thuatngu

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Chuù yù: Baûng tham khaûo thuaät ngöõ naøy khoâng nhaèm thay theá caùc muïc töø trong töø ñieån. YÙ nghóa ñöôïc trình baøy ôû ñaây giôùi haïn trong phaïm vi ñöôïc hieåu hoaëc caàn hieåu theâm coù lieân quan ñeán vaên caûnh cuï theå ñaõ xuaát hieän trong boä kinh naøy. Tuy vaäy, chuùng toâi vaãn coá gaéng daãn chuù caùc nguoàn tö lieäu ñaõ tham khaûo ôû nhöõng nôi coù theå ñöôïc, ñeå quyù ñoäc giaû tieän tham khaûo theâm neáu caàn.

A-ba-ñaø-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Avadāna, moät trong Möôøi hai boä kinh (Thaäp nhò boä kinh), dòch nghóa laø ‘thí duï’, laø nhöõng kinh Phaät duøng caùc thí duï ñeå laøm roõ yù nghóa giaùo phaùp. Xem theâm Möôøi hai boä kinh.

A-ca-ni-traù: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Akaniṣṭha, dòch nghóa laø Saéc cöùu caùnh thieân, cuõng goïi laø Höõu ñænh thieân, laø coõi trôøi höõu hình cao nhaát trong Tam giôùi. Coõi trôøi naøy cuõng goïi laø Phi töôûng phi phi töôûng xöù (Naiva-saṃjñānāsaṃjñā-yatana) vì nhöõng ngöôøi tu thieàn ñaït ñeán möùc ñònh Phi töôûng phi phi töôûng thì thaàn thöùc coù theå ñeán ñöôïc caûnh giôùi naøy. Chö thieân cö truù ôû coõi trôøi naøy coù taâm thöùc khoâng phaûi töôûng cuõng chaúng phaûi khoâng töôûng.

A-chi-la-baø-ñeà: xem A-lî-la-baït-ñeà.

A-daät-ña: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Ajita, dòch nghóa laø ‘voâ naêng thaéng’, töùc laø Boà Taùt Di-laëc. Xem Boà Taùt Di-laëc.

A-di-la-baø-ñeå: xem A-lî-la-baït-ñeà.

A-di-la-baït-ñeà: xem A-lî-la-baït-ñeà. a-giaø-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ agada, cuõng ñoïc laø a-kieät-ñaø, dòch nghóa laø voâ beänh, baát töû döôïc hay phoå khöû, moät loaïi thaàn döôïc coù theå phoøng ngöøa vaø chöõa khoûi nhieàu thöù beänh taät, giaûi tröø ñöôïc caùc loaïi thuoác ñoäc.

229

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN A-haøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Āgama, laø teân goïi chung caùc kinh ñieån thuoäc heä Nguyeân thuûy, cuõng goïi laø heä kinh ñieån Tieåu thöøa, dòch nghóa laø phaùp quy (muoân phaùp ñeàu theo veà), cuõng dòch laø voâ tyû phaùp (phaùp khoâng gì saùnh baèng). Caû thaûy coù boán boä A-haøm laø: 1. Tröôøng A-haøm, 2. Trung A-haøm, 3. Taïp A-haøm, 4. Taêng nhaát A-haøm. a-kieät-ñaø: xem a-giaø-ñaø.

A-kyø-ña Sí-xaù Khaâm-baø-la, phieân aâm töø teân Phaïn ngöõ laø Ajita-keśakambara, laø moät trong saùu vò thaày ngoaïi ñaïo thôøi ñöùc Phaät. Ngaøi Huyeàn Trang dòch nghóa teân oâng naøy laø “Voâ Thaéng Phaùt Haït”.

A-la-haùn: xem Boán quaû thaùnh.

A-la-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ārāḍa-kālāma, cuõng ñoïc laø A-lam, A-lam-ca-lam hay Ca-la-ma, Haùn dòch nghóa laø Töï ñaûn hay Giaûi ñaõi, laø vò tieân nhaân maø thaùi töû Taát-ñaït-ña tìm ñeán tham hoïc tröôùc tieân. Thaùi töû Taát-ñaït-ña ñaõ ôû laïi choã vò naøy nhieàu thaùng, sau ñoù khoâng haøi loøng vôùi giaùo phaùp do oâng truyeàn daïy neân môùi töø giaõ tìm ñeán choã oâng Uaát-ñaø-giaø. Sau khi thaønh Phaät, ngaøi coù yù muoán hoùa ñoä caùc vò naøy tröôùc heát, nhöng khi aáy thì caùc oâng ñeàu ñaõ qua ñôøi.

A-lam: xem A-la-la.

A-lam-ca-lam: xem A-la-la. a-lan-nhaõ: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Araya, cuõng ñoïc laø a-luyeän-nhaõ, dòch nghóa laø khoâng nhaøn, nhaøn cö, chæ nhöõng nôi troáng vaéng nhö moà maõ, ñoàng hoang, röøng vaéng, nuùi cao... laø nôi nhöõng baäc xuaát gia tu haønh quyeát chí ñi ñeán ñeå taäp trung tu taäp thieàn ñònh tòch tónh, traùnh xa moïi söï tranh chaáp. Ngoaøi caùch duøng a-lan-nhaõ xöù ñeå chæ nhöõng nôi nhö theá, trong kinh luaän coøn duøng a-lan-nhaõ phaùp vaø a-lan-nhaõ haïnh ñeå chæ phaùp tu vaø coâng haïnh cuûa nhöõng vò naøy.

A-lôïi-baït-ñeà: teân moät con soâng, caùc kinh saùch khaùc goïi ñaây laø soâng Ni-lieân hay Ni-lieân-thieàn, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Nairañjana, cuõng ñoïc laø Ni-lieân-thieàn-na. Ñöùc Phaät sau khi töø boû phaùp tu khoå haïnh ñaõ xuoáng taém ôû soâng naøy. Kinh Quaù khöù hieän taïi nhaân quaû (過去現在因果經), quyeån 3 vaø quyeån 4 keå raèng khi ngaøi xuoáng

230

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH soâng taém röûa xong thì do thaân theå quaù suy nhöôïc neân khoâng theå leân ñöôïc, lieàn coù chö thieân xuaát hieän naâng ñôõ ngaøi leân, sau ñoù ngaøi môùi thoï nhaän baùt söõa cuùng döôøng cuûa coâ Nan-ñaø-ba-la (難 陀波羅). a-luyeän-nhaõ: xem a-lan-nhaõ A-lî-la-baït-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ajirāvati, cuõng ñoïc laø EÂ-lannhaõ, A-di-la-baït-ñeà, A-thò-ña-phaït-ñeå, A-di-la-baø-ñeå, A-chi-la-baøñeà, Thi-laït-noa-phaït-ñeå, dòch nghóa laø “voâ thaéng”, “höõu kim”, laø teân moät con soâng ôû AÁn Ñoä, gaàn thaønh Caâu-thi-na, gaàn bôø soâng coù moïc raát nhieàu caây sa-la. Trong caùc baûn dòch cuûa ngaøi Phaùp Hieån goïi soâng naøy laø soâng Hy-lieân, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Hiraṇyavatī. a-ma-laëc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø āmra, cuõng ñoïc laø a-maït-la (阿末 羅), am-la, yeåm-ma-la, laø teân moät loaïi traùi caây gioáng nhö traùi hoà ñaøo, vò chua vaø ngoït, coù theå duøng laøm thuoác. a-maät-lyù-ña: xem cam loä.

A-na-baø-ñaïp-ña: teân suoái vaø teân moät hoà lôùn thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán trong nhieàu kinh luaän, naèm treân ñænh nuùi Hy-maõ-laïp. A-na-baøñaïp-ña ñöôïc phieân aâm töø tieáng Phaïn laø Anavatapta, cuõng ñoïc laø A-naäu-ñaït, dòch nghóa laø Voâ nhieät hay Voâ naõo nhieät.

A-na-baân-ñeå (阿那邠坻), phieân aâm töø Phaïn ngöõ Anātapindika, teân moät tinh xaù lôùn thôøi ñöùc Phaät, thöôøng goïi laø tinh xaù Kyø Vieân, cuõng goïi laø Kyø thoï Caáp Coâ Ñoäc vieân, moät trong caùc truù xöù lôùn cuûa chö taêng vaøo thôøi ñöùc Phaät, teân Phaïn ngöõ ñaày ñuû laø Jetavanaanāthapiṇḍasyārāma. Xem Tinh xaù Kyø-hoaøn.

A-na-haøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Anāgāmin, quaû vò thöù ba trong Boán thaùnh quaû Tieåu thöøa, chæ coøn döôùi döôùi quaû A-la-haùn. A-nahaøm dòch nghóa laø Baát hoaøn hoaëc Baát lai, vì ngöôøi chöùng ñaéc quaû vò naøy khoâng coøn taùi sinh trong Duïc giôùi, sau khi xaû thaân naøy lieàn thoï thaân ôû Saéc giôùi hoaëc Voâ saéc giôùi roài nhaäp Nieát-baøn. Ngöôøi chöùng ñaéc quaû vò A-na-haøm tuøy theo traïng thaùi seõ nhaäp Nieát-baøn maø phaân ra naêm haïng, goïi chung laø Nguõ chuûng Baát hoaøn (五種不 還), goàm coù: Trung baùt (中般- antara-pariṇirvāyin), Sanh baùt (生 般 - up-apādya-pa), Höõu haønh baùt (有行般 - sabhisaṃskāra-pa),

231

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Voâ haønh baùt (無行般 - anabhisaṃskāra-pa) vaø Thöôïng löu baùt (上流般 - ūrd-hvasrota-pa). Xem Boán quaû thaùnh.

A-na-luaät (阿那律), phieân aâm töø Phaïn ngöõ Aniruddha, nguyeân baûn Haùn vaên duøng A-neâ-laâu-ñaäu (阿泥樓豆) hoaëc Laâu-ñaäu, cuõng ñeàu chính laø vò naøy. Ngoaøi ra coøn coù raát nhieàu caùch phieân aâm khaùc nhö A-ni-laâu-ñaø, A-neâ-luaät-ñaø, A-neâ-laâu-ñaø, A-noâ-luaät-ñaø, A-naluaät-ñeà... Danh xöng naøy ñöôïc dòch nghóa laø Voâ Dieät, Nhö YÙ, Voâ Tham, Voâ Chöôùng, Thieän YÙ... Ñaây laø moät trong möôøi vò ñaïi ñeä töû cuûa Phaät (Thaäp ñaïi ñeä töû), ñöôïc Phaät ngôïi khen laø Thieân nhaõn ñeä nhaát. OÂng cuõng laø moät trong caùc vöông töû xuaát gia cuøng luùc vôùi ngaøi A-nan.

A-na-luaät-ñeà: xem A-na-luaät.

A-naäu-ña-la tam-mieäu tam-boà-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Anuttarāsaṃyak-saṃbodhi, Haùn dòch laø Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc (無上正等正覺), chæ quaû vò Phaät.

A-naäu-ñaït: xem A-na-baø-ñaïp-ña.

A-neâ-laâu-ñaø: xem A-na-luaät.

A-neâ-laâu-ñaäu: xem A-na-luaät.

A-neâ-luaät-ñaø: xem A-na-luaät.

A-nhaõ Kieàu-traàn-nhö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Ājñāta Kauṇḍinya.

Kieàu-traàn-nhö laø hoï cuûa vò naøy, neân theo ñaây maø xeùt thì teân Anhaõ laø do ñöùc Phaät ñaët cho sau khi vò naøy hieåu ñaïo. Chöõ A-nhaõ ñöôïc dòch sang chöõ Haùn laø giaûi, dó tri hay lieãu boån teá, ñeàu coù nghóa laø “ñaõ thaáu roõ, ñaõ hieåu bieát”.

A-ni-laâu-ñaø: xem A-na-luaät.

A-noâ-luaät-ñaø: xem A-na-luaät.

A-phuø-ñaø-ñaït-ma: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Adbhūta-dharma, dòch nghóa laø ‘vò taèng höõu’, chöa töøng coù.

A-thò-ña-phaït-ñeå: xem A-lî-la-baït-ñeà.

A-tì-ñaøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Abhidharma, töùc Luaän taïng, moät trong Tam taïng kinh ñieån, cuõng ñoïc laø A-tì-ñaït-ma.

A-tì-ñaït-ma: xem A-tì-ñaøm. a-tu-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø asura, moät trong taùm boä chuùng, cuõng noùi taét laø tu-la, dòch nghóa laø phi thieân (khoâng phaûi chö

232

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH thieân), vì loaøi naøy tuy coù thaàn löïc, coù cung ñieän, song hình theå khoâng ñöôïc ñoan chaùnh nhö chö thieân ôû caùc coõi trôøi. Trong loaøi a-tu-la, ñaøn oâng mang hình töôùng xaáu, hay noùng giaän, hieáu chieán nhöng ñaøn baø laïi raát ñeïp. A-tu-la laø moät caûnh giôùi trong saùu neûo luaân hoài (luïc ñaïo).

A-tyø ñòa nguïc: xem ñòa nguïc A-tyø.

A-tyø: xem ñòa nguïc A-tyø. aùc giaùc: tö töôûng xaáu aùc. Xem ba loaïi tö töôûng xaáu aùc.

AÙc khaåu Xa-naëc: xem Xa-naëc.

AÙc taùnh Xa-naëc: xem Xa-naëc.

AÙi ngöõ nhieáp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp. an-ñaø: xem an-xaø-na. an-ñaø-hoäi: xem ba taám phaùp y. an-xaø-ñaø: xem an-xaø-na. an-xaø-na: teân moät loaïi thuoác trò beänh veà maét raát thaàn hieäu, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø añjana, cuõng ñoïc laø an-xaø-ñaø hay an-ñaø. anh nhi: treû thô, ñöùa treû sinh ra coøn hoàn nhieân chöa bieát gì. ao naêm suoái (nguõ tuyeàn trì): töùc laø moät caùi ao do 5 khe suoái cuøng chaûy vaøo taïo thaønh. aûo aûnh luùc trôøi naéng noùng: ngöôøi ñi trong sa maïc hay treân ñöôøng lôùn vaøo luùc naéng noùng, do khoâng khí noùng boác leân maø nhìn thaáy töø xa lung linh huyeàn aûo hieän ra ñuû thöù aûo aûnh, coù khi cuõng tuøy söï töôûng töôïng cuûa mình, nhö thaáy coù nöôùc (ñang khaùt nöôùc), coù ngöôøi ñi laïi, coù nhaø cöûa, caây coái... ñeàu laø nhöõng aûo aûnh khoâng thaät. aùo baù naïp: xem naïp y. aùo khaâm-baø-la: loaïi aùo ngoaïi ñaïo thöôøng maëc, deät baèng loâng thuù xen laãn vôùi sôïi tô. (Theo Tueä Laâm aâm nghóa, quyeån 25.) aùo nhuoäm maøu: chæ aùo caø-sa cuûa caùc vò tyø-kheo ñöôïc nhuoäm maøu naâu hoaëc maøu vaøng ñeå xoùa ñi caùc maøu khaùc tröôùc khi maëc, cuõng goïi laø hoaïi saéc y (aùo ñaõ laøm cho maát maøu). Muïc ñích cuûa vieäc nhuoäm maøu laø laøm cho taám aùo trôû thaønh xaáu xí, maát ñi veû ñeïp maø ngöôøi theá tuïc öa thích ngaém nhìn. Ngaøy nay ngöôøi ta thöôøng

233

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN choïn caùc loaïi vaûi coù maøu naâu hay vaøng thaät ñeïp ñeå may aùo, nhö vaäy laø khoâng coøn giöõ ñöôïc ñuùng theo muïc ñích ban ñaàu cuûa söï hoaïi saéc. aám, nhaäp, giôùi: Ba yeáu toá hieän höõu taïo thaønh moïi chuùng sinh. AÁm laø naêm aám (hay naêm uaån), nhaäp laø möôøi hai nhaäp, giôùi laø möôøi taùm giôùi. Naêm aám goàm coù: saéc aám, thoï aám, töôûng aám, haønh aám vaø thöùc aám. Möôøi hai nhaäp laø möôøi hai moái quan heä tieáp xuùc giöõa caên vaø traàn. Khi saùu caên goàm nhaõn caên, nhó caên, tæ caên, thieät caên, thaân caên vaø yù caên thieäp nhaäp vôùi saùu traàn goàm hình saéc, aâm thanh, muøi höông, vò neám, söï xuùc chaïm vaø caùc phaùp (ñoái töôïng cuûa yù) thì taïo thaønh saùu nhaäp laø nhaõn nhaäp, nhó nhaäp, tæ nhaäp, thieät nhaäp, thaân nhaäp vaø yù nhaäp, goïi chung laø noäi luïc nhaäp (saùu nhaäp beân trong). Khi saùu traàn beân ngoaøi thieäp nhaäp vôùi saùu caên beân trong thì taïo thaønh saùu nhaäp laø saéc nhaäp, thanh nhaäp, höông nhaäp, vò nhaäp, xuùc nhaäp vaø phaùp nhaäp, goïi chung laø ngoaïi luïc nhaäp (saùu nhaäp beân ngoaøi). Möôøi taùm giôùi töùc möôøi taùm choã sinh khôûi voïng nieäm, bao goàm saùu caên ôû trong (luïc caên noäi giôùi), saùu traàn ôû ngoaøi (luïc traàn ngoaïi giôùi) vaø saùu thöùc ôû khoaûng giöõa (luïc thöùc trung giôùi). Saùu thöùc goàm nhaõn thöùc, nhó thöùc, tæ thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc. Trong Phaät hoïc caàn coù söï phaân bieät giöõa yù caên (laø moät trong saùu caên) vaø yù thöùc (laø moät trong saùu thöùc) vôùi taâm hay taâm thöùc noùi chung, ñöôïc duøng ñeå chæ naêng löïc tinh thaàn coù khaû naêng kieåm soaùt caû yù thöùc vaø taát caû caùc thöùc khaùc. Vì theá, söï tu taäp phaûi döïa treân neàn taûng cuûa taâm thöùc chöù khoâng phaûi yù thöùc.

Ba caûnh döõ: xem Ba ñöôøng aùc.

Ba caûnh giôùi (hieän höõu): töùc Tam giôùi, cuõng goïi laø Tam höõu hay Ba coõi, goàm Duïc giôùi, Saéc giôùi, Voâ saéc giôùi. Chuùng sanh do nghieäp löïc neân xoay vaàn thoï thaân khoâng ra ngoaøi ba caûnh giôùi naøy. Vì theá, ngöôøi öa thích khoâng chaùn lìa ba caûnh giôùi naøy thì khoâng theå tu taäp ñaït ñeán giaûi thoaùt.

Ba chaùnh nieäm xöù: xem Ba choã nieäm.

Ba choã nieäm (Tam nieäm xöù) hay Ba chaùnh nieäm xöù (Tam chaùnh nieäm xöù): cuõng goïi laø Tam nieäm truï, Ba quaùn xöù, töùc ba choã an truï cuûa chö Phaät, duøng taâm bình ñaúng quaùn saùt chuùng sanh. 1. Khi Phaät

234

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH thuyeát phaùp, quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, roát raùo khoâng heà coù söï thoái giaûm, neân tuy chuùng sanh khoâng coù söï chuù taâm nghe phaùp, Phaät cuõng khoâng sanh loøng lo buoàn, töùc laø ñeä nhaát nieäm xöù; 2. Quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, roát raùo khoâng coù choã ñaït ñeán, neân tuy chuùng sanh heát loøng nghe phaùp, Phaät cuõng khoâng sinh taâm vui möøng, töùc laø ñeä nhò nieäm xöù; 3. Quaùn xeùt phaùp giôùi bình ñaúng, sanh töû hay Nieát-baøn roát cuøng ñeàu khoâng coù choã ñaït ñeán, neân thöôøng haønh taâm xaû, laøm lôïi ích cho heát thaûy chuùng sanh nhöng khoâng khôûi taâm thaáy coù chuùng sanh naøo ñöôïc lôïi ích caû, töùc laø ñeä tam nieäm xöù.

Ba coõi: xem Ba caûnh giôùi. ba-daät-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pātayantika, Haùn dòch nghóa laø ñoïa, nghóa laø rôi vaøo choã xaáu aùc. Noùi chung, trong giôùi luaät coù chín möôi phaùp ba-daät-ñeà, khaùc vôùi ba möôi phaùp ni-taùt-kyø badaät-ñeà laø khoâng coù lieân quan ñeán taøi vaät ñeå phaûi xaû boû, neân chæ caàn chí thaønh saùm hoái tröôùc chuùng taêng. Neáu chuùng taêng nhaän cho söï saùm hoái ñoù thì ngöôøi phaïm toäi ba-daät-ñeà chæ caàn töï xeùt laïi taâm mình, quyeát loøng hoái caûi laø ñöôïc. ba-ñaàu-ma: xem boán loaïi hoa sen.

Ba ñoäc: xem Ba muõi teân ñoäc.

Ba ñôøi (Tam theá): töùc ñôøi quaù khöù, ñôøi hieän taïi vaø ñôøi vò lai (hay töông lai). Khaùi nieäm ba ñôøi cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ chung doøng thôøi gian töø voâ thuûy ñeán voâ chung.

Ba ñöôøng aùc (Tam aùc ñaïo), cuõng goïi laø Tam ñoà, Tam aùc thuù, Ba neûo döõ, Ba ñöôøng döõ, Ba neûo aùc, Ba caûnh döõ. Chuùng sanh do taïo nghieäp aùc neân phaûi thoï sanh vaøo moät trong ba caûnh giôùi naøy, ñoù laø: 1. Ñòa nguïc (Hoûa ñoà): caûnh giôùi bò löûa thieâu ñoát moät caùch maõnh lieät. 2. Suùc sanh (Huyeát ñoà): caûnh giôùi suùc sanh, thöôøng bò ngöôøi gieát haïi ñeå aên thòt, hoaëc töï aên thòt laãn nhau. 3. Ngaï quyû (Ñao ñoà): caûnh giôùi quyû ñoùi, thöôøng xuyeân ñoùi khaùt maø coøn bò böùc baùch, xua ñuoåi hoaëc haønh haï baèng nhöõng khí cuï nhö ñao, kieám, tröôïng...

Ba ñöôøng döõ: xem Ba ñöôøng aùc.

Ba keát (Tam keát), hoaëc Ba keát phöôïc (Tam keát phöôïc), laø ba moái troùi buoäc ñoái vôùi taát caû nhöõng keû phaøm phu chöa ñaït ñöôïc söï giaûi

235

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN thoaùt, bao goàm: 1. Kieán keát, hay Thaân kieán: troùi buoäc bôûi caùi thaân, baûn ngaõ, chaáp coù mình döïa treân thaân theå (ngaõ kieán); 2.

Giôùi thuû keát hay Giôùi caám thuû kieán: troùi buoäc do giöõ theo taø giôùi, hoaëc quaù coá chaáp vaøo giôùi luaät; 3. Nghi keát, hay Nghi kieán: troùi buoäc do nghi ngôø Chaùnh phaùp, chaân lyù.

Ba keát phöôïc: xem Ba keát. ba-la-di: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pārājika, Haùn dòch laø khí, töùc laø döùt boû, cuõng dòch laø cöïc aùc. Ñaây laø loaïi toäi naëng neà nhaát neân cuõng thöôøng goïi laø boán toäi nghieâm troïng (töù troïng caám), hoaëc boán giôùi caám naëng. Vò tyø-kheo neáu phaïm vaøo moät trong caùc toäi naøy phaûi bò truïc xuaát, khoâng coøn ñöôïc soáng chung trong chuùng taêng (baát coäng truï). Coù boán toäi ba-la-di (töù ba-la-di) laø: 1. Ñaïi daâm giôùi; 2. Ñaïi ñaïo giôùi; 3. Ñaïi saùt giôùi; 4. Ñaïi voïng ngöõ giôùi. Ñoái vôùi ñaïi saùt giôùi ñöôïc phaân bieät laø toäi gieát ngöôøi, coøn neáu voâ tình laøm cheát caùc loaøi vaät nhoû chaúng haïn thì khoâng goïi laø ñaïi saùt giôùi, chæ xem laø phaïm vaøo saùt giôùi, thuoäc veà giôùi thöù 61 trong 90 giôùi ba-daätñeà. Ñoái vôùi toäi ñaïi voïng ngöõ ñöôïc phaân bieät laø toäi noùi doái vôùi ngöôøi khaùc raèng mình chöùng thaùnh quaû; noùi doái veà caùc noäi dung khaùc xeáp vaøo toäi voïng ngöõ, khoâng phaûi ñaïi voïng ngöõ, thuoäc veà giôùi thöù nhaát trong 90 giôùi ba-daät-ñeà. ba-la-ñeà ñeà-xaù-ni phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pratideśanīya, thöôøng goïi taét laø ñeà-xaù-ni, Haùn dòch laø Ñoái tha thuyeát höôùng bæ hoái, nghóa laø ngöôøi phaïm toäi phaûi höôùng veà ngöôøi khaùc caàu saùm hoái.

Ba-la-ñeà-moäc-xoa: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø prātimokṣa, Haùn dòch laø Bieät giaûi thoaùt (別解脫), cuõng goïi laø Tuøy thuaän giaûi thoaùt (隨 順解脫), töùc laø phaàn giôùi luaät caên baûn maø Phaät ñaõ cheá ñònh cho chuùng taêng, tyø-kheo vaø tyø-kheo ni ñeàu phaûi tuaân theo. ba-la-maät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø pāramitā, cuõng ñoïc laø Ba-la-maätña, Haùn dòch nghóa laø ñaùo bæ ngaïn, nghóa laø “ñeán bôø beân kia”. Ñaây laø saùu haïnh lôùn cuûa haøng Boà Taùt, bao goàm: Boá thí, Trì giôùi, Nhaãn nhuïc, Tinh taán, Thieàn ñònh vaø Trí hueä, goïi chung laø Saùu ba-la-maät (Luïc ba-la-maät). Xem bôø beân kia. ba-la-maät-ña: xem ba-la-maät.

Ba-la-naïi: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vāraṇasi, laø ñòa danh thuoäc mieàn

236

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Trung AÁn Ñoä coå, thuoäc löu vöïc soâng Haèng, nôi ñaây coù khu vöôøn Loäc Uyeån maø ñöùc Phaät thuyeát phaùp laàn ñaàu tieân. ba-la-taéc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø prāsaka, moät troø chôi ñaëc bieät ôû AÁn Ñoä thôøi coå, goàm 2 ngöôøi chia ra hai phe, cöôõi treân voi hoaëc ngöïa, xoâng vaøo ñaáu tröôøng ñeå tranh nhau moät vò trí ñònh tröôùc, ai ñeán ñöôïc tröôùc laø thaéng. Trong kinh vaên Haùn taïng ñoâi khi cuõng goïi troø chôi naøy laø töôïng maõ ñaáu, nhöng thaät ra chæ laø troø chôi cöôõi treân löng voi, ngöïa chöù voi vaø ngöïa thaät khoâng ñaáu nhau.

Ba laäu hoaëc: chæ söï tham lam, saân haän vaø si meâ. Xem Ba muõi teân ñoäc. ba loaïi khoå (tam chuûng khoå hay tam chuûng sôû sanh khoå): 1. Hoäi hieäp sôû sanh khoå, do söï hoäi hôïp caùc phaùp vôùi nhau maø sanh ra khoå; 2. Quai ly sôû sanh khoå, do söï choáng nghòch, chia lìa nhau cuûa caùc phaùp maø sanh ra khoå; 3. Bình ñaúng töông tuïc [sôû sanh] khoå, do söï sanh dieät noái nhau khoâng döùt cuûa caùc phaùp sanh ra khoå.

Luaän Du-giaø quyeån 14, tôø 3 cho raèng noùi ñeán ba loaïi khoå naøy laø bao truøm ñöôïc heát moïi noãi khoå cuûa chuùng sanh. ba loaïi phieàn naõo (tam chuûng phieàn naõo): töùc laø ngaõ kieán (kieán chaáp sai laàm veà baûn ngaõ), phi nhaân kieán nhaân (nhaän thöùc sai laàm veà nguyeân nhaân söï vaät) vaø nghi voõng (chaát chöùa, toàn taïi nhieàu söï nghi ngôø). ba loaïi thòt trong saïch (tam chuûng tònh nhuïc): 1. Thòt cuûa con vaät maø maét ngöôøi aên chaúng nhìn thaáy noù bò gieát. 2. Thòt cuûa con vaät maø tai ngöôøi aên chaúng nghe bieát noù bò gieát. 3. Thòt cuûa con vaät maø ngöôøi aên hoaøn toaøn khoâng bieát laø ñaõ bò gieát ñeå cho mình aên.

Trong thôøi gian laäp giaùo, ñöùc Phaät coù phöông tieän cho pheùp söû duïng 3 loaïi thòt naøy nhö moät söï haïn cheá gieát haïi chuùng sanh.

Tuy nhieân, veà sau ngaøi coù daïy roõ laø ngöôøi Phaät töû tu taäp ñöùc töø bi thì ngay caû nhöõng loaïi thòt naøy cuõng khoâng duøng ñeán. ba loaïi tö töôûng xaáu aùc (tam aùc giaùc): Nguyeân baûn Haùn vaên duøng “aùc giaùc” (惡覺). Saùch Ñaïi thöøa nghóa chöông coù lôøi giaûi thích raèng: “Taø taâm tö töôûng danh chi vi giaùc; vi chaùnh lyù coá xöng vi aùc.”

(Taâm yù, tö töôûng taø vaïy goïi laø giaùc; traùi nghòch leõ chaân chaùnh neân goïi laø xaáu aùc.) Vì theá chuùng toâi dòch laø “tö töôûng xaáu aùc”. Ba

237

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN loaïi tö töôûng xaáu aùc ñöôïc ñeà caäp ôû ñaây laø: duïc giaùc, töùc tö töôûng tham duïc, sanh ra söï ham muoán; hai laø saân giaùc, töùc tö töôûng noùng giaän, böïc töùc; ba laø haïi giaùc, töùc tö töôûng muoán xaâm haïi keû khaùc. Ñoái vôùi nhöõng vieäc haøi loøng thích yù thì sanh loøng tham ñaém neân coù duïc giaùc; ñoái vôùi nhöõng vieäc khoâng öa thích, traùi yù thì sanh ra böïc töùc, gheùt giaän neân coù saân giaùc; ñoái vôùi nhöõng keû laøm traùi yù mình thì sanh taâm muoán laøm haïi, neân coù haïi giaùc. Kinh Voâ löôïng thoï, quyeån thöôïng, daïy raèng heát thaûy phaøm phu ñeàu coù ñuû ba loaïi tö töôûng xaáu aùc naøy. ba loaïi voâ thöôøng (tam chuûng voâ thöôøng): Moät laø nieäm nieäm hoaïi dieät voâ thöôøng, nghóa laø taát caû caùc phaùp noái nhau sanh dieät trong töøng nieäm töôûng; hai laø hoøa hôïp ly taùn voâ thöôøng, nghóa laø taát caû caùc phaùp ñeàu do nhaân duyeân hoøa hôïp, duyeân heát thì tan raõ, khoâng coù baûn chaát thaät; ba laø taát caùnh voâ thöôøng, nghóa laø khi cöùu xeùt ñeán choã roát raùo thì taát caû caùc phaùp ñeàu laø sanh dieät theo nhaân duyeân, lieân tuïc thay ñoåi, khoâng coù gì laø thöôøng toàn. ba-lî-chaát-ña: xem ba-lî-chaát-ña-la. ba-lî-chaát-ña-la (hay ba-lî-chaát-ña): caây lôùn ñaëc bieät ôû coõi trôøi Ñaolôïi (coøn goïi laø coõi trôøi Ba möôi ba) laø nôi chö thieân coõi trôøi aáy thoï höôûng moïi duïc laïc.

Ba moân giaûi thoaùt (Tam giaûi thoaùt moân), Phaïn ngöõ laø Vimokṣa, laø ba pheùp quaùn töôûng, thieàn ñònh giuùp ngöôøi tu taäp ñaït ñeán söï giaûi thoaùt. 1. Khoâng (Phaïn ngöõ laø: śūnyatā) laø nhaän bieát ngaõ vaø phaùp ñeàu troáng khoâng, 2. Voâ töôùng (Phaïn ngöõ laø: ānimitta) laø nhaän bieát heát thaûy caùc phaùp ñeàu bình ñaúng, voâ töôùng, 3. Voâ nguyeän (Phaïn ngöõ laø: apraṇihita), cuõng goïi laø Voâ taùc, laø nhaän bieát sanh töû laø khoå, döùt heát moïi ham muoán, coù theå ñaït ñeán Nieát-baøn.

Ba muõi teân ñoäc (Tam ñoäc tieãn): Ba söï ñoäc haïi, ñöôïc xem nhö ba muõi teân ñoäc gieát haïi caû thaân taâm chuùng sanh, chæ cho caùc taâm nieäm tham lam, saân haän vaø si meâ. Cuõng thöôøng goïi laø Ba ñoäc (Tam ñoäc), Ba laäu hoaëc.

Ba möôi baûy phaåm ñaïo: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

Ba möôi baûy phaàn Boà-ñeà: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

238

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Ba möôi baûy phaàn giaùc ngoä: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo (Tam thaäp thaát trôï ñaïo chi phaùp): cuõng goïi laø Ba möôi baûy phaåm ñaïo (Tam thaäp thaát ñaïo phaåm), Ba möôi baûy phaàn Boà-ñeà (Tam thaäp thaát Boà-ñeà phaàn), Ba möôi baûy phaàn giaùc ngoä (Tam thaäp thaát giaùc phaàn). Ba möôi baûy phaùp naøy goàm coù: Boán nieäm xöù, Boán chaùnh caàn, Boán nhö yù tuùc, Naêm caên, Naêm söùc, Baûy phaàn giaùc vaø Taùm thaùnh ñaïo. Xem giaûi thích ôû caùc muïc naøy. ba möôi hai töôùng toát (tam thaäp nhò töôùng): chö Phaät thò hieän hoùa thaân ñeàu coù ñuû ba möôi hai töôùng toát maø chuùng sanh khoâng ai coù ñöôïc, tröø vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông. Phaïn ngöõ goïi chung 32 töôùng toát naøy laø dvātriṃśan mahā-puruṣa-lakṣaṇāni. Söï giaûng giaûi 32 töôùng trong kinh naøy so vôùi ñöôïc ghi trong Phaät Quang ñaïi töø ñieån coù hai khaùc bieät nhoû. Coù 2 töôùng khoâng thaáy noùi ñeán trong Phaät Quang laø “gioïng noùi eâm dòu thanh tao” vaø “loâng treân mình höôùng veà beân phaûi”. Veà töôùng thöù nhaát, coù leõ truøng laëp vôùi töôùng “Phaïm aâm thanh”, vì trong caùc tính chaát cuûa Phaïm aâm ñaõ coù tính chaát naøy. Veà töôùng thöù hai “loâng treân mình höôùng veà beân phaûi” khoâng hôïp vôùi töôùng “loâng treân ngöôøi moïc thaúng ñöùng”. Thay vaøo hai töôùng naøy, trong Phaät Quang coù ghi theâm hai töôùng maø ôû ñaây khoâng thaáy noùi: moät laø töôùng loâng thaân ñaày ñuû, moãi loã chaân loâng ñeàu coù moät sôïi loâng. Töôùng naøy goïi laø Nhaát nhaát khoång nhaát mao sinh töôùng 一一孔一毛生相, Phaïn ngöõ: ekaika-roma-pradakṣiṇāvarta; vaø hai laø con maét to troøn gioáng maét traâu chuùa, goïi laø Ngöu nhaõn tieäp töôùng, 牛眼睫相, Phaïn ngöõ: go-pakṣmā. Phaàn lieät keâ naøy cuûa Phaät Quang ñöôïc caên cöù vaøo Tam thaäp thò töôùng kinh trong Trung A-haøm (quyeån 11), Ñaïi Baùt-nhaõ Ba-la-maät-ña kinh (quyeån 381), Boà Taùt thieän giôùi kinh (quyeån 9), Quaù khöù hieän taïi nhaân quaû kinh (quyeån 1) vaø Du-giaø-sö-ñòa luaän (quyeån 49). Ñeå tieän tham khaûo, chuùng toâi xin lieät keâ ôû ñaây phaàn trình baøy chi tieát veà 32 töôùng toát naøy: 1.

Loøng baøn chaân phaúng (Tuùc haï an bình laäp töôùng 足下安平立相, Sanskrit: supratiṣṭhita-pāda). 2. Baùnh xe phaùp döôùi loøng baøn chaân (Tuùc haï nhò luaân töôùng 足下二輪相, Sanskrit: cakrāṅkitahasta-pāda-tala). 3. Ngoùn tay thon daøi (Tröôøng chæ töôùng 長指相,

239

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Sanskrit: dīrghāṅguli). 4. Baøn chaân thon (Tuùc caân phu tröôøng töôùng 足跟趺長相, Sanskrit: āyata-pāda-pārṣṇi). 5. Ngoùn tay ngoùn chaân cong laïi, giöõa caùc ngoùn tay vaø coù ngoùn chaân ñeàu coù maøng moûng noái laïi nhö chim nhaïn chuùa (Thuû tuùc chæ man voõng töôùng 手足指 縵網相, Sanskrit: jālāvanaddha-hasta-pāda), cuõng goïi laø Chæ gian nhaïn vöông töôùng 指間雁王相. 6. Tay chaân meàm maïi (Thuû tuùc nhu nhuyeãn töôùng 手足柔軟相, Sanskrit: mṛdu-taruṇa-hasta-pāda-tala). 7. Soáng (mu) baøn chaân cong leân (Tuùc phu cao maõn töôùng 足趺高滿相, Sanskrit: ucchaṅkhapāda). 8. Caëp chaân daøi thon nhö chaân sôn döông (Y-ni-dieânñoaùn töôùng 伊泥延踹相, Sanskrit: aiṇeya-jaṅgha). 9. Ñöùng thaúng tay daøi quaù ñaàu goái (Chaùnh laäp thuû ma taát töôùng 正立手摩膝相, Sanskrit: sthitānavanata-pralamba-bāhutā). 10. Nam caên aån kín (AÂm taøng töôùng 陰藏相, Sanskrit: kośopagata-vasti-guhya).

11. Giang tay ra roäng daøi baèng thaân mình (Thaân quaûng tröôøng ñaúng töôùng 身廣長等相, Sanskrit: nyagrodha-parimaṇḍala).

12. Loâng moïc ñöùng thaúng (Mao thöôïng höôùng töôùng, 毛上向 相, Sanskrit: ūrdhvaṃga-roma) 13. Moãi loã chaân loâng coù moät coïng loâng (Nhaát nhaát khoång nhaát mao sinh töôùng, 一一孔一毛生 相, Sanskrit: ekaika-roma-pradakṣiṇāvarta). 14. Thaân coù maøu vaøng röïc (Kim saéc töôùng 金色相, Sanskrit: suvarṇa-varṇa). 15.

Thaân phaùt saùng (Ñaïi quang töôùng 大光相, cuõng goïi laø Thöôøng quang nhaát taàm töôùng 常光一尋相, Vieân quang nhaát taàm töôùng 圓 光一尋相). 16. Da meàm maïi (Teá baïc bì töôùng 細薄皮相, Sanskrit: sūkṣma-suvarṇa-cchavi). 17. Tay, vai vaø ñaàu troøn töông xöùng (Thaát xöù long maõn töôùng 七處隆滿相, Sanskrit: sapta-utsada).

18. Hai naùch ñaày ñaën (Löôõng dòch haï long maõn töôùng 兩腋下隆 滿相, Sanskrit: citāntarāṃsa). 19. Thaân hình nhö sö töû (Thöôïng thaân nhö sö töû töôùng 上身如獅子相, Sanskrit: siṃha-pūrvārdhakāya). 20. Thaân hình thaúng ñöùng (Ñaïi tröïc thaân töôùng 大直身相, Sanskrit: ṛjugātratā). 21. Hai vai ñaày ñaën maïnh meõ (Kieân vieân haûo töôùng 肩圓好相, susaṃvṛta-skandha). 22. Boán möôi caùi raêng (Töù thaäp xæ töôùng 四十齒相, Sanskrit: catvā-riṃśad-danta). 23.

Raêng ñeàu ñaën (Xæ teà töôùng 齒齊相, Sanskrit: sama-danta). 24.

Raêng traéng (Nha baïch töôùng 牙白相, Sanskrit: suśukla-danta).

25. Haøm nhö sö töû (Sö töû giaùp töôùng 獅子頰相, Sanskrit: siṃha-

240

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH

hanu). 26. Nöôùc mieáng coù chaát thôm, baát cöù moùn aên naøo khi vaøo

mieäng cuõng thaønh moùn ngon nhaát (Vò trung ñaéc thöôïng vò töôùng 味中得上味相, Sanskrit: rasa-rasāgratā). 27. Löôõi roäng daøi (Ñaïi thieät töôùng 大舌相 hay Quaûng tröôøng thieät töôùng (廣長舌相), Sanskrit: prabhūta-tanu-jihva). 28. Tieáng noùi tao nhaõ nhö aâm thanh cuûa Phaïm thieân (Phaïm thanh töôùng 梵聲相, Sanskrit: brahmasvara). 29. Maét xanh trong (Chaân thanh nhaõn töôùng 眞青眼相, Sanskrit: abhinīla-netra). 30. Maét troøn ñeïp gioáng maét boø (Ngöu nhaõn tieäp töôùng, 牛眼睫相, Sanskrit: go-pakṣmā). 31. Loâng traéng giöõa caëp chaân maøy (Baïch mao töôùng, 白毛相, Sanskrit: ūrṇākeśa). 32. Moät khoái thòt treân ñænh ñaàu (Ñaûnh keá töôùng 頂髻相, Sanskrit: uṣṇīṣa-śiraskatā). ba möôi saùu thöù (tam thaäp luïc vaät): moät caùch lieät keâ töôïng tröng caùc chi tieát hôïp thaønh thaân ngöôøi, bao goàm: 12 thöù ngoaøi thaân: toùc, loâng, moùng, raêng, döû gheøn, nöôùc maét, nöôùc boït, ñaøm daõi, phaån, nöôùc tieåu, caùu gheùt, moà hoâi; 12 thöù trong thaân: da, da non, maùu, thòt, gaân, maïch, xöông, tuûy, môõ trong, môõ ngoaøi, naõo, maïc; 12 cô quan noäi taïng: gan, maät, ruoät, daï daøy, laùch, caät, tim, phoåi, sanh taïng (tam tieâu), thuïc taïng (baøng quang), ñaøm traéng, ñaøm ñoû. Cuõng coù theå hieåu moät caùch khaùi quaùt raèng 36 thöù chæ laø caùch noùi töôïng tröng cho söï keát hôïp cuûa raát nhieàu boä phaän, cô quan chi tieát khaùc nhau taïo thaønh cô theå.

Ba neûo aùc: xem Ba ñöôøng aùc.

Ba neûo döõ: xem Ba ñöôøng aùc. ba nghieäp (tam nghieäp): goàm coù thaân nghieäp (caùc nghieäp do thaân gaây ra), khaåu nghieäp (caùc nghieäp do mieäng gaây ra, nghóa laø baèng lôøi noùi), vaø yù nghieäp (caùc nghieäp do tö töôûng, yù thöùc gaây ra). ba nghieäp aùc cuûa thaân: laø caùc nghieäp gieát haïi, troäm cöôùp vaø daâm duïc. ba nghieäp aùc cuûa yù: laø tham lam, saân haän vaø si meâ (taø kieán). ba phaùp tam-muoäi: töùc ba phaùp Tam-muoäi Khoâng, Tam-muoäi Voâ töôùng vaø Tam-muoäi Voâ taùc (cuõng goïi laø Tam muoäi Voâ nguyeän). Ba phaùp naøy cuõng coøn ñöôïc goïi laø Tam ñònh, Tam ñaúng trì, Tam khoâng.

Ba phaùp voâ vi (Tam voâ vi): Phaïn ngöõ laø tri-asaṃskṛta, chæ ba nhaän thöùc chaân thaät veà thöïc taïi, bao goàm: 1. Traïch dieät voâ vi

241

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN (pratisaṃkhyā-nirodhāsaṃskṛta): hay Soå dieät voâ vi, do naêng löïc trí hueä phaân bieät giaûn traïch taát caû caùc phaùp höõu vi maø ñaït ñeán Dieät ñeá, theå cuûa tòch dieät töùc laø Nieát-baøn, neân goïi laø Traïch dieät voâ vi; 2. Phi traïch dieät voâ vi (apratisaṃkhyā-nirodhāsaṃskṛta): hay Phi soå dieät voâ vi, Phi trí duyeân dieät voâ vi, quaùn chieáu taát caû caùc phaùp höõu vi do nhaân duyeân maø coù, khoâng duøng ñeán trí hueä phaân bieät giaûn traïch, chæ y theo lyù nhaân duyeân, nhaân duyeân dieät thì taát caû caùc phaùp höõu vi ñeàu dieät, ñaït ñeán choã thöïc theå hieån baøy, caùc töôùng höõu vi ñeàu tòch dieät, neân goïi laø Phi traïch dieät voâ vi; 3. Hö khoâng voâ vi (ākāśāsaṃskṛta), laø vöôït ngoaøi caû hai phaùp voâ vi noùi treân, laáy voâ ngaïi laøm theå taùnh, voán khoâng bò ngaên ngaïi cuõng khoâng ngaên ngaïi phaùp khaùc; theå taùnh voâ vi naøy ñaày khaép nhö hö khoâng cuûa theá gian neân goïi laø Hö khoâng voâ vi. Ba voâ vi naøy thuoäc veà phaùp Tieåu thöøa, ñöôïc ñeà caäp trong Caâu-xaù luaän (quyeån 1), Thaønh Duy thöùc luaän (quyeån 2), Ñaïi Tyø-baø-sa luaän (quyeån 32), Nhaäp A-tyø-ñaït-ma luaän (quyeån haï), voán khoâng ñoàng nhaát vôùi nhöõng ñieàu Phaät giaûng veà Nieát-baøn trong kinh naøy.

Ba quaû ñaïo (Tam ñaïo quaû): laø ba trong soá boán thaùnh quaû, tröø ra quaû A-la-haùn chæ ngöôøi xuaát gia môùi coù theå chöùng ñaéc. Caùc quaû vò nhö Tu-ñaø-hoaøn, Tö-ñaø-haøm vaø A-na-haøm thì ngöôøi Phaät töû taïi gia (cö só) cuõng coù theå chöùng ñaéc ñöôïc.

Ba quaùn xöù: Xem Ba choã nieäm. ba söï ñieân ñaûo (tam ñaûo hay tam ñieân ñaûo): Goàm töôûng ñaûo: ñoái vôùi saùu traàn beân ngoaøi sinh khôûi nhöõng tö töôûng khoâng ñuùng thaät; kieán ñaûo: ñoái vôùi söï lyù cuûa caùc phaùp nhaän hieåu sai laàm, mong caàu ñieân ñaûo, cuõng goïi laø taø kieán; vaø taâm ñaûo: chaïy theo voïng taâm nhaän thöùc sai leäch veà söï vaät. Ba ñieân ñaûo naøy laø caên baûn cuûa taát caû nhöõng söï ñieân ñaûo khaùc. ba söï ham muoán (Tam duïc): 1. Hình maïo duïc: ham muoán nhan saéc, thaân hình ñeïp ñeõ cuûa keû khaùc; 2. Tö thaùi duïc: Ham muoán dung nghi coát caùch cuûa keû khaùc; 3. Teá xuùc duïc: Ham muoán söï xuùc chaïm meàm maïi, eâm dòu vôùi keû khaùc. ba tai kieáp lôùn (tam tai): goàm coù thuûy tai (naïn hoàng thuûy, luït lôùn), hoûa tai (naïn löûa thieâu) vaø phong tai (naïn gioù baõo). Ba tai kieáp naøy taát yeáu phaûi xaûy ra trong quaù trình thaønh, truï, hoaïi, khoâng cuûa moãi

242

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH theá giôùi, neân laø nhaân giaùn tieáp laøm thay ñoåi moâi tröôøng theá giôùi maø chuùng sinh ñang soáng, khaùc vôùi nhaân tröïc tieáp laø nhöõng nghieäp quaû do moãi chuùng sanh tröïc tieáp taïo ra vaø phaûi gaùnh chòu. ba taám phaùp y (tam phaùp y): cuõng goïi laø Tam y, chæ boä phaùp phuïc cuûa vò tyø-kheo goàm ba taám y laø: ñaïi y (hay y taêng-giaø-leâ) laø taám y duøng ñaép khi haønh leã hoaëc ñi ra ñöôøng; thöôïng y (hay y uaát-ñala-taêng) laø taám y duøng ñaép khi sinh hoaït thöôøng ngaøy trong töï vieän hoaëc khi ôû moät mình, khoâng haønh leã; noäi y (hay y an-ñaø-hoäi) laø taám y duøng maëc trong cuøng, thay cho aùo loùt. Theo giôùi luaät thì moãi vò tyø-kheo chæ ñöôïc duøng moät boä goàm ñuû 3 taám y naøy, khoâng ñöôïc tích chöùa nhieàu hôn. Ngoaøi caùc loaïi y naøy, ngöôøi xuaát gia khoâng ñöôïc söû duïng nhöõng y phuïc khaùc nhö ngöôøi theá tuïc.

Ba thöøa (Tam thöøa): chæ caùc giaùo phaùp quyeàn thöøa maø ñöùc Phaät ñaõ thuyeát daïy, daãn daét chuùng sanh ñi daàn vaøo Phaät thöøa. Ba thöøa goàm coù: Thanh vaên thöøa, Duyeân giaùc thöøa, Boà Taùt thöøa. Khi noùi Hai thöøa (Nhò thöøa) thì khoâng coù Boà Taùt thöøa. Thanh vaên thöøa chæ chung haøng ñeä töû Phaät nhôø nghe thuyeát giaûng giaùo phaùp Töù ñeá maø phaùt taâm tu taäp ñaït ñöôïc söï giaûi thoaùt. Quaû vò cuûa Thanh vaên thöøa laø Boán thaùnh quaû, cao nhaát laø quaû A-la-haùn, cuõng goïi laø Nieát-baøn cuûa Tieåu thöøa hay Höõu dö Nieát-baøn. Duyeân giaùc thöøa hay Bích-chi Phaät thöøa, Ñoäc giaùc thöøa laø chæ chung nhöõng vò chöùng ñaéc giaûi thoaùt nhôø quaùn xeùt vaø tu taäp theo Möôøi hai nhaân duyeân (Thaäp nhò nhaân duyeân) neân goïi laø “Duyeân giaùc”, laïi coù khi do sinh vaøo thôøi khoâng coù Phaät nhöng töï mình ñaït ñöôïc giaùc ngoä qua söï quaùn xeùt naøy neân goïi laø “ñoäc giaùc”. Thanh vaên thöøa vaø Duyeân giaùc thöøa thöôøng höôùng ñeán söï giaûi thoaùt töï thaân laø chính, neân ñöôïc goïi chung laø Nhò thöøa hay Tieåu thöøa (ví nhö coã xe nhoû chæ chôû ñöôïc chính mình). Boà Taùt thöøa chæ nhöõng vò tu taäp theo haïnh Boà Taùt, phaùt nguyeän ñoä thoaùt voâ soá chuùng sanh tröôùc khi töï mình chöùng ñaéc Phaät quaû, do ñoù thöôøng ñöôïc goïi laø Ñaïi thöøa (ví nhö coã xe lôùn chôû ñöôïc nhieàu ngöôøi). Vì theá, caùc danh xöng Ñaïi thöøa hay Tieåu thöøa laø do söï phaân bieät veà haïnh nguyeän tu taäp, khoâng haøm yù phaân chia cao thaáp. Vò Boà Taùt ngay khi phaùt taâm ban ñaàu (phaùt Boà-ñeà taâm) ñaõ luoân höôùng ñeán quaû vò Phaät, neân con ñöôøng tu taäp daãn ñeán söï giaûi thoaùt roát raùo cuûa caùc vò ñöôïc goïi laø Phaät thöøa.

243

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Ba-tuaàn: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pāpīyas, coøn goïi laø Ba-tuaàn-du, Ba-ty-dieän, teân goïi cuûa Ma vöông. Ba-tuaàn dòch nghóa laø saùt giaû, aùc giaû. Ma Ba-tuaàn laø vò Thieân ma ôû coõi trôøi Tha hoùa töï taïi.

Ba-tuaàn-du: xem Ba-tuaàn. ba töôùng khoå (tam khoå töôùng) Goàm coù: khoå khoå, haønh khoå vaø hoaïi khoå. 1. Khoå khoå: töôùng khoå vì söï khoå, laø caùc noãi khoå nhö taät beänh, ñoùi khaùt, noùng laïnh... noái nhau khoâng döùt. Caùi khoå naøy vöøa döùt thì caùi khoå khaùc tieáp theo, laøm cho chuùng sanh ñau khoå.

2. Haønh khoå: töôùng khoå vì caùc haønh, do caùc haønh laø voâ thöôøng neân vaïn vaät trong theá gian ñeàu laø thöôøng, lieân tuïc bieán ñoåi. Söï voâ thöôøng thay ñoåi cuûa chuùng laøm cho ngöôøi ta phaûi khoå. 3. Hoaïi khoå: töôùng khoå vì hoaïi dieät, vì vaïn vaät trong theá gian ñeàu phaûi hö hoaïi, baûn thaân moãi ngöôøi cuõng nhö heát thaûy nhöõng con ngöôøi vaø söï vaät mình yeâu thích ñeàu phaûi hoaïi dieät. Ñieàu aáy laøm cho chuùng sanh phaûi khoå.

Ba-ty-dieän: xem Ba-tuaàn.

Baø-giaø-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Bhagavat, dòch nghóa laø Theá Toân, laø moät trong möôøi danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät.

Baø-la-löu-chi: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Balaruci, dòch nghóa laø ‘chieát chæ’ (gaõy ngoùn tay), laø moät trong caùc teân goïi cuûa vua A-xaø-theá, do chuyeän khi vua coøn nhoû bò neùm töø treân laàu cao xuoáng gaõy maát moät ngoùn tay neân coù teân goïi naøy. baø-la-moân: xem boán giai caáp.

Baø-lôïi-ca: xem Vuõ Haønh.

Baø-lôïi-sa-ca-la: xem Vuõ Haønh. baø-lî-sö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø vārṣika, cuõng ñoïc laø baø-sö, baøsö-ca hay baø-lî-sö-ca, dòch nghóa laø vuõ thôøi sanh hay haï sanh, vì hoa naøy coù vaøo muøa möa hoaëc muøa haï. Hoa ñeïp, maøu traéng, raát thôm, teân khoa hoïc laø Jasminum sambac, moïc ôû vuøng AÁn Ñoä. baø-lî-sö-ca: xem baø-lî-sö. baø-sö: xem baø-lî-sö. baø-sö-ca: xem baø-lî-sö. baïch coát quaùn: xem quaùn xöông traéng.

244

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH baïch laïp (白鑞): kim loaïi pha laãn giöõa chì vaø thieác, deã noùng chaûy, duøng trong vieäc haøn caùc kim loaïi khaùc. baïch nguyeät: xem tuaàn traêng toái. baïch phaùp: duøng ñeå chæ chung caùc thieän phaùp, phaùp laønh; traùi vôùi haéc phaùp laø nhöõng phaùp xaáu aùc, baát thieän. baïch töù yeát-ma (jñapticaturthaṃ-karman): quy taéc haønh xöû quan troïng nhaát trong Taêng ñoaøn, ñöôïc aùp duïng ñeå ñöa ra quyeát ñònh cuoái cuøng cuûa taäp theå veà nhöõng söï vieäc quan troïng. Quy taéc naøy phaân laøm hai phaàn, tröôùc heát ñöông söï coù lieân quan ñeán vaán ñeà ñöùng ra trình baøy roõ söï vieäc vôùi taêng chuùng, goïi laø taùc baïch (jñapti); sau ñoù vaán ñeà ñöôïc laëp laïi 3 laàn ñeå taêng chuùng ñöa ra yù kieán quyeát ñònh, goïi laø tam yeát-ma (tṛtīyakarmavācanā). Caû hai phaàn naøy (hoûi vaø ñaùp) ñöôïc goäp chung goïi laø baïch töù yeát-ma. Vì theá, cuõng coù nôi goïi chuaån xaùc hôn laø “nhaát baïch tam yeát-ma”. baùn töï (半字): nöûa chöõ. Trong tieáng Phaïn thì baùn töï laø caùc yeáu toá cuûa chöõ vieát khi chöa ñöôïc gheùp laïi ñeå thaønh moät chöõ coù nghóa. Ñaây laø ví duï nhöõng ñieàu sô hoïc, chöa ñaày ñuû. Khi ñuû söùc hoïc ñaày ñuû thì hoïc luaän Tyø-giaø-la. Cuõng nhö theá, Phaät tröôùc duøng Tieåu thöøa ñeå daãn daét nhöõng ngöôøi sô cô, thaáp trí, roài sau môùi giaûng kinh ñieån Ñaïi thöøa. baïo aùc quyû: xem daï-xoa vaø la-saùt. baùt baát tònh vaät: xem taùm vaät baát tònh. baùt boäi xaû: xem taùm giaûi thoaùt.

Baùt Chaùnh ñaïo: xem Taùm Thaùnh ñaïo. baùt chuûng ma: xem taùm thöù ma. baùt chuûng thanh: xem tieáng noùi coù taùm loaïi aâm thanh. baùt coâng ñöùc thuûy: xem nöôùc taùm coâng ñöùc. baùt-ñaàu-ma: xem boán loaïi hoa sen. baùt giaûi thoaùt: xem taùm giaûi thoaùt.

Baùt khoå: xem Taùm noãi khoå. baùt-kieän-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pakkhandin, cuõng ñoïc laø baùtkieän-ñeà, teân goïi moät loaïi thaàn coù söùc maïnh. baùt-kieän-ñeà: xem baùt-kieän-ñaø.

245

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN baùt ma: xem taùm thöù ma.

Baùt naïn: xem Taùm naïn.

Baùt naïn xöù: xem Taùm naïn.

Baùt-nhaõ: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Prajñā, chæ trí tueä coù theå giuùp chuùng sanh ñaït ñeán söï giaûi thoaùt.

Baùt-nhaõ ba-la-maät: töùc laø Trí tueä ba-la-maät, moät trong saùu phaùp ba-lamaät, cuõng goïi laø Trí ñoä hay Tueä ñoä.

Baùt phaùp: xem Taùm phaùp.

Baùt phong: xem Taùm phaùp.

Baùt quan trai: xem Taùm giôùi trai.

Baùt quan trai giôùi: xem Taùm giôùi trai.

Baùt Thaùnh ñaïo: xem Taùm Thaùnh ñaïo.

Baùt trai giôùi: xem Taùm giôùi trai.

Baùt trí: xem Taùm trí. baùt vò thuûy: xem nöôùc taùm coâng ñöùc. baûy baùu (thaát baûo): hay baûy moùn baùu, chæ baûy moùn quyù giaù, goàm coù: vaøng, baïc, löu ly, pha leâ, xa-cöø, xích chaâu, maõ naõo.

Baûy giaùc chi (Thaát giaùc chi): Phaïn ngöõ laø bodhipākṣikadharma, cuõng goïi laø Baûy phaàn Boà-ñeà (Thaát Boà-ñeà phaàn), laø nhoùm thöù saùu trong Ba möôi baûy Boà-ñeà phaàn, laø nhöõng yeáu toá taïo thaønh söï giaùc ngoä, trí tueä giaûi thoaùt, hay söï hieåu bieát chaân chaùnh veà nhöõng khía caïnh khaùc nhau treân ñöôøng tu taäp. Baûy giaùc chi bao goàm: 1.

Traïch phaùp giaùc chi (dharmapravicaya - söï saùng suoát phaân bieät Chaùnh phaùp vaø taø phaùp, choïn löïa ñuùng giaùo phaùp chaân chaùnh ñeå haønh trì), 2. Tinh taán giaùc chi (vīrya - söï saùng suoát bieát tinh taán, chuyeân caàn tu hoïc Chaùnh phaùp), 3. Hyû giaùc chi (prīti - söï saùng suoát bieát vui söôùng, hoan hyû khi ñöôïc Chaùnh phaùp), 4. Khinh an giaùc chi (praśabdhi - söï saùng suoát thanh thaûn nheï nhaøng, tröø boû moïi chöôùng ngaïi treân ñöôøng tu taäp), 5. Nieäm giaùc chi (smṛti - söï saùng suoát thöôøng nieäm töôûng Chaùnh phaùp, Tam baûo), 6. Ñònh giaùc chi (samādhi - söï saùng suoát an truù trong chaùnh ñònh, khoâng taùn loaïn taâm yù), 7. Xaû giaùc chi (upekṣā - söï saùng suoát buoâng boû moïi vöôùng maéc trong taâm thöùc).

246

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Baûy giaùc phaàn: xem Baûy giaùc chi. baûy hình thöùc yeát-ma: ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caùc vò tyø-kheo phaïm toäi, ñöôïc goïi chung laø Thaát yeát ma (Karmavācā), cuõng goïi laø Thaát chuûng taùc phaùp hay Thaát trò phaùp. Boán hình thöùc ñaàu tieân aùp duïng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù sai phaïm veà haønh vi, phaûi chòu söï traùch phaït, kieåm cheá hoaëc khu bieät trong phaïm vi taêng ñoaøn.

Ba hình thöùc sau aùp duïng vôùi nhöõng ngöôøi khoâng ñuû tín taâm, khoâng tin theo Chaùnh phaùp, phaûi chòu söï truïc xuaát haún ra khoûi taêng ñoaøn.

Baûy laäu hoaëc (Thaát laäu): cuõng goïi laø Thaát chuûng höõu laäu, chæ baûy loaïi phieàn naõo laäu hoaëc, goàm coù kieán laäu, tu laäu, caên laäu, aùc laäu, thaân caän laäu, thoï laäu vaø nieäm laäu. Baûy laäu hoaëc naøy goàm chung heát thaûy moïi phieàn naõo laäu hoaëc. baûy moùn baùu: xem baûy baùu.

Baûy moùn baùu cuûa vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông: do phöôùc ñöùc cuûa vò naøy chieâu caûm maø töï coù, goàm: luaân baûo (baùnh xe baùu, coù theå cöôõi bay ñi khaép thieân haï), töôïng baûo (voi baùu), maõ baûo (ngöïa baùu), ma-ni baûo (haït chaâu nhö yù), nöõ baûo (myõ nhaân xinh ñeïp vaø hieàn thuïc nhaát, coù theå hieåu ñöôïc yù vua), taïng baûo (hay chuû taïng thaàn baûo, laø vò quan coi giöõ kho taøng coù khaû naêng tìm ra moïi kho taøng trong thieân haï, döôùi bieån saâu, ñeå vua tuøy yù tieâu duøng), binh baûo (hay chuû binh thaàn baûo, laø vò töôùng soaùi taøi gioûi naém giöõ binh quyeàn, coù theå giuùp vua chinh phuïc thieân haï). baûy nghieäp laønh cuûa thaân vaø khaåu (Thaân khaåu thaát): bao goàm thaân coù ba nghieäp, khaåu coù boán nghieäp. Ba nghieäp laønh cuûa thaân laø: 1. Khoâng gieát haïi, thöôøng phoùng sanh, cöùu vôùt maïng soáng cho muoân loaøi; 2. Khoâng troäm caép, thöôøng cöùu giuùp, boá thí nhöõng gì mình coù cho taát caû chuùng sanh; 3. Khoâng taø daâm, thöôøng toân troïng, baûo veä haïnh phuùc gia ñình cuûa mình vaø ngöôøi khaùc. Boán nghieäp laønh cuûa mieäng laø: 1. Khoâng noùi doái, thöôøng noùi lôøi chaân thaät, xaây döïng, taïo söï ñoaøn keát gaén boù vaø hoøa hôïp cho moïi ngöôøi; 2. Khoâng noùi trau chuoát, noùi thoâ tuïc, thöôøng noùi nhöõng lôøi thuaän theo ñaïo lyù, coù ích; 3. Khoâng noùi hai löôõi, ñaâm thoïc, gaây baát hoøa, chia reõ, thöôøng noùi lôøi hoøa nhaõ, yeâu thöông; 4. Khoâng noùi lôøi ñoäc aùc, thöôøng noùi nhöõng lôøi toát laønh, hoøa hôïp.

247

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN baûy phaùp döùt söï tranh caõi (thaát dieät traùnh phaùp): laø baûy phöông phaùp hoøa giaûi phaûi ñöôïc aùp duïng khi coù söï baát hoøa hoaëc tranh chaáp giöõa caùc tyø-kheo. Neáu khoâng tuaân theo baûy phöông phaùp naøy ñeå döùt söï tranh caõi thì xem laø phaïm giôùi.

Baûy phaàn Boà-ñeà: xem Baûy giaùc chi.

Baûy phaàn giaùc: xem Baûy giaùc chi. baûy phaàn giôùi thanh tònh: Giôùi luaät do Phaät cheá ñònh nhìn toång quaùt coù caû thaûy baûy phaàn (thaát tuï), giöõ gìn troïn veïn khoâng phaïm caû baûy phaàn ñoù vaøo goïi laø baûy phaàn giôùi thanh tònh. Baûy phaàn giôùi bao goàm caùc giôùi xeáp töø naëng ñeán nheï nhö sau: 1. Ba-la-di, 2.

Taêng taøn, 3. Thaâu-lan-giaø, 4. Ba-daät-ñeà, 5. Ñeà-xaù-ni, 6. Ñoät-kieátla, 7. AÙc thuyeát (hay Baùch chuùng hoïc phaùp).

Baûy phöông tieän: Baûy thöøa phöông tieän ñeå daãn daét taát caû chuùng sinh ñeán choã giaûi thoaùt. Tuy raèng giaûi thoaùt roát raùo chæ coù moät, nhöng do caên taùnh sai khaùc cuûa chuùng sinh maø giaû laäp coù 7 thöøa khaùc nhau neân goïi laø phöông tieän, bao goàm: Nhaân thöøa, Thieân thöøa, Thanh vaên thöøa, Duyeân giaùc thöøa, Taïng giaùo Boà Taùt thöøa, Thoâng giaùo Boà Taùt thöøa vaø Bieät giaùo Boà Taùt thöøa. Caû baûy thöøa naøy ñeàu laø phöông tieän ñeå daãn daét chuùng sinh thaúng ñeán Phaät thöøa, laø quaû vò giaûi thoaùt roát raùo duy nhaát.

Baûy Thaùnh giaùc: xem Baûy giaùc chi. baûy vò Phaät: Töø ñöùc Phaät Thích-ca veà tröôùc coù baûy ñöùc Phaät ra ñôøi, Phaät Thích-ca laø vò thöù baûy. Danh hieäu caùc vò laø: 1. Phaät Tyø-baø-thi (Phaïn ngöõ: Vipaśyin), 2. Phaät Thi-khí (Phaïn ngöõ: Śikhī), 3. Phaät Tyø-xaù-phuø (Phaïn ngöõ: Visvabhū), 4. Phaät Ca-la-ca-toân-ñaïi (Phaïn ngöõ: Krakucchanda), 5. Phaät Caâu-na-haøm-maâu-ni (Phaïn ngöõ: Kanakamuni), 6. Phaät Ca-dieáp (Phaïn ngöõ: Kāyśāpa), 7. Phaät Thích-Ca Maâu-Ni (Phaïn ngöõ: Śakyamuni).

Baäc cao nhaát khoâng sôï (Voâ thöôïng voâ sôû uùy): danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät, laø baäc cao thöôïng hôn heát, chaúng ai baèng, ñaõ tröø heát moïi lo aâu, saàu naõo, khoâng coøn coù söï sôï seät ñoái vôùi muoân phaùp. baàn ñaïo: xem sa-moân. baát coäng truï: xem ba-la-di. baát ñoäng (不動, Phaïn ngöõ: acalā): traïng thaùi khoâng coøn bò lay ñoäng bôûi tham, saân, si; khoâng ñoäng chuyeån khi ñoái dieän vôùi traàn caûnh.

248

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Baát ñoäng ñòa (Acalā-bhūmi), laø ñòa vò tu chöùng thöù 8 trong Thaäp ñòa cuûa haøng Boà Taùt. Ñaït ñeán ñòa vò naøy, Boà Taùt khoâng coøn bò dao ñoäng bôûi baát kyø moät caûnh ngoä naøo, vaø ñaõ bieát chaéc khi naøo mình seõ ñaït quaû vò Phaät. Xem Möôøi ñòa vò.

Baát hoaøn: xem A-na-haøm vaø Boán quaû thaùnh. baát khaû kieán yeát-ma (不可見羯磨), cuõng goïi laø baát kieán cöû toäi yeátma, baát kieán taãn yeát-ma, vò tyø-kheo coù toäi do khoâng töï nhaän bieát, khoâng thaáy nhaân quaû, neân phaûi chòu pheùp yeát-ma naøy, khoâng ñöôïc soáng chung trong taêng chuùng. baát kieán cöû toäi yeát-ma: xem baát khaû kieán yeát-ma. baát kieán taãn yeát-ma: xem baát khaû kieán yeát-ma.

Baát lai: xem A-na-haøm vaø Boán quaû thaùnh.

Baát sanh: xem Boán quaû thaùnh. baát saùt giôùi: xem giôùi khoâng gieát haïi. baát thoái chuyeån: xem khoâng thoái chuyeån. baát töû döôïc: xem cam loä. beänh ca-ma-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø kāmalā, cuõng ñoïc laø camaït-la, dòch laø hoaøng beänh, laø moät loaïi beänh laøm cho ngöôøi maéc beänh nhìn thaáy taát caû caùc maøu saéc ñeàu hoùa ra maøu vaøng. Vaøo thôøi xöa khoâng ai coù theå trò döùt ñöôïc beänh naøy. Huyeàn öùng aâm nghóa quyeån 23 goïi beänh naøy laø aùc caáu.

Bi voâ löôïng: xem Boán taâm voâ löôïng. bæ ngaïn: xem bôø beân kia.

Bích-chi-ca: xem Phaät Bích-chi.

Bích-chi Phaät thöøa: xem Ba thöøa. bieân ñòa [haï tieän]: chæ nhöõng vuøng bieân giôùi, heûo laùnh, ñôøi soáng thaáp heøn, xa nôi trung taâm vaên hieán (trung quoác). Vì theá neân nhöõng ngöôøi sinh ra ôû ñaây coù nhieàu baát lôïi trong vieäc tu hoïc: ñieàu kieän vaät chaát thieáu thoán, ñieàu kieän tu taäp vaø haønh trì cuõng ñeàu khoù khaên, laïi raát khoù gaëp ñöôïc nhöõng vò thaày gioûi, baïn toát. Ñaây ñöôïc xem laø moät trong taùm naïn khieán chuùng sinh khoù tu hoïc Phaät phaùp.

249

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Bieät giaûi thoaùt: xem Ba-la-ñeà-moäc-xoa. bình ñaúng töông tuïc [sôû sanh] khoå: xem ba loaïi khoå.

Boà Taùt Di-laëc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Maitreya, dòch nghóa laø Töø Thò (慈氏), cuõng coù teân laø Voâ Naêng Thaéng (無能勝), hoaëc theo aâm Haùn Vieät laø A-daät-ña, laø moät vò ñaïi Boà Taùt vaø cuõng laø vò Phaät trong töông lai, ñaõ ñöôïc Phaät Thích-ca thoï kyù. Coõi giaùo hoaù cuûa ngaøi hieän nay laø cung trôøi Ñaâu-suaát.

Boà Taùt Dieäu Ñöùc: töùc Boà Taùt Vaên-thuø-sö-lôïi, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Mañjuśrī, vì danh xöng Phaïn ngöõ naøy ñöôïc dòch nghóa laø “dieäu ñöùc”, cuõng dòch laø “dieäu thuû”, “dieäu caùt töôøng”.

Boà Taùt luïc truï: söï tu taäp chöùng ñaéc cuûa haøng Boà Taùt chia laøm saùu ñòa vò, ñeàu ñaõ ñaït ñeán choã vöõng vaøng khoâng thoái lui nöõa, neân goïi laø saùu truï (luïc truï). Saùu truï aáy cuõng töông ñöông vôùi caùc giai ñoaïn tu taäp vaø chöùng ñaéc leân ñeán Thaäp ñòa, phaân ra nhö sau: 1.

Chuûng taùnh truï, laø haøng Boà Taùt tu Thaäp haïnh; 2. Giaûi haïnh truï, laø haøng Boà Taùt tu Thaäp hoài höôùng; 3. Tònh taâm truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng Sô ñòa; 4. Haønh ñaïo truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng töø Nhò ñòa cho ñeán Thaát ñòa; 5. Quyeát ñònh truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng Baùt ñòa vaø Cöûu ñòa; 6. Cöùu caùnh truï, laø haøng Boà Taùt tu chöùng Thaäp ñòa.

Boà Taùt nhaát sinh boå xöù: xem Boà Taùt thoï thaân sau cuøng.

Boà Taùt thoï thaân sau cuøng: laø vò Boà Taùt ñaûn sinh ñeå thaønh Phaät, khoâng coøn thoï thaân sau nöõa. Nguyeân baûn duøng ‘haäu thaân Boà Taùt’, noùi ñuû laø ‘toái haäu thaân Boà Taùt’, cuõng goïi laø ‘Boà Taùt nhaát sinh boå xöù’.

Boà Taùt thöøa: xem Ba thöøa.

Boà Taùt Töø Thò: xem Boà Taùt Di-laëc. boá-taùt: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø upovasatha, ñoïc troïn laø öu-boå-ñaøbaø, nghóa laø “ñoaïn dieät ñieàu aùc, taêng tröôûng ñieàu thieän”. Boá-taùt töùc laø thuyeát giôùi, tuïng giôùi boån Ba-la-ñeà-moäc-xoa (prātimokṣa) moãi thaùng hai kyø, vaøo ngaøy soùc vaø ngaøy voïng (töùc ngaøy raèm vaø moàng moät). Tuy nhieân, moät soá nôi cuõng quy ñònh vaøo caùc ngaøy 14 vaø cuoái thaùng.

Boá thí nhieáp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp.

250

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Boá thí ñoä: xem Ñaøn Ba-la-maät. boái maãu (貝母): caùch noùi taét cuûa thí duï ñöôïc daãn trong nhieàu kinh luaän khaùc laø ngö vöông boái maãu (魚王貝母), ñöa ra hình aûnh con caù ñaàu ñaøn hay con soø khi kieám aên döôùi bieån saâu, chuùng ñi ñeán ñaâu thì caû baày theo sau ñeán ñoù, cuõng nhö taâm yù daãn daét caùc nghieäp laønh, nghieäp döõ theo sau. boån teá trí: trí tueä saùng suoát cuûa chö Phaät thaáy bieát ñöôïc coäi nguoàn (boån) vaø giôùi haïn (teá) cuûa taát caû caùc phaùp neân goïi laø boån teá trí. boán aám: goàm thoï aám, töôûng aám, haønh aám vaø thöùc aám. Khi noùi boán aám laø tröø ra saéc aám vì saéc aám thuoäc veà hình saéc. Trong khaùi nieäm danh saéc thì boán aám thuoäc veà danh.

Boán bieän taøi khoâng ngaên ngaïi: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi. boán binh (chuûng): ôû ñaây chæ quaân ñoäi ngaøy xöa goàm boán binh chuûng laø: quaân cöôõi voi, quaân cöôõi ngöïa, quaân duøng xe vaø quaân ñaùnh boä.

Boán boä chuùng (Töù boä chuùng), cuõng goïi laø Boán chuùng (Töù chuùng), bao goàm 2 chuùng xuaát gia laø tyø-kheo vaø tyø-kheo ni, 2 chuùng taïi gia laø cö só nam (öu-baø-taéc) vaø cö só nöõ (öu-baø-di). Taát caû ñeä töû cuûa Phaät ñeàu thuoäc veà moät trong boán chuùng naøy.

Boán caûnh giôùi thieàn: xem Boán thieàn.

Boán chaân ñeá: hay Boán thaùnh ñeá, thöôøng goïi laø Töù dieäu ñeá, goàm coù: Khoå ñeá (Phaïn ngöõ: duḥkhasatya), Taäp ñeá hay Taäp khoå ñeá (Phaïn ngöõ: samudayasatya), Dieät ñeá hay Dieät khoå ñeá (Phaïn ngöõ: duḥkhanirodhasatya) vaø Ñaïo ñeá (Phaïn ngöõ: mārgasatya).

Boán chaân ñeá cuõng coøn ñöôïc goïi laø Boán Thaùnh thaät (Töù Thaùnh thaät) hay Töù chaùnh ñeá. Khoå ñeá laø chaân lyù chæ ra raèng taát caû caùc phaùp hieän höõu cuûa theá gian ñeàu coù chung tính chaát cô baûn laø khoå ñau. Vì theá, neáu chöa thoaùt ly khoûi voøng sanh töû thì khoâng theå thoaùt khoûi khoå ñau. Taäp ñeá laø chaân lyù chæ ra nhöõng nguyeân nhaân gaây khoå ñau, cuï theå laø voøng xoay töông tuïc cuûa möôøi hai nhaân duyeân, vôùi voâ minh laø maét xích quan troïng nhaát. Dieät ñeá laø chaân lyù chæ ra raèng moïi khoå ñau ñeàu coù theå chaám döùt, dieät tröø neáu chuùng ta tu taäp vaø nhaän thöùc ñuùng ñeå dieät tröø ñöôïc nhöõng nguyeân nhaân gaây ra khoå ñau, maø quan troïng nhaát laø tröø dieät

251

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN ñöôïc voâ minh. Ñaïo ñeá laø chaân lyù chæ ra con ñöôøng tu taäp ñeå ñaït ñeán söï dieät tröø khoå ñau, maø cuï theå laø Baùt chaùnh ñaïo.

Boán chaùnh caàn (Töù chaùnh caàn): (Phaïn ngöõ: samyakprahāṇāni), cuõng goïi laø Boán tinh taán, bao goàm: 1. Tinh taán, chuyeân caàn tröø boû caùc ñieàu aùc chöa sinh khôûi (Phaïn ngöõ: anutpannapāpakākuśaladharma); 2. Tinh taán, chuyeân caàn vöôït qua nhöõng ñieàu aùc ñaõ sinh khôûi (Phaïn ngöõ: utpannapāpakākuśaladharma); 3. Tinh taán, chuyeân caàn phaùt huy caùc ñieàu laønh ñaõ coù (Phaïn ngöõ: utpannakuśaladharma); 4. Tinh taán, chuyeân caàn laøm cho caùc ñieàu laønh phaùt sinh (Phaïn ngöõ: anut-pannakuśaladharma). Tu taäp Boán chaùnh caàn cuõng chính laø Chaùnh tinh taán trong Baùt chaùnh ñaïo.

Boán chuùng: xem Boán boä chuùng.

Boán coõi thieân haï (Töù thieân haï): Boán chaâu ôû boán phöông nuùi Tudi, döôùi quyeàn thoáng laõnh cuûa vò Chuyeån luaân Thaùnh vöông khi vò vua aáy ra ñôøi: Phöông baéc laø Caâu-loâ chaâu, hay Uaát-ñan-vieät chaâu, phöông nam laø Thieäm-boä chaâu, hay Dieâm-phuø-ñeà chaâu, phöông taây laø Ngöu-hoùa chaâu hay Coà-da-ni chaâu, phöông ñoâng laø Thaéng-thaàn chaâu hay Phaát-baø-ñeà chaâu. boán con raén ñoäc: xem boán thöù ñoäc. boán con soâng hung baïo (töù baïo haø): chæ boán söï hung baïo thöôøng loâi cuoán chuùng sinh troâi laén trong sinh töû. Ñoù laø tham duïc, chaáp höõu, kieán chaáp vaø voâ minh. boán con soâng lôùn (töù ñaïi haø): thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc ví duï trong kinh ñieån, chæ boán con soâng lôùn nhaát ôû AÁn Ñoä, ñeàu phaùt nguyeân töø daõy nuùi Hy-maõ-laïp, goàm coù: soâng Haèng, soâng Taânñaàu, soâng Tö-ñaø vaø soâng Baùc-xoa. boán ñaïi (töù ñaïi), goàm ñaát (ñòa ñaïi), nöôùc (thuûy ñaïi), gioù (phong ñaïi) vaø löûa (hoûa ñaïi). Theo quan ñieåm ngaøy xöa, boán ñaïi laø boán yeáu toá caên baûn taïo thaønh vaät chaát. Hieåu theo yù nghóa töôïng tröng thì ñaây laø boán tính chaát phoå bieán cuûa vaät chaát: ñaát töôïng tröng cho ñoä raén chaéc, keát caáu cuûa vaät chaát; nöôùc töôïng tröng cho ñoä aåm, söï hieän dieän cuûa nöôùc trong vaät chaát; löûa töôïng tröng cho nhieät naêng hay naêng löôïng, haøm chöùa trong moïi vaät chaát; vaø gioù töôïng tröng cho söï chuyeån ñoäng, thay ñoåi cuûa caùc phaân töû caáu thaønh vaät chaát. Taát caû vaät chaát trong vuõ truï ñeàu do boán tính chaát

252

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH naøy hoøa hôïp theo nhöõng tyû leä khaùc nhau maø taïo thaønh. Thaân theå con ngöôøi cuõng khoâng phaûi ngoaïi leä, neân ñöôïc goïi laø thaân töù ñaïi.

Vì thaân töù ñaïi laø coäi nguoàn cuûa moïi söï tham duïc, khoå naõo neân ngöôøi tu taäp neân quaùn xeùt noù nhö laø con raén ñoäc (töù ñaïi ñoäc xaø). boán ñaïi töông khaéc: quan ñieåm y hoïc ngaøy xöa cho raèng con ngöôøi sôû dó coù beänh laø do söï töông khaéc, khoâng hoøa hôïp cuûa boán ñaïi, laøm cho cô theå phaùt trieån khoâng haøi hoøa. Vì theá, vò thaày thuoác chæ caàn ñieàu chænh ñöôïc söï maát caân ñoái ñoù laø coù theå laøm cho beänh taät maát ñi. boán ñaïo binh: xem boán binh. boán ñieân ñaûo (töù ñieân ñaûo, cuõng goïi laø töù ñaûo): Boán tö töôûng sai traùi, ñi ngöôïc vôùi chaân lyù. Ñoù laø: 1. Voâ thöôøng cho laø thöôøng, thöôøng cho laø voâ thöôøng; 2. Khoå cho laø vui, vui cho laø khoå. 3. Khoâng coù ngaõ cho laø coù ngaõ, coù ngaõ cho laø khoâng coù ngaõ. 4. Baát tònh cho laø tònh, tònh cho laø baát tònh. Boán söï ñieân ñaûo naøy khieán chuùng sinh khoâng nhaän thöùc ñöôïc ñuùng veà baûn chaát cuûa ñôøi soáng, vaø do boán söï ñieân ñaûo naøy maø phaïm vaøo moïi vieäc laøm traùi ngöôïc vôùi Chaùnh kieán. boán ñieàu aùc cuûa mieäng: Bao goàm: noùi doái, noùi theâu deät, noùi hai löôõi vaø noùi lôøi ñoäc aùc.

Boán ñöùc chaúng sôï (Töù voâ sôû uùy), cuõng goïi laø Töù voâ uùy. Bao goàm: 1.

Nhaát thieát trí voâ sôû uùy; 2. Laäu taän voâ sôû uùy; 3. Thuyeát chöôùng ñaïo voâ sôû uùy; 4. Thuyeát taän khoå ñaïo voâ sôû uùy. Ñoù laø boán ñöùc chaúng sôï cuûa Phaät. Laïi coù boán ñöùc chaúng sôï cuûa haøng Boà Taùt laø: 1. Toång trì baát vong thuyeát phaùp voâ uùy; 2. Taän tri phaùp döôïc, caäp tri chuùng sanh caên duïc taùnh taâm, thuyeát phaùp voâ uùy; 3. Thieän naêng vaán ñaùp, thuyeát phaùp voâ uùy; 4. Naêng ñoaïn vaät nghi, thuyeát phaùp voâ uùy.

Boán ñöôøng aùc: chæ caùc caûnh giôùi ñòa nguïc, ngaï quyû, suùc sanh vaø a-tula. Xem theâm ba ñöôøng aùc. boán giai caáp: bao goàm caùc giai caáp baø-la-moân (brāhmaṇa), saùt-lî hay saùt-ñeá-lî (kṣatriya) tyø-xaù hay tyø-xaù-da (vaiśya), thuû-ñaø hay thuû-ñaø-la (śūdra). Ñaây laø boán giai caáp trong heä thoáng phaân bieät cuûa xaõ hoäi AÁn Ñoä ñaõ coù töø tröôùc thôøi ñöùc Phaät. Baø-la-moân chæ

253

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN chung caùc tu só, giöõ quyeàn cuùng teá vaø thöïc haønh caùc leã nghi toân giaùo cho caû coäng ñoàng. Saùt-lî chæ giai caáp naém quyeàn cai trò, goàm vua chuùa, töôùng laõnh, quan chöùc... Tyø-xaù chæ chung nhöõng ngöôøi buoân baùn, thöông nhaân, cuõng goïi laø tröôûng giaû. Thuû-ñaø laø giai caáp thaáp heøn, ngheøo khoù. Ngoaøi boán giai caáp naøy coøn coù haïng chieân-ñaø-la bò xem laø nhöõng ngöôøi haï tieän, khoâng thuoäc veà giai caáp naøo caû. Haïng chieân-ñaø-la bò khinh bæ ñeán möùc ñoä luaät phaùp ñöông thôøi caám hoï khoâng ñöôïc chaïm vaøo ngöôøi khaùc.

Xem theâm chieân-ñaø-la. boán giôùi caám naëng: xem ba-la-di.

Boán höôùng (Töù höôùng): Höôùng hay höôùng vò laø caùc ñòa vò ñaõ döùt tröø kieán hoaëc, saép söûa chöùng ñaéc caùc thaùnh quaû. Moãi thaùnh quaû coù moät höôùng vò tröôùc ñoù, nhö Tu-ñaø-hoaøn höôùng cho ñeán A-la-haùn höôùng. boán loaïi cuùng döôøng (töù söï cuùng döôøng): chæ vieäc cuùng döôøng boán nhu caàu thieát yeáu, goàm: thöùc aên uoáng, y phuïc, choã nguû nghæ vaø thuoác thang trò beänh. boán loaïi gioù (töù phong): ñöôïc phaân ra theo taùc duïng cuûa gioù, goàm coù: truï phong, trì phong, baát ñoäng phong vaø kieân coá phong. boán loaïi hoa sen: goàm 4 maøu, hoa öu-baùt-la maøu xanh, hoa caâu-vaätñaàu maøu vaøng, hoa ba-ñaàu-ma (hay baùt-ñaàu-ma) maøu hoàng, hoa phaân-ñaø-lî maøu traéng.

Boán loaïi ma: xem Boán ma. boán loaïi quaân: xem boán binh.

Boán ma, cuõng goïi laø Boán loaïi ma (Töù chuûng ma), chæ boán thöù nghòch haïi, gaây roái loaïn nôi thaân taâm chuùng sinh: 1. Phieàn naõo ma (heát thaûy moïi phieàn naõo trong ñôøi soáng). 2. AÁm ma (hay nguõ aám ma, chæ caùc aám: saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc, laø caùc yeáu toá caáu thaønh thaân taâm, cuõng laø nguyeân nhaân cuûa ñau khoå), 3. Töû ma (Ma cheát, chaám döùt maïng soáng cuûa chuùng sinh), 4. Tha hoùa töï taïi thieân töû ma (Ma trôøi döôùi quyeàn Ma vöông ôû coõi trôøi Tha hoùa töï taïi, thöôøng gaây moïi trôû ngaïi cho ngöôøi tu taäp Chaùnh ñaïo.)

Boán nhö yù tuùc (Töù nhö yù tuùc): cuõng goïi laø Töù thaàn tuùc, chæ boán phaùp tu coù theå giuùp ngöôøi tu taäp coù ñöôïc thaàn löïc, thaàn thoâng, nghóa laø söùc maïnh vöôït qua taát caû chöôùng ngaïi treân ñöôøng tu taäp, bao

254

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH goàm: 1. Duïc nhö yù tuùc (loøng mong muoán tha thieát, khaùt khao giaûi thoaùt, yù chí kieân trì trong tu taäp); 2. Tinh taán nhö yù tuùc, hay Caàn nhö yù tuùc (phaùt trieån nghò löïc maïnh meõ trong tu taäp, luoân chuyeân caàn, tinh taán tu taäp Chaùnh phaùp); 3. Taâm nhö yù tuùc (nhaát taâm, taäp trung taâm yù vaøo söï tu taäp, chuù taâm); 4. Traïch phaùp nhö yù tuùc (nghieân taàm, hoïc hoûi giaùo lyù, phaân bieät roõ Chaùnh phaùp, taø phaùp).

Boán nieäm xöù (Töù nieäm xöù): Boán choã quaùn töôûng, suy xeùt cuûa ngöôøi tu taäp, goàm coù: 1. Quaùn thaân baát tònh (Thaáy roõ söï nhô nhôùp cuûa thaân theå do vaät chaát caáu thaønh, deã tan raõ, hö hoaïi); 2. Quaùn thoï thò khoå (Thaáy roõ taát caû moïi caûm thoï ñeàu laø khoå naõo, khoâng chìm ñaém, say meâ trong ñoù); 3. Quaùn taâm voâ thöôøng (Thaáy roõ moïi taâm nieäm thöôøng bieán ñoåi, sinh dieät trong töøng saùt-na); 4. Quaùn phaùp voâ ngaõ (Thaáy roõ taát caû caùc phaùp ñeàu khoâng thaät coù moät baûn ngaõ toàn taïi ñoäc laäp, chæ laø do nhaân duyeân hoøa hôïp maø sinh ra).

Boán Phaïm truù: xem Boán taâm voâ löôïng.

Boán phaùp khoâng ngaên ngaïi: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.

Boán phaùp thaâu nhieáp (Töù nhieáp phaùp): Boán phöông phaùp thu phuïc, nhieáp phuïc loøng ngöôøi, bao goàm: 1. Boá thí nhieáp: boá thí taøi vaät, phaùp ngöõ... ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi; 2. AÙi ngöõ nhieáp: duøng lôøi dòu ngoït, nhu hoøa deã meán ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi; 3. Lôïi haønh nhieáp: duøng nhöõng söï vieäc mang laïi lôïi ích ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi; 4. Ñoàng söï nhieáp: duøng caùch laøm vieäc chung cuøng, hoøa ñoàng ñeå nhieáp phuïc loøng ngöôøi. Muïc ñích chung cuûa boán phaùp thaâu nhieáp naøy laø daãn daét chuùng sanh ñi theo mình treân con ñöôøng tu taäp, höôùng thöôïng. boán phöông keá caän: xem boán phöông phuï. boán phöông phuï (töù duy), laø boán phöông ôû giöõa boán phöông chính, goàm caùc phöông ñoâng nam, ñoâng baéc, taây nam vaø taây baéc. Khaùi nieäm möôøi phöông (thaäp phöông) thöôøng duøng trong ñaïo Phaät laø xuaát phaùt töø ñaây, bao goàm caùc phöông ñoâng, taây, nam, baéc, ñoâng nam, ñoâng baéc, taây nam, taây baéc, cuøng vôùi hai phöông treân vaø döôùi.

Boán quaû thaùnh (Töù quaû hay Töù thaùnh quaû): laø boán quaû vò cuûa haøng Thanh vaên thöøa, goàm coù: 1. Tu-ñaø-hoaøn (Phaïn ngöõ: śrotanni) dòch nghóa: Nhaäp löu, Döï löu, laø baäc baét ñaàu döï vaøo haøng Thaùnh quaû. 2. Tö-ñaø-haøm (Phaïn ngöõ: sakṛḍāgāmin), dòch nghóa: Nhaát

255

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN lai. Ñaây laø quaû vò chæ coøn taùi sinh moät laàn nöõa tröôùc khi ñaït giaûi thoaùt roát raùo. 3. A-na-haøm (Phaïn ngöõ: anāgāmin), dòch nghóa: Baát lai, Baát hoaøn, laø baäc khoâng coøn phaûi trôû laïi voøng sanh töû vì nghieäp quaû. 4. A-la-haùn (Phaïn ngöõ: arhat), dòch nghóa laø Baát sanh, laø baäc ñaõ dieät tröø heát caùc phieàn naõo, ñoaïn dieät nghieäp sanh töû. A-la-haùn laø quaû vò cao nhaát, cuõng goïi laø Höõu dö Nieát-baøn hay Nieát-baøn cuûa Tieåu thöøa. boán söï ñieân ñaûo: xem boán ñieân ñaûo.

Boán taâm voâ löôïng (Töù voâ löôïng taâm 四無量心, Phaïn ngöõ: catvāriapramāṇāṇi): cuõng goïi laø Boán Phaïm truù (Töù Phaïm truù - Phaïn ngöõ, Pāli: catur-brahmavihra), goàm coù: 1. Töø voâ löôïng (Phaïn ngöõ: maitrī); 2. Bi voâ löôïng (Phaïn ngöõ, Pāli: karuṇā); 3. Hæ voâ löôïng (Phaïn ngöõ, Pāli: muditā); 4. Xaû voâ löôïng (Phaïn ngöõ: upekṣā). Ñaây laø boán taâm nguyeän roäng lôùn khoâng coù giôùi haïn (voâ löôïng) cuûa Phaät vaø caùc vò Boà Taùt. Boán taâm naøy ñoái trò boán phieàn naõo laø saân haän, ganh tò, buoàn böïc vaø tham muoán, laïi laøm lôïi ích cho voâ löôïng voâ soá chuùng sinh, neân goïi laø boán taâm voâ löôïng.

Boán thaùnh ñeá: xem Boán chaân ñeá.

Boán Thaùnh thaät: xem Boán chaân ñeá.

Boán Thieân Vöông hoä theá: Boán vò vua trôøi coù traùch nhieäm thuû hoä boán phöông trong theá gian naøy. Boán ngaøi ôû löng chöøng theo boán phía nuùi Tu-di, goàm coù: 1. Trì Quoác Thieân Vöông, cai quaûn phöông ñoâng; 2. Quaûng Muïc Thieân Vöông, cai quaûn phöông taây; 3. Taêng Tröôûng Thieân Vöông, cai quaûn phöông nam; 4. Ña Vaên Thieân Vöông, cai quaûn phöông baéc.

Boán thieàn: goàm töø thaáp leân cao laø boán caûnh giôùi thieàn ñònh: Sô thieàn, Nhò thieàn, Tam thieàn vaø Töù thieàn. boán thieàn, taùm ñònh (töù thieàn, baùt ñònh): caùc möùc ñoä trình töï chöùng ñaéc cuûa ngöôøi tu taäp thieàn ñònh. Boán thieàn goàm coù Sô thieàn, Nhò thieàn, Tam thieàn vaø Töù thieàn, ñeàu coøn thuoäc trong phaïm vi Saéc giôùi. Taùm ñònh bao goàm caû boán möùc ñònh thuoäc Saéc giôùi cuûa Boán thieàn, coäng vôùi boán möùc ñònh thuoäc Voâ saéc giôùi laø: Khoâng voâ bieân xöù, Thöùc voâ bieân xöù, Voâ sôû höõu xöù, Phi töôûng phi phi töôûng xöù. boán thöù ñoäc (töù chuûng ñoäc): Boán thöù ñoäc haïi cuûa caùc loaøi raén, loaøi truøng, loaøi aùc quyû, aùc ma... Bao goàm: 1. Kieán ñoäc: laáy maét nhìn

256

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH gaây haïi; 2. Xuùc ñoäc: xuùc chaïm vaøo ngöôøi gaây haïi; 3. Khieát ñoäc: caén, gaëm vaøo ngöôøi gaây haïi; vaø 4. Hö ñoäc (khí ñoäc): phun ra hôi ñoäc gaây haïi. Boán thöù ñoäc cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ boán ñaïi (töù ñaïi) goàm ñaát, nöôùc, gioù vaø löûa, ñöôïc xem laø caùc yeáu toá caáu thaønh vaät chaát. Vì boán ñaïi do duyeân hôïp, khoâng thöôøng toàn, laø coäi goác cuûa khoå ñau neân ngöôøi tu haønh xem ñoù laø boán thöù ñoäc, cuõng goïi laø boán con raén ñoäc (Töù ñoäc xaø).

Boán tinh taán: xem Boán chaùnh caàn. boán toäi nghieâm troïng: xem ba-la-di. boán traêm leû boán beänh khoå: Thaân theå do töù ñaïi hôïp thaønh, moãi ñaïi taêng giaûm baát thöôøng coù theå sinh ra 101 beänh naõo. Do caùch tính naøy neân boán ñaïi sinh ra 404 beänh naõo. Tuy nhieân, ñaây cuõng chæ laø caùch noùi töôïng tröng, dieãn yù laø coù raát nhieàu beänh taät khaùc nhau.

Boán trí khoâng ngaên ngaïi (Töù voâ ngaïi trí): goàm Phaùp voâ ngaïi trí, Nghóa voâ ngaïi trí, Töø voâ ngaïi trí vaø Laïc thuyeát voâ ngaïi trí. Boán trí khoâng ngaên ngaïi naøy cuõng chính laø Boán bieän taøi voâ ngaïi (Töù voâ ngaïi bieän), vì Boà Taùt khi ñaït ñöôïc boán trí naøy thì coù theå vì taát caû chuùng sinh maø bieän thuyeát Chaùnh phaùp khoâng ngaên ngaïi. Nhöõng yù nghóa naøy ñöôïc ñöùc Phaät thuyeát giaûng raát kyõ trong kinh naøy, goïi laø Boán phaùp khoâng ngaên ngaïi, xin xem laïi baét ñaàu töø trang 418 cuûa Taäp 3. Ñoâi khi caùc phaùp naøy cuõng ñöôïc goïi taét laø Boán voâ ngaïi (Töù voâ ngaïi). boán tö töôûng ñieân ñaûo: xem boán ñieân ñaûo.

Boán vò Töï taïi: xem Boán Thieân Vöông hoä theá.

Boán voâ ngaïi: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi. bôø beân kia (bæ ngaïn): chæ Nieát-baøn, khi ñaõ döùt phieàn naõo vaø thaønh Phaät. Ñoái nghóa vôùi bôø beân naøy (thöû ngaïn) töùc laø luaân hoài, coøn phieàn naõo, laø chuùng sanh. Kinh Phaät duøng cuïm töø ñaùo bæ ngaïn (ñeán bôø beân kia) theo tieáng Phaïn laø ba-la-maät-ña (pāramitā), hay noùi goïn laø ba-la-maät, Haùn dòch nghóa laø ñoä, laø ñöa qua, nghóa laø phaùp moân giuùp “ñöa qua bôø beân kia”, ñaït ñeán söï giaûi thoaùt. Ñoù laø saùu phaùp ba-la-maät hay coøn goïi laø Luïc ñoä (六度), bao goàm: Boá thí ñoä (布施度– Phaïn ngöõ: dāna pāramitā), Trì giôùi ñoä (持

257

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN

戒度 – Phaïn ngöõ: śīla pāramitā), Nhaãn nhuïc ñoä (忍辱度– Phaïn ngöõ: kṣānti pāramitā), Tinh taán ñoä (精進度– Phaïn ngöõ: vīrya pāramitā), Thieàn ñònh ñoä (禪定度– Phaïn ngöõ: dhyāna pāramitā) vaø Trí [hueä] ñoä (智慧度– Phaïn ngöõ: prajñā pāramitā). ca-ca-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø kākāla, chæ con quaï, nhaân theo tieáng keâu cuûa quaï neân tieáng Phaïn goïi teân laø ca-ca-la.

Ca-chieân-dieân: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kātyāyana, laø moät trong Möôøi ñaïi ñeä töû (Thaäp ñaïi ñeä töû) cuûa Phaät, laø vò coù danh xöng Luaän nghò ñeä nhaát (論議第一). ca-giaø-laân-ñòa: xem ca-laân-ñeà. ca-la-ca: xem ca-löu-ca.

Ca-la-cöu-ñaø Ca-chieân-dieân: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kakudakatyāyana, cuõng ñoïc laø Cöôùc-caâu-ñaø Ca-na-dieãn-na, Haùn dòch laø Haéc Lónh, laø moät trong 6 vò thaày ngoaïi ñaïo thôøi ñöùc Phaät.

Ca-la-ma: xem A-la-la.

Ca-la-phuù: teân moät thaønh phoá, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Garāpu. ca-la-ra: giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa moät chuùng sanh khi baøo thai môùi hình thaønh. ca-laân-ñeà: Ca-laân-ñeà, phieân aâm töø Phaïn ngöõ Kācalindikāka, cuõng ñoïc laø ca-giaø-laân-ñòa, laø moät loaøi chim bieån raát ñeïp, cuøng hoï vôùi chim uyeân öông. Caùc loaøi chim naøy con troáng vaø con maùi luoân theo saùt nhau, khoâng luùc naøo rôøi xa. Vì theá trong vaên chöông thöôøng duøng hình aûnh uyeân öông ñeå ví nhöõng caëp vôï choàng hay tình nhaân luoân gaén boù quaán quyùt nhau. ca-laâu-la: xem chim caùnh vaøng. ca-lu-ca: xem ca-löu-ca. ca-löu-ca (cuõng ñoïc laø ca-lu-ca hay ca-la-ca) vaø traán ñaàu (hay traánñaàu-ca) laø hai thöù traùi raát gioáng nhau, raát khoù phaân bieät, nhöng traùi ca-löu-ca coù ñoäc, aên vaøo phaûi cheát, coøn traùi traán-ñaàu laø loaïi traùi aên ñöôïc. ca-taân-xaø-la: chim tró, ñaây laø teân phieân aâm töø Phaïn ngöõ kapiṅjara.

Danh nghóa taäp, quyeån 2 coù ñoaïn vieát: “Ca-taân-xaø-la, thöû vaân tró.” (迦頻闍羅，此云雉。 – Ca-taân-xaø-la, xöù naøy goïi laø [chim] tró.)

258

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Ca-tyø-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kapila, laø teân moät boä luaän, cuõng ñoïc laø Ca-tyø-leâ hay Kieáp-tyø-la, Haùn dòch nghóa laø Hoaøng ñaàu (黃 頭) hay Xích saéc (赤色). Ñuùng ra ñaây laø teân cuûa vò luaän sö ngoaïi ñaïo ñaõ cheá taùc boä luaän caên baûn cuûa phaùi Soá luaän, coøn coù teân laø Taêng-khö luaän, neâu leân yù nghóa nhò thaäp nguõ ñeá. ÔÛ ñaây laáy teân ngöôøi laøm teân boä luaän.

Ca-tyø-leâ: xem Ca-tyø-la. caùc töôùng ngaõ, nhaân, chuùng sanh vaø thoï giaû (ngaõ töôùng, nhaân töôùng, chuùng sinh töôùng vaø thoï giaû töôùng): Caùc töôùng sai laàm maø chuùng sanh chaáp chaët laáy, cho laø coù thaät. Trong kinh Kim cang giaûng raát roõ veà vieäc khoâng coù 4 töôùng naøy. Neáu vò Boà Taùt coøn thaáy coù caùc töôùng ngaõ, nhaân, chuùng sinh vaø thoï giaû thì ñoù khoâng thöïc söï laø Boà Taùt. Töôùng ngaõ laø chaáp thaáy coù moät baûn ngaõ cuûa mình, toàn taïi ñoäc laäp, caàn phaûi vun boài, baûo veä. Töôùng nhaân laø nhìn thaáy coù ngöôøi khaùc toàn taïi khaùc bieät vôùi mình, do söï phaân bieät ñoù maø coù söï tranh chaáp, maâu thuaãn. Töôùng chuùng sinh laø nhìn thaáy coù taát caû caùc loaøi chuùng sinh khaùc bieät vôùi mình, moãi loaøi thoï sinh trong nhöõng caûnh giôùi khaùc nhau, khaùc vôùi baûn thaân mình. Töôùng thoï giaû laø cho raèng moãi chuùng sanh ñeàu coù moät thaân maïng, thaät coù toàn taïi vaø chaám döùt theo tuoåi thoï. Caùc töôùng naøy noùi chung ñeàu laø choã thaáy bieát sai leäch, khoâng ñuùng vôùi thaät töôùng, thaät taùnh.

Vì theá Phaät daïy laø khoâng coù boán töôùng naøy. cam loä: Phaïn ngöõ laø amṛta, phieân aâm laø a-maät-lyù-ña (阿密哩多), chæ loaïi nöôùc maø chö thieân duøng ñeå uoáng, neân cuõng goïi laø thieân töûu.

Cam loä coù vò ngoït, ñöôïc tin laø uoáng vaøo seõ ñöôïc soáng laâu, thaân theå an oån khoûe maïnh, neân cuõng goïi laø baát töû döôïc. Phaùp Phaät laøm lôïi ích thaân taâm cho taát caû chuùng sinh neân thöôøng ñöôïc ví nhö nöôùc cam loä. caøn-thaùt-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø gandharva, moät trong taùm loaøi chuùng sinh, thöôøng ñöôïc goïi chung laø Taùm boä chuùng, bao goàm: chö thieân, loaøi roàng, daï-xoa, a-tu-la, caøn-thaùt-baø, ca-laàu-la, khaån-na-la vaø ma-haàu-la-giaø. Teân goïi naøy cuõng ñöôïc ñoïc laø kieànthaùt-baø, kieån-ñaø-la... dòch nghóa laø höông thaàn, laø loaøi chuyeân veà aâm nhaïc treân cung trôøi Ñeá-thích. Loaøi caøn-thaùt-baø khoâng aên thòt, khoâng uoáng röôïu, chæ thích höông thôm, trong thaân thöôøng toûa ra muøi thôm neân goïi laø höông thaàn.

259

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN caøn-thaùt-baø thaønh: cuõng goïi laø hoùa thaønh, chæ nhöõng thaønh quaùch do loaøi caøn-thaùt-baø duøng pheùp bieán hoùa ñeå taïo ra, töø xa nhìn thaáy gioáng heät nhö thaät, nhöng khi ñeán gaàn môùi bieát laø khoâng coù gì caû. Xem theâm caøn-thaùt-baø. caûnh thieàn thöù ba (Ñeä tam thieàn): caûnh giôùi thieàn ñònh thöù ba, naèm trong Töù thieàn cuûa Saéc giôùi, ñaõ vöôït qua Sô thieàn vaø Nhò thieàn, lìa boû nieàm vui cuûa Sô thieàn vaø Nhò thieàn maø ñöôïc nieàm vui thaéng dieäu neân goïi laø “ly hyû dieäu laïc”. Ngöôøi tu thieàn ñaït ñeán caûnh giôùi naøy thì taâm thöùc ñi vaøo moät trong ba coõi trôøi laø Thieåu tònh thieân (Parītta-śubha), Voâ löôïng tònh thieân (Apramāṇa-śubha) vaø Bieán tònh thieân (Śubha-kṛtsna). caûnh thieàn thöù hai (ñeä nhò thieàn): caûnh giôùi thieàn ñònh thöù hai, naèm trong Töù thieàn cuûa Saéc giôùi, ñaõ vöôït qua Sô thieàn. Ngöôøi tu thieàn khi ñaït ñeán caûnh thieàn thöù hai thì taâm thöùc ñi vaøo moät trong ba caûnh giôùi laø Thieåu quang thieân (Parīttābha), Voâ löôïng quang thieân (Apramāṇābha), Quang aâm thieân (Ābhassara). caàm löûa ñi ngöôïc gioù: ví duï duøng ñeå chæ moái nguy hieåm ñang chöïc chôø, vì baát cöù luùc naøo cuõng coù theå bò löûa taùp vaøo thaân. caàn caên: xem naêm caên laønh. caàn khaån: xem sa-moân. caàn lao: xem sa-moân.

Caàn nhö yù tuùc: xem Boán nhö yù tuùc. caàn töùc: xem sa-moân. caän söï nam: xem öu-baø-taéc. caän söï nöõ: xem öu-baø-di.

Caâu-giaø-lôïi: xem Cuø-giaø-ly.

Caâu-hy-la: xem Ma-ha Caâu-hy-la.

Caâu-na: xem Caâu-thi-na.

Caâu-taùt-di-la: xem Kieàu-taùt-la.

Caâu-taùt-la: xem Kieàu-taùt-la.

Caâu-thi: xem Caâu-thi-na.

Caâu-thi-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kuśinagara, goïi taét laø Caâu-thi, Caâu-na, Caâu-thi-na-giaø, Caâu-thi-na-kiệt, dòch nghóa laø Giaùc thaønh

260

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH (角城), vì thaønh aáy coù ba goùc. Phaät nhaäp Nieát-baøn taïi thaønh naøy, nhaèm ngaøy raèm thaùng hai.

Caâu-thi-na-giaø: xem Caâu-thi-na.

Caâu-thi-na-kiệt: xem Caâu-thi-na.

Caâu-thieåm-di: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kauśāmbī, teân moät vöông quoác, cuõng phieân aâm laø Kieàu-thöôûng-di (憍賞彌), laø moät trong 16 nöôùc lôùn vaøo thôøi ñöùc Phaät, naèm ôû vuøng Trung AÁn. caâu-vaät-ñaàu: xem boán loaïi hoa sen.

Caàu-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Guṇa, dòch nghóa laø Y chæ hay Ñöùc cuù nghóa, laø moät trong saùu cuù nghóa cuûa Thaéng luaän. caây khoâ sanh quaû: nguyeän löïc coù theå laøm cho caây khoâ sanh ra hoa traùi, yù noùi söùc gia hoä khoâng theå nghó baøn cuûa Tam baûo. caây lôùn moïc saùt ven soâng: chæ söï khoâng beàn chaéc, vì coù theå ngaõ ñoå baát cöù luùc naøo. Trong Quy Sôn caûnh saùch vaên coù ví duï “ngaïn thoï, tænh ñaèng” (岸樹,井藤 – caây ven bôø vöïc, daây leo vaùch gieáng) coù leõ cuõng xuaát phaùt töø ñaây. caây nhö yù: xem caây thieân yù. caây thieân yù: hay caây nhö yù, moät loaïi caây hoùa hieän theo chö thieân, do coâng ñöùc maø öùng hieän. Moãi khi chö thieân ñi ñeán ñaâu thì ñeàu tuøy yù hieän theo, laïi muoán caàu ñieàu gì cuõng ñöôïc toaïi yù, neân goïi laø caây thieân yù. (Hueä Laâm aâm nghóa, quyeån 25) Ngöôøi quy y Tam baûo xem Tam baûo cuõng nhö caây thieân yù cuûa mình, duø ñi ñeán ñaâu cuõng ñeàu ñöôïc caây aáy che chôû. Hôn nöõa, nöông theo Tam baûo thì ñöôïc söï lôïi laïc, an vui, neân coù theå goïi laø caàu ñieàu gì cuõng ñöôïc toaïi nguyeän. chaùnh maïng: moät trong Taùm chaùnh ñaïo. Chaùnh maïng laø sanh soáng baèng ngheà nghieäp chaân chaùnh, khoâng laøm toån haïi ñeán ngöôøi khaùc.

Chaùnh phaùp baûo thaønh: xem thaønh baùu Chaùnh phaùp.

Chaân thaät nghóa: xem Ñeä nhaát nghóa.

Chaáp kim cang thaàn: xem Löïc só Kim cang.

Chaáp kim cang: xem Löïc só Kim cang. chaáp thuû: traïng thaùi taâm thöùc cho raèng ñoái töôïng ñang nhaän thöùc laø cuûa mình, thuoäc veà mình vaø do ñoù luoân muoán oâm giöõ, baùm víu vaøo ñoù.

261

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN chaâu chöû (洲渚): chæ hoøn ñaûo hay coàn ñaát lôùn noåi leân giöõa soâng, bieån; trong nhieàu kinh vaên thöôøng ñöôïc duøng ñeå ví vôùi caûnh giôùi giaûi thoaùt, Nieát-baøn, vì gioáng nhö giöõa bieån sanh töû noåi leân hoøn ñaûo lôùn, coù theå an truù nôi ñoù, caùch bieät haún vôùi Ba coõi. chæ vaø quaùn: töùc xa-ma-tha vaø tyø-baø-xaù-na, ñöôïc phieân aâm töø caùc Phaïn ngöõ śamatha vaø vipaśyanā, theo truyeàn thoáng luoân ñöôïc dòch laø chæ vaø quaùn. Chæ nghóa laø “döøng laïi”, coù yù nghóa tu taäp söï ñònh taâm, döùt moïi voïng nieäm; quaùn nghóa laø “quaùn xeùt”, coù yù nghóa tu taäp nhaän thöùc ñuùng thaät, saùng suoát veà thöïc taïi. Vì theá, xeùt veà keát quaû tu taäp thì hai phaùp tu chæ vaø quaùn cuõng ñöôïc goïi laø ñònh vaø tueä, vì chæ giuùp ñaït ñöôïc ñònh vaø quaùn giuùp ñaït ñöôïc tueä. Kinh ñieån Ñaïi thöøa thöôøng ñeà caäp ñeán ñònh vaø tueä nhieàu hôn. chieân-ñaø-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø candāla, chæ nhöõng ngöôøi bò xem laø haï tieän nhaát ôû AÁn Ñoä vaøo thôøi ñöùc Phaät, thaäm chí khoâng ñöôïc xem laø moät giai caáp. Xaõ hoäi thôøi aáy coù boán giai caáp, hay boán chuûng toäc laø: saùt-ñeá-lî (haøng vua chuùa, quan töôùng), baø-lamoân (haøng tu só, thaày teá), pheä-xaù (Vaisya, haøng tröôûng giaû, phuù hoä), thuû-ñaø-la (haøng thôï thuyeàn, noâng daân hoaëc thöông nhaân buoân baùn nhoû). Ngoaøi boán giai caáp aáy, coøn moät haïng bò xem laø haï tieän, khoâng ñaùng keå ñeán, ñoù laø haïng chieân-ñaø-la. Xem theâm boán giai caáp. chieân-ñaøn Ngöu Ñaàu: Phaïn ngöõ laø Gośīrṣaka-candana, laø moät loaïi chieân-ñaøn cöïc quyù, chæ coù ôû nuùi Ngöu Ñaàu, neân goïi laø chieân-ñaøn Ngöu Ñaàu. Ngoïn nuùi naøy cao vuùt, ñænh coù hình gioáng ñaàu traâu neân goïi laø nuùi Ngöu Ñaàu. (Theo Danh nghóa taäp - 名義集, quyeån 3) Theo Trí ñoä luaän quyeån 18 thì ngoaøi ngoïn nuùi naøy ra khoâng coøn nôi naøo khaùc coù theå tìm ñöôïc loaïi goã thôm chieân-ñaøn naøy. chieâu-ñeà taêng phöôøng: danh töø chieâu-ñeà vieát ñuû laø chieâu-ñaáu-ñeà-xaù (拓鬥提舍), phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø caturdeśa, coù nghóa laø boán phöông. Vì theá, chieâu-ñeà taêng phöôøng chæ taát caûnhöõng nôi chö taêng cö truù khaép boán phöông. chim caùnh vaøng (kim sí ñieåu): cuõng goïi laø chim kim sí, moät loaøi chim raát lôùn. Loaøi chim naøy ñöôïc moâ taû nhö laø chuùa cuûa caùc loaøi chim, thaân hình raát to lôùn vaø aên thòt ñöôïc caû loaøi roàng, neân cuõng

262

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH goïi laø Kim sí ñieåu vöông. Teân Phaïn ngöõ cuûa loaøi chim naøy laø garuḍa, dòch aâm laø ca-laâu-la, ñöôïc nhaéc ñeán nhö moät trong Taùm boä chuùng. chim kim sí: xem chim caùnh vaøng. chín boä kinh: laø nhöõng kinh ñieån ñöôïc thuyeát giaûng tröôùc khi Phaät tuyeân thuyeát caùc kinh Phöông ñaúng Ñaïi thöøa, vì theá coù nhieàu ñieåm Phaät vì phöông tieän daãn daét nhöõng chuùng sanh chöa ñuû loøng tin maø chöa noùi ra troïn veïn chaân lyù roát raùo. Chín boä kinh naøy goàm coù: 1. Tu-ña-la (sūtra), dòch nghóa laø Kheá kinh; 2. Kyø-daï (geya) dòch nghóa laø ÖÙng tuïng, hay Truøng tuïng; 3. Hoøa-ca-la-na (vyākaraṇa), cuõng ñoïc laø Hoa-giaø-la-na, dòch nghóa laø Thoï kyù.

4. Giaø-ñaø (gāthā), dòch nghóa laø Phuùng tuïng, Coâ khôûi tuïng. 5. Öu-ñaø-na (udāna), dòch nghóa laø Töï thuyeát. 6. Y-ñeá-muïc-ña-giaø (itivṛttaka) dòch nghóa laø Boån söï. 7. Xaø-ñaø-giaø (jātaka), dòch nghóa laø Boån sanh. 8. Tyø-phaät-löôïc (vaipulya), dòch nghóa laø Phöông quaûng. 9. A-phuø-ñaø-ñaït-ma (addhutadharma), dòch nghóa laø Vò taèng höõu. chín loaïi tònh nhuïc: chæ caùc loaïi thòt rôi vaøo nhöõng tröôøng hôïp maø vaøo thôøi gian ñaàu laäp giaùo ñöùc Phaät coù taïm cho pheùp caùc ñeä töû söû duïng, bao goàm caùc loaïi thòt: 1. Thòt cuûa con vaät maø maét khoâng nhìn thaáy noù bò gieát. 2. Thòt cuûa con vaät maø tai khoâng nghe bieát khi noù bò gieát. 3. Thòt cuûa con vaät maø mình hoaøn toaøn khoâng bieát laø gieát ñeå cho mình aên. 4. Thòt cuûa con vaät maø khoâng phaûi ngöôøi ta gieát ñeå ñaõi mình. 5. Thòt cuûa con vaät cheát theo caùch töï nhieân, khoâng bò gieát haïi. 6. Thòt cuûa con vaät do caùc loaøi chim döõ haïi cheát ñeå aên coøn thöøa. 7. Thòt phôi khoâ. 8. Thòt baát ngôø gaëp phaûi, khoâng coá yù tìm aên. 9. Thòt cuûa con vaät ñaõ bò gieát töø tröôùc. Tuy nhieân, veà sau khi ñaïo Phaät ñaõ ñöôïc truyeàn roäng vaø giaùo phaùp töø bi ñöôïc moïi ngöôøi tu taäp, ñöùc Phaät ñaõ daïy raèng taát caû ñeä töû Phaät khoâng neân aên baát cöù loaïi thòt naøo. chín loã (cöûu khoång): cuõng goïi laø cöûu khieáu, chæ chín loã thoâng giöõa cô theå vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi, goàm 2 loã tai, 2 loã muõi, 2 loã maét, 1 loã mieäng vaø 2 loã ñaïi, tieåu tieän. Chín loã naøy thöôøng baøi tieát ra nhöõng chaát nhô nhôùp khoâng saïch neân goïi laø baát tònh. chuù long: söû duïng chuù thuaät ñeå baét, sai khieán roàng, raén... Taïp A-tìñaøm taâm luaän, quyeån 3, giaûi thích nhö sau: 咒龍︰謂習諸邪法咒

263

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN 術，咒于龍蛇，以爲戲樂。(Chuù long, vò taäp chuù chö taø phaùp chuù thuaät, chuù vu long xaø, dó vi hí laïc.) Nhö vaäy, chuù long laø hoïc caùc chuù thuaät ñeå thu phuïc roàng, raén... laáy ñoù laøm thuù vui hoaëc ngheà nghieäp sinh soáng.

Chuyeån Ñaïi Phaùp luaân: chuyeån baùnh xe phaùp voâ thöôïng (Chuyeån Voâ thöôïng Phaùp luaân): chæ vieäc Phaät thuyeát phaùp Ñaïi thöøa. Khi Phaät thuyeát phaùp laàn ñaàu ôû thaønh Ba-la-naïi, giaûng phaùp Tieåu thöøa thì chæ goïi laø Chuyeån Phaùp luaân.

Chuyeån luaân thaùnh vöông: xem Chuyeån luaân vöông Chuyeån luaân vöông: vò vua coù phöôùc ñöùc vaø söùc maïnh khuaát phuïc ñöôïc taát caû caùc vua khaùc, cuõng goïi laø Chuyeån luaân thaùnh vöông, vì khi vò vua naøy ra ñôøi thì töï nhieân xuaát hieän caùc baùu vaät ñeå vua söû duïng, giuùp vua chinh phaït moïi nôi trong thieân haï.

Chuyeån Phaùp luaân: xem Chuyeån Ñaïi Phaùp luaân.

Chuyeån Voâ thöôïng Phaùp luaân: xem Chuyeån Ñaïi Phaùp luaân. chö haønh: haønh laø chæ chung söï taïo taùc cuûa ba nghieäp thaân, khaåu vaø yù, do khi tieáp xuùc vôùi traàn caûnh, khôûi taâm ham muoán hoaëc gheùt giaän. Caùc haønh dôøi chuyeån töø choã naøy ñeán choã kia (thieân löu), do nhaân duyeân maø sanh ra, dôøi chuyeån trong ba ñôøi, töø quaù khöù, ñeán hieän taïi, sang vò lai. Kinh Phaät daïy raèng: “Caùc haønh laø voâ thöôøng.” chö höõu: chæ chung taát caû caùc caûnh giôùi hieän höõu cuûa chuùng sanh, do nghieäp baùo maø coù. Veà nghieäp baùo cuûa chuùng sanh, do coù nhaân maø coù quaû, neân goïi laø hieän höõu. Keå troïn trong Ba coõi coù hai möôi laêm caûnh giôùi hieän höõu (nhò thaäp nguõ höõu): 14 caûnh thuoäc veà Duïc giôùi, 7 caûnh thuoäc veà Saéc giôùi, 4 caûnh thuoäc veà Voâ saéc giôùi. chö keát: caùc moái troùi buoäc. Vì phieàn naõo troùi buoäc thaân taâm cho neân goïi chung taát caû phieàn naõo laø caùc moái troùi buoäc. chö kieán: chæ chung caùc taø kieán cuûa nhöõng keû coøn phieàn naõo, coøn meâ laàm. Taát caû coù saùu möôi hai taø kieán, nhöng neân hieåu ñaây chæ laø moät con soá töôïng tröng cho taát caû nhöõng kieán giaûi, quan ñieåm sai laàm. coõi nöôùc An Laïc phöông taây: töùc laø theá giôùi Cöïc Laïc cuûa ñöùc Phaät A-di-ñaø.

264

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH coõi trôøi Ba möôi ba (Tam thaäp tam thieân, 三十三天): cuõng goïi laø coõi trôøi Ñao-lôïi (Ñao-lôïi thieân 忉利天 - Trāyastriṃśa), thuoäc Duïc giôùi, goàm caû thaûy 33 caûnh trôøi, moãi caûnh trôøi coù moät vò Thieân Ñeá cai quaûn, ôû trung taâm coù thaønh goïi laø Hyû Kieán, coù ñöùc Ñeá Thích (Thích-ñeà-hoaøn-nhaân) ngöï taïi Thieän Phaùp Ñöôøng laø vò chuû quaûn cao nhaát. Khi sanh leân 33 caûnh trôøi naøy, chuùng sanh ñöôïc höôûng moïi söï khoaùi laïc. coõi trôøi Ñaâu-suaát (Ñaâu-suaát thieân): phieân aâm töø Phaïn ngöõ Tuṣita, cuõng ñoïc laø Ñaâu-suaát-ñaø, dòch nghóa laø Hyû Tuùc hay Dieäu Tuùc, laø coõi trôøi naèm giöõa Daï Ma thieân vaø Laïc Bieán hoùa thieân. Phaàn Noäi vieän cuûa coõi trôøi naøy laø nôi Boà Taùt Di-laëc thuyeát phaùp, neân cuõng ñöôïc xem nhö moät coõi Tònh ñoä. Phaàn Ngoaïi vieän laø nôi chö thieân höôûng thuï moïi nieàm vui, moïi söï khoaùi laïc, neân goïi laø Hyû Tuùc. coõi trôøi Saéc cöùu caùnh: Xem A-ca-ni-traù. coõi trôøi thöù saùu (Ñeä luïc thieân); töùc coõi trôøi Tha hoùa töï taïi, laø coõi trôøi cao nhaát thuoäc Duïc giôùi. con choù gaëm khuùc xöông khoâ: chæ coù caûm giaùc thích yù, khoaùi traù, maø thaät ra laø chaúng aên ñöôïc gì vaøo buïng caû. Ví duï naøy ñöôïc duøng ñeå so saùnh vôùi söï thoûa maõn naêm giaùc quan thaät ra chaúng giuùp ích gì cho chuùng ta ngoaøi vieäc taïo ra caûm giaùc haøi loøng, thích yù.

Vì chaúng giuùp ích gì neân chuùng hoaøn toaøn khoâng theå nuoâi döôõng thaân taâm chuùng ta. con la: loaøi ngöïa vaø löøa giao hôïp vôùi nhau sanh ra gioáng vaät lai goïi laø con loa (騾), ta quen goïi laø con la. con loa: xem con la.

Coâ khôûi tuïng: xem Giaø-ñaø.

Coà-ñaøm: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Gautama, laø hoï cuûa ñöùc Phaät. Vì theá, ngoaïi ñaïo ñöông thôøi thöôøng goïi Phaät laø Sa-moân Coà-ñaøm.

Coà-sö-la (瞿師羅) phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ghoşira (Pāli: Ghosita) cuõng ñoïc laø Cuï-söû-la (具史羅)，Cuø-tö-la (瞿私羅) hay Cuø-söû-la (劬史羅), dòch nghóa laø Myõ aâm (美音) hay Dieäu aâm thanh (妙音 聲). Ñaây laø teân moät vò tröôûng giaû trong kinh Trung baûn khôûi (中本 起經). Kinh Coà-sö-la nhaéc ñeán ôû ñaây coù leõ laø teân khaùc cuûa kinh naøy (Ñaïi chaùnh taïng, quyeån 4, trang 147, kinh soá 196). coâng lao: xem sa-moân.

265

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN coäng maïng: xem maïng maïng.

Cuø-giaø-ly: teân moät vò tyø-kheo, ñöôïc phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kokālika, cuõng ñoïc laø Caâu-giaø-lôïi, laø ñeä töû ñi theo Ñeà-baø-ñaït-ña. cuø lao: xem sa-moân.

Cuø-söû-la: xem Coà-sö-la.

Cuø-tö-la: xem Coà-sö-la.

Cuï-söû-la: xem Coà-sö-la. cö só nam: xem öu-baø-taéc. cö só nöõ: xem öu-baø-di. cöû toäi yeát-ma (舉罪羯磨), cuõng goïi laø giaø baát chí baïch y gia yeát-ma, vò tyø-kheo coù toäi bò nghieâm caám khoâng ñöôïc ñeán nhaø cö só.

Cöïc aùi nhaát töû: ñòa vò tu chöùng cuûa Boà Taùt ñöôïc giaûng giaûi trong kinh naøy. Cöïc aùi nghóa laø heát loøng thöông yeâu; nhaát töû: ñöùa con moät, ñöùa con duy nhaát. Cöïc aùi nhaát töû nghóa laø ñem loøng thöông yeâu ñeán möùc xem nhö ñöùa con duy nhaát cuûa mình. Ñaây noùi loøng thöông yeâu cuûa vò Boà Taùt ôû ñòa vò naøy ñoái vôùi heát thaûy chuùng sanh.

Cöïc Hyû: xem Uaát-ñaàu-lam-phaát.

Cöïc nan thaéng ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Cöôùc-caâu-ñaø Ca-na-dieãn-na: xem Ca-la-cöu-ñaø Ca-chieân-dieân. cöu-cöu-traù: xem cöùu-cöùu-la. cöûu khieáu: xem chín loã. cöûu khoång: xem chín loã. cöùu-cöùu-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø kaukkuṭika, cuõng ñoïc laø cöucöu-traù, chæ con gaø, vì nhaân theo tieáng keâu cuûa gaø maø tieáng Phaïn goïi laø cöùu-cöùu-la. daï-xoa vaø la-saùt, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø yakṣa vaø rakṣasa. Nguyeân baûn Haùn vaên duøng tieäp taät la-saùt (捷疾羅剎), tieäp taät laø caùch dòch cuõ theo nghóa cuûa daï-xoa, coøn la-saùt dòch nghóa laø baïo aùc quyû ( 暴惡鬼). danh saéc: saéc chæ taát caû hình theå vaät chaát nhaän bieát ñöôïc baèng caùc giaùc quan; danh chæ caùc teân goïi ñöôïc hình thaønh ñeå chuyeån taûi

266

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH khaùi nieäm nhaän bieát phaân bieät veà töøng ñoái töôïng trong thöïc taïi.

Danh saéc cuõng ñöôïc xem nhö teân goïi khaùc cuûa naêm aám (hay naêm uaån). Trong naêm aám (saéc, thoï, töôûng, haønh vaø thöùc) thì saéc ñöôïc taùch rieâng vì coù theå nhaän bieát baèng caùc giaùc quan; coøn thoï, töôûng, haønh vaø thöùc ñöôïc goïi chung laø “danh” vì chuùng laø nhöõng phaùp tröøu töôïng, khoâng coù hình saéc, khoâng theå nhaän bieát baèng caùc giaùc quan maø chæ coù theå ñeà caäp ñeán baèng teân goïi (danh). danh töï taùnh ly: tính chaát cuûa teân goïi laø lìa khoûi thöïc theå. Teân goïi laø do con ngöôøi ñaët ra ñeå phaân bieät söï vaät, nhöng moät khi teân goïi ñöôïc hình thaønh thì con ngöôøi laïi xem teân goïi ñoù chính laø söï vaät, neân neáu chæ troùi buoäc vaøo teân goïi thì khoâng coøn nhaän bieát ñöôïc thöïc theå cuûa söï vaät aáy. Nhö noùi “me chua” (teân goïi) ñeå chæ traùi me (söï vaät), nhöng thöïc theå cuûa traùi me khoâng chæ laø chua, caøng khoâng chæ coù söï giôùi haïn trong teân goïi ñoù. Vì theá neân noùi tính chaát cuûa teân goïi laø lìa khoûi thöïc theå.

Di-da-li: xem Tyø-da-li.

Dieäm hueä ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Dieät yeát-ma (滅羯磨), cuõng goïi laø dieät taãn yeát-ma, baát saùm toäi yeát-ma, vò tyø-kheo coù toäi nhöng khoâng tin raèng nghieäp aùc coù chieâu caûm quaû baùo, khoâng sanh taâm saùm hoái, neân phaûi chòu pheùp yeát-ma naøy, khoâng ñöôïc soáng chung trong taêng chuùng.

Dieäu Tuùc: xem coõi trôøi Ñaâu-suaát. do-dieân: hay du-thieän-na, thöôøng goïi laø do-tuaàn, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø yojana, töông ñöông khoaûng 9.216 meùt. Tuy nhieân, trong kinh ñieån thöôøng duøng ñôn vò naøy vôùi yù nghóa töôïng tröng hôn laø ño löôøng moät caùch chính xaùc. Theo moät soá taøi lieäu coå thì do-dieân chæ chæ quaõng ñöôøng trung bình moät vò vua coù theå daãn quaân ñi qua trong moät ngaøy. Coøn theo caùc nhaø nghieân cöùu caän ñaïi nhö J. Flect vaø Major Vost thì moät do-dieân coù chieàu daøi khoaûng töø 7.300 ñeán 8.500 meùt. do-tuaàn: xem do-dieân.

Du-ñaàu-ñaøn (輸頭檀): phieân aâm töø tieáng Phaïn laø Suddhodana, töùc laø vua Tònh Phaïn.

267

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Du-lan-giaø (Sthūlātyayas), cuõng ñoïc laø Thaâu-lan-giaø, dòch nghóa laø Taùc ñaïi chöôùng thieän ñaïo (作大障善道), chæ nhöõng toäi ñöôïc xeáp döôùi boán toäi Ba-la-di vaø 13 toäi Taêng-taøn. du-thieän-na: xem do-dieân. duïc giaùc: xem ba loaïi tö töôûng xaáu aùc.

Duïc giôùi: xem Ba caûnh giôùi.

Duïc giôùi Luïc thieân: xem Saùu coõi trôøi thuoäc Duïc giôùi.

Duïc nhö yù tuùc: xem Boán nhö yù tuùc.

Duyeân giaùc: xem Phaät Bích-chi Duyeân giaùc thöøa: xem Ba thöøa.

Duyeân khôûi: xem Möôøi hai nhaân duyeân.

Duyeân khôûi quaùn: xem quaùn Möôøi hai nhaân duyeân.

Döï löu: xem Boán quaû thaùnh. ña-la: teân caây phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø tāla, teân khoa hoïc laø borassus flabelliformis, moïc phoå bieán ôû AÁn Ñoä, Myanma, Śrī Lanka vaø moät soá vuøng nhieät ñôùi thuoäc chaâu Phi. Caây cao to, moïc thaúng, hoa traéng lôùn, traùi chín maøu ñoû, aên ñöôïc. Laù caây coù phieán lôùn, roäng, xöa duøng ñeå vieát chöõ leân vaø löu giöõ ñöôïc, goïi laø laù boái-ña-la, hay laù boái, ñaëc bieät laø giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa vieäc ghi cheùp kinh ñieån chuû yeáu duøng loaïi laù boái naøy, neân goïi laø boái dieäp kinh. Chieàu cao caây trung bình khoaûng baûy, taùm möôi thöôùc coå (moãi thöôùc coå khoaûng 0,33 meùt), nhöng trong Hueä uyeån aâm nghóa noùi raèng ngöôøi xöa öôùc leä chieàu cao caây naøy laø 10 tröôïng (töùc 100 thöôùc coå) ñeå laøm ñôn vò ño chieàu cao. Neáu vaäy thì ngang taàm moät caây ña-la töùc laø khoaûng hôn 30 meùt. Ña-la laø loaïi caây khi bò chaët ñöùt ngoïn thì khoâng theå moïc leân ñöôïc nöõa, cuõng nhö caây döøa, caây cau... Vì theá, trong giôùi luaät ñöùc Phaät thöôøng duøng hình aûnh caây naøy ñeå ví duï nhöõng tröôøng hôïp phaïm toäi khoâng theå caûi hoái. ña vaên: nghe nhieàu, chæ vieäc ñöôïc nghe thuyeát giaûng nhieàu kinh ñieån.

Nhö trong haøng ñeä töû Phaät coù ngaøi A-nan ñöôïc Phaät khen ngôïi laø Ña vaên ñeä nhaát. Ña vaên taïng: danh xöng duøng ngôïi khen ngaøi A-nan laø baäc nghe nhieàu bieát roäng, dòch saùt nghóa laø “kho chöùa (nhöõng ñieàu) nghe nhieàu”; nhöng ôû ñaây khoâng chæ chung taát caû nhöõng ñieàu ñöôïc nghe, maø

268

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH chæ ñeán nhöõng kinh ñieån ngaøi A-nan ñaõ nghe Phaät thuyeát giaûng, vì theá chuùng toâi dòch laø Kho chöùa Kinh ñieån ñeå roõ yù hôn. Ña Vaên Thieân Vöông: xem Boán Thieân Vöông hoä theá. Ñaø-la-phieâu: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Dravya, dòch nghóa laø Chuû ñeá hay Sôû y ñeá, laø moät trong luïc ñeá cuûa Thaéng luaän. Cuõng dòch laø Thöïc cuù nghóa, laø thöïc phaùp cuûa 9 loaïi: ñaát, nöôùc, gioù, löûa, khoâng, thôøi, phöông, nghóa vaø yù. Ñaïi AÙi Ñaïo: xem Ma-ha Ba-xaø-ba-ñeà Kieàu-ñaøm-di. Ñaïi Ca-dieáp (Mahā-kāśyapa): laø moät trong Thaäp ñaïi ñeä töû cuûa Phaät, cuõng laø ngöôøi ñöôïc ñöùc Phaät giao phoù Taêng ñoaøn sau khi ngaøi nhaäp dieät. Vò naøy khaùc vôùi Boà Taùt Ca-dieáp ñaõ thöa hoûi Phaät trong phaåm Boà Taùt Ca-dieáp cuõng nhö ôû caùc nôi khaùc trong kinh naøy. ñaïi giaù y: xem ma-ha-laêng-giaø ñaïi höông töôïng: xem ma-ha-na-giaø. Ñaïi khoâng: caûnh khoâng tòch roát raùo cuûa Ñaïi thöøa, töùc laø caûnh giôùi Nieát-baøn. Ñaïi ñòa phaùp: xem Möôøi ñaïi ñòa. Ñaïi ñònh: xem Tam-ma-baït-ñeà. ñaïi saùt giôùi: xem ba-la-di. Ñaïi thuyeàn sö: Vò thuyeàn tröôûng taøi ba, thoâng thaïo moïi ñöôøng nöôùc treân bieån caû, coù theå chæ huy con taøu vöôït bieån ñeán nôi an toaøn.

Hình aûnh naøy thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ chö Phaät, Boà Taùt, vì caùc ngaøi laø ngöôøi ñöa chuùng sanh vöôït bieån sanh töû ñeán bôø giaûi thoaùt. ñaïi thöù naêm: boán ñaïi laø ñòa ñaïi (ñaát, töôïng tröng cho chaát raén), thuûy ñaïi (nöôùc, töôïng tröng cho ñoä aåm), hoûa ñaïi (löûa, töôïng tröng cho naêng löôïng), phong ñaïi (gioù, töôïng tröng cho söï chuyeån ñoäng).

Hö khoâng ñöôïc theâm vaøo boán ñaïi naøy, goïi laø khoâng ñaïi, töùc ñaïi thöù naêm. Ñaïi thöøa: xem Ba thöøa. ñaïi voïng ngöõ giôùi: xem ba-la-di. Ñaïi Y chæ: baäc coù ñöùc haïnh vaø trí tueä ñuû ñeå cho taát caû moïi ngöôøi nöông theo.

269

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN ñaïi y: xem ba taám phaùp y. Ñaøn Ba-la-maät hay Ñaøn-na Ba-la-maät, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø dānapāramitā, dòch nghóa laø Boá thí ñoä hay Thí ñoä, laø moät haïnh trong saùu haïnh ba-la-maät cuûa haøng Boà Taùt. Ñaøn-na Ba-la-maät: xem Ñaøn Ba-la-maät. ñaøn-vieät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø dānapati, dòch nghóa laø tín chuû, thí chuû, chæ ngöôøi do tín taâm maø cuùng döôøng taøi vaät cho chö taêng. Ñao ñoà: xem Ba ñöôøng aùc. Ñao-lôïi: xem coõi trôøi Ba möôi ba. ñaùo bæ ngaïn: xem bôø beân kia. ñaïo kieåm: soáng trong söï kieåm thuùc theo ñaïo phaùp, nghóa laø thöôøng töï kieåm ñaïo haïnh cuûa mình, töï xem xeùt ñaïo ñöùc cuûa mình, laáy ñaïo ñöùc laøm khuoân pheùp, khoâng bao giôø vöôït ra khoûi ñoù. ñaùt-ñaùt-la: teân khaùc chæ con gaø, vì nghe theo tieáng keâu maø ñaët teân.

Huyeàn öùng aâm nghóa, quyeån 2 vieát: “Ñaùt-ñaùt-la, thò keâ thanh daõ.” (Ñaùt-ñaùt-la laø tieáng keâu cuûa con gaø.). Hueä Laâm aâm nghóa, quyeån 26 vieát: “Ñaùt-ñaùt-la, duïng thanh ñaéc danh.” (Ñaùt-ñaùt-la, theo tieáng keâu maø ñaët teân.) Theo caû hai saùch naøy thì bieát ñaùt-ñaùt-la laø teân goïi ñeå chæ con gaø. Ñaúng hoaït (等活): dòch töø Phaïn ngöõ laø Saṃjīva, moät trong 8 caûnh ñòa nguïc noùng (Nhieät ñòa nguïc). Trong ñòa nguïc aáy, caùc toäi nhaân ñaùnh ñaäp, taøn haïi laãn nhau, xaâu xeù thaân theå nhau nhöng chaúng bao giôø cheát. Moãi khi hoï ñau ñôùn quaù maø cheát ñi thì laäp töùc soáng laïi, tieáp tuïc chòu khoå, neân goïi laø ñaúng hoaït. ñaâu-la: teân moät loaïi hoa, Phaïn ngöõ laø tūla, cuõng ñöôïc ñoïc laø ñoå-la hay ñoá-la... laø moät loaøi hoa coù maøu traéng vaø raát meàm maïi, mòn maøng; dòch nghóa laø mieân hoa hay teá mieân hoa. Caùch duøng ñaâu-la mieân laø khoâng chuaån xaùc vì keát hôïp caû aâm vaø nghóa. Ñaâu-suaát-ñaø: xem coõi trôøi Ñaâu-suaát. Ñaâu-suaát thieân: xem coõi trôøi Ñaâu-suaát. Ñeà-baø-ñaït: xem Ñeà-baø-ñaït-ña. Ñeà-baø-ñaït-ña: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Devadatta, cuõng goïi laø Ñeàbaø-ñaït, Ñieàu-ñaït, laø moät ngöôøi thuoäc doøng toäc Thích-ca, anh em

270

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH chuù baùc vôùi ñöùc Phaät vaø ngaøi A-nan. OÂng naøy cuõng xuaát gia theo Phaät, nhöng coù taâm aùc nghòch muoán thay Phaät laõnh ñaïo caû taêng ñoaøn. Raát nhieàu laàn Ñeà-baø-ñaït-ña ñaõ duøng möu keá haïi Phaät nhöng ñeàu thaát baïi. ñeà-hoà: moùn aên ngon ñöôïc laøm ra töø söõa. Trong caùc moùn ñöôïc laøm töø söõa thì ñeà-hoà ñöôïc xem laø quyù giaù nhaát, ngon vaø boå döôõng nhaát.

Xem theâm naêm moùn cheá bieán töø söõa. ñeà-xaù-ni: xem ba-la-ñeà ñeà-xaù-ni. ñeä luïc thieân: xem coõi trôøi thöù saùu. Ñeä nguõ giaûi löïc: xem Giaûi löïc thöù naêm. Ñeä nhaát nghóa: hay Ñeä nhaát nghóa ñeá, cuõng goïi laø Thaéng nghóa, Chaân thaät nghóa, laø chaân lyù roát raùo, döïa vaøo trí tueä vieân maõn cuûa baäc giaùc ngoä, phaân bieät vôùi Ñeä nhò nghóa hay Theá ñeá, Tuïc ñeá, laø chaân lyù töông ñoái. Khi ta nhìn thaáy vaø moâ taû söï vaät theo hieän traïng cuûa noù nhö ñöôïc nhìn thaáy, ñoù laø söï thaät töông ñoái, bò giôùi haïn trong phaïm vi nhaän bieát, suy dieãn, döïa vaøo caùc giaùc quan. Boà Taùt quaùn xeùt thaáy ñöôïc baûn theå tuyeät ñoái, roát raùo cuûa söï vaät, ñoù laø Ñeä nhaát nghóa hay Ñeä nhaát nghóa ñeá. Chaân lyù tuyeät ñoái naøy khoâng chòu aûnh höôûng bôûi nhöõng thay ñoåi, bieán caûi cuûa thôøi gian vaø khoâng gian. Ñeä nhaát nghóa ñeá: xem Ñeä nhaát nghóa. Ñeä nhaát nieäm xöù: xem Ba choã nieäm. Ñeä nhò nghóa: xem Ñeä nhaát nghóa. Ñeä nhò nieäm xöù: xem Ba choã nieäm. Ñeä nhò thieân: Coõi trôøi thöù nhì. Caùc coõi trôøi trong Tam giôùi ñöôïc keå töø döôùi leân laø: 1. Ñeä nhaát thieân: Töù thieân vöông thieân 2. Ñeä nhò thieân: Ñao-lôïi thieân hay Tam thaäp tam thieân 3. Ñeä tam thieân: Haøng chö thieân haàu haï quanh vua trôøi Ñeá Thích. ñeä nhò thieàn: xem caûnh thieàn thöù hai. Ñeä tam nieäm xöù: xem Ba choã nieäm. ñeä tam thieàn: xem caûnh thieàn thöù ba. ñeä töù baùt giôùi trai phaùp: chæ phaùp tu Baùt quan trai, hay Baùt trai giôùi, töùc laø thoï trì Taùm giôùi. Ngoaøi ra, ngöôøi thoï giôùi coøn phaûi giöõ

271

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN khoâng aên quaù giôø ngoï, nghóa laø chæ aên moät laàn trong ngaøy vaøo tröôùc giôø ngoï (giöõa tröa). Ngöôøi thoï Baùt quan trai thöôøng laø trong moät khoaûng thôøi gian moät ngaøy moät ñeâm, töø luùc ñöôïc truyeàn giôùi cho ñeán luùc xaû giôùi. Raát nhieàu chuøa hieän nay coù toå chöùc vieäc tu taäp Baùt quan trai giôùi moãi thaùng moät hoaëc hai laàn, nhöng thöôøng khoâng troïn moät ngaøy moät ñeâm maø chæ giôùi haïn trong moät ngaøy thoâi. Sôû dó goïi laø “ñeä töù baùt giôùi trai phaùp” vì giôùi luaät coù hai hình thöùc laø taän hình thoï (thoï giôùi suoát ñôøi) vaø nhaät daï thoï (thoï giôùi trong thôøi gian moät ngaøy moät ñeâm); giôùi taän hình thoï coù Nguõ giôùi, Thaäp giôùi vaø Cuï tuùc giôùi laø 3 loaïi, neân giôùi nhaät daï thoï laø Baùt giôùi ñöôïc xem laø thöù tö. ñeán bôø beân kia: xem bôø beân kia. ñòa nguïc A-tyø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Avīci, coøn goïi laø Ñòa nguïc Voâ giaùn (無間). Vì toäi nhaân trong ñòa nguïc naøy phaûi chòu nhöõng noãi khoå khoâng bao giôø giaùn ñoaïn, döøng laïi, neân goïi laø “voâ giaùn”. Ñòa nguïc Voâ giaùn: xem ñòa nguïc A-tyø. Ñòa vò Bình ñaúng nhö hö khoâng (Khoâng Bình ñaúng ñòa): ñòa vò maø haønh giaû coù loøng bình ñaúng ñoái vôùi caùc phaùp, xem taát caû ñoàng nhö hö khoâng. ñòa vò Nhaát töû: xem Cöïc aùi nhaát töû. Ñòa vò thöù chín (Ñeä cöûu ñòa): trong Thaäp ñòa, töùc Thieän tueä ñòa. Xem Möôøi ñòa vò. Ñòa vò thöù möôøi (Ñeä thaäp ñòa): Ñòa vò thöù möôøi laø ñòa vò roát raùo trong Thanh Vaên Thöøa. Thanh Vaên Thöøa coù möôøi ñòa vò: 1. Thoï tam quy ñòa; 2. Tín ñòa; 3. Phaùp ñòa; 4. Noäi phaøm phu ñòa; 5. Hoïc tín giôùi ñòa; 6. Nhaäp nhaân ñòa; 7. Tu-ñaø-hoaøn ñòa; 8. Tö-ñaø-haøm ñòa; 9. A-na-haøm ñòa; 10. A-la-haùn ñòa. Caàn phaân bieät vôùi Thaäp ñòa cuûa Boà Taùt. Ñòa vò thöù möôøi trong Thaäp ñòa cuûa Boà Taùt laø Phaùp vaân ñòa. Xem Möôøi ñòa vò. Ñieàu-ñaït: xem Ñeà-baø-ñaït-ña. ñình lòch: moät loaïi haït raát nhoû maøu vaøng ñen, duøng laøm vò thuoác. Coù ngöôøi noùi laø haït cuûa caây rau ñay. Ñænh phaùp: phaùp thöù hai cuûa Thanh vaên thöøa, sau Noaõn phaùp. Do caùc

272

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH caên laønh ñöôïc sanh ra neân goïi laø Ñænh phaùp. Phaùp naøy giuùp caùc caên laønh ñöôïc taêng tröôûng ñaày ñuû. Ñænh tam-muoäi: pheùp tam-muoäi cao troåi nhaát cuûa haøng Boà Taùt Thaäp ñòa, thaâu nhieáp taát caû caùc pheùp tam-muoäi khaùc. Ñænh töôùng (Phaïn ngöõ: sahasrāra), goïi ñuû laø Voâ kieán ñænh töôùng (無 見頂相). Töø ñieån Phaät Quang goïi töôùng naøy laø: Ñænh töôùng voâ naêng kieán giaû (頂相無能見者 - Töôùng ñænh ñaàu khoâng ai coù theå thaáy ñöôïc.) Ñaây laø töôùng phuï (veû ñeïp) thöù 66 trong taùm möôi töôùng phuï cuûa Phaät (Baùt thaäp chuûng haûo). Ñònh caên: xem naêm caên laønh. ñoaïn kieán: quan ñieåm sai laàm cho raèng thaân taâm naøy vôùi caùc phaùp theá gian laø ñoaïn dieät, khoâng thöôøng toàn, chaúng haïn nhö cho raèng ñôøi soáng hoaøn toaøn chaám döùt sau khi cheát, khoâng coù kieáp sau... ñoaïn thieän caên: xem nhaát-xieån-ñeà. ñoà ñaùnh löûa: duïng cuï ngaøy xöa ñöôïc duøng ñeå laáy löûa, nhôø vaøo ñoä nhaùm vaø söï chaø xaùt maïnh maø phaùt sanh tia löûa. Duïng cuï naøy coù theå laø moät mieáng tre khoâ coù voû nhaùm, hoaëc moät mieáng ñaù nhaùm maø khi chaø xaùt coù theå sanh ra löûa. Phaân boø khoâ ñöôïc duøng nhö chaát deã baét löûa vaø ñeå giöõ löûa tröôùc khi cho theâm cuûi khoâ vaøo. ñoå-la: xem ñaâu-la. ñoá-la: xem ñaâu-la. Ñoäc giaùc: xem Phaät Bích-chi Ñoäc giaùc thöøa: xem Ba thöøa. ñoái tha thuyeát höôùng bæ hoái: xem ba-la-ñeà ñeà-xaù-ni. Ñoàng söï nhieáp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp. Ñoät-kieát-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Duşkŗta, dòch nghóa laø aùc taùc hoaëc aùc khaåu, tuøy theo tröôøng hôïp phaïm toäi thuoäc thaân nghieäp hay khaåu nghieäp, nghóa laø chæ chung nhöõng haønh vi khoâng toát.. Ñoät-kieát-la cuõng coøn ñöôïc goïi laø Thöùc-xoa-ca-la-ni, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Śikṣākaranīya, Haùn dòch laø öng ñöông hoïc, hay öùng hoïc taùc, nghóa laø caàn phaûi hoïc. Caùc giôùi naøy thöôøng ñöôïc goïi chung laø Baùch chuùng hoïc phaùp, bôûi vì phaùp naøy coù moät traêm

273

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN ñieàu caàn phaûi hoïc hoûi vaø noi theo, quy ñònh chi tieát caùch öùng xöû haøng ngaøy, taïo neân oai nghi teá haïnh cuûa ngöôøi xuaát gia. Nhöõng phaùp naøy raát chi ly, khoâng nhaát thieát moãi khi phaïm vaøo ñeàu phaûi bò xöû phaït, nhöng laø khuoân maãu raát quan troïng cho moãi ngöôøi ñeå soáng toát ñôøi soáng tu taäp. Ngöôøi xuaát gia phaûi luoân luoân ghi nhôù vaø moãi khi coù phaïm vaøo phaûi töï mình phaùt loä saùm hoái. Ñoät-kieátla laø nhöõng giôùi nhoû nhaët nhaát trong giôùi luaät cuûa vò tyø-kheo, quy ñònh chi tieát caùch öùng xöû haøng ngaøy, taïo neân oai nghi teá haïnh cuûa ngöôøi xuaát gia. Nhöõng giôùi naøy raát chi ly, nhoû nhaët vaø khoâng nhaát thieát moãi moãi khi phaïm vaøo ñeàu phaûi bò xöû phaït, nhöng laïi laø khuoân maãu raát quan troïng ñeå vò tyø-kheo coù theå soáng toát ñôøi soáng tu taäp. Ñöùc cuù nghóa: xem Caàu-na. ñöùc tin voâ caên (voâ caên tín): ñöùc tin phaùt khôûi ban ñaàu nhôø söùc gia trì cuûa Phaät, chöa coù ñöôïc baát cöù neàn taûng naøo neân goïi laø voâ caên.

Nhöõng ngöôøi tröôùc chöa töøng tin töôûng nôi Phaät, Phaùp vaø Taêng, nhôø coù nhaân duyeân ñöôïc gaëp Phaät lieàn phaùt khôûi ñöùc tin, goïi laø voâ caên tín. Töø ñoù veà sau môùi nhaân ñaây maø phaùt trieån caùc caên laønh.

EÂ-lan-nhaõ: xem A-lî-la-baït-ñeà.

Gia haønh ñaïo: xem Töù ñaïo thaùnh nhaân.

Giaø-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Gāthā, dòch nghóa laø ‘Coâ khôûi tuïng’, ‘Phuùng tuïng’, cuõng ñoïc laø Keä-ñaø hay keä, nghóa laø nhöõng baøi keä do coù nhaân duyeân thích hôïp maø Phaät noùi ra rieâng reõ chöù khoâng ñeå truøng tuïng Kheá kinh, cuõng khoâng nhaèm noùi giôùi luaät. Xem Möôøi hai boä kinh. giaùc quaùn (覺觀): laø caùch dòch cuõ cuûa taàm töù (尋伺), chæ chung taát caû caùc tö töôûng thoâ (taàm) vaø vi teá (töù). Nhöõng baûn tröôùc ñaây coù khi dòch thaønh giaùc quan, coù khi ñeå nguyeân töø giaùc quaùn, ñeàu khoâng laøm roõ yù. Chính do caùc tö töôûng (thoâ vaø teá) xaáu aùc maø khôûi sanh tham, saân, si...; vaø cuõng nhôø caùc tö töôûng (thoâ vaø teá) toát laønh maø coù söï khôûi ñaàu tu taäp höôùng ñeán giaûi thoaùt.

Giaùc thaønh: xem Caâu-thi-na.

Giaûi löïc thöù naêm (Ñeä nguõ giaûi löïc), töùc Tri chuûng chuûng giaûi trí löïc, laø trí löïc thöù naêm trong Möôøi trí löïc cuûa Phaät, coù theå roõ bieát caên trí cuûa taát caû chuùng sanh vaø bieát caùch giaùo hoùa thích hôïp.

274

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Giaûi thoaùt ñaïo: xem Töù ñaïo thaùnh nhaân. giôø boâ: caùch duøng cuõ, vaøo khoaûng giöõa giôø thaân, töùc laø töø 4 ñeán 5 giôø chieàu.

Giôùi ba-la-maät: xem Thi ba-la-maät. giôùi buoâng xaû (xaû giôùi): chæ söï trì giôùi döïa treân taâm nieäm buoâng xaû söï hieän höõu trong Ba coõi.

Giôùi ñoä: xem Thi ba-la-maät. giôùi khoâng gieát haïi (baát saùt giôùi): laø giôùi ñaàu tieân trong Naêm giôùi (Nguõ giôùi) cuûa ngöôøi Phaät töû taïi gia, cuõng laø giôùi caên baûn cuûa taát caû caùc phaàn giôùi luaät trong ñaïo Phaät. giôùi ngoaïi ñaïo: ngoaïi ñaïo tin raèng thoï trì caùc giôùi naøy seõ ñöôïc sanh leân coõi trôøi. Khoâng bieát cuï theå noäi dung caùc giôùi naøy, chæ thaáy trong Trí ñoä luaän, quyeån 22 coù ghi raèng: “Giôùi cuûa ngoaïi ñaïo laø giôùi traâu, giôùi höôu, giôùi choù, giôùi quyû la-saùt, giôùi caâm, giôùi ñieác.” (外道戒者,牛戒,鹿戒,狗戒,羅剎鬼戒,啞戒,聾戒。- Ngoaïi ñaïo giôùi giaû, ngöu giôùi, loäc giôùi, caåu giôùi, la-saùt quyû giôùi, aù giôùi, lung giôùi.) ÔÛ ñaây tuy noäi dung coù khaùc nhöng cuõng ñeàu laø lieân quan ñeán caùc loaøi suùc vaät. giôùi taøi (戒財): giôùi haïnh laø taøi saûn quyù giaù cuûa ngöôøi tu taäp. Taäp dò moân luaän (集異門論) quyeån 15, tôø 13 giaûi thích raèng: “Nhöõng ai lìa xa söï gieát haïi, lìa xa söï troäm caép, lìa xa taø haïnh daâm duïc, lìa xa lôøi noùi doái traù, lìa xa vieäc uoáng caùc loaïi röôïu; ñoù goïi laø giôùi taøi.”

Vì theá, giôùi taøi ôû ñaây chæ vieäc giöõ troïn naêm giôùi caên baûn.

Giôùi thuû keát: xem Ba keát. giôùi tìm caàu (caàu giôùi): chæ söï trì giôùi do mong caàu quaû baùo toát ñeïp trong Ba coõi. ha-leâ-laëc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø haritakī, cuõng ñoïc laø ha-lî-laëc, laø moät loaïi caây coù traùi, reã, thaân, caønh laù, hoa vaø haït ñeàu coù vò ñaéng. ha-lî-laëc: xem ha-leâ-laëc.

Ha traùch yeát-ma (訶責羯磨): hình thöùc aùp duïng ñoái vôùi vò tyø-kheo coù toäi, buoäc phaûi chòu söï quôû traùch coâng khai tröôùc chuùng taêng.

Hai chaân lyù (Nhò ñeá): töùc Tuïc ñeá hay Theá ñeá (chaân lyù töông ñoái cuûa theá tuïc) vaø Chaân ñeá, Thaéng nghóa ñeá hay Ñeä nhaát nghóa ñeá (chaân lyù tuyeät ñoái cuûa caûnh giôùi giaûi thoaùt).

275

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN hai loaïi Phaùp thaân: töùc Phaùp taùnh Phaùp thaân vaø Phöông tieän Phaùp thaân, cuõng goïi laø Lyù Phaùp thaân vaø Trí Phaùp thaân. hai möôi laêm caûnh giôùi hieän höõu: goàm taát caû caùc caûnh giôùi hieän höõu cuûa taát caû chuùng sanh. Ñoù laø söï phaân chia ba coõi chuùng sanh luaân hoài thaønh hai möôi laêm caûnh giôùi, vì theá cuõng ñoàng nghóa vôùi nhöõng danh töø nhö Tam giôùi, Ba coõi, Tam höõu, chö höõu. Trong Tam giôùi (Duïc giôùi, Saéc giôùi, Voâ saéc giôùi) coù taát caû 25 caûnh giôùi, moãi caûnh giôùi ñeàu coù chuùng sanh höõu tình, cho neân goïi laø nhò thaäp nguõ höõu. Trong coõi Duïc giôùi coù 14, trong coõi Saéc giôùi coù 7, trong coõi Voâ saéc giôùi coù 4; phaân chia cuï theå nhö sau: Töù aùc ñaïo (四惡道) goàm: 1. Ñòa nguïc, 2. Suùc-sanh, 3. Ngaï-quyû, 4. A-tu-la; Töù chaâu (四洲) hay Töù thieân haï goàm: 1. Phaát-vu-ñaõi, 2. Coà-da-ni, 3. Uaát-ñan-vieät, 4. Dieâm-phuø-ñeà; Luïc duïc thieân (六 欲天) goàm: 1. Töù thieân vöông xöù, 2. Tam thaäp tam thieân xöù, 3.

Dieäm-ma thieân, 4. Ñaâu-suaát thieân, 5. Hoùa laïc thieân, 6. Tha hoùa töï taïi thieân. Möôøi boán caûnh naøy thuoäc veà Duïc giôùi. Töù thieàn thieân (四禪天) goàm: 1. Sô thieàn, 2. Nhò thieàn, 3. Tam thieàn, 4. Töù thieàn; Tònh cö thieân (淨居天) goàm: 1. Ñaïi phaïm vöông, 2. Voâ töôûng thieân, 3. Tònh cö A-na-haøm. Baûy caûnh naøy thuoäc veà Saéc giôùi. Töù khoâng xöù thieân (四空處天) goàm: 1. Thöùc xöù, 2. Khoâng xöù, 3. Baát duïng xöù (Voâ sôû höõu xöù) 4. Phi töôûng phi phi töôûng xöù. Boán caûnh naøy thuoäc veà Voâ saéc giôùi. hai phaùp khoâng xaùc ñònh (nhò baát ñònh phaùp): Hai tröôøng hôïp phaïm toäi lieân quan ñeán phuï nöõ (cuûa vò tyø-kheo) nhöng khoâng theå xaùc ñònh roõ, vì xaûy ra trong choã kín ñaùo, rieâng chæ coù hai ngöôøi, khoâng coøn ai khaùc bieát ñöôïc. Do ñoù, vieäc xaùc ñònh toäi naøy phaûi tin theo lôøi cuûa moät ngöôøi thöù ba bieát chuyeän, laø ngöôøi coù tín taâm vöõng chaéc.

Hai thöøa: xem Ba thöøa. haïi giaùc: xem ba loaïi tö töôûng xaáu aùc. haønh aám: xem naêm aám. haønh khoå: xem ba töôùng khoå Haønh Vuõ: xem Vuõ Haønh.

276

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH haït caûi ñaàu kim: ñieàu raát khoù xaûy ra, ví nhö khoù gieo cho haït caûi naèm ngay treân ñaàu caây kim. Sanh ra ñöôïc gaëp Phaät cuõng raát khoù nhö vaäy. haït chaâu nhö yù (nhö yù chaâu): Cuõng goïi laø ma-ni baûo chaâu, laø haït ngoïc quyù ñaëc bieät coù theå giuùp ngöôøi sôû höõu noù muoán gì ñöôïc naáy (nhö yù), neân goïi laø chaâu nhö yù. haéc nguyeät: xem tuaàn traêng toái. haéc phaùp: xem baïch phaùp.

Haèng haø sa soá: xem soá caùt soâng Haèng. haäu bieân thaân: xem thaân gaàn cuoái.

Hieän tieàn ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Hình maïo duïc: xem Ba söï ham muoán. hoï Thích: töùc laø hoï Thích-ca, doøng hoï maø ñöùc Phaät ñaõ ñaûn sanh trong ñoù. hoa baùo: chæ söï baùo öùng ngay tröôùc maét, do nghieäp thieän aùc chieâu caûm töùc thôøi, chöa phaûi laø keát quaû cuoái cuøng. Gioáng nhö ngöôøi troàng caây, tröôùc phaûi thaáy coù hoa roài sau môùi ñöôïc quaû, vì theá neân goïi loaïi quaû baùo tröôùc maét naøy laø hoa baùo. hoa ñoám: chæ aûo giaùc nhìn thaáy raát nhieàu ñoám saùng giöõa hö khoâng maø thaät ra khoâng coù gì caû. Thuaät ngöõ naøy ñöôïc dòch töø Phaïn ngöõ laø khapuṣpa, nhöõng kinh luaän khaùc cuõng thöôøng duøng khoâng hoa (空花) hay hö khoâng hoa (虛空花).

Hoøa-ca-la-na: xem Thoï kyù. hoøa hôïp ly taùn voâ thöôøng: xem ba loaïi voâ thöôøng. hoøa quang ñoàng traàn: Giao tieáp gaàn guõi nhöng khoâng nhieãm laáy nhöõng thoùi xaáu: nguyeân vaên chöõ Haùn dieãn ñaït khaùi nieäm naøy laø “döõ coäng hoøa quang baát ñoàng kyø traàn” (與共和光不同其塵). Veà sau, quan ñieåm “hoøa quang ñoàng traàn” ñaõ trôû thaønh moät trong caùc toân chæ cuûa Ñaïi thöøa, vôùi yù nghóa ñöa Chaùnh phaùp vaøo ñôøi soáng theá tuïc ñeå tieáp ñoä nhöõng keû loãi laàm, truïy laïc. Coù theå xem tö töôûng naøy laø xuaát phaùt töø ñaây. hoûa chaâu: haït chaâu quyù chieáu aùnh saùng röïc rôõ, saéc nhö löûa chaùy.

Hoûa ñoà: xem Ba ñöôøng aùc.

277

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN hoûa tai: chæ khi kieáp taän xaûy ra naïn löûa thieâu ñoát ñeán taän caûnh trôøi Sô thieàn. Trong kinh Phaät daïy raèng khi moät ñaïi kieáp saép chaám döùt thì khôûi leân moät traän hoûa tai (naïn löûa), tieâu dieät theá giôùi ñeán taän caûnh giôùi Sô thieàn. Xem Ba tai kieáp lôùn. hoùa thaønh: xem caøn-thaùt-baø thaønh. hoaïi khoå: xem ba töôùng khoå hoaïi saéc y: xem aùo nhuoäm maøu.

Hoan hyû ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Hoaøng ñaàu: xem Ca-tyø-la. hoaøng moân (黃門): Phaïn ngöõ laø paṇḍaka, yù nghóa ban ñaàu cuûa töø naøy ñöôïc duøng ñeå chæ nhöõng quan hoaïn maëc aùo vaøng trong cung caám cuûa vua, laø nhöõng ngöôøi ñaõ töï thieán döông vaät. Veà sau, hoaøng moân ñöôïc duøng ñeå chæ chung nhöõng ngöôøi tuy mang daùng veû nam giôùi nhöng khoâng coù döông vaät, hoaëc ngöôøi taät khuyeát nam caên. Töø naøy chæ chung nhöõng keû do taät khuyeát nam caên (döông vaät) neân khoâng theå laøm vieäc haønh daâm, hoaëc do coù beänh taät, hoaëc bò thieán... hoà qua (胡瓜): quaû döa chuoät. Caùch duøng naøy raát hieám gaëp, nhöng caùc töø ñieån Haùn Vieät hieän ñaïi ñeàu ghi roõ 胡瓜 = 黃瓜 (hoaøng qua), nghóa laø döa chuoät. hoå theïn (taøm quyù): hai ñöùc tính coù theå giuùp chuùng ta xa lìa moïi ñieàu xaáu xa, toäi loãi. Khi ta laøm moät vieäc xaáu, phaûi bieát xaáu hoå khi coù ngöôøi khaùc bieát ñöôïc, vaø töï theïn vôùi chính mình duø khoâng coù ai bieát ñöôïc. Nhö vaäy goïi laø bieát hoå theïn. Ngöôøi khoâng bieát hoå theïn thì baát cöù ñieàu xaáu xa naøo cuõng coù theå thöïc hieän ñöôïc.

Coøn ngöôøi bieát hoå theïn thì trong baát cöù hoaøn caûnh naøo, duø coù bò ngöôøi khaùc phaùt giaùc hay khoâng, cuõng luoân töï bieát ñieàu ñaõ laøm sai cuûa mình ñeå vónh vieãn tröø döùt. hoäc: ñôn vò ño löôøng ngaøy xöa, moãi hoäc baèng 10 ñaáu. hoäi hieäp sôû sanh khoå: xem ba loaïi khoå. huaân thieàn (熏禪): moät trong boán phaùp thieàn thuoäc Xuaát theá gian thieàn.

Boán phaùp thieàn naøy goàm coù: 1. Quaùn thieàn (觀禪), 2. Luyeän thieàn (練禪), 3. Huaân thieàn (熏禪), 4. Tu thieàn (修禪). Boán phaùp naøy thöôøng ñöôïc goïi chung laø Quaùn luyeän huaân tu (觀練薰修).

278

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Huyeát ñoà: xem Ba ñöôøng aùc. hö ñoäc: xem boán thöù ñoäc. hö khoâng hoa: xem hoa ñoám.

Hö khoâng voâ vi: xem Ba phaùp voâ vi. höông thaàn: xem caøn-thaùt-baø. höôùng: xem Boán höôùng. höôùng vò: xem Boán höôùng. höõu dö: coøn toàn taïi, vaãn coøn soùt laïi, ñöôïc duøng ñeå chæ heát thaûy nhöõng söï vaät vaø lyù leõ chöa ñaït ñeán choã roát raùo, cuøng cöïc, cho neân ñoái nghóa vôùi voâ dö.

Höõu ñænh thieân: xem A-ca-ni-traù. höõu laäu, voâ laäu: höõu laäu laø coøn phieàn naõo, khi saùu caên tieáp xuùc vôùi saùu traàn thì coù söï laäu tieát, ræ chaûy, caûm xuùc. Ñoù laø noùi nhöõng chuùng sanh coøn löu chuyeån trong ba coõi. Voâ laäu laø baäc ñaõ döùt phieàn naõo, Thaùnh nhaân, thaân taâm khoâng bò níu keùo bôûi ngoaïi duyeân. höõu nhieãu: ñi quanh moät ñoái töôïng naøo ñoù theo chieàu veà beân phaûi.

Theo phong tuïc thôøi coå AÁn Ñoä, ngöôøi ta ñi voøng quanh theo chieàu beân phaûi ñeå toû loøng cung kính. Ñi quanh Phaät caû traêm ngaøn voøng laø muoán toû yù heát söùc cung kính. Khi vieáng caùc thaùp Phaät, ngöôøi ta cuõng ñi quanh nhö vaäy, goïi laø nhieãu thaùp. höõu vi: coù taïo taùc, chæ chung caû vieäc coù duïng yù taïo taùc, coù nhaân duyeân taïo taùc. Ñaây ñeàu laø caùc phaùp voâ thöôøng, khoå naõo.

Hy-lieân: xem A-lî-la-baït-ñeà.

Hy-maõ-laïp: xem Tuyeát sôn.

Hyû Tuùc: xem coõi trôøi Ñaâu-suaát.

Hyû voâ löôïng: xem Boán taâm voâ löôïng.

Keá Taân: teân nöôùc, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Gāndhāra, cuõng phieân aâm laø Kieàn-ñaø-la, laø moät nöôùc thuoäc AÁn Ñoä thôøi coå, naèm ôû phía baéc löu vöïc Nguõ Haø, vuøng haï löu soâng Kabul, thuoäc taây baéc AÁn Ñoä ngaøy nay.

Keä-ñaø: xem Giaø-ñaø. keát giaø: noùi ñuû laø keát giaø phu toïa, Phaïn ngöõ laø nyaṣīdat-paryaṅkam ābhujya, laø caùch ngoài theo tö theá treùo chaân, vöõng chaõi nhö hoa

279

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN sen, neân cuõng goïi laø duõng kieän toïa hay lieân hoa toïa. Daân gian quen goïi laø ngoài xeáp baèng. Ñaây laø caùch ngoài ñöôïc aùp duïng trong taát caû caùc phaùp moân cuûa ñaïo Phaät, duø laø Tieåu thöøa hay Ñaïi thöøa, Tònh ñoä hay Thieàn toâng, khi haï thuû coâng phu tröôùc heát ñeàu phaûi duøng ñeán caùch ngoài an oån naøy. Neáu caû hai chaân ñeàu giao nhau thì laø toaøn giaø toïa; neáu chaân naøy gaùc treân chaân kia thì goïi laø baùn giaø toïa. Coù hai caùch aùp duïng phoå bieán: 1. Tröôùc heát ñaët chaân phaûi treân ñuøi traùi, sau ñoù ñaët chaân traùi treân ñuøi phaûi, hai loøng baøn chaân ngöûa leân, naèm treân hai baép veá, loøng baøn tay cuõng ngöûa leân, tay traùi ñaët treân tay phaûi. Caùch ngoài naøy goïi laø Haøng ma toïa. Caùc toâng Thieân Thai, Thieàn toâng... vaø ña soá caùc toâng Hieån giaùo ñeàu theo caùch ngoài naøy. 2. Tröôùc heát ñaët chaân traùi treân ñuøi phaûi, sau ñoù ñaët chaân phaûi treân ñuøi traùi, loøng baøn tay phaûi ñaët treân loøng baøn tay traùi, taát caû baøn tay vaø baøn chaân ñeàu ngöûa leân.

Caùch ngoài naøy goïi laø Caùt töôøng toïa. Maät toâng goïi laø Lieân hoa toïa. keát söû (結使, Phaïn ngöõ: saṃyojana): chæ nhöõng söï troùi buoäc, ngaên trôû ngöôøi tu taäp treân ñöôøng ñaït ñeán söï giaûi thoaùt. Vì coù söùc troùi buoäc thaân taâm, neân goïi laø keát (thaét buoäc, troùi buoäc). Vì coù söùc sai khieán, xuùi giuïc ngöôøi ta haønh ñoäng sai traùi, neân goïi laø söû (sai khieán). Coù 10 keát söû ñöôïc keå ra laø: 1. Thaân kieán (身 見; Phaïn ngöõ: satkāya-dṛṣṭi; Pāli: sakkāyadiṭṭhi), chaáp raèng coù moät baûn ngaõ hình thaønh nôi thaân theå; 2. Nghi (疑; Phaïn ngöõ: vicikitsā; Pāli: vicikiccā); 3. Giôùi caám thuû (戒禁取; Phaïn ngöõ: śīlavrata-parāmarśa; Pāli: sīlabbata-parāmāsa) coá chaáp vaøo giôùi luaät moät caùch khoâng chính ñaùng; 4. Duïc tham (欲貪; Phaïn ngöõ: kāma-rāga); 5. Saân khueå (saân haän) (瞋恚; Phaïn ngöõ: vyāpāda); 6. Saéc tham (色貪; Phaïn ngöõ: rūpa-rāga); 7.

Voâ saéc tham (無色貪; Phaïn ngöõ: arūpa-rāga); 8. Maïn (kieâu maïn) (慢; Phaïn ngöõ: māna); 9. Traïo cöû (hoài hoäp khoâng yeân) (掉 舉; Phaïn ngöõ: auddhatyauddhacca); 10. Voâ minh (無明; Phaïn ngöõ: avidyāavijjā). Cuõng coù caùch phaân loaïi cöûu keát, thaäp söû, laïi chia ra nguõ lôïi söû vaø nguõ ñoän söû. Trong moät soá baûn kinh luaän, ñoâi khi cuõng thaáy ñeà caäp ñeán thaát söû bao goàm: duïc aùi, saân khueå, höõu aùi, kieâu maïn, voâ minh, taø kieán vaø nghi. Vì theá, noùi moät caùch toång quaùt nhaát thì keát söû coù theå xem nhö caùch goïi teân khaùc cuûa phieàn naõo.

280

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Kham nhaãn ñòa: ñòa vò ban sô trong möôøi ñòa vò (Thaäp ñòa) cuûa haøng Boà Taùt, cuõng goïi laø Hoan hyû ñòa. khaåu nghieäp: xem ba nghieäp.

Kheá kinh: xem Tu-ña-la.

Kheá phaïm: xem Tu-ña-la.

Kheá tuyeán: xem Tu-ña-la. khí ñoäc: xem boán thöù ñoäc. khieát ñoäc: xem boán thöù ñoäc.

Khoå haïnh laâm: xem röøng Khoå haïnh. khoå khoå: xem ba töôùng khoå khoâi khoaùi (魁膾): ngöôøi laøm ngheà ñao phuû. Caùc baûn tröôùc ñaây ñeàu dòch laø ngöôøi haøng thòt, baùn thòt hoaëc baêm thòt laøm nem chaû... Ñoù chæ laø suy ñoaùn töø nghóa cuûa chöõ khoaùi (膾). Trong Taïp A-tì-ñaøm taâm luaän, quyeån 3, xeáp ñaây laø nghieäp aùc thöù 8 vaø giaûi thích nhö sau: 魁膾，指爲官操刀行刑之人。謂人本同類，彼雖犯法，理固當 死，然習操刀之業以害其生，實爲惡行。(Khoâi khoaùi, chæ vi quan thao ñao haønh hình chi nhaân. Vò nhaân baûn ñoàng loaïi, bæ tuy phaïm phaùp, lyù coá ñöông töû, nhieân taäp thao ñao chi nghieäp dó haïi kyø sanh, thaät vi aùc haïnh. – Khoâi khoaùi, chæ ngöôøi giöõ nhieäm vuï caàm ñao haønh hình. Laø ñoàng loaïi vôùi nhau, ngöôøi kia tuy phaïm phaùp, theo lyù phaûi [xöû toäi] cheát, nhöng ngöôøi laøm quen theo nghieäp gieát haïi sanh maïng nhö vaäy thaät laø haïnh xaáu aùc.) Nhö vaäy, roõ raøng nhöõng caùch dòch tröôùc ñaây ñeàu khoâng ñuùng. Khoâi khoaùi ôû ñaây phaûi hieåu laø ngöôøi laøm ngheà ñao phuû. khoâng caên, hai caên: Nhöõng ngöôøi coù boä phaän sanh duïc baát thöôøng, hoaëc khoâng coù döông vaät, döông vaät raát nhoû, hoaëc coù caû döông vaät laãn aâm vaät nhöng caû hai ñeàu nhoû khaùc thöôøng.

Khoâng ñònh: cuõng goïi laø phaùp Tam-muoäi Khoâng, ñaït ñöôïc nhôø quaùn saùt taùnh khoâng cuûa caùc phaùp. Haøng Thanh vaên, Duyeân giaùc, Boà Taùt ñeàu coù tu taäp pheùp ñònh naøy, nhöng chæ coù chö Phaät môùi ñaït ñöôïc pheùp ñònh naøy ñeán möùc roát raùo. khoâng haïnh: chæ söï tu chöùng taùnh khoâng, töùc thaät taùnh cuûa caùc phaùp, vì taát caû caùc phaùp ñeàu do nhaân duyeân sanh, khoâng heà coù moät thöïc theå naøo toàn taïi ñoäc laäp.

281

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN khoâng haàu (箜篌), teân moät loaïi ñaøn thôøi coå, Phaïn ngöõ laø vīṇā, ngaøy nay khoâng coøn nöõa. Loaïi ñaøn naøy thöôøng coù 23 daây, nhöng cuõng coù caùc loaïi ñöôïc cheá taïo vôùi 22, 24 hoaëc 25 daây. Ñaøn coù xuaát xöù töø AÁn Ñoä, veà sau coù löu haønh sang caùc nöôùc vuøng Taây Vöïc cho ñeán Trung Hoa vaøo thôøi Haùn. Moät soá phuø ñieâu trang trí trong caùc thaùp coå cuõng nhö ñöôïc phaùt hieän gaàn ñaây trong ñoäng Ñoân Hoaøng coøn löu giöõ hình aûnh loaïi ñaøn naøy. khoâng hoa: xem hoa ñoám. khoâng phaù moäc: xem khö-ñaø-la. khoâng thoái chuyeån (Baát thoái chuyeån): ñòa vò tu haønh cuûa haøng Boà Taùt khi khoâng coøn thoái lui nöõa, chæ thaúng tieán daàn ñeán muïc ñích laø quaû Phaät. khoâng tueä: (Trí tueä khoâng) trí tueä coù ñöôïc do tu taäp phaùp quaùn khoâng, thaáy ñöôïc thaät taùnh cuûa taát caû caùc phaùp chính laø taùnh khoâng.

Khoâng, Voâ töôùng vaø Voâ taùc: xem Ba moân giaûi thoaùt. khoång töôùc: teân moät loaøi chim, dòch töø Phaïn ngöõ laø mayūra, dòch aâm laø ma-do-la (摩由羅). khu khieån yeát-ma (驅遣羯磨), cuõng goïi laø khu xuaát yeát-ma, bieän phaùp aùp duïng ñoái vôùi vò tyø-kheo coù toäi (thöôøng laø khi hình thöùc quôû traùch khoâng coù taùc duïng), theo ñoù phaûi chòu söï truïc xuaát ra khoûi nôi ôû. khö-ñaø-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø khadira, teân moät loaïi caây coù goã raát raén chaéc, dòch nghóa laø kieân ngaïnh moäc hay khoâng phaù moäc.

Vì goã caây naøy raén chaéc neân than cuûa noù laø loaïi than ñoát leân raát noùng. kieân ngaïnh moäc: xem khö-ñaø-la.

Kieàn-ñaø-la: xem Keá Taân. kieàn-thaùt-baø: xem caøn-thaùt-baø. kieån-ñaø-la: xem caøn-thaùt-baø. kieán chaáp: chæ nhöõng quan ñieåm, ñònh kieán sai laàm, coá chaáp vaø vöôùng maéc vaøo choã thaáy bieát hieän coù cuûa mình, cho ñoù laø tuyeät ñoái vaø khoâng chaáp nhaän moïi quan ñieåm khaùc. Do kieán chaáp maø ngöôøi ta khoâng theå nhaän bieát Chaùnh phaùp.

282

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH kieán ñaûo: xem ba söï ñieân ñaûo.

Kieán ñaïo: Duøng con maét trí tueä chaân chaùnh, kieán giaûi ngay thaät maø nhaän ra tính chaát khoå, baát tònh cuûa cuoäc ñôøi, vaø söï an laïc, giaûi thoaùt trong ñôøi soáng ñaïo haïnh. Ñaây laø choã chöùng ñaéc ñaàu tieân cuûa ngöôøi tu hoïc, so trong boán möùc ñoä chöùng ñaéc laàn löôït laø: Kieán ñaïo, Tu ñaïo, Voâ hoïc ñaïo vaø Phaät ñaïo. Do tænh giaùc veà cuoäc soáng maø coù theå Kieán ñaïo. Do Kieán ñaïo maø coù theå khôûi söï Tu ñaïo. Do Tu ñaïo maø ñöôïc trí hueä Voâ hoïc ñaïo, töùc laø quaû vò A-lahaùn. Do ñöôïc Voâ hoïc ñaïo maø tieáp tuïc tu haønh caùc thaùnh haïnh ñeå ñöôïc Phaät ñaïo, töùc laø quaû vò Nhö Lai. kieán ñoäc: xem boán thöù ñoäc. kieán haønh: chæ chung caùc loaïi ngaõ kieán, taø kieán... khieán haønh giaû khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc chaân lyù, neân cuõng goïi laø kieán hoaëc.

Kieán keát: xem Ba keát. kieáp: hay kieáp-ba, phieân aâm töø Phaïn ngöõ kalpa, chæ moät quaõng thôøi gian raát daøi, haàu nhö khoâng theå tính ñeám. Trong kinh luaän coù nhieàu choã giaûi thích khaùc nhau veà quaõng thôøi gian naøy. Nhö coù laàn Phaät daïy: “Nhö coù quaû nuùi lôùn ôû gaàn thaønh aáp, ngöôøi daân ôû ñoù cöù moät traêm naêm laïi ñeán duøng moät taám vaûi quaát vaøo quaû nuùi, cho ñeán khi quaû nuùi aáy moøn saïch ñi vaãn chöa heát moät kieáp.” Nhö vaäy coù theå hình dung thôøi gian moät kieáp laø raát laâu. kieáp giaûm: thöôøng ñöôïc giaûi thích laø töø khi tuoåi thoï con ngöôøi ñöôïc 84.000 naêm, cöù qua moät traêm naêm thì giaûm ñi moät tuoåi, cho ñeán luùc chæ coøn laø 10 tuoåi thì goïi laø moät kieáp giaûm. kieáp sô: thuôû ban sô, kieáp sô khai luùc môùi hình thaønh cuûa moät theá giôùi.

Kieáp-tyø-la: xem Ca-tyø-la.

Kieät-xaø: xem Ma-kieät-ñaø.

Kieàu-taùt-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kosala, cuõng ñoïc laø Caâu-taùt-la, Caâu-taùt-di-la, laø moät nöôùc lôùn ôû AÁn Ñoä vaøo thôøi ñöùc Phaät, kinh thaønh laø Xaù-veä.

Kieàu-thi-ca: moät trong caùc teân rieâng cuûa ñöùc Ñeá-thích.

Kieàu-thöôûng-di: xem Caâu-thieåm-di.

Kieàu-traàn-nhö: xem A-nhaõ Kieàu-traàn-nhö.

283

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN kim cang thaân: xem thaân kim cang. kim sí ñieåu: xem chim caùnh vaøng. kim sí ñieåu vöông: xem chim caùnh vaøng. kinh haønh: ñi chaäm raõi vaø nhieáp taâm, chung quanh ñieän Phaät hoaëc saân chuøa, am, tònh thaát, thöôøng vaøo nhöõng giôø nhaát ñònh trong ngaøy. Kinh haønh ñöôïc vaän duïng nhö moät trong caùc phöông phaùp tu taäp haèng ngaøy.

Kinh Phöông ñaúng: chæ kinh ñieån Ñaïi thöøa. Xem Phöông ñaúng. kinh Taïp hoa: teân goïi khaùc cuûa kinh Hoa nghieâm. Töø ñieån Phaät hoïc cuûa Ñinh Phuùc Baûo vieát: 萬行譬如華， 以萬行莊嚴佛果，謂之華 嚴。百行交雜，謂之雜華。 (Vaïn haïnh thí nhö hoa, dó vaïn haïnh trang nghieâm Phaät quaû, vò chi Hoa nghieâm, baùch haïnh giao taïp, vò chi Taïp hoa. - Vaïn haïnh ví nhö hoa, duøng vaïn haïnh trang nghieâm quaû Phaät neân goïi laø Hoa nghieâm, traêm haïnh giao taïp neân goïi laø Taïp hoa.)

Kyø-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Jīvaka, cuõng ñoïc laø Kyø-vöïc, Kyø-baøgiaø, laø löông y noåi danh ñöông thôøi. Theo Phaät thuyeát Naïi nöõ Kyøbaø kinh (Ñaïi Chaùnh taïng quyeån 12, kinh soá 554) do ngaøi An Theá Cao dòch vaøo thôøi Haäu Haùn thì Kyø-baø laø anh trai cuøng cha khaùc meï vôùi vua A-xaø-theá, laø con (khoâng chính thöùc) cuûa vua Taàn-baøsa-la (Bình Sa vöông) vôùi moät ngöôøi kyõ nöõ. OÂng theo hoïc y thuaät tinh thoâng, thöôøng trò beänh cho chuùng taêng vaø laø ngöôøi am hieåu cuõng nhö chí thaønh tin saâu Phaät phaùp.

Kyø-baø-giaø: xem Kyø-baø.

Kyø-daï: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Geya, dòch nghóa laø truøng tuïng, öùng tuïng. Sau khi Phaät thuyeát giaûng phaàn Kheá kinh xong thì duøng nhöõng keä tuïng naøy ñeå truøng tuyeân, noùi laïi nhöõng nghóa ñaõ thuyeát giaûng, neân goïi laø Truøng tuïng. Xem theâm Möôøi hai boä kinh.

Kyø thoï Caáp Coâ Ñoäc vieân: xem Tinh xaù Kyø-hoaøn.

Kyø Vieân: xem Tinh xaù Kyø-hoaøn.

Kyø-vöïc: xem Kyø-baø.

La-haàu: töùc vò vua cuûa loaøi a-tu-la, teân laø La-haàu. Trong quyeån 24 kinh naøy, Phaät coù daïy: “Nhö thaân hình vò La-haàu, vua cuûa loaøi a-tu-la laø to lôùn nhaát trong caùc thaân hình to lôùn.” (trang 589, Taäp IV)

284

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH la-saùt: Loaøi hung thaàn aùc quyû, dòch nghóa laø baïo aùc, khaû uùy (ñaùng gheâ sôï). Loaøi naøy hình töôùng troâng raát gheâ sôï, thích aên thòt, uoáng maùu ngöôøi.

Laïc thuyeát voâ ngaïi trí: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.

Lam-tì-ni: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Lumbinī, laø teân khu vöôøn nôi ñöùc Phaät Thích-ca Maâu-ni ñaûn sanh. Trong baûn Haùn vaên ngaøi Ñaømvoâ-saám duøng 林微尼 (Laâm-tì-ni) ñeå phieân aâm teân khu vöôøn naøy.

Haàu heát caùc kinh vaên khaùc ñeàu duøng 藍毗尼 (Lam-tì-ni). laõo töû: chæ söï giaø cheát, laø moät trong 12 nhaân duyeân, voán sanh khôûi do söï hieän höõu hoøa hôïp cuûa caùc haønh. Vì theá, neáu haønh giaû ñaït ñeán caûnh giôùi “phaù tröø heát thaûy caùc haønh” thì khoâng coøn coù söï giaø cheát.

Laâu-ñaäu: xem A-na-luaät. laäu: dòch töø tieáng Phaïn ngöõ laø āśrava (Pāli: āsava), cuõng goïi laø laäu hoaëc, chæ söï ræ chaûy laøm cho oâ nhieãm thaân taâm. Chính do caùc phieàn naõo phaùt sanh töø tham, saân, si, khieán saùu caên chaïy theo saùu traàn laøm thaân taâm oâ nhieãm, gioáng nhö vaät chöùa bò ræ chaûy. Vì theá, ñaây cuõng ñöôïc xem laø teân khaùc cuûa phieàn naõo. Khi chöùng ñaéc quaû A-la-haùn thì caùc laäu (hay phieàn naõo) ñeàu döùt saïch neân goïi laø voâ laäu. laäu hoaëc: xem laäu.

Laäu taän voâ sôû uùy: xem Boán ñöùc chaúng sôï.

Leâ-xa: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Liçavī, cuõng ñoïc laø Ly-xa, Löïc-só, laø moät doøng hoï lôùn thuoäc giai caáp Saùt-ñeá-lî, ñang raát coù theá löïc ôû thaønh Caâu-thi-na vaø thaønh Duy-da-ly vaøo thôøi baáy giôø. long töôïng: roàng vaø voi, dòch töø Phaïn ngöõ nāga, thöôøng phieân aâm laø na-giaø, chæ baäc kieät xuaát, vöôït troäi hôn caû. Chöõ naøy ñoâi khi cuõng ñöôïc dòch rieâng laø long hoaëc laø töôïng. Vì söùc cuûa loaøi roàng thì döôùi bieån caû khoâng loaøi naøo qua ñöôïc, söùc cuûa loaøi voi thì treân ñaát lieàn cuõng ñöùng ñaàu muoân thuù, neân trong kinh Phaät thöôøng ví caùc vò Boà Taùt, A-la-haùn laø baäc long töôïng, vì caùc vò laø kieät xuaát, vöôït troäi hôn caû trong muoân loaøi chuùng sanh. Coù nôi cuõng giaûi thích long töôïng laø con voi chuùa, ñaàu ñaøn, vì chöõ long khoâng coù nghóa laø roàng maø haøm yù vöôït troäi, ñöùng ñaàu. Nhöng duø hieåu theo

285

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN nghóa naøo thì cuõng chæ laø moät söï so saùnh moâ taû töôïng tröng maø thoâi. loâng ruøa, söøng thoû: ví duï raát thöôøng duøng trong kinh ñieån, ñeå chæ nhöõng vieäc hoaøn toaøn khoâng coù thaät, cuõng nhö ruøa chaúng heà coù loâng, thoû chöa töøng coù söøng.

Lôïi haønh nhieáp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp. luïc chuûng chaán ñoäng: xem saùu caùch chaán ñoäng. luïc ñaïo: cuõng goïi laø luïc thuù, saùu ñöôøng luaân hoài, saùu neûo luaân hoài, bao truøm taát caû moïi loaøi chuùng sanh. Ñoù laø: coõi trôøi, coõi ngöôøi, coõi a-tu-la, ñòa nguïc, ngaï quyû vaø suùc sanh. Heát thaûy chuùng sanh trong voøng luaân hoài ñeàu rôi vaøo moät trong saùu neûo naøy, tuøy theo nghieäp löïc.

Luïc ñoä: xem bôø beân kia. luïc hoøa kính: xem saùu phaùp hoøa kính. luïc nhaäp: xem aám, nhaäp, giôùi. luïc nieäm xöù: xem saùu chaùnh nieäm. luïc quaàn tyø-kheo: xem saùu tyø-kheo xaáu aùc. luïc sö ngoaïi ñaïo: xem saùu thaày ngoaïi ñaïo. luïc thuù: xem luïc ñaïo. luïc thöùc trung giôùi: xem aám, nhaäp, giôùi. luïc traàn: xem saùu traàn. luïc traàn ngoaïi giôùi: xem aám, nhaäp, giôùi. luïc vò: xem saùu vò. luïc xuùc: xem saùu xuùc. löûa khö-ñaø-la: xem khö-ñaø-la.

Löïc-só: xem Leâ-xa.

Löïc só Kim cang: cuõng goïi laø Chaáp kim cang hay Chaáp kim cang thaàn, laø vò thaàn coù thaân hình to lôùn, maïnh meõ, phaùt nguyeän hoä trì baûo veä Phaät phaùp.

Löôõng tuùc toân: dòch töø Phaïn ngöõ Dvipadottama, trong nhieàu kinh luaän khaùc cuõng goïi laø Löôõng tuùc chi toân, Löôõng tuùc trung toân, Toái thöôïng Nhò tuùc toân, Löôõng tuùc Theá toân hay Voâ thöôïng Löôõng

286

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH tuùc toân, noùi chung ñeàu laø ñeå chæ ñeán baäc ñaùng toân kính nhaát theá gian, vì coù ñaày ñuû phöôùc ñöùc vaø trí tueä. Ñaây laø moät trong caùc danh xöng, toân hieäu cuûa Phaät, vì duy nhaát chæ coù Phaät môùi xöùng ñaùng vôùi danh hieäu naøy. Theo Phaät Quang Ñaïi töø ñieån thì Phaät laø baäc duy nhaát trong theá gian coù ñuû ba möôi hai töôùng toát, taùm möôi veû ñeïp, thaønh töïu Taän trí, Voâ sanh trí vaø taát caû caùc phaùp moân voâ laäu voâ hoïc, taát caû caùc phaùp khoâng chung cuøng vôùi haøng Thanh vaên, Duyeân giaùc nhö Möôøi trí löïc, Boán voâ sôû uùy... Vì theá, toân hieäu naøy cuûa Phaät coù ñuû hai nghóa: Thöù nhaát, ôû giöõa chö thieân vaø nhaân loaïi, laø nhöõng loaøi sanh ra coù hai chaân (löôõng tuùc) thì Phaät laø baäc ñaùng toân quyù nhaát. Tuy nhieân, saùch Ñaïi thöøa baûn sanh taâm ñòa quaùn, quyeån 2, phaåm Baùo aân vaø Ñaïi trí ñoä luaän quyeån 27 ñeàu coù noùi raèng: “Trong taát caû caùc loaøi töø khoâng chaân, hai chaân, boán chaân, nhieàu chaân cho ñeán höõu saéc, voâ saéc, höõu töôûng, voâ töôûng... taát caû chuùng sanh thì Phaät laø baäc toân quyù nhaát.” Vì theá neân bieát raèng nghóa thöù nhaát naøy chæ mang tính bieåu tröng maø thoâi. Thöù hai, duøng “löôõng tuùc” ñeå ví vôùi caùc phaùp quyeàn vaø thaät; giôùi vaø ñònh; phöôùc ñöùc vaø trí tueä; thuyeát giaûng vaø thöïc haønh... Phaät coù ñaày ñuû taát caû caùc yeáu toá ñoù neân ngaøi coù theå tuøy duyeân giaùo hoùa trong khaép Phaùp giôùi khoâng heà coù söï chöôùng ngaïi.

Ly boá uùy: Baäc ñaõ lìa khoûi moïi söï sôï seät, cuõng nhö Voâ uùy hay Voâ sôû uùy, ñeàu laø nhöõng caùch noùi toân xöng ñöùc Phaät.

Ly caáu ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Ly-xa: xem Leâ-xa.

Ma-da: hoaøng haäu cuûa vua Tònh Phaïn, phieân aâm töø tieáng Phaïn laø Mahāmāyā, goïi ñuû laø Phu nhaân Ma-ha Ma-da. Baø laø ngöôøi sanh ra thaùi töû Taát-ñaït-ña.

Ma-giaø-ñaø: xem Ma-kieät-ñaø.

Ma-ha Ba-xaø-ba-ñeà Kieàu-ñaøm-di: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Mahā Prajāpati Gautamī: ma-ha nghóa laø “lôùn”, “ñaïi”, ba-xaø-ba-ñeà dòch nghóa laø “aùi ñaïo”, kieàu-ñaøm-di dòch nghóa laø “nöõ thanh”. Vì theá teân vò naøy cuõng thöôøng ñöôïc goïi laø Ñaïi AÙi Ñaïo. Vò tyø-kheo ni naøy laø

287

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN dì ruoät cuûa Phaät, laø ngöôøi heát loøng xin cho nöõ giôùi ñöôïc xuaát gia, vaø cuõng laø moät trong nhöõng vò tyø-kheo ni ñaàu tieân.

Ma-ha Caâu-hy-la: teân Phaïn ngöõ laø Mahā-kauṣṭhila, cuõng ñoïc laø Maha Caâu-saét-sæ-la, laø moät trong caùc ñeä töû chöùng quaû A-la-haùn vaøo thôøi ñöùc Phaät coøn taïi theá. Trong quyeån 12 kinh Taïp A-haøm coù nhaéc ñeán chuyeän ngaøi Caâu-hy-la khi ôû nuùi Kyø-xaø-quaät, Xaù-lôïiphaát ñeán thöa hoûi veà yù nghóa cuûa Möôøi hai nhaân duyeân, ñöôïc ngaøi traû lôøi töôøng taän moïi ñieàu, neân Xaù-lôïi-phaát heát lôøi ngôïi khen, taùn thaùn. Trong kinh Taêng nhaát A-haøm, quyeån 3, phaåm Ñeä töû coù noùi veà ngaøi Caâu-hy-la ñaït ñöôïc ñaày ñuû Boán phaùp bieän taøi (Töù bieän taøi). Tuy nhieân, khoâng thaáy kinh ñieån naøo noùi chi tieát veà cuoäc ñôøi vò A-la-haùn naøy, tröø ra trong Ñaïi Trí ñoä luaän (quyeån 1), Soaïn taäp baùch duyeân kinh (quyeån 10, Tröôøng Traûo Phaïm-chí duyeân) ñeàu noùi raèng ngaøi Caâu-hy-la chính laø caäu ruoät cuûa ngaøi Xaù-lôïi-phaát, tröôùc khi xuaát gia theo Phaät ñaõ töøng tu theo ngoaïi ñaïo, coù hieäu laø Phaïm chí Tröôøng Traûo (moùng tay daøi), vì oâng khoâng bao giôø caét moùng tay.

Ma-ha Caâu-saét-sæ-la: xem Ma-ha Caâu-hy-la.

Ma-ha-ñaø: xem Ma-kieät-ñaø. ma-ha-laêng-giaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Mahāraṅga, dòch nghóa laø ñaïi giaù y, chæ caùc loaïi aùo toát ñeïp, ñaét tieàn. ma-ha-na-giaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ mahānāgā, Haùn dòch laø ñaïi höông töôïng, chæ con voi sung söùc, khoûe maïnh nhaát trong ñaøn voi. Ma-heâ-thuû-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Maheśvara, cuõng goïi laø Ma-heâ-thuû-la Thieân vöông, Ñaïi töï taïi Thieân vöông, laø vò thieân thaàn maø ñaïo Baø-la-moân thôø kính, ôû caûnh trôøi cao nhaát trong coõi Saéc giôùi.

Ma-kieät-ñaø (摩竭陀), phieân aâm töø Phaïn ngöõ Magadha, cuõng ñoïc laø Kieät-xaø, hay Ma-giaø-ñaø, laø teân nöôùc do vua Taàn-baø-sa-la cai trò, sau bò con trai laø A-xaø-theá gieát cheát ñeå cöôùp ngoâi. Ma-kieät-ñaø laø moät trong 16 nöôùc lôùn ôû AÁn Ñoä vaøo thôøi ñöùc Phaät, kinh ñoâ laø thaønh Vöông-xaù (Rājagṛha). Vò trí hieän nay cuûa Ma-kieät-ñaø laø thuoäc veà Nam Bihar, mieàn Baéc AÁn Ñoä. Teân nöôùc naøy coøn ñöôïc phieân aâm laø Ma-ha-ñaø (摩訶陀)，Ma-kieät-ñeà (摩竭提)...

288

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Ma-kieät-ñeà: xem Ma-kieät-ñaø.

Ma-la-da: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Malaya, cuõng ñoïc laø Ma-la-dieân, laø teân moät ngoïn nuùi naèm ôû mieàn nam AÁn Ñoä, thuoäc nöôùc Ma-lada. Nôi ñaây coù nhieàu goã thôm chieân-ñaøn, ñaëc bieät laø loaïi chieân ñaøn traéng. ma-ni: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø mani, dòch nghóa laø ly caáu (lìa khoûi söï dô nhôùp), laø nhö yù (theo ñuùng nhö yù muoán). Haït chaâu ma-ni laø loaïi chaâu baùu quyù nhaát, ñöôïc tin laø coù theå laøm cho ngöôøi chuû sôû höõu noù muoán gì cuõng ñöôïc nhö yù, neân goïi laø nhö yù chaâu.

Ma-ni-baït-ñaø (Maṇibhadra), moät trong taùm vò Ñaïi töôùng Daï-xoa, ñöôïc dòch nghóa laø Baûo Hieàn (寶賢).

Maõ Sö: töùc Maõ Tuùc (馬宿), cuøng vôùi Maõn Tuùc (滿宿) laø hai vò tyø-kheo ñöùng ñaàu trong Luïc quaàn tyø-kheo. Nhoùm saùu tyø-kheo naøy thöôøng laøm nhieàu vieäc sai traùi, quaáy nhieãu Phaät phaùp, phaïm vaøo caám giôùi.

Maõn Tuùc: xem Maõ Sö. maïng maïng: teân moät loaøi chim, dòch töø Phaïn ngöõ jīvajīvaka, dòch aâm laø kì-baø-kì-baø-ca (耆婆耆婆迦), cuõng dòch laø chim sanh sanh.

Trong kinh A-di-ñaø goïi loaøi chim naøy laø chim coäng maïng.

Maõnh Hyû: xem Uaát-ñaàu-lam-phaát.

Maït-giaø-leâ Caâu-xaù-la: xem Maït-giaø-leâ Caâu-xaù-ly töû.

Maït-giaø-leâ Caâu-xaù-lôïi: xem Maït-giaø-leâ Caâu-xaù-ly töû.

Maït-giaø-leâ Caâu-xaù-ly töû: Phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Maskarīgośāliputra, cuõng ñoïc laø Maït-giaø-leâ Caâu-xaù-la, Maït-giaø-leâ Caâuxaù-lôïi... Maït-giaø-leâ laø hoï, Haùn dòch laø “thöôøng haønh”; Caâu-xaù-ly laø teân ngöôøi meï, neân goïi laø Caâu-xaù-ly töû, Haùn dòch laø “ngöu xaù”.

Vò naøy laø moät trong 6 thaày ngoaïi ñaïo (luïc sö) vaøo thôøi ñöùc Phaät. maét thòt (nhuïc nhaõn): laø con maét höõu hình maø chuùng sanh hieän coù, cuõng goïi laø maét phaøm. Xem theâm naêm thöù maét. maät ngöõ: lôøi noùi vi maät, haøm suùc nhieàu yù nghóa, ñöôïc duøng ñeå chæ lôøi daïy saâu xa nhaát cuûa chö Phaät, vì chæ coù baäc Boà Taùt trí hueä lôùn môùi hieåu thaáu ñöôïc.

Maät taïng: kho taøng bí maät. Kinh ñieån Ñaïi thöøa do Phaät thuyeát giaûng yù nghóa raát saâu roäng. Vì haøng tieåu caên, trung caên khoâng theå hieåu

289

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN noåi, khoâng theå laøm theo cho neân goïi laø Maät taïng, nhöng ñoái vôùi haøng trí giaû thì khoâng phaûi laø bí maät. mieân hoa: xem ñaâu-la.

Muõi teân nhoïn ba ñoäc (tam ñoäc lôïi tieãn): xem ba muõi teân ñoäc.

Möôøi ñaïi ñòa (Thaäp ñaïi ñòa): cuõng goïi laø Ñaïi ñòa phaùp hay Thaäp ñaïi ñòa phaùp, töùc laø möôøi traïng thaùi taâm thöùc khaùc nhau, laøm neàn taûng cho taát caû moïi taâm nieäm. Vì taát caû taâm nieäm ñeàu töø ñaây sanh ra neân goïi laø “ñaïi ñòa”, cuõng gioáng nhö caùc thöù caây coû ñeàu töø ñaát sanh ra. Trong Nhò giaûi giôùi thaân tuùc luaän (二解界身足論), quyeån thöôïng, tôø 1 coù keå roõ 10 traïng thaùi taâm thöùc caên baûn naøy: Moät laø thoï (受), hai laø töôûng (想), ba laø tö (思), boán laø xuùc (觸), naêm laø taùc yù (作意), saùu laø duïc (欲), baûy laø thaéng giaûi (勝解), taùm laø nieäm (念), chín laø tam-ma-ñòa (三摩地) vaø möôøi laø tueä (慧).

Möôøi ñòa vò (Thaäp ñòa): vò Boà Taùt tu taäp laàn löôït chöùng ñuû 10 ñòa vò töø thaáp ñeán cao goïi laø Thaäp ñòa (十地, Phaïn ngöõ: daśabhūmi), ñöôïc keå nhö sau: 1. Hoan hyû ñòa (歡喜地, Phaïn ngöõ: pramuditābhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt hoan hyû treân ñöôøng tu hoïc, phaùt taâm cöùu ñoä cho taát caû chuùng sanh thoaùt khoûi luaân hoài (saṃsāra), khoâng coøn nghó ñeán baûn thaân mình nöõa. Boà Taùt vì theá thöïc hieän haïnh boá thí (dāna) khoâng caàu phöôùc ñöùc, chöùng ñöôïc thöïc tính voâ ngaõ (anātman) cuûa taát caû caùc phaùp (dharma). 2. Ly caáu ñòa (離垢地, Phaïn ngöõ: vimalā-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt nghieâm trì giôùi luaät (śīla) vaø thöïc haønh thieàn ñònh (dhyāna, samādhi). 3.

Phaùt quang ñòa (發光地, Phaïn ngöõ: prabhākārī-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt chöùng ñöôïc luaät voâ thöôøng (anitya), tu trì taâm mình, thöïc haønh nhaãn nhuïc (kṣānti) khi gaëp chöôùng ngaïi treân ñöôøng hoùa ñoä chuùng sanh. ÔÛ ñòa vò naøy, Boà Taùt tröø ñöôïc ba ñoäc laø tham, saân, si vaø ñöôïc boán caáp ñònh an chæ (dhyāna) cuûa boán xöù, chöùng ñaït naêm phaàn trong luïc thoâng (abhijñā). 4. Dieäm hueä ñòa (燄慧地, Phaïn ngöõ: arciṣmatī-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt tröø döùt moïi quan nieäm sai laàm, tu taäp trí hueä (prajñā) vaø 37 phaùp Boà-ñeà phaàn (bodhipākṣika-dharma), cuõng goïi laø 37 phaåm trôï ñaïo. 5. Cöïc nan thaéng ñòa (極難勝地, Phaïn ngöõ: sudurjayā-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt nhaäp ñònh, ñaït ñöôïc trí hueä, töø ñoù lieãu ngoä ñöôïc phaùp Töù dieäu ñeá vaø chaân nhö, dieät

290

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH heát caùc moái nghi ngôø vaø phaân bieät, laïi tieáp tuïc haønh trì 37 giaùc chi. 6. Hieän tieàn ñòa (現前地, Phaïn ngöõ: abhimukhī-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt lieãu ngoä taát caû phaùp laø voâ ngaõ, chöùng ñöôïc lyù möôøi hai nhaân duyeân vaø chuyeån hoùa trí phaân bieät thaønh trí baùt-nhaõ, nhaän thöùc ñöôïc taùnh khoâng. Boà Taùt ôû ñòa vò naøy ñaõ ñaït trí hueä Boà-ñeà (Phaïn ngöõ: bodhi). Boà Taùt nhôø ñoù coù theå nhaäp Nieát-baøn thöôøng truï (Phaïn ngöõ: pratiṣṭhita-nirvāṇa) vì loøng töø bi thöông xoùt chuùng sanh maø truï laïi theá gian, nhöng khoâng bò sanh töû raøng buoäc. Caûnh giôùi naøy goïi laø Nieát-baøn voâ truï (Phaïn ngöõ: apratiṣṭhita). 7. Vieãn haønh ñòa (遠行地,Phaïn ngöõ: dūdraṅgamābhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt coù ñaày ñuû moïi khaû naêng, phöông tieän (Phaïn ngöõ: upāya) ñeå giaùo hoùa chuùng sanh. ÔÛ ñòa vò naøy, Boà Taùt coù theå tuøy nguyeän löïc hoùa thaân ôû baát kyø hình töôùng naøo.

8. Baát ñoäng ñòa (不動地,Phaïn ngöõ: acalā-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt khoâng coøn bò dao ñoäng bôûi baát kyø moät caûnh ngoä naøo, vaø bieát chaéc khi naøo mình seõ ñaït quaû vò Phaät. 9. Thieän hueä ñòa (善慧 地, Phaïn ngöõ: sādhumatī-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt ñaït trí hueä vieân maõn, coù ñuû Thaäp löïc (Phaïn ngöõ: daśabala), luïc thoâng (Phaïn ngöõ: ṣaḍabhijñā), boán töï tín vaø taùm giaûi thoaùt, thoâng ñaït moïi giaùo phaùp vaø giaûng daïy cho chuùng sanh. 10. Phaùp vaân ñòa ( 法雲地, Phaïn ngöõ: dharmameghā-bhūmi): Ñaït ñòa vò naøy, Boà Taùt chöùng ñaït nhaát thieát trí (Phaïn ngöõ: sarvajñatā), ñaïi haïnh. ÔÛ ñòa vò naøy, Boà Taùt coù Phaùp thaân vieân maõn, ngöï treân toøa sen vôùi voâ soá Boà Taùt chung quanh treân cung trôøi Ñaâu-suaát. Quaû vò Phaät luùc naøy ñaõ ñöôïc chö Phaät aán chöùng. Kinh ñieån coù noùi ñeán caùc vò Boà Taùt ñaõ ñaït ñeán ñòa vò naøy laø Boà Taùt Di-laëc (Phaïn ngöõ: Maitreya), Boà Taùt Quaùn Theá AÂm (Phaïn ngöõ: Avalokiteśvara) vaø Boà Taùt Vaên-thuø-sö-lôïi (Phaïn ngöõ: Mañjuśrī).

Möôøi ñieàu aùc (Thaäp baát thieän): cuõng goïi laø Thaäp aùc, Möôøi nghieäp aùc, Möôøi phaùp baát thieän, bao goàm: 1. Saùt sanh, 2. Troäm caép, 3. Taø daâm, 4. Voïng ngöõ, 5. YÛ ngöõ, 6. Löôõng thieät, 7. AÙc khaåu, 8. Tham duïc, 9. Saân khueå, 10. Taø kieán. Khoâng laøm nhöõng ñieàu naøy laø Möôøi phaùp laønh hay Möôøi ñieàu laønh.

Möôøi ñieàu laønh (Thaäp thieän), cuõng goïi laø Möôøi phaùp laønh, Thaäp thieän ñaïo, Thaäp thieän Chaùnh phaùp, bao goàm caùc phaùp laø: 1. Khoâng saùt sanh, thöôøng laøm vieäc tha thöù vaø phoùng sanh. 2. Khoâng troäm

291

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN caép, thöôøng tu haïnh boá thí, giuùp ñôõ, san seû vôùi moïi ngöôøi. 3.

Khoâng taø daâm, luoân giöõ loøng chung thuûy moät vôï moät choàng. 4.

Khoâng noùi doái, luoân noùi lôøi chaân thaät. 5. Khoâng noùi lôøi trau chuoát, thoâ tuïc, thöôøng noùi nhöõng lôøi coù yù nghóa, coù ích lôïi. 6. Khoâng noùi ñaâm thoïc, gaây chia reõ, thöôøng noùi nhöõng lôøi taïo ra söï ñoaøn keát, thöông yeâu nhau. 7. Khoâng noùi lôøi ñoäc aùc, gaây toån haïi, thöôøng noùi nhöõng lôøi oân hoøa, nhu thuaän. 8. Khoâng tham lam, luoân quaùn xeùt raèng moïi thöù cuûa caûi vaät chaát ñeàu chæ laø giaû taïm, khoâng thöôøng toàn. 9. Khoâng saân khueå, thöôøng tu taäp haïnh töø bi, nhaãn nhuïc. 10. Khoâng ngu meâ, taø kieán, thöôøng saùng suoát tu taäp theo chaùnh kieán.

Möôøi ñieàu thieän: xem Möôøi ñieàu laønh.

Möôøi giôùi cuûa sa-di: 1. Khoâng gieát haïi; 2. Khoâng troäm caép; 3. Khoâng daâm duïc; 4. Khoâng noùi doái; 5. Khoâng uoáng röôïu; 6. Khoâng caøi hoa, xöùc daàu thôm, thoa phaán ñeïp; 7. Khoâng ñaøn ca muùa haùt; 8. Khoâng naèm ngoài treân giöôøng roäng, gheá cao; 9. Khoâng aên sai giôø, nghóa laø chæ aên moãi ngaøy moät laàn tröôùc giôø ngoï; 10. Khoâng sôû höõu, söû duïng tieàn, vaøng, ñoà trang söùc quyù baùu.

Möôøi hai boä kinh (Thaäp nhò boä kinh): Bao goàm: 1. Tu-ña-la (Phaïn ngöõ: Sūtra), dòch nghóa: kheá kinh, phaùp boån, laø nhöõng lôøi Phaät daïy thích hôïp vôùi töøng caên cô chuùng sanh; 2. Kyø-daï (Phaïn ngöõ: Geya), dòch nghóa: öùng tuïng, truøng tuïng, laø nhöõng lôøi daïy trong kinh ñöôïc laëp laïi ñeå ngöôøi nghe ghi nhôù vaø thöïc haønh; 3. Hoøa-cala-na (Phaïn ngöõ: Vyakarana), dòch nghóa: thoï kyù, laø lôøi daïy cuûa Phaät veà keát quaû tu taäp trong töông lai cuûa caùc vò ñeä töû, noùi tröôùc veà söï chöùng ñaéc quaû vò cuûa moãi ngöôøi caên cöù vaøo noã löïc tu taäp, haønh trì cuûa hoï; 4. Giaø-ñaø (Phaïn ngöõ: Gāthā), dòch nghóa: phuùng tuïng, coâ khôûi tuïng hay keä tuïng, laø nhöõng lôøi daïy cuûa Phaät ñöôïc dieãn ñaït theo theå keä tuïng ñeå deã ghi nhôù, thöôøng laø laëp laïi phaàn yù nghóa ñaõ dieãn thuyeát trong kheá kinh; 5. Öu-ñaø-na (Phaïn ngöõ: Udana), dòch nghóa: töï thuyeát, hay voâ vaán töï thuyeát, laø nhöõng kinh ñieån do ñöùc Phaät quaùn xeùt caên cô chuùng sanh roài töï noùi ra, khoâng caàn coù nhaân duyeân daãn khôûi, khoâng caàn ñôïi ngöôøi thöa hoûi; 6. Ni-ñaø-na (Phaïn ngöõ: Nidāna), dòch nghóa: nhaân duyeân, laø nhöõng nhaân duyeân daãn khôûi söï thuyeát daïy cuûa Phaät, nhö do coù vieäc theá naøy neân thuyeát daïy phaùp nhö theá naøy...; 7. A-ba-ñaø-na

292

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH (Phaïn ngöõ: Avadāna), dòch nghóa: thí duï, laø nhöõng lôøi daïy baèng phöông thöùc thí duï, daãn duï, so saùnh nghóa laø so saùnh caùc söï vieäc; 8. Y-ñeá-muïc-ña-giaø (Phaïn ngöõ: Itivrtaka), dòch nghóa: boån söï, laø nhöõng lôøi daïy veà tieàn thaân tu taäp cuûa caùc vò ñeä töû Phaät, ñöôïc daãn ra nhö nhöõng baøi hoïc cho thính chuùng; 9. Xaø-ñaø-giaø (Phaïn ngöõ: Jātaka), dòch nghóa: boån sanh, laø lôøi daïy veà caùc tieàn thaân cuûa chính ñöùc Phaät, cuõng ñöôïc daãn ra vì muïc ñích giaùo hoùa; 10. Tyø -phaät-löôïc (Phaïn ngöõ: Vaipulya), dòch nghóa: Phöông quaûng, laø chæ chung caùc kinh ñieån truyeàn daïy giaùo phaùp Ñaïi thöøa; 11. A-phuø-ñaø-ñaït-ma (Phaïn ngöõ: Adbhutadharma), dòch nghóa: Vò taèng höõu, laø nhöõng kinh ñieån thuyeát giaûng nhöõng ñieàu baát khaû tö nghò, xöa nay chöa töøng coù, nhö noùi veà thaàn löïc, phöôùc ñöùc cuûa chö Phaät, Boà Taùt...; 12. Öu-ba-ñeà-xaù (Phaïn ngöõ: Upadēsa), dòch nghóa: Luaän nghò, laø nhöõng lôøi daïy mang tính luaän thuyeát, baøn giaûi, ñeå giuùp ngöôøi nghe naém hieåu ñöôïc giaùo phaùp cuõng nhö caùc phaùp moân tu taäp. Trong 12 boä kinh naøy thì 9 boä tröôùc laø thuoäc veà giaùo nghóa quyeàn thöøa, nhaèm daãn daét moïi chuùng sanh sô cô, (Xem Chín boä kinh), 3 boä cuoái cuøng giaûng thuyeát nhöõng yù nghóa cöùu caùnh roát raùo, ñöa ñeán quaû vò Phaät.

Möôøi hai nhaân duyeân (Thaäp nhò nhaân duyeân), cuõng goïi laø thuyeát Duyeân khôûi hay Nhaân duyeân sanh, nhöng vì bao goàm möôøi hai nhaân duyeân neân thöôøng ñöôïc goïi laø Möôøi hai nhaân duyeân. Ñoù laø: 1. Voâ minh (avidyā), chæ söï ngu si khoâng thaáu hieåu chaân lyù, cuï theå laø Töù dieäu ñeá; 2. Haønh (saṃskāra), chæ moïi haønh ñoäng taïo nghieäp, coù theå laø toát, xaáu hay trung tính. Haønh coù theå ôû trong ba daïng: thaân, khaåu vaø yù; 3. Thöùc (vijñāna), laø yeáu toá neàn taûng cho ñôøi soáng saép tôùi. Thöùc seõ quy ñònh nôi thoï sanh vaø tính chaát toát xaáu cuûa ñôøi soáng môùi, tuøy theo haønh toát, xaáu; 4. Danh saéc, (nāma-rūpa), laø toaøn boä moïi bieåu hieän taâm lyù vaø vaät lyù cuûa chuùng sanh, do naêm uaån (hay naêm aám) taïo thaønh; 5. Caên, hay saùu caên, cuõng goïi laø luïc xöù (ṣaḍ-āyatana) chæ naêm giaùc quan (nhaõn caên, nhó caên, tæ caên, thieät caên vaø thaân caên) vaø khaû naêng suy nghó (yù caên); 6. Xuùc (sparśa), hay luïc xuùc, laø söï xuùc chaïm giöõa saùu caên vôùi saùu traàn, töùc laø toaøn boä moïi bieåu hieän cuûa theá giôùi beân ngoaøi; 7. Thoï (vedanā), hay caûm thoï, laø caûm xuùc, caûm giaùc cuûa chuùng sanh khi xuùc chaïm vôùi theá giôùi beân ngoaøi,

293

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN goàm coù nhöõng caûm xuùc vui thích (laïc thoï), khoù chòu (khoå thoï) vaø khoâng vui khoâng khoå; 8. AÙi (tṛṣṇā), chæ söï luyeán aùi xuaát phaùt töø ham muoán, voâ minh; 9. Thuû (upādāna), söï chaáp giöõ, chieám höõu moïi ñoái töôïng laøm cuûa mình; 10. Höõu (bhava), laø toaøn boä nhöõng bieåu hieän cuûa söï toàn taïi, nhö söï soáng, theá giôùi. 11. Sanh (jāti), söï ra ñôøi cuûa moät chuùng sanh, hay noùi ñuùng hôn laø söï baét ñaàu moät ñôøi soáng môùi sau khi ñaõ keát thuùc ñôøi soáng tröôùc ñoù; 12. Laõo töû (jarā-maraṇa), hay giaø cheát, laø tieán trình khoâng theå traùnh khoûi cuûa moïi chuùng sanh sau khi ñaõ baét ñaàu moät ñôøi soáng môùi, nghóa laø phaûi giaø cheát theo thôøi gian, tuøy theo thoï maïng cuûa mình. möôøi hai nhaäp: do saùu caên thieäp nhaäp vôùi saùu traàn maø thaønh. Xem aám, nhaäp, giôùi.

Möôøi moät phaùp khoâng (Thaäp nhaát khoâng), bao goàm: 1. Noäi khoâng, 2. Ngoaïi khoâng, 3. Noäi ngoaïi khoâng, 4. Höõu vi khoâng, 5. Voâ vi khoâng, 6. Voâ thuûy khoâng, 7. Taùnh khoâng, 8. Voâ sôû höõu khoâng, 9. Ñeä nhaát nghóa khoâng, 10. Khoâng khoâng, 11. Ñaïi khoâng. Caùc phaùp khoâng naøy ñöôïc ñöùc Phaät giaûng roõ trong quyeån 16 cuûa kinh naøy.

Xem laïi töø trang 409, Taäp III. Möôøi nghieäp aùc: xem Möôøi ñieàu aùc.

Möôøi nghieäp laønh: xem Möôøi ñieàu laønh.

Möôøi nhaát thieát nhaäp (Thaäp nhaát thieát nhaäp), cuõng goïi laø Möôøi phaùp nhaát thieát xöù, Thaäp nhaát thieát xöù hay Thaäp bieán xöù, chæ caûnh giôùi cuûa haønh giaû khi tö töôûng coù theå bieán hieän khaép moïi caûnh giôùi.

Neáu keå chi tieát thì bao goàm Ñòa nhaát thieát nhaäp xöù, Thuûy nhaát thieát nhaäp xöù, Hoûa nhaát thieát nhaäp xöù, Phong nhaát thieát nhaäp xöù, Thanh nhaát thieát nhaäp xöù, Hoaøng nhaát thieát nhaäp xöù, Xích nhaát thieát nhaäp xöù, Baïch nhaát thieát nhaäp xöù, Khoâng nhaát thieát nhaäp xöù vaø Thöùc nhaát thieát nhaäp xöù. Tuy nhieân, noùi khaùi quaùt thì coù theå hieåu laø do moät tö töôûng coù theå bieán hieän khaép nôi, khoâng phaân bieät phöông höôùng neân goïi laø nhaát thieát nhaäp xöù.

Möôøi phaùp baát thieän: xem Möôøi ñieàu aùc.

Möôøi phaùp laønh: xem Möôøi ñieàu laønh.

Möôøi phaùp nhaát thieát xöù: xem Möôøi nhaát thieát nhaäp. möôøi phöông (thaäp phöông): bao goàm caùc phöông ñoâng, taây, nam,

294

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH baéc, ñoâng baéc, taây baéc, ñoâng nam, taây nam, cuøng vôùi phöông treân (thöôïng phöông) vaø phöông döôùi (haï phöông).

Möôøi saùu haïnh (Thaäp luïc haïnh): coøn coù caùc teân goïi khaùc nhö Thaäp luïc haïnh quaùn (十六行觀), Thaäp luïc haïnh töôùng quaùn (十六行相 觀), Thaäp luïc thaùnh haïnh (十六聖行), Thaäp luïc ñeá (十六諦), Töù ñeá thaäp luïc haïnh töôùng (四諦十六行相). Haønh giaû khi tu taäp quaùn xeùt Töù ñeá thaáy ñöôïc moãi chaân ñeá ñeàu coù boán hình töôùng khaùc nhau, toång coäng laø 16 töôùng. Nhôø quaùn xeùt roát raùo 16 töôùng naøy maø döùt tröø ñöôïc moïi moái meâ laàm, ñaït ñöôïc giaûi thoaùt. Cuï theå, theo Caâu-xaù luaän quyeån 26 thì Khoå ñeá coù 4 töôùng: moät laø voâ thöôøng (anitya), hai laø khoå (duḥkha), ba laø khoâng (śūnya), boán laø voâ ngaõ (anātman); Taäp ñeá coù 4 töôùng: moät laø nhaân (hetu), hai laø taäp (samudaya), ba laø sanh (prabhava), boán laø duyeân (pratyaya); Dieät ñeá coù 4 töôùng: moät laø dieät (nirodha), hai laø tónh (śānta), ba laø dieäu (pranīta), boán laø ly (niḥsaraṇa); Ñaïo ñeá coù 4 töôùng: moät laø ñaïo (mārga), hai laø nhö (nyāya), ba laø haïnh (pratipad), boán laø xuaát (nairyāṇika).

Möôøi saùu taâm (Thaäp luïc taâm): Ngöôøi môùi vaøo ñòa vò Kieán ñaïo, nhôø quaùn Töù Thaùnh ñeá (Khoå, Taäp, Dieät, Ñaïo) maø sanh ra möôøi saùu taâm, hôïp thaønh bôûi taùm phaùp nhaãn voâ laäu vaø taùm phaùp trí voâ laäu: 1. Khoå phaùp nhaãn, 2. Khoå phaùp trí, 3. Khoå loaïi nhaãn, 4. Khoå loaïi trí, 5. Taäp phaùp nhaãn, 6. Taäp phaùp trí, 7. Taäp loaïi nhaãn, 8. Taäp loaïi trí, 9. Dieät phaùp nhaãn, 10. Dieät phaùp trí, 11. Dieät loaïi nhaãn, 12. Dieät loaïi trí, 13. Ñaïo phaùp nhaãn, 14. Ñaïo phaùp trí, 15. Ñaïo loaïi nhaãn, 16. Ñaïo loaïi trí.

Möôøi saéc nhaäp (Thaäp saéc nhaäp): bao goàm nhaõn nhaäp, nhó nhaäp, tæ nhaäp, thieät nhaäp, thaân nhaäp, saéc nhaäp, thanh nhaäp, höông nhaäp, vò nhaäp vaø xuùc nhaäp. Noùi moät caùch khaùi quaùt laø caùc phaïm vi thieäp nhaäp giöõa naêm caên vaø naêm traàn, khoâng bao goàm yù caên vaø phaùp traàn vì caùc phaùp naøy thuoäc veà danh, khoâng thuoäc veà saéc.

Xem theâm aám, nhaäp, giôùi.

Möôøi söùc (cuûa Phaät) (Thaäp löïc), cuõng goïi laø Möôøi trí löïc (Thaäp trí löïc) bao goàm: 1. Tri thò xöù phi xöù trí löïc: Bieát roõ tính khaû thi vaø tính baát khaû thi trong moïi tröôøng hôïp; 2. Tri tam theá nghieäp baùo trí löïc hay Nghieäp dò thuïc trí löïc (業異熟智力): Bieát roõ luaät nhaân quaû, quaû

295

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN baùo, töùc laø nghieäp naøo taïo quaû naøo; 3. Tri nhaát thieát sôû ñaïo trí löïc: Bieát roõ nguyeân nhaân naøo daãn ñeán con ñöôøng taùi sanh naøo; 4. Tri chuûng chuûng giôùi trí löïc: Bieát roõ caùc theá giôùi vôùi nhöõng yeáu toá thaønh laäp cuûa noù; 5. Tri chuûng chuûng giaûi trí löïc: Bieát roõ caên taùnh rieâng bieät cuûa moãi chuùng sanh; 6. Tri nhaát thieát chuùng sanh taâm taùnh trí löïc: Bieát roõ caên cô hoïc ñaïo cao thaáp cuûa moïi chuùng sanh; 7. Tri chö thieàn giaûi thoaùt Tam-muoäi trí löïc: Bieát taát caû caùc caùch thieàn ñònh; 8. Tri tuùc meänh voâ laäu trí löïc: Bieát roõ caùc tieàn kieáp cuûa chính mình; 9. Tri thieân nhaõn voâ ngaïi trí löïc: Bieát roõ söï hoaïi dieät vaø taùi sanh cuûa chuùng sanh; 10. Tri vónh ñoaïn taäp khí trí löïc: Bieát caùc phaùp oâ nhieãm seõ chaám döùt nhö theá naøo.

Möôøi taùm giôùi (Thaäp baùt giôùi): goàm saùu caên (maét, tai, muõi, löôõi, thaân, yù) trong cô theå, goïi laø noäi giôùi; saùu traàn (hình saéc, aâm thanh, muøi höông, vò neám, söï xuùc chaïm, caùc phaùp) beân ngoaøi, goïi laø ngoaïi giôùi; saùu thöùc (nhaõn thöùc, nhó thöùc, tæ thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc, yù thöùc) ôû giöõa giuùp saùu caên nhaän bieát saùu traàn, goïi laø trung giôùi.

Xem theâm aám, nhaäp, giôùi.

Möôøi taùm nghóa khoâng (Thaäp baùt khoâng): Theo Ñaïi thöøa nghóa chöông (quyeån 4) vaø Trí ñoä luaän (quyeån 20, quyeån 31 vaø quyeån 46) thì 18 nghóa khoâng goàm coù: 1. Noäi khoâng, 2. Ngoaïi khoâng, 3. Noäi ngoaïi khoâng, 4. Khoâng khoâng, 5. Ñaïi khoâng, 6. Ñeä nhaát nghóa khoâng, 7. Höõu vi khoâng, 8. Voâ vi khoâng, 9. Taát caùnh khoâng, 10. Voâ thuûy khoâng, 11. Taùn khoâng, 12. Taùnh khoâng, 13. Töï taùnh khoâng, 14. Chö phaùp khoâng. 15. Baát khaû ñaéc khoâng, 16. Voâ phaùp khoâng, 17. Höõu phaùp khoâng, 18. Voâ phaùp höõu phaùp khoâng.

Möôøi taùm phaùp khoâng chung cuøng vôùi hai thöøa: (Thaäp baùt baát coäng phaùp),: laø möôøi taùm phaùp chæ ñaáng Nhö Lai môùi coù, A-la-haùn vaø Duyeân giaùc khoâng coù, cuõng goïi laø Thaäp baùt baát cuï phaùp, goàm: 1.

Thaân voâ thaát (Thaân khoâng coù loãi); 2. Khaåu voâ thaát (Lôøi noùi khoâng coù loãi); 3. Nieäm voâ thaát (YÙ töôûng khoâng coù loãi); 4. Voâ dò töôûng (Khoâng coù tö töôûng khaùc bieät, taâm luoân bình ñaúng khoâng phaân bieät); 5. Voâ baát ñònh taâm (Taâm thöôøng an ñònh); 6. Voâ baát tri dó xaû (Roõ bieát taát caû moïi chuyeän nhöng ñeàu buoâng boû); 7. Duïc voâ dieät (Loøng mong muoán cöùu ñoä chuùng sanh khoâng döùt maát); 8. Tinh taán voâ dieät (Söï tinh taán cöùu ñoä chuùng sanh khoâng döùt maát); 9.

296

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Nieäm voâ dieät (Ñoái vôùi Chaùnh phaùp cuûa ba ñôøi chö Phaät, taát caû trí tueä ñeàu ñaày ñuû, khoâng coù söï thoái chuyeån); 10. Hueä voâ dieät (Trí hueä ñaày ñuû khoâng cuøng taän); 11. Giaûi thoaùt voâ dieät (Coù ñuû hai loaïi giaûi thoaùt laø giaûi thoaùt höõu vi vaø giaûi thoaùt voâ vi, döùt tröø hoaøn toaøn moïi phieàn naõo); 12. Giaûi thoaùt tri kieán voâ dieät (Ñoái vôùi giaûi thoaùt tri kieán trí tueä saùng suoát, phaân bieät voâ ngaïi); 13. Nhaát thieát thaân nghieäp tuøy trí hueä haønh (Heát thaûy nghieäp cuûa thaân ñöôïc thöïc haønh theo trí hueä); 14. Nhaát thieát khaåu nghieäp tuøy trí hueä haønh (Heát thaûy nghieäp cuûa lôøi noùi ñöôïc thöïc haønh theo trí hueä); 15. Nhaát thieát yù nghieäp tuøy trí hueä haønh (Heát thaûy nghieäp cuûa yù ñöôïc thöïc haønh theo trí hueä); 16. Trí hueä tri quaù khöù theá voâ ngaïi (Trí hueä roõ bieát ñôøi quaù khöù khoâng ngaên ngaïi); 17. Trí hueä tri vò lai theá voâ ngaïi (Trí hueä roõ bieát ñôøi vò lai khoâng ngaên ngaïi); 18.

Trí hueä tri hieän taïi theá voâ ngaïi (Trí hueä roõ bieát ñôøi hieän taïi khoâng ngaên ngaïi).

Möôøi trí löïc: xem Möôøi söùc.

Möôøi truï (Thaäp truï): chæ 10 truï vò cuûa haøng Boà Taùt, bao goàm: 1. Phaùt taâm truï; 2. Trì ñòa truï; 3. Tu haønh truï; 4. Sanh quyù truï; 5. Phöông tieän cuï tuùc truï; 6. Chaùnh taâm truï; 7. Baát thoái truï; 8. Ñoàng chaân truï; 9. Phaùp vöông töû truï; 10. Quaùn ñaûnh truï. möôøi töôùng (thaäp töôùng): bao goàm taát caû caùc töôùng cuûa phaùp höõu vi, ñoù laø: 1. töôùng hình saéc, 2. töôùng aâm thanh, 3. töôùng muøi höông, 4. töôùng vò neám, 5. töôùng xuùc chaïm, 6. töôùng sanh ra, 7. töôùng truï laïi, 8. töôùng hoaïi dieät, 9. töôùng nam, 10. töôùng nöõ. na-do-tha: con soá ño löôøng raát lôùn, coù nôi noùi laø moät vaïn öùc, laïi coù nôi noùi laø moät ngaøn öùc, hoaëc moät ngaøn vaïn öùc, neân hieåu ñaây laø söï töôïng tröng cho moät con soá raát lôùn. na-giaø: xem long töôïng. na-la-dieân: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø nārāyaṇa, teân goïi vò löïc só ôû coõi trôøi. nam caên: cô quan sanh duïc nam naïp y: aùo do nhieàu mieáng vaûi vuïn nhoû keát laïi vôùi nhau, neân goïi laø naïp y. Ngöôøi tu haønh khoâng caàu aên maëc ñeïp, neân nhaët laáy nhöõng maûnh vaûi vuïn ñaõ boû ñi cuûa ngöôøi ñôøi maø chaép vaù laïi thaønh aùo maëc, cuõng goïi laø aùo baù naïp (traêm maûnh vuïn) hay phaán taûo y.

297

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN naêm aám: Goàm coù: 1. Saéc aám (色陰 – Phaïn ngöõ: Rūpa): Naêm caên, naêm traàn vaø nhöõng vaät höõu hình; 2. Thoï aám (受陰 – Phaïn ngöõ: vedanā): Ñoái caûnh sanh caûm thoï vui söôùng, buoàn khoå hoaëc khoâng vui khoâng khoå; 3. Töôûng aám (想陰 – Phaïn ngöõ: saṃjñā Pāli: saññā): Ñoái caûnh nhaän ra söï ñen, traéng, nhoû, to, daøi, ngaén, ñaøn oâng, ñaøn baø.v.v...; 4. Haønh aám (行陰 – Phaïn ngöõ: Saṃskāra Pāli: saṅkhāra): Ñoái caûnh sanh loøng ham muoán hoaëc gheùt giaän; 5. Thöùc aám (識陰 – Phaïn ngöõ: vijñāna, Pāli: viññāṇa): Ñoái caûnh lieàn nhaän bieát, phaân bieät. Naêm aám cuõng ñöôïc goïi laø naêm uaån (Nguõ uaån – 五蘊). Xem theâm aám, nhaäp, giôùi.

Naêm boä Taêng (Nguõ boä Taêng): chæ Taêng-giaø bao goàm Sa-di, Sa-di-ni, Tyø-kheo, Tyø-kheo-ni vaø Boà Taùt Taêng.

Naêm caûnh giôùi (Nguõ ñaïo, coù khi cuõng goïi laø Nguõ thuù): chæ naêm caûnh giôùi maø loaøi höõu tình tuøy nghieäp löïc thoï sanh ñeán (neân goïi laø nguõ thuù), ñoù laø coõi trôøi, coõi ngöôøi, coõi ñòa nguïc, ngaï quyû vaø suùc sanh.

Khi noùi luïc ñaïo laø theâm vaøo caûnh giôùi a-tu-la. naêm caên laønh (nguõ caên): naêm phaùp caên baûn, ñöôïc xem laø coäi goác, ñieàu kieän ñeå sanh khôûi caùc phaùp tu khaùc, cuõng goïi laø Nguõ thuø thaéng caên, bao goàm: 1. Tín caên (信根 - loøng tin, ñöùc tin saâu vöõng vaøo Tam baûo, vaøo giaùo phaùp giaûi thoaùt do Phaät chæ daïy, chaúng haïn nhö Töù thaùnh ñeá...), 2. Caàn caên (勤根) hay Tinh taán caên ( 精進根), cuõng goïi laø Nguyeän caên (tinh taán, chuyeân caàn vaø phaùt nguyeän duõng maõnh trong vieäc tu taäp thieän phaùp, höôùng ñeán giaûi thoaùt), 3. Nieäm caên (念根 - luoân nghó nhôù, nieäm töôûng ñeán Chaùnh phaùp), 4. Ñònh caên (定根 - tu taäp ñònh löïc, nhieáp taâm khoâng taùn loaïn), 5. Tueä caên (慧根 - trí tueä saùng suoát, phaân bieät roõ chaân lyù vaø nhöõng ñieàu hö doái, Chaùnh phaùp vaø taø phaùp). Vì caùc phaùp naøy laø coäi nguoàn sanh ra taát caû caùc phaùp laønh neân goïi chuùng laø caên (根), nghóa laø coäi goác.

Naêm coõi tònh cö (Nguõ tònh cö thieân – 五淨居天, Phaïn ngöõ: Śuddhāvāsa): töùc naêm coõi trôøi thanh tònh, laø nôi thoï sanh cuûa haøng A-na-haøm, neân cuõng goïi laø Nguõ Na-haøm thieân hay Nguõ Baát hoaøn thieân.

Naêm coõi trôøi naøy goàm coù: 1. Voâ phieàn thieân (無煩天- Phaïn ngöõ: Avṛha), 2. Voâ nhieät thieân (無熱天- Phaïn ngöõ: Atapa), 3. Thieän hieän thieân (善現天- Phaïn ngöõ: Sudṛśa), 4. Thieän kieán thieân (善

298

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH 見天- Phaïn ngöõ: Sudarśana), 5. Saéc cöùu caùnh thieân (色究竟天Phaïn ngöõ: Akaniṣṭha). naêm duïc (nguõ duïc): naêm söï vui söôùng, khoaùi laïc coù ñöôïc khi naêm giaùc quan tieáp xuùc vôùi nhöõng ñoái töôïng öa thích, nhö maét ñöôïc ngaém nhöõng hình saéc thích yù, tai ñöôïc nghe nhöõng aâm thanh eâm dòu, muõi ñöôïc ngöûi muøi höông öa thích... Naêm duïc cuõng laø naêm söï ham muoán ñöôïc höôûng thuï nhöõng söï khoaùi laïc naøy, neân bao goàm: 1. Saéc duïc: Ham muoán saéc ñeïp. 2. Thanh duïc: Ham muoán aâm thanh eâm dòu, thích tai. 3. Höông duïc: Ham muoán muøi thôm.

4. Vò duïc: Ham muoán vò ngon ngoït. 5. Xuùc duïc: Ham muoán söï ñuïng chaïm eâm aùi.

Naêm giôùi (Nguõ giôùi): Naêm giôùi cuûa ngöôøi Phaät töû taïi gia, bao goàm: 1. khoâng gieát haïi, 2. khoâng troäm caép, 3. khoâng taø daâm, 4. khoâng noùi doái vaø 5. khoâng uoáng röôïu. naêm haïnh: naêm haïnh ñöôïc ñöùc Phaät giaûng thuyeát trong kinh naøy laø: 1. Thaùnh haïnh, 2. Phaïm haïnh, 3. Thieân haïnh (daãn chuù xem kinh Hoa nghieâm), 4. Anh nhi haïnh, 5. Beänh haïnh. naêm kieán chaáp: nguõ kieán hay nguõ aùc kieán, laø nhöõng nhaän thöùc sai laàm thöôøng gaëp ôû keû phaøm phu, goàm coù: 1. Thaân kieán coøn goïi laø ngaõ kieán, laø nhaän thöùc sai laàm cho raèng coù moät baûn ngaõ rieâng bieät toàn taïi trong thöïc taïi, laøm chuû sôû höõu caùc ñoái töôïng trong vuõ truï. 2. Bieân kieán laø nhaän thöùc sai laàm thieân leäch veà moät beân, hoaëc chaáp raèng ñôøi soáng laø thöôøng toàn (thöôøng kieán), hoaëc chaáp raèng ñôøi soáng khoâng toàn taïi sau khi cheát (ñoaïn kieán). 3. Taø kieán laø nhaän thöùc sai laàm veà söï vaät, khoâng bieát coù nhaân quaû, nhaân duyeân. 4. Giôùi caám thuû kieán laø nhaän thöùc sai laàm coá chaáp vaøo caùc ñieàu luaät, giôùi luaät cuûa ngoaïi ñaïo, chaúng haïn nhö tu haønh khoå haïnh, cho raèng baùm chaët theo ñoù coù theå daãn ñeán giaûi thoaùt.

5. Kieán thuû kieán, laø nhaän thöùc sai laàm khoâng bieát tieáp nhaän chaân lyù, coá chaáp vaøo moät quan ñieåm sai laàm naøo ñoù roài laáy ñoù laøm neàn taûng ñeå xaây döïng caùc quan ñieåm khaùc, vì theá chaéc chaén phaûi daãn ñeán taát caû ñeàu sai laàm. naêm moùn cay (nguõ vò taân): 1. toûi (ñaïi toaùn), 2. haønh (caùch thoâng), 3. heï (töø thoâng), 4. kieäu (lan thoâng), 5. neùn (höng cöø). Naêm moùn naøy coù vò cay noàng, kích thích söï ham muoán nhuïc duïc, neân ngöôøi xuaát gia khoâng neân aên.

299

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN naêm moùn cheá bieán töø söõa (nguõ chuûng ngöu vò): goàm söõa, kem söõa, bô soáng, bô chín, ñeà-hoà (nhuõ, laïc, sanh toâ, thuïc toâ, ñeà-hoà) laø caùc moùn aên ñöôïc cheá bieán ra töø söõa boø, trong ñoù ñeà-hoà laø moùn tinh khieát nhaát, ngon, quyù nhaát. naêm möôi hai chuùng : xem nguõ thaäp nhò chuùng naêm phaùp ngaên che (nguõ caùi): naêm loaïi phieàn naõo ngaên che söï saùng suoát cuûa taâm thöùc, goàm coù: 1. Tham duïc, 2. Saân khueå, 3. Thuïy mieân (bieáng nhaùc, meâ nguû), 4. Traïo hoái (xao ñoäng baát an), 5.

Nghi ngôø Chaùnh phaùp. naêm söï boá thí (nguõ söï thí): 1. Duøng vaät chaát boá thí (thí saéc); 2. Duøng coâng söùc boá thí (thí löïc); 3. Duøng söï an oån boá thí, töùc laø baûo veä ngöôøi khaùc (thí an); 4. Duøng maïng soáng ñeå boá thí (thí maïng); 5.

Duøng taøi bieän luaän boá thí, nghóa laø duøng khaû naêng bieän luaän ñeå giuùp ngöôøi ñöôïc lôïi laïc (thí bieän). naêm söï ueá tröôïc (nguõ tröôïc): laø naêm tính chaát xaáu xa, oâ nhieãm cuûa moät theá giôùi ueá taïp nhö theá giôùi Ta-baø naøy, bao goàm kieáp tröôïc, kieán tröôïc, phieàn naõo tröôïc, chuùng sanh tröôïc vaø maïng tröôïc.

Naêm söùc (Nguõ löïc): Naêm nguoàn söùc maïnh giuùp ngöôøi tu taäp vöôït qua moïi khoù khaên, chöôùng ngaïi. Naêm söùc maïnh ñoù laø: 1. Tín löïc (söùc maïnh cuûa ñöùc tin), 2. Nguyeän löïc (söùc maïnh cuûa taâm nguyeän, quyeát thöïc hieän ñieàu ñaõ phaùt nguyeän), 3. Nieäm löïc (söùc maïnh nghó nhôù, nieäm töôûng ñeán Chaùnh phaùp, phaù ñöôïc taát caû moïi taø nieäm, taïp nieäm), 4. Ñònh löïc (söùc maïnh cuûa söï ñònh taâm, nhieáp taâm); 5. Tueä löïc (söùc maïnh cuûa trí tueä saùng suoát).

Naêm thöù maét (Nguõ nhaõn): 1. Nhuïc nhaõn: maét thòt, chæ maét cuûa ngöôøi thöôøng, chæ thaáy ñöôïc trong giôùi haïn nhaát ñònh cuûa maét, 2. Thieân nhaõn, 3. Hueä nhaõn: laø khaû naêng nhìn thaáy do söï khai môû trí hueä, neân saùng suoát vaø khoâng bò giôùi haïn nhö maét thöôøng, 4. Phaùp nhaõn, 5. Phaät nhaõn: laø khaû naêng nhìn thaáy sau khi chöùng quaû Voâ thöôïng Boà-ñeà, thaønh Phaät, nghóa laø chæ coù chö Phaät Theá Toân môùi coù maø thoâi. Baäc giaùc ngoä hoaøn toaøn seõ coù ñuû naêm thöù maét naøy. Chuùng sanh phaøm tuïc chæ coù nhuïc nhaõn. Ngöôøi tu haønh tuøy theo möùc ñoä chöùng ñaéc maø laàn löôït ñöôïc theâm caùc loaïi maét khaùc, cho ñeán Phaät laø baäc giaùc ngoä hoaøn toaøn môùi coù Phaät nhaõn.

300

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Naêm toäi nghòch (nguõ nghòch toäi): Tieáng Phaïn laø pañcanantaryakarmāṇi, Haùn dòch laø Nguõ nghòch toäi hay Nguõ voâ giaùn nghieäp, nghóa laø naêm toäi nghòch, khi phaïm vaøo phaûi ñoïa ñòa nguïc Voâ giaùn, chòu söï khoå sôû khoâng giaùn ñoaïn. Ñaây laø naêm toäi naëng nhaát ñoái vôùi moïi chuùng sanh. Vì ñoái vôùi ngöôøi coù aân nhöng thay vì phuïng thôø cung kính laïi ngoå nghòch laøm haïi neân goïi laø toäi nghòch. Theo Tieåu thöøa thì naêm toäi nghòch laø: 1. Gieát cha, 2. Gieát meï, 3. Gieát A-la-haùn, 4.

Phaù hoøa hôïp taêng, 5. Laøm thaân Phaät chaûy maùu. Tuy nhieân, theo Ñaïi thöøa thì khaùi nieäm naêm toäi nghòch roäng hôn, do ñoù cuõng coù nhieàu chuùng sanh deã phaïm vaøo hôn. Chuùng toâi nghieâng veà vieäc hieåu khaùi nieäm naêm toäi nghòch ôû ñaây theo Ñaïi thöøa, bao goàm: 1. Phaù hoaïi thaùp Phaät, toân töôïng, chuøa, tinh xaù... hoaëc troäm, cöôùp taøi vaät cuûa Tam baûo, hoaëc töï mình laøm, hoaëc baûo ngöôøi khaùc laøm, hoaëc thaáy ngöôøi khaùc laøm nhö vaäy maø sanh taâm vui möøng. 2. Phæ baùng, khinh cheâ giaùo phaùp cuûa Phaät, bao goàm caû giaùo phaùp Tieåu thöøa vaø Ñaïi thöøa. 3. Cöôõng böùc, eùp buoäc tyø-kheo hoaøn tuïc, hoaëc gieát haïi tyø-kheo. 4. Phaïm vaøo moät trong 5 toäi nghòch cuûa Tieåu thöøa nhö vöøa keå treân. 5. Khinh cheâ nhaân quaû, cho raèng khoâng coù nghieäp thieän, nghieäp aùc, thöôøng laøm 10 nghieäp baát thieän, khoâng sôï quaû baùo ñôøi sau, thöôøng töï laøm hoaëc baûo ngöôøi khaùc laøm 10 nghieäp aùc. Theo caùch hieåu naøy thì haàu heát chuùng sanh taø kieán ñeàu raát deã daøng phaïm vaøo naêm toäi nghòch neáu khoâng bieát tin nhaän vaø hoïc theo Chaùnh phaùp. Trong Boà Taùt giôùi kinh laïi coù ghi cheùp baûy thöù toäi nghòch (Thaát nghòch toäi) laø: 1. Laøm cho thaân Phaät ra maùu, nhö, cheùm ñaùnh; neùm ñaù...; 2. Gieát cha; 3. Gieát meï; 4. Gieát hoøa thöôïng; 5. Gieát A-xaø-leâ; 6. Phaù yeát-ma chuyeån Phaùp luaân taêng; 7. Gieát thaùnh nhaân. naêm töôùng suy (nguõ suy töôùng): naêm töôùng hieän ra khi chö thieân ôû caùc coõi trôøi ñaõ höôûng heát phöôùc ñöùc, saép phaûi xaû thaân ñeå sanh veà moät caûnh giôùi khaùc. Naêm töôùng suy ñoù laø: 1. Quaàn aùo thöôøng dô baån; 2. Ñaàu toùc roái bôøi, hoa treân ñaàu taøn taï; 3. Thaân theå hoâi haùm vaø nhô nhôùp; 4. Döôùi naùch thöôøng ra moà hoâi; 5. Khoâng thaáy öa thích ngai vò, choã ngoài cuûa mình.

301

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN naêm uaån: xem naêm aám; xem theâm aám, nhaäp, giôùi. naêm voùc (nguõ theå): naêm phaàn cuûa thaân theå, bao goàm: ñaàu, hai tay vaø hai chaân. ngaø voi sanh hoa (töôïng nha sanh hoa - 象牙生華): Kinh vaên noùi raèng: "Khi trôøi coù saám seùt chuyeån möa thì treân taát caû caùc ngaø voi ñeàu sanh ra nhöõng vaân hoa." Coù ba caùch giaûi thích ñieàu naøy. Moät thuyeát cho raèng ôû ñaây chæ loaøi coû ngaø voi (象牙 草 - töôïng nha thaûo), khi trôøi coù saám seùt thì troå hoa. Thuyeát thöù hai cho raèng trong kinh coù noùi ñeán loaøi voi khi nghe tieáng saám thì treân ngaø cuûa chuùng troå ra hoa. Thuyeát thöù ba noùi raèng khoâng coù hoa ñöôïc sanh ra, nhöng laø treân caùc ngaø voi hieän leân nhöõng ñöôøng vaân coù hình nhö vaân hoa. Chuùng toâi xeùt raèng: Thuyeát thöù nhaát voõ ñoaùn chöõ thaûo (草 - coû), trong kinh vaên khoâng coù; thuyeát thöù hai noùi laø “trong kinh noùi” nhöng khoâng noùi laø kinh naøo, ñaõ thöû tìm cuõng khoâng thaáy. Vì theá, chuùng toâi choïn tin theo thuyeát thöù ba. ngaõ chaáp: xem ngaõ kieán. ngaõ kieán (hay ngaõ chaáp): quan ñieåm cho raèng coù moät baûn ngaõ thöïc söï toàn taïi ñoäc laäp so vôùi caùc ñoái töôïng beân ngoaøi noù goïi laø ngoaïi caûnh. Nhaän thöùc naøy laø sai laàm, khoâng ñuùng thaät vôùi thöïc taïi voán hieän höõu do söï keát hôïp cuûa nhaân duyeân, keå caû caùi goïi laø baûn ngaõ ñoù cuõng khoâng ngoaïi leä. ngaõ maïn: töï cao, töï cho mình laø hay, gioûi vaø coù yù cheâ khinh ngöôøi khaùc. ngaõ vaø ngaõ sôû: kieán chaáp meâ laàm cho raèng coù moät baûn ngaõ toàn taïi ñoäc laäp (ngaõ) vaø caùc ñoái töôïng thuoäc veà baûn ngaõ aáy (ngaõ sôû); thöôøng hieåu ñôn giaûn laø “ta vaø vaät cuûa ta”. Ngöôøi tu taäp neáu bieát ñöôïc caùi ta (ngaõ) voán ñaõ laø khoâng thaät, thì nhöõng vaät do ta sôû höõu (ngaõ sôû) cuõng khoâng thaät coù. ngaïn thoï, tænh ñaèng: xem caây lôùn moïc saùt ven soâng.

Nghi keát: xem Ba keát. nghóa höõu dö, nghóa voâ dö: yù nghóa höõu dö laø yù nghóa coøn coù theå boå khuyeát cho ñaày ñuû. YÙ nghóa voâ dö laø nghóa troïn veïn, tuyeät ñoái, khoâng theå theâm bôùt, thay ñoåi.

Nghóa voâ ngaïi trí: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi. nghieäp aùc voâ giaùn: nhöõng nghieäp aùc raát naëng neà, phaûi ñoïa vaøo ñòa

302

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH nguïc Voâ giaùn, nghóa laø phaûi chòu ñöïng nhöõng hình phaït khoå naõo khoâng luùc naøo giaùn ñoaïn. nghieäp keát: nghieäp vaø caùc phieàn naõo troùi buoäc. nguõ aùc kieán: xem naêm kieán chaáp. nguõ aám: xem naêm aám.

Nguõ Baát hoaøn thieân: xem Naêm coõi tònh cö.

Nguõ boä Taêng: xem Naêm boä Taêng. nguõ caùi: xem naêm phaùp ngaên che. nguõ caên: xem naêm caên laønh.

Nguõ chuûng Baát hoaøn: xem A-na-haøm. nguõ chuûng ngöu vò: xem naêm moùn cheá bieán töø söõa. nguõ duïc: xem naêm duïc. nguõ ñoän söû: xem nguõ haï keát. Xem theâm keát söû.

Nguõ giôùi: xem Naêm giôùi. nguõ haï keát: cuõng goïi laø nguõ ñoän söû, laø naêm moái troùi buoäc cuûa chuùng sanh Duïc giôùi, goàm nhöõng troùi buoäc vì quan ñieåm sai laàm, vì söï nghi ngôø, vì giöõ theo taø giôùi, vì tham lam vaø vì saân haän. Nguõ haï keát bao goàm: 1. Thaân keát; 2. Giôùi caám thuû keát; 3. Nghi keát; 4.

Tham keát: troùi buoäc do loøng tham lam; 5. Saân keát: troùi buoäc do loøng saân haän. nguõ kieán: xem naêm kieán chaáp.

Nguõ löïc: xem Naêm söùc.

Nguõ Na-haøm thieân: xem Naêm coõi tònh cö. nguõ nghòch toäi: xem Naêm toäi nghòch.

Nguõ nhaõn: xem Naêm thöù maét. nguõ söï thí: xem naêm söï boá thí. nguõ thaäp nhò chuùng (naêm möôi hai chuùng) hay nguõ thaäp nhò hoäi chuùng: thuaät ngöõ xuaát phaùt töø kinh Ñaïi Baùt Nieát-baøn naøy ñöôïc duøng ñeå chæ taát caû caùc loaøi chuùng sanh thuoäc moïi taàng lôùp, chuûng loaïi khaùc nhau khaép trong vuõ truï, vì phaàn ñaàu kinh naøy khi moâ taû veà caùc loaøi chuùng sanh keùo veà tuï hoäi nôi Phaät nhaäp Nieátbaøn ñaõ dieãn taû ñuû taát caû laø 52 hoäi chuùng khaùc nhau, baét ñaàu töø

303

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN chö ñaïi tyø-kheo gaàn guõi beân Phaät cho ñeán cuoái cuøng laø chö ñaïi Boà Taùt trong khaép möôøi phöông theá giôùi. nguõ thaäp nhò hoäi chuùng: xem nguõ thaäp nhò chuùng nguõ theå: xem naêm voùc. nguõ thuø thaéng caên: xem naêm caên laønh.

Nguõ tònh cö thieân: xem Naêm coõi tònh cö.

Nguõ trí Tam-muoäi: Theo ñöùc Phaät giaûng giaûi trong kinh Ñaïi Baùt Nieátbaøn naøy ôû quyeån 31 (trang 76, Taäp 6) thì Nguõ trí Tam-muoäi goàm: 1. Tam-muoäi Voâ thöïc, 2. Tam-muoäi Voâ quaù, 3. Tam-muoäi Thaân yù thanh tònh nhaát taâm, 4. Tam-muoäi Nhaân quaû caâu laïc, 5. Tam-muoäi Thöôøng nieäm. Naêm pheùp tam-muoäi naøy giuùp sanh khôûi trí tueä, neân tuøy theo möùc ñoä phaù tröø phieàn naõo cuõng ñöôïc giaûng giaûi thaønh naêm baäc nhö sau: 1. Sô trí: Haønh giaû khi tu taäp neáu khôûi sanh phieàn naõo, lieàn ngay khi aáy khôûi sanh trí tueä döùt tröø phieàn naõo, laøm cho taâm ñònh ñöôïc thanh tònh nhö baäc thaùnh. 2. Ñeä nhò trí: Taâm ñöôïc thanh tònh nhö baäc thaùnh, töï bieát ñoù khoâng phaûi laø choã phaøm phu coù theå ñaït ñöôïc, maø laø choã haøng trí giaû ngôïi khen xöng taùn. Vì ñaït ñöôïc trí tueä cuûa baäc thaùnh, khoâng goïi laø phaøm phu. Phaân bieät nhö vaäy phaù ñöôïc giaû danh, goïi laø ñeä nhò trí. 3. Ñeä tam trí: Döùt tröø heát thaûy phieàn naõo tham aùi neân goïi laø tòch dieät. Vì tòch dieät neân ñaït ñeân söï nhieäm maàu. Lìa caùc phieàn naõo neân goïi laø xa lìa. Ñaït ñöôïc trí naøy thì lìa xa coõi duïc, goïi laø ñeä tam trí. 4. Ñeä töù trí: Tuøy söï chöùng ñaéc döùt tröø phieàn naõo maø ñöôïc an oån tòch dieät, lìa xa söï vui theá tuïc neân goïi laø hieän taïi an vui, veà sau cuõng an vui. Hieän taïi an vui laø caùi vui döùt tröø phieàn naõo; veà sau an vui laø caùi vui Nieát-baøn. Ñoù goïi laø ñeä töù trí. 5. Ñeä nguõ trí: Haønh giaû thöôøng thöïc haønh taâm voâ töôùng, ñaït ñöôïc söï nhaát taâm xuaát ñònh nhaäp ñònh, goïi laø ñeä nguõ trí. Chöùng ñaéc naêm trí naøy töùc laø chöùng quaû Tam-muoäi, neân goïi laø Nguõ trí Tam-muoäi. Laïi theo Nieát-baøn kinh sôù giaûi daãn Thaønh luaän quyeån 6, phaåm Nguõ trí, thì Nguõ trí naøy goàm: 1. Phaùp truï trí (法住智): roõ bieát söï sanh khôûi cuûa taát caû caùc phaùp; 2. Neâ-hoaøn trí (泥洹智): roõ bieát söï dieät maát cuûa taát caû caùc phaùp; 3. Voâ tranh trí (無諍智): roõ bieát leõ chaân thaät khoâng coøn phaûi tranh caõi, bieän luaän vôùi baát cöù ai; 4. Nguyeän trí (願智): ñoái vôùi taát caû caùc phaùp khoâng coøn coù söï chöôùng ngaïi; 5.

304

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Bieân teá trí (邊際智): ñaït ñöôïc trí tueä toái thöôïng, ñoái vôùi taát caû caùc phaùp thieàn ñònh ñeàu coù theå tu taäp taêng tröôûng, ñöôïc söùc töï taïi.

Nguõ truï Boà Taùt: vò Boà Taùt truï ôû ñòa vò thöù naêm trong Thaäp truï cuûa haøng Boà Taùt. Thaäp truï chæ möôøi ñòa vò tu chöùng maø vò Boà Taùt laàn löôït traûi qua tröôùc khi ñaït ñöôïc quaû vò Phaät, vì theá coù theå xem nhö töông ñöông vôùi Thaäp ñòa. Kinh luaän ñeà caäp ñeán möôøi ñòa vò naøy khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau, nhöng töïu trung ñeàu laø ñeå taïm hình dung ñöôïc con ñöôøng tu taäp maø vò Boà Taùt phaûi traûi qua. Ñòa vò thöù naêm ôû ñaây coù theå laø Phöông tieän cuï tuùc truï, töông ñöông vôùi Cöïc nan thaéng ñòa trong heä thoáng Thaäp ñòa. Tuy coù söï khaùc bieät veà teân goïi, nhöng taát caû caùc kinh luaän ñeàu thoáng nhaát trong caùch moâ taû veà möôøi ñòa vò cuûa Boà Taùt. Theo ñoù, töø ñòa vò thöù saùu trôû leân Boà Taùt khoâng coøn chòu söï raøng buoäc cuûa sanh töû, coù theå hoaøn toaøn töï do töï taïi trong vieäc hoùa thaân ñoä sanh tuøy yù muoán. nguõ uaån: xem naêm aám. nguõ vò taân: xem naêm moùn cay.

Nguõ Voâ giaùn nghieäp: xem Naêm toäi nghòch.

Nguõ Voâ giaùn toäi: xem Naêm toäi nghòch.

Nguyeän caên: xem naêm caên laønh. nguyeän trí: Phaïn ngöõ laø praṇidhi-jñāna, chæ trí tueä do nguyeän löïc daãn sanh, tuøy nguyeän maø roõ bieát, ñoái vôùi caùc phaùp khoâng coøn coù söï chöôùng ngaïi. Xem theâm Nguõ trí tam-muoäi. ngö vöông boái maãu: xem boái maãu. ngöôøi goã: ngöôøi ñöôïc laøm baèng goã, beân trong khoeùt roãng coù ñaët maùy moùc khieán cho coù theå cöû ñoäng, ñi, ñöùng, nhaùy maét... nhö ngöôøi thaät. Theo moâ taû naøy thì cuõng töông töï nhö caùc ngöôøi maùy hieän nay, nhöng coù hình thöùc ñôn sô hôn.

Ngöôøi thöù taùm: Töùc laø ngöôøi coù ñuû taùm ñöùc giaùc tri hay taùm ñieàu giaùc ngoä ñöôïc daïy trong kinh Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc. Xem taùm ñieàu giaùc ngoä. nhaâm-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø nimba, cuõng ñoïc laø nhaäm-baø, nhaãm-baø, laø teân moät loaøi caây hình daùng töông töï nhö caây xoan, coù teân khoa hoïc laø azadirachtaindica.

Nhaân duyeân sanh: xem Möôøi hai nhaân duyeân.

305

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Nhaân huøng sö töû: xem Nhaân trung sö töû. nhaân trung chi long: roàng giöõa loaøi ngöôøi, yù noùi nhöõng baäc kieät xuaát, phi thöôøng giöõa nhöõng ngöôøi taàm thöôøng. Vì quan nieäm ngaøy xöa cho roàng laø loaøi cao quyù, linh dieäu.

Nhaân trung sö töû (Sö töû giöõa loaøi ngöôøi) moät toân hieäu ñeå xöng taùn ñöùc Phaät, laø böïc duõng maõnh hôn heát trong loaøi ngöôøi, nhö sö töû laø loaøi thuù oai maõnh hôn heát trong caùc loaøi thuù. Coù khi cuõng duøng Nhaân huøng sö töû.

Nhaân trung töôïng vöông: xem Voi chuùa giöõa loaøi ngöôøi.

Nhaãn ñoä: xem Saèn-ñeà ba-la-maät.

Nhaãn nhuïc ñoä: xem bôø beân kia.

Nhaãn phaùp: laø phaùp nhaãn nhuïc, phaùp thöù ba cuûa Thanh vaên thöøa, sau Ñænh phaùp. Ngöôøi ñaït ñöôïc phaùp naøy coù söï nhaãn chòu ñoái vôùi moïi phaùp neân coù theå tu taäp Töù ñeá ñeå ñaït tôùi giaûi thoaùt. nhaãn trí: möùc ñoä tu chöùng ñaït ñöôïc caû nhaãn vaø trí. Theo Ñaïi thöøa thì nhaãn vaø trí chæ laø moät ñöùc, baét ñaàu tu phaùp quaùn goïi laø nhaãn, quaùn xeùt thaønh töïu goïi laø trí.

Nhaäp löu: xem Boán quaû thaùnh. nhaát baïch tam yeát-ma: xem baïch töù-yeát-ma. nhaát danh töù thaät: xem tieân-ñaø-baø.

Nhaát lai: xem Boán quaû thaùnh.

Nhaát thieát chuûng trí: Trí hueä bieát ñöôïc taát caû moïi söï vieäc, trí hueä bao truøm taát caû, ñöôïc duøng ñeå chæ trí hueä giaùc ngoä hoaøn toaøn cuûa Phaät.

Nhaát thieát nhaäp xöù: xem Möôøi nhaát thieát nhaäp.

Nhaát thieát trí voâ sôû uùy: xem Boán ñöùc chaúng sôï.

Nhaát thieát trí: xem Taùt-baø-nhaõ.

Nhaát thöøa: cuõng goïi laø Phaät thöøa, Ñaïi thöøa, laø phaùp duy nhaát ñaït ñeán söï giaûi thoaùt roát raùo, khaùc vôùi giaùo phaùp cuûa Thanh vaên thöøa vaø Duyeân giaùc thöøa laø giaùo phaùp phöông tieän duøng ñeå daãn daét ngöôøi sô cô coù caên taùnh chaäm luït, neân chöa theå ñaït ñeán söï giaûi thoaùt roát raùo. Xem theâm Ba thöøa.

Nhaát töû ñòa: xem Cöïc aùi nhaát töû.

306

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH Nhaát vaõng lai: hay Nhaát lai, nghóa laø chæ coøn moät laàn taùi sanh, töùc quaû vò Tö-ñaø-haøm. Xem boán quaû thaùnh. nhaát-xieån-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø icchantika, chæ ngöôøi hoaøn toaøn khoâng coù loøng tin nôi Phaät phaùp, neân cuõng dòch nghóa laø ñoaïn thieän caên hay tín baát cuï tuùc. Vì haïng ngöôøi naøy khoâng coù ñöùc tin neân khoâng theå tieáp nhaän baát cöù giaùo phaùp naøo. nhò baát ñònh phaùp: xem hai phaùp khoâng xaùc ñònh.

Nhò chuûng thuyeát: thuyeát daïy hai nghóa khaùc nhau, nhö moät nghóa laø höõu taùnh, moät nghóa laø voâ taùnh. Phaät vì chuùng sanh maø thuyeát phaùp taùnh, laïi vì caùc baäc hieàn thaùnh maø thuyeát laø khoâng coù phaùp taùnh. Vì theá neân goïi laø nhò chuûng thuyeát.

Nhò ñeá: xem Hai chaân lyù. nhò thaäp nguõ höõu: xem hai möôi laêm caûnh giôùi hieän höõu.

Nhò thöøa: xem Ba thöøa. nhieãu: xem höõu nhieãu. nhoå gai nhoïn trong khoâng trung: chæ vieäc khoâng caàn laøm, vì thaät ra cuõng khoâng theå laøm vì söï vieäc khoâng thaät coù; hoaëc moät vaán ñeà khoâng caàn ñaët ra vì voán laø khoâng theå coù, vaø do ñoù laø khoâng theå thöïc hieän. nhuïc nhaõn: xem maét thòt. nhö phaùp (noùi veà thöùc aên): nghóa laø nhöõng moùn aên maø caùc vò tyø-kheo coù theå thoï duïng ñuùng nhö giôùi luaät cheá ñònh. nhö thò ngaõ vaên: caâu môû ñaàu trong taát caû caùc kinh do Phaät thuyeát.

Trong taát caû caùc kinh ñöôïc Vieät dòch töø tröôùc ñeán nay, caùc vò tieàn boái ñeàu xem ñaây laø lôøi ngaøi A-nan thuaät laïi ñeå xaùc tín raèng kinh naøy do Phaät thuyeát vaø chính ngaøi ñöôïc nghe. Tuy nhieân, chuùng toâi cho raèng caùch hieåu nhö theá chöa hoaøn toaøn chuaån xaùc vì maáy lyù do sau ñaây. Thöù nhaát, chính trong kinh naøy coù thuaät laïi ñoaïn di ngoân cuûa ñöùc Phaät veà vieäc ñaët caâu “nhö thò ngaõ vaên” ôû ñaàu taát caû caùc kinh ñieån, nhöng ñoù laø söï daën doø chung cho taát caû ñeä töû Phaät chöù khoâng phaûi rieâng ngaøi A-nan, maëc duø ngaøi laø ngöôøi thöa hoûi. Vì theá, ñaïi töø “toâi” ôû ñaây phaûi ñöôïc hieåu laø ngöôøi noùi laïi hoaëc ghi cheùp laïi kinh Phaät, cho duø ngöôøi ñoù laø baát cöù ai trong soá caùc ñeä töû cuûa Phaät. Thöù hai, tuy ngaøi A-nan laø baäc

307

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Ña vaên ñeä nhaát, nhöng Ñaïi hoäi keát taäp kinh ñieån (laàn thöù nhaát) khoâng chæ duy nhaát coù mình ngaøi. Ngöôïc laïi, ngaøi Ca-dieáp môùi laø chuû trì ñaïi hoäi vaø coù söï tham döï cuûa 500 vò A-la-haùn, trong ñoù ngaøi A-nan laø ngöôøi chöùng quaû sau cuøng. Nhö vaäy, ngoaøi yeáu toá ña vaên ra thì taát caû caùc vò khaùc ñeàu laø nhöõng ngöôøi coù söï tu taäp vaø chöùng ngoä tröôùc ngaøi A-nan. Do ñoù caùc vò khoâng ñeán Ñaïi hoäi chæ ñeå nghe ngaøi A-nan tuyeân thuyeát laïi kinh ñieån, maø coøn giöõ vai troø xaùc nhaän vaø boå sung nhöõng choã thieáu soùt. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc chöùng minh ngay trong kinh naøy, vì töø ñaàu kinh ñaõ coù ñoaïn noùi roõ laø ngaøi A-nan vaø ngaøi Ca-dieáp ñeàu khoâng coù maët.

Vaäy “toâi” ôû ñaây khoâng theå laø ngaøi A-nan. Trong kinh Laêng nghieâm cuõng coù tröôøng hôïp töông töï, khi ngaøi A-nan gaëp naïn Ma-ñaênggiaø, khoâng coù maët taïi Phaùp hoäi, nhöng moïi chi tieát vaãn ñöôïc keå roõ trong kinh, vaäy chaéc chaén phaûi laø do nhöõng vò khaùc boå sung vaøo. Thöù ba, kinh ñieån sau khi Phaät nhaäp dieät chæ ñöôïc truyeàn laïi baèng caùch tröïc tieáp, ngöôøi naøy ñoïc cho ngöôøi kia nghe, vì chöa ñöôïc ghi cheùp thaønh vaên töï. Nhö vaäy, ñaïi töø “toâi” chaéc chaén ñaõ ñöôïc duøng bôûi taát caû nhöõng ngöôøi ñöùng ra truyeàn laïi kinh ñieån cho ngöôøi khaùc, vaø ñieàu naøy coøn traûi qua nhieàu theá kyû tröôùc khi chính thöùc coù söï ghi cheùp kinh ñieån. Vì nhöõng lyù do ñoù, chuùng toâi cho raèng ñaïi töø “toâi” khoâng nhaát thieát chæ rieâng ngaøi A-nan.

Maët khaùc, khi kinh ñieån ñaõ chính thöùc ñöôïc ghi cheùp laïi, thì ñaây phaûi laø keát quaû vieäc laøm cuûa nhieàu ngöôøi trong caùc Ñaïi hoäi keát taäp chöù khoâng phaûi cuûa rieâng moät ngöôøi, neân vieäc söû duïng ñaïi töø “chuùng toâi” laø thích hôïp hôn. Ngoaøi ra, chöõ “vaên” caàn phaûi dòch laø “ñöôïc nghe” ñeå nhaán maïnh vieäc ngöôøi nghe khoâng chæ tình côø nghe ñöôïc, maø laø moät söï tieáp nhaän chính thöùc vaø ñaùng tin caäy; chöõ “nhö thò” phaûi dòch laø “ñuùng nhö theá naøy” môùi hôïp vôùi yù nghóa cuûa noù thöôøng ñöôïc duøng trong kinh Phaät. Chuùng ta ñeàu bieát, ñöùc Phaät thöôøng duøng chöõ “nhö thò” moãi khi xaùc nhaän moät söï vieäc hay moät caâu noùi naøo ñoù laø hoaøn toaøn ñuùng thaät. nhöõng caûnh giôùi thaáp: chæ ba caûnh giôùi ñòa nguïc, ngaï quyû vaø suùc sanh.

Ni-ñaø-na (Nidāna), dòch nghóa laø ‘nhaân duyeân’, laø nhöõng kinh Phaät

308

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH thuyeát giaûng veà lyù nhaân duyeân, nhaân quaû. Xem Möôøi hai boä kinh.

Ni-kieàn: hay Ni-kieàn-ñaø, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Nirgrantha, laø moät trong 6 phaùi ngoaïi ñaïo ñoàng thôøi vôùi ñöùc Phaät. Ni-kieàn dòch nghóa laø ly heä giaû (lìa söï raøng buoäc). Ngöôøi tu theo phaùi Ni-kieàn khoâng maëc quaàn aùo (loõa theå), vì hoï cho raèng quaàn aùo laø caùc moùn raøng buoäc. Xem Ni-kieàn-ñaø Nhaõ-ñeà töû.

Ni-kieàn-ñaø Nhaõ-ñeà töû: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Nirgranthajñātiputra, cuõng goïi taét laø Ni-kieàn, Haùn dòch laø Ly Heä hoaëc Baát Heä, laø moät trong 6 vò thaày ngoaïi ñaïo (luïc sö) thôøi ñöùc Phaät.

Ni-taùt-kyø ba-daät-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Naihsargik-pātayantika.

Ni-taùt-kyø, Haùn dòch laø Taän xaû, nghóa laø töø boû heát taát caû; ba-daät-ñeà, Haùn dòch laø ñoïa, nghóa laø rôi vaøo choã xaáu aùc. Ngöôøi phaïm toäi naøy phaûi ñoïa vaøo ñòa nguïc. Ñeå saùm hoái tröø toäi, tröôùc heát phaûi mang taát caû taøi vaät lieân quan ñeán tröôùc chuùng taêng maø xaû boû heát, sau ñoù môùi chaân thaønh saùm hoái tröôùc chuùng taêng. Vì vaäy, pheùp saùm hoái naøy cuõng goïi laø Xaû ñoïa. Coù ba möôi phaùp ñöôïc goïi laø Tam thaäp xaû ñoïa. nieäm: chæ moät khoaûng thôøi gian raát ngaén, töông töï nhö nhieàu nôi khaùc trong kinh duøng saùt-na. Caùch duøng chöõ nieäm ñeå chæ thôøi gian xuaát phaùt töø khaùi nieäm veà “nieäm töôûng” trong Phaät giaùo, vì Phaät giaùo cho raèng doøng tö töôûng cuûa chuùng ta thaät ra laø do voâ soá nhöõng “nieäm töôûng” noái tieáp nhau taïo thaønh, moãi moät nieäm töôûng chæ toàn taïi trong thôøi gian cöïc kyø ngaén nguûi.

Nieäm caên: xem naêm caên laønh. nieäm nieäm hoaïi dieät voâ thöôøng: xem ba loaïi voâ thöôøng. nieäm xaû: cuõng laø nieäm boá thí hay nieäm thí, vì tu taäp boá thí töùc laø buoâng xaû, khoâng baùm giöõ vaät sôû höõu.

Nieát-baøn: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Nirvāṇa (Pāli: Nibbāna), taïm dòch nghóa laø tòch dieät, an laïc, giaûi thoaùt. Ñaây laø muïc ñích cuoái cuøng cuûa ngöôøi tu hoïc Phaät. Moãi toâng phaùi trong ñaïo Phaät hieåu Nieát-baøn theo moät caùch khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau, nhöng noùi chung ñeàu nhìn nhaän ñaây laø keát quaû cao nhaát cuûa vieäc tu taäp.

309

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Khoâng neân hieåu Nieát-baøn theo nghóa hö voâ, troáng roãng nhö nhieàu ngöôøi vaãn thöôøng laàm töôûng. Cuõng khoâng neân hieåu ñaây chæ laø töø ñôn giaûn thay cho caùc töø khaùc nhö cheát, vieân tòch... Thaät ra, Nieát-baøn laø moät caûnh giôùi roát raùo ñöôïc Phaät mieâu taû trong raát nhieàu kinh ñieån Ñaïi thöøa, qua ñoù coù theå hieåu laø caûnh giôùi giaûi thoaùt tuyeät ñoái, döùt saïch moïi trieàn phöôïc vaø hoøa nhaäp vaøo theå taùnh thöôøng toàn cuûa vaïn höõu.

Nieát-baøn cuûa Tieåu thöøa: xem Boán quaû thaùnh.

Noaõn phaùp: Phaïn ngöõ laø Uṣmagata, cuõng goïi laø Noaõn vò, laø moät trong boán phaùp maø ngöôøi tu taäp theo Thanh vaên thöøa laàn löôït chöùng ñaéc, bao goàm: Noaõn phaùp, Ñænh phaùp, Nhaãn phaùp vaø Theá ñeä nhaát phaùp. Noaõn phaùp laø phaùp ñaàu tieân, giuùp ngöôøi ta coù theâm trí löïc vaø tinh taán treân ñöôøng tu hoïc. Noaõn phaùp laø ñòa vò ñaàu tieân trong boán thieän caên, töông ñöông vôùi ngoâi vò thöù nhaát trong Töù gia haønh (Noaõn gia haønh). Haønh giaû khi ñaït ñöôïc phaùp naøy baét ñaàu coù khaû naêng tröø dieät caùc kieán giaûi meâ laàm, nhö Thaùnh trí thieâu ñoát moïi taø kieán. Nhö löûa tröôùc khi boác chaùy baét ñaàu coù hôi noùng, ñòa vò tu taäp naøy baét ñaàu coù ñöôïc hôi noùng cuûa Thaùnh trí neân goïi laø Noaõn phaùp. noäi ba-la-maät: töùc laø caùc phaùp Trì giôùi Ba-la-maät, Nhaãn nhuïc Ba-lamaät, Tinh taán Ba-la-maät, Thieàn ñònh Ba-la-maät vaø Trí tueä Ba-lamaät. Vì naêm phaùp Ba-la-maät naøy thuoäc veà söï haønh trì noäi taâm neân goïi laø noäi (beân trong). noäi y: xem ba taám phaùp y.

Nuùi Quaät: töùc nuùi Kyø-xaø-quaät, teân Phaïn ngöõ laø Gṛdhrakūṭa. nuoâi soáng baèng thöùc (thöùc thöïc): chuùng sanh ôû Voâ saéc giôùi vaø ñòa nguïc chæ duøng thöùc ñeå duy trì söï soáng neân goïi laø thöùc thöïc. Xem töù thöïc. nöõ caên: boä phaän sanh duïc nöõ. nöôùc taùm coâng ñöùc (baùt coâng ñöùc thuûy): Nöôùc coù ñuû taùm coâng ñöùc, töùc laø coù taùm tính chaát nhö sau: 1. Tröøng tònh: laéng gaïn trong saïch; 2. Thanh laõnh: trong treûo maùt laïnh; 3. Cam myõ: muøi vò ngon ngoït; 4. Khinh nhuyeãn: nheï nhaøng meàm maïi; 5. Nhuaän traïch: thaám nhuaàn töôi maùt; 6. An hoøa: yeân oån hoøa nhaõ; 7. Tröø ñöôïc ñoùi khaùt vaø voâ soá khoå naõo; 8. Tröôûng döôõng thaân töù ñaïi, taêng tröôûng caùc thieän caên.

310

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH nöôùc tro: Xem thaùo ñaäu. oai nghi giôùi (威儀戒): duøng phaân bieät vôùi tuøng giôùi giôùi. Töø ñieån Phaät Quang giaûi thích veà hai danh xöng naøy nhö sau: 威儀戒，雖受 戒，唯外現威儀，但為名利，欲受人尊敬。從戒戒，順從佛制，清 淨三業，內外相稱，如實受持戒行。 (Oai nghi giôùi, tuy thoï giôùi, tuy ngoaïi hieän oai nghi, ñaõn vò danh lôïi, duïc thoï nhaân toân kính. Tuøng giôùi giôùi, thuaän tuøng Phaät cheá, thanh tònh tam nghieäp, noäi ngoaïi töông xöùng, nhö thaät thoï trì giôùi haïnh.) Nghóa laø: Giôùi oai nghi, tuy thoï giôùi, beân ngoaøi hieän töôùng oai nghi, chæ laø vì danh lôïi, muoán ñöôïc ngöôøi khaùc toân kính. Giôùi vaâng laøm, thuaän theo söï cheá ñònh cuûa Phaät, laøm thanh tònh ba nghieäp, trong ngoaøi ñeàu töông xöùng, thoï trì giôùi haïnh ñuùng thaät. oâ-baùt-la: xem öu-baùt-la. oâ-ñaøm-baït-la: xem öu-ñaøm.

OÁt-ñaït-laïc-ca: xem Uaát-ñaàu-lam-phaát.

Phaïm aâm: gioïng noùi cuûa Phaïm thieân (Phaïm aâm thanh), Phaïn ngöõ: brahma-svara. Coù naêm ñaëc tính: 1. Nghe reàn vang nhö tieáng saám; 2. Tieáng trong treûo nghe raát xa, vaø ai nghe cuõng laáy laøm vui veû, sung söôùng; 3. Ai nghe cuõng sanh loøng kính meán; 4. Tieáng giaûng giaûi ñaïo lyù raát giaûn dò, deã hieåu; 5. Ngöôøi nghe khoâng thaáy chaùn.

Phaïm chí: Phaïn ngöõ laø Brāhmaṇa, chæ ngöôøi thuoäc doøng baø-la-moân xuaát gia tu taäp, quyeát chí caàu sanh leân coõi Phaïm thieân neân goïi laø Phaïm chí.

Phaïm chí Ñoäc Töû: moät tu só ngoaïi ñaïo, teân Phaïn ngöõ laø Vātsī, dòch aâm laø Baø-tö. Vò naøy veà sau quy y Phaät, neân cuõng goïi laø tyø-kheo Ñoäc Töû.

Phaïm chí Tröôøng Traûo: xem Ma-ha Caâu-hy-la.

Phaïm haïnh (梵行, Phaïn ngöõ: brahmacarya, Pāli: brahmacariya), cuõng goïi laø tònh haïnh, laø pheùp tu haønh thanh tònh cuûa haøng xuaát gia, chæ söï ñoaïn tuyeät daâm duïc. phan duyeân: nöông theo, vòn theo caùc duyeân. Ví nhö nhaân moät chuyeän naøy maø nghó ñeán caùc chuyeän khaùc, laïi ñeán caùc chuyeän khaùc nöõa, nhö sôïi daây leo boø maõi ñeán khoâng cuøng, goïi laø phan duyeân.

311

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT-BAØN Taâm yù nöông theo saùu traàn laøm duyeân, naûy sanh nhöõng yù töôûng suy xeùt, möu tính maõi maõi khoâng döøng, goïi laø phan duyeân.

Phaùp boån: xem Tu-ña-la. phaùp chung cuøng (coäng phaùp) vaø phaùp khoâng chung cuøng (baát coäng phaùp). Phaùp chung cuøng laø chæ söï chung cuøng vôùi haøng Nhò thöøa, töùc laø nhöõng phaùp maø Boà Taùt vaø caùc vò Thanh vaên, Duyeân giaùc cuøng tu taäp. Phaùp khoâng chung cuøng laø nhöõng phaùp maø chæ coù haøng Boà Taùt tu taäp, coøn Thanh vaên, Duyeân giaùc thì hoaøn toaøn khoâng coù ñöôïc. Xem Möôøi taùm phaùp khoâng chung cuøng vôùi hai thöøa. phaùp khí: caên khí cuûa ngöôøi laøm chaán höng ñaïo Phaät, nhaän laáy kho taøng Chaùnh phaùp ñeå truyeàn baù cho ñôøi, ví nhö caùi baùt (khí) ñöïng côm cuûa vò tyø-kheo. Baäc phaùp khí laø ngöôøi ñuû söùc thoï nhaän caùc phaùp moân cuûa Phaät. phaùp khoâng chung cuøng: xem phaùp chung cuøng. phaùp kính: taám göông phaùp.

Phaùp luaân Thaùnh vöông: xem Phaùp vöông.

Phaùp luaân vöông: xem Phaùp vöông. phaùp phuïc: y phuïc cuûa ngöôøi xuaát gia, vì ngöôøi xuaát gia maëc y phuïc ñuùng theo lôøi Phaät daïy neân goïi laø phaùp phuïc. phaùp quaùn Saùu haïnh (Luïc haïnh quaùn): phaùp quaùn cuûa trí höõu laäu duøng ñeå ñoaïn tröø meâ laàm. Theo pheùp quaùn naøy, Ba coõi coù chín phaàn (cöûu ñòa), ñöôïc phaân thaønh Haï ñòa vaø Thöôïng ñòa. Haønh giaû quaùn nhöõng phaàn thuoäc veà Haï ñòa laø thoâ xaáu, khoå naõo, chöôùng ngaïi neân sanh loøng chaùn lìa (yeám); quaùn nhöõng phaàn thuoäc veà Thöôïng ñòa laø an tónh, maàu nhieäm, xa lìa, töø ñoù sanh loøng vui thích, ham muoán (haân). Do naêng löïc cuûa söï chaùn lìa vaø vui thích ñöôïc khôûi leân trong pheùp quaùn naøy maø laàn löôït döùt tröø ñöôïc caùc moái meâ laàm thuoäc veà Haï ñòa. Vì theá cuõng goïi pheùp quaùn naøy laø yeám haân quaùn (厭欣觀).

Phaùp thaân xaù-lôïi: xem xaù-lôïi Phaät. phaùp töôùng: töôùng traïng, hình töôùng cuûa caùc phaùp. Moãi söï vaät coù hình töôùng rieâng bieät hieän ra beân ngoaøi vaø theå taùnh khoâng hình töôùng. Ngöôøi phaøm tuïc chæ thaáy hình töôùng maø khoâng thaáy theå

312

TOÅNG QUAN - MOÄT SOÁ NOÄI DUNG CHÍNH taùnh neân khoâng theå thaáy bieát caùc hình töôùng aáy ñuùng nhö chuùng thaät coù. Baäc tu haønh chöùng ngoä thaáu suoát caû hình töôùng vaø thöïc taùnh caùc phaùp, neân môùi coù theå roõ bieát caùc töôùng cuûa phaùp ñuùng nhö thaät coù.

Phaùp vaân ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Phaùp voâ ngaïi trí: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.

Phaùp vöông: danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät laø vò vua cuûa caùc phaùp.

Vì Phaät naém hieåu taát caû caùc phaùp neân goïi laø Phaùp vöông, laïi vì thuyeát daïy caùc phaùp cho chuùng sanh, töùc laø chuyeån baùnh xe Phaùp (chuyeån Phaùp luaân) neân ñöôïc toân xöng laø Phaùp luaân vöông, Phaùp luaân thaùnh vöông. phaïp ñaïo: xem sa-moân. phaùt loä saùm hoái: töï mình boäc loä, baøy toû choã sai traùi, phaïm loãi cuûa mình ra cho moïi ngöôøi ñeàu bieát vaø quyeát taâm hoái caûi khoâng taùi phaïm nöõa.

Phaùt quang ñòa: xem Möôøi ñòa vò. phaân-ñaø-lî: xem boán loaïi hoa sen phaán taûo y: xem naïp y.

Phaät A-suùc (阿閦佛 - Phaïn ngöõ: Akobhya Buddha), töùc laø Phaät Baát Ñoäng, cuõng dòch laø Phaät Voâ Ñoäng, ñöôïc xem laø coõi tònh ñoä phöông Ñoâng, nhö coõi Phaät A-di-ñaø laø tònh ñoä phöông Taây. Xem phaåm Phaät A-suùc trong kinh Duy-ma-caät.

Phaät Baát Ñoäng: xem Phaät A-suùc.

Phaät Bích-chi: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pratyekabuddha, cuõng ñoïc laø Bích-chi-ca, dòch nghóa laø Duyeân giaùc, Ñoäc giaùc. Phaät Bích-chi laø vò sanh ra nhaèm luùc khoâng coù Phaät ra ñôøi, nhôø quaùn xeùt 12 nhaân duyeân maø ñöôïc giaùc ngoä, neân goïi laø Duyeân giaùc. Vì töï mình tu hoïc vaøo thôøi khoâng coù Phaät, ñaéc ñaïo vaø nhaäp Nieát-baøn, neân goïi laø Ñoäc giaùc. Xem theâm ba thöøa.

Phaät Ca-dieáp (Kāśyapa), töùc laø vò Phaät thöù ba trong Hieàn kieáp, ra ñôøi sau Phaät Caâu-na-haøm Maâu-ni (Kanakamouni) vaø ngay tröôùc Phaät Thích-ca Maâu-ni. Xem baûy vò Phaät.

Phaät Ca-la-ca-toân-ñaïi: xem Phaät Cöu-löu-taàn.

313

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Phaät Caâu-löu-toân: xem Phaät Cöu-löu-taàn.

Phaät Caâu-na-haøm maâu-ni (Kanakamouni) laø moät vò Phaät trong quaù khöù, keá tieáp Phaät Cöu-löu-taàn. Xem baûy vò Phaät.

Phaät Cöu-löu-taàn (Krakucchanda), cuõng vieát laø Phaät Caâu-löu-toân, hay Phaät Ca-la-ca-toân-ñaïi, laø moät vò Phaät quaù khöù, ra ñôøi tröôùc Phaät Caâu-na-haøm-maâu-ni. Xem baûy vò Phaät.

Phaät Thi-khí: xem baûy vò Phaät.

Phaät thöøa: xem Ba thöøa.

Phaät Tyø-baø-thi (Vipaśyin): moät vò Phaät quaù khöù, ñaõ ra ñôøi trong kieáp Trang nghieâm. Sau kieáp Trang nghieâm môùi ñeán kieáp Hieàn (Hieàn kieáp). Ñöùc Phaät Thích-ca-Maâu-ni ra ñôøi trong Hieàn kieáp naøy. Xem baûy vò Phaät.

Phaät Tyø-xaù-phuø: xem baûy vò Phaät.

Phaät Voâ Ñoäng: xem Phaät A-suùc.

Pheä-theá-söû: xem Veä-theá-sö. phi nhaân: haïng chuùng sanh khoâng phaûi ngöôøi, khoâng coù theå xaùc nhö loaøi ngöôøi. Tuy coù theå bieán hoùa ra hình ngöôøi nhöng khoâng phaûi ngöôøi neân goïi laø phi nhaân.

Phi soå dieät voâ vi: xem Ba phaùp voâ vi.

Phi traïch dieät voâ vi: xem Ba phaùp voâ vi.

Phi trí duyeân dieät voâ vi: xem Ba phaùp voâ vi.

Phi trí duyeân dieät: phaùp thöù ba trong Ba voâ vi (Tam voâ vi). Xem Ba phaùp voâ vi.

Phi töôûng phi phi töôûng xöù (Naiva-saṃjñānāsaṃjñā-yatana): teân moät coõi trôøi, cuõng goïi laø Höõu ñænh thieân, laø coõi trôøi cao nhaát trong coõi Voâ saéc giôùi (Arūpya-dhātu), cuõng laø cao nhaát trong Ba coõi.

Ngöôøi tu haønh ñaït ñeán möùc ñònh Phi töôûng phi phi töôûng thì thaàn thöùc coù theå ñeán ñöôïc caûnh giôùi Phi töôûng phi phi töôûng xöù. Chö thieân cö truù ôû coõi trôøi naøy coù taâm thöùc khoâng phaûi töôûng cuõng chaúng phaûi khoâng töôûng. Xem theâm A-ca-ni-traù. phieàn naõo khaùch traàn (khaùch traàn phieàn naõo): Phieàn naõo ví nhö nhöõng buïi baëm töø beân ngoaøi baùm vaøo (khaùch traàn), thaät khoâng phaûi laø yeáu toá saün coù ôû nôi mình. Phieàn naõo laø töø beân ngoaøi ñeán

314

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ (khaùch), chæ vì ngöôøi meâ laàm neân ngôõ khaùch laø chuû, luoân chaïy theo söï sai söû cuûa noù. Neáu quay veà quaùn xeùt töï taâm thì seõ bieát ñöôïc chính caùi taâm trong saïch saün coù môùi laø chuû, seõ khoâng coøn chòu söï taùc ñoäng cuûa ngoaïi duyeân nöõa. phong tai: xem ba tai kieáp lôùn. phoùng daät: buoâng thaû, phoùng tuùng, löôøi nhaùc, khoâng giöõ mình theo caùc phaùp laønh, cuõng khoâng coù söï tinh taán noã löïc tu taäp. phoå khöû: xem a-giaø-ñaø.

Phuù-lan-na: töùc Phuù-lan-na Ca-dieáp, phieân aâm töø Phaïn ngöõ Pūraṇakāśyapa, laø moät trong saùu vò thaày ngoaïi ñaïo vaøo thôøi ñöùc Phaät, thöôøng goïi chung laø luïc sö ngoaïi ñaïo.

Phuù-lan-na Ca-dieáp: xem Phuù-lan-na.

Phuù-na-baït-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Pūrṇabhadra, teân moät vò Thaàn töôùng, ñöôïc dòch nghóa laø Maõn Hieàn (滿賢).

Phuùng tuïng: xem Giaø-ñaø. Xem Möôøi hai boä kinh. phöôùc ñieàn: ngöôøi coù phöôùc ñöùc xöùng ñaùng nhaän söï cuùng döôøng cuûa ngöôøi khaùc, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi cuùng döôøng ñöôïc coù phöôùc ñöùc neân goïi laø phöôùc ñieàn (ruoäng phöôùc), nghóa laø thöûa ruoäng ñeå moïi ngöôøi gieo troàng phöôùc ñöùc.

Phöông ñaúng (方等), chæ chung caùc kinh ñieån Ñaïi thöøa. Phöông (方): hay phöông quaûng, nghóa laø vuoâng vöùc vaø roäng raõi, chöùa ñuû caùc phaùp, töø nhoû tôùi lôùn, töø thaáp tôùi cao. Ñaúng (等): bình ñaúng, nhö nhau. Caùc kinh Ñaïi thöøa do Phaät thuyeát ñeàu nhö nhau caû, chöùa ñuû dieäu lyù, thaät töôùng, baát cöù ai tu haønh roát raùo theo moät boä kinh Ñaïi thöøa naøo cuõng coù theå thaønh töïu trí hueä Phaät. Vì vaäy neân goïi chung laø Phöông ñaúng. quaï vaø chim cuù: chim quaï ñi aên ban ngaøy, chim cuù ñi aên ban ñeâm, hai loaøi traùi ngöôïc nhau khoâng theå cuøng chung soáng. Ví duï duøng ñeå chæ vieäc voâ lyù, khoâng theå xaûy ra. quai ly sôû sanh khoå: xem ba loaïi khoå. quaùn Duyeân khôûi: xem quaùn Möôøi hai nhaân duyeân.

315

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN quaùn ñaûnh (cuûa ñaïo Baø-la-moân): nghi leã do moät vò thaày baø-la-moân thöïc hieän, bao goàm vieäc ñoïc kinh caàu nguyeän vaø röôùi nöôùc boán bieån leân ñaàu cho vua. Khi moät vò vua leân ngoâi, caàn phaûi laøm leã quaùn ñaûnh nhö moät nghi leã chính thöùc ñeå ñöôïc nhaân daân thöøa nhaän söï cai trò cuûa vò vua aáy. quaùn Möôøi hai nhaân duyeân (Thaäp nhò nhaân duyeân quaùn): coøn goïi laø quaùn Duyeân khôûi (Duyeân khôûi quaùn), nghóa laø haønh giaû quaùn chieáu söï sanh khôûi cuûa taát caû caùc phaùp ñeàu do nhaân duyeân hoøa hôïp maø coù, thaûy ñeàu khoâng coù thaät töôùng, thaät taùnh. quaùn phaùp voâ ngaõ: xem Boán nieäm xöù. quaùn taâm voâ thöôøng: xem Boán nieäm xöù. quaùn thaân baát tònh: xem Boán nieäm xöù. quaùn thoï thò khoå: xem Boán nieäm xöù. quaùn töø bi (töø bi quaùn): pheùp quaùn töôûng trong ñoù haønh giaû khôûi taâm töø bi höôùng ñeán taát caû chuùng sanh. quaùn voâ ngaõ: caùc phaùp do nhaân duyeân maø sanh, cuõng do nhaân duyeân maø dieät, neân voán thaät khoâng coù ngöôøi laøm (taùc giaû), ngöôøi chòu (thoï giaû). Y theo pheùp quaùn voâ ngaõ thì ñaït ñöôïc choã thaáy bieát chaân thaät nhö vaäy. quaùn xöông traéng (baïch coát quaùn): pheùp quaùn töôûng trong ñoù haønh giaû hình dung boä xöông traéng ñeå thaáy thaân ngöôøi laø khoâng thaät, ñaày nhöõng söï nhô nhôùp vaø khoâng bao laâu seõ tan hoaïi.

Quaûng Muïc Thieân Vöông: xem Boán Thieân Vöông hoä theá.

Quaûng Nghieâm: xem Tyø-da-li. quyû tieãn mao: loaøi quyû coù loâng cöùng tua tuûa treân thaân nhö muõi teân. ruøa muø gaëp boäng caây noåi: ví duï ñeå chæ nhöõng ñieàu raát khoù xaûy ra.

Theo ví duï naøy thì coù con ruøa muø ôû giöõa bieån, cöù 100 naêm môùi noåi leân moät laàn, laïi coù khuùc caây coù loã boäng, cöù 100 naêm môùi troâi ngang qua choã con ruøa moät laàn. Neáu coù khi naøo con ruøa tình côø noåi leân ñuùng vaøo luùc khuùc caây troâi qua, laïi ñuùng vaøo choã boäng caây ñeå chui vaøo (vì ruøa muø khoâng nhìn thaáy) thì thaät laø chuyeän cöïc kyø hieám coù. ruoäng phöôùc: xem phöôùc ñieàn.

316

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ röøng Khoå haïnh (Khoå haïnh laâm): teân Phaïn ngöõ laø Tapovana, thuoäc ñòa phaän xöù Öu-laâu-taàn-loa (Uruvelā), ngaøy nay naèm veà phía ñoâng cuûa thoân Muïc-chi-laân-ñaø (Mucilinda). Trong thôøi gian tu khoå haïnh, Phaät töøng soáng trong khu röøng naøy. Cho ñeán thôøi gian gaàn ñaây vaãn coøn toàn taïi moät vuøng caây coái raäm raïp ôû ñoù. röøng Kyø-ñaø: nguyeân khu vöôøn röøng naøy tröôùc laø sôû höõu cuûa oâng tröôûng giaû Kyø-ñaø, sau cuùng döôøng ñöùc Phaät vaø chö taêng laøm choã tu taäp neân goïi teân laø röøng Kyø-ñaø. Teân Phaïn ngöõ laø Jetavana Anāthapindada-ārāma. röøng phieàn naõo (phieàn naõo toøng laâm) phieàn naõo nhieàu voâ soá, ví nhö caây coái moïc xen nhau trong röøng raäm, neân goïi laø röøng caây raäm raïp phieàn naõo. röøng tha ma: khu röøng ôû ngoaøi thaønh Vöông-xaù ñöôïc duøng laøm baõi tha ma vaát xaùc ngöôøi cheát. Baûn Haùn vaên duøng haøn laâm (寒林), nghóa laø khu röøng laïnh leõo, dòch yù töø Phaïn ngöõ laø Śitavana, thöôøng phieân aâm laø Thi-ñaø hay Thi-ña-baø-na.

Sa-giaø-la: teân moät vò long vöông, phieân aâm töø Phaïn ngöõ Sāgara. sa-la: teân moät loaïi caây, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø sāla, dòch nghóa laø kieân coá, beàn chaéc. Gaàn thaønh Caâu-thi-na coù röøng caây sa-la, moãi caây thöôøng coù hai thaân soùng ñoâi neân goïi teân laø röøng Sa-la Song thoï. sa-moân: chæ nhöõng ngöôøi xuaát gia tu haønh noùi chung, vì vaøo thôøi ñöùc Phaät danh xöng naøy cuõng ñöôïc duøng cho caùc tu só ngoaïi ñaïo. Tuy nhieân, veà sau coù khuynh höôùng chæ duøng ñeå chæ caùc tu só Phaät giaùo maø thoâi. Danh töø naøy phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø śramaṇa neân ñoâi khi cuõng ñoïc laø sa-moân-na, ñoàng nghóa. Caùc aâm ñoïc khaùc laø sa-vaên-na (沙聞那), tang-moân (桑門), taùng-moân (喪門). Veà yù nghóa cuõng coù raát nhieàu caùch dòch khaùc nhau nhö: caàn lao (勤勞), coâng lao (功勞), cuø lao (劬勞), caàn khaån (勤懇), tónh chí (靜志), tònh chí (淨志), töùc chæ (息止), töùc taâm (息心), töùc aùc (息 惡), caàn töùc (勤息), tu ñaïo (修道), baàn ñaïo (貧道), phaïp ñaïo (乏 道). Töïu trung caùc danh xöng naøy ñeàu moâ taû tính chaát cuûa söï tu taäp vaø muïc ñích höôùng ñeán cuûa vò sa-moân. sa-moân-na: xem sa-moân. sa-vaên-na: xem sa-moân.

317

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN San-theä-di Tyø-laït-tri töû: xem San-xaø-da Tyø-la-chi töû.

San-xaø-da Tyø-la-chi töû: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Sañjaya-vairaṭī putra, cuõng ñoïc laø San-theä-di Tyø-laït-tri töû (刪逝移毘剌知子), laø moät trong saùu vò thaày ngoaïi ñaïo (luïc sö ngoaïi ñaïo) vaøo thôøi ñöùc Phaät. Vì laø con cuûa baø Tyø-la-chi neân goïi laø Tyø-la-chi töû, coøn San-xaø-da (刪闍耶) laø teân, Haùn dòch laø Ñaúng thaéng, cuõng vieát laø San-xaø-daï (刪闍夜). sanh nghieäp: nghieäp löïc töông tuïc taïo thaønh ñôøi soáng cuûa chuùng sanh neân goïi laø sanh nghieäp. sanh sanh: xem maïng maïng.

Sanh thaân xaù-lôïi: xem xaù-lôïi Phaät. saùt-ñeá-lî: xem boán giai caáp. saùt-lî: xem boán giai caáp. saùu caùch chaán ñoäng (luïc chuûng chaán ñoäng): Theo kinh Ñaïi phaåm Baùt-nhaõ, quyeån 1, thì 6 caùch chaán ñoäng naøy laø: 1. Phöông ñoâng voït leân, phöông taây chìm xuoáng; 2. Phöông taây voït leân, phöông ñoâng chìm xuoáng; 3. Phöông nam voït leân, phöông baéc chìm xuoáng; 4. Phöông baéc voït leân, phöông nam chìm xuoáng; 5.

Boán phöông voït leân, ôû giöõa chìm xuoáng; 6. ÔÛ giöõa voït leân, boán phöông chìm xuoáng. saùu chaùnh nieäm: laø saùu phaùp nghó nhôù chaân chaùnh, cuõng goïi laø saùu nieäm xöù (luïc nieäm xöù), goàm coù: 1. nieäm Phaät (thöôøng nghó nhôù ñeán chö Phaät), 2. nieäm Phaùp (thöôøng nghó nhôù ñeán Chaùnh phaùp), 3. nieäm Taêng (thöôøng nghó nhôù ñeán chö Taêng), 4. nieäm thí (thöôøng nghó nhôù ñeán vieäc thöïc haønh boá thí), 5. nieäm giôùi (thöôøng nghó nhôù ñeán giôùi luaät ñaõ thoï nhaän), 6. nieäm thieân (thöôøng nghó nhôù ñeán moïi ñieàu laønh, laø nhaân ñöôïc sanh leân coõi trôøi). saùu choã (luïc xöù): chæ saùu caên duyeân theo saùu traàn, bao goàm: hình saéc, aâm thanh, muøi höông, vò neám, söï xuùc chaïm vaø caùc phaùp.

Saùu coõi trôøi thuoäc Duïc giôùi (Duïc giôùi Luïc thieân): bao goàm: 1. Töù thieân vöông thieân (Caturmahārājika), 2. Ñao-lôïi thieân hay Tam thaäp tam thieân (Trāyastriṃśa), 3. Daï-ma thieân (Yāma), 4. Ñaâu-suaát thieân (Tuṣita), 5. Hoùa laïc thieân (Nirmāṇarati), 6. Tha hoùa töï taïi

318

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ thieân (Para-nirmita-vaśa-vartin). Moãi coõi trôøi naøy ñeàu coù moät vò Thieân vöông ñöùng ñaàu caùc vò thieân chuùng. saùu ñaïi: saùu yeáu toá hình thaønh vuõ truï, goàm boán ñaïi (töù ñaïi) laø ñòa, thuûy, hoûa, phong, theâm vaøo hai ñaïi nöõa laø khoâng vaø thöùc. Taát caû caùc söï vaät höõu tình, voâ tình ñeàu do nôi saùu ñaïi naøy taïo thaønh.

Xem theâm boán ñaïi. saùu ñöôøng luaân hoài: xem luïc ñaïo. saùu haïng A-la-haùn: Bao goàm: 1. Thoái phaùp A-la-haùn: khi gaëp nghòch duyeân coù theå sanh phieàn naõo, thoái chuyeån ñaïo taâm, ñaùnh maát choã sôû ñaéc; 2. Tö phaùp A-la-haùn: tuy ñöôïc giaûi thoaùt nhöng thöôøng lo sôï söï thoái chuyeån, thöôøng nghó caùch töï ñoaïn döùt maïng soáng; 3. Hoä phaùp A-la-haùn: ñöôïc giaûi thoaùt roài thì hoan hyû phoøng hoä choã chöùng ñaéc cuûa mình; 4. An truï phaùp A-la-haùn: ñaït ñöôïc giaûi thoaùt vaø truï yeân vöõng vaøng, khoâng caàn phoøng hoä cuõng khoâng coù thoái chuyeån, nhöng khoâng ñöôïc taêng tieán; 5. Kham ñaït phaùp A-la-haùn: ñaït ñöôïc giaûi thoaùt vaø ñuû söùc nhaän laõnh giaùo phaùp cao sieâu, tu taäp tinh taán ñeå ñaït ñeán quaû vò roát raùo; 6. Baát ñoäng phaùp A-la-haùn: ñaït ñöôïc giaûi thoaùt roát raùo vaø vöõng vaøng khoâng theå xao ñoäng, khoâng theå lay chuyeån, thoái thaát. saùu neûo luaân hoài: xem luïc ñaïo. saùu nhaäp (luïc nhaäp): xem aám, nhaäp, giôùi. saùu nieäm xöù: xem saùu chaùnh nieäm. saùu thaày ngoaïi ñaïo (luïc sö ngoaïi ñaïo): saùu vò thaày cuûa saùu phaùi ngoaïi ñaïo lôùn vaøo thôøi ñöùc Phaät ra ñôøi: 1. Phuù-lan-na, 2. Maïtgiaø-leâ Caâu-xaù-ly töû, 3. San-xaø-da Tyø-la-chi töû, 4. A-kyø-ña Sí-xaù Khaâm-baø-la, 5. Ca-la-cöu-ñaø Ca-chieân-dieân, 6. Ni-kieàn-ñaø Nhaõñeà-töû. Xem theâm ôû caùc muïc töø mang teân nhöõng vò naøy. saùu traàn (luïc traàn): töùc caùc ñoái töôïng nhaän bieát cuûa caùc giaùc quan, goàm hình saéc, aâm thanh, muøi höông, vò neám, söï xuùc chaïm vaø caùc phaùp. saùu tyø-kheo xaáu aùc: töùc luïc quaàn tyø-kheo, laø nhoùm tyø-kheo xaáu taùnh, ngay trong khi Phaät coøn taïi theá vaãn thöôøng laøm nhieàu vieäc phaïm vaøo giôùi luaät, khieán chuùng taêng phaûi mang tai tieáng.

319

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN saùu vò (luïc vò): laø caùc vò ngoït, chua, maën, ñaéng, cay, nhaït. Saùu vò naøy laø saùu vò chính, ñöôïc pha laãn vôùi tyû leä khaùc nhau taïo thaønh taát caû nhöõng vò maø löôõi chuùng ta coù theå neám bieát. saùu xuùc (luïc xuùc): Saùu söï tieáp xuùc giöõa saùu caên ôû trong vaø saùu traàn ôû ngoaøi. Bao goàm: 1. Maét tieáp xuùc vôùi hình saéc, 2. Tai tieáp xuùc vôùi aâm thanh, 3. Muõi tieáp xuùc vôùi muøi höông, 4. Löôõi tieáp xuùc vôùi vò neám, 5. Thaân tieáp xuùc vôùi caùc vaät theå, 6. YÙ tieáp xuùc vôùi caùc phaùp. saéc: hay saéc töôùng, saéc phaùp, Phaïn ngöõ rūpa, chæ chung moïi bieåu hieän coù theå nhaän bieát ñöôïc cuûa vaät chaát, goàm caû naêm caên (maét, tai, muõi, löôõi, thaân), naêm traàn (hình saéc, aâm thanh, muøi höông, vò neám, ñoái töôïng xuùc chaïm) vaø moïi vaät höõu hình. Saéc cuõng laø moät trong naêm aám (saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc). saéc aám: moät trong naêm aám. Xem naêm aám.

Saéc cöùu caùnh thieân: coõi trôøi Saéc cöùu caùnh. Xem A-ca-ni-traù.

Saéc giôùi: xem Ba caûnh giôùi.

Saèn-ñeà ba-la-maät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Kṣantipāramitā, töùc laø Nhaãn nhuïc ba-la-maät, moät trong saùu phaùp ba-la-maät. Cuõng goïi laø Nhaãn ñoä. saân giaùc: xem ba loaïi tö töôûng xaáu aùc. só phu: ñöôïc dòch töø tieáng Phaïn laø puruṣa, phieân aâm laø boå-loâ-sa (補 盧沙), vôùi nghóa chæ phaàn tình thöùc, tinh thaàn, baûn theå cuûa con ngöôøi, hoaøn toaøn khoâng lieân quan ñeán nghóa cuûa chöõ “só phu” thöôøng ñöôïc hieåu trong chöõ Haùn (ngöôøi coù hoïc, nho só...). Coù nôi cuõng dòch chöõ naøy laø linh hoàn. Khaùi nieäm naøy ñaõ coù töø tröôùc thôøi ñöùc Phaät. Sau khi chöùng ngoä vaø nhaän bieát roõ raøng veà taâm thöùc cuõng nhö nghieäp löïc cuûa moïi chuùng sanh, ñöùc Phaät ñaõ chæ ra raèng quan nieäm veà moät linh hoàn thöôøng toàn laø hoaøn toaøn sai laàm. sieâu thieàn (hay sieâu vieät thieàn), thöôøng goïi laø sieâu vieät tam-muoäi, chæ caùch xuaát nhaäp thieàn ñònh töï taïi cuûa Phaät vaø caùc vò Boà Taùt, khoâng theo trình töï thoâng thöôøng nhö haøng Thanh vaên, nhö töø Sô thieàn leân Nhò thieàn, Tam thieàn... Vôùi sieâu vieät tam-muoäi, haønh

320

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ giaû coù theå tröïc nhaäp baát cöù caûnh giôùi thieàn ñònh naøo tuøy yù, khoâng caàn phaûi theo trình töï. Vì theá cuõng goïi laø Töï taïi ñònh. sieâu vieät tam-muoäi: xem sieâu thieàn.

Soå dieät voâ vi: xem Ba phaùp voâ vi. soá caùt soâng Haèng (Haèng haø sa soá): soá löôïng raát lôùn, khoâng theå tính ñeám, cuõng nhö soá caùt cuûa con soâng Haèng. Trong kinh Phaät thöôøng duøng caùch noùi naøy ñeå dieãn ñaït nhöõng soá löôïng raát lôùn.

Sô ñòa: ñòa vò ñaàu tieân trong Thaäp ñòa, cuõng goïi laø Hoan hyû ñòa (Pramuditābhūmi). Ñaït ñeán ñòa vò naøy, Boà Taùt ñöôïc hoan hyû treân ñöôøng tu hoïc, phaùt taâm cöùu ñoä cho taát caû chuùng sanh thoaùt khoûi luaân hoài, khoâng coøn nghó rieâng ñeán baûn thaân mình nöõa. Boà Taùt vì theá thöïc hieän haïnh boá thí khoâng caàu phöôùc ñöùc, chöùng ñöôïc tính voâ ngaõ cuûa taát caû caùc phaùp. Xem Möôøi ñòa vò.

Sô truï: töùc laø Phaùt taâm truï, ñòa vò ñaàu tieân trong Thaäp truï cuûa haøng Boà Taùt. Goàm coù: 1. Phaùt taâm truï, 2. Trì ñòa truï, 3. Tu haønh truï, 4.

Sanh quyù truï, 5. Phöông tieän cuï tuùc truï, 6. Chaùnh taâm truï, 7. Baát thoái truï, 8. Ñoàng chaân truï, 9. Phaùp vöông töû truï, 10. Quaùn ñænh truï. söøng thoû: xem loâng ruøa, söøng thoû. taø kieán (hay chö kieán): chæ chung caùc yù kieán, caùc sôû kieán laàm laïc, thieân leäch cuûa keû phaøm phu, ngoaïi ñaïo. taø maïng: traùi vôùi chaùnh maïng, nghóa laø sanh soáng baèng nhöõng haønh vi, ngheà nghieäp taø vaïy, khoâng chaân chaùnh. Taø maïng cuûa ngöôøi cö só laø nhöõng ngheà nghieäp gaây toån haïi ñeán ngöôøi khaùc, nhöng ñoái vôùi vò tyø-kheo thì chaùnh maïng laø phaûi duøng vieäc khaát thöïc ñuùng phaùp ñeå nuoâi soáng, neân neáu laøm baát cöù vieäc gì khoâng ñuùng Chaùnh phaùp ñeå kieám soáng ñeàu goïi laø taø maïng, chaúng haïn nhö taát caû caùc ngheà nghieäp cuûa theá gian...

Taùc ñaïi chöôùng thieän ñaïo: xem Du-lan-giaø. tam aùc giaùc: xem ba loaïi tö töôûng xaáu aùc.

Tam aùc ñaïo: xem Ba ñöôøng aùc.

Tam aùc thuù: xem Ba ñöôøng aùc.

321

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Tam baûo: Ba ngoâi baùu laø Phaät, Phaùp vaø Taêng.

Tam chaùnh nieäm xöù: xem Ba choã nieäm. tam chuûng khoå: xem ba loaïi khoå. tam chuûng phieàn naõo: xem ba loaïi phieàn naõo. tam chuûng sôû sanh khoå: xem ba loaïi khoå. tam chuûng tònh nhuïc: xem ba loaïi thòt trong saïch. tam chuûng voâ thöôøng: xem ba loaïi voâ thöôøng.

Tam duïc: xem Ba söï ham muoán. tam ñaûo: xem ba söï ñieân ñaûo.

Tam ñaïo quaû: xem Ba quaû ñaïo.

Tam ñaúng trì: xem ba phaùp tam-muoäi. tam ñieân ñaûo: xem ba söï ñieân ñaûo. tam ñònh: xem ba phaùp tam-muoäi.

Tam ñoà: xem Ba ñöôøng aùc. tam ñoäc: xem ba muõi teân ñoäc. tam ñoäc lôïi tieãn: xem ba muõi teân ñoäc. tam ñoäc tieãn: xem ba muõi teân ñoäc.

Tam giaûi thoaùt moân: xem Ba moân giaûi thoaùt.

Tam giôùi toân: baäc cao quyù nhaát trong Ba coõi laø Duïc giôùi, Saéc giôùi vaø Voâ saéc giôùi.

Tam höõu: chæ söï toàn taïi trong Ba coõi, neân laø teân khaùc cuûa sanh töû luaân hoài. Xem Ba caûnh giôùi.

Tam keát: xem Ba keát.

Tam keát phöôïc: xem Ba keát. tam keát söû: ba söï troùi buoäc vaø sai söû naèm trong nguõ haï keát, bao goàm söï troùi buoäc do quan ñieåm sai laàm, troùi buoäc vì söï nghi ngôø vaø troùi buoäc vì giöõ theo taø giôùi. tam khoå töôùng: xem ba töôùng khoå.

Tam khoâng: xem ba phaùp tam-muoäi.

Tam-ma-baït-ñeà (samādhi), töùc laø Tam-muoäi, cuõng ñoïc laø Tam-ma-ñeà hay Tam-ma-ñòa, Haùn dòch nghóa laø Thieàn ñònh hay Ñaïi ñònh, chæ phaùp tu ñaït ñeán choã thaân vaø taâm khoâng coøn xao ñoäng, döùt heát voïng töôûng, taø kieán, theå nhaäp Phaùp thaân cuûa chö Phaät.

322

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Tam-ma-ñeà: xem Tam-ma-baït-ñeà.

Tam-ma-ñòa: xem Tam-ma-baït-ñeà.

Tam-muoäi: xem Tam-ma-baït-ñeà.

Tam-muoäi Khoâng: xem ba phaùp tam-muoäi.

Tam muoäi Voâ nguyeän: xem ba phaùp tam-muoäi.

Tam-muoäi Voâ taùc: xem ba phaùp tam-muoäi.

Tam-muoäi Voâ töôùng: xem ba phaùp tam-muoäi. tam nghieäp: xem ba nghieäp.

Tam nieäm xöù: xem Ba choã nieäm. tam phaùp y: xem ba taám phaùp y. tam tai: xem ba tai kieáp lôùn. tam thaäp luïc vaät: xem ba möôi saùu thöù. tam thaäp nhò töôùng: xem ba möôi hai töôùng toát.

Tam thaäp tam thieân: xem coõi trôøi Ba möôi ba.

Tam thaäp thaát Boà-ñeà phaàn: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

Tam thaäp thaát ñaïo phaåm: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

Tam thaäp thaát giaùc phaàn: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

Tam thaäp thaát trôï ñaïo chi phaùp: xem Ba möôi baûy phaùp trôï ñaïo.

Tam thaäp xaû ñoïa: xem Ni-taùt-kyø ba-daät-ñeà.

Tam theá: xem ba ñôøi. tam thieân ñaïi thieân (Phaät chi) theá giôùi: Moät coõi ñaïi thieân theá giôùi do moät vò Phaät xuaát theá giaùo hoùa. Cöù moät ngaøn coõi theá giôùi hôïp thaønh moät tieåu thieân theá giôùi, moät ngaøn tieåu thieân theá giôùi hôïp thaønh moät trung thieân theá giôùi, laïi moät ngaøn trung thieân theá giôùi hôïp thaønh moät ñaïi thieân theá giôùi. Vì tính leân ñeán ba laàn moät ngaøn neân ngöôøi ta quen goïi laø tam thieân, nhöng thöïc ra veà soá löôïng thì chæ laø moät ñaïi thieân theá giôùi, goàm 1.000.000.000 theá giôùi. Caùch dòch cuõ tröôùc ñaây laø “ba ngaøn ñaïi thieân theá giôùi” xem ra khoâng ñöôïc chính xaùc laém.

Tam thöøa: xem Ba thöøa.

Tam Toân: Ba baäc ñaùng toân kính, chæ Phaät, Phaùp, Taêng, xem Tam baûo.

323

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Tam voâ vi: xem Ba phaùp voâ vi. tam y: xem ba taám phaùp y. tam yeát-ma: xem baïch töù-yeát-ma. taøm quyù: xem hoå theïn.

Taùm boä nhaân thieân: Taùm loaøi chuùng sanh thöôøng döï nghe moãi khi Phaät giaûng kinh Ñaïi thöøa. Cuõng goïi laø Taùm boä chuùng: 1. Thieân (chö thieân, caùc vò cö truù töø caùc coõi trôøi Duïc giôùi trôû leân) 2. Long (loaøi roàng) 3. Daï-xoa (loaøi quyû Daï-xoa bieát tu haønh, hoä phaùp) 4.

Caøn-thaùt-baø (thaàn aâm nhaïc) 5. A-tu-la (loaøi coù thaàn löïc nhö chö thieân nhöng oai nghi, hình saéc thua keùm hôn nhieàu, cuõng goïi laø loaøi phi thieân) 6. Ca-laâu-la (thaàn chim caùnh vaøng) 7. Khaån-na-la (loaøi ñaàu ngöôøi maø coù söøng) 8. Ma-haàu-la-giaø (loaøi raén lôùn).

Taùm ñieàu giaùc ngoä: taùm söï roõ bieát cuûa baäc ñaïi nhaân ñöôïc giaûng roõ trong kinh Baùt ñaïi nhaân giaùc: 一世間無常覺，二多欲為苦

覺，三心無厭足覺，四懈怠墮落覺，五愚痴生死 覺，六 貧苦多怨覺，七五欲過患覺，八生死熾然苦惱無量覺。 Moät laø bieát roõ theá gian voâ thöôøng; hai laø bieát roõ nhieàu tham duïc laø khoå; ba laø bieát roõ taâm khoâng nhaøm chaùn, khoâng bieát ñuû, neân phaûi löu yù maø phoøng hoä, xa lìa naêm moùn duïc; boán laø bieát roõ söï löôøi nhaùc daãn ñeán truïy laïc, sa ñoïa; naêm laø bieát roõ söï ngu si laø coäi goác daãn ñeán phaûi traàm luaân trong sanh töû, cho neân caàn phaûi tinh taán hoïc hoûi Chaùnh phaùp ñeå thoaùt ra; saùu laø bieát roõ söï ngheøo khoå baàn cuøng sanh nhieàu oaùn haïi, deã sa vaøo toäi loãi, vì theá phaûi môû roäng loøng boá thí, cöùu giuùp nhöõng keû baàn cuøng; baûy laø bieát roõ choã xaáu aùc, gaây ra loãi laàm cuûa naêm moùn duïc; taùm laø bieát roõ sanh töû nhö ngoïn löûa thieâu ñoát khoå naõo voâ löôïng.

Taùm ñöùc töï taïi: chæ taùm söï tuøy bieán thò hieän cuûa baäc giaùc ngoä, ñöôïc giaûng roõ trong quyeån 23, baét ñaàu töø trang 498 cuûa Taäp 4. Taùm ñöùc aáy laø: 1. Coù theå hieän moät thaân thaønh nhieàu thaân, khoâng coù ngaên ngaïi; 2. Coù theå thò hieän moät thaân nhoû nhö haït buïi truøm khaép ñaïi thieân theá giôùi, khoâng coù ngaên ngaïi; 3. Coù theå thò hieän thaân lôùn lao maø nheï nhaøng bay ñeán baát cöù nôi xa xoâi naøo, khoâng coù ngaên ngaïi; 4. Coù theå thò hieän thaønh voâ soá loaøi chuùng sanh khaùc nhau thöôøng soáng trong cuøng moät theá giôùi, khoâng coù ngaên ngaïi;

324

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ 5. Coù theå söû duïng caùc caên hoã trôï, thay theá cho nhau, nhö maét coù theå nghe, tai coù theå thaáy... moät caên coù theå nhaän bieát caû saùu traàn, khoâng coù ngaên ngaïi; 6. Coù theå chöùng ñaéc taát caû caùc phaùp khoâng ngaên ngaïi nhöng khoâng heà khôûi leân yù töôûng coù söï chöùng ñaéc; 7. Coù theå giaûng thuyeát yù nghóa cuûa moät baøi keä traûi qua voâ soá kieáp, khoâng coù ngaên ngaïi; 8. Coù theå bieán hieän moät thaân truøm khaép moïi nôi nhö hö khoâng, khoâng coù ngaên ngaïi, khieán cho taát caû chuùng sanh ñeàu ñöôïc troâng thaáy; duø troâng thaáy ñöôïc, nhöng thaân aáy thaät cuõng nhö hö khoâng, khoâng coù hình töôùng.

Taùm giaûi thoaùt (Baùt giaûi thoaùt): coøn goïi laø taùm söï buoâng xaû (baùt boäi xaû), laø taùm pheùp thieàn ñònh giaûi thoaùt, bao goàm: 1. Noäi höõu saéc töôûng quaùn ngoaïi saéc giaûi thoaùt: ÔÛ trong saéc giôùi, quaùn noäi saéc vaø ngoaïi saéc, nhaèm tröø boû taâm ham thích saéc theå; 2. Noäi voâ saéc töôûng quaùn ngoaïi saéc giaûi thoaùt: Khoâng quaùn noäi saéc, quaùn ngoaïi saéc, nhaän ngoaïi saéc laø oâ nhieãm; 3. Tònh thaân taùc chöùng cuï tuùc taùc giaûi thoaùt: Quaùn töôûng veà thanh tònh nhöng khoâng chaáp giöõ; 4. Khoâng voâ bieân xöù giaûi thoaùt: Vöôït qua saéc theå, quaùn töôûng raèng hö khoâng laø voâ bieân; 5. Thöùc voâ bieân xöù giaûi thoaùt: Ñaït ñeán yù nieäm thöùc laø voâ bieân; 6. Voâ sôû höõu xöù giaûi thoaùt: Ñaït ñòa vò trong taâm khoâng coøn coù vaät gì; 7. Phi töôûng Phi phi töôûng xöù giaûi thoaùt: Ñaït ñeán möùc ñònh Phi töôûng phi phi töôûng xöù; 8.

Dieät taän ñònh giaûi thoaùt: Ñaït möùc ñònh Dieät thoï töôûng xöù.

Taùm giôùi trai (Baùt quan trai), cuõng goïi laø Baùt trai giôùi, Baùt quan trai giôùi, töùc laø taùm ñieàu giôùi bao goàm: 1. Khoâng gieát haïi sanh maïng.

2. Khoâng troäm cöôùp, löôøng gaït, chieám ñoaït nhöõng thöù thuoäc veà ngöôøi khaùc khoâng töï yù ñöa cho mình. 3. Giöõ theo Phaïm haïnh thanh tònh, khoâng phaïm vaøo vieäc daâm duïc. 4. Khoâng noùi doái, khoâng noùi lôøi khoâng chaân thaät. 5. Khoâng uoáng caùc thöù röôïu. 6.

Khoâng thoa pheát caùc loaïi daàu thôm, phaán saùp leân thaân theå. 7.

Khoâng ñi xem, nghe caùc troø ca muùa, ñaøn haùt. 8. Khoâng ngoài naèm treân giöôøng gheá cao roäng. Ngoaøi ra, ngöôøi thoï giôùi coøn phaûi giöõ khoâng aên quaù giôø ngoï, nghóa laø chæ aên moät laàn trong ngaøy vaøo tröôùc giôø ngoï (giöõa tröa). Ngöôøi thoï Baùt quan trai thöôøng laø trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh, chaúng haïn nhö moät ngaøy, töø luùc ñöôïc truyeàn giôùi cho ñeán luùc xaû giôùi. Raát nhieàu chuøa hieän

325

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN nay coù toå chöùc vieäc tu taäp Baùt quan trai giôùi moãi thaùng moät hoaëc hai ngaøy, nhöng thöôøng khoâng troïn moät ngaøy moät ñeâm maø chæ giôùi haïn trong moät ngaøy thoâi.

Taùm naïn (Baùt naïn hay Baùt naïn xöù): cuõng goïi laø Taùm naïn xöù, Phaïn ngöõ:

avakan, laø taùm ñieàu kieän baát lôïi, taùm tröôøng hôïp khoâng may coù theå xaûy ra treân con ñöôøng tu hoïc, gaây söï khoù khaên trôû ngaïi cho vieäc tu tieán. Taùm naïn bao goàm: 1. Ñòa nguïc (地 獄; Phaïn ngöõ: naraka); 2. Suùc sanh (畜生; Phaïn ngöõ: tiryañc); 3. Ngaï quæ (餓 鬼; Phaïn ngöõ: preta); 4. Tröôøng thoï thieân (長壽天; Phaïn ngöõ: dīrghāyurdeva), laø coõi trôøi thuoäc Saéc giôùi vôùi thoï maïng cao. Thoï maïng cao cuõng laø moät chöôùng ngaïi vì noù laøm meâ hoaëc ngöôøi tu, laøm cho deã queân nhöõng noãi khoå cuûa sanh laõo beänh töû trong luaân hoài; 5. Bieân ñòa (邊地; Phaïn ngöõ: pratyantajanapāda), laø nhöõng vuøng khoâng naèm nôi trung taâm, khoâng thuaän tieän cho vieäc tu hoïc Chaùnh phaùp; 6. Caên khuyeát (根缺; Phaïn ngöõ: indriyavaikalya), khoâng coù ñuû giaùc quan hoaëc caùc giaùc quan bò taät nguyeàn nhö muø, caâm, ñieác... 7. Taø kieán (雅見; Phaïn ngöõ: mithyādarśana), nhöõng kieán giaûi sai leäch, baát thieän; 8. Nhö Lai baát xuaát sanh (如 來不出生; Phaïn ngöõ: tathāgatānām anutpāda), nghóa laø sanh soáng trong thôøi gian khoâng coù Phaät hoaëc giaùo phaùp cuûa Phaät xuaát hieän. Trong moät soá kinh luaän giaûi thích khaùc bieät veà hai naïn xöù thöù 5 vaø thöù 7: bieân ñòa ñöôïc thay baèng chaâu Uaát-ñan-vieät, vì cho raèng chuùng sanh ôû chaâu naøy höôûng nhieàu söï sung söôùng neân khoù tu taäp; taø kieán ñöôïc thay baèng “theá trí bieän thoâng”, vì cho raèng ngöôøi hoïc nhieàu bieát roäng seõ khoù khaên hôn trong vieäc tieáp nhaän Chaùnh phaùp.

Taùm naïn xöù: xem Taùm naïn.

Taùm ngoïn gioù: xem Taùm phaùp.

Taùm noãi khoå (Baùt khoå): 1. Sanh laø khoå; 2. Giaø laø khoå; 3. Beänh laø khoå; 4. Cheát laø khoå; 5. Mong caàu khoâng ñöôïc laø khoå; 6. Naêm aám phaùt trieån baát thöôøng laø khoå; 7. Xa lìa ngöôøi thöông yeâu laø khoå; 8. Gaëp gôõ, gaàn guõi keû oaùn gheùt laø khoå.

326

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Taùm phaùp (Baùt phaùp), cuõng goïi laø Baùt phong (Taùm ngoïn gioù), chæ taùm ñieàu laøm oâ nhieãm taâm thöùc cuûa ngöôøi theá gian, xuùi giuïc ngöôøi ta rôi vaøo con ñöôøng baát thieän. Taùm phaùp ñoù laø: 1. lôïi (nhöõng ñieàu coù lôïi), 2. suy (nhöõng söï baát lôïi, suy keùm), 3. huûy (nhöõng söï maï nhuïc, xuùc phaïm), 4. döï (nhöõng danh thôm, tieáng toát), 5. xöng (nhöõng söï khen ngôïi, taùn tuïng), 6. cô (nhöõng söï cheâ traùch, gheùt boû), 7. khoå (nhöõng söï ñau ñôùn, khoå sôû), 8. laïc (nhöõng söï möøng vui, thích thuù). taùm phaàn xaù-lôïi: theo Du haønh kinh trong Tröôøng A-haøm, quyeån 4 (Ñaïi chaùnh taïng quyeån 1, kinh soá 01) thì caùc nöôùc ñeán phaân chia xaù-lôïi Phaät goàm coù: 1. Nöôùc Giaø-la-ba (Amalakapa), daân toäc Baïtla (Bulaya); 2. Nöôùc La-ma-ca (Rāmagrāma), daân toäc Caâu-lôïi (Kaulya); 3. Nöôùc Tyø-löu-ñeà (Veṭhadipa), ngöôøi doøng Baø-la-moân; 4. Nöôùc Ca-duy-la-veä (Kapilavastu), doøng hoï Thích-ca (Śākya); 5. Nöôùc Tyø-xaù-lôïi (Vaiśāli), doøng hoï Ly-xa (Licchavī); 6. Nöôùc Ma-kieät-ñaø (Magadha) cuûa vua A-xaø-theá (Ajātaśatru). 7. Nöôùc Tyø-ly (Vṛji) hay Tyø-ly-töû; phaàn xaù-lôïi thöù taùm thuoäc veà ngöôøi daân thaønh Caâu-thi-na (Kuśinagara). taùm pheùp quaùn töôûng: xem taùm thaéng xöù. taùm söï buoâng xaû: xem taùm giaûi thoaùt.

Taùm Thaùnh ñaïo (Baùt Thaùnh ñaïo hay Baùt Chaùnh ñaïo): Taùm phaùp chaân chaùnh maø ngöôøi tu taäp phaûi noi theo ñeå tröø döùt moïi nguyeân nhaân cuûa khoå naõo. Baùt Chaùnh ñaïo bao goàm: 1. Chaùnh kieán (thaáy bieát chaân chaùnh), 2. Chaùnh tö duy (suy nghó chaân chaùnh), 3.

Chaùnh ngöõ (lôøi noùi chaân chaùnh), 4. Chaùnh nghieäp (haønh ñoäng, vieäc laøm chaân chaùnh), 5. Chaùnh maïng (nuoâi soáng baèng ngheà nghieäp chaân chaùnh), 6. Chaùnh tinh taán (tinh taán, chuyeân caàn ñuùng Chaùnh phaùp), 7. Chaùnh nieäm (nieäm töôûng chaân chaùnh, duy trì söï tænh thöùc khoâng voïng nieäm), 8. Chaùnh ñònh (thieàn ñònh chaân chaùnh). Baùt Chaùnh ñaïo cuõng chính laø Ñaïo ñeá trong Töù ñeá. taùm thaéng xöù: hay taùm pheùp quaùn töôûng, ñöôïc keå ra nhö sau: 1. Noäi höõu saéc töôûng quaùn ngoaïi saéc thieåu thaéng xöù, 2. Noäi höõu saéc töôûng quaùn ngoaïi saéc ña thaéng xöù, 3. Noäi voâ saéc töôûng quaùn ngoaïi saéc thieåu thaéng xöù, 4. Noäi voâ saéc töôûng quaùn ngoaïi saéc ña

327

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN thaéng xöù, 5. Thanh thaéng xöù, 6. Hoaøng thaéng xöù, 7. Xích thaéng xöù, 8. Baïch thaéng xöù. Theo Trí ñoä luaän thì boán phaùp sau (quaùn boán maøu xanh, vaøng, ñoû, traéng) ñöôïc thay baèng boán ñaïi (ñaát, nöôùc, gioù, löûa), nhöng noäi dung khoâng khaùc. taùm thöù beänh nhieät: chæ taùm noãi khoå cuûa chuùng sanh (Baùt khoå). Xem taùm noãi khoå. taùm thöù ma (baùt chuûng ma, hay baùt ma), goàm coù: ma phieàn naõo, ma naêm aám, ma cheát, ma trôøi Tha hoùa töï taïi (laø nhöõng yeáu toá naõo haïi taát caû phaøm phu) vaø voâ thöôøng, voâ ngaõ, voâ laïc, voâ tònh (laø nhöõng yeáu toá naõo haïi nhöõng ngöôøi tu taäp thuoäc haøng Nhò thöøa).

Taùm trí (Baùt trí): haønh giaû do söï quaùn saùt Boán chaân ñeá vaø chöùng ñaéc Boán chaân ñeá trong phaïm vi Duïc giôùi neân ñaït ñöôïc Töù phaùp trí (四法智), sau ñoù tieáp tuïc chöùng ñaéc Boán chaân ñeá ôû hai coõi treân laø Saéc giôùi vaø Voâ saéc giôùi, ñaït ñöôïc Töù loaïi trí (四類智). Töù phaùp trí vaø Töù loaïi trí hôïp thaønh Baùt trí, laø nhöõng phaàn ban sô cuûa Voâ laäu trí. taùm vaät baát tònh (baùt baát tònh vaät): chæ chung taát caû nhöõng vaät duïng, taøi saûn maø ñöùc Phaät khoâng cho pheùp caùc vò tyø-kheo chöùa giöõ.

Theo saùch AÙn Luaät (案律) thì bao goàm: 1. ruoäng vöôøn, ñaát ñai (ñieàn vieân), 2. caùc loaïi gioáng caây troàng (chuûng thöïc) 3. luùa thoùc, tô luïa (coác baïch) 4. toâi tôù, ngöôøi giuùp vieäc (nhaân boäc), 5. caùc loaïi chim thuù, gia suùc (caàm thuù) 6. tieàn baïc, cuûa caûi (tieàn baûo) 7. chaên ñeäm, noài chaûo (nhuïc phuû) 8. vaøng baïc, ñoà trang söùc vaø heát thaûy caùc vaät coù giaù trò (töôïng kim söùc saøng caäp chö troïng vaät). Theo giôùi luaät thì vò tyø-kheo khoâng ñöôïc sôû höõu caùc vaät baát tònh naøy, vì gaây trôû ngaïi cho vieäc tu taäp vaø laøm maát oai nghi, ñaïo haïnh. Caùch hieåu veà Baùt baát tònh ñoâi khi coù khaùc nhau ôû moät soá ngöôøi, nhöng noùi chung taát caû ñeàu ñoàng yù raèng ñaây laø nhöõng thöù “coù giaù trò ñoái vôùi theá gian nhöng khoâng giuùp ích gì cho vieäc tu taäp”. Ngoaøi ra, ngay caû vôùi nhöõng thöù nhu yeáu caàn cho ñôøi soáng thöôøng ngaøy, neáu vò tyø-kheo nhaän laõnh vöøa ñuû, ñuùng phaùp thì laø thanh tònh, neáu tham giöõ nhieàu hôn, khoâng ñuùng phaùp thì laø baát tònh. tang-moân: xem sa-moân. taùng-moân: xem sa-moân.

328

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Taùnh Yeân: teân ngöôøi, dòch töø Phaïn ngöõ laø Dhūma, caùc baûn tröôùc ñaây ñeàu dòch laø “baø-la-moân hoï Yeân”. Tham khaûo Tröôøng A-haøm quyeån 4 (Ñaïi chaùnh taïng quyeån 1, kinh soá 01), Du haønh kinh, trong ñoaïn keå laïi söï vieäc gioáng nhö ôû ñaây thì vò naøy laø Baø-la-moân Höông Taùnh, ñaõ vaâng saéc chæ cuûa vua A-xaø-theá ñeán thaønh Caâuthi-na ñeå chia xaù-lôïi Phaät, nhöng ngöôøi trong thaønh khoâng chòu nghe theo. Sau ñoù cuõng chính vò naøy ñöùng ra giaûng hoøa söï xung ñoät naøy. Taùnh Yeân vaø Höông Taùnh ñeàu laø dòch töø Phaïn ngöõ, vì Dhūma coù nghóa laø höông, khoùi...

Taïp hoa: xem kinh Taïp hoa.

Taùt-baø-nhaõ: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Sarvajña, dòch nghóa laø Nhaát thieát trí, chæ trí tueä cuûa baäc giaùc ngoä vieân maõn, vì coù theå thaáu suoát taát caû moïi söï vaät, thaáu suoát caû quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. taêng-giaø-leâ: xem ba taám phaùp y. taêng-kyø vaät: chæ cho nhöõng vaät thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa Taêng-giaø, hay Taêng ñoaøn, giaùo hoäi, töùc laø nhöõng taøi saûn chung ôû caùc ngoâi chuøa, tinh xaù... noùi chung laø taøi vaät thuoäc veà ngoâi Tam baûo, khoâng phaûi cuûa rieâng ai. taêng-man vaät (僧鬘物): taøi vaät ñöôïc cuùng döôøng leân Tam baûo. Danh töø taêng-man ñöôïc dòch aâm töø tieáng Phaïn, caùc nhaø Haùn dòch ñôøi Ñöôøng dòch nghóa laø “ñoái dieän thí”, ñöôïc giaûi thích laø “hieän tieàn ñoái dieän chi thí”. Töø ñieån Ñinh Phuùc Baûo daãn Giôùi sôù, quyeån 2, taäp thöôïng, ghi roõ danh töø naøy dòch nghóa laø “ñoái dieän vaät thí”, nhöng khoâng thaáy ghi nguyeân ngöõ. Töø ñieån Baùch khoa Phaät hoïc xeáp ñaây laø moät trong saùu loaïi “Taêng vaät”, nghóa laø taøi saûn cuûa Taênggiaø. Nhö vaäy, hieåu theo nghóa naøy laø “taøi saûn ñöôïc cuùng döôøng, boá thí trong hieän taïi”. Caùc baûn tröôùc ñaây ñeàu hieåu chöõ taêng trong taêng-man laø chæ chö taêng, vì caâu tieáp theo noùi ñeán Phaät. Nhöng nhö vaäy thì chöõ man (鬘 – maùi toùc möôït) ôû ñaây hoaøn toaøn khoâng coù nghóa. Vì theá, ôû ñaây chuùng toâi hieåu taêng-man vaät laø nhöõng ñoà vaät ñöôïc tröïc tieáp cuùng döôøng cho Taêng-giaø.

Taêng phöôøng: nôi truù nguï, choã ôû cuûa chö taêng, ni. taêng tröôûng nhö traêng non: Traêng non ñaàu thaùng moãi ngaøy ñeàu lôùn daàn, troøn ñaày hôn ñeâm tröôùc, cho ñeán khi troøn ñaày hoaøn toaøn

329

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN vaøo giöõa thaùng. Ñaây ví söï taêng tröôûng ñeàu ñaën cuûa ngöôøi thuyeát giaûng Chaùnh phaùp, moãi ngaøy moät lôùn maïnh hôn.

Taêng Tröôûng Thieân Vöông: xem Boán Thieân Vöông hoä theá. taâm ñaûo: xem ba söï ñieân ñaûo.

Taâm nhö yù tuùc: xem Boán nhö yù tuùc. taâm soå (心數), dòch töø Phaïn ngöõ laø caitasikā, caùch dòch môùi (taân dòch) veà sau laø taâm sôû (心所) chæ caùc traïng thaùi khaùc nhau cuûa taâm.

Vì taâm coù raát nhieàu traïng thaùi neân goïi laø taâm soå. Caùc thuaät ngöõ taâm vöông, taâm sôû... hieän quen thuoäc vôùi nhieàu ngöôøi hôn neân khi chuyeån dòch chuùng toâi choïn duøng taâm sôû thay cho taâm soå.

Xem taâm sôû. taâm sôû (心所): dòch töø Phaïn ngöõ laø caitasikā, bao goàm heát thaûy nhöõng tình yù, nghó töôûng do trong taâm caûm xuùc, suy tính; noùi chung laø caùc traïng thaùi khaùc nhau cuûa taâm. taàm: ñôn vò ño chieàu daøi, baèng 8 thöôùc coå, moãi thöôùc baèng khoaûng 0,33 meùt. Nhö vaäy, moãi taàm coù theå laø vaøo khoaûng 2,64 meùt. taän trí (kṣayajñāna): trí tueä khôûi ñaàu cuûa baäc voâ hoïc, do döùt tröø heát moïi phieàn naõo maø khôûi sanh trí tueä neân goïi laø taän trí. taäp khí: nhöõng taäp quaùn, thoùi quen xaáu ñöôïc tích luõy qua moät thôøi gian daøi, thaäm chí laø trong raát nhieàu ñôøi nhieàu kieáp quaù khöù, neân thöôøng raát khoù nhaän bieát vaø döùt tröø. taát caùnh voâ thöôøng: xem ba loaïi voâ thöôøng. teá mieân hoa: xem ñaâu-la.

Teá xuùc duïc: xem Ba söï ham muoán.

Tha hoùa töï taïi: xem coõi trôøi thöù saùu.

Tha taâm trí: Trí tueä saùng suoát thaáy bieát ñöôïc taâm nieäm cuûa ngöôøi khaùc, cuõng goïi laø Tha taâm thoâng, moät trong Nguõ thoâng. thaùi töû Löu-ly: hay Tyø-löu-ly, laø con vua Ba-tö-naëc ôû thaønh Xaù-veä, nöôùc Kieàu-taùt-la, ñoàng thôøi vôùi Phaät. Thaùi töû pheá vua cha, töï mình leân ngoâi. Vua Ba-tö-naëc phaûi chaïy sang thaønh Vöông-xaù nöôùc Makieät-ñaø maø nöông naùu vôùi vua A-xaø-theá. Sau khi ñuoåi vua cha ra khoûi nöôùc, thaùi töû Löu-ly xöng vöông. Keá ñoù, nhôù ñeán moái thuø

330

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ xöa giöõa nöôùc mình vôùi nöôùc Ca-tyø-la-veä, lieàn mang quaân sang ñaùnh, gieát raát nhieàu ngöôøi trong hoï Thích-ca.

Thanh minh kyù luaän: xem Tyø-giaø-la.

Thanh vaên thöøa: xem Ba thöøa. thaønh baùu Chaùnh phaùp (Chaùnh phaùp baûo thaønh): Chaùnh phaùp do Phaät thuyeát daïy ví nhö thaønh quaùch xaây döïng baèng caùc moùn baùu.

Thaønh kinh: Töùc laø Baùt thaønh kinh (八城經), naèm trong boä Trung A haøm (60 quyeån) thuoäc Haùn taïng, baûn Ñaïi Chaùnh taân tu, quyeån 1, kinh soá 26. thaùo ñaäu (澡豆), töùc nöôùc tro, laø loaïi nöôùc laøm saïch ngaøy xöa, coù coâng duïng nhö xaø-phoøng ngaøy nay, ñöôïc cheá bieán baèng caùch ngaâm tro beáp roài gaïn laáy nöôùc trong, söû duïng khi taém, giaët, röûa... thaêng: ñôn vò ño löôøng ngaøy xöa, baèng moät phaàn möôøi cuûa ñaáu.

Thaêng tieán ñaïo: xem Töù ñaïo thaùnh nhaân.

Thaéng luaän: xem Veä-theá-sö.

Thaéng nghóa: xem Ñeä nhaát nghóa. thaân coù taùm vaïn loaïi truøng: chæ thaân xaùc thòt deã hö hoaïi, thoái röûa cuûa chuùng sanh, laø choã nöông naùu, chui ruùc cuûa muoân loaïi vi truøng. thaân gaàn cuoái (haäu bieân thaân): laø thaân gaàn keá vôùi thaân toái haäu, sau choùt cuûa moät vò Boà Taùt. Boà Taùt sau khi thoï thaân naøy roài môùi thoï thaân toái haäu vaø thaønh Phaät. Xem thaân sau cuøng. thaân kim cang (Kim cang thaân): Thaân beàn chaéc khoâng gì coù theå laøm hö hoaïi ñöôïc, cuõng khoâng töï hö hoaïi theo thôøi gian. Ñaây laø caùch noùi ñeå ví vôùi thaân Phaät. thaân nghieäp: xem ba nghieäp.

Thaân nieäm xöù: moät phaùp trong Töù nieäm xöù (goàm coù: thaân, thoï, taâm vaø phaùp). Thaân nieäm xöù daïy quaùn thaân laø baát tònh, baèng caùch quaùn töôûng caùc moùn taïo thaønh thaân nhö: da, thòt, xöông, gaân, ruoät, gan, tim, phoåi... ñeå thaáy raèng heát thaûy ñeàu laø baát tònh, khoâng thöôøng coøn. Cuõng quaùn töôûng thaân ngöôøi sau khi cheát tan raõ, hoâi thoái, khoâng thöôøng coøn.

331

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN thaân sau cuøng (toái haäu thaân): töùc laø laàn thoï thaân cuoái cuøng cuûa moät vò Boà Taùt tröôùc khi thaønh töïu quaû Phaät. Vò Boà Taùt naøy cuõng ñöôïc goïi laø Boà Taùt Nhaát sanh boå xöù. thaân trung aám: Thaàn thöùc chuùng sanh sau khi cheát ñi vaøo giai ñoaïn trung gian chuyeån tieáp tröôùc khi thoï sanh vaøo moät ñôøi soáng môùi.

Trong giai ñoaïn naøy, chuùng sanh mang thaân trung aám. Ñieàu naøy coù ñöôïc nhaéc ñeán trong kinh Thuû Laêng Nghieâm, quyeån 8. thaàn tieân nguõ thoâng: Töùc laø nhöõng vò tieân nhaân laùnh mình vaøo nuùi, tu thieàn ñònh, ñöôïc tröôøng thoï vaø ñaéc naêm pheùp thaàn thoâng: 1.

Thieân nhaõn thoâng, 2. Thieân nhó thoâng, 3. Tuùc maïng thoâng, 4.

Tha taâm thoâng, 5. Thaàn tuùc thoâng. Tuy nhieân, nguõ thoâng naøy khoâng ñoàng vôùi nguõ thoâng cuûa Phaät vaø Boà Taùt. thaàn tuùc: chæ Töù thaàn tuùc, cuõng goïi laø Töù nhö yù tuùc (四如意足; Phaïn ngöõ: catvāra ṛddhipādāḥ), bao goàm: 1. Duïc (Phaïn ngöõ: chanda) thaàn tuùc, söï taäp trung yù chí maïnh meõ; 2. Tinh taán (Phaïn ngöõ: vīrya) thaàn tuùc, nghò löïc maïnh meõ; 3. Taâm (Phaïn ngöõ: citta) thaàn tuùc, söï chuù taâm; 4. Traïch phaùp (Phaïn ngöõ: mīmāṃsā) thaàn tuùc, chuù taâm vaøo söï tra xeùt, tìm toøi.

Thaäp aùc: xem Möôøi ñieàu aùc.

Thaäp baùt baát coäng phaùp: xem Möôøi taùm phaùp khoâng chung cuøng vôùi hai thöøa.

Thaäp baùt baát cuï phaùp: xem Möôøi taùm phaùp khoâng chung cuøng vôùi hai thöøa.

Thaäp baùt giôùi: xem Möôøi taùm giôùi.

Thaäp baùt khoâng: xem Möôøi taùm nghóa khoâng.

Thaäp baát thieän: xem Möôøi ñieàu aùc.

Thaäp bieán xöù: xem Möôøi nhaát thieát nhaäp.

Thaäp ñaïi ñòa phaùp: xem Möôøi ñaïi ñòa.

Thaäp ñaïi ñòa: xem Möôøi ñaïi ñòa.

Thaäp ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Thaäp luïc aùc luaät nghi: möôøi saùu vieäc xaáu aùc maø ngöôøi hoïc Phaät phaûi traùnh xa, bao goàm: 1. Vì lôïi döôõng maø nuoâi deâ con cho beùo maäp roài ñem baùn, 2. Vì lôïi döôõng maø baùn deâ cho ngöôøi ta gieát haïi, 3.

332

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Vì lôïi döôõng maø nuoâi lôïn con cho beùo maäp roài ñem baùn, 4. Vì lôïi döôõng maø baùn lôïn cho ngöôøi ta gieát haïi, 5. Vì lôïi döôõng maø nuoâi traâu, boø con cho beùo maäp roài ñem baùn, 6. Vì lôïi döôõng maø baùn traâu, boø cho ngöôøi ta gieát haïi. 7. Vì lôïi döôõng maø nuoâi gaø cho beùo maäp roài ñem baùn, 8. Vì lôïi döôõng maø baùn gaø cho ngöôøi ta gieát haïi. 9. Caâu caù, 10. Ñi saên, 11. Cöôùp ñoaït, 12. Moø baét caùc loaøi cua, oác... 13. Giaêng löôùi baét chim, 14. Noùi lôøi hai löôõi, noùi lôøi ly giaùn, treâu choïc ngöôøi khaùc, 15. Cai nguïc, 16. Duøng chuù thuaät.

Thaäp luïc ñeá: xem Möôøi saùu haïnh.

Thaäp luïc haïnh quaùn: xem Möôøi saùu haïnh.

Thaäp luïc haïnh töôùng quaùn: xem Möôøi saùu haïnh.

Thaäp luïc haïnh: xem Möôøi saùu haïnh.

Thaäp luïc taâm: xem Möôøi saùu taâm.

Thaäp luïc thaùnh haïnh: xem Möôøi saùu haïnh.

Thaäp löïc: xem Möôøi söùc.

Thaäp löïc Hueä nhaät (maët trôøi trí hueä coù ñuû Möôøi söùc): moät danh xöng khaùc ñeå chæ ñöùc Phaät, vì ngaøi laø baäc duy nhaát coù ñuû trí hueä vieân maõn vaø Thaäp löïc (Möôøi söùc). Xem Möôøi söùc.

Thaäp löïc Theá huøng: Ñöùc Theá huøng coù ñuû möôøi trí löïc, laø toân hieäu cuûa Phaät. Phaät coù ñuû 10 trí löïc. Xem Möôøi söùc.

Thaäp nhaát khoâng: xem Möôøi moät phaùp khoâng.

Thaäp nhaát thieát nhaäp: xem Möôøi nhaát thieát nhaäp.

Thaäp nhaát thieát xöù: xem Möôøi nhaát thieát nhaäp.

Thaäp nhò boä kinh: xem Möôøi hai boä kinh.

Thaäp nhò chi: teân khaùc cuûa Möôøi hai nhaân duyeân. Xem Möôøi hai nhaân duyeân.

Thaäp nhò nhaân duyeân: xem Möôøi hai nhaân duyeân.

Thaäp nhò nhaân duyeân quaùn: xem quaùn Möôøi hai nhaân duyeân. thaäp phöông: xem möôøi phöông.

Thaäp saéc nhaäp: xem Möôøi saéc nhaäp.

Thaäp thieän: xem Möôøi ñieàu laønh.

Thaäp thieän Chaùnh phaùp: xem Möôøi ñieàu laønh.

Thaäp thieän ñaïo: xem Möôøi ñieàu laønh.

333

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Thaäp thieän nghieäp: xem Möôøi ñieàu laønh.

Thaäp trí löïc: xem Möôøi söùc.

Thaäp truï: xem Möôøi truï. thaäp töôùng: xem möôøi töôùng. thaát baûo: xem baûy baùu.

Thaát Boà-ñeà phaàn: xem Baûy giaùc chi.

Thaát chuûng höõu laäu: xem Baûy laäu hoaëc.

Thaát chuûng taùc phaùp: xem baûy hình thöùc yeát-ma. thaát dieät traùnh phaùp: xem baûy phaùp döùt söï tranh caõi.

Thaát giaùc chi: xem Baûy giaùc chi.

Thaát giaùc yù: xem Baûy giaùc chi.

Thaát laäu: xem Baûy laäu hoaëc.

Thaát thaùnh giaùc: xem Baûy giaùc chi.

Thaát trò phaùp: xem baûy hình thöùc yeát-ma.

Thaát yeát ma: xem baûy hình thöùc yeát-ma.

Thaâu-lan-giaø: xem Du-lan-giaø.

Theá ñeá: xem Hai chaân lyù.

Theá ñeä nhaát phaùp: laø phaùp cao nhaát cuûa theá gian, nhöng chöa ñaït ñeán quaû thaùnh, chæ trí tueä höõu laäu cao nhaát trong theá gian. Haønh giaû tu taäp Voâ giaùn ñònh phaùt khôûi Thöôïng phaåm nhö thaät trí, quaùn chieáu sôû thuû vaø naêng thuû ñeàu laø khoâng, tröïc nhaäp ñöôïc ñòa vò Kieán ñaïo, coù ñöôïc trí tueä naøy. Ngöôøi ñaéc phaùp naøy lìa xa caùc phieàn naõo thoâ laäu nhöng chöa ñöôïc hoaøn toaøn giaûi thoaùt, phaûi tieáp tuïc tu phaùp Töù ñeá môùi coù theå chöùng ñöôïc caùc möùc thieàn töø Sô thieàn cho ñeán Töù thieàn.

Theá giôùi An Laïc: cuõng goïi laø Cöïc Laïc, laø nôi coù ñöùc Phaät A-di-ñaø.

Thi ba-la-maät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Śīla-pāramitā, hay Thi-la ba-la-maät, töùc Giôùi ba-la-maät, hay Trì giôùi ba-la-maät, cuõng goïi laø Giôùi ñoä.

Thi-la ba-la-maät: xem Thi ba-la-maät.

Thi-laït-noa-phaït-ñeå: xem A-lî-la-baït-ñeà. thi-lî-sa: teân moät loaïi caây, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Śiriṣa, dòch nghóa laø hôïp hoân thoï (合昏樹), cuõng dòch laø hôïp hoan thoï (合歡樹).

334

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Thí ñoä: xem Ñaøn Ba-la-maät. thò giaû: ngöôøi ñeä töû ñöôïc giao nhieäm vuï theo haàu thaày. Ngaøi A-nan ñöôïc choïn laøm thò giaû cuûa Phaät neân luùc naøo cuõng coù maët beân caïnh Phaät.

Thích-ñeà-hoaøn-nhaân: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Śakrodevānām Indrah, goïi ñuû laø Thích-ca Ñeà-hoaøn Nhaân-ñaø-la, laø teân goïi cuûa vò Thieân Ñeá-thích, töùc vò vua ôû coõi trôøi Ñao-lôïi, coøn goïi laø coõi trôøi Ba möôi ba (Tam thaäp tam thieân), thuoäc Duïc giôùi.

Thích-ma-nam: Moät trong naêm vò tyø-kheo thuoäc nhoùm oâng Kieàu-traànnhö, quy y tröôùc nhaát vôùi Phaät taïi Loäc Uyeån, gaàn thaønh Ba-la-naïi.

Vò naøy tröôùc voán laø vöông töû doøng hoï Thích, con ngöôøi chuù ruoät cuûa thaùi töû Taát-ñaït-ña.

Thích töû: Phaät voán doøng hoï Thích-ca neân ñeä töû Phaät veà sau ñeàu laáy teân trong ñaïo theo hoï Thích, goïi laø Thích töû. Vì theá Thích töû coù nghóa laø ñeä töû Phaät.

Thieân Truùc: moät teân goïi khaùc cuûa nöôùc AÁn Ñoä thôøi coå.

Thieân Trung Thieân: Moät toân hieäu cuûa Phaät, xöng tuïng Phaät laø vò chaúng nhöõng ñöôïc loaøi ngöôøi leã baùi, laïi ñöôïc taát caû chö thieân trong Ba coõi ñeàu toân troïng hôn heát, laø baäc cao troåi nhaát trong haøng chö thieân. thieân töø: mieáu, ñeàn thôø caùc vò thieân thaàn trong ñaïo Baø-la-moân. thieân töû: teân goïi chung cuûa chö thieân, khaùc vôùi töø thieân töû duøng ñeå chæ vò vua ôû coõi ngöôøi. thieân töûu: xem cam loä.

Thieàn ba-la-maät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Dhyāna-pāramitā, goïi ñuû laø Thieàn-na ba-la-maät, töùc Thieàn ñònh ba-la-maät, moät trong saùu phaùp ba-la-maät. Cuõng goïi laø Thieàn ñoä.

Thieàn ñònh: xem Tam-ma-baït-ñeà.

Thieàn ñònh ba-la-maät: xem Thieàn ba-la-maät.

Thieàn ñònh ñoä: xem bôø beân kia.

Thieàn ñoä: xem Thieàn ba-la-maät.

Thieàn-na ba-la-maät: xem Thieàn ba-la-maät.

Thieàn Sô ñòa: cuõng vieát: Sô thieàn, Sô thieàn ñònh, Ñeä nhaát thieàn. Xem Boán thieàn.

335

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Thieän hieän thieân: xem Naêm coõi tònh cö.

Thieän hueä ñòa: xem Möôøi ñòa vò. thieän höõu: dòch töø Phaïn ngöõ kalyānamitra, khoâng chæ ñôn giaûn laø ngöôøi baïn laønh, baïn toát, maø chæ chung nhöõng ngöôøi giuùp chuùng ta sanh khôûi caùc haïnh laønh. Saùch Tham huyeàn kyù, quyeån 6 noùi: “Khôûi ngaõ haïnh coá danh thieän höõu.” (Laøm sanh khôûi coâng haïnh cuûa ta neân goïi laø thieän höõu.)

Thieän kieán thieân: xem Naêm coõi tònh cö.

Thieän theä: danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät. Thieän theä laø moät trong 10 danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät. Thieän nghóa laø toát laønh; theä nghóa laø ñi qua, khoâng coøn trôû laïi. Thieän theä nghóa laø baäc ñaõ vieân maõn moïi ñieàu toát laønh, maõi maõi khoâng coøn chòu nghieäp quaû thoï sanh trong luaân hoài. thoï: töùc laø caûm thoï (cuõng ñoïc laø caûm thuï), sanh ra do söï tieáp xuùc giöõa taâm vaø caûnh. Tuøy theo tính chaát cuûa söï tieáp xuùc ñoù maø coù caûm thoï vui söôùng (laïc thoï), ñau khoå (khoå thoï) hoaëc khoâng vui khoâng khoå. Thoï cuõng laø moät trong naêm aám (saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc). thoï aám: xem naêm aám.

Thoï kyù: Phaïn ngöõ laø Vyākaraṇa, dòch aâm laø Hoøa-ca-la-na, nghóa laø noùi tröôùc cho bieát veà nhöõng quaû vò maø ai ñoù seõ ñöôïc thaønh töïu trong töông lai. Ñöùc Phaät duøng trí tueä giaùc ngoä maø thaáy bieát ñöôïc, neân noùi ra nhaèm muïc ñích saùch taán vieäc tu taäp cho caùc ñeä töû. Teân goïi naøy duøng ñeå chæ moät trong möôøi hai boä kinh, phaàn coù noäi dung thoï kyù cho caùc vò ñeä töû. Xem Möôøi hai boä kinh. thoï nghieäp: nghieäp ñöôïc taïo thaønh do caùc caûm thoï khaùc bieät nhö khoå, vui, khoâng khoå khoâng vui. Nghieäp naøy khoâng do phieàn naõo taïo thaønh. thuû-ñaø: xem boán giai caáp. thuû-ñaø-la: xem boán giai caáp.

Thuaàn-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Cunda, Haùn dòch laø “giaûi dieäu nghóa”, nghóa laø hieåu ñöôïc nghóa lyù vi dieäu. thuûy tai: xem ba tai kieáp lôùn. thuyeàn sö: ngöôøi coù khaû naêng chæ huy con taøu vöôït bieån, cuõng nhö thuyeàn tröôûng ngaøy nay. Xem Ñaïi thuyeàn sö.

336

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Thuyeát chöôùng ñaïo voâ sôû uùy: xem Boán ñöùc chaúng sôï.

Thuyeát taän khoå ñaïo voâ sôû uùy: xem Boán ñöùc chaúng sôï. thöùc: laø khaû naêng nhaän bieát vaø phaân bieät khi tieáp xuùc vôùi traàn caûnh.

Tuøy choã nhaän bieát vaø phaân bieät maø chia ra saùu thöùc laø nhaõn thöùc, nhó thöùc, tî thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc. Thöùc cuõng laø moät trong naêm aám (saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc). thöùc aám: xem naêm aám. thöùc thöïc: xem nuoâi soáng baèng thöùc.

Thöùc-xoa-ca-la-ni: xem Ñoät-kieát-la. thöông chuû: ngöôøi daãn ñaàu moät ñoaøn ngöôøi ñi buoân baùn baèng ñöôøng boä hoaëc baèng ñöôøng thuûy. thöôøng kieán: quan ñieåm sai laàm cho raèng thaân taâm naøy vôùi caùc phaùp theá gian laø thöôøng toàn, khoâng döùt maát, chaúng haïn nhö cho raèng moãi con ngöôøi ñeàu coù moät linh hoàn baát dieät. thöôøng quang: aùnh haøo quang thöôøng toûa chieáu ra töø nôi thaân Phaät, cuõng goïi laø Thaân quang, khaùc vôùi Phoùng quang laø aùnh haøo quang phoùng ra khi coù nhöõng nhaân duyeân nhaát ñònh. thöôïng thuû: ngöôøi ñöùng ñaàu, daãn ñaàu hay giöõ cöông vò toân quyù nhaát trong moät taäp theå. thöôïng y: xem ba taám phaùp y.

Tòch dieät ñònh (hay Ñaïi tòch dieät ñònh): moät trong Thaát chuûng voâ thöôïng cuûa ñöùc Nhö Lai, töùc Truï voâ thöôïng, nghóa laø ñöùc Nhö Lai tuy thò hieän trong khaép caùc coõi phaøm thaùnh, trôøi ngöôøi, nhöng voán thöôøng an truï trong Tòch dieät ñònh. Ñaây laø ñieàu maø ngoaøi Phaät ra khoâng ai coù theå hôn ñöôïc, neân goïi laø Truï voâ thöôïng. Nay ñöùc Nhö Lai saép thò hieän Nieát-baøn neân tröôùc heát thò hieän cho Ñaïi chuùng thaáy ngaøi nhaäp Tòch dieät ñònh, nhöng thaät ra ngaøi vaãn thöôøng an truù trong pheùp ñònh naøy. tieân-ñaø-baø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ saindhava, nghóa thöôøng duøng laø thaïch dieâm (muoái), nhöng theo kinh naøy thì goàm ñuû boán nghóa laø dieâm, khí, thuûy, maõ (muoái, baùt ñöïng, nöôùc, ngöïa). Caùc baûn luaän giaûi thöôøng trích daãn ví duï naøy vôùi teân laø “nhaát danh töù thaät” (moät teân boán nghóa).

337

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Tieân-ni: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Seuika, dòch nghóa laø Höõu Quaân hay Thaéng Quaân, laø teân moät vò Phaïm chí ngoaïi ñaïo sau quy y Phaät. tieân thieân töû: ngöôøi tu phaùp khoå haïnh döùt heát moïi tham duïc neân sau khi maïng chung lieàn ñöôïc sanh leân coõi trôøi, goïi laø tieân thieân töû. tieáng noùi coù taùm loaïi aâm thanh (baùt chuûng thanh): Tieáng noùi cuûa Phaät coù ñuû taùm loaïi aâm thanh mang nhöõng tính chaát khaùc nhau laø: 1. Cöïc haûo aâm: Tieáng noùi raát toát, raát vi dieäu. 2. Nhu nhuyeãn aâm: Tieáng noùi eâm dòu, nhu thuaän. 3. Hoøa thích aâm: Tieáng noùi ñieàu hoøa, ñuùng möïc. 4. Toân hueä aâm: Tieáng noùi laøm ngöôøi nghe toân troïng vaø khai saùng trí hueä. 5. Baát nöõ aâm: Tieáng noùi huøng hoàn, khaùc vôùi tieáng nöõ nhaân. 6. Baát ngoä aâm: Tieáng noùi roõ reät, khoâng theå laãn loän. 7. Thaâm vieãn aâm: Tieáng noùi raát saâu xa, ôû gaàn nghe khoâng quaù lôùn, ôû xa nghe khoâng quaù nhoû. 8. Baát kieät aâm: Tieáng noùi khoâng bao giôø caïn kieät, döùt maát. tieäp taät la-saùt: xem daï-xoa vaø la-saùt.

Tieåu thöøa: xem Ba thöøa. tín baát cuï (tuùc): xem nhaát-xieån-ñeà.

Tín caên: xem naêm caên laønh.

Tinh taán caên: xem naêm caên laønh.

Tinh taán ñoä: xem bôø beân kia.

Tinh taán nhö yù tuùc: xem Boán nhö yù tuùc.

Tinh xaù Kyø-hoaøn: tinh xaù (精舍) laø nôi tinh khieát, saïch seõ, yeân tónh, caùc vò xuaát gia taäp trung nôi ñaây ñeå hoïc ñaïo vaø tham thieàn. Raát nhieàu ngöôøi ñoïc laø tònh xaù vì nhaàm laãn giöõa chöõ tinh (精) vaø chöõ tònh (淨), aâm ñoïc gaàn nhau, yù nghóa cuõng coù phaàn gioáng nhau.

Tinh xaù Kyø-hoaøn laø vuøng ñaát tröôùc ñaây cuûa tröôûng giaû Kyø-hoaøn (cuõng ñoïc laø Kyø-ñaø), do oâng Caáp-coâ-ñoäc mua laïi roài xaây döïng thaønh tinh xaù, cuùng döôøng cho ñöùc Phaät vaø Giaùo hoäi. Tröôûng giaû Kyø-hoaøn baùn phaàn ñaát aáy nhöng khoâng baùn caây coái treân ñaát, maø töï mình daâng cuùng cho ñöùc Phaät vaø Giaùo hoäi. Vì vaäy, nôi naøy coù teân goïi ñaày ñuû laø Kyø thoï Caáp-coâ-ñoäc vieân, nghóa laø khu vöôøn cuûa oâng Caáp-coâ-ñoäc, caây coái cuûa tröôûng giaû Kyø-hoaøn. Tinh xaù naøy raát lôùn, naèm taïi thaønh Xaù-veä, nöôùc Kieàu-taùt-la.

338

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ tónh chí: xem sa-moân. tònh chí: xem sa-moân. toái haäu thaân: xem thaân sau cuøng. toái haäu thaân Boà Taùt: xem Boà Taùt thoï thaân sau cuøng.

Toång trì: töùc laø ñaø-la-ni, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø dhāraṇi, nghóa laø naém giöõ troïn veïn taát caû, haøm yù coù theå naém giöõ ñöôïc voâ löôïng phaùp Phaät khoâng ñeå maát ñi. traø-tyø: danh töø xuaát phaùt töø Phaïn ngöõ laø jhāpita, cuõng ñoïc laø xaø-duy (闍維), chæ nghi thöùc hoûa thieâu nhuïc thaân cuûa moät vò Phaät hay cao taêng Phaät giaùo. Trong Haùn ngöõ dòch chöõ naøy laø phaàn thieâu (焚燒).

Traïch dieät voâ vi: xem Ba phaùp voâ vi.

Traïch phaùp nhö yù tuùc: xem Boán nhö yù tuùc.

Trai phaùp: pheùp tu haønh trong saïch vaø coù giôùi haïnh, ñöôïc duøng ñeå chæ Giaùo phaùp cuûa Phaät. traàm thuûy: cuõng goïi laø traàm höông, Phaïn ngöõ laø agaru. Theo Boån thaûo chuù (本草註) thì traàm höông laø moät loaïi goã quyù thôm, thaû vaøo nöôùc thì chìm neân goïi laø “traàm thuûy”. Traàm höông laø moät phaàn ñaëc bieät trong loõi caây, loaïi coù maøu ñen raát thôm, raát quyù, goïi laø “haéc traàm thuûy”. traàn vai aùo phaûi: Theo phong tuïc AÁn Ñoä, khi moät ngöôøi töï vaïch aùo ñeå traàn vai beân phaûi loä ra coù yù nghóa laø töï haï mình heát söùc, ñeå toû loøng toân kính vôùi ngöôøi ñoái dieän. traán ñaàu: xem ca-löu-ca. traán-ñaàu-ca: xem ca-löu-ca.

Tri chuûng chuûng giaûi trí löïc: xem Giaûi löïc thöù naêm.

Trì giôùi ba-la-maät: xem Thi ba-la-maät.

Trì giôùi ñoä: xem bôø beân kia.

Trì Quoác Thieân Vöông: xem Boán Thieân Vöông hoä theá. trí ñaùp (置答): caùch ñaùp laïi moät caâu hoûi baèng caùch phôùt lôø ñi, khoâng caàn quan taâm ñeán, vì noäi dung caâu hoûi rôi vaøo moät vaán ñeà khoâng

339

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN caàn giaûi ñaùp. Caùc baûn tröôùc ñaây ñeàu dòch chöõ naøy laø “ñaùp baèng caùch yeân laëng”, khoâng ñuùng vôùi yù nghóa ôû ñaây. Coù raát nhieàu tröôøng hôïp ñöùc Phaät duøng caùch yeân laëng maø ñaùp (默然而答 – maëc nhieân nhi ñaùp), nhöng söï yeân laëng aáy coù theå bieåu loä söï ñoàng yù, taùn thaønh, khaùc vôùi nghóa duøng ôû ñaây. Chöõ 置 (trí) hoaøn toaøn khoâng mang nghóa “yeân laëng”, maø coù nghóa laø phôùt lôø, gaït sang moät beân, khoâng quan taâm ñeán, xem nhö khoâng coù... Vaø ñaây môùi chính laø yù nghóa cuûa caùch ñaùp naøy, vì vaán ñeà neâu leân coù theå laø khoâng caàn thieát phaûi giaûi ñaùp, chæ naèm trong phaïm truø hí luaän maø khoâng giuùp ích gì cho söï giaûi thoaùt. Nhö vaäy, tuy cuõng laø yeân laëng khoâng noùi, nhöng yù nghóa khoâng naèm ôû söï yeân laëng, maø ôû choã laø khoâng löu taâm ñeán söï vieäc neâu ra, vì bieát ñoù laø vieäc voâ boå.

Trí hueä ñoä: xem bôø beân kia.

Trí löïc thöù tö (ñeä töù löïc): naèm trong Thaäp löïc, töùc Tri chuùng sanh taâm taùnh trí löïc. Ñaït ñöôïc trí löïc naøy, vò Boà Taùt coù theå roõ bieát taâm taùnh cuûa taát caû chuùng sanh, nhôø ñoù maø deã daøng tuøy duyeân hoùa ñoä.

Xem Möôøi söùc.

Trí tueä ba-la-maät: xem Baùt-nhaõ ba-la-maät.

Trí yeát-ma (置羯磨), cuõng goïi laø baát ngöõ yeát-ma, y chæ yeát-ma, vò tyøkheo coù toäi chòu söï khu bieät vaø giaùm saùt, khoâng ai trong taêng chuùng ñöôïc troø chuyeän vôùi vò aáy, vaø trong thôøi gian aáy phaûi chuyeân taâm hoïc luaät, suy gaãm töï hoái. troïng caám: xem ba-la-di. troïng giôùi thöù hai: töùc Ñaïi ñaïo giôùi, laø giôùi khoâng troäm caép. Xem bala-di. troïng giôùi thöù nhaát: töùc Ñaïi saùt giôùi, laø giôùi khoâng gieát haïi. Xem bala-di. troïng giôùi thöù tö: töùc Ñaïi voïng ngöõ giôùi, nghóa laø chöa chöùng thaùnh quaû maø noùi doái raèng mình ñaõ chöùng quaû. Xem ba-la-di. trôøi Tònh Cö: goàm naêm coõi trôøi laø Voâ töôûng thieân, Voâ phieàn thieân, Voâ nhieät thieân, Thieän kieán thieân vaø Saéc cöùu caùnh thieân. Nhöõng vò ñaéc quaû thöù ba, quaû A-na-haøm, sau khi xaû boû thaân maïng thì thaàn thöùc sanh leân caûnh trôøi Tònh-cö, ôû ñoù cho ñeán khi nhaäp Nieát-baøn.

340

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Truùc Laâm: cuõng goïi laø Truùc Vieân, vì nôi aáy coù raát nhieàu tre, truùc, naèm gaàn thaønh Vöông-xaù nöôùc Ma-kieät-ñaø cuûa vua Taàn-baø-sa-la. Vua Taàn-baø-sa-la sau khi quy y Phaät ñaõ xaây döïng moät tinh xaù taïi ñaây, goïi laø Tinh xaù Truùc laâm, daâng cuùng cho ñöùc Phaät vaø chö taêng ñeå laøm choã tu taäp vaø truyeàn baù Phaät phaùp. tröø quaân (儲君): ngöôøi ñöôïc choïn saün ñeå noái ngoâi vua nhöng chöa chính thöùc leân ngoâi. Tröø quaân thöôøng laø vò thaùi töû, nhöng cuõng coù khi laø moät hoaøng töû hay hoaøng thaân. tröôûng giaû: ngöôøi thuoäc giai caáp pheä-xaù (phieân aâm töø Phaïn ngöõ vaisya), töùc laø nhöõng thöông gia giaøu coù, nhöõng ngöôøi coù theá löïc, laø giai caáp thöù ba trong xaõ hoäi AÁn Ñoä thôøi coå.

Tu-baït-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Subhadra, cuõng ñoïc laø Tu-baït-ñaøla, dòch nghóa laø Thieän Hieàn, laø vò Phaïm chí ngoaïi ñaïo ñöôïc Phaät thu nhaän laøm ñeä töû cuoái cuøng tröôùc khi ngaøi nhaäp Nieát-baøn. OÂng laø vò ñeä töû xuaát gia cuoái cuøng cuûa Phaät, xuaát gia vaøo luùc ñaõ 120 tuoåi, ngay vaøo luùc ñöùc Phaät ñaõ saép nhaäp Nieát-baøn. Sau khi thoï giôùi phaùp tyø-kheo oâng laäp töùc chöùng ñaéc quaû A-la-haùn vaø nhaäp Nieát-baøn tröôùc Phaät.

Tu-baït-ñaø-la: xem Tu-baït-ñaø.

Tu-ña-la (修多羅): phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Sūtra, dòch nghóa laø Kheá kinh, Phaùp boån, cuõng goïi laø Kheá phaïm, Kheá tuyeán, chæ chung nhöõng kinh ñieån do Phaät thuyeát daïy, vì kheá hôïp vôùi caên cô chuùng sanh neân goïi laø Kheá kinh. Cuõng hieåu theo hai nghóa laø kheá lyù (phuø hôïp veà lyù leõ) vaø kheá cô (phuø hôïp veà caên cô). Xem theâm Möôøi hai boä kinh.

Tu-ñaø-hoaøn: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Srota-āpanna, laø quaû vò ñaàu tieân trong Boán thaùnh quaû cuûa haøng Thanh vaên, dòch nghóa laø Nhaäp löu (入流), Chí löu (至流) hay Nghòch löu (逆流); caùc nhaø Taân dòch veà sau dòch laø Döï löu (預流). Xem boán quaû thaùnh.

Tu ñaïo: giai ñoaïn tieáp theo sau giai ñoaïn Kieán ñaïo trong quaù trình tu taäp. tu ñaïo: moät trong caùc nghóa cuûa töø sa-moân. Xem sa-moân.

Tu-ñaït: xem Tu-ñaït-ña A-na-baân-ñaøn.

341

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Tu-ñaït-ña A-na-baân-ñaøn: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Sudatta Anāthapiṇḍada, cuõng ñoïc laø Tu-ñaït-ña A-na-baân-ñeå, laø teân vaø hieäu cuûa moät vò tröôûng giaû giaøu coù, hieàn thieän ôû thaønh Xaù-veä (Śrāvastī), cuõng laø ñaïi thaàn cuûa vua Ba-tö-naëc. Teân oâng laø Tuñaït-ña (cuõng ñoïc laø Tu-ñaït), nhöng vì thöôøng laøm vieäc caáp thí cho nhöõng ngöôøi coâ ñoäc, ñoùi thieáu, neân ñöôïc daân chuùng xöng hieäu laø A-na-baân-ñaøn, Haùn dòch laø Caáp Coâ Ñoäc, nghóa laø ngöôøi thöôøng chu caáp, boá thí cho nhöõng keû coâ ñoäc. OÂng thöôøng laøm nhieàu vieäc thieän vaø cuùng döôøng Tam baûo. Chính oâng ñaõ mua khu vöôøn cuûa Tröôûng giaû Kyø-ñaø roài xaây döïng Tinh xaù Kyø Vieân ñeå daâng cuùng cho Phaät vaø Giaùo hoäi.

Tu-ñaït-ña A-na-baân-ñeå: xem Tu-ñaït-ña A-na-baân-ñaøn.

Tu-ñaït-ña raát ngheøo: ngöôøi naøy truøng teân vôùi tröôûng giaû Tu-ñaït-ña, nhöng laïi raát ngheøo khoù. Moät hoâm bôùi trong ñoáng phaân hoâi ñöôïc khuùc goã chieân ñaøn quyù, mang baùn laáy tieàn mua ñöôïc 4 ñaáu gaïo, vui möøng baûo vôï naáu ngay moät ñaáu ñeå cuøng aên. Ñöùc Phaät quaùn xeùt nhaân duyeân bieát ñaõ ñeán luùc cöùu ñoä ñöôïc ngöôøi naøy, lieàn baûo ngaøi Xaù-lôïi-phaát ngay khi aáy ñeán khaát thöïc. Ngöôøi vôï Tu-ñaït-ña hoan hyû cuùng döôøng troïn soá côm aáy cho ngaøi. Laïi naáu moät ñaáu gaïo nöõa, Phaät baûo ngaøi Muïc-kieàn-lieân ñeán khaát thöïc. Ngöôøi vôï cuõng vui veû cuùng döôøng. Naáu laàn thöù ba, Phaät laïi baûo ngaøi Cadieáp ñeán khaát thöïc, ngöôøi vôï laïi cuõng vui veû cuùng döôøng. Ñeán khi naáu chín ñaáu gaïo cuoái cuøng, ñöùc Phaät töï ñeán khaát thöïc, vôï choàng Tu-ñaït-ña cuõng hoan hyû cuùng döôøng caû phaàn côm cuoái cuøng naøy. Phaät thoï nhaän, chuù nguyeän cho hai ngöôøi, ngay trong ngaøy ñoù lieàn dieät heát moïi toäi chöôùng tröôùc ñaây, sanh ñaïi phöôùc ñöùc, caùc thöù traân baûo quyù giaù töï nhieân sanh ra ñaày nhaø, trôû neân giaøu coù. Hoï laïi thöôøng xuyeân thænh Phaät vaø chö taêng ñeán thoï cuùng döôøng. Phaät vì hoï maø thuyeát phaùp, khieán cho ñeàu ñöôïc hieåu ñaïo. Caâu chuyeän naøy coù ghi cheùp trong kinh Taïp thí duï, quyeån haï; kinh Taïp baûo taïng, quyeån 2 vaø Kinh luaät dò töôùng, quyeån 35. tuaàn traêng saùng: xem tuaàn traêng toái. tuaàn traêng toái (haéc nguyeät): Töø ngaøy möôøi saùu ñeán cuoái thaùng, traêng

342

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ ngaøy caøng toái hôn. Ngöôïc laïi, tuaàn traêng saùng (baïch nguyeät) laø töø moàng moät ñeán ngaøy raèm, traêng ngaøy caøng saùng hôn.

Tuùc maïng thoâng: Phaïn ngöõ laø pūrvanivāsānusmṛti, chæ naêng löïc bieát ñöôïc nhöõng ñôøi tröôùc, laø moät trong Nguõ thoâng. Cuõng goïi laø Tuùc maïng trí.

Tuùc maïng trí: xem Tuùc maïng thoâng.

Tuïc ñeá: xem Ñeä nhaát nghóa.

Tueä caên: xem naêm caên laønh.

Tueä ñoä: xem Baùt-nhaõ ba-la-maät. tuøng giôùi giôùi: xem oai nghi giôùi.

Tuøy thuaän giaûi thoaùt: xem Ba-la-ñeà-moäc-xoa.

Tuyeát sôn: töùc laø daõy nuùi Hy-maõ-laïp (Himalaya) ôû phía baéc AÁn Ñoä, dòch nghóa laø Tuyeát sôn. Goïi nhö vaäy laø vì treân ñænh nuùi quanh naêm boán muøa ñeàu coù tuyeát phuû.

Tö-ñaø-haøm: xem Boán quaû thaùnh.

Tö thaùi duïc: xem Ba söï ham muoán. töø bi quaùn: xem quaùn töø bi.

Töø Thò: xem Boà Taùt Di-laëc.

Töø voâ löôïng: xem Boán taâm voâ löôïng.

Töø voâ ngaïi trí: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi. töù ba-la-di: xem ba-la-di. töù baïo haø: xem boán con soâng hung baïo. töù binh: xem boán binh.

Töù boä chuùng: xem Boán boä chuùng.

Töù chaùnh caàn: xem Boán chaùnh caàn.

Töù chaùnh ñeá: xem Boán chaân ñeá. töù chuûng ñoäc: xem boán thöù ñoäc.

Töù chuûng ma: xem Boán ma.

Töù chuùng: xem Boán boä chuùng.

Töù dieäu ñeá: xem Boán chaân ñeá. töù duy: xem boán phöông phuï.

343

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN töù ñaïi: xem boán ñaïi. töù ñaïi haø: xem boán con soâng lôùn. töù ñaûo: xem boán ñieân ñaûo.

Töù ñaïo thaùnh nhaân: Caùc vò tu taäp vaøo boán giai ñoaïn saép chöùng quaû Nieát-baøn. Töù ñaïo ñöôïc keå ra cuï theå laø 4 giai ñoaïn tu taäp saép ñaït ñeán söï giaûi thoaùt roát raùo, ñoù laø: Gia haønh ñaïo (加行道 Phaïn ngöõ: prayoga-mārga), Voâ vaán ñaïo (無間道 - Phaïn ngöõ: ānantarya-mārga), Giaûi thoaùt ñaïo (解脫道 - Phaïn ngöõ: vimuktimārga) vaø Thaêng tieán ñaïo (勝進道 - Phaïn ngöõ: viśeṣa-mārga).

Töù ñeá: xem Boán chaân ñeá.

Töù ñeá thaäp luïc haïnh töôùng: xem Möôøi saùu haïnh. töù ñieân ñaûo: xem boán ñieân ñaûo. töù ñoäc xaø: Loaøi raén coù boán thöù ñoäc, laø loaøi raén ñoäc haïi nhaát. Boán thöù ñoäc cuûa chuùng laø: 1. Chæ nhìn cuõng ñuû haïi ngöôøi (kieán ñoäc) 2.

Chæ chaïm vaøo cuõng ñuû haïi ngöôøi (xuùc ñoäc) 3. Caén ngöôøi coù theå haïi ngöôøi (khieát ñoäc) 4. Hôi gioù phaùt ra cuõng coù theå haïi ngöôøi (hö ñoäc).

Töù höôùng: xem Boán höôùng.

Töù nhieáp phaùp: xem Boán phaùp thaâu nhieáp.

Töù nhö yù tuùc: xem Boán nhö yù tuùc.

Töù nieäm xöù: xem Boán nieäm xöù.

Töù Phaïm truù: xem Boán taâm voâ löôïng. töù phong: xem Boán loaïi gioù.

Töù quaû: xem Boán quaû thaùnh. töù söï cuùng döôøng: xem boán loaïi cuùng döôøng.

Töù thaùnh quaû: xem Boán quaû thaùnh.

Töù Thaùnh thaät: xem Boán chaân ñeá.

Töù thaàn tuùc: xem Boán nhö yù tuùc. töù thieân haï: xem Boán coõi thieân haï.

Töù Thieân Vöông: xem Boán Thieân Vöông hoä theá. töù thieàn, baùt ñònh: xem boán thieàn, taùm ñònh. töù thöïc: laø boán caùch nuoâi soáng thaân maïng cuûa chuùng sanh, bao goàm: chuyeân thöïc, xuùc thöïc, tö thöïc vaø thöùc thöïc. Chuyeân thöïc laø aên

344

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ uoáng baèng caùch nhai nuoát, chæ chung caùch aên uoáng cuûa chuùng sanh Duïc giôùi duøng söï nhai nuoát ñeå tieâu hoùa thöùc aên. Xuùc thöïc laø nuoâi soáng thaân maïng baèng söï xuùc chaïm, caûm xuùc. Tö thöïc laø nuoâi soáng thaân maïng baèng tö töôûng, söï suy nghó. Thöùc thöïc laø nuoâi soáng thaân maïng baèng thöùc, nghóa laø soáng trong caûnh giôùi cuûa thöùc.

Töù tinh taán: xem Boán chaùnh caàn. töù troïng caám: xem ba-la-di.

Töù voâ löôïng taâm: xem Boán taâm voâ löôïng.

Töù voâ ngaïi: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.

Töù voâ ngaïi bieän: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.

Töù voâ ngaïi trí: xem Boán trí khoâng ngaên ngaïi.

Töù voâ sôû uùy: xem Boán ñöùc chaúng sôï.

Töù voâ uùy: xem Boán ñöùc chaúng sôï.

Töï taïi ñònh: xem sieâu thieàn.

Töï taïi thieân: dòch töø Phaïn ngöõ Maheśvara, phieân aâm laø Ma-heâ-thuû-la, laø vò thieân chuû ôû caûnh trôøi cao nhaát thuoäc Saéc giôùi, cuõng laø cao nhaát trong Ba coõi, cuõng goïi laø Ñaïi töï taïi thieân. Ngoaïi ñaïo cho raèng chính vò naøy taïo taùc ra heát thaûy chuùng sanh trong ba coõi. töï töù: coù nghóa laø tuøy yù. Trong khi chö taêng nhoùm hoïp ñeå boá-taùt (tuïng giôùi), ngöôøi naøo thaáy mình coù laàm loãi thì tuøy yù khai ra ñeå saùm hoái, roài chö taêng cuõng tuøy yù maø quyeát ñònh hình thöùc caàn aùp duïng cho ngöôøi ñaõ phaïm. töùc aùc: xem sa-moân. töùc chæ: xem sa-moân. töùc taâm: xem sa-moân. töôûng: laø nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau ñöôïc taïo ra tuøy theo töøng ñoái töôïng khi tieáp xuùc vôùi traàn caûnh, nhö ñen, traéng, nhoû, to, daøi, ngaén, ñaøn oâng, ñaøn baø... Töôûng laø moät trong naêm aám (saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc). töôûng aám: xem naêm aám. töôûng ñaûo: xem ba söï ñieân ñaûo.

Töôûng ñòa nguïc, coøn goïi laø Ñaúng hoaït ñòa nguïc. Xem Ñaúng hoaït.

345

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN töôùng Thieân phuùc luaân: töôùng baùnh xe ñuû ngaøn nan hoa, moät trong caùc töôùng toát cuûa Phaät laø giöõa loøng baøn chaân coù caùc ñöôøng vaân xoaùy hình baùnh xe coù ñuû ngaøn caây nan hoa. tyø-baø-xaù-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Vipaśyanā, thöôøng ñöôïc dòch vôùi caùc nghóa nhö: quaùn, kieán, chuûng chuûng quaùn saùt.

Tyø-da-li: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vaiśālī, cuõng ñoïc laø Tyø-xaù-li, Di-dali, moät ñoâ thaønh lôùn ôû mieàn Trung AÁn Ñoä, dòch nghóa laø Quaûng Nghieâm. Ñaây laø nôi cö truù cuûa Boà Taùt Duy-ma-caät, vò cö só laø Boà Taùt hieän thaân thuyeát phaùp trong kinh Duy-ma-caät.

Tyø-da-yeát-thích-nam: xem Tyø-giaø-la.

Tyø-ñaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Veda, cuõng ñoïc laø Vi-ñaø, Pheä-ñaø, moät boä luaän raát coå cuûa ñaïo Baø-la-moân, coù töø tröôùc thôøi ñöùc Phaät.

Tyø-giaø-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vyākaraṇa, cuõng ñoïc laø Tyø-da-yeátthích-nam, Tyø-giaø-la-na, hay Tyø-haø-yeát-lôïi-naõ, Haùn dòch laø Thanh minh kyù luaän (聲明記論), laø moät boä luaän veà ngöõ hoïc cuûa AÁn Ñoä töø thôøi coå ñaïi, khoâng bieát coù töø bao giôø vaø cuõng khoâng bieát ai laø taùc giaû, neân coù töông truyeàn laø do ñöùc Phaïm thieân thuyeát daïy. Ñaây laø moät boä luaän raát lôùn, ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà vaø phöông phaùp bieän luaän neân haøng hoïc giaû AÁn Ñoä khoâng coù ai laø khoâng nghieân cöùu, hoïc taäp. Teân goïi naøy cuõng duøng chæ chung caùc boä luaän veà ngöõ hoïc cuûa theá tuïc.

Tyø-haø-yeát-lôïi-naõ: xem Tyø-giaø-la.

Tyø-kheo ni Ñaïi AÙi Ñaïo: xem Ma-ha Ba-xaø-ba-ñeà Kieàu-ñaøm-di.

Tyø-kheo Thaûo Heä: vò tyø-kheo naøy bò boïn cöôùp chaën ñöôøng giöït laáy aùo vaø baùt, roài duøng thaân coû töôi quaán vaøo tay chaân. Thaày bò troùi nhö vaäy, chaúng daùm cöû ñoäng vì sôï laøm troác goác reã maø cheát coû, thaønh ra phaïm giôùi. Sau coù ngöôøi ñi ñöôøng troâng thaáy, gôõ ra cho thaày. Do chuyeän naøy neân ngöôøi ta goïi thaày laø tyø-kheo Thaûo Heä (vò tyø-kheo bò troùi baèng coû).

Tyø-kheo Xieån-ñeà: vò tyø-kheo naøy tuy ñöôïc gaëp Phaät maø phaùt taâm xa lìa aùc nghieäp, xuaát gia tu haønh, nhöng veà sau khoâng tin nhaân quaû, neân ngöôøi ñöông thôøi goïi laø tyø-kheo Xieån-ñeà.

Tyø-leâ-da ba-la-maät: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vīrya-pāramitā, töùc laø Tinh taán ba-la-maät, moät trong saùu phaùp ba-la-maät, cuõng goïi laø Tinh taán ñoä. Xem theâm ba-la-maät.

346

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Tyø-löu-ly: xem thaùi töû Löu-ly.

Tyø-ly: teân nöôùc, phieân aâm töø Phaïn ngöõ Vṛji, cuõng thöôøng ñoïc laø Tyø-lytöû, laø moät trong möôøi saùu nöôùc lôùn vaøo thôøi ñöùc Phaät, coøn coù raát nhieàu caùch phieân aâm khaùc nhö Baït-kyø, Baït-xaø, Tyø-leâ-kyø, Vieät-kyø, Phaát-laät-thò... Thôøi Phaät taïi theá, vua A-xaø-theá coù laàn muoán mang quaân ñaùnh nöôùc naøy, sai ñaïi thaàn laø Vuõ Xaù (Varṣakāra) ñeán thænh yù Phaät. Phaät ñöa ra baûy ñieàu ñeå khuyeân vua khoâng neân ñaùnh. Vua A-xaø-theá nghe lôøi baõi binh. Theo Ñaïi Ñöôøng Taây vöïc kyù, quyeån 7, thì nöôùc naøy coù chu vi hôn boán ngaøn daëm, naèm ôû vò trí cao, ñaát ñai caây coái xanh toát, khí haäu raát laïnh, ngöôøi daân ña phaàn tin theo ngoaïi ñaïo, ít ngöôøi tin Phaät phaùp, chö taêng ôû ñaây theo hoïc caû Ñaïi thöøa laãn Tieåu thöøa. Trong kinh naøy goïi ñaây laø nöôùc ngoaïi ñaïo, chöùng toû vaøo thôøi ñöùc Phaät thì daân nöôùc naøy cuõng ñaõ tin theo ngoaïi ñaïo nhieàu hôn theo Phaät.

Tyø-phaät-löôïc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vaipulia, cuõng ñoïc laø Tyø-phuùla, dòch nghóa laø Phöông quaûng kinh, xeáp thöù möôøi trong 12 boä kinh, dòch nghóa laø kinh Phöông quaûng, laáy nghóa “phöông chaùnh quaûng ñaïi” (ngay thaúng chaân chaùnh vaø roäng lôùn), töùc laø kinh ñieån Ñaïi thöøa. Xem theâm Möôøi hai boä kinh.

Tyø-phuù-la (teân kinh): xem Tyø-phaät-löôïc.

Tyø-phuù-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vipula, teân moät ngoïn nuùi, coù nghóa laø roäng lôùn (quaûng ñaïi), thöôøng ñöôïc duøng ñeå ví vôùi nhöõng gì raát to lôùn, khoâng theå hình dung heát, khoâng theå ño löôøng ñöôïc (baát khaû traéc löôïng).

Tyø-theá-sö: xem Veä-theá-sö. tyø-xaù: xem boán giai caáp. tyø-xaù-da: xem boán giai caáp.

Tyø-xaù-khö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Viśākhā, laø moät vò öu-baø-di (nöõ cö só) ôû thaønh Xaù-veä. Ñöùc Phaät giao cho baø nhieäm vuï thoâng tin qua laïi giöõa caùc vò trong taêng ñoaøn tyø-kheo vaø tyø-kheo ni. Baø cuõng laø ngöôøi ñeà ñaït yù nguyeän cuûa caùc vò öu-baø-di khaùc leân ñöùc Phaät.

Tyø-xaù-li: xem Tyø-da-li.

347

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN uaát-ña-la-taêng: xem ba taám phaùp y.

Uaát-ñaø-giaø: xem Uaát-ñaàu-lam-phaát.

Uaát-ñaø-la-giaø: xem Uaát-ñaàu-lam-phaát.

Uaát-ñaø-la-ma töû: xem Uaát-ñaàu-lam-phaát.

Uaát-ñaàu-lam-phaát, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Udraka-rāmaputra, cuøng vôùi oâng A-la-la, phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Ārāḍakālāma, laø nhöõng vò tieân nhaân ngoaïi ñaïo maø ñöùc Phaät tìm ñeán tröôùc tieân treân con ñöôøng hoïc ñaïo. Sau khi thoï hoïc vôùi caùc vò naøy, ngaøi nhaän ra laø hoï hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng ñaït ñeán söï giaûi thoaùt roát raùo, neân ñaõ töø boû hoï ñeå ra ñi. Teân goïi Uaát-ñaàu-lam-phaát ñöôïc dòch nghóa laø Maõnh Hyû hay Cöïc Hyû vaø coøn ñöôïc phieân aâm theo nhieàu caùch khaùc nhö Uaát-ñaø-giaø, Öu-ñaø-la-ma töû, Uaát-ñaø-la-ma töû, OÁt-ñaït-laïc-ca, Uaát-ñaø-la-giaø... ñeàu xuaát phaùt töø cuøng moät teân Phaïn ngöõ. Öông-cöøu-ma-la: xem Öông-quaät-ma. Öông-quaät-ma: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Aṅgulimālya, cuõng ñoïc laø Öông-quaät-ma-la, Öông-cöøu-ma-la hay Öông-quaät-man, dòch nghóa laø chæ man (指鬘), nghóa laø duøng ngoùn tay ngöôøi keát laøm voøng ñeå ñoäi treân ñaàu. Goïi teân nhö theá laø vì ngöôøi naøy tin theo ngoaïi ñaïo taø thuyeát, cho raèng gieát cheát nhieàu ngöôøi thì ñöôïc vaøo Nieát-baøn.

OÂng ta ñaõ gieát cheát ñeán 999 ngöôøi, ñeàu chaët laáy ngoùn tay xaâu laïi thaønh chuoãi ñoäi leân ñaàu. Moïi ngöôøi ñeàu sôï haõi, khoâng coøn ai daùm ñeán gaàn ñeå oâng ta gieát nöõa, vì theá neân oâng ñònh gieát meï mình cho ñuû soá 1.000 ngöôøi. Ñöùc Phaät bieát ñöôïc vieäc naøy lieàn hieän ñeán giaùo hoùa, khieán oâng ta caûi taø quy chaùnh, töø boû vieäc gieát haïi vaø quy y theo Phaät, phaùt taâm caàu Phaät ñaïo. Öông-quaät-ma-la: xem Öông-quaät-ma. Öông-quaät-man: xem Öông-quaät-ma. Öu-ba-ñeà-xaù: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Upadeśa, dòch nghóa laø Luaän nghò, laø nhöõng kinh coù noäi dung bieän luaän, phaân bieät roõ chính taø, phaûi quaáy. öu-baø-di: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø upāsikā, töùc cö só nöõ, cuõng goïi laø caän söï nöõ, chæ ngöôøi nöõ ñeä töû tin Phaät tu taïi gia, thoï Tam quy y vaø giöõ theo Nguõ giôùi.

348

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ öu-baø-taéc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø upāsaka, töùc cö só nam, cuõng goïi laø caän söï nam, chæ ngöôøi nam giôùi quy y Phaät vaø tu taäp taïi gia, trong ñieàu kieän soáng vôùi gia ñình. öu-baùt-la: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø utpala, cuõng ñoïc laø öu-baùt-laït hay oâ-baùt-la, laø moät loaïi hoa sen quyù maøu xanh. Xem boán loaïi hoa sen. öu-baùt-laït: xem öu-baùt-la. Öu-ñaø-la-ma töû: xem Uaát-ñaàu-lam-phaát. Öu-ñaø-na: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Udāna, dòch nghóa: Töï thuyeát hay Voâ vaán töï thuyeát. Xem Möôøi hai boä kinh. öu-ñaøm: teân hoa ñöôïc phieân aâm töø Phaïn ngöõ udumbara, neân coøn ñoïc laø öu-ñaøm-baùt-la, öu-ñaøm-baø-la, oâ-ñaøm-baït-la... ñeàu chæ moät loaïi hoa naøy; Haùn dòch nghóa laø linh thuïy, töùc laø hoa baùo ñieàm laønh. Phaùp Hoa vaên cuù quyeån 4, phaåm thöôïng, noùi raèng hoa naøy ñeán ba ngaøn naêm môùi nôû moät laàn, khi hoa nôû aét coù Chuyeån luaân Thaùnh vöông ra ñôøi. Kinh Phaät noùi chung thöôøng duøng hình aûnh hoa öu-ñaøm ñeå so saùnh vôùi chuyeän hieám coù, nhaát laø vieäc Phaät ra ñôøi. öu-ñaøm-baø-la: xem öu-ñaøm. öu-ñaøm-baùt-la: xem öu-ñaøm. öu-taát-xaû: xem öu-taát-xoa. öu-taát-xoa: hay öu-taát-xaû, phieân aâm töø Phaïn ngöõ upekṣa, thöôøng ñöôïc dòch vôùi caùc nghóa nhö: buoâng xaû, bình ñaúng, trì taâm bình ñaúng, baát thieân nhaát phöông... vaøng dieâm-phuø-ñaøn: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø jambunadasuvarṇa, laø teân loaïi vaøng quyù nhaát coù maøu vaøng tía, ñöôïc laáy töø ñaùy moät con soâng chaûy döôùi röøng caây dieâm-phuø neân goïi teân laø dieâm-phuøñaøn. vaøng roøng saéc tía: töû ma kim hay töû ma hoaøng kim, laø loaïi vaøng roøng tinh luyeän ñöôïc xem laø quyù nhaát, maøu choùi saùng coù öûng saéc ñoû tía.

Veä-theá-sö: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Vaiśeṣika, cuõng ñoïc laø Tyø-theá-sö hay Pheä-theá-söû, Haùn dòch laø Thaéng luaän (勝論), moät trong caùc boä luaän raát noåi tieáng cuûa ngoaïi ñaïo thôøi ñöùc Phaät.

349

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Vi-ñeà: cuõng ñoïc laø Vi-ñeà-hy, phieân aâm töø Phaïn ngöõ Vaidehī, dòch nghóa laø Tö Thaéng hay Thaéng Thaân, Thaéng Dieäu Thaân. Vò phu nhaân naøy laø meï vua A-xaø-theá (töùc thaùi töû Thieän Kieán), hoaøng haäu cuûa vua Taàn-baø-sa-la. Baø coù tín taâm maõnh lieät, caûm ñöôïc ñöùc Phaät thuyeát kinh Quaùn Voâ löôïng thoï, daïy 16 pheùp quaùn veà coõi Tònh ñoä phöông Taây cuûa ñöùc Phaät A-di-ñaø. Baø nhôø ñoù ñöôïc vaõng sanh Tònh ñoä.

Vi-ñeà-hy: xem Vi-ñeà.

Vò sanh oaùn: keû oaùn thuø töø luùc chöa sanh, dòch nghóa töø Phaïn ngöõ Ajātaśatru, phieân aâm laø A-xaø-theá, sau laø vöông hieäu khi thaùi töû Thieän Kieán leân ngoâi.

Vò taèng höõu: xem A-phuø-ñaø-ñaït-ma.

Vò xaû aùc kieán yeát-ma (未捨惡見羯磨), cuõng goïi laø aùc kieán baát xaû yeát-ma, vò tyø-kheo coù toäi vì khoâng döùt boû ñöôïc taø kieán, tin raèng aùi duïc khoâng ngaên caûn söï tu ñaïo (thuyeát duïc baát chöôùng ñaïo), neân phaûi chòu pheùp yeát-ma naøy, khoâng ñöôïc soáng chung trong taêng chuùng. vieäc aùc do nghieäp löïc: nhö ngöôøi sanh trong gia ñình ñoà teå, ñaùnh caù, thôï saên... do nghieäp aáy maø tieáp tuïc laøm vieäc gieát haïi ñeå möu sanh, roài söï gieát haïi ñoù laïi tieáp tuïc daãn ñeán quaû xaáu aùc trong töông lai. vieäc aùc do quaû baùo: nhö ngöôøi taïo nghieäp phaûi sanh laøm thaân suùc sanh, nhö hoå, baùo... laïi do quaû baùo ñoù maø chæ coù moät caùch soáng duy nhaát laø phaûi gieát haïi caùc loaøi chuùng sanh khaùc; roài do vieäc aùc gieát haïi naøy laïi tieáp tuïc phaûi chòu quaû baùo xaáu aùc trong töông lai.

Vieãn haønh ñòa: xem Möôøi ñòa vò.

Voi chuùa giöõa loaøi ngöôøi (Nhaân trung töôïng vöông): Caùch noùi tyû duï ñeå toân xöng nhöõng baäc cao quyù nhaát. Vì voi chuùa laø oai duõng nhaát trong loaøi voi, neân duøng hình aûnh voi chuùa giöõa loaøi ngöôøi ñeå bieåu thò söï oai duõng, maïnh meõ vaø cao quyù nhaát. voâ bieåu saéc: hình saéc khoâng bieåu loä. Nguyeân baûn Haùn vaên kinh naøy duøng 無作色 (voâ taùc saéc), dòch töø Phaïn ngöõ laø avijñapti-rūpa,

350

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ cuõng dòch laø voâ bieåu saéc hay voâ bieåu nghieäp; vì laø khoâng coù bieåu hieän baèng hình theå vaät chaát, ngöôøi ngoaøi khoâng theå nhaän bieát ñöôïc neân goïi laø voâ bieåu. Do yù nghóa ñöôïc giaûng giaûi töø Phaïn ngöõ neân voâ taùc saéc ñöôïc hieåu nhö voâ bieåu saéc. voâ caên tín: xem ñöùc tin voâ caên. voâ caên, nhò caên: chæ chung caùc tröôøng hôïp baát thöôøng veà giôùi tính. Voâ caên (khoâng giôùi tính) chæ ngöôøi sanh ra khoâng coù cô quan sanh duïc, nhò caên hay löôõng tính chæ nhöõng ngöôøi sanh ra coù caû cô quan sanh duïc nam vaø nöõ. voâ dö: xem höõu dö.

Voâ giaùn nguïc: xem A-tyø.

Voâ kieán ñænh: xem Ñænh töôùng.

Voâ kieán ñænh töôùng: xem Ñænh töôùng. voâ kyù: chæ caùc haønh vi khoâng thuoäc veà thieän cuõng khoâng thuoäc veà baát thieän. voâ laäu: khoâng coù söï ræ chaûy cuûa nhöõng ñieàu baát tònh, chæ söï oâ nhieãm cuûa saùu caên do tieáp xuùc vôùi saùu traàn. Voâ laäu töùc laø thanh tònh, khoâng coøn bò oâ nhieãm.

Voâ naõo nhieät: xem A-na-baø-ñaïp-ña.

Voâ Naêng Thaéng: xem Boà Taùt Di-laëc.

Voâ nhieät: xem A-na-baø-ñaïp-ña.

Voâ nhieät thieân: xem Naêm coõi tònh cö.

Voâ phieàn thieân: xem Naêm coõi tònh cö. voâ sanh trí: dòch töø Phaïn ngöõ laø anutpādajñāna, chæ trí tueä cao troåi nhaát cuûa vò A-la-haùn, thaáy bieát thaät taùnh cuûa taát caû caùc phaùp khoâng coù söï sanh ra.

Voâ saéc giôùi: xem Ba caûnh giôùi.

Voâ sôû uùy ñòa: ñòa vò khoâng coøn phaûi sôï seät baát cöù ñieàu gì, do chöùng ñaéc ñöôïc thaät taùnh cuûa taát caû caùc phaùp.

Voâ sö giaùc (Baäc giaùc ngoä khoâng coù thaày daïy): Vì söï giaùc ngoä roát raùo chæ coù theå do trí tueä cuûa chính mình ñaït ñöôïc, khoâng theå nhôø nôi söï daïy baûo cuûa ngöôøi khaùc, neân khoâng coù thaày daïy. Chæ coù

351

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Phaät laø baäc giaùc ngoä roát raùo, neân Voâ sö giaùc cuõng laø danh hieäu ñeå toân xöng ngaøi.

Voâ Thaéng Phaùt Haït: xem A-kyø-ña Sí-xaù Khaâm-baø-la. voâ thuûy: khoâng coù ñieåm khôûi ñaàu.

Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc: xem A-naäu-ña-la tam-mieäu tam-boà-ñeà.

Voâ thöôïng Chaùnh giaùc Löôõng tuùc Toân: moät trong caùc danh hieäu toân xöng ñöùc Phaät. Voâ thöôïng: cao troåi hôn heát; Chaùnh giaùc: baäc giaùc ngoä chaân chaùnh; Löôõng tuùc Toân: Baäc ñaùng toân troïng vì coù ñuû phöôùc ñöùc vaø trí tueä. Xem theâm Löôõng tuùc toân.

Voâ thöôïng voâ sôû uùy: xem Baäc cao nhaát khoâng sôï.

Voâ töôûng thieân: töùc laø caûnh giôùi Voâ sôû höõu xöù (Asaṃjñisattvāḥ), thuoäc Voâ saéc giôùi, naèm döôùi caûnh trôøi cao nhaát laø Phi töôûng phi phi töôûng xöù. Ngöôøi tu thieàn ñaït ñeán Voâ töôûng ñònh thì thaàn thöùc ñaït ñeán caûnh giôùi Voâ töôûng thieân.

Voâ vaán ñaïo: xem Töù ñaïo thaùnh nhaân.

Vuõ Haønh: teân ngöôøi, dòch töø Phaïn ngöõ laø Varṣakāra, phieân aâm laø Baølôïi-ca hoaëc Baø-lôïi-sa-ca-la, cuõng dòch nghóa laø Vuõ Xaù, Vuõ Theá, Haønh Vuõ... chính laø ngöôøi tröôùc ñaây cuøng Ñeà-baø-ñaït-ña xuùi giuïc vua laøm chuyeän aùc haïi cha. Sau khi vua A-xaø-theá leân ngoâi, Vuõ Haønh trôû thaønh ñaïi thaàn naém giöõ binh quyeàn, ñöôïc vua tin caäy.

Vuõ Theá: xem Vuõ Haønh.

Vuõ Xaù: xem Vuõ Haønh. vöôøn Hoan Hyû: cuõng goïi laø vöôøn Hoan Laïc, vöôøn Hyû Laâm, laø moät trong boán khu vöôøn cuûa coõi trôøi Ñao-lôïi. Vöôøn naøy naèm ôû phía baéc, beân ngoaøi thaønh Hyû Kieán. Khi chö thieân vaøo vöôøn thì töï nhieân sanh taâm hoan hyû, neân goïi teân laø vöôøn Hoan Hyû. vöôøn Hoan Laïc: xem vöôøn Hoan Hyû. vöôøn Hyû Laâm: xem vöôøn Hoan Hyû. xa-ma-tha: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Śamatha, laø teân goïi khaùc cuûa thieàn ñònh, thöôøng ñöôïc dòch vôùi caùc nghóa nhö laø: chæ, tòch tónh, naêng dieät. Xem chæ vaø quaùn.

352

BAÛNG THAM KHAÛO THUAÄT NGÖÕ Xa-naëc: phieân aâm töø Phaïn ngöõ Chandaka, laø moät tyø-kheo tính tình kieâu maïn, xaáu aùc; cuõng laø moät trong nhoùm Luïc quaàn tyø-kheo. Xanaëc chính laø ngöôøi haàu caän vaø ñaùnh xe cho thaùi töû Taát-ñaït-ña khi coøn ôû vöông cung, sau khi Phaät thaønh ñaïo xin xuaát gia tu hoïc, yû mình coù xuaát thaân gaàn guõi vôùi Phaät naêm xöa neân khinh thò caùc vò tyø-kheo khaùc, thöôøng laøm nhieàu vieäc xaáu, aùc khaåu, vì theá thöôøng coù teân goïi laø AÙc khaåu Xa-naëc hay AÙc taùnh Xa-naëc. Sau khi Phaät nhaäp dieät, oâng coù laàn bò chuùng taêng tröøng trò baèng pheùp maëc taån (caùch ly khoâng tieáp xuùc); cuoái cuøng theo ngaøi A-nan ñöôïc daïy baûo ñeán khi chöùng quaû A-la-haùn.

Xaø-ñaø-giaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Jātaka, dòch nghóa laø boån sanh, laø nhöõng kinh noùi veà tieàn thaân ñöùc Phaät khi coøn tu haønh ñaïo Boà Taùt. Xem Möôøi hai boä kinh. xaû ñònh: ra khoûi thieàn ñònh, cuõng goïi laø xuaát ñònh.

Xaû ñoïa: xem Ni-taùt-kyø ba-daät-ñeà.

Xaû voâ löôïng: xem Boán taâm voâ löôïng.

Xaù-baø-ñeà: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Śrāvastī, caùch ñoïc khaùc thöôøng gaëp hôn laø Xaù-veä, kinh ñoâ cuûa nöôùc Caâu-taùt-la (Kosala). Ñuùng ra ñaây chæ laø teân thaønh, nhöng nhieàu khi cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ caû nöôùc Caâu-taùt-la, nhö ôû ñaây goïi laø nöôùc Xaù-baø-ñeà, hoaëc coù nôi khaùc goïi laø nöôùc Xaù-veä, ñeàu laø ñeå chæ nöôùc Caâu-taùt-la, vaøo thôøi aáy do vua Ba-tö-naëc cai trò. xaù-lôïi Phaät: xaù-lôïi Phaät coù hai loaïi. 1. Sanh thaân xaù-lôïi: Tro coát cuûa Phaät sau khi thieâu nhuïc thaân cuûa ngaøi coøn laïi, ñöôïc thôø trong caùc chuøa thaùp. 2. Phaùp thaân Xaù-lôïi: Dieäu phaùp maø Phaät ñeå laïi, töùc laø giaùo phaùp thöôøng truï maø Phaät ñaõ thuyeát daïy trong kinh ñieån.

Xaù-veä: xem Xaù-baø-ñeà.

Xích saéc: xem Ca-tyø-la. xieån-ñaø (闡陀): Trong Höõu boä Tyø-naïi-da taïp söï (有部毘奈耶雜事), quyeån 6 coù lôøi chuù nhö sau: 言闡陀者,謂婆羅門讀誦之法 (Ngoân xieån-ñaø giaû, vò baø-la-moân ñoäc tuïng chi phaùp. - Noùi xieån-ñaø, ñoù laø noùi pheùp tuïng ñoïc cuûa ñaïo Baø-la-moân...) Vì theá, xieån-ñaø töùc laø pheùp tuïng ñoïc cuûa ngoaïi ñaïo vaøo thôøi ñöùc Phaät. xuùc ñoäc: xem boán thöù ñoäc.

353

KINH ÑAÏI BAÙT NIEÁT BAØN Xöù phi xöù löïc: cuõng goïi laø “xöù phi xöù trí löïc”. Theo luaän Du-giaø quyeån 50, tôø 2, ñöùc Nhö Lai thaønh töïu Xöù phi xöù trí löïc neân ñoái vôùi caùc nhaân ñeàu roõ bieát nhö thaät; ñoái vôùi caùc quaû cuõng roõ bieát nhö thaät, vì theá coù theå haøng phuïc caùc luaän thuyeát voâ nhaân hoaëc aùc nhaân cuûa ngoaïi ñaïo. Vì theá, trí löïc naøy cuõng coù theå goïi laø Trí löïc phaân bieät nhö thaät. Xem Möôøi söùc. y chæ (依止): y (依) laø nöông döïa, chæ (止) laø döøng laïi, ôû yeân. Y chæ laø choã ñeå cho ngöôøi ta nöông döïa vaø döøng yeân ôû ñoù, töùc laø baäc coù ñuû phöôùc ñöùc vaø trí hueä, ñuû söùc dìu daét ngöôøi khaùc, nhö Phaät laø baäc Y chæ cuûa taát caû chuùng sanh.

Y chæ: xem Caàu-na.

Y-ñeá-muïc-ña-giaø: phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø Iti-vṛttaka, dòch nghóa laø ‘baûn söï’, laø nhöõng kinh noùi veà söï ra ñôøi, thuyeát phaùp cuûa chö Phaät. Xem Möôøi hai boä kinh. y-lan: phieân aâm töø Phaïn ngöõ erāvaṇa, laø moät loaïi caây nôû hoa maøu hoàng raát ñeïp nhöng coù muøi hoâi lan xa ñeán haøng maáy chuïc daëm.

Trong kinh luaän thöôøng duøng hoa y-lan ñeå so saùnh vôùi nhöõng phieàn naõo tuï taäp trong thaân. y-sö-ca (iṣīkā), moät loaøi coû coù tính beàn bæ, chaéc chaén, duøng ñeå ví vôùi nhöõng gì chaéc chaén, khoâng theå phaù hoaïi. Saùch Du-giaø löôïc toaûn (瑜伽略纂) quyeån 3 coù vieát: “有草名伊師迦，體性堅實” (Höõu thaûo danh y-sö-ca, theå taùnh kieân thaät. - Coù loaøi coû teân y-sö-ca, baûn tính beàn chaéc.) Caùc baûn Haùn vaên cuõng coù khi dòch teân coû naøy laø ñaêng taâm thaûo (燈心草). yù nghieäp: xem ba nghieäp. yeám haân quaùn: xem phaùp quaùn Saùu haïnh. yeát-ma (羯磨), phieân aâm töø Phaïn ngöõ laø karma, dòch laø taùc phaùp, laø hình thöùc phaùn xeùt taäp theå, do chuùng taêng nhoùm hoïp (thöôøng ít nhaát cuõng phaûi töø 4 vò trôû leân) maø xem xeùt ñöa ra quyeát ñònh tuøy theo töøng tröôøng hôïp.

354