Haø Noäi).

Baûo taøng vaø töôïng ñaøi Quang Trung ñöôïc döïng treân khu ñaát nôi sinh ra Nguyeãn Hueä ôû laøng Kieân Myõ, xaõ Bình Thaïnh, huyeän Taây Sôn, caïnh ñieän thôø Taây Sôn.

Nhaø Baûo taøng Quang Trung tröng baøy caùc hieän vaät theå hieän nhöõng chieán tích cuûa vua Quang Trung. Ñeán Baûo taøng Quang Trung, du khaùch seõ ñöôïc xem maøn muùa troáng voõ Taây Sôn, moân voõ truyeàn thoáng cuûa Bình Ñònh. Ñaëc bieät, coâ

308

BÌNH ÑÒNH gaùi bieåu dieãn troáng traän laø chaùu 9 ñôøi cuûa vua Quang Trung Nguyeãn Hueä.

THAØNH HOAØNG ÑEÁ Laø Kinh ñoâ cuûa chính quyeàn Trung öông Hoaøng ñeá Thaùi Ñöùc Nguyeãn Nhaïc, thuoäc ñòa phaän ba thoân: Nam Taân, Baéc Thuaän xaõ Nhôn Haäu vaø Baù Canh cuûa xaõ Ñaäp Ñaù, huyeän An Nhôn, caùch Quy Nhôn 27km veà phía Taây Baéc.

Thaønh Hoaøng Ñeá ñöôïc xaây döïng naêm 1775 treân cô sôû thaønh Ñoà Baøn cuûa Vöông quoác Chaêmpa ñeå laïi, nhöng quy moâ lôùn hôn thaønh Ñoà Baøn vaø teân goïi chính thöùc laø thaønh Hoaøng Ñeá coù töø naêm 1778.

Noùi ñeán thaønh Hoaøng Ñeá, cuõng caàn ñieåm qua quaù trình toàn taïi cuûa Kinh thaønh Ñoà Baøn, tieàn thaân cuûa di tích thaønh Hoaøng Ñeá.

Trong caùc thaønh coå coøn laïi treân ñaát Bình Ñònh, Ñoà Baøn laø thaønh coøn laïi daáu tích khaù roõ nhaát. Theo saùch “Ñoà Baøn thaønh kyù” cuûa Nguyeãn Vaên Hieån ghi: “... thaønh xaây hình vuoâng, töôøng xaây gaïch phía ngoaøi coù lôùp choâng choø, boán maët môû boán cöûa, chu vi roäng 10 daëm, coù thaùp ñaù ñeå hoä veä, khoâng caàn haøo saâu maø vaãn kieân coá, trong coù laàu gaùc...” Thaønh ñöôïc xaây döïng töø theá kyû X döôùi trieàu vua Yangpuku Vijaya. Ñaây laø Kinh ñoâ cuoái cuøng cuûa Vöông quoác Chaêmpa toàn taïi töø theá kyû X ñeán XV. Sau 2 theá kyû bò laõng queân hoang pheá, naêm 1775 Nguyeãn Nhaïc baét ñaàu cho xaây döïng laïi thaønh Ñoà Baøn vaø môû roäng theâm. Naêm 1778, thaønh Ñoà Baøn ñöôïc chính thöùc ñoåi teân goïi laø thaønh Hoaøng Ñeá. Töø naêm 1778-1786, thaønh Hoaøng Ñeá giöõ vai troø laø ñaïi baûn doanh cuûa cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn. Töø naêm 1786-1793, thaønh Hoaøng Ñeá laø Kinh ñoâ cuûa chính quyeàn Trung öông Hoaøng ñeá Thaùi Ñöùc Nguyeãn Nhaïc.

Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh leân ngoâi, hieäu laø Gia Long, ñaõ traû thuø cöïc kyø daõ man taøn baïo. Thaønh Hoaøng Ñeá bò san baèng. Treân neàn cuõ, nhaø Nguyeãn cho xaây khu moä hai vieân quan vaên, voõ nhaø Nguyeãn bò cheát ôû ñaây laø Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu.

Ngaøy nay, thaønh Hoaøng ñeá coøn baûo löu laø moät toång theá kieán truùc hình chöõ nhaät goàm 3 voøng thaønh: thaønh ngoaïi, thaønh noäi vaø Töû Caám thaønh, 4 caïnh phaân boá ñuùng 4 höôùng Ñoâng, Taây, Nam, Baéc.

Chu vi thaønh ngoaïi 7.400m.

309

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ THAØNH THÒ NAÏI Moät thôøi laø trung taâm cuûa Vöông quoác Chaêmpa. Thò Naïi laø ñoâ thò coå ñaïi duy nhaát vaø lôùn nhaát cuûa Vöông quoác Chaêmpa toàn taïi trong suoát 5 theá kyû, töø theá kyû X ñeán theá kyû XV. Thò Naïi vöøa laø quaân caûng vöøa laø thöông caûng.

Theo taøi lieäu ñeå laïi, thaønh Thò Naïi ñöôïc xaây caát sôùm nhaát vaøo khoaûng naêm 803, muoän nhaát laø vaøo khoaûng naêm 1000, khi ngöôøi Chaêm dôøi ñoâ vaøo ñoùng ôû Ñoà Baøn (theá kyû X) thì thaønh Thò Naïi ñaõ coù roài. Thaønh Thò Naïi caùch bôø Ñoâng cuûa ñaàm Thò Naïi 5km, caùch thaønh Ñoà Baøn 22km ôû phía Taây - Taây Baéc, caùch Thaùp Ñoâi (Quy Nhôn) 24km veà höôùng Ñoâng - Ñoâng Nam. Thaønh hieän coøn daøi 200m daøy khoaûng 3m, cao 1,8m. Bôø thaønh naèm doïc soâng Coân thuoäc xaõ Phöôùc Quang, moät phaàn xaõ Phöôùc Hoøa, Tuy Phöôùc.

CHUØA THAÄP THAÙP Thuoäc thoân Vaïn Thuaän, xaõ Nhôn Thaønh, huyeän An Nhôn, do thieàn sö Nguyeãn Thieàu saùng laäp naêm 1665.

Chuøa naèm saùt maët thaønh phía Baéc kinh ñoâ Ñoà Baøn cuõ (vaø thaønh Hoaøng Ñeá sau naøy), treân moät ngoïn ñoài caây coái um tuøm, trong moät khuoân vieân roäng gaàn 1 km2. Ngoïn ñoài naøy, xöa goïi laø Long Bích Cöông, tröôùc maët laø ngoïn Buùt Sôn, khi xaây döïng ngoâi chuøa naøy, Thieàn sö Nguyeãn Thieàu laáy ngoïn nuùi Buùt Sôn laøm bình phong che chaén cho maët chính ngoâi chuøa. Sau löng ñöôïc bao boïc bôûi chi löu cuûa soâng Coân. Phía Baéc laø soâng Quai Vaïc, xöa goïi laø Baøn Kheâ, uoán löôïn chaïy veà phía Ñoâng. Ñoái dieän vôùi chuøa laø hoà sen roäng 500m2.

Kieán truùc chuøa Thaäp Thaùp theo hình chöõ “khaåu” (口), chia thaønh 4 khu vöïc: chính ñieän, phöông tröôïng, Taây ñöôøng vaø Ñoâng ñöôøng.

Caùc khu naøy noái lieàn nhau baèng moät khoaûng saân beân trong, coøn goïi saân Thieân tænh (gieáng Trôøi), coù taùc duïng ñieàu tieát aùnh saùng cho 4 khu kieán truùc treân.

Trong 4 khu kieán truùc, chính ñieän coù kieán truùc beà theá nhaát, goàm 5 gian baèng goã. Trong loøng chính ñieän coù caùc khaùm thôø, khaùm chính cao 5m, beân treân ñöôïc chaïm hình löôõng long tranh chaâu, hai beân trang trí long phuïng caùch ñieäu maây laù, giöõa ghi chöõ Phuùc, döôùi khaùm laø ñeà taøi buùt saùch, taát caû ñöôïc sôn son theáp vaøng.

Kieán truùc chuøa Thaäp Thaùp hieän nay laø keát quaû qua nhieàu laàn

310

BÌNH ÑÒNH truøng tu. Laàn gaàn ñaây nhaát vaøo naêm 1997, chuøa ñöôïc naâng cao leân so vôùi maët baèng cuõ 0,60m.

Ngoaøi giaù trò kieán truùc, chuøa Thaäp Thaùp coù nhieàu taùc phaåm ñieâu khaéc giaù trò ñöôïc löu giöõ ñeán nay. Ñoù laø 2 caâu ñoái do chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ban naêm Taân Tî, taám hoaønh sôn theáp “Thaäp Thaùp Di Ñaø töï” Minh Maïng nguyeân nieân (1820), taám hoaønh ghi noäi dung baøi keä toå 21 phaùi Laâm Teá do Hoøa thöôïng Minh Lyù cung taïo naêm Bính Tî (1874).

Veà töôïng, coù boä töôïng Tam Theá baèng ñoàng theáp vaøng, 2 töôïng A Nan, Ca Dieáp cao 1m, hai töôïng Ñaït Ma, Quan AÂm baèng ñaát nung, töôïng Hoä phaùp, Kieân Lao vaø 18 töôïng La Haùn baèng goã.

Theo truyeàn thuyeát, khi xaây chuøa ngöôøi ta duøng gaïch 10 ngoïn thaùp bò ñoå cuûa ngöôøi Chaêm naèm ôû phía sau ñoài Long Bích Cöông.

Coù leõ vì theá chuøa coù teân chuøa Thaäp Thaùp (10 thaùp).

CHUØA LONG KHAÙNH Toaï laïc ôû soá 141 ñöôøng Traàn Cao Vaân, thaønh phoá Quy Nhôn, ñöôïc xaây vaøo cuoái theá kyû XVII. Chuøa do hoøa thöôïng Ñöùc Sôn (ngöôøi Trung Quoác) saùng laäp. Hieän chuøa coøn löu giöõ 2 hieän vaät quyù: – Thaùi Bình hoàng chung (chuoâng Hoàng Thaùi) ñöôïc ñuùc vaøo naêm 1805 trieàu vua Gia Long.

– Taám daáu bieåu tröng “Long Khaùnh töï” ñöôïc in naêm 1813 trieàu vua Gia Long.

CHUØA SÔN LONG ÔÛ xaõ Nhôn Bình, Thaønh phoá Quy Nhôn, chuøa do Thieàn sö Böûu Quang khôûi döïng vaøo cuoái theá kyû XVII vôùi teân goïi Thieàn Thaát Giang Long ôû huyeän Tuy Vieãn, phuû Tuy Ninh, (nay laø huyeän Tuy Phöôùc, tænh Bình Ñònh) traán Bình Ñònh (cuõ), ñeán naêm 1774, chuøa ñöôïc Thieàn sö Thanh Thieân cho di chuyeån veà ñòa ñieåm hieän nay vaø ñoåi teân thaønh chuøa Sôn Long. ÑEÀN THÔØ ÑAØO DUY TÖØ Ñaøo Duy Töø laø moät danh nhaân vaên hoùa, moät taøi naêng lôùn trong nhieàu lónh vöïc. OÂng sinh ra vaø lôùn leân ôû Thanh Hoùa, nhöng söï coáng

311

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ hieán cuûa oâng laïi laø treân ñaát Bình Ñònh. Sau khi oâng qua ñôøi, Chuùa Saõi (Nguyeãn Phuùc Nguyeân) thöông tieác, truy taëng oâng “Hieäp nieân ñoàng ñöùc coâng thaàn, ñaëc tieán Kim töù vinh loäc ñaïi phu”, thi haøi oâng ñöa veà an taùng taïi Tuøng Chaâu, phuû Hoaøi Nhôn, nay laø thoân Phuïng Du, xaõ Hoaøi Baûo, huyeän Hoaøi Nhôn.

Veà ñeàn thôø, trong Ñaïi Nam nhaát thoáng chí cheùp: “Ñeàn Hoaèng Quoác coâng ôû thoân Cöï Taøi, huyeän Boàng Sôn thôø khai quoác coâng thaàn Ñaøo Duy Töø”. Hieän ñeàn thuoäc thoân Ngoïc Sôn, xaõ Hoaøi Thanh Taây, huyeän Hoaøi Nhôn. Ñeàn xaây naêm Töï Ñöùc thöù 12, ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.

Taïi ñeàn thôø oâng, haèng naêm cöù ñeán ngaøy 17 thaùng 10 aâm lòch, nhaân daân ñòa phöông vaø caùc caáp chính quyeàn toå chöùc leã daâng höông töôûng nieäm.

CHUØA HANG (CHUØA THAÏCH COÁC) Coøn goïi Thieân Sanh Thaïch töï, toïa laïc taïi nuùi Ly Thaïch thuoäc xaõ Myõ Hoøa, huyeän Phuø Myõ. Chuøa Hang tuy nhoû nhöng mang neùt ñeïp rieâng cuûa choán nuùi röøng thaâm u, huyeàn bí.

Chuøa naèm treân söôøn nuùi, döôùi moät taûng ñaù lôùn daøi 10m, roäng 56m nhoâ ra khoûi söôøn nuùi. Maët döôùi taûng ñaù nhaün thín, chæ caùch maët ñaát chöøng vaøi ba meùt. Döôùi maùi hieân thieân taïo aáy laø mieäng hang daãn vaøo loøng nuùi. Hang daøi vaøi chuïc meùt, roäng khoaûng 5m, giöõa laø baøn thôø Phaät. Tröôùc baøn thôø coù moät mieäng hang nöõa ñi vaøo loøng ñaát saâu thaêm thaúm. Phía sau baøn thôø Phaät coù ñöôøng ñi thaúng leân ñænh nuùi. Hang leân trôøi naøy nhoû heïp, loøng hang chæ ñuû moät ngöôøi ñi loït.

Chuøa ñöôïc laäp vaøo cuoái theá kyû XIX döôùi trieàu vua Thaønh Thaùi.

THAÙP DÖÔNG LONG Ngöôøi Phaùp goïi ñaây laø thaùp Ngaø (Tour D’ivoire), caùch Quy Nhôn 50km veà phía Taây Baéc. Thaùp ñöôïc döïng khoaûng theá kyû XII goàm 3 thaùp. Thaùp giöõa cao 36m, hai thaùp beân cao 29m. Caû 3 thaùp ñeàu ñöôïc xaây thaúng haøng, quay maët veà höôùng Ñoâng.

Cuïm thaùp ñöôïc xaây treân goø Döông Long. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí ghi teân thaùp laø Döông Long. Khu di tích coøn coù teân laø thaùp An Chaùnh, vì naèm ôû thoân An Chaùnh, xaõ Bình An (Taây Bình hieän nay).

312

BÌNH ÑÒNH Hieän nay thaùp giöõa vaø thaùp phía Baéc cuûa cuïm thaùp Döông Long thuoäc xaõ Bình Hoøa, thaùp phía Nam thuoäc thoân An Chaùnh, xaõ Taây Bình.

Veà quy moâ, thaùp Döông Long ñöôïc xem laø ñoà soä nhaát, huøng vó nhaát trong nhöõng thaùp Chaøm coøn soùt laïi. Trong 3 thaùp ôû cuïm di tích naøy, moãi thaùp coù moät neùt rieâng khoâng laëp laïi trong caùch taïo caùc moâ-típ ñieâu khaéc.

THAÙP BAÙNH ÍT Cuïm di tích goàm 4 thaùp, nhaân daân ôû ñaây quen goïi thaùp Baùnh Ít. Bôûi töø xa troâng vaøo thaùp lôùn nhaát trong 4 thaùp thaáy gioáng nhö chieác baùnh ít. Söû cuõ ghi laø thaùp Thò Thieän, ngöôøi Phaùp goïi laø thaùp Baïc (Tour D’argent). Cuïm thaùp Baùnh Ít naèm ôû thoân Ñaïi Loäc, xaõ Phöôùc Hieäp, huyeän Tuy Phöôùc, ñaõ ñöôïc nhaø nöôùc xeáp haïng di tích naêm 1982.

Thaùp Baùnh Ít laø moät cuïm di tích ñeïp, coøn laïi nhieàu thaùp nhaát ôû vuøng naøy. Naèm ôû trung taâm ñoàng baèng Bình Ñònh, saùt quoác loä 1A, ai ñi qua cuõng nhìn thaáy.

Caû khu di tích coøn laïi 2 thaùp coång, moãi thaùp coù moät daùng veû rieâng. Thaùp coång phía Ñoâng coù quy moâ nhoû hôn so vôùi thaùp chính.

Thaùp chính laø thaùp lôùn nhaát trong quaàn theå kieán truùc, cao 24m, moät cöûa chính phía Ñoâng, 3 cöûa giaû. Cuïm thaùp Baùnh Ít coù nieân ñaïi xaây döïng vaøo cuoái theá kyû XI ñaàu theá kyû XII. THAÙP THUÛ THIEÄN Thuoäc thoân Thuû Thieän, xaõ Bình Nghi, huyeän Taây Sôn. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí ghi “Thuû Höông coå thaùp, tuïc goïi laø thaùp Ñoàng”, ngöôøi Phaùp cuõng goïi laø thaùp Ñoàng (Tours de Cuivre). Thaùp naèm gaàn quoác loä 19, ôû vò trí ñoàng baèng, raát thuaän tieän cho du khaùch ñeán tham quan. Thaùp ñöôïc xaây treân moät goø thaáp, cho neân töø xa khoâng chuù yù seõ khoâng nhìn thaáy.

Thaùp Thuû Thieän cao khoaûng 20m, hình vuoâng cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng, moãi caïnh nay coøn ño ñöôïc 8,5m, ngoaøi cöûa chính, 3 cöûa kia laø cöûa giaû. Trong caùc voøm laø nhöõng töôïng thaàn ngoài vaø ñöùng, nhöng phaàn lôùn töôïng ñaõ bò maát.

313

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thaùp Thuû Thieän khoâng coøn voøm cöûa chính, bò suïp lôû vaøo saùt thaân thaùp, chieàu roäng cöûa hieän coøn 3,7m, chieàu cao tính töø ñænh voøm laø 6,8m, cöûa coøn 1 lanh toâ baèng ñaù gaùc ngang, phaàn chaân cuûa cöûa voøm khoâng coøn. Ñaëc bieät nhaát cuûa thaùp Thuû Thieän laø beân trong loøng thaùp coù moät heä thoáng thôø treân maët töôøng, nhöng ñaõ bò maát, chæ coøn daáu tích.

Theo hình thöùc kieán truùc hieän coøn thì thaùp Thuû Thieän coù theå ñöôïc xaây vaøo khoaûng nöûa ñaàu theá kyû XII. THAÙP PHUÙ LOÁC Trong taát caû caùc thaùp Chaøm hieän coù ôû Bình Ñònh, thì thaùp Phuù Loác ôû vò trí cao hôn caû. Thaùp coù nhieàn teân goïi khaùc nhau nhö: Phuù Loác, Thoác Loác, Phuù Loäc, Phöôùc Loäc. Trong tö lieäu cuûa ngöôøi Phaùp goïi laø thaùp Vaøng (Tour D’or). Tuy vaäy, Phuù Loác vaãn laø teân thöôøng goïi. Thaùp Phuù Loác thuoäc thoân Chaâu Thaønh, xaõ Nhôn Thaønh, huyeän An Nhôn. Thaùp cao 29m, xaây treân quaû ñoài cao 76m so vôùi möïc nöôùc bieån. Di tích coù bình ñoà vuoâng, moãi caïnh 9,7m, cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng vaø 3 cöûa giaû. Cöûa chính roäng 3m, voøm cöûa cao 6m so vôùi maët ñaát, hình muõi giaùo. Töø ñænh cöûa chính leân ñeán ñænh thaùp coù 3 ñai ñaù, caùc ñai naøy khoâng trang trí.

Caên cöù vaøo phong caùch kieán truùc, coù theå ñoaùn ñònh raèng thaùp Phuù Loác ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû XII. Naêm 1995, thaùp Phuù Loác ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän xeáp haïng di tích.

THAÙP BÌNH LAÂM Ñaëc bieät thaùp Bình Laâm xaây döïng ôû vuøng ñoàng baèng, saùt ven soâng Goø Thaùp, nôi ñoå ra cöûa bieån Thò Naïi, thuoäc xoùm Long Mai, thoân Bình Laâm, xaõ Phöôùc Hoøa, huyeän Tuy Phöôùc.

Thaùp Bình Laâm coù nhöõng ñaëc ñieåm khoâng gioáng caùc thaùp Chaøm trong vuøng, ngoaøi vieäc thaùp xaây ôû vuøng ñoàng baèng, chaát lieäu xaây döïng hoaøn toaøn baèng gaïch khoâng duøng ñaù. Thaùp cao 20m, bình ñoà vuoâng, cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng vaø 3 maët kia laø cöûa giaû.

Nhöõng cöûa giaû naøy, phaàn voøm ñöôïc taïo nhieàu lôùp maùi voøm nhoïn, moãi voøm ta coù caûm giaùc nhö moät toøa laâu ñaøi thu nhoû. Trong oâ khaùm cuûa caùc “toøa laâu ñaøi” ñeàu coù ñaët töôïng thôø thaàn baèng ñaát nung, nhöng ñaõ bò maát.

314

BÌNH ÑÒNH ÔÛ thaùp Bình Laâm, caùc moâ-típ hoa vaên ñeàu ñöôïc taïo tröïc tieáp leân gaïch vôùi hình daùng tæ leä caân ñoái.

Caên cöù vaøo phong caùch kieán truùc, caùc nhaø nghieân cöùu kieán truùc Chaêm cho raèng thaùp Bình Laâm coù theå ñöôïc xaây döïng cuoái theá kyû X, ñaàu theá kyû XI. Thaùp Bình Laâm ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng naêm 1993.

THAÙP CAÙNH TIEÂN Thaùp Caùnh Tieân naèm ôû trung taâm thaønh Ñoà Baøn (sau laø thaønh Hoaøng Ñeá). Theo baûn ñoà hieän nay, khu kinh thaønh Ñoà Baøn naèm trong khu vöïc xaõ Nhôn Haäu, huyeän An Nhôn. Coøn thaùp Caùnh Tieân thuoäc thoân Nam An, xaõ Nhôn Haäu. Thaùp Caùnh Tieân coøn khaù nguyeân veïn, trong khi nhieàu di tích ôû ñaây hoaøn toaøn bò ñoå naùt. Caùnh Tieân laø teân nhaân daân cuõng nhö söû saùch nöôùc ta thöôøng goïi, coøn ngöôøi Phaùp goïi laø thaùp Ñoàng (Tour de Cuivre). Tuy laø thaùp ñôn nhöng thaùp Caùnh Tieân veà caáu truùc khoâng khaùc so vôùi caùc thaùp nhieàu taàng xaây baèng gaïch vaøo loaïi lôùn cuûa ngöôøi Chaêm. Thaùp cao 20m, vaø laø moät trong nhöõng thaùp tieâu bieåu cho phong caùnh kieán truùc thaùp Bình Ñònh theá kyû XII. Thaùp coù moät cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng. Ba cöûa Nam, Baéc, Taây ñeàu laø cöûa giaû. Moãi cöûa giaû ñeàu coù 3 taàng thu nhoû veà phía treân. Hai taàng treân cuûa thaùp Caùnh Tieân thu vaøo khaù maïnh vaø coù hình daùng caáu truùc gioáng phaàn thaân, nhöng ñôn giaûn hôn. Taïi 4 goác cuûa moãi taàng thaùp Caùnh Tieân, caùc thaùp trang trí goùc vaø caùc phieán ñaù hình ñuoâi chim phöôïng nhoâ ra ñænh caùc coät oáp goùc töôøng coøn nguyeân veïn.

Naêm 1982, thaùp Caùnh Tieân ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän xeáp haïng di tích kieán truùc ngheä thuaät quoác gia.

THAÙP ÑOÂI Teân thaùp do ngöôøi daân trong vuøng ñaët ra, bôûi coù hai thaùp ñöùng caïnh nhau. Caùc tö lieäu xöa goïi laø thaùp Höng Thaïnh, vì thaùp naèm trong thoân Höng Thaïnh xöa. Nay Höng Thaïnh trôû thaønh moät phöôøng cuûa thaønh phoá Quy Nhôn.

Thaùp Ñoâi ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu xeáp vaøo loaïi ñeïp “ñoäc nhaát voâ nhò” cuûa kieán truùc ngheä thuaät Chaêmpa. Vì hai ngoâi thaùp naøy khoâng heà gioáng baát cöù ngoâi thaùp Chaøm naøo hieän coù treân ñaát nöôùc ta.

315

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Hai ngoâi thaùp naèm treân moät khu ñaát baèng döôùi chaân moät quaû ñoài vaø ñeàu quay maët veà höôùng Ñoâng. Tuy hình daïng caáu truùc gioáng nhau, nhöng thaùp phía Baéc cao hôn thaùp phía Nam. Caùc nhaø nghieân cöùu cho bieát theo truyeàn thoáng cuûa kieán truùc Chaêmpa thì quaàn theå kieán truùc thaùp Ñoâi phaûi coù hai thaùp hai beân nhö cuïm thaùp Döông Long. Phaûi chaêng cuïm thaùp Ñoâi chöa xaây xong (coøn thieáu moät thaùp).

Kieán truùc thaùp Ñoâi khoâng theo kieåu taàng nhö thaùp Chaøm truyeàn thoáng khaùc ôû vuøng naøy, nhöng vaãn mang ñaày ñuû toá chaát kieán truùc cuûa phong caùch Bình Ñònh - bình ñoà vuoâng, cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng, 3 maët coøn laïi laø cöûa giaû. Phía treân ñænh cöûa giaû laø khaùm thôø hình cao nhoïn, coät oáp doïc thaân töôøng trôn. Töø phong caùch kieán truùc ñoù cho pheùp ta ñoaùn ñònh thaùp Ñoâi coù nieân ñaïi theá kyû XII nhöng ôû giai ñoaïn cuoái.

Ngaøy 10-7-1980, thaùp Ñoâi ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän xeáp haïng di tích lòch söû, vaên hoùa cuûa quoác gia vaø ñöôïc truøng tu trong caùc naêm 1991-1996.

LEÃ HOÄI LEÃ CUÙNG CAÙ OÂNG Nhaân daân caùc vuøng ven bieån nöôùc ta töø Thanh-Ngheä cho ñeán caùc tænh mieàn Trung vaø Nam Boä ñeàu coù truyeàn thoáng thôø vaø leã Caù OÂng (caù voi). Leã hoäi cuùng Caù OÂng ôû caùc laøng ven bieån Bình Ñònh haèng naêm vaøo ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch. Theo truyeàn thuyeát, caù voi thöôøng cöùu giuùp thuyeàn vaø ngöôøi bò naïn treân bieån. Ngoaøi nghi leã truyeàn thoáng cuùng baùi, röôùc OÂng, coøn coù toå chöùc hoäi nhö haùt baû traïo, haùt boäi...

LEÃ HOÄI ÑOÁNG ÑA Leã hoäi Ñoáng Ña haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo moàng 5 thaùng Gieâng aâm lòch taïi Bình Kheâ, huyeän Taây Sôn. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc ñeå kyû nieäm chieán thaéng Ñoáng Ña lòch söû cuûa ngöôøi anh huøng aùo vaûi Quang Trung Nguyeãn Hueä, ñaõ ñaùnh tan 29 vaïn quaân Thanh vaøo muøa xuaân naêm 1789 taïi Ngoïc Hoài, Ñoáng Ña.

316

BÌNH ÑÒNH Trong leã hoäi, ngoaøi caùc nghi leã truyeàn thoáng, nhaân daân Bình Kheâ, queâ höông cuûa 3 anh em nhaø Taây Sôn, coøn toå chöùc nhieàu hoaït ñoäng nhö ñaùnh voõ, ñaùnh coân, ñi quyeàn... laø nhöõng moân phaùi ñaëc tröng cuûa voõ Bình Ñònh, vôùi söï tham gia cuûa nhieàu phuï nöõ maø taøi ngheä khoâng thua keùm gì nam giôùi.

Moät tieát muïc ñoäc ñaùo nhaát cuûa leã hoäi laø cuoäc thi ñaùnh troáng boä, moãi boä 12 chieác troáng da, cuõng coøn goïi laø thi ñaùnh troáng traän Taây Sôn.

LEÃ HOÄI ÑOÅ GIAØN Haèng naêm leã hoäi naøy ñöôïc toå chöùc vaøo raèm thaùng 7 taïi chuøa Baø, laøng An Thaùi, huyeän An Nhôn.

Ngoaøi yù nghóa leã Vu Lan - leã baùo hieáu nhaø Phaät - ñaây coøn laø leã hoäi ñua taøi cuûa caùc voõ só thuoäc caùc laøng voõ quanh vuøng. Trong leã hoäi toå chöùc nhieàu hoaït ñoäng vaên hoùa ngheä thuaät nhö haùt boäi. Phaàn chính cuûa hoäi laø thi tranh cöôùp lôïn quay, con vaät cuùng thaàn töø treân giaøn cao ñöôïc neùm xuoáng. Ngöôøi thaéng cuoäc laø ngöôøi ñöôïc daân laøng ca ngôïi.

HOÄI LAØNG THÒ TÖÙ Haèng naêm vaøo ngaøy 12 thaùng 2 aâm lòch, daân laøng Thò Töù xaõ Ñaäp Ñaù, huyeän An Nhôn, moät laøng coù ngheà truyeàn thoáng laø reøn vaø chaïm vaøng taây, môû hoäi laøng ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa oâng Ñaøo Giaû Töôïng, oâng Toå cuûa ngheà reøn, ñaõ coù coâng truyeàn ngheà cho daân laøng.

Leã hoäi dieãn ra sau nhaø thôø hoï Ñaøo, nôi thôø toå ngheà ñeå cuùng leã toå ngheà reøn, vôùi coã baøn raát linh ñình. Sau leã laø phaàn hoäi coù vui chôi, ca haùt vaên ngheä nhö haùt baøi choøi, haùt boäi...

HOÄI XUAÂN CHÔÏ GOØ Haèng naêm Hoäi Xuaân chôï Goø ñöôïc toå chöùc vaøo 2 ngaøy moàng 1 vaø moàng 2 Teát aâm lòch taïi chôï Goø, laøng Tröôøng UÙc, xaõ Phöôùc Nghóa, huyeän Tuy Phöôùc. Taïi Hoäi chôï baùn nhieàu haøng hoùa, chuû yeáu laø traùi caây caùc loaïi, ñaëc bieät laø ñoà chôi treû em... vaø toå chöùc nhieàu troø chôi daân gian nhö choïi gaø, haùt baøi choøi, côø ngöôøi, haùi loäc...

317

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

BÌNH PHÖÔÙC Bình Phöôùc laø moät tænh mieàn nuùi thuoäc Ñoâng Nam Boä, tieáp giaùp giöõa ñoàng baèng vaø cao nguyeân. Bình Phöôùc coù nhieàu röøng nhöng ñòa hình khaù baèng phaúng, phía Baéc vaø Taây Baéc giaùp Campuchia vôùi ñöôøng bieân giôùi daøi 240km, Ñoâng giaùp Ñaék Noâng vaø Laâm Ñoàng, Nam giaùp Ñoàng Nai vaø Bình Döông, Taây giaùp Taây Ninh.

Bình Phöôùc coù dieän tích gaàn 7.000km2, daân soá khoaûng 750.000 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc sinh soáng nhö: Kinh, Xtieâng, Khôme vaø M’noâng... Veà ñôn vò haønh chính, tænh goàm coù thò xaõ Ñoàng Xoaøi vaø 7 huyeän: Ñoàng Phuù, Phöôùc Long, Loäc Ninh, Buø Ñaêng, Buø Ñoáp, Bình Long, Chôn Thaønh.

Bình Phöôùc coù hai con soâng chaûy qua töø Baéc xuoáng Nam. Phía Taây laø soâng Saøi Goøn, ranh giôùi giöõa Bình Phöôùc vaø Taây Ninh, phía Ñoâng laø soâng Beù.

Khí haäu coù 2 muøa: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Phía Baéc coù nhieàu röøng neân khí haäu aåm öôùt hôn phía Nam. Löôïng möa trung bình haèng naêm laø 2.110mm.

Bình Phöôùc laø moät trong nhöõng tænh coù nhieàu caûnh quan thieân nhieân vaø di tích lòch söû. Ñoù laø Thaùc Mô, nuùi Baø Raù, ñoàng coû Baøu Laïch...

THAÉNG CAÛNH NUÙI BAØ RAÙ Moät caûnh ñeïp naèm ôû thò traán Thaùc Mô huyeän Phöôùc Long, ôû ñoä cao 723m vôùi dieän tích 1.051ha, ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû. Ñöùng treân nuùi Baø Raù, du khaùch coù theå ngaém nhìn toaøn caûnh thò traán Thaùc Mô xinh ñeïp neùp mình döôùi nhöõng raëng caây xanh, xa xa laø hoà Thaùc Mô meânh mang trong maøn söông moûng.

Töø chaân nuùi, moät con ñöôøng raûi nhöïa thoai thoaûi ñöa du khaùch ñeán ñoàng Baèng Laêng, nôi coù ñeàn töôûng nieäm caùc anh huøng lieät só ñaõ

318

BÌNH PHÖÔÙC hy sinh cho neàn ñoäc laäp, töï do cuûa toå quoác trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ. Treân nuùi coù ñoäng Hang Dôi, ñoäng Baø Baûy Tuyeát, thaùp truyeàn hình. Cuõng taïi nôi ñaây, thöïc daân Phaùp ñaõ xaây döïng moät nhaø tuø kheùt tieáng daõ man ñeå giam caàm nhöõng chieán só caùch maïng.

Ngaøy nay, haèng naêm tænh toå chöùc nhöõng cuoäc thi leo nuùi cho caùc vaän ñoäng vieân nam nöõ trong vaø ngoaøi tænh, nhaân kyû nieäm ngaøy Phöôùc Long chieán thaéng 6-1-1975.

THAÙC MÔ Naêm 1991, Nhaø nöôùc cho xaây döïng nhaø maùy thuûy ñieän Thaùc Mô, vôùi loøng hoà roäng 10.300ha, caùch thò traán Thaùc Mô 3km. Naêm 1994, nhaø maùy thuûy ñieän hoaøn thaønh, hoøa vaøo löôùi ñieän quoác gia. Giôø ñaây hoà Thaùc Mô laø nôi lyù töôûng cho nhöõng giôø phuùt thö giaõn. Chung quanh hoà ñöôïc bao boïc bôûi ñoài nuùi nhaáp nhoâ, rôïp boùng caây xanh maùt. Giöõa loøng hoà meânh mang noåi leân gaàn 10 ñaûo nhoû, treân ñoù coù ñuû caùc loaïi hình vui chôi giaûi trí, daõ ngoaïi, du thuyeàn...

KHU DU LÒCH SOÙC XIEÂM Thuoäc thò traán An Loäc, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 120km, laø moät trong nhöõng khu du lòch sinh thaùi haáp daãn vaø thuù vò. Hoà Soùc Xieâm thô moäng naèm giöõa thung luõng xanh, moät beân laø ñoàn ñieàn cao su xanh baït ngaøn, moät beân laø khu daân cö thaät thaø chaát phaùc. Ñeán ñaây du khaùch ñöôïc caâu caù, bôi thuyeàn, tham quan tìm hieåu vaên hoùa, phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi Xtieâng. Moãi luùc meät moûi, du khaùch coù theå nghæ chaân trong nhöõng ngoâi nhaø roâng Taây Nguyeân soi boùng maët hoà, ñaày ñuû tieän nghi, coù nhaø haøng ñaëc saûn vôùi nhöõng moùn aên ñòa phöông saün saøng phuïc vuï.

KHU DU LÒCH THAÙC SOÁ 4 Beân caïnh hoà Soùc Xieâm quanh naêm maùt meû laø Thaùc soá 4, thuoäc huyeän Bình Long, ñöôïc thaønh laäp naêm 1988, caùch thò traán An Loäc, huyeän Bình Long 10km, treân dieän tích khoaûng 20ha. Ñaây laø khu du lòch nghæ döôõng ñoäc ñaùo vôùi moät daõy nhaø nghæ ñaày ñuû tieän nghi, beân caïnh nhaø haøng ñaëc saûn vôùi nhöõng moùn aên ñaëc tröng cuûa vuøng röøng nuùi Bình Phöôùc. Taïi ñaây du khaùch coù theå toå chöùc caém traïi trong röøng...

319

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ VÖÔØN QUOÁC GIA BUØ GIA MAÄP Caùch thò traán Thaùc Mô 50km, thuoäc xaõ Buø Gia Maäp, tieáp giaùp vôùi Campuchia. Dieän tích khu röøng 26.032ha. Ñaây laø nôi baûo toàn ñoäng thöïc vaät lôùn vôùi haøng traêm loaøi quyù hieám. Röøng nguyeân sinh Buø Gia Maäp laø nôi thích hôïp cho du lòch sinh thaùi, daõ ngoaïi, cho nhöõng ai thích khaùm phaù, maïo hieåm.

KHU DU LÒCH SUOÁI LAM Caùch thò xaõ Ñoàng Xoaøi khoaûng 10km. Nôi ñaây coù hoà nöôùc roäng, quanh naêm trong xanh, rôïp boùng maùt cuûa nhöõng röøng cao su bao boïc quanh hoà.

Ven hoà laø nhöõng coâng trình du lòch, coù nhaø haøng noåi vôùi nhieàu moùn aên ñaëc saûn cuûa nuùi röøng Bình Phöôùc. ÔÛ ñaây baïn coù theå cheøo thuyeàn leânh ñeânh treân maët hoà, thaû hoàn vaøo khoâng gian yeân tónh ñeå caûm nhaän heát söï bình yeân cuûa thieân nhieân, nghe tieáng rì raøo soùng voã, nghe tieáng hoùt cuûa caùc loaøi chim röøng. Vaø ôû ñaây du khaùch coøn coù theå caém traïi daõ ngoaïi.

TRAÛNG COÛ BAØU LAÏCH Traûng coû Baøu Laïch hình thaønh do söï hôïp nhaát cuûa hôn 20 traûng coû lôùn nhoû khaùc nhau, toång dieän tích gaàn 500ha. Traûng coû lôùn nhaát roäng khoaûng 140ha. Nôi ñaây chuû yeáu laø loaøi coû kim, coû chæ, laø thöùc aên cuûa caùc loaøi ñoäng vaät nai, khæ, thoû, nhím... Treân thaûm coû xanh mòn, du khaùch coù theå toå chöùc caém traïi, ñi saên, nhaûy duø... taïo cho mình nhöõng giôø phuùt nghæ ngôi, thö giaõn thuù vò.

Traûng coû Baøu Laïch thuoäc thoân Baøu Laïch, xaõ Ñoàng Nai, huyeän Buø Ñaêng, caùch thò traán Ñöùc Phong 15km. Ngoaøi vui chôi giaûi trí, du khaùch ñeán ñaây coøn coù dòp tìm hieåu ñôøi soáng sinh hoaït cuûa ngöôøi Xtieâng, M’noâng... ñöôïc thöôûng thöùc côm lam (côm naáu trong oáng tre), thòt nöôùng, röôïu caàn, cöôõi voi, cöôõi ngöïa, thaû dieàu...

DI TÍCH NHAØ GIAO TEÁ LOÄC NINH Nhaø Giao teá Loäc Ninh, xaây treân neàn cuõ cuûa Vaên phoøng Coâng ty Cao Su Loäc Ninh thaønh laäp naêm 1911. Trong thôøi gian chieán tranh,

320

BÌNH PHÖÔÙC ngoâi nhaø naøy bò phaù huûy hoaøn toaøn. Naêm 1973, theo thieát keá cuûa kieán truùc sö Huyønh Taán Phaùt, ngoâi nhaø ñöôïc xaây döïng laïi ñaùp öùng kòp thôøi yeâu caàu cuûa maët traän ngoaïi giao, laøm truï sôû ñeå Chính phuû Caùch maïng Laâm thôøi Coäng hoøa mieàn Nam Vieät Nam tieáp khaùch quoác teá vaø hoäi hoïp. Nhaø Giao teá naèm ngay trung taâm thò traán Loäc Ninh, huyeän Loäc Ninh, caùch thò xaõ Ñoàng Xoaøi 90km. Vaøo nhöõng naêm 1973-1975, Nhaø Giao teá Loäc Ninh ñaõ toå chöùc nhieàu cuoäc hoïp baøn veà chieán tranh Vieät Nam cuûa phaùi ñoaøn quaân söï 4 beân, coù söï giaùm saùt cuûa UÛy ban Quoác teá goàm Canaña, Hungari, Inñoâneâsia vaø Ba Lan. CAÊN CÖÙ TAØ THIEÁT Laø khu caên cöù cuûa Boä chæ huy caùc löïc löôïng vuõ trang nhaân daân giaûi phoùng mieàn Nam, thuoäc aáp Taø Thieát, xaõ Loäc Thaønh, huyeän Loäc Ninh, vôùi dieän tích roäng khoaûng 16ha. Ñoàng thôøi ñaây laø caên cöù döï tröõ haäu caàn chieán löôïc vaø laø nôi ñaët Boä Chæ huy Chieán dòch Hoà Chí Minh lòch söû...

Khu caên cöù ñöôïc söûa chöõa laïi, khaùnh thaønh ngaøy 20-4-1995, goàm nhaø tröng baøy, nhaø laøm vieäc cuûa Thöôïng töôùng Traàn Vaên Traø - Tö leänh caùc löïc löôïng vuõ trang nhaân daân giaûi phoùng mieàn Nam Vieät Nam, Phoù Tö leänh kieâm Tham möu tröôûng Leâ Ñöùc Anh vaø Phoù Tö leänh Nguyeãn Thò Ñònh. Beân caïnh ñoù coù hoäi tröôøng, nhaø beáp...

SAÂN BAY QUAÂN SÖÏ LOÄC NINH Caùch nhaø Giao teá Loäc Ninh khoaûng 300m, thuoäc huyeän Loäc Ninh.

Nôi ñaây ngaøy 7-4-1972 ñaõ dieãn ra cuoäc chieán aùc lieät vaø quaân ta ñaõ giaûi phoùng ñöôïc Loäc Ninh. Taïi saân bay naøy ñaõ dieãn ra cuoäc tieáp ñoùn ñoàng baøo, ñoàng chí töø caùc nhaø tuø Myõ-nguïy ñöôïc trao traû trôû veà.

KHO XAÊNG LOÄC HOÙA - LOÄC NINH Ñaây laø Toång kho nhieân lieäu cuûa Cuïc Haäu caàn Mieàn vôùi 7 boàn xaêng, moãi boàn coù dung tích 250.000 lít ñeå tieáp nhaän nhieân lieäu töø haäu phöông mieàn Baéc chuyeån vaøo döï tröõ cho chieán tröôøng mieàn Nam vaø Chieán dòch Hoà Chí Minh lòch söû.

321

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI TEÁT MÖØNG LUÙA MÔÙI CUÛA NGÖÔØI M’NOÂNG Khi côn möa röøng ñaõ döùt, nhöõng vaït naéng môùi traøn veà laø luùc ngöôøi M’noâng Bình Phöôùc toå chöùc “Teát luùa môùi” vaøo ñaàu muøa thu hoaïch. Gia ñình naøo cuõng chuaån bò heo, gaø, röôïu caàn ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu gieo haït.

Leã hoäi “Teát luùa môùi” toå chöùc vaøo khoaûng ñaàu thaùng 8. Ngay taïi raãy, ngöôøi ta baøy thòt, côm ñeå cuùng Giaøng, taï ôn thaàn linh ñaõ ban cho daân baûn moät muøa boäi thu vaø caàu xin cho muøa saép tôùi ñöôïc toát töôi hôn. Sau leã cuùng, moãi ngöôøi tuoát moät naém luùa boû vaøo guøi ñeå “röôùc luùa veà nhaø”. Khi maøn ñeâm buoâng xuoáng, ngöôøi ta quaây quaàn quanh ñoáng löûa giöõa saân, caû laøng cuøng uoáng röôïu caàn vaø aên thòt nöôùng. Tieáng chieâng, tieáng coàng noåi leân, con trai, con gaùi cuøng nhau nhaûy muùa ñeán taän khuya.

Bình Phöôùc laø nôi ñònh cö cuûa nhieàu daân toäc anh em, vì theá maø coù nhieàu neùt vaên hoùa ñaëc saéc cuûa caùc daân toäc. Ngoaøi leã “Teát luùa môùi”, Bình Phöôùc coøn coù caùc leã hoäi khaùc cuûa ñoàng baøo thieåu soá toå chöùc trong thaùng 12 haèng naêm nhö: – Leã hoäi caàu muøa cuûa ngöôøi Xtieâng.

– Leã boû maû.

– Leã hoäi ñaâm traâu.

BÌNH THUAÄN Bình Thuaän thuoäc mieàn duyeân haûi cöïc Nam Trung Boä, dieän tích töï nhieân gaàn 8.000km2, daân soá treân 1 trieäu ngöôøi goàm nhieàu daân toäc: Kinh, Chaêm, Hoa, Cô Ho, Chu Ru...

Veà ñôn vò haønh chính, Bình Thuaän coù thaønh phoá Phan Thieát vaø 8 huyeän: Tuy Phong, Baéc Bình, Haøm Taân, Haøm Thuaän Baéc, Haøm Thuaän Nam, Ñöùc Linh, Taùnh Linh vaø huyeän ñaûo Phuù Quyù.

Bình Thuaän naèm treân vò trí quan troïng, laø cöûa ngoõ giao löu kinh teá - vaên hoùa - xaõ hoäi vôùi caùc khu vöïc mieàn Ñoâng Nam Boä, Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Taây Nguyeân. Phía Ñoâng Baéc vaø Baéc giaùp Ninh

322

BÌNH THUAÄN Thuaän, phía Baéc vaø Taây Baéc giaùp Laâm Ñoàng, phía Taây giaùp Ñoàng Nai, phía Taây Nam giaùp Baø Ròa-Vuõng Taøu, phía Ñoâng vaø Ñoâng Nam giaùp bieån Ñoâng. Ñòa hình coù theå chia laøm 3 vuøng: röøng nuùi, ñoàng baèng vaø ven bieån. Bôø bieån daøi 192km, töø muõi Ñaù Cheït giaùp Caø Naù (Ninh Thuaän) ñeán baõi boài Bình Chaâu, Baø Ròa-Vuõng Taøu. Coù nhieàu muõi ñaâm ra bieån nhö muõi La Gaøn, muõi Nhoû, muõi Hoøn Rôm, muõi Neù, muõi Keâ Gaø... taïo neân nhöõng cöûa bieån toát. Ngoaøi khôi coù ñaûo Phuù Quyù roäng 23km2 laø caàu noái giöõa ñaát lieàn vôùi quaàn ñaûo Tröôøng Sa. Bình Thuaän coù nhieàu soâng chaûy qua, nhö soâng La Ngaø, soâng Quao, soâng Coâng vaø soâng Dinh.

Bình Thuaän naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi, ít chòu aûnh höôûng gioù muøa Ñoâng Baéc, khí haäu khoâ, noùng. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 26-270C, löôïng möa bình quaân töø 800-1.150mm.

Bình Thuaän coù nhieàu tieàm naêng kinh teá, ñaëc bieät laø ngaønh thuûy saûn vaø du lòch vôùi nhieàu khu nghæ döôõng noåi tieáng nhö Ñoài Döông, Muõi Neù, Ñoài Söù, La Gaøn... Bình Thuaän coù nhieàu coâng trình kieán truùc vaên hoùa coå nhö thaùp Poshanö, tröôøng Duïc Thanh, chuøa Coå Thaïch...

THAÉNG CAÛNH HOØN RÔM Haèng naêm vaøo muøa möa, coû daïi moïc xanh toát, khi muøa khoâ veà, döôùi caùi naéng choùi chang vuøng nhieät ñôùi khoâ, coû daïi trôû neân vaøng uùa, töø xa troâng ngoïn nuùi nhoâ ra bieån naøy nhö moät ñoáng rôm khoâ vaøng oùng. Vì theá ngöôøi ta goïi ngoïn nuùi naøy laø Hoøn Rôm. Ngaøy nay ñeán Hoøn Rôm, ngoaøi taém bieån, ñoát löûa traïi, du khaùch coù theå ñeán tham quan ñoài Hoàng, chinh phuïc ñoài caùt Muõi Neù...

MUÕI NEÙ Caùch thaønh phoá Phan Thieát 24km veà phía Ñoâng Baéc. Muõi Neù laø teân moät laøng chaøi. Muõi Neù coù ñoài caùt ñeïp, töø bao naêm qua ñaõ trôû thaønh ñeà taøi saùng taùc cuûa caùc nhaø nhieáp aûnh ngheä thuaät vaø laø nôi du lòch khaùm phaù thuù vò cuûa du khaùch.

323

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Doïc theo quoác loä 706 töø thaønh phoá Phan Thieát ñi Muõi Neù, moät beân laø daõy ñoài ñaát thoai thoaûi vaø moät beân laø baõi caùt traéng mòn vaø nhöõng raëng döøa soi boùng bieån Ñoâng.

Muõi Neù coù nhieàu baõi bieån xinh ñeïp, ngaøy nay ñaõ moïc leân nhöõng khu nghæ döôõng, khaùch saïn sang troïng nhö: Phuù Haûi, Victoria, laøng Thuïy Só, Pamira, Saøi Goøn - Muõi Neù, laøng Tre...

SUOÁI TIEÂN Naèm ôû ngoaïi oâ thaønh phoá Phan Thieát, caùch thaønh phoá Phan Thieát khoaûng 18km veà höôùng Ñoâng Baéc, treân ñöôøng ñi Muõi Neù, Suoái Tieân laø ñieåm du lòch daõ ngoaïi lyù thuù. Caûnh saéc nguyeân sô, trong laønh, chöa coù baøn tay con ngöôøi taùc ñoäng. Beân caïnh con suoái nhoû nöôùc trong vaét nhìn thaáu taän ñaùy laø daõy nuùi söøng söõng vôùi saéc maøu ñoû traéng pha troän cuûa ñaát vaø caùt, vôùi nhöõng hang ñoäng, moûm nuùi nhaáp nhoâ ñoäc ñaùo vaø laï maét.

BAÕI BIEÅN ÑOÀI DÖÔNG Baõi bieån Ñoài Döông laø moät trong nhöõng nôi lyù töôûng coù moâi tröôøng trong saïch. Baõi bieån roäng thoai thoaûi caùt traéng mòn chaïy daøi haøng chuïc kiloâmeùt. Bieån eâm, nöôùc trong xanh. Treân bôø laø nhöõng ñoài phi lao xanh maùt, quanh naêm rì raøo trong gioù.

BAØU TRAÉNG Moät thaéng caûnh noåi tieáng cuûa Bình Thuaän, thuoäc thoân Hoàng Laâm, xaõ Hoøa Thaéng, huyeän Baéc Bình, caùch thaønh phoá Phan Thieát 65km veà phía Ñoâng Baéc. Trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ, ñaây laø vuøng caên cöù khaùng chieán. Baøu Traéng laø moät hoà nöôùc ngoït, hình thaønh töø laâu ñôøi, naèm giöõa vuøng ñoài caùt meânh moâng. Baøu Traéng ñöôïc ngaên ñoâi bôûi moät ñoài caùt. Töø xa xöa nhaân daân quen goïi laø Baøu OÂng vaø Baøu Baø. Baøu Traéng khaù roäng, nôi saâu nhaát 19m, quanh hoà coù nhieàu sen moïc, hoa nôû ngaùt höông. Baøu Traéng laø moät khu du lòch haáp daãn.

LAÀU OÂNG HOAØNG Moät quaàn theå goàm ñoài, nuùi, soâng, bieån, chuøa, thaùp, taïo thaønh thaéng caûnh noåi tieáng cuûa thaønh phoá Phan Thieát. Ñoài laàu OÂng Hoaøng caùch Thaønh phoá Phan Thieát 7km veà höôùng Ñoâng Baéc.

324

BÌNH THUAÄN Vaøo ñaàu theá kyû XX, moät ngöôøi trong Hoaøng toäc Phaùp teân laø De Montpensier sang Phan Thieát, thaáy caûnh ñeïp, oâng naûy yù ñònh mua ñaát xaây caát bieät thöï ngay treân ngoïn ñoài Ngoïc Laâm. Trong thôøi kyø khaùng chieán choáng Phaùp, ngoâi bieät thöï naøy bò phaù huûy, nay chæ coøn laïi moùng nhaø vaø haàm chöùa nöôùc.

Laàu OÂng Hoaøng naèm trong quaàn theå di tích bao goàm thaùp Chaøm coå Poshanö, chuøa Böûu Sôn, nuùi Coâ, moä Nguyeãn Thoâng. Nôi ñaây töøng chöùng kieán hieän töôïng nhaät thöïc toaøn phaàn ngaøy 24 thaùng 10 naêm 1995 GAØNH SON Thuoäc xaõ Chí Coâng, huyeän Tuy Phong, laø thaéng caûnh ñeïp kyø thuù maø thieân nhieân ban taëng cho tænh Bình Thuaän. Nhöõng væa ñaát ñoû, dung nham naèm ven bôø bieån, bò möa gioù, soùng bieån baøo moøn traûi qua naêm thaùng ñaõ taïo neân nhieàu hang ñoäng vôùi nhöõng khoái hình laï maét.

Vaøo nhöõng buoåi saùng tinh mô hay nhöõng chieàu taø eâm aû, töø treân Gaønh Son, du khaùch coù theå nhìn thaáy toaøn caûnh nhoän nhòp cuûa laøng chaøi ñoùn ngöôøi thaân trôû veà sau moät ngaøy lao ñoäng ngoaøi bieån khôi, hoaëc tieãn choàng con ra khôi ñaùnh caù.

KHU DU LÒCH NGHÆ DÖÔÕNG VÓNH HAÛO - TUY PHONG Tuy Phong laø huyeän phía Baéc Bình Thuaän, giaùp vôùi Caø Naù, Ninh Thuaän, naèm treân ñöôøng xuyeân Vieät, nôi coù suoái nöôùc khoaùng noåi tieáng Vónh Haûo. Tuy Phong coù bôø bieån daøi hôn 50km vôùi nhieàu khu nghæ döôõng nhö Vónh Haûo, Cuø Lao Caâu, Gaønh Son, baõi bieån La Gaøn vôùi chuøa Coå Thaïch, thaùp Podam... Ñaây laø nôi hoäi tuï cuûa du khaùch töø Thaønh phoá Hoà Chí Minh ra, töø Ñaø Laït xuoáng vaø töø Nha Trang vaøo, bôûi vì ngoaøi vieäc ñeán ñaây taém nöôùc khoaùng, taém buøn, du khaùch coøn ñöôïc nghæ ngôi trong nhöõng khaùch saïn sang troïng, ñaày ñuû tieän nghi.

CUØ LAO CAÂU Cuø Lao Caâu naèm caùch bôø 9km, ñi thuyeàn maùy maát khoaûng 50 phuùt, vôùi chieàu daøi 1.500m, nôi roäng nhaát gaàn 700m, nôi cao nhaát 7m. Töø xa troâng Cuø Lao Caâu nhö moät chieán haïm noåi, chung quanh

325

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñöôïc bao boïc haøng vaïn khoái ñaù vôùi maøu saéc vaø hình thuø khaùc nhau.

Cuø Lao Caâu laø moät trong nhöõng thaéng caûnh ñeïp, vuøng du lòch sinh thaùi quan troïng cuûa Tuy Phong.

HOØN BAØ Laø hoøn ñaûo coù nhieàu caây coå thuï, caùch thaønh phoá Phan Thieát khoaûng 70km veà phía Ñoâng Nam. Vaøo nöûa ñaàu theá kyû XVII, nôi ñaây ngöôøi Chaêm ñaõ döïng moät ngoâi ñeàn thôø Nöõ thaàn Ana, vò thaàn thieâng lieâng cuûa ngöôøi Chaêm, ñeå mong ñöôïc Baø phuø hoä. ÑAÛO PHUÙ QUYÙ Coù dieän tích 16,5km2, daân soá gaàn 21.000 ngöôøi. Phuù Quyù naèm treân tuyeán giao löu giöõa ñaát lieàn vôùi ñaûo Tröôøng Sa, caùch Phan Thieát 120km, caùch Vuõng Taøu 200km, Coân Ñaûo 330km, caùch Tröôøng Sa 540km, naèm tieáp caän tuyeán haøng haûi quoác teá.

Phuù Quyù laø ñieåm trung chuyeån haäu caàn quan troïng giöõa ñaát lieàn vaø quaàn ñaûo Tröôøng Sa, laø “caên cöù noåi” phuïc vuï caùc ñoäi taøu ñaùnh baét haûi saûn xa bôø. Vôùi vò trí quan troïng ñoù, ngöôøi ta ñaõ xaây treân ñaûo ngoïn haûi ñaêng ñeå höôùng daãn taøu beø qua laïi.

DI TÍCH TRÖÔØNG DUÏC THANH Ñöôïc xaây döïng naêm 1907 (cuøng naêm xaây Tröôøng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc ôû Haø Noäi) toïa laïc treân ñaát cuûa laøng Thaønh Ñöùc, nay laø soá 39 ñöôøng Tröng Nhò, Thaønh phoá Phan Thieát, do hai cuï Nguyeãn Troïng Loâi vaø Nguyeãn Quyù Anh (laø 2 ngöôøi con cuûa nhaø thô yeâu nöôùc Nguyeãn Thoâng) thaønh laäp.

Naêm 1910, treân haønh trình ñi tìm ñöôøng cöùu nöôùc, thaày giaùo Nguyeãn Taát Thaønh (sau laø Chuû tòch Hoà Chí Minh) ñaõ döøng chaân daïy hoïc ôû Tröôøng Duïc Thanh moät thôøi gian. Khoaûng thaùng 2 naêm 1911, thaày giaùo Thaønh rôøi tröôøng vaøo Saøi Goøn, xuaát döông tìm ñöôøng giaûi phoùng daân toäc. Hieän tröôøng coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät quyù gaén boù vôùi thôøi gian daïy hoïc cuûa thaày giaùo Thaønh nhö: aùn thö, nghieân möïc,

326

BÌNH THUAÄN boä traøng kyû... Ngaøy nay Tröôøng Duïc Thanh trôû thaønh moät nôi tham quan du lòch.

BAÛO TAØNG HOÀ CHÍ MINH - CHI NHAÙNH BÌNH THUAÄN Sau ngaøy giaûi phoùng, chính quyeàn vaø nhaân daân Bình Thuaän ñaõ xaây döïng neân Baûo taøng Hoà Chí Minh trong moät khuoân vieân roäng, caïnh khu di tích Tröôøng Duïc Thanh, naèm beân bôø soâng Caø Ty thô moäng, ñeå löu laïi cho con chaùu mai sau nhöõng kyû nieäm thaân thieát veà Baùc Hoà. Baûo taøng laø moät coâng trình ñeïp, chia laøm 2 phaàn: phaàn töôïng ñaøi Baùc Hoà vaø vöôøn hoa, khu nhaø 2 taàng coù nhieàu gian tröng baøy hieän vaät gaén lieàn vôùi thaày giaùo Thaønh vaø chaëng ñöôøng hoaït ñoäng caùch maïng cuûa Nguyeãn AÙi Quoác - Hoà Chí Minh. ÑÌNH LAØNG ÑÖÙC THAÉNG Thuoäc phöôøng Ñöùc Thaéng, ñöôïc xaây vaøo cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX ñeå thôø thaàn Thaønh hoaøng laøng. Luùc ñaàu chæ laø nhaø tranh vaùch ñaát, ñeán naêm 1811 ñình ñöôïc xaây laïi vôùi qui moâ nhö ngaøy nay, nhöng thôøi gian xaây keùo daøi cho tôùi naêm 1847 môùi hoaøn thaønh. Ñình Ñöùc Thaéng kieán truùc theo loái daân gian “töù truï” (duøng 4 coät lôùn laøm coät chính). Phaàn coå laàu treân ñình chính laø nôi taäp trung caùc taùc phaåm trang trí ngheä thuaät treân goã. Caùc ngheä nhaân xöa duøng kyõ thuaät chaïm loäng ñeå theå hieän. Ñeàn hieän coøn löu giöõ nhieàu saéc phong do caùc vua trieàu Nguyeãn ban taëng. Ngoaïi thaát ñình ñöôïc trang trí baèng kyõ thuaät ñaép noåi vaø gheùp maûnh saønh söù taïo neân nhieàu taùc phaåm ñeïp. Ñình Ñöùc Thaéng ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng di tích kieán truùc ngheä thuaät naêm 1991. ÑÌNH LAØNG ÑÖÙC NGHÓA Ñöôïc xaây döïng vaøo nhöõng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû XIX, coù teân laø ñình Thaønh Ñöùc, sau ñoù do söï saùp nhaäp giöõa laøng Thaønh Ñöùc vaø laøng Vaïn Nam Nghóa, ñình ñöôïc mang teân gheùp Ñöùc Nghóa nhö ngaøy nay. Ñình toïa laïc treân ñoài caùt cao, phía tröôùc coù ao sen lôùn thuoäc phöôøng Ñöùc Nghóa. Hieän ñình coù daïng kieán truùc gaàn nhö ñình laøng Ñöùc Thaéng, coå laàu laø nôi taäp trung phaàn trang trí ngheä thuaät ñaëc saéc. Noåi baät nhaát ôû ñình Ñöùc Nghóa laø ngheä thuaät gheùp saønh söù taïo neân hình töôïng töù linh.

327

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñình laøng Ñöùc Nghóa coøn löu giöõ nhieàu di saûn vaên hoùa Haùn Noâm, nhö hoaønh phi, caâu ñoái... ñöôïc chaïm troå coâng phu vaø löu truyeàn qua nhieàu theá heä. Ñình ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng di tích kieán truùc ngheä thuaät naêm 1991. ÑÌNH LAØNG TUÙ LUOÂNG Ñaëc tröng vaên hoùa ngöôøi Vieät ôû Phan Thieát trong theá kyû tröôùc laø caùc coâng trình kieán truùc daân gian coå nhö laøng Vaïn, ñình laøng, chuøa... Trong ñoù ñình laøng coù soá löôïng nhieàu nhaát. Moãi laøng ñeàu coù moät ngoâi ñình, laø moät thieát cheá cô baûn cuûa laøng xaõ. Ñình laøng trôû thaønh moät yeáu toá vaên hoùa quan troïng cuûa laøng xaõ. Ñình laøng Tuù Luoâng laø moät thí duï ñieån hình veà nhu caàu taâm linh cô baûn trong xaõ hoäi ngöôøi Vieät ôû Phan Thieát.

THAÙP POSHANÖ Naèm treân ñoài OÂng Hoaøng thuoäc xaõ Phuù Haûi, caùch thaønh phoá Phan Thieát khoaûng 7km veà höôùng Ñoâng Baéc, naèm saùt ñöôøng Phan Thieát ñi Muõi Neù. Cuïm thaùp Poshanö do ngöôøi Chaêm xaây döïng vaøo cuoái theá kyû VIII, thôø thaàn Shiva, vò thaàn ñöôïc ngöôøi Chaêm toân thôø.

Quaàn theå thaùp Poshanö goàm 3 thaùp, moät thaùp chính lôùn vaø 2 thaùp phuï nhoû. Ngoaøi ra, taïi ñaây ngöôøi Chaêm coøn xaây ñeàn thôø coâng chuùa Poshanö. Cuõng chính vì theá maø cuïm thaùp coù teân laø Poshanö.

Nhöng ñaùng tieác ngoâi ñeàn bò vuøi laáp trong loøng ñaát ñaõ 300 naêm nay.

Thaùp chính cao 15m, moãi caïnh ñaùy daøi 10m, coù 1 cöûa chính lôùn.

Trong thaùp coù nhieàu maûng chaïm troå coâng phu mang ñaäm phong caùch ngheä thuaät Chaêm.

CHUØA OÂNG Ngoâi chuøa coå lôùn nhaát cuûa ngöôøi Hoa, thuoäc phöôøng Ñöùc Nghóa, thaønh phoá Phan Thieát. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo thaùng 11 naêm 1770, thôø Quan Coâng, khoâng coù sö truï trì, daân trong vuøng goïi laø chuøa OÂng.

Chuøa coù kieán truùc ñeïp. Caùc coät, keøo ñeàu ñöôïc chaïm khaéc coâng phu.

Taát caû caùc coät chính ñeàu ñöôïc trang hoaøng loäng laãy baèng caùc caâu

328

BÌNH THUAÄN ñoái sôn son theáp vaøng. Hieän trong chuøa coøn löu giöõ pho töôïng Quan Coâng lôùn (Quan Vaân Tröôøng) vaø moät chuoâng ñoàng coå ñuùc taïi Quaûng Ñoâng, Trung Quoác.

THAÙP NÖÔÙC PHAN THIEÁT Moät bieåu tröng cuûa thaønh phoá Phan Thieát ñöôïc khôûi coâng xaây döïng naêm 1928 vaø hoaøn thaønh vaøo ñaàu naêm 1934 do Kieán truùc sö, Hoaøng thaân Xuvanuvoâng (sau naøy laø Chuû tòch nöôùc CHDCND Laøo) thieát keá. Thaùp cao 32m, phaàn treân laø boàn nöôùc hình baùt giaùc (chieàu cao 5m, ñöôøng kính 9m), phaàn döôùi thaân ñaøi cao 27m, hình truï döôùi to treân thu nhoû daàn.

CHUØA COÅ THAÏCH Coøn goïi chuøa Hang, thuoäc xaõ Bình Thaïnh, huyeän Tuy Phong, do thieàn sö Baûo Taïng (ñôøi thöù 40 thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá) xaây döïng vaøo khoaûng naêm 1835, toïa laïc beân trong ñoäng treân nuùi Coå Thaïch ôû ñoä cao treân 64m.

Coå Thaïch töï goàm nhieàu ñoäng thôø, moãi ñoäng ñeàu coù baøi vò caùc nhaø sö coù coâng xaây döïng chuøa. Khu chính ñieän naèm giöõa hai phieán ñaù lôùn döïng ñöùng, tieáp ñeán laø nhaø toå, gaùc chuoâng, nhaø thieàn, töø ñöôøng... Nôi ñaây coøn löu giöõ nhieàu di saûn vaên hoùa quyù hieám: caâu ñoái, hoaønh phi, ñaïi hoàng chung, troáng saám...

Chuøa Hang ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng “Di tích lòch söû vaên hoùa” quoác gia naêm 1993.

CHUØA PHAÄT QUANG Thuoäc phöôøng Höng Long, thaønh phoá Phan Thieát, xöa kia ñaây laø vuøng ñoài caùt traéng, neân chuøa ñöôïc goïi laø chuøa Caùt. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo nöûa ñaàu theá kyû XVIII, kieán truùc gioáng vôùi caùc chuøa khaùc ôû Phan Thieát. Trong chuøa hieän coøn löu giöõ nhieàu di saûn vaên hoùa quyù baùu, nhö baûn goã ñeå in boä kinh Phaùp Hoa goàm 118 baûn khaéc caû hai maët baèng chöõ Haùn, raát saéc neùt vaø ñeïp, goàm 60 vaïn lôøi, trong ñoù coù 7 baûn khaéc hoïa hình aûnh ñöùc Phaät ñang thuyeát phaùp, ñöôïc 2 vò khaát só Minh Dung vaø Thieát Hueä khaéc hoaøn thaønh vaøo naêm 1734.

329

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA NUÙI TAØ CUÙ Chuøa nuùi Taø Cuù toïa laïc gaàn löng chöøng ngoïn nuùi ôû ñoä cao 475m thuoäc xaõ Taân Laäp, huyeän Haøm Thuaän Nam, caùch thaønh phoá Phan Thieát 30km veà höôùng Ñoâng Nam, do nhaø sö Traàn Höõu Ñöùc chuû trì xaây döïng naêm 1879. Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc goàm coång tam quan, ñieän thôø, töôïng Phaät, hang Toå... aån mình döôùi röøng caây coå thuï.

Tröôùc ñaây, ñeå leân ñeán chuøa, du khaùch phaûi vöôït qua haøng traêm ngaøn baäc tam caáp, theo nhöõng loái ñi ngoaèn ngheøo giöõa ngoïn röøng giaø. Ngaøy nay, Coâng ty du lòch Bình Thuaän ñaõ laép ñaët xong heä thoáng caùp treo vaø nhaø ga ñeå ñöa du khaùch leân ñænh nuùi moät caùch thuaän tieän vaø nhanh choùng. Taïi ñaây du khaùch seõ caûm nhaän ñöôïc khoâng khí maùt laïnh cuûa ñænh nuùi cao thoaùng maùt.

Chuøa nuùi Taø Cuù mang veû coå kính. Taïi ñaây coù töôïng Phaät “Thích Ca nhaäp Nieát-baøn”, coøn goïi töôïng Phaät naèm, daøi 49m, ñöôïc taïc naêm 1962, töôïng naèm trong cuïm di tích chuøa Linh Sôn Tröôøng Thoï, chuøa Linh Sôn Long Ñoaøn, goïi chung laø chuøa nuùi Taø Cuù.

HAÛI ÑAÊNG KEÂ GAØ Ñöôïc döïng vaøo thaùng 2 naêm 1897, do kieán truùc sö ngöôøi Phaùp laø Chnavat thieát keá. Thaùp cao 65m so vôùi möïc nöôùc bieån, coù 184 baäc thang xoaén oác baèng theùp daãn tôùi ñænh. Ñeøn chieáu saùng laøm tín hieäu höôùng daãn taøu beø qua laïi coù coâng suaát 2.000w. Moãi caïnh chaân ñeá thaùp coù chieàu daøi hôn 20m, cuøng ngoâi nhaø lôùn hình vuoâng moãi caïnh 40m.

Ngoïn haûi ñaêng Keâ Gaø cuøng vôùi caûnh quan chung quanh ñaûo taïo thaønh moät thaéng caûnh di tích ñeïp, traùng leä laøm say ñaém loøng ngöôøi.

VAÏN THUÛY TUÙ Naèm treân ñöôøng Ngö OÂng, phöôøng Ñöùc Thaéng, do ngö daân Thuûy Tuù xaây döïng vaøo naêm 1762 ñeå thôø OÂng (caù voi). Kieán truùc Vaïn Thuûy Tuù theo hình chöõ “tam” (三), maët chính quay veà höôùng Ñoâng. Môùi ñaàu Vaïn Thuûy Tuù xaây gaàn cöûa Vaïn, caïnh bôø bieån, sau ñoù dôøi veà ñòa ñieåm hieän nay.

Cho ñeán nay Vaïn Thuûy Tuù thôø gaàn 100 boä xöông caù voi. Quaù nöûa

330

BÌNH THUAÄN trong soá ñoù ñaõ coù töø treân 100-150 naêm. Ñaëc bieät, hieän ôû dinh Vaïn Thuûy Tuù ñang tröng baøy boä xöông OÂng (caù voi) raát lôùn vaø daøi ñaõ coù gaàn 200 naêm nay. Trong khuoân vieân Vaïn Thuûy Tuù coù khoaûnh ñaát roäng duøng laøm nôi mai taùng caù OÂng, moãi khi OÂng “luïy” daït vaøo bôø.

Vaïn Thuûy Tuù laø moät trong nhöõng di tích coå coù soá löôïng saéc phong lôùn cuûa caùc vò vua trieàu Nguyeãn.

NHAØ LÖU GIÖÕ BAÛO VAÄT VÖÔNG QUOÁC CHAÊM Do baø Nguyeãn Thò Theàm, haäu dueä doøng vua Chaêm cuoái cuøng löu giöõ ôû xaõ Phan Thanh, huyeän Baéc Bình, caùch thaønh phoá Phan Thieát khoaûng 60km veà phía Baéc. Boä söu taäp di saûn vaên hoùa Hoaøng toäc Chaêm goàm nhöõng baùu vaät cuûa vua Poklongmônai vaø moät soá ít cuûa caùc vò vua Chaêm nhöõng theá kyû tröôùc. Boä söu taäp hieän coù hôn 100 di vaät nguyeân goác, ñuû caùc loaïi hình vaø chaát lieäu khaùc nhau. Trong ñoù ñaùng chuù yù laø caùc di vaät baèng vaøng (vöông mieän, boâng tai, voøng xuyeán...), aùo baøo, ñoâi hia cuûa vua Poklongmônai vaø Hoaøng haäu Popia Sôm. ÑEÀN THÔØ PKLONGMÔNAI Pklongmônai, vò vua cuoái cuøng cuûa ngöôøi Chaêm (ñaàu theá kyû XVII). Ñeàn thôø naèm treân ñoài cao, caïnh quoác loä 1A, caùch Tp Phan Thieát khoaûng 60km veà phía Baéc, thuoäc huyeän Baéc Bình.

Hieän trong ñeàn coøn coù 3 pho töôïng baèng ñaù xanh taïc vua Pklongmônai vaø hai baø hoaøng haäu cuøng moät soá töôïng ñöôïc chaïm khaéc tinh vi.

DINH THAÀY THÍM Thuoäc huyeän Haøm Taân. Theo truyeàn thuyeát, dinh ñöôïc xaây döïng ñeå thôø hai vôï choàng phaùp sö chuyeân trò beänh giuùp daân laøng baèng phaùp thuaät. Haèng naêm, vaøo ngaøy 15 vaø 16 thaùng 9 aâm lòch, nhaân daân ñeán dinh Thaày Thím toå chöùc leã hoäi nhaân dòp gioã Thaày Thím.

CHUØA LINH SÔN Laø ngoâi chuøa coå ôû huyeän ñaûo Phuù Quyù toïa laïc treân ñoài caùt cao ñöôïc döïng vaøo naêm 1747 ñôøi vua Leâ Hieån Toâng, nieân hieäu Caûnh Höng thöù 8. Hieän coøn löu giöõ nhieàu vaên töï vieát veà söï hình thaønh cö daân treân ñaûo vôùi nhieàu di saûn vaên hoùa coå.

331

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI HOÄI DINH THAÀY THÍM Haèng naêm vaøo nhöõng ngaøy 15 vaø 16 thaùng 9 aâm lòch taïi dinh Thaày Thím, Haøm Taân dieãn ra leã hoäi lôùn nhaân dòp gioã Thaày - Thím.

Ngaøy nay, trong leã hoäi ngöôøi daân ñòa phöông ñeán dinh ñeå caàu nguyeän, cuùng teá... trôû thaønh moät neùt vaên hoùa ñaëc saéc, thu huùt nhieàu ngöôøi tham gia.

LEÃ HOÄI MBAÊNG KATEÂ Laø leã hoäi quan troïng coù quy moâ lôùn nhaát cuûa ngöôøi Chaêm theo ñaïo Baølamoân, toå chöùc vaøo thaùng 8, thaùng 9 aâm lòch taïi caùc laêng taåm, ñeàn mieáu caùc gia ñình ñoàng baøo Chaêm. Mbaêng Kateâ laø leã Teát töôûng nhôù thaàn linh, caùc anh huøng, toå tieân, caùc vò vua coù coâng vôùi nöôùc ñaõ ñöôïc thaàn thaùnh hoùa nhö Poklong Garai, Poâroâmeâ... Ñaây cuõng laø dòp ñeå nhaân daân haønh höông, toå chöùc gaëp maët, thaêm vieáng vaø thôø phuïng toå tieân. Trong leã thöôøng coù caùc nghi leã daâng cuùng vaø röôùc thaàn, ñoäi muõ, maëc aùo vaø taém töôïng. Sau buoåi leã, moïi ngöôøi ngaâm thô, chôi nhaïc vaø nhieàu troø chôi giaûi trí khaùc.

LEÃ HOÄI CAÀU YEÂN Laø leã hoäi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Chaêm Baø Ni, toå chöùc vaøo ñaàu thaùng Gieâng theo lòch Chaêm, töùc laø vaøo thaùng 4 döông lòch. Ngöôøi Chaêm goïi laø Raja Proâng. Buoåi leã baét ñaàu luùc chaïng vaïng toái. Ñoù laø luùc daân laøng laøm leã nguyeän caàu nhöõng ñieàu toát laønh seõ ñeán trong naêm môùi. Sau phaàn nghi leã, toå chöùc caùc cuoäc vui chôi vaên ngheä.

LEÃ HOÄI NGHINH OÂNG Leã hoäi xuaát phaùt töø tín ngöôõng thôø Caù OÂng (caù voi), ñöôïc toå chöùc truøng vôùi ngaøy Vía (ngaøy maát) cuûa caù, keùo daøi trong ba ngaøy töø 16 ñeán 18 thaùng 8 aâm lòch haèng naêm, bao goàm leã cuùng OÂng, leã nghinh OÂng (ñoùn caù). Sau phaàn leã laø hoäi, toå chöùc muùa roàng.

332

CAØ MAU

CAØ MAU Caø Mau, taùch ra töø tænh Minh Haûi, laø moät tænh ôû cöïc Nam ñaát nöôùc. Caø Mau laø tænh coù bôø bieån daøi nhaát so vôùi caùc tænh ven bieån Vieät Nam, vì ba maët cuûa Caø Mau ñeàu laø bieån. Phía Baéc giaùp Kieân Giang, phía Ñoâng Baéc giaùp Baïc Lieâu, phía Ñoâng vaø Ñoâng Nam giaùp bieån Ñoâng, phía Taây vaø Taây Nam giaùp Vònh Thaùi Lan. Caø Mau coù dieän tích töï nhieân treân 5.200km2, daân soá treân 1 trieäu ngöôøi.

Veà ñôn vò haønh chaùnh coù tænh lî laø thaønh phoá Caø Mau vaø caùc huyeän: Ñaàm Dôi, Ngoïc Hieån, Caùi Nöôùc, Traàn Vaên Thôøi, U Minh, Thôùi Bình. Tænh Caø Mau laø nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc Kinh, Hoa, Khôme vaø ñoàng baøo Chaêm.

Caø Mau laø vuøng ñaát boài môùi, bao goàm: ñaát maën, ñaát pheøn, ñaát than buøn vaø ñaát baõi boài, taïo neân nhöõng caùnh ñoàng phì nhieâu. Ñaây laø vuøng soâng nöôùc chaèng chòt. Ngöôøi daân Caø Mau ra khoûi nhaø laø böôùc leân thuyeàn ba laù hoaëc xuoàng maùy... Coù 7 con soâng chính: OÂng Ñoác, Baûy Thaùp, Caùi Lôùn, Gaønh Haøo, Ñaàm Dôi, Treïm vaø Baïch Ngöu.

Ngoaøi khôi Caø Mau coù caùc ñaûo Hoøn Khoai, Hoøn Chuoái, Hoøn Ñaù Baïc.

Caø Mau vôùi bôø bieån daøi, ngö tröôøng lôùn, nguoàn haûi, thuûy saûn phong phuù neân coù khaû naêng ñaùnh baét haûi saûn raát lôùn. Caø Mau cuõng laø nôi coù nhieàu noâng tröôøng nuoâi toâm.

Caø Mau naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, noùng aåm, coù hai muøa roõ reät. Muøa möa baét ñaàu töø thaùng 5 ñeán thaùng 8. Muøa khoâ töø thaùng 9 ñeán thaùng 4 naêm sau. Löôïng möa trung bình haèng naêm laø 2.500mm. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 26-270C. Caø Mau coù giao thoâng thuûy boä thuaän tieän. Ñöôøng soá 4, Caàn Thô ñi Caø Mau 180km, töø Caø Mau ñi Naêm Caên (qua Caùi Nöôùc) 55km. Töø Caø Mau ñi Raïch Giaù, Kieân Giang 130km. Laø moät tænh coù nhieàu keânh raïch chaèng chòt neân phöông tieän vaän chuyeån thuûy raát thuaän lôïi.

Thaønh phoá Caø Mau trong nhöõng naêm gaàn ñaây coù toác ñoä phaùt trieån kinh teá nhanh. Ñöôøng quoác loä 1A ñoaïn Caø Mau ñi Ngoïc Hieån ñaõ hoaøn thaønh vaø ñöa vaøo söû duïng. Caûng bieån quoác teá Naêm Caên vaø caùc caûng caù, cuõng nhö saân bay Caø Mau ñang ñöôïc caûi taïo ñeå ñöa vaøo söû duïng. Thaønh phoá Caø Mau laø moät trung taâm thöông maïi lôùn vôùi

333

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ sieâu thò Caø Mau vaø khaùch saïn sang troïng 3 sao ñang laø nhöõng ñieåm thu huùt du khaùch.

Caø Mau, maûnh ñaát taän cuøng cuûa Toå quoác, laø moät böùc tranh haøi hoøa giöõa trôøi, bieån vaø röøng ven bieån vôùi moät heä ñoäng, thöïc vaät phong phuù ít nôi coù ñöôïc, phong caûnh höõu tình xinh ñeïp nhö Hoøn Khoai, Hoøn Ñaù Baïc, vôùi nhöõng saân chim kyø thuù nhö saân chim Ngoïc Hieån, Ñaàm Dôi, Caùi Nöôùc, röøng traøm U Minh, röøng ñöôùc Naêm Caên...

Caø Mau coù nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa mang ñaäm neùt ña saéc toäc.

THAÉNG CAÛNH VÖÔØN CHIM ÑAÀM DÔI Caùch thaønh phoá Caø Mau 45km veà phía Ñoâng Nam, thuoäc huyeän Ñaàm Dôi, vöôøn chim Ñaàm Dôi laø nôi sinh soáng, tuï taäp cuûa ñaøn coø ñoâng ñuùc nhaát goàm nhieàu loaïi, vaø laø nôi du khaùch deã quan saùt nhaát.

Saùng saùng, töøng ñaøn coø bay ñi kieám aên, khi hoaøng hoân saép buoâng xuoáng laø luùc nhöõng ñaøn coø luïc tuïc bay veà toå trong tieáng keâu vang voïng vaø tieáng voã caùnh raäp rình laøm naùo ñoäng caû khoâng gian.

HOØN KHOAI Cuïm ñaûo Hoøn Khoai caùch ñaát lieàn gaàn 15km, naèm veà phía Taây Nam thò traán Naêm Caên, thuoäc huyeän Ngoïc Hieån, goàm 5 ñaûo naèm lieàn keà nhau laø: Hoøn Khoai, Hoøn Sao, Hoøn Ñoåi Môùi, Hoøn Ñaù Leû vaø Hoøn Töông, vôùi toång dieän tích khoaûng 4km2. Ñaûo cao nhaát laø 318m.

Khaùc vôùi caùc ñaûo ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, ñaûo Hoøn Khoai coù caáu taïo baèng ñaù. Röøng gaàn nhö coøn nguyeân veïn vôùi nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät quyù hieám. Ñaûo Hoøn Khoai ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích danh lam thaéng caûnh naêm 1994.

Hieän ngaønh du lòch Caø Mau ñang ñi vaøo khai thaùc tuyeán du lòch Naêm Caên - Hoøn Khoai.

VUØNG ÑAÁT NAÊM CAÊN Naêm Caên laø thò traán huyeän lî huyeän Ngoïc Hieån, caùch thò xaõ Caø

334

CAØ MAU Mau 53km. Thò traán Naêm Caên naèm veà phía Ñoâng Vònh Thaùi Lan, nôi caùc con soâng Baûy Haùp vaø Coàn Lôùn ñoå ra bieån.

Naêm Caên coøn laø moät chôï noåi noåi tieáng mieàn Taây. Naêm Caên coù moät saân bay nhoû xaây döïng töø tröôùc naêm 1975. Haõng haøng khoâng daân duïng Vieät Nam ñang coù keá hoaïch naâng caáp söûa chöõa saân bay naøy. Caûng bieån Naêm Caên (coøn goïi laø caûng Caø Mau) ñang tieán haønh naïo veùt luoàng laïch vaø ñang xaây döïng heä thoáng caàu taøu, taïo cho taøu 5.000 taán coù theå ra vaøo deã daøng aên haøng. Caûng Naêm Caên laø nôi xuaát khaåu tröïc tieáp cuûa tænh.

Naêm Caên coù nguoàn chaát ñoát khaù quan troïng ñoù laø than ñöôùc.

Naêm Caên coøn coù ñaëc phaåm thöùc aên gia suùc cheá bieán töø laù caây maém traéng, moät nguoàn nguyeân lieäu voâ taän.

MUÕI CAØ MAU Thuoäc huyeän Ngoïc Hieån, laø muõi ñaát taän cuøng cuûa ñaát nöôùc, caùch thaønh phoá Caø Mau 118km ñöôøng thuûy. Nôi ñaây löôïng phuø sa boài ñaép haèng naêm gaàn 100m ra phía bieån. Ñaát boài ñeán ñaâu, röøng suù veït moïc ñeán ñoù.

HOØN ÑAÙ BAÏC Thuoäc huyeän Traàn Vaên Thôøi, coù dieän tích töï nhieân gaàn 6,5ha, caùch thaønh phoá Caø Mau khoaûng 50km ñöôøng thuûy, laø moät cuïm ñaûo ñeïp goàm 3 ñaûo naèm saùt bôø bieån. Treân ñaûo coù nhieàu caûnh ñeïp nhö saân Tieân, gieáng Tieân, baøn chaân Tieân, baøn tay Tieân, chuøa Caù OÂng.

Hoøn Ñaù Baïc coù moät heä sinh thaùi thöïc vaät phong phuù.

LAÂM VIEÂN 19-5 Naèm gaàn trung taâm thaønh phoá, thuoäc phöôøng 1 thaønh phoá Caø Mau, coù dieän tích roäng 18,2ha, laø khu vui chôi giaûi trí cuoái tuaàn cuûa ngöôøi daân thaønh phoá Caø Mau. Nôi ñaây coù saân chim roäng 2ha, nôi sinh soáng cuûa nhieàu loaøi chim quyù hieám. Hieän Laâm Vieân 19-5 ñang ñöôïc tænh ñaàu tö naâng caáp môû roäng saân chim leân tôùi 6ha, gaáp 3 laàn saân chim cuõ.

RÖØNG U MINH Naèm saùt Vònh Thaùi Lan, traûi daøi töø soâng OÂng Ñoác (phía Nam)

335

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñeán taän Raïch Giaù (phía Baéc). Phaàn treân (phía Baéc) goïi laø U Minh Thöôïng, phaàn döôùi laø U Minh Haï. Con soâng Treïm vaø soâng Caùi Taøu chaûy qua giöõa U Minh Thöôïng vaø U Minh Haï. Röøng U Minh chuû yeáu laø caây traøm, xen laãn vaøo laø caùc loaøi daây leo, thaân thaûo hoang daïi. Döôùi röøng U Minh suoát ngaøy chìm trong boùng toái, bôûi taùn röøng traøm vaø daây leo ñan xen daøy kín khoâng moät gioït naéng naøo loït qua noåi. Traøm coù theå soáng 25-30 naêm vaø trôû thaønh caây coå thuï, goã coù theå duøng laøm nhaø cöûa.

Röøng traøm U Minh Haï ôû Caø Mau roäng khoaûng 90.000ha. Röøng U Minh laø caên cöù khaùng chieán cuûa nhaân daân vaø quaân ñoäi ta trong 2 cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø Myõ.

RÖØNG SAÙC Laø loaïi röøng ngaäp maën ôû vuøng duyeân haûi, thaønh phaàn chuû yeáu cuûa röøng Saùc laø caây maém, ñöôùc, döøa nöôùc, chaø laø... Vuøng ñaát muõi, thuoäc mieät Naêm Caên, OÂng Bong, Baø Höông, Laùng Troøn, OÂng Ñoác, OÂng Saøo ñeàu laø mieàn ñaát cuûa röøng Saùc. Do nöôùc thuûy trieàu, röøng Saùc trôû thaønh nôi lyù töôûng cho caùc loaøi toâm, caù, chim, coø sinh soáng.

Ngöôøi daân ôû vuøng naøy chuû yeáu soáng baèng ngheà ñaùnh baét thuûy saûn vaø nuoâi toâm.

DI TÍCH CHUØA QUAN AÂM Naèm ôû soá 84/4 ñöôøng Raïch Chuøa, phöôøng 4, thaønh phoá Caø Mau. Chuøa do Hoøa thöôïng Toâ Quang Xuaân döïng vaøo khoaûng giöõa theá kyû XIX. Luùc ñaàu chæ laø moät am nhoû ñeå hoøa thöôïng tu haønh vaø laø nôi chöõa beänh cho daân. Sau ñoù hoøa thöôïng veà chuøa Kim Chöông (Gia Ñònh) laáy phaùp hieäu laø Tri Taâm. Naêm 1842, vua Thieäu Trò saéc phong hoøa thöôïng vaø saéc töù cho chuøa Quan AÂm.

Kieán truùc chuøa hieän nay laø do Hoøa thöôïng Thieän Töôøng vaø Thieän Ñöùc xaây vaøo naêm 1936. Trong chuøa coù bia döïng “Saéc töù Quan AÂm Coå töï” vaø thaùp Hoøa thöôïng Tri Taâm. ÑÌNH TAÂN HÖNG Ñình Taân Höng ñöôïc xaây döïng naêm 1907, treân tuyeán Keânh Raäp,

336

CAØ MAU ñöôøng ñi huyeän Caùi Nöôùc thuoäc ñòa phaän xaõ Lyù Vaên Lam, thaønh phoá Caø Mau, caùch trung taâm thaønh phoá Caø Mau khoaûng 4km veà phía Taây Nam. Traûi qua 2 cuoäc khaùng chieán bò boû hoang pheá, bò hö hoûng naëng toaøn boä. Treân neàn cuõ, nhaân daân xaây döïng laïi ngoâi ñình môùi nhoû hôn, neàn xaây ñaù hoäc, maùi lôïp ngoùi maùng. Maët tröôùc coù 4 coät baèng xi maêng coát theùp. Döôùi chaân coät keâ ñaù taûng. Caáu truùc maùi ñình gioáng chieác baùnh ít. Treân noùc coù 2 roàng chaàu.

Naêm 1930, ñình Taân Höng laø nôi ñaàu tieân ôû Caø Mau treo côø Ñaûng, laù côø buùa lieàm. Ñaây cuõng laø nôi ñoùng quaân cuûa Boä Chæ huy maët traän Taân Höng, maët traän choáng quaân Phaùp ôû Caø Mau. Naêm 1992, ñình Taân Höng ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû.

CHUØA HÖNG QUAÛNG ÔÛ soá nhaø 26 ñöôøng Phan Ngoïc Hieån, thaønh phoá Caø Mau. Chuøa xaây döïng töø naêm 1850, ñöôïc Tònh Ñoä Cö Só, Phaät hoäi Vieät Nam truøng tu vaøo naêm 1963. Trong chuøa coù Phoøng thuoác Nam Phöôùc Thieän, trò beänh mieãn phí, ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1954 vaø hoaït ñoäng cho ñeán nay.

HOÀNG ANH THÖ QUAÙN Laø cô sôû cuûa Chi hoäi Vieät Nam Thanh nieân Caùch maïng Ñoàng chí Hoäi taïi Caø Mau ñöôïc thaønh laäp töø thaùng 1 naêm 1928. Chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa chi hoäi laø tuyeân truyeàn giaùo duïc chuû nghóa Maùc-Leânin cho moïi taàng lôùp nhaân daân, ñaëc bieät laø thanh nieân, hoïc sinh, ñoàng thôøi taïo ñieàu kieän cho söï ra ñôøi cuûa caùc cô sôû Ñaûng Coäng saûn taïi Caø Mau. Hoàng Anh Thö quaùn voán laø hieäu saùch tieán boä cuûa Chi hoäi ñaët taïi taàng 1, caên 2, nhaø soá 41 ñöôøng Phaïm Vaên Kyù, phöôøng 2 thaønh phoá Caø Mau ngaøy nay. Hieäu saùch cuûa Chi hoäi chuyeân baùn caùc loaïi saùch baùo tieán boä xuaát baûn ôû Saøi Goøn thôøi baáy giôø, trong ñoù coù cuoán “Tö baûn luaän” cuûa Maùc vaø AÊnghen.

Hoàng Anh Thö quaùn laø ngoâi nhaø 2 taàng goàm 2 caên roäng 74m2, gaàn chôï Caø Mau, ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän laø di tích lòch söû Caùch maïng naêm 1992.

337

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ KHU CAÊN CÖÙ TÆNH UÛY ÔÛ LUNG LAÙ, NHAØ THEÅ Naèm caùch thaønh phoá Caø Mau khoaûng 15 km veà phía Taây Nam thuoäc xoùm Lung Laù, Nhaø Theå, ñöôïc Tænh uûy Caø Mau choïn laøm caên cöù töø naêm 1938-1940. Nôi ñaây, baø Buøi Thò Thöôïng ñöôïc baàu laøm Bí thö Tænh uûy ñaàu tieân. Ngaøy 26-11-1940, oâng Traàn Vaên Thôøi, Bí thö Tænh uûy trieån khai Nghò quyeát khôûi nghóa Nam Kyø cuûa Xöù uûy. Taïi cuoäc hoïp naøy, oâng Phan Ngoïc Hieån ñöôïc giao nhieäm vuï chæ ñaïo khôûi nghóa Hoøn Khoai vaø ñaõ giaønh thaéng lôïi ngaøy 13-12-1940. Ñeå töôûng nhôù ñeán khu di tích caùch maïng, ngaøy 9-8-1997, nhaân daân Caø Mau ñaõ khôûi coâng xaây döïng coâng trình khu di tích caên cöù Tænh uûy Lung Laù, Nhaø Theå vaø khaùnh thaønh ngaøy 13-12-1997. Khu di tích goàm: Nhaø löu nieäm oâng Traàn Vaên Thôøi, Bia kyû nieäm di tích (roäng 144m2), Nhaø truyeàn thoáng (100m2). Toaøn boä coâng trình toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng 1.860m2.

LEÃ HOÄI Nhö treân ñaõ noùi Caø Mau laø vuøng ñaát môùi ñöôïc khai phaù vaøo cuoái theá kyû XVII, ngöôøi daân tôùi ñaây laøm aên sinh soáng cuõng muoän hôn.

Ngöôøi daân Caø Mau voán laø daân di cö töï do töø nhieàu vuøng khaùc nhau cuûa ñaát nöôùc, coù caû ngöôøi Kinh, Hoa, Khôme vaø Chaêm... Vì vaäy, caùc leã hoäi truyeàn thoáng cuûa vuøng ñaát môùi naøy mang ñaäm saéc thaùi ña daân toäc. Ngöôøi Vieät coù Teát Nguyeân Ñaùn, ngöôøi Khôme coù Teát Chol Chnam Thmay, leã Ñoân Taø (Delta), leã Caàu An. Trong ñoù ñaùng chuù yù laø: LEÃ CUÙNG KYØ YEÂN (CAÀU AN) Ñaây laø moät leã hoäi lôùn raát phoå bieán vuøng soâng nöôùc ñoàng baèng soâng Cöûu Long, moät sinh hoaït vaên hoùa tinh thaàn khoâng theå thieáu ñoái vôùi ngöôøi daân mieàn Taây Nam Boä.

Haèng naêm leã cuùng Kyø Yeân ñöôïc toå chöùc vaøo 3 ngaøy töø 15 ñeán 17 aâm lòch (coøn thaùng tuøy töøng ñòa phöông löïa choïn). Leã dieãn ra haàu khaép caùc ñình laøng cuûa Nam Boä. Haàu heát caùc laøng Nam Boä ñeàu coù ñình thôø thaàn. Thaàn coù theå laø ngöôøi coù coâng lôùn ñoái vôùi laøng nhö ngöôøi khai sôn laäp aáp, hoaëc oâng toå ngheà truyeàn thoáng cuûa laøng... neân ñöôïc daân laøng laäp ñình thôø phuïng, hoaëc ñöôïc vua ban saéc töù, hoaëc cuõng coù theå chæ laø nhaân vaät thaàn thoaïi ñöôïc daân laøng suy toân.

338

CAO BAÈNG Baét ñaàu leã cuùng laø leã thænh thaàn veà (ñuùng vaøo ngaøy raèm) vôùi nghi leã röôùc kieäu veà ñình laøng. Ñoà cuùng laø heo (lôïn) quay, maâm xoâi caåm tím, baùnh hoûi traéng tinh. Theo sau ñaùm röôùc laø ñoäi muùa laân, theo nhòp troáng vaø tieáng nhaïc leã. Khaùch döï cuùng xong xuoáng trai ñöôøng aên coã laøng. Sau leã laø phaàn hoäi ñöôïc toå chöùc linh ñình, ñaëc bieät laø haùt boäi. Haùt thaâu ñeâm suoát saùng, haùt töø ngaøy naøy qua ngaøy khaùc cho heát 3 ngaøy leã.

CAO BAÈNG Laø tænh mieàn nuùi, vuøng cao bieân giôùi, naèm veà phía Ñoâng Baéc Baéc Boä. Cao Baèng coù toång dieän tích töï nhieân laø 6.690km2, daân soá khoaûng treân 560 nghìn ngöôøi. Phía Baéc vaø Ñoâng Baéc giaùp tænh Quaûng Taây, Trung Quoác vôùi ñöôøng bieân giôùi 311km. Phía Nam giaùp tænh Baéc Kaïn vaø Laïng Sôn, Taây giaùp Tuyeân Quang vaø Haø Giang. Veà ñôn vò haønh chính coù thò xaõ Cao Baèng vaø 12 huyeän: Baûo Laïc, Haø Quaûng, Thoâng Noâng, Traø Lónh, Truøng Khaùnh, Nguyeân Bình, Hoøa An, Baûo Laâm, Quaûng Uyeân, Phuïc Hoøa, Haï Lang vaø Thaïch An. Ñòa hình Cao Baèng chuû yeáu laø ñoài nuùi, ñoä cao trung bình laø 600 ñeán 700m vôùi heä thoáng nuùi ñaù voâi chaïy daøi doïc theo bieân giôùi Vieät - Trung phía Baéc. Vôùi ñòa hình nuùi ñaù voâi, neân Cao Baèng coù nhieàu hang ñoäng kyø thuù nhö ñoäng Ngöôøm Ngao, hang Paéc Boù... raát haáp daãn du khaùch moãi khi tôùi thaêm non nöôùc Cao Baèng.

Cao Baèng coù khí haäu gioù muøa chí tuyeán aù nhieät ñôùi, muøa ñoâng khaù laïnh vaø khoâ. Moät naêm coù 4 muøa roõ reät: xuaân, haï, thu ñoâng.

Nhieät ñoä trung bình muøa heø 25-280C, muøa ñoâng 16-170C. ÔÛ vuøng nuùi cao nhö Truøng Khaùnh, Traø Lónh, muøa ñoâng thænh thoaûng coù tuyeát rôi.

Heä thoáng soâng suoái phaân boá khaù ñoàng ñeàu. Quoác loä soá 3 noái Cao Baèng vôùi Haø Noäi daøi gaàn 300km.

Non nöôùc Cao Baèng coù nhieàu nuùi cao, vôùi nhöõng hang ñoäng kyø khu, soâng hoà, thaùc nöôùc kyø vó vaø nhöõng caùnh röøng nguyeân sinh phong phuù ñoäng thöïc vaät, taïo neân moät caûnh quan thieân nhieân huøng vó, mang ñaäm neùt hoang sô, raát thích hôïp cho du lòch daõ ngoaïi...

Cao Baèng, maûnh ñaát noåi tieáng giaøu ñeïp qua caâu ca dao:

339

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ “Naøng veà nuoâi caùi cuøng con, Ñeå anh ñi traåy nöôùc non Cao Baèng.” Ñaây laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em nhö: Taøy, Nuøng, Dao, H’moâng, Kinh, Hoa, Saùn Chæ...

THAÉNG CAÛNH THAÙC BAÛN GIOÁC Thaùc Baûn Gioác laø moät tuyeät phaåm thieân nhieân voâ giaù maø trôøi ñaát ñaõ ban taëng cho vuøng ñaát Cao Baèng giaøu truyeàn thoáng choáng giaëc ngoaïi xaâm. Baûn Gioác laø moät thaùc nöôùc cao huøng vó vaø ñeïp nhaát Vieät Nam, naèm treân bieân giôùi Vieät - Trung, thuoäc ñòa phaän xaõ Ñaïm Thuûy, huyeän Truøng Khaùnh, caùch huyeän lî Truøng Khaùnh khoaûng 25km veà phía Ñoâng Baéc, caùch thò xaõ Cao Baèng khoaûng 90km. Theo ñöôøng tænh loä 206 veà phía Baéc qua thò traán Nöôùc Hai, vöôït ñeøo Maõ Phuïc, du khaùch seõ ñeán huyeän lî Truøng Khaùnh, ñi tieáp 25km nöõa seõ ñeán thaùc. Thaùc naèm treân doøng soâng Quaây Sôn, baét nguoàn töø Trung Quoác chaûy sang, sau khi len loûi qua nhöõng caùnh röøng vaø thung luõng, boãng nhieân doøng soâng bò chaën laïi bôûi nhöõng taàng ñaù cao ngaát, doøng nöôùc voäi vaõ truùt xuoáng xuoâi veà haï löu ñeå quay veà xöù sôû baét nguoàn, Trung Quoác.

Bôø soâng beân naøy, caûnh quan ñeïp neân thô vôùi nhöõng thaûm coû, nuùi röøng xanh ngaét, giöõa trôøi cao, nhöõng aùng maây traéng boàng beành, ñang soi mình xuoáng doøng soâng Quaây Sôn trong vaét, hai beân bôø ñaày hoa daïi muoân saéc, chen laãn giöõa nhöõng thöûa ruoäng luùa vaøng oùng vaøo muøa vuï. ÔÛ ñoä cao 53m, thaùc Baûn Gioác chia thaønh 3 taàng, goàm nhieàu ngoïn thaùc lôùn nhoû. Thaùc roäng khoaûng 300m. Nhöõng khoái nöôùc ñoå xuoáng qua nhieàu baäc ñaù voâi taïo thaønh maøn buïi nöôùc traéng xoùa. Vaøo nhöõng saùng mai hoàng, khi maët trôøi chieáu saùng qua maøn söông nöôùc taïo thaønh “baûy saéc caàu voàng” - Giöõa thaùc coù moät khoái ñaù roäng phuû ñaày caây coái ñaõ xeû doøng thaùc thaønh ba luoàng nöôùc nhö ba daûi luïa traéng.

Ngaøy ñeâm thaùc nöôùc cuoàn cuoän ñoå xuoáng nhöõng taûng ñaù phaúng laøm tung leân voâ vaøn haït buïi nöôùc traéng xoùa caû moät vuøng roäng lôùn.

Döôùi chaân thaùc laø maët soâng roäng, nôi vui chôi cuûa nhöõng du khaùch treân nhöõng beø maûng thoâ sô hay nhöõng chieác xe ñaïp nöôùc, ñeå

340

CAO BAÈNG thaû hoàn veà nôi nuùi soâng, thoûa chí thö giaõn sau nhöõng ngaøy lao ñoäng meät nhoïc.

Caùch thaùc Baûn Gioác khoâng xa laø ñoäng Ngöôøm Ngao daøi khoaûng 3km, ñöôïc ñaùnh giaù laø moät trong nhöõng hang ñoäng ñeïp cuûa Vieät Nam. Thaùc Baûn Gioác khoâng chæ laø ñieåm du lòch haáp daãn ñoái vôùi du khaùch trong nöôùc, baïn beø quoác teá, ñaëc bieät laø du khaùch Trung Quoác anh em, maø coøn laø nguoàn thuûy ñieän doài daøo trong moät töông lai gaàn.

HOÀ THANG HEN Töø treân ñænh nuùi cao xaõ Quoác Toaûn, huyeän Phuïc Hoøa nhìn xuoáng, giöõa caûnh nuùi röøng truøng ñieäp, moät caûnh thieân nhieân huøng vó hieän ra vôùi nhöõng haøng caây xanh vöôn mình treân nhöõng vaùch ñaù cheo leo, soi boùng xuoáng maët nöôùc trong xanh, uoán voøng theo loøng thung luõng, ñaây ñoù nhöõng taûng ñaù ngaàm. Ñoù laø hoà Thang Hen, goàm 36 hoà ñeïp, naèm treân nhöõng ñænh nuùi cao, caùch maët bieån haøng ngaøn meùt.

Huyeàn thoaïi keå raèng, xöa ôû vuøng Quaûng Hoøa coù moät chaøng trai thoâng minh, tuaán tuù, ñaõ laøm thoån thöùc bao traùi tim coâ gaùi trong vuøng. Chaøng thi ñoã laøm quan vaø ñöôïc ban thöôûng 7 ngaøy vinh quy veà queâ roài vaøo kinh ñoâ nhaäm chöùc. Tröôùc khi leân ñöôøng lai kinh, chaøng ñaõ keát duyeân cuøng naøng Bioùoc neát na, xinh ñeïp. Vui duyeân môùi, maûi quyeán luyeán beân ngöôøi vôï, chaøng queân maát vieäc phaûi veà kinh. Ñeán ñeâm thöù 7 chaøng môùi söïc nhôù vaø hoát hoaûng, voäi chia tay ngöôøi vôï môùi cöôùi vaø boá meï, roài doác heát söùc trai treû cuûa mình chaïy ñi cho kòp. Vöôït qua 36 thung luõng nuùi ñaù giöõa ñeâm toái, chaøng kieät söùc ngaõ khuîu, ñaàu ñaäp vaøo nuùi Maõ Phuïc vaø cheát. Ba möôi saùu thung luõng aáy chính laø 36 hoà nöôùc lôùn nhoû vôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau ôû vuøng röøng nuùi cuûa huyeän Quaûng Hoøa. Muøa möa, nöôùc ôû caùc hoà daâng leân meânh moâng. Muøa khoâ, haàu heát caùc hoà ñeàu caïn, chæ coù hoà lôùn laø coøn nöôùc.

Hoà Thang Hen hình thoi, chieàu roäng khoaûng 300m, chieàu daøi khoaûng 1.000m, nöôùc trong xanh quanh naêm, haèng ngaøy vaãn coù hai ñôït thuûy trieàu leân xuoáng, phaûi chaêng hoà Thang Hen aên thoâng ra bieån? Beân caïnh hoà Thang Hen coøn coù hoà Thang Luoâng, giöõa hoà coù moät quaû nuùi nhoâ leân troâng raát ngoaïn muïc. Hoà Thang Hen laø ñieåm du lòch sinh thaùi ñaày haáp daãn.

341

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ HOÀ KHUOÅI LAÙI Naèm giöõa caùc söôøn ñoài huyeän Hoøa An, caùch thò xaõ Cao Baèng 13km veà phía Nam theo quoác loä 3. Hoà roäng 27ha, nöôùc quanh naêm trong xanh, phaúng laëng. Chung quanh hoà laø nhöõng röøng caây xanh möôùt, khí haäu maùt meû, trong laønh. Hoà Khuoåi Laùi laø ñòa ñieåm lyù töôûng cho nhöõng chöông trình du lòch sinh thaùi, caâu caù, saên baén (theo muøa), hoaëc thô moäng hôn, du khaùch coù theå duøng du thuyeàn daïo chôi quanh hoà, taän höôûng khoâng gian trong laønh cuûa thieân nhieân kyø dieäu.

Hoà Khuoåi Laùi khoâng chæ laø nôi nghæ ngôi thö giaõn cuoái tuaàn cuûa ngöôøi daân thò xaõ maø coøn laø nôi thöôûng ngoaïn cuûa du khaùch thaäp phöông coù dòp tôùi thaêm Cao Baèng.

PAÉC BOÙ - COÄI NGUOÀN CUÛA CAÙCH MAÏNG VIEÄT NAM Töø thò xaõ Cao Baèng ñi theâm khoaûng 52km veà höôùng Baéc deã daøng ñeán ñöôïc khu di tích Paéc Boù. Paéc Boù theo tieáng daân toäc coù nghóa laø “Ñaàu nguoàn”. Chính Paéc Boù thöïc söï trôû thaønh coäi nguoàn cuûa Caùch maïng Vieät Nam, bôûi laõnh tuï Nguyeãn AÙi Quoác, döôùi caùi teân Hoà Chí Minh, sau 30 naêm boân ba tìm ñöôøng cöùu nöôùc ñaõ quyeát ñònh choïn Paéc Boù laøm caên cöù töø naêm 1941 ñeán 1945 ñeå laõnh ñaïo cuoäc Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng.

Taïi ñaây Baùc ñaõ môû caùc lôùp huaán luyeän chính trò quaân söï cho caùc caùn boä caùch maïng, ñoàng thôøi dòch vaø xuaát baûn nhieàu taøi lieäu tuyeân truyeàn vaø ñöa ra nhieàu chuû tröông quan troïng cho cuoäc Caùch maïng thaùng Taùm lòch söû. Ñaëc bieät, Ngöôøi ñaõ chuû trì Hoäi nghò Trung öông Ñaûng laàn thöù taùm, hoïp taïi laùn Khuoåi Naäm (caùch hang Paéc boù khoâng xa) töø ngaøy 10-5 ñeán 19-5-1941, quyeát ñònh thaønh laäp Maët traän Vieät Minh vaø laäp caên cöù caùch maïng.

Ngoaøi hang Paéc Boù, nôi Baùc Hoà soáng, hoaït ñoäng trong giai ñoaïn 1941-1945 vaø laùn Khuoåi Naäm, khu di tích Paéc Boù coøn coù nhieàu di tích lòch söû caùch maïng quyù giaù khaùc nhö coät moác bieân giôùi 108, nôi Baùc Hoà laàn ñaàu tieân ñaët chaân leân ñaát Meï keå töø ngaøy rôøi ñaát nöôùc treân beán caûng Nhaø Roàng naêm 1911, coøn coù baøn ñaù “choâng cheânh dòch söû Ñaûng”, coù suoái Leânin, nuùi Caùc Maùc....

342

CAO BAÈNG Taïi Nhaø Baûo taøng Paéc Boù, du khaùch seõ ñöôïc nhìn thaáy chieác maùy chöõ, chieác traùp maây cuõ, ñoâi deùp cao su giaûn dò... maø Baùc ñaõ duøng trong nhöõng naêm thaùng hoaït ñoäng ôû ñaây.

Ngaøy nay Paéc Boù trôû thaønh moät ñòa danh thieâng lieâng, laø nieàm töï haøo cuûa moät theá heä ngöôøi Vieät Nam, ñoàng thôøi Paéc Boù coøn laø ñieåm du lòch ñaëc saéc cuûa “non nöôùc Cao Baèng” “gaïo traéng nöôùc trong”. ÑOÀI NGÖÔØM NGAO Cao Baèng khoâng chæ noåi tieáng vôùi di tích Paéc Boù, thaùc Baûn Gioác, maø coøn löu giöõ cho mình moät thaéng caûnh tuyeät ñeïp, ñoù laø ñoäng Ngöôøm Ngao. Ñaây laø moät hang ñoäng kyø thuù ñöôïc hình thaønh töø söï phong hoùa laâu ñôøi cuûa ñaù voâi. Ñoäng naèm caùch thaùc Baûn Gioác khoaûng 3km veà phía haï löu soâng Quaây Sôn. Ñoäng Ngöôøm Ngao khaù lôùn: chieàu daøi treân 2km, goàm ba cöûa chính. Trong ñoäng coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø kyø laï, ñeïp nhö choán non tieân.

Böôùc vaøo ñoäng, du khaùch seõ choaùng ngôïp tröôùc veû ñeïp kyø aûo cuûa nhöõng daûi thaïch nhuõ muoân maøu töø treân voøm ñaù cao ruû xuoáng. Taïo hoùa ñaõ kheùo khaéc neân nhöõng daùng hình cho nhöõng khoái ñaù voâ tri, trôû thaønh soáng ñoäng. Kia laø khoái ñaù hình oâng giaø, ñang traàm ngaâm suy nghó, ñaây laø nhöõng chuù voi, ngöïa... ñang tuï hoäi veà ñaây vui hoäi, khieán du khaùch coù caûm giaùc nhö mình ñang soáng trong chuyeän coå tích thaàn tieân. Xa xa trong hoác ñaù kia troâng nhö moät caên phoøng “tröôùng ruû maøn che” vôùi naøng tieân xinh ñeïp ñang nghieâng mình chaûi toùc... Taát caû, taát caû ñaõ phuû leân ñoäng moät khoâng gian huyeàn aûo, khieán du khaùch caûm nhaän ñöôïc söï giao hoøa giöõa ñaù vaø con ngöôøi...

Vôùi söï ñaëc saéc ñoù, ñoäng Ngöôøm Ngao ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø danh thaéng quoác gia.

DI TÍCH RÖØNG TRAÀN HÖNG ÑAÏO Töø thò xaõ Cao Baèng, ñi khoaûng 50km veà höôùng Taây Nam, seõ ñeán khu röøng Traàn Höng Ñaïo thuoäc xaõ Tam Kim, huyeän Nguyeân Bình. Ñaây laø khu röøng nguyeân sinh ñeán nay vaãn giöõ ñöôïc neùt hoang sô, quanh naêm khí haäu maùt meû, nhieät ñoä trung bình caû naêm khoaûng 15-200C.

343

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Röøng Traàn Höng Ñaïo, nôi thaønh laäp “Ñoäi Vieät Nam Tuyeân truyeàn Giaûi phoùng quaân” (22-12-1944), tieàn thaân cuûa Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam ngaøy nay. Khi môùi thaønh laäp “Ñoäi Vieät Nam Tuyeân truyeàn Giaûi phoùng quaân” chæ coù 34 ñoäi vieân do oâng Voõ Nguyeân Giaùp chæ huy vôùi nhöõng vuõ khí thoâ sô giaùo maùc vaø suùng kíp, nhöng chæ sau 3 ngaøy thaønh laäp, ngaøy 25-12-1944, Ñoäi Vieät Nam Tuyeân truyeàn Giaûi phoùng quaân ñaõ laäp neân chieán coâng ñaàu, ñaùnh tan ñoàn Phai Khaét cuûa giaëc Phaùp. Ñaây laø böôùc ngoaët lòch söû quan troïng treân con ñöôøng ñaáu tranh caùch maïng cuûa daân toäc ta.

DI TÍCH ÑOÀN PHAI KHAÉT Thuoäc xaõ Tam Kim, huyeän Nguyeân Bình, voán laø moät ñoàn binh cuûa chính quyeàn thuoäc ñòa Phaùp, ñaõ bò ñoäi quaân caùch maïng non treû Ñoäi Vieät Nam Tuyeân truyeàn Giaûi phoùng quaân, chæ coù 34 ñoäi vieân vôùi nhöõng vuõ khí thoâ sô töï taïo do oâng Voõ Nguyeân Giaùp chæ huy, ñaùnh haï vaøo ngaøy 25-12-1944. Hieän ñoàn Phai Khaét ñöôïc tu söûa, trôû thaønh nôi tröng baøy hieän vaät mang tính giaùo duïc.

NUÙI LAÊNG ÑOÀN Moät di tích lòch söû caùch maïng gaén lieàn vôùi söï nghieäp hoaït ñoäng caùch maïng cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh. Trong khaùng chieán choáng Phaùp, nuùi Laêng Ñoàn laø nôi Baùc Hoà quan saùt, chæ huy Chieán dòch Bieân giôùi naêm 1950. Di tích nuùi Laêng Ñoàn, thuoäc baûn Naø Caïn, xaõ Ñöùc Long, huyeän Thaïch An, caùch thò xaõ Cao Baèng 60km theo quoác loä 4 ñi Laïng Sôn.

DI TÍCH ÑOÀN ÑOÂNG KHEÂ Thuoäc thò traán Ñoâng Kheâ, huyeän Thaïch An, di tích ñoàn Ñoâng Kheâ laø moät chöùng tích lòch söû cuûa Chieán dòch Bieân Giôùi. Thaùng 81950, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ thaân chinh ra maët traän tröïc tieáp chæ huy ñaùnh ñoàn Ñoâng Kheâ. Chieán thaéng Ñoâng Kheâ vang doäi cuøng nhöõng taám göông duõng caûm ñaõ ñi vaøo söû saùch nhö Lyù Vieát Möu, La Vaên Caàu, Traàn Cöø...

NUÙI KHAÉC THIEÄU Nuùi Khaéc Thieäu naèm ôû ranh giôùi giöõa 2 xaõ Hoàng Vieät vaø Hoaøng Tung, thuoäc huyeän Hoøa An.

344

CAO BAÈNG Nuùi mang teân moät tuø tröôûng daân toäc Taøy (Beá Khaéc Thieäu) ôû Cao Baèng ñaõ chieâu moä daân binh ñöùng leân khôûi nghóa choáng quaân xaâm löôïc nhaø Minh. Vò tuø tröôûng ñaõ huy ñoäng quaân daân xaây thaønh, ñaép luõy, tích tröõ löông thöïc, chieâu moä hieàn taøi, lieân keát vôùi Noâng Ñaéc Thaùi ôû Lam Sôn, phaát cao ngoïn côø “Khaéc Thieäu vi vöông” vaø “Ñaéc Thaùi vi thaàn”. Cuoäc khôûi nghóa choáng quaân Minh noå ra ôû chieán tröôøng Naø Khuoåi (döôùi chaân nuùi Khaéc Thieäu), ñaõ trôû thaønh moác son choùi loïi ñaùng töï haøo veà nhöõng ngöôøi anh huøng Beá Khaéc Thieäu, Noâng Ñöùc Thaùi. Daãu ñaõ maáy traêm naêm troâi qua, nhöng nhöõng daáu tích cuûa cuoäc chieán choáng ngoaïi xaâm xöa vaãn coøn roõ neùt. Ñoù laø thaønh ñaát chaïy chung quanh ñænh nuùi Khaéc Thieäu vôùi chu vi hôn 1km, cao 5m, chaân thaønh roäng 0,5m. ÔÛ chaân nuùi coù baõi baøn côø baèng phaúng, roäng 20m, daøi 100m.

CHUØA VIEÂN MINH ÔÛ xaõ Xuaân Lónh, huyeän Thaïch An, chuøa naèm ñoái dieän vôùi ñeàn thôø Quang Trieàu vaø Hoàng Lieân coâng chuùa. Chuøa ñöôïc döïng töø thôøi Leâ, khoaûng nieân hieäu Kieàn Thoáng (1593-1625). Chuøa bò taøn phaù vaø trôû thaønh hoang pheá. Khi nhaø Leâ Trung Höng chieám laïi ñöôïc Cao Baèng, chuøa ñöôïc söûa sang. Ñeán ñaàu ñôøi Caûnh Höng (1740-1786), khoaûng naêm Giaùp Tyù (1744), giaëc giaõ noåi leân khaép nôi, chuøa laïi bò boû hoang pheá, ñeán luùc bình yeân, caùc thieän nam, tín nöõ goùp tieàn ñuùc chuoâng ñoàng lôùn, chu vi 7 thöôùc 5 taác, môû roäng tieàn ñöôøng, Phaät ñieän.

CHUØA SUØNG PHUÙC Tröôùc ñaây goïi laø chuøa Suøng Khaùnh, toïa laïc treân ñænh nuùi Bo Caøn thuoäc laøng Huyeàn Ru, xaõ Thanh Nhaät, huyeän Haï Lang. Chuøa ñöôïc xaây döïng khoaûng giöõa theá kyû XIII. Trong Chính ñieän thôø Thaønh hoaøng, Quan AÂm Boà Taùt, chaøng Vi Ñoà vaø oâng Thoå Thaàn. Chuøa Suøng Khaùnh coù quaû chuoâng to. Khoaûng naêm Vónh Toä (1619-1628), chuoâng bò rôi xuoáng ñaàm caïnh chuøa, vì theá ñaàm naøy goïi laø Ñaàm Chuoâng.

Naêm Chính Hoøa (1680-1705), coù ngöôøi trong xaõ tìm thaáy quaû chuoâng aáy ôû chaâu Thaùi Bình, Trung Quoác vaø laáy laïi ñöôïc. Ngöôøi nhaø Thanh noùi quaû chuoâng aáy töø soâng Long Chaâu troâi ngöôïc doøng ñeán beán Haéc Haø, quan chaâu cho thôï phaù laáy ñoàng thì töï nhieân thaáy chuoâng vaõ moà hoâi vaø nghe phaùt tieáng ñoäng döõ doäi nhö saám reàn, beøn thoâi khoâng daùm phaù nöõa. Ñeán nieân hieäu Caûnh Höng (1740-1786) chuøa ñöôïc dôøi ñeán xaõ Thanh Nhaät vaø ñoåi teân chuøa laø Suøng Phuùc.

345

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Haèng naêm vaøo 2 ngaøy 15 vaø 16 thaùng Gieâng aâm lòch, nhaân daân môû hoäi chuøa vôùi caùc troø chôi daân gian ñoäc ñaùo. Chuøa ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng laø di tích lòch söû vaên hoùa.

CHUØA VAÂN AN Toïa laïc taïi laøng Chuøa, xaõ Hoàng Trì, huyeän Baûo Laïc, goàm 2 toøa nhaø to vaø ñeïp. Chuøa ñöôïc xaây döïng kieân coá, maùi lôïp ngoùi maùng, treân noùc coù ñoâi roàng chaàu ngoïc. Caùc vì keøo, quaù giang, thöôïng löông treân maùi ñeàu ñöôïc chaïm troå hoa vaên coâng phu.

Trong toøa nhaø thöù nhaát, chính giöõa laø baøn thôø coâng chuùa Vaân An thôøi nhaø Leâ, tröôùc baøn thôø trang trí oâ, loïng, reøm... baèng vaûi. Hai beân coù ñoâi thieân nga baèng söù, beân caïnh laø chieác kieäu sôn son theáp vaøng. Phía sau baøn thôø coâng chuùa laø baøn thôø Ngoïc Hoaøng. Töôïng Ngoïc Hoaøng ngoài, tay caàm thanh kieám, hai beân coù töôïng Nam Taøo, Baéc Ñaåu. Beân traùi baøn thôø coâng chuùa laø baøn thôø goàm nhieàu töôïng, xeáp thaønh nhieàu haøng.

Toøa thöù hai, coù caáu truùc baèng goã nghieán, coù beä thôø cao, daøi, treân beä laø töôïng Phaät Baø Quan AÂm, beân caïnh coù töôïng Vöông Maãu, Nhö Lai, Tích Ka Lyù Phaät, ngoài treân toøa sen.

CHUØA QUAN ÑEÁ Toïa laïc taïi trung taâm thò traán Baûo Laïc, huyeän Baûo Laïc, ñöôïc xaây döïng vaøo ñôøi vua Töï Ñöùc naêm thöù 4 (1851), do nhaân daân ñòa phöông ñoùng goùp tieàn cuûa.

CHUØA PHOÁ CUÕ Naèm ngay trung taâm thò xaõ Cao Baèng. Chuøa ñöôïc xaây döïng ñeå thôø vua Gia Long (1802-1820), Quaän vaø Quan Thaùnh, caùc vò ñöôïc nhaân daân heát möïc toân kính. Hieän chuøa coøn löu giöõ 5 taám bia khaéc chöõ Haùn cuûa 4 ñôøi nhaø Nguyeãn: Gia Long, Minh Maïng, Töï Ñöùc vaø Thaønh Thaùi. ÑEÀN KYØ SAÀM Thuoäc xaõ Vónh Quang, huyeän Hoøa An, caùch thò xaõ Cao Baèng 5 km treân ñöôøng thò xaõ Cao Baèng ñi Paéc Boù. Ñeàn thôø Ñaïi vöông Nuøng Trí Cao, ngöôøi daân toäc Taøy, ñôøi vua Lyù Thaùi Toâng (theá kyû XI). Nuøng

346

CAO BAÈNG Trí Cao ñöôïc vua phong töôùc Thaùi Baûo vaø cho traán giöõ chaâu Quaûng Nguyeân. Sau khi maát oâng laïi ñöôïc vua truy phong laø Khaâu Saàm Ñaïi vöông. Coâng lao cuûa Nuøng Trí Cao ñöôïc ngöôøi ñôøi sau töôûng nhôù vaø laäp ñeàn thôø. Haèng naêm vaøo ngaøy 10 thaùng Gieâng aâm lòch, ñeàn Kyø Saàm môû hoäi vôùi caùc troø chôi: tung coøn, ñaáu vaät, ñaáu voõ, muùa sö töû, muùa roàng, muùa laân... ÑEÀN VUA LEÂ Caùch trung taâm thò xaõ Cao Baèng 11 km, thuoäc laøng Ñeàn, xaõ Hoaøng Tung, huyeän Hoøa An. Ñeàn do Nuøng Toân Phuùc döïng, thôø vua Leâ Thaùi Toå (töùc Leâ Lôïi Cao Hoaøng ñeá). Ñeàn laø moät di tích lòch söû gaén lieàn vôùi nhöõng hoaït ñoäng cuûa Ñaûng ta trong thôøi kyø vaän ñoäng caùch maïng daân toäc, daân chuû. Taïi ñaây, ñoàng chí Hoaøng Ñình Giong ñaõ ñöùng ra thaønh laäp “Ñoaøn Thanh nieân Phaûn ñeá” (1930). Hieän ñeàn thôø vua Leâ ñöôïc xem laø di tích coù giaù trò ñaëc bieät veà kieán truùc ngheä thuaät. Haèng naêm leã hoäi ñeàn vua Leâ ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 6 thaùng Gieâng aâm lòch. ÑEÀN XUAÂN LÓNH ÔÛ xaõ Xuaân Lónh, huyeän Thaïch An. Ñeàn thôø Traàn Quyeát, ngöôøi baûn huyeän. Vaøo naêm Chính Hoøa thöù 3 (1682) ñôøi Leâ Hy Toâng, oâng laøm töôùng tieân phong ñi ñaùnh nhaø Maïc, ñuoåi quaân Maïc ñeán taän bieân giôùi, khoâng may oâng bò troïng thöông töû traän, ñöôïc trieàu ñình phong hieäu laø Kyø Lòch Ñaïi vöông, toân laøm Phuùc Thaàn. Daân baûn döïng ñeàn thôø ñeå töôûng nhôù coâng lao oâng. ÑEÀN GIANG ÑOÄNG Caùch thò xaõ Cao Baèng 20km, laø nôi thôø thaàn ñaù vaø thaàn soâng coù caùch nay 1000 naêm. Haèng naêm leã hoäi ñeàn Giang Ñoäng dieãn ra vaøo ngaøy 15 thaùng Gieâng aâm lòch. Ñaây laø dòp ñeå nhaân daân trong vuøng ñeán caàu may, caàu phöôùc, moãi ñoä xuaân veà.

NHAØ THÔØ THANH SÔN Naèm treân ñoài Nhaø Thôø, caïnh con soâng Hieán, thuoäc phöôøng soâng Hieán, thò xaõ Cao Baèng. Nhaø thôø Thanh Sôn laø trung taâm tín ngöôõng cuûa ñoàng baøo Thieân Chuùa giaùo nôi ñaây, ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng ñaàu theá kyû XX.

347

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ THAØNH NAØ LÖÕ Do Cao Bieàn cho xaây döïng vaøo ñôøi Ñöôøng YÙ Toâng, khi ñem quaân xaâm chieám An Nam, cuøng thôøi vôùi thaønh Phuïc Hoøa, thaønh Laïng Sôn vaø thaønh Ñaïi La (Haø Noäi). Thaønh thuoäc laøng Naø Löõ, xaõ Hoaøng Tung, huyeän Hoøa An, naèm treân tuyeán tænh loä 203, phía Taây Baéc chôï Cao Bình. Thaønh coù hình chöõ nhaät daøi 800m, roäng 600m, coù 4 cöûa Ñoâng, Taây, Nam, Baéc. Thaønh xaây gaïch voà, chaân thaønh xaây baèng loaïi ñaù taûng to vaø phaúng. Coång thaønh laøm goã nghieán to, daøy, raát kieân coá. Trong thaønh coù 4 goø ñaát noåi. Moãi goø ñöôïc ñaët teân: Long, Ly, Quy, Phöôïng. Goø ñeàn chính laø goø Long ñöôïc xaây cung ñieän chính töùc ñeàn vua Leâ. Goø noåi cao nhaát laø goø Ly, goø lôùn nhaát laø goø Quy ôû phía Baéc thaønh. Chính giöõa laø goø Phöôïng.

THAØNH PHUÏC HOØA Naèm ngay caïnh quoác loä 3, töø thò xaõ Cao Baèng ñi cöûa khaåu Taø Luøng, veà phía Ñoâng huyeän Phuïc Hoøa, caùch thò traán Phuïc Hoøa 20km.

Thaønh xaây theo hình vuoâng moãi chieàu 400m, goàm 2 voøng thaønh, caùch nhau 80m. Beân trong thaønh coù chôï, ñeàn vaø toaøn boä ruoäng nhaø ñeàn.

THAØNH NHAØ MAÏC Trong cuoäc noäi chieán giöõa hoï Maïc vaø hoï Trònh, nhaø Maïc bò thua, chaïy leân Cao Baèng, chieám thaønh Naø Löõ vaø cung ñieän ñeå ñoùng ñoâ.

Trong nhöõng naêm thaùng löu laïi ñaát Cao Baèng, nhaø Maïc cho xaây döïng khaù nhieàu thaønh quaùch ñeå phoøng thuû vaø giao chieán vôùi hoï Trònh. Ngaøy nay, du khaùch coù dòp leân Cao Baèng seõ tìm thaáy nhieàu thaønh nhaø Maïc ôû Baûo Laïc, Truøng Khaùnh, Phuïc Hoøa... Coù caû thaønh xaây baèng ñaù treân nuùi Lam Sôn, thaønh xaây ñaát ôû Luõng Taøn, Nguyeân Bình.

DI TÍCH PHAÙO ÑAØI CAO BAÈNG Thuoäc thò xaõ Cao Baèng, laø moät phaùo ñaøi quaân söï do thöïc daân Phaùp xaây döïng. Trong chieán tranh, ñaây laø nôi ñoùng quaân cuûa ñaïo quaân thöù 2 cuûa Phaùp ôû Ñoâng Döông. Phaùo ñaøi ñöôïc xaây döïng theo moâ hình chieán luõy Magino, coù sôû chæ huy, traän ñòa phaùo binh, kho vuõ khí, beänh vieän daõ chieán, heä thoáng loâ coát, haàm ngaàm phoøng thuû, saân bay Naø Caïn... taïo neân moät traän ñòa lieân hoaøn, phoøng thuû kieân

348

CAO BAÈNG coá. Hieän phaùo ñaøi Cao Baèng khoâng chæ laø moät chöùng tích lòch söû quan troïng maø coøn laø ñieåm tham quan haáp daãn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI MÔØI MEÏ TRAÊNG Laø leã hoäi cuûa ngöôøi Taøy vuøng Ñoâng Kheâ, toå chöùc vaøo ñaàu xuaân, dieãn ra ôû töøng baûn keùo daøi töø 10 ñeán 15 ngaøy. Leã hoäi caàu Meï Traêng ban ñieàu laønh cho daân baûn, muøa maøng boäi thu, gia suùc sinh soâi, con ngöôøi khoûe maïnh... Môû ñaàu leã hoäi laø leã daâng hoa roài ñeán “löôïn hai” (ca haùt), ñeå tieãn hoàn ñoaøn ngöôøi traàn gian leân cung traêng, môøi Meï Traêng xuoáng traùi ñaát. Keát thuùc leã hoäi laø leã tieãn Meï Traêng veà Trôøi (sloáng hai) dieãn ra ôû ngoaøi ñoàng. Cuoái cuøng, moïi ngöôøi cuøng nhau duøng böõa côm vui hoäi cuûa baûn laøng. Trong khoâng khí leã hoäi pha laãn giöõa coõi Traàn vaø coõi Tieân laø söï naùo nhieät cuûa caùc troø chôi daân gian: choïi gaø, ñaùnh quay, tung coøn...

HOÄI LOÀNG TOÀNG (LEÃ HOÄI XUOÁNG ÑOÀNG) Laø leã hoäi cuûa daân toäc Taøy - Nuøng ñeå môû muøa gieo troàng môùi, dieãn ra töø moàng 2 ñeán 30 thaùng Gieâng aâm lòch. Môû ñaàu leã hoäi laø Tröôûng baûn ñoïc baøi teá caùc thaàn, sau ñoù moät laõo noâng coù uy tín trong baûn caøy töôïng tröng ôû ruoäng. Sau leã, daân baûn toå chöùc caùc troø chôi daân gian haáp daãn nhö: tung coøn (troø chôi truyeàn thoáng cuûa daân toäc Taøy - Nuøng), côø töôùng, ñaùnh ñu, röôùc roàng, muùa laân, muùa sö töû, tranh ñaàu phaùo thaêng thieân... Ñaëc bieät trong hoäi coù haùt Sli (Nuøng) vaø löôïn (cuûa ngöôøi Taøy) giöõa töøng ñoâi nam nöõ beân bôø suoái, hay ôû nhöõng caùnh röøng.

HOÄI THANH MINH Ñöôïc toå chöùc taïi xaõ Phuùc Sen, huyeän Quaûng Uyeân, vaøo khoaûng thaùng 3 aâm lòch haèng naêm. Hoäi gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát daân toäc Nuøng veà ñoâi trai gaùi yeâu nhau nhöng khoâng laáy ñöôïc nhau. Caû hai ñeàu nhaûy xuoáng gieáng töï vaãn. Caûm thöông moái tình thuûy chung aáy, daân baûn laäp mieáu thôø vaø cöù moãi dòp Teát Thanh Minh, daân baûn môû hoäi vôùi yù nghóa caàu muøa cho baûn, caàu phuùc cho löùa ñoâi.

349

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ HOÄI PHAÙO HOA Hoäi phaùo hoa loâi cuoán nhieàu chaøng trai, coâ gaùi khoûe maïnh töø nhieàu nôi veà tranh phaùo hoa ñeå giaønh chieác voøng caàu phuùc. Ñaây laø moät ngaøy hoäi vui khoûe mang tính laønh maïnh vôùi tinh thaàn thöôïng voõ. Vì ñaây laø Hoäi Phaùo hoa ñaàu xuaân, neân moïi ngöôøi thöôøng quan nieäm ai ñöôïc chieác voøng caàu phuùc thì caû naêm seõ gaëp may maén vaø phaùt taøi, phaùt loäc. Haèng naêm, hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo moàng 2 thaùng 2 aâm lòch.

HOÄI ÑEÀN CHUØA Haèng naêm, vaøo ñaàu xuaân töø moàng 6 ñeán 15 thaùng Gieâng, caùc leã hoäi dieãn ra ôû haàu heát caùc ñeàn, chuøa trong tænh Cao Baèng, ñaëc bieät laø ôû huyeän Hoøa An vaø thò xaõ Cao Baèng nhö ñeàn vua Leâ, chuøa Ñaø Quaän, ñeàn Kyø Saàm... Ñaây laø leã hoäi cuùng Thaàn, cuùng Phaät, caàu phuùc caàu may, töôûng nhôù ñeán caùc baäc vó nhaân, anh huøng daân toäc coù coâng vôùi nöôùc, giuùp ñôõ nhaân daân trong vuøng. Sau leã coù caùc cuoäc vui: thi tung coøn, ñaùnh ñu vaø cuõng laø dòp ñeå moïi ngöôøi ñi vaõn caûnh, haùi loäc ñaàu xuaân.

THAØNH PHOÁ CAÀN THÔ Ngaøy 26-4-2003, taïi kyø hoïp thöù 4, Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam khoùa XI ñaõ thoâng qua Nghò quyeát veà vieäc chia tænh Caàn Thô thaønh thaønh phoá Caàn Thô vaø tænh Haäu Giang.

Thaønh phoá Caàn Thô tröïc thuoäc Trung öông coù dieän tích töï nhieân laø 138.959,99ha vôùi daân soá 1.112.121 ngöôøi, goàm 3 daân toäc: Kinh, Khôme, Hoa. Ngaøy 2-1-2004, Thuû töôùng Chính phuû Phan Vaên Khaûi ñaõ kyù Nghò ñònh 05/2004/NÑ-CP thaønh laäp 8 ñôn vò haønh chính môùi tröïc thuoäc thaønh phoá Caàn Thô, goàm 4 quaän vaø 4 huyeän: – Quaän Ninh Kieàu coù 12 phöôøng: Caùi Kheá, An Hoøa, Thôùi Bình, An Nghieäp, An Cö, An Hoäi, Taân An, An Laïc, An Phuù, Xuaân Khaùnh, Höng Lôïi vaø An Bình.

– Quaän Bình Thuûy goàm 6 phöôøng: Bình Thuûy, An Thôùi, Traø Noùc, Long Hoøa, Long Tuyeàn, Thôùi An Ñoâng.

350

THAØNH PHOÁ CAÀN THÔ – Quaän Caùi Raêng coù 7 phöôøng: Leâ Bình, Thöôøng Thaïnh, Phuù Thöù, Taân Phuù, Ba Laùng, Höng Phuù, Höng Thaïnh.

– Quaän OÂ Moân goàm 5 phöôøng: Chaâu Vaên Lieâm, Thôùi An, Phöôùc Thôùi, Tröôøng Laïc, Thôùi Long.

– Huyeän Phong Ñieàn coù 6 xaõ: Myõ Khaùnh, Giai Xuaân, Taân Thôùi, Nhôn AÙi, Nhôn Nghóa, Tröôøng Long.

– Huyeän Côø Ñoû coù 2 thò traán: Thôùi Lai, Côø Ñoû vaø 12 xaõ: Thôùi Thaïnh, Ñònh Moân, Thôùi Ñoâng, Tröôøng Thaønh, Tröôøng Xuaân, Tröôøng Xuaân A, Ñoâng Thuaän, Xuaân Thaéng, Thôùi Lai, Ñoâng Bình, Ñoâng Hieäp, Thôùi Höng.

– Huyeän Vónh Thaïnh goàm thò traán Thaïnh An vaø 8 xaõ: Thaïnh Loäc, Thaïnh Quôùi, Thaïnh Myõ, Thaïnh Phuù, Thaïnh Thaéng, Trung Höng, Vónh Trinh.

– Huyeän Thoát Noát goàm thò traán Thoát Noát vaø 7 xaõ: Thuaän Höng, Trung Nhaát, Taân Loäc, Trung Kieân, Trung An, Trung Thaïnh, Thôùi Thuaän.

Treân cô sôû keá thöøa nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi veà töï nhieân cuõng nhö nhöõng thaønh quaû kinh teá - xaõ hoäi cuûa tænh Caàn Thô cuõ, thaønh phoá Caàn Thô ñang tieáp tuïc chuyeån ñoåi maïnh cô caáu kinh teá, oån ñònh xaõ hoäi.

Thaønh phoá Caàn Thô ñang chuù troïng raø soaùt laïi quy hoaïch toång theå kinh teá - xaõ hoäi vaø ñoâ thò; taäp trung xaây döïng traät töï ñoâ thò; thöïc hieän coù hieäu quaû veà caûi caùch thuû tuïc haønh chính vaø xaây döïng heä thoáng chính trò trong saïch vaø vöõng maïnh.

Thaønh phoá tieáp tuïc phaùt trieån coâng nghieäp theo höôùng taäp trung.

Hieän nay treân ñòa baøn thaønh phoá coù 4 khu coâng nghieäp laø: Traø Noùc I, Traø Noùc II, Höng Phuù I vaø Höng Phuù II. Phaùt trieån noâng nghieäp naêng suaát cao. Hieän thaønh phoá ñang thöïc hieän hình thöùc toå chöùc caùc noâng laâm tröôøng nhö noâng tröôøng Soâng Haäu, noâng tröôøng Côø Ñoû.

Caàn Thô thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Coù 2 muøa roõ reät: muøa möa coù gioù Taây Nam töø thaùng 4 ñeán thaùng 11 vaø muøa khoâ coù gioù Ñoâng Baéc töø thaùng 12 ñeán thaùng 3 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 270C, löôïng möa trung bình haèng naêm laø 1.635mm.

Toång giôø naéng trong naêm laø 2.582 giôø. Ñoä aåm trung bình caû naêm laø 83%.

351

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thaønh phoá Caàn Thô coù heä thoáng giao thoâng khaù hoaøn chænh. Veà ñöôøng boä coù quoác loä 1A ñi qua, caùc ñöôøng lieân tænh gaàn quoác loä 91 ñi An Giang, vaø quoác loä 80 ñi Kieân Giang. Veà ñöôøng thuûy, quan troïng nhaát coù tuyeán soâng Haäu, coù caûng Caàn Thô. Veà haøng khoâng coù saân bay Traø Noùc.

THAÉNG CAÛNH BEÁN NINH KIEÀU Naèm ngay trung taâm thaønh phoá Caàn Thô, caïnh ngaõ ba soâng Caàn Thô vaø soâng Haäu, töø xa xöa beán Ninh Kieàu ñaõ noåi tieáng vôùi veû ñeïp bình dò cuûa laøng chaøi, beán nöôùc, laø nôi daïo chôi cuûa nam thanh nöõ tuù. Töø ñaây thuyeàn beø xuoâi ngöôïc noái lieàn caùc beán soâng cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Du khaùch ngaém caûnh hoaëc ñeán caùc chôï noåi, caùc ñieåm tham quan soâng nöôùc, ñeàu xuaát phaùt töø beán Ninh Kieàu. Taïi ñaây taäp trung khaù nhieàu khaùch saïn sang troïng ñaày ñuû tieän nghi.

Noåi leân giöõa vöôøn hoa muoân saéc treân beán Ninh Kieàu laø töôïng Chuû tòch Hoà Chí Minh loàng loäng giöõa trôøi maây.

Buoåi toái khoâng gì thuù vò baèng ñöôïc daïo chôi treân beán Ninh Kieàu, ngaém maët soâng nöôùc laáp laùnh aùnh ñeøn cuûa nhöõng nhaø haøng noåi vaø taøu thuyeàn qua laïi. Trong nhöõng giaây phuùt ñoù du khaùch môùi caûm nhaän troïn veïn caùi saéc thaùi vöøa neân thô, bình dò, laïi vöøa saàm uaát hieän ñaïi cuûa nôi ñaây.

Haèng naêm, moãi ñoä xuaân veà Teát ñeán, hoäi hoa xuaân truyeàn thoáng laïi ñöôïc toå chöùc taïi beán Ninh Kieàu, caøng laøm taêng theâm saéc maøu cho beán nöôùc mang caùi teân raát myõ mieàu naøy.

VÖÔØN DU LÒCH XUAÂN MAI ÔÛ phöôøng Phöôùc Thôùi, quaän OÂ Moân, treân ñöôøng ñi vöôøn coø Thoát Noát. Vöôøn du lòch Xuaân Mai coù dieän tích 12.000m2, trong töông lai môû roäng theâm 9.000m2 nöõa. Ñeán ñaây du khaùch coù theå taän höôûng khoâng khí trong laønh döôùi taùn nhöõng caây traùi xanh töôi, thöôûng thöùc nhöõng moùn aên Nam Boä ñöôïm muøi ñoàng queâ daân daõ.

LAØNG DU LÒCH MYÕ KHAÙNH Myõ Khaùnh thuoäc huyeän Phong Ñieàn, ngoaïi thaønh Caàn Thô. Laøng

352

THAØNH PHOÁ CAÀN THÔ du lòch Myõ Khaùnh roäng 40.000m2. Khu vöôøn caây aên traùi naøy coù hôn 20 loaøi caây ñaëc saûn mieàn Taây Nam Boä. Ñaëc bieät ôû ñaây coù moät hoà bôi, quanh naêm nöôùc trong xanh, daønh cho du khaùch thích bôi loäi. Ñeán ñaây du khaùch seõ ñöôïc aên nhöõng moùn aên ñaëc saûn mieät vöôøn nhö toâm, caù, chim, eách vaø ñöôïc uoáng nöôùc döøa vaø traùi caây haùi taïi vöôøn, hoaëc töï tay caâu caù cho böõa aên cuûa mình.

DI TÍCH NHAØ COÅ BÌNH THUÛY Ngoâi nhaø coå Bình Thuûy laø moät trong soá ít nhaø coå cuûa Taây Ñoâ coøn laïi ñeán nay. Nhaø coå Bình Thuûy ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1870 trong moät khuoân vieân roäng 8.000m2, treân ñöôøng Buøi Höõu Nghóa, phöôøng Bình Thuûy, thaønh phoá Caàn Thô. Nhaø ñöôïc thieát keá theo kieán truùc coå cuûa Phaùp, coù pha troän theâm vaøi chi tieát caùch taân qua nhöõng laàn tu söûa. Chieàu ngang ngoâi nhaø 22m, saâu 16m. Toaøn boä neàn nhaø vaø moät ñöôøng vieàn beà ngang 2m bao quanh nhaø ñöôïc laùt gaïch hoa hoàng Phaùp. Hôn 150m haøng raøo saét tröôùc nhaø cuõng ñöôïc ñöa töø Phaùp sang. Tuy vaäy, nhìn kyõ vaãn thaáy roõ neùt ñaëc tröng cuûa ngoâi nhaø noâng thoân ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Caùc ñoà ñaïc baøy bieän beân trong raát coå, nhö boä salon ñôøi Louis XV, gheá ngoài ñôøi nhaø Thanh, saäp guï theá kyû XIX, chuøm ñeøn treo theá kyû XVIII... Ñaõ coù nhieàu ñoaøn laøm phim trong vaø ngoaøi nöôùc choïn ngoâi nhaø naøy ñöa vaøo caûnh phim, trong ñoù coù boä phim “Ngöôøi tình” noåi tieáng cuûa Phaùp. ÑÌNH BÌNH THUÛY Teân cuõ laø ñình Long Tuyeàn, ñöôïc döïng vaøo naêm 1814 taïi phöôøng Bình Thuûy, caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 5km veà phía Taây Baéc. Ñình Bình Thuûy khôûi döïng baèng tranh tre, ñeán ngaøy 9 thaùng Gieâng naêm 1853 ñöôïc vua Töï Ñöùc phong saéc “Boån caûnh Thaønh hoaøng”. Naêm 1909, oâng Nguyeãn Doaõn Cung giuùp tieàn xaây döïng kieân coá theo thieát keá cuûa oâng Huyønh Trung Trinh. Ñình chia laøm 2 khu vöïc: khu ñình chính vaø khu luïc aáp. Sôû dó goïi laø “luïc aáp”, vì daân 6 aáp taäp trung ôû ñaây. Khu ñình chính goàm 5 ngoâi nhaø coù chieàu daøi 38m, roäng 15,5m.

353

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Coång tam quan xaây saùt quoác loä 1A, treân coång coù ñeà 4 chöõ Haùn “Long Tuyeàn coå mieáu”. Maët ngoaøi cuûa böùc bình phong döïng tröôùc cöûa ñình, ôû giöõa ñaép noåi hình roàng, maët trong ñaép noåi hình kyø laân.

Nhaø tieàn ñình vaø chính ñieän kieán truùc theo kieåu hình vuoâng, moãi chieàu coù 6 coät “thöôïng thu haï thaùch”. Moãi haøng coù 6 coät ñôõ caùc vì keøo. Treân caùc coät cuûa chính ñieän chaïm hoa maãu ñôn. Hai coät trong chaïm roàng noåi quaán quanh coät. Böùc cöûa voõng cuõng ñöôïc chaïm khaéc tinh vi hình roàng, phöôïng, hoa cuùc. Nhaø tieàn ñình 2 maùi choàng leân nhau. Nhaø chính ñieän 3 maùi choàng nhau theo kieåu kieán truùc “thöôïng laàu haï hieân”. Bôø noùc coù gaén töôïng thaàn “Thaùi Döông Thieân Trì” (thaàn maët trôøi) vaø “Thaùi AÂm Hoaøng Haäu” (thaàn maët traêng). Phía sau coù töôïng Nam Taøo, Baéc Ñaåu. Caùc ñaàu ñao ñaép daây laù cuoán, ôû moûm choùt gaén caù hoùa roàng.

Baøn thôø ñeå chính giöõa toøa chính ñieän, beân traùi saùt vaùch coù thôø höông chöùc, beân trong laø baøn thôø haäu hieàn. Beân phaûi saùt vaùch laø baøn thôø chöùc saéc vaø baøn thôø haäu thaàn. Ñình Bình Thuûy thôø Thaønh hoaøng laøng vaø thôø caùc vò coù coâng vôùi nöôùc nhö Ñinh Coâng Traùng, Nguyeãn Trung Tröïc, Buøi Höõu Nghóa, Voõ Duy Taäp...

Moãi naêm ñình Bình Thuûy môû hoäi 2 laàn: leã Thöôïng ñieàn töø ngaøy 12 ñeán 14 thaùng 4 vaø leã Haï ñieàn töø ngaøy 14 ñeán 15 thaùng 12 aâm lòch.

CHUØA NAM NHAÕ Chuøa toïa laïc ôû 612 ñöôøng Caùch maïng taùng Taùm, phöôøng An Thôùi. Tröôùc laø tieäm thuoác Baéc Nam Nhaõ Ñöôøng vaø laø nôi hoäi hoïp, lieân laïc cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc choáng Phaùp, nhö Vieät Nam Quang Phuïc hoäi. Chuøa do Nguyeãn Giaùc Nguyeân xaây naêm 1895, theo toâng phaùi Minh Sö neân coøn ñöôïc goïi chuøa Minh Sö. Naêm 1917, chuøa ñöôïc truøng tu. Saân chuøa khaù roäng, troàng nhieàu caây, giöõa saân laø hoøn non boä cao hôn 2m.

Trong chính ñieän coù baøn thôø sö cuï Giaùc Nguyeân, Lòch Ñaïi Toå sö, baøn thôø Tam giaùo vôùi ba pho töôïng ñoàng laø töôïng Ñöùc Phaät Thích Ca, Ñöùc Khoång Töû vaø Ñöùc Laõo Töû. Töôïng Hoä phaùp cuõng baèng ñoàng cao 0,30m. Hai beân chính ñieän laø 2 ngoâi nhaø 5 gian daønh cho phaùi

354

THAØNH PHOÁ CAÀN THÔ nam vaø phaùi nöõ ôû. Phía sau laø khu vöôøn moä, nôi yeân nghæ cuûa nhöõng ngöôøi tham gia phong traøo Ñoâng Du vaø xaây döïng chuøa.

CHUØA HOÄI LINH Toïa laïc taïi 314/36 ñöôøng Caùch maïng thaùng Taùm, phöôøng An Thôùi. Chuøa ñöôïc döïng naêm 1907, luùc ñaàu baèng tre, laù, sau ñoù nhaân daân quyeân goùp ñaõ xaây döïng laïi vaøo naêm 1914 kieân coá nhö hieän nay.

Khi môùi thaønh laäp chuøa coù teân laø Hoäi Long töï vôùi yù nghóa mong muoán söï thònh vöôïng cho daân chuùng quanh vuøng. Cuõng trong naêm 1914, sau khi chuøa xaây xong, Hoøa thöôïng Thích Hoaèng Ñaïo veà truï trì chuøa vaø ñoåi teân chuøa laø Hoäi Linh coå töï.

Trong 2 cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø Myõ, Hoäi Linh coå töï laø nôi nuoâi giaáu, ñuøm boïc caùc chieán só caùch maïng, goùp phaàn vaøo chieán thaéng cuûa quaân daân thaønh phoá Caàn Thô.

Trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu taùc phaåm ngheä thuaät ñieâu khaéc coù giaù trò nhö böùc töôïng goã Giaùm Trai, chuoâng ñoàng vaø boä binh khí 16 chieác vaø haøng chuïc böùc töôïng baèng thaïch cao, xi maêng vaø baèng goã.

CHUØA OÂNG Ñöôïc xaây töø naêm 1894 ñeán 1896 ôû ñöôøng Hai Baø Tröng, gaàn beán Ninh Kieàu treân moät khu ñaát roäng 532m2. Chuøa OÂng coøn coù teân laø Quang Trieäu Hoäi quaùn. Naêm 1993, chuøa ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän laø di tích kieán truùc ngheä thuaät. Chuøa OÂng coù loái kieán truùc ñoäc ñaùo, ñöôïc giöõ gìn gaàn nhö nguyeân veïn. Chuøa lôïp maùi aâm döông vôùi caùc gôø boù maùi baèng ngoùi oáng men xanh thaãm, treân bôø noùc coù voâ soá hình nhaân baèng goám söù ñuû maøu, coù löôõng long chaàu nguyeät, caù hoùa roàng, chim phöôïng. ÔÛ hai ñaàu ñao cuûa noùc laø hai töôïng ngöôøi caàm maët trôøi, maët traêng. Chuøa thôø Quan Coâng (Quan Vaân Tröôøng) moät vò töôùng thôøi Tam quoác (Trung Quoác), moät taám göông trung hieáu, tieát nghóa, ngoaøi ra coøn thôø caùc vò Quan AÂm Nam Haûi, Thaùi Baïch Tinh Quaân, Thoå Ñòa... Chuøa OÂng laø nôi sinh hoaït tín ngöôõng cuûa ngöôøi Hoa ôû Caàn Thô.

CHUØA KHAÙNH QUANG Chuøa do Hoøa thöôïng Thích Hueä Thaønh döïng naêm 1969, taïi soá 97 ñöôøng Nam Kyø Khôûi Nghóa. Hieän nay chuøa laø nôi ñaët truï sôû cuûa Ban trò söï Phaät giaùo thaønh phoá Caàn Thô.

355

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ MOÄ DANH NHAÂN PHAN VAÊN TRÒ Taïi Nhôn Loäc I, xaõ Nhôn AÙi, huyeän Phong Ñieàn, thaønh phoá Caàn Thô. Nhaø thô Phan Vaên Trò queâ ôû Beán Tre, laø moät nhaø Nho yeâu nöôùc noåi tieáng, ñaõ vieát nhieàu taùc phaåm leân aùn cheá ñoä thöïc daân. Cuï Phan Vaên Trò qua ñôøi naêm 1910 taïi Caàn Thô, nhaân daân thöông tieác nhaø thô ñaõ choân caát, laäp moä cho cuï. Moä naèm döôùi boùng maùt eâm aû cuûa vöôøn caây hoa traùi sum sueâ. Moä nhaø thô Phan Vaên Trò ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû caùch maïng naêm 1991.

MOÄ BUØI HÖÕU NGHÓA Buøi Höõu Nghóa laø moät vò quan thanh lieâm vaø laø moät soaïn giaû tuoàng ñaày taâm huyeát vôùi loaïi hình ngheä thuaät naøy. OÂng ngöôøi thoân Long Tuyeàn, quaän Bình Thuûy, thaønh phoá Caàn Thô. Naêm 1835, Buøi Höõu Nghóa ñoã Thuû khoa kyø thi Höông, sau ñoù ñöôïc boå laøm tri huyeän Traø Vang.

Moä cuûa Thuû khoa Buøi Höõu Nghóa naèm treân ñöôøng Caùch maïng thaùng Taùm, phöôøng An Thôùi, quaän Bình Thuûy, thaønh phoá Caàn Thô.

Naêm 1994 ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa - Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû.

LEÃ HOÄI Thaønh phoá Caàn Thô naèm giöõa moät vuøng soâng nöôùc, laø trung taâm kinh teá - vaên hoùa cuûa mieàn Taây Nam Boä, nôi ñaây mang nhieàu neùt vaên hoùa ñaëc saéc cuûa vuøng ñoàng baèng Nam Boä, trong ñoù coù söï keát hôïp haøi hoøa cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa ngöôøi Vieät, Khôme, Hoa. HOÄI ÑÌNH BÌNH THUÛY Moãi naêm ñình Bình Thuûy toå chöùc hai leã hoäi laø leã hoäi Thöôïng ñieàn vaø Haï ñieàn.

Leã hoäi Thöôïng ñieàn ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 12 ñeán 14 thaùng 4 aâm lòch. Leã Haï ñieàn tieán haønh trong 2 ngaøy 14 vaø 15 thaùng 12 aâm lòch.

Trong leã Thöôïng ñieàn, ngöôøi ta toå chöùc thænh saéc thaàn. Xöa kia saéc thaàn ñöôïc thænh treân chieác beø laøm töø 3 chieác thuyeàn gheùp laïi.

356

THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG Treân beø trang trí nhieàu maøu saéc raát loäng laãy. Sau naøy beø ñöôïc thay baèng xe goïi laø “long xa phuïng taùn” (xe roàng che taùn phöôïng). Trong leã Thöôïng ñieàn, nhaân daân toå chöùc haùt boäi 3 ngaøy lieàn.

Trong leã Haï ñieàn, coù toå chöùc thi laøm baùnh, möùt ñeå teá thaàn.

THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG Thaønh phoá Ñaø Naüng naèm ôû mieàn Trung, treân truïc ñöôøng boä, ñöôøng saét Baéc-Nam. Phía Baéc giaùp Thöøa Thieân-Hueá, phía Taây vaø Nam giaùp Quaûng Nam, phía Ñoâng giaùp bieån. Ñaø Naüng coù dieän tích töï nhieân 1.256,2 km2, daân soá gaàn 750.000 ngöôøi, laø nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc Kinh, Hoa. Thaønh phoá goàm 5 quaän noäi thaønh: Haûi Chaâu, Thanh Kheâ, Sôn Traø, Nguõ Haønh Sôn, Linh Chieåu vaø hai huyeän: Hoøa Vang, huyeän ñaûo Hoaøng Sa. Ñòa hình Ñaø Naüng khaù ña daïng. Phía Baéc laø ñeøo Haûi Vaân söøng söõng. Phía Taây Baéc laø vuøng nuùi cao cuûa huyeän Hoøa Vang vôùi ngoïn nuùi Mang cao 1.708 m vaø nuùi Baø Naø cao 1.478m. Phía Ñoâng laø baùn ñaûo Sôn Traø hoang sô vôùi nhöõng baõi taém tuyeät ñeïp, chaïy daøi cho ñeán baõi bieån Non Nöôùc. Phía Nam coù 5 ngoïn nuùi Nguõ Haønh Sôn: Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa, Thoå. Ngoaøi khôi coù quaàn ñaûo Hoaøng Sa. Ñaø Naüng naèm trong khu vöïc khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 9 ñeán thaùng 12, muøa khoâ töø thaùng 1 ñeán thaùng 8. Nhieät ñoä trung bình caû naêm khoaûng 28-290C. Thaùng 9 vaø thaùng 10 thöôøng laø thôøi gian baõo luõ.

Thaønh phoá Ñaø Naüng môùi thaønh laäp naêm 1888. Töø xa xöa, Ñaø Naüng ñaõ coù haûi caûng, laø moät trong nhöõng haûi caûng quan troïng cuûa Vieät Nam. Ngaøy nay Ñaø Naüng laø moät trung taâm kinh teá, moät thaønh phoá lôùn nhaát, naêng ñoäng nhaát ôû caùc tænh duyeân haûi mieàn Trung. Ñaø Naüng khoâng chæ coù moái lieân keát gaén boù vôùi Quaûng Nam maø coøn vôùi caû vuøng Taây Nguyeân roäng lôùn, vôùi caùc tænh mieàn Trung, vôùi Laøo vaø vuøng Ñoâng Baéc Campuchia nhö Moândoânkiari vaø Natakiari.

Giao thoâng Ñaø Naüng heát söùc thuaän lôïi, ngoaøi ñöôøng boä, ñöôøng saét Baéc Nam, saân bay quoác teá, Ñaø Naüng coøn coù caûng bieån nöôùc saâu Tieân Sa vaø 9 caàu caûng doïc soâng Haøn. Ñeán vôùi thaønh phoá bieån naøy, du khaùch seõ coù dòp ñi thaêm caùc

357

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ danh lam thaéng caûnh: Nguõ Haønh Sôn, nuùi Baø Naø, ñeøo Haûi Vaân, thaêm caùc di tích chuøa chieàn mieáu maïo vaø thoûa thích taém bieån.

THAÉNG CAÛNH ÑAØ NAÜNG, THAØNH PHOÁ BEÂN SOÂNG HAØN Sau naêm 1741, Nhaø nöôùc Ñaïi Vieät chính thöùc tieáp nhaän vuøng ñaát môùi Haøn Thò vaøo cöông thoå cuûa mình. Trong suoát daëm daøi lòch söû, vuøng ñaát môùi Haøn Thò vöõng böôùc ñi leân cuøng ñaát Vieät, vaø nay ñaõ trôû thaønh thaønh phoá Ñaø Naüng loaïi 1, treû trung ñaày naêng ñoäng, moät trung taâm kinh teá lôùn cuûa khuùc ruoät mieàn Trung. Ñaø Naüng, thaønh phoá naèm soi boùng beân soâng Haøn ñaày thô moäng, ngaøy moät ñoåi thòt thay da vôùi nhöõng ñaïi loä khang trang saïch ñeïp ven soâng, nhöõng chieác caàu vaêng daây baéc qua soâng Haøn, vaø nhöõng con taøu ngöôïc xuoâi caäp caûng.

HAÛI VAÂN QUAN Coøn coù teân goïi laø AÛi Vaân. Ñaây laø moät ñoaïn ñeøo uoán löôïn traûi daøi theo söôøn nuùi Haûi Vaân treân 20km, töø vònh Laêng Coâ, Thöøa ThieânHueá ñeán Linh Chieåu, Ñaø Naüng.

Haûi Vaân laø ngoïn ñeøo cao nhaát Vieät Nam (496m), ñaày hieåm trôû, moät beân laø bieån saâu thaêm thaúm, moät beân laø nuùi non nhö moät böùc töôøng thaønh döïng ñöùng. Böùc töôøng thieân nhieân quan troïng naøy laø moät laù chaén ngaên caùc ñôït gioù maïnh töø phöông Baéc thoåi veà. Nhôø vaäy maø caùc tænh töø Ñaø Naüng trôû vaøo quanh naêm aám aùp khoâng bò aûnh höôûng lôùn cuûa caùc ñôït gioù muøa ñoâng.

Haûi Vaân laø ñænh cuoái cuøng cuûa daõy Tröôøng Sôn huøng vó ñaâm ra bieån.

Treân ñænh ñeøo phaân caùch giöõa hai tænh Thöøa Thieân-Hueá vaø Ñaø Naüng, coøn löu di tích cöûa aûi qua ñeøo vaø thaønh luõy ñaép ngang. Cöûa höôùng veà Thöøa Thieân-Hueá ñeà 3 chöõ “Haûi Vaân quan”, cöûa nhìn xuoáng ñaát Ñaø Naüng ñeà 6 chöõ “Thieân haï ñeä nhaát huøng quan”. Ñöùng treân ñænh ñeøo Haûi Vaân, ôû ñoä cao 496m, du khaùch coù theå ngaém nhìn toaøn caûnh thaønh phoá Ñaø Naüng vaø caûnh thanh bình cuûa laøng chaøi Laêng Coâ naèm ngay döôùi chaân ñeøo phía Baéc.

358

THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG Ñeå traùnh tai naïn giao thoâng (haèng naêm ôû ñaây ñaõ xaûy ra haøng traêm vuï lôùn nhoû, laøm thieät maïng raát nhieàu ngöôøi), Nhaø nöôùc ñaõ cho xaây ñöôøng haàm ngaàm qua ñeøo.

NGUÕ HAØNH SÔN Nguõ Haønh Sôn laø moät cuïm goàm 5 ngoïn nuùi ñaù hoa cöông cao, naèm caïnh nhau söøng söõng beân bôø bieån Ñoâng quanh naêm loäng gioù.

Cuõng vì nhöõng ngoïn nuùi naøy naèm saùt bôø bieån, neân nhaân daân quen goïi laø nuùi Non Nöôùc. Töø xa xöa, döïa vaøo hình daùng, Nguõ Haønh Sôn coøn coù caùc teân goïi laø Nguõ Uaån Sôn, Nguõ Chæ Sôn. Nguõ Haønh Sôn laø moät trong nhöõng bieåu töôïng ñaùng töï haøo cuûa Ñaø Naüng, caùch thaønh phoá khoaûng 8km veà phía Ñoâng Nam. Ñaàu theá kyû XIX, vua Gia Long ngöï du qua ñaây, caûm phuïc tröôùc veû ñeïp cuûa taïo hoùa, nhaø vua ñaõ ñaët teân cho cuïm nuùi naøy laø Nguõ Haønh Sôn vaø ñaët teân cho töøng ngoïn nuùi theo thuyeát Nguõ haønh: Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa, Thoå. Trong ñoù ngoïn nuùi ñeïp nhaát vaø lôùn nhaát laø ngoïn Thuûy Sôn. Nguõ Haønh Sôn coù nhieàu hang ñoäng kyø khu cuõng ñöôïc nhaø vua ban teân: ñoäng Huyeàn Khoâng, Hoùa Nghieâm, Taøng Chaân, Vaân Nguyeät... Ñaây ñoù treân nuùi coù nhöõng ngoâi chuøa coå thaâm nghieâm ñöôïc saéc ban Quoác töï (chuøa cuûa ñaát nöôùc) nhö: chuøa Tam Thai, chuøa Linh ÖÙng, gaén lieàn vôùi nhöõng truyeàn thuyeát linh hieån xa xöa.

Vaøo nhöõng ngaøy heø, du khaùch coù dòp böôùc theo 108 baäc thang ñaù leân ngoïn Thuûy Sôn, ngaém nhìn doøng Tröôøng Giang hieàn hoøa uoán löôïn töø Voïng Giang ñaøi xuoâi veà bieån.

Thuûy Sôn naèm treân moät khoaûnh ñaát roäng 15ha, coù hình daùng moät khoái ñaù döïng ñöùng, ñænh nuùi keùo daøi chia thaønh 3 ngoïn: Thöôïng Thai, Trung Thai vaø Tam Thai. Trong ngoïn Thuûy Sôn coù nhieàu hang ñoäng ñeïp noåi tieáng nhö: ñoäng Huyeàn Khoâng, Taøng Chaân, Vaân Thoâng, Linh Nham... ÑOÄNG HUYEÀN KHOÂNG Naèm beân phaûi, phía sau chuøa Thieân Thai. ÔÛ ngay cöûa ñoäng coù hai pho töôïng oâng Thieän vaø oâng AÙc ñöùng choáng kieám uy nghi. Böôùc vaøo loøng ñoäng, du khaùch söõng sôø tröôùc veû ñeïp cuûa luoàng aùnh saùng huyeàn aûo, mong manh, lung linh töø treân cao chieáu xuoáng nhö moät daûi luïa traéng meàm maïi. Vaùch ñaù coù nhieàu maøu saéc huyeàn aûo.

359

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñoäng Huyeàn Khoâng thoaùng roäng. Noåi baät treân vaùch ñoäng laø pho töôïng Phaät ñang traàm tö trong moät theá giôùi ñaày bieán ñoäng vaø nhieàu baøn thôø khoùi höông nghi nguùt. ÑOÄNG TAØNG CHAÂN Ñöôïc tìm thaáy töø thôøi nhöõng naêm Caûnh Höng (1740-1786) ñôøi nhaø Leâ, naèm phía sau chuøa Linh ÖÙng, thuoäc ngoïn Thuûy Sôn. Ñoäng goàm 6 hang ñoäng naèm gaàn nhau, taïo thaønh moät heä thoáng hang ñoäng lieân hoaøn. Ñoäng chính nhö moät toøa laâu ñaøi ñoà soä coù chieàu daøi 10m, chieàu roäng 7m, coù cöûa hang thoâng leân trôøi goïi laø cöûa “Thieân Long coác”. Nhôø vaäy, ñoäng luoân luoân thoaùng maùt. Töø cöûa Thieân Long Coác, gioù vaø aùnh naéng luoàn vaøo hang taïo thaønh caûnh trí huyeàn aûo. Giöõa ñoäng laø mieáu thôø Thaùi Thöôïng Laõo Quaân, beân traùi thôø Baùt Boä Kim Cang, beân phaûi thôø thaàn Chieâm Thaønh.

Ngoaøi ñoäng chính coøn 5 hang ñoäng laø: ñoäng Tam Thanh, hang Gioù, ñoäng Chieâm Thaønh, ñoäng Baøn Côø vaø hang Raùy. Ñoäng Tam Thanh thôø 3 vò Thaùnh: Thöôïng Thanh, Trung Thanh vaø Haï Thanh.

Tieáp ñoù laø hang Gioù quanh naêm loäng gioù. Ñoäng Chieâm Thaønh coù hình baùn nguyeät, thôø caùc vò thaàn Chieâm Thaønh nhö thaàn Shiva, Vishnu... Töø ñoäng chính leo leân khoaûng 5m laø hang Raùy, coù nhieàu khoái ñaù maøu saéc lung linh. Trong ñoäng Baøn Côø coù nhieàu khoái ñaù maët treân baèng phaúng nhö nhöõng baøn côø. Truyeàn thuyeát keå raèng, xöa kia caùc vò tieân thöôøng xuoáng ngoài ñaùnh côø nôi ñaây. ÑOÄNG QUAN AÂM ÔÛ phía Nam ngoïn Kim Sôn, ñoái dieän vôùi cöûa ñoäng laø khoái thaïch nhuõ hình Quan Theá AÂm Boà Taùt, cao baèng ngöôøi thaät, tay phaûi töôïng naâng bình nöôùc Cam Loä, chaân ñöùng treân ñaàu roàng ñang cuoän mình giöõa soùng nöôùc. Moät lôùp ñaù moûng laáp laùnh nhö kim tuyeán chaïy töø bôø vai töôïng xuoáng thaân nhö taám aùo caø sa troâng raát ñeïp. Phía sau laø Thieän Taøi Ñoàng Töû, phía treân beân traùi laø chim Khoång töôùc, hai caùnh xoøe roäng, beân phaûi laø khoùm truùc, phía sau töôïng laø ñaùm maây nguõ saéc. Vì vaäy ñoäng coù teân laø ñoäng Quan AÂm. ÑOÄNG HUYEÀN VI Naèm phía sau löng chuøa Linh Sôn thuoäc ngoïn Hoûa Sôn. Naêm 1953, Hoäi Phaät giaùo xaõ Hoøa Haûi ñaõ phaùt hieän ra ñoäng naøy. Do söï

360

THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG xaâm thöïc cuûa nöôùc vaø gioù theo thôøi gian, ñoäng Huyeàn Vi ñaõ trôû thaønh moät taùc phaåm ngheä thuaät khoång loà vôùi nhöõng hình thuø kyø thuù. Ngay ôû cöûa hang laø chuù caù saáu ñaù thieân taïo. Treân caùc vaùch ñaù cuûa ñoäng Huyeàn Vi laø voâ soá nhöõng maûng “ñieâu khaéc töï nhieân” hình caây coû, muoâng thuù... Nôi naøy laø “ngö oâng ngoài caâu” beân bôø nöôùc trong xanh. Beân kia laø 5 phieán ñaù ñöôïc ngheä nhaân Nguyeãn Chaát ngaãu höùng taïo thaønh 5 pho töôïng Phaät. Coøn kia laø gieáng nöôùc, ñöôïc goïi laø tuyeàn caàm. Cuoái hang coù chieác “troáng ñaát”, laáy gaäy goõ xuoáng neàn, “troáng ñaát” seõ phaùt ra tieáng.

BAÕI BIEÅN NON NÖÔÙC Baõi bieån Non Nöôùc vôùi daûi caùt traéng mòn chaïy daøi 5km, phía Nam giaùp bieån Ñieän Ngoïc, Baéc giaùp baõi bieån Baéc Myõ An. Baõi bieån Non Nöôùc naèm keà vôùi Nguõ Haønh Sôn. Ñaây laø baõi taém coù ñoä doác thoai thoaûi, soùng eâm, boán muøa nöôùc trong xanh. Moät baõi taém lyù töôûng, cuoán huùt du khaùch, laø nôi nghæ döôõng ñeå laáy laïi söùc khoûe sau nhöõng ngaøy lao ñoäng meät moûi.

Baõi bieån Non Nöôùc ñaëc bieät coù caùc loaøi rong taûo quí hieám nhö rong caâu chæ vaøng, rong caâu chaân vòt, coù giaù trò xuaát khaåu cao.

BAÙN ÑAÛO SÔN TRAØ Baùn ñaûo Sôn Traø ñöôïc meänh danh laø “maùi nhaø xanh” cuûa thaønh phoá Ñaø Naüng, caùch thaønh phoá khoaûng 13km. Baùn ñaûo Sôn Traø coù chieàu daøi 15km, choã roäng nhaát 5km, nôi heïp nhaát 1,5km, ñænh nuùi cao nhaát 696m. Treân baùn ñaûo hieän coøn 4.370ha röøng nguyeân sinh, nôi giao löu hai heä ñoäng thöïc vaät tieâu bieåu cuûa hai mieàn Nam-Baéc.

Röøng nguyeân sinh Sôn Traø laø nôi sinh soáng cuûa hoï haøng nhaø khæ.

Trong ñoù coù khoaûng 400 chuù vooïc chaø vaø nhieàu khæ ñuoâi daøi, gaø tieàn maët ñoû...

Baùn ñaûo Sôn Traø laø chieác bình phong khoång loà vöôn mình ra bieån che chaén gioù baõo cho thaønh phoá Ñaø Naüng thô moäng.

Töø ñoä cao treân baùn ñaûo nhìn xuoáng, du khaùch seõ thaáy quanh ñaây laø nhöõng baõi taém xinh ñeïp noåi tieáng nhö baõi Tieân Sa, baõi Buït, baõi Xeáp, baõi Nam... noái tieáp nhau vôùi baõi caùt traéng chaïy theo hình voøng cung oâm laáy baùn ñaûo.

361

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ NUÙI BAØ NAØ Moät ngoïn nuùi thuoäc huyeän Hoøa Vang, caùch thaønh phoá Ñaø Naüng 38km veà phía Taây Nam. Vôùi dieän tích 2,6ha, khu trung taâm du lòch Baø Naø laø treân ñænh nuùi Chuùa, ôû ñoä cao 1.478m so vôùi maët bieån. Baø Naø vôùi nhöõng caùnh röøng nguyeân sinh vôùi heä ñoäng thöïc vaät phong phuù. Ñöôøng leân nuùi quanh co gaáp khuùc daøi treân 15km. Treân ñænh Baø Naø ñòa hình baèng phaúng nhö moät vuøng cao nguyeân thu nhoû. Quanh naêm maùt meû, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø chæ xeâ dòch töø 17 ñeán 200C. Chính nôi ñaây, vaøo naêm 1920 ngöôøi Phaùp ñaõ choïn laøm nôi nghæ maùt vaø cho xaây nhieàu bieät thöï. Nhöõng bieät thöï aáy ñaõ bò phaù huûy trong chieán tranh.

Noùi veà teân goïi Baø Naø, coù ngöôøi giaûi thích Baø laø thaønh toá chæ nhöõng vaät to lôùn, linh thieâng, Naø chæ khu ñaát roäng, baèng phaúng ôû treân ñænh nuùi. Nhöng cuõng coù caùch giaûi thích khaùc, Baø Naø laø teân goïi taét cuûa baø Poâ Nagar töùc baø Thieân Y A Na Thaùnh Maãu. Nhö vaäy teân Baø Naø coù lieân quan ñeán mieàn ñaát voán xöa thuoäc Vöông quoác Chaêmpa. ÔÛ Baø Naø trong moät ngaøy, baïn ñaõ coù theå caûm nhaän ñöôïc 4 muøa: saùng laø muøa xuaân, tröa laø haï, chieàu laø thu vôùi aùnh naéng vaøng oùng, vaø toái laø ñoâng, vôùi tieát trôøi se laïnh. Baø Naø coù nhöõng röøng caây tuyeät ñeïp vôùi nhöõng ñoài thoâng xanh ngaét, phaán thoâng vaøng. Moät ñieàu ít thaáy ôû nhöõng vuøng nuùi cao nôi khaùc laø, ôû Baø Naø maây chæ naèm lô löûng löng chöøng nuùi, trong khi ñænh nuùi luoân luoân quang ñaõng.

Baø Naø coù suoái Nai, thaùc Caàu Voàng, ñoài Voïng Nguyeät, vôùi nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät quyù hieám. Qua khaûo saùt böôùc ñaàu, ôû ñaây coù 544 loaøi thöïc vaät, 256 loaøi ñoäng vaät, trong ñoù coù nhöõng loaøi ñöôïc ghi trong saùch ñoû Vieät Nam. Ngaøy nay, vôùi söï ñaàu tö cuûa ngaønh du lòch Ñaø Naüng, nhieàu bieät thöï, nhaø nghæ, khaùch saïn, nhaø haøng moïc leân vôùi ñaày ñuû tieän nghi, cuøng vôùi heä thoáng caùp treo hieän ñaïi, giuùp du khaùch coù ñieàu kieän khaùm phaù vuøng ñaát lyù töôûng naøy.

SOÂNG HAØN Soâng Haøn voán ñaõ ñeïp vaø neân thô, caøng theâm ñeïp moãi khi ñeâm veà, ñeå laïi trong loøng du khaùch moät aán töôïng khoù phai môø.

Hoaøng hoân buoâng xuoáng cuõng laø luùc ngöôøi daân thaønh phoá luõ löôït

362

THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG keùo ñeán bôø soâng Haøn ñoùn gioù töø khôi xa. Gioù soâng ñöa veà loàng loäng, moät khoâng gian maùt röôïi phuû leân beán bôø, khieán ngöôøi daân thaønh phoá queân ñi caùi naéng gay gaét cuûa xöù Quaûng mieàn Trung.

Caàu soâng Haøn, caây caàu vaêng daây söøng söõng laø theá, maø veà ñeâm trôû neân meàm maïi laøm sao. Vôùi daõy ñeøn cao aùp lung linh aùnh nöôùc caøng laøm cho caàu soâng Haøn trôû neân duyeân daùng, dieäu kyø.

Vaøo nhöõng ñeâm traêng saùng, maët soâng Haøn oùng aùnh nhö ñöôïc daùt moät lôùp baïc traéng. AÙnh traêng truøm leân vaïn vaät môø môø toû toû, nhöõng vaät thaân quen giôø boãng trôû neân xa laï trong aùnh traêng khuya.

Trong khoâng gian yeân aéng cuûa trôøi ñeâm, nghe ñaâu ñaây tieáng maùi cheøo khua nöôùc, voã maïn thuyeàn xa, xa maõi...

Cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân chaøi treân soâng Haøn giaûn dò theo doøng nöôùc troâi ñi cuøng naêm thaùng.

LAØNG ÑAÙ MYÕ NGHEÄ NON NÖÔÙC Seõ laø thieáu soùt khi vieát veà Ñaø Naüng maø khoâng nhaéc ñeán laøng ñaù myõ ngheä, nhöõng con ngöôøi ñaõ thoåi hoàn vaøo ñaù.

Laøng ñaù myõ ngheä Non Nöôùc ñaõ ñöôïc oâng Huyønh Baù Quaùt, ngöôøi goác Thanh Hoùa, taïo laäp vaøo theá kyû XVIII. Töø moät khoái ñaù voâ caûm, qua baøn tay taøi hoa kheùo leùo cuûa ngheä nhaân truyeàn caûm höùng vaøo taùc phaåm, ñaõ laøm cho ñaù trôû neân coù hoàn, mang hôi thôû cuûa söï soáng.

Theo töøng nhaùt ñeõo tæ mæ cuûa ngheä nhaân, nhöõng phong caûnh laøng queâ truø phuù, nhöõng con vaät quen thuoäc daàn daàn hieän ra vôùi nhöõng neùt soáng ñoäng, laøm say ñaém loøng ngöôøi. Vaâng, ñoù chính laø taùc phaåm ngheä thuaät ñaù cuûa laøng ngheà myõ ngheä Non Nöôùc.

LAØNG COÅ PHONG NAM Ñeán Ñaø Naüng maø chöa coù dòp ñi thaêm laøng coå Phong Nam, quaû laø moät thieät thoøi. Laøng naèm gaàn quoác loä 1A, caùch Ñaø Naüng chæ khoaûng 10km veà phía Taây Nam. Phong Nam laø moät laøng queâ ñeán nay vaãn coøn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa moät laøng queâ truyeàn thoáng Vieät Nam. Nôi ñaây, coøn giöõ ñöôïc nhieàu di tích coå caùch nay haøng theá kyû, nhö nhaø thôø toå, chuøa chieàn, ñeàn mieáu, gieáng nöôùc coå. Ñaëc bieät trong laøng coøn nhieàu ngoâi nhaø coå.

363

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

DI TÍCH CHUØA PHOÅ ÑAØ Chuøa naèm ôû soá 332 ñöôøng Phan Chu Trinh, do Hoøa thöôïng Thích Toân Thaéng khôûi döïng naêm 1927, kieán truùc theo chöõ “khaåu” (口).

Taïi chính ñieän thôø 3 pho töôïng baèng ñoàng, ñuùc naêm 1947. Hai beân chính ñieän laø nhaø khaùch, nhaø thieàn vaø giaûng ñöôøng. Tröôùc chính ñieän laø khoaûng saân roäng 500m2, coù hoà nöôùc hình baàu duïc, giöõa hoà ñaët töôïng Quan Theá AÂm cao hôn 3m, ñöùng treân hoøn non boä. Hieän chuøa Phoå Ñaø laø truï sôû cuûa tröôøng Phaät hoïc cô baûn, daønh cho caùc chöùc saéc, tín ñoà Phaät giaùo.

CHUØA PHAÙP LAÂM Naèm ôû soá 500, ñöôøng OÂng Ích Khieâm. Chuøa Phaùp Laâm do moät nhoùm cö só trí thöùc thuoäc Chi hoäi Ñaø Naüng cuûa Hoäi An Nam Phaät hoïc ñöùng ra xaây döïng naêm 1936, treân moät maûnh ñaát roäng khoaûng 3.000m2. Chuøa xaây theo phong caùch kieán truùc AÙ Ñoâng. Naêm 1970, chuøa ñöôïc truøng tu. Tröôùc ñaây, chuøa laø truï sôû cuûa Chi hoäi An Nam Phaät hoïc taïi Ñaø Naüng. Töø sau naêm 1975, chuøa laø truï sôû cuûa tænh hoäi Phaät giaùo Ñaø Naüng.

CHUØA TAM BAÛO Toïa laïc taïi soá 327 ñöôøng Phan Chu Trinh, ñöôïc khôûi döïng vaøo nhöõng naêm 1953-1963, vaø ñöôïc truøng tu lôùn naêm 1990. Chuøa coù 5 ngoïn thaùp cao vuùt do nhöõng ngöôøi thôï coù tay ngheà cao cuûa Quaûng Nam-Ñaø Naüng pha maøu tröôùc khi nung ngoùi, taïo neân 5 maøu saéc bieåu töôïng cuûa Phaät giaùo.

Chuøa goàm chính ñieän taàng treân thôø Phaät toå duy nhaát. Caïnh ñieän thôø laø tuû saùch kinh ñieån goàm ñuû Tam taïng (Kinh taïng, Luaät taïng vaø Luaän taïng). Taàng döôùi laø giaûng ñöôøng. Thaùp chuøa laø nôi caát giöõ xaù-lôïi Phaät.

Tröôùc cöûa chuøa coù 2 caây boà ñeà laø caây con ñöôïc laáy töø caây boà ñeà ôû Boà ñeà Ñaïo tröôøng beân AÁn Ñoä (nôi ñöùc Phaät Thích-ca thaønh ñaïo).

Phía sau chuøa coù 2 caây sa-la laáy töø vöôøn Lam-tì-ni (Lumbini, nôi ñöùc Phaät ñaûn sanh). Chuøa Tam Baûo laø ngoâi chuøa thuoäc Phaät giaùo Nam toâng, ñöôïc truyeàn töø Nam AÁn Ñoä. Ñaây laø ngoâi chuøa coù söùc cuoán huùt du khaùch phöông Taây sang Vieät Nam nghieân cöùu Phaät giaùo.

364

THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG CHUØA LINH ÖÙNG Naèm treân söôøn Thuûy Sôn troâng ra bieån. Chuøa ñöôïc döïng töø thôøi vua Minh Maïng. Traûi qua naêm thaùng vaø chieán tranh, chuøa bò hö hoûng naëng. Naêm 1970, taêng ni Phaät töû goùp coâng, goùp cuûa xaây laïi chuøa môùi nhö ngaøy nay. Chuøa coøn löu giöõ boä töôïng La Haùn baèng ñaù traéng. Beân phaûi chuøa laø Voïng Haûi Ñaøi. Ñöùng treân Voïng Haûi Ñaøi coù theå nhìn thaáy roõ bieån Non Nöôùc.

BAÛO TAØNG CHAØM Thaønh laäp naêm 1915, mang teân nhaø saùng laäp ngöôøi Phaùp Henri Pacmanchi, veà sau ñoåi teân laø Baûo taøng Chaøm. Kieán truùc nhaø Baûo taøng Chaøm mang phong caùch thaùp Chaøm. Ñaây laø nôi tröng baøy boä söu taäp hieän vaät ñieâu khaéc Chaøm baèng ñaù vaø ñaát nung coù nieân ñaïi töø theá kyû VII ñeán theá kyû XV. Moãi phoøng tröng baøy mang teân ñòa phöông nôi tìm thaáy hieän vaät. Töø coång ñi vaøo, phoøng beân traùi tröng baøy caùc coâng trình ñieâu khaéc Chaøm tìm thaáy ôû Thaùnh ñòa Myõ Sôn (Quaûng Nam), goàm caùc töôïng lôùn cuûa thaàn Shiva, töôïng Nöõ thaàn Uma, töôïng chaïm noåi caûnh sinh hoaït caùc taàng lôùp taêng löõ, quyù toäc.

Phoøng tieáp theo laø caùc caûnh sinh hoaït ngöôøi ngöôøi Chaêm ôû kinh thaønh Traø Kieäu (Quaûng Nam). Sau phoøng Traø Kieäu laø nôi tröng baøy caùc töôïng Phaät, töôïng hoä phaùp ñöôïc tìm thaáy ôû Ñoàng Döông. Phaàn beân phaûi Baûo taøng laø nhöõng di tích phaùt hieän ñöôïc ôû Chaø Baøn (Bình Ñònh) vôùi caùc töôïng thaàn, vuõ nöõ, nhaïc coâng...

LEÃ HOÄI Ñaø Naüng naèm treân vuøng ñaát coå gaén lieàn vôùi neàn vaên hoùa Sa Huyønh thuoäc thôøi kyø ñoà saét, caùch nay khoaûng 3.000 naêm. Nhöõng cö daân ban ñaàu chính laø toå tieân cuûa ngöôøi Chaêm, ñaõ döïng leân Vöông quoác Chaêmpa, moät thôøi phaùt trieån röïc rôõ. Ñaø Naüng laø vuøng ñaát giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa. Nôi ñaây saûn sinh ra nhieàu nhaø vaên hoùa lôùn, nhieàu nhaø yeâu nöôùc noåi tieáng maø taùc phaåm, teân tuoåi maõi maõi ñöôïc traân troïng. Ñoù laø Traàn Quyù Caùp, Hoaøng Dieäu, Thaùi Phieân, Traàn Cao Vaân... Ñaø Naüng coøn coù caû moät kho taøng vaên hoùa daân gian, leã hoäi phong phuù:

365

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LEÃ HOÄI QUAN THEÁ AÂM Haèng naêm ñöôïc nhaân daân Ñaø Naüng toå chöùc nhaân ngaøy Vía ñöùc Quan Theá AÂm (19 thaùng 2 aâm lòch) taïi danh thaéng Nguõ Haønh Sôn, vôùi caùc nghi leã nhaø Phaät nhö röôùc aùnh saùng, röôùc kieäu, daâng hoa, leã caàu nguyeän, thuyeát giaûng veà Boà Taùt Quan Theá AÂm. Leã hoäi keùo daøi 3 ngaøy, töø 17 ñeán 19 thaùng 2 aâm lòch. Ñaây laø leã hoäi lôùn ñeå nhaân daân caàu nguyeän cho quoác thaùi daân an, möa thuaän gioù hoøa. Vaø cuõng laø dòp nhaân daân oân laïi truyeàn thoáng vaên hoùa, phong tuïc. Vaøo phaàn hoäi mang ñaäm neùt vaên hoùa daân gian nhö haùt tuoàng, thi ca, thö phaùp, thaû ñeøn treân soâng...

LEÃ HOÄI CAÙ OÂNG Coøn goïi laø leã teá caù Voi, laø leã hoäi lôùn nhaát cuûa ngö daân Ñaø Naüng.

Thôø caù OÂng ôû mieàn ñaát naøy khoâng chæ laø söï toân kính thaàn linh maø coøn laø caàu mong söï höng thònh cuûa laøng caù. Leã hoäi caù OÂng haèng naêm dieãn ra trong 2 ngaøy vaøo trung tuaàn thaùng 3 aâm lòch. Ngaøy ñaàu caùc nhaø ñeàu baøy höông aùn ñeå teá leã. Leã caàu an ñöôïc toå chöùc vaøo ñeâm ñaàu tieân taïi laøng. Saùng hoâm sau, daân laøng laøm leã röôùc treân bieån, coù daøn nhaïc daân toäc trình dieãn, haùt boäi. Trong hai ngaøy hoäi, taát caû taøu thuyeàn ñeàu taäp trung veà beán ñeå tham gia.

ÑAÉK LAÉK Ngaøy 26-4-2003, taïi kyø hoïp thöù 4, Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam khoùa XI ñaõ thoâng qua Nghò quyeát veà vieäc chia tænh Ñaék Laék tröôùc ñaây thaønh tænh Ñaék Laék (môùi) vaø tænh Ñaék Noâng.

Tænh Ñaék Laék (môùi) coù dieän tích töï nhieân 1.306.201ha vaø daân soá hieän taïi 1.666.854 ngöôøi, bao goàm dieän tích, daân soá cuûa thaønh phoá Buoân Ma Thuoät (tænh lî) vaø caùc huyeän Ea Sup, Buoân Ñoân, Cö M’gar, Kroâng Buk, Ea H’leo, Kroâng Naêng, M’Ñraêk, Ea Kar, Kroâng Paék, Kroâng Boâng, Kroâng Ana vaø Laék.

Tænh Ñaék Laék thuoäc Nam Taây Nguyeân, naèm treân cao nguyeân Ñaék Laék, moät trong 3 cao nguyeân lôùn cuûa Taây Nguyeân, coù ñoä cao trung bình töø 400-600m so vôùi möïc nöôùc bieån, laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em: Kinh, EÂñeâ, M’noâng, Nuøng, Taøy... Phía Ñoâng

366

ÑAÉK LAÉK giaùp tænh Khaùnh Hoøa, Phuù Yeân, phía Baéc giaùp tænh Gia Lai, Nam giaùp tænh Ñaék Noâng, Taây giaùp Campuchia. Ñaék Laék coù vuøng ñaát bazan roäng lôùn vaø töông ñoái baèng phaúng, raát maøu môõ, thích hôïp cho caùc loaïi caây coâng nghieäp, thöïc phaåm nhö caø pheâ, ca cao, hoà tieâu, haït ñieàu, cao su, boâng... Ñieàu kieän töï nhieân cuûa Ñaék Laék raát thuaän lôïi cho phaùt trieån noâng nghieäp toaøn dieän.

Hieän nay toaøn tænh coù 210.000ha caø pheâ vôùi saûn löôïng treân 350.000 taán nhaân moãi naêm, nhieàu nhaát nöôùc. Saûn löôïng caø pheâ cuûa tænh chieám tyû troïng 70% toång giaù trò kinh teá ngaønh noâng nghieäp. Dieän tích cao su khoaûng 25.000 ha vôùi saûn löôïng muû khai thaùc 17.000 taán muû khoâ/naêm. Dieän tích caây boâng vaûi ñaït 12.000ha, cao nhaát nöôùc.

Tuy vaäy, ngaønh coâng nghieäp phaùt trieån khaù chaäm. Coâng nghieäp tænh chuû yeáu thuoäc lónh vöïc cheá bieán noâng saûn thöïc phaåm vôùi quy moâ vöøa vaø nhoû. Ñaék Laék coù tröõ löôïng goã doài daøo, nhieàu ñoäng vaät quyù hieám, ñaëc bieät laø coù hôn 300 con voi. Khí haäu oân hoøa, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 240C. Coù hai muøa khoâ vaø möa roõ reät. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11. Muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau.

Löôïng möa trung bình naêm laø 1.700-2.000mm.

THAÉNG CAÛNH Ñeán Ñaék Laék, du khaùch coù theå thaêm nhöõng ngoïn thaùc huøng vó, nhöõng hoà nöôùc treân cao nguyeân ñaày veû hoang sô thô moäng: hoà Laêk, hoà Buoân Trieát..., thaêm caùc khu röøng nguyeân sinh: vöôøn quoác gia Yok Ñoân, khu laâm vieân Ea Kao, hoaëc thaêm Buoân Ñoân, nôi coù ngheà saên baét vaø thuaàn döôõng voi. ÑEØO PHÖÔÏNG HOAØNG Töø Khaùnh Hoøa theo quoác loä 26, boû laïi sau caùi naéng choùi chang cuûa vuøng ñoàng baèng ven bieån mieàn Trung, vöôït qua nhöõng ñeøo doác quanh co, moät beân laø nuùi cao, moät beân laø vöïc thaúm cuûa ngoïn ñeøo Phöôïng Hoaøng noåi tieáng chaát ngaát, baïn seõ ñeán vôùi xöù sôû chim ñ’rao, höông vò caø pheâ vaø röøng ñaïi ngaøn cuûa Ñaék Laék.

Daûi nuùi ñaát ñöôïc thieân nhieân taïo neân töïa nhö caùnh chim phöôïng hoaøng, ngöôøi daân ñòa phöông ñaõ laáy hình töôïng ñoù ñaët teân cho ngoïn ñeøo ngoaïn muïc cuûa mình. Ñeøo Phöôïng Hoaøng laø moät böùc tranh

367

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thieân nhieân huøng vó vaø giaøu saéc quyeán ruõ vôùi nhöõng daûi nuùi ñeïp, töïa nhö caùnh chim xoaûi caùnh bay ñi giöõa khoâng gian.

Coù dòp döøng chaân laïi ñaây, du khaùch seõ nghe ñaâu ñoù tieáng rì raàm thaùc ñoå, tieáng suoái chaûy roùc raùch, xa xa laø nhöõng ngoâi nhaø saøn thaáp thoaùng aån hieän beân söôøn nuùi, vaø ngaém nhìn nhöõng côn möa röøng baát chôït chæ coù ôû cao nguyeân, ít nhaát baïn cuõng seõ caûm nhaän ñöôïc theá naøo laø Taây Nguyeân.

THAØNH PHOÁ BUOÂN MA THUOÄT Buoân Ma Thuoät, thuû phuû cuûa Ñaék Laék, nhoû beù vaø laëng leõ, eâm ñeàm, hieàn hoøa trong caùi se laïnh cuûa muøa ñoâng cao nguyeân. Laø phoá cuûa nuùi vôùi nhöõng caùnh röøng baït ngaøn xanh möôùt vaø muøi höông hoa caø pheâ thoang thoaûng, vôùi aùnh löûa baäp buøng ôû nhöõng ngoâi nhaø saøn giaûn dò nôi phoá nuùi, hay trong nhöõng ñeâm löûa traïi beân cheù röôïu caàn say söa nghe ñoïc tröôøng ca Ñam San. Buoân Ma Thuoät ôû ñoä cao 536m, naèm giöõa vuøng ñoâng daân nhaát Taây Nguyeân, khu vöïc coù nhieàu ngöôøi EÂñeâ sinh soáng. Töø ñaây theo quoác loä 14 ñi Thaønh phoá Hoà Chí Minh 352km, ñi Plei Ku 200km, theo quoác loä 26 ñi Nha Trang 156km, vaø theo quoác loä 27 ñi Ñaø Laït 193km.

BUOÂN ÑOÂN Laø queâ höông cuûa nhöõng ngöôøi thôï saên vaø thuaàn döôõng voi noåi tieáng nöôùc ta, Buoân Ñoân thuoäc xaõ Kroâng Ana, huyeän Buoân Ñoân, caùch thaønh phoá Buoân Ma Thuoät 42km.

Buoân Ñoân laø moät baûn laøng xinh ñeïp vôùi nhöõng maùi nhaø saøn ñôn sô giaûn dò cuûa ñoàng baøo M’noâng, EÂñeâ, Gia Rai, Khôme vaø Laøo. Buoân Ñoân naèm beân doøng soâng Kroâng Ana, moät nhaùnh soâng Seâreâpoác hieàn hoøa. Ñaây laø moät baûn laøng ñaõ ñònh canh, ñònh cö töø hôn 100 naêm nay, vaø laø nôi mua baùn voi saàm uaát vaø thònh vöôïng nhaát cuûa 3 nöôùc treân baùn ñaûo Ñoâng Döông: Vieät Nam, Laøo vaø Campuchia, coù moái lieân heä thaân thieát qua laïi vôùi Thaùi Lan vaø Malaisia. Ngheà saên vaø thuaàn döôõng voi chaúng ai bieát coù töø bao giôø vaø cuõng chaúng tính ñöôïc ñaõ coù bao nhieâu chuù voi röøng ñaõ bò baét vaø ñöôïc thuaàn döôõng. Chæ bieát raèng ngheà saên voi ñaõ toân vinh cho bieát bao giaø laøng danh hieäu “vua saên voi” maø tieáng daân toäc goïi laø Kru.

368

ÑAÉK LAÉK Buoân Ñoân vôùi nuùi röøng ñaïi ngaøn hoang sô, nôi nhöõng chaøng trai, coâ gaùi ñaõ qua khoâng bieát bao muøa luùa, say söa trong nhöõng vuõ ñieäu coàng chieâng. Ñeán Buoân Ñoân, baïn coù dòp cöôõi voi daïo chôi, hoaëc duøng thuyeàn xuoâi doøng Seâreâpoâk chieâm ngöôõng nuùi röøng Taây Nguyeân huøng vó, nghe chim ñ’rao goïi baïn. Ngoaøi ra, du khaùch coøn coù theå tham döï nhieàu thuù vui maø chæ nôi ñaây môùi coù nhö thi baén noû, soáng trong nhöõng ngoâi nhaø aám cuùng döïng vaét veûo treân nhöõng caây si coå thuï.

Veà Buoân Ñoân, baïn seõ khaùm phaù ra veû ñeïp cuûa nhöõng ngoâi nhaø goã to lôùn ñöôïc khaéc chaïm tinh xaûo, caàu kyø, xen laãn vôùi nhöõng ngoâi nhaø saøn sôn ñoû moäc maïc. Taïi ñaây, du khaùch seõ ñöôïc nghe oâng giaø Y Proâng EÂ Ban, moät duõng só saên baét vaø thuaàn döôõng voi noåi tieáng vôùi hôn 100 con voi röøng, keå laïi chuyeän oâng ñaõ saên baét vaø thuaàn döôõng voi kyø coâng nhö theá naøo. Vaø nhöõng kyû nieäm vui buoàn cuûa nhöõng chuyeán ñi saên thaéng lôïi... Y Proâng EÂ Ban soáng trong ngoâi nhaø saùt doøng soâng Kroâng Ana, ñöôïc xaây döïng theo kieán truùc coå cuûa Laøo.

Ngoâi nhaø laøm baèng loaïi goã quyù, töø khung saøn ñeán maùi lôïp... cho ñeán hoa vaên trang trí. Ñeå xaây xong ngoâi nhaø oâng ñaõ phaûi söû duïng treân 100m3 goã. Nhaø coù 3 gian coù theå thaùo rôøi. Ñoù laø moät ngoâi nhaø raát coù giaù trò thôøi baáy giôø, noù töông ñöông vôùi 12 con voi ngaø daøi.

VÖÔØN QUOÁC GIA YOK ÑOÂN Vöôøn quoác gia Yok Ñoân, caùch Buoân Ma Thuoät 40km veà phía Taây, thuoäc huyeän Buoân Ñoân, laø moät trong nhöõng khu baûo toàn thieân nhieân lôùn nhaát Vieät Nam, coù dieän tích 115.000ha. Du khaùch ñeán ñaây coù theå seõ phaûi söõng sôø bôûi söï phong phuù cuûa caùc loaïi röøng, goàm: röøng aåm öôùt, röøng ruïng laù vaøo muøa khoâ, röøng caây buïi... Ñaëc bieät Yok Ñoân laø nôi cö truù cuûa treân 62 loaøi ñoäng vaät, 196 loaøi chim, 40 loaøi boø saùt, 13 loaøi löôõng cö vaø 464 loaøi thöïc vaät. Trong ñoù coù nhöõng loaøi quyù hieám ñaõ ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû nhö teâ giaùc moät söøng. Ñaëc bieät ôû ñaây coù ñaøn voi röøng khaù lôùn.

Vaøo muøa khoâ, baát chaáp caùi naéng gay gaét cuûa Taây Nguyeân, nôi ñaây vaãn maùt meû nhö xöù söông muø Ñaø Laït, quanh naêm thoang thoaûng muøi thôm hoa phong lan. Ñeán thaêm vöôøn quoác gia Yok Ñoân, baïn seõ ñöôïc ngoài leân löng voi vöôït doøng soâng Seâreâpoâk, thöôûng thöùc nhöõng moùn aên truyeàn thoáng

369

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ cuûa daân toäc ôû ñaây nhö côm lam, gaø röøng nöôùng, uoáng röôïu caàn, nghe giaø laøng keå Khan, söû thi...

HOÀ LAÉK Hoà Laék naèm saùt ñöôøng quoác loä 27 ñi Ñaø Laït, caùch thaønh phoá Buoân Ma Thuoät khoaûng 56km veà phía Nam. Hoà Laék daøi uoán khuùc heät nhö moät daûi luïa thanh thieân bao boïc laáy thò traán Laïc Thieân, huyeän Laêk. Hoà roäng treân 500ha, thoâng vôùi doøng soâng Kroâng Ana bao quanh hoà. Chung quanh hoà laø nhöõng caùnh röøng nguyeân sinh roäng lôùn vôùi heä ñoäng thöïc vaät raát phong phuù ña daïng, coù nhieàu loaøi quyù hieám ñang coù nguy cô tuyeät chuûng. Ven hoà vaøo muøa heø coù hoa sen nôû roä.

Vaøo muøa möa, haøng traêm con suoái lôùn nhoû thi nhau ñoå vaøo hoà laøm cho maët hoà roäng theâm, meânh moâng soùng coàn nhö bieån, vaø daâng ngaäp caû nhöõng caùnh ñoàng coû gaàn keà.

Hoà Laék vöøa laø nôi cung caáp nhieàu caù, vöøa laø hoà chöùa nöôùc ngoït khoång loà cung caáp nöôùc cho haøng traêm hecta ruoäng luùa, vöøa ñieàu hoøa vuøng tieåu khí haäu nôi ñaây.

DI TÍCH CHUØA KHAÛI HOAØN Laø ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Vieät sinh soáng ôû Ñaék Laék. Chuøa ñöôïc döïng naêm 1951-1953, treân moät khu ñaát roäng taïi soá 89A ñöôøng Phan Boäi Chaâu, thaønh phoá Buoân Ma Thuoät. Chuøa coù kieán truùc chöõ “tam” (三), tröôùc laø coång tam quan, giöõa laø chính ñieän, sau laø nhaø haäu toå.

Coång tam quan hai taàng vôùi ba voøm cöûa cao 7m, roäng 10,5m. Ñieän Quan AÂm xaây caùch bieät vôùi boá cuïc chính cuûa chuøa, hình luïc giaùc vôùi 6 coät trang trí hình roàng maây.

Chính ñieän goàm hai phaàn. Phaàn tröôùc kieán truùc theo kieåu nhaø daøi cuûa ñoàng baøo EÂñeâ Taây Nguyeân, laïi coù coät keøo nhaø röôøng cuûa ngöôøi Vieät. Nöûa sau xaây theo loái hieän ñaïi. Chính ñieän thôø Phaät Thích Ca. Chuøa coù quaû chuoâng naëng 380kg baèng ñoàng ñuùc naêm 1954.

370

ÑAÉK LAÉK BIEÄT THÖÏ BAÛO ÑAÏI Töø Buoân Ma Thuoät theo ñöôøng 27 ñi Ñaø Laït, qua ñeøo Laïc Thieän khoaûng 10km ñeán thò traán Laïc Thieän, reõ phaûi vaøi traêm meùt, baïn seõ nhìn thaáy ngoâi nhaø nghæ maùt cuûa cöïu hoaøng Baûo Ñaïi, vò vua cuoái cuøng cuûa trieàu Nguyeãn. Ngoâi nhaø naèm treân ñænh ñoài cao, nhìn ra maët nöôùc hoà Laék.

Bieät thöï naøy Baûo Ñaïi thöôøng duøng laøm nôi nghæ maùt, ñi saên baén, ngoaïn caûnh moãi khi coù dòp leân Buoân Ma Thuoät. Ngoâi nhaø vaø khuoân vieân bò hö hoûng nhieàu. Chính quyeàn ñòa phöông ñaõ tu söûa khang trang. Hieän trôû thaønh baûo taøng tröng baøy hieän vaät lòch söû vaên hoùa caùc daân toäc Ñaék Laék.

THAÙP YANG PRONG Laø ngoïn thaùp Chaøm coå duy nhaát coøn laïi ôû Taây Nguyeân. Thaùp naèm trong ñòa phaän cuûa Baûn Ñoân, huyeän Ea Sup, caïnh doøng soâng Ea Leo. Thaùp coù teân laø thaùp Chaøm Röøng Xanh, thôø thaàn Shiva, döôùi daïng Linga, moät vò thaàn vó ñaïi. Thaùp coù ñaùy vuoâng, ñænh nhoïn nhö cuû haønh, cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng. Tuy vaäy, thaùp Yang Prong kieán truùc coù nhieàu ñieåm khaùc vôùi caùc thaùp Chaøm ñöôïc xaây ôû vuøng ñoàng baèng duyeân haûi mieàn Trung.

LEÃ HOÄI Ñaék Laék coù neàn vaên hoùa coå truyeàn ña saéc toäc vaø moãi daân toäc coù truyeàn thoáng baûn saéc rieâng. Nôi ñaây coøn löu giöõ nhieàu pho söû thi truyeàn mieäng raát ñoäc ñaùo nhö söû thi Ñam San daøi haøng ngaøn caâu. Ñeán Ñaék Laék, du khaùch seõ ñöôïc tham gia nhöõng leã hoäi ñoäc ñaùo coøn nguyeân chaát daân gian nhö leã ñaâm traâu, leã cuùng côm môùi, leã boû maû...

HOÄI ÑUA VOI Dieãn ra vaøo muøa xuaân, khoaûng thaùng 3 aâm lòch ôû caùc vuøng daân toäc M’noâng, Laøo... Hoäi thöôøng toå chöùc ôû Buoân Ñoân hoaëc ôû nhöõng caùnh röøng thöa ven soâng Seâreâpoâk.

Baõi ñua voi laø moät daûi ñaát töông ñoái baèng phaúng, thöôøng laø ngoïn ñoài baèng ít caây, ñuû ñeå 10 con voi giaêng haøng ngang chaïy cuøng moät luùc, chieàu daøi khoaûng 1-2km.

371

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Sau moät hoài tuø vaø ruùc leân, töøng toáp voi ñöùng vaøo vò trí xuaát phaùt.

Khi coù leänh xuaát phaùt, caùc chuù voi thi nhau phoùng veà phía tröôùc, cuøng vôùi tieáng chieâng troáng hoø reo coå vuõ aâm vang caû nuùi röøng. Cuoäc ñua keát thuùc, nhöõng chuù voi ñöôïc giaûi giô cao voøi vaãy chaøo moïi ngöôøi, roài ngoan ngoaõn böôùc ñi.

Ngaøy hoäi ñua voi Taây Nguyeân theå hieän tinh thaàn thöôïng voõ cuûa ngöôøi M’noâng, moät daân toäc giaøu ñöùc tính duõng caûm.

HOÄI XUAÂN Hoäi Xuaân keùo daøi khoaûng 2 ñeán 3 thaùng, ngay sau khi thu hoaïch xong muøa maøng vaø côn möa ñaàu muøa baét ñaàu. Ñoù laø thôøi gian taïm hoaõn coâng vieäc saûn xuaát ñeå cuøng baïn beø, gia ñình tham gia hoäi.

Buoân laøng ñöôïc söûa sang saïch ñeïp, töø laøng noï ñeán buoân kia tieáp nhau môû hoäi ñaâm traâu. Leã hoäi ñaâm traâu ñeå cuùng thaàn xin thaàn linh phuø hoä. Nhaân leã boû maû, ngöôøi ta cuõng laøm leã ñaâm traâu ñeå ñöa hoàn traâu theo ngöôøi ñaõ khuaát veà beân kia theá giôùi.

Leã hoäi ñaâm traâu baét ñaàu baèng vieäc buoäc traâu vaøo coät neâu ñaõ ñöôïc trang trí vôùi nhieàu hoa vaên röïc rôõ vaø bieåu töôïng töôïng tröng quyeàn löïc cuûa Giaøng (thaàn linh). Ngöôøi ñöôïc vinh döï cöû ñaâm traâu phaûi laø chaøng trai taøi gioûi, khoûe trong buoân laøng, ñaâm moät lao phaûi truùng tim con vaät, ñoù laø ñieàm laønh. Moïi ngöôøi trong buoân cuøng nhau xeû thòt, cuøng aên, cuøng uoáng röôïu caàn, nhaûy muùa trong tieáng coàng chieâng truyeàn thoáng. Cuoäc vui keùo daøi töø 5 ñeán 7 ngaøy.

ÑAÉK NOÂNG Ngaøy 26-4-2003, taïi kyø hoïp thöù 4, Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam khoùa XI ñaõ thoâng qua Nghò quyeát veà vieäc chia tænh Ñaék Laék tröôùc ñaây thaønh 2 tænh Ñaék Noâng vaø Ñaék Laék.

Tænh Ñaék Noâng naèm veà phía Taây Nam cuûa Taây Nguyeân, dieän tích töï nhieân laø 651.438ha vôùi soá daân 363.118 ngöôøi, goàm 18 daân toäc anh em cuøng chung soáng. Trong ñoù, ñoàng baøo thieåu soá chieám 30,3%, nhieàu nhaát laø ñoàng baøo M’noâng chieám 9,5% daân soá...

372

ÑAÉK NOÂNG Tænh Ñaék Noâng, phía Nam giaùp tænh Laâm Ñoàng, phía Taây Nam giaùp tænh Bình Phöôùc, phía Baéc giaùp tænh Ñaék Laék, phía Taây giaùp Campuchia. Ñaék Noâng coù 7 ñôn vò haønh chính: thò xaõ Gia Nghóa vaø 6 huyeän: Ñaék R’laáp, Ñaék Noâng, Ñaék Song, Ñaék Mil, Kroâng Noâ vaø Cö Juùt.

Tröôùc ñaây thò xaõ Gia Nghóa laø huyeän lî cuûa huyeän Ñaék Noâng.

Sau khi taùch tænh, thò xaõ Gia Nghóa trôû thaønh tænh lî cuûa tænh Ñaék Noâng. Thò xaõ Gia Nghóa caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 235km veà phía Ñoâng Baéc, ñòa hình chuû yeáu laø ñoài nuùi nhaáp nhoâ, khoâng thuaän tieän cho vieäc xaây döïng ñoâ thò taäp trung nhöng raát phuø hôïp vôùi daïng ñoâ thò sinh thaùi theo kieåu Ñaø Laït, Sapa, vôùi ñaëc ñieåm ñòa hình vaø khí haäu gaàn gioáng Ñaø Laït. Vì theá, tröôùc ñaây kieán truùc sö Ngoâ Vieát Thuï ñaõ coù yù töôûng xaây döïng Gia Nghóa thaønh moät “Ñaø Laït thöù hai” cuûa Vieät Nam, nhöng mang phong caùch Vieät Nam (khaùc vôùi Ñaø Laït mang phong caùch Phaùp theá kyû XIX).

Gia Nghóa laø thò traán cuûa nhöõng ñoài thoâng baït ngaøn. Phaàn lôùn caùc coâng trình kieán truùc ôû ñaây phaân thaønh 3 caáp: döôùi chaân ñoài, löng chöøng ñoài, vaø ñænh ñoài. Ñöùng ôû ñoài beân naøy, nhìn thaáy nhöõng coâng trình kieán truùc aån hieän döôùi nhöõng taùn caây xanh ôû ñoài beân kia, troâng raát ngoaïn muïc vaø haáp daãn.

Thôøi tieát Ñaék Noâng möa nhieàu vaø keùo daøi, coù khí haäu maùt meû raát thích hôïp cho du lòch nghæ döôõng. Ñaék Noâng naèm ôû ñoä cao töø 600 ñeán 900m so vôùi möïc nöôùc bieån.

Vôùi ñòa hình bò phaân caét maïnh vaø phaàn lôùn dieän tích doác thoai thoaûi laø vuøng ñaát giaøu tieàm naêng phaùt trieån kinh teá, tröôùc heát laø kinh teá noâng, laâm nghieäp. Ñaék Noâng coù 394.037ha röøng vaø ñaát röøng (chieám gaàn moät nöûa dieän tích töï nhieân cuûa tænh), ñoä che phuû röøng treân 60% vôùi phaàn thöïc vaät vaø heä ñoäng vaät phong phuù. Phía Baéc laø vuøng ñeäm cuûa vöôøn quoác gia Yok Ñoân, phía Nam laø vuøng ñeäm cuûa vöôøn quoác gia Caùt Tieân, phía Ñoâng laø khu baûo toàn Taø Ñuøng, Nam Ka vaø vôùi 204.014ha ñaát noâng nghieäp ñeå coù theå phaùt trieån moät neàn kinh teá noâng nghieäp haøng hoùa. Trong ñoù coù 70.000ha troàng caø pheâ, 6.000ha hoà tieâu, 5.000ha cao su vaø 20.000ha caây noâng saûn thöïc phaåm.

So vôùi caùc tænh Taây Nguyeân, Ñaék Noâng laø moät tænh ngheøo, cô caáu kinh teá chuû yeáu laø noâng nghieäp, nhöng coù tieàm naêng veà khoaùng saûn vaø taøi nguyeân thieân nhieân to lôùn. Vì theá, Ñaék Noâng coù khaû

373

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ naêng phaùt trieån nhanh ngaønh coâng nghieäp khai khoaùng vôùi caùc loaïi khoaùng saûn quyù nhö boâxít, nhoâm, cao lanh, vaøng, ñaù saphia, ñaù thaïch anh, ñaù hoa cöông, nöôùc khoaùng, ñaát seùt, ñaù laøm vaät lieäu xaây döïng. Rieâng tröõ löôïng boâxít cuûa Ñaék Noâng lôùn nhaát vuøng Ñoâng Nam AÙ vaø ñöùng thöù 3 treân theá giôùi, öôùc tính 5 tyû taán, phaân boá ñeàu treân dieän roäng cuûa 4 huyeän Ñaék Noâng, Ñaék Song, Kroâng Noâ vaø Ñaék R’laáp. Ñaây laø moû loä thieân, raát deã khai thaùc. Ñaék Noâng coøn coù nguoàn taøi nguyeân nöôùc raát doài daøo. Ñoù laø caùc con soâng Seâreâpoâk, soâng Kroâng Noâ (ranh giôùi vôùi tænh Ñaék Laék) vaø soâng Ñoàng Nai (ranh giôùi vôùi tænh Laâm Ñoàng). Nguoàn nöôùc naøy ngoaøi vieäc phuïc vuï saûn xuaát noâng nghieäp coøn cung caáp moät nguoàn naêng löôïng lôùn cho Nhaø maùy thuûy ñieän Ñaék Noâng. Ñaék Noâng coù nhieàu caûnh quan du lòch lyù thuù, coù nhieàu tieàm naêng môû roäng du lòch sinh thaùi nhö thaùc Ñray Saùp, thaùc Trinh Nöõ, Dieäu Thanh... Ñaék Noâng coù nhieàu lôïi theá veà giao thoâng, theo quoác loä 14 ñi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, quoác loä 28 ñi Laâm Ñoàng, Bình Thuaän.

Tuyeán ñöôøng Hoà Chí Minh ñi qua Ñaék Noâng ñaõ ñöa vaøo söû duïng.

THAÉNG CAÛNH THAÙC Ñ’RAY SAÙP Ñ’ray Saùp coù nghóa laø thaùc Khoùi, bôûi theo tieáng EÂñeâ, Ñ’ray laø thaùc, Saùp laø khoùi, vì luùc naøo ôû ñaây cuõng coù maøn söông troâng nhö laøn khoùi. Thaùc Ñ’ray Saùp thuoäc huyeän Kroâng Noâ, laø moät trong nhöõng thaùc cuûa Ñaék Noâng ñöôïc Boä Vaên hoùa-Thoâng tin coâng nhaän laø thaéng caûnh ñeïp nhaát cuûa Taây Nguyeân. Thaùc cao 20m, roäng chöøng 40m.

Nöôùc chaûy xoái xaû aàm aàm töø treân cao xuoáng tung boït traéng xoùa taïo neân moät maøn söông kyø aûo. Vaøo nhöõng buoåi sôùm mai, khi maët trôøi göûi xuoáng nhöõng tia naéng ñaàu tieân, ñöùng ôû nhöõng goùc ñoä nhaát ñònh baïn seõ nhìn thaáy daûi caàu voàng baûy maøu raát ñeïp maét.

Thaùc Ñ’ray Saùp laø moät thaéng caûnh ñeïp, nhôø söï hôïp löu cuûa hai con soâng Kroâng Noâ vaø Kroâng Ana taïo neân. Ngöôøi M’noâng, ngöôøi EÂñeâ goïi hai con soâng naøy laø “soâng choàng” vaø “soâng vôï”. Tình yeâu choàng vôï, tình yeâu löùa ñoâi ñaõ taïo neân ngoïn thaùc huøng vó giöõa nuùi röøng Taây Nguyeân. Chuyeän keå raèng: Ngaøy xöûa ngaøy xöa, coù naøng

374

ÑAÉK NOÂNG H’mi xinh ñeïp, haèng ngaøy vaãn cuøng ngöôøi yeâu ñi laøm raãy. Moät ngaøy noï, trong luùc ñang ngoài nghæ chaân beân moät taûng ñaù, boãng coù moät con quaùi vaät ñaàu to nhö quaû nuùi, maét lôùn töïa chieác noài ñoàng, raâu daøi, raêng nhoïn hoaét, toaøn thaân ñaày vaûy laáp laùnh nhö aùnh baïc, hieän ra treân baàu trôøi, roài baát ngôø saø xuoáng nöôùc. Chieác voøi cuûa noù caém saâu xuoáng loøng soâng, moät coät nöôùc khoång loà töø döôùi maët nöôùc phun leân taïo thaønh côn möa döõ doäi. Roài con quaùi vaät voã caùnh bay ñi maát.

Trong côn khieáp ñaûm, naøng H’mi treû trung kieàu dieãm bò cuoán vaøo ñaùm maây muø, coøn chaøng trai bieán thaønh moät goác caây lôùn, caém saâu vaøo gheành ñaù. Ñoù chính laø thaùc Ñ’ray Saùp ngaøy nay.

Tình yeâu maõnh lieät cuûa ñoâi trai gaùi ñaõ taïo neân ngoïn thaùc huøng vó giöõa nuùi röøng Taây Nguyeân maø khoâng moät thaùc naøo saùnh noåi.

THAÙC DIEÄU THANH Mang veû hoang sô ñaày thô moâng, thaùc Dieäu Thanh töïa nhö moät sôn nöõ ñang uoán mình giöõa röøng xanh ñaïi ngaøn cuûa Ñaék Noâng. Thaùc Dieäu Thanh huøng vó goàm 3 cuïm thaùc. Cuïm thaùc chính lôùn nhaát cao 15m naèm giöõa loøng soâng, cuïm thöù hai phía beân phaûi vaø cuïm thöù ba naèm döôùi thaùc chính. Nöôùc töø treân cao ñoå xuoáng tung boït traéng taïo thaønh buïi nöôùc li ti nhö moät maøn söông moûng. Trong loøng thaùc laø moät hang saâu vaø nhieàu taûng ñaù lôùn nhoû baèng phaúng, du khaùch coù theå ngoài nghæ chaân chuyeän troø trong tieáng oàn aøo cuûa thaùc vang voïng giöõa taám thaûm xanh khoång loà cuûa nuùi röøng Taây Nguyeân huøng vó.

THAÙC THUÛY TIEÂN Hieàn hoøa uoán löôïn giöõa röøng xanh Ñaék Noâng, thaùc Thuûy Tieân ñeïp nhö moät naøng tieân aån mình giöõa choán thaâm saâu cuûa nuùi röøng.

Du khaùch ñeán ñaây seõ ñöôïc thaû hoàn trong tieáng thaùc reo ñieäp truøng voâ taän vaø ñöôïc ngaém nhìn böùc tranh huyeàn thoaïi, queâ höông cuûa nhöõng söû thi baát huû. Töø ñoä cao treân chuïc meùt, nöôùc aàm aàm ñoå xuoáng taïo ra moät maøn khoùi söông môø aûo, troâng xa nhö nhöõng ñoùa hoa xoøe nôû lung linh döôùi aùnh maët trôøi. Chung quanh laø nhöõng röøng caây ñaïi thuï rôïp boùng maùt.

THAÙC TRINH NÖÕ Thaùc Trinh Nöõ naèm caùch huyeän Cö Juùt khoaûng 1km veà höôùng Taây. Theo con ñöôøng uoán löôïn, qua nhöõng baäc caáp baèng ñaù du khaùch

375

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ coù theå ñi theo doøng chaûy cuûa con thaùc, hoøa vaøo khung caûnh thieân nhieân thô moäng cuûa nuùi röøng Taây Nguyeân ñeå ngaém nhìn thaùc Trinh Nöõ moäng mô.

Truyeàn thuyeát keå raèng, ngaøy xöa thaät xöa, ñaõ traûi qua bao nhieâu muøa raãy khoâng ai coøn nhôù noåi, chæ bieát raèng taïi moät buoân laøng noï cuûa ngöôøi M’noâng, coù naøng H’wing xinh ñeïp töïa maët trôøi, yeâu moät chaøng trai khoûe maïnh trong buoân. Nhöng tình yeâu cuûa hoï bò traéc trôû, khoâng ñöôïc neân vôï neân choàng. Vì ñaõ coù lôøi nguyeàn soáng cheát coù nhau, ñoâi trai gaùi ñeïp ñoâi, ñeïp löùa ñaõ traàm mình xuoáng doøng thaùc baïc. Vì theá ngöôøi ta ñaët cho ngoïn thaùc naøy laø thaùc Trinh Nöõ. Vôùi caùi teân ñaày gôïi caûm, vôùi phong caûnh thieân nhieân hoang sô, thanh khieát, vaø vôùi huyeàn thoaïi tình yeâu chung thuûy, thaùc Trinh Nöõ ñaõ thu huùt söï quan taâm cuûa du khaùch gaàn xa.

THAÙC BA TAÀNG Töø thò xaõ Gia Nghóa theo quoác loä 14 veà höôùng Buoân Ma Thuoät, ñi khoaûng 6km roài reõ phaûi, men theo con ñöôøng doác ñi khoaûng 1km nöõa, baïn seõ ñaët chaân ñeán thaùc Ba Taàng.

Goïi laø thaùc Ba Taàng, vì doøng nöôùc doäi xuoáng qua ba taàng ñaù môùi ñeán loøng suoái. Thaùc Ba Taàng ñoå xuoáng noái tieáp nhau treân ñoä cao khoaûng 40m.

Ngoïn thaùc nöôùc ñoå xuoáng aàm aøo suoát ngaøy ñeâm giöõa khung caûnh nuùi röøng hoang vaéng, thoaûng nghe tieáng vöôïn huù chim keâu ñaâu ñoù giöõa taàng taàng lôùp lôùp caây röøng. ÔÛ taàng thöù nhaát, thaùc nöôùc rôi ôû ñoä cao 1,5m. Taàng thöù hai caùch taàng thöù nhaát khoaûng 20m, coù ñoä cao hôn 2m. Taàng thöù ba caùch taàng thöù hai cuõng khoaûng 20m, vaét mình treân vaùch ñaù cao ñeán khoaûng 20m, nöôùc rôi xuoáng tung boït traéng xoùa taïo neân moät maøn söông môø kyø aûo.

Quanh thaùc Ba Taàng laø röøng caây ñaïi ngaøn vaø nhöõng traûng coû roäng thoaùng maùt thích hôïp cho nhöõng buoåi caém traïi.

THAÙC KROÂNG KMAR Baét nguoàn töø ñænh Cö Yang Sin, con thaùc ì aàm taïo neân aâm thanh vang voïng giöõa nuùi röøng. Giöõa loøng suoái coù nhieàu taûng ñaù baèng

376

ÑAÉK NOÂNG phaúng nhö ñöôïc ai ñeõo goït. Ñeán ñaây baïn coù theå döøng chaân ngaém caûnh, hoaëc toå chöùc lieân hoan. Baïn cuõng coù theå ñi doïc theo suoái ngöôïc leân thöôïng nguoàn cuûa doøng Kroâng Kmar, nghe tieáng thoâng reo trong gioù vaø tieáng hoùt cuûa chim ñ’rao goïi baïn tình. Thuù vò hôn, ôû ñaây baïn coù theå cöôõi voi chinh phuïc ñænh nuùi Cö Yang Sin, thöôûng thöùc moùn thòt röøng nöôùng nhaém röôïu caàn.

THAÙC GIA LONG Thaùc Gia Long thuoäc xaõ Ñaék Soâr, huyeän Kroâng Noâ, laø thaùc naèm phía thöôïng nguoàn cuûa doøng soâng Seâreâpoâk, trong heä thoáng caùc thaùc: Gia Long, Ñ’ray Nua, Ñ’ray Saùp. Nhaân daân quen goïi laø thaùc Gia Long, bôûi trong moät laàn tuaàn du ñeán ñaây, vua Gia Long xuùc caûm tröôùc caûnh ñeïp cuûa thaùc naøy, ñaõ cho xeû nuùi, phaù röøng, laøm con ñöôøng moøn daãn ñeán thaùc vaø cho xaây keø chaén nöôùc, choáng söï xaâm thöïc phaù vôõ caûnh quan nuùi röøng nôi ñaây.

Thaùc Gia Long cuoàn cuoän chaûy, treo mình treân vaùch ñaù cao khoaûng 50m, vôùi chieàu roäng cuûa loøng soâng Seâreâpoâk khoaûng 100m.

Caùch thaùc khoâng xa laø hoà Tieân, quanh naêm nöôùc trong xanh chaûy ra töø loøng nuùi. Hoà roäng khoaûng 80m2. Cuøng vôùi thaùc, caûnh quan hoà Tieân taïo neân moät khu du lòch haáp daãn thu huùt nhieàu du khaùch ñeán tham quan, nghæ döôõng.

THAÙC ÑAÉK G’LUN Thaùc Ñaék G’lun thuoäc xaõ Quaûng Tröïc, huyeän Ñaék R’laáp, caùch thò xaõ Gia Nghóa khoaûng 35km. Thaùc goàm hai nhaùnh thaùc cao khoaûng 50m, troâng xa töïa nhö hai daûi luïa traéng lô löûng, phôi mình treân vaùch ñaù giöõa nuùi röøng xanh um. Phía treân doøng thaùc laø nhöõng khoái ñaù khoång loà, baèng phaúng töïa nhö taám thaûm traûi roäng ñeå cho hai doøng nöôùc ngaøy ñeâm tuoân chaûy. Döôùi chaân thaùc loâ nhoâ nhöõng moâ ñaù lôùn nhoû vôùi muoân vaøn daùng veû, töïa nhö nhöõng vuõ khuùc ñieäu ñaøng.

Vaø moãi khi maët trôøi leân, aùnh naéng xuyeân qua maøn söông loùng laùnh taïo neân nhöõng chieác caàu voàng muoân saéc.

Chung quanh thaùc Ñaék G’lun laø caùnh röøng nguyeân sinh coù nhieàu loaøi goã quí hieám.

377

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ SUOÁI NÖÔÙC NOÙNG ÑAÉK MOL Suoái nöôùc noùng Ñaék Mol thuoäc thò traán Ñaék Song, laø moät trong nhöõng khu du lòch nghæ döôõng vaø chöõa beänh coù hieäu quaû cuûa tænh Ñaék Noâng. Nöôùc khoaùng noùng ôû ñaây giaøu Bicarbonat Natri (NaHCO3), ñöôïc laáy töø ñoä saâu 180m trong loøng ñaát.

Khi ngaâm mình trong nöôùc khoaùng vôùi ñoä noùng khoaûng 310C, muoái Carbonat Natri (Na2CO3) seõ thaám saâu vaø giöõ laïi döôùi da moät löôïng muoái vaø moät vi löôïng nguyeân toá khaùc, nhôø vaäy maø khaû naêng ñeà khaùng choáng vieâm nhieãm da ñöôïc naâng cao. Taém nöôùc khoaùng naøy coù taùc duïng chöõa beänh thaáp khôùp, thaàn kinh toïa. Ñaëc bieät seõ giuùp phuïc hoài teá baøo da vaø laøm dòu nhöõng côn stress, taïo neân caûm giaùc deã chòu, saûng khoaùi.

Hieän Coâng ty coå phaàn khoaùng saûn Ñaék Noâng ñang ñaàu tö xaây döïng nôi ñaây thaønh moät khu du lòch sinh thaùi, nghæ döôõng.

DI TÍCH NHAØ MOÀ TAÂY NGUYEÂN Caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân khoâng coù tuïc thôø toå tieân.

Thöông tieác ngöôøi ñaõ maát, ngöôøi coøn soáng giöõ moà maû, baèng caùch laøm moät caùi choøi treân naám moà ñeå che möa che naéng, trong choøi ñaët ñoà duøng cuûa ngöôøi cheát. Haèng ngaøy, con chaùu trong gia ñình boû côm xuoáng huyeät qua moät oáng nöùa xuyeân thaúng töø maët ñaát xuoáng quan taøi phía ñaàu huyeät.

Sau 1 hoaëc 3 naêm ngöôøi ta döïng nhaø moà. Ñoù laø luùc laøm leã boû maû. Ngoâi nhaø moà coù hai maûnh traêng hình löôõi lieàm ôû ñaàu maùi, ñoù laø bieåu töôïng cuûa ngöôøi ñaõ cheát. Thaønh vaùn trang trí hoa vaên, coät “göng kuùt” döïng ôû 4 goùc raøo, coät klao veõ xanh ñoû, hai ñaàu coät noái daây da traâu laø ñöôøng leân laøng Trôøi cuûa linh hoàn ngöôøi cheát. Chung quanh nhaø moà raøo haøng raøo vaø coù nhieàu töôïng goã. Sau leã naøy linh hoàn ngöôøi cheát sieâu thoaùt chuyeån sang kieáp khaùc vaø moä ngöôøi cheát trôû neân voâ chuû. Vì vaäy, khi laøm nhaø moà töùc laø laøm leã boû maû. Khoâng coøn ai troâng coi nöõa.

CHUØA PHAÙP HOA Chuøa Phaùp Hoa toïa laïc treân moät ngoïn ñoài ôû ngay thò xaõ Gia

378

ÑAÉK NOÂNG Nghóa ñöôïc döïng naêm 1957, goàm chính ñieän vaø thaùp naêm taàng hình truï troøn, cao khoaûng 2m. Kieán truùc chuøa ñöôïc moâ phoûng theo kieåu kieán truùc nhaø saøn Taây Nguyeân, keát hôïp vôùi kieán truùc nhaø vöôøn, taïo neân neùt kieán truùc ñoäc ñaùo.

Coång chuøa Phaùp Hoa quay veà höôùng Ñoâng Nam, nhìn ra ñöôøng Huøng Vöông, phía tröôùc laø thung luõng. Töø khuoân vieân chuøa nhìn xuoáng, moät quang caûnh tuyeät ñeïp vôùi nhöõng ñoài nuùi nhaáp nhoâ hieän ra tröôùc maét.

Trong chuøa coù pho töôïng Boà Taùt Quan AÂm toïa laïc trong moät khoaûng khoâng roäng raõi. Chính ñieän coù dieän tích 160m2. Khuoân vieân chuøa ñöôïc trang trí nhieàu chaäu caûnh vaø troàng nhieàu loaïi hoa.

LAØNG VAÊN HOÙA Töø thò traán Gia Nghóa theo quoác loä 14 veà höôùng Buoân Ma Thuoät, ñi khoaûng 28km, reõ traùi khoaûng 2km, du khaùch seõ ñeán laøng vaên hoùa cuûa daân toäc M’noâng, moät trong nhöõng laøng coøn löu giöõ ñöôïc nhöõng neùt vaên hoùa ñoäc ñaùo, ñaëc bieät laø caùc taùc phaåm söû thi, tröôøng ca...

Laøng vaên hoùa ñoàng baøo M’noâng coù khoaûng 1.500 daân, trong buoân Pu Praâng laø buoân tieâu bieåu coøn löu giöõ ñöôïc hôn 200 pho söû thi M’noâng: OÙt Nroâng, coù tính heä thoáng cao vaø coù giaù trò nhaân vaên cao caû. Ñaëc bieät trong buoân Pu Praâng coù gia ñình ngheä nhaân Ñieåu Kaâu ñaõ söu taàm, bieân dòch vaø löu giöõ haøng traêm OÙt Nroâng cuûa vuøng naøy.

OÙt Nroâng laø baøi ca luùc leân raãy, haùt beân beáp löûa hoàng trong caùc ngaøy leã hoäi, cuøng tieáng coàng chieâng roän raõ.

Coù theå noùi raèng, thoâng qua ngoân ngöõ truyeàn khaåu, haùt OÙt Nroâng theå hieän tình ñoaøn keát trong gia ñình vaø xaõ hoäi, gaén lieàn vôùi truyeàn thoáng giaùo duïc töø theá heä naøy sang theá heä khaùc, ñoàng thôøi coøn laø moùn aên tinh thaàn khoâng theå thieáu cuûa ñoàng baøo M’noâng sau nhöõng ngaøy lao ñoäng cöïc nhoïc.

LEÃ HOÄI LEÃ LÔÙN KHOÂN Ñaây laø leã cuûa ngöôøi EÂñeâ. Leã naøy keùo daøi 2 ngaøy. Toå chöùc leã Lôùn Khoân laø ñeå xaùc nhaän cuûa daân laøng raèng chaøng trai EÂñeâ ñaõ ñeán tuoåi

379

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ tröôûng thaønh. Leã ñöôïc toå chöùc ôû suoái nöôùc, treân ñöôøng vaø taïi nhaø chaøng trai. Trong leã Lôùn Khoân, ngöôøi ta tieán haønh nhieàu nghi thöùc truyeàn thoáng, sau leã laø phaàn hoäi vôùi nhöõng sinh hoaït vaên hoùa, vaên ngheä nhaûy muùa, vaø nghe keå chuyeän daân gian hoaëc nghe ñoïc söû thi.

LEÃ CUÙNG CÔM MÔÙI Haèng naêm vaøo thaùng 11, khi nhöõng haït luùa chín ñaàu tieân vöøa ñöôïc ñöa veà nhaø, ngöôøi EÂñeâ baét ñaàu toå chöùc leã Cuùng côm môùi. Trong leã coù môøi thaày cuùng vaø daøn chieâng troáng ñeå môøi Giaøng veà aên côm môùi, ñeå ban cho daân laøng luùa ngoâ ñaày nhaø, muøa maøng boäi thu. Tieáng chieâng nhö ñeå baùo vôùi thaàn linh raèng caùi ñoùi khoâng coøn nöõa.

LEÃ CUÙNG LUÙA Leã cuùng luùa laø moät trong nhöõng leã hoäi truyeàn thoáng, thieâng lieâng cuûa ngöôøi M’noâng. Trong moät naêm, leã cuùng luùa ñöôïc ngöôøi M’noâng toå chöùc ba laàn. Leã cuùng luùa laø xuaát phaùt töø tín ngöôõng thôø Thaàn Meï Luùa. Theo truyeàn thuyeát, ñaây laø vò thaàn baûo veä muøa maøng ñöôïc ngöôøi M’noâng ñaëc bieät suøng baùi. Khôûi ñaàu laø leã xuoáng luùa (laàn moät) coøn goïi laø leã khai muøa. Chuaån bò cho ngaøy gieo træa luùa, töø ñaàu thaùng 3 ñeán heát thaùng 4, taát caû baø con trong buoân ñeàu chuaån bò moät leã cuùng goàm: moät cheù röôïu caàn, moät caëp gaø troáng, ngöôøi chuû gia ñình thaønh taâm khaán caàu Giaøng (thaàn) cho caây luùa xanh töôi, möa thuaän gioù hoøa. Sang thaùng 5, thaùng 6 baø con laïi toå chöùc möøng caây luùa treân raãy saép troå ñoøng ñoøng. Giöõa thaùng 12 laø luùc thu hoaïch luùa, buoân laøng laïi toå chöùc leã ñoùn möøng haït luùa treân raãy saép ñöôïc ñöa veà nhaø.

Gia ñình naøo cuõng chuaån bò hai, ba cheù röôïu caàn, naáu xoâi, thoåi côm môùi, roài cuøng nhau quaây quaàn beân ñoáng löûa, uoáng röôïu caàn, nghe giaø laøng keå chuyeän.

Leã cuùng luùa laø nghi thöùc leã hoäi noâng nghieäp vôùi mong öôùc coù moät cuoäc soáng no côm aám aùo, xua ñi caùi ñoùi, caùi ngheøo.

ÑIEÄN BIEÂN Ngaøy 26-4-2003, taïi kyø hoïp thöù 4, Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam khoùa XI ñaõ thoâng qua Nghò quyeát veà vieäc chia tænh Lai Chaâu tröôùc ñaây thaønh tænh Ñieän Bieân vaø tænh Lai Chaâu.

380

ÑIEÄN BIEÂN Vieäc chia tænh Lai Chaâu cuõ thaønh tænh Ñieän Bieân vaø tænh Lai Chaâu laø do ñòa hình cuûa tænh Lai Chaâu cuõ bò chia caét bôûi soâng Ñaø vaø soâng Maõ. Khi coâng trình thuûy ñieän Sôn La hình thaønh vôùi möùc nöôùc daâng leân ñeán 215m, thì tænh Lai Chaâu cuõ seõ bò chia caét thaønh hai vuøng roõ reät. Taû ngaïn vaø höõu ngaïn. Cô sôû haï taàng thaáp keùm, ñi laïi khoù khaên, caùc huyeän phía Baéc nhö Möôøng Teø, Phong Thoå, Tam Ñöôøng, Sìn Hoà, caùch trung taâm tænh lî treân 200km, caùc xaõ bieân giôùi caùch tænh lî bình quaân töø 250km ñeán 300km, neân coâng taùc laõnh ñaïo, chæ ñaïo vaø quaûn lyù ñieàu haønh gaëp nhieàu khoù khaên.

Vieäc chia taùch tænh Lai Chaâu thaønh hai tænh Ñieän Bieân vaø Lai Chaâu laø nhaèm taïo ñoäng löïc môùi, thôøi cô môùi ñeå phaùt huy noäi löïc toát hôn cho söï phaùt trieån nhanh vaø beàn vöõng cho caû tænh.

Tænh Ñieän Bieân ôû phía Nam soâng Ñaø, coù dieän tích töï nhieân laø 955.409,70ha vaø daân soá 440.300 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc anh em sinh soáng nhö Thaùi, Loâ Loâ, Laøo, Löï, Hoa, Coáng, Möôøng, Taøy, Nuøng...

Tænh Ñieän Bieân coù caùc ñôn vò haønh chính sau: Thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû, thò xaõ Lai Chaâu (tröø phöôøng Leâ Lôïi), caùc huyeän: Möôøng Nheù, huyeän Ñieän Bieân, huyeän Ñieän Bieân Ñoâng, huyeän Tuaàn Giaùo, huyeän Tuûa Chuùa, huyeän Möôøng Lay (tröø xaõ Puù Ñao, xaõ Chaên Nöa, xaõ Naäm Haøng, baûn Thaønh Chöû thuoäc xaõ Xaù Toâng). Thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû laø tænh lî cuûa tænh Ñieän Bieân.

Veà vò trí ñòa lyù, phía Baéc giaùp tænh Lai Chaâu, Ñoâng vaø Ñoâng Baéc giaùp tænh Sôn La, Taây Baéc giaùp tænh Vaân Nam (Trung Quoác), Taây vaø Taây Nam giaùp coá ñoâ Luoâng Phrabaêng (Laøo). Ñieän Bieân coù khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa cao, muøa ñoâng laïnh vaø ít möa, muøa heø noùng gaét vaø möa nhieàu, ít chòu aûnh höôûng cuûa baõo luõ. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 21-230C. Löôïng möa trung bình 1.700-2.500mm. Ñoä aåm trung bình 83-85%. Ñieän Bieân laø moät tænh giaøu khoaùng saûn, chuû yeáu laø than môõ, cao lanh, ñaù ñen, vaøng sa khoaùng, nöôùc khoaùng...

Maïng löôùi giao thoâng ñöôøng boä khaù thuaän lôïi. Töø thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû coù ñöôøng ñeán caùc huyeän. Coù saân bay Möôøng Thanh.

381

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû, töø xa xöa coù teân laø Möôøng Theng hoaëc Then (Theng tieáng Thaùi coù nghóa laø Trôøi, aâm Vieät ñoïc cheäch laø Thanh) neân goïi laø Möôøng Thanh. Qua thö tòch coå, thôøi coå ñaïi Ñieän Bieân laø moät ñöôøng chuyeån taûi vaên hoùa töø AÁn Ñoä qua Vieät Nam vôùi aûnh höôûng cuûa ñaïo Baølamoân vaø ñaïo Phaät. Ñeán naêm 1841, Möôøng Thanh ñoåi thaønh Ñieän Bieân Phuû.

Caùch nay nöûa theá kyû, taäp ñoaøn cöù ñieåm quaân söï maïnh nhaát cuûa quaân ñoäi Phaùp ôû Ñoâng Döông ñaõ bò boä ñoäi ta ñaäp tan. Toaøn boä Boä chæ huy cuûa Töôùng Ñôø Caùtôri vaø haøng vaïn binh lính Phaùp bò baét laøm tuø binh. Keát cuïc ñoù ñaõ daãn ñeán vieäc kyù keát Hieäp ñònh Giônevô, laäp laïi hoøa bình ôû Vieät Nam. Möôøng Thanh - Ñieän Bieân Phuû coøn noåi tieáng laø vuøng ñaát coå coøn löu giöõ daáu veát cuûa neàn vaên hoùa coå xöa nhaát.

Naêm 1955, ñöôïc Chính phuû ñaët laø chaâu Ñieän Bieân, tröïc thuoäc Khu töï trò Ñoâng Baéc. Thaùng 12 naêm 1962, tænh Lai Chaâu thaønh laäp laïi, chaâu Ñieän Bieân ñoåi thaønh huyeän Ñieän Bieân thuoäc tænh Lai Chaâu.

Naêm 1990, trung taâm tænh lî Lai Chaâu ñöôïc chuyeån veà Ñieän Bieân. Ngaøy 18-4-1992, thò xaõ Ñieän Bieân ñöôïc thaønh laäp. Ngaøy 269-2003, Chính phuû ra Nghò ñònh thaønh laäp thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû. Vaø Ñieän Bieân Phuû laø thaønh phoá ñaàu tieân cuûa vuøng Taây Baéc Vieät Nam. Thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû ngaøy nay ñaõ mang dieän maïo môùi.

Thöông maïi, dòch vuï chieám tôùi 60% GDP. Thaønh phoá ñaõ coù cô cheá taïo moïi ñieàu kieän thuaän lôïi, keâu goïi caùc doanh nghieäp trong vaø ngoaøi nöôùc ñaàu tö phaùt trieån thöông maïi, dòch vuï, ñaëc bieät laø dòch vuï du lòch, nhaèm ñaåy maïnh chuyeån dòch cô caáu kinh teá, giaûi quyeát vieäc laøm.

Thuôû xöa, Ñieän Bieân coù teân goïi laø Möôøng Thanh, xa hôn nöõa laø Möôøng Then (nghóa laø Möôøng Trôøi) laø vuøng ñaát gaén lieàn vôùi thaàn thoaïi vaø truyeàn thuyeát veà söï ra ñôøi cuûa daân toäc Thaùi. Ñaây laø “ñaát toå” cuûa nhieàu ngaønh Thaùi vuøng Ñoâng Nam AÙ. Vuøng ñaát loøng chaûo roäng lôùn naøy coù hai möôøng: Thanh Nöa (Thanh treân) töø baûn Nooïng Heùt ñoå veà ñaàu nguoàn soâng Naäm Roán vaø Thanh Taåu (Thanh döôùi) töø baûn Nooïng Heùt ñeán cuoái soâng Naäm Roán. Taïi ñaây coù Vieàng Xam Möùn (thaønh Tam Van) coå kính cuûa ngöôøi Thaùi xaây döïng. Caùc möôøng

382

ÑIEÄN BIEÂN thuoäc Möôøng Thanh xöa coù: Möôøng Phaêng, Möôøng Nha, Möôøng Luaân, Möôøng Leøo, Möôøng Loâi, nay thuoäc huyeän Ñieän Bieân.

THAÉNG CAÛNH ÑEØO PHA ÑIN Töø Haø Noäi leân Ñieän Bieân, neáu ñi ñöôøng boä, du khaùch seõ theo ñöôøng soá 6 qua ñeøo Pha Ñin lòch söû. Theo tieáng ñòa phöông, Pha Ñin coù nghóa laø trôøi ñaát. Theo truyeàn thuyeát, nuùi non ôû ñaây raát cao, nôi tieáp giaùp giöõa ñaát vaø trôøi.

Chuyeän keå raèng, xöa kia coù söï tranh chaáp ranh giôùi giöõa hai tænh Sôn La vaø Lai Chaâu (cuõ), ngöôøi ta ñaõ giaûi quyeát baèng moät cuoäc ñua ngöïa. Nôi hai ñaàu ngöïa gaëp nhau seõ laø bieân giôùi cuûa hai tænh. Ngöïa Lai Chaâu phi nhanh hôn, vì phaàn lôùn laø xuoáng doác, neân phaàn ñeøo thuoäc veà Lai Chaâu (nay laø Ñieän Bieân) nhieàu hôn phaàn ñeøo cuûa Sôn La. Ñeøo Pha Ñin raát hieåm trôû, ôû ñoä cao treân 1.000m, khi leân doác, luùc xuoáng doác, ñöôøng ñi ngoaèn ngoeøo, cheânh veânh, moät beân laø vöïc saâu thaêm thaúm, moät beân laø nuùi cao döïng ñöùng, laïi coù nhieàu ñoaïn cong hieåm trôû. Trong Chieán dòch Ñieän Bieân Phuû, haøng vaïn daân coâng, boä ñoäi, xe, phaùo, xe thoà löông thöïc suùng ñaïn ñaõ vöôït ñeøo vaøo chieán tröôøng Ñieän Bieân. Ñeøo Pha Ñin daøi haøng chuïc kiloâmeùt.

HOÀ CHÖÙA NÖÔÙC PA KHOANG Hoà naèm ôû xaõ Möôøng Phaêng, caùch thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû khoaûng 10km. Xöa kia ñaây laø suoái Pa Khoang, sau ngöôøi ta xaây moät con ñaäp chaén ngang taïo thaønh hoà chöùa nöôùc roäng lôùn ñeå töôùi tieâu cho haøng ngaøn heùcta ruoäng cuûa nhöõng caùnh ñoàng luùa Möôøng Thanh.

Hoà Pa Khoang khoâng chæ laø moät coâng trình thuûy lôïi, noù coøn laø moät thaéng caûnh non, nöôùc höõu tình. Hoà coù dieän tích treân 600ha.

Chung quanh laø nhöõng ngoâi nhaø saøn xinh xaén soi boùng maët hoà lung linh. Ñaây ñoù nhöõng con thuyeàn ñoäc moäc löôùt nheï treân maët hoà, laøm cho caûnh saéc hoà Pa Khoang voán ñaõ thô moäng caøng thô moäng hôn.

383

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Moät laàn ñi chôi thuyeàn treân hoà Pa Khoang, du khaùch seõ khoâng theå naøo queân ñöôïc, bôûi caûnh vaø ngöôøi ôû ñaây thaät ñeïp vaø hieàn hoøa.

HANG THAÅM BAÙNG Thuoäc xaõ Baùng Lao, huyeän Tuaàn Giaùo, laø moät hang coå xöa, veû ñeïp coøn hoang sô.

Loøng hang roäng vaø saâu, cao gaàn 100m. Trong hang coù nhieàu ngaùch. Giöõa loøng hang coù khoái ñaù to, maët treân baèng phaúng nhö maët baøn. Hang coù nhieàu nhuõ ñaù, maêng ñaù, vôùi nhöõng hình thuø kyø laï nhö nhöõng con roàng, laân, phöôïng, sö töû, voi phuû phuïc, ngöïa phi... Coù theå noùi, ôû ñaây nhö laø caû moät theá giôùi ñoäng vaät nghìn naêm hoùa ñaù.

Hang Thaåm Baùng khoâng chæ laø moät hang ñoäng ñeïp tuyeät vôøi, maø taïi ñaây nhaân daân ñòa phöông coøn tìm thaáy caùc loaïi rìu, chaøy nghieàn thöùc aên baèng ñaù, moät soá xöông ñoäng vaät ñaõ hoùa thaïch. Phaûi chaêng ñaây laø nôi ôû cuûa ngöôøi Vieät coå ñaïi töø thôøi kyø ñoà ñaù?

Ngoaøi ra ôû Tuaàn Giaùo coøn coù Thaàn Khuoâng, xaõ Chieàng Sinh cuõng laø moät trong nhöõng hang ñoäng kyø khu, haáp daãn khaùch du lòch.

DI TÍCH THAØNH BAÛN PHUÛ Thuoäc xaõ Nooïng Heùt, thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû. Moät di tích quan troïng veà cuoäc khôûi nghóa do noâng daân Hoaøng Coâng Chaát laõnh ñaïo ôû theá kyû XVIII choáng laïi trieàu ñình thoái naùt Leâ-Trònh, coøn goïi laø phong traøo khôûi nghóa Sôn Nam. Ñeå nhôù ôn oâng, nhaân daân ñaõ laäp ñeàn thôø ghi coâng lao oâng moät thôøi löøng danh choáng aùch baïo taøn.

Coâng trình thaønh Baûn Phuû vaø ñeàn thôø Hoaøng Coâng Chaát khoâng chæ mang yù nghóa lòch söû maø coøn laø moät coâng trình vaên hoùa kieán truùc. Vì vaäy, ñieåm di tích naøy ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng thaùng 7-1980. ÑEÀN ÑAÏI GIAÙ ÑAÏI VÖÔNG Ñeàn ñöôïc xaây döïng ôû xaõ Möôøng Thanh, huyeän Ñieän Bieân. Ñeàn

384

ÑIEÄN BIEÂN thôø vò töôùng ñôøi nhaø Traàn (khoâng roõ teân). Töông truyeàn, oâng caàm quaân ñi ñaùnh giaëc, bò töû traän taïi ñòa phöông naøy, nhaân daân quanh vuøng thöông tieác, laäp ñeàn thôø ñeå nhôù coâng ôn oâng.

DI TÍCH NOOÏNG NHAI Taïi ñaây ñaõ döïng leân moät töôïng ñaøi cao lôùn ñeå ghi laïi traän neùm bom daõ man taøn baïo cuûa maùy bay quaân ñoäi Phaùp vaøo ngaøy 25-31954. Sau khi thaát baïi treân nhieàu chieán tröôøng vaø ñang phaûi ñoái phoù vôùi löïc löôïng boä ñoäi ta taäp trung taán coâng taäp ñoaøn cöù ñieåm Ñieän Bieân Phuû, quaân ñoäi Phaùp ñaõ ñieân cuoàng cho maùy bay neùm bom huûy dieät toaøn boä baûn Nooïng Nhai, laøm nhieàu ngöôøi cheát vaø bò thöông. Trong ñoù phaàn lôùn laø ñaøn baø vaø treû con. Thöïc daân Phaùp ra söùc baén phaù hoøng laøm nhuït yù chí chieán ñaáu cuûa quaân vaø daân ta treân chieán tröôøng. Nhöng chuùng ñaõ nhaàm, chính söï kieän ñaãm maùu naøy ñaõ daáy leân loøng caêm thuø cuûa quaân vaø daân ta trong caû nöôùc, caøng hun ñuùc theâm yù chí quyeát taâm ñaùnh giaëc traû thuø cho ñoàng baøo Nooïng Nhai. Ngaøy 7-5-1954, quaân ta ñaõ ñaäp tan hoaøn toaøn cöù ñieåm Ñieän Bieân Phuû.

CUÏM DI TÍCH ÑIEÄN BIEÂN PHUÛ Ñieän Bieân Phuû “chaán ñoäng ñòa caàu” ñaõ chöùng minh moät chaân lyù: moät daân toäc nhoû beù coù theå thaéng moät ñeá quoác to lôùn vì “khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp, töï do”.

Nöûa theá kyû ñaõ troâi qua, maûnh ñaát thieâng lieâng naøy ñaõ ñeå laïi bao di tích naèm raûi raùc khaép nôi trong vuøng, töø Chæ huy sôû Möôøng Phaêng ñeán ñoài Him Lam, A1...

Di tích chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû chuû yeáu naèm ôû trung taâm thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû. Ñaây laø moät quaàn theå di tích goàm nhieàu haïng muïc ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng nhö caùc traän ñòa phaùo, maùy bay, xe taêng ñòch, caàu Möôøng Thanh, soâng Naäm Roán, hoá boäc phaù môû ñaàu ñôït toång taán coâng, heä thoáng haàm haøo chieán ñaáu...

Nghóa trang ñoài A1, nôi yeân nghæ nhöõng ngöôøi con cuûa daân toäc ñaõ hy sinh anh duõng cho neàn ñoäc laäp, töï do cuûa Toå quoác trong Chieán dòch Ñieän Bieân Phuû. Ñoài A1 laø moät cao ñieåm raát lôïi haïi, mang tính quyeát ñònh thaéng baïi ôû chieán tröôøng Ñieän Bieân Phuû. Nôi ñaây, boä ñoäi ta ñaõ quaàn nhau

385

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ vôùi giaëc suoát 36 ngaøy ñeâm cöïc kyø gian khoå, hy sinh maát maùt khaù nhieàu. Toái ngaøy 6-5-1954, boä ñoäi ta ñaõ san baèng vaø laøm chuû traän ñòa.

Saân bay Möôøng Thanh: Moät caên cöù tieáp vaän raát quan troïng cuûa ñòch, ñaõ bò phaùo binh Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam khoáng cheá hoaøn toaøn. Ngaøy nay saân bay naøy ñaõ ñöôïc caûi taïo naâng caáp thaønh saân bay daân duïng cuûa thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû, naèm trong heä thoáng ñöôøng bay noäi ñòa cuûa haõng Haøng khoâng Vieät Nam. Haàm cuûa Töôùng Ñôø Caùtôri ñaõ ñöôïc tu boå, söûa chöõa, giöõ nguyeân hình daùng, kích thöôùc caáu taïo cuûa haàm chæ huy sôû xöa. Haàm Töôùng Ñôø Caùtôri naèm ôû trung taâm loøng chaûo Ñieän Bieân Phuû. Ñoài Him Lam: Ñaây laø cöù ñieåm vaø laø cöûa ngoõ aùn ngöõ cho taäp ñoaøn cöù ñieåm Ñieän Bieân Phuû, ñaõ bò phaùo binh ta san baèng ñaàu tieân vaøo ngaøy 13-3-1954. Ñoài Ñoäc Laäp: traän ñaùnh giaûi phoùng ñoài naøy vaøo ngaøy 15-3-1954, sau hai ngaøy ñaäp tan cöù ñieåm Him Lam. Caùc ñoài C, D, E laø nhöõng nôi dieãn ra nhöõng traän ñaùnh aùc lieät giöõa ta vaø ñòch giaønh giaät töøng taác ñaát. Toaøn boä ba ñoài naøy vaãn ñöôïc giöõ nguyeân traïng, teân moãi ñoài ñöôïc gaén bieån khaù to, ôû vò trí deã nhìn thaáy nhaát vaø roõ nhaát.

Haàm chæ huy chieán dòch: Haàm chæ huy cuûa Ñaïi töôùng Voõ Nguyeân Giaùp naèm trong moät khu röøng nguyeân sinh taïi xaõ Möôøng Phaêng, huyeän Ñieän Bieân, caùch thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû khoaûng 30km.

DI CHÆ KHAÛO COÅ U VA Trong quaù trình thi coâng khu du lòch khoaùng noùng U Va, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ra ôû ñaây coù nhieàu di vaät coå coù giaù trò, nhö caùc maûnh goám coù trang trí hoa vaên laï, maûnh söù men ngoïc ñôøi Lyù, bình voø coå baèng ñaát nung... Ñaëc bieät, ngöôøi ta tìm ñöôïc moät löôõi caøy saét hình daùng raát laï... Hieän Tröôûng baûn U Va laø Vi Vaên Löï ñang giöõ löôõi caøy naøy. Theo nhaän xeùt cuûa caùc nhaø nghieân cöùu thì “löôõi caøy naøy hieän khoâng thaáy ai ôû Ñieän Bieân duøng caû”, ñoàng baøo cho raèng ñaây laø moät löôõi caøy laï chöa nhìn thaáy bao giôø. Ñaëc bieät ôû ñaây coøn tìm thaáy nhöõng haït thoùc chaùy, ñöôïc ñaùnh giaù “laø nhöõng di vaät voâ cuøng quyù giaù ñeå tìm hieåu lòch söû caây luùa ôû vuøng Ñieän Bieân cuõng

386

ÑIEÄN BIEÂN nhö treân theá giôùi. Ñaõ töø laâu, caây luùa vaø caùc ñaëc saûn luùa ôû Ñieän Bieân ñöôïc caùc giôùi khoa hoïc raát quan taâm. Taïi Ñieän Bieân, caùc nhaø noâng hoïc ñaõ tìm thaáy caùc maåu luùa hoang daïi raát hieám hoi treân baùn ñaûo Ñoâng Döông”.

Theo nhaän ñònh cuûa caùc nhaø nghieân cöùu khaûo coå hoïc thì “ñaây laø di chæ khaûo coå ñaàu tieân ñöôïc phaùt hieän ôû Ñieän Bieân, laïi naèm treân moät vò trí ñòa lyù ñaëc bieät cuûa vuøng bieân giôùi ba nöôùc (Vieät - Laøo Trung) neân noù khoâng chæ coù yù nghóa khoa hoïc maø noù coøn coù yù nghóa ñaëc bieät trong vieäc gìn giöõ chuû quyeàn bieân giôùi quoác gia”.

Cuõng trong thi coâng coâng trình du lòch khoaùng U Va, ngöôøi ta coøn phaùt hieän ñöôïc nhieàu daây chuyeàn, voøng vaø traâm caøi toùc, caùi coøn nguyeân veïn, caùi ñaõ bò ñöùt vôõ, taát caû ñaõ bò gæ seùt. Chò Vi Thò Lan mang moät maûnh ra nhôø hieäu kim hoaøn thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû xem thöû. Sau khi thöû, ngöôøi thôï baûo raèng ñaây laø baïc nguyeân chaát.

Chò Lan veà ñaõ toå chöùc nhaët nhaïnh vaø mua thu gom ñöôïc khoaûng 4kg.

U Va naèm veà phía Taây Nam thung luõng Möôøng Thanh, thuoäc xaõ Nooïng Luoâng, huyeän Ñieän Bieân, caùch thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû 15km.

Theo thoáng keâ cuûa Baûo taøng Ñieän Bieân, ñeán nay treân dieän tích 17.000 km2 thuoäc tænh Ñieän Bieân ñaõ phaùt hieän ñöôïc 16 troáng ñoàng, trong ñoù coù moät caùi ñöôïc tìm thaáy ôû khu vöïc U Va. Troáng naøy naëng 17kg, cao 44cm, ñöôøng kính maët troáng 60cm, ñöôøng kính ñaùy 50cm, ñöôïc xeáp vaøo giai ñoaïn Heâgô II vaø III, thuoäc thôøi ñaïi ñoà ñoàng Ñoâng Sôn.

Töông truyeàn khu vöïc U Va thuoäc thaønh Tam Vaïn, nôi caùc chuùa Löï laøm chuû tröôùc khi chuùa Thaùi Laïng Chöôïng ñaùnh chieám Möôøng Thanh. Vaäy nhöõng vaät tìm ñöôïc ôû di chæ khaûo coå U Va, neáu khoâng phaûi ñoà tuøy taùng, thì phaûi chaêng laø cuûa naû ñöôïc choân caát khi bò giaëc giaõ ñaùnh chieám? ÔÛ ñaây coù moät baõi ñaát, baø con ñòa phöông goïi “Khuoáng xao phi nhôù” tieáng Thaùi coù nghóa laø saân chôi cuûa nhöõng ma gaùi lôùn. Ñieàu ñoù cho pheùp chuùng ta lieân töôûng ñeán moät troø chôi daân gian cuûa ñoàng baøo Thaùi toàn taïi tôùi ngaøy nay coù teân laø Haïn Khuoáng. Raát coù theå moät ñeâm ôû Haïn Khuoáng baát ngôø bò quaân giaëc traøn ñeán, roài saùt haïi haøng loaït ngöôøi tham gia hoäi. Vì theá trong daân gian vaãn löu truyeàn caâu

387

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ chuyeän vaøo nhöõng ñeâm traêng saùng, thaáp thoaùng coù caùc ma hieän leân noâ ñuøa ôû ñaây (?). Chính taïi U Va cuõng coù giaû thieát laø nôi tieãn hoàn ngöôøi cheát leân trôøi. Hieän döôùi hoà U Va coù haøng traêm coät goã baèng ñaàu caém saâu vaøo loøng ñaát. Phaûi chaêng nhöõng coät goã naøy laø daáu tích cuûa moät daøn teá thaàn?

Tuy chæ môùi laø nhöõng nghieân cöùu ban ñaàu, nhöng coù theå keát luaän raèng U Va laø moät di chæ khaûo coå quan troïng cuûa Ñieän Bieân.

LEÃ HOÄI LEÃ KYÛ NIEÄM CHIEÁN THAÉNG ÑIEÄN BIEÂN PHUÛ Haèng naêm vaøo ngaøy 7 thaùng 5, taïi Ñieän Bieân Phuû, tænh Lai Chaâu, nay laø tænh Ñieän Bieân, toå chöùc leã kyû nieäm chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû. Ñaëc bieät laø vaøo nhöõng naêm chaün (5 naêm, 10 naêm...) Ngaøy 7-5-2004, nhaân kyû nieäm 50 naêm chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû, leã hoäi kyû nieäm ñaõ ñöôïc toå chöùc long troïng, coù nhieàu ñoaøn quoác teá tham gia, trong ñoù coù caùc cöïu chieán binh Phaùp, Myõ.

Leã kyû nieäm baét ñaàu baèng moät cuoäc míttinh troïng theå nhaèm oân laïi nhöõng chieán thaéng veû vang cuûa quaân vaø daân ta trong Chieán dòch Ñieän Bieân Phuû. Sau cuoäc míttinh coù toå chöùc nhieàu troø chôi, vaø bieån dieãn ca nhaïc, ngheä thuaät...

LEÃ HAÏN KHUOÁNG Haïn Khuoáng laø moät sinh hoaït vaên hoùa truyeàn thoáng laønh maïnh, vui chôi, giaøu saùng taïo qua lôøi haùt truyeän keå, khoâng khí aám cuùng vaø tao nhaõ cuûa ngöôøi Thaùi. Ñaây laø leã hoäi ñöôïc tieán haønh sau vuï thu hoaïch khoaûng giöõa muøa thu vaø muøa ñoâng. Leã Haïn Khuoáng thöôøng ñöôïc toå chöùc treân moät khoaûnh ñaát roäng thoaùng cuûa baûn. Taïi ñaây thanh nieân nam nöõ döïng saøn cao khoaûng 1,5m, coù haøng raøo bao quanh baèng pheân maét caùo, chæ chöøa moät cöûa ra vaøo. Cuoäc vui môû vaøo ban ñeâm khi beáp löûa traïi ñoû hoàng. Thanh nieân nam nöõ ñeán haùt, keå chuyeän laøm quen vôùi nhau vaø thi taøi kheùo leùo. Nam nöõ haùt ñoái ñaùp cho ñeán saùng môùi chia tay nhau. Ñeâm hoâm sau hoï laïi tieáp tuïc ca haùt. Haïn Khuoáng do beân gaùi toå chöùc, thöïc chaát laø cuoäc vui tìm hieåu baïn ñôøi.

388

ÑOÀNG NAI

ÑOÀNG NAI Ñoàng Nai laø moät tænh cuûa mieàn Ñoâng Nam Boä, cöûa ngoõ phía Ñoâng cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh, coù dieän tích töï nhieân 5.864km2, daân soá gaàn 2 trieäu ngöôøi. Tænh lî laø thaønh phoá Bieân Hoøa, vaø 8 huyeän: Taân Phuù, Ñònh Quaùn, Vónh Cöûu, Thoáng Nhaát, Long Khaùnh, Long Thaønh, Nhôn Traïch. Ñoàng Nai laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em: Kinh, Hoa, Xtieâng, EÂñeâ, Chô Ro, Khôme, Chaêm, Maï... Ñoàng Nai naèm treân löu vöïc soâng Ñoàng Nai vaø soâng La Ngaø, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 28km, phía Baéc giaùp Laâm Ñoàng, phía Nam giaùp Baø Ròa-Vuõng Taøu, phía Taây giaùp Bình Döông vaø Bình Phöôùc, phía Ñoâng giaùp Bình Thuaän. Ñòa hình Ñoàng Nai khoâng baèng phaúng, goàm moät soá thung luõng, ñoàng baèng nhieàu goø, ñoài thaáp. Phaàn tieáp giaùp vôùi cao nguyeân Di Linh vaø Laâm Vieân thì ñòa hình töông ñoái cao. Ñaát Ñoàng Nai chuû yeáu laø ñaát ñoû bazan, ñaát xaùm vaø phuø sa boài ñaép cuõ, raát phuø hôïp cho vieäc troàng troït, chaên nuoâi, ñaëc bieät troàng caây coâng nghieäp: cao su, caø pheâ, ca cao, hoà tieâu, haït ñieàu vaø caùc loaøi caây aên traùi...

Khí haäu Ñoàng Nai coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 25,4-27,20C. Ñoàng Nai coù heä thoáng giao thoâng khaù thuaän lôïi goàm ñöôøng boä, ñöôøng saét vaø ñöôøng thuûy. Veà ñöôøng boä coù quoác loä 1A, quoác loä 20 ñi Laâm Ñoàng, quoác loä 51 ñi Baø Ròa-Vuõng Taøu, coù ñöôøng saét Baéc-Nam. Ñöôøng thuûy coù soâng Ñoàng Nai daøi 101km noái soâng Saøi Goøn veà tôùi Trò An. Ñaëc bieät ngaønh coâng nghieäp Ñoàng Nai raát phaùt trieån, thu huùt nhieàu voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi, ñöùng thöù 2 ôû khu vöïc mieàn Nam, chæ sau Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ñoàng Nai laø moät tænh coù nhieàu ngaønh ngheà thuû coâng nhö goám, söù, sôn maøi...

Ngoaøi voâ soá röøng cao su, caø pheâ, hoà tieâu, Ñoàng Nai coøn coù nhöõng khu vöôøn nguyeân sinh roäng lôùn nhö röøng quoác gia Nam Caùt Tieân, laïi coù nhieàu di tích lòch söû vaø phong caûnh ñeïp nhö hoà Long AÅn, thaùc Trò An, suoái Tre, röøng Maõ Ñaø... vaø caùc coâng trình vaên hoùa coå: moä coå Haøng Goøn, ñình Taân Laân, chuøa Böûu Long...

389

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH THAÙC TRÒ AN Thaùc Trò An cao 8m, roäng 30m, laø moät caûnh ñeïp thieân nhieân huøng vó. Döôùi thaùc coù nhieàu ñaûo nhoû vaø caùc taûng ñaù lôùn vôùi nhieàu hình thuø kyø laï ñeïp maét, naèm raûi raùc giöõa laøn nöôùc trong xanh, boán muøa nghe thaùc ñoå aàm aàm. Beân caïnh thaùc laø Nhaø maùy thuûy ñieän Trò An. Thaùc Trò An naèm ôû haï löu soâng Ñoàng Nai, caùch thaønh phoá Bieân Hoøa khoaûng 50km.

SOÂNG ÑOÀNG NAI Baét nguoàn töø Taây Nguyeân huøng vó, daøi 480km, ñoaïn chaûy qua tænh Ñoàng Nai daøi 294km. Doïc hai beân bôø soâng Ñoàng Nai laø laøng maïc cuûa caùc daân toäc anh em sinh soáng. Thænh thoaûng giöõa loøng soâng noåi leân nhöõng ñaûo nhoû, nhö nhöõng neùt chaám phaù trong böùc tranh thieân nhieân thô moäng.

Maëc daàu toác ñoä ñoâ thò hoùa khaù nhanh, nhöng nhöõng laøng maïc ven soâng Ñoàng Nai vaãn bình yeân sau nhöõng raëng döøa, röøng caây vuù söõa, vöôøn böôûi Taân Trieàu. Coâng ty du lòch Ñoàng Nai ñang phaùt trieån loaïi hình du lòch treân soâng raát haáp daãn, coù theå thaêm caùc laøng ñaûo, vöôøn böôûi Taân Trieàu, loø goám, loø eùp maät thuû coâng...

LAØNG BÖÔÛI TAÂN TRIEÀU Caùch thaønh phoá Bieân Hoøa khoaûng 25km. Ñeán ñaây, döôùi boùng maùt cuûa vöôøn böôûi du khaùch coù theå thöôûng thöùc nhöõng loaïi böôûi vôùi nhieàu höông vò khaùc nhau: ngoït lòm laø böôûi ñöôøng, ngoït dòu pha ít chua laø böôûi Thanh Traø, ruoät hoàng, vò ngoït maùt laø gioáng böôûi Xieâm... Laøng böôûi Taân Trieàu laø vuøng ñaát thích hôïp cho nhöõng buoåi tham quan, daõ ngoaïi.

RÖØNG QUOÁC GIA NAM CAÙT TIEÂN Röøng Caùt Tieân naèm goïn trong ñoaïn uoán khuùc cuûa soâng Ñoàng Nai thuoäc laõnh thoå cuûa ba tænh: Ñoàng Nai, Bình Phöôùc vaø Laâm Ñoàng.

Coøn khu röøng Nam Caùt Tieân laø phaàn cuoái cuøng vaø cao nhaát thuoäc huyeän Taân Phuù, tænh Ñoàng Nai, coù dieän tích 36.000ha, nôi coù heä

390

ÑOÀNG NAI ñoäng thöïc vaät ñieån hình cuûa Nam Boä: hôn 600 loaøi thöïc vaät baäc cao, hôn 100 loaøi caây goã quyù, haøng traêm loaøi caây döôïc lieäu, hôn 60 loaøi phong lan. Veà ñoäng vaät coù 240 loaøi chim, trong ñoù coù nhöõng loaøi chim quyù hieám nhö tró loâng ñoû, coø quaém xanh, teâ giaùc moät söøng...

Röøng Nam Caùt Tieân khaù ña daïng: vöøa coù ñoài nuùi laïi coù baõi boài ven soâng, vöøa coù caùc traûng roäng lôùn baèng phaúng, laïi coù doøng soâng chaûy doác ñöùng.

Vaøo muøa möa, nhöõng doøng suoái voán dó hieàn hoøa, giôø trôû thaønh caùc doøng thaùc hung döõ, chaûy xieát ñoå nöôùc traéng xoùa treân caùc trieàn ñaù lôùn. ÔÛ ñaây coù nhieàu baõi taém suoái töï nhieân vôùi nhöõng baõi caùt vaøng roäng lôùn. Huyeàn thoaïi keå raèng, nôi ñaây xöa kia caùc naøng tieân thöôøng xuoáng haï giôùi ñeå vui ñuøa vaø taän höôûng doøng nöôùc maùt, neân ñöôïc goïi “Nam Caùt Tieân”.

Giöõa doøng soâng roäng lôùn, thænh thoaûng noåi leân nhöõng hoøn ñaûo nhoû chaïy daøi theo con nöôùc. Treân ñaûo laø röøng caây coå thuï, döôùi taùn laù sum sueâ laø thaûm coû xanh meàm maïi, raát thích hôïp cho vieäc caém traïi. Beân phaûi cuûa con ñöôøng baêng qua röøng Nam Caùt Tieân laø thaùc Trôøi, moät ngoïn thaùc kyø thuù, huøng vó nhaát cuûa röøng Nam Caùt Tieân.

Tieáp tuïc cuoäc haønh trình xuyeân röøng, du khaùch seõ tôùi Baøu Saáu, moät vuõng nöôùc roäng nhaát, saâu nhaát, naèm ôû trung taâm röøng quoác gia Nam Caùt Tieân. Baøu Saáu coù nhieàu loaïi caù, ñaëc bieät loaïi caù saáu nöôùc ngoït, chung quanh baøu laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu ñaøn chim, nhö coâng, tró, gaø loâi, moøng keùt, le le...

Röøng Nam Caùt Tieân laø khu röøng nguyeân sinh tieâu bieåu cho heä sinh thaùi röøng aåm nhieät ñôùi vuøng thaáp.

KHU DU LÒCH BÖÛU LONG - HOÀ LONG AÅN Caùch thaønh phoá Bieân Hoøa 6km, khu du lòch Böûu Long xaây döïng quanh moät hoà nöôùc nhaân taïo coù teân laø hoà Long AÅn, do vieäc khai thaùc ñaù maø thaønh. Hoà roäng haøng chuïc heùcta, ñeïp nhö moät böùc tranh thu nhoû cuûa vònh Haï Long. Giöõa loøng hoà voâ soá vaùch ñaù lung linh soi boùng nöôùc, taïo cho hoà moät veû ñeïp haáp daãn, moät caûnh saéc thieân nhieân myõ leä, nuùi cao, hoà roäng, nöôùc trong xanh, haøi hoøa vôùi coâng trình kieán truùc toân giaùo ñöôïc döïng xaây qua nhieàu theá heä. Ñeán Böûu Long, du khaùch seõ ñöôïc leo leân oác ñaûo cao khoaûng 35m, naèm giöõa loøng hoà, nôi quaàn tuï haøng chuïc loaøi chim quyù hieám, hoaëc

391

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ du ngoaïn treân maët hoà baèng thuyeàn maùy hoaëc xe ñaïp nöôùc, tham quan con roàng ñaù khoång loà ngaøy ñeâm phun nöôùc. Taïi ñaây coù coâng vieân Khoång Long khaùnh thaønh thaùng 2 naêm 1995.

Caïnh hoà coù ngoïn nuùi Böûu Long thaáp, treân ñænh coù ngoâi chuøa coå Böûu Long noåi tieáng, thaáp thoaùng sau caây boà ñeà coå thuï coù Long Sôn Thaïch Ñoäng.

BAÕI TAÉM LONG HAÛI Caùch thaønh phoá Bieân Hoøa khoaûng 100km veà höôùng Ñoâng Nam. Baõi taém Long Haûi coù baõi caùt traéng mòn chaïy daøi, yeân tónh, daønh cho nhöõng ai yeâu bieån nhöng khoâng thích naùo ñoäng, oàn aøo. Baõi taém naèm ôû vò trí ñeïp nhaát, nôi coù toøa bieät thöï cuõ cuûa Phaùp vaø vua Baûo Ñaïi.

QUAÀN THEÅ ÑAÙ CHOÀNG ÑÒNH QUAÙN Caùch thaønh phoá Bieân Hoøa 50km, taïi thò traán Ñònh Quaùn, treân quoác loä 20 ñi Ñaø Laït. Quaàn theå ñaù choàng Ñònh Quaùn noåi tieáng ñeïp vôùi nhöõng hình thuø kyø laï. Ñaëc bieät ôû ñaây coù 3 hoøn ñaù naèm choàng leân nhau khaù choâng cheânh ôû ñoä cao 36m so vôùi maët ñöôøng, hoøn Ñaù Choàng naøy naèm saùt quoác loä 20 veà veà höôùng Ñoâng Baéc nhö moät töôïng ñaøi kyø vó. Hoøn ñaù döôùi cuøng lôùn gaáp hai hoøn naèm treân, hoøn treân cuøng thì naèm nhoâ ra phaàn nöûa beân ngoaøi nhö muoán ñoå xuoáng baát cöù luùc naøo.

Hoøn Dìa naèm veà phía Taây Baéc cuûa hoøn Ñaù Choàng. Hoøn Dìa coù hình chöõ nhaät khoâng ñeàu, ñaàu to, ñaàu nhoû, naèm ôû ñoä cao 43m so vôùi maët ñaát.

Nuùi Ñaù Voâi, coøn goïi nuùi Baïch Töôïng, ôû phía Taây Nam cuûa khu thaéng caûnh, naèm sau chuøa Thieän Chôn 10m. Nuùi coù hình 2 con voi lôùn naèm caïnh nhau. Treân ñænh hoøn ñaù Voi Ñöïc coù töôïng Phaät Thích Ca khoång loà nhìn veà höôùng Ñoâng, ñöôïc xaây caát naêm 1970. Döôùi chaân nuùi Voi Ñöïc coù hang Baïch Hoå. Hoøn beân caïnh laø Voi Caùi.

LAØNG GOÁM VEN SOÂNG ÑOÀNG NAI Laøng goám naøy naèm doïc theo soâng Ñoàng Nai, töø Bieân Hoøa tôùi cuø lao Myõ Quôùi daøi khoaûng 10km, goàm nhieàu laøng maïc vaø caùc ñaûo nhoû thuoäc phöôøng Taân Vaïn, thaønh phoá Bieân Hoøa. Taïi ñaây coù haøng traêm loø gaïch, loø goám söù, trong ñoù ñaùng chuù yù laø xí nghieäp goám DONA, coù

392

ÑOÀNG NAI töø laâu ñôøi vôùi nhöõng saûn phaåm duøng cho trang trí noäi ngoaïi thaát, ñoà saønh söù, loï caém hoa, chaäu caûnh, töôïng ngöôøi vaø vaät... noåi tieáng treân thò tröôøng theá giôùi töø naêm 1920.

DI TÍCH MOÄ COÅ HAØNG GOØN Moä goàm hai haøng truï bao quanh haàm moä. Trong ñoù coù 10 truï ñaù cao töø 2,5-3m. Haàm moä coù kích thöôùc 4,2 x 2,7m, cao 1,6m. Ngoâi moä coå ñöôïc gheùp bôûi nhöõng taám ñaù hoa cöông naëng haøng taán, rieâng naép moä naëng khoaûng 10 taán. Ngoâi moä naøy laø di tích tieâu bieåu cho loaïi hình “Dol Men” Ñoâng Nam AÙ.

Töø naêm 1992, moä coå Haøng Goøn ñöôïc xaây töôøng baûo veä vaø laùt gaïch quanh haàm moä choáng xoùi moøn.

Moä coå Haøng Goøn laø ngoâi moä coå nhaát taïi Vieät Nam coøn laïi ñeán nay. Moä coå Haøng Goøn thuoäc xaõ Xuaân Taân, huyeän Xuaân Loäc, ôû ñoä cao 250m veà phía Taây tænh loä 2 (Long Khaùnh ñi Baø Ròa) caùch thaønh phoá Bieân Hoøa 80km.

Moä coå Haøng Goøn laø di tích vaên hoùa ñaõ ñöôïc xeáp haïng, tieâu bieåu cho neàn vaên hoùa coå ñaïi caùch nay khoaûng 2.500 naêm. Moä coå naøy do moät kyõ sö caàu ñöôøng ngöôøi Phaùp laø Bouchot phaùt hieän vaøo naêm 1927, khi môû ñöôøng lieân tænh 2. ÑÌNH TAÂN LAÂN Thuoäc phöôøng Hoøa Bình, thaønh phoá Bieân Hoøa, ñöôïc xaây töø thôøi Minh Maïng, laø nôi thôø Traán bieân ñoâ ñoác Toång quan Traàn Thöôïng Xuyeân, ngöôøi coù coâng môû mang Noâng Naïi Ñaïi Phoá (phoá Ñoàng Nai, thaønh phoá Bieân Hoøa). Ñình Taân Laân laø coâng trình kieán truùc ngheä thuaät tieâu bieåu thôøi Nguyeãn keát hôïp haøi hoøa vôùi ngheä thuaät kieán truùc ñaëc tröng vuøng Hoa Nam (Trung Quoác). Trong ñình coøn löu giöõ nhieàu taùc phaåm ñieâu khaéc ñaù, ñieâu khaéc goã, phuø ñieâu gheùp saønh söù, caån xaø cöø, töôïng saønh Hoa Nam... ÑEÀN THÔØ NGUYEÃN TRI PHÖÔNG ÔÛ phöôøng Böûu Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa, ñöôïc döïng vaøo ñaàu theá

393

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ kyû XIV, thôø Thaønh hoaøng laøng. Ñeán naêm 1873, Nguyeãn Tri Phöông maát, ñöôïc nhaân daân taïc töôïng thôø taïi ñaây.

Naêm 1991, ñeàn thôø Nguyeãn Tri Phöông ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa. ÑÌNH AN HOØA Laø di tích kieán truùc ngheä thuaät thuoäc xaõ An Hoøa, huyeän Long Thaønh, ñöôïc döïng töø naêm 1788-1792 vaø ñöôïc truøng tu ba laàn vaøo caùc naêm 1944, 1953 vaø 1994. Ñình coù kieán truùc chöõ “coâng” (工), hieän coøn löu giöõ nhieàu saéc phong cuûa vua Töï Ñöùc vaø nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái töø caùc ñôøi vua Gia Long, Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc. Ñình ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän Di tích lòch söû - vaên hoùa naêm 1984.

CHUØA LONG THIEÀN Thuoäc phöôøng Böûu Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1664 vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn vaøo caùc naêm 1748, 1842, 1952 vaø ñaàu thaäp nieân 1990. Chuøa Long Thieàn laø moät trong 3 ngoâi chuøa coå nhaát cuûa tænh Ñoàng Nai. Chuøa kieán truùc theo kieåu chöõ “tam” (三), chaïm troå coâng phu. ÔÛ ñieän Phaät coù nhieàu pho töôïng coå baèng ñaát nung vaø baèng ñoàng. Chuøa laø nôi truyeàn baù Phaät giaùo ñaàu tieân ôû Ñoàng Nai. Hieän ñaây laø truï sôû cuûa Giaùo hoäi Phaät giaùo tænh Ñoàng Nai. ÑEÀN THÔØ NGUYEÃN HÖÕU CAÛNH Ñeàn naèm ôû xaõ Hieäp Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa, ñöôïc xaây caùch nay khoaûng 300 naêm ñeå töôûng nieäm Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh (coøn coù teân laø Nguyeãn Höõu Kính), ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc khai phaù ñaát Ñoàng Nai. Ñeàn thôø döïng beân doøng soâng Ñoàng Nai thô moäng. Ñeàn ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Döôùi trieàu Nguyeãn ñeàn ñöôïc truøng tu hai laàn vaøo thôøi Gia Long naêm thöù nhaát (1802) vaø naêm 1851.

CHUØA BÖÛU LONG Naèm treân ñænh ngoïn nuùi Böûu Long, caïnh hoà Long AÅn caùch Bieân Hoøa 7km. Ñeán tham quan chuøa Böûu Long, du khaùch ñi qua 99 baäc ñaù seõ leân tôùi chuøa. Chuøa ñöôïc döïng naêm 1679, kieán truùc theo kieåu chöõ

394

ÑOÀNG NAI “tam” (三), goàm chính ñieän, giaûng ñöôøng, nhaø thôø toå, ngoaøi ra coøn coù nhieàu phoøng ni phaùi vaø döôõng taêng. Chuøa coù nhieàu pho töôïng mang ñaäm phong caùch AÙ Ñoâng vaø nhieàu coå vaät quyù nhö caëp nai vaøng ñôøi Nguyeãn, ñaàu “phöôøng coå” (Nhaø Phaät), töôïng Phaät naèm, thaùp Böûu Long. Chung quanh chuøa coù Long Ñaàu Thaïch (coøn goïi Haøm Roàng, Haøm Hoå) vaø Ñaøi Tam Theá Phaät. Nôi ñaây coøn laø ñòa ñieåm hoaït ñoäng cuûa caùc caùn boä caùch maïng trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø Myõ.

LEÃ HOÄI Ñoàng Nai laø vuøng ñaát coå coù nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa laâu ñôøi nhö moä coå Haøng Goøn, di chæ vaên hoùa OÙc Eo, daáu tích neàn vaên hoøa Phuø Nam. Ñoàng Nai nôi coù nhieàu daân toäc anh em sinh soáng, neàn vaên hoùa mang ñaäm neùt ña saéc toäc, coù nhieàu leã hoäi quanh naêm.

LEÃ KYØ YEÂN (CAÀU AN) Coøn goïi leã vía Thaàn (ngaøy maát cuûa Thaàn), ñöôïc toå chöùc vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau trong naêm.

Nghi thöùc leã Kyø Yeân cuõng gaàn gioáng nghi thöùc leã cuùng ñình thôø Thaønh hoaøng ôû Nam Boä, goàm: leã cuùng Tieàn hieàn, Haäu hieàn, leã röôùc Thaàn, leã daâng leã vaät cuùng Thaàn vaø leã Toáng oân. Cöù 3 naêm leã Kyø Yeân coù toå chöùc haùt boäi.

Taïi ñeàn thôø Nguyeãn Höõu Caûnh, leã Caàu an ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 26-6 vaø 11-11 aâm lòch.

Taïi ñeàn Hoøa An ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 vaø 16 thaùng 8 aâm lòch.

Sau phaàn leã coù ñua thuyeàn, xoâ giaøn thí thöïc. Ñeán giôø Ngoï (12 giôø) giaøn ñöôïc xoâ ra cho moïi ngöôøi tranh laáy ñoà cuùng, nhö laø söï ban phaùt cuûa thaàn linh.

Taïi ñeàn thôø Nguyeãn Tri Phöông, leã Kyø Yeân toå chöùc vaøo 2 ngaøy 16 vaø 17 thaùng 10 aâm lòch. Ñình Taân Laân thôø Traán bieân ñoâ ñoác Traàn Thöôïng Xuyeân toå chöùc vaøo ngaøy 23 thaùng 11 aâm lòch.

Ngoaøi ra, ngöôøi Chaêm ôû ñaây coù leã hoäi Ramövan Kateâ, ngöôøi Khôme coù Teát Chol Chnam Thmay...

395

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

ÑOÀNG THAÙP Ñoàng Thaùp naèm trong khu vöïc ñoàng baèng soâng Cöûu Long, laø moät trong ba tænh cuûa vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, coù dieän tích töï nhieân 3.276km2, daân soá treân 1.500.000 ngöôøi, laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em: Kinh, Hoa, Khôme, Chaêm...

Tænh lî cuûa Ñoàng Thaùp laø thò xaõ Cao Laõnh. Ngoaøi ra laø thò xaõ Sa Ñeùc vaø 9 huyeän: Taân Hoàng, Hoàng Ngöï, Tam Noâng, Thaïch Bình, Thaùp Möôøi, Laáp Voø, Chaâu Thaønh, Lai Vung vaø Cao Laõnh. Tænh Ñoàng Thaùp phía Baéc giaùp Campuchia, Nam giaùp Vónh Long, Taây giaùp An Giang vaø Caàn Thô, Ñoâng giaùp Long An vaø Tieàn Giang. Ñoàng Thaùp thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Ñoàng Thaùp laø moät tænh coù nhieàu soâng ngoøi, keânh raïch chaèng chòt, nhieàu ao hoà lôùn. Soâng chính laø soâng Tieàn chaûy töø ñaàu tænh tôùi cuoái tænh vôùi toång chieàu daøi 132km.

Giao thoâng Ñoàng Thaùp khaù thuaän lôïi, coù 300km ñöôøng boä, ñaëc bieät heä thoáng ñöôøng thuûy phaùt trieån.

Laø moät tænh noâng nghieäp, Ñoàng Thaùp saûn xuaát nhieàu löông thöïc vaø caùc loaïi noâng, thuûy saûn coù giaù trò xuaát khaåu cao. Ñaát ñai maøu môõ nhôø phuø sa soâng Tieàn, soâng Haäu boài ñaép, xoùm laøng truø phuù, boán muøa caây traùi sum sueâ.

THAÉNG CAÛNH VÖÔØN COØ THAÙP MÖÔØI Caùch thò xaõ Cao Laõnh 35km. Coø ôû ñaây nhieàu voâ keå, ñaäu traéng caû moät vuøng trôøi. Vaøo nhöõng buoåi chieàu taø, haøng haøng lôùp lôùp nhöõng caùnh coø traéng chao löôïn treân khoâng, nhöõng tieáng keâu oang oaùc khuaáy ñoäng caû moät vuøng queâ, tröôùc khi chuùng bay veà toå.

TRAØM CHIM TAM NOÂNG Laø ñaøn chim soáng ôû trong röøng traøm ôû huyeän Tam Noâng. Ñaây laø khu baûo toàn thieân nhieân roäng lôùn coù dieän tích treân 7500ha, naèm

396

ÑOÀNG THAÙP giöõa 4 xaõ Phuù Ñöùc, Phuù Hieäp, Phuù Thoï vaø Taân Coâng Sinh, huyeän Tam Noâng, caùch thò traán Tam Noâng khoaûng 800m ñöôøng chim bay.

Khu baûo toàn thieân nhieân naøy chöùa moät löôïng ñoäng thöïc vaät voâ cuøng ña daïng. Trong soá gaàn 200 loaøi chim, coù nhöõng loaøi cöïc kyø quyù hieám, treân theá giôùi nhieàu nôi ñaõ bò tuyeät chuûng nhö loaøi seáu ñaàu ñoû coå truïi, coø chaâu AÙ, gaø ñaõi, giang sen, chaûng beø... Trong ñoù seáu coå truïi ñaàu ñoû veà muøa ñoâng töø thaùng 2 ñeán thaùng 7 haèng naêm bay veà traøm chim cö truù. Seáu ñaàu ñoû ñeán ñaây aên cuû naêng. Seáu to, cao treân 1,7m, boä loâng xaùm möôït, coå cao, ñaàu ñoû, ñoâi caùnh saûi roäng khi bay. Seáu ñaàu ñoû raát chung thuûy, bao giôø cuõng ñi töøng ñoâi vui ñuøa nhaûy muùa.

Ngöôøi Vieät Nam coi seáu ñaàu ñoû laø chim haïc, moät bieåu töôïng söùc maïnh, söï tröôøng toàn vaø loøng thuûy chung son saéc thöôøng vaãn ñöôïc thôø trong caùc ñeàn, chuøa mieáu vaø moät soá gia ñình.

Ngoaøi ra, traøm chim coøn coù 40 loaøi caù, 140 loaøi thöïc vaät coù giaù trò veà döôïc lieäu.

Khu traøm chim ñaõ ñöôïc Toå chöùc Baûo toàn thieân nhieân quoác teá taøi trôï ñeå duy trì vaø phaùt trieån. Nhieàu du khaùch treân theá giôùi ñaõ vöôït haøng vaïn caây soá ñeán traøm chim Tam Noâng ñeå ñöôïc nhìn thaáy taän maét seáu ñaàu ñoû.

VÖÔØN HOA TAÂN QUY ÑOÂNG Caùch thò xaõ Cao Laõnh khoaûng 3km. Nôi ñaây nhaân daân troàng nhieàu loaïi hoa vaø caây caûnh, ñaëc bieät laø caùc loaïi hoàng vaø tuøng hoå phaùch. Hoa Taân Quy Ñoâng ñaõ xuaát ñi nhieàu nöôùc treân theá giôùi vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích. Vöôøn hoa Taân Quy Ñoâng coøn troàng caû caây döôïc lieäu laøm thuoác Nam chöõa beänh ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán.

COÀN TIEÂN Naèm treân bôø soâng Haäu, ñoaïn chaûy qua xaõ Ñònh Hoøa, huyeän Lai Vung (phía Beán Boài). Coàn Tieân, theo truyeàn thuyeát keå laïi coù nghóa laø nôi tieân nöõ giaùng xuoáng coàn caùt. Coàn Tieân laø moät baõi caùt mòn traéng noåi leân giöõa doøng soâng Haäu, nhö moät naøng tieân nöõ ñang phôi mình trong naéng cuûa vuøng soâng nöôùc Haäu Giang.

Du khaùch ñeán Coàn Tieân ñöôïc taém beân doøng soâng Haäu vôùi baõi taém mòn maøng, ñöôïc thöôûng thöùc röôïu Sa Giang vôùi caùc moùn aên oác gaïo, toâm nöôùc, caù soâng Haäu ngon coù tieáng.

397

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ BAÕI TAÉM AN HOØA Neáu Coàn Tieân laø moät baõi caùt phôi mình treân doøng soâng Haäu, thì baõi taém An Hoøa laø moät coàn caùt chôi vôi giöõa soâng Tieàn, meânh moâng nöôùc chaûy, caùch thò traán Caùi Taøu Haï, huyeän Chaâu Thaønh khoaûng 2 hoaëc 3km. Baõi taém ñöôïc phaùt hieän naêm 1995. Baõi taém thoai thoaûi, khoâng coù vuøng truõng neân raát an toaøn. Tuy môùi khai thaùc, nhöng baõi taém An Hoøa ñaõ thu huùt nhieàu du khaùch gaàn xa.

DI TÍCH ÑEÀN THÔØ THÖÔÏNG TÖÔÙNG TRAÀN NGOÏC Coøn goïi ñeàn Ñoác Binh Vaøng, naèm ôû aáp Nam, xaõ Taân Thaïch, huyeän Thanh Bình, caùch thò xaõ Cao Laõnh 24km veà phía Taây Nam. Thöôïng töôùng Traàn Ngoïc, giöõ chöùc Toång binh, kieâm Chaùnh giaûi quaân löông döôùi trieàu vua Minh Maïng. Naêm 1837, treân ñöôøng giaûi löông ñeán vuøng bieân giôùi An Giang, ñöôïc tin baùo thaønh An Giang thaát thuû, bò giaëc Phaùp ñaùnh chieám, oâng ra leänh tieâu huûy ñoaøn thuyeàn taûi löông, ñoàng thôøi cho giaûi giaùp binh só, sau ñoù oâng ruùt göôm töï vaãn. Sau khi maát, trieàu ñình ban taëng oâng chöùc Thöôïng töôùng quaän coâng, daân chuùng nhôù ôn oâng, ñaõ ñaët teân con raïch laø raïch Ñoác Vaøng vaø laäp ñeàn thôø oâng taïi ñòa ñieåm hieän nay. Naêm 1965, ñeàn ñöôïc xaây döïng laïi baèng vaät lieäu kieân coá.

Haèng naêm cöù vaøo hai ngaøy 15 vaø 16 thaùng 2 aâm lòch, nhaân daân ñòa phöông toå chöùc kyû nieäm vaø cuùng teá oâng raát long troïng.

CHUØA KIEÁN AN CUNG Coøn goïi chuøa OÂng Quaùch, toïa laïc taïi trung taâm thò xaõ Sa Ñeùc.

Chuøa do ngöôøi Hoa goác ôû tænh Phuùc Kieán, Trung Quoác ñeán ñònh cö taïi Sa Ñeùc xaây döïng vaøo naêm 1924-1927 ñeå thôø cuùng toå tieân vaø daïy doã con chaùu.

Chuøa coù kieán truùc theo kieåu chöõ “coâng” (工). Toaøn boä chuøa khoâng coù keøo, chæ coù ñoøn tay raùp moäng laïi. Maùi ngoùi lôïp theo dôïn soùng roàng traûi neàn cho nhöõng ngoïn soùng cong vuùt leân cao. Saùu ñaàu ngoïn soùng laø 6 cung ñieän thu nhoû. Hai beân cöûa vaøo chính ñieän laø 2 con kyø laân baèng ñaù xanh raát lôùn. Taû, höõu vu laø 2 vò thaàn Thieän vaø AÙc.

Trong saân laø nôi cuùng teá.

398

ÑOÀNG THAÙP Treân caùc coät ôû chính ñieän, caùc taám hoaønh phi caâu ñoái, bao lam... ñeàu ñöôïc chaïm troå hoa, laù, chim... sôn son theáp vaøng loäng laãy.

Chuøa ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän di tích lòch söû vaên hoùa naêm 1990.

CHUØA BAØ Chuøa Baø ôû thò xaõ Sa Ñeùc ñaõ coù caùch nay hôn 100 naêm, do ngöôøi Hoa ôû Phuùc Kieán, sau khi ñònh cö ôû Sa Ñeùc xaây döïng. Chuøa kieán truùc theo kieåu chöõ “thieân”, lôïp ngoùi aâm döông taïo gôïn soùng.

Gian chính ñieän thôø Baø Thieân Haäu Ngöôn Quaân, ñöôïc nhaø Haùn saéc phong (Thieân Haäu Thaùnh) vì baø coù coâng cöùu ñoä nhöõng ngöôøi ñi ghe thuyeàn ngoaøi bieån bò ñaém. Ngöôøi Trung Quoác toân thôø baø nhö moät vò cöùu tinh cuûa hoï. Beân phaûi chính ñieän thôø baø Kim Hueä (meï cuûa Baø Thieân Haäu), beân traùi thôø oâng Ñòa vaø oâng Thoå. Ngoaøi ra chuøa coøn thôø Phaät Di Ñaø, Quan AÂm Boà Taùt vaø Quan Thaùnh Ñeá.

Leã hoäi chuøa toå chöùc vaøo ngaøy 23 thaùng 3 vaø 9 thaùng 9 aâm lòch haèng naêm.

VAÊN THAÙNH MIEÁU Laø coâng trình vaên hoùa thôø Ñöùc Khoång Töû ñöôïc döïng naêm 1875 taïi thoân Myõ Traø, huyeän Kieán Phong, tænh Ñònh Töôøng, nay laø phöôøng III, thò xaõ Cao Laõnh do oâng Hoà Troïng Ñinh, quan tri phuû huyeän Kieán Töôøng ñöùng ra xaây caát. Chính ñieän thôø Khoång Töû. Taû, höõu thôø Töù Thaùnh (Taêng Töû, Nhan Hoài, Töû Tö vaø Maïnh Töû). Coøn ôû taû vu, höõu vu thôø Tieàn hieàn vaø Haäu hieàn. Ñeán naêm 1878, Vaên Thaùnh mieáu ñöôïc dôøi veà vò trí ngaøy nay, ñöôøng Lyù Thöôøng Kieät, phöôøng 1, thò xaõ Cao Laõnh. Vaên Thaùnh mieáu ñöôïc truøng tu nhieàu laàn trong caùc naêm 1935 vaø 1940. Vieäc thôø phuïng coù söï saép xeáp laïi. Trong chính ñieän, taû vu duøng laøm thö vieän, höõu vu duøng laøm nôi hoäi hoïp.

Ngaøy nay, Vaên Thaùnh mieáu duøng laøm thö vieän tænh.

CHUØA HÖÔNG Coøn goïi laø Phöôùc Höng coå töï, laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå ôû thò xaõ Sa Ñeùc. Chuøa do ngöôøi Hoa ôû Sa Ñeùc döïng caùch nay hôn moät

399

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ theá kyû ñeå thôø Phaät. Chuøa Höông coù kieán truùc ñeïp, 8 maùi, 2 caáp, lôïp ngoùi aâm döông taïo neân gôïn soùng, maùi cong vuùt leân cao. Treân noùc laø hình töù linh: long, ly, quy, phöôïng.

Chuøa thôø theo loái coå, goàm 2 boä töôïng Tam Thaùnh Taây phöông Cöïc laïc: Phaät A Di Ñaø vaø 2 vò Boà Taùt laø Quan AÂm, Theá Chí. Trong chuøa coù moät töôïng A Di Ñaø baèng ñaát seùt nung sôn theáp vaøng coù nieân ñaïi hôn 100 naêm. ÑÌNH TAÂN PHUÙ TRUNG Ñình Taân Phuù Trung naèm treân moät khoaûnh ñaát roäng 3.000m2, giöõa moät vuøng queâ truø phuù thuoäc xaõ Taân Phuù Trung, huyeän Chaâu Thaønh. Caùch thò traán Chaâu Thaønh 17km, laø moät trong nhöõng ngoâi ñình coå ôû Ñoàng Thaùp, ñöôïc döïng vaøo khoaûng giöõa theá kyû XIX, ñöôïc vua Töï Ñöùc phong saéc “Thaønh Hoaøng Boån caûnh” vaøo ngaøy 16/4/1858.

Kieán truùc ñình theo kieåu coå, maùi xaây theo hình chöõ “ñaïi”, lôïp ngoùi kieåu oáng coå, treân ngoùi coù hình löôõng long tranh chaâu, coät keøo baèng goã quyù, ñöôïc chaïm khaéc tinh vi.

Trong ñình coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät coå raát quyù nhö caùc böùc lieãn baèng goã ñöôïc chaïm khaéc kyõ löôõng, sôn son theáp vaøng. Giöõa ñình thôø Quan Thaùnh vaø Thaønh Hoaøng Boån caûnh. Hai beân thôø nhöõng ngöôøi coù coâng ñoùng goùp cho ñình laøng. Leã hoäi ñình Taân Phuù Trung toå chöùc vaøo ngaøy 10 vaø 17 thaùng 4 aâm lòch (naêm chaün), ngaøy 12 vaø 13 thaùng 5 aâm lòch (naêm leû). ÑÌNH ÑÒNH YEÂN Ñöôïc xaây vaøo naêm 1909, taïi aáp An Lôïi A, xaõ Ñònh Yeân, huyeän Laáp Voø, ñeå ghi nhôù coâng lao oâng Phaïm Vaên An, ngöôøi khai sôn laäp aáp ñaàu tieân nôi ñaây.

Kieán truùc ñình theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”, coät goã, töôøng xaây, lôïp ngoùi ñaïi oáng, caùc keøo, coät ñöôïc chaïm troå hoa vaên, ñaàu roàng, laân khaù tinh vi. Caâu ñoái, lieãn, bao lam ñöôïc caån xaø cöø hình caù hoùa roàng, göông sen, maãu ñôn... sôn son theáp vaøng, caùc böùc tranh sôn thuûy ca ngôïi ñaát nöôùc con ngöôøi.

Tröôùc saân ñình laø boàn hoa, caây phi lao coå thuï cao vuùt. Chính

400

ÑOÀNG THAÙP ñieän thôø Thaønh Hoaøng Boån caûnh. Hai beân taû, höõu thôø thaàn laø caùc vò Tieàn hieàn cuûa ñình.

Leã hoäi ñình Ñònh Yeân ñöôïc toå chöùc vaøo caùc ngaøy 16, 17 thaùng 4 vaø 15, 16 thaùng 11 aâm lòch haèng naêm. Leã hoäi ñöôïc tieán haønh raát troïng theå. ÑÌNH LONG KHAÙNH Naèm treân cuø lao Long Khaùnh giöõa doøng soâng Cöûu Long thuoäc huyeän Hoàng Ngöï. Caáu truùc ñình theo kieåu nhieàu nhaø vuoâng gaén lieàn nhau, coù 4 haøng coät chính, maùi lôïp ngoùi aâm döông, treân noùc coù ñaép hình löôõng long tranh chaâu, keøo chaïm ñaàu roàng. Ñình thôø Thaønh Hoaøng Boån caûnh vaø caùc vò Tieàn hieàn, Haäu hieàn, nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi laøng xoùm. Ñình Long Khaùnh laø cô sôû caùch maïng, nôi ñi laïi hoaït ñoäng cuûa caùc caùn boä trong 2 cuoäc khaùng chieán choáng ngoaïi xaâm.

CAÊN CÖÙ XEÛO QUYÙT Thuoäc 2 xaõ Myõ Hieäp vaø Myõ Long, huyeän Cao Laõnh, caùch thò xaõ Cao Laõnh hôn 30km. Theo quoác loä 30 ñeán ñoaïn xaõ Myõ Long reõ traùi ñi chöøng 7km seõ ñeán khu röøng traøm nguyeân sinh ngaäp nöôùc rong 20ha. Ñoù laø caên cöù Xeûo Quyùt.

Xöa kia, nôi ñaây laø choán ñoàng khoâng troáng traûi, keânh raïch chaèng chòt, ñi laïi gaëp nhieàu khoù khaên, ñöôïc tænh uûy Kieán Phong (nay laø Ñoàng Thaùp) choïn laøm caên cöù chieán löôïc töø cuoái naêm 1959 ñeå laõnh ñaïo nhaân daân khaùng chieán.

Beân nhöõng coâng söï chieán ñaáu, nhöõng vaït traøm xanh töôi moïc leân, naêm thaùng troâi ñi, röøng traøm ngaøy moät lôùn nhö thoåi, taùn sum sueâ giao nhau, trôû thaønh moät caùnh röøng raäm ròt. Döôùi taùn röøng laø nhöõng caên nhaø haàm, nôi laøm vieäc vaø nhöõng haàm truù aån cuûa caùn boä caùc cô quan chung quanh tænh uûy. Maùy bay B52 cuûa Myõ ñaõ nhieàu laàn raûi thaûm bom, vaø phaùo baày, phaùo chuøm töø caùc caên cöù cuûa Myõ-nguïy naõ lieân tuïc cuøng vôùi nhöõng cuoäc caøn queùt vaøo caên cöù, töôûng chöøng moät goác caây cuõng khoâng boû soùt. AÁy vaäy maø suoát cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cho ñeán ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng, Tænh uûy Kieán Phong vaãn baùm truï nôi caên cöù naøy. Ngöôøi daân ñòa phöông goïi caên cöù Xeûo Quyùt laø “caên cöù loøng daân”.

401

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ngaøy nay, Xeûo Quyùt trôû thaønh khu du lòch haáp daãn. Giöõa röøng traøm saâu thaêm thaúm, ñaày nhöõng daây leo, nhöõng di tích ñöôïc phuïc cheá, naøo coâng söï, haàm traùnh bom ñaïn, haàm bí maät, nhaø haàm nôi Tænh uûy hoïp, nhaø aên taäp theå... taát caû coøn nguyeân veïn nhö ngaøy naøo. Ñoái dieän vôùi khu di tích laø nhaø thuûy taï hoà sen roäng treân 3.000m2.

KHU DI TÍCH LAÊNG CUÏ PHOÙ BAÛNG Naèm caùch trung taâm thò xaõ Cao Laõnh khoaûng 2 km, saùt ñöôøng quoác loä 23. Laêng ñöôïc khôûi coâng xaây döïng 22-8-1975 vaø khaùnh thaønh ngaøy 13-2-1977, trong moät khuoân vieân roäng 1 ha. Ñaây laø coâng trình ghi ôn cuï Phoù Baûng Nguyeãn Sinh Saéc (Nguyeãn Sinh Huy) sinh naêm Nhaâm Tuaát (1802), taïi laøng Kim Lieân, huyeän Nam Ñaøn, Ngheä An, nhaø yeâu nöôùc ñaõ sinh ra ngöôøi con vó ñaïi cuûa daân toäc: Chuû tòch Hoà Chí Minh.

Khu di tích laêng goàm: voøm moä, hoà sao, nhaø kieáng vaø nhaø tröng baøy. Voøm moä: quay veà höôùng Ñoâng, cao 10m, laø moät caùnh hoa sen caùch ñieäu. Hoà sao: naèm giöõa khu vöïc, hình ngoâi sao naêm caùnh, ñöôøng kính 30m (tính ñeán ñænh choùp sao), giöõa hoà laø moät ñaøi sen traéng caùch ñieäu, oáp ñaù traéng Italia, cao 6,5m. Nhaø kieáng: caùch hoà sao 30m, hình chöõ nhaät (24,2m x 11,5m), laø nhaø tieáp khaùch. Nhaø tröng baøy: kieán truùc hình baùt giaùc, chung quanh troàng hoa maãu ñôn, laø nôi tröng baøy caùc hieän vaät lieân quan ñeán cuoäc ñôøi cuûa cuï Phoù Baûng, nhö: tieåu söû toùm taét, saéc hoïc, buùt tích, hoäp ñöïng thuoác...

LEÃ HOÄI Ñoàng Thaùp laø tænh coù khaù nhieàu toân giaùo: Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, Phaät giaùo, Coâng giaùo..., moät tænh coù nhieàu daân toäc anh em sinh soáng, moät neàn vaên hoùa ña saéc toäc phong phuù vôùi nhöõng phong tuïc taäp quaùn vaø leã hoäi mang ñaäm neùt cuûa moãi daân toäc.

Veà thaêm Ñoàng Thaùp, du khaùch nhö trôû veà vôùi coäi nguoàn thieân nhieân, bôûi baàu khoâng khí trong laønh, vôùi nhöõng caùnh ñoàng phì nhieâu, meânh moâng coø bay thaúng caùnh. Veà vôùi Ñoàng Thaùp laø veà vôùi leã hoäi daân toäc.

402

GIA LAI LEÃ HOÄI GOØ THAÙP Goø Thaùp laø moät quaàn theå goàm 5 di tích tieâu bieåu, trong ñoù coù ñeàn thôø cuï Ñoác binh Kieàu, baø Chuùa Xöù laø noåi danh hôn caû.

Leã Vía Baø Chuùa Xöù cöû haønh vaøo ngaøy 16 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm. Gioã cuï Ñoác binh Kieàu vaøo 2 ngaøy 15 vaù 16 thaùng 11 aâm lòch haèng naêm. Noäi dung leã hoäi haàu nhö naêm naøo cuõng gioáng nhau, goàm leã caàu an, thaûnh sanh, teá Thaàn Noâng, cuùng OÂng (Ñoác binh Kieàu) hoaëc cuùng Baø Chuùa Xöù. Caùc buoåi leã ñöôïc tieán haønh long troïng theo nghi thöùc coå truyeàn.

Sau leã coù hoäi vui muùa laân, haùt boäi, ñaáu voõ, löûa traän. Leã hoäi Goø Thaùp laø leã hoäi caàu cho quoác thaùi daân an, muøa maøng töôi toát, boäi thu.

GIA LAI Laø tænh mieàn nuùi phía Baéc cao nguyeân Trung Phaàn, naèm treân ñoä cao töø 600-800m so vôùi maët nöôùc bieån, coù dieän tích töï nhieân treân 16.000km2, daân soá gaàn 850.000 ngöôøi, bao goàm nhieàu daân toäc: Kinh, Gia Rai, Ba Na, Xô Ñaêng, Gieû Trieâng... Thaønh phoá Plei Ku laø tænh lî cuûa Gia Lai. Tænh goàm coù caùc huyeän: Ayun Pa, Chö Paêh, Chö Proâng, Chö Seâ, Ñöùc Cô, La Grai, Kbang, Kroâng Pa, Kong Chro, Mang Yang vaø An Kheâ.

Tænh Gia Lai phía Baéc giaùp Kon Tum, Nam giaùp Ñaék Laék, Taây giaùp Campuchia vôùi ñöôøng bieân giôùi quoác gia daøi treân 90km, Ñoâng giaùp caùc tænh Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, Phuù Yeân.

Gia Lai coù khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa cao nguyeân, coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm töø 21-250C. Vuøng Taây Tröôøng Sôn coù löôïng möa trung bình cao, töø 2.200-2.500mm, trong khi ñoù vuøng Ñoâng Tröôøng Sôn chæ töø 1.200-1.750mm.

Tænh Gia Lai coù heä thoáng ñöôøng boä khaù hoaøn chænh. Coù quoác loä 19 noái vôùi caùc tænh duyeân haûi mieàn Trung, töø Quy Nhôn ñeán Plei Ku daøi 180km. Quoác loä 14 ñi Quaûng Nam vaø caùc tænh Taây Nguyeân, Ñoâng Nam Boä. Quoác loä 25 noái vôùi Phuù Yeân.

403

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thaønh phoá Plei Ku naèm treân giao loä cuûa quoác loä 19, quoác loä 14 vaø quoác loä 25. Tænh coù saân bay Plei Ku. Gia Lai laø ñaàu nguoàn cuûa nhieàu heä thoáng soâng ñoå veà mieàn duyeân haûi vaø Campuchia nhö soâng Ba, soâng Seâ San. Ñaây laø vuøng ñaát coù nhieàu suoái hoà, gheành thaùc, vaø ñeøo noåi tieáng nhö hoà Tô Nöng, thaùc Yali, nay trôû thaønh thuûy ñieän coù coâng suaát lôùn, coù ñeøo Mang Yang, ñeøo An Kheâ loäng gioù.

THAÉNG CAÛNH BIEÅN HOÀ Coøn goïi laø hoà Tô Nöng, caùch Plei Ku 6km veà phía Baéc. Bieån Hoà voán laø mieäng cuûa moät ngoïn nuùi löûa ñaõ ngöøng hoaït ñoäng töø laâu. Hoà coù daïng hình baàu duïc, roäng khoaûng 250ha, ñoä saâu trung bình khoaûng 29m.

Hoà mang teân Tô Nöng, teân moät laøng coå trong huyeàn thoaïi. Nöôùc hoà quanh naêm ñaày aép, trong xanh töïa maét ngoïc, coù theå nhìn thaáy töøng ñaøn caù bôi löôïn döôùi nöôùc. Maët nöôùc hoà phaúng laëng, phong caûnh chung quanh voâ cuøng ngoaïn muïc. Töø nhöõng buïi caây ven hoà, ñaâu ñoù tieáng chim ñ’rao hoùt trong lanh laûnh. Keà beân hoà laø nhöõng ngoïn nuùi khoâng cao hình naám troøn, uoán löôïn traäp truøng. Xa xa laø nhöõng caùnh röøng baït ngaøn ñang rì raøo cuøng gioù nuùi taïo neân moät aâm thanh laï maø chæ ñeán ñaây ta môùi caûm nhaän ñöôïc. Vaøo nhöõng buoåi chieàu hoâm khi oâng maët trôøi vöøa gaùc nuùi, ñaâu ñoù treân maët hoà xuaát hieän nhöõng chaøng trai, coâ gaùi daân toäc ñang löôùt nheï treân chieác thuyeàn ñoäc moäc. Maët hoà gôïn soùng nheï nhö ñeå vaãy chaøo du khaùch.

Hoà Tô Nöng, moät haït ngoïc cuûa Plei Ku, vaø cuûa Taây Nguyeân huøng vó. Ñaây coøn laø vöïa caù haèng naêm cung caáp cho Plei Ku haøng traêm taán caù.

PLEI KU, PHOÁ NUÙI ÑAÀY SÖÔNG Plei Ku, thuû phuû cuûa tænh Gia Lai, naèm ôû ngaõ ba giao loä cuûa 3 quoác loä 19, 14 vaø 25, caùch thaønh phoá Quy Nhôn khoaûng 180km veà phía Ñoâng, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 541km veà phía Ñoâng Nam. Phoá nuùi Plei Ku naèm ôû ñoä cao 780m so vôùi möïc nöôùc bieån. Ñeán Plei Ku du khaùch seõ ñöôïc thaû hoàn veà vôùi thieân nhieân hoang sô, cuøng

404

GIA LAI hít thôû khoâng khí trong laønh cuûa mieàn cao nguyeân ñaày naéng gioù vaø caûm nhaän ñöôïc muøi höông cuûa hoa phong lan röøng, cuûa hoa caø pheâ traéng muoát... Plei Ku khoâng coù neùt moäng mô cuûa Ñaø Laït, nhöng Plei Ku coù neùt duyeân thaàm cuûa phoá Nuùi. ÔÛ ñaây, baát cöù muøa naøo chieàu toái vaãn laø muøa ñoâng se laïnh, nhöõng haït söông mong manh rôi nheø nheï, laøm cho vaïn vaät, luùc aån, luùc hieän. Caùi se se laïnh veà ñeâm cuûa phoá Nuùi seõ laøm cho baïn nhôù ñeán cheù röôïu caàn hoaëc moät taùch caø pheâ Ban Meâ.

Phoá Nuùi cao, phoá Nuùi ñaày traêng, phoá Nuùi ñaày söông, phoá Nuùi cuûa caây xanh vaø phoá Nuùi cuûa nhöõng ñeâm say röôïu caàn. Vaâng! Ñoù chính laø Plei Ku, phoá Nuùi cuûa Taây Nguyeân xanh, röøng xanh xanh.

HOÀ NÖÔÙC AYUN HAÏ Ñaây laø hoà nöôùc nhaân taïo, ñöôïc hình thaønh bôûi con ñaäp traøn ngaên soâng Ayun Haï vaøo ñaàu naêm 1994, moät coâng trình thuûy lôïi raát quan troïng cho nhöõng caùnh ñoàng luùa Baéc Taây Nguyeân, caùch thaønh phoá Plei Ku khoaûng 70km. Hoà nöôùc Ayun Haï roäng meânh moâng, coù dieän tích treân 3.700ha, daøi 25km, dung tích chöùa trung bình 253 trieäu m3 nöôùc, boán beà nuùi non truøng ñieäp taïo neân moät caûnh quan thieân nhieân non nöôùc höõu tình treân ñaát röøng H’boâng thuoäc huyeän Chö Seâ. Hoà Ayun Haï, ngoaøi taùc duïng thuûy lôïi töôùi tieâu cho haøng ngaøn heùc ta ñaát troàng troït, coøn cung caáp nguoàn thuûy naêng lôùn cho khu vöïc Nhaø maùy thuûy ñieän Ayun Haï, maø naêm 1991 ñaõ hoøa vaøo ñieän löôùi quoác gia.

Du khaùch ñeán Ayun Haï coù theå ñi du thuyeàn treân maët hoà, caâu caù hoaëc daïo chôi döôùi taùn röøng. Taïi ñaây du khaùch coù ñieàu kieän tìm hieåu neùt vaên hoùa ñaëc saéc cuûa moät soá daân toäc thieåu soá anh em nhö Gia Rai, Ba Na...

THAÙC XUNG KHOENG Thuoäc huyeän Chö Proâng, cao 40m, nöôùc ñoå aøo aøo, töø xa ñaõ nghe tieáng thaùc aàm yø. Nöôùc ñoå töø treân ñoä cao 40m xuoáng nhö moät daûi luïa traéng noõn. Maët thaùc lôùn, traûi roäng vaø töông ñoái baèng phaúng. Hai beân bôø caây coái moïc xanh um. Nöôùc töø treân treân cao ñoå xuoáng uoán cong theo trieàn ñaù ñaäp vaøo caùc taûng ñaù lôùn nhoâ leân khoûi maët nöôùc, tung boït traéng xoùa.

THAÙC PHUÙ CÖÔØNG Thuoäc xaõ Yun, huyeän Chö Seâ, caùch thaønh phoá Plei Ku 45km veà phía Taây Nam. Thaùc tung boït traéng taïo thaønh moät maøn söông kyø

405

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ aûo. Töø xa du khaùch ñaõ nghe tieáng môøi goïi cuûa doøng thaùc, bôûi tieáng nöôùc ñoå aàm aàm, reàn vang caû moät khu röøng. Beân caïnh thaùc laø thaûm thöïc vaät xanh toát. Thaùc Phuù Cöôøng naèm treân doøng chaûy cuûa con suoái Ia Peet ñoå ra soâng Ayun roài chaûy vaøo hoà nöôùc Ayun Haï. Thaùc Phuù Cöôøng cho tôùi nay vaãn coøn giöõ ñöôïc veû hoang sô.

THAÙC COÂNG CHUÙA Thuoäc Xaõ Ia Mô Noâng, huyeän Chö Pah, caùch thaønh phoá Plei Ku 50km veà phía Taây Baéc. Thaùc ñöôïc taïo bôûi nhieàu taàng ñaù thaáp, nöôùc chaûy xuoáng ñeàu ñaën troâng raát meàm maïi, uyeån chuyeån. Thaùc Coâng Chuùa khoâng cao, nhöng ñoä doác khaù daøi, doøng chaûy khoâng döõ doäi nhö thaùc Phuù Cöôøng hay thaùc Xung Khoeng.

IA LY Ia Ly xöa noåi tieáng bôûi ngoïn thaùc huøng vó nhaát cuûa Taây Nguyeân xanh, nay ñöôïc thay baèng caûnh ñeïp cuûa moät ñaäp traøn xaû luõ, ngaên soâng Chö Seâ taïo ra moät hoà chöùa nöôùc roäng lôùn trong xanh naèm giöõa nuùi röøng Taây Nguyeân giaøu coù.

Hoà nöôùc Ia Ly coù dieän tích khaù roäng, treân 64km2 vôùi dung tích 1,03 tyû m3 (öùng vôùi möïc nöôùc daâng bình thöôøng cao 515m, nhöõng naêm möa nhieàu, nöôùc loøng hoà coøn daâng cao hôn nöõa). Hoà nöôùc naøy cung caáp naêng löôïng cho Nhaø maùy thuûy ñieän Ia Ly. Nhaø maùy thuûy ñieän Ia Ly laø moät coâng trình troïng ñieåm quoác gia, lôùn thöù 2 sau thuûy ñieän Hoøa Bình, vôùi coâng xuaát 72Mw, saûn löôïng ñieän trung bình naêm laø 3,7 tæ Kwh. Coâng trình nhaø maùy thuûy ñieän Ia Ly ñi vaøo hoaït ñoäng, ñaõ coù taùc ñoäng raát toát ñeán ñôøi soáng kinh teá - xaõ hoäi Taây Nguyeân noùi chung, ñaëc bieät Gia Lai noùi rieâng: nguoàn ñieän Ia Ly hoøa vaøo löôùi ñieän quoác gia ñaõ ñöa aùnh saùng ñeán cho ñoàng baøo vuøng saâu, vuøng xa cuûa baø con daân toäc. Ñieän ñeán vôùi buoân laøng goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc naâng cao daân trí, naâng cao ñôøi soáng cho baø con daân toäc.

Trong töông lai khoâng xa, cuõng treân doøng soâng Seâ San naøy seõ xaây theâm 4 nhaø maùy thuûy ñieän nöõa, ñoù laø Seâ San 3, Seâ San 4, Plei Kroâng vaø Thöôïng Kon Tum. Trong ñoù Seâ San 3 vaø 4 naèm veà phía haï löu cuûa thuûy ñieän Ia Ly.

406

GIA LAI NUÙI CHÖ H’ROÂNG Naèm caùch thaønh phoá Plei Ku chöøng 10km veà phía Ñoâng Nam. Ngoïn nuùi Chö H’roâng cao 1.600m. Ñaây laø ngoïn nuùi löûa ñaõ ngöøng hoaït ñoäng töø raát laâu. Nuùi tuy cao nhöng khoâng doác ñöùng. Ñaát ñai chung quanh raát phì nhieâu, laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em. Taïi ñaây caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ khai quaät nhieàu di chæ khaûo coå cuûa caùc thôøi kyø ñoà ñaù.

Theá nuùi thoai thoaûi, nhöng ñöôøng leân ñænh nuùi quanh co gaáp khuùc. Du khaùch ñeán Plei Ku coù theå tham gia tour leo nuùi Chö H’roâng ñaày thuù vò, mang laïi caûm giaùc maïnh moãi khi chinh phuïc ñöôïc ñænh nuùi.

DI TÍCH QUAÀN THEÅ DI TÍCH TAÂY SÔN THÖÔÏNG ÑAÏO Ñeán Gia Lai, du khaùch coù dòp ñeán thaêm di tích Taây Sôn Thöôïng ñaïo, caên cöù ñòa cuûa vua Quang Trung.

Taây Sôn Thöôïng ñaïo laø moät quaàn theå goàm 6 di tích, caùch thaønh phoá Plei Ku khoaûng chöøng 100km veà höôùng Ñoâng, thuoäc huyeän An Kheâ, goàm: Ñình An Kheâ, naèm taïi thò traán An Kheâ, nôi tuï taäp nghóa quaân vaø daáy binh khôûi nghóa cuûa 3 anh em Nguyeãn Hueä; Goø Chôï: nôi giao löu buoân baùn cuûa Nguyeãn Nhaïc ñeå laáy tieàn nuoâi quaân vaø tuyeån nghóa binh; Hoøn ñaù oâng Bình, Hoøn ñaù oâng Nhaïc: nôi ngoài nghæ cuûa Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Nhaïc, sau moãi ñôït luyeän quaân; Vöôøn mít - caùnh ñoàng Coâ Haàu (thuoäc huyeän Kbang), vuøng caên cöù haäu caàn, nôi tích tröõ quaân löông. Kho tieàn (thuoäc huyeän Kong Chro), nôi caát giöõ löông thöïc vaø tieàn baïc cho cuoäc khôûi nghóa vaø laø nôi ôû cuûa oâng Nhaïc tröôùc khi cuoäc khôûi nghóa noå ra.

Khôûi nghóa Taây Sôn laø cuoäc khôûi nghóa vó ñaïi cuûa noâng daân do ba anh em nhaø Taây Sôn laõnh ñaïo vaøo naêm 1771, moät trong nhöõng moác son choùi loïi nhaát trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc ta, trong ñoù coù söï ñoùng goùp to lôùn cuûa caùc daân toäc anh em ôû Gia Lai. LAØNG KHAÙNG CHIEÁN STER Thuoäc xaõ Nam, huyeän Kbang, caùch thaønh phoá Plei Ku 70km. Ñaây laø queâ höông cuûa anh huøng Nuùp cuûa moät thôøi “Ñaát nöôùc ñöùng

407

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ leân”. Taïi laøng Ster naøy, anh Nuùp ñaõ phaùt ñoäng baø con caùc daân toäc ñöùng daäy choáng thöïc daân Phaùp. Phaùt huy truyeàn thoáng ñoù, trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, baø con laøng Ster ñaõ anh duõng chieán ñaáu choáng Myõ-nguïy. Laøng Ster trôû thaønh ñieåm saùng cuûa caùc buoân laøng Taây Nguyeân. Vaø vì theá ngaøy 23-3-1993, laøng Ster ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin caáp baèng Di tích lòch söû.

NHAØ TUØ PLEI KU Naèm giöõa trung taâm thaønh phoá, caùch böu ñieän tænh Gia Lai khoaûng 300m veà phía Nam, do thöïc daân Phaùp xaây döïng vaøo naêm 1925 ñeå giam caàm, tra taán caùc chieán só yeâu nöôùc, caùch maïng. Nhieàu nhaø caùch maïng Vieät Nam bò giam caàm ôû ñaây, sau naøy ñaõ trôû thaønh caùn boä laõnh ñaïo cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc. Nhaø tuø Plei Ku ñöôïc truøng tu söûa chöõa naêm 1997 ñeå ñoùn khaùch tham quan.

CHUØA BÖÛU NGHIEÂM Ñöôïc döïng naêm 1964, taïi soá nhaø 200 ñöôøng Duy Taân, phöôøng Dieân Hoàng, thaønh phoá Plei Ku. Naêm 1978, truøng tu ngoâi chính ñieän.

Nhöõng naêm gaàn ñaây chuøa tieáp tuïc söûa chöõa döôùi söï höôùng daãn cuûa Hoøa thöôïng truï trì chuøa. Ñieåm noåi baät cuûa chuøa laø nhöõng naêm qua, nhaø chuøa raát chuù troïng coâng taùc töø thieän, giuùp ñôõ ngöôøi taøn taät, gia ñình caùc thöông binh, lieät só.

CHUØA BÖÛU THAÉNG Chuøa ñöôïc khôûi döïng vaøo thaäp nieân 1930, treân moät khuoân vieân roäng treân 3.000m2 taïi soá 1A ñöôøng Sö Vaïn Haïnh, phöôøng Hoäi Thöông, thaønh phoá Plei Ku. Chuøa ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn qua caùc naêm 1960, 1964 vaø 1992. Hieän nay, chuøa laø nôi ñaët vaên phoøng Ban Trò söï Phaät giaùo tænh Gia Lai. TÒNH XAÙ NGOÏC PHUÙC Do nhaø sö Giaùc An döïng naêm 1964, thuoäc giaùo ñoaøn III, heä phaùi Phaät giaùo Taêng giaø Khaát só Vieät Nam. Tònh xaù toïa laïc ôû soá 342 ñöôøng Phan Ñình Phuøng, phöôøng Yeân Ñoå, thaønh phoá Plei Ku.

408

GIA LAI

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI PÔTHI (LEÃ BOÛ MAÛ) Neáu coù dòp, môøi du khaùch ñeán döï leã boû maû (Pôthi) vaø laøm nhaø moà. Ñaây laø leã hoäi khaù quan troïng, mang ñaäm maøu saéc daân gian nhaát cuûa ñoàng baøo daân toäc Gia Rai. Khu vöïc an taùng ngöôøi cheát naèm döôùi moät khu röøng giaø vaø caùch laøng khoâng xa. Khuaát sau nhöõng thaân caây to laø nhöõng ngoâi nhaø moà ñöôïc trang hoaøng ñeïp ñeõ. Chung quanh nhaø moà ñöôïc trang trí caùc töôïng goã ñöôïc ñeõo goït thoâ sô nhöng raát soáng ñoäng, ñoù laø töôïng nam nöõ giao hôïp, töôïng ñaøn baø chöûa, töôïng ngöôøi ngoài khoùc, töôïng thuù vaät: voi, chim... Ñaây laø nhöõng töôïng ñöôïc saùng taïo töø taâm linh saâu thaúm cuûa ngöôøi ñang soáng, daâng hieán cho ngöôøi ñaõ veà beân kia, nôi maø caùc linh hoàn seõ trôû veà vôùi toå tieân, oâng baø. Con thuyeàn tang leã ñöôïc gaén vaøo noùc nhaø moà. Coät Klao, coät Cuùt daãn linh hoàn veà trôøi, ñöôïc döïng leân trong tieáng nhaïc coàng chieâng traàm huøng, ai oaùn.

Moät trong nhöõng nôi coøn löu giöõ nguyeân traïng leã Pôthi cuûa Gia Rai laø laøng Plei Phun, caùch thaønh phoá Plei Ku khoaûng 40km, treân ñöôøng 14 ñi Kon Tum, vaãn coøn mang ñaäm maøu saéc xöa.

Leã hoäi boû maû cuûa ngöôøi Gia Rai, Ba Na... ñöôïc xem laø ñieån hình nhaát cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân. Leã toå chöùc quanh nhaø moà ngöôøi ñaõ cheát sau vaøi naêm. Trong nhöõng ngaøy leã naøy, ngöôøi soáng aên böõa aên coäng caûm cuoái cuøng vôùi ngöôøi cheát, vì theá khoâng moät ai khoùc loùc, maø xem laø ngaøy hoäi vui cuûa laøng. Sau leã Pôthi, söï raøng buoäc giöõa ngöôøi soáng vaø ngöôøi cheát khoâng coøn nöõa. Nhaø moà bò boû pheá.

LEÃ HOÄI AÊN TRAÂU Coøn goïi leã hoäi Ñaâm traâu. Theo tuïc leä, haèng naêm daân laøng toå chöùc hoäi Ñaâm traâu moät laàn taïi nhaø roâng. Con traâu laø vaät teá thaàn Giaøng.

Sau caùc nghi thöùc khaán caàu thaàn linh veà chöùng giaùm loøng thaønh cuûa baø con buoân laøng vaø nhaän leã vaät, con traâu ñöôïc daét ra coät giöõa saân, taát caû baø con buoân laøng töø giaø ñeán treû, töø phuï nöõ ñeán nam giôùi cuøng nhau nhaûy muùa trong tieáng nhaïc coàng chieâng doàn daäp. Sang ngaøy thöù hai, tieáng coàng chieâng caøng roän raõ, cuoäc nhaûy muùa caøng nhanh theo tieát taáu, nhöõng thanh nieân khoûe maïnh cuûa buoân laøng ñöôïc trang bò giaùo maùc vaø nghi thöùc ñaâm traâu dieãn ra. Sau ñoù daân laøng

409

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ moå traâu aên möøng. Thòt traâu ñöôïc chia ñeàu cho töøng beáp nhaø trong buoân, moät phaàn ñöôïc ñeå laïi daønh cho böõa röôïu chung taïi nhaø roâng.

Leã AÊn traâu dieãn ra khoaûng 2 ñeán 3 ngaøy.

LEÃ CÔM MÔÙI Ñöôïc toå chöùc ñeå taï ôn Thaàn Luùa, möøng muøa thu hoaïch môùi, caàu mong cho ruoäng nöông ngaøy caøng nhieàu thoùc luùa. Daân laøng cuùng Thaàn Luùa baèng heo hoaëc gaø tröôùc khi söû duïng luùa ñeå aên hoaëc mang ñi bieáu. Leã côm môùi ñöôïc toå chöùc taïi nhaø roâng maø cuõng coù theå toå chöùc taïi nhaø rieâng cuûa moãi gia ñình.

HAØ GIANG Haø Giang, maûnh ñaát ñòa ñaàu cöïc Baéc cuûa Vieät Nam, nôi coù nhöõng ngoïn nuùi cao huøng vó, quanh naêm maây phuû, coù ñænh Taây Coân Lónh cao tôùi 2419m, coù nhieàu khu röøng nguyeân sinh vôùi nhieàu loaïi goã quyù vaø coù tôùi 1.000 loaïi caây döôïc lieäu. Röøng Haø Giang coù nhieàu ñoäng vaät quyù hieám nhö hoå, coâng, tró, phöôïng, teâ teâ....

Haø Giang coù dieän tích töï nhieân 7.884,3km, daân soá treân 620.000 ngöôøi, goàm 22 daân toäc anh em cuøng sinh soáng nhö H’moâng, Taøy, Dao, Giaùy, Nuøng, Boá Y, Loâ Loâ, La Chí... Tænh lî Haø Giang laø thò xaõ Haø Giang cuøng vôùi caùc huyeän: Ñoàng Vaên, Meøo Vaïc, Yeân Minh, Quaûn Baï, Baéc Meâ, Hoaøng Xu Phì, Xín Maàn, Vò Xuyeân, Baéc Quang.

Phía Baéc tænh Haø Giang giaùp vôùi Trung Quoác coù ñöôøng bieân giôùi daøi treân 274km, phía Ñoâng giaùp Cao Baèng, phía Taây giaùp Yeân Baùi vaø Laøo Cai, phía Nam giaùp Tuyeân Quang. Ñòa hình Haø Giang khaù phöùc taïp, coù theå phaân thaønh 3 vuøng.

Vuøng cao nuùi ñaù phía Baéc naèm saùt chí tuyeán Baéc, tieâu bieåu laø Luõng Cuù ôû vó ñoä 23022 Baéc, coù ñoä doác khaù lôùn, thung luõng vaø soâng suoái bò chia caét nhieàu. Khí haäu gaàn nhö oân ñôùi, chia thaønh hai muøa: muøa möa vaø muøa khoâ. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø khoaûng 24280C. Muøa ñoâng nhieät ñoä coù khi xuoáng 50C. Vuøng cao nuùi ñaát phía Taây thuoäc khoái nuùi thöôïng nguoàn soâng

410

HAØ GIANG Chaûy. Thung luõng vaø loøng suoái heïp, nhieàu ñeøo cao, nuùi doác. Khí haäu vuøng naøy chia thaønh hai muøa: muøa möa vaø muøa khoâ.

Vuøng thaáp goàm vuøng ñoài nuùi thung luõng soâng Loâ vaø thò xaõ Haø Giang. Taïi vuøng naøy nhieät ñoä trung bình caû naêm khoaûng 21-230C. Trong quaù trình lòch söû, Haø Giang ñaõ ghi nhieàu chieán coâng hieån haùch, laø nôi coù nhieàu di tích lòch söû, vaên hoùa ñöôïc xeáp haïng. Haø Giang coù cao nguyeân Ñoàng Vaên neân thô vaø quyeán ruõ, coù chôï tình Khau Vai haáp daãn.

THAÉNG CAÛNH THÒ XAÕ HAØ GIANG Naèm trong moät thung luõng, quanh naêm ngaém nhìn soâng Loâ cuoän chaûy, boán beà laø nuùi non bao boïc nhö nhöõng böùc töôøng thaønh baûo veä vöõng chaéc. Haø Giang caùch Haø Noäi gaàn 350km, laø trung taâm kinh teá, chính trò vaø vaên hoùa cuûa tænh. Thò xaõ coù khu di chæ khaûo coå Ñoài Thoâng naèm ngay giöõa loøng thò xaõ, nôi ñaõ tìm thaáy haøng ngaøn di vaät thôøi tieàn söû vaø ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc xaùc ñònh laø moät trong nhöõng vuøng vaên hoùa sôùm nhaát cuûa Vieät Nam. CÖÛA KHAÅU THANH THUÛY Caùch thò xaõ 23,5km, laø vuøng bieân giôùi tieáp giaùp vôùi chaâu Vaân Sôn, Trung Quoác. Trong töông lai khoâng xa, theo döï aùn ñaõ ñöôïc Chính phuû pheâ duyeät, Thanh Thuûy seõ xaây döïng thaønh cöûa khaåu quoác teá vôùi quy moâ 360ha, daân soá seõ tôùi 300.000 ngöôøi. Toång soá voán ñaàu tö xaây döïng ban ñaàu laø 1.500 tæ ñoàng. Thanh Thuûy seõ laø vuøng kinh teá môû, coù toác ñoä phaùt trieån nhanh, trôû thaønh khu ñoâ thò môùi, laø ñieåm thu huùt voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaø laø vuøng du lòch haáp daãn.

SUOÁI TIEÂN Caùch thò xaõ Haø Giang 2km veà phía Baéc. Suoái Tieân caûnh ñeïp noåi tieáng, phong caûnh neân thô, vôùi thaùc nöôùc xinh xaén, doøng suoái trong xanh. Treân caùc söôøn ñoài, döôùi nhöõng taùn röøng xanh maùt laø nhöõng bieät thöï, nhaø nghæ... ñöôïc xaây theo loái vöøa hieän ñaïi laïi vöøa mang ñaäm baûn saéc daân toäc, vôùi ñaày ñuû tieän nghi, raát thích hôïp cho du lòch nghæ döôõng. Ngoaøi ra, neáu thích du khaùch coù theå leo nuùi, taém suoái, tröôït thaùc...

411

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ COÅNG TRÔØI QUAÛN BAÏ Ñaây laø moät vuøng nuùi non truøng ñieäp, caùch thò xaõ Haø Giang khoaûng 40km veà phía Baéc. Taïi ñaây, coù nuùi Coâ Tieân ñaày thô moäng.

Khí haäu quanh naêm maùt meû, raát hôïp cho du khaùch nghæ döôõng.

Chaéc chaén trong töông lai vuøng naøy seõ trôû thaønh khu ñieàu döôõng, moät khu nghæ maùt lyù töôûng khoâng thua keùm Sa Pa, Ñaø Laït hay Tam Ñaûo, Baø Naø... ÑOÄNG TIEÂN Nôi coù suoái Tieân moäng mô, caùch thò xaõ Haø Giang 2km veà phía Baéc. Töông truyeàn raèng xöa kia caùc tieân nöõ nhaø Trôøi thöôøng xuoáng ñoäng naøy ñeå taém vaøo dòp Teát, vì theá ñoäng coù teân laø ñoäng Tieân. Nhaân daân quanh vuøng, ñaëc bieät laø baø con ôû thò xaõ, vaøo luùc giao thöøa, saép böôùc sang naêm môùi thöôøng ñeán ñoäng naøy laáy nöôùc ñeå röûa vaø caàu may. Ñoäng Tieân cuøng vôùi Suoái Tieân trong töông lai seõ ñöôïc quy hoaïch thaønh khu du lòch nghæ maùt hieän ñaïi vaø laø nôi seõ xaây döïng laøng vaên hoùa caùc daân toäc Haø Giang.

HOÀ NOOÏNG Ñaõ coù töø xa xöa, naèm caùch thò xaõ Haø Giang khoaûng 17km thuoäc xaõ Phuùc Linh. Hoà coù dieän tích roäng treân 20ha. Beân caïnh laø röøng nguyeân sinh roäng treân 100ha, coù heä ñoäng thöïc vaät phong phuù vaø quyù hieám. Bao quanh hoà laø nhöõng ngoïn nuùi ñaát, ñaù thaáp, taïo cho hoà Nooïng moät caûnh saéc xinh ñeïp taàng taàng lôùp lôùp khi maøn söông buoâng xuoáng trong nhöõng buoåi sôùm mai, hay nhöõng chieàu taø se laïnh, nhöõng con thuyeàn löôùt nheï treân maët hoà, nghe ñaâu ñoù caát leân ñieäu daân ca tình töù, roài khuaát daàn trong khoâng gian yeân laëng, ñeå laïi treân maët hoà chæ coøn laø lung linh boùng nöôùc cuûa nhöõng caùnh röøng ngaäp nöôùc.

HANG ÑOÄNG PHÖÔNG THIEÄN Caùch thò xaõ Haø Giang khoaûng 7km veà phía Nam, laø nôi coù nhieàu hang ñoäng töï nhieân tuyeät ñeïp, trong ñoù coù hang Phöông Thieän laø lôùn nhaát vaø ñeïp nhaát. Trong ñoäng coù nhieàu nhuõ ñaù, maêng ñaù hình thuø kyø thuù, khieán du khaùch söõng sôø tröôùc veû ñeïp töï nhieân hoang sô.

412

HAØ GIANG Du khaùch ñeán ñaây ngoaøi tham quan ñoäng coøn coù theå thöôûng thöùc caùc loaïi hoa traùi ñaëc saûn cuûa Haø Giang nhö maän, leâ, taùo, cam, ñaëc bieät ñöôïc uoáng traø Tuyeát San coå thuï moïc ôû ñoä cao 900m. ÑOÄNG EÙN Ñoäng EÙn thuoäc huyeän Yeân Minh, caùch thò xaõ Haø Giang 60km. Töø thò xaõ Haø Giang, du khaùch ñi qua Coång Trôøi Quaûn Baï, qua nhöõng caùnh röøng thoâng quanh naêm ngaäp chìm trong söông ñeå tôùi Ñoäng EÙn. Ñoäng EÙn coøn mang nhieàu neùt hoang sô, nhöng coù söùc quyeán ruõ laï thöôøng, khieán cho du khaùch khoâng khoûi baøng hoaøng, söûng soát bôûi nhöõng nhuõ ñaù, maêng ñaù coù nhöõng hình thuø kyø laï vaø sinh ñoäng.

Ngöôøi ta coù caûm giaùc nôi ñaây laø choã truù nguï cuûa vaïn vaät ngaøn naêm xöa nay ñaõ hoùa ñaù.

THAÙC THÍ Caùch huyeän lî Baéc Quang khoaûng 1,5km veà phía Taây Baéc. Thaùc Thí taïo thaønh bôûi doøng suoái baét nguoàn töø ñieåm cuoái cuûa daõy Taây Coân Lónh huøng vó, laø thaùc ñeïp nhaát, thô moäng nhaát cuûa ñaát trôøi Haø Giang.

Thaùc Thí goàm 4 taàng, nöôùc ñoå xuoáng töø löng chöøng nuùi. Ngöôøi daân ñòa phöông ví Thaùc Thí nhö suoái toùc cuûa naøng tieân nöõ trong huyeàn thoaïi cuûa caùc daân toäc coøn löu laïi ñeán nay. Thaùc Thí laø ñieåm du lòch haáp daãn cuûa khaùch thaäp phöông.

“COÅNG TRÔØI” ÑOÀNG VAÊN Ñoàng Vaên laø huyeän vuøng cao bieân giôùi cuûa Haø Giang, naèm ôû ñoä cao 1.100m so vôùi möïc nöôùc bieån. Muøa ñoâng nhieät ñoä coù luùc xuoáng 10C. Muøa heø noùng nhaát cuõng chæ khoaûng 240C. Baàu trôøi haàu nhö quanh naêm möa hoaëc muø. Ngöôøi daân ñòa phöông ñaõ coù caâu ca: “Thaáy nhau trong taàm maét, gaëp nhau maát nöûa ngaøy” vaø “ñaát khoâng ba böôùc baèng, trôøi khoâng 3 ngaøy naéng”. Luõng Cuù thuoäc huyeän Ñoàng Vaên, laø ñieåm cöïc Baéc cuûa toå quoác. Ngöôøi ta noùi raèng ñeán Ñoàng Vaên maø chöa ñeán Luõng Cuù coi nhö chöa ñeán Ñoàng Vaên, bôûi Luõng Cuù laø “noùc nhaø cuûa Vieät Nam” nôi maø “cuùi maët saùt ñaát, ngaång maët ñuïng trôøi”. Do ñoù goïi Ñoàng Vaên laø “Coång Trôøi” laø vaäy. Ñeán Ñoàng Vaên laø dòp thöû thaùch loøng can ñaûm cuûa du khaùch, bôûi ñeøo cao vöïc thaúm, nhöng ñoåi laïi ñöôïc ñaém mình trong thieân nhieân

413

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ huøng vó. Baïn seõ ñöôïc thaû hoàn trong tieáng kheøn, tieáng saùo cuûa daân toäc H’moâng meán khaùch.

LUÕNG CUÙ Treân baûn ñoà Vieät Nam, naèm ôû bieân giôùi phía Baéc, taïi vò trí hình choùp noùn nhoâ cao. Ñoù chính laø Luõng Cuù ôû vó ñoä 23022 Baéc, nôi ñaàu nguoàn cuûa doøng soâng Nho Queá chaûy qua Ñoàng Vaên. Treân ñænh nuùi Roàng, ñieåm cuoái cuøng cöïc Baéc Vieät Nam, laù côø toå quoác luoân tung bay.

Luõng Cuù ôû ñoä cao 1.600m ñeán 1.800m so vôùi möïc nöôùc bieån, caùch huyeän lî Ñoàng Vaên khoaûng hôn 26km. Luõng Cuù laø nôi coù nhieàu traùi ngon, quaû ngoït nhö leâ, ñaøo, maän... Ñeán Luõng Cuù, du khaùch ñöôïc thöôûng thöùc maøn muùa daân toäc cuûa nhöõng coâ sôn nöõ dòu daøng xinh ñeïp theo nhòp troáng ñoàng cuûa daân toäc Loâ Loâ.

CÖÛA KHAÅU PHOÙ BAÛNG Laø moät thò traán saàm uaát cuûa Haø Giang. Döôùi thôøi Phaùp thuoäc, ngöôøi ta ví Phoù Baûng laø Ma Cao thöù hai cuûa Vieät Nam, nôi coù nhieàu soøng baïc lôùn, nhöõng con baïc xuyeân quoác gia, vaø laø nôi thu gom thuoác phieän cuûa vuøng Ñoàng Vaên nuùi ñaù, troàng nhieàu thuoác phieän loaïi baäc nhaát Vieät Nam. Thuoác phieän töø Phoù Baûng, Ñoàng Vaên seõ ñi khaép moïi nôi, sang Trung Quoác, Campuchia, Myanma, roài xuoáng taän Haûi Phoøng ñeå sang trôøi AÂu.

Ngaøy nay Phoù Baûng khoâng coøn laø nôi “côø gian, baïc laän” vaø khoâng coøn laø “vöïa” thuoác phieän ñöa ñi tieâu thuï khaép nôi nhö xöa. Nhaân daân Phoù Baûng ñaõ chuyeån dòch kinh teá sang saûn xuaát, kinh doanh nhöõng saûn vaät maø Ñoàng Vaên coù lôïi theá nhö hoa quaû, döôïc lieäu...

MAÕ PÌ LEØNG Naèm ôû ñoaïn cuoái cuûa quoác loä 4C töø Haø Giang ñi Ñoàng Vaên - Meøo Vaïc. Maõ Pì Leøng naèm giöõa Ñoàng Vaên vaø Meøo Vaïc. Ñaây laø ñoaïn ñöôøng khaù hieåm trôû, nhaát laø ñoaïn qua Maõ Pì Leøng daøi khoaûng 7km, ñöôøng quanh co, gaáp khuùc, moät beân laø vöïc saâu thaêm thaúm, moät beân laø söôøn nuùi doác döïng ñöùng. Töø treân ñænh nuùi Maõ Pì Leøng, du khaùch seõ nhìn thaáy nôi xa xa doøng soâng Nho Queá, luùc aån luùc hieän chaûy qua döôùi chaân nuùi saâu gaàn ngaøn meùt, nhö moät daûi luïa moâng meânh.

414

HAØ GIANG Con ñöôøng vôùi ñoä daøi 7km khoâng hôn khoâng keùm ñaõ duøng ñeán 33.000 ngaøy coâng, keùo daøi roøng raõ gaàn 2 naêm môùi hoaøn thaønh. Ñoù laø söùc maïnh vaø loøng duõng caûm cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc Haø Giang, ñaëc bieät trong ñoù coù söï ñoùng goùp lôùn lao cuûa nhöõng nam nöõ thanh nieân Cao - Baéc - Laïng - Thaùi - Haø - Tuyeân, nhöõng con ngöôøi ñaõ chung löng ñaâu caät ñeå hoaøn thaønh moät ñoaïn ñöôøng khoâng daøi laém (ôû ñoä cao 1.600m ñeán 1.800m so vôùi möùc nöôùc bieån) nhöng ñaõ phaûi ñoå khoâng bieát bao coâng söùc, moà hoâi, nöôùc maét.

RUOÄNG BAÄC THANG Phaàn lôùn ôû vuøng nuùi phía Baéc nöôùc ta, ñaâu ñaâu cuõng coù ruoäng baäc thang, nhöng coù leõ khoâng ñaâu coù daùng hình ñeïp nhö ruoäng baäc thang ôû Hoaøng Xu Phì vaø Xín Maàn, hai huyeän phía Taây cuûa Haø Giang. Vì theá ruoäng baäc thang nôi naøy luoân luoân laø ñeà taøi saùng taïo cuûa caùc nhaø nhieáp aûnh ngheä thuaät. Ruoäng baäc thang Hoaøng Xu Phì vaø Xín Maàn ñaõ ñi vaøo trang saùch aûnh ngheä thuaät, laø taùc phaåm trang trí treân caùc tôø lòch haèng naêm cuûa nhieàu nhaø xuaát baûn.

Ruoäng baäc thang nôi ñaây ñeïp, tröôùc heát do kieán taïo ñòa hình töï nhieân, cuøng vôùi baøn tay, khoái oùc cuûa con ngöôøi ñaõ bao ñôøi nay taïo neân nhöõng ñöôøng neùt sinh ñoäng, maøu saéc haøi hoøa.

HANG TÖÔÙNG PHÆ VAØNG VAÏN LY Hang Töôùng phæ Vaøng Vaïn Ly naèm trong khu röøng nguyeân sinh roäng khoaûng 500ha, chuû yeáu laø thoâng ñaù, thuoäc xaõ Vaàn Chaûi, huyeän Ñoàng Vaên, queâ höông cuûa anh huøng löïc löôïng vuõ trang nhaân daân Suøng Duùng Luø, moät mình duõng caûm vaøo hang ñaù goïi Töôùng phæ Vaøng Vaïn Ly ra haøng. Hang Töôùng phæ Vaøng Vaïn Ly caùch truï sôû UBND xaõ Vaàn Chaûi khoaûng 4km, naèm treân nuùi Truøng Toø Saù cao gaàn 2.000m. Khu nhaø cuûa Töôùng phæ cuõng ôû gaàn ñaáy. Hieän ngöôøi con uùt cuûa Vaøng Vaïn Ly laø Vaøng Saùu Poù ñang soáng vaø troâng coi ngoâi nhaø naøy. Ñaây laø ngoâi nhaø xaây theo kieåu bieät thöï Phaùp.

CHÔÏ TÌNH KHAU VAI Chôï chæ hoïp moãi naêm moät laàn vaøo ngaøy 27-3 aâm lòch taïi Khau Vai, huyeän Meøo Vaïc.

Truyeän keå raèng: Ngaøy xöûa ngaøy xöa, coù moät ñoâi trai gaùi thuoäc hai boä toäc yeâu nhau. Ngöôøi con gaùi xinh ñeïp, boä toäc cuûa coâ khoâng

415

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ muoán cho coâ laáy choàng thuoäc boä toäc khaùc. Coøn boä toäc cuûa chaøng trai laïi raát muoán coâ veà laøm daâu cuûa boä toäc mình. Töø ñoù söï hieàm khích giöõa hai boä toäc phaùt sinh, vaø moái thuø giöõa hai boä toäc naøy ngaøy caøng gay gaét, quyeát lieät thì moái tình cuûa ñoâi trai gaùi ngöôïc laïi caøng thaém thieát, gaén boù saâu naëng. Vaøo moät ngaøy kia, khi ñoâi trai gaùi ñang ngoài tình töï treân ñænh nuùi, boãng nhìn thaáy caûnh töôïng hai boä toäc ñang ñaùnh nhau döõ doäi ôû döôùi chaân nuùi. Ñoâi tình nhaân cho raèng, tình yeâu ñoâi löùa cuûa hoï chính laø nguyeân nhaân cuoäc chieán giöõa hai boä toäc. Ñeå traùnh ñoå maùu cho hai hoï vaø baûn laøng, ñoâi trai gaùi quyeát ñònh chia tay nhau vaø heïn seõ gaëp nhau moãi naêm moät laàn vaøo ngaøy naøy (ngaøy hai boä toäc ñaùnh nhau, 27 thaùng 3 aâm lòch). Ñòa ñieåm gaëp nhau taïi nôi hoï vaãn thöôøng hoø heïn. Töø ñoù Khau Vai trôû thaønh nôi hoø heïn chung cho taát caû gaùi trai trong vuøng. Ñoù laø chôï tình Khau Vai. Chôï Khau Vai ban ñaàu hoïp khoâng coù ngöôøi mua maø cuõng chaúng coù ngöôøi baùn haøng hoùa. Hoï ñeán ñaây chæ ñeå nhìn laïi boùng daùng tình nhaân xöa, vaø troø chuyeän cho thoûa noãi nhôù mong.

Khoâng phaân bieät tuoåi taùc, hoï mang ñeán ñaây thöùc aên naáu saün, ñeán böõa cuøng boû ra aên vôùi nhau.

Laø ngöôøi ôû xa, hoï ñeán chôï töø hoâm tröôùc ñeå saùng hoâm sau ñaõ coù maët ôû chôï, tìm laïi ngöôøi yeâu xöa. Khi tìm ñöôïc baïn roài, cuoäc troø chuyeän khoâng sao döùt noåi. Ngöôøi chöa tìm ñöôïc thì hoài hoäp ngoùng troâng, moûi maét chôø mong. Coøn ngöôøi môùi ñeán laàn ñaàu tìm baïn thì mong sao nhanh choùng tìm ñöôïc baïn ñeå taâm tình.

Buoàn nhaát laø luùc boùng chieàu ñaõ ngaû, hoï phaûi chia tay nhau, bòn ròn, nhôù thöông nhö khoâng theå naøo döùt ra ñöôïc.

Ngaøy nay do nhu caàu cuoäc soáng, chôï tình Khaâu Vai coù söï bieán ñoåi. Ngoaøi vieäc hoø heïn gaëp gôõ, ngöôøi ta coøn tranh thuû mang haøng hoùa ñeán chôï baùn. Vaø khi ñaõ coù ngöôøi baùn aét seõ coù ngöôøi mua.

DI TÍCH PHOÁ COÅ ÑOÀNG VAÊN Phoá coå Ñoàng Vaên coù hình caùnh cung keùo daøi haøng caây soá, döïa theo vaùch nuùi ñaù cao söøng söõng. Phoá coå Ñoàng Vaên mang ñaäm neùt vaên hoùa daân toäc coå kính thaâm traàm. Phoá coå Ñoàng Vaên coù nieân ñaïi

416

HAØ GIANG hôn 100 naêm. Nhaø cöûa kieán truùc theo kieåu phoá nuùi vuøng cao, neàn laùt ñaù, töôøng trình ñaát, maùi lôïp ngoùi aâm döông. Trong nhaø thöôøng boá trí nhieàu phoøng nhoû vöøa tieän lôïi vöøa aám cuùng cuûa vuøng nuùi laïnh leõo.

Phoá coå Ñoàng Vaên, moät di saûn vaên hoùa quyù cuûa vuøng nuùi cao nöôùc ta, ñeán nay coøn laïi khoâng nhieàu, neân ñöôïc nhaân daân vaø chính quyeàn ñòa phöông ñang ra söùc baûo toàn vaø gìn giöõ.

NHAØ CUÛA VÖÔNG CHÍ SÌNH Naèm döôùi moät thung luõng nhoû xinh ñeïp thaáp thoaùng döôùi raëng sa mu xanh thaúm, thuoäc xaõ Sa Phìn, huyeän Ñoàng Vaên, caùch trung taâm huyeän lî 12km. Doøng hoï Vöông Chí, moät thôøi ñöôïc coi “Vua meøo Vaïc” cai quaûn toaøn boä khu vöïc cao nguyeân Ñoàng Vaên Meøo Vaïc, aùn ngöõ con ñöôøng buoân baùn thuoác phieän xuyeân quoác gia qua cöûa khaåu Phoù Baûng vaøo cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX. Vöông Chí Sình, laø trieàu ñaïi cuoái cuøng cuûa “Vua Meøo”, sau Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng, oâng laø Ñaïi bieåu Quoác hoäi nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa.

Kieán truùc ngoâi nhaø cuûa Vöông Chí Sình raát ñoäc ñaùo, coù giaù trò ngheä thuaät cao, moâ phoûng theo kieán truùc Trung Hoa coå, ñôøi Maõn Thanh.

Nhaø cuûa hoï Vöông Chí khoâng chæ laø dinh thöï sang troïng giöõa choán röøng cao, maø coøn laø moät phaùo ñaøi phoøng thuû kieân coá, laø ñieåm du lòch haáp daãn cuûa du khaùch.

CHUØA SUØNG KHAÙNH Coøn goïi chuøa Laøng Nuøng, naèm ôû ngoaïi oâ thò xaõ Haø Giang, caùch thò xaõ khoaûng 9km. Chuøa do chuù cuûa Phuï Ñaïo (Tuø tröôûng) Nguyeãn AÅn khôûi döïng vaøo thaùng Gieâng naêm Bính Thaân, nieân hieäu Thieäu Phong thöù 16 (1356) ñôøi Traàn Duï Toâng.

Thaùng 3 naêm 1367, Thöù söû Taï Thuùc Ngao (hieäu Sôû Khanh), nhaân chuyeán kinh lyù qua vuøng naøy ñöôïc môøi soaïn vaên bia cho nhaø chuøa.

Naêm 1705, chuøa ñöôïc truøng tu söûa chöõa. Trong chuøa coù moät quaû chuoâng ñoàng coå, treân ñoù coù khaéc baøi minh nhaéc nhôû nhaân daân ñoaøn keát, chaêm lo saûn xuaát, giöõ yeân bôø coõi.

417

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CAÊNG BAÉC MEÂ Tröôùc söï choáng ñoái cuûa nhaân daân ta ngaøy moät daâng cao, naêm 1937, lôïi duïng nôi röøng thieâng nöôùc ñoäc, thöïc daân Phaùp ñaõ döïng leân ôû Baéc Meâ moät traïi giam giöõ tuø chính trò, trong ñoù coù caùc ñoàng chí Xuaân Thuûy, Leâ Duaån, Nguyeãn Vaên Hoïc, Toâ Caùc, nhaø vaên Nguyeân Hoàng...

Nhaø tuø Baéc Meâ (coøn goïi Caêng Baéc Meâ) thuoäc baûn Saùp, xaõ Yeân Phuù, huyeän Baéc Meâ, ñieåm taän cuøng cuûa quoác loä 34 Haø Giang-Baéc Meâ. Khu nhaø tuø naøy töïa löng vaøo ñænh Pu Luoâng, Phia Khao, döôùi moät röøng caây teách coå thuï, phía tröôùc laø doøng soâng Gaám.

Ngaøy nay, ñaây laø ñieåm du lòch veà nguoàn lyù thuù vaø haáp daãn.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI NHAÛY LÖÛA Leã hoäi nhaûy löûa cuûa ngöôøi daân Paø Theûn haèng naêm dieãn ra sau khi thu hoaïch sau vuï luùa. Goïi laø leã hoäi nhaûy löûa, vì caùc dieãn vieân phaûi muùa treân ñaùm than chaùy hoàng baèng ñoâi chaân traàn (khoâng ñi giaøy deùp). Ñaây laø maøn muùa raát ñaëc saéc, ngöôøi muùa ñöôïc choïn löïa trong soá thanh nieân khoûe maïnh. Muïc ñích cuûa leã hoäi nhaûy löûa laø tröø ma quyû, caàu xin caùc thaàn linh phuø hoä cho muøa maøng boäi thu, gia suùc ñaày ñaøn, nhaø nhaø con chaùu khoûe maïnh. Ngöôøi Paø Theûn cho raèng, naêm naøo leã hoäi nhaûy löûa maø khoâng coù ngöôøi boûng chaân, thì naêm ñoù seõ laø naêm muøa maøng töôi toát, ñöôïc muøa, gia ñình khoûe maïnh. Vì vaäy caùc dieãn vieân tham gia muùa heát söùc bình taâm, khoâng toû ra ngaïi nguøng, hy voïng moät naêm môùi toát ñeïp seõ ñeán vôùi hoï.

LEÃ MÖØNG NHAØ MÔÙI CUÛA DAÂN TOÄC LOÂ LOÂ Khi ngoâi nhaø caát xong, ngöôøi Loâ Loâ toå chöùc aên möøng trong hai ngaøy hai ñeâm. Trong ngaøy leã naøy, caû baûn ñeàu keùo tôùi möøng cho ngoâi nhaø môùi. Trong buoåi leã, thaày cuùng vöøa ñi vöøa haùt. Sau ñoù laø aên uoáng, vui chôi, ca haùt giao duyeân, nghe hoøa taáu keøn vaø saùo.

LEÃ HOÄI MUØA XUAÂN Cuûa ngöôøi H’moâng vaø ngöôøi Dao, leã hoäi thöôøng toå chöùc sau Teát Nguyeân Ñaùn vaø keùo daøi töø 3 ñeán 7 ngaøy. Leã hoäi mang tính chaát

418

HAØ NAM möøng coâng, caàu möa, caàu sinh con trai noái doõi toâng ñöôøng. Leã hoäi coù thi baén noû, haùt giao duyeân, uoáng röôïu, neùm Pa paùo...

HOÄI LOÀNG TOÀNG Leã hoäi cuûa ngöôøi Taøy, haèng naêm thöôøng toå chöùc vaøo moàng 5 thaùng Gieâng aâm lòch, taïi moät caùnh ñoàng baèng phaúng gaàn baûn nhaát.

Leã hoäi Loàng Toàng laø leã hoäi caàu Trôøi, caàu Thaàn linh, caàu Phaät cho möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng töôi toát, boäi thu, con chaùu ñaày nhaø, ngöôøi ngöôøi soáng aám no, haïnh phuùc.

Trung taâm leã hoäi laø nôi caém chaân neán, moät caây tre cao vuùt, treân ngoïn coù treo moät voøng nguyeät, ñaùy daùn giaáy ñoû. Ngöôøi naøo neùm “quaû coøn” qua voøng nguyeät, söï may maén, haïnh phuùc seõ ñeán vôùi ngöôøi ñoù.

Trong leã hoäi, ngöôøi naøo coù “quaû coøn” ñeïp nhaát seõ ñöôïc thöôûng.

HAØ NAM Haø Nam naèm veà phía Nam chaâu thoå soâng Hoàng, cöûa ngoõ phía Nam cuûa Thuû ñoâ Haø Noäi, dieän tích töï nhieân 826,66km2, daân soá khoaûng 825.000 ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Taøy, Hoa... Tænh lî Haø Nam laø thò xaõ Phuû Lyù. Haø Nam coù 5 huyeän: Duy Tieân, Kim Baûng, Lyù Nhaân, Thanh Lieâm vaø Bình Luïc. Phía Baéc cuûa tænh Haø Nam giaùp Höng Yeân, Haø Taây, Ñoâng giaùp Thaùi Bình, Taây giaùp Hoøa Bình, Ñoâng Nam vaø Nam giaùp Nam Ñònh vaø Ninh Bình. Ñòa hình Haø Nam khaù ña daïng, nhöng chuû yeáu laø vuøng chieâm truõng, coù moät phaàn ñoài nuùi vaø nöûa ñoài nuùi. Tuy laø tænh ñoàng baèng nhöng laïi coù nhieàu daõy nuùi ñaù voâi. Coù hai con soâng lôùn chaûy qua laø soâng Ñaùy vaø soâng Chaâu Giang. Ñaát ñai phaàn lôùn do phuø sa boài ñaép, ruoäng ñaát raát phì nhieâu, laø moät tænh thuaàn noâng, coù naêng suaát cao.

Khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 230C. Haø Nam coù heä thoáng giao thoâng thuaän lôïi, coù ñöôøng boä, ñöôøng saét vaø ñöôøng thuûy, naêng löïc vaän taûi khaù lôùn, laïi caùch Thuû ñoâ Haø Noäi khoâng ñaày 60km.

419

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Haø Nam laø moät trong nhöõng ñòa phöông coù neàn vaên hieán laâu ñôøi, coù nhieàu di tích lòch söû vaø thaéng caûnh thieân nhieân ñeïp. Trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ, thò xaõ Phuû Lyù bò san baèng bôûi bom ñaïn. Ngaøy nay, Phuû Lyù laø trung taâm kinh teá, chính trò, vaên hoùa cuûa tænh, ñang ngaøy caøng ñöôïc xaây döïng vaø môû roäng.

THAÉNG CAÛNH DANH THAÉNG KEÛM TROÁNG Keûm Troáng thuoäc xaõ Thanh Haûi, huyeän Thanh Lieâm, laø danh thaéng soâng nuùi haøi hoøa, sôn thuûy höõu tình. Nuùi non, ñoàng ruoäng, caây caûnh hoøa ñoàng thaønh moät quaàn theå vôùi phong caûnh trôøi nöôùc.

Danh thaéng Keûm Troáng ñaõ ñi vaøo thô ca cuûa baø chuùa thô Noâm Hoà Xuaân Höông, khi ñi qua ñaây baø ñaõ phaûi thoát leân: “Hai beân laø nuùi, giöõa laø soâng.” Quaû thaät, coøn gì ñeïp hôn theá!

HANG LUOÀN - AO DONG Hang Luoàn naèm caùch Nguõ Ñoäng Sôn khoaûng 1km, thuoäc thoân Quyeån Sôn, xaõ Thi Sôn, huyeän Kim Baûng. Ñaây laø moät thuûy ñoäng (ñoäng nöôùc) raát ñeïp, daøi khoaûng 500m, roäng töø 20m ñeán 30m. Muoán tham quan ñoäng, du khaùch phaûi ngoài thuyeàn. Ao Dong ôû trong loøng ñoäng, roäng khoaûng 0,7 ha. Boán beà hang Luoàn laø nuùi ñaù cao, röøng raäm, caûnh quan tuyeät ñeïp, vaãn coøn hoang sô. Ñeán vôùi hang Luoàn, du khaùch nhö ñöôïc veà vôùi thieân nhieân hoang daõ, khoâng khí thoaùng ñaõng, ñaâu ñoù chim muoâng hoùt líu lo. Ñaây laø nôi hoäi tuï cuûa nhieàu loaøi chim.

NGUÕ ÑOÄNG SÔN Thuoäc thoân Quyeån Sôn, xaõ Thi Sôn, huyeän Kim Baûng, caùch thò xaõ Phuû Lyù 7km, theo quoác loä 1A. Nguõ Ñoäng Sôn coù phong caûnh höõu tình, nuùi non ñieäp truøng, roäng khoaûng 10ha. Taïi ñaây coù ñeàn Truùc ñöôïc xaây döïng trong röøng truùc thôø ngöôøi anh huøng daân toäc Lyù Thöôøng Kieät. Trong cuoäc haønh quaân chinh phaït giaëc phöông Nam, oâng ñaõ döøng chaân taïi nôi ñaây. Khi ñaïi thaéng trôû veà, oâng cuõng cho döøng quaân treân nuùi, toå chöùc aên möøng chieán thaéng.

420

HAØ NAM Nguõ Ñoäng Sôn laø moät heä thoáng goàm 5 ñoäng lieân hoaøn, trong ñoù coù ñoäng lôùn chöùa ñöôïc haøng ngaøn ngöôøi, naèm trong daõy nuùi Caám.

Trong ñoäng coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø kyø laï.

DI TÍCH CHUØA LONG ÑOÏI Toïa laïc treân nuùi Long Ñoïi, thuoäc xaõ Ñoïi Sôn, huyeän Duy Tieân.

Chuøa coù teân chöõ laø Suøng Thieän Dieân Linh ñöôïc taïo döïng töø thôøi Lyù (khoaûng 1121).

Maët baèng chuøa khaù roäng, löng töïa vaøo nuùi Ñieäp vôùi ba doøng soâng uoán khuùc bao quanh, phía tröôùc höôùng ra soâng Kinh, khoáng cheá bình nguyeân nhö thaønh luõy coå. Chuøa coøn giöõ moät bia ñaù lôùn vaø moät vaøi töôïng ñaàu ngöôøi mình chim, 8 töôïng kim cöông (ñaõ maát 2 töôïng), ñaëc bieät trong khuoân vieân chuøa coù ngoïn thaùp khaù cao.

Theo vaên bia coøn ôû chuøa xaùc ñònh, thaùp Long Ñoïi (Suøng Thieän Dieân Linh) cao 13 taàng, môû 40 cöûa höùng gioù. Caùc danh nhaân coå ñeàu ngôïi ca ñaây laø moät coâng trình kieán truùc phoái caûnh vôùi nuùi soâng moät caùch kyø vó nhaát.

CHUØA ÑOÄI Teân chöõ laø Duyeân Linh, ñöôïc döïng ôû nuùi Ñoäi (Long Ñoäi Sôn) thuoäc xaõ Ñoäi Sôn, huyeän Duy Tieân. Chuøa ñöôïc döïng vaøo thôøi Lyù (khoaûng naêm 1027), nieân hieäu Thuaän Thieân thöù 18 trieàu vua Lyù Thaùi Toå. Töông truyeàn chuøa coù quy moâ to vaø ñeïp, toaøn boä chuøa coù 125 gian, ñöôïc xaây döïng laàn löôït töø chaân ñeán ñænh nuùi theo kieåu chöõ T (chuoâi voà). Qua thôøi gian, toaøn boä chuøa cuõ bò ñoå naùt hoaøn toaøn, nay chæ coøn laïi bia ñaù döïng töø thôøi Lyù. Bia cao 2,8m, roäng 1m. Traàn bia vaø dieàm bia chaïm trang trí hình roàng ñaëc saéc thôøi Lyù. Hieän coøn laïi moät ít gaïch ngoùi ñôøi Haùn. Naêm 1958, chuøa ñöôïc döïng laïi nhö hieän nay.

CHUØA ÑÌNH XAÙ Teân chöõ laø Lam Yeân Baûo Sôn Baø Ñanh töï, toïa laïc taïi xaõ Ñình Xaù, huyeän Kim Baûng. Theo bia coøn ôû chuøa, thì naêm Caûnh Höng thöù 37 (naêm 1776), chuøa bò ñoå naùt, daân laøng vaän ñoäng quyeân goùp tieàn

421

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ xaây laïi chuøa. Hieän trong chuøa coøn löu giöõ taám bia ñaù hai maët Lam Yeân Baûo Sôn Baø Ñanh töï cuõng ñöôïc döïng naêm Caûnh Höng thöù 37 (naêm 1776).

CHUØA BAØ ÑANH Toïa laïc ôû xaõ Ngoïc Sôn, huyeän Kim Baûng, caùch thò xaõ Phuû Lyù 500m veà phía höõu ngaïn soâng Ñaùy. Chuøa naèm trong khuoân vieân roäng khoaûng 10 ha, vôùi phong caûnh trôøi maây, soâng nöôùc höõu tình.

LEÃ HOÄI Naèm ôû cöûa ngoõ phía Nam Haø Noäi, moät trong nhöõng coäi nguoàn vaên minh luùa nöôùc, coù neàn vaên hoùa daân gian phong phuù, Haø Nam laø moät trong nhöõng tænh ñoàng baèng Baéc Boä coù nhieàu leã hoäi daân gian phong phuù.

HOÄI VAÄT VOÕ LIEÃU ÑOÂI Haèng naêm vaøo ngaøy 5 thaùng Gieâng aâm lòch, hoäi Vaät voõ ñöôïc toå chöùc ôû laøng Lieãu Ñoâi, xaõ Lieâm Tuùc, huyeän Thanh Lieâm ñeå ghi nhôù coâng lao cuûa chaøng trai hoï Ñoaøn gioûi voõ ngheä, söùc khoûe phi thöôøng, ñaõ coù coâng deïp giaëc cöùu nöôùc, cöùu daân. Ñöôïc nhaân daân trong vuøng toân laø Thaùnh hoï Ñoaøn. Ñaây laø leã hoäi coù söùc cuoán huùt nhieàu ngöôøi tham gia ñaáu voõ. Ngoaøi ñaáu voõ, hoäi coøn toå chöùc thi naáu caùc moùn aên daân daõ, cheá bieán töø caùc ñaëc saûn ñòa phöông nhö oác, eách, caù...

LEÃ HOÄI ÑEÀN TRUÙC (coøn goïi laø hoäi Nguõ Ñoäng Sôn) Ñeàn Truùc thôø ngöôøi anh huøng Lyù Thöôøng Kieät. Haèng naêm leã hoäi ñöôïc toå chöùc trong 6 ngaøy töø ngaøy 10 deán 15 thaùng 2 aâm lòch. Trong leã hoäi coù haùt Daëm, muùa bôi traûi.

HOÄI CHUØA ÑOÏI SÔN Thôø Phaät vaø thôø vua Leâ Thaùi Toâng, baø Nguyeân phi YÛ Lan vaø vua Leâ Ñaïi Haønh. Haèng naêm leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 21 thaùng 3 aâm lòch. Sau phaàn teá leã laø ñeán phaàn hoäi coù ñaáu vaät, haùt cheøo.

HOÄI ÑEÀN TRAÀN THÖÔNG Haèng naêm, hoäi ñeàn Traàn Thöông toå chöùc vaøo ngaøy 20 thaùng 8

422

HAØ NOÄI aâm lòch taïi ñeàn Traàn Thöông, xaõ Nhaân Ñaïo, huyeän Lyù Nhaân. Ñeàn thôø Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, ngöôøi anh huøng daân toäc coù coâng ba laàn ñaùnh thaéng quaân Nguyeân-Moâng. Ngoaøi phaàn leã teá coøn coù phaàn hoäi, trong ñoù toå chöùc bôi traûi vaø nhieàu troø chôi khaùc.

HOÄI LAØNG DUY HAÛI Ñình laøng Duy Haûi thuoäc huyeän Duy Tieân thôø Traàn Khaùnh Dö.

Haèng naêm leã hoäi toå chöùc vaøo moàng 2 thaùng Gieâng aâm lòch. Cuøng vôùi teá leã ôû ñình Thöôïng, coøn toå chöùc nhieàu taäp tuïc truyeàn thoáng phong phuù nhö: thi chaïy giaät côø, dieãn troø thuûy chieán, laøm baùnh giaày cuùng Thaàn.

HOÄI LAØNG VOÕ GIAØNG Haèng naêm hoäi laøng Voõ Giaøng ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng 2 aâm lòch taïi ñình laøng Voõ Giaøng, xaõ Thanh Thuûy, huyeän Thanh Lieâm.

Laøng môû hoäi ñeå kyû nieäm Thaønh hoaøng laøng laø oâng Vuõ Coá, moät vò töôùng taøi ba cuûa Leâ Lôïi, töøng laäp chieán coâng lôùn choáng giaëc Minh xaâm löôïc treân ñoaïn soâng Ñaùy. Cuøng vôùi teá töï vaø leã thaùnh laø caùc sinh hoaït vaên hoùa lieân quan ñeán chieán coâng xöa nhö: ñua thuyeàn, phoùng lao vaø haùt ñoái ñaùp nam nöõ treân thuyeàn, haùt giao duyeân.

HAØ NOÄI Haø Noäi, Thuû ñoâ nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam, naèm ôû trung taâm ñoàng baèng Baéc Boä, phía Baéc giaùp Thaùi Nguyeân vaø Vónh Phuùc, phía Taây giaùp Vónh Phuùc vaø Haø Taây, phía Ñoâng giaùp Höng Yeân vaø Baéc Ninh, phía Nam giaùp Hoøa Bình.

Haø Noäi coù dieän tích töï nhieân 920,97 km2, daân soá treân 3.056.000 ngöôøi, goàm caùc quaän: Ba Ñình, Hoaøn Kieám, Hai Baø Tröng, Ñoáng Ña, Thanh Xuaân, Hoaøng Mai, Caàu Giaáy, Taây Hoà, Long Bieân vaø 5 huyeän: Gia Laâm, Ñoâng Anh, Soùc Sôn, Thanh Trì, Töø Lieâm.

Töø naêm 1954 ñeán nay, Haø Noäi ñaõ qua nhieàu laàn thay ñoåi: – Ngaøy 4-11-1954, caû thaønh phoá coù 4 quaän noäi thaønh vaø 4 quaän ngoaïi thaønh.

– Ngaøy 20-4-1961, Quoác hoäi nöôùc VNDCCH khoùa II pheâ chuaån

423

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñöa huyeän Ñoâng Anh cuûa Vónh Phuùc, huyeän Gia Laâm vaø moät phaàn huyeän Thuaän Thaønh cuûa Baéc Ninh, cuøng hai huyeän Töø Lieâm, Thanh Trì cuûa Haø Ñoâng thuoäc veà Haø Noäi. Töø ñoù Haø Noäi coù 4 khu phoá noäi thaønh vaø 4 huyeän ngoaïi thaønh.

– Ngaøy 29-12-1978, Quoác hoäi khoùa IV pheâ chuaån môû roäng Haø Noäi theâm caùc huyeän Soùc Sôn, Meâ Linh cuûa Vónh Phuù, caùc huyeän Thaïch Thaát, Ñan Phöôïng, Phuùc Thoï, Ba Vì, Hoaøi Ñöùc, thò xaõ Sôn Taây vaø moät soá xaõ cuûa huyeän Chöông Myõ, Thanh Oai cuûa tænh Haø Sôn Bình. Töø ñoù, Haø Noäi coù 4 khu phoá noäi thaønh, 14 huyeän ngoaïi thaønh vaø moät thò xaõ.

– Thaùng 6 naêm 1981, ñoåi caùch goïi khu phoá thaønh quaän. Ngaøy 128-1991, Quoác hoäi khoùa VII ñieàu chænh ñòa giôùi Haø Noäi, chuyeån traû laïi caùc huyeän ñaõ nhaäp veà Haø Noäi naêm 1978 veà cho Vónh Phuù vaø Haø Taây, nhöng vaãn giöõ laïi huyeän Soùc Sôn. Töø ñoù Haø Noäi coù 4 quaän noäi thaønh vaø 5 huyeän ngoaïi thaønh.

– Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, Haø Noäi hai laàn laäp theâm quaän. Ban ñaàu laäp theâm quaän Thanh Xuaân, Caàu Giaáy vaø Taây Hoà, môùi ñaây theâm 2 quaän: Hoaøng Mai vaø Long Bieân.

Haø Noäi ôû vò trí töø 20025’ ñeán 21023’ vó ñoä Baéc vaø töø 105015’ñeán 106003’ kinh ñoä Ñoâng. Haø Noäi ôû trong vuøng nhieät ñôùi gioù muøa, chuû yeáu coù hai muøa chính: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 9, muøa khoâ töø thaùng 10 ñeán thaùng 4 naêm sau. Neáu phaân bieät moät caùch chi tieát, Haø Noäi coù boán muøa khaù roõ: xuaân, haï, thu, ñoâng. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 23,20C, löôïng möa trung bình naêm 1.800mm.

Haø Noäi coù nhieàu con soâng chaûy qua. Laø vuøng ñaát coå, Haø Noäi ñöôïc soâng Hoàng vaø caùc phuï löu boài ñaép taïo neân. Teân goïi Haø Noäi coù yù nghóa laø “vuøng ñaát trong soâng”. Ngoaøi ra, Haø Noäi coøn coù caùc soâng Ñuoáng, Caàu, Caø Loà, Ñaùy, Nhueä, Tích, Toâ Lòch vaø Kim Ngöu. Soâng Toâ Lòch ñöôïc nhaéc ñeán nhieàu trong vaên chöông Haø Noäi. Ngaøy nay, soâng Toâ Lòch vaø Kim Ngöu chæ coøn taùc duïng thoaùt nöôùc cho thaønh phoá.

Laø moät thaønh phoá ñöôïc phuø sa boài ñaép, Haø Noäi coù nhieàu hoà: Hoaøn Kieám, Hoà Taây, Giaûng Voõ, Truùc Baïch, Baûy Maãu, Thieàn Quang, Thuû Leä...

Haø Noäi laø trung taâm giao thoâng cuûa caû nöôùc keå caû ñöôøng boä, ñöôøng saét, ñöôøng thuûy vaø ñöôøng haøng khoâng.

424

HAØ NOÄI Haø Noäi saép böôùc vaøo tuoåi nghìn naêm. Huyeàn thoaïi hay söï thöïc?

Töø moät giaác mô “Roàng bay leân” ñeå roài Lyù Thaùi Toå dôøi ñoâ töø Hoa Lö veà thaønh Ñaïi La vaø mang moät caùi teân lòch söû ñaùng töï haøo vaø thô moäng: Thaêng Long. Ñoù laø naêm Canh Tuaát, 1010, khôûi ñaàu söï nghieäp nhaø Lyù, ñaët neàn moùng cho quoác gia Ñaïi Vieät huøng maïnh.

Nhöng vuøng ñaát Thaêng Long “ñòa linh nhaân kieät” naøy ñaâu phaûi chæ baét ñaàu töø thôøi Lyù, maø caùch ñoù 23 theá kyû, thaønh Coå Loa ñaõ ñöôïc choïn laøm kinh ñoâ nöôùc AÂu Laïc cuûa An Döông Vöông Thuïc Phaùn, ngöôøi ñaõ coù coâng ñaàu “khai sôn phaù thaïch”. Ñeán theá kyû VI, quoác gia Vaïn Xuaân ñaõ ñaët kinh ñoâ ôû Long Bieân vaø theá kyû VIII cuûa Phuøng Höng, theá kyû X cuûa hoï Khuùc, vaø thôøi Ngoâ Quyeàn, sau chieán thaéng Baïch Ñaèng naêm 938, Loa Thaønh vaãn ñöôïc nhieàu trieàu ñaïi tröôùc nhaø Lyù choïn laøm kinh ñoâ. Ñeán ñaàu trieàu Haäu Leâ, Leâ Lôïi ñoåi teân Thaêng Long thaønh Ñoâng Ñoâ ôû theá kyû XV. Naêm 1831, thôøi vua Minh Maïng trieàu Nguyeãn, maûnh ñaát “roàng bay leân” laïi ñöôïc ñoåi teân laø Haø Noäi, khi vöông trieàu naøy choïn Hueá laøm kinh ñoâ vaø Haø Noäi chæ laø moät tænh.

Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 thaønh coâng, Nhaø nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa ra ñôøi (nay laø Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam) quyeát ñònh laáy Haø Noäi laøm thuû ñoâ cuûa caû nöôùc.

Duø traûi qua bao bieán coá thaêng traàm, töø Coå Loa, ñeán Long Bieân, roài Ñaïi La, ñeán Thaêng Long, Ñoâng Ñoâ, Haø Noäi, thì maûnh ñaát “ñòa linh, nhaân kieät” naøy vaãn luoân laø traùi tim, laø nieàm kieâu haõnh cuûa caû daân toäc Vieät Nam trong suoát chieàu daøi lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.

Vieäc nhaø Lyù choïn Thaêng Long laøm kinh ñoâ cuûa nöôùc Ñaïi Vieät, tröôùc heát ñeå ñaùp öùng yeâu caàu veà chính trò ôû theá kyû X, Ñaïi Vieät ñaõ treân ñaø lôùn maïnh, Thaêng Long laø ñòa ñieåm trung taâm cuûa ñaát nöôùc, uy quyeàn trieàu ñình vöôn tôùi khaép nôi. Ñaây laø nôi kinh teá phoàn vinh, nôi ñaàu moái giao thoâng cuûa caû nöôùc. Vaø moät yeáu toá khoâng keùm phaàn quan troïng ñoù laø yeâu caàu veà phong thuûy, moät nguyeân taéc baát di baát dòch cuûa baát cöù trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam naøo khi choïn löïa xaây döïng kinh ñoâ ñeàu phaûi tuaân thuû nghieâm ngaët luaät phong thuûy.

Theo saùch phong thuûy “Thöôïng Kinh phong vaän chí” thì Thaêng Long - Haø Noäi, ñaùp öùng ñaày ñuû yeâu caàu phong thuûy. ÔÛ giöõa coù nuùi Nuøng, treân nuùi coù loã loõm xuoáng, töùc laø roán roàng. Phía Baéc coù Tam

425

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Sôn, phía Taây coù Thaùi Hoøa, Taây Baéc coù Khaùn Sôn. Phía treân moät daûi soâng Loâ tieáp giaùp vôùi Phong Chaâu, Tam Ñaøi vaø Baïch Haïc, döôùi lieàn vôùi soâng Ñaïi Hoaøng, Phuû Lyù Nhaân. Doøng soâng chaûy voøng quanh nhö chieác vaønh khuyeân laø soâng Nhó (soâng Nhò Haø, hay soâng Hoàng).

Soâng Toâ Lòch ôû phía Ñoâng thöôïng kinh, töø phía Baéc chuyeån sang phía Taây, ñeán Haø Lieãu nhaäp vaøo doøng soâng Nhueä, töøng khuùc, töøng khuùc nhö quay ñaàu veà thöôïng kinh, neân goïi laø Nghóa Thuûy. Phía Taây thöôïng kinh laø hoà nöôùc meânh moâng, coù traâu vaøng aån hieän, coù sen traéng nôû muøa heø, ñoù laø hoà Laõng Baïc. Beân trong La Thaønh coù hai hoà Taû, Höõu Voïng. Phía Taây Nam thöôïng kinh coù soâng Kim Ngöu oâm voøng phía tröôùc nhö ñai ngoïc.

Thaønh Thaêng Long ñôøi Lyù ñaép treân vò trí thaønh Ñaïi La cuûa Cao Bieàn. Nhaø Haäu Leâ ñaép laïi thaønh cuõng treân neàn cuõ: Ñoâng Traøng An, Taây Traøng An. Qua nhöõng naêm chieán ñaáu choáng quaân xaâm löôïc nhaø Thanh, thaønh bò boû hoang pheá. Naêm 1802, Gia Long ñònh ñoâ ôû Hueá, thì Thaêng Long laø thaønh trì cuûa Toång traán Baéc Thaønh - Thaønh cuõ cuûa nhaø Leâ bò phaù huûy, xaây thaønh môùi, vaãn ôû vò trí cuõ, nhöng quy moâ nhoû hôn. Thaønh hình vuoâng, chu vi thaønh 1258 tröôïng, 6 thöôùc, 5 taác (moãi beà daøi hôn 1km). Töôøng xaây gaïch hoäp, chaân thaønh 2 lôùp, treân laø ñaù ong, döôùi ñaù taûng xanh. Töôøng cao 4 tröôïng 1 thöôùc, daøy moät tröôïng. Thaønh coù 5 coång, ba caïnh Ñoâng, Taây vaø Baéc moãi caïnh moät coång. Caïnh phía Nam coù 2 coång: Ñoâng Nam vaø Taây Nam. Treân moãi noùc coång coù laàu canh, goïi laø thuù laâu.

Chung quanh töôøng thaønh phía ngoaøi coù moät khoaûng ñaát roäng saùt chaân thaønh roài môùi ñeán haøo saâu chöøng 5m, roäng 20m.

Trong thaønh chia laøm 4 khu: – Khu trung taâm: chính giöõa laø ñieän Kính Thieân, xaây hôi leäch veà phía Taây (theo höôùng phong thuûy), beân ngoaøi töôøng bao quanh hình chöõ nhaät (350m x 120m). Tröôùc ñieän laø Ñoan Moân.

– Khu phía Ñoâng laø dinh caùc quan laïi.

– Phía Taây laø kho löông thöïc, kho tieàn, kho thuoác suùng vaø dinh caùc quan phuï traùch coi kho.

– Phía Ñoâng Baéc laø nhaø nguïc.

Coät côø phía ngoaøi Ñoan Moân xaây naêm Gia Long thöù 11 (1812).

Coät côø cao 60m, hình truï luïc laêng, döïng treân tam caáp hình vuoâng

426

HAØ NOÄI thu nhoû daàn veà phía treân. Coät côø vaø tam caáp xaây gaïch goám. Tam caáp döôùi moãi chieàu 42m, tam caáp treân cuøng moãi chieàu 15m.

Caïnh coät côø döïng moät phöông ñình, trong ñaët bia ghi coâng töôùng só.

Khi coøn laø Toång traán Baéc Thaønh, Thaêng Long coøn hai ñaøn Xaõ vaø Taéc ñeå teá Trôøi vaø Ñaát ôû beân traùi Ñoan Moân. Coù ñaøn Sôn Xuyeân teá Thaàn Soâng, Nuùi, ñaøn Nghi Xuaân, Voõ Mieáu ôû beân phaûi Ñoan Moân.

Sau khi thöïc daân Phaùp chieám ñöôïc Vieät Nam, thaønh Haø Noäi bò phaù huûy nhieàu, haàu nhö khoâng coøn gì, ngoaøi cöûa Baéc, coät côø, moät ít töôøng thaønh, coång, baäc ñaù vaø roàng ñaù ôû ñieän Kính Thieân...

Khi Minh Maïng leân ngoâi Hoaøng ñeá, oâng boû ñôn vò haønh chính traán vaø thaønh laäp ñôn vò haønh chính tænh. Tænh Haø Noäi ñöôïc thaønh laäp ngaøy 9-11-1831 ñeán nay vöøa troøn 137 naêm.

Ngaøy nay Haø Noäi coù nhieàu ñoåi môùi. Tieán tôùi kyû nieäm 1000 naêm Thaêng Long (2010), Thaønh Haø Noäi töøng böôùc ñöôïc phuïc hoài nhö Ñoan Moân, laàu Coâng Chuùa, Cöûa Baéc. Ñaàu naêm 2004, trong khi ñaøo moùng ñeå xaây döïng toøa nhaø Quoác hoäi nöôùc CHXHCN Vieät Nam, nhöõng ngöôøi coâng nhaân xaây döïng ñaõ phaùt hieän ra daáu veát moät phaàn kinh thaønh Thaêng Long töø thôøi Lyù - Traàn - Leâ, vôùi nhöõng hieän vaät voâ cuøng quyù giaù nhö gieáng nöôùc, nhöõng laù ñeà trang trí baèng goám nung, maøu ñoû gaïch töôi nguyeân... Ñoù laø nhöõng cöù lieäu cho caùc nhaø khaûo coå hoïc, caùc nhaø lòch söû tieáp tuïc nghieân cöùu.

Du khaùch ñeán thaêm Haø Noäi, seõ bò cuoán huùt bôûi nhöõng di tích lòch söû, vaên hoùa, kieán truùc, khu phoá coå “36 phoá phöôøng”.

THAÉNG CAÛNH PHOÁ COÅ - PHOÁ NGHEÀ Teân phoá coå Haø Noäi thöôøng baét ñaàu baèng chöõ “haøng”, tieáp sau laø töø chæ ngheà naøo ñoù. Thí duï: Haøng Thieác, Haøng Thuøng, Haøng Khay...

Phoá coå Haø Noäi, baét ñaàu töø phía Baéc hoà Hoaøn Kieám qua Haøng Ñaøo, Haøng Ngang, Haøng Ñöôøng ñeán chôï Ñoàng Xuaân voøng ra chôï Baéc Qua veà Haøng Daàu, Haøng Baïc, Maõ Maây, Haøng Buoàm, Taï Hieàn...

427

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Phoá Haøng Ñaøo coù töø theá kyû thöù XV, daân ôû ñaây laøm ngheà nhuoäm vaûi maøu ñoû, maøu hoàng, maøu hoa ñaøo... neân coù teân goïi Haøng Ñaøo.

Ngöôøi Trung Quoác ñeán Thaêng Long laøm aên töø thôøi Leâ, theá kyû XV, chuû yeáu buoân baùn ôû phoá Haøng Ngang. Xöa hai ñaàu phoá naøy coù döïng hai coång chaén ngang ñöôøng, toái ñeán ñoùng coång laïi. Do ñoù maø coù teân phoá laø “Haøng Ngang”.

Thuôû tröôùc phoá Haøng Ñöôøng laø nôi coù raát nhieàu cöûa haøng baùn ñöôøng.

Phoá Haøng Maõ saùt chôï Ñoàng Xuaân, nôi chuû yeáu baùn caùc maët haøng truyeàn thoáng laøm töø caùc loaïi giaáy maøu. Cho ñeán nay vaãn khoâng thay ñoåi, phoá naøy chuyeân baùn ñoà chôi vaø ñoà haøng maõ muoân maøu saéc: ñeøn oâng sao, ñeøn keùo quaân, ñaàu sö töû, caùc loaïi vaøng, baïc... duøng cho cuùng teá. Noái lieàn vôùi Haøng Maõ laø Haøng Chieáu daøi 276m, ñeán taän OÂ Quan Chöôûng, nôi chuyeân baùn caùc loaïi chieáu, thaûm coùi.

Haøng Thieác laø moät phoá ngheà ñieån hình cuûa Haø Noäi “36 phoá phöôøng” vaãn coøn nhö xöa. Ñeán ñaây baïn seõ nghe ñeàu ñeàu tieáng buùa goø nhöõng taám toân. Nhöõng ngöôøi thôï thieác suoát ngaøy caëm cuïi, goø caùc ñoà duøng nhö thuøng, chaäu, gaùo muùc nöôùc, hoøm... Ñaàu thaùng 10-2004, Nhaø nöôùc coâng nhaän phoá coå Haø Noäi laø Di tích lòch söû quoác gia vaø Haø Noäi khaùnh thaønh phoá ñi boä Haøng NgangÑoàng Xuaân ñaàu tieân cuûa Thuû ñoâ.

HOÀ TAÂY Naèm veà phía Taây Baéc thaønh phoá, beân caïnh laø hoà Truùc Baïch, giöõa laø ñöôøng Thanh Nieân (tröôùc coù teân laø ñöôøng Coå Ngö) nhö moät chieác caàu baéc ngang qua giöõa hai hoà nöôùc. Hai beân ñöôøng laø nhöõng haøng caây toûa boùng maët hoà.

Hoà Taây xöa coù teân laø hoà Kim Ngöu (traâu vaøng). Thôøi Lyù-Traàn goïi laø hoà Daâm Ñaøm (hoà muø söông). Sang thôøi Leâ ñoåi teân laø Hoà Taây.

Hoà roäng khoaûng 500ha, lôùn nhaát trong taát caû caùc hoà ôû Haø Noäi. Con ñöôøng voøng quanh hoà daøi khoaûng 17km, qua caùc laøng Nghi Taøm, Taây Hoà, Nhaät Taân, laøng Böôûi... Töø xa xöa caùc trieàu ñaïi phong kieán cho xaây nhieàu ñình, chuøa, mieáu maïo vaø cung ñieän chung quanh hoà laøm nôi nghæ ngôi. Ngaøy nay, Hoà Taây laø khu du lòch lôùn nhaát cuûa

428

HAØ NOÄI Haø Noäi, nôi coù nhieàu nhaø haøng, khaùch saïn, nhaø nghæ döôõng khang trang hieän ñaïi, nhöõng khu vui chôi giaûi trí nhö coâng vieân nöôùc, bôi thuyeàn...

HOÀ TRUÙC BAÏCH Töø ñeàn Quan Thaùnh ñi ra phía bôø soâng Hoàng, hoà Truùc Baïch naèm beân phaûi ñöôøng Thanh Nieân. So vôùi Hoà Taây, hoà Truùc Baïch nhoû hôn nhieàu, nhöng khaù xinh ñeïp. Caïnh hoà coù quaùn baùnh toâm noåi tieáng.

Töø theá kyû XVIII, caïnh hoà Truùc Baïch Chuùa Trònh Giang cho xaây moät cung nghæ maùt goïi laø vieän Truùc Laâm. Sau vieän naøy trôû thaønh nôi giam giöõ caùc cung nöõ bò phaïm toäi, buoäc hoï phaûi töï troàng daâu, nuoâi taèm, öôm tô, deät luïa ñeå kieám soáng. Luïa cuûa caùc cung nöõ deät ñeïp noåi tieáng khaép kinh kyø, coù teân laø luïa laøng Truùc. Vì vaäy hoà naøy mang teân Truùc Baïch.

Ven hoà Truùc Baïch coù nhieàu di tích lòch söû nhö ñeàn Quaùn Thaùnh, chuøa Chaâu Long. ÔÛ goùc phía Baéc hoà coù moät ñaûo nhoû (gaàn ñöôøng Thanh Nieân), treân ñaûo coù ngoâi ñeàn Caåu Nhi. HOÀ HOAØN KIEÁM Naèm ôû trung taâm thaønh phoá neân ñöôïc ví nhö laüng hoa ñeïp giöõa loøng Haø Noäi ngaøn naêm vaên hieán. Hoà gaén vôùi truyeàn thuyeát traû göôm cuûa vua Leâ. Töông truyeàn, Leâ Lôïi ñöôïc thaàn giuùp cho thanh göôm ñeå ñaùnh giaëc Minh. Sau khi khaùng chieán thaønh coâng, nhaø vua du thuyeàn treân hoà gaëp ruøa vaøng noåi leân, beøn traû laïi göôm thaàn cho ruøa. Töø ñoù hoà coù teân laø hoà Hoaøn Kieám hay Hoà Göôm.

Tröôùc ñaây hoà raát roäng, töø Haøng Ñaøo thoâng ra soâng Hoàng tôùi khu vöïc Haøng Chuoái ngaøy nay, chia laøm hai phaàn goïi laø Taû Voïng vaø Höõu Voïng. Phaàn hoà hieän nay laø hoà Taû Voïng cuõ. Thôøi Lyù-Traàn coù teân laø hoà Luïc Thuûy, thôøi Leâ Lôïi goïi hoà Thuûy Quaân, duøng laøm nôi duyeät binh, ñua thuyeàn. Giöõa hoà veà phía Nam coù goø Ruøa, bôûi thænh thoaûng caùc cuï ruøa thöôøng leân goø phôi naéng.

Chieác caàu baéc qua hoà vaøo ñeàn Ngoïc Sôn goïi laø caàu Theâ Huùc (ñaäu naéng ban mai). Caïnh caàu coù ngoïn Buùt Thaùp, treân thaân thaùp coù taïc 3 chöõ: “Taû Thanh Thieân” (vieát leân trôøi xanh). Qua Buùt Thaùp laø tôùi Ñaøi Nghieân baèng ñaù, hình nöûa quaû ñaøo, do 3 con eách ñaù ñoäi. Beân kia

429

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ caàu Theâ Huùc laø Ñaéc Nguyeät Laâu (laàu ñöôïc traêng) vaø cuõng laø coång cuûa ñeàn Ngoïc Sôn. Tröôùc ñeàn laø Traán Ba Ñình (ñình chaén soùng).

Phía Ñoâng hoà coù ngoïn thaùp Hoøa Phong, di tích duy nhaát coøn laïi cuûa ngoâi chuøa Baùo AÂn, ñaõ bò thöïc daân Phaùp phaù ñeå xaây nhaø böu ñieän.

COÂNG VIEÂN THOÁNG NHAÁT Coâng vieân naèm giöõa boán con ñöôøng Nguyeãn Ñình Chieåu, Traàn Nhaân Toâng, Leâ Duaån vaø Ñaïi Coà Vieät. Trong coâng vieân coù hoà khaù roäng, khoaûng 50ha. Xöa kia goïi laø hoà Baûy Maãu. Giöõa hoà coù ñaûo Hoøa Bình, nôi truù nguï cuûa hoï haøng nhaø coø, cuõng laø nôi nghæ ngôi, thö giaõn tinh thaàn cuûa ngöôøi daân thuû ñoâ sau nhöõng ngaøy laøm vieäc caêng thaúng. Coâng vieân laø nôi vui chôi giaûi trí cuûa ngöôøi Haø Noäi. Trong coâng vieân coù khu vöïc vui chôi daønh cho thieáu nhi nhö ñu quay, taøu ñieän... coù beán thuyeàn cho du khaùch du thuyeàn treân hoà.

Vaøo dòp Teát Nguyeân Ñaùn, coâng vieân coù toå chöùc Hoäi hoa Xuaân.

COÂNG VIEÂN THUÛ LEÄ ÔÛ phía Taây thaønh phoá, naèm keà ñeàn Voi Phuïc (moät ngoâi ñeàn coå thôø Linh Lang Vöông) treân moät khu ñaát roäng khoaûng hôn 30ha.

Trong coâng vieân coù hoà nöôùc trong xanh, coù nhieàu caàu uoán löôïn baéc qua. Coâng vieân coù theá ñaát töï nhieân nhö roàng löôïn. Ngoaøi hoà nöôùc, khu vui chôi, coâng vieân coøn coù vöôøn thuù chia laøm nhieàu khu vöïc: khu nuoâi caù, loaøi boø saùt, coù traên, raén... kyø ñaø, caù saáu, naèm caïnh hoà nöôùc. Khu nuoâi chim muoâng coù coâng, tró, uyeân öông, haïc, coø, hoïa my, hoaøng yeán... khu thuù döõ coù hoå, baùo, gaáu, sö töû, voi... vaø caùc loaøi thuù hoang daõ nhö höôu, nai, lôïn röøng... Beân caïnh khu vui chôi coù khu nuoâi troàng caây caûnh, phong lan, hoa...

Vöôøn thuù Thuû Leä tuy môùi thaønh laäp, tieáp thu töø vöôøn Baùch Thaûo, nhöng ñaõ coù quan heä vôùi nhieàu vöôøn thuù treân theá giôùi nhö Vöôøn thuù Baéc Kinh (Trung Quoác), Vöôøn thuù Berlin, Leipzig, Coäng hoøa Lieân bang Ñöùc...

SOÂNG HOÀNG Heä thoáng ñeâ ôû Haø Noäi ñaõ coù beà daøy gaàn 10 theá kyû. Tuyeán ñeâ soâng Hoàng cuûa Haø Noäi daøi hôn 150km. Soâng Hoàng laø nôi chöùng

430

HAØ NOÄI kieán bieát bao chieán coâng hieån haùch cuûa cha oâng thuôû tröôùc. Thaùng 4 naêm 1285, danh töôùng Traàn Nhaät Duaät ñaõ ñaùnh tan ñoaøn thuyeàn cuûa giaëc Nguyeân-Moâng ôû cöûa Haøm Töû, môû ñöôøng cho ñaïi quaân ta giaûi phoùng Thaêng Long. Cuõng trong naêm 1285, danh töôùng Traàn Quang Khaûi ñaäp naùt quaân Nguyeân-Moâng ôû beán Chöông Döông.

Naêm 1789, döôùi taøi chæ huy thao löôïc cuûa vua Quang Trung, nghóa quaân Taây Sôn ñaõ tieán vaøo Thaêng Long ñaùnh tan quaân Maõn Thanh. Toân Só Nghò, töôùng giaëc cuøng quan quaân thaùo chaïy qua caàu phao soâng soâng Hoàng. Giaëc chen nhau quaù ñoâng, caàu bò gaõy saäp, xaùc giaëc troâi ñaày soâng.

Ngaøy 17 thaùng 2 naêm 1947, sau 60 ngaøy ñeâm, chieán ñaáu anh duõng trong töøng caên nhaø, goùc phoá, Trung ñoaøn Thuû ñoâ ñaõ ruùt qua soâng Hoàng, ñoaøn quaân ñaõ quay nhìn veà Thuû ñoâ heïn ngaøy gaëp laïi.

Ngaøy 10-10-1954, teân lính Phaùp cuoái cuøng ruùt qua caàu Long Bieân baéc ngang soâng Hoàng.

Trong cuoäc chieán ñaáu choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ, soâng Hoàng ñaõ chöùng kieán bao chieán coâng cuûa quaân daân Haø Noäi, khi maùy bay giaëc Myõ lao vaøo neùm bom Haø Noäi, ñaëc bieät laø chuùng muoán phaù naùt caàu Long Bieân. Nhöng tröôùc söï ñaùnh traû quyeát lieät cuûa quaân daân Haø Noäi, caàu Long Bieân vaãn söøng söõng treân soâng Hoàng.

Nhöng khoâng chæ laø nhöõng chieán coâng vang doäi, Soâng Hoàng coøn ñem ñeán cho Haø Noäi söùc soáng cuûa moät trung taâm thöông maïi. Vaø khoâng chæ hoâm nay, maø ngay caû xöa kia, beán bôø soâng Hoàng Haø Noäi ñaõ laø nôi caäp beán cuûa taøu buoân caùc nöôùc taän trôøi AÂu nhö Phaùp, Boà Ñaøo Nha, Italia vaø caû Nhaät Baûn, Trung Hoa...

Doïc theo soâng Hoàng, thuyeàn du lòch seõ ñöa du khaùch ñeán thaêm laøng goám Baùt Traøng vaø baõi Töï Nhieân, nôi xöa kia naøng coâng chuùa Tieân Dung ñeïp nhaát traàn theá, nhaân chuyeán du thuyeàn treân soâng Hoàng thaáy phong caûnh ñeïp ñaõ cho döøng thuyeàn, sai thò nöõ quaây maøn taém treân baõi caùt mòn. Naøng doäi nöôùc, caùt döôùi chaân troâi ñi, ñeå loä thaân hình vaïm vôõ cuûa chaøng trai Chöû Ñoàng Töû. Cuoäc kyø ngoä naøy ñaõ giuùp cho chaøng trai ngheøo khoå khoâng maûnh vaûi che thaân ñeïp ñoâi cuøng naøng coâng chuùa ñeïp ngöôøi ñeïp neát. Ñeå töôûng nhôù moái tình ñeïp ñeõ ñoù, nhaân daân ñaõ xaây ñeàn thôø Chöû Ñoàng Töû vaø Tieân Dung, ngay taïi xaõ Bình Minh, huyeän Chaâu Giang, Höng Yeân.

431

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CAÀU LONG BIEÂN Caàu Long Bieân ñöôïc taïo daùng ñeïp nhö hình roàng löôïn, khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1898 do ngöôøi Phaùp thieát keá vaø thi coâng, ñeán naêm 1902 khaùnh thaønh. Ñeå hoaøn thaønh caây caàu, soá thôï Vieät Nam cheát vì tai naïn lao ñoäng leân tôùi haøng ngaøn ngöôøi. Caàu daøi 2.290m (keå caû caàu daãn), coù 9 nhòp daøi, 10 nhòp ngaén, naëng 17.000 taán. Caàu coù moät tuyeán ñöôøng saét chaïy ôû giöõa, 2 beân coù ñöôøng xe oâ toâ, xe maùy. Ngoaøi cuøng coù 2 laøn ñöôøng cho ngöôøi ñi boä.

Töø luùc môùi xaây ñeán naêm 1945, caàu mang teân Doumer (theo teân cuûa vieân Toaøn quyeàn Ñoâng Döông). Sau Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945, caàu mang teân Long Bieân.

Trong nhöõng naêm chieán tranh choáng Myõ, caàu Long Bieân laø muïc tieâu ñaùnh phaù troïng ñieåm cuûa maùy bay Myõ. Toång coäng khoâng löïc Myõ ñaõ tieán haønh 14 ñôït neùm bom vaø baén teân löûa. Hai nhòp caàu bò phaù huûy, nhöng sau ñoù ñaõ ñöôïc söûa chöõa ngay, ñaûm baûo giao thoâng thoâng suoát.

CAÀU CHÖÔNG DÖÔNG Ñöôïc xaây gaàn caàu Long Bieân veà phía haï löu. Ñaây laø caây caàu ñaàu tieân do kyõ sö, coâng nhaân Vieät Nam töï thieát keá vaø thi coâng, hoaøn thaønh trong hai naêm. Caàu goàm 11 nhòp, chieàu daøi 1.210,96m (keå caû caàu daãn). Chieàu roäng 19,5m. Giöõa laø hai laøn xe oâ toâ taûi. Hai laøn bieân moãi laøn roäng 5m daønh cho xe maùy. Caàu ñöôïc thoâng xe chính thöùc ngaøy 30-6-1985.

CAÀU THAÊNG LONG Caùch trung taâm Haø Noäi 10km veà phía Taây Baéc. Caàu daøi 5.000m, keå caû caàu daãn, cho ñeán nay laø caây caàu lôùn nhaát ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Caàu Thaêng Long xaây döïng traûi qua hai thôøi kyø. Töø naêm 1971 ñeán 1978 laø thôøi gian Trung Quoác giuùp ta xaây döïng. Thaùng 7-1978, Trung Quoác caét vieän trôï, ruùt chuyeân gia veà nöôùc. Coâng trình bò boû dôû.

Boán thaùng sau, Chính phuû Lieân Xoâ quyeát ñònh giuùp ta tieáp tuïc xaây döïng. Ñoù laø thôøi kyø thöù hai, baét ñaàu töø naêm 1979 ñeán naêm 1985. Coâng trình ñöôïc thi coâng tieáp vôùi söï giuùp ñôõ cuûa Lieân Xoâ. Caàu

432

HAØ NOÄI coù 2 taàng, taàng treân coù 4 laøn daønh cho oâ toâ vaø 2 laøn saùt caïnh daønh cho ngöôøi ñi boä. Maët ngang caàu roäng 19,5m. Taàng döôùi goàm 2 laøn ñöôøng xe löûa, vaø 2 tuyeán cho xe thoâ sô, maët caàu roäng 17m.

LAØNG LEÄ MAÄT Nôi ñaây coù ngheà truyeàn thoáng nuoâi raén, caùch nay gaàn 1.000 naêm, cuøng tuoåi vôùi Thaêng Long-Haø Noäi. Chuyeän xöa keå raèng: döôùi trieàu Lyù Thaùi Toâng (1072-1127) coù moät ngöôøi hoï Hoaøng khoûe maïnh, ñeïp trai, giaøu loøng nhaân ñöùc. Moät sôùm xuaân sang. tieát trôøi ñeïp, coâng chuùa cuøng thò nöõ du thuyeàn treân soâng Thieân Ñöùc (soâng Ñuoáng), baát ngôø bò moät con thuûy quaùi gaây soùng to, gioù lôùn, nhaán chìm thuyeàn.

Chaøng trai hoï Hoaøng ñang laøm ruoäng, thaáy vaäy khoâng quaûn nguy hieåm ñaõ laën xuoáng soâng saâu ñaùnh nhau vôùi thuûy quaùi vaø cöùu ñöôïc coâng chuùa.

Vua Lyù Thaùi Toâng caûm kích cöû chæ cuûa chaøng trai hoï Hoaøng ñaõ cho goïi chaøng vaøo cung troïng thöôûng tieàn baïc vaø chöùc töôùc. Nhöng chaøng trai töø choái vaø chæ xin cho chaøng ñöôïc ñöa daân ngheøo ñi khai hoang laäp aáp. Ñöôïc vua chaáp thuaän, chaøng trai chieâu moä daân khai hoang, laäp neân 13 traïi aáp, thaønh moät vuøng noâng nghieäp truø phuù caïnh thaønh Thaêng Long.

Laøng Leä Maät, moät trong 13 aáp ñoù, ngaøy nay vaãn giöõ truyeàn thoáng haèng naêm môû hoäi vaøo ngaøy 23 thaùng 3 aâm lòch ñeå ghi ôn traùng só hoï Hoaøng vaø dieãn laïi traän chieán giöõa traùng só vaø thuûy quaùi.

LAØNG GOÁM BAÙT TRAØNG Laøng goám Baùt Traøng thuoäc huyeän Gia Laâm, naèm saùt soâng Hoàng, caùch Haø Noäi khoaûng 10km, ngheà laøm goám ôû Baùt Traøng ñaõ coù töø theá kyû XV. Goám Baùt Traøng laøm töø moät loaïi ñaát seùt traéng ñaëc bieät, chæ coù ôû laøng Baùt Traøng. Sau khi ñaát seùt ñaõ ñöôïc nhaøo troän kyõ, ngöôøi thôï duøng baøn xoay ñeå taïo daùng saûn phaåm, sau ñoù ñem phôi saáy khoâ vaø veõ hoa, traùng men (men goám cuûa Baùt Traøng cuõng coù nhieàu loaïi) roài ñöa vaøo loø nung. Tröôùc ñaây, loø goám Baùt Traøng nung baèng than ñaù, hoaëc cuûi goã, gaây oâ nhieãm, hieän ngöôøi ta duøng loø nung baèng daàu hoaëc gas, vöøa saïch laïi vöøa ñieàu khieån ñöôïc nhieät ñoä, moät trong nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán maøu saéc vaø chaát löôïng saûn phaåm.

433

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Caùc saûn phaåm goám Baùt Traøng raát ña daïng, maãu maõ luoân caûi tieán phuø hôïp vôùi yeâu caàu thò hieáu cuûa ngöôøi tieâu duøng. Vì theá, goám Baùt Traøng ñöôïc nhieàu ngöôøi öa chuoäng, coù maët khaép thò tröôøng trong nöôùc vaø xuaát khaåu ra caùc nöôùc lôùn nhö Nhaät Baûn, Myõ, Italia... Ñoà goám Baùt Traøng raát coù uy tín, ñaõ ñi vaøo ca dao, tuïc ngöõ: Öôùc gì anh laáy ñöôïc naøng Ñeå anh mua gaïch Baùt Traøng veà xaây.

DI TÍCH VAÊN MIEÁU - QUOÁC TÖÛ GIAÙM Naêm 1070, Lyù Thaùnh Toâng cho xaây Vaên Mieáu ôû phía Nam kinh thaønh ñeå thôø vò toå khai saùng Nho hoïc laø Khoång Töû. Naêm 1076, vua Lyù Nhaân Toâng laïi cho laäp taïi ñaây nhaø Quoác Töû Giaùm, laøm nôi daïy hoïc cho caùc hoaøng thaùi töû. Ñaây ñöôïc xem laø tröôøng ñaïi hoïc ñaàu tieân cuûa nöôùc ta. Ñeán ñôøi Traàn ñoåi teân laø Vieän Quoác hoïc, vôùi thaønh phaàn hoïc sinh ñöôïc môû roäng, thu nhaän caû con em quan laïi trong trieàu vaø nhöõng hoïc sinh gioûi con nhaø daân thöôøng. Ñeán ñôøi Leâ, Vieän Quoác hoïc ñöôïc ñoåi thaønh Thaùi hoïc.

Vaên Mieáu-Quoác Töû Giaùm tröôùc toïa laïc treân 2 thoân Coå Giaùm vaø Vaên Höông, nay thuoäc phöôøng Vaên Mieáu (Ñoáng Ña). Tröôùc coång chính coù hoà Vaên, giöõa hoà coù ñaûo Kim Chaâu.

Taïi ñaây, naêm 1482 vua Leâ Thaùnh Toâng cho döïng nhaø bia ñaù, ghi khaéc hoï teân, queâ quaùn nhöõng ngöôøi thi ñoã Traïng nguyeân, Baûng nhaõn vaø Tieán só cuûa 82 khoa thi töø naêm 1442 ñeán naêm 1799. Hieän nhaø bia coøn löu giöõ 82 taám bia, ghi danh 1306 vò.

Vaên Mieáu-Quoác Töû Giaùm ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa phöông Ñoâng ñaùnh giaù cao, coi ñaây laø di tích coå duy nhaát tieâu bieåu cho neàn cao hoïc ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Nhaân kyû nieäm 990 naêm, ñeå tieán tôùi 1000 naêm Thaêng Long, nhaø Thaùi hoïc ôû phía sau (bò phaù trong chieán tranh) ñaõ ñöôïc xaây döïng laïi, ñuùc chuoâng ñoàng, vaø ñöôïc khaùnh thaønh vaøo naêm 2000. Cuõng vaøo dòp naøy, Bill Clinton, Toång thoáng thöù 42 cuûa Hoa Kyø ñeán thaêm Vieät Nam ñaõ vaøo tham quan Vaên Mieáu-Quoác Töû Giaùm. Trong chuyeán

434

HAØ NOÄI thaêm Vieät Nam naêm 2001, Toång thoáng Lieân bang Nga Putin cuõng ñaõ vaøo thaêm ñòa danh naøy. ÑEÀN NGOÏC SÔN Toïa laïc treân moät ñaûo nhoû hình troøn coù teân laø ñaûo Ngoïc, naèm veà phía Baéc hoà Göôm. Treân hoøn ñaûo naøy, Trònh Giang cho xaây cung Khaùnh Thuïy, sau bò Leâ Chieâu Thoáng phaù huûy naêm 1787. Ñeán theá kyû XIX môùi xaây döïng chuøa Ngoïc Sôn, sau ñoåi thaønh ñeàn Ngoïc Sôn vaøo naêm 1843, thôø Tam Thaùnh.

Naêm 1865, Phöông ñình Nguyeãn Vaên Sieâu cho baéc caàu Theâ Huùc, noái töø bôø ra ñaûo. Treân nuùi Ñoäc Toân, oâng cho xaây moät thaùp ñaù, ñænh laø hình nhoïn buùt loâng, goïi laø thaùp Buùt. Treân thaân thaùp taïc 3 chöõ: “Taû Thanh Thieân” (vieát leân trôøi xanh). Qua thaùp Buùt laø ñaøi Nghieân baèng ñaù, coù hình daïng nöûa quaû ñaøo, do 3 chuù eách ñaù ñoäi.

Beân kia caàu laø coång ñeàn Ngoïc Sôn. Ñeàn Ngoïc Sôn coù 3 neáp nhaø chính. Ngoaøi cuøng laø Baùi ñöôøng, neáp giöõa thôø Vaên Xöông, neáp sau thôø Traàn Höng Ñaïo. Tröôùc Baùi ñöôøng laø Traán Ba Ñình (ñình chaén soùng).

THAØNH COÅ LOA Toøa thaønh naøy thuoäc xaõ Coå Loa, huyeän Ñoâng Anh, caùch trung taâm Haø Noäi 18km. Ñaây laø thuû ñoâ thöù hai cuûa nöôùc ta, sau Phong Chaâu thôøi vua Huøng.

Thaønh do An Döông Vöông Thuïc Phaùn döïng vaøo naêm 257 tröôùc Coâng nguyeân, coù nhieàu teân goïi khaùc nhö thaønh Coå Vieät Thöôøng, thaønh Töû Long, Loa Thaønh, Kieån Thaønh, Chuû Thaønh...

Coå Loa töøng laø kinh ñoâ nöôùc AÂu Laïc cuûa An Döông Vöông Thuïc Phaùn, cuûa Lyù Nam Ñeá (570-602), cuûa Ngoâ Quyeàn.

Thaønh Coå Loa ñaép baèng ñaát, coù nhieàu voøng troân oác, nay coøn laïi 3 voøng: Thaønh trong, thaønh giöõa vaø thaønh ngoaøi. Toång ñoä daøi 16km, laáy soâng Thieáp (töùc doøng Hoaøng Giang) laøm haøo töï nhieân.

Coå Loa, thaønh coå nhaát, coù quy moâ lôùn nhaát vaø raát ñaëc bieät (hình troân oác), laø moät coâng trình phoøng ngöï choáng ngoaïi xaâm noåi tieáng cuûa daân toäc ta vaøo theá kyû III tröôùc Coâng nguyeân.

Ngoaøi thaønh luõy, hieän Coå Loa coøn caùc di tích:

435

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ – Caàu Sa, nôi thaàn Kim Quy hieän leân trao cho Thuïc Phaùn “Noû Thaàn”.

– Ñình laøng Coå Loa, nôi baù quan trieàu hoäi. Caïnh ñình laø ñeàn Coâng chuùa Mî Chaâu, goïi laø am Baø Chuùa, trong coù taûng ñaù hình ngöôøi cuït ñaàu, caùc cuï giaø baûo ñoù laø töôïng Mî Chaâu, bò cha chaët maát ñaàu.

– Ñeàn thôø An Döông Vöông ñöôïc döïng treân neàn noäi cung ngaøy tröôùc. Trong ñeàn coù töôïng An Döông Vöông baèng ñoàng. Tröôùc ñeàn laø gieáng Ngoïc, töông truyeàn laø nôi Troïng Thuûy töï töû vì hoái haän.

– Caïnh ñeàn An Döông Vöông laø nhaø bia Coå Loa. CHUØA BAØ ÑAÙ Teân chöõ Linh Quang töï, ôû soá 3 phoá Nhaø Thôø. Chuøa ñöôïc döïng töø thôøi Leâ Thaùnh Toâng (1460-1497). Töông truyeàn khi ñaøo ñaát ñaép thaønh Thaêng Long, moät ngöôøi thôï ñaøo ñöôïc pho töôïng hình daùng phuï nöõ, neân ñaõ laäp ñeàn thôø, goïi laø ñeàn Baø Ñaù. Sau naøy thôø caû Phaät neân goïi chuøa Baø Ñaù.

Chuøa coù tieàn ñöôøng xaây theo hình chöõ “nhaát” (一), trung ñöôøng xaây theo kieåu chöõ “ñinh” (丁).

Trong chuøa coù nhieàu töôïng goã, coù hai quaû chuoâng ñuùc naêm 1823 vaø 1881, moät khaùnh ñuùc naêm 1842.

Chuøa Baø Ñaù nguyeân laø toå ñình cuûa Thieàn phaùi Laâm Teá.

CHUØA HOØE NHAI ÔÛ 19 Haøng Than. Chuøa xaây töø ñôøi Lyù ñöôïc söûa chöõa nhieàu laàn.

Theo bia döïng naêm Chính Hoøa thöù 24 (1703) ghi, chuøa ñöôïc döïng taïi beán Ñoâng Boä Ñaàu, nôi dieãn ra traän ñaùnh quaân Nguyeân-Moâng ngaøy 29-1-1258.

Chuøa goàm hai baùi ñöôøng. Moãi toøa naêm gian. Chính ñieän coù ba gian. Nhaø toå baûy gian ôû phía sau. Trong thöôïng ñieän coù nhieàu böùc coán chaïm töù linh. Chuøa coù nhieàu töôïng Phaät baøy thaønh saùu lôùp, trong ñoù coù nhieàu töôïng giaù trò ngheä thuaät cao.

Hai beân taû höõu thöôïng ñieän coù pho töôïng ñaëc bieät khoâng chuøa naøo coù laø töôïng Phaät ngoài treân, moät oâng vua ñang phuû phuïc beân döôùi.

436

HAØ NOÄI Chuøa coù moät quaû chuoâng mang nieân hieäu Töï Ñöùc 17 (1864), moät khaùnh ñoàng ñuùc nieân hieäu Long Ñöùc 3 (1734) ñôøi Leâ Thuaàn Toâng.

CHUØA LIEÂN PHAÙI ÔÛ ngoõ Lieân Phaùi, phoá Baïch Mai. Chuøa döïng naêm 1726. Luùc môùi döïng coù teân laø Lieân Hoa, naêm 1733 ñoåi teân laø chuøa Lieân Toâng. Naêm 1840, vì kieâng huùy cuûa vua Thieäu Trò, chuøa phaûi ñoåi teân laø Lieân Phaùi.

Chuøa do Laâm Giaùc Thöôïng só teân thaät Trònh Thaäp (1679-1733) con Trònh Bính, em ruoät Chuùa Trònh Cöông döïng.

Chuyeän keå raèng, oâng coù khuoân vieân ôû phöôøng Hoàng Mai (sau ñoåi Baïch Mai). Moät hoâm quaân lính ñaøo ñaát, baét ñöôïc moät ngoù sen raát lôùn. OÂng cho ñoù laø ñieàm xuaát gia, beøn söûa nhaø laøm chuøa, ñaët teân laø Lieân Hoa. Tröôùc coång chuøa coù ngoïn thaùp Dieäu Quang hình luïc laêng, cao 10 taàng. Trong thaùp ñaët haøi coát ñaõ hoûa taùng cuûa sö Dieäu Quang cuøng 5 vò sö khaùc. Nhaân daân thöôøng goïi thaùp chuøa Lieân Hoa. Sau chuøa coù khu vöôøn thaùp goàm 9 thaùp xaây thaønh 3 haøng. Haøng giöõa coù thaùp Cöûu Sinh xaây baèng ñaù, nôi taùng vò sö toå thöù nhaát Laâm Giaùc Thöôïng só, ñaõ coù hôn 250 naêm. Ñaây laø ngoâi thaùp coå nhaát cuûa Haø Noäi.

Chuøa ñöôïc xeáp haïng di tích kieán truùc ngheä thuaät naêm 1962.

CHUØA KIM LIEÂN Teân chöõ laø Ñaïi Bi töï, coøn goïi Hoaøng AÂn töï, ôû thoân Nghi Taøm, Quaûng An. Chuøa coù töø thôøi Lyù, laø nôi ôû rieâng cuûa Coâng chuùa Töø Hoa (1128-1138). Vì nhaø vua muoán cho con gaùi mình am hieåu ngheà noâng vaø bieát noãi gian truaân cuûa ngöôøi noâng daân, cho neân cho coâng chuùa vaø cung nöõ ra ñaây troàng daâu nuoâi taèm, öôm tô deät luïa. Nôi naøy ñöôïc goïi traïi Taàm Tang, sau ñoåi thaønh Nghi Taøm. Ñeán ñôøi Traàn (1225-1400) ñoåi thaønh chuøa Ñoáng Long, ñöôïc döïng treân neàn cuõ cuûa cung Töø Hoa. Ñaàu theá kyû XVII goïi chuøa Ñaïi Bi. Trong chuøa coøn bia ñaù “Ñaïi Bi töï bi kyù” döïng naêm Thaùi Hoaø nguyeân nieân (1443) cho bieát chuøa ñöôïc xaây vaøo thôøi Leâ Nhaân Toâng, coù teân laø Ñaïi Bi. Chuøa ñaõ ñöôïc söûa chöõa vaø laøm laïi nhieàu laàn vaøo nhöõng naêm 1531, 1736, 1771.

437

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñeán ñôøi Trònh Saâm (1760-1782), chuøa ñöôïc truøng tu vaø ñoåi thaønh chuøa Kim Lieân. Trong chuøa coù bia ñaù döïng naêm 1868, do Buøi Huy Caän soaïn, noùi roõ naêm Caûnh Höng thöù 32 (1771) Chuùa Trònh Saâm sai Quaän Thieàu Phaïm Huy Ñænh vaø Thaùi giaùm Taân Sinh haàu Nguyeãn Khaéc Tuaân truøng tu môû roäng chuøa.

OÂ QUAN CHÖÔÛNG ÔÛ cuoái phoá Haøng Chieáu. Ñaây laø cöûa oâ duy nhaát coøn laïi ôû Haø Noäi.

Teân chính thöùc laø Ñoâng Haø Moân. Cöûa oâ coù moät cöûa chính vaø moät voïng laâu. Treân töôøng phía traùi coù gaén taám bia khaéc naêm 1882 cuûa Toång ñoác Hoaøng Dieäu, caám lính saùch nhieãu daân.

CHUØA QUAÙN SÖÙ Coù töø theá kyû XVII, ôû phoá Quaùn Söù. Vaøo thôøi Traàn Duï Toâng (1341-1396) vuøng naøy coù nhaø coâng quaùn cuûa trieàu ñình ñoùn tieáp söù thaàn caùc nöôùc nhö Chieâm Thaønh, Vaïn Töôïng... Caùc söù thaàn phaàn nhieàu theo ñaïo Phaät, neân caïnh coâng quaùn laäp moät ngoâi chuøa ñeå hoï ñeán caàu kinh leã Phaät. Vì theá chuøa coù teân laø Quaùn Söù. Hieän chuøa laø truï sôû cuûa Hoäi Phaät giaùo Vieät Nam. KHU DI TÍCH ÑOÁNG ÑA - CHUØA BOÄC Nôi dieãn ra chieán thaéng oanh lieät cuûa nghóa quaân Taây Sôn do ñích thaân Hoaøng ñeá Quang Trung Nguyeãn Hueä chæ huy, ñeâm moàng 4 raïng ngaøy moàng 5 thaùng Gieâng naêm Kyû Daäu (ñeâm 29 raïng saùng 30 thaùng 1 naêm 1789), dieät tan 29 vaïn quaân Thanh ôû Taây thaønh Thaêng Long, kinh ñoâ Thaêng Long hoaøn toaøn giaûi phoùng.

Goø Ñoáng Ña laø nôi choân xaùc haøng chuïc vaïn quaân Thanh. Ñaèng sau goø naøy, saùt ñöôøng Ñaëng Tieán Ñoâng (moät danh töôùng cuûa nghóa quaân Taây Sôn) môùi ñaây ngöôøi ta ñaõ cho döïng böùc töôïng vua Quang Trung raát lôùn ñaët treân beä ñaù hoa cöông khaù cao. Töôïng toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng. Haèng naêm, vaøo moàng 5 Teát nhaân daân ñeán ñaây cöû haønh troïng theå leã kyû nieäm chieán thaéng Ñoáng Ña.

Caùch goø Ñoáng Ña khoaûng 1 km veà phía Nam, saùt ñöôøng chuøa Boäc, coù moät ngoâi ñeàn ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng di tích mang teân Thieân Phuùc töï, nhaân daân quen goïi laø chuøa Boäc. Chuøa thôø Phaät, nhöng ñaëc bieät beân trong coù böùc töôïng lôùn, nhaân daân thöôøng

438

HAØ NOÄI goïi töôïng Ñöùc OÂng. Naêm 1962, caùc nhaø söû hoïc ñaõ phaùt hieän sau beä töôïng coù khaéc doøng chöõ “Bính Ngoï taïo Quang Trung töôïng” (töôïng vua Quang Trung taïo naêm Bính Ngoï). Ñieàu naøy noùi leân taám loøng toân kính cuûa nhaân daân ta ñoái vôùi vò anh huøng Nguyeãn Hueä. Nhöng vì lo sôï trieàu Nguyeãn traû thuø neân veà hình thöùc chuøa Boäc thôø Phaät, nhöng thöïc chaát thôø vua Quang Trung. Ñaëc bieät vò trí chuøa naèm trong khu vöïc traän ñòa cuûa ñaïi quaân Taây Sôn Nguyeãn Hueä.

CHUØA MOÄT COÄT Laø cuïm kieán truùc ngoâi chuøa vaø toøa ñaøi xaây döïng giöõa hoà vuoâng.

Chuøa coù teân laø Dieân Höïu, toøa ñaøi coù teân laø Lieân Hoa. Ñaøi Lieân Hoa, laâu nay nhaân daân ta quen goïi laø chuøa Moät Coät. Chuøa hình vuoâng, moãi chieàu 3m, maùi cong, döïng treân moät coät ñaù hình truï troøn. Coät coù ñöôøng kính 1,2m cao 4m (chöa keå phaàn choân döôùi ñaát). Taàng treân laø heä thoáng nhöõng thanh goã taïo boä khung söôøn kieân coá ñôõ cho taàng ñaøi döïng beân treân, khaùc naøo moät ñoùa sen vöôn thaúng trong hoà. Chung quanh hoà coù töôøng gaïch bao. Bôø ngoaøi coù caàu thang xaây gaïch daãn leân Phaät ñaøi. Treân cöûa Phaät ñaøi coù bieån ghi: “Lieân Hoa ñaøi”, nhaèm ghi nhôù söï tích cuûa vua Lyù, daãn tôùi vieäc xaây ñaøi.

Töông truyeàn naêm 1049, vua Lyù Thaùi Toâng chieâm bao thaáy Phaät Quan AÂm ngoài treân toøa sen, vua cuõng ñöôïc daét leân ñoù. Khi tænh giaác, vua ñem vieäc ñoù hoûi caùc quan. Sö Thieàn Tueä khuyeân vua xaây chuøa, döïng coät ñaù ôû giöõa hoà, laøm toøa sen cuûa Phaät ñaët treân coät töïa nhö moät boâng sen maø vua thaáy trong moäng. Chuøa xaây xong, cho caùc sö chaïy ñaøn, tuïng kinh caàu cho vua soáng laâu, vì theá goïi laø chuøa “Dieân Höïu” (keùo daøi coõi phuùc).

Theo bia kyù chuøa Ñoïi (Haø Nam) thì quy moâ Lieân Hoa ñaøi thôøi Lyù to hôn ngaøy nay nhieàu. Naêm 1954, khi thöïc daân Phaùp ruùt khoûi mieàn Baéc, chuùng ñaõ cho phaù tan chuøa Moät Coät. Sau khi Chính phuû ta veà tieáp quaûn Thuû ñoâ ñaõ cho xaây laïi chuøa Moät Coät nhö hieän nay.

CHUØA LAÙNG Teân chöõ laø Chieâu Thieàn töï, ñöôïc döïng töø thôøi Lyù Thaàn Toâng (1128-1138), treân neàn nhaø cuõ cuûa oâng Töø Vinh vaø baø Nguyeãn Thò Loan, thaân sinh cuûa vò thieàn sö noåi tieáng Töø Ñaïo Haïnh, teân thaät laø Töø Loä.

439

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Chuøa thôø Töø Ñaïo Haïnh. Truyeàn thuyeát keå: Töø Ñaïo Haïnh thuø gheùt sö Ñaïi Ñieân ñaõ duøng pheùp thuaät gieát cheát cha mình, neân oâng leân chuøa Thaày ñi tu. Khi ñaéc ñaïo coù pheùp maàu nhieäm ñaõ gieát cheát sö Ñaïi Ñieân traû thuø cho cha. Sau oâng hoùa kieáp laøm Döông Hoaùn, con trai Suøng Hieàn Haàu, em ruoät vua Lyù Nhaân Toâng. Vì khoâng coù con trai, neân vua laáy Döông Hoaùn laøm Hoaøng Thaùi töû, sau laø vua Lyù Thaàn Toâng (1128-1138). Vì vaäy chuøa Laùng coøn thôø caû vua Lyù Thaàn Toâng.

Trong khuoân vieân chuøa coù nhaø baùt quaùi, taû vu vaø höõu vu, trong cuøng laø ñeàn thôø. Chuøa coøn löu giöõ taám bia döïng naêm Thònh Ñöùc thöù 4 (1656) cao 1,4m, roäng 0,8m, coù hoa vaên roàng chaàu maët nguyeät, hai beân rieàm coù phöôïng chaàu hoa sen vaø hai tieân nöõ vôùi ñoâi caùnh bay löôïn treân trôøi. Chuøa coøn coù 15 bia, beân traùi treân töôøng coù gaén moät taám bia Phuùc Ñieän ghi Trònh Taïc cuøng vôï laø coâng chuùa Leâ Thò Ngoïc cuùng moät maãu ruoäng vaøo chuøa. Chuøa coøn coù quaû chuoâng ñuùc naêm 1740 vaø khaùnh ñuùc (1738).

Hieän chuøa coøn löu giöõ 12 ñaïo saéc phong cuûa caùc trieàu vua Leâ, Taây Sôn vaø trieàu Nguyeãn. Hoäi chuøa Laùng vaøo ngaøy moàng 7 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm. Chuøa ñöôïc xeáp haïng di tích lòch söû kieán truùc ngheä thuaät ngaøy 28-4-1962.

CHUØA TRAÁN QUOÁC Toïa laïc treân hoøn ñaûo nhoû Hoà Taây. Nguyeân xöa ôû baõi Yeân Hoa caïnh soâng Hoàng xaây vaøo ñôøi Lyù Nam Ñeá (541-547) laø moät ngoâi chuøa coå nhaát, goïi laø chuøa Khai Quoác. Ñeán ñôøi Leâ Thaùi Toâng, nieân hieäu Ñaïi Baûo (1440-1442) goïi laø chuøa An Quoác. Ñeán ñôøi Leâ Kính Toâng (1600-1618) nieân hieäu Hoaèng Ñònh thöù 16 (1615), baõi soâng Hoàng bò lôû saùt ñeán chuøa, neân chuøa ñöôïc dôøi vaøo ñòa ñieåm ngaøy nay. Nôi naøy voán laø cung Thuûy Hoa, döïng töø thôøi Lyù, ñeán ñôøi Traàn laø ñieän Haøm Nguyeân, duøng laøm nôi hoùng maùt, xem ñua thuyeàn.... Ñôøi Leâ Hy Toâng (1675-1705) chuøa ñoåi teân laø Traán Quoác.

Vaøo ñôøi Leâ Thaàn Toâng (1619-1643), daân laøng Yeân Phuï vaø Yeân Quang ñaép ñaäp Coå Ngö (ñöôøng Thanh Nieân), nhaân ñoù ñaép luoân ñöôøng töø ñaäp Coå Ngö vaøo chuøa.

Chuøa Traán Quoác ñaõ qua nhieàu laàn söûa chöõa vaøo caùc naêm 1624,

440

HAØ NOÄI 1628, 1639, 1815 nhöng vaãn coøn giöõ ñöôïc loái kieán truùc ñoäc ñaùo.

Chuøa ñöôïc xeáp haïng di tích lòch söû vaên hoùa ngaøy 28-4-1962. ÑEÀN QUAÙN THAÙNH Naêm 1010, khi xaây thaønh Thaêng Long, Lyù Thaùi Toå cho xaây moät quaùn thôø vò thaàn Huyeàn Thieân Ñeá, traán giöõ phía Baéc Thaêng Long, goïi laø Traán Voõ Quaùn, sau goïi laø ñeàn Traán Voõ roài ñoåi thaønh ñeàn Quaùn Thaùnh. Töø khi xaây döïng (1010) cho ñeán nay, ñeàn ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu. Naêm 1677, nieân hieäu Vónh Trò thöù 2 ñôøi Leâ Hy Toâng, Trònh Taïc (1657-1682) sau khi ñaùnh thaéng nhaø Maïc veà cho truøng tu vaø ñuùc töôïng ñoàng Traán Voõ cao gaàn 4 m, naëng 4 taán. Ñeàn Quaùn Thaùnh thôø Huyeàn Thieân Traán Voõ, maëc aùo ñoäi muõ, coù ngöôøi cho ñoù laø töôïng cuûa ngöôøi coù coâng ñuùc töôïng Traán Voõ. ÑEÀN HAI BAØ TRÖNG Coøn coù teân laø chuøa Vieân Minh, ôû phoá Ñoàng Nhaân. Nguyeân ñeàn ôû baõi Ñoàng Nhaân (gaàn bôø soâng Hoàng), bôø bò saït lôû, neân ñeán naêm 1819 daân laøng Ñoàng Nhaân dôøi ñeàn vaøo ñòa ñieåm hieän nay. Ñeàn cuõ döïng naêm 1142 (nieân hieäu Ñaïi Ñònh thöù 3, trieàu vua Lyù Anh Toâng). Ñeàn thôø hai vò nöõ anh huøng daân toäc laø Tröng Traéc vaø Tröng Nhò. Hai baø coù coâng ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc Ñoâng Haùn, giaønh ñoäc laäp cho ñaát nöôùc vaøo naêm 40.

Trong ñeàn coù töôïng Hai Baø, hai beân coù 12 töôïng nöõ thaàn, laø nhöõng nöõ töôùng ñaõ giuùp Hai Baø trong cuoäc khôûi nghóa thaéng lôïi.

Haèng naêm, ñeán ngaøy moàng 5 thaùng 2 aâm lòch, nhaân daân môû hoäi ñeàn vaø laø ngaøy gioã Hai Baø.

CUÏM DI TÍCH CHUÛ TÒCH HOÀ CHÍ MINH Goàm Nhaø saøn, Laêng vaø Baûo taøng. Nhaø saøn laø nôi Chuû tòch Hoà Chí Minh luùc sinh thôøi soáng vaø laøm vieäc ôû Haø Noäi. Ngoâi nhaø xaây theo kieåu nhaø saøn daân toäc. Tröôùc maët coù ao caù, caïnh bôø coù hai caây döøa vaø ôû goùc nhaø coù caây vuù söõa do ñoàng baøo mieàn Nam göûi taëng Baùc. Chung quanh vöôøn coù nhieàu caây aên quaû nhö böôûi, hoàng xieâm... quanh naêm xanh toát, tróu quaû. Taàng treät laø nôi hoäi hoïp. Taàng treân laø phoøng nguû cuûa Ngöôøi, ngoaøi chieác giöôøng nguû ñôn sô giaûn dò, coù moät baøn laøm vieäc, coù moät tuû ñöïng vaøi boä quaàn aùo.

441

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Laêng Chuû tòch Hoà Chí Minh, nôi Ngöôøi yeân nghæ giöõa loøng Thuû ñoâ Haø Noäi. Sau hai naêm xaây döïng, ngaøy 29-8-1975, Laêng Chuû tòch Hoà Chí Minh ñöôïc long troïng khaùnh thaønh. Maët chính Laêng quay ra Quaûng tröôøng Ba Ñình lòch söû, nôi Chuû tòch Hoà Chí Minh, ngaøy 2-9-1945 ñoïc Baûn Tuyeân ngoân Ñoäc laäp, khai sinh ra nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa, nay laø CHXHCN Vieät Nam. Laêng coù hình daùng boâng sen nôû, goàm 3 caáp vôùi chieàu cao 21,6m.

Lôùp döôùi taïo daùng baäc theàm tam caáp. Caáp döôùi cuûa baäc theàm laø leã ñaøi daønh cho Ñoaøn Chuû tòch caùc cuoäc mít tinh toå chöùc ôû Quaûng tröôøng. Lôùp giöõa laø trung taâm cuûa Laêng, nôi coù phoøng ñaët di haøi.

Lôùp treân laø maùi laêng cuõng hình tam caáp. Maët chính laêng coù doøng chöõ “Chuû - tòch - Hoà - Chí - Minh” baèng ñaù hoàng ngoïc maøu maän chín.

Laêng laø nôi gìn giöõ thi haøi Chuû tòch Hoà Chí Minh, nhaø yeâu nöôùc vó ñaïi, ñöôïc UNESCO taëng danh hieäu “Danh nhaân vaên hoùa theá giôùi vaø Anh huøng giaûi phoùng daân toäc” nhaân kyû nieäm 100 naêm ngaøy sinh cuûa Ngöôøi.

QUAÛNG TRÖÔØNG BA ÑÌNH Gaén lieàn vôùi nhöõng söï kieän quan troïng cuûa ñaát nöôùc, coù chieàu daøi 320m, roäng 100m vôùi 168 oâ coû xanh, phía Taây cuûa Quaûng tröôøng laø khu löu nieäm veà Chuû tòch Hoà Chí Minh nhö Nhaø saøn, Baûo taøng.

BAÛO TAØNG HOÀ CHÍ MINH Tröng baøy hieän vaät giôùi thieäu thaân theá, söï nghieäp cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh. Baûo taøng ñöôïc xaây döïng phoûng theo hình boâng sen.

Khaùnh thaønh ngaøy 19-5-1990, nhaân kyû nieäm 100 naêm ngaøy sinh cuûa Ngöôøi.

BAÛO TAØNG MYÕ THUAÄT VIEÄT NAM Töø ngaøy 24-6-1966, ngoâi nhaø soá 66 ñöôøng Nguyeãn Thaùi Hoïc trôû thaønh Baûo taøng Myõ thuaät Vieät Nam. Noäi dung giôùi thieäu neàn ngheä thuaät Vieät Nam töø buoåi ñaàu döïng nöôùc tôùi nay. Baûo taøng coù nhieàu boä söu taäp tranh quyù cuûa nhöõng hoïa só noåi tieáng nhö Toâ Ngoïc Vaân, Traàn Vaên Caån, Nguyeãn Phan Chaùnh, Buøi Xuaân Phaùi...

442

HAØ NOÄI BAÛO TAØNG LÒCH SÖÛ Ñöôïc thaønh laäp naêm 1926, vôùi teân goïi “Vieãn Ñoâng Baùc coå”. Naêm 1958, vieän ñöôïc tu boå söûa chöõa laïi vaø ñoåi teân thaønh Vieän Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam. Noäi dung giôùi thieäu heä thoáng quaù trình döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam, töø buoåi bình minh cuûa lòch söû ñeán ngaøy Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ra ñôøi.

BAÛO TAØNG CAÙCH MAÏNG Thaønh laäp naêm 1959, noäi dung tröng baøy hieän vaät giôùi thieäu quaù trình ñaáu tranh caùch maïng cuûa daân toäc Vieät Nam döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñeán ngaøy nay.

TÖÔÏNG ÑAØI VUA LYÙ THAÙI TOÅ Vua Lyù Thaùi Toå teân huùy laø Lyù Coâng Uaån, ngöôøi laøng Coå Phaùp, huyeän Töø Sôn, tænh Baéc Ninh, sinh ngaøy 12 thaùng 2 naêm Giaùp Tuaát (974) maát ngaøy Maäu Tuaát thaùng 3 naêm Maäu Thìn (1028), trò vì ñöôïc 18 naêm, thoï 55 tuoåi.

Lyù Thaùi Toå laø vò vua ñaàu tieân cuûa trieàu Lyù, sau khi leân ngoâi Hoaøng ñeá naêm 1010, thaùng 7 cuøng naêm ñaõ haï chieáu dôøi ñoâ töø Hoa Lö veà thaønh Ñaïi La. Moät buoåi saùng ñeïp trôøi, thuyeàn vöøa rôøi beán, nhaø vua chôït troâng thaáy roàng vaøng bay leân, do ñoù ñaët teân laø Kinh ñoâ Thaêng Long (töùc Haø Noäi ngaøy nay). Ñeå töôûng nhôù coâng lao vò vua “Khai ñoâ laäp quoác” vaø nhaân kyû nieäm 50 naêm ngaøy giaûi phoùng Thuû ñoâ (10-10-1954 - 10-10-2004), ñoàng thôøi höôùng tôùi 1000 naêm Thaêng Long - Haø Noäi, ngaøy 7-102004, Thaønh uûy, UBND Thaønh phoá, Maët traän Toå quoác Thaønh phoá ñaõ long troïng toå chöùc khaùnh thaønh töôïng ñaøi Lyù Thaùi Toå taïi vöôøn hoa Chí Linh, beân Hoà Göôm huyeàn thoaïi.

Töôïng ñaøi Lyù Thaùi Toå soi boùng maët nöôùc Hoà Göôm laø moät trong nhöõng bieåu töôïng ñeïp cuûa Thuû ñoâ Haø Noäi, moät coâng trình vaên hoùa, ngheä thuaät cuûa thôøi ñaïi Hoà Chí Minh quang vinh, moät thôøi ñaïi keá tuïc voâ cuøng xöùng ñaùng vaø hieån haùch truyeàn thoáng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa cha oâng, ñaõ xaây döïng thuû ñoâ vaø ñaát nöôùc ta ngaøy caøng ñaøng hoaøng hôn, to ñeïp hôn.

Töôïng ñaøi Lyù Thaùi Toå ñöôïc ñuùc baèng ñoàng trong voøng 4 thaùng, taïi moät laøng ngheà thuoäc huyeän YÙ Yeân, tænh Nam Ñònh, coù toång

443

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ troïng löôïng 34 taán (töôïng 14 taán, beä 20 taán), vôùi chieàu cao 10,10 m, trong ñoù töôïng cao 3,35m, beä cao 6,75m, quy thaønh 1010cm, truøng hôïp vôùi naêm dôøi ñoâ, ngaøy khai sinh ñoâ thaønh Thaêng Long vaø cuõng truøng hôïp vôùi ngaøy giaûi phoùng thuû ñoâ khoûi aùch chieám ñoùng cuûa thöïc daân Phaùp 10-10.

LEÃ HOÄI HOÄI COÅ LOA Dieãn ra töø ngaøy 6 ñeán 16 thaùng Gieâng aâm lòch ñeå töôûng nhôù Thuïc Phaùn An Döông Vöông, ngöôøi ñöôïc vua Huøng thöù 18 nhöôøng ngoâi. Leã hoäi gaén lieàn vôùi söï tích truyeàn thuyeát “Noû Thaàn” vaø chuyeän tình Mî Chaâu - Troïng Thuûy.

Leã hoäi coù ñaùm röôùc thaàn cuûa 12 xoùm. Sau leã coù hoäi, toå chöùc nhieàu troø chôi nhö thoåi côm thi, chôi ñu, haùt cheøo...

HOÄI ÑEÀN SOÙC Thoân Veä Linh xaõ Phuø Linh, Soùc Sôn. Ñeàn thôø Thaùnh Gioùng, ngöôøi anh huøng choáng giaëc AÂn.

Leã hoäi ñöôïc toå chöùc haèng naêm vaøo ngaøy 7 thaùng Gieâng aâm lòch taïi ñeàn Soùc. Trong leã hoäi coù leã taém töôïng, röôùc voi, röôùc traàu khoâng... Theo truyeàn thuyeát, ñeàn Soùc laø nôi Ñöùc Thaùnh Gioùng sau khi ñaùnh tan giaëc AÂn ñaõ côûi aùo giaùp roài cuøng ngöïa saét bay veà trôøi.

HOÄI ÑOÁNG ÑA Haèng naêm dieãn ra vaøo moàng 5 Teát Nguyeân Ñaùn. Ñaây laø leã hoäi chieán thaéng, möøng coâng tích choáng ngoaïi xaâm löøng laãy cuûa daân toäc do Hoaøng ñeá Quang Trung laõnh ñaïo. Cuoäc teá dieãn ra ôû ñình Khöông Thöôïng, leã caàu sieâu ôû chuøa Ñoàng Quang. Sau ñaùm röôùc “roàng löûa Thaêng Long” laø leã daâng höông, leã ñoïc vaên. Ngaøy nay, leã hoäi ñöôïc dieãn ra trong khuoân vieân tröôùc töôïng ñaøi Quang Trung, phía sau goø Ñoáng Ña. Trong leã hoäi coù nhieàu troø vui.

HOÄI ÑEÀN HAI BAØ TRÖNG Haèng naêm leã hoäi ñeàn Hai Baø Tröng ñöôïc môû töø moàng 3 tôùi moàng 6 thaùng Hai aâm lòch ñeå töôûng nhôù coâng ôn Hai Baø, nhöõng vò nöõ anh

444

HAØ TAÂY huøng coù coâng ñaùnh ñuoåi giaëc ngoaïi xaâm, giaønh ñoäc laäp cho ñaát nöôùc.

Phaàn hoäi coù nhieàu troø ñaëc saéc, nhieàu troø chôi.

HOÄI LAØNG TRIEÀU KHUÙC Thuoäc laøng Trieàu Khuùc, Thanh Trì. Hoäi laøng Trieàu Khuùc dieãn ra töø ngaøy 10 ñeán 12 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm taïi ñình Saéc vaø ñình Lôùn, nhaèm ghi nhôù coâng ôn ngöôøi anh huøng daân toäc Phuøng Höng vaø toân vinh ngheà deät. Trong thôøi gian teá coù bieåu dieãn muùa roàng, moät ñieäu muùa coå. Sau teá coù toå chöùc hoäi muùa laân, ñaáu vaät, haùt cheøo...

HAØ TAÂY Haø Taây thuoäc chaâu thoå soâng Hoàng, dieän tích töï nhieân 2.148km2, daân soá gaàn 2.500.000 ngöôøi. Thò xaõ Haø Ñoâng laø tænh lî cuûa Haø Taây.

Ngoaøi ra Haø Taây coøn coù: thò xaõ Sôn Taây vaø caùc huyeän: Ba Vì, Phuùc Thoï, Ñan Phöôïng, Thaïch Thaát, Hoaøi Ñöùc, Quoác Oai, Chöông Myõ, Thanh Oai, Thöôøng Tín, Myõ Ñöùc, ÖÙng Hoøa, Phuù Xuyeân.

Haø Taây laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em: Kinh, Möôøng, Dao...

Phía Baéc Haø Taây giaùp Vónh Phuùc, phía Taây giaùp Hoøa Bình, Phuù Thoï, phía Ñoâng giaùp Haø Noäi, Höng Yeân, phía Nam giaùp Haø Nam. Do ñòa hình khaù phöùc taïp, ña daïng goàm ñoài nuùi, ñoàng baèng, trung du, neân Haø Taây coù nhieàu vuøng tieåu khí haäu khaùc nhau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 23,80C. Vuøng goø ñoài coù nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 23,50C, chòu aûnh höôûng khí haäu luïc ñòa gioù Laøo, trong luùc ñoù vuøng Ba Vì maùt meû, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø khoaûng 180C. Haø Taây coù nhieàu hoà nöôùc lôùn nhö Ñoàng Moâ, Suoái Hai... Haø Taây coù nhieàu thuaän lôïi veà giao thoâng bao goàm ñöôøng boä, ñöôøng thuûy, laïi laø cöûa ngoõ phía Taây cuûa Haø Noäi, vieäc giao löu raát deã daøng.

Haø Taây laø vuøng ñaäm ñaëc di tích lòch söû vaø thaéng caûnh noåi tieáng nhö Höông Tích, Ba Vì, chuøa Thaày, chuøa Taây Phöông, chuøa Traàm...

Haø Taây queâ luïa coù nhieàu leã hoäi noåi tieáng.

445

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH HÖÔNG TÍCH Höông Tích laø moät quaàn theå kieán truùc vaø danh lam thaéng caûnh noåi tieáng goàm moät heä thoáng hang ñoäng, ñeàn chuøa xen laãn giöõa maøu xanh baát taän cuûa nuùi röøng truøng ñieäp cuûa huyeän Myõ Ñöùc.

Qua nhieàu theá kyû, Höông Tích “Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät”.

Caûm caûnh Höông Tích, nhaø thô Taûn Ñaø ñaõ phaùc hoïa böùc tranh sôn thuûy cuûa Höông Sôn: “...Chuøa Höông trôøi ñieåm laïi trôøi toâ Moät böùc tranh tình traûi maáy thu Xuaân laïi, xuaân ñi khoâng daáu veát Ai veà, ai nhôù vaãn thôm tho”.

Naêm thaùng troâi qua, heát theá heä naøy ñeán theá heä khaùc, traûi qua bao cuoäc beå daâu, Höông Sôn vaãn xuaân xanh tröôøng toàn vôùi thôøi gian. Ñeán Höông Sôn, du khaùch seõ ñöôïc thaû hoàn vaøo caùi ñeïp thanh cao, saéc höông ñaäm ñaø cuûa non soâng ñaát Vieät trôøi Nam. Do söï xaâm thöïc cuûa thieân nhieân, baøo moøn cuûa nöôùc, trong daõy nuùi Höông Sôn coù nhieàu hang ñoäng kyø khu. Vaøo thaêm hang ñoäng Höông Sôn ta coù caûm giaùc nhö ñang laïc vaøo choán thieân thai, giöõa moät theá giôùi ñoäng vaät ngaøn naêm hoùa ñaù. Trong soá nhöõng hang ñoäng ñoù, ñaùng chuù yù nhaát laø: ñoäng chuøa Tieân Sôn, ñoäng Hinh Boàng, ñoäng Höông Tích, ñoäng Höông Ñaøi... Ñoäng Höông Tích laø ñieåm chính cuûa thaéng caûnh Höông Sôn.

Hình theå ñoäng nhö moät con roàng khoång loà ñang haù mieäng. Vaøo naêm Canh Daàn (1770), khi chuùa Trònh Saâm tuaàn du qua ñaây, caûm tröôùc veû ñeïp cuûa ñoäng ñaõ taïc vaøo vaùch ñaù ôû cöûa ñoäng “Nam Thieân ñeä nhaát ñoäng” vaø ngöôøi ñôøi sau coù thô raèng: Thaêm thaúm moät hang loàng boùng nguyeät Gaäp gheành maáy loái uoán thang maây.

Ngoaøi heä thoáng hang ñoäng maø cuõng laø nôi thôø cuùng Thaàn, Phaät, Höông Tích coøn coù caû moät loaït ñeàn, chuøa, mieáu uy nghieâm nhö chuøa

446

HAØ TAÂY Baûo Ñaøi - Tuyeát Sôn, chuøa Long Vaân, ñeàn Trình, chuøa Höông Traûn, ñeàn Ñuïc Kheâ, ñeàn Höõu Vónh, chuøa Thieân Truø...

Vaõn caûnh chuøa Höông, du khaùch khoâng theå khoâng ñeán Thieân Truø. Theo söû cheùp vaøo thaùng Gieâng naêm Ñinh Hôïi (1467), vua Leâ Thaùnh Toâng tuaàn thuù qua ñaây, cho quaân döøng laïi nghæ qua ñeâm.

Vua xem thieân vaên, chôït thaáy vuøng naøy thuoäc vaøo ñòa phaän cuûa sao Thieân Truø (sao chuû veà aên uoáng) nhaân ñaáy ñaët teân cho vuøng naøy laø Thieân Truø (Beáp Trôøi). Ñoái vôùi Chu Maïnh Trinh, Thieân Truø ñeïp voâ ngaàn: Tieáng ñaâu vaêng vaúng chuoâng vaøng, Khoùi ñaâu nghi nguùt muøi nhang Thieân Truø.

Coøn nhaø thô Xuaân Dieäu thì: Thieân Truø moät khoaûng eâm phôi phôùi, Nuùi ngaém nhau xanh moät saéc hieàn.

Ngaøy nay chuøa Höông laø ñieåm du lòch troïng ñieåm cuûa Haø Taây.

Leã hoäi chuøa Höông keùo daøi haøng thaùng, baét ñaàu töø sau Teát Nguyeân Ñaùn. Khaùch thaäp phöông ñeán leã hoäi chuøa Höông ñeå leã Phaät, caàu phuùc vaø tröôùc heát laø ñeå ñöôïc hoøa mình vaøo thieân nhieân.

KHU DU LÒCH BA VÌ Tröôùc heát, du khaùch ñeán thaêm hoà Suoái Hai. Thuyeàn du lòch seõ ñöa du khaùch daïo quanh hoà vaø gheù thaêm caùc ñaûo troàng caây döôïc lieäu, ñaûo chim, ñaûo coø... ñeå taän höôûng caûnh saéc thieân nhieân ñaày thô moäng.

Tieáp ñoù, xe seõ ñöa baïn ñi veà phía Baéc ñænh Ba Vì ñeán thaêm khu du lòch Ao Vua. Nôi ñaây coù doøng thaùc tuyeät ñeïp. Du khaùch coù theå leo leân ba taàng thaùc. Neáu leo ñeán ñoä cao 400m, baïn seõ thaáy daáu tích moät khu nghæ maùt cuûa ngöôøi Phaùp coù töø nhöõng naêm 1940. Leân ñeán ñoä cao 1.200m, baïn coù theå nghæ laïi trong khaùch saïn sang troïng ñeå ngaém trôøi sao Ba Vì.

Neáu coù dòp, môøi du khaùch thaùm hieåm röøng nguyeân sinh Ba Vì coù dieän tích 76.000ha, naèm ôû ñoä cao töø 200m ñeán 1.300m so vôùi maët bieån. Khí haäu quanh naêm maùt meû, coù thaûm thöïc vaät phong phuù, coù tôùi 1.700 loaøi thöïc vaät. Ñoäng vaät coù nhöõng loaøi quyù hieám nhö coâng, höôu sao, chim Aves...

447

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ HOÀ QUAN SÔN Moät thaéng caûnh ñeïp cuûa huyeän Myõ Ñöùc, caùch Haø Noäi 50km.

Chung quanh hoà Quan Sôn coù nhieàu nuùi non huøng vó keùo daøi, oâm aáp laáy hoà nöôùc trong xanh. Giöõa loøng hoà noåi leân nhöõng ngoïn nuùi ñaù döïng ñöùng vôùi nhieàu teân goïi khaùc nhau: nuùi Traâu Traéng, ñaûo Sö Töû, nuùi Quai Cheøo, ñoài Voi Phuïc... Treân nhöõng ñaûo ñaù ñoù, coù nhieàu hang ñoäng kyø thuù nhö Linh Sôn Ñoäng, Ngoïc Long Ñoäng, coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø kyø laï, khieán du khaùch ngaån ngô tröôùc veû ñeïp thieân taïo ôû ñaây.

Quan Sôn coù theå ví nhö moät Haï Long thu nhoû, giöõa meânh moâng hoà nöôùc laø nhöõng ñaûo ñaù xanh um soi boùng maët hoà. Hôn theá nöõa, treân nhöõng hoøn nuùi cuûa hoà Quan Sôn coøn coù nhieàu ñeàn, chuøa, nhö chuøa Linh Sôn naèm ôû nuùi Linh Sôn, ñöôïc döïng töø theá kyû XVII, vaøo thôøi nhaø Maïc, caïnh chuøa laø ñoäng Linh Sôn.

THAÉNG CAÛNH NUÙI TRAÀM Coøn goïi nuùi Töû Traàm. Giöõa vuøng ñoàng baèng truø phuù cuûa huyeän Chöông Myõ, noåi leân moät daõy nuùi ñaù cao ngaát. Naêm 1516, vua Leâ Chieâu Toâng cho döïng haønh cung, roài sai ñaøo soâng, khai suoái quanh nuùi ñeå du ngoaïn. Hieän nay chung quanh nuùi Töû Traàm coøn nhieàu di tích kieán truùc cuûa caùc thôøi nhö chuøa Long Tieân, chuøa Quan AÂm, chuøa Voâ Vi, chuøa Ba Lang, ñeàn Maãu, ñeàn Cao Sôn...

Treân nuùi Töû Traàm coù nhieàu hang ñoäng ñeïp, ñieån hình laø ñoäng Long Tieân, moät ñoäng ñeïp chöa töøng thaáy. Cöûa ñoäng tuy nhoû, nhöng loøng ñoäng khaù lôùn vaø cao. Trong ñoäng coù nhieàu nhuõ ñaù buoâng ruõ xuoáng vôùi nhöõng hình daùng laï kyø. Trong ñoäng coù nhieàu töôïng ñaù quyù, ñaëc bieät laø töôïng A Di Ñaø ngoài treân toøa sen trong tö theá thieàn, veû maët ñoân haäu. Töôïng ñöôïc taïc vôùi ngheä thuaät tinh xaûo. Treân traàn vaø vaùch ñaù gaàn cöûa ñoäng coù nhieàu buùt tích cuûa caùc danh taøi, nho só töø cuoái Leâ, ñaàu Nguyeãn vôùi gaàn 20 baøi minh vaên ngôïi ca caûnh ñeïp cuûa nuùi Töû Traàm.

Taïi ñaây, trong nhöõng ngaøy ñaàu choáng Phaùp, Ñaøi phaùt thanh Tieáng noùi Vieät Nam ñaõ phaùt ñi Lôøi keâu goïi toaøn quoác khaùng chieán (19-12-1946) cuûa Hoà Chuû tòch.

Haèng naêm nuùi Töû Traàm coù toå chöùc leã hoäi vaøo moàng 2 thaùng 2 aâm lòch, thu huùt nhieàu khaùch thaäp phöông veà tham döï.

448

HAØ TAÂY KHU DU LÒCH ÑOÀNG MOÂ Coù hoà nöôùc roäng treân 1.300ha vôùi nhieàu ñaûo vaø baùn ñaûo beân hoà.

Taïi ñaây coù saân golf 18 loã theo tieâu chuaån quoác teá ôû ñaûo Vua (coøn goïi ñaûo Ñaàm), naèm ngay chính giöõa loøng hoà Ñoàng Moâ vôùi dieän tích 350ha.

Ngoaøi saân golf, röøng caây, hoà nöôùc vaø nhöõng bieät thöï xinh ñeïp soi boùng maët hoà, Khu du lòch Ñoàng Moâ coøn ñang xaây döïng laøng vaên hoùa caùc daân toäc Vieät Nam. Moät khi laøng vaên hoùa naøy hoaøn thaønh, Ñoàng Moâ seõ trôû thaønh khu du lòch noåi tieáng thu huùt nhieàu du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.

KHOANG XANH, SUOÁI TIEÂN Ñaây laø khu du lòch coù moâi tröôøng sinh thaùi coøn töông ñoái nguyeân sô, nôi coù nhieàu ñoàng baøo Möôøng sinh soáng, caùch thò xaõ Sôn Taây 20km, caùch Haø Noäi 60km.

Khu du lòch naèm trong moät thung luõng xanh thô moäng beân nuùi Taûn Vieân - Ba Vì, nôi coù doøng Suoái Tieân, sau khi len loûi qua nhöõng söôøn ñaù, röøng caây raäm raïp, ñoå nöôùc xuoáng vöïc saâu troâng nhö moät daûi luïa traéng meàm maïi khoång loà traûi giöõa röøng xanh nguùt ngaøn.

Suoái coù nhieàu ñoaïn nöôùc roùc raùch chaûy raát ngoaïn muïc. Töø thaùc Traøn ngöôïc leân hoøn Choàng khoaûng 1km, du khaùch seõ coøn ñöôïc ngaém nhìn nhieàu thaùc ñeïp vôùi nhöõng teân goïi raát gôïi caûm nhö thaùc Mô, thaùc Maâm Xoâi, thaùc Hoa Lan...

Sau khi taém suoái thoûa thueâ, du khaùch coù theå leo leân ñænh nuùi Vua, nôi coù khu röøng nguyeân sinh vôùi heä ñoäng thöïc vaät raát phong phuù.

LAØNG NHÒ KHEÂ - KHU TÖÔÛNG NIEÄM NGUYEÃN TRAÕI Laøng Nhò Kheâ thuoäc huyeän Thöôøng Tín, caùch Haø Noäi khoaûng 20km veà phía Nam. Taïi ñaây coù khu töôûng nieäm danh nhaân vaên hoùa theá giôùi Nguyeãn Traõi, goàm nhaø thôø, maët tröôùc coù hoà baùn nguyeät vaø töôïng toaøn thaân cuûa Nguyeãn Traõi ñaët treân beä ñaù hoa cöông cao. Nhaø thôø Nguyeãn Traõi coøn löu giöõ nhieàu di vaät quyù, böùc chaân dung cuûa Nguyeãn Traõi, nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái vaø caùc ñaïo saéc phong.

Taïi laøng Nhò Kheâ coøn coù moät soá di tích gaén lieàn vôùi doøng hoï Nguyeãn Traõi nhö “Ao Hueâ”, “Traïi OÅi” laø nôi thaân phuï Nguyeãn Traõi

449

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ môû tröôøng daïy hoïc sinh con em trong laøng. Taïi nhaø bia Baõi Seáu, ngöôøi ta coøn löu giöõ ñöôïc taám bia coå döïng naêm 1690, ghi teân nhöõng ngöôøi queâ ôû Nhò Kheâ, Trung Thoân ñaõ ñoã ñaït. Nhò Kheâ coøn coù nhaø thôø toå ngheà tieän.

LAØNG ÑÖÔØNG LAÂM Caùch thò xaõ Sôn Taây khoaûng 4km, laø laøng Vieät coå ôû vuøng Trung Du. Ñöôøng Laâm, laøng cuûa hai vua: Boá Caùi Ñaïi Vöông Phuøng Höng vaø Ngoâ Quyeàn, hai vò anh huøng daân toäc coù coâng ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc phöông Baéc, giaønh ñoäc laäp cho ñaát nöôùc vaøo theá kyû VIII vaø theá kyû X. Taïi ñaây coù ñeàn thôø Phuøng Höng, ñeàn vaø laêng Ngoâ Vöông vôùi chuoâng ñoàng, khaùnh ñaù, ñoà goám söù, caùc böùc chaïm troå vaø nhieàu bia ñaù coå lôùn. Nôi ñaây coøn coù nhöõng hieän vaät quyù, ghi daáu moät thôøi lòch söû haøo huøng cuûa daân toäc nhö Gieáng Ngoïc, Raëng Duoái coå thuï nôi Ngoâ Quyeàn buoäc voi traän.

Laøng Ñöôøng Laâm coøn nhieàu ngoâi nhaø coå, coång coå, ñaëc bieät coång laøng cho ta hình dung veà moät laøng queâ cuûa ngöôøi Vieät coå.

Taïi nhaø truyeàn thoáng xaõ Ñöôøng Laâm coøn löu giöõ nhieàu di vaät quyù: coïc goã Baïch Ñaèng, Ngoâ Quyeàn duøng ñoùng treân soâng Baïch Ñaèng chaën ñaùnh quaân Nam Haùn, rìu ñaù... Ñöôøng Laâm, phong caûnh höõu tình, soâng Tích trong xanh, uoán löôïn quanh laøng treân nhöõng goø ñoài thoai thoaûi vôùi nhöõng roäc saâu (ao saâu).

LAØNG VAÏN PHUÙC Naèm beân bôø soâng Nhueä hieàn hoøa, thuoäc thò xaõ Haø Ñoâng, caùch Haø Noäi khoaûng 10km. Laøng coù ngheà deät luïa tô taèm noåi tieáng töø xöa.

Luïa Vaïn Phuùc laø maët haøng quyù ñöôïc nhieàu ngöôøi öa chuoäng khaép trong Nam ngoaøi Baéc, bôûi “mòn maët, maùt tay” vôùi thöông hieäu “luïa Haø Ñoâng”.

Ngaøy nay daân laøng vaãn tieáp tuïc ngheà truyeàn thoáng ñoù vôùi quy moâ lôùn hôn. Luïa Vaïn Phuùc khoâng chæ noåi tieáng trong nöôùc maø coøn laø maët haøng xuaát khaåu sang nhieàu nöôùc treân theá giôùi.

Du khaùch ñeán Vaïn Phuùc khoâng chæ ñeå mua haøng maø coøn laø dòp

450

HAØ TAÂY tham quan ngaém caûnh. Bôûi laøng Vaïn Phuùc coù caûnh quan raát ñeïp, con ngöôøi meán khaùch. Trong laøng coù vöôøn hoa muoân saéc, coù vöôøn caây aên traùi vôùi nhöõng hoà sen röïc rôõ ngaùt höông. Laøng coøn coù ñeàn thôø baø toå daïy cho daân ngheà nuoâi taèm deät luïa. Ñaëc bieät trong nhöõng ngaøy ñaàu toaøn quoác khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, Hoà Chuû tòch ñaõ veà soáng vaø laøm vieäc taïi ngoâi nhaø 2 taàng ôû laøng Vaïn Phuùc. Taïi ñaây Ngöôøi vieát Lôøi keâu goïi toaøn quoác khaùng chieán (19-12-1946).

DI TÍCH CHUØA THAÀY Teân chöõ laø Thieân Phuùc, ñöôïc döïng töø thôøi Lyù, döïa vaøo söôøn Taây Nam nuùi Thaày, xaõ Saøi Sôn, huyeän Quoác Oai. Phía tröôùc chuøa beân traùi laø ngoïn Long Ñaåu vaø moät hoà roäng mang teân Long Chieåu, ôû giöõa coù thuûy ñình, nôi dieãn troø roái nöôùc. Hai chieác caàu ngoùi coå kieåu “thöôïng gia, haï kieàu”, ba nhòp coù maùi che, döïng naêm 1602. Cuïm kieán truùc chính laø chuøa Caû, goàm ba lôùp nhaø lôùn, döïng treân neàn cao, boù ñaù hoäc xanh. Lôùp ngoaøi laø nhaø tieàn teá, lôùp giöõa thôø Phaät, lôùp trong cuøng thôø Töø Ñaïo Haïnh. Maùi chuøa lôïp ngoùi muõi haøi to baûn, daøy, 4 goùc cong vuùt, ñaët treân boä khung 4 coät caùi vaø 12 coät quaân baèng ñaù quyù, keâ treân ñaù taûng, lieân keát vôùi nhau baèng moät heä thoáng xaø, hoaønh. Chung quanh döïng vaùn böng ñoá ba luïa coù nhieàu maûng trang trí chaïm hình roàng, laân...

Trong chuøa coù ba pho töôïng, dieãn taû ba kieáp cuûa thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh. Chính giöõa laø töôïng Thieàn sö ñaõ thaønh Phaät, ñoäi muõ hoa sen, tay chaép tröôùc ngöïc, khoaùc aùo voùc vaøng. Beân traùi laø töôïng toaøn thaân Thieàn sö baèng goã, chaân tay choát khôùp cöû ñoäng ñöôïc. Beân phaûi laø töôïng Thieàn sö sau khi ñaàu thai trôû thaønh vua Lyù Thaàn Toâng.

Töôïng ñoäi muõ bình thieân, mình khoaùc long baøo, ngoài treân ngai vaøng. Trong chuøa coøn coù töôïng boá meï Thieàn sö, ñaët treân ngai.

Hai beân chuøa laø haønh lang daøi thôø 18 vò La Haùn. Phía sau laø gaùc chuoâng, treo quaû chuoâng coå ñuùc töø thôøi Lyù vaø laàu troáng treo troáng lôùn. Quanh chuøa coù hang Phaät Tích, hang Caéc Côù, hang Gioù, chuøa Cao, ñeàn Thöôïng, chuøa Moät Maùi...

451

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA TAÂY PHÖÔNG Teân chöõ Suøng Phuùc Töï, toïa laïc treân nuùi Taây Phöông, xaõ Thaïch Xaù, huyeän Thaïch Thaát. Chuøa ñöôïc xaây töø ñôøi Cao Bieàn (865-875).

Vaøo nieân hieäu Chính Hoøa (1680-1705), Taây Vöông Trònh Taïc cho söûa chöõa laïi chuøa vaø xaây tam quan. Sau ñoù chuøa bò phaù. Ngoâi chuøa coøn ñeán ngaøy nay ñöôïc xaây laïi treân neàn chuøa cuõ vaøo khoaûng 17881789 döôùi trieàu Taây Sôn.

Trong chuøa hieän coøn chuoâng ñoàng ñuùc naêm Bính Thìn (1796).

Chuøa goàm ba toøa xeáp thaønh chöõ “tam” (三), nhöng khoâng noái lieàn maø moãi toøa caùch nhau moät quaõng. Theàm toøa noï caùch theàm toøa kia laø 1m60, neân noäi thaát moãi toøa ñeàu ñöôïc chieáu saùng.

Ngheä thuaät trang trí kieán truùc chuøa ñöôïc bieåu hieän qua ñeà taøi: roàng, phöôïng, hoa laù ôû treân caùc vì, xaø... vôùi kyõ thuaät chaïm beït (chaïm noâng). Caùc goùc ñaàu ñao maùi chuøa Taây Phöông cong vuùt, troâng raát ñeïp maét.

Töôïng chuøa Taây Phöông laø nhöõng di saûn quyù giaù bao goàm töôïng Phaät, töôïng caùc vò toå. Toång coäng coù tôùi 62 töôïng. Trong ñoù coù 18 töôïng La Haùn ñöôïc taïo taùc tinh vi.

CHUØA ÑAÄU Teân cuõ laø Thaønh Ñaïo hay Phaùp Vuõ töï, toïa laïc ôû thoân Phuùc Xaù, xaõ Nguyeãn Traõi, huyeän Thöôøng Tín. Chuøa ñöôïc döïng töø ñôøi Só Vöông (210), ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu. Chuøa thôø nöõ thaàn Phaùp Vuõ.

Kieán truùc chuøa theo kieåu “noäi coâng, ngoaïi quoác”, tieàn ñöôøng coù 9 gian. Ngheä thuaät chaïm troå tinh vi, theo caùc chuû ñeà töù linh: Long, Ly, Quy, Phöôïng mang phong caùch ngheä thuaät thôøi Leâ. Chuøa coù tieàn ñöôøng vaø noäi cung. Ñaëc bieät chuøa coøn löu giöõ 2 pho töôïng quyù laø nhuïc thaân (töôïng taùng) cuûa hai vò thieàn sö Vuõ Khaéc Minh vaø Vuõ Khaéc Tröôøng ñaõ truï trì ôû chuøa vaøo khoaûng theá kyû XVII. Töôïng taùng bò hö hoûng naëng, nay ñaõ ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc phuïc hoài laïi nhö cuõ.

CHUØA MÍA Teân chöõ Suøng Nghieâm töï, ôû laøng Mía, xaõ Phuøng Höng, huyeän Ba Vì. Chuøa ñöôïc döïng vaøo thôøi Traàn. Ñeán theá kyû XVII, baø Nguyeãn Thò

452

HAØ TAÂY Rong, vôï chuùa Trònh Traùng, töùc baø Chuùa Mía, ñaõ cho xaây döïng laïi.

Vaên bia chuøa ghi laïi vieäc truøng tu vaøo naêm 1632.

Chuøa thôø Phaät vaø thôø Baø Chuùa Mía, töùc baø Nguyeãn Thò Rong.

Trong chuøa hieän coøn 287 pho töôïng laø taùc phaåm ngheä thuaät ñieâu khaéc noåi tieáng, nhö pho töôïng Tuyeát Sôn, töôïng Baùt Boä Kim Cöông, töôïng Quan AÂm Toáng Töû, töôïng 18 vò La Haùn vaø nuùi Taây Vöïc.

Chuøa coøn löu giöõ nhieàu coå vaät nhö ñaïi hoàng chung ñuùc naêm 1743, khaùnh ñoàng ñuùc naêm 1846, bia Baø Chuùa Mía döïng 1632. ÑEÀN VAØ Naèm ôû laøng Vaân Giaù, huyeän Ba Vì, nay thuoäc xaõ Trung Höng, thò xaõ Sôn Taây, coøn goïi laø Ñoâng Cung. Ñeàn Vaø xaây treân moät khu ñoài, giöõa moät röøng lim nguyeân sinh. Ñeàn ñöôïc döïng töø thôøi Huøng Vöông thöù 18. Theo Ngoïc Phaû, Ñöùc Thaùnh Taûn, töùc Sôn Tinh, sinh ngaøy 15 thaùng Gieâng, naêm Ñinh Hôïi, thuoäc ñaïo Höng Hoùa, xaõ Nam Sôn, nay laø xaõ Trung Nghóa, huyeän Thanh Thuûy, tænh Phuù Thoï. Ngaøi ñöôïc Thaùi Baïch Kim Tinh ban cho chieác gaäy thaàn “ñaàu sinh, ñaàu töû” ñeå cöùu nhaân ñoä theá, ñöôïc Long Vöông taëng cuoán “Thaàn thö thi phaùp truyeàn” (saùch öôùc), neân ñaõ laáy ñöôïc Mî Nöông con gaùi vua Huøng. Thuûy Tinh (thaàn nöôùc) ñeán sau khoâng laáy ñöôïc Mî Nöông, beøn noåi giaän daâng nöôùc leân ñaùnh, nhöng Thuûy Tinh ñaõ thaát baïi ruùt quaân veà. Sôn Tinh ñaïi thaéng, môû tieäc aên möøng vaø laäp laâu ñaøi kyû nieäm chieán thaéng, ñoù chính laø ñeàn Vaø ngaøy nay.

Sau ñoù Ngaøi ñi khaép ñaây ñoù ñeå cöùu giuùp daân laønh, nôi naøo Ngaøi ñeán ñeàu ñöôïc nhaân daân laäp ñeàn thôø. Vì vaäy 4 ngoâi ñeàn thôø ñeàu ñöôïc goïi theo chöõ “Cung”: – Ñoâng Cung töùc ñeàn Vaø, thò xaõ Sôn Taây.

– Taây Cung ôû laøng Thuû Phaùp, huyeän Baát Baït.

– Nam Cung ôû laøng Yeân Cöï, huyeän Tuøng Thieän nay laø Ba Vì.

– Baéc Cung töùc ñeàn Roïi, laøng Dö Bình, huyeän Yeân Laïc, tænh Vónh Phuùc. Ñeàn Vaø thôø thaàn Taûn Vieân. ÔÛ ñeàn coù ñaép noåi hình roàng laáy nöôùc vaø caù hoùa roàng.

453

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÔÛ ñeàn thöôïng coù 3 coã ngai thôø Ñöùc Thaùnh Taûn laø Nguyeãn Tuaán vaø 2 vò töôùng gioûi cuûa Ngöôøi laø Nguyeãn Hieån vaø Nguyeãn Suøng (hai em con oâng chuù cuûa Nguyeãn Tuaán). Ñeàn Trung coù 4 pho töôïng lôùn, ba ngöïa hoàng vaø nhieàu ñoà teá töï. Ñeàn Haï coù nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái. Saân ñeàn khaù roäng, coù taû maïc, höõu maïc. Coång Nghi moân coù 3 cöûa lôùn.

Thaàn Taûn Vieân ñöôïc nhaân daân toân laø: – Taûn Vieân Sôn Thaàn – Ñeä nhaát Phuùc ñaúng thaàn – Nam Thieân Thaùnh toå Ñeàn Vaø töø khi xaây döïng ñeán nay, traûi qua caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Nguyeãn ñeàu ñöôïc truøng tu söûa chöõa. Ñaëc bieät vaøo thôøi Duy Taân (trieàu Nguyeãn), naêm 1907 ñeàn ñöôïc xaây döïng laïi coù quy moâ nhö ngaøy nay.

Hoäi chính ñeàn Vaø vaøo ngaøy 15, 16, 17 thaùng Gieâng aâm lòch (cöù 3 naêm moät laàn vaøo caùc naêm: Tyù, Ngoï, Maõo, Daäu, röôùc Thaùnh sang ñeàn Roïi (Baéc Cung) - Vónh Phuùc.

Hoäi teá caù ngaøy 15 thaùng 9 (leã daâng caù leân ñöùc Thaùnh).

CHUØA TRAÊM GIAN Coøn coù teân chuøa Tieân Löõ, toïa laïc ôû thoân Tieân Löõ, xaõ Tieân Phöông, huyeän Hoaøi Ñöùc. Chuøa ñöôïc xaây töø thôøi Lyù, ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.

Chuøa coù ñuû 100 gian. Tam quan coù 8 maùi, toïa laïc treân ñoài cao vôùi haøng traêm baäc gaïch.

Trong chuøa coøn giöõ nhieàu coå vaät quyù. ÔÛ Thöôïng ñieän coù moät beä baèng ñaát nung hình chöõ nhaät. ÔÛ saân chuøa coù gaùc chuoâng 2 taàng 8 maùi, ñöôïc döïng naêm 1693, treân treo khaùnh ñoàng ñuùc naêm 1749, trong chuøa coù pho töôïng Tuyeát Sôn baèng goã mít ñen. Chung quanh chuøa coù nhieàu caây coå thuï, tuøng, baùch, coù nhieàu baûo thaùp xaây kieân coá.

CHUØA TRAÀM Teân chöõ laø Long Chaâu töï, coøn goïi laø chuøa Töû Traàm, toïa laïc ôû nuùi Töû Traàm, thoân Lieân Minh, xaõ Phuïng Chaâu, huyeän Chöông Myõ.

454

HAØ TAÂY Chuøa ñöôïc xaây vaøo naêm Caûnh Trò thöù 7 (1669), ñaõ qua nhieàu laàn söûa chöõa. Hieän chuøa coøn löu giöõ nhieàu töôïng Phaät mang phong caùch ngheä thuaät theá kyû XVIII vaø XIX vôùi nhöõng neùt chaïm khaéc tinh vi.

Treân neàn cao tam caáp baèng ñaù cuûa chuøa, ôû phieán ñaù chính giöõa coù chaïm noåi hai con thaèn laèn raát ñeïp. Taïi ñaây coøn coù ngoâi chuøa trong ñoäng Long Tieân.

Söû ghi raèng, khoaûng theá kyû XVI, khi trieàu ñình nhaø Leâ luïc ñuïc, vua Leâ nhôø Maïc Ñaêng Dung ñöa veà ñaây ôû aån. Nhöng sau ñoù bieát ñöôïc aâm möu cuûa Maïc Ñaêng Dung, vua Leâ chaïy leân Sôn Taây. Nhaân daân ôû ñaây cuøng nhau laäp moät ngoâi ñeàn nhoû ñeå thôø Phaät trong ñoäng Long Tieân. Naêm 1616 ñôøi Leâ Kính Toâng, nhaân daân taïc 48 pho töôïng ñaù ñeå thôø trong hang ñoäng.

Naêm 1913, Toång ñoác Haø Ñoâng Hoaøng Troïng Phuï cho daân söûa laïi chuøa vaø goïi laø chuøa Long Chaâu. ÑÌNH CHU QUYEÁN ÔÛ laøng Chu Quyeán, xaõ Chu Minh, huyeän Ba Vì, thôø Nhaõ Lang, con trai cuûa Lyù Phaät Töû (theá kyû VI). Töông truyeàn meï cuûa Nhaõ Lang ngöôøi laøng Chu Quyeán, neân trong ñình coù caû ngai thôø baø meï. Ñaây laø ngoâi ñình lôùn nhaát xöù Ñoaøi, daøi 30m, ba gian, hai chaùi, caáu truùc hình chöõ “nhaát” (一), moãi vì coù 6 coät theo kieåu choàng röôøng.

Coät caùi coù chu vi ñeán 2m. Caùc coät ñeàu theo kieåu “thöôïng thu, haï thaùch” (döôùi to treân nhoû). Maùi ñình thaáp, nhöng goùc ñao vuùt cong. Ñình coù saøn goã, chia thaønh ba lôùp, ñeå phaân ngoâi thöù, haøng giaùp cho nhöõng ngaøy coù vieäc laøng.

Trang trí ngheä thuaät treân goã phong phuù, ñeà taøi chuû yeáu roàng, phöôïng: roàng chaàu maët nguyeät, roàng chuïm ñaàu vôøn haït ngoïc, roàng vaø ngöôøi, roàng vaø hoå... Ngoaøi ra coøn coù caùc caûnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi nhö caûnh uoáng nöôùc, coù ngöôøi daét voi ngöïa ñöùng haàu, caûnh coáng naïp gaø cho quan, gaûy ñaøn, haùt muùa... ÑÌNH TAÂY ÑAÈNG Thuoäc laøng Taây Ñaèng, huyeän Ba Vì, thôø Taûn Vieân Sôn Thaùnh. Ñình ñöôïc xaây vaøo nöûa cuoái theá kyû XVI. Ngoaøi hai ngoâi nhaø taû maïc vaø höõu maïc ôû hai beân saân, thì ngoâi ñình chæ coù moät neáp, kieåu chöõ

455

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ “nhaát” (一), khoâng coù haäu cung, khoâng coù tieàn teá. Nhöng ñieàu quyù giaù nhaát cuûa ngoâi ñình laø ngheä thuaät ñieâu khaéc daân gian. Ñình 5 gian, 4 chaùi, caùc goùc ñaàu ñao ñeàu cong vuùt coù gaén long, ly, quy, phöôïng baèng ñaát nung maøu gan traâu. Taát caû caùc xaø, keøo, coán ñeàu coù chaïm khaéc, chuû yeáu laø hình roàng, phöôïng, hoa laù. Roàng ôû ñaây phaàn lôùn hình voùc nhoû, coù maét, raâu thöa, khuùc uoán khoâng cong nhieàu, roàng coù theâm caëp söøng vaø tai gioáng loaøi thuù 4 chaân, mang phong caùch roàng ñôøi Traàn. Chim phöôïng ñöôïc chaïm theo loái phöôïng muùa, caùnh xoøe caû hai beân nhö hình traêng löôõi lieàm, ñaàu to, coå maäp, moû ngaén, ñuoâi cuõng ngaén. Ñaây laø loaïi hình ñieâu khaéc ñaëc bieät ít coù ôû caùc ñình khaùc. Nhöng coù leõ ñoäc ñaùo nhaát trong ngheä thuaät ñieâu khaéc trang trí ôû ñaây chính laø nhöõng böùc chaïm treân caùc böùc coán, caùc vaùn long... phaûn aùnh sinh ñoäng nhieàu maët cuûa cuoäc soáng lao ñoäng, vui chôi cuûa ngöôøi daân lao ñoäng nhö caûnh tieàu phu ñoán cuûi, vaát vaû nhö ngöôøi meï gaùnh con trong thuùng, haøo höùng nhö ngöôøi laøm troø troàng caây chuoái.

LEÃ HOÄI Laø moät tænh coù nhieàu daân toäc anh em cö truù, Haø Taây coù moät kho taøng vaên hoïc daân gian vaø leã hoäi truyeàn thoáng phong phuù: HOÄI CHUØA HÖÔNG Ñaây laø leã hoäi keùo daøi thôøi gian nhaát ôû nöôùc ta, töø 15 thaùng Gieâng ñeán 15 thaùng 3 aâm lòch. Trong moãi laàn leã hoäi, coù haøng chuïc vaïn ngöôøi töø khaép nôi trong nöôùc ñoå veà döï hoäi. Ñeán hoäi chuøa ñeå caàu phuùc, caàu may, laïi ñöôïc thaêm thuù caûnh ñeïp nuùi non huøng vó, soâng suoái neân thô, hang ñoäng kyø khu. Quaû thaät Höông Sôn laø choán boàng lai tieân caûnh.

LEÃ HOÄI CHUØA THAÀY Chuøa thôø Phaät Thích Ca, thôø thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh vôùi ba kieáp soáng cuûa Thieàn sö. Leã hoäi chuøa Thaày haèng naêm dieãn ra töø moàng 5 ñeán moàng 7 thaùng 3 aâm lòch. Trong nhöõng ngaøy dieãn ra leã hoäi coøn coù nhieàu troø chôi, ñaëc bieät coù maøn muùa roái nöôùc.

Traåy hoäi chuøa Thaày, ngoaøi vieäc leã Phaät, khaùch haønh höông coøn ñöôïc leo nuùi, thöôûng ngoaïn caûnh trí thieân nhieân cuûa Haø Taây queâ luïa.

456

HAØ TÓNH Ñaëc bieät du khaùch seõ ñöôïc chieâm ngöôõng ba pho töôïng chuyeån tieáp ba kieáp cuûa thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh.

HOÄI CHUØA TAÂY PHÖÔNG Hoäi chuøa haèng naêm dieãn ra vaøo moàng 6 thaùng 3 aâm lòch. Khaùch thaäp phöông ñeán döï leã hoäi vöøa caàu kinh nieäm Phaät, caàu phuùc, caàu yeân vöøa ñöôïc tham quan caûnh chuøa, moät coâng trình kieán truùc noåi tieáng thôøi Haäu Leâ vaø ñaëc bieät chieâm ngöôõng ngheä thuaät ñieâu khaéc goã caùc töôïng Phaät, nhaát laø 18 töôïng La Haùn.

HOÄI ÑEÀN VAØ Thuoäc xaõ Trung Höng, thò xaõ Sôn Taây, thôø thaàn Taûn Vieân. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc ba naêm moät laàn vaøo ngaøy 15 thaùng Gieâng aâm lòch.

Môû ñaàu laø leã röôùc kieäu thaùnh Taûn Vieân töø Ñoâng Cung leân ñeàn thôø Thaùnh ôû nuùi Ba Vì. Sau ñoù coù tuïc leä ñaùnh caù, laáy nöôùc soâng Hoàng taém töôïng Thaùnh ôû ñình.

HOÄI LAØNG NHÒ KHEÂ Haèng naêm leã hoäi laøng Nhò Kheâ dieãn ra vaøo ngaøy 15 thaùng 10 aâm lòch taïi laøng Nhò Kheâ, Thöôøng Tín ñeå töôûng nhôù oâng toå cuûa ngheà tieän, moät ngheà truyeàn thoáng cuûa laøng ñaõ coù töø laâu, laø oâng Doaõn Vaên Taøi. Thôï tieän khaép nôi keùo veà gioã toå raát ñoâng. Phaàn hoäi coù ñaùnh côø, haùt cheøo...

HAØ TÓNH Haø Tónh cuøng chung daûi ñaát mieàn Trung naéng gioù. Dieän tích töï nhieân toaøn tænh treân 6.054km2, daân soá 1.358.500 ngöôøi goàm caùc daân toäc Kinh, Chöùt... Phía Ñoâng laø bôø bieån daøi 137km, Baéc giaùp Ngheä An, Taây giaùp nöôùc baïn Laøo, Nam giaùp Quaûng Bình qua daõy ñeøo Ngang. Haø Tónh coù 2 thò xaõ: thò xaõ Haø Tónh vöøa laø tænh lî cuûa tænh, thò xaõ Hoàng Lónh vaø 8 huyeän: Höông Sôn, Höông Kheâ, Ñöùc Thoï, Nghi Xuaân, Can Loäc, Thaïch Haø, Caåm Xuyeân, Kyø Anh. Haø Tónh ñòa hình ña daïng, chuû yeáu laø ñoài nuùi, ñoàng baèng chæ laø moät daûi ñaát heïp ven bieån vaø chung quanh caùc truïc ñöôøng quoác loä.

Nuùi röøng chieám ¾ dieän tích. Nuùi Hoàng Lónh, 99 ngoïn cao vuùt, moät

457

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ trong 21 danh sôn ñaát Vieät, coù hang ñoäng saâu thaúm, coù “ao Trôøi”, “suoái Ngoïc”, “baøu Tieân”, nhöõng röøng thoâng, röøng truùc ñaïi ngaøn xanh bieác, haøng chuïc chuøa chieàn, ñeàn mieáu coå kính, ñaëc bieät chuøa Höông Tích “Hoan Chaâu ñeä nhaát danh lam” vaø Ñaøi Trang Vöông 99 baäc.

Veà phía Taây, daõy Thieân Nhaãn 999 ngoïn chaïy doïc theo soâng Ngaøn Phoá nhö nghìn con ngöïa phi. Ñaëc bieät khu röøng baûo toàn thieân nhieân Vuõ Quang coù tôùi 60 loaøi thuù, 137 loaøi chim, 38 loaøi boø saùt.

Trong ñoù ñaùng chuù yù laø loaøi sao la vöøa môùi phaùt hieän, coù teân khoa hoïc laø Pseudoryx Nghetinhensis.

Soâng ngoøi Haø Tónh khaù daøy ñaëc, laø maïng löôùi giao thoâng thuaän lôïi vôùi hai con soâng chính: Ngaøn Phoá vaø Ngaøn Saâu töø Höông Sôn, Höông Kheâ chaûy veà ngaõ ba Tam Soa, hôïp thaønh doøng soâng La, roài nhaäp vaøo soâng Lam xuoâi veà cöûa Hoäi.

Haø Tónh coù nhieàu baõi taém ñeïp nhö Thieân Caàm, Xuaân Thaønh. Veà phía Taây Haø Tónh coù cöûa khaåu Keïo Nöa thoâng thöông vôùi nöôùc baïn Laøo, Thaùi Lan. Haø Tónh thuoäc vuøng naéng noùng, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 23,70C. Haø Tónh khoâng chæ coù nhieàu danh lam, di tích thaéng caûnh maø coøn laø queâ höông cuûa nhieàu danh nhaân: Ñaïi thi haøo Nguyeãn Du, nhaø thô, nhaø quaân söï, nhaø khai hoang “laán ñaát laäp aáp” Nguyeãn Coâng Tröù, danh y Haûi Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc, nhaø söû hoïc noåi tieáng Phan Huy Chuù...

THAÉNG CAÛNH ÑEØO NGANG Phía Baéc Ñeøo Ngang thuoäc huyeän Kyø Anh, caùch thò xaõ Haø Tónh 75km. Ñeøo Ngang, ngoïn nuùi vaét qua daõy nuùi Ngang (Hoaønh Sôn), moät chi cuûa daõy Tröôøng Sôn Baéc, moïc laán ra taän bieån Ñoâng vôùi ñieåm choùt laø Muõi Ñao, Muõi Ñoäc. Daõy Hoaønh Sôn chieám moät dieän tích khoaûng 1.500km2, coù ngoïn Ba Coác cao 823m, ñeøo Ngang chæ cao 256m. Ñeøo Ngang laø ñòa giôùi haønh chính giöõa hai tænh Haø Tónh vaø Quaûng Bình vaø cuõng laø ñòa giôùi khí haäu: Haø Tónh thuoäc khí haäu khu vöïc phía Baéc, muøa ñoâng coù gioù muøa Ñoâng Baéc maïnh, coøn muøa heø coù gioù Laøo noùng döõ doäi.

458

HAØ TÓNH Vuøng ñeøo Ngang coù nhieàu khe suoái ñeïp: Khe Ñaù, Baøn Thaïch chaûy veà söôøn nuùi phía Nam vaøo ñaát Quaûng Bình. Caùch nay 150 naêm, Cao Baù Quaùt nhaân qua ñaây, xuoáng khe taém ñaõ ngaâm maáy caâu thô: Saùng leân ñöùng Hoaønh Sôn, Chieàu xuoáng taém Baøn Thaïch.

Nhaët ñaù caàm trong tay, Non soâng chöa ñaày voác.

Döôùi caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Leâ, ñeøo Ngang thöôøng naùo ñoäng bôûi nhöõng cuoäc haønh quaân Nam chinh cuûa caùc vua quan Ñaïi Vieät. Ñaëc bieät vaøo thaùng Gieâng naêm AÁt Daäu, trong cuoäc xaâm löôïc laàn thöù ba, 50 vaïn quaân Nguyeân-Moâng töø phía Nam traøn qua ñeøo Ngang ñaùnh ra Ngheä Tónh ñaõ bò quaân daân nhaø Traàn ñaùnh ñuoåi.

Trong hai cuoäc noäi chieán döôùi trieàu Leâ, ñeøo Ngang vaãn laø nôi hieåm yeáu, luùc quaân Maïc hoaëc quaân Leâ, luùc quaân Nguyeãn hoaëc quaân Trònh chieám giöõ. Ñaëc bieät ñôït thöù 5 cuoäc chieán tranh Trònh - Nguyeãn keùo daøi 4 naêm (1655-1658), ñeøo Ngang laø nôi tranh chaáp quyeát lieät, coù luùc trôû thaønh chieán ñòa ñaãm maùu. Ñôøi Taây Sôn, ôû ñeøo Ngang coù moät ñoäi quaân cuûa Ñoâ ñoác Döông Vaên Taøo traán giöõ.

Naêm Quyù Tî, vua Minh Maïng cho xaây cöûa quan treân ñænh ñeøo.

Coång cao 10 thöôùc (4 meùt), hai beân coù töôøng truï daøi 75 thöôùc (30 meùt). Hieän chæ coøn laïi coång chính. Naêm Maäu Tuaát, Minh Maïng thöù 19 (1838) cho ñuùc 9 ñænh ñoàng ñaët ôû Theá Mieáu, kinh thaønh Hueá, hình töôïng Hoaønh Sôn - ñeøo Ngang ñöôïc choïn khaéc vaøo “Huyeàn ñænh”.

Trong quaù khöù cho ñeán thôøi choáng Myõ cöùu nöôùc, ñeøo Ngang luoân luoân laø “ñieåm noùng”, laø phoøng tuyeán, laø chieán ñòa cuûa nhaân daân ta.

Tuy vaäy, treân heát Hoaønh Sôn - ñeøo Ngang vaãn laø moät danh thaéng, thu huùt du khaùch, laø ñeà taøi vaên hoïc cho nhöõng tao nhaân maëc khaùch khi qua ñaây. Baø Huyeän Thanh Quan khi qua ñeøo Ngang ñaõ thoå loä: “Böôùc tôùi ñeøo Ngang boùng xeá taø, Coû caây chen ñaù laù chen hoa.

Lom khom döôùi nuùi tieàu vaøi chuù, Laùc ñaùc beân soâng chôï maáy nhaø...”

459

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ HOÀ KEÛ GOÃ Laø moät coâng trình ñaïi thuûy noâng ñöôïc khôûi coâng xaây döïng ngaøy 26-3-1976, hoaøn thaønh vaøo ngaøy 26-3-1979 vaø trong töông lai seõ trôû thaønh khu du lòch haáp daãn. Hoà naèm phía Taây huyeän Caåm Xuyeân.

Hoà coù chieàu daøi 29km, chöùa 345 trieäu m3 nöôùc töø nhieàu nguoàn khe, suoái ñoå veà. Chieàu saâu cuûa hoà khi nöôùc daâng cao nhaát laø 37,5m, khi möïc nöôùc thaáp nhaát laø 17,9m. Ñaäp chính daøi 1.100m, 3 ñaäp phuï daøi 3.600m. Traøn xaû luõ löu löôïng 1.200m3/giaây. Moät coáng laáy nöôùc löu löôïng 28m3/giaây, keát hôïp phaùt ñieän ôû haï löu. Ba toå maùy phaùt ñieän 2.100kw/h ñieän. Hoà Keû Goã coù theå töôùi cho 21.136ha.

Tröôùc ñaây chöa coù hoà Keû Goã, vaøo muøa möa baõo lôùn, haàu heát hai huyeän Caåm Xuyeân vaø Thaïch Haø thöôøng bò luõ queùt treân dieän roäng.

Töø khi coù hoà Keû Goã, tai naïn luõ queùt chaám döùt.

Vuøng sinh thaùi hoà Keû Goã coøn khaù nguyeân sô. Ñieåm noåi baät cuûa hoà laø coù röøng bao quanh. Trong soá 23.871 ha löu vöïc hoà, coù 11.811 ha röøng töï nhieân nguyeân sinh, 261ha röøng troàng ñaõ giao taùn. Thaûm thöïc vaät khaù phong phuù, goàm treân 40 hoï vaø 300 loaøi caây thaân goã. Ñaây cuõng laø vuøng sinh soáng phaùt trieån thuaän lôïi cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät nhö voi, nai, lôïn röøng, chim, raén, ruøa... Theo ñieàu tra cuûa caùc nhaø khoa hoïc, röøng Keû Goã coù nhieàu ñoäng vaät quyù: tró sao, vöôïn ñen, voi, gaø loâi hoàng tía, ñaëc bieät gioáng gaø loâi lam maøo ñen.

Hoà Keû Goã moãi naêm thu hoaïch khoaûng 60 taán caù, trong ñoù coù con naëng tôùi 40kg.

Hoà Keû Goã khí haäu maùt meû quanh naêm, raát phuø hôïp cho du lòch nghæ döôõng, nghieân cöùu khoa hoïc vaø leo nuùi...

NUÙI QUYØNH SÔN Coøn goïi laø Quyønh Vieân, laø teân xöa nhaát cuûa nuùi Nam Giôùi. Leâ Thaùnh Toâng khi qua ñaây ñaõ vieát: “Danh sôn do thuyeát coå Quyønh Vieân” (ngoïn nuùi noåi tieáng naøy xöa coøn goïi laø nuùi Quyønh Vieân).

Maët tröôùc daõy nuùi Nam Giôùi - Quyønh Vieân laán ra taän bôø bieån Ñoâng, coù ñoaïn soùng voã aàm aàm vaøo bôø ñaù, coù ñoaïn laø baõi caùt ñeïp laøm nôi taém bieån khaù thuù vò. ÔÛ moûm cuoái giaùp ñaát Döông Luaät (Thaïch Haûi) coù ngoâi mieáu nhoû thôø Thaùnh Maãu.

Maët sau, phía Taây soâng Soùt, theo trieàn soâng tieáp giaùp vôùi ngoïn

460

HAØ TÓNH Long Ngaâm laø ngoïn Nam Sôn. Treân nuùi Nam Sôn coù ngoâi ñeàn Thaùnh Maãu, thöôøng goïi ñeàn Nam Sôn. Ñeàn khoâng lôùn, nhöng caûnh quan voâ cuøng ngoaïn muïc. Caïnh ngoïn Nam Sôn laø ngoïn Hoûa Hieäu, nôi khi xöa moãi laàn coù giaëc veà ñoát löûa baùo hieäu. Treân nuùi coù ngoâi ñeàn thôø caù Voi goïi laø “Nhaân Ngö Linh ÖÙng”.

Quyønh Sôn - Nam Giôùi, nôi coù nhieàu khe suoái, ñeàn mieáu vôùi cöûa bieån, laïch soâng, vôùi beán thuyeàn, chôï caù vôùi truyeàn thuyeát lòch söû veà vua Leâ Thaùnh Toâng, veà cuoäc huyeát chieán cuûa chieán thuyeàn Trònh - Nguyeãn ôû vuøng Cöûa Soùt, vaø huyeàn thoaïi daân gian Chöû Ñoàng Töû vaø Baø Chuùa Lieãu Haïnh... töø xa xöa ñaõ coù söùc cuoán huùt tao nhaân maëc khaùch.

KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN VUÕ QUANG Thuoäc phía Ñoâng Höông Kheâ vaø phía Taây Höông Sôn. Phía Baéc coù soâng Ngaøn Tröôi chaûy qua, phía Nam giaùp tænh Khaêm Muoän (Laøo). Röøng Vuõ Quang thuoäc daõy Baéc Tröôøng Sôn ôû ñoä cao töø 2002.000m. Ñoä cao trung bình 800m. Khu baûo toàn coù ba heä suoái lôùn chaûy qua laø: Khe Truoài, Khe Tre, Khe Mang Ñaèng, ñoå vaøo soâng Ngaøn Saâu vaø soâng Ngaøn Phoá.

Vuõ Quang naèm trong khu vöïc nhieät ñôùi gioù muøa. Nhieät ñoä bình quaân caû naêm 23,50C. Chòu aûnh höôûng cheá ñoä möa cuûa hai söôøn Ñoâng vaø Taây Tröôøng Sôn, neân löôïng möa leân tôùi 2.300mm/naêm. Muøa möa keùo daøi töø thaùng 5 tôùi thaùng 11. Khu baûo toàn coù 99% dieän tích laø röøng töï nhieân. Trong ñoù 76% laø röøng nguyeân sinh, roäng khoaûng 40.000ha vôùi hai kieåu röøng chính: röøng aù nhieät ñôùi phaân boá ôû ñoä cao 1.000m, röøng nhieät ñôùi ôû döôùi ñoä cao 1.000m. Ñaây laø khu röøng nguyeân sinh lôùn nhaát mieàn Baéc Vieät Nam. Heä thöïc vaät phong phuù, coù treân 307 loaøi thöïc vaät baäc cao. Ñaëc bieät coù moät soá loaøi caây tieâu bieåu cho heä thöïc vaät phía Nam cuõng coù trong khu baûo toàn naøy nhö caåm lai, song boät... Trong ñoù coù 10 loaøi thöïc vaät quyù hieám caàn ñöôïc baûo veä: traàm höông, caåm lai, kieàn kieàn, pômu, thoâng tre, song boät, guï lau, ba kích, seán maät, sao haûi nam. Coù 103 loaøi caây cho goã, 52 loaøi caây caûnh, 26 loaøi aên quaû, 77 loaøi döôïc lieäu. Ñoäng vaät coù 60 loaøi, trong ñoù coù 26 loaøi quyù hieám. Ñaùng chuù yù nhaát 3 loaøi thuù ñaëc höõu: Chaø vaù chaân naâu, vooïc gaùy traéng, vöôïn maù vaøng. Voi coøn khoaûng 3 ñaøn, chöøng vaøi chuïc con, boø toùt coøn 4-5 ñaøn. Ñaëc bieät caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän ra ôû ñaây coù loaøi sao la

461

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ (deâ söøng daøi). Loaøi sôn döông naøy coù troïng löôïng bình quaân 70kg, coù con treân 100 kg. Theo keát quaû ñieàu tra, hieän chuùng coøn khoaûng 100 con.

Vuõ Quang coøn laø theá giôùi cuûa caùc loaøi chim. Ñaõ thoáng keâ ñöôïc 137 loaøi trong ñoù coù nhöõng loaøi quyù hieám nhö tró sao, gaø lam ñuoâi traéng... Coù tôùi 38 loaøi boø saùt, trong ñoù coù 9 loaøi ruøa vaøng.

Röøng nuùi Vuõ Quang khoâng chæ giaøu ñoäng thöïc vaät maø coøn giaøu veà khoaùng saûn nhö quaëng saét, vaøng, thaïch anh, ñaù granít, thieác...

Röøng nuùi Vuõ Quang hieåm trôû, “non raát cao maø nuùi raát xanh”.

Vì theá, cuoái theá kyû XIX, höôûng öùng chieáu Caàn Vöông, Phan Ñình Phuøng vaø Cao Thaéng cuøng nghóa quaân xaây döïng caên cöù choáng Phaùp ôû khu röøng Vuõ Quang naøy vaø laø nôi reøn ñuùc vuõ khí cung caáp cho nghóa quaân ñaùnh giaëc.

NUÙI HOÀNG LÓNH Hoàng Lónh coù “99 ngoïn” nuùi laø con soá öôùc leä, chæ moät ñaïi löôïng khoâng theå ñeám. Thöïc ra Hoàng Lónh coù nhieàu ngoïn, neáu khoâng haøng ngaøn, cuõng phaûi laø haøng traêm coù thöøa, nhö ngoïn nuùi OÂng, ngoïn Thaùo Côø laø ñænh cao nhaát cuûa daõy nuùi naøy cuõng chæ cao 676m. AÁy vaäy maø Nguyeãn Du ñaõ vieát: “Hoàng Sôn cao ngaát maáy truøng”. Hoàng Lónh coù nuùi ñaù hoa cöông, coù nhieàu khe suoái, nöôùc ngaàm, laïi coù nhieàu daûi truoâng daøi ngaén ngang doïc khaùc nhau. Döôùi chaân daõy Hoàng Lónh laø moät heä thoáng hoà. Coù nhöõng hoà uoán löôïn voøng veøo, keùo daøi treân 8km nhö baøu Myõ Döông.

Hoàng Lónh laø daõy nuùi ñoàng baèng ven bieån, caây coái bò chaët phaù.

Tuy vaäy, deã coù ñieàu kieän phaùt trieån caây coái, ñaëc bieät thích hôïp laø caây thoâng. Hieän coù ba khu röøng thoâng, tuy ñang non tô, nhöng phaùt trieån khaù nhanh.

Treân daõy Hoàng Lónh coù khoaûng treân 100 ngoâi chuøa vaø ñeàn mieáu.

Trong ñoù, ñaùng chuù yù nhaát laø chuøa Höông Tích vaø ñoäng Trang Vöông, hay chuøa Chaân Tieân, chuøa Thieân Töôïng...

Nuùi Hoàng Lónh coù beà daøy vaên hoùa - lòch söû. Nhöõng di tích thaéng caûnh cuûa noù mang ñaäm baûn saéc vaên hoùa daân toäc vaø nhöõng neùt saéc thaùi rieâng cuûa xöù Ngheä - Tónh.

462

HAØ TÓNH LA GIANG - TUØNG LÓNH La Giang chæ coù 15km chieàu daøi, nhöng hai chi löu thöôïng nguoàn Ngaøn Saâu (121km) vaø Ngaøn Phoá (69km) haèng naêm ñoå qua ñaây 6.000 trieäu m3 nöôùc. Ñaây laø vuøng ñaát “ñòa linh nhaân kieät”, saûn sinh ra nhieàu nghóa só, chí só, anh huøng nhö: Nguyeãn Bieåu, Ñinh Leã, Ñinh Lieät... trong khaùng chieán choáng quaân Minh, Phan Ñình Phuøng, Leâ Ninh trong phong traøo Caàn Vöông, caùc oâng Leâ Vaên Huaân, Phaïm Vaên Ngoân, Traàn Phuù... trong phong traøo yeâu nöôùc choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc. Ñaây coøn laø vuøng ñaát chöõ nghóa, queâ höông cuûa oâng Traïng Ñaøo Tieâu, Khoâi nguyeân Ñoaøn Xuaân Loâi (ñôøi Traàn), nhöõng oâng ngheø, oâng coáng... vôùi nhöõng teân tuoåi laãy löøng: nhaø vaên Hoaøng Tröøng, nhaø ñòa chí hoïc Buøi Döông Lòch, nhaø trieát hoïc Phan Baù Ñaït, caùc nhaø thô: Mai Doaõn Thöôøng, Phan Troïng Möu... Thôøi hieän ñaïi coù caùc nhaø thô, vaên: Hoaøng Ngoïc Phaùch, nhaø giaùo Leâ Thöôùc, nhaø toaùn hoïc Leâ Vaên Thieâm, nhaø sinh hoïc Voõ Quyù...

Doïc ñoâi bôø soâng La coù nhieàu ñeàn mieáu, chuøa chieàn, nhaø thôø... coù giaù trò lòch söû vaø vaên hoùa. Nhieàu ñeàn mieáu noåi tieáng ñoù thôø caùc nhaân vaät lòch söû kieät xuaát nhö ñeàn Nghóa vöông Nguyeãn Bieåu, ñeàn Trung Muïc Vöông Ñinh Lieät...

Coù theå noùi, neáu La Giang laø thaéng caûnh baäc nhaát ñaát Chi La - La Sôn, thì Tam Soa laø ñieåm hoäi tuï veû ñeïp trong vuøng La - Vieät (bôûi ngöôøi xöa goïi vuøng ñaát naøy laø Vieät Yeân).

Tuøng Lónh, maûnh ñaát naèm beân bôø soâng La, queâ höông cuûa Traàn Phuù, Toång Bí thö ñaàu tieân cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam. La Giang - Tuøng Lónh xöa nay vaãn laø ñaát vaên chöông nghóa khí, laø vuøng thaéng tích noåi tieáng cuûa Haø Tónh.

NUÙI THIEÂN CAÀM Caùch thò xaõ Haø Tónh khoaûng 20km, nuùi khoâng cao, naèm saùt bieån, taïo cho non nöôùc Thieân Caàm phong caûnh höõu tình. Caùch chaân nuùi moät baõi caùt laø chuøa Yeân Laïc ñöôïc döïng vaøo theá kyû XIII, nôi coù boä tranh “Thaäp ñieän Dieâm Vöông” noåi tieáng. Ngoâi chuøa ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng di tích.

463

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Töø ñaàu theá kyû XX, ngöôøi Phaùp ñaõ choïn Thieân Caàm laøm nôi nghæ maùt, ñaõ cho xaây döïng ôû ñaây nhieàu khu nghæ maùt khang trang hieän ñaïi. Nhöng taát caû ñaõ bò phaù huûy trong chieán tranh. Ngaøy nay, ngaønh du lòch Haø Tónh ñang töøng böôùc xaây döïng laïi.

DI TÍCH CHUØA CHAÂN TIEÂN Naèm treân nuùi Tieân An, saùt bôø bieån thuoäc xaõ Thònh Loäc, huyeän Can Loäc. Chuøa ñöôïc döïng vaøo ñôøi Traàn (theá kyû XIII), thôø Phaät toå vaø Thaùnh Maãu. Chuøa coù dieän tích 50,2m2, kieán truùc theo kieåu töù truï goàm ba gian, lôïp ngoùi aâm döông, coù töôøng bao ba maët. Maët tieàn coù ba chöõ Haùn “Chaân Tieân töï”, 2 beân chuøa coù töôïng quan vaên, quan voõ.

Chuøa thôø Thaùnh Maãu coøn goïi laø ñieän Thaùnh Maãu, goàm thöôïng ñieän, Kieäu, Long Ñình, baùi ñöôøng coù toång dieän tích 56m2. Tröôùc cöûa Thöôïng ñieän coù 4 chöõ Haùn: “Thieân haï maãu nghi” vaø hình con phöôïng ñang bay leân. Giöõa ñænh noùc coù hình maët nguyeät. Boán goùc maùi coù hình roàng vaø hoa laù vieàn quanh. Trong ñieän treân maùi coù ba chöõ Haùn “Thöôïng Thaùnh cung”.

Nhaø baùi ñöôøng tröôùc cöûa coù ba chöõ Haùn “Taï Phuùc ñöôøng”. Boán coät nhaø ñeàu coù treo caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc Thaùnh Maãu. Trong chuøa Chaân Tieân coù 14 töôïng Phaät baèng goã mít, moät baøn thôø, moät lö höông, moät höông aùn, troáng moõ...

Treân nuùi Tieân An, ngoaøi chuøa Chaân Tieân coøn coù nhieàu hang ñoäng ñeïp nhö Ñoäng Truùc, Ñoäng Mai, Ñoäng Thaïch Thaát...

Chuøa Chaân Tieân coøn laø moät di tích lòch söû, caùch maïng. Thôøi kyø Trònh - Nguyeãn phaân tranh töø 1655 ñeán 1666, Ninh quaän coâng Trònh Toaøn ñem quaân vaøo ñaùnh chuùa Nguyeãn ñaõ laäp caên cöù taïi vuøng ñaát naøy vaø laáy chuøa Chaân Tieân boá trí ñoäi quaân hoûa löïc. Töø naêm 1885-1896, Phan Ñình Phuøng töøng choïn röøng thoâng ôû chuøa Chaân Tieân laøm nôi luyeän taäp binh phaùp. Töø ngaøy thaønh laäp Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, chuøa Chaân Tieân trôû thaønh nôi hoïp cuûa chi boä Ñaûng Yeân Ñieàn.

464

HAØ TÓNH CHUØA HÖÔNG TÍCH Chuøa Höông Tích naèm treân nuùi Hoàng Lónh, thuoäc xaõ Thieân Loäc, huyeän Can Loäc, ôû ñoä cao 650m so vôùi maët nöôùc bieån, ñöôïc döïng vaøo ñôøi Traàn, coù theå cuøng thôøi vôùi chuøa Yeân Töû ôû Quaûng Ninh, theá kyû XIII. Chuøa döïng theo truyeàn thuyeát Phaät giaùo. Chuyeän keå raèng: Ñöùc Dieäu Thieän (coøn goïi laø Chuùa Ba), con gaùi Sôû Trang Vöông, vì gheùt vua cha ñoäc aùc, neân sang ñaây tu haønh töø 500 naêm tröôùc Coâng nguyeân vaø hoùa thaân ôû ñoäng Höông Tích. Töø ñoäng ñaù ñoù, nhaân daân ñaõ toân taïo xaây phuï theâm nhö moät thaùp sen naèm treân taûng ñaù lôùn, thaønh am Quan AÂm. Naêm 1774, nhaân chuyeán leân thaêm chuøa, La Sôn Phu Töû Nguyeãn Thieáp ghi laïi: “Höông Tích ngoâi chuøa ñôøi Traàn Döïng treân ngoïn nuùi ñeïp nhaát ngaøn Hoáng Am cuõ coøn löu laïi ñaù traéng Neàn Trang Vöông xöa chæ nhöõng thoâng xanh”.

Chuøa goàm hai toøa, toøa trong vaø toøa ngoaøi, am Thaùnh Maãu, ñeàn Thieân Vöông, neàn Trang Vöông vaø nhaø taêng...

Neàn Trang Vöông laø moät böùc thaønh ñaù, beân thaønh coù 99 caùi neàn, caùi naøo cuõng ñeàu gheùp baèng ñaù ñöôïc ñeõo goït trôn phaúng. Tröôùc cöûa thaønh coù hai caây thoâng ñöùng ñoái xöùng nhau. Döôùi chaân thaønh khoaûng saùu baûy chuïc meùt coù am ñaù traéng, hai beân coù vaùch ñaù döïng ñöùng, phía treân coù taûng ñaù che phuû, ñöùng ngoaøi nhìn vaøo thaáy nhö moät hang ñoäng saâu. Trong am coù töôïng Quan AÂm. Beân phaûi am coù chuøa Phaät. Beân traùi coù ñeàn thôø Ñaïi Vöông nuùi Hoàng, coøn goïi laø Thieân Vöông. Chuøa Höông Tích coøn gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát veà Dieäu Thieän, con gaùi cuûa Sôû Trang Vöông. Vì vaäy, haèng naêm ñeán ngaøy 18 thaùng 2 aâm lòch, ngaøy Dieäu Thieän hoùa Phaät laø ngaøy hoäi chuøa Höông Tích Haø Tónh.

CHUØA THIEÂN TÖÔÏNG Döïng treân ngoïn nuùi cuøng teân, phía Taây daõy Ngaøn Hoàng thuoäc laøng Baân Xaù, xaõ Trung Löông thò xaõ Hoàng Lónh.

Chuøa ñöôïc döïng vaøo thôøi Traàn. ÔÛ theá kyû XIV, khi ñang laøm Chuyeån vaän söù Ngheä An, Phaïm Sö Maïnh ñaõ coù laàn ñeán thaêm chuøa Thieân Töôïng (voi trôøi). Laø moät ngoâi chuøa naèm gaàn ñöôøng thieân lyù Baéc Nam, neân thu huùt ñoâng khaùch thaäp phöông. Nhieàu tao nhaân

465

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ maëc khaùch, töø Nguyeãn Huy Oaùnh ñôøi Leâ, ñeán Nguyeãn Coâng Tröù ñôøi Nguyeãn... ñaõ töøng ñaët chaân ñeán ñaây. Khi ñeán thaêm chuøa, Thaùm Hoa Nguyeãn Huy Oaùnh, caûm kích tröôùc veû ñeïp trang nghieâm cuûa chuøa, ñaõ coù thô: Traûi xem theá giôùi khaép ba nghìn Ñoøi moät laø ñaây choán Töôïng Thieân.

Naêm AÁt Daäu (1885) cuõng nhö Höông Tích, chuøa Thieân Töôïng bò ñoát chaùy. Toång ñoác An Tónh Ñaøo Taán ñaõ nhieàu laàn ñeán thaêm chuøa, ñöùng ra hoâ haøo giuùp ñôõ tu söûa hai ngoâi chuøa lôùn cuûa Hoàng Lónh laø Thieân Töôïng vaø Höông Tích vaøo naêm Thaønh Thaùi 13 (1901).

CHUØA TÖÔÏNG SÔN Chuøa ñöôïc xaây töø thôøi Haäu Leâ, ñaàu theá kyû XVIII ôû laøng Yeân Haï, xaõ Sôn Giang, huyeän Höông Sôn. Vì sau chuøa coù nuùi Voi, neân chuøa coù teân Töôïng Sôn (nuùi Voi). Caïnh nuùi Voi coù ngoïn suoái (khe) ñoå nöôùc xuoáng thaùc aàm aàm, neân chuøa coøn coù teân laø chuøa AÀm AÀm. Chuøa do baø Buøi Thò Thöôûng, thaân maãu Ñaïi danh y Haûi Thöôïng Laõn OÂng Leâ Höõu Traùc saùng laäp vaø do hai anh em Leâ Höõu Traùc tröïc tieáp xaây.

Töø ngaøy xaây ñeán naêm Maäu Thìn, Baûo Ñaïi thöù 3 (1928) ñaõ coù 6 nhaø sö keá tieáp nhau truï trì chuøa. Moãi nhaø sö ñeàu coù coâng tu boå, toân taïo chuøa ngaøy caøng khang trang. Trong ñoù hai nhaø sö coù nhieàu coâng lao hôn caû laø Thích Phoå Quang vaø Thích Quaûng Vaân.

Thaùng 7-1835, Minh Maïng thöù 16 coù môû khoa thi Tam giaùo cho caùc nhaø sö trong caû nöôùc. Nhaø sö Thích Phoå Quang ñoã thöù 7 treân 44 vò, ñöôïc nhaø vua chieâu ñaõi thuï yeán taïi chuøa Thieân Muï. Khi baùi maïng ra veà, vua laïi ban cho moät ngoïn long ñao, moät ñaïo long ñieäp, 8 laïng baïc vaø tieàn loä phí veà queâ.

Chuøa Töôïng Sôn, ngoâi chuøa coå, moät di tích lòch söû, gaén lieàn vôùi Ñaïi danh y Leâ Höõu Traùc.

Haèng naêm ngoaøi nhöõng ngaøy leã nhaø Phaät, coøn coù nhöõng leã hoäi nhö leã Thöôïng Nguyeân, leã caàu yeân cho nhaân daân vaø con chaùu hoï Leâ Höõu. ÑEÀN CAÛ Coøn goïi ñeàn Lôùn hoaëc Tam Toøa Ñaïi Vöông ôû xaõ Ích Haäu, huyeän

466

HAØ TÓNH Can Loäc. Ñaây laø khu vöïc Lyù Nhaät Quang, hoaøng töû thöù 8 cuûa vua Lyù Thaùi Toå, ñöôïc cöû giöõ chöùc Tri Chaâu nhieàu naêm ôû vuøng Ngheä - Tónh.

OÂng coù coâng toå chöùc khai phaù löu vöïc soâng Lam, soâng La vaø ven nuùi Hoàng Lónh. Töø naêm Canh Ngoï (1030) ñeán naêm Bính Tyù (1036), Lyù Nhaät Quang cuøng hai vöông haàu Lyù Ñaïo Thaønh, Lyù Thaùi Giai höôùng daãn nhaân daân vuøng Taây Nam Hoàng Lónh khai hoang laäp aáp, trong ñoù coù laøng Keû Ngaät. Ñeán ñôøi Leâ, nhaân daân laäp ñeàn thôø treân neàn ñaát maø oâng ñaõ ñoùng quaân, goïi laø “Tam Toøa Ñaïi vöông”. Veà sau ñeàn coøn thôø hai vò tieáp tuïc coâng vieäc cuûa ba vò hoï Lyù laø Traàn Quang Khaûi vaø Traàn Khaùnh Dö.

Ba toøa ngoâi ñeàn ñöôïc xaây vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau. Thöôïng ñieän do Tieán só Nguyeãn Ñöùc Maäu ngöôøi laøng Ích Haäu, ñöôïc vua Leâ Thaùnh Toâng giao cho xaây döïng vaøo nieân hieäu Hoàng Ñöùc naêm thöù 6, töùc laø naêm Giaùp Ngoï (1475), laáy teân Ñieän Xuaân Ñaøi. Trung Ñieän do vua Leâ Theá Toâng giao cho Tieán só Nguyeãn Vaên Giai, cuõng ngöôøi laøng Ích Haäu, chæ huy xaây vaøo nieân hieäu Quang Höng naêm thöù 6 (1583).

Haï Ñieän döïng naêm Ñinh Söûu (1877) döôùi trieàu vua Töï Ñöùc.

Kieán truùc ñeàn Caû theo chöõ “tam” (三). Haï Ñieän coù kích thöôùc daøi 11,9m, roäng 9,5m, goàm 5 gian, 2 hoài. Hai ñaàu xaây töôøng bòt noùc, kieán truùc theo kieåu “tieàn boâng, haäu baãy”, goàm 6 coät caùi, 8 coät quaân.

Trung Ñieän ñöôïc xaây treân dieän tích 13m x 7m, goàm 3 gian, 4 maùi.

Maët tröôùc, bôø noùc nhaø coù hình löôõng long chaàu nguyeät, ñaép noåi, gheùp saønh söù, caùc goùc maùi coù ñaàu ñao. Nhaø caàu noái Trung Ñieän vôùi Thöôïng Ñieän. Moïi kieán truùc toân giaùo thôøi Haäu Leâ ñeàu coù nhaø caàu, vöøa laøm taêng veû beà theá, vöøa ñaûm baûo söï kín ñaùo, thaâm nghieâm cuûa ngoâi ñeàn. Nhaø caàu kieán truùc theo kieåu gaùc chuoâng, 2 taàng, 6 maùi.

Thöôïng Ñieän döïng treân maët baèng 6,6m x 5,2m, kieán truùc theo kieåu tam oai, töù truï, goàm 16 coät, 3 gian, 4 vì keøo, 2 hoài xaây töôøng bòt noùc. Ñeàn Caû laø di tích lòch söû, kieán truùc ngheä thuaät coå coù giaù trò nhieàu maët. Ñeàn ñöôïc söûa chöõa qua nhieàu laàn vaøo caùc naêm 1961 vaø 1983. ÑEÀN CUÛI Coøn goïi Linh Töø Thaùnh Maãu, thôø Lieãu Haïnh Coâng chuùa. Ñeàn toïa laïc ôû löng chöøng nuùi, ngoaûnh maët veà höôùng Taây, nhìn ra soâng Lam. Chung quanh coù nhieàu caây coái, caây aên quaû, sau löng laø daõy nuùi Nguõ Maõ, thuoäc xaõ Xuaân Hoàng, huyeän Nghi Xuaân.

467

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Theo saùch “Vaân Caùt Thaàn Nöõ vaø Baø Chuùa Lieãu” cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm, thì Lieãu Haïnh laø con gaùi oâng Leâ Thaùi, queâ ôû Thanh Hoùa, thuoäc doøng doõi vua Leâ Thaùi Toå, nguï cö ôû queâ vôï laøng An Thaùi, huyeän Vuï Baûn, Nam Ñònh. Tieân chuùa coù coâng phuø hoä trieàu ñình nhaø Leâ, tröø xong giaëc baø ñöôïc trieàu ñình phong taëng Cheá Thaéng Hoøa Dieäu Ñaïi vöông. Nhaân daân khaép nôi toân baø laøm Thaùnh Maãu vaø laäp ñeàn thôø, trong ñoù coù ñeàn Cuûi. Ñeàn Cuûi ñöôïc xaây trong khoaûng nieân hieäu Caûnh Höng (17401786) thôøi Leâ. Ñeán nay ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Ñeàn coù ba toøa: Thöôïng Ñieän, Trung Ñieän vaø Haï Ñieän. Haï Ñieän coù dieän tích 51,5m2.

Haï Ñieän coù hai caáp maùi, caùch nhau bôûi böùc töôøng daøi 9m, roäng 0,6m.

Treân töôøng coù 4 chöõ Haùn: Thaùnh Maãu Linh Töø. Trung Ñieän goàm ba gian, hai hoài, lôïp ngoùi eùp. Trong Trung Ñieän coù 6 töôïng baèng goã mít sôn son theáp vaøng. Thöôïng Ñieän nhoû vaø cao hôn hai toøa Haï vaø Trung Ñieän, noái vôùi Trung Ñieän baèng böùc töôøng gaáp khuùc. Ñeàn Cuûi sau naøy coøn thôø caû Ñöùc Thaùnh Traàn Höng Ñaïo. ÑEÀN THÔØ NGUYEÃN BIEÅU Thuoäc xaõ Yeân Hoà, huyeän Ñöùc Thoï. Ñeàn ñöôïc döïng vaøo thôøi nhaø Leâ ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa Nguyeãn Bieåu. Nguyeãn Bieåu ñoã Thaùi hoïc sinh cuoái ñôøi Traàn, töøng theo giuùp vua Truøng Quang nhaø Haäu Traàn töø khi vua môùi leân ngoâi, tính thaúng thaén, daùm noùi thaät, ñöôïc phong chöùc Ñieän Tieàn thò ngöï söû. OÂng laø moät nhaø ngoaïi giao coù taøi, ñöôïc vua Truøng Quang cöû ñi söù vaøo naêm 1413.

Muøa haï, thaùng 5 naêm Quyù Tî (1413), giaëc Tröông Phuï nhaø Minh ñaùnh vaøo Ngheä An, vua sai Nguyeãn Bieåu laøm söù caàu phong, mang saûn vaät ñeán coáng. Bò Tröông Phuï giöõ laïi, Bieåu töùc giaän maéng raèng: “Beân trong thì nghó keá ñaùnh chieám, beân ngoaøi laïi reâu rao laø quaân nhaân nghóa. Ban ñaàu noùi laäp con chaùu nhaø Traàn, nay laïi ñaët quaän huyeän. Khoâng chæ cöôùp boùc cuûa caûi, maø coøn taøn haïi daân sinh, thöïc laø loaøi giaëc taøn ngöôïc.” Phuï giaän tím maët, ñem gieát Bieåu.

Vua Truøng Quang ñöôïc tin Bieåu cheát, sai laøm vaên duï teá. ÔÛ ñeàn Nguyeãn Bieåu hieän coøn hai taám bia ñaù. Moät taám bia ghi thaân theá söï nghieäp vaø baøi minh ca ngôïi Nguyeãn Bieåu, ñeà ngaøy 2 thaùng 5 naêm Töï Ñöùc thöù 28 (15-6-1875), do Cöû nhaân Hoaøng Xuaân Phong soaïn. Taám bia kia do daân hai thoân Noäi Dieân vaø Yeân Phuùc xaõ Yeân Hoà döïng, ñeà

468

HAØ TÓNH ngaøy 8 thaùng 10 naêm Töï Ñöùc thöù 30 (12-11-1877), do Cöû nhaân Leâ Vieát Huy nhuaän saéc. Ñeàn coù baùi ñöôøng, thöôïng ñieän, coät nanh, taéc moân...

KHU LÖU NIEÄM NGUYEÃN DU Nguyeãn Du (1765-1820), laø Ñaïi thi haøo Vieät Nam, danh nhaân vaên hoùa theá giôùi. Ñeàn thôø Nguyeãn Du ñöôïc döïng vaøo naêm 1825 taïi queâ höông oâng, laøng Tieân Ñieàn, Nghi Xuaân. Mang doøng hoï “traâm anh theá phieät” cuûa xöù Ngheä, sinh ra ôû Thaêng Long, laïi theâm doøng maùu cuûa meï laø daân xöù Kinh Baéc, Nguyeãn Du chòu aûnh höôûng saâu ñaäm vaên hoùa cuûa ba vuøng: xöù Ngheä huøng vó, Thaêng Long vaên vaät vaø Kinh Baéc thanh lòch. Nhöng cuoái cuøng Nguyeãn Du ñaõ phaûi soáng trong caûnh baàn baùch, beänh hoaïn...

Toaøn boä khu löu nieäm Nguyeãn Du vaø doøng hoï Nguyeãn Tieân Ñieàn naèm raûi raùc trong vuøng ñaát roäng chöøng 20ha, töø bôø Nam soâng Lam ñeán Ñoàng Cuøng, caùch Beán Thuûy 7km veà phía Ñoâng. Ñoù laø: khu löu nieäm, ñeàn thôø Nguyeãn Nghieãm (thaân sinh Nguyeãn Du), Nguyeãn Troïng. Töø ñaây ñi veà höôùng Ñoâng khoaûng 1km, tôùi phaàn moä Ñaïi thi haøo Nguyeãn Du ñöôïc taùng taïi xöù Ñoàng Cuøng goàm: baøn thôø, phaàn moä vaø vöôøn caây. Rieâng khu löu nieäm roäng 2ha. Töø coång chính vaøo, qua beä ñaù khaéc hai chöõ “haï maõ” (xuoáng ngöïa), ñeán nhaø khaùch, nhaø Tö vaên 2, nhaø Tö vaên 1, bia töôûng nieäm Nguyeãn Quyønh, nhaø thôø Nguyeãn Du, nhaø Baûo taøng Nguyeãn Du. Nhaø Baûo taøng coøn löu giöõ moät soá hieän vaät quyù: nghieân möïc, ñóa mai haïc Nguyeãn Du ñöôïc taëng trong thôøi gian ñi söù, la baøn ñi saên, naäm röôïu vaø cheùn röôïu, hoøm saéc cuûa Nguyeãn Nghieãm.

NHAØ LÖU NIEÄM TRAÀN PHUÙ Toång Bí thö ñaàu tieân cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, nhaø löu nieäm oâng ñöôïc xaây döïng taïi vò trí nhaø thôø chi hoï Traàn goàm ba gian lôïp ngoùi vaûy, töôøng bao baèng ñaù ong, naèm trong moät khuoân vieân roäng 2ha, goàm hai khu vöïc: nhaø tröng baøy vaø khu nhaø thôø. Nhaø tröng baøy coù dieän tích 90m2, tröng baøy treân 200 hieän vaät vaø taøi lieäu giôùi thieäu veà thôøi nieân thieáu vaø cuoäc ñôøi hoaït ñoäng caùch maïng cuûa Traàn Phuù. Ñaëc bieät coù moät soá taøi lieäu goác veà thôøi kyø Traàn Phuù hoïc ôû Tröôøng Ñaïi hoïc Phöông Ñoâng, tham gia Quoác teá Coäng saûn vaø hoaït ñoäng ôû Trung Quoác cuøng moät soá hieän vaät trong thôøi gian ñoàng chí vieát Luaän cöông Chính trò nhö goái, aám cheùn uoáng nöôùc, boä quaàn aùo...

469

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Nhaø thôø ôû veà phía Taây nhaø tröng baøy coù caùc ñoà teá töï, hoaønh phi cöûa voõng, ñaëc bieät coù baøi vò hoï Traàn. Khu löu nieäm naèm trong moät coâng vieân coù nhieàu caây xanh, ñaùng chuù yù coù moät soá caây do caùc ñoàng chí Tröôøng Chinh troàng naêm 1976, caây phöôïng do ñoàng chí Voõ Chí Coâng troàng naêm 1990.

NGAÕ BA ÑOÀNG LOÄC Laø giao ñieåm cuûa hai tænh loä soá 5 vaø 15, thuoäc xaõ Ñoàng Loäc, huyeän Can Loäc. Trong cuoäc chieán ñaáu choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ, Ngaõ ba Ñoàng Loäc laø troïng ñieåm ñaùnh phaù aùc lieät cuûa maùy bay Myõ. Trong 8 naêm (1964-1972), Myõ ñaõ neùm xuoáng ngaõ ba naøy 42.900 quaû bom phaù, 2000 quaû bom töø tröôøng, 96 quaû bom bi meï, 94 quaû roác keùt. Chæ treân moät ñoaïn ñöôøng chöa ñaày 20km ñaõ phaûi höùng chòu 2.057 traän bom. Ñeå ñaûm baûo giao thoâng thoâng suoát, ta ñaõ ñieàu ñeán ñaây nhieàu ñôn vò nhö Ñaïi ñoäi 2, chuû löïc cuûa phong traøo giao thoâng huyeän, caùc ñôn vò C551, C552 thuoäc Toång ñoäi 55-P18, Thanh nieân xung phong Haø Tónh, ñoäi cô giôùi C100, cuøng nhieàu ñôn vò phaù bom noå chaäm, bom töø tröôøng. Taïi ñaây coù söï ñoùng goùp lôùn lao cuûa nhaân daân Ñoàng Loäc, cuøng vôùi boä ñoäi baén rôi 7 maùy bay Myõ. Trong ñoù coù nhöõng taám göông tieâu bieåu nhö: Anh huøng La Thò Taùm 19 tuoåi, thuoäc ñôn vò C2 huyeän, suoát 70 ngaøy ñeâm ñöùng treân ñaøi quan saùt tröïc chieán, Anh huøng Nguyeãn Trí An, ñaïi ñoäi tröôûng C552, moät mình phaù 54 quaû bom töø tröôøng, bom noå chaäm...

Vaøo luùc 16 giôø ngaøy 24-7-1968, trong giôø cao ñieåm ñaùnh phaù cuûa giaëc Myõ, 10 coâ gaùi thuoäc C552 ñaõ xung phong ra vuøng ngaõ ba döïng vaø ñaép laïi haàm chöõ A. Trong luùc ñang maûi meâ laøm vieäc, maùy bay Myõ ñaõ neùm xuoáng ñaây 60 quaû bom taán. Toaøn boä 10 coâ gaùi ñaõ hy sinh khi tuoåi ñôøi cuûa hoï chæ môùi vöøa möôøi taùm, ñoâi möôi.

Ngaøy nay, taïi ngaõ ba coù moät bieåu töôïng cao 19,5m coù phuø ñieâu ba maët hình vaønh tay laùi oâ toâ giöõa boâng luùa vaø voøng hoa chieán thaéng, khaåu suùng tröôøng vaø chieác cuoác chim. Maët coøn laïi ghi chieán tích lòch söû quaân vaø daân ta trong cuoäc chieán ñaáu choáng giaëc Myõ. Caùch ñaáy khoâng xa laø khu moä 10 coâ gaùi anh huøng cuûa ngaõ ba Ñoàng Loäc. Moãi ngoâi moä ñeàu ghi roõ hoï teân, naêm sinh, queâ quaùn, ngaøy maát...

470

HAØ TÓNH

LEÃ HOÄI Daân soá Haø Tónh chuû yeáu laø ngöôøi Vieät, neân Haø Tónh mang ñaäm neùt vaên hoùa, phong tuïc, taäp quaùn leã hoäi cuûa daân toäc Vieät. Truyeàn thoáng vaên hoùa ñoù ñöôïc theå hieän qua haøng chuïc leã hoäi truyeàn thoáng ñöôïc toå chöùc haèng naêm.

LEÃ CHUØA HÖÔNG TÍCH Chuøa Höông Tích thuoäc xaõ Thieân Loäc, huyeän Can Loäc. Chuøa thôø Phaät vaø thôø caû coâng chuùa Sôû Trang Vöông. Haèng naêm vaøo ngaøy 192 aâm lòch nhaân daân khaép nôi ñoå veà ñaây cuùng Phaät, caàu yeân, tham quan caûnh ñeïp cuûa chuøa. Ñaây laø moät leã hoäi trang nghieâm vaø vaøo loaïi lôùn nhaát cuûa Haø Tónh.

HOÄI ÑUA THUYEÀN Haèng naêm vaøo moàng 4 Teát Nguyeân Ñaùn, nhaân daân thò xaõ Hoàng Lónh toå chöùc hoäi ñua thuyeàn. Ñaây laø leã hoäi coù quy moâ lôùn cuûa nhaân daân Haø Tónh. Hoäi ñua thuyeàn coøn ñöôïc toå chöùc ôû moät soá nôi nöõa nhö Cöûa Nhöôïng, huyeän Caåm Xuyeân.

Hoäi ñua thuyeàn ñöôïc toå chöùc nhaèm choïn löïa nhöõng tay ñua taøi gioûi, vaø reøn luyeän söùc khoûe cho ngöôøi daân vuøng soâng nöôùc, baõo luït, ñoàng thôøi cuõng laø truyeàn thoáng cuûa nhaân daân ñòa phöông ñeå caàu yeân cho xoùm laøng.

LEÃ HAÏ THUÛY Cöù sau Teát Nguyeân Ñaùn, nhaân daân Caåm Nhöôïng, huyeän Caåm Xuyeân toå chöùc leã Haï Thuûy taïi baõi bieån cuûa xaõ, nhaèm caàu Thaàn Bieån giuùp cho ngö daân thuaän buoàm xuoâi gioù, vaø phuø hoä cho vuï ñaùnh baét ñöôïc nhieàu toâm caù.

LEÃ HOÄI CHIEÂU TRÖNG Ñöôïc toå chöùc ôû ñeàn Chieâu Tröng, xaõ Thaïch Kim, huyeän Thaïch Haø. Haèng naêm nhaân daân xaõ Thaïch Kim toå chöùc leã hoäi vaøo ngaøy 3 ñeán 5 thaùng 5 aâm lòch. Trong ngaøy leã nhaân daân ñeán daâng höông vaø leã vaät ñeå töôûng nieäm ngaøy maát cuûa Chieâu Tröng Ñaïi Vöông Leâ Khoâi, thuïy laø Voõ Muïc, con oâng Leâ Tröø, anh thöù hai cuûa Leâ Lôïi, tham gia nghóa quaân Lam Sôn, ngay töø ngaøy ñaàu ñeán khi giaûi phoùng hoaøn

471

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ toaøn ñaát nöôùc. OÂng laø ngöôøi laäp nhieàu chieán tích, cuøng töôùng Leâ Saùt, Leâ Phaán baét soáng töôùng nhaø Minh laø Chu Kieät, gieát cheát töôùng Hoaøng Thanh...

Leã hoäi Chieâu Tröng nhaèm töôûng nhôù coâng lao cuûa vò anh huøng Leâ Khoâi.

HAÛI DÖÔNG Haûi Döông naèm ôû trung taâm chaâu thoå soâng Hoàng, Baéc giaùp Baéc Ninh, Baéc Giang, Ñoâng giaùp Haûi Phoøng, Quaûng Ninh, Taây giaùp Höng Yeân vaø Nam giaùp Thaùi Bình. Dieän tích töï nhieân 1.648km2, daân soá treân 1.700.000 ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Hoa, Saùn Dìu, Taøy... Haûi Döông coù thaønh phoá Haûi Döông vaø 11 huyeän: Chí Linh, Nam Saùch, Thanh Haø, Thanh Mieän, Kinh Moân, Kim Thaønh, Gia Loäc, Töù Kyø, Caåm Giaøng, Bình Giang, Ninh Giang. Haûi Döông naèm trong khu vöïc tam giaùc kinh teá Haø Noäi - Haûi Phoøng - Quaûng Ninh.

Haûi Döông thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa roõ reät. Muøa noùng töø thaùng 4 ñeán thaùng 10, muøa laïnh töø thaùng 11 ñeán thaùng 3 naêm sau. Ñòa hình khaù baèng phaúng, laø vuøng ñoàng baèng, moät trong nhöõng vöïa luùa cuûa ñoàng baèng Baéc Boä, ñaát ñai maøu môõ, phì nhieâu.

Giao thoâng thuûy, boä, ñöôøng saét raát thuaän lôïi, laïi gaàn Thuû ñoâ Haø Noäi, caùch Haø Noäi chæ treân 50km.

Haûi Döông laø moät tænh coù tieàm naêng du lòch doài daøo, laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa neàn vaên hoùa daân toäc Vieät Nam. Lòch söû haøng ngaøn naêm cuûa daân toäc ñaõ ñeå laïi cho vuøng ñaát naøy moät di saûn voâ giaù vôùi haøng traêm di tích lòch söû, vaên hoùa, kieán truùc vôùi nhöõng danh thaéng Coân Sôn, Kieáp Baïc, Luïc Ñaàu Giang, Beán Bình Than, Khu töôûng nieäm Chu Vaên An, Khu töôûng nieäm Ñaïi danh y Tueä Tónh...

Haûi Döông coøn laø nôi saûn sinh ra nhöõng ñaëc saûn noåi tieáng trong caû nöôùc töø nhieàu theá kyû nay vôùi baùnh ñaäu xanh roàng vaøng, baùnh gai Ninh Giang, caùc loaïi saønh söù...

472

HAÛI DÖÔNG

DANH THAÉNG MOÄT VUØNG NON XANH NÖÔÙC BIEÁC Laø vuøng ñaát coù tieàm naêng du lòch haáp daãn, non xanh nöôùc bieác, phong caûnh höõu tình. Thieân nhieân ñaõ ban taëng cho Haûi Döông nhieàu nuùi non xanh thaúm, thaùc cao, soâng daøi... Nhöõng ñieàu kieän töï nhieân ñoù ñaõ taïo cho vuøng ñaát naøy boán muøa hoa thôm quaû ngoït. Beân naøy soâng laø nuùi An Phuï söøng söõng moät kyø tích thieân nhieân. Beân kia laø nuùi Phöôïng Hoaøng aån chöùa bao huyeàn thoaïi laøm say ñaém bao theá heä con chaùu.

Haûi Döông coù soâng Thaùi Bình, soâng Luïc Ñaàu chaûy qua, suoái Coân Sôn quanh naêm roùc raùch, coù ñoäng Kính Chuû kyø thuù, coù hoà xanh, suoái maùt. Thieân nhieân kyø thuù cuûa vuøng ñaát naøy laø nguoàn caûm höùng thi ca cuûa nhieàu thi nhaân kim coå. Vì vaäy ta khoâng laáy laøm laï luùc sinh thôøi ngöôøi anh huøng daân toäc, nhaø vaên hoùa, danh nhaân theá giôùi Nguyeãn Traõi ñaõ choïn Coân Sôn, Haûi Döông laøm nôi aån daät. Neáu Haûi Döông töï haøo coù Hoäi nghò Bình Than toû roõ quyeát taâm ñaùnh giaëc Nguyeân - Moâng cuûa quaân daân nhaø Traàn, thì cuõng ñau thöông rôi leä cho moät Leä Chi Vieân, moät noãi ñau “tru di tam toäc”.

COÂN SÔN Caùch Haø Noäi khoaûng 80km, Coân Sôn laø moät danh thaéng naèm ôû huyeän Chí Linh, vuøng “ñòa linh nhaân kieät” vôùi nhieàu teân tuoåi gaén lieàn vôùi vaän meänh quoác gia, lòch söû, vaên hoùa vaø toân giaùo nhö: Ñaïi tö ñoà Traàn Nguyeân Ñaùn; Höng Ñaïo Vöông, danh töôùng löøng laãy thôøi Traàn ba laàn chieán thaéng quaân Nguyeân-Moâng; Nguyeãn Traõi, nhaø quaân söï thieân taøi, nhaø chính trò loãi laïc, nhaø ngoaïi giao taøi gioûi, danh nhaân vaên hoùa theá giôùi. Ñeán Coân Sôn, du khaùch khoâng chæ ñöôïc hoøa mình vaøo leã hoäi ñaëc saéc, töôûng nhôù vò anh huøng daân toäc Nguyeãn Traõi maø coøn ñöôïc ngaém nhìn non nöôùc Coân Sôn myõ leä, thöïc aûo ñan xen. Coân Sôn coù gioù ngaøn thoâng reo, coù nuùi hình kyø laân phuû phuïc, thaáp thoaùng thaùp Huyeàn Quang traàm maëc, xa xa laø doøng soâng Phaû Laïi meânh moâng. Vaøo theá kyû XIV, trong chuyeán thaêm Coân Sôn, caûm xuùc tröôùc thieân nhieân nuùi non huøng vó, vua Traàn Ngheä Toâng ñaõ ban taëng Coân Sôn ba chöõ “Thanh hö ñoäng” (nôi thanh vaéng nhö choán boàng lai).

473

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ “Thanh hö ñoäng”, nôi sôn thuûy höõu tình, neân chi vò khai quoác coâng thaàn Nguyeãn Traõi ñaõ choïn laøm choán an döôõng tuoåi giaø. Nhöng oan nghieät thay, cuõng chính choán naøy ñaõ chöùng kieán baûn aùn oan nghieät “Leä Chi Vieân” cuûa trieàu ñình phong kieán nhaø Leâ, ñoái vôùi baäc ñaïi nhaân ñaïi nghóa.

Coân Sôn coøn coù thoân Chi Ngaõi bình yeân, queâ höông yeâu daáu cuûa Nguyeãn Traõi.

Khu di tích, thaéng caûnh Coân Sôn, ñang ñöôïc toân taïo trôû thaønh moät ñieåm tham quan, du lòch noåi tieáng cuûa ñaát nöôùc. Nôi ñaây coù ñeàn thôø vaø nhaø löu nieäm Nguyeãn Traõi. Luùc sinh thôøi Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ coù laàn ñeán thaêm, chaêm chuù ñoïc bia Nguyeãn Traõi.

NUÙI PHÖÔÏNG HOAØNG Thuoäc xaõ Vaên An, huyeän Chí Linh. Phong caûnh nôi ñaây tröõ tình, ñaày ngoaïn muïc, bôûi röøng thoâng xanh, phaán thoâng vaøng, rì raøo trong gioù maùt, suoái nöôùc roùc raùch chaûy suoát ngaøy ñeâm, nghe nhö tieáng ñaøn thoå loä noãi ai oaùn cuûa haøng traêm naêm coù leû. Xa xa laø 72 ngoïn nuùi nhaáp nhoâ, aån hieän trong lôùp maây baøng baïc vaét qua baàu trôøi. Phöôïng Hoaøng, moät danh thaéng raát ñaùng töï haøo, bôûi nôi ñaây nhaø giaùo Chu Vaên An ñaõ yeân nghæ ngaøn thu, coù ñeàn thôø, ngöôøi daùm taâu xin vua “traûm thaát”, ngöôøi thaày tieâu bieåu cho taøi cao ñöùc troïng. Treân nuùi Phöôïng Hoaøng coøn coù chuøa Huyeàn Thieân, cung Töû Cuïc, ñieän Lieân Quang, am Leä Kyø, Gieáng Soi...

BEÁN BÌNH THAN Laø moät beán soâng Luïc Ñaàu Giang, xaõ Traàn Xaù, huyeän Chí Linh.

Beán Bình Than, moät di tích lòch söû noåi tieáng, nôi dieãn ra söï kieän quan troïng coù lieân quan ñeán vaän meänh daân toäc: Ñoù laø vaøo naêm 1282, tröôùc nguy cô nöôùc nhaø bò ñeá quoác Nguyeân-Moâng xaâm laêng, vua Traàn Nhaân Toâng thaân haønh ngöï giaù ra beán Bình Than ñeå hoïp maët caùc vöông haàu, khanh töôùng, baù quan vaên voõ trong trieàu treân moät chieán thuyeàn, baøn caùch ñaùnh giaëc, baûo veä Toå quoác, goïi laø Hoäi nghò Bình Than löøng danh trong lòch söû. Cuõng taïi ñaây, ñaõ löu truyeàn caâu chuyeän veà Hoaøi Vaên Haàu Traàn Quoác Toaûn, môùi 15 tuoåi neân khoâng ñöôïc tham döï Hoäi nghò baøn vieäc ñaùnh giaëc cöùu nöôùc. Hoaøi Vaên Haàu quaù uaát öùc ñaõ boùp naùt quaû cam caàm trong tay vua vöøa ban.

474

HAÛI DÖÔNG NAM THIEÂN ÑEÄ LUÏC ÑOÄNG Ñoäng Kính Chuû naèm trong daõy nuùi ñaù voâi Döông Nham thuoäc huyeän Kinh Moân, laø moät hang ñoäng kyø vó maø thieân nhieân ñaõ ban taëng cho vuøng ñaát naøy. Ñoäng Kính Chuû goàm ba ñoäng: Ñoäng chính laø ñoäng Kính Chuû, ñoäng Thaêng Thieân vaø ñoäng Voi. Ñoäng Thaêng Thieân, loøng ñoäng roäng khoaûng 300m, coù caáu taïo hình xoaén troân oác. Töø döôùi loøng ñoäng, nôi coù hoà nöôùc nhoû, du khaùch coù theå nhìn thaáy baàu trôøi qua ñænh troân oác. Ñoäng Voi ôû veà phía Ñoâng ñoäng Thaêng Thieân. Trong ñoäng Voi coù khoái ñaù töïa hình moät chuù voi khoång loà. Phía tröôùc laø moät hoà nhoû nöôùc ñaày quanh naêm. Ñoäng chính laø ñoäng roäng nhaát vaø saâu nhaát. Töø ñoäng chính, du khaùch coù theå ñi trong loøng ñoäng ñeå sang daõy nuùi beân kia. Leân ñeán löng chöøng nuùi laø ñoäng Baûy naøng Tieân, hoà Tình Yeâu, gaén lieàn vôùi nhieàu truyeàn thuyeát. Ñoäng Kính Chuû ñöôïc coi laø moät trong nhöõng hang ñoäng ñeïp noåi tieáng ôû nöôùc Nam maø ngöôøi xöa goïi: “Nam Thieân Ñeä Luïc Ñoäng”.

Trong ñoäng coù chuøa Kính Chuû, thôø Phaät, Minh Khoâng Thieàn sö, Lyù Nhaân Toâng, Huyeàn Quang vaø nhieàu töôïng Phaät trong Kinh Phaät taïc baèng ñaù. Treân vaùch ñaù cuûa ñoäng coù hôn 40 vaên bia, ghi laïi tình caûm cuûa caùc baäc tieàn nhaân, trong ñoù coù caû vua, chuùa, quan laïi vaø caùc danh nhaân trong suoát 7 theá kyû ñeán thaêm ñoäng. ÑAÛO COØ Ñaûo Coø naèm giöõa moät hoà nöôùc meânh moâng thuoäc xaõ Chi Laêng vuøng phía Nam huyeän Thanh Mieän. Treân ñaûo nhoû naøy coù haøng vaïn caùnh coø, töø caùc ñoàng ñaát veà ñaây truù nguï. Coø ôû ñaây coù nhieàu loaïi: coø löûa, coø traéng, coø höông, coø ruoài... Ngoaøi ra coøn coù nhieàu loaøi chim quyù hieám khaùc nhö: haïc, boà noâng, moøng keùt, le le...

Moãi khi hoaøng hoân buoâng xuoáng, töøng ñaøn coø bay traéng caû moät vuøng trôøi vôùi nhöõng aâm thanh oang oaùc laøm naùo ñoäng khoâng gian laøng queâ. Ñoù laø khoâng khí sau moät ngaøy bay ñi kieám aên nhöõng chuù coø trôû veà toå truù nguï vaø môùm cho con. Vaø khi maët trôøi höûng saùng, haøng vaïn caùnh coø laïi bay vuùt leân giöõa trôøi xanh baùo hieäu moät ngaøy môùi baét ñaàu.

475

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

DI TÍCH ÑEÀN THÔØ NGUYEÃN TRAÕI Toïa laïc trong khu di tích Coân Sôn roäng khoaûng 10.000m2, naèm döôùi chaân daõy Nguõ Nhaïc, lieàn vôùi nuùi Kyø Laân. Ñeàn chia laøm nhieàu caáp, caøng taïo theâm veû thaâm u. Phía tröôùc laø hoà nöôùc meânh moâng, giao ñieåm cuûa hai ngoïn nuùi Phöôïng Hoaøng vaø Chuùc Thoân. Xa xa laø ngoïn An Laïc, An Phuï truøng ñieäp, beân caïnh laø suoái Coân Sôn, roùc raùch, næ non nhö tieáng ñaøn xöa voïng laïi.

Con ñöôøng laùt gaïch vaøo ñeàn daãn du khaùch qua chieác caàu ñaù leân tam quan noäi. Tieáp ñeán laø saân, hai beân laø taû vu, höõu vu, söøng söõng ñoâi roàng chaàu. Trong ñeàn coù caùc ñaïi töï: Taâm quang khueâ taûo, Duy nhaïc giaùng thaàn vaø caâu ñoái ngôïi ca coâng ñöùc lôùn lao cuûa Nguyeãn Traõi, anh huøng daân toäc, danh nhaân vaên hoùa theá giôùi.

Trong ñeàn thôø pho töôïng Nguyeãn Traõi ñuùc baèng ñoàng laáy maãu töø böùc hoïa trong nhaø thôø hoï Nguyeãn ôû Nhò Kheâ (Thöôøng Tín, Haø Taây), cao 1,4m naëng 600kg. ÑEÀN KIEÁP BAÏC Toïa laïc ôû xaõ Höng Ñaïo, huyeän Chí Linh, caùch Haø Noäi khoaûng 80km, caùch Coân Sôn chöøng 10km. Kieáp Baïc laø teân gheùp cuûa hai laøng Vaïn Yeân (xöa coù teân laø laøng Kieáp) vaø Döôïc Sôn (teân xöa laø laøng Baïc). Ñeàn naèm trong moät thung luõng phì nhieâu, truø phuù, chung quanh coù nuùi Roàng bao boïc, taïo cho Kieáp Baïc moät veû ñeïp thô moäng laïi vöøa kín ñaùo, thaâm u.

Vaøo theá kyû XIII, Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, Toång chæ huy quaân ñoäi trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân-Moâng xaâm löôïc ñaõ choïn nôi ñaây ñoùng quaân vaø laøm phuû ñeä. Ñeàn thôø Höng Ñaïo Vöông ôû Kieáp Baïc ñöôïc döïng vaøo theá kyû XIV treân moät khu ñaát roäng. Trong ñeàn hieän coøn 7 töôïng ñoàng goàm: töôïng Traàn Höng Ñaïo, phu nhaân, hai con gaùi, töôùng quaân Phaïm Nguõ Laõo, Nam Taøo, Baéc Ñaåu, vaø 4 baøi vò thôø 4 ngöôøi con trai cuûa Höng Ñaïo Vöông.

Haèng naêm hoäi ñeàn Kieáp Baïc ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy maát cuûa Traàn Höng Ñaïo, ngaøy 20-8 aâm lòch.

476

HAÛI DÖÔNG CHUØA KÍNH CHUÛ Naèm trong ñoäng Kính Chuû, thuoäc xaõ An Sinh, huyeän Kinh Moân.

Chuøa ñöôïc döïng töø theá kyû XII vaøo ñôøi Lyù vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.

Chuøa Kính Chuû thôø Phaät, Thieàn sö Minh Khoâng, Lyù Thaàn Toâng, Huyeàn Quang vaø nhieàu töôïng Phaät trong Kinh Phaät ñöôïc taïc baèng ñaù.

CHUØA GIAÙM Thuoäc thoân An Trang, xaõ Caåm Sôn, huyeän Caåm Giaøng. Chuøa ñöôïc döïng töø thôøi Haäu Leâ, theá kyû XVII. Tröôùc ñaây chuøa naèm ngoaøi ñeâ soâng Thaùi Bình, nhöng do bò lôû ñaát naêm 1971, chuøa ñöôïc ñöa vaøo döïng ôû ñòa ñieåm ngaøy nay. Luùc sinh thôøi, danh y Tueä Tónh töøng soáng, hoïc taäp vaø nghieân cöùu Ñoâng y trong nhieàu naêm ôû ngoâi chuøa naøy. Ñaëc bieät chuøa coù toøa Cöûu phaåm lieân hoa baèng goã raát ñoà soä, ngheä thuaät ñieâu khaéc tinh teá.

Chuøa coù toøa thaùp, tieàn ñöôøng, thöôïng ñieän, coù toøa cöûu phaåm lieân hoa vaø nhaø toå. Trong thöôïng ñieän coù töôïng Ca Dieáp, töôïng Di Ñaø, töôïng Thích Ca, Cöûu Long vaø töôïng Quan AÂm, Chuaån Ñeà. ÔÛ nhaø toå coù töôïng Ñöùc Thaùnh Maãu cao 1,65m vaø töôïng Caäu cao 0,70m CHUØA ÑOÂNG NGOÏ Chuøa do nhaø sö Khuoâng Vieät khôûi döïng vaøo naêm 971, ñeán nay treân 1000 naêm tuoåi.

Chuøa Ñoâng Ngoï laø moät trong nhöõng chuøa coå nhaát ôû tænh Haûi Döông thuoäc huyeän Thanh Mieän. Hieän chuøa coøn löu giöõ nhieàu di vaät quyù trong ñoù coù 48 pho töôïng Phaät, thôø Maãu, thôø quan OÂng. Ñaëc bieät, toøa Cöûu phaåm Lieân Hoa laø taùc phaåm ñieâu khaéc goã ñoäc ñaùo cuûa theá kyû XVII. ÑEÀN THÔØ ÑAÏI DANH Y TUEÄ TÓNH Toïa laïc taïi trang Nghóa Lö, queâ höông cuûa danh y Tueä Tónh.

Toång theå kieán truùc ngoâi ñeàn ñeán nay vaãn coøn nguyeân veïn. Hieän ñeàn coøn löu giöõ khoaûng 50 coå vaät quyù: chuoâng ñoàng, saéc phong cuûa nhieàu trieàu ñaïi.

Haèng naêm vaøo raèm thaùng Gieâng, daân laøng môû hoäi ñeå töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa Ñaïi danh Y.

477

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑEÀN CAO Toïa laïc treân nuùi Thieân Boàng, giöõa khu röøng lim giaø 1000 naêm tuoåi, thuoäc xaõ An Laïc, huyeän Chí Linh, caùch Haø Noäi 80km. Ñeàn thôø Vöông Minh Ñöùc - Thieân Boàng Ñaïi töôùng quaân Ñaïi vöông, kieán truùc theo kieåu chöõ “ñinh” (丁). Leo khoaûng 100 baäc gaïch reâu phong, du khaùch seõ ñöôïc chieâm ngöôõng 99 con voi ñaù gaén lieàn vôùi nhieàu huyeàn thoaïi. Chính dieän coù böùc ñaïi töï vieát theo loái thaûo goàm 4 chöõ: “Thaùnh Thoï Voâ Cöông”, beân taû “Cao Sôn Ngöôõng Töû”, beân höõu “Cao Cao Taïi Thöôïng”. ÑÌNH VAÏN NIEÂN Moät trong nhöõng coâng trình kieán truùc tieâu bieåu cuûa theá kyû XVII, XVIII, ñöôïc döïng ôû huyeän Nam Saùch. Ñình thôø danh nhaân Nguyeãn Quyù Minh. Haèng naêm vaøo ngaøy 12 thaùng Gieâng aâm lòch, nhaân daân trong vuøng toå chöùc leã hoäi ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc vôùi daân. ÑÌNH MOÄ TRAÏCH Coøn coù teân ñình laøng Traêm Phöôïng hay ñình laøng Taùm, thuoäc xaõ Taân Hoàng, huyeän Caåm Bình, caùch thaønh phoá Haûi Döông 20 km veà phía Taây Baéc. Xöa ñình ñöôïc döïng ôû thoân Taây Truø, khoaûng giöõa theá kyû XVII dôøi veà ñòa ñieåm hieän nay. Kieán truùc ñình theo kieåu chöõ “ñinh” (丁), maët quay veà höôùng Ñoâng. Ñình Moä Traïch coù 3 lôùp: ñình ngoaøi, ñình trong vaø haäu cung. Ñình ngoaøi, naèm phía beân ngoaøi, maùi lôïp ngoùi, bôø noùc gaén hai haøng gaïch, hai ñaàu bôø maùi gaén hình daây cuoán. Phía trong cuûa ñình ngoaøi laø ñình trong vaø cöûa ñoùng kín, noái lieàn vôùi haäu cung theo kieåu kieán truùc hình chuoâi voà. Haäu cung coù maùi choàng dieâm, bôø noùc ñaép töôïng noåi hình löôõng long chaàu nguyeät. Boán ñaàu noùc maùi cong vuùt. Hai beân haäu cung laø hai nhaø giaûi vuõ hình thöôùc thôï. Taát caû keøo, coät, xaø, coán, vaùn böng... ñeàu ñöôïc chaïm khaéc hình roàng phöôïng.

Gian giöõa, ñình ngoaøi treo böùc hoaønh phi “Thaùnh Thoï vaïn nieân”.

Hai gian keà beân, xaây saøn theo baäc cao thaáp khaùc nhau, ñeå hoïp laøng, khi ngoài phaân bieät ngoâi thöù trong laøng. Ñình Moä Traïch thôø Thaønh hoaøng laøng laø Vuõ Hoàn, oâng toå cuûa hoï Vuõ.

478

HAÛI DÖÔNG Haèng naêm vaøo ngaøy 8 thaùng Gieâng aâm lòch, daân laøng toå chöùc ñaùm röôùc Thaønh hoaøng töø mieáu ra ngoaøi ñoàng roài veà ñình laøng teá leã. Sau leã daân laøng toå chöùc vui chôi vaên ngheä, haùt cheøo... Sau ñoù laø leã röôùc Thaønh hoaøng veà mieáu.

LEÃ HOÄI Haûi Döông laø moät trong nhöõng caùi noâi vaên hoùa laâu ñôøi cuûa daân toäc, nôi coù nhöõng danh nhaân noåi tieáng nhö Traàn Höng Ñaïo, Nguyeãn Traõi, caùc anh huøng daân toäc nhö Maïc Ñónh Chi, Phaïm Sö Maïnh, nôi sinh ra Ñaïi danh y Tueä Tónh...

Haûi Döông coøn laø vuøng ñaát coù nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng: LEÃ HOÄI COÂN SÔN Ñeàn Coân Sôn thuoäc huyeän Chí Linh, thôø Huyeàn Quang (Lyù Ñaïo Taùi), moät trong ba vò saùng laäp Thieàn phaùi Truùc Laâm, vaø Nguyeãn Traõi, nhaø vaên, nhaø quaân söï, chính trò, ngoaïi giao ñaïi taøi, anh huøng daân toäc, danh nhaân vaên hoùa theá giôùi. Leã hoäi môû vaøo ngaøy 18 ñeán 23 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm, nhaèm töôûng nhôù coâng lao to lôùn cuûa Nguyeãn Traõi vaø vò toå thöù ba Thieàn phaùi Truùc Laâm.

HOÄI ÑEÀN KIEÁP BAÏC Ñeàn Kieáp Baïc thôø Traàn Höng Ñaïo, vò töôùng kieät xuaát taøi ñöùc song toaøn ñôøi Traàn theá kyû XIII. Haèng naêm, vaøo ngaøy 18 ñeán 20 thaùng Taùm aâm lòch, nhaân daân toå chöùc leã hoäi taïi ñeàn Kieáp Baïc, xaõ Höng Ñaïo, huyeän Chí Linh ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa Höng Ñaïo Ñaïi Vöông. Leã hoäi dieãn ra heát söùc ngoaïn muïc, goàm leã röôùc, dieãn thuûy binh treân soâng Luïc Ñaàu, taùi hieän laïi nhöõng traän ñaùnh cuûa Höng Ñaïo Vöông.

LEÃ HOÄI ÑEÀN CAO Haèng naêm, leã hoäi ñeàn Cao dieãn ra töø ngaøy 22 ñeán 24 thaùng Gieâng aâm lòch. Ngaøy 22 röôùc Thaùnh ôû ñeàn Caû. Saùng 23 leã hoäi baét ñaàu röôùc kieäu, ñi ñaàu laø ñoäi coàng vaø kyø laân, tieáp theo laø 6 kieäu vaø kieäu Thaønh hoaøng laøng. Ñaùm röôùc ñi töø ñeàn Caû qua ñeàn Beán Caû, ñeán Beán Traøng roài veà ñeàn Cao. Sau leã daâng höông kieäu ñöôïc ñaët an vò taïi ñeàn Cao. Ngaøy cuoái leã hoäi röôùc kieäu ñöa veà ñeàn Caû.

479

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ HOÄI ÑEÀN YEÁT KIEÂU Vò danh töôùng cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán. Yeát Kieâu noåi tieáng veà caâu chuyeän ñuïc thuûng thuyeàn giaëc. Haèng naêm, hoäi ñeàn Yeát Kieâu ñöôïc toå chöùc vaøo moàng 8 thaùng Hai aâm lòch taïi ñeàn thôø Yeát Kieâu, laøng Haï Bì, queâ höông cuûa oâng, ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa vò töôùng kieät xuaát trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân Moâng ôû theá kyû XIII. Sau phaàn nghi leã, daâng höông, coøn coù phaàn hoäi toå chöùc vui chôi, ñaùnh côø, bôi loäi...

HOÄI ÑEÀN QUAN LÔÙN TUAÀN TRANH Theo truyeàn thuyeát ñeàn Quan lôùn Tuaàn Tranh thôø thaàn Soâng Nöôùc. Haèng naêm, leã hoäi ñeàn Quan lôùn Tuaàn Tranh dieãn ra vaøo ngaøy 25 thaùng Hai aâm lòch gaàn beán ñoø Tranh, huyeän Ninh Giang ñeå cuùng thaàn Soâng, caàu mong bình yeân cho thuyeàn beø ñi laïi treân soâng nöôùc.

Ngoaøi nghi thöùc leã baùi coå truyeàn, leã hoäi coøn coù leân ñoàng, haàu boùng, haùt chaàu vaên.

HAÛI PHOØNG Thaønh phoá bieån, ñoâ thò loaïi I caáp quoác gia, laø moät trong nhöõng trung taâm du lòch lôùn cuûa Vieät Nam, naèm treân bôø bieån Ñoâng - Thaùi Bình Döông. Dieän tích töï nhieân 1.503km2, daân soá 1,7 trieäu ngöôøi, phaân boá taïi trung taâm thaønh phoá, thò xaõ Ñoà Sôn vaø 8 huyeän: Thuûy Nguyeân, An Haûi, An Laõo, Kieán Thuïy, Tieân Laõng, Vónh Baûo, Caùt Baø vaø Baïch Long Vó. Phía Baéc giaùp Quaûng Ninh, Ñoâng giaùp bieån Ñoâng, Taây giaùp Haûi Döông, Nam giaùp Thaùi Bình, caùch Haø Noäi 102km. Haûi Phoøng, moät troïng ñieåm cuûa tam giaùc kinh teá Haø Noäi-Haûi PhoøngQuaûng Ninh.

Haûi Phoøng thuoäc khu vöïc nhieät ñôùi gioù muøa, nhieät ñoä trung bình caû naêm khoaûng 23-240C. Löôïng möa trung bình haèng naêm khoaûng töø 1.600-1.800mm.

Vôùi di chæ Caùi Beøo (Caùt Baø) maø caùc nhaø khaûo coå hoïc phaùt hieän ñöôïc, chöùng toû caùch ñaây 6.000 naêm ôû Haûi Phoøng ñaõ coù con ngöôøi sinh soáng.

Naèm trong tuyeán du lòch Haø Noäi-Haûi Phoøng-Vònh Haï Long, Haûi Phoøng laïi coù khu nghæ maùt noåi tieáng Ñoà Sôn, vôùi nhöõng baõi bieån

480

HAÛI PHOØNG thoai thoaûi chaïy daøi uoán löôïn theo baùn ñaûo Ñoà Sôn vöôn mình ra bieån Ñoâng hôn 5km.

Töø Ñoà Sôn, hoaëc ngay thaønh phoá, du khaùch coù theå ñi taøu cao toác hoaëc taøu caùnh ngaàm thaêm ñaûo vaø röøng nguyeân sinh Caùt Baø, moät vuøng du lòch lyù töôûng xanh, saïch, ñeïp, vôùi nhöõng khu röøng, baõi bieån coøn hoang sô ñaày quyeán ruõ.

Haûi Phoøng, mieàn ñaát coù nhieàu leã hoäi vang voïng boán phöông, nhö leã hoäi choïi traâu, moät leã hoäi ñoäc ñaùo, noåi tieáng cuûa Ñoà Sôn. Leã baét ñaàu tieán haønh tröôùc moät ngaøy dieãn ra hoäi choïi traâu. Leã nghi raát trang troïng, toå chöùc theo nghi leã truyeàn thoáng, coù loïng che, kieäu röôùc thaàn, coù phöôøng baùt aâm... Sau leã laø hoäi choïi traâu.

Haûi Phoøng coøn laø vuøng ñaäm ñaëc di tích lòch söû vaên hoùa nhö chuøa Dö Haøng, ñình Haøng Keânh, ñeàn Ngheø, ñeàn thôø baø Leâ Chaân...

Haûi Phoøng ñeïp bôûi nhieàu danh lam thaéng caûnh nhö baùn ñaûo Ñoà Sôn, nuùi Voi, ñaûo Caùt Baø, Baïch Ñaèng Giang, Traøng Keânh lòch söû...

Haûi Phoøng, moät caûng bieån lôùn naèm treân ñöôøng haøng haûi quoác teá Ñoâng-Taây, Baéc-Nam. Ñöôøng saét, ñöôøng boä, ñöôøng thuûy vaø ñöôøng haøng khoâng ñeàu raát thuaän lôïi. Saân bay Caùt Bi ñaõ ñöôïc hieän ñaïi hoùa trong nhöõng naêm gaàn ñaây.

Haûi Phoøng, moät thöông caûng, moät trung taâm thöông maïi, moät thaønh phoá coâng nghieäp laâu ñôøi... Vôùi chính saùch thoâng thoaùng, Haûi Phoøng ñang ñöôïc caùc nhaø ñaàu tö trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán laøm aên ngaøy moät nhieàu hôn.

THAÉNG CAÛNH BAÙN ÑAÛO ÑOÀ SÔN Ñoà Sôn caùch thaønh phoá Haûi Phoøng khoaûng 22 km veà phía Ñoâng Nam, naèm giöõa hai cöûa soâng Vaïn UÙc vaø soâng Laïch Tray. Ñoà Sôn laø moät baùn ñaûo vöôn ra phía bieån hôn 5km.

Döôùi thôøi thuoäc ñòa, ngöôøi Phaùp ñaõ xaây döïng Ñoà Sôn thaønh moät khu nghæ maùt daønh cho caùc só quan Phaùp, quan laïi vaø giôùi thöôïng löu laém tieàn nhieàu cuûa Vieät Nam. Naêm 1950, saân bay Ñoà Sôn ñöôïc xaây döïng.

481

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Baõi taém Ñoà Sôn goàm ba khu. Moãi khu ñeàu coù baõi taém ñeïp, röøng thoâng reo trong gioù. ÔÛ khu II, xöa kia Baûo Ñaïi, vò vua cuoái cuøng cuûa Trieàu Nguyeãn, ñaõ cho xaây döïng moät ngoâi bieät thöï nghæ maùt. Khu III coù moät coâng trình kieán truùc tuy nhoû nhöng mang daùng daáp ngoâi chuøa coå, thôøi Phaùp ngöôøi ta goïi laø Pagodon. ÔÛ vaøo cuoái baùn ñaûo treân ngoïn ñoài cao coù Khaùch saïn Pionte (Hotel de la Pionte) nay laø Khaùch saïn Vaïn Hoa, hieän laø soøng baïc lôùn ôû Vieät Nam daønh cho ngöôøi nöôùc ngoaøi. Toøa nhaø coù hai thaùp hình choùp, troâng töïa nhö moät laâu ñaøi coå ôû trôøi AÂu. Laâu ñaøi ñöôïc bao boïc bôûi moät böùc töôøng ñaù xaây töø meùp bieån leân ñeán ñænh ñoài, taïo cho laâu ñaøi beà theá vöõng chaéc.

Trong nhöõng naêm khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc, baùn ñaûo Ñoà Sôn laø nôi xuaát phaùt cuûa nhöõng con taøu khoâng soá, theo ñöôøng Hoà Chí Minh treân bieån, chi vieän cho chieán tröôøng mieàn Nam vuõ khí, ñaïn döôïc...

NUÙI VOI Ñaây laø moät quaàn theå thieân nhieân kyø vó goàm nhöõng ñoài nuùi chaïy daøi, moät vuøng nuùi ñaù voâi, coù hình daùng moät chuù voi con ñang naèm, noåi leân giöõa caùnh ñoàng baèng phaúng cuûa huyeän Kieán An. Vì vaäy nuùi coù teân goïi laø nuùi Voi. Nuùi Voi laø ngoïn nuùi cao nhaát ôû Haûi Phoøng, naèm beân bôø soâng Laïch Tray, caùch thaønh phoá Haûi Phoøng khoaûng 20 km.

Nuùi Voi, nôi coù nhieàu hang ñoäng ñeïp: Hang Voi, hang Chieâng, hang Caù Cheùp, hang Beå... Ngay döôùi chaân nuùi coù ñoäng Long Tieân, mieáu thôø nöõ töôùng Leâ Chaân, ngöôøi khai saùng ra maûnh ñaát Haûi Phoøng. Trong ñoäng coù nhieàu phieán ñaù khi goõ nghe nhö tieáng troáng thuøng thuøng. Veà phía Nam nuùi Voi coù ñoäng Nam Taøo, phía Baéc coù ñoäng Baéc Ñaåu. Trong caùc ñoäng coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø kyø laï nhö: roàng chaàu, hoå phuïc, voi quyø... Treân ñænh nuùi coù khoaûnh ñaát baèng phaúng, nhaân daân goïi laø baøn Côø Tieân. ÔÛ ñaây coù nhieàu daáu tích ñeàn chuøa vaø thaønh nhaø Maïc ñöôïc xaây vaøo theá kyû XVI. Ngoaøi ra caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ tìm thaáy ôû nuùi Voi nhieàu di vaät cuûa ngöôøi xöa nhö rìu ñaù, ñuïc baèng ñaù... coù nieân ñaïi caùch nay 3.000 naêm.

Trong nhöõng naêm khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, nuùi Voi coøn laø caên cöù khaùng chieán cuûa quaân daân Haûi Phoøng, hoï ñaõ coù caâu theà:

482

HAÛI PHOØNG Ñöùng treân ñænh nuùi ta theà, Khoâng gieát ñöôïc giaëc khoâng veà nuùi Voi. ÑAÛO CAÙT BAØ Laø moät quaàn ñaûo goàm 306 ñaûo lôùn nhoû. Ñaûo chính vaø lôùn nhaát laø Caùt Baø, roäng khoaûng 100km2, caùch Haûi Phoøng 30 haûi lyù, ñieåm tieáp giaùp vôùi Vònh Haï Long.

Caùt Baø coøn laø vöôøn quoác gia, coù dieän tích 15.200ha, trong ñoù coù 9.800ha röøng vaø 4.200ha bieån. Röøng Caùt Baø thuoäc loaïi röøng nguyeân sinh, chöa bò con ngöôøi taùc ñoäng nhieàu, coù heä ñoäng thöïc vaät raát phong phuù. Taïi ñaây heä ñoäng vaät coù 20 loaøi thuù, 69 loaøi chim, 20 loaøi boø saùt vaø löôõng cö, 11 loaøi eách nhaùi. Caùt Baø ñaëc bieät coù loaøi vooïc ñaàu traéng, tìm thaáy ôû nhöõng vaùch ñaù cheo leo ven bieån. Ñaây laø loaøi thuù quyù hieám ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû, treân theá giôùi khoâng coøn tìm thaáy loaøi vooïc naøy.

Veà thöïc vaät, theo ñieàu tra sô boä, ôû ñaây 745 loaøi thöïc vaät goàm 149 hoï. Trong ñoù coù 350 loaøi caây döôïc lieäu. Coù nhieàu loaøi caây quyù caàn ñöôïc baûo veä nhö choø ñoâi, trai lyù, laùt hoa, kim giao...

Ngaøy nay Caùt Baø laø khu du lòch nhoän nhòp, nhieàu nhaø haøng, khaùch saïn, nhaø nghæ. Ñöôøng saù ñöôïc môû roäng khang trang. Nhieàu taøu cao toác, taøu caùnh ngaàm hieän ñaïi nhanh choùng ñöa du khaùch töø Haûi Phoøng ñi Caùt Baø.

SOÂNG BAÏCH ÑAÈNG Naèm veà phía Ñoâng Baéc Haûi Phoøng, caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 20km. Baïch Ñaèng laø doøng soâng noåi tieáng vôùi nhöõng chieán coâng noái tieáp chieán coâng vang doäi trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc ta.

Naêm 938, Ngoâ Quyeàn, ngöôøi con cuûa ñaát Ñöôøng Laâm, ñaõ ñaùnh tan ñaïo thuûy binh lôùn cuûa quaân Nam Haùn.

Cuøng trong theá kyû ñoù, naêm 981, Leâ Hoaøn (Leâ Ñaïi Haønh) ñaõ tieâu dieät toaøn boä ñaïo quaân Toáng cuõng treân doøng soâng lòch söû naøy. ÔÛ theá kyû XIII, naêm 1288, quaân daân nhaø Traàn, döôùi söï chæ huy taøi tình cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán ñaõ nhaán chìm haøng traêm chieán thuyeàn, gieát cheát haøng ngaøn quaân Nguyeân-Moâng, baét

483

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ soáng töôùng giaëc OÂ Maõ Nhi. Haèng naêm, nhaân daân toå chöùc ngaøy hoäi bôi thuyeàn treân soâng naøy.

TRAØNG KEÂNH Laø moät quaàn theå ñoài nuùi ñaù voâi coù nhieàu hang ñoäng, quanh naêm soi boùng nöôùc Baïch Ñaèng Giang. Caûnh trí thieân nhieân thaät thô moäng, thuoäc huyeän Thuûy Nguyeân, caùch Haûi Phoøng 20km. Caûnh trí Traøng Keânh gioáng vònh Haï Long, ñöôïc meänh danh laø “Haï Long caïn”. Trong quaàn theå nuùi ñoài Traøng Keânh, coù moät ngoïn mang teân U Bôø, töông truyeàn laø nôi Höng Ñaïo Vöông ñaët ñaïi baûn doanh, ñöùng chæ huy traän thuûy chieán choáng quaân Nguyeân-Moâng trong theá kyû XIII. Ngaøy nay du khaùch ñöùng treân ngoïn nuùi naøy seõ ñöôïc ngaém nhìn toaøn caûnh soâng Baïch Ñaèng ñoå nöôùc ra bieån, caûnh vaät tónh laëng, trôøi nöôùc meânh moâng, ñaây ñoù coøn laïi nhöõng coïc goã cuûa moät thôøi haøo huøng, cha oâng ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm.

Quanh daõy nuùi ñaù voâi Traøng Keânh coù nhieàu hang ñoäng kyø thuù, trong ñoù noåi tieáng nhaát laø hang Vua. Hang roäng töø 5 ñeán 10m, cao khoaûng 15-18m, traàn hang vuùt nhoïn chaúng khaùc naøo gaùc chuoâng nhaø thôø. Trong hang coù khoái ñaù töïa böùc tranh ñöôïc chaïm khaéc sinh ñoäng. Hang coù nhieàu ngaùch, coù suoái nöôùc trong maùt quanh naêm.

DI TÍCH CHUØA DÖ HAØNG Coøn coù teân Phuùc Laâm töï, ôû phöôøng Hoà Nam, quaän Leâ Chaân, caùch trung taâm thaønh phoá 2 km veà phía Taây Nam. Chuøa ñöôïc döïng vaøo thôøi Tieàn Leâ (980-1009), ñaõ ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Chuøa Dö Haøng laø moät trong nhöõng nôi truyeàn baù ñaïo Phaät. Vua Traàn Nhaân Toâng (1258-1308), vò vua suøng ñaïo Phaät, ñaõ töøng ñeán chuøa naøy giaûng ñaïo.

Trong chuøa hieän coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät quyù nhö töôïng Phaät, ñænh ñoàng, chuoâng, khaùnh... Ñaëc bieät coù boä kinh Tröôøng A Haøm laø moät tö lieäu coå veà giaùo lyù ñaïo Phaät ôû Vieät Nam. ÑÌNH DÖ HAØNG Ñöôïc xaây döïng treân phaàn ñaát cuûa Dö Haøng Keânh, huyeän An Haûi.

Vaøo theá kyû XVII, laøng Haøng Keânh do coù daân soá taêng nhanh neân

484

HAÛI PHOØNG ñöôïc taùch laøm hai laøng: laøng Haøng Keânh vaø laøng Dö Haøng. Khi chia taùch, laøng Dö Haøng coù chuøa nhöng khoâng coù ñình, do ñoù daân ñoùng goùp döïng leân ngoâi ñình nhö ngaøy nay. Kieán truùc ngoâi ñình Dö Haøng gioáng nhö ngoâi ñình Haøng Keânh. Ñình döïng vaøo cuoái theá kyû XIX, laøm toaøn baèng goã lim.

Caùc ñoà teá leã coøn laïi trong ñình khoâng nhieàu, goàm nhang aùn goã, long ñình, kieäu, baùt coáng, kieäu phöông töôïng Ngoâ Quyeàn, ñaïi töï, baùt böûu. Ñình Dö Haøng thôø Ngoâ Quyeàn laøm Thaønh hoaøng laøng. ÑÌNH HAØNG KEÂNH Teân chöõ laø Nhaân Thoï, coøn goïi laø ñình Keânh, ôû phöôøng Haøng Keânh, quaän Leâ Chaân, ñöôïc xaây vaøo naêm Maäu Tuaát nieân hieäu Vónh Thònh thöù 14 (1718). Ñình xaây theo kieåu chöõ “coâng” (工), 7 gian, saøn laùt goã. Nhaø tieàn teá coù 5 gian chính, hai gian phuï, cao 6,50m, daøi 32m, roäng 13,20m, goàm 40 coät goã lim. Maùi lôïp ngoùi ta. Bôø noùc coù hai haøng gaïch, trong ñoù coù moät haøng ñaép noåi hình hoa chanh caùch ñieäu. Chính giöõa noùc gaén “löôõng long chaàu nhaät”. Ñaàu ñao gaén roàng, saáu, phöôïng xen keõ, cong vuùt. Hai ñaàu bôø noùc gaén hai töôïng roàng.

Gian chính giöõa nhaø tieàn teá coù cöûa ra vaøo. Hai gian beân döïng hai coät phuï, khoâng coù keøo. Caùc gian ñaàu hoài khoâng xaây töôøng, duøng chaán song. Vaùn nong xen giöõa caùc xaø ñeàu ñöôïc chaïm khaéc hoa vaên roàng maây... Saøn ñình laùt goã lim. Töø cöûa nhaø tieàn teá vaøo coù 7 lôùp trang trí. Moãi lôùp mang moät veû rieâng. Taát caû coù 268 maûng chaïm khaéc, chuû ñeà chính cuûa ñieâu khaéc laø roàng, moãi con moät veû, coù taát caû 400 con to nhoû khaùc nhau. Ñình ñaõ qua nhieàu laàn söûa chöõa. Trong ñình hieän coøn nhieàu ñoà teá leã: chuoâng, ñænh ñoàng, khaùnh ñoàng, haïc, ñoäc bình, baùt höông, töôïng, hoaønh phi, caâu ñoái, cöûa voõng, kieäu baùt coáng, voi, ngöïa goã ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, sôn son theáp vaøng. ÔÛ Vaên chæ coù 5 bia ñaù, trong ñoù coù bia ca ngôïi traän Baïch Ñaèng cuûa Ngoâ Quyeàn ñaùnh tan quaân Nam Haùn. Ñình coù töôïng thôø Ngoâ Quyeàn.

Leã hoäi ñình Haøng Keânh, cöù 5 naêm moät laàn, môû hoäi vaøo trung tuaàn thaùng 2 aâm lòch ñeå töôûng nhôù Ngoâ Vöông.

485

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑÌNH NHAÂN MUÏC ÔÛ laøng Nhaân Muïc, xaõ Nhaân Hoøa, huyeän Vónh Baûo. Ñình ñöôïc xaây vaøo theá kyû thöù XVII, ngoâi ñình hieän taïi laø saûn phaåm cuûa laàn söûa chöõa naêm 1941. Ñình goàm 5 gian tieàn ñöôøng, daøi 15m, roäng 5m.

Haäu cung daøi 9m, roäng 1m. Maùi lôïp ngoùi muõi haøi. Ñình Nhaân Muïc coøn giöõ ñöôïc nhöõng neùt kieán truùc tieâu bieåu cuûa theá kyû XVII. Ñao ñình laø söï tieáp noái cuûa bôø xoái, keát hôïp vôùi maùi taøu. Ñình coù boä söôøn baèng goã lim ñöôïc lieân keát baèng vì keøo vôùi kyõ thuaät xaâm moäng. Ñình coøn löu giöõ nhieàu coå vaät quyù nhö kieäu baùt coáng theá kyû XVII, goàm ñao roàng baèng ñaát nung mang phong caùch ngheä thuaät theá kyû XVII, bia ñaù cao 1,8m, daøi 2,6m laø taùc phaåm chaïm khaéc tuyeät vôøi hoaøn thaønh naêm Chính Hoøa thöù 15 (1694), bình pha traø goám men ngoïc theá kyû XIV. Haèng naêm nhaân daân Nhaân Muïc môû hoäi taïi ñình, dieãn troø ngheä thuaät muùa roái ñoäc ñaùo. ÑEÀN NGHEØ ÔÛ ngoõ Ngheø, quaän Leâ Chaân, thôø baø Leâ Chaân, nöõ töôùng taøi ba cuûa Hai Baø Tröng. Luùc ñaàu ñeàn döïng baèng tre nöùa laù, sau xaây thaønh mieáu gaïch. Ñeàn hieän nay ñöôïc xaây döïng theo kieán truùc goã thôøi Nguyeãn vaøo naêm 1920. Haäu cung goàm ba gian ñöôïc ñôõ bôûi 16 coät goã lim hình vuoâng, keâ treân 16 ñeá ñaù vuoâng.

Trong ñeàn coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät quyù nhö cöûa voõng, long ñình, long ngai, khaùnh ñaù, caây ñaù, voi, ngöïa ñaù, boä baùt böûu vaø nhieàu baùt cheùn coå.

Hoäi ñeàn Ngheø haèng naêm môû vaøo moàng 7 thaùng 2 aâm lòch, kyû nieäm ngaøy maát cuûa Baø.

CHUØA PHOÅ CHIEÁU Chuøa toïa laïc ôû xaõ Dö Haøng Keânh, huyeän An Haûi, do nhaø sö Ngoâ Chaân Töû kieán laäp vaø truï trì vaøo naêm 1953. Luùc ñaàu chuøa ñöôïc goïi laø Tam Giaùo ñöôøng, thôø Tam Giaùo ñoàng nguyeân. Ñeán naêm 1954, Hoøa thöôïng Thích Thanh Quang, thuoäc Thieàn phaùi Laâm Teá töø chuøa Voïng Cung veà truï trì, cho truøng tu vaø môû roäng ngoâi chuøa thôø Phaät vaø ñoåi teân laø chuøa Phoå Chieáu.

486

HAÛI PHOØNG Chuøa hieän coøn giöõ moät soá di vaät baèng ñaù coå vaø ñaát nung nhö nhöõng vieân gaïch coå coù chieàu ngang 0,22m, daøi 0,33m, daøy 0,05m, coù khaéc hai doøng chöõ Haùn “Lyù gia ñeä tam ñeá Long Thuïy” vaø “Thaùi Bình töù nieân taïo”. Caùc maûng trang trí ôû thaùp coå Töôøng Long, nhöõng thaùp ñaát nung coå, 4 taàng coù 4 caïnh, cao 0,35 m.

KHU DI TÍCH NGUYEÃN BÆNH KHIEÂM Khu di tích Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm, toïa laïc ôû thoân Trung Am, xaõ Lyù Hoïc, huyeän Vónh Baûo. Nguyeãn Bænh Khieâm laø danh só thôøi nhaø Maïc. Naêm 1535, oâng thi ñoã Traïng nguyeân, laøm quan tôùi chöùc Taû thò lang Boä Leã vaø ñöôïc vua Maïc Phuùc Haûi phong töôùc Trình Quoác coâng. OÂng laø ngöôøi noåi tieáng taøi ñöùc song toaøn.

Sau khi Nguyeãn Kim cheát, con trai laø Nguyeãn Hoaøng ñöùng tröôùc nguy cô bò aùm haïi. Meï Nguyeãn Hoaøng laø Phaïm thò lo laéng, sai ngöôøi ñeán yeát kieán Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm ñeå xin ñöôïc chæ daïy.

Traïng Trình khoâng noùi, laëng thinh daïo böôùc quanh hoøn non boä tröôùc saân. Laùt sau, thaáy ñaøn kieán boø men döôùi chaân nuùi giaû, oâng cöôøi noùi: “Hoaønh Sôn nhaát ñaùi vaïn ñaïi dung thaân.” (Nuùi Ngang moät daûi coù theå dung thaân ngaøn ñôøi.) Ngöôøi cuûa Phaïm thò hieåu yù, trôû veà thöa laïi vôùi baø. Theo lôøi chæ daïy ñoù, Nguyeãn Hoaøng lieàn nhôø chò gaùi (vôï Trònh Kieåm) vaän ñoäng xin anh reå cho ñöôïc vaøo traán giöõ ñaát Thuaän Hoùa (vöôït Ñeøo Ngang). Trong thöïc teá, ñaây ñuùng laø keá saùch hoaøn haûo nhaát vaøo luùc aáy, vaø caùc chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong ñaõ toàn taïi ñöôïc qua 9 ñôøi, khoâng keå ñeán haäu dueä laø Nguyeãn AÙnh (töùc vua Gia Long) veà sau döïng neân trieàu Nguyeãn.

Khu di tích Nguyeãn Bænh Khieâm goàm 9 haïng muïc: thaùp buùt thieân, nhaø tröng baøy, phaàn moä cuï thaân sinh, töôïng Nguyeãn Bænh Khieâm, hoà baùn nguyeät, chuøa Song Mai, nhaø toå coù thôø töôïng baø Minh Nguyeät - vôï Nguyeãn Bænh Khieâm vaø Quaùn Trung Taân, nôi löu giöõ nhöõng taøi lieäu luaän baøn veà quan nieäm môùi ñoái vôùi chöõ “trung” höôùng loøng theo “chí trung, chí thieän”. Ngaøy nay, ñöôïc söï quan taâm cuûa chính quyeàn vaø nhaân daân ñòa phöông, khu di tích ñaõ ñöôïc truøng tu söûa chöõa khaù khang trang, trôû thaønh nôi du lòch vaên hoùa haáp daãn ñoái vôùi du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.

487

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ KINH ÑOÂ DÖÔNG KINH Taäp ñoaøn phong kieán trieàu Leâ ngaøy caøng thoái naùt. Naêm 1527, Maïc Ñaêng Dung xuaát thaân trong moät gia ñình ñaùnh caù ôû Nghi Döông, Haûi Phoøng, lôïi duïng söï xung ñoät cuûa caùc phe phaùi trong trieàu ñình, töø moät só quan caáp thaáp, ñaõ pheá truaát trieàu Leâ laäp neân trieàu Maïc. Maïc Ñaêng Dung, vò vua ñaàu cuûa trieàu Maïc (1527-1592), sau khi leân ngoâi ñaõ cho xaây kinh ñoâ thöù hai taïi queâ höông oâng ôû Nghi Döông, xaõ Coå Trai, huyeän Kieán Thuïy, caùch Haûi Phoøng 15km veà phía Nam, goïi laø Döông Kinh (kinh ñoâ ôû Nghi Döông).

Taïi ñaây, vöông trieàu Maïc ñaõ cho xaây thaønh quaùch, cung ñieän, maø tieâu bieåu laø ñieän Phuùc Höng, khu laêng taåm thaùi mieáu, töø ñöôøng hoï Maïc... Ngaøy nay, di tích kinh ñoâ Döông Kinh chæ coøn laïi Töø ñöôøng hoï Maïc, Goø Gaïo, ñieän Töôøng Quan, xöù Maõ Laêng. Ngoaøi ra coøn coù moät soá coå töï, caùc taùc phaåm ñieâu khaéc goã, ñaù, ñoàng khaù ñoäc ñaùo vaø moät soá goám söù tuyeät myõ mang phong caùch ngheä thuaät thôøi Maïc nhö heä thoáng töôïng phaùp: töôïng Khieâm Vöông Maïc Ñoân Nhöôïng, töôïng Maïc Ñaêng Dung vaø caùc töôïng Phaät, chaân dung caùc oâng hoaøng, baø chuùa...

LEÃ HOÄI Haûi Phoøng, vuøng ñaát coù truyeàn thoáng vaên hoùa, nôi saûn sinh nhieàu danh nhaân, moät vuøng ñaäm ñaëc di tích lòch söû vaø vaên hoùa.

Do ñoù, Haûi Phoøng quanh naêm coù hoäi. Muøa xuaân coù leã hoäi ôû caùc ñeàn chuøa. Vaøo muøa thu tham döï hoäi choïi traâu...

LEÃ HOÄI CHOÏI TRAÂU Choïi traâu laø moät leã hoäi ñoäc ñaùo, noåi tieáng, thu huùt ñoâng ñaûo du khaùch vaø ngöôøi daân baùn ñaûo Ñoà Sôn. Ñaây laø moät leã hoäi vôùi leã nghi trang troïng, röôùc kieäu thaàn, coù loïng che, phöôøng baùt aâm...

Leã hoäi choïi traâu dieãn ra 2 ngaøy, töø 8 ñeán 9 thaùng Taùm aâm lòch.

Môû ñaàu traän ñaáu laø maøn muùa côø cuûa maáy chuïc nam nöõ thanh nieân khoûe maïnh, töôi taén trong nhöõng boä trang phuïc daân toäc ñaày aán töôïng, röïc rôõ. Sau tieáng loa caát leân, töøng caëp traâu böôùc vaøo sôùi choïi.

Coù nhieàu caëp traâu thi ñaáu, chuùng xoâng vaøo nhau, duøng söùc maïnh ñeå huùc, ñeå ghì vaø khoùa söøng nhau. Con traâu naøo boû chaïy laø thua. Traâu

488

HAÛI PHOØNG thaéng ñöôïc vaøo chung keát ngaøy 9 thaùng 8. Traâu naøo daønh giaûi nhaát ñöôïc röôùc veà ñình laøng trong tieáng hoø reo, coå vuõ phaán khôûi cuûa coâng chuùng.

Trong cuoäc ñaáu, traâu thaéng hay thua cuõng ñeàu bò laøm thòt ñeå cuùng thaàn linh vaø chia cho moïi ngöôøi laáy “loäc”.

LEÃ HOÄI XUOÁNG BIEÅN Ñöôïc toå chöùc ôû laøng chaøi Traân Chaâu (Caùt Baø), haèng naêm vaøo ngaøy 4 ñeán 6 thaùng Gieâng aâm lòch. Ñaây laø moät trong nhöõng leã hoäi ôû Haûi Phoøng, coù löôïng du khaùch tham quan nhieàu nhaát. Sau khi tieán haønh laøm leã teá thuûy thaàn Long Vöông, moät hoài troáng leänh seõ gioùng leân, haøng traêm trai traùng khoûe maïnh, ngöïc nôû caêng, tay caàm cheøo vöøa reo hoø, vöøa chaïy tôùi thuyeàn mình ñeå kòp ra nôi quy ñònh. Moät ngöôøi cheøo, moät ngöôøi tung löôùi vaø goõ nhòp vaøo maïn thuyeàn. Goõ caøng maïnh, caøng doàn daäp, caù caøng hoaûng sôï, voäi bôi nhanh neân maéc vaøo löôùi caøng nhieàu. Ñeán tröa, noå phaùo leänh thu quaân. Moïi ngöôøi khieâng caù cuûa thuyeàn mình leân ñình ñeå caùc boâ laõo chaám theû. Caù ngon nhaát ñöôïc choïn nöôùng ngay treân ñoáng löûa ñoû röïc ôû saân ñình ñeå teá Thaàn.

Ai ñaùnh ñöôïc caù to nhaát, ngon nhaát vaø nhieàu nhaát thì ñöôïc trao giaûi.

LEÃ ÑU XUAÂN ÔÛ THUÛY NGUYEÂN Nhieàu nôi ôû Thuûy Nguyeân, haèng naêm vaøo ngaøy Teát Nguyeân Ñaùn thöôøng toå chöùc vui xuaân baèng caây ñu quen thuoäc. Töø khoaûng 28-29 Teát, moãi ñòa phöông troàng töø moät ñeán nhieàu caây ñu treân nhieàu vuøng khaùc nhau. Ñaùnh ñu tröôùc heát phaûi coù loøng duõng caûm. Bôûi ñaây laø moät cuoäc ñua taøi ñoøi hoûi ngöôøi chôi gan daï, coù kyõ thuaät, ñöa ñu leân caøng cao, caøng toát vaø ñeïp maét. Ñu coù nhieàu loaïi: ñu ñôn, ñu moät ngöôøi; ñu ñoâi, moät nam moät nöõ, ñu hai caëp nam nöõ. Nhöng ñeïp maét nhaát, haøo höùng nhaát laø ñu ñoâi - moät trai, moät gaùi. Ñaây laø troø chôi daân toäc coù töø laâu ôû caùc laøng queâ vuøng ñoàng baèng Baéc Boä, laø dòp ñeå trai gaùi gaëp gôõ nhau, neân leã hoäi ñöôïc tuoåi treû höôûng öùng nhieät lieät.

489

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ HOÄI ÑÌNH DÖ HAØNG Dieãn ra ôû ñình Dö Haøng, xaõ Dö Haøng Keânh, huyeän An Haûi, vaøo ngaøy 18 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc trang nghieâm, coù nhieàu cuoäc teá leã, daâng höông, röôùc thaàn vò sang caùc xaõ giao haûo nhö Haøng Keânh, Phuïng Thaùp... Sau leã coù toå chöùc hoäi, ôû saân ñình coù ñaáu vaät, ñaùnh côø, choïi gaø, ñaùnh toå toâm, haùt ca truø, dieãn cheøo, haùt chaàu vaên...

HOÄI ÑEÀN AN LÖ Hoäi dieãn ra ôû ñeàn An Lö, huyeän Thuûy Nguyeân, nôi thôø Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán vaø thaân phuï cuûa oâng laø An Sinh Vöông Traàn Lieãu.

Haèng naêm vaøo ngaøy 11 thaùng 11 aâm lòch, leã ñöôïc toå chöùc vôùi leã daâng höông raát trang nghieâm. Sau phaàn leã teá laø phaàn hoäi vôùi nhieàu troø chôi daân gian nhö haùt ñuùm nam nöõ, choïi gaø, chôi ñu.

HOÄI ÑEÀN PHOØ MAÕ Coøn goïi ñeàn Deïo, toïa laïc ôû thò traán Nuùi Ñeøo, huyeän Thuûy Nguyeân, thôø danh töôùng Laïi Vaên Thaønh, moät vò danh töôùng taøi gioûi vaøo ñôøi Traàn. Haèng naêm, ngaøy 15 thaùng Gieâng aâm lòch, leã hoäi ñöôïc toå chöùc nhaèm töôûng nhôù coâng tích cuûa oâng.

HAÄU GIANG Ngaøy 26-4-2004, taïi kyø hoïp thöù 4, Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam khoùa XI ñaõ thoâng qua Nghò quyeát veà vieäc chia taùch tænh Caàn Thô thaønh tænh Haäu Giang vaø thaønh phoá Caàn Thô.

Tænh Haäu Giang coù dieän tích töï nhieân laø 160.773,49 ha vôùi daân soá hieän taïi laø 766.105 ngöôøi. Caùc ñôn vò haønh chính goàm: thò xaõ Vò Thanh, huyeän Phuïng Hieäp, huyeän Long Myõ, huyeän Vò Thuûy, huyeän Chaâu Thaønh vaø Chaâu Thaønh A. Tænh lî ñaët taïi thò xaõ Vò Thanh.

Haäu Giang laø vuøng ñaát soâng nöôùc töôi ñeïp, nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em Kinh, Khôme, Hoa...

490

HAÄU GIANG Haäu Giang khí haäu ñieàu hoøa, ít gioù baõo, quanh naêm noùng aåm, khoâng coù muøa laïnh. Moãi naêm coù hai muøa roõ reät. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau.

Veà ñòa giôùi haønh chính, tænh Haäu Giang Ñoâng giaùp tænh Vónh Long, tænh Soùc Traêng, Taây giaùp tænh Kieân Giang, Nam giaùp tænh Baïc Lieâu vaø tænh Soùc Traêng, Taây giaùp thaønh phoá Caàn Thô.

Tænh Haäu Giang tieáp tuïc phaùt trieån nhôø nhöõng theá maïnh saün coù cuûa mình. Tuy laø moät tænh môùi chia taùch, nhöng so vôùi 13 tænh thaønh cuûa vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, tænh Haäu Giang coù toác ñoä taêng tröôûng ñöùng thöù 6, giaù trò saûn xuaát noâng nghieäp ñöùng thöù 8, ñaëc bieät coù theá maïnh veà coâng nghieäp cheá bieán, cô caáu kinh teá coù böôùc chuyeån dòch khaù. Haäu Giang coù nhöõng nhaø maùy cheá bieán thuûy saûn coù theå xuaát khaåu 200 trieäu USD haûi saûn moãi naêm. Haäu Giang coù tieàm naêng phaùt trieån maïnh du lòch nhö khu baûo toàn Lung Ngoïc Hoaøng, chôï noåi Phuïng Hieäp. Vò Thanh, tænh lî cuûa Haäu Giang coù cô sôû haï taàng khaù vì tröôùc ngaøy giaûi phoùng Vò Thanh ñaõ töøng laø thuû phuû cuûa tænh Chöông Thieän.

Tænh Haäu Giang coù vò trí quan troïng, laø ñieåm gaén keát giöõa Taây soâng Haäu vaø baùn ñaûo Caø Mau, laø caàu noái giöõa thaønh phoá Caàn Thô vôùi tænh Kieân Giang, Baïc Lieâu... taïo neân truïc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi môùi cho vuøng saâu, vuøng xa, vuøng caên cöù caùch maïng. Haäu Giang coù heä thoáng giao thoâng vôùi caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long, neân coù khaû naêng giao löu vaø thuùc ñaåy phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi caùc tænh Nam soâng Haäu vaø vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long.

THAÉNG CAÛNH KHU DU LÒCH SINH THAÙI TAÂN BÌNH Thuoäc ñòa baøn huyeän Phuïng Hieäp, caùch trung taâm thaønh phoá Caàn Thô khoaûng 30km. Khu du lòch sinh thaùi Taân Bình ñöôïc khai tröông vaøo cuoái naêm 2001, trôû thaønh ñieåm du lòch roäng nhaát, haáp daãn nhaát tænh Haäu Giang.

Khu du lòch sinh thaùi Taân Bình laø moät quaàn theå thieân nhieân, bao goàm caây traùi, hoa caûnh, chim thuù hoang daõ ôû treân moät vuøng ñaát coù hoà nöôùc roäng, coù nhöõng ñaûo nhoû, keânh raïch. Du khaùch ñeán ñaây coù theå daïo chôi döôùi nhöõng vöôøn nhaõn baït ngaøn hoaëc bôi thuyeàn ra caùc

491

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñaûo nhoû giöõa hoà xem nhöõng chuù khæ ñang ñuøa nghòch tranh nhau aên, hoaëc ngaém nhöõng loaïi chim muoâng laï, troâng raát haáp daãn. ÔÛ ñaây coù nhöõng caên nhaø nghæ vôùi nhieàu kieán truùc khaùc nhau, taïo neân moät söï phong phuù, du khaùch tha hoà löïa choïn nghæ ngôi sau nhöõng ngaøy lao ñoäng caêng thaúng. Baïn coù theå aên ôû caùc nhaø haøng vôùi nhöõng moùn aên ñaëc saûn ñoàng queâ bình daân nhöng ngon mieäng.

CHÔÏ NOÅI PHUÏNG HIEÄP Ñieåm ñoäc ñaùo cuûa Haäu Giang noùi rieâng, mieàn Taây Nam Boä noùi chung laø chôï noåi. Chôï noåi Phuïng Hieäp laø nôi gaëp nhau cuûa 7 con keânh maø ngöôøi daân nôi ñaây vaãn goïi laø chôï noåi Ngaõ Baûy. Maët soâng meânh moâng reõ veà 7 ngaû, töø caùc ngaû thuyeàn beø taáp naäp tuï veà ñaây.

Chôï treân maët ñaát coù nhöõng thöù gì, thì chôï noåi Ngaõ Baûy cuõng coù ñuû nhöõng maët haøng aáy, töø caùi kim sôïi chæ cho tôùi aùo quaàn giaøy deùp, thöùc aên, röôïu thòt cho tôùi caùc ñoà gia duïng, thieát bò ñieän töû ti vi, tuû laïnh, caùt seùt... Ñaëc bieät, traùi caây nhieàu voâ keå. Treân bôø soâng Phuïng Hieäp noåi tieáng laø nôi baùn ruøa, raén, chim, soùc, kyø ñaø nhieàu nhaát vuøng mieàn Taây.

Chôï noåi vuøng mieàn Taây haàu nhö nôi naøo cuõng coù, nhöng chôï noåi Phuïng Hieäp laø lôùn nhaát, noåi tieáng nhaát, noù nhö laø chôï ñaàu moái cuûa vuøng soâng nöôùc Haäu Giang vaø caû mieàn Taây.

VÖÔØN COØ LONG MYÕ Ñeán Long Myõ du khaùch coù dòp thaêm vöôøn coø ñoäc ñaùo ñöôïc hình thaønh töø naêm 1986, taïi xaõ Xaø Phieân, vôùi haøng chuïc ngaøn con coø caùc loaïi, cuøng 30 loaøi chim ñaëc tröng cuûa soâng nöôùc mieàn Taây Nam Boä. Ñeán Long Myõ, du khaùch ñöôïc aên traùi caây, nghe chim muoâng ca haùt.

DI TÍCH DI TÍCH LONG MYÕ Long Myõ laø moät huyeän cuûa tænh Haäu Giang, caùch thaønh phoá Caàn Thô 60km veà höôùng Taây Nam, laø vuøng ñaát naèm giöõa vuøng U Minh vaø vuøng soâng nöôùc Haäu Giang. Ñaây laø vuøng röøng traøm, baàn coå thuï coù caùch nay hôn 200 naêm.

492

HAÄU GIANG Vaøo khoaûng naêm 1920, vuøng Long Myõ môùi baét ñaàu ñöôïc khai phaù vaø ngaøy nay ñaõ trôû thaønh moät vuøng queâ truø phuù, ñoàng luùa meânh moâng baùt ngaùt, caây traùi sum sueâ. Trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ cuûa nhaân daân ta, Long Myõ laø vuøng caên cöù Caùch maïng cuûa tænh Caàn Thô (cuõ) vaø Khu Taây Nam Boä, laø vuøng “chieán ñòa” giaønh nhau töøng taác ñaát giöõa ta vaø ñòch. Ñeán vôùi Long Myõ, du khaùch coù dòp ñeán vieáng ñeàn thôø Baùc Hoà ôû xaõ Löông Tam do Ñaûng boä vaø quaân daân Long Myõ laäp neân töø naêm 1969, luùc Baùc qua ñôøi. Maëc daàu bò Myõ - nguïy tìm moïi caùch phaù hoaïi, nhöng nhaân daân kieân quyeát baûo veä vaø ñaõ toàn taïi cho ñeán ngaøy nöôùc nhaø hoaøn toaøn ñoäc laäp, thoáng nhaát. Ñeàn ñöôïc truøng tu söûa chöõa, môû roäng treân moät khu ñaát coù dieän tích hôn 1 ha. Haèng naêm, vaøo nhöõng ngaøy 19 thaùng 5 vaø 2 thaùng 9, ñoâng ñaûo nhaân daân trong vaø ngoaøi tænh tuï hoïp veà ñaây tham quan vaø töôûng nieäm Hoà Chuû tòch.

Long Myõ coøn coù khu “Di tích chieán thaéng 75 tieåu ñoaøn quaân nguïy” taïi xaõ Vónh Vieãn, ñöôïc xaây döïng treân moät khu ñaát roäng gaàn 2 ha, goàm nhieàu coâng trình phuïc vuï du khaùch tìm hieåu veà quaù khöù oanh lieät cuûa quaân vaø daân Haäu Giang. Nôi ñaây coøn coù khu vui chôi giaûi trí.

DI TÍCH CAÊN CÖÙ TÆNH UÛY Caên cöù Tænh uûy Caàn Thô (cuõ) coøn goïi laø caên cöù Baø Baùi, naèm ôû aáp Phöông Quôùi, xaõ Phöông Bình, huyeän Phuïng Hieäp. Khu di tích ñöôïc xaây döïng treân moät khoaûnh ñaát roäng hôn 6 ha, ñöôïc bao boïc bôûi 4 chieán haøo coù saün. Ñoù laø Keânh Xaùng, Laùi Hieáu (naèm ôû phía Ñoâng Nam), Keânh Caû Cöôøng (phía Ñoâng Baéc), Keânh Cuõ (phía Taây Baéc) vaø Keânh Baø Baùi (phía Taây Nam).

Trong chieán dòch Toång tieán coâng vaø noåi daäy muøa xuaân naêm 1975 cuûa toaøn mieàn Nam, caùc caùn boä trong Ban Chaáp haønh tænh Ñaûng boä cuõng töø caên cöù naøy ñi theo caùc muõi tieán coâng veà Caàn Thô, Vò Thanh vaø caùc troïng ñieåm khaùc cuûa “Vuøng IV chieán thuaät”, ñaùnh chieám saân bay Traø Noùc, dinh Tænh tröôûng Caàn Thô.

Khu di tích bao goàm: Hoäi tröôøng, nôi dieãn ra caùc cuoäc hoïp quan troïng cuûa Tænh uûy Caàn Thô, roäng 151m2, hoäi tröôøng ñöôïc döïng baèng goã, lôïp laù döøa nöôùc. Trong hoäi tröôøng coù vaên phoøng laøm vieäc cuûa Ban Thöôøng vuï vaø ñoàng chí Bí thö. Töø naêm 1980, ngoâi nhaø naøy trôû

493

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thaønh nôi tröng baøy caùc hieän vaät veà di tích naøy. Ngoaøi ra chung quanh coøn nhieàu laùn traïi, nôi laøm vieäc cuûa caùc cô quan tröïc thuoäc.

Naêm 1986, khu di tích naøy ñöôïc truøng tu xaây döïng laïi, baèng beâ toâng coát theùp, nhöng vaãn ñaûm baûo hình daùng maøu saéc, quy caùch gioáng xöa.

HOØA BÌNH Hoøa Bình laø tænh mieàn nuùi, naèm ôû cöûa ngoõ Taây Baéc Thuû ñoâ Haø Noäi, caùch Haø Noäi khoaûng 70km veà phía Taây theo quoác loä soá 6. Hoøa Bình coù dieän tích töï nhieân 4.612km2, daân soá khoaûng 800.000 ngöôøi, nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em: Kinh, Möôøng, Thaùi, Taøy, H’moâng, Dao... Hoøa Bình coù tænh lî laø thò xaõ Hoøa Bình vaø caùc huyeän: Ñaø Baéc, Mai Chaâu, Kyø Sôn, Löông Sôn, Kim Boâi, Taân Laïc, Laïc Sôn, Laïc Thuûy, Yeân Thuûy.

Hoøa Bình, phía Baéc giaùp Phuù Thoï vaø Haø Taây, phía Nam giaùp Ninh Bình vaø Thanh Hoùa, phía Ñoâng giaùp Haø Taây vaø Haø Nam, phía Taây giaùp Sôn La. Ñòa hình Hoøa Bình chuû yeáu laø röøng nuùi, ñoài goø, xen keõ giöõa caùc ñoài nuùi laø nhöõng thung luõng heïp, coù nhieàu khe suoái chaûy quanh qua nhöõng vuøng ñoài goø.

Hoøa Bình naèm trong khu vöïc khí haäu noùng aåm. Nhieät ñoä trung bình caû naêm khoaûng 22,9-250C. Giao thoâng thuûy, boä khaù thuaän lôïi, coù nhaø maùy thuûy ñieän lôùn nhaát nöôùc ta, laø nguoàn cung caáp ñieän chính cho löôùi ñieän quoác gia.

Hoøa Bình laø vuøng ñaát coå, coù nhieàu hang ñoäng kyø khu vôùi nhöõng baûn laøng coøn giöõ nguyeân baûn saéc daân toäc, moät vuøng ñaát giaøu truyeàn thoáng vaên ngheä daân gian, vôùi nhöõng ñieäu xoøe Thaùi, nhöõng ñeâm hoäi coàng chieâng cuûa ngöôøi Möôøng... ñoù laø nhöõng ñieåm du lòch haáp daãn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc.

494

HOØA BÌNH

THAÉNG CAÛNH THUNG LUÕNG MAI CHAÂU Theo quoác loä soá 6 khoaûng 70 km ñeán thò xaõ Hoøa Bình, naèm nghieâng soi boùng Ñaø Giang, baïn ñi tieáp 60 km, qua doác Cun quanh co, cao ngaát daøi treân 15km, seõ ñeán thung luõng Mai Chaâu.

Töø treân ñænh cao phoùng taàm maét, thung luõng Mai Chaâu hieän ra vôùi bao veû ñeïp kyø laï. Giöõa nuùi röøng hoang vu, chim keâu vöôïn huù, laïi coù moät vuøng ñaát baèng phaúng xanh um vôùi nhöõng ñoàng luùa vaøng oùng ñang vaøo muøa thu hoaïch, lôùp lôùp nhöõng neáp nhaø saøn ñeàu taêm taép, khang trang saïch ñeïp. Phaûi chaêng ñaây laø choán “boàng lai tieân caûnh” cuûa Taây Baéc “nuùi vuùt ngaøn truøng xa”. Ñieàu ñaëc bieät laø caùc nhaø saøn cuûa ñoàng baøo daân toäc ôû Mai Chaâu ngaên naép, coù ñöôøng ñi loái laïi, saïch seõ, khoâ raùo. Nhaø saøn caùch maët ñaát khoaûng 1,5m, coät nhaø baèng goã lim chaéc chaén. Saøn nhaø ñöôïc laùt tre böông laùng boùng, troâng raát maùt maét. Maùi lôïp laù goài hoaëc laù maây.

Nhaø coù cöûa soå khaù lôùn ñeå ñoùn gioù thoaùng maùt vaø cuõng laø nôi treo nhöõng gioû phong lan röøng röïc rôõ saéc hoa, höông thôm ngaøo ngaït, hoaëc treo nhöõng loàng chim caûnh hoùt líu lo, ñaâu ñoù caát leân tieáng “chaøo khaùch” cuûa chuù chim saùo, yeång. ÔÛ moät oâ cöûa soå baïn seõ nhìn thaáy coâ gaùi Thaùi traéng noõn naø, ñang caëm cuïi treân khung cöûi deät vaûi thoå caåm muoân saéc töôi thaém. Ngöôøi con trai muoán tìm hieåu vôï, chæ caàn nhìn leân giaù xeáp chaên, ñeäm, goái goïn gaøng, saïch seõ vôùi nhöõng hoa vaên töôi taén, laø bieát ñöôïc ñöùc haïnh, taøi nöõ coâng gia chaùnh cuûa ngöôøi vôï töông lai cuûa mình. Coøn coâ thoân nöõ muoán bieát ngöôøi con trai töông lai seõ laø choàng mình, chæ caàn nhìn leân coät nhaø, neáu nhìn thaáy voâ soá vaûy caù to vaø nhieàu ñuoâi caù daùn leân coät nhaø, thì haõy yeân daï raèng ngöôøi con trai nhaø naøy lao ñoäng gioûi, caàn maãn, seõ laø ngöôøi “tham coâng tieác vieäc” raát möïc thöông vôï, thöông con.

Khaùch ñeán nhaø caàn nhôù moät ñieàu, tröôùc khi böôùc leân caàu thang xin haõy muùc nöôùc röûa chaân, baïn seõ ñöôïc chuû nhaø traûi chieáu hoa traân troïng môøi ngoài vaø baøy ra giöõa chieáu moät voø röôïu caàn baèng neáp caåm ngon tuyeät vôøi. Coøn baø chuû voäi vaøng noåi löûa ñoà xoâi trong caùi choõ cao ngaát ngheåu.

495

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Haïnh phuùc thay, neáu coù moät ñeâm ñöôïc nghæ laïi nhaø saøn Mai Chaâu, du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng maøn muùa haùt, ñieäu xoøe ngöôøi Thaùi trong tieáng nhaïc coàng chieâng dòu eâm.

HANG MUOÁI ÔÛ huyeän Taân Laïc. Hang ñöôïc phaùt hieän vaøo naêm 1961. Taïi ñaây caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ tìm thaáy raát nhieàu di vaät coå coù giaù trò lòch söû nhö: 500 loaïi ñoà ñaù, hai moä phaàn vaø nhieàu xöông ñoäng vaät.

Hang Muoái ñeïp, coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø kyø thuù raát haáp daãn du khaùch, ñaëc bieät thu huùt caùc nhaø khaûo coå hoïc. Ñaây laø di chæ khaûo coå caàn ñöôïc nghieân cöùu kyõ löôõng. Töø ñaây coù theå goùp phaàn laøm saùng toû theâm nguoàn goác ngöôøi Vieät coå.

BAÛN DAÂN TOÄC MÖÔØNG Hoøa Bình laø moät trong nhöõng caùi noâi sinh soáng cuûa daân toäc Möôøng. Ngöôøi Möôøng Hoøa Bình ñöôïc phaân nhieàu nhaùnh, nhö Möôøng Bi caùch thò xaõ Hoøa Bình khoaûng 35km veà phía Taây Nam, nôi coù nhieàu ngoâi nhaø coå nhaát cuûa ngöôøi Möôøng, coù nhieàu hang ñoäng, nôi haøng vaïn naêm xöa toå tieân ngöôøi Möôøng choïn laøm nôi sinh soáng, ñeå cho xöù Möôøng trôû thaønh caùi noâi cuûa neàn vaên hoaù khaûo coå hoïc - vaên hoaù Hoøa Bình.

Möôøng Chaäm naèm ôû Thung Maây treân ñoä cao 1.200m so vôùi maët bieån. Töø treân ñænh Möôøng Chaäm, du khaùch nhìn xuoáng baûn laøng Möôøng Bi loäng laãy döôùi naéng chieàu. Baûn laøng raûi raùc cuøng nhöõng traùi nuùi coâ ñôn... troâi boàng beành giöõa bieån luùa vaøng.

Xöù Möôøng khoâng coù caùi huøng vó cuûa nuùi cao, röøng raäm, caùi baùt ngaùt meânh moâng cuûa bieån lôùn, soâng saâu. Xöù Möôøng yeân aû naèm trong nhöõng heûm nuùi. Cöù qua moät khuùc ñöôøng ngaén laùch qua moät daõy nuùi thaáp laïi môû ra moät caùnh ñoàng nhoû vôùi naêm baûy nhaø saøn, roài nuùi ñoài laïi oâm troøn laáy baûn Möôøng.

Rieâng Möôøng Chaäm, nhaø khoâng san saùt nhau thaønh cuïm ven chaân nuùi, maø traûi theo caùc söôøn thoai thoaûi laãn vaøo giöõa röøng caây, beân suoái nöôùc.

Vuøng sinh thaùi Möôøng Chaäm hoang daõ hôn Möôøng Bi. Röøng caây coøn nhieàu neân ngheà saên baét coøn phoå bieán. Neàn vaên hoaù xöù Möôøng ñöôïc bieåu hieän roõ neùt qua trang phuïc, nhö caïp vaùy Möôøng, qua

496

HOØA BÌNH nhöõng nghi leã trong ñôøi soáng nhö cöôùi xin, ma chay, trong nhöõng aùng mo vó ñaïi “Ñeû ñaát, ñeå nöôùc”.

Trong ñôøi soáng aâm nhaïc cuûa ngöôøi Möôøng, troáng, chieâng giöõ vai troø quan troïng.

SUOÁI NÖÔÙC NOÙNG KIM BOÂI Xöa kia noùi ñeán Kim Boâi, Haï Bì, ngöôøi ta gheâ sôï bôûi cho ñoù laø nôi röøng thieâng nöôùc ñoäc. Ngöôïc laïi, ngaøy nay Kim Boâi khoâng chæ laø nôi tham quan du lòch caûnh trí thieân nhieân ñeïp, maø coøn laø nôi nghæ döôõng, coù suoái nöôùc khoaùng lôùn nhaát. Nhöõng maïch nöôùc noùng phun leân aøo aøo thaønh con suoái, nöôùc luoân luoân ôû nhieät ñoä 360C. Qua kieåm nghieäm sinh hoaù, nöôùc khoaùng Kim Boâi ñuû tieâu chuaån duøng laøm nöôùc uoáng, ñeå taém chöõa beänh, ñaëc bieät caùc beänh vieâm khôùp, ñöôøng ruoät, daï daøy, huyeát aùp, beänh ngoaøi da...

Nöôùc khoaùng Kim Boâi duøng laøm nöôùc giaûi khaùt saùnh ngang vôùi nöôùc khoaùng Paven Barbia cuûa Hungarie, Kumdua cuûa Nga...

COÂNG TRÌNH THUÛY ÑIEÄN HOØA BÌNH Laø coâng trình thuûy ñieän lôùn nhaát Vieät Nam do Lieân Xoâ giuùp xaây döïng. Coâng trình ñöôïc khôûi coâng ngaøy 6-11-1979, goàm haøng traêm haïng muïc lôùn nhoû nhö: ñaäp traøn xaû luõ, hoà chöùa nöôùc, nhaø maùy thuûy ñieän ngaàm trong loøng nuùi, aâu thuyeàn, traïm phaân phoái ñieän ngoaøi trôøi...

Nhaø maùy coù 8 toå maùy hoaït ñoäng, coâng suaát thieát keá moãi toå maùy laø 240.000kw.

Nhaø maùy thuûy ñieän Hoøa Bình, moät coâng trình kinh teá, nhöng ñoàng thôøi cuõng laø ñieåm tham quan du lòch haáp daãn vôùi veû ñeïp hoaønh traùng, ñoà soä cuûa coâng trình vaø hoà chöùa nöôùc, laø moät thaéng caûnh cho du khaùch du ngoaïn, thaêm thuù caùc hang ñoäng ngaäp trong nöôùc.

DI TÍCH CHUØA KEØ Ngoâi chuøa coå ôû xaõ Phuù Vinh, huyeän Taân Laïc. Töông truyeàn trong chuøa coù hoøn ñaù goïi laø Buït Moïc. Haèng naêm, hoäi chuøa Keø ñöôïc nhaân

497

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ daân toå chöùc vaøo ngaøy 16 thaùng 2 aâm lòch ñeå vieáng ñaát Buït Moïc. Sau leã coøn coù hoäi, toå chöùc nhieàu troø vui daân gian.

TAM ÑOÄNG SÔN Chuøa toaï laïc trong ñoäng nuùi Tam Ñoäng nhìn ra bôø soâng, caûnh trí thaät neân thô, thuoäc xaõ Phuïc Coå, huyeän Laïc Sôn. Ngoïn nuùi naøy coù ba ñoäng khaù ñeïp laø ñoäng Ngoïc, ñoäng Quang vaø ñoäng Baïc.

LEÃ HOÄI Hoøa Bình laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa ngöôøi Vieät coå sinh soáng caùch ñaây haøng vaïn naêm. Nôi ñaây, caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm thaáy nhieàu daáu veát di chæ cuûa neàn vaên hoaù Hoøa Bình qua vieäc tìm thaáy 47 chieác troáng ñoàng coå, trong ñoù coù troáng ñoàng soâng Ñaø vaø Mieáu Moân, thuoäc loaïi raát coå vaø ñeïp tuyeät vôøi.

Hoøa Bình laïi laø moät tænh coù nhieàu daân toäc anh em cuøng nhau sinh soáng. Hoøa Bình coù moät neàn vaên hoaù ña saéc toäc. Moãi daân toäc vöøa giöõ baûn saéc vaên hoaù daân toäc mình, laïi vöøa coù söï giao thoa, hoøa ñoàng trong coäng ñoàng caùc daân toäc, ñeå caøng laøm phong phuù theâm baûn saéc vaên hoaù daân toäc mình.

Haèng naêm, caùc daân toäc Hoøa Bình coù nhieàu leã hoäi, trong ñoù ñaùng chuù yù nhaát laø caùc leã hoäi: HOÄI CAÀU MÖA Haèng naêm vaøo thaùng 3 hoaëc thaùng 4 aâm lòch, thôøi tieát ít möa, hanh khoâ, ñeå chuaån bò cho vuï gieo troàng, ngöôøi Thaùi Hoøa Bình toå chöùc leã hoäi caàu möa. Ñaàu tieân, moät ñoaøn thanh nieân nam nöõ keùo vaøo nhaø cuûa moät baø giaø nhaát trong baûn vaø baét ñaàu laøm leã haùt caàu möa. Buoåi toái, ñaùm thanh nieân naøy röôùc ñuoác ñi quanh baûn, haùt beân bôø suoái, teù nöôùc cho nhau, cho tôùi khi moïi ngöôøi ñeàu öôùt, cuõng laø luùc tan hoäi.

LEÃ CAÀU PHUÙC Haèng naêm, vaøo luùc chuaån bò caøy vuï muøa, ngöôøi Thaùi Mai Chaâu thöôøng toå chöùc leã caàu phuùc nhaèm caàu Thaàn phuø hoä cho daân baûn soáng haïnh phuùc vaø cuõng laø dòp cuùng röûa laù luùa, xua ñuoåi thaàn truøng.

498

HOØA BÌNH Ngaøy hoäi, caùc mieáu thôø trong baûn vaø mieáu thôø thoå coâng, thoå ñòa ôû töøng nhaø phaûi ñöôïc queùt doïn saïch seõ. Bôø ruoäng, bôø möông ñöôïc tu söûa, be cao, ñoùn nöôùc veà. Sau phaàn nghi leã laø ñeán phaàn hoäi coù toå chöùc muùa xoeø, thi baén cung noû, nam nöõ noåi troáng, chieâng.

LEÃ CAÀU MAÙT Ngöôøi Möôøng quan nieäm raèng, nhaø naøo coù hoûa hoaïn laø do maïch ñaát noùng quaù. Ñeå khoâng xaûy ra hoaû hoaïn, ngöôøi Möôøng caàn phaûi laøm leã caàu maùt. Vaøo buoåi leã, thaày mo khaán vaùi caàu xin 4 vò thaàn: Trôøi, Ñaát, Nöôùc, Löûa (Thieân, Ñòa, Thuûy, Hoûa) phuø hoä cho daân baûn luoân ñöôïc maùt meû. Sau ñoù moät laõo noâng Möôøng caøy moät luoáng trong baûn. Moät ngöôøi khaùc laáy nöôùc ñoå vaøo ñöôøng caøy ñoù vôùi yù nghóa laøm cho loøng ñaát ñöôïc maùt meû. Leã thöôøng dieãn ra khi moät nhaø naøo ñoù trong baûn bò hoûa hoaïn. Leã caàu maùt khoâng toå chöùc thöôøng xuyeân.

HOÄI XEÂN BAÛN Haèng naêm vaøo muøa xuaân, khi hoa maän, hoa mô, hoa ban nôû traéng röøng Taây Baéc vaø coù tieáng aàm aàm töø ñaàu nguoàn soâng Ñaø doäi veà thì daân baûn ngöôøi Thaùi Mai Chaâu baét ñaàu toå chöùc leã hoäi Xeân Baûn.

Leã hoäi dieãn ra trong ba ngaøy. Ngaøy ñaàu laø ñaùm röôùc töø nhaø chuû Möôøng ra ñình laøng ñeå teá Thaàn. Ngaøy thöù hai toå chöùc thi baén cung noû, tìm ngöôøi taøi. Ngaøy thöù ba, toå chöùc caùc troø vui nhö tung coøn, tìm baïn, thi haùt ñoái ñaùp, thi thoåi keøn. Hoäi Xeân Baûn laø hoäi caàu muøa, caàu phuùc cho ngöôøi Thaùi.

LEÃ CÔM MÔÙI Ñoái vôùi ñoàng baøo Möôøng Hoøa Bình, ngheà noâng laø ngheà soáng chính, cuoäc soáng cuûa hoï phuï thuoäc raát lôùn vaøo vuï muøa. Ñeå caàu mong cho moät vuï muøa boäi thu, ñoàng baøo Möôøng Bi Hoøa Bình haèng naêm toå chöùc leã côm môùi taïi moãi gia ñình. Töøng gia ñình laøm coã möøng thu hoaïch, thöôøng goùi baùnh chöng, coù leã cuùng vía luùa vaø gioã cuùng boá meï.

HOÄI COÀNG CHIEÂNG Ngöôøi Möôøng goïi laø Hoäi Xeùc buøa. Ñaây laø ngaøy hoäi lôùn cuûa daân toäc Möôøng Hoøa Bình. Theo tieáng Möôøng, Xeùc buøa laø vieäc xaùch coàng chieâng ñi haùt cuûa caùc phöôøng buøa. Phöôøng buøa goàm nhöõng ngöôøi bieát haùt, muùa vaø ñaùnh coàng chieâng.

499

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thöôøng moãi khi ñi chuùc Teát, hay chuùc möøng moät gia ñình naøo ñoù, phöôøng buøa ñi theo thöù töï: ñaùnh chieâng, ñoïc thô theo loái öùng khaåu, ca ngôïi gia chuû maø mình ñeán thaêm, chuùc cho hoï laøm aên phaùt ñaït vaø bình an voâ söï. Chuû nhaø mang leã vaät ra cuøng haùt ñoái ñaùp. Phöôøng buøa ñi heát nhaø naøy sang nhaø noï.

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Thaønh phoá Hoà Chí Minh tröôùc goïi laø Saøi Goøn. Teân goïi Saøi Goøn coù töø theá kyû XVII, tröôùc ñoù nöõa coù teân Taân Bình huyeän, Phieân Traán dinh, Beán Ngheù. Tuy laø vuøng ñaát môùi, nhöng Saøi Goøn nhanh choùng chieám ñöôïc vò trí khaù quan troïng treân thöông tröôøng quoác teá, töøng ñöôïc meänh danh laø “Hoøn ngoïc Vieãn Ñoâng”.

Sau khi ñaát nöôùc thoáng nhaát, ngaøy 2-7-1976, Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam ñaõ quyeát ñònh ñoåi teân thaønh phoá Saøi Goøn thaønh Thaønh phoá Hoà Chí Minh, theo nguyeän voïng cuûa ñoàng baøo mieàn Nam. Bôûi naêm 1911, Chuû tòch Hoà Chí Minh, luùc ñoù laø Nguyeãn Taát Thaønh ñaõ rôøi beán caûng Nhaø Roàng (Saøi Goøn), leân moät chieác taøu buoân La Toustreville, ra ñi tìm ñöôøng cöùu nöôùc.

Saøi Goøn, maûnh ñaát lòch söû ñaõ coù treân 300 naêm nay. Keå töø naêm 1698, Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh (Nguyeãn Höõu Kính) vaâng meänh chuùa Nguyeãn vaøo Nam kinh lyù. Thaáy nôi ñaây “daân dö töù vaïn hoä”, ñaát khai môû “ngaøn daëm”, oâng beøn cho laäp phuû Gia Ñònh, döïng dinh Traán Bieân, laáy xöù Saøi Goøn döïng dinh Phieân Traán. Töø ñoù phoá thò Saøi Goøn - Beán Ngheù, phuû lî Gia Ñònh ra ñôøi vaø ngaøy caøng phaùt trieån nhanh choùng.

Naêm 1779, Phuû Gia Ñònh goàm: dinh Phieân Traán (Saøi Goøn), dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa), dinh Tröôøng Ñoàn (Ñònh Töôøng), dinh Long Hoà (Vónh Long, An Giang) vaø traán Haø Tieân. Dieän tích phuû Gia Ñònh luùc baáy giôø goàm toaøn Nam Boä, roäng khoaûng 64.743km2. Ñeán naêm 1802, vua Gia Long ñoåi phuû Gia Ñònh thaønh traán Gia Ñònh, vieäc ñaët traán Gia Ñònh laø ñeå cai quaûn 5 traán: traán Phieân An, traán Bieân Hoøa, traán Ñònh Töôøng, traán Vónh Long vaø traán Haø Tieân.

Naêm 1836, vua Minh Maïng ñoåi nguõ traán thaønh luïc tænh.

500

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Naêm 1859, thöïc daân Phaùp ñaùnh chieám Saøi Goøn, phaù thaønh Gia Ñònh. Naêm 1867, Phaùp boû teân Gia Ñònh vaø goïi laø tænh Saøi Goøn.

Naêm 1885, ñoåi haït Saøi Goøn thaønh haït Gia Ñònh, ñeå phaân bieät vôùi thaønh phoá Saøi Goøn.

Veà teân goïi Saøi Goøn, coù nhieàu giaû thuyeát khaùc nhau. Moät soá nhaø nghieân cöùu cho raèng, do vuøng ñaát naøy xöa kia laø moät vuøng röøng, chuû yeáu laø caây boâng goøn. Chöõ “Saøi” ôû ñaây ñöôïc hieåu laø röøng, laø caây.

Naêm 1861, Phaùp ñaõ cho quy hoaïch thaønh phoá Saøi Goøn theo kieåu “ñoâ thò phöông Taây”. Thaønh phoá Saøi Goøn luùc baáy giôø coøn raát nhoû beù, naèm goïn trong moät goùc cuûa quaän 1 ngaøy nay. Chôï Lôùn laø thaønh phoá loaïi 2, chæ laø moät phaàn nhoû cuûa quaän 5 baây giôø. Giöõa thaønh phoá Saøi Goøn - Chôï Lôùn laø ruoäng raãy hoang vu.

Naêm 1931, caû hai thaønh phoá ñöôïc môû roäng vaø noái lieàn nhau, trôû thaønh moät ñôn vò haønh chính goïi laø thaønh phoá Saøi Goøn - Chôï Lôùn.

Naêm 1997, Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñöôïc môû roäng raát nhieàu, goàm 17 quaän noäi thaønh, töø quaän 1 cho ñeán quaän 12 vaø caùc quaän Thuû Ñöùc, Taân Bình, Phuù Nhuaän, Bình Thaïnh, Goø Vaáp vaø 6 huyeän ngoaïi thaønh: Cuû Chi, Bình Chaùnh, Hoùc Moân, Nhaø Beø, Caàn Giôø vaø huyeän Thuû Ñöùc, vôùi dieän tích töï nhieân leân tôùi 2.090 km2, daân soá treân 5 trieäu ngöôøi.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh naèm giöõa vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø mieàn Ñoâng Nam Boä, Nam Trung Boä vaø Nam Taây Nguyeân.

Thaønh phoá ôû vaøo toïa ñoä 10022’13” - 11022’17” vó ñoä Baéc, vaø töø 106001’25” ñeán 107001’10” kinh ñoä Ñoâng. Trung taâm thaønh phoá caùch bôø bieån Ñoâng chöøng 50km ñöôøng chim bay. Thaønh phoá coù 12 km bôø bieån. Thaønh phoá Hoà Chí Minh caùch Thuû ñoâ Haø Noäi 1.738km ñöôøng boä.

Khí haäu coù 2 muøa roõ reät, muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 270C, khoâng coù muøa ñoâng. Caùc hoaït ñoäng du lòch coù theå thöïc hieän quanh naêm.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh coù heä thoáng giao thoâng thuaän lôïi nhaát caû nöôùc, bao goàm caû ñöôøng boä, ñöôøng saét, ñöôøng thuûy, ñöôøng haøng khoâng. Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø ñaàu moái giao thoâng quan troïng.

501

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Töø thaønh phoá, theo ñöôøng boä coù theå deã daøng ñi khaép ñaát nöôùc, sang caû Campuchia vaø Thaùi Lan. Ñöôøng haøng khoâng, khoâng chæ ñi trong nöôùc, töø Thaønh phoá Hoà Chí Minh du khaùch coøn coù theå ñi khaép naêm chaâu boán bieån, sang nhieàu nöôùc chaâu AÂu, chaâu AÙ, chaâu Phi, chaâu Ñaïi Döông vaø chaâu Myõ.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh khoâng chæ laø trung taâm chính trò, kinh teá, vaên hoùa, khoa hoïc kyõ thuaät quan troïng cuûa ñaát nöôùc maø coøn laø moät ñieåm du lòch lôùn ñaày haáp daãn. Ngoaøi nhöõng khu du lòch sinh thaùi, nghæ döôõng, thaønh phoá coøn nhieàu nôi tham quan, nghieân cöùu nhö khu löu nieäm Nhaø Roàng, khu vui chôi giaûi trí Thaûo Caàm Vieân, Ñaàm Sen, Suoái Tieân...

THAÉNG CAÛNH THAÛO CAÀM VIEÂN Coøn goïi laø Sôû Thuù, vöôøn Baùch Thuù hoaëc Baùch Thaûo, ôû soá 2B ñöôøng Nguyeãn Bænh Khieâm, quaän I. Thaûo Caàm Vieân Saøi Goøn laø moät ñòa chæ vaên hoùa, nôi baûo toàn ñoäng thöïc vaät coù tuoåi ñôøi ñöùng haøng thöù 8 treân theá giôùi, cuøng thôøi vôùi vöôøn Baùch thaûo Maùtxcôva (1864, Nga), vöôøn Baùch thaûo Toâkyoâ (1862, Nhaät Baûn) vaø coøn sôùm hôn vöôøn Baùch thaûo Budapest (1886, Hungari).

Thaûo Caàm vieân Saøi Goøn ñöôïc khôûi döïng töø thaùng 3 naêm 1864, khaùnh thaønh naêm 1865 treân moät khu ñaát roäng 12 ha, naèm caïnh soâng Raïch Laêng, do moät chuyeân vieân khaûo cöùu thöïc vaät nhieät ñôùi ngöôøi Phaùp laø oâng J. B. Louis Pierre phuï traùch. Môùi ñaàu chæ laø nôi thöû nghieäm troàng moät soá caây coâng nghieäp nhaäp noäi nhö caø pheâ, ca cao, cao su... vaø moät soá caây röøng quyù nhö traéc, goõ, caåm lai... Sau ñoù môû roäng theâm 8 ha vaø ñöa theâm moät soá ñoäng vaät vaøo nuoâi döôõng, roài ñoåi thaønh Sôû thuù. Ñeán naêm 1924, Sôû thuù môû roäng theâm qua beân kia soâng Thò Ngheø 13 ha nöõa, toång coäng 33ha.

Naêm 1927, xaây chieác caàu baéc qua soâng Thò Ngheø noái hai phaàn cuûa Sôû thuù. Ngaøy 27 thaùng 11 cuøng naêm, ngöôøi Phaùp cho xaây Vieän Baûo taøng coå vaät trong khuoân vieân Sôû thuù theo thieát keá gioáng cung ñieän Muøa Heø, Baéc Kinh (Trung Quoác).

Naêm 1929, cuõng taïi coâng vieân naøy Phaùp coøn cho xaây Temple du

502

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Souvenir, kieán truùc gioáng ñeàn thôø ôû laêng taåm Hueá. Treân laàu coù thö vieän khaù roäng.

Naêm 1959-1960, chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm bieán ngoâi bieät thöï (cuûa Baûo Ñaïi tröôùc ñaây) thaønh phoøng ñieàu tra cuûa Sôû Tình baùo Trung öông, goïi laø P.42.

Töø 1989, Thaûo Caàm Vieân ñöôïc chænh trang goàm hai coång: coång ôû ñöôøng Leâ Duaån vaø coång ôû ñöôøng Xoâ Vieát Ngheä Tónh. Thaûo Caàm vieân chia laøm nhieàu khu vöïc: khu vöïc caàm thuù, khu caây xanh vaø vöôøn phong lan, caây caûnh, khu vui chôi.

Veà thöïc vaät: coù haøng ngaøn loaøi caây quyù, coù nhöõng caây coå thuï vaø nhieàu thaûo moäc coù nguoàn goác chaâu Myõ, chaâu Phi. Trong coâng vieân coù nhieàu hoà nöôùc thaû hoa sen, hoa suùng nhieàu maøu saéc hình daùng laï.

Veà ñoäng vaät: nuoâi haøng chuïc loaøi coù vuù, haøng chuïc gioáng chim, nhieàu loaøi boø saùt, gioáng coù caùnh, nhieàu daõ thuù: voi, sö töû, hoå, gaáu, baùo, höôu, nai, heo röøng...

Naêm 1990, Thaûo Caàm vieân Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø thaønh vieân chính thöùc cuûa Hieäp hoäi caùc vöôøn thuù Ñoâng Nam AÙ.

KHU DU LÒCH SUOÁI TIEÂN Thuoäc huyeän Thuû Ñöùc, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 19 km veà höôùng Ñoâng Baéc, caïnh ñöôøng Haø Noäi. Suoái Tieân, teân con suoái uoán löôïn giöõa hai caùnh röøng, cuøng vôùi nhöõng coâng trình kyø vó do con ngöôøi taïo neân mang tính khaéc hoïa laïi lòch söû daân toäc ta töø buoåi ñaàu döïng nöôùc nhö: “Baøn chaân Giao Chæ”, ñaøi töôûng nieäm vua Huøng vôùi söï tích baùnh chöng, baùnh giaày, hoà Göôm vôùi Ruøa Thaàn, Laïc Long Quaân vaø naøng AÂu Cô vôùi con roàng khoång loà ngaång cao ñaàu, mieäng phun nöôùc, beân oå traêm tröùng traéng hoàng.

Khu du lòch Suoái Tieân roäng khoaûng 100 ha. Böôùc ñaàu môùi xaây döïng khoaûng hôn ½ dieän tích. Ngoaøi nhöõng khu vui chôi, giaûi trí, Suoái Tieân coù khu nuoâi nhieàu thuù vaät quyù hieám, ñaëc bieät coù hoà nuoâi caù saáu treân 2000 con. Ñaõ coù khu theå thao, nghæ döôõng nhö saân quaàn vôït, bieån nhaân taïo, khu nhaø nghæ qua ñeâm cho du khaùch. Ñeán Suoái Tieân, du khaùch seõ ñöôïc hoøa nhaäp vaøo thieân nhieân vaø ñöôïc taém mình vaøo nhöõng trang söû haøo huøng ñaày huyeàn tích cuûa daân toäc.

503

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ COÂNG VIEÂN ÑAÀM SEN Roäng hôn 50ha, naèm ôû goùc ñöôøng Laïc Long Quaân vaø Hoøa Bình thuoäc quaän 11. Coâng vieân chia thaønh nhieàu khu vöïc. Khu vui chôi giaûi trí: coù troø chôi ñieän töû, saân khaáu, coå tích, non boä thuûy cung, nhaø sinh vaät bieån, roái nöôùc, vöôøn chim, vöôøn böôùm thieân nhieân, vöôøn hoa phong lan, caây caûnh, khu caâu caù. Khu troø chôi maïo hieåm: ñi thuyeàn vöôït thaùc, ñi taøu ñieän Monorail. Khu dòch vuï theå thao: bowling, oâ toâ ñieän, hoà Thieân Nga, hoà ngöïa phi, vöôøn hoa chaâu AÂu, Quaûng tröôøng La Maõ, Quaûng tröôøng Vaên hoùa, saân khaáu nhaïc nöôùc.

Chuøa coå, quaùn traø ñaïo, nhaø haøng thuûy taï.

Ngoaøi ra coâng vieân Ñaàm Sen coøn daønh moät khoaûng ñaát roäng cho nhöõng ai coù nhu caàu caém traïi.

Khu vöïc loøng hoà daønh cho caùc hoaït ñoäng treân maët nöôùc nhö bôi xuoàng, caâu caù, saân khaáu roái nöôùc...

KHU DU LÒCH KYØ HOØA Naèm gaàn trung taâm thaønh phoá, soá 12, ñöôøng 3 thaùng 2, quaän 10. Khu du lòch roäng hôn 14ha trong moät vuøng thieân nhieân thoaùng roäng, coù khu coâng vieân, coù trung taâm hoäi chôï quoác teá, coù khaùch saïn hieän ñaïi vaø coù moät heä thoáng nhaø haøng khang trang saïch ñeïp, caïnh nhaø haùt Hoøa Bình, moät nhaø haùt lôùn cuûa thaønh phoá, moät trung taâm bieåu dieãn vaên ngheä, thôøi trang, thi hoa haäu...

Khu du lòch Kyø Hoøa goàm Kyø Hoøa 1 vaø Kyø Hoøa 2 noái vôùi nhau qua moät chieác caàu xinh xaén baéc qua moät hoà nöôùc ñeïp. Taïi ñaây coù ñuû loaïi hình vui chôi, giaûi trí nhö bôi thuyeàn, ñu quay, ñi xe löûa, caàu tröôït, nhaø tröng baøy sinh vaät bieån, saøn tröôït patin...

Taïi coâng vieân coù khu vöôøn thaàn tieân, saân khaáu daønh cho thieáu nhi, saân khaáu Ñoài Hoa Vaøng vôùi hôn 1000 choã ngoài beân bôø hoà thô moäng.

VÖÔØN TAO ÑAØN Daân chuùng quen goïi laø “Vöôøn oâng Thöôïng”. Ngaøy 19-4-1984, vöôøn Tao Ñaøn ñöôïc chính thöùc ñoåi teân laø Coâng vieân Vaên hoùa Thaønh phoá Hoà Chí Minh vôùi dieän tích 90.503m2, naèm goïn giöõa 4 con ñöôøng Nguyeãn Du, Nguyeãn Thò Minh Khai, Huyeàn Traân Coâng chuùa vaø Caùch maïng Thaùng Taùm.

504

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Nôi ñaây thöôøng xuyeân dieãn ra caùc chöông trình leã hoäi daân toäc nhö Teát Nguyeân Ñaùn, Hoäi hoa xuaân, Hoäi ñeàn Huøng, Hoäi Vaên hoùa caùc daân toäc...

Coâng vieân Vaên hoùa coøn laø nôi luyeän taäp theå thao, theå duïc cuûa ngöôøi daân thaønh phoá vaø caùc hoaït ñoäng ca nhaïc, xieác...

COÂNG VIEÂN NÖÔÙC SAØI GOØN (SAIGON WATER PARK) Khai tröông töø ngaøy 13-12-1997, laø khu giaûi trí hieän ñaïi döôùi nöôùc ñaàu tieân ôû Vieät Nam bao goàm caùc troø chôi: caàu tröôït nöôùc, hoà bôi theo tieâu chuaån quoác teá.

Coâng vieân naèm treân dieän tích 5 ha caïnh soâng Saøi Goøn thuoäc quaän Thuû Ñöùc, caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 10km.

Tôùi ñaây du khaùch coù theå tham gia troø chôi: “Thaùc baïc, Gheành soâng” töø ñoä cao 15m cuûa 6 caàu tröôït khaùc nhau, thaû mình tröôït qua 120m goàm nhieàu khuùc quanh voøng veøo tröôùc khi “lieàu mình bay” xuoáng hoà nöôùc trong xanh. Thaáp hôn coù caàu tröôït daøi chæ 70m, cao 12m. Sau khi xuoáng nöôùc, du khaùch ñöôïc thaû mình trong hoà ñeå thöôûng thöùc nhöõng ñôït soùng nhaân taïo, taïo caûm giaùc maïnh, hoaëc thaû mình treân nhöõng chieác phao lôùn boàng beành treân soâng daøi 350m, nöôùc löõng lôø troâi.

KHU DU LÒCH “MOÄT THOAÙNG VIEÄT NAM” Laø moät quaàn theå caùc laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng Vieät Nam, vôùi dieän tích 22,5ha, naèm taïi beán Boø Caïp, aáp Phuù Bình, huyeän Cuû Chi, gaàn soâng Saøi Goøn. Khu du lòch goàm 30 haïng muïc, laø moät Vieät Nam thu nhoû qua nhöõng ñaëc tröng cuûa moãi vuøng, nhö: ñeàn thôø ñaát nöôùc, sa baøn nöôùc Vieät Nam, laàu voïng, ñöôøng Tröôøng Sôn lòch söû, ba khu tieâu bieåu cho 3 mieàn ñaát nöôùc: Baéc, Trung, Nam. Beân caïnh khu vaên hoùa aåm thöïc, ñaûo nuoâi chim thuù töï nhieân, khu chôï haøng tieåu thuû coâng nghieäp, chôï noåi treân soâng, vöôøn caây aên traùi.

Taïi ñaây nhieàu ngöôøi thôï thuû coâng taøi ba thuoäc nhieàu daân toäc, ñeán töø nhieàu mieàn khaùc nhau, cuøng lao ñoäng trong moät soá ngheà thuû coâng truyeàn thoáng tieâu bieåu: maây tre ñan, deät tô luïa, thoå caåm, goám söù, noùn laù, theâu ren, giaáy doù, in khaéc tranh daân gian, ñieâu khaéc ñaù, chaïm troå moäc, cheá bieán mía ñöôøng thuû coâng, troàng luùa, nuoâi troàng thuûy saûn, troàng hoa, caây caûnh...

505

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thaêm khu du lòch “Moät thoaùng Vieät Nam” seõ ñeå laïi trong loøng du khaùch nhöõng aán töôïng khoù queân veà moät Vieät Nam hoøa bình, höõu nghò, con ngöôøi saùng taïo vaø caàn cuø.

BAØ ÑIEÅM-MÖÔØI TAÙM THOÂN VÖÔØN TRAÀU Thuoäc huyeän Hoùc Moân, caùch thaønh phoá 20km. Töø thaønh phoá theo quoác loä 1 ñi veà phía Taây Baéc khoaûng 10km, qua caàu Tham Löông moät ñoaïn reõ traùi vaøo tænh loä 14, du khaùch seõ thaáy hai beân ñöôøng san saùt nhöõng vöôøn traàu, naèm neùp mình döôùi nhöõng haøng cau cao vuùt.

Theo truyeàn thuyeát, muoán ñi vaøo möôøi taùm thoân vöôøn traàu thì phaûi qua moät quaùn traø Hueá cuûa baø Ñieåm. Vì vaäy ngöôøi daân quen goïi vuøng naøy laø Baø Ñieåm. Baø Ñieåm laø teân goïi cuûa thò traán Taân Thôùi Nhaát, Hoùc Moân. Ñòa danh 18 thoân vöôøn traàu vaø Baø Ñieåm noùi rieâng khoâng chæ noåi tieáng laø vuøng troàng nhieàu traàu, cau, maø coøn noåi tieáng veà lòch söû cuûa noù. Naêm 1861, Tröông Ñònh, moät nhaø quaân söï ñaïi taøi, rôøi thaønh Chí Hoøa veà ñaây cuûng coá quaân cô baøn möu ñaùnh Phaùp. Naêm 1871, Nguyeãn AÛnh Thuû cuøng nghóa quaân ñaùnh chieám Thuaän Kieàu. Möôøi ba naêm sau (1844), Phan Coâng Hôùn laøm cuoäc khôûi nghóa laáy teân “Thaäp baùt phuø vieân”, ñaùnh chieám dinh quaän Hoùc Moân, gieát cheát ñoác phuû Traàn Töû Ca. LAØNG HOA MAI THUÛ ÑÖÙC Hoa ñaøo tieâu bieåu cho ngaøy Teát mieàn Baéc, thì hoa mai laø loaøi hoa ñaëc tröng cho ngaøy Teát ôû mieàn Nam noùi chung vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh noùi rieâng. Laøng hoa Thuû Ñöùc thuoäc aáp Hieäp Bình Chaùnh vaø Hieäp Bình Phöôùc. ÔÛ ñaây coù nhieàu caây mai theá khaù ñeïp, ñöôïc chaêm soùc kyø coâng.

Hoa mai Thuû Ñöùc cuøng “saùnh vai” ñoùn Teát vôùi hoa ñaøo Haø Noäi, cuøng leân maùy bay xuaát caûnh sang caùc vuøng mieàn theá giôùi, laøm aám loøng ngöôøi Vieät xa xöù moãi ñoä xuaân veà.

VÖÔØN COØ THUÛ ÑÖÙC ÔÛ aáp Goø Coâng, xaõ Long Thaïch Myõ, huyeän Thuû Ñöùc, caùch thaønh phoá khoaûng 20km. Vöôøn coø, caûnh trí thieân nhieân hoang daõ nhöng

506

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH raát ñeïp. Ñaây laø nôi truù nguï cuûa ñaøn coø haøng ngaøn con goàm nhieàu loaïi coø quyù hieám. Maëc daàu chöa ñöôïc quan taâm ñaàu tö, nhöng laø moät khu thieân nhieân naèm ngay caïnh thaønh phoá, laø moät ñòa chæ du lòch khoâng phaûi thaønh phoá naøo cuõng coù, noù luoân luoân haáp daãn caùc ñoaøn khaùch nöôùc ngoaøi vaø caùc ñoaøn hoïc sinh, sinh vieân ñi daõ ngoaïi.

KHU RÖØNG SAÙC NGAÄP MAËN CAÀN GIÔØ Caùch thaønh phoá 79km theo ñöôøng Nhaø Beø - Duyeân Haûi, dieän tích hôn 40.000 ha, thuoäc huyeän Caàn Giôø. Röøng Saùc keùo daøi töø Nhaø Beø ñeán taän Gheành Raùi. Tröôùc ñaây, khu röøng Saùc khaù raäm raïp vôùi quaàn theå thöïc vaät raát phong phuù, ñaõ bò taøn phaù nhieàu trong hai cuoäc khaùng chieán. Ngaøy nay ñang ñöôïc ñaàu tö khoâi phuïc, troàng môùi. Ñaây laø khu röøng ngaäp maën lôùn nhaát nöôùc ta, raát haáp daãn nhöõng ai muoán tìm hieåu sinh thaùi vuøng ven bieån Vieät Nam.

DI TÍCH CHUØA GIAÙC LAÂM Vuøng Phuù Thoï Hoøa, soá 118 ñöôøng Laïc Long Quaân, quaän 11, laø ngoâi chuøa coå xöa nhaát cuûa thaønh phoá. Chuøa coøn coù teân laø Caåm Sôn hoaëc Caåm Ñieän. Ñeán naêm 1772, coù moät vò hoøa thöôïng ñeán truï trì, töø ñoù chuøa ñöôïc ñoåi teân laø Giaùc Laâm.

Chuøa ñöôïc döïng naêm 1744, ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt vaø qua nhieàu laàn truøng tu vaøo caùc naêm 1804, 1909. Treân coång coù 3 chöõ Haùn “Giaùc Laâm töï”. Vì trong chuøa coù thaùp cuûa sö toå phaùi Laâm Teá ôû mieàn Nam, neân chuøa Giaùc Laâm coøn ñöôïc goïi laø ñình Giaùc Laâm.

Chuøa toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng, kieán truùc khaù ñaëc saéc.

Coät chuøa raát to lôùn, maøu naâu ñaäm, treân ñoù chaïm khaéc nhöõng caâu ñoái maï vaøng goàm 143 caëp caâu ñoái. Ban coâng chuøa chaïm caùc loaïi hoa mai, hoa cuùc vaø 9 con roàng. Chính ñieän thôø Phaät Di Ñaø, döôùi thôø Phaät Thích Ca, Di Laëc, hai beân thôø Quan Theá AÂm, Theá Chí, töôïng Cöûu Long. Hai beân laø töôïng 18 vò La Haùn, Thaäp ñieän Dieâm vöông, Toå sö Ñaït Ma, töôïng Long Vöông. Coù 113 töôïng Phaät baèng ñoàng vaø goã quyù coù nieân ñaïi 200 naêm.

Chuøa ñöôïc coâng nhaän di tích lòch söû vaên hoùa.

507

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA GIAÙC VIEÂN Thuoäc vuøng Bình Thôùi, ñöôøng Laïc Long Quaân, Quaän 11, xöa chæ laø moät am nhoû coù teân laø Quan AÂm caùc, ñöôïc döïng vaøo naêm 1798.

Naêm 1850 ñöôïc truøng tu vaø ñoåi thaønh chuøa Giaùc Vieân. Naêm 1902, chuøa ñöôïc môû roäng beà theá nhö hieän nay. Chuøa naèm trong coâng vieân Ñaàm Sen, treân moät ñaûo nhoû, laø moät trong nhöõng thaéng caûnh Gia Ñònh xöa, maø caùch ñaây treân hai theá kyû Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ coù thô vònh: “Chim nguû treân ñaàm sen”.

Hieän chuøa coøn löu giöõ nhieàu taùc phaåm ñieâu khaéc, ñöôøng neùt chaïm troå tinh vi, nhö nhöõng taám theâu treân maët goã, moät ñaëc tröng quyù baùu cho kieán truùc coå phöông Nam. Trong nhöõng laàn truøng tu vaøo caùc naêm 1958, 1961, 1962, ôû ñaây ñaõ xuaát hieän nhöõng neùt kieán truùc phöông Taây, khoâng maáy hoøa nhaäp. Trong chuøa coøn giöõ ñöôïc chieác giaù voõng cuûa trieàu Nguyeãn taëng vò sö toå Haûi Tònh, ngöôøi saùng laäp chuøa Giaùc Vieân vaø moät goác mai, töông truyeàn cuûa Maïc Cöûu, ngöôøi môû ñaát Haø Tieân ñem ñeán troàng. Chuøa coøn coù 153 pho töôïng, 60 bao lam lôùn nhoû, chaïm khaéc 18 vò La Haùn, muoâng thuù, hoa laù. Chung quanh chuøa coù moät tu vieän, daønh cho nhöõng nhaø haønh ñaïo, coù moät nhaø in vaø trung taâm huaán luyeän boài döôõng cho caùc vò cao taêng.

CHUØA PHUÏNG SÔN Chuøa do Thieàn sö Lieãu Thoâng taïo laäp vaøo ñaàu theá kyû XIX ñôøi Gia Long (1802-1820) treân neàn chuøa Mieân cuõ, cuûa moät goø ñaát cao, neân coøn goïi chuøa Goø. Toïa laïc ôû soá 1408, ñöôøng 3 thaùng 2, quaän 11.

Chuøa ñaõ qua hai laàn ñaïi truøng tu, laàn thöù nhaát do Thieàn sö Tueä Minh toå chöùc töø 1904 ñeán 1915. Nhieàu pho töôïng thôø trong chuøa ñöôïc taïc trong thôøi gian naøy. Laàn thöù hai vaøo naêm 1960, kieán truùc chuøa khoâng coù gì thay ñoåi.

Chuøa thôø Phaät, hieän coøn löu giöõ nhieàu coå vaät quyù nhö töôïng Phaät coå baèng goã traàm höông, moät töôïng Phaät baèng ñaù traéng. Toång soá töôïng Phaät goàm 40 pho chuû yeáu töôïng goã sôn son theáp vaøng. ÔÛ nhaø toå coù töôïng Phaät Nhaät Baûn, töôïng Phaät Thaùi Lan. Vaøo caùc naêm 1988 vaø 1991, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän nhieàu hieän vaät nhö maët ngöôøi baèng ñaát nung, ñoà goám... thuoäc neàn vaên hoùa coå OÙc Eo, khoaûng theá kyû XIII.

508

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH CHUØA CAÂY MAI Toïa laïc ôû soá 28B ñöôøng Huøng Vöông, quaän 11, laø ngoâi chuøa Vieät ñöôïc döïng vaøo naêm 1815 treân neàn cuõ cuûa ngoâi chuøa Mieân.

Chung quanh chuøa troàng nhieàu mai traéng, gioáng mai quyù vaø hieám ôû mieàn Nam, neân chuøa coù teân goïi chuøa Caây Mai, coøn coù teân laø chuøa Thieáu Lónh.

Xöa kia, nôi ñaây haèng naêm thöôøng toå chöùc ñua ghe ngo, leã ñöa nöôùc vaøo ñoàng ñaàu vuï muøa. Voán laø moät trong 30 thaéng caûnh cuûa Gia Ñònh thaønh. Ñaây coøn laø nôi ngaâm thô phuù cuûa nhoùm Baïch Mai thi xaõ thaønh laäp naêm 1858, moät vaên ñaøn lôùn cuûa vaên só mieàn Nam tröôùc ngaøy Phaùp chieám Gia Ñònh.

CHUØA BAØ THIEÂN HAÄU Coøn goïi Tueä Thaønh Hoäi quaùn, naèm ôû soá 710 ñöôøng Nguyeãn Traõi, quaän 5, laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå nhaát cuûa ngöôøi Hoa ôû vuøng Saøi Goøn - Chôï Lôùn. Trong chuøa hieän coøn moät chuoâng ñoàng ghi ngaøy ñuùc naêm 1796 vaø moät bia ñaù khaéc 1859.

Kieán truùc chuøa theo kieåu chuøa Hoa coå, töø maøu saéc beân ngoaøi cho ñeán baøi trí noäi thaát vôùi nhieàu ñoà söù traùng men maøu saéc saëc sôõ, vaø laø nôi thôø Baø Thieân Haäu.

Theo truyeàn thuyeát, baø laø ngöôøi cöùu vôùt, phuø hoä cho nhöõng ngöôøi ñi bieån tai qua naïn khoûi.

CHUØA OÂNG Coøn goïi laø Nghóa An Hoäi quaùn, toïa laïc taïi 676-678 ñöôøng Nguyeãn Traõi, quaän 5, thôø Quan Coâng (Quan Vaân Tröôøng), moät nhaân vaät noåi tieáng duõng caûm vaø trung nghóa thôøi Tam Quoác (Trung Quoác), vaø cuõng laø nôi hoäi hoïp cuûa ngöôøi Trieàu Chaâu vuøng Chôï Lôùn.

Chuøa ñöôïc döïng naêm 1840, luùc ñaàu chæ laø ngoâi chuøa nhoû, ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu, laàn cuoái cuøng vaøo naêm 1968, coù quy moâ nhö ngaøy nay.

Trong chuøa, ngoaøi töôïng Quan Coâng cao 2,2m coøn coù töôïng Quan Bình, Chaâu Xöông... vaø nhieàu hieän vaät coå quyù nhö bình men maøu coå cuûa Nhaät, Trung Quoác coù caùi cao 1m, moät chuoâng ñoàng coù nieân ñaïi 100 naêm.

Raèm thaùng Gieâng laø ngaøy hoäi lôùn cuûa chuøa, keùo daøi 10 ngaøy.

509

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA VÓNH NGHIEÂM Toïa laïc ôû 339 ñöôøng Nam Kyø Khôûi Nghóa, quaän 3. Chuøa mang teân Vónh Nghieâm laø do vò sö toå truï trì tröôùc ñaây tu ôû nuùi Yeân Töû, Quaûng Ninh, thuoäc thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn.

Chuøa ñöôïc döïng töø 1964 ñeán 1973 hoaøn thaønh. Ñaây laø coâng trình tieâu bieåu kieán truùc Phaät giaùo Vieät Nam theá kyû XX, do kieán truùc sö Nguyeãn Baù Laêng thieát keá, kyõ sö Nguyeãn Vaên Toá cuøng nhieàu ngheä nhaân nhö oâng Thuyeát, oâng Theâm... tham gia trang trí noäi thaát.

Kieán truùc chuøa theo loái chuøa coå mieàn Baéc, nhöng vôùi kyõ thuaät, vaät lieäu hieän ñaïi, toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng 8.000m2. Maët baèng chính ñieän hình chöõ “coâng” (工), coù haønh lang phía tröôùc, hai beân coù 2 pho töôïng Kim Cöông cao 2m. Trong thaùp chuoâng treo moät chuoâng lôùn coù ñöôøng kính 1,8m do Phaät töû doøng Taøo Ñoäng Nhaät Baûn quyeân goùp ñuùc naêm 1971 göûi taëng.

Baûo thaùp cuûa chuøa (mang daùng daáp thaùp Nhaät Baûn) hình vuoâng vuùt leân, moãi caïnh ñaùy 6m, cao gaàn 35m, goàm 9 taàng, laø ngoâi thaùp ñoà soä nhaát trong caùc baûo thaùp cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Treân vaùch cuûa 9 taàng thaùp, ñaép noåi 25 pho töôïng Thaát Phaät Theá Toân vaø caùc vò toå.

Phía sau chuøa coù thaùp Xaù Lôïi 4 taàng, cao 25m, döïng naêm 1982. Ñieän Phaät ñöôïc thieát keá trang nghieâm. Gian giöõa thôø Phaät Thích Ca, hai beân thôø Boà Taùt Vaên Thuø vaø Boà Taùt Phoå Hieàn. Hai beân vaùch ñaët 6 phuø ñieâu La Haùn baèng goã. Ñaây laø ngoâi chuøa Phaät giaùo Ñaïi thöøa lôùn nhaát thaønh phoá, do Hoøa thöôïng Thích Thanh Kieåm (1920 - 2000), UÛy vieân Ban Thöôøng tröïc Hoäi ñoàng Trò söï Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam truï trì töø tröôùc cho ñeán khi vieân tòch vaøo naêm 2000. Chuøa coøn laø nôi ñaët Tröôøng Cao Trung Phaät hoïc cuûa Thaønh phoá.

CHUØA XAÙ LÔÏI Toïa laïc taïi 89 ñöôøng Baø Huyeän Thanh Quan, quaän 3, ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo ngaøy 5 thaùng 8 naêm 1956, trong moät khuoân vieân roäng 2.500m2 theo baûn thieát keá cuûa kieán truùc sö Traàn Vaên Ñöôøng vaø Ñoã Baù Vinh. Leã khaùnh thaønh toå chöùc töø ngaøy 2 ñeán ngaøy 4 thaùng 5 naêm 1958.

510

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Chuøa do Hoäi Phaät hoïc Vieät Nam xaây caát ñeå thôø Xaù Lôïi Phaät, caùc chö taêng ni, Phaät töû. Do ñoù chuøa laáy teân laø Xaù Lôïi. Ñieän thôø ôû laàu 1, ñöôïc baøi trí ñôn giaûn, thôø töôïng Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni baèng ñaù cao 6,5m, do ñieâu khaéc gia Leâ Vaên Maäu taïc vaøo naêm 1954-1955. ÔÛ ñaây coù ñaët thôø ngoïc Xaù Lôïi Phaät, do ngaøi Ranada ôû Tích Lan daâng cuùng cho Phaät giaùo Vieät Nam. Beân traùi coång tam quan coù thaùp chuoâng cao 7 taàng, ñöôïc xaây döïng töø naêm 1960, hoaøn thaønh cuoái naêm 1961.

BAÙT BÖÛU PHAÄT ÑAØI Thuoäc xaõ Leâ Minh Xuaân, huyeän Bình Chaùnh, caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 30km veà phía Taây Nam. Phaät ñaøi ñöôïc xaây döïng naêm 1959, hoaøn thaønh vaøo naêm 1961, treân moät khuoân vieân roäng 1.000m2. Kieán truùc Phaät ñaøi hình baùt giaùc, cao 3m. Treân cuøng ñaët töôïng Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni cao 7m, naëng 4 taán, do nhaø ñieâu khaéc Nguyeãn Thanh Thu taïc naêm 1958.

Trong chieán tranh, ñaây laø vuøng bò ñaùnh phaù aùc lieät, nhöng raát may Phaät ñaøi khoâng bò hö haán gì. Ñeán nay Baùt Böûu Phaät ñaøi ñöôïc söûa sang vaø xaây döïng theâm nhieàu haïng muïc coâng trình treân dieän tích 5ha.

CHUØA AÁN QUANG Toïa laïc ôû soá 243 ñöôøng Sö Vaïn Haïnh, quaän 10. Chuøa ñöôïc Hoøa thöôïng Thích Trí Höõu, töø chuøa Linh ÖÙng ôû Nguõ Haønh Sôn, Ñaø Naüng vaøo döïng leân naêm 1948, mang teân ÖÙng Quang Töï. Ñeán naêm 1950, Hoøa thöôïng Thích Thieän Hoøa toân taïo ngoâi chuøa vaø cho xaây theâm chính ñieän, laäp tröôøng Phaät hoïc. Sau ñoù chuøa ñöôïc ñoåi teân laø chuøa AÁn Quang. Töø naêm 1955 ñeán 1978, Hoøa thöôïng Thích Thieän Hoøa tieáp tuïc cho taùi thieát ngoâi chuøa baèng vaät lieäu kieân coá, theo ñoà aùn thieát keá cuûa kieán truùc sö Nguyeãn Höõu Thieän. Ñieän Phaät ñöôïc baøi trí ñôn giaûn, chính giöõa thôø Ñöùc Phaät Thích Ca Maâu Ni. Töø 1982, chuøa ñöôïc choïn ñaët truï sôû cuûa Ban Trò söï Phaät giaùo Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

511

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ THIEÀN VIEÄN VAÏN HAÏNH Toïa laïc ôû soá 716 ñöôøng Nguyeãn Kieäm, quaän Goø Vaáp. Thieàn vieän naèm trong moät khuoân vieân roäng khoaûng 1ha, goàm chính ñieän, nhaø toå vaø daõy nhaø truï sôû Tröôøng cao caáp Phaät hoïc Vieät Nam, Vaên phoøng Vieän nghieân cöùu Phaät hoïc vaø Vaên phoøng Hoäi ñoàng phieân dòch Ñaïi taïng kinh Vieät Nam. Thieàn vieän thöôøng xuyeân ñoùn tieáp caùc ñoaøn ñaïi bieåu Giaùo hoäi Phaät giaùo treân theá giôùi. Vaøo nhöõng ngaøy leã Phaät Ñaûn, Vu Lan, hay nhöõng buoåi giaûng kinh Phaät, ñoâng ñaûo Phaät töû gaàn xa ñeán döï. ÑEÀN THÔØ TRAÀN HÖNG ÑAÏO Toïa laïc taïi soá 36 ñöôøng Voõ Thò Saùu, quaän I. Trong soá caùc ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo thì ñaây laø ngoâi ñeàn lôùn nhaát ôû mieàn Nam. Ñeàn naèm trong moät khuoân vieân roäng, voán xöa laø ñaát cuûa chuøa Vaân An. Ñeán naêm 1932 ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo ñöôïc xaây caát saùt chuøa. Naêm 1958 caû ñeàn thôø laãn chuøa ñöôïc phaù boû ñeå xaây laïi ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo to lôùn khang trang nhö ngaøy nay. Kieán truùc ñeàn theo baûn thieát keá cuûa kieán truùc sö Nguyeãn Maïnh Baûo. Ñeàn xaây theo kieåu hình chöõ “ñinh” (丁), roäng 200m2, coù 3 daõy cöûa lieàn nhau nhìn ra saân, vôùi 2 taàng maùi choàng leân nhau, taùm ñaàu maùi cong, ñaép hình hoa laù. Tröôùc cöûa ñeàn coù 2 caâu ñoái, noùi veà huøng khí Vaïn Kieáp vaø Luïc Ñaàu Giang “Vaïn Kieáp höõu sôn giai kieám khí, Luïc Ñaàu voâ thuûy baát thu thanh”.

Trong ñaïi saûnh coù hoaønh phi caâu ñoái ngôïi ca taøi naêng coâng ñöùc vaø nhöõng chieán coâng hieån haùch cuûa Höng Ñaïo Vöông trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân - Moâng ôû theá kyû XIII. Trong ñeàn coøn thôø caùc vò coù coâng vôùi nöôùc thuoäc ñôøi Traàn nhö Traàn Quang Khaûi, Traàn Khaùnh Dö, Phaïm Nguõ Laõo, Yeát Kieâu, Daõ Töôïng. Taïi nôi thôø chính coù töôïng Traàn Höng Ñaïo baèng ñoàng, tö theá ngoài cao 1,7m, do thôï Nguõ Xaõ ñuùc naêm 1957, phía traùi ñaët baøi vò hai ngöôøi con gaùi cuûa Höng Ñaïo Vöông, beân phaûi thôø 4 ngöôøi con trai.

Saân ñeàn thoaùng roäng, ôû giöõa ñaët böùc töôïng Traàn Höng Ñaïo ñöùng, ñuùc baèng xi maêng, raát uy nghi. Beân phaûi saân ñeàn laø nhaø baûo taøng nhoû, tröng baøy moät soá hieän vaät, vaên baûn, baûn ñoà, ñoaïn trích baøi Hòch töôùng só cuûa Traàn Höng Ñaïo.

512

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH LAÊNG OÂNG Naèm ôû ñaàu ñöôøng Ñinh Tieân Hoaøng giaùp vôùi ñöôøng Phan Ñaêng Löu, quaän Bình Thaïnh, laø nôi choân caát vaø thôø cuùng Taû quaân Leâ Vaên Duyeät, vieân voõ quan döôùi trieàu Nguyeãn.

Ngöôøi xaây laêng OÂng cuõng chính laø ngöôøi xaây laêng Töï Ñöùc ôû Hueá.

Tuy ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu, söûa chöõa nhöng laêng vaãn giöõ ñöôïc veû coå kính nguyeân sô ban ñaàu. Noåi baät laø 4 coät goã chaïm roàng ôû chính ñieän vôùi ñöôøng neùt ñoäc ñaùo tuyeät ñeïp.

Ngoaøi cuøng cuûa khuoân vieân laêng coù coång tam quan, kieán truùc theo kieåu 2 taàng 8 maùi. Ngoaøi phaàn moä cuûa Taû quaân coøn coù hai phaàn moä cuûa hai phu nhaân oâng. Naèm ngoaøi khuoân vieân laêng coøn coù hai phaàn moä cuûa hai naøng haàu, moät ôû phía Taây, moät naèm ôû phía Ñoâng laêng.

NHAØ THÔØ ÑÖÙC BAØ Maët chính nhìn ra ñöôøng Nguyeãn Du, löng giaùp ñöôøng Leâ Duaån, hai beân hoâng laø Quaûng tröôøng Coâng xaõ Paris, laø moät coâng trình kieán truùc lôùn, ñöôïc ñaët vieân gaïch ñaàu tieân vaøo ngaøy 7-10-1877, vaø khaùnh thaønh vaøo ngaøy 11-4-1880. Nhaø thôø do ngöôøi Phaùp thieát keá taïi Paris theo maãu Nhaø thôø Ñöùc Baø Paris. Vieäc thi coâng xaây döïng cuõng do kyõ sö ngöôøi Phaùp teân Baurad chæ huy thöïc hieän. Toång kinh phí xaây döïng 2,5 trieäu franc luùc baáy giôø, do Thoáng söù Nam Kyø cung caáp.

Ngoâi thaùnh ñöôøng nguy nga traùng leä, roäng 35m, daøi 93m, cao 21m, vôùi hai ngoïn thaùp vuoâng cao 26,6m, ñeán naêm 1894, xaây tieáp hai ngoïn thaùp nhoïn vuùt cao 57m.

Moät ñieàu ñaëc bieät khoâng moät nhaø thôø naøo ôû Vieät Nam coù laø nhaø thôø naøy ñöôïc xaây baèng gaïch traàm, moät loaïi gaïch phaûi chôû töø Marseilles tôùi. Gaïch luoân luoân ñoû au, khoâng bò phai maøu cuøng thôøi gian, khoâng bò buïi baëm, rong reâu baùm. Caùc loã thoâng hôi ñöôïc chaïm thaúng vaøo töôøng raát kheùo nhö nhöõng hoa vaên treân luïa laø, gaám voùc, khieán cho nhaø thôø luoân luoân maùt meû. Treân hai laàu chuoâng coù 6 quaû chuoâng lôùn naëng 25.850kg.

513

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Naêm 1959, tröôùc saân nhaø thôø coù theâm töôïng “Nöõ vöông hoaøn caàu” laøm baèng ñaù caåm thaïch, ñaët taïc taïi Italia cao 4,2m, naëng 8 taán röôõi.

Naêm 1962, nhaø thôø naøy ñöôïc Toaø thaùnh Vatican naâng leân haøng “Vöông cung Thaùnh ñöôøng”.

NHAØ THÔØ HUYEÄN SYÕ Coøn goïi nhaø thôø Chôï Ñuûi, naèm ôû soá 1 ñöôøng Toân Thaát Tuøng, quaän 1, döïng naêm 1902, do ñöùc cha Bouttier thieát keá.

Coâng trình söû duïng chuû yeáu ñaù granít Bieân Hoøa ñeå laùt maët tieàn, caùc phaàn ñeá vaø duøng laøm coät chính ñieän. Loaïi ñaù naøy raát cöùng neân khoâng chaïm khaéc.

Nhaø thôø coù kieán truùc theo ngheä thuaät Gothique môùi. Chính ñieän coù voøm chòu löïc daïng cung nhoïn, cöûa soå coù voøm ñænh nhoïn.

Töôøng tuy coù cöûa soå nhöng aùnh saùng khoù loït vaøo beân trong. Haäu cung coù moä oâng baø Huyeän Só (Leâ Phaùt Ñaït), ñöôïc xaây baèng ñaù caåm thaïch keå caû töôïng thôø hai oâng baø.

Huyeän Só laø ngöôøi giaøu coù, ñaõ boû tieàn ra xaây caát ngoâi nhaø thôø naøy, neân nhaø thôø ñöôïc ñaët teân laø Huyeän Só.

NHAØ THÔØ CHÔÏ QUAÙN ÔÛ soá 120 ñöôøng Traàn Bình Troïng, quaän 5. Hoï ñaïo ôû vuøng Chôï Quaùn laø hoï ñaïo laâu ñôøi nhaát cuûa Toång giaùo phaän Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Nôi ñaây ñaõ xaây ngoâi nhaø nguyeän ñaàu tieân vaøo naêm 1674, do giaùo daân töø mieàn Baéc vaø mieàn Trung vaøo xaây. Ngoâi nhaø thôø Chôï Quaùn ñöôïc xaây ñi xaây laïi nhieàu laàn. Naêm 1887 cha xöù Nicola Hamm ñaõ khôûi coâng xaây nhaø thôø môùi. Coâng vieäc xaây döïng keùo daøi trong 4 naêm, ñeán naêm 1891 môùi hoaøn thaønh vaø ñöôïc khaùnh thaønh vaøo moàng 4 Teát Bính Thaân (1896) vaø toàn taïi cho ñeán ngaøy nay.

Nhaø thôø Chôï Quaùn kieán truùc theo ngheä thuaät Gothique. Traûi qua hôn 100 naêm nhöng vaãn coøn uy nghi.

NHAØ THÔØ CHA TAM ÔÛ soá 25 ñöôøng Hoïc Laïc, quaän 5. Ñaây laø ngoâi nhaø thôø daønh cho ngöôøi Hoa, ñöôïc khôûi döïng vaøo ngaøy 3-12-1900, do ñöùc cha Mossard,

514

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Giaùm muïc Saøi Goøn, ñaët vieân ñaù ñaàu tieân. Ñaây laø ngaøy leã thaùnh Francisco Savier, neân nhaø thôø cuõng ñöôïc goïi nhaø thôø Francisco Savier. Sau hai naêm, nhaø thôø xaây xong, leã khaùnh thaønh ñöôïc tieán haønh vaøo ngaøy 10-1-1902. Sau khi xaây Nhaø thôø Cha Tam, coøn xaây theâm moät tröôøng hoïc, nhaø nuoâi treû, moät nhaø noäi truù vaø moät soá nhaø cho thueâ.

Naêm 1934, Cha Tam qua ñôøi, an taùng ngay taïi khu vöïc töôøng cöûa vaøo nhaø thôø. Do ñoù daân thöôøng goïi laø Nhaø thôø Cha Tam. Naêm 1963, Ngoâ Ñình Dieäm vaø Ngoâ Ñình Nhu aån troán ôû trong ngoâi nhaø thôø naøy, ñaõ bò quaân ñaûo chính baét vaø gieát cheát.

Naêm 1990, thaùp chuoâng nhaø thôø ñöôïc söûa laïi vaø taân trang cung thaùnh. Ñaây laø ngoâi nhaø thôø duy nhaát ôû thaønh phoá coù trang trí hoaønh phi, lieãn ñoái gioáng nhö ñeàn chuøa ngöôøi Hoa. BAÛO TAØNG LÒCH SÖÛ Tröôùc ñaây coù teân laø Baûo taøng Blanchard de la Brosse, ngöôøi saùng laäp ra baûo taøng naøy. Ñeán naêm 1954 ñöôïc ñoåi teân laø Vieän Baûo taøng Quoác gia Saøi Goøn. Baûo taøng ñöôïc xaây vaøo ngaøy 24-11-1927, hoaøn thaønh vaøo ngaøy 1-1-1929, do kieán truùc sö Delaval thieát keá, toaï laïc taïi soá 2 ñöôøng Nguyeãn Bænh Khieâm, quaän 1, trong khuoân vieân cuûa Thaûo Caàm Vieân. Ñaây laø ngoâi nhaø caát theo loái kieán truùc chaâu AÂu, nhöng maùi nhaø kieåu Trung Hoa raát duyeân daùng, hao hao hình daùng cung ñieän Muøa Heø ôû Baéc Kinh (Trung Quoác).

Baûo taøng tröng baøy treân 5.000 coå vaät mang tính chaát vaên hoaù khaùc nhau cuûa Vieät Nam vaø nhieàu quoác gia khaùc nhö Campuchia, Laøo, Champa, Phuø Nam, Nhaät Baûn, Inñoâneâsia, Trung Quoác... Ñaëc bieät coù nhieàu bia ñaù, töôïng Phaät, bình loï goám söù, caùc loaïi trang phuïc daân toäc... raát ñaëc saéc cuûa caùc tænh thaønh töø Bình-Trò-Thieân trôû vaøo, phaàn lôùn ñeàu coù nieân ñaïi töø 1000 naêm trôû leân.

BAÛO TAØNG CAÙCH MAÏNG ÔÛ 25 Lyù Töï Troïng, quaän 1, ñöôïc xaây vaøo naêm 1885, do kieán truùc sö ngöôøi Phaùp A. Foulhou thieát keá vaø hoaøn thaønh vaøo naêm 1890.

Luùc ñaàu ngoâi nhaø naøy ñöôïc goïi laø Baûo taøng Thöông maïi, tröng baøy caùc saûn phaåm Nam Kyø. Nhöng khi xaây xong, Thoáng ñoác Nam Kyø laáy laøm tö dinh. Sau ñoù, ngoâi nhaø naøy laàn löôït laøm dinh Thoáng ñoác

515

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Nhaät Minoâda, dinh Khaâm sai ñaïi thaàn Nguyeãn Vaên Saâm, roài laø truï sôû UBHC laâm thôøi Nam Boä, truï sôû Cao uyû Coäng hoøa Phaùp, dinh Thuû hieán Nam Kyø Traàn Vaên Höõu, dinh Thuû hieán Nam Phaàn vaø dinh Gia Long cuûa Ngoâ Ñình Dieäm.

Naêm 1963, trong cuoäc ñaûo chính, Ngoâ Ñình Dieäm vaø coá vaán Ngoâ Ñình Nhu ñaõ theo ñöôøng haàm trong ngoâi nhaø naøy chaïy troán leân Nhaø thôø Cha Tam. Ñöôøng haàm naøy ñöôïc khôûi coâng xaây döïng thaùng 3-1962, ôû phía sau dinh, tieáp giaùp vôùi saân quaàn vôït, hoaøn thaønh vaøo ngaøy 28-101963. Haàm coù chieàu daøi 33m, roäng 7m, cao 2,2m, coù 6 loã thoâng hôi.

Trong haàm coù 6 phoøng. Naép haàm baèng beâ toâng coát saét, treân ñoå moät lôùp ñaát daøy 1 thöôùc troàng hoa kieång. Haàm coù 2 loái leân loâ coát phía sau. Trong dinh coù hai loái xuoáng, coù boán loái leân: hai loái leân laàu, hai loái leân taàng treät.

Döôùi thôøi Nguyeãn Vaên Thieäu, ngoâi nhaø naøy duøng laøm truï sôû Toái cao Phaùp vieän. Ngaøy 12-8-1978, ngoâi nhaø naøy ñöôïc duøng laøm Baûo taøng Caùch maïng Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

HOÄI TRÖÔØNG THOÁNG NHAÁT Cuoái ñöôøng Leâ Duaån, nôi caét ñöôøng Nam Kyø Khôûi Nghóa. Ñaàu tieân ñaây laø Phuû toaøn quyeàn Ñoâng Döông coù teân laø dinh Norodom, ñöôïc xaây naêm 1868, ñeán cuoái naêm 1869 môùi xong, do kieán truùc sö ngöôøi Phaùp Hermitte thieát keá. Sau Hoäi nghò Geneve naêm 1954 trôû thaønh Phuû Toång thoáng vaø laø nôi ôû cuûa gia ñình Ngoâ Ñình Dieäm.

Thaùng 2-1962, dinh Toång thoáng bò quaân ñaûo chính neùm bom, hö hoûng hoaøn toaøn, Dieäm cho xaây laïi môùi vaø ñaët teân laø dinh Ñoäc Laäp.

Coâng trình ñöôïc khôûi coâng töø ngaøy 1-7-1962, ñeán ngaøy 31-10-1966 hoaøn thaønh. Coâng trình do kieán truùc sö Ngoâ Vieát Thuï thieát keá. Dinh coù 4 taàng laàu, goàm 100 phoøng. Moãi phoøng ñeàu coù caùch baøi trí theo nhöõng neùt rieâng.

11 giôø 30 ngaøy 30-4-1975, taïi ñaây toaøn boä noäi caùc Döông Vaên Minh ñaàu haøng Quaân giaûi phoùng.

Thaùng 12-1975, taïi nôi ñaây ñaõ dieãn ra Hoäi nghò Hieäp thöông thoáng nhaát ñaát nöôùc. Dinh Ñoäc Laäp ñöôïc ñoåi thaønh dinh Thoáng Nhaát.

516

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH BAÛO TAØNG CHÖÙNG TÍCH CHIEÁN TRANH ÔÛ ñöôøng Voõ Vaên Taàn, ñöôïc thaønh laäp thaùng 9-1975, tieàn thaân laø Nhaø tröng baøy toäi aùc chieán tranh Myõ-nguî. Baûo taøng tröng baøy moät soá hieän vaät, hình aûnh veà toäi aùc cuûa Myõ-nguî theo caùc chuû ñeà: lính Myõ taøn saùt nhaân daân, raûi chaát ñoäc hoaù hoïc, tra taán tuø ñaøy, gaây chieán tranh phaù hoaïi mieàn Baéc. Hieän vaät nhö: maùy bay, ñaïi baùc, xe taêng, maùy cheùm vaø hai ngaên “chuoàng coïp” ôû nhaø tuø Coân Ñaûo.

Baûo taøng coøn tröng baøy cuoäc chieán tranh bieân giôùi Taây Nam, chieán tranh baûo veä bieân giôùi phía Baéc.

LAØNG NGAÀM DÖÔÙI LOØNG ÑAÁT Coøn goïi laø ñòa ñaïo Cuû Chi, moät di tích lòch söû noåi tieáng cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thuoäc xaõ Phuù Myõ Höng, huyeän Cuû Chi, caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 70km veà phía Taây Baéc. Ñaây laø moät heä thoáng ñöôøng haàm naèm saâu trong loøng ñaát, coù nhieàu taàng, nhieàu ngoõ ngaùch lieân keát vôùi nhau, coù nôi aên ôû, hoäi hoïp, sinh hoaït, chieán ñaáu. Heä thoáng ñöôøng haàm naøy ñaõ coù töø naêm 1948, trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, luùc ñoù chæ coù 17km. Sau naêm 1960, heä thoáng naøy ñöôïc söûa sang vaø phaùt trieån leân tôùi 250km, goàm 3 taàng, taàng saâu nhaát töø 8-10m. Trong nhöõng naêm choáng Myõ, quaân daân Cuû Chi ñaõ soáng vaø chieán ñaáu ôû döôùi nhöõng taàng haàm cho ñeán ngaøy toaøn thaéng 30-4-1975.

Quaân Myõ, ñaëc bieät sö ñoaøn “Tia chôùp nhieät ñôùi” ñaõ nhieàu laàn duøng xe taêng, ñaïi baùc, maùy bay neùm bom ñuû loaïi taán coâng vaøo ñòa ñaïo Cuû Chi, nhöng chöa moät laàn phaù ñöôïc laøng ngaàm. Ñòa ñaïo Cuû Chi laø moät di tích lòch söû.

Hieän taïi, ñaây trôû thaønh khu du lòch haáp daãn, thu huùt nhieàu du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc. ÑEÀN TÖÔÛNG NIEÄM LIEÄT SÓ BEÁN DÖÔÏC Toaï laïc trong moät khuoân vieân roäng 7ha, naèm trong quaàn theå khu di tích lòch söû Cuû Chi, ñöôïc khôûi coâng xaây döïng ngaøy 19-5-1993, khaùnh thaønh giai ñoaïn 1 vaøo ngaøy 19-12-1995 goàm coång tam quan, nhaø vaên bia, thaùp 9 taàng, cao khoaûng 40m, chính ñieän vaø vöôøn hoa.

517

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Taám bia ñaù cao 3m, naëng 3,7 taán, ñaët giöõa nhaø vaên bia khaéc baøi vaên “Ñôøi ñôøi ghi nhôù” cuûa nhaø vaên Vieãn Phöông. Ñieän thôø trong chính ñieän ñöôïc baøi trí toân nghieâm. Chính giöõa thôø töôïng Chuû tòch Hoà Chí Minh. Ba maët chung quanh ghi teân caùc anh huøng lieät só vaøo bia ñaù hoa cöông, chöõ maï vaøng. Ñôït 1, coù teân cuûa 41.447 lieät só, trong ñoù coù teân 971 baø meï Vieät Nam anh huøng, 38 anh huøng lieät só vaø 8.972 lieät só queâ quaùn ôû 25 tænh, thaønh khaùc ñaõ chieán ñaáu hy sinh treân vuøng ñaát Saøi Goøn-Chôï Lôùn-Gia Ñònh. Taàng döôùi ñeàn tröng baøy caùc hieän vaät, hình aûnh, sa baøn... veà chuû ñeà “Cuû Chi ñaát theùp thaønh ñoàng”.

TRUÏ SÔÛ UÛY BAN NHAÂN DAÂN THAØNH PHOÁ Thôøi Phaùp thuoäc goïi laø Dinh Xaõ Taây, duøng laøm truï sôû chính quyeàn thaønh phoá, ñöôïc xaây döïng vaøo thaùng 3 naêm 1898, do kieán truùc sö Gardes ngöôøi Phaùp thieát keá vaø nhaø thaàu Lailharar thi coâng xaây caát. Vieäc trang trí giao cho nhaø thaàu ngheä thuaät Bonnet trang trí hoaøn chænh. Toaø nhaø naøy maõi ñeán naêm 1908 môùi khaùnh thaønh coù kieåu daùng nhö hieän nay.

Tröôùc naêm 1954, toaø nhaø naøy ñöôïc goïi laø Toaø Thò saûnh, töø 1954 ñeán 1975 goïi laø Toaø Ñoâ chính Saøi Goøn vaø nay laø Truï sôû UÛy ban Nhaân daân Thaønh phoá Hoà Chí Minh, toaï laïc treân ñöôøng Leâ Thaùnh Toân vaø ñaàu ñaïi loä Nguyeãn Hueä. Toaø nhaø goàm toaø chính vaø 2 caïnh hình chöõ nhaät. Treân noùc ôû giöõa hai taàng maùi laø moät gaùc chuoâng ñöôïc ñaët treân moät caùi beä coù daïng Kim töï thaùp, mang daùng daáp kieán truùc thôøi Phuïc höng, YÙ. Treân caùc gôø töôøng, coù hình ñaép noåi ñöôïc phoái trí theo theå thöùc tam giaùc: ngöôøi phuï nöõ, nhöõng ñöùa treû con vaø caùc con vaät ñöôïc loàng vaøo trong moät tam giaùc, troâng raát sinh ñoäng.

Vaøo luùc 10 giôø, ngaøy 25 thaùng 8 naêm 1945, taïi ñaây ñaõ dieãn ra cuoäc mít tinh thaønh laäp UÛy ban Haønh chính Laâm thôøi Nam Boä, coù haøng vaïn quaàn chuùng tham gia.

NHAØ BÖU ÑIEÄN Ñöôïc xaây caát naêm 1886, hoaøn thaønh naêm 1891, theo ñoà aùn cuûa Kieán truùc sö Vilôdiô, toaï laïc treân khu ñaát beân hoâng nhaø thôø Ñöùc Baø

518

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH (Vöông cung Thaùnh ñöôøng) ôû Quaûng tröôøng Coâng xaõ Paris. Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc mang ñaëc tröng kieán truùc chaâu AÂu coù keát hôïp ngheä thuaät phöông Ñoâng. Maët tieàn nhaø ñöôïc trang trí theo töøng oâ hình chöõ nhaät, ghi danh nhöõng nhaø phaùt minh ra ngaønh ñieän vaø ñieän tín. Treân caùc oâ naøy coù ñaép caùc ñaàu hình nöõ nhi ñoäi voøng nguyeät queá. ÔÛ giöõa voøng cung ngoâi nhaø coù chieác ñoàng hoà lôùn, coù tuoåi thoï ngang vôùi tuoåi thoï ngoâi nhaø. Hieän chaïy vaãn chính xaùc.

Trong toaø nhaø coù 35 quaày phuïc vuï khaùch haøng vôùi nhieàu dòch vuï: böu phaåm trong vaø ngoaøi nöôùc, phaùt chuyeån nhanh, ñieän hoa, fax...

NHAØ HAÙT THAØNH PHOÁ Tröôùc goïi laø Nhaø haùt Lôùn, ñöôïc döïng naêm 1898 vaø khaùnh thaønh vaøo ngaøy 1-1-1900 theo ñoà aùn thieát keá cuûa kieán truùc sö Berger.

Toaø nhaø hình chöõ nhaät naøy, naèm ôû ngaõ ba ñöôøng Leâ Lôïi vaø Ñoàng Khôûi. Nôi ñaây ngaøy tröôùc chæ daønh rieâng cho nhöõng yeáu nhaân thôøi Phaùp thuoäc. Thôøi Myõ-nguïy, nhaø haùt bieán thaønh Haï nghò vieän cuûa cheá ñoä Saøi Goøn vaø nay laø Nhaø haùt thaønh phoá. Nhaø haùt ñaõ ñöôïc truøng tu söûa chöõa trong naêm 2000.

CHÔÏ BEÁN THAØNH Tröôùc khi Phaùp chieám Saøi Goøn (1859), caïnh bôø soâng Beán Ngheù saùt Thaønh Saøi Goøn coù moät ngoâi chôï. Vì vaäy, ngoâi chôï naøy mang teân gheùp laø chôï Beán Thaønh. Xöa chæ laø ngoâi chôï nhoû xaây gaïch, söôøn baèng goã, lôïp tranh. Naêm 1870, chôï bò chaùy moät phaàn. Ñeå coù moät ngoâi chôï lôùn, ñaùp öùng yeâu caàu cuûa ngöôøi daân Saøi GoønChôï Lôùn ñang phaùt trieån luùc baáy giôø, naêm 1911 ngöôøi ta ñaõ phaù chôï cuõ, ñoàng thôøi taïi vuøng ñaàm laày M. Boress maø ngöôøi daân Saøi Goøn luùc ñoù goïi laø ao Boø-reät, moät khu chôï môùi ñöôïc xaây leân. Cuoái thaùng 31914 chôï ñöôïc khaùnh thaønh. Luùc ñoù ngöôøi Hoa, Chôï Lôùn goïi laø “Taân giai thò” hay “Caùi xò”. Ñaáy laø xuaát xöù cuûa chôï Beán Thaønh.

Naêm 1985, chôï ñöôïc söûa chöõa toaøn boä beân trong, beân ngoaøi, maët tröôùc vôùi thaùp ñoàng hoà vaãn giöõ nguyeân daùng cuõ. Ñaây laø chôï ñaàu moái cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh, baùn ñuû loaïi haøng hoaù.

519

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI HUØNG VÖÔNG Haèng naêm, ñeán ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch tieán haønh gioã Quoác Toå taïi ñeàn thôø vua Huøng trong Thaûo Caàm Vieân, do Sôû Vaên hoaù-Thoâng tin thaønh phoá toå chöùc, keát hôïp giöõa leã hoäi coå truyeàn vôùi hoaït ñoäng vaên hoaù hieän ñaïi. Caùc ñaïi dieän chính quyeàn, ñaïi dieän thanh nieân thaønh phoá ñoïc baøi nhôù ôn caùc vua Huøng vaø nguyeän quyeát taâm giöõ nöôùc. Sau ñoù laø phaàn leã baùi, teá leã coå truyeàn cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân, phaàn hoäi coù caùc troø chôi: ñaùnh côø ngöôøi, voõ thuaät, muùa laân...

NGAØY GIOÃ TRAÀN HÖNG ÑAÏO Haèng naêm vaøo ngaøy 20-8 aâm lòch (ngaøy maát cuûa Höng Ñaïo Vöông) nhaân daân toå chöùc leã gioã long troïng trang nghieâm ôû ñeàn thôø oâng taïi soá 36 ñöôøng Voõ Thò Saùu, quaän 1. Ñaây laø ngaøy hoäi coù quy moâ toå chöùc khaù lôùn. Leã dieãn ra trong 3 ngaøy töø 19 ñeán 21 vôùi caùc nghi thöùc teá leã coå truyeàn Baéc Boä, bao goàm nam teá, nöõ teá, nghi thöùc haùt chaàu vaên ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Ñöùc Thaùnh Traàn. Sau leã laø phaàn hoäi, toå chöùc chôi côø ngöôøi, muùa haùt daân toäc...

LEÃ GIOÃ LEÂ VAÊN DUYEÄT Ñöôïc toå chöùc ôû Laêng OÂng vaøo 2 ngaøy 29 vaø 30 thaùng 7 aâm lòch haèng naêm. Trong leã gioã, ngoaøi phaàn leã baùi theo nghi thöùc coå truyeàn Nam Boä, coøn toå chöùc haùt boäi. Nôi dieãn laø saân khaáu ñöôïc döïng ngay trong gian tieàn ñieän, dieãn xöôùng vôùi nhieàu nhaân vaät, nhieàu tích troø... Ñaây cuõng laø leã hoäi lôùn nhaát cuûa vuøng ñaát Nam Boä. Ngöôøi ñeán chieâm baùi coøn “xin xaêm” caàu phuùc, caàu may, caàu taøi, caàu loäc.

Ngoaøi ra vaøo moàng 1 vaø 2 thaùng Gieâng aâm lòch ôû ñaây coøn dieãn ra hoäi xuaân, daâng höông caàu chuùc naêm môùi.

LEÃ GIAÙNG SINH Haèng naêm, leã hoäi Thieân Chuùa giaùo lôùn nhaát taïi Vöông cung Thaùnh ñöôøng vaøo ñeâm 24 raïng ngaøy 25-12 aâm lòch, raát ñoâng giaùo daân vaø nhaân daân ñeán döï.

Trong dòp leã Giaùng sinh, caùc nhaø thôø ñeàu trang hoaøng loäng laãy.

520

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH Ñaëc bieät laø ôû nhaø thôø Ñöùc Baø, nhöõng daây ñeøn chaïy töø coâng vieân tröôùc nhaø thôø leân taän thaùnh giaù treân 2 thaùp chuoâng cao gaàn 60m.

Trong ñeâm 24, trong nhaø thôø dieãn ra caùc nghi leã toân giaùo kyû nieäm ngaøy Chuùa Jesus ra ñôøi, do cha xöù vaø caùc tín ñoà cöû haønh trong baàu khoâng khí trang nghieâm. Khoaûng 20 giôø trôû ñi, khu vöïc chung quanh nhaø thôø Ñöùc Baø ñoâng ngheït nam nöõ thanh nieân.

LEÃ HOÄI NGÖ DAÂN (CAÀN GIÔØ) Coøn goïi laø leã röôùc OÂng (caù voi), ñöôïc toå chöùc quy moâ ôû xaõ Caàn Thaïch, huyeän Caàn Giôø vaøo ngaøy 16 thaùng 8 aâm lòch haèng naêm. Vaøo ngaøy naøy, ngö daân nghæ ra khôi ñeå tham gia leã. Leã Nghinh OÂng baét ñaàu töø 9 giôø ñeán 13 giôø laø leã cuùng Tieàn Hieàn, Haäu Hieàn, ñeå töôûng nhôù coâng lao nhöõng ngöôøi ñaõ ñeán ñaây laäp nghieäp ñaàu tieân, roài ñeán leã cuùng chaùnh teá. Ñoà cuùng khoâng duøng saûn vaät bieån maø duøng heo quay, xoâi caùc maøu, röôïu, traø. Sau leã coøn coù hoäi toå chöùc nhieàu troø vui daân gian: keùo daây, ñi caø kheo.

LEÃ HOÄI NGÖÔØI HOA Phaàn lôùn ngöôøi Hoa ôû Chôï Lôùn ñeàu theo tín ngöôõng daân gian Hoa Nam, thôø nhieàu thaàn thaùnh. Moãi vò thaàn coù ngaøy vía (maát) rieâng. Vaøo nhöõng ngaøy ñoù, ngöôøi Hoa ñeàu ñeán leã baùi ôû caùc ñeàn, mieáu thôø nhöõng vò thaàn naøy.

Tuy vaäy, leã hoäi lôùn nhaát trong naêm ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø leã Nguyeân Tieâu vaøo ngaøy raèm thaùng Gieâng aâm lòch. Trong ngaøy naøy taát caû ngöôøi Hoa ñeàu taäp trung ñeán leã ôû caùc ñeàn mieáu cuûa coäng ñoàng mình ñeå taï ôn thaùnh thaàn ñaõ phuø hoä coâng vieäc laøm aên trong naêm cuõ, caàu thaàn thaùnh phuø hoä coâng vieäc laøm aên buoân baùn trong naêm môùi ñöôïc toát hôn.

Sau leã Nguyeân Tieâu, ngöôøi Hoa môùi baét tay vaøo coâng vieäc laøm aên môùi.

LEÃ HOÄI CUÛA NGÖÔØI KHÔME Coäng ñoàng ngöôøi Khôme ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh khaù ñoâng.

Trong moät naêm, ngöôøi Khôme coù nhieàu leã hoäi, nhöng ñaùng chuù yù nhaát laø caùc leã hoäi sau:

521

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Teát Chol Chnam Thmay (Teát naêm môùi) Baét ñaàu vaøo caùc ngaøy 13, 14, 15 thaùng 4 döông lòch haèng naêm taïi caùc ngoâi chuøa Khôme ôû ñöôøng Traàn Quoác Thaûo, quaän 3, vôùi nghi leã röôùc “Ñaïi lòch”, môû ñaàu cho nhöõng ngaøy Teát. Tieáp laø leã daâng côm cho sö saõi, leã ñaép nuùi caùt ôû quanh chuøa, leã quy y... Ngoaøi ra coøn coù caùc tuïc taém töôïng Phaät, teù nöôùc vaøo sö, oâng giaø vaø khaùch quyù, vui chôi, muùa haùt vaø aên uoáng, thaêm hoûi, chuùc tuïng nhau.

Leã Ñoân Ta (Leã cuùng oâng baø) Toå chöùc vaøo cuoái thaùng 8 ñaàu thaùng 9 aâm lòch, ñeå töôûng nhôù oâng baø, toå tieân vaø coâng lao nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Vaøo dòp naøy, ngöôøi Khôme ñeán chuøa laøm leã röôùc vong linh oâng baø toå tieân veà nhaø möøng leã vôùi con chaùu. Ngoaøi ra coøn coù tuïc thaû thuyeàn baèng beï chuoái, treân caùc soâng raïch gaàn nhaø.

Leã Ok Om bok (Leã cuùng Traêng) Vaøo raèm thaùng 10 aâm lòch haèng naêm. Leã vaät cuùng laø caùc saûn phaåm noâng nghieäp. Leã cuùng ñöôïc toå chöùc vaøo luùc maët traêng leân cao treân trôøi toaû saùng. Cuùng xong, chuû nhaø goïi caùc em beù laïi, laáy ít coám deïp vaø vaøi thöù hoa ñuùt vaøo mieäng caùc em, vöøa voã vaøo löng hoûi caùc chaùu muoán gì. Qua caâu traû lôøi caùc em, chuû nhaø ñoaùn ñöôïc keát quaû vuï muøa saép tôùi.

LEÃ HOÄI NGÖÔØI CHAÊM Coäng ñoàng ngöôøi Chaêm ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh cuõng khaù nhieàu, phaàn lôùn theo ñaïo Hoài, hoï coù ñeàn thôø rieâng. Haèng naêm ngöôøi Chaêm theo Hoài giaùo coù caùc leã hoäi: Leã sinh nhaät Thieân söù Muhanmed Töùc laø ngöôøi vaâng leänh Thaùnh Alah giaûng truyeàn kinh Coran vaø ngöôøi khai saùng Hoài giaùo. Leã ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 12-3 Hoài lòch.

Leã Ramada (thaùng nhòn aên) Coøn goïi laø thaùng chay, töø ngaøy 1 ñeán 30 thaùng 9 Hoài lòch.

Leã Boá thí Dieãn ra ngaøy 1 thaùng 10 Hoài lòch. Ngoaøi ra ngöôøi Chaêm theo Hoài giaùo coøn coá gaéng thöïc hieän leã haønh höông veà Thaùnh ñòa Mecca (thuoäc Araäp Xeâuùt) vaøo ngaøy 10 thaùng 12 Hoài lòch haèng naêm ñeå thöïc hieän tín ñieàu cuûa Kinh Coran.

522

HÖNG YEÂN

HÖNG YEÂN Höng Yeân laø moät tænh naèm giöõa vuøng chaâu thoå soâng Hoàng, coù dieän tích töï nhieân gaàn 900km2, daân soá treân 1 trieäu ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Hoa, Saùn Dìu, Taøy... Thò xaõ Höng Yeân laø tænh lî cuûa tænh Höng Yeân. Höng Yeân coøn coù 6 huyeän: Myõ Vaên, Chaâu Giang, AÂn Thi, Kim Ñoäng, Phuø Cöø, Tieân Löõ. Höng Yeân phía Baéc giaùp Baéc Ninh, phía Ñoâng giaùp Haûi Döông, phía Ñoâng Nam giaùp Thaùi Bình, phía Taây vaø Taây Baéc giaùp Haø Taây vaø Haø Noäi, phía Nam vaø Taây Nam giaùp Haø Nam. Laø moät tænh thuaàn noâng, nhöng xa xöa Höng Yeân laø moät trong nhöõng trung taâm thöông maïi noåi tieáng cuûa xöù Ñaøng Ngoaøi vôùi phoá Hieán, maø caâu ca xöa ñaõ haùt: “Nhaát Kinh kyø, nhì Phoá Hieán”, saùnh ngang vôùi Hoäi An, thöông caûng lôùn cuûa xöù Ñaøng Trong.

Thôøi kyø phoàn thònh nhaát cuûa thöông caûng Phoá Hieán laø vaøo cuoái theá kyû XVI ñeán ñaàu theá kyû XVIII... Thôøi aáy, ôû cöûa soâng Hoàng thuoäc traán Sôn Nam, cöûa ngoõ cuûa kinh thaønh Thaêng Long, laø nôi hoäi tuï giao löu buoân baùn cuûa thöông nhaân nhieàu quoác gia. Töø chaâu AÂu tôùi coù ngöôøi Haø Lan, Boà Ñaøo Nha, Anh, Phaùp..., töø chaâu AÙ sang coù AÁn Ñoä, Maõ Lai (Malaisia), Cao Ly (Trieàu Tieân), nhöng nhieàu hôn caû laø ngöôøi Nhaät vaø Trung Quoác. Thôøi baáy giôø daân cö Phoá Hieán leân tôùi hôn 2000 noùc nhaø vaø ñaõ hình thaønh tôùi 20 phöôøng laøm aên buoân baùn.

Lòch söû Höng Yeân - Phoá Hieán ñaõ traûi qua nhieàu bieán ñoåi, thaêng traàm. Trong söï ñoåi môùi chung cuûa ñaát nöôùc, phaùt huy truyeàn thoáng lòch söû, Höng Yeân ñang vöõng böôùc ñi leân treân con ñöôøng hoäi nhaäp, phaùt trieån kinh teá, ñaëc bieät laø kinh teá du lòch. Ngoaøi di tích Phoá Hieán, moät thöông caûng saàm uaát trong theá kyû XVII, Höng Yeân coøn coù nhieàu coâng trình vaên hoùa, di tích lòch söû ñoäc ñaùo. Ñòa hình baèng phaúng coù nhieàu ao, soâng ngoøi, thuaän tieän giao thoâng vaän taûi, ñöôøng boä, ñöôøng thuûy thuaän lôïi. Höng Yeân coøn laø moät nôi coù nhieàu hoa thôm quaû ngoït nhö nhaõn loàng, töøng laø loaïi ñaëc saûn tieán vua.

Höng Yeân thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, chia laøm hai muøa: muøa noùng vaø muøa laïnh. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 230C.

523

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH PHOÁ HIEÁN Caùch Thaêng Long hôn 50km veà phía Nam, nôi daûi ñaát hôi cao naøy ñaõ coù cö daân sinh soáng töø laâu, chuû yeáu laøm ruoäng vaø chaøi löôùi. Ñoù laø Beán Vaïn, teân goïi Chôï Vaïn (töùc Vaïn Chaøi) noùi leân ñaây laø tuï ñieåm daân cö soâng nöôùc. Theá kyû X, vuøng Xích Ñaèng laø khu vöïc huøng cöù cuûa Söù quaân Phaïm Phoøng AÙt. Theá kyû XIII, moät soá ngöôøi Hoa laùnh naïn quaân Nguyeân-Moâng xaâm löôïc ñaõ phieâu daït ñeán ñaây laäp ra laøng Hoa Döông vaø caùc laøng Löông Ñieàn, Phöông Caùi, Maäu Döông...

Khi nhieàu laøng moïc leân, thì cuõng laø luùc xuaát hieän chôï, beán soâng. Ñeán ñaàu theá kyû XVII, Phoá Hieán trôû thaønh moät ñoâ thò coù nhieàu dinh thöï quan laïi, binh lính vaø caûng thöông gia ñeán buoân baùn, laøm aên ngaøy caøng nhieàu.

Vaên bia chuøa Thieân ÖÙng döïng naêm Vónh Toä thöù 7 (1625) vieát: “Hieán Nam danh thò töù phöông ñoâ hoäi tieåu Tröôøng An daõ” (Phoá Hieán noåi tieáng laø nôi ñoâ hoäi tieâu bieåu Tröôøng An cuûa phoá phöôøng).

Chính chöõ “Hieán” trong Hieán Nam hay Hieán Danh laø cô quan haønh chính cuûa traán Sôn Nam. Ñoù laø lyù do ñòa ñieåm naøy coù teân laø Phoá Hieán.

Thôøi aáy phaïm vi Phoá Hieán goàm töø Ñaèng Chaâu xaõ Lam Sôn ñeán Neã Chaâu huyeän Tieân Löõ ngaøy nay. Nhö vaäy Phoá Hieán keùo daøi treân 5 km doïc soâng Hoàng.

Trung taâm Phoá Hieán thuoäc khu Doác Ñaù ngaøy nay, nôi coù thöông ñieám cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi.

Neùt ñaëc saéc cuûa Phoá Hieán laø trong 20 phöôøng coù 8 phöôøng laøm ngheà thuû coâng.

Hoaït ñoäng taáp naäp cuûa Phoá Hieán chæ toàn taïi ñöôïc 64 naêm, tính theo thôøi gian töø khi môû ñeán khi ñoùng thöông quaùn cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan, laø coâng ty coù maët ôû ñaây sôùm nhaát vaø thònh ñaït nhaát trong soá caùc coâng ty phöông Taây.

Söï suy taøn cuûa Phoá Hieán coù nhieàu nguyeân nhaân. Tröôùc tieân do soâng Hoàng ñoåi doøng. Vaøo ñaàu theá kyû XVIII, luït lôùn ñeâ soâng Hoàng bò vôõ. Soâng Hoàng chaûy caùch xa Phoá Hieán 2km. Söï thay ñoåi töï nhieân

524

HÖNG YEÂN aûnh höôûng ñeán vò theá kinh teá, chính trò cuûa Phoá Hieán. Theo quyeát ñònh cuûa trieàu Leâ - Trònh, do doøng soâng ñoåi doøng, neân beán ñoø lôùn cuûa traán Sôn Nam (Phoá Hieán) cuõng khoâng quan troïng nöõa, ñoåi ñi nôi khaùc. Ñieàu quan troïng nöõa laø kinh teá theá giôùi coù söï thay ñoåi lôùn. Kinh teá Nhaät Baûn phaùt trieån maïnh. Haøng hoùa Trung Quoác ñöôïc xuaát ñi nhieàu nöôùc. Laø moät nöôùc chaäm tieán, haøng hoùa cuûa ta laïc haäu, khoâng coù söùc thu huùt khaùch haøng quoác teá.

Phoá Hieán ngaøy nay coøn giöõ ñöôïc cho mình moät quaàn theå kieán truùc goàm 60 di tích lòch söû, 100 bia kyù vaø nhieàu ñeàn, chuøa...

HOÀ BAÙN NGUYEÄT Hoà Baùn Nguyeät naèm ngay giöõa loøng thò xaõ Höng Yeân, ñieåm xuyeát cho ñoâ thò moät neùt duyeân daùng trong khung caûnh phoá phöôøng buoân baùn saàm uaát.

Daùng hoà cong nhö hình traêng khuyeát cho neân ñaët teân laø Hoà Baùn Nguyeät. Ñaây laø khuùc boû laïi cuûa soâng Hoàng sau khi ñoåi doøng. Caùch ñaây khoaûng hôn 1000 naêm, moät nhaùnh soâng Hoàng chaûy töø Ñaèng Chaâu qua cöûa Caøn xuoáng coáng Vaân Tieâu ñoå nöôùc ra cöûa Luoäc. Khu vöïc Phoá Hieán khi ñoù laø baõi boài vuøng cöûa soâng roäng lôùn. Vaøo thôøi aáy cöûa Caøn, bieån roäng soùng to, thuyeàn beø thöôøng bò ñaém. Cuõng vì leõ ñoù maø Phoá Hieán coù nhieàu ñeàn mieáu thôø caùc vò thaàn soâng nöôùc. Nhaùnh soâng Hoàng nay bò phuø sa laáp daàn, ñeå laïi haøng loaït caùc hoà ñaàm suoát töø Ñaèng Chaâu tôùi Neã Chaâu, trong ñoù coù Hoà Baùn Nguyeät.

Hoà Baùn Nguyeät, phong caûnh neân thô, nöôùc trong xanh, phaúng laëng, boán beà caây coái xanh um, maùt dòu. Moät beân laø phoá Nguyeät Hoà, moät beân laø ñeâ Ñaïi Haø. Khoâng gian khoaùng ñaõng, dòu eâm giöõa phoá thò laø nguoàn thi höùng cho nhöõng tao nhaân maëc khaùch.

Kia hoà laø caûnh höõu tình, khi soi xuoáng hoà thì coù nguyeät Maø nguyeät voán kho voâ taän, ngöûng troâng leân coøn nguyeät aáy laø hoà.

Naêm 1905, Toång ñoác Leâ Hoan toå chöùc thi thô vònh Kieàu ôû Tao ñaøn Höng Yeân, beân caïnh hoà Baùn Nguyeät, ñeå laïi nhieàu giai thoaïi vaên chöông lyù thuù.

Hoà ñöôïc söûa sang nhieàu laàn.

525

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

DI TÍCH CHUØA PHAÙP VAÂN Coøn goïi chuøa Thaùi Laïc, toïa laïc ôû xaõ Laïc Hoàng, huyeän Myõ Vaên, ñöôïc döïng töø thôøi Traàn, theá kyû XIV theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác” nhoû heïp. Nhaø tieàn ñöôøng vaø thieâu höông noái vôùi thöôïng ñieän, sau ñoù ñeán gaùc chuoâng, ñaõ hoûng, nay caûi taïo thaønh taêng phoøng. Vì keøo goã thöôïng ñieän, chæ coøn giöõ laïi nhöõng thaønh phaàn vì noùc treân cao vaø caùc vaùn böng, chaïm khaéc trang trí cuûa caùc theá kyû XIII, XIV. Caùc haøng coät qua nhieàu laàn truøng tu, söûa chöõa ñaõ bò thay theá, loái keát caáu giaù chieâng keát hôïp choàng röôøng, boán coät chính lieân keát giaûn ñôn, cheùo vaø ngang vôùi caùc coät phuï taïo thaønh oâ trung taâm vuoâng ôû noäi thaát, gioáng thöôïng ñieän chuøa Boái Kheâ, song caùc tuyeán ngang döôùi khung cheùo ñöôïc môû roäng thaønh caùc khoang chöõ nhaät, noái vôùi caùc hoaønh lieân keát coät, ôû ñoù coù laép gheùp caùc vaùn böng hình vuoâng, chöõ nhaät raát daøy, vöøa laøm neàn trang trí, vöøa coù taùc duïng chòu löïc.

CHUØA PHUÙ THÒ Toïa laïc ôû thoân Phuù Thò, xaõ Meã Sôû, huyeän Chaâu Giang. Chuøa ñöôïc döïng thôøi Haäu Leâ trong moät khuoân vieân roäng. Kieán truùc chuøa theo kieåu chöõ “ñinh” (丁), cöûa nhìn veà höôùng Taây Nam. Tieàn ñöôøng goàm 5 gian, kieán truùc theo kieåu choàng dieâm, cao raùo, thoaùng maùt, boán haøng coät lim. Treân xaø ngang trung taâm tieàn ñöôøng ñöôïc baøi trí moät cöûa voõng chaïm noåi “löôõng long chaàu nguyeät” sôn son theáp vaøng.

Giaùp töôøng phía trong ñaët 6 pho töôïng: oâng Thieän, oâng AÙc, Thaàn Saám, Thaàn Seùt. Tieáp tieàn ñöôøng laø 4 gian haäu cung. Haäu cung coù kieán truùc khaù ñaëc bieät, boä keøo goã ñöôïc gia coâng hình caøng cua, treân traàn goã hình cuoán voøm khieán cho haäu cung nhö saâu theâm vaø laøm cho nôi thôø Phaät caøng theâm u tòch. Phía döôùi ñöôïc saép ñaët beä thôø raát caân xöùng.

CHUØA HIEÁN ÔÛ ñòa phaän Phoá Hieán, thuoäc xaõ Hoàng Chaâu, thò xaõ Höng Yeân, ñöôïc döïng vaøo cuoái trieàu Lyù, ñaàu trieàu Traàn coù teân laø Thieân ÖÙng töï. Thieân ÖÙng laø goïi theo nieân hieäu Thieân ÖÙng Chính Bình (12321250) döôùi trieàu vua Traàn Thaùi Toâng (1225-1258). Töông truyeàn oâng Toâ Hieán Thaønh laø quan ñaïi thaàn nhaø Lyù, coù coâng lôùn trong vieäc

526

HÖNG YEÂN laäp ngoâi chuøa naøy. Chuøa ñöôïc döïng trong khung caûnh thieân nhieân khoaùng ñaït, phoá phöôøng saàm uaát.

Chuøa coù kieán truùc theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”, goàm ba gian tieàn ñöôøng, ba gian thieâu höông vaø ba gian haäu cung. Tieàn ñöôøng vaø thieâu höông thôø Phaät, haäu cung thôø Maãu. Ñaây laø caùch thôø töï phoå bieán trong caùc chuøa coå ôû Vieät Nam: “tieàn Phaät, haäu Maãu”. Phaàn ñieâu khaéc vôùi con roàng ñaàu ñao, keû baåy chaïm: caù hoùa roàng laø neùt ngheä thuaät ñieâu khaéc coå raát quen thuoäc ôû caùc ñeàn, ñình chuøa. Kieán truùc toøa thieâu höông noåi leân vôùi hai lôùp maùi vaø oáng thoaùt khoùi höông chòu aûnh höôûng cuûa kieán truùc chuøa Hueá.

Tröôùc cöûa chuøa coù caây nhaõn “tieán” noåi tieáng laâu ñôøi. Moãi muøa nhaõn chín, ñöôïc haùi daâng cuùng Phaät, cuùng vò thaàn Thaønh hoaøng laøng vaø ñeå quan laïi ñòa phöông mang tieán vua chuùa, neân goïi laø nhaõn tieán. Tröôùc saân chuøa coù hai taám bia coå nhaát, ghi quaù trình tuï cö cuûa thöông caûng Phoá Hieán. ÑEÀN CHÖÛ ÑOÀNG TÖÛ Thuoäc xaõ Bình Minh, huyeän Chaâu Giang, caùch Haø Noäi khoaûng 25km theo ñeâ soâng Hoàng, coøn goïi ñeàn Ña Hoøa, thôø Ñöùc Thaùnh Chöû Ñoàng Töû, ñöôïc toân vinh laø moät trong Töù Baát Töû cuûa thaàn linh Vieät.

Töông truyeàn Chöû Ñoàng Töû laø con cuûa Chöû Vi Vaân, queâ ôû thoân Chöû Xaù, nhaø ngheøo ñeán noãi khoâng coù aùo quaàn maëc, hai cha con chæ coù chung moät caùi khoá. Khi cha cheát, Chöû Ñoàng Töû khoâng nôõ taùng traàn, ñaõ duøng caùi khoá aáy lieäm theo cha. Moät hoâm, Chöû Ñoàng Töû traàn truoàng ra soâng caâu caù, chôït coù ñoaøn thuyeàn cuûa Tieân Dung Mò Nöông, con gaùi thöù ba cuûa vua Huøng ñi du ngoaïn gheù laïi beán soâng.

Thaáy quaân binh ñoâng ñaûo, Chöõ Ñoàng Töû hoaûng sôï lieàn moi caùt thaønh hoá roài chui xuoáng, laáp caùt laïi ñeå aån mình. Khoâng ngôø coâng chuùa Tieân Dung cho döøng thuyeàn leân beán daïo chôi, sai quaây maøn ñeå taém, laïi ñuùng ngay choã Ñoàng Töû ñang naáp. Coâng chuùa côûi boû xieâm y vaøo taém, nöôùc doäi troâi caùt, baát ngôø boãng loä ra chaøng trai Chöû Ñoàng Töû treân ngöôøi khoâng maûnh vaûi che thaân. Tieân Dung cho laø duyeân trôøi ñònh, beøn xin vua cha keát duyeân vôùi Ñoàng Töû. Sau Ñoàng Töû theo thuyeàn buoân ñeán nuùi Quyønh Vieân, hoïc ñöôïc pheùp laï cuûa sö Phaät Quang. Tieáp ñoù Ñoàng Töû ñöa Tieân Dung ñi hoïc ñaïo, môùi ñeán gaàn baõi töï nhieân thì trôøi toái. Chöû Ñoàng Töû caém gaäy, uùp noùn leân nghæ ngôi.

Ngay laäp töùc choã aáy hieän leân moät toaø laâu ñaøi loäng laãy, coù thaønh quaùch bao quanh, quaân töôùng, ngöôøi haàu ñaày ñuû.

527

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Huøng Vöông nghe tin nôi hai ngöôøi ôû coù ñuû thaønh quaùch, quaân töôùng, töôûng raèng con gaùi muoán laøm loaïn, lieàn sai quaân ñi deïp. Chöû Ñoàng Töû vaø Tieân Dung sôï meänh vua cha, trong ñeâm hoaù pheùp bay veà trôøi cuøng vôùi thaønh quaùch laâu ñaøi. Choã aáy suït xuoáng thaønh ñaàm goïi laø ñaàm Daï Traïch, hay coøn goïi laø ñaàm “Nhaát Daï”, nghóa laø caùi ñaàm coù sau moät ñeâm.

Ngöôøi ñôøi sau töôûng nhôù söï tích laäp ñeàn thôø. Ñeàn thôø Chöû Ñoàng Töû naèm treân moät khu ñaát cao, roäng vaø baèng phaúng, hình chöõ nhaät, coù dieän tích 18.720m2, quay maët veà höôùng chính Taây, nhìn thaúng sang baõi Töï Nhieân.

Ngoï Moân goàm ba cöûa: cöûa chính laø toaø nhaø ba gian cao roäng, treân ñænh noùc ñaép “löôõng long chaàu nguyeät”, chæ môû vaøo nhöõng ngaøy ñaïi leã. Hai cöûa beân ñeå ñoùn khaùch. Qua saân Ñaïi laø ñeán Ñaïi teá, toaø thieâu höông, cung ñeä nhò, cung ñeä tam, vaø cuoái cuøng laø haäu cung. Trong ñeàn coù caùc pho töôïng Ñöùc Thaùnh Chöû Ñoàng Töû vaø phu nhaân baèng ñoàng raát ñeïp. ÑEÀN PHÖÔÏNG HOAØNG ÔÛ xaõ Minh Tieán, huyeän Phuø Cöø, thôø Cuùc Hoa, moät ngöôøi con gaùi coù nhan saéc, con nhaø giaøu coù, nhöng bieát troïng leõ phaûi vaø thöông ngöôøi ngheøo.

Kieán truùc chuøa theo hình chöõ “tam” (三). Hai ñaàu laø hai coät truï.

Treân moãi ñaàu coät taïo daùng hình buùp sen. Kieán truùc thuoäc ñôøi Nguyeãn theo kieåu choàng röôøng ñaáu xen. Haøng keøo hieân chaïm hoa daây. Trung taâm toaø tieàn teá baøi trí moät baøn thôø, hai beân laø hai caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc Cuùc Hoa. Beán traùi treo quaû chuoâng lôùn ñuùc thôøi Baûo Ñaïi.

Toaø trung töø, gian chính ñieän ñaët moät coã khaùm lôùn. Trong khaùm laø töôïng Cuùc Hoa, hai beân khaùm thôø Ñöùc OÂng vaø Thaønh hoaøng. Phía trong cuøng kieán truùc theo kieåu choàng dieâm, baøi trí töôïng Phaät.

CHUØA CHUOÂNG Coøn goïi laø Kim Chung töï, naèm ôû thoân Nhaân Ñuïc, phöôøng Hieán Nam, thò xaõ Höng Yeân. Chuøa coù töø bao giôø, ñeán nay chöa xaùc ñònh ñöôïc. Theo vaên bia ñaët ôû chuøa thì naêm 1702, chuøa ñaõ truøng tu thöôïng ñieän vaø ñaép töôïng - Coät laàu khaùnh, khaéc roõ thôøi gian döïng coät naêm Quyù Daäu nieân hieäu Chính Hoøa thöù 14 (1693). Caây coät khaùc

528

HÖNG YEÂN ghi teân ngöôøi cuùng tieán vôùi soá tieàn 10 quan. Ñieàu ñoù xaùc ñònh raèng muoän nhaát thì vaøo theá kyû XVII ñaõ coù chuøa Chuoâng. Maùi thöôïng ñieän lôïp ngoùi muõi haøi gaàn gioáng ngoùi thôøi Traàn. Naêm 1707, chuøa laïi ñöôïc truøng tu lôùn, haàu heát moïi haïng muïc coâng trình ñöôïc laøm laïi, nhö haønh lang thöôïng ñieän, gaùc chuoâng, gaùc khaùnh, caàu ñaù. Chuøa coù quy moâ hoaøn chænh cuûa chuøa Vieät thôøi Haäu Leâ.

Truyeàn thuyeát keå raèng: chuøa ñöôïc goïi laø Kim Chung (chuøa Chuoâng Vaøng) laø do vaøo moät naêm ñaïi hoàng thuûy, coù moät quaû chuoâng vaøng treân moät chieác beø troâi daït vaøo baõi soâng thuoäc thoân Nhaân Ñuïc.

Caùc nôi ñua nhau tôùi keùo veà ñòa phöông mình, nhöng khoâng sao keùo ñöôïc, chuoâng khoâng nhuùc nhích moät böôùc. Caùc boâ laõo Nhaân Ñuïc laøm leã khaán trôøi ñaát, roài hoâ haøo con em trong laøng ra keùo, chuoâng di chuyeån nheï nhaøng. Daân laøng cho laø do Trôøi Phaät giuùp ñôõ, beøn goùp coâng xaây döïng chuøa, xaây laàu treo chuoâng. Vaø goïi chuøa laø chuøa Chuoâng.

Qua caàu ñaù, ñeán khoaûng saân roäng, roài ñeán nhaø tieàn ñöôøng, hai beân coù haønh lang vôùi laàu chuoâng, laàu khaùnh ñöôïc noái laïi bôûi toaø haäu ñöôøng taïo neân moät hình chöõ nhaät kín. Beân trong coù hai toaø thieâu höông vaø thöôïng ñieän noái nhau theo kieåu chöõ “ñinh” (丁). Moät soá coät ôû hai laàu chuoâng, gaùc khaùnh vaø nhaø haäu ñöôøng coù chaïm khaéc nhöõng ñaøn ngheâ meï con ñuøa giôõn.

Trong chuøa coù hoaønh phi, caâu ñoái, töôïng Phaät. Hai beân haønh lang coù 18 vò La Haùn, 8 vò Kim Cöông, 2 oâng Hoä phaùp. ÑEÀN MAÂY Ñeàn naèm treân beán ñoø Maây, döïng töø thôøi nhaø Ñinh, ñeàn ñôøi nhaø Lyù ñöôïc toân taïo laïi. Tröôùc ñeàn coù moät caây ña coå thuï, töông truyeàn ñöôïc troàng cuøng thôøi gian tu söûa ñeàn laàn ñaàu. Ñeàn thôø töôùng quaân Phaïm Phoøng AÙt, coøn goïi laø Phaïm Baïch Hoå.

OÂng sinh ngaøy 10 thaùng Gieâng naêm Canh Ngoï (910), trong moät gia ñình tieåu thöông taïi traán Ñaèng Chaâu. Töø nhoû, oâng noåi tieáng laø thoâng minh, cöông tröïc. Naêm Ñinh Hôïi (927) laøm haøo tröôûng traán Ñaèng Chaâu, laø danh töôùng cuûa Ngoâ Quyeàn. Naêm 937, oâng ñem 1000 quaân ñeán hôïp binh vôùi quaân cuûa Ngoâ Quyeàn taïi Gia Vieãn (Chaâu AÙi).

Cuøng naêm ñoù, Kieàu Coâng Tieãn gieát Döông Ñình Ngheä (cha vôï Ngoâ Quyeàn), ñoaït chöùc Tieát Ñoä Söù. Ñeå cuûng coá ñòa vò, Kieàu Coâng Tieãn

529

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ caàu cöùu quaân Nam Haùn sang xaâm löôïc nöôùc ta. Ngoâ Quyeàn cöû Phaïm Baïch Hoå, Döông Tam Kha, Ngoâ Xöông Ngaäp... ñem 5.000 quaân veà thaønh Ñaïi La dieät Kieàu Coâng Tieãn.

Naêm Maäu Tuaát (938) trong traän thuûy chieán ôû Baïch Ñaèng Giang, oâng ñöôïc Ngoâ Quyeàn giao laøm töôùng tieân phong nhöû giaëc. Döôùi söï chæ huy cuûa Ngoâ Quyeàn, quaân ta ñaùnh tan quaân Nam Haùn.

Ngoâ Quyeàn maát, Döông Tam Kha, em vôï Ngoâ Quyeàn, ñoaït ngoâi, Phaïm Baïch Hoå ñaõ giuùp con trai thöù cuûa Ngoâ Quyeàn laø Ngoâ Xöông Vaên ñoaït laïi ngoâi vua. Khi trieàu Ngoâ maát, oâng laø moät trong Thaäp nhò söù quaân, ñaïi baûn doanh ñoùng ôû Ñaèng Chaâu.

Phaïm Baïch Hoå maát ngaøy 16 thaùng 11 naêm Ñinh Maõo (967).

Nhaân daân laäp ñeàn thôø nôi dinh luõy cuõ treân ñaát Ñaèng Chaâu. Caùc trieàu ñaïi veà sau, moãi khi ñaêng quang ñeàu truy phong oâng “Khai thieân traán quoác trung phu taù döïc ñaïi vöông”. Ñeàn Maây ñöôïc xaây theo kieåu chöõ “tam” (三) goàm tieàn teá, trung teá vaø haäu cung.

Gian giöõa tieàn teá treo böùc ñaïi töï “Thaùi Bình vöông phuû” (ñaây laø Vöông phuû Thaùi Bình) khaûm trai, hai beân coù caùc hoaønh phi “Phuùc daãn Ñaèng Löu” (soâng Ñaèng daãn Phuùc), “Anh Phi chaâu quaän” (Quaän Chaâu Anh Phi) vaø moät taám y moân theâu 4 chöõ “Tuaán nghieäp hoaèng khai” (Nghieäp saùng roäng môû). Trong ñeàn coù 27 pho töôïng, taïc thôøi Leâ, hai coã kieäu baùt coáng, moät lö höông ñoàng.

VAÊN MIEÁU XÍCH ÑAÈNG Ñöôïc xaây döïng naêm 1838, thôøi Minh Maïng, treân neàn chuøa Xích Ñaèng cuõ. Ngoâi chuøa lôùn naøy bò phaù huûy töø thôøi Leâ Trung Höng. Vaên Mieáu thôø Ñöùc Khoång Töû cuøng vôùi chö hieàn cuûa Nho giaùo.

Hieän Vaên Mieáu Xích Ñaèng chæ coøn laïi: coång tam quan, 8 bia tieán só thuoäc ñaát Höng Yeân xöa - Tam quan coù gaùc treân laàu nhìn ñöôïc caû moät vuøng ven soâng Hoàng maøu môõ, kieán truùc beà theá mang daùng daáp coång Vaên Mieáu Haø Noäi. Phía trong coù laàu chuoâng, gaùc khaùnh, hai daõy taû, höõu vu, giöõa laø gian ñaïi baùi. Taùm taám bia khaéc teân caùc vò ñaïi khoa goàm 102 ngöôøi cuûa caùc ñòa phöông: Khoaùi Chaâu, Kim Ñoäng, AÂn Thi, Phuø Cöø, Tieân Löõ... thuoäc caùc trieàu ñaïi Traàn, Maïc, Leâ ñeán Nguyeãn. Hoïc vò cao nhaát laø Traïng nguyeân Toáng Traân, ngöôøi thoân

530

HÖNG YEÂN An Caàu, huyeän Phuø Cöø, thôøi Traàn. Treân loaït bia naøy, ñöùng ñaàu baûng soá ngöôøi ñoã ñaïi khoa laø xaõ Thoå Hoaøng, huyeän AÂn Thi. Haèng naêm, hai kyø xuaân, thu, Vaên Mieáu ñeàu coù teá leã.

LEÃ HOÄI Höng Yeân laø moät trong nhöõng caùi noâi ngöôøi Vieät coå. Phoá Hieán moät thöông caûng noåi tieáng töø theá kyû XVII. Taïi ñaây coøn löu giöõ nhieàu di tích kieán truùc coå vôùi nhöõng ñeàn, chuøa... Höng Yeân cuõng laø queâ höông cuûa nhieàu danh nhaân vaên hoaù, anh huøng daân toäc, nôi ñaây coøn baûo toàn nhieàu voán coå vaên hoaù daân gian ñaëc saéc vaø caùc leã hoäi, tieâu bieåu laø: HOÄI CHÖÛ ÑOÀNG TÖÛ Haèng naêm dieãn ra trong 3 ngaøy töø moàng 10 ñeán 12 thaùng 3 aâm lòch taïi ñeàn Chöû Ñoàng Töû - Leã coù ñaùm röôùc roàng. Sau leã coù toå chöùc hoäi vôùi nhieàu troø chôi: vaät, voõ, muùa sö töû, haùt cheøo, bôi thuyeàn.

LEÃ HOÄI CHUØA TÖ PHAÙP Chuøa Tö Phaùp thuoäc huyeän Myõ Vaên, thôø boán baø Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän. Leã hoäi chuøa Tö Phaùp ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 8 thaùng 4 aâm lòch haèng naêm. Leã hoäi coù cuoäc röôùc lôùn giöõa caùc laøng thôø ba baø Vaân, Vuõ, Loâi ñeán vôùi baø Ñieän (ôû chuøa Un, laøng OÂn Xaù). Ñaây cuõng laø leã hoäi caàu möa.

HOÄI PHUØ UÛNG Haèng naêm leã hoäi dieãn ra töø ngaøy 11 ñeán ngaøy 25 thaùng 11 aâm lòch taïi xaõ Phuø UÛng, huyeän AÂn Thi. Ñeàn Phuû UÛng thôø Phaïm Nguõ Laõo, moät danh töôùng thôøi Traàn, moät töôùng taøi cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, ñaõ coù nhieàu coâng lao trong vieäc ñaùnh ñuoåi giaëc Nguyeân - Moâng ôû theá kyû XIII. Ñaëc bieät coù ñaùm röôùc töôïng quaän chuùa Thuûy Tieân, con gaùi ñoäc nhaát cuûa Phaïm Töôùng quaân veà ñeàn chính vaø coù hoäi Kyø Anh laø hoäi cuûa caùc vò chöùc saéc (treân 50 tuoåi) teá ngoaøi. Sau leã coù hoäi toå chöùc caùc troø chôi ñaùnh côø ngöôøi, thi vaät, haùt cheøo...

531

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

KHAÙNH HOØA Khaùnh Hoøa laø tænh duyeân haûi Nam Trung Boä, coù dieän tích töï nhieân 5.257km2, daân soá treân 1.300.000 ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Raglai, EÂñeâ, Gieû Trieâng, Chaêm... Khaùnh Hoøa phía Baéc giaùp Phuù Yeân, phía Nam giaùp Ninh Thuaän, phía Taây giaùp Ñaék Laék vaø Laâm Ñoàng, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Khaùnh Hoøa coù tænh lî laø Thaønh phoá Nha Trang, thò xaõ Cam Ranh vaø 6 huyeän lî: Vaïn Ninh, Ninh Hoøa, Dieân Khaùnh, Khaùnh Vónh, Khaùnh Sôn vaø huyeän ñaûo Tröôøng Sa naèm ôû ñieåm cöïc Ñoâng Vieät Nam, nôi nhaän ñöôïc aùnh saùng ban mai sôùm nhaát nöôùc.

Khaùnh Hoøa ñòa hình thaáp daàn töø Taây sang Ñoâng, bao goàm nuùi ñoài, ñoàng baèng ven bieån vaø haûi ñaûo. Bôø bieån Khaùnh Hoøa daøi treân 200km vôùi 200 hoøn ñaûo lôùn nhoû. Trong ñoù, rieâng huyeän ñaûo Tröôøng Sa chieám khoaûng 100 hoøn ñaûo. Khaùnh Hoøa coù hai con soâng chaûy qua laø soâng Caùi, ñoå ra bieån ôû cöûa Nha Trang vaø soâng Dinh. Ñaây laø moät tænh coù ngö tröôøng lôùn, nguoàn lôïi thuûy, haûi saûn doài daøo, ñaëc bieät laø yeán saøo, saûn löôïng haèng naêm leân tôùi 2,5 taán, coù nguoàn nöôùc khoaùng noùng raát phong phuù vôùi hai con suoái nöôùc noùng tröõ löôïng haøng trieäu meùt khoái. Ñaây laø nguoàn nöôùc uoáng quyù, coù taùc duïng chöõa beänh, naâng cao söùc khoûe.

Khaùnh Hoøa chòu söï chi phoái cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, vöøa chòu taùc ñoäng cuûa khí haäu ñaïi döông, nhôø vaäy khí haäu Khaùnh Hoøa töông ñoái oân hoøa. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø khoaûng 26,50C. Löôïng möa trung bình naêm khoaûng 1.200mm.

Giao thoâng vaän taûi ôû Khaùnh Hoøa raát thuaän lôïi, coù ñöôøng boä, ñöôøng saét Baéc-Nam ñi qua, coù quoác loä 26 noái vôùi Ñaék Laék, Taây Nguyeân coù saân bay Nha Trang, nay laïi coù saân bay Cam Ranh ñöôïc söûa chöõa naâng caáp raát thuaän lôïi cho vieäc ñi laïi trong vaø ngoaøi nöôùc. Ñaëc bieät Khaùnh Hoøa coù caûng bieån Cam Ranh vaøo loaïi caûng bieån toát nhaát theá giôùi saùnh taàm vôùi caûng Francisco cuûa Hoa Kyø, nöôùc saâu vaø kín gioù cho taøu beø neo ñaäu moãi khi gioù baõo.

Khaùnh Hoøa ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi coù nhieàu thaéng caûnh ñeïp, coù soâng suoái, thaùc gheành, coù röøng bieån vaø ñaûo, laïi coù nhieàu coâng trình di tích kieán truùc coå, laïi laø tænh coù cô sôû haï taàng töông ñoái toát. Taát caû

532

KHAÙNH HOØA nhöõng lôïi theá ñoù ñaõ giuùp cho Khaùnh Hoøa phaùt trieån nhanh kinh teá, ñaëc bieät laø ngaønh du lòch, moät ngaønh coâng nghieäp khoâng khoùi heát söùc quan troïng ñoái vôùi Khaùnh Hoøa.

THAÉNG CAÛNH HOÀ CAÙ TRÍ NGUYEÂN Naèm treân ñaûo Boàng Nguyeân, coøn goïi laø Hoøn Mieãu, caùch caûng Caàu Ñaù Nha Trang 20 phuùt ñi thuyeàn maùy. Hoà caù Trí Nguyeân do oâng Trí Nguyeân xaây döïng naêm 1971, daøi 160m, roäng 130m, chia laøm ba oâ nuoâi caù: caû caûnh, caù thòt vaø caù döõ vôùi haøng traêm loaøi caù khaùc nhau.

Giöõa hoà coù nhaø thuûy taï, laøm nôi nghæ ngôi giaûi trí, phuïc vuï aên uoáng cho du khaùch. Treân ñaûo coøn coù khu baõi taém saïch ñeïp, ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích.

Vôùi söï coá gaéng cuûa ban quaûn lyù hoà, trong naêm qua, ñaõ xaây xong thuûy cung Trí Nguyeân. Thuûy cung goàm nhieàu beå thuûy tinh to, nuoâi caùc sinh vaät bieån, ñaëc bieät laø loaïi caù muù khoång loà, nhöõng chuù caù maäp haøm raêng nhoïn hoaét ...

VIEÄN HAÛI DÖÔNG HOÏC Laø cô quan löu giöõ nhöõng tieâu baûn vaø caùc coâng trình nghieân cöùu veà bieån nhieät ñôùi, ñöôïc thaønh laäp naêm 1923, naèm treân moät khu ñaát roäng, caïnh beán caûng Caàu Ñaù, caùch thaønh phoá Nha Trang 6km veà höôùng Ñoâng Nam. Ñaây laø moät trong nhöõng cô sôû nghieân cöùu khoa hoïc veà bieån ra ñôøi sôùm nhaát ôû Vieät Nam. Hieän vieän ñaõ söu taäp ñöôïc treân 20.000 maãu cuûa hôn 4.000 loaøi sinh vaät bieån vaø nöôùc ngoït, beân caïnh nhöõng maãu vaät soáng ñöôïc nuoâi thaû trong caùc beå kính. Taïi ñaây du khaùch seõ ñöôïc ngaém nhìn boä xöông caù voi khoång loà daøi gaàn 26m, cao 3m vôùi 48 ñoát soáng.

HOØN CHOÀNG ÔÛ ngay thaønh phoá, caïnh bôø bieån Ñoâng. Quaàn theå Hoøn Choàng goàm hai nhoùm ñaù, moät nhoùm naèm ôû bieån saùt bôø, moät nhoùm naèm treân baõi caùt, saùt chaân ñoài Cuø Lao. Nhoùm ngoaøi bieån goïi laø Hoøn Choàng vôùi caùc khoái ñaù chìm vaø khoái ñaù noåi treân maët soùng nöôùc, lôùp lôùp choàng leân nhau, thaønh nhieàu taàng, nhieàu ngaùch chaïy töø bôø cao xuoáng bieån.

533

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Coù khoái ñaù khoång loà naèm treân nhöõng khoái ñaù nhoû, troâng raát cheânh veânh, nhö saép ñoå nhaøo! Töø bôø, nhöõng khoái ñaù theo nhau chaïy ra bieån, roài ñoät ngoät vöôn leân thaønh taûng ñaù cao lôùn söøng söõng giöõa trôøi nöôùc meânh mang soùng voã. Treân taûng ñaù cao lôùn naøy laïi coù moät vieân ñaù daùng troøn cheãm cheä ngoài, maët höôùng ra bieån khôi, treân ñoù coù daáu naêm ñaàu ngoùn tay to vaáu laïi in saâu vaøo ñaù, töông truyeàn laø daáu trong tay cuûa oâng khoång loà ñeå laïi thuôû xa xöa. Töø Hoøn Choàng nhìn leân phía Baéc, du khaùch seõ nhìn thaáy nuùi Coâ Tieân, vôùi hình daùng cuûa moät ngöôøi con gaùi daäy thì ñang naèm xoõa toùc.

Nhoùm ñaù treân baõi caùt, daân ñòa phöông goïi laø Hoøn Vôï, vôùi nhöõng taûng ñaù to choàng leân nhau, nhöng khoâng nhaün nhuïi, bôûi khoâng ñöôïc soùng voã baøo moøn. Hoøn Vôï coù hai taûng ñaù hình khoái chöõ nhaät ñöùng song song, cuøng ñôõ hai hoøn ñaù nhoû hình vuoâng. Troâng xa nhö hình hai ngöôøi phuï nöõ ñang maëc aùo nhìn ra bieån.

DOÁC LEÁT Laø baõi taém bieån xinh ñeïp thuoäc huyeän Ninh Hoøa caùch Nha Trang 50km veà phía Baéc. Doác Leát coù nhöõng coàn caùt traéng mòn chaïy daøi, cao haøng chuïc meùt, bao quanh bôûi nhöõng haøng phi lao xanh thaãm. Ñöôøng ñeán tuy coù meät moûi, bôûi sau khi “leát” qua nhöõng coàn caùt, du khaùch môùi coù theå ñaët chaân leân baõi taém tuyeät vôøi vôùi baõi caùt traéng phau, phaúng lyø, chaïy daøi theo bôø bieån hôn 10km, nhöng nöôùc bieån trong xanh vôùi muoân vaøn lôùp soùng voã nheï vaøo bôø seõ cho baïn ñöôïc dòp thoûa söùc vaãy vuøng treân soùng nöôùc. Ñeán Doác Leát, ngoaøi vieäc taém bieån du khaùch coù theå ñi thaêm laøng chaøi, ñoàng muoái Hoøn Khoùi, ñeïp nhö tranh veõ.

BAÕI TRUÕ Naèm ôû ñaûo Hoøn Tre, tröôùc maët thaønh phoá Nha Trang. Töø trong ñaát lieàn nhìn ra Hoøn Tre, troâng gioáng hình con caù saáu khoång loà ñang vöôn mình xuoáng bieån. Taïi ñaây coù moät baõi taém thieân nhieân tuyeät ñeïp coù moät khoâng hai ôû thaønh phoá bieån Nha Trang. Ñoù laø moät baõi taém coøn hoang sô, raát lyù töôûng cho nhöõng ai duø khoù tính ñeán maáy cuõng ñeàu phaûi ngaïc nhieân tröôùc veû ñeïp thuaàn phaùc, eâm ñeàm, ñaëc bieät laø moâi tröôøng saïch seõ cuûa baõi taém. Nöôùc trong xanh coù theå nhìn thaáy taän ñaùy, bôø bieån thoai thoaûi daàn, ra taän xa. Baõi taém soùng

534

KHAÙNH HOØA eâm, vì höôùng veà ñaát lieàn, bôûi ñaèng sau laø Hoøn Tre, nhö moät böùc töôøng thaønh chaén gioù.

VÒNH VAÊN PHONG Caùch thaønh phoá Nha Trang khoaûng 80km veà phía Baéc. Nôi ñaây raát thích hôïp cho loaïi hình du lòch theå thao nhö: laën bieån, löôùt vaùn, bôi thuyeàn buoàm, leo nuùi, taém nöôùc khoaùng noùng... Vònh Vaên Phong coù phong caûnh höõu tình, ñöôïc taïo bôûi ñoài caùt traéng keùo daøi treân 18km, naèm giöõa ñaát lieàn vaø ñaûo. Trong vònh coù nhieàu raëng san hoâ, baõi ñaù ngaàm, nôi truù nguï cuûa nhieàu ñaøn caù troâng raát ñeïp maét.

Trong töông lai khoâng xa, Vònh Vaên Phong seõ ñöôïc ñaàu tö phaùt trieån thaønh moät trung taâm du lòch noåi tieáng ôû Vieät Nam. SUOÁI BA HOÀ Caùch Nha Trang khoaûng 25km veà phía Baéc thuoäc huyeän Ninh Hoøa, suoái Ba Hoà, baét nguoàn töø ñænh Hoøn Sôn cao 660m, chaûy giöõa hai trieàn nuùi ñaù xuoáng caùnh ñoàng thoân Phuù Höõu, xaõ Ninh Ích roài ñoå ra ñaàm Nha Phu. Goïi laø suoái Ba Hoà bôûi treân haønh trình ñöa nöôùc ra bieån Ñoâng, con suoái ba laàn môû loøng suoái roäng ra lieân tieáp taïo thaønh ba hoà, ngay treân löng chöøng nuùi vôùi caûnh quan thieân nhieân kyø thuù, moãi hoà moät veû ñeïp khaùc nhau. Neáu du khaùch laøm moät cuoäc leo nuùi men theo doøng suoái cheo leo ñi töø Hoà Nhaát qua Hoà Hai, töø Hoà Hai ngöôïc leân khoaûng 300-400m, qua nhöõng vaùch ñaù, lau saäy um tuøm, seõ ñeán Hoà Ba. Vaøo muøa khoâ, nöôùc suoái chaûy roùc raùch, maët hoà ít gôïn soùng. Ven suoái nhöõng hoøn ñaù naèm nghieâng ngaû, nhöõng chuøm reã caây vaét mình qua ñaù, troâng chaúng khaùc naøo baày traên, luõ raén ñang naèm phôi mình treân ñaù. Treân cao, nhöõng caây coå thuï taùn giao nhau, taïo neân voøm xanh cho suoái, caøng theâm maùt meû cho cuoäc haønh trình leo nuùi cuûa baïn. ÑAÀM NHA PHU Nöôùc khoâng saâu, chung quanh nuùi bao boïc, quanh naêm nöôùc aám aùp, maët nöôùc tónh laëng nhö maët hoà, maëc daàu maët nöôùc Nha Phu khaù roäng. Ñeán Nha Phu, ngoaøi vieäc taém bieån du khaùch coøn coù theå ñi tham quan Hoøn Thò, Hoøn Lao, Hoøn Heøo vaø leo nuùi...

535

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Hoøn Lao, coøn goïi laø ñaûo khæ, treân ñoù coù moät raïp xieác gaáu, xieác choù môû cöûa cho du khaùch xem mieãn phí. Döôùi nhöõng taùn döøa xanh laø nhöõng ngoâi nhaø nghæ khang trang saïch ñeïp, tröôùc moãi nhaø ñeàu coù daøn möôùp vaø daøn hoa giaáy röïc rôõ ñaùng yeâu.

Hoøn Thò lôùn nhaát trong caùc hoøn, coù chu vi 6.700m. Taïi ñaây coù nöôùc ngoït, coù nhöõng thöûa ruoäng troàng luùa vaø hoa maøu. Ngöôøi daân treân ñaûo nuoâi thaû höôu, nai vaø nhöõng chuù ñaø ñieåu ñöôïc mang veà töø luïc ñòa ñen.

Hoøn Heøo, caùch Hoøn Thò khoâng xa, phong caûnh röøng nuùi thô moäng raát phuø hôïp cho nhöõng ai thích khaùm phaù vaø thöû söùc. Hoøn Heøo laø moät baùn ñaûo lôùn coù caû raëng nuùi ñaïi ngaøn xanh bieác vôùi nhöõng gioû phong lan muoân hoàng nghìn tía, ñang baùm vaøo nhöõng thaân caây coå thuï, ngaùt höông. Roõ laø choán “boàng lai tieân caûnh”.

SUOÁI TIEÂN Naèm ôû phía Nam huyeän Dieân Khaùnh, caùch thaønh phoá bieån Nha Trang khoaûng 20 km veà phía Taây Nam. Ngoïn suoái baét nguoàn töø Hoøn Baø, moät ngoïn nuùi cao hôn 800m. Sau khi ñaõ löôïn quanh qua nhieàu thaùc gheành, quanh co trong nhöõng thung luõng, heûm nuùi, caây röøng, ñeå roài tröôùc khi ñoå nöôùc xuoáng vuøng ñoàng baèng, doøng nöôùc gaëp phaûi moät böùc “töôøng thaønh” baèng ñaù chaén ngang, doøng suoái phaân thaønh hai nhaùnh, moät nhaùnh chaûy veà höôùng Baéc taém töôùi cho caùnh ñoàng cuûa xaõ Suoái Caùt (nay laø xaõ Suoái Tieân), coøn moät nhaùnh chaûy traøn qua baõi ñaù chaén ngang, theo höôùng Ñoâng nhaäp vaøo suoái Daàu, ñoå nöôùc vaøo soâng Caùi.

Truyeàn thuyeát keå raèng, nôi ñaây xöa kia laø choã caùc oâng tieân ngoài ñaùnh côø treân caùc baøn ñaù.

BIEÅN ÑAÏI LAÕNH Naèm keà ranh giôùi giöõa 2 tænh Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoøa, caùch Nha Trang khoaûng 90km, caùch Tuy Hoøa (tænh lî Phuù Yeân) 30km. Phía Baéc bieån Ñaïi Laõnh laø Ñeøo Caû, con ñeøo daøi 12km quanh co, nhieàu cua tay aùo, moät beân nuùi cao söøng söõng, moät beân laø vöïc thaúm.

Bieån Ñaïi Laõnh trong xanh, vôùi baõi taém ñeïp lyù töôûng, bôø bieån thoai thoaûi, coù theå thoaûi maùi bôi loäi xa bôø. Baõi caùt traéng mòn, naèm döôùi röøng phi lao, lao xao gioù. Caùch baõi taém khoâng xa laø moät hoà

536

KHAÙNH HOØA nöôùc ngoït. Sau khi taém bieån thoûa chí, du khaùch coù theå ñaém mình trong doøng nöôùc ngoït ñeå caûm nhaän heát söï thuù vò cuûa taém bieån ôû Ñaïi Laõnh.

Phong caûnh Ñaïi Laõnh töø xa xöa ñaõ ñöôïc caùc vua chuùa lieät vaøo danh thaéng cuûa ñaát nöôùc. Naêm 1836, vua Minh Maïng ñaõ cho chaïm khaéc caûnh Ñaïi Laõnh vaøo moät trong 9 chieác ñænh ñoàng ñaët ôû tröôùc saân Theá Mieáu. Trong cuoán Töï ñieån quoác gia coù noùi ñeán phong caûnh Ñaïi Laõnh.

DI TÍCH THAÙP BAØ (POÂ NAGAR) Coøn goïi thaùp Poâ Inönôgar, naèm treân ngoïn ñoài Hoa Cöông, phía Taây Baéc Nha Trang. Ñoài Hoa Cöông gaàn cuø lao Huaân, phía Baéc caàu Xoùm Boùng, caïnh quoác loä 1A. Taïi ñaây, töø ñaàu Coâng nguyeân ñeán theá kyû XII, ngöôøi Chaêm ñaõ cho xaây nhieàu ñeàn ñaøi, thaùp mieáu. Nhöng ñeán nay chæ coøn laïi 4 ngoïn thaùp ñöôïc döïng vaøo khoaûng theá kyû IX vaø ñöôïc tu söûa ôû theá kyû XII. Töø naèm 1999, thaùp ñöôïc truøng tu söûa chöõa lôùn.

Thaùp Poâ Nagar laø teân chung cuûa khu di tích, nhöng thöïc ra ñoù laø teân ngoïn thaùp lôùn nhaát trong boán ngoïn thaùp. Thaùp chính naèm ôû phía Baéc laø thaùp lôùn nhaát cao 23m, do vua Srima xaây naêm 817.

Treân cöûa thaùp chính coù phuø ñieâu töôïng thaàn Civa boán tay, chaân ñaïp leân mình boø thaàn Nandin, ñang nhaûy muùa giöõa hai nhaïc coâng thoåi saùo vaø keøn saranac. Phía tröôùc thaùp chính coù hai haøng coät hình baùt giaùc, xaây gaïch, coù moät coång vaøo vaø gaùc laøm nôi nghæ chaân, tröôùc khi leo leân thaùp. Nay vaãn coøn veát tích. Thaùp chính thôø töôïng baø Po Inönôgar vaø con gaùi baø. Phía Nam thaùp chính coù hai thaùp phuï. Moät thaùp ñöôïc xaây naêm 774, bò ngöôøi Malaisia xaâm chieám phaù huûy, ñöôïc vua Yavarman truøng tu laïi vaøo naêm 784. Thaùp naøy thôø Thaùi töû. Keá ñoù laø moät thaùp nhoû hôn ñöôïc xaây vaøo theá kyû XII do Chieâm hoaøng Jayaindravarman II xaây, thôø hai ngöôøi con cuûa baø. Phía sau thaùp chính veà höôùng Taây Baéc coù moät thaùp phuï do Harivarman II xaây, thôø baø cuï nuoâi baø luùc coøn beù.

Taát caû boán thaùp ñeàu coù cöûa ra vaøo vaø ñeàu quay veà höôùng Ñoâng, ba cöûa coøn laïi (Nam, Baéc, Taây) laø cöûa giaû, phía treân cöûa chính coù

537

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ voøm cuoán trang trí nhieàu hoa vaên.

Chung quanh caùc taàng thaùp, moãi goùc töôøng coù hình vuõ nöõ Apsara vaø boø thaàn Nandin. Döôùi voøm cuoán caùc cöûa giaû coù hình ngöôøi ñöùng chaép tay kính caån chö thaàn.

Thaùp mang teân Poâ Inönôgar, hay thaùp Poâ Nagar, vì baø laø ngöôøi coù coâng khai hoùa môû mang daân toäc Chaêm, neân ñöôïc caùc vua chuùa sau naøy xaây thaùp, taïc töôïng baø thôø trong thaùp vaø toân laøm Ñöùc Baø, vì vaäy coøn goïi laø thaùp Baø.

THAØNH COÅ DIEÂN KHAÙNH Ñeán nay taïi mieàn Trung, ngoaøi thaønh Hueá chæ coøn thaønh Dieân Khaùnh ôû Khaùnh Hoøa, ñöôïc xaây naêm 1793, sau khi Nguyeãn Hueä qua ñôøi, nhaø Taây Sôn suy yeáu daàn. Nguyeãn AÙnh cuøng Voõ Taùnh vaø Nguyeãn Vaên Tröông ñem quaân tieán ñaùnh Dieân Khaùnh. Sau khi ñaåy luøi ñöôïc nghóa quaân Taây Sôn, thaáy nôi ñaây laø ñòa baøn chieán löôïc quan troïng laâu daøi, Nguyeãn AÙnh quyeát ñònh xaây thaønh Dieân Khaùnh laøm vaønh ñai phoøng ngöï kieân coá töø xa. Kieán truùc theo kieåu Vauban (moät kieåu caáu truùc thaønh quaân söï phoå bieán ôû chaâu AÂu vaøo theá kyû XVII, XVIII), caùch Nha Trang khoaûng 10km veà höôùng Taây. Thaønh Dieân Khaùnh naèm gaàn quoác loä 1A, dieän tích khoaûng 36.000m2. Thaønh ñaép baèng ñaát, daøi khoaûng 2.690m. Töôøng thaønh hình luïc giaùc khoâng ñeàu nhau. Treân moãi caïnh chia ra nhieàu ñoaïn nhoû, uoán löôïn neân caùc goùc thaønh khoâng nhoâ haún ra, do ñoù vaãn ñaûm baûo quan saùt ñöôïc caû hai beân. Moãi goùc coù phaùo ñaøi cao 2m. Töôøng cao 3,5m, beân trong ñaép thoai thoaûi, ñöôïc ñaép thaønh hai baäc, laøm ñöôøng vaän chuyeån vuõ khí quaân löông raát thuaän lôïi vaø an toaøn. Maët ngoaøi döïng ñöùng. Treân maët töôøng troàng tre gai. Beân ngoaøi thaønh coù haøo saâu töø 3 ñeán 5m bao quanh.

Thaønh Dieân Khaùnh, moãi caïnh coù moät cöûa. Hieän nay chæ coøn boán cöûa: Ñoâng, Taây, Nam (cöûa Tieàn) vaø Baéc (cöûa Haäu), trong ñoù hai cöûa Ñoâng vaø Taây laø coøn nguyeân veïn, hai cöûa Taû vaø Höõu bò laáp vaøo naêm 1823. Cöûa thaønh xaây baèng gaïch nung cao 4,5m, roäng 16,8m. ÔÛ giöõa xaây voøm cuoán cao 3,4m, roäng 3m. Treân coång laø voïng laâu hình töù giaùc, moãi caïnh 3,5m. Maùi laàu uoán cong, lôïp ngoùi.

Cöûa Tieàn daønh cho vua ñi, Hoaøng thaønh coù caáu truùc ñoäc ñaùo, tính töø cöûa Tieàn vaøo coù coät côø, ñeán Hoaøng cung, kieán truùc kieåu AÙ

538

KHAÙNH HOØA Ñoâng (gioáng ñieän Thaùi Hoùa - Hueá). Treân noùc ñuùc hai con roàng, uoán cong quay ñaàu vaøo moät quaû caàu thuûy tinh lôùn. Giöõa Hoaøng cung laø ngai vaøng, ñaët treân moät beä goã cao ba taàng. Tröôùc Hoaøng cung laø saân chaàu. Beân traùi Hoaøng cung laø dinh Tuaàn Vuõ, tieáp ñeán laø dinh AÙn saùt, dinh Laõnh binh.

CHUØA LONG SÔN Chuøa toïa laïc döôùi chaân nuùi Traïi Thuûy ôû soá 20, ñöôøng 23-10 phöôøng Phöông Sôn, Thaønh phoá Nha Trang. Chuøa do Hoøa thöôïng Thích Ngoä Chí döïng treân ñænh nuùi Traïi Thuûy vaøo naêm 1886, coù teân laø chuøa Ñaêng Long. Naêm 1900, do moät côn baõo maïnh, chuøa bò ñoå, neân ñöôïc dôøi xuoáng ñòa ñieåm hieän nay. Chuøa Long Sôn laø ngoâi chuøa lôùn nhaát Nha Trang. Naêm 1936, chuøa ñöôïc choïn laøm truï sôû Hoäi Phaät hoïc tænh Khaùnh Hoøa. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm 1940, 1971 vaø 1975. Trong khuoân vieân chuøa döïng pho töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm. Treân ñænh nuùi Traïi Thuûy döïng pho töôïng Kim thaân Phaät toå.

NHAØ THÔØ CHAÙNH TOØA Coøn goïi nhaø thôø Nuùi, naèm ôû goùc ñöôøng Thaùi Nguyeân vaø Nguyeãn Traõi ñöôïc döïng vaøo naêm 1928, maõi ñeán naêm 1934 môùi hoaøn thaønh vôùi 10 haïng muïc coâng trình. Trong nhaø thôø coù ba quaû chuoâng lôùn do haõng Bour Dons Carillons cung caáp vaøo naêm 1934. Thaùng 12 naêm 1935, laép theâm ñoàng hoà treân thaùp chuoâng. Toàn taïi treân 70 naêm, nhaø thôø Chaùnh Toøa vaãn giöõ nguyeân maøu xaùm cuûa töôøng xi maêng khoâng bò reâu phong. Chính ñieàu naøy ñaõ gaây aán töôïng maïnh ñoái vôùi du khaùch.

MOÄ BAÙC SÓ YERSIN Yersin sinh naêm 1863 taïi Thuïy Só. Cha ngöôøi Thuïy Só, meï ngöôøi Phaùp. Luùc nhoû hoïc ôû Thuïy Só, lôùn leân hoïc ôû Phaùp, ñaäu Tieán só Y khoa ôû Phaùp vaø nhaäp quoác tòch Phaùp.

Thaùng 7-1891, Baùc só Alexandre Yersin laàn ñaàu tieân ñaët chaân tôùi Nha Trang. Ñoù laø chuyeán thaêm ñeå laïi trong oâng nhieàu aán töôïng.

Cuoái naêm 1899, oâng trôû laïi nôi ñaây vaø laäp ra Vieän Pasteur. Gaàn 50 naêm Yersin soáng ñoäc thaân ôû thaønh phoá Nha Trang. OÂng daønh troïn cuoäc ñôøi cho söï nghieäp khoa hoïc vì con ngöôøi vaø cho con ngöôøi. OÂng

539

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñaõ nghieân cöùu thaønh coâng thuoác chöõa beänh dòch haïch, khaùm phaù ra Ñaø Laït...

OÂng maát taïi Nha Trang, ngaøy 1-3-1943. Theo di chuùc ñeå laïi cuûa oâng, khi khaâm lieäm ngöôøi ta ñaët oâng naèm saáp, ñaàu quay veà bieån, ñeå oâng ñöôïc maõi maõi oâm laáy maûnh ñaát queâ höông thöù hai cuûa mình.

Moä cuûa oâng ñaët treân moät ngoïn ñoài nhoû khoâng teân taïi khu vöïc suoái Daàu, huyeän Dieân Khaùnh. Ngoâi moä hình chöõ nhaät, xaây xi maêng, sôn maøu xanh dòu. Treân phaàn moä coù haøng chöõ Alexandre Yersin (1863-1943). Trong ñieän thôø cuûa chuøa Long Tuyeàn, naèm caïnh moä oâng, aûnh thôø cuûa “oâng Naêm Yersin”, theo caùch goïi thaân thieát cuûa ngöôøi daân Khaùnh Hoøa, ñöôïc ñaët ngang haøng vôùi töôïng thôø Boà Taùt.

LEÃ HOÄI Khaùnh Hoøa laø maûnh ñaát coù lòch söû vaên hoùa laâu ñôøi. Caùch ñaây haøng ngaøn naêm, nôi ñaây ñaõ coù con ngöôøi sinh soáng. Caùch ñaây 2.000 naêm, Nha Trang ñaõ coù troáng ñoàng. Khaùnh Hoøa laø vuøng ñaát coù nhieàu daân toäc anh em sinh soáng, neân nôi ñaây coù nhieàu leã hoäi mang baûn saéc daân toäc ñaäm ñaø.

LEÃ HOÄI CAÙ VOI Truyeàn thuyeát keå raèng caù voi thöôøng cöùu ngöôøi bò naïn treân bieån, neân haèng naêm ngö daân Khaùnh Hoøa thöôøng toå chöùc leã hoäi ñeå toû loøng thaønh kính caù voi. Nghi leã nhö cuùng teá ôû ñình laøng. Trong leã hoäi coù toå chöùc haùt Baû Traïo, nghinh röôùc...

LEÃ HOÄI THAÙP BAØ Haèng naêm leã hoäi Thaùp Baø ñöôïc toå chöùc vaøo 4 ngaøy, töø ngaøy 20 ñeán ngaøy 23 thaùng 3 aâm lòch taïi khu thaùp Poâ Nagar, thaønh phoá Nha Trang. Ñaây laø leã hoäi lôùn nhaát trong naêm cuûa Khaùnh Hoøa ñeå töôûng nieäm Nöõ Thaàn Meï xöù sôû (tieáng Chaêm laø Po Inönôgar). Theo truyeàn thuyeát, Meï Xöù sôû laø ngöôøi coù coâng taïo laäp xöù sôû, duy trì noøi gioáng, ngöôøi tìm ra caây luùa, daïy daân caøy caáy troàng troït. Thöôøng nghi leã coù hai phaàn. Vaøo ngaøy 20-3 laø leã thay y, thaùo boû xieâm y, muõ mieän cuõ, taém töôïng Nöõ Thaàn, baèng nöôùc laù thôm vaø thay xieâm y, muõ mieän môùi. Leã caàu cuùng dieãn ra ngaøy 23-3. Ñaây laø phaàn leã ñöôïc toå chöùc

540

KIEÂN GIANG heát söùc toân nghieâm, ca ngôïi coâng ñöùc Meï Xöù sôû vaø caàu cho daân an, soáng aám no, haïnh phuùc.

Sau phaàn leã coù toå chöùc hoäi muùa daâng boâng, haùt boä, dieãn ra caùc tích tuoàng.

LEÃ AM CHUÙA Haèng naêm dieãn ra vaøo ngaøy 22 thaùng 4 aâm lòch taïi Am Chuùa, nôi thôø Nöõ thaàn Poâ Nagar (coøn goïi Thieân Y A Na), naèm treân nuùi Ñaïi An (coøn goïi nuùi Chuùa), xaõ Dieân Ñieàn huyeän Dieân Khaùnh. Sau phaàn leã theo nghi thöùc coå truyeàn laø phaàn hoäi coù muùa caùc ñieäu muùa gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát veà Thieân Y A Na.

KIEÂN GIANG Kieân Giang vuøng ñaát naèm veà phía Taây Nam cuûa Toå quoác, laø moät trong nhöõng troïng ñieåm kinh teá cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, coù dieän tích töï nhieân 6.269km2, daân soá gaàn 1,5 trieäu ngöôøi, nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc: Kinh, Hoa, Khôme.... Tænh lî Kieân Giang laø thò xaõ Raïch Giaù, ngoaøi ra coøn coù thò xaõ Haø Tieân vaø 8 huyeän ñaát lieàn: Hoøn Ñaát, Taân Hieäp, Chaâu Thaønh, Gioàng Rieàng, Goø Quao, An Bieân, An Minh, Vónh Thuaän vaø 2 huyeän ñaûo: Phuù Quoác vaø Kieân Haûi. Kieân Giang laø nôi sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät, Khôme vaø Hoa...

Kieân Giang, phía Ñoâng vaø Ñoâng Nam giaùp An Giang, Caàn Thô, phía Nam giaùp Caø Mau, Baïc Lieâu, phía Baéc giaùp Campuchia vôùi ñöôøng bieân giôùi daøi 54km, phía Taây laø vònh Thaùi Lan. Ngoaøi ñaûo Phuù Quoác, Kieân Giang coøn coù 100 ñaûo lôùn nhoû ngoaøi vònh.

Kieân Giang laø moät tænh coù tieàm löïc kinh teá vôùi nhöõng caùnh ñoàng maøu môõ, coù khoaùng saûn, röøng nguyeân sinh, bieån vaø ñaûo laø nôi coù nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät raát phong phuù, ña daïng.

Kieân Giang coù caûnh quan kyø thuù vôùi nhieàu hang ñoäng huyeàn aûo, röøng vaøng, bieån baïc, ñoàng ruoäng thaúng caùnh coø bay... Moät vuøng ñaát coù truyeàn thoáng ñaáu tranh vôùi nhöõng trang söû haøo huøng cuûa thôøi môû coõi, choáng giaëc ngoaïi xaâm, maø teân tuoåi vaãn soáng maõi vôùi non soâng ñaát nöôùc. Ñeán vôùi Kieân Giang laø ñeán vôùi “Haø Tieân thaäp caûnh”, laø ñeán vôùi

541

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ veû ñeïp nuùi soâng huøng vó, vôùi röøng U Minh lòch söû, röøng nguyeân sinh Phuù Quoác...

Kieân Giang naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 27-27,50C. Quanh naêm thôøi tieát khoâng quaù noùng maø cuõng khoâng quaù laïnh, khí haäu coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Tuy ôû saùt bieån nhöng khoâng maáy khi chòu tröïc tieáp gioù baõo nhieàu. Löôïng möa trung bình naêm 2.016mm.

Kieân Giang laø moät vuøng giaøu naéng gioù. Bieån Kieân Giang giaøu haûi saûn, vôùi nhöõng ngö tröôøng roäng lôùn, coù nhöõng baõi toâm, luoàng caù ñaày ñaøn, trong ñoù coù nhöõng loaøi caù thôm ngon: chim, thu, baïc maù, caù thieàu...

THAÉNG CAÛNH KIM DÖÏ LAN ÑAØO Trong “Haø Tieân thaäp caûnh” (10 caûnh ñeïp Haø Tieân) thì Kim Döï Lan Ñaøo (Ñaûo vaøng chaén gioù) ñöôïc ngöôøi xöa xeáp ñaàu baûng. Kim Döï Lan Ñaøo laø moät hoøn ñaûo nhoû, ôû ngay cöûa bieån Haø Tieân, ñöôïc noái vôùi ñaát lieàn vaøo ñaàu theá kyû XX, nay coù theâm caàu Toâ Chaâu laøm cho hoøn ñaûo “Vaøng” naøy caøng gaén boù vôùi ñoâi bôø cuûa cöûa bieån Haø Tieân.

Xöa kia treân hoøn ñaûo nhoû naøy coù moät phaùo ñaøi canh giöõ cöûa bieån, baûo veä traán Haø Tieân choáng giaëc ngoaïi. Vì vaäy nhaân daân quen goïi laø Kim Döï phaùo ñaøi.

Khi maët trôøi ngaû daàn xuoáng bieån, phaùo ñaøi röïc rôõ maøu ñoû, luùc ñoù chuùng ta môùi caûm nhaän heát, ñoù chính laø hoøn ñaûo Vaøng.

Döôùi chaân laø ngoïn haûi ñaêng caøng laøm taêng theâm veû ñeïp cho ñaûo.

Treân phaùo ñaøi xöa kia ngöôøi Phaùp cho xaây döïng moät ngoâi nhaø nhoû moät taàng (bungalow), vaø nay coù khaùch saïn duøng cho du khaùch döøng chaân ngaém caûnh.

NUÙI LAÊNG Coøn coù teân Bình San Ñieäp Thuùy, laø moät trong 10 caûnh ñeïp cuûa Haø Tieân. Bình San Ñieäp Thuùy laø moät ngoïn nuùi chaïy daøi xanh möôït, noái lieàn vôùi Kim Döï Lan Ñaøo.

542

KIEÂN GIANG Goïi laø nuùi Laêng, bôûi treân ngoïn nuùi naøy coù laêng taåm cuûa Maïc Cöûu, vò khai traán quoác coâng, vò töôùng kieâm nhaø thô Maïc Thieân Tích, cuøng laêng taåm cuûa nhieàu vò vaên quan voõ töôùng cuûa trieàu Nguyeãn ñaõ ñöôïc xaây döïng ít nhaát caùch nay hôn 300 naêm. Döôùi chaân nuùi Laêng coù chuøa Trung Nghóa thôø Maïc Coâng tam vò, traàm maëc, uy nghieâm, nhaân daân coøn goïi laø mieáu oâng Lòch vôùi hai caâu ñoái “Nhaát moân trung nghóa gia thònh troïng, Thaát dieäp phieân haøn quoác suûng vinh”. Ñoù laø lôøi ghi laïi coâng lao to lôùn cuûa hoï Maïc ñoái vôùi ñaát Haø Tieân. Trong mieáu coøn giöõ ñöôïc buùt tích cuûa chí só Nguyeãn Thaàn Hieán, treân töôøng ghi laïi nhöõng baøi thô Noâm do Maïc Thieân Tích saùng taùc. Tröôùc mieáu laø 3 hoa sen.

CAÛNH ÑEÏP ÑOÂNG HOÀ Coøn goïi Ñoâng Hoà AÅn Nguyeät. Ñöùng treân caàu Toâ Chaâu, nhìn vaøo phía trong, du khaùch seõ nhìn thaáy moät caùi ñaàm nöôùc roäng khoaûng 14km2. Vì chieác hoà naèm phía Ñoâng tænh lî Haø Tieân neân ñöôïc goïi Ñoâng Hoà (hoà ôû phía Ñoâng).

Nöôùc soâng Haäu, theo keânh Vónh Teá, hôïp löu vôùi soâng Giang Thaønh, roài ñoå nöôùc vaøo Ñoâng Hoà tröôùc khi chaûy ra bieån. Beân phaûi coù nuùi Nguõ Hoå, beân traùi laø daõy nuùi Toâ Chaâu.

Moät hoà nöôùc phaúng laëng boán beà nuùi non ngaøn naêm soi boùng nöôùc, phong caûnh höõu tình. Chaû theá maø nhaø thô Maïc Thieân Tích ñaõ xeáp Ñoâng Hoà laø 1 trong 10 caûnh ñeïp cuûa Haø Tieân. Khoâng chæ vì ôû beân hoà, maø vì Ñoâng Hoà raát thô moäng, nhaø thô Laâm Taán Phaùc ñaõ laáy buùt danh laø Ñoâng Hoà. Hieän nay nhaø löu nieäm cuûa oâng vaãn coøn ôû ñaây vôùi ngöôøi baïn ñôøi, baïn thô laø nöõ só Moäng Tuyeát. Caùi ñaëc saéc cuûa Ñoâng Hoà laø moãi naêm coù hai muøa nöôùc ngoït vaø maën, ñoù laø ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi phaùt trieån caùc loaøi thuûy haûi saûn Ñoâng Hoà.

MUÕI NAI Coøn goïi Loäc Tró thoân cö, caùch thò xaõ Haø Tieân khoaûng 4km, ôû ñoä cao 100m, nhoâ ra bieån. Coù ngöôøi giaûi thích raèng, laáy teân laø Muõi Nai, bôûi phaàn nuùi nhoâ ra bieån gioáng ñaàu moät con nai ñang ngheách moõm.

Nhöng cuõng coù ngöôøi noùi raèng ngaøy xöa nôi ñaây coù nhieàu baày nai sinh soáng nhö caâu thô cuûa Maïc Thieân Tích vieát: “...Laâm Loäc ai baèng thuù chaû thanh Nöûa keà nöôùc bieác, nöûa non xanh...”

543

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÔÛ ñaây coù baõi taém, tuy khoâng roäng, caùt khoâng traéng, nhöng bieån raát eâm ñeàm, nhöõng ngoïn soùng laên taên voã nheï vaøo bôø. Phía sau baõi laø nhöõng raëng caây xanh, boùng maùt. Baõi taém thoai thoaûi, khoâng saâu, raát an toaøn cho du khaùch taém bieån.

NAM PHOÁ Coù nghóa laø moät xoùm phía Nam. Caùch thò xaõ Haø Tieân khoaûng 10km veà phía Kieân Löông, chuùng ta seõ gaëp hai baõi taém xinh xaén laø baõi Hoøn Heo vaø baõi ÔÙt. ÔÛ ñaây baõi caùt vaøng mòn, nöôùc trong xanh, caûnh vaät yeân tónh. Daõy nuùi baõi ÔÙt nhoâ haún ra ngoaøi khôi nhö moät böùc bình phong khoång loà che chaén gioù baõo. Vaøo muøa bieån ñoäng, caû vuøng bieån Haø Tieân, nôi naøo cuõng cuoän soùng, rieâng vuøng bieån baõi ÔÙt soùng yeân, bieån laëng. Nhaø thô Maïc Thieân Tích cuõng ñaõ choïn nôi ñaây laø moät trong möôøi caûnh ñeïp cuûa Haø Tieân vôùi teân goïi “Nam Phoá tröøng ba”.

Caûnh saéc nôi ñaây coøn khaù hoang sô, daân cö caàn cuø. Döôùi thôøi thuoäc ñòa, nhieàu quan chöùc ngöôøi Phaùp ñaõ choïn Nam Phoá xaây nhaø laøm nôi nghæ döôõng.

LÖ KHEÂ Nôi maø vò töôùng taøi ba, nhaø thô Maïc Thieân Tích coù nhieàu baøi thô vònh vaø xaây döïng nôi ñaây thaønh moät “ñieáu ñình” ñeå thöôûng nhaøn.

“Lö” laø moät loaøi caù cheûm, ñöôïc goïi laø caù vöôïc, neân nôi ñaây nhaân daân thöôøng goïi laø Raïch Vöôïc. Maïc Thieân Tích goïi ñaây laø “Lö Kheâ ngö baïc” coù nghóa laø xoùm chaøi Raïch Vöôïc, caùch trung taâm thò xaõ Haø Tieân khoaûng 3km veà höôùng Kieân Löông. Raïch Vöôïc xöa kia coù nhieàu loaøi caù vöôïc. Maïc Thieân Tích ñaõ coù baøi phuù khaù noåi tieáng coøn truyeàn laïi hoâm nay vôùi nhan ñeà “Lö Kheâ nhaøn ñieáu phuù”.

THAÏCH ÑOÄNG Laø khoái ñaù voâi khoång loà naèm ôû löng chöøng moät ngoïn nuùi caùch bieân giôùi Vieät Nam-Campuchia khoaûng 3km. Vaøo nhöõng ngaøy trôøi maây u aùm, maây xuoáng thaáp, nhöõng ñaùm maây uøn uøn saø vaøo hang ñoäng, töôûng nhö hang ñoäng ñang nuoát nhöõng ñaùm maây. Phaûi chaêng nhìn thaáy caûnh naøy maø Maïc Thieân Tích ñaët teân cho ñoäng naøy laø “Thaïch Ñoäng thoân vaân” chaúng? Coù nghóa laø ñoäng ñaù nuoát maây.

Thaïch Ñoäng laø moät trong “Haø Tieân thaäp caûnh”.

544

KIEÂN GIANG Trong ñoäng coù ngoâi chuøa Tieân Sôn. Tröôùc cöûa chuøa coù ñeà ba chöõ “Tieân Sôn töï”, hai beân laø hai caâu ñoái “Thaïch thöông linh, lung löu ngoïc dòch. Ñoäng trung tónh, ñòa aån kim tieân”. Trong loøng ñoäng raát maùt meû. Taïi ñaây du khaùch ñöôïc nghe veà truyeàn thuyeát Thaïch Sanh qua thaïch nhuõ coù hình Thaïch Sanh vaø hình Coâng chuùa. Thaïch Ñoäng cuõng töøng chöùng kieán moái tình eùo le cuûa coâ gaùi Vieät vaø hai chaøng trai Nhaät Baûn. Trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø Myõ cuõng nhö cuoäc chieán tranh bieân giôùi Taây Nam, Thaïch Ñoäng laø nôi dieãn ra nhöõng traän chieán aùc lieät choáng keû thuø xaâm löôïc.

Phía sau hang laø moät khoâng gian thoaùng ñaõng, moät vuøng trôøi bieân giôùi cuøng bieån xanh vaø nhöõng ñaûo nhoû nhaáp nhoâ treân soùng. ÑAÙ DÖÏNG Phía sau Thaïch Ñoäng veà höôùng Taây Baéc, giöõa caùnh ñoàng meânh moâng noåi leân moät ngoïn nuùi coù daùng hình thang caân, ñoù laø nôi truù nguï cuûa nhieàu loaøi chim coø. Trong nuùi Ñaù Döïng coù nhieàu hang ñoäng, trong moãi hang ñoäng coù nhieàu thaïch nhuõ, maêng ñaù laáp laùnh nhö chaâu ngoïc. Ñoù chính laø Chaâu Nham laïc loä (coø veà nuùi Ngoïc) maø ngöôøi daân ñòa phöông quen goïi laø Ñaù Döïng. Trong soá nhöõng hang ñoäng ôû Ñaù Döïng, ñaùng chuù yù nhaát laø hang Boàng Lai, Saân Tieân. Treân maët ñaù cuûa hang Boàng Lai coù daáu chaân tieân raát lôùn, thaïch nhuõ vieàn chung quanh, nhö moät con roàng vaø con raén noái nhau. Trong hang coù moät hoá khoâng saâu laém chæ vaøi chuïc centimeùt, nhöng quanh naêm ñaày nöôùc, neân ngöôøi ta goïi laø gieáng Tieân, ngoaøi ra coøn coù khoái ñaù gioáng caây ñaøn cuûa chaøng Thaïch Sanh, laïi coù khoái ñaù hình töôïng Phaät maëc aùo caø sa, coù laàu troáng, laàu chuoâng. Ñaù Döïng quaû laø moät ñòa ñieåm du lòch lyù thuù, laïi laø moät di tích lòch söû cuûa Haø Tieân, bôûi nôi ñaây trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, caùc chieán só bieät ñoäng Haø Tieân ñaõ soáng vaø chieán ñaáu kieân cöôøng laäp neân nhöõng chieán coâng xuaát saéc.

THÒ XAÕ RAÏCH GIAÙ Laø trung taâm chính trò, kinh teá vaø vaên hoùa cuûa Kieân Giang. Theo söû saùch cuûa trieàu Nguyeãn, Raïch Giaù coù teân laø Giaù Kheâ. Raïch Giaù laø thuû phuû cuûa tænh Kieân Giang, töøng chöùng kieán bao bieán thieân cuûa lòch söû. Trong cuoäc chieán ñaáu choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, nôi ñaây ñaõ dieãn ra cuoäc chieán ñaáu ngoan cöôøng cuûa ngöôøi anh huøng

545

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Nguyeãn Trung Tröïc vaøo naêm 1868. Raïch Giaù coù nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa nhö ñeàn thôø Nguyeãn Trung Tröïc, ñình Vónh Hoøa, chuøa Phaät Lôùn, chuøa Ñeá Quang, moä nhaø thô Huyønh Maãn Ñaït...

Thò xaõ Raïch Giaù coù saân bay, beán caûng, laø ñaàu caàu ñeå du khaùch ñi tôùi caùc khu du lòch noåi tieáng nhö ñaûo Phuù Quoác, Haø Tieân, vöôøn Quoác gia U Minh Thöôïng, Hoøn Ñaát... ÑAÛO PHUÙ QUOÁC Laø hoøn ñaûo lôùn nhaát Vieät Nam, naèm trong vònh Thaùi Lan. Thò traán Döông Ñoâng, thuû phuû cuûa huyeän ñaûo Phuù Quoác, caùch thò xaõ Raïch Giaù 120km vaø Haø Tieân 45km. Huyeän ñaûo Phuù Quoác goàm 22 hoøn ñaûo lôùn nhoû. Trong ñoù ñaûo Phuù Quoác lôùn nhaát vôùi dieän tích 573km, daøi 50km, nôi roäng nhaát (veà phía Baéc) 25km. Coù röøng nguyeân sinh ñöôïc coâng nhaän laø vöôøn quoác gia vôùi nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät quyù hieám, coù soâng, suoái, thaùc, gheành. Ngoaøi thuûy haûi saûn trai ngoïc, Phuù Quoác coù vöôøn tieâu baït ngaøn.

Phuù Quoác ñöôïc meänh danh laø ñaûo ngoïc, bôûi söï giaøu coù cuûa thieân nhieân vaø tieàm naêng du lòch phong phuù. Vieàn quanh ñaûo laø nhöõng baõi taém tuyeät vôøi, nhö baõi Tröôøng, baõi Khem, gheành Daàu, Raïch Traøm... neáu baïn khoâng thích taém bieån, ñi taém suoái cuõng laø moät thuù vui, giöõa röøng nguyeân sinh hoang daõ.

Phuù Quoác cuõng laø nôi coù nhieàu di tích lòch söû nhö khu caên cöù cuûa Nguyeãn Trung Tröïc, nhöõng kyû vaät cuûa Nguyeãn AÙnh (vua Gia Long) trong nhöõng naêm troâi daït ra ñaûo.

THÒ TRAÁN DÖÔNG ÑOÂNG Thuû phuû cuûa huyeän ñaûo Phuù Quoác. ÔÛ ñaây coù saân bay vaø khaùch saïn sang troïng. Döông Ñoâng coù nhieàu caûnh ñeïp noåi tieáng nhö Dinh Caäu, nôi coù moät ngoâi ñeàn thôø ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1937 ñeå thôø Caäu, mong caäu che chôû cho daân chaøi khi gaëp möa to, gioù lôùn, baõo buøng. Dinh Caäu naèm saùt ngay bôø bieån, coøn giöõ nhöõng neùt kieán truùc coå.

SUOÁI TRANH Con suoái baét nguoàn töø daõy nuùi ñaù Haøm Nghinh naèm veà phía Ñoâng Baéc ñaûo Phuù Quoác. Suoái Tranh laø hôïp löu töø nhieàu doøng suoái

546

KIEÂN GIANG nhoû chaûy töø caùc khe nuùi, len loûi qua caùc röøng caây, baõi coû, roài ñoå vaøo doøng suoái lôùn daøi treân 16km. Coù nhöõng ñoaïn loøng suoái laø nhöõng phieán ñaù lieàn noái tieáp nhau chaïy daøi. Laøn nöôùc trong xanh löõng lôø chaûy qua treân nhöõng phieán ñaù ñoù. ÔÛ ñaây coù ngoïn thaùc khaù ñeïp, cuõng goïi laø Thaùc Tranh.

SUOÁI ÑAÙ BAØN Naèm veà phía Nam trung taâm ñaûo Phuù Quoác. Suoái Ñaù Baøn nöôùc chaûy roùc raùch quanh naêm. Phong caûnh höõu tình neân thô. Cuõng nhö Suoái Tranh, loøng suoái Ñaù Baøn laø nhöõng taûng ñaù phaúng lyø to lôùn. Hai bôø suoái laø röøng caây coå thuï, nguyeân sinh, vaøo muøa xuaân hoa röøng ñua nôû, ñaëc bieät phong lan röøng toûa ngaùt höông.

Nöôùc suoái khaù saâu, coù theå bôi loäi thoûa thích giöõa thieân nhieân cuûa nuùi röøng nhieät ñôùi.

BAÕI TRÖÔØNG Moät baõi taém lyù töôûng, bôø bieån thoai thoaûi, baõi caùt traéng mòn chaïy daøi treân 20km töø Dinh Caäu ñeán taän baõi Taøu Ruõ. Baõi taém saïch ñeïp, nöôùc trong xanh nhìn taän ñaùy. Coù leõ vì theá môùi goïi laø baõi Tröôøng (daøi) naèm ngay trung taâm cuûa thò traán Döông Ñoâng.

QUAÀN ÑAÛO AN THÔÙI Quaàn ñaûo An Thôùi naèm veà phía Nam ñaûo Phuù Quoác, quaàn ñaûo naøy goàm 15 ñaûo lôùn nhoû, naèm doïc theo höôùng Taây Nam. Bieån ôû ñaây khaù saâu, coù nôi saâu gaàn 30m, nöôùc trong vaét, xanh bieác moät maøu. Ñaây laø vuøng bieån raát thích hôïp cho du lòch khaùm phaù ñaïi döông, bôi laën vaø caâu caù. Quaàn ñaûo An Thôùi goàm nhieàu hoøn ñaûo nhö Hoøn Daân, Hoøn Döøa, Hoøn Roïi, Hoøn Thôm...

CHUØA HANG - HOØN PHUÏ TÖÛ Ñaây laø moät cuïm di tích thaéng caûnh thuoäc xaõ Bình An, huyeän Kieân Löông. Chuøa ñaët trong moät hang ñaù. Tröôùc coång chuøa, treân vaùch ñaù coù haøng chöõ “Haûi Sôn töï”. Beân trong hang, qua gian chính ñieän seõ laø moät hang khaù roäng thoâng ra baõi bieån. Treân vaùch ñaù cöûa hang nhìn ra bieån coøn giöõ laïi nhöõng maûnh haøu baùm vaøo nuùi, ñieàu ñoù chöùng toû ñaõ coù moät thôøi bieån laán vaø laïi luøi. Trong chuøa Hang coù thôø hai töôïng Phaät raát lôùn mang phong caùch Nam Toâng ñaët treân beä cao.

547

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Töông truyeàn ñaây laø hai pho töôïng do vò Hoaøng töû Thaùi Lan taëng trong nhöõng ngaøy laùnh naïn ñöôïc Maïc Thieân Tích cöu mang.

Ra cöûa hang nhìn veà phía bieån thaáy ngay hoøn Phuï Töû vaø xa xa laø quaàn ñaûo Baø Luïa. Ñeán vuøng bieån naøy ta coù caûm giaùc nhö ñang ñöùng ôû moät goùc naøo ñoù cuûa Haï Long. Hoøn Phuï Töû coù nhieàu truyeàn thuyeát thuù vò ñaày tính nhaân vaên. Töông truyeàn raèng, ñaõ laâu laém roài, khoâng ai nhôù ngaøy nhôù thaùng, chæ bieát raèng coù hai cha con ôû taän mieàn Trung vaøo ñaây khai thaùc toå yeán, khi leân hoøn coù hai coät ñaù döïng, ngöôøi cha baát ngôø bò moät con thuoàng luoàng to lôùn nuoát chöûng, ngöôøi con ñau ñôùn, tìm caùch traû thuø nhöng khoâng may cuõng bò con thuoàng luoàng gieát noát. Sau ñoù nhaân daân quanh vuøng laäp keá gieát ñöôïc thuoàng luoàng tröø haïi cho daân. Vì caû hai cha con cuøng cheát treân hoøn naøy, neân ngöôøi ta môùi goïi teân laø hoøn Phuï Töû (hoøn cha con).

Laïi coù truyeàn thuyeát khaùc giaûi thích raèng: trong moät vuï ñaém taøu ngoaøi khôi coù xaùc hai cha con troâi daït vaøo hoøn ñaûo naøy, neân nhaân daân goïi laø hoøn Phuï Töû.

HANG TIEÀN Hang Tieàn ôû treân moät ñaûo ñaù, naèm ngoaøi bieån, muoán ñi ñeán ñoù phaûi theo ñöôøng bieån baèng ghe xuoàng nhoû. Baét ñaàu ñi töø Ba Hoøn hoaëc Hoøn Choâng ñeán. Ñöôøng ñi khaù khoù khaên, phaûi laø ngöôøi thoâng thuoäc vuøng naøy môùi cho thuyeàn caäp beán ñuùng vaøo cöûa hang, bôûi hang Tieàn naèm khuaát beân nhöõng gheành ñaù. Khoâng quen raát khoù phaùt hieän. Ngay ôû cöûa hang laø moät phieán ñaù baèng phaúng raát to.

Beân trong hang coù moät gieáng nöôùc ngoït khoâng to nhöng khaù saâu, nöôùc trong vaø maùt khoâng bao giôø caïn. Ngaøy ngaøy ngö daân ñi ñaùnh caù, thöôøng gheù qua ñaây laáy nöôùc ngoït ñeå aên uoáng vaø hoï goïi ñaây laø gieáng Gia Long, vì töông truyeàn xöa kia vua Gia Long töøng gheù qua ñaây. Coù leõ thuôû tröôùc nôi ñaây laø xöôûng ñuùc tieàn? Hoaëc laø nôi ai ñoù caát giaáu tieàn baïc, neân nhaân daân vuøng naøy ñaõ nhaët ñöôïc nhöõng coïc tieàn keõm. Phaûi chaêng vì theá môùi coù teân laø hang Tieàn?

Hang Tieàn coù nhieàu ngaùch vaø coù nhieàu nhuõ ñaù troâng laï maét raát ñeïp.

NUÙI TOÂ CHAÂU Thò xaõ Haø Tieân coù hai ngoïn nuùi cuøng mang teân Toâ Chaâu, ñoù laø

548

KIEÂN GIANG Ñaïi Toâ Chaâu vaø Tieåu Toâ Chaâu. Tieåu Toâ Chaâu naèm saùt bôø Ñoâng Hoà, thuoäc phöôøng Thuaän Yeân. Töø bôø Ñoâng Hoà nhìn qua seõ thaáy Tieåu Toâ Chaâu nhö laø moät chuù voi naèm phuïc maø voøi laø caùnh röøng naèm ôû Kim Döï, coøn ñuoâi laø chaân nuùi phía Ñoâng Hoà.

Töø nöûa ñaàu theá kyû XX treân ñænh Tieåu Toâ Chaâu chæ coù moät tònh xaù, nhöng ñeán thaäp nieân 1970, nhieàu nhaø tu haønh ñaõ ñeán ñaây xaây theâm nhieàu ngoâi tònh xaù, coù ngoâi raát khang trang, to lôùn.

Töø chaân nuùi ñi leân ñeán tònh xaù, phaûi qua nhieàu vöôøn caây aên traùi vaø vöôøn hoà tieâu sai quaû roài môùi ñeán khu vöïc tònh xaù. Trong ñoù noåi baät nhaát laø tònh xaù Ngoïc Tieân.

DI TÍCH CHUØA TAM BAÛO ÔÛ soá 6 ñöôøng Thích Thieän AÂn, thò xaõ Raïch Giaù. Chuøa ñöôïc döïng vaøo ñaàu theá kyû XIX, luùc ñaàu xaây baèng goã, lôïp baèng tranh tre. Naêm 1917, Hoøa thöôïng Thích Thieàn ñaõ cho truøng tu xaây döïng laïi baèng gaïch, lôïp ngoùi. Trong chuøa hieän coøn giöõ böùc töôïng Phaät A Di Ñaø, taïc baèng ñaù xanh, cao 1,03m. Trong chuøa coù phoøng khaùm beänh mieãn phí Tueä Tónh ñöôøng. Chuøa hieän laø vaên phoøng Ban trò söï Phaät giaùo tænh Kieân Giang.

CHUØA TAM BAÛO Toïa laïc ôû soá 328, aáp Ao Sen, ñöôøng Phöông Thaønh, thò xaõ Haø Tieân. Chuøa do Thoáng binh Maïc Cöûu, moät ngöôøi Hoa coù coâng khai sôn phaù thaïch vuøng ñaát Haø Tieân, döïng vaøo khoaûng ñaàu theá kyû XVIII. Ngoâi chuøa xöa do Maïc Cöûu xaây bò hö hoûng hoaøn toaøn. Ngoâi chuøa hieän nay do Hoøa thöôïng Phöôùc AÂn cho xaây laïi treân neàn ngoâi chuøa cuõ vaøo naêm 1930.

Trong ñieän Phaät coøn baûo toàn ñöôïc pho töôïng A Di Ñaø ñuùc baèng ñoàng cao 2,9m (keå caû keä), rieâng töôïng cao 1,4m, do Maïc Cöûu cuùng tieán. Tröôùc chuøa coøn döïng pho töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm.

CHUØA LAØNG CAÙT ÔÛ khu phoá 4, phöôøng Vónh Laïc, thò xaõ Raïch Giaù. Chuøa ñöôïc döïng

549

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ töø laâu, coù loái kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Khôme Nam Boä. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây chuøa ñöôïc truøng tu söûa chöõa lôùn. Hoøa thöôïng Danh Nhöôøng hieän ñang truï trì chuøa naøy laø UÛy vieân Hoäi ñoàng Chöùng minh vaø laø Phoù ban Taêng söï Hoäi ñoàng Trò söï Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam. Nôi ñaây töøng ghi daáu aán söï kieän lòch söû choáng giaëc ngoaïi xaâm cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX vaø cuoäc bieåu tình ñaáu tranh choáng Myõ - nguïy thaùng 6-1974 cuûa quaân vaø daân Kieân Giang.

NHAØ THÔØ, LAÊNG MOÄ DOØNG HOÏ MAÏC Laêng taåm doøng hoï Maïc ñöôïc xaây döïng caùch ñaây hôn 300 naêm, treân moät ngoïn ñoài thuoäc thò xaõ Haø Tieân, caùch trung taâm thò xaõ khoaûng 2km veà phía Taây. ÔÛ giöõa khu moä laø moä cuûa Maïc Cöûu, hai beân laø moä con, chaùu nhö Toång binh Ñaïi ñoâ ñoác Maïc Thieân Tích, Tham töôùng Maïc Töû Hoaøng, laêng baø Maïc Thieân Tích, Maïc Coâng Du vaø Maïc Coâng Taây.

Döôùi chaân ñoài laø nhaø thôø hoï Maïc, luoân luoân ñöôïc môû cöûa, ñoùn khaùch thaäp phöông ñeán tham quan vaø thaép neùn höông töôûng nhôù ñeán vò coù coâng khai sôn phaù thaïch vuøng naøy laø Quoác coâng Maïc Cöûu.

Nôi ñaây coøn daáu tích cuûa moät chieán luõy laø moät bôø thaønh ñöôïc troàng tre gai daøi gaàn 2km, roäng khoaûng 1m, ñeå ngaên chaën giaëc ñeán xaâm phaïm bôø coõi nöôùc ta. Chieán luõy naøy do Maïc Thieân Tích xaây döïng.

MOÄ VAØ ÑEÀN THÔØ NGUYEÃN TRUNG TRÖÏC Ñeàn thôø vaø moä cuûa Nguyeãn Trung Tröïc toïa laïc treân ñòa phaän phöôøng Vónh Thanh, thò xaõ Raïch Giaù. Ñeàn ñöôïc xaây theo kieåu chöõ “tam” (三). Tröôùc cöûa chính ñieän coù ñaët moät lö höông ñaù. Treân noùc maùi coù ñaép hình “löôõng long tranh chaâu”, caùc goùc maùi ñaép hình laù cuùc caùch ñieäu vaø hình roàng. Beân trong treo nhieàu hoaønh phi, naèm treân baøi vò vaø di aûnh Nguyeãn Trung Tröïc coù ghi 4 chöõ: “Anh khí nhö hoàng” (khí tieát ngöôøi anh huøng röïc rôõ nhö caàu voàng baûy saéc).

Nguyeãn Trung Tröïc (1838-1868) laø moät trong nhöõng thuû lónh cuûa phong traøo choáng Phaùp hoài giöõa theá kyû XIX. OÂng lôùn leân trong caûnh vaän meänh Toå quoác “ngaøn caân treo sôïi toùc”, nguy cô bò giaëc xaâm chieám do trieàu ñình heøn nhaùt ñaàu haøng. Döôùi quyeàn cuûa Laõnh

550

KIEÂN GIANG binh Tröông Ñònh, oâng tham gia vaøo vieäc phoøng thuû ñoàn Chí Hoøa.

OÂng cuøng nghóa quaân laäp neân chieán coâng vang doäi nhö ñoát taøu L’Espeùrance, treân soâng Nhaät Taûo vaøo ngaøy 10-12-1961.

Moä vaø ñeàn thôø oâng ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän laø di tích lòch söû vaên hoùa.

CHUØA PHUØ DUNG Coøn goïi laø Phuø Cöø am töï, do Toång traán Haø Tieân Maïc Thieân Tích (Maïc Thieân Töù) xaây döïng vaøo khoaûng giöõa theá kyû XVIII, döôùi chaân nuùi Bình Sôn, thò xaõ Haø Tieân, cho naøng Ai Cô Phuø Cöø (Nguyeãn Thò Xuaân) vôï thöù hai cuûa oâng. Maïc Thieân Tích laø con cuûa Maïc Cöûu vaø laø moät danh só, ñöôïc Chuùa Nguyeãn phong laø Toâng Ñöùc Haàu, vì oâng laø ngöôøi coù coâng noái nghieäp cha, môû mang traán Haø Tieân xöa. Chuøa ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Taïi chính ñieän coù nhieàu töôïng Phaät, ñaëc bieät coù töôïng Phaät Thích Ca baèng ñoàng ñöa töø Trung Quoác veà thôø.

Sau chính ñieän coù ñieän thôø Ngoïc Hoaøng.

Trong khuoân vieân chuøa coù khu moä thaùp cuûa Baø Nguyeãn Thò Xuaân.

NHAØ TUØ HAØ TIEÂN Töø thôøi thöïc daân Phaùp ñoâ hoä nöôùc ta, ñeå ñaøn aùp nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc Vieät Nam, chuùng ñaõ xaây nhaø tuø khaép treân ñaát nöôùc ta, trong ñoù coù nhaø tuø Haø Tieân, khoâng khaùc moät ñòa nguïc (hôn caû ñòa nguïc), ñeå ñaøy aûi gieát daàn gieát moøn caùc chieán só caùch maïng. Ñaây laø moät di tích toäi aùc cuûa thöïc daân Phaùp, nôi ra ñôøi vaø hoaït ñoäng nhö laø moät chi boä chính thöùc ngay trong nhaø tuø cuûa giaëc.

LEÃ HOÄI Kieân Giang, vuøng ñaát coù nhieàu daân toäc anh em sinh soáng. Moãi daân toäc coù nhöõng neùt vaên hoùa ñaëc saéc. Vì vaäy Kieân Giang coù nhieàu leã hoäi vaên hoùa, ñaëc bieät cuûa ngöôøi Khôme. Trong ñoù coù nhieàu leã hoäi tieâu bieåu: LEÃ HOÄI TÖÔÛNG NIEÄM ANH HUØNG NGUYEÃN TRUNG TRÖÏC

Toå chöùc taïi ñeàn thôø Nguyeãn Trung Tröïc, soá 14 Nguyeãn Coâng Tröù, phöôøng Vónh Thanh, thò xaõ Raïch Giaù, vaøo 3 ngaøy töø 27 ñeán 29

551

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thaùng 8 aâm lòch haèng naêm, ñeå töôûng nhôù Nguyeãn Trung Tröïc ngöôøi anh huøng coù coâng lao to lôùn choáng giaëc ngoaïi xaâm, baûo veä ñaát nöôùc, vôùi lôøi noùi baát huû tröôùc khi hy sinh: “Bao giôø nhoå heát coû nöôùc Nam thì môùi heát ngöôøi Nam ñaùnh Taây”.

Trong ngaøy leã gioã coù haøng vaïn khaùch thaäp phöông veà tham döï.

Vaøo saùng ngaøy 28-8 aâm lòch laø leã Coä hoa (leã röôùc kieäu hoa).

KON TUM Kon Tum naèm veà phía Baéc Taây Nguyeân, coù dieän tích töï nhieân treân 9.900km2, daân soá 269.000 ngöôøi, coù nhieàu daân toäc anh em cuøng sinh soáng nhö: Kinh, Xô Ñaêng, Ba Na, Gieù Trieâng, Gia Rai... Thò xaõ Kon Tum laø tænh lî cuûa Kon Tum, ngoaøi ra coøn coù caùc huyeän: Daêk Glei, Ngoïc Hoài, Ñaék Toâ, Kon Ploâng, Daêk Haø, Sa Thaày.

Kon Tum, phía Baéc giaùp tænh Quaûng Nam, Ñoâng giaùp Quaûng Ngaõi, Nam giaùp Gia Lai, veà phía Taây Baéc giaùp vôùi Haï Laøo vaø phía Baéc vôùi Campuchia, coù ñöôøng bieân giôùi daøi 275km.

Phaàn lôùn laõnh thoå cuûa Kon Tum naèm veà phía Taây Tröôøng Sôn. Ñòa hình Kon Tum theo höôùng thaáp daàn töø Taây sang Ñoâng vaø töø Baéc xuoáng Nam. Phía Baéc Kon Tum coù nhöõng daõy nuùi ñaù hoa cöông cao nhaát mieàn Nam, vôùi caùc ñænh Ngoïc Linh cao 2.596m, ñænh Ngoïc Phan 2.251m. Daõy nuùi naøy chính laø nôi baét nguoàn cuûa nhöõng con soâng Tranh, soâng Thu Boàn, soâng Traø Khuùc vaø soâng Ba. Röøng chieám hôn 50% dieän tích tænh, chuû yeáu laø röøng nguyeân sinh, nôi coù nhieàu loaïi ñoäng thöïc vaät quyù hieám.

Kon Tum coøn laø vuøng ñaát bazan, thích hôïp troàng troït caùc caây coâng nghieäp nhö cao su, cheø, caø pheâ, ca cao, mía, daâu tô taèm... Ñaëc bieät coù nhieàu ñoàng coû meânh moâng xanh möôït.

Kon Tum coù khí haäu cao nguyeân nhieät ñôùi gioù muøa, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 23,40C, löôïng möa trung bình naêm 1884mm.

Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau.

Giao thoâng ôû Kon Tum khaù thuaän lôïi, coù quoác loä 14 chaïy töø Quaûng Nam qua thò xaõ Kon Tum, xuoáng Gia Lai, Ñaék Laék ñeán

552

KON TUM Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Quoác loä 24 noái Kon Tum vôùi Quaûng Ngaõi.

Töø Kon Tum ñi Atoâpô Laøo theo quoác loä 40.

Thò xaõ Kon Tum xinh ñeïp naèm soi boùng beân doøng soâng Ñaék Pla, moät nhaùnh cuûa soâng Poâ Coâ caùch Thaønh phoá Buoân Ma Thuoät 246km, caùch Thaønh phoá Quy Nhôn 215km, caùch thaønh phoá Plei Ku 49km.

Xöa kia döôùi thôøi thuoäc ñòa, Kon Tum laø trung taâm haønh chính cuûa chính quyeàn Phaùp ôû Taây Nguyeân.

Kon Tum coù nhieàu caûnh ñeïp nhö nuùi Ngoïc Linh, caùc khu röøng nguyeân sinh Chö Moâ Ray, Sa Thaày, khu du lòch Ñaék Tre, ôû huyeän Kon Plong, suoái nöôùc noùng Ñaék Toâ. Kon Tum coù nhieàu di tích lòch söû, vaên hoùa: nhaø tuø Kon Tum, nguïc Ñaék Lei.

THAÉNG CAÛNH LAØNG NGÖÔØI BA NA Ba Na laø moät trong ba daân toäc coù soá daân ñoâng nhaát Taây Nguyeân. Ñaëc bieät ngöôøi Ba Na sinh soáng nhieàu ôû Kon Tum. Ngöôøi ta giaûi thích raèng, theo tieáng daân toäc Ba Na thì Kon laø laøng, Tum laø hoà, Kon Tum laø laøng coù nhieàu ao hoà.

Ngöôøi Ba Na ôû nhaø saøn, nhöng nhaø saøn ngöôøi Ba Na coù nhöõng neùt rieâng bieät. Neáp nhaø saøn ngöôøi Ba Na hình vuoâng hoaëc hình chöõ nhaät, caàu thang leân nhaø baèng thaân moät caây goã, ñöôïc ñuïc, ñeõo thaønh töøng baäc leân xuoáng.

Ngöôøi Ba Na, laø daân toäc ñaàu tieân ôû Taây Nguyeân bieát duøng chöõ vieát ñeå hoïc taäp vaø duøng traâu, boø caøy ruoäng thay söùc ngöôøi. Tuy vaäy, moät soá neáp sinh hoaït vaãn coøn giöõ nhö cuõ, thí duï: trong gia ñình aên ngaøy naøo giaõ gaïo ngaøy ñoù. Laáy nöôùc chæ ñuû duøng trong ngaøy. Kinh teá vaãn theo kieåu töï cung, töï caáp. Ngöôøi Ba Na coù taøi saên baén. Trong nhaø ngöôøi Ba Na bao giôø cuõng coù treo vaøi ba caây noû baèng goã raát chaéc khoûe.

Beáp löûa cuûa ngöôøi Ba Na ñaët ngay giöõa nhaø. Beáp löûa khoâng bao giôø taét, luoân luoân ñoû hoàng. Ñaây laø nôi gia ñình quaây quaàn, aên uoáng, chuyeän troø vaø nguû quanh beáp löûa.

553

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñieàu ñaëc bieät laø taát caû ñaøn oâng Ba Na ñeàu coù veát seïo ôû ngöïc do chính hoï laøm ra, baèng caùch laáy löûa dí vaøo ngöïc, hoaëc laáy than hoàng dí vaøo, hoaëc duøng dao raïch ngöïc moãi khi trong nhaø coù ngöôøi qua ñôøi, ñoù laø cöû chæ toû loøng thöông tieác ñoái vôùi ngöôøi quaù coá.

THAÙC YALY Yaly xöa laø moät trong nhöõng thaùc ñeïp vaø huøng vó nhaát Taây Nguyeân, naèm treân doøng soâng Poâ Coâ. Ngaøy nay nôi ñaây ñaõ xaây döïng nhaø maùy thuûy ñieän Yaly vôùi coâng suaát 720MW vôùi saûn löôïng ñieän 3,68 tyû Kw/h. Nhaø maùy ñaõ hoaøn thaønh ñi vaøo hoaït ñoäng töø naêm 2001 vaø ñaõ hoøa vaøo löôùi ñieän quoác gia.

DI TÍCH CHUØA BAÙC AÙI Toïa laïc ôû ñöôøng Traàn Phuù vaø Phan Chu Trinh, thò xaõ Kon Tum. Chuøa do oâng Voõ Chuaån, quaûn ñaïo, tænh Kon Tum thieát keá vaø xaây döïng vaøo naêm 1932.

Tröôùc ñaây chuøa döïng trong moät khu röøng giaø raäm raïp ñaõ ñöôïc daân khai phaù. Chuøa ñöôïc vua Baûo Ñaïi ban taám bieån “Saéc töù Baùc AÙi töï”.

Töø naêm 1933 ñeán nay chuøa ñaõ traûi qua 5 ñôøi truï trì cuûa caùc vò hoøa thöôïng. Trong chuøa coù thaùp toå.

CHUØA HOÀNG TÖØ ÔÛ soá 245 ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, phöôøng Quyeát Thaéng, thò xaõ Kon Tum. Chuøa do Hoøa thöôïng Thích Ñöùc Thieäu xaây döïng vaøo naêm 1958. Chuøa ñaõ qua 6 ñôøi truï trì cuûa caùc hoøa thöôïng vaø ñöôïc truøng tu söûa chöõa nhieàu laàn vaøo caùc naêm 1969 vaø 1986. Trong chính ñieän thôø Phaät coù pho töôïng Phaät Thích Ca baèng ñoàng naëng 1000kg, cao 1,20m ñöôïc ñuùc ngay taïi chuøa.

Hieän chuøa laø vaên phoøng cuûa Ban trò söï Phaät giaùo tænh Kon Tum.

554

KON TUM NGUÏC KON TUM Ñeå ñaøn aùp phong traøo caùch maïng vaø giam caàm nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc ñaëc bieät laø caùc chieán só coäng saûn, boä maùy cai trò cuûa thöïc daân Phaùp ñaõ xaây döïng heä thoáng nhaø tuø haàu khaép ñaát nöôùc ta, maø söï daõ man taøn baïo cuûa nhöõng nhaø tuø naøy khoâng moät saùch vôû naøo moâ taû heát ñöôïc. Moät trong nhöõng nhaø tuø kheùt tieáng ñoù phaûi keå ñeán nguïc Kon Tum. Nguïc Kon Tum naèm ôû phía Taây thò xaõ Kon Tum. Sau naêm 1975, khi cuoäc chieán tranh keát thuùc, nguïc Kon Tum trôû thaønh di tích lòch söû caùch maïng noåi tieáng vaø trôû thaønh ñòa ñieåm du lòch tham quan.

Nguïc Kon Tum sau bao naêm ñaõ bò hö hoûng nhieàu, nay chæ coøn bia kyû nieäm vaø moä cuûa 8 lieät só caùch maïng.

CHIEÁN TRÖÔØNG ÑAÉK TOÂ Trong cuoäc chieán ñaáu choáng Myõ-nguïy, Ñaék Toâ laø moät ñòa danh lòch söû noåi tieáng nôi dieãn ra traän ñaùnh aùc lieät giöõa quaân Giaûi phoùng mieàn Nam Vieät Nam vaø lính thuûy ñaùnh boä Myõ vaøo naêm 1972. Ñaék Toâ caùch thò xaõ Kon Tum 42 km veà phía Baéc. Ñaék Toâ trôû thaønh quen thuoäc vôùi caùc cöïu chieán binh Myõ, khi hoï trôû laïi tham quan chieán tröôøng xöa.

NHAØ ROÂNG Phaàn lôùn caùc buoân laøng ôû phía Baéc Taây Nguyeân, ñaëc bieät ôû hai tænh Gia Lai vaø Kon Tum, môùi coù nhaø roâng. Moãi buoân ñeàu coù moät ngoâi nhaø roâng, to nhoû tuøy khaû naêng cuûa buoân laøng. Nhaø roâng laø moät ngoâi nhaø saøn khang trang, ñöôïc trang trí ñeïp, thöôøng naèm giöõa buoân ôû vò trí ñeïp nhaát, thoaùng roäng nhaát. Nhaø roâng laø nôi dieãn ra nhöõng söï kieän quan troïng cuûa buoân laøng nhö: leã teát, hoäi laøng, ñaùm cöôùi, leã caàu nguyeän vaø laø nôi hoäi hoïp cuûa buoân laøng, gaàn nhö ñình laøng cuûa ngöôøi Vieät ôû vuøng chaâu thoå.

Nhaø roâng cuûa moãi daân toäc ñeàu coù nhöõng neùt rieâng trong kieán truùc, taïo daùng trang trí hoa vaên noäi thaát cuõng nhö ngoaïi thaát. Coù moät ñieåm raát chung, ñaõ laø nhaø roâng, phaûi laø ngoâi nhaø saøn to nhaát, ñeïp nhaát buoân laøng, coù maùi xuoâi doác, coät nhaø raát to, thöôøng laø 8 coät baèng nhöõng caây ñaïi thuï, thaúng, thuoäc loaïi goã chaéc (thöôøng duøng goã töù thieát moäc). Maùi nhoïn lôïp baèng tranh (nay nhieàu nôi thay baèng

555

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ maùi toân). Treân nhöõng vì keøo ñöôïc trang trí hoa vaên daân toäc maøu saéc saëc sôõ mang tính toân giaùo thôø cuùng, ñoù laø nhöõng hình aûnh moâ taû söï tích huyeàn thoaïi cuûa nhöõng duõng só xöa hoaëc nhöõng thuù vaät caùch ñieäu, nhöõng caûnh sinh hoaït cuûa nhaân daân trong buoân laøng, nhö naáu côm, laáy nöôùc, caûnh saên baén... Nhöng noåi baät nhaát laø hình aûnh Thaàn Maët Trôøi.

NHAØ MOÀ TAÂY NGUYEÂN Tuøy töøng daân toäc coù nhöõng nhaø moà khaùc nhau. Nhöng theo phong tuïc chung, trong moät gia ñình naøo ñoù coù ngöôøi cheát sau khi ñaõ choân caát, ngöôøi ta döïng ngay treân ngoâi moä moät choøi nhoû sô saøi laøm baèng tranh tre ñeå che möa che naéng cho ngöôøi ñaõ khuaát. Trong choøi ñaët moät soá ñoà duøng cuûa ngöôøi cheát, vaø ngaøy ngaøy gia chuû vaãn ñöa baùt côm ra moä. Vì ñoàng baøo Taây Nguyeân quan nieäm khi cheát, con ngöôøi vaãn tieáp tuïc soáng ôû theá giôùi khaùc. Vaø sau hai hoaëc ba naêm, gia ñình ngöôøi cheát phaù choøi cuõ ñi vaø döïng moät ngoâi nhaø moà ñeïp coù trang trí maøu saéc, coù ñaët töôïng goã vaø xaây haøng raøo chung quanh nhaø moà.

Theo quan nieäm cuûa ngöôøi Ba Na, khi xaây nhaø moà cho ngöôøi cheát laø ñeå tieãn ñöa hoï sang theá giôùi beân kia.

Töôïng nhaø moà Taây Nguyeân raát soáng ñoäng, ñaët quanh nhaø moà. Ñaây laø moät doøng ngheä thuaät coå cuûa ngöôøi daân Taây Nguyeân. Töôïng nhaø moà coù theå goàm ba loaïi: veà theá giôùi con ngöôøi, nhöõng con vaät gaàn guõi vôùi con ngöôøi nhö voi, choù, traâu... vaø nhöõng sinh hoaït nhö theå thao, vaên ngheä, saên baén...

Leä phaù choøi cuõ laøm nhaø moà thöôøng tieán haønh vaøo muøa xuaân, vaø ñoù laø moät leã hoäi coù quy moâ lôùn cuûa ñoàng baøo Taây Nguyeân, goïi laø leã Boû maû, tieáng daân toäc laø leã “Pô Thi”. Moïi ngöôøi trong buoân taäp trung ôû nghóa ñòa cuøng vôùi röôïu thòt vaø caùc ñoà cuùng leã. Trong leã boû maû coù muùa coàng chieâng.

LEÃ HOÄI Kon Tum, moät tænh cuûa Taây Nguyeân coù nhieàu daân toäc sinh soáng.

Nôi ñaây coù caû chuøa chieàn vaø chuûng vieän, nhaø thôø... Kon Tum coù moät neàn vaên hoùa ña saéc toäc phong phuù, coù nhieàu leã hoäi ñaëc saéc:

556

KON TUM LEÃ CUÙNG ÑAÁT Ñaây laø leã hoäi cuûa daân toäc Ba Na soáng ôû Kon Tum vaø Gia Lai. Leã cuùng Ñaát cuûa ngöôøi Ba Na ñöôïc tieán haønh vaøo cuoái thaùng 2 ñaàu thaùng 3 aâm lòch, luùc buoân laøng chuaån bò cho vuï saûn xuaát môùi, hoaëc khi doïn ñeán vuøng ñaát môùi. Ñaëc bieät tröôùc khi döïng buoân laøng môùi, ngöôøi Ba Na laøm leã cuùng baùi keùo daøi hai ngaøy. Hoï khaán baùi mong thaàn linh phuø hoä cho buoân laøng laøm aên thuaän lôïi.

Leã Boû maû (Pô Thi) Ngöôøi Ba Na, ngöôøi Gia Rai, EÂñeâ... khoâng coù phong tuïc thôø cuùng toå tieân nhö ngöôøi Vieät. Thöông tieác ngöôøi ñaõ khuaát hoï chæ giöõ gìn moà maû trong moät thôøi gian roài sau khi ñaõ laøm nhaø moà hoï seõ tieãn ñöa vónh vieãn ngöôøi cheát veà beân kia theá giôùi baèng leã Boû maû maø ngöôøi Gia Rai goïi laø leã Pô Thi. Ñaây laø laàn cuoái cuøng tieãn ñöa ngöôøi cheát sang theá giôùi thaàn linh vaø cuõng laø phaàn quan troïng nhaát trong tang leã. Leã Boû maû ñöôïc toå chöùc trang troïng töø 2 ñeán 5 ngaøy taïi nghóa ñòa, chung quanh nhaø moà vaøo sau muøa thu hoaïch.

Leã Boû maû ñaëc saéc nhaát laø cuûa ngöôøi Gia Rai. Trong ngaøy leã, ngoaøi vieäc aên uoáng, treû giaø, trai gaùi ñeàu cuøng nhau muùa haùt chung quanh nhaø moà theo nhòp coàng chieâng. Sau leã naøy, ngöôøi choàng hoaëc vôï goùa ñöôïc töï do, coù theå ñi böôùc nöõa.

LEÃ AÊN TRAÂU Ñaây laø leã hoäi phoå bieán nhaát cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân vaø laø moät sinh hoaït vaên hoùa daân gian noåi baät nhaát. Trong leã hoäi naøy, nhieàu loaïi hình ngheä thuaät daân gian nhö aâm nhaïc, saân khaáu, muùa haùt, muùa kieám, ngheä thuaät taïo hình... ñeàu ñöôïc huy ñoäng tham gia.

Leã aên traâu thöôøng haèng naêm tieán haønh vaøo dòp möøng chieán thaéng, möøng buoân laøng ñöôïc muøa, khaùnh thaønh nhaø roâng, hoaëc leã caàu an, leã xua ñuoåi ñieàm xaáu, ñieàm gôû cho buoân laøng. Cuõng coù khi do moät gia ñình trong buoân ñöùng ra toå chöùc ñeå taï ôn thaàn thaùnh, nhöng caû coäng ñoàng ñeàu tham gia vaøo leã hoäi.

557

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LAI CHAÂU Ngaøy 26-4-2003, taïi Kyø hoïp thöù 4, Quoác hoäi nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam khoùa XI ñaõ thoâng qua Nghò quyeát veà vieäc chia ñòa giôùi haønh chính tænh Lai Chaâu (cuõ) thaønh tænh Lai Chaâu (môùi) vaø tænh Ñieän Bieân.

Tænh Lai Chaâu (môùi) naèm veà phía Baéc soâng Ñaø, coù dieän tích töï nhieân laø 906.512,30ha; daân soá 313.511 ngöôøi, laø nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc Kinh, Thaùi, H’moâng, Maûng, Khaùng, Xinh Mun, La Huû, Phuø Laù, Khô Muù, Coáng. Lai Chaâu bao goàm caùc huyeän Phong Thoå, Tam Ñöôøng, Möôøng Teø, Sìn Hoà vaø Than Uyeân (tröôùc cuûa tænh Laøo Cai). Tænh lî cuûa tænh Lai Chaâu ñaët taïi thò traán Tam Ñöôøng.

Tam Ñöôøng laø nôi coù quyõ ñaát xaây döïng roäng raõi, hoäi ñuû caùc ñieàu kieän caàn thieát cho vieäc quy hoaïch trung taâm tænh lî môùi. Khu vöïc Tam Ñöôøng thuoäc huyeän Tam Ñöôøng laø moät trong 6 huyeän, thò cuûa tænh Lai Chaâu. Huyeän Tam Ñöôøng vöøa môùi taùch ra töø huyeän Phong Thoå theo Nghò ñònh 08/2002/NÑ-CP, ngaøy 14-1-2002 cuûa Thuû töôùng Chính Phuû. Töø moät huyeän bieân giôùi, nay trôû thaønh huyeän tuyeán sau.

Tam Ñöôøng coù ñieàu kieän ñeå taäp trung toaøn dieän cho vieäc phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi theo ñaëc thuø noâng - laâm - coâng nghieäp vaø dòch vuï.

Khu vöïc Tam Ñöôøng bao goàm 5 xaõ vuøng cao, 5 xaõ vuøng thaáp vaø 1 thò traán huyeän lî Tam Ñöôøng. Caû khu vöïc coù 11 ñôn vò haønh chính, coù dieän tích töï nhieân 43.567ha, daân soá gaàn 31.000 ngöôøi vôùi 15 daân toäc anh em cuøng nhau sinh soáng.

Tam Ñöôøng naèm treân quoác loä 4D, caùch thaønh phoá Ñieän Bieân Phuû 206km veà phía Baéc, caùch thò traán Sa Pa (Laøo Cai) 75km veà phía Nam. Phía Taây Nam Tam Ñöôøng laø daõy Pu Sam Caùp, moät daõy nuùi coù hình daùng con roàng khoång loà coù caùi ñuoâi voøng xuoáng taän Bình Lö. Phía Ñoâng Tam Ñöôøng ñöôïc aùn ngöõ bôûi raëng Hoaøng Lieân Sôn vôùi ñænh Phanxipaêng cao chaát ngaát, beân kia laø huyeän Baùt Xaùt cuûa tænh Laøo Cai. Tam Ñöôøng laø moät trong 6 vuøng kinh teá troïng ñieåm cuûa tænh Lai Chaâu. Thieân nhieân ñaõ phuù cho Tam Ñöôøng nhieàu thuaän lôïi ñeå neàn kinh teá noâng - laâm coù cô hoäi phaùt trieån nhanh, maïnh meõ. Tam Ñöôøng ñang thöïc huyeän chuyeån dòch cô caáu kinh teá theo tieàm naêng vaø theá maïnh cuûa moãi vuøng. Tam Ñöôøng coù nhieàu tieàm naêng phaùt trieån caây coâng nghieäp vôùi coâng nghieäp cheá bieán vaø dòch vuï thöông maïi. Cheø Tam Ñöôøng laø moät trong hai loaïi caây

558

LAI CHAÂU coâng nghieäp muõi nhoïn cuûa tænh. Ñaõ hình thaønh ñöôïc 2.300ha cheø.

Saûn löôïng ñaït ñöôïc treân 7.000 taán/naêm vaø hai nhaø maùy cheá bieán cheø xuaát khaåu hieän ñaïi, cuøng haøng traêm cô sôû cheá bieán khaùc, taïo theá ñeå cheø Tam Ñöôøng vöôn tôùi thò tröôøng nöôùc ngoaøi nhö AÁn Ñoä, Inñoâneâsia, Iraq. Ngoaøi ra Tam Ñöôøng coøn noåi tieáng bôûi caùc saûn vaät nhö: gaïo caåm (Theøn Sin), ngoâ neáp (Taû Leøng), röôïu ngoâ (Suøng Phaùi), chaïm baïc ôû Baûn Giang, deät thoå caåm ôû Baûn Hon, cheá bieán maät mía ôû San Thaøng.

Veà phaùt trieån noâng nghieäp, Bình Lö laø nôi saûn xuaát luùa gaïo chæ ñöùng sau vuøng loøng chaûo Ñieän Bieân, nay ñang chuyeån dòch theo höôùng saûn xuaát haøng hoùa toaøn dieän.

Tam Ñöôøng coøn laø ñòa phöông söû duïng loàng gheùp caùc chöông trình, döï aùn xoùa ñoùi giaûm ngheøo, khai hoang troàng röøng, phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi, ñoái vôùi caùc baûn laøng ñaëc bieät khoù khaên ñaõ mang laïi hieäu quaû roõ neùt nhaát.

Treân cô sôû ñoù, Lai Chaâu ñang tích cöïc ñaåy maïnh phaùt trieån du lòch, moät nôi coù nhieàu tieàm naêng theá maïnh, nhieàu phong caûnh ñeïp coøn hoang sô, laïi caùch Sapa - khu nghæ döôõng cuûa du khaùch khoâng xa.

THAÉNG CAÛNH HANG ÑOÄNG TIEÂN Thuoäc xaõ Bình Lö, huyeän Phong Thoå, moät hang ñoäng ñeïp noåi tieáng trong vuøng. Loøng hang khaù roäng vaø saâu. Ñaùy hang khaù phaúng, traàn hang cao, coù nhieàu nhuõ ñaù, maêng ñaù vôùi nhieàu hình thuø kyø thuù, laøm cho du khaùch söõng sôø tröôùc veû ñeïp cuûa nhöõng nhuõ ñaù sinh ñoäng.

MOÛ NÖÔÙC NOÙNG ÔÛ Phong Thoå, Lai Chaâu coù moû nöôùc noùng taïo thaønh suoái, ôû ñaây coù beå taém nöôùc noùng raát lyù thuù, veà muøa ñoâng trôøi caøng laïnh, xuoáng taém nöôùc noùng ôû Phong Thoå, du khaùch seõ caûm thaáy saûng khoaùi.

Hieän Lai Chaâu ñang coù keá hoaïch xaây döïng ôû Phong Thoå moät khu du lòch nghæ döôõng khang trang hieän ñaïi.

559

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI MÖØNG MAÊNG MOÏC Ñaây laø leã hoäi cuûa caùc daân toäc Maûng, Khaùng, Xinh Mun, La Huû, Khô Muù, Phuø Laù... ñang sinh soáng treân maûnh ñaát Lai Chaâu.

Leã hoäi Möøng maêng moïc thöôøng dieãn ra ñaàu muøa möa, khi nhöõng buùp maêng baét ñaàu moïc, maø theo quan nieäm cuûa ñoàng baøo daân toäc ñoù chính laø thôøi ñieåm baét ñaàu cuûa muøa saûn xuaát trong naêm. Ngöôøi daân nôi ñaây môû hoäi Möøng maêng moïc vôùi moät nieàm mong öôùc caàu xin Trôøi Ñaát, Thaàn linh phuø hoä cho moät muøa nöông raãy möa thuaän gioù hoøa, luùa ngoâ ñaày boà, baûn laøng no aám. Vaø ñoù cuõng laø dòp taï ôn Trôøi, Ñaát, Thaàn linh.

LEÃ CUÙNG BAÛN Ñaây laø leã cuûa ngöôøi Coáng ôû Lai Chaâu. Haèng naêm cöù ñeán thaùng 3 aâm lòch caùc baûn ngöôøi Coáng ñeàu toå chöùc cuùng baûn tröôùc khi vaøo vuï gieo haït.

Trong ngaøy leã, caùc ngaû ñöôøng vaøo baûn ñeàu ñöôïc laøm coång chaøo, trang hoaøng röïc rôõ, caém daáu hieäu kieâng kî moät ngaøy maø ngöôøi laï khoâng ai ñöôïc vaøo baûn. Sau ñoù töøng gia ñình laøm leã cuùng treân nöông raãy tröôùc khi keát thuùc coâng vieäc gieo troàng. Ñaây chính laø leã caàu muøa maøng toát töôi cho moät muøa boäi thu.

TEÁT CÔM MÔÙI CUÛA NGÖÔØI LA HUÛ Ngöôøi La Huû toå chöùc Teát Côm môùi vaøo ñaàu thaùng 10 hoaëc 11 aâm lòch haèng naêm, ñoù laø luùc daân baûn vaøo vuï thu hoaïch luùa, nhaø nhaø coù thoùc, gaïo môùi. Trong dòp Teát Côm môùi, ngöôøi La Huû kieâng khoâng ra ngoaøi haùi rau, laáy cuû, chaët caây, phaùt coû caây trong röøng, töùc laø khoâng ñuïng chaïm ñeán caùc loaøi thöïc vaät ñeå caàu mong cho vaïn vaät caây coû toát töôi quanh naêm. Trong leã teát ngöôøi La Huû duøng troáng ñeå giöõ nhòp cho caùc ñieäu xoøe cuûa caùc ñoâi nam thanh, nöõ tuù trong baûn.

560

LAÏNG SÔN

LAÏNG SÔN Laïng Sôn laø tænh mieàn nuùi phía Baéc cuûa Toå quoác coù dieän tích töï nhieân 8.187km2, daân soá gaàn 730.000 ngöôøi laø nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc anh em Kinh, Taøy, Nuøng, Dao, H’moâng, Saùn Chay, Ngaùi...

Tænh lî laø Thaønh phoá Laïng Sôn. Ngoaøi ra coù 10 huyeän laø: Traøng Ñònh, Vaên Quan, Bình Gia, Baéc Sôn, Höõu Luõng, Chi Laêng, Cao Loäc, Loäc Bình vaø Ñình Laäp.

Laïng Sôn coù bieân giôùi tieáp giaùp vôùi tænh Quaûng Taây cuûa nöôùc CHND Trung Hoa daøi 253km, phía Baéc giaùp Cao Baèng, phía Nam giaùp Baéc Giang, phía Ñoâng giaùp tænh Quaûng Taây Trung Quoác, phía Ñoâng Nam giaùp Quaûng Ninh, phía Taây Nam giaùp Baéc Kaïn. Ñòa hình Laïng Sôn chuû yeáu laø röøng nuùi. Maät ñoä soâng suoái Laïng Sôn khaù daøy vôùi toång chieàu daøi hôn 400km, chia laøm hai heä thoáng chính laø heä thoáng soâng Kyø Cuøng naèm veà phía Baéc vaø heä thoáng soâng Thöông ôû phía Nam. Tuy laø moät vuøng röøng nuùi nhöng Laïng Sôn vaãn coù nhöõng caùnh ñoàng, thung luõng khaù roäng thích hôïp cho thaâm canh luùa nöôùc, nhö vuøng Thaát Kheâ (Traøng Ñònh), Bình Gia, Höõu Luõng... Ñaëc bieät hieän Laïng Sôn coøn nhieàu khu röøng nguyeân sinh.

Laïng Sôn ôû vaøo ñoä cao khaù lôùn nhöng veà khí haäu thì caên baûn khoâng khaùc caùc tænh Baéc Boä nhieàu, vaãn coù muøa möa, muøa khoâ, muøa noùng vaø muøa laïnh.

Laïng Sôn coù khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø töø 170C-220C. Muøa ñoâng keùo daøi vaø khaù laïnh, nhieàu naêm nhieät ñoä xuoáng thaáp nöôùc ñoùng baêng. Löôïng möa trung bình haèng naêm laø 1.400-1450mm.

Laïng Sôn laø moät tieåu vuøng vaên hoùa. Noùi ñeán xöù Laïng, laø ngöôøi Vieät Nam haàu nhö ai cuõng thuoäc caâu ca: Ñoàng Ñaêng coù phoá Kyø Löøa, Coù naøng Toâ Thò coù chuøa Tam Thanh.

Ai leân xöù Laïng cuøng anh, Boõ coâng baùc meï sinh thaønh ra em.

561

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Nhöõng aán töôïng ñòa - vaên hoùa ñoù coù leõ coøn ñoïng maõi vôùi thôøi gian vaø laø nieàm caûm höùng voâ taän cho vaên ngheä só.

Trong tieán trình lòch söû laâu daøi vôùi vò trí ñòa lyù ñaëc bieät maø thieân nhieân ban taëng cho Xöù Laïng vôùi nhöõng thaéng caûnh sôn thuûy höõu tình nuùi non huøng vó, nôi coù nhieàu di tích noåi tieáng nhö chuøa Tieân, ñoäng Tam Thanh, Nhò Thanh, soâng Kyø Cuøng... Laïng Sôn coøn laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa loaøi ngöôøi vôùi vieäc phaùt hieän nhöõng di tích coå sinh hoïc, khaûo coå hoïc thôøi tieàn söû, sô söû nhö Thaåm Khuyeân, Thaåm Hai... caùch nay haøng maáy chuïc vaïn naêm, cho ñeán nhöõng di chæ cuûa neàn vaên hoùa Baéc Sôn - Mai Pha noåi tieáng sau naøy.

Traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû, Laïng Sôn coù vò trí ñaëc bieät trôû thaønh pheân daäu baûo veä cho caû moät daûi queâ höông ñaát nöôùc. Laïng Sôn ñaõ chöùng kieán bao söï kieän vaø nhöõng chieán coâng hieån haùch cuûa daân toäc trong söï nghieäp choáng giaëc ngoaïi xaâm. Coù theå noùi moãi taác ñaát, moãi ñòa danh Xöù Laïng ñeàu thaám ñaãm chieán coâng noái tieáp chieán coâng, laø noãi kinh hoaøng cuûa keû thuø xaâm löôïc.

THAÉNG CAÛNH NUÙI MAÃU SÔN Caùch thaønh phoá Laïng Sôn khoaûng 30km veà phía Ñoâng Baéc. Ñaây laø moät daõy nuùi cao naèm theo höôùng Ñoâng-Taây chaïy daøi töø Caâu LaâuXuaát Leã cuûa huyeän Cao Loäc vaø xaõ Höõu Khaùnh, Yeân Khoaùi huyeän Loäc Bình sang taän Trung Quoác. Nuùi Maãu Sôn coù ñænh cao nhaát naèm ôû ñoä cao 1.541m so vôùi maët nöôùc bieån, thöôøng xuyeân coù maây bao phuû.

Nuùi Maãu Sôn coøn coù teân goïi nuùi Coâng Maãu hay Nuùi Meï.

Veà daõy nuùi naøy, truyeàn thuyeát keå raèng: “Ngaøy xöa, nuùi cuõng bieát ñi laïi, bieát laøm vieäc, cuõng coù choàng, coù vôï, con caùi vaø bieát choáng laïi keû aùc. Moät hoâm nuùi cha thaáy coù muøi thôm cuûa maät, nghó raèng quanh ñaây chaéc coù gieáng maät, neân ñi doïc theo con suoái, nôi coù muøi thôm ñeå tìm kieám. Ñi ñöôïc moät luùc thì thaáy coù nöôùc ñuïc ngaàu chaûy ñeán vaø coù muøi hoâi khoù chòu. Nuùi Cha lieàn nhìn veà tröôùc maët, giaät mình thaáy coù nhieàu Nuùi Laï ñi tôùi. Thaáy nhöõng ngoïn Nuùi Laï naøy hung haêng gian aùc nhö luõ cöôùp. Nuùi Cha nghó caùch ngaên chuùng laïi, khoâng ñeå cho chuùng gaây toäi aùc. Nuùi Cha goïi nuùi baïn quanh ñoù nhaäp vaøo mình vaø vöôn leân thaät cao, ñeå chaën ñöôøng ñi cuûa boïn Nuùi Laï. Nuùi Laï nhieàu

562

LAÏNG SÔN voâ keå nhöng thaáp, luøn vaø nuùi troïc, khoâng nhaäp vaøo nhau ñöôïc, neân luûi thuûi quay trôû laïi. Khoâng thöïc hieän ñöôïc yù ñònh, boïn Nuùi Laï baøn caùch seõ theo con suoái nöôùc trong ñi chieám gieáng maät. Bieát ñöôïc möu moâ cuûa luõ Nuùi Laï, maëc daàu nhôù Nuùi Meï vaø thöông Nuùi Con, nhöng Nuùi Cha khoâng theå veà ñöôïc, maø tieáp tuïc ñöùng ñaáy ñeå chaën ñöôøng boïn Nuùi Laï, ñeà phoøng chuùng quay trôû laïi. ÔÛ nhaø chôø laâu, khoâng thaáy Nuùi Cha veà, Nuùi Meï noùng ruoät lo laéng quyeát ñònh ñi tìm Nuùi Cha. Moät tay caàm thoûi baïc, moät tay caàm thoûi vaøng, löng coõng Nuùi Con, Nuùi Meï ñi theo con suoái nöôùc trong coù muøi thôm cuûa maät ñeå tìm Nuùi Cha, boãng gaëp moät teân Nuùi Laï, noù saùn laïi gaàn taùn tænh, muoán chieám Nuùi Meï laøm vôï. Nuùi Meï hoaûng sôï voäi vaøng ñi nhanh, teân Nuùi Laï ñi theo khoâng rôøi nöûa böôùc. Nhìn thaáy Nuùi Meï coõng Nuùi Con ñi, laïi coù teân Nuùi Laï theo sau, caû hai ñang tieán veà phía mình, Nuùi Cha hoài hoäp theo doõi. Ñeå che khoâng cho teân Nuùi Laï nhìn thaáy, Nuùi Cha keùo maây xuoáng phuû kín. Khi Nuùi Meï tieán ñeán gaàn, thaáy hai doøng leä cöù traøo tuoân treân khuoân maët ñaày lo laéng, Nuùi Cha hieåu ñöôïc söï tình, beøn veùn maây leân. Thaáy Nuùi Cha baát ngôø xuaát hieän, Nuùi Meï xuùc ñoäng, voäi giang tay ñoùn Nuùi Cha. Coøn teân Nuùi Laï thaáy Nuùi Cha thì voäi vaøng chuoàn maát”.

Ngaøy nay döôùi chaân nuùi Maãu Sôn, coøn coù moät baûn goïi laø baûn Vaøng (baûn Kim) moõ Baïc, ñoù chính laø nôi Nuùi Meï ñeå thoûi vaøng, thoûi baïc.

Vaøo muøa xuaân, caû vuøng Maãu Sôn ñoû röïc saéc hoa ñaøo. Ñaøo traùi Maãu Sôn noåi tieáng vöøa to, vöøa ngoït, thôm. Maãu Sôn coøn coù moät ñaëc saûn quyù ñoù laø cheø Maãu Sôn. Vò cheø thôm, ngoït, uoáng moät laàn roài seõ khoâng bao giôø nguoâi ngoai noãi nhôù.

THAØNH PHOÁ LAÏNG SÔN Naèm ôû taû ngaïn soâng Kyø Cuøng, treân ñoä cao 500m so vôùi maët nöôùc bieån. Thaønh phoá Laïng Sôn traûi mình trong moät thung luõng lôùn. Con soâng Kyø Cuøng sau khi ñaõ löôïn lôø qua nhöõng heûm nuùi röøng caây, uoán mình chaûy qua thaønh phoá toâ ñieåm cho Laïng Sôn theâm duyeân daùng cuûa moät phoá nuùi roän raøng treân ñoâi bôø nöôùc eâm ñeàm troâi veà xuoâi. Caàu Kyø Cuøng noái lieàn hai bôø, khieán cho du khaùch deã daøng ñeán vôùi danh lam thaéng caûnh noåi tieáng cuûa Xöù Laïng. Ñoù laø ñoäng Tam Thanh, Nhò Thanh, laø naøng Toâ Thò... Beân kia soâng laø chôï Kyø Löøa, luùc naøo cuõng ñoâng vui taáp naäp keû mua, ngöôøi baùn.

563

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHÔÏ KYØ LÖØA Ñaõ coù caùch nay haøng traêm naêm, naèm ôû trung taâm thaønh phoá Laïng Sôn, laø nôi buoân baùn saàm uaát nhaát cuûa Xöù Laïng. Chôï Kyø Löøa coøn laø nôi giao löu vaên hoùa cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi. Vaøo nhöõng ngaøy chôï Phieân, nam nöõ thanh nieân caùc daân toäc Taøy, Nuøng, Dao... suùng sính trong nhöõng boä aùo quaàn daân toäc tuyeät ñeïp, noâ nöùc keùo veà chôï ñeå mua saém haøng hoùa vaø cuõng laø dòp gaëp baïn tình troø chuyeän.

NUÙI TOÂ THÒ Naèm veà phía Taây Baéc nuùi Tam Thanh, coøn goïi laø nuùi Voïng Phu. Treân ñænh nuùi coù taûng ñaù töï nhieân gioáng moät phuï nöõ boàng con nhìn veà phöông trôøi xa. Töø xa xöa, taûng ñaù hình ngöôøi ñaøn baø beá con ñaõ gaén vôùi truyeän coå tích naøng Toâ Thò boàng con chung thuûy ñöùng chôø choàng ñi chinh chieán ôû phöông Baéc. Chôø maõi khoâng thaáy choàng trôû veà, naøng ñaõ hoùa ñaù. Vì theá ngöôøi ñôøi sau goïi taûng ñaù laø naøng Toâ Thò.

Töôïng ñaù naøng Toâ Thò xöù Laïng khoâng chæ soáng trong chuyeän keå daân gian maø coøn xuaát hieän trong hoäi heø vaø trôû thaønh tín ngöôõng thôø cuùng cuûa nhaân daân.

Naøng Toâ Thò noåi tieáng bôûi nhöõng baøi thô vònh cuûa caùc nhaø nho, caùc thi só danh tieáng nhö Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Du vôùi baøi “Ñaù voïng phu”.

Veà ñaù Voïng Phu Xöù Laïng, truyeàn thuyeát keå raèng: Coù hai vôï choàng nhaø hoï Toâ sinh ñöôïc moät caäu con trai vaø moät con gaùi, luùc boá meï vaéng nhaø, anh nhaët ñaù neùm chim, chaúng may truùng phaûi ñaàu em, maùu chaûy leânh laùng. Ngöôøi anh sôï quaù chaïy troán sang Trung Quoác. Naêm 30 tuoåi, chaøng trôû veà sinh cô laäp nghieäp ôû Xöù Laïng, sau ñoù laáy vôï sinh ñöôïc moät beù trai ñaàu loøng. Sau ñoù voâ tình ngöôøi choàng phaùt hieän veát seïo treân ñaàu vôï, hoûi chuyeän môùi bieát mình laáy nhaàm em.

Bieát roõ söï thaät, ngöôøi choàng ñau buoàn, nhöng vaãn khoâng cho em bieát. Nhaân luùc nhaø vua baét lính, ngöôøi choàng ra ñi vaø daën vôï: Neáu sau 3 naêm khoâng thaáy anh veà thì em ñi laáy choàng khaùc. ÔÛ nhaø ngöôøi vôï chôø choàng ñaõ 3 naêm, roài 5 naêm, khoâng thaáy choàng veà, ngaøy ngaøy naøng boàng con leân nuùi, maët höôùng veà nôi choàng ra ñi. Roài moät

564

LAÏNG SÔN ngaøy möa to, naøng ñöùng maõi khoâng veà, luùc moïi ngöôøi leân nuùi tìm thì thaáy meï con naøng ñaõ hoùa ñaù. Ngöôøi ta goïi hoøn ñaù aáy laø Toâ Thò Voïng phu.

CHÔÏ ÑOÀNG ÑAÊNG Töø thaønh phoá Laïng Sôn ñi tieáp veà phía Baéc 14km nöõa laø ñeán thò traán Ñoàng Ñaêng, moät thò traán naèm saùt bieân giôùi Vieät-Trung. Thò traán Ñoàng Ñaêng caùch bieân giôùi Vieät-Trung chæ 3km. Ñöùng ôû Ñoàng Ñaêng vaãn nhìn thaáy cöûa Höõu Nghò quan. Tröôùc thôøi Phaùp thuoäc goïi laø AÛi Nam quan, hoaëc Muïc Nam quan.

Töø theá kyû tröôùc, nôi ñaây ñaõ laø cöûa khaåu trao ñoåi haøng hoùa quan troïng ôû vuøng bieân giôùi giöõa hai nöôùc. Ngaøy nay, ñaây laø cöûa khaåu quoác teá quan troïng, taïo thuaän lôïi cho vieäc buoân baùn, giao löu vaên hoùa, du lòch giöõa nhaân daân hai nöôùc Vieät-Trung. Cöûa khaåu quoác teá Höõu Nghò quan laø moät cöûa khaåu quan troïng, taïo ñieàu kieän cho chôï Ñoàng Ñaêng phaùt trieån buoân baùn taáp naäp, moät chôï ñaàu moái xuaát nhaäp haøng hoùa giöõa hai nöôùc Vieät-Trung. ÑOÄNG TAM THANH Naèm ôû phía Taây phoá Kyø Löøa thuoäc thaønh phoá Laïng Sôn. Thaønh phoá Laïng Sôn coù ba ñoäng: Nhaát Thanh, Nhò Thanh vaø Tam Thanh.

Noåi tieáng nhaát laø ñoäng Tam Thanh. Ñoäng Tam Thanh ôû löng chöøng nuùi. Cöûa hang nhìn veà höôùng Ñoâng, cao chöøng 8m, coù loái ñi leân theo baäc ñaù ñuïc vaøo vaùch ñaù, coù nhieàu caây coái che khuaát aùnh naéng. Vaùch ñoäng beân phaûi coù baøi thô cuûa Ngoâ Thì Só (1726-1780) khi oâng laøm Ñoác traán Laïng Sôn. Baøi thô ngôïi ca veû ñeïp cuûa thieân nhieân huøng vó: “Suoái trong tuoân chaûy treân haøng traêm moûm ñaù nhö ñang troø chuyeän.

Quay sang ngoïn nuùi phía tröôùc thaáy hoøn voïng phu”.

Trong ñoäng Tam Thanh coù Hoà Caûnh (Hoà AÂm Ty) nöôùc trong xanh quanh naêm khoâng bao giôø caïn. Ñoäng daøi hôn 50m, chaïy töø cöûa tröôùc ra cöûa sau vôùi muoân vaøn nhuõ ñaù thieân taïo töø ngaøn xöa, laøm neân nhöõng hình thuø sinh ñoäng ñeïp maét. Gaàn cöûa sau coù cöûa Thoâng Thieân, thoâng leân ñænh nuùi.

Chuøa Tam Thanh toïa laïc ngay trong ñoäng Tam Thanh, coù töø thôøi Leâ. Traûi qua thaêng traàm cuûa lòch söû, chuøa Tam Thanh vaãn giöõ ñöôïc daùng ñeïp ban ñaàu.

565

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñoäng Tam Thanh “... laø kyø quan do trôøi ñaát taïo ra, nôi ñaây laø thaéng caûnh cuûa vuøng ñaát thieâng, ngöôøi gioûi, thöïc khoù maø mieâu taû, toâ veõ ñöôïc”.

Ngoaøi giaù trò danh thaéng, ñoäng chuøa Tam Thanh coøn noåi tieáng bôûi giaù trò vaên hoùa, ngheä thuaät, löu laïi ôû di tích qua taám bia coù nieân ñaïi coå nhaát laø taám bia soá 4 (bia Ma Nhai) ñöôïc döïng vaøo thôøi Leâ, Vónh Trò naêm thöù 2 (1677), bia coù teân “Thieàn Ñoäng Phaùp Luaân Thöôøng Chuyeån”. Noäi dung bia ghi laïi vieäc xaây döïng vaø toân taïo chuøa.

Trong chuøa coøn löu giöõ moät heä thoáng töôïng phaùp phong phuù, trong ñoù giaù trò nhaát laø böùc phuø ñieâu Phaät A Di Ñaø, ñöôïc taïc vaøo vaùch ñaù phía treân cung Tam Baûo. Pho töôïng mang phong caùch ngheä thuaät thôøi Leâ - Maïc (theá kyû XVI-XVII). ÑOÄNG NHÒ THANH - CHUØA TAM GIAÙO Ñoäng Nhò Thanh - chuøa Tam Giaùo gaén lieàn vôùi danh nhaân Ngoâ Thì Syõ, khi oâng giöõ chöùc Ñoác traán Laïng Sôn. OÂng coù coâng phaùt hieän vaø toân taïo 8 caûnh ñeïp cuûa xöù Laïng. Ñoäng Nhò Thanh - chuøa Tam Giaùo laø moät trong 8 thaéng caûnh ñoù (traán doanh baùt caûnh). Trong baøi kyù ñoäng Nhò Thanh, Ngoâ Thì Syõ noùi roõ lyù do xaây döïng vaø toân taïo khu thaéng caûnh naøy: “do tính öa suoái ñaù, phong caûnh ñeïp neân khi phaùt hieän ra, ñaõ boû tieàn cuûa ñeå toân taïo” (thaùng 5-1779), thueâ thôï khôûi coâng toân taïo ñoäng. Thaáy theá ñaát toát, cho xaây chuøa Tam Giaùo thôø 3 vò Thaùnh: Khoång Töû, Phaät Thích Ca vaø Laõo Töû. Ñoäng Nhò Thanh ôû beân döôùi chuøa Tam Giaùo, laø hang ñaù töï nhieân, töø cöûa tröôùc ra cöûa sau daøi hôn 500m. Ñaây laø nôi Ngoâ Thì Syõ thöôøng ñeán du ngoaïn giaûi trí. Ñoäng Nhò Thanh thôøi Ngoâ tieân sinh laø moät caâu laïc boä vaên hoùa raát noåi tieáng. OÂng cuøng baïn ñeán ñaây laøm thô phuù, ñaøn haùt, vui chôi. ÔÛ cöûa ñoäng oâng cho xaây caùc ñieåm ñình: “Thaïch Mieân am” (am nguû treân ñaù), “Thuïy Tuyeàn Hieân” (Hieân nguû beân suoái). Töø ñoäng coù suoái Thuï Phuùc chaûy ra ao Nhaät Bích ôû tröôùc cöûa ñoäng. Ñieàu quyù giaù nhaát cuûa ñoäng Nhò Thanh laø heä thoáng vaên bia taïc treân vaùch ñaù cuûa caùc danh nhaân, thi só qua caùc thôøi kyø löu laïi.

566

LAÏNG SÔN HANG GIOÙ ÔÛ veà phía Taây Baéc baûn Sao Thöông huyeän Chi Laêng. Cöûa chính cuûa ñoäng ôû veà phía Ñoâng cuûa daõy nuùi Mai Sao. Hang ñoäng naøy coù quy moâ raát lôùn, chieàu daøi haøng traêm meùt, roäng khoaûng 50-70m.

Hang coù 4 taàng. Traàn hang thaáp daàn. Neàn hang coù daïng nhö ruoäng baäc thang, cao leân daàn vaø cuoái cuøng laø traàn hang vaø neàn hang gaëp nhau. Trong ñoäng coù voâ vaøn nhuõ ñaù, maêng ñaù, hình thuø kyø thuù, nhö vuù söõa, doøng nöôùc maét, voi meï, voi con, ngöïa, hoå, coø, seáu... Coù choã maêng ñaù, coät ñaù, chuoâng ñaù saép xeáp nhö meâ cung cuûa vua chuùa.

DI TÍCH CHUØA TIEÂN Coøn coù teân chuøa Song Tieân, ôû ngoaøi cöûa Nam cuûa Ñoaøn Thaønh Laïng Sôn, coù moät ngoïn nuùi troâng gioáng hình voi phuïc goïi laø nuùi Ñaïi Töôïng. Trong loøng nuùi coù moät ñoäng lôùn. Vaøo thôøi Leâ Thaùnh Toâng (1460-1497), ngöôøi ta xaây moät ngoâi chuøa trong ñoäng ñoù laáy teân laø chuøa Tieân. Trong chuøa coù moät nhuõ ñaù lôùn nhoâ leân, töïa hình ngöôøi ngoài treân beä ñaù lôùn. Töông truyeàn ñoù laø Tieân oâng xuoáng traàn, giaãm chaân xuoáng ñaù thaønh gieáng nöôùc, giuùp daân choáng haïn cöùu muøa maøng. Gieáng nöôùc ñoù naèm trong ñoäng goïi laø Gieáng Tieân. Quanh naêm nöôùc ñaày trong vaét. Nhaân daân ñòa phöông taïc töôïng Phaät laäp baøn thôø ñeå thôø Tieân oâng, coøn goïi laø Thaàn Noâng. Haèng naêm cöù ñeán thaùng 6 aâm lòch daân ñeán ñaây môû hoäi cuùng Thaàn Noâng.

CHUØA DIEÂN KHAÙNH Chuøa Dieân Khaùnh tröôùc kia naèm caïnh Ñoaøn Thaønh Laïng Sôn thuoäc xaõ Mai Pha - Chaâu OÂn. Chuøa do nhaân daân trong vuøng döïng neân vaøo thôøi Leâ khoaûng theá kyû XV, luùc ñoù coù teân chuøa Höông Laâm coøn goïi laø chuøa Thaønh. Vaøo naêm Caûnh Thònh thöù 4 (1796) chuøa ñöôïc chuyeån veà ñòa ñieåm baây giôø, naèm beân bôø Nam soâng Kyø Cuøng vaø laáy teân laø Dieân Khaùnh töï, chuøa Dieân Khaùnh. Caáu truùc chuøa theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác” goàm ñuû: tam quan, tieàn teá, haäu cung, nhaø toå, cung maãu... Tam quan theo loái choàng dieâm 8 maùi, 4 truï coång, phía treân noùc ñaép löôõng long chaàu nhaät. Tieàn ñöôøng vaø thöôïng ñieän giöõ nguyeân goác nhö tröôùc. Toøa phöông ñình ôû giöõa theo kieåu choàng dieâm 8 maùi, treân ñænh ñaép buùp sen.

567

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Baøn thôø trong chuøa coù toøa Cöûu Long, töôïng Phaät, töôïng La Haùn. Ñaëc bieät chuøa coù quaû chuoâng do nhaân daân ñòa phöông vaø khaùch buoân Trung Quoác cuùng tieán vaøo naêm Leâ Huyeàn Toâng (1671).

Tröôùc ñaây chung quanh chuøa Dieân Khaùnh coøn coù moät soá ñeàn mieáu, nhöng nay khoâng coøn nöõa. Theo lôøi keå daân gian, phía Nam chuøa coøn coù ñeàn Quan Thaùnh do thöông nhaân Hoa Kieàu döïng, phía Baéc chuøa cuõng coù chuøa Tieân Hieàn, coøn goïi laø Vaên Mieáu, theo töông truyeàn ñöôïc döïng vaøo thôøi Lyù, döôùi thôøi vua Gia Long, Minh Maïng ñöôïc truøng tu söûa chöõa. Ngoaøi ra, coøn coù bia Laïng Sôn vaên chæ, nhöng nay khoâng coøn.

ÑEÀN TAÛ PHUÛ Teân chöõ laø Taû Phuû Linh Töø. Ñeàn Taû Phuû laø di tích kieán truùc ngheä thuaät löu nieäm danh nhaân. Ñeàn ñöôïc döïng naêm Chính Hoøa thöù 4 (1683), ñeán nay hôn 300 naêm, ôû trung taâm phoá Kyø Löøa, phöôøng Hoaøng Vaên Thuï, Thaønh phoá Laïng Sôn. Ñeàn thôø moät vò töôùng thôøi Haäu Leâ laø Thaân Coâng Taøi, ngöôøi coù coâng raát lôùn goùp phaàn ñoâ thò hoùa traán lî Laïng Sôn. Nhaân daân coøn truyeàn tuïng raèng, Thaân Coâng Taøi coù coâng san ñoài laøm thaønh 7 con ñöôøng, laäp neân 7 phöôøng cho phoá Kyø Löøa, taïo cho phoá chôï phoàn vinh, thu huùt khaùch haøng trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi tôùi kinh doanh buoân baùn.

Sôû dó ñeàn coù teân “Taû Phuû”, bôûi chöùc cuûa oâng laø Taû Ñoâ ñoác Haùn quaän coâng. OÂng ngöôøi xaõ Nhö Thieát, huyeän Yeân Duõng, phuû Laïng Giang (nay Nghi Thieát, huyeän Vieät Yeân, Baéc Giang). Xuaát thaân trong moät gia ñình quyù toäc nhieàu ñôøi laøm quan, ñöôïc Chuùa Trònh Taïc troïng duïng boå leân Laïng Sôn laøm phoù töôùng giuùp vieäc cho Vi Ñöùc Thaéng traán giöõ bieân thuøy. Ñeàn ñöôïc höng coâng laø do söï ñoàng taâm ngöôõng moä cuûa nhaân daân Kyø Löøa, Ñoaøn Thaønh vaø thöông khaùch 13 tænh Trung Quoác. Ñeàn coøn giöõ taám bia noùi veà vieäc xaây ñeàn. Taám bia toân oâng laø thaày, laøm cha “Toân sö phuï bi”.

Kieán truùc ñeàn goàm hai toøa nhaø keát caáu theo chöõ “coâng” (工), hieän chæ coøn toøa nhaø ngoaøi, coøn giöõ ñöôïc töông ñoái nguyeân veïn, toøa beân trong bò ñoå naùt, ñöôïc laøm laïi theo loái môùi, lôïp ngoùi taây.

568

LAÏNG SÔN Ñeàn coøn giöõ moät soá ñaàu phaùo gaén vôùi leã hoäi ñaàu phaùo coå truyeàn cuûa Laïng Sôn ñöôïc dieãn ra vaøo caùc ngaøy töø 22 ñeán 27 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm taïi ñeàn Taû Phuû. ÑEÀN KYØ CUØNG Beân bôø taû ngaïn soâng Kyø Cuøng, ôû phoá Ñaàu Caàu, phöôøng Vónh Traïi (tröôùc thuoäc chaâu Thoaùt Laõng) Thaønh phoá Laïng Sôn. Ñeàn xaây vaøo luùc naøo ñeán nay chöa xaùc ñònh ñöôïc, theo hoài öùc cuûa nhöõng ngöôøi giaø thì ñeàn ñaõ coù töø raát laâu vaø ñöôïc söûa chöõa nhieàu laàn nhöng vaãn chæ laø moät ngoâi ñeàn nhoû laøm baèng ñaát lôïp ngoùi. Tröôùc ñeàn laø beán ñaù Kyø Cuøng (Kyø Cuøng Thaïch Loä), töøng ñöôïc Ngoâ Thì Syõ xeáp haïng laø 1 trong 8 thaéng caûnh cuûa xöù Laïng töø theá kyû XVIII. Tröôùc ñaây ñeàn voán thôø Thaàn Giao Long (thaàn soâng Kyø Cuøng), Töông truyeàn coù con Giao Long ñaøo hang ôû ñaây. Hang aên saâu vaøo taän ñoäng Nhò Thanh. Tröôùc ñaây caùc söù boä cuûa ta treân ñöôøng qua laïi ñaây ñeàu vaøo ñeàn yeát leã.

Trong quaù trình bieán ñoåi cuûa lòch söû, ñeàn thay vieäc thôø Thaàn Giao Long baèng thôø Quan Tuaàn Tranh, moät vò töôùng nhaø Traàn.

Theo truyeàn thuyeát ñeå laïi: cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa oâng gaén boù vôùi khu di tích naøy.

Kieán truùc ñeàn theo kieåu chöõ “ñinh” (丁), ñaây laø kieán truùc môùi ñöôïc phuïc hoài laïi. Ñeàn khoâng laøm nghinh moân rieâng, maø ôû ñaây nghinh moân gaén lieàn vôùi khoâng gian chính goàm ba cöûa xaây voøm cuoán vôùi hai truï gaïch vuoâng boå gôø xoi, phía treân ñaép noåi hoa vaên, treân cuøng laø boä tam khí goàm ñænh vaø loï hoa thôø hai beân. Phía ngoaøi, phía taû höõu cuûa ñeàn ñeàu coù xaây thaùp choàng dieâm kieåu gaùc chuoâng ñeå treo chuoâng, troáng.

Hieän ñeàn coøn löu giöõ khaù nhieàu hieän vaät quyù nhö bia truøng tu ñeàn (truøng tu töø bi) ghi laïi quaù trình truøng tu vaø lòch söû ngoâi ñeàn, ñöôïc taïc thaùng 2-1931. Caùc hoaønh phi - ñaïi töï coù nieân ñaïi ñôøi Leâ (1784) vaø Nguyeãn (thôøi Khaûi Ñònh, Baûo Ñaïi) vaø nhieàu ñoà thôø töï: chuoâng, ngai, ñænh roàng, taùn loäng, baùt böûu... vaø moät soá pho töôïng coå coù giaù trò myõ thuaät lôùn vaø coù nieân ñaïi cao.

Haèng naêm leã hoäi ñeàn Kyø Cuøng toå chöùc vaøo caùc ngaøy 22 ñeán 27 thaùng Gieâng. Trong ngaøy leã coù röôùc kieäu töø ñeàn Kyø Cuøng leân ñeàn

569

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Taû Phuû ñeå taï ôn. Vì töông truyeàn raèng vò thaàn Taû Phuû coù coâng trong vieäc minh oan cho Quan Tuaàn Tranh, khi ñaõ bò keát toäi oan, cho ñeán ngaøy 27 röôùc kieäu veà. Ñeàn Kyø Cuøng ñöôïc xeáp laø di tích quoác gia. ÑEÀN BAÉC LEÄ Teân chöõ laø Baéc Leä Linh Töø. Ñeàn Baéc Leä laø moät quaàn theå di tích naèm treân moät quaû ñoài cuûa khu Nam phoá Baéc Leä, thuoäc xaõ Taân Thanh, huyeän Höõu Luõng. Cho ñeán nay chöa xaùc ñònh ñöôïc chính xaùc thôøi gian xaây döïng ñeàn, nhöng caên cöù vaøo 2 vaên bia hieän coøn taïc naêm 1919 vaø 1933, ñeàn Baéc Leä töø ñaàu theá kyû XX ñeán nay ñaõ traûi qua 5 laàn tu söûa toân taïo. Theo vaên bia khaéc naêm Khaûi Ñònh thöù 4 (1919) thì tröôùc ñoù ñeàn chæ laø moät am thôø nhoû, bò chaùy, sau ñoù nhaân daân ñòa phöông cuùng tieán xaây ngoâi ñeàn 3 gian goàm 3 cung: Ñeä nhaát, ñeä nhò vaø ñeä tam (cung caám). Trong ñôït söûa chöõa laàn 2 (1933) vaø laàn 3 (1940), ngoâi nhaø 3 gian cuõ quay laïi vaø xaây theâm cung ñeä tam môùi ôû phía sau, ñoàng thôøi xaây tam quan to cao, phía ngoaøi coù baäc tam caáp leân ñeàn. Theo Thaàn tích xaõ Tieân Leä cho bieát, Traïng nguyeân Phuøng Khaéc Khoan ñaõ cho tieàn chi phí vaø cuùng leã vaøo naêm oâng ñöôïc cöû ñi söù sang Trung Quoác.

Tuy qua nhieàu laàn söûa chöõa, nhöng nhìn chung dieän maïo vaãn giöõ ñöôïc daùng coå truyeàn. Ñeàn Baéc Leä chuû yeáu thôø Baø chuùa Thöôïng Ngaøn, moät trong ba vò Maãu vaãn ñöôïc thôø phuïng trong tín ngöôõng thôø Maãu ôû Vieät Nam. Ñeàn coù quy moâ to lôùn, khang trang traùng leä maø laïi khieâm toán, aån mình döôùi boùng laù sum sueâ cuûa nhöõng caây coå thuï haøng traêm tuoåi. Ñeàn naèm treân ñoài cao, töø ñaây coù theå nhìn thaáy con suoái Baéc Leä. Töø döôùi ñi leân phía beân traùi laø Am Chaàu Beù Baéc Leä. Ñeàn chính coù caáu truùc hình chöõ “ñinh” (丁) gaàn tieàn teá vaø haäu cung. Nhaø tieàn teá phaàn noùc maùi ñaép töôïng long chaàu löôõng nghi, töôïng tröng cho trôøi vaø ñaát, aâm vaø döông. AÂm döông haøi hoøa vaïn vaät sinh soâi. Nhaø baùi ñöôøng goàm 6 gian, gian phía trong thôø Ngoïc Hoaøng Thöôïng ñeá, oâng Hoaøng Möôøi, Hoaøng Baûy, gian chính cung thôø Tam toøa Thaùnh Maãu, 2 beân am thôø Traàn Höng Ñaïo vaø chuùa Sôn Trang.

Maëc duø bò thaát laïc nhieàu, song ñeán nay ñeàn vaãn coøn giöõ ñöôïc moät

570

LAÏNG SÔN soá di vaät quyù goàm 19 pho töôïng lôùn nhoû, chuû yeáu baèng goã, nhieàu y moân saëc sôõ, 2 vaên bia vaø nhieàu hoaønh phi, caâu ñoái. ÑEÀN CÖÛA ÑOÂNG Ngoâi ñeàn naøy xaây ôû cöûa phía Ñoâng thaønh coå Laïng Sôn, neân coù teân goïi nhö vaäy. Ñeàn Cöûa Ñoâng coù teân cuõ laø ñeàn Baïch Ñeá, thôø Thaàn soâng Kyø Cuøng. Kieán truùc ñeàn theo kieåu chöõ “ñinh” (丁), maët tröôùc nhìn ra soâng Kyø Cuøng, goàm 3 phaàn Tam quan, chính ñieän vaø taû, höõu vu, xaây baèng gaïch, theo loái kieán truùc choàng dieâm 8 maùi. Treân cuøng töôøng gaïch coù ñaép hình “löôõng long chaàu nhaät” vaø chöõ “Phuùc” (褔) hình troøn. Ñeàn Cöûa Ñoâng, ngoaøi thôø Thaàn Soâng “Baïch Ñeá” coøn laø nôi thôø Töù Maãu vôùi soá löôïng töôïng thôø khaù nhieàu. Ñeàn Maãu ñöôïc baøi trí hai beân goàm: cung thôø Töù: Maãu Thieân, Maãu Thoaûi, Maãu Thöôïng Ngaøn cuøng Thaäp Nhò Tieân coâ ôû beân traùi, vaø cung Coâ Ba beân phaûi. Töôïng caùc oâng Hoaøng ñöôïc tröng baøy caïnh cung thôø Thaàn Soâng ôû chính ñieän.

Tröôùc ñaây ñeàn coù moät soá saéc phong cuûa ñôøi vua Thaønh Thaùi vaøo naêm 1889. ÑEÀN CÖÛA TAÂY Naèm ôû phöôøng Chi Laêng, cöûa phía Taây thaønh coå Laïng Sôn. Ñeàn ñöôïc xaây vaøo naêm 1924 ñeå thôø Ñöùc Traàn Höng Ñaïo vaø caùc vò Thaùnh Maãu, ñeàn coù teân Nguõ Nhaïc Linh Töø.

Theo taøi lieäu cuûa Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå cheùp: “Nôi naøy coù moät ngoâi ñeàn laøm treân moät maûnh ñaát troâng xuoáng soâng Tam Kyø (Kyø Cuøng), ñaây tröôùc laø nuùi Nguõ Nhaïc...”.

Kieán truùc ñeàn goàm: Tam quan ôû ngoaøi, phía trong coù hai ñieän thôø. Toøa thöù nhaát ñöôïc döïng 1934 laø ñieän Thôø Maãu. Theo truyeàn thuyeát ñeàn naøy phaûi gaén lieàn vôùi söï kieän Maãu Lieãu Haïnh gaëp Traïng Buøng Phuøng Khaéc Khoan. Toøa thöù hai coù kieán truùc theo kieåu chöõ “ñinh” (丁), thôø Ñöùc Thaùnh Traàn cuøng caùc coâng chuùa vaø con trai Ngaøi cuøng caùc vò töôùng taøi: Phaïm Nguõ Laõo, Daõ Töôïng, Yeát Kieâu...

Trong ñeàn hieän coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu hieän vaät coù giaù trò ñoù laø caùc böùc hoaønh phi, caâu ñoái vaø ba taám bia laø nguoàn söû lieäu tra cöùu veà di tích lòch söû.

571

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA MAÃU SÔN Coøn goïi laø chuøa Trung Thieân, xöa ôû xaõ Khuaát Xaù (nay laø xaõ Tuù Ñoan) Loäc Bình. Chuøa ôû chaân nuùi Maãu Sôn, coøn goïi Nuùi Meï. Ñaây laø ngoâi chuøa coå nhaát coøn laïi ôû Xöù Laïng, vôùi ba gian lôïp ngoùi maùng, aån mình trong nhöõng haøng caây coå thuï aâm u, soi mình treân doøng nöôùc Kyø Cuøng löõng lôø troâi. Cöûa chuøa nhìn leân ñænh Maãu Sôn ñieäp truøng laõng ñaõng maây.

Chuøa do Vi Ñöùc Thaéng toå chöùc xaây döïng vaø taïc bia löu laïi haäu theá. OÂng laø ngöôøi ñöôïc Chuùa Trònh Taïc caét cöû giöõ chöùc Chaùnh Tuaàn phuû, coi giöõ caû Xöù Laïng. Taám bia ñaù ôû cöûa chuøa cho bieát chuøa ñöôïc döïng vaøo naêm Chính Hoøa thöù nhaát (1680).

Chuøa Maãu Sôn thôø caû Trôøi laãn Phaät. Teân chöõ “Trung Thieân laø coù yù toû loøng trung thaønh vôùi ñaáng cao xanh vaø khí thieâng soâng nuùi mieàn ñaát ñöôïc oâng cai quaûn”. ÑÌNH NOÂNG LUÏC Thuoäc thoân Noâng Luïc, xaõ Höng Vuõ, huyeän Baéc Sôn. Ñình Noâng Luïc laø moät trong soá 20 di tích kieán truùc ngheä thuaät - toân giaùo coøn toàn taïi ôû Laïng Sôn. Ñình Noâng Luïc laø söï keát hôïp haøi hoøa giöõa ngoâi ñình coå ñoàng baèng Baéc Boä vaø kieán truùc nhaø saøn truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Taøy Laïng Sôn. Ñình ñöôïc xaây döôùi thôøi Nguyeãn (1927), kieán truùc theo kieåu chöõ “nhaát” (一). Dieän tích ñình 180m2, phía Nam laø mieáu thôø thaàn coù dieän tích 5m2.

Keát caáu boä vì keøo ñình Noâng Luïc theo kieåu vì “vaùn meâ” ñöôïc theå hieän heát söùc caàu kyø, coù giaù trò ngheä thuaät cao. Caùc ñeà taøi chaïm khaéc mang ñaäm phong caùch ngheä thuaät ñôøi Nguyeãn.

Gian chính ñieän ñöôïc chaïm löôõng long chaàu nguyeät. Maùi cuûa khaùm thôø chaïm töù linh: long, ly, quy, phöôïng.

Treân cuøng laø xaø noùc, döôùi coù chaïm troå hoå phuø lôùn ñöôïc ñôõ baèng vaùn meâ, hai beân chaïm roàng nhaû maây. Ñình Noâng Luïc coøn laø di tích caùch maïng, nôi ñaõ dieãn ra cuoäc hoïp quan troïng cuûa caùc caùn boä, ñaûng vieân quyeát ñònh khôûi nghóa Baéc Sôn thaùng 10 naêm 1940, giaønh chính quyeàn veà tay nhaân daân.

572

LAÏNG SÔN Ñình Noâng Luïc ñöôïc xeáp haïng di tích quoác gia naêm 1993. ÑÌNH LAØNG LONG ÑOÁNG Thuoäc huyeän Baéc Sôn, ñöôïc xaây döôùi thôøi Gia Long naêm thöù 12 (1813) vaø hoaøn thaønh vaøo thaùng 12-1814. Naêm 1910, ñình laøng Long Ñoáng ñöôïc söûa chöõa.

Truyeàn thuyeát daân gian keå raèng: Coù oâng baø hoï Phan ôû laøng Moâng AÂn, toång Bình Gia, nhôø coù coâng lôùn giuùp vua dieät phæ beân kia bieân giôùi sang quaáy nhieãu cöôùp boùc daân laønh, neân oâng baø ñöôïc vua ban thöôûng cho ñaát laäp laøng vaø ban töôùc “Hoaøng toäc vò thaân”, ñöôïc ñoåi töø hoï Phan sang hoï Hoaøng. Sau khi oâng baø maát, daân laøng ñaõ toân oâng baø laø Thaønh Hoaøng laøng. Ñình laøng xaây theo kieán truùc hình chöõ “nhaát” (一) goàm 8 gian, boä maùi ñöôïc 48 chieác coät ñôõ vôùi taùm haøng ngang, 6 haøng doïc. Treân caùc ñaàu baåy, xaø dö, xaø noùc, vaùn gioù... ñeàu ñöôïc chaïm khaéc theo caùc ñeà taøi hoå phuø, phöôïng vuõ, töù linh, töù quyù... phong caùch ñieâu khaéc mang ñaäm neùt ngheä thuaät chaïm khaéc daân gian thôøi Nguyeãn.

CAÀU LÔÏP LONG ÑOÁNG Lieàn vôùi ñình laøng laø chieác caàu ñaù baéc ngang suoái. Caàu ñöôïc xaây naêm Chính Hoøa thöù 20 (1699), kieán truùc theo kieåu “Thöôïng gia, haï kieàu”. Laàu ñöôïc taïo daùng hình voøng cung ñeå chòu löïc toát. Chieàu roäng loøng caàu 4m, chieàu daøi 22,4m. Caàu baéc qua suoái vôùi 8 nhòp, khoaûng caùch moãi nhòp vaø 2,8m. Hieän phaàn treân (thöôïng gia) bò hö naùt, nhöng caùc nhòp caàu vaãn coøn.

THAØNH NHAØ MAÏC Naèm caïnh nuùi Voïng Phu - Naøng Toâ Thò. Hieän coøn laïi hai ñoaïn töôøng thaønh xaây baèng ñaù, giöõa heûm nuùi. Ñaây laø moät kieán truùc quaân söï, phaûn aûnh moät thôøi kyø chieán tranh huynh ñeä töông taøn trong lòch söû Vieät Nam. Vaøo naêm 1527, lôïi duïng nhaø Leâ suy yeáu, Maïc Ñaêng Dung pheá ngoâi Leâ Chieâu Toâng, laäp neân nhaø Maïc, toàn taïi hôn moät theá kyû (töø Maïc Ñaêng Dung ñeán Maïc Kính Vuõ - 10 ñôøi). Naêm 1592, nhaø Leâ ñöôïc chuùa Trònh giuùp ñôõ ñaùnh baät nhaø Maïc ra khoûi kinh thaønh Thaêng Long. Taøn dö nhaø Maïc chaïy leân caùc tænh phía Baéc nhö Cao Baèng,

573

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thaùi Nguyeân, Tuyeân Quang, Laïng Sôn... laäp caên cöù choáng laïi taäp ñoaøn Leâ - Trònh.

Taïi Laïng Sôn do Nguïy Ñoân Haàu Maïc Kính Cung chieám giöõ, ra leänh xaây thaønh ôû nuùi Veä Sôn. Ñaây laø böùc thaønh hieåm yeáu traán giöõ con ñöôøng ñoäc ñaïo noái nöôùc ta vaø Trung Quoác. Suoát caû thaäp nieân cuoái theá kyû XVI vaø ñaàu theá kyû XVII, Laïng Sôn laø baõi chieán tröôøng dieãn ra caûnh “noài da xaùo thòt” giöõa hai taäp ñoaøn phong kieán Maïc vaø Leâ - Trònh.

Maõi ñeán naêm 1667, Trònh Taïc ñem ñaïi binh theo ñöôøng Laïng Sôn vaø cho Trònh Caên theo ñöôøng Cao Baèng ñaùnh xuoáng ñaõ ñuoåi ñöôïc Maïc Kính Vuõ. Töø ñoù Laïng Sôn môùi taïm yeân cuoäc noäi chieán. ÑOAØN THAØNH LAÏNG SÔN Laø di tích kieán truùc quaân söï, naèm ôû phöôøng Chi Laêng, Thaønh phoá Laïng Sôn. Ñoaøn Thaønh coù vò trí quan troïng trong vieäc traán giöõ, phoøng thuû quaân söï nôi cöûa ngoõ ñaát nöôùc, naèm trong thung luõng Thaønh phoá Laïng Sôn, chung quanh coù nuùi bao boïc goïi laø nuùi Hoài Ñoaøn, phía Nam coù nuùi Coâng Maãu, vì theá raát coù theå hai chöõ Ñoaøn Thaønh xuaát phaùt töø ñaáy chaêng? Laïi coù moät giaû thuyeát noùi raèng ôû goùc Taây Baéc thaønh troøn nhö hình chieác quaït, neân goïi laø Ñoaøn Thaønh?

Theo saùch “Laïng Sôn Ñoaøn Thaønh ñoâ” cuûa Nguyeãn Nghieãm thì Ñoaøn Thaønh Laïng Sôn do Tröông Phuï, töôùng nhaø Minh xaây döïng, ñeán naêm Hoàng Ñöùc thöù 26 (1495) nhaø Leâ, thaønh ñöôïc söûa sang laïi.

Nhöng roài do thôøi gian, möa gioù taøn phaù bò ñoå naùt. Ñeán naêm Bính Tyù (1756) Ñoác traán Laïng Sôn Mai Theá Chuaån cho tu boå. Chu vi trong thaønh laø 219 taàm 2 xích 5 thoán (caùc ñôn vò chieàu daøi coå). Chu vi ngoaøi 586 taàm 8 xích 7 thoán. Maët Ñoâng roäng 153 tröôïng 7 xích, maët Taây roäng 140 tröôïng, maët Nam roäng 273 tröôïng vaø maët Baéc laø 292 tröôïng.

Hieän Ñoaøn Thaønh khoâng coøn nguyeân veïn nhö xöa. Trong boán cöûa thaønh xöa, nay chæ coøn laïi hai cöûa: Cöûa Nam vaø cöûa Taây. Coång thaønh xaây khaù chaéc chaén. Moùng xaây baèng ñaù xanh. Coång xaây voøm cuoán. Chieàu cao töø chaân ñeán ñænh laø 5m, roäng 4m. Hieän cöûa phía Taây xaây bít, cöûa phía Nam môû laøm loái ñi laïi.

574

LAÏNG SÔN AÛI CHI LAÊNG AÛi Chi Laêng laø moät thung luõng heïp, hình baàu duïc, chieàu daøi Baéc Nam khoaûng 4km. Khoaûng roäng nhaát 1km. Chung quanh boán beà nuùi cao, coù soâng Thöông chaûy qua. Phong caûnh thieân nhieân huøng vó. AÛi Chi Laêng nhö moät traän ñoà hieåm trôû ngaên böôùc quaân thuø.

Taïi ñaây oâng cha ta ñaõ xaây nhöõng coâng trình quaân söï: thaønh luõy töø Taây sang Ñoâng laø caùc nuùi chaén ngang thung luõng nhö nuùi Maët Quyû, nuùi Quyû, nuùi Naø Noâng, nuùi Ma Saån. Ngoaøi ra coøn coù caùc di tích Thaønh Ngaên, Ñaáu Ñong quaân, ñoàn Quyû Moân, Baõi Haøo...

Do vò trí ñòa hình ñaëc bieät cuûa cöûa ngoõ pheân daäu ñaát nöôùc, nôi coù con ñöôøng ñoäc ñaïo töø bieân giôùi phía Baéc vaøo nöôùc ta, neân raát thuaän tieän cho quaân ta mai phuïc chaën ñaùnh, truy ñuoåi quaân thuø. Ñòa danh naøy ñaõ laøm cho keû thuø khieáp sôï phaûi thoát leân raèng: “Möôøi ngöôøi ñi, chín ngöôøi khoâng trôû veà”.

Naêm 981, trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Toáng laàn thöù nhaát, döôùi taøi chæ huy cuûa Leâ Hoaøn (Leâ Ñaïi Haønh), quaân ta ñaõ ñaùnh tan cuoäc xaâm löôïc taïi aûi Chi Laêng, gieát töôùng giaëc Haàu Nhaân Baûo.

Naêm 1077, vaøo thôøi Lyù, Thaân Caûnh Phuùc ñaõ ñaùnh tan quaân Toáng laàn thöù hai cuõng taïi nôi ñaây.

Theá kyû XIII, caû theá giôùi kinh hoaøng döôùi voù ngöïa cuûa ñeá quoác Nguyeân-Moâng, nhöng caû ba laàn xaâm löôïc Vieät Nam, chuùng ñeàu bò thaát baïi thaûm haïi ngay taïi aûi Chi Laêng naøy. Ñoù laø: Naêm 1284 quaân Nguyeân-Moâng qua ñöôøng Chi Laêng bò quaân ta chaën ñaùnh kòch lieät, gieát cheát töôùng giaëc Ngheâ Nhuaän. Thaùng 51285, taïi Ma Luïc (Chi Laêng) quaân ta ñaõ dieät teân phaûn quoác Traàn Kieän vaø boïn baùn nöôùc.

Naêm 1287, giaëc Nguyeân-Moâng xaâm löôïc laàn thöù 3, caùnh quaân do Trònh Baèng Phi vaø Boân Kha Ña theo ñöôøng boä qua Chi Laêng, bò quaân ta chaën ñaùnh tan taønh...

Ngaøy nay di tích naøy khoâng coøn nguyeân veïn. Nhöng Chi Laêng maõi maõi laø nieàm töï haøo daân toäc ta.

575

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI Laïng Sôn laø moät trong nhöõng nôi phaùt hieän ra di chæ cuûa ngöôøi Vieät thôøi sô söû, tieàn söû. Laïng Sôn in ñaäm daáu aán neàn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc. Moãi daân toäc cuøng chung soáng treân maûnh ñaát Xöù Laïng coù moät kho taøng vaên hoùa daân gian vaø hoï coù nhöõng leã hoäi ñaëc saéc: HOÄI CHÔÏ KYØ LÖØA Haèng naêm Hoäi chôï Kyø Löøa dieãn ra taïi hang Khaåu Löø, phöôøng Ñoâng Kinh, Thaønh phoá Laïng Sôn, töø 22 ñeán 27 thaùng Gieâng aâm lòch. Ñeàn thôø ñöôïc laäp beân soâng Kyø Cuøng ñeå thôø Thaàn Soâng. Leã hoäi dieãn ra khaù nhoän nhòp, coù nhieàu troø vui nhö muùa sö töû, ñaáu voõ, haùt sli, haùt löôïn thaâu ñeâm suoát saùng. Leã hoäi keát hôïp vôùi chôï, nôi mua baùn caùc loaïi ñaëc saûn trong vuøng.

HOÄI ÑEÀN TAÛ PHUÛ Hoäi ñeàn Taû Phuû coù quy moâ lôùn, ñaëc saéc nhaát trong caùc leã hoäi daân gian ôû Laïng Sôn, haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch taïi ñeàn Taû Phuû, nôi thôø Thaân Coâng Taøi, ngöôøi coù coâng môû mang phoá thò Laïng Sôn, ñeå töôûng nhôù coâng ôn oâng. Sau phaàn leã, coù coù toå chöùc hoäi vôùi raát nhieàu troø chôi nhö muùa roàng, sö töû, ñaëc bieät laø tuïc cöôùp ñaàu phaùo.

HOÄI LOÀNG TOÀNG Coøn goïi laø hoäi xuoáng ñoàng cuûa ngöôøi Taøy, Nuøng cö truù ôû caùc huyeän Baéc Sôn, Bình Gia, Traøng Ñònh, Cao Loäc...

Hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ñaàu xuaân trong caùc laøng baûn. Ñaây laø dòp ñeå ngöôøi daân toû loøng thaønh caàu mong möa thuaän gioù hoøa, mong cho muøa maøng, hoa maøu töôi toát, daân laøng bình yeân.

Sau nhöõng nghi thöùc cuùng khaán truyeàn thoáng, laø caùc troø chôi muùa haùt, muùa voõ daân toäc, keùo co, muùa sö töû, tung coøn, chôi ñaùo quay, haùt sli, löôïn...

HOÄI CHUØA TAM THANH Hoäi chuøa Tam Thanh dieãn ra vaøo ngaøy 15 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm, ngöôøi daân ñòa phöông coøn goïi leã hoäi naøy laø leã hoäi chuùng

576

LAØO CAI sinh. Ngöôøi ta ñi hoäi laø ñeå thaép höông ôû chuøa caàu trôøi, khaán Phaät ban phöôùc laønh, ñeå soáng bình yeân, haïnh phuùc, laøm aên phaùt taøi, phaùt loäc... Sau leã laø hoäi nhö thaû caù xuoáng hoà (phoùng sinh), muùa laân, muùa sö töû, ñaùnh côø ngöôøi...

HOÄI ÑEÀN BAÉC LEÄ Nôi thôø Baø chuùa Thöôïng Ngaøn (Nöõ Thaàn Nuùi) vaø caùc coâ, caùc caäu.

Hoäi ñeàn dieãn ra töø ngaøy 10 thaùng Gieâng ñeán 15 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm. Trong leã coù tuïc leä röôùc coâ Bô Baéc Leä (töø ñeàn Keûng) leân ñeàn Baéc Leä (coâ Bô leân haàu Ñöùc Maãu Thöôïng Ngaøn).

LAØO CAI Töø khi ñöôïc thaønh laäp thaùng 7-1907, gaàn 100 naêm thì ít nhaát Laøo Cai ñaõ coù moät laàn nhaäp vôùi Yeân Baùi ñeå thaønh tænh Hoaøng Lieân Sôn. Naêm 1991, Laøo Cai ñöôïc taùch ra khoûi Hoaøng Lieân Sôn thaønh moät tænh rieâng.

Laøo Cai laø tænh vuøng nuùi cao bieân giôùi coù dieän tích töï nhieân treân 8.000km2, daân soá gaàn 600.000 ngöôøi, nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc: Kinh, H’moâng, Taøy, Dao, Thaùi, Giaùy, Nuøng, Löï, Boá Y, Khaùng, La Chí, Phuø Laù (Xaù Phoù), Haø Nhì, Möôøng, La Ha. Laøo Cai coù Thaønh phoá Laøo Cai laø tænh lî vaø thò xaõ Cam Ñöôøng cuøng vôùi caùc huyeän Möôøng Khöông, Baùt Xaùt, Baéc Haø, Baûo Thaéng, Sa Pa, Baûo Yeân, Vaên Baøn.

Laøo Cai phía Baéc giaùp tænh Vaân Nam, Trung Quoác vôùi 203km ñöôøng bieân giôùi, phía Taây giaùp Lai Chaâu, phía Ñoâng giaùp Haø Giang, phía Nam giaùp Yeân Baùi vaø Sôn La. Ñòa hình Laøo Cai chuû yeáu laø ñoài nuùi vaø thung luõng, vôùi ñænh Phanxipang cao chaát ngaát. Heä soâng ngoøi chaèng chòt, laém thaùc nhieàu gheành. Laøo Cai coù ñöôøng saét noái Coân Minh (Trung Quoác) vaø Haø Noäi, Haûi Phoøng, coù ñöôøng boä noái lieàn vôùi Vaân Nam, Trung Quoác. Cöûa khaåu quoác teá Laøo Cai ñoùng vai troø khaù quan troïng caû veà kinh teá, chính trò vaø vaên hoùa...

577

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Khí haäu Laøo Cai coù theå phaân thaønh nhieàu vuøng: ÔÛ vuøng thaáp mang tính chaát khí haäu nhieät ñôùi. Nhieät ñoä trung bình ôû nhöõng vuøng naøy töø 20-220C. ÔÛ caùc vuøng cao 700m trôû leân, khí haäu mang tính chaát aù nhieät ñôùi pha chuùt ít oân ñôùi. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø ôû nhöõng vuøng naøy 18-200C. Rieâng Sapa coù naêm nhieät ñoä xuoáng 00C vaø coù tuyeát rôi.

Laøo Cai coù caûnh quan thieân nhieân kyø thuù nhö thaùc Baïc, caàu Maây, nuùi Haøm Roàng, laøng thoå caåm Taû Phìn... (Sapa), laïi coù nhieàu di tích vaên hoùa lòch söû nhö quaàn theå hang ñoäng Möôøng Vi, ñeàn Thöôïng, ñeàn Baûo Haø, khu baõi ñaù coå...

Laøo Cai vôùi nhöõng daûi röøng lôùn coù nhieàu goã quyù nhö pômu, laùt hoa, choø chæ..., ñaëc bieät caây döôïc lieäu raát phong phuù. Ñoäng vaät coù nhieàu loaïi quyù hieám nhö hoå, baùo, lôïn röøng...

Laøo Cai khoâng chæ ñeïp veà thieân nhieân, giaøu veà taøi nguyeân, phong phuù veà di tích vaên hoùa, Laøo Cai vôùi Sapa coøn laø nôi nghæ döôõng tuyeät vôøi.

THAÉNG CAÛNH THÒ XAÕ LAØO CAI Tröôùc Coâng nguyeân, vuøng maø nay goïi laø thò xaõ Laøo Cai laø trung taâm chính trò, kinh teá vaø vaên hoùa ven bôø soâng Caùi (soâng Hoàng). Teân Laøo Cai baét nguoàn töø chöõ “Laõo Nhai” nghóa laø “phoá coå”. Treân ñöôøng Ngoâ Quyeàn hieän nay, tröôùc kia laø khu nghóa ñòa coå. Döôùi nhöõng ngoâi moä coå ôû ñaây, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy nhöõng di vaät ñoà ñoàng choân theo thuoäc neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn.

Vôùi moät heä thoáng ñeàn chuøa nhö ñeàn Maãu, ñeàn Thöôïng thôø Quoác coâng tieát cheá Höng Ñaïo vöông... thaønh coå vôùi phaùo ñaøi coå, oanh lieät moät thôøi, taát caû theå hieän roõ, Laøo Cai maûnh ñaát cuûa moät thôøi haøo huøng.

Giôø ñaây, vôùi taøi nguyeân phong phuù, lao ñoäng coù tay ngheà, caàn cuø chòu khoù, coù cöûa khaåu quoác teá vôùi heä thoáng giao thoâng thuûy boä vaø ñöôøng saét thuaän lôïi, thò xaõ Laøo Cai ñang nhanh choùng phaùt trieån kinh teá.

578

LAØO CAI CAÀU HOÀ KIEÀU Baéc qua doøng Naäm Thi noái Laøo Cai vôùi huyeän Haø Khaåu, tænh Vaân Nam, Trung Quoác, ñeán nay ñaõ hôn 100 tuoåi. Saùch “Ñaïi Nam nhaát thoáng chí” ghi: Vaøo ñaàu theá kyû XIX, Laøo Cai laø moät cöûa khaåu lôùn thöù ba trong toaøn quoác. Ñaàu thaäp nieân 80 cuûa theá kyû XIX, haøng thaùng coù tôùi 30-40 löôït taøu thuyeàn caäp beán “Laõo Nhai”. Ñeå môû roäng thöông tröôøng giao löu quoác teá, ngaøy 28-3-1898, caàu Hoà Kieàu ñöôïc khaùnh thaønh. Ngaøy 8-4-1910, khu chôï lôùn coù maùi che ñöôïc khai tröông. Ngay töø thaùng 11-1903, chôï môùi Coác Leáu ñaõ coù ngöôøi mua keû baùn taáp naäp sau khi tuyeán ñöôøng saét Haûi Phoøng - Laøo Cai - Coân Minh hoaøn thaønh (1901-1912).

Ngaøy nay, söï giao löu buoân baùn giöõa hai nöôùc qua cöûa khaåu Laøo Cai ngaøy moät phaùt trieån. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu phaùt trieån ñoù, giöõa hai nöôùc ñaõ quyeát ñònh xaây theâm caàu Hoà Kieàu 2 vaø ñaõ ñöa vaøo söû duïng naêm 2003.

NUÙI PHANXIPAÊNG Khoaûng 600 trieäu naêm tröôùc, caû vuøng Taây Baéc Vieät Nam coøn chìm saâu döôùi soùng bieån. Sau ba laàn vaän ñoäng taïo sôn, ñeán thôøi kyø taân kieán taïo caùch nay treân 100 trieäu naêm, Hoaøng Lieân ñoät ngoät nhoâ leân thaønh moät daõy truøng ñieäp. Vôùi chieàu daøi 280km, töø Phong Thoå ñeán Hoøa Bình, chieàu ngang chaân nuùi roäng nhaát 75km heïp nhaát 45km, goàm 3 khoái: Baïch Moâng Löông, Phanxipaêng vaø Puù Luoâng.

Trong 3 khoái, khoái cao nhaát, nhieàu bí aån nhaát laø Phanxipaêng, cao 3.143m. Caû khoái laø moät baûo taøng thieân nhieân kyø vó, aån chöùa caû moät thaûm thöïc vaät vôùi hôn 700 loaøi ñaëc höõu vaø caû moät khoái löôïng lôùn ñoäng vaät quyù hieám.

Döôùi chaân nuùi laø nhöõng caây gaïo (Coác Leáu = goác gaïo), caây mít (Coác San = goác mít). Töø ñaây ñeán ñoä cao 700m, laø vaønh ñai nhieät ñôùi vôùi nhöõng caùnh röøng nguyeân sinh raäm raïp, daây leo chaèng chòt. Töø 700m trôû leân laø taàng caây laù kim nhö pômu, coù nhöõng caây 3, 4 ngöôøi oâm khoâng xueå, cao 50-60m, tuoåi ñôøi tôùi vaøi traêm naêm. Xen laãn vôùi röøng caây laù kim laø caùc loaøi hoa ñoã quyeân, phong lan, hoaøng anh röïc rôõ.

Leân cao 2.400m, gioù maây quyeän hoøa vôùi caây röøng. Töø 2.800m, maây muø boãng tan bieán, baàu trôøi trong xanh. ÔÛ ñaây phuû kín maët ñaát

579

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ laø truùc luøn thaáp, khoaûng 25-35cm. Ñaát xöông xaåu trô ñaù goác, gioù thoåi khoâng ngôùt, khí haäu laïnh giaù.

Treân ñieåm cao 2.963m coù coät moác ñaùnh daáu naêm 1905 ngöôøi Phaùp ñaõ ñeán chinh phuïc ñænh cao. Leân nöõa laø moät khoái ñaù khoång loà ñöôïc keâ leân treân moät hoøn ñaù nhoû. Ñaáy chính laø ñænh Phanxipaêng.

Tieáng ñòa phöông goïi laø Huasipan, coù nghóa laø phieán ñaù khoång loà naèm cheânh veânh. Ñænh Phanxipaêng cao ngaát, noùc nhaø cuûa Toå quoác Vieät Nam, ñöôïc keát caáu bôûi chæ moät phieán ñaù khoång loà, cao 180m.

NUÙI HAØM ROÀNG Caùch thò traán Sapa khoaûng 6km coù moät daõy nuùi ñöùng giöõa khoaûng troáng bao la, cao gaàn 2.000m so vôùi maët nöôùc bieån, ñoù laø nuùi Haøm Roàng. Caû daõy nuùi troâng gioáng moät con roàng vôùi thaân daøi uoán löôïn vôùi moûm ñaù cao töïa ñaàu roàng.

Hình töôïng nuùi coù hình daùng roàng gôïi ta nhôù tôùi huyeàn thoaïi: Thuôû hoàng hoang coù ñoâi roàng ñang quaán quyùt beân nhau, trong khi côn hoàng thuûy ñang aøo aït daâng soùng maø vaãn khoâng hay bieát. Ñeán khi choaøng tænh, hoaûng hoát rôøi nhau, nhöng khoâng kòp. Töùc thì moãi con chaïy moät ngaû. Giôø ñaây roàng vôï ñaõ hoùa ñaù, nhöng baûn naêng sinh toàn vaãn coøn maõnh lieät, vaãn coá ngöôùc nhìn theo roàng choàng bay leân daõy Hoaøng Lieân veà phía Taây.

Du khaùch leân nuùi ñaù Haøm Roàng seõ coù caûm giaùc nhö laïc vaøo choán boàng lai tieân caûnh, maø ngöôøi xöa kheùo töôûng töôïng ñoù laø nhöõng moùng vuoát, loâng vaûy cuûa roàng.

Laàn theo vaùch ñaù leân coång trôøi, du khaùch ñöùng treân moûm ñaù seõ coù caûm giaùc nhö ñang bay löôïn. Nôi ñaây, ñaát trôøi nhö ñaõ gaëp gôõ, kia laø chaøng maây khoâng giaáu giaác moäng vôùi naøng ñaù, döôùi aùnh saùng môø aûo lung linh.

HANG TIEÂN Töø trung taâm xaõ Baûo Nhai, huyeän Baéc Haø, thuyeàn seõ ñöa du khaùch theo soâng Chaûy qua thaønh coå Trung Ñoâ. Ñeán ñaây, doøng soâng Chaûy thaét laïi, taïo thaønh doøng saâu, len loûi giöõa hai bôø vaùch döïng ñöùng. Ñoù chính laø Suoái Tieân.

Qua Suoái Tieân 200m, seõ gaëp moät hang lôùn coù söùc chöùa haøng traêm

580

LAØO CAI ngöôøi, du khaùch caûm thaáy nhö ñang ñöùng tröôùc moät meâ cung kyø vó do thieân nhieân ban taëng, ñaù xeáp thaønh taàng thaønh lôùp, taïo neân nhöõng thaønh luõy töï nhieân. Ngöôïc leân 500m laø caû moät röøng nhuõ ñaù vôùi nhöõng hình thuø kyø laï: naøo thaùp coå, cung ñieän, nhöõng ñoäng vaät hoùa ñaù: voi, ngöïa, hoå, baùo... Caû moät theá giôùi ñang ñöùng laëng yeân tröôùc söï ngôõ ngaøng cuûa du khaùch.

Hang Tieân gaén lieàn vôùi huyeàn thoaïi veà ba naøng tieân. Huyeàn thoaïi keå raèng: xöa coù ba naøng tieân ñöôïc vua cha cho xuoáng thaêm coõi traàn gian, thaáy nôi ñaây sôn thuûy höõu tình, caùc naøng khoâng muoán trôû veà thöôïng giôùi. Ñaõ heát haïn, chöa thaáy con veà, Ngoïc Hoaøng noåi giaän sai Thieân Loâi xuoáng trò toäi. Ba naøng troán trong hang cao hôn maët nöôùc khoaûng 200m. Do khoâng tuaân chæ, Thieân Loâi noåi giaän giaãm saït moät goùc nuùi, nôi ba naøng aån naùu. Bieát khoâng theå thoaùt, caû ba naøng gieo mình xuoáng doøng suoái töï vaãn. Thi haøi ba coâ ñöôïc doøng nöôùc naâng niu xuoâi veà haï löu, taïi trung taâm xaõ Baûo Nhai, ñöôïc daân baûn vôùt leân, choân caát vaø laäp mieáu thôø. Ngoâi mieáu mang teân mieáu Ba coâ.

NUÙI COÂ TIEÂN Naèm gaàn thò traán Baéc Haø, vaùch nuùi ñaù phaúng roäng nhö ñöôïc baøn tay ngheä nhaân ñeõo goït taïo thaønh am nhoû, ñaët töôïng Baø Quan AÂm maët quay veà phöông Nam. Tuïc truyeàn raèng coù moät naøng tieân xuoáng haï giôùi du xuaân, tôùi ñaây thaáy caûnh ñeïp laï thöôøng, neân naëng loøng, ñaønh ôû laïi. Vì vaäy nuùi naøy ñöôïc goïi laø nuùi Coâ Tieân.

Truyeàn thuyeát keå raèng: Moät ngaøy noï, coù hai cha con ñi chôï Pac Kha (chôï Baéc Haø ngaøy nay). Ñeán ñaây, ngöôøi con gaùi bò caûm naëng vaø qua ñôøi. Ñau buoàn, tuyeät voïng, oâng laõo ñaønh laáy laù ñaép xaùc con, roài xuoáng baûn xin neùn nhang thaép cho vong hoàn con. Baø con daân baûn cuøng oâng laõo leân nuùi laøm ma cho coâ gaùi. Khi neùn nhang coøn ñang chaùy dôû, thì boãng döng coâ gaùi tænh daäy, noùi naêng hoaït baùt vaø keå cho moïi ngöôøi nghe raèng coâ gaùi ñaõ ñöôïc gaëp Quan AÂm Boà Taùt. Phaät Baø daën doø coâ vieäc thôø phuïng ôû choán döông gian, roài daãn coâ veà coõi traàn.

Moïi ngöôøi ngô ngaùc nhìn leân baàu trôøi, baét gaëp ñaùm maây nguõ saéc tuï treân ñænh nuùi. Thaáy ñaây laø ñieàm laønh vaø ñeå taï ôn Quan AÂm Boà Taùt cöùu maïng cho con gaùi, ngöôøi cha cuøng daân baûn ñaõ thueâ ngöôøi ñuïc am treân vaùch ñaù cao vaø taïc töôïng Quan AÂm Boà Taùt ñeå thôø.

Ngaøy nay, haèng naêm cöù ñeán ngaøy 19-9 aâm lòch daân baûn laïi mang ñoà cuùng vaûi ñoû tôùi ñaây caàu cuùng Quan AÂm Boà Taùt xin ñieàm laønh, xoùa ñi ñieàm döõ.

581

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ MÖÔØNG VI Caùch thò xaõ Laøo Cai 28km veà phía Taây Baéc qua huyeän lî Baùt Xaùt tôùi baûn Vöôïc, reõ traùi laø ñeán Möôøng Vi. Möôøng Vi naèm trong moät thung luõng roäng, chung quanh laø nhöõng daõy nuùi ñaù voâi truøng ñieäp bao boïc. Trong nhöõng daõy nuùi naøy coù nhieàu hang ñoäng kyø khu, maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø quaàn theå hang ñoäng Möôøng Vi. Ñeán nay ngöôøi ta môùi tìm thaáy 4 hang ñoäng. Ñoäng Naù Rin laø ñoäng lôùn nhaát thuoäc thoân Naù Rin, trong ñoäng coù nhieàu thaïch nhuõ maøu aùnh baïc laáp laùnh, trong suoát, ñan xen vaøo nhau taïo thaønh nhöõng böùc maøn gioù ñeïp. Noåi leân giöõa neàn hang laø nhöõng coät ñaù to, khi goõ vaøo phaùt ra aâm thanh nhö tieáng troáng. Giöõa hang laø moät doøng suoái vôùi nhöõng ñaøn caù bôi loäi. Vaøo saâu hôn, ôû hai vaùch hang laø nhöõng nhuõ thaïch gaáp neáp buoâng xuoáng töï nhieân nhö vaït aùo caø sa khoång loà. Ñoäng Caùm Rang naèm löng chöøng nuùi, ôû vò trí cao, ít hôi nöôùc, maøu nhuõ hôi naâu saãm. Cöûa hang laø nôi cö truù cuûa ñaøn dôi haøng vaïn con. Beân trong coù nhieàu thaïch nhuõ, hình thuø ñuû loaïi, naøo quaû baàu, maâm nguõ quaû...

Döôùi ñoäng Caùm Rang laø ñoäng Caùm Ruùm, töùc laø hang Gioù, do thöôøng xuyeân coù moät luoàng gioù thoåi ngöôïc töø trong hang ra. Hang coù soá löôïng nhuõ ñaù raát lôùn vaø raát ñeïp.

Caùm Taåm töùc laø “hang thaáp” naèm döôùi cuøng saùt chaân nuùi. ÔÛ cöûa hang coù nhöõng coät thaïch nhuõ, aùnh baïc cao tôùi 3m hình luïc laêng choùp nhoïn. Soá löôïng thaïch nhuõ hang Caùm Taåm khoâng nhieàu baèng ba hang kia, nhöng mang veû huyeàn bí linh thieâng.

Quaàn theå hang ñoäng Möôøng Vi ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø Di tích thaéng caûnh quoác gia.

SAPA Sapa naèm döôùi chaân nuùi Hoaøng Lieân, ôû ñoä cao 1.600m so vôùi maët bieån, caùch Haø Noäi 330km, caùch thò xaõ Laøo Cai 38km. Sapa laø tuyeät phaåm cuûa thieân nhieân. Sapa mang daùng veû kieàu dieãm cuûa moät phoá thò hieàn hoøa aån trong söông maây, moät naøng coâng chuùa bình yeân trong moäng ñeïp.

Sapa vôùi 200 bieät thöï, kieán truùc ña daïng (nay bò hö hoûng nhieàu)

582

LAØO CAI naèm xen giöõa röøng ñaøo thô moäng vaø nhöõng raëng xamu xanh ngaét.

Sapa coøn mang maøu saéc röïc rôõ qua trang phuïc thöôøng ngaøy vaø phieân chôï cuoái tuaàn cuûa caùc daân toäc ôû ñaây...

Sapa laø vuøng caây traùi oân ñôùi, mang veû ñeïp cuûa nhieàu loaøi hoa, moät vuøng caây thuoác, döôïc lieäu quyù.

Trong moät ngaøy ôû Sapa coù theå coù thôøi tieát cuûa boán muøa: vaøo buoåi saùng vaïn vaät böøng nôû, muøa xuaân ñeán vôùi Sapa. Buoåi tröa coù caùi naéng vaøng dòu cuûa muøa heø, chieàu veà naéng vaøng muøa thu chieáu qua ñoâi vai troøn laún cuûa naøng thieáu nöõ. Ñeâm ñeán mang theo caùi laïnh cuûa muøa ñoâng. Quanh naêm Sapa maùt meû, nhieät ñoä trung bình caû naêm töø 15-180C. Töø thaùng 5 ñeán thaùng 8 Sapa coù möa nhieàu.

Coù nhöõng naêm caû Sapa ngaäp chìm trong möa tuyeát. Tuyeát naèm treân ngoïn caây, noùc nhaø, ñöôøng phoá. Caû Sapa laø moät maøu traéng tuyeät ñeïp.

Sapa laø moät vuøng du lòch nghæ döôõng tuyeät vôøi. Vaøo nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, ngoaøi Ñaø Laït, Baïch Maõ, Baø Naø, Tam Ñaûo, ngöôøi Phaùp coøn xaây döïng khu nghæ maùt Sapa.

Naêm 1912, con ñöôøng töø Laøo Cai leân Sapa ñöôïc môû roäng, ngöôøi Phaùp baét ñaàu xaây döïng moät soá coâng trình ôû Sapa vaø moät loaït bieät thöï, khaùch saïn ra ñôøi.

BAÕI ÑAÙ COÅ SAPA Ñaây laø nhöõng taûng ñaù lôùn nhoû khaùc nhau naèm raûi raùc treân nhöõng thöûa ruoäng baäc thang thuoäc thung luõng Möôøng Hoa treân moät dieän tích roäng khoaûng 8km2. Ñieàu ñaëc bieät laø treân nhöõng taûng ñaù ñoù coù nhieàu lôùp chaïm khaéc vôùi nhöõng ñöôøng neùt, hình thuø laï maø cho ñeán nay chöa moät nhaø nghieân cöùu naøo ñöa ra ñöôïc keát luaän cuï theå nhöõng maûng chaïm khaéc ñoù laø gì, maëc daàu baõi ñaù coå naøy ñaõ ñöôïc phaùt hieän vaø nghieân cöùu töø naêm 1925. Baõi ñaù naøy goàm khoaûng 200 hoøn vôùi nhöõng hình thuø, kích thöôùc khaùc nhau. Hoøn lôùn nhaát, ngöôøi daân ñòa phöông goïi laø hoøn boá, daøi 15m, cao 6m. Trong soá nhöõng hoøn ñaù ñaùng chuù yù nhaát laø hoøn ñaù vôï, ñaù choàng, ñaøn hoå ñaù vaø taám bia treân coù khaéc chöõ, maø theo truyeàn thuyeát daân gian keå thì ñoù chính laø nhöõng caâu thaàn chuù cuûa nhoùm thôï ñaù nhaèm tieâu dieät ñaøn hoå ñeán quaáy phaù baûn laøng. Coøn taûng ñaù vôï, ñaù choàng noùi veà moái tình chung thuûy cuûa ñoâi trai gaùi vöôït qua bao gian nan, trôû ngaïi leã giaùo phong

583

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ kieán, moân ñaêng hoä ñoái, ñeå mong tìm ñöôïc haïnh phuùc, cho duø phaûi hoùa ñaù, ñoâi trai gaùi vaãn höôùng veà nhau, laàn tìm ñeán nhau.

Caùc maûng chaïm khaéc treân nhöõng taûng ñaù naøy goàm nhieàu loaïi hình khaùc nhau: nhö hoa vaên trang trí, tranh veõ taû thöïc, hình ngöôøi, nhaø saøn vaø caùc ñöôøng neùt, caùc kyù hieäu maø raát coù theå laø chöõ vieát (?) nhöng cho ñeán nay chöa moät ai giaûi maõ ñöôïc.

THAÙC BAÏC, CAÀU MAÂY Caùch thò traán Sapa khoaûng 2km, gaàn ngay quoác loä Sapa ñi Tam Ñöôøng, Lai Chaâu. Töø treân ngoïn nuùi cao haøng traêm meùt, nhöõng doøng nöôùc aàm aàm ñoå xuoáng, tung boït traéng xoùa nhö nhöõng ñoùa hoa, nhaát laø vaøo nhöõng ngaøy möa, caû vuøng ñoài nuùi nhuoäm moät maøu baïc traéng.

Vì vaäy maø ngöôøi daân goïi ñaây laø thaùc Baïc.

Caùch thaùc Baïc khoaûng 500m coù moät chieác caàu xöa ñöôïc laøm baèng nhöõng sôïi maây song ñan teát laïi vôùi nhau, baéc qua suoái Möôøng Hoa. Truï caàu veà hai phía laø nhöõng caây coå thuï. Ngöôøi ta goïi laø caàu Maây.

Nhieàu du khaùch ñi qua caàu caûm thaáy sôï vì caàu treo chao ñi chao laïi. ÑOÄNG TAÛ PHÌN Caùch thò traán Sapa khoaûng 12km veà höôùng Ñoâng Baéc coù moät ngoïn nuùi ñaù voâi löøng löõng, moät nhaùnh cuûa daõy Hoaøng Lieân Sôn huøng vó, treân ñoù coù ñoäng Taû Phìn, bôûi daõy nuùi naøy thuoäc baûn Taû Phìn, cuûa ngöôøi Dao vaø ngöôøi H’moâng sinh soáng. Cöûa ñoâïng roäng 3m, cao 5m, coù loái ñi xuyeân xuoáng ñaát. Vaøo saâu khoaûng 30m laø moät ñoäng ñaù, trong ñoäng coù moät taûng ñaù hình daùng gioáng nhö moät thieáu phuï ñang boàng con, coù hoøn thì gioáng maâm xoâi, coù hoøn gioáng naøng thieáu nöõ buoâng maùi toùc ñaøo. Töø treân traàn hang, nhieàu sôïi nhuõ ñaù buoâng xuoáng troâng gioáng nhö böùc maøn the laáp laùnh maøu ngoïc bích.

DI TÍCH THAØNH COÅ NGHÒ LANG Ñöôïc xaây vaøo nhöõng naêm töø 1527 ñeán 1533, laø trung taâm kinh teá, chính trò cuûa caû vuøng soâng Chaûy ñaàu theá kyû XVI.

584

LAØO CAI Thaønh coå Nghò Lang naèm ôû thung luõng Phoá Raøng, huyeän Baûo Yeân. Hieän böùc thaønh chæ coøn ñeå laïi moät ít daáu tích, coøn phaàn lôùn bò hö hoûng. Veà phía Ñoâng thaønh laø soâng Chaûy, moät chieán haøo töï nhieân, nöôùc chaûy xieát, töø suoái Löï ñeán suoái Raøng laø nhöõng ñoaïn luõy coå, duøng tre ñoùng coïc ken daøy, beân kia soâng Chaûy laø baõi Soi Baàu (Baàu laø töø coå, nghóa laø beà treân, chæ anh em Vuõ Vaên Yeân vaø Vuõ Vaên Maät). Töông truyeàn ñaây laø beán thuyeàn, caên cöù thuûy quaân cuûa caùc chuùa Baàu, ôû ñoù coù ñoài khao quaân. Phía Baéc thaønh, moät beân döïa vaøo nuùi cao hieåm trôû, chaân nuùi laø Suoái Raøng. Treân bôø chieán haøo, caùc chuùa Baàu coøn cho troàng tre theo hình tam giaùc ken chaët bôø thaønh.

Phía Nam vaø phía Taây thaønh ñeàu döïa vaøo nuùi cao. Trong thaønh coù laàu chæ huy, coù xöôûng reøn vuõ khí, saûn xuaát gaïch ngoùi, coù traïi lính vaø chôï buùa, tröôøng hoïc. Trong thaønh coøn coù ngoâi chuøa Phuùc Khaùnh, quy moâ lôùn nhaát vuøng. Chuøa ñaõ bò phaù, chæ coøn laïi moät bia ñaù lôùn khoå 33 x 55cm vôùi con ruøa ñaù ñoäi bia, treân bia coøn haøng chöõ: “Phuùc Khaùnh Töï”.

Phía Baéc thaønh coù hoà sen, nôi du ngoaïn cuûa chuùa Baàu, vôùi phong caûnh höõu tình. Caïnh hoà laø loø goám, loø gaïch. Treân moät ngoïn ñoài caïnh ñoù, roäng haøng ngaøn meùt vuoâng, coøn ngoån ngang caùc maûnh goám söù, nhieàu nhaát laø ngoùi coå thôøi Leâ Trung Höng. ÔÛ Caïm Veùo, choát tieàn tieâu phía Taây thaønh, tìm thaáy moät khaåu suùng leänh baèng ñoàng, daøi 40cm, ñöôøng kính 12cm. Treân khaåu suùng coøn khaéc haøng chöõ “Nghò Lang thuû ngöï”. Ñaây laø khaåu suùng leänh mang soá hieäu 29, cuûa thuû lónh ñôn vò hoä veä thaønh Nghò Lang. Ñaây laø daáu tích oanh lieät, huøng cöù moät phöông choáng nhaø Maïc tieám ngoâi, baûo veä bieân cöông cuûa chuùa Baàu.

LAÂU ÑAØI HOAØNG YEÁN CHAO Laø moät coâng trình kieán truùc keát hôïp khaù nhuaàn nhuyeãn phong caùch ngheä thuaät kieán truùc phöông Taây vaø phöông Ñoâng, ñöôïc xaây döïng töø ñaàu theá kyû XX, naèm treân ñòa phaän baûn Naø Hoái Thoå, huyeän Baéc Haø, nay thuoäc thò traán Baéc Haø, caùch chôï Baéc Haø khoaûng 300m.

Laâu ñaøi goàm hai taàng, nôi ôû cuûa Hoaøng Yeán Chao (sau naøy laø nôi ôû cuûa con trai oâng ta laø Hoaøng A Töôûng, hieän laø nhaø khaùch UÛy ban huyeän Baéc Haø), ñoàng thôøi laø phaùo ñaøi phoøng thuû, naèm ôû vò trí quan

585

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ troïng chi phoái caû thung luõng Baéc Haø. Laâu ñaøi coù heä thoáng loâ coát, thaønh luõy xaây kieân coá, vôùi heä thoáng loã chaâu mai toûa ra boán phöông.

Hieän thaønh luõy ñaõ bò hö hoûng naëng. ÑEÀN BAÛO HAØ Thôø oâng Hoaøng Baûy, moät vò töôùng taøi thôøi nhaø Leâ nieân hieäu Caûnh Höng (1740-1786), ñaùnh giaëc phöông Baéc baûo veä baûn laøng, ñöôïc trieàu ñình nhaø Leâ phong taëng “Traán An Hieån Lieät”, ñaõ hieån thaùnh ñöôïc thôø ôû ñieän thôø ñaïo Maãu Vieät Nam. Ngoâi ñeàn ñöôïc xaây vaøo theá kyû XVII, döôùi chaân ñoài Truùc, beân doøng soâng Hoàng, caùch thò xaõ Laøo Cai khoaûng 60km veà phía Nam. Hoäi ñeàn Baûo Haø haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 17 thaùng 7 aâm lòch (ñuùng ngaøy gioã töôùng Hoaøng Baûy), thu huùt du khaùch thaäp phöông veà döï. Trong leã hoäi coù toå chöùc röôùc kieäu, teá thaàn, daâng höông töôûng nieäm, sau leã coù toå chöùc vui chôi. ÑEÀN MAÃU Ñöôïc döïng töø ñaàu theá kyû XVIII, thuoäc laøng Laõo Nhai (nay laø thò xaõ Laøo Cai), naèm ngay taïi ngaõ ba soâng Hoàng vaø soâng Naäm Thi. Thôø Maãu laø moät tín ngöôõng coù töø xa xöa cuûa ngöôøi Vieät Nam. Ñeàn Maãu laø moät coâng trình kieán truùc theå hieän tín ngöôõng thôø Maãu cuûa ngöôøi Vieät soáng ôû vuøng bieân cöông cuûa Toå quoác. ÑEÀN THÖÔÏNG Naèm caùch ñeàn Maãu khoaûng 300m, toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng haøng chuïc hecta. Ñeàn Thöôïng laø ngoâi ñeàn coå ñöôïc xaây döïng vaøo ñaàu theá kyû XIX ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu söûa chöõa. Ñeàn Thöôïng thôø Ñaïi vöông Traàn Höng Ñaïo, moät vò töôùng taøi ba, löøng laãy ba laàn ñaùnh thaéng quaân xaâm löôïc thieän chieán Nguyeân - Moâng trong theá kyû XIII. Trong khuoân vieân coù maáy caây ña coå thuï raát ñeïp, caøng laøm taêng theâm veû coå kính, u tòch choán linh thieâng.

586

LAØO CAI

LEÃ HOÄI Laøo Cai moät trong soá ít tænh coù nhieàu daân toäc sinh soáng. Laøo Cai khoâng chæ coù phong caûnh höõu tình, nhieàu di tích vaên hoùa lòch söû, Laøo Cai coøn coù nhieàu leã hoäi ñaëc saéc, mang ñaäm neùt vaên hoùa daân gian truyeàn thoáng: HOÄI CHÔI NUÙI MUØA XUAÂN Ñaây laø leã hoäi cuûa ngöôøi H’moâng, coøn goïi laø Gaàu Taøo, hoaëc Saùn Saûi (coù nghóa ñi chôi daõ ngoaïi, hoaëc chôi nuùi). Haèng naêm leã hoäi thöôøng dieãn ra sau Teát Nguyeân Ñaùn, töø moàng 3 ñeán 5 thaùng Gieâng aâm lòch. Nôi dieãn ra hoäi thöôøng ôû treân moät khu ñoài thoai thoaûi, hoaëc moät khoaûnh roäng baèng phaúng gaàn baûn. Leã hoäi mang maøu saéc tín ngöôõng daân gian. Trong leã hoäi ngöôøi ta caàu khaán: caàu meänh (caàu soáng laâu), caàu con (ñoâng con caùi), caàu may (laøm aên phaùt ñaït), caàu phuùc...

Leã hoäi laø ngaøy vui cuûa baûn laøng, trai gaùi xuùng xính trong nhöõng boä trang phuïc môùi. Sau leã laø phaàn hoäi, toå chöùc nhieàu troø vui nhö: thi baén suùng kíp, baén noû, haùt giao duyeân, muùa kheøn, muùa voõ, neùm Pa paùo (gioáng quaû coøn cuûa ngöôøi Taøy Nuøng...), cuoái cuøng laø aên uoáng.

LEÃ TEÁT “NHAÛY” CUÛA NGÖÔØI DAO ÑOÛ Teát Nhaûy cuûa ngöôøi Dao Ñoû dieãn ra cuoái giôø Thìn ñaàu giôø Tî ngaøy moàng 1 hoaëc moàng 2 Teát Nguyeân Ñaùn cuûa ba doøng hoï lôùn ngöôøi Dao Ñoû ôû xaõ Taû Phìn laø Lyù, Baøn vaø Trieäu.

Moät toáp thanh nieân döôùi söï höôùng daãn cuûa thaày caû, toå chöùc nhaûy 14 ñieäu dieãn môû ñöôøng, baéc caàu ñöa ñoùn toå tieân, thaàn linh veà döï Teát. Ñieäu chaøo toå tieân, boá meï ñaõ khuaát laø nhaûy muùa moät chaân, ñaàu cuùi, ngoùn tay troû giô cao. Ñieäu nhaûy môøi tieân nöõ giaùng traàn, dieãn taû baèng ñieäu muùa coø (moâ phoûng coø bay). Ñieäu muùa môøi toå sö thaày caû veà döï Teát, dieãn taû kieåu ñi cuûa hoå... Moãi ñieäu muùa mang hình töôïng khaùi quaùt cao, dieãn taû caùc thieân thaàn toå tieân veà haï giôùi döï Teát vôùi con chaùu.

Keát thuùc ñieäu nhaûy môû ñöôøng, ñoùn chaøo toå tieân, thaàn linh, caû doøng hoï laøm leã röôùc töôïng toå tieân. Töôïng toå tieân laø caùc taùc phaåm ngheä thuaät ñieâu khaéc ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Dao. Töôïng ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, daøi 20-25cm, ñöôøng kính thaân 5cm. Baøn tay phaûi caùc töôïng

587

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñeàu caàm theû baøi ghi roõ teân oâng Toå. Ngaøy Teát, con chaùu röôùc xuoáng laøm leã taém goäi, thay xieâm y môùi.

Sau leã taém töôïng, con chaùu toå chöùc caùc ñieäu nhaûy daâng gaø. Thaày caû vaø ba thanh nieân tay caàm con gaø troáng ñoû, vaøng nhaûy theo nhieàu ñoäng taùc daâng gaø. Keát thuùc laø ñieäu muùa côø.

HOÄI LOÀNG TOÀNG Ñaây laø leã hoäi cuûa ngöôøi Taøy Vaên Baøn huyeän Baéc Haø. Haèng naêm, leã hoäi thöôøng toå chöùc vaø ngaøy 5 hoaëc 15 thaùng Gieâng aâm lòch, taïi moät khu ruoäng ñeïp cao raùo gaàn baûn, trung taâm leã hoäi laø caây neâu treân coù voøng troøn ñeå neùm quaû coøn. Leã hoäi mang neùt vaên hoùa tín ngöôõng caàu mong muøa maøng töôi toát, con ngöôøi khoûe maïnh, con ñaøn chaùu luõ... Phaàn leã coù nhieàu nghi thöùc quan troïng: röôùc nöôùc, cuùng thaàn baûn, thaàn suoái, thaàn nuùi, cuùng caây coøn. Trong phaàn hoäi coù nhieàu troø chôi: Keùo co, choïi gaø baèng hoa chuoái, choïi traâu baèng maêng vaàu. Nam nöõ muùa haùt xoøe, haùt giao duyeân.

LEÃ LAÄP TÒCH CUÛA NGÖÔØI DAO Ñaây laø leã Laäp tòch cuûa ngöôøi Dao, baûn Khe Maï, huyeän Baûo Thaéng.

Haèng naêm leã thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo dòp noâng nhaøn, töùc laø sau khi muøa maøng gaët xong, tröôùc hoaëc sau Teát Nguyeân Ñaùn. Leã naøy thöôøng dieãn ra ôû gia ñình hoaëc ôû baûn cuûa ngöôøi ñöôïc laäp tòch, töùc laø ñöôïc chính thöùc nhaän vaøo doøng hoï. Ñaây laø nghi leã ôû nhöõng gia ñình khi coù con trai 14-15 tuoåi thì môøi thaày ñeán laøm leã. Nghi leã coù nhaûy töø moät thaùp cao xuoáng löôùi voõng höùng ôû döôùi, leã raên daïy... Sau phaàn leã trang troïng coù toå chöùc muùa haùt, muùa saïp, muùa gaø...

LEÃ HOÄI ÑEÀN LAÕO NHAI (teân goïi khaùc cuûa Laøo Cai) Haèng naêm leã hoäi dieãn ra trong ba ngaøy, töø ngaøy 11 ñeán ngaøy 13 thaùng Gieâng aâm lòch, taïi ñeàn thôø Thaùnh Maãu vaø Thieân Haäu Nöông Nöông vaø caû ôû khu vöïc baõi soâng, nôi hai soâng Naäm Thi vaø soâng Hoàng hôïp löu. Phaàn leã coù röôùc Thaùnh Maãu cuøng Thieân Haäu Nöông Nöông töø ñeàn ñi qua caùc phoá cuûa thò xaõ Laøo Cai roài qua caàu Coác Leáu, sau ñoù quay laïi ñeàn laøm leã. Leã teá toå chöùc vaøo ngaøy 12, leã taï vaøo ngaøy 13. Moïi ngöôøi ñi leã ñeå caàu “ngöôøi yeân, vaät thònh”, laøm aên phaùt taøi, phaùt loäc. Phaàn hoäi coù nhieàu troø vui nhö thi thoåi côm, muùa haùt...

588

LAÂM ÑOÀNG

LAÂM ÑOÀNG Laâm Ñoàng, moät tænh phía Nam Taây Nguyeân, naèm treân cao nguyeân Laâm Vieân - Di Linh, vuøng ñaát cao nhaát Taây Nguyeân, ôû ñoä cao 1.500m so vôùi maët bieån, coù dieän tích 10.400km2, daân soá treân 85 vaïn ngöôøi, nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em nhö Kinh, Cô Ho, Maï, Laït, Chu Ru... Laâm Ñoàng coù tænh lî laø Thaønh phoá Ñaø Laït vaø caùc huyeän thò: Thò xaõ Baûo Loäc, huyeän Laïc Döông, Ñôn Döông, Ñöùc Troïng, Laâm Haø, Baûo Laâm, Di Linh, Ñaï Huoai, Ñaï Teûh, Caùt Tieân.

70% dieän tích Laâm Ñoàng laø röøng nuùi, phía Baéc giaùp Ñaék Laék, phía Ñoâng Nam giaùp Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, phía Taây giaùp Bình Phöôùc vaø Ñoàng Nai. Vôùi ñoä cao töø 900 ñeán 1500m, nhöõng doøng chaûy treân cao nguyeân naøy ñaõ taïo ra nhieàu thaùc nöôùc kyø thuù nhö Cam Ly, Prenn, Pongour, Gougah, Datanla, Dambri... Laâm Ñoàng coøn noåi tieáng laø nôi coù nhieàu hoà nöôùc xinh ñeïp neân thô nhö hoà Xuaân Höông, Than Thôû, Tuyeàn Laâm, Ña Nhim...

Vôùi nguoàn ñaát ñoû bazan phong phuù, phuø sa maøu môõ treân nhöõng caùnh ñoàng ven soâng vaø nhöõng ñoàng coû meânh moâng vôùi khí haäu thích hôïp cho caây troàng vaät nuoâi, ñaëc bieät laø caùc caây coâng nghieäp nhö cheø, caø pheâ, daâu taèm... chaên nuoâi boø söõa cao saûn, taïo ñieàu kieän cho Laâm Ñoàng phaùt trieån coâng nghieäp cheá bieán thöïc phaåm.

Voán röøng Laâm Ñoàng raát lôùn, röøng laù roäng, laù kim thuaàn chuûng, röøng tre nöùa. Ñaëc bieät Laâm Ñoàng coøn coù röøng nguyeân sinh Caùt Tieân.

Do coù khí haäu vaø thoå nhöôõng thích hôïp neân Laâm Ñoàng, ñaëc bieät laø Ñaø Laït, Laïc Döông, Di Linh... laø nôi hoäi tuï nhöõng röøng thoâng lôùn nhaát nöôùc. Thoâng Laâm Ñoàng khoâng chæ cung caáp goã, maø coøn cung caáp nguyeân lieäu giaáy vaø saûn phaåm Coâloâphan cho caû nöôùc.

Laâm Ñoàng coù Thaønh phoá Ñaø Laït vôùi nhieàu caûnh quan ña daïng ñaëc saéc, laø nôi coù nhieàu danh lam thaéng caûnh di tích noåi tieáng, quanh naêm khí haäu trong laønh maùt meû. Ñaø Laït laø vuøng du lòch quan troïng baäc nhaát nöôùc ta.

Du lòch Ñaø Laït raát phong phuù, ngoaøi tham quan du ngoaïn, Ñaø Laït coøn laø nôi nghæ döôõng, du lòch leo nuùi... Caùc nhaø khí haäu hoïc goïi Ñaø Laït laø “thaønh phoá cuûa muøa xuaân”, vì nhieät ñoä trung bình cao nhaát trong ngaøy khoâng quaù 240C vaø nhieät ñoä trung bình thaáp nhaát

589

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ trong ngaøy khoâng döôùi 140C. Löôïng möa trung bình naêm 1.755mm.

Muøa möa töø thaùng 4 ñeán thaùng 11, muøa khoâ, töø thaùng 12 ñeán thaùng 3 naêm sau. Noùi chung trong taát caû caùc muøa Ñaø Laït ñeàu coù naéng.

Laâm Ñoàng noùi chung, Ñaø Laït noùi rieâng, laø moät thieân ñöôøng du lòch cuûa nöôùc ta, moät nôi xinh ñeïp, khí haäu maùt meû, moät vuøng ñaát ñaày hoa, con ngöôøi thanh lòch vaø giaûn dò.

THAÉNG CAÛNH THAØNH PHOÁ ÑAØ LAÏT Naèm ôû ñoä cao 1.450m laø nôi nghæ maùt noåi tieáng cuûa Vieät Nam. Muøa heø noùng nhaát ôû ñaây toái ña cuõng chæ 190C. Coù theå noùi Ñaø Laït khoâng coù muøa heø, khí haäu quanh naêm phaûng phaát moät muøa xuaân baát taän. Ñaø Laït hình thaønh töø naêm 1893, khi Baùc só A. Yersin, ngöôøi Phaùp goác Thuïy Só trong chuyeán ñi thaùm hieåm cao nguyeân Langbiang ñaõ tìm ra Ñaø Laït. OÂng thaáy khí haäu ôû ñaây raát lyù töôûng vaø ñeà nghò xaây döïng Ñaø Laït thaønh moät nôi nghæ döôõng. Töø ñoù Thaønh phoá Ñaø Laït daàn daàn hình thaønh. Hai chöõ Ñaø Laït coù nhieàu caùch lyù giaûi, nhöng coù leõ coù cô sôû hôn caû laø xuaát phaùt töø moät teân goïi mang tính daân toäc hoïc. Quanh khu vöïc thung luõng Hoà Xuaân Höông, tröôùc ñaây coù moät boä toäc ngöôøi Laïch sinh soáng. Laàn ñaàu tieân ngöôøi Phaùp tieáp xuùc vôùi cö daân ôû ñaây, nghe hai chöõ Ñaï Laïch (Ñaï laø nöôùc, Laïch ngöôøi Laïch) coù nghóa raèng ñaây laø vuøng soâng suoái cuûa ngöôøi Laïch. Vaø ngöôøi Phaùp duøng hai töø naøy ñaët teân cho vuøng naøy vaø daàn daàn ñoïc leäch thaønh Ñaø Laït.

Ngoaøi caùi teân goïi raát thaân quen, thaønh phoá naøy coøn coù nhieàu teân goïi khaùc raát gôïi caûm, xuaát phaùt töø caûnh saéc thieân nhieân laøm ngaây ngaát loøng ngöôøi. Coù ngöôøi goïi Ñaø Laït laø “thaønh phoá treân cao nguyeân”, trong taâm traïng laâng laâng, saûng khoaùi, hít baàu khoâng khí trong laønh, maùt röôïi ôû ñoä cao 1500m. Coù ngöôøi goïi Ñaø Laït laø “thaønh phoá cuûa röøng thoâng” bôûi coi röøng thoâng laø baûn saéc thanh cao cuûa xöù sôû, coi tieáng thoâng reo laø baøi ca baát taän cuûa non soâng ñaát nöôùc. Coù ngöôøi goïi Ñaø Laït laø “thaønh phoá cuûa muøa xuaân”. Ñaø Laït coøn coù moät caùi teân nöõa mang tính so saùnh vôùi moät thaønh phoá hoa leä beân trôøi AÂu, noåi tieáng theá giôùi: “Paris nhoû”. Ñaø Laït coøn mang nhieàu caùi teân

590

LAÂM ÑOÀNG khaùc ñöôïc ñaët theo nguoàn caûm höùng cuûa du khaùch. Töïu trung laïi, taát caû nhöõng teân goïi aáy ñeàu xuaát phaùt töø choã coi Ñaø Laït laø thaønh phoá thieân ñöôøng cuûa du lòch. Ñaø Laït coù söùc cuoán huùt du khaùch, bôûi nhöõng röøng thoâng baït ngaøn, nhöõng thaùc nöôùc huøng vó, kieâu sa nhö Cam Ly, Prenn, Datanla... nhöõng hoà nöôùc thô moäng ñöôïc kieán taïo töï nhieân nhö hoà Xuaân Höông, Than Thôû, Ña Thieän, Suoái Vaøng, Tuyeàn Laâm... vaø nhöõng vöôøn hoa muoân hoàng nghìn tía. Ñaø Laït coù röøng trong phoá, vöôøn trong phoá... nhöõng con ñöôøng uoán löôïn theo söôøn nuùi, soâng suoái nhö oâm aáp, che chôû nhöõng bieät thöï xinh ñeïp treân thaønh phoá sôn nguyeân naøy. Ñaø Laït coøn laø maûnh ñaát giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa vôùi neùt ñaëc saéc cuûa caùc daân toäc Maï, Cô Ho, Chu Ru... gaén lieàn vôùi vuõ hoäi coàng chieâng, nhöõng vuõ ñieäu beân ngoïn löûa traïi ñeâm cuøng cheù röôïu caàn... Ñaø Laït laø thaønh phoá treû trung, nôi coäng cö cuûa nhieàu nhoùm daân cö, nhieàu mieàn queâ, vaø cuõng laø nôi gaëp gôõ cuûa nhieàu neàn vaên hoùa khaùc nhau, neân soá löôïng chuøa chieàn, nhaø thôø khaù nhieàu, tieâu bieåu nhö chuøa Linh Sôn, Linh Phong, Linh Phöôùc... Caùc nhaø thôø Domain, nhaø thôø Con Gaø, caùc bieät ñieän vaø haøng traêm bieät thöï, caùc coâng trình kieán truùc, vaên hoùa, nhieàu di tích lòch söû vaø caùch maïng.

HOÀ XUAÂN HÖÔNG Khi baùc só A.Yersin ñaët chaân leân cao nguyeân naøy thì chöa coù hoà Xuaân Höông ngaøy nay, maø chæ laø moät thung luõng coù con suoái chaûy qua. Do quy hoaïch xaây döïng thaønh phoá, thung luõng naøy daàn bieán thaønh hoà coù teân goïi laø Xuaân Höông - Hoà Xuaân Höông, chieác hoà ñeïp nhaát naèm ngay trung taâm thaønh phoá, laø danh thaéng ñaàu tieân cuûa Laâm Ñoàng ñöôïc coâng nhaän danh thaéng caáp quoác gia naêm 1988. Hoà roäng chöøng 5km2. Hoà coù daïng hình traêng löôõi lieàm, nôi cuoán huùt du khaùch, maø cuõng laø nôi hoø heïn löùa ñoâi.

Maët hoà phaúng laëng nhö moät taám kính pha leâ, soi boùng nhöõng haøng thoâng reo. Con ñöôøng quanh hoà vaø nhöõng vöôøn hoa muoân saéc, rôïp boùng nhöõng caây tuøng, moãi khi muøa xuaân veà hoa anh ñaøo nôû roä, quanh hoà röïc leân moät maøu hoàng dòu.

Vaøo nhöõng luùc raûnh roãi, du khaùch coù theå ngoài döôùi goác tuøng giaø buoâng caâu, hoaëc du thuyeàn treân maët hoà, hoaëc döøng chaân ôû nhaø thuûy taï ñeå thöôûng thöùc nöôùc ngoït ñaäm ñaø höông vò Ñaø Laït, phoá nuùi.

591

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ THAÙC PRENN Naèm ôû chaân ñeøo Prenn, caïnh ñöôøng 20 töø Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñi Ñaø Laït, caùch trung taâm Ñaø Laït 12km qua ñeøo Prenn. Theo tieáng Chaêm, Prenn laø ranh giôùi. Nguyeân tröôùc ñaây nhieàu theá kyû, ngöôøi Chaêm luoân coù nhöõng cuoäc giao tranh vôùi caùc boä toäc ít ngöôøi ôû Laâm Ñoàng. Prenn laø ranh giôùi giao tranh vaø cuõng laø nôi phaân ñònh ranh giôùi. Töø Prenn trôû xuoáng Ñôn Döông, Phan Rang laø cuûa ngöôøi Chaêm, töø Prenn trôû leân laø cuûa ngöôøi Cô Ho, Maï.

Thaùc Prenn cao khoaûng 6m. Nöôùc töø treân nhöõng taûng ñaù rôi xuoáng, vaø töø döôùi troâng leân cöù töôûng nhö nöôùc töø treân trôøi rôi xuoáng.

Neân ngöôøi Saøi Goøn ñaõ goïi thaùc naøy laø Thieân Sa. Töø naêm 1998, ñöôïc söï ñaàu tö naâng caáp veà caùc dòch vuï du lòch ôû ñaây, Thaùc Prenn trôû thaønh ñieåm cuoán huùt du khaùch.

Prenn coù moät moùn aên ñaëc saéc khoâng theå khoâng nhaéc tôùi, ñoù laø moùn chaùo caù loùc vaøo loaïi ngon nhaát Ñaø Laït.

THAÙC ÑATANLA Caùch trung taâm Ñaø Laït 5km, caïnh ñöôøng ñeøo Prenn vaøo thaønh phoá. Thaùc naèm khaù saâu, loït thoûm giöõa moät vuøng ñoài nuùi. Ñaây töøng laø nôi laùnh naïn cuûa moät caùnh quaân cuûa daân toäc baûn ñòa trong cuoäc giao tranh vôùi ngöôøi Chaêm caùch nay haøng traêm naêm. Nhôø coù thaùc naøy, neân moät caùnh quaân ñaõ truï laïi vaø baûo toaøn löïc löôïng. Theo tieáng daân toäc thì teân thaùc Ñatanla laø nöôùc döôùi ñaù, nöôùc döôùi laù.

Cuõng theo truyeàn thuyeát thì Ñatanla laø nôi duõng só K’lang vaø naøng H’biang gaëp nhau. Nôi ñaây chaøng K’lang ñaõ giao chieán vôùi baày thuù döõ goàm hai con raén hoå tinh, baûy con choù soùi vaø hai con caùo. Cuoäc giao tranh dieãn ra aùc lieät. Lôïi duïng luùc hai con raén leø löôõi, K’lang ruùt dao chaët ñöùt hai löôõi cuûa raén, roài laáy chín muõi teân baén vaøo baày choù soùi vaø caùo laøm chuùng boû chaïy taùn loaïn. Caây coái bò ñoå taïo neân nhöõng hoá saâu, maø moät trong nhöõng hoá saâu ñoù laø vöïc Töû Thaàn ôû chaân thaùc. Töø ñoù Ñatanla trôû thaønh nôi hoø heïn cuûa ñoâi trai gaùi K’lang vaø H’biang.

Phía ñaàu nguoàn thaùc laø röøng thoâng baït ngaøn, coù tuoåi ñôøi haøng traêm naêm, coù nhöõng caây thoâng moät ngöôøi oâm khoâng heát.

592

LAÂM ÑOÀNG HOÀ THAN THÔÛ Caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 5,5km veà phía Baéc, theo ñöôøng Quang Trung - Hoà Xuaân Höông. Töø laâu, hoà Than Thôû ñaõ noåi tieáng vôùi caâu thô: “Ñaø Laït coù thaùc Cam Ly. Coù hoà Than Thôû anh ñi sao ñaønh” Vaø cho ñeán nay vaãn coøn ñoù caâu chuyeän Thaûo-Taâm, gaén lieàn vôùi söï tích “Ñoài thoâng hai moä”. Hieän vaãn coøn ngoâi moä cuûa ngöôøi con gaùi xaáu soá teân laø Thaûo naèm laïnh leõo ôû “Ñoài thoâng hai moä”.

Truyeàn thuyeát xa xöa coøn keå raèng vaøo theá kyû XVIII, khi ngöôøi anh huøng aùo vaûi Nguyeãn Hueä daáy binh ñaùnh ñuoåi boïn xaâm löôïc nhaø Thanh, trai traùng khaép nôi höôûng öùng ñaêng lính, trong ñoù coù Hoaøng Tuøng. Tröôùc luùc leân ñöôøng toøng quaân nhaäp nguõ, Hoaøng Tuøng vaø Mai Nöông ruû nhau ra bôø hoà Than Thôû heïn theà. Chaøng heïn ñeán muøa xuaân, khi hoa mai, anh ñaøo nôû seõ ñem tin thaéng traän trôû veà. ÔÛ nhaø Mai Nöông ñöôïc tin Hoaøng Tuøng töû traän, neân naøng quyeát ñònh gieo mình xuoáng hoà töï traãm. Trôù treâu thay, ñeán muøa xuaân thaéng traän, Hoaøng Tuøng trôû veà, chaøng ñau khoå khi bieát tin ngöôøi yeâu ñaõ töï töû.

Maáy naêm sau, khi nhaø Taây Sôn suïp ñoå, Gia Long traû thuø nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi trieàu Taây Sôn, neân Hoaøng Tuøng ñaõ nhaûy xuoáng hoà töï töû ñeå ñöôïc haïnh phuùc vôùi ngöôøi yeâu nôi chín suoái. Töø ñoù hoà coù teân laø Than Thôû cho ñeán nay.

Töø naêm 1997, hoà Than Thôû ñöôïc giao cho Coâng ty TNHH Thuøy Döông quaûn lyù, ñaàu tö vaø khai thaùc coù hieäu quaû. Coâng vieân hoà ngaøy moät ñeïp xinh.

THUNG LUÕNG TÌNH YEÂU - HOÀ ÑA THIEÄN Caùch Ñaø Laït khoaûng 5,5km veà höôùng Baéc. Nguyeân tröôùc ñaây laø moät thung luõng lôùn, coù teân laø thung luõng Tình Yeâu. Phong caûnh raát ñeïp. Döôùi thôøi Phaùp thuoäc, thung luõng naøy ñöôïc bieát ñeán döôùi caùi teân Valle D’Amour. Naêm 1953, theo chuû tröông cuûa Hoäi ñoàng thò xaõ Ñaø Laït, ngöôøi ta ñaõ Vieät hoùa thaønh teân goïi thung luõng Tình Yeâu.

Naêm 1972, chính quyeàn Ñaø Laït cho xaây moät con ñaäp ngaên nöôùc, taïo neân moät hoà chöùa nöôùc roäng lôùn, cung caáp nöôùc cho saûn xuaát noâng nghieäp khu vöïc Ña Thieän (nay laø phöôøng 8 Ñaø Laït) neân hoà coù teân laø hoà Ña Thieän.

593

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Cuõng coù giaû thieát cho raèng thung luõng naøy gaàn Vieän Ñaïi hoïc (nay laø Ñaïi hoïc Ñaø Laït), laø nôi sinh vieân thöôøng heïn hoø vaøo cuoái tuaàn ñeå thoå loä tình yeâu, neân ñaõ ñöôïc sinh vieân goïi laø thung luõng Tình Yeâu. Cuõng coøn coù yù kieán cho raèng, caùi teân thung luõng Tình Yeâu xuaát phaùt töø teân cuoán tieåu thuyeát “Thung luõng Tình Yeâu” ñöôïc xuaát baûn vaøo ñaàu thaäp nieân 1970 cuûa moät nöõ vaên só.

Thaéng caûnh thung luõng Tình Yeâu-Hoà Ña Thieän, coù nhieàu ñoài thoâng ñeïp, thoai thoaûi, thích hôïp cho caùc cuoäc daõ ngoaïi vaøo ngaøy nghæ, ngaøy leã vôùi dieän tích treân 242ha. Dieän tích hoà laø 13ha. Trong daõy ñoài thoâng truøng ñieäp coù moät ngoïn ñoài mang teân “Voïng Caûnh”, treân coù moät ngoâi nhaø daønh cho khaùch nghæ chaân vaø ngaém caûnh. Töø ñaây coù theå ngaém nhìn nuùi Langbiang huyeàn thoaïi vaø toaøn caûnh cuûa hoà.

SAÂN GOLF - ÑOÀI CUØ Ñaø Laït coù ba ñoài Cuø lieàn nhau, tröôùc kia ñöôïc ngöôøi Phaùp xaây döïng thaønh saân golf 9 loã. Khi coøn laøm vua, nhaát laø khi ñöùng ñaàu chính phuû Hoaøng trieàu cöông thoå, Baûo Ñaïi thöôøng xuyeân chôi golf ôû ñaây cuøng vôùi caùc quan chöùc Phaùp. Ñaàu thaäp nieân 1990, saân gofl ñöôïc ñöa vaøo lieân doanh giöõa Coâng ty Du lòch Laâm Ñoàng vôùi coâng ty DANAO (Hoàng Koâng) vaø xaây thaønh saân golf quoác teá 18 loã.

Saân golf Ñoài Cuø, Ñaø Laït laø moät saân golf vaøo loaïi ñeïp nhaát theá giôùi.

HOÀ DANKIA-SUOÁI VAØNG Caùch thaønh phoá Ñaø Laït 12km veà höôùng Baéc. Hoà Dankia-Suoái Vaøng troâng nhö moät thieáu nöõ vöøa böôùc vaøo tuoåi thanh xuaân, naèm phôi mình beân nhöõng ñoài thoâng xanh ngaét moät maøu. Nôi ñaây, naêm 1893, baùc só Yersin ñaõ töøng ngaây ngaát tröôùc veû ñeïp thaàn tieân cuûa nhöõng nuùi non huøng vó treân cao nguyeân Langbiang. Vaø cuõng töø ñaây naûy ra nhöõng yù töôûng thieát laäp moät traïm nghæ döôõng treân cao nguyeân naøy - Thaønh phoá Ñaø Laït.

Hoà Suoái Vaøng goàm hai hoà: Dankia vaø Ankoreùt coù söùc chöùa khoaûng 21 trieäu km3 nöôùc, cung caáp nöôùc cho hai nhaø maùy ñieän vaø nöôùc sinh hoaït cho ngöôøi daân thaønh phoá Ñaø Laït. Ngay döôùi hoà Dankia coù thaùc

594

LAÂM ÑOÀNG nöôùc Baûy Taàng raát ñeïp. Caùi teân suoái Vaøng khoâng bieát ai ñaët cho, phaûi chaêng laø do ôû ñaây coù raát nhieàu vaøng sa khoaùng?

Nôi ñaây coù nhaø maùy thuûy ñieän Ankoreùt, nhaø maùy thuûy ñieän ñaàu tieân ôû Vieät Nam vaøo naêm 1943. Naêm 2000, taïi khu vöïc hoà Dankia - Suoái Vaøng ñaõ khaùnh thaønh coâng trình naâng caáp caûi taïo nhaø maùy nöôùc. Theo quy hoaïch ñaõ ñöôïc Chính phuû pheâ duyeät, nôi ñaây seõ hình thaønh moät Ñaø Laït thöù 2, vôùi nhöõng khu nhaø, bieät thöï nghæ döôõng cao caáp, nhöõng khu vui chôi giaûi trí, seõ coù moät con ñöôøng cao caáp töø saân bay Cam Ly ñeán Dankia - Suoái Vaøng.

NUÙI LANGBIANG Thuoäc xaõ Laùt, huyeän Laïc Döông, caùch thaønh phoá Ñaø Laït khoaûng 10km veà phía Baéc. Daõy Langbiang goàm ba ngoïn nuùi chính laø nuùi OÂng khoång loà K’yut, nuùi OÂng Laâm Vieân vaø nuùi Baø (Biñuùp). ÔÛ löng chöøng nuùi coù moät thung luõng roäng, nôi toå chöùc thaønh coâng leã hoäi kyû nieäm 100 naêm thaønh laäp thaønh phoá Ñaø Laït, neân giôø coù teân laø thung luõng Traêm Naêm, nôi coù theå ñaùp öùng toát nhu caàu caém traïi, sinh hoaït löûa traïi ñeâm cho haøng ngaøn du khaùch. Taïi ñaây, du khaùch coù theå nguû laïi qua ñeâm trong leàu baït, ñöôïc xem leã hoäi coàng chieâng cuûa ngöôøi Cô Ho soáng ôû chaân nuùi.

Töø thung luõng, coù xe U oaùt chôû du khaùch leân ñænh nuùi Rada ñeå ñöôïc taän höôûng nhöõng giaây phuùt giao hoøa tuyeät dieäu cuûa ñaát trôøi.

Nhöõng ñaùm maây muø lô löûng treân ñaàu töôûng nhö ñaõ raát gaàn trôøi xanh. Phía Taây Suoái Vaøng, nhöõng doøng suoái chaûy uoán cong, vaét ngang nhö nhöõng daûi luïa thanh thieân. Vaøo nhöõng ngaøy trôøi quang, töø ñaây du khaùch coù theå phoùng taàm maét xuoáng taän Phan Rang, Nha Trang, mieàn thuøy döông caùt traéng. Ñeán Langbiang, baïn seõ ñöôïc giaûi thích teân nuùi Langbiang qua “thieân tình söû” giöõa chaøng trai K’lang vaø coâ gaùi H’biang, ngöôøi cuûa hai boä toäc khaùc nhau. Hoï yeâu nhau say ñaém, theà non, heïn bieån. Oaùi aêm thay, hai boä toäc ñaõ coù moái thuø vaø lôøi nguyeàn khoâng ñöôïc laáy nhau. Nhöng ñoâi tình nhaân ñaõ quyeát taâm vöôït qua lôøi nguyeàn. Hoï quyeát ñònh leân ñænh nuùi cao nhaát sinh soáng, laäp nghieäp. Moät thôøi gian sau, khoâng may H’biang ngaõ beänh, K’lang tìm moïi caùch chöõa chaïy nhöng khoâng khoûi, beøn veà caàu cöùu buoân laøng. Hay tin, moät ñoaøn ngöôøi keùo ñeán, khi gaàn ñeán choã cuûa ñoâi trai gaùi, moät ngöôøi

595

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ trong ñoaøn ruùt muõi teân taåm thuoác ñoäc, H’biang kòp nhìn thaáy vaø nhanh choùng gaéng göôïng laáy söùc yeáu ôùt cuûa mình che chaén cho K’lang, vaø naøng ñaõ truùng teân thuoác ñoäc cheát. K’lang ñau buoàn, khoùc H’biang suoát ba ñeâm ba ngaøy, nöôùc maét cuûa chaøng ñaõ tuoân thaønh hoà, thaønh suoái lôùn ñeå laøm neân thuûy ñieän Ña Nhim ngaøy nay (Ña Nhim hay Ñaï Nhim theo tieáng daân toäc laø nöôùc maét). Caûm phuïc tröôùc tình yeâu cuûa hai ngöôøi buoân laøng laáy teân cuûa hoï ñaët cho ñænh nuùi cao nhaát Langbiang. Ngoïn nuùi coù hai ñænh ñöôïc ñaët laø nuùi OÂng vaø nuùi Baø (thöôøng goïi chung laø nuùi Baø, vì theo cheá ñoä maãu heä).

HOÀ TUYEÀN LAÂM Caùch trung taâm Ñaø Laït 7km veà höôùng Nam, caùch thaùc Ñatanla 2km. Töø ñöôøng 20 (Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñi Ñaø Laït) reõ xuoáng doác khoaûng 2km seõ ñeán hoà Tuyeàn Laâm, moät hoà roäng 350ha. Ñi thuyeàn treân maët hoà, du khaùch coù caûm giaùc saûng khoaùi vôùi maøu nöôùc xanh meânh moâng keùo daøi taän tít taép chaân trôøi.

Saùt hoà laø moät ñænh nuùi cao, Thieàn vieän Truùc Laâm toïa laïc treân ñoù.

Du khaùch ñeán Tuyeàn Laâm, ngoaøi du thuyeàn, coù theå cöôõi voi daïo chôi quanh hoà.

THAÙC ÑAMBRI Caùch thò xaõ Baûo Loäc 18km. Thaùc cao 57m. Naêm 1999, Coâng ty du lòch Ñambri ñaàu tö 1,5 tyû ñoàng laøm thang maùy xuoáng thaùc vaø xaây döïng khu röøng roäng 5ha nuoâi 500 con khæ vaø caùc loaøi höôu nai, gaáu, beo, caù saáu, vaø moät boä söu taäp chim haøng traêm loaøi...

Coù theå coi ñaây laø moät vöôøn baùch thuù nhoû giöõa röøng xanh.

Thaùc Ñambri theo tieáng daân toäc coù nghóa laø thaùc Ñôïi Chôø. Chuyeän keå raèng, ngaøy xöûa ngaøy xöa coù moät ñoâi nam nöõ yeâu nhau. Chaøng teân laø Ñam vaø coâ gaùi teân laø H’bi. H’bi laø con gaùi moät tuø tröôûng giaøu coù, quyeàn theá, hung aùc khoâng muoán con gaùi mình laáy anh chaøng Ñam ngheøo kieát, neân tìm caùch ñaøy Ñam ñeán moät nôi xa laéc, xa lô. Vì quaù thöông nhôù ngöôøi yeâu, ngaøy ngaøy H’bi ra ñaây khoùc loùc, mong moûi ñôïi ngöôøi yeâu. Nhöng ñôïi maõi, ñaõ qua maáy muøa raãy maø vaãn khoâng thaáy Ñam veà. Moät hoâm, buoân laøng nghe moät tieáng theùt aàm vang. Caû

596

LAÂM ÑOÀNG buoân laøng chaïy ra, thì H’bi ñaõ hoùa thaân thaønh moät doøng thaùc. Töø ñoù daân laøng ñaët teân thaùc laø Ñambri.

THAÙC PONGOUR Thuoäc xaõ Taân Hoäi, huyeän Ñöùc Troïng, caùch Ñaø Laït 54km, caùch ñöôøng 20 khoaûng 7km. Thaùc Pongour thuoäc loaïi thaùc ñeïp vaø huøng vó nhaát Taây Nguyeân, vôùi chieàu cao 20m, beà maët thaùc daøi haøng traêm meùt vaø theàm thaùc roäng haøng chuïc heùcta. Vaøo muøa khoâ, nöôùc khoâng nhieàu, coù theå toå chöùc cho haøng ngaøn ngöôøi vui chôi ôû ñaây cuøng moät luùc. Caùc nhaø du lòch saønh soûi ñaõ khoâng ngaàn ngaïi goïi thaùc Pongour laø “Nam phöông ñeä nhaát thaùc”.

Thaùc Pongour gaén lieàn vôùi caâu chuyeän veà naøng Ka Nai, moät tuø tröôûng xinh ñeïp ñaõ coù coâng xaây döïng neân cuoäc soáng thònh vöôïng cho ñoàng baøo Cô Ho. Töông truyeàn raèng naøng Ka Nai coù 4 con teâ giaùc, Pongour laø daáu veát cuûa caùc con teâ giaùc caém söøng xuoáng ñaát.

Haèng naêm, vaøo raèm thaùng Gieâng aâm lòch, nôi ñaây toå chöùc ngaøy hoäi thaùc coù haøng ngaøn ngöôøi tham gia, ña phaàn laø thanh nieân nam nöõ.

THAÙC HANG COÏP Thuoäc thoân Tuùy Sôn, xaõ Xuaân Thoï, caùch Ñaø Laït 15km veà phía Ñoâng Baéc (gaàn Traïi Maùt). Teân thaùc Hang Coïp do daân ñòa phöông ñaët, bôûi döôùi chaân thaùc coù moät caùi hang khaù roäng, ngaøy xöa coù coïp ôû. Töông truyeàn raèng coù moät con coïp ba chaân hung döõ ôû ñaây. Sau ñoù vaøo khoaûng nhöõng naêm 1950, con coïp döõ naøy ñaõ bò ngöôøi daân baãy, nay chæ coøn laïi hang. Chung quanh thaùc coù röøng thoâng baït ngaøn vaø röøng hoãn giao xanh toát.

Töø Ñaø Laït ñi veà phía Traïi Maùt 12km, reõ traùi ñi tieáp khoaûng 3km nöõa laø ñeán thaùc Hang Coïp.

THAÙC CAM LY Khoâng cao laém, nhöng raát ñeïp, naèm ngay giöõa loøng thaønh phoá.

Thaùc Cam Ly ñöôïc taïo thaønh töø doøng suoái Cam Ly chaûy töø treân cao qua hoà Xuaân Höông roài len loûi qua nhöõng phoá daân cö, höôùng veà phía Taây roài ñoå nöôùc xuoáng thaønh thaùc. Thaùc Cam Ly myõ leä ñaõ ñi vaøo loøng ngöôøi qua thô ca, aâm nhaïc:

597

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñaø Laït coù thaùc Cam Ly, Coù hoà Than Thôû anh ñi sao ñaønh?

THAÙC LIEÂN KHÖÔNG Naèm saùt quoác loä 20, thuoäc huyeän Ñöùc Troïng, caùch Ñaø Laït 27km.

Thaùc cao 50m, coù beà maët khaù daøi khoaûng 200m, vaø cuõng laø moät trong nhöõng ngoïn thaùc huøng vó cuûa Laâm Ñoàng. Nhöng veà muøa khoâ, thaùc Lieân Khöông raát ít nöôùc.

THAÙC GOGAH Coøn goïi thaùc OÅ Gaø, caùch Ñaø Laït 38km, caùch quoác loä 20 chöøng 300m. Töø Ñaø Laït veà Thaønh phoá Hoà Chí Minh qua thò traán Lieân Nghóa khoaûng 8km, gaëp ngaõ ba reõ tay traùi.

Theo truyeàn thuyeát, Gogah xöa kia laø moät vöïc saâu, laø kho baùu cuûa Hoaøng haäu Naf Biut (vôï cuûa vua Chaêmpa). Naf Biut voán laø ngöôøi Vieät, laáy vua Chaêmpa, ñöôïc nhaø vua suûng aùi. Ñeå chöõa beänh cho hoaøng haäu, quaàn thaàn taâu raèng caàn phaûi xaây moät cung ñieän ngoaøi vöông quoác Chaêmpa ñeå hoaøng haäu döôõng beänh, vua Chaêm chaáp thuaän. Veà sau hoaøng haäu qua ñôøi, nhaø vua an taùng hoaøng haäu nôi hoang daõ naøy vaø choân theo bao ngoïc ngaø chaâu baùu ñeå hoaøng haäu duøng. Vaø theo ngöôøi Chaêm keå laïi, hoaøng haäu ñoù chính laø Huyeàn Traân coâng chuùa, con gaùi vua Traàn. (Theo chính söû thì khoâng ñuùng.)

THAÙC NGAØ VOI (POÂ PLA) Thuoäc xaõ Lieân Ñaàm, huyeän Di Linh, caùch Ñaø Laït hôn 80km, caùch thò xaõ Baûo Loäc 25km. Thaùc naèm caùch quoác loä 20 khoaûng 300m, ngöôøi daân toäc goïi thaùc naøy laø thaùc Poâ Pla hay laø Ngaø Voi, ngöôøi Vieät goïi laø Bobla hoaëc thaùc Lieân Ñaàm.

Thaùc naèm loït thoûm giöõa hai ngoïn ñoài coù hình voi phuïc. Döôùi thaùc laø moät hoà nhoû do nöôùc ñoå xuoáng, laâu ngaøy taïo thaønh. Caïnh hoà laø nhöõng taûng ñaù lôùn nhö nhöõng baøn ñaù cuûa trôøi, vôùi nhöõng caây coå thuï cao to che maùt caû moät vuøng trôøi.

Thaùc Ngaø Voi coù maët thaùc heïp, cao khoaûng 20m.

Chuyeän xöa keå raèng, khi ngöôøi Chaêm cai quaûn xöù Di Linh naøy, hoï baét daân baûn xöù phaûi noäp thueá baèng caùc saûn vaät cuûa röøng nhö da thuù, söøng teâ giaùc, ngaø voi. Ngaø voi phaûi choïn caùi to. Ngöôøi tuø tröôûng

598

LAÂM ÑOÀNG caùc boä toäc nôi coù ngoïn thaùc ñaõ tìm ñöôïc moät caëp ngaø voi cao quaù ñaàu ngöôøi. Vua Chaêm thích quaù neân ñaët teân cho nôi naøy laø Po Pla, vaø doøng thaùc töø ñoù cuõng mang teân Po Pla. Coøn teân Lieân Ñaàm laø do ñoïc traïi töø hai chöõ Liang Daêm, moät chaøng trai taøi gioûi ñaõ cöùu giuùp daân laøng Liang Traêk Mur ra khoûi naïn cöôùp phaù cuûa giaëc. Trong moät laàn quaân giaëc tieán ñaùnh buoân laøng, caû laøng sôï haõi boû chaïy, chæ coù Liang Daêm khoâng boû chaïy. Anh beû moät caønh caây traâm beân bôø thaùc vaø chæ veà höôùng quaân thuø, laï thay, khi caønh caây gaõy tôùi ñaâu thì quaân giaëc tan vôõ töï ñaâm cheùm nhau maø cheát. Giaëc tan roài, Liang Daêm laëng leõ ñi veà phía thaùc roài bieán maát, daân laøng khoâng kòp taï ôn. Ñeå ghi nhôù coâng ôn cuûa Liang Daêm, daân laøng ñaët teân buoân laø Liang Daêm, vaø thaùc cuõng mang teân naøy, nhöng do ngöôøi Vieät ñoïc traïi ñi thaønh Lieân Ñaàm.

DI TÍCH CHUØA LINH SÔN Naèm treân moät quaû ñoài, treân ñöôøng Nguyeãn Vaên Troãi, Thaønh phoá Ñaø Laït, ñöôïc döïng naêm 1936, naêm 1940 hoaøn thaønh. Kieán truùc chuøa theo loái AÙ Ñoâng, phía tröôùc coù boán truï lôùn, döôùi dieàm maùi trang trí hoa vaên chöõ “vaïn” (卍) caùch ñieäu. Chính ñieän thôø töôïng Phaät Thích Ca baèng ñoàng, ñuùc vaøo naêm 1952, cao 1,72m, naëng 1.250kg, ngoài treân toøa sen. Beân phaûi noäi ñieän coù ñaïi hoàng chung naëng 450kg, treo treân giaù goã. Phía sau laø toå ñöôøng, nôi thôø Toå Ñaït Ma vaø caùc vò taêng só vieân tòch.

Chuøa Linh Sôn coù moät giaûng ñöôøng lôùn ñöôïc xaây naêm 1972, nay laø tröôøng Cô baûn Phaät hoïc cuûa Laâm Ñoàng.

CHUØA LINH PHONG (CHUØA SÖ NÖÕ) Naèm treân ngoïn ñoài cao nhaát ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm, Thaønh phoá Ñaø Laït, ñöôïc döïng naêm 1944, voán laø Nieäm Phaät ñöôøng do Hoøa thöôïng Thích Bích Nguyeân truï trì. Naêm 1948 ñeán 1962, sö baø Thích Nöõ Töø Höông truøng tu thaønh Linh Phong ni töï nhö hieän nay.

Chuøa coù kieán truùc kieåu ñình laøng, coång Tam quan hai taàng, lôïp ngoùi, phía döôùi coù ba cöûa voøm cuoán, treân coù moät cöûa hình chöõ nhaät uoán goùc vaø baûng hieäu “Linh Phong töï”.

599

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Giöõa saân tröôùc chính ñieän laø töôïng Phaät Baø Quan AÂm baèng thaïch cao traéng ñöùng treân ñaøi sen.

Chính ñieän thôø töôïng Phaät A Di Ñaø, sôn son theáp vaøng, cao 1,8m, ñöôïc taïc naêm 1949. Hai beân thôø Quan AÂm vaø Ñaïi Theá Chí.

Phía sau thôø Toå Ñaït Ma vaø Hoøa thöôïng Thích Quaûng Ñöùc. Sau nöõa laø nhaø haäu toå, nôi ôû cuûa Sö baø vaø mieáu AÂm Linh.

CHUØA LINH PHÖÔÙC Naèm ôû khu Traïi Maùt, caùch Ñaø Laït 8km, gaàn beân quoác loä 27 cuõ (Phan Rang - Ñaø Laït), thuoäc phöôøng 11, Thaønh phoá Ñaø Laït, ñöôïc xaây vaøo naêm 1949, hoaøn thaønh vaøo naêm 1952, ñöôïc Ñaïi ñöùc Thích Taâm Vò cho truøng tu laïi naêm 1990.

Kieán truùc chuøa theo kieåu AÙ Ñoâng. Coång tam quan saùt ngay quoác loä 27. Tröôùc saân laø ñieän thôø Phaät Baø Quan AÂm. Chính ñieän thôø Phaät Thích Ca, cao 4,9m (keå caû toøa sen). Hai beân noäi ñieän laø hai haøng coät khaûm saønh hình roàng, treân laø nhöõng böùc phuø ñieâu khaûm saønh söù, keå veà lòch söû Ñöùc Phaät. Tröôùc laø böùc cöûu long moân uoán mình chaàu Phaät. Maët tröôùc chuøa laø baûo thaùp cao 27m. Toå ñöôøng ôû beân phaûi chính ñieän. Caïnh ñoù laø vöôøn hoa vaø baûo thaùp Hoøa thöôïng.

Beân traùi chính ñieän laø Long Hoa vieân coù töôïng Boà Taùt Di Laëc toïa laïc treân hoøn giaû sôn.

TRUÙC LAÂM THIEÀN VIEÄN Thieàn vieän toïa laïc treân nuùi Voi, nhìn ra hoà Tuyeàn Laâm, thuoäc phöôøng 3, Thaønh phoá Ñaø Laït. Thieàn Vieän ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo ngaøy 28-5-1993, treân moät khu ñaát roäng 25ha, trong ñoù coù 2ha xaây thieàn vieän vaø 23ha vöôøn bao quanh.

Thieàn vieän ñöôïc khaùnh thaønh vaøo ngaøy 19-3-1994. Vò Vieän chuû taïo döïng neân Thieàn vieän Truùc Laâm laø Hoøa thöôïng Thích Thanh Töø, ñoàng thôøi laø Vieän chuû Thieàn vieän Thöôøng Chieáu ôû Ñoàng Nai. CHUØA THIEÂN VÖÔNG COÅ SAÙT Coøn goïi chuøa Taøu hay chuøa Phaät Traàm. Chuøa do Hoøa thöôïng Thoï Daõ, ngöôøi Hoa xaây döïng vaøo naêm 1953, treân moät ñoài thoâng xanh maùt, taïi soá 385 ñöôøng Khe Sanh, Thaønh phoá Ñaø Laït. Naêm 1989, oâng Leâ Vaên Caûnh ñöùng ra toå chöùc truøng tu.

600

LAÂM ÑOÀNG Chuøa Thieân Vöông theo heä phaùi (toâng) Hoa Nghieâm cuûa Phaät giaùo Trung Quoác. Chuøa goàm ba toøa nhaø maøu vaøng. ÔÛ Minh Quang baûo ñieän thôø Taây Phöông Tam Thaùnh, Phaät A Di Ñaø, Boà Taùt Quan AÂm vaø Boà Taùt Ñaïi Theá Chí. Moãi töôïng cao 4m, naëng 1,5 taán, ñöôïc Hoøa thöôïng Thoï Daõ ñaët töø Hoàng Koâng ñem veà naêm 1958.

Trong chuøa coøn coù töôïng Töù Thieân Vöông cao 2,6m baèng xi maêng.

CHUØA LINH QUANG Chuøa do Hoøa thöôïng Thích Nhaân Thöù taïo laäp naêm 1931, toïa laïc taïi soá 133 ñöôøng Hai Baø Tröng, Thaønh phoá Ñaø Laït. Sau ñoù ñöôïc caùc hoøa thöôïng keá tieáp truï trì chuøa cho truøng tu. Ñaëc bieät vaøo caùc naêm 1958 vaø 1972 döôùi thôøi Hoøa thöôïng Thích Minh Caûnh truï trì, chuøa ñöôïc söûa chöõa lôùn. ÔÛ caùc goùc maùi chuøa ñöôïc ñaép noåi hình chim phöôïng raát caàu kyø, tinh xaûo. Trong khuoân vieân chuøa coù khu thaùp moä.

NHAØ THÔØ CON GAØ, NHAØ THÔØ CHÍNH TOØA Daân ñòa phöông goïi laø nhaø thôø Con Gaø, vì treân noùc thaùp chuoâng coù moâ hình con gaø. Nhaø thôø ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1931, coù thaùp chuoâng cao 47m. Nhaø thôø naèm trong moät khuoân vieân roäng giöõa trung taâm thaønh phoá.

NHAØ THÔØ DOMAIN Coù teân laø nhaø thôø Mai Anh,vì tröôùc ñaây khu vöïc naøy coù raát nhieàu hoa mai vaø hoa anh ñaøo. Töø naêm 1940 ñeán 1943, ñaây laø nhaø nguyeän cuûa nöõ tu doøng Baùc AÙi. Naêm 1943, nhaø thôø ñöôïc xaây laïi theo kieåu kieán truùc laï, khoâng gioáng baát cöù nhaø thôø naøo.

Tuy nhaø thôø khoâng coù thaùp chuoâng treân ñænh, nhöng ñænh laø moät tam giaùc caân, maët tröôùc ñöôïc trang trí caùc cöûa voøm nhoû. Töôøng xaây baèng ñaù cheû tôùi ngang beä cöûa soå theo kieåu kieán truùc Normandie (Phaùp). Khoâng gian noäi thaát ñöôïc chieáu saùng baèng nhöõng khung kính maøu. Nhaø thôø coù pho töôïng Ñöùc Meï ban ôn cao 3m naëng 1 taán, laø quaø taëng cuûa Phu nhaân Toaøn quyeàn Phaùp Decoux.

Nhaø thôø Domain chæ duøng voâi hoàng queùt töôøng. Ñaây laø nôi yeân nghæ cuûa phu nhaân Decoux, an taùng ôû haønh lang phía sau cuûa nhaø

601

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thôø. Baø laø ngöôøi ñôõ ñaàu cho nhaø thôø vaø nguyeän voïng cuûa baø laø sau khi maát ñöôïc choân caát ôû nhaø thôø naøy.

GA ÑAØ LAÏT Naèm veà phía Ñoâng, caùch hoà Xuaân Höông 500m. Ñaây laø nhaø ga xe löûa cho ñoaïn ñöôøng saét Ñaø Laït ñi Phan Rang-Thaùp Chaøm. Ñoaïn ñöôøng saét naøy ñöôïc khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1915, daøi 84km, vaø ñöa vaøo söû duïng töø naêm 1928, ñeán naêm 1964 thì ngöøng hoaït ñoäng vì chieán tranh. Ngaøy nay nhaø ga Ñaø Laït chæ phuïc vuï haønh khaùch ñi treân ñoaïn ñöôøng 8km töø ga Ñaø Laït xuoáng Traïi Maùt.

Kieán truùc nhaø ga laø söï keát hôïp hieän ñaïi vôùi kieåu nhaø roâng daân toäc Taây Nguyeân khaù ñoäc ñaùo.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT Toïa laïc treân khu ñoài ñaày caây xanh ôû cuoái Ñoài Cuø, phía Baéc hoà Xuaân Höông, treân ñöôøng Phuø Ñoång Thieân Vöông, treân moät khuoân vieân roäng 40ha. Tröôøng ñöôïc thaønh laäp vaøo thaäp nieân 1950, vôùi tö caùch laø moät Vieän Ñaïi hoïc tö thuïc, thuoäc Hoäi ñoàng Giaùm muïc Coâng giaùo mieàn Nam Vieät Nam. Tröôùc laø tröôøng Thieáu sinh quaân hoãn hôïp AÂu - AÙ.

Tröôùc naêm 1975, Vieän Ñaïi hoïc naøy coù caùc khoa chính trò, kinh doanh... taäp hôïp ñöôïc nhieàu sinh vieân veà ñaây hoïc taäp, coù khoùa soá sinh vieân leân ñeán 1.000 ngöôøi. Treân caùc toøa nhaø hay giaûng ñöôøng cuûa Vieän ñeàu ñöôïc mang nhöõng teân laáy töø nhöõng saùch Trung Dung vaø Kinh thö nhö: Naêng Tónh, Ñaït Nhaân, Tri Nhaát, Minh Thaønh...

Sau ngaøy Giaûi phoùng, tröôøng ñöôïc nhanh choùng khoâi phuïc thaønh moät Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, ña ngaønh, ñaùp öùng nhu caàu ñaøo taïo tri thöùc cho vuøng Nam Trung Boä vaø Taây Nguyeân. Sinh vieân theo hoïc ôû khaép caùc vuøng mieàn ñaát nöôùc. Soá löôïng sinh vieân haèng naêm theo hoïc taêng. Moãi naêm tröôøng thu nhaän khoaûng 10.000 ñeán 13.000 sinh vieân cho 22 chuyeân ngaønh cuûa 10 khoa.

DINH 1 (BIEÄT ÑIEÄN 1) Theo ñöôøng Traàn Höng Ñaïo - Huøng Vöông ñeán ngaõ ba Traïi Haàm reõ traùi chöøng 400m seõ ñeán Dinh 1. Nguyeân laø cô ngôi cuûa moät ngöôøi Phaùp, Baûo Ñaïi mua laïi, cho xaây thaønh Toång haønh dinh cuûa Chính

602

LAÂM ÑOÀNG phuû Hoaøng Trieàu Cöông thoå. Ñeán ñôøi Ngoâ Ñình Dieäm, ñöôïc gia coá theâm thaønh moät laâu ñaøi traùng leä, kieân coá. Döôùi toøa nhaø chính, coù moät ñöôøng haàm thoaùt hieåm, cöûa chính xuoáng haàm naèm ngay caïnh phoøng nguû cuûa Ngoâ Ñình Dieäm (naèm ôû löng chöøng caàu thang leân laàu, nhìn vaøo töôûng nhö moät phoøng bình thöôøng, neân khoù phaùt hieän). Ñöôøng haàm thoaùt hieåm ra phía sau bieät ñieän ñeán nôi coù saân bay tröïc thaêng daøi khoaûng 100m. Dinh naèm trong moät khuoân vieân roäng raát nhieàu caây thoâng coå thuï vaø vöôøn hoa.

DINH TOAØN QUYEÀN (BIEÄT ÑIEÄN SOÁ 2, DINH 2) Dinh Toaøn quyeàn naèm caïnh ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, toïa laïc treân moät ngoïn ñoài cao 1.533m. ÔÛ vaøo moät vò trí khaù ñeïp, moät maët nhìn xuoáng hoà Xuaân Höông, moät maët nhìn ra röøng thoâng. Khi coøn ñöông chöùc, Toaøn quyeàn Decoux cho xaây döïng dinh thöï naøy laøm nôi nghæ maùt muøa heø. Ñeå traùnh nguy hieåm, vieân Toaøn quyeàn naøy ñaõ cho xaây döïng ñöôøng haàm bí maät, ñeå khi coù söï coá coù theå thoaùt ra ngoaøi.

Nhieàu naêm khoâng ñöôïc baûo döôõng, ñöôøng haàm ñaõ bò hö haïi nhieàu. Ñeán ñôøi Ngoâ Ñình Dieäm, dinh naøy daønh rieâng cho gia ñình oâng coá vaán Ngoâ Ñình Nhu. Beân caïnh dinh, ngöôøi Phaùp coøn xaây moät vaên phoøng khaù beà theá.

Trong dinh coù moät soá hieän vaät quyù nhö böùc lieãn khaûm xaø cöø, khaéc nhöõng baøi thô cuûa vua Töï Ñöùc, chieác ñaøn döông caàm cuûa phu nhaân Decoux.

DINH 3 Naèm treân ñöôøng Trieäu Vieät Vöông, caùch trung taâm Thaønh phoá Ñaø Laït khoaûng 2,5km veà phía Nam, ñöôïc xaây vaøo naêm 1933. Naêm 1937 khaùnh thaønh, cöïu hoaøng Baûo Ñaïi duøng nôi naøy laøm nôi nghæ maùt muøa heø. Ñeán khi Phaùp trôû laïi Vieät Nam, ñöa Baûo Ñaïi laøm Quoác tröôûng buø nhìn vaøo naêm 1950, thì oâng duøng nôi ñaây laøm nôi ôû vaø laøm vieäc.

Bieät ñieän coù hai taàng, taàng treät laøm nôi hoäi hoïp, yeán tieäc, tieáp khaùch ngoaïi quoác, caùc quan chöùc chính phuû Hoaøng trieàu Cöông thoå.

Goàm caùc phoøng: laøm vieäc, tieáp khaùch, khaùnh tieát, phoøng bí thö rieâng, phoøng vui chôi cuûa coâng chuùa vaø hoaøng töû. Taïi phoøng khaùnh tieát coøn treo böùc tranh ñeàn Angkor Vat do Hoaøng thaân Sihanuùc (Campuchia) taëng Baûo Ñaïi.

603

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÔÛ treân laàu laø phoøng nguû cuûa Baûo Ñaïi, hoaøng haäu Nam Phöông, Thaùi töû Baûo Long, caùc coâng chuùa Phöông Mai, Phöông Lieân, Phöông Dung vaø Hoaøng töû Baûo Thaêng. Phía ngoaøi phoøng nghæ cuûa Baûo Ñaïi laø laàu voïng nguyeät, duøng laøm nôi ngaém traêng. Ñeán thôøi Ngoâ Ñình Dieäm vaø sau naøy laø Nguyeãn Vaên Thieäu, dinh naøy laø nôi nghæ maùt cao caáp cuûa chính quyeàn Saøi Goøn.

Sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng, bieät ñieän naøy thuoäc Ban Quaûn trò taøi chính Tænh uûy Laâm Ñoàng, nay giao laïi cho Coâng ty Du lòch Laâm Ñoàng quaûn lyù.

QUAÀN THEÅ DI TÍCH CAÙT TIEÂN Thuoäc xaõ Quaûng Ngaõi, huyeän Caùt Tieân, caùch quoác loä 20 khoaûng 35km. Töø Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñeán ngaõ ba Mañagui reõ traùi theo tænh loä 721 ñi khoaûng 35km seõ ñeán khu di tích.

Khu di tích ñöôïc phaùt hieän naêm 1985, ñeán nay ñaõ coù 3 ñôït khai quaät khaûo coå. Khu di tích goàm nhöõng ñeàn thaùp, moä thaùp cuûa Vöông quoác Phuø Nam, ñaõ bò dieät vong caùch nay 13, 14 theá kyû.

Quy moâ lôùn nhaát cuûa khu di tích laø ñeàn Doác Khæ (goø 1A), naèm treân quaû ñoài cao nhaát, maët quay veà höôùng Ñoâng. Taïi ñeàn thaùp naøy, ñaõ tìm thaáy boä Linga - Joni (vaät thôø cuûa Ñaïo Baølamoân) khoång loà, nhaün boùng. Theo tín ngöôõng, cö daân Baølamoân moãi khi leân ñeàn ñeàu muùc nöôùc ñoå leân töôïng. Muoán sinh con gaùi, thì sôø leân Joni, muoán sinh con trai sôø leân Linga, vaø höùng nöôùc töø khe töôïng Joni chaûy ra ñeå uoáng seõ ñöôïc nhö yù.

Gaàn ñeàn 1A coøn coù caùc ñeàn nhoû, trong ñoù coù moät ñeàn saùt bôø soâng Ñoàng Nai coù töôøng bao raát ñeïp.

Quaàn theå di tích Caùt Tieân ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng di tích quoác gia.

LEÃ HOÄI Laâm Ñoàng coù nhieàu coâng trình vaên hoùa vaø di tích lòch söû. Laâm Ñoàng mang trong mình baûn saéc vaên hoùa Taây Nguyeân ñeïp nhö huyeàn

604

LAÂM ÑOÀNG thoaïi, moät vuøng coù nhieàu daân toäc coøn giöõ ñöôïc nhöõng phong tuïc leã hoäi truyeàn thoáng: LEÃ HOÄI AÊN TRAÂU Cuûa daân toäc Cô Ho, thöôøng ñöôïc toå chöùc linh ñình vaøo sau vuï thu hoaïch, chuaån bò cho muøa raãy môùi. Trong nhöõng ngaøy leã naøy, ngöôøi Cô Ho chôi nhieàu nhaïc cuï daân toäc coå truyeàn.

Beân beáp löûa vaø cheù röôïu caàn, giaø laøng keå cho con chaùu nghe nhieàu söï tích, truyeàn thuyeát, huyeàn thoaïi, giaûng giaûi thô, ca dao veà noøi gioáng vaø queâ höông.

LEÃ CUÙNG THAÀN SUOÁI Cuûa daân toäc Maï. Ngöôøi Maï tin vaøo caùc thaàn: Trôøi laø Thaàn toái cao, Thaàn Soâng, Thaàn Nuùi, Thaàn Hoûa... trong ñoù leã cuùng Thaàn Suoái cuûa ngöôøi Maï mang nhieàu saéc thaùi tín ngöôõng daân gian.

LEÃ CUÙNG THAÀN BÔ MUNG Ñaây laø leã cuùng Thaàn ñaäp nöôùc cuûa ngöôøi Chu Ru, moät leã lôùn nhaát trong naêm cuûa daân toäc Chu Ru, Laâm Ñoàng. Leã thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng Hai aâm lòch haèng naêm. Nghi leã naøy gaén lieàn vôùi caùc nghi leã noâng nghieäp nhö cuùng Thaàn Möông nöôùc, Thaàn Luùa, aên möøng luùa môùi...

LEÃ CUÙNG CÔM MÔÙI Laø moät trong nhöõng leã hoäi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Maï, ngöôøi Cô Ho taïi B’lao, thò xaõ Baûo Loäc. Ngaøy leã naøy gaàn truøng vôùi ngaøy Teát Nguyeân Ñaùn cuûa ngöôøi Vieät. Trong ngaøy leã hoï caàu möa thuaän, gioù hoøa, ngaên thuù röøng khoâng cho phaù nöông raãy. Cuùng Côm môùi, luùa môùi laø ñeå cho con chaùu bieát quyù haït thoùc, haït gaïo. Leã cuùng goàm: gaïo thôm môùi, cheù röôïu caàn, gaø troáng gioø, heo ñöïc thieán, vaø caùc thuù röøng baãy ñöôïc.

Leã hoäi baét ñaàu baèng vieäc khaán Giaøng cuûa thaày cuùng, keá ñeán tuïc vaåy röôïu ñeå chuùc tuïng moïi ngöôøi. Cuoái cuøng uoáng röôïu, haùt tình ca, tröôøng ca... trong tieáng coàng chieâng roän raõ.

605

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LONG AN Tænh Long An ngaøy nay bao goàm phaàn lôùn cuûa tænh Chôï Lôùn vaø tænh Taân An cuõ hôïp laïi, coù dieän tích khoaûng 4.500km2, daân soá treân 1,3 trieäu ngöôøi, laø nôi sinh soáng chuû yeáu cuûa ngöôøi Kinh, Khôme vaø moät soá ngöôøi Hoa. Phía Ñoâng giaùp Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø soâng Soaøi Raïp, phía Taây giaùp Ñoàng Thaùp, Nam giaùp Tieàn Giang, Baéc giaùp Taây Ninh vaø tænh Svaâyrieâng, Campuchia. Thò xaõ Taân An laø tænh lî cuûa Long An, ngoaøi ra coøn coù caùc huyeän: Beán Löùc, Caàn Ñöôùc, Caàn Giuoäc, Chaâu Thaønh, Ñöùc Hoøa, Ñöùc Hueä, Moäc Hoùa, Taân Thaïnh, Taân Truï, Thaïch Hoùa, Thuû Thöøa, Vónh Höng vaø Taân Höng.

Long An chæ caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 47km, laø cöûa ngoõ cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, moät vuøng ñaát noâng nghieäp maøu môõ, traûi roäng treân hai trieàn soâng cuûa hai con soâng lôùn: Vaøm Coû Ñoâng vaø Vaøm Coû Taây. ÔÛ phía Baéc Long An coù moät soá goø ñoài thaáp, coøn laïi phaàn lôùn laø baèng phaúng. Veà phía Taây Long An thuoäc vuøng truõng cuûa Ñoàng Thaùp Möôøi, meânh moâng trôøi nöôùc.

Long An, moät trong nhöõng tænh Nam Boä coù heä thoáng soâng ngoøi, keânh raïch chaèng chòt, noái lieàn nhau, chia caét ñòa hình thaønh nhieàu vuøng.

Long An thöïc ra khoâng phaûi laø tænh cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long maø laø moät tænh cuûa ñoàng baèng soâng Vaøm Coû, naèm giöõa heä thoáng soâng Ñoàng Nai vaø soâng Cöûu Long.

Long An thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa möa, naéng roõ reät. Muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Löôïng möa trung bình 1.620mm/naêm.

Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 27,40C.

THAÉNG CAÛNH NGOÂI NHAØ 120 COÄT Thuoäc xaõ Long Höïu Ñoâng, huyeän Caàn Ñöôùc, caùch thò xaõ Taân An 50km.

Ngoâi nhaø laøm baèng caùc loaïi goã quyù nhö caåm lai, goã guï... ñöôïc xaây döïng caùch nay hôn 100 naêm vôùi veû reâu phong coå kính. Kieán truùc

606

LONG AN ngoâi nhaø coå raát ñoäc ñaùo, ôû ñaàu caùc keøo, coät ñeàu ñöôïc baøn tay kheùo leùo cuûa nhöõng ngheä nhaân taøi hoa töø mieàn Baéc vaøo thi coâng, laøm cho noäi thaát ngoâi nhaø nhö moät baûo taøng myõ thuaät coå ñieån vôùi nhöõng hoa vaên trang trí khieán cho du khaùch coù caûm giaùc mình ñang laïc vaøo moät khu röøng ñaày hoa laù coû caây, chim muoâng, thuù vaät...

Laø nhöõng ngöôøi thôï ñieâu khaéc mieàn Baéc, nhöng hoï ñaõ bieát keát hôïp nhöõng öu ñieåm ñieâu khaéc cuûa 3 mieàn, neân ñaõ taïo cho ngoâi nhaø nhöõng maûng ñieâu khaéc, nhöõng taùc phaåm theå hieän roõ söï keát hôïp tinh tuùy cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc 3 mieàn.

KHU DU LÒCH SINH THAÙI ÑOÀNG THAÙP MÖÔØI Ñoàng Thaùp Möôøi, moät vuøng du lòch sinh thaùi ñaëc tröng cuûa vuøng ñaát truõng Nam Boä, caùch thò xaõ Taân An khoaûng 50km, thuoäc caùc huyeän Moäc Hoùa, Vónh Höng, Thaïch Hoùa vaø Taân Thaïnh. ÔÛ ñaây coù nhöõng caùnh röøng traøm baït ngaøn vôùi haøng vaïn ñaøn ong laøm toå, caû moät vuøng thoang thoaûng höông maät hoa traøm. Vaø ñaây cuõng laø nôi baùt ngaùt nhöõng ñaàm sen khoe saéc döôùi naéng heø, ñoàng nöôùc meânh moâng. Ñoàng Thaùp Möôøi coù nhieàu loaïi ñoäng vaät quyù hieám ñang ñöôïc baûo veä nghieâm ngaët, ñoù laø caùc loaïi seáu ñaàu ñoû, coø, ruøa, raén...

Taïi ñaây, du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc nhöõng moùn aên ñaëc saéc cuûa vuøng soâng nöôùc Ñoàng Thaùp. Ñoù laø canh chua boâng ñieân ñieån, goûi ngoù sen, caù loùc nöôùng trui chaám muoái ôùt vaø vaøi ly röôïu ñeá Goø Ñen.

CUÏM VÖÔØN THANH LONG Thuoäc huyeän Chaâu Thaønh, caùch thò xaõ Taân An 5km veà phía Nam. Nôi ñaây noåi tieáng veà thanh long vaø döa haáu. Thanh long laø caây ñaëc saûn cuûa vuøng naøy, coù giaù trò dinh döôõng vaø kinh teá cao. Quaû thanh long ngoït maùt. Khi thanh long vaøo vuï, caû moät vuøng caây xanh trôû thaønh ñoû röïc, troâng raát vui maét. Ñeå coù nhöõng traùi thanh long traùi muøa, ngöôøi ta duøng bieän phaùp chieáu saùng ban ñeâm baèng ñeøn ñieän, kích thích thanh long ra hoa keát traùi. Thanh long traùi muøa baùn ñöôïc cao giaù hôn.

VÖÔØN HOA KIEÅNG THANH TAÂM Naèm ngay trung taâm thò xaõ Taân An. Vöôøn hoa kieång Thanh Taâm coù nhieàu loaïi, coù loaïi ñaõ 100 tuoåi hoaëc treân 100 tuoåi. Nhieàu

607

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ caây ñaõ ñöôïc taëng huy chöông vaøng taïi caùc hoäi hoa xuaân ôû caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø hoäi chôï hoa xuaân Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

Vôùi taøi ngheä vaø baøn tay kheùo leùo, khoái oùc thoâng minh, caùc kyø quan theá giôùi ñöôïc thu nhoû trong vöôøn nhö nuùi Phuù Só (Nhaät Baûn), ñeàn AngKor Vat (Campuchia), Kim Töï Thaùp (Ai Caäp), thaønh noäi Hueá... taïo neân moät vuøng “du lòch theá giôùi” haáp daãn.

DI TÍCH BÌNH TAÛ Ñaây laø cuïm di tích Kieán truùc ngheä thuaät vaø Khaûo coå hoïc Bình Taû goàm Goø Xoaøi, Goø Ñoàn vaø Goø Naêm Töôùc taïi aáp Bình Taû, xaõ Ñöùc Hoøa Haï, huyeän Ñöùc Hoøa. Naèm trong moät quaàn theå di tích töø thôøi tieàn söû ñeán sô söû, ñöôïc phaân boá theo caùc truïc loä coå vaø soâng Vaøm Coû Ñoâng.

Cuïm di tích khaûo coå Bình Taû thuoäc neàn vaên hoùa OÙc Eo - Phuø Nam coù nieân ñaïi töø theá kyû I ñeán theá kyû VII. Cuïm di tích naøy coù theå coøn nhieàu nôi, nhöng ñeán nay caùc nhaø khaûo coå chæ môùi khai quaät ñöôïc 3 di chæ: Goø Naêm Töôùc, Goø Xoaøi vaø Goø Ñoàn. Caû ba di chæ ñeàu ôû gaàn nhau. Ngoâi ñeàn Goø Xoaøi naèm ôû ñoä saâu 1,7 ñeán 1,9m. Ñaây raát coù theå laø ñòa ñieåm haønh leã cho cuoäc ruùt quaân khoûi Kinh ñoâ Vöông quoác Phuø Nam (huyeän Ñöùc Hoøa). Trong soá 26 di vaät baèng vaøng cuûa boä söu taäp tìm thaáy ôû Di chæ Goø Xoaøi coù moät baûn vaên baèng chöõ Phaïn coå (Sanskrit), khaéc treân moät laù vaøng moûng, ghi leänh ruùt quaân cuûa vua Phuø Nam laø Bhavavarman vaøo naêm 550, taïi thaønh Ñaéc Muïc, Kinh ñoâ cuûa Vöông quoác Phuø Nam khi quaân Chaân Laïp ñaùnh chieám vaø vua Phuø Nam thua phaûi boû chaïy veà phía Nam. Nhieàu di vaät khai quaät ñöôïc ôû ñaây raát coù giaù trò veà lòch söû, ngheä thuaät, toân giaùo nhö töôïng thaàn Shiva, thaàn giöõ ñeàn, töôïng thaàn Vishnu, caùc linh vaät Linga, Yoni, nhieàu maûnh goám mòn cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo, caùc maûnh kim loaïi, ñaù quyù... vaø haøng loaït di chæ khaùc veà con ngöôøi töø thôøi tieàn söû chung quanh ngoâi ñeàn trong khoaûng baùn kính 10km.

Caùc kieán truùc phaùt hieän ñöôïc taïi cuïm di tích Bình Taû laø caùc ñeàn thôø Thaàn Shiva thuoäc ñaïo Baølamoân, xuaát phaùt töø AÁn Ñoä vaøo theá kyû

608

LONG AN thöù I tröôùc Coâng nguyeân, ñöôïc truyeàn baù maïnh meõ vaøo mieàn Nam Ñoâng Döông töø ñaàu Coâng Nguyeân. ÑOÀN RAÏCH COÁC Laø ñoàn binh to nhaát, nhì ôû Vieät Nam döôùi thôøi Phaùp thuoäc, ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1903. Chieàu daøi khoaûng 300m, chieàu cao 100m, coù 5 taàng, trong ñoù 3 taàng chìm döôùi maët ñaát, 2 taàng noåi. Töôøng xaây daøy 60-100cm. Nhôø vaäy maø caùc gian haàm luùc naøo cuõng maùt laïnh, ngay caû vaøo nhöõng ngaøy heø noùng nhaát, ôû ñaây cuõng maùt meû. Ñöùng beân caïnh nhöõng khaåu phaùo 105mm treân naép haàm, baïn coù theå ngaém nhìn caûnh ñeïp cuûa vuøng soâng nöôùc Goø Coâng ôû phía xa.

CHUØA TOÂN THAÏNH Thuoäc aáp Thanh Ba, xaõ Myõ Loäc, huyeän Caàn Giuoäc. Chuøa Toân Thaïnh laø ngoâi chuøa coå nhaát cuûa tænh Long An, ñöôïc xaây döïng naêm 1803, do Hoøa thöôïng Vieân Ngoä khai saùng vôùi caùi teân ban ñaàu laø Lan Nhaõ. Trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu pho töôïng coå coù giaù trò ngheä thuaät cao mang phong caùch ngheä thuaät theá kyû XIX. Trong ñoù coù pho töôïng Boà Taùt Ñòa Taïng baèng ñoàng ñöôïc ñuùc ngay taïi chuøa. Trong khuoân vieân chuøa coù döïng taám bia kyû nieäm nhaø thô yeâu nöôùc Nguyeãn Ñình Chieåu döïng naêm 1973 vaø thaùp Hoøa thöôïng Vieân Ngoâ.

Ngoâi chuøa naøy töøng laø nôi ôû, laøm vieäc vaø vieát nhöõng aùng vaên thô baát huû trong nhöõng naêm töø 1895-1861 cuûa nhaø thô Nguyeãn Ñình Chieåu.

CHUØA LINH SÔN (CHUØA NUÙI) Chuøa naèm ôû khu vöïc khaûo coå Raïch Nuùi. Chuøa do Hoøa thöôïng Minh Nghóa khai saùng vaøo theá kyû XIX, ñöôïc truøng tu, söûa chöõa vaøo caùc naêm 1926, 1970 vaø 1988.

Kieán truùc chính ñieän hieän nay khoâng coøn nhö cuõ, maø do Hoøa thöôïng Thieän Lôïi söûa chöõa vaøo naêm 1970.

Trong chuøa coøn löu giöõ treân 100 pho töôïng, trong ñoù coù nhieàu pho töôïng coå baèng goã quyù nhö töôïng Tieâu Dieän cao 0,4m. Trong khuoân vieân chuøa coù thaùp Hoøa thöôïng Quaûng Trí vaø Hoøa thöôïng Thieän Lôïi.

609

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA KIM CANG Toïa laïc ôû aáp Bình Cang, xaõ Bình Thaïch, huyeän Thuû Thöøa, ñöôïc döïng vaøo khoaûng giöõa theá kyû XIX vaø sau ñoù ñöôïc truøng tu, söûa chöõa nhieàu laàn. Chuøa hieän coøn löu giöõ nhieàu baûn kinh Kim Cang chöõ Haùn khaéc goã, neùt chöõ coøn raát saéc. Ñaây laø nhöõng baûn khaéc quyù.

Hoøa thöôïng Minh Löông - Chaùnh Taâm ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Tieân Giaùc - Haûi Tònh ôû chuøa Giaùc Laâm Saøi Goøn laø vò Hoøa thöôïng coù coâng tu boå, truøng tu chuøa.

Chuøa coù töôïng goã La Haùn cao 0,49m vaø vöôøn thaùp.

LAÊNG NGUYEÃN HUYØNH ÑÖÙC Thuoäc xaõ Khaùnh Haäu, thò xaõ Taân An, caùch thò xaõ khoaûng 3,5km veà phía Taây Nam treân quoác loä 1A, Laêng Nguyeãn Huyønh Ñöùc ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng di tích naêm 1993. Ñaây laø moät quaàn theå kieán truùc coå nhaát Long An, ñaàu theá kyû XIX ñeán nay coøn töông ñoái nguyeân veïn, do nhaân daân vaø doøng hoï Nguyeãn Huyønh thöôøng xuyeân baûo quaûn. Laêng goàm coù coång ngoaøi, coång trong vaø ñeàn thôø, laêng moä vaø neàn nhaø cuûa tieàn quaân Nguyeãn Huyønh Ñöùc (1748-1819).

Ngoaøi giaù trò veà kieán truùc, di tích coøn theå hieän ñöôïc neùt ñeïp cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng daân toäc.

LEÃ HOÄI Long An, vuøng ñaát haáp daãn du khaùch bôûi giaù trò nhaân vaên cuûa neàn vaên hoùa OÙc Eo, moät neàn vaên hoùa hình thaønh vaø phaùt trieån röïc rôõ treân chaâu thoå soâng Cöûu Long, töø theá kyû I ñeán theá kyû VI. Neàn vaên hoùa ñoù ñaõ tieáp nhaän coù choïn loïc nhöõng tinh hoa vaên hoùa AÁn Ñoä. Long An, moät vuøng ñaát vaên hoùa coù nhieàu leã hoäi daân gian truyeàn thoáng, tieâu bieåu nhaát laø leã hoäi caàu möa, neùt ñaëc saéc cuûa vuøng soâng nöôùc, noâng nghieäp.

LEÃ CAÀU MÖA Vaøo nhöõng naêm haïn haùn, trôøi naéng nhieàu ngaøy nhö thieâu nhö ñoát, nhaân daân vuøng luùa Long An, laáy noâng nghieäp laøm nguoàn soáng chính, thöôøng toå chöùc caàu ñaûo ñeå mong trôøi möa. Hoï laøm leã teá trôøi, mong thaàn linh ban cho möa xuoáng ñeå laáy nöôùc caáy caøy. Leã caàu möa

610

NAM ÑÒNH goàm 2 phaàn: phaàn leã theo nghi thöùc coå truyeàn vaø phaàn hoäi laø caùc cuoäc ñua ghe treân soâng raïch, coù nôi coøn laøm leã röôùc roàng.

Sau khi ñua ghe, daân chuùng keùo veà ñình laøng laøm leã cuùng thaàn linh vaø toå chöùc aên uoáng vui chôi.

NAM ÑÒNH Nam Ñònh laø tænh naèm phía Nam chaâu thoå soâng Hoàng, coù dieän tích töï nhieân treân 1.670km2, daân soá gaàn 2 trieäu ngöôøi, nôi sinh soáng chuû yeáu cuûa ngöôøi Vieät, moät ít ngöôøi Hoa... Thaønh phoá Nam Ñònh laø tænh lî, ngoaøi ra coù caùc huyeän: Vuï Baûn, Myõ Loäc, YÙ Yeân, Nam Tröïc, Tröïc Ninh, Xuaân Tröôøng, Giao Thuûy, Nghóa Höng vaø Haûi Haäu.

Nam Ñònh, phía Baéc giaùp Thaùi Bình, Haø Nam, phía Taây vaø Taây Nam giaùp Ninh Bình, phía Ñoâng vaø Nam giaùp bieån Ñoâng, coù bôø bieån daøi treân 72km, noái tieáp vôùi hai cöûa bieån vaø hai doøng soâng lôùn laø soâng Hoàng vaø soâng Ñaùy. Chính vì vaäy, Nam Ñònh coù moät vò trí khaù quan troïng veà quaân söï, chính trò, kinh teá vaø vaên hoùa.

Nam Ñònh goàm vuøng ñoàng baèng chieâm truõng, vuøng ñoàng baèng ven bieån vaø vuøng baõi boài, coàn caùt löôïn soùng. Nam Ñònh cuõng coù moät ít vuøng ñoài nuùi vaø nöûa ñoài nuùi.

Nam Ñònh coù 3 doøng soâng lôùn: soâng Hoàng, soâng Ñaùy, soâng Ninh Cô vaø moät soá soâng nhoû khaùc, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho giao thoâng ñöôøng thuûy phaùt trieån. Heä thoáng ñöôøng boä, ñöôøng saét khaù thuaän lôïi.

Laø moät vuøng ñoàng baèng phuø sa boài ñaép, ñaát ñai ñoàng ruoäng Nam Ñònh phì nhieâu, noâng nghieäp phaùt trieån nhanh. Bôø bieån Nam Ñònh coù tôùi 5 cöûa soâng, nhieàu ngö tröôøng, tröõ löôïng caù lôùn. Nam Ñònh coù nhöõng saân chim lôùn nhö saân chim Coàn Lu, Coàn Ngaïn, nôi quy tuï nhieàu loaøi chim quyù hieám ñaõ ñöôïc caùc nhaø sinh vaät hoïc noåi tieáng veà ñaây nghieân cöùu.

Khí haäu naèm trong vuøng nhieät ñôùi gioù muøa. Coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 230C.

611

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Nam Ñònh laø vuøng ñaát vaên hoùa coù nhieàu di tích lòch söû, danh lam thaéng caûnh vôùi bao chuøa thaùp, ñeàn ñaøi noåi tieáng trong caû nöôùc. Nam Ñònh laø moät tænh coù nhieàu tieàm naêng du lòch.

THAÉNG CAÛNH KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN GIAO THUÛY Khu baûo toàn thieân nhieân ñaát ngaäp nöôùc huyeän Giao Thuûy caùch Haø Noäi khoaûng 130km. Ñaây laø 2 khu baõi boài Coàn Lu vaø Coàn Ngaïn, nôi cöûa soâng Hoàng ñoå nöôùc ra bieån Ñoâng, laø keát quaû cuûa quaù trình boài tuï phuø sa qua haøng vaïn naêm môùi hình thaønh neân moät heä sinh thaùi beàn vöõng. Ñaây cuõng laø nôi coù hai saân chim lôùn nhaát mieàn Baéc Vieät Nam vôùi voâ soá loaøi chim quyù hieám hoäi tuï. Trong khoaûng thôøi gian töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau, töùc laø vaøo muøa khoâ, hai saân chim Coàn Lu vaø Coàn Ngaïn trôû thaønh moät nôi hoäi tuï cuûa haøng chuïc ngaøn con chim töø phöông Baéc bay veà kieám aên, sinh soáng, trong ñoù coù nhieàu loaøi quyù ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû.

Vôùi giaù trò sinh thaùi ñoù, nhaø nöôùc Vieät Nam ñaõ choïn Coàn Lu Coàn Ngaïn ñaêng kyù vaøo danh saùch caùc vuøng baûo veä quoác teá vaø Vieät Nam trôû thaønh nöôùc ñaàu tieân ôû Ñoâng Nam AÙ gia nhaäp Coâng öôùc Ramsar. Hai baõi boài Coàn Lu vaø Coàn Ngaïn cuõng ñöôïc Chính phuû Vieät Nam ñöa vaøo danh saùch caùc khu baûo toàn thieân nhieân quoác gia vôùi dieän tích 10.000ha vaø vuøng ñeäm, 7.100ha vuøng ñöôïc baûo veä nghieâm ngaët.

LAØNG HOA VÒ KHEÂ Ñaây laø moät laøng gaàn ngoaïi thaønh Nam Ñònh, thuoäc xaõ Nam Ñieàn, huyeän Nam Tröïc, caùch thaønh phoá Nam Ñònh khoaûng 4km, nôi chuyeân troàng hoa caùc loaïi vaø caây caûnh. Laøng hoa naøy coù töø thôøi Lyù, raát noåi tieáng vôùi ngheä thuaät uoán tæa caây theá vaø troàng hoa, caây caûnh.

Hoa, caây caûnh Vò Kheâ khoâng chæ cung caáp cho Thaønh phoá Nam Ñònh, nhöõng vuøng chung quanh, maø coøn baùn ra nhieàu nôi ôû caùc tænh mieàn Baéc. Ñaëc bieät, quaát Vò Kheâ noåi tieáng ôû thò tröôøng Haø Noäi vaø nhieàu tænh phía Nam, nhaát laø thò tröôøng Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

612

NAM ÑÒNH BAÕI BIEÅN THÒNH LONG Baõi bieån Thònh Long laø moät baõi taém lyù töôûng, naèm ngay thò traán Haûi Thònh, huyeän Haûi Haäu.

Tuy môùi ñöa vaøo khai thaùc chæ maáy naêm nay, nhöng ngaøy caøng thu huùt nhieàu du khaùch, nhaát laø caùc thaønh phoá Haø Noäi, Haø Nam, Haø Taây... bôûi baõi taém tuyeät vôøi, baõi caùt mòn, traéng phau, bôø bieån thoai thoaûi daøi haøng caây soá. Nöôùc bieån coù ñoä maën töông ñoái cao, soùng lôùn, nöôùc trong xanh, moâi tröôøng trong saïch, caøng haáp daãn du khaùch trong nhöõng ngaøy heø noùng nöïc.

DI TÍCH CHUØA COÅ LEÃ Coøn goïi laø Thaàn Quang töï, naèm ôû thò traán Coå Leã, huyeän Nam Ninh. Chuøa voán coù töø laâu, töông truyeàn do thieàn sö Nguyeãn Minh Khoâng saùng laäp vaøo theá kyû XII, thôøi Lyù. Chuøa Coå Leã hieän nay laø do Hoøa thöôïng Phaïm Quang Tuyeân xaây döïng vaøo thaùng 11 naêm 1920. Chuøa döïng treân moät neàn ñaát vuoâng vöùc coù soâng nhoû vaø hoà bao quanh thaät thô moäng. Tröôùc chuøa coù thaùp “Cöûu phaåm Lieân Hoa” ñöôïc döïng vaøo khoaûng naêm 1926-1927. Thaùp goàm 12 taàng, cao 32m vaø moät taàng ñeá thaùp. Thaùp coù 8 maët, moãi maët coù moät doøng chöõ Haùn ñaép noåi nhö: “Nam moâ Lieân trì hoäi thöôïng Phaät Boà Taùt”, “Nam moâ thanh tònh ñaïi haûi chuùng Boà Taùt”, “Taây phöông Cöïc laïc A Di Ñaø nhö lai”... Thaùp ñöôïc ñaët treân löng con ruøa, ñaàu ruøa höôùng vaøo chuøa.

Doïc caùc caïnh thaùp coù ñaép noåi nhöõng con roàng. ÔÛ taàng thöù hai vaø thöù ba töø döôùi leân, xaây maùi cong theo kieåu giaû ngoùi oáng, caùc ñeá töø taàng 4 trôû leân ñeàu ñaép caùnh sen.

Trong loøng thaùp coù moät coät truï raát lôùn, coù 60 baäc thang xaây quanh coät truï, töø ñeá thaùp leân ñænh thaùp theo ñöôøng troân oác. Ñöùng töø ñænh thaùp coù theå nhìn thaáy toaøn caûnh chung quanh.

Töø khu thaùp qua chieác caàu cong tôùi khu “Phaät giaùo Hoäi quaùn” ñöôïc xaây döïng naêm 1936. Caáu truùc maùi voøm cao, treân noùc maùi coù ñaàu ñao, kieåu ñình laøng, 4 goùc ñaép maët hoå phuø. Beân traùi hoäi quaùn laø daõy nhaø ba gian thôø Höng Ñaïo Vöông vaø hai cha con vò ñaïi khoa ngöôøi laøng Coå Leã, theá kyû XIV (thôøi Traàn Duï Toâng) laø oâng Ñaøo Sö Tích ñoã Baûng Nhaõn naêm 1374 vaø Ñaøo Toaøn Phuù (con trai) ñoã Tieán

613

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ só. Tröôùc nhaø coù vaên bia soaïn khaéc naêm 1856, do Tieán só Ngoâ Theá Vinh soaïn noùi veà vaên nghieäp hai oâng.

Töø khu Hoäi quaùn, qua hai caàu quaû nuùi coù maùi ngoùi che, tôùi chuøa chính (thöôïng ñieän). Giöõa chuøa ñaët moät quaû chuoâng lôùn treân goø ñaát vuoâng cao 4,2m. Ñöôøng kính chuoâng 2,2m, cao 3,2m, naëng 9 taán.

Treân chuoâng coù hoïa tieát caùnh sen, soùng nöôùc. Chuoâng ñöôïc ñuùc naêm 1936. Toøa Thöôïng ñieän coù töôïng Phaät Thích Ca cao 4m, roäng 3,5m baèng goã sôn son theáp vaøng. Nhaø toå thôø pho töôïng Hoøa thöôïng Phaïm Quang Tuyeân.

Chuøa Coå Leã ngoaøi thôø Phaät coøn thôø thieàn sö Nguyeãn Minh Khoâng, ngöôøi laøng Ñieàm Xaù, xaõ Gia Thanh, Gia Vieãn, Ninh Bình, laø y sö töøng chöõa beänh cho vua Lyù Thaàn Toâng thoaùt khoûi hieåm ngheøo.

Chuøa coøn löu giöõ nhieàu di vaät quyù nhö ñaïi hoàng chung, troáng ñoàng thôøi Lyù vaø moät tuùi ñöïng ñoàng. Chuøa Coå Leã ñöôïc coâng nhaän laø di tích vaên hoùa.

CHUØA PHOÅ MINH Coøn goïi chuøa Thaùp, naèm caùch khu ñeàn Traàn khoaûng 300m veà phía Taây, taïi moät vò trí xa laøng xoùm, thuoäc thoân Töùc Maïc, ngoaïi thaønh Nam Ñònh. Ñaây laø queâ höông cuûa caùc vua Traàn. Sau khi vöông trieàu Traàn ñöôïc thaønh laäp, lieân tuïc trong maáy chuïc naêm, nhieàu cung ñieän, dinh thöï, ñeàn mieáu, chuøa chieàn ñaõ ñöôïc xaây döïng treân maûnh ñaát naøy. Theo lôøi vaên khaéc treân bia ñaù vaø chuoâng ñoàng thì chuøa Phoå Minh ñöôïc xaây vaøo thôøi Lyù vaø ñaõ ñöôïc vöông trieàu Traàn môû roäng vaøo naêm 1262. Ñaây laø moät ngoâi chuøa coù quy moâ to lôùn. Trong chuøa coù nhaø thuûy taï, coù hoà sen vaø nhieàu caây coå thuï. Tröôùc cöûa chuøa coù moät ñænh ñoàng naëng treân 7 taán, laø moät trong boán vaät quyù ñöôïc söû saùch lieät vaøo haøng “töù ñaïi khí” cuûa nöôùc ta, xeáp ngang haøng vôùi thaùp Baùo Thieân cao 70m, chuoâng Quy Ñieàn ôû chuøa Moät Coät (Haø Noäi) naëng khoaûng 7,2 taán vaø töôïng ñoàng chuøa Quyønh Laâm (Quaûng Ninh) cao treân 20m.

Chuøa ñaõ qua nhieàu laàn tu boå, nay bò thu heïp laïi raát nhieàu so vôùi 7 theá kyû tröôùc. Tuy vaäy, chuøa vaãn giöõ ñöôïc nhieàu daáu tích ngheä thuaät ñôøi Traàn. Cuïm kieán truùc chính cuûa chuøa goàm chín gian tieàn ñöôøng, ba gian thieâu höông, toøa thöôïng ñieän cuõng ba gian nhöng roäng hôn, xeáp theo hình chöõ “coâng” (工). Boä cöûa gian giöõa nhaø tieàn ñöôøng goàm

614

NAM ÑÒNH boán caùnh baèng goã lim, chaïm roàng, soùng nöôùc, hoa laù vaø vaên hoa hình hoïc. Hai caùnh ôû giöõa chaïm ñoâi roàng lôùn chaàu maët nhaät trong khuoân hình laù ñeà, ñöôïc coi laø moät taùc phaåm ñieâu khaéc khaù hoaøn myõ. Cuõng nhö ñoâi saáu ñaù treân thaønh baäc tam quan vaø ñoâi roàng treân thaønh baäc gian giöõa tieàn ñöôøng, boä caùnh cöûa naøy mang daáu aán ngheä thuaät khaéc chaïm ñôøi Traàn.

Trong chuøa coù töôïng Traàn Nhaân Toâng nhaäp Nieát-baøn (töôïng naèm); töôïng Truùc Laâm Tam toå döôùi boùng truùc vaø moät soá töôïng Phaät.

Chuoâng lôùn cuûa chuøa coù khaéc baûn vaên “Phoå minh ñænh töï”, ñuùc naêm 1796.

Phía tröôùc tieàn ñöôøng laø moät coâng trình kieán truùc quyù ñöôïc xaây töø thôøi Traàn vaøo naêm 1305, ñoù laø thaùp Phoå Minh. Thaùp cao 21m, goàm 14 taàng, laø nôi chöùa tro thieâu xaùc Traàn Nhaân Toâng.

Phaät giaùo truyeàn ñeán ñôøi Traàn thì ñöôïc chia thaønh nhieàu phaùi.

Moät trong nhöõng toâng phaùi môùi laø Truùc Laâm. Chính Traàn Nhaân Toâng laø oâng toå thöù nhaát cuûa Truùc Laâm, cuøng vôùi Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang ñöôïc goïi chung laø Truùc Laâm Tam toå. Tuïc truyeàn raèng Traàn Nhaân Toâng laø haäu thaân cuûa Phaät toå Thích Ca. Bôûi oâng laø moät vò vua ñaõ ba laàn ñaùnh thaéng quaân Nguyeân-Moâng vaø laø ngöôøi saùng laäp ra thieàn phaùi Truùc Laâm, cho neân thaùp chöùa tro cuûa oâng phaûi ñaëc bieät nhö ñoái vôùi moät vò Boà Taùt.

Taát caû neàn ñaù ôû döôùi ñeàu ñöôïc chaïm troå. Neùt chaïm bò thôøi gian laøm môø ñi, nhöng nhöõng phaàn coøn laïi cho thaáy caùc ngheä nhaân ñieâu khaéc ñôøi Traàn coù quan nieäm ñuùng veà ngheä thuaät trang trí: ñoù laø nhöõng ngoïn soùng, vaân (maây) xoaén oác, treân nhöõng ñöôøng nöôùc gôïn song song, phía treân hình soùng nöôùc naøy laø caùnh hoa sen chaïm noåi cao. Do ñoù toaøn boä neàn döôùi cuûa thaùp töôïng tröng cho hoa sen nôû treân maët nöôùc ba ñaøo. Thaùp chöùa tro Traàn Nhaân Toâng (thaùp Phoå Minh) nhö naèm treân moät toøa sen cuûa moät vò Phaät. ÑEÀN TRAÀN Ñeàn thôø 12 vò hoaøng ñeá trieàu Traàn, taïi xaõ Töùc Maïc, nay laø xaõ Loäc Vöôïng, ngoaïi thaønh Nam Ñònh. Caên cöù vaøo söû saùch coøn ghi laïi vaø caùc töï lieäu khai quaät khaûo coå thì khu ñeàn Traàn ñöôïc xaây döïng treân neàn cuõ cuûa cung ñieän Truøng Quang vaø Truøng Hoa. Bao quanh hai cung ñieän chính coøn coù cung Ñeä Nhaát, cung Ñeä Nhò, cung Ñeä Tam,

615

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ vaø cung Ñeä Töù laø nôi hoaøng toäc vaø caùc quan laïi ôû. Caùc cung naøy naèm aùn ngöõ caùc con soâng: Hoaøng Giang, Nhò Haø vaø Vò Hoaøng. Noù nhö laø voøng ñai baûo veä phía ngoaøi cho hai cung ñieän Truøng Quang vaø Truøng Hoa. Nhö vaäy, vaøo thôøi baáy giôø, Töùc Maïc laø moät kinh thaønh lôùn chæ ñöùng sau Thaêng Long. Nhöng tieác thay, nhöõng cung ñieän, laàu son, gaùc tía thuôû naøo ñaõ bò giaëc ngoaïi xaâm taøn phaù.

Trong ñôït khai quaät khaûo coå thaùm saùt naêm 1976, ñaõ tìm thaáy ôû loøng ñaát Töùc Maïc - Thieân Tröôøng nhieàu neàn moùng cung ñieän lôùn saâu roäng, coù coáng thoaùt nöôùc baèng oáng saønh, gieáng nöôùc coù thieát bò loïc, gaïch ngoùi coå, thaïp men traéng ngaø trang trí sen, cuùc, roàng, phöôïng, baùt ñóa coù ghi “Thieân Tröôøng phuû cheá” (laøm taïi phuû Thieân Tröôøng), kieåu daùng ñeïp, hoa vaên thanh nhaõ, tinh teá. Ñeán Thieân Tröôøng hoâm nay du khaùch khoâng nhìn thaáy phuû ñeä, cung ñieän... maø chæ coù hai khu ñeàn: Ñeàn Thieân Tröôøng, coøn goïi laø ñeàn Thöôïng vaø ñeàn Coå Traïch, coøn goïi laø ñeàn Haï, ñöôïc xaây döïng saùt nhau, goïi chung laø ñeàn Traàn. Ñeàn Traàn roäng khoaûng 8ha, naèm treân moät khu ñaát cao. Doøng Vónh Giang, nöôùc chaûy quanh di tích, taïo thaønh theá tay ngai oâm laáy khu vöïc naøy. Maûnh ñaát naøy coù daïng ngoïa long (roàng naèm). Theo thuyeát phong thuûy thì ñaây laø maûnh ñaát ñeïp, theá phaùt vöông.

Tröôùc ñeàn coøn coù boán coät ñoàng uy nghi soi boùng nöôùc maët hoà.

Hai beân saân roäng laø hai daõy giaûi vuõ vaø moät ñoâi voi naèm phuû phuïc, chaàu ngang loái vaøo. Ñeàn Thieân Tröôøng ñöôïc daân laøng döïng leân ñeå thôø phuïng vua cha, luùc ñoù goïi laø nhaø thôø Ñaïi Toân. Ñeán naêm Chính Hoøa thöù 15 (1695), nhaø thôø môùi chæ döïng baèng goã lim. Naêm 1705, chính thöùc ñöôïc goïi laø Traàn Mieáu vaø haèng naêm trieàu Leâ coù ban saéc phong.

Naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1852), ñeàn Thöôïng ñöôïc söûa chöõa lôùn.

Trong laàn tu söûa ñeàn Thöôïng naêm 1852, ñaøo ñöôïc taám bia ñaù coù doøng chöõ “Höng Ñaïo Thaân vöông Coå Traïch” (nhaø cuõ cuûa Höng Ñaïo Vöông). Vì vaäy nhaân daân döïng ngay ñeàn thôø oâng. Veà quy moâ, ñeàn Coå Traïch (thôø Höng Ñaïo Vöông) coù nhieàu neùt töông ñoàng nhö ñeàn thôø Thieân Tröôøng. Bao goàm nhaø ñaïi baùi, thieâu höông, cung Ñeä Nhò, cung Ñeä Nhaát. Thieâu höông, cuøng taû höõu vu, cung ñieän vaø cung Ñeä

616

NAM ÑÒNH Nhò thôø caùc vò töôùng vaên quan, voõ quan cuûa Höng Ñaïo Ñaïi Vöông.

Cung Ñeä Nhaát daønh rieâng thôø vöông phuï, vöông maãu cuøng phu nhaân laø Thieân Thaønh coâng chuùa. ÑEÀN BAÛO LOÄC Tröôùc ñaây coù teân laø ñeàn An Laïc thuoäc laøng Baûo Loäc, huyeän Myõ Loäc, Thaønh phoá Nam Ñònh, laø queâ höông cuûa vò anh huøng daân toäc Traàn Höng Ñaïo.

Theo saùch “Nam Ñònh ñòa dö chí” cuûa Ngoâ Giaùp Ñaäu thì laøng Baûo Loäc laø nôi laäp aáp cuûa An Sinh Vöông Traàn Lieãu, thaân sinh Traàn Höng Ñaïo, vaø laø anh trai cuûa Traàn Caûnh (töùc Traàn Thaùi Toâng, vò vua thöù nhaát trieàu Traàn).

Qua cuoäc khai quaät khaûo coå thaùng 4-1979 ñaõ phaùt hieän ra nhieàu gaïch ngoùi, ñaàu roàng, beä thaùp coù nieân ñaïi theá kyû XIII, XIV. Chính maûnh ñaát lòch söû naøy coù nhieàu gaén boù vôùi gia ñình vaø thuôû thieáu thôøi cuûa Höng Ñaïo Vöông, neân nhaân daân laäp ñeàn thôø oâng vaø nhöõng ngöôøi thaân ngay sau khi oâng qua ñôøi. Ñeàn Baûo Loäc tröôùc ñaây naèm ven bôø Chaâu Giang, sau soâng bò lôû, ñeàn ñöôïc chuyeån vaøo khu vöïc hieän nay.

Ngoâi ñeàn hieän taïi do Leâ Quyù Chaán, moät chuû thaàu khoaùn Nam Ñònh ñöùng ra chuû trì, höng coâng xaây döïng vaøo naêm 1928 vaø phaûi 5 naêm sau môùi hoaøn thaønh.

Kieán truùc ñeàn theo kieåu chöõ “ñinh” (丁), ñaèng tröôùc coù daõy non boä. Tieàn ñöôøng goàm baûy gian roäng, trung ñöôøng naêm gian, haäu cung ba gian. Ñeàn giöõa thôø Quoác coâng Tieát cheá Höng Ñaïo Ñaïi Vöông, beân traùi laø chuøa thôø Phaät, beân phaûi laø phuû thôø Maãu, phía sau laø Khaûi Thaønh thôø thaân phuï Höng Ñaïo Vöông.

Trong ñeàn khoâng chæ thôø baøi vò maø coøn coù hai pho töôïng (moät baèng goã, moät baèng ñoàng) taïc Traàn Höng Ñaïo. Trong ñeàn ngoaøi vieäc thôø cha, meï, vôï vaø caùc con, keå caû con reå Phaïm Nguõ Laõo cuõng ñöôïc taïc rieâng ñeå thôø ôû ñaây, vaø Yeát Kieâu, Daõ Töôïng, nhöõng vò töôùng taøi ba cuûa Höng Ñaïo Vöông cuõng ñöôïc thôø trong ñeàn. Ñeàn coøn thôø caû thaày daïy hoïc cuûa Traàn Höng Ñaïo.

617

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñeàn Baûo Loäc cuøng ñeàn Traàn, chuøa Thaùp, Phoå Minh taïo thaønh moät quaàn theå kieán truùc vöøa coù giaù trò lòch söû cao, vöøa laø ñòa ñieåm du lòch haáp daãn.

KHU DI TÍCH PHUÛ GIAÀY Phuû Giaày laø teân goïi chung cho caùc di tích thôø Baø Chuùa Lieãu Haïnh thuoäc xaõ Kim Thaùi, huyeän Vuï Baûn. Ñaây laø moät quaàn theå di tích ñöôïc xaây döïng trong moät khu vöïc coù nhieàu daáu veát vaên hoùa cuûa cö daân Vieät xöa vaø nay. Khu di tích Phuû Giaày, töø bao ñôøi nay thu huùt khaùch tín ngöôõng, vaø coøn coù giaù trò raát cao veà kieán truùc, ngheä thuaät, ñöôïc coi laø taøi saûn vaên hoùa daân toäc.

Nguyeân xöa kia hai thoân Vaân Caùt vaø Tieân Höông laø moät. Ngoâi phuû thôø “Tam Toøa Thaùnh Maãu” ôû xaõ An Thaùi, huyeän Thieân Baûn coøn ñôn sô, ñöôïc xaây döïng trong khoaûng nieân hieäu Caûnh Trò (1663-1671) thôøi Leâ Huyeàn Toâng. Sang ñaàu thôøi Nguyeãn (1806) môùi taùch thaønh hai thoân Vaân Caùt vaø Tieân Höông. Töø ñoù hai thoân ñeàu xaây phuû thôø rieâng Baø Chuùa Lieãu Haïnh.

PHUÛ TIEÂN HÖÔNG Phuû Tieân Höông ñöôïc xaây döïng töø nieân hieäu Caûnh Trò thôøi Leâ (1663-1671), nhöng ñaõ qua nhieàu laàn tu taïo, ñeán naêm 1914, döôùi thôøi Duy Taân, Toång ñoác Nam Ñònh laø Ñoaøn Trieån ñöùng ra höng coâng xaây döïng, neân coâng trình coøn laïi ñeán ngaøy nay coù quy moâ beà theá hôn xöa nhieàu.

Phuû Tieân Höông coù 19 toøa vôùi 81 gian lôùn nhoû, maët phuû quay veà phía Taây Nam, nhìn sang daõy nuùi Tieân Höông. Tröôùc phuû coù hoà baùn nguyeät vaø moät saân roäng, coù ba toøa nhaø daøn haøng ngang hai taàng, taùch maùi. Ñaây laø Phöông Du, nôi ñoùn khaùch tôùi haønh höông. Phöông Du coù caáu truùc caân ñoái, caùc maûng chaïm khaéc treân caùc thaønh phaàn kieán truùc raát haøi hoøa, theå hieän hình roàng, hình phöôïng (hai trong boán con vaät linh). Tieáp ñoù laø hoà baùn nguyeät thaû sen, ñöôïc gheùp baèng nhöõng khoái ñaù luïc laêng, coù ñöôøng kính 26m. Heä thoáng lan can xaây quanh hoà raát myõ thuaät, hai caàu nöôùc ñöôïc chaïm khaéc hình con roàng vôùi moùng vuoát saéc nhoïn.

Phuû coù boán lôùp thôø (4 cung):

618

NAM ÑÒNH – Cung Ñeä Nhaát (chính cung) coù moät khaùm thôø, khaûm trai. Beân trong coù naêm toøa Long Cung, sôn son theáp vaøng, nôi ñaët naêm pho töôïng: Thaùnh phuï, Thaùnh Maãu vaø Tam toøa Thaùnh Maãu.

– Cung Ñeä Nhò: ñöôïc trang trí loäng laãy, nôi thôø “Khaûi sinh Thaùnh phuï Traàn Quyù Coâng”, “Khaûi sinh Thaùnh Maãu Traàn moân chính thaát” vaø Traàn Ñaøo Lang (laø cha, meï vaø choàng cuûa Baø chuùa Lieãu Haïnh).

– Cung Ñeä Töù: ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, theå hieän caùc ñeà taøi hoå phuø, phöôïng, roàng, vaân aùm... Treân caùc böùc coán ñöôïc chaïm khaéc theo caùc chuû ñeà: “nguõ phuùc”, “töù linh”, “töù quyù”.

PHUÛ VAÂN CAÙT Moät coâng trình kieán truùc quy moâ, ñöôïc xaây treân moät khu ñaát roäng gaàn 1ha, ñöùng bieät laäp. Phuû Vaân Caùt quay veà höôùng Taây Baéc, tröôùc maët laø caùnh ñoàng luùa. Kieán truùc phuû Vaân theo kieåu “noäi truøng thieâm, ngoaïi chöõ quoác”, nghóa laø caùc toøa nhaø chính beân trong song song chung theàm, hai beân coù haønh lang nhaø ngang, maët tröôùc coù ngoï moân kheùp kín.

Tuy bò hö hoûng naëng, nhöng ñeán nay Phuû Vaân vaãn coøn baûy toøa vôùi ba möôi gian lôùn nhoû. Cung Ñeä Nhaát maùi cong, laøm theo kieåu choàng dieâm taùm maùi. Treân caùc thaønh phaàn kieán truùc ñöôïc chaïm khaéc phöôïng muùa theo nhieàu daùng, “quy” (ruøa) aån hieän nôi ao sen, baày “ly” vui ñuøa uoán löôïn ôû caùc goùc xaø, ñaàu baåy...

Heä thoáng cöûa Ngoï moân xaây döïng theo kieåu choàng dieâm ba taàng, vôùi haøng chuïc coät truï, naêm gaùc laâu, töôøng bao quanh, nhieàu vaên bia ñöôïc ñaët döôùi Ngoï Moân, ghi cheùp veà vieäc Baø chuùa Lieãu giaùng sinh vaø söï ñoùng goùp tieàn cuûa nhöõng ngöôøi haûo taâm xaây döïng ñeàn. Phía ngoaøi Ngoï Moân coù hoà baùn nguyeät, giöõa hoà laø thuûy laâu, ba gian, maùi cong. Coâng trình naøy ñöôïc gia coâng raát coâng phu, töø vieân ñaù gheùp moùng, heä thoáng lan can chung quanh hoà vôùi caùc hoïa tieát “töù linh”, “töù quyù”, ñeán hai caàu ñaù baéc qua hai ñaàu hoà vaøo thuûy laâu cuõng theå hieän taøi ngheä cuûa caùc ngheä nhaân xöa.

Phuû Vaân cuõng coù boán lôùp thôø töï (4 cung).

Cung Ñeä Nhaát thôø töôïng “Tam toøa Thaùnh Maãu”, töôïng ôû Phuû Vaân neàn naõ vaø dòu daøng.

619

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LAÊNG BAØ CHUÙA LIEÃU Moät coâng trình naèm trong quaàn theå di tích Phuû Giaày, ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1938. Theo lôøi keå cuûa ngöôøi giaø, thì laêng Baø chuùa Lieãu do Hoaøng haäu Nam Phöông (vôï Baûo Ñaïi) höng coâng. Laêng xaây baèng ñaù xanh, treân moät dieän tích 625m2, goàm naêm voøng ñöôøng hình vuoâng, moãi caïnh 24m. Moãi voøng ñöôøng ñeàu coù boán cöûa vaøo laêng theo ñuùng boán höôùng: Ñoâng - Taây - Nam - Baéc. Caùc cöûa ñeàu coù truï coång, treân ñaët nhöõng ñoùa hoa sen haøm tieáu. Naêm voøng ñöôøng ôû ñoä cao khaùc nhau (thaáp daàn ra phía ngoaøi), ñeå taïo maûng saân baäc thang bao quanh laáy phaàn moä. Caùc voøng töôøng bao ñöôïc chaïm khaéc tinh vi theo töøng chuû ñeà ôû nhöõng vò trí thích hôïp nhö: chaán song, con tieän chöõ thoï, chöõ vaïn noåi... Laêng moä ôû vò trí treân cuøng hình baùt giaùc, coù ñöôøng chæ vieàn chaïy chung quanh, taïo thaønh 88 “nuùm vuù” nhö 88 boâng hoa chaïy vieàn quanh moä. Töông truyeàn ñaây laø hình töôïng “baàu söõa meï”.

Toaøn laêng coù 60 buùp sen haøm tieáu, töø xa troâng vaøo töôûng nhö moät hoà sen caïn. Trong khuoân vieân laêng coù hai toøa phöông ñaêng xaây baèng ñaù xanh raát coâng phu, nôi ñaët baøn thôø coâng chuùa vaø vaên bia ngôïi ca coâng ñöùc cuûa baø. ÑÌNH HÖÔNG LOÄC Thuoäc xaõ Nghóa Thònh, huyeän Nghóa Höng, ñöôïc xaây döïng töø laâu. Ñeán naêm Thaønh Thaùi thöù 4 (1893) ñöôïc truøng tu. Vaøo naêm Baûo Ñaïi thöù 4 (1930) ñình ñöôïc xaây döïng laïi hoaøn toaøn môùi. Ñeàn Nghóa Thònh thôø Phan Cöï Löôïng, danh töôùng thôøi Tieàn Leâ, coù coâng ñaùnh quaân xaâm löôïc nhaø Toáng.

Neùt ñaëc saéc cuûa ngoâi ñình laø toøa haäu cung vôùi ba gian doïc, ba vì, keát caáu loái choàng röôøng.

Ngheä thuaät kieán truùc cuûa ñình mang phong caùch thôøi Haäu Leâ, tieâu bieåu laø ngheä thuaät chaïm khaéc goã daân gian. Ñeà taøi ñieâu khaéc chuû yeáu laø sinh hoaït, vui chôi cuûa nam nöõ raát sinh ñoäng.

CHUØA KEO HAØNH THIEÄN Ñieàu ñaëc bieät thuù vò laø ôû hai bôø soâng Hoàng thuoäc hai tænh Nam Ñònh vaø Thaùi Bình, moãi beân ñeàu coù moät ngoâi chuøa coå, naèm ñoái dieän

620

NAM ÑÒNH nhau, cuøng xaây moät thôøi, teân noâm ñeàu goïi laø chuøa Keo, teân chöõ laø Thaàn Quang Töï, cuøng thôø ñöùc Thaùnh Thieàn sö Khoâng Loä thôøi Lyù.

Chuøa Keo thöôïng ôû laøng Duõng Nhueä (nay laø xaõ Duy Nhaát), huyeän Vuõ Thö, Thaùi Bình, ôû veà phía taû ngaïn soâng Hoàng, coøn chuøa Keo haï ôû laøng Haønh Cung (nay laø Haønh Thieän), xaõ Xuaân Hoàng, huyeän Xuaân Thuûy, Nam Ñònh ôû veà phía höõu ngaïn.

Taïi mieàn ñaát naøy, caùch nay gaàn 1000 naêm, trieàu Lyù Thaùnh Toâng ñaõ cho xaây nhieàu ñeàn ñaøi, cung ñieän... Nhieàu chuøa chieàn moïc leân, trong ñoù coù chuøa Nghieâm Quang ñöôïc coi laø moät danh thaéng cuûa Ñaïi Vieät thôøi baáy giôø. Ñeán naêm 1167, ñôøi Lyù Anh Toâng ñaõ cho ñoåi teân chuøa Nghieâm Quang thaønh Thaàn Quang. Chuøa Thaàn Quang naèm treân ñaát aáp Keo (goàm hai laøng: Duõng Nhueä vaø Haønh Cung), huyeän Giao Thuûy, neân nhaân daân goïi noâm na laø chuøa Keo. Ñeán naêm Taân Hôïi (1611), moät traän luõ luït lôùn laøm lôû ñaát ñaù choân vuøi nhieàu ñeàn ñaøi, cung ñieän vaø caùc chuøa chieàn, trong ñoù coù chuøa Thaàn Quang ñaõ vónh vieãn luøi vaøo quaù khöù, kheùp laïi moät thaéng tích huy hoaøng sau treân 500 naêm toàn taïi.

Sau söï kieän ñoù, daân aáp Keo goàm hai laøng phaûi dôøi ñi hai nôi.

Laøng Duõng Nhueä dôøi sang taû ngaïn soâng Hoàng (nay thuoäc Thaùi Bình) laäp leân laøng Duõng Nhueä, coøn daân Haønh Cung dôøi veà phía Ñoâng Nam höõu ngaïn soâng Hoàng laäp aáp xaây chuøa. Ñeán ñôøi Minh Maïng (1820-1840), laøng Haønh Cung ñoåi thaønh laøng Haønh Thieän. Ñeå phaân bieät vôùi chuøa Keo cuûa laøng Duõng Nhueä (Thaùi Bình), nhaân daân Haønh Thieän goïi chuøa laøng mình laø chuøa Keo Haønh Thieän.

Chuøa Keo Haønh Thieän naèm treân moät khu ñaát roäng chöøng 5 maãu, giaùp soâng Hoàng. Tröôùc chuøa coù hoà baùn nguyeät nöôùc trong xanh.

Chuøa goàm 13 toøa roäng, daõy daøi gaàn 121 gian, noái tieáp nhau.

Tröôùc chuøa laø gaùc chuoâng theo kieåu choàng röôøng, hai taàng, keát hôïp haøi hoøa caáu truùc cuûa tam quan noäi naêm gian, cao 7,50m. Maùi cong, phía döôùi laø taùm ñaïi truï vaø 16 coät quaân, ñaët treân ñaù taûng coù chaïm khaéc hoa vaên caùnh sen nôû.

Qua hai cöûa taû, höõu cuûa tam quan, coù hai con ñöôøng laùt gaïch, keá lieàn laø hai daõy haønh lang, moãi daõy goàm 40 gian. Ñieàu ñaëc bieät laø caùc nhaø kieán truùc thôøi Haäu Leâ coù moät loái kieán truùc raát ñaêng ñoái. Tröôùc

621

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ heát phaûi taïo ra ñöôïc moät kieán truùc trung taâm noåi baät, roài caùc kieán truùc phuï trôï khaùc môùi ñöôïc boá trí ñaêng ñoái qua truïc thaàn ñao.

Cuïm kieán truùc trung taâm cuûa chuøa Keo Haønh Thieän laø toøa tieàn ñöôøng naêm gian maùi cong, toøa ñeä nhò ba gian, toøa thôø Phaät vaø ba toøa sau thôø Thaùnh toå Thieàn sö Khoâng Loä. Ñieàu ñaëc bieät laø treân taát caû caùc thaønh phaàn kieán truùc ñöôïc caùc nhaø ñieâu khaéc trang trí chaïm khaéc raát tinh vi. Trong ñoù ñaùng chuù yù laø treân ba boä caùnh cöûa goàm möôøi caùnh ñöôïc chaïm khaéc theå hieän möôøi ñeà taøi khaùc nhau nhö: long cuoán thuûy, ly ngaäm ngoïc, phöôïng ngaäm caønh hoa, töù linh, töù quyù, ngheâ ñoäi noùc ñao, vaân maây uoán löôïn...

Sau toøa Phaät laø ñeàn Thaùnh thôø Thieàn sö Khoâng Loä vôùi ba toøa quy moâ ñöôïc xaây theo kieåu “thöôïng boù cuoán, haï keû baåy”. Noäi thaát ñöôïc chaïm khaéc hoa vaên coù töôïng thieáu nöõ.

Cuoái cuøng laø möôøi gian nhaø toå, nhaø saøn.

Trong chuøa hieän coøn löu giöõ nhieàu di vaät coå coù giaù trò cuûa theá kyû XVII, thôøi Haäu Leâ, ñoù laø aùn thö, saäp thôø, töôïng phaùp, nhieàu chuoâng, khaùnh, vaên bia coå, hoaønh phi caâu ñoái, saùch chöõ Haùn noùi veà lòch söû chuøa Keo. CHUØA LÖÔNG Coøn goïi laø chuøa Traêm Gian, teân chöõ laø Phuùc Laâm Töï, ñöôïc xaây döïng vaøo ñôøi vua Leâ Hoàng Thuaän (1509-1515) taïi xaõ Haûi Anh, huyeän Haûi Haäu. Vaøo cuoái theå kyû XV, ñaàu theá kyû XVI, khi coâng vieäc quai ñeâ laán bieån ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû, boán oâng toå cuøng doøng hoï cuûa mình môùi doàn söùc chaêm lo ñôøi soáng tinh thaàn, cho xaây ñeàn, chuøa, baéc caàu, môû chôï...

Chuøa Löông ban ñaàu laø moät ngoâi chuøa nhoû, qua nhieàu laàn truøng tu ñöôïc môû roäng. Haøng chöõ ghi treân thöôïng löông “Döông Hoøa nguyeân nieân” (1635), bia khaéc Chính Hoøa naêm thöù 3 (1682), bia Chính Hoøa naêm thöù 5 (1684) ñaõ cho bieát roõ coâng vieäc tu söûa chuøa, döïng hai daõy haønh lang Ñoâng - Taây, laøm ñoà thôø töï baèng ñaù. Caùc taám bia thôøi Vónh Thònh, Vónh Khaùnh, Caûnh Thònh noùi ñeán vieäc xaây döïng thöôïng ñieän, tieàn ñöôøng, tam quan, taïc töôïng Tam theá. Sang ñeán theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû XX, chuøa tieáp tuïc ñöôïc söûa chöõa, coù laàn truøng tu lôùn, ñoåi caû höôùng chuøa quay ra phía Nam.

622

NAM ÑÒNH Ngoâi chuøa hieän nay goàm 100 gian, mang phong caùch kieán truùc daân toäc cuûa nhieàu thôøi ñaïi, nhöng ñaäm neùt nhaát vaãn laø phong caùch cuûa theá kyû XVII vaø XVIII. Tröôùc chuøa laø hoà nöôùc, roäng haøng maãu, cuøng vôùi nhieàu caây coå thuï laøm cho chuøa caøng theâm thaâm u. Khu vöïc chính cuûa chuøa coù 49 gian, goàm: Tieàn ñöôøng, Tam baûo, gaùc chuoâng, haäu ñöôøng vaø hai daõy haønh lang Ñoâng Taây, ñöôïc lieân keát laïi theo loái giao maùi. Vaät lieäu xaây töôøng ñöôïc duøng laø gaïch Baùt Traøng vuoâng 30x30cm, maùi lôïp ngoùi ta. Noåi baät hôn caû laø tieàn ñöôøng naêm gian vaãn coøn giöõ nguyeân phong caùch kieán truùc thôøi Haäu Leâ. Coâng trình khoâng phaùt trieån theo truïc doïc (chieàu cao) maø môû roäng theo truïc ngang (chieàu roäng), neân coù daùng thaáp vôùi maùi cong meàm maïi.

Ngoaøi ra chuøa Löông coøn coù nhaø toå, taêng phoøng, nhaø kho, nhaø beáp... goàm 49 gian lôùn nhoû. Phía Baéc chuøa coù moät vöôøn thaùp vôùi haøng chuïc thaùp moä.

Chuøa Löông coù kieán truùc ñeïp, phaàn ñieâu khaéc laïi raát ñaëc saéc, caøng laøm cho ngoâi chuøa coù moät giaù trò ngheä thuaät cao.

Trong chuøa coù khaù nhieàu caâu ñoái, töôïng Phaät. Coù nhöõng töôïng Phaät lôùn nhö töôïng A Di Ñaø, Boà Taùt, Baùt vò Kim Cöông, Hoä Phaùp... Ñaëc bieät coù ba pho töôïng Tam Thaùnh, töôïng oâng toå khai saùng. Hai daõy haønh lang Ñoâng Taây löu giöõ moät khoái löôïng lôùn vaên bia coù giaù trò nhieàu maët vôùi hôn 40 bia.

CAÀU NGOÙI CHÔÏ LÖÔNG Caàu ngoùi caùch chuøa Löông khoaûng 100m, naèm ngay treân ñöôøng vaøo chuøa, gaén vôùi ngoâi chuøa thaønh moät cuïm di tích. Caàu ngoùi cuõng ñöôïc xaây döïng cuøng thôøi gian vôùi chuøa. Nhaân daân quen goïi caàu naøy laø caàu ngoùi chôï Löông vì caàu ôû lieàn chôï. Caàu ngoùi chôï Löông laø moät trong möôøi caàu coå cuûa ñaát Quaàn Anh xöa (Haûi Anh). Quaàn Anh coù möôøi giaùp, thì chín giaùp döïng caàu baèng ñaù, kieán truùc ñôn giaûn, muïc ñích laø ñeå ñi laïi thuaän tieän. Rieâng giaùp thöù möôøi, ôû gaàn chuøa, gaàn chôï laø choán ñoâ hoäi cuûa Quaàn Anh laïi döïng caàu ngoùi.

Buoåi ban ñaàu, maùi caàu chæ lôïp rôm raï, veà sau naâng quy moâ caàu, lôïp ngoùi ñeå phuø hôïp vôùi khoâng gian chuøa Phuùc Laâm. Laàn truøng tu

623

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ vaøo naêm 1922 laøm cho caàu khoâng coøn giöõ ñöôïc phong caùch kieán truùc theá kyû XVII nöõa. Song vaãn ñöôïc coi laø moät di tích kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa Nam Ñònh.

Caàu ngoùi chôï Löông baéc qua soâng Hoaønh, chaûy doïc theo aáp Quaàn Anh xöa. Caàu xaây theo kieåu “thöôïng gia, haï kieàu” (treân laø nhaø, döôùi laø caàu). Caàu xaây treân 18 coät ñaù vuoâng, moãi caïnh 35cm, xeáp thaønh saùu haøng coät ñeå gaùnh saùu vì, ñôõ toaøn boä saùu gian nhaø caàu. Treân caùc coät ñaù laø heä thoáng xaø ngang vaø xaø doïc baèng goã lim to chaéc, ñôõ caùc daàm caàu, naâng saøn vaø nhaø caàu. Saøn caàu goàm hai phaàn: phaàn saøn cuûa loøng caàu roäng 2m ñöôïc laùt baèng nhöõng thanh goã lim gheùp laïi, naèm treân haøng daàm uoán cong veà hai ñaàu caàu. Hai beân loøng caàu laø hai daõy haønh lang cuõng uoán cong theo loøng caàu. ÔÛ haønh lang cuõng ñöôïc gheùp vaùn. Phía ngoaøi haønh lang laø haøng lan can vôùi caùc ñoá thöôïng, ñoá haï, con song. Heä thoáng xaø daàm boá cuïc chaët cheõ naâng goïn 40 coät caùi, coät quaân, caáu kieän chuû yeáu cuûa nhaø caàu. Caùc vì keøo, 36 xaø doïc, thöôïng löông, xaø ngang, xaø maùng treân, maùng döôùi, heä thoáng hoaønh rui... ñeàu ñöôïc gia coâng tæ mæ, ñaït yeâu caàu kyõ, myõ thuaät, khieán boä khung vöøa cong, vöøa uoán löôïn maø vaãn khít xaø, aên moäng. Maùi ñöôïc lôïp raát kheùo, khoâng bò xoâ, khoâng doät. Caùc maûng chaïm khaéc khoâng nhieàu vaø coù phaàn ñôn giaûn. Trong ñoù ñaùng chuù yù laø cuoán thö taïo daùng ñeïp ñeà 4 chöõ: “Quaàn Phöông xaõ kieàu” (Caàu xaõ Quaàn Phöông - töùc laø Quaàn Anh).

CHUØA NOÄN SÔN ÔÛ xaõ Hoå Sôn, huyeän Thieân Baûn, traán Sôn Nam, nay xaõ Lieân Minh, huyeän Vuï Baûn.

Chuøa coù töø ñôøi Traàn, thôø Coâng chuùa Huyeàn Traân, con vua Traàn Nhaân Toâng. OÂng vua naøy sau khi nhöôøng ngoâi cho con, leân laøm Thaùi Thöôïng Hoaøng, roài xuaát gia ñi tu, vaân du sang kinh ñoâ Chieâm Thaønh, vaø höùa gaû con gaùi cho vua Chieâm laø Cheá Maân. Ñeán naêm Höng Long thöù 14 (1306), Cheá Maân cho ngöôøi sang daâng bieåu, daâng Chaâu OÂ vaø Chaâu Lyù laøm sính leã caàu hoân. Trong hoaøng toäc coù ngöôøi phaûn ñoái, nhöng Thaùi Thöôïng hoaøng khoâng muoán thaát tín, beøn cho coâng chuùa Huyeàn Traân veà vôùi vua Chieâm. Chöa ñaày moät naêm sau thì Cheá Maân qua ñôøi (1307). Theo phong tuïc cuûa Chieâm Thaønh, khi vua maát thì hoaøng haäu phaûi leân daøn thieâu cheát theo choàng. Vua Traàn Anh Toâng (anh cuûa coâng chuùa) sôï cho tính maïng em mình,

624

NAM ÑÒNH sai Traàn Khaéc Chung, möôïn côù sang ñieáu tang, roài duøng möu, duøng thuyeàn nheï cöôùp coâng chuùa mang veà. Sau khi veà nöôùc (1308), coâng chuùa xuaát gia ñi tu ôû chuøa naøy. Khi coâng chuùa maát, daân baûn xaõ thôø phuïng coâng chuùa ôû chuøa.

LEÃ HOÄI Naèm trong vuøng ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng, Nam Ñònh coù neàn vaên hoùa daân gian phong phuù. Moät nôi coù nhieàu ñeàn ñaøi, mieáu maïo, chuøa chieàn, cung ñieän... cuõng töø ñoù naûy sinh nhieàu leã hoäi daân gian, leã hoäi töôûng nhôù coâng ôn nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi daân vôùi nöôùc.

LEÃ HOÄI PHUÛ GIAÀY Nôi thôø Baø chuùa Lieãu Haïnh thuoäc xaõ Kim Thaùi, huyeän Vuï Baûn, caùch Thaønh phoá Nam Ñònh 15km. Haèng naêm, hoäi Phuû Giaày toå chöùc töø ngaøy 1 ñeán ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch. Chính hoäi vaøo ngaøy 3 thaùng 3. Trong daân gian, Baø chuùa Lieãu Haïnh ñöôïc suy toân laø Thaùnh Maãu, naèm trong “Töù baát töû” cuûa Thaùnh thaàn Vieät Nam. Neùt tieâu bieåu nhaát cuûa leã hoäi laø nghi leã röôùc Thaùnh Maãu vaø hoäi keùo chöõ. Trong hoäi coù nhieàu troø vui nhö haùt cheøo, haùt troáng quaân, haùt xaåm, haùt vaên, muùa haàu boùng... vaø thi ñaáu vaät, ñaáu voõ, keùo co, choïi gaø, ñaùnh côø ngöôøi.

Hoäi Phuû Giaày coøn laø ngaøy hoäi chôï. Vaøo ngaøy naøy, ngöôøi noâng daân quanh vuøng ñem caùc loaïi noâng saûn thöïc phaåm vaø caùc haøng hoùa thuû coâng myõ ngheä ñeán ñaây mua baùn, trao ñoåi.

HOÄI ÑEÀN BAÛO LOÄC Thuoäc huyeän Myõ Loäc, queâ höông cuûa Höng Ñaïo Ñaïi Vöông. Ñeàn Baûo Loäc thôø Traàn Höng Ñaïo. Leã hoäi ñeàn Baûo Loäc môû vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch haèng naêm, nhaèm vaøo ngaøy maát cuûa Höng Ñaïo Ñaïi Vöông, ñeå töôûng nhôù coâng lao cuûa oâng ñoái vôùi daân vôùi nöôùc. Leã hoäi coù teá leã, daâng höông vaø nhieàu troø chôi daân gian.

HOÄI CHUØA COÅ LEÃ Haèng naêm hoäi chuøa Coå Leã môû ra töø ngaøy 15 ñeán ngaøy 20 thaùng

625

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ 9 aâm lòch taïi chuøa Coå Leã, thuoäc thò traán Coå Leã, huyeän Tröïc Ninh.

Hoäi coù toå chöùc giaûng kinh vaø ñua thuyeàn.

HOÄI KEO HAØNH THIEÄN Haèng naêm, hoäi Keo Haønh Thieän môû ra töø ngaøy 12 ñeán ngaøy 15 thaùng 9 aâm lòch, kyû nieäm Thieàn sö Khoâng Loä, ngöôøi coù taøi cheá ngöï soâng nöôùc, chinh phuïc ñaàm laày, ñaùnh caù tröø thuûy quaùi. Trong hoäi coù thi bôi thuyeàn vaø muùa eách.

NGHEÄ AN Ngheä An laø moät tænh lôùn ôû phía Baéc Trung Boä, coù dieän tích töï nhieân 16.371km2, daân soá treân 2.880.000 ngöôøi, laø nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc Kinh, Khô Muù, Saùn Dìu, H’moâng... Thaønh phoá Vinh laø tænh lî cuûa Ngheä An, ngoaøi ra coøn coù thò xaõ Cöûa Loø vaø caùc huyeän Dieãn Chaâu, Quyønh Löu, Ñoâ Löông, Yeân Thaønh, Nghi Loäc, Höng Nguyeân, Nam Ñaøn, Thanh Chöông, Taân Kyø, Anh Sôn, Con Cuoâng, Nghóa Ñaøn, Quyø Hôïp, Quyø Chaâu, Queá Phong, Töông Döông, Kyø Sôn.

Ngheä An phía Baéc giaùp Thanh Hoùa, phía Nam giaùp Haø Tónh, phía Taây giaùp Laøo, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Ñòa hình Ngheä An goàm ñoài nuùi, thung luõng, ñoàng baèng, ñoä doác thoaûi daàn töø Taây Baéc xuoáng Ñoâng Nam. Heä thoáng soâng ngoøi daøy ñaëc. Ngheä An coù bôø bieån khaù daøi treân 94km, coù ñöôøng bieân giôùi vôùi Laøo treân 419km.

Ngheä An coù heä thoáng giao thoâng thuaän lôïi, coù ñöôøng boä, ñöôøng saét Baéc - Nam chaïy qua, coù caûng bieån Cöûa Loø vaø caûng soâng Beán Thuûy, coù saân bay Vinh ñaõ ñöôïc naâng caáp.

Ngheä An laø vuøng chuyeån tieáp giöõa hai mieàn Baéc vaø Nam, neân Ngheä An coù khí haäu laïnh cuûa mieàn Baéc vaø khoâ noùng cuûa mieàn Nam. Nhieät ñoä trung bình caû naêm töø 23-240C.

626

NGHEÄ AN

THAÉNG CAÛNH BAÕI BIEÅN CÖÛA LOØ Caùch thaønh phoá Vinh khoaûng 18km veà phía Ñoâng Baéc. Baõi bieån daøi treân 10km, nöôùc trong xanh, ñoä maën töø 3,4-7,5%, baõi caùt traéng mòn, bôø bieån doác thoai thoaûi. Nhieät ñoä muøa ñoâng khoaûng 18 ñeán 200C, muøa heø trung bình khoaûng 250C. Döôùi thôøi thuoäc ñòa, ngöôøi Phaùp ñaõ nhaän thaáy Cöûa Loø laø vuøng bieån nghæ maùt toát neân ñaõ cho xaây döïng moät khu bieät thöï daønh rieâng cho ngöôøi Phaùp vôùi haøng chuïc ngoâi nhaø xinh xaén. Nhöõng ngoâi bieät thöï naøy ñaõ bò phaù huûy trong chieán tranh.

Sau ngaøy ñaát nöôùc thoáng nhaát, ñaëc bieät trong thôøi kyø ñoåi môùi, nhaân daân vaø ñaûng boä, chính quyeàn Ngheä An ñaõ cho xaây döïng thò xaõ Cöûa Loø thaønh moät trung taâm nghæ maùt lôùn cuûa saùu tænh Baéc mieàn Trung vôùi nhieàu khaùch saïn, nhaø haøng ñaày ñuû tieän nghi, môû roäng ñöôøng saù, nhieàu coâng vieân caây xanh, vöôøn hoa...

Moãi naêm khu nghæ maùt Cöûa Loø thu huùt raát nhieàu du khaùch.

THAÙC XAO VA Ngoïn thaùc Xao Va thuoäc loaïi thaùc ñeïp, huøng vó nhaát cuûa mieàn röøng nuùi Ngheä An, thuoäc xaõ Tieàn Phong, huyeän Quyø Chaâu, caùch quoác loä 48 khoaûng 3km. Thaùc khaù cao, khoaûng 40m. Doøng chaûy thoaûi taïo thaønh nhöõng daûi luïa traéng giöõa nuùi röøng xanh bieác. Ñöôøng ñeán thaùc khaù thuaän lôïi. Khaùch ñeán ñaây coù theå nghæ ngôi, taém thaùc.

Thaùc Xao Va laø vuøng du lòch sinh thaùi tuyeät vôøi.

KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN PHUØ MAÙT Phuø Maùt laø moät khu röøng nguyeân sinh ñaëc bieät quyù hieám vôùi dieän tích haèng traêm heùcta, thuoäc ñòa phaän cuûa 3 huyeän Anh Sôn, Con Cuoâng vaø Töông Döông. Röøng nguyeân sinh Phuø Maùt raát phong phuù vaø ña daïng veà ñoäng thöïc vaät. Rieâng veà thöïc vaät, röøng Phuø Maùt ñaõ coù tôùi 986 loaøi thöïc vaät baäc cao, thuoäc 552 chi vôùi 153 hoï. Röøng Phuø Maùt coøn laø kho caây döôïc lieäu quyù nhö haø thuû oâ, thoå phuïc linh, queá, ba kích, hoaøi sôn... Caùc loaøi caây laáy goã nhö seán, taùu, lim, ñaëc bieät coù traàm höông, gaàn 100 loaøi rau vaø caây aên quaû.

627

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Heä ñoäng vaät ôû ñaây cuõng raát phong phuù. Theo thoáng keâ cuûa Cuïc Ñieàu tra Laâm nghieäp, röøng Phuø Maùt coù 241 loaøi thuù cuûa 86 hoï, 28 boä. Trong ñoù coù 24 loaøi daõ thuù vaø 137 loaøi chim, 25 loaøi boø saùt, 15 loaøi löôõng theâ. Ñaëc bieät coù nhöõng loaøi thuù quyù hieám nhö voi, hoå hoa mai, baùo gaám, lôïn röøng, sôn döông, vooïc, vöôïn ñen, gaáu choù, sao la...

Caùc loaøi chim quyù nhö: coâng, tró, gaø loâi, gaø tieâu...

Röøng nguyeân sinh Phuø Maùt thích hôïp cho loaïi hình du lòch sinh thaùi vaø nghieân cöùu.

THAÙC KHE KEÕM Naèm trong khu baûo toàn thieân nhieân Phuø Maùt, caùch trung taâm huyeän Con Cuoâng vaø quoác loä 7 khoaûng 15km. Thaùc Khe Keõm cao treân 120m. Nöôùc töø ñoä cao ñoù ñoå xuoáng qua ba baäc thang ñaù, laøm tung boït traéng xoùa caû moät goùc röøng nguyeân sinh, troâng raát ñeïp.

Cuøng vôùi khu röøng nguyeân sinh Phuø Maùt, thaùc Khe Keõm ñang ñöôïc ngaønh du lòch Ngheä An ñaàu tö khai thaùc.

HANG THAÅM OÀM Naèm trong daõy nuùi ñaù voâi löøng löõng thuoäc huyeän Quyø Chaâu, caùch ñöôøng 48 khoaûng 7km. Ñaây laø moät hang ñoäng ñeïp, ñöôïc thieân nhieân caáu taïo raát ña daïng. Qua caùc hieän vaät do caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm thaáy ôû hang ñoäng naøy nhö voû soø oác, xöông raêng ñoäng vaät... chöùng toû raèng ngöôøi Vieät coå ñaõ töøng sinh soáng ôû hang ñoäng naøy. Hieän hang Thaåm OÀm ñang ñöôïc ngaønh du lòch Ngheä An ñaàu tö toân taïo, ñeå trong moät töông lai gaàn coù theå ñoùn khaùch tham quan.

DI TÍCH ÑEÀN CUOÂNG Ñeàn thôø An Döông Vöông Thuïc Phaùn, ngöôøi keá tuïc söï nghieäp vua Huøng döïng nöôùc, naèm treân nuùi Moä Daï, caïnh ñöôøng quoác loä 1A, huyeän Dieãn Chaâu.

Töông truyeàn sau khi noû thaàn bò ñaùnh traùo, vua An Döông Vöông bò thua Trieäu Ñaø, phaûi chaïy veà phía Nam. Vua döøng laïi xaõ Cao Xaù (huyeän Dieãn Chaâu ngaøy nay), thaáy quaân Trieäu Ñaø ñuoåi raát gaáp, nhaø vua beøn môøi Thaàn Kim Quy hieän leân. Thaàn noùi: keû thuø ngay sau löng

628

NGHEÄ AN nhaø ngöôi, vua quay laïi cheùm ñaàu Mî Chaâu roài nhaûy xuoáng gieáng töï töû. Nhaân daân thöông tieác döïng ñeàn thôø treân nuùi. Naêm Minh Maïng thöù nhaát (1820), trieàu ñình sai quan ñeán teá, veà sau giao vieäc cuùng teá naøy cho tænh Ngheä An. Nuùi Moä Daï tröôùc coù nhieàu chim coâng (ngöôøi Ngheä An goïi laø cuoâng) sinh soáng, töông truyeàn laø loaïi chim Thaàn canh giöõ ñeàn. Do ñoù, ñeàn coù teân laø ñeàn Cuoâng. Naêm Thaønh Thaùi thöù 14 (1902) trieàu ñình caáp 300 ñoàng baïc truøng tu söûa chöõa ñeàn. Ñeàn Cuoâng naèm ôû vò trí xöa kia coøn laø vuøng bieån meânh moâng, traûi qua thôøi gian, phuø sa boài ñaép vaø ngoâi ñeàn ôû vò trí nhö ngaøy nay. Ñeàn xaây theo loái chöõ “tam” (三) goàm ba neáp nhaø naèm song song.

Tam quan coù 3 taàng caáp. Tröôùc cöûa tam quan coù saân roäng. Bôø noùc maùi ñeàn coù ñaép hình löôõng long trieàu nguyeät vaø hình ngheâ chaàu sö töû. ÑÌNH HOAØNH SÔN Thuoäc xaõ Khaùnh Sôn, Nam Ñaøn, thuoäc loaïi ñình lôùn nhaát cuûa tænh Ngheä An, thôø Lyù Nhaät Quang, con trai Lyù Coâng Uaån (coøn goïi laø Tam toøa Ñaïi vöông), ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc khai phaù vuøng Nam Kim ôû giöõa theá kyû XI, vaø thôø thaàn töù vò. Ñình Hoaønh Sôn coøn coù teân laø ñình Ngang do oâng Ñaëng Thaïc ñöùng ra xaây döïng vaøo naêm 1763, nieân hieäu Caûnh Höng döôùi trieàu Leâ, do naêm hieäp thôï gioûi thi coâng. Ñình naèm saùt ñeâ soâng Lam. Ñình ñaõ qua nhieàu laàn trung tu söûa chöõa, thay hoaønh phi vaø xaây töôøng gaïch. Ñình goàm naêm gian vaø hai chaùi lôùn, haäu cung nhoû ôû phía sau.

Gian giöõa ñaïi baùi coù cöûa roäng, coù hai coät vuoâng, xaây gaïch ñôõ maùi hieân. Ñình coù kieán truùc hình chöõ “ñinh” (丁). Caû toøa ñình ñöôïc chòu bôûi 12 coät chính coù chu vi 2m vaø 20 coät phuï, coät naøo cuõng to, chu vi 200cm. Soá coät chia boán haøng doïc, taùm haøng ngang. Caùc vì keøo coù caáu truùc kieåu choàng röôøng. Gian giöõa laùt gaïch, caùc gian beân laùt saøn goã, nay khoâng coøn. Treân caùc xaø, keøo, coán... ñeàu ñöôïc chaïm troå hình maây laù, roàng, baày roàng con, chim phöôïng ñang giang roäng caùnh bay, coù ngöôøi cöôõi treân thaân, hình voi, ngöôøi daét ngöïa, caùc oâng ngheø vinh quy baùi toå, sö töû xem baûng vaøng... Cöûa voõng cuõng ñöôïc chaïm troå, sôn son theáp vaøng. Ñình Hoaønh Sôn mang phong caùch ngheä thuaät ñôøi Leâ, mang tính khaùi quaùt cao trong boá cuïc, coù söï haøi hoøa giöõa töøng phaàn vaø toaøn cuïc, giöõa ñöôøng neùt vaø hình khoái.

629

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Haèng naêm laøng toå chöùc hoäi ñình vaøo ngaøy 15 thaùng 6 aâm lòch.

Trong ngaøy hoäi daân laøng röôùc Ñöùc Thaùnh Caû, Ñöùc Thaùnh Nhì, Ñöùc Thaùnh Ba, Ñöùc Thaùnh Tö, Ñöùc Thaùnh Naêm veà ñình vaø toå chöùc bôi thuyeàn... ÑÌNH TRUNG CAÀN ÔÛ xaõ Nam Trung, huyeän Nam Ñaøn, naèm doïc soâng Lam, caùch ñình Hoaønh Sôn khoaûng 5-6km. Ñình döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVIII, ñaàu theá kyû XIX. Theo taøi lieäu ñeå laïi, coù khaû naêng ñình döïng vaøo naêm Taân Söûu (1781), nghóa laø sau ñình Hoaønh Sôn khoaûng 30 ñeán 40 naêm. Ñình Trung Caàn coù quy moâ xaây döïng nhoû, goàm ba gian hai chaùi, nhöng haäu cung ñöôïc xaây sau khi xaây ñình 3 naêm, vôùi quy moâ lôùn hôn vaø taùch bieät vôùi ñình. Kieán truùc ñình theo loái vì keøo choàng röôøng. Ñình coøn giöõ ñöôïc ngheä thuaät trang trí nguyeân veïn. Treân caùc thaønh phaàn kieán truùc ñeàu ñöôïc chaïm troå hình roàng, phöôïng. Treân caùc böùc coán chaïm khaéc caûnh sinh hoaït hoaëc caùc söï tích cuõ. Loaïi roàng, phöôïng theo kieåu cung ñình khoâng coù ôû ñình Trung Caàn, chæ coù kieåu roàng “caù hoùa roàng”, töùc ñaàu roàng, mình roàng, ñuoâi caù, hoaëc roàng oå. Roàng ôû ñaây gaàn guõi vôùi con vaät. Phöôïng cuõng coù nhieàu kieåu khaùc nhau: tö theá ñang bay, ngaäm caønh hoa... ÔÛ ñaây coøn coù thuù boán chaân nhö: höôu, nai, hình chim... Ñeà taøi tích cuõ chuû yeáu cuûa Trung Quoác nhö: “Thaønh Thang nghinh Y Doaõn”, “Vaên Vöông nghinh Thaùi Coâng”... Ñeà taøi sinh hoaït nhö: oâng ngheø vinh quy, cheøo thuyeàn...

HOÀ THAØNH Hoà Thaønh thuoäc xaõ Hoàng Long, huyeän Nam Ñaøn, caùch thò traán Nam Ñaøn khoaûng 9km veà phía Nam, caùch Kim Lieân 4km veà phía Taây. Ñaây laø moät toøa thaønh xaây baèng ñaát, coù bình ñoà hình chöõ nhaät, daøi 200m, roäng gaàn 100m, quay veà 4 höôùng Ñoâng - Taây - Nam Baéc.

Töôøng thaønh phía Baéc vaø phía Nam bò san baït laøm ñöôøng ñi, chieàu cao chæ coøn laïi 0,5m. Töôøng thaønh phía Ñoâng vaø phía Taây coøn laïi khaù lôùn, coù chaân thaønh roäng khoaûng 8m. Thaønh laáy ñeâ soâng Lam laøm töôøng thaønh ngoaïi, laáy soâng Lam laøm ngoaïi haøo. Phía Baéc

630

NGHEÄ AN thaønh coù moät ñòa danh ñaùng chuù yù, ñoù laø Long Moân (cöûa roàng). Long Moân ngaøy nay laø teân goïi cuûa moät laøng. Ngöôøi ñòa phöông cuõng goïi Long Moân laø Nha Moân vaø trong Hoà Thaønh coøn coù ñòa danh coå ñöôïc löu truyeàn laø “chôï huyeän”. Gaén keát Nha Moân vôùi chôï huyeän, cho thaáy raát coù khaû naêng ñaây laø truï sôû cuûa huyeän Nam Ñaøn xöa?

Khu vöïc Hoà Thaønh coøn lieân quan tôùi ngoâi thaùp coå coù teân laø Thaùp Nhaïn. Qua khai quaät cho thaáy Thaùp Nhaïn coù nieân ñaïi xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû V-VI. Vaø nhö vaäy phaûi chaêng Hoà Thaønh cuõng coù töø theá kyû V-VI. DI TÍCH LÖU NIEÄM CUÏ PHAN BOÄI CHAÂU Ñaây laø ngoâi nhaø nôi Phan Boäi Chaâu tieân sinh sinh ra, lôùn leân vaø soáng cho ñeán naêm 38 tuoåi, thuoäc thoân Sa Nam, xaõ Ñoâng Lieät, thò traán Nam Ñaøn. Ngoâi nhaø cuûa nhaø yeâu nöôùc, nhaø thô, nhaø vaên hoùa lôùn Phan Boäi Chaâu raát ñôn sô nhö bao nhaø khaùc trong laøng, nay ñöôïc söûa sang toân taïo, ñoàng thôøi caïnh ngoâi nhaø naøy, chính quyeàn ñòa phöông cho xaây döïng moät baûo taøng giôùi thieäu cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa Phan Saøo Nam tieân sinh (töùc Phan Boäi Chaâu). Ngoâi nhaø vaø baûo taøng trôû thaønh khu du lòch haáp daãn du khaùch.

LAØNG SEN Laøng Sen, queâ noäi cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh. Laøng Sen teân chöõ laø Kim Lieân (boâng sen vaøng), caùch thaønh phoá Vinh khoaûng 14km.

Laøng coù nhieàu hoà sen doïc hai beân ñöôøng vaøo laøng. Muøa sen nôû, caû khoâng gian ngaùt höông sen. Ngoâi nhaø, nôi Chuû tòch Hoà Chí Minh soáng hoài coøn nhoû laøm baèng tranh tre nöùa laù vaø goã. Nhaø naêm gian lôïp tranh. Cuõng nhö bao nhaø noâng thoân khaùc quanh vuøng, trong nhaø coù phaûn goã, choõng tre, voõng gai vaø baøn thôø... Ngoâi nhaø tranh cuûa Baùc ñöôïc döïng vaøo khoaûng 1901, do coâng söùc, tieàn cuûa daân laøng quyeân goùp laïi laøm taëng oâng Nguyeãn Sinh Saéc, thaân phuï cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, khi oâng ñoã Phoù Baûng mang vinh döï veà cho laøng.

LAØNG CHUØA Laø queâ ngoaïi cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, nôi beù Nguyeãn Sinh Cung, sau naøy laø Nguyeãn Taát Thaønh, Anh Ba, Nguyeãn AÙi Quoác... vaø Hoà Chí Minh, Chuû tòch nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa (nay laø

631

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam) caát tieáng khoùc chaøo ñôøi, ñöôïc baø meï Hoaøng Thò Loan nuoâi daïy nhöõng ngaøy aáu thô.

Laøng Chuøa coù teân chöõ laø laøng Hoaøng Truø, huyeän Nam Ñaøn.

MOÄ BAØ HOAØNG THÒ LOAN Baø Hoaøng Thò Loan laø meï cuûa caäu beù Nguyeãn Sinh Cung, sau naøy laø Chuû tòch Hoà Chí Minh. Baø maát taïi Hueá, ñöôïc con caû laø oâng Nguyeãn Sinh Khieâm mang veà an taùng ôû nuùi Ñoäng Tranh, huyeän Nam Ñaøn.

Naêm 1985, nhaân kyû nieäm ngaøy sinh laàn thöù 95 cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, nhaân daân Ngheä An ñaõ hoaøn thaønh laêng moä. Töø chaân nuùi du khaùch ñi qua non 300 baäc ñaù, leân ñeán laêng moä cuûa Baø. Treân moä coù maùi che laø daøn beâ toâng xi maêng, ñöôïc caùch ñieäu nhö hình chieác khung cöûi deät vaûi, maø thuôû sinh thôøi baø vaãn deät cöûi laáy tieàn nuoâi con aên hoïc. ÑEÀN MAI HAÉC ÑEÁ ÔÛ xaõ Höông Laâm, huyeän Nam Ñaøn (tröôùc laø Khaû Laõm, huyeän Nam Ñöôøng). Mai Haéc Ñeá teân huùy laø Mai Thuùc Loan, ngöôøi laøng Mai Phuïc, huyeän Can Loäc, tænh Haø Tónh, voán doøng doõi nhaø töôùng.

Muøa thu naêm Nhaâm Tuaát (722), nieân hieäu Khai Nguyeân thöù 10 ñôøi Ñöôøng Huyeàn Toâng, oâng taäp hôïp daân chuùng ñöùng leân khôûi nghóa, choáng laïi aùch ñoâ hoä nhaø Ñöôøng, ñoàng thôøi lieân keát vôùi Laâm AÁp, Chaân Laïp ñaùnh ñuoåi quaân ñoâ hoä, giaûi phoùng ñaát nöôùc, töï xöng ñeá, ñoùng ñoâ ôû Vaïn An. Sau, töôùng giaëc laø Döông Tö Huùc phaûn coâng, oâng bò thua lui veà ñoùng ñoàn ôû Huøng Sôn roài maát, con coøn nhoû leân noái ngoâi bò Döông Tö Huùc vaø ñoâ hoä söù Nguyeãn Sôû Khaùch ñaùnh baïi. OÂng giöõ ngoâi vua ñöôïc 13 naêm.

Sau khi oâng maát, nhaân daân nhôù coâng lao oâng laäp ñeàn thôø. ÑEÀN NGUYEÃN BIEÅU ÔÛ nuùi Tuyeân Nghóa, coøn goïi nuùi Huøng Sôn, xaõ Phuù Ñieàn, huyeän Höng Nguyeân. Ñeàn thôø La Sôn ngöï söû Nguyeãn Bieåu.

Cuoái thôøi Traàn, quaân Minh sang xaâm löôïc nöôùc ta, töôùng giaëc laø Tröông Phuï vaøo ñaùnh phaù Ngheä An ñoùng quaân treân nuùi Huøng

632

NGHEÄ AN Sôn naøy. Vua Traàn Truøng Quang sai Nguyeãn Bieåu tôùi ñaøm phaùn vôùi Tröông Phuï. Bò Phuï baét giöõ, Nguyeãn Bieåu khaûng khaùi maéng Tröông Phuï: “Beân trong thì möu keá ñaùnh chieám, beân ngoaøi thì reâu rao laø quaân nhaân nghóa. Ñaõ höùa laäp con chaùu hoï Traàn, laïi ñaët thaønh quaän huyeän, khoâng chæ cöôùp boùc cuûa caûi chaâu baùu, laïi coøn taøn haïi daân sinh, thöïc laø loaøi giaëc döõ”. OÂng ñaõ bò Tröông Phuï saùt haïi. Ñeán ñôøi Hoàng Ñöùc nhaø Leâ, oâng ñöôïc phong laø Nghóa só Ñaïi vöông vaø döïng ñeàn thôø. ÑÌNH VOÕ LIEÄT Coøn goïi Quaùn Haøng Toång, naèm ôû xaõ Voõ Lieät, huyeän Thanh Chöông, toïa laïc ôû caùnh ñoàng Reû, caùch huyeän ñöôøng Thanh Chöông cuõ 500m veà phía Ñoâng Nam, caùch khu daân cö gaàn nhaát 150m. Ñình do Hoaøng Chính Tröïc, ngöôøi laøng Voõ Lieät, sau khi ñoã cöû nhaân naêm 1858, töï thieát keá vaø xaây döïng. Gia phaû hoï Hoaøng ghi “...Vaên chæ truøng dieâm ôû Voõ Lieät quy thöùc kieán truùc thôøi Lyù Thaùnh Toâng ôû Haø Noäi. Khi lôùn leân oâng ra Thaêng Long chôi, oâng ñeán xem vaø veõ maãu Quaùn Haøng Toång”. Ñình naèm treân moät goø ñaát cao, cöûa höôùng veà Ñoâng Baéc, chung quanh thoaùng ñaõng. Coång ñình goàm hai truï cao, noái vôùi töôøng gaïch nhoâ ra ngoaøi lieàn vôùi hai cöûa phuï taû, höõu. Trong saân coù hai daõy nhaø bia goàm saùu bia ñaù lôùn, ghi roõ hoï teân cuûa 377 ngöôøi ñoã tuù taøi, hai ngöôøi ñoã tieán só vaø 63 ngöôøi ñoã cöû nhaân thuoäc toång Voõ Lieät.

Kieán truùc ñình theo kieåu chöõ “ñieàn” (田), goàm caùc toøa nhaø noái lieàn nhau, ôû giöõa laø saân thieân tónh (gieáng trôøi). Ngoâi nhaø phía tröôùc cao khoaûng 5m, goàm naêm gian chính vaø hai gian phuï noái vôùi hai daõy nhaø taû, höõu, moãi nhaø ba gian, boán coät cao 4,3m, roài noái vôùi toøa nhaø trung dieâm phía sau goàm 5 gian chính, hai gian phuï ôû hai ñaàu, cao 7m. Boán maët taàng laàu böng vaùn kín, xaây töôøng kín, chæ ñeå moät soá cöûa soå nhoû, kieåu döïng ñöùng vieân gaïch chæ. Ñình coù 54 coät goã lim, 6 daõy coät tröôùc, moãi coät coù chu vi 0,90m, coù 40 coät, moãi coät coù chu vi 0,80m. Boán taøu maùi chung quanh saân thieân tónh hình chöõ nhaät coù boán coät vuoâng xaây gaïch ñeå ñôõ. Maùi lôïp ngoùi vaåy aâm döông. Boán ñaàu ñao hôi uoán cong, bôø noùc coù gaén hình roàng caùch ñieäu. Caùc ñoà teá töï nay khoâng coøn. Toång dieän tích ngoâi ñình laø 346,8m2.

633

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑEÀN CÔØN Naèm treân cöûa Laïch Caøn, thuoäc xaõ Quyønh Phöông, huyeän Quyønh Löu. Ñeàn thôø meï con Döông Thaùi Haäu, vôï Toáng Ñeá Bình (Trung Quoác). Nhaø Toáng bò quaân Nguyeân ñaùnh tan ôû Nhö Sôn, Döông Thaùi Haäu cuøng 3 coâng chuùa chaïy ra bieån, bò baõo cheát ñuoái, xaùc troâi daït vaøo cöûa Laïch Caøn (coøn goïi cöûa Côøn), nhan saéc vaãn töôi nhö luùc soáng.

Daân ñòa phöông cho mai taùng vaø laäp ñeàn thôø.

Naêm 1304, Traàn Anh Toâng treân ñöôøng ñi deïp quaân Chieâm Thaønh xaâm laán bôø coõi, thuyeàn nhaø vua qua ñaây, ñeâm ñöôïc baùo moäng, khi chieán thaéng trôû veà, vua cho söûa sang vaø môû roäng ñeàn, gia phong “Quoác gia Nam haûi ñaïi caøn Thaùnh Nöông”. Caùc trieàu vua tieáp theo cuõng chuù yù ñeán vieäc thôø cuùng teá leã ôû ñeàn vaø coù ñaïo saéc phong.

Laø moät ngoâi ñeàn lôùn ôû mieàn Baéc vaø laø moät trong boán ñeàn linh öùng xöa nay: Ñeàn Côøn, ñeàn Caù, ñeàn Baïch Maõ (Haø Noäi) vaø ñeàn Chieâu Tröng. Ñeàn xaây theo töøng caáp töø döôùi soâng leân qua coång vaøo saân, leân nhaø nghi moân, taàng gaùc laàu, leân nhaø ca vuõ (tieàn ñöôøng) roài ñeán nhaø chöõ “coâng”, leân nöõa laø chính ñieän, trung ñieän, thöôïng ñieän. Ñeàn xaây baèng goã, chung quanh ñoùng cöûa goã, theo loái choàng röôøng.

Ngheä thuaät ñieâu khaéc theo phong caùch Leâ Caûnh Höng. Chuû ñeà: roàng uoán giöõa maây, hoa laù...

Hieän trong ñeàn coøn coù boán coã kieäu baùt coáng, töôïng meï con Döông Thaùi haäu baèng goã.

Cuoái naêm 1965, maùy bay Myõ neùm bom phaù maát nhaø chöõ “coâng”.

LEÃ HOÄI Ngheä An laø xöù sôû cuûa nhöõng leã hoäi coå truyeàn dieãn ra treân soâng nöôùc nhö leã hoäi Caàu Ngö, Röôùc heán, ñua thuyeàn. Leã hoäi laøm soáng laïi nhöõng kyø tích lòch söû ñöôïc naâng leân thaønh huyeàn thoaïi, giaøu chaát söû thi, ñaäm ñaø tính nhaân vaên nhö leã hoäi ñeàn Côøn, ñeàn Cuoâng, leã hoäi laøng Sen.

634

NGHEÄ AN LEÃ HOÄI ÑEÀN CUOÂNG Ñeå töôûng nhôù coâng ôn Thuïc Phaùn An Döông Vöông, ngöôøi coù coâng lôùn saùng laäp neân nöôùc AÂu Laïc, haèng naêm nhaân daân toå chöùc leã hoäi vaøo ngaøy 15 thaùng 12 aâm lòch taïi ñeàn Cuoâng, huyeän Dieãn Chaâu.

Leã hoäi dieãn ra raát long troïng. Trong phaàn hoäi toå chöùc nhieàu troø chôi, coù haùt ví, haùt phöôøng vaûi, haùt daëm...

LEÃ HOÄI VUA MAI Haèng naêm leã hoäi dieãn ra vaøo 2 ngaøy 16-17 thaùng Gieâng aâm lòch taïi ñeàn Mai Haéc Ñeá, xaõ Vaân Dieân, huyeän Nam Ñaøn.

Mai Haéc Ñeá, teân huùy laø Mai Thuùc Loan, vò vua coù coâng laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa choáng aùch ñoâ hoä cuûa nhaø Ñöôøng. Trong leã hoäi coù röôùc kieäu vua Mai, teá leã long troïng, phaàn hoäi coù troø ñaáu vaät, cöôùp côø, ñua thuyeàn...

HOÄI QUYØNH Quyønh laø moät laøng coå thuoäc xaõ Quyønh Ñoâi, huyeän Quyønh Löu, coù lòch söû treân 500 naêm toàn taïi. Ñaây laø moät laøng noåi tieáng veà hoïc haønh, ñaõ coù 60 ngöôøi ñoã tieán só. Ñeå ghi nhôù coâng ôn cuûa toå caùc doøng hoï ñaõ coù coâng laäp laøng, haèng naêm nhaân daân môû hoäi vaøo ngaøy 27 thaùng 12 aâm lòch. Leã hoäi coù teá leã lôùn, röôùc thaàn veà ñình. Trong hoäi coù toå chöùc troø vui: ñaáu vaät, ñaùnh ñu...

HOÄI THANH ÑAØM Hoäi dieãn ra töø 15 ñeán 18 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm, taïi laøng Thanh Ñaøm, xaõ Nam Taân, huyeän Nam Ñaøn. Ñaây laø leã hoäi caàu no ñuû, muøa maøng boäi thu. Vaøo ngaøy chính hoäi coù ñoaøn röôùc heán (ñuû nghi töôïng), ñi giöõa soâng. Chuû teá thaû daàn töøng naém heán caàu mong thuûy thaàn giuùp cho heán sinh soâi naûy nôû ñeå daân coù ñuû thöùc aên.

635

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

NINH BÌNH Ninh Bình laø tænh naèm veà phía Nam ñoàng baèng Baéc Boä, nôi tieáp giaùp giöõa mieàn Baéc vôùi mieàn Trung bôûi daõy nuùi Tam Ñieäp huøng vó, coù dieän tích töï nhieân 1.388km2, daân soá treân 900.000 ngöôøi. Thò xaõ Ninh Bình laø tænh lî, ngoaøi ra laø thò xaõ Tam Ñieäp vaø caùc huyeän Nho Quan, Gia Vieãn, Hoa Lö, Yeân Moâ, Yeân Khaùnh, Kim Sôn. Taïi ñaây coù nhieàu daân toäc sinh soáng nhö: Kinh, Möôøng, Thaùi, Hoa, H’Moâng, Dao...

Phía Baéc vaø Ñoâng Baéc Ninh Bình giaùp Hoøa Bình vaø Haø Nam, phía Nam giaùp Thanh Hoùa vaø bieån Ñoâng, phía Taây giaùp Thanh Hoùa, phía Ñoâng giaùp Nam Ñònh.

Ninh Bình thuoäc tieåu vuøng khí haäu cuûa ñoàng baèng soâng Hoàng, thuoäc vuøng nhieät ñôùi gioù muøa. Coù hai muøa roõ reät: muøa möa vaø muøa khoâ. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 24,40C. Ninh Bình laø vuøng ñaát coù ñoàng baèng, mieàn nuùi vaø vuøng bieån, taïo ñieàu kieän cho Ninh Bình phaùt trieån moät neàn noâng nghieäp ña daïng, coù theá maïnh veà troàng caùc loaïi caây coâng nghieäp, caây aên quaû, troàng röøng, chaên nuoâi caùc loaïi gia suùc, ñaåy maïnh ñaùnh baét haûi saûn.

Ninh Bình caùch Haø Noäi chæ khoaûng 90km veà phía Nam, coù raát nhieàu tieàm naêng du lòch. Thieân nhieân ñaõ ban taëng cho vuøng ñaát töøng laø coá ñoâ cuûa thôøi ñaïi Ñinh-Leâ nhieàu danh lam thaéng caûnh kyø thuù, nhieàu hang ñoäng kyø khu nhö Tam Coác, Bích Ñoäng... Laïi coù vöôøn Quoác gia Cuùc Phöông laø moät nôi giaøu coù veà ñoäng, thöïc vaät, vôùi caây choø 1000 naêm tuoåi, ñoäng Ngöôøi Xöa, nôi toå tieân loaøi ngöôøi töøng sinh soáng.

Vôùi Hoa Lö töøng laø coá ñoâ cuûa nöôùc Ñaïi Coà Vieät, Ninh Bình caøng coù nhieàu di tích lòch söû, kieán truùc heát söùc myõ leä, nhö quaàn theå nhaø thôø ñaù Phaùt Dieäm, chuøa Non Nöôùc...

THAÉNG CAÛNH BÍCH ÑOÄNG Laø moät ñoäng nöôùc xuyeân qua nuùi Nguõ Nhaïc Sôn thuoäc thoân Ñam, xaõ Ninh Haûi, huyeän Hoa Lö. Muoán vaøo thaêm ñoäng, du khaùch

636

NINH BÌNH phaûi ñi thuyeàn. Con thuyeàn nhoû seõ ñöa du khaùch ñi quanh co trong hang ñoäng. Du khaùch caûm thaáy nhö ñang ñi trong choán hö voâ bôûi söï huyeàn aûo, loäng laãy cuûa hang ñoäng kyø khu naøy. Bôûi vaäy, vaøo theá kyû XIX, trong dòp tuaàn du ra Baéc, vua Töï Ñöùc ñaõ gheù thaêm Bích Ñoäng.

Ngaån ngô tröôùc veû ñeïp dieäu kyø cuûa nuùi, soâng, hang ñoäng vaø nhöõng ngoâi chuøa xinh xinh neùp mình beân vaùch nuùi ñaù, Töï Ñöùc ñaõ haï buùt ñeà taëng cho Bích Ñoäng danh hieäu “Nam Thieân ñeä nhò ñoäng”.

TAM COÁC Tam Coác goàm ba hang: hang Caû, hang Hai vaø hang Ba. Moãi hang xuyeân qua moät quaû nuùi, giöõa hang naøy caùch hang kia moät quaõng troáng. Du khaùch ngoài thuyeàn rôøi Bích Ñoäng, tieáp tuïc seõ ñeán Tam Coác. Luùc thuyeàn ñi vaøo ba hang, du khaùch seõ caûm thaáy maùt laïnh nhö mình ñang ôû choán thieân thai. Caûnh hang ñoäng ñeïp ñeán kyø laï.

Thaïch nhuõ töø traàn hang ruû xuoáng loâ nhoâ, oùng aùnh nhö nhöõng chaâu sa. Vaøo tham quan ñoäng Tam Coác, du khaùch caûm thaáy nhö mình ñang ñöôïc soáng trong chuyeän coå tích huyeàn thoaïi, bôûi söï lung linh cuûa aùnh nöôùc vaø nhöõng aâm thanh rì raøo cuûa nhöõng ngoïn gioù luoàn qua hang nuùi. ÑOÄNG TIEÂN Thuoäc thoân Ñam Kheâ, xaõ Ninh Haûi, huyeän Hoa Lö, caùch Bích Ñoäng khoaûng 1km. Ñoäng Tieân coøn coù teân laø ñoäng Moùc. Ñeán thaêm Ñoäng Tieân, du khaùch coù theå ñi boä hoaëc ñi thuyeàn. Ñoäng Tieân goàm ba hang lôùn, roäng vaø cao, saâu thaêm thaúm. Loái vaøo ñoäng phaûi qua moät keõ hang heïp, maáp moâ. Traàn ñoäng, ñaày nhöõng thaïch nhuõ ruû xuoáng, loâ nhoâ, laáp laùnh baûy saéc caàu voàng troâng raát kyø thuù. Nhieàu khoái nhuõ ñaù to lôùn nhö nhöõng goác ña coå thuï töø traàn hang ruû xuoáng neàn hang cao hôn chuïc meùt. Tuøy theo söï töôûng töôïng vaø caûm nhaän cuûa moãi du khaùch maø caùc nhuõ ñaù coù nhöõng teân goïi naøo laø: caây tieàn, ñuïn thoùc, oâng giaø Tieân, con voi, con hoå... Trong ñoäng Tieân ñaâu ñaâu cuõng coù nhuõ ñaù, maêng ñaù, ñöôïc thieân nhieân chaïm troå vöøa tinh xaûo, vöøa soáng ñoäng. Caûm giaùc ñaàu tieân khi vaøo ñoäng du khaùch seõ töôûng ñaây laø moät laâu ñaøi nguy nga traùng leä chæ coù trong caùc truyeän thaàn thoaïi.

637

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑOÄNG HOA SÔN Thuoäc thoân AÙng Nguõ, xaõ Ninh Hoøa, huyeän Hoa Lö. Ñoäng naèm ôû löng chöøng quaû nuùi thuoäc daõy nuùi phía Ñoâng Nam coá ñoâ Hoa Lö. Ñoäng Hoa Sôn laø moät trong nhöõng ñoäng ñeïp nhaát cuûa tænh Ninh Bình.

Töø döôùi chaân nuùi, du khaùch ñi qua 153 baäc ñaù laø ñeán cöûa ñoäng.

Tröôùc cöûa hang ñaët ngay hai pho töôïng ñaù boùng nhaün, thôø hai oâng baø coù coâng tu söûa chuøa “Baø Ñeû” döïng trong ñoäng. Ñoäng Hoa Sôn, quanh naêm coù maây vôøn, söông phuû, nöôùc nhoû tí taùch töø ñaàu ngoïn cuûa caùc nhuõ ñaù. Ñoäng daøi khoaûng 100m xuyeân qua nuùi, goàm ba hang lieàn nhau laø hang Haï, hang Trung vaø hang Thöôïng.

Töø cöûa tieàn ñi vaøo khoaûng 3m laø ñeán hang Haï, trong coù ngoâi chuøa thôø Phaät (chuøa Baø Ñeû). Hai beân chuøa laø hai loái leân hang Trung.

Hang Trung gioáng nhö moät ngoâi nhaø voøm roäng khoaûng 30m. Traàn hang vaø vaùch hang coù nhieàu nhuõ ñaù hình khoái raát sinh ñoäng. Töø hang Trung ñi khoaûng 8m laø ñeán hang Thöôïng, böôùc leân cao khoaûng 2m nöõa laø ñeán cöûa haäu. Ñöùng ôû ñaây du khaùch seõ nhìn thaáy toaøn caûnh non nöôùc Ninh Bình kyø thuù. Ñoäng Hoa Sôn laø ñoäng khoâ xuyeân qua nuùi, neân muøa heø duø ngoaøi trôøi noùng nhö thieâu nhö ñoát, nhöng vaøo hang seõ maùt laïnh. Muøa ñoâng vaøo trong hang laïi aám aùp. ÑOÄNG ÑÒCH LOÄNG ÔÛ xaõ Gia Thaønh, huyeän Gia Vieãn. Ñoäng Ñòch Loäng ñöôïc phaùt hieän khaù sôùm, vaøo naêm 1739, caùch nay gaàn 300 naêm.

Trong ñoäng coù moät khoái ñaù gioáng töôïng Phaät, neân nhaân daân laäp baøn thôø Phaät. Ñeán naêm 1740, ngöôøi ta môùi chính thöùc xaây chuøa trong ñoäng ñeå thôø Phaät. Ñoäng Ñòch Loäng roäng chöøng möôøi gian nhaø.

Trong ñoäng coù nhieàu töôïng Phaät, töôïng La Haùn, töôïng Hoä Phaùp, ñöôïc ñaët treân caùc beä ñaù raát uy nghieâm. Trong ñoù coù hai töôïng Phaät ñöôïc taïc baèng ñaù xanh nguyeân khoái cao lôùn. Ñoäng goàm ba hang lieàn nhau. Hang ngoaøi thôø Phaät, ñeán hang Toái, vaø hang Saùng. Trong ñoäng Ñòch Loäng, nhuõ ñaù nhieàu voâ keå vôùi ñuû loaïi hình thuø khaùc nhau: ñaây laø chuù voi ñang uoáng nöôùc, kia laø hoå phuïc, phöôïng muùa, roàng phun nöôùc, khæ coõng con... Moãi khoâng gian cuûa vaùch ñoäng, traàn

638

NINH BÌNH ñoäng laø moät böùc tranh ngheä thuaät, moät neùt chaïm khaéc tuyeät dieäu cuûa thieân nhieân, cuûa thôøi gian. Vaøo thaêm ñoäng Ñòch Loäng ta coù caûm giaùc nhö ñang laïc vaøo choán cung ñình baèng ñaù ñöôïc xaây caát haøng vaïn naêm veà tröôùc. Ñieàu kyø dieäu laø nhuõ ñaù ôû ñaây maøu saéc thay ñoåi theo höôùng chieáu saùng cuûa maët trôøi, luùc bình minh coù maøu hoàng, buoåi tröa laáp laùnh nhö pha leâ vaø khi hoaøng hoân veà chuyeån daàn sang maøu ñoû thaãm.

Trong ñoäng coù loái leân trôøi vaø coù loái xuoáng aâm ty. Loái xuoáng aâm ty ñaày huyeàn bí, nhöõng gioït nöôùc töø nhöõng nhuõ ñaù ñeàu ñaën rôi nhö moät baûn nhaïc khoâng bao giôø döùt. Ñoäng Ñòch Loäng laø moät trong nhöõng ñoäng ñeïp cuûa nöôùc ta, vua Minh Maïng trong laàn tuaàn du Baéc Haø ñaõ gheù thaêm ñoäng. Tröôùc caûnh ñeïp cuûa hang ñoäng, nhaø vua ñaõ ban taëng cho ñoäng danh hieäu “Nam thieân ñeä tam ñoäng”.

NUÙI NON NÖÔÙC Nuùi Non Nöôùc, naèm veà phía Ñoâng Baéc thò xaõ Ninh Bình, ôû bôø Nam ngaõ ba soâng Ñaùy vaø soâng Vaân Saøng, coøn goïi laø nuùi Duïc Thuùy.

Ngoïn nuùi naøy cao khoaûng 70m, treân ñænh nuùi töông ñoái baèng phaúng.

Du khaùch ñi qua 100 baäc ñaù seõ leân tôùi ñænh nuùi. Xöa kia, nuùi Duïc Thuùy coøn laø voïng gaùc tieâu bieåu cuûa coá ñoâ Hoa Lö döôùi trieàu ñaïi Ñinh, Leâ. Ñöùng treân ñænh nuùi Non Nöôùc, du khaùch seõ nhìn thaáy toaøn caûnh thò xaõ Ninh Bình vaø caûnh non nöôùc bao la, sôn thuûy höõu tình. Vì theá taïi nôi ñaây coøn löu giöõ treân 40 baøi thô ñöôïc taïc treân vaùch ñaù cuûa caùc danh nhaân vaên hoùa, lòch söû cuûa ñaát nöôùc, ngôïi ca caûnh ñeïp cuûa nuùi Duïc Thuùy. ÑEØO TAM ÑIEÄP Thuoäc thò xaõ Tam Ñieäp, caùch thò xaõ Ninh Bình 18km veà phía Nam. Ñeøo Tam Ñieäp goàm ba daõy nuùi ñaù voâi chaïy töø Hoøa Bình xuoáng roài aên saâu ra bieån theo höôùng Ñoâng Baéc - Taây Nam vaø haï thaáp daàn.

Choã nuùi ñaù haï thaáp xuoáng goïi laø ñeøo. Ñeøo laø ñòa giôùi giöõa hai tænh Ninh Bình vaø Thanh Hoùa, maø cuõng laø ñòa giôùi giöõa Baéc Boä vaø Trung Boä. Töø Baéc vaøo ñeán ñòa ñieåm naøy coù ba ñeøo lieàn nhau, neân môùi goïi laø Tam Ñieäp. Ñeøo thöù nhaát cao khoaûng 68m, ñeøo thöù hai ôû giöõa, cao 110m, ñeøo thöù ba phía trong cuøng cao 80m (so vôùi möïc nöôùc bieån).

639

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñeøo Tam Ñieäp laø laù chaén giöõa Baéc Boä vaø Trung Boä, moät tuyeán phoøng ngöï raát lôïi haïi, moät vò trí chieán löôïc quaân söï raát quan troïng, nhö böùc töôøng thaønh thieân nhieân aùn ngöõ treân con ñöôøng thieân lyù ra Baéc vaøo Nam. Thaùng Chaïp naêm Maäu Thaân (1788), vua Quang Trung treân ñöôøng haønh quaân thaàn toác ra Baéc laàn thöù hai ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc nhaø Thanh, ñaõ cho hoäi quaân ôû ñeøo Tam Ñieäp vaø môû tieäc khao quaân, tröôùc khi vaøo Thaêng Long.

Tam Ñieäp khoâng chæ laø caûnh thieân nhieân ñeïp maø coøn laø moät di tích lòch söû noåi tieáng ñaõ ñi vaøo thô vaên cuûa caùc thi só, vaên só xöa nay.

NUÙI NGOÏC MYÕ NHAÂN Tuïc goïi laø nuùi Caùnh Dieàu, naèm ôû phía Ñoâng thò xaõ Ninh Bình.

Ngoïn nuùi Caùnh Dieàu aên ra taän bôø soâng. Nhìn caûnh soâng nuùi ôû ñaây raát thô moäng. Nuùi Ngoïc Myõ Nhaân gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát veà söï hoùa thaân cuûa töôùng taøi Cao Bieàn, laø moät phaùp sö gioûi ma thuaät ñôøi nhaø Ñöôøng (Trung Quoác).

Nuùi Ngoïc Myõ Nhaân goàm ba ngoïn, ngoïn ôû giöõa cao nhaát, hai ngoïn beân phaûi, beân traùi choaõi ra nhö hai caùnh chim ñaïi baøng. Treân nuùi coù chuøa. Chung quanh coù nhieàu hang ñoäng tuyeät ñeïp.

Töø xa nhìn ngoïn nuùi naøy, seõ thaáy hình thuø gioáng nhö moät coâ gaùi ñeïp, toùc xoõa, mình traàn, naèm treân caùnh ñoàng roäng meânh moâng. Vì theá nhaân daân goïi ngoïn nuùi naøy laø Ngoïc Myõ Nhaân. Ngoïc Myõ Nhaân laø moät ngoïn nuùi ñeïp nhaát cuûa tænh Ninh Bình.

HOÀ ÑOÀNG CHÖÔNG Ñaây laø moät hoà nöôùc roäng meânh moâng, nöôùc trong xanh, chung quanh laø nhöõng ñoài thoâng xanh ngaét moät maøu soi boùng nöôùc, caøng laøm cho caûnh saéc hoà Ñoàng Chöông theâm thô moäng.

Hoà Ñoàng Chöông thuoäc ñòa phaän hai xaõ Phuù Loäc vaø Phuù Long, huyeän Nho Quan. Ñeán ñaây du khaùch coù theå ñi thuyeàn du ngoaïn treân hoà, thaû hoàn vaøo thieân nhieân hoang daõ.

Gaàn hoà Ñoàng Chöông coù thaùc Ba Tua huøng vó vaø doøng chín suoái nhö nhöõng daûi luïa thanh thieân treo giöõa trôøi maây. Ñaëc bieät treân

640

NINH BÌNH moät ñoài thoâng cao ngaát, taïi ñænh ñoài coù moät chieác ao lôùn goïi laø Ao Trôøi, nöôùc trong xanh quanh naêm, khoâng bao giôø caïn.

VÖÔØN QUOÁC GIA CUÙC PHÖÔNG Vöôøn Quoác gia Cuùc Phöông naèm giöõa ba tænh Ninh Bình, Hoøa Bình vaø Thanh Hoùa. Trong ñoù, phaàn lôùn dieän tích thuoäc veà tænh Ninh Bình. Vöôøn Quoác gia Cuùc Phöông caùch Haø Noäi chöa ñaày 100km, caùch bieån khoaûng 60km, chieám moät dieän tích khoaûng 25.000ha, trong ñoù ¾ laø nuùi ñaù voâi bao boïc, cao töø 300 ñeán 600m so vôùi maët bieån.

Cuùc Phöông laø khu röøng nguyeân sinh ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc laâm nghieäp phaùt hieän vaøo naêm 1960 vaø naêm 1962 ñöôïc coâng nhaän laø vöôøn Quoác gia.

Trong vöôøn Quoác gia Cuùc Phöông coù nhieàu hang ñoäng ñeïp nhö ñoäng Traêng Khuyeát, ñoäng Ngöôøi Xöa, coù caây choø 1000 naêm tuoåi, coù ñænh Maây Baïc, töø ñaây baïn coù theå thaáy toaøn caûnh non nöôùc Ninh Bình.

Theo thoáng keâ cuûa cuïc Ñieàu tra Laâm nghieäp, röøng nguyeân sinh Cuùc Phöông coù khoaûng 2.000 loaøi thöïc vaät. Rieâng hoa phong lan coù khoaûng 50 loaøi, coù loaøi hoa höông thôm ngaùt nhö phong lan tai traâu.

Veà ñoäng vaät, röøng Cuùc Phöông coù 262 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng, nhieàu loaøi chim, thuù quyù nhö: gaáu ngöïa, lôïn loøi, hoå, baùo, choàn, khæ, soùc bay... Taïi ñaây coù khu chaên nuoâi nöûa töï nhieân vôùi caùc loaøi höôu sao, nai, khæ vaøng, vooïc quaàn ñuøi, soùc bay, thaèn laèn bay...

DI TÍCH COÁ ÑOÂ HOA LÖ Sau khi deïp ñöôïc naïn caùt cöù 12 söù quaân, Ñinh Boä Lónh leân ngoâi Hoaøng ñeá naêm 968, laáy Hoa Lö laøm kinh ñoâ cuûa nöôùc Ñaïi Coà Vieät.

Kinh ñoâ Hoa Lö toàn taïi ñöôïc 41 naêm, trong ñoù 12 naêm thuoäc trieàu nhaø Ñinh vaø 29 naêm keá tieáp thuoäc trieàu ñaïi nhaø Leâ, töùc Leâ Hoaøn, leân ngoâi Hoaøng ñeá naêm 980, hieäu laø Leâ Ñaïi Haønh.

Leân ngoâi vua, Leâ Ñaïi Haønh cho môû mang xaây döïng cung ñieän laøm cho kinh ñoâ Hoa Lö ngaøy caøng nguy nga traùng leä.

641

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñeán 1010, vua Lyù Thaùi Toå dôøi ñoâ töø Hoa Lö veà Thaêng Long.

Kinh ñoâ Hoa Lö töø ñoù bò hoang pheá.

Ngaøy nay du khaùch ñeán thaêm Hoa Lö khoâng coøn cung ñieän laàu son gaùc tía, kinh ñoâ xöa cuûa nöôùc Ñaïi Coà Vieät, thay vaøo ñoù laø hai ngoâi ñeàn caùch nhau chöøng 500m ñöôïc xaây treân neàn cuõ cuûa cung ñieän xöa. Moät ñeàn thôø Ñinh Tieân Hoaøng, moät ñeàn thôø Leâ Ñaïi Haønh, ñeàu naèm treân ñòa phaän xaõ Tröôøng Yeân, huyeän Hoa Lö. Vì hai ngoâi ñeàn ôû gaàn nhau, neân nhaân daân quen goïi chung laø ñeàn Ñinh - Leâ. ÑEÀN VUA ÑINH Thöôøng goïi laø ñeàn Thöôïng. Toïa laïc döôùi chaân nuùi Long Trieàu, thoân Yeân Thöôïng, xaõ Tröôøng Yeân, huyeän Hoa Lö. Vua Ñinh Tieân Hoaøng, teân huùy laø Ñinh Boä Lónh, ngöôøi ñoäng Hoa Lö, chaâu Ñaïi Hoaøng, nay laø laøng Ñaïi Höõu, xaõ Gia Phöông, huyeän Gia Vieãn, cha laø thöù söû Hoan Chaâu Ñinh Coâng Tröù. Naêm 968, deïp yeân caùc söù quaân, leân ngoâi Hoaøng ñeá, hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng, ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö, quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät. ÔÛ ngoâi ñöôïc 12 naêm (968-979), coù taøi naêng saùng suoát, duõng caûm, möu löôïc, thoáng nhaát ñaát nöôùc sau nhöõng naêm loaïn laïc thôøi caùt cöù cuûa caùc söù quaân. Nhaø vua bò teân phaûn nghòch Ñoã Thích gieát, thoï 55 tuoåi (924-979), moä taùng ôû laøng Tröôøng Yeân. Ñeàn thôø Ñinh Tieân Hoaøng khôûi döïng döôùi trieàu vua Leâ Ñaïi Haønh, nhöng chæ laø moät mieáu nhoû, trong moät khuoân vieân roäng 5ha.

Qua caùc trieàu ñaïi ñeàn vaãn ñöôïc thôø phuïng. Nhöng do laâu ngaøy, ñeàn cuõ bò ñoå naùt. Cuoái ñôøi Leâ - Maïc, khoaûng theá kyû XVI, töôùng nhaø Leâ (haäu Leâ) laø Myõ Quaän Coâng Buøi Vaên Khueâ, ñoùng quaân ôû vuøng naøy, ñöùng ra tu söûa ñeàn vaøo naêm 1598, hieän coøn bi kyù noùi veà laàn truøng tu söûa chöõa naøy vaø laàn truøng tu naêm 1823.

Khu ñeàn goàm ba lôùp: baùi ñöôøng, nhaø thieâu höông vaø haäu cung.

Trong haäu cung thôø töôïng vua Ñinh Tieân Hoaøng ñuùc baèng ñoàng, hai beân laø töôïng Nam Vieät Vöông Ñinh Lieãn, Veä Vöông Ñinh Toaøn vaø Haïng Lang (caùc con cuûa vua Ñinh). Töông truyeàn xöa coù töôïng Ñoã Thích quyø ôû ñaây. Haèng naêm ñeán ngaøy kyû nieäm söï bieán bi thaûm naøy, töôïng Ñoã Thích bò ñöa ra tröôùc saân roàng ñeå daân chuùng xuùm laïi quaát roi vaøo maët vaø xæ vaû. ÔÛ saân ñeàn coù saäp ñaù chaïm roàng vaø nhieàu böùc coán ñöôïc chaïm roàng, phöôïng.

642

NINH BÌNH Hoäi ñeàn vua Ñinh haèng naêm môû vaøo ngaøy 15 thaùng 2 aâm lòch.

Töông truyeàn ñeàn thôø vua Ñinh ñöôïc xaây treân neàn cung ñieän chính thuôû xöa. Ñeàn ñöôïc xaây töø thôøi Lyù, töïa löng vaøo daõy nuùi Phi Vaân, phía tröôùc laø Maõ Yeân Sôn, quay maët veà höôùng Baéc. Sau ñôït truøng tu lôùn cuoái theá kyû XVI, ñeàn môùi quay veà höôùng Ñoâng. Ñeàn laøm theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”. Ngoaøi cuøng laø Ngoï moân, tieáp laø hoà sen, nuùi giaû, ñeán nghi moân ngoaïi, moät con ñöôøng laùt gaïch daãn tôùi hai coät truï cao vôùi ñoâi caâu ñoái, noùi veà vò trí hieåm trôû cuûa nuùi soâng Hoa Lö. Hai beân ñöôøng laø vöôøn hoa. Gaàn ñoù laø taám bia döïng naêm 1669, ca ngôïi coâng ñöùc vua Ñinh. Qua hai truï coång laø saân roàng.

Giöõa saân laø saäp roàng ñaët treân beä cao, daøi 1,9m, roäng 1,4m, goïi Long saøng. Hai beân saäp roàng coù hai con ngheâ ñaù chaàu, taïc baèng ñaù xanh nguyeân khoái.

Trong nhaø thieâu höông, kieán truùc theo kieåu oáng muoáng, nôi thôø töù truï trieàu ñình nhaø Ñinh, boán baäc khai quoác coâng thaàn laø: Nguyeãn Baëc, Ñinh Ñieàn, Trònh Tuù vaø Löu Cô. ÑEÀN VUA LEÂ ÑAÏI HAØNH Naèm trong thaønh noäi Hoa Lö, caùch ñeàn vua Ñinh 500m, beân moät chi nhaùnh soâng Hoaøng Long, döïa vaøo nuùi Ñìa, tröôùc maët laø nuùi Ñeøn. Ñeàn naèm ôû ñòa phaän thoân Tröôøng Yeân Haï, neân goïi laø ñeàn Haï. Ñeàn xaây theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”, coù nghi moân ngoaïi (cöûa ngoaøi), hoà sen, nuùi giaû, roài ñeán nghi moân noäi, saân roàng, long saøng, bia döïng naêm 1608, ca ngôïi coâng ñöùc vua Leâ Ñaïi Haønh; ba toøa baùi ñöôøng, thieâu höông vaø chính cung. Ñeàn vua Leâ coù quy moâ nhoû hôn ñeàn vua Ñinh, nhöng do ít ñöôïc truøng tu, söûa chöõa neân ñeàn vua Leâ coøn giöõ ñöôïc nhieàu daáu tích trang trí coå. Ñaëc bieät coù saùu ñaàu baûng, chaïm saùu con roàng, moãi con moät daùng veû, con vôøn ngoïc, con ñaáu hoå, con phun löûa... Boä caùnh cöûa cuûa toøa chính cung coù hình ñoäc long, treân neàn gaám chöõ trieän hoa chanh, chaïm troå coâng phu. Treân coán, vaùn böng, con choàng röôøng, treân dieàm bia, beä ñaù ñeàu ñöôïc chaïm troå kheùo leùo, hình roàng oå, roàng ñaøn, toâm, cua, khæ, soùc...

Trong chính cung ñeàn vua Leâ thôø töôïng vua Leâ Ñaïi Haønh, ngoài treân ngai vaøng, mang daùng daáp voõ töôùng, beân phaûi laø töôïng Leâ Long Ñænh (Leâ Ngoïa Trieàu), beân traùi laø töôïng Döông Vaân Nga, xieâm y loäng laãy, neùt maët thanh tuù.

643

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ngheä thuaät chaïm khaéc goã ñeàn vua Leâ Ñaïi Haønh laø ngheä thuaät theá kyû XVII ñaït ñeán trình ñoä ñieâu luyeän, tinh xaûo.

LAÊNG ÑINH TIEÂN HOAØNG Ñaët treân ñænh Maõ Yeân Sôn, huyeän Hoa Lö, giöõa ñænh nuùi hôi voõng xuoáng, hình yeân ngöïa, khaù roäng raõi vaø baèng phaúng. Ñöôøng leân Sôn Laêng phaûi böôùc qua gaàn 300 baäc ñaù, gaäp gheành cheo leo. Laêng xaây baèng ñaù taûng, coù beä thôø, lö höông cuõng baèng ñaù.

Tröôùc laêng coù taám bia lôùn ghi: “Ñinh trieàu Tieân Hoaøng ñeá chi laêng”. ÑEÀN THAÙI VY Toïa laïc ôû phía Taây thoân Vaên Laâm, xaõ Haûi Ninh, huyeän Hoa Lö. Ñeàn thôø vua Traàn Thaùi Toâng, Hoaøng haäu Thuaän Thieân vaø vua Traàn Thaùnh Toâng laø vò vua coù coâng raát lôùn ñoái vôùi laøng Vaên Laâm. Ñeàn Thaùi Vy, xaây theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”. Tröôùc ñeàn coù gieáng Ngoïc xaây baèng ñaù xanh. Qua cöûa nghi moân beân phaûi laø gaùc chuoâng hai taàng, taùm maùi, kieán truùc theo kieåu choàng dieâm. Gaùc chuoâng döïng baèng goã lim, maùi lôïp ngoùi muõi haøi. Caùc ñaàu ñao cong vuùt nhö ñuoâi chim phöôïng. Beân hoâng coù quaû chuoâng ñuùc naêm 1698.

Töø saân böôùc leân caùc baäc ñaù coù ñoä cao 1,2m laø ñeán Nguõ ñaïi moân (naêm cöûa lôùn) coù saùu haøng coät ñaù troøn song song ñeàu ñöôïc khaéc chaïm noåi, chaàu vaøo chính ñieän.

Qua Nguõ ñaïi moân laø baùi ñöôøng naêm gian, coù saùu coät ñaù vuoâng chaïm khaéc caâu ñoái maët ngoaøi, caùc maët khaùc chaïm noåi: long, ly, quy, phöôïng, caù cheùp hoùa roàng.

Qua trung ñöôøng vaøo naêm gian chính taåm cuõng coù taùm coät ñaù troøn, ñöôïc chaïm khaéc noåi caùc ñeà taøi: caàm, kyø, thi, hoïa. Trong cung khaùm cuûa chính taåm, giöõa laø töôïng Traàn Thaùnh Toâng (con tröôûng Traàn Thaùi Toâng). Beân traùi laø töôïng Traàn Thaùi Toâng, beân phaûi laø töôïng Hoaøng haäu Thuaän Thieân (vôï vua Traàn Thaùi Toâng). Trong chính taåm coù thôø baøi vò Traàn Nhaân Toâng, con ñaàu cuûa Traàn Thaùnh Toâng vaø Traàn Anh Toâng con tröôûng cuûa Traàn Nhaân Toâng. Nhö vaäy, ñeàn thôø Thaùi Vy thôø boán ñôøi vua nhaø Traàn.

644

NINH BÌNH CHUØA BÍCH ÑOÄNG Thuoäc thoân Ñam Kheâ, xaõ Ninh Haûi, Hoa Lö. Kieán truùc chuøa theo kieåu chöõ “tam” (三), doïc theo trieàn nuùi töø thaáp leân cao: Haï, Trung, Thöôïng.

Chuøa Bích Ñoäng ñöôïc döïng vôùi quy moâ lôùn töø ñaàu thôøi Leâ. Trong chuøa coù quaû chuoâng lôùn ñuùc töø thôøi Leâ Thaùi Toå (1428-1433), moä thaùp cuûa caùc vò Hoøa thöôïng coù coâng xaây döïng chuøa. Trong khoaûng nieân hieäu Caûnh Höng (1740-1786), chuøa ñöôïc truøng tu môû roäng theâm.

Vaøo chuøa Haï phaûi qua moät caàu ñaù ba nhòp. Chuøa xaây baèng ñaù taûng maøi nhaün nguyeân khoái, neàn ñöôïc keø ñaù chung quanh, cao 2m. Coät ñeàn, lan can, chuû yeáu ñöôïc taïo döïng baèng ñaù. Maùi choàng lôïp ngoùi muõi haøi to baûn. Hai beân laø giaûi vuõ, phía tröôùc saân gaïch roäng vaø phöông ñình. Beân traùi chuøa Haï coù loái leân chuøa Trung, naèm keà cöûa ñoäng, treân vaùch coù khaéc hai chöõ Haùn: “Bích Ñoäng” cöïc lôùn. Phía traùi coù taám bia “Bích Sôn thieàn töï bi”, döïng vaøo thôøi Leâ Duï Toâng (1705-1729), beân phaûi laø taám bia thôøi Caûnh Höng (1740-1786), taïc ngay vaøo vaùch nuùi. Töø chuøa Trung treøo 22 baäc ñaù nöõa qua hang Toái, coù chuoâng coå, töôïng Phaät baèng ñoàng, qua coång ñaù cuoán, seõ leân tôùi chuøa Thöôïng. Chuøa döïng treân ñænh cao choùt voùt gaàn ñænh nuùi. Chuøa ñaõ bò ñoå naùt, chæ coøn laïi maáy coät ñaù. Ñöùng treân neàn chuøa Thöôïng coù theå nhìn thaáy toaøn caûnh Bích Ñoäng nhö moät böùc tranh sôn thuûy tuyeät ñeïp.

Bích Ñoäng laø moät ngoâi chuøa coå, mang ñaäm tính phöông Ñoâng: ñoäng, nuùi, chuøa ñan quyeän vaøo nhau vôùi nhöõng caây coå thuï quanh naêm xanh maùt, caøng laøm cho chuøa theâm uy nghi, huyeàn aûo.

CHUØA NHAÁT TRUÏ Coøn goïi laø chuøa Moät Coät, ôû thoân Yeân Thaønh, xaõ Tröôøng Yeân, huyeän Hoa Lö, ñöôïc döïng naêm 995 döôùi trieàu vua Leâ Ñaïi Haønh (9411005). Trong khuoân vieân cuûa chuøa coøn moät coät ñaù hình truï 8 caïnh, cao 3,6m (keå caû beä), phaàn coät cao 2,65m, chu vi 2,22m. Treân caùc maët truï khaéc caùc baøi thaàn chuù trong kinh “Laêng nghieâm” coù ghi chuù “Ñaïi Thaùnh minh hoaøng ñeá Leâ toå töï thöøa thieân meänh”. Treân coät kinh cuõng cho bieát laø Nam Vieät Vöông Ñinh Lieãn ñaõ cuùng vaøo chuøa 100 coät kinh vaøo naêm Quyù Daäu (973) vaø moät soá baøi keä. Treân ñænh coät chaïm hình boâng sen caùch ñieäu. Ngoâi chuøa cuõ bò phaù vaø ñöôïc döïng laïi naêm 1944 vaø naêm 1992 ñöôïc söûa chöõa.

645

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI Ninh Bình laø vuøng ñaát lòch söû, laø coá ñoâ töø hôn 1.000 naêm tröôùc.

Ninh Bình coù nhieàu leã hoäi ñaëc saéc. Moät soá leã hoäi tieâu bieåu: LEÃ HOÄI TRÖÔØNG YEÂN Hoäi Tröôøng Yeân dieãn ra ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm treân coá ñoâ Hoa Lö cuûa nöôùc Ñaïi Coà Vieät xöa. Leã hoäi keùo daøi trong 3 ngaøy töø ngaøy 10 ñeán ngaøy 13 thaùng 3. Ngaøy 10 thaùng 3 laø ngaøy chính hoäi.

Phaàn leã teá ñöôïc tieán haønh raát nghieâm trang ôû ñeàn vua Ñinh, vua Leâ.

Phaàn hoäi coù nhieàu troø chôi nhö côø lau taäp traän, keùo chöõ...

LEÃ HOÄI YEÂN CÖ Leã hoäi Yeân Cö dieãn ra vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch haèng naêm ôû xaõ Khaùnh Cö, huyeän Yeân Moâ, nôi coù ñeàn thôø Ñöùc Thaùnh Traàn Höng Ñaïo, phu nhaân vaø quaän chuùa. Phaàn leã coù röôùc kieäu qua soâng Ñaùy tôùi laøng Phuù Haøo. Ñieàu ñaëc bieät, theo nhaân daân cho bieát, trong leã hoäi naøy caù keùo veà quaàn tuï ôû ñaây nhö möøng hoäi.

NINH THUAÄN Laø tænh duyeân haûi Nam Trung Boä, coù dieän tích töï nhieân 3.427km2, daân soá khoaûng 485.000 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc: Kinh, Chaêm, Raglai, Cô Ho, Hoa...

Ngoaøi thò xaõ Phan Rang laø tænh lî, Ninh Thuaän coøn coù caùc huyeän: Ninh Haûi, Ninh Phöôùc, Ninh Sôn.

Ninh Thuaän phía Baéc giaùp Khaùnh Hoøa, Nam giaùp Bình Thuaän, Taây giaùp Laâm Ñoàng, Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Ñòa hình toaøn tænh chia laøm 3 khu vöïc roõ neùt goàm mieàn nuùi, ñoàng baèng vaø vuøng ven bieån.

Ninh Thuaän coù hai heä thoáng soâng: Heä thoáng soâng Caùi goàm caùc soâng nhaùnh nhö: soâng Meâ Lam, soâng Saét, soâng OÂng, soâng La, soâng Quao... vaø moät heä thoáng goàm caùc soâng suoái nhoû nhö soâng Traâu, soâng Baø Raâu...

Veà khí haäu, Ninh Thuaän laø vuøng khoâ haïn vaøo loaïi baäc nhaát nöôùc, thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa vôùi tính chaát ñaëc tröng laø khoâ, noùng, gioù nhieàu, boác hôi maïnh. Ñaëc bieät Ninh Thuaän khoâng

646

NINH THUAÄN coù muøa ñoâng, quanh naêm naéng gioù. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 270C. Löôïng möa trung bình laø 705mm vaø taêng daàn theo ñoä cao leân ñeán 1.100mm thuoäc vuøng nuùi. Ninh Thuaän coù hai muøa raát roõ: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11. Muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau.

Thò xaõ Phan Rang naèm treân giao ñieåm cuûa truïc giao thoâng ñöôøng saét vaø ñöôøng boä. Tröôùc chieán tranh coù ñöôøng saét Baéc - Nam ñi qua vaø ñöôøng saét Phan Rang ñi Ñaø Laït. Veà ñöôøng boä coù quoác loä 1A ñi qua vaø ñöôøng 11 Phan Rang ñi Ñaø Laït. Thò xaõ Phan Rang caùch Ñaø Laït khoaûng 110km, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 350km veà phía Nam, caùch Nha Trang 105km veà phía Baéc.

Ngaøy nay Ninh Thuaän ñang hình thaønh caùc vuøng saûn xuaát noâng nghieäp chuyeân canh nhö: nho, mía, boâng, haønh, toûi vaø nuoâi troàng thuûy, haûi saûn.

Veà ñaùnh baét haûi saûn, Ninh Thuaän coù nhieàu theá maïnh. Ninh Thuaän coù ngö tröôøng vaøo loaïi lôùn cuûa nöôùc ta, tröõ löôïng caùc loaøi toâm, caù... raát lôùn vaø phong phuù veà loaøi. Ninh Thuaän laø moät trong nhöõng tænh khaù ngheøo, nhöng ñaõ haøi hoøa ñöôïc giöõa ba vuøng ñoàng baèng, mieàn nuùi vaø ven bieån.

Naèm trong cuïm du lòch quoác gia thuoäc tuyeán Ñaø Laït - Nha Trang - Phan Rang, Ninh Thuaän coù nhieàu danh lam thaéng caûnh nhö: baõi bieån Ninh Chöõ, baõi bieån Caø Naù, ñeøo Ngoaïn Muïc... Veà di tích lòch söû kieán truùc coù thaùp Chaøm Poâ Klongirai, Poâroâmeâ, Hoøa Lai...

THAÉNG CAÛNH NUÙI ÑAÙ TRAÉNG Thuoäc xaõ Phöôùc Thaùi, huyeän Ninh Phöôùc. Caáu taïo cuûa ngoïn nuùi naøy hoaøn toaøn baèng ñaù maøu traéng, neân ngöôøi daân ñòa phöông goïi laø nuùi Ñaù Traéng, coøn ngöôøi Chaêm goïi laø nuùi OÂng Vua. Truyeàn thuyeát keå raèng, vua Chaêm ñaõ giaáu nhieàu cuûa caûi taïi nuùi naøy. Ñeå giöõ kho baùu cuûa mình, nhaø vua ñaõ yeåm ôû ñaây moät caëp raén thaàn raát lôùn laøm thaàn giöõ cuûa. Vì vaäy, haèng naêm nhaø vua toå chöùc leã teá thaàn raát trang troïng. Leã teá thaàn thöôøng laø moät con traâu nöôùng. Ngaøy nay cöù vaøo thaùng Gieâng theo lòch ngöôøi Chaêm, nhaân daân quanh vuøng chæ cuùng baèng xoâi thòt, khoâng coù traâu nöôùng. Theo caùc cuï keå laïi, vaøo thôøi

647

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ kyø phaùt xít Nhaät xaâm chieám nöôùc ta, boïn chuùng ñaõ töøng ñeán ñaây nghieân cöùu doø tìm kho baùu, nhieàu nhaø nghieân cöùu cuûa hoï ñaõ bò cheát, do bò “Thaàn Raén” aùm haïi.

BÔØ BIEÅN NINH CHÖÕ Thuoäc xaõ Khaùnh Haûi, huyeän Ninh Haûi, caùch thò xaõ Phan Rang khoaûng 6km veà phía Ñoâng. Bôø bieån Ninh Chöõ laø moät baõi taém ñeïp, caùt traéng phau mòn maøng, nöôùc bieån xanh ngaét soi boùng röøng phi lao rì raøo trong gioù. Bôø bieån noâng, thoai thoaûi keùo daøi treân 10km, chaïy theo hình voøng cung. Caùch bôø khoâng xa laø caùc ngoïn nuùi Ñaù Choàng, nuùi Taây An, nuùi Caø Ñuù... Taïi ñaây, ngoaøi thuù taém bieån, du khaùch coøn coù theå tham gia caùc hoaït ñoäng du lòch khaùc nhö leo nuùi, saên baén, löôùt vaùn, du thuyeàn...

BÔØ BIEÅN CAØ NAÙ Giaùp vôùi tænh Bình Thuaän, caùch thò xaõ Phan Rang 32km veà phía Nam, caùch thaønh phoá Phan Thieát 114km, bôø bieån Caø Naù naèm saùt ngay quoác loä 1A vaø ñöôøng saét Baéc-Nam. Treân bôø laø nhöõng khoái ñaù hình thuø kyø laï, loâ nhoâ, quanh naêm soùng voã tung boït traéng xoùa, taïo neân moät khoâng gian kyø aûo vôùi nhöõng hang ñoäng ngoaïn muïc nhö: ñoäng oâng Phaät, gheành oâng Noàng, nuùi Baïc, gieáng Ñuïc... Taïi ñaây coù moät laøng du lòch vôùi nhöõng ngoâi nhaø nho nhoû, ñuû tieän nghi cho moät gia ñình boán ngöôøi hoaëc ñoâi vôï choàng treû ñeán nghæ ngôi tham quan vaõn caûnh, taém bieån, leo nuùi...

VÒNH VÓNH HY Thuoäc xaõ Vónh Haûi, huyeän Ninh Haûi, caùch thò xaõ Phan Rang 42km veà höôùng Ñoâng Baéc. Vónh Hy laø moät vuøng vònh coøn hoang sô, vôùi nhöõng baõi caùt traéng mòn chaïy daøi, quanh bôø laø nhöõng ñoài nuùi traäp truøng vôùi nhöõng ngoïn nuùi ñaù chöùa ñöïng bao huyeàn tích cuûa nhöõng hang ñoäng nôi ñaây. Caûnh quan thieân nhieân vònh Vónh Hy coøn nguyeân veïn nhöõng neùt coå xöa, haàu nhö chöa bò oâ nhieãm bôûi taùc ñoäng cuûa con ngöôøi. Thaät laø moät vuøng du lòch sinh thaùi, taém bieån lyù thuù. ÑEØO NGOAÏN MUÏC Naèm treân ñöôøng 11 Phan Rang ñi Ñaø Laït, döôùi chaân ñeøo laø thò

648

NINH THUAÄN traán Soâng Pha xinh ñeïp. Töø xa du khaùch ñaõ coù theå nhìn thaáy hai oáng kim loaïi traéng toaùt noåi leân giöõa caùnh röøng xanh baït ngaøn, ñoù laø oáng daãn nöôùc cho nhaø maùy thuûy ñieän Ña Nhim. Ñeøo Ngoaïn Muïc laø con ñeøo quanh co, uoán khuùc vôùi nhieàu “cua tay aùo”. Töø treân ñænh ñeøo nhìn xuoáng du khaùch seõ nhìn thaáy toaøn caûnh “nöôùc non” Ninh Thuaän neân thô, ñaây ñoù noåi leân nhöõng baûn laøng xanh ñaäm giöõa nhöõng caùnh ñoàng luùa chín vaøng, vaø ñaây nöõa, nhöõng hoà, nhöõng ao, nhöõng caùnh ñoàng nho ñang vaøo muøa chín roä, nhöõng caùnh ñoàng boâng, nhöõng quaû boâng phôi traéng mình döôùi naéng choùi chang cuûa maûnh ñaát Phan Rang - Thaùp Chaøm giaøu naéng gioù... Phaûi chaêng töø nhöõng caùi nhìn xinh ñeïp ñoù maø ngöôøi ta ñaët teân cho ngoïn ñeøo naøy laø Ngoaïn Muïc?

DI TÍCH THAÙP POÂ KLONGIRAI Toïa laïc treân nuùi Traàu, caùch thò xaõ Phan Rang 5km veà phía Taây Baéc, gaàn ga xe löûa, neân ga naøy mang teân ga Thaùp Chaøm. Thaùp Poâ Klongirai do vua Jaya Simhavarman III, töùc laø Cheá Maân, xaây döïng vaøo theá kyû XIII ñeå thôø vua Poâ Klongirai (1151-1205), ngöôøi coù nhieàu coâng lao ñoùng goùp cho daân toäc Chaêm trong vieäc döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.

Thaùp Poâ Klongirai goàm nhieàu haïng muïc coâng trình lôùn nhoû khaùc nhau, nhöng theo thôøi gian, nhieàu coâng trình bò hö hoûng khoâng coøn.

Hieän coøn laïi ba ngoâi thaùp goàm: thaùp coång, thaùp löûa vaø thaùp chính.

Thaùp chính cao 21,59m, naêm taàng. Thaùp hình vuoâng moãi caïnh roäng hôn 10m. Noäi thaát hình chöõ nhaät theo höôùng Ñoâng Taây, cöûa môû veà höôùng Ñoâng. Beân trong thôø töôïng vua Poâ Klongirai vaø boø thaàn Nandin naèm phuû phuïc tröôùc cöûa, chaàu vaøo töôïng vua. Treân caùc goùc vaø ñænh thaùp gaén nhieàu vaät baèng ñaù sa thaïch trang trí, töôïng thaàn Shiva saùu tay, töôïng hoä phaùp, hình caùc thuù vaät, ngoïn löûa laù ñeà...

Maët tröôùc thaùp chính laø thaùp nhoû coøn goïi thaùp Coång, hai cöûa thoâng nhau, taïo thaønh coång ra vaøo daâng leã. Keá ñoù laø ngoâi thaùp löûa vôùi hai maùi cong hình chieác thuyeàn, nôi ñaët xieâm y, ñaïi maõo vaø caùc ñoà leã vaät. Trong caùc dòp leã hoäi nhö Mbaêng Kateâ... ñeøn ñuoác thaép saùng lieân tuïc (coù theå vì theá môùi goïi thaùp naøy laø thaùp löûa chaêng?).

649

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Cuïm thaùp Poâ Klongirai ñöôïc truøng tu söûa chöõa qua nhieàu naêm: 1981, 1983, 1984, 1985 vaø 1987.

Tröôùc ñaây, trong khi khai quaät nghieân cöùu, caùc nhaø khaûo coå hoïc ngöôøi Phaùp ñaõ tìm thaáy quanh vuøng thaùp moät soá baùt baèng vaøng, baïc vaø ñoà trang söùc quyù. Trong nhöõng naêm truøng tu, söûa chöõa, caùc nhaø khaûo coå Vieät Nam cuõng tìm thaáy moät soá baùt vaøng.

THAÙP POÂROÂMEÂ ÔÛ xoùm Soûi, laøng Ninh Haø tröôùc kia, nay thuoäc thoân Haäu Sanh, xaõ Höõu Phöôùc, huyeän Ninh Phöôùc. Thaùp ñöôïc xaây vaøo cuoái theá kyû XVI, ñaàu theá kyû XVII, caùch quoác loä 1A khoaûng 3km veà phía Taây Nam. Thaùp toïa laïc treân ñoài Bolcho. Döôùi chaân ñoài coù moät con suoái chaûy qua. Bao quanh ñoài laø nhöõng caùnh ñoàng luùa. Töø treân ñoài, thaùp nhìn veà boán phöông taùm höôùng troâng raát ngoaïn muïc. Thaùp Poâroâmeâ xaây coøn ñôn sô, keùm myõ thuaät so vôùi thaùp Poâ Klongirai, hay Po Nagar (Nha Trang). Cöûa ra vaøo thaùp chính nhìn veà höôùng Ñoâng.

Tröôùc kia, phía tröôùc thaùp coù moät ngoâi nhaø laøm baèng goã, maùi lôïp tranh, ñeå baø con nghæ ngôi trong nhöõng ngaøy haønh leã, nay khoâng coøn. Ngoaøi thaùp chính thôø vua Poâroâmeâ, coøn coù moät thaùp nhoû ôû phía Nam, cuõng xaây sô saøi, thaùp naøy bò suïp ñoå, hieän khoâng tìm thaáy daáu veát. Ngoaøi hai thaùp treân coøn hai mieáu nhoû. Moät ôû phía Taây Nam cuûa thaùp chính thôø töôïng Hoaøng haäu, baø Bia Thanh Chanh. Moät ôû phía Ñoâng Baéc thaùp chính, beân trong ñaët moät taám bia hình vuoâng, mieáu naøy hieän cuõng khoâng coøn nöõa. Döôùi ñoài thaùp coù töôïng hai con sö töû, ñaõ bò vôõ naùt.

Thaùp chính Poâroâmeâ coù bình ñoà vuoâng, boán taàng, cao 8m, ñaùy roäng gaàn 8m. Thaùp Poâroâmeâ laø moät trong raát ít thaùp Chaêm coøn laïi khaù nguyeân veïn cho ñeán ngaøy nay, laø nôi ngöôøi Chaêm thöôøng xuyeân laøm leã caàu khaán vò vua Poâroâmeâ ñaõ ñöôïc thaàn hoùa.

THAÙP HOØA LAI Coøn goïi laø Ba Thaùp, toïa laïc ôû thoân Goø Ñeàn, xaõ Taân Haûi, huyeän Ninh Haûi, caùch thò xaõ Phan Rang 14km veà höôùng Baéc. Töø phía Baéc vaøo, thaùp Hoøa Lai naèm beân traùi caùch quoác loä 1A chöa ñeán 10m.

Thaùp ñöôïc xaây vaøo theá kyû IX. Khaùc vôùi nhieàu thaùp Chaêm hieän coøn ñöôïc xaây treân nhöõng ñoài cao, thaùp Hoøa Lai ñöôïc xaây treân moät khu ñaát roäng khaù baèng phaúng, giöõa vuøng ñoàng baèng.

650

NINH THUAÄN Nguyeân thuûy thaùp Hoøa Lai coù 3 thaùp chính vaø moät soá thaùp phuï.

Heä thoáng xaây theo höôùng Nam Baéc nhöng khoâng thaúng haøng vôùi nhau. Hieän chæ coøn laïi hai thaùp: thaùp Baéc vaø thaùp Nam. Thaùp giöõa bò ñoå naùt. Hai thaùp coøn laïi, chæ taàng döôùi coøn nguyeân veïn. Caùc taàng treân bò ñoå lôû nhieàu. Taát caû caùc cöûa thaùp ñeàu xaây veà höôùng Ñoâng. Ba maët töôøng Taây, Nam, Baéc ôû taàng döôùi cuûa caû thaùp ñeàu coù cöûa giaû nhoâ ra khoûi maët töôøng.

So vôùi caùc thaùp Chaøm khaùc, thaùp Hoøa Lai coù moät soá ñieåm khaùc bieät: – Caùc maët töôøng Taây, Nam, Baéc ñöôïc troå loã ñeå nhaän aùnh saùng chieáu vaøo.

– Taàng treät cuûa thaùp xaây theo bình ñoà hình vuoâng, coøn phaàn lôùn taàng treät cuûa caùc thaùp khaùc xaây theo hình chöõ nhaät.

– Phía trong thaùp khoâng coù thôø töôïng vua chuùa, thaùnh thaàn naøo caû. Do ñoù ngöôøi daân ñòa phöông khoâng toå chöùc thôø cuùng ôû ñaây.

BAÃY ÑAÙ CUÛA ANH HUØNG PI NAÊNG TAÉC Baãy ñaù naøy laø moät vuõ khí ñaùnh giaëc Myõ, do anh huøng Pi Naêng Taéc xaây döïng vaøo cuoái naêm 1959 ñaàu naêm 1960, thuoäc xaõ Phöôùc Bình, huyeän Ninh Sôn. Ñaây laø nôi dieãn ra traän phuïc kích, gieát giaëc baèng baãy ñaù tröa ngaøy 8-4-1961, cuûa ñoäi du kích Raglai döôùi söï chæ huy cuûa Pi Naêng Taéc, ñeå baûo veä buoân laøng. Baãy ñaù Pi Naêng Taéc ñöôïc caøi ñaët treân trieàn nuùi cao, goàm 17 chieác baãy ñaù lieân hoaøn. Moãi chieác caùch nhau khoaûng 20m. Khi quaân ñòch vaøo ñuùng vò trí, nhöõng ngöôøi du kích ñoàng loaït laät baãy ñaù aøo aøo lao xuoáng nhö thaùc luõ doäi vaøo ñaàu giaëc. Vì quaù baát ngôø, laïi bò khoùa ñaàu, chaën ñuoâi, neân nhieàu teân giaëc ñaõ phaûi ñeàn toäi.

LEÃ HOÄI Ninh Thuaän laø tænh giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa, mang ñaäm nhieàu maøu saéc daân toäc. Vì vaäy Ninh Thuaän laø vuøng ñaát coù nhieàu leã hoäi daân toäc truyeàn thoáng. Ngöôøi Chaêm coù leã hoäi Mbaêng Kateâ, leã Cha Bun..., ngöôøi Raglai coù leã hoäi Ñeàn ôn ñaùp nghóa Cha Meïï...

651

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LEÃ HOÄI MBAÊNG KATEÂ Ñaây laø leã hoäi lôùn nhaát, coù quy moâ lôùn nhaát cuûa ngöôøi Chaêm Ninh Thuaän theo ñaïo Baølamoân, ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 1 thaùng 7 lòch Chaêm (töông öùng vôùi 8-9 aâm lòch) taïi thaùp Poâ Klongirai hoaëc caùc thaùp Chaøm khaùc. Nhöng leã hoäi lôùn nhaát, soá ngöôøi tham döï ñoâng nhaát vaãn laø ôû Poâ Klongirai. Ñaây laø leã hoäi töôûng nhôù thaàn linh, caùc anh huøng, toå tieân, caùc vò vua coù coâng vôùi nöôùc vôùi daân toäc ñaõ ñöôïc thaàn thaùnh hoùa nhö Poâ Klongirai, Poâroâmeâ... Ñaây cuõng laø dòp ñeå nhaân daân haønh höông, toå chöùc gaëp maët, thaêm vieáng nhau. Trong leã hoäi thöôøng coù caùc nghi thöùc nhö leã daâng cuùng, röôùc thaàn, ñoäi muõ, taém cho töôïng, maëc xieâm y môùi cho töôïng.

Cuoái leã laø luùc moïi ngöôøi muùa haùt, ngaâm thô, chôi nhaïc vaø tham gia nhieàu troø chôi khaùc.

LEÃ CHA BUN Toå chöùc taïi ñeàn thaùp Poâ Klongirai vaøo thaùng 10 Chaêm lòch. Leã Cha Bun thöôøng dieãn ra trong hai ngaøy. Ñaây laø leã cuùng thaàn meï Poânergan vaø Thaàn Ñaát. Vaøo ngaøy leã, taát caû nhöõng ngöôøi Chaêm theo ñaïo Baølamoân ñeàu taäp trung leân thaùp ñeå taï ôn Thaàn meï Poânergan vaø Thaàn Ñaát ñaõ phuø hoä cho muøa maøng töôi toát, vuï muøa boäi thu.

LEÃ JON JANG Ñaây laø leã caàu ñaûo, caàu Thaàn Noâng, caàu möa cho muøa luùa toát töôi, hoa maøu xanh bieác. Leã Jon Jang cuõng ñöôïc toå chöùc taïi ñeàn thaùp Poâ Klongirai vaø Poâroâmeâ trong hai ngaøy vaøo thaùng 4 lòch Chaêm cuûa ñoàng baøo Chaêm Ninh Thuaän.

Trong nhöõng ngaøy naøy, caùc thaày cuùng vaø ñoàng baøo Chaêm ñeàu leân thaùp laøm leã cuùng Thaàn Noâng caàu möa. Sau khi laøm leã xong, nhöõng ngöôøi tham döï leã keùo nhau ra ñaäp Ña Nhim, ñaäp soâng Caám ñeå cuùng, caàu möa.

LEÃ ÑEÀN ÔN ÑAÙP NGHÓA CHA MEÏ Ñaây laø leã hoäi cuûa ñoàng baøo daân toäc Raglai ñeå ñeàn ôn ñaùp nghóa cha meï, ñöôïc toå chöùc taïi gia ñình. Thôøi gian toå chöùc leã hoäi trong naêm khoâng coá ñònh. Khi thaáy cha meï coù bieåu hieän söùc yeáu, con caùi trong gia ñình phaûi lo leã vaät vaø môøi thaày cuùng ñeán ñeå laøm leã, caàu

652

PHUÙ THOÏ mong cho cha meï soáng laâu. Trong ngaøy leã naøy, baø con hoï haøng soáng trong buoân laøng ñeàu teà töïu ñoâng ñuû. Ngöôøi Raglai cho raèng baát haïnh lôùn nhaát cuûa con ngöôøi laø khi cha meï qua ñôøi maø ngöôøi con chöa kòp laøm leã “Ñeàn ôn ñaùp nghóa”. Vì theá ngöôøi Raglai raát coi troïng ngaøy leã naøy.

Leã ñeàn ôn ñaùp nghóa Cha Meï goàm coù: leã cuùng Giaøng, toå tieân, nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Sau ñoù ngöôøi con lôùn nhaát trong gia ñình daâng moùn aên ngon nhaát leân môøi cha meï vaø chuû nhaø môøi baø con cuøng höôûng leã. Sau phaàn leã coøn toå chöùc vui chôi, muùa haùt...

PHUÙ THOÏ Phuù Thoï laø vuøng ñaát Toå, coäi nguoàn cuûa daân toäc Vieät Nam. Nôi ñaây, töø buoåi bình minh cuûa daân toäc, caùc vua Huøng döïng nöôùc Vaên Lang, quoác gia ñaàu tieân cuûa daân toäc ta, laáy Phong Chaâu laøm thuû ñoâ.

Ngaøy nay, Phuù Thoï laø moät tænh trung du mieàn nuùi vôùi dieän tích töï nhieân gaàn 3.500km2, daân soá gaàn 1.300.000 ngöôøi, goàm caùc daân toäc: Kinh, Möôøng, Dao, Saùn Chay, Saùn Dìu... Ngoaøi Thaønh phoá Vieät Trì laø tænh lî, Phuù Thoï coøn coù thò xaõ Phuù Thoï vaø caùc huyeän: Haï Hoøa, Thanh Ba, Ñoan Huøng, Laâm Thao, Yeân Laäp, Thanh Sôn, Tam Thanh, Phong Chaâu. Phuù Thoï phía Baéc giaùp Tuyeân Quang, phía Ñoâng giaùp Haø Taây, phía Taây giaùp Sôn La, phía Nam giaùp Hoøa Bình. Ñòa hình Phuù Thoï chuû yeáu laø ñoài nuùi trung du, ngoaøi ra coù nhöõng thung luõng heïp. Phuù Thoï coù ba con soâng lôùn chaûy qua laø soâng Hoàng (ñoaïn chaûy qua Phuù Thoï laø soâng Thao), soâng Loâ vaø soâng Ñaø.

Veà giao thoâng vaän taûi, Phuù Thoï coù nhieàu thuaän lôïi caû ñöôøng boä, ñöôøng saét vaø ñöôøng thuûy, laïi caùch Haø Noäi khoâng ñaày 90km.

Phuù Thoï naèm trong khu vöïc khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Nhieät ñoä trung bình caû naêm khoaûng 23,40C. Phuù Thoï coù nhieàu tieàm naêng du lòch vôùi nhöõng vuøng vaên hoùa, di tích lòch söû noåi tieáng nhö ñeàn Huøng, chuøa Phuùc Thaùnh, ñaàm Ao Chaâu...

653

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH RÖØNG XUAÂN SÔN VAØ HANG ÑOÄNG XUAÂN SÔN Röøng Xuaân Sôn coù nhöõng loaøi caây laï, trong moät ngaøy coù theå thay ñoåi maøu laù tôùi boán laàn. Ngoaøi thöïc vaät phong phuù, röøng Xuaân Sôn coøn coù nhieàu ñoäng vaät quyù hieám nhö soùc bay, caày bay...

Trong röøng Xuaân Sôn coù nhieàu hang ñoäng kyø aûo, naèm saâu trong röøng caây baït ngaøn ñaày bí aån thuoäc xaõ Xuaân Sôn, huyeän Thanh Sôn, veà phía Taây Baéc tænh Phuù Thoï. Trong hang ñoäng Xuaân Sôn coù nhieàu nhuõ ñaù ruû xuoáng, hình thuø kyø thuù, huyeàn aûo. Trong soá caùc hang ñoäng Xuaân Sôn, ñaùng chuù yù nhaát, vaø cuõng kyø vó nhaát laø ñoäng Tieân. Ñoäng Tieân laø moät hang ngaàm trong loøng nuùi ñaù caåm thaïch daøi khoaûng 10km. Trong ñoäng coù loã thoâng gioù thaúng leân ñænh nuùi, laøm cho khoâng khí trong ñoäng luoân luoân maùt dòu. Hoà nöôùc trong ñoäng coù nhieàu loaøi caù laï sinh soáng.

Vôùi nhöõng hang ñoäng ñaày haáp daãn vaø nuùi röøng, thieân nhieân trong laønh, Xuaân Sôn thöïc söï laø moät khu du lòch quyeán ruõ du khaùch.

NUÙI THAÉM Coøn coù teân laø nuùi Ñaàu Roàng, daøi khoaûng 4km, chaïy doïc theo con ñöôøng vaøo khu coâng nghieäp Thanh Ba. Treân ñænh nuùi Thaém coù moät ao nhoû goïi laø Ao Tieân, quanh naêm nöôùc trong xanh, khoâng bao giôø caïn. Chung quanh nuùi Thaém coù haøng traêm ngoïn ñoài thaáp thoai thoaûi naèm keà nhau. Phaàn lôùn nhöõng ngoïn ñoài naøy ñeàu ñöôïc troàng caùc loaïi caây coâng nghieäp nhö caây sôn, traåu, cheø...

Gaàn ngoïn nuùi Thaém, nhieàu nhaø maùy ñöôïc xaây döïng nhö nhaø maùy cheá bieán cheø, nhaø maùy röôïu, nhaø maùy phaân laân nung chaûy, nhaø maùy xi maêng vaø nhöõng trang traïi chaên nuoâi boø söõa.

HOÀ AO CHAÂU Ao Chaâu laø moät hoà nöôùc lôùn thuoäc xaõ AÁm Thöôïng, huyeän Haï Hoøa, dieän tích gaàn 2km2. Hoà Ao Chaâu coù hình daùng nhö moät chieác ñaàu traâu coù hai söøng choaõi veà hai phía soâng Thao vaø soâng Chaûy. Hoà coù 99 ngaùch xen giöõa nhöõng daõy ñoài nuùi. Chung quanh hoà laø nhöõng ñoài caây tróu quaû. Trong hoà coù loaïi ruøa vaøng, moät loaøi thuûy saûn quyù hieám.

654

PHUÙ THOÏ

DI TÍCH KHU DI TÍCH LÒCH SÖÛ ÑEÀN HUØNG Khu di tích lòch söû ñeàn Huøng toïa laïc treân nuùi Nghóa Lónh cao 175m so vôùi maët bieån, thuoäc thoân Coå Tích, xaõ Hy Cöông, huyeän Phong Chaâu, caùch thaønh phoá Vieät Trì 10km, caùch thuû ñoâ Haø Noäi gaàn 100km (doïc theo quoác loä 2). Ñaây laø vuøng ñaát Toå Huøng Vöông, nôi Nhaø nöôùc Vaên Lang ra ñôøi töø tröôùc Coâng nguyeân vôùi 15 boä laïc, döôùi söï trò vì cuûa 18 ñôøi vua Huøng, ñaõ daãn daét ngöôøi Vieät coå töø thôøi kyø ñoà ñaù môùi, qua sô kyø ñoàng thau, ñeå vöôn leân thònh vöôïng trong giai ñoaïn vaên hoùa ñoàng thau vaø saét sôùm.

Nhaø nöôùc Vaên Lang oån ñònh, caùc vua Huøng ñaõ coù coâng xaây döïng vaø phaùt trieån moät neàn vaên hoùa mang saéc thaùi vaø tính caùch nuùi röøng cuûa ngöôøi Vieät. Chính nhôø goác reã beàn vöõng ñoù maø qua bao thaêng traàm lòch söû, keå caû haøng ngaøn naêm bò phong kieán phöông Baéc ñoâ hoä vaø tìm moïi caùch ñoàng hoùa, nhöng daân toäc Vieät vaãn giöõ gìn ñöôïc baûn saéc rieâng, baûn saéc daân toäc Vieät, vaên hoùa daân toäc Vieät cho ñeán ngaøy nay.

Khu di tích lòch söû ñeàn Huøng goàm nhieàu coâng trình quan troïng.

Ngay töø chaân nuùi du khaùch seõ böôùc qua coång ñeàn, treøo 225 baäc thang ñaù seõ ñeán ñeàn Haï vaø chuøa Thieân Quang Töï, ñöôïc xaây döïng töø theá kyû XV. Töông truyeàn nôi ñaây baø AÂu Cô sinh ñöôïc moät boïc 100 tröùng, nôû thaønh 100 ngöôøi con. Sau vôï choàng chia con, 50 con theo meï AÂu Cô leân nuùi, cha Laïc Long Quaân daãn 49 ngöôøi con xuoáng bieån, ñeå laïi ngöôøi con tröôûng laøm vua hieäu laø Huøng Vöông, ñoùng ñoâ ôû Phong Chaâu, laäp ra Nhaø nöôùc Vaên Lang. Töø ñoù sinh soâi naûy nôû ra caùc daân toäc Vieät Nam ngaøy nay.

Ngaøy 19-9-1954, treân ñöôøng veà tieáp quaûn thuû ñoâ Haø Noäi, Baùc Hoà ñaõ gheù thaêm ñeàn Huøng. Taïi döôùi goác caây Thieân tueá ôû ñeàn Haï, Baùc ñaõ noùi chuyeän vôùi caùc chieán só Ñaïi ñoaøn Quaân Tieân phong: “Caùc vua Huøng coù coâng döïng nöôùc Baùc chaùu ta phaûi cuøng nhau giöõ laáy nöôùc.”

Töø ñeàn Haï leo leân 168 baäc nöõa seõ ñeán ñeàn Trung (töùc Huøng Vöông Toå mieáu). Töông truyeàn ñaây laø nôi caùc vua Huøng laäp quaùn xaù ñeå nghæ ngôi vaø baøn vieäc nöôùc vôùi caùc laïc haàu, laïc töôùng. Taïi nôi ñaây, vua Huøng thöù 6 cho thi moùn aên ngon vaø Hoaøng töû Lang Lieâu

655

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñaõ daâng baùnh chöng (hình vuoâng, töôïng tröng cho ñaát - theo quan nieäm luùc baáy giôø quaû ñaát vuoâng) vaø baùnh giaày (hình troøn, töôïng tröng cho trôøi).

Töø ñeàn Trung ñi tieáp 102 baäc nöõa seõ ñeán ñeàn Thöôïng, coøn goïi laø ñeàn Thöôïng Kinh thieân linh ñieän (ñieän thôø Trôøi). Töông truyeàn, ñaây laø nôi caùc vua Huøng thôø trôøi, thôø thaàn luùa. Vua Huøng thöù 6 laäp mieáu thôø Thaùnh Gioùng - ngöôøi coù coâng ñaùnh ñuoåi giaëc AÂn. Ñaây cuõng laø nôi vua Huøng thöù 18 truyeàn ngoâi cho chaùu laø Thuïc Phaùn. Thuïc Phaùn An Döông Vöông ñaõ döïng hai coät ñaù theà raèng seõ troâng nom ngoâi mieáu vaø giöõ gìn cô nghieäp vua Huøng.

Caùch ñeàn Thöôïng khoâng xa laø laêng vua Huøng. Töông truyeàn ñaây laø laêng vua Huøng thöù 6. Sau khi Thaùnh Gioùng ñaùnh ñuoåi ñöôïc giaëc AÂn bay leân trôøi, thì vua Huøng thöù 6 cuõng côûi aùo baøo vaét leân caønh kim giao roài hoùa ôû ñoù. Ñeàn Gieáng naèm ôû döôùi chaân nuùi Nghóa Lónh veà phía Ñoâng Nam. Töông truyeàn hai naøng coâng chuùa Tieân Dung vaø Ngoïc Hoa, con vua huøng thöù 18, thöôøng chaûi toùc, chít khaên beân gieáng naøy.

Treân khu vöïc nuùi Nghóa Lónh, caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm thaáy nhieàu di vaät vaø pheá tích töø thôøi Vaên Lang ñeán thôøi Ñaïi Vieät nhö rìu ñaù, giaùo ñoàng, baùt, ñóa goám söù, coät ñaù, thaïp ñaát nung, gaïch ngoùi... Ñeàn Huøng laø maûnh ñaát coäi nguoàn daân toäc Vieät Nam ta, vì vaäy haèng naêm cöù ñeán ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch, nhaân daân khaép nôi trong caû nöôùc ñeàu veà nuùi Nghóa Lónh gioã Toå Huøng Vöông. Trong daân gian ñaõ coù caâu ca truyeàn tuïng töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc: Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi Nhôù ngaøy gioã Toå moàng möôøi thaùng ba.

CHUØA PHUÙC THAÙNH Chuøa Phuùc Thaùnh ôû treân nuùi Ngoïc Phuùc, xaõ Höông Noän, huyeän Tam Thanh. Chuøa do baø Leâ Thò Lan Xuaân, vôï cuûa vua Lyù Thaàn Toâng döïng naêm 1145, ñôøi vua Lyù Anh Toâng. Töông truyeàn thôøi xa xöa qua moät ñeâm möa gioù, saám chôùp aàm aàm, saùng ra ñaõ thaáy treân nuùi moïc leân moät ngoâi chuøa, neân coøn goïi laø chuøa Thieân Taïo. Chuøa laøm baèng goã toát, coät to ñeán 2 thöôùc, daøi 8-9 thöôùc, keâ treân ñaù xanh daøy haøng thöôùc. Treân coät chaïm khaéc hoa vaên caùnh sen.

656

PHUÙ THOÏ Theo söû saùch ñeå laïi, chuøa Phuùc Thaùnh laø nôi baø Leâ Thò Lan Xuaân tu haønh vaø maát taïi ñaây (1171). Treân ñieän thôø hieän vaãn coøn töôïng thôø baø, goïi laø töôïng Thaùnh Maãu. Moä cuûa baø taùng ôû phía Taây chuøa.

Chuøa Phuùc Thaùnh laø moät trong soá ít nhöõng ngoâi chuøa thôøi Lyù coøn laïi ñeán ngaøy nay vôùi nhöõng neùt kieán truùc ngheä thuaät ñaëc tröng thôøi Lyù. ÑEÀN THÔØ NOA CAÛ ÑAÏI VÖÔNG ÔÛ xaõ Höõu Phuï, toång Sôn Döông, huyeän Sôn Vi, nay laø huyeän Phong Chaâu. Töông truyeàn Ñaïi vöông teân laø Ñinh Coâng Tuaán, ngöôøi xaõ Höõu Phuï, laø voõ töôùng giöõ chöùc Ñoâ uùy thôøi Thuïc Phaùn An Döông Vöông. Khi Trieäu Ñaø ñem quaân sang ñaùnh nöôùc ta, oâng vaâng meänh vua caàm quaân gieát giaëc ôû Tieân Du (nay laø Tieân Sôn, Baéc Ninh). Veà sau An Döông Vöông giaûng hoøa vôùi Trieäu Ñaø, oâng khoâng ñoàng tình, caùo quan veà queâ. Trieäu Ñaø sai söù môøi oâng vaøo trieàu, oâng noåi giaän maéng vua toâi nhaø Trieäu. Trieäu Ñaø töùc giaän ñem quaân tieán ñaùnh, oâng taäp hôïp gia thaàn vaø daân chuùng quanh vuøng choáng cöï laïi. Sau khi oâng qua ñôøi, daân chuùng quanh vuøng nhôù coâng ôn oâng laäp ñeàn thôø. ÑÌNH HÖÕU BOÅ THÖÔÏNG ÔÛ laøng Boå Thöôïng (teân noâm laø laøng Keä Goù), xaõ Kinh Keä, huyeän Laâm Thao. Ñình xaây theo kieåu “choàng boàn con loïn” goàm naêm gian hai chaùi (nay coøn ba gian hai chaùi). Saøn laùt goã. Treân caùc thaønh phaàn kieán truùc ñeàu coù chaïm troå trang trí. Ñeà taøi chaïm khaéc laø roàng coù tai dôi, moàm roäng, loâng maøy nhoâ, ngoaøi ra coøn coù hình caùc coâ tieân muùa, hình laân coù ngöôøi cöôõi. Ñình Höõu Boå Thöôïng thôø Ñöùc Thaùnh Vöông (teân huùy laø Ñinh Coâng Tuaán), ngöôøi coù coâng phoø Thuïc Phaùn An Döông Vöông choáng quaân xaâm löôïc Trieäu Ñaø vaø thôø Ñöùc Thaùnh Maãu (meï cuûa Ñinh Coâng Tuaán) thöôøng goïi laø Coâng chuùa Xuaân Dung. Ñình ñöôïc döïng vaøo khoaûng theá kyû XVII.

LEÃ HOÄI Phuù Thoï laø vuøng ñaát Toå, nôi coù nhieàu daân toäc anh em sinh soáng, coù truyeàn thoáng vaên hoùa, aâm nhaïc, leã hoäi phong phuù. Trong ñoù ñaùng

657

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ chuù yù nhaát laø leã hoäi ñeàn Huøng, hoäi Baïch Haïc... Phaàn lôùn caùc leã hoäi ôû Phuù Thoï thöôøng dieãn ra vaøo muøa xuaân.

HOÄI ÑEÀN HUØNG Leã hoäi ñeàn Huøng laø leã gioã Toå thieâng lieâng nhaát cuûa daân toäc Vieät.

Ngaøy nay Ñaûng vaø Nhaø nöôùc quyeát ñònh leã gioã Toå Huøng Vöông laø ngaøy Quoác gioã. Haèng naêm leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo moàng 10 thaùng 3 aâm lòch. Chính hoäi baét ñaàu töø ngaøy moàng 8 thaùng 3 vaø keát thuùc vaøo ngaøy 11 thaùng 3. Saùng moàng 10 thaùng 3 laø ngaøy Quoác leã, caùc nhaø laõnh ñaïo cao caáp cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta ñeán daâng höông baùi cuùng, sau ñoù laø ñaùm röôùc ñaëc saéc, caùc cuoäc haùt thi nhö haùt ca truø, haùt xoan... cuøng caùc troø chôi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Vieät.

Ngaøy hoäi ñeàn Huøng, nhaân daân caû nöôùc ñeàu höôùng veà ñaát Toå, noâ nöùc haønh höông, töôûng nieäm caùc vua Huøng, doøng vua môû nöôùc, döïng nghieäp, laäp ra Nhaø nöôùc Vaên Lang coå ñaïi ñaàu tieân cuûa daân toäc Vieät.

Hoäi ñeàn Huøng laø moät ngaøy hoäi quaàn tuï, ca ngôïi söï höng thònh cuûa gioáng noøi, laø bieåu töôïng cuûa tinh thaàn coäng ñoàng cao caû, nhaéc nhôû con daân nöôùc Vieät chung söùc xaây döïng ñaát nöôùc maïnh giaøu.

HOÄI BAÏCH HAÏC Coøn goïi laø Hoäi tung coøn, dieãn ra töø moàng 3 ñeán moàng 5 thaùng Gieâng vaø töø moàng 10 ñeán 13 thaùng 3, toå chöùc bôi traûi vaøo ngaøy 20 thaùng 5 aâm lòch haèng naêm taïi xaõ Baïch Haïc, Thaønh phoá Vieät Trì, nôi thôø Thoå Leänh Ñaïi Vöông, daân gian quen goïi laø Thaùnh Haïc. Leã hoäi coù tuïc teá, röôùc Thaùnh qua soâng Loâ, sang laøng keát nghóa Tieân Caùt (nôi thôø Thaïch Khanh, anh em sinh ñoâi vôùi Thoå Leänh Ñaïi vöông).

Môû ñaàu hoäi laø tung coøn - cöôùp coøn, dieãn ra vaøo moàng 3 thaùng Gieâng. Goàm coù röôùc coøn (moät boä coøn coù moät quaû meï vaø taùm quaû con), cuùng coøn vaø cöôùp coøn. Taát caû caùc quaû coøn ñeàu ñöôïc thôø ôû ñình cho ñeán ngaøy hoäi naêm sau, roài thay boä coøn môùi.

Thi bôi traûi ôû Baïch Haïc dieãn ra vaøo 20-5 aâm lòch (cuõng coù taøi lieäu ghi vaøo moàng 5 thaùng 3). Cuoäc thi bôi traûi ôû Baïch Haïc coù boán traûi cuûa boán giaùp tham döï, bôi thuyeàn goã choø nguyeân caây, taïo daùng thuyeàn roàng, ñuû choã cho 48 tay bôi vaø hai ngöôøi caàm laùi, moõ hieäu.

Moãi traûi moät maøu sôn vaø keå caû khoá cuûa caùc tay bôi. Môû ñaàu cuoäc bôi traûi, laøng baøy tieäc caùo Thaønh hoaøng ôû ñình, roài caùc traûi xuaát phaùt

658

PHUÙ THOÏ treân beán soâng tröôùc ñình veà tôùi Keâ Caùt (laøng Tieân Caùt), xong quay laïi nôi xuaát phaùt.

HOÄI CHU HOÙA Leã hoäi haèng naêm dieãn ra ôû xaõ Chu Hoùa, huyeän Phong Chaâu, vaøo moàng 5 thaùng Gieâng aâm lòch ñeå töôûng nhôù ba vò Thaønh hoaøng laøng, cuõng laø ba anh em coù hieäu laø Caû Ñoâng, Nhò Ñoâng, Tam Ñoâng, töông truyeàn laø do raén thaùc sinh vaøo laøm con moät quaû phuï vaø trôû thaønh töôùng taøi ba cuûa vua Huøng thöù 18.

Haèng naêm, Keû Khoáng (teân Noâm cuûa Chu Hoùa) vaøo hoäi teá leã Thaønh hoaøng dieãn laïi söï tích cuûa ba vò vôùi nhieàu hình thöùc phong phuù: Tieäc caàu ñaõi baùch thaàn toå chöùc vaøo moàng 5 thaùng Gieâng aâm lòch, trình dieãn troø chaïy Kem. Leã tieäc chaøo möøng Ñöùc Tam Ñoâng vaøo moàng 5 thaùng Ba aâm lòch, laøng toå chöùc haùt troáng quaân vaø muùa trình ñaàu roái.

HOÄI XOAN Leã hoäi ñöôïc môû töø moàng 7 ñeán 10 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm taïi Keû Xoan, töùc laø laøng Höông Nha, huyeän Tam Thanh, ñeå töôûng nhôù Xuaân Nöông, moät nöõ töôùng taøi gioûi cuûa Hai Baø Tröng.

Khôûi ñaàu leã hoäi laø tieäc caàu Xuaân daâng Thaønh hoaøng, theo truyeàn thoáng doïn coã chay, coù cuû maøi vaø maät ong. Tuïc truyeàn vieäc moå traâu “noài da xaùo thòt” dieãn laïi söï tích naêm töôùng cuûa vua Huøng nhôø thaàn soâng maø thoaùt naïn, khi leân bôø tìm traâu moå thòt, laáy da laøm noài naáu ñeå teá thaàn soâng.

Moàng 10 thaùng Gieâng dieãn troø trình ngheà ôû baõi soâng tröôùc ñình laøng. Caùc vai dieãn caøy, böøa, gieo maï, taùt nöôùc, baùn con ngaøi taèm, baùn boâng... raát haáp daãn.

HOÄI ÑÌNH XOÁM Hoäi leã ñình Xoám, teân chöõ laø ñình Huøng Loâ, xaõ Huøng Loâ, huyeän Phong Chaâu. Ñình thôø vua Huøng thöù 18.

Haèng naêm daân laøng môû hoäi töø ngaøy moàng 9 ñeán 11 thaùng 3 aâm lòch, ñuùng vaøo dòp gioã Toå Huøng Vöông. Ngoaøi caùc leã nghi truyeàn

659

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thoáng, hoäi leã ñình Xoám coù röôùc kieäu töø ñình veà ñeàn Huøng vaøo moàng 10 thaùng 3 raát long troïng.

Saùng moàng 9 laøng laøm leã taïi ñình. Sau leã baét ñaàu röôùc kieäu: ñi ñaàu laø ñoaøn haùt cheøo, ñoäi muùa laân, 300 nam aùo quaàn traéng, thaét löng maøu hoa lyù, noùn choùp, chaân quaán xaø caïp, röôùc chaáp kinh, baùt böûu... ñi tröôùc vaø sau kieäu ñeå laøm nhieäm vuï baûo veä. Deïp ñöôøng cho Kieäu laø 12 oâng coi côø cöôõi ngöïa, moãi oâng coù naêm ngöôøi phuïc dòch. Ñi sau ñoaøn röôùc kieäu, laø caùc coâ gaùi laøng gaùnh côm nöôùc phuïc vuï. Toái moàng 9, ñoaøn röôùc ñeán chaân ñeàn Huøng, laøm leã haï kieäu, nghæ ngôi, xem haùt.

Saùng moàng 10, röôùc kieäu leân ñeàn Thöôïng laøm leã caùc vua Huøng.

Chieàu röôùc kieäu veà laøng.

HOÄI ÑAÙNH CAÙ Laø leã hoäi cuûa ñoàng baøo Möôøng, thuoäc xaõ Thanh Lieät, huyeän Thanh Sôn. Ñaây laø leã hoäi möøng xuaân, dieãn ra taïi moät khu vöïc saùt baûn vaøo ngaøy 3 thaùng Gieâng döông lòch. Vaøo ngaøy naøy taát caû daân baûn, trai gaùi, treû giaø hoaëc duøng gaäy vaø baát cöù thöù gì ñeå ñaäp nöôùc, laøm rung ñoäng nöôùc cuûa con suoái, laøm cho caù hoaûng sôï chui vaøo caùc roï aån naáp. Sau moät hoài chuoâng vang leân, ngöôøi ta keùo roï leân. Caù to daønh cho leã cuùng, coøn laïi chia ñeàu cho caùc gia ñình.

PHUÙ YEÂN Phuù Yeân laø moät tænh thuoäc duyeân haûi Nam Trung Boä, coù dieän tích töï nhieân 5.278km2, daân soá khoaûng 770.000 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc sinh soáng: Kinh, Chaêm, EÂñeâ, Ba Na... Ngoaøi Thò xaõ Tuy Hoøa laø tænh lî, Phuù Yeân coøn coù caùc huyeän: Ñoàng Xuaân, Soâng Caàu, Tuy An, Sôn Hoøa, Tuy Hoøa, Soâng Hinh.

Phuù Yeân, phía Baéc giaùp Bình Ñònh, phía Nam giaùp Khaùnh Hoøa, phía Taây giaùp Ñaék Laék vaø Gia Lai, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Ñòa hình Phuù Yeân coù theå chia laøm 2 khu vöïc lôùn: vuøng phía Taây, söôøn Ñoâng cuûa daõy Nam Tröôøng Sôn laø vuøng nuùi baùn sôn ñòa, vuøng naøy goàm caùc huyeän Sôn Hoøa, Soâng Hinh, Ñoàng Xuaân vaø phaàn phía Taây cuûa caùc huyeän Soâng Caàu, Tuy An, Tuy Hoøa. Ñaây laø vuøng nuùi

660

PHUÙ YEÂN non truøng ñieäp, tuy khoâng cao laém, ngoaøi ngoïn Voïng Phu cao nhaát laø 2.064m.

Vuøng ñoàng baèng goàm thò xaõ Tuy Hoøa, phaàn phía Ñoâng cuûa huyeän Tuy An, Soâng Caàu, Tuy Hoøa vôùi nhöõng caùnh ñoàng baùt ngaùt.

Phuù Yeân phong caûnh ñeïp, röøng nuùi coù nôi chaïy daøi ra saùt bieån, chia caét daûi ñoàng baèng Cuø Moâng, vònh Xuaân Ñaøi, ñaàm OÂ Loan, Vuõng Roâ.

Phuù Yeân coù ba doøng soâng chính chaûy qua, ñoù laø soâng Ñaø Raèng, soâng Kyø Loä (soâng Caùi) vaø soâng Baøn Thaïnh.

Phuù Yeân khí haäu noùng aåm, möa nhieàu. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 26,50C, cao nhaát laø 390C, thaáp nhaát laø 15,50C. Löôïng möa trung bình naêm 1.600mm.

Veà giao thoâng vaän taûi, Phuù Yeân coù ñöôøng saét Baéc - Nam, ñöôøng boä 1A ñi qua, laïi coù ñöôøng thuûy vôùi bôø bieån daøi.

Phuù Yeân vuøng ñaát coù nhieàu di tích lòch söû, vaên hoùa nhö nuùi Nhaïn naèm ngay trung taâm thò xaõ, beân doøng soâng Ñaø Raèng vôùi Thaùp Nhaïn, chuøa Ñaù Traéng, baõi Tieân, gaønh Ñaù Ñóa...

THAÉNG CAÛNH GAØNH ÑAÙ ÑÓA Doïc bôø bieån Phuù Yeân coù nhieàu gaønh ñaù, song coù leõ ñoäc ñaùo vaø haáp daãn nhaát laø khu gaønh Ñaù Ñóa ôû thoân 6, xaõ An Ninh Ñoâng, huyeän Tuy An. Ñaây thöïc söï laø moät thaéng caûnh kyø thuù hieám thaáy cuûa thieân nhieân.

Nhìn töø xa, khu gaønh Ñaù Ñóa roäng hôn 1km2 nhö moät toå ong khoång loà. Ñaù ôû ñaây coù caáu taïo kyø laï, goàm nhieàu taûng ñaù lôùn döïng ñöùng xeáp ñeàu ñaën theo hình truï luïc giaùc, nguõ giaùc, hình truï troøn, hình truï vuoâng, lôùp noï xeáp lieàn khít theo lôùp kia ñeàu taêm taép goàm ñaù ñöùng, ñaù ngoài nhö nhöõng coät choáng trôøi. Caùc coät ñaù coù nhieàu tieát dieän khaùc nhau, nhöng ña phaàn laø luïc giaùc, hình troøn gioáng nhö caùc ñóa ñöïng thöùc aên. Do ñaëc ñieåm ñoù maø khu gaønh naøy coù teân goïi laø gaønh Ñaù Ñóa.

661

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Gaønh Ñaù Ñóa naèm treân moät dieän roäng, moät phaàn treân ñaát lieàn, moät phaàn chìm trong nöôùc bieån. Khi nöôùc trieàu ruùt xuoáng, baøy ra moät baõi ñaù meânh moâng. Phaàn nöûa noåi treân bôø bieån, ôû giöõa gaønh coù moät loõm truõng, laâu ngaøy nöôùc möa, nöôùc bieån ñoïng laïi taïo thaønh moät vuõng, nôi sinh soáng cuûa nhöõng ñaøn caù nhoû, ñuû maøu xanh, tím, ñoû, vaøng bôi loäi tung taêng.

Caïnh gaønh Ñaù Ñóa laø baõi Baøng vôùi nhöõng taûng ñaù maøu vaøng saùng, naèm döôùi nhöõng taùn caây baøng rôïp boùng, laø nôi nghæ ngôi caém traïi lyù töôûng cuûa du khaùch.

Phía tröôùc gaønh Ñaù Ñóa laø moät hang ñaù saâu vaø roäng coù theå chöùa haøng traêm ngöôøi.

Gaønh Ñaù Ñóa ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích thaéng caûnh. ÑAÀM OÂ LOAN Naèm döôùi chaân ñeøo Quaùn Caàu, laø ñaàm nöôùc lôï (vöøa maën vöøa ngoït) roäng hôn 1.200 ha, tieáp giaùp vôùi caùc xaõ An Cö, An Thaïch, An Haûi, An Ninh cuûa huyeän Tuy An, caùch thò xaõ Tuy Hoøa khoaûng 20km veà phía Baéc, laø moät trong nhöõng thaéng caûnh thieân nhieân kyø thuù cuûa tænh Phuù Yeân.

Veû ñeïp kyø thuù cuûa ñaàm OÂ Loan ñöôïc taïo thaønh bôûi nhieàu yeáu toá.

Veà maët töï nhieân, ñoù laø söï haøi hoøa ñeán möùc tuyeät dieäu giöõa “sôn” vaø “thuûy”, ñuùng nhö ngöôøi xöa goïi laø “sôn thanh, thuûy tuù”.

Hình aûnh ñaàm OÂ Loan ñaõ töøng ñi vaøo ca dao, in aäm trong taâm hoàn tình caûm cuûa ngöôøi daân queâ höông Phuù Yeân. Ñaõ coù bieát bao thi só, nhaïc só, hoïa só vaø du khaùch töø khaép moïi mieàn ñaát nöôùc ñeán chieâm ngöôõng vaø caûm nhaän veû ñeïp huyeàn aûo cuûa trôøi - maây - non - nöôùc OÂ Loan. Traûi qua thôøi gian coøn laéng ñoïng maõi nôi ñaây nhöõng vaàn thô ñaày caûm xuùc cuûa caùc thi só Taûn Ñaø, Xuaân Dieäu...

Veû ñeïp cuûa OÂ Loan, thi só Xuaân Dieäu vieát: ...“Ñaàm OÂ Loan, ñaàm OÂ Loan Nöôùc trôøi cuøng vôùi maây lieân hoaøn Maët ñaàm: ñoâi caùnh chim Loan nôû Khi maùt loan bay, saéc ñeïp traøn...”

662

PHUÙ YEÂN Ngoaøi phong caûnh ñeïp, ñaàm OÂ Loan coøn noåi tieáng laø nôi coù nhieàu haûi saûn quyù, ñaëc bieät laø soø huyeát.

Khi muøa xuaân veà, doøng ngöôøi töø muoân phöông laïi ñoå veà ñaàm OÂ Loan ñeå tham döï leã hoäi ñua thuyeàn ñöôïc toå chöùc vaøo moàng 7 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm. Ñaàm OÂ Loan ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích thaéng caûnh vaøo ngaøy 26-9-1996.

KHU BAÛO TOÀN KRONG TRAI Thuoäc huyeän Sôn Hoøa, naèm veà phía Taây Nam tænh Phuù Yeân.

Röøng Krong Trai coù dieän tích 22.290ha, trong ñoù röøng töï nhieâm chieám 71,8%, nôi coù nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät quyù hieám.

Nôi ñaây coøn baûo toàn caùc loaïi taøi nguyeân thieân nhieân vaø vaên hoùa cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi. Khu baûo toàn thieân nhieân Krong Trai raát thích hôïp cho loaïi hình du lòch sinh thaùi vaø nghieân cöùu tìm hieåu veà sinh vaät hoïc. ÑEØO CAÛ - VUÕNG ROÂ Daõy nuùi Ñeøo Caû hay Ñaïi Laõnh laø moät nhaùnh cuûa Nam Tröôøng Sôn ñaâm ra bieån Ñoâng, khoâng nhöõng taïo ra moät Vuõng Roâ höõu tình maø doïc theo söôøn Baéc vaø söôøn Ñoâng coøn coù nhieàu caûnh quan thieân nhieân raát thích hôïp cho nhöõng ngöôøi thích du lòch sinh thaùi. Röøng nguyeân sinh Baéc Ñeøo Caû roäng 8.740 ha, coù haøng traêm loaøi thöïc vaät, haøng chuïc loaøi chim vaø thuù quyù. Con ñöôøng moøn theo töøng baäc ñaù leân ñeán taän ñænh nuùi Ñeøo Caû, nôi coù Ñaù Bia (coøn goïi laø “bi thaïch”), laø con ñöôøng daønh cho nhöõng ai thích theå thao maïo hieåm. Quoác loä 1A uoán löôïn quanh co ngang löng ñeøo noái lieàn Phuù Yeân vôùi Khaùnh Hoøa, vôùi nhöõng vöïc thaúm, khe saâu, nuùi ñaù döïng ñöùng raát thích hôïp cho loaïi hình du lòch maïo hieåm vaø leo nuùi.

Döôùi chaân nuùi, beân bôø bieån laø Vuõng Roâ, roäng 1.460ha, ba beà Baéc, Taây, Ñoâng laø nuùi non bao boïc, Vuõng Roâ coù ñoä saâu nöôùc lôùn, thích hôïp cho vieäc xaây caûng bieån nöôùc saâu, laøm nôi truù baõo cho taøu thuyeàn. Ven bôø bieån laø nhöõng baõi taém ñeïp vôùi caùt mòn maøng. Vuõng Roâ coù nhieàu baõi: Baõi Chuøa nhö vaàng traêng khuyeát, rôïp boùng döøa xanh, baõi Chính, baõi Baøng, baõi Lau, boán muøa laëng soùng, du khaùch

663

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thoûa söùc tha hoà bôi laën trong laøn nöôùc trong xanh eâm aû, phôi naéng treân bôø caùt traéng, hoaëc vaøo röøng taém suoái.

Vuõng Roâ khoâng chæ laø moät thaéng caûnh maø coøn laø moät di tích quoác gia, laø beán caûng cuûa “Ñöôøng moøn Hoà Chí Minh treân bieån”, ñaõ töøng tieáp nhaän boán con taøu khoâng soá cuûa mieàn Baéc chi vieän cho chieán tröôøng mieàn Nam trong nhöõng naêm thaùng choáng Myõ.

Cöûa ngoõ phía Nam cuûa Vuõng Roâ laø hoøn Nöa roäng 60ha, quanh ñaûo laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu loaïi caù caûnh, caùc loaïi ñoäng vaät hieám vaø nhieàu baõi taém coù ñoä doác thoai thoaûi.

MUÕI ÑAÏI LAÕNH Coøn coù nhieàu teân goïi khaùc nhau nhö muõi Ñieän, muõi Keâ Gaø, hay Cap Varella, laø ñieåm cöïc Ñoâng treân daûi ñaát Vieät Nam, naèm ôû toïa ñoä 12053’48” vó ñoä Baéc vaø 109027’06” kinh ñoä Ñoâng. Ñaây laø nôi gaàn haûi phaän quoác teá nhaát vaø cuõng laø nôi ñoùn aùnh bình minh sôùm nhaát treân laõnh thoå Vieät Nam. Taïi muõi Ñaïi Laõnh, naêm 1890, ngöôøi Phaùp cho xaây döïng moät ngoïn haûi ñaêng cao lôùn, nhöng ngoïn haûi ñaêng naøy ñaõ bò taøn phaù bôûi chieán tranh. Naêm 1996, Chính phuû nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam ñaõ cho xaây döïng laïi ngoïn haûi ñaêng naøy coù chieàu cao 25,6m, taàm chieáu saùng laø 27 haûi lyù. Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc giaøu tính ngheä thuaät.

Döôùi chaân muõi Ñaïi Laõnh coù moät baõi caùt traéng mòn, roäng khoaûng 16ha, laø moät baõi taém lyù töôûng. Taïi caùnh röøng naøy coù suoái nöôùc ngoït chaûy töø trong loøng nuùi ra, khoâng bao giôø khoâ caïn. Khu vöïc muõi Ñaïi Laõnh laø moät khu vöïc nghæ döôõng, vui chôi giaûi trí, theå thao raát haáp daãn. Ñeå ñeán muõi Ñaïi Laõnh, du khaùch coù theå theo caùc ñöôøng töø Tuy Hoøa, töø Vuõng Roâ, hoaëc töø khu coâng nghieäp Hoøa Hieäp.

BAÕI BIEÅN LONG THUÛY Coøn goïi baõi bieån Myõ AÙ, naèm caùch Tuy Hoøa khoaûng 12km, gaàn saùt quoác loä 1A. Long Thuûy chaïy theo voøng cung saùt bieån vôùi nhöõng röøng döøa xanh cao ngaû boùng treân baõi caùt daøi mòn maøng, traéng muoát.

Moät baõi taém haáp daãn ñoái vôùi du khaùch. Ngoaøi khôi xa laø hoøn Chuøa, hoøn Döùa, hoøn Than. Quanh caùc ñaûo naøy coù nhöõng raëng san hoâ coù dieän tích khoaûng 100ha. Quanh chaân ñaûo coù nhieàu taûng ñaù baèng

664

PHUÙ YEÂN phaúng nhö nhöõng taám phaûn, du khaùch coù theå naèm nghæ ngôi. Long Thuûy coù heä sinh thaùi phong phuù raát thích hôïp cho du lòch sinh thaùi nghæ döôõng, bôi laën, löôùt vaùn...

Haèng naêm, taïi Long Thuûy ngö daân thöôøng toå chöùc leã hoäi Caàu Ngö vaøo trung tuaàn thaùng 6 aâm lòch.

DI TÍCH THAÙP NHAÏN Toïa laïc treân ñænh nuùi Nhaïn, quanh naêm soi boùng nöôùc soâng Ñaø Raèng, thuoäc phöôøng 1, thò xaõ Tuy Hoøa. Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc ngheä thuaät coå cuûa ngöôøi Chaêm. Thaùp Nhaïn ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû XI. Cuõng nhö caùc thaùp Chaøm khaùc, thaùp Nhaïn laø moät ngoâi ñeàn coù hình daùng töôïng tröng cho ngoïn nuùi Meâru - trung taâm vuõ truï (theo quan nieäm cuûa ñaïo Baølamoân), nôi hoäi tuï cuûa tinh thaàn.

Thaùp coù bình ñoà vuoâng, moãi caïnh daøi 10m, cao 25m, vôùi ba boä phaän chính: ñeá, thaân vaø maùi. Cöûa chính môû veà höôùng Ñoâng. Maùi thaùp coù 3 phaàn thu nhoû daàn veà phía ñænh theo kieåu giaät caáp. Ñænh thaùp laø moät Linga baèng ñaù hình choùp. Trong loøng thaùp töôøng xaây thaúng ñöùng cao vuùt töø maët baèng loøng thaùp cho ñeán heát phaàn thaân. Phaàn maùi töôøng ñöôïc xaây thu nhoû daàn cho ñeán ñænh taïo thaønh hình choùp noùn. Chaát lieäu ñeå xaây thaùp laø gaïch vaø moät soá maûng trang trí baèng ñaù sa thaïch. Gaïch xaây ñöôïc xeáp lieàn khít nhau, khoâng coù maïch hoà, nhöng laïi keát dính raát vöõng chaéc.

Toaøn boä thaùp ñöôïc trang trí, chaïm khaéc nhöõng hoa vaên raát phong phuù, kyõ thuaät chaïm khaéc tinh vi, ñöôøng neùt meàm maïi.

Thaùp Nhaïn ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích kieán truùc ngheä thuaät caáp quoác gia ngaøy 16-11-1988.

CHUØA TÖØ QUANG Coøn goïi laø chuøa Ñaù Traéng, toïa laïc treân nuùi Ñaù Traéng, thuoäc thoân Caàn Löông, xaõ An Daân, huyeän Tuy An, caùch thò xaõ Tuy Hoøa 36km veà phía Baéc.

Töø quoác loä 1A, ñi qua chaân nuùi Ñaù Traéng, du khaùch theo con ñöôøng doác thoai thoaûi, ñöôïc laùt baèng nhöõng phieán ñaù lôùn raát coâng phu vaø kheùo leùo, khoaûng 200m, laø ñeán chuøa Töø Quang.

665

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Chuøa Töø Quang ôû ñoä cao 100m so vôùi maët bieån, laø moät vuøng linh ñòa, caây coái toát töôi, caûnh trí ñeïp ñeõ. Chuøa ñöôïc taïo laäp töø naêm Ñinh Tî (1797) döôùi trieàu vua Quang Toaûn, ñôøi Taây Sôn. Toå khai sôn laø vò thieàn sö teân huùy Phaùp Chuyeân, töï Luaät Truyeàn, hieäu Dieäu Nghieâm, thuoäc phaùi Laâm Teá ñôøi thöù 36. Sau Ngaøi laø 9 vò Toå khaùc noái tieáp nhau truï trì. Ñeán nay laø toå thöù 10, laø thieàn sö teân huùy Quaûng Nieäm, hieäu Thieän Tu ñaïi sö, thuoäc phaùi Laâm Teá ñôøi thöù 45.

Töø Quang laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå noåi tieáng nhaát cuûa Phuù Yeân. Naêm Kyû Söûu, Thaønh Thaùi nguyeân nieân (1889), chuøa Töø Quang ñöôïc vua ban saéc töù. Chuøa coù giaù trò veà maët kieán truùc ngheä thuaät, ñaëc bieät laø khu moä thaùp cuûa caùc vò Toå. Caùc baûo thaùp ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ lôùn nhoû, cao thaáp khaùc nhau, nhöng ñeàu ñöôïc trang trí hoa vaên, phuø ñieâu vaø töôïng raát phong phuù, ñoäc ñaùo.

Chung quanh chuøa laø vöôøn xoaøi coå thuï, ngon coù tieáng. Xöa kia xoaøi Ñaù Traéng laø ñaëc saûn duøng ñeå tieán vua.

Chuøa Töø Quang coøn laø moät di tích lòch söû quan troïng lieân quan tôùi phong traøo ñaáu tranh choáng Phaùp cuûa nhaân daân Phuù Yeân hoài cuoái theá kyû XIX. Naêm AÁt Daäu 1885, höôûng öùng chieáu Caàn Vöông cuûa vua Haøm Nghi, oâng Leâ Thaønh Phöông ñöùng leân chieâu taäp nghóa quaân Caàn Vöông Phuù Yeân, döïng côø khôûi nghóa choáng thöïc daân Phaùp. Caùc tín ñoà, sö taêng, ñaïo höõu Phaät töû chuøa Töø Quang ñaõ höôûng öùng tham gia cuoäc khôûi nghóa do oâng Leâ Thaønh Phöông laõnh ñaïo (1885-1887).

Chuøa Töø Quang laø nôi gaëp gôõ, baøn baïc cuûa caùc só phu, vaên thaân yeâu nöôùc, nôi ñaët baûn doanh cuûa nghóa quaân Caàn Vöông Phuù Yeân. Ñaëc bieät coøn laø nôi tuï hoïp cuûa Boä chæ huy cuoäc khôûi nghóa cuûa Voõ Tröù - Traàn Cao Vaân naêm 1898.

Chuøa Töø Quang ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû ngheä thuaät caáp quoác gia ngaøy 23-1-1997.

MOÄ VAØ ÑEÀN THÔØ LEÂ THAØNH PHÖÔNG Leâ Thaønh Phöông sinh naêm 1825, ngöôøi laøng Myõ Phuù, toång Xuaân Vinh, nay xaõ An Hieäp, huyeän Tuy An. Naêm 1855, oâng thi ñoã tuù taøi, nhöng khoâng ra laøm quan, veà queâ môû tröôøng daïy hoïc.

Naêm 1885, höôûng öùng phong traøo Caàn Vöông choáng Phaùp, oâng

666

PHUÙ YEÂN ñaõ ñöùng leân chieâu taäp nghóa quaân döïng côø khôûi nghóa, ñöôïc vua Haøm Nghi phong laøm “Thoáng soaùi Quaân vuï Ñaïi thaàn”.

Thaùng 2-1887, oâng bò ñòch baét vaø xöû töû. OÂng ñaõ neâu cao taám göông anh duõng hy sinh vì nöôùc vì daân. Moä phaàn cuûa oâng ñöôïc ñaët treân nuùi Ñaù Traéng gaàn ñeøo Quaùn Cau. Ñeàn thôø cuûa Leâ Thaønh Phöông ñöôïc nhaân daân xaây döïng döôùi chaân nuùi Ñaù Choàng, caïnh ngoâi tröôøng oâng daïy hoïc luùc sinh thôøi. Ñòa ñieåm naøy thuoäc queâ oâng vaø cuõng laø nôi ñaët phaùo ñaøi chæ huy cuûa oâng trong thôøi kyø khaùng chieán. Caûnh trí nôi ñaây xinh ñeïp. Tröôùc maët ñeàn, phía Nam laø caùnh ñoàng luùa baùt ngaùt. Xa xa laø goø Möøng Quaân, laø thao tröôøng luyeän taäp cuûa nghóa quaân. Töø ñaây coù theå nhìn bao quaùt vuøng queâ oâng vaø thaéng caûnh ñaàm OÂ Loan.

Haèng naêm leã hoäi ñeàn thôø Leâ Thaønh Phöông ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy gioã oâng (28 thaùng Gieâng aâm lòch), coù haøng ngaøn ngöôøi veà daâng höông ñeå töôûng nhôù ngöôøi con anh duõng hy sinh cho neàn ñoäc laäp töï do cuûa Toå quoác.

Moä vaø ñeàn thôø Leâ Thaønh Phöông ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû caáp quoác gia ngaøy 27-9-1996.

MOÄ VAØ ÑEÀN THÔØ LÖÔNG VAÊN CHAÙNH Löông Vaên Chaùnh laø danh nhaân lòch söû haøng ñaàu cuûa tænh Phuù Yeân. OÂng laø ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc toå chöùc vaø laõnh ñaïo nhaân daân khai khaån môû mang vuøng ñaát naøy vaøo nhöõng naêm cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII. Sau khi qua ñôøi ngaøy 19 thaùng 9 naêm Taân Hôïi, (1611). Löông Vaên Chaùnh ñöôïc trieàu vua Nguyeãn ban nhieàu saéc phong “Thöôïng ñaúng thaàn - baûo loäc hoä daân”. Döôùi thôøi vua Minh Maïng, naêm 1822 oâng laïi ñöôïc phong laø “Theá phoå Cao Hoaøng Di”, ñöôïc nhaân daân Phuù Yeân toân laø Thaønh hoaøng vaø xaây ñeàn thôø.

Moä vaø ñeàn thôø Löông Vaên Chaùnh toïa laïc ôû döôùi chaân nuùi Caåm Sôn thoân Long Phuïng xaõ Hoøa Trò, thò xaõ Tuy Hoøa. Ñeàn vaø moä ñöôïc döïng vaøo nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû XVII. Ñeàn vaø moä cuûa oâng ñaët ôû vò trí raát ñeïp. Tröôùc maët laø soâng Beán Loäi, sau löng laø hoøn Caåm Sôn vaø laøng Long Phuïng ñöôïc laäp töø cuoái theá kyû XVI, coù ngheà goám coå truyeàn.

667

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Haèng naêm, leã hoäi ñeàn Löông Vaên Chaùnh ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 19 thaùng 9 aâm lòch ñeå töôûng nhôù ngaøy maát cuûa oâng. Ñoâng ñaûo nhaân daân Phuù Yeân veà döï hoäi, daâng höông töôûng nieäm ngöôøi coù coâng khai sôn phaù thaïch.

Moä vaø ñeàn thôø Löông Vaên Chaùnh ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän di tích lòch söû caáp quoác gia ngaøy 27-9-1996.

THAØNH HOÀ Thaønh Hoà Phuù Yeân laø moät toøa thaønh lôùn cuûa ngöôøi Chaêm xöa, naèm ôû xaõ Hoøa Ñònh Ñoâng, huyeän Tuy Hoøa. Thaønh Hoà laø moät thaønh trì quan troïng trong lòch söû cuûa daân toäc Chaêm. Trong quaù trình toàn taïi, thaønh Hoà bò hö haïi naëng do nhieàu nguyeân nhaân. Hieän chæ coøn laïi moät vaøi pheá tích nhö thaùp Hoøn Moác, thaùp Baøu Sen, töôïng vaø moät vaøi ñoaïn töôøng thaønh.

Veà quy hoaïch xaây döïng thaønh Hoà, caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng: Thaønh Hoà goàm hai khu. Khu Ñoâng vaø khu Taây. Khu Taây laø khu vöïc quan troïng. Ñaây laø thaønh noäi, coù pheá tích thaùp Chaêmpa, moùng thaùp coù bình ñoà vuoâng moãi caïnh roäng 9,5m. Gaïch xaây thaùp coù khoaûng 20 loaïi kieåu daùng vaø kích thöôùc khaùc nhau. Trong ba töôøng thaønh coøn laïi cho ñeán ngaøy nay (tröø töôøng thaønh phía Nam bò nöôùc soâng Ñaø Raèng xoùi lôû), töôøng coù chieàu cao 3m ñeán 5m, roäng töø 15 ñeán 25m.

Caùch thaønh Hoà veà phía Ñoâng Baéc khoaûng 150m, coøn laïi pheá tích thaùp Baøu Sen. Hieän chæ coøn laïi neàn thaùp coù chu vi 16m, neàn thaùp coøn laïi cao 1,8m. Taïi khu vöïc thaønh Hoà, caùc nhaø khaûo coå ñaõ tìm thaáy nhieàu töôïng Chaêmpa nhö töôïng ngöôøi, töôïng voi. Treân beä thôø trong loøng thaùp coøn tìm thaáy Linga - Jony, taïo daùng hình vuoâng.

Qua khaûo cöùu, caùc nhaø khoa hoïc ñoaùn ñònh raèng thaønh Hoà coù theå ñöôïc xaây döïng vaøo trong khoaûng theá kyû XV ñeán XVI. Ñaây chính laø kinh thaønh cuûa Vöông quoác Chaêmpa xöa.

LEÃ HOÄI Phuù Yeân laø queâ höông cuûa nhieàu daân toäc, neân coù moät neàn vaên hoùa, phong tuïc, leã hoäi raát phong phuù, tieâu bieåu nhaát laø caùc leã hoäi ñaâm traâu, leã hoäi coàng chieâng, hoäi ñaùnh baøi choøi, leã hoäi caàu ngö...

668

PHUÙ YEÂN HOÄI ÑAÙNH BAØI CHOØI Trong nhöõng ngaøy vui Teát, treân nhöõng quaõng ñaát troáng hay ôû moät goùc chôï queâ, ngöôøi ta döïng leân nhöõng choøi cao, vöõng chaõi, ñöôïc trang trí loäng laãy, ñeïp maét. Ngöôøi ñieàu khieån cuoäc chôi vöøa haùt nhöõng laøn ñieäu baøi choøi, vöøa ruùt nhöõng chieác theû, trong ñoù ghi nhöõng kyù hieäu öùng vôùi theû cuûa moät trong nhöõng ngöôøi chôi ngoài treân choøi. Ngöôøi tham gia troø chôi ngoài treân choøi, neáu truùng thöôûng seõ duøng moõ tre ñeå baùo hieäu. Xen giöõa nhöõng vaùn baøi choøi laø phaàn bieåu dieãn caùc trích ñoaïn tuoàng.

LEÃ HOÄI ÑAÂM TRAÂU CUÛA DAÂN TOÄC BA NA Laø leã hoäi lôùn nhaát cuûa ngöôøi Ba Na, soáng ôû phía Ñoâng daõy Tröôøng Sôn Nam thuoäc caùc vuøng Thoà Loà, Xí Thoaïi, nôi tieáp giaùp ba tænh Gia Lai, Bình Ñònh vaø Phuù Yeân. Leã hoäi Ñaâm traâu khoâng phaûi naêm naøo cuõng toå chöùc. Ñaây laø leã hoäi taï ôn Trôøi Ñaát cuûa ngöôøi Ba Na sau khi vöôït qua nhöõng tai öông nhö maát muøa, ñau oám, suùc vaät cheát... Trong nhöõng tröôøng hôïp aáy, ngöôøi Ba Na seõ toå chöùc leã hoäi Ñaâm Traâu ñeå cuùng Giaøng vaø höùa seõ taï ôn baèng moät con traâu. Ba naêm sau buoân laøng xaây coät ñaâm traâu. Hoï seõ chuaån bò moät con traâu ñöïc, 3-4 con boø vaø 5-7 con lôïn, haøng chuïc con gaø, traêm cheù röôïu caàn, ba chuïc guøi gaïo vaø môøi khaùch caùc buoân laøng chung quanh ñeán vui chung.

Vieäc choïn ñòa ñieåm xaây coät ñaâm traâu do giaø laøng quyeát ñònh. Taïi vò trí ñoù ngöôøi ta troàng moät caây goân (gioáng nhö caây gaïo döôùi xuoâi) laøm coät chính. Khi caây goân ñaâm choài, naûy loäc, thì choïn ngaøy laønh thaùng toát daân laøng döïng neâu. Caây neâu laø boán caây coät baèng goã buùt traéng, ñöôïc chaïm khaéc hoa vaên, coù toâ maøu. Treân ñænh coät chính ñaët baøn thôø Giaøng, boïc vaûi uy nghi.

Leã hoäi keùo daøi ba ngaøy. Ngaøy ñaàu, baét ñaàu baèng ba hoài coàng, thaày cuùng laøm leã trong nhaø roâng. Sau ñoù, daét traâu vaøo coät chính ñeå cuùng Trôøi. Ngaøy thöù hai sau leã cuùng Giaøng, daân laøng cöû moät thanh nieân ñaâm traâu moät caùch töôïng tröng. Ñeán ngaøy thöù ba nghi leã ñaâm traâu chính thöùc ñöôïc tieán haønh. Ñaàu traâu ñöôïc ñöa vaøo nhaø roâng vaøo ban ñeâm ñeå cuùng. Daân laøng laøm coã aên möøng. Moïi ngöôøi naém tay nhau nhaûy muùa trong tieáng coàng chieâng vang leân roän raõ.

Leã hoäi Ñaâm Traâu cuûa ngöôøi Ba Na, Phuù Yeân coù khaùc vôùi leã hoäi aên Traâu cuûa caùc daân toäc khaùc ôû Taây Nguyeân, nhöng veà yù nghóa gioáng

669

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ nhau laø mang laïi nieàm tin, taïo söùc maïnh cho con ngöôøi chieán thaéng tai öông, ñaåy luøi ngheøo ñoùi.

LEÃ HOÄI CAÀU NGÖ Thöôøng ñöôïc toå chöùc ôû nhöõng laøng chaøi ven bieån vaøo thaùng 3 aâm lòch haèng naêm, khi ngö daân böôùc vaøo vuï ñaùnh baét caù chính cuûa naêm. Phaàn leã chuû yeáu cuùng teá caùc vò tieân hieàn ñòa phöông vaø thaàn oâng Nam Haûi Ñaïi vöông (oâng caù voi), caàu cho bieån laëng soùng eâm, caù ñaày thuyeàn. Leã Caàu Ngö vôùi nhieàu nghi thöùc: leã daâng cuùng vaät phaåm, leã ñoïc vaên teá, tieát muïc muùa thieâng, hoø Baû Traïo... Phaàn hoäi laø tieäc chieâu ñaõi, toå chöùc caùc troø vui daân gian.

QUAÛNG BÌNH Quaûng Bình laø tænh mieàn Trung coù dieän tích töï nhieân 7.984km2, daân soá khoaûng hôn 806 nghìn ngöôøi, nôi cö truù cuûa nhieàu daân toäc anh em nhö Kinh, Vaân Kieàu, Bru, Chöù, Laøo... Ngoaøi Thaønh phoá Ñoàng Hôùi (ñöôïc Chính phuû coâng nhaän laø Thaønh phoá vaøo thaùng 8-2004) laø tænh lî, Quaûng Bình coøn coù caùc huyeän: Leä Thuûy, Quaûng Ninh, Quaûng Traïch, Boá Traïch, Tuyeân Hoùa vaø Minh Hoùa.

Quaûng Bình phía Baéc giaùp Haø Tónh, phía Nam giaùp Quaûng Trò, phía Taây giaùp Laøo, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Ñòa hình tænh khaù phöùc taïp. Phaàn lôùn daûi Tröôøng Sôn chaïy ra gaàn saùt bieån, taïo thaønh ñoä doác cao daàn töø Ñoâng sang Taây. Ñoàng baèng nhoû heïp, coù nhieàu soâng suoái, ñoä doác lôùn, laïi ngaén, moãi muøa möa baõo ñeán thöôøng gaây luït uùng. Bôø bieån daøi treân 110km, phaàn lôùn laø ñoài caùt traéng.

Quaûng Bình thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa roõ reät: muøa möa vaø muøa khoâ. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 25-260C. Veà giao thoâng Quaûng Bình coù ñöôøng saét Baéc Nam, ñöôøng quoác loä 1A ñi qua, laïi coù nhieàu soâng vaø bôø bieån daøi, khaû naêng vaän chuyeån thuûy lôùn.

Quaûng Bình laø vuøng ñaát coù nhieàu phong caûnh ñeïp, xuùc ñoäng loøng ngöôøi. Khi qua ñeøo Ngang, Baø Huyeän Thanh Quan ñaõ phaûi thoát leân:

670

QUAÛNG BÌNH Böôùc tôùi ñeøo Ngang boùng xeá taø, Coû caây chen ñaù, laù chen hoa.

Lom khom döôùi nuùi tieàu vaøi chuù, Laùc ñaùc beân soâng chôï maáy nhaø...

Quaûng Bình traûi qua hai cuoäc chieán tranh, haàu heát caùc coâng trình vaên hoùa ñeàu bò phaù huûy, nhö thaønh Ñoàng Hôùi nay chæ coøn laø veát tích, Luõy Thaày cuõng cuøng chung soá phaän. Coång Quaûng Bình Quan tuy nay ñaõ ñöôïc döïng laïi, nhöng tröôùc ñoù noù ñaõ bò naùt vuïn döôùi bom ñaïn cuûa giaëc Myõ.

Nhöng may thay, Quaûng Bình coøn coù ñoäng Phong Nha - Keû Baøng, moät di saûn noåi tieáng theá giôùi ñaõ ñöôïc UNESCO ñöa vaøo danh saùch Di saûn cuûa nhaân loaïi naêm 2003.

THAÉNG CAÛNH ÑOÄNG PHONG NHA - KEÛ BAØNG Thuoäc loaïi thuûy ñoäng lôùn (ñoäng nöôùc) vôùi doøng soâng ngaàm daøi ngoùt 14km, khi chaûy ra khoûi ñoäng trôû thaønh doøng soâng Son. Ñieàu ñaëc bieät laø nguoàn nöôùc soâng ngaàm naøy khoâng bao giôø caïn, chieàu saâu trung bình töø 6 ñeán 10m, coù choã saâu tôùi 83m. Cho tôùi nay chöa moät nhaø khoa hoïc naøo tìm ra choã khôûi nguoàn cuûa doøng soâng ngaàm. Ñoäng Phong Nha - Keû Baøng naèm phía Taây Baéc tænh Quaûng Bình, gaàn bieân giôùi Vieät - Laøo, caùch thaønh phoá Ñoàng Hôùi khoaûng 50km veà höôùng Taây Baéc. Du khaùch ñi thaêm ñoäng, töø trong Nam ra hay ngoaøi Baéc vaøo theo quoác loä 1A, ñeán ngaõ ba Hoaøn Laõo, ñi ngöôïc leân phía Taây tôùi xaõ Sôn Traïch. Sau ñoù ñi thuyeàn ngöôïc soâng Son khoaûng 30 phuùt seõ ñeán ñoäng.

Saùch “Ñaïi Nam Nhaát thoáng chí” goïi ñoäng Phong Nha laø ñoäng Thaàn Tieân. Caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam ñaõ phong thaàn cho ñoäng Phong Nha nhö “Hieån Linh”. Ñeán trieàu Minh Maïng saéc phong laø “Dieäu öùng chi thaàn” (1824).

Qua daáu tích nhöõng vaên töï Chaêmpa coå khaéc treân vaùch ñoäng goàm 27 chöõ, do oâng Leopold Cadiere, moät linh muïc ngöôøi Phaùp, thaùm hieåm cuoái theá kyû XIX phaùt hieän, cho thaáy ñoäng Phong Nha ñaõ ñöôïc ngöôøi Chaêm bieát ñeán töø xa xöa. Linh muïc Cadiere suy toân ñoäng

671

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Phong Nha laø “Ñoâng Döông ñeä nhaát ñoäng”. Tieáp ñoù nhaø nghieân cöùu ngöôøi Anh Baton vaøo thaùng 7-1924 ñaõ ñeán tìm hieåu. OÂng Baton thì cho raèng Phong Nha laø choán meâ cung, coù theå so saùnh vôùi caùc hang ñoäng noåi tieáng treân theá giôùi nhö Padirac (Phaùp), Cuevas del Prac (Taây Ban Nha)...

Vaøo nhöõng naêm 1990, 1992 vaø 1994, ñoaøn thaùm hieåm hang ñoäng Hoaøng gia Anh (BCRA), phoái hôïp vôùi Khoa Ñòa lyù, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Töï nhieân (Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi), tieán haønh khaûo saùt kyõ hôn ñoäng Phong Nha vaø ñaõ coâng boá: Ñoäng Phong Nha daøi 7.729m. Cöûa hang roäng 20 ñeán 25m, cao khoaûng 10m vaø cho raèng: Phong Nha laø ñoäng nöôùc vaøo loaïi ñeïp nhaát theá giôùi. OÂng Tim Allen thì nhaän xeùt: “Ñoäng Phong Nha thuoäc loaïi kyø quan cuûa Vieät Nam vaø cuûa theá giôùi ñaït 7 tieâu chí quan troïng nhaát veà hang ñoäng: Hang coù doøng soâng ngaàm daøi nhaát (13.969m); coù cöûa hang cao vaø roäng nhaát; coù baõi caùt vaø baõi ñaù ngaàm ñeïp nhaát; coù hang khoâ, roäng vaø ñeïp nhaát; Coù hoà nöôùc ngaàm ñeïp nhaát; coù heä thoáng nhuõ traùng leä, kyø aûo nhaát; hang daøi nhaát”.

Söùc haáp daãn cuûa ñoäng Phong Nha coøn ôû veû ñeïp loäng laãy kyø thuù cuûa caùc thaïch nhuõ.

Chaát lieäu ñaù trong ñoäng Phong Nha coù nhieàu loaïi khaùc nhau. Ñeïp nhaát laø loaïi ñaù sa khoaùng laáp laùnh vaø phaùt saùng. Ñoäng Phong Nha hình thaønh töø xa xöa, nhöng taát caû coøn mang veû hoang sô ñaày quyeán ruõ. Daùng hình ñoäng vaãn ñöôïc giöõ nguyeân veïn. Hang coù nhieàu nhuõ ñaù tuyeät ñeïp, maøu caåm thaïch, voøm hang roäng. Ñieàu ñaëc bieät quan troïng laø taïi khu di saûn töï nhieân cuûa theá giôùi ñoäng Phong Nha, coøn coù caû moät khu röøng nguyeân sinh nhieät ñôùi vôùi ñoä che phuû treân 95%. Ñaây laø moät trong nhöõng vöôøn quoác gia coù giaù trò nhaát Vieät Nam, coù dieän tích 85.754ha.

Vöôøn quoác gia Phong Nha - Keû Baøng coù ñoä ña daïng sinh hoïc cao nhaát trong caùc vuøng röøng Vieät Nam vôùi treân 95% dieän tích röøng nguyeân sinh treân nuùi Keû Baøng.

Veà thöïc vaät, hieän coù 32 boä, 98 hoï, 257 gioáng, 381 loaøi cuûa 4 lôùp ñoäng vaät coù xöông soáng ôû treân caïn. Trong ñoù coù 66 loaøi ñoäng vaät quyù hieám ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû Vieät Nam, 23 loaøi ñöôïc xeáp vaøo loaøi

672

QUAÛNG BÌNH ñöôïc öu tieân baûo veä treân theá giôùi. Taïi ñaây coù nhieàu loaøi ñoäng vaät quyù hieám: vooïc, gaáu, hoå, sao la, gaø loâi lam, vöôïn baïc maù, ruøa vaøng... Ñoäng Phong Nha - Keû Baøng ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø Di saûn töï nhieân cuûa theá giôùi naêm 2003. ÑEØO NGANG Coøn goïi Hoaønh Sôn. Noùi ñeán Hoaønh Sôn, gôïi nhôù veà truyeàn thuyeát khi Nguyeãn Hoaøng xin chuùa Trònh vaøo traán ôû ñaát Thuaän Hoùa, ñaõ yeát kieán Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm vaø ñöôïc saám truyeàn: “Hoaønh Sôn nhaát ñaùi, vaïn ñaïi dung thaân”.

Hoaønh Sôn - Ñeøo Ngang, naèm ôû cöïc Baéc tænh Quaûng Bình, treân truïc ñöôøng quoác loä 1A, tröôùc ñaây laø ñöôøng thieân lyù Baéc - Nam, caùch thaønh phoá Ñoàng Hôùi 80km. Ñeøo Ngang laø moät nhaùnh cuûa daõy Tröôøng Sôn chaïy ra saùt bieån Ñoâng. Ñeøo Ngang daøi 256m. Ñöôøng ñeøo quanh co uoán khuùc vöôït qua nhieàu söôøn ñoài, moät beân laø vöïc thaúm, moät beân laø nuùi cao. Vöôït Ñeøo Ngang, du khaùch coù caûm giaùc nhö ñang boàng beành giöõa caùc moûm nuùi ñaù hoa cöông. Töø söï quanh co, khuùc khuyûu, raát deã gaây tai naïn giao thoâng, ngaønh ñöôøng boä Vieät Nam ñaõ cho ñaøo ñöôøng haàm xuyeân nuùi, ñeán nay ñaõ ñöa vaøo söû duïng (naêm 2004). Ñænh nuùi cao nhaát cuûa Ñeøo Ngang khoaûng 250m. Ñöùng töø ñænh ñeøo, nôi coù Hoaønh Sôn quan, ñòa giôùi giöõa Quaûng Bình - Haø Tónh, moät khung caûnh voâ cuøng ngoaïn muïc hieän ra döôùi maét du khaùch.

Phía Taây laø moät maøu xanh baït ngaøn cuûa Tröôøng Sôn huøng vó, phía Ñoâng laø nhöõng ñoài caùt traéng thoai thoaûi, loâ xoâ nhöõng raëng phi lao rì raøo trong gioù naéng. Xa xa laø bieån caû meânh moâng, ñaây ñoù noåi leân nhöõng hoøn nhöõng ñaûo xa môø vaãn moät nieàm höôùng veà ñaát meï.

SOÂNG GIANH Soâng Gianh, con soâng baét nguoàn töø Khe Neït, chaûy töø cao nguyeân ñaù voâi Keû Baøng xuoáng. Soâng Gianh laø nôi hôïp löu cuûa ba nguoàn nöôùc: moät nguoàn töø nuùi Höông Sôn (Haø Tónh), moät nguoàn töø nuùi Kim Linh vaø moät nguoàn töø nuùi An Naùu. Soâng Gianh daøi 158km. Doøng soâng ñöôïc chaûy qua vuøng nuùi ñaù voâi, neân ñaõ taïo neân nhöõng hang ñoäng ñeïp nhö hang Minh Caàm, ñoäng Laïc Sôn...

673

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Trong cuoäc Trònh - Nguyeãn phaân tranh, soâng Gianh ñaõ trôû thaønh giôùi tuyeán. Phía Baéc soâng Gianh trôû ra thuoäc chuùa Trònh, goïi laø Ñaøng Ngoaøi, töø Nam soâng Gianh trôû vaøo thuoäc chuùa Nguyeãn goïi laø xöù Ñaøng Trong. Cuoäc phaân tranh Trònh Nguyeãn keùo daøi haøng theá kyû, maõi ñeán theá kyû XVIII, tình traïng ñaát nöôùc chia caét môùi ñöôïc chaám döùt, non soâng thoáng nhaát.

Môû ñaàu cuoäc chieán tranh phaù hoaïi mieàn Baéc, soâng Gianh laø moät trong ba ñòa ñieåm ñaàu tieân bò maùy bay Myõ ñaùnh phaù aùc lieät vaøo ngaøy 5-8-1964. Vaø sau ñoù, ñaây trôû thaønh muïc tieâu troïng ñieåm ñaùnh phaù cuûa giaëc Myõ, hoøng caét ñöùt con ñöôøng tieáp vieän cho chieán tröôøng mieàn Nam. Soâng Gianh, con soâng lòch söû oâm haän phaân ly thuôû naøo, giôø ñaõ coù chieác caàu loàng loäng baéc qua soâng.

BAÕI TAÉM ÑAÙ NHAÛY Naèm saùt ñöôøng quoác loä 1A, döôùi chaân ñeøo Lyù Hoøa, caùch thaønh phoá Ñoàng Hôùi 24km veà phía Nam, caùch Ñeøo Ngang 50km veà phía Baéc. Ñaù Nhaûy laø nhöõng ñaûo ñaù nhoû nhaáp nhoâ treân soùng nöôùc gaàn bôø. Ñi giöõa haøng traêm ñaûo ñaù lôùn nhoû, söøng söõng cao thaáp khaùc nhau, moãi hoøn moät veû, hình thuø kyù thuù, ta coù caûm giaùc nhö ñang laïc vaøo moät theá giôùi ñoäng vaät traûi qua haøng trieäu naêm hoùa ñaù. Ñaù Nhaûy Lyù Hoøa coù theå ví nhö moät Haï Long thu nhoû, döôùi baøn tay saép ñaët thaàn kyø cuûa taïo hoùa, khoâng chæ taïo neân nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc hoaønh traùng maø coøn taïo neân nhöõng coâng trình kieán truùc töï nhieân kyø vó.

Caùch ñoù khoâng xa laø moät bôø caùt traéng mòn chaïy daøi, nöôùc bieån trong xanh, nhöõng con soùng loâ xoâ voã nheï vaøo bôø, ñöôïc goïi laø baõi taém Ñaù Nhaûy, moät nôi taém bieån nghæ ngôi lyù töôûng sau nhöõng ngaøy lao ñoäng meät nhoïc. Treân bôø laø nhöõng trieàn nuùi nhaáp nhoâ phuø hôïp cho nhöõng tour du lòch sinh thaùi, leo nuùi thuù vò. Saùng saùng hoøa vaøo tieáng soùng voã laø tieáng thoâng reo, tieáng xaøo xaïc cuûa nhöõng raëng phi lao nguùt ngaøn treân nhöõng ñoài caùt. Ñaù Nhaûy coù muøa gioù noàm Nam, ngoïn gioù voâ taän thoåi töø ñaïi döông mang vaøo ñaát lieàn caùi maùt laïnh cuûa bieån caû. Nhöõng sôùm mai heø khi vì sao mai coøn thaép saùng treân ñænh Hoaønh Sôn, doïc baõi bôø Ñaù Nhaûy ta baét gaëp nhöõng du khaùch ngoài ñoùn gioù vaø ngaém maët

674

QUAÛNG BÌNH trôøi ñaøng Ñoâng röïc leân moät maøu hoàng nheï laáp laùnh treân maët nöôùc.

Chieàu heø khi naéng taét, maët bieån chuyeån daàn töø xanh luïc sang maøu tím saãm.

Muøa thu mang ñeán cho Ñaù Nhaûy nhöõng ñeâm traêng huyeàn dieäu.

Muøa xuaân ñeán, treân bôø Ñaù Nhaûy, röøng hoa mua, hoa sim tím hoàng ñua nhau nôû ñoùn nhöõng ñaøn chim phöông Baéc trôû veà kieám aên. Ñaù Nhaûy, moät khu du lòch khoâng lôùn, naèm treân ñöôøng thieân lyù Baéc Nam, laø ñieåm ñoùn khaùch döøng chaân cho moät cuoäc vieãn du kyø thuù vaøo hang ñoäng Phong Nha - Keû Baøng, moät di saûn töï nhieân cuûa theá giôùi.

SUOÁI NÖÔÙC KHOAÙNG BANG Thuoäc vuøng Taây Nam huyeän Leä Thuûy, caùch thaønh phoá Ñoàng Hôùi khoaûng 60km veà phía Taây Nam. Ñaây laø nguoàn nöôùc khoaùng quyù hieám coù nhieät ñoä soâi khoaûng 1050C. Hieän nôi naøy ñaõ coù nhaø maùy nöôùc khoaùng ñoùng chai, noåi tieáng khaép thò tröôøng trong nöôùc. Trong töông lai khoâng xa, coù söï ñaàu tö thích ñaùng, vuøng nöôùc khoaùng Bang seõ trôû thaønh khu nghæ döôõng vaø chöõa beänh cho khaùch trong cuõng nhö ngoaøi nöôùc.

BAÕI TAÉM NHAÄT LEÄ VAØ BAØU TROÙ Baõi taém Nhaät Leä ñeïp vôùi baõi caùt traéng mòn maøng chaïy daøi thoai thoaûi, phong caûnh höõu tình. Ngay saùt baõi taém coøn coù moät hoà nöôùc ngoït, quanh naêm nöôùc ñaày coù teân goïi laø Baøu Troù. Du khaùch ñeán taém bieån ôû baõi taém Nhaät Leä coøn ñöôïc thaêm di tích vuøng Baøu Troù, nôi maø naêm 1923 ngöôøi Phaùp khai quaät khaûo coå ñaõ tìm thaáy daáu tích ngöôøi nguyeân thuûy thôøi kyø ñoà ñaù, caùch nay 5.000 naêm. Baõi taém Nhaät Leä caùch thaønh phoá Ñoàng Hôùi 2km veà phía Baéc.

LAØNG CHIEÁN ÑAÁU - LAØNG DU LÒCH SINH THAÙI Ñeán Quaûng Bình, nhieàu du khaùch heát söùc ngôõ ngaøng khi thaêm moät laøng ñöôïc döïng laïi theo kieåu thôøi chieán choáng ñeá quoác Myõ do oâng Nguyeãn Vaên Lieâu, cöïu chieán binh, daân goác Haø Noäi, ñaàu tö xaây döïng. Trong khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc, oâng töøng soáng vaø chieán ñaáu ôû vuøng ñaát löûa Quaûng Bình, vuøng ñaát naøy ñaõ ñeå laïi trong oâng nhieàu kyû nieäm saâu saéc veà ñaát nöôùc vaø con ngöôøi Quaûng Bình

675

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thaân thöông. OÂng ñaõ quyeát ñònh rôøi boû Haø Thaønh, queâ höông yeâu daáu cuûa oâng, nôi coù vôï, coù con vaø gia ñình ñang soáng haïnh phuùc, vaøo mieàn Taây Quaûng Bình, mua moät mieáng ñaát roäng khoaûng 10ha, ôû khu vöïc Quaønh thuoäc thaønh phoá Ñoàng Hôùi, caùch Ñoàng Hôùi 10km ñeå döïng laïi moät laøng khaùng chieán, moät laøng du lòch sinh thaùi vaên hoùa. Vieäc laøm cuûa oâng khoâng phaûi ñöôïc moïi ngöôøi ñoàng tình, keå caû gia ñình, vôï con oâng. Tuy vaäy, oâng vaãn kieân trì yù töôûng cuûa mình.

Sau gaàn ba naêm xaây döïng, ñeán nay tröôùc maét chuùng ta laø moät laøng queâ Quaûng Bình trong thôøi choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ ñaõ hình thaønh. OÂng ñaõ taùi hieän ñöôïc moät laøng Quaûng Bình ñieån hình böôùc vaøo cuoäc soáng thôøi chieán trong tö theá hieân ngang. Treân maët ñaát cuøng vôùi boä ñoäi phaùo binh, phoøng khoâng, ngöôøi daân Quaûng Bình tay caøy tay suùng chieán ñaáu vaø saûn xuaát. Döôùi loøng ñaát laø caùc lôùp hoïc, beänh xaù, hoäi tröôøng hoäi hoïp vaãn dieãn ra bình thöôøng ñeàu ñaën... Caûm ñoäng nhaát laø oâng ñaõ döïng laïi caûnh nhaø maãu giaùo döôùi loøng ñaát vôùi nhöõng chieác noâi ñung ñöa nhö ru giaác nguû cuûa beù thô vaø nghe ñaâu ñoù tieáng ru hôøi cuûa ngöôøi meï caát leân trong khaùt voïng hoøa bình.

Giaëc Myõ oâm moäng ñöa “mieàn Baéc trôû laïi thôøi kyø ñoà ñaù”, nhöng con ngöôøi Vieät Nam noùi chung, ngöôøi daân Quaûng Bình noùi rieâng quyeát khoâng luøi böôùc, cuoäc soáng chieán ñaáu, saûn xuaát, sinh hoaït vaãn dieãn ra bình thöôøng. Ñeán vôùi khu du lòch naøy ta gaëp laïi nhöõng neáp nhaø tranh truyeàn thoáng, töôøng ñaát bao quanh. Trong nhaø coù haàm truù aån, coù haøo giao thoâng chaïy ra ngoaøi moãi khi nhaø bò bom ñoát chaùy. Ngoaøi nhöõng ngoâi nhaø daân thôøi chieán, ta coøn thaáy nhöõng kho löông thöïc, kho vuõ khí, quaân trang cuûa quaân ñoäi, cuûa Nhaø nöôùc khoâng caàn nhöõng traïm gaùc nhöng vaãn ñöôïc ngöôøi daân Quaûng Bình naâng niu baûo veä. OÂng coøn xaây döïng nhöõng chieác caàu treo ñung ñöa gaäp gheành, nhöõng con ñöôøng moøn trong röøng giuùp ngöôøi xem hình dung ñöôïc moät phaàn con ñöôøng Tröôøng Sôn, con ñöôøng moøn Hoà Chí Minh trong nhöõng naêm chieán tranh. Ñöôïc bieát saép tôùi oâng coøn daønh 7ha ñaát laäp vuøng sinh thaùi troàng caùc caây baûn ñòa nhö lim, deû, traàm gioù... ñeå du khaùch khoâng chæ hieåu veà moät thôøi oanh lieät maø coøn ñöôïc höôûng söï trong laønh cuûa moät laøng sinh thaùi Quaûng Bình töøng ñi qua chieán tranh aùc lieät.

676

QUAÛNG BÌNH

DI TÍCH CHUØA HOAÈNG PHUÙC Teân coå laø chuøa Kính Thieân ôû laøng Thuaän Traïch, huyeän Leä Thuûy.

Chuøa Kính Thieân laø moät ngoâi chuøa coå lôùn ôû phuû Taân Bình, ñòa danh cuõ cuûa tænh Quaûng Bình döôùi trieàu Leâ. Chuøa coù chín quaû chuoâng naëng haøng ngaøn caân. Xöa chuøa töøng coù taêng quan truï trì vaø ñöôïc caáp saùi phu (ngöôøi queùt doïn chuøa) ñeå phuïng söï.

Naêm Kyû Daäu (1609), töùc naêm thöù 52 sau khi vaøo traán thuû Thuaän Hoùa, Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng cho laøm laïi chuøa treân neàn cuõ vaø ñaët teân laø chuøa Kính Thieân. Naêm Bính Thaân (1716), chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1692-1725) caáp tieàn tu söûa vaø ban moät bieån ñeà teân chuøa, moät bieån ñeà boán ñaïi töï “Voâ song phuùc ñòa” (ñaát phuùc khoân saùnh) vaø naêm caâu ñoái chöõ Haùn. Ñeàn Anh Quoác Coâng ÔÛ aáp Trang Tieäp, huyeän Phong Loäc, nay laø huyeän Quaûng Ninh. Ñeàn Anh Quoác coâng thôø vò coâng thaàn nhaø Nguyeãn, Tieát cheá Anh Quoác coâng Nguyeãn Höõu Tieán (1602-1666). OÂng voán ngöôøi xaõ Vaân Trai, huyeän Ngoïc Sôn (nay laø huyeän Ñoâng Sôn) Thanh Hoùa, theo cha meï vaøo sinh soáng ôû phuû Hoaøi Nhôn, Bình Ñònh. Naêm 30 tuoåi ñöôïc Ñaøo Duy Töø, ngöôøi cuøng queâ gaû con gaùi cho vaø cuøng vaøo Nam giuùp chuùa Nguyeãn. Nghe lôøi tieán cöû cuûa Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø, Saõi Vöông Nguyeãn Phuùc Nguyeân cho Höõu Tieán giöõ chöùc ñoäi tröôûng ñoäi thuûy quaân noäi cung, roài ñöôïc thaêng chöùc Chöôûng cô. Naêm 1648, caàm quaân choáng quaân Trònh ôû cöûa Nhaät Leä. Naêm 1655, giöõ chöùc Tieát cheá, cuøng Nguyeãn Höõu Daät chæ huy quaân vöôït Ñeøo Ngang ñaùnh chieám baûy huyeän cuûa Ngheä An. Hai beân caàm cöï gaàn saùu naêm, cuoái cuøng quaân Nguyeãn môùi quay veà beân naøy soâng Gianh. Nguyeãn Höõu Tieán ôû laïi Quaûng Bình laøm traán thuû ñaïo Löu ñoàn. Muøa thu naêm Bính Ngoï (1666) oâng qua ñôøi. Hieàn Vöông Nguyeãn Phuùc Taàn phong laø Hieäp Möu Taù Lyù Coâng Thaàn Taû quaân Ñoâ ñoác chöôûng phuû söï, töôùc Thuaän Quaän coâng vaø giao cho daân ôû ñaïo Löu ñoàn döïng ñeàn thôø ôû aáp Trang Tieäp. Naêm Gia Long thöù 4 (1805), xeáp oâng vaøo haøng khai quoác coâng thaàn, ñöôïc thôø ôû Thaùi mieáu (Hoaøng thaønh, Hueá). Naêm Minh Maïng thöù 16 (1835) phong töôùc Anh Quoác coâng vaø thôø ôû voõ mieáu.

677

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LUÕY ÑAØO DUY TÖØ Coøn goïi laø Luõy Thaày. Heä thoáng luõy Ñaøo Duy Töø, do Ñaøo Duy Töø thieát keá chæ huy, baét ñaàu xaây döïng töø naêm 1630 ñeán naêm 1662 môùi hoaøn thaønh, ñeå ngaên chaën caùc cuoäc taán coâng cuûa quaân Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi.

Heä thoáng Luõy Thaày goàm 4 luõy chính: – Luõy Tröôøng Duïc: daøi 10km, baét ñaàu töø chaân nuùi Tröôøng Duïc ñeán ñaàm phaù Haïc Haûi.

– Luõy Nhaät Leä: baét ñaàu töø cöûa bieån Nhaät Leä ñeán nuùi Ñaâu Maâu, daøi khoaûng 12km. Luõy cao 6m, phía ngoaøi ñoùng goã lim, trong ñaép ñaát laøm 5 baäc.

– Luõy Tröôøng Sa: daøi 7km, chaïy doïc theo bôø bieån phía Nam cöûa Nhaät Leä.

–

Luõy Traán Ninh: Thuoäc 2 xaõ Traán Ninh vaø Ñoâng Haûi.

Ñaây laø daáu aán khoå ñau cuûa moät thôøi noäi chieán “noài da xaùo thòt”, Trònh - Nguyeãn phaân tranh, chia caét ñaát nöôùc keùo daøi treân 200 naêm.

CHUØA KIM PHONG Toïa laïc treân ñænh nuùi Thaàn Ñinh, huyeän Phong Loäc, nay laø huyeän Quaûng Ninh, coù truyeàn thuyeát cho raèng: chuøa ñöôïc döïng döôùi thôøi Saõi Vöông Nguyeãn Phuùc Nguyeân. Noäi taùn Ñaøo Duy Töø (15721634) ñöôïc cöû ra giöõ chöùc Thoáng suaát ñaïo Löu ñoàn thöôøng leân chôi ôû nuùi Ñaâu Maâu. Moät hoâm Ñaøo Duy Töø gaëp moät cuï giaø raâu toùc baïc phô, hieäu laø Hoaøng Phuû daën Duy Töø ñeán chuøa ôû nuùi Thaàn Ñinh cuï seõ trao cho pho saùch Thaàn. Ñuùng heïn, Duy Töø tìm ñeán chuøa vaø ñöôïc cuï Hoaøng Phuû trao cho pho saùch, roài bieán maát.

Chuøa laâu naêm bò hoang pheá, ñeán naêm Minh Maïng thöù 6 (1825), Traàn Gia Hoäi truï trì ôû chuøa cho döïng laïi baèng tranh tre. Naêm Minh Maïng thöù 10 (1829), moät ngöôøi ñòa phöông laø Leâ Vaên Truùc quyeân tieàn xaây chuøa baèng gaïch ngoùi. Cuøng thôøi gian aáy, thuyeàn buoân vôùt ñöôïc quaû chuoâng ôû cöûa Nhaät Leä ñem cuùng vaøo chuøa.

QUAÛNG BÌNH QUAN Laø moät coâng trình kieán truùc khaù ñoà soä goàm coù coång vaø heä thoáng thaønh luõy ñöôïc xaây vaøo naêm 1630 ñeå baûo veä töø xa kinh ñoâ Phuù Xuaân

678

QUAÛNG BÌNH cuûa Chuùa Nguyeãn. Quaûng Bình Quan ñaõ bò phaù huûy trong cuoäc chieán tranh choáng Myõ. Hieän nay, Quaûng Bình quan ñaõ ñöôïc phuïc cheá laïi nhö nguyeân baûn caùch nay ba theá kyû, nhöng chöa xaây döïng laïi heä thoáng thaønh luõy.

Quaûng Bình quan laø moät di tích kieán truùc coù giaù trò lòch söû vaø ngheä thuaät ñaõ ñöôïc nhieàu vaên nhaân moïi thôøi ñaïi ngôïi ca. ÑÌNH LYÙ HOØA Naèm ôû ñòa phaän laøng Lyù Hoøa, xaõ Haûi Traïch, huyeän Boá Traïch. Ñình ñöôïc döïng vaøo naêm 1737, toïa laïc ngay giöõa laøng, treân moät khu ñaát cao raùo, höôùng veà phía Nam, gaàn beân cöûa soâng Lyù Hoøa. Saùch “Phuû bieân taïp luïc” cuûa nhaø baùc hoïc Leâ Quyù Ñoân vieát veà laøng Lyù Hoøa nhö sau: “Laøng Lyù Hoøa giaøu nhaát nhì tænh Quaûng Bình, laøng aáy coøn coù tieáng vaên vaät”.

Töông truyeàn, luùc môùi xaây döïng, ñình chæ coù coät, luùc naøo coù hoäi môùi lôïp tranh, heát hoäi laïi haï maùi xuoáng. Nhöng ñeán khoaûng nhöõng naêm 1804-1808, baét ñaàu lôïp ngoùi vónh cöûu. Naêm 1824, xaây caát theâm phaàn ngoaøi.

Khu ñình coù töôøng bao, goàm caùc coång haï, saân haï, bình phong, taàng caáp, coång thöôïng, saân thöôïng, ñình tieàn, ñình trung vaø ñình haäu.

Tam quan goàm ba cöûa, cöûa chính coù hai maùi. Treân maùi coång chính coù bình röôïu vaø hai töôïng roàng chaàu, boán goùc maùi ñeàu coù töôïng roàng quay ñaàu ra boán phía, ñöôïc gaén oáp maûnh söù.

Coång chính cao 5m, roäng 1,5m, hai beân taû, höõu ñeàn coù ñaép noåi ñoâi caâu ñoái, phía treân voøm coång khoaûng 1,4m ñaép noåi maët roàng. Hai coång beân traùi vaø beân phaûi khoâng nhöõng gioáng nhau veà kích thöôùc, maø coøn gioáng nhau caû veà kieåu daùng.

Coång haï coù 2 maûng töôøng, hai beân coång lieàn vôùi coät coù hai hình con ngöïa ñaép noåi.

Kieán truùc ñình goàm naêm gian: ba gian chính vaø hai gian phuï hai beân daøi 20m, roäng 10m. Moãi vì keøo coù baûy coät goã lim. Coät cao nhaát 5,4m, coät thaáp nhaát 4m. ÔÛ caùc vì keøo, ñaàu baåy ñeàu ñöôïc chaïm troå.

Boán goùc maùi coù roàng uoán löôïn. Chính giöõa bôø noùc coù töôïng löôõng long trieàu nguyeät.

679

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñình giöõa coù kieán truùc nhö ñình tieàn, daøi 15m, roäng 7m. Treân caùc boä vì keøo ñeàu ñöôïc chaïm troå hình roàng, hoa laù. Boán goùc maùi coù töôïng roàng uoán löôïn. Ñình haï ba gian, coù beä thôø Thaønh hoaøng. Ñình thôø Cöông Khaåu Ñaïi vöông vaø caùc vò thi ñoã ñaïi khoa.

THAØNH ÑOÀNG HÔÙI Thaønh Ñoàng Hôùi ñöôïc vua Minh Maïng cho xaây vaøo naêm 1824, coù chu vi 1872m, maët thaønh roäng 1,2m, cao 4,6m. Thaønh coù ba cöûa: cöûa Taû, cöûa Höõu vaø cöûa Haäu, taát caû ñeàu xaây baèng gaïch. Thaønh Ñoàng Hôùi ñaõ bò maùy bay Myõ neùm bom, baén phaù, haàu nhö bò san baèng. Hieän chæ coøn laïi moät maûng töôøng thaønh ngaén. ÑEÀN MAÏI BAÛN Toïa laïc ôû xaõ Lieân Thuûy, huyeän Leä Thuûy. Ñeàn thôø xaõ tröôûng Mai Vaên Baûn. Töông truyeàn, vaøo khoaûng nieân hieäu Quang Thuaän (14601469) ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, nhaø vua thaân chinh ñi deïp giaëc Chieâm Thaønh, qua ñòa phaän xaõ Lieân Thuûy, sai quaân daân ñaøo caûng thoâng ñöôøng vaän taûi. Xaõ tröôûng Mai Vaên Baûn ñeán tröôùc vua taâu raèng vuøng naøy toaøn ñaát caùt, khoâng theå môû caûng ñöôïc, ñaøo chæ uoång söùc quaân daân. Vua giaän Baûn traùi leänh, sai cheùm ñaàu.

Quaû nhieân sau ñoù vieäc ñaøo caûng khoâng thaønh, bôûi ñaøo bao nhieâu thì laïi bò caùt laáp baáy nhieâu. Luùc ñoù vua môùi thaáy lôøi taâu cuûa Baûn laø ñuùng. Sau khi bình Chieâm trôû veà, voi nhaø vua ñi qua choã ñaøo caûng bò sa laày. Vua cho laø Baûn hieån linh, beøn khaán thì thaàm, boãng nhieân voi ñi tieáp ñöôïc. Vua phong cho Mai Vaên Baûn laøm Thoå Thaàn vaø cho laäp ñeàn thôø Baûn.

LEÃ HOÄI Quaûng Bình laø vuøng ñaát, moät thôøi töøng laø ranh giôùi giöõa Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi, laø ñieåm giao thoa hoäi tuï nhieàu luoàng vaên hoùa, laø chieán tröôøng aùc lieät qua hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ. Quaûng Bình coøn laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em. Vaø vì theá, ngaøy nay Quaûng Bình coøn löu giöõ nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa cuûa nhieàu thôøi ñaïi khaùc nhau, vaø laø nôi coù nhieàu leã hoäi truyeàn thoáng mang ñaäm baûn saéc daân toäc.

680

QUAÛNG NAM LEÃ HOÄI LAØNG CAÛNH DÖÔNG Mang tính chaát leã hoäi noâng nghieäp coå truyeàn. Haèng naêm hoäi ñöôïc môû vaøo moàng 3 thaùng Gieâng aâm lòch taïi laøng Caûnh Döông, huyeän Boá Traïch. Leã hoäi coù nhieàu troø chôi daân gian. Trong ñoù ñaëc saéc nhaát laø thi bôi traûi vaø thi naáu côm nhanh...

LEÃ HOÄI BAÛO NINH Laøng Baûo Ninh naèm beân kia soâng Nhaät Leä ñoái dieän vôùi thò xaõ Ñoàng Hôùi, gaàn bôø bieån, laø queâ höông cuûa Meï Suoát anh huøng. Haèng naêm leã hoäi môû ra vaøo ngaøy 14 ñeán 16 thaùng 4 aâm lòch taïi ñình laøng Baûo Ninh, huyeän Quaûng Ninh. Ñình laøng thôø thaàn nhaân (hai cha con ngöôøi ñaùnh caù) vaø caù OÂng (caù voi). Môû ñaàu leã coù tuïc röôùc coát OÂng töø laøng veà ñình, coù dieãn troø “hoø khoan, cheøo caïn”, muùa boâng. Tieáp theo laø hoäi xuoáng bieån, coù theå thaû thuyeàn giaáy, caù giaáy xuoáng bieån, laøm leã caàu khaán. Keát thuùc leã hoäi laø “röôùc OÂng veà ñình môû hoäi”. Saùng 15, laøng toå chöùc bôi thuyeàn vôùi caùc laøng khaùc laân caän. Saùng 16 röôùc OÂng veà laøng.

Trong ngaøy hoäi coù dieãn nhieàu troø, cheøo caïn, muùa boâng.

QUAÛNG NAM Laø tænh naèm ôû trung ñieåm mieàn Trung Vieät Nam, coù dieän tích töï nhieân 10.708km2, daân soá 1,4 trieäu ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Cô Tu, Xô Ñaêng, Gieù Trieâng, Co... Veà ñòa giôùi, phía Baéc giaùp Thöøa Thieân Hueá vaø Ñaø Naüng, phía Nam giaùp Quaûng Ngaõi vaø Kon Tum, phía Taây giaùp Laøo, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng.

Quaûng Nam coù 2 thò xaõ: Tam Kyø vaø Hoäi An. Tam Kyø laø tænh lî, ngoaøi ra coøn coù 14 huyeän laø: Ñaïi Loäc, Ñieän Baøn, Duy Xuyeân, Ñoâng Giang, Taây Giang, Nam Giang, Thaêng Bình, Queá Sôn, Hieäp Ñöùc, Tieân Phöôùc, Phöôùc Sôn, Nuùi Thaønh, Nam Traø My, Baéc Traø My. Quaûng Nam laø vuøng non xanh nöôùc bieác, ñoài nuùi chieám khoaûng ¾ dieän tích vôùi nhieàu ngoïn nuùi cao thuoäc daõy Tröôøng Sôn huøng vó nhö: Ngok Lum Heo cao 2.045m, Ngok Tion cao 2.032m... Vuøng ñaát thaáp naèm ven bieån laø ñoàng baèng chieám ¼ dieän tích, taäp trung doïc hai beân quoác loä 1A.

681

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Quaûng Nam coù caùc con soâng lôùn: Thu Boàn, Tam Kyø, Tröôøng Giang, Vu Gia, ñeàu baét nguoàn töø daõy Tröôøng Sôn.

Quaûng Nam naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi ven bieån vaø khí haäu oân ñôùi vuøng cao, do ñoù Quaûng Nam coù hai muøa: Töø thaùng 2 ñeán thaùng 4 laø khí haäu noùng vaø khoâ, töø thaùng 9 ñeán thaùng 12 laø muøa möa. Löôïng möa trung bình naêm ôû Quaûng Nam laø 2.000mm.

Qua nhieàu laàn khai quaät, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ tìm thaáy ôû Quaûng Nam daáu tích vaên hoùa thôøi ñaïi kim khí ôû theá kyû thöù nhaát tröôùc Coâng nguyeân. Ñoù laø neàn vaên hoùa Sa Huyønh, roài ñeán neàn vaên hoùa Chaêmpa keá thöøa vaø phaùt trieån. Vöông quoác Chaêmpa ñaõ traûi qua 2 thôøi kyø cöïc thònh vôùi nhöõng cung ñieän, ñeàn ñaøi, thaønh quaùch nguy nga traùng leä. Ñoù laø thaùnh ñòa Myõ Sôn, kinh thaønh Traø Kieäu, Phaät vieän Ñoàng Döông vaø nhieàu thaùp ñöôïc xaây döïng ôû Baèng An, Chieân Ñaøn, Khöông Myõ trong khoaûng thôøi gian töø theá kyû I ñeán theá kyû IX. Naêm 1306, vuøng Quaûng Nam trôû thaønh ñaát cuûa Ñaïi Vieät. Ñaây laø vuøng ñaát sính leã cuûa vua Cheá Maân daâng leân vua Traàn Anh Toâng xin cöôùi coâng chuùa Huyeàn Traân laøm hoaøng haäu Vöông quoác Chaêmpa.

Naêm 1507-1606, Chuùa Nguyeãn Hoaøng khi laøm laõnh traán Quaûng Nam ñaõ coi Ñaø Naüng laø cöûa ngoõ yeát haàu mieàn Thuaän Quaûng. Nguyeãn Hoaøng ñaõ chieâu moä daân Baéc vaøo khai canh laäp aáp, môû mang saûn xuaát vaø duøng thöông caûng Hoäi An giao thöông vôùi beân ngoaøi. Naêm 1832, döôùi thôøi Minh Maïng, xöù sôû naøy ñoåi thaønh Quaûng Nam dinh.

Nhöng tröôùc ñoù, naêm 1831, tænh Quaûng Nam ñaõ chính thöùc ñöôïc thaønh laäp.

THAÉNG CAÛNH PHOÁ COÅ HOÄI AN Tröôùc ñaây goïi laø caûng Ñaïi Chieâm, moät trong nhöõng ñoâ thò coå nhaát vuøng Ñoâng Nam AÙ, ñeán nay vaãn giöõ ñöôïc gaàn nhö nguyeân veïn. Phoá coå Hoäi An naèm caùch thaønh phoá Ñaø Naüng khoaûng 30km veà phía Ñoâng Nam, töø laâu ñaõ trôû thaønh moät ñòa danh noåi tieáng cuûa Vieät Nam. Töø theá kyû XVI, ñaây ñaõ laø thöông caûng lôùn nhaát xöù Ñaøng Trong, coù nhieàu taøu thuyeàn caùc nöôùc treân theá giôùi: Nhaät Baûn, Trung Hoa, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha... caäp beán, mua baùn trao ñoåi haøng

682

QUAÛNG NAM hoùa. Vì theá Hoäi An laø nôi giao thoa cuûa caùc neàn vaên hoùa phöông Ñoâng vaø phöông Taây ñöôïc theå hieän qua caùc coâng trình kieán truùc coøn nguyeân veïn cho ñeán ngaøy nay.

Ngoaøi giaù trò vaên hoùa kieán truùc ñoà soä vaø ña daïng, Hoäi An coøn löu giöõ moät di saûn vaên hoùa phi vaät theå heát söùc phong phuù theå hieän qua caùc hoaït ñoäng tín ngöôõng, leã hoäi, vaên ngheä daân gian...

Phoá coå Hoäi An roäng khoaûng 2km2, goàm caùc phoá coå heïp, ngaén, chia caét nhau nhö baøn côø. Giaù trò ñaëc bieät cuûa di tích naøy laø söï hieän dieän cuûa haøng traêm ngoâi nhaø coå, moät hoaëc hai taàng, maùi lôïp ngoùi coå, töôøng hoài saùt maùi, cao thaáp loâ nhoâ, ñöùng töïa vaøo nhau 2 beân phoá.

Nhaø ôû ñaây chuû yeáu laøm baèng goã coù chaïm troå hoa laù, chim thuù. Trong nhaø trang trí hoaønh phi caâu ñoái, cuoán thö. Haøng hieân thöôøng laép “væ voû cua”, maët tröôùc laø cöûa hieäu. Loøng nhaø hình oáng khaù saâu, nhöng saùng suûa, maùt meû, thoaùng nhôø coù “gieáng trôøi” ôû giöõa loøng nhaø.

Hoäi An coù kieán truùc nhaø röôøng. Nhaø coù khung goã, ñöôïc chaïm troå tinh vi. Hieän treân ñöôøng phoá Traàn Phuù, Nguyeãn Thaùi Hoïc coøn nhieàu ngoâi nhaø röôøng. Nhaø coå Hoäi An laø linh hoàn phong vò taïo ra neáp soáng cuõ. Nhaø coå Hoäi An thuoäc loaïi nhaø oáng, thöôøng thoâng ra 2 maët phoá, tieän cho vieäc laøm aên. Ñieån hình laø ngoâi nhaø oâng Taán Kyù coù tuoåi thoï treân 200 naêm. Ngoâi nhaø coå naøy ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích kieán truùc vaên hoùa ngheä thuaät ñaàu tieân vaøo naêm 1985.

Phoá coå Hoäi An ñöôïc UNESCO ghi vaøo Danh saùch Di saûn vaên hoùa theá giôùi naêm 1999.

CUØ LAO CHAØM Cuø Lao Chaøm töøng coù nhieàu teân goïi: Puliciam, Pulucham, Chieâm Baát Lao, Tieân Bích La..., laø moät quaàn ñaûo goàm baûy hoøn ñaûo lôùn nhoû: hoøn Lao, hoøn Moá, hoøn Daøi, hoøn Khoâ Meù, hoøn Khoâ Con, hoøn Laù, hoøn Tai, quaàn tuï thaønh moät voøng cung hình nhö moät böùc bình phong che chaén cho Cöûa Ñaïi cuûa thöông caûng Hoäi An. Cuø Lao Chaøm naèm caùch thò xaõ Hoäi An 16km veà höôùng Ñoâng Baéc. Toång dieän tích caùc ñaûo treân 15km2, trong ñoù röøng chieám khoaûng 90%. Ñaûo lôùn nhaát laø ñaûo hoøn Lao, ñaûo nhoû nhaát laø hoøn Khoâ Con. Ñeán ñaây vaøo nhöõng ngaøy trôøi ñeïp, khoâng coù gioù lôùn, du khaùch chæ ñi baèng thuyeàn maùy khoaûng 1 giôø laø ñeán ñöôïc Cuø Lao Chaøm. Trong nhöõng trieàn nuùi treân

683

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ caùc ñaûo coù nhieàu suoái ñeïp, nöôùc trong vaét. Theo caùc doøng suoái ñi saâu vaøo nhöõng caùnh röøng giaø raäm raïp. Ñaây laø nhöõng röøng nguyeân sinh, ñoäng thöïc vaät khaù phong phuù, trong ñoù coù nhieàu loaïi goã quyù vaø nhieàu loaøi ñoäng vaät quyù hieám, nhieàu nhaát laø khæ, traên, thoû röøng...

Thôøi tieát Cuø Lao Chaøm raát deã chòu, nhieät ñoä khaù oån ñònh. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø töø 20-240C. Muøa ñoâng aám aùp, muøa heø maùt dòu, khoâng coù söông muø. Ñaây laø nhöõng yeáu toá heát söùc quan troïng cho söï phaùt trieån nuoâi troàng thuûy saûn vaø dòch vuï du lòch.

Treân ñaûo hoøn Lao coù nhieàu baõi taém thuù vò, caùt traéng mòn, naèm doïc theo bôø phía Taây nhö: baõi Baéc, baõi OÂng, baõi Laøng, baõi Xeáp, baõi Choàng, baõi Pìm, baõi Höông vaø baõi Naàn.

Caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm thaáy ôû nhöõng baõi bieån Cuø Lao Chaøm nhieàu maûnh vôõ cuûa caùc ñoà goám coå cuûa ngöôøi Chaêm, cuûa caùc tín ñoà ñaïo Hoài ôû Trung Ñoâng, Thaùi Lan, AÁn Ñoä vaø Trung Quoác coù nieân ñaïi trong khoaûng töø theá kyû VIII ñeán theá kyû X. Ñieàu ñoù chöùng toû raèng Cuø Lao Chaøm cuûa Quaûng Nam laø ñieåm döøng chaân cuûa caùc taøu buoân quoác teá gheù vaøo hoaëc buoân baùn trao ñoåi haøng hoùa, löông thöïc... hoaëc ñeå traùnh gioù baõo. Cuø Lao Chaøm laø taám bình phong khoång loà treân bieån Hoäi An, nôi coøn chöùa ñöïng bao ñieàu bí aån, chöa ñöôïc caùc nhaø khaûo coå phaùt hieän.

SOÂNG THU BOÀN Doøng soâng quanh naêm soi boùng nöôùc phoá coå Hoäi An. Con soâng gaén lieàn vôùi cuoäc soáng vaø chöùng kieán bao noãi thaêng traàm cuûa ngöôøi daân phoá coå.

Soâng Thu Boàn baét nguoàn töø nuùi Ngoïc Linh cao tôùi 2.598m, chaûy qua bao thaùc gheành tröôùc khi ñeán ñaát queá Traø My, hoøa mình vaøo soâng Tranh, soâng Tieân mang phuø sa boài ñaép cho Goø Noåi.

Vaøo nhöõng ñeâm hoäi, treân doøng soâng Thu Boàn ñoaïn chaûy qua phoá coå laø moät doøng soâng aùnh saùng muoân saéc, moät ñeâm hoäi hoa ñaêng treân maët nöôùc lung linh.

THAÙNH ÑÒA MYÕ SÔN Laø khu ñeàn thaùp coå cuûa Vöông quoác Chaêmpa, ñöôïc moät hoïc giaû ngöôøi Phaùp laø M. C. Paris tìm thaáy naêm 1898 trong thung luõng Myõ

684

QUAÛNG NAM Sôn thuoäc xaõ Duy Phuù, huyeän Duy Xuyeân, caùch Thaønh phoá Ñaø Naüng 68km veà phía Taây Nam, caùch Kinh ñoâ Traø Kieäu cuûa Vöông quoác Chaêmpa cuõ 30km veà phía Taây.

Choïn Myõ Sôn, moät vuøng thung luõng bao quanh laø nuùi non, laøm thaùnh ñòa, ngoaøi yù nghóa toân giaùo, laøm nôi thôø phuïng, chaéc haún caùc vua Chaêm xöa ñaõ coù yù ñònh tìm moät nôi kín ñaùo an toaøn ñeå coù theå ruùt lui veà aån naùu, moät khi Kinh ñoâ Traø Kieäu bò uy hieáp.

Theo caùc nhaø nghieân cöùu ngöôøi Phaùp L. Firot, L. de Lajonquiere vaø H. Parmentier thì Myõ Sôn laø khu Thaùnh ñòa quan troïng nhaát cuûa Vöông quoác Chaêmpa coå, cho ñeán khi chaám döùt söï toàn taïi cuûa Vöông quoác naøy vaøo theá kyû XV. Laø thaùnh ñòa quan troïng nhaát, bôûi Vöông quoác Chaêmpa coù hai thaùnh ñòa thuoäc hai toäc lôùn: Thaùnh ñòa Myõ Sôn thuoäc thò toäc Döøa (tieáng Sanskrit: Narikelaramsa) trò vì phía Baéc Vöông quoác (mieàn Aravati) thôø Thaàn Serisanabhadresvara vaø Thaùnh ñòa Ponaga (Nha Trang) thuoäc thò toäc Cau (tieáng Sanskrit: Kaukavamsa) trò vì ôû phía Nam Vöông quoác (mieàn Kauthara), thôø Nöõ thaàn Ponaga cuûa Vöông quoác. Trong hai thaùnh ñòa, thì Myõ Sôn ñöôïc choïn laøm thaùnh ñòa chính cuûa Vöông quoác Chaêmpa, neân moãi moät vò vua leân ngoâi ñeàu ñeán ñaây laøm leã thaùnh taåy. Do ñoù, Myõ Sôn ñöôïc caùc vua Chaêmpa chaêm soùc, lieân tuïc phaùt trieån töø theá kyû VII ñeán theá kyû XIII. Taïi ñaây coù nhieàu bia kyù coù töø theá kyû IV ñeán theá kyû XIII. Trong ñoù vua Bhadravarman, vò vua ñaàu tieân cuûa Chaêmpa xuaát hieän treân bia kyù, ñaõ cho xaây döïng ôû ñaây ngoâi ñeàn thôø Thaàn Shiva vaøo theá kyû IV. Nhöng ñeán theá kyû VI, ngoâi ñeàn bò hoûa hoaïn thieâu huûy. Sang theá kyû VII, vò vua keá nghieäp cuûa Rudravarman laø vua Sambhavarman ñaõ cho xaây laïi ngoâi ñeàn baèng gaïch, vaø töø ñoù, taïi ñaây caùc trieàu ñaïi noái tieáp nhau cho toân taïo vaø xaây môùi nhieàu ñeàn thaùp nguy nga traùng leä.

Sau ñoù, coù theå do söï phaùt trieån maïnh cuûa Phaät giaùo (theá kyû VIII ñeán theá kyû X) döôùi hai vöông trieàu Hoaøn Vöông vaø Ñoàng Döông (töùc Indrapura) Myõ Sôn khoâng coøn giöõ ñöôïc vai troø thaùnh ñòa quoác gia nöõa. Ñaàu theá kyû X, Shiva laáy laïi ñöôïc vò theá trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa Vöông quoác Chaêmpa, thaùnh ñòa Myõ Sôn ñöôïc phuïc hoài vaø caùc coâng trình lôùn ñeïp nhaát coøn toàn taïi tôùi ngaøy nay ñeàu ñöôïc xaây döïng trong theá kyû X.

685

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Tieáp ñoù, Myõ Sôn laïi bò chieán tranh taøn phaù naëng neà. Chieán tranh keát thuùc, vua Harivarman IV (1074-1080) cho khoâi phuïc laïi. Döôùi Vöông trieàu Vijaya, Vöông quoác Chaêmpa chìm ñaém trong nhöõng cuoäc chieán tranh lieân mieân, thaùnh ñòa Myõ Sôn moät laàn nöõa bò taøn phaù.

Naêm 1149, sau khi ñaùnh baïi quaân Khôme, vua Jaya Harivarman cho phuïc hoài laïi toaøn boä ñeàn ñaøi bò phaù huûy. Töø naêm 1167 trôû ñi, caùc vöông trieàu tieáp theo, ñaëc bieät döôùi thôøi vua Jaya Simhavarman III (vua Cheá Maân) ñeàu cho tu boå vaø cho xaây môùi nhieàu ñeàn ñaøi cho tôùi naêm 1470, khi vöông trieàu Chaêmpa chaám döùt söï toàn taïi, thì thaùnh ñòa Myõ Sôn cuõng bò boû hoang pheá cho tôùi khi ngöôøi Phaùp tìm thaáy (1898). Theo thoáng keâ cuûa H. Parmentier, thì thaùnh ñòa Myõ Sôn coù tôùi 70 ñeàn thaùp.

Suoát 40 naêm ñaàu cuûa theá kyû XX, nôi ñaây ñöôïc Vieän Vieãn Ñoâng Phaùp cho truøng tu nhieàu laàn.

Töø naêm 1945, chieán tranh noå ra, Myõ Sôn khoâng nhöõng khoâng ñöôïc tu boå maø coøn bò phaù huûy. Ñaëc bieät, ñôït neùm bom B52 cuûa giaëc Myõ cuoái naêm 1969 ñaõ phaù huûy toaøn boä khu thaùp chuøa xaây baèng ñaù, trong ñoù coù ngoïn thaùp kyø vó cao 24m. Hieän Myõ Sôn chæ coøn laïi khoaûng 20 ngoïn thaùp, nhöng bò hö hoûng nhieàu. Ñeàn chính coù cöûa chính môû ra höôùng Ñoâng, thôø Linga - Yoni, bieåu hieän sinh löïc saùng taïo. Kieán truùc ñeàn thaùp theo kieåu truyeàn thoáng Chaêmpa. Maët baèng hình vuoâng. Thaùp chuøa goàm ba taàng, taàng treân laø hình thu nhoû cuûa taàng döôùi. Phaàn ñeá thaùp töôïng tröng cho theá giôùi traàn gian, thaân thaùp bieåu töôïng cho theá giôùi thaàn linh.

Toaøn boä thaùp ñöôïc chaïm khaéc tinh vi vôùi caùc hình chim, thuù, hoa laù, vuõ nöõ Apsara...

Thaùnh ñòa Myõ Sôn coù baûy ñaïi dieän tieâu bieåu cuûa taát caû caùc giai ñoaïn vaø phong caùch ngheä thuaät kieán truùc Chaêmpa. Thaùnh ñòa Myõ Sôn ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø Di saûn vaên hoùa theá giôùi naêm 1999.

BAÕI TAÉM TAM THANH Thuoäc xaõ Tam Thanh, caùch thò xaõ Tam Kyø 7km veà phía Ñoâng, laø moät baõi taém saïch ñeïp, roäng chöøng vaøi chuïc heùcta, raát thích hôïp cho du lòch daõ ngoaïi, taém bieån, caém traïi, bôi loäi...

686

QUAÛNG NAM BAÕI RAÏNG Thuoäc xaõ Tam Nghóa, caùch thò traán Nuùi Thaønh khoaûng 5km veà phía Ñoâng. Baõi Raïng naèm doïc theo caên cöù Chu Lai cuõ, hieän coøn löu giöõ nhieàu chieán tích cuûa quaân daân ta trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc Myõ vaø beø luõ tay sai. Baõi Raïng vôùi nhöõng gheành ñaù hoang sô vaø nhöõng ngoïn ñoài aên thoâng ra bieån. Phía sau caùc baõi taém laø röøng phi lao xanh töôi, boán muøa toûa boùng maùt. Sau khi taém bieån thoaûi maùi, du khaùch coù theå gheù thaêm töôïng ñaøi chieán thaéng Nuùi Thaønh, ghi laïi chieán coâng vang doäi cuûa Quaân giaûi phoùng ngaøy 26-5-1965.

BAÕI TAÉM CÖÛA ÑAÏI Caùch phoá coå Hoäi An chöøng 4km veà phía Ñoâng. Ñaây laø baõi taém lyù töôûng. Baõi caùt traéng mòn, thoai thoaûi, soùng nhoû, laïi gaàn thò xaõ.

DI TÍCH THAÙP CHIEÂN ÑAØN Naèm caïnh quoác loä 1A thuoäc xaõ Tam An, thò xaõ Tam Kyø, caùch tænh lî Tam Kyø 5km veà phía Baéc, goàm 3 thaùp: Baéc - giöõa – Nam, ñöùng thaúng haøng theo truïc Baéc Nam. Ba thaùp naøy thôø ba vò thaàn: Shiva, Vishnu vaø Brahma cuûa daân toäc Chaêm. Thaùp Chieân Ñaøn ñöôïc xaây vaøo cuoái theá kyû XI, hình daùng 3 thaùp gioáng nhau treân maët baèng hình vuoâng, maùi thaùp töøng taàng thu nhoû vöôn cao. Thaân thaùp khoâng coù hoa vaên trang trí. Cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng, coøn ba phía laø cöûa giaû. Hieän trong khuoân vieân thaùp coù nhaø tröng baøy caùc hieän vaät coå Chaêmpa nhö caùc phuø ñieâu, töôïng Nöõ thaàn, vuõ nöõ Apsara, töôïng Linga Yoni..., coù giaù trò ngheä thuaät cao.

THAÙP BAÈNG AN Toïa laïc ôû xaõ Ñieän An, huyeän Ñieän Baøn, caùch Thaønh phoá Ñaø Naüng khoaûng 30km veà phía Ñoâng Nam, caùch thò xaõ Hoäi An chöøng 14km. Thaùp Baèng An laø thaùp Chaêmpa duy nhaát coù maët baèng luïc giaùc moãi caïnh daøi 4m toàn taïi tôùi ngaøy nay. Thaùp ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû XII. Coù chieàu cao hôn 20m, khoâng coù truï aùp töôøng, khoâng coù cöûa giaû vaø hoa vaên trang trí, choùp nhoïn vaø thon. Nhìn veû ngoaøi thaáy thaùp coù daùng moät Linga khoång loà vöôn cao bieåu töôïng

687

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ cho söùc soáng maõnh lieät cuûa vuõ truï. Ngay ôû cöûa ra vaøo ñaët hai töôïng con Gajasimha, ñaàu voi mình sö töû baèng ñaù.

THAÙP KHÖÔNG MYÕ Thuoäc xaõ Tam Xuaân, huyeän Nuùi Thaønh, caùch thò xaõ Tam Kyø 2km veà phía Taây Nam. Thaùp Khöông Myõ laø moät toå hôïp goàm 3 thaùp Chaêmpa truyeàn thoáng vôùi maët baèng gaàn vuoâng, maùi thaùp coù ba taàng, treân ñænh laø choùp thaùp xaây baèng ñaù sa thaïch. Thaùp Khöông Myõ ñöôïc xaây vaøo theá kyû X, hoa vaên trang trí theo moâ típ ngheä thuaät Khôme... vôùi nhieàu caønh laù cuoán vaønh ôû ñaàu muùt, laù coù raõnh saâu.

Taïi khu vöïc thaùp Khöông Myõ, caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm thaáy nhieàu chum vaïi coù nieân ñaïi vaøi traêm naêm.

PHAÄT VIEÄN ÑOÀNG DÖÔNG Ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 875 döôùi trieàu vua Indravarman II, thuoäc xaõ Bình Ñònh, huyeän Thaêng Bình, caùch thò xaõ Tam Kyø 40km veà phía Baéc, laø di tích quan troïng baäc nhaát cuûa kieán truùc Phaät giaùo Chaêmpa. Do söï taøn phaù cuûa chieán tranh vaø söï huûy hoaïi cuûa thôøi gian, Phaät vieän Ñoàng Döông nay chæ coøn laïi moät maûng töôøng thaùp, moät soá vaät trang trí ñieâu khaéc vaø neàn moùng cuûa coâng trình.

KINH THAØNH TRAØ KIEÄU Coøn goïi Kinh thaønh Sö Töû hay laø thaønh Simhapura. Ngaøy nay Kinh thaønh Traø Kieäu ñaõ bò taøn phaù naëng neà, khoâng coøn nöõa, chæ coøn moät ñoaïn töôøng thaønh daøi khoaûng 1km cao 3m naèm treân moät vuøng ñoàng baèng daân cö ñoâng ñuùc. Theo ghi cheùp trong Thuûy Kinh Chuù ôû theá kyû XV, thì Kinh thaønh Traø Kieäu (thuoäc huyeän Duy Xuyeân) ñöôïc bao boïc baèng moät heä thoáng thaønh quaùch, haøo, luõy ñoà soä vöõng chaéc, ñöôïc xaây döïng theo kyõ thuaät xaây thaønh luõy cuûa ngöôøi Trung Hoa. Taïi kinh thaønh cuõng coù nhöõng ñeàn thôø to lôùn ñeå töôûng nhôù thaàn linh (phaàn lôùn caùc taùc phaåm ñieâu khaéc treân caùc thaønh phaàn kieán truùc ôû Kinh thaønh Traø Kieäu hieän ñöôïc tröng baøy taïi Baûo taøng ñieâu khaéc Chaêmpa, Ñaø Naüng).

Trong nhöõng naêm 1980, nhaân daân quanh vuøng Traø Kieäu ñaõ tìm thaáy moät soá löôïng lôùn hieän vaät baèng vaøng. Ñoù laø nhöõng ñoà trang söùc ñöôïc cheá taùc raát tinh xaûo. Qua nhöõng hieän vaät tìm thaáy cho thaáy

688

QUAÛNG NAM söï phoàn vinh voán coù cuûa kinh ñoâ naøy, ñaõ moät thôøi löøng danh trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.

NHAØ THÔØ TRAØ KIEÄU Naèm ôû khu vöïc thaønh coå Traø Kieäu, ñöôïc xaây vaøo naêm 1722, caùch Ñaø Naüng 37km veà höôùng Ñoâng Nam, ñeán naêm 1865, nhaø thôø ñöôïc chuyeån tôùi ñòa ñieåm hieän nay. Nhaø thôø hieän taïi laø do linh muïc Leâ Nhö Haûo xaây naêm 1971, theo maãu kieán truùc nhaø thôø phöông Taây “thôøi kyø AÙnh saùng”, keát hôïp vôùi nhöõng neùt hoa vaên trang trí mang ñaäm tính daân toäc.

Taïi coång nhaø thôø coù ñaët hai con roàng daøi khoaûng 20m, uoán löôïn theo ñöôøng leân haønh lang taàng treân vaøo chính ñieän cuûa nhaø thôø.

Caïnh nhaø thôø laø tu vieän Meán Thaùnh giaù, ñöôïc xaây döïng naêm 1867, nhaø thôø truyeàn thoáng vaø nhaø thôø Ñöùc Meï xaây naêm 1898, treân moät ngoïn ñoài cao 60m.

CHUØA CAÀU ÔÛ cuoái ñöôøng Traàn Phuù, thò xaõ Hoäi An coù moät chieác chuøa Caàu, do thöông gia Nhaät Baûn xaây döïng vaøo khoaûng ñaàu theá kyû XVII theo kieåu “thöôïng gia haï kieàu” (treân laø nhaø döôùi laø caàu). Chuøa Caàu coøn coù teân chöõ laø “Lai Vieãn Kieàu” (caàu cuûa nhöõng khaùch phöông xa), noái khu daân cö ngöôøi Nhaät laøm aên buoân baùn ôû Hoäi An vôùi khu daân cö ngöôøi Vieät - Hoa. Chuøa Caàu baéc qua con laïch chaûy ra soâng Thu Boàn.

Chuøa Caàu coù caáu truùc ñaëc bieät, chieàu daøi khoaûng 18m, roäng 3m, coù maët caàu cong leân ôû giöõa vaø maùi lôïp ngoùi aâm döông che kín caû chieác caàu cuõng uoán cong theo maët caàu moät caùch meàm maïi. Chuøa coù maët baèng hình vuoâng, noái vôùi caàu ôû ñoaïn giöõa theo daïng chuoâi voà. Chuøa vaø caàu ñeàu laøm baèng goã sôn son ñöôïc chaïm troå raát coâng phu. Maët chuøa quay veà phía soâng. Hai ñaàu caàu, moät beân coù töôïng khæ (Thaân) vaø beân kia coù töôïng choù (Tuaát), nguï yù xaây döïng töø naêm Thaân ñeán naêm Tuaát, ba naêm môùi hoaøn thaønh. Cuõng coù yù kieán cho raèng ñoù laø hai con vaät maø ngöôøi Nhaät suøng baùi thôø töï trong nhieàu coâng trình tín ngöôõng töø coå xöa? Phaàn chính giöõa (goïi laø chuøa) thôø moät töôïng goã Baéc Ñeá Traán Voõ - vò thaàn baûo veä xöù sôû, ban nieàm vui haïnh phuùc cho con ngöôøi. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm 1763, 1817, 1915, 1986.

689

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA CHUÙC THAÙNH Toïa laïc ôû phöôøng Caåm Phoâ, thò xaõ Hoäi An, naèm caùch trung taâm thò xaõ Hoäi An khoaûng 2km (theo ñöôøng Huyønh Thuùc Khaùng). Chuøa Chuùc Thaùnh noåi tieáng bôûi laø nôi khôûi xöôùng chi phaùi thieàn Chuùc Thaùnh cuûa Thieàn phaùi Laâm Teá. Chuøa ñöôïc döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVII kieán truùc theo loái chöõ “tam” (三), coù daïng kieán truùc toång hôïp truyeàn thoáng cuûa Trung Hoa vaø Vieät Nam, coù nhieàu töôïng lôùn. ÔÛ chính ñieän thôø Tam Theá Phaät, Di Laëc vaø 18 vò La Haùn. Tröôùc saân coù töôïng Quan Theá AÂm Boà Taùt. Trong khuoân vieân chuøa coù nhieàu baûo thaùp cuûa caùc toå sö Minh Haûi, thieàn sö Thieát Thoï (ñôøi 35), AÁn Bích (ñôøi 39)... Hieän nay Hoøa thöôïng Thích Trí Nhaïn truï trì chuøa. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm 1956, 1964.

CHUØA PHÖÔÙC LAÂM Toïa laïc taïi phöôøng Caåm Haø, thò xaõ Hoäi An. Chuøa do Hoøa thöôïng AÂu Trieâm khai sôn vaøo naêm 1666, ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu trong caùc theá kyû XVIII vaø XIX. Chuøa thuoäc heä phaùi thieàn Laâm Teá - Chuùc Thaùnh. Kieán truùc chuøa theo phong caùch AÙ Ñoâng coå, kieåu chöõ “moân” (門), goàm ba gian, hai chaùi, hai beân coù hai laàu chuoâng hình thaùp.

Trong chuøa hieän coøn nhieàu töôïng vaø coå vaät quyù. Chuøa Phöôùc Laâm coøn laø nôi ñaøo taïo danh taêng Vieät Nam nhö Hoøa thöôïng Thích Tònh Khieát, Thích Giaùc Nhieân, ñeä I vaø ñeä II Taêng thoáng Phaät giaùo Vieät Nam tröôùc naêm 1975. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm 1822, 1893.

CHUØA VAÏN ÑÖÙC Coøn goïi laø chuøa Caây Cau, ôû xaõ Tröôøng Leä, huyeän Dieân Phöôùc, nay laø huyeän Ñieän Baøn. Chuøa do Thieàn sö Minh Löôïng xaây döïng vaøo cuoái theá kyû XVII, ñaàu theá kyû XVIII. Naèm ngay beân bôø soâng Coå Coø. Chuøa Vaïn Ñöùc coù quy moâ lôùn traùng leä, laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa ñeïp nhaát cuûa tænh Quaûng Nam. Chuøa laø nôi gaëp gôõ cuûa caùc thöông nhaân qua laïi gheù thaêm chuøa cuùng baùi, caàu an... Ñeán nay chuøa coøn löu giöõ nhieàu pho töôïng thôø, kinh saùch vaø caùc taøi lieäu quyù lieân quan ñeán lòch söû hình thaønh phoá coå Hoäi An vaø lòch söû Phaät giaùo trong vuøng Quaûng Nam - Ñaø Naüng.

690

QUAÛNG NAM CHUØA OÂNG Naèm ngay tröôùc chôï Hoäi An, coøn goïi laø mieáu Quan Coâng, do Hoa kieàu xaây döïng vaøo giöõa theá kyû XVII, goàm 4 ngoâi nhaø cao to, vaây quanh moät khoaûnh saân. Nhöõng coät goã lôùn vaø boä khung ñôõ maùi ñöôïc chaïm troå tæ mæ. Chuøa OÂng traûi qua nhieàu laàn truøng tu, laàn truøng tu lôùn nhaát vaøo naêm 1825 do vua Minh Maïng chu caáp kinh phí. Trong chuøa coøn giöõ töôïng Quan Coâng to lôùn, quaéc thöôùc, maët ñoû, raâu daøi, aùo baøo xanh, uy nghi, oai veä... hai beân laø töôïng Chaâu Xöông vaø Quan Bình.

Tröôùc gian chính ñieän coù treo böùc hoaønh phi lôùn chaïm baøi töø daøi cuûa Xuaân Quaän coâng Nguyeãn Nghieãm (cha cuûa Nguyeãn Du). Chuøa OÂng laø moät kieán truùc ñoäc ñaùo, keát hôïp nhieàu ñöôøng neùt haøi hoøa naèm trong khoâng gian yeân tónh, boán beà caây coái xanh töôi.

HOÄI QUAÙN PHUÙC KIEÁN Hoäi quaùn naøy do ngöôøi Hoa goác ôû Phuùc Kieán xaây döïng vaøo naêm 1795, ngay töø buoåi ban ñaàu tôùi sinh soáng taïi Hoäi An. Kieán truùc ñoà soä naøy do nhöõng baøn tay kheùo leùo, taøi hoa cuûa nhöõng ngheä nhaân ñeán töø Trung Hoa. Hoäi quaùn Phuùc Kieán ñöôïc xaây theo kieåu chöõ “tam” (三), saâu ñeán 120m, khoâng gian ñöôïc phoâ baøy chi tieát töø trong ra ngoaøi, nguy nga vaø loäng laãy. Chính ñieän thôø Thieân Haäu Thaùnh Maãu, Quan Theá AÂm Boà Taùt, Thaàn Taøi, Baø Chuùa sanh thai vaø 12 baø muï theo tín ngöôõng daân gian ngöôøi Trung Hoa. Ngoaøi ra, trong Hoäi quaùn coøn coù nhieàu töôïng thôø, troáng ñoàng, chuoâng ñoàng, lö höông...

HOÄI QUAÙN TRIEÀU CHAÂU Coøn coù teân laø chuøa OÂng Boån, ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1845, toïa laïc treân ñöôøng Nguyeãn Duy Hieäu, thò xaõ Hoäi An. Hoäi quaùn xaây theo kieåu “noäi coâng ngoaïi quoác”, boä vì “choàng röôøng giaû thuû”, treân caùc thaønh phaàn kieán truùc baèng goã ñöôïc chaïm troå nhöõng neùt tinh vi, hình aûnh xoay quanh caùc ñeà taøi töù linh, long maõ, ñieåu, thuù... Phaàn ñieâu khaéc naøy mang ñaày maøu saéc taâm linh. Hoäi quaùn Trieàu Chaâu thôø vò thaàn chính laø Phuïc Ba, ngöôøi chinh phuïc soùng gioù, maø sau naøy daân gian ñoàng hoùa vôùi Phuïc Ba töôùng quaân.

CHUØA QUAÛNG TRIEÄU Coøn goïi laø Hoäi quaùn Quaûng Ñoâng, do ngöôøi Hoa goác Quaûng Ñoâng,

691

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Trung Quoác soáng ôû Hoäi An xaây döïng vaøo naêm 1855, taïi 176 phoá Traàn Phuù, thò xaõ Hoäi An. Chuøa ñöôïc truøng tu lôùn nhieàu laàn vaøo caùc naêm 1915, 1990. Kieán truùc chuøa theo kieåu chöõ “quoác” (國). Chuøa coù quy moâ hoaønh traùng. Beân trong coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu hieän vaät quyù nhö boán böùc hoaønh phi lôùn, moät lö traàm lôùn baèng ñoàng cao 1,6m, roäng 0,6m, moät caëp ñoân söù, men ngoïc Trung Quoác.

DI TÍCH NUÙI THAØNH Thuoäc xaõ Tam Nghóa, huyeän Nuùi Thaønh. Naêm 1965, quaân Myõ oà aït ñoå boä vaøo Ñaø Naüng vaø laäp caên cöù quaân söï ôû Chu Lai (Nuùi Thaønh).

Ngaøy 16-5-1965, ñaïi ñoäi 2, tieåu ñoaøn 70, boä ñoäi ñòa phöông Quaûng Nam, laàn ñaàu tieân ñaùnh tan ñaïi ñoäi quaân Myõ, môû ñaàu cho phong traøo “tìm Myõ maø ñaùnh” treân toaøn mieàn Nam. Sau traän ñaùnh môû maøn naøy Ñaûng vaø Baùc Hoà taëng cho quaân daân Quaûng Nam taùm chöõ vaøng: “Trung duõng, kieân cöôøng, ñi ñaàu dieät Myõ”. Naêm 1980, moät töôïng ñaøi chieán thaéng ñaõ ñöôïc döïng leân gaàn nôi xaûy ra traän ñaùnh.

KHU DI TÍCH NÖÔÙC OA Thuoäc xaõ Traø Taân, huyeän Traø My, caùch thò traán Traø My khoaûng 8km veà phía Taây Nam. Ñaây laø caên cöù caùch maïng trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ, laø nôi ñaët cô quan ñaàu naõo veà quaân söï, chính trò cuûa chieán tröôøng khu V. Khu di tích bao goàm nhaø ôû, nhaø laøm vieäc, nhaø aên taäp theå, hoäi tröôøng hoäi hoïp, haàm truù aån, naèm ôû giöõa vuøng nuùi röøng raäm raïp. Khu di tích ñöôïc truøng tu söûa chöõa naêm 1986.

MOÄ HOAØNG DIEÄU Thuoäc xaõ Ñieän Quang, huyeän Ñieän Baøn. Ngoâi moä toïa laïc treân moät khu ñaát roäng, laø nôi caûi taùng cuï Hoaøng Dieäu, moät coâng thaàn cuûa trieàu Nguyeãn, coù coâng baûo veä thaønh Haø Noäi vaø ñaõ anh duõng hy sinh ngaøy 25-4-1882.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI LONG CHU Laø leã hoäi cuûa ngö daân caùc laøng chaøi ven bieån quanh thò xaõ Hoäi An, ñeå toáng oân vaø dòch beänh vaøo luùc chuyeån muøa.

692

QUAÛNG NAM Haèng naêm leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy raèm thaùng 7 aâm lòch taïi ñình laøng hoaëc taïi nhaø tröôûng thoân, aáp. Leã hoäi coù tuïc röôùc Long Chu (thuyeàn roàng laøm baèng coùt tre, boài giaáy hoaëc vaûi) töø ñình laøng ñeán beán nöôùc roài ñaåy thuyeàn troâi ra soâng bieån.

Tröôùc ngaøy tieán haønh leã, caùc thaày cuùng ñaët höông aùn vaø yeåm buøa nôi coù ma quyû, theo sau thaày cuùng laø ñoaøn ngöôøi nam nöõ tay caàm dao, maùc phaùt quang saïch seõ ñöôøng laøng, bôø buïi, mieäng hoø haùt ñoái ñaùp vui veû. Vaøo ngaøy leã chính, thaày caû laøm leã teá vaø sau ñoù laø leã röôùc “Long Chu” ñi tröø taø ma dòch beänh. Sau leã coù toå chöùc caùc troø vui.

LEÃ HOÄI BAØ THU BOÀN Leã hoäi toå chöùc vaøo ngaøy 12 thaùng 2 aâm lòch haèng naêm taïi dinh baø Thu Boàn, ngöôøi Chaêm goïi laø Boâ Boâ phu nhaân.

Leã hoäi dieãn ra trong khoâng khí töng böøng, naùo nhieät suoát töø saùng ñeán toái mòt môùi keát thuùc. Ngoaøi phaàn teá leã coøn toå chöùc ñua thuyeàn, röôùc coä vaø haùt boäi. Ngöôøi töø nhieàu nôi khaùc cuõng ñeán tham gia tranh taøi. Theo tuïc leä, thuyeàn thuoäc laêng mieáu naøo, thì ñöôïc thaàn ôû laêng mieáu ñoù baûo hoä. Tröôùc khi ñua thuyeàn, caû ñoaøn traïo thuû phaûi laøm leã khaán vaùi tröôùc laêng, roài môùi xuaát phaùt. Moãi thuyeàn ñua cöû ra moät ngöôøi ngoài ôû muõi thuyeàn maëc aùo ñoû, ñoäi khaên ñoû, ñöôïc coi laø “tuøy phaùi” cuûa thaàn chuû thuyeàn. Ngöôøi naøy coù nhieäm vuï vöøa haùt vöøa muùa khích leä traïo thuû. Caùc traïo thuû khi nghe tieáng haùt cuûa “tuøy phaùi” seõ caûm thaáy mình ñöôïc thaàn linh trôï löïc neân bôi khoûe hôn.

Tieáp ñoù laø leã röôùc coä. Coä laø moät baøn lôùn, ñöôïc hoùa trang loäng laãy, beân trong ñeå nhieàu thöùc aên nhö baùnh, hoa quaû, gaïo, thòt... Ngöôøi röôùc coä aên maëc theo kieåu truyeàn thoáng cuûa laøng. Daân laøng tham gia cuøng haùt muùa.

LEÃ TEÁ CAÙ OÂNG Leã hoäi toå chöùc ôû nhöõng vuøng ven bieån cuûa nhöõng ngö daân laøng chaøi. Haàu nhö laøng naøo ven bieån cuõng ñeàu coù thôø caù OÂng (caù voi) vaø moãi naêm hoï ñeàu toå chöùc leã teá Ngaøi. Leã teá caù OÂng cuûa caùc laøng chaøi Hoäi An thöôøng toå chöùc vaøo dòp caàu ngö haèng naêm trong khoaûng haï tuaàn thaùng 2 aâm lòch. Trong nhöõng ngaøy leã hoäi coù haùt cheøo Baû Traïo.

Nhöõng ngöôøi tham gia vöøa hoø vöøa lónh xöôùng vaø laøm ñoäng taùc cheøo thuyeàn ôû treân caïn nhaèm mieâu taû caûnh hoaït ñoäng cuûa daân chaøi treân

693

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ soâng nöôùc. Nhöõng caâu haùt ñieäu muùa laø nhaèm tri aân caù OÂng ñaõ cöùu giuùp ngöôøi daân ñi bieån thoaùt khoûi hoaïn naïn.

QUAÛNG NGAÕI Laø moät tænh duyeân haûi mieàn Trung, coù toång dieän tích töï nhieân 5.177km2, daân soá treân 1 trieäu 200 ngaøn ngöôøi, laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em: Kinh, Hreâ, Xô Ñaêng... Thò xaõ Quaûng Ngaõi laø tænh lî, ngoaøi ra coøn coù 12 huyeän laø: Lyù Sôn, Bình Sôn, Traø Boàng, Sôn Tònh, Sôn Taây, Sôn Haø, Tö Nghóa, Nghóa Haønh, Minh Long, Moä Ñöùc, Ñöùc Phoå vaø Ba Tô.

Quaûng Ngaõi, phía Baéc giaùp Quaûng Nam, phía Nam giaùp Bình Ñònh, Taây Nam giaùp Kon Tum, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng vôùi bôø bieån daøi treân 130km. Ñòa hình Quaûng Ngaõi goàm boán vuøng: vuøng röøng nuùi, vuøng baùn sôn ñòa, vuøng ñoàng baèng ven bieån vaø vuøng haûi ñaûo.

Quaûng Ngaõi coù khí haäu khaù khaéc nghieät, naéng laém, möa nhieàu.

Nhieät ñoä trung bình caû naêm töø 25,50C ñeán 26,50C. Nhieät ñoä cao nhaát coù khi leân tôùi 410C vaø thaáp nhaát 120C. Quaûng Ngaõi naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa coù hai muøa roõ reät. Muøa noùng töø thaùng 4 ñeán thaùng 8, muøa möa töø thaùng 9 ñeán thaùng 12. Muøa laïnh nhaát töø thaùng Gieâng ñeán thaùng 3. Löôïng möa trung bình naêm 1.900mm, cao nhaát coù khi leân ñeán 3.500mm, gaây baõo luït döõ doäi.

Quaûng Ngaõi coù 3 con soâng lôùn chaûy qua laø: soâng Traø Khuùc, soâng Traø Boàng vaø soâng Veä. Giao thoâng Quaûng Ngaõi khaù thuaän lôïi, coù ñöôøng saét Baéc - Nam, ñöôøng boä coù quoác loä 1A ñi qua, laïi coù soâng ngoøi vaø ñöôøng bieån. Quaûng Ngaõi hieän ñaõ coù caûng Dung Quaát, moät caûng nöôùc saâu ñang ñöôïc hoaøn thaønh khaù hieän ñaïi, phuïc vuï cho khu coâng nghieäp vaø nhaø maùy loïc daàu Dung Quaát vaø thaønh phoá Vaïn Töôøng hieän ñaïi.

Quaûng Ngaõi laø tænh coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi vaø tieâu bieåu laø neàn vaên hoùa Sa Huyønh vôùi nhöõng con ngöôøi caàn cuø saùng taïo, ñaày tinh thaàn yeâu nöôùc vaø caùch maïng, vôùi nhöõng teân tuoåi löøng danh caû nöôùc nhö Huyønh Thuùc Khaùng, Phaïm Vaên Ñoàng ...

694

QUAÛNG NGAÕI

THAÉNG CAÛNH ÑEØO VIOLAÉC Naèm treân quoác loä, caùch huyeän lî Ba Tô 23km veà phía Taây. Ñeøo Violaéc quanh co, moät beân laø röøng nguyeân sinh vôùi nhöõng caây coái um tuøm raäm raïp, moät beân laø vöïc saâu thaêm thaúm. Döôùi chaân ñeøo laø laøng Violaéc vôùi 43 ngoâi nhaø saøn mang kieán truùc ñaëc bieät cuûa daân toäc Hreâ, luùc aån, luùc hieän raát kyø aûo, ngoaïn muïc. Töø caàu soâng Re uoán löôïn döôùi chaân ñeøo leân ñeán ñieåm ranh giôùi giöõa hai tænh Quaûng Ngaõi vaø Kon Tum laø 19km, naèm ôû ñoä cao 1.400m so vôùi maët nöôùc bieån. Caøng leân cao khí trôøi caøng laïnh. Töø treân ñænh ñeøo, du khaùch seõ nhìn thaáy baûn laøng aån hieän trong nhöõng laøn söông môø kyø aûo, nhöõng thöûa ruoäng baäc thang ñang traûi roäng hai beân bôø soâng Re. ÑAÛO LYÙ SÔN Voán xöa kia coù teân goïi laø cuø lao Reù. Tuy naèm giöõa bieån khôi bao la trôøi nöôùc, nhöng cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân nôi ñaây raát khaám khaù, nhôø ngheà ñaùnh baét haûi saûn vaø troàng toûi noåi tieáng trong caû nöôùc.

Nhieàu ngöôøi goïi Lyù Sôn laø “Vöông quoác cuûa toûi”. Huyeän ñaûo Lyù Sôn naèm caùch cöûa bieån Sa Kyø 18 haûi lyù veà phía Ñoâng. Ñaûo roäng khoaûng 11km2 goàm hai xaõ Lyù Vónh vaø Lyù Haûi. Treân vuøng ñaát Lyù Sôn coù nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa, phong caûnh neân thô vôùi nhieàu ñeàn, ñình, laêng, mieáu. Ñaëc bieät coù nhieàu veát tích cuûa neàn vaên hoùa Sa Huyønh vaø vaên hoùa Chaêmpa qua caùc cuoäc khai quaät cuûa caùc nhaø khaûo coå ôû xoùm OÁc, suoái Chình, chuøa Hang vaø ñình Lyù Haûi.

Haèng naêm, töø moàng 4 ñeán moàng 7 Teát coå truyeàn, nhaân daân huyeän Lyù Sôn toå chöùc hoäi ñua thuyeàn, coù nhieàu ngöôøi tham gia.

LAØNG BIEÅN SA CAÀN Cöûa bieån Sa Caàn coøn goïi Thaùi Caàn, Theá Caàn, Sôn Traø, naèm veà phía Ñoâng Baéc huyeän Bình Sôn, nôi doøng soâng Traø Boàng ñoå ra bieån Ñoâng. Cöûa bieån Sa Caàn caùch thò traán Chaâu OÂ 17km. Cöûa Sa Caàn roäng khoaûng 200m, ñoä saâu khoaûng 4-6m. Giöõa cöûa coù 2 gaønh ñaù nhoâ cao mang teân hoøn OÂng vaø hoøn Baø, gaén lieàn vôùi moät caâu chuyeän hoang ñöôøng. Xa xa veà höôùng Ñoâng coù muõi Co Co nhoâ ra bieån taïo neân eo bieån kín gioù, maët bieån khaù phaúng laëng vaø nuùi Nam Chaâm aùn

695

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ngöõ tröôùc maët vôùi moät maøu xanh thaãm noåi leân giöõa trôøi bieån meânh moâng taïo thaønh moät böùc tranh thieân nhieân höõu tình thô moäng.

Hai beân cöûa bieån Sa Caàn laø xoùm laøng ñoâng ñuùc aån mình döôùi nhöõng raëng döøa xanh tróu quaû.

SUOÁI CAØ ÑUÙ Töø mieàn bieån meânh mang soùng nöôùc, môøi du khaùch leân thaêm nuùi röøng Quaûng Ngaõi töøng laøm say ñaém loøng ngöôøi bôûi soâng suoái vaø thaùc ñoå. Moät trong nhöõng suoái ñeïp cuûa röøng nuùi Quaûng Ngaõi tröôùc heát phaûi keå ñeán suoái Caø Ñuù, caùch huyeän lî Traø Boàng khoaûng 2km veà phía Taây Baéc, vôùi ñoä doác khaù cao, nöôùc chaûy xieát taïo neân nhieàu thaùc gheành, quanh naêm nöôùc ñoå aàm aøo giöõa nuùi röøng hoang sô, moâi tröôøng xanh töôi, trong saïch. Ñi veà phía Taây cuûa doøng suoái ta baét gaëp heä thoáng thuûy ñieän Caø Ñuù, cung caáp ñieän chuû yeáu cho huyeän Traø Boàng vaø caùc vuøng laân caän.

Nôi ñaây coøn coù thaùc Xeng Bay cao hôn 15m, aån hieän giöõa vuøng ñoài nuùi ôû phía Taây Nam, caùch suoái Caø Ñuù khoaûng 1km.

THAÙC TRAÉNG Naèm ngay giöõa huyeän Minh Long, chung quanh laø vuøng ñoài nuùi traäp truøng, moät maøu xanh baát taän, khoâng khí maùt meû quanh naêm.

Doøng nöôùc töø ñoä cao 40m ñoå xuoáng caùc gheành ñaù, laøm tung boït traéng xoùa caû moät vuøng, taïo neân nhöõng aâm thanh nhö saám ñoäng reàn vang.

Döôùi chaân thaùc laø hai hoà nöôùc keà nhau, moãi hoà roäng treân 100m2, maët nöôùc trong xanh quanh naêm. Vaøo nhöõng ngaøy naéng noùng, ñöôïc ôû beân Thaùc Traéng, du khaùch seõ ñöôïc taän höôûng caùi se laïnh vôùi buïi nöôùc mòt muø, ta coù caûm giaùc nhö ñang ôû moät thaùc naøo ñoù treân cao nguyeân Laâm Vieân, Ñaø Laït, Laâm Ñoàng.

COÅ LUÕY COÂ THOÂN Naèm ôû trung taâm xaõ Nghóa Phuù, huyeän Tö Nghóa, caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi khoaûng 10km veà höôùng Ñoâng laø thaéng caûnh nuùi Phuù Thoï vaø Coå Luõy Coâ Thoân. Nuùi cao 60m, roäng khoaûng 8ha vôùi phong caûnh “nhaát boä, dò traïng” (ñi moät böôùc ñaõ thaáy hình thuø ñoåi khaùc).

Nhöõng hoøn Chuoâng, hoøn Troáng, hang Xeo Queïo... baèng ñaù granit xaùm xen laãn thaûm thöïc vaät xanh maùt taïo neân moät quang caûnh hoang sô thuù vò. Ñaëc bieät treân nuùi coù thaønh luõy cuûa ngöôøi Chaêm xöa

696

QUAÛNG NGAÕI nhö thaønh Baøn Côø, thaønh Hoøn Yaøng... Döôùi chaân nuùi Phuù Thoï ñaày huyeàn tích laø thoân Coå Luõy ña saéc maøu hieän ra vôùi daùng veû u tòch.

Maøu xanh cuûa döøa ñung ñöa trong naéng gioù, maøu traéng cuûa soùng luøa treân bieån xanh, maøu vaøng laáp laùnh cuûa caùt trong aùnh naéng cuûa phöông Nam vaø maøu xanh loàng loäng cuûa ñaát trôøi mieàn Trung giaøu naéng gioù, ñaõ taïo neân böùc tranh thieân nhieân quyeán ruõ, laø nguoàn caûm höùng daït daøo cuûa thi nhaân maëc khaùch.

NUÙI AÁN, SOÂNG TRAØ Vieát cho ñaày ñuû laø nuùi Thieân AÁn, soâng Traø Khuùc, ñaây laø caûnh ñeïp noåi tieáng cuûa ñaát trôøi Quaûng Ngaõi. Töø caàu Traø Khuùc, naèm treân quoác loä 1A, chaïy qua thò xaõ Quaûng Ngaõi, baïn ñi doïc theo taû ngaïn soâng Traø khoaûng 1.000m, seõ gaëp nuùi Thieân AÁn, cao khoaûng 100m, ñænh nuùi baèng phaúng roäng lôùn, quanh naêm soi boùng doøng soâng Traø. Treân ñænh nuùi Thieân AÁn coù moä cuï Huyønh Thuùc Khaùng, töøng laø quyeàn Chuû tòch nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa. Nuùi AÁn soâng Traø cuõng nhö hình vôùi boùng, taïo neân moät caûnh ñeïp non nöôùc höõu tình.

Töø chaân nuùi AÁn coù ñöôøng xoaùy oác leân taän ñænh, hai beân ñöôøng laø nhöõng raëng phi lao rì raøo trong gioù vaø nhöõng caây ña coå thuï rôïp boùng maùt. Ñöùng treân ñænh Thieân AÁn, du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc heát veû ñeïp cuûa Quaûng Ngaõi vaø doøng soâng Traø Khuùc vôùi nhöõng bôø xe nöôùc cao lôùn, coù caùi ñöôøng kính tôùi 12m, ñang töø töø cuoän troøn theo doøng nöôùc, ñöa nöôùc vaøo ruoäng ñoàng taém töôùi cho nhöõng ñoàng luùa gaëp luùc khoâ haïn.

BÔØ BIEÅN SA HUYØNH Naèm saùt quoác loä 1A vaø ñöôøng saét Baéc - Nam, raát tieän cho du khaùch, laïi caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi chæ trong voøng 1 giôø ñoàng hoà ñi xe maùy. Ñaây laø moät ñieåm du lòch taém bieån lyù töôûng. Ngaønh du lòch Quaûng Ngaõi ñaõ cho xaây döïng ôû Sa Huyønh nhöõng Motel (kieåu nhaø nghæ, khaùch saïn coù nhaø ñeå xe, coù beáp cho du khaùch töï naáu nöôùng theo sôû thích) ñeå ñoùn khaùch döøng chaân nghæ laïi ñoâi ba ngaøy tröôùc khi tieáp tuïc haønh trình.

BAÕI BIEÅN MYÕ KHEÂ Coù hình cong löôõi lieàm vaø xieát laïi ôû vònh Vónh An, vôùi baõi caùt vaøng mòn chaïy daøi hôn 10km, quanh bôø laø nhöõng raëng phi lao xanh

697

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ nguùt ngaøn, baõi taém thoai thoaûi, nöôùc trong xanh, saïch ñeïp, khoâng coù nöôùc xoaùy ngaàm. Baõi taém Myõ Kheâ caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi khoaûng 12km veà höôùng Ñoâng, caùch caûng bieån Dung Quaát 16km, gaàn caûng Sa Kyø, thuoäc xaõ Tònh Kheâ, huyeän Sôn Tònh. Ñaây laø moät baõi taém lyù töôûng cuûa Quaûng Ngaõi.

DI TÍCH DI TÍCH KHAÛO COÅ SA HUYØNH Thuoäc 2 xaõ Phoå Thaïch vaø Phoå Khaùnh, huyeän Ñöùc Phoå, caïnh khu du lòch bieån Sa Huyønh, caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi 60km veà phía Ñoâng Nam. Di chæ khaûo coå Sa Huyønh goàm caùc di chæ moä taùng ôû caùc coàn caùt ven bieån. Ñaàu naêm 1902, nhaø khaûo coå hoïc ngöôøi Phaùp, Vinet, ñaõ tìm thaáy moät soá löôïng lôùn chum goám, caùc vaät duïng baèng goám, duïng cuï baèng saét vaø ñaù, chöùng toû söï toàn taïi cuûa neàn vaên hoùa Sa Huyønh cuûa cö daân coå, caùch ñaây 2.000 naêm, thuoäc thôøi kyø ñoà saét. Trong laàn khai quaät naêm 1978, caùc nhaø khaûo coå hoïc Vieät Nam ñaõ thu löôïm ñöôïc 114 di vaät. Nhöõng di vaät naøy mang giaù trò cao veà söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa neàn vaên hoùa Sa Huyønh.

CHUØA HANG Thuoäc xaõ Lyù Haûi, naèm veà phía Ñoâng Baéc ñaûo Lyù Sôn, döôùi chaân nuùi Thôùi Lôùi. Chuøa Hang coøn coù teân “Thieân Khoâng Thaïch töï” (chuøa ñaù trôøi sinh) do caùc vò Tieàn hieàn hoï Traàn ra khai khaån hoang ñaûo, môû ñaát döïng laøng Lyù Haûi vaø Lyù Vónh vaø laäp chuøa vaøo thôøi Leâ Kính Toâng caùch nay khoaûng treân 300 naêm.

Goïi laø chuøa Hang, vì chuøa naèm trong hang nuùi, muoán ñeán chuøa phaûi men theo con ñöôøng ñoäc ñaïo cheo leo beân vaùch nuùi, saùt meùp bieån vaø leân cao daàn, roài laïi phaûi xuoáng hôn 40 baäc tam caáp môùi tôùi ñöôïc cöûa hang. Loøng hang khaù saâu vaø roäng, daøi 24m, ngang 20m, traàn hang cao 3,2m, vôùi dieän tích 480m2. Tröôùc saân chuøa ñaët moät pho töôïng Quan AÂm cao 7m, ñöùng treân beä giöõa hoà sen nhìn ra bieån caû meânh moâng. Trong chuøa coù baøn thôø phaät Di Ñaø, Thích Ca, Di Laëc, Toå Ñaït Ma vaø caùc sö toå truï trì. Caùc beä thôø ñöôïc taïo neân töø caùc beä ñaù töï nhieân caøng laøm taêng theâm veû thaâm nghieâm, huyeàn bí.

698

QUAÛNG NGAÕI Chung quanh chuøa laø nhöõng caây baøng bieån coå thuï haøng traêm naêm tuoåi, goác reã xuø xì, caønh laù sum sueâ, che boùng maùt röôïi. Tröôùc cöûa chuøa laø nhöõng baõi ñaù san hoâ ñöôïc soùng ñeõo goït. Saùt meùp nöôùc laø nhöõng baõi caùt vaøng mòn maøng, saïch seõ.

CHUØA OÂNG Thuoäc thò töù Thu Xaø, xaõ Nghóa Hoøa, huyeän Tö Nghóa, caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi 10km veà höôùng Ñoâng. Chuøa OÂng do ngöôøi Hoa thuoäc caùc tænh Phuùc Kieán, Trieàu Chaâu, Haûi Nam, Quaûng Ñoâng (Trung Quoác) sinh soáng ôû Quaûng Ngaõi laäp neân vaøo naêm 1821 (naêm Minh Maïng thöù 2). Chuøa OÂng thôø baùi theo kieåu “tieàn Thaùnh, haäu Phaät”. Chuøa coù kieán truùc hình chöõ “tam” (三), quay maët veà höôùng Ñoâng. Chuøa ñaõ qua nhieàu laàn söûa chöõa, nhöng vaãn giöõ nguyeân kieán truùc ban ñaàu, vôùi ngheä thuaät trang trí tinh xaûo haøi hoøa giöõa ñaép noåi, chaïm noåi, chaïm thuûng, chaïm loäng treân caùc bình phong, vaùch goã, khaùm thôø, vì keøo, caùc caâu ñaàu, ñoøn baåy, xaø ngang... Ñaây laø moät coâng trình kieán truùc ngheä thuaät toân giaùo ñöôïc xaây döïng coâng phu, ñeïp ñeõ.

CHUØA THIEÂN AÁN Toïa laïc treân nuùi Thieân AÁn thuoäc xaõ Tònh AÁn, huyeän Sôn Tònh, caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi 3,5km veà höôùng Ñoâng Baéc. Voán tröôùc ñaây chæ laø moät thaûo am tónh mòch döôùi luøm caây coå thuï, ñöôïc Hoøa thöôïng Phaùp Hoa xaây döïng môû roäng vaøo naêm 1695 vaøo thôøi Haäu Leâ, ñöôïc Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ban bieån ngaïch “Saéc töù Thieân AÁn töï” vaøo naêm 1716. Tröôùc chuøa coù gieáng coå saâu ñeán hôn 50m, nöôùc trong vaø ngoït. Töông truyeàn khi Hoøa thöôïng xaây chuøa naøy xong, thaáy chuøa hieám nöôùc, beøn töï mình khoå coâng ñaøo gieáng naøy trong suoát 20 naêm, gieáng ñaøo xong thì Hoøa thöôïng cuõng qua ñôøi. Naêm 1947, chuøa bò hö hoûng hoaøn toaøn. Ngoâi chuøa hieän taïi ñöôïc xaây vaøo naêm 1959 vaø ñöôïc truøng tu naêm 1992. ÔÛ chính ñieän coù pho töôïng Ñöùc Phaät baèng goã cao 0,95m, vaø moät chieác ñaïi hoàng chung ñöôïc ñuùc naêm 1845. Do vò theá ñaát thieâng, ñoâng ñaûo taêng ni, Phaät töû ñaõ toân xöng chuøa laø Toå ñình Thieân AÁn. Caùch chuøa Thieân AÁn khoâng xa veà phía Taây Nam laø moä chí cuï Huyønh Thuùc Khaùng, moät nhaø nho yeâu nöôùc, moät nhaø baùo noåi tieáng, moät vò quyeàn Chuû tòch nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa.

Naêm 1990, nuùi Thieân AÁn, cuøng chuøa Thieân AÁn vaø moä cuï Huyønh ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng di tích quoác gia.

699

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ THAØNH COÅ CHAÂU SA Laø moät toøa thaønh coå ñoà soä, coøn khaù nguyeân veïn, ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû IX, cao 5m, hình vuoâng, coù hai voøng thaønh: noäi vaø ngoaïi. Moãi caïnh daøi 800m. Thaønh coå Chaâu Sa, naèm ôû thoân Phuù Bình, xaõ Tònh Chaâu, huyeän Sôn Tònh, caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi khoaûng 8km veà phía Ñoâng Baéc, treân bôø Baéc gaàn cöûa bieån soâng Traø, moät thôøi laø thöông caûng buoân baùn nhoän nhòp cuûa cö daân Chaêmpa töø theá kyû IX ñeán theá kyû XIV. Taïi ñaây coøn coù ñoàn Coå Luõy, naèm ôû nuùi Phuù Thoï, Coå Luõy Coâ Thoân. Thaønh naøy cao 25m, xaây nhoâ ra bieån ñeå aùn ngöõ cöûa Ñaïi, baûo veä thaønh Chaâu Sa. DI TÍCH BA TÔ Thuoäc xaõ Ba Ñoâng, huyeän Ba Tô, caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi 60km veà phía Taây Nam. Laø di tích lòch söû caùch maïng Vieät Nam, laø caên cöù ñòa cuûa ñoäi du kích Ba Tô trong nhöõng naêm 1942-1945. Nôi ñaây coù 9 ñòa ñieåm ñeå laïi nhieàu daáu aán cuûa cuoäc khôûi nghóa Ba Tô vaø chính quyeàn caùch maïng ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp taïi Quaûng Ngaõi.

Naêm 1985, Baûo taøng Ba Tô ñöôïc xaây döïng khaù quy moâ, taïi ñòa ñieåm ñoàn Ba Tô vaø saân vaän ñoäng, trong ñoù tröng baøy nhieàu hieän vaät vaø hình aûnh veà cuoäc khôûi nghóa Ba Tô.

DI TÍCH CHIEÁN THAÉNG VAÏN TÖÔØNG Naèm caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi 35km veà phía Ñoâng Baéc, goàm 8 ñieåm ghi laïi Chieán thaéng Vaïn Töôøng ngaøy 18-8-1965 cuûa quaân giaûi phoùng mieàn Nam, naèm treân ñòa baøn hai xaõ Bình Hoøa vaø Bình Haûi, huyeän Bình Sôn.

Hieän nay, nôi ñaây ñaõ hình thaønh moät thaønh phoá Vaïn Töôøng hieän ñaïi ñang ngaøy caøng hoaøn thieän.

CHÖÙNG TÍCH SÔN MYÕ Goàm 8 ñieåm thuoäc hai thoân Tö Cung vaø Coå Luõy, xaõ Tònh Kheâ, huyeän Sôn Tònh, caùch thò xaõ Quaûng Ngaõi 12km veà phía Ñoâng.

Nôi ñaây ngöôøi ta ñaõ xaây moät töôïng ñaøi, ñeå töôûng nhôù ñeán vuï thaûm saùt taøn khoác cuûa moät ñôn vò ñaëc nhieäm quaân ñoäi Myõ ñoái vôùi ñoàng baøo Sôn Myõ xaûy ra raïng saùng ngaøy 16-3-1968. Ñaây laø vuï thaûm saùt thöông taâm nhaát, khoác lieät nhaát, moät vuï gieát ngöôøi haøng loaït

700

QUAÛNG NGAÕI trong nhöõng naêm thaùng chieán tranh: 504 ngöôøi cheát, haàu heát laø ngöôøi giaø, phuï nöõ vaø treû em voâ toäi. Toäi aùc naøy cuûa ñeá quoác Myõ, trôøi khoâng dung, ñaát khoâng tha.

Hieän chöùng tích Sôn Myõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng di tích ñaëc bieät quan troïng.

LEÃ HOÄI Quaûng Ngaõi laø tænh coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi, coù nhieàu di tích lòch söû vaø caùch maïng vôùi nhieàu danh lam thaéng caûnh ñeïp, coù nuùi AÁn, soâng Traø, coù Coå Luõy Coâ Thoân rôïp maùt boùng döøa. Quaûng Ngaõi coøn laø caùi noâi caùch maïng ñaàu tieân ôû mieàn Trung Trung Boä, coù chieán thaéng Ba Gia, Vaïn Töôøng... Caùc daân toäc anh em soáng treân maûnh ñaát Quaûng Ngaõi ñaõ bao ñôøi nay vaãn luoân giöõ ñöôïc ñôøi soáng vaên hoùa, phong tuïc leã hoäi. Trong ñoù coù nhöõng leã hoäi tieâu bieåu nhö: leã hoäi nghinh OÂng, leã hoäi Ñaâm Traâu, hoäi Ñua Thuyeàn...

LEÃ HOÄI NGHINH OÂNG Coøn goïi laø leã cuùng Caù OÂng (caù voi) gaén lieàn vôùi tuïc thôø caù OÂng cuûa caùc ngö daân soáng ven bieån nöôùc ta, töø Ñeøo Ngang, Quaûng Bình ñeán taän Haø Tieân, Phuù Quoác thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo ñaàu muøa ñaùnh caù ôû haàu heát caùc laøng chaøi. Vì töø laâu ngöôøi daân vuøng ven bieån vaãn cho raèng loaøi caù voi laø sinh vaät thieâng lieâng ôû bieån, laø cöùu tinh cuûa nhöõng ngöôøi ñi bieån.

Leã hoäi Nghinh OÂng thöôøng ñöôïc toå chöùc taïi caùc laêng, mieáu thôø caù OÂng, khoâng theo moät ngaøy naøo nhaát ñònh, maø tuøy ñaëc ñieåm töøng vuøng, nhöng coù moät thôøi gian chung ñöôïc toå chöùc tröôùc khi vaøo vuï ñaùnh caù. Trong ngaøy leã, laêng, mieáu thôø caù OÂng ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, trang nghieâm. Caùc gia ñình ngö daân ñaët höông aùn, ñeøn nhang, baùnh traùi, hoa, xoâi... Ban ñeâm coù treo ñeøn loàng. Caùc taøu thuyeàn ñeàu ñöôïc neo ñaäu ôû beán. Leã hoäi dieãn ra treân bieån, ngoaøi khôi, vaøo hoäi coù röôùc kieäu, ñoäi troáng chieâng, ban nhaïc, ñoäi göôm vaø ñoäi cheøo Baû Traïo dieãn xöôùng theo nghi leã, coù haøng ngaøn ngöôøi tham gia.

701

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LEÃ HOÄI ÑAÂM TRAÂU Cuûa caùc daân toäc Hreâ, Co, Cô Dong, toå chöùc vaøo thôøi gian luùa raãy ñaõ thu hoaïch xong töùc laø vaøo khoaûng thaùng 11 hoaëc thaùng 12 aâm lòch. Leã hoäi dieãn ra trong 4-5 ngaøy vôùi söï tham gia ñaày ñuû cuûa daân baûn. Ñaây laø dòp ñeå daân baûn taï ôn thaàn linh, toå tieân vaø chieâu ñaõi hoï haøng, sau thôøi gian gia ñình laøm aên khaám khaù.

HOÄI ÑUA THUYEÀN Ñöôïc toå chöùc vaøo nhöõng ngaøy ñaàu xuaân, vôùi nhöõng tay cheøo khoûe maïnh. Thuyeàn ñöôïc trang trí, veõ hình long, ly, quy, phöôïng. Vuøng haï löu soâng Traø Khuùc, soâng Veä, soâng Traø Boàng, haèng naêm ñeàu coù toå chöùc hoäi ñua thuyeàn vôùi söï tham gia coå vuõ cuûa haøng vaïn ngöôøi.

QUAÛNG NINH Laø moät tænh ôû vò trí ñòa ñaàu vuøng Ñoâng Baéc coù dieän tích töï nhieân 5.938km2, daân soá treân 1 trieäu ngöôøi, laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu daân toäc anh em nhö Kinh, Taøy, Dao, Saùn Chæ, Cao Lan, Saùn Dìu, Hoa...

Quaûng Ninh, phía Taây Baéc giaùp Trung Quoác coù ñöôøng bieân giôùi daøi hôn 170km, phía Nam giaùp Haûi Phoøng, phía Taây giaùp caùc tænh Laïng Sôn, Baéc Giang, Haûi Döông, phía Ñoâng giaùp vònh Baéc Boä vôùi bôø bieån daøi 250km. Ñòa hình Quaûng Ninh goàm nhieàu vuøng: vuøng ñoài nuùi goàm hai daõy nuùi chính ôû phía Ñoâng laø Quang Nam Chaâu vaø Cao Xieâm vaø nhöõng daõy nuùi thuoäc caùnh cung Ñoâng Trieàu, ñaây chính laø vuøng “vaøng ñen” cuûa Quaûng Ninh. Vuøng trung du vaø vuøng ñoàng baèng ven bieån nhö ñoàng baèng Yeân Höng, Ñoâng Trieàu laø nhöõng vöïa luùa chính cuûa tænh.

Vuøng haûi ñaûo roäng lôùn vôùi nhöõng ñaûo noåi tieáng nhö Vaân Ñoàn, Quan Laïn... Ñaëc bieät vuøng bieån Haï Long vôùi treân 2.000 hoøn ñaûo lôùn nhoû, vôùi nhöõng baõi caùt traéng mòn maøng tuyeät ñeïp.

Quaûng Ninh, maûnh ñaát giaøu tieàm naêng coù röøng coù bieån giaøu taøi nguyeân, thieân nhieân vôùi tröõ löôïng than ñaù lôùn nhaát ñaát nöôùc, nhieàu haûi saûn quyù. Quaûng Ninh vôùi vònh Haï Long vuøng du lòch noåi tieáng nhaát cuûa Vieät Nam, quanh naêm maùt meû, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø vaøo khoaûng 250C.

702

QUAÛNG NINH

THAÉNG CAÛNH VÒNH HAÏ LONG Ñaàu naêm 1995, UÛy ban UNESCO ñaõ ghi teân Haï Long vaøo Di saûn töï nhieân theá giôùi.

Vònh Haï Long, Ñoâng giaùp ñaûo Caùi Baàu, caûng Cöûa OÂng, Taây giaùp ñaûo Tuaàn Chaâu, moät phaàn ñaûo Caùt Baø, phía Nam laø tuyeán ñaûo chaïy daøi töø caùc ñaûo Ba Muøn, Phöôïng Hoaøng, Haï Maùi ñeán caùc ñaûo Ñaàu Beâ, Maùi Nhaø. Haï Long roäng khoaûng 1.500km2, vôùi treân 1.600 hoøn ñaûo lôùn nhoû coù teân. Neáu keå caû nhöõng ñaûo khoâng teân, soá löôïng ñaûo leân tôùi treân 2.000.

Döôùi baøn tay saép xeáp thaàn kyø cuûa taïo hoùa, ñaûo ñaù Haï Long khoâng chæ taïo neân nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc hoaønh traùng maø coøn laø nhöõng coâng trình kieán truùc kyø vó, myõ leä. Ñaûo ñaù Haï Long coù muoân hình vaïn traïng: coù ñaûo ñöùng ñôn ñoäc giöõa nhöõng luoàng laïch nhö hoøn Ñuõa, hoøn Gaø Choïi... hoaëc döïa vaøo söôøn moät ñaûo khaùc lôùn hôn nhö hoøn Yeân Ngöïa, hoøn Böôùm... Coù hoøn beà theá boán maët nhaün boùng, phaúng lyø nhö hoøn AÂm, Ñænh Höông... Coù hoøn caøng leân cao caøng saéc nhoïn, treân ñoù caùc loaøi daây leo, caây daïi, caùc loaøi thaân goã nhö doåi, saàm, thoâng ñaù... phuû moät maøu xanh möôït. Vaøo muøa haï, lôùp daây leo, phong lan, caây daïi ñua nhau nôû hoa, muoân hoàng ngaøn tía. Giöõa tröa heø boãng döng gioù ñaïi döông ngöøng thoåi, caùi noùng oi noàng truøm leân baõi bôø, aáy laø luùc baùo hieäu moät traän möa raøo, hay moät côn baõo döõ daèn ñang xuaát hieän ñaâu ñoù treân Thaùi Bình Döông.

Muøa Thu mang ñeán cho Haï Long nhöõng ñeâm traêng huyeàn dieäu.

AÙnh traêng vaøng chieáu xuoáng maët vònh. Maët nöôùc nhö ñöôïc daùt moät lôùp thuûy ngaân oùng aùnh. Döôùi aùnh traêng môø aûo, ñaûo ñaù im lìm hieän leân trong caûnh tranh toái, tranh saùng. Ñaûo quen giôø trôû neân xa laï, huyeàn bí trong ñeâm traêng thu.

Muøa Xuaân veà, khi röøng taùo, röøng mô quanh Vònh nôû traéng moät goùc trôøi, laø luùc Haï Long môû ra moät theá giôùi huyeàn aûo. Haï Long chaäp chôøn trong laøn söông mung lung. Thuyeàn ñi trong söông, ta ngôõ nhö ñi trong maây boàng beânh.

Trong haøng ngaøn ñaûo ñaù vôùi hình haøi kyø thuù coù bieát bao hang ñoäng kyø khu, maø moãi hang, moãi ñoäng ñeàu mang ñeán cho du khaùch bao noãi ñam meâ, söûng soát tröôùc veû ñeïp do taïo hoùa sinh thaønh. Döôùi

703

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ con maét giaøu töôûng töôïng cuûa du khaùch, caùc böùc chaïm noåi töï nhieân hieän leân vôùi bao hình thuø vöøa quen thuoäc, vöøa xa laï, vöøa thaät, vöøa aûo... Ñoù laø caùc hang Söûng Soát, ñoäng Thieân Cung, ñoäng Hoa Cöông, Tam Cung, hang Trinh Nöõ...

Vònh Haï Long laø nôi quaàn tuï nhöõng ngoïn nuùi ñaù hình thuø kyø thuù nhö hieän thaân söï soáng cuûa nhöõng ñoäng vaät khoång loà töøng ngöï trò nôi ñaây haøng trieäu naêm, giôø ñaõ hoùa ñaù: Nôi naøy ñoâi gaø choïi ñang saûi caùnh choïi nhau (hoøn Gaø Choïi), nôi kia laø naøng thieân nga ñang bôi loäi (hoøn Thieân Nga), xa xa laø chuù ngöïa chieán ñang phi nöôùc ñaïi (hoøn Yeân Ngöïa)...

Vònh Haï Long khoâng chæ ñeïp maø coøn laø kho baùu voâ taän veà thuûy haûi saûn. Bieån Haï Long coù gaàn 1.000 loaøi caù, trong ñoù coù 730 loaøi caù ñaõ coù teân vaø noåi tieáng thôm ngon laø chim, thu, nuï, ñeù... Ngoïc trai Haï Long laø maët haøng xuaát khaåu coù giaù trò treân theá giôùi.

Haï Long vang voïng chieán coâng cuûa cha oâng thuôû tröôùc vaø con chaùu hoâm nay. Ñaây chính laø nôi caùc trieàu ñaïi Ngoâ Quyeàn, Leâ Ñaïi Haønh, Lyù Thöôøng Kieät, Traàn Höng Ñaïo... noái tieáp laäp chieán coâng hieån haùch. Trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc, quaân daân Haï Long ñaõ baén rôi nhieàu maùy bay vaø baét giaëc laùi Myõ.

Vònh Haï Long coù nhieàu truõng bieån kín ñaùo. Ñaùy vònh khaù saâu. Ñoù laø nhöõng haûi caûng thieân nhieân, ñaûm baûo cho taøu beø aån naùu trong nhöõng luùc möa baõo, cuõng laø vò trí troïng yeáu cho Haûi quaân Vieät Nam luùc phoøng thuû vaø taán coâng.

Haï Long coøn laø vuøng di chæ vaên hoùa laâu ñôøi cuûa daân toäc. Caùch nay haøng vaïn naêm, bieån Haï Long ñaõ coù con ngöôøi sinh soáng. Caùc nhaø khaûo coå ñaõ tìm thaáy daáu tích cuûa con ngöôøi thôøi ñaïi ñoà ñaù cuõ.

Vì vaäy Haï Long laïi ñöôïc UNESCO coâng nhaän Di saûn theá giôùi laàn thöù hai veà ñòa chaát vaøo naêm 2000.

NUÙI BAØI THÔ Tröôùc ñaây coù teân laø nuùi Truyeàn Ñaêng, naêm 1468, vua Leâ Thaùnh Toâng ñi kinh lyù qua ñaây, xuùc caûm tröôùc caûnh thieân nhieân kyø vó ñaõ laøm moät baøi thô vaø ñöôïc taïc vaøo ñaù nuùi. Baøi thô khaéc treân vaùch nuùi trong moät khung hình vuoâng, moãi chieàu daøi 1,5m, ñi thuyeàn caùch bôø vònh khoaûng 300m coù theå nhìn thaáy. Töø ñoù nuùi naøy coù teân goïi laø nuùi

704

QUAÛNG NINH Baøi Thô. Naêm 1729, An Ñoâ Vöông Trònh Cöông cuõng coù moät baøi thô khaéc vaøo vaùch nuùi naøy.

Nuùi Baøi Thô thuoäc loaïi “danh sôn” cuûa Vieät Nam, cao 106m.

Caùch nay khoaûng treân 100 naêm, nuùi Baøi Thô coøn laø moät ñaûo ñaù naèm chôi vôi giöõa Vònh, do khai thaùc than, ñem ñaát ñaù ñoå xuoáng bôø vònh vaø taïo thaønh maët baèng cuûa caùc phoá Hoøn Gai hoâm nay.

BAÕI CHAÙY Laø bôø bieån phía Taây vònh Haï Long, caïnh soâng Cöûa Luïc noåi tieáng. Noùi laø “baõi” nhöng thöïc ra laø daûi ñoài keùo daøi hôn 3km, töø Cöûa Luïc ñeán Caùi Daêm. Tröôùc maët Baõi Chaùy laø vònh Hoøn Gai, roäng gaàn 100km2.

Caùi teân Baõi Chaùy gôïi leân moät vuøng khoâ chaùy, tro buïi. YÙ nghóa ñoù ñuùng nhö teân Baõi Chaùy luùc môùi ñaët. Söû cheùp raèng: Xöa kia, phía Taây vònh Haï Long laø moät khu röøng raäm raïp. Thaùng 2-1288, ñoaøn thuyeàn löông thöïc cuûa giaëc Nguyeân-Moâng bò quaân cuûa Ñaïi töôùng Traàn Khaùnh Dö chaën ñaùnh ñaõ coá chaïy veà höôùng soâng Baïch Ñaèng, hy voïng quaân cuûa OÂ Maõ Nhi ñi tröôùc quay laïi cöùu. Nhöng khoâng ngôø vöøa ñeán Cöûa Luïc ñaõ sa vaøo traän ñòa mai phuïc cuûa quaân ta, bò ñaùnh tôi taû. Quaân ta ñi thuyeàn nheï xoâng ra ñaùnh xaùp laù caø. Nhieàu thuyeàn nan, beø nöùa cuûa quaân ta chaát ñaày rôm raï, coû khoâ vaø daàu thoâng ñang boác chaùy cho lao vaøo thuyeàn giaëc. Quaân giaëc cheát nhö raï, töôùng giaëc Tröông Vaên Hoå hoaûng sôï cöôùp thuyeàn con boû chaïy moät maïch veà ñaûo Haûi Nam. Trong chieán thaéng Cöûa Luïc, chieán thuaät hoûa coâng cuûa ta goùp phaàn quan troïng laøm chaùy nhieàu thuyeàn löông cuûa ñòch. Thuyeàn ñòch bò chaùy, theo gioù muøa Ñoâng Baéc taït vaøo bôø phía Taây Vònh Hoøn Gai, laøm chaùy khu röøng raäm raïp ñang muøa khoâ hanh. Töø ñoù daõy ñoài nuùi raäm raïp xöa kia bò chaùy trong traän ñaùnh hoûa coâng cuûa quaân ta, mang caùi teân teân lòch söû “Baõi Chaùy” nhö ngaøy nay.

Baõi Chaùy laø moät khu trong laønh, yeân tónh, thích hôïp vôùi nghæ ngôi du lòch. Doïc bôø vònh daøi treân 3km uoán cong nhö chieác vai caøy vôùi haøng döøa, raëng phöôïng xanh möôùt toûa boùng maùt röôïi. Ñaâu ñoù döôùi chaân ñoài hay treân ñænh ñoài cao, lôùp lôùp nhöõng ngoâi bieät thöï nghæ maùt, nhöõng nhaø haøng khaùch saïn sang troïng moïc leân. Doïc bôø bieån, thaáp thoaùng döôùi nhöõng haøng caây xanh laø nhöõng kioát xinh xaén ñoâng vui taáp naäp.

705

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Bieån bôø Baõi Chaùy quanh naêm loäng gioù, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø khoaûng 230C. Doïc bôø bieån ñaõ coù Coâng vieân Quoác teá Hoaøng Gia daøi 1.500m, laø nôi vui chôi giaûi trí, aên uoáng nghæ ngôi. Xa xa laø ñaûo Tuaàn Chaâu, nay ñaõ coù ñöôøng boä ra ñaûo. Moät nôi nghæ ngôi, bieåu dieãn vaên ngheä lyù töôûng cho du khaùch.

HANG ÑAÀU GOÃ Caùch Baõi Chaùy 8km, ñaûo Ñaàu Goã laø moät ñaûo lôùn, cao 189m.

Trong söû saùch goïi laø ñaûo Vaïn Caûnh. Trong ñaûo coù hang Ñaàu Goã caùch meùp nöôùc 90 baäc ñaù. Hang coù ba ngaên: ngaên ngoaøi, giöõa vaø trong cuøng. Ngaên ngoaøi thaáp hôn cöûa hang 4m, laø moät loøng chaûo chöùa ñöôïc 3-4 nghìn ngöôøi. Trong hang coù nhieàu maêng ñaù, nhuõ ñaù hình thuø kyø laï nhö hình con ruøa, mai ruøa coù nhieàu raõnh nhoû, saâu chaïy doïc ngang treân caùc moâ ñaù loâ nhoâ. Töông truyeàn ñoù laø sa baøn traän ñaïi thaéng Baïch Ñaèng thaùng 4-1288 cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán. Ngoaøi ra coøn nhieàu hình thuø khaùc nhö ñaàu sö töû, ñaàu ngheâ, hình vò La Haùn...

Theo moät loái heïp quanh co daãn vaøo ngaên thöù hai. ÔÛ giöõa ngaên coù moät khoái ñaù cao 1m, troøn, trong suoát. Khi aùnh ñeøn chieáu vaøo khoái ñaù saùng röïc leân, phaûn chieáu laïi voâ soá luoàng saùng xanh ñoû, tím, vaøng...

Ngaên thöù ba nhö ñaùy chieác voù, coù nhieàu maêng ñaù kích thöôùc nhoû, nhöng nhieàu hình thuø kyø thuù.

Thaùng 10-1957, laàn ñaàu tieân Baùc Hoà ñeán thaêm hang Ñaàu Goã.

Baùc taàn ngaàn ngaïc nhieân tröôùc veû ñeïp cuûa nhöõng nhuõ ñaù. ÑAÛO TUAÀN CHAÂU Laø ñaûo ñaát duy nhaát naèm laãn trong röøng ñaûo ñaù truøng ñieäp ôû phía Taây vaø Taây Nam vònh Haï Long. Ñaûo naøy voán naèm giöõa bieån, caùch Caùi Daêm 2km veà phía Nam, caùch ñaûo Ñaàu Goã 3km veà phía Taây.

Döôùi caùc trieàu ñaïi phong kieán, ôû Tuaàn Chaâu thöôøng xuyeân coù moät ñoäi lính tuaàn do moät tri chaâu ñieàu khieån, kieåm soaùt ñöôøng bieån töø Moùng Caùi vaøo. Ñaûo coù teân Tuaàn Chaâu laø do gheùp hai chöõ tuaàn (lính tuaàn) vaø chaâu (tri chaâu) laïi maø thaønh.

Töø naêm 2002, moät con ñöôøng hieän ñaïi töø ñaát lieàn ra ñaûo ñaõ ñöôïc xaây döïng. Ban ñeâm hai beân röïc saùng aùnh ñeøn chieáu xuoáng maët vònh. Ñaûo Tuaàn Chaâu nay trôû thaønh khu du lòch noåi tieáng, coù dieän tích

706

QUAÛNG NINH roäng khoaûng 400ha. Khu du lòch toång hôïp môùi ñöôïc xaây döïng ñaõ bieán Tuaàn Chaâu thaønh baùn ñaûo du lòch nghæ döôõng, taém bieån, vui chôi giaûi trí ñöùng haøng ñaàu Ñoâng Nam AÙ. Treân ñaûo coù nhaø haùt maùi voøm 2.500 choã ngoài, mang hình daùng caùnh chim haûi aâu khoång loà ñang tung caùnh, duøng ñeå bieåu dieãn ngheä thuaät, ca nhaïc vaø thöôøng xuyeân bieåu dieãn caù heo, sö töû bieån. Ngoaøi ra coù khu aåm thöïc vôùi haøng chuïc toøa nhaø theo kieåu cung ñình sang troïng aån mình döôùi nhöõng raëng thoâng giaø xanh maùt, cuïm nhaø nghæ Bungalow, caùc dòch vuï vui chôi ngoaøi trôøi: taém bieån, tröôït thaùc nhaân taïo, suoái Thieân Thai, leo nuùi...

Trong töông lai khoâng xa seõ coù ñöôøng thuûy cung xuoáng ñoäng Thieân Cung, caùp treo ñeán ñaûo Caùt Baø, saân golf, saân bay tröïc thaêng, nhaø haøng noåi, casino, laøng du lòch sinh thaùi... ÑOÄNG THIEÂN CUNG Thieân Cung laø moät ñoäng lôùn vaø ñeïp môùi ñöôïc phaùt hieän trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Ñoäng naèm veà phía Baéc ñaûo Ñaàu Goã, cuøng naèm treân moät söôøn ñaûo vôùi hang Ñaàu Goã vaø caùch hang Ñaàu Goã khoaûng 200m, caùch Baõi Chaùy khoaûng 4km, roäng gaàn 10.000m2.

Hang cao 25m, cöûa hang heïp. Loøng ñoäng hình töù giaùc vôùi chieàu daøi 250m, roäng 25m caùch maët nöôùc khoaûng 80m. Ñi saâu vaøo phía trong hang thoâng ra ngoaøi baèng moät cöûa nhoû, nhìn xuoáng moät vònh bieån nhoû, bò vaây kín bôûi moät voøng cung nuùi. Ñoäng Thieân Cung thöïc söï laø “cung ñieän nhaø trôøi”.

Ngay ôû cöûa hang chính laø moät khoái ñaù, hình chuù ñaïi baøng ñang xoõa caùnh, nhö ñang ñöùng canh giöõ ñoäng. Trong ñoäng coù nhöõng khu nhö cung ñieän, coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø kyø laï nhö nhuõ ñaù “Vuù meï AÂu Cô”, gaäy Toân Ngoä Khoâng...

HANG SÖÛNG SOÁT ÔÛ treân ñaûo Boà Hoøn, trong cuøng moät raëng nuùi vôùi hang Cöûa Giöõa. Ñöôøng vaøo hang laø nhöõng baäc ñaù gheùp quanh co, cheách vôùi maët nöôùc khoaûng 450. Hang Söûng Soát coù hai ngaên. Ngaên ngoaøi vuoâng vöùc, boán vaùch döïng ñöùng. Traàn vaø neàn hang baèng phaúng. Ngaên ngoaøi ñi vaøo ngaên trong qua moät khe ñaù heïp. Ngaên trong coù 5 nhuõ ñaù hình oâng töôïng, ôû naêm tö theá khaùc nhau baèng thaïch nhuõ traéng. Naèm tröôùc

707

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ nhoùm töôïng laø caû moät theá giôùi loaøi ngheâ, soùc, caù saáu... ÔÛ chính giöõa loøng hang moät khoái thaïch nhuõ traéng toaùt, mang daùng veû moät vò töôùng ñôøi xöa, khoaùc hoaøng baøo, ngoài treân löng ngöïa...

Hang Söûng Soát roäng 12.200m2 vaøo loaïi ñeïp nhaát vònh Haï Long.

Cöûa hang caùch maët nöôùc bieån 25m. Döôùi aùnh saùng môø aûo vaø baøng baïc hôi nöôùc, caùc maêng ñaù, truï ñaù, nhuõ ñaù trong hang gioáng ngöôøi vaø caùc loaøi ñoäng vaät, chöøng nhö soáng daäy, cöû ñoäng khieán cho du khaùch baøng hoaøng, söûng soát.

HANG CÖÛA GIÖÕA Coøn coù teân hang Con Gaùi, hay hang Trinh Nöõ. Teân hang baét nguoàn töø moät caâu chuyeän tình ñau khoå: Thuôû aáy ôû vuøng Phong Coác (Yeân Höng) coù ñoâi vôï choàng ngheøo laøm ngheà chaøi löôùi thueâ, sinh ñöôïc moät coâ con gaùi xinh ñeïp teân laø He. Boá meï He quanh naêm soáng nhôø vaøo thuyeàn löôùi cuûa teân chuû giaøu coù trong vuøng. Thaáy He tuoåi daäy thì xinh ñeïp, teân chuû ngö goïi boá meï He ñeán, baûo ñöa He ñeán laøm vôï keá cho noù. Haén doïa: neáu boá meï He khoâng nghe lôøi, thì laäp töùc traû thuyeàn löôùi cho haén. Thöông con ñöùt ruoät, nhöng vì söï soáng coøn cuûa gia ñình, boá meï He ñaønh ngaäm ñaéng nuoát cay, mang con gaùi ñeán cho teân chuû ngö. Teân chuû ngö hí höûng, nhöng haén ñaõ nhaàm, He ñeán nhaø haén nhöng quyeát khoâng laøm vôï keá haén. Sau nhieàu laàn duï doã roài haêm doïa, ñaùnh ñaäp taøn nhaãn vaãn khoâng laøm xieâu loøng He. Teân chuû lieàn sai gia nhaân troùi tay chaân He ñöa xuoáng thuyeàn, ñaøy ra hang Cöûa Giöõa. He bò buoäc chaët vaøo vaùch ñaù tröôùc cöûa hang vaø boû ñoùi khaùt. Tuy vaäy, ngaøy ngaøy He vaãn caát tieáng haùt cho tôùi luùc kieät söùc. Coâ cheát, baø con ngö daân treân vònh Haï Long thöông nhôù, choân caát coâ ngay ôû cöûa hang vaø laäp mieáu thôø beân hoác ñaù. Taïi nôi coâ He bò coät vaøo vaùch ñaù vaø cheát, sau ñoù ít laâu boãng moïc leân moät coät ñaù gioáng hình ngöôøi con gaùi. Töø ñoù nhaân daân quen goïi hang Cöûa Giöõa laø hang Con Gaùi hoaëc hang Trinh Nöõ.

HANG TROÁNG ÔÛ cuøng moät truõng bieån vôùi hang Cöûa Giöõa, caùch hang Cöûa Giöõa khoaûng 500m veà phía Taây Baéc. Hang Troáng coù hai cöûa roäng thoâng nhau theo chieàu Ñoâng Taây qua moät vaùch ñaûo. Cöûa hang phía Ñoâng saùt meùp nöôùc. Cöûa phía Taây cao hôn meùp nöôùc 5m. ÔÛ cöûa naøy töø

708

QUAÛNG NINH treân traàn hang ruû xuoáng nhöõng chuøm thaïch nhuõ traéng baïc, lô löûng, töïa nhöõng chuøm daây hoa phong lan. Ñöùng trong hang Troáng, ta nghe ñaâu ñaây vang leân tieáng troáng ñeàu ñaën, xa vôøi... Ñoù laø tieáng gioù luøa vaøo caùc leøn ñaù, doäi trôû laïi vaùch hang nghe nhö tieáng troáng. Coù leõ vì theá ngöôøi daân ñòa phöông môùi goïi laø hang Troáng chaêng? ÑOÄNG HANG HANH Caùch thò xaõ Caåm Phaû 9km veà phía Taây, laø moät ñöôøng haàm uoán khuùc quanh co daøi gaàn 2km. Moät con thuyeàn nhoû len loûi qua nhöõng phieán ñaù naèm so le tröôùc cöûa ñoäng seõ ñöa du khaùch vaøo thaêm ñoäng.

Caøng vaøo saâu veû ñeïp cuûa ñoäng caøng trôû neân huyeàn bí. Nhuõ ñaù töø treân traàn hang ruû xuoáng vôùi muoân hình muoân veû. Coù nhöõng khoái nhuõ ñaù troâng töïa ngoâi chuøa coå, coù nhuõ ñaù moïc thaúng ñöùng hình truï troøn nhö caây coät ñình laøng lôùn ñöôïc daùt nhöõng haït cöôøm oùng aùnh.

Laïi coù vaùch ñaù bò loõm vaøo töôûng nhö moät saân khaáu troøn, maø daøn dieãn vieân laø nhöõng thaïch nhuõ coù daùng hình nhö vuõ nöõ, ca só... Caøng vaøo saâu trong ñoäng khoâng gian caøng theâm huyeàn bí, du khaùch coù caûm giaùc nhö ñang laïc vaøo moät theá giôùi cuûa nhöõng caâu chuyeän coå tích.

HOØN ÑÆNH HÖÔNG Naèm treân tuyeán du lòch Ñænh Höông - Gaø Choïi. Hoøn Ñænh Höông laø moät ngoïn nuùi ñaù coù hình ñænh höông khoâng cao laém. Trong haûi ñoà cuûa Phaùp tröôùc ñaây, hoøn Ñænh Höông ñöôïc goïi laø hoøn Bình Phong.

Noù naèm chaén ngang laïch nöôùc. Luùc trieàu leân cao noù gioáng moät taám bình phong vuoâng vaén. Nhöng khi nöôùc trieàu xuoáng ñeå loä 4 chaân uoán khuùc maûnh khaûnh, naâng khoái ñaù hình chöõ nhaät, troâng laïi töïa chieác ñænh höông.

HOØN GAØ CHOÏI Qua khoûi hoøn Ñænh Höông khoaûng 1km veà phía Ñoâng Baéc, du khaùch seõ khoâng khoûi ngaïc nhieân khi nhìn thaáy hai khoái ñaù, nhö moät ñoâi gaø choïi khoång loà ñang giang caùnh choïi nhau treân maët nöôùc. Ñoù laø hoøn Gaø Choïi. Vieát veà hoøn Gaø Choïi, nhaø thô Xoâ Vieát Gurôxanoáp moâ taû: Nuùi chöøng xích laïi gaàn nhau, Khoång loà hai con gaø troáng.

709

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Choïi nhau naøo coù nghæ ñaâu, Maø vaãn ñöùng yeân khoâng ñoäng.

HOØN YEÂN NGÖÏA Tuy laø moät ngoïn nuùi khoâng lôùn nhöng coù daùng raát kyø vó. Töø hai phía Ñoâng vaø Taây nhìn veà, ñaûo Yeân Ngöïa gioáng con ngöïa maøu xaùm ñang phi nöôùc ñaïi, lao mình veà tröôùc, nhöng boán voù vaãn giaãm treân maët nöôùc cuoän soùng. Vaøo nhöõng luùc gioù maïnh, khoùm caây daïi treân ñænh ñaûo bò nghieâng ngöûa, laïi caøng gioáng bôøm con ngöïa ñang phi.

HOØN ROÀNG Phía Ñoâng vuõng Taøu Ñaém,1 moät ñaûo ñaù vuùt leân söøng söõng nhö ngoïn thaùp coå. Ñoù laø Hoøn Roàng, laëng leõ trang nghieâm nhö ngöôøi lính ñöùng gaùc. Trong cuoäc khaùng chieán choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ, khi maùy bay Myõ xuaát hieän, caùc chieán só treân ñaûo hoøn Roàng ñaõ noå suùng ñaùnh traû quyeát lieät.

Caùc chieán só treân ñaûo khoâng bao giôø queân moät vinh döï lôùn lao ñaõ ñeán vôùi hoï: Ñoù laø vaøo moät ngaøy cuoái thaùng 10-1959, Baùc Hoà ñaõ ñeán thaêm ñaûo. Baùc ñaõ taëng ñôn vò chieác ñaøi baùn daãn coøn môùi nguyeân, do moät Ñaûng baïn taëng Baùc. Baùc aâu yeám noùi vôùi caùc chieán só: “Moãi khi caùc chuù môû nghe Ñaøi tieáng noùi Vieät Nam, laø caùc chuù hieåu raèng Baùc luoân luoân ôû beân caïnh caùc chuù”.

HOØN ÑUÕA Coøn goïi laø hoøn OÂng Cuï, caùch Baõi Chaùy khoaûng 15km veà höôùng Ñoâng. Ñaây laø moät ngoïn nuùi ñaù cao khoaûng 40m, hình troøn nhö chieác ñuõa phôi mình giöõa ñaïi döông. Nhöng neáu nhìn hoøn Ñuõa töø höôùng Taây Baéc, ta boãng thaáy noù coù hình thuø khaùc: ñaàu hôi loe vaø nghieâng xuoáng, buïng phình ra. ÔÛ höôùng naøy, hoøn Ñuõa gioáng moät vò quan vaên ñôøi xöa, maëc aùo thuïng xanh, ñaàu ñoäi muõ caùnh chuoàn, hai tay chaép tröôùc ngöïc. Vì vaäy, hoøn Ñuõa coù teân laø hoøn OÂng Cuï. ÑAÛO NGOÏC VÖØNG Laø ñaûo ñaát, hình gaàn vuoâng, moãi chieàu 4km. Caùch nay 5.000 naêm, ngöôøi nguyeân thuûy thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi ñaõ ñeán cö truù. Trong luùc laøm ruoäng, ngöôøi daân ôû ñaây ñaõ nhaët ñöôïc rìu ñaù, boân ñaù vöøa coù vai, vöøa coù naác, chì löôùi, baøn maøi coù raõnh... ñoù laø nhöõng di saûn maø ngöôøi nguyeân thuûy sinh soáng ôû Ngoïc Vöøng ñaõ söû duïng.

1

Ñaây laø ñoaïn nhìn ra laïch Chim Thaéng Ca. Taïi ñaây naêm 1905, chieác taøu Phaùp Saêngtily, töø cöûa Vaïn ñi vaøo vònh Hoøn Gai, do nhieàu söông muø, taøu ñaâm vaøo ñaûo ñaù, bò ñaém.

710

QUAÛNG NINH Vaøo cuoái nhöõng naêm 1930, moät chuû loø thuûy tinh ôû Ngoïc Vöøng ñaõ phaùt hieän ra di chæ ñaù môùi. Caùc nhaø khaûo coå Phaùp ñaõ ñeán ñaûo naøy, caên cöù vaøo hình daùng cuûa nhöõng di vaät thu löôïm ñöôïc treân ñaûo, hoï ñaõ ñaët teân cho di chæ ñoà ñaù ôû ñaây laø “Neàn vaên hoùa Danhdoâla” (teân ñaûo Ngoïc Vöøng ghi treân haûi ñoà cuûa ngöôøi Phaùp).

Caùch di chæ cö truù cuûa ngöôøi nguyeân thuûy 500m veà phía Baéc, coøn veát tích moät nhaø tuø cuûa thöïc daân Phaùp, nôi giam caàm caùc laõnh tuï vaø nghóa quaân trong phong traøo Caàn Vöông bò Phaùp baét, trong ñoù coù Ñeà Hoàng, Caùi Thaùi, Laõnh Hy, Laõnh Pha, laø nhöõng laõnh tuï cuûa caùc cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp hoaït ñoäng ôû vuøng Haï Long. Naêm 1945, Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng, nhaân daân treân quaàn ñaûo Vaân Haûi keùo ñeán Ngoïc Vöøng phaù nhaø tuø, thaáy treân caùc töôøng buoàng giam loang loå nhöõng chöõ vieát baèng maùu: “Vieät Nam ñoäc laäp”, “Dieät Phaùp höng quoác”...

Trong cuoäc chieán ñaáu choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ, ngaøy 24-12-1972, baèng 14 phaùt ñaïn 12,7mm, quaân daân ñaûo Ngoïc Vöøng ñaõ baén rôi chieác maùy bay F.4E cuûa giaëc Myõ ñeán gaây toäi aùc vaø laø chieác thöù 200 cuûa quaân daân Quaûng Ninh baén haï. ÑAÛO QUAN LAÏN Caùch Ngoïc Vöøng 16km veà phía Ñoâng Nam. Treân ñaûo coù nhieàu ñoài caùt traéng, noái tieáp nhau chaïy theo chieàu daøi cuûa ñaûo. Caùt Quan Laïn (coøn goïi caùt Vaân Haûi) coù nhieàu taàng, trong ñoù hai taàng coù giaù trò coâng nghieäp lôùn laø taàng caùt traéng vaø taàng caùt traéng söõa. Hai taàng naøy naèm loä thieân vaø phaân boá roäng khaép. Caùt Quan Laïn phaàn lôùn laø tinh theå thaïch anh, coù ñoä cöùng vaïch ñöôïc theùp, ñöôïc duøng xuaát khaåu vaø laø nguyeân lieäu cung caáp cho nhaø maùy thuûy tinh Haûi Phoøng, nhaø maùy boùng ñeøn phích nöôùc Haø Noäi...

Caùch nay 700 naêm, töø trieàu ñaïi nhaø Lyù trôû ñi, ñaûo Quan Laïn laø moät thöông caûng, taáp naäp thuyeàn beø caùc nöôùc Loä Laïc, Xieâm La, Traûo Oa... vaøo buoân baùn laøm aên. Daáu veát cuûa thôøi thöông caûng saàm uaát coøn ñeå laïi ñeán ngaøy nay laø caùc daõy neàn nhaø cuõ treân caùc beán thuyeàn. ÔÛ treân moãi beán thuyeàn ñeàu coù moät gieáng nöôùc ngoït. Treân beán Caùi Laùng coù gieáng Heäu (hay gieáng Naøng Tieân). Treân baõi Con Quy coù gieáng Ruøa Vaøng...

711

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑAÛO COÂ TOÂ Coøn goïi laø ñaûo Ngoïc, caùch Baõi Chaùy hôn 100km, caùch xaõ Thaïch Haø, huyeän Caåm Phaû 60km. Coâ Toâ coù 32 hoøn ñaûo. Coù hai ñaûo lôùn laø Coâ Toâ Lôùn, daøi 12km, roäng 2,5km vaø Thanh Laân daøi 9km, roäng 3km, caùch Coâ Toâ Lôùn 3km.

Thanh Laân noåi tieáng laø hoøn ñaûo cam. Treân nhöõng ngoïn ñoài thoai thoaûi cao khoâng quaù 30-40m laø vuøng ñaát ñoû vôùi nhöõng vöôøn cam nguùt ngaøn.

Nhöng noùi ñeán Coâ Toâ laø phaûi keå ñeán ngoïc trai. Ngoïc trai Coâ Toâ noåi tieáng trong caû nöôùc. Xöa kia ngoïc trai, ngoïc ñieäp ôû vònh Haï Long nhieàu ñeán noãi ñeâm ñeâm aùnh haøo quang cuûa ngoïc töø ñaùy bieån haét leân saùng moät vuøng vònh. Teân caùc ñaûo trong vuøng vònh coù nhieàu ngoïc trai, ngoïc ñieäp ñeàu gaén lieàn vôùi nguoàn lôïi naøy nhö: Minh Chaâu (ngoïc saùng), Ngoïc Vöøng (ngoïc phaùt saùng)... Saùch “Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö” cheùp: “... bieát vònh Haï Long nhieàu ngoïc trai, ngoïc ñieäp, boïn con buoân ngoaïi quoác töø theá kyû XV ñaõ ngaàm ñeán vuøng bieån naøy leùn luùt mua ngoïc trai.” Döôùi thôøi thoáng trò cuûa boïn phong kieán thöïc daân, nhaân daân caùc ñaûo quanh naêm phaûi laën loäi khoå sôû ñeå moø ngoïc trai daâng cho chuùng. Vì theá, trong moät thôøi gian daøi, ngoïc trai, ngoïc ñieäp vuøng bieån Quaûng Ninh bò tuyeät gioáng.

TRAØ COÅ Naèm veà phía Ñoâng Nam vònh Haï Long caùch Baõi Chaùy 195km ñöôøng boä, 202km ñöôøng bieån, baùn ñaûo Traø Coå goàm xaõ Bình Ngoïc vaø xaõ Traø Coå.

Nhaân daân Traø Coå keå raèng, xöa kia Traø Coå laø nôi hoang vu, chæ coù suù veït vaø döùa daïi moïc. Moät gia ñình ngö daân Ñoà Sôn khoâng may bò baõo daït vaøo nôi ñaây. Löôùi thuyeàn bò raùch naùt, löông thöïc khoâng coøn, khoâng theå tìm ñöôøng veà queâ cuõ, beøn quyeát ñònh ôû laïi Traø Coå laøm aên.

Ngaøy ngaøy hoï khai sôn phaù thaïch laøm nhaø, caøy caáy. Cuoäc soáng cuûa hoï ngaøy moät khaám khaù daàn, con ñaøn, chaùu ñuùm, sinh soâi phaùt trieån. Ñoù laø nhöõng ngöôøi daân ñaàu tieân cuûa xoùm laøng Traø Coå.

Baõi bieån Traø Coå laø moät trong nhöõng baõi bieån ñeïp nhaát Vieät Nam, baõi roäng baèng phaúng, neàn caùt traéng mòn, chaéc, chaïy daøi tôùi 15km.

Saùu traêm naêm tröôùc, ñaïi thi haøo Nguyeãn Traõi ñaõ ñeán thaêm Traø Coå.

Döôùi con maét cuûa oâng, Long Vó (teân xöa cuûa Traø Coå) khoâng chæ laø nôi

712

QUAÛNG NINH “trôøi trong, bieån bieác, caùnh buoàm nhö say” maø coøn laø “Long vó sôn hoaønh han yeáu xung” (Long vó giaêng ngang chaën hieåm xung).

DI TÍCH ÑÌNH TRAØ COÅ Toïa laïc ôû giöõa baùn ñaûo Traø Coå, ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng naêm 1462, thôø 6 vò Thaønh hoaøng coù coâng khai sôn laäp aáp. Ñình coù kieán truùc theo kieåu chöõ “coâng” (工), treân dieän tích 400m2. Tieàn ñöôøng goàm naêm gian hai chaùi vaø ba gian haäu cung. Beân trong gaùc daàm laùt vaùn vôùi 48 coät goã lim, coät caùi cao 4,5m, chu vi 1,5m. Boä khung maùi laøm baèng goã quyù chaïm troå tinh vi. Noùc ñình hôi voõng, boán ñaàu ñao uoán cong. Böùc cöûa voõng lôùn chaïm tieân cöôõi roàng, löôõng long chaàu nguyeät. Nhöõng böùc hoaønh phi caâu ñoái sôn son theáp vaøng, ñoà thôø baèng ñoàng coù kích côõ lôùn. Ñaëc bieät ñoâi haïc goã cao 1,5m. ÑÌNH QUAN LAÏN Toïa laïc treân ñaûo Quan Laïn, thuoäc quaàn ñaûo Vaøm Thö, caùch Haûi Phoøng 120km, caùch Hoøn Gai 55km. Ñình ñöôïc xaây vaøo cuoái thôøi Leâ, thôø Thaønh hoaøng laøng laø oâng Traàn Khaùnh Dö, moät vò quan ñaõ töøng traán thuû ôû ñaây nhieàu naêm vaø laø vò töôùng chæ huy traän chieán thaéng quaân Nguyeân-Moâng vaøo ñaàu naêm 1288. Döôùi trieàu Nguyeãn, ñình ñöôïc tu söûa nhieàu laàn. Ñình goàm coù baùi ñình naêm gian, hai daõy oáng muoáng, noái maùi ñình vôùi haäu cung coù ba gian. Ñình coù 32 coät caùi, 26 coät quaân laøm baèng goã maàn laùi. Caùc maûng chaïm khaéc trong ñình raát coâng phu tinh xaûo taïo neân moät böùc tranh lieân hoaøn hoaønh traùng vôùi caùc ñeà taøi roàng phöôïng, hoa laù...

CHUØA QUYØNH LAÂM Thuoäc xaõ Traøng An, huyeän Ñoâng Trieàu moät trong nhöõng ngoâi chuøa noåi tieáng Vieät Nam. Theo truyeàn thuyeát, taïi chuøa Quyønh Laâm, Phaùp sö Khoâng Loä ñôøi Lyù, ñaõ cho ñuùc pho töôïng Di Laëc baèng ñoàng cao khoaûng 20m, ñöôïc xeáp vaøo haøng “töù ñaïi khí” cuûa Vieät Nam thôøi baáy giôø.

713

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Sau nhöõng bieán coá, chuøa bò hö hoûng. Naêm 1629, chuøa ñöôïc truøng tu vôùi Phaät ñieän, nhaø thieâu höông, tieàn ñöôøng, giaûi vuõ, nhaø haäu Phaät, haønh lang taû, höõu, nhaø taêng, tam quan, gaùc chuoâng...

Hieän coøn nhöõng taám bia ñaù döïng tröôùc chuøa cao 2,46m, roäng 1,53m. Trong chuøa coøn coù moät soá chaân coät to ñöôøng kính 1,28m, coù chaïm troå hoa sen theo phong caùch thôøi Lyù.

Trong khuoân vieân chuøa coù moät soá thaùp moä cuûa caùc vò sö toå döïng vaøo thôøi Haäu Leâ (1664). ÑEÀN CÖÛA OÂNG Coøn coù teân chöõ laø “Ñoâng Haûi Linh töø” töùc laø ñeàn thieâng thôø vò Ñoâng Haûi, töôùc phong cuûa Höng Nhöôïng vöông Traàn Quoác Taûng, ngöôøi con thöù ba cuûa vò anh huøng daân toäc Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán. Ñeàn toïa laïc treân moät ngoïn ñoài thaáp, beân bôø vònh Baùi Töû Long, thuoäc phöôøng Cöûa OÂng, thò xaõ Caåm Phaû. Ñeàn ñaõ traûi qua nhieàu laàn ñoåi teân gaén lieàn vôùi nhöõng truyeàn thuyeát. Ñeàn goàm: ñeàn Thöôïng, ñeàn Trung, ñeàn Haï. Nay chæ coøn ñeàn Thöôïng. Nguyeân xöa ñeàn coù teân laø mieáu Hoaøng Caàn, moät ngöôøi coù coâng ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm. Sau ñoåi teân laø mieáu Ñöùc OÂng, roài ñeán ñeàn Cöûa Suoát, cuoái cuøng laø ñeàn Cöûa OÂng. Teân mieáu Ñöùc OÂng xuaát hieän khi nhaân daân ñöa Traàn Quoác Taûng, moät vò töôùng nhaø Traàn vaøo mieáu naøy thôø. Ñeàn coù nhieàu pho töôïng caùc töôùng lónh nhaø Traàn coù coâng trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân-Moâng naêm 1288 nhö: Traàn Höng Ñaïo, Traàn Khaùnh Dö, Phaïm Nguõ Laõo, Yeát Kieâu, Daõ Töôïng, Nguyeãn Cheá Nghóa...

Haèng naêm vaøo muøa xuaân ñeán, haøng chuïc vaïn ngöôøi töø khaép nôi veà traåy hoäi vaø haønh höông.

DI TÍCH AN SINH ÔÛ xaõ An Sinh, huyeän Ñoâng Trieàu, laø khu ñeàn thôø vaø laêng moä cuûa caùc vua Traàn (1225-1400): – Moä vaø ñeàn thôø Traàn Nhaân Toâng (1279-1293) ôû nuùi Ngoïc Vaân, coù leõ ñöôïc xaây vaøo thôøi Haäu Leâ, goàm ba caáp: treân cuøng laø am Ngoïc Vaân, giöõa laø coång tam quan Ngoïa Töï Vaân, beân traùi coù

714

QUAÛNG NINH mieáu Thieân Sôn, döïng naêm Vónh Thònh thöù 3 (1707), döôùi cuøng coù hai thaùp Phaät vaø laêng vua Traàn Nhaân Toâng.

– Moä Traàn Anh Toâng (1293-1313) coøn goïi laêng Ñoàng Thaùi ôû ñoài Taùng Quyû, döïng töø thôøi Traàn, goàm ba phaàn. Nhöng hieän chæ coøn veát tích neàn laêng ôû ñænh ñoài vôùi caùc baäc theàm ñaù vaø hai beân theàm laø roàng ñaù mang phong caùch ngheä thuaät ñôøi Traàn.

Taám bia döïng naêm Canh Tyù (1840) xaùc ñònh ñaây laø laêng vua Traàn Anh Toâng.

– Laêng moä Traàn Minh Toâng (1314-1329), coøn goïi laêng Ñoàng Muïc, naèm ôû chaân nuùi, tröôùc laêng Traàn Anh Toâng, ñöôïc xaây töø thôøi Traàn. Neàn laêng chieàu Ñoâng Taây daøi 10 tröôïng, Nam Baéc roäng 6 tröôïng. Coù 5 cöûa: phía tröôùc ba cöûa, moãi cöûa roäng 4 thöôùc, hai beân baäc cöûa coù roàng ñaù. Giöõa laêng laø phaàn moä vaø toøa ñieän nhoû. Nay chæ coøn veát tích. Taám bia döïng naêm Canh Tyù (1840) xaùc ñònh ñaây laø laêng vua Traàn Minh Toâng.

– Laêng Traàn Hieån Toâng (1329-1341), coøn goïi laêng Ngheä Sôn, xaây töø ñôøi Traàn. Khu laêng coù töôøng ñaát bao quanh, beân phaûi cheách veà phía sau coù töôïng choù ñaù, traâu ñaù, cheách veà phía tröôùc coù hai daõy taùm töôïng ñaù: hai ngöôøi ñaù, ngöïa ñaù, deâ ñaù vaø hai hoå ñaù. Phaàn moä coù töôøng gaïch bao quanh. Nay chæ coøn laïi veát tích moät soá töôøng ñaù vaø taám bia döïng Canh Tyù (1840) xaùc ñònh ñaây laø laêng vua Traàn Hieån Toâng.

– Laêng Traàn Ngheä Toâng (1370-1372) ôû xoùm Baõi Ñaù, coøn goïi laø khu Khe Ngheä, xaây töø thôøi Traàn. Chæ coøn taám bia döïng naêm Canh Tyù (1840) xaùc ñònh ñaây laø laêng vua Traàn Ngheä Toâng.

YEÂN TÖÛ Giöõa nuùi röøng hình caùnh cung truøng ñieäp cuûa khu Ñoâng Baéc, Yeân Töû vuùt leân töïa moät voïng gaùc ôû ñoä cao 1068m. Töø xa xöa Yeân Töû ñaõ noåi tieáng laø moät nôi ngoaïn muïc. Caùc trieàu ñaïi phong kieán nöôùc ta ñaõ xeáp Yeân Töû vaøo loaïi “danh sôn”. Sau khi phaùi Truùc Laâm Tam Toå do Traàn Nhaân Toâng chuû xöôùng ra ñôøi, taïi ñaây ngöôøi ta xaây döïng moät heä thoáng chuøa thaùp uy nghi laøm cho Yeân Töû caøng theâm quyeán ruõ.

Ngaøy nay Yeân Töû thuoäc thò xaõ Uoâng Bí. Xöa kia Yeân Töû coù teân laø nuùi Voi. Trong söû saùch, Yeân Töû coøn coù teân Baïch Vaân Sôn (nuùi Maây Traéng).

715

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Tuïc truyeàn raèng töø thôøi Ngoâ Vöông ôû Yeân Töû ñaõ coù chuøa thôø Phaät. Thuôû aáy coù ñaïo só Yeân Kyø Sinh ñeán tu haønh ôû chuøa naøy vaø ñaõ ñaéc ñaïo, thaønh Phaät. Töø ñoù chö taêng ñeä töû cuûa Yeân Kyø Sinh goïi ngoâi chuøa nôi oâng tu haønh laø “chuøa OÂng Yeân”, teân chöõ laø Yeân Töï (töï laø chuøa). Veà sau ngöôøi ñôøi quen goïi laø Yeân Töû. Ñaïo Phaät thònh haønh ôû nöôùc ta baét ñaàu töø thôøi Lyù, ngoâi chuøa döïng sôùm nhaát trong thôøi kyø naøy laø chuøa Phuù Vaên. Vaøo ñôøi Traàn, vò cao taêng truï trì chuøa Phuù Vaên ñöôïc meänh danh laø Phuù Vaên Quoác sö. Ngaøy 3-4-1237, Traàn Thaùi Toâng (töùc Traàn Caûnh) moät mình moät ngöïa ñeán Yeân Töû ñeå baùi yeát Phuù Vaên Quoác sö Caûnh nuùi non huøng vó, thô moäng quyeän vôùi caûnh chuøa am, thaùp mieáu coå kính ôû Yeân Töû ñaõ thu huùt Traàn Nhaân Toâng ñeán nôi ñaây tu haønh vaø saùng laäp ra thieàn phaùi Truùc Laâm noåi tieáng.

Traàn Nhaân Toâng laø con vua Traàn Thaùnh Toâng, sinh naêm 1258 vaø maát naêm 1308. OÂng soáng trong nhöõng naêm thaùng soâi ñoäng nhaát cuûa daân toäc ta. Trong voøng 30 naêm (1258-1288), quaân daân Ñaïi Vieät ñaõ ba laàn ñaùnh thaéng quaân Nguyeân-Moâng, nhaát laø traän ñaïi thaéng Baïch Ñaèng muøa xuaân 1288 ñaõ ñaäp tan vónh vieãn moäng xaâm laêng cuûa quaân Nguyeân-Moâng. Trong traän chieán ñaáu naøy, Traàn Nhaân Toâng ñaõ cuøng vôùi vua cha chæ huy ñaïo thuûy quaân huøng maïnh cuûa nhaø Traàn ñoùng döôùi chaân nuùi Kinh Chuû (Ñoâng Trieàu) hoã trôï ñaéc löïc cho boä binh.

Döôùi trieàu Lyù, Phaät giaùo ñöôïc truyeàn baù roäng raõi. Ñeán trieàu Traàn, Phaät giaùo caøng phaùt trieån. Vôùi taàm maét nhìn xa troâng roäng.

Traàn Nhaân Toâng ñaõ tìm thaáy ôû ñaïo Phaät moät vuõ khí saéc beùn ñeå cuûng coá vaø duy trì trieàu ñaïi cuûa mình. Nhöng Phaät giaùo maø Traàn Nhaân Toâng truyeàn baù khoâng phaûi Phaät giaùo Ñaïi thöøa cuûa AÁn Ñoä, laïi caøng khoâng phaûi laø Phaät giaùo Thieàn Toâng cuûa Trung Quoác, maø laø moät kieåu Phaät giaùo ñöôïc saùng taïo raát Vieät Nam. Noù keá thöøa maët tích cöïc cuûa Phaät giaùo Ñaïi Thöøa vaø Phaät giaùo Thieàn Toâng. Noù khoâng keâu goïi thoaùt ly traàn tuïc vaø khoâng ngaên caûn cuoäc ñaáu tranh cuûa giai caáp bò boùc loät. Noù laø giaùo lyù ñieàu hoøa giai caáp, coù khaû naêng ñoaøn keát daân toäc ñeå choáng keø thuø xaâm löôïc.

Naêm 1299, Traàn Nhaân Toâng leân Yeân Töû ñi tu, nhieàu ngöôøi trong trieàu vaø Hoaøng toäc khoâng hieåu ñöôïc ñoäng cô vöøa bí aån vöøa cao thöôïng naøy cuûa Traàn Nhaân Toâng. Duy chæ coù Huyeàn Quang toân giaû

716

QUAÛNG NINH laø hieåu ñöôïc taám loøng cao ñeïp cuûa Traàn Nhaân Toâng. OÂng laø ngöôøi saùng taïo ra moät giaùo lyù khaùc nhieàu so vôùi giaùo lyù ñaïo Phaät baáy giôø. Ñoái vôùi oâng “Phaät töùc laø ñôøi” vaø oâng laáy caâu “Thieàn taïi taâm” laøm trung taâm hoïc thuyeát cuûa mình.

Vaõn caûnh Yeân Töû thöïc chaát laø moät cuoäc leo nuùi ñaày thuù vò. Trong cuoäc haønh trình leân Yeân Töû du khaùch ñi qua moät heä thoáng kieán truùc ñöôïc goïi teân theo nhöõng quan nieäm trong ñaïo Phaät nhö: Giaûi Oan, Vaân Yeân, Vaân Tieâu, Bia Phaät, Traàn Gian - Löng Trôøi - Cung Trôøi - Ngoaøi Trôøi.

Chuøa Giaûi Oan, coù suoái Giaûi Oan chaïy qua tröôùc cöûa chuøa. Qua Giaûi Oan ta ñeán Loø Reøn. Ñaây laø nôi chö taêng laøm ra dao, cuoác ñeå chaêm nom vöôøn töôïc.

Töø am Loø Reøn, ngöôïc leân Hoøn Ngoïc, ta theo con ñöôøng xeáp ñaù, hai beân laø raëng tuøng, coå thuï coù töø thôøi Traàn Nhaân Toâng ñeán Yeân Töû. Traûi qua 700 naêm, caùc chuøa thaùp ôû ñaây xaây baèng gaïch ñaù, nhieàu caùi ñaõ bò hö haïi.

Hoøn Ngoïc, ôû ñoä cao 400m. Ñaây laø goø ñaát nhoâ leân cao 1m, maët roäng vaø phaúng. Hoøn Ngoïc coøn goïi laø nuùi Haï Kieäu (nôi vua ñeán vaõn caûnh phaûi haï kieäu, ñi boä leân chuøa). Treân maët goø Hoøn Ngoïc coù hôn chuïc ngoïn thaùp hình truï töù giaùc cao töø 1m ñeán 1,8m, laø laêng moä chö taêng tu haønh ôû Yeân Töû töø thôøi Haäu Leâ ñeán ñaàu thôøi Nguyeãn.

Cao hôn Hoøn Ngoïc 100m laø khu thaùp Toå, töùc Hueä Quang kim thaùp (thaùp toå Traàn Nhaân Toâng).

Khu thaùp Toå roäng 300m goàm 45 thaùp vôùi nhieàu quy moâ vaø kieåu daùng. Chính giöõa khu thaùp Hueä Quang laø laêng Quy Ñöùc, nôi an taùng vua Traàn Nhaân Toâng. Laêng Quy Ñöùc coù moät ngoïn thaùp lôùn ôû giöõa, boán maët coù töôøng vaây. Ñaây chính laø thaùp Toå coù quy moâ lôùn nhaát, coå nhaát Yeân Töû.

Thaùp Toå cao 10m, coù chín taàng, moãi taàng laø moät khoái ñaù xanh vuoâng, caøng leân cao caøng thu nhoû, neàn thaùp hình luïc laêng, gheùp 46 taûng ñaù. Maët caùc taûng ñaù khaéc hoa vaên soùng nöôùc, hình nuùi, trong loøng ñaët töôïng Traàn Nhaân Toâng baèng ñaù caåm thaïch, töôïng ngoài xeáp baèng treân beä ñaù chaïm roàng, veû maët thanh thaûn, töôïng cao 6,5m.

Chuøa Hoa Yeân xaây phía sau khu thaùp Toå, treân ñoä cao 8m so vôùi maët neàn thaùp. Ngay saùt loái leân saân chuøa Hoa Yeân laø caây ñaïi coå

717

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thuï 700 tuoåi. Chuøa coù quy moâ lôùn nhaát vaø ñeïp nhaát Yeân Töû, neân xöa coù teân laø chuøa Caû. Chuøa coù hai phaàn: tieàn saûnh vaø haäu cung, roäng 100m2, thôø haøng traêm pho töôïng ñoàng. Töôïng ñoàng lôùn nhaát laø töôïng Traàn Nhaân Toâng ñaët chính giöõa haäu cung, ngoài xeáp baèng treân toøa sen.

Tröôùc kia chuøa Hoa Yeân coøn coù laàu chuoâng, laàu troáng, am thieàn ñònh, nhaø döôõng taêng, nhaø khaùch, nay khoâng coøn.

Phía sau chuøa Hoa Yeân, treân ñoä cao 20m, laø chuøa Phoå Ñaø, nay chæ coøn pheá tích.

Sau chuøa Hoa Yeân, men theo ñöôøng vaét qua söôøn nuùi ta ñeán am Ngoïc Vaân, ta vöôït Thaùc Töû. Thaùc Töû ôû treân leøn ñaù cao 10m ñoå nöôùc xuoáng.

Am Ngoïc Vaân ñoái dieän vôùi Thaùc Töû, naèm ôû söôøn nuùi, ñöùng döôùi hai caây tuøng coå thuï.

Töø am Ngoïc Vaân ñi leân, con ñöôøng gaàn nhö döïng ñöùng. Toät cuøng con ñöôøng naøy laø chuøa Baûo Saùi. Chuøa khoâng lôùn, ôû vò trí cheo leo.

Chuøa thôø caùc pho töôïng baèng ñoàng. Trong ñoù coù 3 pho töôïng Truùc Laâm Tam Toå vaø töôïng Baûo Saùi laø lôùn nhaát. Baûo Saùi laø moät ñeä töû ñöôïc Traàn Nhaân Toâng yeâu meán, giao cho vieäc troâng coi Ngoä Ngöõ Vieän.

Caùch chuøa Baûo Saùi 200m veà phía Taây vaø ôû cuøng ñoä cao laø chuøa Vaân Tieâu. Chuøa bò chaùy cuoái theá kyû XIX, nay chæ coøn pheá tích.

Rôøi chuøa Vaân Tieâu, du khaùch tieáp tuïc leân chuøa Ñoàng. Tröôùc khi ñeán chuøa Ñoàng, du khaùch seõ nhìn thaáy moät nhaø sö maëc aùo thaâm, hai tay chaép tröôùc ngöïc, ñöùng laëng leõ nhìn ra loái ñi nhö ñang caàu nguyeän. Ñoù laø hình moät maêng ñaù cao 3,5m, ôû goùc ñoä naøo cuõng nhìn thaáy gioáng moät nhaø sö. Truyeàn thuyeát keå raèng, khi Yeân Kyø Sinh ñaéc ñaïo thaønh Phaät ñaõ nhaäp vaøo maêng ñaù naøy. Töø ñoù ngöôøi ñôøi goïi laø töôïng Yeân Kyø Sinh (hay An Kyø Sinh). Döôùi chaân töôïng coù am nhoû.

Vuøng choùp nuùi Yeân Töû laø moät taûng ñaù nguyeân khoái hình caùnh quaït, nghieâng töø Taây sang Ñoâng. Chuøa Ñoàng döïng treân moät moâ ñaù cao ngaát vaø khaù baèng phaúng, nhö caùi choát quaït.

Chuøa Ñoàng xöa goïi laø chuøa Thieân Truùc. Chuøa xaây döïng laàn ñaàu laø moät khoái hình truï chöõ nhaät cao 1,35m, ñaùy roäng 1,1m vaø daøi gaàn

718

QUAÛNG NINH 1,4m, trong chuøa coù töôïng ñoàng. Ñeán ñôøi Leâ Hieån Toâng, caû chuøa laãn töôïng bò maát caép. Ñeán thôøi Nguyeãn chuøa ñöôïc döïng laïi, baèng kích thöôùc cuõ nhöng baèng xi maêng coát theùp.

DI TÍCH BAÏCH ÑAÈNG Thuoäc huyeän Yeân Höng, nôi löu giöõ nhöõng di tích vaên hoùa lòch söû caáp quoác gia gaén lieàn vôùi chieán coâng hieån haùch cuûa daân toäc, maø tieâu bieåu laø Ngoâ Quyeàn choáng quaân Nam Haùn naêm 938 vaø Traàn Höng Ñaïo choáng quaân xaâm löôïc Nguyeân-Moâng naêm 1288.

Di tích Baïch Ñaèng laø moät quaàn theå goàm: baõi coïc Baïch Ñaèng, hai caây lim ôû Gieáng Röøng, ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo, mieáu Vua Baø vaø ñình Trung Baûn.

Baõi coïc Baïch Ñaèng ôû saùt ñöôøng soá 10, ñöôïc phaùt hieän naêm 1953 treân moät khu ñaát roäng nhieàu heùcta, hieän chæ khoanh moät vuøng khoaûng 300m2 vôùi haøng traêm chieác coïc baèng goã lim, caém saâu xuoáng loøng ñaát. Taïi ñaây, ngaøy 9-4-1288, döôùi taøi chæ huy thao löôïc cuûa Höng Ñaïo Vöông, toaøn boä 400 chieán thuyeàn cuûa OÂ Maõ Nhi vaø hôn 4 vaïn quaân giaëc ñaõ bò tieâu dieät.

Töø ngaõ ba beán phaø Röøng, reõ traùi moät ñoaïn ngaén laø ñeán ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo vaø mieáu Vua Baø treân moät khu ñaát roäng gaàn bôø soâng Baïch Ñaèng. Haèng naêm, daân thaäp phöông veà ñaây töôûng nieäm ngöôøi anh huøng daân toäc.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI YEÂN TÖÛ Vuøng ñaát ñöôïc coi laø “nuùi Toå mieàn Ñoâng Haûi”. Ñaây laø nôi phaùt tích Thieàn phaùi Truùc Laâm cuûa ñaïo Phaät. Haèng naêm vaøo muøa xuaân, moïi ngöôøi ñeàu ñeán döï leã hoäi, vöøa toû loøng thaønh kính ñoái vôùi Phaät, vöøa ñeå töôûng nhôù ñeán moät giai ñoaïn phaùt trieån röïc rôõ veà moïi maët cuûa ñaát nöôùc.

LEÃ HOÄI TRAØ COÅ Haèng naêm toå chöùc vaøo ngaøy 30-5 ñeán 7-6 aâm lòch taïi laøng Traø Coå ñeå kyû nieäm thaønh laäp laøng chaøi caùch nay 600 naêm. Phaàn leã goàm

719

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ röôùc ngai cuûa moät vò ñaïi vöông, töø ñình ra mieáu (moãi naêm 1 vò). Taïi ñaây tieán haønh leã teá, sau ñoù röôùc veà ñình. Phaàn hoäi toå chöùc nhieàu troø chôi: keùo co, bôi traûi, hoäi hoùa trang. Ñaëc bieät coù tuïc leä 12 ñaùm röôùc mang lôïn ra teá thaàn, roài thi lôïn, ñaùm naøo coù con to nhaát seõ ñöôïc lónh thöôûng...

LEÃ HOÄI ÑEÀN ÑÖÙC OÂNG Haèng naêm vaøo ngaøy 24-3 aâm lòch, hoäi ñeàn Ñöùc OÂng ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Long Tieân döôùi chaân nuùi Baøi Thô, Thaønh phoá Haï Long. Ñeàn thôø Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán vaø moät soá töôùng só nhaø Traàn.

Môû ñaàu leã laø röôùc baøi vò Ñöùc OÂng töø ñeàn ñeán chuøa Long Tieân, sau khi laøm xong leã teá laïi röôùc veà ñeàn. Trong ngaøy hoäi coù toå chöùc vui chôi: ñaáu côø töôùng, ñaáu vaät, haùt chaàu vaên, dieãn cheøo...

LEÃ HOÄI ÑEÀN CÖÛA OÂNG Coøn goïi laø ñeàn Cöûa Suoát, thuoäc phöôøng Cöûa OÂng, thò xaõ Caåm Phaû, thôø Höng Nhöôïng Vöông Traàn Quoác Taûng (ôû baùi ñöôøng) vaø Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán (ôû haäu cung). Trong ñeàn coù 30 pho töôïng ñeàu laø caùc vò danh töôùng cuûa nhaø Traàn. Leã hoäi ñeàn Cöûa OÂng haèng naêm dieãn ra ngaøy 3-2 aâm lòch ñeå töôûng nhôù coâng ôn hai cha con Traàn Quoác Tuaán vaø Traàn Quoác Taûng cuøng caùc danh töôùng cuûa oâng.

LEÃ HOÄI ÑÌNH QUAN LAÏN Leã hoäi cuûa laøng chaøi ôû ñaûo Quan Laïn, huyeän Caåm Phaû. Ñình Quan Laïn thôø Traàn Khaùnh Dö, ñöôïc toân vinh laø Thaønh hoaøng laøng, cuøng ba anh em hoï Phaïm laø töôùng taøi cuûa Traàn Khaùnh Dö. Haèng naêm leã hoäi dieãn ra ngaøy 26-6 aâm lòch goàm nhieàu leã: leã söûa soaïn thuyeàn ñua, leã nghinh thaàn taïi ñình, leã röôùc baøi vò Traàn Khaùnh Dö.

Trong hoäi coù toå chöùc nhieàu troø chôi nhö keùo co, ñaùnh ñu, côø ngöôøi, dieãn cheøo.

Ngaøy cuoái cuûa leã hoäi laø leã caàu yeân taïi ñình, ñoát thuyeàn giaáy, röôùc baøi vò Thaønh hoaøng laøng veà.

720

QUAÛNG TRÒ

QUAÛNG TRÒ Laø moät tænh mieàn Trung, coù toång dieän tích töï nhieân 4.588km2, daân soá 562.300 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc: Kinh, Bru, Vaân Kieàu, Pa Coâ, Taø OÂi, Nuøng, Xtieâng, Xu Ñaêng, coù thò xaõ Ñoâng Haø laø tænh lî, ngoaøi ra coøn coù thò xaõ Quaûng Trò vaø caùc huyeän: Vónh Linh, Do Linh, Cam Loä, Trieäu Phong, Haûi Laêng, Höông Hoùa, Ña Kroâng.

Quaûng Trò coù doøng soâng Beán Haûi, caàu Hieàn Löông, moät thôøi laø giôùi tuyeán chia caét hai mieàn Nam - Baéc Vieät Nam trong hôn 20 naêm (1954-1975).

Quaûng Trò, phía Baéc giaùp Quaûng Bình, phía Nam giaùp Thöøa Thieân Hueá, phía Taây giaùp tænh Savanakheït (Laøo), phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng vôùi bôø bieån daøi 75km. Ñòa hình khaù ña daïng, bao goàm ñoài nuùi, ñoàng baèng, coàn caùt vaø baõi bieån. Maïng löôùi soâng ngoøi daøy ñaëc, nhaát laø caùc huyeän mieàn nuùi, tieàm naêng thuûy ñieän lôùn.

Khí haäu Quaûng Trò khaù khaéc nghieät, coù gioù Taây Nam, gioù Laøo khoâ vaø noùng.

Veà giao thoâng Quaûng Trò khaù thuaän lôïi, coù ñöôøng 9 noái vôùi nöôùc baïn Laøo, qua cöûa khaåu Lao Baûo, coù ñöôøng saét, quoác loä 1A ñi qua.

Trong nhöõng naêm chieán tranh choáng Myõ, Quaûng Trò laø moät trong nhöõng maûnh ñaát noùng boûng, bom ñaïn Myõ caøy ñi xôùi laïi haøng traêm laàn.

Ngaøy nay, Quaûng Trò laø moät trong nhöõng nôi coù nhieàu di tích lòch söû caùch maïng. Qua caàu Ña Kroâng laø ñeán ñöôøng moøn Hoà Chí Minh lòch söû, coøn ghi ñaäm kyø tích oai huøng cuûa nhaân daân Vieät Nam trong thôøi kyø choáng Myõ.

Thaønh coå Quaûng Trò tröôùc chæ laø ñoáng gaïch vuïn, nay ñöôïc taùi thieát, laø nôi gaén lieàn vôùi chieán dòch lòch söû muøa heø 1972 vaø vôùi bieát bao ñòa danh khaùc noåi tieáng khaép caû nöôùc: ñòa ñaïo Vónh Moác, ñaûo Coàn Coû, Khe Sanh, caên cöù Coàn Tieân, Doác Mieáu, haøng raøo ñieän töû Macnamara.

Quaûng Trò coù baõi taém Cöûa Tuøng ñöôïc coi laø baõi taém Hoaøng haäu cuûa caùc baõi taém Ñoâng Döông.

721

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH KHU DANH THAÉNG ÑA KROÂNG Thuoäc vuøng nuùi phía Taây Quaûng Trò. Taïi ñaây coù doøng soâng Ña Kroâng thô moäng, aån giaáu trong mình nhöõng huyeàn thoaïi ñaày chaát söû thi vaø nhaân vaên. Trong thôøi kyø chieán tranh choáng Myõ, ñaây laø ñieåm nuùt quan troïng cuûa ñöôøng moøn Hoà Chí Minh vaø ñöôøng 9, con ñöôøng xuyeân AÙ qua cöûa khaåu quoác teá Lao Baûo - Ñen Savaún, cöûa khaåu quoác teá quan troïng giöõa Vieät Nam vaø Laøo. Lao Baûo caùch thò xaõ Ñoâng Haø 80km, ngay caïnh soâng Seâpoân. Chôï Lao Baûo caùch cöûa khaåu bieân giôùi 2km. Nhieàu haøng hoùa caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ ñöôïc ñem baøy baùn ôû ñaây. Töø naêm 1993, Lao Baûo trôû thaønh moät cöûa khaåu quoác teá quan troïng trong thöông maïi vaø du lòch giöõa Laøo, Thaùi Lan vôùi caùc tænh mieàn Trung Vieät Nam. CÖÛA TUØNG Moät baõi bieån ñeïp, nôi nghæ ngôi taém bieån lyù töôûng cuûa tænh Quaûng Trò. Cöûa Tuøng laø cöûa bieån cuûa doøng soâng Beán Haûi ñoå nöôùc ra bieån Ñoâng, nôi töøng chöùng kieán caûnh ñaát nöôùc bò chia caét trong suoát 20 naêm, vôùi bao caûnh ñau thöông vaø uaát haän.

Baõi taém Cöûa Tuøng tuy khoâng roäng, khoâng daøi nhöng mang moät daùng veû ñeïp raát rieâng cuûa Quaûng Trò, maûnh ñaát ñaày naéng gioù. Baõi bieån raát baèng phaúng, caùt traéng phau vaø mòn maøng, nöôùc bieån trong xanh nhö maét meøo.

Döôùi aùnh naéng choùi chang cuûa mieàn Trung nöôùc Vieät, maët nöôùc bieån Cöûa Tuøng luoân thay ñoåi maøu saéc töøng phuùt töøng giôø, taïo neân moät böùc tranh thieân nhieân sinh ñoäng ñaày quyeán ruõ.

Neáu coù dòp, môøi baïn xuoâi thuyeàn theo doøng soâng Beán Haûi, löôùt nheï treân doøng nöôùc trong xanh, töøng laøn soùng gôïn laên taên, gioù rì raøo thoåi. Treân ñoâi bôø laø laøng maïc, nhöõng ruoäng luùa, nöông ngoâ giôø ñaõ khai hoa, keát traùi, traûi daøi moät maøu xanh baát taän töø caàu Hieàn Löông ñeán Cöûa Tuøng. Nôi ñaây ñaõ moät thôøi khoâng tieáng chim keâu, khoâng tieáng gaø gaùy saùng, khoâng maøu xanh, chæ moät maøu khoùi bom vaø thuoác suùng, laø “daây theùp gai ñaâm naùt trôøi chieàu”.

722

QUAÛNG TRÒ RUÙ LÒNH Laø moät khu röøng tieâu bieåu cho röøng giaø nhieät ñôùi. Thaûm thöïc vaät ôû ñaây thuoäc kieåu röøng taùn laù kheùp kín, quanh naêm xanh um. Ruù Lònh (röøng Lònh) coù moät heä ñoäng thöïc vaät phong phuù. Veà thöïc vaät coù nguoàn goác chuû yeáu töø khu heä thöïc vaät ñeä tam Vieät Baéc - Hoa Nam coù khoaûng 200 loaøi, trong ñoù coù 13 loaøi thuù vaø 60 loaøi chim quyù.

Ruù Lònh raát thích hôïp cho du lòch nghieân cöùu vaø sinh thaùi.

SUOÁI NÖÔÙC NOÙNG TAÂN TAÂM ÔÛ thöôïng nguoàn soâng Hieáu coù hai chi löu chaûy voøng veøo, oâm aáp caû moät khu vöïc roäng lôùn. Cuøng vôùi soâng Hieáu, hai chi löu naøy laø nhöõng ñöôøng giao thoâng thuûy raát thuaän lôïi cho ngöôøi daân Quaûng Trò coù vieäc phaûi leân mieàn ngöôïc. Noåi leân giöõa khu vöïc cuûa nhöõng con soâng bao quanh, ñoù laø nhöõng leøn (nuùi) ñaù voâi, trong ñoù coù nhieàu maïch nöôùc noùng, traøo phun thaønh nhöõng doøng suoái, coù tröõ löôïng lôùn, chaát löôïng tuyeät vôøi, coù theå saùnh ngang vôùi nöôùc suoái noåi tieáng Vónh Haûo ôû Bình Thuaän. Ñaây seõ laø ñieåm du lòch haáp daãn vaø nôi chöõa beänh lyù töôûng.

DI TÍCH CHUØA SAÉC TÖÙ Coù teân chöõ laø Tònh Quang töï, toïa laïc ôû xaõ AÙi Töû, huyeän Trieäu Phong, do Hoøa thöôïng Tuù Phaùp döïng vaøo naêm 1739 ñôøi vua Leâ YÙ Toâng (töùc Leâ Duy Thaàn 1719-1759) naêm thöù 2, ñôøi Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt, laáy teân chuøa laø Tònh Nghieäp. Naêm 1941, chuøa ñöôïc truøng tu söûa chöõa. Do chieán tranh aùc lieät, naêm 1972 chuøa bò phaù huûy hoaøn toaøn. Sau naêm 1975, ñaát nöôùc thoáng nhaát, chuøa Saéc Töù ñöôïc nhaân daân xaây döïng laïi. Hieän nay chuøa chæ coøn laïi moät hieän vaät quyù coù giaù trò ngheä thuaät ñoù laø pho töôïng Ñöùc Phaät A Di Ñaø.

THAØNH COÅ QUAÛNG TRÒ Thaønh coå Quaûng Trò ñöôïc xaây baèng ñaát vaøo naêm 1824. Boán naêm sau (1828), thaønh ñöôïc xaây baèng gaïch, coù boán cöûa ra vaøo theo boán höôùng Ñoâng, Taây, Nam, Baéc. Beân ngoaøi töôøng thaønh coù haøo saâu bao quanh ngaên caùch.

723

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Naêm 1972, trong chieán dòch Quaûng Trò, taïi thaønh coå dieãn ra nhöõng traän ñaùnh aùc lieät giöõa Quaân Giaûi phoùng mieàn Nam vaø quaân Myõ - nguïy. Chæ treân phaïm vi chöa ñaày 2km, thaønh coå ñaõ phaûi gaùnh chòu moät löôïng bom ñaïn coù söùc coâng phaù baèng taùm quaû bom nguyeân töû cuûa Myõ thaû xuoáng Hiroâshima vaø Nasaka (Nhaät Baûn) khi saép keát thuùc Ñaïi chieán theá giôùi thöù II, 1945.

Trong suoát 81 ngaøy ñeâm trong ñieàu kieän heát söùc aùc lieät, Quaân Giaûi phoùng vaãn hieân ngang baùm thaønh chieán ñaáu anh duõng. Nhieàu chieán só ñaõ vónh vieãn naèm laïi nôi naøy. Ngaøy ñoù, baùo chí nöôùc ngoaøi goïi thaønh coå Quaûng Trò laø “coái xay thòt” hay “muøa heø ñoû löûa”.

Ngaøy nay coù dòp ñeán thaêm thaønh coå, nhìn thaáy phaàn töôøng coøn laïi, veát ñaïn chi chít, haèn saâu vaãn coøn. Ñoù chính laø töôïng ñaøi hoaønh traùng nhaát, caûm ñoäng nhaát veà nhöõng ngöôøi con duõng caûm hy sinh.

VÖÔNG CUNG THAÙNH ÑÖÔØNG LA VANG Caùch thaønh coå Quaûng Trò 6km veà phía Taây Nam, laø nôi “cöùu roãi linh hoàn” cuûa ñoàng baøo theo ñaïo Kitoâ giaùo döôùi thôøi Taây Sôn, vaøo nieân hieäu Caûnh Thònh (1793-1801). Ñöùc meï Ñoàng Trinh Maria, hieän leân nôi ñaùm coû treân ba goác ña to ñeå cöùu roãi nhöõng linh hoàn vöôùng naïn ñang ngaøy ñeâm nguyeän caàu ôn cöùu roãi cuûa Ñöùc Meï.

Nhaø thôø Ñöùc Meï La Vang ñöôïc xaây döïng vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa trieàu vua Minh Maïng. Naêm 1886, nhaø thôø ñöôïc xaây döïng laïi khang trang, to lôùn hôn vaø cho ñeán naêm 1900 môùi hoaøn thaønh. Ñeán naêm 1924, nhaø thôø ñöôïc truøng tu môû roäng to lôùn hôn. Nhöng trong chieán tranh nhaø thôø ñaõ bò phaù hö haïi moät phaàn.

Vaøo naêm 1961, nhaø thôø La Vang ñöôïc Giaùo hoäi La Maõ phong laø “Vöông cung thaùnh ñöôøng La Vang”. Nhö vaäy, ôû Vieät Nam coù hai nhaø thôø ñöôïc Toøa thaùnh Vatican phong “vöông cung thaùnh ñöôøng” laø nhaø thôø Ñöùc Baø (Thaønh phoá Hoà Chí Minh) vaø nhaø thôø Ñöùc meï La Vang (Quaûng Trò). ÑEÀN TRAÀN DANH TÖÔÙNG Toïa laïc caïnh thaønh coå Chaêmpa taïi xaõ Ñan Dueä, huyeän Minh Linh (nay laø Do Linh). Ñeàn thôø hai danh töôùng thôøi Traàn laø Chieâu Vaên Vöông Traàn Nhaät Duaät vaø Hueä Vuõ Vöông Traàn Quoác Chaân.

Töông truyeàn hai oâng ñem quaân theo vua Traàn Anh Toâng ñi deïp

724

QUAÛNG TRÒ Chieâm Thaønh. Trong cuoäc haønh quaân chieán ñaáu, Traàn Nhaät Duaät giöõ nghieâm quaân kyû, quaân leänh, khoâng cho quaân lính cöôùp boùc cuûa caûi vaø quaáy nhieãu daân, ñöôïc daân meán, daân yeâu. Daân bieát ôn döïng ñeàn thôø oâng.

Sau naøy, moät laàn vua Leâ Thaùnh Toâng ñi ñaùnh traän qua ñeàn, ñöôïc hai vò thaàn baùo moäng, xin ñi theo giuùp. Chieán thaéng trôû veà vua Leâ cho truøng tu vaø saéc phong Ñaïi Vöông.

DI TÍCH KHE SANH Khe Sanh caùch Haø Noäi 600km, caùch thò xaõ Ñoâng Haø khoaûng 60km veà phía Taây. Ñaây laø moät thung luõng moãi chieàu doïc, ngang khoaûng chöa ñeán 10km, boán beà laø nuùi röøng truøng ñieäp.

Veà ñòa hình, Khe Sanh coù daïng nhö Ñieän Bieân Phuû, moät loøng chaûo. Trong nhöõng naêm 1966-1967, Myõ cho xaây döïng ôû ñaây moät caên cöù quaân söï cöïc maïnh vaø raát quan troïng, moät tuyeán phoøng thuû nhö ngöôøi Myõ tuyeân boá laø “baát khaû xaâm phaïm”. Caên cöù quaân söï Khe Sanh goàm ba cuïm: Cöù ñieåm Taø Côn coù saân bay daõ chieán, Cöù ñieåm Laøng Vaây ôû phía Taây Nam Taø Côn, Cöù ñieåm Höông Hoùa ôû phía Ñoâng Laøng Vaây. Ñoùng taïi caên cöù Khe Sanh goàm treân 10.000 quaân thöôøng tröïc, ngoaøi ra coøn nhieàu löïc löôïng khaùc saün saøng tieáp vieän. Toång thoáng Myõ Gioân xôn ñaõ töøng yeâu caàu Chuû tòch Hoäi ñoàng Tham möu tröôûng Lieân quaân Myõ kyù cam keát baèng moïi giaù phaûi giöõ cho ñöôïc Khe Sanh.

Bôûi Khe Sanh coù vò trí chieán löôïc quan troïng ñoái vôùi Myõ. Töø Khe Sanh chuùng seõ kieåm soaùt ñöôïc giôùi tuyeán, con ñöôøng sang Laøo vaø vaøo mieàn Nam. Veà phía Quaân Giaûi phoùng, baèng moïi quyeát taâm phaûi ñaäp naùt caên cöù Khe Sanh. Cuoäc chieán ñaáu dieãn ra töø thaùng 1-1968 ñeán 9-7-1968 keát thuùc. Côø giaûi phoùng tung bay treân cöù ñieåm Taø Côn, Khe Sanh thaát thuû. Theá laø theâm moät Ñieän Bieân Phuû thöù hai ôû Vieät Nam laø Khe Sanh. ÑÌNH HAØ THÖÔÏNG Coøn goïi laø ñình Chôï Caàu, ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû XV, döôùi trieàu Leâ Thaùnh Toâng, naèm treân phaàn ñaát thoân Haø Thöôïng, xaõ Gia Chaâu, huyeän Gio Linh, caùch thò xaõ Quaûng Trò 12km veà phía Taây

725

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Nam vaø caùch quoác loä 1A 1km veà phía Ñoâng Nam. Ñình Haø Thöôïng naèm treân moät khu ñaát roäng khoaûng 8.450km2. Ñình qua nhieàu laàn truøng tu söûa chöõa lôùn. Ñình hieän nay ñöôïc döïng laïi naêm 1690. Ñeán naêm 1903, ñình Haø Thöôïng ñöôïc daân laøng söûa chöõa lôùn, xaây theâm coång ñình, töôøng bao... Ñaëc bieät caùc keát caáu beân trong ñình ñeàu ñöôïc thay ñoåi.

Naêm 1987, do moät côn baõo taøn phaù, ñình laïi traûi qua moät ñôït truøng tu khaù quy moâ. Ñình quay veà höôùng Ñoâng. Kieán truùc theo kieåu chöõ “coâng” (工). Ñieàu ñaëc bieät laø caùc thaønh phaàn kieán truùc khoâng theo kieåu ñoái xöùng truyeàn thoáng. Nhaø ñaïi ñình naèm theo chieàu doïc, trong khi maët tieàn cuûa ñaïi ñình ôû phía hoài. Roõ raøng ñaây laø moät bieät leä cuûa kieán truùc ñình mieàn Trung. Ñình chia laøm hai ngaên: Tieàn saûnh goàm hai gian vaø moät chaùi tröôùc, haäu cung coù ba gian vaø moät chaùi sau, ngaên caùch giöõa phaàn tröôùc vaø phaàn sau laø heä thoáng cöûa böùc baøn thay cho vaùch ngaên.

Phaàn haäu cung ñeå thôø cuùng, coøn chaùi phía sau laø nôi caát giöõ ñoà teá töï. Tieàn saûnh laø nôi hoäi hoïp daân laøng vaø lieân hoan aên uoáng moãi khi toå chöùc teá leã. Maùi lôïp ngoùi lieät, bôø noùc ñaép vöõa cao, thaân thaúng, caùc ñaàu ñao trang trí hoài vaên vaø roàng. Maët tieàn ñaép noåi moät cuoán thö trang trí töù linh.

Khaùm thôø baèng goã sôn son theáp vaøng, boán chaân chaïm ñaàu hoå phuø. Chung quanh khaùm chia thaønh nhieàu oâ, trang trí theo caùc ñeà taøi khaùc nhau vôùi caùc hoïa tieát nhö hoå phuø, roàng caùch ñieäu, hoa laù... Ñình thôø Thaønh hoaøng laø vò thieân thaàn vaø hai vò hoï Leâ vaø hoï Nguyeãn ñaõ coù coâng laäp laøng Haø Thöôïng vaø thôø caùc vò toå cuûa taùm doøng hoï.

Leã hoäi haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 6 aâm lòch, goïi laø leã teá Caûnh quaân. ÑÒA ÑAÏO VÓNH MOÁC Laø moät coâng trình ñoäc ñaùo ñöôïc hình thaønh töø nhöõng naêm 19651966 trong thôøi kyø choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ. Ñòa ñaïo Vónh Moác coù ñoä daøi haøng ngaøn meùt, nay chæ coøn khoaûng

726

QUAÛNG TRÒ 1.701m, cuøng haøng ngaøn meùt giao thoâng haøo chieán ñaáu. Ñòa ñaïo laø moät heä thoáng lieân hoaøn ñöôïc keát noái vôùi nhau baèng 13 cöûa ra vaøo, trong ñoù coù baûy cöûa thoâng ra bieån, saùu cöûa thoâng leân ñoài cao.

Caáu truùc ñòa ñaïo chia laøm ba taàng, taàng saâu nhaát caùch maët ñaát 23m. Caùc taàng ñöôïc noái vôùi nhau bôûi ñöôøng truïc chính daøi 768m, cao töø 1,6-1,8m, roäng töø 1,2-1,5m. Hai beân truïc chính cöù 3-5m laø caùc oâ cuûa hoä gia ñình. Toaøn ñòa ñaïo coù moät hoäi tröôøng lôùn vôùi söùc chöùa töø 50-80 ngöôøi duøng laøm nôi hoäi hoïp, chieáu phim, bieåu dieãn vaên ngheä, coù traïm phaãu thuaät, coù nhaø hoä sinh, nhaø treû... Ngoaøi ra, ñòa ñaïo coøn coù boán gieáng thoâng hôi, hai ñaøi quan saùt vaø ba gieáng nöôùc. Ñòa ñaïo Vónh Moác laø hình aûnh thu nhoû cuûa laøng queâ ñöôïc xaây döïng döôùi loøng ñaát, laøm nôi aên ôû, sinh hoaït, phoøng traùnh bom ñaïn cho nhaân daân, vöøa laø nôi ñoùng truï sôû cuûa chính quyeàn, kho haäu caàn, caát giöõ löông thöïc, vuõ khí chi vieän cho ñaûo Coàn Coû vaø chieán tröôøng mieàn Nam vaø cuõng laø traän ñòa chieán ñaáu tröïc tieáp ñeå baûo veä Vónh Linh, ñaát theùp kieân cöôøng.

CAÀU HIEÀN LÖÔNG - SOÂNG BEÁN HAÛI Soâng Beán Haûi xöa coøn coù teân laø Raøo Thaønh, baét nguoàn töø daõy Tröôøng Sôn huøng vó chaûy ra Cöûa Tuøng daøi treân 100km. Loøng soâng nôi roäng nhaát 200m, nôi baéc caàu Hieàn Löông roäng 170m.

Theo Hieäp ñònh Giônevô veà Vieät Nam, soâng Beán Haûi naèm treân vó tuyeán 17 ñöôïc choïn laøm giôùi tuyeán taïm thôøi vaø caàu Hieàn Löông baéc qua soâng cuõng chia laøm hai nöûa.

Caàu Hieàn Löông do coâng binh Phaùp xaây döïng naêm 1952, tröôùc ñaây daân hai beân bôø Hieàn Löông qua laïi baèng thuyeàn. Caàu goàm 7 nhòp daøi 183,8m, ñöôïc laùt baèng 894 mieáng vaùn. Theo Hieäp ñònh Giônevô quy ñònh moãi beân coù chuû quyeàn 91,9m caàu.

Theo Hieäp ñònh, soâng Beán Haûi chæ laø giôùi tuyeán taïm thôøi, khoâng theå coi laø ranh giôùi veà chính trò hay laõnh thoå, ñeå sau hai naêm seõ toå chöùc toång tuyeån cöû, thoáng nhaát ñaát nöôùc.

Nhöng do Myõ-Dieäm phaù hoaïi Hieäp ñònh, giôùi tuyeán taïm thôøi ñaõ phaûi keùo daøi 20 naêm. Cho ñeán Ñaïi thaéng muøa Xuaân 1975, ñaát nöôùc hoaøn toaøn thoáng nhaát, giôùi tuyeán naøy môùi chính thöùc xoùa boû.

727

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ HAØNG RAØO ÑIEÄN TÖÛ MAÉC NAMARA Haøng raøo ñieän töû noåi tieáng trong cuoäc xaâm löôïc cuûa Myõ ôû mieàn Nam Vieät Nam, mang teân ngöôøi saùng laäp ra noù laø Boä tröôûng Boä Quoác phoøng Hoa Kyø Maéc Namara. Myõ thieát laäp haøng raøo ñieän töû naøy laø nhaèm ngaên chaën söï chi vieän cuûa nhaân daân mieàn Baéc cho chieán tröôøng mieàn Nam. Haøng raøo naøy keùo daøi töø soâng Cöûa Vieät tôùi vuøng Seâpoân cuûa Laøo, goàm hai heä thoáng, heä thoáng choáng boä binh vaø heä thoáng choáng xe coä.

Haøng raøo choáng boä binh ñöôïc thieát laäp doïc söôøn phía Nam khu phi quaân söï daøi khoaûng 20km.

Haøng raøo choáng xe coä, naèm veà phía Taây khu phi quaân söï, daøi 100km, roäng 40km. Ñoaïn phía Ñoâng cuûa haøng raøo chaïy ra bieån coù theâm moät heä thoáng ñoàn boát do lính canh giöõ. Toaøn tuyeán haøng raøo ñeàu coù maùy thu tieáng ñoäng, moãi khi coù tieáng chaân ngöôøi, tieáng ñoäng cô, caùc maùy thu tieáng ñoäng naøy laäp töùc baùo veà trung taâm. Sau khi nhaän ñöôïc tín hieäu, laäp töùc maùy bay seõ ñeán oanh kích. Maùy moùc laøm vieäc suoát 24/24 giôø. Cuøng vôùi haøng raøo, coøn ñöôïc raûi mìn treân moät daûi daøi 200km, roäng 5km. Chi phí cho haøng raøo ñieän töû naøy laø 800 trieäu USD/naêm.

Tuy toán keùm vaø raát hieän ñaïi, nhöng Myõ-nguïy vaãn khoâng ngaên caûn ñöôïc söï chi vieän cuûa mieàn Baéc cho mieàn Nam. Keá hoaïch naøy ñaõ nhanh choùng bò phaù naùt trong cuoäc toång taán coâng vaø noåi daäy cuûa quaân daân mieàn Nam naêm 1972.

LEÃ HOÄI Quaûng Trò laø vuøng vaên hoùa ña saéc toäc, moät nôi coù nhieàu leã hoäi, phong tuïc khaùc nhau. Trong ñoù coù moät soá leã hoäi ñieån hình nhö: HOÄI CÖÔÙP CUØ Ñaây laø hoäi laøng ñöôïc toå chöùc haèng naêm vaøo ngaøy 4 thaùng Gieâng aâm lòch taïi ñình Myõ An, ñình Caåm Phoå, xaõ Gio Myõ, huyeän Gio Linh.

Leã hoäi keùo daøi trong hai ngaøy. Sau leã teá caàu an laø phaàn hoäi toå chöùc cöôùp cuø. Neùt ñoäc ñaùo cuûa leã hoäi naøy laø beân naøo vaän ñoäng ñöôïc nhieàu ngöôøi tham gia thì caøng deã thaéng cuoäc. Ngöôøi tham gia bao goàm caû

728

SOÙC TRAÊNG treû, giaø, trai, gaùi, khoâng phaân bieät tuoåi taùc, giôùi tính. Ñaây thöïc chaát laø moät hình thöùc theå thao daân gian.

HOÄI THÖÔÏNG PHÖÔÙC Haèng naêm leã hoäi Thöôïng Phöôùc thöôøng ñöôïc toå chöùc trong ba ngaøy töø ngaøy 13 ñeán ngaøy 15 thaùng 3 aâm lòch taïi thoân Thöôïng Phöôùc xaõ Thöôïng Trieäu, huyeän Trieäu Phong ñeå ghi nhôù coâng lao cuûa Quaän coâng Hoaøng Duõng, ngöôøi coù coâng khai sôn phaù thaïch döïng leân laøng Thöôïng Phöôùc.

Ngaøy 13-14 baét ñaàu leã hoäi caû laøng Thöôïng Phöôùc ñi saên, laáy ñaàu muoâng thuù ñeå laøm leã vaät daâng cuùng. Saùng ngaøy 15, laøng baét ñaàu toå chöùc teá leã. Cuoäc cuùng teá keùo daøi ñeán heát ngaøy 15.

LEÃ HOÄI LA VANG Ñaây laø moät leã hoäi lôùn, khaù ñoäc ñaùo ôû Quaûng Trò, khoâng chæ rieâng ñoàng baøo Coâng giaùo cuûa Quaûng Trò maø coøn coù nhieàu tín ñoà Coâng giaùo caùc nôi trong caû nöôùc tôùi tham döï. Haèng naêm leã hoäi toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng 8 Döông lòch. Leã hoäi toå chöùc “kieäu”. Ñaëc bieät vaøo nhöõng naêm chaün, toå chöùc “kieäu” to hôn toå chöùc “kieäu” naêm leû. Cöù ba naêm moät laàn goïi laø “kieäu ñaïi hoäi” vaø kieäu 100 naêm lôùn hôn kieäu 50 naêm, 40 naêm.

SOÙC TRAÊNG Soùc Traêng laø tænh thuoäc ñoàng baèng soâng Cöûu Long, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 231km, caùch Caàn Thô 60km, coù dieän tích töï nhieân 3.191km2, daân soá 1.254.500 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc: Kinh, Khôme, Hoa. Tænh lî laø thò xaõ Soùc Traêng vôùi 7 huyeän: Keá Saùch, Myõ Tuù, Myõ Xuyeân, Thaïch Trò, Long Phuù, Vónh Chaâu, Cuø Lao Dung.

Soùc Traêng phía Taây Baéc giaùp Caàn Thô, Kieân Giang, Ñoâng Baéc giaùp Traø Vinh, Taây Nam giaùp Baïc Lieâu, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng vôùi 72km bôø bieån.

Soùc Traêng laø vuøng ñaát boài, hieän coù 30.000ha ñaát baõi boài. Soùc Traêng coù khí haäu ñaïi döông vôùi hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng

729

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 26-280C. Soùc Traêng laø tænh noâng nghieäp coù dieän tích troàng troït leân tôùi 259.799ha. Trong ñoù ñaát troàng luùa chieám 94%, ngoaøi ra dieän tích coøn laïi troàng ngoâ, ñaäu xanh, ñaäu naønh vaø vöôøn caây aên quaû nhö döøa, nhaõn, choâm choâm, saàu rieâng, maêng cuït, cam quyùt...

Soùc Traêng coù heä sinh thaùi töï nhieân raát phong phuù, ña daïng, ñaëc bieät laø heä sinh thaùi röøng ngaäp maën ven bieån nhö röøng traøm ôû vuøng ñaát pheøn, truõng, coù nhieàu cuø lao caây traùi xum xueâ chaïy doïc theo hai beân doøng soâng Haäu.

THAÉNG CAÛNH KHU VAÊN HOÙA DU LÒCH BÌNH AN Naèm caïnh quoác loä 1A, phöôøng 2, thò xaõ Soùc Traêng vôùi khung caûnh thieân nhieân haøi hoøa, boán muøa hoa laù xanh töôi. Nôi ñaây coù caùc coâng trình kieán truùc ngheä thuaät mang hình daùng coå kính vôùi nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc daân gian, ñaäm neùt vaên hoùa daân toäc... Khu vui chôi giaûi trí, heä thoáng vöôøn hoa, caây xanh, hoa traùi, ao caù... ñöôïc boá trí khaù hôïp lyù, ñem ñeán cho du khaùch nhöõng giôø nghæ ngôi, thö giaõn lyù thuù. Phía sau saân khaáu trong khu du lòch laø traùi nuùi nhaân taïo coù töôïng Phaät Baø Quan AÂm treân ñænh, cuøng vôùi töôïng Phaät Di Laëc.

Döôùi chaân nuùi laø ao caù, caïnh nuùi laø ngoâi bieät thöï hai taàng, moät moâ típ kieán truùc keát hôïp giöõa kieåu Nga vaø Trung Ñoâng.

Khu vaên hoùa du lòch Bình An laø hình aûnh thu nhoû cuûa mieàn cao nguyeân, xöù sôû cuûa caø pheâ, chim ch’rao, vôùi nhöõng thaûm coû xanh, nhöõng ngoâi nhaø nghæ xinh xaén, thoaùng maùt vôùi trang thieát bò noäi thaát cöïc kyø hieän ñaïi, ñaày ñuû tieän nghi. Ñeán Bình An, du khaùch seõ ñöôïc nghe haùt, thöôûng thöùc nhöõng laøn ñieäu daân ca, ñaøn ca taøi töû Nam Boä.

VÖÔØN COØ TAÂN LONG - THAÏCH TRÒ Vöôøn coø Taân Long thuoäc xaõ Long Bình, huyeän Thaïch Trò, caùch thò xaõ Soùc Traêng khoaûng 40km, roäng treân 15.000m2. Vöôøn coø Taân Long goàm nhieàu hoï haøng nhaø coø. Nhieàu loaøi quyù hieám ñeàu coù maët ôû

730

SOÙC TRAÊNG ñaây. Du khaùch ñeán vöôøn coø seõ ñöôïc leo leân thaùp cao khoaûng 10m ñeå ngaém nhìn ñaøn coø moãi saùng bay ñi kieám aên, chieàu toái bay veà toå aám.

Vaø moãi laàn nhö vaäy, caû khoâng gian nôi ñaây boãng nhieân naùo ñoäng bôûi tieáng keâu goïi baïn ñôøi cuûa hoï haøng nhaø coø.

COÀN MYÕ PHÖÔÙC Giöõa loøng soâng Haäu hieàn hoøa nöôùc xuoâi veà bieån caû, moät daûi maøu xanh nhoâ leân, ñoù laø coàn Myõ Phöôùc, coøn goïi coàn Coâng Ñieàn, moät vuøng du lòch sinh thaùi haï löu soâng Haäu daøi 60km. Töø thò xaõ Soùc Traêng, du khaùch ñi thuyeàn maùy ñoä chöøng nöûa giôø laø coù theå ñaët chaân leân coàn Myõ Phöôùc, neáu khoâng thích ñi thuyeàn maùy, ñi ñöôøng boä theo quoác loä 60 töø thò xaõ ñeán Ñaïi Ngaõi baïn ñaõ ñeán ñaát coàn Myõ Phöôùc, nôi coù ñuû caùc loaøi caây traùi cuûa xöù nhieät ñôùi.

Haèng naêm cöù ñeán ngaøy 5 thaùng 5 aâm lòch laø ngaøy hoäi cuûa moïi ngöôøi veà thaêm ñaát coàn.

VÖÔØN NHAÕN VÓNH CHAÂU Nhaõn Vónh Chaâu noåi tieáng thôm ngon, nhieàu nöôùc. Vöôøn nhaõn Vónh Chaâu keùo daøi hôn 17km treân moät khu ñaát cao raùo.

Du khaùch ñeán thaêm Vónh Chaâu, nhaø vöôøn naøo ôû Vónh Chaâu cuõng saün loøng ñoùn tieáp baïn ñi tham quan vöôøn nhaõn nhaø mình vaø taän tay baïn haùi nhöõng quaû ngon töø treân caønh, coøn töôi roùi. Ñeán Vónh Chaâu, baïn coøn coù cô hoäi thaêm ruoäng muoái, vuoâng toâm, röøng ngaäp maën.

HOÀ NÖÔÙC NGOÏT Naèm saùt ñöôøng quoác loä 1A, cöûa ngoõ vaøo thò xaõ Soùc Traêng, roäng treân 20ha, goàm moät hoà nhoû ôû phía tröôùc vaø hoà lôùn ôû phía sau vöøa ñöôïc caûi taïo xaây môùi. Voøng quanh hoà laø nhöõng haøng lieãu ruû, töïa nhö nhöõng naøng thieáu nöõ kieâu sa, soi mình treân maët nöôùc trong xanh.

Giöõa hoà nhoû mang teân laø Tònh Taâm coù moät cuø lao vôùi nhaø haøng thuûy taï vaø hoøn giaû sôn, chung quanh hoà laø nhöõng vöôøn hoa, khu vui chôi giaûi trí, khu vaên hoùa, thöôøng xuyeân toå chöùc nhöõng buoåi bieåu dieãn vaên ngheä raát haáp daãn du khaùch.

Vaøo nhöõng ngaøy heø oi aû, ñöôïc thaû mình treân chieác voõng ñung ñöa döôùi nhöõng haøng caây xanh maùt röôïi, hoaëc nghæ ngôi treân chieác gheá

731

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñaù doïc theo bôø hoà, du khaùch seõ ñoùn nhaän ñöôïc nhöõng laøn gioù maùt trong laønh, xua ñi caùi oi noàng cuûa mieàn Taây naéng gioù.

DI TÍCH CHUØA DÔI Teân thaät laø Wathseâraâyteâchoâ - Mahatup, veà sau do ñoïc traïi ñi thaønh Maõ Toäc. Vì theá chuøa coøn coù teân laø chuøa Maõ Toäc. Nôi ñaây nhieàu dôi sinh soáng neân goïi laø chuøa Dôi.

Chuøa Dôi thuoäc khoùm 9, phöôøng 3, thò xaõ Soùc Traêng, caùch trung taâm thò xaõ khoaûng 3km veà phía Taây Nam. Chuøa Dôi laø moät toång theå kieán truùc goàm: chính ñieän, sa la (nhaø hoäi cuûa sö saõi vaø tín ñoà), caùc nhaø taêng cuûa sö saõi, nhaø Ñaïi ñöùc chuû trì, caùc thaùp ñeå tro ngöôøi cheát, loø thieâu xaùc ngöôøi cheát, phoøng khaùch... Toaøn boä caùc coâng trình toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng khoaûng 4 ha.

Theo tieáng Khôme: Mahatup coù nghóa laø traän ñaùnh lôùn (tup: traän ñaùnh, maha: lôùn). Thaät vaäy, xöa kia nôi ñaây ñaõ dieãn ra moät traän ñaùnh lôùn, aùc lieät cuûa phong traøo noâng daân noåi daäy choáng phong kieán. Sau traän ñaùnh thaéng lôïi ñoù, daân chuùng taûn cö trôû veà, hoï baøn baïc vôùi nhau vaø cho raèng ñaây laø vuøng ñaát coù ñieàm laønh, neân xaây chuøa thôø Phaät, laáy teân laø chuøa Mahatup.

Theo söû cuõ cuûa chuøa keå laïi, chuøa Mahatup ñöôïc khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1569, do oâng Thaïch UÙt ñöùng ra xaây. Chuøa ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu söûa chöõa. Naêm 1960, chuøa ñöôïc söûa chöõa lôùn ôû chính ñieän. Ñeán nay chuøa ñaõ traûi qua 19 ñôøi Ñaïi ñöùc. Ñôøi thöù 19 hieän nay laø Ñaïi ñöùc Kim Reâu cuøng hai phoù Ñaïi ñöùc laø Kim Sung vaø Thaïch Tha. Theo ngöôøi giaø keå laïi: dôi coù maët ôû ñaây luùc baét ñaàu xaây döïng chuøa. Dôi ôû chuøa coù ñeán haøng trieäu con. Veà loaøi dôi ôû chuøa coù nhieàu chuyeän laï: Dôi chuû yeáu aên hoa quaû, nhöng hoa quaû trong khuoân vieân chuøa chuùng khoâng heà ñuïng ñeán. Khi hoaøng hoân buoâng xuoáng, laø luùc xuaát phaùt cuûa ñaøn dôi nhaø chuøa ñi kieám aên. Dôi ñaàu ñaøn bay leân daãn ñaàu, sau ñoù caû ñaøn bay theo, chuùng vöøa bay vöøa xeáp haøng, löôïn

732

SOÙC TRAÊNG vaøi voøng treân khu vöïc nhaø chuøa, nhö ñeå caàu khaán Ñöùc Phaät ban phöôùc laønh tröôùc khi ñi kieám aên. Dôi bay ñi ñöôøng naøo, laïi veà ñöôøng aáy. Khi dôi bay veà cuõng nhö bay ñi, khoâng bao giôø bay qua noùc ngoâi chính ñieän chuøa. Ñaëc bieät hôn laø dôi chæ ñaäu treân nhöõng taùn caây cuûa khuoân vieân chuøa, chuùng khoâng bao giôø ñaäu treân nhöõng taùn caây cuûa daân ôû chung quanh. Maëc daàu nhöõng caây naøy cuûa daân cuõng raát to lôùn vaø gaàn chuøa.

Theo quan nieäm cuûa ngöôøi Hoa: con dôi laø ñieàm phuùc. Con dôi ñaäu quay ñaàu xuoáng döôùi, ñoù laø chöõ “phuùc” (褔) treo ngöôïc. Ngöôøi Hoa goïi ñoù laø “phuùc ñaùo” (褔到) coù nghóa laø “phuùc ñeán roài”.

Naêm 1990, chieác taøu thaùm hieåm ñaïi döông Calipso do oâng Yves Cous Teaux ñaõ ñeán chuøa Dôi nghieân cöùu. OÂng Cous Teaux ñaõ cho maùy bay tröïc thaêng bay treân nhöõng taùn caây trong khuoân vieân chuøa, ñaøn dôi bay leân ñen nghòt caû moät goùc trôøi. Ñoaøn quay phim cuûa oâng Cous Teaux ñaõ quay ñöôïc caûnh naøy.

Moät söï kieän laï ôû chuøa Dôi laø, vuøng naøy ngöôøi daân nuoâi lôïn (heo) naùi ñeû ra coù nhöõng con chaân 5 moùng (gioáng chaân ngöôøi 5 ngoùn), daân khoâng daùm aên thòt, neân ñem göûi vaøo chuøa, trong ñoù coù caû heo ñöïc vaø heo caùi, goàm 7-8 con. Tuïc nhaø chuøa khoâng cho thieán heo ñöïc vaø nuoâi thaû chung vôùi heo caùi trong khuoân vieân, nhöng chuùng khoâng heà phaùt duïc, caû heo ñöïc laãn heo caùi. Ñaëc bieät cöù vaøi thaùng moät laàn, caû baày: heo lôùn ñi tröôùc, heo nhoû ñi sau, töï ñoäng keùo nhau “ñi daïo” moät voøng töø chuøa ra chôï Soùc Traêng caû vaøi caây soá, roài cuøng nhau veà chuøa ñaày ñuû. Khi veà theo moät haøng doïc traät töï nhö khi ñi.

Hieän chuøa Dôi coøn löu giöõ nhieàu hieän vaät quyù nhö: töôïng Phaät Thích Ca ngoài thieàn ñònh cao 2m baèng xi maêng coát theùp. Khung cöûa voõng (bao lam) baèng goã sôn son theáp vaøng, chaïm troå chim muoâng, hoa laù, ñaëc bieät coù hoïa tieát hình dôi.

CHUØA ÑAÁT SEÙT Teân chöõ laø Böûu Sôn töï, toïa laïc ôû ñöôøng Löông Ñình Cuûa, thò xaõ Soùc Traêng, laø ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Hoa sinh soáng ôû Soùc Traêng, ñöôïc xaây döïng toaøn baèng ñaát seùt, thaäm chí caùc töôïng Phaät trong chuøa cuõng ñöôïc naën baèng ñaát seùt. Vì vaäy daân gian goïi chuøa laø chuøa Ñaát Seùt. Du khaùch ñeán ñaây seõ heát söùc ngaïc nhieân vaø khaâm phuïc tröôùc taøi naêng vaø söùc saùng taïo caàn maãn cuûa thaày Ngoâ Kim Toøng, ñaõ doàn

733

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ heát trí löïc trong 42 naêm ñeå taïo neân caùc taùc phaåm töôïng Phaät, linh thuù, baûo thaùp 13 taàng... maø thoaït nhìn khoâng ai coù theå tin raèng chuùng ñöôïc taïo ra töø ñaát seùt. Ñaëc bieät, trong chuøa coù saùu caây thaép neán lôùn moãi caây naëng 200kg, hai caây nhoû moãi caây naëng 100kg vaø ba caùi ñænh moãi caùi cao 2m. Taát caû ñeàu laøm baèng ñaát seùt.

CHUØA KHLEANG Toïa laïc ôû soá 71 ñöôøng Maäu Thaân, khoùm 5, phöôøng 6, thò xaõ Soùc Traêng. Chuøa Khleang laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa Khôme coå nhaát cuûa Soùc Traêng, ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1533. Luùc ñaàu laøm baèng goã, lôïp laù, sau ñöôïc xaây caát laïi baèng gaïch lôïp ngoùi. Kieán truùc hieän nay laø do laàn truøng tu caùch nay treân 80 naêm.

Chuøa Khleang naèm trong moät khuoân vieân roäng 3.825m2, voøng raøo ngoaøi cuøng, cöûa ra vaøo xaây raát coâng phu. Kieán truùc chính cuûa chuøa laø ngoâi chính ñieän vôùi loái kieán truùc khaù phöùc taïp, ñoäc ñaùo. Boä maùi goàm 3 caáp, moãi caáp laïi coù ba neáp. Neáp giöõa lôùn hôn hai neáp phuï hai beân vaø khoâng coù thaùp noùc. Chính ñieän ñöôïc döïng töø naêm 1918 baèng saùu haøng coät doïc, goàm 60 caây coät truï. Ngoaøi ra chuøa coøn coù Sala, nhaø hoäi cuûa Phaät töû vaø sö saõi. Sala laø moät daõy nhaø saøn baèng goã, maët saøn caùch maët ñaát 1m. Coù moät gian roäng, duøng ñeå cöû haønh leã daâng côm vaø nôi toå chöùc caùc sinh hoaït.

Chuøa Khleang, keå töø Ñaïi ñöùc Thaïch Soùc laø vò toå ñaàu tieân cho ñeán nay ñaõ traûi qua 21 ñôøi truyeàn thöøa. Trong chuøa coøn löu giöõ baûn sao taøi lieäu ghi cheùp töø thö tòch coå, trong ñoù coù noùi veà nguoàn goác ñòa danh Soùc Traêng, lòch söû cuûa chuøa.

CHUØA SAØ LOÂN Toïa laïc beân caïnh quoác loä 1A ñi veà höôùng Baïc Lieâu, caùch thò xaõ Soùc Traêng khoaûng 7km, ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû XIX. Ñeán naêm 1969, vò sö caû Taêng Ñuch cho xaây laïi ngoâi chuøa theo nhö kieán truùc hieän nay.

Chuøa Saø Loân laø ngoâi chuøa coå cuûa ñoàng baøo Khôme Soùc Traêng, coù quy moâ khaù lôùn goàm: chính ñieän, nhaø Sala (nhaø hoäi) vaø baûo thaùp, nhaø ñeå saùch kinh vaø daïy hoïc. Ñeå trang trí ngoâi chuøa, sö caû duøng caùc

734

SOÙC TRAÊNG maûnh cheùn, ñóa kieåu baèng saønh söù, neân ngoâi chuøa coøn coù teân raát moäc maïc, chuøa Cheùn Kieåu.

CHUØA BOÁN MAËT Naèm caùch thò xaõ Soùc Traêng 6km veà höôùng Taây Baéc. Ñaây laø ngoâi chuøa ñöôïc xaây döïng theo ñuùng kieán truùc chuøa Khôme vôùi nhöõng hoa vaên raát tinh xaûo. Ngoaøi nhöõng töôïng Phaät nhö caùc chuøa Khôme khaùc, chuøa Boán Maët coøn coù töôïng Phaät baèng ñaù vôùi boán maët Phaät quay veà boán höôùng: Ñoâng, Taây, Nam, Baéc.

BAÛO TAØNG KHÔME Ñöôïc xaây döïng naêm 1938, toïa laïc taïi trung taâm thò xaõ Soùc Traêng, goàm hai khu: khu tröng baøy hieän vaät laø nhaø hoäi Xamacum vaø khu vaên phoøng môùi ñöôïc xaây döïng. Ñaây laø nôi tröng baøy nhieàu hieän vaät, giôùi thieäu veà caùc hoaït ñoäng cuûa ñoàng baøo Khôme qua nhieàu theá heä.

Trong ñoù bao goàm caùc duïng cuï saûn xuaát, caùc trang phuïc cöôùi xin, caùc kieåu nhaø ôû, moâ hình chuøa Khôme vaø moät soá loaïi nhaïc cuï daân toäc Khôme.

LEÃ HOÄI LEÃ OK OM BOK Coøn goïi leã cuùng Traêng cuûa ñoàng baøo Khôme Nam Boä noùi chung ñoàng baøo Khôme Soùc Traêng noùi rieâng. Leã hoäi haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo hai ngaøy 14 vaø 15 thaùng 10 aâm lòch. Ñaây laø leã hoäi roän raõ nhaát, töng böøng nhaát cuûa ngöôøi Khôme. Ñoái vôùi ngöôøi Khôme, Traêng ñöôïc xem nhö laø moät vò thaàn ñieàu tieát muøa maøng giuùp hoï laøm aên phaùt ñaït trong naêm. Leã vaät cuùng teá trong ngaøy leã laø luùa neáp giaõ thaønh coám deïp cuøng caùc loaïi traùi caây.

Tröôùc khi laøm leã cuùng, moïi ngöôøi cuøng laøm moät caùi coång chaøo baèng hoa laù vôùi hai caây tre laøm truï vaø moät caây laøm ñaø ngang. Treân coång, ñöôïc giaêng moät sôïi daây traàu khoâng goàm 12 laù ñöôïc cuoän troøn, töôïng tröng cho 12 thaùng cuûa naêm vaø moät nhaùnh cuûa buoàng cau goàm 7 quaû, ñöôïc cheû ra nhö hai caùnh con ong, töôïng tröng cho 7 ngaøy trong tuaàn.

735

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Trong ñeâm cuùng traêng, ngöôøi ta coøn toå chöùc thaû ñeøn gioù bay leân trôøi. Chieác ñeøn mang theo ngoïn löûa töôïng tröng cho vieäc toáng tieãn nhöõng ruûi ro, xua ñuoåi ma quyû, ñoàng thôøi caàu mong nhieàu ñieàu toát laønh. Ñeøn caøng bay xa, bay cao, söï may maén caøng nhieàu.

Trong ngaøy hoäi coù toå chöùc caùc hoaït ñoäng vaên hoùa, vaên ngheä daân gian: haùt dukeâ, muùa laêm voâng, thi ñaáu côø oác, thaû ñeøn nöôùc... Ñaëc bieät ñua ghe Ngo. Ñaây laø moät hoaït ñoäng vaên hoùa theå thao khoâng theå thieáu trong leã hoäi OÙc Om Boùk. Ghe Ngo coù chieàu daøi khoaûng 24m, ngang 1,2m, muõi vaø laùi ñeàu cong leân, ñöôïc trang trí hoa vaên Khôme raát ñeïp, ñaàu ghe veõ hình con thuù. Moãi chieác ghe Ngo saûn xuaát ra laø do söï ñoùng goùp cuûa baø con phum soùc. Sau khi duøng ñua trong ngaøy hoäi, ghe Ngo ñöôïc ñöa veà baûo quaûn taïi chuøa. Haèng naêm chæ ñöôïc ñöa xuoáng nöôùc moät laàn trong ngaøy hoäi OÙc Om Boùk. Leã haï thuûy ghe Ngo haèng naêm trong leã hoäi OÙc Om Boùc cuõng raát coâng phu vaø toán keùm.

Tröôùc ngaøy hoäi, caùc chaøng trai ñöôïc choïn vaøo ñoäi ñua ñöôïc taäp döôït kyõ löôõng. Ngöôøi ñöôïc choïn ngoài ôû muõi thuyeàn ñeå chæ huy laø ngöôøi coù uy tín nhaát trong phum soùc.

LEÃ HOÄI NGHINH OÂNG Laø ngaøy leã mang ñaäm tính truyeàn thoáng cuûa nhöõng ngö daân mieàn bieån Soùc Traêng. Ñeå toû loøng kính troïng vaø caàu mong möa thuaän gioù hoøa, soùng yeân bieån laëng, haèng naêm leã hoäi Nghinh OÂng ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 21 thaùng 3 aâm lòch taïi vuøng bieån Kinh Ba, Long Phuù.

Vaøo ngaøy hoäi, taát caû thuyeàn beø ñeàu ñöôïc trang hoaøng loäng laãy cuøng nhöõng thöùc cuùng nhö heo quay, hoa quaû, nhang ñeøn... taäp trung ra cöûa bieån laøm leã röôùc OÂng vaøo. Caùc nghi leã cuùng teá ñöôïc toå chöùc long troïng taïi laêng OÂng (laêng caù voi). Tröôùc vaø trong ngaøy hoäi, taïi laêng OÂng coøn toå chöùc haùt boäi, caùc troø chôi daân gian, thi ñaáu theå thao... coù nhieàu ngöôøi tham gia.

TEÁT CHOL CHNAM THMAY Laø teát coå truyeàn cuûa ngöôøi Khôme, möøng moïi ngöôøi theâm moät tuoåi, thöôøng dieãn ra vaøo 3 ngaøy 13, 14, 15 thaùng 4 döông lòch. Teát Chol Chnam Thmay mang ñaäm neùt vaên hoùa truyeàn thoáng vôùi nhieàu nghi thöùc vaên hoùa daân gian. Vaøo nhöõng ngaøy naøy, moïi ngöôøi trong gia ñình ngöôøi Khôme ñeàu leân chuøa ñeå caàu nguyeän. Ngaøy thöù nhaát goïi laø ngaøy Chaâul Saây Cran Thmay, ngaøy thay naêm cuõ vaøo naêm

736

SÔN LA môùi. Trong ngaøy naøy, moïi ngöôøi aên maëc ñeïp, mang theo ñeøn, leã vaät vaøo chuøa laøm leã röôùc Maha Saâng Kran môùi (Thmay). Ngaøy thöù hai goïi laø ngaøy Vonbaát, ngaøy leã daâng côm cho sö saõi, leã ñaép nuùi caùt, töôïng tröng cho söï beàn vöõng cuûa vuõ truï, neáu laø vaøo naêm nhuaän, thì ngaøy Vonbaát keùo daøi hai ngaøy, coøn naêm thöôøng moät ngaøy. Ngaøy thöù ba goïi laø Longsak, ngaøy ñaàu cuûa naêm môùi. Trong ngaøy naøy, laøm leã taém töôïng Phaät ñeå toû loøng töôûng nhôù, bieát ôn Ñöùc Phaät, cuõng laø ñeå taåy saïch phieàn muoän vaø nhöõng ñieàu khoâng may maén cuûa naêm cuõ, tieáp ñeán laø leã caàu sieâu cho vong linh cuûa nhöõng ngöôøi quaù coá. Cuoái cuøng moïi ngöôøi veà nhaø toå chöùc leã taém töôïng Phaät thôø ôû nhaø, xin oâng baø, boá meï ñaõ qua ñôøi, tha thöù cho moïi toäi loãi naêm qua vaø daâng quaø chuùc möøng moïi ngöôøi naêm môùi.

SÔN LA Sôn La laø tænh mieàn nuùi thuoäc vuøng cao Taây Baéc, vôùi toång dieän tích töï nhieân 14.055km, daân soá 846.900 ngöôøi, goàm caùc daân toäc: Kinh, Dao, Xinh Mun, Khô Muù, Khaùng, La Ha, Thaùi, Möôøng, H’moâng... Thò xaõ Sôn La laø tænh lî, ngoaøi ra coøn coù caùc huyeän Quyønh Nhai, Möôøng La, Thuaän Chaâu, Phuø Yeân, Baéc Yeân, Mai Sôn, Soâng Maõ, Yeân Chaâu, Moäc Chaâu.

Tænh Sôn La coù ñoä cao trung bình 600m so vôùi maët nöôùc bieån.

Thò xaõ Sôn La caùch Haø Noäi 320km. Tænh Sôn La phía Baéc giaùp Yeân Baùi, Laøo Cai, phía Taây giaùp Ñieän Bieân, phía Ñoâng giaùp Phuù Thoï vaø Hoøa Bình, Ñoâng Nam giaùp Thanh Hoùa vaø Hoøa Bình, phía Nam giaùp Laøo, coù chung ñöôøng bieân giôùi daøi treân 250km. Ñòa hình tænh Sôn La chia thaønh nhöõng vuøng ñaát coù ñaëc tröng sinh thaùi khaùc nhau. Cao nguyeân Moäc Chaâu ñaát ñai maøu môõ, phì nhieâu mang ñaëc tröng vuøng khí haäu aù nhieät ñôùi vôùi ñoä cao trung bình 1.050m so vôùi maët nöôùc bieån, laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån caây coâng nghieäp nhö cheø, vaø caùc caây aên quaû… Ñoàng coû cao nguyeân Chaâu Moäc raát thuaän lôïi cho vieäc chaên nuoâi boø söõa cuøng caùc loaïi gia suùc aên coû. Moäc Chaâu coøn laø vuøng kyø thuù vôùi nhieàu hang ñoäng kyø khu, seõ laø ñieåm du lòch haáp daãn.

Cao nguyeân Naø Saûn chaïy daøi theo truïc quoác loä 6, vuøng ñaát khaù phì nhieâu, thuaän lôïi cho vieäc phaùt trieån caùc loaïi caây coâng nghieäp:

737

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ mía, cheø, caø pheâ, daâu taèm... vaø caùc loaïi caây aên quaû nhö xoaøi, nhaõn, döùa, chuoái...

Vuøng loøng hoà soâng Ñaø, nôi nay mai seõ laø nhaø maùy thuûy ñieän lôùn nhaát caû nöôùc, keùo daøi töø Song Khua ñeán Taï Buù, seõ laø ñieåm du lòch kyø thuù, vaø laø tieàm naêng phaùt trieån ngheà nuoâi troàng thuûy saûn nöôùc ngoït.

Sôn La coù maïng löôùi soâng suoái daøy ñaëc, nguoàn nöôùc doài daøo. Vì vaäy, Sôn La coù nhieàu tieàm naêng thuûy ñieän. Ñeán vôùi Sôn La, du khaùch seõ ñöôïc chieâm ngöôõng nhieàu hoaït ñoäng vaên hoùa, leã hoäi raát cuoán huùt cuûa ñoàng baøo Thaùi, H’moâng, Khô Muù... vaø ñeå thöôûng thöùc höông vò men röôïu caàn thôm cuûa laù caây röøng, cuøng vôùi nhöõng laøn ñieäu daân ca môøi röôïu laøm say ñaém loøng ngöôøi.

Sôn La laø moät tænh mieàn nuùi, thuoäc vuøng saâu, vuøng xa, nhöng giao thoâng cuõng khaù thuaän lôïi, coù ñöôøng boä vôùi quoác loä soá 6, ñöôøng haøng khoâng vôùi saân bay Naø Saûn.

THAÉNG CAÛNH THÒ XAÕ SÔN LA Laø thò xaõ mieàn nuùi, moät vuøng loøng chaûo, chung quanh bao boïc bôûi nhöõng ngoïn nuùi ñaù voâi, nôi coù nhieàu hang ñoäng kyø vó. Thò xaõ Sôn La ôû ñoä cao 600m so vôùi möïc nöôùc bieån, coù soâng Naäm Na chaûy qua. Giöõa loøng thò xaõ noåi leân moät ngoïn ñoài cao. Treân ñoù, naêm 1908 thöïc daân Phaùp cho xaây moät nhaø tuø kieân coá ñeå giam caàm caùc chieán só coäng saûn vaø caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam. Taïi ñaây coù moä ñoàng chí Toâ Hieäu vaø caây ñaøo do ñoàng chí troàng, moãi naêm xuaân veà, Teát ñeán, caây ñaøo nôû hoa ñoû töôi, gôïi nhôù ñeán hình aûnh ngöôøi chieán só coäng saûn trung kieân ñaõ hy sinh cho neàn ñoäc laäp töï do cuûa Toå quoác.

HANG THAÅM KEÙ Naèm trong daõy nuùi ñaù voâi thuoäc xaõ Chieàng An, thò xaõ Sôn La, caùch trung taâm thò xaõ khoâng quaù 3km. Trong hang coù taám vaên bia cuûa vua Leâ Thaùi Toâng ñöôïc khaéc leân vaùch ñaù naêm 1440. Töông truyeàn muøa xuaân 1440, treân ñöôøng tuaàn du Taây tieán, khi ngang qua

738

SÔN LA ñaây, nhaø vua ñaõ gheù vaøo thaêm ñoäng, thaáy caûnh quan thieân nhieân nôi ñaây huøng vó, nhaø vua xuùc ñoäng laøm baøi thô nhan ñeà “Queá Laâm ñoäng chuû ngöï cheá” vaø cho khaéc leân vaùch ñaù ñoäng. Ñeå nhôù ôn nhaø vua, nhaân daân baûn xaõ ñaõ cho taïc töôïng vaø laäp baøn thôø vua trong ñoäng. Ngaøy nay ñaõ xaây ñeàn thôø ôû phía ngoaøi cöûa ñoäng, vaø töôïng nhaø vua ñöôïc röôùc veà thôø trong ñeàn.

HANG THAÅM TAÙT TOOØNG Moät thaéng caûnh tuyeät ñeïp, caùch trung taâm thò xaõ Sôn La khoaûng 2km, thuoäc xaõ Chieàng An, thò xaõ Sôn La. Ñaây laø moät hang ñoäng, naèm trong heä nuùi ñaù voâi bao quanh thò xaõ, daøi treân 150m, ñöôïc phaân ra nhieàu ñoaïn. Phía treân hang laø nhöõng daõy nuùi ñaù voâi truøng ñieäp chaïy daøi vôùi nhöõng caây röøng xanh ngaét. Loøng hang laø doøng nöôùc trong xanh, ngaøy ngaøy tuoân traøo ñoå nöôùc thaønh thaùc traéng xoùa, nhöõng haøng coät ñaù chen chuùc nhau, neùp mình doïc hai beân vaùch hang, thaúng ñöùng nhö nhöõng thaân caây truùc.

Vaøo nhöõng buoåi saùng, khi oâng maët trôøi chieáu saùng, töø cöûa hang nhìn vaøo laø caû moät theá giôùi huyeàn aûo ñaày maøu saéc laáp laùnh cuûa caùc thaïch nhuõ soi boùng maët nöôùc lung linh.

SUOÁI NÖÔÙC NOÙNG BAÛN MOØNG Veà muøa ñoâng cuõng nhö muøa heø, du khaùch coù dòp ñeán ñaây taém, seõ caûm thaáy taâm hoàn nheï nhaøng, saûng khoaùi. Suoái nöôùc noùng Baûn Moøng thuoäc xaõ Hua La, thò xaõ Sôn La, nöôùc khoaùng thieân nhieân ôû ñaây coù nhieät ñoä trung bình khoaûng 35-400C. Ñaây laø khu du lòch raát thích hôïp cho vieäc nghæ döôõng vaø chöõa beänh.

CAO NGUYEÂN MOÄC CHAÂU Moäc Chaâu ôû ñoä cao khoaûng 1050m so vôùi möïc nöôùc bieån, caùch Haø Noäi 199km theo quoác loä 6. Ñaây laø moät cao nguyeân lôùn, daøi treân 80km, roäng 25km, vôùi moät ñoàng coû bao la chieám moät dieän tích treân 14.000ha, raát thích hôïp cho vieäc phaùt trieån chaên nuoâi ñaøn gia suùc, ñaëc bieät laø nuoâi boø söõa cao saûn. Cao nguyeân Moäc Chaâu coøn laø nôi raát phuø hôïp cho vieäc troàng caùc loaïi caây coâng nghieäp nhö cheø, caø pheâ, daâu taèm... vaø caùc loaïi caây aên quaû nhö maän, leâ, taùo...

739

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Naêm 1958, noâng tröôøng Moäc Chaâu ñöôïc thaønh laäp vôùi haøng ngaøn con boø gioáng Haø Lan thuaàn chuûng, ñöôïc lai taïo vôùi boø meï Taây Baéc.

Noâng tröôøng Moäc Chaâu laø nguoàn cung caáp söõa töôi chuû yeáu cho Haø Noäi vaø caùc tænh ñeå saûn xuaát söõa hoäp, söõa chua vaø caùc saûn phaåm khaùc töø söõa boø.

Moäc Chaâu coù khí haäu maùt meû, vôùi muøa heø, nhieät ñoä trung bình chæ khoaûng 200C, laø moät nôi du lòch nghæ döôõng raát thuù vò.

HUYEÄN YEÂN CHAÂU Huyeän Yeân Chaâu, naèm treân quoác loä 6, caùch Haø Noäi 260km, caùch thò xaõ Sôn La khoaûng 60km, nôi coù nhieàu loaøi caây aên traùi noåi tieáng nhö: xoaøi, chuoái, nhaõn. Ñaëc bieät, xoaøi Yeân Chaâu tuy quaû khoâng to, voû xanh, haït to, thòt ít, nhöng laïi coù vò ngon thôm ñaëc bieät, ñöôïc khaùch nöôùc ngoaøi thöôûng thöùc taám taéc khen. AÊn xoaøi Yeân Chaâu moät laàn, khoâng theå naøo queân noåi, bôûi noù coù vò ngoït ñaäm ñaø, coù muøi thôm quyeán ruõ.

Xoaøi Yeân Chaâu chín roä vaøo khoaûng thaùng 5, thaùng 6. Vaøo thôøi gian naøy, du khaùch coù dòp leân Sôn La, khoâng theå khoâng döøng chaân ôû Yeân Chaâu ñeå thöôûng thöùc moùn xoaøi ñaëc bieät naøy. Ñeán Yeân Chaâu, baïn coøn ñöôïc ngaém nhìn böùc töôïng daân quaân Yeân Chaâu baén rôi maùy bay Myõ trong nhöõng naêm ñaùnh traû cuoäc chieán tranh phaù hoaïi mieàn Baéc cuûa giaëc Myõ.

DI TÍCH CHUØA CHIEÀN VIEÄN ÔÛ xaõ Moäc Thöôïng, huyeän Moäc Chaâu. Trong chuøa coøn löu giöõ moät pho töôïng Phaät lôùn vaø taùm pho töôïng vöøa, 56 pho töôïng nhoû, ñeàu ñöôïc ñuùc baèng ñoàng raát quyù. Ngoaøi ra, chuøa coøn coù hai pho töôïng baèng thieác, ñaëc bieät coù moät pho töôïng nhoû baèng ngaø voi.

THAÙP MÖÔØNG VAØ Toïa laïc ôû xaõ Möôøng Vaø, huyeän Soâng Maõ. Thaùp Möôøng Vaø laø ngoïn thaùp coå coù quy moâ lôùn hôn taát caû caùc ngoâi thaùp hieän coù ôû vuøng Taây Baéc, nhö thaùp Thaïc, A Chaøng, thaùp Möôøng Luaân, thaùp Möôøng Heùt...

740

SÔN LA Ngheä thuaät kieán truùc thaùp Möôøng Vaø mang phong caùch ngheä thuaät nhö ôû caùc thaùp ôû Laøo.

NHAØ TUØ SÔN LA Trong nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX, caùc phong traøo yeâu nöôùc cuûa nhaân daân ta vaãn tieáp tuïc noåi leân choáng thöïc daân Phaùp ñoâ hoä. Ñeå ñoái phoù vôùi tình hình aáy, thöïc daân Phaùp tieán haønh xaây döïng nhieàu nhaø tuø trong caû nöôùc ñeå giam caàm nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc choáng Phaùp.

Nhaø tuø Sôn La chính thöùc ñöôïc xaây vaøo naêm 1908. Vaøo nhöõng naêm sau khi Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông ra ñôøi, phong traøo ñaáu tranh caøng maïnh meõ, thöïc daân Phaùp cho môû roäng nhaø tuø Sôn La vaøo nhöõng naêm 1930-1940. Luùc ñaàu môùi xaây döïng, chæ laø nhaø tuø nhoû haøng tænh. Töø 1930-1945, nhaø tuø Sôn La, trôû thaønh nôi giam caàm haøng ngaøn ngöôøi Vieät Nam yeâu nöôùc, trong ñoù chuû yeáu laø caùc chieán só coäng saûn nhö ñoàng chí Toâ Hieäu, Tröôøng Chinh... Nhieàu ngöôøi bò giam caàm ôû ñaây sau naøy trôû thaønh caùn boä chuû choát cuûa cuoäc caùch maïng giaûi phoùng daân toäc.

Khu di tích nhaø tuø Sôn La, tuy ñaõ bò phaù hö hoûng naëng, nhöng khaùch tham quan vaãn nhaän ra caùc xaø lim ngaàm, xaø lim cheùo, traïi ba gian, traïi lôùn cuõ cuøng vôùi haøng traêm hieän vaät... Qua ñoù, du khaùch ñaõ coù theå nhìn thaáy cuoäc soáng cô cöïc, khoå sôû cuûa nhöõng tuø nhaân vaø khaâm phuïc yù chí quaät cöôøng, khí phaùch anh huøng cuûa hoï trong cuoäc chieán ñaáu choáng keû thuø cuûa daân toäc.

Nhaø tuø Sôn La ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin xeáp haïng di tích caùch maïng naêm 1962.

Beân caïnh khu di tích laø baûo taøng toång hôïp cuûa tænh ñang ñöôïc môû roäng vaø boå sung hoaøn chænh caùc hieän vaät.

LEÃ HOÄI Sôn La laø tænh coù 12 daân toäc sinh soáng. Moãi daân toäc coù nhöõng leã hoäi raát rieâng, mang ñaäm neùt vaên hoùa rieâng cuûa daân toäc mình.

Trong ñoù coù nhöõng leã hoäi tieâu bieåu nhö leã hoäi Hoa Ban, leã hoäi Tung Coøn...

741

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LEÃ HOÄI HOA BAN Ñaây laø leã hoäi cuûa ngöôøi Thaùi, Sôn La, coù teân laø hoäi Xeân Baûn, Xeân Möôøng, ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 2 aâm lòch haèng naêm, khi hoa ban baét ñaàu nôû traéng röøng Taây Baéc.

Leã hoäi Hoa Ban, mang tính chaát caàu muøa, caàu phuùc. Trong leã hoäi hoï göûi gaém öôùc voïng cuûa mình caàu mong cho cuoäc soáng bình yeân, no aám, haïnh phuùc vaø cuõng laø dòp thi taøi, vui chôi, haùt giao duyeân trong nhöõng ñeâm traêng thanh vaéng.

Vaøo ngaøy hoäi Hoa Ban, nam nöõ thanh nieân ruû nhau ñi haùi hoa möøng xuaân, vui chôi, ca haùt, ñaùnh ñaøn tính, thoåi keøn, muùa xoøe, trao vaø ñoùn nhaän tình yeâu.

LEÃ HOÄI TUNG COØN, TÌM BAÏN Troø tung coøn, tìm baïn, tìm duyeân laø cuûa ñoàng baøo daân toäc Taøy, Taây Baéc. Ñaây khoâng chæ laø troø chôi giaûi trí maø laø moät hình thöùc giao duyeân teá nhò mang maøu saéc leã nghi, tín ngöôõng, ñöôïc toå chöùc haèng naêm vaøo sau 3 ngaøy Teát Nguyeân Ñaùn, ñeå tröôùc heát caàu chuùc cho moät naêm môùi no ñuû, toát laønh, trai gaùi thaønh löùa ñoâi haïnh phuùc.

Baõi chôi laø moät khu ñaát baèng phaúng gaàn baûn. Quaû coøn ñöôïc khaâu baèng nhieàu muùi vaûi maøu saéc röïc rôõ, beân trong nhoài thoùc hoaëc haït boâng. ÔÛ giöõa baõi ñaát troàng moät caây tre, treân treo moät voøng troøn baèng tre ñöôïc boài vieàn giaáy hoàng. Theo leä, moãi nhaø phaûi coù moät maâm côm mang ra baûn ñeå cuùng Trôøi - Ñaát, treân maâm coù hai quaû coøn.

Sau phaàn nghi leã laø baét ñaàu toå chöùc troø chôi. Moïi nhaø ñeàu tung coøn leân. Quaû coøn naøo loït vaøo voøng troøn treo treân caây tre laø gaëp nhieàu may maén.

TEÁT CÔM MÔÙI Ngöôøi Khô Muù thöôøng toå chöùc Teát Côm môùi. Hoäi leã haèng naêm môû vaøo sau vuï gaët thaùng 10 aâm lòch. Ñaây laø dòp vui cuûa baûn laøng sau moät thôøi gian lao ñoäng meät nhoïc. Teát côm môùi theå hieän saéc thaùi vaên hoùa daân toäc, ñeå töôûng nhôù, bieát ôn söï phuø hoä cuûa thaàn thaùnh cho muøa maøng toát töôi, nhaø nhaø boäi thu, no ñuû.

742

TAÂY NINH

TAÂY NINH Taây Ninh laø moät tænh bieân giôùi cuûa mieàn Ñoâng Nam Boä, coù dieän tích töï nhieân 4.029km2, daân soá 1 trieäu ngöôøi, goàm caùc daân toäc: Kinh, Chaêm, Khôme. Taây Ninh coù Thò xaõ Taây Ninh laø tænh lî, ngoaøi ra laø caùc huyeän: Taân Bieân, Taân Chaâu, Döông Minh Chaâu, Chaâu Thaønh, Hoøa Thaønh, Beán Caàu, Goø Daàu vaø Traûng Baøng.

Taây Ninh, phía Baéc vaø phía Taây giaùp 3 tænh Campuchia vôùi ñöôøng bieân giôùi daøi 240km, phía Ñoâng giaùp Bình Döông, Bình Phöôùc, phía Nam giaùp Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Long An. Tænh Taây Ninh coù hai cöûa khaåu quoác gia laø Moäc Baøi vaø Xa Maùt. Taây Ninh coù vò trí ñaëc bieät quan troïng, laø cöûa ngoõ phía Taây khu kinh teá troïng ñieåm phía Nam, coù ñöôøng xuyeân AÙ ñi qua, laø caàu noái giöõa hai thaønh phoá lôùn laø Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Thuû ñoâ Phnom Penh cuûa Vöông quoác Campuchia. Ñòa hình Taây Ninh khoâng ñoàng nhaát. Phía Baéc, töø thò xaõ Taây Ninh trôû leân coù nhieàu röøng nuùi, cao nhaát laø nuùi Baø Ñen cao 980m, coù hai con soâng lôùn chaûy qua laø soâng Saøi Goøn vaø soâng Vaøm Coû Ñoâng.

Hoà nöôùc Daàu Tieáng xaây döïng ôû thöôïng nguoàn soâng Saøi Goøn vôùi dieän tích maët nöôùc 27.000ha, coù söùc chöùa 1,5 tyû m3, coù khaû naêng töôùi tieâu cho 17.500ha ñaát noâng nghieäp.

Taây Ninh tieáp giaùp vôùi vuøng nuùi cao nguyeân Nam Trung Boä vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long, thuoäc vuøng ñaát cao cuûa Nam Boä. Phaàn lôùn ñaát Taây Ninh laø ñaát ñoû vaø ñaát xaùm, raát phuø hôïp cho troàng caây coâng nghieäp: cao su, caø pheâ...

Taây Ninh naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, nhieät ñoä trung bình caû naêm laø töø 26-270C. Coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau.

Taây Ninh giaøu truyeàn thoáng yeâu nöôùc, laø caên cöù ñòa caùch maïng trong hai cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp vaø Myõ. Trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ, Taây Ninh laø caên cöù cuûa Trung öông Cuïc, caên cöù cuûa Chính phuû Caùch maïng Laâm thôøi Coäng hoøa mieàn Nam. Taây Ninh laø trung taâm cuûa ñaïo Cao Ñaøi.

743

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH NUÙI BAØ ÑEN Caùch thò xaõ Taây Ninh 11km veà phía Taây Baéc, cao 986m, xa troâng nhö moät chieác noùn laù khoång loà uùp giöõa ñoàng baèng roäng lôùn. Ñöôøng leân ñænh nuùi quanh co, qua nhieàu gheành thaùc, suoái nöôùc chaûy roùc raùch.

Traûi qua nhieàu theá kyû, nuùi Baø Ñen laø nôi thôø cuùng cuûa nhaân daân trong vuøng. Nuùi Baø Ñen caûnh trí thieân nhieân voâ cuøng ñeïp. Töø treân ñænh nuùi, nhìn xuoáng caû moät caùnh ñoàng meânh moâng baùt ngaùt, ñaây ñoù nhöõng xoùm laøng saàm uaát noåi leân. Veà phía Taây laø hoøn nuùi Caäu, phía Taây Baéc laø nuùi Heo vaø nuùi Phuïng. Trong nuùi coù nhieàu hang ñoäng kyø khu.

Leân ñeán ñoä cao 700m, du khaùch seõ ñöôïc nhìn ngaém ñoäng OÂng Hoå, ñöôïc taïo neân bôûi caùc taûng ñaù to, xeáp choàng leân nhau, phía treân coù caây ña ñaïi thuï. Taïi ñaây baïn coù theå nghæ ngôi laáy laïi söùc ñeå tieáp tuïc cuoäc haønh trình. Keá ñoù laø hoá Baûy Ngaøy saâu hun huùt.

Vöôït qua maáy con doác döïng ñöùng, baêng qua röøng tre giaø, ñeán ñaây baïn caûm thaáy maùt laïnh, chung quanh bao phuû söông muø. Leân cao nöõa, baïn seõ coù caûm giaùc mình ñang ôû ñaâu ñoù cuûa vuøng ñaát Ñaø Laït, bôûi nhieät ñoä ôû ñaây quanh naêm dao ñoäng trong khoaûng 12-250C, cheânh vôùi chaân nuùi gaàn 100C. Nuùi Baø Ñen noåi tieáng laø nôi linh thieâng thôø cuùng, vôùi söï kyø aûo cuûa truyeàn thuyeát Linh Sôn Thaùnh Maãu. Nuùi Baø Ñen coøn laø nôi ghi daáu chieán coâng cuûa quaân daân Taây Ninh trong cuoäc khaùng chieán giaønh ñoäc laäp. Taïi ñaây coù ba khu trieån laõm giôùi thieäu moät phaàn hieän vaät vaø hình aûnh cuûa caùn boä, chieán só Quaân Giaûi phoùng trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ tröôùc ñaây.

Nuùi Baø Ñen laø moät vuøng ñaát vaên hoùa. Truyeàn thuyeát keå raèng: xöa ôû huyeän Quang Hoùa (nay laø Traûng Baøng) coù ñoâi trai taøi, gaùi saéc yeâu nhau. Chaøng Leâ Syõ Trieät vì nghóa lôùn leân ñöôøng ñaùnh giaëc.

Naøng Lyù Thò Thieân Höông ôû nhaø moät loøng thuûy chung chôø ñôïi. Hai ngöôøi nguyeän theà vôùi nhau, bao giôø heát caûnh binh ñao chaøng seõ trôû veà cuøng naøng keát toùc xe tô.

Laø ngöôøi moä ñaïo, moãi laàn Teát Nguyeân Tieâu naøng thöôøng leân nuùi

744

TAÂY NINH Baø Ñen leã Phaät. Moät ngaøy kia, treân ñöôøng leã chuøa, naøng bò boïn thaûo khaáu chaën ñöôøng, laøm ñieàu xaèng baäy. Vì giöõ troïn tieát haïnh vôùi hoân theâ, naøng lieàu mình nhaûy xuoáng vöïc saâu quyeân sinh. Hoàn ngöôøi con gaùi trung trinh aáy baùo moäng cho nhaø sö truï trì treân nuùi. Saùng hoâm sau, nhaø sö tìm ñöôïc xaùc naøng vaø cho mai taùng. Daân gian truyeàn nhau raèng, naøng Thieân Höông raát linh hieån, luoân phuø hoä cho nhaân daân löông thieän trong vuøng. Töø ñoù khu ñieän Baø ñöôïc laäp neân ñeå thôø phuïng vaø ngoïn nuùi mang teân Baø Ñen töø ñoù.

Khi Chuùa Nguyeãn Phuùc AÙnh leân ngoâi, laáy hieäu laø Gia Long, nhôù laïi chuyeän ñöôïc Baø maùch baûo ñeå thoaùt naïn trong böôùc ñöôøng boân taåu, ñaõ sai Taû quaân Leâ Vaên Duyeät laøm leã saéc phong cho Baø danh hieäu “Linh Sôn Thaùnh Maãu”, ñaët teân chuøa Baø laø “Linh Sôn Tieân Thaïch Ñoäng” vaø taïc töôïng Baø baèng ñoàng ñen ñeå nhaân daân chieâm baùi. Veà sau saéc phong ñoù bò thaát laïc, ñeán trieàu Baûo Ñaïi laïi taùi saéc phong cho Baø.

Hieän chuøa ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû caáp quoác gia. Ngaønh Du lòch Taây Ninh ñaõ ñaàu tö xaây döïng caùp treo ñöa vaøo söû duïng töø thaùng 3 naêm 1998, laø caùp treo ñaàu tieân trong caû nöôùc ñeå nhaân daân leân xuoáng deã daøng.

HOÀ DAÀU TIEÁNG Caùch thò xaõ Taây Ninh 20km veà phía Ñoâng Baéc, caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 70km veà phía Baéc. Hoà Daàu Tieáng laø coâng trình thuûy lôïi, laø moät trong nhöõng hoà lôùn nhaát nöôùc ta, vôùi dieän tích maët nöôùc 27.000ha, söùc chöùa 1,5 tyû m3. Hoà Daàu Tieáng ñuû khaû naêng cung caáp nöôùc töôùi cho 172.000ha ñaát noâng nghieäp cuûa Taây Ninh vaø moät phaàn cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Bình Döông vaø Long An. Giöõa hoà laø nhöõng ñaûo vôùi röøng caây xanh soi boùng maùt. Khoâng khí trong laønh, thoaùng maùt taïo cho du khaùch caûm giaùc thoaûi maùi moãi laàn ñöôïc ñi thuyeàn du ngoaïn treân hoà. Ñaëc bieät ñeán ñaây du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc caùc moùn aên ñaëc saûn ñòa phöông.

VÖÔØN QUOÁC GIA LOØ GOØ - XA MAÙT Vöôøn Quoác gia Loø Goø - Xa Maùt thuoäc ba xaõ: Taân Laäp, Taân Bình vaø Hoøa Hieäp (huyeän Taân Bieân), caùch thò xaõ Taây Ninh khoaûng 30km veà phía Taây Baéc. Ñaây laø khu vöïc ñeäm giöõa mieàn Ñoâng Nam Boä vaø

745

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Taây Nguyeân, ñoàng baèng soâng Cöûu Long, vaø laø vuøng giaùp ranh bieân giôùi Vieät Nam - Campuchia. Ñaây cuõng laø ñòa danh noåi tieáng trong cuoäc khaùng chieán choáng ñeá quoác Myõ xaâm löôïc, nôi laäp caên cöù caùch maïng cuûa Chính phuû Caùch maïng Laâm thôøi Coäng hoøa mieàn Nam Vieät Nam. Röøng Quoác gia Loø Goø - Xa Maùt, thuoäc heä sinh thaùi röøng nhieät ñôùi vôùi nhöõng traûng caây hoï daàu ruïng laù vaøo muøa khoâ, ngaäp nöôùc trong muøa möa. Caùc traûng coû bò ngaäp nöôùc trong muøa möa, theo ñònh kyø töøng thôøi gian chöùa ñöïng söï phong phuù ña daïng cuûa caùc loaøi thuûy sinh vaät vaø thích hôïp cho caùc loaøi chim voán ôû caùc ñaàm laày ñeán ñònh cö. Theo söï ñieàu tra cuûa toå chöùc Ñôøi soáng caùc loaøi chim (Birdlife) Vieät Nam cho bieát, ñaây laø nôi cö truù cuûa treân 130 loaøi chim quyù hieám ñöôïc ghi vaøo saùch ñoû Vieät Nam. Nhôø nhöõng giaù trò sinh thaùi töï nhieân vaø lòch söû, vöôøn Quoác gia Loø Goø - Xa Maùt trôû thaønh nôi tham quan, hoïc taäp nghieân cöùu vaø laø ñieåm du lòch sinh thaùi haáp daãn.

DI TÍCH THAÙP COÅ BÌNH THAÏNH Ñaây laø moät thaùp Chaøm coå ñöôïc xaây döïng caùch nay 1.000 naêm, ôû xaõ Bình Thaïnh, huyeän Traûng Baøng. Thaùp coå Bình Thaïnh moät di tích kieán truùc coå Chaêm thuoäc neàn vaên hoùa OÙc Eo, ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng di tích lòch söû. Thaùp xaây baèng gaïch, cöûa chính quay veà höôùng Ñoâng. Ngoïn thaùp cao 10m, qua thôøi gian lôùp ngoaøi cuûa thaùp bò hö haïi moät phaàn. Naêm 1999, thaùp ñöôïc truøng tu söûa chöõa.

TOØA THAÙNH TAÂY NINH Moät trong nhöõng coâng trình noåi baät nhaát ôû thò xaõ Taây Ninh laø toøa Thaùnh Taây Ninh hay coøn goïi laø toøa Thaùnh Cao Ñaøi, caùch thò xaõ Taây Ninh 4km veà höôùng Ñoâng. Toøa Thaùnh Cao Ñaøi laø moät coâng trình kieán truùc ngheä thuaät noåi tieáng, nôi thôø phuïng toân giaùo coù xuaát xöù ngay trong nöôùc, ñöôïc khôûi döïng töø naêm 1936 ñeán naêm 1947 hoaøn thaønh, toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng hôn 1km2. Laø moät coâng trình kieán truùc ñoäc ñaùo, vôùi nhöõng neùt ñaëc tröng tieâu bieåu cuûa kieán truùc ñeàn chuøa Vieät Nam, nhöng ñoàng thôøi mang daùng daáp beà

746

TAÂY NINH theá nguy nga cuûa cung ñieän phöông Taây, laïi ñaëc bieät khoâng do moät kieán truùc sö naøo thieát keá veõ kieåu. Nhöng nhöõng coâng trình hieän höõu ñaõ ñöôïc caùc nhaø xaây döïng coâng trình theå hieän söï haøi hoøa giöõa myõ thuaät kieán truùc truyeàn thoáng AÙ Ñoâng vaø phöông Taây. Vôùi caùc voøm maùi vaø hoa vaên trang trí kheùo leùo, tinh xaûo bieåu hieän tinh thaàn tam giaùo. Söï phoái hôïp haøi hoøa giöõa Ñoâng Taây theå hieän roõ qua noäi thaát Thaùnh ñöôøng, nhöõng coät truï to lôùn kieåu cung ñieän, giaùo ñöôøng phöông Taây, vôùi caùc hình chaïm khaéc roàng maây tinh xaûo, tæ mæ mang bieåu töôïng phöông Ñoâng. Qua laù côø ñaïo ba maøu: vaøng, xanh, ñoû laø söï hoøa hôïp caùc toân giaùo Ñoâng Taây. Vaøng laø bieåu töôïng Phaät giaùo, xanh laø bieåu töôïng vónh cöûu cuûa ñaïo Laõo, ñoû laø bieåu töôïng cuûa caùc vò Thaùnh ñaïo Thieân Chuùa vaø ñaïo Khoång. Ñieän thôø chính mang daùng daáp nhaø thôø Coâng giaùo, daøi 100m vôùi hai ngoïn thaùp cao söøng söõng; 28 con roàng ñöôïc ñaép noåi trong toøa Thaùnh töôïng tröng cho ñaáng cao sieâu maø giaùo lyù Cao Ñaøi toân vinh: Ñöùc chuùa Gieâsu, Ñöùc Phaät, Thaùnh Muhammad vaø Thaùnh nöõ Jeanne d’Arc... Ñaïo Cao Ñaøi thôø Thieân Nhaõn (maét traùi, maét gaàn traùi tim) töôïng tröng cho Thöôïng ñeá.

Haèng naêm toøa Thaùnh Cao Ñaøi môû hoäi vaøo moàng 9 thaùng Gieâng vaø raèm thaùng Taùm aâm lòch. Leã hoäi mang tính toân giaùo, coù toå chöùc vui chôi: muùa roàng, muùa laân, ñua thuyeàn...

Toøa Thaùnh Cao Ñaøi laø nôi haønh höông cuûa caùc tín ñoà Cao Ñaøi trong caû nöôùc.

CAÊN CÖÙ TRUNG ÖÔNG CUÏC MIEÀN NAM Thuoäc khu röøng Ruøm Ñuoân, caùch thò xaõ Taây Ninh 64km veà phía Taây Baéc, caùch cöûa khaåu Xa Maùt khoâng quaù 3km, naèm giöõa moät khu röøng nhieät ñôùi. Ñaây laø caên cöù ñòa caùch maïng mieàn Nam, nôi laõnh ñaïo, chæ ñaïo quaân daân mieàn Nam trong suoát 20 naêm khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc ñeán thaéng lôïi hoaøn toaøn, nôi maø caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng cuûa ta vaø cuûa phöông Taây thöôøng noùi ñeán ñoù laø vuøng “Moùc Caâu”, moät ñòa danh ñaõ ñi vaøo lòch söû, ñaõ traûi qua bao naêm thaùng bom rôi, ñaïn reùo, chaø ñi xaùt laïi cuûa keû thuø. Ñoù laø chöa keå nhöõng traän caøn vôùi haøng chuïc tieåu ñoaøn tinh nhueä cuûa Myõ - nguïy coù phaùo baày, maùy bay, xe taêng, xe boïc theùp thi nhau nhaû ñaïn khoâng keå ngaøy ñeâm... töôûng nhö khoâng moät sinh vaät naøo coù theå soáng soùt.

AÁy theá maø cô quan ñaàu naõo, linh hoàn cuûa cuoäc khaùng chieán cuûa

747

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ nhaân daân mieàn Nam vaãn toàn taïi vaø khoâng ngöøng lôùn maïnh ñöa cuoäc khaùng chieán choáng Myõ ñeán thaéng lôïi 30 thaùng 4 naêm 1975.

Vieäc Trung öông Cuïc choïn Ruøm Ñuoân laøm caên cöù, coøn goïi laø caên cöù Chaøng Rieäc, ngoaøi yù nghóa chieán löôïc, noù coøn laø moät vò trí gaàn saùt ñöôøng moøn Hoà Chí Minh, thuaän tieän cho vieäc lieân laïc vôùi Trung öông, laïi coù ñöôøng thoâng vôùi caên cöù Boä chæ huy Mieàn ôû Taø Thieát (Loäc Ninh, Bình Phöôùc).

Caên cöù Ruøm Ñuoân goàm hai khu: khu vöïc voøng ngoaøi cuøng laø nôi laøm vieäc cuûa Ban An ninh. Voøng trong laø nôi ñoùng cuûa cô quan Trung öông Cuïc, goàm nhaø laøm vieäc cuûa oâng Nguyeãn Vaên Linh, Nguyeãn Chí Thanh, Phaïm Huøng, Voõ Vaên Kieät...

Ngaøy nay, du khaùch ñeán ñaây seõ thaáy thaáp thoaùng döôùi caây röøng laø nhöõng ngoâi nhaø ñöôïc xaây noåi treân maët ñaát. Toaøn boä coät keøo, töôøng ñeàu laøm baèng goã toát nguyeân caây, khoâng cöa xeû, boùc voû. Maùi lôïp laù trung quaân, moät loaïi laù saün coù nhieàu ôû röøng Tröôøng Sôn, mang nhöõng ñaëc tính toát: laâu muïc, khoù chaùy luùc bò bom ñaïn. Moãi caên nhaø ñeàu coù haàm chöõ A kieân coá, chìm saâu trong loøng ñaát vaø ñöôïc noái vôùi moät heä thoáng giao thoâng haøo chaèng chòt chaïy ra ngoaøi, moãi khi coù söï coá.

Coù ñeán ñaây môùi caøng thaáy töï haøo raèng söï toàn taïi cuûa moät caên cöù lôùn cöïc kyø quan troïng cuûa caùch maïng naèm ngay giöõa loøng mieàn Nam, caùch saøo huyeät Myõ-nguïy Saøi Goøn khoâng xa (trong voøng baùn kính 50km), luoân bò quaân thuø vaây buûa, baén phaù aùc lieät maø vaãn toàn taïi, ñaõ trôû thaønh moät bieåu töôïng cuûa tinh thaàn chieán ñaáu cuûa nhaân daân mieàn Nam. Ngaøy nay ñeán Ruøm Ñuoân, maûnh ñaát ñaõ ñi vaøo lòch söû, khoâng coøn nhìn thaáy caûnh bom rôi, ñaïn chaùy, röøng ñaõ laïi xanh um, hoá bom caây coái ñaõ moïc ñaày, nhöng vaãn coøn ñoù nhöõng maùi nhaø ñôn sô, nhöõng beáp aên “Hoaøng Caàm”, nhöõng hoäi tröôøng nöûa chìm, nöûa noåi, nhöõng haøo giao thoâng, haàm truù aån... vaø coù theâm moät nhaø baûo taøng löu nieäm môùi xaây döïng.

CHUØA NUÙI BAØ Quaàn theå nuùi Baø coù nhieàu chuøa, am, mieáu. Ngay löng chöøng nuùi laø ñieän Baø ñöôïc xaây döïng döïa vaøo theá nuùi töø moät maùi ñaù töï nhieân nhoâ ra thaønh moät am ñoäng thôø Baø, voøm cao 2,5m, cöûa ñoäng roäng

748

TAÂY NINH 6m, beân trong coù ban thôø ñaët töôïng thôø Baø Ñen, khoaùc aùo ñoû. Ñieän Baø laø nôi thôø phuïng chính gaén lieàn vôùi leã hoäi vaø teân goïi nuùi Baø Ñen.

Ngoaøi ra treân nuùi Baø coøn coù chuøa Hang, chuøa Haï, chuøa Trung laø nhöõng ngoâi chuøa coù quy moâ lôùn, ñaõ ñöôïc truøng tu, söûa chöõa, sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng.

Trong quaàn theå nuùi Baø Ñen coù khu vöïc Suoái Vaøng, coøn goïi laø Ma Thieân Laõnh, naèm ôû phía Taây nuùi Phuïng vôùi hoà Chaèm, ñeàn thôø OÂng Lôùn Traø Vong.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI NUÙI BAØ Leã hoäi nuùi Baø Ñen laø leã hoäi lôùn nhaát ôû Taây Ninh, ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm. Sau Teát Nguyeân Ñaùn, thôøi tieát khoâ raùo, khoâng khí maùt meû, ngöôøi daân Taây Ninh töng böøng môû hoäi ñoùn Xuaân ôû nuùi Baø. Leã hoäi nuùi Baø thu huùt nhieàu du khaùch thaäp phöông döï hoäi, vì nhu caàu tín ngöôõng, nhöng soá ngöôøi ñi tham quan du lòch, vui chôi cuõng chieám moät tyû leä raát lôùn. Trong nhöõng ngaøy naøy, treân ñoaïn ñöôøng töø thò xaõ Taây Ninh ñeán nuùi Baø Ñen, xe coä ñi laïi taáp naäp. Ñaëc bieät ñöôøng caùp treo hoaït ñoäng heát coâng suaát vaãn khoâng ñaùp öùng ñuû nhu caàu, du khaùch phaûi chôø ñôïi.

HOÄI VÍA BAØ Toå chöùc vaøo hai ngaøy 5 vaø 6 thaùng 5 aâm lòch. Ngaøy 5 laø ngaøy chính hoäi. Vaøo luùc 0 giôø ñeâm ngaøy 4 raïng ngaøy 5, leã taém töôïng Baø ñöôïc toå chöùc trang nghieâm taïi ñieän thôø. Luùc naøy, cöûa ñieän ñöôïc ñoùng kín, khoâng cho khaùch vaøo. Ñieàu haønh leã taém Baø laø moät phuï nöõ cao tuoåi, toát tính ñöôïc moïi ngöôøi yeâu meán. Taém xong, thay xieâm y cho Baø vaø laàn löôït laïy Baø. Luùc baáy giôø nhang ñeøn trong ñieän ñöôïc thaép saùng, vaø caùc ñieän môû cöûa cho khaùch vaøo leã baùi. Ñeán khoaûng 6 giôø saùng ngaøy 5 thì caùc sö ôû caùc chuøa laân caän laàn löôït ñeán laøm leã. Trong ngaøy chính hoäi, töø saùng tinh mô cho tôùi toái, khoùi höông nghi nguùt ôû caùc baøn thôø Linh Sôn Thaùnh Maãu vaø Baø Chuùa Xöù, baøn thôø Phaät, baøn thôø Hoä Phaùp...

749

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÙI BÌNH Thaùi Bình laø tænh thuoäc ñoàng baèng soâng Hoàng, vuøng ñaát coù truyeàn thoáng vaên hieán traûi qua hôn 2000 naêm lòch söû, coù dieän tích töï nhieân 1.543km2, daân soá 1,814 trieäu ngöôøi, chuû yeáu laø daân toäc Kinh.

Thaønh phoá Thaùi Bình (ñöôïc Chính phuû coâng nhaän laø thaønh phoá vaøo naêm 2004) laø tænh lî, ngoaøi ra laø caùc huyeän: Höng Haø, Quyønh Phuï, Thaùi Thuïy, Ñoâng Höng, Vuõ Thö, Kieán Xöông vaø Tieàn Haûi.

Tænh Thaùi Bình phía Baéc vaø Ñoâng Baéc giaùp Haûi Döông vaø Haûi Phoøng, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng, phía Taây vaø Taây Baéc giaùp Haø Nam vaø Höng Yeân, phía Nam giaùp Nam Ñònh.

Thaùi Bình mang ñaäm neùt vaên hoùa truyeàn thoáng ñaëc tröng cuûa neàn vaên minh luùa nöôùc. Töø thôøi Huøng Vöông döïng nöôùc, cö daân nôi ñaây ñaõ bieát troàng luùa nöôùc, troàng daâu nuoâi taèm, deät vaûi...

Thaùi Bình khoâng coù nuùi non, boán beà laø soâng bieån bao quanh, bôø bieån daøi treân 50km, coù caûng bieån Dieâm Ñieàn ñöôïc xaây döïng, ñang ñi vaøo hoaït ñoäng.

Thaùi Bình ôû vaøo vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø khoaûng 23-240C. Muøa ñoâng thöôøng aám hôn so vôùi caùc tænh naèm saâu trong ñaát lieàn. Muøa heø tuy noùng, nhöng nhôø coù ngoïn gioù ñaïi döông thoåi vaøo laøm cho khoâng khí coù phaàn maùt meû.

Giao thoâng thuaän lôïi, ñaëc bieät laø giao thoâng thuûy. Thaùi Bình coù nhöõng khu röøng ngaäp maën vaø coù nhieàu coàn caùt ven bieån nhö baõi bieån Ñoàng Chaâu, Coàn Vaønh, Coàn Thuû, Coàn Ñen.

Thaùi Bình laø vuøng ñaát ñaäm ñaëc di tích lòch söû vaø vaên hoùa nhö chuøa Keo, ñeàn Ñoàng Baèng, khu di tích nhaø Traàn, ñeàn Tieân La, nhaø thôø Leâ Quyù Ñoân, khu löu nieäm Baùc Hoà...

Thaùi Bình laø vuøng ñaát nhieàu ngheà truyeàn thoáng, cuõng laø moät vuøng du lòch sinh thaùi vaø nghæ döôõng ñöôïc nhieàu du khaùch raát quan taâm.

750

THAÙI BÌNH

THAÉNG CAÛNH LAØNG VÖÔØN BAÙCH THUAÄN Thuoäc huyeän Vuõ Thö, caùch thaønh phoá Thaùi Bình 10km. Laøng Baùch Thuaän ôû ven soâng, rìa laøng laø baõi phuø sa troàng daâu taèm, chanh, taùo, cam, hoàng xieâm, böôûi, chuoái, oåi... Ñaëc bieät laø taùo, moät ñaëc saûn cuûa laøng Baùch Thuaän. Taùo Baùch Thuaän ñeàu traùi, khaù to, thôm ngon vaø ngoït nöôùc. Hai beân ñöôøng laøng chuû yeáu troàng caây ngaâu. Tinh daàu hoa ngaâu laø maët haøng xuaát khaåu coù giaù trò cuûa Baùch Thuaän. Vaøo muøa hoa ngaâu nôû, caû laøng Baùch Thuaän aùnh leân moät maøu vaøng röïc rôõ, caøng laøm cho caûnh laøng queâ theâm ñeïp. Ngheà laøm vöôøn ôû Baùch Thuaän ñaõ trôû thaønh moät ngheä thuaät, moät ngheà kinh doanh coù laõi.

Vaøo muøa nöôùc, ñöôøng laøng Baùch Thuaän ngaäp nöôùc, trôû thaønh nhöõng doøng soâng nhoû, töø nhaø noï sang nhaø kia phaûi ñi thuyeàn, coù caûm giaùc nhö moät “Venice noâng nghieäp”.

BAÕI BIEÅN ÑOÀNG CHAÂU Thuoäc huyeän Tieàn Haûi, caùch thaønh phoá Thaùi Bình khoaûng 30km, theo quoác loä 39B. Baõi taém Ñoàng Chaâu daøi 5km, coøn hoang sô. Nhöng thuù vò nhaát laø töø Ñoàng Chaâu du khaùch coù theå ñi xuoàng maùy ra tham quan vaø taém bieån ôû Coàn Thuû, Coàn Vaønh, caùch ñaát lieàn 7km. Ñaây laø vuøng sinh thaùi röøng ngaäp maën, noåi leân giöõa bieån xanh bao la nhö hai ngoïn soùng xanh treân coàn caùt roäng khoaûng 5ha. Treân coàn coù röøng thoâng, phi lao xanh ngaét, coù nhöõng baõi taém nhoû kín ñaùo vaø thô moäng.

Baõi bieån Ñoàng Chaâu chöa ñöôïc ñaàu tö thích ñaùng, nhöng laø moät vuøng khí haäu maùt meû trong laønh. Baõi taém luoân luoân laëng gioù, soùng chæ voã nheï vaøo bôø, laø moät nôi thích hôïp cho nghæ döôõng vaø chöõa beänh.

LAØNG NGUYEÂN XAÙ Caùch thaønh phoá Thaùi Bình 10km, thuoäc huyeän Ñoâng Höng. Trong khaùng chieán choáng Phaùp, Nguyeân Xaù laø laøng caên cöù khaùng chieán.

Laøng Nguyeân Xaù khoâng chæ noåi tieáng veà ngheà deät luïa, maø coøn noåi tieáng veà ngheà laøm baùnh caùy. Baùnh caùy Nguyeân Xaù ñöôïc khaùch haøng trong vaø ngoaøi nöôùc raát öa thích.

751

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Töø xa xöa cho tôùi nay, Thaùi Bình löøng danh trong caû nöôùc veà phaùt trieån muùa roái nöôùc, maø tieâu bieåu laø laøng Nguyeân Xaù. Caùc ngheä nhaân noâng daân laøng Nguyeân Xaù ñaõ töï saùng taïo ra nhöõng con roái phuïc vuï cho caùc vôû dieãn cuûa mình raát sinh ñoäng.

LAØNG NGHEÀ CHIEÁU HÔÙI Laøng Hôùi, thuoäc huyeän Höng Haø, coù ngheà deät chieáu laâu ñôøi, noåi tieáng ôû nöôùc ta. Chieáu laøng Hôùi ñaõ trôû thaønh moät saûn phaåm tieâu bieåu cuûa Thaùi Bình.

Chieáu Hôùi coù nhieàu loaïi, chieáu caøi hoa, chieáu ñaäu, chieáu ñoùt, chieáu sôïi xe... vôùi nhieàu kích côõ khaùc nhau. Ngöôøi daân ñòa phöông ñaõ coù caâu ngôïi ca chieáu Hôùi: “AÊn côm hom, naèm giöôøng hoøm, ñaép chieáu Hôùi”, bôûi chieáu Hôùi khoâng chæ ñeïp, beàn maø coøn coù theå duøng ñaép thay chaên raát aám. Xöa kia, ôû noâng thoân nöôùc ta, ai ñaõ töøng aên côm môùi, caù roâ vaøng, naèm oå rôm, ñaép chieáu ñaäu, môùi thaám thía heát yù nghóa cuûa caâu ca naøy, môùi caûm nhaän ñöôïc caùi aám aùp, thôm thôm cuûa chieáu coùi.

CHIEÁU CHEØO LAØNG KHUOÁC Laøng Khuoác thuoäc huyeän Ñoâng Höng. Cuõng nhö bao laøng queâ ñoàng baèng Baéc Boä, laøng Khuoác ngoaøi ngheà laøm ruoäng, troàng daâu nuoâi taèm coøn coù moät voán vaên hoùa, moät ngheä thuaät truyeàn thoáng quí giaù, ñoù laø ngheä thuaät cheøo.

Cheøo laø moät ngheä thuaät truyeàn thoáng, moät di saûn vaên hoùa quyù baùu, moät ñaëc tröng tieâu bieåu cuûa cö daân ñoàng baèng Baéc Boä, nhöng noåi tieáng nhaát tröôùc heát phaûi keå ñeán cheøo laøng Khuoác. Chieáu cheøo laøng Khuoác ñaõ truyeàn ñöôïc 13 theá heä ngheä nhaân. Xöa kia, ngheä nhaân laøng Khuoác ñaõ töøng ñöôïc caùc trieàu ñaïi vua chuùa môøi veà cung ñình bieåu dieãn phuïc vuï. Ngaøy nay, cheøo laøng Khuoác vaãn ñöôïc baûo toàn vaø phaùt huy.

Du khaùch ñeán ñaây vaøo nhöõng ngaøy hoäi seõ ñöôïc chöùng kieán khoâng khí töng böøng cuûa tieáng troáng cheøo vaø caùc laøn ñieäu cheøo möôït maø cuûa nhöõng ngheä só noâng daân vöøa rôøi tay lieàm, tay cuoác.

752

THAÙI BÌNH

DI TÍCH CHUØA KEO Teân chöõ laø Thaàn Quang töï, thuoäc xaõ Duy Nhaát, huyeän Vuõ Thö.

Chuøa toïa laïc trong moät khuoân vieân roäng 108.000m2. Ñaëc bieät, chín gaùc chuoâng chuøa Keo laø moät coâng trình ngheä thuaät baèng goã ñoäc ñaùo, coù moät khoâng hai, tieâu bieåu cho kieán truùc coå Vieät Nam ôû theá kyû XVII. Töông truyeàn chuøa cuõ ôû laøng Ngoïc Cuùc, giaùp laøng Haønh Thieän, Nam Ñònh. Nieân hieäu Ñöùc Long thöù 4 trieàu vua Leâ Thaàn Toâng (1632), chuøa ñöôïc dôøi ñeán vò trí nhö ngaøy nay. Coù taøi lieäu noùi chuøa ñöôïc döïng döôùi trieàu vua Lyù Thaùnh Toâng (1054-1072), nhöng cuõng coù taøi lieäu cho raèng chuøa ñöôïc döïng vaøo naêm 1632, thôøi Haäu Leâ. Raát coù theå chuøa ñöôïc döïng döôùi trieàu Lyù vaø ñöôïc truøng tu môû roäng döôùi trieàu Haäu Leâ chaêng?

Luùc ñaàu chuøa coù teân laø Nghieâm Quang. Naêm 1067, vua Lyù Thaùnh Toâng ñeán leã chuøa, ban tieàn tu söûa vaø cho ñoåi teân thaønh Thaàn Quang.

Chuøa Keo thôø Phaät, toøa Thaùnh thôø vò toå sö cuûa chuøa laø Khoâng Loä thieàn sö, phaùp hieäu Minh Quang, ngöôøi coù coâng giuùp Lyù Thaùnh Toâng ñaùnh ñuoåi quaân Chieâm Thaønh vaø coù coâng chöõa khoûi beänh hoùa hoå cho vua Lyù Thaàn Toâng. Khoâng Loä coøn laø oâng toå cuûa ngheà ñuùc ñoàng ôû nöôùc ta.

Kieán truùc chuøa ñöôïc boá trí töø thaáp ñeán cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp. Ngoaøi cuøng laø Tam quan ngoaïi, ñi voøng theo hoà hình chöõ nhaät vaøo tam quan noäi, tieáp ñoù laø khu chuøa chính, kieán truùc theo loái “noäi coâng, ngoaïi quoác”. ÔÛ giöõa laø haï ñieän, trung ñieän vaø thöôïng ñieän. Toøa ngoaøi cuøng coù töôïng Hoä phaùp, neân coù teân chuøa OÂng Hoä. Toøa giöõa thôø Giaù Roi (7 gian) neân coøn goïi laø chuøa Giaù Roi. Cuoái cuøng laø gaùc chuoâng ba taàng cao 11m, laø nôi taäp trung cao ñoä cuûa ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc goã tinh vi cuûa thôøi Haäu Leâ.

Boä caùnh cöûa tam quan noäi chaïm roàng laø ñoâi cöûa ñieån hình nhaát cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc ñôøi Leâ. Baåy goùc chuøa OÂng Hoä coù sen che löng caù hoùa roàng laø böùc tranh mieâu taû sinh ñoäng Thieàn sö Khoâng Loä. Heä thoáng 84 con sôn noäi, con sôn ngoaïi vôùi ñeà taøi long phi, long giaùng, long cuoán, ngheâ ñoäi, ngheâ gaùnh xaø, baåy laø 84 taùc phaåm ñieâu

753

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ khaéc sinh ñoäng. Heä thoáng ñaáu cuûng, ñaáu voïi nhöõng ñaøn chim saûi caùnh naâng ñôõ toøa maùi nhaø gaùc chuoâng laø söï saùng taïo trong kieán truùc coå tieâu bieåu nhaát, ñöa gaùc chuoâng chuøa Keo thaønh taùc phaåm ñieâu khaéc ñoäc nhaát voâ nhò.

Caùc hoïc giaû goïi chuøa Keo laø “Chuøa vaøng laïi coù Phaät vaøng”, laø “moät baûo taøng töôïng coå vaø ñoà teá khí coå” thôøi Leâ vôùi gaàn 100 pho töôïng nhö Tam Thaân, A Di Ñaø, Quan AÂm toïa sôn, Quan AÂm Thò Kính, Hoa Nghieâm Tam Thaùnh (Thích Ca, Vaên Vöông, 18 vò La Haùn), Hoä Phaùp, Kim Cöông... Ñaëc bieät hôn caû laø töôïng Khoâng Loä, taïc baèng goã traàm. Trong chuøa coù nhöõng hieän vaät lieân quan ñeán Khoâng Loä nhö ba voû oác ñeå ngöûa laøm cheùn uoáng nôùc, moät boä traøng haït cuûa thieàn sö ñeo, moät bình voâi to, moät gaäy truùc daøi 3 thöôùc ta (ñaõ bò maát), moät coät goã choø cao 25m, moät pho töôïng goã traàm höông thôø trong cung caám. Töông truyeàn, khi tòch Khoâng Loä hoùa thaønh Thaùnh Töôïng.

Xöa kia, haèng naêm chuøa Keo coù nhieàu ngaøy hoäi, nhö hoäi vui xuaân thi naáu côm, neùm phaùo vaøo moàng 4 thaùng Gieâng aâm lòch, hoäi ngaøy 3 thaùng 6 aâm lòch, laø hoäi 100 ngaøy sau khi Khoâng Loä tòch. Chuøa Keo laø moät di tích vaên hoùa ñöôïc xeáp haïng. ÑEÀN TIEÂN LA Coøn goïi laø Tieân La Linh Töø, ôû thoân Tieân La, xaõ Ñoan Huøng, huyeän Höng Haø, caùch thaønh phoá Thaùi Bình 35km veà phía Baéc. Ñeàn Tieân La thôø Baùt Naøn Töôùng quaân, laø nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng coù coâng ñaùnh giaëc Toâ Ñònh. Theo thaàn phaû, Baùt Naøn töôùng quaân teân thaät Vuõ Thò Thuïc, thöôøng ñöôïc goïi Thuïc Nöông, sinh ngaøy 5-8 naêm Taân Söûu, queâ ôû Trang Phöôïng Löu, huyeän Baïch Haïc, Phuù Thoï. Cha laø Vuõ Coâng Chaát, meï laø Hoaøng Thò Maøu. Thuïc Nöông ñính hoân vôùi Phaïm Höông, doøng doõi moät Laïc Töôùng laøm Quaän tröôûng Nam Chaâu. Nöôùc ta thôøi ñoù bò Thaùi thuù Toâ Ñònh nhaø Haùn cai trò.

Bieát Thuïc Nöông laø coâ gaùi taøi saéc veïn toaøn, Toâ Ñònh sai baét phuï thaân vaø choàng chöa cöôùi vaøo eùp buoäc phaûi gaû Thuïc Nöông cho haén.

Vuõ Coâng Chaát vaø Phaïm Höông khoâng chòu, haén ñaõ sai lính ñaùnh cheát hai ngöôøi.

Bieát tin cha vaø ngöôøi yeâu bò gieát, Thuïc Nöông ñöa meï giaø ñi göûi, ñoàng thôøi moät mình xoâng vaøo gieát giaëc traû thuø. Naøng ñaõ cheùm gieát

754

THAÙI BÌNH nhieàu teân giaëc vaø veà laøng Tieân La nöông naùu. Taïi ñaây, naøng toå chöùc nghóa quaân döïng côø khôûi nghóa.

Tôùi muøa xuaân naêm 40, ñöôïc tin Hai Baø Tröng khôûi nghóa ôû Haùt Moân, Baùt Naøn voâ cuøng phaán khôûi, vaø ñöôïc Baø Tröng Traéc sai söù mang saéc chæ ñeán môøi tuï nghóa, Baùt Naøn ñem quaân cuûa mình ñeán hôïp vôùi quaân Hai Baø Tröng vaø ñöôïc phong chöùc “Ñoâng Nhung Ñaïi Töôùng quaân”. Cuoäc khôûi nghóa do Hai Baø Tröng laõnh ñaïo giaønh toaøn thaéng vaøo muøa xuaân naêm 40.

Bò thaát baïi thaûm haïi, nhaø Haùn sai hai teân töôùng Maõ Vieän vaø Löu Long sang nöôùc ta ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa. Theá giaëc quaù maïnh.

Naêm 43, cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc cuûa Tröng Vöông thaát baïi. Hai Baø ñaõ anh duõng hy sinh. Baùt Naøn vaø nghóa quaân lui veà Tieân La coá thuû. Cuoái cuøng caên cöù Tieân La bò quaân Haùn phaù huûy, Baùt Naøn Töôùng quaân töï saùt taïi goø Kim Quy. Nhaân daân thöông nhôù laäp ñeàn thôø ngay treân maûnh ñaát baø ñaõ hy sinh.

Töø ñoù ñeàn Tieân La ñaõ traûi qua nhieàu laàn tu boå, laàn gaàn ñaây nhaát vaøo naêm 1937-1939.

Ngoâi ñeàn coù quy moâ lôùn, toïa laïc treân moät goø ñaát roäng 4.000m2, naèm ngay caïnh ñeâ soâng Tieân Höng. Toøa baùi ñöôøng vaø thöôïng ñieän kieán truùc baèng goã töù thieát. Noäi thaát ñöôïc chaïm troå coâng phu, xoay quanh ñeà taøi töù linh “long, ly, quy, phöôïng” ñan xen vôùi töù quyù “thoâng, truùc, cuùc, mai”. ÔÛ Y moân, cöûa Voõng, ñaïi töï, cuoán thö, caâu ñoái ñeàu ñöôïc baøi trí ñeïp ñeõ, trang nghieâm. Ñeàn coøn löu giöõ nhieàu ñoà teá khí quyù giaù, nhö ñoâi cheù goám, nieân ñaïi ñôøi Leâ, caùc caâu ñoái khaûm trai vaø töôïng thôø Baùt Naøn Töôùng quaân taïi thöôïng ñieän. Ngoaøi ra coøn coù saéc phong thaàn töø thôøi Leâ ñeán thôøi Nguyeãn, bia ñaù, chuoâng ñoàng...

Haèng naêm leã hoäi ñeàn Tieân La môû vaøo trung tuaàn thaùng 3 aâm lòch. ÑEÀN ÑOÀNG BAÈNG Thuoäc thoân Ñoàng Baèng, xaõ An Leã huyeän Quyønh Phuï. Laøng Ñoàng Baèng xöa laø trang Ñaøo Ñoäng, moät trong nhöõng phoøng tuyeán quaân söï cuûa nhaø Traàn theá kyû XIII.

755

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Tuïc truyeàn, ñeàn ñöôïc khôûi döïng khaù sôùm töø thôøi Dueä Vöông (Huøng Vöông thöù 18), qua caùc trieàu ñaïi ñöôïc tu taïo, söûa chöõa nhieàu laàn. Coâng trình kieán truùc hieän nay coù nieân ñaïi Khaûi Ñònh naêm thöù 10 (1926), vaø cuõng ñöôïc truøng tu qua nhieàu naêm 1940, 1950, 1984. Ñeàn toïa laïc treân dieän tích 6.000m2, maët quay veà höôùng Taây. Ñeàn thôø Ñöùc vua Cha Baùt Haûi Ñoäng Ñình, ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc bình giaëc Thuïc giöõ yeân bôø coõi, ñöa con Laïc chaùu Hoàng vaøo thieân nieân kyû thöù nhaát.

Coâng trình ñeàn Ñoàng Baèng goàm 13 toøa nhaø, 60 gian. Caáu truùc theo kieåu: tieàn chöõ “nhò” (二), haäu chöõ “ñinh” (丁). Boá cuïc theo loái lieân hoaøn, kheùp kín, raát uy nghi, beà theá, nhöng vaãn phoùng khoaùng, nheï nhaøng, duyeân daùng. Ñeàn Ñoàng Baèng mang phong caùch kieán truùc truyeàn thoáng ôû caùc laøng xaõ Baéc Boä, nhöng coù phaàn aûnh höôûng kieán truùc xöù Hueá hoài ñaàu theá kyû. Ñoù laø ngheä thuaät gheùp goám vaø maùi töù dieän choàng dieâm.

Trong ñeàn, caùc maûng ñieâu khaéc heát söùc tinh vi, meàm maïi nhö nhöõng böùc tranh luïa vôùi caùc ñeà taøi töù quyù, töù linh. Heä thoáng röôøng, coät xaø, coán, keû baåy ñöôïc ngheä nhaân chaïm khaéc coâng phu.

Haøng traêm caâu ñoái, ñaïi töï, cuoán thö, cöûa voõng ñeàu ñöôïc sôn son theáp vaøng, vôùi nhöõng ñöôøng neùt chaïm troå, chaïm loäng... vôùi caùc hoïa tieát caù hoùa roàng, roàng cuoán thuûy, nhò thaäp baùt tuù, hoa laù, chim muoâng... Coù theå noùi, ñeàn Ñoàng Baèng laø moät baûo taøng myõ thuaät ñieâu khaéc goã cuûa vuøng queâ luùa.

Haèng naêm, leã hoäi ñeàn Ñoàng Baèng dieãn ra vaøo ngaøy 20 thaùng 8 aâm lòch, coù toå chöùc ñua thuyeàn truyeàn thoáng. Nhaân daân ñaõ coù caâu ca: Duø ai buoân baùn traêm ngheà, Hai möôi thaùng taùm nhôù veà Ñaøo thoân. ÑEÀN CHOØI Taïi xaõ Thuïy Tröôøng, huyeän Thaùi Thuïy, caùch thaønh phoá Thaùi Bình 30km veà phía Ñoâng Baéc. Ñeàn Choøi thôø hai vò thaàn laø Traàn Ñoâng vaø Traàn Ñieåm, coù coâng ñaùnh giaëc Xích Tuïy (daân gian goïi laø giaëc muõi ñoû) thôøi vua Huøng. Nôi ñaây vaøo theá kyû XIII, coù choøi gaùc tieàn tieâu taïi cöûa soâng Hoùa, thôøi Traàn laø cöûa bieån Ñaïi Baøng. Taïi vuøng naøy, ngaøy 6 thaùng Gieâng naêm 1288, quaân ñoäi nhaø Traàn döôùi

756

THAÙI BÌNH taøi chæ huy cuûa Phaïm Nguõ Laõo ñaõ ñaùnh traän thuûy chieán ôû cöûa Ñaïi Baøng laøm cho 300 chieán thuyeàn quaân Nguyeân tan taønh, môû ñaàu cho chieán dòch phaûn coâng ñaùnh ñuoåi ra khoûi ñaát nöôùc toaøn boä quaân ñòch do Thoaùt Hoan vaø OÂ Maõ Nhi caàm ñaàu sang cöôùp nöôùc ta laàn thöù ba.

Ngoaøi giaù trò lòch söû, ñeàn Choøi coøn laø moät di tích coù giaù trò veà kieán truùc ngheä thuaät ñaëc tröng phong caùch thôøi Nguyeãn cuoái theá kyû XIX döôùi trieàu vua Thaønh Thaùi. Ñeàn Choøi coù quy moâ lôùn. Töø ngoaøi vaøo trong ñeàn coù caùc boä phaän nhö: toøa taéc moân, kieán truùc theo kieåu choàng dieâm, ba taàng, nhìn ra cöûa bieån Hoùa Giang. Qua saân teá ñeán ñaïi baùi, goàm naêm gian, noäi thaát coù giang aùn, baøn thôø, hoaønh phi, ñaïi töï, caâu ñoái sôn son theáp vaøng.

Taïi caùc maûng coán, thaønh röôøng, ñeàu ñöôïc chaïm troå theo caùc ñeà taøi töù linh, töù quyù. Kyõ thuaät chaïm khaéc raát tinh xaûo. Toøa ñieän ñeä nhò goàm naêm gian. Toøa ñieän ñeä tam (thöôïng ñieän) laø nôi baøi trí baøi vò cuûa caùc vò thaàn. Caùc hieän vaät naøy ñeàu coù töø ñôøi Leâ vaø ñôøi Nguyeãn.

Haèng naêm ñeàn Choøi môû hoäi vaøo ñaàu thaùng 7 aâm lòch. Hoäi chính vaøo ngaøy 12 thaùng 7 laø moät hoäi lôùn cuûa ñoàng baøo Thaùi Thuïy. ÑEÀN THÔØ LEÂ QUYÙ ÑOÂN Leâ Quyù Ñoân laø nhaø baùc hoïc loãi laïc cuûa Vieät Nam vaøo theá kyû XVIII. Cuïm di tích löu nieäm danh nhaân Leâ Quyù Ñoân thuoäc thoân Ñoàng Phuù, xaõ Ñoäc Laäp, huyeän Höng Haø, caùch thaønh phoá Thaùi Bình 35km veà phía Baéc.

Leâ Quyù Ñoân nguyeân teân laø Leâ Danh Phöông, töï laø Doaõn Haäu, hieäu Queá Ñöôøng, sinh ngaøy 5 thaùng 7 naêm Bính Ngoï (2-6-1726), ôû laøng Dieân Haø, traán Sôn Nam Haï, nay laø thoân Ñoàng Phuù, xaõ Ñoäc Laäp, huyeän Höng Haø.

Thuôû nhoû Leâ Quyù Ñoân ñaõ noåi tieáng thaàn ñoàng. Naêm 1739, oâng theo cha leân kinh ñoâ hoïc thaày laø Tieán só Leâ Höõu Kieàu. Naêm 18 tuoåi thi Höông ñaäu Giaûi nguyeân, ôû nhaø daïy hoïc vaø vieát saùch. Naêm 27 tuoåi, thi Hoäi, ñaäu ñaàu, thi Ñình ñaäu Baûng nhaõn. OÂng töøng laøm vieäc taïi Vieän Haøn Laâm, Ban Toaûn Tu Quoác söû, ñi lieâm phoùng, tham gia vieäc binh, ñi söù Trung Quoác... Ñöôïc thaêng caùc chöùc: Haøn Laâm Vieän Thöøa chæ, Tö nghieäp Quoác Töû Giaùm, Quoác söû Toång Taøi, Hieäp Traán...

Naêm 1784, ñöôïc thaêng Thöôïng thö Boä Coâng, töôùc Nghóa Phaùi haàu.

757

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ OÂng maát ngaøy 1-6-1784 taïi laøng Nguyeân Xaù, huyeän Duy Tieân, Haø Nam (queâ ngoaïi).

Söï nghieäp saùng taùc cuûa Leâ Quyù Ñoân heát söùc ñoà soä, khoaûng 40 boä saùch bao quaùt haàu heát caùc tri thöùc ñöông ñaïi nhö: söû hoïc, thô vaên, trieát hoïc, noâng hoïc, xaõ hoäi... Trong ñoù ñaùng chuù yù laø boä Vaân Ñaøi loaïi ngöõ ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc ñaùnh giaù nhö moät boä Baùch khoa thö Vieät Nam. Khu töø ñöôøng: goàm coång vaøo coù ñeà naêm chöõ Haùn: “Leâ Töôùng coâng coå traïch” (nhaø cuõ cuûa Töôùng coâng hoï Leâ, töùc laø nhaø cuûa Tieán só Leâ Troïng Thöù thaân sinh ra Baûng Nhaõn Leâ Quyù Ñoân). Töø ñöôøng goàm hai toøa, moãi toøa ba gian, moät beân laø bia: “Haø Quoác coâng bi kyù” ñöôïc laøm vaøo naêm Töï Ñöùc thöù 12 (1860), do Cöû nhaân Phaïm Chi Höông, chaùu ngoaïi Leâ Troïng Thöù soaïn. Moät beân laø bia ghi tieåu söû nhaø baùc hoïc Leâ Quyù Ñoân vaø baøi löu buùt cuûa nguyeân Toång Bí thö Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam Ñoã Möôøi khi veà thaêm töø ñöôøng ngaøy 16-2-1996. Taám bia naøy do gia toäc vaø Baûo taøng Thaùi Bình döïng thaùng 1-1999.

KHU LÖU NIEÄM NGUYEÃN ÑÖÙC CAÛNH Nguyeãn Ñöùc Caûnh sinh ngaøy 2-2-1908, taïi thoân Dieâm Ñieàn, xaõ Thuïy Haø, huyeän Thaùi Thuïy (nay laø thò traán Dieâm Ñieàn). OÂng laø moät trong 7 ñaûng vieân cuûa chi boä ñaàu tieân cuûa Ñaûng vaø laø moät trong nhöõng saùng laäp vieân cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, töøng laøm Bí thö Xöù uûy Baéc Kyø. OÂng ñöôïc Ñaûng giao traùch nhieäm trieäu taäp Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu Coâng nhaân Baéc Kyø nhoùm hoïp ngaøy 28-7-1929, thaønh laäp Coâng hoäi Ñoû, tieàn thaân cuûa Toång Lieân ñoaøn Lao ñoäng Vieät Nam ngaøy nay vaø laø ngöôøi ñöùng ñaàu Ban Chaáp haønh Toång Coâng hoäi Ñoû.

Thaùng 10-1930, oâng tham gia Thöôøng vuï Xöù uûy Trung Kyø, hoaït ñoäng taïi Ngheä An. Ngaøy 9-4-1931, oâng bò thöïc daân Phaùp baét taïi Thaønh phoá Vinh vaø bò keát aùn töû hình, vaø bò chuùng gieát taïi Haûi Phoøng ngaøy 31-8-1932.

OÂng tuy khoâng hoaït ñoäng ôû Thaùi Bình, nhöng laø ngöôøi con cuûa Thaùi Bình trung kieân, baát khuaát. Vì vaäy Thöôøng vuï Tænh uûy Thaùi Bình quyeát ñònh xaây döïng khu löu nieäm Nguyeãn Ñöùc Caûnh taïi maûnh ñaát queâ höông oâng.

Khu löu nieäm laø moät quaàn theå kieán truùc ñöôïc phuïc döïng laïi naêm 1984, treân chính khu ñaát cuûa gia ñình oâng goàm: ba gian nhaø goã, dieän

758

THAÙI BÌNH tích 26m2, ba gian nhaø ngang, nôi sinh ra oâng, dieän tích 25m2, nhaø beáp, nhaø bia, khu vöôøn hoa caây caûnh vaø nhaø tröng baøy löu nieäm veà oâng vôùi toång dieän tích toaøn boä khu löu nieäm laø 1.650m2. ÑEÀN HEÙT Naèm ôû thoân Bích Du, xaõ Thaùi Thöôïng, huyeän Thaùi Thuïy, caùch thaønh phoá Thaùi Bình 35km veà phía Ñoâng Baéc. Ñeàn naèm ngay saùt cöûa bieån Dieâm Ñieàn. Thôøi Traàn, cöûa bieån naøy coù teân laø Ñaïi Toaøn, laø moät cöûa bieån xung yeáu, thoâng töø bieån Ñoâng vaøo ñoàng baèng Baéc Boä vaø khu laêng taåm vua Traàn. Vì vaäy quaân ñoäi nhaø Traàn chuù yù xaây döïng ôû ñaây moät heä thoáng phoøng thuû choáng xaâm nhaäp. Ñeàn Heùt ñöôïc döïng töø thôøi nhaø Traàn vaø ñöôïc truøng tu söûa chöõa döôùi trieàu Nguyeãn vaøo ñôøi Töï Ñöùc. Ñeàn toïa laïc treân moät coàn caùt cao vuøng cöûa soâng ven bieån. Kieán truùc theo kieåu tieàn chöõ “nhaát” (一), haäu chöõ “ñinh” (丁).

Qua coång ñeàn laø moät quaõng saân roäng, nôi thöôøng dieãn ra leã hoäi vaät ñaàu xuaân haèng naêm, roài ñeán moät neàn cao, nôi daân laøng döïng raïp ñeå teá leã moãi khi laøng vaøo ñaùm.

Toøa tieàn teá (coøn goïi baùi ñöôøng) goàm naêm gian, kieán truùc theo kieåu “hoài vaên, nguõ ñaáu”, ba gian giöõa ñöôïc ñoùng caùnh cöûa khay soi chæ keùp baèng goã lim, hai gian hai hoài xaây cöûa soå ñaép chöõ Thoï. Heä thoáng caùc vì keøo cuûa toøa ñieän ñöôïc chaïm khaéc hoa vaên laù laät xen vôùi trieän kyø haø.

Toøa trung teá, noái baùi ñöôøng vôùi haäu cung, goàm naêm gian, coù phaàn hieân, ñöôïc laøm roäng hai ñaàu hoài ñeå ñaët hai pho töôïng quan voõ vaø quan vaên. Trong toøa trung teá, caùc böùc ñaïi töï, hoaønh phi, caâu ñoái vaø caùc cöûa voõng ñeàu ñöôïc chaïm troå, ñeà taøi “töù quyù” vaø “töù linh”. Taïi gian trung taâm coù treo böùc ñaïi töï ñeà boán chöõ Haùn: “Xuaân duïc haûi haø”, beân döôùi laø boä cöûa voõng, chaïm khaéc vôùi noäi dung “Phuø dung chim tró” phaàn treân coù “löôõng long chaàu nguyeät”, phaàn beân cöûa voõng theå hieän “mai hoùa long”, ñöôïc phuû nhuõ vaøng, laøm cho boä cöûa voõng ñeïp loäng laãy.

Haäu cung chæ coù ba gian. Gian giöõa ñaët moät coã khaùm, gian trong coù töôïng Phaïm Nguõ Laõo, ñaët trong moät coã luyeän thôø ñöôïc chaïm troå tinh xaûo.

759

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñeàn Heùt thôø Phaïm Nguõ Laõo, moät vò töôùng taøi ba cuûa nhaø Traàn.

OÂng ngöôøi laøng Ñöôøng Haøo, thuoäc tænh Haûi Döông, sinh naêm 1254, laø moät töôùng taøi, thaân caän cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, oâng ñöôïc thaêng tôùi chöùc Ñieän suùy Ñaïi töôùng quaân, töôùng coät truï cuûa trieàu Traàn.

CHUØA COÅ TUYEÁT Coøn coù teân chuøa Reùt, teân chöõ laø Linh ÖÙng töï, sau ñoåi laø Cao Laêng töï, toïa laïc taïi laøng Coå Tuyeát, teân noâm laø laøng Reùt, xaõ An Vinh, huyeän Quyønh Phuï, ñöôïc khôûi döïng vaøo naêm Quaûng Hoøa thöù 3 ñôøi Maïc Phuùc Haûi (1543), vôùi teân goïi Linh ÖÙng töï. Chuøa ñöôïc truøng tu vaøo thôøi Leâ Trung Höng vaø thôøi Nguyeãn.

Naêm Gia Long thöù 10 (1812) chuøa ñöôïc ñoåi teân laø Cao Laêng töï. Ñeán naêm Baûo Ñaïi thöù 15 (1945), chuøa ñöôïc truøng tu. Chuøa naèm treân moät khu ñaát roäng 8 saøo Baéc Boä. Ñaây laø moät di tích ngheä thuaät kieán truùc lôùn, hoaønh traùng, boá cuïc ñeïp theo kieåu choàng dieâm, maùi cong, dao guoät, taïo thaønh moät quaàn theå kieán truùc chín maùi, quay maët veà höôùng Taây.

Baèng loái kieán truùc cuoán voøm vaø heä thoáng coät troøn, gia coá löïc naâng boä maùi kieán truùc truyeàn thoáng, ngöôøi thôï taïo heä thoáng haønh lang chung quanh toøa Phaät raát lieân hoaøn, phoùng khoaùng, roäng raõi, coù söùc chöùa haøng ngaøn Phaät töû.

Chuøa Coå Tuyeát ñaõ qua baûy ñôøi sö toå truï trì. Hieän baûo thaùp cuûa caùc Sö Toå vaãn coøn baûo löu.

Töôïng phaùp chuøa Coå Tuyeát coù nieân ñaïi ñaàu theá kyû XIX. Trong chuøa löu giöõ raát nhieàu töôïng, bia ñaù, caây truùc ñaøi quyù hieám cuûa tænh Thaùi Bình. ÑÌNH KEÂNH Moät trong nhöõng ngoâi ñình coå coù quy moâ to lôùn, kieán truùc hoaønh traùng, ngheä thuaät ñieâu khaéc tinh teá, naèm treân ñaát laøng Keânh, xaõ Ñoâng Xuaân, huyeän Ñoâng Höng. Ñình Keânh, nôi töôûng nieäm An Haï Vöông Traàn An Quoác, moät

760

THAÙI BÌNH trong nhöõng khai quoác coâng thaàn ñôøi Traàn, laäp nhieàu coâng traïng lôùn, ñöôïc vua Traàn suûng aùi. Ñình Keânh coøn gaén boù vôùi baø Ñaøm Chieâu Trinh cuøng Vöông Phu Quaân (An Haï Vöông), xaây döïng thaùi aáp Haø Noäi trong ñoù coù laøng Keânh. Ñình cuõng gaén boù vôùi Thanh Haø ñaïi vöông, ngöôøi ñaïi dieän loøng daân vaø chí trai höông binh thaùi aáp Haø Noäi, anh duõng hy sinh trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc Nguyeân - Moâng naêm 1258. Ngoaøi ra ñình coøn thôø Nam Haûi ñaïi vöông (An Döông Vöông Thuïc Phaùn) vaø Ñoâng Haûi ñaïi vöông Ñoaøn Thöôïng.

Töông truyeàn ñình ñöôïc xaây töø thôøi Traàn vaø ñöôïc xaây döïng laïi vaøo naêm Baûo Ñaïi thöù 11 (1936). Ñình hieän taïi kieán truùc theo kieåu chöõ “coâng” (工) goàm ba toøa, möôøi moät gian. Toøa tieàn teá naêm gian, kieán truùc kieåu cheùo ñao, taøu goùc, noùc ñaép ngaïc long ngaäm ñaïi bôø. Bôø noùc ñaép noåi hoa chanh, ñao ñaép song loan.

Kieán truùc noäi thaát theo kieåu loøng thuyeàn töù truï, choàng coán. Coán thöôïng chaïy suoát töø ñænh coät caùi tieàn ñeán coät caùi haäu daøi 2,4m, cao 1m, hai maët chaïm hoå phuø, ngaäm chöõ thoï lôùn.

Toøa baùi ñöôøng chaïm möôøi böùc hoå phuø treân noùc, möôøi hai vì coán tieàn vaø haäu ñeàu chaïm töù linh. Heä thoáng möôøi ñaàu dö ñoà soä daøi 1,6m, cao 0,35m, daøy 0,3m. Goùc hoài sau beân phaûi coù hai con sôn chaïm roàng thôøi Leâ.

Haøng coät caùi haäu laép ba gian cöûa voõng lôùn, chia thaønh möôøi boán oâ trang trí, chính taâm chaïm hoå phuø, caùc oâ khaùc chaïm töù linh, töù quyù.

Rieàm cöûa voõng chaïm töù bình.

Toøa oáng muoáng ba gian, noái baùi ñöôøng vôùi haäu cung, kieán truùc theo loái loøng thuyeàn, choàng röôøng, ñaàu chaïm hoa sen.

Toøa haäu cung ba gian, chaïm vaân maây, laù laät, hieân laép ngöôõng ñôn, ngaïch ñôn. Kieán truùc noäi thaát choàng coán, chaïm vaên trieän... Ñình Keânh coøn löu giöõ nhieàu ñoà teá khí nhö ba aùn thôø thôøi Nguyeãn, ba saäp thôø chaân quyø daï caù, moät coã kieäu baùt coáng, moät coã khaùm gian lôùn, ba coã ngai, ba boä baùt bieåu vaø nhieàu cuoán thö, ñaïi töï, caây ñeøn, baùt höông, ñoäc bình...

761

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI HOÄI CHUØA KEO ÔÛ laøng Keo, huyeän Vuõ Thö. Hoäi chuøa Keo, moãi naêm tieán haønh hai laàn: Hoäi vui xuaân vaøo ngaøy 4 Teát vaø hoäi thaùng 9 aâm lòch laø chính hoäi, toå chöùc trong ba ngaøy 13 ñeán 15.

Hoäi vui xuaân: mang tính chaát nghi leã noâng nghieäp vaø thi taøi vôùi caùc troø chôi: thi baét vòt, thi neùm phaùo, thi naáu côm... Ñoàng thôøi leã Phaät caàu mong cho moät naêm môùi toát laønh.

Hoäi leã chính suy toân Thieàn sö Khoâng Loä laø ngöôøi thoâng tueä Phaät phaùp, gioûi caû phaùp thuaät, coù coâng chöõa beänh cho vua Lyù, laø moät vò quoác sö thôøi Lyù, ñaõ töøng truï trì chuøa Keo vaø laø vò toå thöù nhaát cuûa chuøa. Ngaøy 13 thaùng 9 laø tuaàn 100 ngaøy maát (Khoâng Loä tòch vaøo ngaøy 3-6-aâm lòch), ngaøy 14 thaùng 9 laø ngaøy sinh cuûa thieàn sö.

Saùng 13-9 leã hoäi baét ñaàu, coù cuoäc röôùc nhang aùn, thuyeàn roàng vaø tieåu ñónh töø chuøa ra tam quan, toái röôùc vaøo vaø cuoäc thi bôi traûi cuûa taùm giaùp treân soâng Traø Lónh töø cöûa chuøa ra ñeán soâng Hoàng. Chieàu 13, taïi Giaù Roi coù cuoäc thi caùc thaày cuùng coù gioïng ñoïc hay. Toái 13, sau cuoäc röôùc vaøo chuøa laø leã Thaùnh, sau ñoù laø cuoäc thi choïn ngöôøi thoåi keøn vaø ñaùnh troáng hay nhaát.

Ngaøy 14-9, hoäi kyû nieäm ngaøy sinh cuûa Thaùnh vôùi leã röôùc kieäu long troïng.

HOÄI LAØNG DÖÔNG XAÙ Xaõ Tieán Ñöùc, huyeän Höng Haø, xöa laø thaùi aáp cuûa Traàn Nhaät Hieäu. Hoäi môû vaøo ngaøy 5-6 Teát haèng naêm, goïi laø leã teá caù ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa Traàn Nhaät Hieäu, ngöôøi ñöôïc laøng Döông Xaù thôø laøm Thaønh hoaøng.

Ngoaøi caùc nghi leã teá thaàn long troïng, leã Phaät, leã möøng thaéng traän, coøn toå chöùc caùc troø vui, muùa haùt, ñaùnh gaäy, bôi traûi...

Caù laøm leã vaät cho ngaøy hoäi phaûi laø caù traém. Töø chieàu moàng 5 caùc giaùp chuaån bò nöôùng caù vaø laøm baùnh giaày. Maâm coã cuùng phaûi coù caù nöôùng, caù kho, canh caù (caù luoäc nöôùc göøng loïc naáu vôùi ngoàng caûi thaùi nhoû) vaø baùnh giaày, côm gaïo taùm xoan.

762

THAÙI BÌNH Trong ngaøy hoäi caù, caû laøng röôùc töôïng Traàn Nhaät Hieäu töø mieáu thôø ôû thoân Leã veà ñình Döông Trung vôùi caùc leã möøng chieán coâng ñeå kyû nieäm oâng.

HOÄI LAØNG AN COÁ Thuoäc xaõ Thuïy An, huyeän Thaùi Thuïy, dieãn ra vaøo caùc ngaøy 10 thaùng 2 vaø 15 thaùng 11 aâm lòch haèng naêm ñeå kyû nieäm coâng ôn Thaønh hoaøng laøng: Phaïm Haûi, ngöôøi coù coâng vôùi daân trong vuøng.

OÂng ñöôïc daân laøng An Coá thôø phuïng vôùi teân hieäu Nam Haûi ñaïi vöông. Töông truyeàn oâng sinh ngaøy 10 thaùng 2 vaø hoùa ngaøy 15 thaùng 11 aâm lòch.

Môû ñaàu hoäi laø ñaùm röôùc Thaønh hoaøng töø mieáu ra ñình. Teá thaàn ôû An Coá coù neùt rieâng, ñoù laø 24 ngöôøi chaàu teá, muõ ña, ñi hia, aùo giaùp, tay caàm göôm chæ xuoáng ñaát.

Leã vaät teá Thaønh hoaøng do caùc giaùp lo lieäu, teá xong taát caû ñeàu thuï loäc.

HOÄI ÑEÀN HEÙT Thuoäc thoân Bích Du, xaõ Thaùi Thöôïng, huyeän Thaùi Thuïy. Ñeàn thôø Phaïm Nguõ Laõo, moät danh töôùng löøng laãy thôøi Traàn. Khi oâng qua ñôøi, daân laøng laäp ñeàn thôø oâng. Haèng naêm töø ngaøy moàng 6 ñeán moàng 9 thaùng 3 aâm lòch daân laøng môû hoäi.

Ngaøy 8 toå chöùc moân vaät caàu. Töông truyeàn ñoù laø ngaøy töôùng quaân chieán thaéng quaân Nguyeân - Moâng ôû cöûa bieån Ñaïi Toaøn.

Moân vaät caàu coù quaû caàu laøm baèng goác caây chuoái hoät, naëng khoaûng 10kg. Saân chôi keû moät gaïch ngang. Chính giöõa vaïch ñaøo moät loã ñaët quaû caàu. Hai beân vaïch ñaët hai chieác soït. Soït laøm baèng caây luoàng to, goác choân xuoáng ñaát, phaàn ngoïn treân cao 1,8m, cheû laøm möôøi taùm nan, roài ñan theo hình loa, boài giaáy nguõ saéc. Soït beân traùi maøu ñoû, beân phaûi maøu xanh, coù ghi “taû”, “höõu”. Ñaáu thuû laø caùc trai laøng khoûe, ñaïi dieän cho caùc giaùp, chia laøm hai phe taû, höõu. Moãi beân chín ngöôøi: moät töôùng vaø taùm quaân. Quaân côûi traàn, ñoùng khoá, moãi beân ñeo ñai maøu ñoû vaø maøu xanh öùng vôùi maøu soït taû, höõu. Töôùng chít khaên cuøng maøu vôùi quaân.

763

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Vaøo ñaáu, quaân taû, höõu xeáp haøng hai, hai töôùng ñöùng ñaàu ñeå vaøo laøm leã thaùnh. Ngöôøi ñöôïc Thaùnh nhaäp vaøo heùt leân moät tieáng vang trôøi (vì tieáng heùt môû ñaàu cho leã hoäi, neân goïi laø ñeàn Heùt).

Quaû caàu choân saâu 2m trong hoá, laáp ñaát khoâng ñeå laïi daáu veát. Roài cho quaân hai phe ñi tìm vaø duøng chaân gaåy ñaát cho ñeán khi loä quaû caàu. Quaân vaø töôùng hai beân duøng tay cöôùp quaû caàu, chuyeàn cho nhau neùm vaøo soït ñoái phöông laø thaéng cuoäc. Beân naøo thaéng thì ñöôïc nhaän phaàn thöôûng. Neáu sau 2 giôø vaãn baát phaân thaéng baïi thì hoøa.

HOÄI ÑEÀN TIEÂN LA Thuoäc xaõ Ñoan Huøng, huyeän Höng Haø, thôø Baùt Naøn Vuõ Thò Thuïc, moät nöõ töôùng taøi ba cuûa Hai Baø Tröng, hy sinh taïi Tieân La ngaøy 18 thaùng 3 naêm Quyù Maõo (43). Hoäi ñeàn Tieân La môû vaøo ngaøy hoùa cuûa Baùt Naøn Töôùng quaân, töø ngaøy 16 ñeán 18 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm.

Môû ñaàu hoäi laø röôùc kieäu thaùnh töø ñeàn Raãy veà ñeàn Tieân La. Khi kieäu veà ñeán ñeàn, ngöôøi ta toå chöùc nhieàu troø chôi: choïi gaø, ñaáu vaät, muùa roàng, muùa sö töû... coù thi bôi traûi vaø dieãn traän laø hai hoaït ñoäng gaây nhieàu höùng thuù.

Bôi traûi laø cuoäc ñua cuûa taùm traûi do caùc trai laøng thöïc hieän töø soâng tröôùc cöûa ñeàn ñeán Caàu Buoäm. Trong khi ñoù treân bôø, caùc coâ gaùi chöa choàng, ñaàu chít khaên moû quaï, tay caàm cung noû, göôm giaùo, ñoùng laøm quaân cuûa Baùt Naøn. Coâ gaùi ñoùng vai nöõ töôùng tay caàm côø, mang göôm, aùo daøi buoäc tuùm phía buïng, coøn caùc trai laøng ñoùng giaû laøm giaëc. Hai beân daøn quaân thaønh theá traän, ñaùnh nhau.

HOÄI ÑEÀN ÑOÀNG BAÈNG Coøn coù teân laø ñeàn Ñöùc Vua, hay Baùt Haûi ñoäng ñình cuûa thoân Ñaøo Ñoäng (cuõng goïi laø Ñoàng Baèng) xaõ An Leã, huyeän Quyønh Phuï. Haèng naêm môû hoäi töø ngaøy 20-26 thaùng 8 aâm lòch, ñeå kyû nieäm Höng Ñaïo Ñaïi vöông Traàn Quoác Tuaán vaø hai vò töôùng coù coâng trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân - Moâng theá kyû XIII, sau ñoù chia tay nhau veà laäp laøng: moät veà laøng Nuoài (Thanh Mieän, Haûi Döông) moät veà Ñaøo Ñoäng. Leã hoäi toå chöùc theo trình töï nhö sau:

764

THAÙI NGUYEÂN – Saùng 21-8 röôùc “Ñöùc Vua” (Traàn Höng Ñaïo) töø ñeàn thôø ra ñình ñeå khai hoäi.

– Ngaøy 22-8, hoäi toå chöùc bôi traûi. Cuoäc thi bôi traûi keùo daøi boán ngaøy ñeán ngaøy 25 laøm leã haï traûi vaø phaùt thöôûng cho traûi naøo thaéng.

– Saùng 26-8 laøng toå chöùc röôùc “Ñöùc Vua” veà ñeàn Ñoàng Baèng trong khoâng khí trang nghieâm.

THAÙI NGUYEÂN Thaùi Nguyeân laø tænh vöøa mieàn nuùi, vöøa thuoäc vuøng trung du, naèm veà phía Ñoâng Baéc Vieät Nam, coù toång dieän tích töï nhieân 3.769km2, daân soá treân 1 trieäu ngöôøi. Thaønh phoá Thaùi Nguyeân laø tænh lî, Thaùi Nguyeân coøn coù caùc huyeän: Ñònh Hoùa, Ñaïi Töø, Voõ Nhai, Ñoàng Hyû, Phuù Löông, Phuù Bình, Phoå Yeân. Vuøng Thaùi Nguyeân coù nhieàu ñoàng baøo daân toäc sinh soáng nhö: Kinh, Taøy, Nuøng, Dao, H’moâng, Saùn Dìu...

Thaùi Nguyeân phía Baéc giaùp Baéc Kaïn, phía Taây vaø Taây Nam giaùp Tuyeân Quang vaø Vónh Phuùc, phía Ñoâng vaø Ñoâng Nam giaùp Laïng Sôn, Baéc Giang, phía Nam giaùp Thuû ñoâ Haø Noäi. Ñòa hình Thaùi Nguyeân chuû yeáu laø ñoài nuùi, coù heä thoáng soâng suoái daøy ñaëc.

Thaùi Nguyeân naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa roõ reät: muøa noùng töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa möa töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 250C. Thaùi Nguyeân laø tænh coù truyeàn thoáng caùch maïng, coù nhieàu di tích lòch söû caùch maïng, moät nôi coù nhieàu danh thaéng caûnh ñeïp nhö hoà Nuùi Coác, hang Phöôïng Hoaøng... raát haáp daãn du khaùch. Giao thoâng Thaùi Nguyeân khaù thuaän lôïi, coù ñöôøng saét Haø Noäi - Thaùi Nguyeân, coù quoác loä 3 ñi qua.

Thaùi Nguyeân coøn laø vuøng ñaát giaøu taøi nguyeân khoaùng saûn nhö saét, than ñaù...

765

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THAÉNG CAÛNH HOÀ NUÙI COÁC Hoà Nuùi Coác laø hoà nhaân taïo, ñaây laø moät coâng trình thuûy lôïi, chaén ngang doøng soâng Coâng, thuoäc ñòa phaän huyeän Ñaïi Töø, naèm ôû ñoä cao löng chöøng nuùi, caùch trung taâm thaønh phoá Thaùi Nguyeân 15km veà phía Taây Nam. Hoà naèm giöõa moät vuøng nuùi non kyø thuù, sôn thuûy höõu tình. Noåi leân giöõa hoà ñaây ñoù laø 89 hoøn ñaûo to nhoû, caây coái moïc xanh um, raát thích hôïp cho nhöõng cuoäc daïo chôi treân ñaûo. Treân moät soá ñaûo laø nôi truù nguï cuûa nhöõng ñaøn coø, coù ñaûo laø queâ höông cuûa nhöõng ñaøn deâ vaø treân moät ñaûo khaù lôùn coù ñeàn Baø Chuùa Thöôïng Ngaøn.

Nuùi Coác, teân goïi cuûa vuøng ñaát, vuøng hoà neân thô ñaõ ñi vaøo huyeàn thoaïi, veà moät caâu chuyeän tình thuûy chung ñeïp, trong saùng trong truyeàn thuyeát daân gian giöõa naøng Coâng vaø chaøng Coác.

Hoà Nuùi Coác ñöôïc khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1993 vaø hoaøn thaønh cô baûn vaøo naêm 1994. Hoà goàm moät ñaäp chính daøi 480m vaø saùu ñaäp phuï. Dieän tích maët hoà roäng khoaûng 25km2, loøng hoà saâu trung bình 23m, dung tích laø 175 trieäu m3. Hoà nuoâi thaû moät löôïng caù khaù lôùn, coù khaû naêng ñaùnh baét moãi naêm töø 600-800 taán. Hoà Nuùi Coác töôùi tieâu cho caùnh ñoàng Ñaïi Töø vaø moät soá huyeän laân caän trong tænh Thaùi Nguyeân.

Chung quanh hoà coù moät heä thoáng nhaø nghæ, khaùch saïn, khu vui chôi giaûi trí, coâng vieân hoa vaø caây xanh, hoà nuoâi caù saáu...

Hoà Nuùi Coác laø moät coâng trình thuûy noâng nhöng cuõng laø moät thaéng caûnh ñeïp, moät nôi du lòch vaø nghæ döôõng lyù töôûng.

HANG PHÖÔÏNG HOAØNG VAØ HANG SUOÁI MOÛ GAØ Thuoäc xaõ Phuù Thöôïng, huyeän Voõ Nhai, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 42km veà phía Ñoâng Baéc. Ñaây laø moät quaàn theå thaéng caûnh ñeïp, bôûi phong caûnh thieân nhieân huøng vó, nuùi non truøng ñieäp, hang ñoäng kyø khu. Nôi ñaây coøn coù suoái nöôùc trong xanh, quanh naêm roùc raùch chaûy. Veà muøa heø khí haäu maùt meû.

Hang Phöôïng Hoaøng naèm treân ñænh nuùi, hoõm saâu xuoáng loøng nuùi. Töø chaân nuùi leân ñeán cöûa hang phaûi leo qua 100m, toaøn ñaù tai meøo. Loøng hang roäng, coù hai cöûa thoâng saùng. Trong hang coù nhöõng

766

THAÙI NGUYEÂN hoà nöôùc, coù nhieàu maêng ñaù, nhuõ ñaù hình thuø kyø laï khieán cho du khaùch maëc söùc töôûng töôïng. Giöõa loøng hang coù moät khoái ñaù gioáng con phöôïng hoaøng ñang giang caùnh. Coù leõ vì vaäy maø ngöôøi daân ñòa phöông goïi laø hang Phöôïng Hoaøng chaêng?

Vieäc phaùt hieän ra hang Phöôïng Hoaøng coù lieân quan ñeán moät söï kieän lòch söû. Caùch ñaây troøn 60 naêm (naêm 1944) ñoäi Cöùu quoác 2 ñaõ cuøng vôùi 373 gia ñình xaõ Phuù Thöôïng rôøi boû baûn laøng leân nuùi choáng söï khuûng boá cuûa thöïc daân Phaùp. Chính vaøo luùc naøy, oâng Hoaøng Vaên Thaûm, ngöôøi ñòa phöông ñaõ phaùt hieän ra hang Phöôïng Hoaøng. Loøng hang töø ñoù trôû thaønh nôi sinh soáng vaø laø phaùo ñaøi vöõng chaéc choáng traû laïi söï taán coâng cuûa quaân ñoäi Phaùp.

Döôùi chaân nuùi laø hang suoái Moû Gaø. Cöûa hang roäng, nöôùc suoái lieân tuïc chaûy töø trong hang ra. Tröôùc cöûa hang coù gheành thaùc, nhieàu beán taém, nhieàu moâ ñaù, ñaûo ñaù, baäc ñaù phaúng lyø, nöôùc trong maùt.

Di tích thaéng caûnh hang Phöôïng Hoaøng, suoái nöôùc, beán taém hang Moû Gaø ñöôïc Nhaø nöôùc xeáp haïng Di tích caáp quoác gia naêm 1994.

DI TÍCH CHUØA CAO Coøn goïi laø chuøa Ñoâi Cao, thuoäc xaõ Taân Höông, huyeän Phoå Yeân, ñöôïc döïng vaøo thôøi Haäu Leâ vaø ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu, söûa chöõa lôùn. Ngoâi chuøa hieän nay ñöôïc xaây döïng hoaøn taát vaøo ngaøy 21-71992. Trong khuoân vieân chuøa coøn giöõ nguyeân moät soá thaùp coå xaây gaïch, bia coå vaø coät ñaù. Trong ñoù ñaùng chuù yù nhaát laø taám bia ñöôïc döïng töø theá kyû XVII, chöõ treân maët bia coøn khaù saéc neùt. Ñieän Phaät thôø nhieàu töôïng. ÑÌNH PHÖÔNG ÑOÄ ÔÛ laøng Phöông Ñoä, xaõ Xuaân Phöông, huyeän Phuù Bình, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 30km veà phía Ñoâng Nam, caùch soâng Caàu khoaûng 50m veà phía Ñoâng. Ñình Phöông Ñoä ôû moät nôi khaù saàm uaát treân beán döôùi thuyeàn. Ñình ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi Leâ, ban ñaàu ñöôïc xaây gaàn bôø ruoäng, ñeán naêm 1901, ñöôïc chuyeån vaøo vò trí ngaøy nay, treân moät dieän tích khaù roäng, nhöng nhöõng neùt kieán truùc thôøi Leâ vaãn giöõ ñöôïc nguyeân veïn. Ñình lôïp ngoùi, goàm ba gian hai chaùi, vôùi 48 coät goã lim

767

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñöôïc chuyeån töø Thanh Hoùa ra, ñöôøng kính coät khoaûng töø 0,3m ñeán 0,4m. Chung quanh ñình töôøng xaây bao kín. Gian chính giöõa coù cöûa ra vaøo. Maët tröôùc cuûa hai chaùi coù cöûa soå roäng chaán song goã. Bôø noùc gaén hai haøng gaïch, trong ñoù coù moät haøng duøng gaïch hoäp hoa chanh.

Chính giöõa bôø noùc gaén hình noåi löôõng long chaàu nguyeät. Boán noùc maùi baèng goã cong vuùt. Tröôùc ñaây ñình laùt saøn goã, do laâu ngaøy goã bò hoûng, nay laø neàn ñaát.

Keát caáu caùc vì keøo theo kieåu giaù chieâng, tieàn keû haäu baåy, goàm caùc ñaàu truï, xaø ngang, xaø doïc, noái vôùi nhau baèng moäng, caùc xaø ngaén thu daàn leân noùc. Treân, döôùi caùc ñaàu truï, caâu ñaàu xaø doïc, xaø ngang, vaùn thöng chung quanh ñeàu ñöôïc chaïm khaéc hoa vaên vaø töù linh.

Treân thöôïng cung ôû giöõa coù cöûa voõng chaïm troå tinh xaûo, sôn son theáp vaøng, coù ñeà chöõ Haùn “Döïc baûo trung höng, Thaùnh cung vaïn tueá”. Trong cung ñaët töôïng thôø Döông Töï Minh vaø hai töôïng boä haï, hai beân ñeàu coù ñoâi haïc goã ñöùng treân löng ruøa. Ñình Phöông Ñoä thôø Döông Töï Minh laøm Thaønh hoaøng laøng.

OÂng laø phoø maõ thôøi Lyù, moät töôùng taøi coù coâng lôùn trong vieäc giöõ gìn bieân cöông.

Haèng naêm leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 10 thaùng 10 aâm lòch vaø raèm thaùng Gieâng.

CHUØA HANG Thuoäc huyeän Ñoàng Hyû, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 2km veà phía Taây Baéc. Chuøa ñöôïc döïng trong loøng nuùi. Trong chuøa coù moät taám bia khaéc vaøo ñaù coù teân laø Tieân Löõ Ñoàng Laâu, noäi dung ca ngôïi chuøa Hang laø nôi coù nuùi cao traêm tröôïng, coû caây xanh töôi, hoa laù ñua nôû, laø nôi du khaùch thaäp phöông lui tôùi vieáng thaêm. Bia ñaù khaéc vaøo naêm Hoàng Ñöùc thöù 27 (1496) thôøi Leâ. Taám bia laø hieän vaät lòch söû minh chöùng moät thôøi vua saùng, toâi hieàn. ÑÌNH QUAÙN TRIEÀU Thuoäc xaõ Quaùn Trieàu, huyeän Phuù Löông. Töông truyeàn döôùi thôøi vua Leâ Ñaïi Haønh (Leâ Hoaøn), naêm Taân Tî, nieân hieäu Thieân Phuùc thöù 2 (981) coù ngöôøi teân laø Quaùn Trieàu ôû Thaùi Nguyeân, soáng baèng ngheà chaøi löôùi, gaëp tieân nöõ, ñöôïc tieân nöõ taëng chieác aùo taøng hình. Quaùn Trieàu duøng chieác aùo ñoù ñi aên troäm cuûa caûi cuûa nhöõng nhaø giaøu chia

768

THAÙI NGUYEÂN cho daân ngheøo. Khoâng may chieác aùo taøng hình bò raùch phaûi vaù baèng muïn vaûi traéng. Moät hoâm Quaùn Trieàu vaøo kho nhaø vua aên troäm, vì chieác aùo vaù, neân khoâng coøn linh nghieäm laém, chaøng bò quaân canh cuûa trieàu ñình baét giam. Luùc baáy giôø, quaân Toáng aøo aøo keùo sang xaâm löôïc nöôùc ta, trieàu ñình voâ cuøng lo laéng. Quaùn Trieàu xin ñi gieát giaëc laäp coâng. Chaøng maëc chieác aùo taøng hình xoâng vaøo cheùm gieát quaân giaëc nhö vaøo choã khoâng ngöôøi. Quaân Toáng cheát nhö raï, thua boû chaïy. Quaùn Trieàu ñöôïc nhieàu coâng tích, ñöôïc höôûng thöïc aáp moät vuøng thuoäc hai phuû Phuùc Bình vaø Baéc Bình (Cao Baèng). Sau khi oâng maát, vôï choàng ñöôïc phong Phuùc Thaàn coù ñeàn thôø ôû baûn xaõ.

KHU KHAÛO COÅ HOÏC THAÀN XA Thuoäc huyeän Voõ Nhai, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 40km. Naêm 1972, Khoa Söû tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Vieät Baéc keát hôïp vôùi Vieän Khaûo coå hoïc Vieät Nam khaûo saùt moät soá hang ñoäng vuøng Thaàn Xa, Xeûng Moäc, Thöông Chung vaø khai quaät hang Phieâng Tung (hang Thaàn Xa). Keát quaû cho thaáy quaù trình phaùt trieån con ngöôøi ôû vuøng naøy coù tröôùc thôøi vaên hoùa Baéc Sôn.

Naêm 1973, Vieän Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam phoái hôïp vôùi Ty Vaên hoùa - Thoâng tin Baéc Thaùi (hoài Baéc Kaïn, Thaùi Nguyeân saùp nhaäp) tieáp tuïc ñieàu tra vuøng Thaàn Xa, coù theâm moät boä söu taäp môùi veà hang Phieâng Tung. Naêm 1980, keát hôïp vôùi Khoa Baûo taøng Tröôøng cao ñaúng Nghieäp vuï Vaên hoùa (nay laø Ñaïi hoïc Vaên hoùa Haø Noäi) tieáp tuïc nghieân cöùu hang Phieâng Tung vaø tìm thaáy theâm hang Mieäng Hoå vaø moät soá di chæ khaùc.

Qua nhöõng di chæ khaûo coå veà con ngöôøi soáng caùch chuùng ta chöøng hai ñeán ba vaïn naêm ñöôïc phaùt hieän ôû di chæ Phieâng Tung, Ngöôøm Thaúm Choong, Naø Ngöôøm ñaõ chöùng minh raèng taïi ñaây ñaõ toàn taïi moät neàn vaên hoùa coå nhaát cho tôùi nay ñöôïc bieát ñeán ôû Vieät Nam vaø vuøng Ñoâng Nam AÙ.

KHU DI TÍCH NUÙI VAÊN, NUÙI VOÕ Naèm döôùi chaân nuùi Tam Ñaûo, thuoäc hai xaõ Vaân Yeân vaø Kyø Phuï, huyeän Ñaïi Töø, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 30km veà phía Taây. Ñaây laø moät di tích lòch söû gaén vôùi teân tuoåi moät vò töôùng löøng danh cuûa nghóa quaân Lam Sôn teân laø Löu Nhaân Chuù, ngöôøi ñaõ töøng döï theà Luõng Nhai naêm 1416, keát nghóa anh em vôùi Leâ Lôïi vaø caùc chieán

769

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ binh khaùc, möu khôûi nghóa choáng laïi cheá ñoä ñoâ hoä haø khaéc cuûa nhaø Minh. Naêm 1425, oâng cuøng vôùi Nguyeãn Xí mang quaân ñaùnh uùp Taây Ñoâ. Naêm 1426, chæ huy giaûi phoùng moät vuøng ñoàng baèng roäng lôùn töø chaâu thoå soâng Hoàng ñeán Laïng Sôn. Naêm 1427, oâng cuøng vôùi Leâ Saùt chæ huy traän quyeát chieán ôû aûi Chi Laêng, cheùm töôùng giaëc Lieãu Thaêng vaø traän Xöông Giang ñaùnh tan hoaøn toaøn 10 vaïn quaân vieän binh, oâng cuøng Hoaøng töû Töû Teá (con caû Leâ Lôïi) xaây döïng thaønh Ñoâng Quan, chính oâng laøm “con tin” ñaøm phaùn buoäc Vöông Thoâng ruùt veà nöôùc ñeå Ñaïi Vieät ta môû neàn thaùi bình muoân thuôû. Naêm 1485, Leâ Thaùnh Toâng truy phong oâng töôùc “Thaùi phoù Vinh Quoác coâng”.

DI TÍCH LÒCH SÖÛ LAØNG QUAËNG Laøng Quaëng thuoäc xaõ Ñònh Bieân, huyeän Ñònh Hoùa, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân 60km, nôi gaén lieàn vôùi söï tröôûng thaønh cuûa Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam. Ngaøy 15-5-1945, taïi ñình laøng Quaëng, hai ñoäi quaân vuõ trang caùch maïng laø Ñoäi Vieät Nam Tuyeân truyeàn Giaûi phoùng quaân do oâng Voõ Nguyeân Giaùp chæ huy vaø Ñoäi Cöùu quoác quaân II ñaõ laøm leã hôïp nhaát thaønh Ñoäi Vieät Nam Giaûi phoùng quaân, tieàn thaân cuûa Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam. Vaø hôn 3 thaùng sau, Ñoäi Vieät Nam Giaûi phoùng quaân do oâng Voõ Nguyeân Giaùp chæ huy keùo veà giaûi phoùng tænh lî Thaùi Nguyeân (20-8-1945).

Di tích röøng Khuaân Maùnh Röøng Khuaân Maùnh laø nôi ra ñôøi Trung ñoäi Cöùu quoác quaân II, moät trong nhöõng tieàn thaân cuûa Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam ngaøy nay, thuoäc xaõ Traøng Xaù, huyeän Voõ Nhai, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân khoaûng 50km veà phía Ñoâng Baéc.

Thöïc hieän chuû tröông cuûa Trung öông Ñaûng veà vieäc thaønh laäp caùc löïc löôïng vuõ trang caùch maïng chuaån bò cho toång khôûi nghóa moãi khi thôøi cô ñeán, ngaøy 15-9-1941, thay maët Thöôøng vuï Trung öông Ñaûng, oâng Hoaøng Quoác Vieät ñaõ ñeán caên cöù Khuaân Maùnh chöùng kieán leã ra maét vaø trao nhieäm vuï cho Ñoäi Cöùu quoác quaân II. Trung ñoäi Cöùu quoác quaân II luùc ñaàu goàm 36 ñoäi vieân, trong ñoù coù 3 ñoäi vieân nöõ, sau ñoù leân tôùi 46 ngöôøi, trang bò vuõ khí thoâ sô chuû yeáu laø suùng kíp.

Sau ngaøy thaønh laäp, ñoäi ñi saâu xaây döïng cô sôû chính trò trong quaàn chuùng vaø taêng cöôøng hoaït ñoäng vuõ trang ôû vuøng Traøng Xaù, Ñình Caû, gaây cho giaëc maát aên maát nguû. Thaùng 11-1944, Trung ñoäi Cöùu quoác quaân II ñaõ giao chieán vôùi quaân Phaùp ôû caàu Ñoâng Thu, ñeøo Kheá, goác

770

THAÙI NGUYEÂN ña La Haùn, nuùi Ñaù Ñoû, hang Moû Gaø... Ñoù laø nhöõng chieán coâng löøng laãy ñaàu tieân cuûa quaân daân Voõ Nhai.

DI TÍCH CAÙCH MAÏNG XAÕ TIEÀN PHONG Xaõ Tieàn Phong, huyeän Phoå Yeân, caùch thaønh phoá Thaùi Nguyeân khoaûng 40km veà phía Nam, laø moät trong ba xaõ naèm ven soâng Caàu ñöôïc Xöù uûy choïn laøm An toaøn khu II trong khoaûng thôøi gian töø naêm 1942 ñeán 1945. Ñaây vöøa laø nôi ñaët truï sôû caùc cô quan cuûa Xöù uûy, vöøa laø ñieåm döøng chaân cuûa caùc caùn boä Trung öông veà coâng taùc Xöù uûy vaø caùc caùn boä vuøng xuoâi leân caên cöù ñòa Vieät Baéc, trong ñoù coù nhaø cuûa caùc gia ñình nhö: nhaø oâng Ngoâ Haûi Long, nôi laøm vieäc cuûa caùc oâng Tröôøng Chinh, Hoaøng Quoác Vieät trong Xöù uûy Baéc Kyø thôøi kyø naêm 1941 ñeán 1942, nhaø baø Hoaøng Thò Tyø, nôi oâng Tröôøng Chinh chuû trì hoäi nghò phoå bieán chuû tröông Hoäi nghò Trung öông laàn thöù 8 (12-1942), hay vuøng Soi Quyùt, nôi oâng Tröôøng Chinh aån naùu khi boïn giaëc ñuoåi baét (19-11-1942)...

NHAØ TUØ CHÔÏ CHU Do thöïc daân Phaùp xaây döïng vaøo naêm 1916 ñeå giam caàm nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc vaø caùc chieán só caùch maïng. Töø naêm 1933, chuùng ñaõ giam giöõ ôû ñaây haøng traêm chieán só coäng saûn ñöa töø caùc nhaø tuø Sôn La vaø moät soá nôi khaùc veà. Ñaëc bieät sau cuoäc khôûi nghóa Baéc Sôn (Laïng Sôn) thaát baïi vaøo naêm 1940, thöïc daân Phaùp ñaõ ñöa nhieàu gia ñình vôï con cuûa caùc thaønh vieân tham gia khôûi nghóa ôû ñaây veà ñaøy aûi ôû nhaø tuø Chôï Chu. Naêm 1943, thöïc daân Phaùp mang haøng traêm chính trò phaïm töø caùc nhaø tuø Hoûa Loø (Haø Noäi), Sôn La, Hoøa Bình... veà nhaø tuø Chôï Chu giam giöõ. Bôûi nhaø tuø Chôï Chu laø moät traïi giam kieân coá, moät nôi heûo laùnh.

Tuy vaäy, hoaït ñoäng cuûa toå chöùc chi boä Ñaûng trong nhaø tuø raát chaët cheõ vaø khaù maïnh. Ngaøy 2-10-1944, döôùi söï chæ ñaïo cuûa Trung öông vaø Xöù uûy Baéc Kyø, chi boä nhaø tuø ñaõ toå chöùc cho 12 chieán só vöôït nguïc thaønh coâng, trong ñoù coù caùc oâng: Song Haøo, Leâ Hieán Mai, Taï Xuaân Thu, Phaïm Ngoïc Baûy, Vuõ Phong, Hoaøng Baù Sôn, Leâ Cung Ñình...

Hieän nhaø tuø Chôï Chu coøn khaù nguyeân veïn, laø moät nôi tham quan coù giaù trò nghieân cöùu, giaùo duïc truyeàn thoáng cho caùc theá heä treû.

771

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑEÀN KHUOÂNG QUANG TRÔÏ HOÙA ÑAÏI VÖÔNG ÔÛ xaõ Quaùn Trieàu, huyeän Phuù Löông, thôø phoø maõ trieàu Lyù laø Döông Töï Minh, ngöôøi xaõ Quaùn Trieàu. Naêm Ñaïi Ñònh thöù 3 (1142), ñôøi Lyù Anh Toâng, oâng ñöôïc trieàu ñình sai ñi chieâu daân laäp aáp Chaâu Quaûng Uyeân, ñöôïc vua Lyù Anh Toâng gaû coâng chuùa Thieân Dung, phong laøm phoø maõ. Baáy giôø töôùng nhaø Toáng laø Ñaøm Höõu Löôïng cho quaân sang quaáy phaù vuøng Quaûng Uyeân ñaõ bò quaân daân Quaûng Uyeân döôùi söï chæ huy taøi ba cuûa töôùng quaân Döông Töï Minh ñaùnh cho tôi taû, Ñaøm Höõu Löôïng ñaõ phaûi ruùt chaïy veà nöôùc. Töông truyeàn oâng ñöôïc hai vò tieân laõo taëng cho chieác aùo coù pheùp taøng hình, nhôø theá oâng laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng.

Sau khi ñaùnh ñuoåi ñöôïc quaân Toáng, oâng trôû veà trieàu baøn möu keá vôùi caùc vöông haàu tröø dieät gian thaàn Ñoã Anh Vuõ, nhöng vieäc khoâng thaønh. Ñoàng Lôïi, Vuõ Ñaùi... bò cheùm ñaàu, Döông Töï Minh vaø ba ngöôøi nöõa bò ñaøy bieät xöù. Ít laâu sau, oâng laâm beänh roài cheát. Daân baûn xöù laäp ñeàn thôø ñeå töôûng nhôù coâng ôn oâng. ÑOÀI COÏ Thuoäc xaõ Ñieàm Maëc, huyeän Ñònh Hoùa. Nôi ñaây, ngaøy 15-3-1953 Chuû tòch Hoà Chí Minh kyù Saéc leänh soá 147-SL thaønh laäp Doanh nghieäp Quoác gia chieáu boùng vaø Chuïp aûnh Vieät Nam, tieàn thaân cuûa Cuïc Ñieän aûnh vaø Hoäi Ngheä só Nhieáp aûnh Vieät Nam. Ñoài Coï, thuoäc Baûn Baéc, xaõ Ñieàm Maëc, nôi ñaët nhaø khaùch cuûa Trung öông Ñaûng. Naêm 1952, Phoøng Ñieän - Nhieáp aûnh - Nha Thoâng tin - Tuyeân truyeàn töø Bình Ca veà Ñoài Coï. Phoøng do nhaø ñaïo dieãn Phaïm Vaên Khoa phuï traùch, coù khoaûng 30 anh chò em. Ban Phuï traùch goàm 9 ngöôøi. Ban Quaûn trò coù Ban Bieân taäp chính trò do oâng Vuõ Phaïm Töø phuï traùch, goàm caùc nhaø nhieáp aûnh, hoïa só, nhaïc só... Boä phaän kyõ thuaät do oâng Phan Nghieâm vaø oâng Hoàng Nghi chòu traùch nhieäm.

Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ töøng tôùi Ñoài Coï xem phim vaø chuïp aûnh chung vôùi anh em vaên ngheä só. Caùc oâng Toân Ñöùc Thaéng, Phaïm Vaên Ñoàng vaø Toång Bí thö Tröôøng Chinh cuõng ñaõ töøng ñeán thaêm vaø laøm vieäc taïi ñaây.

Naêm 1997, Cuïc Ñieän aûnh cuøng xaõ Ñieàm Maëc ñaõ goùp coâng goùp cuûa söûa chöõa toân taïo ñöôøng vaøo khu Ñoài Coï. Ñoàng thôøi ñaõ xaùc ñònh

772

THAÙI NGUYEÂN vò trí vaø ñaõ caém moác baûo veä khu di tích. Theo keá hoaïch, trong moät töông lai gaàn ôû ñaây seõ laäp nhaø bia, ghi daáu nôi khai sinh neàn Ñieän aûnh vaø Nhieáp aûnh caùch maïng Vieät Nam. Ngaøy 22-7-2004, UBND tænh Thaùi Nguyeân ñaõ coù quyeát ñònh soá 1720/QÑ-UB xeáp haïng Ñoài Coï vaøo danh saùch di tích lòch söû - vaên hoùa cuûa tænh.

LEÃ HOÄI LEÃ HOÄI ÑEÀN ÑUOÅM Ñeàn Ñuoåm naèm ôû chaân nuùi Ñuoåm xaõ Ñoäng Ñaït, huyeän Phuù Löông, caùch Thaùi Nguyeân 24km veà phía Taây Baéc. Ñeàn ñöôïc xaây töø thôøi Lyù, thôø phoø maõ Döông Töï Minh vaø hai ngöôøi vôï laø Dieân Bình coâng chuùa vaø Thieân Dung coâng chuùa.

Hoäi ñeàn Ñuoåm dieãn ra taïi ñeàn vaøo ngaøy 6 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm, nhaèm töôûng nhôù phoø maõ Döông Töï Minh vaø hai ngöôøi vôï cuûa oâng laø coâng chuùa Dieân Bình vaø coâng chuùa Thieân Dung, coù coâng ñaùnh ñuoåi giaëc Toáng. Trong leã hoäi coù daâng höông, haùt giao duyeân nam nöõ.

LEÃ HOÄI CHUØA HANG Leã hoäi dieãn ra vaøo ngaøy 20 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm taïi chuøa Hang, caùch Thaønh phoá Thaùi Nguyeân 2km veà phía Taây Baéc. Ñaây laø leã hoäi chuøa lôùn nhaát trong naêm, ngöôøi ñeán leã chuøa caàu Phaät, chuùc phuùc, caàu may. Cuøng vôùi leã hoäi laø hoaït ñoäng vui chôi vôùi nhieàu troø chôi daân gian truyeàn thoáng.

LEÃ HOÄI LAØNG CÔM HOØM Leã hoäi laøng Côm Hoøm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 6 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm taïi ñình Tieân Phong, huyeän Phoå Yeân. Töông truyeàn ñình thôø moät phuï nöõ voâ danh coù coâng baøy möu ñaùnh giaëc Minh sang xaâm löôïc nöôùc ta vaøo ñaàu theá kyû XV. Leã hoäi coù toå chöùc nhieàu troø vui dieãn laïi caùc phong tuïc taäp quaùn cuõ, ñaëc bieät coù tuïc thôø xoâi neùn trong hoøm.

773

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

THANH HOÙA Laø moät tænh lôùn cuûa Vieät Nam, naèm ôû cöïc Baéc Trung Boä, cöûa ngoõ noái lieàn Trung Boä vôùi Baéc Boä, coù dieän tích töï nhieân 11.168km2, daân soá treân 3 trieäu ngöôøi, goàm caùc daân toäc: Kinh, Möôøng, Thaùi, Laøo, Löï.

Thaønh phoá Thanh Hoùa laø tænh lî, ngoaøi ra coù thò xaõ Saàm Sôn, thò xaõ Bæm Sôn vaø caùc huyeän Möôøng Laùt, Quan Hoùa, Quan Sôn, Baù Thöôùc, Caåm Thuûy, Lang Chaùnh, Thaïch Thaønh, Ngoïc Laïc, Thöôøng Xuaân, Nhö Xuaân, Nhö Thanh, Vónh Loäc, Haø Trung, Nga Sôn, Yeân Ñònh, Thoï Xuaân, Haäu Loäc, Thieäu Hoùa, Hoaèng Hoùa, Ñoâng Sôn, Trieäu Sôn, Quaûng Xöông, Noâng Coáng vaø Tónh Gia. Phía Baéc giaùp Sôn La, Hoøa Bình vaø Ninh Bình, phía Nam giaùp Ngheä An, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng, phía Taây giaùp Laøo. Ñòa hình Thanh Hoùa khaù phöùc taïp, ña daïng, thaáp daàn töø Taây sang Ñoâng, goàm 4 vuøng: röøng nuùi, trung du, ñoàng baèng vaø vuøng ven bieån.

Veà khí haäu, Thanh Hoùa laø vuøng chuyeån tieáp giöõa Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø khoaûng 23-240C. Naèm gaàn bieån, Thanh Hoùa coù muøa ñoâng khoâng laïnh laém, muøa heø töông ñoái dòu maùt. Giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng saét, ñöôøng thuûy thuaän lôïi laïi gaàn Thuû ñoâ Haø Noäi. Thaønh phoá Thanh Hoùa caùch Haø Noäi khoaûng 150km.

Thanh Hoùa laø vuøng ñaát coù truyeàn thoáng hieáu hoïc, töï haøo laø vuøng ñaát sinh ra hai vua: Leâ Ñaïi Haønh (Leâ Hoaøn) vaø Leâ Thaùi Toå (Leâ Lôïi).

Leâ Hoaøn chieán thaéng quaân xaâm löôïc Toáng (981), Leâ Lôïi chieán thaéng quaân Minh (1428). Ñaây cuõng laø queâ höông cuûa caùc chuùa Nguyeãn. Sau naøy laø caùc vua Nguyeãn.

Qua caùc hieän vaät khaûo coå tìm thaáy töø thôøi ñoà ñaù cuõ ôû nuùi Ñoï, ñoà ñaù giöõa ôû Caåm Thuûy, ñoà ñoàng ôû Ñoâng Sôn... coù theå khaúng ñònh raèng Thanh Hoùa laø moät trong nhöõng ñòa baøn cö truù ñaàu tieân cuûa con daân nöôùc Vieät.

Thanh Hoùa laø vuøng ñaát coù tieàm naêng du lòch lôùn vôùi nhöõng thaéng caûnh ñaëc saéc nhö baõi bieån Ñoà Sôn, ñoäng Hoà Coâng, nuùi Haøm Roàng, hang caù Caåm Löông... Thanh Hoùa laïi coù nhieàu di tích gaén lieàn vôùi lòch söû daân toäc nhö Lam Kinh, Thaønh nhaø Hoà vaø nhieàu ñeàn chuøa, mieáu maïo nhö laêng Baø Trieäu, ñeàn thôø Lyù Thöôøng Kieät...

774

THANH HOÙA

THAÉNG CAÛNH BAÕI BIEÅN SAÀM SÔN Naèm beân bôø bieån Ñoâng, Saàm Sôn gioáng nhö moät hoøn ñaûo xanh.

Caùch ñaây haøng ngaøn naêm, vuøng ñaát Saàm Sôn laø moät vònh noâng. Do hoaït ñoäng cuûa caùc doøng haûi löu xuoâi ngöôïc treân vònh nöôùc caïn daàn bôûi söï boài ñaép phuø sa vaø nhöõng lôùp buøn cuûa caùc con soâng cuoän ñeán, vònh bò laáp daàn, thaønh baõi caùt, choã noåi, choã chìm, cao thaáp khaùc nhau. Chính doøng soâng Maõ ñaõ laán bieån khoâng bieát meät moûi ñeå taïo neân vuøng ñaát môùi naøy, vaø vì vaäy maø ñeán ñaàu theá kyû XX môùi coù teân goïi Saàm Sôn.

Giôø ñaây Saàm Sôn ñaõ trôû thaønh moät thò xaõ saàm uaát. Baõi bieån Saàm Sôn caùch thaønh phoá Thanh Hoùa 16km veà phía Ñoâng. Ñaây laø nôi taém bieån toát nhaát maø ngöôøi Phaùp ñaõ khai thaùc töø naêm 1906.

Töø ñoù Saàm Sôn ñaõ trôû thaønh nôi nghæ maùt noåi tieáng cuûa xöù Ñoâng Döông. Tröôùc naêm 1945, ôû ñaây coù nhieàu bieät thöï xinh ñeïp moïc leân.

Baûo Ñaïi, oâng vua cuoái cuøng cuûa trieàu Nguyeãn, cuõng sôû höõu moät bieät thöï ôû ñaây.

Saàm Sôn khoâng chæ laø nôi nghæ döôõng taém bieån maø coøn laø nôi du ngoaïn vôùi nhieàu thaéng caûnh nhö hoøn Troáng Maùi, nuùi Coâ Tieân vaø nhieàu ñeàn mieáu nhö ñeàn Ñoäc Cöôùc...

HOØN TROÁNG MAÙI Hoøn Troáng Maùi naèm treân ñænh nuùi Tröôøng Leä thuoäc thò xaõ Saàm Sôn. Hoøn Troáng Maùi laø söï saép ñaët cuûa thieân nhieân vôùi ba khoái ñaù coù töø bao ñôøi nay. Hoøn lôùn baèng phaúng ôû döôùi troâng nhö caùi beä lôùn.

Moät hoøn coù ñaàu nhoïn naèm choàng leân troâng nhö hình daùng con gaø troáng, hoøn ñoái dieän nhoû hôn, coù daùng töïa con gaø maùi. Caøng ñöùng luøi xa troâng hoøn Troáng Maùi nhö ñoâi gaø troáng vaø maùi khoång loà ñang chuïm ñaàu, nghieâng moû nghe soùng nöôùc voã daït daøo döôùi chaân mình.

Caùc khoái ñaù coù hình daùng ñeïp, ñöôïc gaén vôùi caâu chuyeän tình chung thuûy. Truyeàn thuyeát keå raèng: vaøo moät naêm nöôùc daâng ngaäp Saàm Sôn, cuoán taát caû ra bieån, coù hai vôï choàng ngheøo nhôø baùm vaøo ngoïn caây gaïo soáng soùt. Khi nöôùc ruùt, khoâng coøn gì ñeå aên. Hai vôï choàng ñoùi quaù. Ngöôøi choàng thaáy dieàu haâu löôïn treân ñaàu nuùi, oâng nghó chaéc treân ñoù coù gì aên ñöôïc, baûo vôï chôø oâng leân xem thöû. Giöõa ñöôøng

775

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ meät quaù, oâng naèm nghæ. ÔÛ döôùi, ngöôøi vôï chôø maõi khoâng thaáy choàng veà, môùi laàn theo daáu chaân choàng leân nuùi tìm. Ñeán chaân nuùi, nhìn leân chæ thaáy quaï laø quaï. Bieát chuyeän chaúng laønh, baø quyeát taâm leo leân nuùi, maëc daàu quaù ñoùi ñaõ kieät söùc. Leân ñeán ñænh, thaáy choàng ñaõ cheát, baø guïc xuoáng cheát theo choàng. Tieân oâng caûm phuïc tröôùc moái tình cuûa ñoâi vôï choàng ngheøo, bieán hoï thaønh ñoâi chim bay treân trôøi ñeå khoâng bao giôø phaûi khoå veà naïn nöôùc luït nöõa. Thaønh chim roài, hoï phaûi theo tieân oâng veà trôøi, nhöng vì löu luyeán queâ höông Saàm Sôn, hoï muoán ôû laïi. Vì theá, tieân oâng ñaõ bieán hoï thaønh ñoâi ñaù ñeå hoï soáng maõi beân nhau ôû choán ñaát naøy.

NUÙI TRÖÔØNG LEÄ Töùc laø nuùi “daøi” vaø “ñeïp”. Ngöôøi daân Saàm Sôn coù caâu ca veà nuùi Tröôøng Leä: Saàm Sôn phong caûnh höõu tình, Hoøn Keøo cao nhaát, hoøn Ngaønh thöù hai.

Thöù ba hoøn nuùi Phuø Thai, Thöù tö Coå Giaûi naèm ngoaøi Ñaàu Voi. Ñaây laø nhöõng hoøn nuùi ñöôïc taïo hoùa saép xeáp, hoøn thaáp, hoøn cao taïo thaønh daõy Tröôøng Leä, ñeïp nhö böùc tranh sôn thuûy höõu tình. Coù nhieàu truyeàn thuyeát veà daõy nuùi toân veû ñeïp tuyeät vôøi cho vuøng Saàm Sôn naøy.

Chuyeän keå raèng, thuôû khai thieân laäp ñòa, vuøng naøy coøn laø bieån meânh moâng, coù moät baø meï ñang mang thai, thöông caûnh ñaát trôøi chaät heïp, tình nguyeän naèm treân baõi caùt ngaàm laøm con ñeâ chaén soùng. Vuøng ñaát daàn hình thaønh beân trong con ñeâ “Baø meï”. Daân laøng bieát ôn, ñem ñaù ñeán ñaép leân choã baø meï naèm, theo hình daùng baø ñang naèm ngöûa, trong buïng mang thai. Töø ñoù daùng nuùi Tröôøng Leä ñöôïc taïo thaønh. Treân ñoù coù hoøn Troáng Maùi, moät kyø quan cuûa Saàm Sôn. Ñöùng treân ñænh nuùi Tröôøng Leä du khaùch coù theå nhìn toaøn caûnh thò xaõ Saàm Sôn neùp mình beân bieån Ñoâng xinh ñeïp.

NUÙI VOÏNG PHU Thuoäc xaõ Ñoâng Höng, huyeän Ñoâng Sôn, caùch thaønh phoá Thanh Hoùa 3km veà phía Taây Nam. Ñaây laø ngoïn nuùi ñaù voâi, thieân nhieân taïo neân moät hoøn ñaù hình ngöôøi phuï nöõ, quay maët veà bieån Ñoâng. Ñaây laø

776

THANH HOÙA moät hình töôïng tieâu bieåu gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát ngöôøi vôï chung thuûy thôø choàng ñeán hoùa ñaù, vì theá môùi coù teân laø nuùi Voïng Phu (nuùi chôø choàng). ÑOÄNG TIEÂN SÔN Men theo chaân nuùi Haøm Roàng, ngöôïc leân caùc baäc ñaù doác khoaûng 30m du khaùch seõ ñeán ñoäng Tieân Sôn, ngöôøi daân ñòa phöông coøn goïi laø ñoäng Tieân. Ñaây laø moät hang nuùi khaù roäng, goàm ba ngaên. Ñaëc bieät trong ñoäng Tieân coù moät “Thaùp Tieân” loäng laãy, chung quanh laø boä töù linh: long, ly, quy, phöôïng. Ngaên hai ñöôïc xem nhö “con ñöôøng xuoáng aâm ty”, coù suoái nöôùc chaûy roùc raùch suoát ngaøy ñeâm. Ngaên ba coù teân “ñöôøng leân thieân ñaøng”. Trong caû ba ñoäng ñeàu coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø kyø thuù, maøu saéc lung linh, du khaùch khi nhìn thoûa söùc töôûng töôïng. Töø nhöõng ngaùch hang, vaùch ñaù, ñaâu ñaâu cuõng thaáy traêm ngaøn vaïn vaät ñang hieän dieän trong daïng hoùa ñaù ñaày sinh ñoäng. Ñoäng Tieân Sôn naèm treân nuùi Haøm Roàng thuoäc laøng Ñoâng Sôn, phöôøng Haøm Roàng, Thaønh phoá Thanh Hoùa. ÑOÄNG TRÖÔØNG LAÂM Ñoäng Tröôøng Laâm naèm treân maët ngoïn nuùi ñaù voâi thuoäc xaõ Tröôøng Laâm, huyeän Tónh Gia, laø moät quaàn theå hang ñoäng vöøa môùi ñöôïc phaùt hieän. Hieän taïi ñaõ ñöa vaøo söû duïng khai thaùc hai ñoäng: ñoäng Ngoïc Hoaøng vaø ñoäng Tieân Nöõ. Ñoäng Tröôøng Laâm, coù caûnh quan moâi tröôøng coøn hoang sô, ñaày töï nhieân, chöa bò con ngöôøi taùc ñoäng nhieàu, beân trong coù nhieàu thaïch nhuõ muoân saéc, hình thuø kyø aûo. Mieäng ñoäng khaù roäng. Döôùi chaân nuùi laø moät thung luõng thoaùng roäng, taïo cho hang ñoäng mang veû bình yeân, traàm laéng. ÑOÄNG HOÀ COÂNG Ñoäng Hoà Coâng naèm treân daõy nuùi Xuaân Ñaøi, thuoäc xaõ Vónh Ninh, huyeän Vónh Loäc. Nuùi Xuaân Ñaøi troâng töïa nhö nhöõng phieán ñaù xanh choàng chaát leân nhau vuoâng vaén, caùc goùc caïnh döôøng nhö coù ai daøy coâng ñeõo goït neân raát nhaün, laøm thaønh nhieàu hình nhieàu veû. Ñoäng Hoà Coâng caùch huyeän lî Vónh Loäc khoaûng 3km veà phía Ñoâng Baéc. Ñeán chaân nuùi Xuaân Ñaøi, men theo con ñöôøng quanh co luùc xuoáng, luùc leân daãn ñeán ñoäng. Ngay döôùi chaân nuùi coù ngoâi chuøa Duy Anh töï

777

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ (coøn goïi laø chuøa Thoâng). Leân khoaûng löng chöøng nuùi, du khaùch seõ thaáy moät taûng ñaù töï nhieân raát lôùn, treân maët phaúng nhaün coù khaéc boán chöõ “Thanh kyø khaû aùi” (caûnh ñeïp xöù Thanh). Ñoäng Hoà Coâng saâu khoaûng 40-50m, roäng vaø thoaùng. Cuoái ñoäng, treân vaùch ñaù coù thôø moät vò Tieân oâng. Theo truyeàn thuyeát, ñaây laø nôi cö nguï cuûa moät vò Tieân chuyeân boác thuoác chöõa beänh teân laø Hoà Coâng Loâng.

VÖÔØN QUOÁC GIA BEÁN EÙN Laø moät khu du lòch sinh thaùi noåi tieáng cuûa Thanh Hoùa, vôùi phong caûnh sôn thuûy höõu tình, thuoäc xaõ Haûi Vaân, huyeän Nhö Thanh, caùch Thaønh phoá Thanh Hoùa 36km veà phía Taây Nam. Beán EÙn coù toång dieän tích röøng laø 16.634 ha, trong ñoù khoaûng 4.000 ha maët hoà nöôùc. Vöôøn Quoác gia Beán EÙn coù moät heä ñoäng thöïc vaät phong phuù ñang ñöôïc baûo veä nghieâm ngaët. Hoà nöôùc Beán EÙn roäng, vôùi 21 hoøn ñaûo lôùn nhoû vaø nhieàu baùn ñaûo. Saùt caïnh hoà laø daõy nuùi Haûi Vaân. Treân nuùi coù cuïm hang Ngoïc, hang Loø Cao gaén lieàn vôùi lòch söû choáng thöïc daân Phaùp cuûa quaân daân ta. Nhöõng hang naøy coøn laø Xöôûng quaân khí cuûa giaùo sö, vieän só, thieáu töôùng Anh huøng Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam Traàn Ñaïi Nghóa, ngöôøi cuøng vôùi caùc chieán só quaân giôùi cheá taïo vaø saûn xuaát ñöôïc nhieàu vuõ khí phuïc vuï cho cuoäc khaùng chieán giaønh ñoäc laäp, töï do.

CÖÛA HAØ Cöûa Haø laø moät thaéng caûnh mieàn nuùi xaõ Caåm Phong, huyeän Caåm Thuûy, coù ngoïn nuùi ñaù voâi cao 220m, vaùch ñaù döïng ñöùng, quanh naêm soi boùng nöôùc doøng soâng Maõ hieàn hoøa xuoâi veà bieån caû. Ñænh nuùi goàm nhieàu ñieåm nhaáp nhoâ, taïo neân nhöõng hình thuø kyø dò. Ñoaïn soâng Cöûa Haø roäng tôùi 200m, bôø soâng ñöôïc boài ñaép baèng caùt pha soûi vaøng, oùng aùnh döôùi aùnh naéng vaøng thu, troâng xa nhö moät böùc tranh thieân nhieân huøng vó. Veà phía taû ngaïn coù moät gheành ñaù nhoâ ra maët nöôùc, taïo cho caûnh Cöûa Haø thieân nhieân thô moäng. Ñeán thaêm Cöûa Haø du khaùch coøn ñöôïc thaêm Sôn Haø töï, Thung Cheï, caên cöù cuõ cuûa nghóa quaân Lam Sôn. Cöûa Haø khoâng chæ laø thaéng caûnh thanh bình kyø thuù maø coøn laø nôi thích hôïp cho nhöõng ai thích maïo hieåm leo nuùi, vôùi nhöõng vaùch nuùi döïng ñöùng, döôùi laø doøng soâng eâm ñeàm chaûy.

778

THANH HOÙA ÑOÄNG TÖØ THÖÙC Thuoäc xaõ Nga Thieän, huyeän Nga Sôn, tröôùc goïi laø ñoäng Bích Ñaøo, sau ñoåi teân ñoäng Töø Thöùc gaén vôùi truyeàn thuyeát veà moái tình “Töø Thöùc laáy vôï Tieân”, ñöôïc löu truyeàn trong daân gian. Töø Thöùc laø moät nhaân vaät coù thöïc ôû xaõ Haø Chaâu, huyeän Haø Trung ñôøi Traàn (1396). Ñoäng Töø Thöùc daøi 150m, cao trung bình 28m goàm hai ngaên.

Ngaên ngoaøi heïp nhöng saùng suûa, coù mieáu thôø “Sôn Thaàn”. Qua cöûa ñoäng, treân vaùch ñaù coù taám bia chöõ Haùn khaéc baøi thô cuûa Leâ Quyù Ñoân, trong ñoù coù caâu: “Ngöôøi theá tuïc khoå vì giaác mô leân tieân”. Ngaên trong roäng hôn coù nhieàu caûnh trí tuyeät ñeïp. Caùc nhuõ ñaù ôû ñaây hình nhö ñang laøm soáng laïi caâu chuyeän tình xöa kia. Caûnh Töø Thöùc gaëp Giaùng Höông. Caûnh leân Thieân Ñình laøm leã giao duyeân. Caûnh Töø Thöùc xin veà haï giôùi vì nhôù queâ nhaø, vaø cuoái cuøng laø caûnh chia tay nhau. Vaøo thaêm hang ñoäng Töø Thöùc du khaùch nhö ñöôïc böôùc vaøo theá giôùi thaàn tieân huyeàn aûo vôùi quaû ñaøo tieân, khoùm maãu ñôn, quaû phaät thuû, roàng aáp tröùng, baõi taém tieân, ao beøo...

Hang ñoäng Töø Thöùc töø xa xöa ñaõ laø nôi döøng chaân cuûa bao tao nhaân maëc khaùch, khôi nguoàn caûm höùng cho thi ca, ngheä thuaät...

Hieän ñoäng ñaõ ñöôïc xeáp haïng thaéng caûnh caáp quoác gia.

NUÙI ROÀNG - NUÙI NGOÏC Thuoäc thaønh phoá Thanh Hoùa, beân soâng Maõ, con soâng lôùn nhaát xöù Thanh. Soâng coù loøng roäng, ñoaïn thöôïng löu laém gheành, nhieàu thaùc, nöôùc chaûy xieát, sau khi chaûy qua laøng Ñoâng Sôn laø gaëp ngay nuùi Haøm Roàng. Nuùi Haøm Roàng naèm trong daõy nuùi Nguõ Hoa Phong goàm 99 ngoïn truøng ñieäp, uoán quanh co chaïy doïc theo doøng soâng.

Beân bôø Nam soâng, daõy nuùi ñoät ngoät vöôn cao, gioáng hình ñaàu Roàng, neân nhaân daân goïi laø nuùi Haøm Roàng. Ñoái dieän vôùi nuùi Haøm Roàng, beân bôø Baéc soâng Maõ laø nuùi Ngoïc hay coøn goïi laø nuùi Chaâu Phong.

Nhìn xa daõy nuùi gioáng nhö con roàng ñang vôøn haït ngoïc.

Caàu Haøm Roàng baéc qua soâng Maõ ôû giöõa hai ngoïn nuùi ñoù. Trong cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc, caàu Haøm Roàng noåi tieáng vaø ñaõ ñöùng vöõng döôùi laøn möa bom cuûa giaëc Myõ.

SUOÁI CAÙ CAÅM LÖÔNG ÔÛ laøng Ngoïc, xaõ Caåm Löông, huyeän Caåm Thuûy, caùch Thaønh phoá Thanh Hoùa 80km veà phía Taây. Suoái caù Caåm Löông gaén lieàn vôùi

779

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ truyeàn thuyeát xöa noùi veà söï xuaát hieän cuûa Voù caù, vôùi yù nghóa ñaây laø nhöõng vò thaàn linh cuûa nuùi, cuûa soâng baûo veä cho cuoäc soáng yeân vui cuûa baûn laøng. Vì vaäy, ngaøy qua ngaøy, ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, theá heä naøy sang theá heä khaùc, ñaøn caù suoái Ngoïc luoân laø baàu baïn cuûa ngöôøi daân, sinh soâi naûy nôû ngaøy caøng nhieàu maø khoâng ai baét aên thòt, vaø phong cho chuùng laø caù Thaàn.

Suoái Ngoïc chaûy ra töø moät hang ñaù lôùn trong nuùi Boà Um. Cöûa hang nhoû, chæ loït moät ngöôøi, nhöng loøng hang vöøa roäng, vöøa saâu. Töø cöûa hang ra tôùi ñeàn Ngoïc khoaûng 150m. Nöôùc suoái Ngoïc trong vaét, beân döôùi loøng suoái laø lôùp ñaù cuoäi loùng laùnh döôùi aùnh maët trôøi nhö nhöõng vieân ngoïc. Trong hang caù nhieàu voâ keå, coù nhieàu caù chuùa naëng töø 20-30kg, mang caù coù vieàn ñoû, aùnh vaøng. Vaøo muøa nöôùc luõ veà, caù chuùa môùi ra khoûi hang, nhöng khoâng maáy ngöôøi ñöôïc troâng thaáy.

Caïnh suoái Ngoïc coù ñeàn Ngoïc, thôø töù phuû Long Vöông. Vaøo caùc ngaøy raèm, moàng moät thaùng Gieâng, daân quanh vuøng ñeán thaép höông, teá cuùng, caàu khaán thaàn linh phuø hoä cho ñöôïc söùc khoûe, laøm aên thuaän lôïi.

Phía treân suoái Ngoïc laø daõy nuùi Tröôøng Sinh. Nôi ñaây coù ñoäng Caây Ñaêng (hay coøn goïi laø hang Rôi). Ñoäng ôû ñoä cao 70m so vôùi khu vöïc suoái, ñöôøng leân xuoáng deã daøng nhôø caùc baäc ñaù töï nhieân. Trong ñoäng coù nhieàu nhuõ ñaù ñeïp vôùi nhieàu hình thuø kyø thuù, taïo neân söùc töôûng töôïng phong phuù cho khaùch tham quan. Cöûa hang phía sau thoâng ra moät khu röøng cuûa laøng Ngoïc, nôi sinh soáng chuû yeáu cuûa ñoàng baøo Möôøng. Ñaøn caù thaàn suoái Ngoïc, Caåm Löông nhieàu khoâng sao ñeám ñöôïc, laø moät saûn phaåm ñoäc ñaùo cuûa thieân nhieân vôùi caûnh quan tuyeät ñeïp, coù röøng, coù suoái, coù hang ñoäng kyø khu, coù baûn laøng yeân bình... hoøa thaønh moät böùc tranh sôn thuûy.

HANG CON MOONG Hang Con Moong thuoäc baûn Noï, xaõ Thaønh Yeân, huyeän Thaïch Thaønh. Ñaây laø moät hang roäng, coù hai cöûa thoâng nhau. Qua nhöõng di vaät tìm thaáy ôû hang naøy cho thaáy ôû ñaây mang daáu tích cuûa ba neàn vaên hoùa lieân tuïc töø thôøi ñaïi ñoà ñaù cuõ ñeán neàn vaên hoùa thôøi ñaïi ñaù môùi laø vaên hoùa Sôn Vi, vaên hoùa Hoøa Bình, vaên hoùa Baéc Sôn. Hang

780

THANH HOÙA Con Moong ñöôïc caùc ñoaøn nghieân cöùu khoa hoïc lòch söû vaø khaûo coå cuûa nhieàu nöôùc treân theá giôùi ñeán tìm hieåu.

DI TÍCH DI TÍCH LAM SÔN Khu di tích Lam Sôn naèm trong moät khu vöïc khaù roäng thuoäc xaõ Xuaân Lam, huyeän Thoï Xuaân, caùch Thaønh phoá Thanh Hoùa khoaûng 50km veà phía Taây.

Khu di tích Lam Sôn goàm ñieän Lam Kinh, nhaø bia, laêng moä cuûa caùc vò Hoaøng ñeá vaø Hoaøng haäu nhaø Leâ nhö: ñieän Lam Kinh, Laêng vaø ñeàn thôø Leâ Thaùi Toå (Leâ Lôïi), Laêng Leâ Thaùi Toâng, Laêng Leâ Nhaân Toâng (Baêng Cô), Laêng Leâ Thaùnh Toâng, Laêng Leâ Hieán Toâng, Laêng Leâ Tuùc Toâng, Laêng baø hoaøng Ngoâ Thò Ngoïc Giao, Laêng baø hoaøng Nguyeãn Thò Ngoïc Huyeân. Khu di tích Lam Sôn bò phaù hoûng nhieàu, hieän chæ coøn moät soá bia ñaù lôùn döïng ôû moãi laêng vaø moät soá töôïng con vaät baèng ñaù, chaïm troå khaù tinh vi, cung caáp cho ta nhieàu taøi lieäu quyù khi nghieân cöùu khu di tích naøy. ÑIEÄN LAM KINH Ñieän Lam Kinh, thuoäc khu di tích Lam Sôn, xaõ Xuaân Lam, huyeän Thoï Xuaân, ñaõ bò phaù huûy hoaøn toaøn, nay chæ coøn neàn ñieän vôùi caùc baäc theàm ñaù, ñaëc bieät ôû thaønh baäc ñi leân daõy nhaø sau cuõng ñöôïc chaïm hình roàng. Roàng ôû tö theá xoaûi böôùc. Chaân tröôùc vuoát raâu, ñaàu roàng troâng coù veû döõ, coù bôøm toùc daøi, mình ngaén, ít uoán khuùc, ñöôøng vaây chaïy doïc soáng löng. Treân mình roàng thænh thoaûng ñieåm moät vaøi ñaùm maây coù hình daùng meàm maïi vaø roàng xoaûi böôùc ñi treân soùng.

Roàng ôû ñieän Lam Kinh raát gioáng roàng ôû ñieän Kính Thieân, trong Hoaøng thaønh Thaêng Long (Haø Noäi), vì ñeàu ñöôïc chaïm khaéc theo phong caùch ngheä thuaät thôøi Leâ.

Muoán vaøo khu chính ñieän Lam Kinh, phaûi qua Ngoï Moân vaø saân roàng. Ngoï Moân laø moät kieán truùc hoaønh traùng goàm hai taàng maùi, ba haøng coät, coù ba cöûa ra vaøo, goàm ba gian. Saân roàng traûi roäng khaép chieàu ngang cuûa ñieän Lam Kinh vôùi dieän tích 3.539,25m2. Chính ñieän Lam Kinh goàm 3 toøa ñieän lôùn xaây treân moät khu ñaát roäng: Ñieän Quang Ñöùc, Suøng Hieáu, Dieân Khaùnh. Hai ñieän Quang Ñöùc vaø Dieân

781

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Khaùnh ñeàu coù chín gian vôùi dieän tích moãi ñieän laø 707,77m2. Rieâng ñieän Suøng Hieáu chæ coù 229,5m2.

Töø saân roàng leân chính ñieän laø theàm roäng coù chín baäc, hai loái leân.

Hai beân loái giöõa trang trí hình roàng taïc troøn. Phía sau ñieän Dieân Khaùnh laø khu Thaùi mieáu trieàu Leâ Sô goàm chín toøa. Thaùi mieáu thôø Thaùi Hoaøng, Thaùi Phi. Töôøng thaønh phía Baéc xaây hình voøng cung bao boïc toaøn khu cung ñieän vaø khu Thaùi mieáu.

LAÊNG LEÂ THAÙI TOÅ Coøn goïi laø Vónh Laêng, töùc laø laêng cuûa Leâ Lôïi (1285-1433), vò vua saùng laäp trieàu Leâ, ôû ngoâi 6 naêm (1328-1433), nieân hieäu Thuaän Thieân. Thaùi Toå Cao Hoaøng ñeá töø traàn ngaøy 23-10-1433, töùc ngaøy 22 thaùng 8 naêm Quyù Muøi, thi haøi nhaø vua ñöôïc ñöa veà an taùng taïi Vónh Laêng - Lam Sôn. Laêng ñöôïc xaây treân moät daûi ñaát baèng phaúng, phía Nam chaân nuùi Daàu, coù hình laäp phöông, chung quanh xaây töôøng cao 1m, caùch ñieän Lam Kinh 300m, caùch nhaø bia Vónh Laêng vaøi chuïc meùt. Laêng xaây ñôn giaûn baèng ñaát, chung quanh xaây gaïch, treân ñeå traàn. Phía tröôùc moä coøn hai daõy töôïng ñaù, ñoái dieän vôùi nhau töøng ñoâi moät goàm: ngöôøi haàu, long maõ, lôïn, ngöïa, hoå.

Phía Nam chính ñieän Lam Kinh, caùch 300m laø nhaø bia Vónh Laêng. Bia laøm baèng ñaù traàm tích nguyeân khoái cao 2,7m, roäng 1,94m, daøy 0,27m, ñaët treân löng ruøa lôùn. Nhaø bia gaàn vuoâng, 4 maùi cong, lôïp ngoùi muõi haøi. Baøi vaên bia do Nguyeãn Traõi soaïn, moâ taû gia theá, söï nghieäp, coâng lao vaø caû taám loøng khoan dung cuûa vua Leâ Thaùi Toå.

LAÊNG LEÂ THAÙI TOÂNG Coøn goïi laø Höïu Laêng, naèm ôû ñoài Luoàng, caùch nuùi Duø khoaûng 200m, thuoäc di tích Lam Sôn.

Laêng Leâ Thaùi Toâng, töùc Hoaøng töû Nguyeân Long (1423-1442), con cuûa Leâ Lôïi, leân ngoâi vua töø 1433-1442. Laêng laø moät ngoâi moä ñaát, coù moät soá hieän vaät coøn laïi nhö bia ñaù, töôïng laân, töôïng ngöôøi, ngöïa.

Bia ñaù “Lam Sôn Höïu Laêng bi” döïng naêm Ñaïi Baûo thöù 3 (1442), khaù lôùn nhöng khoâng baèng bia Vónh Laêng. Rieàm bia ba phía trang trí hoa daây chöù khoâng phaûi roàng cuoán. Phía döôùi cuøng chaïm hình soùng nöôùc, chia thaønh hai lôùp, lôùp treân soùng daøi, lôùp döôùi soùng nhoû, nhaáp

782

THANH HOÙA nhoâ. Caùc töôïng ñaù ôû laêng ñöôïc chaïm khaéc trang trí phöùc taïp so vôùi Vónh Laêng. Töôïng coù kích thöôùc nhö thaät.

LAÊNG LEÂ THAÙNH TOÂNG Coøn goïi laø Chieâu Laêng, laø laêng vò vua thöù ba cuûa trieàu Leâ, ôû ngoâi vua töø naêm 1460 ñeán 1497, nieân hieäu Quang Thuaän (1460-1469) vaø Hoàng Ñöùc (1470-1497). OÂng laø con vua Leâ Thaùi Toâng vaø baø Ngoïc Giao, ôû ñieän Huy Vaên, teân huùy laø Leâ Tö Thaønh (1442-1497). Laêng moä vaø bia ñaù, thuoäc khu di tích Lam Sôn, ñaët ôû hai ñoài caùch nhau moät quaõng, quay veà höôùng Nam. Bia ñaù “Thaùnh Toâng Thuaàn Hoaøng ñeá Chieâu laêng bi” döïng naêm Caûnh Thoáng nguyeân nieân (1498). Kích thöôùc töông töï vôùi caùc bia ôû khu Lam Sôn. Hình thöùc trang trí treân bia ñaù gioáng bia ñaù laêng baø Ngoïc Giao: traùn bia coù ba roàng chaàu, rieàm bia chaïm roàng leo, nhöng mình ngaén hôn, neân coù ñeán 18 con roàng.

Maët sau bia ñeà thô, chaïm troå nhö maët tröôùc. Tröôùc laêng coù hai daõy töôïng ñaù, töøng caëp ñoái dieän nhö ngöôøi, teâ giaùc, ngöïa, laân, voi.

DI TÍCH ÑOÂNG SÔN Naèm beân bôø soâng Maõ, thuoäc phöôøng Haøm Roàng, Thaønh phoá Thanh Hoùa. Ñaây laø nôi laàn ñaàu tieân phaùt hieän daáu veát vaên hoùa Vieät Nam vaøo naêm 1924. Ñòa danh Ñoâng Sôn ñöôïc duøng ñaët teân cho moät neàn vaên hoùa tieâu bieåu ñaày taøi naêng saùng taïo cuûa ngöôøi Vieät thôøi kyø döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. Ñoù laø neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn. Vaên hoùa Ñoâng Sôn laø neàn vaên hoùa coå noåi tieáng cuûa Vieät Nam vaø theá giôùi, moät bieåu tröng cuûa neàn vaên hoùa naøy laø troáng ñoàng Ñoâng Sôn, moät loaïi troáng ñeïp vaø tinh xaûo baäc nhaát, ñoàng thôøi coù nieân ñaïi xöa nhaát (vaøo khoaûng ñaàu thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân). Toaøn tænh coù 56 chieác, thì rieâng laøng Ñoâng Sôn tìm ñöôïc 23 chieác. Ngoaøi ra coù 169 moä coå vôùi 16 moä choân theo hieän vaät baèng ñaù, 44 moä choân theo hieän vaät baèng ñoàng. Caùc hieän vaät khaûo coå raát ña daïng, goàm duïng cuï saûn xuaát, vuõ khí, ñoà trang söùc, nhaïc khí... Taát caû cho thaáy taøi naêng kheùo leùo cuûa ngöôøi thôï ñuùc ñoàng thôøi Vieät coå, töø vieäc taïo daùng cho tôùi trang trí hoa vaên khaù saéc saûo, theå hieän moät trình ñoä thaåm myõ cao.

THAØNH NHAØ HOÀ Thaønh nhaø Hoà ôû laøng Taây Giai vaø Xuaân Giai, xaõ Vónh Long, huyeän Vónh Loäc, caùch Thaønh phoá Thanh Hoùa 50km veà phía Taây,

783

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ coøn goïi laø thaønh Taây Ñoâ (Taây Giai) do Hoà Quyù Ly cho xaây döïng vaøo naêm 1397, trong moät thôøi gian raát ngaén, chæ 3 thaùng (töø thaùng Gieâng ñeán thaùng Ba) laø hoaøn thaønh. Quoác söû ta vieát: “Muøa xuaân naêm Ñinh Söûu, nieân hieäu Quang Thaùi thöù 10 (1397), thaùng Gieâng, Hoà Quyù Ly sai Laïi boä Thöôïng thö kieâm Thaùi sö leänh Ñoã Tænh ñi coi ñaát roài ño ñaïc ñoäng An Toân, phuû Thanh Hoùa, ñaép thaønh ñaøo haøo laäp nhaø Toâng mieáu, döïng ñaøn xaõ taéc, môû ñöôøng phoá, coù yù muoán dôøi ñoâ. Vieäc ba thaùng thì xong.” Tuy vaäy, ñaây laø töôøng thaønh baèng ñaù kyø vó nhaát ôû theá kyû XIV. Thaønh xaây treân moät khu ñaát khaù roäng hình chöõ nhaät, gaàn vuoâng, hai maët Baéc Nam daøi 870,5m, Ñoâng Taây daøi 883,5m, cao trung bình 5-6m, coù nôi cao 10m. Toaøn boä töôøng thaønh beân ngoaøi ñeàu xaây baèng nhöõng khoái ñaù xanh ñöôïc ñeõo vuoâng thaønh saéc caïnh, naëng haøng taán, coù khoái ñaù daøi 4-5m, roäng 1m, naëng töø 15-20 taán. Beân trong thaønh ñaép ñaát. Thaønh coù 4 coång theo 4 höôùng Ñoâng, Taây, Nam, Baéc ôû chính giöõa, goïi laø coång Tieàn, Haäu, Taû, Höõu.

Trong ñoù coång Tieàn laø ñoà soä nhaát vaø hieän vaãn coøn nguyeân veïn, goàm ba cöûa ra vaøo. Cöûa giöõa roäng 5,82m, cao 5,75m. Hai cöûa hai beân roäng 5,45m, cao 5,35m. Coång thaønh xaây cuoán, xeáp ñaù theo hình muùi cam. Töôøng thaønh phía Nam coù hai coång phuï. Ngoaøi thaønh coù haøo saâu bao quanh.

Trong thaønh coù daáu veát cung ñieän xöa vaø hai con roàng ñaù ôû baäc theàm cung ñieän. Ñaëc bieät môùi ñaây ñoaøn khaûo coå Nhaät Baûn phoái hôïp vôùi caùc nhaø khaûo coå Vieät Nam, khai quaät treân moät dieän tích heïp ôû thaønh nhaø Hoà ñaõ khaúng ñònh xöa kia trong thaønh coù cung ñieän vaø nhieàu coâng trình nguy nga khaùc nöõa.

Caùc toøa thaønh coå tröôùc kia cuûa nöôùc ta nhö Coå Loa, Hoa Lö… ñeàu ñaép ñaát, hoaëc xaây gaïch nhö thaønh Thaêng Long, rieâng thaønh nhaø Hoà ñöôïc xaây baèng nhöõng khoái ñaù lôùn, noùi leân söï saùng taïo vaø söùc lao ñoäng phi thöôøng cuûa nhaân daân lao ñoäng caùch nay baûy theá kyû.

Baûy naêm trieàu Hoà chæ laø caùi chôùp maét cuûa lòch söû. Nhöng nhöõng gì trieàu Hoà ñaõ laøm ñöôïc, caùc nhaø nghieân cöùu coøn phaûi toán nhieàu coâng söùc, giaáy möïc. ÑEÀN ÑOÄC CÖÔÙC ÔÛ treân ñænh hoøn Coå Giaûi naèm trong daõy Tröôøng Leä, saùt bôø bieån, thuoäc laøng Tröôøng Loäc, huyeän Quaûng Xöông (nay laø thò xaõ Saàm Sôn). Ñeàn mang teân Ñoäc Cöôùc, coù nghóa laø moät chaân.

784

THANH HOÙA Veà ñeàn Ñoäc Cöôùc, coù nhieàu truyeàn thuyeát. Saùch “Thanh Hoùa lænh chí” ghi: Ngaøy xöa coù moät vò thaàn giaùng xuoáng ngoïn Mieát Caûnh (Coå Giaûi), in daáu chaân traùi daøi 1 tröôïng, roäng 5 taác vaøo ñaù, daân ñòa phöông beøn döïng mieáu ngay treân nuùi ñeå thôø.

Laïi coù truyeàn thuyeát noùi raèng: sau moät ñeâm möa to gioù lôùn, nöôùc daâng ngaäp ñænh nuùi, saùng hoâm sau daân laøng thaáy ñænh nuùi in moät daáu chaân ngöôøi khoång loà vaø cho laø daáu chaân thaàn, beøn döïng mieáu thôø, ngaøy raèm, moàng moät höông hoa leân mieáu cuùng leã.

Chung quanh vò thaàn moät chaân mang teân Ñoäc Cöôùc naøy coøn coù nhieàu truyeàn thuyeát khaùc nhö: khi baø meï mang thai, naèm laøm con ñeâ chaén soùng, thì töø trong buïng baø meï, chui ra moät caäu beù cöïc kyø to lôùn. Caäu beù vaùc ñaát ñaù ñaép leân thi haøi meï, bieán vuøng naøy thaønh nuùi Tröôøng Leä. Veà sau caäu beù khoång loà ra tay tröø giaëc bieån, hoùa thaønh Thaàn Ñoäc Cöôùc.

Laïi coù saùch ghi: Thaàn hoï Cao teân töï laø Ñoäc Cöôùc, moät vò thaàn sö thôøi Lyù. Theo Cöïc truyeän thì caùc thieàn taêng chæ ñöùng moät chaân ñeå truyeàn giaûng ñaïo roài sieâu hoùa, daân laäp ñeàn thôø ôû choã coù daáu veát chaân ñeå laïi.

Cuõng coù truyeàn thuyeát keå, coù moät chaøng trai khoång loà ñaõ töï xeù ñoâi thaân mình ñeå vöøa ñaùnh giaëc quyû bieån ngoaøi khôi vöøa ñeå ñaùnh giaëc trong ñaát lieàn cöùu daân laøng. Töôûng nhôù coâng ôn chaøng, ngöôøi daân Saàm Sôn laäp mieáu thôø chaøng ngay beân taûng ñaù coù veát loõm daáu chaân khoång loà, töông truyeàn laø baøn chaân cuûa chaøng, vaø vì theá goïi laø ñeàn Ñoäc Cöôùc.

Kieán truùc ñeàn Ñoäc Cöôùc coù hình chuoâi voà (chöõ T), laø kieåu kieán truùc phoå bieán ôû theá kyû XII. Ñeàn thôø thaàn Maët Traêng maø hình aûnh laø Thaàn Ñoäc Cöôùc. Ñaây laø moät hieän töôïng hieám thaáy trong kieán truùc ñình chuøa Vieät Nam (phoå bieán thôø Thaàn Maët Trôøi). Ñaùng chuù yù trong ñeàn coù böùc “Dieäp Thöôïng”, coøn goïi laø “vaùn gioù”, “cöûa voõng”.

Böùc chaïm chia laøm hai phaàn theo chieàu ngang: treân lôùn, döôùi nhoû, treân hai roàng chaàu maët trôøi, ñuoâi laø phöôïng vuõ. Trong ñeàn coù töôïng Thaàn Ñoäc Cöôùc baèng goã chæ coù moät tay, moät chaân. Chaân töôïng döïng vöõng chaéc treân hoøn ñaù taûng, tay töôïng coù caây buùa ôû tö theá ñang vung veà phía sau, laáy ñaø cheùm loaøi quyû bieån.

785

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑEÀN BAØ TRIEÄU Toïa laïc treân nuùi Gai, caïnh quoác loä 1A, thoân Phuù Ñieàn, xaõ Trieäu Loäc, huyeän Haäu Loäc, thôø baø Trieäu Thò Trinh, ngöôøi ñaõ khôûi binh choáng laïi quaân xaâm löôïc nhaø Ngoâ giöõa theá kyû III. Töông truyeàn ñeàn ñaõ coù töø laâu, voán laø moät ngoâi nhaø nhoû lôïp tranh vaùch ñaát. Sau vua Lyù Nam Ñeá (549-602) caáp tieàn cho daân sôû taïi xaây döïng laïi to ñeïp hôn ñeå ghi coâng ôn baø ñaõ phuø hoä cho nhaø vua ñaùnh thaéng giaëc.

Gaàn saùt vôùi ñöôøng quoác loä 1A laø coång vaøo ñeàn vôùi boán coät truï cao vaø hai maûng töôøng ngaên. Qua coång laø hoà sen, boán beà keø ñaù. Beân hoà coù goác ña coå thuï, sau hoà laø saân gaïch roäng coù töôøng hoa bao quanh.

Tieáp ñoù laø nhaø tieàn ñöôøng naêm gian, coät ñaù maøi vuoâng caïnh. Sau tieàn ñöôøng laø saân nhoû, coù giaû sôn, caây caûnh, hai beân laø daõy haønh lang, cuoái saân laø ba gian haäu cung, döïng treân maët baèng cao hôn. Ñoái dieän vôùi ñeàn treân nuùi Gai (nuùi AÛi), phía beân kia quoác loä 1A laø nuùi Tuøng, nôi nhaân daân xaây laêng döïng thaùp ghi daáu nôi baø veà trôøi.

Hieän laêng vaø thaùp vaãn coøn, tuy ñôn sô giaûn dò, nhöng toân nghieâm, theå hieän khí phaùch haøo huøng cuûa moät vò nöõ töôùng ñaõ hy sinh cho neàn ñoäc laäp cuûa ñaát nöôùc. ÑEÀN HAØN SÔN Coøn goïi laø ñeàn OÂng, naèm treân söôøn ñoài phía Baéc soâng Leøn, thuoäc laøng Chi Phuùc, xaõ Hoøa Sôn, huyeän Haø Trung, caùch Thaønh phoá Thanh Hoùa 25km veà phía Baéc. Khuoân vieân ñeàn roäng khoaûng 120m2. Ñeàn coù töø thôøi nhaø Leâ. Vaøo nhöõng naêm 1956-1958, ñeàn bò phaù hoûng.

Naêm 1992, môùi ñöôïc xaây döïng laïi goàm hai nhaø: nhaø ngoaøi xaây caáp boán thôø chính chuû Leâ Höõu Coâng Thaønh, nhaø trong xaây theo kieåu nhaø voøm vôùi ba cung thôø: cung ñeä nhaát thôø Maãu, cung ñeä nhò vaø ñeä tam thôø Hoäi ñoàng quan. Naèm beân kia bôø soâng Maõ, caùch ñeàn Haøn Sôn 1-1,5km laø ñeàn thôø Ngaõ Ba Boâng (ñeàn Coâ Ba), ngöôøi coù coâng giuùp Leâ Höõu Coâng Thaønh deïp giaëc thaéng lôïi. ÑEÀN SOØNG SÔN Coøn goïi ñeàn Soøng hay ñeàn Suøng Traán, ôû xaõ Coå Ñaïm vaø Phöùc Döông thuoäc huyeän Toáng Sôn cuõ, nay laø phöôøng Baéc Sôn, thò xaõ Bæm Sôn. Ñeàn ñöôïc xaây döïng trong khoaûng nieân hieäu Caûnh Höng (17401786) trieàu vua Leâ Hieån Toâng, thôø baø coâng chuùa Lieãu Haïnh. Kieán truùc ñeàn khaù ñôn giaûn nhöng uy nghi. Maët ñeàn höôùng veà phía Taây

786

THANH HOÙA Baéc, phía tröôùc coù moät hoà nöôùc ngoït töï nhieân hình baùn nguyeät, goïi laø hoà Caù Thaàn. Ñeàn goàm boán cung: cung moät thôø Maãu chuùa Lieãu Haïnh, cung hai thôø Ñöùc Vua cha Ngoïc Hoaøng, cung ba thôø Hoäi ñoàng quan lôùn, cung boán thôø töù phuû coäng ñoàng. Ñeàn Soøng gaén lieàn vôùi söï tích coâng chuùa Lieãu Haïnh. ÑEÀN COÂ TIEÂN Toïa laïc ôû moät vò trí ñeïp thoaùng ñaõng, phía Nam nuùi Tröôøng Leä, thò xaõ Lam Sôn. Ñöùng ôû ñeàn coù theå quan saùt Hoøn Meâ, caû vuøng bieån Nghi Sôn, huyeän Tónh Gia, baõi bieån caùc xaõ Quaûng Vinh, Quaûng Huøng cuûa huyeän Quaûng Xöông.

Truyeàn thuyeát keå raèng, ngoâi ñeàn naøy thôø moät ngöôøi con gaùi laøm ngheà thuoác cöùu daân ñoä theá. Coâ gaùi vì khoâng vaâng lôøi boá meï laáy moät keû giaøu coù neân bò boá meï ñuoåi ñi. Sau ñoù coâ laøm baïn traêm naêm vôùi moät chaøng trai hieàn laønh toát buïng teân laø Coâi. Cuoäc soáng chung chöa ñöôïc bao laâu, naøng maéc caên beänh quaùi aùc: beänh huûi. Naøng ñöôïc moät cuï giaø chaïy chöõa baèng nöôùc suoái ôû vuïng Tieân. Cuï giaø ra ñi ñeå laïi cho vôï choàng Coâi moät tay naûi vaø gioû maây. Tay naûi duøng ñeå che möa, chieác gioû duøng ñeå ñöïng caùc loaïi hoa, laù laøm thuoác cöùu ngöôøi.

Moät laàn noï hai vôï choàng ñi chöõa beänh veà khuya, trôøi möa to, nhôù lôøi oâng cuï, hoï ngoài töïa vaøo nhau, laáy tay naûi che ñaàu, roài thieáp ñi luùc naøo khoâng hay. Ñeán saùng tænh daäy, hai vôï choàng ñaõ thaáy mình ngoài trong moät ngoâi nhaø ba gian khang trang. Töø ñoù hai vôï choàng Coâi soáng ôû ngoâi nhaø naøy vaø heát loøng cöùu chöõa cho moïi ngöôøi.

Moät saùng muøa xuaân, ñeïp trôøi, hai vôï choàng maëc ñeïp, daét nhau leân ñænh nuùi, roài khoâng thaáy veà nöõa. Töø ñoù ngoâi nhaø trôû thaønh ngoâi ñeàn “Coâ Tieân” ñöôïc daân laøng khoùi höông, queùt doïn, thôø cuùng.

CHUØA SUØNG NGHIEÂM Toïa laïc ôû laøng Duy Tinh, xaõ Vaên Loäc, huyeän Haäu Loäc, caùch thaønh phoá Thanh Hoùa khoaûng 20km. Chuøa ñöôïc xaây vaøo theá kyû XI, thôøi nhaø Lyù. Naêm 1116, vua Lyù Nhaân Toâng ñi tuaàn du phöông Nam, xa giaù döøng ôû trò sôû AÙi Chaâu (Thanh Hoùa) roài trôû veà. Nhaân dòp aáy Tri chaâu Thanh Hoùa quaân sö cho hoï Chu baøn vôùi caùc thuoäc vieân vaø phuï laõo ôû ñòa phöông muoán laøm coâng ñöùc ñeå baùo ôn vua, chuùc quoác

787

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ vaän tröôøng toàn. Hoï Chu baøn giao cho huyeän leänh laø Leâ Chieáu döïng laïi ngoâi chuøa coå ñaõ naùt. Daân baûn huyeän goùp löông goùp söùc san neàn laáp truõng, thôï moäc, thôï neà gaéng söùc trong hôn hai naêm döïng xong chuøa vaøo naêm 1118.

Chuøa coù quy moâ kieán truùc to lôùn, chaïm troå coâng phu. Baøi vaên bia coøn laïi ôû chuøa moâ taû raèng: “... Noùc chuøa uoán cong nhö tró bay xoøe caùnh, daáu chaïm troå nhö phöôïng muùa laân chaàu. Maùi cong laáp laùnh döôùi aùnh maët trôøi, hieân löôïn quanh co tröôùc gioù...” Laïi quyeân goùp ñoàng toát hôn 2.000 caân ñeå ñuùc chuoâng vaø ba pho töôïng Nhö Lai cuøng töôïng caùc Boà Taùt Ca Dieáp vaø Di Laëc. Qua caùc trieàu ñaïi keá tieáp, chuøa Suøng Nghieâm laø moät thieàn vieän coù tieáng ôû ñaát AÙi Chaâu.

Tuy nhieân, qua thôøi gian chuøa bò ñoå naùt, ñöôïc truøng tu söûa chöõa nhieàu laàn. Kieán truùc chuøa hieän nay thuoäc thôøi Nguyeãn, goàm naêm gian tieàn ñöôøng, boán gian haäu cung, baûy gian nhaø toå. Hieän vaät trang trí noäi thaát beân trong coøn khaù ñaày ñuû, ñöôïc baûo veä toát. Ñaëc bieät coøn moät taám bia do Thoâng Thieàn Haûi Chieáu Ñaïi sö, töï Phaùp Baûo, soaïn naêm 1118.

CHUØA DU ANH ÔÛ döôùi chaân nuùi ñaù phía Taây nuùi Xuaân Ñaøi thuoäc xaõ Thoï Vöïc (teân cuõ laø Thieân Vöïc) nay laø xaõ Vónh Ninh, huyeän Vónh Loäc.

Chuøa coù töø theá kyû XVII, nhöng do laâu ngaøy chuøa ñaõ bò ñoå naùt. Ñaàu nieân hieäu Hoaèng Ñònh (1601-1619) Quaûng Quaän Coâng Trònh Vónh Loäc xuaát tieàn xaây laïi chuøa töø naêm Taân Söûu (1601) ñeán naêm AÁt Tî (1605) môùi hoaøn thaønh. Chuøa troâng ra nuùi Traùc Phong. Beân höõu coù am Coâng chuùa ôû löng chöøng nuùi ñaù, beân taû coù gaùc Ngoïc Hoaøng ñaõ ñoå naùt. Goùc nuùi phía Ñoâng Nam laø ñoäng Hoà Coâng.

Trong chuøa coù bia kyù vaø baøi minh do Thöôïng thö Phuøng Khaéc Khoan soaïn naêm Hoaèng Ñònh thöù 6 (1605), ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Quaûng Quaän coâng Trònh Vónh Loäc. Ñaàu ñôøi Leâ Trung Höng, thôøi Bình An Vöông Trònh Tuøng, oâng ñöôïc phong Tuyeân Löïc Coâng Thaàn ñaëc tieán phuï quoác Thöôïng töôùng quaân Ñoâ ñoác phuû ñoâ ñoác ñoàng trì.

LEÃ HOÄI Thanh Hoùa ñaëc saéc khoâng chæ vì thieân nhieân kyø thuù, nhöõng di tích löøng danh, maø coøn nhôø vaøo chaát nhaân vaên cuûa nhöõng leã hoäi

788

THANH HOÙA coøn ñöôïc löu giöõ ñeán ngaøy nay, daàu ñaõ traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû. Vuøng ñaát xöù Thanh coù khaù nhieàu leã hoäi, trong ñoù tieâu bieåu nhaát laø: LEÃ HOÄI LAM KINH Laø leã hoäi lôùn nhaát ôû tænh Thanh Hoùa. Haèng naêm leã hoäi dieãn ra ba ngaøy töø 21-23 thaùng 8 aâm lòch, taïi khu di tích Lam Sôn, xaõ Xuaân Lam, huyeän Thoï Xuaân.

Leã hoäi Lam Kinh goàm 2 phaàn: phaàn leã vaø phaàn hoäi. Sau leã daâng höông töôûng nieäm taïi ñeàn thôø laø phaàn hoäi vôùi caùc troø dieãn truyeàn thoáng nhö muùa côø, muùa ñeøn chaïy chöõ, bieåu dieãn voõ daân toäc coå truyeàn, muùa coàng chieâng...

LEÃ HOÄI PHUÛ NA Ñöôïc toå chöùc hai laàn trong naêm, laàn thöù nhaát töø thaùng Gieâng ñeán heát thaùng Hai aâm lòch, laàn hai töø ngaøy 1 ñeán ngaøy 15 thaùng Taùm aâm lòch, taïi khu vöïc Na Sôn ñoäng phuû, xaõ Xuaân Du, huyeän Nhö Thanh, caùch Thaønh phoá Thanh Hoùa 30km. Ñaây laø leã hoäi tín ngöôõng daân gian, ñöôïc hình thaønh töø raát laâu vaø ngaøy caøng phaùt trieån. Vaøo nhöõng ngaøy hoäi, khaùch thaäp phöông veà ñaây daâng höông, leã baùi, caàu taøi, caàu loäc... raát ñoâng. Na Sôn ñoäng phuû goàm: ñeàn thôø Coâ Ba naèm beân traùi chieác caàu baéc qua con suoái vaøo khu vöïc chính cuûa Na Sôn ñoäng phuû, ñöôïc xaây döïng naêm 1993. Ñeàn thôø Ñöùc OÂng (ñeä nhaát, ñeä nhò, ñeä tam), ñeàn thôø Nguyeät Nga Thaùnh Maãu, caùch ñeàn Ñöùc OÂng 50m, goàm ba toøa nhaø lôïp ngoùi muõi haøi lieàn thoâng vôùi nhau. Ñaây laø khu ñeàn chính cuûa leã hoäi. Ñeàn thôø Chuùa Thöôïng vaø ñeàn thôø coâ Chín ñöôïc xaây phía trong, saùt beân thaùc nöôùc treân nuùi, ôû moät vò trí ñeïp.

LEÃ HOÄI ÑEÀN SOØNG Haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng Ba aâm lòch taïi ñeàn Soøng thuoäc thò xaõ Bæm Sôn. Hoäi leã ñeå töôûng nhôù baø chuùa Lieãu Haïnh, ngöôøi ñöôïc nhaân daân toân laø Thaùnh Maãu. Leã hoäi ñeàn Soøng thu huùt nhieàu khaùch thaäp phöông tham gia. Vôùi taám loøng thaønh kính, moïi ngöôøi veà ñaây caàu xin Maãu ban cho nhieàu may maén.

789

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LEÃ HOÄI MAI AN TIEÂM Truyeàn thuyeát veà Mai An Tieâm vôùi quaû döa haáu ñoû thôøi Huøng Vöông ñaõ ñi vaøo söû saùch, soáng maõi vôùi non soâng ñaát nöôùc vaø ngöôøi daân Nga Sôn, Thanh Hoùa. Hoï raát töï haøo veà söï tích quaû döa haáu ñoû naêm xöa, töï haøo veà chaøng Mai An Tieâm vaø coi ñoù laø bieåu töôïng ñaàu tieân cuûa tinh thaàn vöôït khoù, caàn cuø lao ñoäng cuûa ngöôøi daân Nga Sôn. Ñeàn thôø Mai An Tieâm nhoû nhaén ñôn sô naèm ngay cöûa hang. Töông truyeàn ñaây laø nôi ôû cuûa gia ñình Mai An Tieâm xöa kia.

Haèng naêm nhaân daân trong vuøng toå chöùc leã hoäi ñeå töôùng nhôù Mai An Tieâm vaøo ngaøy 12 - 14 thaùng 3 aâm lòch. Ngoaøi phaàn nghi leã, coøn coù phaàn hoäi vui chôi thu huùt nhieàu ngöôøi tham gia.

LEÃ HOÄI ÑEÀN BAØ TRIEÄU Ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 20 tôùi 23 thaùng 3 aâm lòch haèng naêm taïi xaõ Trieäu Loäc, huyeän Haäu Loäc. Nhaân daân caùc nôi veà döï hoäi, nhaéc laïi caâu noùi ñaày khí phaùch cuûa Baø: “Toâi muoán cöôõi côn gioù maïnh, ñaïp luoàng soùng döõ, cheùm caù kình ôû bieån khôi, ñaùnh ñuoåi quaân Ngoâ, côûi aùch noâ leä, chöù toâi khoâng chòu khom löng laøm tì thieáp ngöôøi”.

THÖØA THIEÂN-HUEÁ Laø moät tænh mieàn Trung, coù dieän tích töï nhieân 5.010km2, daân soá 1.041.900 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc: Kinh, Taø OÂi, Caø Tu, Bru-Vaân Kieàu, Hoa... Thaønh phoá Hueá laø tænh lî, ngoaøi ra coøn coù caùc huyeän: Phong Ñieàn, Quaûng Ñieàn, Höông Traø, Phuù Vang, Phuù Loäc, Höông Thuûy, A Löôùi vaø Nam Ñoâng.

Thöøa Thieân-Hueá phía Baéc giaùp Quaûng Trò, phía Nam giaùp Thaønh phoá Ñaø Naüng, Taây Nam giaùp Quaûng Nam, phía Taây giaùp Laøo, phía Ñoâng giaùp Bieån Ñoâng. Ñòa hình Thöøa Thieân-Hueá chia laøm ba vuøng roõ reät: vuøng röøng nuùi chieám khoaûng ¼ dieän tích, naèm ôû bieân giôùi Vieät - Laøo vaø keùo daøi tôùi taän Ñaø Naüng. Vuøng trung du chieám khoaûng ½ dieän tích, vuøng naøy ôû ñoä cao trung bình döôùi 500m so vôùi möïc nöôùc bieån. Ñaëc ñieåm chuû yeáu laø nuùi ñoài cuûa vuøng naøy ñænh roäng, söôøn thoai thoaûi, phaàn lôùn laø ñoài baùt uùp vôùi chieàu roäng vaøi traêm meùt. Vuøng ñoàng baèng, beà ngang heïp vaø chieàu doïc keùo daøi theo höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam,

790

THÖØA THIEÂN - HUEÁ naèm song song vôùi bôø bieån, coù nhieàu coàn caùt vaø ñaàm phaù. Dieän tích vuøng ñoàng baèng chieám khoaûng 1.400km2.

Haàu heát nhöõng con soâng lôùn cuûa Thöøa Thieân-Hueá ñeàu baét nguoàn töø daõy Tröôøng Sôn, chaûy ngang qua ñoàng baèng xuoáng ñaàm phaù tröôùc khi ñoå nöôùc ra bieån nhö soâng OÂ Laâu, soâng Boà, soâng Höông, soâng Truoài, soâng Caàu Hai... Trong ñoù soâng Höông laø con soâng thô moäng nhaát vaø lôùn nhaát, sau moät hoài uoán löôïn quanh co trong daõy Tröôøng Sôn, roài thaû mình chaûy ngang giöõa loøng Thaønh phoá Hueá, moät thôøi laø kinh ñoâ cuûa trieàu Nguyeãn.

Bôø bieån Thöøa Thieân-Hueá daøi treân 120km coù caûng bieån Thuaän An vaø caûng nöôùc saâu Chaân Maây naèm ngay döôùi chaân ñeøo Haûi Vaân, coù ñoä saâu töø 18-20m.

Veà giao thoâng vaän taûi, Thöøa Thieân-Hueá coù nhieàu lôïi theá, coù caû ñöôøng thuûy vôùi hai haûi caûng lôùn vaø moät heá thoáng soâng ngoøi vaø bieån caû, coù ñöôøng haøng khoâng noäi ñòa vaø quoác teá vôùi saân bay Phuù Baøi ñöôïc naâng caáp hieän ñaïi, coù ñöôøng saét Baéc - Nam, coù ñöôøng quoác loä 1A vaø con ñöôøng Hoà Chí Minh vöøa ñöôïc xaây döïng ñi qua.

Thöøa Thieân-Hueá naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù boán muøa roõ reät: muøa xuaân maùt meû, aáp aùp, muøa heø noùng böùc, muøa thu dòu eâm, muøa ñoâng khaù reùt. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 250C. Muøa du lòch ñeïp nhaát töø thaùng 11 naêm tröôùc ñeán thaùng 4 naêm sau. Ñaây laø thôøi gian muøa khoâ.

Caûnh saéc thieân nhieân Thöøa Thieân-Hueá neân thô. Hai beân bôø soâng Höông laø nhöõng khu vöôøn sum sueâ, tróu quaû, vôùi nhöõng ñoài thoâng soi boùng. Töïa löng vaøo Tröôøng Sôn huøng vó, Thöøa Thieân-Hueá töï haøo coù khu nghæ döôõng Baïch Maõ, thuoäc khu nghæ maùt ñoäc ñaùo cuûa xöù Ñoâng Döông, noù coù caùi maùt meû cuûa röøng nuùi Sapa (Laøo Cai), cuûa Baø Naø (Ñaø Naüng) cuûa Ñaø Laït moäng mô (Laâm Ñoàng), noù laïi coù caùi hôi maën moøi cuûa Nha Trang, Vuõng Taøu mieàn bieån.

THAÉNG CAÛNH KINH THAØNH HUEÁ Hueá laø moät vuøng ñaát coå. Vaøo theá kyû XIII, vuøng ñaát thô moäng naøy ñaõ hoøa nhaäp vaøo Ñaïi Vieät nhö moät moùn quaø taëng, laø cuûa hoài moân

791

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ cuûa vua Chieâm khi cöôùi coâng chuùa Huyeàn Traân nhaø Traàn. Phong caûnh töôi ñeïp, ñòa hình hieåm trôû ñaõ taïo cho Hueá coù moät vò trí ñaëc bieät trong lòch söû Vieät Nam. Treân theá giôùi hieám thaáy moät ñoâ thò coå naøo nhö Hueá ñöôïc baûo löu coøn töông ñoái nguyeân veïn dieän maïo cuûa moät kinh ñoâ thôøi quaân chuû.

Coù ngöôøi coi Hueá nhö moät ñoâ thò thôøi Trung coå, bôûi Hueá chöa bò hieän ñaïi hoùa, coâng nghieäp hoùa moät caùch haáp taáp khoâng coù quy hoaïch nhö nhieàu thaønh phoá khaùc treân theá giôùi.

Trong maáy ngaøn naêm laäp quoác, cho ñeán theá kyû XVI, töø thôøi döïng nöôùc cho ñeán Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn ñeàu ñoùng ñoâ taïi nhöõng nôi thuoäc mieàn Baéc. Töø giöõa theá kyû XVI, do bieán ñoäng lòch söû, chuùa Nguyeãn Hoaøng ñaõ choïn Phuù Xuaân laøm kinh ñoâ xöù Ñaøng Trong (1558). Cuoái theá kyû XVIII, ñöôïc vua Quang Trung choïn laøm kinh ñoâ trieàu ñaïi Taây Sôn (1788-1802), vua Gia Long choïn laøm kinh ñoâ cuûa trieàu Nguyeãn (1802-1945). Trong hôn 400 naêm Thöøa Thieân-Hueá noùi chung vaø Hueá noùi rieâng laø trung taâm chính trò, vaên hoùa cuûa nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam. Naêm 1788, ñeå chuaån bò Baéc tieán ñaùnh ñuoåi quaân xaâm löôïc nhaø Thanh ra khoûi kinh thaønh Thaêng Long, Nguyeãn Hueä leân ngoâi Hoaøng ñeá, ñaët nieân hieäu laø Quang Trung, laáy Phuù Xuaân, voán laø thuû phuû Ñaøng Trong laøm thuû ñoâ cuûa ñaát nöôùc.

Naêm 1802, sau khi ñaùnh baïi nhaø Taây Sôn, Nguyeãn Phuùc AÙnh thaønh laäp Vöông trieàu Nguyeãn, laáy hieäu laø Gia Long, ñoùng ñoâ ôû Hueá. Caùc coâng trình kieán truùc, caùc di saûn cuûa Hueá coøn laïi ñeán hoâm nay trong thaønh phoá Hueá, naèm doïc theo ñoâi bôø soâng Höông, ñöôïc UNESCO ghi vaøo danh saùch Di saûn vaên hoùa theá giôùi naêm 1993, ñeàu ñöôïc xaây döïng keá tieáp nhau döôùi caùc trieàu ñaïi vua Nguyeãn.

Kinh thaønh Hueá naèm ôû phía Baéc soâng Höông, voán xöa laø thuû phuû Phuù Xuaân ñöôïc môû roäng treân daûi ñaát cuûa taùm laøng thuoäc hai toång An Vaân vaø Phuù Xuaân thuoäc huyeän Höông Traø. Kinh thaønh Hueá ñöôïc bao boïc bôûi ba voøng thaønh cuøng chung moät truïc höôùng, laáy nuùi Ngöï Bình beân bôø Nam laøm tieàn aùn, laáy Coàn Heán laøm Taû Thanh Long, Coàn Daõ Vieân laøm Höõu Baïch Hoå. Dieän tích toaøn kinh thaønh laø 520ha.

Thaønh ngoaøi cuøng goïi laø kinh thaønh, theo daïng gaàn nhö vuoâng, chu vi 9.950m. Ñeå phuø hôïp vôùi vieäc phoøng thuû moãi khi coù bieán, caùc

792

THÖØA THIEÂN - HUEÁ caïnh ñeàu ñöôïc xaây theo hình “dích daéc” theo kieåu thaønh Vauban,1 moät kieåu thaønh phoøng ngöï hieän ñaïi cuûa chaâu AÂu thôøi baáy giôø.

Thaønh cao 6,60m, maët treân roäng 6m, döôùi chaân roäng 21m, coù tieát dieän hình thang vuoâng. Maët ngoaøi thaúng ñöùng, maët trong nghieâng thoaûi. Coát thaønh nhoài ñaát neän chaët. Hai lôùp aùo ngoaøi xaây baèng gaïch voà daøy 1,5m. Treân 4 maët thaønh boá trí 21 phaùo ñaøi, quanh thaønh ñaët 400 phaùo nhaün vaø ñöôøng di chuyeån binh lính luùc laâm traän.

Ngoaøi thaønh coøn coù haøo saâu, roäng bao quanh goïi laø hoä thaønh haøo, thoâng vôùi soâng Höông, taïo neân moät tuyeán phoøng ngöï vöõng chaéc, gaây khoù khaên cho keû thuø khi taán coâng, vöøa taïo thaønh moät maïng löôùi giao thoâng thuaän tieän cho vieäc tieán, thoaùi. Boán phía thaønh coù möôøi moät cöûa ra vaøo.

Caùc coång thaønh coù caáu truùc ñaëc bieät, xaây taàng cao, tieän cho vieäc quan saùt khoâng gian beân ngoaøi. Ñeå ñaûm baûo ñoä beàn chaéc, gaïch xaây theo kieåu muùi cam, taïo neân voøm cuoán, cao vöõng chaõi maø troâng thaáy nheï nhaøng.

Trong kinh thaønh coù haøng traêm haïng muïc coâng trình ñoà soä nhö Luïc Boä, Toân Nhôn, Xaõ Taéc...

Thaønh giöõa goïi laø Hoaøng thaønh, xaây gaïch cao 4m, daøy 1m, coù haøo saâu, roäng bao boïc beân ngoaøi. Ñeå ñi qua haøo saâu naøy, ngöôøi ta cho xaây möôøi chieác caàu uoán cong ñi vaøo Hoaøng thaønh. Hoaøng thaønh coù hình gaàn vuoâng, moãi caïnh daøi khoaûng 600m, coù boán cöûa: Ngoï Moân (maët tröôùc) cöûa Nam, Hoøa Bình (cöûa sau) cöûa Baéc, Hieån Nhôn (beân traùi) cöûa Ñoâng, Chöông Ñöùc (beân phaûi) cöûa Taây.

Maët baèng Hoaøng Thaønh chia laøm chín khu vöïc öùng vôùi chín oâ cuûa Haø Ñoà trong kinh dòch: – OÂ chính dieän: Töø cöûa Ngoï Moân qua saân chaàu ñeán ñieän Thaùi Hoøa, nôi cöû haønh Ñaïi leã, moãi luùc nhaø vua ngöï trieàu.

– OÂ soá 2: beân phaûi, laø khu mieáu thôø caùc vua Nguyeãn goàm Hieån Laâm Caùc, Theá Mieáu, Höng Mieáu...

– OÂ soá 3: beân traùi, khu ñieän thôø caùc chuùa Nguyeãn goàm Thaùi Mieáu, Trieäu Mieáu...

– OÂ soá 4: ÔÛ giöõa, beân traùi, khu noäi phuû, vöôøn Cô Haï.

1

Vauban: laø teân cuûa moät kyõ sö coâng binh ngöôøi Phaùp, teân ñaày ñuû Sebastien Le Prestre de Vauban, sinh naêm 1633 taïi Yonne, maát 1707 taïi Paris, ngöôøi saùng taïo ra kieåu thaønh naøy.

793

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ – OÂ soá 5: ÔÛ giöõa, beân phaûi, khu ñieän Phuïng Tieân, cung Dieân Thoï, cung Tröôøng Sinh, Tröôøng Du Taï... daønh cho nöõ giôùi vaø laø nôi ôû cuûa Hoaøng Thaùi haäu vaø Thaùi Hoaøng Thaùi haäu.

– OÂ soá 6, 7, 8: töø traùi qua phaûi laø hoà Baéc Ñaåu, coøn goïi laø Hoà Hoøa Bình.

– OÂ soá 9: naèm ôû vò trí trung taâm cuûa Hoaøng thaønh laø Töû Caám thaønh, coù hình vuoâng, moãi caïnh daøi chöøng 300m, xaây gaïch cao 3,7m, daøy 0,8m, coù möôøi cöûa môû ra boán phía. Trong Töû Caám thaønh coù 40 kieán truùc ñoà soä, nhöng nay ñaõ bò hö hoûng, laøm cho di saûn Hueá ngheøo kieät.

Trong soá haøng chuïc laêng taåm, ñeàn chuøa, cung ñieän... ñaõ coù nhöõng di tích bò phaù huûy hoaøn toaøn nhö: ñieän Caàn Chaùnh, ñieän Caøn Thaønh, ñieän Kieán Trung, Khoân Thaùi... Laêng Gia Long. Moät soá di tích bò hö hoûng naëng nhö: Ngoï Moân, ñieän Thaùi Hoøa, Taû, Höõu Vu, laêng Töï Ñöùc, laêng Minh Maïng, Thieäu Trò... Ñöôïc söï quan taâm cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam vaø söï giuùp ñôõ coù hieäu quaû cuûa UNESCO, moät soá coâng trình quan troïng ñaõ ñöôïc söûa chöõa lôùn.

SOÂNG HÖÔNG Hueá ñeïp, Hueá mô chính laø nhôø coù soâng Höông. Noùi caùch khaùc, neáu khoâng coù soâng Höông thì ñaâu coøn laø Hueá thô, Hueá moäng mô...

Goïi laø soâng Höông, vì töø xa xöa doøng soâng naøy chaûy qua nhöõng caùnh röøng nhieàu thaûo moäc coù höông thôm, neân khi vaøo thaønh Hueá, doøng soâng ñem theo höông thôm cuûa caây coû thieân nhieân.

Soâng Höông baét nguoàn töø daûi Tröôøng Sôn huøng vó, chaûy quanh co uoán khuùc qua nhöõng nuùi, röøng truøng ñieäp roài ñoå nöôùc vaøo phaù Tam Giang tröôùc khi ra cöûa bieån Thuaän An vôùi ñoä daøi treân 80km.

Soâng Höông löôïn lôø quanh thaønh phoá Hueá nhö moät söï saép ñaët cuûa taïo hoùa ñeå laøm vui loøng du khaùch moãi laàn ñeán thaêm Hueá. Du thuyeàn seõ ñöa du khaùch daïo khaép kinh thaønh, vöôït qua caùc caàu Daõ Vieân, Phuù Xuaân, Traøng Tieàn, ñöa du khaùch leân thaêm laêng Minh Maïng, ñieän Hoøn Cheùn, chuøa Thieân Muï... hoaëc xuoâi veà Thuaän An taém bieån, thöôûng thöùc moùn aên ñaëc saûn bieån. Hoaëc muoán suy ngaãm cuoäc ñôøi, xin môøi baïn ngöôïc doøng soâng leân chôi röøng thoâng laøng Thieân Thoï (laêng Gia Long) ñeå nghe vi vuùt thoâng reo... Vaø khi maøn ñeâm buoâng xuoáng, döôùi aùnh traêng sao, maët nöôùc soâng Höông laáp laùnh nhö daùt

794

THÖØA THIEÂN - HUEÁ moät lôùp baïc oùng aùnh, xa xa ñaâu ñoù nhöõng gioïng hoø man maùc caát leân trong tieáng maùi cheøo khua nheï nöôùc. OÂi Hueá ngoït ngaøo ñeán vaäy!.

NUÙI NGÖÏ BÌNH Hay nuùi Ngöï, coøn coù teân laø Baêng Sôn, ngoïn bình phong aùn ngöõ kinh thaønh Hueá, caùch trung taâm 3km veà phía Nam. Nuùi Ngöï Bình coù daïng hình thang caân cao 105m. Ñænh nuùi baèng phaúng.

Cuøng vôùi soâng Höông, nuùi Ngöï Bình laø quaø taëng voâ giaù cuûa taïo hoùa, hoøa quyeän vaøo nhau taïo neân veû ñeïp sôn thuûy höõu tình cuûa Hueá. Vì theá, moãi khi nhaéc ñeán Hueá khoâng theå khoâng noùi ñeán soâng Höông. Vaø moãi khi nhaéc ñeán soâng Höông, khoâng theå khoâng noùi ñeán nuùi Ngöï Bình. Noù ñaõ trôû thaønh moät cuïm töø: soâng Höông, nuùi Ngöï ñeå chæ veà Hueá thaân thöông. Cuõng nhö khi nhaéc ñeán Ngheä Tónh laø noùi ñeán soâng Lam, nuùi Hoàng...

Töø bao theá heä, lôùp lôùp tao nhaân maëc khaùch töøng coi nôi ñaây laø choán thöôûng ngoaïn thieân nhieân kyø thuù. Vaøo nhöõng ngaøy ñeïp trôøi, ñöùng treân nuùi Ngöï Bình coù theå bao quaùt toaøn boä thaønh phoá, vôùi cung ñieän nguy nga, nhöõng maùi chuøa coå kính soi boùng doøng soâng Höông xanh bieác uoán löôïn, quanh co.

Moät ñieàu kyø dieäu hieám thaáy ôû nôi khaùc, ñoù laø nhöõng chieàu baûng laûng hoaøng hoân, nöôùc soâng Höông trong xanh giôø trôû neân tím thaãm, cuõng laø luùc tieáng chuoâng Thieân Muï ngaân xa, xa maõi, khieán ngöôøi ñi xa chaïnh nhôù queâ nhaø. Phaûi chaêng vì theá maø con gaùi Hueá vaãn thích nheï nhaøng trong chieác aùo daøi maøu tím? ÑOÀI VOÏNG CAÛNH Naèm veà phía bôø Nam soâng Höông, caùch nuùi Ngöï Bình vaøi ba km.

Töø ñoài Voïng Caûnh chaúng nhöõng nhìn thaáy doøng soâng Höông uoán löôïn qua kinh thaønh Hueá maø coøn nhìn thaáy nhöõng vöôøn caây aên quaû möôùt xanh cuûa nhöõng xoùm nhaø vöôøn beân bôø Baéc, vaø nhöõng laâu ñaøi, cung ñieän, laêng taåm coå kính traàm maëc döôùi nhöõng röøng thoâng baït ngaøn.

Vaøo nhöõng sôùm mai hoàng, hay nhöõng buoåi chieàu taø, khi oâng maët trôøi gaùc sau raëng Tröôøng Sôn tím saãm, du khaùch coù dòp ñöùng treân ñoài Voïng Caûnh môùi thaáy heát veû ñeïp cuûa soâng Höông, nuùi Ngöï, moät böùc tranh sôn thuûy daùt baïc, daùt vaøng maø khoâng moät hoïa só naøo taû

795

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ noåi. Bôûi theá neân ngöôøi daân Hueá môùi goïi teân ngoïn ñoài naøy laø Voïng Caûnh.

RÖØNG QUOÁC GIA BAÏCH MAÕ Caùch Thaønh phoá Hueá khoaûng 50km veà phía Nam. Baïch Maõ laø hieän thaân cuûa Sapa, cuûa Baø Naø, Ñaø Laït, nhöng hôn haún Sapa, Tam Ñaûo, Baø Naø laø Baïch Maõ ôû gaàn bôø bieån neân nhieät ñoä khoâng bao giôø xuoáng quaù döôùi 40C, nhieät ñoä cao nhaát vaøo muøa heø khoâng vöôït quaù 260C. Do nhöõng öu ñieåm ñoù, ngay töø nhöõng naêm 1930, ngöôøi Phaùp ñaõ cho xaây döïng ôû Baïch Maõ moät khu nghæ maùt lôùn ôû ñoä cao 1.000m ñeán 1.444m. Toaøn khu nghæ coù 139 bieät thöï, ñieàu ñaëc bieät laø khoâng coù bieät thöï naøo gioáng bieät thöï naøo. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng coâng trình phuï trôï nhö nhaø böu ñieän, ngaân haøng, hoà bôi, saân quaàn vôït... vaø moät ñöôøng oâ toâ chaïy leân nuùi daøi 19km noái töø quoác loä 1A ñeán khu nghæ maùt.

Tuy nhieân toaøn boä khu nghæ maùt naøy ñaõ bò taøn phaù trong chieán tranh.

Chung quanh khu nghæ döôõng laø moät khu röøng nguyeân sinh, ñöôïc nhaø nöôùc coâng nhaän laø vöôøn quoác gia, bôûi röøng Baïch Maõ coù moät heä ñoäng thöïc vaät heát söùc phong phuù vôùi dieän tích treân 22.031ha.

Ngaøy nay khu du lòch Baïch Maõ ñang ñöôïc phuïc hoài ñoùn khaùch.

BAÕI TAÉM LAÊNG COÂ Naèm ngay caïnh ñöôøng quoác loä 1A, döôùi chaân ñeøo Haûi Vaân, caùch khu nghæ maùt Baïch Maõ khoaûng 24km. Baõi taém Laêng Coâ thoai thoaûi, caùt traéng mòn, nöôùc trong xanh, ñoä saâu trung bình döôùi 1m. Baõi taém keùo daøi hôn 10km. Muøa taém bieån vaøo khoaûng thaùng 4 ñeán thaùng 7, nhieät ñoä trung bình 250C. Du khaùch ñeán ñaây ngoaøi taém bieån coøn ñöôïc thöôûng thöùc ñaëc saûn bieån cuûa Laêng Coâ nhö soø huyeát, toâm huøm, toâm suù, toâm he, toâm vaèn...

Gaàn baõi bieån laø laøng chaøi Laêng Coâ, thaéng caûnh Chaân Maây.

796

THÖØA THIEÂN - HUEÁ BAÕI TAÉM THUAÄN AN Naèm caïnh cöûa bieån Thuaän An, nôi doøng soâng Höông ñoå nöôùc ra phaù Tam Giang roài thoâng ra bieån. Baõi Thuaän An caùch kinh thaønh Hueá khoâng ñaày 13km. Ñaàu theá kyû XIX, vua Minh Maïng chính thöùc ñaët teân cho cöûa bieån naøy laø cöûa bieån Thuaän An vaø cho xaây Traán Haûi Ñaøi, laäp ñoàn luõy phoøng ngöï maët bieån.

Thuaän An laø baõi taém thuù vò cho moïi du khaùch, sau moät ngaøy tham quan du lòch kinh thaønh, laêng taåm, chuøa chieàn, ñeàn mieáu...

Do baõi taém gaàn thaønh phoá, neân ngöôøi daân Hueá sau moät ngaøy laøm vieäc meät nhoïc, ngöôøi ngöôøi phoùng xe xuoáng Thuaän An taém bieån hoaëc hoùng maùt trong nhöõng ngaøy heø noùng nöïc choán ñoâ thaønh.

Ngoaøi taém bieån, du khaùch coøn ñöôïc tham quan mieáu thôø caù voi, con vaät ñöôïc ngöôøi daân mieàn bieån toân thôø, hoaëc thaêm mieáu Thaùi Döông vôùi söï tích nöõ thaàn Thaùi Döông ñöôïc laøng Thuaän An raát suøng baùi.

LAØNG DÖÔNG NOÃ Naèm caïnh con ñöôøng töø Thaønh phoá Hueá xuoáng cöûa bieån Thuaän An, saùt bôø soâng Phoå Lôïi, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá 7km. Ñaây laø moät laøng ngöôøi Vieät khai sôn phaù thaïch laäp neân raát sôùm. Caùch ñaây vaøi theá kyû, Döông Noã laø laøng queâ raát saàm uaát, giaøu coù vaø laø maûnh ñaát coù truyeàn thoáng vaên voõ. Taïi ñaây coù ngoâi ñình laøng khaù noåi tieáng bôûi quy moâ kieán truùc ñeïp vaø thaâm nghieâm, moät di tích tieâu bieåu cho moâ hình ñình coå Vieät Nam. Naêm 1898, cuï Nguyeãn Sinh Huy (Nguyeãn Sinh Saéc) thaân sinh Baùc Hoà, ñöôïc oâng Nguyeãn Vieät Tuyeân, ngöôøi laøng Döông Noã môøi veà daïy cho caùc con mình ñang chuaån bò kyø thi Höông. Thôøi gian naøy, caäu beù Nguyeãn Sinh Cung (teân Baùc Hoà khi ñoù) ñöôïc theo cha veà Döông Noã sinh soáng. Caäu Cung ñaõ soáng vôùi cha ôû Döông Noã cho tôùi naêm 1900, ñeán khi cuï Huy ñi nhaän chöùc giaùm thò taïi kyø thi Höông ôû Thanh Hoùa, caäu trôû laïi noäi thaønh soáng vôùi meï, baø Hoaøng Thò Loan ôû nhaø soá 112 Mai Thuùc Loan, Hueá. Sau ngaøy mieàn Nam giaûi phoùng, ngoâi nhaø ôû Döông Noã, nôi Baùc Hoà moät thôøi ñaõ soáng, ñöôïc phuïc hoài, laøm nhaø löu nieäm.

797

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

DI TÍCH Thöøa Thieân-Hueá coù raát nhieàu di tích lòch söû vaên hoùa, rieâng kinh thaønh Hueá ñaõ coù haøng traêm coâng trình tieâu bieåu nhö:

NGOÏ MOÂN Laø cöûa chính cuûa Hoaøng thaønh, ñöôïc xaây naêm 1833 döôùi thôøi Minh Maïng. Ngoï Moân daøi 57,95m, cao 14,8m, goàm hai phaàn chính: – Phaàn döôùi: neàn laùt baèng ñaù gheùp, coù naêm loái ra vaøo. Kieán truùc theo loái “thöôïng thu haï thaùch” vôùi ñoä doác gaàn nhö thaúng ñöùng, taïo moät theá ñöùng hôi choaõi chaân, taïo neân caûm giaùc söøng söõng thaønh vaïi cuûa nhöõng daõy nhaø kín coång cao töôøng.

– Phaàn treân: laàu Nguõ Phuïng hai taàng, baèng goã sôn son theáp vaøng, coù 100 coät lôùn nhoû. Kieán truùc theo loái lieân keát chín boä maùi rieâng bieät, to nhoû, cao thaáp khaùc nhau, ñaët treân moät neàn ñaøi baèng ñaù chöõ U, taïo neân veû nhaáp nhoâ cuûa caùc hình khoái trong khoâng gian nhö hình chim Phuïng (phöôïng) xoøe caùnh bay. Vì vaäy nhaân daân quen goïi laø laàu Nguõ Phuïng (thöïc teá coù chín noùc nhaø, nhöng nhìn chính dieän chæ thaáy naêm laàu, vôùi nhöõng boä maùi cong leân nhö naêm con phöôïng xoøe caùnh).

Kieán truùc laàu Nguõ Phuïng, caùc kieán truùc sö coù söï tính toaùn kyõ ñeå cho coâng trình toái öu veà maët coâng naêng vaø ñeïp. Ñoù laø söï boû troáng caùc lieáp che quanh laàu (tröø phía sau), laøm maùi hieân ngaén, cao haún leân, laøm cho coâng trình thoaùng ñaõng, taàm nhìn töø treân laàu xuoáng ñöôïc môû roäng caû truïc tung laãn truïc hoaønh.

Veà trang trí, duøng ngoùi oáng traùng men xanh coù in hình hoa vaên ôû dieàm maùi. Nhöõng hình trang trí nhö dôi ngaäm tieàn, böôùm vaø roàng caùch ñieäu, ñöôïc gheùp baèng maûnh saønh söù.

Ngoï Moân laø moät kieät taùc ngheä thuaät ñöôïc ngöôøi ñôøi ngôïi ca qua baøi thô khaéc treân laàu Nguõ Phuïng: Coâng töông gia ngoân laëc, Coân Cöông danh cöûu trí.

AÂm tieâu döông tröôûng haäu, Thieân ñaïo thaùi lai thì.

798

THÖØA THIEÂN - HUEÁ Baøi thô ca ngôïi ngöôøi thôï nhö lôøi noùi khaéc vaøo ñaù, löu laïi tieáng ñeïp nhö nuùi Coân Cöông. Khi khí aâm suy, khí döông thònh, aáy laø luùc ñaïo trôøi môû ñöôøng ñöa laïi thaùi bình. ÑIEÄN THAÙI HOØA Xaây vaøo thaùng 2-1805, goàm hai ngoâi nhaø lôùn gheùp laïi theo kieåu “truøng thieàm ñieäp oác”, vôùi hai taàng maùi tröôùc cuûa tieàn doanh vaø maùi tröôùc cuûa haäu doanh laøm thaønh ba lôùp, gaây aán töôïng truøng ñieäp theå hieän “tam taøi” (thieân, ñòa, nhaân) ñeå cho chín con roàng uy nghi treân noùc ñieän bay vuùt leân giöõa trôøi xanh, aån hieän trong nhöõng aùng maây xanh, vaøng cuûa maùi ngoùi thanh löu ly, hoaøng löu ly, taïo thaønh söùc maïnh uy quyeàn cuûa trieàu ñình.

Laø toøa nhaø chính, nôi cöû haønh caùc nghi leã lôùn cuûa trieàu ñình, ñieän Thaùi Hoøa ñöôïc xaây treân neàn cao 1m, dieän tích 1.200m2, troâng ra saân chaàu roàng.

Neùt ñaëc saéc cuûa ngheä thuaät kieán truùc ñieän Thaùi Hoøa laø söï gheùp noái giöõa hai ngoâi nhaø röôøng ñeå taïo neân khoâng gian noäi thaát lôùn.

Caáu truùc naøy laø söï gheùp saùt hai coâng trình rieâng. ÔÛ ñaây caùc nhaø xaây döïng öùng duïng kieåu traàn voøm mai cua. Traàn mai con cua naøy noái vôùi traàn nöûa trong coâng trình taïo ra ñöôïc moät khoâng gian noäi thaát lieân tuïc, thoáng nhaát, roäng raõi, khoâng coøn caûm giaùc hai toøa nhaø gheùp laïi nöõa. Nhôø coù maûng traàn voøm mai cua naøy maø ngöôøi xem ñôõ haãng khi ñi töø khoâng gian nöûa trong ñieän laø nhaø coù traàn vaø khoâng gian nöûa ngoaøi ñieän khoâng coù traàn vaø ngöôïc laïi. Loái kieán truùc naøy laø moät saùng taïo, trí tueä cuûa nhaø thieát keá, vì nöûa ngoaøi laø nôi moïi ngöôøi ñeán haønh leã, caàn coù khoâng gian cao, roäng, thoaùng, saùng suûa. Hôn nöõa khoâng laøm traàn laø ñeå taän duïng heát chieàu cao kieán truùc, nôi caàn coù nhieàu dieän tích cho caùc hình trang trí ñeïp. Ngöôïc laïi nöûa trong nôi vua ngöï, ñeå quaàn thaàn baùi voïng, chieâm ngöôõng, caàn kín ñaùo, thaâm nghieâm, neân caàn che traàn laøm haïn cheá khoâng gian, goùp phaàn mang laïi hieäu quaû toân nghieâm.

Taïi ñieän Thaùi Hoøa coøn löu giöõ 197 baøi thô daït daøo taâm hoàn caùc thi só ñaàu theá kyû XIX, noùi leân nieàm khao khaùt cuûa ngöôøi con daân Vieät mong muoán hoøa bình vaø loøng töï haøo ñaát nöôùc.

799

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ KHU THEÁ MIEÁU Nôi thôø caùc vua Nguyeãn. Ñaùng chuù yù ôû ñaây coù chín ñænh ñoàng cöïc lôùn, ñaët caïnh tröôùc Hieån Laâm Caùc, ñöôïc ñuùc vaøo naêm 1835, döôùi thôøi Hoaøng ñeá Minh Maïng, ñeán ñaàu naêm 1837 thì hoaøn thaønh. Ñaây laø caùc taùc phaåm ñuùc ñoàng hoaøn myõ, ñoäc ñaùo nhaát cuûa Vieät Nam. Treân moãi ñænh ñoàng coù chaïm noåi 18 hình soâng, nuùi, bieån trôøi, caây coû, caàm thuù, traêng sao, möa gioù vaø phong caûnh cuûa moïi mieàn ñaát nöôùc, töôïng tröng cho söï beàn vöõng, thònh vöôïng cuûa Toå quoác Vieät Nam. Hieån Laâm Caùc, moät ngoâi nhaø ba taàng duy nhaát ôû kinh thaønh Hueá, mang bieån töôïng “tam taøi”: Thieân, Ñòa, Nhaân, nhö moät söï boá caùo tröôùc trôøi, ñaát vaø con ngöôøi veà coâng môû mang bôø coõi cuûa trieàu ñình.

LAÊNG GIA LONG Laø nôi taùng vua Gia Long (Theá toå Cao Hoaøng ñeá), vò vua ñaàu tieân cuûa trieàu Nguyeãn. Gia Long leân ngoâi naêm 1802, sau moät thôøi gian tìm caùt ñòa (ñaát toát), maõi ñeán naêm 1814, töùc naêm Gia Long thöù 12 môùi baét ñaàu döïng laêng. Töø vieäc choïn ñaát, kieåu xaây... vua ñeàu ñích thaân tham gia. Naêm 1819, Gia Long qua ñôøi, naêm sau laêng xaây xong vaøo thaùng 5-1820. Laêng mang teân Thieân Thoï, caùch kinh thaønh Hueá 16km veà phía Taây Nam. Laêng naèm giöõa moät vuøng nuùi hoang sô, xanh rôïp boùng thoâng coå thuï, coù 36 ngoïn nuùi chaâu tuaàn chung quanh, hai beân laø nguoàn Höõu Traïch, Taû Traïch nhö voøng tay oâm aáp.

Laêng ñöôïc xaây theo kieåu ñôn sô, nhöng hoaønh traùng, beân chaân nuùi Ñaïi Thieân Thoï, ñöôïc laáy laøm tieàn aùn coù döïng hai coät bieåu cao.

Tröôùc laêng laø hoà baùn nguyeät. Phía sau hoà laø saân chaàu, roài ñeán saân teá saùu baäc cao daàn, cuoái cuøng laø Böûu Thaønh, nôi ñaët moä nhaø vua vaø moä Thöøa Thieân Cao Hoaøng haäu, naèm song song beân nhau, theo kieåu song taùng. Phía tröôùc coù bình phong lôùn che chaén. Beân traùi Böûu Thaønh laø nhaø bia, beân phaûi laø ñieän Minh Thaønh thôø vua vaø Hoaøng haäu. Caùc thaønh phaàn kieán truùc baèng goã ñeàu ñeå moäc, khoâng sôn son theáp vaøng, nhöng ñöôïc chaïm troå coâng phu, tinh teá, thanh nhaõ. Laêng Gia Long khoâng coù thaønh bao, naèm treân moät dieän tích roäng 2.875ha.

Laêng Gia Long haàu nhö bò phaù huûy hoaøn toaøn do ñaïn phaùo cuûa quaân Phaùp baén phaù trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp 9 naêm.

800

THÖØA THIEÂN - HUEÁ LAÊNG MINH MAÏNG Ñöôïc khôûi coâng xaây döïng naêm 1840, sau haøng chuïc naêm löïa choïn ñaát toát, naêm 1843, gaàn ba naêm sau khi vua Minh Maïng qua ñôøi, laêng môùi xaây xong, mang teân Hieáu Laêng, caùch kinh thaønh Hueá 12km veà phía Taây Nam, naèm treân ñoài Caåm Keâ, chieám moät dieän tích 26ha, goàm gaàn 30 coâng trình kieán truùc lôùn nhoû.

Laêng goàm hai khu vöïc, nôi thôø vaø nôi ñaët moä, naèm treân moät truïc doïc xuyeân suoát caû khu laêng. Nhöõng coâng trình chuû yeáu ñeàu ñöôïc xaây döïng treân truïc chính naøy. Caùc coâng trình khaùc naèm ñaêng ñoái ôû hai beân truïc naøy theo moät traät töï nghieâm ngaët.

Trong khu laêng ñöôïc ñieåm xuyeát baèng nhöõng hoà sen, caàu coáng, ñình taï, vöôøn hoa, caây caûnh, röøng thoâng... raát ngoaïn muïc. Quanh laêng laø la thaønh hình baàu duïc, chu vi gaàn 1.800m. Töôøng thaønh cao 3m, daøy gaàn 1m. Phía tröôùc coù ba coång lôùn. Coång chính giöõa laø Ñaïi Hoàng Moân, hai beân laø taû, höõu Hoàng Moân. Sau Ñaïi Hoàng Moân laø saân chaàu, hai beân coù töôïng ñaù vaên quan voõ töôùng vaø voi ngöïa chaàu. Tieáp ñoù laø bi ñình, moät toøa nhaø vuoâng, döïng treân neàn ba taàng. Trong bi ñình ñaët taám bia “Thaùnh ñöùc thaàn coâng” cao treân 3m, roäng gaàn 2m, khaéc baøi vaên bia do vua Thieäu Trò soaïn. Sau bi ñình laø saân teá, chia laøm boán caáp cao daàn. Cuoái saân laø Hieån Ñöùc Moân. Tieáp laø moät saân roäng. Cuoái saân laø ñieän Suøng AÂn, ñieän thôø chính, döïng theo kieåu “truøng thieàm, ñieäp oác”. Hai beân saân laø ñieän Ñoâng Phoái vaø ñieän Taây Phoái. Sau ñieän Suøng AÂn coù moät saân nöõa. Hai beân saân laø Taû, Höõu Suøng vieän. Cuoái saân laø cöûa Hoaøng Traïch. Qua cöûa Hoaøng Traïch coù loái daãn tôùi caàu Trung Ñaïo baéc qua hoà Tröôøng Minh. Hai beân caàu Tröôøng Minh laø caàu Taû Phuø, Höõu Baät. Qua caàu Trung Ñaïo, caùch moät saân heïp laø ñeán Minh Laâu, toøa nhaø vuoâng hai taàng, taùm maùi, lôïp ngoùi löu ly, döïng treân neàn cao. Ñi tieáp theo ñöôøng Thaàn ñaïo, hai beân coù vöôøn hoa, giaû sôn vaø hai truï bieåu, cao 21m, seõ ñeán caàu Thoâng Minh Chính Tröïc, baéc qua hoà Taân Nguyeät. Hai ñaàu caàu coù döïng baøi moân, truï ñoàng, xaø ñoàng trang trí baèng caùc taám men phaùp lam caùc maøu. Qua caàu laø moät saân heïp, tieáp ñoù laø moät heä thoáng baäc ñaù daãn tôùi Böûu Thaønh, trong ñoù ñaët moä vua.

LAÊNG TÖÏ ÑÖÙC Caùch kinh thaønh Hueá 7km veà phía Taây Nam, giöõa moät röøng thoâng baùt ngaùt. Khu vöïc laêng ñöôïc bao quanh baèng moät voøng la

801

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thaønh, ñoaïn thaúng, ñoaïn gaáp khuùc, taïo neân moät hình ña giaùc, môû boán cöûa: maët tröôùc hai cöûa: Töï Khieâm vaø Töôïng Khieâm caùch nhau moät quaõng ngaén.

Laêng chia laøm hai khu vöïc: nôi thôø cuùng vaø nôi ñaët moä, nhöng khoâng boá trí theo moät truïc chính xuyeân suoát nhö laêng Minh Maïng. ÔÛ ñaây coù söï phaù caùch theo boá cuïc töï do, nhöng vaãn tuaân thuû tö töôûng chuû ñaïo trong yù ñoà xaây döïng laêng taåm cuûa caùc baäc ñeá vöông vaø ñaùp öùng ñaày ñuû nhaát nhöõng chuaån möïc cuûa thuaät phong thuûy.

Khôûi döïng vaøo thaùng 12-1864 vaø cuoái naêm 1867 hoaøn thaønh, nhöng maõi ñeán 16 naêm sau (1883) vua Töï Ñöùc môùi qua ñôøi. Luùc coøn soáng nhaø vua vaãn leân ñaây nghæ ngôi, ñoïc saùch, ngaâm thô, vì vaäy trong laêng coøn coù nhieàu coâng trình kieán truùc raát neân thô nhö cung ñieän, laàu gaùc, ñình taï, caàu quaùn, hoà sen, vöôøn caûnh, nhaø haùt...

Luùc ñaàu laêng mang teân Khieâm Cung, sau ñoåi thaønh Khieâm Laêng.

Teân caùc coâng trình trong laêng ñeàu coù chöõ Khieâm nhaèm bieåu ñaït yù nguyeän khieâm nhöôøng cuûa nhaø vua.

Qua cöûa Vuï Khieâm, theo con ñöôøng uoán cong meàm maïi, daãn ñeán caùc khu vöïc khaùc trong laêng. Beân phaûi loái ñi laø hoà Löu Khieâm, giöõa coù ñaûo Tònh Khieâm, nôi nuoâi chim thuù nhoû, caây caûnh... vaøo ñaûo ñi qua moät caàu quaùn. Ven hoà coù nhaø thuûy taï: Xung Khieâm taï, nôi ngaém traêng ñoïc saùch, ôû beân kia hoà laø moät kieåu nhaø gheùp tieáp maùi goàm hai toøa nhaø ñaët treân hai ñoä cao cheânh nhau: toøa phía sau döïng treân ñaát lieàn, toøa phía tröôùc nhoâ ra hoà, ñöôïc ñôõ baèng ba haøng coät (54 coät), phía treân khoâng coù töôøng bao, chung quanh chaïy lan can. Duõ Khieâm Taï, ôû beân naøy hoà, nôi caâu caù, ñoái dieän vôùi Khieâm Cung Moân, coång chính vaøo ñieän Hoøa Khieâm, nôi thôø vua vaø hoaøng haäu. Phía tröôùc ñieän thôø laø saân roäng, hai beân coù hai daõy taû vu vaø höõu vu. Sau ñieän thôø laø saân heïp, hai beân saân laø hai toøa nhaø: moät beân laø Minh Khieâm Ñöôøng - nhaø haùt, coù saân khaáu caùnh gaø, buoàng troø, choã ngoài xem. Ñoái dieän vôùi Minh Khieâm Ñöôøng laø nôi ôû cuûa caùc cung nhaân troâng coi vieäc ñeøn nhang. Phía sau laø ñieän Löông Khieâm, nôi thôø meï vua.

Theo truïc chính beân ngoaøi Khieâm Cung Moân, ñi tieáp veà höôùng Baéc seõ sang khu ñaët moä, naèm beân traùi khu ñieän thôø. Phía ngoaøi coång laø Baùi Ñình, roäng theânh thang, hai beân coù 2 haøng töôïng baù quan vaên voõ, voi ngöïa... tieáp ñoù laø Bi Ñình, trong ñaët taám bia lôùn nhaát ôû Hueá. Sau Bi Ñình laø hai coät truï bieåu, tieáp laø hoà Baùn Nguyeät,

802

THÖØA THIEÂN - HUEÁ cuoái cuøng laø Böûu Thaønh, nôi ñaët moä nhaø vua. Kieán truùc phaàn moä ñaët treân söôøn ñoài thoai thoaûi, caøng luøi saâu vaøo caøng leân cao daàn.

Toaøn boä laêng roäng 12ha vôùi hôn 50 coâng trình kieán truùc lôùn nhoû.

Khieâm Laêng thöïc söï laø moät coâng vieân hoaøng cung.

LAÊNG KHAÛI ÑÒNH Coøn goïi ÖÙng Laêng, toïa laïc treân ñoài Chaâu E, phía höõu ngaïn Höông Giang, caùch thaønh phoá Hueá 10km veà phía Taây Nam. Quaàn theå kieán truùc Laêng Khaûi Ñònh goàm: Ñieän Khaûi Thaønh, Cung Thieân Ñònh, nhaø bia, nhaø phuïng tröïc quan cöï, cöûa tam quan.

Toaøn boä kieán truùc laêng boá trí treân moät khu ñaát hình chöõ nhaät daøi 111m, roäng 49m. Laêng ñöôïc khôûi xaây töø 4-9-1920, maõi ñeán 12 naêm sau (1931) môùi hoaøn thaønh.

Vaät lieäu xaây döïng ngoaøi caùc thöù trong nöôùc, coøn duøng moät soá vaät lieäu chaâu AÂu nhö: ngoùi ñaù ñen lôïp maùi cung Thieân Ñònh, gaïch men laùt nhaø, caùc maûng töôøng gheùp goám söù maøu, taïo tranh moâdaíc Hy Laïp, La Maõ qua phong caùch Phaùp. Chieáu saùng baèng ñieän. Coù laép heä thoáng thu loâi choáng seùt.

Khaûi Ñònh laø vò vua thöù möôøi moät trong möôøi hai ñôøi vua trieàu Nguyeãn, ôû ngoâi 10 naêm (1916-1925), laø ngöôøi suøng baùi vaên minh phöông Taây caû veà vaät lieäu laãn hình thöùc kieán truùc trong xaây döïng laêng mình.

Khuoân vieân laêng tröôøn leân theo trieàn nuùi, löøng löõng taùch bieät chung quanh. Caùc maûng töôøng phaúng trang trí daøy ñaëc baèng ngheä thuaät khaûm goám söù baùt ñóa vôõ. Vì keøo baèng beâ toâng, ít duøng vaät lieäu goã. Coät bieåu ôû hai goùc theo daùng daáp nhaø thôø ñaïo Kitoâ...

HOÅ QUYEÀN Laø tröôøng ñaáu giöõa voi vaø hoå, moät kieán truùc ñoäc ñaùo, caùch kinh thaønh Hueá 4km, beân bôø Nam soâng Höông, ñöôïc xaây döïng naêm 1830, döôùi thôøi vua Minh Maïng, goàm hai voøng töôøng thaønh hình troøn ñoàng taâm, xaây baèng gaïch voà, ngoaøi traùt voâi vöõa. Ñöôøng kính voøng ngoaøi 45m, cao 4,5m. Ñöôøng kính voøng trong 35m, cao 6m. Nôi ñaây thöôøng toå chöùc ñaáu giöõa voi vaø hoå ñeå giaûi trí cho vua chuùa.

Traän ñaáu cuoái cuøng taïi Hoå Quyeàn ñöôïc toå chöùc vaøo naêm 1904, döôùi thôøi vua Thaønh Thaùi.

803

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA THIEÂN MUÏ Coøn goïi laø chuøa Linh Muï, toïa laïc treân goø ñaát Thieân Muï, xaõ An Ninh, caùch kinh thaønh Hueá khoaûng 7km veà phía Taây. Chuøa ñöôïc xaây vaøo naêm Taân Söûu (1601), thôøi chuùa Nguyeãn Hoaøng. ÔÛ xaõ An Ninh coù moät goø ñaát cao hình roàng, troâng ra soâng Höông, töông truyeàn ngaøy xöa coù ngöôøi troâng thaáy moät baø giaø maëc quaàn aùo xanh ñoû ngoài treân goø noùi: “Phaûi coù ngöôøi tôùi döïng chuøa ôû ñaây maø thu goùp khí thieâng ñeå giöõ vöõng long maïch”. Töø ñoù goø ñaát naøy coù teân Thieân Muï (tieáng Hueá: muï = meï, baø giaø) vaø ngoâi chuøa xaây treân goø naøy ñöôïc goïi laø chuøa Thieân Muï. Chuøa ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu.

Naêm 1665, Chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn cho truøng tu. Naêm 1701, Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho ñuùc quaû ñaïi hoàng chung cao 2,5m, naëng 3.385 caân. Naêm 1715, Chuùa cho döïng taám bia cao 2,85m, roäng 1,2m ñaët treân löng ruøa baèng ñaù caåm thaïch. Naêm Thieäu Trò thöù 5 (1845) cho xaây thaùp Phuùc Duyeân ôû chính giöõa ngoaøi cöûa Nghi Moân goàm baûy taàng, cao 21m. Maët phía Nam moãi taàng thaùp coù moät cöûa cuoán ñaët töôïng Phaät nhö moät khaùm nhoû. Rieâng taàng treân cuøng ñaët ba pho töôïng (tröôùc baèng vaøng ñaõ bò maát, nay thay baèng ñoàng).

Naêm 1943, chuøa bò hö hoûng naëng. Naêm 1945, Hoøa thöôïng Thích Ñoân Haäu cho ñaïi truøng tu. Töø naêm 2003, Trung taâm baûo toàn di tích Hueá ñaõ cho truøng tu. Trong quaù trình söûa chöõa ñaõ phaùt hieän, maët ngoaøi cuûa caùc oâ ñeà thô (chöõ Haùn), treân coøn coù nhöõng baøi thô chöõ Haùn khaùc. Do ñeå baûo veä coâng trình, nhaø chuøa ñaõ duøng moät lôùp daàu nhôùt queùt laáp.

CHUØA DIEÄU ÑEÁ Toïa laïc ôû soá 100 ñöôøng Baïch Ñaèng, phöôøng Phuù Caùt, Thaønh phoá Hueá, do vua Thieäu Trò xaây döïng vaøo naêm 1842, treân neàn phuû ñeä cuõ cuûa nhaø vua, nôi nhaø vua ra ñôøi naêm 1807. Chuøa troâng ra bôø soâng Ñoâng Ba. Ñieän thôø chính goïi laø ñieän Ñaïi Giaùc, phía tröôùc chuøa laø ngoïn thaùp goïi laø gaùc Ñaïo Nguyeân, taû ñöôøng goïi laø Caùt Töôøng thöù nhaát, höõu ñöôøng goïi laø Trí Tueä tònh xaù. Tröôùc saân coøn coù laàu chuoâng, troáng, nhaø bia ñeàu ñöôïc döïng vaøo naêm 1844. Chuøa xaây döïng khaù to lôùn, nhöng bò hö hoûng nhieàu trong chieán tranh. Naêm 1889, Hoøa thöôïng Taâm Huyeân ñöôïc vua Thaønh Thaùi ban tieàn ñeå truøng tu. Naêm 1904, chuøa laïi bò hö haïi do côn baõo lôùn taøn phaù.

804

THÖØA THIEÂN - HUEÁ Kieán truùc hieän nay ñöôïc xaây vaøo naêm 1953. Trong ñoù coù bia ñaù khaéc baøi thô ñeà chuøa Dieäu Ñeá cuûa vua Thieäu Trò.

CHUØA TÖØ ÑAØM Coøn goïi laø chuøa AÁn Toân, xaây treân moät quaû ñoài, bôø Nam soâng Höông, thuoäc phöôøng Traøng An, Thaønh phoá Hueá, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 2km, theo ñöôøng Ñieän Bieân Phuû, qua caàu Nam Giao, vöôït heát con doác ñaàu tieân laø ñeán coång chuøa.

Theo taøi lieäu ñeå laïi, chuøa do moät vò Hoøa thöôïng Trung Quoác laø Minh Hoaøng Töû Dung, moät trong nhöõng vò hoøa thöôïng khoâng chòu noåi cheá ñoä haø khaéc cuûa nhaø Thanh ñaõ boû sang Vieät Nam xaây neân chuøa naøy vaøo khoaûng ñôøi vua Leâ Anh Toâng (1556- 1573). Naêm 1703, Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ban cho chuøa taám bieån “Saéc Töù AÁn Toân töï”. Ñeán naêm 1841, vua Thieäu Trò ñoåi teân chuøa laø Töø Ñaøm.

Chuøa quay veà höôùng Ñoâng Nam, phía tröôùc laáy nuùi Kim Phuïng laøm aùn ngöõ, beân traùi coù chuøa Linh Quang vaø nhaø thôø Phan Boäi Chaâu, beân phaûi laø ñöôøng Ñieän Bieân Phuû, phía sau, saùt khuoân vieân chuøa laø chuøa Thieân Minh.

Chuøa xaây theo kieåu “chuøa Hoäi”. Coång tam quan cao vaø roäng, coù maùi ngoùi. Ngay trong coång coù caây boà ñeà coå thuï. Chuøa chính goàm tieàn ñöôøng, nhaø toå. Tieàn ñöôøng xaây treân neàn moùng baèng ñaù hoa cöông cao 1,5m, maùi xaây theo kieåu coå laàu, taïo cho chuøa daùng veû cao to, uy nghi. Treân bôø maùi, noùc chuøa ñaép nhöõng caëp roàng uoán cong, meàm maïi, ñoái xöùng. Döôùi maùi coå laàu laø nhöõng böùc ñaép noåi noùi veà söï tích Ñöùc Phaät. Hai beân traùi, phaûi saùt tieàn ñöôøng coù laàu chuoâng, laàu troáng. Trong ñieän coù pho töôïng Ñöùc Theá Toân Thích Ca Maâu Ni ngoài treân toøa sen.

CHUØA THUYEÀN TOÂN Thuoäc thoân Nguõ Taây, xaõ Thuûy An, Thaønh phoá Hueá, do Thieàn sö Lieãu Quaùn khai saùng vaøo ñaàu theá kyû XVIII, toïa laïc treân moät ñoài cao, beân phaûi laø nuùi Thieân Thai, neân xöa kia chuøa coù teân laø Thieân Thai Thuyeàn Toân töï hoaëc Thieân Thai Noäi töï.

Naêm 1746, oâng Mai Vaên Hoan, moät tín ñoà moä ñaïo Phaät ñöùng ra vaän ñoäng xaây döïng laïi chuøa coù quy moâ lôùn hôn.

805

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Ñeán naêm 1808, baø Leâ Thò Taï giuùp chuøa truøng tu söûa chöõa. Naêm 1937, chuøa bò hö hoûng naëng, Hoøa thöôïng Thích Giaùc Nhieân ñaõ truøng tu söûa chöõa lôùn.

Coång chuøa xaây boán truï bieåu lôùn, caïnh coù caây boà ñeà caønh laù sum sueâ. Saân chuøa roäng, troàng nhieàu loaïi caây caûnh, giöõa saân coù pho töôïng Quan AÂm. Chuøa xöa xaây theo kieåu chöõ “khaåu” (口). Beân trieàn nuùi phía Ñoâng Nam laø thaùp Toå Lieãu Quaùn. Thaùp coù loái kieán truùc ñoäc ñaùo. Tröôùc coång thaùp coù ñeà baûy chöõ “Ñaøm hoa laïc khöù höõu dö höông” (yù: Ngaøi ñaõ vieân tòch, nhöng ñaïo ñöùc coøn löu truyeàn maõi, nhö hoa öu ñaøm ñaõ raõ caùnh maø höông thôm vaãn coøn phaûng phaát). Phía sau chuøa coù ngoïn thaùp kieán truùc uy nghi cuûa Ñeä nhò Taêng Thoáng Thích Giaùc Nhieân, coá thieàn sö truï trì chuøa Thuyeàn Toân. ÑÌNH LAØNG DÖÔNG NOÃ Thuoäc xaõ Phuù Döông, huyeän Phuù Vang, caùch cöûa bieån Thuaän An 7km veà phía Ñoâng, caùch kinh thaønh Hueá 5 km veà phía Taây. Ñình döïng treân moät khu ñaát roäng khoaûng 420m2. Maët ñình nhìn ra soâng Phoå Lôïi. Xöa kia ñình ñöôïc laøm baèng tranh tre nöùa laù. Ñeán naêm 1808, ñöôïc Quaän coâng Nguyeãn Ñöùc Xuyeân uûng hoä tieàn baïc, ñình xaây laïi baèng goã lim, lôïp ngoùi aâm döông, bôø noùc hình thuyeàn, giöõa coù ñaép noåi hình “löôõng long trieàu nhaät”. Ñình goàm naêm gian hai chaùi vaø hai nhaø haäu ñình. Naêm 1943, ñình bò hö hoûng naëng. Khi söûa chöõa phaûi thu nhoû laïi coøn ba gian hai chaùi.

Töø ngoaøi vaøo laø hai truï bieåu coång ñình, ñeán saân ñình, roài ñeán Ñaïi ñình. Dieän tích ñình laø 209,3m2. Chieàu daøi 18,2m, chieàu roäng 11,5m. Chieàu cao vaùch töôøng laø 2,65m. Maët sau ñình coù töôøng haäu vaø töôøng beân traùi, beân phaûi. Maët tröôùc chæ coù töôøng ôû hai chaùi, treân töôøng cuûa hai chaùi coù trang trí hoa vaên, maûng treân laø boán con dôi chaàu ôû boán goùc töôïng tröng cho chöõ “phuùc” (褔), giöõa duøng maûnh saønh söù maøu oáp noåi thaønh chöõ “thoï” (壽), maûng döôùi laø hình “long maõ phuï haø ñoà”.

Maët tröôùc hai gian giöõa hai beân khoâng coù cöûa. Chính dieän goàm boán vì keøo, taùm coät caùi, taùm coät quaân vaø boán coät phuï ôû hai chaùi.

Gian thôø chính giöõa coù saùu caùnh cöûa höông song haï baûn trong khung ñôõ. ÔÛ caùc oâ ñeàu coù chaïm troå “löôõng long trieàu nhaät”, maët hoå phuø chaïm noåi, hai beân laø lan can con tieän.

806

THÖØA THIEÂN - HUEÁ Gian giöõa ñaët baøn thôø ba taàng: taàng moät ñaët ñoâi haïc goã khaù cao, giöõa ñaët aùn tam sôn ñeå ñaøi nöôùc. Taàng hai laø baùt nhang, taàng ba ñaët hoøm ban saéc. Ñình laøng Döông Noã thôø Thaønh hoaøng laøng laø 7 vò tieàn hieàn cuûa 7 doøng hoï trong laøng ñaõ coù coâng khai phaù vuøng ñaát naøy vaø moät soá quan laïi cao caáp voán laø ngöôøi cuûa laøng. ÑIEÄN HOØN CHEÙN Ngöï treân nuùi Ngoïc Traûn, ôû ngay treân bôø Baéc soâng Höông, thuoäc huyeän Höông Traø. Töø thôøi Gia Long, ñieän naøy laø moät kieán truùc ña thaàn noåi tieáng, chuû yeáu thôø phuïng theo Ñaïo giaùo. Naêm 1832, ñieän ñöôïc truøng tu söûa chöõa. Döôùi thôøi Ñoàng Khaùnh (1886-1888), laïi ñöôïc söûa chöõa lôùn vaø ñoåi teân laø ñieän Hueä Nam. Hieän kieán truùc ñieän thuoäc veà naêm 1886 vôùi hôn möôøi coâng trình: trung taâm laø Minh Kính ñaøi, kích thöôùc 15m x 17m, coù ba cung: Minh Kính cao ñaøi ñeä nhaát cung, Thöôïng ñieän, hai taàng thôø Thieân Y A Na Thaùnh Maãu, döôùi laø nôi ôû cuûa Thuû töø; Minh Kính cao ñaøi ñeä nhò cung, cung Hoäi ñoàng; Minh Kính cao ñaøi ñeä tam cung, tieàn ñieän, nôi haønh leã. Ñieän Hoøn Cheùn coøn löu giöõ khaù nhieàu caùc ñoà teá khí khaù quyù giaù thôøi Nguyeãn, nieân hieäu chuû yeáu thôøi Ñoàng Khaùnh, coù khoaûng 664 hieän vaät thuoäc 284 chuûng loaïi.

LEÃ HOÄI Thöøa Thieân-Hueá laø nôi tieáp giaùp hai vuøng Nam Baéc, moät vuøng vaên hoùa coá ñoâ, coù nhieàu neùt sinh hoaït vaên hoùa ñaëc saéc, vôùi nhieàu leã hoäi mang tính tín ngöôõng nhö: LEÃ HOÄI ÑIEÄN HOØN CHEÙN Moãi naêm dieãn ra hai laàn: Leã hoäi vaøo thaùng 2 goïi laø leã Xuaân Teá, vaø vaøo thaùng 7 goïi laø leã Thu Teá.

Leã hoäi ñieän Hoøn Cheùn dieãn ra treân nuùi Ngoïc Traûn vaø ñình laøng Haûi Caùt, huyeän Höông Traø. Leã hoäi suy toân Thieân Y A Na Thaùnh Maãu (meï Xöù Sôû). Theo truyeàn thuyeát Chaêm, Thieân Y A Na Thaùnh Maãu laø thaàn saùng taïo ra ñaát ñai, caây coái, röøng goã quyù... vaø daïy daân caùch troàng troït.

807

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Leã hoäi ñieän Hoøn Cheùn goàm nhieàu nghi thöùc taïo neân khoâng khí toân giaùo thieâng lieâng, giöõa khung caûnh thieân nhieân thô moäng.

LEÃ HOÄI CAÀU NGÖ Dieãn ra ôû laøng Thaùi Döông Haï, huyeän Phong Ñieàn, haèng naêm ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 12 thaùng Gieâng aâm lòch, ñeå töôûng nhôù vò Thaønh hoaøng laø Tröông Quyù Coâng (bieät danh cuûa Tröông Thieàu), ngöôøi goác mieàn Baéc, coù coâng daïy cho daân ngheà ñaùnh caù vaø buoân baùn ghe maønh. Ñaëc bieät, cöù ba naêm daân laøng laïi toå chöùc ñaïi leã raát linh ñình. Trong hoäi coù toå chöùc troø dieãn taû nhöõng sinh hoaït ngheà bieån nhö: troø dieãn “buûa löôùi”, “giaêng caâu”...

VAÄT VOÕ LAØNG SÌNH Laøng Sình naèm ôû bôø Nam soâng Höông, thuoäc huyeän Höông Phuù.

Vaät voõ laøng Sình thöôøng dieãn ra vaøo moàng 10 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm. Caùc thaày troø loø vaät trong vuøng noâ nöùc ñeán hoäi vaät voõ laøng Sình ñeå tranh taøi giaät giaûi.

Leã hoäi vaät voõ laøng Sình dieãn ra raát soâi ñoäng, nhieàu thanh nieân nam nöõ ôû caùc laøng khaùc quanh vuøng cuõng ñeán xem vaät hoaëc tham döï thi taøi.

Vaät voõ laøng Sình laø truyeàn thoáng thöôïng voõ ñeïp cuûa ngöôøi daân xöù Hueá ñaõ coù töø laâu ñôøi.

TIEÀN GIANG Tieàn Giang laø söï hôïp nhaát cuûa hai tænh Myõ Tho vaø Goø Coâng, coù dieän tích töï nhieân 2339km 2, daân soá gaàn 1,8 trieäu ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Hoa, Khôme... Thaønh phoá Myõ Tho laø tænh lî, ngoaøi ra laø thò xaõ Goø Coâng vaø caùc huyeän Caùi Beø, Cai Laäy, Chaâu Thaønh, Chôï Gaïo, Goø Coâng Taây, Goø Coâng Ñoâng.

Tieàn Giang Phía Baéc giaùp Long An, phía Nam giaùp Beán Tre, phía Taây giaùp Ñoàng Thaùp, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Thaønh phoá Myõ Tho caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh 70km.

808

TIEÀN GIANG Tieàn Giang laø tænh thuoäc vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long, ñòa hình chia laøm ba vuøng roõ reät: mieät vöôøn, ven soâng Tieàn vuøng troàng caây traùi, vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi vaø vuøng ven bieån Goø Coâng. Tieàn Giang coù 32km bôø bieån, nguoàn lôïi thuûy saûn doài daøo. Tieàn Giang ñaát ñai phì nhieâu, laø moät trong nhöõng vöïa luùa lôùn cuûa ñoàng baèng Nam Boä.

Moät vuøng ñaát noåi tieáng veà hoa traùi nhö: vuù söõa, xoaøi caùt, cam saønh, oåi Caùi Beø, maän Trung Löông...

Tieàn Giang thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, coù hai muøa: muøa möa töø thaùng 4 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 3 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm khoaûng 270C, löôïng möa trung bình naêm laø 2.300mm.

Tieàn Giang laø moät tænh coù nhieàu soâng ngoøi, keânh raïch, vôùi ba con soâng chính chaûy qua laø: soâng Tieàn, soâng Goø Coâng vaø soâng Baûo Ñònh. Ñöôøng soâng, bieån khaù thuaän lôïi, coù theå theo ñöôøng thuûy leân Thaønh phoá Hoà Chí Minh hoaëc sang Phoâm Peânh, Campuchia deã daøng. Tieàn Giang coøn coù quoác loä 4 ñi qua.

THAÉNG CAÛNH ÑOÀNG THAÙP MÖÔØI Ñoàng Thaùp Möôøi cuûa Tieàn Giang voán laø vuøng ñaát chua pheøn, ñaõ bao ñôøi bò boû hoang hoùa, sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng, ngöôøi noâng daân Tieàn Giang ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa Nhaø nöôùc ñaõ bieán vuøng chua pheøn thaønh nhöõng noâng tröôøng troàng döùa (khoùm) vôùi haøng traêm hecta, baèng söùc lao ñoäng queân mình, aùp duïng kyõ thuaät troàng troït ñaõ laøm cho vuøng ñaát trôû neân töôi toát, moät vuøng maøu xanh chaïy tít taép taän chaân trôøi. Nhöõng noâng tröôøng caùch thaønh phoá Myõ Tho khoâng ñaày 20km, mang moät caùi teân raát coù yù nghóa: Taân Laäp (môùi thaønh laäp). Ñeán ñaây du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc vò ngoït ñaäm, thôm tho cuûa loaïi döùa Ñoàng Thaùp Möôøi vaø seõ ñöôïc chieâm ngöôõng caûnh ñeïp hoang daõ cuûa nhöõng caùnh röøng Ñoàng Thaùp Möôøi vôùi baït ngaøn hoa sen ñang vaøo muøa nôû roä, ngaùt höông.

809

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ COÀN THÔÙI SÔN Coâng ty du lòch tænh Tieàn Giang ñaõ ñaàu tö xaây döïng cuø lao Thôùi Sôn, moät hoøn ñaûo naèm giöõa soâng Tieàn, ñoái dieän vôùi thaønh phoá Myõ Tho, thaønh moät ñieåm du lòch sinh thaùi thuù vò. Du khaùch ñeán coàn Thôùi Sôn seõ ñöôïc thöôûng ngoaïn nhöõng vöôøn caây traùi sum sueâ, tróu quaû.

Töø thaønh phoá Myõ Tho, thuyeàn du lòch seõ ñöa du khaùch leân nhaø nghæ cuûa khu du lòch ôû coàn Thôùi Sôn, vaø ñi thaêm nhöõng vöôøn caây traùi nhö vöôøn nhaõn, maän, saboâcheâ... Thuù vò bieát bao khi baïn coù thôøi gian taïm xa nôi ñoâ hoäi oàn aøo ñeå ñöôïc daïo chôi vaø nghæ ngôi trong nhöõng vöôøn caây traùi maùt röôïi noåi tieáng cuûa mieät vöôøn thanh thaûn.

CHÔÏ NOÅI CAÙI BEØ Neáu Haäu Giang coù chôï noåi ngaõ baûy Phuïng Hieäp, thì Tieàn Giang coù chôï noåi Caùi Beø naèm ôû ñoaïn soâng Tieàn giaùp ranh giöõa ba tænh Tieàn Giang, Vónh Long vaø Beán tre. Noùi nhö ngöôøi daân vuøng naøy, ôû ñaây con gaø gaùy ba tænh ñeàu nghe laø vaäy. Taïi chôï noåi Caùi Beø, haèng ngaøy coù khoaûng töø 400 ñeán 500 löôït thuyeàn côõ lôùn ñaày aép caùc loaïi traùi caây, neo ñaäu doïc hai beân bôø soâng Tieàn ñeå chôø caùc chuû thöông laùi ñeán caát haøng. Trong thuyeàn baùn nhöõng loaïi traùi caây naøo, thì chuû haøng treo haøng maãu leân caây saøo cao treân mui thuyeàn ñeå quaûng caùo cho khaùch haøng töø xa. Treân maët soâng daøy ñaëc nhöõng thuyeàn con, thoaét ñi, thoaét ñeán nhö nhöõng laù tre troâi noåi treân soâng khoâng sao ñeám ñöôïc, taïo neân moät caûnh sinh hoaït treân soâng nöôùc raát nhoän nhòp. Cuõng coù theå noùi chôï treân ñaát lieàn coù thöù gì, thì chôï noåi Caùi Beø coù ñuû nhöõng thöù aáy. Ngoaøi traùi caây laø chính, coøn coù caû nhöõng thöù tieâu duøng nhoû nhaët nhö chieác kim cuoän chæ, taám baùnh, baùt phôû, huû tieáu... cho ñeán vaät duïng ñaét tieàn, catxeùt, aùo quaàn... ñeàu coù baùn.

TRAÏI NUOÂI RAÉN ÑOÀNG TAÂM Caùch thaønh phoá Myõ Tho khoaûng 9km. Ñaây laø moät traïi nuoâi nhieàu loaïi raén ñeå laáy noïc ñoäc xuaát khaåu vaø cheá döôïc phaåm, ñoàng thôøi traïi cuõng keát hôïp troàng caây döôïc lieäu vaø nghieân cöùu, ñieàu trò raén caén cho nhaân daân. Traïi coøn nuoâi caû caù saáu vaø caùc loaïi traên. Traïi nuoâi raén Ñoàng Taâm môùi ñöôïc xaây döïng sau ngaøy giaûi phoùng, nhöng phaùt trieån khaù nhanh vaø trôû thaønh moät nôi tham quan noåi tieáng cuûa Tieàn Giang.

810

TIEÀN GIANG Du khaùch ñeán ñaây seõ ñöôïc xem khu nuoâi raén theo kieåu coâng nghieäp vôùi haøng chuïc loaïi raén khaùc nhau, ñaëc bieät laø nhöõng con raén döõ cöïc ñoäc nhö hoå mang, caïp nong... vaø ñöôïc xem caûnh cho raén aên, raát thuù vò.

DI TÍCH DI TÍCH VAÊN HOÙA OÙC EO GOØ THAØNH Thuoäc xaõ Taân Thuaän, huyeän Chôï Gaïo. Taïi ñaây caùc nhaø khaûo coå ñaõ ba laàn khai quaät vaø tìm thaáy nhieàu di vaät raát coù giaù trò veà lòch söû vaø ngheä thuaät, trong ñoù coù nhieàu töôïng quyù nhö töôïng thaàn Vishnu, töôïng Negasa, Nam thaàn vaø nhieàu hieän vaät baèng vaøng, ñoàng vaø goám. Ñaây laø moät di chæ ñaëc bieät quan troïng, coù giaù trò trong vieäc nghieân cöùu veà neàn vaên hoùa Phuø Nam taïi tænh Tieàn Giang, maø caùc nhaø khoa hoïc coøn goïi laø neàn vaên hoùa OÙc Eo Goø Thaønh, vì noù ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân ôû Goø Thaønh, xaõ Taân Thuaän.

Luõy Phaùo Ñaøi Thaønh ñoàn Phaùo Ñaøi laø moät kieán truùc kieân coá, chaân moùng xaây baèng ñaù ong, ñaù xanh, cao tôùi 8m. Boán phía coù coång, voïng, raøo chaén. ÔÛ giöõa ñoàn laø kho vuõ khí, gieáng nöôùc vaø voïng gaùc laàu chæ huy. Thaønh xaây theo kieåu luïc laêng. Ñaù keø soâng, laáy töø Bieân Hoøa chôû thuyeàn veà, roài ñuïc thuûng cho caû thuyeàn chìm xuoáng ñeå khoâng bò doøng nöôùc cuoán ñi vaø toàn taïi ñeán ngaøy nay. Di tích Luõy Phaùo Ñaøi thuoäc xaõ Phuù Taân, huyeän Goø Coâng Ñoâng, do chính Tröông Ñònh chæ huy nhaân daân xaây döïng treân moät ñòa hình ñaëc bieät, bôûi ñöôïc bao boïc bôûi bieån caû, baõi caùt boài, sình laày vaø röøng raäm. Ñaëc bieät maët Baéc laø soâng Cöûa Tieåu coù ñaäp ñaù phoøng ngöï - nôi ñaët suùng thaàn coâng ñeå traán giöõ cöûa bieån quan troïng phía Nam cuûa toå quoác. ÑEÀN THÔØ THUÛ KHOA HUAÂN Teân thaät laø Nguyeãn Höõu Huaân, sinh naêm 1830, ngöôøi huyeän Chôï Gaïo, ñöôïc trieàu ñình boå laøm Giaùo thuï phuû Kieán An, sau ñoã thuû khoa kyø thi Höông taïi Gia Ñònh. Laø ngöôøi hoïc roäng taøi cao, oâng töøng chieâu moä nghóa binh ñöùng leân choáng Phaùp, neâu cao taám göông “taän trung baùo quoác”. Ngaøy 15-5-1875, oâng bò giaëc Phaùp baét. Ñeán ngaøy

811

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ 19-5-1875, chuùng giaûi oâng veà queâ xöû cheùm, giöõa nieàm thöông tieác voâ haïn cuûa nhaân daân.

Moä oâng ñöôïc laäp ôû xaõ Hoøa Thònh, huyeän Chôï Gaïo. Ñeàn thôø oâng roäng 300m2 xaây theo daïng chöõ T, goàm voõ ca, nhaø caàu, nhaø thôø chính vaø nhaø khoùi.

LAÊNG TRÖÔNG ÑÒNH Tröông Ñònh goác ngöôøi Quaûng Nam, sinh naêm 1820, laáy vôï queâ ôû Tieàn Giang vaø soáng luoân ôû queâ vôï, laø ngöôøi ñi ñaàu khai hoang laäp aáp ôû huyeän Taân Hoøa (nay laø thò xaõ Goø Coâng), töøng ñöôïc trieàu ñình boå chöùc Quaûn Cô. Nhöõng naêm khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, oâng ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân ñöùng leân khôûi nghóa, laøm cho giaëc bao phen kinh hoàn baït vía. Nhöng do söï phaûn boäi cuûa teân choù saên Huyønh Coâng Taán, Tröông Ñònh töû tieát ngaøy 20-8-1864, nhaân daân an taùng oâng taïi thò xaõ Goø Coâng.

Hieän khu di tích Tröông Ñònh goàm laêng vaø ñeàn thôø taïi thò xaõ Goø Coâng. Moä ñöôïc xaây baèng ñaù ong treân dieän tích 67m2. Treân taám bia coù khaéc “Ñaïi Nam Thaàn Ñoâng Ñaïi Töôùng Quaân, Trung Taëng Nguõ Quaân, Quaän Coâng Tröông Coâng Ñònh chi moä”.

LAÊNG HOAØNG GIA Toïa laïc taïi goø Sôn Quy, thò xaõ Goø Coâng, ñöôïc xaây döïng treân moät khuoân vieân roäng 2987m2 vaøo naêm 1826. Laêng goàm moä doøng hoï Phaïm Ñaêng Höng, ngöôøi noåi tieáng loãi laïc, hieàn ñöùc, cuøng nhaø thôø vôùi caùc coät cao to, sôn son theáp vaøng. Ñaây laø khu di tích theå hieän ngheä thuaät kieán truùc cao thôøi Nguyeãn vaø ngheä thuaät chaïm khaéc truyeàn thoáng cuûa Goø Coâng. Nôi ñaây coøn nhieàu bia ñaù ghi laïi moät thôøi lòch söû xa xöa cuûa vuøng mieàn Taây Nam Boä.

QUAÀN THEÅ MOÄ ÑAÙ HOØA BÌNH Laø moät quaàn theå moä taùng kieán truùc baèng ñaù naèm giöõa caùnh ñoàng luùa meânh moâng cuûa aáp Lôïi An, xaõ Ñoàng Thaïnh, huyeän Goø Coâng Taây, caùch thò traán Vónh Bình 4km veà höôùng Baéc. Moä ñaù Hoøa Bình laø coâng trình chaïm khaéc treân ñaù saéc saûo nhaát ôû nöôùc ta hieän nay.

Quaàn theå goàm möôøi ngoâi moä vôùi nhieàu kieåu khaùc nhau, trong ñoù coù moät ngoâi moä ñöôïc chaïm khaéc 80 böùc phuø ñieâu theå hieän 40 ñeà taøi khaùc nhau, phaûn aùnh sinh hoaït, taäp tuïc thôø cuùng raát sinh ñoäng.

812

TIEÀN GIANG DI TÍCH LÒCH SÖÛ RAÏCH GAÀM-XOAØI MUÙT Thaùng 7-1784, thuûy quaân Xieâm ñaõ ñoå boä leân ñaát Gia Ñònh, chieám moät nöûa phaàn ñaát Gia Ñònh vaø Myõ Tho. Ñaàu naêm 1785, quaân Taây Sôn do Nguyeãn Hueä chæ huy vöôït bieån tieán vaøo Myõ Tho. Luùc naøy quaân Xieâm chieám ñoùng mieàn Taây Tieàn Giang vaø ñang chuaån bò ñaùnh caên cöù quaân Taây Sôn ôû thaønh Myõ Tho. Haèng ngaøy Nguyeãn Hueä cho nhöõng ñoäi chieán thuyeàn theo doøng soâng Tieàn taäp kích doanh traïi ñòch nhaèm khieâu khích, nhöû ñòch ra khoûi caên cöù. Trong luùc ñoù ñoaïn soâng töø Raïch Gaàm ñeán Xoaøi Muùt daøi khoaûng 6km, giöõa soâng coù cuø lao Thôùi Sôn, thuoäc xaõ Kim Sôn, huyeän Chaâu Thaønh, hai beân bôø caây coû raäm raïp, ñöôïc Nguyeãn Hueä choïn laøm traän ñòa quyeát chieán vôùi quaân ñòch. Ñeâm 19 raïng ngaøy 20 thaùng 1 naêm 1785 (töùc ñeâm moàng 9 raïng moàng 10 thaùng Chaïp naêm Giaùp Thìn), quaân ñòch huy ñoäng toaøn boä löïc löôïng, tieán coâng vaøo caên cöù quaân Taây Sôn ôû Myõ Tho. Nguyeãn Hueä nhöû ñòch loït vaøo traän ñòa mai phuïc. Phaùo binh Taây Sôn baét ñaàu nhaû ñaïn vaøo caùc chieán thuyeàn ñòch. Trong luùc ñòch ñang hoãn loaïn, quaân thuûy boä cuûa ta töø caùc vò trí mai phuïc xoâng ra tieâu dieät. Gaàn 4 vaïn quaân Xieâm bò gieát taïi traän, ñoäi quaân cuûa Nguyeãn AÙnh cuõng bò tieâu dieät gaàn heát. Nguyeãn AÙnh thoaùt cheát, cuøng vôùi moät nhoùm taøn quaân chaïy troán sang Xieâm (Thaùi Lan).

Chieán thaéng Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt laø moät chieán thaéng vang doäi trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc ta.

CHUØA VÓNH TRAØNG Ngoâi chuøa lôùn nhaát tænh Tieàn Giang, thuoäc xaõ Myõ Phong, thaønh phoá Myõ Tho. Chuøa do oâng Buøi Coâng Ñaït xaây döïng vaøo khoaûng ñaàu theá kyû XIX trong moät khuoân vieân ñaày caây xanh roäng hôn 2000m2. Ñaàu naêm 1849, hoøa thöôïng Hueä Ñaêng ôû chuøa Giaùc Laâm (Gia Ñònh) veà truï trì chuøa naøy vaø toå chöùc xaây döïng, môû roäng thaønh ngoâi chuøa lôùn khang trang, ñaët teân laø chuøa Vónh Traøng. Naêm 1907, hoøa thöôïng Chaùnh Haäu cho truøng tu, söûa chöõa, taïo ra moät ngoâi chuøa mang daùng veû kieán truùc chaâu AÙ pha laãn kieán truùc chaâu AÂu. Söï keát hôïp haøi hoøa vaø nhuaàn nhuyeãn giöõa hai phong caùch kieán truùc AÂu-AÙ ñaõ taïo neân moät veû ñeïp loäng laãy maø thanh thoaùt nôi cöûa Phaät, bôûi nhöõng haøng

813

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ñaù hoa röïc rôõ, vôùi nhöõng boä coät, nhöõng böùc hoaønh phi ñöôïc chaïm khaéc coâng phu, tinh xaûo... Taát caû ñaõ phaûn aùnh tinh hoa ngheä thuaät ñieâu khaéc Vieät Nam caùch nay hôn 100 naêm.

Trong Phaät ñieän coøn löu giöõ 60 pho töôïng baèng goã quyù, ñaëc bieät laø boä töôïng 18 vò La Haùn ñöôïc taïo vaøo naêm 1907, laø ñænh cao cuûa ngheä thuaät taïc töôïng vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long hoài baáy giôø.

CHUØA LINH THÖÙU Chuøa Linh Thöùu toïa laïc gaàn chôï Xoaøi Hoät, xaõ Thanh Phuù, huyeän Chaâu Thaønh. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû thöù XVIII. Ñeán naêm 1811, vua Gia Long ñoåi teân chuøa Linh Thöùu thaønh Long Tuyeàn. Naêm 1841, vua Thieäu Trò quyeát ñònh laáy laïi teân chuøa laø Linh Thöùu. Chuøa Linh Thöùu ñöôïc truøng tu söûa chöõa nhieàu laàn döôùi thôøi Thieàn sö Nguyeät Hieän (giöõa theá kyû XVIII), döôùi thôøi Hoøa thöôïng Chaùnh Haäu (cuoái theá kyû XIX) vaø caùc sö baø: Nhö Nghóa, Thoâng Tueä, Nhö Chôn.

CHUØA HOÄI THOÏ Chuøa toïa laïc ôû aáp Myõ Höng, xaõ Thieän Trì, huyeän Caùi Beø. Nguyeân goác tröôùc ñaây laø chuøa Kim Cöông ôû Gia Ñònh, Hoøa thöôïng Minh Giaùc cuøng ñeä töû veà Caùi Beø laäp chuøa vaø ñoåi teân chuøa laø Hoäi Thoï.

Trong chieán tranh, chuøa haàu nhö bò hö hoûng hoaøn toaøn. Ngoâi chuøa hieän nay xaây döïng raát sô saøi vaøo naêm 1982, vaø sau ñoù laïi ñöôïc truøng tu.

Hieän chuøa coøn löu giöõ moät soá di vaät coå, moät soá töôïng thôø, baøi vò, phaùp khí, töï khí voán cuûa chuøa Kim Cöông nhö töôïng Tieâu Dieän baèng goã cao 1,34m. Töôïng Thaäp Ñieän Minh Vöông cuõng baèng goã cao 0,70m, töôïng Phaät Di Ñaø baèng ñaát cao 0,55m. Trong khuoân vieân chuøa coù döïng thaùp thôø Hoøa thöôïng Thieäu Long.

CHUØA BÖÛU LAÂM ÔÛ phöôøng 3, thaønh phoá Myõ Tho. Chuøa do baø Nguyeãn Thò Ñaït xaây döïng vaøo naêm 1803, trong moät khuoân vieân khaù roäng. Chuøa ñaõ traûi qua möôøi ñôøi truyeàn thöøa, ngöôøi truï trì ñaàu tieân laø Hoøa thöôïng Töø Laâm, nguyeân ôû chuøa Hoäi Toân (Beán Tre). Ñeán naêm 1905, Hoøa thöôïng

814

TIEÀN GIANG Thieân Tröôøng cho truøng tu, söûa chöõa chuøa. Hieän Hoøa thöôïng Hueä Thoâng ñang tieáp tuïc coâng vieäc toân taïo chuøa.

Trong chuøa coù boä töôïng Thaäp Ñieän Minh Vöông, ñaëc bieät boä cöûa ôû Baùt Nhaõ ñöôøng ñöôïc chaïm khaéc raát tinh vi, coù giaù trò ngheä thuaät cao. ÑÌNH LONG HÖNG Coøn goïi laø Mieáu Chaùnh, ñöôïc xaây döïng caùch ñaây hôn 150 naêm, naèm beân bôø keânh Nguyeãn Taán Thaønh, thuoäc aáp Long Thaønh, xaõ Long Höng, huyeän Chaâu Thaønh, caùch thaønh phoá Myõ Tho 12km veà phía Taây, caùch quoác loä 1A 2,5 km veà phía Nam. Ñình Long Höng laø nôi thôø cuùng chính cuûa laøng neân nhaân daân quen goïi laø Mieáu Chaùnh.

Kieán truùc ñình theo kieåu chöõ “coâng” (工), quay maët veà höôùng Ñoâng, tröôùc ñình döïng moät bình phong cao 1,5m, hai beân coù hai mieáu thôø. Ñình goàm: ñình chính vaø nhaø caàu vôùi dieän tích 9.200m2. Coät ñình laøm baèng goã troøn coù ñöôøng kính 0,3m, ñaët treân taûng ñaù keû hình coå boàng, cao 0,5m. Maùi lôïp ngoùi aâm döông. Hai ñaàu bôø noùc ñình gaén hai con roàng baèng söù chaàu maët trôøi (löôõng long chaàu nhaät). Caùc ñaàu ñao ôû boán goùc ñình ñeàu ñöôïc ñaép noåi hình caù hoùa roàng. Neàn ñình ñaép cao 0,5m, laùt gaïch hoa. Chung quanh ñeå troáng khoâng thöng vaùch. Chæ ñình chính coù vaùch goã thuûng.

Naêm 1961, ñình bò suïp ñoå hoaøn toaøn. Naêm 1987, ñình ñöôïc xaây döïng laïi treân dieän tích 129,6m2, theo kieåu töù truï, maùi lôïp ngoùi aâm döông, chung quanh xaây töôøng bao boïc, goàm ñieän chính thôø cuùng vaø nhaø voõ ca. Ñình thôø caùc vò Thaønh hoaøng vaø coøn thôø Taû quaân Leâ Vaên Duyeät, moät khai quoác coâng thaàn cuûa trieàu Nguyeãn, queâ ôû Long Höng. Ñình Long Höng khoâng chæ laø nôi thôø cuùng, maø laø moät di tích lòch söû caùch maïng, nôi ñaët baûn doanh cuûa cuoäc Khôûi nghóa Nam Kyø (1940), vaø cuõng laø nôi treo laù côø ñoû sao vaøng ñaàu tieân ôû vuøng ñaát Nam Boä. Chính quyeàn caùch maïng tænh Kieân Giang cuõng ñaõ ra ñôøi taïi nôi ñaây.

815

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ CHUØA THANH TRÖÔÙC Toïa laïc ôû aáp Goø Tre, xaõ Long Thuaän, thò xaõ Goø Coâng. Chuøa ñöôïc döïng naêm 1826, trong moät khuoân vieân khaù roäng coù nhieàu caây xanh, coù teân laø chuøa Phaät Linh. Naêm 1851, Hoøa thöôïng Chôn Hoäi ñöùng ra toå chöùc taùi thieát laïi chuøa vaø cho ñoåi teân laø chuøa Thanh Tröôùc.

Chuøa ñaõ traûi qua baûy ñôøi truï trì cuûa caùc hoøa thöôïng. Naêm 1896, Hoøa thöôïng Haûi Traøng cho truøng tu chuøa laàn thöù nhaát, Hoøa thöôïng Hoaèng Thoâng tieáp tuïc cho söûa chöõa vaøo caùc naêm 1941, 1946, 1958 vaø 1989.

Trong chuøa coøn löu giöõ nhieàu di vaät quyù nhö töôïng Ñöùc Phaät, chaân dung toå Tì-ni-ña-löu-chi (Vin taruci), vò Toå ñaàu tieân cuûa doøng thieàn Tì-ni-ña-löu-chi taïi nöôùc ta. Trong khuoân vieân chuøa coù thaùp toå.

DI TÍCH AÁP BAÉC AÁp Baéc laø teân moät aáp nhoû naèm trong aáp Taân Bình, xaõ Taân Phuù, huyeän Cai Laäy, caùch Thaønh phoá Myõ Tho 20km veà phía Taây. AÁp Baéc laø teân moät traän ñaùnh vaøo ngaøy 2-1-1963 cuûa Quaân Giaûi phoùng, goàm 2 tieåu ñoaøn 261 vaø 514 boä ñoäi ñòa phöông cuøng daân quaân du kích xaõ Taân Phuù, huyeän Chaâu Thaønh, ñaõ ñaäp tan cuoäc caøn queùt quy moâ lôùn cuûa treân 2.000 quaân Myõ-nguïy vôùi nhieàu xe taêng, maùy bay, taøu chieán yeåm trôï.

Chieán thaéng oanh lieät cuûa quaân Giaûi phoùng taïi AÁp Baéc ñaõ ñaäp tan chieán thuaät tröïc thaêng vaän, thieát xa vaän vaø keá hoaïch laäp aáp chieán löôïc cuûa ñòch. Ñaây laø moät di tích lòch söû caùch maïng noåi tieáng thôøi ñaùnh Myõ ôû Tieàn Giang.

LEÃ HOÄI Tieàn Giang laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa ca nhaïc caûi löông noåi tieáng, nôi dieãn ra söï kieän lòch söû Raïch Gaàm - Xoaøi Muùt, Gioàng Döøa, AÁp Baéc... laø queâ höông cuûa Tröông Ñònh, Thuû Khoa Huaân. Tieàn Giang, maûnh ñaát coù nhieàu toân giaùo: Nho giaùo, Phaät giaùo, Kitoâ giaùo, Tin Laønh, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo... Tieàn Giang laïi laø vuøng coù nhieàu ñình chuøa, mieáu maïo... vì theá Tieàn Giang trong naêm coù nhieàu ngaøy hoäi lôùn.

816

TRAØ VINH HOÄI VAØM LAÙNG Ñaây laø leã hoäi Nghinh OÂng (caù voi) cuûa haàu heát ngö daân ôû caùc laøng ven bieån töø Nam Trung Boä ñeán caùc tænh Nam Boä noùi chung.

Leã hoäi Vaøm Laùng dieãn ra vaøo ngaøy 10 thaùng 3 aâm lòch taïi xaõ Kieång Phöôùc, huyeän Goø Coâng Ñoâng.

Vaøo ñeâm hoäi, leã nghi ñöôïc toå chöùc taïi chuøa thôø caù OÂng, daân laøng daâng leã vaät, caùc nhaø sö tuïng kinh, hoùa vaøng maõ.

Leã Nghinh OÂng ñöôïc cöû haønh vaøo luùc 1 giôø saùng ngaøy 16 thaùng 6 haèng naêm, thuyeàn Nghinh OÂng ñöôïc trang hoaøng loäng laãy, treân ñaët baøn thôø coù maâm xoâi coã maën, töø raïch Vaøm Laùng tieán ra soâng Xoaøi Raïp. Leã röôùc coù taáu nhaïc, ca xöôùng. Khi quay veà, caùc thuyeàn thaép ñeøn keát hoa röïc rôõ, sau ñoù laø leã cuùng vong OÂng. Keát thuùc laø leã an vò OÂng, ñöa OÂng veà thôø ôû chuøa. Trong ngaøy hoäi, daân laøng toå chöùc aên uoáng, vui chôi, bieåu dieãn caûi löông.

HOÄI TÖÙ KIEÄT ÔÛ xaõ Thanh Hoøa, huyeän Cai Laäy. Hoäi dieãn ra trong hai ngaøy töø ngaøy 15 ñeán ngaøy 16 thaùng Taùm aâm lòch haèng naêm ñeå töôûng nhôù boán vò anh huøng laø caùc oâng: Ñuoác, Long, Roâng, Thaän, nhöõng ngöôøi ñaõ noåi leân choáng thöïc daân Phaùp. Caùc oâng bò chuùng baét vaø haønh quyeát. Moä cuûa boán oâng goïi laø laêng Töù Kieät, ôû xaõ Thanh Hoøa. Tuïc truyeàn caùc vò naøy raát linh thieâng, neân daân chuùng quanh vuøng tham döï leã hoäi raát ñoâng.

Sau phaàn leã teá, cuùng baùi laø ñeán caùc muïc vui chôi, sinh hoaït vaên ngheä vaø troø vui daân gian truyeàn thoáng.

TRAØ VINH Traø Vinh laø tænh naèm ôû haï löu soâng Meâ Koâng ñöôïc bao boïc bôûi soâng Tieàn vaø soâng Haäu, coù dieän tích töï nhieân 2.369km2, daân soá treân 1 trieäu ngöôøi goàm caùc daân toäc: Kinh, Khôme, Hoa. Thò xaõ Traø Vinh laø tænh lî, ngoaøi ra coøn coù caùc huyeän: Caøng Long, Caàu Keø, Tieåu Caàn, Chaâu Thaønh, Traø Cuù, Caàu Ngang, Duyeân Haûi.

Traø Vinh, phía Baéc giaùp Beán Tre, Taây Nam giaùp Soùc Traêng, phía

817

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Taây vaø Taây Baéc giaùp Vónh Long, Caàn Thô, phía Ñoâng giaùp bieån Ñoâng. Traø Vinh coù bôø bieån daøi 65km. Ñòa hình Traø Vinh khaù ñôn giaûn, laø moät daûi ñoàng baèng ven bieån goàm vuøng chaâu thoå ñaõ ñöôïc hình thaønh töø laâu vaø vuøng ñaát môùi boài.

Traø Vinh ôû ñoä cao trung bình töø 2 ñeán 3m so vôùi maët nöôùc bieån, coù nhieàu soâng ngoøi, keânh raïch töï nhieân vaø keânh ñaøo, taïo neân moät heä thoáng töôùi tieâu raát coù hieäu quaû vaø cuõng laø nguoàn cung caáp phuø sa boài ñaép cho chaâu thoå. Vì theá ruoäng ñaát Traø Vinh phì nhieâu töôi toát. Ñaát Traø Vinh coù khaù nhieàu goø, gioàng ñaát.

Traø Vinh naèm trong vuøng khí haäu gioù muøa caän xích ñaïo, quanh naêm noùng aåm. Khí haäu chia ra laøm hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11 vaø muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau.

Löôïng möa trung bình naêm vaøo khoaûng 1.400-1.600mm. Traø Vinh tuy naèm ven bieån nhöng khoâng maáy khi bò baõo luït. Nhieät ñoä trung bình caû naêm töø 25-270C. Traø Vinh laø vuøng ñaát noâng nghieäp vaø nuoâi troàng ñaùnh baét thuûy haûi saûn.

THAÉNG CAÛNH AO BAØ OM Coøn goïi laø Ao Vuoâng, laø moät caûnh ñeïp noåi tieáng cuûa Traø Vinh noùi rieâng vaø cuûa vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi chung, thuoäc aáp Taø Cuï, xaõ Nguyeät Hoùa, huyeän Chaâu Thaønh, caùch thò xaõ Traø Vinh khoaûng 7km veà höôùng Taây Nam. Ao Baø Om coù daïng gaàn vuoâng, daøi khoaûng 500m, roäng khoaûng 350m, naèm saùt quoác loä 53. Chung quanh ao laø goø caùt cao, rôïp boùng caây sao, caây daàu coå thuï coù tuoåi thoï haøng traêm naêm, coù nhöõng caây goác reã taïo daùng kyø laï, troâng raát baét maét. Nöôùc trong ao phaúng laëng xanh ngaét, ñaây ñoù muøa sen nôû aùnh leân moät maøu tím cuûa hoa sen daïi, nheï nhaøng nhö böùc tranh luïa.

Khoâng khí maùt laïnh trong laønh. Du khaùch ñeán ñaây seõ ñöôïc nghe keå truyeàn thuyeát ly kyø vaø haáp daãn veà ao Baø Om. Chuyeän keå raèng: moãi khi nam nöõ trong buoân muoán cöôùi nhau, khoâng beân naøo ngoû

818

TRAØ VINH lôøi tröôùc vì phaûi chòu moät phí toån raát lôùn cho vieäc mua saém leã vaät.

Nhaân chuyeän ñaøo ao laáy nöôùc, daân laøng cho 2 beân nam nöõ thi ñua, moãi beân ñaøo moät hoà, beân naøo thua phaûi chòu toán keùm tieàn baïc cho vieäc cöôùi xin. Ngöôøi laõnh ñaïo phaùi nöõ laø Baø Om lieàn nghó ra moät caùch ñeå chieán thaéng, khi trôøi vöøa saäp toái, baø cho baøy tieäc theát ñaõi ñaùm ñaøn oâng. Vì quaù cheùn vaø yû laïi söùc maïnh cuûa mình neân caùc chaøng trai queân maát nhieäm vuï. Nöûa ñeâm Baø Om treo ngoïn ñeøn leân caønh caây laøm hoï laàm töôûng laø sao Mai moïc, lieàn mang duïng cuï ñi veà.

Caùc baø ôû laïi caém cuùi ñaøo vaø chieán thaéng. Ñòa danh ao Baø Om coù töø ñaáy. Caïnh ao, ngöôøi ta xaây döïng moät toøa nhaø Baûo taøng Khôme khaù hieän ñaïi, tröng baøy nhieàu hieän vaät veà neàn vaên hoùa OÙc Eo. Caùch ao Baø Om khoâng xa laø chuøa AÂng, ngoâi chuøa noåi tieáng coå nhaát trong soá caùc chuøa Khôme ôû Traø Vinh.

COÀN NGHEÂU Coøn goïi laø coàn Ngaïnh, laø moät coàn caùt thuoäc xaõ Myõ Long, huyeän Caàu Ngang, caùch bôø bieån Myõ Long khoâng xa, khoaûng 10 phuùt ñi ca noâ, ñoä chöøng 3 ñeán 4km. Vaøo luùc nöôùc thuûy trieàu leân, toaøn boä coàn Ngheâu ñeàu bò chìm ngaäp trong nöôùc bieån, vaø khi thuûy trieàu xuoáng coàn caùt môùi hieän ra.

Du khaùch ñeán coàn Ngheâu, ngoaøi vieäc höôûng khoâng khí trong laønh cuûa ñaïi döông coøn ñöôïc thöôûng thöùc moùn ngheâu cuûa coàn Ngheâu thòt ngoït. Coàn Ngheâu coù raát nhieàu ngheâu, moät ñaëc saûn quyù, noåi tieáng cuûa vuøng naøy, vì vaäy môùi coù teân laø coàn Ngheâu.

Treân coàn Ngheâu ngöôøi ta ñaõ döïng ba nhaø aên, nghæ, theo kieåu nhaø saøn, cao hôn maët nöôùc bieån, ñeå phuïc vuï du khaùch ñeán tham quan, nghæ döôõng.

BAÕI BIEÅN BA ÑOÄNG Thuoäc xaõ Tröôøng Hoøa, huyeän Duyeân Haûi, caùch thò xaõ Traø Vinh khoaûng 55km. Baõi bieån Ba Ñoäng caùt traéng phau, mòn maøng, bôø bieån thoai thoaûi chaïy daøi haøng chuïc caây soá, nöôùc quanh naêm trong xanh, troâng roõ taän ñaùy bieån, quaû laø moät baõi taém lyù töôûng cuûa vuøng phöông Nam giaøu naéng gioù. Khoâng khí trong laønh. Thôøi Phaùp thuoäc, tröôùc

819

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ naêm 1945, ngöôøi Phaùp ñaõ xaây döïng ôû ñaây nhieàu bieät thöï sang troïng, taïo thaønh khu nghæ maùt vaø thöôøng xuyeân ñeán aên chôi vaø taém bieån.

DI TÍCH CHUØA HANG Chuøa Hang thuoäc aáp Taàm Phöông, xaõ Ña Loäc, huyeän Chaâu Thaønh, caùch thò xaõ Traø Vinh khoaûng 5km veà höôùng Nam, coøn coù teân laø chuøa Moàng Raày (Kamponynixprdle), nhöng ngöôøi daân quen goïi laø chuøa Hang, vì chuøa coù coång kieán truùc nhö moät caùi hang. Chuøa Hang laø moät ngoâi chuøa Khôme coå, toïa laïc treân moät khuoân vieân roäng khoaûng 10ha, trong khuoân vieân coù nhieàu caây coå thuï cao to, rôïp boùng maùt nhö caây sao, caây daàu, nôi sinh soáng cuûa nhieàu loaøi chim, ñaëc bieät laø caùc loaøi coø. Ban ngaøy chuùng bay ñi kieám aên vaø keùo nhau veà vaøo luùc hoaøng hoân laøm cho khoâng gian chuøa naùo ñoäng, taïo neân moät caûnh ñaëc saéc cuûa ngoâi chuøa.

CHUØA COØ Coøn goïi chuøa Nodol hay chuøa Gioàng Lôùn, thuoäc aáp Gioàng Lôùn, xaõ Ñaïi An, huyeän Traø Cuù, caùch thò xaõ Traø Vinh khoaûng 40km veà phía Nam. Chuøa Coø laø moät ngoâi chuøa Khôme coå to lôùn. Veà kieán truùc xaây döïng gioáng nhö caùc ngoâi chuøa Khôme khaùc trong vuøng, vaãn mang neùt kieán truùc ñaëc saéc cuûa neàn vaên hoùa Khôme ôû Traø Vinh. Vaãn moät cuïm kieán truùc bao goàm coång chuøa, ngoâi chính ñieän, thaùp ñöïng tro coát, caùc sa la (nhaø taêng, nhaø hoäi...). Ngoâi chính ñieän vôùi nhöõng goùc maùi uoán cong theo hình ñuoâi roàng Phu Choâng, nhöõng ñænh thaùp nhoïn theo hình nhoïn nuùi Xoâme vaø nhöõng hình töôïng quen thuoäc nhö Riehu, thaàn boán maët Mohabrom, chim thaàn Kaâyno, Mahaknoát...

Chuøa Nodol ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng raëng tre xanh, nhöõng haøng caây sao, daàu, laø nôi laøm toå cho nhöõng ñaøn coø. Ñieåm haáp daãn ñaëc bieät cuûa chuøa Nodol laø quang caûnh thieân nhieân coøn mang ñaäm neùt hoang sô vôùi söï hieän dieän cuûa ñaøn coø. ÔÛ

820

TRAØ VINH ñaây vaøo ban ngaøy khoâng luùc naøo ngôùt tieáng coø cooïc, cooïc, cooïc...

Ngöôøi Khôme goïi con coø laø kok, phaûi chaêng laø teân goïi döïa vaøo aâm thanh naøy? Ñaëc bieät vaøo buoåi saùng khi ñi kieám aên vaø quay veà toå, treân neàn trôøi chaáp chôùi nhöõng ñaøn coø traéng caû moät goùc trôøi cuøng vôùi tieáng keâu inh oûi. Chuøa Nodol laø nôi truù nguï cuûa ñaøn coø, vì vaäy ngöôøi daân goïi ngoâi chuøa naøy laø chuøa Coø.

Coø ñaäu trong khuoân vieân chuøa khoaûng 3ha vôùi maät ñoä khaù daøy ñaëc, öôùc tính coù tôùi haøng vaïn con. Vaøo thôøi ñieåm ñoâng nhaát, ngöôøi ta thaáy ôû ñaây coù coø traéng, coø ngaø, coø coå ñoû, coø ma, coø ñoám, coø quaém... Ñeán nay, caùc laõo noâng tri ñieàn Traø Vinh vaãn coøn tin raèng: naêm naøo coø ngaø veà nhieàu thì naêm ñoù möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng töôi toát, vaø ngöôïc laïi, thôøi tieát tai öông, muøa maøng thaát baùt.

CHUØA SAMROÂNGEK Ñaây laø ngoâi chuøa coå Khôme Nam Boä toïa laïc taïi aáp Ñoân Hoùa, xaõ Nguyeät Hoùa, huyeän Chaâu Thaønh.

Töông truyeàn chuøa ñöôïc döïng vaøo khoaûng giöõa theá kyû thöù VII (khoaûng naêm 642), nhöng laïi coù thuyeát cho raèng chuøa döïng vaøo theá kyû XIV (1373). Nhöng ngoâi chuøa cuõ ñaõ bò hö hoûng naëng. Ngoâi chuøa hieän taïi môùi ñöôïc xaây döïng laïi naêm 1850. Naêm 1944, toøa chính ñieän ñöôïc truøng tu, söûa chöõa.

Hieän trong chuøa coøn löu giöõ moät soá ñoà vaät quyù nhö töôïng coå Noria baèng ñaù quyù vaø bia ñaù khaéc chöõ Khôme. Chung quanh chuøa coù nhieàu thaùp moä.

CHUØA LÖÔÕNG XUYEÂN Coøn goïi laø chuøa Long Phöôùc, toïa laïc ôû soá 3 ñöôøng Leâ Lôïi, phöôøng 1, thò xaõ Traø Vinh. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû XIX. Naêm 1834, Hoøa thöôïng Khaùnh Hoøa truï trì chuøa, cho truøng tu söûa chöõa lôùn vaø ñaët teân chuøa laø Long Phöôùc. Naêm 1987, thaày Minh Haø truï trì chuøa laïi cho ñoåi teân laø Löôõng Xuyeân.

Trong chuøa hieän coøn giöõ boä Ñaïi taïng kinh, ñaët trong hai tuû, do Hoøa thöôïng Khaùnh Hoøa thænh veà.

821

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑEÀN THÔØ BAÙC HOÀ Thuoäc aáp Vónh Hoäi, xaõ Long Ñöùc, thò xaõ Traø Vinh, caùch trung taâm thò xaõ Traø Vinh khoaûng 5km. Ñeàn thôø Baùc ñöôïc nhaân daân xaây döïng vaøo naêm 1970, sau khi Baùc qua ñôøi, giöõa luùc vuøng naøy naèm döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa Myõ-nguïy. Myõ-nguïy ñaõ nhieàu laàn cho quaân vaøo ñoát phaù ñeàn, nhöng tröôùc söùc ñaáu tranh maïnh meõ cuûa nhaân daân trong aáp, xaõ, boïn chuùng khoâng sao phaù noåi. Ñeàn thôø luùc ñaàu chæ laøm baèng tranh tre, nöùa laù, nhöng noù laø taám loøng, laø baûo vaät cuûa vaên hoùa tinh thaàn cuûa nhaân daân Traø Vinh töôûng nhôù vò cha giaø vó ñaïi cuûa daân toäc. Vaø vì theá ngoâi ñeàn ñaõ ñöôïc nhaân daân Traø Vinh ra söùc baûo veä, giöõ gìn duø phaûi hy sinh xöông maùu cho ñeán ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng.

Sau naêm 1975, ñeàn thôø Baùc ñöôïc nhieàu laàn truøng tu, thaønh khu di tích lòch söû khaù quy moâ. Ngoâi ñeàn cuõ do nhaân daân xaây döïng naêm 1970 ñöôïc giöõ nguyeân, vaø xaây truøm leân moät toøa nhaø beâ toâng, lôïp ngoùi ñeå baûo veä ngoâi ñeàn laøm baèng nöùa laù. Ngoaøi ra, trong khu di tích coøn coù caùc haïng muïc khaùc nhö: nhaø truyeàn thoáng, ao sen, ñaøi töôûng nieäm, coång ñeàn, nhaø tieáp khaùch...

Ngaøy nay, vaøo caùc dòp leã teát, ngaøy cöôùi hoaëc khi ñaït thaønh tích trong lao ñoäng, hoïc taäp, coâng taùc, nhieàu gia ñình caùn boä vaø quaân daân trong tænh Traø Vinh ñeán vieáng vaø thaép höông taïi ñeàn vaø baùo coâng leân Baùc. Ñaây laø neáp sinh hoaït môùi theå hieän taám loøng cuûa ñoâng ñaûo caùn boä nhaân daân trong tænh Traø Vinh ñoái vôùi Baùc Hoà kính yeâu.

Khu di tích naøy ñöôïc coâng nhaän laø di tích lòch söû caùch maïng caáp quoác gia vaøo ngaøy 5-9-1989.

CHUØA ANGKORETTE PALI Coøn goïi laø chuøa AÂng. Chuøa AÂng laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa coå nhaát trong toaøn boä chuøa coå Khôme ôû Traø Vinh. Chuøa AÂng aån mình döôùi nhöõng röøng caây coå thuï raâm maùt caïnh ao Baø Om thô moäng, caùch thò xaõ 7km. Chuøa toïa laïc treân moät khuoân vieân roäng hôn 4ha thuoäc aáp Taø Cuï, xaõ Nguyeät Hoùa, huyeän Chaâu Thaønh. Ñaây laø moät ngoâi chuøa kieán truùc coå, haøi hoøa trong caûnh saéc thanh u, yeân tónh, coù kieán truùc ñoäc ñaùo. Nhöõng hình aûnh trang trí nôi chính ñieän mang neùt tieâu bieåu cuûa vaên hoùa Khôme, coù lieân quan chaët cheõ ñeán vaên hoùa

822

TRAØ VINH AÁn Ñoä. Caùc goø maùi coù raén thaàn Naga, ñuoâi cong vuùt, töôïng tröng cho söï vónh cöûu, tröôøng toàn, duõng maõnh. Ngay döôùi maùi laø nhöõng töôïng ngöôøi ñaàu chim (Garuda) vôùi hai tay choáng ñôõ maùi. Raén thaàn vaø chim thaàn laø hai ñoái nghòch luoân luoân cuøng hieän dieän. OÂ tam giaùc ñaàu hoài, ñöôïc ñaép noåi trang trí tæ mæ.

Chuøa AÂng ñaõ ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø Di tích vaên hoùa caáp quoác gia.

LEÃ HOÄI Traø Vinh laø vuøng ñaát coù nhieàu danh lam thaéng caûnh, chuøa chieàn thanh u, nôi sinh soáng cuûa hai daân toäc chuû yeáu laø Vieät vaø Khôme, coù moät truyeàn thoáng vaên hoùa laâu ñôøi vaø coù nhieàu leã hoäi vaên hoùa ñaëc saéc. Ñaëc bieät ngöôøi Khôme, trong naêm coù nhieàu ngaøy leã.

TEÁT NAÊM MÔÙI (CHOL CHNAM THMAY) Töùc laø teát naêm môùi cuûa ngöôøi Khôme Nam Boä noùi chung, cuûa ñoàng baøo Khôme Traø Vinh noùi rieâng, ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 4 döông lòch (keùo daøi ba ngaøy, thöôøng choïn nhöõng ngaøy 13, 14 vaø 15).

LEÃ ÑOLTA Töùc laø leã cuùng oâng baø. Ñaây laø moät leã lôùn cuûa ñoàng baøo Khôme ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Moãi naêm leã Ñolta ñöôïc toå chöùc trong ba ngaøy töø 29 thaùng 8 ñeán 1 thaùng 9 aâm lòch.

LEÃ OK OM BOK Goïi laø leã cuùng traêng cuûa ñoàng baøo Khôme, ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15 thaùng 10 aâm lòch. Ñoàng baøo Khôme toå chöùc cuùng Traêng ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa Maët Traêng, maø ngöôøi Khôme coi laø vò Thaàn ñieàu tieát muøa maøng, giuùp hoï laøm aên phaùt taøi, phaùt loäc trong naêm. Trong dòp leã Ok Om Bok, ngöôøi daân Khôme coøn toå chöùc ñua ghe ngo, ñöôïc ñoâng ñaûo baø con tham döï.

823

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LEÃ DAÂNG BOÂNG Moãi laàn trong phum, soùc tieán haønh xaây döïng caàu coáng, ñöôøng saù, tröôøng traïm, chuøa chieàn hoaëc nhöõng coâng trình phuùc lôïi coâng coäng... daân trong phum, soùc ñeàu toå chöùc leã daâng boâng, ñeå quyeân goùp tieàn xaây döïng tröôùc khi tieán haønh xaây. Trong ngaøy naøy, sö saõi caùc chuøa trong vuøng ñoïc kinh caàu nguyeän, coù toå chöùc vui chôi ca haùt moïi ngöôøi tham gia.

LEÃ HOÄI NGHINH OÂNG Ñaây laø leã hoäi cuûa ngö daân vuøng bieån Myõ Long, coøn goïi laø leã cuùng bieån. Leã cuùng bieån Myõ Long ñöôïc toå chöùc trong ba ngaøy töø ngaøy 10 ñeán ngaøy 12 thaùng 5 aâm lòch haèng naêm taïi mieáu Baø Chuùa Xöù, bieån Myõ Long, xaõ Myõ Long, huyeän Caàu Ngang. Trong ba ngaøy naøy, coù nhieàu nghi leã dieãn ra troïng theå nhö leã Nghinh OÂng Nam Haûi (treân thuyeàn nghinh caùc vò hoùa trang thaønh Quan Coâng, Chaâu Xöông, Quan Bình), leã röôùc Baø Chuùa Xöù, röôùc Caäu, leã Nghinh OÂng (röôùc caù OÂng ñeå toû loøng bieát ôn caù OÂng ñaõ giuùp ñôõ moãi laàn taøu thuyeàn ñi bieån gaëp naïn), leã teá Thaàn noâng, chaùnh teá, leã nghinh nguõ phöông ñi boä voøng quanh thò traán. Trong leã hoäi coù nhieàu troø chôi daân gian truyeàn thoáng nhö keùo co, nhaûy bao... keát thuùc leã hoäi vôùi vieäc ñöa taøu ra khôi.

Leã hoäi Nghinh OÂng do ngöôøi daân chaøi ven bieån Myõ Long toå chöùc laàn ñaàu vaøo naêm 1937 vôùi muïc ñích caàu an, daàn daàn loâi cuoán ñöôïc nhieàu ngöôøi tham gia.

TUYEÂN QUANG Tuyeân Quang laø tænh vuøng nuùi phía Baéc, laø caên cöù Caùch maïng trong nhöõng naêm khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp, coù dieän tích töï nhieân 5.801km2, daân soá khoaûng 700.000 ngöôøi, goàm nhieàu daân toäc sinh soáng: Kinh, Taøy, H’moâng, Dao, Nuøng, Cao Lan, Hoa, Saùn Dìu...

Thò xaõ Tuyeân Quang laø tænh lî, ngoaøi ra laø caùc huyeän: Na Hang, Chieâm Hoùa, Haøm Yeân, Yeân Sôn vaø Sôn Döông.

Phía Baéc giaùp Haø Giang, phía Taây giaùp Haø Giang vaø Yeân Baùi, phía Nam giaùp Phuù Thoï, phía Ñoâng giaùp Thaùi Nguyeân, Baéc Kaïn,

824

TUYEÂN QUANG phía Ñoâng Baéc giaùp Cao Baèng. Thò xaõ Tuyeân Quang caùch Haø Noäi 165km. Ñòa hình tænh Tuyeân Quang khoâng ñoàng nhaát, chia laøm ba vuøng: vuøng nuùi phía Baéc, mieàn ñoài nuùi ôû giöõa vaø vuøng ñoài nuùi phía Nam. Tuyeân Quang thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi, chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu luïc ñòa Baéc AÙ. Coù hai muøa: muøa khoâ vaø muøa möa. Nhieät ñoä trung bình caû naêm töø 22-240C. Muøa heø möa nhieàu.

Tuyeân Quang coù heä thoáng soâng suoái khaù nhieàu, phaân boá töông ñoái ñeàu giöõa caùc vuøng.

Laø tænh mieàn nuùi, nhöng veà giao thoâng khoâng ñeán noãi khoù khaên.

Tuyeân Quang laø moät tænh coù tieàm naêng kinh teá veà khoaùng saûn, ñaù quyù, laâm thoå saûn, nhöng chöa ñöôïc khai thaùc bao nhieâu. Röøng nguyeân sinh Tuyeân Quang coù nhieàu goã quyù nhö laùt hoa... coù heä ñoäng vaät phong phuù vaø quyù hieám.

THAÉNG CAÛNH RÖØNG NGUYEÂN SINH NA HANG Röøng nguyeân sinh Na Hang, tieáp giaùp vôùi vöôøn Quoác gia Ba Beå cuûa Baéc Kaïn. Röøng Na Hang coù thaûm thöïc vaät daøy, ñoä che phuû lôùn vaø phong phuù veà chuûng loaïi, trong ñoù coù nhöõng loaïi goã quyù hieám nhö laùt hoa, lim, seán, taùu... Ñaëc bieät veà ñoäng vaät coù nhieàu loaïi thuoäc saùch ñoû nhö vooïc muõi heách laø loaïi thuù raát hieám hoi treân theá giôùi.

Röøng nguyeân sinh Na Hang ñaõ ñöôïc baûo toàn vaø trôû thaønh khu du lòch sinh thaùi haáp daãn, moät nôi tham quan nghieân cöùu raát boå ích.

SUOÁI NÖÔÙC KHOAÙNG MYÕ LAÂM Suoái nöôùc khoaùng Myõ Laâm coù nhieät ñoä noùng khoaûng 620C. Theo caùc nhaø khoa hoïc nöôùc khoaùng Myõ Laâm khaù toát, coù nhieàu löu huyønh, manheâ, canxi vaø caùc loaïi khoaùng khaùc coù taùc duïng chöõa beänh. Suoái khoaùng Myõ Laâm caùch thò xaõ Tuyeân Quang khoaûng 15km, giao thoâng thuaän tieän. Ñaây seõ laø nôi du lòch nghæ döôõng raát thích hôïp cho du khaùch taêng cöôøng söùc khoûe.

825

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

DI TÍCH THAØNH COÅ NHAØ MAÏC Töø ñaàu theá kyû XVI, trieàu ñình phong kieán nhaø Leâ xaûy ra caùc cuoäc tranh giaønh, thoaùn ñoaït vaø xung ñoät gay gaét giöõa caùc phe phaùi. Naêm 1527, taäp ñoaøn phong kieán do Maïc Ñaêng Dung caàm ñaàu thaéng theá, pheá truaát nhaø Leâ, laäp ra nhaø Maïc. Trieàu Maïc keùo daøi töø 1527 ñeán ñôøi Maïc Maäu Hôïp (1562-1592) bò thuûy quaân Leâ - Trònh baét giaûi veà kinh ñoâ Ñoâng Ñoâ, treo soáng ba ngaøy roài ñöa ra cheùm ñaàu ôû baõi Boà Ñeà, chính thöùc chaám döùt trieàu Maïc.

Tuy vaäy, con chaùu hoï Maïc nghe theo lôøi Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm ruùt leân Cao Baèng coøn keùo daøi ñeán naêm 1677 môùi bò dieät haún. Nhö vaäy nhaø Maïc toàn taïi chính thöùc treân ngai vaøng 65 naêm vaø keùo daøi cho ñeán khi bò tieâu dieät hoaøn toaøn laø 150 naêm. Trong thôøi gian trò vì, nhaø Maïc xaây nhieàu thaønh luõy, trong ñoù coù thaønh coå nhaø Maïc ôû Tuyeân Quang.

Thaønh ñöôïc döïng naêm 1552, vaøo thôøi Maïc Phuùc Nguyeân (15461561), naèm ôû trung taâm thò xaõ Tuyeân Quang. Thaønh aùn ngöõ beân bôø soâng Loâ, ñöôïc xaây baèng ñaù kieân coá. Hieän di tích chæ coøn laïi hai coång thaønh phía Taây vaø phía Baéc cuøng moät soá ñoaïn töôøng thaønh, coøn phaàn lôùn ñaõ bò phaù huûy.

CHUØA BAÛO MINH SUØNG PHUÙC Töông truyeàn chuøa coù töø thôøi Lyù, nhöng ñòa ñieåm cho ñeán nay chöa xaùc ñònh chính xaùc ñöôïc ôû choã naøo trong caùc xaõ An Nguyeân, Hoøa Phuùc, huyeän Chieâm Hoùa.

Chuøa do Thaùi Phoù Haø Höng Toâng (1069-?), coøn coù teân Haø Di Khaùnh, tri chaâu Vò Long, khôûi coâng xaây döïng naêm Ñinh Hôïi, nieân hieäu Long Phuø Nguyeân Hoùa thöù 7 (1107) ñôøi Lyù Nhaân Toâng. Chuøa ñaõ bò phaù huûy töø laâu, nhöng taám bia noùi veà vieäc döïng chuøa ôû xaõ An Nguyeân do trieàu thænh ñaïi phu Lyù Thöøa AÂn soaïn vaø khaéc döïng cuøng thôøi hoaëc döïng sau naêm 1107. Bia cho bieát moät phaàn tieåu söû cuûa Haø Höng Toâng, oâng voán laø ngöôøi Chaâu Ung (Trung Quoác), töø thôøi Cao Toå laø Haø Ñaéc Troïng theo veà laøm thaùi thuù cuûa vöông trieàu nöôùc ta.

826

TUYEÂN QUANG OÂng noäi laøm quan ñeán chöùc Thaùi Baûo trieàu Lyù, laáy vôï laø coâng chuùa thöù ba cuûa Lyù Thaùi Toå, sinh ra thaân phuï cuûa Haø Höng Toâng. Thaân sinh Haø Höng Toâng naêm AÁt Maõo, nieân hieäu Thaùi Ninh naêm thöù 4 (1075) töøng tham gia chieán dòch bao vaây thaønh Chaâu Ung, laäp coâng lôùn ñöôïc ban chöùc Ñoaøn huyeän söù, töôùc Höõu Ñaïi dieân ban. Höng Toâng laø con thöù tö, meï laø Lyù Thò. Vì laø chaùu ngoaïi cuûa Lyù Thaùi Toå, Höng Toâng ñöôïc Lyù Nhaân Toâng ñoùn veà kinh naêm 1078 cho keát duyeân cuøng coâng chuùa Khaâm Thaùnh. OÂng ôû Thaêng Long ñeán naêm Nhaâm Tuaát (1082) ñöa vôï veà queâ ôû chaâu Vò Long. Naêm Bính Daàn (1086), Lyù Nhaân Toâng xuoáng chieáu cho Haø Höng Toâng ñöôïc noái chöùc cha laøm tri chaâu Vò Long, töôùc Kieân Taû dieân ban kim töû Vinh Loäc ñaïi phu, haøm Thaùi Phoù. ÑEÀN HAÏ ÔÛ thò xaõ Tuyeân Quang. Ñeàn ñöôïc xaây döïng naêm 1738 thôøi Leâ Caûnh Höng (haäu Leâ), caïnh soâng, nôi khuùc soâng coù hình daùng uoán löôïn nhö roàng bay, toaøn boä khu ñeàn in boùng lung linh maët nöôùc. Ñeàn lôïp ngoùi vaåy, coù maùi ñao cong duyeân daùng cuøng nhöõng bieåu töôïng roàng, ngheâ ñaép noåi. Ñeàn Haï laø moät di tích toân giaùo bieåu hieän roõ neùt qua caùc maûng hoa vaên vaø caùc böùc chaïm troå theo phong caùch ngheä thuaät cuoái ñôøi Leâ, ñaàu Nguyeãn.

Hieän ñeàn coøn löu giöõ nhieàu pho töôïng coå coù giaù trò veà maët ngheä thuaät vaø lòch söû. ÑEÀN Y LA ÔÛ xaõ Y La, huyeän Haøm Yeân. Ñeàn thôø coâng chuùa Ngoïc Laâm vaø Phöông Dung. Töông truyeàn hai coâng chuùa theo vua (?) ñi tuaàn du caùc ñòa phöông, khi ñeán xaõ Y La, trôøi ñoå möa to, gioù lôùn, hai coâng chuùa cho thuyeàn caäp beán beân bôø soâng, roài cöôõi maây bay veà kinh.

Daân xaõ cho laø söï tích linh dò, neân goùp coâng cuûa laäp ñeàn thôø hai naøng coâng chuùa Ngoïc Laâm vaø Phöông Dung ôû höõu ngaïn soâng Loâ.

Khoaûng naêm Minh Maïng thöù 14 (1833) Toång ñoác Leâ Vaên Ñöùc ñem quaân ñi ñaùnh Nuøng Vaên Vaân, döøng chaân nghæ ñeâm ôû baûn xaõ vaøo caàu ñaûo ôû ñeàn. Sau thaéng traän trôû veà, Leâ Vaên Ñöùc ñem söï vieäc taâu leân, vua Minh Maïng ban saéc cho Phöông Dung coâng chuùa laøm Hieäp Thuaän du thaàn.

827

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑÌNH HOÀNG THAÙI ÔÛ xaõ Taân Traøo, huyeän Sôn Döông, caùch ñình Taân Traøo khoaûng 1km treân ñöôøng töø ñeøo Chaán sang huyeän lî Sôn Döông. Ñình Hoàng Thaùi, ñình Taân Traøo vaø caây ña Taân Traøo ñeàu naèm trong cuïm di tích lòch söû caùch maïng Taân Traøo.

Kieán truùc ñình Hoàng Thaùi hoaøn toaøn gioáng ñình Taân Traøo, khung ñình laøm baèng goã, maùi lôïp laù coï, goàm ba gian hai chaùi. Ñình laùt saøn goã, cao caùch maët ñaát khoaûng 0,5-0,6m. ÔÛ gian giöõa phía tröôùc khoâng laùt vaùn. Chung quanh ñình ñeå troáng, khoâng thöng vaùch. ÔÛ boán coät saøn löûng, coù boán caâu ñoái chöõ Haùn. Nhang aùn ñaët ôû döôùi ñaát gian giöõa phía ngoaøi. Ba maët cuûa nhang aùn ñöôïc chaïm troå hoa vaên trong caùc oâ vuoâng vaø oâ chöõ nhaät, ñöôïc sôn son theáp vaøng. Ñình Hoàng Thaùi laø nôi döøng chaân ñaàu tieân cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh treân ñöôøng töø Paéc Boù, Cao Baèng veà Taân Traøo döï Quoác daân Ñaïi hoäi ngaøy 16 vaø 17 thaùng 8 naêm 1945, chæ tröôùc ngaøy Toång khôûi nghóa hai ngaøy. Taïi ñaây, Ngöôøi ñaõ tieáp vaø trao ñoåi vôùi caùc caùn boä, laõnh ñaïo ñaëc khu Nguyeãn Hueä. Ñình Hoàng Thaùi coøn laø nôi ñoùn tieáp caùc ñaïi bieåu caû nöôùc veà döï Ñaïi hoäi. Trong thôøi kyø 9 naêm choáng Phaùp, ñình Hoàng Thaùi laø nôi ñaët traïm thöôøng tröïc cuûa An Toaøn Khu (ATK). ÑÌNH TAÂN TRAØO Ñình Taân Traøo ñöôïc xaây döïng naêm Quyù Hôïi (1923) taïi thoân Taân Laäp, xaõ Taân Traøo, huyeän Sôn Döông. Ñình xaây döïng theo kieåu nhaø saøn daân toäc, khung baèng goã, maùi lôïp laù coï, goàm ba gian hai chaùi. ÔÛ gian giöõa nöûa phía tröôùc khoâng laùt saøn. Phaàn sau cuûa gian giöõa vaø caùc gian khaùc ñeàu ñöôïc laùt vaùn goã. Ñình khoâng thöng vaùch. Saøn goã cao hôn maët ñaát khoaûng 0,50,6m. ÔÛ gian giöõa phía tröôùc coù moät nhang aùn ñaët treân neàn ñaát, ba maët nhang aùn ñeàu coù chaïm khaéc hoa vaên caùc oâ vuoâng vaø oâ chöõ nhaät ñöôïc sôn son theáp vaøng. Ñình Taân Traøo laø moät di tích lòch söû caùch maïng quan troïng cuûa daân toäc. Nôi ñaây trong hai ngaøy 16 vaø 17 thaùng 8 naêm 1945, Quoác daân Ñaïi hoäi ñaõ hoïp thoâng qua leänh Toång khôûi nghóa cöôùp chính quyeàn töø tay phaùt xít Nhaät vaø thöïc daân Phaùp. Ñoàng thôøi Quoác daân Ñaïi hoäi ñaõ thoâng qua möôøi chính saùch lôùn cuûa Maët traän Vieät Minh

828

TUYEÂN QUANG vaø cöû ra UÛy ban Daân toäc Giaûi phoùng Vieät Nam, töùc laø Chính phuû Laâm thôøi do cuï Hoà Chí Minh laøm Chuû tòch. Ngaøy 17 thaùng 8 keát thuùc Ñaïi hoäi Quoác daân, Hoà Chuû tòch ñaõ ñoïc lôøi theà quyeát taâm giaønh ñoäc laäp baûo veä daân toäc tröôùc Quoác daân Ñaïi hoäi.

CAÂY ÑA TAÂN TRAØO Caùch ñình Taân Traøo 500m. Döôùi boùng caây ña naøy, chieàu ngaøy 16-8-1945, Quaân giaûi phoùng do oâng Voõ Nguyeân Giaùp chæ huy ñaõ laøm leã xuaát kích tröôùc söï chöùng kieán cuûa nhaân daân xaõ Taân Traøo vaø hôn 60 vò ñaïi bieåu trong caû nöôùc döï Ñaïi hoäi Quoác daân Taân Traøo. OÂng Voõ Nguyeân Giaùp ñaõ ñoïc baûn Quaân leänh soá 1 vaø Quaân giaûi phoùng ñaõ leân ñöôøng qua Thaùi Nguyeân veà giaûi phoùng Thuû ñoâ.

KHU DI TÍCH CAÙCH MAÏNG TAÂN TRAØO. Taân Traøo laø moät thung luõng nhoû thuoäc huyeän Sôn Döông, naèm loït giöõa nhöõng ngoïn nuùi cao vaø röøng caây baït ngaøn, caùch thò xaõ Tuyeân Quang khoaûng 40km veà phía Taây Baéc, caùch Haø Noäi khoaûng 200km. ÔÛ ñaây coù nhieàu ñoàng baøo Taøy Nuøng sinh soáng.

Taân Traøo laø khu di tích lòch söû, tröôùc thaùng 8 naêm 1945, Taân Traøo laø caên cöù ñòa caùch maïng, laø Thuû ñoâ laâm thôøi cuûa khu giaûi phoùng, nôi Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam tieán haønh Hoäi nghò toaøn quoác ngaøy 13-8-1945, quyeát ñònh Toång khôûi nghóa, nôi hoïp Quoác daân Ñaïi hoäi töø 16-17 thaùng 8 naêm 1945 taïi ñình Taân Traøo thoâng qua leänh Toång khôûi nghóa vaø möôøi chính saùch lôùn cuûa Maët traän Vieät Minh, baàu ra Chính phuû laâm thôøi do cuï Hoà Chí Minh laøm Chuû tòch vaø cuõng laø nôi Ñoäi Vieät Nam Giaûi phoùng quaân laøm leã ra quaân taïi caây ña Taân Traøo. Ñaëc bieät, caùch ñình Taân Traøo khoaûng 100m veà phía Baéc laø laùn ôû cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh töø thaùng 6 ñeán thaùng 8 naêm 1945, tröôùc khi Ngöôøi veà Haø Noäi.

LAÙN NAØ LÖØA Laùn Naø Löøa caùch ñình Taân Traøo khoaûng 100m veà phía Baéc, nôi Hoà Chuû tòch soáng vaø laøm vieäc töø thaùng 6 ñeán thaùng 8 naêm 1945, chuaån bò cho Toång khôûi nghóa vuõ trang trong toaøn quoác vaøo ngaøy 19-8-1945. Laùn ñöôïc döïng baèng tre nöùa laù theo kieåu nöûa nhaø saøn, nöûa treät. Chính taïi nôi ñaây Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ trieäu taäp Hoäi nghò caùn boä ngaøy 4-6-1945 baøn vieäc cuûng coá caên cöù ñòa, thaønh laäp

829

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ “khu giaûi phoùng, quaân giaûi phoùng”. Ñoàng thôøi taïi ñaây, Baùc ñaõ chuaån bò cho Hoäi nghò Toaøn quoác cuûa Ñaûng hoïp töø 13 ñeán ngaøy 15 thaùng 8 naêm 1945, quyeát ñònh Toång khôûi nghóa vaø chuaån bò cho Quoác daân Ñaïi hoäi Taân Traøo ngaøy 16-17 thaùng 8 naêm 1945.

Hieän laùn Naø Löøa vaãn coøn nguyeân veïn, haèng ngaøy vaãn ñoùn khaùch tham quan.

HANG BOÙNG Naèm treân löng chöøng nuùi Boùng, döôùi chaân nuùi laø doøng soâng Ñaùy uoán khuùc quanh co, caùch ñình Hoàng Thaùi vaø Taân Traøo vaøi ba km.

Trong thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp töø 1950-1951, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ ôû hang naøy. Taïi ñaây, ngaøy 22-2-1950, Hoà Chuû tòch ñaõ kyù saéc leänh Toång ñoäng vieân nhaân taøi vaät löïc cho khaùng chieán. Cuõng chính taïi hang naøy, ngaøy 25-7-1950, Baùc ñaõ traû lôøi phoûng vaán cuûa nhaø baùo Myõ veà vaán ñeà Myõ can thieäp vaøo Ñoâng Döông. Cuõng taïi ñaây, Baùc chæ ñaïo saùt sao Chieán dòch Bieân giôùi 1950 vaø döï Ñaïi hoäi Ñaûng toaøn quoác laàn thöù II, 1951.

DI TÍCH LÒCH SÖÛ ÑAÙ BAØN ÔÛ laøng Ngoùi, xaõ Myõ Baèng, huyeän Yeân Sôn. Ñaây laø nôi laøm vieäc cuûa Hoaøng thaân Xuvanuvoâng, sau naøy laø Chuû tòch nöôùc Coäng hoøa Daân chuû Nhaân daân Laøo, töø naêm 1945-1951, trong cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp cuûa nhaân daân hai nöôùc Vieät Nam vaø Laøo. Khu di tích naøy laø moät bieåu töôïng veà tình höõu nghò ñoaøn keát, saéc son thuûy chung giöõa hai daân toäc Vieät - Laøo. Khu di tích ñöôïc Boä Vaên hoùa Thoâng tin coâng nhaän laø di tích lòch söû.

KHU DI TÍCH LÒCH SÖÛ KIM BÌNH Sau Chieán dòch Bieân giôùi 1950 thaéng lôïi, caû moät doïc bieân giôùi ñöôïc giaûi phoùng, noái lieàn vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Cuoäc khaùng chieán cuûa nhaân daân ta chuyeån sang moät giai ñoaïn môùi. Ñaàu naêm 1951, Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu toaøn quoác cuûa Ñaûng laàn thöù II hoïp taïi Kim Bình, huyeän Chieâm Hoùa, Tuyeân Quang. Ñaây laø Ñaïi hoäi lòch söû, quyeát ñònh ñöa cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp vaø can thieäp Myõ ñeán thaéng lôïi.

830

VÓNH LONG

LEÃ HOÄI Tuyeân Quang laø tænh coù nhieàu daân toäc anh em sinh soáng, moät maûnh ñaát coù truyeàn thoáng ñoaøn keát chieán ñaáu choáng ngoaïi xaâm, moät caên cöù ñòa vöõng chaéc cuûa caùch maïng vaø khaùng chieán. Tuyeân Quang coù moät neàn vaên hoùa ña saéc toäc, coù nhieàu leã hoäi daân gian truyeàn thoáng nhö: LEÃ HOÄI BAÛN GIEÁNG TANH Haèng naêm leã hoäi dieãn ra vaøo muøa xuaân taïi ñeàn baûn Gieáng Tanh, huyeän Yeân Sôn, vuøng daân toäc Cao Lan, ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa hai vò Ngoïc Sôn vaø Nghieâm Sôn coù coâng ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm laø ngöôøi con cuûa vuøng nuùi sôn cöôùc naøy.

Sau phaàn teá leã laø phaàn hoäi coù nhieàu troø vui ñaëc saéc nhö neùm coøn, ñaùnh ñu, muùa daân gian...

LEÃ HOÄI QUAÙ TANG CUÛA NGÖÔØI DAO Laø leã hoäi caáp saéc danh cho nam giôùi ngöôøi Dao. Theo tuïc leä coå truyeàn cuûa daân toäc Dao, ngöôøi con trai töø 18 tuoåi trôû leân ñeàu ñöôïc laøm leã ñeå coâng nhaän laø ngöôøi ñaõ ñeán tuoåi tröôûng thaønh, coù ñaày ñuû tö caùch chòu traùch nhieäm veà mình. Sau phaàn leã trang nghieâm laø ñeán phaàn hoäi. Nhöõng laøn ñieäu daân ca vuõ hoäi noåi leân trong tieáng chuoâng, tieáng troáng, chuõm choïe naùo nhieät, moïi ngöôøi vöøa muùa haùt vöøa uoáng röôïu caàn.

VÓNH LONG Vónh Long naèm ôû trung taâm vaø laø hình aûnh thu nhoû cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, bôûi söï ña daïng vaø truø phuù cuûa vuøng ñaát naèm giöõa hai doøng soâng lôùn: soâng Tieàn vaø soâng Haäu, coù dieän tích töï nhieân 1.487km, daân soá 1,2 trieäu ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Khôme, Hoa. Veà ñôn vò haønh chính, tænh Vónh Long coù thò xaõ Vónh Long laø tænh lî vaø caùc huyeän: Long Hoà, Maêng Thít, Bình Minh, Tam Bình, Traø OÂn, Vuõng Lieâm.

831

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Phía Baéc tænh Vónh Long laø Tieàn Giang, Taây Baéc giaùp Ñoàng Thaùp, Ñoâng giaùp Beán Tre, Ñoâng Nam giaùp Traø Vinh, phía Nam giaùp Caàn Thô.

Vónh Long laø vuøng ñaát ôû trung taâm ñoàng baèng soâng Cöûu Long, ñòa hình töông ñoái baèng phaúng, laém soâng raïch, giao thoâng heát söùc thuaän tieän. Treân ñòa baøn tænh coù quoác loä 1A vaø quoác loä 53 ñi qua.

Nhaát laø töø khi caàu vaêng daây Myõ Thuaän khaùnh thaønh, vaø roài ñaây khi caàu Caàn Thô xaây xong, Vónh Long caøng coù cô hoäi giao thöông deã daøng, bôûi Vónh Long laø caàu noái giöõa Thaønh phoá Hoà Chí Minh vôùi Caàn Thô, vuøng Taây Ñoâ giaøu coù vaø caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long.

Vónh Long naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi coù hai muøa roõ reät: muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 270C. Löôïng möa trung bình naêm 1.300-1.500mm.

Vónh Long laø vuøng ñaát maøu môõ, ñöôïc thieân nhieân öu aùi. Beân caïnh 90% ñaát ñai troàng luùa, moãi naêm ngöôøi daân Vónh Long coøn thu hoaïch haøng traêm ngaøn taán hoa quaû caùc loaïi nhö: cam, nhaõn, quyùt, böôûi, döøa...

THAÉNG CAÛNH CUØ LAO AN BÌNH Giöõa soâng Tieàn, ñoái dieän vôùi thò xaõ Vónh Long noåi leân moät cuø lao xanh toát. Ñoù chính laø cuø lao An Bình roäng khoaûng 60km2 goàm boán xaõ: An Bình, Bình Hoøa Phöôùc, Hoøa Ninh, Ñoàng Phuù. Ñaát ñai cuø lao An Bình phì nhieâu maøu môõ, nöôùc ngoït quanh naêm. Caû moät cuø lao laø vöôøn caây aên traùi nhö: choâm choâm, xoaøi, mít, nhaõn, saàu rieâng... ÔÛ ñaây coù nhieàu ñieåm du lòch noåi tieáng nhö vöôøn caûnh bonsai cuûa oâng Saùu Giaùo taïi aáp Bình Thuaän, xaõ Hoøa Ninh vôùi haøng traêm loaøi caây caûnh: mai vaøng, mai chieáu thuûy... Chung quanh nhaø laø vöôøn nhaõn, ao nuoâi caù tai töôïng, loaïi caù thòt thôm ngon.

Taïi raïch Ninh Hoøa coù ngoâi nhaø saøn caát baèng goã, moäc maïc nhöng thoaùng maùt, ñoù laø nhaø oâng Möôøi Ñaày. Vöôøn nhaø oâng ñaày caây traùi, naøo laø nhaõn, böôûi, sapoâcheâ... Ngoâi nhaø ñöôïc ngaønh du lòch Vónh

832

VÓNH LONG Long choïn laøm nôi aên tröa vaø nghæ qua ñeâm cho chöông trình du lòch “Ñi trong maøu xanh ñoàng baèng soâng Cöûu Long”.

Ngoâi nhaø coå cuûa oâng Hai Hoaøng xaây theo kieán truùc Phaùp theá kyû XIX, coù khoaûnh saân khaù roäng, phía sau nhaø laø vöôøn choâm choâm, vöôøn nhaõn, ñaây cuõng laø ñòa ñieåm cho khaùch ôû laïi aên tröa vaø nghæ qua ñeâm...

KHU DU LÒCH TRÖÔØNG AN Naèm ngay cöûa ngoõ thò xaõ Vónh Long, vôùi dieän tích roäng 16ha, saùt bôø soâng Tieàn, caùch trung taâm thò xaõ Vónh Long khoaûng 4km.

Taïi ñaây coù khoaûng 50 bieät thöï, kieán truùc theo kieåu nhaø roâng Taây Nguyeân, coù beå bôi, saân quaàn vôït, coù nhaø haøng aên uoáng ñaày ñuû tieän nghi, coù taøu thuûy ñöa du khaùch vaøo vuøng soâng nöôùc moãi khi coù yeâu caàu. Trong thôøi gian thi coâng caàu Myõ Thuaän, khu bieät thöï naøy chuû yeáu daønh cho chuyeân gia, caùn boä kyõ thuaät caùc nôi ñeán giuùp thi coâng xaây döïng caàu, neân trang thieát bò noäi thaát cuûa caùc bieät thöï naøy ñaït tieâu chuaån quoác teá.

Tröôøng An coù khung caûnh thieân nhieân höõu tình, caây traùi quanh naêm xanh töôi, khoâng khí trong laønh vôùi muøi thôm cuûa hoa, höông ñoàng noäi, vaø tieáng chim ríu rít goïi baày... moät khung caûnh hoøa bình vaø thanh khieát.

LAØNG NGHEÀ TRUYEÀN THOÁNG Ñi thuyeàn treân soâng Coå Chieân, du khaùch coù dòp gheù thaêm nhöõng laøng ngheà ven soâng nhö laøng reøn, nung gaïch, loø goám söù, nung voâi baèng voû soø, oác... deät chieáu, saûn xuaát töông chao, laøm noùn laù, ñoùng ghe thuyeàn... Ñaëc bieät hôn caû laø ngheà laøm baùnh traùng, baùnh phoàng toâm, ñaõ gaén boù vôùi ngöôøi daân nôi ñaây töø bao ñôøi nay, chuû yeáu taäp trung ôû xaõ Thuaän An, huyeän Bình Minh. Baùnh traùng vuøng naøy coù ba loaïi: baùnh traùng döøa (baùnh traùng daøy, coù nöôùc coát döøa vaø vöøng), baùnh traùng ngoït vaø baùnh traùng moûng nhuùng nöôùc. Baùnh traùng ngon phuï thuoäc chuû yeáu vaøo nguyeân lieäu vaø caùch traùng baùnh. Baùnh traùng, baùnh phoàng Vónh Long ñöôïc baùn ñi khaép nôi, nhö laø moät ñaëc saûn cuûa Vónh Long.

Goám söù Vónh Long töø xöa ñaõ coù tieáng. Goám coù maøu ñoû, chæ duøng saûn xuaát moät maët haøng laø gaïch, ñeå xuaát sang caùc nöôùc chaâu AÂu.

833

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ LAØNG BÖÔÛI NAÊM ROI Vónh Long ñöôïc phuø sa cuûa hai doøng soâng lôùn: soâng Tieàn vaø soâng Haäu boài ñaép quanh naêm, töôùi maùt ruoäng vöôøn, laø moâi tröôøng thuaän lôïi cho caây traùi ñaâm choài naûy loäc, ñôm hoa keát traùi. Ñeán Vónh Long, ñaâu ñaâu cuõng thaáy moät maøu xanh baát taän hoøa cuøng saéc trôøi, vaø aùnh naéng giaøu coù cuûa phöông Nam, taïo neân moät khoâng gian trong laønh vaø maùt dòu. Nhöõng vöôøi caây traùi baït ngaøn laø nieàm töï haøo cuûa ngöôøi daân mieät vöôøn. Traùi caây haàu nhö coù quanh naêm, muøa naøo thöùc aáy.

Moãi loaïi mang moät höông vò rieâng. Ñaëc bieät böôûi Naêm Roi, Bình Minh noåi tieáng caû nöôùc. Cuøng vôùi böôûi Phuùc Traïch, Haø Tónh, böôûi Naêm Roi, Bình Minh giôø ñaõ coù thöông hieäu treân thò tröôøng theá giôùi.

Vaøo caùc vöôøn caây vuøng soâng nöôùc Nam Boä, ngaû löng treân voõng, döôùi nhöõng taùn caây boùng maùt, nghe ríu rít tieáng chim goïi baïn, du khaùch caûm thaáy mình nhö ñang soáng trong vöôøn coå tích, seõ caûm nhaän ñöôïc phaàn naøo cuoäc soáng moäc maïc cuûa laøng queâ Vieät Nam. CAÀU VAÊNG DAÂY MYÕ THUAÄN Töø bao ñôøi nay, ngöôøi daân mieàn Taây muoán leân Thaønh phoá Hoà Chí Minh, hoaëc ngöôïc laïi ñeàu phaûi qua phaø Myõ Thuaän vôùi bao noãi cöïc nhoïc ñôïi chôø. Phaø Myõ Thuaän ñaõ ñi vaøo caâu ca, ñieäu hoø cuûa vuøng soâng nöôùc Cöûu Long.

Tröôùc ñoøi hoûi cuûa cuoäc soáng vaø vì söï phaùt trieån kinh teá cuûa vuøng, Nhaø nöôùc ñaõ quyeát ñònh xaây döïng caàu Myõ Thuaän. Caàu Myõ Thuaän laø caây caàu vaêng daây ñaàu tieân ñöôïc khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1998 taïi Vieät Nam, noái lieàn hai bôø soâng Tieàn. Phía bôø Baéc laø xaõ Hoøa Höng, huyeän Caùi Beø, Tieàn Giang, phía bôø Nam laø xaõ Taân Ngaõi, thò xaõ Vónh Long. Caàu coù toång chieàu daøi 1.535m. Hai caàu daãn moãi beân 11 nhòp, moãi nhòp 40m. Chieàu daøi phaàn caàu chính 650m, chia thaønh ba nhòp, hai nhòp beân moãi nhòp daøi 150m, rieâng nhòp giöõa daøi 350m. Ñoä cao thoâng thuyeàn 37,5m. Maët caàu roäng 23,6m, chia thaønh boán laøn xe cô giôùi ôû giöõa, hai laøn hai beân cuøng cho ngöôøi ñi boä vaø xe thoâ sô. Hai truï treo hình chöõ “H” cao 123,5m. Ñaây laø coâng trình giao thoâng hôïp taùc giöõa chuyeân gia kyõ sö hai nöôùc Australia vaø Vieät Nam, ñöôïc ñöa vaøo söû duïng ngaøy 21-5-2000. Caàu Myõ Thuaän hoaøn thaønh taïo thuaän lôïi raát lôùn cho söï phaùt trieån kinh teá caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long.

834

VÓNH LONG

DI TÍCH VAÊN THAÙNH MIEÁU Tröôùc kia taïi Nam Boä, vieäc thaønh laäp caùc tænh chöa hoaøn taát döôùi trieàu Nguyeãn thì quaân Phaùp keùo sang xaâm löôïc, do ñoù daân ta chöa kòp xaây döïng Khoång mieáu ôû caùc nôi. Döôùi thôøi Töï Ñöùc, toaøn mieàn chæ môùi coù Vaên Thaùnh Mieáu ôû Bình Döông. Naêm 1863, khi Phaùp chieám ba tænh mieàn Ñoâng, Phan Thanh Giaûn ñöôïc söï höôûng öùng cuûa quan Laõnh Ñeà hoïc Nguyeãn Thoâng ñaõ quy tuï hoïc troø, caùc thaân haøo só phu yeâu nöôùc, cuøng nhaân daân ba tænh Vónh Long - An Giang - Haø Tieân goùp coâng goùp cuûa xaây döïng Vaên Thaùnh Mieáu taïi ñòa phaän laøng Long Hoà, toång Long An, huyeän Vónh Bình, tænh Vónh Long, nay thuoäc khoùm 3, phöôøng 4, thò xaõ Vónh Long.

Vaên Thaùnh Mieáu Vónh Long ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo ngaøy 10-10-1864 (töùc naêm Giaùp Tyù, ñôøi Töï Ñöùc naêm thöù 17) vaø hoaøn thaønh vaøo cuoái naêm 1866 (töùc naêm Bính Daàn, ñôøi Töï Ñöùc thöù 19).

Vaên Thaùnh Mieáu Vónh Long ñaõ traûi qua nhieàu laàn truøng tu, toân taïo vaøo caùc naêm 1903, 1965 vaø 1994. Tuy vaäy, vaãn coøn giöõ nguyeân ñöôïc kieán truùc xöa.

Vaøo Vaên Thaùnh Mieáu phaûi qua moät coång coù caáu truùc “nhò maùi, tam moân quan” vôùi hai daõy haøng raøo “thöôïng song haï baûng”. Hai haøng caây sao cao vuùt thaúng taép, taïo thaønh loái vaøo Vaên Mieáu, nôi thôø Ñöùc Khoång Töû, vò tieân sö cuûa neàn Nho hoïc thôøi phong kieán Trung Quoác. Trong mieáu chính giöõa thôø Khoång Töû, hai beân coù Töù Phoái: Toâng Thaùnh Taêng Töû, AÙn Thaùnh Maïnh Töû, Phuïc Thaùnh Nhaân Töû vaø Thuaät Thaùnh Tö Töû. Ngoaøi mieáu coù taû ban, höõu ban vôùi hai baøn thôø Thaát Thaäp Nhò Hieàn.

Töø Vaên Thaùnh Mieáu nhìn ra, treân loái ñi giöõa hai haøng caây sao cao vuùt coù baøi trí ba bia ñaù: bia soá 1 ñöïng naêm 1867, moät maët khaéc tröôùc taùc baèng chöõ Haùn cuûa Phan Thanh Giaûn, baøn veà vieäc xaây Vaên Mieáu, maët sau laø danh saùch nhöõng minh, bang, toång xaõ coù coâng kieán taïo Vaên Mieáu. Bia soá 2, moät maët ghi sô löôïc coâng lao truøng tu Vaên Mieáu cuûa oâng Toáng Höõu Ñònh, maët sau laø danh saùch caùc vò laøng Long Hoà coù coâng phuïng thôø tu boå di tích töø naêm 1915-1930. Bia soá 3 ñoái dieän vôùi coång Vaên Mieáu, döïng vaøo naêm 1931, vôùi baøi vaên vaø lôøi di chuùc cuûa baø Tröông Thò Loan, ngöôøi cuùng hieán ruoäng vöôøn cho Vaên Mieáu höõu söï chi duïng töø naêm 1915. Beân traùi coång laø laàu

835

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ thô ñöôïc döïng naêm 1867, laø moät Vaên Xöông Caùc. Taàng döôùi coù ba baøn thôø, chính giöõa thôø chaân dung Phan Thanh Giaûn cuøng moät baøi vò “Gia Ñònh xöû só Voõ Tieân sinh” (töùc cuï Voõ Tröôøng Toaûn), hai baøn hai beân thôø caùc vò quan ñaïi thaàn coù coâng xaây döïng Vaên Mieáu nhö: Nguyeãn Thoâng, Nguyeãn Vaên Nhaõ, Tröông Troïng Tieân... ÑÌNH LONG THANH Toïa laïc ôû khoùm B, phöôøng 5, thò xaõ Vónh Long, caùch trung taâm thò xaõ 3km. Ñình ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1754, do boán hoï Mai, Hoà, Maïc vaø Voõ, ngoaøi ra coøn coù moät soá di daân goùp coâng xaây döïng neân.

Naêm 1844, oâng Nguyeãn Vaên Khieâm nguï taïi Vaøm Buøng Binh, thoân Long Thanh hieán hai heùcta ñaát ñeå dôøi ngoâi ñình töø Long Höng veà Long Thanh, thuaän tieän cho nhaân daân caùc nôi ñeán cuùng baùi.

Naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1852), trieàu ñình Hueá phong saéc cho ngoâi ñình Thaønh Hoaøng Boån caûnh.

Naêm 1913, ñình ñöôïc truøng tu söûa chöõa lôùn, ñeán naêm 1915 thì hoaøn thaønh.

Kieán truùc ñình theo kieåu nhieàu caên, nhieàu noùc noái doïc nhau, goàm naêm caên noùc hình choùp, loaïi caên noùc hình baùnh ít. Ñaây laø loaïi kieán truùc thoâng duïng vuøng mieàn Taây Nam Boä.

Ngoaøi vaøo laø coång vaø töôøng raøo, ñeán saân ñình, haäu cung noùc hình choùp, chính ñieän noùc hình baùnh ít, voõ quy noùc hình choùp, voõ ca noùc hình baùnh ít. Ñoâng vaø Taây lang noùc hình choùp, haäu tröôøng noùc hình choùp. Haäu cung thôø caùc vò tieàn hieàn, haäu hieàn coù coâng xaây döïng, baûo veä ngoâi ñình. Trong haäu cung coù ba baøn hình vuoâng vôùi ba khaùm thôø, chaïm löôõng long chaàu nguyeät, sôn son theáp vaøng. Tröôùc moãi khaùm ñaët moät ngai goã, chaïm hoa vaên chung quanh. Treân moãi ngai coù moät lö höông baèng ñoàng.

Chính ñieän thôø saéc thaàn vaø baøi vò Quoác Toå Huøng Vöông. Caùc böùc hoaønh phi caâu ñoái ñeàu chaïm hình roàng. Khaùm giöõa thôø saéc thaàn, hai khaùm beân laø taû ban, höõu ban. Hai coät caùi trong gaén bao lam (cöûa voõng) ñöôïc chaïm troå hoa vaên vaø sôn son theáp vaøng. Hai coät caùi beân ngoaøi cuõng ñöôïc gaén bao lam, ñöôïc chaïm troå tinh vi. Ñaëc bieät, caùc hieän vaät trang trí beân trong ñình ñaõ ñöôïc ñöa sang trieån laõm ôû Marseilles, Phaùp vaøo naêm 1922.

836

VÓNH LONG CHUØA TIEÂN CHAÂU Coøn goïi chuøa Toâ Chaâu, chuøa Di Ñaø, toïa laïc taïi aáp Bình Löông, xaõ An Bình, huyeän Long Hoà, beân bôø soâng Coå Chieân, caùch thò xaõ Vónh Long 1km theo höôùng Taây - Taây Baéc.

Chuøa Tieân Chaâu hình thaønh töø nhöõng naêm 1740-1750, sô khai chæ laø moät am nhoû vôùi teân goïi chuøa Di Ñaø. Chuøa do Hoøa thöôïng Huyønh Ñöùc Hoäi döïng ôû baõi Bích Traân. Daàn daø, vôùi söï ñoùng goùp cuûa Phaät töû chuøa Tieân Chaâu ngaøy moät khang trang hôn ñeán nhö ngaøy nay. Goïi laø chuøa Tieân Chaâu, bôûi xöa kia khi hai laøng Bình Löông vaø An Thaønh daân cö thöa thôùt, ñaõ coù moät söï kieän huyeàn bí xaûy ra.

Moät ñeâm traêng kia, moät noâng daân trong laøng coù taâm söï buoàn môùi ra soâng ngaém trôøi, ñaát, soâng nöôùc cho khuaây khoûa, boãng troâng thaáy moät caûnh huyeàn aûo dieãn ra tröôùc maét: ngoaøi baõi laø moät ñoaøn thieáu nöõ thöôùt tha, kieàu dieãm ñang taém traêng vaøng treân laøn nöôùc long lanh. Ngöôøi noâng daân roùn reùn ñeán gaàn, boãng caùc coâ bieán maát. Tin ñoàn lan khaép trong laøng, moïi ngöôøi ñoå xoâ ra xem, nhöng khoâng thaáy ai, chæ thaáy nhöõng daáu chaân xinh ñeïp in treân caùt. Daân chuùng tin coù söï huyeàn bí “Tieân nöõ giaùng traàn”, neân ñaët nôi naøy laø “Baõi Tieân”.

Chuøa döïng theo kieåu chöõ “tam” (三), ba gian noái lieàn nhau, goàm chính ñieän, haäu toå vaø haäu lieâu. Haàu heát caùc hieän vaät trong chuøa ñöôïc löu laïi töø theá kyû XIX ñeán nay, mang giaù trò ngheä thuaät cao. Trong ñoù coù hai töôïng Phaät Di Laëc cuøng nhöõng böùc tranh, caâu ñoái, bao lam chaïm khaéc caây caûnh, muoâng thuù... ÔÛ saân chuøa coù hai caây boà ñeà lôùn, giöõa coù töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm.

Chuøa Tieân Chaâu laø ngoâi chuøa coå danh tieáng, coù caûnh ñeïp thu huùt tao nhaân, maëc khaùch xöa nay.

CHUØA SANGHAMANGALA Coøn goïi laø chuøa Haïnh Phuùc Taêng, toïa laïc ôû aáp Trung Traïch, xaõ Trung Thaønh, huyeän Vuõng Lieâm. Ñaây laø moät ngoâi chuøa Khôme Nam Boä. Theo caùc nhaø sö thì chuøa naøy coù nieân ñaïi cao nhaát trong soá caùc chuøa Khôme ôû hai tænh Vónh Long vaø Traø Vinh. Ngoâi chuøa ñaàu tieân döïng baèng tre laù ñôn sô vaøo theá kyû XIII. Sau nhieàu laàn truøng tu, ñaëc bieät vaøo naêm 1965, ngoâi chuøa ñöôïc truøng tu kieân coá nhaát nhö hieän nay. Coång chuøa ñöôïc döïng vaøo naêm 1971. Laàn truøng tu gaàn ñaây nhaát laø vaøo naêm 1991.

837

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Chuøa Sanghamangala naèm trong moät khuoân vieân roäng 3ha, trong vöôøn chuøa coù nhieàu caây coå thuï.

Ngoâi chính ñieän neàn xaây cao laùt gaïch, töôøng beâ toâng. Maùi ngoùi ba caáp, caáp treân cuøng taïo ñoä doác 450. Hai ñaàu hoài laø hai hình tam giaùc. Treân moãi ñaàu coät ñeàu coù hình nöõ thaàn (Kayno) laøm gôø ñôõ maùi, chaïm khaéc tæ mæ. Phía tröôùc gian chính ñieän laø moät vöôøn thaùp moä. ÔÛ gian chính ñieän baøi trí töôïng Phaät: töôïng Phaät luùc coøn laø Thaùi töû Taát Ñaït Ña chöa xuaát gia, töôïng Phaät ñi khaát thöïc, töôïng Phaät thieàn ñònh, töôïng Phaät nhaäp nieát baøn. ÑEÀN CHU VAÊN TIEÁP ÔÛ thoân An Hoäi, huyeän Vónh Trò, nay laø huyeän Vuõng Lieâm. Ñeàn thôø Chu (Chaâu) Vaên Tieáp. Toå tieân oâng voán ngöôøi huyeän Phuø Myõ, tænh Bình Ñònh, sau veà sinh soáng ôû huyeän Ñoàng Xuaân, Phuù Yeân.

OÂng laø ngöôøi coù taøi, khoâng chòu hôïp taùc vôùi trieàu Taây Sôn. OÂng taäp hôïp daân chuùng ôû Löông Sôn theo giuùp Nguyeãn AÙnh, ñöôïc Nguyeãn AÙnh trao chöùc Ñaïi Ñoâ ñoác. Töøng theo Nguyeãn AÙnh sang Xieâm caàu vieän. Khi Nguyeãn AÙnh veà Gia Ñònh, oâng bò töû traän khi giao chieán vôùi nghóa quaân Taây Sôn cuûa töôùng Tröông Vaên Ña ôû soâng Maêng Thít (1784). Nguyeãn AÙnh leân ngoâi laáy nieân hieäu Gia Long, truy taëng oâng töôùc Quaän Coâng. Ñaàu ñôøi Minh Maïng truy taëng töôùc Laâm Thao Quaän Coâng, xeáp haøng thôø phuïng ôû Theá Mieáu - Hueá. ÑÌNH TAÂN HOØA Toïa laïc ôû aáp Taân Höng, xaõ Taân Hoøa, thò xaõ Vónh Long, naèm beân bôø Nam soâng Tieàn. Theo caùc vò boâ laõo thì oâng Nguyeãn Töï Toân laø ngöôøi coù coâng laäp laøng Taân Hoøa xöa. OÂng ñeán raïch Caùi Ñoâi, thaáy nôi ñaây phong thoå toát, quyeát ñònh döøng chaân laäp nghieäp. OÂng ñöùng ra laäp laøng Taân Hoøa vaø döïng ñình thaàn vaø goïi laø ñình Taân Hoøa. Ñoù laø vaøo khoaûng thôøi Vua Gia Long (1802-1820). Sau khi oâng qua ñôøi, con oâng laø Nguyeãn Vaên Nieäm tieáp tuïc cuøng daân laøng khai hoang laäp aáp, truøng tu ñình thaàn. Ñeán thôøi Thieäu Trò (1840-1848) laøng Taân Hoøa ñoåi thaønh Taân Hoùa vaø teân ñình ñöôïc ñoåi thaønh ñình Taân Hoùa. Ñình ñöôïc daân laøng söûa sang ngaøy moät to lôùn. Daân laøng Taân Hoùa daâng sôù, xin trieàu ñình saéc phong Thaàn. Naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1852), nhaø

838

VÓNH LONG vua saéc phong “Thaønh Hoaøng Boån caûnh” cho ñình Taân Hoùa. Ñaàu theá kyû XX, laøng Taân Hoùa saùp nhaäp vôùi laøng Taân Hoäi, Taân Nhôn thaønh xaõ Taân Hoøa. Ñình thaàn ñoåi thaønh “Taân Hoøa Linh Mieáu”.

Sau naêm 1975, ñình Taân Hoøa ñoåi thaønh ñình Caùi Ñoâi döïa theo teân goïi con soâng Caùi Ñoâi chaûy qua tröôùc ñình. Thaùng 11-1995, theo nguyeän voïng cuûa nhaân daân, ñình Caùi Ñoâi ñöôïc chính thöùc ñoåi thaønh ñình Taân Hoøa. Ñình Taân Hoøa, mang daùng daáp ngoâi ñình laøng Nam Boä truyeàn thoáng, nhöng cuõng coù neùt rieâng. Ñình xaây theo kieåu “uùp baùt”, bao goàm moät quaàn theå vôùi caùc ngoâi nhaø lieàn nhau. Maùi lôïp ngoùi aâm döông, töôøng beâ toâng. Ñình goàm boán gian, laïi coù ñeán saùu noùc. Treân töøng noùc coù trang trí nhieàu hình töôïng ñeïp: nhö hoa vaên soùng nöôùc, caù hoùa roàng, roàng oå, baùt tieân, löôõng long chaàu nguyeät ñöôïc chaïm khaéc coâng phu.

Beân trong ñình laø moät heä thoáng caùc caên nhaø noái lieàn nhau theo loái “uùp baùt” vôùi nhieàu coät troøn. Treân caùc thaønh phaàn kieán truùc ñöôïc chaïm khaéc hoa vaên töù quyù, baùt böûu, soùng nöôùc...

Kieán truùc ñình Taân Hoøa coù moät giaù trò ngheä thuaät, khoa hoïc cao.

CHUØA KYØ SÔN ÔÛ aáp Ñoâng Phuù, xaõ Ngaõi Töù, huyeän Tam Bình, laø di tích kieán truùc ngheä thuaät ñaëc tröng cuûa ngöôøi Khôme Nam Boä. Chuøa ñöôïc döïng cuoái theá kyû XVIII, ñeán nay hôn 200 naêm. Chuøa ñaõ qua nhieàu laàn truøng tu vaøo caùc naêm 1896 vaø 1910, do vò Thieàn sö Hoaøng Chænh töø Quaûng Ngaõi vaøo truï trì. Sau ñoù chuøa ñöôïc tieáp tuïc môû roäng döôùi thôøi Hoøa thöôïng Khaùnh Anh (1939), Hoøa thöôïng Thieän Hoa (1961 vaø 1972).

Chuøa Kyø Sôn goàm coång tam quan, chính ñieän, hoà Tray, giaûng ñöôøng, thaùp moä, nhaø nghæ, sa la. Trong ñoù noåi baät nhaát laø chính ñieän.

Beân trong taàng treät baøi trí baøn thôø, thôø caùc vò Phaät. Töôïng Phaät Thích Ca cao 1m ñöôïc ñaët ôû chính giöõa, hai töôïng Phaät caàu ñoä chuùng

839

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ sinh ñöôïc ñaët hai beân vaø 11 töôïng Phaät Thích Ca lôùn nhoû, ñöôïc sôn maøu saéc röïc rôõ. Hai beân töôøng coù nhieàu bích hoïa noùi veà Phaät Thích Ca thaønh ñaïo. ÔÛ chính giöõa taàng hai gian chính ñieän coù ñaët baøn thôø, coù töôïng Phaät Thích Ca lôùn nhaát vaø cao nhaát (3m), ñöôïc ñaët treân beä hình baùn nguyeät. Phaàn treân beä töôïng laø moät ñaøi sen coù ba lôùp, caùnh hoa ñöôïc tæa toùt nhö hình ngoïn nuùi löûa xeáp xen keõ laãn nhau. Treân caùc coät ôû taàng hai ñaép noåi hình chim thaàn Garuda vaø töôïng nöõ thaàn Kayno ñôõ maùi.

LEÃ HOÄI Vónh Long coù nhieàu leã hoäi cuûa ñoàng baøo daân toäc Khôme. Lôùn nhaát laø leã Chol Chnam Thmay, leã teát naêm môùi, ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 15-4 aâm lòch haèng naêm. Keá ñeán laø leã Dolta, coøn goïi laø leã cuùng toå tieân, oâng baø, ñöôïc toå chöùc trong 3 ngaøy töø 29 thaùng 8 ñeán 1 thaùng 9 aâm lòch. Ñaây laø leã caàu sieâu, caàu phöôùc cho linh hoàn cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát. Ngaøy thöù nhaát laø ngaøy cuùng tieáp ñoùn, nhaø naøo cuõng queùt doïn saïch seõ, goïn gaøng, baøy maâm coã, khaán vaùi linh hoàn ngöôøi ñaõ khuaát. Trong ngaøy naøy, nhaø chuøa coù toå chöùc hoaït ñoäng vui chôi giaûi trí thaâu ñeâm suoát saùng. Ngaøy thöù hai, ngaøy cuùng ñöa linh hoàn oâng baø veà nôi cuõ. Nhöõng thöùc aên cuùng trong ngaøy tieãn ñöa linh hoàn ñöôïc ñoå vaøo xuoàng hoaëc thuyeàn buoàm laøm baèng beï chuoái, mo cau, döøa... treân treo côø phöôùn hình tam giaùc, veõ hình taéc keø, caù saáu... nhaèm traùnh tai naïn doïc ñöôøng, giuùp linh hoàn trôû veà an toaøn. Sau ñoù thaû nhöõng chieác thuyeàn naøy xuoáng soâng, suoái, keânh raïch, quanh nhaø.

Soâi ñoäng nhaát laø leã Ok Om Bok, coøn goïi leã cuùng Traêng vôùi hoäi ñua ghe ngo truyeàn thoáng. Leã cuùng Traêng ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 1510 aâm lòch haèng naêm ñeå toû loøng bieát ôn vò Thaàn Maët Traêng ñaõ laøm cho muøa maøng töôi toát, mang laïi aám no, haïnh phuùc. Chuaån bò cho ngaøy leã ngöôøi ta choân tröôùc saân hai truï tre, beân treân coù xaø ngang daøi khoaûng 3m, gioáng coång chaøo, coù trang trí hoa laù. Maâm coã ñöôïc baøy ra vôùi moùn coám deït, ñöôïc cheá bieán töø nhöõng boâng luùa neáp vöøa chín ñaàu muøa.

840

VÓNH PHUÙC

VÓNH PHUÙC Vónh Phuùc thuoäc mieàn nuùi trung du Baéc Boä, coù dieän tích töï nhieân 1.362km2, daân soá 1,1 trieäu ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Möôøng, Dao. Thò xaõ Vónh Yeân laø tænh lî, ngoaøi ra coù caùc huyeän: Laäp Thaïch, Tam Ñaûo, Vónh Töôøng, Yeân Laïc, Meâ Linh vaø Tam Döông.

Phía Baéc Vónh Phuùc giaùp Tuyeân Quang, phía Ñoâng Baéc giaùp Thaùi Nguyeân, phía Taây giaùp Phuù Thoï, phía Ñoâng giaùp Baéc Giang, Baéc Ninh, phía Nam giaùp Haø Taây. Ñòa hình Vónh Phuùc chuû yeáu laø trung du, nhieàu nuùi ñoài thaáp vaø ñoàng baèng. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 23,40C. Vuøng nuùi Tam Ñaûo coù khí haäu maùt meû, nhieät ñoä trung bình caû naêm cuûa vuøng naøy khoaûng 210C, laø moät trong nhöõng nôi nghæ maùt lyù töôûng ôû mieàn Baéc.

Vónh Phuùc coù heä thoáng giao thoâng khaù thuaän lôïi, coù ñöôøng boä, ñöôøng saét ñi qua, laïi caùch Thuû ñoâ Haø Noäi khoâng ñaày 60km, naèm keà saùt saân bay quoác teá Noäi Baøi. Ñoù laø nhöõng ñieàu kieän khaù cô baûn cho Vónh Phuùc phaùt trieån kinh teá.

Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, kinh teá Vónh Phuùc khaù phaùt trieån, nhieàu nhaø ñaàu tö ñaõ vaøo Vónh Phuùc laøm aên thuaän lôïi vaø ñang treân ñaø taêng tröôûng.

Vónh Phuùc laø moät trong nhöõng khu vöïc coù nhieàu danh lam thaéng caûnh kyø thuù nhö khu nghæ maùt Tam Ñaûo, chuøa Taây Thieân, hoà Ñaïi Laûi...

THAÉNG CAÛNH KHU NGHÆ MAÙT TAM ÑAÛO Tam Ñaûo laø khu nghæ maùt tuyeät vôøi ôû mieàn Baéc, caùch thuû ñoâ Haø Noäi chöa ñaày 90km. Tam Ñaûo laø moät daõy nuùi daøi 50km, roäng 10km, vôùi phong caûnh thieân nhieân tuyeät ñeïp. Töø thôøi Lyù-Traàn, theá kyû XIII, ngöôøi ta ñaõ bieát ñeán Tam Ñaûo. Ñeán ñaàu theá kyû XX, sau khi ñaõ xaâm chieám ñöôïc nöôùc ta, caùc quan chöùc Phaùp caàn tìm ñòa ñieåm laøm nôi nghæ döôõng, môùi chuù yù ñeán Tam Ñaûo. Töø naêm 1904-1906, ngöôøi Phaùp ñaõ cho xaây döïng Tam Ñaûo thaønh moät khu nghæ maùt vôùi

841

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ hôn 200 bieät thöï, khaùch saïn, nhaø haøng, beå bôi, saøn nhaûy, saân chôi theå thao...

Tam Ñaûo ôû ñoä cao treân 1.000m so vôùi maët nöôùc bieån. Nuùi Tam Ñaûo coù ba ñænh noåi leân nhö ba hoøn ñaûo. Raát coù theå vì “ba hoøn ñaûo” naøy maø ngöôøi ta goïi laø nuùi Tam Ñaûo chaêng? Ñænh giöõa goïi laø ñænh Baøn Thaïch cao 1.388m, beân traùi laø ñænh Thieân Thò (chôï trôøi) cao 1.375m, treân ñoù caùch ñaây hôn 3 thaäp kyû, Ñaøi truyeàn hình Trung öông ñaõ döïng thaùp voâ tuyeán truyeàn hình cao 93m, beân phaûi laø ñænh Phuø Nghóa cao 1.400m. Vuøng nuùi Tam Ñaûo coù khí haäu maùt meû quanh naêm. Muøa heø nhieät ñoä trung bình töø 20-220C, khí haäu Tam Ñaûo dòch chuyeån raát nhanh, trong moãi ngaøy ngöôøi ta caûm nhaän khaù roõ khí haäu cuûa boán muøa: saùng laø muøa xuaân, tröa laø muøa heø naéng dòu, chieàu taø laø thu, ñeâm laïnh laø ñoâng.

Ngoaøi khí haäu maùt meû trong laønh, Tam Ñaûo coøn coù nhöõng thaéng caûnh ñeïp nhö Thaùc Baïc, caàu Ñaõi Tuyeát, Am Gioù, Thang Maây, hoà Xaï Höông, ñaäp laøng Haø vaø röøng nguyeân sinh Tam Ñaûo thích hôïp cho du lòch sinh thaùi, nghieân cöùu.

HOÀ ÑAÏI LAÛI Ñaïi Laûi laø hoà nöôùc nhaân taïo, do ñaép ñaäp laøm coâng trình thuûy noâng maø taïo thaønh, thuoäc huyeän Meâ Linh, caùch Haø Noäi 50km.

Hoà Ñaïi Laûi roäng khoaûng 525ha, maët hoà coù ñoä cao trung bình 21,5m. Ñaëc bieät treân hoà coù ñaûo chim coø roäng khoaûng 3ha, laø nôi cö truù cuûa haøng ngaøn con coø ñuû loaïi coø traéng, coø ngaø, coø quaém... Giöõa hoà coù moät soá ñaûo nhoû, nhö nhöõng neùt chaám phaù laøm cho maët hoà caøng lung linh xinh ñeïp. Phía Taây vaø Taây Nam laø nuùi Thaèn Laèn. Ñöùng treân ñænh nuùi Thaèn Laèn, du khaùch coù theå quan saùt heát toaøn caûnh khu vöïc hoà. Maët hoà luùc naøo cuõng trong xanh, nhieàu baõi taém ñeïp, baèng phaúng chaïy theo nhöõng chaân ñoài luùp xuùp. Ñaïi Laûi laø moät ñieåm du lòch nghæ ngôi an döôõng cuûa tænh Vónh Phuùc vaø caùc vuøng laân caän.

Khí haäu ôû ñaây muøa heø maùt meû, muøa ñoâng aám aùp, phong caûnh thieân nhieân ñeïp. Chung quanh hoà coù khu röøng Ngoïc Thanh laø khu röøng töï nhieân coù heä ñoäng thöïc vaät phong phuù vaø 300ha röøng môùi troàng. Ñaïi Laûi laø ñieåm du lòch raát thích hôïp cho loaïi hình du lòch cuoái tuaàn.

842

VÓNH PHUÙC LAØNG GOÁM SÖÙ HÖÔNG CANH Trong daân gian cho ñeán nay vaãn coøn löu truyeàn caâu ca “Ai veà mua vaïi Höông Canh”. Ñieàu ñoù ñuû noùi leân söùc soáng tröôøng toàn cuûa laøng ngheà goám söù Höông Canh ñaõ noåi tieáng töø laâu ñôøi. Höông Canh caùch Haø Noäi 52km.

Laøng goám söù Höông Canh xöa chuyeân saûn xuaát caùc loaïi saønh söù bình daân phuïc vuï sinh hoaït haèng ngaøy cuûa ngöôøi daân noâng thoân nhö: chum, vaïi ñöïng nöôùc, aám ñun nöôùc, saéc thuoác... Caùc maët haøng goám söù cuûa Höông Canh coù maët haàu heát caùc nôi treân ñaát nöôùc, bôûi trình ñoä nung toát, kyõ thuaät nhaøo naën vaø khuoân maãu ñaït ñeán trình ñoä tinh xaûo. Khaùc vôùi goám söù Baùt Traøng laø loaïi goám söù traùng men, coøn goám söù Höông Canh ñeå moäc, tuy vaäy vaãn ñöùng vöõng treân thò tröôøng.

Ngaøy nay, caùc saûn phaåm Höông Canh ngaøy caøng ña daïng, phong phuù veà maãu maõ, ngoaøi caùc saûn phaåm truyeàn thoáng voán coù töø tröôùc, hoï coøn saûn xuaát theâm maët haøng ngoùi lôïp, caùc loaïi bình, ñoà giaû coå chaát löôïng cao, maãu maõ ñeïp.

CHÔÏ TAM ÑOÄNG Ñaây laø phieân chôï cöôùi cuûa ñoàng baøo daân toäc H’moâng xaõ Tam Ñoäng, huyeän Tam Ñaûo. Phieân chôï naøy moãi naêm hoïp moät laàn vaøo ngaøy 25 thaùng 12 aâm lòch.

Ngaøy dieãn ra phieân chôï, trai gaùi ngöôøi H’moâng töø caùc baûn laøng heo huùt keùo ñeán ñaây raát ñoâng, coù caû nhöõng oâng baø giaø ñi theo, quaàn aùo chænh teà, aên maëc saïch seõ goïn gaøng. Trai gaùi gaëp gôõ nhau trao ñoåi taâm tình. Chôï hoïp ñeán chieàu toái môùi tan. Sau nhöõng lôøi giao öôùc baïn beø, tröôùc khi chia tay, nhöõng caëp trai gaùi ñaõ yù hôïp taâm ñaàu daét nhau vaøo chôï aên uoáng. Nhöõng caëp trai gaùi laøng seõ thaønh vôï thaønh choàng, cöôùi xin theo tuïc leä cuûa baûn.

DI TÍCH THAÙP BÌNH SÔN Coøn goïi laø thaùp chuøa Then, bôûi thaùp naèm gaàn chuøa Then, hay coøn goïi chuøa Vónh Khaùnh, thuoäc thoân Bình Sôn, xaõ Tam Sôn, huyeän Laäp Thaïch. Thaùp ñöôïc xaây vaøo thôøi Lyù – Traàn, giôø bò nghieâng ñoå.

843

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Thaùp xaây baèng gaïch nung giaø maøu ñoû saäm, raén chaéc nhö saønh.

Moùng thaùp ñöôïc xaây baèng gaïch voà, saâu hôn 1m. Thaùp coù quy moâ lôùn, cao 16m, hieän coøn 11 taàng, moãi taàng coù moät maùi löôïn cong. Loøng thaùp roãng. Beä thaùp hình vuoâng, moãi caïnh 4,45m, ñöôïc thu nhoû daàn leân taän ñænh. Taàng treân cuøng moãi caïnh chæ coøn 1,55m. Maët ngoaøi caùc taàng thaùp ñöôïc oáp gaïch mòn maët, maøu ñoû saäm, coù hoa vaên trang trí vôùi ñöôøng neùt caàu kyø tinh xaûo, haøi hoøa giöõa caùc taàng taïo thaønh moät khoái kieán truùc hoaøn haûo ôû moïi goùc ñoä.

Boán maët thaùp ñeàu ñöôïc trang trí vôùi boá cuïc caân xöùng, ngheä thuaät tinh vi. Caùc taàng thaùp caùch nhau baèng moät ñöôøng gôø, maët ngoaøi trang trí hình hoa daây. Maët ngoaøi cuûa moãi taàng thaùp coù cöûa toø voø ôû giöõa, toûa roäng chung quanh baèng caùc neùt chaïm troå hình daây cuùc, voøng saùng nhoïn ñaàu gioáng laù ñeà, con sôn (console) vaø ôû taàng döôùi cuøng ngang vôùi cöûa toø voø coù nhöõng ñeá hình chöõ nhaät, trong moãi ñeá noåi leân ba voøng troøn. ÔÛ giöõa voøng troøn chaïm moät con roàng (roàng mang phong caùch Traàn - Leâ). Beân trong thaân thaùp gaàn maët ñaát trang trí hình thuù vaät (sö töû). Suoát möôøi moät taàng ñeàu chaïm hình con sôn. Ngoaøi ra coøn coù moät soá hoïa tieát trang trí khaùc.

Vì thaùp bò nghieâng, naêm 1973, Vuï Baûo toàn Baûo taøng Boä Vaên hoùa ñaõ cho ñaïi truøng tu.

CHUØA TAÂY THIEÂN Toïa laïc treân nuùi Tam Ñaûo, xaõ Sôn Ñình, huyeän Tam Döông (nay laø huyeän Tam Ñaûo). Chuøa khoâng roõ xaây döïng vaøo luùc naøo, nhöng ñaõ ñöôïc truøng tu söûa chöõa nhieàu laàn döôùi thôøi Leâ vaøo nhöõng naêm Chính Hoøa, Baûo Thaùi, Long Ñöùc. Trong ñoù laàn truøng tu naêm Long Ñöùc thöù 2 (1733) ñôøi Leâ Thuaàn Toâng do Tì Khöu Hueä Minh, töï Nhö Hieàn (theá danh Nguyeãn Vieát Ninh), nguyeân laø Thò Noäi giaùm, töôùc Nghieâm Thoï Baù, chuû trì khôûi xöôùng.

Trong chuøa coù ñieän thôø meï Thaàn nuùi Tam Ñaûo (Tam Ñaûo Sôn Thaàn quoác maãu). ÑÌNH LAØNG PHUÙ MYÕ Thuoäc xaõ Töï Laäp, huyeän Meâ Linh, thôø vôï choàng Huøng Thieân Baûo vaø Traàn Hang laø caùc töôùng taøi cuûa Hai Baø Tröng. Toaøn boä kieán truùc ñình goàm: coång, saân, hai nhaø taû vu, höõu vu vaø ñaïi ñình.

844

VÓNH PHUÙC Ñình Phuù Myõ laø moät coâng trình kieán truùc mang phong caùch theá kyû XVIII. Ñaïi ñình goàm naêm gian, hai chaùi coù chuoâi voà theo kieåu “taøn ñao laù maùi” vôùi heä thoáng then taøu duøng choát giöõ laù taøu vôùi xaø haï. Caùc ñaàu ñao cong vuùt baèng goã thaønh nhieàu lôùp taïo neân vaên hoa laù soài. Ñaây laø moät kieåu kieán truùc ñeïp. Ñình laøng Phuù Myõ coøn noåi tieáng veà ñieâu khaéc trang trí ôû caùc ñaàu dö, ñaàu baåy, caâu ñaàu, vaùn gioù, ñöôïc khaéc chaïm nhieàu ñeà taøi nhö: tam ña, ngöôøi giao tranh vôùi roàng, roàng ñaùnh nhau vôùi con vaät khaùc, ngöôøi cöôõi roàng, maây, töù linh...

Caùc ñaàu baåy chaïm roàng ñoâi quaán nhau, chung quanh laø maây, ñao maùc vaø hoa cuùc. Caùc ñaàu dö chaïm ñaàu roàng ngaäm ngoïc. Treân xaø naùch ôû gian chính, beân traùi chaïm hai con roàng, giöõa coù moät ngöôøi côûi traàn, ñoùng khoá trong tö theá chieán ñaáu, moät tay choáng goái, chuaån bò ñaùnh con roàng phía tröôùc, moät tay ñaám vaøo moàm con roàng phía sau. Phía beân phaûi cuõng coù chaïm caûnh ngöôøi ñaùnh roàng, nhöng roàng chæ coù moät con vaø ngöôøi cuõng côûi traàn ñoùng khoá, ñang öôõn mình veà phía tröôùc toùm laáy ñuoâi roàng, chaân phaûi co leân, chaân traùi duoãi, ôû gian hoài coù chaïm moät con chuoät, moàm chuùc xuoáng ñaát, vaø moät ñoâi roàng maët chuoät, chaân thuù. Maët sau chaïm caûnh giao tranh giöõa roàng, thaïch suøng vaø eách. Roàng maët ngheâ, traùn goà, tai laù mít, chi phaûi naém coå thaïch suøng, chi traùi toùm chaân eách. ÑÌNH HÖÔNG CANH ÔÛ laøng Höông Canh, teân noâm laø laøng Caùnh, xaõ Tam Canh, huyeän Tam Ñaûo. Töông truyeàn ñình Höông Canh ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng nieân hieäu Vónh Thònh (1705-1719). Ñình thôø baûy vò thaàn: Thieân ñeä Hoaøng ñeá, Ñoâng Ngaïc Ñaïi vöông, Linh Quang Thaùi haäu...

Kieán truùc ñình theo kieåu chöõ “coâng” (工), laàn löôït töø coång vaøo saân ñeán phöông ñình, sau cuøng laø thöôïng ñieän vaø haäu cung.

Trong ñình coù nhieàu böùc tranh chaïm troå tinh vi vôùi caùc ñeà taøi “töù linh” ôû nhöõng böùc coán, ôû cöûa voõng... mang phong caùch ngheä thuaät ñieâu khaéc thôøi Haäu Leâ. Ñình Höông Canh ñöôïc xeáp haïng Di tích lòch söû - vaên hoùa.

845

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ ÑÌNH THOÅ TANG Thuoäc xaõ Thoå Tang, huyeän Vónh Töôøng, thôø ba vò thaàn laø Nuoâi Naù (thaàn Ñaát), Laâu Hoâ haàu (Phuøng Loäc Hoä) vaø Phuøng Thò Dung tieân nöông. Nôi ñaây xöa kia laø vuøng ñaát buoân baùn cuûa nhaø Maïc cuõ, naèm gaàn chuøa Thöông Tröng, vôùi taám bia döïng naêm 1592 vaø nhieàu töôïng ñeïp nhö töôïng Quan AÂm thôøi Maïc, phía ngoaøi quoác loä coù chuøa Hoäi Haï. Ñieàu ñoù cho thaáy Thoå Tang laø maûnh ñaát coù truyeàn thoáng vaên hoùa, lòch söû, ngheä thuaät. Ñình Thoå Tang ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVII, nghóa laø coù sau caùc ñình Chu Quyeán, Taây Ñaèng (Haø Taây)... tôùi treân döôùi moät theá kyû. Veà maët kieán truùc, trong moät chöøng möïc naøo ñoù, ñình Thoå Tang khoâng ñöôïc hoaøn chænh nhö ñình Chu Quyeán. Song ñieàu ñaùng quan taâm ôû ñình Thoå Tang laø nhöõng hoaït caûnh trang trí trong ñình. Ta coù theå thaáy treân nhöõng böùc chaïm troå nhöõng hoaït caûnh nhö cöôõi voi, caûnh töôùi caây ngoâ ñoàng, caûnh trai gaùi töï tình, ñaù caàu, ñaùnh hoå, ñaùnh vaät, chuoác röôïu... Ñình Thoå Tang vôùi kieán truùc coå truyeàn ñaõ phaûn aùnh roõ neùt tö duy daân daõ cuûa ngöôøi noâng daân, söï giao hoøa giöõa con ngöôøi vaø vuõ truï ñaõ taïo neân hình töôïng ngheä thuaät ñaëc saéc.

CHUØA COÙI Teân chöõ laø Thaàn Tieân töï, ôû thoân Thaàn Tieân, xaõ Hôïp Hoäi, huyeän Laäp Thaïch. Chuøa goàm boán ngoâi chính naèm treân moät ngoïn ñoài ñaát ñoû cao 8m so vôùi maët ñöôøng. Töông truyeàn chuøa ñöôïc xaây vaøo khoaûng theá kyû XI, ôû caùc böùc coán chaïm troå trang trí hình ngöôøi, roàng phöôïng vaø töù linh, töù quyù. Sau chuøa coù thaùp gaïch, nhöng ñaõ bò phaù huûy vaøo naêm 1937.

Chuøa coù tam quan, ba gian, coät baèng ñaù, keøo goã, saân chuøa roäng, coù hai ngoïn thaùp ba taàng, trong ñoù coù moät thaùp bò ñoå haún, moät thaùp nghieâng, neân ngöôøi ta coøn goïi chuøa naøy laø chuøa Thaùp Nghieâng.

Trong chuøa coù möôøi coät ñaù khaéc nieân hieäu “Tueá thöù Canh Tyù nieân” (1600-1660, 1720 vaø 1780). ÔÛ ñieän chính cuûa chuøa coøn löu giöõ nhieàu töôïng Phaät, trong ñoù ñaùng chuù yù laø töôïng Phaät Quan Theá AÂm nhieàu tay baèng ñoàng, ñöùng treân toøa sen trong khung goã ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, ñaët ôû goùc Taây Baéc vaø moät soá töôïng goã ñaët ôû goùc Ñoâng Nam trong ñieän chính.

846

VÓNH PHUÙC Treân xaø ngang cuûa ñieän chính ñöôïc chaïm khaéc hình ngöôøi, thuù vaät, roàng, phöôïng...

Naêm 1947, chuøa bò phaù huûy hoaøn toaøn. ÑÌNH NGOÏC CANH Thuoäc laøng Ngoïc Canh, xaõ Tam Canh, huyeän Tam Ñaûo, caùch quoác loä 2 khoaûng 100m, töø Haø Noäi leân, ñình naèm beân tay phaûi. Caùch Haø Noäi khoaûng 60km. Ñình ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû XVIIXVIII, cuøng thôøi gian xaây döïng nhoùm ñình Tam Canh goàm: Ngoïc Canh, Tieân Canh vaø Höông Canh.

Cuõng gioáng nhö ñình Höông Canh, ñình Ngoïc Canh thôø saùu vò ñaïi vöông: Ngoâ Quyeàn, Ngoâ Xöông Ngaäp, Ngoâ Xöông Vaên vaø ba vò Thaønh hoaøng khaùc.

Kieán truùc ñình theo kieán truùc chöõ “vöông” (王). Maët tieàn quay veà höôùng Nam - Taây Nam. Nhaø tieàn teá goàm boán gian, hai chaùi. Nhaø haäu cung naêm gian. OÁng muoáng thöù nhaát, hai gian naèm doïc noái tieàn teá vôùi ñaïi ñình. OÁng muoáng thöù hai, ba gian naèm doïc noái ñaïi ñình vôùi nhaø haäu cung. Nhaø haäu cung roäng 10m x 7,3m. Ñaïi ñình roäng 24m x 15,37m. Nhaø tieàn teá roäng 20,15m x 7,1m. Tröôùc ñaây ñình coù laùt saøn, chung quanh coù vaùn böng, nay ñaõ hö hoûng, xaây laïi töôøng gaïch, neàn laùt gaïch laù nem. Toøa ñaïi ñình coù saùu haøng coät, 8 coät caùi, 16 coät quaân vaø 24 coät hieân.

Tuy cuøng xaây vôùi ñình Höông Canh, nhöng ñình Ngoïc Canh tröôùc nhaø tieàn teá laøm theâm moät taàng phuï ôû gian giöõa. Trong ñình coù nhieàu maûng chaïm khaéc tinh vi. Cöûa voõng chaïm roàng maây, hoa laù vaø sôn son theáp vaøng raát loäng laãy, coù nieân ñaïi töø thôøi Nguyeãn. Coán naùch chaïm troå roàng bay, phöôïng muùa, caù cheùp, ruøa, long maõ ngaäm ngoïc. Coán chaïm phöôïng caép tuùi thô, roàng meï daïy roàng con cöôõi gioù vôøn maây.

Ngoaøi ra, trong ñình coù maûng chaïm noåi caûnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi: ñi caáy, ñi caøy, nhöõng caûnh ñaáu vaät vaø nhöõng ngöôøi haâm moä ñöùng xem, ngöôøi uoáng röôïu, keû khieâng deâ theo sau laø con choù, caûnh ngöôøi cöôõi ngöïa coù boán ngöôøi ñi theo haàu, hai ngöôøi caàm kieám (quan voõ), hai ngöôøi caép saùch (quan vaên), caûnh ngöôøi chôi côø, haùt cheøo, bôi thuyeàn...

847

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ

LEÃ HOÄI Vónh Phuùc thuoäc vuøng ñaát coå, laø nôi cö truù cuûa nhieàu daân toäc anh em, coù moät neàn vaên hoùa truyeàn thoáng laâu ñôøi, coù nhieàu phong tuïc leã hoäi phong phuù nhö: HOÄI ÑÌNH TÍCH SÔN Haèng naêm hoäi ñình Tích Sôn toå chöùc vaøo moàng 3 thaùng Gieâng aâm lòch taïi ñình Tích Sôn, xaõ Tích Sôn, thò xaõ Vónh Yeân. Ñình Tích Sôn thôø baûy vò thaàn Loã Bình Sôn (baûy anh em nhaø hoï Loã, ñôøi nhaø Traàn). Trong leã hoäi coù nhieàu troø vui, trong ñoù coù thi naáu côm nhanh, thi keùo co nam nöõ...

HOÄI SÔN ÑOÀNG Leã hoäi Sôn Ñoàng ñöôïc toå chöùc trong 3 ngaøy, töø moàng 4 ñeán moàng 6 thaùng Gieâng aâm lòch haèng naêm taïi xaõ Sôn Ñoàng, huyeän Laäp Thaïch. Hoäi Sôn Ñoàng teá leã OÂng Baùch, moät Laïc töôùng taøi ba cuûa vua Huøng vaø OÂng Ñieàn, moät vò quan troâng coi ngheà caøy caáy. Trong leã hoäi coù toå chöùc nhieàu troø chôi daân gian, trong ñoù coù troø trình dieãn ngheà noâng.

HOÄI XUAÂN LAØNG THOÅ TANG Laøng Thoå Tang xöa coù teân laø Ñòa Tang, thuoäc huyeän Vónh Töôøng.

Thoå Tang haèng naêm coù nhieàu ngaøy hoäi. Trong ñoù lôùn nhaát laø hoäi xuaân keùo daøi töø ngaøy 14 ñeán ngaøy 23 thaùng Gieâng aâm lòch. Hoäi xuaân haèng naêm baét ñaàu baèng cuoäc röôùc töø mieáu Truùc veà ñình laøng theo nghi leã truyeàn thoáng. Tuïc truyeàn ñình Thoå Tang thôø ba vò thaàn laø Nuoâi Naù (töùc laø thaàn Ñaát), Laâu Hoà Haàu (töùc Phuøng Loäc Hoä, moät ngöôøi queâ ôû Ba Vì, Haø Taây coù coâng trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân-Moâng ôû theá kyû XIII, chính oâng ñaõ hoùa ôû ñaát Thoå Tang) vaø Phuøng Thò Tieân nöông. Töôûng nhôù coâng ôn cuûa caùc vò, haèng naêm daân laøng toå chöùc leã hoäi.

848

YEÂN BAÙI

YEÂN BAÙI Yeân Baùi laø tænh vuøng nuùi cao phía Baéc, naèm saâu vaøo noäi ñòa nhöng laïi laø cöûa ngoõ cuûa mieàn Taây Baéc, coù dieän tích töï nhieân 6.808km2, daân soá 686.600 ngöôøi, goàm caùc daân toäc Kinh, Dao, H’moâng, Taøy, Thaùi, Nuøng, Saùn Chay, Giaùy, Phuø Laù... Thaønh phoá Yeân Baùi laø tænh lî, ngoaøi ra coøn coù thò xaõ Nghóa Loä vaø caùc huyeän Luïc Yeân, Vaên Yeân, Muø Caêng Chaûi, Traán Yeân, Yeân Bình, Vaên Chaán, Traïm Taáu.

Phía Baéc Yeân Baùi giaùp Laøo Cai, phía Taây giaùp Sôn La, phía Ñoâng giaùp Tuyeân Quang, phía Nam giaùp Phuù Thoï. Ñòa hình Yeân Baùi chuû yeáu laø ñoài nuùi vaø thung luõng, coù nhieàu soâng suoái, laém thaùc gheành. Yeân Baùi coù nhöõng daûi röøng giaø raát lôùn, coù heä ñoäng thöïc vaät phong phuù, coù nhieàu loaïi goã quyù ñang ñöôïc baûo veä nhö pômu, laùt hoa, choø chæ... Ñaëc bieät röøng Yeân Baùi coù nhieàu caây döôïc lieäu quyù nhö sa nhaân, thaûo quaû... Heä ñoäng vaät raát phong phuù veà loaøi, ñaëc bieät caùc loaøi chim.

Yeân Baùi coù nhöõng ñaëc saûn nhö queá Vaên Yeân, cheø Suoái Giaøng. Veà khoaùng saûn, tröôùc heát phaûi keå ñeán ñaù quyù Luïc Yeân ñaõ coù tieáng treân thò tröôøng theá giôùi.

Veà giao thoâng, Yeân Baùi laø ñaàu moái giöõa Ñoâng Baéc vaø Taây Baéc, giöõa Haø Noäi vaø cöûa khaåu quoác teá Laøo Cai, Yeân Baùi, coù ñöôøng boä, ñöôøng saét ñi qua raát thuaän tieän.

Khí haäu Yeân Baùi chia laøm hai vuøng: vuøng thaáp vaø vuøng cao.

Nhieät ñoä vuøng cao thaáp hôn vuøng thaáp. Nhieät ñoä trung bình caû naêm laø 18-280C. Yeân Baùi coù nhieàu di tích thaéng caûnh ñeïp noåi tieáng trong caû nöôùc nhö hoà Thaùc Baø, hang ñoäng chuøa Saûo, vaø laø moät vuøng ñaát coù nhieàu leã hoäi.

THAÉNG CAÛNH HOÀ THAÙC BAØ Hoà Thaùc Baø laø hoà nhaân taïo, ñöôïc hình thaønh bôûi coâng trình thuûy ñieän Thaùc Baø. Hoà coù dieän tích maët nöôùc 23.400ha, daøi 80km, roäng töø 10 ñeán 15km, ñoä saâu khoaûng 50-70m. Giöõa hoà coù 1.331 ñoài ñaûo

849

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ vôùi thaûm thöïc vaät vaø caûnh quan sinh thaùi ña daïng. Hoà Thaùc Baø ñöôïc xaây döïng töø naêm 1970.

Nöôùc hoà quanh naêm trong xanh, in boùng nhöõng vaït röøng giaø bao quanh hoà, vôùi nhieàu hang ñoäng kyø khu nhö hang Huøm, hang Caåu Cuoâi, ñoäng Baïch Xaø, ñoäng Thuûy Tieân, ñoäng Xuaân Long, nuùi Cao Bieàn, nuùi Chaøng Reå, ñeàn Thaùc OÂng, ñeàn Thaùc Baø... vôùi bao huyeàn thoaïi laøm say ñaém loøng ngöôøi, nhö: 9 naøng tieân xinh ñeïp, moái tình ñeïp cuûa ñoâi trai gaùi tha thieát yeâu nhau nhöng khoâng laáy ñöôïc nhau, hay söï tích veà nuùi Cao Bieàn...

Hoà Thaùc Baø khoâng chæ laø moät thaéng caûnh ñeïp, deät neân nhöõng truyeàn thuyeát ñaày nhaân baûn, maø noù coøn laø moät vuøng di tích lòch söû. Taïi ñaây ñaõ dieãn ra traän ñaùnh ôû chaâu Thu Vaät (nay thuoäc huyeän Yeân Bình) do Traàn Nhaät Duaät (moät vò töôùng taøi ba cuûa Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán) chæ huy, ñaõ ñaùnh tan ñaïo quaân huøng maïnh cuûa Nguyeân - Moâng naêm 1285. Ñaëc bieät vuøng thöôïng hoà, moät soá nôi laø cô sôû hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan Trung öông thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp. Giöõa hoà Thaùc Baø coù ñoäng Moäng Sôn laø nôi Tænh uûy Yeân Baùi laøm vieäc trong nhöõng naêm mieàn Baéc choáng chieán tranh phaù hoaïi cuûa giaëc Myõ töø 1965-1967.

Hoà Thaùc Baø nguoàn cung caáp naêng löôïng cho Nhaø maùy thuûy ñieän Thaùc Baø, laø coâng trình thuûy ñieän ñaàu tieân ôû nöôùc ta do Lieân Xoâ giuùp ñôõ. ÑOÄNG SAÛO Naèm treân ngoïn nuùi ñaù voâi thuoäc laøng Saûo, coøn goïi laø ñoäng chuøa Höông Thaûo, bôûi ôû vuøng nuùi cao naøy coù moät loaøi caây toûa ra muøi höông thôm ngaùt. Ñeán thaêm ñoäng Saûo, ngoaøi veû ñeïp hoang sô cuûa hang ñoäng vôùi nhöõng nhuõ ñaù hình thuø kyø thuù, du khaùch seõ ñöôïc leã baùi töø chuøa Haï, leân chuøa Trung ñeán chuøa Thöôïng. Du khaùch seõ phaûi heát söùc ngaïc nhieân tröôùc veû ñeïp thanh u cuûa coõi Phaät giöõa choán nuùi non huøng vó.

THAØNH PHOÁ YEÂN BAÙI Vôùi söï noã löïc cuûa chính quyeàn vaø nhaân daân Yeân Baùi, chæ trong moät thôøi gian ngaén, taùch ra khoûi tænh Hoaøng Lieân Sôn, Yeân Baùi ñaõ coù böôùc phaùt trieån ñoät phaù, nhieàu nhaø cöûa, coâng trình coâng coäng,

850

YEÂN BAÙI phuùc lôïi moïc leân, ñöôøng saù, vöôøn hoa, coâng vieân caây xanh, khang trang saïch ñeïp trôû thaønh moät thaønh phoá nhaát nhì trong caùc tænh mieàn nuùi phía Baéc Vieät Nam. Yeân Baùi, thaønh phoá naèm nghieâng nghieâng soi boùng soâng Hoàng, ngaøn naêm rì raøo cuoän chaûy. Taïi trung taâm thaønh phoá cuõng nhö ôû nhöõng vuøng ngoaïi oâ, doïc theo hai beân bôø taû ngaïn vaø höõu ngaïn laø nhöõng danh lam thaéng caûnh, di tích laâu ñôøi noåi tieáng nhö khu töôûng nieäm nhaø yeâu nöôùc Nguyeãn Thaùi Hoïc, khu du lòch Thuaän Baéc...

KHU DU LÒCH THUAÄN BAÉC Khu du lòch Thuaän Baéc, hình thaønh chung quanh vuøng hoà Thuaän Baéc, caùch thaønh phoá Yeân Baùi khoaûng 5km. Chung quanh hoà, ngaønh du lòch Yeân Baùi cho xaây döïng khaù nhieàu nhaø nghæ, theo kieåu kieán truùc daân toäc nhaø saøn. ÔÛ ñaây coù nhaø haøng phuïc vuï caùc moùn aên ñaëc saûn, coù hoa quaû ñòa phöông.

Du khaùch ñeán khu du lòch Thuaän Baéc seõ ñöôïc cheøo thuyeàn du ngoaïn treân hoà, thaûnh thôi caâu caù, vaø nghæ döôõng trong nhöõng ngoâi bieät thöï nhaø saøn ñaày ñuû tieän nghi.

BÌNH NGUYEÂN KHAI TRUNG Moät vuøng ñaát khaù baèng phaúng vôùi khí haäu trong laønh, nôi ñaây coù nhöõng vöôøn cam tróu quaû xanh töôi, chaïy tít taép taän chaân trôøi vaø röøng soài töï nhieân roäng hôn 2ha. Du khaùch ñeán Khai Trung seõ ñöôïc hoøa mình vaøo cuoäc soáng cuûa ñoàng baøo daân toäc Taøy, Nuøng, Dao, nhöõng con ngöôøi moäc maïc, meán khaùch. Ñeán ñaây, ngoaøi thöôûng thöùc moùn cam ñaëc saûn ngoït lòm, tìm hieåu phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi daân ñòa phöông, coøn ñöôïc khaùm phaù taän cuøng cuûa Hang Dieâm vôùi bao huyeàn thoaïi, hay chinh phuïc ñænh nuùi Taéc EÙn, moät caùnh röøng nguyeân sinh vôùi moät heä ñoäng thöïc vaät phong phuù, ñaëc höõu.

LUÏC YEÂN ÑAÁT NGOÏC Luïc Yeân töø laâu ñaõ noåi tieáng vôùi loaïi ñaù quyù cuûa mình. Ñaù quyù Luïc Yeân ñaõ coù maët taïi nhieàu nöôùc treân theá giôùi vaø ñöôïc nhieàu khaùch haøng sang troïng öa chuoäng. Ñaù ngoïc Luïc Yeân taïo nhieàu maøu saéc oùng aùnh, lung linh. Chính tay ngöôøi ñaát ngoïc taïo taùc neân nhöõng daây chuyeàn, hoa tai, nhaãn ngoïc, khaûm tranh... khoâng phaûi ai khaùc.

Chính hoï, nhöõng ngöôøi hoâm qua coøn laø nhöõng noâng daân caøy caáy,

851

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ chaân laám tay buøn, laø nhöõng ngöôøi chuyeân phaùt nöông raãy... giôø ñaõ laø nhöõng ngöôøi thôï cheá taùc ñoà trang söùc cho caùc oâng, caùc baø.

Moû ñaù quyù Luïc Yeân khoâng bieát bao giôø caïn, nhöng nhaõn tieàn, thì ñaù quyù Luïc Yeân ñaõ chieám ñöôïc caûm tình vaø loøng quyù troïng cuûa khaùch haøng vaø ñieàu quan troïng laø taïo ra cho Yeân Baùi moät lôùp thôï treû coù tay ngheà cao.

DI TÍCH ÑEÀN ÑOÂNG CUOÂNG Ñeàn Ñoâng Cuoâng ôû caùch thaønh phoá Yeân Baùi khoaûng 50km veà phía Taây, coøn goïi laø ñeàn thôø thaàn Veä quoác, vì ngoaøi vieäc thôø Maãu Thöôïng Ngaøn, ñeàn Ñoâng Cuoâng coøn thôø caùc vò coù coâng vôùi nöôùc trong coâng cuoäc ñaùnh giaëc ngoaïi xaâm Nguyeân - Moâng ôû theá kyû XIII döôùi söï chæ huy taøi tình cuûa caùc töôùng quaân nhaø Traàn. Ñoù laø moät soá töôùng ngöôøi daân toäc ñòa phöông.

Taïi khu vöïc chung quanh ñeàn Ñoâng Cuoâng, caùc nhaø khaûo coå ñaõ tìm thaáy nhieàu di vaät thuoäc neàn vaên hoùa Sôn Vi (thôøi haäu kyø ñaù cuõ).

Chöùng toû nôi ñaây ñaõ coù con ngöôøi sinh soáng khaù sôùm. Ñeàn Ñoâng Cuoâng ñöôïc xaây döïng nôi coù phong caûnh höõu tình. Ñeàn höôùng ra maët soâng Hoàng, chung quanh laø nuùi non huøng vó, nuùi soâng hoøa hôïp, neân ñeàn Ñoâng Cuoâng vöøa laø di tích vöøa laø thaéng caûnh. ÑEÀN GIA QUOÁC COÂNG ÔÛ Ñaïi Ñoàng, chaâu Thu Vaät, nay laø huyeän Yeân Bình. Ñeàn thôø Vuõ Vaên Maät, laø em cuûa Vuõ Vaên Uyeân, nguyeân ngöôøi xaõ Ba Ñoâng, huyeän Gia Phuùc (nay laø huyeän Gia Loäc) tænh Haûi Döông. Vuõ Vaên Maät laùnh nhaø Maïc, leân xoùm Khau Baàu, xaõ Ñaïi Ñoàng. Baáy giôø tuø tröôûng chaâu Thu Vaät (Yeân Bình) laø keû taøn baïo, gian aùc, öùc hieáp nhaân daân. Ñeå traû thuø cho daân, Vaên Maät ñem thuoäc haï ñeán gieát cheát teân tuø tröôûng, töï xöng laø Ñoâ töôùng, sau xöng laø Gia Quoác Coâng, sai ngöôøi vaøo haønh dinh cuûa vua Leâ ôû Thanh Hoùa xin quy thuaän nhaø Leâ. Vua Leâ Trung Toâng cho Vaên Maät laøm An Taây Vöông, cho ñöôïc noái ñôøi ñoùng giöõ mieàn sôn cöôùc.

852

YEÂN BAÙI Daân ñòa phöông thöôøng goïi oâng laø Nhaø Baàu, vì Vaên Maät khôûi binh töø xoùm Khau Baàu. Caùc thaønh luõy do Vaên Maät ñaép ñeàu goïi thaønh Nhaø Baàu. Sau khi oâng qua ñôøi, daân ñòa phöông laäp ñeàn thôø ñeå töôûng nhôù coâng ôn oâng.

CHUØA THAÙP HAÉC Y (THAÀN AÙO ÑEN) Toïa laïc ôû ñænh ñoài Haéc Y, caùch thaønh phoá Yeân Baùi 80km. Chuøa mang phong caùch kieán truùc thôøi Traàn. Ñaây laø moät quaàn theå di tích goàm coù thaùp Haéc Y, ñình Beán Laên, nuùi Thaàn AÙo Ñen, ñeàn Ñaïi Caïi.

Treân ñoài Haéc Y coù ngoïn thaùp Haéc Y, thaønh ñaép ñaát, baõi quaàn ngöïa, ñaáu ñong quaân... ñaõ ghi daáu aán laâu ñôøi veà lòch söû ñaáu tranh giöõ nöôùc.

Caùc di tích naøy phaàn lôùn ñaõ bò phaù hoûng, ñang ñöôïc truøng tu phuïc cheá. Ñình Beán Laên hieän chæ coøn nhöõng taûng ñaù keâ chaân coät ñình, ñöôøng kính 0,72m. Nuùi Thaàn AÙo Ñen laø moät daõy nuùi ñaù cao, treân ñænh coù ao caù, vöôøn caây, daáu tích cuûa coâng trình toân giaùo thôøi Lyù - Traàn. Ñeàn Ñaïi Caïi ñöôïc döïng caïnh bôø soâng Chaûy, maët chính nhìn ra ngaõ ba soâng vaø ñoài Haéc Y. Ñeàn ñöôïc döïng trong moät khuoân vieân roäng, coù nhieàu caây xanh.

Taïi khu vöïc Ñaïi Caïi, Beán Laên, caùc nhaø khaûo coå ñaõ tìm thaáy nhieàu coâng cuï ñaù cuoäi mang ñaëc tröng vaên hoùa Sôn Vi. DI TÍCH ÑOÀN NGHÓA LOÄ Ñaây laø di tích lòch söû ghi laïi nôi thöïc daân Phaùp giam caàm caùc tuø chính trò vôùi söï kieän chín chieán só vöôït nguïc bò chuùng baét ñöôïc vaø ñem gieát choân chung moät hoá. Taïi ñaây coøn ghi daáu tích traän chieán ñaáu cuûa Quaân ñoäi Nhaân daân Vieät Nam ngaøy 18-10-1952 san baèng ñoàn Nghóa Loä, baét soáng toaøn boä ban tham möu vaø quaân lính ñoàn truù cuûa Phaùp, goùp phaàn giaûi phoùng Taây Baéc.

Töø di tích naøy, du khaùch coù theå ñeán taém suoái nöôùc khoaùng thieân nhieân Baûn Bon, caùch Nghóa Loä 6km, thuoäc thoân Coø Coïi, xaõ Sôn A, thò xaõ Nghóa Loä. Nguoàn nöôùc suoái khoaùng Baûn Bon coù nhieät ñoä noùng töø 40-500C.

853

CAÙC TÆNH & THAØNH PHOÁ Cuõng töø ñoàn Nghóa Loä, du khaùch ñaõ coù theå nhìn thaáy Suoái Giaøng ôû ñoä cao 1.371m so vôùi maët bieån, vôùi nhöõng caây cheø Tuyeát san coå thuï cao 3m, thaân to, chu vi hôn 1m, ñaõ hôn 300 naêm tuoåi.

Cheø Suoái Giaøng noåi tieáng trong caû nöôùc vôùi höông vò ñaëc bieät, do khí haäu, ñaëc ñieåm ñòa hình cuõng nhö thoå nhöôõng.

LEÃ HOÄI Yeân Baùi laø ñòa baøn sinh tuï cuûa ngöôøi Vieät coå, vôùi nhöõng coâng cuï baèng ñaù, baèng ñoàng thau lieân tieáp ñöôïc tìm thaáy treân vuøng ñaát Yeân Baùi, thaïp ñoàng Ñaøo Thònh noåi tieáng vôùi thaïp ñoàng Hôïp Minh ñoäc ñaùo cuøng vôùi nhieàu di vaät khaûo coå khaúng ñònh Yeân Baùi laø nôi con ngöôøi cö nguï laâu ñôøi. Yeân Baùi coù moät neàn vaên hoùa truyeàn thoáng vôùi nhieàu leã hoäi tieâu bieåu: LEÃ HOÄI ÑOÂNG CUOÂNG Ñeàn thôø Maãu Thöôïng Ngaøn, thu huùt khaùch thaäp phöông tôùi leã baùi. Ñeàn thôø Maãu Thöôïng Ngaøn Ñoâng Cuoâng laø moät trong nhöõng ngoâi ñeàn thôø Maãu noåi tieáng linh thieâng töø laâu. Haèng naêm leã hoäi ñöôïc toå chöùc vaøo sau Teát Nguyeân Ñaùn. Phaàn leã ñöôïc tieán haønh nghieâm trang, phaàn hoäi coù nhieàu troø chôi daân gian truyeàn thoáng.

LEÃ TEÁT NHAÛY Laø leã hoäi oân laïi truyeàn thoáng thöôïng voõ cuûa daân toäc Dao. Theo truyeàn thuyeát thì caùc töôùng lónh sau nhieàu naêm laøm nhieäm vuï baûo veä ñaát nöôùc, söùc löïc vaø tinh thaàn coù phaàn meät moûi, binh khí hö hoûng, caàn ñöôïc duyeät binh ñeå chaán höng laïi taát caû, thoâng qua ñoù maø vui chôi, queân ñi söï meät nhoïc, vaát vaû cuûa ñôøi thöôøng. Teát nhaûy coøn laø “ñaïi hoäi Phuø Ñoång Thieân vöông”, nôi hoäi ngoä cuûa caùc thaàn linh.

Teát nhaûy ñöôïc toå chöùc vaøo dòp Teát Nguyeân Ñaùn, ñöôïc bieåu dieãn baèng nhöõng ñieäu muùa. Ñoà duøng trong Teát nhaûy laø caùc loaïi vuõ khí nhö: dao, khieân, kieám, caùc binh khí coå. Daøn nhaïc goàm boä coàng, chieâng, keøn troáng, tuø vaø. Leã vaät laø thòt lôïn, röôïu neáp, thöùc aên ñuû cho 100 ngöôøi trong 3 ngaøy.

854

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI

BAÛNG TRA CAÙC THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI AÛi Chi Laêng..................................................................... 575 An Sôn Mieáu ................................................................... 259 Ao Baø Om ....................................................................... 818 Ao Tieân ........................................................................... 281 ATK (An Toaøn Khu) ......................................................... 284 Baø Ñieåm-Möôøi Taùm thoân Vöôøn Traàu ................................ 506 Baïch Dinh ...................................................................... 257 Baõi bieån Ba Ñoäng ............................................................ 820 Baõi bieån Cöûa Loø .............................................................. 627 Baõi bieån Ñoài Döông ........................................................ 324 Baõi bieån Ñoàng Chaâu ........................................................ 751 Baõi bieån Long Thuûy ......................................................... 664 Baõi bieån Myõ Kheâ ............................................................. 697 Baõi bieån Non Nöôùc ......................................................... 361 Baõi bieån Saàm Sôn ............................................................ 775 Baõi bieån Thònh Long ........................................................ 613 Baõi Chaùy ......................................................................... 705 Baõi Daâu (Phöông Thaûo) .................................................... 255 Baõi Döùa (Höông Phong) ................................................... 254 Baõi ñaù coå Sapa ................................................................ 583 Baõi Nghinh Phong ........................................................... 254 Baõi Raïng ......................................................................... 687 Baõi Sau (baõi Thuøy Vaân) .................................................... 254 Baõi taém An Hoøa .............................................................. 398 Baõi taém Cöûa Ñaïi ............................................................. 687 Baõi taém Ñaù Nhaûy ............................................................ 674 Baõi taém Laêng Coâ.............................................................. 796 Baõi taém Long Haûi ............................................................ 392 Baõi taém Nhaät Leä vaø Baøu Troù ............................................. 675 Baõi taém Tam Thanh ......................................................... 686 Baõi taém Thuaän An ........................................................... 797 Baõi Truõ ............................................................................ 534 Baõi Tröôùc (Taàm Döông).................................................... 254 Baõi Tröôøng ...................................................................... 547 Baûn daân toäc Möôøng ......................................................... 496 Baùn ñaûo Ñoà Sôn .............................................................. 481 Baùn ñaûo Sôn Traø .............................................................. 361 Baûo taøng Bình Döông ...................................................... 304 Baûo taøng Caùch maïng (Haø Noäi) ......................................... 443

855

BAÛNG TRA NHANH Baûo taøng Caùch maïng (TP. HCM) ...................................... 515 Baûo taøng Chaøm ............................................................... 365 Baûo taøng Chöùng tích chieán tranh...................................... 517 Baûo taøng Hoà Chí Minh .................................................... 442 Baûo taøng Hoà Chí Minh - chi nhaùnh Bình Thuaän ............... 327 Baûo taøng Khôme .............................................................. 735 Baûo taøng Lòch söû (Haø Noäi) ................................................ 443 Baûo taøng Lòch söû (TP. HCM)............................................. 515 Baûo taøng Myõ thuaät Vieät Nam ........................................... 442 Baùt Böûu Phaät ñaøi ............................................................. 511 Baøu Traéng ....................................................................... 324 Baãy ñaù cuûa anh huøng Pi Naêng Taéc ................................... 651 Beán Bình Than ................................................................ 474 Beán Ninh Kieàu ................................................................ 352 Bích Ñoäng ...................................................................... 636 Bieån Ñaïi Laõnh ................................................................. 536 Bieån Hoà .......................................................................... 404 Bieät thöï Baûo Ñaïi.............................................................. 371 Bình nguyeân Khai Trung .................................................. 851 Bình Taû ........................................................................... 608 Bôø bieån Caø Naù ................................................................ 648 Bôø bieån Ninh Chöõ ........................................................... 648 Bôø bieån Sa Huyønh ........................................................... 697 Buoân Ñoân ....................................................................... 368 Caûnh ñeïp Ñoâng Hoà ......................................................... 543 Cao nguyeân Moäc Chaâu .................................................... 739 Caên cöù Taø Thieát .............................................................. 321 Caên cöù Trung öông Cuïc mieàn Nam .................................. 747 Caên cöù Xeûo Quyùt ............................................................. 401 Caêng Baéc Meâ .................................................................. 418 Caàu Chöông Döông ......................................................... 432 Caàu Hieàn Löông - soâng Beán Haûi ....................................... 727 Caàu Hoà Kieàu ................................................................... 579 Caàu Long Bieân................................................................. 432 Caàu lôïp Long Ñoáng ......................................................... 573 Caàu ngoùi chôï Löông ......................................................... 623 Caàu Taøu .......................................................................... 259 Caàu Thaêng Long .............................................................. 432 Caàu vaêng daây Myõ Thuaän.................................................. 834 Caây ña Taân Traøo.............................................................. 829 Chieán tröôøng Ñaék Toâ ....................................................... 555 Chieáu cheøo laøng Khuoác.................................................... 752 Chôï Beán Thaønh ............................................................... 519

856

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Chôï Ñoàng Ñaêng .............................................................. 565 Chôï Kyø Löøa ..................................................................... 564 Chôï noåi Caùi Beø ................................................................ 810 Chôï noåi Phuïng Hieäp ........................................................ 492 Chôï Tam Ñoäng................................................................ 843 Chôï tình Khau Vai ........................................................... 415 Chuøa Angkorette Pali ....................................................... 822 Chuøa AÁn Quang .............................................................. 511 Chuøa Baø (Bình Döông) ..................................................... 303 Chuøa Baø (Ñoàng Thaùp) ...................................................... 399 Chuøa Baø Ñaù .................................................................... 436 Chuøa Baø Ñanh ................................................................ 422 Chuøa Baø Thieân Haäu ......................................................... 509 Chuøa Baùc AÙi .................................................................... 554 Chuøa Baûo Minh Suøng Phuùc .............................................. 826 Chuøa Bích Ñoäng.............................................................. 645 Chuøa Boå Ñaø .................................................................... 272 Chuøa Boán Maët ................................................................. 735 Chuøa Buùt Thaùp ................................................................ 288 Chuøa Böûu Laâm................................................................. 814 Chuøa Böûu Long ................................................................ 394 Chuøa Böûu Nghieâm ........................................................... 408 Chuøa Böûu Thaéng.............................................................. 408 Chuøa Cao ........................................................................ 767 Chuøa Caàu ........................................................................ 689 Chuøa Caây Mai ................................................................. 509 Chuøa Chaân Tieân .............................................................. 464 Chuøa Chieàn Vieän............................................................. 740 Chuøa Chuùc Thaùnh ........................................................... 690 Chuøa Chuoâng .................................................................. 528 Chuøa Coø.......................................................................... 820 Chuøa Coùi......................................................................... 846 Chuøa Coå Leã ..................................................................... 613 Chuøa Coå Thaïch ............................................................... 329 Chuøa Coå Tuyeát ................................................................ 760 Chuøa Daâu ....................................................................... 289 Chuøa Dieân Khaùnh ........................................................... 567 Chuøa Dieäu Ñeá ................................................................. 804 Chuøa Dôi ........................................................................ 732 Chuøa Du Anh .................................................................. 788 Chuøa Dö Haøng ................................................................ 484 Chuøa Ñaát Seùt ................................................................... 733 Chuøa Ñaäu ....................................................................... 452

857

BAÛNG TRA NHANH Chuøa Ñình Xaù ................................................................. 421 Chuøa Ñoan Minh ............................................................ 274 Chuøa Ñoäi ........................................................................ 421 Chuøa Ñoâng Ngoï .............................................................. 477 Chuøa Ñöùc La ................................................................... 271 Chuøa Giaùc Laâm ............................................................... 507 Chuøa Giaùc Vieân .............................................................. 508 Chuøa Giaùm ..................................................................... 477 Chuøa Gioàng Thaønh .......................................................... 250 Chuøa Hang (An Giang) .................................................... 251 Chuøa Hang (Quaûng Ngaõi) ................................................ 698 Chuøa Hang (Thaùi Nguyeân) ............................................... 768 Chuøa Hang (Traø Vinh) ..................................................... 820 Chuøa Hang - Hoøn Phuï Töû (Kieân Giang) ............................ 547 Chuøa Hang (chuøa Thaïch Coác) (Bình Ñònh) ....................... 312 Chuøa Hieán ...................................................................... 526 Chuøa Hoaèng Phuùc ........................................................... 677 Chuøa Hoøe Nhai ............................................................... 436 Chuøa Hoäi Khaùnh ............................................................. 302 Chuøa Hoäi Linh................................................................. 355 Chuøa Hoäi Thoï ................................................................. 814 Chuøa Hoäi Toân ................................................................. 296 Chuøa Hoàng Töø ................................................................. 554 Chuøa Höng Quaûng .......................................................... 337 Chuøa Höông .................................................................... 399 Chuøa Höông Tích ............................................................ 465 Chuøa Keø .......................................................................... 497 Chuøa Keo ........................................................................ 753 Chuøa Keo Haønh Thieän ..................................................... 620 Chuøa Khaûi Hoaøn.............................................................. 370 Chuøa Khaùnh Quang ......................................................... 355 Chuøa Khleang ................................................................. 734 Chuøa Kieán An Cung ......................................................... 398 Chuøa Kim Cang ............................................................... 610 Chuøa Kim Lieân ................................................................ 437 Chuøa Kim Phong ............................................................. 678 Chuøa Kính Chuû................................................................ 477 Chuøa Kyø Sôn ................................................................... 839 Chuøa Laøng Caùt ................................................................ 549 Chuøa Laøng Veõ ................................................................. 273 Chuøa Laùng ...................................................................... 439 Chuøa Lieân Phaùi ............................................................... 437 Chuøa Linh Phong (Chuøa Sö Nöõ) ........................................ 599

858

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Chuøa Linh Phöôùc ............................................................. 600 Chuøa Linh Quang ............................................................ 601 Chuøa Linh Sôn (Bình Thuaän) ............................................ 331 Chuøa Linh Sôn (Laâm Ñoàng) .............................................. 599 Chuøa Linh Sôn (chuøa Nuùi) (Long An) ................................ 609 Chuøa Linh Thöùu............................................................... 814 Chuøa Linh ÖÙng ................................................................ 365 Chuøa Long Baøn................................................................ 258 Chuøa Long Ñoïi ................................................................ 421 Chuøa Long Khaùnh ............................................................ 311 Chuøa Long Sôn ................................................................ 539 Chuøa Long Thieàn ............................................................. 394 Chuøa Löông .................................................................... 622 Chuøa Löôõng Xuyeân .......................................................... 821 Chuøa Maãu Sôn................................................................. 572 Chuøa Mía ........................................................................ 452 Chuøa Minh (Vónh Trieàu Minh Hoäi quaùn) ........................... 265 Chuøa Moät Coät .................................................................. 439 Chuøa Môùi Hoøa Bình ........................................................ 264 Chuøa Nam Nhaõ ............................................................... 354 Chuøa Nhaát Truï ................................................................ 645 Chuøa Noän Sôn ................................................................. 624 Chuøa nuùi Baø .................................................................... 748 Chuøa nuùi Chaâu Thôùi ........................................................ 303 Chuøa nuùi Taø Cuù ............................................................... 330 Chuøa OÂng (Baïc Lieâu) ........................................................ 264 Chuøa OÂng (Bình Thuaän) ................................................... 328 Chuøa OÂng (Thaønh phoá Caàn Thô)....................................... 355 Chuøa OÂng (TP. HCM)....................................................... 509 Chuøa OÂng (Quaûng Nam) .................................................. 691 Chuøa OÂng (Quaûng Ngaõi) .................................................. 699 Chuøa Phaùp Hoa ............................................................... 378 Chuøa Phaùp Laâm............................................................... 364 Chuøa Phaùp Vaân ............................................................... 526 Chuøa Phaät Quang ............................................................ 329 Chuøa Phaät Tích ............................................................... 290 Chuøa Phoå Chieáu .............................................................. 486 Chuøa Phoå Ñaø .................................................................. 364 Chuøa Phoå Minh ............................................................... 614 Chuøa Phoá Cuõ ................................................................... 346 Chuøa Phuø Dung ............................................................... 551 Chuøa Phuù Thò .................................................................. 526 Chuøa Phuùc Thaùnh............................................................ 656

859

BAÛNG TRA NHANH Chuøa Phuïng Sôn .............................................................. 508 Chuøa Phöôùc Laâm ............................................................. 690 Chuøa Quan AÂm ............................................................... 336 Chuøa Quan Ñeá ................................................................ 346 Chuøa Quaùn Söù ................................................................. 438 Chuøa Quaùn theá aâm Boà taùt ................................................ 256 Chuøa Quang Minh........................................................... 273 Chuøa Quaûng Trieäu ........................................................... 691 Chuøa Quyønh Laâm ............................................................ 713 Chuøa Saø Loân .................................................................... 734 Chuøa Samroângek ............................................................. 821 Chuøa Sanghamangala ...................................................... 837 Chuøa Saéc Töù .................................................................... 723 Chuøa Sôn Long ................................................................ 311 Chuøa Suøng Khaùnh............................................................ 417 Chuøa Suøng Nghieâm ......................................................... 787 Chuøa Suøng Phuùc .............................................................. 345 Chuøa Tam Baûo (Thaønh phoá Ñaø Naüng) .............................. 364 Chuøa Tam Baûo (Thò xaõ Raïch Giaù, Kieân Giang) .................. 549 Chuøa Tam Baûo (Thò xaõ Haø Tieân, Kieân Giang).................... 549 Chuøa Taây An ................................................................... 250 Chuøa Taây Phöông ............................................................ 452 Chuøa Taây Thieân............................................................... 844 Chuøa Thaïch Long ............................................................ 283 Chuøa Thanh Tröôùc ........................................................... 816 Chuøa thaùp Haéc Y (thaàn AÙo Ñen) ...................................... 853 Chuøa Thaäp Thaùp ............................................................. 310 Chuøa Thaày ...................................................................... 451 Chuøa Thieân AÁn ................................................................ 699 Chuøa Thieân Muï ............................................................... 804 Chuøa Thieân Töôïng ........................................................... 465 Chuøa Thieân Vöông Coå Saùt ................................................ 600 Chuøa Thuyeàn Toân ............................................................ 805 Chuøa Tieân ....................................................................... 567 Chuøa Tieân Chaâu .............................................................. 837 Chuøa Tieân Luïc ................................................................. 273 Chuøa Toân Thaïnh ............................................................. 609 Chuøa Traêm Gian ............................................................. 454 Chuøa Traàm ...................................................................... 454 Chuøa Traán Quoác.............................................................. 440 Chuøa Tuyeân Linh ............................................................. 296 Chuøa Töø Ñaøm.................................................................. 805 Chuøa Töø Quang ............................................................... 665

860

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Chuøa Töôïng Sôn .............................................................. 466 Chuøa Vaïn Ñöùc ................................................................ 690 Chuøa Vaân An .................................................................. 346 Chuøa Vieân Minh (Beán Tre) ............................................... 297 Chuøa Vieân Minh (Cao Baèng) ............................................ 345 Chuøa Vónh Hoøa (chuøa Meï Boàng Con) ............................... 265 Chuøa Vónh Nghieâm ......................................................... 510 Chuøa Vónh Traøng ............................................................. 813 Chuøa Xaø Toùn ................................................................... 251 Chuøa Xaù Lôïi .................................................................... 510 Chuøa Xieâm Caùn ............................................................... 264 Chuoàng Boø ...................................................................... 259 Chuoàng coïp Phaùp ............................................................ 260 Chöùng tích Sôn Myõ .......................................................... 700 Coå Luõy Coâ Thoân .............................................................. 696 Coá ñoâ Hoa Lö .................................................................. 641 Coân Ñaûo ......................................................................... 255 Coân Sôn .......................................................................... 473 Coàn Myõ Phöôùc ................................................................ 731 Coàn Ngheâu ..................................................................... 819 Coàn OÁc ............................................................................. 96 Coàn Phuïng ...................................................................... 294 Coàn Quy ......................................................................... 295 Coàn Thôùi Sôn .................................................................. 810 Coàn Tieân (Beán Tre) .......................................................... 296 Coàn Tieân (Hoøa Bình) ....................................................... 397 Coâng Quaùn ..................................................................... 260 Coâng trình thuûy ñieän Hoøa Bình ........................................ 497 Coâng vieân Ñaàm Sen ........................................................ 504 Coâng vieân nöôùc Saøi Goøn (Saigon water park) .................... 505 Coâng vieân Thoáng Nhaát .................................................... 430 Coâng vieân Thuû Leä ............................................................ 430 Coång Trôøi Ñoàng Vaên ....................................................... 413 Coång trôøi Quaûn Baï .......................................................... 412 Cuø Lao An Bình ............................................................... 832 Cuø Lao Caâu ..................................................................... 325 Cuø Lao Chaøm .................................................................. 683 Cuø lao OÂng Hoå ................................................................ 249 Cuïm di tích Chuû tòch Hoà Chí Minh .................................. 441 Cuïm di tích Ñieän Bieân Phuû .............................................. 385 Cuïm vöôøn Thanh Long .................................................... 607 Cöûa Haø ........................................................................... 778 Cöûa khaåu Phoù Baûng ......................................................... 414

861

BAÛNG TRA NHANH Cöûa khaåu Thanh Thuûy ..................................................... 411 Cöûa Tuøng ........................................................................ 722 Danh thaéng Keûm Troáng ................................................... 420 Di chæ khaûo coå U Va ........................................................ 386 Di tích An Sinh ............................................................... 714 Di tích AÁp Baéc ................................................................ 816 Di tích Ba Tô .................................................................. 700 Di tích Baïch Ñaèng .......................................................... 719 Di tích caùch maïng Hoaøng Vaân ........................................ 271 Di tích caùch maïng xaõ Tieàn Phong .................................... 771 Di tích caên cöù tænh uûy...................................................... 493 Di tích Chieán thaéng Vaïn Töôøng ....................................... 700 Di tích ñoàn Ñoâng Kheâ ..................................................... 344 Di tích ñoàn Nghóa Loä ....................................................... 853 Di tích ñoàn Phai Khaét ...................................................... 344 Di tích Ñoâng Sôn ............................................................ 783 Di tích Ñoàng Khôûi ........................................................... 298 Di tích haàm bí maät Doác Tieân - hoäi tröôøng chöõ U............... 283 Di tích khaûo coå Sa Huyønh................................................ 698 Di tích Khe Sanh ............................................................. 725 Di tích khôûi nghóa Phoàn Xöông - Yeân Theá ........................ 271 Di tích Lam Sôn .............................................................. 781 Di tích lòch söû Ñaù Baøn ..................................................... 830 Di tích lòch söû laøng Quaëng............................................... 770 Di tích lòch söû Poø Keùt....................................................... 283 Di tích lòch söû Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt ................................. 813 Di tích Long Myõ .............................................................. 492 Di tích löu nieäm cuï Phan Boäi Chaâu .................................. 631 Di tích Nooïng Nhai ......................................................... 385 Di tích Nuùi Thaønh ........................................................... 692 Di tích phaùo ñaøi Cao Baèng .............................................. 348 Di tích vaên hoùa OÙc Eo Goø Thaønh ..................................... 811 Dinh 1 (Bieät ñieän 1) ........................................................ 602 Dinh 3 ............................................................................ 603 Dinh Coâ .......................................................................... 258 Dinh Thaày Thím.............................................................. 331 Dinh Toaøn quyeàn (Bieät ñieän soá 2, Dinh 2) ........................ 603 Doác Leát ........................................................................... 534 Ñaø Naüng, thaønh phoá beân soâng Haøn ................................. 358 Ñaù Döïng ......................................................................... 545 Ñaûo Caùt Baø ..................................................................... 483 Ñaûo Coø ........................................................................... 475 Ñaûo Coâ Toâ ...................................................................... 712

862

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Ñaûo Lyù Sôn ..................................................................... 695 Ñaûo Ngoïc Vöøng .............................................................. 710 Ñaûo Phuù Quoác ................................................................ 546 Ñaûo Phuù Quyù .................................................................. 326 Ñaûo Quan Laïn ................................................................ 711 Ñaûo Tuaàn Chaâu ............................................................... 706 Ñaàm Nha Phu ................................................................. 535 Ñaàm OÂ Loan.................................................................... 662 Ñeøo Caû - Vuõng Roâ ........................................................... 663 Ñeøo Ngang (Haø Tónh) ...................................................... 458 Ñeøo Ngang (Quaûng Bình) ................................................ 673 Ñeøo Ngoaïn Muïc .............................................................. 648 Ñeøo Pha Ñin ................................................................... 383 Ñeøo Phöôïng Hoaøng ......................................................... 367 Ñeøo Tam Ñieäp ................................................................ 639 Ñeøo Violaéc ...................................................................... 695 Ñeàn Baø Chuùa Kho ........................................................... 288 Ñeàn Baø Trieäu .................................................................. 786 Ñeàn Baûo Haø .................................................................... 586 Ñeàn Baûo Loäc ................................................................... 617 Ñeàn Baéc Leä .................................................................... 570 Ñeàn Caû ........................................................................... 466 Ñeàn Cao ........................................................................ 478 Ñeàn Choøi ........................................................................ 756 Ñeàn Chu Vaên Tieáp .......................................................... 838 Ñeàn Chöû Ñoàng Töû ........................................................... 527 Ñeàn Coâ Tieân ................................................................... 787 Ñeàn Côøn ......................................................................... 634 Ñeàn Cuûi .......................................................................... 467 Ñeàn Cuoâng ..................................................................... 628 Ñeàn Cöûa Ñoâng ................................................................ 571 Ñeàn Cöûa OÂng .................................................................. 714 Ñeàn Cöûa Taây ................................................................... 571 Ñeàn Ñaïi Giaù Ñaïi vöông................................................... 384 Ñeàn Ñoâ .......................................................................... 287 Ñeàn Ñoäc Cöôùc ................................................................ 784 Ñeàn Ñoâng Cuoâng ............................................................ 852 Ñeàn Ñoàng Baèng .............................................................. 755 Ñeàn Gia Quoác Coâng........................................................ 852 Ñeàn Giang Ñoäng............................................................. 347 Ñeàn Haï........................................................................... 827 Ñeàn Hai Baø Tröng ........................................................... 441 Ñeàn Haøn Sôn .................................................................. 786

863

BAÛNG TRA NHANH Ñeàn Heùt.......................................................................... 759 Ñeàn Khuoâng Quang Trôï hoùa Ñaïi vöông ............................ 772 Ñeàn Kieáp Baïc ................................................................. 476 Ñeàn Kyø Cuøng .................................................................. 569 Ñeàn Kyø Saàm .................................................................... 346 Ñeàn Mai Haéc Ñeá ............................................................ 632 Ñeàn Maïi Baûn .................................................................. 680 Ñeàn Maãu ........................................................................ 586 Ñeàn Maây ........................................................................ 529 Ñeàn Ngheø ....................................................................... 486 Ñeàn Ngoïc Sôn................................................................. 435 Ñeàn Nguyeãn Bieåu............................................................ 632 Ñeàn Phöôïng Hoaøng ......................................................... 528 Ñeàn Quaùn Thaùnh ............................................................ 441 Ñeàn Soøng Sôn ................................................................. 786 Ñeàn Taû Phuû..................................................................... 568 Ñeàn Thaùi Vy ................................................................... 644 Ñeàn Thaém ...................................................................... 283 Ñeàn thôø Baùc Hoà .............................................................. 265 Ñeàn thôø Baùc Hoà .............................................................. 822 Ñeàn thôø Ñaïi danh y Tueä Tónh .......................................... 477 Ñeàn thôø Ñaøo Duy Töø ....................................................... 311 Ñeàn thôø Laõnh binh Nguyeãn Ngoïc Thaêng .......................... 298 Ñeàn thôø Leâ Quyù Ñoân ....................................................... 757 Ñeàn thôø Nguyeãn Bieåu ...................................................... 468 Ñeàn thôø Nguyeãn Höõu Caûnh ............................................. 394 Ñeàn thôø Nguyeãn Traõi....................................................... 476 Ñeàn thôø Nguyeãn Tri Phöông ............................................ 393 Ñeàn thôø Noa Caû Ñaïi vöông ............................................. 657 Ñeàn thôø Pklongmônai ...................................................... 331 Ñeàn thôø Thuû Khoa Huaân .................................................. 811 Ñeàn thôø Thöôïng töôùng Traàn Ngoïc .................................... 398 Ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo .................................................. 512 Ñeàn Thöôïng .................................................................... 586 Ñeàn Tieân La .................................................................... 754 Ñeàn Traàn ........................................................................ 615 Ñeàn Traàn Danh Töôùng..................................................... 724 Ñeàn töôûng nieäm lieät só Beán Döôïc ..................................... 517 Ñeàn Vaø ........................................................................... 453 Ñeàn Vua Ñinh................................................................. 642 Ñeàn vua Leâ ..................................................................... 347 Ñeàn vua Leâ Ñaïi Haønh ..................................................... 643 Ñeàn Xuaân Lónh ................................................................ 347

864

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Ñeàn Y La ........................................................................ 827 Ñòa ñaïo Vónh Moác ........................................................... 726 Ñieän Hoøn Cheùn .............................................................. 807 Ñieän Lam Kinh................................................................ 781 Ñieän Thaùi Hoøa ................................................................ 799 Ñieän thôø Taây Sôn ............................................................ 307 Ñình An Hoøa .................................................................. 394 Ñình Baø Luïa .................................................................... 304 Ñình Bình Hoøa................................................................ 297 Ñình Bình Thuûy .............................................................. 353 Ñình Chu Quyeán ............................................................. 455 Ñình Coå Meã .................................................................... 291 Ñình Dö Haøng ................................................................ 484 Ñình Ñònh Yeân ............................................................... 400 Ñình Ñoâng Hoà ................................................................ 291 Ñình Haø Thöôïng ............................................................. 725 Ñình Haøng Keânh ............................................................. 485 Ñình Hoaønh Sôn ............................................................. 629 Ñình Hoàng Thaùi .............................................................. 828 Ñình Höông Canh ........................................................... 845 Ñình Höông Loäc .............................................................. 620 Ñình Höõu Boå Thöôïng ...................................................... 657 Ñình Keânh ...................................................................... 760 Ñình laøng Döông Noã ....................................................... 806 Ñình laøng Ñình Baûng ...................................................... 290 Ñình laøng Ñöùc Nghóa ...................................................... 327 Ñình laøng Ñöùc Thaéng ...................................................... 327 Ñình Laøng Long Ñoáng ..................................................... 573 Ñình laøng Phuù Myõ ........................................................... 844 Ñình laøng Tuù Luoâng......................................................... 328 Ñình Long Höng ............................................................. 815 Ñình Long Khaùnh ............................................................ 401 Ñình Long Thanh ............................................................ 836 Ñình Loã Haïnh ................................................................. 274 Ñình Lyù Hoøa ................................................................... 679 Ñình Moä Traïch ............................................................... 478 Ñình Ngoïc Canh ............................................................. 847 Ñình Nhaân Muïc .............................................................. 486 Ñình Noâng Luïc ............................................................... 572 Ñình Phuø Laõo .................................................................. 276 Ñình Phuù Leã.................................................................... 296 Ñình Phuù Long ................................................................ 304 Ñình Phuùc Long .............................................................. 275

865

BAÛNG TRA NHANH Ñình Phöông Ñoä ............................................................. 767 Ñình Quan Laïn ............................................................... 713 Ñình Quaùn Trieàu ............................................................. 768 Ñình Taân Hoøa ................................................................. 838 Ñình Taân Höng ............................................................... 336 Ñình Taân Laân .................................................................. 393 Ñình Taân Phuù Trung ........................................................ 400 Ñình Taân Traøo ................................................................ 828 Ñình Taây Ñaèng ............................................................... 455 Ñình Thoå Haø................................................................... 274 Ñình Thoå Tang ................................................................ 846 Ñình Traø Coå .................................................................... 713 Ñình Trung Caàn .............................................................. 630 Ñình Vaïn Nieân ............................................................... 478 Ñình Voõ Lieät ................................................................... 633 Ñình Vöôøng .................................................................... 275 Ñoaøn Thaønh Laïng Sôn ..................................................... 574 Ñoài Coï ............................................................................ 772 Ñoài Ngöôøm Ngao ............................................................ 343 Ñoài Voïng Caûnh ............................................................... 795 Ñoàn Raïch Coác................................................................. 609 Ñoàng Thaùp Möôøi ............................................................. 809 Ñoäng Ñòch Loäng.............................................................. 638 Ñoäng EÙn ......................................................................... 413 Ñoäng Hang Hanh ............................................................ 709 Ñoäng Hoa Sôn................................................................. 638 Ñoäng Hoà Coâng ................................................................ 777 Ñoäng Huyeàn Khoâng ......................................................... 359 Ñoäng Huyeàn Vi ............................................................... 360 Ñoäng Naøng Tieân ............................................................. 282 Ñoäng Nhò Thanh - chuøa Tam Giaùo ................................... 566 Ñoäng Phong Nha - Keû Baøng ............................................. 671 Ñoäng Puoâng .................................................................... 280 Ñoäng Quan AÂm............................................................... 360 Ñoäng Saûo ........................................................................ 850 Ñoäng Taû Phìn .................................................................. 584 Ñoäng Tam Thanh ............................................................ 565 Ñoäng Taøng Chaân ............................................................. 360 Ñoäng Thieân Cung ............................................................ 707 Ñoäng Tieân (Haø Giang) ..................................................... 412 Ñoäng Tieân (Ninh Bình) .................................................... 637 Ñoäng Tieân Sôn ................................................................ 777 Ñoäng Tröôøng Laâm ........................................................... 777

866

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Ñoäng Töø Thöùc ................................................................. 779 Ga Ñaø Laït ....................................................................... 602 Gaønh ñaù Ñóa ................................................................... 661 Gaønh Raùng ..................................................................... 306 Gaønh Son........................................................................ 325 Haûi Ñaêng (Vuõng Taøu) ...................................................... 257 Haûi ñaêng Keâ Gaø .............................................................. 330 Haûi Vaân quan.................................................................. 358 Hang Boùng ...................................................................... 830 Hang Con Moong ............................................................ 780 Hang Cöûa Giöõa ............................................................... 708 Hang Ñaàu Goã.................................................................. 706 Hang ñoäng Phöông Thieän ................................................ 412 Hang Ñoäng Tieân ............................................................. 559 Hang Gioù ........................................................................ 567 Hang Luoàn - Ao Dong ...................................................... 420 Hang Muoái ...................................................................... 496 Hang Phöôïng Hoaøng vaø hang suoái Moû Gaø ........................ 766 Hang Söûng Soát................................................................. 707 Hang Thaåm Baùng ............................................................ 384 Hang Thaåm Keù ................................................................ 738 Hang Thaåm OÀm .............................................................. 628 Hang Thaåm Taùt Tooøng ..................................................... 739 Hang Tieân....................................................................... 580 Hang Tieàn....................................................................... 548 Hang Troáng ..................................................................... 708 Hang Töôùng phæ Vaøng Vaïn Ly .......................................... 415 Haøng raøo ñieän töû Maéc Namara ........................................ 728 Hoøn Baø (Vuõng Taøu) .......................................................... 255 Hoøn Baø (Bình Thuaän)....................................................... 326 Hoøn Choàng ..................................................................... 533 Hoøn Ñaù Baïc .................................................................... 335 Hoøn Ñænh Höông ............................................................ 709 Hoøn Ñuõa ......................................................................... 710 Hoøn Gaø Choïi .................................................................. 709 Hoøn Khoai ...................................................................... 334 Hoøn Roàng ....................................................................... 710 Hoøn Rôm ........................................................................ 323 Hoøn Troáng Maùi ............................................................... 775 Hoøn Yeân Ngöïa ................................................................ 710 Hoà Ao Chaâu .................................................................... 654 Hoà Ba Beå ........................................................................ 280 Hoà Baùn Nguyeät ............................................................... 525

867

BAÛNG TRA NHANH Hoà Bình An..................................................................... 300 Hoà caù Trí Nguyeân............................................................ 533 Hoà Caám Sôn.................................................................... 269 Hoà chöùa nöôùc Pa Khoang ................................................ 383 Hoà Dankia-Suoái Vaøng ...................................................... 594 Hoà Daàu Tieáng ................................................................. 745 Hoà Ñaïi Laûi ...................................................................... 842 Hoà Ñoàng Chöông ............................................................ 640 Hoà Hoaøn Kieám ................................................................ 429 Hoà Keû Goã........................................................................ 460 Hoà Khuoåi Laùi ................................................................... 342 Hoà Laék ............................................................................ 370 Hoà Nooïng ....................................................................... 412 Hoà Nuùi Coác..................................................................... 766 Hoà nöôùc Ayun Haï ........................................................... 405 Hoà nöôùc ngoït .................................................................. 731 Hoà Quan Sôn .................................................................. 448 Hoà Taây............................................................................ 428 Hoà Thaùc Baø..................................................................... 849 Hoà Than Thôû ................................................................... 593 Hoà Thang Hen ................................................................ 341 Hoà Thaønh ....................................................................... 630 Hoà Truùc Baïch .................................................................. 429 Hoà Tuyeàn Laâm ................................................................ 596 Hoà Xuaân Höông .............................................................. 591 Hoå Quyeàn ....................................................................... 803 Hoäi Baïch Haïc ................................................................. 658 Hoäi Caàu möa ................................................................... 498 Hoäi chôï Kyø Löøa ............................................................... 576 Hoäi chôi nuùi muøa Xuaân .................................................... 587 Hoäi Chu Hoùa ................................................................... 659 Hoäi chuøa Coå Leã ............................................................... 625 Hoäi chuøa Ñoïi Sôn ............................................................ 422 Hoäi chuøa Höông .............................................................. 456 Hoäi chuøa Keo .................................................................. 762 Hoäi chuøa Phaät Tích ......................................................... 293 Hoäi chuøa Tam Thanh....................................................... 576 Hoäi chuøa Taây Phöông ...................................................... 457 Hoäi chuøa Thanh Long ...................................................... 285 Hoäi chuøa Toå (Ñaïi Bi töï).................................................... 293 Hoäi Chöû Ñoàng Töû ............................................................ 531 Hoäi Coå Loa ...................................................................... 444 Hoäi Coàng Chieâng ............................................................ 499

868

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Hoäi cöôùp cuø .................................................................... 728 Hoäi dinh Thaày Thím ........................................................ 332 Hoäi ñaùnh baøi choøi ........................................................... 669 Hoäi ñaùnh caù .................................................................... 660 Hoäi ñeàn An Lö................................................................. 490 Hoäi ñeàn Baûo Loäc ............................................................. 625 Hoäi ñeàn Baéc Leä ............................................................... 577 Hoäi ñeàn, chuøa (Cao Baèng)................................................ 350 Hoäi ñeàn Ñoâ ..................................................................... 292 Hoäi ñeàn Ñoàng Baèng ........................................................ 764 Hoäi ñeàn Hai Baø Tröng ..................................................... 444 Hoäi ñeàn Heùt .................................................................... 763 Hoäi ñeàn Huøng ................................................................. 658 Hoäi ñeàn Kieáp Baïc ............................................................ 479 Hoäi ñeàn Nguyeãn Trung Tröïc ............................................ 252 Hoäi ñeàn Phoø Maõ .............................................................. 490 Hoäi ñeàn Quan lôùn Tuaàn Tranh ......................................... 480 Hoäi ñeàn Soùc .................................................................... 444 Hoäi ñeàn Taû Phuû ............................................................... 576 Hoäi ñeàn Tieân La .............................................................. 764 Hoäi ñeàn Traàn Thöông ...................................................... 422 Hoäi Ñeàn Vaø .................................................................... 457 Hoäi ñeàn Yeát Kieâu ............................................................ 480 Hoäi ñình Bình Thuûy......................................................... 356 Hoäi ñình Dö Haøng .......................................................... 490 Hoäi ñình Ñình Baûng ........................................................ 293 Hoäi ñình Phuù Leã ............................................................. 298 Hoäi ñình Tích Sôn ........................................................... 848 Hoäi Ñình Xoám ................................................................ 659 Hoäi Ñoâng Hoà .................................................................. 293 Hoäi Ñoáng Ña .................................................................. 444 Hoäi Ñua boø ..................................................................... 252 Hoäi Ñua thuyeàn (Haø Tónh) ............................................... 471 Hoäi Ñua thuyeàn (Quaûng Ngaõi) ......................................... 702 Hoäi Ñua voi .................................................................... 371 Hoäi Keo Haønh Thieän ....................................................... 626 Hoäi laøng An Coá ............................................................... 763 Hoäi laøng Duy Haûi ............................................................ 423 Hoäi laøng Döông Xaù.......................................................... 762 Hoäi laøng Nhò Kheâ ............................................................ 457 Hoäi laøng Thò Töù ............................................................... 317 Hoäi laøng Trieàu Khuùc ........................................................ 445 Hoäi laøng Voõ Giaøng .......................................................... 423

869

BAÛNG TRA NHANH Hoäi Lim .......................................................................... 292 Hoäi Loàng Toàng (Haø Giang)............................................... 419 Hoäi Loàng Toàng (Laïng Sôn)................................................ 576 Hoäi Loàng Toàng (Laøo Cai) .................................................. 588 Hoäi Loàng Toàng (Leã hoäi xuoáng ñoàng) (Cao Baèng) ................ 349 Hoäi Phaùo hoa .................................................................. 350 Hoäi Phuø UÛng ................................................................... 531 Hoäi quaùn Phuùc Kieán ........................................................ 691 Hoäi quaùn Trieàu Chaâu ....................................................... 691 Hoäi Quyønh...................................................................... 635 Hoäi Sôn Ñoàng ................................................................. 848 Hoäi Thanh Ñaøm .............................................................. 635 Hoäi Thanh Minh ............................................................. 349 Hoäi Thöôïng Phöôùc........................................................... 729 Hoäi tröôøng Thoáng Nhaát .................................................... 516 Hoäi Töù Kieät ..................................................................... 817 Hoäi Vaøm Laùng ................................................................. 817 Hoäi vaät voõ Lieãu Ñoâi ......................................................... 422 Hoäi Vía Baø ...................................................................... 749 Hoäi Xeân Baûn ................................................................... 499 Hoäi Xoan ........................................................................ 659 Hoäi Xuaân ........................................................................ 372 Hoäi xuaân chôï Goø ............................................................. 317 Hoäi xuaân laøng Thoå Tang .................................................. 848 Hoàng Anh Thö quaùn ........................................................ 337 Huyeän Yeân Chaâu ............................................................. 740 Höông Tích ..................................................................... 446 Ia Ly ............................................................................... 406 Kho xaêng Loäc Hoùa - Loäc Ninh .......................................... 321 Khoang Xanh, Suoái Tieân .................................................. 449 Khu baûo toàn Krong Trai .................................................... 663 Khu baûo toàn thieân nhieân Giao Thuûy ................................. 612 Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû ..................................... 282 Khu baûo toàn thieân nhieân Phuø Maùt .................................... 627 Khu baûo toàn thieân nhieân Vuõ Quang .................................. 461 Khu caên cöù Tænh uûy ôû Lung Laù, Nhaø Theå........................... 338 Khu danh thaéng Ña Kroâng ............................................... 722 Khu di tích caùch maïng Taân Traøo. ..................................... 829 Khu di tích ñòa ñaïo Beán Caùt ............................................. 304 Khu di tích Ñoáng Ña - chuøa Boäc ...................................... 438 Khu di tích laêng cuï Phoù Baûng........................................... 402 Khu di tích lòch söû ñeàn Huøng ........................................... 655 Khu di tích lòch söû Kim Bình ............................................ 830

870

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Khu di tích Nguyeãn Bænh Khieâm ...................................... 487 Khu di tích nhaø tuø Phuù Lôïi ............................................... 305 Khu di tích nuùi Vaên, nuùi Voõ ............................................. 769 Khu di tích Nöôùc Oa ........................................................ 692 Khu di tích Phuû Giaày ....................................................... 618 Khu du lòch “Moät thoaùng Vieät Nam”................................. 505 Khu du lòch Ba Vì ............................................................ 447 Khu du lòch Böûu Long - Hoà Long AÅn ................................. 391 Khu du lòch Ñoàng Moâ ...................................................... 449 Khu du lòch Khuoân Thaàn .................................................. 268 Khu du lòch Kyø Hoøa ......................................................... 504 Khu du lòch nghæ döôõng Vónh Haûo - Tuy Phong ................. 325 Khu du lòch Phöông Nam ................................................. 301 Khu du lòch sinh thaùi Ñoàng Thaùp Möôøi ............................. 607 Khu du lòch sinh thaùi nuùi Caäu - hoà Daàu Tieáng ................... 302 Khu du lòch sinh thaùi Taân Bình ....................................... 491 Khu du lòch Soùc Xieâm ...................................................... 319 Khu du lòch Suoái Lam....................................................... 320 Khu du lòch Suoái Môõ ........................................................ 267 Khu du lòch suoái Tieân....................................................... 503 Khu du lòch Thaùc soá 4 ...................................................... 319 Khu du lòch Thanh Caûnh.................................................. 301 Khu Du lòch Thuaän Baéc ................................................... 851 Khu du lòch Tröôøng An..................................................... 833 Khu khaûo coå hoïc Thaàn Xa ................................................ 769 Khu löu nieäm Nguyeãn Du ................................................ 469 Khu löu nieäm Nguyeãn Ñöùc Caûnh ..................................... 758 Khu nghæ maùt Tam Ñaûo ................................................... 841 Khu röøng Saùc ngaäp maën Caàn Giôø ..................................... 507 Khu Theá Mieáu ................................................................. 800 Khu vaên hoùa du lòch Bình An ........................................... 730 Kim Döï Lan Ñaøo ............................................................. 542 Kinh ñoâ Döông Kinh ........................................................ 488 Kinh thaønh Hueá .............................................................. 791 Kinh thaønh Traø Kieäu ........................................................ 688 La Giang - Tuøng Lónh....................................................... 463 Laùn Naø Löøa ..................................................................... 829 Laøng bieån Sa Caàn ............................................................ 695 Laøng böôûi Naêm Roi ......................................................... 834 Laøng böôûi Taân Trieàu ........................................................ 390 Laøng chieán ñaáu - Laøng du lòch sinh thaùi ........................... 675 Laøng Chuøa ...................................................................... 631 Laøng coå Phong Nam ........................................................ 363

871

BAÛNG TRA NHANH Laøng du lòch Myõ Khaùnh ................................................... 352 Laøng Döông Noã ............................................................... 797 Laøng ñaù myõ ngheä Non Nöôùc ............................................ 363 Laøng Ñöôøng Laâm ............................................................. 450 Laøng goám Baùt Traøng ........................................................ 433 Laøng goám söù Höông Canh ................................................ 843 Laøng goám ven soâng Ñoàng Nai .......................................... 392 Laøng hoa mai Thuû Ñöùc .................................................... 506 Laøng hoa Vò Kheâ.............................................................. 612 Laøng khaùng chieán Ster ..................................................... 407 Laøng Leä Maät .................................................................... 433 Laøng ngaàm döôùi loøng ñaát (TP. HCM) ................................ 517 Laøng ngheà Chieáu Hôùi ...................................................... 752 Laøng ngheà truyeàn thoáng (Vónh Long) ................................ 833 Laøng Nguyeân Xaù.............................................................. 751 Laøng ngöôøi Ba Na ............................................................ 553 Laøng Nhò Kheâ - Khu töôûng nieäm Nguyeãn Traõi ................... 449 Laøng Sen ......................................................................... 631 Laøng Vaïn Phuùc ................................................................ 450 Laøng Vaên hoùa .................................................................. 379 Laøng vöôøn Baùch Thuaän .................................................... 751 Laêng Baø Chuùa Lieãu .......................................................... 620 Laêng Caù OÂng ................................................................... 257 Laêng Ñinh Tieân Hoaøng .................................................... 644 Laêng Gia Long................................................................. 800 Laêng hoï Ngoâ ................................................................... 276 Laêng Hoaøng Gia .............................................................. 812 Laêng Khaûi Ñònh ............................................................... 803 Laêng Leâ Thaùi Toå .............................................................. 782 Laêng Leâ Thaùi Toâng........................................................... 782 Laêng Leâ Thaùnh Toâng ........................................................ 783 Laêng Minh Maïng ............................................................. 801 Laêng moä Nguyeãn Ñình Chieåu .......................................... 297 Laêng Nguyeãn Huyønh Ñöùc ................................................ 610 Laêng OÂng ........................................................................ 513 Laêng Thoaïi Ngoïc Haàu...................................................... 250 Laêng Tröông Ñònh ........................................................... 812 Laêng Töï Ñöùc ................................................................... 801 Laâm Vieân 19-5 ................................................................ 335 Laâu ñaøi Hoaøng Yeán Chao ................................................. 585 Laàu OÂng Hoaøng ............................................................... 324 Leã Am Chuùa .................................................................... 541 Leã aên traâu........................................................................ 557

872

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Leã Caàu maùt ..................................................................... 499 Leã Caàu Möa..................................................................... 610 Leã Caàu phuùc .................................................................... 498 Leã Cha Bun ..................................................................... 652 Leã chuøa Höông Tích ........................................................ 471 Leã côm môùi ..................................................................... 410 Leã Côm môùi .................................................................... 499 Leã Cuùng baûn ................................................................... 560 Leã Cuùng Caù OÂng .............................................................. 316 Leã Cuùng Côm môùi (Ñaék Noâng) ......................................... 380 Leã Cuùng Côm môùi (Laâm Ñoàng) ......................................... 605 Leã Cuùng Ñaát .................................................................... 557 Leã cuùng Kyø Yeân (Caàu An)................................................. 338 Leã Cuùng luùa ..................................................................... 380 Leã Cuùng Thaàn Bô Mung ................................................... 605 Leã Cuùng Thaàn Suoái .......................................................... 605 Leã Daâng Boâng ................................................................. 824 Leã Dolta .......................................................................... 252 Leã Ñeàn ôn ñaùp nghóa Cha Meï .......................................... 652 Leã Ñolta .......................................................................... 823 Leã ñu xuaân ôû Thuûy Nguyeân .............................................. 489 Leã Giaùng sinh ................................................................. 520 Leã gioã Leâ Vaên Duyeät ........................................................ 520 Leã Haï Thuûy ..................................................................... 471 Leã Haïn Khuoáng ............................................................... 388 Leã hoäi AÊn traâu (Gia Lai) ................................................... 409 Leã hoäi AÊn traâu (Laâm Ñoàng)............................................... 605 Leã hoäi baø Thu Boàn ........................................................... 693 Leã hoäi baûn Gieáng Tanh .................................................... 831 Leã hoäi Baûo Ninh .............................................................. 681 Leã hoäi Boå Ñaø ................................................................... 278 Leã hoäi caù OÂng .................................................................. 366 Leã hoäi caù Voi ................................................................... 540 Leã hoäi Caàu Ngö (Phuù Yeân) ............................................... 670 Leã hoäi Caàu Ngö (Thöøa Thieân-Hueá).................................... 808 Leã hoäi Caàu Voàng.............................................................. 279 Leã hoäi Caàu yeân ................................................................ 332 Leã hoäi Chieâu Tröng .......................................................... 471 Leã hoäi Choïi traâu .............................................................. 488 Leã hoäi Chol Chnam Thmaây .............................................. 252 Leã hoäi Chuøa Baø ............................................................... 305 Leã hoäi chuøa Daâu .............................................................. 293 Leã hoäi chuøa Hang ............................................................ 773

873

BAÛNG TRA NHANH Leã hoäi chuøa La ................................................................ 277 Leã hoäi chuøa Thaày............................................................. 456 Leã hoäi chuøa Tö Phaùp........................................................ 531 Leã hoäi Coân Sôn ................................................................ 479 Leã hoäi cuûa ngöôøi Khôme .................................................. 521 Leã hoäi Dinh Coâ ............................................................... 261 Leã hoäi Ñaâm Traâu (Quaûng Ngaõi) ........................................ 702 Leã hoäi Ñaâm traâu cuûa daân toäc Ba Na ................................. 669 Leã hoäi ñeàn Baø Trieäu ......................................................... 790 Leã hoäi ñeàn Cao ................................................................ 479 Leã hoäi ñeàn Cuoâng ............................................................ 635 Leã hoäi ñeàn Cöûa OÂng......................................................... 720 Leã hoäi Ñeàn Ñuoåm............................................................ 773 Leã hoäi ñeàn Ñöùc OÂng ........................................................ 720 Leã hoäi ñeàn Laõo Nhai (teân goïi cuûa Laøo Cai) ........................ 588 Leã hoäi ñeàn Soøng .............................................................. 789 Leã hoäi ñeàn Suoái Môõ ......................................................... 277 Leã hoäi ñeàn Truùc (coøn goïi hoäi Nguõ Ñoäng Sôn) .................... 422 Leã hoäi ñieän Hoøn Cheùn ..................................................... 807 Leã hoäi ñình Quan Laïn ..................................................... 720 Leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam........................................... 261 Leã hoäi Ñoå Giaøn ............................................................... 317 Leã hoäi Ñoâng Cuoâng ......................................................... 854 Leã hoäi Ñoáng Ña............................................................... 316 Leã hoäi Goø Thaùp ............................................................... 403 Leã hoäi Haji (Roya Haji) .................................................... 252 Leã hoäi Hoa Ban ............................................................... 742 Leã hoäi Huøng Vöông ......................................................... 520 Leã hoäi La Vang ................................................................ 729 Leã hoäi Lam Kinh .............................................................. 789 Leã hoäi laøng Caûnh Döông .................................................. 681 Leã hoäi laøng Côm Hoøm ..................................................... 773 Leã hoäi Long Chu .............................................................. 692 Leã hoäi Luøng Tuøng (leã hoäi xuoáng ñoàng)............................... 284 Leã hoäi Mai An Tieâm ........................................................ 790 Leã hoäi Mbaêng Kateâ .......................................................... 332 Leã hoäi Mbaêng Kateâ .......................................................... 652 Leã hoäi Môøi Meï Traêng ....................................................... 349 Leã hoäi muøa xuaân (Haø Giang) ............................................ 418 Leã hoäi Möøng maêng moïc ................................................... 560 Leã hoäi nghinh OÂng (Beán Tre) ............................................ 298 Leã hoäi Nghinh OÂng (Bình Thuaän) ..................................... 332 Leã hoäi Nghinh OÂng (Quaûng Ngaõi)) ................................... 701

874

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Leã hoäi Nghinh OÂng (Soùc Traêng) ........................................ 736 Leã hoäi Nghinh OÂng (Traø Vinh).......................................... 824 Leã hoäi ngö daân (Caàn Giôø) ................................................ 521 Leã hoäi ngöôøi Chaêm .......................................................... 522 Leã hoäi ngöôøi Hoa ............................................................. 521 Leã hoäi nhaûy löûa (Gia Lai) ................................................. 418 Leã hoäi nuùi Baø................................................................... 749 Leã hoäi Phuû Giaày .............................................................. 625 Leã hoäi Phuû Na ................................................................. 789 Leã hoäi Phuû Thoâng ............................................................ 284 Leã hoäi Pôthi (leã boû maû) .................................................... 409 Leã hoäi quaù tang cuûa ngöôøi Dao......................................... 831 Leã hoäi Quan Theá AÂm ....................................................... 366 Leã hoäi Thaùp Baø................................................................ 540 Leã hoäi Tieân Luïc ............................................................... 278 Leã hoäi Traø Coå .................................................................. 719 Leã hoäi Tröôøng Yeân ........................................................... 646 Leã hoäi Tung Coøn, tìm baïn ................................................ 742 Leã hoäi töôûng nieäm anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc .............. 551 Leã hoäi vía Baø Chuùa Xöù ..................................................... 251 Leã hoäi vua Mai ................................................................ 635 Leã hoäi Xuaân Ba Beå ........................................................... 284 Leã hoäi xuoáng bieån (Haûi Phoøng)......................................... 489 Leã hoäi Xöông Giang ......................................................... 277 Leã hoäi Y Sôn ................................................................... 278 Leã hoäi Yeân Cö ................................................................. 646 Leã hoäi Yeân Theá ............................................................... 277 Leã hoäi Yeân Töû ................................................................. 719 Leã Jon Jang ...................................................................... 652 Leã Kyø Yeân (Caàu an) ......................................................... 395 Leã kyû nieäm chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû ............................ 388 Leã Laäp tòch cuûa ngöôøi Dao ............................................... 588 Leã Lôùn Khoân .................................................................... 379 Leã möøng nhaø môùi cuûa daân toäc Loâ Loâ................................. 418 Leã Nghinh OÂng (leã thôø caù Voi) (Baø Ròa-Vuõng Taøu) ............. 261 Leã Ok Om Bok (Soùc Traêng) ............................................... 735 Leã Ok Om Bok (Traø Vinh) ................................................. 823 Leã teá caù OÂng (Quaûng Nam) .............................................. 693 Leã teát “Nhaûy” cuûa ngöôøi Dao Ñoû (Laøo Cai) ....................... 587 Leã Teát nhaûy (Yeân Baùi) ...................................................... 854 Linh Sôn Coå töï................................................................. 256 Luïc Yeân ñaát ngoïc ............................................................ 851 Luõng Cuù .......................................................................... 414

875

BAÛNG TRA NHANH Luõy Ñaøo Duy Töø .............................................................. 678 Lö Kheâ ............................................................................ 544 Maõ Pì Leøng ..................................................................... 414 Mieáu Baø .......................................................................... 257 Mieáu Baø Chuùa Xöù ............................................................ 249 Moû nöôùc noùng ................................................................. 559 Moä baø Hoaøng Thò Loan .................................................... 632 Moä Baùc só Yersin ............................................................. 539 Moä Buøi Höõu Nghóa .......................................................... 356 Moä coå Haøng Goøn ............................................................ 393 Moä danh nhaân Phan Vaên Trò ........................................... 356 Moä Hoaøng Dieäu .............................................................. 692 Moä vaø ñeàn thôø Leâ Thaønh Phöông ..................................... 666 Moä vaø ñeàn thôø Löông Vaên Chaùnh..................................... 667 Moä vaø ñeàn thôø Nguyeãn Trung Tröïc................................... 550 Moä Voõ Tröôøng Toaûn ......................................................... 297 Moät vuøng non xanh nöôùc bieác (Haûi Döông) ...................... 473 Muõi Caø Mau .................................................................... 335 Muõi Ñaïi Laõnh .................................................................. 664 Muõi Nai .......................................................................... 543 Muõi Neù ........................................................................... 323 Möôøng Vi ........................................................................ 582 Nam Phoá ........................................................................ 544 Nam Thieân Ñeä luïc ñoäng .................................................. 475 Ngaõ ba Ñoàng Loäc ............................................................ 470 Ngaøy gioã Traàn Höng Ñaïo................................................. 520 Nghóa trang Haøng Döông................................................. 260 Ngoï Moân ........................................................................ 798 Ngoâi nhaø 120 coät ............................................................ 606 Nguõ Ñoäng Sôn................................................................. 420 Nguõ Haønh Sôn ................................................................ 359 Nguïc Kon Tum ................................................................ 555 Nhaø Baûo taøng Coân Ñaûo.................................................... 260 Nhaø Baûo taøng Quang Trung ............................................. 308 Nhaø Böu ñieän .................................................................. 518 Nhaø coå Bình Thuûy ........................................................... 353 Nhaø cuûa Vöông Chí Sình ................................................. 417 Nhaø Giao teá Loäc Ninh ..................................................... 320 Nhaø haùt Thaønh phoá ......................................................... 519 Nhaø Lôùn (ñeàn OÂng Traàn) .................................................. 257 Nhaø löu giöõ baûo vaät Vöông quoác Chaêm ............................ 331 Nhaø löu nieäm Traàn Phuù ................................................... 469 Nhaø moà Taây Nguyeân ...................................................... 378

876

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Nhaø moà Taây Nguyeân ....................................................... 556 Nhaø roâng ........................................................................ 555 Nhaø thôø Cha Tam............................................................ 514 Nhaø thôø Chaùnh Toøa ......................................................... 539 Nhaø thôø Chôï Quaùn .......................................................... 514 Nhaø thôø Con Gaø, nhaø thôø Chính Toøa................................ 601 Nhaø thôø Domain ............................................................. 601 Nhaø thôø Ñöùc Baø .............................................................. 513 Nhaø thôø Huyeän Syõ ........................................................... 514 Nhaø thôø Thanh Sôn ......................................................... 347 Nhaø thôø Traø Kieäu ............................................................. 689 Nhaø thôø, laêng moä doøng hoï Maïc ....................................... 550 Nhaø tuø Chôï Chu .............................................................. 771 Nhaø tuø Coân Ñaûo .............................................................. 259 Nhaø tuø Haø Tieân ............................................................... 551 Nhaø tuø Plei Ku ................................................................. 408 Nhaø tuø Sôn La ................................................................. 741 Nieát-baøn tònh xaù .............................................................. 256 Nuùi AÁn, soâng Traø ............................................................. 697 Nuùi Baø Ñen..................................................................... 744 Nuùi Baø Naø....................................................................... 362 Nuùi Baø Raù ....................................................................... 318 Nuùi Baøi Thô .................................................................... 704 Nuùi Caám ......................................................................... 247 Nuùi Chaâu Thôùi ................................................................ 300 Nuùi Chö H’roâng............................................................... 407 Nuùi Coâ Tieân .................................................................... 581 Nuùi Dinh ........................................................................ 286 Nuùi Ñaù Traéng .................................................................. 647 Nuùi Haøm Roàng ................................................................ 580 Nuùi Hoàng Lónh ................................................................ 462 Nuùi Khaéc Thieäu ............................................................... 344 Nuùi Langbiang ................................................................ 595 Nuùi Laêng ......................................................................... 542 Nuùi Laêng Ñoàn ................................................................. 344 Nuùi Maãu Sôn ................................................................... 562 Nuùi Ngoïc Myõ Nhaân......................................................... 640 Nuùi Ngöï Bình .................................................................. 795 Nuùi Non Nöôùc................................................................. 639 Nuùi Nöùa .......................................................................... 255 Nuùi Phanxipaêng .............................................................. 579 Nuùi Phöôïng Hoaøng .......................................................... 474 Nuùi Quyønh Sôn ............................................................... 460

877

BAÛNG TRA NHANH Nuùi Roàng - Nuùi Ngoïc....................................................... 779 Nuùi Sam.......................................................................... 248 Nuùi Thaém ....................................................................... 654 Nuùi Thieân Caàm ............................................................... 463 Nuùi Toâ Chaâu ................................................................... 548 Nuùi Toâ Thò ...................................................................... 564 Nuùi Tröôøng Leä ................................................................. 776 Nuùi Voi ........................................................................... 482 Nuùi Voïng Phu.................................................................. 776 OÂ Quan Chöôûng .............................................................. 438 Paéc Boù - Coäi nguoàn cuûa Caùch maïng Vieät Nam.................. 342 Phaät vieän Ñoàng Döông .................................................... 688 Phoá Coå - Phoá Ngheà ......................................................... 427 Phoá coå Ñoàng Vaên ............................................................ 416 Phoá coå Hoäi An ................................................................ 682 Phoá Hieán ........................................................................ 524 Phuû Tieân Höông .............................................................. 618 Phuû Vaân Caùt.................................................................... 619 Phya Khao ...................................................................... 282 Plei Ku, phoá nuùi ñaày söông .............................................. 404 Quaûng Bình quan ............................................................ 678 Quaûng tröôøng Ba Ñình .................................................... 442 Quaàn ñaûo An Thôùi........................................................... 547 Quaàn theå di tích Caùt Tieân ................................................ 604 Quaàn theå di tích Taây Sôn Thöôïng ñaïo .............................. 407 Quaàn theå ñaù choàng Ñònh Quaùn ....................................... 392 Quaàn theå kieán truùc nhaø Taây ............................................. 265 Quaàn theå moä ñaù Hoøa Bình............................................... 812 Ruù Lònh ........................................................................... 723 Ruoäng baäc thang ............................................................. 415 Ruoäng muoái Baïc Lieâu ....................................................... 263 Röøng ngaäp maën Khaâu Baêng ............................................. 295 Röøng nguyeân sinh Khe Roã ................................................ 270 Röøng nguyeân sinh Na Hang ............................................. 825 Röøng quoác gia Baïch Maõ................................................... 796 Röøng quoác gia Nam Caùt Tieân .......................................... 390 Röøng Saùc......................................................................... 336 Röøng Traàn Höng Ñaïo....................................................... 343 Röøng U Minh................................................................... 335 Röøng Xuaân Sôn vaø hang ñoäng Xuaân Sôn ........................... 654 Sapa ............................................................................... 582 Saân bay quaân söï Loäc Ninh ............................................... 321 Saân chim Baïc Lieâu .......................................................... 262

878

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Saân chim Vaøm Hoà ........................................................... 295 Saân golf - Ñoài Cuø ............................................................. 594 Soâng Baïch Ñaèng ............................................................. 483 Soâng Caàu ........................................................................ 286 Soâng Ñoàng Nai................................................................ 390 Soâng Gianh ..................................................................... 673 Soâng Haøn ........................................................................ 362 Soâng Hoàng ...................................................................... 430 Soâng Höông .................................................................... 794 Soâng Thu Boàn .................................................................. 684 Suoái Ba Hoà ...................................................................... 535 Suoái Caø Ñuù...................................................................... 696 Suoái caù Caåm Löông .......................................................... 779 Suoái Ñaù Baøn .................................................................... 547 Suoái nöôùc khoaùng Bang ................................................... 675 Suoái nöôùc khoaùng Myõ Laâm ............................................... 825 Suoái nöôùc noùng Baûn Moøng ............................................... 739 Suoái nöôùc noùng Bình Chaâu ............................................... 256 Suoái nöôùc noùng Ñaék Mol ................................................. 378 Suoái nöôùc noùng Kim Boâi................................................... 497 Suoái nöôùc noùng Taân Taâm ................................................. 723 Suoái Tieân (Bình Thuaän) .................................................... 324 Suoái Tieân (Haø Giang) ....................................................... 411 Suoái Tieân (Khaùnh Hoøa) .................................................... 536 Suoái Tranh ...................................................................... 546 Tam Coác ......................................................................... 637 Tam Ñoäng Sôn ................................................................ 498 Teát Chol Chnam Thmay .................................................. 736 Teát côm môùi (Sôn La) ....................................................... 742 Teát côm môùi cuûa ngöôøi La Huû (Lai Chaâu) .......................... 560 Teát möøng luùa môùi cuûa ngöôøi M’noâng ................................ 322 Teát naêm môùi (Chol Chnam Thmay) .................................. 823 Thaùc Ba Taàng .................................................................. 376 Thaùc Baïc, caàu Maây ......................................................... 584 Thaùc Baûn Gioác ................................................................ 340 Thaùc Cam Ly................................................................... 597 Thaùc Coâng Chuùa ............................................................. 406 Thaùc Dieäu Thanh ............................................................ 375 Thaùc Ñ’ray Saùp ............................................................... 374 Thaùc Ñambri................................................................... 596 Thaùc Ñatanla .................................................................. 592 Thaùc Ñaék G’lun .............................................................. 377 Thaùc Ñaàu Ñaúng............................................................... 281

879

BAÛNG TRA NHANH Thaùc Gia Long ................................................................ 377 Thaùc Gogah .................................................................... 598 Thaùc Hang Coïp ............................................................... 597 Thaùc Khe Keõm ................................................................ 628 Thaùc Kroâng Kmar ............................................................ 376 Thaùc Lieân Khöông ........................................................... 598 Thaùc Mô ......................................................................... 319 Thaùc Naø Ñaêng ................................................................ 282 Thaùc Ngaø Voi (Poâ Pla) ..................................................... 598 Thaùc Phuù Cöôøng .............................................................. 405 Thaùc Pongour .................................................................. 597 Thaùc Prenn ..................................................................... 592 Thaùc Rooïm ..................................................................... 281 Thaùc Thí ......................................................................... 413 Thaùc Thuûy Tieân ............................................................... 375 Thaùc Traéng ..................................................................... 696 Thaùc Trò An..................................................................... 390 Thaùc Trinh Nöõ ................................................................ 375 Thaùc Xao Va ................................................................... 627 Thaùc Xung Khoeng .......................................................... 405 Thaùc Yaly ....................................................................... 554 Thaïch Ñoäng .................................................................... 544 Thaønh Baûn Phuû ............................................................... 384 Thaønh coå Chaâu Sa ........................................................... 700 Thaønh coå Dieân Khaùnh ..................................................... 538 Thaønh Coå Loa.................................................................. 435 Thaønh coå Nghò Lang ........................................................ 584 Thaønh coå nhaø Maïc (Tuyeân Quang) ................................... 826 Thaønh coå Quaûng Trò ........................................................ 723 Thaønh coå Xöông Giang .................................................... 270 Thaønh Ñoàng Hôùi ............................................................. 680 Thaønh Hoaøng Ñeá ............................................................ 309 Thaønh Hoà ....................................................................... 668 Thaønh Naø Löõ ................................................................... 348 Thaønh nhaø Hoà ................................................................. 783 Thaønh nhaø Maïc (Cao Baèng) ............................................. 348 Thaønh nhaø Maïc (Laïng Sôn) .............................................. 573 Thaønh phoá Buoân Ma Thuoät .............................................. 368 Thaønh phoá Ñaø Laït ........................................................... 590 Thaønh phoá Laïng Sôn ....................................................... 563 Thaønh phoá Yeân Baùi ......................................................... 850 Thaønh Phuïc Hoøa ............................................................. 348 Thaønh Thò Naïi ................................................................ 310

880

THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH VAØ LEÃ HOÄI Thaùnh ñòa Myõ Sôn ........................................................... 684 Thaùnh ñöôøng Mubarak .................................................... 251 Thaûo Caàm vieân................................................................ 502 Thaùp Baø (Poâ Nagar) ......................................................... 537 Thaùp Baùnh Ít ................................................................... 313 Thaùp Baèng An ................................................................. 687 Thaùp Bình Laâm ............................................................... 314 Thaùp Bình Sôn ................................................................ 843 Thaùp Caùnh Tieân .............................................................. 315 Thaùp Chieân Ñaøn ............................................................. 687 Thaùp coå Bình Thaïnh........................................................ 746 Thaùp coå Vónh Höng ......................................................... 263 Thaùp Döông Long ............................................................ 312 Thaùp Ñoâi ........................................................................ 315 Thaùp Hoøa Lai .................................................................. 650 Thaùp Khöông Myõ ............................................................. 688 Thaùp Möôøng Vaø .............................................................. 740 Thaùp Nhaïn ..................................................................... 665 Thaùp nöôùc Phan Thieát ..................................................... 329 Thaùp Phuù Loác .................................................................. 314 Thaùp Poshanö ................................................................. 328 Thaùp Poâ Klongirai............................................................ 649 Thaùp Poâroâmeâ .................................................................. 650 Thaùp Thuû Thieän .............................................................. 313 Thaùp Yang Prong ............................................................ 371 Thaéng caûnh Haàm Hoâ ....................................................... 307 Thaéng caûnh nuùi Traàm ...................................................... 448 Thaéng caûnh Nöôùc Vaøng ................................................... 269 Thò traán Döông Ñoâng ...................................................... 546 Thò xaõ Haø Giang ............................................................. 411 Thò xaõ Laøo Cai ................................................................. 578 Thò xaõ Raïch Giaù .............................................................. 545 Thò xaõ Sôn La .................................................................. 738 Thích Ca Phaät ñaøi ........................................................... 256 Thieàn vieän Vaïn Haïnh ...................................................... 512 Thung luõng Mai Chaâu ...................................................... 495 Thung luõng Tình yeâu - Hoà Ña Thieän................................. 593 Tònh xaù Ngoïc Phuùc.......................................................... 408 Toøa Thaùnh Taây Ninh ....................................................... 746 Traø Coå ............................................................................ 712 Traïi nuoâi raén Ñoàng Taâm .................................................. 810 Traøm chim Tam Noâng ..................................................... 396 Traøng Keânh ..................................................................... 484

881

BAÛNG TRA NHANH Traûng coû Baøu Laïch .......................................................... 320 Truï sôû UÛy ban Nhaân daân thaønh phoá ................................. 518 Truùc Laâm Thieàn vieän ....................................................... 600 Tröôøng Duïc Thanh .......................................................... 326 Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït .................................................... 602 Töôïng ñaøi vua Lyù Thaùi Toå ................................................ 443 Vaïn Thuûy Tuù ................................................................... 330 Vaên Mieáu - Quoác Töû Giaùm .............................................. 434 Vaên Mieáu Xích Ñaèng ....................................................... 530 Vaên Thaùnh Mieáu (Ñoàng Thaùp) ......................................... 399 Vaên Thaùnh Mieáu (Vónh Long) ........................................... 835 Vaät voõ laøng Sình .............................................................. 808 Vieän Haûi Döông hoïc ....................................................... 533 Vònh Haï Long.................................................................. 703 Vònh Vaên Phong .............................................................. 535 Vònh Vónh Hy.................................................................. 648 Vuøng ñaát Naêm Caên ......................................................... 334 Vöôøn caây Caùi Môn .......................................................... 295 Vöôøn caây Laùi Thieâu ......................................................... 302 Vöôøn chim Ñaàm Dôi ....................................................... 334 Vöôøn coø Long Myõ ............................................................ 492 Vöôøn coø Taân Long - Thaïch Trò.......................................... 730 Vöôøn coø Thaùp Möôøi ......................................................... 396 Vöôøn coø Thuû Ñöùc ............................................................ 506 Vöôøn du lòch Xuaân Mai .................................................... 352 Vöôøn hoa kieång Thanh Taâm ............................................. 607 Vöôøn hoa Taân Quy Ñoâng ................................................. 397 Vöôøn nhaõn Vónh Chaâu ..................................................... 731 Vöôøn Quoác gia Ba Beå ...................................................... 281 Vöôøn quoác gia Beán EÙn ..................................................... 778 Vöôøn Quoác gia Buø Gia Maäp ............................................. 320 Vöôøn Quoác gia Cuùc Phöông ............................................. 641 Vöôøn Quoác gia Loø Goø - Xa Maùt ........................................ 745 Vöôøn quoác gia Yok Ñoân ................................................... 369 Vöôøn Tao Ñaøn ................................................................. 504 Vöông cung thaùnh ñöôøng La Vang .................................... 724 Yeân Töû ............................................................................ 715

882

CAÙC TÆNH VAØ THAØNH PHOÁ

BAÛNG TRA NHANH CAÙC TÆNH VAØ THAØNH PHOÁ

AN GIANG ..................................................................... 247 BAØ RÒA VUÕNG TAØU ......................................................... 253 BAÏC LIEÂU ....................................................................... 262 BAÉC GIANG ................................................................... 267 BAÉC KAÏN ....................................................................... 279 BAÉC NINH ..................................................................... 285 BEÁN TRE ........................................................................ 294 BÌNH DÖÔNG ................................................................ 299 BÌNH ÑÒNH .................................................................... 306 BÌNH PHÖÔÙC ................................................................. 318 BÌNH THUAÄN ................................................................. 322 CAØ MAU ......................................................................... 333 CAO BAÈNG..................................................................... 339 THAØNH PHOÁ CAÀN THÔ ................................................. 350 THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG ................................................ 357 ÑAÉK LAÉK ........................................................................ 366 ÑAÉK NOÂNG .................................................................... 372 ÑIEÄN BIEÂN ..................................................................... 380 ÑOÀNG NAI ..................................................................... 389 ÑOÀNG THAÙP .................................................................. 396 GIA LAI .......................................................................... 403 HAØ GIANG ..................................................................... 410 HAØ NAM ........................................................................ 419 HAØ NOÄI .......................................................................... 423 HAØ TAÂY .......................................................................... 445 HAØ TÓNH ........................................................................ 457 HAÛI DÖÔNG................................................................... 472 HAÛI PHOØNG ................................................................... 480 HAÄU GIANG................................................................... 490 HOØA BÌNH ..................................................................... 494 THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH .......................................... 500 HÖNG YEÂN .................................................................... 523 KHAÙNH HOØA ................................................................. 532 KIEÂN GIANG .................................................................. 541 KON TUM ....................................................................... 552

883

BAÛNG TRA NHANH

LAI CHAÂU ....................................................................... 558 LAÏNG SÔN ..................................................................... 561 LAØO CAI ......................................................................... 577 LAÂM ÑOÀNG .................................................................... 589 LONG AN ....................................................................... 606 NAM ÑÒNH .................................................................... 611 NGHEÄ AN ...................................................................... 626 NINH BÌNH .................................................................... 636 NINH THUAÄN ................................................................ 646 PHUÙ THOÏ ....................................................................... 653 PHUÙ YEÂN ....................................................................... 660 QUAÛNG BÌNH ................................................................ 670 QUAÛNG NAM ................................................................ 681 QUAÛNG NGAÕI................................................................ 694 QUAÛNG NINH ............................................................... 702 QUAÛNG TRÒ ................................................................... 721 SOÙC TRAÊNG ................................................................... 729 SÔN LA........................................................................... 737 TAÂY NINH...................................................................... 743 THAÙI BÌNH ..................................................................... 750 THAÙI NGUYEÂN .............................................................. 765 THANH HOÙA.................................................................. 774 THÖØA THIEÂN-HUEÁ ......................................................... 790 TIEÀN GIANG .................................................................. 808 TRAØ VINH ...................................................................... 817 TUYEÂN QUANG ............................................................. 824 VÓNH LONG ................................................................... 831 VÓNH PHUÙC ................................................................... 841 YEÂN BAÙI ............................................................... 849

884

MUÏC LUÏC

MUÏC LUÏC LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN .......................................................... 5 LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM I. NHÖÕNG CON SOÁ ÑAÙNG NHÔÙ ........................................ 6 II. VÒ TRÍ ÑÒA LYÙ ................................................................. 6 III. ÑÒA HÌNH ..................................................................... 7 1. Röøng nuùi ......................................................................... 7 Nuùi ..................................................................................... 7 Röøng ................................................................................... 8 Ñoàng baèng .......................................................................... 9 Trung du ............................................................................ 9 Soâng ngoøi .......................................................................... 10 Bieån vaø bôø bieån................................................................. 10 Bôø bieån ............................................................................. 10 Vuøng bieån ......................................................................... 11 Ñaûo .................................................................................. 11 IV. KHÍ HAÄU ..................................................................... 12 V. TAØI NGUYEÂN ............................................................... 13 Taøi nguyeân röøng vaø ñaát röøng .............................................. 13 Thuûy saûn ........................................................................... 14 Khoaùng saûn ....................................................................... 15 a. Nhieân lieäu .................................................................... 15 b, Kim loaïi ........................................................................ 15 c. Khoaùng saûn phi kim loaïi ................................................ 15 Ñaát noâng nghieäp ............................................................... 16 Ñoàng baèng soâng Hoàng ....................................................... 16 Ñoàng baèng soâng Cöûu Long ................................................. 17 Caùc vuøng khaùc .................................................................. 18 Taøi nguyeân du lòch ............................................................ 18 Taøi nguyeân du lòch töï nhieân ............................................... 19 Taøi nguyeân nhaân vaên ........................................................ 19 LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM THÔØI TIEÀN SÖÛ .................................................................. 21 VUA HUØNG DÖÏNG NÖÔÙC VAÊN LANG............................. 21 Caùc neàn vaên minh coå ........................................................ 21 Vaên minh Ñoâng Sôn .......................................................... 22 Vaên minh Sa Huyønh .......................................................... 22 Vaên minh OÙc Eo................................................................ 22

885

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Thôøi kyø Baéc thuoäc ............................................................. 23 Thôøi kyø ñoäc laäp phong kieán ............................................... 24 Thôøi kyø ñoäc laäp daân toäc vaø chuû nghóa xaõ hoäi ...................... 25 NHÖÕNG MOÁC LÒCH SÖÛ ÑAÙNG NHÔÙ TRUYEÀN THUYEÁT KINH DÖÔNG VÖÔNG ...................... 26 Phuø Ñoång Thieân Vöông ..................................................... 27 Sôn Tinh - Thuûy Tinh ......................................................... 27 NHAØ THUÏC - QUOÁC HIEÄU AÂU LAÏC (257 - 208 TCN)......... 27 NHAØ TRIEÄU VAØ PHÖÔNG BAÉC ÑOÂ HOÄ (207 - 111 TCN) .. 28 CHOÁNG PHONG KIEÁN ÑOÂ HOÄ LAÀN THÖÙ NHAÁT ............. 28 CHOÁNG PHONG KIEÁN ÑOÂ HOÄ LAÀN THÖÙ HAI .................. 29 CHOÁNG PHONG KIEÁN ÑOÂ HOÄ LAÀN THÖÙ BA ................... 30 THÔØI KYØ XAÂY DÖÏNG NEÀN TÖÏ CHUÛ ................................. 31 NHAØ NGOÂ (939 - 965) ...................................................... 31 NHAØ ÑINH (968 - 980) .................................................... 32 NHAØ TIEÀN LEÂ (980 - 1009) ............................................... 33 NHAØ LYÙ (1010 - 1225) ...................................................... 33 NHAØ TRAÀN (1225 - 1400)................................................. 35 CHOÁNG NGUYEÂN - MOÂNG LAÀN THÖÙ NHAÁT (1257) ........ 36 CHOÁNG NGUYEÂN - MOÂNG LAÀN THÖÙ HAI (1285) ........... 36 CHOÁNG NGUYEÂN - MOÂNG LAÀN THÖÙ BA (1288) ............. 37 NHAØ HOÀ (1400-1407) ....................................................... 40 NHAØ HAÄU TRAÀN (1407 - 1414) ........................................ 41 THÔØI KYØ CHOÁNG MINH VAØ NHAØ HAÄU LEÂ ...................... 41 NHAØ MAÏC (1527 - 1592) .................................................. 45 NHAØ LEÂ TRUNG HÖNG (1533 - 1789) ............................. 46 TRÒNH NGUYEÃN PHAÂN TRANH (1623 - 1777) ................ 50 CAÙC CHUÙA NGUYEÃN ÑAØNG TRONG (1600 - 1777) ........ 52 NHAØ TAÂY SÔN (1778 - 1802) ........................................... 54 NHAØ NGUYEÃN - THÔØI ÑOÄC LAÄP (1802 - 1883) ................ 57 THÔØI KYØ PHAÙP ÑOÂ HOÄ (1883-1945) ................................. 58 KHÔÛI NGHÓA CHOÁNG PHAÙP TRÖÔÙC KHI COÙ ÑAÛNG ....... 61 NÖÔÙC VIEÄT NAM DAÂN CHUÛ COÄNG HOØA RA ÑÔØI ........... 62 QUOÁC HIEÄU VIEÄT NAM QUA CAÙC THÔØI KYØ .................... 63 THUÛ ÑOÂ VIEÄT NAM QUA CAÙC THÔØI KYØ .......................... 65 CAÙC DAÂN TOÄC TREÂN ÑAÁT NÖÔÙC VIEÄT NAM 1. DAÂN TOÄC BA NA ......................................................... 70 2. DAÂN TOÄC BOÁ Y ............................................................ 71 3. DAÂN TOÄC BRAÂU ........................................................... 73 4. DAÂN TOÄC BRU–VAÂN KIEÀU ........................................... 74 5. DAÂN TOÄC CHAÊM ......................................................... 76

886

MUÏC LUÏC 6. DAÂN TOÄC CHÔ RO ....................................................... 77 7. DAÂN TOÄC CHU RU ....................................................... 78 8. DAÂN TOÄC CHÖÙT........................................................... 80 9. DAÂN TOÄC CO ............................................................... 81 10. DAÂN TOÄC COÁNG ........................................................ 83 11. DAÂN TOÄC CÔ HO ....................................................... 84 12. DAÂN TOÄC CÔØ LAO ...................................................... 86 13. DAÂN TOÄC CÔ TU ........................................................ 87 14. DAÂN TOÄC DAO ........................................................... 89 15. DAÂN TOÄC EÂ ÑEÂ .......................................................... 91 16. DAÂN TOÄC GIAÙY.......................................................... 93 17. DAÂN TOÄC GIA RAI...................................................... 94 18. DAÂN TOÄC GIEÙ TRIEÂNG .............................................. 97 19. DAÂN TOÄC HAØ NHÌ ..................................................... 98 20. DAÂN TOÄC H’MOÂNG ................................................. 100 21. DAÂN TOÄC HOA ......................................................... 102 22. DAÂN TOÄC HREÂ ......................................................... 104 23. DAÂN TOÄC KHAÙNG ................................................... 105 24. DAÂN TOÄC KHÔME.................................................... 107 25. DAÂN TOÄC KHÔ MUÙ .................................................. 109 26. DAÂN TOÄC LA CHÍ ..................................................... 110 27. DAÂN TOÄC LA HA ...................................................... 111 28. DAÂN TOÄC LA HUÛ ...................................................... 113 29. DAÂN TOÄC LAØO.......................................................... 114 30. DAÂN TOÄC LOÂ LOÂ ....................................................... 115 31. DAÂN TOÄC LÖÏ ............................................................ 117 32. DAÂN TOÄC MAÏ........................................................... 118 33. DAÂN TOÄC MAÛNG ..................................................... 120 34. DAÂN TOÄC M’NOÂNG ................................................. 121 35. DAÂN TOÄC MÖÔØNG ................................................... 123 36. DAÂN TOÄC NGAÙI ....................................................... 125 37. DAÂN TOÄC NUØNG ..................................................... 126 38. DAÂN TOÄC Ô ÑU ........................................................ 128 39. DAÂN TOÄC PAØ THEÛN ................................................. 129 40. DAÂN TOÄC PHUØ LAÙ .................................................... 130 41. DAÂN TOÄC PU PEÙO .................................................... 132 42. DAÂN TOÄC RA GLAI ................................................... 134 43. DAÂN TOÄC RÔ NAÊM .................................................. 136 44. DAÂN TOÄC SAÙN CHAY .............................................. 137 45. DAÂN TOÄC SAÙN DÌU .................................................. 138 46. DAÂN TOÄC SI LA ........................................................ 140 47. DAÂN TOÄC TAØY ......................................................... 142 48. DAÂN TOÄC TAØ OÂI ....................................................... 143

887

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH 49. DAÂN TOÄC THAÙI ........................................................ 145 50. DAÂN TOÄC THOÅ ......................................................... 146 51. DAÂN TOÄC XINH MUN .............................................. 148 52. DAÂN TOÄC XÔ ÑAÊNG ................................................ 149 53. DAÂN TOÄC XTIEÂNG ................................................... 151 54. DAÂN TOÄC VIEÄT......................................................... 152 Hoaït ñoäng saûn xuaát ......................................................... 152 Ngoân ngöõ ....................................................................... 153 Chöõ vieát .......................................................................... 154 Chöõ Haùn vaø chöõ Noâm .................................................... 154 Chöõ Quoác ngöõ ................................................................ 154 Vaên hoïc ......................................................................... 155 Myõ thuaät coå truyeàn .......................................................... 158 Tranh daân gian................................................................ 158 Ñieâu khaéc coå ................................................................. 163 Ñieâu khaéc thôøi Lyù - Traàn .................................................. 164 Ñieâu khaéc thôøi Leâ Sô ....................................................... 165 Ñieâu khaéc thôøi Leâ-Trònh, Taây Sôn..................................... 166 Ñieâu khaéc thôøi Nguyeãn.................................................... 167 Ñieâu khaéc caän hieän ñaïi ................................................... 167 Kieán truùc coå .................................................................... 167 Kieán truùc tröôùc Coâng nguyeân ............................................ 168 Kieán truùc Baéc thuoäc (töø theá kyû I ñeán theá kyû IX) .................. 168 Kieán truùc thôøi Lyù.............................................................. 169 Kieán truùc thôøi Traàn .......................................................... 170 Kieán truùc nhaø Hoà ............................................................. 171 Kieán truùc thôøi Leâ.............................................................. 171 Kieán truùc thôøi Nguyeãn ..................................................... 172 Kieán truùc thôøi caän ñaïi ...................................................... 173 Kieán truùc hieän ñaïi ........................................................... 173 Ngheà thuû coâng myõ ngheä .................................................. 173 Goám söù coå truyeàn ............................................................ 174 Goám söù thôøi Lyù - Traàn...................................................... 175 Söï phaùt trieån ngheà goám söù ñeán nay .................................. 177 Ngheà kim hoaøn ............................................................... 178 Ngheà khaéc goã.................................................................. 178 Ngheà khaûm trai ............................................................... 179 Ngheà sôn maøi.................................................................. 180 Ngheà theâu ....................................................................... 181 Ngheà ren - rua................................................................. 181 Ngheà ñan maây tre ........................................................... 182 Chaïm khaéc ñaù................................................................. 182 Ngheà ñuùc ñoàng ............................................................... 183

888

MUÏC LUÏC Ngheà chieáu coùi................................................................ 184 Ngheà laøm noùn laù ............................................................. 184 Ngheä thuaät saân khaáu truyeàn thoáng.................................... 185 Ngheä thuaät tuoàng............................................................. 185 Ngheä thuaät cheøo.............................................................. 187 Ngheä thuaät caûi löông ....................................................... 188 Haùt quan hoï .................................................................... 190 Haùt vaên........................................................................... 191 Ca truø ............................................................................. 192 Ca nhaïc Hueá ................................................................... 192 Daân ca baøi choøi .............................................................. 193 Lyù Nam Boä ...................................................................... 193 Ngheä thuaät muùa roái nöôùc ................................................. 194 Moät soá nhaïc cuï truyeàn thoáng tieâu bieåu.............................. 196 Ñaøn nguyeät ..................................................................... 197 Ñaøn baàu.......................................................................... 197 Ñaøn ñaùy.......................................................................... 198 Saùo truùc........................................................................... 198 TOÂN GIAÙO - TÍN NGÖÔÕNG ............................................ 198 Phaät giaùo......................................................................... 200 Nho giaùo ......................................................................... 202 Laõo giaùo .......................................................................... 204 Thieân Chuùa giaùo .............................................................. 205 Ñaïo Tin Laønh .................................................................. 207 Ñaïo Cao Ñaøi .................................................................. 208 Ñaïo Hoøa Haûo .................................................................. 209 Hoài giaùo .......................................................................... 210 PHONG TUÏC TAÄP QUAÙN ................................................ 210 Coäng ñoàng laøng xaõ .......................................................... 210 Gia ñình ......................................................................... 211 Thôø thaønh hoaøng ............................................................. 212 Tuïc thôø cuùng toå tieân, oâng baø ............................................ 213 Hoân nhaân ....................................................................... 214 Leã möøng thoï .................................................................... 215 Tang leã ........................................................................... 216 Tuïc aên traàu...................................................................... 220 Tuïc möøng nhaø môùi .......................................................... 220 LEÃ HOÄI TRUYEÀN THOÁNG ............................................... 221 Hoäi laøng - leã hoäi truyeàn thoáng .......................................... 222 Teát Nguyeân Ñaùn.............................................................. 224 Teát Trung Thu.................................................................. 225 Teát Trung Nguyeân ........................................................... 226 AÊN MAËC CUÛA NGÖÔØI VIEÄT ............................................ 226

889

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Caùc moùn aên phoå bieán toaøn quoác ...................................... 227 Baùnh chöng: ................................................................... 227 Gioø luïa ........................................................................... 228 Phôû ................................................................................. 229 Baùnh cuoán ...................................................................... 230 Buùn................................................................................. 231 Chaû caù ............................................................................ 231 Nem raùn ......................................................................... 232 Chaïo toâm ........................................................................ 233 Yeán ................................................................................ 233 Caùc moùn aên ñaëc saûn ñòa phöông ...................................... 234 Toâm chua Hueá ................................................................ 234 Côm heán Hueá.................................................................. 235 Cao laàu Hoäi An ............................................................... 236 Boø taùi Caàu Moáng ............................................................. 236 Huû tieáu Myõ Tho ............................................................... 237 Maém thaùi Chaâu Ñoác - An Giang ...................................... 238 Caùc loaïi baùnh ................................................................. 238 Ñaëc saûn traùi caây .............................................................. 241 DU LÒCH VAØ VAÊN HOÙA CAÙC TÆNH - THAØNH PHOÁ AN GIANG ................................................................... 247 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 247 Nuùi Caám ......................................................................... 247 Nuùi Sam.......................................................................... 248 DI TÍCH .......................................................................... 249 Cuø lao OÂng Hoå ................................................................ 249 Mieáu Baø Chuùa Xöù ............................................................ 249 Laêng Thoaïi Ngoïc Haàu...................................................... 250 Chuøa Taây An ................................................................... 250 Chuøa Gioàng Thaønh .......................................................... 250 Thaùnh ñöôøng Mubarak .................................................... 251 Chuøa Xaø Toùn ................................................................... 251 Chuøa Hang...................................................................... 251 LEÃ HOÄI ........................................................................... 251 Leã hoäi vía Baø Chuùa Xöù ..................................................... 251 Leã hoäi Chol Chnam Thmaây .............................................. 252 Leã Dolta .......................................................................... 252 Leã hoäi Haji (Roya Haji) .................................................... 252 Hoäi ñeàn Nguyeãn Trung Tröïc ............................................ 252 Hoäi ñua boø ...................................................................... 252

890

MUÏC LUÏC BAØ RÒA-VUÕNG TAØU ................................................... 253 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 254 Baõi Sau (baõi Thuøy Vaân) .................................................... 254 Baõi Tröôùc (Taàm Döông).................................................... 254 Baõi Nghinh Phong ........................................................... 254 Baõi Döùa (Höông Phong) ................................................... 254 Baõi Daâu (Phöông Thaûo) .................................................... 255 Hoøn Baø ........................................................................... 255 Nuùi Nöùa .......................................................................... 255 Coân Ñaûo ......................................................................... 255 Suoái nöôùc noùng Bình Chaâu ............................................... 256 DI TÍCH .......................................................................... 256 Thích Ca Phaät ñaøi ........................................................... 256 Nieát-baøn tònh xaù .............................................................. 256 Linh sôn Coå töï ................................................................. 256 Chuøa Quaùn theá aâm Boà taùt ................................................ 256 Mieáu Baø .......................................................................... 257 Laêng Caù OÂng ................................................................... 257 Baïch Dinh ...................................................................... 257 Haûi Ñaêng ........................................................................ 257 Nhaø Lôùn (ñeàn OÂng Traàn) .................................................. 257 Dinh Coâ .......................................................................... 258 Chuøa Long Baøn................................................................ 258 An Sôn Mieáu ................................................................... 259 Nhaø tuø Coân Ñaûo .............................................................. 259 Caàu Taøu .......................................................................... 259 Chuoàng Boø ...................................................................... 259 Chuoàng coïp Phaùp ............................................................ 260 Coâng Quaùn ..................................................................... 260 Nghóa trang Haøng Döông................................................. 260 Nhaø Baûo taøng Coân Ñaûo.................................................... 260 LEÃ HOÄI ........................................................................... 261 Leã hoäi Dinh Coâ ............................................................... 261 Leã Nghinh OÂng (leã thôø caù Voi) ......................................... 261 Leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam........................................... 261 BAÏC LIEÂU .................................................................... 262 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 262 Saân chim Baïc Lieâu .......................................................... 262 Ruoäng muoái Baïc Lieâu ....................................................... 263 DI TÍCH .......................................................................... 263 Thaùp coå Vónh Höng ......................................................... 263 Chuøa Xieâm Caùn ............................................................... 264

891

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Chuøa OÂng........................................................................ 264 Chuøa Môùi Hoøa Bình ........................................................ 264 Chuøa Vónh Hoøa (chuøa Meï Boàng Con) ............................... 265 Chuøa Minh (Vónh Trieàu Minh Hoäi quaùn) ........................... 265 Quaàn theå kieán truùc nhaø Taây ............................................. 265 Ñeàn thôø Baùc Hoà .............................................................. 265 LEÃ HOÄI ........................................................................... 266 BAÉC GIANG ................................................................. 267 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 267 Khu du lòch Suoái Môõ ........................................................ 267 Khu du lòch Khuoân Thaàn .................................................. 268 Thaéng caûnh Nöôùc Vaøng ................................................... 269 Hoà Caám Sôn.................................................................... 269 Röøng nguyeân sinh Khe Roã ................................................ 270 DI TÍCH .......................................................................... 270 Thaønh coå Xöông Giang .................................................... 270 Di tích khôûi nghóa Phoàn Xöông - Yeân Theá ........................ 271 Di tích caùch maïng Hoaøng Vaân ........................................ 271 Chuøa Ñöùc La ................................................................... 271 Chuøa Boå Ñaø .................................................................... 272 Chuøa Quang Minh........................................................... 273 Chuøa Tieân Luïc ................................................................. 273 Chuøa Laøng Veõ ................................................................. 273 Chuøa Ñoan Minh ............................................................ 274 Ñình Thoå Haø................................................................... 274 Ñình Loã Haïnh ................................................................. 274 Ñình Vöôøng .................................................................... 275 Ñình Phuùc Long .............................................................. 275 Ñình Phuø Laõo .................................................................. 276 Laêng hoï Ngoâ ................................................................... 276 LEÃ HOÄI ........................................................................... 277 Leã hoäi Xöông Giang ......................................................... 277 Leã hoäi Yeân Theá ............................................................... 277 Leã hoäi chuøa La ................................................................ 277 Leã hoäi ñeàn Suoái Môõ ......................................................... 277 Leã hoäi Tieân Luïc ............................................................... 278 Leã hoäi Boå Ñaø ................................................................... 278 Leã hoäi Y Sôn ................................................................... 278 Leã hoäi Caàu Voàng.............................................................. 279 BAÉC KAÏN ..................................................................... 279 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 280 Hoà Ba Beå ........................................................................ 280

892

MUÏC LUÏC Ñoäng Puoâng .................................................................... 280 Thaùc Ñaàu Ñaúng............................................................... 281 Ao Tieân ........................................................................... 281 Vöôøn Quoác gia Ba Beå ...................................................... 281 Thaùc Rooïm ..................................................................... 281 Phya Khao ...................................................................... 282 Ñoäng Naøng Tieân ............................................................. 282 Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû ..................................... 282 Thaùc Naø Ñaêng ................................................................ 282 DI TÍCH .......................................................................... 283 Chuøa Thaïch Long ............................................................ 283 Ñeàn Thaém ...................................................................... 283 Di tích lòch söû Poø Keùt....................................................... 283 Di tích haàm bí maät Doác Tieân - hoäi tröôøng chöõ U............... 283 ATK (An Toaøn Khu) ......................................................... 284 LEÃ HOÄI ........................................................................... 284 Leã hoäi Xuaân Ba Beå ........................................................... 284 Leã hoäi Phuû Thoâng ............................................................ 284 Leã hoäi Luøng Tuøng (leã hoäi xuoáng ñoàng)............................... 284 Hoäi chuøa Thanh Long ...................................................... 285 BAÉC NINH ................................................................... 285 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 286 Soâng Caàu ........................................................................ 286 Nuùi Dinh ........................................................................ 286 DI TÍCH .......................................................................... 287 Ñeàn Ñoâ .......................................................................... 287 Ñeàn Baø Chuùa Kho ........................................................... 288 Chuøa Buùt Thaùp ................................................................ 288 Chuøa Daâu ....................................................................... 289 Chuøa Phaät Tích ............................................................... 290 Ñình laøng Ñình Baûng ...................................................... 290 Ñình Coå Meã .................................................................... 291 Ñình Ñoâng Hoà ................................................................ 291 LEÃ HOÄI ........................................................................... 292 Hoäi Lim .......................................................................... 292 Hoäi ñeàn Ñoâ ..................................................................... 292 Leã hoäi chuøa Daâu .............................................................. 293 Hoäi chuøa Phaät Tích ......................................................... 293 Hoäi ñình Ñình Baûng ........................................................ 293 Hoäi Ñoâng Hoà .................................................................. 293 Hoäi chuøa Toå (Ñaïi Bi töï).................................................... 293

893

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH BEÁN TRE ...................................................................... 294 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 294 Coàn Phuïng ...................................................................... 294 Saân chim Vaøm Hoà ........................................................... 295 Röøng ngaäp maën Khaâu Baêng ............................................. 295 Vöôøn caây Caùi Môn .......................................................... 295 Coàn Quy ......................................................................... 295 Coàn Oác ........................................................................... 296 Coàn Tieân ......................................................................... 296 DI TÍCH .......................................................................... 296 Chuøa Hoäi Toân ................................................................. 296 Ñình Phuù Leã.................................................................... 296 Chuøa Tuyeân Linh ............................................................. 296 Chuøa Vieân Minh.............................................................. 297 Ñình Bình Hoøa................................................................ 297 Laêng moä Nguyeãn Ñình Chieåu .......................................... 297 Moä Voõ Tröôøng Toaûn ......................................................... 297 Ñeàn thôø Laõnh binh Nguyeãn Ngoïc Thaêng .......................... 298 Di tích Ñoàng Khôûi ........................................................... 298 LEÃ HOÄI ........................................................................... 298 Leã hoäi nghinh OÂng........................................................... 298 Hoäi ñình Phuù Leã ............................................................. 298 BÌNH DÖÔNG ............................................................. 299 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 300 Nuùi Chaâu Thôùi ................................................................ 300 Hoà Bình An..................................................................... 300 Khu du lòch Thanh Caûnh.................................................. 301 Khu du lòch Phöông Nam ................................................. 301 Khu du lòch sinh thaùi nuùi Caäu - hoà Daàu Tieáng ................... 302 Vöôøn caây Laùi Thieâu ......................................................... 302 DI TÍCH .......................................................................... 302 Chuøa Hoäi Khaùnh ............................................................. 302 Chuøa Baø .......................................................................... 303 Chuøa nuùi Chaâu Thôùi ........................................................ 303 Ñình Baø Luïa .................................................................... 304 Ñình Phuù Long ................................................................ 304 Baûo taøng Bình Döông ...................................................... 304 Khu di tích ñòa ñaïo Beán Caùt ............................................. 304 Khu di tích nhaø tuø Phuù Lôïi ............................................... 305 LEÃ HOÄI ........................................................................... 305 Leã hoäi Chuøa Baø ............................................................... 305

894

MUÏC LUÏC BÌNH ÑÒNH ................................................................. 306 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 306 Gaønh Raùng ..................................................................... 306 Thaéng caûnh Haàm Hoâ ....................................................... 307 DI TÍCH .......................................................................... 307 Ñieän thôø Taây Sôn ............................................................ 307 Nhaø Baûo taøng Quang Trung ............................................. 308 Thaønh Hoaøng Ñeá ............................................................ 309 Thaønh Thò Naïi ................................................................ 310 Chuøa Thaäp Thaùp ............................................................. 310 Chuøa Long Khaùnh ............................................................ 311 Chuøa Sôn Long ................................................................ 311 Ñeàn thôø Ñaøo Duy Töø ....................................................... 311 Chuøa Hang (chuøa Thaïch Coác) .......................................... 312 Thaùp Döông Long ............................................................ 312 Thaùp Baùnh Ít ................................................................... 313 Thaùp Thuû Thieän .............................................................. 313 Thaùp Phuù Loác .................................................................. 314 Thaùp Bình Laâm ............................................................... 314 Thaùp Caùnh Tieân .............................................................. 315 Thaùp Ñoâi ........................................................................ 315 LEÃ HOÄI ........................................................................... 316 Leã cuùng Caù OÂng............................................................... 316 Leã hoäi Ñoáng Ña............................................................... 316 Leã hoäi Ñoå Giaøn ............................................................... 317 Hoäi laøng Thò Töù ............................................................... 317 Hoäi xuaân chôï Goø ............................................................. 317 BÌNH PHÖÔÙC ............................................................. 318 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 318 Nuùi Baø Raù ....................................................................... 318 Thaùc Mô ......................................................................... 319 Khu du lòch Soùc Xieâm ...................................................... 319 Khu du lòch Thaùc soá 4 ...................................................... 319 Vöôøn Quoác gia Buø Gia Maäp ............................................. 320 Khu du lòch Suoái Lam....................................................... 320 Traûng coû Baøu Laïch .......................................................... 320 DI TÍCH .......................................................................... 320 Nhaø Giao teá Loäc Ninh ..................................................... 320 Caên cöù Taø Thieát .............................................................. 321 Saân bay quaân söï Loäc Ninh ............................................... 321 Kho xaêng Loäc Hoùa - Loäc Ninh .......................................... 321

895

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH LEÃ HOÄI ........................................................................... 322 Teát möøng luùa môùi cuûa ngöôøi M’noâng ................................ 322 BÌNH THUAÄN.............................................................. 322 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 323 Hoøn Rôm ........................................................................ 323 Muõi Neù ........................................................................... 323 Suoái Tieân......................................................................... 324 Baõi bieån Ñoài Döông ........................................................ 324 Baøu Traéng ....................................................................... 324 Laàu OÂng Hoaøng ............................................................... 324 Gaønh Son........................................................................ 325 Khu du lòch nghæ döôõng Vónh Haûo - Tuy Phong ................. 325 Cuø Lao Caâu ..................................................................... 325 Hoøn Baø ........................................................................... 326 Ñaûo Phuù Quyù .................................................................. 326 DI TÍCH .......................................................................... 326 Tröôøng Duïc Thanh .......................................................... 326 Baûo taøng Hoà Chí Minh - chi nhaùnh Bình Thuaän ............... 327 Ñình laøng Ñöùc Thaéng ...................................................... 327 Ñình laøng Ñöùc Nghóa ...................................................... 327 Ñình laøng Tuù Luoâng......................................................... 328 Thaùp Poshanö ................................................................. 328 Chuøa OÂng........................................................................ 328 Thaùp nöôùc Phan Thieát ..................................................... 329 Chuøa Coå Thaïch ............................................................... 329 Chuøa Phaät Quang ............................................................ 329 Chuøa nuùi Taø Cuù ............................................................... 330 Haûi ñaêng Keâ Gaø .............................................................. 330 Vaïn Thuûy Tuù ................................................................... 330 Nhaø löu giöõ baûo vaät Vöông quoác Chaêm ............................ 331 Ñeàn thôø Pklongmônai ...................................................... 331 Dinh Thaày Thím.............................................................. 331 Chuøa Linh Sôn................................................................. 331 LEÃ HOÄI ........................................................................... 332 Hoäi dinh Thaày Thím ........................................................ 332 Leã hoäi Mbaêng Kateâ .......................................................... 332 Leã hoäi caàu yeân ................................................................ 332 Leã hoäi Nghinh OÂng .......................................................... 332 CAØ MAU........................................................................ 333 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 334

896

MUÏC LUÏC Vöôøn chim Ñaàm Dôi ....................................................... 334 Hoøn Khoai ...................................................................... 334 Vuøng ñaát Naêm Caên ......................................................... 334 Muõi Caø Mau .................................................................... 335 Hoøn Ñaù Baïc .................................................................... 335 Laâm Vieân 19-5 ................................................................ 335 Röøng U Minh................................................................... 335 Röøng Saùc......................................................................... 336 DI TÍCH .......................................................................... 336 Chuøa Quan AÂm ............................................................... 336 Ñình Taân Höng ............................................................... 336 Chuøa Höng Quaûng .......................................................... 337 Hoàng Anh Thö quaùn ........................................................ 337 Khu caên cöù Tænh uûy ôû Lung Laù, Nhaø Theå........................... 338 LEÃ HOÄI ........................................................................... 338 Leã cuùng Kyø Yeân (Caàu An)................................................. 338 CAO BAÈNG .................................................................. 339 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 340 Thaùc Baûn Gioác ................................................................ 340 Hoà Thang Hen ................................................................ 341 Hoà Khuoåi Laùi ................................................................... 342 Paéc Boù - Coäi nguoàn cuûa Caùch maïng Vieät Nam.................. 342 Ñoài Ngöôøm Ngao ............................................................ 343 DI TÍCH .......................................................................... 343 Röøng Traàn Höng Ñaïo....................................................... 343 Di tích ñoàn Phai Khaét ...................................................... 344 Nuùi Laêng Ñoàn ................................................................. 344 Di tích ñoàn Ñoâng Kheâ ..................................................... 344 Nuùi Khaéc Thieäu ............................................................... 344 Chuøa Vieân Minh.............................................................. 345 Chuøa Suøng Phuùc .............................................................. 345 Chuøa Vaân An .................................................................. 346 Chuøa Quan Ñeá ................................................................ 346 Chuøa Phoá Cuõ ................................................................... 346 Ñeàn Kyø Saàm .................................................................... 346 Ñeàn vua Leâ ..................................................................... 347 Ñeàn Xuaân Lónh ................................................................ 347 Ñeàn Giang Ñoäng............................................................. 347 Nhaø thôø Thanh Sôn ......................................................... 347 Thaønh Naø Löõ ................................................................... 348 Thaønh Phuïc Hoøa ............................................................. 348

897

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Thaønh nhaø Maïc............................................................... 348 Di tích phaùo ñaøi Cao Baèng .............................................. 348 LEÃ HOÄI ........................................................................... 349 Leã hoäi môøi Meï Traêng ....................................................... 349 Hoäi Loàng Toàng (Leã hoäi xuoáng ñoàng).................................. 349 Hoäi Thanh Minh ............................................................. 349 Hoäi Phaùo hoa .................................................................. 350 Hoäi ñeàn chuøa .................................................................. 350 THAØNH PHOÁ CAÀN THÔ............................................ 350 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 352 Beán Ninh Kieàu ................................................................ 352 Vöôøn du lòch Xuaân Mai .................................................... 352 Laøng du lòch Myõ Khaùnh ................................................... 352 DI TÍCH .......................................................................... 353 Nhaø coå Bình Thuûy ........................................................... 353 Ñình Bình Thuûy .............................................................. 353 Chuøa Nam Nhaõ ............................................................... 354 Chuøa Hoäi Linh................................................................. 355 Chuøa OÂng........................................................................ 355 Chuøa Khaùnh Quang ......................................................... 355 Moä danh nhaân Phan Vaên Trò ........................................... 356 Moä Buøi Höõu Nghóa .......................................................... 356 LEÃ HOÄI ........................................................................... 356 Hoäi ñình Bình Thuûy......................................................... 356 THAØNH PHOÁ ÑAØ NAÜNG ........................................... 357 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 358 Ñaø Naüng, thaønh phoá beân soâng Haøn ................................. 358 Haûi Vaân quan.................................................................. 358 Nguõ Haønh Sôn ................................................................ 359 Ñoäng Huyeàn Khoâng ......................................................... 359 Ñoäng Taøng Chaân ............................................................. 360 Ñoäng Quan AÂm............................................................... 360 Ñoäng Huyeàn Vi ............................................................... 360 Baõi bieån Non Nöôùc ......................................................... 361 Baùn ñaûo Sôn Traø .............................................................. 361 Nuùi Baø Naø....................................................................... 362 Soâng Haøn ........................................................................ 362 Laøng ñaù myõ ngheä Non Nöôùc ............................................ 363 Laøng coå Phong Nam ........................................................ 363

898

MUÏC LUÏC DI TÍCH .......................................................................... 364 Chuøa Phoå Ñaø .................................................................. 364 Chuøa Phaùp Laâm............................................................... 364 Chuøa Tam Baûo ................................................................ 364 Chuøa Linh ÖÙng ................................................................ 365 Baûo taøng Chaøm ............................................................... 365 LEÃ HOÄI ........................................................................... 365 Leã hoäi Quan Theá AÂm ....................................................... 366 Leã hoäi caù OÂng .................................................................. 366 ÑAÉK LAÉK ..................................................................... 366 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 367 Ñeøo Phöôïng Hoaøng ......................................................... 367 Thaønh phoá Buoân Ma Thuoät .............................................. 368 Buoân Ñoân ....................................................................... 368 Vöôøn quoác gia Yok Ñoân ................................................... 369 Hoà Laék ............................................................................ 370 DI TÍCH .......................................................................... 370 Chuøa Khaûi Hoaøn.............................................................. 370 Bieät thöï Baûo Ñaïi.............................................................. 371 Thaùp Yang Prong ............................................................ 371 LEÃ HOÄI ........................................................................... 371 Hoäi ñua voi ..................................................................... 371 Hoäi Xuaân ........................................................................ 372 ÑAÉK NOÂNG .................................................................. 372 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 374 Thaùc Ñ’ray Saùp ............................................................... 374 Thaùc Dieäu Thanh ............................................................ 375 Thaùc Thuûy Tieân ............................................................... 375 Thaùc Trinh Nöõ ................................................................ 375 Thaùc Ba Taàng .................................................................. 376 Thaùc Kroâng Kmar ............................................................ 376 Thaùc Gia Long ................................................................ 377 Thaùc Ñaék G’lun .............................................................. 377 Suoái nöôùc noùng Ñaék Mol ................................................. 378 DI TÍCH .......................................................................... 378 Nhaø moà Taây Nguyeân ...................................................... 378 Chuøa Phaùp Hoa ............................................................... 378 Laøng Vaên hoùa .................................................................. 379 LEÃ HOÄI ........................................................................... 379 Leã Lôùn Khoân .................................................................... 379

899

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Leã Cuùng côm môùi ............................................................ 380 Leã cuùng luùa ..................................................................... 380 ÑIEÄN BIEÂN .................................................................. 380 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 383 Ñeøo Pha Ñin ................................................................... 383 Hoà chöùa nöôùc Pa Khoang ................................................ 383 Hang Thaåm Baùng ............................................................ 384 DI TÍCH .......................................................................... 384 Thaønh Baûn Phuû ............................................................... 384 Ñeàn Ñaïi Giaù Ñaïi vöông................................................... 384 Di tích Nooïng Nhai ......................................................... 385 Cuïm di tích Ñieän Bieân Phuû .............................................. 385 Di chæ khaûo coå U Va ........................................................ 386 LEÃ HOÄI ........................................................................... 388 Leã kyû nieäm chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû ............................ 388 Leã Haïn Khuoáng ............................................................... 388 ÑOÀNG NAI ................................................................... 389 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 390 Thaùc Trò An..................................................................... 390 Soâng Ñoàng Nai................................................................ 390 Laøng böôûi Taân Trieàu ........................................................ 390 Röøng quoác gia Nam Caùt Tieân .......................................... 390 Khu du lòch Böûu Long - Hoà Long AÅn ................................. 391 Baõi taém Long Haûi ............................................................ 392 Quaàn theå ñaù choàng Ñònh Quaùn ....................................... 392 Laøng goám ven soâng Ñoàng Nai .......................................... 392 DI TÍCH .......................................................................... 393 Moä coå Haøng Goøn ............................................................ 393 Ñình Taân Laân .................................................................. 393 Ñeàn thôø Nguyeãn Tri Phöông ............................................ 393 Ñình An Hoøa .................................................................. 394 Chuøa Long Thieàn ............................................................. 394 Ñeàn thôø Nguyeãn Höõu Caûnh ............................................. 394 Chuøa Böûu Long ................................................................ 394 LEÃ HOÄI ........................................................................... 395 Leã Kyø Yeân (Caàu an) ......................................................... 395 ÑOÀNG THAÙP ............................................................... 396 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 396 Vöôøn coø Thaùp Möôøi ......................................................... 396 Traøm chim Tam Noâng ..................................................... 396 Vöôøn hoa Taân Quy Ñoâng ................................................. 397

900

MUÏC LUÏC Coàn Tieân ......................................................................... 397 Baõi taém An Hoøa .............................................................. 398 DI TÍCH .......................................................................... 398 Ñeàn thôø Thöôïng töôùng Traàn Ngoïc .................................... 398 Chuøa Kieán An Cung ......................................................... 398 Chuøa Baø .......................................................................... 399 Vaên Thaùnh mieáu ............................................................. 399 Chuøa Höông .................................................................... 399 Ñình Taân Phuù Trung ........................................................ 400 Ñình Ñònh Yeân ............................................................... 400 Ñình Long Khaùnh ............................................................ 401 Caên cöù Xeûo Quyùt ............................................................. 401 Khu di tích laêng cuï Phoù Baûng........................................... 402 LEÃ HOÄI ........................................................................... 402 Leã hoäi Goø Thaùp ............................................................... 403 GIA LAI ........................................................................ 403 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 404 Bieån Hoà .......................................................................... 404 Plei Ku, phoá nuùi ñaày söông .............................................. 404 Hoà nöôùc Ayun Haï ........................................................... 405 Thaùc Xung Khoeng .......................................................... 405 Thaùc Phuù Cöôøng .............................................................. 405 Thaùc Coâng Chuùa ............................................................. 406 Ia Ly ............................................................................... 406 Nuùi Chö H’roâng............................................................... 407 DI TÍCH .......................................................................... 407 Quaàn theå di tích Taây Sôn Thöôïng ñaïo .............................. 407 Laøng khaùng chieán Ster ..................................................... 407 Nhaø tuø Plei Ku ................................................................. 408 Chuøa Böûu Nghieâm ........................................................... 408 Chuøa Böûu Thaéng.............................................................. 408 Tònh xaù Ngoïc Phuùc.......................................................... 408 LEÃ HOÄI ........................................................................... 409 Leã hoäi Pôthi (leã boû maû) .................................................... 409 Leã hoäi AÊn traâu ................................................................. 409 Leã côm môùi ..................................................................... 410 HAØ GIANG ................................................................... 410 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 411 Thò xaõ Haø Giang ............................................................. 411 Cöûa khaåu Thanh Thuûy ..................................................... 411 Suoái Tieân......................................................................... 411

901

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Coång trôøi Quaûn Baï .......................................................... 412 Ñoäng Tieân....................................................................... 412 Hoà Nooïng ....................................................................... 412 Hang ñoäng Phöông Thieän ................................................ 412 Ñoäng Eùn ......................................................................... 413 Thaùc Thí ......................................................................... 413 “Coång Trôøi” Ñoàng Vaên .................................................... 413 Luõng Cuù .......................................................................... 414 Cöûa khaåu Phoù Baûng ......................................................... 414 Maõ Pì Leøng ..................................................................... 414 Ruoäng baäc thang ............................................................. 415 Hang Töôùng phæ Vaøng Vaïn Ly .......................................... 415 Chôï tình Khau Vai ........................................................... 415 DI TÍCH .......................................................................... 416 Phoá coå Ñoàng Vaên ............................................................ 416 Nhaø cuûa Vöông Chí Sình ................................................. 417 Chuøa Suøng Khaùnh............................................................ 417 Caêng Baéc Meâ .................................................................. 418 LEÃ HOÄI ........................................................................... 418 Leã hoäi nhaûy löûa ............................................................... 418 Leã möøng nhaø môùi cuûa daân toäc Loâ Loâ................................. 418 Leã hoäi muøa xuaân.............................................................. 418 Hoäi Loàng Toàng ................................................................ 419 HAØ NAM ....................................................................... 419 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 420 Danh thaéng Keûm Troáng ................................................... 420 Hang Luoàn - Ao Dong ...................................................... 420 Nguõ Ñoäng Sôn................................................................. 420 DI TÍCH .......................................................................... 421 Chuøa Long Ñoïi ................................................................ 421 Chuøa Ñoäi ........................................................................ 421 Chuøa Ñình Xaù ................................................................. 421 Chuøa Baø Ñanh ................................................................ 422 LEÃ HOÄI ........................................................................... 422 Hoäi vaät voõ Lieãu Ñoâi ......................................................... 422 Leã hoäi ñeàn Truùc (coøn goïi hoäi Nguõ Ñoäng Sôn) .................... 422 Hoäi chuøa Ñoïi Sôn ............................................................ 422 Hoäi ñeàn Traàn Thöông ...................................................... 422 Hoäi laøng Duy Haûi ............................................................ 423 Hoäi laøng Voõ Giaøng .......................................................... 423

902

MUÏC LUÏC HAØ NOÄI ......................................................................... 423 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 427 Phoá Coå - Phoá Ngheà ......................................................... 427 Hoà Taây............................................................................ 428 Hoà Truùc Baïch .................................................................. 429 Hoà Hoaøn Kieám ................................................................ 429 Coâng vieân Thoáng Nhaát .................................................... 430 Coâng vieân Thuû Leä ............................................................ 430 Soâng Hoàng ...................................................................... 430 Caàu Long Bieân................................................................. 432 Caàu Chöông Döông ......................................................... 432 Caàu Thaêng Long .............................................................. 432 Laøng Leä Maät .................................................................... 433 Laøng goám Baùt Traøng ........................................................ 433 DI TÍCH .......................................................................... 434 Vaên Mieáu - Quoác Töû Giaùm .............................................. 434 Ñeàn Ngoïc Sôn................................................................. 435 Thaønh Coå Loa.................................................................. 435 Chuøa Baø Ñaù .................................................................... 436 Chuøa Hoøe Nhai ............................................................... 436 Chuøa Lieân Phaùi ............................................................... 437 Chuøa Kim Lieân ................................................................ 437 OÂ Quan Chöôûng .............................................................. 438 Chuøa Quaùn Söù ................................................................. 438 Khu di tích Ñoáng Ña - chuøa Boäc ...................................... 438 Chuøa Moät Coät .................................................................. 439 Chuøa Laùng ...................................................................... 439 Chuøa Traán Quoác.............................................................. 440 Ñeàn Quaùn Thaùnh ............................................................ 441 Ñeàn Hai Baø Tröng ........................................................... 441 Cuïm di tích Chuû tòch Hoà Chí Minh .................................. 441 Quaûng tröôøng Ba Ñình .................................................... 442 Baûo taøng Hoà Chí Minh .................................................... 442 Baûo taøng Myõ thuaät Vieät Nam ........................................... 442 Baûo taøng Lòch söû .............................................................. 443 Baûo taøng Caùch maïng ....................................................... 443 Töôïng ñaøi vua Lyù Thaùi Toå ................................................ 443 LEÃ HOÄI ........................................................................... 444 Hoäi Coå Loa ...................................................................... 444 Hoäi ñeàn Soùc .................................................................... 444 Hoäi Ñoáng Ña .................................................................. 444 Hoäi ñeàn Hai Baø Tröng ..................................................... 444 Hoäi laøng Trieàu Khuùc ........................................................ 445

903

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH HAØ TAÂY ........................................................................ 445 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 446 Höông Tích ..................................................................... 446 Khu du lòch Ba Vì ............................................................ 447 Hoà Quan Sôn .................................................................. 448 Thaéng caûnh nuùi Traàm ...................................................... 448 Khu du lòch Ñoàng Moâ ...................................................... 449 Khoang Xanh, Suoái Tieân .................................................. 449 Laøng Nhò Kheâ - Khu töôûng nieäm Nguyeãn Traõi ................... 449 Laøng Ñöôøng Laâm ............................................................. 450 Laøng Vaïn Phuùc ................................................................ 450 DI TÍCH .......................................................................... 451 Chuøa Thaày ...................................................................... 451 Chuøa Taây Phöông ............................................................ 452 Chuøa Ñaäu ....................................................................... 452 Chuøa Mía ........................................................................ 452 Ñeàn Vaø ........................................................................... 453 Chuøa Traêm Gian ............................................................. 454 Chuøa Traàm ...................................................................... 454 Ñình Chu Quyeán ............................................................. 455 Ñình Taây Ñaèng ............................................................... 455 LEÃ HOÄI ........................................................................... 456 Hoäi chuøa Höông .............................................................. 456 Leã hoäi chuøa Thaày............................................................. 456 Hoäi chuøa Taây Phöông ...................................................... 457 Hoäi Ñeàn Vaø .................................................................... 457 Hoäi laøng Nhò Kheâ ............................................................ 457 HAØ TÓNH ...................................................................... 457 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 458 Ñeøo Ngang ..................................................................... 458 Hoà Keû Goã........................................................................ 460 Nuùi Quyønh Sôn ............................................................... 460 Khu baûo toàn thieân nhieân Vuõ Quang .................................. 461 Nuùi Hoàng Lónh ................................................................ 462 La Giang - Tuøng Lónh....................................................... 463 Nuùi Thieân Caàm ............................................................... 463 DI TÍCH .......................................................................... 464 Chuøa Chaân Tieân .............................................................. 464 Chuøa Höông Tích ............................................................ 465 Chuøa Thieân Töôïng ........................................................... 465 Chuøa Töôïng Sôn .............................................................. 466 Ñeàn Caû ........................................................................... 466

904

MUÏC LUÏC Ñeàn Cuûi .......................................................................... 467 Ñeàn thôø Nguyeãn Bieåu ...................................................... 468 Khu löu nieäm Nguyeãn Du ................................................ 469 Nhaø löu nieäm Traàn Phuù ................................................... 469 Ngaõ ba Ñoàng Loäc ............................................................ 470 LEÃ HOÄI ........................................................................... 471 Leã chuøa Höông Tích ........................................................ 471 Hoäi ñua thuyeàn ............................................................... 471 Leã Haï Thuûy ..................................................................... 471 Leã hoäi Chieâu Tröng .......................................................... 471 HAÛI DÖÔNG ................................................................ 472 DANH THAÉNG .............................................................. 473 Moät vuøng non xanh nöôùc bieác.......................................... 473 Coân Sôn .......................................................................... 473 Nuùi Phöôïng Hoaøng .......................................................... 474 Beán Bình Than ................................................................ 474 Nam Thieân Ñeä luïc ñoäng .................................................. 475 Ñaûo Coø ........................................................................... 475 DI TÍCH .......................................................................... 476 Ñeàn thôø Nguyeãn Traõi....................................................... 476 Ñeàn Kieáp Baïc ................................................................. 476 Chuøa Kính Chuû................................................................ 477 Chuøa Giaùm ..................................................................... 477 Chuøa Ñoâng Ngoï .............................................................. 477 Ñeàn thôø Ñaïi danh y Tueä Tónh .......................................... 477 Ñeàn Cao ........................................................................ 478 Ñình Vaïn Nieân ............................................................... 478 Ñình Moä Traïch ............................................................... 478 LEÃ HOÄI ........................................................................... 479 Leã hoäi Coân Sôn ................................................................ 479 Hoäi ñeàn Kieáp Baïc ............................................................ 479 Leã hoäi ñeàn Cao ................................................................ 479 Hoäi ñeàn Yeát Kieâu ............................................................ 480 Hoäi ñeàn Quan lôùn Tuaàn Tranh ......................................... 480 HAÛI PHOØNG ................................................................ 480 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 481 Baùn ñaûo Ñoà Sôn .............................................................. 481 Nuùi Voi ........................................................................... 482 Ñaûo Caùt Baø ..................................................................... 483 Soâng Baïch Ñaèng ............................................................. 483 Traøng Keânh ..................................................................... 484

905

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH DI TÍCH .......................................................................... 484 Chuøa Dö Haøng ................................................................ 484 Ñình Dö Haøng ................................................................ 484 Ñình Haøng Keânh ............................................................. 485 Ñình Nhaân Muïc .............................................................. 486 Ñeàn Ngheø ....................................................................... 486 Chuøa Phoå Chieáu .............................................................. 486 Khu di tích Nguyeãn Bænh Khieâm ...................................... 487 Kinh ñoâ Döông Kinh ........................................................ 488 LEÃ HOÄI ........................................................................... 488 Leã hoäi choïi traâu ............................................................... 488 Leã hoäi xuoáng bieån............................................................ 489 Leã ñu xuaân ôû Thuûy Nguyeân .............................................. 489 Hoäi ñình Dö Haøng .......................................................... 490 Hoäi ñeàn An Lö................................................................. 490 Hoäi ñeàn Phoø Maõ .............................................................. 490 HAÄU GIANG ................................................................ 490 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 491 Khu du lòch sinh thaùi Taân Bình ....................................... 491 Chôï noåi Phuïng Hieäp ........................................................ 492 Vöôøn coø Long Myõ ............................................................ 492 DI TÍCH .......................................................................... 492 Di tích Long Myõ .............................................................. 492 Di tích caên cöù tænh uûy...................................................... 493 HOØA BÌNH ................................................................... 494 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 495 Thung luõng Mai Chaâu ...................................................... 495 Hang Muoái ...................................................................... 496 Baûn daân toäc Möôøng ......................................................... 496 Suoái nöôùc noùng Kim Boâi................................................... 497 Coâng trình thuûy ñieän Hoøa Bình ........................................ 497 DI TÍCH .......................................................................... 497 Chuøa Keø .......................................................................... 497 Tam Ñoäng Sôn ................................................................ 498 LEÃ HOÄI ........................................................................... 498 Hoäi Caàu möa ................................................................... 498 Leã Caàu phuùc .................................................................... 498 Leã caàu maùt ...................................................................... 499 Hoäi Xeân Baûn ................................................................... 499 Leã Côm môùi .................................................................... 499 Hoäi Coàng Chieâng ............................................................ 499

906

MUÏC LUÏC THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH ................................... 500 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 502 Thaûo Caàm vieân................................................................ 502 Khu du lòch suoái Tieân....................................................... 503 Coâng vieân Ñaàm Sen ........................................................ 504 Khu du lòch Kyø Hoøa ......................................................... 504 Vöôøn Tao Ñaøn ................................................................. 504 Coâng vieân nöôùc Saøi Goøn (Saigon water park) .................... 505 Khu du lòch “Moät thoaùng Vieät Nam”................................. 505 Baø Ñieåm-Möôøi Taùm thoân Vöôøn Traàu ................................ 506 Laøng hoa mai Thuû Ñöùc .................................................... 506 Vöôøn coø Thuû Ñöùc ............................................................ 506 Khu röøng Saùc ngaäp maën Caàn Giôø ..................................... 507 DI TÍCH .......................................................................... 507 Chuøa Giaùc Laâm ............................................................... 507 Chuøa Giaùc Vieân .............................................................. 508 Chuøa Phuïng Sôn .............................................................. 508 Chuøa Caây Mai ................................................................. 509 Chuøa Baø Thieân Haäu ......................................................... 509 Chuøa OÂng........................................................................ 509 Chuøa Vónh Nghieâm ......................................................... 510 Chuøa Xaù Lôïi .................................................................... 510 Baùt Böûu Phaät ñaøi ............................................................. 511 Chuøa AÁn Quang .............................................................. 511 Thieàn vieän Vaïn Haïnh ...................................................... 512 Ñeàn thôø Traàn Höng Ñaïo .................................................. 512 Laêng OÂng ........................................................................ 513 Nhaø thôø Ñöùc Baø .............................................................. 513 Nhaø thôø Huyeän Syõ ........................................................... 514 Nhaø thôø Chôï Quaùn .......................................................... 514 Nhaø thôø Cha Tam............................................................ 514 Baûo taøng lòch söû .............................................................. 515 Baûo taøng Caùch maïng ....................................................... 515 Hoäi tröôøng Thoáng Nhaát .................................................... 516 Baûo taøng Chöùng tích chieán tranh...................................... 517 Laøng ngaàm döôùi loøng ñaát ................................................. 517 Ñeàn töôûng nieäm lieät só Beán Döôïc ..................................... 517 Truï sôû UÛy ban Nhaân daân thaønh phoá ................................. 518 Nhaø Böu ñieän .................................................................. 518 Nhaø haùt Thaønh phoá ......................................................... 519 Chôï Beán Thaønh ............................................................... 519

907

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH LEÃ HOÄI ........................................................................... 520 Leã hoäi Huøng Vöông ......................................................... 520 Ngaøy gioã Traàn Höng Ñaïo................................................. 520 Leã gioã Leâ Vaên Duyeät ........................................................ 520 Leã Giaùng sinh ................................................................. 520 Leã hoäi ngö daân (Caàn Giôø) ................................................ 521 Leã hoäi ngöôøi Hoa ............................................................. 521 Leã hoäi cuûa ngöôøi Khôme .................................................. 521 Teát Chol Chnam Thmay (Teát naêm môùi) ........................... 522 Leã Ñoân Ta (Leã cuùng oâng baø) ............................................. 522 Leã Ok Om bok (Leã cuùng Traêng) ......................................... 522 Leã hoäi ngöôøi Chaêm .......................................................... 522 Leã sinh nhaät Thieân söù Muhanmed ................................... 522 Leã Ramada (thaùng nhòn aên) ............................................. 522 Leã Boá thí ........................................................................ 522 HÖNG YEÂN .................................................................. 523 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 524 Phoá Hieán ........................................................................ 524 Hoà Baùn Nguyeät ............................................................... 525 DI TÍCH .......................................................................... 526 Chuøa Phaùp Vaân ............................................................... 526 Chuøa Phuù Thò .................................................................. 526 Chuøa Hieán ...................................................................... 526 Ñeàn Chöû Ñoàng Töû ........................................................... 527 Ñeàn Phöôïng Hoaøng ......................................................... 528 Chuøa Chuoâng .................................................................. 528 Ñeàn Maây ........................................................................ 529 Vaên Mieáu Xích Ñaèng ....................................................... 530 LEÃ HOÄI ........................................................................... 531 Hoäi Chöû Ñoàng Töû ............................................................ 531 Leã hoäi chuøa Tö Phaùp........................................................ 531 Hoäi Phuø UÛng ................................................................... 531 KHAÙNH HOØA............................................................... 532 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 533 Hoà caù Trí Nguyeân............................................................ 533 Vieän Haûi Döông hoïc ....................................................... 533 Hoøn Choàng ..................................................................... 533 Doác Leát ........................................................................... 534 Baõi Truõ ............................................................................ 534 Vònh Vaên Phong .............................................................. 535

908

MUÏC LUÏC Suoái Ba Hoà ...................................................................... 535 Ñaàm Nha Phu ................................................................. 535 Suoái Tieân......................................................................... 536 Bieån Ñaïi Laõnh ................................................................. 536 DI TÍCH .......................................................................... 537 Thaùp Baø (Poâ Nagar) ......................................................... 537 Thaønh coå Dieân Khaùnh ..................................................... 538 Chuøa Long Sôn ................................................................ 539 Nhaø thôø Chaùnh Toøa ......................................................... 539 Moä Baùc só Yersin ............................................................. 539 LEÃ HOÄI ........................................................................... 540 Leã hoäi caù Voi ................................................................... 540 Leã hoäi Thaùp Baø................................................................ 540 Leã Am Chuùa .................................................................... 541 KIEÂN GIANG ............................................................... 541 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 542 Kim Döï Lan Ñaøo ............................................................. 542 Nuùi Laêng ......................................................................... 542 Caûnh ñeïp Ñoâng Hoà ......................................................... 543 Muõi Nai .......................................................................... 543 Nam Phoá ........................................................................ 544 Lö Kheâ ............................................................................ 544 Thaïch Ñoäng .................................................................... 544 Ñaù Döïng ......................................................................... 545 Thò xaõ Raïch Giaù .............................................................. 545 Ñaûo Phuù Quoác ................................................................ 546 Thò traán Döông Ñoâng ...................................................... 546 Suoái Tranh ...................................................................... 546 Suoái Ñaù Baøn .................................................................... 547 Baõi Tröôøng ...................................................................... 547 Quaàn ñaûo An Thôùi........................................................... 547 Chuøa Hang - Hoøn Phuï Töû ................................................ 547 Hang Tieàn....................................................................... 548 Nuùi Toâ Chaâu ................................................................... 548 DI TÍCH .......................................................................... 549 Chuøa Tam Baûo ................................................................ 549 Chuøa Tam Baûo ................................................................ 549 Chuøa Laøng Caùt ................................................................ 549 Nhaø thôø, laêng moä doøng hoï Maïc ....................................... 550 Moä vaø ñeàn thôø Nguyeãn Trung Tröïc................................... 550 Chuøa Phuø Dung ............................................................... 551

909

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Nhaø tuø Haø Tieân ............................................................... 551 LEÃ HOÄI ........................................................................... 551 Leã hoäi töôûng nieäm anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc .............. 551 KON TUM..................................................................... 552 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 553 Laøng ngöôøi Ba Na ............................................................ 553 Thaùc Yaly ....................................................................... 554 DI TÍCH .......................................................................... 554 Chuøa Baùc AÙi .................................................................... 554 Chuøa Hoàng Töø ................................................................. 554 Nguïc Kon Tum ................................................................ 555 Chieán tröôøng Ñaék Toâ ....................................................... 555 Nhaø roâng ........................................................................ 555 Nhaø moà Taây Nguyeân ....................................................... 556 LEÃ HOÄI ........................................................................... 556 Leã cuùng Ñaát .................................................................... 557 Leã aên traàu........................................................................ 557 LAI CHAÂU .................................................................... 558 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 559 Hang Ñoäng Tieân ............................................................. 559 Moû nöôùc noùng ................................................................. 559 LEÃ HOÄI ........................................................................... 560 Leã hoäi Möøng maêng moïc ................................................... 560 Leã cuùng baûn .................................................................... 560 Teát côm môùi cuûa ngöôøi La Huû .......................................... 560 LAÏNG SÔN ................................................................... 561 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 562 Nuùi Maãu Sôn ................................................................... 562 Thaønh phoá Laïng Sôn ....................................................... 563 Chôï Kyø Löøa ..................................................................... 564 Nuùi Toâ Thò ...................................................................... 564 Chôï Ñoàng Ñaêng .............................................................. 565 Ñoäng Tam Thanh ............................................................ 565 Ñoäng Nhò Thanh - chuøa Tam Giaùo ................................... 566 Hang Gioù ........................................................................ 567 DI TÍCH .......................................................................... 567 Chuøa Tieân ....................................................................... 567 Chuøa Dieân Khaùnh ........................................................... 567 Ñeàn Taû Phuû..................................................................... 568 Ñeàn Kyø Cuøng .................................................................. 569

910

MUÏC LUÏC Ñeàn Baéc Leä .................................................................... 570 Ñeàn Cöûa Ñoâng ................................................................ 571 Ñeàn Cöûa Taây ................................................................... 571 Chuøa Maãu Sôn................................................................. 572 Ñình Noâng Luïc ............................................................... 572 Ñình Laøng Long Ñoáng ..................................................... 573 Caàu lôïp Long Ñoáng ......................................................... 573 Thaønh nhaø Maïc............................................................... 573 Ñoaøn Thaønh Laïng Sôn ..................................................... 574 AÛi Chi Laêng..................................................................... 575 LEÃ HOÄI ........................................................................... 576 Hoäi chôï Kyø Löøa ............................................................... 576 Hoäi ñeàn Taû Phuû ............................................................... 576 Hoäi Loàng Toàng ................................................................ 576 Hoäi chuøa Tam Thanh....................................................... 576 Hoäi ñeàn Baéc Leä ............................................................... 577 LAØO CAI ....................................................................... 577 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 578 Thò xaõ Laøo Cai ................................................................. 578 Caàu Hoà Kieàu ................................................................... 579 Nuùi Phanxipaêng .............................................................. 579 Nuùi Haøm Roàng ................................................................ 580 Hang Tieân....................................................................... 580 Nuùi Coâ Tieân .................................................................... 581 Möôøng Vi ........................................................................ 582 Sapa ............................................................................... 582 Baõi ñaù coå Sapa ................................................................ 583 Thaùc Baïc, caàu Maây ......................................................... 584 Ñoäng Taû Phìn .................................................................. 584 DI TÍCH .......................................................................... 584 Thaønh coå Nghò Lang ........................................................ 584 Laâu ñaøi Hoaøng Yeán Chao ................................................. 585 Ñeàn Baûo Haø .................................................................... 586 Ñeàn Maãu ........................................................................ 586 Ñeàn Thöôïng .................................................................... 586 LEÃ HOÄI ........................................................................... 587 Hoäi chôi nuùi muøa Xuaân .................................................... 587 Leã teát “Nhaûy” cuûa ngöôøi Dao Ñoû...................................... 587 Hoäi Loàng Toàng ................................................................ 588 Leã Laäp tòch cuûa ngöôøi Dao ............................................... 588 Leã hoäi ñeàn Laõo Nhai (teân goïi cuûa Laøo Cai) ........................ 588

911

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH LAÂM ÑOÀNG .................................................................. 589 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 590 Thaønh phoá Ñaø Laït ........................................................... 590 Hoà Xuaân Höông .............................................................. 591 Thaùc Prenn ..................................................................... 592 Thaùc Ñatanla .................................................................. 592 Hoà Than Thôû ................................................................... 593 Thung luõng Tình yeâu - Hoà Ña Thieän................................. 593 Saân golf - Ñoài Cuø ............................................................. 594 Hoà Dankia-Suoái Vaøng ...................................................... 594 Nuùi Langbiang ................................................................ 595 Hoà Tuyeàn Laâm ................................................................ 596 Thaùc Ñambri................................................................... 596 Thaùc Pongour .................................................................. 597 Thaùc Hang Coïp ............................................................... 597 Thaùc Cam Ly................................................................... 597 Thaùc Lieân Khöông ........................................................... 598 Thaùc Gogah .................................................................... 598 Thaùc Ngaø Voi (Poâ Pla) ..................................................... 598 DI TÍCH .......................................................................... 599 Chuøa Linh Sôn................................................................. 599 Chuøa Linh Phong (Chuøa Sö Nöõ) ........................................ 599 Chuøa Linh Phöôùc ............................................................. 600 Truùc Laâm Thieàn vieän ....................................................... 600 Chuøa Thieân Vöông Coå Saùt ................................................ 600 Chuøa Linh Quang ............................................................ 601 Nhaø thôø Con Gaø, nhaø thôø Chính Toøa................................ 601 Nhaø thôø Domain ............................................................. 601 Ga Ñaø Laït ....................................................................... 602 Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït .................................................... 602 Dinh 1 (Bieät ñieän 1) ........................................................ 602 Dinh Toaøn quyeàn (Bieät ñieän soá 2, Dinh 2) ........................ 603 Dinh 3 ............................................................................ 603 Quaàn theå di tích Caùt Tieân ................................................ 604 LEÃ HOÄI ........................................................................... 604 Leã hoäi aên traâu .................................................................. 605 Leã cuùng Thaàn Suoái ........................................................... 605 Leã cuùng Thaàn Bô Mung.................................................... 605 Leã cuùng Côm môùi ............................................................ 605 LONG AN ..................................................................... 606 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 606 Ngoâi nhaø 120 coät ............................................................ 606

912

MUÏC LUÏC Khu du lòch sinh thaùi Ñoàng Thaùp Möôøi ............................. 607 Cuïm vöôøn Thanh Long .................................................... 607 Vöôøn hoa kieång Thanh Taâm ............................................ 607 DI TÍCH .......................................................................... 608 Bình Taû ........................................................................... 608 Ñoàn Raïch Coác................................................................. 609 Chuøa Toân Thaïnh ............................................................. 609 Chuøa Linh Sôn (chuøa Nuùi) ................................................ 609 Chuøa Kim Cang ............................................................... 610 Laêng Nguyeãn Huyønh Ñöùc ................................................ 610 LEÃ HOÄI ........................................................................... 610 Leã Caàu Möa..................................................................... 610 NAM ÑÒNH .................................................................. 611 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 612 Khu baûo toàn thieân nhieân Giao Thuûy ................................. 612 Laøng hoa Vò Kheâ.............................................................. 612 Baõi bieån Thònh Long ........................................................ 613 DI TÍCH .......................................................................... 613 Chuøa Coå Leã ..................................................................... 613 Chuøa Phoå Minh ............................................................... 614 Ñeàn Traàn ........................................................................ 615 Ñeàn Baûo Loäc ................................................................... 617 Khu di tích Phuû Giaày ....................................................... 618 Phuû Tieân Höông .............................................................. 618 Phuû Vaân Caùt.................................................................... 619 Laêng Baø Chuùa Lieãu .......................................................... 620 Ñình Höông Loäc .............................................................. 620 Chuøa Keo Haønh Thieän ..................................................... 620 Chuøa Löông .................................................................... 622 Caàu ngoùi chôï Löông ......................................................... 623 Chuøa Noän Sôn ................................................................. 624 LEÃ HOÄI ........................................................................... 625 Leã hoäi Phuû Giaày .............................................................. 625 Hoäi ñeàn Baûo Loäc ............................................................. 625 Hoäi chuøa Coå Leã ............................................................... 625 Hoäi Keo Haønh Thieän ....................................................... 626 NGHEÄ AN ..................................................................... 626 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 627 Baõi bieån Cöûa Loø .............................................................. 627 Thaùc Xao Va ................................................................... 627 Khu baûo toàn thieân nhieân Phuø Maùt .................................... 627

913

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Thaùc Khe Keõm ................................................................ 628 Hang Thaåm OÀm .............................................................. 628 DI TÍCH .......................................................................... 628 Ñeàn Cuoâng ..................................................................... 628 Ñình Hoaønh Sôn ............................................................. 629 Ñình Trung Caàn .............................................................. 630 Hoà Thaønh ....................................................................... 630 Di tích löu nieäm cuï Phan Boäi Chaâu .................................. 631 Laøng Sen ......................................................................... 631 Laøng Chuøa ...................................................................... 631 Moä baø Hoaøng Thò Loan .................................................... 632 Ñeàn Mai Haéc Ñeá ............................................................ 632 Ñeàn Nguyeãn Bieåu............................................................ 632 Ñình Voõ Lieät ................................................................... 633 Ñeàn Côøn ......................................................................... 634 LEÃ HOÄI ........................................................................... 634 Leã hoäi ñeàn Cuoâng ............................................................ 635 Leã hoäi vua Mai ................................................................ 635 Hoäi Quyønh...................................................................... 635 Hoäi Thanh Ñaøm .............................................................. 635 NINH BÌNH ................................................................. 636 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 636 Bích Ñoäng ...................................................................... 636 Tam Coác ......................................................................... 637 Ñoäng Tieân....................................................................... 637 Ñoäng Hoa Sôn................................................................. 638 Ñoäng Ñòch Loäng.............................................................. 638 Nuùi Non Nöôùc................................................................. 639 Ñeøo Tam Ñieäp ................................................................ 639 Nuùi Ngoïc Myõ Nhaân......................................................... 640 Hoà Ñoàng Chöông ............................................................ 640 Vöôøn Quoác gia Cuùc Phöông ............................................. 641 DI TÍCH .......................................................................... 641 Coá ñoâ Hoa Lö .................................................................. 641 Ñeàn Vua Ñinh................................................................. 642 Ñeàn vua Leâ Ñaïi Haønh ..................................................... 643 Laêng Ñinh Tieân Hoaøng .................................................... 644 Ñeàn Thaùi Vy ................................................................... 644 Chuøa Bích Ñoäng.............................................................. 645 Chuøa Nhaát Truï ................................................................ 645 LEÃ HOÄI ........................................................................... 646 Leã hoäi Tröôøng Yeân ........................................................... 646 Leã hoäi Yeân Cö ................................................................. 646

914

MUÏC LUÏC NINH THUAÄN ............................................................. 646 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 647 Nuùi Ñaù Traéng .................................................................. 647 Bôø bieån Ninh Chöõ ........................................................... 648 Bôø bieån Caø Naù ................................................................ 648 Vònh Vónh Hy.................................................................. 648 Ñeøo Ngoaïn Muïc .............................................................. 648 DI TÍCH .......................................................................... 649 Thaùp Poâ Klongirai............................................................ 649 Thaùp Poâroâmeâ .................................................................. 650 Thaùp Hoøa Lai .................................................................. 650 Baãy ñaù cuûa anh huøng Pi Naêng Taéc ................................... 651 LEÃ HOÄI ........................................................................... 651 Leã hoäi Mbaêng Kateâ .......................................................... 652 Leã Cha Bun ..................................................................... 652 Leã Jon Jang ...................................................................... 652 Leã ñeàn ôn ñaùp nghóa Cha Meï........................................... 652 PHUÙ THOÏ ..................................................................... 653 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 654 Röøng Xuaân Sôn vaø hang ñoäng Xuaân Sôn ........................... 654 Nuùi Thaém ....................................................................... 654 Hoà Ao Chaâu .................................................................... 654 DI TÍCH .......................................................................... 655 Khu di tích lòch söû ñeàn Huøng ........................................... 655 Chuøa Phuùc Thaùnh............................................................ 656 Ñeàn thôø Noa Caû Ñaïi vöông ............................................. 657 Ñình Höõu Boå Thöôïng ...................................................... 657 LEÃ HOÄI ........................................................................... 657 Hoäi ñeàn Huøng ................................................................. 658 Hoäi Baïch Haïc ................................................................. 658 Hoäi Chu Hoùa ................................................................... 659 Hoäi Xoan ........................................................................ 659 Hoäi Ñình Xoám ................................................................ 659 Hoäi ñaùnh caù .................................................................... 660 PHUÙ YEÂN ..................................................................... 660 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 661 Gaønh ñaù Ñóa ................................................................... 661 Ñaàm OÂ Loan.................................................................... 662 Khu baûo toàn Krong Trai .................................................... 663 Ñeøo Caû - Vuõng Roâ ........................................................... 663 Muõi Ñaïi Laõnh .................................................................. 664

915

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Baõi bieån Long Thuûy ......................................................... 664 DI TÍCH .......................................................................... 665 Thaùp Nhaïn ..................................................................... 665 Chuøa Töø Quang ............................................................... 665 Moä vaø ñeàn thôø Leâ Thaønh Phöông ..................................... 666 Moä vaø ñeàn thôø Löông Vaên Chaùnh..................................... 667 Thaønh Hoà ....................................................................... 668 LEÃ HOÄI ........................................................................... 668 Hoäi ñaùnh baøi choøi ........................................................... 669 Leã hoäi Ñaâm traâu cuûa daân toäc Ba Na ................................. 669 Leã hoäi Caàu Ngö ............................................................... 670 QUAÛNG BÌNH ............................................................. 670 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 671 Ñoäng Phong Nha - Keû Baøng ............................................. 671 Ñeøo Ngang ..................................................................... 673 Soâng Gianh ..................................................................... 673 Baõi taém Ñaù Nhaûy ............................................................ 674 Suoái nöôùc khoaùng Bang ................................................... 675 Baõi taém Nhaät Leä vaø Baøu Troù ............................................. 675 Laøng chieán ñaáu - Laøng du lòch sinh thaùi ........................... 675 DI TÍCH .......................................................................... 677 Chuøa Hoaèng Phuùc ........................................................... 677 Luõy Ñaøo Duy Töø .............................................................. 678 Chuøa Kim Phong ............................................................. 678 Quaûng Bình quan ............................................................ 678 Ñình Lyù Hoøa ................................................................... 679 Thaønh Ñoàng Hôùi ............................................................. 680 Ñeàn Maïi Baûn .................................................................. 680 LEÃ HOÄI ........................................................................... 680 Leã hoäi laøng Caûnh Döông .................................................. 681 Leã hoäi Baûo Ninh .............................................................. 681 QUAÛNG NAM .............................................................. 681 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 682 Phoá coå Hoäi An ................................................................ 682 Cuø Lao Chaøm .................................................................. 683 Soâng Thu Boàn .................................................................. 684 Thaùnh ñòa Myõ Sôn ........................................................... 684 Baõi taém Tam Thanh ......................................................... 686 Baõi Raïng ......................................................................... 687 Baõi taém Cöûa Ñaïi ............................................................. 687 DI TÍCH .......................................................................... 687

916

MUÏC LUÏC Thaùp Chieân Ñaøn ............................................................. 687 Thaùp Baèng An ................................................................. 687 Thaùp Khöông Myõ ............................................................. 688 Phaät vieän Ñoàng Döông .................................................... 688 Kinh thaønh Traø Kieäu ........................................................ 688 Nhaø thôø Traø Kieäu ............................................................. 689 Chuøa Caàu ........................................................................ 689 Chuøa Chuùc Thaùnh ........................................................... 690 Chuøa Phöôùc Laâm ............................................................. 690 Chuøa Vaïn Ñöùc ................................................................ 690 Chuøa OÂng........................................................................ 691 Hoäi quaùn Phuùc Kieán ........................................................ 691 Hoäi quaùn Trieàu Chaâu ....................................................... 691 Chuøa Quaûng Trieäu ........................................................... 691 Di tích Nuùi Thaønh ........................................................... 692 Khu di tích Nöôùc Oa ........................................................ 692 Moä Hoaøng Dieäu .............................................................. 692 LEÃ HOÄI ........................................................................... 692 Leã hoäi Long Chu .............................................................. 692 Leã hoäi baø Thu Boàn ........................................................... 693 Leã teá caù OÂng.................................................................... 693 QUAÛNG NGAÕI ............................................................. 694 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 695 Ñeøo Violaéc ...................................................................... 695 Ñaûo Lyù Sôn ..................................................................... 695 Laøng bieån Sa Caàn ............................................................ 695 Suoái Caø Ñuù...................................................................... 696 Thaùc Traéng ..................................................................... 696 Coå Luõy Coâ Thoân .............................................................. 696 Nuùi AÁn, soâng Traø ............................................................. 697 Bôø bieån Sa Huyønh ........................................................... 697 Baõi bieån Myõ Kheâ ............................................................. 697 DI TÍCH .......................................................................... 698 Di tích khaûo coå Sa Huyønh................................................ 698 Chuøa Hang...................................................................... 698 Chuøa OÂng........................................................................ 699 Chuøa Thieân AÁn ................................................................ 699 Thaønh coå Chaâu Sa ........................................................... 700 Di tích Ba Tô .................................................................. 700 Di tích Chieán thaéng Vaïn Töôøng ....................................... 700

917

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Chöùng tích Sôn Myõ .......................................................... 700 LEÃ HOÄI ........................................................................... 701 Leã hoäi Nghinh OÂng .......................................................... 701 Leã hoäi Ñaâm Traâu ............................................................. 702 Hoäi Ñua thuyeàn............................................................... 702 QUAÛNG NINH ............................................................. 702 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 703 Vònh Haï Long.................................................................. 703 Nuùi Baøi Thô .................................................................... 704 Baõi Chaùy ......................................................................... 705 Hang Ñaàu Goã.................................................................. 706 Ñaûo Tuaàn Chaâu ............................................................... 706 Ñoäng Thieân Cung ............................................................ 707 Hang Söûng Soát................................................................. 707 Hang Cöûa Giöõa ............................................................... 708 Hang Troáng ..................................................................... 708 Ñoäng Hang Hanh ............................................................ 709 Hoøn Ñænh Höông ............................................................ 709 Hoøn Gaø Choïi .................................................................. 709 Hoøn Yeân Ngöïa ................................................................ 710 Hoøn Roàng ....................................................................... 710 Hoøn Ñuõa ......................................................................... 710 Ñaûo Ngoïc Vöøng .............................................................. 710 Ñaûo Quan Laïn ................................................................ 711 Ñaûo Coâ Toâ ...................................................................... 712 Traø Coå ............................................................................ 712 DI TÍCH .......................................................................... 713 Ñình Traø Coå .................................................................... 713 Ñình Quan Laïn ............................................................... 713 Chuøa Quyønh Laâm ............................................................ 713 Ñeàn Cöûa OÂng .................................................................. 714 Di tích An Sinh ............................................................... 714 Yeân Töû ............................................................................ 715 Di tích Baïch Ñaèng .......................................................... 719 LEÃ HOÄI ........................................................................... 719 Leã hoäi Yeân Töû ................................................................. 719 Leã hoäi Traø Coå .................................................................. 719 Leã hoäi ñeàn Ñöùc OÂng ........................................................ 720 Leã hoäi ñeàn Cöûa OÂng......................................................... 720 Leã hoäi ñình Quan Laïn ..................................................... 720

918

MUÏC LUÏC QUAÛNG TRÒ ................................................................. 721 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 722 Khu danh thaéng Ña Kroâng ............................................... 722 Cöûa Tuøng ........................................................................ 722 Ruù Lònh ........................................................................... 723 Suoái nöôùc noùng Taân Taâm ................................................. 723 DI TÍCH .......................................................................... 723 Chuøa Saéc Töù .................................................................... 723 Thaønh coå Quaûng Trò ........................................................ 723 Vöông cung thaùnh ñöôøng La Vang .................................... 724 Ñeàn Traàn Danh Töôùng..................................................... 724 Di tích Khe Sanh ............................................................. 725 Ñình Haø Thöôïng ............................................................. 725 Ñòa ñaïo Vónh Moác ........................................................... 726 Caàu Hieàn Löông - soâng Beán Haûi ....................................... 727 Haøng raøo ñieän töû Maéc Namara ........................................ 728 LEÃ HOÄI ........................................................................... 728 Hoäi cöôùp cuø .................................................................... 728 Hoäi Thöôïng Phöôùc........................................................... 729 Leã hoäi La Vang ................................................................ 729 SOÙC TRAÊNG ................................................................ 729 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 730 Khu vaên hoùa du lòch Bình An ........................................... 730 Vöôøn coø Taân Long - Thaïch Trò.......................................... 730 Coàn Myõ Phöôùc ................................................................ 731 Vöôøn nhaõn Vónh Chaâu ..................................................... 731 Hoà nöôùc ngoït .................................................................. 731 DI TÍCH .......................................................................... 732 Chuøa Dôi ........................................................................ 732 Chuøa Ñaát Seùt ................................................................... 733 Chuøa Khleang ................................................................. 734 Chuøa Saø Loân .................................................................... 734 Chuøa Boán Maët ................................................................. 735 Baûo taøng Khôme .............................................................. 735 LEÃ HOÄI ........................................................................... 735 Leã Ok Om Boùk ................................................................. 735 Leã hoäi Nghinh OÂng .......................................................... 736 Teát Chol Chnam Thmay .................................................. 736 SÔN LA ......................................................................... 737 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 738 Thò xaõ Sôn La .................................................................. 738

919

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Hang Thaåm Keù ................................................................ 738 Hang Thaåm Taùt Tooøng ..................................................... 739 Suoái nöôùc noùng Baûn Moøng ............................................... 739 Cao nguyeân Moäc Chaâu .................................................... 739 Huyeän Yeân Chaâu ............................................................. 740 DI TÍCH .......................................................................... 740 Chuøa Chieàn Vieän............................................................. 740 Thaùp Möôøng Vaø .............................................................. 740 Nhaø tuø Sôn La ................................................................. 741 LEÃ HOÄI ........................................................................... 741 Leã hoäi Hoa Ban ............................................................... 742 Leã hoäi Tung Coøn, tìm baïn ................................................ 742 Teát côm môùi .................................................................... 742 TAÂY NINH .................................................................... 743 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 744 Nuùi Baø Ñen..................................................................... 744 Hoà Daàu Tieáng ................................................................. 745 Vöôøn Quoác gia Loø Goø - Xa Maùt ........................................ 745 DI TÍCH .......................................................................... 746 Thaùp coå Bình Thaïnh........................................................ 746 Toøa Thaùnh Taây Ninh ....................................................... 746 Caên cöù Trung öông Cuïc mieàn Nam .................................. 747 Chuøa nuùi Baø .................................................................... 748 LEÃ HOÄI ........................................................................... 749 Leã hoäi nuùi Baø................................................................... 749 Hoäi Vía Baø ...................................................................... 749 THAÙI BÌNH .................................................................. 750 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 751 Laøng vöôøn Baùch Thuaän .................................................... 751 Baõi bieån Ñoàng Chaâu ........................................................ 751 Laøng Nguyeân Xaù.............................................................. 751 Laøng ngheà Chieáu Hôùi ...................................................... 752 Chieáu cheøo laøng Khuoác.................................................... 752 DI TÍCH .......................................................................... 753 Chuøa Keo ........................................................................ 753 Ñeàn Tieân La .................................................................... 754 Ñeàn Ñoàng Baèng .............................................................. 755 Ñeàn Choøi ........................................................................ 756 Ñeàn thôø Leâ Quyù Ñoân ....................................................... 757 Khu löu nieäm Nguyeãn Ñöùc Caûnh ..................................... 758 Ñeàn Heùt.......................................................................... 759

920

MUÏC LUÏC Chuøa Coå Tuyeát ................................................................ 760 Ñình Keânh ...................................................................... 760 LEÃ HOÄI ........................................................................... 762 Hoäi chuøa Keo .................................................................. 762 Hoäi laøng Döông Xaù.......................................................... 762 Hoäi laøng An Coá ............................................................... 763 Hoäi ñeàn Heùt .................................................................... 763 Hoäi ñeàn Tieân La .............................................................. 764 Hoäi ñeàn Ñoàng Baèng ........................................................ 764 THAÙI NGUYEÂN ........................................................... 765 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 766 Hoà Nuùi Coác..................................................................... 766 Hang Phöôïng Hoaøng vaø hang suoái Moû Gaø ........................ 766 DI TÍCH .......................................................................... 767 Chuøa Cao ........................................................................ 767 Ñình Phöông Ñoä ............................................................. 767 Chuøa Hang...................................................................... 768 Ñình Quaùn Trieàu ............................................................. 768 Khu khaûo coå hoïc Thaàn Xa ................................................ 769 Khu di tích nuùi Vaên, nuùi Voõ ............................................. 769 Di tích lòch söû laøng Quaëng............................................... 770 Di tích caùch maïng xaõ Tieàn Phong .................................... 771 Nhaø tuø Chôï Chu .............................................................. 771 Ñeàn Khuoâng Quang Trôï hoùa Ñaïi vöông ............................ 772 Ñoài Coï ............................................................................ 772 LEÃ HOÄI ........................................................................... 773 Leã hoäi Ñeàn Ñuoåm............................................................ 773 Leã hoäi chuøa Hang ............................................................ 773 Leã hoäi laøng Côm Hoøm ..................................................... 773 THANH HOÙA ............................................................... 774 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 775 Baõi bieån Saàm Sôn ............................................................ 775 Hoøn Troáng Maùi ............................................................... 775 Nuùi Tröôøng Leä ................................................................. 776 Nuùi Voïng Phu.................................................................. 776 Ñoäng Tieân Sôn ................................................................ 777 Ñoäng Tröôøng Laâm ........................................................... 777 Ñoäng Hoà Coâng ................................................................ 777 Vöôøn quoác gia Beán Eùn ..................................................... 778 Cöûa Haø ........................................................................... 778 Ñoäng Töø Thöùc ................................................................. 779

921

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Nuùi Roàng - Nuùi Ngoïc....................................................... 779 Suoái caù Caåm Löông .......................................................... 779 Hang Con Moong ............................................................ 780 DI TÍCH .......................................................................... 781 Di tích Lam Sôn .............................................................. 781 Ñieän Lam Kinh................................................................ 781 Laêng Leâ Thaùi Toå .............................................................. 782 Laêng Leâ Thaùi Toâng........................................................... 782 Laêng Leâ Thaùnh Toâng ........................................................ 783 Di tích Ñoâng Sôn ............................................................ 783 Thaønh nhaø Hoà ................................................................. 783 Ñeàn Ñoäc Cöôùc ................................................................ 784 Ñeàn Baø Trieäu .................................................................. 786 Ñeàn Haøn Sôn .................................................................. 786 Ñeàn Soøng Sôn ................................................................. 786 Ñeàn Coâ Tieân ................................................................... 787 Chuøa Suøng Nghieâm ......................................................... 787 Chuøa Du Anh .................................................................. 788 LEÃ HOÄI ........................................................................... 788 Leã hoäi Lam Kinh .............................................................. 789 Leã hoäi Phuû Na ................................................................. 789 Leã hoäi ñeàn Soøng .............................................................. 789 Leã hoäi Mai An Tieâm ........................................................ 790 Leã hoäi ñeàn Baø Trieäu ......................................................... 790 THÖØA THIEÂN-HUEÁ .................................................... 790 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 791 Kinh thaønh Hueá .............................................................. 791 Soâng Höông .................................................................... 794 Nuùi Ngöï Bình .................................................................. 795 Ñoài Voïng Caûnh ............................................................... 795 Röøng quoác gia Baïch Maõ................................................... 796 Baõi taém Laêng Coâ.............................................................. 796 Baõi taém Thuaän An ........................................................... 797 Laøng Döông Noã ............................................................... 797 DI TÍCH .......................................................................... 798 Ngoï Moân ........................................................................ 798 Ñieän Thaùi Hoøa ................................................................ 799 Khu Theá Mieáu ................................................................. 800 Laêng Gia Long................................................................. 800 Laêng Minh Maïng ............................................................. 801 Laêng Töï Ñöùc ................................................................... 801 Laêng Khaûi Ñònh ............................................................... 803

922

MUÏC LUÏC Hoå Quyeàn ....................................................................... 803 Chuøa Thieân Muï ............................................................... 804 Chuøa Dieäu Ñeá ................................................................. 804 Chuøa Töø Ñaøm.................................................................. 805 Chuøa Thuyeàn Toân ............................................................ 805 Ñình laøng Döông Noã ....................................................... 806 Ñieän Hoøn Cheùn .............................................................. 807 LEÃ HOÄI ........................................................................... 807 Leã hoäi ñieän Hoøn Cheùn ..................................................... 807 Leã hoäi Caàu Ngö ............................................................... 808 Vaät voõ laøng Sình .............................................................. 808 TIEÀN GIANG ............................................................... 808 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 809 Ñoàng Thaùp Möôøi ............................................................. 809 Coàn Thôùi Sôn .................................................................. 810 Chôï noåi Caùi Beø ................................................................ 810 Traïi nuoâi raén Ñoàng Taâm .................................................. 810 DI TÍCH .......................................................................... 811 Di tích vaên hoùa OÙc Eo Goø Thaønh ..................................... 811 Ñeàn thôø Thuû Khoa Huaân .................................................. 811 Laêng Tröông Ñònh ........................................................... 812 Laêng Hoaøng Gia .............................................................. 812 Quaàn theå moä ñaù Hoøa Bình............................................... 812 Di tích lòch söû Raïch Gaàm-Xoaøi Muùt ................................. 813 Chuøa Vónh Traøng ............................................................. 813 Chuøa Linh Thöùu............................................................... 814 Chuøa Hoäi Thoï ................................................................. 814 Chuøa Böûu Laâm................................................................. 814 Ñình Long Höng ............................................................. 815 Chuøa Thanh Tröôùc ........................................................... 816 Di tích AÁp Baéc ................................................................ 816 LEÃ HOÄI ........................................................................... 816 Hoäi Vaøm Laùng ................................................................. 817 Hoäi Töù Kieät ..................................................................... 817 TRAØ VINH .................................................................... 818 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 818 Ao Baø Om ....................................................................... 818 Coàn Ngheâu ..................................................................... 819 Baõi bieån Ba Ñoäng ............................................................ 820 DI TÍCH .......................................................................... 820 Chuøa Hang...................................................................... 820

923

VIEÄT NAM - VAÊN HOÙA VAØ DU LÒCH Chuøa Coø.......................................................................... 820 Chuøa Samroângek ............................................................. 821 Chuøa Löôõng Xuyeân .......................................................... 821 Ñeàn thôø Baùc Hoà .............................................................. 822 Chuøa Angkorette Pali ....................................................... 822 LEÃ HOÄI ........................................................................... 823 Teát naêm môùi (Chol Chnam Thmay) .................................. 823 Leã Ñolta .......................................................................... 823 Leã Ok Om Bok ................................................................. 823 Leã Daâng Boâng ................................................................. 824 Leã hoäi Nghinh OÂng .......................................................... 824 TUYEÂN QUANG .......................................................... 824 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 825 Röøng nguyeân sinh Na Hang ............................................. 825 Suoái nöôùc khoaùng Myõ Laâm ............................................... 825 DI TÍCH .......................................................................... 826 Thaønh coå nhaø Maïc .......................................................... 826 Chuøa Baûo Minh Suøng Phuùc .............................................. 826 Ñeàn Haï........................................................................... 827 Ñeàn Y La ........................................................................ 827 Ñình Hoàng Thaùi .............................................................. 828 Ñình Taân Traøo ................................................................ 828 Caây ña Taân Traøo.............................................................. 829 Khu di tích caùch maïng Taân Traøo. ..................................... 829 Laùn Naø Löøa ..................................................................... 829 Hang Boùng ...................................................................... 830 Di tích lòch söû Ñaù Baøn ..................................................... 830 Khu di tích lòch söû Kim Bình ............................................ 830 LEÃ HOÄI ........................................................................... 831 Leã hoäi baûn Gieáng Tanh .................................................... 831 Leã hoäi quaù tang cuûa ngöôøi Dao......................................... 831 VÓNH LONG................................................................. 831 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 832 Cuø Lao An Bình ............................................................... 832 Khu du lòch Tröôøng An..................................................... 833 Laøng ngheà truyeàn thoáng ................................................... 833 Laøng böôûi Naêm Roi ......................................................... 834 Caàu vaêng daây Myõ Thuaän.................................................. 834 DI TÍCH .......................................................................... 835 Vaên Thaùnh Mieáu ............................................................. 835 Ñình Long Thanh ............................................................ 836

924

MUÏC LUÏC Chuøa Tieân Chaâu .............................................................. 837 Chuøa Sanghamangala ...................................................... 837 Ñeàn Chu Vaên Tieáp .......................................................... 838 Ñình Taân Hoøa ................................................................. 838 Chuøa Kyø Sôn ................................................................... 839 LEÃ HOÄI ........................................................................... 840 VÓNH PHUÙC ................................................................ 841 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 841 Khu nghæ maùt Tam Ñaûo ................................................... 841 Hoà Ñaïi Laûi ...................................................................... 842 Laøng goám söù Höông Canh ................................................ 843 Chôï Tam Ñoäng................................................................ 843 DI TÍCH .......................................................................... 843 Thaùp Bình Sôn ................................................................ 843 Chuøa Taây Thieân............................................................... 844 Ñình laøng Phuù Myõ ........................................................... 844 Ñình Höông Canh ........................................................... 845 Ñình Thoå Tang ................................................................ 846 Chuøa Coùi......................................................................... 846 Ñình Ngoïc Canh ............................................................. 847 LEÃ HOÄI ........................................................................... 848 Hoäi ñình Tích Sôn ........................................................... 848 Hoäi Sôn Ñoàng ................................................................. 848 Hoäi xuaân laøng Thoå Tang .................................................. 848 YEÂN BAÙI ....................................................................... 849 THAÉNG CAÛNH ............................................................... 849 Hoà Thaùc Baø..................................................................... 849 Ñoäng Saûo ........................................................................ 850 Thaønh phoá Yeân Baùi ......................................................... 850 Khu Du lòch Thuaän Baéc ................................................... 851 Bình nguyeân Khai Trung .................................................. 851 Luïc Yeân ñaát ngoïc ............................................................ 851 DI TÍCH .......................................................................... 852 Ñeàn Ñoâng Cuoâng ............................................................ 852 Ñeàn Gia Quoác Coâng........................................................ 852 Chuøa thaùp Haéc Y (thaàn AÙo Ñen) ...................................... 853 Di tích ñoàn Nghóa Loä ....................................................... 853 LEÃ HOÄI ........................................................................... 854 Leã hoäi Ñoâng Cuoâng ......................................................... 854 Leã Teát nhaûy ..................................................................... 854 BAÛNG TRA CAÙC THAÉNG CAÛNH, DI TÍCH ......... 855 BAÛNG TRA CAÙC TÆNH VAØ THAØNH PHOÁ ............. 883

925