CU LT W EIT ET D EN ER SC G HA EE PP STE EN S-
HT
IG
EN
T LA
FA
30 JA AR 20 I 20
NU
T EI M IT DA RS ER VE ST NI M . U NA .M VA
DO
I. S
ÉE TR
EN
programma
mens & Mythe
HORIZON JANUARI 2020
het onverbiddelijke noodlot
MENS & MYTHE Het onverbiddelijke noodlot: Oedipus i.s.m. Universiteit van Amsterdam Faculteit der Geesteswetenschappen
VR 17 januari 2020 13.00 - 16.00 uur
Mens & Mythe, zo luidt het thema van drie
SPUI25
programma’s die het Concertgebouwor-
Symposium Mens & Mythe
kest deze maand, in samenwerking met de
muziek Debussy, Smit-Sibinga, Takemitsu,
Faculteit der Geesteswetenschappen, speelt.
Lutosławski
De concerten zijn gewijd aan drie persona-
Julie Moulin fluit Miriam Overlach harp
ges uit de Griekse mythologie en de met hen verbonden thema’s: de diefstal van het vuur
2
DO 30 januari 20.15 uur
der schepping door de held Prometheus, het
Het Concertgebouw
liefdesoffer van koningin Alceste en de wor-
Concert Koninklijk Concertgebouworkest
steling met het lot van koning Oedipus. Drie
muziek Verdi, Verbey, Stravinsky
thema’s die menselijkheid afzetten tegenover
Santtu-Matias Rouvali dirigent
de koele onverbiddelijkheid der goden. De
Pierre Bokma spreker
wens om het magistrale opera-oratorium Oe-
Lance Ryan Oedipus
dipus Rex van Stravinsky/Cocteau weer eens op
Anna Caterina Antonacci Jocaste
de lessenaars te zetten, vormde de aanleiding.
Christian Van Horn Creon, bode
Oedipus verenigt de drie mythische verhalen.
Shenyang Tiresias
In zijn opstand tegen de almacht van het lot
Atillio Glaser de herder
spiegelt zich de strijd van Prometheus om de
Staatskoor ‘Latvija’ (heren)
mens het ‘licht’, inzicht en scheppingskracht te brengen en net als Alceste redt hij wat hem
Entrée Late Night 22.15 - 01.30 uur
dierbaar is in een pre-christelijke daad van
KOORZAAL EN ENTREEHAL
zelfopoffering. Wat Cocteau en Stravinsky ‘als
Julie Moulin fluit
vanzelfsprekend’ hebben weggelaten, is het
Miriam Overlach harp
letterlijke antwoord op het raadsel waarmee
Dominic Seldis contrabas
Oedipus voorafgaand aan zijn benoeming tot
en diverse andere artiesten
koning van Thebe de Sfinx verdreven heeft. De Sfinx vraagt: wat loopt ’s ochtends op vier benen, ’s middags op twee en ‘s avonds op drie? Het antwoord luidt: de mens. Mark van Dongen
horizon -mens & mythe
in dit blad
horizon
5 Horizon-partner: Faculteit der
Onder de naam Horizon organiseert het
Geesteswetenschappen (UvA)
Koninklijk Concertgebouworkest een reeks thematische concertprogramma’s in samen-
6 Essay: Oerscènes, crisissituaties
werking met instellingen uit diverse culturele disciplines. Met steeds een ander actueel,
Piet Gerbrandy
artistiek thema komt rond de concerten op
10 Mise-en-espace Gijs de Lange
donderdag een breed palet aan onderwerpen aan bod. In de orkestprogramma’s presenteert
Olga Beemster
het orkest in opdracht geschreven of recente
12 Poëzie Oedipus
composities in samenhang met ‘klassiekers’
Anna Enquist
uit het repertoire van de laatste eeuw. In ieder concertprogramma is een spreker, beeld-
13 Kunst Oedipus and the Sphinx
projectie of een theatrale act opgenomen.
Francis Bacon
De verbreding en verdieping waarnaar de naam Horizon verwijst, betreft de
14 Horizon-concert
vernieuwing van het repertoire, de inter
14 toelichting Mark van Dongen
disciplinaire samenwerking en de omkadering
21 synopsis Oedipus Rex
met randprogrammering. Vast onderdeel is
22 biografieën
de feestelijke Entrée Late Night op de late donderdagavond. Musici van het Koninklijk
24 Entrée Late Night
Concertgebouworkest spelen op diverse locaties kamermuziek.
Britt van Klaveren
26 Recensie Rottersdamsch Nieuwsblad
Thema’s en concertdata 2019/2020 10 oktober 2019 Schatten en Schandalen
27 Colofon en Vooruitblik Hel, Hades, Inferno juni 2020
i.s.m. Hermitage Amsterdam 30 januari 2020 Mens & Mythe – het onverbiddelijke noodlot: Oedipus i.s.m. Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Geesteswetenschappen 18 juni 2020 Hel, Hades, Inferno m.m.v. LeineRoebana horizon - mens & mythe
3
kunstenaar uit Vulci, drinkschaal met afbeelding Oedipus en de Sfinx, ca. 480 v.C., Vaticaans Museum
horizon partner
mens, mythe en muziek Universiteit van Amsterdam/Concertgebouworkest: symposium, essays, inleidingen In samenwerking met de Universiteit van
Essay, artikel en video-inleidingen
Amsterdam, faculteit Geesteswetenschap-
De samenwerking omvat naast het sympo-
pen, richt het Concertgebouworkest zich
sium het Horizon-Essay van Piet Gerbrandy,
deze maand op de vraag hoe de oude
docent Klassiek en Middeleeuws Latijn aan
Griekse mythologische verhalen inspireren
de Universiteit van Amsterdam (zie volgende
tot muziek en tot diepere inzichten, vooral
pagina). Op de website vindt u een gesprek
in onszelf. De samenwerking omvat een
tussen hem en klarinettist Olivier Patey over
symposium, essays en video-inleidingen.
Oedipus Rex van Stravinsky en Cocteau.
Al eeuwenlang raken we geboeid en geïnspi-
Daarnaast schreef classicus Philip Westbroek
reerd door dezelfde mythen, dat geldt voor
het coverartikel voor het januarinummer
wetenschappers net zozeer als kunstenaars.
van Preludium. Dat gaat over de eeuwigheids-
Er is dan ook iets speciaals aan de hand met
waarde van zowel de muziek als de Griekse
deze verhalen: het zijn de oerpatronen van
mythologie, waardoor die twee onontkoom-
ons culturele bestaan.
baar samengaan. In de bijbehorende video gaat hij in gesprek met pianist Jeroen Bal over
Mythen zijn op het eerste gezicht vertellingen
Skrjabins Prometheus.
over goden en helden, maar nader beschouwd zijn ze de spiegel van een cultuur en een
Bij het derde themaprogramma is er een
sleutel tot ons diepste menszijn. Er bestaan
op video vastgelegd gesprek tussen classica
overeenkomsten tussen mythen en religieuze
Emilie van Opstall van de Vrije Universiteit en
gebruiken in oude en nieuwe culturen wereld-
cellist Johan van Iersel over Glucks Alceste. Van
wijd. Rond 1900 verbindt Sigmund Freud het
Opstall schreef voor Preludium een artikel dat
menselijke onbewuste met concepten uit de
Euripides’ Alceste relateert aan de positie van
Griekse mythologische verhalen, een van de
de vrouw.
bekendste is het verhaal van Oedipus. De video’s zijn te bekijken via www.concertSymposium
gebouworkest.nl.
De Universiteit van Amsterdam organiseerde op 17 januari in SPUI25 een symposium waarin academici vanuit diverse invalshoeken vertelden over Griekse mythen en hun invloed op de westerse muziekgeschiedenis. horizon - mens & mythe
5
essay
oerscènes, crisissituaties mens en mythe In het kader van de samenwerking met
van Sigmund Freud en Carl Gustav Jung,
de Faculteit der Geesteswetenschappen is
veelal vanuit dat de mythe voortkomt uit het
Piet Gerbrandy gevraagd het Horizon-essay
onbewuste, maar die hypothese zou weleens
te schrijven. Classicus, dichter, essayist,
overbodig kunnen zijn. Mythen worden im-
vertaler en librettist Piet Gerbrandy doceert
mers bij het volle bewustzijn verteld, geïnter
Klassiek en Middeleeuws Latijn aan de Uni-
preteerd en aangepast, en het is evident
versiteit van Amsterdam. Hij plaatst Koning
dat ze ons iets leren over wie we zijn, wat
Oedipus van Sophocles in cultuurhistorisch
onze positie in de wereld is en welke taboes
perspectief.
niet doorbroken mogen worden. Daar kun je helder over nadenken, juist om erachter
6
Muziek en dans moeten de oudste vormen
te komen dat het vaak onoplosbare proble-
van kunst zijn, gezien het feit dat mensen
men betreft. We zijn nu eenmaal sterfelijk,
niet de enige zoogdieren zijn die c ollectieve
tegenover de natuur (of de goden, of het lot)
emoties tot uitdrukking brengen door
leggen we het af, en wanneer we in een loya-
synchroon te bewegen en geluid te maken:
liteitsconflict geraken is iedere knoop die we
mensapen en dolfijnen doen het ook. Aus dem
doorhakken de verkeerde. Mythen vormen een
Geiste der Musik, om met Friedrich Nietzsche te
hulpmiddel om dit soort kwesties te kunnen
spreken, is vervolgens de cultuur ontstaan, in
benoemen, aangezien ze oerscènes verbeel-
het bijzonder de taal, het verhaal en de reli-
den.
gie. Dat mensen wereldwijd over taal beschikken en elkaar verhalen vertellen, duidt erop dat die vaardigheden al ontwikkeld waren toen Homo sapiens Afrika verliet. Opmerkelijk
De theatertraditie heeft ertoe geleid dat wie naar een verhaal luistert, een hecht scenario voor een crisissituatie verwacht.
genoeg vertonen mythen uit de verschillende werelddelen onderling grote overeenkomsten.
Dat we hier in het Westen bij mythen in de
Vertelden de eerste mensen ook al mythische
eerste plaats aan de Grieken denken, valt toe
verhalen, meer dan 100.000 jaar geleden, en
te schrijven aan een gelukkige samenloop van
gaan misschien alle mythologieën uiteindelijk
omstandigheden. Om te beginnen beschikte
terug op één bron? Of heeft iedere samen-
de Griekse cultuur al betrekkelijk vroeg over
leving ze zelf bedacht en lijken ze op elkaar
het schrift, zodat oude verhalen opgetekend
omdat ze nu eenmaal draaien om vragen en
konden worden voordat ze door de tijd waren
problemen waarmee ieder mens, iedere maat-
ingehaald. Wat dit betreft is er overigens
schappij te maken krijgt?
weinig verschil met de vroege schriftculturen
Een eeuw geleden ging men er, in het kielzog
van China, India, Mesopotamië en Egypte.
horizon -mens & mythe
Doorslaggevend voor het succes van juist de
stelde hij zich, niet geheel ten onrechte, voor
Griekse mythologie is echter de wijze waarop
dat hij daarmee de Attische tragedie nieuw
de verhalen gestructureerd werden, en dan
leven inblies. We zouden zelfs kunnen stellen
met name in wat terecht geldt als een van de
dat het min of meer geritualiseerde karakter
meest succesvolle scheppingen van het oude
van de hele moderne concertpraktijk (gewijde
Europa: de Attische tragedie. Tussen ongeveer
stilte, zwarte kleding, applaus op het juiste
500 en 350 v.Chr. werd in Athene jaarlijks een
moment, gaan staan en zitten, buigingen), of
aan de god Dionysos gewijd theaterfestival
het nu om Het Concertgebouw of de Stopera
georganiseerd, waarvoor telkens drie toneel-
gaat, zijn wortels heeft in de Griekse toneel-
schrijvers een trilogie van tragedies schreven.
traditie.
Nu is het grootste deel van die meer dan duizend stukken verloren gegaan, er zijn er nog geen 35 overgeleverd, maar alles wijst erop
Koning Oedipus is de rechercheur die erachter komt dat hij zelf de dader is.
dat de theatertraditie ertoe geleid heeft dat wie naar een verhaal ging luisteren voortaan
Niets is dus vanzelfsprekender dan een
een hechte, compacte plot verwachtte, een
concertserie waarin Griekse mythen centraal
overzichtelijk scenario voor een crisissituatie
staan, en het is al evenmin toevallig dat de
waarin cruciale keuzes gemaakt moesten
stukken die gespeeld worden bijna allemaal
worden, die niet zelden op een catastrofe
teruggaan op tragedies. In zo’n programma
uitdraaiden. Niet alleen toneelschrijvers, ook
mocht het verhaal van Oedipus niet ontbre-
andere dichters, en zelfs geschiedschrijvers,
ken. Toen Aristoteles in de vierde eeuw v.Chr.
maakten zich die techniek eigen. Vandaar dat
een boek over literatuur schreef, de Poëtica,
de Griekse mythen zoals we ze tegenwoordig
waarin hij vooral het genre van de tragedie
nog kennen, zich vaak in een paar zinnen
behandelde, schoof hij immers één stuk naar
laten navertellen. Het zijn verhalen met een
voren dat volgens hem bij uitstek geslaagd
kop en een staart, doorgaans met een mini-
was: Koning Oedipus van Sophocles (496-406).
maal aantal relevante personages. Het is vele
Het verhaal over de onfortuinlijke vorst van
malen eenvoudiger de plot van Sophocles’
Thebe bestond al eeuwen, maar Sophocles
Antigone na te vertellen dan die van welk stuk
was erin geslaagd de plot zo te construeren
van Shakespeare ook.
dat er geen speld meer tussen te krijgen was.
De Atheense tragedie was een vorm van
Het resultaat is een gruwelijke whodunnit
totaaltheater. De uitvoeringspraktijk had,
waarin de briljante rechercheur er tot zijn
dankzij haar ontstaansgeschiedenis in de
ontzetting achter komt dat hij zelf de misda-
cultus van Dionysos, een ritueel karakter. De
diger is.
acteurs droegen maskers, het koor danste
Oedipus’ ouders, Laius en Jocaste, hadden
en zong. Van realisme was dus geen s prake,
ooit te horen gekregen dat hun toekomstige
maar juist de gestileerde vorm droeg bij
zoon zijn vader zou doden en met zijn moeder
aan het effect, want het publiek besefte te
zou trouwen. Toen er inderdaad een jongetje
participeren in een handeling die als het ware
werd geboren, droegen zij een slaaf op het in
buiten de normale tijdsorde was geplaatst.
de bergen achter te laten, ten prooi aan wilde
Toen Claudio Monteverdi aan het begin van
dieren. De slaaf gaf het kind echter aan een
de zeventiende eeuw zijn opera’s schreef,
herder uit Korinthe, die het op zijn beurt over-
horizon - mens & mythe
7
droeg aan zijn koning, die kinderloos was.
de grootste taboes heeft overschreden. Door
Oedipus groeit op zonder te weten wie hij is.
zich de ogen uit te steken en in ballingschap
Wanneer hij later te horen krijgt dat hij zijn
te gaan, verlost hij Thebe van de besmettings
vader zal doden en met zijn moeder zal trou-
haard die hij zelf blijkt te zijn geweest.
wen, besluit hij Korinthe voortaan te mijden.
Stravinsky en zijn librettist Cocteau hebben
Tijdens zijn reis doodt hij bij een driesprong
Sophocles’ plot als uitgangspunt genomen
een oude man die hem ergert, en wanneer
voor de opera, of het oratorium, Oedipus Rex
hij Thebe bereikt, blijkt die stad in de greep
(1927). De ingrepen die ze hebben gedaan zijn
te zijn van de weerzinwekkende Sfinx. Wie de
echter significant. Om te beginnen is het
Sfinx verslaat, mag met de koningin trouwen,
verhaal zozeer uitgekleed dat er van de han-
die onlangs weduwe is geworden. Oedipus
deling weinig overblijft. De ingenieuze wijze
weet het monster te vloeren door een raadsel
waarop bij Sophocles de ontknoping verloopt,
op te lossen en wordt koning. Jaren later
is geschrapt, zelfs in die mate dat je met het
breekt de pest uit; dat is het moment waarop
libretto in de hand nauwelijks kunt door-
de eigenlijke tragedie begint. Het orakel van
gronden hoe de koning erachter komt wie
Delphi zegt dat de stad pas van ziekte gevrij-
hij eigenlijk is. De kern is echter onaangetast
waard zal zijn wanneer de moordenaar van de
gebleven: Oedipus is iemand anders dan hij
vorige koning is gevonden.
denkt te zijn. In de tweede plaats is de tekst in het Latijn
8
Het draait om de vraag in hoeverre de mens zichzelf kan kennen en of hij in staat is zijn eigen lot te bepalen.
vertaald, waardoor de toeschouwers niet direct greep hebben op wat er op het podium gebeurt, maar door de combinatie van de oude, ceremoniële taal en de dwingende mu
Zelfverzekerd kondigt Oedipus aan dat hij die
ziek in de positie komen van wie een onbe-
klus zal klaren – en dat doet hij inderdaad.
grepen ritueel bijwoont. De tekst wordt een
Waar gaat het stuk over? De bekendste
raadsel, net zoals Oedipus dat voor zichzelf
moderne interpretatie is die van Freud, die
is. Daar komt bij dat de verteller, die gewoon
het verhaal gebruikte bij het in kaart bren-
Frans (of Nederlands) spreekt, de onbegrij
gen van onbewuste driften: ieder jongetje
pelijkheid alleen maar versterkt, omdat hij
zou zijn moeder helemaal voor zich alleen
het verhaal anders weergeeft dan het zich in
willen hebben en zijn vader daarin als rivaal
feite afspeelt. En dan lijkt bovendien de mu-
beschouwen. In Sophocles’ tragedie spelen
ziek vaak een totaal andere stemming op te
verdrongen verlangens echter geen enkele rol.
roepen dan de personages in hun teksten tot
Het stuk draait veeleer om de vraag in hoe
uitdrukking brengen.
verre de mens zichzelf kan kennen en of hij
Wat Stravinsky laat zien, kortom, is dat het
in staat is zijn eigen lot te bepalen. Oedipus
bestaan fundamenteel ondoorgrondelijk is.
is de geniale oplosser van raadsels, maar zijn
Wat dit betreft staat hij dichter bij Kafka dan
eigen identiteit en bestemming blijven lange
bij Freud. De handelingen van Oedipus zijn op
tijd voor hemzelf verborgen. En wie probeert
zichzelf volkomen duidelijk, en voor zijn drijf
aan zijn lot te ontkomen, zo suggereert
veren geldt dat eveneens, maar hij schiet er
Sophocles, maakt het alleen maar erger. Oedi-
niets mee op. De mythe, de tragedie, de opera
pus moet uiteindelijk onder ogen zien dat hij
is een oproep tot nederigheid, maar ook tot
horizon -mens & mythe
kritisch nadenken. Hebben de personages de
doen, wetend dat de consequenties, welk pad
juiste keuzes gemaakt? Hadden ze eigenlijk
op de driesprong we ook kiezen, onoverkome-
wel iets anders kunnen kiezen? En wat zou
lijk zullen zijn?
den we zelf in vergelijkbare omstandigheden
Piet Gerbrandy
9
Jean Cocteau, beeld voor uitvoering in Théâtre des Champs-Élysées, Parijs, 1952. © Artists Rights Society (ARS), New York
horizon - mens & mythe
mise-en-espace
eerst de noten, dan de anekdote Gijs de Lange in voorbereiding op Oedipus Rex
10
In Stravinsky’s bewering dat muziek niks
hun gezongen monologen ondersteunen met
anders uitdrukt dan zichzelf kan Gijs de Lange
abstracte, gestileerde gebaren. Een gestiek,
zich vinden. Luisteren, luisteren, luisteren is
die een muzikale in plaats van emotionele
dan ook waaruit zijn voorbereiding hoofd-
motivatie kent. Meer als een ritueel of als een
zakelijk bestaat. Om zo de structuur van het
formeel gebeuren. De solisten krijgen boven-
stuk volledig te begrijpen. En in het verlengde
dien wit geschminkte gezichten, maskerach-
daarvan de bedoeling van de componist. Hij
tig. Een verwijzing naar de maskers uit de
zal in de geest van Stravinsky werken en geen
klassiek Griekse opvoeringspraktijk.
eigen draai geven aan dit muzikale koningsdrama. Zijn mise-en-espace omvat een wel-
Dat het oorspronkelijk Franse libretto van
overwogen positionering van de solisten en is
Cocteau werd vertaald naar het Latijn ver-
daarnaast een poging om de afwikkeling van
hoogt de abstrahering. Het maakt de keuze
het noodlot ook naar beeld te vertalen.
voor geen boventitels een logische en verkleint het risico dat de anekdote het begrij-
Waar componenten als duur, tempo, volume,
pen van de voorstelling op muzikaal niveau in
toon en melodie bij een toneelwerk niet vast-
de weg zit.
liggen, zodat repetitietijd dan vooral gaat zitten in het onderzoeken en uitvinden daarvan,
Toch zal er ook iets wĂŠl te verstaan zijn.
zijn die onderdelen bij muziek vooraf vast-
Letterlijk. De enige begrijpelijke tekst rolt
staande gegevens. In het geval van Oedipus Rex
uit de mond van acteur Pierre Bokma, die in
heeft de muziek de wonderlijke mengvorm
2001 in een regie van Pierre Audi in twee door
van een opera-oratorium, een uniek genre dat
hem aaneengesmede tragedies van Sophocles
nieuwsgierigheid aanwakkert naar of er nu
(Koning Oedipus en Oedipus in Kolonos) de titelrol
wel of niet geacteerd zal worden. Niet. Als het
groots als altijd gestalte wist te geven. In zijn
aan Stravinsky en dus aan De Lange ligt.
openingswoorden nu - Bokma is de Spreker in deze Oedipus Rex - zegt hij zoiets als dat hij
De partituur schrijft voor dat er geen inter-
de toehoorders van tijd tot tijd het drama van
actie tussen de solisten is. Ze lijken ten-
Sophocles in herinnering zal brengen om hen
toongesteld, zijn museumstukken als het
een grote inspanning van oren en geheugen
ware, waarbij De Lange graag ziet dat ze
te besparen. Een betere steun van het geheu-
horizon -mens & mythe
Théodor Stravinsky, ontwerp voor toneelbeeld Oedipus Rex, partituur Boosey & Hawkes
11 gen (‘informatie uit de eerste bron’ haast) kan men zich niet wensen. De oren hoeven daarentegen niet te worden gespaard. Laat die de volle laag maar krijgen. Graag zelfs. Olga Beemster
Gijs de Lange Gijs de Lange studeert eind jaren zeventig
Van cabaret tot opera en alles daartussen.
af aan de acteursopleiding van de Toneel-
Acteren blijft hij ernaast doen. In een
academie Maastricht en wordt twee jaar
interview legde De Lange regisseren eens
later, als hij bij het toenmalig Zuidelijk
uit als ‘acteren via andere mensen’. Mis-
Toneel Globe speelt, door artistiek leider
schien daarom dat hij geen voorkeur voor
Gerardjan Reijnders op het idee gebracht
het een of ander heeft. Een voorkeur voor
om ook te gaan regisseren. Het idee
genre heeft hij absoluut wel: komedie
spreekt hem aan en hij doet het. In Hel-
wint dan van tragedie. Zijn meest recente
mond. Zijn Antigone blijkt de start van
regies waren die van Showponies 2 (de Alex
een indrukwekkende reeks producties,
Klaassen revue) en Hendrik Groen - Zolang er
uiteenlopend in vorm en genre.
Leven is.
horizon - mens & mythe
poĂŤzie
Oedipus In de behandelkamer is hij onze gids. Op zijn geleide wordt wie is versteend verstikt van woede. Vuur van haat komt vrij. De loden schuld. De ogen gaan kapot van afgunst. Razernij. Dat hij zijn moeders blauwe schaduw kent in elke vrouw wordt waar. Het bitter huilen, knieĂŤn opgetrokken 12
van verdriet. Dat men zo hevig kan verlangen, en dat niet, dat niet. En wij, aan wie die op de bank ligt traag geneest, zijn blind voor het begin van het verhaal. Geen handboek dat vertelt hoe iemand het zojuist geboren kind heeft opgetild, op tafel heeft gelegd en met een hand de voetjes vasthield. Iemand heeft nagedacht, een priem gepakt, heeft kracht gezet. Anna Enquist Uit: Soldatenliederen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1991 horizon -mens & mythe
kunst
Francis Bacon, Oedipus and the Sphinx after Ingres, 1983 Š The Estate of Francis Bacon. All rights reserved, Pictoright/DACS/Artimage 2020. Photo: Prudence Cuming Associates Ltd
horizon-concert toelichting
mens en mythe het onverbiddelijke noodlot Verdi Ouverture ‘La forza del destino’
14
Het lijkt een aardige grap: de Ouverture ‘La
met de grote en kleine sext, de intervallen die
forza del destino’ (‘de macht van het lot’) op een
Leonora en Alvaro in hun noodlottig geschie-
programma dat naar aanleiding van de Oedi-
denis verbonden houden.
pus-mythe het noodlot als thema heeft, maar
De ouverture - de beroemde versie die pas
dit is dé gelegenheid om de stijl van Verdi in
na de première ontstond en die een pièce de
het gehoor te roepen die zo onverwacht op-
résistance van het orkestrepertoire werd –
duikt in Stravinsky’s muzikale weergave van
begint, na dreigende koperstoten, met het
het thema in Oedipus Rex. Want in contrast
stuwende noodlotsthema. Dat speelt een
met de opzettelijk afstandelijke behandeling
grote rol aan het einde van het eerste bedrijf
van de mythe lardeerde Stravinsky zijn parti-
van de opera, als de door haar geliefde Alvaro
tuur met stijlcitaten van emotioneel geladen
per ongeluk dodelijk verwonde markies zijn
muziekdrama’s uit het verleden, de grote
dochter Leonora vervloekt. De geliefden gaan
Verdiaanse aria van Jocaste voorop (Händel
uiteen, maar als Alvaro, om de wrede wereld
en Moesorgski zijn andere voorbeelden). Dit
te ontvluchten, in een klooster treedt, is dat
dionysische, extatische aspect was nodig om
uitgerekend de plek waar Leonora een schuil-
het apollinische, gestileerde Griekse kunstdra-
plaats denkt te hebben gevonden.
ma tot leven te wekken. En Stravinsky hield van Verdi: ‘Verdi! Verdi! De grote en machtige
Verbey
Verdi! (…) Ik acht Verdi hoger dan alle andere
Ariadne
muziek van de negentiende eeuw’ (1935).
Het denkbeeldige labyrint, waarin zowel Alvaro en Leonora als Oedipus en Jocaste
In La forza del destino is er feitelijk geen sprake
verstrikt raken, krijgt letterlijk gestalte in
van een door een orakel voorspeld lot, maar
de levensgeschiedenis van de Kretenzische
van een vloek en van geliefden die tot een
koningsdochter Ariadne. Gevraagd om bij
tragisch einde veroordeeld zijn, wát ze er ook
het verhaal van Koning Oedipus een nieuw
aan doen om de speling van het lot te ontwij-
orkestwerk te schrijven, koos Theo Verbey
ken. Stravinsky lijkt goed te hebben gekeken
voor deze mythe, te interpreteren als het spie-
naar Verdi’s – juist in Forza erg uitgewerkte –
gelbeeld daarvan. Ariadne staat symbool voor
gebruik van toonsoorten om karakters en hun
het vinden van een uitweg uit het doolhof,
emotionele status te typeren, en naar het spel
bevrijding en verlossing.
horizon -mens & mythe
Ariadne, dochter van koning Minos van Kreta,
Donderdag 30 januari
werd verliefd op de Atheense held Theseus,
concert
die naar Kreta was gekomen om de Minotau-
Koninklijk Concertgebouworkest
rus te doden. Dit monster, half mens en half
Santtu-Matias Rouvali dirigent
stier, hield men uit voorzorg gevangen in het
Pierre Bokma spreker
Labyrint. Koning Minos dwong de Atheners
Lance Ryan Oedipus
om jaarlijks zeven jongens en zeven meis-
Anna Caterina Antonacci Jocaste
jes naar Kreta te zenden als voedsel voor de
Christian Van Horn Creon, bode
Minotaurus. Met een door Ariadne verschaft
Shenyang Tiresias
zwaard slaagde Theseus erin de Minotaurus
Atillio Glaser de herder
te verslaan en dankzij de door haar uitgerolde
Staatskoor ‘Latvija’ (heren)
20.15 uur - GROTE ZAAL
kluwen wol (‘de draad van Ariadne’) wist hij zijn weg terug uit het doolhof te vinden.
mise-en-espace Gijs de lange
De mythe (naar Ovidius) verhaalt verder hoe Ariadne op het eiland Naxos door haar ge-
Guiseppe Verdi 1813-1901
liefde wordt verlaten en uiteindelijk de bruid
Ouverture ‘La forza del destino’ (1869)
wordt van Dionysus. Na haar dood wordt ze als godin van de passie naar de Olympus
Theo Verbey 1952-2019
gevoerd.
Ariadne (2019) voor orkest
Het is verleidelijk om in het lieflijke, kalme
wereldpremière, opdrachtcompositie
(Lento) begin van het werk naar de gelaatstrekken van Ariadne te zoeken, de strijd van
pauze
Theseus en het monster in de toenemende beweeglijkheid van sequensmatig herhaalde,
Igor Stravinsky 1882-1971
korte melodische motieven tegenover snel
Oedipus Rex (1926-27, rev. 1948)
repeterende ritmische samenklanken en de
opera-oratorium in twee bedrijven naar
terugtocht uit het Labyrint in de herhaalde
Sophocles op tekst van Jean Cocteau
motieven tegen het eind van dit centrale
er is geen boventiteling, zie synopsis pagina 21
Allegro, om dan in de terugkerende structuur van het Lento Ariadne te hervinden. Maar on-
einde concert ca. 22.10 uur, aansluitend:
danks het karakteristiek heldere notenbeeld van Verbey en de duidelijke melodische, har-
entrée late night
monische en ritmische gestiek, is het verhaal
Koorzaal en Entreehal, zie pagina 24
achter de noten zonder zijn eigen toelichting niet te duiden. Het overlijden van de compo-
vanaf € 24,00 via www.concertgebouworkest.nl
nist kort na de voltooiing van het werk kwam als een grote schok.
nieuw! video-inleiding bij dit programma: www.concertgebouworkest.nl/horizon
Het concert van 31 oktober (serie A) wordt opgenomen door AVROTROS voor uitzending op zondag 2 februari om 14.15 uur via NPO Radio 4.
Romeins mozaĂŻek uit Thuburbo Majus, TunesiĂŤ, Theseus onthoofdt de Minotaurus in het Labyrint, 3e eeuw, Bardomuseum Tunis.
Stravinsky Oedipus Rex [lees de synopsis op pagina 21] In 1926 was Stravinsky voor het eerst sinds Theo Verbey 1959-2019
lange tijd toe aan een groots opgezet en
Theo Verbey overleed op 13 oktober
symfonisch bezet dramatisch werk. Op zoek
2019, voor de orkestgemeenschap
naar een ‘subliem’ onderwerp, vond hij in
onverwacht. Korte tijd daarvoor had
Koning Oedipus van Sophocles een passend
hij zijn handgeschreven partituur van
universeel gegeven dat weinig uitleg vergde
het in opdracht geschreven orkest-
en dat hem in staat stelde om zich geheel op
werk Ariadne voorgelegd. Als altijd maakte hij de titel pas bekend na
de dramatische essentie te concentreren. Hij wendde zich nu tot Cocteau, wiens Antigone eveneens naar Sophocles - hij bewonderde, en
voltooiing van de muziek. Met zijn grote instrumentatietalent en heldere, melodische klankconstructies – grotendeels gebaseerd op een persoonlijke, van theoretische
legde uit dat wat hem voor ogen stond een ‘stilleven’ was, geen heftig bewogen muziekdrama. Er moest een minimum aan handeling zijn; de gemaskerde solisten, als levende standbeelden opgesteld op platformen van
getalsverhoudingen afgeleide toon-
verschillende hoogte, zouden het toneel niet
taal – stond de componist in hoog
verlaten; evenals het koor, dat een grote rol
aanzien bij het orkest.
kreeg toebedacht. Vandaar dat het werk als
De eerste kennismaking vormde zijn
opera-oratorium werd aangeduid.
orkestratie van de Sonate opus 1 van Alban Berg, die sinds 1993 tientallen
Omdat geen enkele moderne taal hem toe-
malen op de lessenaars heeft gestaan.
reikend leek, koos Stravinsky voor het Latijn:
In opdracht van het orkest ontston-
‘Een keuze die het grote voordeel had van
den Alliage (1997) en het trombone
een medium dat niet dood, maar versteend
concert LIED (2007, voor Jörgen van
was en als monument immuun was geworden voor ieder risico van vulgarisatie’. Het
Rijen). In 2017 orkestreerde Verbey voor het orkest Rachmaninoffs lied Lentewateren. In dat jaar voerde het Concertgebouworkest ook zijn Invitation to a Beheading (2008) uit.
onpersoonlijke Latijn, een taal die hij niet goed beheerste, bevrijdde hem van de dwang van woordbetekenis en spreektaalritme, ten gunste van een zuiver muzikale ritmiek. Dit werd de drijvende kracht in het muziekdrama, dat wordt gekenmerkt door morse-achtige noodsignalen als het ‘Oracula, oracula’ uit Jocastes aria, de aanhoudende verwijzing naar de driesprong (tri-vi-um) en het voor laatste koor, door Stravinsky als ‘sterfhuis tarantella’ betiteld.
horizon - mens & mythe
17
Cocteau voegde de commentaarstem toe, die
mee Jocaste wordt verwelkomd, ná de spreker
het publiek in de eigen taal toespreekt. Deze
in plaats van ervóór te plaatsen, zodat deze
spreker staat geheel buiten de muziek, op
pompeuze muziek direct volgt op de woorden
vier woorden aan het eind van zijn tweede
‘hij is bang’.
interruptie na, uitgesproken terwijl de lage strijkers al inzetten: “[de moordenaar van de]
Koning Oedipus wringt zich in allerlei boch-
vorst-is-een-vorst”. Dat woordritme wordt
ten, om zich uiteindelijk te schikken in zijn
hierna opgepakt door het koor op ‘ex-pec-ta-
voorspelde lot. Zijn trotse, hoge coloraturen
mus’: het volk wacht op de ziener Tiresias,
van het begin hebben dan plaats gemaakt
die de koning zelf als de moordenaar zal
voor onzekere melodische lijnen in de aria
aanwijzen.
‘Nonne monstrum’, als hij niet wil zien wat Jocaste al weet, en eindigen vol deemoed
18
De korte spreekteksten werken ironisch, ze
– weifelend tussen majeur en mineur – op
vormen steeds een brug naar een volgend cri-
‘Lux facta est’: de waarheid is aan het licht
sismoment in het verhaal, waarna de muziek
gekomen. Dan volgen de aankondiging van de
weer bij het punt aansluit waar men geble-
dood van Jocaste en de epiloog door de bode
ven was. En hoewel Stravinsky dit later als
en het koor, met de uiteindelijk terugkeer van
hinderlijke onderbrekingen heeft afgedaan,
het onontkoombare ritme in de bassen waar-
heeft hij de ironie in één geval versterkt met
mee het werk ook begon.
de suggestie om het herhaalde Gloria waar-
Mark van Dongen
Stravinsky: “De muziek is grotendeels een ‘Merzbild’, samengevoegd uit wat ik maar in handen kreeg (…) Ik houd ervan, van alles, zelfs van de fanfares van de boodschapper, die me doen denken aan de nu beroerd klinkende trompetten van de vroege 20th Century Fox”.
horizon -mens & mythe
Kurt Schwitters, Merzbild 31, assemblage van verschillende materialen, 1920, Sprengel-Museum, Hannover
Pier Paolo Pasolini, still uit de film Edipo Re, 1967
synopsis
Eerste bedrijf De koningszoon Oedipus uit Korinthe heeft
onderweg naar Thebe een man gedood die
de Sfinx verslagen, die de stad Thebe terro-
hem bij een driesprong de weg versperde.
riseerde. Hij heeft de plaats ingenomen van
Maar dat kan toch niet Laius geweest zijn?
de vermoorde koning Laius en is gehuwd
Want die werd door bandieten gedood. Oedi-
met diens vrouw Jocaste, niet wetende dat
pus hoopt dat de herder dat kan bevestigen.
deze zijn werkelijke vader en moeder zijn. Nu
Een bode arriveert uit Korinthe om te vertel-
Thebe wordt geplaagd door de pest belooft
len dat Oedipus’ vermeende vader Polybus
hij opnieuw de stad te redden. Hij stuurt
is gestorven. Hij tracht Oedipus gerust te
Creon (de broer van Jocaste) om advies te
stellen door te vertellen dat Polybus niet zijn
vragen aan het orakel. Creon rapporteert: de
echte vader was. Hij verklaart dat deze ooit
epidemie is veroorzaakt door de moord op
een baby met gewonde voeten (‘oidipous’
Laius en kan alleen overwonnen worden door
betekent ‘gezwollen voet’) adopteerde, aan
de moordenaar te straffen. Oedipus zweert
hem overhandigd door een herder. Die herder
hem op te sporen, Hij vraagt de blinde ziener
is dezelfde als de getuige van de moord bij
Tiresias om hulp. Deze adviseert Oedipus zijn
de driesprong. Jocaste, die zich nu realiseert
zoektocht te staken en weigert te vertel-
hoe het zit, vlucht weg. Oedipus meent dat
len wat hij weet. Oedipus wordt woest en
ze zich voor hem schaamt, nu zou blijken dat
beschuldigt Tiresias van de moord op Laius.
hij geen koningszoon is. Hij wil zijn afkomst
Daarop onthult Tiresias dat de moordenaar
weten. De herder en de bode onthullen daar-
zelf een koning is, die uit Thebe moet worden
op dat hij de zoon is van Laius en Jocaste.
verdreven. Oedipus kan dat niet rijmen en
Uit angst dat de profetie uit zou komen had
concludeert dat Tiresias moet zijn omgekocht
Jocaste haar kind (waarvan Laius de enkelpe-
door Creon om hem te onttronen. Niet de zie-
zen had doorgesneden) in de bergen achter
ner Tiresias, maar híj is door het volk geroe-
gelaten. De herder had het kind naar Polybus
pen om het raadsel op te lossen. Dan juicht
gebracht. Oedipus vervloekt zichzelf: alles is
en scandeert het koor: de geliefde koningin
aan het licht gekomen.
Jocaste verschijnt.
Dan komt de bode vertellen dat Jocaste zich heeft opgehangen. Oedipus heeft zich, toen
Tweede bedrijf
hij haar lichaam aantrof, de ogen uitgestoken
Jocaste is verontwaardigd over het dispuut
met haar gouden gesp. Hij toont zich als een
der vorsten in de door pest geteisterde stad
onmens aan het volk. Nu is hij echt blind.
en wil Oedipus kalmeren. Dat orakel spreekt onzin, zegt ze: het waren bandieten die Laius op een driesprong vermoordden. Het vermelden van de driesprong maakt Oedipus bang. Hij beveelt de enige getuige van de gebeurtenis, een herder, te halen. Na zijn vlucht uit Korinthe (omdat hij vernomen had van de voorspelling dat hij zijn vader zou vermoorden en met zijn moeder zou slapen) heeft hij horizon - mens & mythe
21
biografieën
Koninklijk Concertgebouworkest opgericht in 1888 | door critici geroemd om
De Mexicaanse Hond en de M ünchner Kam-
zijn herkenbare orkestklank en gerekend tot
merspiele | bekend van films als De aanslag,
’s werelds beste orkesten | had tot nu toe
Advocaat van de hanen, Moordwijven, Quiz en
zeven chef-dirigenten: Willem Kes, Willem
Van God los en de televisieseries ’t Schaep met
Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard
de 5 Pooten, Gooische vrouwen en De prooi | won
Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons en
meerdere Gouden Kalveren en Emmy Awards
Daniele Gatti | werkte met grote componis-
en twee keer de belangrijkste Nederlandse
ten als Richard Strauss, Gustav Mahler, Igor
toneelprijs, de Louis d’Or
Stravinsky en Hans Werner Henze | geeft eigentijdse muziek nog altijd een vaste plaats
Lance Ryan, tenor
in de programmering, zoals in de innovatieve
Oedipus
thematische serie Horizon | leidt jonge talent-
Studeerde in Italië bij onder anderen Gianni
volle musici op in de eigen orkestacademie |
Raimundo en Carlo Bergonzi | was enige jaren
lanceerde in 2019 internationaal jeugdorkest
verbonden aan het Badisches Staatstheater in Karlsruhe | vierde successen in belangrijke
Young
operahuizen wereldwijd, waaronder bij
22
Santtu-Matias Rouvali, dirigent
de Bayreuther Festspiele | gaf gestalte aan
Studeerde aan de Sibelius Academie in Helsin-
Siegfried in Wagners Siegfried en Götterdämme-
ki | sinds 2017 chef-dirigent van het Göteborg
rung, Bacchus in Ariadne auf Naxos van Richard
Symfonieorkest | eerste gastdirigent van het
Strauss en de titelrol van Verdi’s Otello | debu-
Philharmonia Orchestra, waar hij in 2021 Esa
teerde bij het Concertgebouworkest in juni
Pekka Salonen zal opvolgen als chef-dirigent
en juli 2017 als Herodes in Richard Strauss’
| voerde als chef-dirigent van het Tampere
Salome onder leiding van Daniele Gatti bij De
Filharmonisch Orkest (sinds 2013) onder meer
Nationale Opera
alle symfonieën van Sibelius uit | regelmatig te gast bij onder meer de Los Angeles Phil-
Anna Caterina Antonacci, mezzosopraan
harmonic, het Orchestre Philharmonique de
Jocaste
Radio France, het Oslo Philharmonic en het
Studeerde in Bologna, waar ze in 1986 haar
Tokyo Symphony Orchestra | leidt met grote
operadebuut maakte als Rosina in Rossini’s
regelmaat opera’s, waaronder Verdi’s La forza
Il barbiere di Siviglia | specialiseerde zich aan-
del destino | debuteert bij het Concertgebouw-
vankelijk in Rossini-rollen als Ninetta
orkest
(La gazza ladra) en Elena (La donna del lago) | zingt zowel sopraan- als mezzosopraanrollen
Pierre Bokma, spreker
| werd geprezen om haar vertolkingen van
Studeerde in 1982 af aan de Toneelschool
onder meer Cassandre in Berlioz’ Les Troyens en
Maastricht | speelde bij toneelgezelschap
de titelrol van Bizets Carmen | was eerder
Globe, vervolgens bij het Publiekstheater en
te gast bij het Concertgebouworkest in
na de fusie met Centrum vele jaren bij Toneel-
oktober 1992 met Stravinsky’s Pulcinella onder
groep Amsterdam, nu ITA | sinds 2004 tevens
leiding van Riccardo Chailly
verbonden aan muziektheatergroep Orkater, horizon -mens & mythe
Christian Van Horn, bariton Creon en bode
Zephyrus in Mozarts Apollo et Hyacinthus | sinds
studeerde aan Yale University en maakte deel
2016 verbonden aan de Deutsche Oper Berlin
uit van de Lyric Opera Center for American
| debuteerde bij het Concertgebouworkest
Artists in Chicago | was te gast bij opera
in juni en juli 2017 als Narraboth in Richard
gezelschappen als de Metropolitan Opera in
Strauss’ Salome onder leiding van Daniele Gatti
New York, de San Francisco Opera, de Baye
bij De Nationale Opera
rische Staatsoper in München en De Nationale Opera | bekend van de titelrol van Mozarts
Lets Staatskoor ‘Latvija’
Le nozze di Figaro, Méphistophélès in Faust van
Opgericht in 1942 | dirigent en artistiek
Gounod en Colline in Puccini’s La bohème |
leider sinds 2013 is Andris Poga | won vijf-
werkte met de New York Philharmonic en de
maal de Grote Muziekprijs van Letland |
Berliner Philharmoniker | ontving in 2018 de
werkte mee aan de soundtrack van de film
prestigieuze Richard Tucker Award | debuteert
Perfume (2006) en bracht wereldpremières van
bij het Concertgebouworkest
Sjtsjedrins The Enchanted Wanderer, Pärts The Deer´s Cry en Russian Requiem van Auerbach
Shenyang, bas-bariton
| organiseert jaarlijks het Internationaal
Tiresias
Festival voor Religieuze Muziek in Riga |
begon zijn zangstudie aan het conservatori-
trad op met Mariss Jansons, Andris Nelsons,
um van Shanghai | vervolgde zijn opleiding
Neeme en Paavo Järvi, David Zinman, Valery
in New York aan The Juilliard School en bij
Gergiev en Zubin Mehta | werkte met het
het Lindemann Young Artist Development
Concertgebouworkest samen in Mahlers
Program van de Metropolitan Opera | regel-
Achtste symfonie (2011), op cd uitgebracht door
matig te gast bij ‘The Met’, recent als Sprecher
Concertgebouworkest Live, en in Mahlers
in Mozarts Die Zauberflöte | werd in 2007 uit-
Tweede symfonie in Sint-Petersburg (2013)
geroepen tot BBC Cardiff Singer of the World | had veel succes met zijn vertolkingen van Figaro in Mozarts Le nozze di Figaro en Alidoro in Rossini’s La Cenerentola | maakt zijn debuut bij het Concertgebouworkest Attilio Glaser, tenor herder Studeerde aan de Bayerische Singakademie en de Hochschule für Musik und Theater in München | houdt zich sinds 1996 intensief bezig met concertrepertoire | soleerde vele malen in Bachs Weihnachtsoratorium, Mozarts Requiem, Beethovens Missa solemnis en Negende symfonie en Dvořáks Stabat Mater | maakte in 2006 zijn operadebuut als horizon - mens & mythe
23
entrée late night
griekse wijsheid bij Entrée omarm je lot, filosofeer mee Vanavond kun je bij Entrée meer te weten komen over je lotsbestemming. Tenminste, als je daarvoor open staat. Tijdens mijn studentenjaren kwam ik via mijn studies Literatuurwetenschap en Filosofie veel in aanraking met het ‘lot’. Een concept waar ik nog steeds veel over nadenk en dat voor mij sterk samenhangt met ‘controle’. Zoals bij elk onderwerp waar een echte harde waarheid niet is te vinden, ko-
24
men er eindeloos vragen bovendrijven. Bestaat er zoiets als een voorbestemde weg? Zo ja, is het mogelijk om daar enige controle op uit te oefenen? Of is reageren op het noodlot je enige optie? Is het concept van een lotsbestemming simpelweg een excuus om geen eigen verantwoordelijkheid te nemen voor de wegen die je kiest? Trotseer het noodlot Volgens filosoof Jos de Mul probeerden de oude Grieken het noodlot te temmen door een tragische houding aan te nemen: ‘Ze
Op deze manier is ook het stuk Fall van Kaija
zeiden: ‘Noodlottigheden zijn niet te vermij-
Saariaho te interpreteren, voor solo harp en
den. Het is belangrijk om ze op een heroïsche
elektronische muziek. Het stuk is onderdeel
manier te trotseren, namelijk door ze met
van de balletmuziek Maa, waarin het centrale
open ogen tegemoet te treden.’’
thema bestaat uit het oversteken van een
Op dezelfde manier gaan we vanavond na het
bestemming naar een andere door middel
hoofdconcert de Entrée Late Night in.
van hekken, water, deuren… maar ook door
Want als je iets toch niet kunt veranderen,
te vallen. Fall impliceert dan ook het vallen
laten we het dan omarmen!
vanuit deze wereld naar de onderwereld. horizon -mens & mythe
Donderdag 30 januari entrée late night De vraag is dan: wat gebeurt er zodra we in deze wereld belanden? Heeft het noodlot
CONCERTGEBOUW 22.15 - 01.30 uur
daadwerkelijk toegeslagen of valt de schade
KOORZAAL EN ENTREEHAL
eigenlijk wel mee? Is het mogelijk dat het ons
vrij toegankelijk
eigenlijk wel bevalt in de onderwereld? ca. 22.30 uur - Koorzaal Tragisch lot in aria’s
mini-concert door musici Koninklijk
Zo filosoferen we verder met de studenten
Concertgebouworkest
van de Dutch National Opera Academy, die aria’s uit verschillende opera’s laten horen.
muziek
Een kunstvorm waarbij het (nood)lot vaak
Claude Debussy 1862-1918
een prominente rol speelt. Bijvoorbeeld in La bohème van Puccini, waaruit we vanavond
Syrinx voor fluit solo (1913) Julie Moulin fluit
de aria ‘Donde lieta uscì’ te horen krijgen. In deze aria besluiten de geliefden Mimi en Rodolfo om uit elkaar te gaan; Mimi heeft tuberculose en
Kaija Saariaho 1952 Fall voor harp solo (1991) Miriam Overlach harp
Rodolfo is straatarm en zou haar niet kunnen verzorgen. Uiteinde-
Moritz Eggert 1965
lijk sterft zij in zijn armen. Een
Tamam Shud
tragisch einde.
voor contrabas solo (2016)
Je begint je af te vragen waarom
Nicholas Schwartz contrabas
we ons zo aangetrokken voelen tot noodlottige verhalen, al dan niet in een komisch jasje gestoken zoals bij Mozarts Le nozze di Figaro, waaruit ook een aria zal worden gezongen.
verder Studenten Dutch National Opera Academy een samenwerking tussen Koninklijk Conservatorium Den Haag en Conservatorium van Amsterdam
Wat zien we in de bol?
Scènes uit Lucrezia Borgia van Donizetti,
Boven in de Entreehal verwelkomen we het
La bohème van Puccini en Le nozze di Figaro
noodlot met open armen door middel van
van Mozart
tarotkaarten, een rad van fortuin, noodlottige drankjes met geheime ingrediënten en glazen
De Entrée Late Night is een onmisbaar onderdeel
bollen. We geven ons noodlot een dikke
van Horizon. Entrée, de jongerenvereniging van Het
knipoog. Misschien vinden we vanavond geen
Concertgebouw en het Concertgebouworkest staat
antwoord op de vraag of het lot bestaat, maar
garant voor een verrassende invulling van het thema.
- wie weet - wel een verklaring voor onze eigen fascinatie met het (nood)lot. Britt van Klaveren
toegang gratis
Stravinsky-festival
26
Onze Parijsche correspondent schrijft ons: Van mijn leven heb ik niet zoo’n vreemd gezelschap gezien, als dat naar de Salle Pleyel was komen stroomen en dat de enorme zaal tot in alle uithoeken vulde voor het concert van – en gedirigeerd door Igor Stravinsky. Gewoonlijk doet de politie geen invallen in zalen, waar men voor zijn plaats een tientje betaalt en waar zelfs een programma een harden Nederlandschen gulden kost, maar anders zou een flinke schoonmaak daar wellicht meer resultaat hebben gehad dan de geregelde ronden in alle arrondissementen en de banlieue. ’t Was een défilé van de zonderlingste wezens. Dames met geschilderde baardjes, jongens met een face à main, ‘jonkheid’ in de wonderlijkste kleederdrachten, de mannen gedecolleteerd en de ‘garçonnes’ met hooge vadermoorders en stijve plastrons en manchetten, kale heertjes, die zich, al huppelend een shawl om de tengere schoudertjes drapeerden: zoo ziet een XXe eeuwsche hellevaart er uit. Maar laat ons dat alles vergeten: we zijn gekomen voor Stravinsky. Hij is een
van die componisten die niemand onverschillig kunnen laten. Zelfs hij, die voor het eerst van zijn leven Stravinsky ‘hoort’ (en dat bleken er nog heel wat te zijn), kan er niet neutraal tegenover blijven. (…) Na de pauze kregen we ’t opera-oratorium Oedipus Rex op tekst van Jean Cocteau, in Latijnsche vertaling van Jean Danielou. Stravinsky Rex toont zich hier (et pour cause) veel harmonischer, wat niet wegneemt dat hij èn koor (een zeer middelmatig mannenkoortje hier van oude versleten stemmen) èn solisten althans voor een heidensche moeilijkheid zet en voor een ondankbaar werk. Over het geheel magistraal van opbouw, vervalt de compositie telkens toch weer in zonderlinge kronkelingetjes, welke zelfs schade doen. Zoo treedt er een ‘récitant’ (Jacques Copeau) in op, die telkens moet vertellen, wat het drama is, en Stravinsky vult dat relaas op met bazuingeschal hetgeen, vooral wanneer men den tekst hoort zeggen door den ouden Copeau, een meer dan komischen indruk maakt. naar recensie op concert van 22 mei 1928, Parijs
Cocteau: “Is het onze schuld dat de imbecielen denken dat we hen voor de gek houden? En eigenlijk is dat ook zo. We houden hen voor de gek, maar niet zoals ze denken.”
horizon -mens & mythe
Horizon in 2019/2020
VOORUITBLIK
Grensverleggende concerten met een actueel thema
serie 3 concerten € 118 schenkers/concertvrienden € 103 losse kaarten v.a. € 24
MENS & MYTHE COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Gabriël Metsustraat 16, 1071 EB Amsterdam Postbus 78098, 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl
do 18 juni 2020 20.15 uur
redactie Olga Beemster, Mark van Dongen,
Hel, hades, inferno
Martijn Voorvelt, Esther Wouters
programma met dans beeldredactie en opmaak
m.m.v. LeineRoebana
Esther Wouters tekst
Koninklijk Concertgebouworkest
Olga Beemster, Mark van Dongen,
Thomas Adès dirigent
Piet Gerbrandy, Britt van Klaveren, Martijn Voorvelt, Universiteit van Amsterdam
Dit programma biedt drie ‘hellebeelden’ met ieder een eigen culturele achtergrond. Liszts
basisontwerp en omslag
Mephisto-wals is ontleend aan het toneelge-
Atelier René Knip en Rens Martens
dicht Faust van Lenau (1836). In tegenstelling drukwerk
tot het werk van Goethe eindigt deze Faust
Mart.Spruijt
uit de vroege Romantiek zonder verlossing in de hel. Het neoklassieke ballet Orpheus van
copyright
Stravinsky (1948) is een eigentijdse reflectie
Van werken van beeldende kunstenaars aan gesloten bij een CISAC-organisatie is het auteurs
op het mythologische verhaal van Orpheus,
recht geregeld met Pictoright te Amsterdam
die in de onderwereld vergeefs probeert zijn
©Pictoright Amsterdam 2020.
Eurydice terug te winnen. In zijn nieuwe
Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever. De uitgever heeft getracht recht
balletmuziek Inferno reflecteert Adès op het
hebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen.
eerste deel uit de Divina commedia van Dante,
Zij die menen zekere rechten te kunnen doen
ontstaan op het breukvlak van Middeleeuwen
gelden, k unnen zich tot de uitgever wenden.
en Renaissance, een spirituele reis door hel
Horizon wordt mede mogelijk gemaakt door de
en vagevuur naar de verlossing van de ziel
Foundation Concertgebouworkest.
in de hemel. horizon - mens & mythe
27
st ke or
N ZO
RI
HO
el ue
TH EM A
RL EG CO GEN NC D ER E TE N
SV E
ou w
GR EN
ko n
b ge rt ce
in
kl
n co
t ac ij
k