koninklijk concertgebouworkest
Barcelona en Amsterdam 1919 . I.S M
DO
17 J
M H EU SC US HET
AN 20 19
.M IP
E
TI EC
EN TR ÉE
LA TE NI G
J ET O M PR RT LD CE BEE
HT
N CO
programma HORIZON JANUARI 2019 BARCELONA EN AMSTERDAM 1919
Barcelona en Amsterdam 1919
in dit blad
horizon
ontwakend
ontwakend modernisme
modernisme WO 16 januari 17.00 uur
Met groot succes bracht het Concertgebouw
4 Horizon-partner: Museum Het Schip
Onder de naam Horizon organiseert het
Amsterdamse School Museum Het Schip
orkest in 2015 Dream of the Song van George
Laura Lubbers & Nikki Manger
Koninklijk Concertgebouworkest een reeks
Horizon-lezing met muziek
Benjamin in première, gebaseerd op Spaanse
Wendingen: de tonen van de Amsterdamse School
teksten (o.a. Lorca) die een spiritueel ontwa
7 Horizon-lezing Wendingen: tonen van de
werking met instellingen uit diverse culturele
Ton Heijdra spreker
ken schetsen. Het werk keert nu terug, met
Amsterdsamse School
disciplines. Met steeds een ander actueel,
muziek Leo Smit, Maurice Ravel
een visualisatie door Oliver Harrison, in een
Ton Heijdra
artistiek thema komt rond de concerten op
Joséphine Olech fluit Guus Jeukendrup altviool
programma dat aansluit op de Gaudí-ten
Petra van der Heide harp Susanne Niesporek
toonstelling in Amsterdamse School Museum
8 Essay: Architectuur in een chaotische tijd
aan bod. In de orkestprogramma’s presenteert
viool Tatjana Vassiljeva cello
Het Schip. Hiermee wordt het ontwaken van
Thomas von der Dunk
het orkest in opdracht geschreven of recente
thematische concertprogramma’s in samen
donderdag een breed palet aan onderwerpen
de moderne Nederlandse architectuur na het
2
composities in samenhang met ‘klassiekers’
DO 17 januari 20.15 uur
eind van de Eerste Wereldoorlog herdacht,
13 Interview: George Benjamin
uit het repertoire van de laatste eeuw. In
HET CONCERTGEBOUW
nu honderd jaar geleden, toen de architecten
Thea Derks
ieder concertprogramma is een spreker, beeld
concert Koninklijk Concertgebouworkest
van de Amsterdamse School met kunstzinnige
muziek Ravel, Richter, Soler, Benjamin
sociale nieuwbouwprojecten als Het Schip en
projectie of een theatrale act opgenomen.
16 Horizon-concert
De verbreding en verdieping waarnaar
George Benjamin dirigent
De Dageraad arbeiders een alternatief voor
16 toelichting: Thea Derks
Bejun Mehta countertenor
de sloppen van de Jordaan wilden bieden.
20 Horizon-beeldprojectie WildVreemd
vernieuwing van het repertoire, de inter
Nederlands Kamerkoor (dames)
Hun expressionistische vormgeving sloot aan
21 Horizon-beeldprojectie Oliver Harrison
disciplinaire samenwerking en de omkadering
beeld WildVreemd en Oliver Harrison
bij jugendstil en art nouveau en vertoont
22 biografieën 23 achtergrond: Wijdeveld over de Bolero
een verwantschap met het modernisme van
Entrée Late Night 22.30 - 01.30 uur
Gaudí. De stijlkenmerken klonken ook door in
KOORZAAL EN ENTREEHAL
de muziek, zoals in de Spaans-getinte werken
musici Koninklijk Concertgebouworkest
van Ravel die het orkestprogramma omlijsten.
en diverse andere artiesten
Met het recente orkestwerk Sol stellen we de jonge Catalaan Blai Soler aan het Neder
t/m 31 maart 2019
landse publiek voor, en in het samen met
Amsterdamse School Museum Het Schip
kunstenaarscollectief WildVreemd gecreëerde
Gaudí en de Amsterdamse School
opdrachtwerk Wendingen van de jonge Neder
tentoonstelling
landse componist Christiaan Richter wordt rechtstreeks verwezen naar de vormentaal van
24 zangtekst: Dream of the Song
27
Beeld Gaudí, plafond Casa Batlló
foto Matt Grosswendt
28 Entrée Late Night 30
RCO House en Berlage
32
Poëzie: Droom en daad
Henriette Roland Holst
de Amsterdamse School. Mark van Dongen
horizon -barcelona en amsterdam 1919
de naam Horizon verwijst, betreft de
met randprogrammering. Vast onderdeel is de feestelijke Entrée Late Night op de late donderdagavond. Musici van het Konink lijk Concertgebouworkest spelen op diverse locaties kamermuziek. Thema’s en concertdata 2018/2019 18 oktober 2018 De zeven hoofdzonden m.m.v. Wende 17 januari 2019 Barcelona en Amsterdam 1919 i.s.m. Amsterdamse School Museum Het Schip 11 april 2019 Dood in Venetië
33 Colofon & Vooruitblik
i.s.m. Internationaal Theater Amsterdam (theater Carré) horizon - barcelona en amsterdam 1919
3
horizon partner
bezige bijen in barcelona en amsterdam Gaudí en de Amsterdamse School
Laura Lubbers en Nikki Manger, curatoren
vooral werkte voor de katholieke kerk en de
van de tentoonstelling in Museum Het
bourgeoisie ontkwam ook hij niet aan de
Schip, tonen aan dat de architecten van de
gonzende industrialisatie. Salvador Pagès, een
Amsterdamse School en Gaudí zonder het
jeugdvriend van Gaudí, was één van de meest
te beseffen deel uitmaakten van eenzelfde
prominente leiders van de Catalaanse arbei
maatschappelijke ontwikkeling en daarbij
dersbeweging. Hij zat in de textielindustrie
dezelfde symboliek gebruikten.
en richtte de coöperatie La Obrera Mataro nense op in het industriestadje Mataró, iets
4
Antoni Gaudí, bij die het vaandel van de Obrera Mataronese Coop bekroonde, 1884 (collectie Museu de Mataró)
Aan het einde van de negentiende eeuw
ten noorden van Barcelona. De coöperatie
gonst het in Barcelona. De textielindustrie
was gestoeld op het sociaal-utopisme, een
het vaandel bekroonde. Het is een staaltje
de stad. Amsterdam ontwaakt uit de slape
heeft een vlucht genomen en Barcelona is een
stroming die zowel Pagès als Gaudí aan
prachtig vakmanschap, dat het veelzijdige
rige negentiende eeuw en wordt een stad
economisch centrum van betekenis gewor
hing. Het ging uit van een socialisme waar
talent van Gaudí laat zien. De bij heeft grote,
met allure. Het rode stadsbestuur ontfermt
den. Industriëlen kunnen er snel en gemak
geen revolutie voor nodig was, maar dat de
bijna starende ogen en recht vooruitstekende
zich over de situatie van de arbeiders door
kelijk rijk worden, niets lijkt onmogelijk. De
verspreiding van coöperaties in heel Europa
pootjes. De textuur van het hoofd en het lijfje
middel van de Woningwet. Amsterdam wordt
stadsuitbreiding Eixample wordt gebouwd en
als oplossing voor de klassenstrijd zag. In
zijn prachtig verbeeld. De tere vleugels zijn
onder bestuur van Floor Wibaut (Wie bouwt?
de Wereldtentoonstelling van 1888 plaatst Bar
opdracht van Pagès ontwierp Gaudí voor deze
gemaakt van gaas dat tussen de nerven van
Wibaut!) het ‘mekka van de volkshuisvesting’.
celona in het middelpunt van de artistieke-
arbeiderscoöperatie een woon-werkgebied
brons is gespannen. Deze bij is een symbool
Deze socialistische wethouder laat krotten
en wetenschappelijke wereld. Er is werk. In
met een fabriek, woningen en sociale voor
voor de hard werkende arbeiders, nijverheid,
en sloppen slopen en maakt geld vrij voor de
de havens, in de textielfabrieken, overal zijn
zieningen zoals een school en een gemeen
toewijding en vasthoudendheid. En hoewel
verbetering van de volkshuisvesting. Woning
arbeiders nodig. De arbeidersklasse groeit en
schapshuis. Pagès had een utopische ge
een individueel exemplaar, is het ook een
bouwcorporaties krijgen goedkope leningen
krijgt een steeds duidelijkere stem. Hoewel de
meenschap voor ogen, waar de arbeiders alles
symbool voor samenwerking. De gonzende
om mooie en goede woningen te bouwen
middenklasse politiek de touwtjes in handen
vonden wat ze nodig hadden om te wonen,
zwermen arbeiders maakten uiteindelijk
voor de arbeiders. Dat gebeurt veelvuldig in
probeert te houden, klinken in arbeiderskrin
werken, ontspannen en leren. Een afgesloten,
samen het economische succes van Catalonië;
de nieuwe wijken aan de stadsranden van
gen steeds vaker revolutionaire en collectivis
maakbare wereld waar met de juiste voorzie
dat lijkt Gaudí met deze bij te willen zeggen.
Amsterdam.
tische idealen door. Die idealen zijn lang niet
ningen, de juiste architectuur en het juiste
altijd eensgezind: er zijn revolutionairen, pro
beleid de utopie waarheid kon worden.
‘Niets is mooi genoeg voor de arbeider, die al zo
Voor de socialistische woningbouwvereniging
lang zonder schoonheid heeft moeten leven’
Eigen Haard bouwt architect Michel de Klerk
gressieven, antirevolutionairen, anarchisten, socialisten, communisten, hervormingsgezin
Gaudí ontwierp ook een vaandel voor de
den, … Toch wil men in grote lijnen hetzelfde:
arbeiderscoöperatie. Dat vaandel was een
Ook Amsterdam gonst ten tijde van de
‘Niets is mooi genoeg voor de arbeider, die
betere woningen, betere voorzieningen en
belangrijk object dat werd gedragen bij vie
industriële revolutie. De havens zijn volop
al zo lang zonder schoonheid heeft moeten
betere arbeidsomstandigheden.
ringen of officiële gelegenheden. Het enige
in gebruik en verschillende (gas)fabrieken
leven’ is zijn devies. Dit en andere ideeën over
Hoewel Gaudí gedurende zijn hele carrière
dat er nog van over is, is de bronzen bij die
brengen banen en daarmee arbeiders naar
het vormgeven van de nieuwe samenleving
horizon -barcelona en amsterdam 1919
zijn beroemde ‘arbeiderspaleis’ Het Schip.
horizon - barcelona en amsterdam 1919
5
horizon lezing
Wendingen de tonen van de Amsterdamse
telefooncel foto Jvhertum
School
Michel de Klerk, omslag “Woningbouwnummer” Wendingen, 1920
6
woensdag 16 januari
worden getoond in Wendingen – hét tijdschrift
is terug te zien in de universele iconografie
Op 16 januari spelen musici van het Con-
lezing
over de bouw- en sierkunst van de Amster
van de bij. De werklust van de bijen werd al
certgebouworkest in Museum Het Schip in
Museum Het Schip, postkantoor
damse School. Het omslag van het ‘Woning
vanaf de Oudheid geprezen. Deze insecten
het prachtige postkantoor van Michel de
bouwnummer’ uit 1920 laat zien dat De Klerk
stonden symbool voor de handwerknijverheid
Klerk, en houdt Ton Heijdra een lezing over
naast architect ook kunstenaar is. Voor de
– het ambacht. In het Amsterdamse Centraal
Wendingen, hét tijdschrift over de bouw-
achterkant maakt hij een lithografie met
Station is ook een muursteen uit 1889 te zien
en sierkunst van de Amsterdamse School.
lezing
krioelende bijen rondom een bijenkorf. Deze
waarin nijverheid wordt verbeeld door een
Hierin kwamen alle kunstvormen samen,
Wendingen: de tonen van
stellen de hard werkende arbeiders voor die –
bijenkorf. Door de toenemende overscha
waaronder muziek.
de Amsterdamse School
volgens de architecten van de Amsterdamse
keling op mechanische arbeid verdween na
School – een veilige en comfortabele woning
de Eerste Wereldoorlog de symboliek van de
Ton Heijdra is sociaal geograaf en mede
verdienen. Op de voorkant verbeeldt De Klerk
bij, zij werd vervangen door het tandwiel.
oprichter van Museum Het Schip. Hij was
muziek
deze woning middels een zwaluwnest waar
Gaudí en de architecten van de Amsterdamse
jarenlang betrokken bij de stedelijke ont
Leo Smit 1900-1943
de ouders in alle geborgenheid voor hun
School hadden de bij echter nog hoog in het
wikkeling van Amsterdam en schreef talrijke
Trio voor fluit, altviool en harp (1926)
kinderen kunnen zorgen. De architecten van
vaandel staan: niet alleen als personificatie
publicaties over de geschiedenis van verschil
à Madame Rosa Spier
de Amsterdamse School hebben vele ‘zwa
van de arbeiders, maar ook als zinnebeeld
lende Amsterdamse wijken.
Allegro ma non troppo, scherzando, molto lento
luwnesten van baksteen’ gerealiseerd. Zo
voor het ambacht. Want hoewel de industrie
staat in Amsterdam Zuid het expressionisti
de maatschappij overnam, omarmden deze
Musici van het Concertgebouworkest spelen
sche woningblok De Dageraad, ontworpen in
architecten ook de handwerknijverheid als
het Trio voor fluit, viool en harp uit 1926 van de
1920 voor de hoeksteen van de samenleving:
metselen, trencadís (mozaïek), glas-in-lood
toen nog jonge Nederlander Leo Smit (1900
Maurice Ravel 1875-1937
het arbeidersgezin.
en ijzersmeden. Dit alles werd ingezet om de
- 1943). Het stuk vertoont een verrassende
Sonate voor viool en cello (1922)
steden te sieren.
invloed van de Franse art nouveau, die ook
Allegro | Très vif
Laura Lubbers & Nikki Manger
de grootse duo-sonate van Ravel beheerste.
Susanne Niesporek viool Tatjana Vassiljeva cello
Zonder dat De Klerk en Gaudí het van el
Joséphine Olech fluit Guus Jeukendrup altviool
Zowel het exotische als het volkse liggen hier
eenzelfde beweging, geïnspireerd door de rap
op de loer.
horizon -barcelona en amsterdam 1919
programma
7
Ton Heijdra spreker
kaar wisten, maakten ze onderdeel uit van veranderende samenleving. Deze verandering
17.00 uur - Amsterdamse School
Petra van der Heide harp
kaarten 5 euro + toegangsprijs museum: www.hetschip.nl
essay
architectuur in een chaotische tijd Barcelona en Amsterdam ná de Grote Oorlog Cultuurhistoricus Thomas von der Dunk -
op 15 januari 1919 - waren aan de orde van de
afgestudeerd in de kunstgeschiedenis, spe-
dag. In deze context begonnen op 18 januari
cialisatie architectuur – voert ons mee naar
1919 de onderhandelingen voor het Verdrag
de politiek en artistiek turbulente periode
van Versailles.
na het beëindigen van de Eerste Wereldoor-
Zowel Spanje als Nederland was er geduren
log, toen aan de tekentafels in Versailles
de die Eerste Wereldoorlog in geslaagd om
een nieuw Europa werd geschetst.
neutraal te blijven, maar daarmee houden de overeenkomsten tussen beide landen in
8
1919 was het eerste jaar waarin het, na een
belangrijke mate op. In Den Haag waren de
vier jaar durende oorlog die met ongeveer
grootste politieke tegenstellingen in 1917 met
tien miljoen gesneuvelde soldaten en zeven
de invoering van het algemeen kiesrecht en
liet uiteraard de cultuur niet onberoerd. Ook
iconen als het Schröderhuis in Utrecht (1924)
miljoen burgerslachtoffers een tot dan toe
de beëindiging van de schoolstrijd gepacifi
daar was de aandrang om nieuwe wegen te
of de Openluchtschool (1930) in Amsterdam,
ongekend aantal doden had gekost, in het
ceerd. Na de kluchtige revolutiepoging van
bewandelen groot. Althans, bij een avant-gar
ook al zetten die in de officiële architectuur
grootste deel van Europa nominaal weer
Troelstra in november 1918 ging Nederland
de die de politieke vernieuwing tevens als
geschiedenis de toon.
vrede was. Dat betekende niet dat overal
voor de duur van twee decennia een vrij sta
een roep om artistieke vernieuwing interpre
Breuklijnen vallen in de (bouw)kunst sowie
op het continent de rust was weergekeerd,
biel en vredig interbellum tegemoet, waaraan
teerde, maar waarvan de omvang bij nadere
so veel minder scherp te trekken dan in de
integendeel. Ten oosten van Zevenaar begon
pas met de Duitse inval van mei 1940 een ein
beschouwing beperkt blijkt. Zeker: in de beel
politiek, waar oorlogen en revoluties voor
de chaos. Welke nieuwe staten er straks ten
de kwam, toen ons land alsnog hardhandig de
dende kunsten wilden velen het verleden van
scherpe cesuren kunnen zorgen, wat zij in
koste van de geïmplodeerde rijken van de
twintigste eeuw werd ingesleurd. In Spanje
zich afschudden - maar er waren ook velen
1918 en 1919 ook deden. Veel artistieke vernieu
Oostenrijkse keizer, de Russische tsaar en de
verliep de ontwikkeling na 1918 omgekeerd:
die dit niet of amper deden. Neem bijvoor
wingen die na 1918 voor even het politieke tij
Turkse sultan zouden bijkomen was op de
toenemende polarisatie leidde er in 1923 tot
beeld de Nederlandse architectuur. Tegenover
mee hadden, wortelden in de vooroorlogse
drempel van het eerste vredesjaar volslagen
een militaire staatsgreep, in 1931 tot de af
enkele spraakmakende experimenten van wat
periode. Het gevoel dat men met de gang
onduidelijk. Geen staatsgrens was nog zeker.
schaffing van de monarchie en vervolgens tot
al snel het Nieuwe Bouwen ging heten, van
bare negentiende-eeuwse neostijlen op een
In Rusland woedde een hevige strijd tussen
een drie jaar durende burgeroorlog die in 1939
‘moderne’ architecten als Theo van Doesburg
doodlopend spoor was beland, was al rond de
de nieuwe bolsjewistische machthebbers en
in de vestiging van de dictatuur van Franco
en Gerrit Rietveld, stonden traditionalisten
eeuwwisseling in spraakmakende kring vrij
hun tegenstanders. Ook de nieuwe Weimar
zou uitmonden.
als Alexander Kropholler en Wolter te Riele,
algemeen verspreid. In dat opzicht weken de
die tot hun laatste snik en met name voor de
landen die bij het beëindigen van de Eerste
republiek, die uit de puinhopen van het
Michel de Klerk en Piet Kramer, De Dageraad, Amsterdam, foto Museum Het Schip
9
Duitse Keizerrijk was verrezen, kende met de
vernieuwers en traditionalisten
kerkbouw vasthielden aan een vorm van neo
Wereldoorlog tot het kamp van de verliezers
Spartakusopstand in de tweede januariweek
Toch bestond in de meeste Europese landen
romaans dan wel neogotiek. Veruit de meeste
bleken te behoren - en die een periode van
een bloedige start. Politieke moorden - zoals
in brede kring het gevoel dat een nieuwe tijd
woonhuizen en scholen uit deze periode
grote turbulentie tegemoet gingen - niet
die op Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht
was aangebroken, en een dergelijk gevoel
waren géén navolging van bekende moderne
wezenlijk af van de landen, waar in al die vier
horizon -barcelona en amsterdam 1919
horizon - barcelona en amsterdam 1919
10
Amsterdamseschool woning aan de Zaanstraat, Amsterdam, foto Museum Het Schip
jaar geen schot was gelost. Ook voor hen was
jugendstil, in België en Frankrijk art nouveau,
de internationale context waarin zij moesten
maar zij vormde een vrij algemeen Europees
functioneren wezenlijk veranderd, zowel poli
fenomeen. Het bloeide op in het laatste
tiek als artistiek.
decennium van de negentiende en het eerste
Het antwoord op de neostijlen was vanaf de
van de twintigste eeuw. In de jaren twintig,
aanvang tweeledig geweest. Enerzijds kon
toen ook het Nieuwe Bouwen zijn opmars
de afkeer daarvan zich vertalen in een hang
begon, zou dit in zekere zin een voortzet
naar grote soberheid en zakelijkheid; dat zou
ting vinden in het expressionisme, waartoe
als ‘de Nieuwe Zakelijkheid’ na 1918 als aparte
bijvoorbeeld de Amsterdamse School en haar
kunststroming zelfs met hoofdletter geschre
belangrijkste architect Michel de Klerk (1884-
ven worden en uiteindelijk de toon zetten.
1923) gerekend kunnen worden.
Berlage kan met zijn Beurs aan het Amster
Een belangrijke voorloper daarvan vormt
damse Damrak als een belangrijke voorlo
het werk van de beroemdste bouwmeester
per worden beschouwd. Het leidde tot zeer
die Spanje heeft voortgebracht, de Catalaan
strakke bouwvormen, waaraan elke speelse
Antonio Gaudí (1852-1926). In maatschappe
contour vreemd was: de Nieuwe Zakelijkheid
lijk en ideologisch opzicht moeten zij als
was van een houtachtige rechtlijnigheid. De
tegenpolen worden gezien: Gaudí was een
vorm van een gebouw diende op logische
vroom katholieke corporatist, die voor rijke
wijze direct uit de functie ervan te volgen.
industriëlen paleizen bouwde, De Klerk een
Elke overtollige decoratie die níet op grond
seculiere radicale socialist, die zich vooral op
van de functie te legitimeren viel, was taboe,
de volkswoningbouw stortte. Hij bereikte am
indachtig de provocerende uitspraak van de
per de helft van de leeftijd van Gaudí, die een
Oostenrijkse architect Adolf Loos uit 1908:
generatie ouder was, en tegen de tijd dat hij
‘Ornament ist ein Verbrechen’.
zich als architect had gevestigd was vrijwel het gehele oeuvre van Gaudí reeds gereed.
art nouveau en jugendstil
Gaudí zou hem desondanks overleven; drie
Daartegenover stonden zij die niet de orna
jaar nadat De Klerk op zijn 39ste verjaardag
mentenrijkdom van de neostijlen als zodanig
aan een longontsteking was overleden, stierf
bekritiseerden maar vooral de aard van die
deze na aanrijding door een tram.
ornamentiek. In contrast met de recht-toe-
Vanaf 1914 had Gaudí zich nog maar met één
recht-aan-hoekigheid van het latere Nieuwe
project beziggehouden: de Sagrada Família in
Bouwen koesterden zij een voorkeur voor
Barcelona, een immense, torenrijke kerk met
gebogen lijnen en vloeiende contouren, waar
de allures van een middeleeuwse kathedraal,
bij men zich veelvuldig liet inspireren door
waarvan bij zijn tragische dood twaalf jaar
vormen die aan de natuur waren ontleend.
later pas een fractie overeind stond. Nu, na
Tegenover de ‘houtbewerkers’ stonden zo
meer dan een eeuw, nadert de kerk eindelijk
de ‘boetseerders’, die niet zogezegd in steen
zijn voltooiing.
rechte planken aan elkaar timmerden, maar
Casa Batlló van Gaudí te Barcelona, foto Museum Het Schip horizon -barcelona en amsterdam 1919
het bouwmateriaal in allerlei grillige concave
asymmetrie en kneedbaarheid
en convexe vormen kneedden. In Duitsland
De grote generatiekloof maakt de verhouding
en Oostenrijk heette het specifieke resultaat
tussen Gaudí en de Amsterdamse School
horizon - barcelona en amsterdam 1919
11
interview
12
‘Ik waardeer het detail en de spontane inval’
tot een asymmetrische; ook de twee andere
daklandschappen met fantasierijke schoor
belangrijkste vertegenwoordigers van die
stenen en ventilatieschachten, zoals bij zijn
stroming, Pieter Kramer en Jo van der Mey,
bekendste huizenblok, het Casa Milà uit 1906.
waren namelijk van de leeftijd van De Klerk.
Vormen van schelpen en bladeren dienden
Bij alle stilistische overeenkomsten, wortel
daarbij soms concreet als inspiratiebron.
de Gaudí geestelijk nog in de negentiende
Daarmee plaatste Gaudí zich, veel meer dan
eeuw. Zijn retrospectieve wereldbeeld sloot
de vertegenwoordigers van de Amsterdamse
zelfs meer aan bij dat van de - weer een hele
School, buiten de artistieke hoofdstroom.
generatie oudere - grote katholieke kerken
Vooral toen na 1918 het zakelijke Nieuwe
bouwer Pierre Cuypers dan bij dat van zijn
Bouwen aan terrein won, was de kritiek van
eigen generatiegenoot Berlage. Met Cuypers
collega’s niet mals. Voor iemand als Theo van
In 2015 bracht George Benjamin met het
gepresenteerd binnen een gebrekkige globale
deelde Gaudí de historische utopie van een
Doesburg kon het werk van Gaudí niet eens
Koninklijk Concertgebouworkest en coun-
structuur. Ik zal nooit simpelweg geprefa
gelovige harmonische middeleeuwse volks
als architectuur gelden omdat het met elke
tertenor Bejun Mehta de wereldpremière
briceerde structuren ontwerpen en ‘opvullen’
gemeenschap als voorbeeld voor het heden.
regel van rationele architectuur leek te spot
van zijn succesvolle Dream of the Song. Deze
met muziek. Zoiets is wezensvreemd aan mijn
De wijze waarop de bouw en financiering van
ten; de Sagrada Família betitelde hij eens als
maand klinkt het opnieuw, nu in een pro-
aard, hoewel verschillende componisten die
zijn eigen ‘huiskerk’ in Barcelona, de laatgoti
een druipsteengrot. Ook al bij de voltooiing
gramma rondom de idealistische architec-
ik zeer respecteer op die manier te werk zijn
sche Santa Maria del Mar, door die gemeen
van het Casa Milà waren in de Spaanse pers
tuur van 1919 in Spanje en Nederland. Thea
gegaan. Wat mij betreft is de cruciale vraag
schap was gedragen, moest bij de Sagrada
sarcastische spotprenten verschenen, waarop
Derks vroeg de componist naar zijn ideeën
wat precies het van tevoren ontworpen model
Família als voorbeeld dienen. Hij beschouwde
het gebouw tot een hangar voor vliegtuigen
over deze thematiek.
inhoudt, en met welke houding (en vrijheid)
dat, in de beste middeleeuwse kathedraaltra
was omgevormd, of achter de holachtige ven
ditie, niet als een bouwproject van een paar
steropeningen wilde dieren waren getekend.
Hoe ziet u de relatie tussen architectuur en muziek?
te zeer het potentieel van detail, de spontane
jaar, maar voor ettelijke generaties, en begon
In toespeling op de verwoesting van Messina
‘In essentie zijn ze totaal verschillend. Ar
inval en het verrassingselement om mijzelf
eraan in de wetenschap dat hij de voltooiing
in 1908 liet een andere karikatuur een jonge
chitectuur werkt met fysiek materiaal in de
binnen een star kader te laten opsluiten.
zelf niet meer zou meemaken. Zijn laatste
tje zien dat, met het oog op de scheve muren
ruimte, in muziek beweegt onstoffelijke klank
Dat wil echter niet zeggen dat ik spontaan,
levensjaren woonde Gaudí, die steeds meer
en schotse vormen, zijn moeder vroeg of
zich door de tijd. Toch wordt architectuur
al improviserend van moment tot moment,
een zonderling was geworden, permanent in
Barcelona misschien óók door een aardbeving
vaak gebruikt als metafoor voor muziek. En
mijn weg door een stuk aftast. Ik moet een
zijn studio op het bouwterrein.
getroffen was.
inderdaad, muzikale structuren hebben een
vrij gedetailleerde voorstelling hebben van
Qua bouwstijl onderscheidde Gaudí zich
Dit sarcasme zal nu, honderd jaar later, niet
fundament nodig – een diepe ritmische en
het karakter van een compositie, vooral op
daarentegen sterk van Cuypers. Waar deze
meer snel worden gehoord. Nadat het Nieuwe
harmonische ondergrond – om te kunnen
technisch vlak, voordat ik daadwerkelijk kan
zich tot op het laatst binnen de neogotische
Bouwen na de oorlog de ideologische over
functioneren. Sommige moderne muziek
beginnen met componeren. Misschien laat
lijnen bewoog, nam Gaudí al snel afscheid
hand had gekregen, en te vaak in zielloze en
vereist een soort steigerconstructie om te
zich mijn persoonlijke werkwijze het beste zo
van de geijkte kaders. Stilistisch valt zijn
volstrekt uitwisselbare blokkendozen had
kunnen worden gerealiseerd. Als je het op
omschrijven: ik verzin een muzikaal ‘organis
Sagrada Família buiten elke historische ca
geresulteerd, vond gaandeweg een g roeiende
formele schaal bekijkt zijn de verhoudingen in
me’ zonder ver van tevoren nauwkeurig te
tegorie. Dat geldt nog meer voor zijn stads
herwaardering plaats voor de ‘grillige’ en
muziek helemaal niet ver verwijderd van die
hebben vastgelegd hoe dit zich zal gedragen.’
huizen, waarmee hij zich ook van andere
‘romantische’, en in elk geval zeer persoon
van architectuur. Er zijn tal van analogieën.’
Catalaanse modernisten onderscheidde. Het
lijke architectuur van zowel Gaudí als de
soms met kleurige geglazuurde keramiek
Amsterdamse School. De bouwwerken van
Hoe belangrijk is architectuur in uw eigen werk?
van de Amsterdamse School ontwikkelden honderd
beklede grijswitte beton dat hij als bouwma
eerstgenoemde trekken nu wereldwijd miljoe
Ontstaan structuren intuïtief of maakt u vooraf een
jaar geleden een nieuwe idealistische architectuur.
teriaal prefereerde, bleek nog kneedbaarder
nen toeristen aan, en hebben inmiddels een
ontwerp dat u ‘invult’ met noten?
Wat vindt u van hun bouwkunst?
dan het baksteen dat bij de Amsterdamse
populariteit verworven waarin de zure critici
‘Voor mij is architectuur van wezenlijk be
‘Ik bewonder beide scholen om hun excentri
School favoriet was. Het leidde tot nog veel
van toen zich niet zouden verheugen.
lang. Sterker nog, voor mij is zelfs de mooiste
citeit en uitzonderlijke individualiteit. In het
grilliger contouren en vooral zeer bizarre
Thomas von der Dunk
muzikale inventie waardeloos als zij wordt
werk van Gaudí word ik bovendien geraakt
horizon -barcelona en amsterdam 1919
interview met George Benjamin
het wordt toegepast. Persoonlijk waardeer ik
Zowel de Catalaan Antoni Gaudí als de architecten
horizon - barcelona en amsterdam 1919
13
wordt. Muziek die gelijktijdig klinkt met
moeten ze weer van elkaar scheiden. Het
zang, dans en spel wordt al eeuwenlang alge
wordt bovendien gezongen door een nar, dus
meen gewaardeerd, dus waarom geen muziek
het is niet zomaar een simpel, kleurrijk spek
met animatie? Het is en blijft zo’n frisse en
takelstuk. Je zou je zelfs kunnen afvragen of er
fascinerende kunstvorm! Mijn passie voor
niet meer dan een vleugje kwaadaardigheid
klassieke muziek werd trouwens getriggerd
schuilt onder het uitbundige oppervlak.’
toen ik als klein kind de Disney-film Fantasia zag.
Uw eigen muziek, en zeker Dream of the Song, is zeer
In Dream of the Song fungeren de beelden als
kleurrijk en sensueel, hoe verhoudt deze zich tot de
een kader, zij verschijnen tussen de delen
andere werken op het programma?
door en kondigen de titels van de afzonder
‘De teksten voor mijn werk passen helemaal
lijke liederen aan met bloemrijke, fijnmazige
binnen het Spaanse thema: poëzie uit middel
kalligrafie. Afgezien van één enkel moment
eeuws en modern Andalusië. De partituur van
vallen de beelden nooit samen met de zang,
Richter heb ik op dit moment (we schrijven
dus ze zullen niet afdoen aan het contact dat
oktober 2018, TD) nog niet ontvangen, al weet
onze geweldige solist Bejun Mehta heeft met
ik dat deze direct geïnspireerd is op de archi
het publiek.’
tectuur van de Amsterdamse School. Het werk van Blai Soler is soms monolithisch in zijn
14
George Benjamin foto Matthew Lloyd
Op het programma staat een recent werk van uw
gebruik van een groot orkest, zoals ook het
voormalige student Blai Soler uit Catalonië. Heeft dit
geval is bij Ravels Bolero. Mijn eigen partituur
volgens u een Catalaans c.q. Spaans tintje?
is met zijn gereduceerde instrumentatie en
door de duidelijk zichtbare manier waarop
zijn toegesneden op de opdrachtcompositie
‘Ik vind geen specifieke folkloristische/natio
vooral de aanwezigheid van meerdere mense
het is geïnspireerd op en beïnvloed door zijn
van Christiaan Richter (deze worden verzorgd
nalistische elementen in de partituur. Maar
lijke stemmen heel anders van toon.
studie van de natuur. Toen ik afgelopen zomer
door WildVreemd, red.). De beelden van Oliver
het staat buiten kijf dat zijn werk een gevoel
in Amsterdam was voor mijn opera Lessons in
Harrison zijn gerelateerd aan mijn eigen
van durf, soms zelfs van onstuimigheid, uit
Er zijn dus grote verschillen…
Love and Violence werd ik meegenomen naar
stuk en gaan in een heel andere richting.
straalt en getuigt van een karaktervolle per
Dat vind ik het mooie van werken met een
Museum Het Schip, gewijd aan de Amster
Harrison stoeit op zeer fantasierijke en speel
soonlijkheid. Als er al iets zijn werk typeert,
thema. Aan de hand daarvan kun je repertoire
damse School. Ik was zeer gecharmeerd van
se wijze met kalligrafie. Hij deconstrueert en
zou ik dat zeker Catalaans noemen.’
in een onbekende en verhelderende context
de verbeeldingskracht van het gebouw, zowel
vermenigvuldigt individuele letters, gebruikt
in detail als in de algehele schaal. Met name
ze als louter bouwsteentjes en hergroepeert
Alborada del gracioso van Ravel wordt door het
aan contrast; ik hoop dat dit programma ge
het metselwerk straalt een grillig gevoel
deze zodanig dat ze op een semi-abstracte
Koninklijk Concertgebouworkest aangeprezen als een
varieerd zal zijn in klank, gevoel en stijl.
van verrukking, humor en charme uit – ken
manier figuratieve beelden oproepen. Dit
‘uitbundige ode aan de zonsopkomst’. Wat vindt u
Thea Derks
merken die ik niet noodzakelijkerwijs zou
heeft in het bijzonder betrekking op het
van deze omschrijving?
verwachten in een twintigste-eeuws gebouw
eerste lied in mijn partituur, The Pen, dat gaat
‘Ik vind die wel passen. Het is een prachtig
met zulke utopische maatschappelijke ambi
over kalligrafie.’
stuk – of het nu in de oorspronkelijke vorm is,
plaatsen. Concerten moeten sowieso rijk zijn
of in de latere orkestratie. Schitterend in fan
ties.’ Verwacht u dat het beeldmateriaal de ervaring voor
tasie en elan en absoluut een van de meest
Oliver Harrison ontwierp beelden die worden ver-
de luisteraar zal intensiveren?
opmerkelijke voorbeelden van Iberische evo
toond bij Dream of the Song. Zijn die gerelateerd aan
Persoonlijk vind ik dat visuals in een concert vaak
catie in zijn oeuvre. Een alborada is een lied
Gaudí en/of de Amsterdamse School?
afleiden van de kracht van de muziek.
dat bedoeld is om minnaars bij zonsopgang
‘Nee, de visuals rond de Amsterdamse School
‘Het hangt er domweg van af hoe het gedaan
te wekken – na een nacht van hartstocht
horizon -barcelona en amsterdam 1919
horizon - barcelona en amsterdam 1919
15
horizon-concert toelichting
Donderdag 17 januari
Barcelona en amsterdam 1919 ontwakend modernisme
ble (2015). Met Wendingen maakt hij zijn de
concert
buut bij het Koninklijk Concertgebouworkest.
Koninklijk Concertgebouworkest
Het is geïnspireerd op de architectuur van
George Benjamin dirigent
de Amsterdamse School, zoals te zien in
Bejun Mehta countertenor
het wooncomplex De Dageraad en Museum
Nederlands Kamerkoor (dames)
Het Schip in Amsterdam. De titel Wendingen
Hidde de Jong videosynchronisatie
20.15 uur - GROTE ZAAL
verwijst naar het gelijknamige tijdschrift dat gelieerd was aan de Amsterdamse School en
Maurice Ravel 1875-1937
dat verscheen tussen 1918 en 1932. Tegelijker
Alborada del gracioso (1905, orkestratie 1918)
tijd refereert hij aan de vele wegen die een
16
De Catalaan Antoni Gaudí en de architecten
cylcus Miroirs waarin hij evenzovele vrien
compositie in kan slaan.
Christiaan Richter 1990 - Wendingen (2018)
van de Amsterdamse School schiepen fan-
den portretteerde. Het vierde deel, Alborada
Richters nieuwe stuk ontstond in nauwe
beeld WildVreemd [zie p. 20]
tasierijke bouwwerken met afgeronde, or-
del gracioso (Het ochtendlied van de nar), is
samenwerking met videokunstenaar Steye
wereldpremière, opdrachtwerk Koninklijk
ganische vormen. Een vleugje art nouveau
opgedragen aan de Grieks-Franse muziekcri
Hallema (WildVreemd). ‘Er bestaat niet echt
Concertgebouworkest
kleurt ook de Spaans getinte composities
ticus Michel-Dimitri Calvocoressi, een van
een manifest of een overeengekomen reeks
Bolero en Alborada del gracioso van Ravel. De
zijn mede-Apachen. De titel zou een speelse
regels wat betreft de Amsterdamse School’,
Blai Soler 1977 - Sol (2017)
Nederlandse componist Christiaan Richter
verwijzing zijn naar de vaak narrige recensies
zegt Richter desgevraagd. Wel maken de kun
Nederlandse première
liet zich voor zijn opdrachtstuk Wendingen
die Calvocoressi de ochtend na een concert
stenaars dankbaar gebruik van architectuur
inspireren door de Amsterdamse School.
neerpende.
tekeningen, blauwdrukken en stratenplannen
Zijn Catalaanse collega Blai Soler evoceert
Alborada del gracioso is een technisch zeer
die inzicht geven in de algemene esthetiek.
in zijn orkestwerk Sol het ochtendgloren en
uitdagend stuk, dat opent met felle Spaanse
‘Het is niet ons doel de stroming te illustre
George Benjamin 1960 - Dream of the Song (2015)
George Benjamin gebruikt in Dream of the
ritmes en melodieën. Na enkele minuten slaat
ren, uit te leggen of te onderwijzen, maar om
voor countertenor, vrouwenkoor en orkest
Song poëzie van zowel García Lorca als twee
de sfeer om en volgt een meer bespiegelende
een nieuw kunstwerk te creëren dat deze ge
The Pen | The Multiple Troubles of Man |
elfde-eeuwse dichters, die een spiritueel
passage. In Ravels orkestbewerking, die in
gevens gebruikt – als basis voor de muziek en
Gazing Through the Night |
ontwaken schetsen.
1919 in première ging, roepen pittige blazers,
in het verlengde daarvan het beeld.’ Zo duiken
uit Gacela del amor maravilloso | The Gazelle |
pauze
17
tamboerijn en castagnetten de sfeer op van
ritmes op die verwant zijn aan de kenmerken
My Heart Thinks as the Sun Comes Up
Ravel: Alborada del gracioso
een schuimend flamencofeest. De fagot speelt
de horizontale accenten in de gevels van de
opdrachtwerk Koninklijk Concertgebouworkest
Maurice Ravel groeide op in Frankrijk maar
een schitterend weemoedige solo in het mid
Amsterdamse School. Ook de talrijke orna
beeld Oliver Harrison (2018) [zie p. 21]
was geboren in Baskenland uit een Zwitserse
dendeel, waarna het orkest gaandeweg weer
menten en de grote aandacht voor details
vader en een Baskische moeder. Hij koes
terugkeert naar de onstuimige sferen van het
dienen als focuspunten. Belangrijk hierbij
terde vooral het erfgoed van moederszijde,
begin. Het schetterende koper roept beelden
is de manier waarop organische vormen en
getuige zijn vele Spaans getinte composities.
op van een stierenvechtersarena.
bogen worden ingezet. ‘Een direct zichtbare
Maurice Ravel 1875 - 1937 - Bolero (1928) einde concert ca. 22.20 uur, aansluitend:
structuur ontbreekt, maar manifesteert zich
Rond 1900 sloot hij zich in Parijs aan bij ‘Les Apaches’, een groep van kunstenaars, musici
Richter: Wendingen
op een dieper niveau in de onderliggende ver
en schrijvers waartoe ook Manuel de Falla
Christiaan Richter studeerde compositie bij
houdingen. Die zijn vaak ongebruikelijk maar
behoorde. Het Parijse fin-de-sciècle vormde
Martijn Padding aan het Koninklijk Conser
toch altijd natuurlijk en organisch.’
een bloeiende voedingsbodem voor nieuwe
vatorium in Den Haag en volgde daarnaast
kunststromingen als het impressionisme in
pianolessen bij onder anderen Ton Hartsuiker.
Soler: Sol
muziek en schilderkunst en art nouveau in de
Naast kamermuziek schreef hij grootschaliger
Blai Soler bezocht het Gemeentelijk Conser
architectuur.
werken als Infraconscious voor koor, orgel en
vatorium van Barcelona. Dit werd gebouwd
In 1904 begon Ravel aan zijn vijfdelige piano
orkest (2012) en We Get Requests voor ensem
door Antoni de Falguera i Sivilla, wiens stijl
horizon -barcelona en amsterdam 1919
entrée late night zie p. 28 vanaf €23,65 via www.concertgebouworkest.nl
of the Song, waarvan het Koninklijk Concertge
wordt enkel begeleid door ijle strijkersklan
bouworkest in september 2015 de wereldpre
ken. De bovenaardse, dromerige sfeer bepaalt
mière verzorgde.
ook het afsluitende zesde deel, waarin coun
Het zesdelige stuk is gezet voor de bijzondere
tertenor, koor en orkest visioenen schetsen
combinatie van (gereduceerd) orkest, coun
van een uiterst traag ontwakende dageraad.
tertenor en vrouwenstemmen, op poëzie van
zuidgevel Het Schip, foto JvHertum
18
dichters die werkzaam waren in Granada. De
Ravel: Bolero
countertenor zingt in het Engels vertaalde
Bolero behoort net als Alborada del gracioso tot
teksten van de middeleeuwse Hebreeuwse
Ravels vele ‘Spaanse’ werken. Zelf omschreef
dichters Samuel HaNagid en Solomon Ibn Ga
hij het als ‘een stuk voor orkest zonder mu
birol, het vrouwenkoor plaatst daar Spaanse
ziek’. Het is gebouwd op één enkel thema van
verzen van Federico García Lorca (1898-1936)
zestien maten, dat wordt geïntroduceerd door
tegenover. Zij werden alle drie beïnvloed door
de fluit en wordt overgenomen door telkens
Arabische poëzie, die vanaf de achtste eeuw
andere instrumenten. De begeleiding wordt
in Andalusië tot bloei kwam.
geleidelijk voller en kleurrijker, als een zich
Het openingsdeel The Pen, is energiek, met
ontvouwende pauwenstaart. Een snaredrum
meanderende lijnen van de countertenor, ge
(later bijgestaan door een tweede) hamert
parfumeerde strijkers en krachtige interrup
van begin tot het eind het typische bolero
verwant is aan zowel die van Gaudí als van de
houtblazers, ragfijne strijkersnevels en aange
ties van koper en slagwerk. De solist bezingt
ritme, waardoor het geheel een mechanisch
Amsterdamse School. In 1996 verhuisde Soler
houden tonen van gestopte trompetten. Een
de macht van de poëzie – en daarmee van
tintje krijgt. Het tergend langzame, vijftien
naar Londen, waar hij viool studeerde aan
associatie met het ochtendgloren dringt zich
kunst in het algemeen – bij het verspreiden
minuten durende crescendo ontlaadt zich in
het Royal College of Music, en compositie bij
op. Het weefsel wordt allengs complexer en
van wijsheid en het waar nodig toebrengen
een schetterend dissonant slotakkoord met
George Benjamin aan King’s College. Aanvan
de muziek wordt ronduit tumultueus.
van schade. Het tweede deel, The Multiple
luide bekkens en trommels.
kelijk schreef hij vooral kamermuziek, maar
Dan slaat de sfeer plotseling om en begint het
Troubles of Man, is somberder van toon. Me
Thea Derks
in 2012 brak hij door als orkestcomponist met
tweede deel, in complete verstilling. Hier
lancholieke bespiegelingen van de counter
Plain-Chant, een opdracht van het London Phil
uit maken zich verfijnde motiefjes los van
tenor worden beantwoord met languissante
Zie ook architect Hendrik Wijdeveld over de Bolero op
harmonic Orchestra. In 2017 componeerde hij
de houtblazers, tot inderdaad een orgie van
hobolijnen.
pagina 23
Sol voor het Orchestre National de Bordeaux
kopergeweld losbarst op de toon g, gespeeld
In het centrale (en langste) deel bezingt
Aquitaine. De titel verwijst niet in de eerste
over verschillende octaven. Het stuk eindigt
HaNagids evocatieve tekst de schepping
plaats naar het Spaanse woord voor zon,
met ferme slagakkoorden van het hele orkest.
door middel van nachtelijke metaforen; zo is de hemel een tent, de maan en sterren zijn
maar naar de toon g, in Romaanse talen aan geduid als ‘sol’. ‘Deze noot is van groot belang
Benjamin: Dream of the Song
als een herderin met haar kudde. Binnen de
voor de structuur van het stuk’, zegt Soler
Veel componeert George Benjamin niet, maar
mystieke setting laat het vrouwenkoor voor
hierover. ‘Hij is voortdurend op de achter
wát er uit zijn pen komt is van een onwe
het eerst van zich horen met een gedicht van
grond aanwezig, maar middenin het laatste
reldse schoonheid. Zijn muziek heeft een
Lorca over huilen (Benjamins intentie is dat
deel treedt hij prominent op de voorgrond in
ongekend rijk palet aan klankkleuren, zoals in
de Spaanse woorden onverstaanbaar zijn).
een ultraluide passage van hout- en koperbla
zijn bejubelde opera Written on Skin die sinds
De solist zwijgt tijdens het vierde deel, Gacela
zers, als een muur van klank.’
de première in 2012 wereldwijd al vele malen
del amor maravilloso. In de surrealistische tekst
Sol bestaat uit twee contrasterende delen
werd uitgevoerd. Geïnspireerd door de krach
vergelijkt Lorca een gewond lichaam met een
van elk ongeveer tien minuten. Het eerste
tige, engelachtige stem van hoofdrolspeler
landschap. The Gazelle is hierna één uitgespon
opent fluisterzacht met dwarrelfiguurtjes van
Bejun Mehta schreef hij drie jaar later Dream
nen smachten. Dit liefdeslied van de solist
horizon -barcelona en amsterdam 1919
horizon - barcelona en amsterdam 1919
19
horizon-concert beeldprojectie
20
Beeld WildVreemd: Wendingen
Vreemd, is zowel muzikaal als visueel ge
De filmbeelden bij het nieuwe orkestwerk
schoold. Hij ziet zijn werk als het ‘compone
Wendingen van Christiaan Richter zijn ge
ren’ van visuals of het ‘ontwerpen’ van muziek
ïnspireerd op de architectuurstijl van de
en het choreograferen van verhalen.
Amsterdamse School en kwamen in nauwe
Zijn innovatieve werk brachten hem nomina
samenwerking met de componist tot stand,
ties en onderscheidingen. De ‘virtual reality
in opdracht van het Koninklijk Concertge
experience’ Ashes to Ashes, een in één opname
bouworkest.
van 11 minuten geschoten gedetailleerde cho
Het was voor de makers niet moeilijk om in
reografie voor 45 personen, won goud bij de
de expressieve ornamentiek en organische
Dutch VR Awards en werd genomineerd voor
lijnen van de Amsterdamse School muzikale
een Gouden Kalf. Weltatem, een ‘virtual reality
vormen te zien, of zelfs hele gebouwen als
opera’ waarin dertig publieksdeelnemers een
composities. Daardoor was het mogelijk om
videogame spelen dat door hun eigen stem
in de film een betrekkelijk directe een-op-een
geluid bestuurd wordt, werd onderscheiden
vertaling tussen beeld en klank te leggen. De
met twee Game Awards.
filmmakers hebben de vormen meegenomen
Voor dit project werkte Steye Hallema samen
in een fantasierijke reis die verwijst naar het
met animatie-ontwerper Hein Lagerweij.
idealisme, de speelsheid, de open mind en de
Deze ervaren ontwerper heeft een breed palet
futuristische instelling van de architecten en
aan vaardigheden, in zowel in analoge als
ambachtslieden uit deze bloeiperiode van de
digitale techniek. Door deze technieken te
Nederlandse vormgeving.
combineren, krijgen zijn animaties een unie
Steye Hallema, artistiek leider van Wild
ke en menselijke uitstraling.
21
Beeld Oliver Harrison: Dream of the Song
ingetogen, een suggestie van verdwijnende
Oliver Harrison: “Dream of the Song bestaat
dauw of vorst op een venster.
uit vele lagen, uitdijend en dynamisch. Ik
De Londense filmer en beeldkunstenaar Oliver
wilde de verwikkelingen van de muziek in
Harrison is een pionier van de ‘kinetische
beeld navolgen. In het openingsgedeelte – in
typografie’ wiens werk vaak het geschre
stilte – heb ik getracht de ontwikkeling van
ven woord eert in zorgvuldig vormgegeven
de pen weer te geven, van een eenvoudig
bewegende letterbeelden. Zijn kunst en films
markeringsapparaat naar het geliefde instru
onderscheiden zich door hun aandacht voor
ment der poëzie, uitgedrukt in weelderige
details en het nauwgezet samenvallen van
kalligrafie. Andere visuele motieven zijn de
klank en beeld. Oliver Harrison studeerde in
plantengroei, met letters als vruchten, die de
Londen aan de St Martins School of Art. Zijn
opbloei van kennis suggereert. Bij de pas
films, waarin analoge en digitale techniek
sage uit Gacela del amor maravilloso heb ik het
samenkomen, werden vertoond over de hele
klokkenmotief van George overgenomen en
wereld, onder meer tijdens het Filmfestival
in The Gazelle probeer ik een portret te geven
van Cannes, in het Londens ICA en in Tate
van de ‘dark robe, written in gold’. De heldere
Modern. Zijn speelfilm The Fallen Word, over
pasteltinten in het langere laatste fragment
vijf dichters, ging in première tijdens het BFI
volgen de wisselende kleurnuances van de
London Film Festival 2013.
vroege ochtendzon. De animatie is subtiel en horizon - barcelona en amsterdam 1919
biografieën
horizon-concert achtergrond
architect wijdeveld
George Benjamin, dirigent
Koninklijk Concertgebouworkest
Brits dirigent, componist en pianist | studeer
opgericht in 1888, Koninklijk sinds het
de compositie bij Olivier Messiaen en piano
100-jarig bestaan in 1988 | door critici ge
bij Yvonne Loriod | brak internationaal door
roemd om zijn herkenbare orkestklank en ge
niets, ongehoorde trillingen hangen boven
met de uitvoering van zijn eerste orkestwerk,
rekend tot ‘s werelds beste orkesten | bestaat
de toehoorders. Zijn we slapend wakker?
Ringed by the Flat Horizon, tijdens de BBC P roms
uit 120 musici afkomstig uit ca. 25 landen |
Dromen wij? We proberen te luisteren,
| ontving compositieopdrachten van gere
sinds de oprichting slechts zeven chef-diri
nommeerde instituten, musici en festivals |
genten: achtereenvolgens Willem Kes, Willem
bij het Concertgebouworkest staat zijn werk
Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard
sinds 1986 met regelmaat op de lessenaars |
Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons en
schreef drie succesvolle opera’s: Into the Little
van september 2016 tot augustus 2018 Daniele
Hill, Written on Skin en Lessons in Love and Vio-
Gatti | werkte met grote componisten als Ri
lence, de laatste twee voor coproducties van
chard Strauss, Gustav Mahler, Claude Debussy
onder meer de Nationale Opera en de Royal
en Igor Stravinsky | geeft eigentijdse muziek
een trom, er groeit een voortgaand proces
Opera | leidde gezelschappen als Ensemble
nog steeds een vaste plaats in de programme
van klank, het wordt een drijvende kracht,
Modern, Ensemble intercontemporain en de
ring, zoals in de innovatieve en thematische
vitaal elan, door het hele orkest. Waar de
Berliner Philharmoniker | regelmatig terugke
serie Horizon | leidt jonge orkestmusici op in
dirigent eerst amper bewoog, komt hij nu
rende gastdirigent bij het Koninklijk Concert
de RCO Academie | trad tussen 2016 en 2018
tot leven, geeft links iets aan, richt zich
gebouworkest sinds zijn debuut in 2003
op in alle 28 lidstaten van de Europese Unie:
naar het midden en gooit beide armen naar
22
RCO meets Europe
“In de middag bezocht ik het Caecilia Concert (…) het sloot af met Ravels Bolero:
over de Bolero
Geluidloos-geluid groeit vanuit het stille
maar de dirigent spreidt een magische nevel over het publiek. Wees stil…, geen beweging… hoor, ja duizend luisteraars, let op wat hij doet. De dirigent schept uit het niets… KLANK! Ja, luister... KLANK. Eindelijk ademen we weer. Er is een roffel op
rechts. We hebben Wagner en Mendelssohn
omslag Wendingen januari 1919
gehoord en volgden hun duizend manieren om het doel te bereiken, maar nu en hier Bejun Mehta, countertenor
Nederlands Kamerkoor
In het Nieuwe Instituut te Rotterdam zit
is er maar één weg, recht vooruit… Violen
Amerikaans countertenor | zijn repertoire
richt zich vooral op het repertoire voor koor
tussen louter architectonische schetsen en
voegen zich bij het getrommel, de harpen
strekt zich uit van de Barok tot hedendaag
a cappella, van de vroege Middeleeuwen tot
aantekeningen van Hendrik Wijdeveld on
se muziek | zoon van een zangeres en een
heden | verstrekte compositieopdrachten aan
verwacht een Engelstalige muzikale notitie
pianist, neef van dirigent Zubin Mehta | trad
Mauricio Kagel, James MacMillan en John
(zie vertaling rechts). Het is een beschrijving
op in alle belangrijke operahuizen | soleerde
Tavener | oprichter Felix de Nobel was chef-di
van Ravels Bolero, die met zijn unieke lijnen
bij grote orkesten in onder meer de Wiener
rigent van 1937 tot 1972 | chef-dirigent sinds
spel de architect geïnspireerd moet hebben.
Musikverein, Wigmore Hall in Londen, Carne
augustus 2015 is Peter Dijkstra, daarvoor al
Wijdeveld, een van leidende figuren van de
gie Hall in New York | is ook dirigent, sinds
tien jaar vaste gastdirigent | Eric Ericson,
Amsterdamse School, was hoofdredacteur
hij in 2013 het Belgische barokorkest B’Rock
Nikolaus Harnoncourt en Ton Koopman wa
en typograaf van het baanbrekende vorm
aan vlees en bloed. Tiranniek als donder-
leidde in symfonieën van Haydn en Mozart |
ren meer dan eens te gast bij het Nederlands
gevingstijdschrift Wendingen, waarin hij als
slag, lichtflitsen. Een zuil van klank. Het
George Benjamin schreef de rol Boy/Angel in
Kamerkoor; Paul Van Nevel is eregastdirigent
enige onder zijn collega’s aandacht vroeg voor
orkest zuigt alle beschikbare kracht van
zijn succesvolle opera Written on Skin speciaal
| werkt sinds 1946 samen met het Concert
de muziek. Hij correspondeerde met vooraan
het publiek op. We zijn verloren, bestaan
voor hem, evenals de countertenorpartij van
gebouworkest | de laatste keer met Bachs
staande componisten, waaronder Ravel, over
niet langer! Dan eindelijk heeft de dirigent
Dream of the Song | debuteerde daarmee in
Matthäus-Passion in maart 2018
een internationaal verbond van kunstenaars
medelijden met ons; hij geeft een scherpe
september 2015 bij het Koninklijk Concertge
uit verschillende disciplines, en hij werkte als
aanwijzing;… Knal!...Knal…Knal! Het is
bouworkest
ontwerper samen met de Nederlandse com
voorbij.”
knallen plots, de trompetten willen niet overspoeld worden, ook zij weten wat ritme is. Ze blazen en blazen, maar boven alles klinkt het luide gedrum. Het getrommel overwint! De essentiële emotie zit niet in de melodie maar in het ritme. Een oproep
ponist Willem Pijper. Mark van Dongen horizon -barcelona en amsterdam 1919
horizon - barcelona en amsterdam 1919
23
zangtekst
Dream of the Song and the crescent hull in the looser clouds I – The Pen (countertenor) looks like a ship being tossed;
Naked without either cover or dress, utterly soulless, and hollow —
a whiter cloud, a girl
from its mouth come wisdom and prudence,
in her garden
and in ambush it kills like an arrow.
tending her shrubs;
Solomon Ibn Gabirol and the dew coming down is her sister
II – The Multiple Troubles Of Man
shaking water from her hair onto the path;
(countertenor) The multiple troubles of man,
as we
my brother, like slander and pain,
settle in our lives,
amaze you? Consider the heart which holds them all in strangeness, and doesn’t break.
like beasts in their ample stalls —
24
25
fleeing our terror or death,
Samuel HaNagid
III – Gazing through the Night (countertenor)
like a dove its hawk in flight —
Gazing through the
night and its stars,
though we’ll lie in the end like a plate, hammered into dust and shards
or the grass and its bugs,
Samuel HaNagid
I know in my heart these swarms are the craft of surpassing wisdom.
uit ‘Casida del llanto’ (vrouwenkoor) Pero el llanto es un perro inmenso,
Think: the skies
resemble a tent,
stretched taut by loops
el llanto es un ángel inmenso, el llanto es un violín inmenso, las lágrimas amordazan al viento
and hooks;
y no se oye otra cosa que el llanto.
and the moon with its stars,
Federico García Lorca
a shepherdess,
on a meadow grazing her flock; > vervolg op pagina 26 horizon -barcelona en amsterdam 1919
horizon - barcelona en amsterdam 1919
kunst
IV – uit ‘Gacela del amor maravilloso’ (vrouwenkoor) Cielos y campos anudaban cadenas en mis manos. Campos y cielos azotaban las llagas de mi cuerpo.
Federico García Lorca
V – The Gazelle (countertenor) I’d give everything I own for that gazelle who, rising at night to his
harp and flute, saw a cup in my hand and said:
‘Drink your grape blood against my lips!’ And the moon was cut like a D, on a dark robe, written in gold.
27
Samuel HaNagid
VI – My Heart Thinks as the Sun Comes Up (countertenor) My heart thinks as the sun comes up that what it does is wise: as earth borrows its light, as pledge it takes the stars.
Solomon Ibn Gabirol
uit ‘Casida del herido por el agua’ (vrouwenkoor) ¡qué desiertos de luz iban hundiendo los arenales de la madrugada! Federico García Lorca
Gedichten van Federico García Lorca: uit Diván del Tamarit © 1940 Herederos de Federico García Lorca. Gedichten van Solomon Ibn Gabirol en Samuel HaNagid (oorspronkelijk Hebreeuws) uit The Dream of the Poem: Hebrew Poetry from Muslim and Christian Spain, 950-1492, vertaald, geredigeerd en ingeleid door Peter Cole, Princeton University Press, 2007 horizon -barcelona en amsterdam 1919
Gaudí, plafond Casa Batlló, foto Matt Grosswendt
26
horizon - barcelona en amsterdam 1919
entrée late night
Entrée mixt en mengt
Ravel trouwens. Al moet je als mestizo muzikant eigenlijk zeggen dat je niet zo’n fan van ‘the king of the bongo’ bent.
schoonheid en idealisme in een Spaanse sfeer
28
Donderdag 17 januari entrée late night
Wie je wel mag noemen zijn Ojos de Bru jo, een muziekcollectief dat actief was van
CONCERTGEBOUW 22.30 - 01.30 uur
1994 tot 2012. Het bijzondere van die groep
KOORZAAL EN ENTREEHAL
is dat zij internationale faam vergaarden puur op basis van mond-tot-mondreclame
ca. 22.30 uur – Koorzaal
en zonder steun van een platenmaat
mini-concert door musici Koninklijk Concertgebouworkest
Entrée Late Night staat vanavond in het
een aantal jaar geleden nog bekend stond
schappij. De groep sprak zich uit tegen
teken van de Amsterdamse School en de
om haar prostitutie en criminaliteit. Het is
armoede en had een activistische inslag.
waardering voor mengvormen.
de geboorteplaats van de musica mestizo,
Dit idealisme is karakteristiek voor de
Leo Smit 1900-1943
de ‘gemengde muziek’. Hoewel de musica
mestizostroming.
Trio voor fluit, altviool en harp (1926) à Madame Rosa Spier
Net als veel tieners had ik ooit de droom om
mestizo onder de noemer wereldmuziek valt,
actrice te worden. Dit was voordat ik me
overstijgt het dit genre tegelijkertijd. Wereld
schoonheid
Allegro ma non troppo, scherzando, molto lento
realiseerde dat ik zelfs te nuchter ben om dra
muziek is meestal terug te leiden naar een
Ook de Amsterdamse school was idealis
Joséphine Olech fluit Guus Jeukendrup altviool
matisch te doen in een toneelstuk. Zodoende
specifiek gebied of een specifieke cultuur,
tisch. In tijden van woningnood, over
Petra van der Heide harp
ging ik op theaterkamp naar Spanje, waar we
maar zoals de naam al aangeeft, worden in
bevolking en industrialisatie, wilden de
straattheater speelden op de Ramblas. Van
de mestizo verschillende talen en invloeden
architecten van de Amsterdamse school
en verder
Park Güell herinner ik me vooral eindeloze
gemengd. Het is een combinatie van flamen
schoonheid teruggeven aan de arbeiders.
Koorzaal: toneelstuk Gáudi in de pers |
trappen, een brandende zon en flessen water
co, reggae, ska, rumba, rap en funk, gezon
In samenwerking met Museum Het Schip
winnares dichtwedstrijd Museum Het Schip 29
die zes euro kostten. De Sagrada Família was
gen in bijvoorbeeld het Spaans, Catalaans,
vieren we in de Entrée Late Night van
Entreehal: Mamihlapinatapai, wereldmuziek
nog niet af. Nog steeds niet overigens.
Portugees, Arabisch, Engels of een mix van
vanavond de schoonheid en het idealisme
deze talen.
van deze stroming met een Spaans getinte
De Entrée Late Night is een onmisbaar onderdeel
mestizo
avond en Hollandse nuchterheid, waarin
van Horizon. Entrée, de jongerenvereniging van
Een ietwat kleinere attractie was de aan de
idealisme
we ruimte laten voor veel verschillende
Het Koninklijk Concertgebouw en het Koninklijk
Ramblas grenzende wijk El Raval. Dit is de
Een bekende vertegenwoordiger van het gen
stijlen en inspiratiebronnen, net als bin
Concertgebouworkest staat garant voor een
wijk waar Carlos Ruiz Zafóns boek Schaduw
re is Manu Chao, een Fransman wiens moeder
nen de mestizomuziek.
verrassende invulling van het thema.
van de Wind zich afspeelt. Een buurt die tot
uit Baskenland komt, net als de moeder van
Rosanna Baas
toegang gratis Antoni Gaudí, Parc Güell Barcelona
horizon -barcelona en amsterdam 1919
horizon - barcelona en amsterdam 1919
RCo house en berlage synthese van kunsten Op 19 januari wordt officieel het nieuwe
de hele stad te vinden, maar hij maakte geen
onderkomen van het Koninklijk Concertge-
deel uit van de Amsterdamse School. Hoe zit
bouworkest geopend.
dat?
.LET.OP.WAT.IEDEREEN.KAN.HOREN.EN.PAS.DAN.KOMT.HET.HIER.TOEVALLIG.TEVOORSCHIJN.EEN.NIEUWE.KLANK.
assen de smalle rechte straten en langwer
educatieve activiteiten, ontvangstruimtes,
pige bouwblokken doorsneden, is slechts
kantoor- en vergaderruimtes en een ontmoe
gedeeltelijk en in hoofdlijnen uitgevoerd. Het
tingsruimte waar musici, staf en relaties van
waren de architecten van de Amsterdamse
het orkest elkaar treffen.
School die vanaf 1917 vele gebouwen realiseer
Voor Berlage was een gebouw een Gesamt
den binnen het stratenpatroon van Plan Zuid.
kunstwerk, een synthese van kunsten; hij ontwierp zelf vaak het meubilair. Het is dan
Gesamtkunstwerk
ook geheel in de geest van Berlage dat het
Berlages gebouw aan de Gabriël Metsustraat
Koninklijk Concertgebouworkest nu bewoner
Het RCO House is gevestigd in de voormali
Radicaal liberalisme
is gedurende de afgelopen anderhalf jaar
is van een van zijn panden. In plaats van Dag-
ge Dagteeken en Kunstambachtsschool voor
Berlage ontwikkelde aan het eind van de
gedeeltelijk verbouwd en gerestaureerd en
teeken en Kunstambachtsschool voor Meisjes prijkt
Meisjes aan de Gabriël Metsustraat, ontwor
negentiende eeuw een eigen mengvorm
aan de achterkant van nieuwbouw voorzien
nu over de volle breedte van de gevel een in
pen door de Amsterdamse architect Hendrik
van rationalisme en jugendstil. Dit zien we
om in de behoeften van het Concertgebouw
opdracht van het orkest geschreven regel van
Petrus Berlage (1856-1934) en gebouwd in
terug in de combinatie van strakke, zakelijke
orkest te voorzien. Het bevat nu onder meer
stadsdichter K. Schippers.
1908. De naam Berlage is nauw verbonden
lijnen met ronde vormen en ornamenten,
tien akoestisch geïsoleerde muziekstudio’s,
Martijn Voorvelt
aan Amsterdam en zijn gebouwen zijn door
bijvoorbeeld in de Burcht van Berlage aan
een ensembleruimte voor kamermuziek en
30
31
de Henri Polaklaan (1900) en de Beurs van Berlage aan het Damrak (1903). De voorma lige kunstacademie waar nu het Concertge bouworkest huist is ingetogener, maar bevat tal van typerende details aan de gevel en in het interieur. Kenmerkend zijn ook de vlakke bakstenen muren met natuurstenen accen tuering van belangrijke hoeken en punten. Berlages stijl in deze periode gaf uiting aan het radicaal liberalisme, een voorloper van de sociaaldemocratie. Ze oefende invloed uit op architecten als Willem Dudok en Alexander Kropholler, ook nog lang nadat Berlage zelf, geïnspireerd door een reis naar de Verenigde Staten, andere richtingen ging bewandelen. De Amsterdamse School ontstond in deze tijd als reactie tegen het rationalisme. In 1914 presenteerde Berlage zijn Plan Zuid, ontworpen in opdracht van de Amsterdamse gemeenteraad om het gebied ten zuiden van de stad – tussen de Amstel en de Schinkel - te Portret H.P. Berlage, 1931, foto A. Frequin/HGM
ontwikkelen. Het plan, waarin enkele hoofd
horizon -barcelona en amsterdam 1919
trappenhuis, foto Jannes Linders horizon - barcelona en amsterdam 1919
poëzie
Droom en Daad
HORIZON VOORUITBLIK BARCELONA EN AMSTERDAM 1919
COLOFON
uitgever
sw ei
jv el
d
www.concertgebouworkest.nl Ve r
voel ik bevende nad’ren onverwacht.
Postbus 78098, 1070 LP Amsterdam
redactie
Ja n
en de verrukkingen die ik verleerde
Gabriël Metsustraat 16, 1071 EB Amsterdam
ld
klimt door mijn leden, die ik lang ontbeerde,
Koninklijk Concertgebouworkest
be e
Mijn hart is helder, en een klare kracht
Mark van Dongen, Martijn Voorvelt, Esther Wouters
Geen donkerte heeft over dit licht macht: de wereldbrand die zooveel vreugd verteerde staat stil voor deze vreugd die ik begeerde 32
en zocht zoozeer en vond zoo sterk en zacht. De schoonste kracht die door de tijden zwerft voedt mij: de kracht van het opwaartsche willen des levens, van den drang die nimmer sterft;
beeldredactie en opmaak
do 11 april 2019 20.00 uur
Esther Wouters
locatie: Koninklijk Theater Carré
Dood in Venetië tekst
muzikaal theater naar de novelle van
Rosanna Baas, Thea Derks, Mark van Dongen,
Thomas Mann
Thomas von der Dunk, Laura Lubbers,
coproductie met
Nikki Manger, Martijn Voorvelt
Internationaal Theater Amsterdam
basisontwerp en omslag
Koninklijk Concertgebouworkest
Atelier René Knip en Rens Martens
David Robertson dirigent Ivo van Hove regie
door mijn armzalige menschen-leden trillen
Ramsey Nasr tekst
drukwerk Mart.Spruijt
zijn wieke’ oneindig, en mijn vaal hart verft de glorie van zijn purperverlammend willen.
Henriette Roland Holst uit Verzonken Grenzen, 1918
In de novelle Dood in Venetië schetst Thomas copyright
Mann, worstelend met eigen homoseksuele
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij
gevoelens, een ontmoeting tussen zijn alter
een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met
ego Von Aschenbach en de adolescent Tadzio
Pictoright te Amsterdam © Pictoright Amsterdam 2018.
in de door cholera geteisterde lagunenstad.
Overname van artikelen alleen na toestemming van de
Oncontroleerbare verliefdheid leidt tot de
uitgever. De uitgever heeft getracht rechthebbenden
geestelijke en fysieke ondergang van de
van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen
gevierde Duitse schrijver. Naast de acteurs
zekere rechten te kunnen doen gelden, k unnen zich tot
zijn de musici essentiële personages in deze
de uitgever wenden.
toneelbewerking, muziek speelt een hoofdrol in het drama. Met nieuwe composities van
horizon -barcelona en amsterdam 1919
Horizon wordt mede mogelijk gemaakt door
Nico Muhly en muziek van Richard Strauss uit
de RCO Foundation.
de tijd van Thomas Mann. horizon - barcelona en amsterdam 1919
33
st ke or
N ZO
RI
HO
el ue
TH EM A
ko n
in
kl
ij
k
E CO NC ER TE N
ND
RL EG GE
SV E
ou w
GR EN
b ge rt ce
n co
t ac