t
cu lt ei
r
Na t W uu is r ku we nd te n e en sch In ap fo pe rm n, at ic a
de
25 ÉE UI TR SP EN
Fa
OK
T M EI IT DA RS TER VE S NI AM .U N M VA
20 T 17
19
. I.S
DO
koninklijk concertgebouworkest MULTIVERSUM - DE POLYFONE KOSMOS
programma
Multiversum De polyfone Kosmos
HORIZON OKTOBER 2017
Al ruim 2500 jaar leggen filosofen een theore-
4 Partner: Universiteit van Amsterdam
Onder de naam Horizon organiseert het
MULTIVERSUM | DE POLYFONE KOSMOS
tisch verband tussen de ordening van muziek
Faculteit der Natuurwetenschappen,
Koninklijk Concertgebouworkest een reeks
en van het universum. Pythagoras, Aristoteles
Wiskunde en Informatica
thematische concertprogramma’s in samen-
ZA 7
12 - 17.00 uur Amsterdam Science Park
Open Dag (Weekend van de Wetenschap) met o.a. optredens musici Koninklijk
lijke ‘harmonie der sferen’. Het samenvallen van latere kosmologische inzichten en nieuwe
Concertgebouworkest
muziektheoretische grondslagen is frappant.
muziek Rozalie Hirs (nieuw werk)
Zie het overzicht op pagina 29.
Horizon-lezing met muziek
Rozalie Hirs
The Multiverse: One Universe or Many?
certgebouworkest en de Faculteit der Natuur-
Daniel Baumann
wetenschappen, Wiskunde en Informatica
15
muziek Edgard Varèse
(FNWI) op zoek naar de relatie tussen recente
nieuw werk van Rozalie Hirs
Emily Beynon fluit
wetenschappelijke begrippen als snaartheorie
20.15 uur HET CONCERTGEBOUW
concert Koninklijk Concertgebouworkest muziek Ligeti, Vivier, Eötvös (nieuw werk) Peter Eötvös dirigent Iveta Apkalna orgel László Fassang hammondorgel visualisatie Jaap Drupsteen spreker Vincent Icke
disciplines. Met steeds een ander actueel, artistiek thema komt rond de concerten op donderdag een breed palet aan onderwerpen aan bod. In de orkestprogramma’s presen-
Multiversum van Peter Eötvös gaan het Con-
DO 19
werking met instellingen uit diverse culturele
10 Essay: Vincent Icke
Met als aanleiding het nieuwe orkestwerk
17.00 uur SPUI25
horizon
6 Interview: Peter Eötvös
14
WO 18
2
en Ptolemaeus geloofden stellig in een derge-
in dit blad
Poëzie: parallelle werelden
teert het orkest in opdracht geschreven of recente composities in samenhang met ‘klassiekers’ uit het repertoire van de laatste
parallel world [breathing]
eeuw. De verbreding en verdieping waarnaar de naam Horizon verwijst, betreft de ver-
of M-theorie (met trillende membranen in elf
17 Horizon-lezing met muziek SPUI25
dimensies) en daadwerkelijk klinkende tonen.
Daniel Baumann
Is de overeenkomst meer dan een metafoor? In SPUI25 geeft hoogleraar theoretische kos-
Centrum SPUI25 op de woensdagmiddag en de feestelijke Entrée Late Night op de late
20 toelichting, Maarten Beirens
donderdagavond. Musici van het Koninklijk
23 biografieën
Icke aan het woord. Hij zal voorafgaand aan
Concertgebouworkest spelen op diverse loca-
24 Jaap Drupsteen, visualisatie
de uitvoering van Multiversum op 19 oktober een beeldend inzicht in de wetenschappelijke
de Horizon-lezing in Academisch-Cultureel
18 Vincent Icke, spreker
boekje komt zijn befaamde collega Vincent
naire samenwerking en de omkadering met randprogrammering. Vaste onderdelen zijn
18 Horizon-concert
mologie Daniel Baumann een lezing. In dit
nieuwing van het repertoire, de interdiscipli-
ties kamermuziek.
26 Entrée Late Night
Het Voorprogramma van het concert op
28
geïntegreerd in het concertprogramma, waar-
Entrée Late Night 22.15 - 01.30 uur
theorie geven, terwijl grafisch kunstenaar
KOORZAAL EN ENTREEHAL
Jaap Drupsteen tekent voor een letterlijke
musici Koninklijk Concertgebouworkest
visualisatie. Studenten van de FNWI presente-
en diverse andere artiesten
ren interactieve proefopstellingen, waaronder
29 Parallelle werelden: wetenschap en
theatrale act is opgenomen.
een opblaasbaar planetarium in Het Concert-
muziek
Thema’s en concertdata 2017/2018
Kunst: Het hemelse monochord
gebouw, terwijl in de randprogramma’s ook een nieuw ensemblewerk van componiste/ dichteres Rozalie Hirs klinkt. Laat u mee
31 Vooruitblik Horizon 2018
onze polyfone kosmos.
Japanse impressies (februari)
Horizon - multiversum
in steeds een spreker, beeldprojectie of een
19 oktober 2017 Multiversum
30 Colofon, fotoverantwoording
voeren in de duizelingwekkende werelden van Mark van Dongen
donderdag wordt met ingang van dit seizoen
Oorlog & Vrede (april)
i.s.m. Universiteit van Amsterdam 1 februari 2018 Japanse impressies i.s.m. Van Gogh Museum 12 april 2018 Oorlog & Vrede i.s.m. Verzetsmuseum Amsterdam horizon - multiversum
3
horizon partner een lezing van een van de astronomen. Op
Sterren kijken bij De universiteit van Amsterdam het Anton Pannekoek Instituut
verschillende momenten krijgt het publiek de gelegenheid om met medewerkers in gesprek te gaan. Als het weer dat toelaat, is er de mogelijkheid om sterren te kijken, o.a. met de 50 cm Richey-Chrétien, de grootste onderzoekstelescoop in Nederland.
Anton Pannekoek InstituUT Geïnteresseerd? Het instituut organiseert sterrenkijkavonden
Onderwijs De sterrenkijkavonden zijn natuurlijk niet het enige doel van de telescopen: minstens zo belangrijk is het gebruik ervan voor onderwijs. Studenten krijgen op verschillende momenten in hun studie de gelegenheid om astronomische waarnemingen te doen in de koepels op het dak van het instituut, en daarbij relevante onderzoeksvragen te beantwoor-
van september tot en met maart. In andere maanden is het te lang licht. In de zomermaanden vinden er andere astro-activiteiten plaats, zoals zonnekijkmiddagen op Science Park en telescopen op locatie. Een greep uit het programma van de komende periode: •
Een speciale sterrenkijkavond met aan-
den. Zo is er onlangs onderzoek gedaan naar
dacht voor het behoud van de nacht
een supernova in een ‘nabijgelegen’ sterren-
4
De Faculteit der Natuurwetenschappen,
schappers is actief bij het ontwikkelen van
Wiskunde en Informatica (FNWI) van de
nieuwe instrumenten voor de telescopen van
Universiteit van Amsterdam is de Hori-
de toekomst.
zon-partner voor het programma Multiversum. Zij maakt ons graag bekend met het
Sterrenkijkavonden
Anton Pannekoek Instituut.
Naast hun onderzoeksactiviteiten informeren de medewerkers het publiek graag over de
hemel met van 20:00 tot 0:00 ieder uur
stelsel. Ook worden er spectra opgenomen
een rondleiding met sterrenkijken in onze
van dubbelsterren, en nevels vergeleken. Daar komen soms bijzonder knappe astrofoto’s uit, zoals de foto hieronder:
28 oktober Nacht van de Nacht
sterrenkoepels. •
24 november sterrenkijkavond Een avond in het Engels, met een lezing over planeten door Dr. Kamen Todorov, met aansluitend waarnemen.
•
13 december meteorenavond
Het Anton Pannekoek Instituut is het sterren-
wonderen van de nachtelijke hemel, en wat
Geminiden kijken op het dak. Deze ster-
kundige instituut van de UvA en onderdeel
zij daaraan ontdekken. Daarom organiseert
renkijkavond gaat alleen door bij helder
van de FNWI. De medewerkers van het insti-
het instituut iedere laatste vrijdag van de
tuut doen onderzoek naar een verscheiden-
maand (zolang het vroeg genoeg donker
heid aan astronomische verschijnselen en er
wordt) sterrenkijkavonden in zijn koepels op
Voor kinderen van 6 tot 14 jaar, een avond
wordt actief sterren gekeken, zowel door stu-
Science Park 904. Deze avonden starten met
met astronomie-activiteiten en waar-
denten als door bezoekers. Het is vernoemd
weer. •
26 januari sterrenkijkavond
nemen als het helder is.
naar Anton Pannekoek, die het instituut begin twintigste eeuw oprichtte, en behoort
Voor al deze evenementen geldt: De entree is gratis, aanmelden is noodzakelijk, dit kan
tot de internationale wereldtop. De onderzoekers richten zich op een breed scala aan astronomische onderwerpen,
vanaf een week voor aanvang van het evenement via http://api.uva.nl. Aanmeldingen per e-mail kunnen niet worden behandeld.
variërend van de vorming van planeten tot aan gewelddadige fenomenen zoals supernova’s en zwarte gaten. Een aantal weten-
Horizon - multiversum
horizon - multiversum
5
interview
Reis door het eötvösversum Peter Eötvös is gefascineerd door het
bang, de ‘voortdurende expansie’ van de ma-
heelal. Al op zijn zeventiende vond zijn
terie of de ‘kromming van de ruimte’.
fascinatie haar weerslag in een compositie.
‘Een belangrijke tussenschakel vind ik mijn
In de Horizon-editie Multiversum vervolgt
werk Psychokosmos uit 1992, voor orkest en
de componist zijn kosmische ontdekkings-
cimbalom’, vertelt de componist. ‘Daar wijst
tocht.
de titel op een omgekeerde beweging: in plaats van naar die grote onbekende buiten-
Wat brengt een componist ertoe om zijn
wereld, keert de blik naar binnen, om in mijn
inspiratie te zoeken in recente theorieën over
eigen innerlijke kosmos te kijken.’
de structuur van het heelal? Je zou al snel
6
gaan vermoeden dat Peter Eötvös een com-
Meerdere universums
ponist is die klanken uittekent met mathe-
Ruim vijftig jaar na het componeren van
matische precisie en kwantummechanische
Kosmos begon hij te lezen over de huidige
complexiteit. Maar zijn Multiversum mag
wetenschappelijke stand van zaken en ont-
dan wel het aardse perspectief inruilen voor
dekte hij allerlei spannende nieuwe ideeën.
een wijdere blik op de kosmos, het maakt
‘Plots hoor ik dat de kosmos vermoedelijk niet
van de componist nog geen astrofysicus. ‘Ik
alleen uit ons universum bestaat, maar dat
wil graag meteen benadrukken dat ik geen
meerdere universums naast elkaar een multi-
wetenschapper ben,’ begint Eötvös, ‘maar een
versum vormen. Dan is het hoog tijd om weer
enthousiaste aanhanger van het idee dat onze
iets te componeren’, voegt Eötvös er schalks
aarde slechts een kleine passagier is in de
aan toe.
eindeloos grote draaimolen van de kosmos.’
Multiversum bestaat uit drie delen: Expansion, Multiversum en Time and Space. ‘In Expansion
Innerlijke kosmos
behandel ik intervallen als objecten in steeds
De fascinatie voor het heelal begon bij hem
uitdijende ruimte – de intervallen worden dus
al vroeg. ‘Ik was zeventien toen Joeri Gagarin
steeds groter. In Multiversum horen we vooral
zijn eerste ruimtereis maakte en het plotse
een veelvoud aan stilistische elementen. En
besef dat de maan en de zon niet ‘boven’ aan
tijd en ruimte zijn muzikale begrippen, dus
de hemel stonden, maar buiten de aarde
dat zal wel voor zich spreken.’
lagen, maakte zo’n diepe indruk dat ik het wel moest vereeuwigen in een compositie.’
Elf dimensies
Dat werd Kosmos, waar Eötvös naar verwijst
Toch moet je zijn Multiversum niet te sterk aan
als zijn opus 1. Zoals bij een jeugdwerk past,
die wetenschappelijke elementen proberen te
probeerde hij daarin hevige muzikale ana
koppelen, vindt hij. Wetenschap en muziek
logieën te maken voor begrippen als de big
hebben een lange gezamenlijke geschiedenis
Horizon - multiversum
weer op. ‘Schoonheid’, beweert Eötvös, ‘speelt
In memoriam
3,14 kilohertz – dat is het getal pi, voor Pierre.’
zeker inspireren,
een belangrijke rol, zowel in de kunst als
Geen Stockhausen dus, maar wel een nadruk-
Ieder nieuw werk brengt voor een componist
maar blijven
in ons eigen leven, in de natuur en in de
kelijke verwijzing naar de vorig jaar overleden
ook nieuwe inzichten mee en het werken aan
fundamenteel
wetenschap. Er is een mooie uitspraak van
componist en dirigent Pierre Boulez, aan wie
deze compositie leerde hem vooral iets over
verschillende
de natuurkundige Werner Heisenberg: “Een
Multiversum is opgedragen. Met Boulez heeft
zijn eigen muzikale intuïtie, vertrouwt Eötvös
wetenschappelijke theorie moet niet waar,
Eötvös dertig jaar lang zeer nauw samengew-
ons toe. ‘Ik heb met Multiversum iets zeer
maar mooi zijn”.’
erkt – in 1978 werd Eötvös de eerste chef-diri-
belangrijks ontdekt, namelijk dat mijn muzi
gent van het door Boulez opgerichte Ensem-
kale interesse bijzonder breed is, in allerlei
en kunnen elkaar
dingen. Hoe verzoen je die? Eötvös is zich in elk geval
Hammondorgel
ble intercontemporain. Ze deelden ook de
muzikale genres en verschijningsvormen: van
die al snel opduiken. ‘Een belangrijk punt voor
Multiversum is een groot werk voor orgel,
dubbele carrière van componist en dirigent –
het getsjirp van krekels tot oratorium, van
mij was om te vermijden dat ik iets zou “illus-
hammondorgel en orkest. Een ongebruike-
‘Ik heb zijn werken gedirigeerd, hij de mijne’,
filmmuziek tot opera. Mijn eigen ‘muziekver-
treren”, dat ik bijvoorbeeld de mooie sterren-
lijke combinatie, maar helemaal gekozen in
zegt Eötvös. In Multiversum eindigt ieder deel
sum’ is niet ‘uni-’, maar ‘multi-’. In dit werk
hemel met zoete, langzame muziek in klank
dienst van de concertzalen. De meeste grote
met een opvallende coda waar in de partituur
van een half uur vlieg ik voortdurend van één
zou schilderen. Wat ik belangrijker vind, is
concertzalen hebben een orgel, dat maar
ook steeds ‘in memoriam Pierre Boulez’ staat
Eötvösversum naar een ander.’
bijvoorbeeld mij voor te stellen dat het tonale
zelden in combinatie met het orkest wordt
aangegeven. ‘Telkens staan dezelfde twee
Maarten Beirens
concept van muziek iets met zwaartekracht
gebruikt. Je herkent hier de ervaring van de
noten centraal, die samen zijn initialen vor-
te maken zou kunnen hebben.’ Zo is de keuze
dirigent Peter Eötvös die meteen de mogelijk
men: een b (voor Boulez) en een hoge g van
om het orkest heel ruimtelijk gespreid op te
heden zag om het publiek onder te dompelen
stellen geen letterlijke uitbeelding van een of
in klank. ‘De verspreide opstelling van de
andere theorie, maar er is een verband. ‘De
orkestgroepen symboliseert de ruimtelijke
theorie van Edward Witten over ruimte die elf
constellatie van het heelal’, stelt hij. ‘De plaats
dimensies heeft, kan ik helaas niet begrijpen,
van het orgel is in elke zaal een vast gegeven
maar het inspireert mij uitermate om over
– meestal frontaal. Maar het heelal is overal
nieuwe muzikale dimensies na te denken.’
om ons heen. In de concertzaal moet de klank
bewust van de valkuilen
8
9
dus ook van achter de luisteraars kunnen Schoonheid
komen. Daarom heb ik als ‘verlengstuk’ van
Kan zijn muziek dan een verband met de
het orgel een hammondorgel gekozen, waar-
wetenschap leggen? Eötvös blijft voorzichtig:
van de klank via luidsprekers van achteraan in
‘Ik ben in elk geval persoonlijk heel erg ge
de zaal geprojecteerd wordt.’ Op de vraag of
boeid door wat er in de wetenschap in het
het ook een verwijzing is naar al die werken
algemeen gebeurt. Ik geloof dat in het ge
met hammondorgel van Karlheinz Stock-
bruik van vorm muziek dan weer veel gemeen
hausen uit de late jaren zestig en vroege
heeft met architectuur. Maar de muziek die
jaren zeventig – toen Eötvös in Stockhausens
ik schrijf is vooral een geconcentreerde vorm
ensemble speelde – reageert Eötvös resoluut
van mijn gedachten die beïnvloed zijn door
met een veel eenvoudigere verklaring: ‘Ik ben
goed en kwaad, door schoonheid en lelijk
dol op het hammondorgel. Ik bezit er zelf een,
heid. Die vier elementen kunnen uiteraard
en al op achttienjarige leeftijd improviseerde
heel sterk werken op een operapodium. Een
ik mijn eerste filmmuziek op dat instrument.
belangrijk vertrekpunt voor mij blijft dat mijn
Een hammondorgel is heel veelzijdig en
muziek energie moet uitstralen maar toch
daarom een fantastische aanvulling op het
nog gevoelig kan zijn.’
pijporgel.’
En daar duikt wetenschap onverwacht toch Horizon - multiversum
horizon - multiversum
essay
Heelal vol mogelijkheden golven en deeltjes
10
philosophique du XXIme siècle moet vermelden:
door een Feynmandiagram (zie afbeelding). De meest eenvoudige vorm is als de letter H.
In ons heelal hebben dezelfde oorzaken niet altijd
Elke verticale poot staat voor een elektron,
dezelfde gevolgen.
de horizontale balk die hen verbindt, ver tegenwoordigt een foton. Een knooppunt op
Wat er in een gegeven proces tussen elemen-
de plaats waar een elektron verbonden is aan
taire deeltjes gebeurt is strikt toevallig. Alle
het foton heet vertex. Daar wordt het foton
‘Als ik het eens kon overdoen zou ik...’
‘in principe’ niet onmogelijk (het vraagstuk
processen voldoen aan toevalswetten die
tussen de twee elektronen uitgewisseld. Met
De meeste mensen vervolgen dan met:
dat de rekenmachine deel moet uitmaken van
even scherp en strikt zijn als de wetten van
een bijbehorende formule kun je de waar
‘...het heel anders doen.’ Slechts weinigen
wat het berekent laten we terzijde).
de klassieke mechanica. Maar de verzuchting
schijnlijkheid berekenen dat een gegeven
zeggen: ‘...het precies weer zo doen.’ Voer
En toch is het anders. Dat blijkt uit een
‘Als ik het mocht overdoen’ is blijkbaar niet
verleden (elektronen vóór de botsing) verbon-
voor psychologen. Voor natuurkundigen is
experiment dat zo bekend is dat iedereen
zinloos: er is wel degelijk een mogelijkheid
den is met een gegeven toekomst (elektronen
de vraag: is het mogelijk om iets op een
het gezien heeft. Zo vertrouwd dat het
dat er een andere toekomst op een bepaald
ná de botsing). De uitwisseling van fotonen
andere manier over te doen?
vreemde ervan niet meer opvalt, tenzij je
verleden zou zijn gevolgd. Ik weet niet of
tussen elektronen brengt de elektromag-
oog hebt voor natuurkunde. Als je ‘s avonds
dat mensen helpt die vinden dat ze ooit
netische kracht voort die elektronen aan
Tot omstreeks het jaar 1900 was het ant-
voor een raam in een verlichte kamer staat
een verkeerde keuze hebben gemaakt. Maar
atoomkernen bindt, en die het magneetje
woord: nee. Als je bij toverslag zou teruggaan
kun je jezelf weerspiegeld zien in het glas.
natuurkundig gezien gedragen elementaire
vasthoudt op de deur van je ijskast.
naar het moment waarop je – achteraf gezien
Tegelijkertijd kan iemand buiten jou ook zien.
deeltjes zich volstrekt anders dan grotere
– een andere keuze had willen maken, dan
Bizar, want het licht dat terugkaatst naar je
voorwerpen zoals knikkers, planeten en
doe je toch weer hetzelfde. Althans volgens
ogen verlaat je gezicht onder precies dezelfde
dergelijke. Een waterstofatoom voorstellen
de klassieke mechanica, want in die theorie
omstandigheden als het licht dat door de ruit
alsof het een mini-knikker is (of, erger nog,
behoort bij een gegeven verleden precies één
heen gaat.
een zonnestelseltje) is fiks fout en geeft een
toekomst.
11
totaal verkeerde indruk.
Wie de toekomst wil voorspellen hoeft alleen
Fotonen
Niet alleen elektronen en fotonen, maar ook
maar de posities en snelheden van alles in het
Als licht een soort golf is, zoals Christiaan
alle andere deeltjes gedragen zich zo. Dus
heelal op een bepaalde begintijd in te voeren,
Huygens die beschreef, is er niets bijzonders
moesten natuurkundigen de klassieke me-
en de rest van de eeuwigheid kan in princi-
aan de hand. Een gedeelte van de golf gaat
chanica vervangen door iets nieuws. De ver-
pe berekend worden. Voltaire schreef in zijn
door de ruit en een ander deel wordt terug-
zamelnaam voor deeltjes (elektronen, fotonen
Dictionnaire philosophique:
gekaatst, zoals golven op het water die deels
en de rest) is kwantum. De theorie om dit
weerkaatsen van een hindernis die onzicht-
gedrag te beschrijven, in 1926 bedacht door
Alle gebeurtenissen worden door elkaar veroorzaakt.
baar onder het oppervlak ligt. Maar licht is
Erwin Schrödinger, werd daarom kwantum-
De bronzen en rode takken in dit Feynmandiagram
[....] Onder dezelfde omstandigheden brengen dezelf
geen golf. Licht is een stroom van reusachtig
mechanica genoemd.
symboliseren twee elektronen. De blauwe buis die hen
de oorzaken dezelfde gevolgen voort.
veel lichtdeeltjes, fotonen, net zoals een elek-
verbindt stelt een foton voor. Elk elektron is op een vertex (pluizig balletje) verbonden met het foton dat
trische stroom bestaat uit een optocht van
Feynmandiagram
tussen hen wordt uitgewisseld. Het diagram is een gra
De bewegingen in ons zonnestelsel leken
elektronen.
In 1948 publiceerde Richard Feynman een
fische weergave van een ingewikkelde formule die be
daarvan een afdoende bewijs te zijn. Planeten
Het is alsof een foton ‘kiest’ of het door de
methode waarmee een volledige lijst op-
en hun manen, zonsverduisteringen, getij-
ruit gaat of ervan terugkaatst. Wat gebeurt er
gesteld kan worden van alle mogelijke
den, alles loopt als een volmaakt uurwerk.
wanneer een foton het venster raakt? Kaatst
manieren waarop deeltjes met elkaar in
Het heelal bestaat uit een onhebbelijk groot
het dan terug, of gaat het er doorheen? Met
contact komen. Daarin wordt een ontmoeting
Dit is te vergelijken met een tennisspeler (een
aantal deeltjes. Dat maakt in de praktijk de
één verleden heeft het foton als het ware
tussen deeltjes beschreven op ieder mogelijk
elektron) die een bal slaat (foton) naar een
omschrijving van de begintoestand en de
twee toekomsten. Voltaire en zijn gezonde
punt in ruimte en tijd. De koppeling (bots-
andere speler (ander elektron). Als dit in de
daaropvolgende berekening moeilijk, maar
verstand hadden het dus mis. De Dictionnaire
ing) tussen deeltjes is grafisch samengevat
vrije ruimte zou gebeuren, dan zou de eerste
Horizon - multiversum
schrijft wat de kans is dat een gegeven begintoestand is verbonden met een bepaalde eindtoestand.
horizon - multiversum
speler achteruit gestoten worden bij het slaan
men ‘multiversum’. In een multiversum heeft
want ik vraag niet meer van een theorie dan
kwantumdeeltjes met hun toevalsgedrag.
van de bal. Zodra de tweede speler de bal
het foton dat van je gezicht naar de venster-
dat die klopt met de experimenten – en dat is
Dat komt doordat het heelal bestaat uit een
ontvangt zal ook zijn snelheid veranderen. Op
ruit gaat dus niets te kiezen. In het ene heelal
in de kwantummechanica beslist het geval.
onbeschrijflijk groot aantal deeltjes. Het blijkt
deze manier voelt elke speler een kracht ver
kaatst het terug, en (en!) in het andere heelal
Uitspraken als ‘dat kan ik me niet voorstellen’
dat al die toevalligheden tezamen tot gevolg
oorzaakt door de uitwisseling van de bal.
gaat het door de ruit heen. Op dat moment
zijn niet van toepassing omdat ons voor-
hebben dat afwijkingen van het gemiddelde
splitst een heelal zich in twee heelallen, elk
stellingsvermogen is gevormd door en voor
extreem onwaarschijnlijk zijn. Ook wij be
Volgens de kwantummechanica zijn er on
met een ander alternatief. In een multiversum
dagelijks gebruik. Het ongemak verdwijnt
staan uit ontzaglijk veel elementaire deeltjes.
eindig veel mogelijkheden voor de verbinding
is ‘het’ heelal verdwenen.
naarmate je langer in de wereld van de ele-
De kans is dus minimaal dat je iets anders
tussen een verleden en een toekomst. Er is
Er bestaat niet zoiets als een multiversum
mentaire deeltjes rondloopt. Natuurkunde is
zou hebben kunnen doen dan je deed. Maar
bijna een eeuw gezocht naar alternatieve
theorie. ‘Multiversum’ is een veronderstelling
heel vreemd, maar het went.
hoe klein ook, het staat wetenschappelijk
theorieën, zonder enig resultaat. Recente ex-
zonder wiskunde en berekeningen. Daar is
In de klassieke mechanica behoort bij een
vast dat die kans niet nul is. Dat geeft goede
perimenten met zogenaamde ‘verstrengelde’
niets mis mee: elke stap voorwaarts in de
gegeven verleden precies één toekomst.
hoop aan ieder die besluit iets voortaan beter
deeltjes laten zien dat geen enkele van die an-
natuurkunde begint met een vaag idee. Maar
Planeten, sterren en de rest van het grote
te doen.
dere theorieën klopt met wat in het laborato-
de conceptuele problemen met een multi-
heelal lopen als een volmaakt uurwerk,
Vincent Icke
rium wordt waargenomen. De werkelijkheid
versum zijn op dit moment veel groter dan
ondanks het feit dat ze zijn gebouwd uit
is wat-ie is. De vraag ‘wat gebeurt er nu echt’
de moeilijkheden die men ermee tracht te
is natuurkundig zinloos. Het is een vraag van
omzeilen. Om te beginnen kun je niet zeggen
het type ‘wat is er ten noorden van de Noord
waar en wanneer een gegeven heelal zich
pool’. Taalkundig niets op aan te merken,
splitst in twee of meer heelallen. Ruimte en
maar zonder betekenis in de fysica.
tijd vormen geen netwerk zoals wegen of
12
13
elektriciteitskabels. Een multiversum omvat Multiversum-theorie?
oneindig veel meer dan alle mogelijke onein-
Maar bij sommige fysici blijft de vraag
digheden, want er is nergens een specifiek
knagen. Welke van al die mogelijkheden
splitspunt. Dat is drastisch anders dan een ex-
wordt werkelijkheid? Een foton vertrekt van
treem ingewikkeld spoorwegnet, omdat zelfs
je gezicht op weg naar het glas. Toevallig (!)
een enkel punt van een multiversum oneindig
gaat het door de ruit heen. Maar hoe zit het
veel vertakkingen vertegenwoordigt.
dan met die andere mogelijke toekomst van dat foton, waarin het terugkaatst? Moeten
Volmaakt uurwerk
we ons zorgen maken over de talloze alter-
Om die oneindige oneindigheden te temmen
natieven die niet gerealiseerd worden als een
hebben we nieuwe wiskunde nodig. Dat
lichtstraal op het glas valt?
is geen bezwaar. Wiskunde is geheel en al
Sommige natuurkundigen accepteren niet dat
verzonnen, van alfa tot omega. Negatieve ge-
de wisselwerking tussen elementaire deeltjes
tallen, de wortel uit een negatief getal, noem
moet worden beschreven als een toevalspro-
maar op – zodra je het hebt bedacht bestaat
ces. Albert Einstein zei: ‘God dobbelt niet.’
het. Ook voor een multiversum-theorie kun-
Er zijn oneindig veel mogelijkheden voor de
nen we misschien iets bekokstoven.
koppeling van een verleden en een toekomst.
Mijn grootste bezwaar tegen het multi-
Dus, redeneren sommigen, zijn er ook onein-
versum-idee is dat het geen natuurkundig
dig veel heelallen, elk met een eigen verbin-
probleem oplost. Het gaat hier om een con-
tenis tussen vroeger en straks, via een uniek
ceptueel probleem in het hoofd van sommige
‘nu’. Het samenstel van al die heelallen noemt
natuurkundigen. Ik deel dat probleem niet,
Horizon - multiversum
horizon - multiversum
poëzie
rozalie hirs: parallele werelden
parallel world [breathing] nieuw werk van Rozalie Hirs in première
langs handen langs schaduwen vult dit huis zichzelf voorbij waarneembaar koepelblauwe schaduwdiertjes geraamten waar het bloed struikelend tot diepzwarte kersen bloeit de vijver van je oog met lichtend koortsglas
Ter gelegenheid van de samenwerking
binnen een heelal van klank. Het instrumen-
met het Koninklijk Concertgebouworkest
tale ensemble speelt in dit eerste deel van
gaf de Faculteit der Natuurwetenschap-
de cyclus tere harmonieën met gebroken
pen, Wiskunde en Informatica van de
akkoorden van vibrafoon en harp, die meta-
Universiteit van Amsterdam Rozalie Hirs
forisch als wind rond de wereld of adem van
de opdracht voor een muziekwerk met ‘het
de mens kunnen worden opgevat. De uitge-
multiversum’ als onderwerp.
sponnen klanken voeren de luisteraar mee
de vluchtweg afstruint waar melksteen je aanscherpt Een ensemble van orkestmusici speelt de
samenklanken transformeren door middel van
wereldpremière tijdens de Open Dag op het
inharmonische modulatie, spiegeling, trans-
kleine vleugels zich vrijvechtende woorden langs een reling
Amsterdam Science Park, 7 oktober 2017 (drie
positie of boventoonselectie. De resulterende
uitvoeringen). De componiste/dichteres zal
frequenties zijn in de notatie afgerond naar
van nagelriem bijna doorschijnende sterren vallen gissend
het werk ter plaatse nader toelichten. De
de gebruikelijke twaalf chromatische tonen.
compositie wordt ook uitgevoerd tijdens de
In de elektronische partij klinken de absolute
Entrée Late Night op 19 oktober (zie p. 26).
frequenties, waarop de musici hun tonen
parallel world [breathing] is het eerste deel van
kunnen afstemmen.
jaren hun aanvang nemen niemandstrand langs stuivende 14
door een droomachtig muzieklandschap. De
langs de smalle knieën van een hemel haar schemering rooit waar intussen vissen zich schikken het land op vloed stoot
de cyclus parallel worlds van Rozalie Hirs.
uitgestrekte koelte zich steeds anders oprolt in de linde
Volgende delen zullen klinken in Tivoli
parallel world [breathing] (2017), geschreven
Vredenbrug, het Muziekgebouw aan ‘t IJ en
in opdracht van de Faculteit der Natuurwetenschap-
of schermbloemige langs een schilferende muur vergeefs
Het Concertgebouw, uitgevoerd door het
pen, Wiskunde en Informatica van de Universiteit
ASKO|Schönberg en Musikfabrik (opdracht
van Amsterdam, met financiële steun van het Fonds
NTR ZaterdagMatinee).
Podiumkunsten. Wereldpremière zaterdag 7 oktober
de poging wagen je oogring vol zevengesternte blauw ontbloot aan ons ontsnappen levende drager van wat niet voorhanden is alles wat beleefd nooit verteerd is lucht geen naam had als ademschaduw barende oevers gedachten in vorm
Amsterdam Science Park
Wind of adem parallel world [breathing] is gebaseerd op be
Alexander de Blaeij dirigent
rekeningen op basis van wetmatigheden
Emily Beynon fluit | Hein Wiedijk klarinet |
van klank, op zoek naar een nieuwe muziek
Marijn Mijnders viool | Frederik Boits altviool |
theorie. Sinds 1997 is Rozalie Hirs bezig met
Honorine Schaeffer cello | Mark Braafhart slagwerk |
dit onderzoek, een intuïtief creatief pro-
Petra van der Heide en Sandrine Chatron harp
ces waarbij de componiste gebruik maakt ©2017 Rozalie Hirs, uit: verdere bijzonderheden (Amsterdam: Querido, 2017, de bundel verschijnt dit najaar) Horizon - multiversum
van zowel wetenschappelijke frequentie berekeningen als van haar luisterende oor horizon - multiversum
15
horizon-lezing
The multiverse: One Universe or Many? In SPUI25 vindt op de woensdag vooraf-
University, totdat hij in 2015 werd benoemd
gaand aan de Horizon-concerten een lezing
tot hoogleraar theoretische kosmologie aan
plaats die aansluit op het thema. In deze
de Universiteit van Amsterdam. Eén van de
Horizon-lezing spreekt Daniel Baumann,
hoofddoelen van het onderzoek van Baumann
hoogleraar theoretische kosmologie aan
is om de fundamentele oorsprong van de
de Faculteit der Natuurwetenschappen,
structuur van het universum bloot te leggen.
Wiskunde en Informatica van de Universi-
Naast zijn academische werkzaamheden geeft
teit van Amsterdam, over het multiversum.
Daniel Baumann ook met veel enthousiasme
Musici van het Koninklijk Concertgebouw
lezingen.
orkest verzorgen een muzikale introductie.
woensdag 18 OKTOBER
De lezing Ons universum begon met de oerknal, de big bang. Of waren het eigenlijk meer big bangs,
17.00 uur
die leidden tot het ontstaan van meerdere
academisch-cultuureel centrum spui25
universums? Hoewel het bestaan van het multiversum nog steeds speculatief is, is het een concept dat niet ondenkbaar lijkt wan-
PROGRAMMA
neer je de bestaande feiten over de voor ons zichtbare wereld kritisch bekijkt.
lezing
In zijn lezing zal hoogleraar Daniel Baumann
The Multiverse: One Universe or Many?
beschrijven hoe onderzoek in de moderne
prof. dr. Daniel Baumann spreker
kosmologie ons begrip van de kosmos heeft
hoogleraar theoretische kosmologie
herzien, en hoe dit heeft geleid tot het con-
aan de Faculteit der Natuurwetenschappen,
cept van het multiversum. Ook bespreekt hij
Wiskunde, en Informatica van de
de meer verontrustende filosofische impli-
Universiteit van Amsterdam
caties van het idee van het multiversum. muziek
voertaal: Engels
Edgard Varèse (1883 - 1965) Over de spreker
Density 21.5 (1926, rev. 1946)
Hoogleraar Daniel Baumann verkreeg in
Emily Beynon fluit
2008 zijn doctoraat aan Princeton University, waarna hij als postdoctoraal onderzoeker werkte aan Harvard University en het Insti-
toegang gratis (reserveren www.SPUI25.nl)
tute of Advanced Study in Princeton. Sinds 2011 was hij faculteitslid aan Cambridge horizon - multiversum
17
horizon-concert spreker
vincent icke ‘Wie de voeten stevig op de grond heeft, staat
Vincent Icke is hoogleraar theoretische
in een bio-multiversum met een verbijsteren-
astrofysica in Leiden, kosmologie in
de rijkdom aan vormen en verschijnselen. Wie blijft staan tot het ‘s nachts donker is, ziet boven zich de ruimte waar al die a tomen en
publicist. Hij studeerde theoretische
energieën vandaan komen. Ook dat astro
natuurkunde en sterrenkunde in Utrecht
multiversum is een sensatie van vormen en
en Leiden en werkte aan de universi
processen. Zouden we daar op bezoek gaan,
teiten van Sussex en Cambridge, aan het
dan komen we waarschijnlijk in contact met een exo-multiversum van talloze levensvormen in het diepe heelal. Hoe diep dat is,
California Institute of Technology en de Universiteit van Minnesota.
kunnen we bij de tegenwoordige stand van de
Om wetenschap voor iedereen toegan-
wetenschap slechts schatten. Maar hoe uitge-
kelijk te maken, schreef Vincent Icke een
breid en ingewikkeld ons kosmo-multiversum
18
Amsterdam, beeldend kunstenaar en
ook zijn moge, ons aardse multiversum is en blijft er een deel van.’
tiental boeken. Hij werkte mee aan tal van radio- en tv-programma’s. Bij De Wereld Draait Door is hij vaak te gast.
Vincent Icke
Icke schrijft regelmatig in dag-, week- en Het Koninklijk Concertgebouworkest
maandbladen. Een aantal van zijn optre-
heeft in samenspraak met de Faculteit der natuurwetenschappen, Wiskunde en Informa tica hoogleraar Vincent Icke uitgenodigd om
dens werd vastgelegd op cd en dvd. Vincent Icke’s kunst bestrijkt een breed
ons te laten delen in het wetenschappelijke
terrein van stijlen, media, toepassingen
inzicht over het steeds complexer lijkende
en concepten. Hij was gastdocent aan de
geheel dat ons omringt. Een veelheid van
Gerrit Rietveld Academie en DasArts in
naast elkaar bestaande parallelle werelden of toch één geheel dat door ons te overzien moet zijn? De moeilijkheid ligt in het
Amsterdam, St. Joost in Den Bosch en aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten
zoeken van de ene theorie die zowel opgaat
in Den Haag. Het boek Pruisisch Blauw
voor de krachten in de wijde kosmos, zoals
over zijn werk als kunstenaar verscheen
in Einsteins relativiteitstheorie, als voor
in april 2011. Hij is lid van de Raad van
de latere kwantumveldentheorie, die het allerkleinste beschrijft. Vincent Icke is een
Toezicht van de Gerrit Rietveld Academie.
internationale autoriteit op dit terrein.
Eind september 2017 verscheen zijn boek
Weinigen zijn in staat om deze complexe
Reisbureau Einstein, over buitenaardse
materie zo helder te verwoorden en te tonen.
buren.
Horizon - multiversum
horizon-concert toelichting
klankwerelden drie kosmische composities
20
trekken – want ook in het post-Stalinistische
Donderdag 19 oktober
tijdperk was de esthetische bewegings
Koninklijk Concertgebouworkest
ruimte voor componisten in Oost-Europa zeer
HET CONCERTGEBOUW
beperkt. De taal van het modernisme − met naast Webern zeker ook Béla Bartók, om wie
vooraf, in de pauze en na afloop in foyers:
je als Hongaarse componist onmogelijk heen
wetenschappelijke opstellingen door studenten
kunt − heeft duidelijke sporen nagelaten in de
aan de FNWI van de Universiteit van Amsterdam
Drie componisten lieten zich uit verwon-
heelal, die ook hem in de greep had gekregen.
muziek van Eötvös en Ligeti, al zijn ze daar
dering inspireren door verschijnselen uit de
Maar tegelijk ging Kosmos over heel wat meer
allebei op een verschillende, zeer individuele
concert
polyfone kosmos, ieder op een heel eigen
dan een evocatie van het ruimtevaarttijd-
manier mee omgegaan. Ligeti verklaarde
Koninklijk Concertgebouworkest
manier.
perk. ‘Zoals met Gagarins ruimtereis opende
dat hij het communisme niet ontvlucht was
Peter Eötvös dirigent
de wereld zich plots en leek ze oneindig’, zou
om zich te schikken naar de dogma’s van
Iveta Apkalna orgel, László Fassang hammondorgel
De fascinatie voor wat er zich in de
Eötvös er later over zeggen. De mogelijkheden
de westerse avant-garde. De werken waar-
geluidsontwerp Paul Jeukendrup
uitgestrektheid van het heelal bevindt, heeft
die hij als jonge componist voor zich zag,
mee hij in de vroege jaren zestig doorbrak,
visualisatie Jaap Drupsteen, spreker Vincent Icke
altijd al zowel componisten als wetenschap-
waren ook muzikale mogelijkheden. In Kosmos
klonken dan ook radicaal anders (en radicaal
pers geïnspireerd. De oude Grieken gingen uit
hoor je het in de schatplichtigheid aan de
vernieuwend). Het opvallendst in de werken
György Ligeti 1923 - 2006
van een ‘harmonie der sferen’, een kosmische
hypergeconcentreerde, chromatische taal van
vanaf Atmosphères (1961) zijn de zogenaamde
Atmosphères (1961)
orde, uitgedrukt in dezelfde wiskundige
Anton Webern en in een poging om de klank-
‘klankwolken’. Zo’n klankwolk is een zeer fijn
verhoudingen die ook terug te vinden waren
wereld van de vroege elektronische muziek
weefsel van razendsnelle noten die daardoor
Claude Vivier 1948 - 1983
in de consonante intervallen die in de muziek
naar de piano te vertalen. In het Hongarije
de indruk geven dat de klank niet meer vast
Orion (1997)
klinken. De huidige wetenschappelijke kennis
van toen, slechts vijf jaar na het neerslaan
omlijnd, maar vluchtig is, als een zwerm bijen
eerste uitvoering door het Koninklijk Concertgebouworkest
van het heelal formuleert heel wat com
van de Hongaarse Opstand, was de moder
(het heeft vaak een zoemend effect) of een
plexere theorieën over de samenstelling van
nistische muziek van Webern nog taboe. De
wolk. Paradoxaal genoeg is de muziek vaak
de kosmos. Peter Eötvös’ nieuwe werk Multi
beslissing om toch voor dat nieuwe pad te
heel beweeglijk aan de oppervlakte (de snelle
versum put dan ook inspiratie uit concepten
kiezen was behoorlijk radicaal voor een jonge
noten) maar in wezen juist enorm statisch.
als de snaartheorie en natuurkundige Edward
componist. Het is geen toeval dat Eötvös tot
De titel Lontano (1967) van een van Ligeti’s la-
Wittens M-theorie, waarvoor hij elf dimensies
op vandaag Kosmos als het vertrekpunt voor
tere klankwolk-composities verwijst naar het
Peter Eötvös 1944
in tijd en ruimte definieert. Aan het a ndere
zijn verdere muzikale carrière beschouwt.
effect van een object dat je van een afstand
Multiversum (2017)
uiteinde staat Claude Vivier, voor wie de
Dat hij gehecht blijft aan het werk, bewees
observeert: niet de details hebben belang,
voor orgel, hammondorgel en orkest,
sterren van Orion ook een symbolisch-meta
hij toen hij het in 1999 nog herwerkte tot
maar de globale harmonische complexen die
in memoriam Pierre Boulez
fysisch domein openen.
een versie voor twee piano’s. De ‘big bang’
in die zinderende wolkachtige texturen ver-
Expansion | Multiversum | Time and Space
waarmee Kosmos begint, is tevens de oerknal
schijnen, verschuiven en weer verdwijnen.
geschreven in opdracht van ElbPhilharmonie, Koninklijk
Dat Eötvös voor zijn nieuwe werk precies dit
waarmee Peter Eötvös zijn eigen muzikale
Voor veel luisteraars roepen Ligeti’s werken
Concertgebouworkest, Kölner Philharmonie (KölnMusik),
onderwerp zou uitkiezen, stond – als wij ons
universum heeft gecreëerd.
uit die periode een zeer sterke associatie
BOZAR Brussel, MÜPA Boedapest, Orchestre de la Suisse Romande,
op met beelden van het heelal. Dat is uiter-
Philharmonie de Paris, Seoul Philharmonic Orchestra,
een woordspeling kunnen veroorloven – in de
20.15 uur - GROTE ZAAL
voordracht door Vincent Icke pauze
sterren geschreven. Op 12 april 1961 maakte
Ligeti: Atmosphères
aard te danken aan Stanley Kubrick, die drie
Southbank Centre/Philharmonia Orchestra
kosmonaut Joeri Gagarin als eerste mens in
Hier sluit de muziek van Eötvös aan bij de
van diens klankwolk-werken (Atmosphères,
Nederlandse première
de ruimte een volledige omwenteling rond de
esthetische positie van zijn oudere landge-
het R equiem en Lux Aeterna) koos voor de
aarde. In datzelfde jaar schreef de toen zeven-
noot György Ligeti. Ligeti was na de Hon-
soundtrack van 2001: A Space Odyssey (1968).
entrée late night
tienjarige Peter Eötvös prompt een piano
gaarse Opstand naar West-Duitsland gevlucht
Het maakte Ligeti op slag ook bij een groter
22.15 uur koorzaal en entreehal
werk met als titel Kosmos, geïnspireerd door
om daar de erfenis van de eerste helft van de
publiek bekend.
Gagarin en de ontluikende fascinatie voor het
twintigste eeuw onbelemmerd verder door te
Als model voor de massieve klank van het
Horizon - multiversum
biografieën orkest, statische momenten waarin tijd en
Multiversum, het nieuwe werk dat Eötvös voor
Péter Eötvös
en de Musikhochschule Stuttgart | ontving
ruimte lijken te bevriezen en instrumenten op
het Concertgebouworkest schreef. Zowel in
Hongaars componist en dirigent | veel-
in 2005 als eerste organist ooit een ECHO
een hybride manier met elkaar gecombineerd
muziek als wetenschap gaat het om het ver-
gevraagd gastdirigent bij orkesten en opera
Klassik | trad in 2008 op met de Berliner
worden, is de verwantschap tussen Ligeti en
beelden van dingen die fundamenteel anders
gezelschappen | dirigeerde op uitnodiging van
Philharmoniker onder Claudio Abbado en is
Eötvös groot – dat ze allebei dezelfde Hon-
en complexer zijn dan de vertrouwde (aardse)
Pierre Boulez het openingsconcert van IRCAM
sindsdien veelgevraagd soliste, onder andere
gaarse achtergrond delen maakt de band des
werkelijkheid: tijd die geen constante is, elf
in Parijs (1977) | van 1978 tot 1991 artistiek
bij het Symphonieorchester des Bayerischen
te sterker.
in plaats van vier dimensies. Eötvös noemt
leider van Ensemble intercontemporain |
Rundfunks en de Los Angeles Philharmonic |
de snaartheorie en Edward Wittens theorie
was onder meer eerste gastdirigent van het
sinds 2015 cultureel ambassadrice van Letland
Vivier: Orion
van elf dimensies als ‘dingen die ons verbluft
BBC Symphony Orchestra en het Boedapest
| trad in januari 2017 op tijdens het openings-
In Orion (1979), een van de schaarse orkest-
hebben met speculatie over de aard van het
Festival Orkest | chef-dirigent van het Radio
festival van de Elbphilharmonie Hamburg
werken die hij schreef, richtte ook de
universum’.
Kamerorkest 1994-2005 | componeerde opera’s,
en is sindsdien ‘organiste titulaire’ van het
Canadees Claude Vivier zijn blik naar de
Multiversum is geschreven voor groot orkest,
kamermuziek, soloconcerten en orkestwerken
Klais-orgel aldaar | debuteert bij het
| zijn opera Senza sangue werd tussen 2014 en
Koninklijk Concertgebouworkest.
orgel en hammondorgel. Daarmee verzoent
hemel – in dit geval de zeven ster-
Eötvös als het ware drie verschillende
ren die samen het sterrenbeeld
werken zijn het slagwerkconcert Speaking
László Fassang
vlak maakt Vivier gebruik
plaatsing van het orkest en het
Drums en het oratorium Halleluja, dat in
Hongaars organist | begon op zijn dertiende
van zeven motieven – één
gebruik van luidsprekers om de
première ging tijdens de Salzburger Festspiele
met orgelspelen en studeerde in 1998 af aan
voor elke ster – die het the-
klank van het orgel van achter het
2016 | tevens een gedreven en gerespecteerd
de Franz Liszt Muziekacademie in Boedapest
matische materiaal vormen.
publiek te laten klinken zo uitge-
docent | oprichter International Eötvös Insti-
| studeerde aan het Conservatorium in Parijs
dacht dat de luisteraars zich op een
tute (1991) en de Eötvös Contemporary Music
orgel en improvisatie | was in 2000 vaste
Foundation (2004) voor jonge componisten en
organist van de Sapporo Concertzaal (Japan)
klankwerelden. Bovendien is de
Orion vormen. Op muzikaal
Maar veel fundamenteler
22
2016 op vele podia uitgevoerd | andere recente
heel ruimtelijke manier midden in de
voor Vivier is dat het universum
dirigenten | leidde bij het Koninklijk Con-
| geregeld als concertorganist te horen in
– een thema dat in al zijn werken nadruk-
spelen dan ook allemaal met hoe die twee
certgebouworkest sinds zijn debuut in 1997
Europa, Japan en de Verenigde Staten | speelt
kelijk naar voor komt. Het gevoel van ver-
solisten en het orkest met elkaar versmelten
diverse programma’s met o.a. zijn eigen
graag verschillende stijlen en genres, waar-
wondering waarmee in 1961 naar Gagarin en
of zich juist opsplitsen in aparte ‘universums’,
CAP-KO en composities van Peter-Jan
onder klassiek, jazz en volksmuziek | doceert
de verkenning van de ruimte werd gekeken,
of grote schijnbaar chaotische klankvelden
Wagemans en Tristan Murail.
orgel en improvisatie aan de Franz Liszt
verscherpte de interesse in de mysteries van
oproepen. Het eerste deel, Expansion, vertrekt
het heelal en de wetenschappelijke theorieën
vanuit een tooncentrum dat in verschillen-
Iveta Apkalna
improvisatieleraar Philippe Lefebvre aan het
die Eötvös Multiversum bevolken. Maar tegelijk
de golven uitdijt tot complexe harmonische
Organiste en pianiste uit Letland | studeerde
Conservatorium in Parijs op | debuteert bij
stimuleerde het ook de fascinatie voor de
lagen in de twee orgels en het orkest. Het
aan de Muziekacademie in Riga, de Guild-
het Koninklijk Concertgebouworkest.
mystieke ervaring van de onpeilbaarheid van
tweede deel, Multiversum speelt vooral met
hall School of Music and Drama in Londen
de kosmos, zoals Vivier die zou verklanken.
de combinatie van de drie klankbronnen, die
klank bevinden. De drie delen van het werk
ook een spirituele dimensie oproept
Muziekacademie | volgde in 2014 zijn vroegere
soms versmelten - zoals de passages waar Eötvös: Multiversum
orgel en hammondorgel in Bartók-achtige
Meer dan een halve eeuw na het componeren
parallelle intervallen spelen, en zich dan weer
van Kosmos en met een hele carrière achter
van elkaar verwijderen. Het laatste deel, Time
zich die Peter Eötvös behalve tot een van de
and Space, suggereert in statische klankcom-
belangrijkste componisten van zijn generatie
plexen en de ‘surround’-effecten dan weer
ook tot een van de meest vooraanstaande
het loskomen van een vast gevoel van tijd en
dirigenten heeft gemaakt, blijft de thematiek
ruimte.
van dat vroege werk actueel. Het idee van een
Maarten Beirens
wereld die zich opent, speelt ook een rol in Horizon - multiversum
horizon - multiversum
23
horizon-concert visualisaties
Jaap drupsteen
24
Jaap Drupsteen is geïntrigeerd door het nog
ruimtevlucht door sterrennevels simuleren.
Jaap Drupsteen studeerde grafische vorm
sum. Via zijn zoon vond hij een nieuw
altijd niet afdoende opgeloste probleem van
De vorm werd opgedrongen door het in de
geving en (jazz)contrabas in Enschede.
podium waar nog veel artistieke vrijheid
de synchronisatie van beeld en beat.
wetenschap veelbesproken ‘antropisch prin-
Met baanbrekende ontwerpen als die
bestond, de wereld van vj’s en dance. Zijn
Fransman Michel Chion bedacht er het woord
cipe’: het hyper-relatieve standpunt van de
voor VARA’s Hadimassa en VPRO’s ‘sta-
interesse in de connectie tussen muziek en
‘synchresis’ voor, een samentrekking van
waarnemer die aan de hand van berekening
tion identity’ werd hij de eerste ‘motion
bewegend beeld leidde tot zijn betrokken-
synchroon en synthese. Als visuele beweging
heeft kunnen vaststellen dat er onwaarneem-
graphics designer’ (de term bestond nog
heid bij het ontwikkelen van software voor
en geluid exact samenvallen, worden ze als
bare materie bestaat, waarin ook de waar-
niet) van ons land. Vanaf 1979 ontwierp en
live gesynchroniseerde motion graphics bij
bij elkaar horend ervaren, wat hun werking
nemer zelf nooit kan bestaan. ‘Einde verhaal.
regisseerde hij muziektheaterproducties
dance-festivals en concerten. Hij werkte
versterkt (Chion noemt dat het audiovisuele
Van een bevrijdende hopeloosheid die veel
voor Nederlandse en buitenlandse tv
eerder samen met Peter Eötvös en het Ra-
contract). Het geldt niet alleen voor beats.
wetenschappers niet zo aantrekkelijk vinden.
stations. Hij kreeg er de zilveren Nipkow-
dio Filharmonsich Orkest, en maakte met
De appreciatie van abstracte (hedendaagse)
De muziek beschrijft zoiets als dit onvoorstel-
schijf en de Prix Italia voor. Toen kijkcijfers
componist Jacob ter Veldhuis het werk
muziek neemt enorm toe als het oog het oor
bare, stel ik me voor.’
het begonnen te winnen van creativiteit,
…NOW… voor het Koninklijk Concertge
helpt luisteren. Drupsteens visuals vertellen
verschoof zijn werkterrein. Drupsteen
bouworkest en het Holland Festival 2005.
nauwelijks een eigen verhaal, ze zijn ge-
ontwierp postzegels, reisdocumenten en
Recente producties waren
maakt om de muziek te reflecteren en geven
de laatste serie Nederlandse bankbiljetten.
Louis Andriessens La Passione met
wie geen noten kan lezen een avontuurlijk
Veel geroemd is zijn opvallende ontwerp
ASKO|Schönberg en een serie concerten
inzicht in de partituur. Voor Eötvös’ Multiver
voor de buitenkant van het Nederlands
met Calefax. Jaap Drupsteen is Ridder in de
sum wilde hij vooral niet de zoveel-duizendste
Instituut voor Beeld en Geluid in Hilver-
Orde van de Nederlandse Leeuw.
Horizon - multiversum
horizon - multiversum
25
entrée late night
geïnspireerd door het multiversum Entrée organiseert kosmische avond In de eerste Entrée Late Night van het
De avond in de Koorzaal zal traditioneel worden geopend met een miniconcert door
Donderdag 19 oktober entrée late night
leden van het Koninklijk Concertgebouw orkest. Zij spelen in een compositie van
CONCERTGEBOUW 22.15 - 01.30 uur
Rozalie Hirs, parallel world [breathing], die spe-
KOORZAAL en ENTREEHAL
ciaal bij het thema Multiversum is geschreven (zie pagina 15).
wetenschappelijke opstellingen
Na het miniconcert draagt Simon Mulder uit
door studenten van de Faculteit der Natuur-
eigen werk voor. Hij is oprichter van Stichting
wetenschappen, Wiskunde en Informatica van
Feest der Poëzie en Avantgaerde, een geheel
de Universiteit van Amsterdam
met de hand gezet, gedrukt en gebonden
seizoen 2017/18 zullen dichters, een jazzkwintet, tenor, hoffelijke band en swingende dj’s hun inspiraties op het thema Multiversum laten horen en zien. Het belooft een kosmische avond te worden. Entreehal
26
Koorzaal
Entrée werkt voor deze editie samen met
In de Entreehal speelt de achtkoppige en Ne
studenten van de Faculteit der Natuurweten-
derlandstalige wereldrockband De Baron. Hun
schappen, Wiskunde en Informatica van de
verhalen over reizen, heimwee en hartver-
Universiteit van Amsterdam.
scheurende liefde worden vertolkt door gie rend koper, blaffende drums en vlijmscherpe taal. Hun muziek, met Arabische, Afrikaanse, Balkan en Fanfare-invloeden, neemt je mee op een muzikale reis ‘op zoek naar drijfnatte liefde in gortdroge oorden.’ De hofhouding van De Baron wordt opgevolgd door Lelystad, een Amsterdams dj-trio dat speciaal werd gevormd voor Lowlands 2015. Zij draaien onder andere in Claire en Disco Dolly. De optredens van De Baron en Lelystad worden opgeluisterd met visuals van vj Lisa Derksen Castillo, een bekende bij de Late Nights. Daarnaast is de bar natuurlijk gedurende de hele avond geopend.
tijdschrift voor de dichtkunst.
ca. 22.15 uur - KOORZAAL
Vervolgens wat jazz: de Teis Semey Group. De
mini-concert door musici Koninklijk
net afgestudeerde gitarist Teis Semey schrijft
Concertgebouworkest
eigen nummers voor zijn kwintet. Zijn muziek
Rozalie Hirs (1965)
is een bijzondere mengeling van mid-century
parallel world [breathing] (2017)
jazz, indie-rock en klassieke muziek uit de
geschreven in opdracht van: zie pagina 15.
twintigste eeuw en zweeft tussen vaste vorm en improvisatie. Speciaal voor vanavond heeft ook hij een compositie geschreven over het
Alexander de Blaeij dirigent
multiversum.
Emily Beynon fluit Hein Wiedijk klarinet
De muziek wordt opnieuw afgewisseld met
Marijn Mijnders viool Frederik Boits altviool
woorden, nu door de rauwe en openhartige
Honorine Schaeffer cello Mark Braafhart slagwerk
spoken word artist Laurens Kuppens.
Petra van der Heide en Sandrine Chatron harp
We sluiten het programma in de Koorzaal af met twee hemelse aria’s door tenor Thomas
andere artiesten
de Bruijn, namelijk E lucevan le stelle (uit Tosca
De Baron (wereldmuziek), Lelystad (dj)
van Puccini) en De miei bollenti spiriti (La travia
Lisa Derksen Castillo (vj), Teis Semey Group
ta, Verdi). Thomas wordt begeleid door pianist
(jazz), Simon Mulder (dichter),
Mattias Spee, winnaar van het Steinway
Laurens Kuppens (dichter) Thomas de Bruijn
Concours in 2014.
(tenor), Mattias Spee (piano)
We hopen op 19 oktober zo veel mogelijk kunst-, wetenschap- en dansliefhebbers te
De Entrée Late Night is een onmisbaar onderdeel
mogen verwelkomen!
van Horizon. Entrée, de jongerenvereniging van
FYI: je hoeft niet per se eerst naar het concert
Het Koninklijk Concertgebouw en het Koninklijk
in de Grote Zaal om van Entrée Late Night te
Concertgebouworkest, staat garant voor een
genieten en je hoeft ook geen Entréelid te zijn
verrassende invulling van het thema in een doorlopend
om langs te komen. Maar dat is wel warm
programma.
aanbevolen! Chieko Donker Duyvis & Marianne de Zeeuw
Horizon - multiversum
musici
toegang gratis
Parallelle werelden: Wetenschap en muziek 6e eeuw v.C. Harmonie der sferen Pythagoras en zijn opvolgers relateren ‘reine’
ca. 1930 doorbraak van de kwantummecha
muzikale intervallen (natuurlijke boventonen
nica, die de natuurkundige verschijnselen op
van bijvoorbeeld een snaar) aan een harmo
microkosmische schaal beschrijft.
nische ordening van het universum.
ca. 1900 Ontwikkeling van de vrije tonaliteit
De Pythagoras-stemming en Griekse toon
(o.a. Debussy), atonaliteit (Schönberg 1909)
ladders of ‘modi’, die uitgaan van een middel-
en uiteindelijk dodecafonie (Schönberg 1923),
ste toon, werken door tot in muziek van de
een ‘absolute’ muziek van twaalf slechts aan
Middeleeuwen en Renaissance.
elkaar gerelateerde tonen.
17e eeuw de nieuwe wetenschap
tweede helft 20ste eeuw multiversum
en Barokmuziek
en de ‘theorie voor alles’
1609 Galileo Galilei toont met de telescoop
jaren 50 Hugh Everett legt basis voor de
aan dat niet de aarde maar de zon centraal
veel-werelden-interpretatie in de kwantum-
staat: een nieuw beeld van het universum.
mechanica (multiversum).
1620 Francis Bacon legt met zijn Novum
ca. 1970 Snaartheorie verenigt relativiteits-
Organum (nieuwe methode) de basis voor
theorie met kwantummechanica: de kleinste
modern wetenschappelijk onderzoek (en voor
deeltjes beschreven als trillende snaartjes
de akoestiekleer).
waaruit alle eenheden kunnen worden
1687 Isaac Newton publiceert de wet van de
gevormd.
universele zwaartekracht en verklaart daar-
1995 Edward Wittens M-theorie in elf dimen-
mee de planetenbanen.
sies is een uitbreiding van de snaartheorie
ca. 1600 Opkomst van de ‘basso continuo’ in
(trillende ‘membranen’ in plaats van snaren)
de muziek, met een moderne harmonieleer
waarmee deze een kandidaat wordt voor de
die uitgaat van de laagste noot en ontwikke
‘theorie voor alles’.
ling van de ‘gelijkzwevende stemming’ (octaaf
jaren ’50 Musique concrète, elektronische en
verdeeld in 12 gelijke secunden).
computerklanksynthese maken alle geluiden tot onderwerp van muzikale compositie. De
begin 20ste eeuw relativiteit
seriële muziek ordent alle muzikale parame-
en toonrelaties
ters. Ligeti ontwikkelt de micropolyfonie.
1905/1915 Albert Einstein introduceert met
jaren 70 ‘Musique spectrale’ op basis van
de relativiteitstheorie een zwaartekrachts
computeranalyse van het toonspectrum.
leer die geldig is voor alle macrokosmische
jaren 90 Doorbraak van het pluralisme in de
verschijnselen.
muziek, ‘alles kan’.
1929 Hubble observeert uitdijend universum.
illustratie Robert Fludd (1574-1637), Het hemelse monochord
horizon - multiversum
29
MULTIVERSUM
HORIZON
VOORUITBLIK
COLOFON uitgever Koninklijk Concertgebouworkest Jacob Obrechtstraat 51, 1071 KJ Amsterdam Postbus 78098, 1070 LP Amsterdam www.concertgebouworkest.nl redactie Mieke Bleeker, Mark van Dongen, Martijn Voorvelt, Esther Wouters beeldredactie en opmaak Esther Wouters tekst Maarten Beirens, Mark van Dongen, Chieko Donker Duyvis, Rozalie Hirs, Vincent Icke, Marianne de Zeeuw foto’s van het heelal p.7 Adelaarsnevel M16, p.8 Venus, p.9 sterrenstelsel
Horizon in 2017-2018
NGC 4565, p.13 sterrenhoop M92, p.14-15 Maan,
Grensverleggende concerten met een actueel thema
Anton Pannekoekinstituut (m.u.v. foto Orion op p.22).
do 1 februari 2018 20.15 uur
do 12 april 2018 20.15 uur
Japanse Impressies
Oorlog & Vrede
p.16 Whirlpoolgalaxy M51, p.19 emissienevel NGC 6888,
Van Gogh, Debussy en de Japanse prentkunst
hoop, offer en verzet
p.23 Bodestelsel M81, p.26 Zonnebloemstelsel M63
i.s.m. Van Gogh Museum
i.s.m. Verzetsmuseum Amsterdam
basisontwerp en omslag Atelier René Knip en Rens Martens
30
drukwerk
donderdag 1 februari en 12 april: 20.15 uur
Koninklijk Concertgebouworkest
Koninklijk Concertgebouworkest
Mart.Spruijt
Het Concertgebouw
Matthias Pintscher dirigent
Daniele Gatti dirigent
Horizon-concert
Leila Josefowicz viool
Leonidas Kavakos viool
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een
losse kaarten v.a. € 23 via
Ryoko Aoki nô-voordracht
Carly Wijs declamatie/voordracht
CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te
www.concertgebouworkest.nl/nl/horizon1718 De pure vormen en verfijnde kleuren van
Rouw, verzet en hoop klinken in een pro-
de Japanse prentkunst ‘ukiyo-e’ (‘vlietende
gramma dat aansluit bij de herdenkingsten-
wereld’) beïnvloedde rond 1900 kunstenaars
toonstelling in Verzetsmuseum Amsterdam
copyright
Amsterdam © c/o Pictoright Amsterdam 2017. Overname van arikelen alleen na toestemming van de uitgever. De uitgever heeft getracht rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen zekere rechten te
Verleg uw Horizon en bezoek ook
als Van Gogh, Whistler en Debussy. Debussy’s
over de aanslag op het Amsterdamse Bevol
woensdag 31 januari en 11 april: 17.00 uur
kleurrijke ‘impressionisme’ had op zijn
kingsregister van 1943. Programma met een
Academisch-Cultureel Centrum SPUI25
beurt grote invloed op het werk van Toru
voordracht door actrice Carly Wijs over de cel-
academisch-cultureel centrum spui25
Horizon-lezing met kamermuziek door musici
Takemitsu, de meest vooraanstaande Japanse
liste en dirigente Frieda Belinfante, initiatief-
Horizon-lezing met kamermuziek
van het Koninklijk Concertgebouworkest
componist van de twintigste eeuw. Het
neemster van de aanslag. Het Concerto funebre
toegang gratis (reserveren www.SPUI25.nl)
vioolconcert Mar’eh van Matthias Pintscher
uit 1939 van Hartmann is muziek over hoop
beleeft zijn Nederlandse première: een zoek-
en verzet in een wanhopige tijd. Direct na de
kunnen doen gelden, kunnen zich tot de uitgever wenden.
Vaste partners en evenementen van Horizon
(wo 17.00 uur) koninklijk concertgebouworkest Concert serie Horizon met randprogrammering
donderdag 1 februari en 12 april: 22.15 uur
tocht naar puurheid in vorm en gedachte.
oorlog componeerde Honegger zijn Symphonie
(do 20.15 uur)
Het Concertgebouw
Een programma over de wisselwerking tussen
liturgique, een roep om blijvende vrede toen
entrée Entrée Late Night
Entrée Late Night afterparty
oosterse traditie en westers modernisme dat
zich meteen de Koude Oorlog aandiende. De
in Het Concertgebouw
met verrassende acts
vooruitloopt op de tentoonstelling Van Gogh
Fransman Guillaume Connesson componeert
(do ca. 22.30 uur)
gratis en vrij toegankelijk
en Japan in het Van Gogh Museum. Met een
voor dit programma een nieuw orkestwerk,
korte nô-voordracht op hedendaagse Japanse
Eiréné, over de godin van de vrede.
Horizon wordt mede mogelijk gemaakt door de Stichting Donateurs Koninklijk Concertgebouworkest Horizon - multiversum
kamermuziek als intermezzo. horizon - multiversum
31
st ke or
el ue
N ZO
RI
HO
t ac
TH EM A
ko n
in
kl
ij
k
E CO NC ER TE N
ND
RL EG GE
SV E
ou w
GR EN
b ge rt ce
n co
32