ois ç an
IG HT
Fr
EN 4, 89 ,1 va po oe es Jo
Fla
ng me
LA T ïda ina sZ se rin nP va
TR ÉE et rtr po
EN
10
OK
TO
BE
R
19
20
AM E AG ERD IT M ST ER AM
.H .M I.S
DO
schatten en schandalen
programma
Schatten en schandalen
HORIZON OKTOBER 2019 SCHATTEN EN SCHANDALEN i.s.m. Hermitage Amsterdam
14 september 2019 - 15 maart 2020
Vrouwelijk schoon, seksualiteit, schandalen…
Hermitage Amsterdam
verhalen die juwelen ons vertellen over hun
Juwelen! Schitteren aan het Russische hof
bezitsters. Om dit suggestieve programma
jubileumtentoonstelling #2
te vertellen, werkt het Concertgebouworkest samen met de Hermitage Amsterdam, waar
VR 13 september 17.30 uur
de jubileumtentoonstelling Juwelen! Schitteren
Opening tentoonstelling
aan het Russische hof te zien is. De juwelen
muziek Debussy, Prokofjev
toonden status maar bevatten ook geheimen.
GoYa Kwartet
Ze maakten de vrouw tot uithangbord, én boden een platform om haar identiteit te tonen
2
pop-up concertjes
in een door mannen bestuurde wereld. Kijk
zaterdag 19 oktober 2019
naar het portret van de puissant rijke vorstin
vanaf 12:00 uur
Zinaïda Joesoepova op het omslag. Zij was
en op zondagen van 14.00 - 15.00 uur
een stijlicoon, erfgename van het grootste
29 december 2019
privé-fortuin van Rusland. Haar schoonheid
16 februari 2020
en welstand maakten haar tot een van de
15 maart 2020
meest begeerde vrouwen van Europa, maar zij
Duo Edelen
huwde uit liefde een eenvoudige graaf. Haar leven zat vol tragiek: haar oudste zoon kwam om in een duel, haar jongste zoon was een
DO 10 oktober 20.15 uur
moordenaar van Raspoetin. Ze wist in 1917
HET CONCERTGEBOUW
aan de revolutie te ontkomen met een klein
concert Koninklijk Concertgebouworkest
deel van haar juwelenschat, dat haar evenwel
muziek Debussy, Barry, Adès, Poulenc
van een bestaan verzekerde. Ze stierf in 1939
Thomas Adès dirigent
in Parijs in eenvoudige omstandigheden.
Kerstin Avemo sopraan
Het concertprogramma op 10 oktober vertelt
Hanna van Vliet actrice
ons verhalen uit de schandaalsfeer van rond 1900, uit de wereld van Diaghilevs Ballets
Entrée Late Night 22.15 - 01.30 uur
Russes in Parijs en uit de moderne Britse
KOORZAAL EN ENTREEHAL
roddelpers.
GoYa Kwartet
Mark van Dongen
en diverse andere artiesten horizon -schatten en schandalen
in dit blad
horizon
4 Horizon-partner Hermitage Amsterdam
Onder de naam Horizon organiseert het Koninklijk Concertgebouworkest een reeks
7 Kamermuziek uit tsaristisch
thematische concertprogramma’s in samen-
en revolutionair Rusland
werking met instellingen uit diverse culturele
Mark van Dongen
disciplines. Met steeds een ander actueel, artistiek thema komt rond de concerten op
8 Essay Het favoriete lokaas van de duivel
donderdag een breed palet aan onderwerpen aan bod. In de orkestprogramma’s presenteert
Merel Bem
het orkest in opdracht geschreven of recente
12 Interview Nina Spijkers
composities in samenhang met ‘klassiekers’
Rolf Hermsen
uit het repertoire van de laatste eeuw. In ieder concertprogramma is een spreker, beeld-
14 Poëzie Camee
projectie of een theatrale act opgenomen.
Konstantin Balmont
De verbreding en verdieping waarnaar de naam Horizon verwijst, betreft de
15 Kunst portret Zinaïda Joesoepova François Flameng
vernieuwing van het repertoire, de inter disciplinaire samenwerking en de omkadering met randprogrammering. Vast onderdeel is
16 Horizon-concert
de feestelijke Entrée Late Night op de late
16 toelichting Mark van Dongen
donderdagavond. Musici van het Koninklijk
21 biografieën
Concertgebouworkest spelen op diverse
22 videobeeld André Cremer
locaties kamermuziek.
24 Entrée Late Night
Thema’s en concertdata 2019/2020 10 oktober 2019 Schatten en Schandalen
26 Colofon
i.s.m. Hermitage Amsterdam 30 januari 2020 Mens & Mythe –
27 Vooruitblik
het onverbiddelijke noodlot: Oedipus
Mens & Mythe januari 2020
i.s.m. Universiteit van Amsterdam,
Hel, Hades, Inferno juni 2020
Faculteit der Geesteswetenschappen 18 juni 2020 Hel, Hades, Inferno m.m.v. LeineRoebana horizon - schatten en schandalen
3
horizon partner
juwelen! Schitteren aan het Russische hof
4
Al eeuwen reflecteren juwelen de smaak
vorstinnen als koningin Anna Pavlovna.
van de rijkste en machtigste bevolkings
Samen waren zij bepalend voor de nationale
lagen. Juwelen gaan over van generatie op
en internationale modetrends en zetten ze fa-
generatie en zijn stille getuigen van poli-
meuze juwelenhuizen nog meer op de kaart.
tieke omwentelingen en pikante intriges.
In Juwelen! zijn onder meer werken te zien van
Niet zelden zijn ze de intiemste bondgenoot
Cartier, Lalique en hofleverancier Fabergé.
van hun bezitters. Ze herbergen geheimen
In de tentoonstelling zijn vrijwel alle bijzon-
en vertellen verhalen over verleiding,
dere steensoorten te bewonderen; van agaat
macht en rijkdom. Aan de edelstenen die in
tot zirkoon. Juwelen die – samen met rijk ge-
juwelen zijn verwerkt, worden symbolische
decoreerde baljaponnen, keizerlijke kostuums
betekenissen toegekend. Juwelen zijn dus
en majestueuze portretten – persoonlijke
meer dan kostbare kleinoden.
verhalen vertellen en een fascinerend beeld geven van ruim twee eeuwen mode.
In de Hermitage Amsterdam is tot en met 15 maart 2020 de tentoonstelling Juwelen!
Armbanden koningin Anna Pavlovna
Schitteren aan het Russische hof te zien. Met ruim
Prinses Anna Pavlovna (1795–1865) was net ge-
driehonderd stukken uit de schatkamers van
trouwd met de Nederlandse erfprins W illem,
de Hermitage Sint-Petersburg: een indruk-
de latere koning Willem II, toen zij op 22
wekkende juwelenverzameling met duizenden
augustus 1816 voor het eerst voet op Neder-
kostbaarheden, gedragen door de Russische
landse bodem zette. Tot haar bezit behoorden
high society. In de tentoonstelling schitteren
drie armbanden die voor Anna een speciale
flamboyante tsarina’s als Elisabeth, Catharina
emotionele betekenis hadden. Eén bevat een
de Grote, Maria Fjodorovna en imponerende
geëmailleerd portret van Willem. De ande-
armband van prinses (later koningin) Anna Pavlovna; Brussel, Joseph Germain Dutalis, 1822; goud, turkoois, haren; bruikleen © Koninklijke Verzamelingen, Den Haag
horizon -schatten en schandalen
Juwelen! Schitteren aan het Russische hof 14 september 2019 - 15 maart 2020 openingstijden: 10 - 17 uur adres: Amstel 51, Amsterdam boekingen en prijzen: hermitage.nl
re twee tonen de initialen en voornamen van het – toen nog – kroonprinselijk paar. Deze twee armbanden zijn versierd met gevlochten haar van beiden en turkooisjes, als symbool voor een gelukkig en lang huwelijksleven. Dankzij de Koninklijke Verzamelingen in Den Haag zijn ze nu te
5
Amsterdam. Juwelenboeket keizerin Elisabeth De grootste blikvanger van de tentoonstelling is de broche van keizerin Elisabeth (regeerperiode 1741–62), die veruit de meeste edelstenen bevat van alle geëxposeerde juwelen. Het gaat om een juwelenboeketje van hofedel smid Jérémie Pauzié, met zo’n vierhonderd briljanten, meer dan 450 kleine roosgeslepen diamanten, blauwe en gele saffieren, robijnen en smaragden. Diadeem tsarina Maria Fjodorovna Een vorstelijke afsluiting van de tentoonstelling is een diadeem van tsarina Maria Fjodorovna, echtgenote van tsaar Alexander III. Het rond 1885 vervaardigde pronkjuweel wordt toegeschreven aan Michail Perchin, een van de belangrijkste edelsmeden van hof juwelier Carl Fabergé. horizon - schatten en schandalen
bloemenboeket van edelstenen in een vaasje; Sint-Petersburg, Jérémie Pauzié, 1740–50; goud, zilver, diamanten, edelstenen, glas, stof
zien in de tentoonstelling in de Hermitage
Het juweel, een bruikleen van het Fabergé
Tentoonstellingsontwerpers
Museum in het Duitse Baden-Baden, is uitge-
De collectie van de Hermitage Sint-Petersburg
voerd in zilver met een gouden achterzijde en
is sinds jaar en dag een inspiratiebron voor
bezet met bijkans ontelbare briljantgeslepen
ontwerpers, onder wie grootheden als Yves
diamanten.
Saint Laurent. Juwelen! is ontworpen door Carlo Wijnands, die creatief directeur was van de Amsterdam Fashion Week. Sieradenontwerper Bibi van der Velden en designers Edwin Oudshoorn en Jan Taminiau accepteerden de uitnodiging van de Hermitage Amsterdam voor een bezoek aan het Winterpaleis om een uniek kijkje achter de schermen te nemen. Ze kozen ieder een favoriet juweel en lichten hun keuze toe in de audiotour. Hermitage Amsterdam Alle beelden: © State Hermitage Museum, St Petersburg
diadeem van tsarina Marina Fjodorovna; Sint-Petersburg, firma Carl Fabergé, edelsmid Michail Perchin, ca. 1880; goud, zilver, diamanten, briljanten; bruikleen © Fabergé Museum Baden-Baden
6
Onder het deksel van de zegel van een ring een miniatuur met een erotische scène van beensnijwerk; West-Europa, eind 18de eeuw, begin 19de eeuw; sardonyx, chalc doon, goud, been, 1,8 x 2,5 cm
horizon -schatten en schandalen
kamermuziek uit tsaristisch en
kamermuziek vrijdag 13 september Opening tentoonstelling Juwelen!
revolutionair Rusland
17.30 uur de Hermitage Amsterdam voor genodigden
Sergej Prokofjev, geboren op een landgoed in de Oekraïne, ging in 1903 aan het Conser-
donderdag 10 oktober
vatorium van Sint-Petersburg studeren. Met
Entreé Late Night
zijn sensationele Eerste pianoconcert won hij in
v.a. 22.15 uur Het Concertgebouw
1914 de ‘veldslag der piano’s’, waarmee hij zijn
vrij toegankelijk
studie afsloot. Hij genoot toen al de aandacht van de internationale avant-garde en schreef
muziek
muziek voor Diaghilevs Ballets Russes. In het
Claude Debussy 1862-1918
revolutiejaar 1917 ontstonden zijn Visions fugiti-
uit Strijkkwartet in g kl.t. opus 10 (1893)
ves: een parelsnoer van twintig kleinoden voor
Assez vif et bien rythmé
piano. De titel ontleende hij aan een dichtregel van Konstantin Balmont: ‘elke vluch-
Sergej Prokofjev 1891-1953
tigheid een wereldbestel, vol veranderlijk en
delen uit Visions fugitives op. 22 (1915-1917)
kleurrijk spel’ (‘Dans chaque vision fugitive je vois
bewerking voor strijkkwartet
des mondes Pleins de jeux changeants et irisés’). Het zijn modernistische karakterstukken,
musici
uiteenlopend van mysterieus of grillig tot
GoYa Kwartet
‘ridicolosamente’ en een revolutionair ‘Presto
Sylvia Huang viool
agitatissimo’.
Mirelys Morgan Verdecia viool Martina Forni altviool
De amper twintigjarige Claude Debussy ging
Honorine Schaeffer cello
in 1882 als pianist naar Rusland op uitnodiging van Nadezjda von Meck, de weldoenster van Tsjaikovski. Niet lang vóór zijn sleutelwerk voor orkest, de Prélude à L’après-midi d’un
pop-up concerten Hermitage Amsterdam
faune, voltooide hij in 1893 zijn impressionis-
•
zaterdag 19 oktober 2019
tische strijkkwartet, dat volgens zijn collega
•
vanaf 12:00 uur
Guy Ropartz ‘de invloed vertoont van jong
en op zondagen tussen 14.00 en 15.00 uur
Rusland’. Hij doelde daarmee op de Sint
•
29 december 2019
Petersburg-school van Rimski-Korsakov, waar
•
16 februari 2020
ook Moesorgski, Prokofjev en Stravinsky uit
•
15 maart 2020
voortkwamen. Ropartz roemde met name de poëtische thema’s en zeldzame samenklanken
musici
van de eerste twee delen.
Duo Edelen: Fred Edelen cello
Mark van Dongen
Christina Edelen klavecimbel
7
essay
het favoriete lokaas van de duivel stenen met verhalen Kunsthistorica Merel Bem schrijft over
Is het zo gegaan? Neuh. Maar dit is wat
kunst, fotografie en kleding. Van haar hand
je krijgt wanneer je net iets te veel tijd
verscheen Doorkijken. Kunst voor het dagelijks
doorbrengt op websites met verhalen over
leven (2016) en ze werkte mee aan Dit boek
geheimzinnige sieraden en hun verborgen
gaat niet over mode (2018). Voor haar essay
krachten. Die websites zijn er, reken maar,
dook ze in de verhalen en schandalen van
en de vertellingen zijn bloemrijk en fanta-
enkele historische sieraden.
sievol en uiterst verslavend. Van oudsher gaan juwelen, die duurzame en heerlijk begeerlij-
8
In 1974 deed een jonge, ambitieuze conser-
ke objecten die van generatie op generatie
vator van het National History Museum in
worden doorgegeven, immers al gepaard met
Londen een bijzondere vondst. Laten we zeg-
bijgeloof.
gen dat het een winterse vrijdagavond was, het was donker buiten. Zijn collega’s waren al naar huis, maar Peter Tandy had nog werk te doen, of beter (tover uw gruizigste filmstem tevoorschijn): he was on to something. Donder, bliksem, nerveuze violen. Terwijl hij in z’n eentje door het enorme museumdepot dwaalde, viel plotseling het licht uit, sloeg de deur dicht, bescheen de bliksem de grijnzende schedel van een Neanderthaler
Heron-Allen amethist, Natural History Museum, Londen
in een kast en greep Peter, zonder dat hij het
In de prehistorie liep men rond met houten
zelf kon verklaren, ineens áchter de schedel
of benen kralen die als talismannen moes-
naar een doos, waarop het stof van decennia
ten beschermen tegen het boze oog. Door
was neergedaald. Met de vastberadenheid
de eeuwen heen had elk volk zo zijn eigen
van Indiana Jones blies hij het eraf en lichtte
gedachten over welke materialen het meest
langzaam het deksel op. Daar lag de verloren
geschikt waren voor de objecten, die niet
gewaande Heron-Allen amethist, een paarse
alleen voor de sier of als statussymbolen wer-
amethist, gevat in een zilveren ring, gedeco-
den gedragen, maar ook ter beveiliging. De
reerd met astrologische symbolen, mystieke
oude Egyptenaren bijvoorbeeld: goud en glas.
woorden en twee paarse edelsteentjes in de
De Afrikaanse Touareg: alleen zilver. En edel-
vorm van scarabeeën. Op dat moment daalde
stenen werden, en worden nog altijd, over de
– swoesj – een wolk van as neer op de stad.
hele wereld gebruikt als afwering tegen ziekte
horizon -schatten en schandalen
en onheil. De oude Grieken geloofden bijvoor-
eens een schrammetje aan over. Wel vond
beeld dat een amethist ervoor kon zorgen dat
hij onder de steen een merkwaardig, getypt
de drager niet dronken zou worden (hoe lang
briefje. Een waarschuwing, zo bleek.
dat geloof heeft standgehouden, wordt helaas
‘Deze steen,’ las Tandy, ‘is driemaal verdoemd,
nergens vermeld; ik gok niet al te lang).
en besmet met het bloed en de schande van
Tegelijkertijd – en daar wordt het echt
iedereen die haar ooit in zijn bezit had.’ Was
interessant – kunnen sieraden zich tegen
getekend: Edward Heron-Allen, een Britse
hun eigenaar keren. Talrijk zijn de verhalen
schrijver en de laatste eigenaar van de Delhi
over de prachtigste juwelen die mensen tot
Purple Sapphire. Toen de conservator in het
wanhoop drijven en zelfs martelen (ringen
verhaal dook, ontdekte hij dat Heron-Allen de
en halskettingen die knellen en verstikken,
‘vervloekte’ amethist sinds 1904 achter slot en
broches die steken – dat werk), niet zelden
grendel had bewaard en ervoor had gezorgd
met de dood tot gevolg. Verleidelijk zijn ze,
dat de steen na zijn dood niet in handen
met hun geschitter en gefonkel, maar o wee
kon komen van zijn geliefde dochter. Zij had,
degene die te ijdel is, of zich de kostbaarhe-
nadat haar vader was overleden, het zekere
den onrechtmatig toe-eigent als waren het de
voor het onzekere genomen en de doos onge-
muntstukken uit de offerpot.
opend geschonken aan het National History Museum.
‘Deze steen is driemaal verdoemd en besmet met het bloed en de schande van iedereen die haar ooit in zijn bezit had.’
Quatsch, zult u zeggen. En natuurlijk: quatsch is het. Plus verdraaid slimme marketing; een vervloekt sieraad in de museumcollectie – dat levert aandacht op. Toch is het niet zo vreemd
‘Het is een elegant ding,’ zegt meesterspeur-
om te vrezen voor de duistere krachten van
der Sherlock Holmes in The Adventure of the Blue
een object dat vaak zo mooi is dat het slechte
Carbuncle (1892), een verhaal over een prach-
eigenschappen als begeerte, ijdelheid en
tige blauwe edelsteen die wordt gestolen uit
jaloezie kan opwekken. En soms zo oud dat
de hotelkamer van een gravin. ‘Moet je kijken
het getuige moet zijn geweest van de meest
hoe het glinstert en sprankelt. Uiteraard is
krankzinnige geschiedenissen.
het een bron van misdaad, zoals elke mooie
Bovendien: hoor wat de Delhi Purple Sap-
steen dat is. Ze zijn het favoriete lokaas van
phire allemaal op zijn geweten zou hebben,
de duivel.’
en huiver. Nadat hij in 1857 was gestolen uit
Toe maar. Een goed moment om terug te ke-
een Indiase tempel, zou hij de oorzaak zijn
ren naar de Heron-Allen amethist, ook wel be-
geweest van diverse faillissementen, dodelijke
kend als de Delhi Purple Sapphire. Die werd in
ziekten, zelfmoorden en ongelukken. Hij zou
1974 inderdaad gevonden door Peter Tandy, de
een zanger zijn stem hebben ontnomen. En
jonge conservator van het National History
toen Heron-Allen het ding uit frustratie ver
Museum in Londen. Voor zover bekend ging
het kanaal in had geslingerd, omdat het hem
de vondst alleen niet gepaard met donder
naar eigen zeggen alleen maar ongeluk had
en bliksem. Uit de doos ontsnapte ook geen
opgeleverd, zou het na een paar maanden
stokoude geest om hel en verdoemenis over
gewoon weer ongeschonden bij hem zijn
Londen uit te roepen. Tandy hield er nog niet
afgeleverd door een juwelier die de amethist
horizon - schatten en schandalen
9
veroorzaakte heel wat willekeurige doden, zo luidt althans de legende. Onder hen de Franse koningin Marie Antoinette (onthoofd), Marie-Louise Thérèse van Savoye, ook wel de prinses van Lamballe (doodgeslagen door een menigte) en Simon Montharides, een Griekse zakenman (kwam met zijn vrouw en kind om bij een verkeersongeluk). Sinds 1958 bevindt de wraakzuchtige steen, verwerkt in een duizelingwekkend glinsterende halsketting, zich in een van de musea van het Smithsonian in Washington D.C., waar hij volgens de laatste berichten geen verdere slachtoffers heeft gemaakt. De Koh-i-Noor – ook zoiets. Over deze diamant, een van de kroonjuwelen van het Britse koningshuis, wordt al eeuwen gefluisterd dat alleen een godheid of een vrouw hem zonder problemen in bezit kan hebben, aangezien de steen ooit zou hebben toebehoord
10
aan de god Krishna. Of de doorgaans nuchtere Britten zich iets van die waarschuwing hebben aangetrokken vertelt het verhaal niet, koningin Alexandra met Britse kroon met Koh-i-Noor; 9 - 8 - 1902; foto: W. en D. Downy
maar feit is dat de Koh-i-Noor werd opgenomen in de kroningstiara, een sieraad louter
had gekocht van een rivierjutter. Doodeng.
en alleen bestemd voor het nobele hoofd van
Wat al die verschillende verhalen ons leren, is
een koningin.
dat de meeste ellende ontstaat wanneer sie-
De constante verbinding met het menselijk
raden worden gestolen uit tempels of andere
lichaam, met de temperatuur en de kwets-
heilige huizen. Dat de dieven er doorgaans
baarheid ervan, maakt dat sieraden en
niet goed vanaf komen, zal niemand verba-
juwelen vaak zo’n belangrijke plek innemen
zen. Maar hoewel Hollywood ons graag wil
in oude verhalen, fictief of waargebeurd.
doen geloven dat zij die puur en zuiver zijn,
Nergens wordt dat duidelijker dan in de
meestal niets te vrezen hebben van de vloek
gruwelijke geschiedenis van de moord op de
die ontstond op het moment dat de juwelen
Russische tsaar en zijn familieleden in 1918.
werden ontvreemd en overgingen in on-
Omdat de Romanovs hun vele juwelen in de
rechtmatige handen, worden in de originele
voering van hun kleren hadden genaaid, kets-
geschiedenissen ook onschuldige eigenaren
ten de kogels die op hen werden afgevuurd
getroffen door rampspoed.
van hun lichamen af. Dit tot afgrijzen van hun
De beroemde Hopediamant bijvoorbeeld, een
moordenaars, die genoodzaakt waren de klus
diepblauwe edelsteen die in de zeventiende
met bajonetten af te maken. En waar bloed
eeuw werd gestolen uit een hindoetempel,
had moeten vloeien, stroomden volgens de
horizon -schatten en schandalen
overlevering nu eerst parels, diamanten en
in zilver gevatte amethist wilde meenemen
robijnen naar buiten. Sieraden als de meest
naar het jaarlijkse symposium van de Heron
intieme en lugubere symbolen voor de mense-
Allen Society, kwamen hij en zijn vrouw in
lijke gesteldheid.
zo’n epische onweersstorm terecht – donder,
Dat het ook vrolijker kan, bewees de achttien-
bliksem! – dat ze niet anders konden dan
de-eeuwse Franse filosoof en schrijver Denis
rechtsomkeert maken. Het jaar daarna kreeg
Diderot. Die vatte de intieme relatie tussen
hij plotseling hevige buikgriep, en bij de der-
sieraad en eigenaar wel heel letterlijk op. In
de poging werd hij uit het niets geveld door
de roman Les Bijoux indiscrets (1748), vertaald
nierstenen. Edward Heron-Allen had nog zo
als De loslippige sieraden, kan sultan Mangogul
gewaarschuwd: ‘gooi die steen in de zee.’
van het fictieve land Kongo dankzij de tover-
Merel Bem
kracht van een zilveren ring met een steen het ‘sieraad’, oftewel het geslacht, van iedere vrouw laten praten.
‘Is er iets verschrikkelijkers dan de loslippigheid van een sieraad?’ Al snel raakt hij verslaafd aan die vagina-
11
monologen avant la lettre, omdat de luid kwebbelende ‘sieraden’ de meest sappige geheimen prijsgeven. Affaires worden onthuld, sommige mannen worden opgehemeld vanwege hun minnekozende kwaliteiten, andere worden neergesabeld omdat ze er niets van bakken tussen de lakens. De vrouwen schamen zich en proberen hun babbelende geslachten een halt toe te roepen. Tevergeefs. ‘Is er iets verschrikkelijkers dan de loslippigheid van een sieraad?’ roept een van hen uit. Laat ons dan nog een laatste keer luisteren naar de Delhi Purple Sapphire. Hoe het precies met Peter Tandy is afgelopen, heb ik nergens kunnen vinden. Maar er doet nog een ander verhaal de ronde, over John Whittaker, voormalig hoofd van de afdeling micropaleontologie van het Natural History Museum in Londen. Toen hij in 2000 (het kan ook 2004 geweest zijn, op
dame aan haar toilettafel; School van Fontainebleau (1585–1595); Musée des Beaux-Arts de Dijon
dit punt loopt de berichtgeving uiteen) de horizon - schatten en schandalen
interview
inzoomen
Nina Spijkers is erg op taal, ‘een taalfetisjist,’ noemde zij zichzelf in een interview, ‘altijd
interview met Nina Spijkers
bezig met muzikaliteit, tempo en de dynamiek van woorden.’ Maar ze laat zich graag uitdagen door het onbekende en dus heeft Spijkers zich ondertussen ook gewaagd aan opera, terwijl dat een podiumkunst is waarbij de taal al in het beton van de partituur is gegoten. Voor Silbersee regisseerde zij in 2018 de opera Avventure di anima e di corpo met muziek van György Ligeti en Raphaël Cendo. En nu verzorgt ze dus de mise-en-espace van The
Het Concertgebouworkest vroeg Nina
Stronger, Gerald Barry’s kameropera met tekst
Spijkers – Top Naeff Prijs 2015, Opera
van August Strindberg.
Forward Festival 2017, vaste regisseur bij Toneelschuur Producties – om binnen de
Wat kun jij als regisseur doen met een mise-en-es-
beperkingen van een concertuitvoering
pace op het podium van de Grote Zaal?
de kameropera The Stronger re realiseren.
‘’Neerzetten in de ruimte’, dat is het letterlijk.
Zij ging de uitdaging aan.
Regie is het niet, we hebben geen repetitie tijd voor enscenering en er zijn ook geen
12
Het is snel gegaan met regisseur Nina
kostuums of decor. Het zit ergens tussen een
Spijkers. In 2014 studeerde zij op haar vijf-
concert en iets geregisseerds in. Dat heeft
entwintigste af aan de Regie Opleiding van
zijn beperkingen, maar The Stronger is een heel
de Theaterschool Amsterdam. Ze won de
geconcentreerde opera waar ik veel mee kan
Top Naeff Prijs voor veelbelovend talent en
doen. De setting is heel realistisch: een café.
kon meteen als vaste regisseur aan de slag
Daar is een toevallige ontmoeting van twee
bij Toneelschuur Producties. Daar viel zij
vrouwen, een oudere actrice en een jongere
onder meer op met eigenwijze bewerkingen
vrouw. Wat volgt is een vorm van psychologi-
van grote auteurs als Friedrich Schiller (Don
sche oorlogsvoering, een tamelijk eenzijdige
Carlos), Anton Tsjechov (Ivanov) en William
omdat alleen de oudere vrouw spreekt. De
Shakespeare (Het temmen van de feeks). De
ander zwijgt.’
door en door vrouwvijandige komedie van Shakespeare werd bij haar een beklemmend
Als het een strijd is, kies jij dan een kant? Is de oude-
gender-spiegelpaleis met Roeland Fernhout in
re vrouw echt ‘The Stronger’, zoals ze zelf beweert?
het corset van de moeilijk tembare vrouw en
‘De interpretatie is aan het publiek. Dat wil ik
Astrid van Eck als de kille macho-dompteur.
niet voor ze invullen. Wat ik wél mogelijk wil
Spijkers houdt zich niet alleen bezig met
maken is dat de mensen in de zaal heel dicht
toneeltoneel. Zo regisseerde zij ook Minis Plus,
bij die zwijgende vrouw zijn. Wat zij te horen
de laatste theatershow van Hadewych Minis,
krijgt is ook alle informatie die wij hebben
en haar eerste filmregie Wat je vindt mag je hou-
– de woordenstroom uit de mond van de
den is onlangs op het Nederlands Filmfestival
sopraan. Ik zet een camera op de zwijgende
in première gegaan.
vrouw en projecteer haar gezicht heel groot horizon -schatten en schandalen
op een scherm. Zo krijg je de kans haar blik-
houdt. Ik wil een soort filmische close-up
ken te lezen, ook al is dat bijna niet te doen –
maken van twee vrouwen. Bij de zwijgende
voor het publiek net zo min als voor de vrouw
vrouw gebeurt dat letterlijk en bij de ander
die zingt. De ander praat maar niet terug! Dat
hoop ik dat de sopraan en ik het samen
is mysterieus maar ook enorm frustrerend – je
kunnen veroorzaken.’
wil zó graag dat ze antwoord geeft. Door haar zwijgen uit te vergroten wordt de onmacht
De tekst is van August Strindberg. Heb je iets met
van de vrouw die aan het woord is eigenlijk
zijn werk?
nog groter. Ik zoom in op hun strijd en wat
‘Zeker. Ik hou wel van Strindberg, al kan zijn
je daarvoor nodig hebt is pure concentratie.
werk vrij seksistisch zijn. Dus ik zou zijn
Daarom is een mise-en-espace ook voldoende.
stukken niet snel opvoeren in hun volle glorie,
Je wil gewoon in de hoofden van die vrouwen
zogezegd. Dan moet ik echt nadenken over
kruipen. Hun blikken, hun spel, meer is niet
de vorm. Maar hij heeft fantastisch mooie
nodig.’
dingen geschreven en ik weet zeker dat ik ooit een Strindberg zal bewerken. In The
Spelen de musici nog een theatrale rol in jouw
Stronger spelen natuurlijk ook traditionele
setting?
man-vrouw-verhoudingen – de afwezige man
‘In principe ontken ik de aanwezigheid van
is de inzet van de strijd – maar ik had niet
mensen op het podium of in de zaal nooit.
zo’n behoefte om hier aan te morrelen. Die
Maar in dit geval wil ik het publiek een soort
verhoudingen zitten er zó in verankerd.
verrekijkertje geven zodat ze volledig inzoo-
Eigenlijk versterk ik ze juist, de genderhokjes
men op de strijdende partijen, als bij een
waar die twee vrouwen in zitten.’
tennismatch waar je je ogen niet van af-
Rolf Hermsen
portret van Gabrielle d’Estreés en haar zus de hertogin van Villars; School van Fontainebleau, 1594; Louvre, Parijs
horizon - schatten en schandalen
13
poezie
14
Константин Бальмонт
Konstantin Balmont Nederlandse vertaling Jozef Malkin
КАМЕЯ
CAMEE
Она из тех, к кому идут камеи, Медлительность, старинная эмаль, Окошко в сад, жасмин, луна, печаль, Нить жемчугов вкруг лебединой шеи.
Zij is er één om een camee te dragen, een ouderwets juweel, om sloom te zijn; een tuin, jasmijn, verdriet, de maneschijn, rond 'n zwanenhals een parelsnoer als kragen.
Ей даровали царство чародеи, В нем близь всегда причудлива, как даль. И времени разрушить сказку жаль, Тот сад минуют снежные завеи.
In haar door tovenaars geschonken Eden wat dichterbij is, lijkt heel ver te zijn. En zelfs de tijd staat stil in haar domein, haar tuin werd door de sneeuwstormen gemeden.
Я подошел к полночному окну. Она сидела молча у постели. Газелий взор любил свою весну.
Ik naderde het raam om middernacht. Zij zat alleen, stilzwijgend naast de sponde met een gazellenblik vol lentesmacht.
И липы ворожили старину. Роняли полог бархатные ели. Ей было жаль идти одной ко сну.
De linden toverden oeroude pracht, de mantel van de sparren viel ten gronde. Zij wenste niet alleen te zijn vannacht. ©J. Malkin
horizon -schatten en schandalen
portret van vorstin Zinaïda Joesoepova, 1894; François Flameng (1856–1923, Parijs); olieverf op doek, 125 x 94 cm; © State Hermitage Museum, St Petersburg
horizon-concert toelichting
Schatten en schandalen Juwelen!
Franse balletmuziek van Debussy en
fantasie: ‘Couple adieu! Je vais voir l’ombre
Poulenc, geïnspireerd op pikante achttien-
que tu devins’ (Vaarwel paar! ik zal de scha-
de-eeuwse schilderijen, als setting voor
duw die je vormt bekijken). Spelend op zijn
twee voyeuristische parels van het recente
fluit – de fluit als fallus – wordt hij meester
Britse operapodium. Een programma over
over zijn verlangens.
de verwevenheid van succes en schandaal
In dit symbolistische gedicht vloeien verschil-
waarin soms onvermoed juwelen opduiken.
lende zintuigelijke waarnemingen samen tot één ervaring. Over het alomtegenwoordige
16
muzikale element zei Mallarmé: ‘Ik heb een Debussy: Prélude à L’après-midi d’un faune
fijnzinnige manier gevonden om zeer vluchti-
naar een herdersdicht van Stéphane Mallarmé
ge impressies vast te leggen. Het beangstigde me dat al deze indrukken als in een symfonie
In 1876 verscheen het lange gedicht L’après-midi d’un faune van Stéphane Mallarmé, geïnspireerd op een achttiende-eeuws schilderij van Boucher dat een groepje badende nimfen toont, heimelijk gadegeslagen door een fluit spelende faun. De Romeinse bosgod Faunus is dezelfde als de Griekse Pan, wiens adem, op het moment dat de nimf Syrinx in een rietstengel veranderde om aan zijn wellust te ontsnappen, in zoete muziek werd omgezet. Dit symboliseert de fantasie van de kunstenaar, die zijn ideaal alleen in de onwerkelijkheid van de kunst kan realiseren. Mallarmé‘s faun is bezeten van verlangen, maar het gedroomde ideaal weerhoudt hem ervan de nimfen te overvallen. Het erotische element is onmiskenbaar, zoals blijkt uit de woorden waarmee hij zich tot slot overgeeft aan de
kostuumontwerp voor Nijinski als faun in L’après-midi d’un faune
horizon -schatten en schandalen
Donderdag 20 oktober moesten worden samengeweven’. Zijn eerste
concert
reactie op het plan van Debussy er muziek bij
Koninklijk Concertgebouworkest
te schrijven was dan ook: ‘ik dacht dat ik het
Thomas Adès dirigent
zelf op muziek had gezet’.
Kerstin Avemo sopraan (Madame X)
Aanvankelijk moest Debussy’s muziek een
Hanna van Vliet actrice (Mademoiselle Y)
20.15 uur - GROTE ZAAL
theatrale opvoering, zoals oorspronkelijk door Mallarmé beoogd, begeleiden, maar het
Claude Debussy 1862-1918
gedicht is eigenlijk veel te complex om als to-
Prélude à L’après-midi d’un faune (1892-1894)
neelstuk verstaan te worden en Debussy heeft er dan ook voor gekozen om zijn schetsen
Gerald Barry 1952
voor de toneelmuziek te comprimeren en het
The Stronger (2006)
werk als ‘prelude op’ te definiëren. Hij heeft
opera in één bedrijf naar August Strindbergs
erop gewezen dat het zinloos is het gedicht
toneelstuk ‘De sterkere’
in zijn muziek te volgen. Voorafgaand aan de
mise-en-espace Nina Spijkers
eerste uitvoeringen in Nederland door het
boventiteling Johan Lippens
Concertgebouworkest in 1904 schreef hij aan
eerste uitvoering van de Engelstalige versie
Mengelberg: ‘De muziek van deze prelude is een zeer vrije illustratie van het mooie ge-
pauze
dicht van Stéphane Mallarmé. Zij pretendeert
17
zeker niet het geheel weer te geven. Het zijn
Thomas Adès 1971
slechts opeenvolgende decors waarin zich
Luxury Suite from ‘Powder Her Face’
afspelen: de verlangens, de droom van de faun
(kameropera 1995, symfonische suite 2017)
in de hitte van die namiddag. Dan, afgemat
Overture | Scene with Song | Wedding March |
door de achtervolging van de wulps vluch-
Waltz | Ode | Paperchase | Hotel Manager’s Aria
tende nimfen en naïaden, geeft hij zich over aan een slaap vol eindelijk vervulde dromen,
‘It is Too Late’ | Finale Nederlandse première
volledige overgave in de alomtegenwoordige natuur.’
Francis Poulenc 1899-1963
Slechts met grote tegenzin stond Debussy
Les Biches (1923, revisie 1939-40)
in 1912 toe dat Diaghilev het werk als ballet
suite voor orkest
presenteerde, wat een ‘succès de scandale’
Rondeau | Adagietto | Rag-Mazurka |
opleverde dankzij de sensuele choreografie
Andantino | Final
van Nijinski, die zelf als de bosgod figureerde,
videobeeld André Cremer (UNA designers)
schijnbaar naakt, getooid met een halssnoer
einde concert ca. 22.20 uur, aansluitend:
van bladeren en bosvruchten. De criticus Willy
entrée late night zie p. 24 Het concert van 11 oktober (serie A) wordt opgenomen door AVROTROS voor uitzending op zondag 13 oktober om 14.15 uur via NPO Radio 4.
vanaf € 24,00 via www.concertgebouworkest.nl
reageerde met ‘Faune y soit qui mal y pense’.
mogelijk een verhouding met haar man heeft
In de muziek betekende Debussy’s korte werk
gehad. Geschokt realiseert ze zich dat dit de
een ‘point of no return’. Pierre Boulez: “Met
reden moet zijn waarom haar man hun zoon
recht kan men zeggen dat de moderne mu-
Eskil heeft genoemd – de naam van de vader
ziek ontwaakt met L’après-midi d’un faune.” Dat
van Mademoiselle Y – en waarom hij een
ontwaken horen we letterlijk in de fluitsolo
voorkeur ontwikkelde voor de kleuren, au-
van het begin, waarin de dubbelzinnige ge-
teurs, etens- en drinkwaren waar haar rivale
dachten van de faun, zwevend tussen werke-
van houdt. Dit obsedeert haar en vervult haar
lijkheid en droom, perfect is uitgedrukt.
met walging. Maar aan het eind beschouwt ze zichzelf als ‘de sterkere’, omdat ze niet is
Barry: The Stronger
weggelopen, zij is gebleven en Mademoiselle
opera in één bedrijf naar een toneeltekst van
Y is nu alleen en verbitterd. ‘Dank je, dat je
August Strindberg
mijn man geleerd hebt lief te hebben! Nu ga
De componist Gerald Barry wijst in zijn toe-
ik naar huis, om hem lief te hebben.’
lichting op The Stronger slechts op het drama.
18
De vaak verbijsterende uitspraken en interac-
Adès: Luxury Suite from ‘Powder Her Face’
tie van Strindbergs personages wil hij rauw
suite uit de opera op een libretto van Philip
en direct als ze zijn over laten komen. Nader
Hensher
muzikaal commentaar zou enkel de emotio-
Het Concertgebouworkest speelde bij twee
nele betrokkenheid van het publiek bij wat
eerdere gelegenheden de als Ouverture, Wals en
er zich gaandeweg tussen de twee vrouwen
Finale samengevoegde korte suite uit de op-
ontwikkelt in de weg kunnen staan.
zienbarende opera-eersteling Powder Her Face
Strindberg schreef Den starkare in december
van Adès uit 1995. In 2017 stelde de compo-
januari 1888/1889 als repertoirestuk voor zijn
nist een aaneensluitende suite van een klein
Experimenteel Theater in Kopenhagen. Als
half uur samen, die nu voor het eerst ook in
al zijn toneelstukken is het gebaseerd op
Nederland te horen is.
feiten. Tijdens zijn huwelijk met de actrice
De opera is gemodelleerd naar het schandaal-
Siri von Essen maakte hij herhaaldelijk andere
rijke leven van Margaret Campbell, de notoire
vrouwen het hof. Het personage Madame X
‘Dirty Duchess’ van Argyll, zowel stijlicoon als
lijkt vooral op zijn echtgenote gebaseerd te
mikpunt van de Britse roddelpers. Als vijftien-
zijn, en dat van Mademoiselle Y (Amélie, een
jarige had zij een abortus na een avontuur
zwijgende rol) op de actrice Helga Franken-
met David Niven en onder de vele beroemde
feldt, met wie Strindberg de intieme relatie
minnaars uit haar jonge jaren bevond zich
in 1882 verbrak nadat ze Siri op een feest had
ook de gehuwde Prins George, de Hertog van
beledigd.
Kent. De bruidsjurk voor haar eerste huwelijk,
Den Starkare schetst een traumatische ont-
met Charles Sweeney in 1933, veroorzaakte in
moeting tussen de twee vrouwen in een
Londen een verkeersopstopping van drie uur.
café op Kerstavond. Madame X, aanvankelijk
In het proces dat haar tweede huwelijk, met
vriendelijk maar op haar hoede, toont zich
de Hertog van Argyll, in 1963 ontbond, vormde
geleidelijk kwetsbaar en vervolgens driftig als
een polaroidfoto van de hertogin in bad,
het haar begint te dagen dat Mademoiselle Y
naakt op haar maar al te bekende parelket-
horizon -schatten en schandalen
de hertog en zijn minnares bewijsstukken verzamelen voor de echtscheidingsprocedure waarin haar tweede huwelijk eindigde. Dan komt het ontluisterende moment waarop de hotelmanager – verklankt in de hoornpartij – de hertogin de deur wijst. Na haar vertrek volgt als epiloog de finale waarin de flirtende monteur en het kamermeisje de suite op hun manier op orde brengen. Poulenc: Les Biches orkestsuite uit het ballet Een succes en een schandaal vormde ook het ballet Les Biches (De hindes) dat op verzoek van de befaamde impresario Serge Diaghilev van de Ballets Russes in 1924 ontstond uit een samenwerking van de jonge componist Francis Poulenc, de choreografe Bronislava Margaret Campbell, de notoire ‘Duchess of Argyll’, september 1961
Nijinska, de scenarist Jean Cocteau en de ontwerpster Marie Laurencin. Voor het schandaal
ting na, een belangrijk bewijsstuk.
zorgde in dit geval de pikante ondertoon,
In de opera kijkt een oudere hertogin in
zoals met name ook naar voren kwam in het
flashbacks terug op haar woelige leven, op
jongensachtige kostuum dat Laurencin ont-
het moment dat voor haar het doek valt
wierp voor het eigentijdse personage van ‘La
en ze uit haar luxe hotelsuite wordt gezet.
dame en bleu’. Dit was het geëmancipeerde,
De gepersifleerde tango – een dans die als
rebelse en ook seksueel dubbelzinnige type
geen ander sensualiteit suggereert – van de
jonge vrouw dat men herkende uit de kort
ouverture gaat in de suite meteen over in de
daarvoor met veel kabaal verschenen roman
eerste scène van de opera, waarin een dartel
La garçonne van Victor Marguerite. Het in
kamermeisje en een monteur de hertogin
een villa aan de Côte d’Azur voor een vrolijk
voor schut zetten, waarna in de ‘Scene with
treffen verzamelde gezelschap bestaat voorts
Song’ het favoriete lied uit haar beginjaren
uit een reeks licht opgelaten jongedames in
wordt opgehaald. Ze blikt terug op haar eer-
cocktail dress, twee nauw verhuld lesbische
ste huwelijk, een uitspatting die haar onder
‘filles en gris’, de gastvrouw – Nijinska zelf die
de aandacht bracht van de Britse societypers
een karakteristieke solo danst met parels-
en die alom bewondering en jaloezie wekte,
noer en een lange sigarettenhouder – en drie
zoals te horen in de op de huwelijksmars
afgetrainde atleten in quasi-badkostuum. In
volgende spottende wals. De Ode die men de
verschillende combinaties dansen zij rond de
bruid brengt verwijst naar haar favoriete par-
prominent aanwezige sofa, en dat alles in de
fum, Joy. Dit wordt wordt gecontrasteerd met
blauwe en roze pasteltinten die het handels
de ‘snipperjacht’, een spoorzoektocht waarin
kenmerk van Laurencin waren.
horizon - schatten en schandalen
19
Voor het succes stonden zeker ook de vernieuwende dansbewegingen en de sprankelende muziek van Poulenc, waarover Stravinsky opmerkte dat het een van de weinige partituren was waarvan hij betreurde dat hij deze niet zelf had gecomponeerd. De orkestsuite heeft uit het ballet met koor vijf dansen behouden. In het Rondeau verschijnen de atleten, nauwlettend gadegeslagen door de aanwezige jongedames. Op het ambigue ‘een beetje langzame’ tempo van het Adagietto ontvoert de ‘dame en bleu’ een van de atleten. Dan maakt de gastvrouw haar spectaculaire entrée en danst met de overgebleven twee atleten op de wilde klanken van een Rag-Mazurka. Het Andantino
20
toont twee maal een pas de deux, eerst de ‘dame en bleu’ met haar atleet en dan de ‘filles en gris’. De finale kondigt het eigenlijke begin van het feest aan. Poulenc werd voor deze muziek, net als Debussy bij zijn ‘Faun’, geïnspireerd door een achttiende-eeuwse Franse afbeelding: het Parc aux Cerfs (hertenpark, vandaar ook ‘les biches’) in Versailles, waar de jonge Lodewijk XV zich vermaakt met zijn maîtresses. Hij noemde het ballet een ‘fête galante 1923’, ‘waarin je zoals bij sommige schilderijen van Watteau niets ziet of het ergste kunt vermoeden’.
Bronislava Nijinska in de rol van gastvrouw in Les Biches; 1924
Mark van Dongen
horizon -schatten en schandalen
biografieën
Thomas Adès, dirigent
Kerstin Avemo, sopraan
Brits componist, dirigent en pianist | wordt
studeerde aan het University College of Opera
beschouwd als een van de belangrijkste
in Stockholm | sinds 2018 verbonden aan de
componisten van onze tijd | dit seizoen meer-
Göteborg Opera | creëerde daar onder meer
maals te gast bij het Concertgebouworkest:
een veelgeprezen portret van Violetta in
Meet Thomas Adès | brak in 1995 door met
Verdi’s La traviata | werkte bij de Koninklijke
zijn eerste opera, Powder Her Face | succesvolle
Opera in Stockholm mee aan de wereldpre-
opera’s The Tempest en The Exterminating Angel
mière van Jonas Bohlins Tristessa en vertolkte
volgden | won voor zijn orkestwerk Asyla de
er de Koningin van de Nacht in Mozarts Die
Grawemeyer Award | was van 1999 tot 2008
Zauberflöte | zong in Thomas Adès’ opera’s
artistiek leider van het Aldeburgh Festival
Powder Her Face en The Exterminating Angel |
| leidde onder meer de Los Angeles Philhar-
heeft concertante werken als Brittens Les
monic, het Boston Symphony Orchestra, het
Illuminations en Brahms’ Ein deutsches Requiem
London Symphony Orchestra | dirigeerde
op het repertoire | debuteert bij het Concert-
het Concertgebouworkest in 2011 en in 2016 |
gebouworkest
keert later dit seizoen terug met onder meer zijn recente Pianoconcert en zijn nieuwe balletmuziek Inferno naar Dante
21 Koninklijk Concertgebouworkest
Hanna van Vliet, actrice
opgericht in 1888 – door critici geroemd om
studeerde in 2014 af aan de Amsterdamse
zijn herkenbare orkestklank en gerekend tot
Toneelschool & Kleinkunstacademie | speelt
’s werelds beste orkesten | had tot nu toe
de titelrol in de BNNVARA-serie ANNE+, die ze
zeven chef-dirigenten: Willem Kes, Willem
mede zelf ontwikkelde | speelde een hoofdrol
Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard
in de film Oh Baby van Thomas Acda | werkte
Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons en
mee aan de KPN-series Toon en B.A.B.S., de
Daniele Gatti | werkte met grote componisten
speelfilms Broers en Ron Goossens, low budget
als Claude Debussy, Richard Strauss, Gustav
stuntman en reclamespots | was te zien in
Mahler en Igor Stravinsky | geeft eigentijdse
producties van Orkater, de Toneelschuur en
muziek nog altijd een vaste plaats in de pro-
het Amsterdamse Bostheater (Tsjechovs De
grammering, zoals in de innovatieve thema-
meeuw, 2018) | speelde de titelrol in de musical
tische serie Horizon | leidt jonge talentvolle
Pippi Langkous en werd twee keer genomineerd
musici op in de eigen de orkestacademie |
voor een Musical Award: voor De tweeling en
lanceerde in 2019 Young, een jeugdorkest voor
Fiddler on the Roof
verborgen talenten van 14 tot 18 jaar uit heel Europa
horizon - schatten en schandalen
André Cremer (UNA designers) zet zijn conceptualisering en grafische vormgeving graag in voor culturele instellingen. Zijn kunsthistorische opleiding helpt hem inhoud en vorm effectief te combineren. Hij ontwerpt identiteiten, publiciteitscampagnes, catalogi, tentoonstellingen en tijdschriften voor onder andere Hermitage Amsterdam, Keramiekmuseum Princessehof, Mauritshuis, Nationaal Archief, De Nieuwe Kerk en Vereniging Rembrandt.
Beeld André Cremer: Les Biches
22
Hermitage Amsterdam vroeg mij de tentoon-
En dan komen tentoonstelling en concert
stelling Juwelen! Schitteren aan het Russische hof
toch samen. Zo vermaakt de elite zich: in
visueel te verbinden met de door het Konin
besloten kring, modieus gekleed, vol juwelen,
klijk Concertgebouworkest uitgevoerde
grappend, dansend en flirtend.
balletsuite Les Biches van Francis Poulenc. Dat markeert de samenwerking tussen museum
Drie van de vijf delen van het jazzy Les Biches
en orkest tijdens deze tentoonstelling.
verbind ik met de glamour uit de tentoonstel-
Een vergezochte connectie? Enerzijds een
ling. De twaalf danseresjes van het Rondeau
weelderige tentoonstelling vol juwelen,
als twaalf adellijke jonge dames in vol ornaat.
japonnen, waaiers en portretten uit twee
De hautaine gastvrouw en haar blauwe sofa
eeuwen Russische hofcultuur. De ‘haute
uit de Rag-Mazurka als de erotisch geladen
vaulée’, zich vermakend in boudoirs en bal-
Venus van François Boucher, zich opmakend
zalen. Anderzijds een erotisch getint ballet
in een wolk van blauw. De wervelende ensem-
gesitueerd in een boudoir van een maison (of
bledans van de Final als een abstract ballet
bordeel?). Een kokette verleidingsdans van
van Juwelen!: kleurrijke edelstenen, goud en
een groepje jonge Franse ‘hauts bourgeois’ in
zilver.
suikerzoete en karikaturale kostuums uit de vroege twintigste eeuw.
André Cremer (UNA designers)
Venus maakt toilet, 1740-1745; François Boucher (1703–1770, Parijs); olieverf op doek, 101 x 86,7 cm (ovaal); © State Hermitage Museum, St Petersburg
horizon -schatten en schandalen
entrée late night
Grensverleggend Entrée laat je shockeren door degenen die graag buiten de lijntjes tekenen De ambitie om tegen de gevestigde orde
van het belang van vrijheid en vooruitgang.
aan te schoppen is voor velen wel herken-
Denk bijvoorbeeld aan Dmitri Sjostakovitsj,
baar. Waarom is iets zoals het is? Kan het
die via zijn muziek rebelleerde tegen de Sov-
anders? Wat gebeurt er als je vraagt wat er
jet-Unie. Zijn vroege orkeststukken en opera’s
nog méér kan?
symboliseerden de revolutie, waren niet vies van seks en geweld en veroorzaakten veel
24
Met grote bewondering kijken wij naar com-
ophef. Dit was niet geheel zonder risico en
ponisten, schrijvers, muzikanten, schilders en
isoleerde hem op den duur: in 1936 werd hij
vele anderen die hun eigen weg gingen. Zij
door het regime gezien als een ‘vijand van het
die zonder blikken of blozen bestaande stijlen
volk’, waardoor veel mensen bij hem uit de
omver bliezen, bevraagden, kritiseerden, of
buurt bleven. Of bijvoorbeeld Beethoven, die
die compleet
het platweg
nieuwe ideeën
vertikte om
over kunst en
in aristocra-
cultuur neer-
tische kledij
zetten. Een
te spelen,
beetje stout,
maar kwam
een beetje
aanzetten in
shocking, een
kleding van de
beetje rebels.
‘gewone man’.
Soms vanuit
Ook was het
een politiek
destijds ge-
standpunt,
bruikelijk voor
soms gewoon
muzikanten
voor de leuk,
die aan het
soms een
hof kwamen
beetje van bei-
spelen om in
de. Een dap-
de keuken te
pere houding
eten; Beetho-
die voortkomt
ven eiste aan
uit een diepe
dezelfde tafel
overtuiging
als de gasten horizon -schatten en schandalen
Donderdag 10 oktober te eten. Een duidelijk statement tegen de
entrée late night
enorme klasseverschillen van het tijdperk. CONCERTGEBOUW 22.15 - 01.30 uur C’mon, Vogue!
KOORZAAL EN ENTREEHAL
Voor deze editie van Entrée Late Night halen
vrij toegankelijk
we inspiratie van zowel binnen als buiten de klassieke muziek. Soms is het simpelweg
muziek
een daad van verzet om vol trots je authen-
Claude Debussy 1862-1918
tieke zelf te zijn. Zo halen we bijvoorbeeld
uit Strijkkwartet in g kl.t. op. 10 (1893)
inspiratie uit de ‘Harlem ballroom cultures’
à Madame Rosa Spier
van de Jaren zestig, waar Afro-Amerikaan-
Assez vif et bien rythmé
se en Latino drag queens en leden van de LGBTQ-community Vogueing danscompeti-
Sergej Prokofjev 1891-1953
ties hielden: een dansstijl waarbij een serie
delen uit Visions fugitives op. 22 (1915-1917)
van modelposes geïmiteerd wordt (die veelal
in bewerking voor strijkkwartet
op de cover van Vogue stonden – vandaar de naam). Ook kijken we naar de operawereld,
musici
waarin menigmaal composities zijn gecen-
GoYa Kwartet
sureerd of onder dwang aangepast omdat ze
Sylvia Huang viool Mirelys Morgan Verdecia viool 25
te expliciet, te seksueel of te politiek geladen
Martina Forni altviool Honorine Schaeffer cello
waren. Sommige opera’s werden zelfs volledig verbannen. Als wij hierover nadenken, vragen
verder
we ons meteen af: hoe zit dat in de huidi-
Studenten Dutch National Opera Academy
ge maatschappij? Is er nog steeds censuur,
een samenwerking tussen Koninklijk
wellicht in minder expliciete vormen? Waar
Conservatorium Den Haag en
zouden wij graag verandering in willen zien?
Conservatorium van Amsterdam
Kunnen wij vol vertrouwen onszelf zijn of
Scènes uit Don Giovanni en Così fan tutte
moeten we ons te vaak aanpassen aan onze
Rennik-Jan Neggers regie
alledaagse omgeving? House of Vineyard Deze avond ligt er een nadrukkelijke focus
Interactieve performance
op uitwisseling, communicatie en interactie. Kom langs en swing mee op eclectische
Entreehal
muziek van Balkan tot ska tot Afrobeat in de
DJ Socrates
entreehal, loop de koorzaal in en geniet van drie miniperformances met een interactief
De Entrée Late Night is een onmisbaar onderdeel
element (hint: er gaat gedanst worden!), en
van Horizon. Entrée, de jongerenvereniging van
activeer ‘your inner rebel’, in wat voor vorm
Het Koninklijk Concertgebouw en het Koninklijk
dan ook.
Concertgebouworkest staat garant voor een
Britt van Klaveren & Jarmil Soe-Agnie
verrassende invulling van het thema.
HORIZON SCHATTEN EN SCHANDALEN COLOFON
uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Gabriël Metsustraat 16, 1071 EB Amsterdam Postbus 78098, 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl redactie Mark van Dongen, Martijn Voorvelt, Esther Wouters
Horizon in 2019/2020
beeldredactie en opmaak Esther Wouters
Grensverleggende concerten met een actueel thema
tekst
26
Merel Bem, André Cremer, Mark van D ongen,
serie 3 concerten € 118
Rolf Hermsen, Britt van Klaveren,
schenkers/concertvrienden € 103
Jarmil Soe-Agnie, Martijn Voorvelt,
losse kaarten v.a. € 24
Hermitage Amsterdam basisontwerp en omslag Atelier René Knip en Rens Martens drukwerk Mart.Spruijt copyright Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam © Pictoright Amsterdam 2019. Overname van artikelen alleen na toestemming van de uitgever. De uitgever heeft getracht rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te kunnen doen gelden, k unnen zich tot de uitgever wenden.
Horizon wordt mede mogelijk gemaakt door de Foundation Concertgebouworkest.
horizon -schatten en schandalen
VOORUITBLIK
do 30 januari 2020 20.15 uur Mens & mYthe Het onontkoombare noodlot: Oedipus programma met een mise-en-espace i.s.m. Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Geesteswetenschappen Koninklijk Concertgebouworkest
do 18 juni 2020 20.15 uur
Santtu-Matias Rouvali dirigent Lance Ryan tenor (Oedipus) Anna Catarina Antonacci mezzosopraan
Hel, hades, inferno
(Jocaste)
programma met dans
Christian Van Horn bariton (Creon en bode)
m.m.v. LeineRoebana
Shenyang bas-bariton (Tiresias) Attilio Glaser tenor (de herder)
Koninklijk Concertgebouworkest
Lets Staatskoor ‘Latvija’ (heren)
Thomas Adès dirigent
Pierre Bokma spreker Gijs de Lange mise-en-espace
Dit programma biedt drie ‘hellebeelden’ met ieder een eigen culturele achtergrond. Liszts
In januari wijdt het Concertgebouworkest in
Mephisto-wals is ontleend aan het toneelge-
totaal drie programma’s aan het thema Mens
dicht Faust van Lenau (1836). In tegenstelling
& Mythe. Mythen maken deel uit van ons
tot het werk van Goethe eindigt deze Faust
collectieve geheugen en dienen kunstenaars,
uit de vroege Romantiek zonder verlossing
filosofen en psychologen steeds opnieuw tot
in de hel. Het neoklassieke ballet Orpheus van
bron van inspiratie. Stravinsky’s opera-orato-
Stravinsky (1948) is een eigentijdse reflectie
rium Oedipus Rex – dat de componist zelf kort
op het mythologische verhaal van Orpheus,
na de wereldpremière bij het Concertgebouw-
die in de onderwereld vergeefs probeert zijn
orkest dirigeerde - behandelt het verhaal van
Eurydice terug te winnen. In zijn nieuwe
koning Oedipus, die het voorspelde noodlot
balletmuziek Inferno reflecteert Adès op het
probeert te ontlopen dat hij zijn vader zal
eerste deel uit de Divina commedia van Dante,
doden en zijn moeder zal huwen. Het wordt
ontstaan op het breukvlak van Middeleeuwen
gecombineerd met de Ouverture ‘La forza del
en Renaissance, een spirituele reis door hel
destino’ van Verdi en een nieuw werk van
en vagevuur naar de verlossing van de ziel
Theo Verbey.
in de hemel. horizon - schatten en schandalen
27
st ke or
N ZO
RI
HO
el ue
TH EM A
RL EG CO GEN NC D ER E TE N
SV E
ou w
GR EN
ko n
b ge rt ce
in
kl
n co
t ac ij
k