Midsize NL - Het toekomstperspectief van de middelgrote stad by RUIMTEVOLK

‘Voor veel steden is het een dubbeltje op z’n kant.’

‘Middelgrote steden zijn belangrijke schakels in hetstedelijk netwerk.’

‘De middelgrote stad vraagt bestuurskracht nieuwe stijl.’

Midsize NL het toekomstperspectief van de middelgrote stad

trends | interviews | artikelen | scenario’s

Midsize NL Trends en ontwikkelingen vragen een nieuw handelingsperspectief voor de toekomst van de middelÂgrote stad.

e ontwikkeling van steden staat weer volop in de belangstelling. Steden zijn de motor van economische groei en tegelijkertijd concentreert zich daar ook sociaaleconomisch problematiek. We hebben sterke steden nodig om de internationale concurrentiepositie van Nederland en daarmee ook de nationale economie op peil te houden. In het actuele debat over stedelijke ontwikkeling â&#x20AC;&#x201C; en in het kielzog daarvan, de beleidspraktijk â&#x20AC;&#x201C; gaat vooral aandacht uit naar florerende centrumsteden. Hoewel er daarnaast oog is voor de leefbaarheid in plattelandsregio's, ontbreekt vooralsnog aandacht voor het perspectief van de middelgrote stad. En dat terwijl middelgrote steden belangrijke schakels in het stedelijk netwerk zijn. Toekomst De toekomst van de middelgrote stad vraagt wel degelijk om een scherpe blik. Trends en ontwikkelingen die her en der al zichtbaar zijn, stellen urgente vragen en benadrukken dat er een nieuw handelingsperspectief nodig is. Denk bijvoorbeeld aan binnensteden waar de leegstand toeneemt met het faillissement van weer een winkelketen. Aan de trek van de jongere en hogeropgeleide beroepsbevolking naar de grotere steden, waar ook economische dynamiek zich concentreert. Of aan specialistische voorzieningen als ziekenhuizen en rechtbanken die via fusies, met hun werkgelegenheid, wegtrekken naar de grote stad. Tegelijkertijd zijn we allemaal mobieler geworden, groeien sociaal-culturele verschillen in de samenleving, willen we werken aan een duurzamere samenleving, bieden technologische innovaties nieuwe mogelijkheden en zijn er actuele vraagstukken als immigratie. Daarnaast verandert de overgang van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving de verhouding tussen overheid en samenleving en stelt dit, samen met de decentralisaties op het gebied van zorg, werk en inkomen, gemeenten voor een nieuw en soms lastig takenpakket. Onder druk De Nederlandse middelgrote stad is van oudsher een stad die met een compleet voorzieningenaanbod en

bedrijvigheid niet alleen voorziet in de behoeften van de eigen inwoners, maar ook in die van de inwoners van omliggende kleinere agglomeraties. Met het adagio 'wel de lusten, maar niet de lasten van de grote stad', bood de middelgrote stad bovendien een aantrekkelijke woonomgeving. Deze verzorgende regiofunctie en het voordeel van de middelgrote stad op de grotere stad staan met de trends en ontwikkelingen onder druk. Handelingsperspectief In de ene middelgrote stad is de impact van trends en ontwikkelingen al sterker zichtbaar dan in de andere. Afhankelijk van de uitgangspositie van een stad zal de impact meer of minder negatief uitpakken of zal er naast uitdagingen meer of minder sprake zijn van kansen. Het huidige moment, waarin verschillende trends en ontwikkelingen samenkomen en veranderingen elkaar steeds sneller lijken op te volgen, zorgt er echter voor dat het voor veel steden een 'dubbeltje op zijn kant' is. Nu is het moment om kansen te benutten en uitdagingen het hoofd te bieden. Het oude handelingsperspectief van gemeenten, waarbij zij zich primair richten op de stad binnen de eigen gemeentegrenzen, voldoet daarbij niet meer. De toekomst van de middelgrote stad is meer dan ooit verbonden met haar positie in de regio en samenwerking met andere gemeenten. Dit magazine zet de urgentie neer van het nadenken over de toekomst van de (eigen) middelgrote stad aan de hand van een beschrijving van de belangrijke, onvermijdelijke, trends, interviews, artikelen en een introductie op scenario's voor de toekomst op de middelgrote stad. Het biedt reflectie en prikkelt het denken over het eigen handelingsperspectief. Want dat is wat bestuurders, beleidsmakers, ondernemers en bewoners van elke middelgrote stad zich moeten afvragen: wat betekenen de trends voor mijn stad en wat kan ik doen om een positieve bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van mijn stad? En welke bijdrage kan mijn stad leveren aan de regio?

Inhoudsopgave

wat is midsize?

Trend 1 de stad in opkomst

Pieter Tordoir, Ate Poorthuis en Piet Renooy nieuwe geografie vraagt alerte overheid

Interview oedzge atzema

Trend 2 economie en arbeidsmarkt in transitie

Interview cees bijl

Trend 3 de samenleving in beweging

Interview hans mommaas

Trend 4 technologische innovatie en de informatiesamenleving

Interview vincent ten thij

Trend 5 energietransitie en verduurzaming

Interview drs. a.a.m. brok

100

106

Trend 6 veranderende vraag naar ruimte

Interview geert teisman

Trend 7 nieuwe verhoudingen

Evert Meijers en Marloes Hoogerbrugge netwerkkracht

111

115

118

125

Interview jop fackeldey

toekomstscenario's voor de middelgrote stad

Scenario 1 de aantrekkelijke woonstad

Interview koos janssen

128

135

138

145

Scenario 2 de bloeiende streekstad

Interview nieske ketelaar

Scenario 3 de ondernemende pioniersstad

Interview toine janssen

148

154

157

Scenario 4 de slimme industriestad

Alfons Fermin en Marloes Hoogerbrugge midsize nederland in europees perspectief

Agenda voor de toekomst kansen voor de middelgrote stad

Steden in gemeenten aangesloten bij Platform Middelgrote Gemeenten (PMG)

Steden G4-gemeenten

Steden in G32-gemeenten met minder dan 100.000 inwoners

Overige agglomeraties

Steden in G32-gemeenten met 100.000 – 150.000 inwoners

Groeikernen en groeisteden

Steden in G32-gemeenten met meer dan 150.000 inwoners

Industriesteden

Steden in gemeenten met meer dan 50.000 inwoners, niet aangesloten bij G32 of PMG

Economisch kerngebied (het ‘rompertje’ 2015)

midsize nl

Wat is Midsize? Dé middelgrote stad bestaat niet, maar de trends en ontwikkelingen die op middelgrote steden afkomen zijn wel gelijk. De uitgangspositie van de middelgrote stad bepaalt of en in welke mate dit resulteert in uitdagingen of kansen.

it magazine gaat over het toekomstperspectief van middelgrote steden in Nederland. De eerste vraag die dan opkomt is wat in dit geval verstaan wordt onder middelgrote steden. In mondiaal perspectief kunnen de grootste steden van Nederland als middelgroot worden beschouwd. Immers, megasteden zoals Londen en Parijs, met miljoenen inwoners kennen wij niet. Maar dit magazine gaat niet over de grootste steden van Nederland. Het gaat over steden die van oudsher een belangrijke regionale functie hebben vervuld als de stad met een compleet voorzieningenaanbod en bedrijvigheid die daarmee niet alleen voorzien in de behoeften van de eigen inwoners, maar ook in die van de inwoners van omliggende kleinere agglomeraties. Grofweg kan gezegd worden dat het gaat om steden met 50.000 tot 100.000 inwoners. Maar dat is geen wetmatigheid. Soms zijn het kleinere steden die ook een belangrijke regionale verzorgende functie hebben. denk bijvoorbeeld aan steden in dunbevolktere gebieden als Drachten of Vlissingen. En soms zijn het ook iets grotere steden zoals Deventer, Leiden of Alkmaar. Daarnaast kunnen middelgrote steden niet over één kam geschoren worden. Zo verschilt de regionale context. Soms is er sprake van een nabijgelegen grotere stad en ligt de middelgrote stad als het ware 'in de schaduw' van deze grotere stad. Soms ligt een andere middelgrote stad in de buurt, zoals het geval is bij Bergen op Zoom en Roosendaal of bij Almelo en Hengelo. En soms is de middelgrote stad juist de grotere stad in de regio, zoals in dunbevolktere gebieden in Limburg, Zeeland, Friesland, de kop van Noord-Holland of Drenthe. Sommige middelgrote steden liggen in het economisch kerngebied van Nederland, door praktijkhoogleraar gebiedsontwikkeling Friso de Zeeuw ook wel het 'rompertje' genoemd. Anderen liggen meer 'aan de randen van het stedelijk netwerk'. Een ligging aan de hoofdinfrastructuur

en belangrijke internationale verbindingsassen biedt een ander perspectief dan ligging in een gebied dat minder verbonden is. De uitgangspositie van een middelgrote stad wordt ook bepaald door haar historie. Sommige steden hebben een verleden als industriestad, andere steden hebben een geschiedenis als 'groeikern' en weer andere steden kennen een lange geschiedenis en speelden in een ver verleden een belangrijke economische rol. Die historie heeft invloed op de samenstelling van de bevolking, de lokale economische structuur en de uitstraling van de leefomgeving. Ook het omliggend landschap speelt een rol in de uitgangspositie van een middelgrote stad. Of dat landschap wordt gekenmerkt door natuurgebieden en water of door agrarische activiteit karakteriseert ook de middelgrote stad. Kortom, je kan moeilijk spreken van dé Nederlandse middelgrote stad. De uitgangspositie van middelgrote steden verschilt. De trends en ontwikkelingen die op middelgrote steden afkomen zijn gelijk, maar de uitgangspositie bepaalt of, en in welke mate, deze resulteren in uitdagingen of kansen. De ligging van en middelgrote stad in het stedelijk netwerk en ten opzichte van het economisch kerngebied, haar historie en het omliggend landschap bepalen daarnaast ook op welke manier een stad, haar inwoners en bedrijven en haar bestuur, kunnen inspelen op de uitdagingen en kansen.

midsize nl

trend 1

De stad in opkomst

De stad is in opkomst. Wereldwijd is het aandeel mensen dat in de stad woont toegenomen van 43 procent in 1990 naar 54 procent in 2014. Dat aandeel zal blijven groeien tot 66 procent in 2050. De groei vindt voornamelijk plaats in Azië en Afrika, maar ook in Nederland zet de trek naar de stad door. Woonde in 1990 nog 69 procent van de Nederlandse bevolking in de stad, in 2014 is dat 90 procent. En tot 2050 zal dit aandeel groeien tot 96 procent. 1 Het succes van de stad gaat echter vooral over het succes van de grote stad. De opkomst van de stad doet de vraag rijzen wat dit betekent voor de middelgrote stad.

midsize nl

Sturen op verstedelijking Nederlandse verstedelijking stond vanaf de jaren 60, dankzij dalende transportkosten en toegenomen welvaart, met name in het teken van suburbanisatie. Deze ontwikkeling werd gefaciliteerd met het groeikernenbeleid. Plaatsen in de buurt van grote steden werden aangemerkt als ‘overloopgebied’. Daar moest de nieuwbouw van woningen zich concentreren. Onder de groeikernen waren bestaande steden als Hoorn en Alkmaar. En er waren nieuwe steden (Almere en Lelystad) en steden gebaseerd op een dorpskern (Zoetermeer en Nieuwegein). De meeste groeikernen van toen kunnen nu gezien worden als middelgrote stad, het onderwerp van dit magazine. Geleidelijk werden nadelen van het groeikernenbeleid zichtbaar. Gezinnen trokken weg uit de stad. Het draagvlak voor voorzieningen nam af, met als gevolg het verval van vele binnensteden. Het groeikernenbeleid werd eind jaren 80 dan ook vaarwel gezegd. De koers werd bijgesteld op het ontwikkelen van ‘compacte

vathorst, amersfoort De Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra zette in op de 'compacte stad'. Stadsgewesten op stedelijke knooppunten werden aangewezen als plekken waar de bouw van woningen zich moest concentreren. De gemeenten die een bouwopgave toebedeeld kregen, zijn de gemeenten waar de bevolking de afgelopen jaren dan ook sterk is gegroeid. Foto: Belinda007007, CC BY SA 4.0

stedenâ&#x20AC;&#x2122;. Dat zou beter aansluiten bij een economie die zich had ontwikkeld van een industriĂŤle economie naar een diensteneconomie met kennis als belangrijkste ingrediĂŤnt. In de samenleving groeide met de toegenomen welvaart bovendien de waardering voor stedelijke voorzieningen. De stad bood voordelen: nabijheid van dergelijke voorzieningen en meer mogelijkheden voor persoonlijke interactie, wat bevorderlijk is voor kennisontwikkeling. De opleving van de grotere steden werd in ruimtelijke ontwikkeling begeleid door de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vinex). Groei Nederlandse steden Onderzoek naar de bevolkingsontwikkeling over de periode 2000-2012 laat zien dat de bevolkingsgroei in Nederlandse steden structureel is. Maar niet alle steden kennen een hoge bevolkingsgroei. Het palet loopt uiteen van zeer sterk groeiend tot stagnerend en zelfs krimpend. Factoren van invloed zijn de omvang van de stad (hoe groter, hoe meer groei), haar

ligging ten opzichte van het economische kerngebied van Nederland, de aanwezigheid van hoger onderwijsinstellingen en de mate waarin een stad regionale groei heeft kunnen/mogen opvangen. In de regio Rotterdam bijvoorbeeld, hebben vooral randgemeenten met nieuwbouwwijken de bevolkingsgroei opgevangen. 2 Opvallend is dat de bevolkingsgroei in Nederland zich sinds 2009 met name

concentreert in de vier grote Nederlandse steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht). Agglomeratievoordelen De groei van de vier grote steden lijkt een bevestiging te zijn van de agglomeratievoordelen van de grote stad. In het denken over ruimtelijk-economische ontwikkeling gaat hier momenteel veel aandacht naar uit.

Niet alle steden kennen een hoge bevolkingsgroei.

midsize nl

De verdeling van de jaarlijkse bevolkingsgroei opgedeeld naar grootte klasse van steden

100 %

Bron: CBS (2014), Bevolkingsgroei concentreert

80 % 60 % 40 % 20 %

2004

zich in de 30 grootste gemeenten

2005

2006

2007

2008

2010

2011

2012

2013

vier grootste

overige gemeenten met meer dan

overige gemeenten

gemeenten

100.000 inwoners op 01 – 01 – 2014

in nederland

Omgeving overige steden Overige steden

2010 2003

Omgeving G27

G27

Het bruto gemeentelijk product per inwoner (in duizenden euro's per inwoner) in verschillende categorieeën gemeenten Bron: Atlas voor gemeenten in LISA nieuws 27, 2013

Eindhoven en omgeving Eindhoven stad

G4 en omgeving

G4 0

Voor bedrijven zijn de voordelen van de stad te beschrijven met sharing, matching en learning. Steden bieden bedrijven een grotere en daarmee gespecialiseerdere arbeidsmarkt, waardoor het voor bedrijven makkelijker is geschikte werknemers te vinden. Vice versa is het voor arbeidskrachten makkelijker een baan te vinden die bij ze past. De match wordt sneller gemaakt. In een stedelijke regio is er bovendien een grotere en gespecialiseerdere markt van toeleveranciers en een grotere markt van afnemers. Door deze markten en eventuele benodigde voorzieningen en infrastructuren te delen (sharing) kunnen er thuismarkteffecten ontstaan. Bedrijven die markten delen, clusteren. Daarmee vergroten ze hun eigen markt, waarmee het cluster weer aantrekkingskracht kan hebben op soortgelijke bedrijven. Tot slot biedt de stad voordelen door kennisspillovers. Bedrijven profiteren van

2009

midsize nl

de overdracht van kennis (learning) door interactie met elkaar. Steden bieden de beste omgeving voor deze interactie: ontmoeting en face-to-face-contact. Ook vanuit het perspectief van bewoners en bezoekers is sprake van agglomeratievoordelen. Een uitgebreid aanbod van voorzieningen maakt dat een stad aantrekkelijk is om er te wonen of om deze te bezoeken. Met een groeiend draagvlak voor voorzieningen kan het aanbod nog uitgebreider (meer en/of diverser) worden en wordt de aantrekkingskracht van de stad nog groter. Maar het gaat niet alleen over voorzieningen, de consumptievoordelen van de stad. In een grotere stad is het makkelijker een baan te vinden die bij je past, sociale contacten te onderhouden en gelijkgezinden tegen te komen. 3 Het is een zichzelf versterkend mechanisme. Stedelijke economieën zijn productiever en groeien economisch sneller.

Daily urban system Er is niet één specifiek schaalniveau te noemen waarop de agglomeratievoordelen plaatsvinden. Waar experts het over eens zijn, is dat het zogenaamde daily urban system het meest natuurlijke schaalniveau is waarop het grootste deel van de agglomeratievoordelen zich afspeelt. Dat is de schaal waarop mensen pendelen, waarop arbeidsmarkten functioneren en waarop bijvoorbeeld regionale uitwisseling van kennis en innovatie zich voordoet. Een groot deel van de kennisspillovers en consumptievoordelen door een breed voorzieningenaanbod speelt zich echter vooral op een lager ruimtelijk schaalniveau af, in de stad zelf en misschien vlak daarbuiten. 4 Toenemende concurrentie Richard Florida concludeerde tien jaar geleden: “The world is spiky.” Het mondiale economische speelveld is veranderd en het is er niet gelijker op geworden. Sommige steden presteren goed, terwijl in andere steden de economische ontwikkeling achterblijft of zelfs negatief is. Steden zijn op verschillende schaalniveaus met elkaar in competitie om talent en bedrijvigheid aan te trekken. In een globaliserende wereld met een mondiale afzetmarkt, hangen werkgelegenheid en welvaart in stedelijke regio’s in toenemende mate af van het vermogen van regio’s om internationaal te concurreren. De eerder genoemde agglomeratiekracht staat daarbij in de schijnwerpers. Maar alleen ‘groot’ zijn, is

op het mondiale speelveld niet genoeg. Specialisatie kan bijdragen aan economische concurrentiekracht. Bovendien kan specialisatie beperkte schaalgrootte compenseren. Met beperkte schaalomvang zijn er voor bedrijven toch sharing en learning voordelen. Bedrijven profiteren van de nabijheid van andere bedrijven die in dezelfde sector actief zijn. Regionale concentratie van bedrijven in dezelfde sector biedt voordelen, omdat dat bijvoorbeeld bijdraagt aan een gespecialiseerde arbeidsmarkt of gespecialiseerde toeleveranciers. In economische strategieën is het streven naar specialisatie dan ook vaak terug te zien. Denk aan het topsectorenbeleid of aan diverse gespecialiseerde valleys waar in Nederland op wordt gestuurd, zoals Energy Valley in Noord-Nederland, Food Valley in de regio Wageningen en Maintenance Valley in West- en Midden-Brabant. Kanttekening bij specialisatie is dat het naast voordelen ook risico’s kent. Regio’s die sterk leunen op één sector kunnen gevoelig zijn voor conjuncturele schokken, zeker als in die regio grote bedrijven met veel banen gevestigd zijn. Het omvallen van één bedrijf heeft al snel grote gevolgen voor de lokale werkgelegenheid. De econoom Edward Glaeser, auteur van het populaire boek Triumph of the City, meent dat de veerkracht van een lokale economie afgelezen kan worden uit het aandeel mkb-bedrijven. Enige menging in economische structuur kan bijdragen aan de veerkracht van regio’s. Bovendien biedt een gemengde econo-

mische structuur kansen voor kennisspillovers; kennis uit de ene sector wordt succesvol toegepast in andere sectoren. Dit draagt bij aan het innovatievermogen van een regio, en daarmee ook weer aan regionale veerkracht. Regionale competitie De competitie om talent en bedrijvigheid speelt zich ook af binnen regio’s. Waar steden de dreiging voelen van een voorzieningenaanbod dat onder druk staat of afnemende werkgelegenheid, zullen bestuurders snel geneigd zijn maatregelen te nemen die bevorderen dat bedrijven of voorzieningen als ziekenhuizen in die gemeente blijven of dat nieuwe bedrijven of voorzieningen die gemeente als vestigingsplaats kiezen. Steden die op dit gebied juist succes ervaren, zullen dit willen vasthouden. In beide gevallen zijn maatregelen die worden voorgesteld (goedkopere bouwgrond, investeringen in infrastructuur, etc.) om bedrijven, voorzieningen te behouden of aan te trekken, vaak direct nadelig voor nabijgelegen gemeenten. Borrowed size Beperkte omvang van een stad kan gecompenseerd worden door een mate van specialisatie (wat dus betekent dat je niet overal goed in bent) en samenwerking met andere gemeenten. Samen sta je sterker dan alleen. Dat is het idee achter de term borrowed size, die steeds vaker klinkt. Enerzijds kan het gaan om het ‘lenen’ van omvang, maar het kan ook gaan over het ‘lenen’ van elkaars kwaliteiten,

automotive campus, helmond Bedrijven, opleidingen en onderzoeksinstellingen komen samen op de Automotive Campus in Helmond. Ze wisselen kennis uit en beschikken gezamenlijk over faciliteiten. Op de Campus bevinden zich start-ups, mkb-bedrijven en internationale spelers die werken aan automotive technologie en slimme mobiliteit. De campus is onderdeel van een netwerk van campussen in de Brainport Regio, zodoende is er sterke samenwerking met Eindhoven. www.automotivecampus.nl Foto: Pim Geerts

midsize nl

uitzicht vanaf rivium business park rotterdam area Dit kantorenpark in Capelle aan den IJssel uit de jaren 90 kampt na het succes van de eerste jaren met veel leegstand. Als onderdeel van de strategie om het gebied te herpositioneren is ervoor gekozen om meer verbinding te zoeken met Rotterdam. Het gebied ligt immers tegen de stad aan en was ooit zelfs Rotterdams grondgebied. Zodoende is de naam van het gebied sinds kort aangevuld met 'Rotterdam Area'. www.rivium.eu Foto: Pim Geerts

waarmee een regio sterker staat in het (inter)nationale concurrentiespectrum. Internationaal bezien is samenwerking tussen Nederlandse steden zo goed als noodzakelijk, aangezien Nederland vergeleken met de rest van de wereld relatief kleine agglomeraties kent. Het Rijk is dan ook het onderzoeksprogramma Ruimtelijk-Economische Ontwikkelstrategie (REOS) gestart, waarbij onderzocht wordt hoe tussen de regio’s Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven complementariteit kan ontstaan. Regionale samenwerking kan op verschillende aspecten gebaseerd zijn. Samenwerking binnen een economisch cluster, samenwerking tussen complementaire economische centra (bijvoorbeeld de E3-samenwerking tussen Eindhoven, Amsterdam en Rotterdam), of samenwerking tussen aantrekkelijke werken woongebieden. Samenwerking kan plaatsvinden tussen steden van gelijke omvang, maar ook tussen steden van verschillende omvang, groot en klein. Een grote bedreiging voor effectieve regionale samenwerking is onderlinge competitie.

midsize nl

Winnaars en verliezers; groeiende tweedeling In een tijdperk van toenemende concurrentie tussen steden en stedelijke regio’s kan niet iedereen een winnaar zijn. De wereld is ‘spiky’, maar ook Nederland is ‘spiky’. De (sociaal)economische verschillen tussen stedelijke regio’s zullen naar verwachting stijgen. Regio’s met een goede uitgangspositie – met een hoogopgeleide arbeidsmarkt en hoogwaardige stedelijke voorzieningen – kunnen deze dankzij agglomeratievoordelen versterken, terwijl regio’s die deze ontberen

verder achterop raken. Ook binnen regio’s kunnen deze ontwikkelingen zich voordoen. Deze zichzelf versterkende ontwikkeling leidt tot groeiende fragmentatie en misschien zelfs tweedeling. Deze fragmentatie uit zich niet alleen in groeiende sociaaleconomische verschillen, maar wordt ook zichtbaar in culturele identiteit, gezondheid, stabiliteit van familiestructuren en politiek. Recent onderzoek illustreert deze ontwikkeling. Lees hierover in het artikel Nieuwe geografie vraagt alerte overheid op de volgende pagina's. 5

1. UN (2014), World Urbanization Prospects,

5. PBL (2014), Trends in de regionale economie,

The 2014 Revision, United Nations, New York. 2. Groenemeijer, L. (2014), Bevolkingsgroei

Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. En Tordoir, P.P., A. Poorthuis, P. Renooy

in steden, structureel en conjunctureel, ABF

(2015), De veranderende geografie van Neder-

Research, Delft.

land, de opgaven op mesoniveau, Regioplan/

3. PBL en CPB (2015), De economie van de stad, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. 4. Ponds, R., Raspe, O. (2015), Agglomeratievoordelen en de REOS, Atlas voor gemeenten, Utrecht.

Atelier Tordoir, Amsterdam.

Vragen die deze trend stelt Met de groeiende aandacht voor de grotere stad en voor het bevorderen van agglomeratievoordelen, is het voor de middelgrote stad relevant stil te staan bij de volgende vragen:

Ω Hoe verhoudt de eigen stad zich tot het economisch kerngebied van Nederland?

station arnhem centraal In november 2015 werd Station Arnhem Centraal opgeleverd, een van de sleutelprojecten van de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vinex). Dit beleid zette onder het motto van de 'compacte stad' in op versterking van steden. Zo werden aan de randen van de grotere steden nieuwbouwwijken gepland en werd met sleutelprojecten, met name de ontwikkeling van stationsgebieden, gewerkt aan binnenstedelijke verdichting.

Ω Hoe ziet het lokale daily urban system eruit? Welke dagelijkse verplaatsingspatronen zijn er op het gebied van woon-werkverkeer, zakelijke relaties, sociale contacten en voorzieningen? Kortom, wat zijn de functionele relaties met omliggende gemeenten?

Foto: Studio Halfvol, www.studiohalfvol.nl

Ω Welke veranderingen zijn er in deze verplaatsingspatronen waar te nemen? Ω Welke relatie heeft de eigen stad met grote nabijgelegen steden? Ω Wat is de dynamiek van bevolkingsgroei in de eigen regio en in de eigen stad?

Verder lezen: Ω Glaeser E. (2011), Triumph of the City: How Our Greatest Invention Makes Us Richer, Smarter, Greener, Healthier, and Happier, Penguin Press, New York. Ω Rli (2014), De toekomst van de stad, de kracht van nieuwe verbindingen, Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur, Den Haag. Ω Oort, F. van, E. Meijers, e.a. (2015), De concurrentiepositie van Nederlandse steden, van agglomeratiekracht naar netwerkkracht, Platform31, Den Haag. Ω pbl en cpb (2015), De economie van de stad, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. midsize nl

In de ontwikkeling naar een nieuwe geografie kennen steden en streken verschillende snelheden. En er ontstaan ruimtelijk afgebakende werelden die volledig van elkaar zijn losgezongen.

midsize nl

Nieuwe geograďż˝e vraagt alerte overheid Door Pieter Tordoir, Ate Poorthuis en Piet Renooy

De geografie van ons land verandert, langzaam, maar heel zeker. Deze gestage ruimtelijke structuurverandering gaat hand in hand met veranderingen in de sociale structuur. Wanneer dergelijke sociale veranderingen gepaard gaan met ruimtelijke effecten, is het voor beleid zaak alert te zijn. Voorkomen moet worden dat ontwikkelingen te ver uit elkaar lopen en bevolkingsgroepen en gebieden elkaar letterlijk niet meer verstaan. De nieuwe geografie is de resultante van een aantal processen. In de eerste plaats zien we de woon- en werkomgeving van mensen uitdijen. De toegenomen mobiliteit is hiervoor een belangrijke drijfveer; het leidt tot ruimtelijke opschaling van woon- en arbeidsmarkten en van sociale en economische netwerken van mensen. Die opschaling gaat echter niet voor iedereen even snel, wat aanleiding is voor een tweede proces achter de verandering, de fragmentatie. Sommige groepen in de samenleving en sommige sectoren in de economie kennen een hoger tempo dan andere. Ruimtelijk leidt dat tot fragmentatie, tussen, maar ook binnen steden en streken. Stedelijke centra zijn bijvoorbeeld sterker opgenomen in interstedelijke netwerken dan suburbane gebieden en hoger opgeleide jongeren zijn veel mobieler dan middelhoog opgeleide 40-plussers. In de ontwikkeling naar een nieuwe geografie kennen steden en streken verschillende snelhe-

den. Sommige steden kennen een samenballing van hoogopgeleide jongeren, kennisintensieve bedrijven en hoogwaardige voorzieningen. Het vormt een gewild woon- en werkmilieu. Het andere uiterste betreft grensregioâ&#x20AC;&#x2122;s met een krimpende bevolkingsomvang, vergrijzing en ontgroening en tanende voorzieningen. Daily urban systems In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties analyseerden wij de ontwikkeling van ruimtelijke patronen in ons land. Meer concreet bekeken we veranderingen in de economische structuur en naar de het veranderende (intergemeentelijk) verplaatsingsgedrag van de Nederlanders in de afgelopen 15 tot 25 jaar. Voor die laatste analyse maakten we gebruik van verschillende grootschalige databestanden van het CBS. Wat we zien is allereerst een voortzetting van wat al was; ruimtelijke patronen zijn hardnekkig. Dus nog steeds wonen en bewegen de meeste mensen in ons land in stadsgewesten en binnen streken. Het zijn de bekende daily urban en regional systems. Die werken leefomgeving, waarin de meerderheid van onze bevolking leeft, vertoont wel groei in omvang als gevolg van onze toenemende mobiliteit. Wanneer we de data analyseren zijn zoâ&#x20AC;&#x2122;n 25 van dergelijke systemen waar te nemen. midsize nl

Veranderingen in de omvang van verhuisbewegingen in de periode 2006-2012 ten opzichte van periode 1999-2005. De blauwe steden zijn de ‘winnaars’, daar is sprake van een sterke toename van vestigers. Opvallend is het verlies van een aantal middelgrote steden en suburbane gebieden zoals Flevopolders, Haarlemmermeer en Zoetermeer.

Gevestigde bovenlaag Maar, bovenop deze bekende structuur zien we een nieuwe structuur in ontwikkeling, een structuur gedreven door de kennisintensieve economische sectoren en gedomineerd door jonge, hoogopgeleide alleenstaanden of tweeverdieners. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) omschrijft deze groep in haar rapport Verschil in Nederland als de jonge kansrijken, op weg naar de categorie 'gevestigde bovenlaag'. De habitat van deze groepen en activiteiten is het grootstedelijke milieu. De hoogopgeleide, jonge kenniswerkers bewegen nauwelijks van binnenstad naar suburb, maar springen van binnenstad naar binnenstad. Er ontstaat zo een netwerk van centrumstedelijke knooppunten waarbinnen de deelnemers aan de moderne kenniseconomie zich bewegen. Die nieuwe netwerkstedeling beweegt zich net zo makkelijk in het centrum van Amsterdam, Utrecht of Eindhoven als in London, München of Shanghai. Ze winkelen in Utrecht, terwijl ze wonen in Den Haag en werken in Rotterdam. Maar je treft hen minder in de omringende suburbs als Houten, Zoetermeer of Spijkenisse. Middengroepen In die gebieden wonen en werken vooral middengroepen, gezinnen met kinderen, middelbaar geschoold en veelal in loondienst. Daar vinden we kleinere bedrijven en vinden de bewoners hun voorzieningen, onderwijs, werk et cetera. Het SCP noemt deze groep de 'werkende middengroep', de grootste groep Nederlanders. Binnen het stadgewest zien we dus een fragmentatie optreden; de bijna footloose netwerkstedeling die zich in de centra ophoudt en de meer gewortelde middengroepen die vooral zijn aan te treffen in de buitenwijken en suburbane omgevingen. Hier lijkt zich binnen het stadsgewestelijk verband een tweedeling te openbaren.

midsize nl

Drie typen gebieden Naast stadsgewest en interstedelijk netwerk herkennen we nog drie typen gebieden. Ten eerste zijn daar de vitale streken en regio's waarin middelgrote kernen samen een krachtig netwerk vormen van sociale en economische functies. We noemen onder meer de Duin- en Bollenstreek en Noordoost Brabant. Deze gebieden zijn vaak ook aangetakt op internationale, vaak gespecialiseerde netwerken. In deze gebieden vinden we ook voornamelijk leden van de werkende middengroep, maar is ook de gevestigde bovenlaag aanwezig. Ten tweede zijn er de gebieden die profiteren van opkomende 'grijze' consumptie- en zorgeconomie. De Veluwezoom of delen van Drenthe zijn hiervan voorbeelden. Het SCP herkent daar een groep 'comfortabel gepensioneerden'. Tot slot onderscheiden we een categorie gebieden waaruit actieven en activiteiten vertrekken.

Er zijn gebieden van waaruit actieven en activiteiten vertrekken, dat zijn de mazen in het netwerk.

Arme vergrijzing en structuurproblematiek Dat zijn de mazen in het netwerk. Het zijn gebieden die gebukt gaan onder arme vergrijzing en structuurproblematiek. Hier is het tempo van ontwikkeling sterk vertraagd. Er zijn drie soorten van deze gebieden te herkennen; kernen met een perifere ligging, veelal in grensgebieden, kernen die in de invloedssfeer liggen van industriële of agro-business-complexen en waar de leefbaarheid onder druk staat en tot slot kernen binnen stadsgewesten die te maken hebben met een selectieve uitstroom en verouderde fysieke structuur. We vinden hier veel inwoners met een zwakke arbeidsmarktpositie, vaak werkloos, lager opgeleid en gemiddeld ouder. Het zijn vertegenwoordigers van de SCP-categorieën 'onzeker werkenden' en 'precariaat'. Beide groepen hebben een hele zwakke positie op de arbeidsmarkt, beschikken over weinig inkomen en sociaal of cultureel kapitaal. Het 'Blaricum-effect' Het SCP construeert haar categorieën op basis van het economisch, cultureel, sociaal en persoonskapitaal bij de leden ervan. Tussen de groepen van het SCP bestaat weinig contact, zo constateert het planbureau, men kent elkaars werelden niet, men spreekt elkaars taal niet. Wanneer zo’n segmentering zich ook ruimtelijk sterk lijkt te vertalen, ontstaat segregatie. Er ontstaan ruimtelijk afgebakende werelden die volledig van elkaar zijn losgezongen. Het 'Blaricum-effect' 1 is daar een recent en pregnant voorbeeld van, maar ook de problematiek van de krimpregio's is hiervan een illustratie. En wanneer die werelden die elkaar niet verstaan, elkaar treffen in een ruimtelijke context, dan kan conflict ontstaan, een 'ouderwetse' strijd om de ruimte. De continue stroom hogeropgeleide jongeren naar stedelijke centra als Utrecht en Amsterdam zorgt bijvoorbeeld voor enorme knelpunten op de woningmarkt. Deze groep verdringt de oorspronkelijke bewoner van die centra, die toch al onder druk staan van nieuwkomers zoals expats en airbnb-toeristen. De boel bij elkaar houden Voor de overheid, zowel de centrale als lokale, ligt hier een belangrijke opgave. Wanneer het beleid zich vooral richt 'topregio's' en 'topsectoren', dan dreigen groepen Nederlanders en gebieden het contact te verliezen met winnende regio's en sectoren. Het toenemen van dergelijke tegenstellingen zal uiteindelijk ook negatief uitwerken op die winnaars. Het is daarom in ieders belang om 'de boel bij elkaar te houden'. Dat is een opgave voor het nationaal beleidsniveau. Maar, zoals burgemeester Cohen een kopje thee dronk met zijn Marokkaanse stadsbewoners, zouden van Gijzel, van der Laan en Aboutaleb en hun collega’s ook eens op de thee moeten gaan in Delfzijl, Sluis en Landgraaf. w

Hoogopgeleide, jonge kenniswerkers springen van binnenstad naar binnenstad.

Pieter Tordoir Pieter Tordoir is hoogleraar economische geografie en planologie aan de Universiteit van Amsterdam en heeft daarnaast een praktijk voor onderzoek en strategische beleidsadvisering in Amsterdam.

Ate Poorthuis Ate Poorthuis is promovendus aan het Department of Geography van de University of Kentucky. Hij doet onderzoek naar de mogelijkheden en onmogelijkheden van het gebruik van ‘big data’ voor ruimtelijk onderzoek.

1. Het Blaricum-effect: gedrag als gevolg van rijkdom in geïsoleerde kring. Topmanagers belonen zichzelf en elkaar met enorme bedragen omdat zij gewend zijn aan het uitgeven van grote sommen geld en om zich heen ook alleen maar mensen zien die hetzelfde doen. Ze houden geen rekening met het feit dat dit

Piet Renooy

voor het overgrote deel van de maatschappij niet vanzelfspre-

Piet Renooy is partner en manager wonen en ruimte

kend is en zelfs weerstand oproept.

bij Regioplan Beleidsonderzoek.

midsize nl

oedzge atzema Hoogleraar Economische Geografie Universiteit Utrecht

interv iew

Steek je energie in een netwerk met naburige gemeenten. Economische geografie richt zich op twee hoofdvragen: waarom zit een bedrijf op een bepaalde plek en waarom ontwikkelt de economie zich in de ene regio anders dan in de andere. Hierover bestaan vele theorieën, die echter niet allemaal meer actueel zijn. ‘De theorie van Christaller bijvoorbeeld, die aan de basis ligt van de naoorlogse winkelstructuur, gaat steeds minder op’, zegt hoogleraar Oedzge Atzema. Ook bij de ideeën van de hedendaagse denker Richard Florida over de aantrekkingskracht van grote steden, zet hij vraagtekens. ‘De economie bestaat niet alleen uit creatieve mensen.’

Verzorgingsstaat ‘De verzorgingsstructuur van na de Tweede Wereldoorlog is beïnvloed door het gedachtegoed van de Duitse geograaf Walter Christaller. Hij bedacht het principe van de hiërarchie van centrale functies, waarbij elke voorziening een maximale reikwijdte heeft voor de klanten en een minimale drempelwaarde om te renderen. Hierdoor ontstaat een verband tussen de bevolkingsomvang en de aanwezigheid van bepaalde voorzieningen. In Nederland heeft dat geleid tot een fijnmazige verzorgingsstructuur die lange tijd goed heeft gefunctioneerd.’

midsize nl

Complementariteit in een regionaal netwerk is veel belangrijker dan de hiĂŤrarchie van steden. 22

midsize nl

Het succes van regionale netwerken is afhankelijk van de initiatieven van bewoners en ondernemers om bepaalde dingen te organiseren.

Draagvlak ‘Intussen zijn er echter twee dingen gebeurd. Mensen zijn mobieler geworden en ze zoeken meer belevingswaarde bij het winkelen. Afstand is minder belangrijk, als er maar iets te beleven valt. Mensen doen al lang geen boodschappen meer, ze gaan ‘shoppen’. Bovendien is er natuurlijk internet. Door dit alles vervaagt het verband tussen bevolkingsomvang en de aanwezige voorzieningen. De plaatsgebondenheid van het consumeren staat onder druk. In veel middelgrote steden is het een dubbeltje op z’n kant of de bij hun omvang passende voorzieningen nog blijven. Kijk maar naar de warenhuizen van V&D.’ Agglomeratieschaduw ‘Middelgrote steden merken dat er lokaal onvoldoende draagvlak is voor een breed aanbod. Niet alleen de winkelketens, maar ook het ziekenhuis of de rechtbank dreigen te verdwijnen. Vooral middelgrote steden in de buurt van grote steden hebben daar last van. Zij liggen in de zogeheten agglomeratieschaduw waar minder tot ontwikkeling komt. Toch zijn er kansen in die schaduw omdat je over en weer gebruik kunt maken van voorzieningen in naburige gemeenten. Daarnaast komen juist in middelgrote steden nieuwe gespecialiseerde voorzieningen tot ontwikkeling. De trend naar digitalisering werkt flexibele specialisatie en nichemarkten in de hand. Middelgrote steden zijn met hun lagere huren en beperktere regelgeving interessante vestigingsplaatsen voor deze ondernemingen die internetverkoop combineren met een fysiek verkoopkanaal.’

Foto: Rogier Boogaard

Bijvoorbeeld Brabant ‘Samen met Han Olden heb ik onderzoek gedaan naar economische ontwikkelingen in Brabant. Daar is de bevolkingsgroei het sterkst in de vier grote steden, vooral doordat jongeren naar de stad trekken, maar de werkgelegenheid groeit in de middelgrote steden meer dan in de grote steden. Middelgrote steden zijn een belangrijke motor van de Brabantse economie. Kennelijk zien Brabantse bedrijven voordelen in een locatie bij een middelgrote stad. Als die goed bereikbaarheid is en de huurprijzen zijn lager, waarom zou je dan in de drukte van de stad gaan zitten? Volgens Richard Florida is de grote stad een trekker voor mensen uit de creatieve

klasse en hun aanwezigheid is een belangrijke reden voor bedrijven om zich in de stad te vestigen. Volgens die theorie zou je de werkgelegenheidsgroei vooral in de grote steden moeten zien. Dat gaat ook wel op voor de Brabantse grote steden, maar de economie bestaat niet alleen uit creatieve mensen. Die ‘overige’ economie gedijt prima in de Brabantse middelgrote steden. Zij moeten zich dus geen problemen laten aanpraten. Hun economische uitgangspositie is nog steeds gunstig.’ Leentjebuur spelen ‘Toch kunnen middelgrote gemeenten er niet meer op rekenen dat ze hun deel in de verzorgingsstructuur automatisch krijgen op basis van hun omvang. Wethouders moeten hun energie niet steken in het vasthouden van zo veel mogelijk voorzieningen of het vergroten van het lokale draagvlak door woningbouw. Dat werkt allemaal niet meer. Ze kunnen veel beter investeren in een netwerk met naburige plaatsen. Als middelgrote steden in een regionaal netwerk samenwerken, creëren ze ‘borrowed size’. Zo kunnen ze leentjebuur spelen en samen een regionale economie vormen. Ze hebben elkaar wat te bieden en hoeven zich niet op eigen kracht te weren tegen de schaalvergroting. Het is geen recept dat altijd werkt, maar complementariteit in een regionaal netwerk is tegenwoordig veel belangrijker dan de hiërarchie van steden.’ Betrouwbare partner ‘Het succes van regionale netwerken is afhankelijk van de initiatieven van bewoners en ondernemers om bepaalde dingen te organiseren. De overheid moet een betrouwbare partner zijn in dit proces, want er zijn faciliteiten en regels nodig. Dat vraagt van wethouders en van ambtenaren dat ze over de lokale grenzen heen kijken. Ook als dat lijkt te botsen met de natuurlijke neiging te kiezen voor je eigen gemeente. Ik begrijp best dat wethouders hierdoor soms in een spagaat komen te zitten, maar ga in ieder geval eens met de buren praten. Loop elkaar niet voor de voeten door te concurreren met de prijs van de vierkante meters op een industrieterrein of in een winkelstraat. Kijk hoe je complementariteit van de regionale netwerken voor elkaar kunt krijgen en maak daarover afspraken.’ w

midsize nl

trend 2

Economie en arbeidsmarkt in transitie De economie en arbeidsmarkt zijn in transitie. Belangrijke drijvers daarvan zijn internationalisering en automatisering. Innovatie wordt belangrijker voor economische groei en daarmee kennis en creativiteit. De stad biedt voordelen voor zowel bedrijven als werknemers. Economische dynamiek concentreert zich dan ook in grootstedelijke regio’s. De arbeidsmarkt wordt internationaler, flexibeler en polariseert. De transitie van economie en arbeidsmarkt vergt aanpassingsvermogen van regio’s die de economische dynamiek naar zich toe trekken, maar ook van regio’s waar deze dynamiek juist afneemt. Het belang van economische veerkracht groeit. Het fundament voor het werken aan deze veerkracht ligt in het verleden.

midsize nl

Economische structuur In de economie van een land of een regio is de historische ontwikkeling van invloed op de toekomst. In termen van sociologen en historici: economieën zijn in hoge mate padafhankelijk. En in termen van economen: er zijn specialisatiepatronen ontstaan die materiële en immateriële comparatieve voordelen zijn gaan vormen. Het is dan ook relevant te beschouwen welke veranderingen de structuur van de Nederlandse economie heeft doorgemaakt en welke constanten daarin te zien zijn. De Nederlandse economie heeft zich in de afgelopen decennia ontwikkeld van een economie die hoofdzakelijk gestoeld was op industriële productie naar een diensteneconomie waarin kennis een steeds grotere rol is gaan spelen. Ongeveer drie kwart van de economie bestaat momenteel uit ondernemingen in de dienstensector. Commerciële dienstverlening – met voornamelijk zakelijke dienstverlening (handel en verhuur) en financiële dienstverlening – neemt daarbij het leeuwendeel

brightlands chemelot campus, geleen Langs de A2 ligt een 800 hectare groot gebied met 54 bedrijven (van multinationals tot startups), 3 kennisinstellingen, 1500 arbeidsplaatsen en zo’n 300 studenten. Deze zijn actief op het gebied van basischemie tot fijnchemie en van grondstofproductie tot productontwikkeling. Grote bedrijven zijn DSM en Sabic. Op de Brightlands Chemelot Campus wordt sinds 2012 actief gewerkt aan de ontwikkeling van het gebied als innovatiemilieu. De Campus wordt beschouwd als een van de acht volwassen campussen in Nederland. www.brightlands.com/brightlands-chemelot-campus Foto: Brightlands Chemelot Campus

voor zijn rekening. Daarnaast groeit het aandeel van de zorgsector sterk. Toch leveren de industriële sectoren nog een kwart van de banen en toegevoegde waarde in onze nationale economie. 1 De voedingsindustrie, de agrofoodsector, levert daarin de belangrijkste bijdrage, gevolgd door de chemische industrie en de hightechindustrie. Met een aandeel van 55 procent in de totale export van Nederland kan bovendien gezegd worden dat industriële productie de motor van de Nederlandse economie is. 2 Landbouw en handel zijn belangrijke constanten in onze nationale economische structuur. Maar ook een hoge mate van diversiteit is een karakteristiek van de Nederlandse economie. Volgens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) ligt een specifieke ruimtelijke clustering, die al in de tijd van de Republiek is ontstaan, daaraan ten grondslag. Clustering die in de hand is gewerkt door landbouw en handel en die nog steeds regio’s karakteriseert: denk aan de Waalwijkse schoenen, de Osse

vleesverwerking, de Zaanse voeding, de Eindhovense hightech en de Rotterdamse chemie. Toenemend belang innovatie Met de globalisering is het economisch speelveld internationaler geworden. Nederlandse bedrijven opereren in en drijven handel met het buitenland. Het opknip-

pen van productieketens draagt hier in belangrijke mate aan bij. Onderdelen van de keten vinden plaats waar dit het meest lucratief of efficiënt is. Zo vinden grote delen van het productieproces vaak plaats in lagelonenlanden. Philips heeft bijvoorbeeld een deel van haar fabrieken in landen als China, Indonesië, Polen en Hongarije. Het opknippen van productieketens gaat

Economische ontwikkeling heeft altijd een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van onze steden en ruimte.

midsize nl

Industrie

Handel

Amsterdam

565.260

+25%

¬¬

Heerlen

54.220

¬2%

¬¬

Rotterdam

314.120

¬1%

¬¬

+/¬

¬¬

Sittard¬Geleen

49.540

¬15%

¬¬

Den Haag

250.130

+3%

¬¬

+/¬

Hengelo

46.670

+6%

¬¬

+/¬

Utrecht

230.040

+9%

¬¬

+/¬

Deventer

44.810

¬1%

+/¬

¬¬

Eindhoven

145.670

+4%

¬¬

+/¬

¬¬

Helmond

42.610

+11%

+/¬

39.350

¬7%

+/¬

¬¬

Nieuwegein

39.290

¬12%

+/¬

¬¬

+/¬

¬¬

+/¬

Almelo

38.890

+1%

¬¬

+/¬

¬¬

+/¬

Roosendaal

37.920

¬1%

¬¬

+/¬

Lelystad

36.140

+23%

¬¬

Zeist

33.770

¬4%

+/¬

¬¬

Velsen

32.830

+2%

+/¬

Doetinchem

32.440

¬1%

Gemeenten met meer dan 150.000 inwoners

Oss

Overige dienstverlening

¬¬

Zakelijke dienstverlening

Groningen

130.090

+6%

¬¬

+/¬

Tilburg

107.920

+8%

¬¬

+/¬

Breda

99.230

+3%

+/¬

Arnhem

99.110

+3%

Apeldoorn

96.560

+9%

+/¬

¬¬

Nijmegen

96.320

+2%

¬¬

+/¬

Amersfoort

84.330

+18%

+/¬

Enschede

80.350

+7%

+/¬

¬¬

78.070

+44%

¬¬

+/¬

¬¬

Almere

Hoorn

32.040

+23%

¬¬

+/¬

Haarlem

64.200

¬2%

¬¬

+/¬

¬¬

Schiedam

31.580

+12%

¬¬

Zaanstad

60.080

+9%

+/¬

¬¬

Gouda

31.380

¬1%

¬¬

+/¬

¬¬

+/¬

Barneveld

31.050

+14%

+/¬

¬¬

Haarlemmermeer

127.770

+4%

+/¬

¬¬

Hoogeveen

28.170

+9%

+/¬

's¬Hertogenbosch

94.860

¬4%

+/¬

Den Helder

26.730

+1%

+/¬

¬¬

+/¬

Zwolle

88.780

+18%

+/¬

Veenendaal

26.400

¬9%

¬¬

+/¬

Heerhugowaard

22.110

+15%

Kampen

19.380

Pijnacker¬Nootdorp

13.930

+17%

+/¬

+21%

¬¬

+/¬

Weert

25.580

¬6%

+/¬

¬¬

Waalwijk

25.250

+4%

+/¬

¬¬

Goes

24.840

¬¬

Noordoostpolder

23.820

+10%

+/¬

¬¬

Harderwijk

23.150

+16%

¬¬

+/¬

Tiel

22.630

+15%

+/¬

Utrechtse Heuvelrug

22.180

+4%

+/¬

¬¬

Etten¬Leur

20.660

+15%

+/¬

Nijkerk

20.200

+10%

Ridderkerk

18.400

+8%

+/¬

¬¬

De Bilt

18.060

+6%

+/¬

¬¬

+/¬

¬¬

Soest

17.440

¬14%

¬¬

Rijssen¬Holten

17.430

+9%

+/¬

Peel en Maas

16.900

+/¬

De Ronde Venen

16.370

+7%

+/¬

Oldambt

15.040

+2%

+/¬

Kerkrade

14.730

¬17%

¬¬

+/¬

¬¬

Coevorden

14.720

+3%

+/¬

¬¬

Lochem

13.980

¬5%

¬¬

+/¬

Winterswijk

13.760

+/¬

Valkenswaard

13.360

¬7%

+/¬

¬¬

Papendrecht

12.740

+2%

+/¬

midsize nl

Middelgrote gemeenten met 100.000¬150.000 inwoners

Middelgrote gemeenten met 50.000¬100.000 inwoners Middelgrote gemeenten met minder dan 50.000 inwoners

Collectieve dienstverlening

+6%

Landbouw

Handel

7.945.670

ontwikkeling aantal arbeidsplaatsen 2001¬2014

Industrie

Nederland

+14%

arbeidsplaatsen 2014

Landbouw

+6%

55.880

ontwikkeling aantal arbeidsplaatsen 2001¬2014

7.945.670

Alkmaar

arbeidsplaatsen 2014 Nederland

Maastricht

71.080

¬6%

+/¬

¬¬

+/¬

¬¬

Leeuwarden

67.440

¬1%

¬¬

Leiden

61.030

+17%

¬¬

+/¬

Venlo

57.460

¬3%

+/¬

Ede

56.090

+9%

+/¬

Dordrecht

49.900

¬6%

¬¬

Delft

49.570

¬1%

¬¬

+/¬

¬¬

Zoetermeer

48.240

¬2%

¬¬

+/¬

Emmen

47.150

+1%

+/¬

Alphen aan den Rijn

38.400

+/¬

¬¬

Ontwikkeling werkgelegenheid in middelgrote steden 2001¬2014, met duiding dominante sector(en) en sectorontwikkeling Bron: LISA Ontwikkeling werkgelegenheid per sector ten opzichte van landelijk gemiddelde voor de sector ¬ ¬ beduidend slechter ¬ slechter +/¬ ongeveer gemiddeld + beter ++ fors beter De dominante sector(en) per gemeente is geaccentueerd

gepaard met specialisatie in specifieke werkzaamheden en taken. Bedrijven specialiseren zich steeds verder en regionale economieën krijgen een steeds sterker profiel. Mondiale competitie en technologische innovatie zorgen er bovendien voor dat voor een goede concurrentiepositie het belang van innovatie groeit. Met de ontwikkeling van nieuwe producten, diensten, productietechnieken, businessmodellen, efficiëntere logistiek, et cetera blijven bedrijven voorop lopen. Ruimtelijke impact Economische ontwikkeling heeft altijd een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van onze steden en ruimte. Denk aan het in onbruik raken van industrieterreinen en de toename van kantoren en kantoorlocaties gedurende de overgang van een indus triële economie naar een diensteneconomie. Ook nu hebben veranderingen in de economische structuur invloed op ruimtelijke ontwikkeling. Met de groei van het belang van innovatie zijn kennis en creativiteit een grotere rol gaan spelen. Grote steden lijken daarbij in het voordeel. Steden worden agglomeratievoordelen toegedicht. Kijkend naar productiviteit zien we dat deze zich ook in Nederland meer en meer concentreert in de grote steden en hun directe omgeving.

Het ‘rompertje’ dat het economische kerngebied aanduidt, laat daarnaast zien dat ook ligging aan internationale transportcorridors een belangrijke rol speelt. Zo kan de ligging van Zwolle, Arnhem-Nijmegen en Brabant binnen het rompertje onder meer verklaard worden. 3 Het groeiend belang van innovatie en de aandacht voor agglomeratievoordelen – en dan vooral de voordelen voor bedrijven om bij soortgelijke bedrijven in de buurt te zitten – wordt meer en meer ingezet op de ontwikkeling van economische clusters en innovatiemilieus als campussen. De vraag naar ruimte voor bedrijven is ook aan verandering onderhevig. Om de beste talenten aan te trekken is niet alleen vestiging in (de directe nabijheid van) een grotere stad gewenst, maar wordt ook een groter belang gehecht aan de kwaliteit van de directe werkomgeving. Een werkplek op een monofunctionele kantoorlocatie of bedrijventerrein wordt daarbij veelal minder gewaardeerd dan een werkplek in een levendige stedelijke of mooie groene omgeving met voorzieningen binnen handbereik. Daarnaast heeft de toepassing van technologische innovaties in productieketens – ook wel de opkomst van ‘smart industry’ genoemd – invloed op de ruimtevraag van bedrijven. Denk aan vraag naar grotere kavels, soms

wel van 20 hectare, van bedrijven actief in distributie. Of aan bedrijven die op een veel schonere en stillere manier kunnen produceren dan voorheen en weinig ruimte nodig hebben. Dergelijke bedrijvigheid kan weer meer verweven raken met de stad. 4 Veranderende arbeidsmarkt Door de vergrijzing zal de beroepsbevolking in Nederland krimpen. De verhoging van de pensioenleeftijd verzacht deze ontwikkeling iets, maar de verwachting is hoe dan ook dat het aantal arbeidsjaren (tijd daadwerkelijk door de beroepsbevolking gewerkt) tot 2040 met 5 procent zal dalen. Tot 2020 zal die daling nog beperkt zijn, daarna zal het sneller gaan. Berekeningen van het effect van een krimpende beroepsbevolking op de groei van de economie laten een daling van die groei zien van 40 tot 60 procent. 5 Dit zijn slechts aannames, maar ze tonen wel dat het effect groot is. Als het aanbod op de arbeidsmarkt krimpt, zal de vraagkant hierop reageren. Bijvoorbeeld in de vorm van verplaatsing van de arbeid naar landen waar wel genoeg aanbod is, door het aantrekken van buitenlandse arbeidskrachten of in de vorm van automatisering. Dat kunnen ook antwoorden zijn op het streven naar

moderne logistiek Nederland is sterk in logistiek. Van het in ontwikkeling zijn de Trans-Europese transportnetwerk TEN-T lopen drie van de negen internationale hoofdtransportcorridors door Nederland. De regio's daaraan hebben enorme potentie. Bedrijven die afhankelijk zijn van internationaal transport zullen het liefst zo dicht mogelijk op dit netwerk zitten. Rotterdam is een toplocatie, net als de regio's Venlo, Amsterdam en West- en Midden-Brabant. Op de foto het magazijn van Van Haren in Waalwijk. Foto: Pim Geerts

midsize nl

iamexpat IamExpat is een online mediaplatform en sociaal netwerk voor Engelstalige internationals in Nederland. Het voorziet in nieuws en informatie over huisvesting, werk, onderwijs, lifestyle en praktische zaken als zorg, verzekeringen en wetgeving. Ze organiseren ook bijeenkomsten, zoals deze Expat Fair 2015. Een beurs met ruim 3000 deelnemers uit 120 landen en 75 stands. Momenteel zijn ruim 30.000 expats via social media aangesloten. www.iamexpat.nl Foto: Monyart

smart robotics, uitzendbureau voor robots Smart Robotics 'detacheert' slimme robots bij bedrijven. De modulaire robots worden geprogrammeerd op het werk dat ze moeten doen en kunnen worden ingezet in de maakindustrie en de logistiek. De inzet van deze flexibele robotica verdient zichzelf snel terug en de kosten wegen op tegen outsourcing naar lage lonen landen. Het bedrijf Smart Robotics groeit dan ook snel. Foto: Universal Robots

midsize nl

verhoging van productiviteit. De arbeidsmarkt verandert en wordt internationaler, flexibeler en polariseert. Internationalisering De internationalisering van de arbeidsmarkt kent twee kanten. Aan de ene kant proberen bedrijven de beste talenten aan te trekken en spelen landsgrenzen daarbij steeds minder een rol. De migratie van hoogopgeleide arbeidskrachten heeft de afgelopen decennia een hoge vlucht genomen en is inmiddels één van de drijvende krachten achter de globalisering. Ondanks dat Nederland tot een van de meest concurrerende economieën van de wereld behoort, is het aandeel hoogopgeleide migranten in de totale hoogopgeleide beroepsbevolking laag en blijft de groei van dat aandeel ook achter bij de die in concurrerende economieën. De buitenlandse kenniswerkers die wel in Nederland wonen, zijn zeer ongelijk over Nederland verdeeld. Ze werken en wonen met name in regio’s met veel internationale en internationaal opererende bedrijven en dan vooral in grootstedelijke agglomeraties en steden in grensgebieden. Amsterdam is de onbetwiste hoofdstad voor inter nationaal talent, ongeveer 22 procent van de buitenlandse kenniswerkers werkt hier. Andere steden met een relatief groot aandeel buitenlandse kenniswerkers zijn Den Haag, Eindhoven, Leiden, Maastricht, Rotterdam en Enschede. De woonvoorkeuren van buitenlandse kenniswerkers richten zich nog sterker op grootstedelijke agglomeraties. Bijna 60 procent woont in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Ook hier is Amsterdam onbetwiste koploper, ruim 35 procent van de buitenlandse kenniswerkers woont in deze regio. 6 In het aantrekken van buitenlands talent spelen, naast het werk, ook internationale opleidingen, de beschikbaarheid van woonruimte (bijvoorbeeld in de vorm van short stay), internationale voorzieningen (van scholen tot winkels) en snelle en comfortabele internationale reisverbindingen een grote rol. De arbeidsmarkt wordt ook internationaler door de immigratie van goedkope arbeidskrachten. Een belangrijke groep migranten wordt gevormd door de zogenoemde MOE-landers, mensen uit Midden- en Oost-Europa. Tussen 2007 en 2011 verdubbelde het aantal MOE-landers die in Nederland wonen of verblijven tot zo’n 200.000 personen. Dit aantal groeit sindsdien gestaag door. Het overgrote deel van deze migranten is van Poolse afkomst. Migranten uit MOE-landen zijn met name werkzaam in de logistiek, de

De arbeidsmarkt verandert en wordt internationaler, flexibeler en polariseert.

landen tuinbouw en de voedingsindustrie. Ze wonen dan ook (tijdelijk) in regio’s waar deze sectoren sterk ontwikkeld zijn; regio’s als Flevoland, Noord-Holland Noord, Midden- en Noordoost-Brabant en regio Haaglanden. 7 Flexibilisering Een tendens die vanaf eind jaren 90 zichtbaar is, is de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Momenteel heeft een kwart van de Nederlanders geen vaste baan. Dit komt allereerst door een toename van het aantal tijdelijke contracten, waarbij de meeste mensen met een tijdelijk contract wel uitzicht hebben op een vaste baan. Daarnaast is er een groeiende groep zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers). Van de beroepsbevolking werkt 11 procent als zzp’er. Zzp’ers zijn iets vaker hoogopgeleid en veelal ouder dan andere werkenden. 8 Ze werken veelal in de zakelijke dienstverlening, de bouwnijverheid, de landbouw en de cultuur- en recreatiesector en minder vaak in de gezondheidszorg, de industrie en het openbaar bestuur. Tussen 2004 en 2014 is het percentage zzp’ers dat werkt in de bouwnijverheid, de zakelijke dienstverlening en de gezondheidszorg relatief sterk toegenomen. Over de volle breedte groeit het aantal zzp’ers in Nederland relatief driemaal zo snel als gemiddeld in Europa. Dit is mede verklaarbaar door stimulerende fiscale maatregelen als de starters- en zelfstandigenaftrek. Tegelijkertijd is de Nederlandse arbeidsmarkt weinig flexibel. Mannen tussen 55 en 64 werken gemiddeld 23 jaar voor dezelfde baas. In Denemarken is dat 16 jaar en in Engeland minder dan 15 jaar. Nergens anders in Europa worden

ouderen zo weinig voor een korte periode aangenomen als in Nederland en ouderen wisselen nauwelijks van baan (16 procent tussen 2008 en 2010 tegen 32 procent gemiddeld), laat staan van werkgever (4 procent tegen 13 procent gemiddeld). 9 Ruim een derde van de groei van het aandeel zzp’ers in de periode 1996-2010 kan worden verklaard uit de vergrijzende beroepsbevolking. Aan de ene kant kan de opgedane kennis, ervaring en het netwerk een verklaring zijn dat ouderen kiezen voor zelfstandig ondernemerschap. Aan de andere kant kan het ook een alternatief zijn voor een baan, aangezien ouderen na ontslag minder makkelijk een nieuwe baan vinden. 10 Een keuze voor het zzp-schap kan dus een negatieve aanleiding hebben. In het publieke debat gaat hier vaak aandacht naar uit. Daarbij gaat het vaak over ouderen, maar ook over mensen werkzaam in de bouw en de zorg. Toch is bij de ruime meerderheid (ongeveer drie kwart) van de starters de aanleiding voor een keuze voor zelfstandig ondernemerschap positief. Voor een minderheid van 10 procent is het startmotief negatief (dreigende werkloosheid of geen geschikte baan in loondienst vinden). Automatisering Een derde trend die de arbeidsmarkt beïnvloedt en naar verwachting ook in de nabije toekomst een grote impact op de werkgelegenheid zal hebben, is automatisering; ook wel aangeduid met de meer populaire term robotisering. Automatisering is een proces dat al decennialang aan de gang is, maar dat door het hoge tempo van technologische innovaties steeds meer in de belangmidsize nl

job-lodge, bergen op zoom Een kleinschalige huisvestingsvorm voor tijdelijke arbeidsmigranten met een gemeenschappelijke ontmoetingsruimte en parkeergelegenheid. Het uitgangspunt van de Job-lodge is om arbeidsmigranten een volwaardige plaats te geven in de samenleving. Naast het bieden van fatsoenlijke huisvesting, hoopt de gemeente hiermee overlast in woonwijken en op recreatieterreinen terug te dringen. Het beheer en toezicht is in handen van het uitzendbureau. Foto: Gemeente Bergen op Zoom

stelling komt te staan. Robotisering biedt kansen voor economische groei en productiviteitsÂverhoging in een wereld waarin groei de komende tijd niet meer vanzelfsprekend is. Onderzoek van Deloitte naar de impact van automatisering op de arbeidsmarkt concludeert echter dat op termijn door automatisering twee tot drie miljoen banen (van de in totaal 7,2 miljoen in Nederland) kunnen verdwijnen. Vooral middelbaar opgeleiden (mbo of havo/vwo) zullen hierdoor getroffen worden. Beroepen waar het risico hoog is en deze ontwikkelingen zich al snel voor zullen doen, zijn administratief medewerkers, boekhouders, assemblagemedewerkers, medewerkers in de laagopgeleide dienstverlening en bestuurders van voertuigen. Ook laagopgeleiden zijn kwetsbaar. Voor hoger opgeleiden liggen de risicoâ&#x20AC;&#x2122;s vooral bij beroepen als specialisten in bedrijfsbeheer en administratie (taxateurs, accountants, analisten, etc.) en vakspecialisten techniek (laborant, procesoperator, etc.). Over het geheel zullen vooral mensen in de leeftijdsgroep van 35 tot 55 jaar getroffen worden door automatisering. Ook bijbanen voor jongeren van 15 tot 25 jaar, vaak repetitief werk, staan onder druk. 11 Het effect van automatisering op de arbeidsmarkt moet volgens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) echter niet overdreven

midsize nl

worden. De gevolgen zijn moeilijk voorspelbaar. Er zullen banen verdwijnen, er zullen banen veranderen en er zullen banen bijkomen. Veelal zijn banen een bundeling van taken. Automatisering zal taken veranderen en waar taken worden overgenomen door technologische toepassingen, ontstaan ook weer nieuwe taken. Menselijke arbeid wordt meestal niet helemaal vervangen door nieuwe toepassingen van informatietechnologie en robotica, maar daardoor aangevuld, en de belangrijke beslissingen en oordelen worden nog steeds aan mensen overgelaten. De WRR benadrukt wel dat in de nieuwe golf van automatisering er zeker sprake zal zijn van (groepen) mensen die niet mee kunnen komen, tijdelijk of permanent. De mensen die hun baan verliezen, zullen niet altijd degenen zijn die aan de slag kunnen in de nieuw ontstane functies. Er zal sprake zijn van mismatches; middelbaar opgeleiden zijn minder nodig, maar hoogopgeleiden met een mix van techniek en creativiteit zijn juist welkom. Automatisering kan met reshoring ook een positieve uitwerking op de arbeidsmarkt hebben. Waar in de afgelopen decennia sprake was van productieverplaatsing naar lagelonenlanden, lijkt deze ontwikkeling tot een halt te zijn gekomen. Maar van een trend van productieverplaatsing terug naar Nederland kan nog niet ge-

sproken worden. Wel lijken in een context waar de lat voor de maakindustrie steeds hoger wordt gelegd, de vooruitzichten voor de Nederlandse industrie positief. Dat komt door het groeiend belang van innovatie in de hele productieketen, waar voorheen met name sprake was van technische innovatie van het product aan het begin van de productieketen. Nu begint innovatie niet zelden aan het eind ervan. In innovatieprocessen werken bedrijven steeds vaker samen met hun klanten, met toeleveranciers en kennisinstellingen. Dit, met het feit dat in lagelonenlanden productieprocessen en -kwaliteit moeilijker te controleren zijn en dat met productie in het eigen afzetgebied sneller ingespeeld kan worden op de vraag, draagt bij aan het positieve perspectief van de Nederlandse industrie. Met name bij mode gevoelige producten speelt dit een grote rol. In opkomende economieën wordt echter fors geïnvesteerd in kwaliteitsverbetering en innovatie.

Automatisering kan met ‘reshoring’ ook een positieve uitwerking op de arbeidsmarkt hebben.

Polarisatie De fragmentatie van productieketens heeft in de afgelopen jaren belangrijke gevolgen gehad voor de arbeidsmarkt. Voor landen als Nederland gaat dit, door zowel ICT-ontwikkelingen als globalisering aangedreven proces, samen met een verschuiving op de arbeidsmarkt ten

koste van het middensegment: het relatieve belang van laaggeschoolde banen en vooral hooggeschoolde banen neemt in ons land toe, met het ‘verdwijnende midden’ als gevolg. Dit fenomeen wordt ook wel polarisatie van de arbeidsmarkt genoemd en is ook in de Nederlandse steden waarneembaar.

jeneverfestival, schiedam In Schiedam wordt van oudsher jenever gestookt en de stad wordt door sommigen dan ook jeneverhoofdstad van de wereld genoemd. De geschiedenis van de stad vindt haar weerklank in het Jenevermuseum en het jaarlijkse Jeneverfestival. Met de stijgende populariteit van gin wordt de stad door ondernemers ook wel geprofileerd als Gin City en worden initiatieven genomen om nieuwe, smaakvolle gins te ontwikkelen. www.jeneverfestival.nl Foto: Jan Sluijter

midsize nl

De veranderingen in de economie vragen aandacht voor veerkracht, zowel in de regionale economische structuur als in de arbeidsmarkt.

Recent onderzoek laat zien dat hier vooral sprake van is in steden met een spe cialisatie in de dienstverlening. Dit komt mogelijk omdat het voor gespecialiseerde bedrijven en voor gespecialiseerde werknemers nog aantrekkelijker wordt zich te vestigen in een stad als Utrecht of Amsterdam of in opkomende steden als Zwolle of Arnhem. Onderzoek naar de werkgelegenheidsaandelen voor 57 Nederlandse steden laat echter zien dat de verandering zich niet tot de grote steden beperkt. De relatieve uitholling van het middendeel van de werkgelegenheid treedt overal op, wel zijn er verschillen tussen steden. Het lijkt erop dat dit verband houdt met de economische structuur van steden en regio’s en in het bijzonder met hun specialisatieproces, waarbij sommige steden relatief gevoelig kunnen zijn voor globalisering en (arbeidsbesparende) technologische ontwikkeling. Verdere automatisering van arbeids

1. wrr (2013), Naar een lerende economie, Investeren in het verdienvermogen van Nederland, Amsterdam University Press, Amsterdam. 2. Muizer, A. (2013), Toekomst van de maak-

Economische veerkracht De veranderingen in de economie vragen aandacht voor veerkracht, zowel in de regionale economische structuur als in de arbeidsmarkt. Het toenemend belang dat gehecht wordt aan innovatie werkt spe cialisatie in de hand, maar te sterke specialisatie maakt een regionale economie ook kwetsbaar voor conjuncturele schokken en beperkt het aanpassingsvermogen. Chipfabrikanten als ASML bijvoorbeeld, merken in de vraag naar hun producten direct wanneer het minder gaat met de

7. Conclusr Research (2014), Flexmigranten in Nederland, Breda. 8. cbs (2013), Zelfstandigen zonder perso-

rug/Atlas voor Nederlandse Gemeenten,

=2-7&D2=0-25&D3=74-75&VW=T.

5. wrr (2013), Naar een lerende economie; Investeren in het verdienvermogen van Nederland, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Den Haag. 6. pbl (2014), Buitenlandse kenniswerkers in

9. wrr (2013), Naar een lerende economie, Investeren in het verdienvermogen van Nederland, Amsterdam University Press, Amsterdam. 10. cpb (2014) Discussiebijdrage t.b.v. 'IBO Zelfstandigen zonder personeel', Centraal Planbureau, Den Haag. 11. Schattorie J. (2014), De impact van auto-

Nederland Waar werken en wonen ze en

matisering op de Nederlandse arbeidsmarkt,

waarom?, Planbureau voor de Leefomge-

Deloitte, Amstelveen.

ving, Den Haag.

midsize nl

Nederlandse Steden? Mogelijke Gevolgen van Fragmentatie voor de Werkgelegenheid,

Zoetermeer.

smart industry, Arnhem.

(2016), Het Verdwijnende Midden in

januari maart 2016 statline.cbs.nl/Statweb/ publication/?DM=SLNL&PA=80150ned&D1

4. ruimtevolk (2015), Pamflet Ruimte voor

12. Brakman, S., Garretsen, H., Marlet, G.

neel; persoonskenmerken, Geraadpleegd 12

industrie, knowledge based capital!, Panteia, 3. Zie kaartbeeld op pagina 6

processen, en de verwachting dat dit het proces van arbeidspolarisatie nog verder zal versterken, doet de vraag rijzen wat dit betekent voor steden met een groot aandeel werkgelegenheid in het middensegment. Meer specifiek is het dan ook de vraag of dit mogelijk leidt tot polarisatie binnen en tussen Nederlandse steden en regio’s. 12

economie. En wat te sterke specialisatie kan betekenen voor een regio wordt geïllustreerd met de neergang van Detroit of het Ruhrgebied, of de textielindustrie in Twente. Ook een economische structuur die gedomineerd wordt door grote bedrijven – en dus enkele grote werkgevers – is kwetsbaar. Denk aan de regio Eindhoven met Philips in de jaren 90 of meer recent aan Phillip Morris in Bergen op Zoom. Het sluiten of wegtrekken van een grote (internationale) werkgever kan flinke gevolgen hebben voor de werknemers van dat bedrijf, maar ook voor toeleveranciers en dienstverlenende bedrijven in bijvoorbeeld schoonmaak en catering. Een zekere mate van diversiteit vergroot de veerkracht. Volgens econoom Edward Glaeser is bovendien de mate waarin het mkb in een regio ontwikkeld is een belangrijke indicator voor de economische veerkracht van een regio. In de arbeidsmarkt vraagt technologische vernieuwing om aanpassingsvermogen. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor het onderwijs en continu leren. Maar er zullen (groepen) mensen zijn die niet mee kunnen komen, tijdelijk of permanent. De flexibilisering van de arbeidsmarkt heeft bovendien als gevolg dat voor een deel van de werkenden (met name onder zelfstandigen die met een negatieve aanleiding kiezen voor het zelfstandig ondernemerschap) het genereren van voldoende inkomen en sociale zekerheid onder druk komen. Dat vraagt volgens de WRR om begeleiding met inkomensbeleid. In relatie tot deze ontwikkelingen wordt dan ook regelmatig gesproken over het basisinkomen. 13

Groningen. 13. wrr (2015), De robot de baas; de toekomst van werk in het tweede machinetijdperk, wrr, Den Haag.

snelheid van herstel sneller

1,5x

gemiddeld

Vragen die deze trend stelt

Met de veranderingen in de economie en de arbeidsmarkt is het voor de middelgrote stad relevant stil te staan bij de volgende vragen:

1,5x

langzamer

Ω Wat is de economische structuur van de middelgrote stad en de omliggende regio? En in welke mate is daar een pad afhankelijkheid in te herkennen?

Gebaseerd op aantal banen in 2008

Veerkracht van regionale arbeids markten bij een economische schok, alle sectoren Bron: CBS SSB, 2012; Significance, 2009; LISA, 2012; bewerking PBL

Ω Welke economische relaties heeft de middelgrote stad met de omliggende regio en nabijgelegen grotere steden? Ω Hoe presteert de regionale economie in de verschillende sectoren? Ω Wat is de structuur van de lokale en regionale arbeidsmarkt? Hoe is de verdeling van werkgelegenheid over verschillende opleidingsniveaus? Ω Wat zijn de ontwikkelingen van de afgelopen jaren in de arbeidsmarkt?

Verder lezen: Ω Rifkin, J. (2013), The Third Industrial Revolution: How Lateral Power Is Transforming Energy, the Economy, and the World, Palgrave Macmillan Trade, New York. Ω Moretti, E. (2013), The New Geography of Jobs, Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, New York. Ω wrr (2013), Naar een lerende economie; Investeren in het verdienvermogen van Nederland, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Den Haag. Ω Dobbs, R., J. Manyika, J. Woetzel (2015), No Ordinary Disruption: The Four Forces Breaking all the Trends, Public Affairs, New York. Ω Sheikh, H. (2015), Een nieuwe economie voor Midsize Brabant, Essay Midsize Brabant, Brabant Kennis, Tilburg. Ω ruimtevolk en pbl (2015), Waar gedijt innovatie? Verkenning van de succesfactoren van innovatiemilieus, Arnhem/Den Haag.

midsize nl

cees bijl Burgemeester Emmen

interv iew

Wie kan er nou een bedrijf starten waar vroeger de leeuwen liepen? Vlinderstad Emmen – genoemd naar de vorm van de gemeente – bestaat uit een stedelijke kern en een aantal dorpen. De grootscheepse vernieuwing van de binnenstad begint vorm te krijgen, met een tunnel met een prijswinnende lichtkunstwerk als keerpunt in de beeldvorming. ‘Emmenaren zijn weer trots op hun stad’, zegt burgemeester Cees Bijl. De oude dierentuin wordt een cultureel kwartier en biedt binnenkort onder andere ruimte aan startende ondernemers. ‘En de dierensavanne is een mooie plek voor openluchtvoorstellingen.’

Prikkelrol ‘Per saldo loopt het inwonersaantal de laatste paar jaar iets achteruit en de prognoses zijn dat we de komende jaren nog licht zullen dalen, maar het kan ook ongeveer op nul uitkomen. In het gebied om ons heen is wel krimp en dat heeft gevolgen voor voorzieningen in Emmen. Zelfs als het inwoneraantal stabiel blijft, is er wel een verschuiving in leeftijdsopbouw en dat betekent dus iets voor het onderwijs, de zorg en de huisvesting. De gemeente heeft op die terreinen een regierol, een prikkelrol of een faciliterende rol. Scholen, met name in het voortgezet onderwijs, steken de hoofden al bij elkaar. De bereidheid om afspraken over specialisaties per school te maken, begint te komen. Samenwerken is echt noodzakelijk.’

midsize nl

Ω emmen in cijfers Inwoners (2015): 107.775 Gemiddelde WOZ-waarde woningen (2014): ¤ 156.000 Arbeidsplaatsen (2014): 47.150 Ω wat gaat er goed? ‘De bereikbaarheid is enorm verbeterd. De A37 sluit aan op het Nederlandse en het Duitse snelwegennet. Dat is reuze belangrijk, want zonder infrastructuur komen er weinig inwoners, bezoekers en ondernemers.’ Ω wat kan er beter? ‘De economische structuur is nog steeds een vrij dunne. De kans op werk voor jonge mensen is hier lager dan in het westen. Dat zou in heel Nederland hetzelfde moeten zijn.’

midsize nl

Het wemelt van de samenwerkingsverbanden en coalities.

Plancapaciteit ‘Het aantal corporatiewoningen lijkt misschien genoeg, maar kwalitatief is er wel iets nodig. De meeste woningen zijn in de jaren vijftig en zestig gebouwd. Deze staan bij wijze van spreken op omvallen. Maar door de krimp en de verhuurdersheffing hebben corporaties het lastiger in de noordelijke regio. In het verleden hebben we als gemeente locaties bestemd voor woningbouw, waar uiteindelijk niets is gebouwd. Dat zit ons nu soms in de weg. Als iemand ergens wil bouwen en verderop zit nog plancapaciteit, dan kan dat niet zomaar. We snappen dat je in andere delen van het land wat scherper moet zijn wat je met de locaties doet. Maar hier hebben we niet de luxe dat overal waar wij als gemeente woningen zouden willen, ook woningen gerealiseerd worden. We moeten dat doen op plekken die ook door de markt geaccepteerd worden.’ Levendige stad ‘Er is hier in Emmen een grote concentratie winkels en er is vrij recent zelfs nog 12.000 vierkante meter bij gekomen. Dat leidt tot verschuivingen. We hebben nu een omgevingsvisie Emmen Centrum in voorbereiding met twee opdrachtgevers: de gemeente en de ondernemersvereniging. Bij een levendige stad hoort ook dat er mensen wonen en er is genoeg belangstelling voor wonen in het centrum. Daarbij hoort dan ook horeca en cultuur. We hebben al flink ingezet om de aantrekkelijkheid van Emmen als centrumstad te vergroten, want dat is belangrijk voor de economie. In winkels, horeca en toerisme zitten duizenden arbeidsplaatsen. En werk is hier in het noorden nu eenmaal een schaars goed.’

Foto: Jan Anninga

Gastheermodel ‘Emmen werkt op diverse fronten samen met andere overheden in de regio. Het wemelt van de samenwerkingsverbanden en coalities. We stemmen veel af in het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN), met de drie provincies en de vier grote steden. Emmen voert een aantal taken uit voor de gemeenten Bor-

ger-Odoorn en Coevorden, zoals ICT en activiteiten in het sociale domein. Je helpt op die manier de buren aan kwaliteit en continuïteit, en geeft onze overhead een bredere basis. Over en weer leren we veel van elkaar. Met Coevorden, Hardenberg en Hoogeveen proberen we in het samenwerkingsverband ‘Vierkant voor werk’ de werkgelegenheid in de industrie te verbeteren. In dat kader pleiten we ook voor experimenteerzones met Duitsland. Daarvoor hebben we vrij succesvol in Den Haag aandacht gevraagd. Het ministerie van Economische zaken heeft een commissie aangesteld die onderzoekt wat nodig is om de industrie verder te helpen.’ Cultureel kwartier ‘Pasen 2016 opent het nieuwe dierenpark. Het oude dierenpark krijgt een invulling die iets toevoegt aan de levendigheid van het centrum. Het wordt een cultureel kwartier. Het centrum voor beeldende kunst gaat er naartoe, er komen werkplekken voor creatieve ondernemers en de dierensavanne is een mooie plek voor openluchtvoorstellingen. We zoeken slimme combinaties, zoals dagbesteding in de kinderboerderij en stageplekken voor leerlingen van de praktijkschool. Als we dergelijke zaken met elkaar verbinden, dienen we een sociaal doel en geven we het voorzieningenniveau een duwtje in de goede richting.’ Borstkloppers ‘Ik heb niet de illusie dat we hele volksstammen vanuit het westen naar Emmen zullen halen. Maar als je wat ruimte geeft aan creatieve mensen, zullen die op de een of andere manier zorgen voor reuring en ontwikkelingen. Niet alles lukt. Maar om nou te zeggen hier is alleen ruimte voor krantenpapier voor de ramen, dat dacht ik niet. Er zijn in het noorden van het land veel goede dingen. Maar we zijn niet altijd van die goede borstkloppers. Wat niet in de volksaard zit krijg je er niet zomaar in. Maar ik denk wel dat het goed is dat we vertellen wat hier allemaal gebeurt.’ w

midsize nl

trend 3

De samenleving in beweging

De Nederlandse samenleving is in beweging. Allereerst door demografische veranderingen als groei in grote delen van het land en krimp in andere delen, vergrijzing en ontgroening, de opkomst van andere samenlevingsvormen en het internationaler worden van de bevolking. Maar ook andere factoren maken dat onze samenleving aan het veranderen is. We zijn mobieler geworden. Er is een groeiend onderscheid tussen groepen mensen die goed in hun eigen behoefte kunnen voorzien en mensen voor wie dat minder vanzelfsprekend is. Onze manier van samenleven is aan het veranderen doordat hetgeen wat ons bindt verandert. En na een periode van individualisering lijkt er nu, deels gedwongen door omstandigheden, een omschakeling in de samenleving plaats te vinden waarbij naast geld ook andere waarden een groeiende rol spelen.

Bevolkingskrimp en -groei Naar verwachting groeit de Nederlandse bevolking van 16,8 miljoen nu naar 17,8 miljoen in 2040. Groei die zich met name zal manifesteren in de Randstad en dan vooral in de vier grote steden. Veel provinciale hoofdsteden en enkele andere belangrijke regiosteden blijven qua inwonersaantal relatief stabiel. Bevolkingskrimp vindt vooral plaats in de regio’s Oost-Groningen, Zuid-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen. Vergrijzing Sinds 2013 neemt het aantal ouderen versneld toe. Dat komt doordat de babyboomgeneratie (1946-1970) de leeftijd van 65 jaar begint te passeren, maar ook door een hogere levensverwachting. Door een gezondere leefstijl, betere zorg en een hoger opleidingsniveau worden we ouder en ook gezonder oud. Tot 2040 zal het aandeel 65-plussers stijgen van 17,8 procent van de bevolking nu tot 26,4 procent. Een derde daarvan is dan ouder dan 80 jaar. Nu is dat een kwart.

midsize nl

r automaatje, woerden Wie minder mobiel is, geen eigen auto heeft en voor wie het openbaar vervoer of de taxi een probleem is, kan gebruikmaken van ANWB AutoMaatje een vervoersservice 'voor en door bewoners'. Vrijwillige chauffeurs uit de buurt voeren voor deze mensen met hun eigen auto ritjes uit tegen een vaste onkostenvergoeding per kilometer. ANWB AutoMaatje is een gezamenlijk initiatief van gemeenten, de ANWB en welzijnsorganisaties. Momenteel zijn de eerste pilots in Barneveld en Woerden. www.anwb.nl/automaatje Foto: Marnix Schmidt

Met name vanaf 2025 zal het aandeel 80-plussers fors toenemen. Na 2040 vlakt de vergrijzing naar verwachting af en blijft het aandeel 65-plussers zo goed als gelijk. De grijze druk, de verhouding tussen het aantal 65-plussers en de potentiële beroepsbevolking die de lasten van de vergrijzing moet opvangen, stijgt van 30 procent in 2015 naar 51 procent in 2040 en blijft daarna stabiel. Nu is er sprake van één 65-plusser op potentieel ruim drie werkenden, dat wordt één op twee potentieel werkenden. Waar er in het verleden sprake was van ‘ontgroening’, een afnemend aandeel kinderen, is deze ontwikkeling ondertussen redelijk gestabiliseerd. Wel trekken jongere mensen steeds meer naar de grote steden, waardoor het effect van vergrijzing met name buiten de grote steden verstrekkend zal zijn. Daar komt bij dat het in de grotere steden makkelijker is om voorzieningen en diensten voor ouderen rendabel te krijgen.

Anders samenleven De manier waarop we samenleven verandert ook. Zo is het aandeel eenpersoons huishoudens de afgelopen decennia fors toegenomen en zal deze groei naar verwachting doorzetten van 38 procent van alle huishoudens nu tot 44 procent in 2060. Groei van eenpersoonshuishoudens manifesteert zich met name in grote steden, maar ook in de groeikernen uit

de jaren 60 en 70. In die steden worden de bewoners van het eerste uur nu oud. De groei van het aandeel eenpersoonshuishoudens is dan ook voor een groot deel toe te schrijven aan de vergrijzing van de bevolking. Door de toename van het aandeel eenpersoonshuishoudens groeit het aantal huishoudens naar verwachting twee keer zo snel als de bevolking. 1

Het effect van vergrijzing zal met name buiten de grote steden verstrekkend zijn.

midsize nl

Zwolle

Ro os

end aal

n Leide

rich ast Ma

der

Almelo

ord oos tpo l

n aan Alphe

ijn den R

cht

rdr e

or Ho

ad yst Lel

ech Utr

lru

uve

e eH

uda

ij Waalw

dam

Schie

Ede

Velse n

Weert

Veenendaal

Kamp

Emmen ack er-

st Zei

er He

erl

rdam Rotte

Amsterdam

Soe

Veldh oven

Etten-Leur

Coevo

rden

De Ro

en d-Gele Sittar

Lochem

Alkmaar

Leeuw arden

d aar nsw e k Val t drech Papen

nte

rsw

ijk

Kerkrade

l Ven

rwijk

Oss

lmo

Harde

der

otd or

De ven ter

Rid

d aar ow hug

veld Barne

elder

Hoogeveen

Den H

inc he

Do et k ker

Hengelo

Delft

egein Nieuw

Pijn

l Pee

enen nde V

Zoe ter m

50%

eer

aag

en olt

n-H

Oldam

sse

Rij

Nijkerk

De Bil

Tie

25%

osc

Utr ech

nb oge ert

's H

oven

Eindh

Zaanstad

Tilburg

ers

Gro

nin

2012 – 2027

gen

0–5% 5 – 10 % 10 – 15 % Meer dan 15 %

Arnhe

Alme

GROEI

KRIMP

midsize nl

e Ensch

Bron: PBL/CBS regionale bevolkingsprognose 2013-2040 en PBL (kaartbeeld)

Apeldoorn

gemeenten, de G4-steden zijn tot 25% verkleind.

gen

De weergave van de grootste steden is 50% verkleind ten opzichte van de andere

Nijme

NB: Gemeentelijke herindelingen sinds 2013 zijn niet in deze cijfers opgenomen.

arle

Bre

Ontwikkeling bevolking middelgrote en grote gemeenten 2015 - 2030

foo r

rmee

mme

Haarle

Het is in de grotere steden makkelijker om voorzieningen en diensten voor ouderen rendabel te krijgen.

r de hogeweyk, weesp Een dorp voor mensen met dementie, compleet met supermarkt, theater, pleinen en een parkje. Elk van de 23 woningen heeft 6 tot 7 bewoners, die samen een

We worden mobieler Dagelijkse verplaatsingspatronen reflecteren de ruimtelijke omvang van economische en sociale netwerken en marktgebieden voor werk en voorzieningen. Onderzoek naar het dagelijkse verplaatsingsgedrag van Nederlanders tussen 1985 en 2009 laat zien dat we mobieler zijn geworden. Voor vrijwel alle groepen in de samenleving (gekeken is naar leeftijd, opleidingsniveau en huishoudenssamenstelling) geldt dat verplaatsingen tussen gemeenten een steeds grotere rol spelen en dat we ruimtelijk ‘opschalen’, onze actieradius is groter geworden. Wel zijn er verschillen tussen groepen. De actieradius van jongvolwassenen is veel sterker toegenomen dan die van

40-plussers. Omdat de ‘jongere van nu’ zo veel mobieler is dan de ‘jongere van toen’ verwachten de onderzoekers dat de ‘oudere van straks’ ook veel mobieler zal zijn dan de ‘oudere van nu’. Voor ouderen en gezinnen met kinderen (vooral die waar sprake is van een hoofdkostwinner met een gemiddeld opleidingsniveau) worden verplaatsingen binnen stadsgewesten en streekverbanden steeds belangrijker. Jongeren, alleenstaanden en tweeverdieners (waaronder zich een sterk groeiende groep hoogopgeleiden bevindt) verplaatsen zich juist meer tussen steden en minder binnen een stadsgewest of streek. Hun verplaatsingspatronen schetsen als het ware een interstedelijk netwerk. 2

leefstijlgroep vormen. Ze worden begeleid door een vaste groep verzorgers en kunnen op deze manier samen hun leven zo veel als mogelijk voortzetten zoals ze gewend waren. www.vivium.nl/hogeweyk Foto: Vivium

midsize nl

Internationalisering De afgelopen dertig jaar is de Nederlandse bevolking met 2,4 miljoen inwoners gegroeid. Drie kwart van die groei betrof allochtonen, inwoners waarvan minstens een ouder in het buitenland geboren is. Ook de komende decennia zal inter nationale migratie naar verwachting een belangrijke bijdrage aan de bevolkingsgroei leveren. De bevolkingsgroei tot 2030 wordt namelijk geheel gerealiseerd door toename van het aantal mensen van buitenlandse komaf. Het aantal autochtone inwoners is in 2030 minder dan in 2015. Van de bevolking is nu 22 procent van niet-Nederlandse afkomst, een aandeel dat naar verwachting zal stijgen tot 25 procent in 2030 en 32 procent in 2060. Ruim de helft van de bevolking heeft nu een niet-westerse achtergrond. In 2060 is dit beeld niet veel anders. Opvallend is dat in de prognoses vooral het aandeel mensen met een Afrikaanse, Zuid-Amerikaanse en Aziatische afkomst toeneemt. Het aandeel mensen met ‘bekende afkomsten’ als Marokkaans, Turks, Antilliaans of Surinaams, neemt nauwelijks toe. Dat sluit ook aan bij de verwachting dat er wereldwijd steeds meer vluchtelingen zullen zijn, met name als gevolg van de enorme bevolkingsgroei in Afrika en klimaatverandering. 3 Een grote groep westerse allochtonen wordt gevormd door migranten uit Midden- en Oost-Europa, ook wel moe-landers genoemd. Tussen 2007 en 2011 verdubbelde het aantal

Ook de komende decennia zal internationale migratie naar verwachting een belangrijke bijdrage aan de bevolkingsgroei leveren.

moe-landers dat in Nederland woont of verblijft tot zo’n 200.000 personen. Dit aantal groeit sindsdien gestaag door. Mensen met een buitenlandse afkomst vestigen zich met name in de grote steden. Daar is meer werkgelegenheid en zijn er netwerken van eerder verhuisde landgenoten. Die netwerken dragen bij aan voorzieningen die aansluiten op hun culturele behoeftes (zoals moskeeën, winkels en scholen) en aan werkgelegenheid. Er is een groot verschil tussen het aandeel allochtonen in de grote vier steden van Nederland en in de rest van Nederland. Voor westerse allochtonen is dit beeld minder sterk. 4 moe-landers wonen vooral in de gebieden waar ze werken; regio’s als Flevoland, Noord-Holland noord Middenen Noordoost-Brabant en regio Haag-

landen. De huisvesting van deze groep migranten, met name flexmigranten, is vaak onderwerp van debat. Op macroniveau doen zich weinig problemen voor met deze groep migranten, maar op lokaal niveau is er wel eens sprake van overlast, met name in buurten waar veel moe-landers wonen en vooral in de grote steden. 5 Breed beschouwd is de positie van niet-westerse allochtonen op de arbeidsmarkt een aandachtspunt. Zij hebben een flinke en oplopende achterstand ten opzichte van autochtonen. Onder niet-westerse allochtonen heerst hoge werkloosheid, nog hogere jeugdwerkloosheid, is sprake van meer flexibele contracten, lagere inkomens en meer armoede. Ook bij gelijke kenmerken zijn migranten(jongeren) vaker werkloos. 6

r vrijwilligers initiatieven voor vluchtelingen De grote aantallen vluchtelingen die de laatste tijd zijn aangekomen in Nederland hebben veel mensen geprikkeld om zich als vrijwilliger in te zetten. Op veel plekken nemen vrijwilligers het initiatief om voor de vluchtelingen activiteiten te organiseren, voor tijdverdrijf of om snelle integratie in de Nederlandse samenleving te bevorderen. Zoals hier in de doopsgezinde kerk in Haarlem, waar vrijwilligers taallessen geven aan vluchtelingen. Foto: Herman Heijn

midsize nl

r voedselbank In Nederland leeft meer dan een miljoen mensen onder de armoedegrens. De voedselbanken helpen de armsten door ze tijdelijk te voorzien van voedselpakketten. Daartoe werken lokale voedselbanken samen met bedrijven, instellingen, gemeenten en particulieren. Doel is om zo armoede te bestrijden en voedseloverschotten aan te pakken. Ook werken voedselbanken samen met lokale organisaties die de klanten kunnen helpen weer op eigen benen te staan, om zo de zelfredzaamheid van deze mensen te vergroten. Momenteel zijn er 162 voedselbanken. Begin 2015 waren ruim 94.000 mensen klant bij een voedselbank en zetten 10.000 vrijwilligers zich via de voedselbank in. www.voedselbankennederland.nl Foto: Voedselbanken Nederland

Toenemende verschillen in de samenleving Nederlanders zijn meer geëmancipeerd, koopkrachtig, beter opgeleid en gezonder dan ooit, maar er blijven ook kwetsbare mensen. Veel mensen zijn bezorgd over de verdeling van welvaart en welzijn in deze tijden van crisis en zelforganisatie. Een zorg is dat de sterken sterker zullen worden en de zwakken zwakker. De perceptie in de samenleving is dat de tweedeling tussen arm en rijk toeneemt. Een perceptie die wordt gevoed door publicaties als Kapitaal in de 21ste eeuw van Thomas Piketty. Wat betreft de vermogensverdeling is die perceptie juist; die is scheef en de verschillen nemen mede als gevolg van de crisis toe. Maar voor de inkomensverdeling geldt dit niet. De inkomens ongelijkheid is in Nederland wel gestegen, maar blijft betrekkelijk klein. Toch meldt het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) in De Sociale Staat van Nederland (2013) een toename van de armoede en een stijging van het aantal kwetsbare personen. De gevolgen van de crisis zijn bij deze 24 procent van de samenleving het hardst aangekomen. De vraag is of zij mee kunnen komen in een samenleving waarin eigen kracht en zelfredzaamheid voorop staan. Vooral de positie van alleen staanden, eenoudergezinnen en werklozen staat onder druk. Naast groeiende verschillen in inkomen en vermogen, worden maatschappelijke verschillen op basis van afkomst, leeftijd en opleiding vaak genoemd als nieuwe scheidslijnen. In het rapport G escheiden werelden? (2014) waarschuwen de WRR en het SCP voor toenemende sociaal- culturele verschillen, waarbij ze twee

families onderscheiden. Aan het ene uiterste een groep hoger opgeleide ‘universalisten’ met een ‘open’ opvatting over globalisering en integratie en aan het andere uiterste een groep laagopgeleide ‘particularisten’ die vooral nadelen zien in open grenzen en immigratie. Tussen beide groepen zit de meerderheid van de bevolking, die gematigde standpunten inneemt en trekjes vertoont van beide uitersten. Het is onduidelijk hoe deze middengroep

zich op termijn ontwikkelt. Blijft er een relatief breed spectrum tussen de twee uitersten of schuift de middengroep op naar de twee uitersten? Zeker is dat met een veranderende arbeidsmarkt de middengroep de komende tijd voor grote uitdagingen staat. Door de polarisatie van de arbeidsmarkt is er steeds minder werk is voor middelbaar opgeleiden. Zie ook de trend Economie en arbeidsmarkt in transitie.

Universalisten

Particularisten

- Multiculturele samenleving

- Beperking immigratie

- Voor EU, voor euro

- Eurosceptisch

- Politiek vertrouwen

- Politiek wantrouwen

- Ik stem: D66, GroenLinks

- Ik stem: PVV, SP, niet

- Mondiale oriëntatie - Reflecteren en communiceren - Cultureel zeker - Sociaal vertrouwen - Hoger opgeleid - Woont vaker in de stad - Meer serieuze media

- Meer lokaal georiënteerd - Direct communiceren - Cultureel onzeker - Sociaal wantrouwen - Lager opgeleid - Woont vaker buiten de stad - Populaire media - Meer tv

Sociaal–culturele tweedeling in Nederland Het schema geeft de twee uiterste sociaal-culturele families weer die in de Nederlandse samenleving naar voren komen. Het brede grijze middendeel duidt op het bestaan van middengroepen. Bron: Bovens, M., P. Dekker, W. Tiemeijer, Gescheiden werelden? Een verkenning van sociaal-culturele tegenstellingen in Nederland, SCP en WRR, Den Haag, 2014 p. 18.

midsize nl

Lage en hoge inkomens 2013 Gangbaar is dat de onderste 40% van de landelijke inkomensverdeling als 'laag', de bovenste 20% als 'hoog' en de rest als 'midden' wordt beschouwd. Bron: CBS, Regionaal Inkomensonderzoek

LAGE INKOMENS Pijnacker-Nootdorp Haarlemmermeer De Ronde Venen Rijssen-Holten Nijkerk Barneveld Papendrecht Veldhoven Heerhugowaard Peel en Maas Alphen aan den Rijn Lochem De Bilt Etten-Leur Utrechtse Heuvelrug Soest Zoetermeer Harderwijk Nieuwegein Veenendaal Almere Amersfoort Ede Noordoostpolder Velsen Ridderkerk Valkenswaard Leidschendam-Voorburg Oss Waalwijk Kampen Apeldoorn Weert Tiel Roosendaal Hoorn Doetinchem Zeist Gouda Goes Coevorden Zaanstad 's-Hertogenbosch NEDERLAND Lelystad Winterswijk Deventer Alkmaar Helmond Hoogeveen Zwolle Haarlem Den Helder Hengelo (O.) Dordrecht Breda Emmen Sittard-Geleen Venlo Almelo Schiedam Oldambt Eindhoven Kerkrade 's-Gravenhage (gemeente) Tilburg Utrecht (gemeente) Arnhem Leiden Heerlen Enschede Amsterdam Leeuwarden Rotterdam Maastricht Delft Nijmegen Groningen (gemeente)

HOGE INKOMENS Pijnacker-Nootdorp De Ronde Venen De Bilt Utrechtse Heuvelrug Haarlemmermeer Soest Zeist Lochem Alphen aan den Rijn Amersfoort Leidschendam-Voorburg Veldhoven Barneveld Nijkerk Papendrecht Zoetermeer Etten-Leur Peel en Maas Ede Velsen Almere 's-Hertogenbosch Gouda Nieuwegein Rijssen-Holten Heerhugowaard Breda Haarlem Oss Veenendaal Apeldoorn NEDERLAND Harderwijk Valkenswaard Roosendaal Ridderkerk Weert Utrecht (gemeente) Waalwijk Goes Tiel Hoorn Noordoostpolder Zaanstad Zwolle Dordrecht Deventer Leiden Doetinchem Alkmaar Lelystad Kampen Helmond Coevorden 's-Gravenhage (gemeente) Hengelo (O.) Sittard-Geleen Winterswijk Eindhoven Amsterdam Schiedam Delft Tilburg Venlo Arnhem Almelo Nijmegen Emmen Hoogeveen Maastricht Rotterdam Den Helder Enschede Leeuwarden Oldambt Kerkrade Heerlen Groningen (gemeente)

70 60 50 40 30 20 10 0 0

midsize nl

Anders samenleven en binden Sinds de ontzuiling van de maatschappij zijn we anders gaan samenleven. Individualisering en de opkomst van internet en sociale media hebben dat nog versterkt. Nederlanders zijn steeds minder actief in traditionele en formele instituties zoals kerken en vakbonden, maar zijn wel actief in allerlei kleine, fluïde en netwerkwerkgerichte organisatievormen. Desalniettemin laten onderzoeken zien dat we over de afgelopen tien jaar eerder minder dan meer maatschappelijk betrokken zijn. De introductie van de term ‘participatie samenleving’ heeft daar geen verandering in gebracht. Wel stijgt het aantal mensen dat wat doet voor de buurt of de gemeente. Hoger opgeleiden verrichten vaker vrijwilligerswerk dan lager opgeleiden, maar lager opgeleiden die vrijwilligerswerk doen besteden er wel weer meer uren aan. Als het echter gaat om inzet voor de buurt, dan is dit onderscheid er niet. Wel doen mensen van middelbare leeftijd en ouderen meer voor de buurt dan jongeren en mannen meer dan vrouwen. Ook is er

verschil in maatschappelijke betrokkenheid als gekeken wordt naar de omvang van de gemeente. Inwoners van gemeenten tot 100.000 inwoners zijn meer maatschappelijk betrokken en zetten zich meer in voor de buurt, dan inwoners van grotere gemeenten. Wel spannen inwoners van grote gemeenten zich vaker in voor een kwestie van (inter)nationaal belang en boycotten ze ook vaker producten. Ook tijdsbesteding op het gebied van sociale contacten is sinds de jaren 70 afgenomen. Het afgelopen decennium is daar, ondanks de grote rol van on line sociaal verkeer in ons leven, geen verandering in gekomen. Contacten en communities ontstaan steeds vaker online en beïnvloeden ook de contacten offline. Zo’n verschuiving gaat overigens niet per se ten koste van de sociale betekenis van die contacten. 7 Nu vrijwel iedereen overal toegang heeft tot het internet zijn de digitale en fysieke wereld volledig met elkaar vervlochten. Via allerlei kanalen zijn we verbonden met andere mensen en met andere plaatsen, waardoor open en diverse gemeenschap-

Via allerlei kanalen zijn we verbonden met andere mensen en met andere plaatsen, waardoor open en diverse gemeenschappen ontstaan. pen ontstaan. Onze samenleving is verworden tot een netwerksamenleving met een reikwijdte die de hele wereld omvat. Tegelijkertijd is onze betrokkenheid bij onze leefomgeving nog steeds groot. In dit kader spreekt men van glocalisering; een herwaardering van lokale, kleine verbanden in de eigen leefomgeving als anker in een globaliserende wereld. De huidige ontwikkelingen, waarin sociale media het makkelijker maken gelijk gestemden te vinden en ook marktpartijen – van horeca tot ontwikkelaars van

woonbuurten – zich steeds meer toespitsen op specifieke doelgroepen, maken dat er minder gelegenheid tot bridging is. Een term geïntroduceerd door de socioloog Robert Putnam. Hij benadrukt dat voor sociale cohesie het niet alleen belangrijk is dat gelijkgestemden elkaar vinden en met elkaar in contact staan (waarvoor de term bonding wordt gebruikt), maar ook dat er contact is met anderen (bridging) is. Wanneer groepen in de samenleving langs elkaar heen leven kan er onderling wantrouwen en onbegrip ontstaan.

r huiswerkbegeleiding vanuit netwerk dien je stad, ede Ruim 1.000 jongeren zijn in Ede aangesloten op Netwerk Dien je Stad. Deze jongeren zetten zich als vrijwilliger in en bieden hulp en netwerk aan mensen die weinig of geen netwerk hebben. Netwerk Dien je Stad is onderdeel van Inspiratienetwerk TijdVoorActie dat jonge mensen begeleidt om jongeren vrijwilligersnetwerken en -initiatieven op te zetten. Zo zijn er naast Ede, ook in Zwolle, Arnhem en Veenendaal lopende netwerken. In Utrecht en Zeist start begin dit jaar een netwerk en in 2016 volgen er meer. www.dienjestad.nl Foto: Netwerk Dien je Stad

midsize nl

Steeds meer mensen nemen het heft in eigen handen en organiseren zich rondom zaken in het belang van henzelf of hun directe omgeving.

Nieuw eigenaarschap Hoewel de maatschappelijke betrokkenheid afneemt, neemt het aantal initiatieven voor lokale collectieve actie toe. Steeds meer mensen nemen het heft in eigen handen en organiseren zich rondom zaken in het belang van henzelf of hun directe omgeving. Laag vertrouwen in de overheid en instituties uit zich zowel in maatschappelijke onvrede als in een nieuw elan, waarin burgers bereid zijn om het binnen de gemeenschap met elkaar te gaan regelen. Termen die hiervoor gebruikt worden zijn ‘zelforganisatie’, ‘energieke samenleving’ of ‘modern naoberschap’. Op allerlei terreinen worden mensen zelf weer producent van hun eigen goederen, diensten en woonomgeving. Mensen gaan zelf duurzame energie produceren of zetten duurzame energie- of zorgcoöperaties op; buurtgenoten delen een moestuin of nemen andere initiatieven om de openbare ruimte te verbeteren; in krimpgebieden nemen bewoners de supermarkt over en zelfstandig ondernemers verzekeren elkaar via broodfondsen. Mensen pakken uit eigen beweging zaken op die de afgelopen decennia steeds meer als het domein van de overheid en instituties werden gezien. Zulke initiatieven van onderop tonen niet alleen maatschappelijke betrokkenheid, maar combineren steeds vaker sociale doelstellingen met een commercieel bedrijfspro-

midsize nl

ces en commerciële dienstverlenende of productieactiviteiten. Binnen dit sociaal ondernemerschap is er sprake van een heroriëntatie op sociale, publieke, morele en economische waarden. Economische waarde is niet strijdig met sociale doelstellingen, maar wordt juist mede hierdoor mogelijk gemaakt. 8 Enerzijds is deze participatiesamenleving een beweging van onderop, waarin burgers in toenemende mate uit eigen

1. pbl (2014), De Nederlandse bevolking in beeld, verleden, heden, toekomst, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. En CBS (2014),

beweging zaken oppakken die we tot het domein van overheid en instituties zijn gaan rekenen. Tevens is de participatiesamenleving een beleidsopgave, waarin de overheid de verantwoordelijkheid van het eigen welzijn en dat van de medemens weer terug bij de burgers wil leggen. Dit gaat gepaard met verregaande decentralisaties, bezuinigingen en een beroep dat wordt gedaan op de eigen kracht van burgers.

migratie, Bevolkingstrends, Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag. 5. Tweede Kamer (2011), Arbeidsmigratie in

Bevolkingsprognose 2014–2060: groei door

goede banen, tijdelijke commissie lessen uit

migratie, Bevolkingstrends 2014, Centraal

recente arbeidsmigratie, Tweede Kamer, Den

Bureau voor de Statistiek, Den Haag.

Haag. En cbs (2014), Immigratie loopt op,

2. Tordoir, P.P., A. Poorthuis en P. Renooy

Persbericht Migrantenmonitor 2014, Cen-

(2015), De veranderende geografie van Neder-

traal Bureau voor de Statistiek, Den Haag.

land, Regioplan/Atelier Tordoir, Amsterdam.

6. s cp (2014), Jaarrapport integratie 2013, Par-

3. Volkskrant, Asielstroom zorgt voor grootste Nederlandse bevolkingsgroei deze eeuw, 18-12-2015, geraadpleegd 18-1-2016 http:// www.volkskrant.nl/binnenland/asielstroom-zorgt-voor-grootste-nederlandse-bevolkingsgroei-deze-eeuw~a4209913/

ticipatie van migranten op de arbeidsmarkt, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 7. SCP (2015), De sociale staat van Nederland 2015, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. 8. S chulz M., e.a. (2013), De koopman als domi-

4. pbl (2014), De Nederlandse bevolking in beeld,

nee: sociaal ondernemerschap in het publieke

verleden, heden, toekomst, Planbureau voor

domein, Boom Lemma uitgevers, Den Haag.

de Leefomgeving, Den Haag. En cbs (2014), Bevolkingsprognose 2014–2060: groei door

Vragen die deze trend stelt Met de ontwikkelingen in de samenleving, is het voor de middelgrote stad relevant stil te staan bij de volgende vragen:

Ω Hoe ontwikkelt de bevolking in de eigen gemeente zich? Is er sprake van groei of krimp en hoe is de dynamiek in de omliggende regio? Welke dominante verhuisbewegingen zijn er waar te nemen? Ω In welke mate is er sprake van vergrijzing en ‘grijze druk’ in de middelgrote stad? En wat zijn de prognoses daarin? naoberkrediet, achterhoek Waar banken momenteel minder geïnteresseerd zijn in het verstrekken van leningen aan mkb-bedrijven, is in de Achterhoek een coöperatie opgericht van mkb-ondernemers die elkaar financieren. Via Naoberkrediet investeren lokale ondernemers in mkb-bedrijven met toekomstperspectief, zoals in het bedrijf Slotboom Steenhouwers van Willem Slotboom in Winterswijk. Kredietnemers krijgen een ervaren ondernemer als coach toegewezen, waarmee het kredietrisico wordt beperkt. Momenteel zijn 10 kredieten, met een totale waarde van ruim 1 miljoen euro, verstrekt en zijn vier kredietaanvragen in behandeling. www.naoberkrediet.nl Foto: Naoberkrediet

Verder lezen: Ω Bovens, M., P. Dekker, W. Tiemeijer, red. (2014), Gescheiden werelden? Een verkenning van sociaal-cul turele tegenstellingen in Nederland, Sociaal en Cultureel Planbureau/Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Den Haag. Ω 00:/ (2012), Compendium For The Civic Economy; What our cities, towns and neighbourhoods can learn from 25 trailblazers, Trancity, Haarlem. Ω Bauman, Z. (2011), Vloeibare tijden, Leven in een eeuw van onzekerheid, Pelckmans, Kalmthout. Ω ruimtevolk (2015), Agenda Ruimtelijke segregatie en groeiende sociaaleconomische verschillen in Nederland, Arnhem. Ω Putters, K. (2014), Rijk geschakeerd. Op weg naar de participatiesamenleving, Sociaal en Cultureel Plan bureau, Den Haag.

Ω Hoe is de samenstelling van de eigen bevolking – in leeftijd, inkomen, afkomst, opleidingsniveau – en hoe verhoudt die zich tot die van de omliggende regio? Wat zijn de ontwikkelingen hierin en duiden die op toenemende of afnemende sociale veerkracht? Ω Is er sprake van een lokale cultuur van ondernemerschap? Op welke manier is het DNA van de bevolking te karakteriseren? Ω Zijn er duidelijk waarneembare verschillen tussen groepen in de lokale bevolking? En manifesteren die zich tussen buurten? Ω Hoe is het gesteld met de betrokkenheid van bewoners, ondernemers en bedrijven bij de stad? Zijn er veel (sociale) initiatieven vanuit de lokale gemeenschap? midsize nl

midsize nl

hans mommaas Directeur Planbureau voor de Leefomgeving

interv iew

Middelgrote steden moeten zelf hun regio nale kracht zoeken. Middelgrote steden hebben nog geen ontwikkelingsverhaal. Dat stelt Hans Mommaas, de nieuwe directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Net als in zijn vorige functie als directeur van het Brabantse kennisinstituut Telos, zijn er vanuit het PBL raakvlakken met de problematiek van middelgrote steden. Met een kleine kanttekening: ‘In Europees perspectief zijn alle Nederlandse steden midsized.’

Kenniseconomie ‘Grote steden hebben door de bank genomen wat slechtere sociaal-culturele omstandigheden, maar ook positieve economische randvoorwaarden. Bij kleine gemeenten is dat andersom. Het tussengebied van middelgrote gemeenten scoort gemiddeld genomen minder op economisch én op sociaal-cultureel gebied. Het is een sociaaleconomisch verhaal dat samenhangt met de economische transformatie waarin we ons bevinden. Veel middelgrote gemeentes zijn groot geworden in de context van de vorige economie: de industriële. Ze ontleenden hun concurrentievoordeel aan het feit dat daar goedkope arbeidskrachten waren, maar dat is verplaatst naar lagelonenlanden. In de transformatie naar de kenniseconomie clustert de economie zich rond innovatie en kennis. Daardoor zijn de economische kansen groter in de steden waar de hogere opleidingen zitten.’

midsize nl

Middelgrote steden hebben op dit mo足ment geen 足duidelijke ontwikkel足 strategie. 54

midsize nl

Veel middelgrote steden worstelen met hun binnenstad.

Dubbel probleem ‘Middelgrote steden hebben dus een dubbel probleem. Ze hebben niet de economische voordelen van de grote stad en wel de sociaal-culturele nadelen ervan. Daarbij moet ik wel een kanttekening plaatsen, want we kunnen niet alle middelgrote steden over één kam scheren. Soms compenseert de regionale positie iets van de economische achterstand. Het maakt nogal uit of ze in een krimpregio zitten of in de slipstream van de grote stad. Ook speelt de regionale samenhang. Als de middelgrote gemeente de enige is in een gebied, dan is er een grotere verzorgingsfunctie dan in de schaduw van een grotere stad. Die regionale verschillen komen ook terug in De verdeelde triomf, het nieuwe ruimtelijke verkenningen-rapport van het PBL dat in maart verschijnt. Daaruit blijkt dat de ongelijkheid tussen sociaaleconomische groepen toeneemt, zowel in de stad als regionaal. Dat moet niet gedramatiseerd worden – in Europees perspectief is de sociaaleconomische ongelijkheid in Nederland relatief klein – maar er zijn wel tendensen.’ Veerkrachtige binnenstad ‘Het PBL heeft vorig jaar een beleidsstudie uitgebracht over de veerkrachtige binnenstad. Het patroon van sterkere en zwakkere binnensteden vertoont enige overlap met de positie van middelgrote steden. Veel middelgrote steden worstelen met hun binnenstad. In de Randstad zitten ze bekneld tussen grotere steden en in andere regio’s zijn de binnensteden vaak kwetsbaar in termen van leegstand en concurrentiepositie van de retail. Een van de aanbevelingen uit het rapport is dat een gemeente zich niet rijk moet rekenen als het gaat om haar verzorgingsgebied. Elke gemeente wil het regionale centrum van een gebied zijn, maar niet elke gemeente wordt dat ook.’

Foto: Arenda Oomen

Identiteit zoeken ‘Middelgrote steden hebben op dit moment geen duidelijke ontwikkelstrategie. Ze zijn te veel uitgegaan van de routine van het bestaan en dat heeft ze kwets-

baar gemaakt. Nu moeten ze heel sterk gaan nadenken over hun eigen identiteit en hun kernkwaliteiten, om daarmee hun positie te markeren en op zoek te gaan naar hun sociale veerkracht. Het gaat erom dat de middelgrote steden hun eigenheid vinden, en dan doel ik niet op citymarketing, maar op het gemeenschappelijke verhaal. Samen met de bewoners, want het is ook hun verhaal. Die eigenheid kun je zoeken in het type werk, in de woonomgeving, in de combinatie van stedelijkheid en landelijke kwaliteit. Of in de interactie met een nabijgelegen grote stad als je de mobiliteit goed organiseert.’ Innovatie ‘Het is een opgave voor de middelgrote steden om zich scherper bewust te worden van hun eigen kwaliteiten. Voor sommige gemeenten ligt dat in een sterke economische geschiedenis. Zoals Waalwijk dat zijn eigen leerverleden herontdekt. Met SLEM willen ze de leeren schoenenindustrie weer verbinden aan Waalwijk. Niet nostalgisch, maar een combinatie van een museale functie met kennisuitwisseling en innovatie. Een andere strategie kan bestaan uit aansluiting bij de kenniseconomie, door opleidingen naar de regio te halen. De Rijksuniversiteit Groningen opent bijvoorbeeld een satellietcampus in Drenthe. Een middelgrote stad kan op die manier een relatie aangaan met kennisinstituten.’ Werk aan de winkel ‘Er is dus werk aan de winkel. En dat zullen de middelgrote steden grotendeels zelf in regionaal verband moeten oppakken, want op dit moment valt die thematiek niet binnen een nationale agenda. Het dominante ontwikkelingsverhaal gaat over grote steden omdat de nieuwe economie daar clustert waar de kennis zit. Middelgrote steden moeten zelf hun regionale kracht zoeken. Daarbij kunnen ze in een keten- en netwerk dynamiek samenwerken met andere gemeenten. Door te specialiseren en af te stemmen wie waar goed in is, kun je meeliften met elkaars kennis en voordelen. Dan maak je strategisch gebruik van elkaars kwaliteiten.’ w

midsize nl

trend 4

Technologische innovatie en de informatie samenleving Waar en hoe we wonen, werken, boodschappen doen en onze vrije tijd doorbrengen en hoe we ons van A naar B bewegen is aan verandering onderhevig. Verandering die in grote mate wordt aangezwengeld door digitalisering, informatisering en technologische innovaties. Onze fysieke leefwereld en virtuele leefwereld raken steeds meer verweven. Nieuwe vormen van mobiliteit beïnvloeden bereikbaarheid. Steden kunnen efficiënter gemanaged worden, onder andere op basis van grote hoeveelheden data die soms wel en soms ook niet ‘open’ zijn. Digitale platforms verbinden mensen en faciliteren samenwerking en kennisuitwisseling en -ontwikkeling. Technologische innovatie is de aanjager van een nieuwe maakindustrie en er zijn er mensen die een wereld van overvloed voorspellen.

Steeds snellere innovatie Als we nadenken over de toekomst zijn we geneigd technologische innovatie te zien als een lineair proces. Kijken we echter terug, dan zien we dat technologische innovatie exponentieel toeneemt. Innovatie is niet langer slechts voorbehouden aan grote bedrijven met R&D-afdelingen. In onze mondiale netwerksamenleving kan een goed idee van een individu in kort tijdsbestek ontwikkeld worden tot product of dienst en uitgroeien tot een succes of zelfs radicale innovatie; de nieuwe ontwikkeling vervangt in een kort tijdsbestek bestaande producten of diensten. Mede hierdoor wordt versnelde innovatie in de hand gewerkt. Zodoende is het aannemelijk dat wijdverspreide adoptie van nieuwe productietechnieken als 3D-printen niet zo lang duurt als bijvoorbeeld de wereldwijde adoptie van het internet. Iedereen online verbonden Wat betreft de adoptie van het internet is Nederland een van de koplopers in de wereld. Van de Nederlandse huishoudens

midsize nl

r fablab, zoetermeer Steeds meer steden in Nederland hebben tegenwoordig een Fablab. Dat is een coöperatieve werkplaats waar uitvinders en ontwikkelaars gebruik kunnen maken van een geavanceerde apparatuur als 3D-printers en lasersnijders. Via activiteiten, open dagen en cursussen, kunnen mensen kennis maken met de nieuwe productietechnieken, en vaak zijn er expliciet activiteiten voor kinderen. Fablabs zijn er onder andere in middelgrote steden als Alkmaar, Hilversum, Deventer, Bergen op Zoom en Zoetermeer. www.fablab-zoetermeer.nl Foto: Patricia Munster

had in 2013 95 procent een internet aansluiting. En al is het aandeel inwoners dat een mobiele telefoon met internet heeft met ruim 64 procent wat aan de lage kant vergeleken met andere landen; 9 op de 10 Nederlanders zegt dagelijks gebruik te maken van internet. Er wordt wel eens gesproken over de digital divide: grote verschillen in de toegang tot en het gebruik van het internet. In Nederland is daar steeds minder sprake van, al zijn er wel verschillen tussen hoge en lage inkomens, hoger en lager opgeleiden, werkenden en niet-werkenden waarbij de eerste groep telkens iets meer verbonden is. Ouderen zijn minder online, maar ook onder deze groep is het internetgebruik fors. Van de 65-plussers is bijna drie kwart dagelijks online en nog eens 23 procent minimaal eens per week. 1

en locatie niet meer uit zouden maken, is het tegendeel waar geworden. Internet beïnvloedt hoe we ruimte gebruiken. Door online winkelen moeten fysieke winkels het vooral hebben van beleving en service en groeit het belang van gevestigd zijn in een winkelgebied met veel publiek, vooral in de grotere steden. De manier waarop we ons ruimtelijk sociaal organiseren wordt ook beïnvloed door internet. Via sociale media kunnen pop-up-activiteiten, van festivals tot

winkels tot theater, makkelijk hun publiek bereiken en zijn ze minder afhankelijk van een locatie of gebouw met een specifieke functie. Digitale platforms beïnvloeden niet alleen de manier waarop we ons ruimtelijk sociaal organiseren (waar we elkaar ontmoeten), maar bieden ook mogelijkheden tot samenwerking en kennisuitwisseling en -ontwikkeling. Online vinden we afnemers van onze producten, investeerders in onze avonturen, mensen met wie we goederen kunnen

De fysieke en de virtuele wereld raken steeds meer verweven.

Verweving fysieke en virtuele wereld De fysieke en virtuele wereld raken steeds meer verweven. Waar in de jaren 90 werd voorspeld dat de opkomst van internet zou leiden tot een wereld waarin afstand midsize nl

delen, bieden we hulp aan aan degenen die dat nodig hebben, kunnen bedrijven of overheden mensen betrekken bij productontwikkeling of planvorming, et cetera. En hiervoor worden termen gebruikt als deeleconomie, crowdsourcing of crowdfunding. Voorbeelden zijn er te over. Met applicaties geven individuen feedback op de staat van de openbare ruimte (zoals Verbeterdebuurt) of luchtkwaliteit (iSPEX) of drukte in de trein (NS reisplanner). Er zijn platforms waar gezamenlijk gewerkt wordt aan innovatie, zoals Chaordix of het Nederlandse Battle of concepts. Bedrijven van BMW tot Starbucks werken via online crowd sourcing aan product ontwikkeling. De wijsheid en inventiviteit van de massa kunnen tegenwoordig worden aangewend voor allerlei zaken en via sommige platforms kan een individu zich met zijn of haar bijdragen echt op de kaart zetten. Digitale platforms en sociale netwerken maken het makkelijker om financiering te vinden voor ideeën (Kickstarter),

midsize nl

Online vinden we afnemers van onze producten, investeerders in onze avonturen, mensen met wie we goederen kunnen delen.

kunstprojecten (Voordekunst) of buurt initiatieven (Voorjebuurt). Overigens is voor crowdfunding van een initiatief niet altijd zo’n crowdfundingplatform nodig, maar voldoet een breed lokaal netwerk. Dit was bijvoorbeeld het geval bij De Luchtsingel in Rotterdam. Het peer-to-peer delen en uitruilen van goederen, kennis, vaardigheden, geld en ruimte wordt georganiseerd via digitale platforms als Peerby (spullen lenen), Croqqer (klushulp), Snappcar (autodelen), WeHelpen (burenhulp en mantelzorg). Niet alleen steeds meer mensen, maar ook steeds meer (alledaagse) voorwerpen zijn verbonden met internet en wisselen gegevens uit. Dit heet the internet of things. Apparaten in huis kunnen steeds ‘slimmer’ worden. In woningen geven slimme meters niet alleen automatisch de

r thuisafgehaald Op Thuisafgehaald bieden mensen huisgemaakte maaltijden aan. Anderen kunnen deze tegen betaling bij hen thuis komen ophalen. Vaak ontstaan daarbij ook gesprekken tussen kok en klant of gaat de gast zelfs regelmatig afhalen bij dezelfde thuiskok. www.thuisafgehaald.nl Foto: Fleur Wiersma

meterstand door, maar beïnvloeden ook het gedrag van consumenten. Het op zo’n manier integreren van techniek in woningen wordt ook wel domotica genoemd. Ook worden nieuwe toepassingen voor gebruik in en om de woning ontwikkeld. Zo zijn er toepassingen waarmee zorg op afstand geleverd kan worden, de bewoner kan thuis in contact komen met medisch specialisten en medische testen doen. Deze ontwikkeling kan ertoe bijdragen dat ouderen langer zelfstandig kunnen blijven wonen en dat de nabijheid van (vooral eerstelijns) zorgvoorzieningen minder belangrijk wordt. Mobiliteit van de toekomst Op het gebied van mobiliteit zorgt the internet of things ervoor dat deze steeds meer vraaggestuurd wordt. In het openbaar vervoer zorgen smartphone-applicaties voor een optimaal reisadvies via verschillende vormen van openbaar vervoer en dit advies wordt steeds beter real time verzorgd. Als een bus of trein vertraging heeft, berekent de applicatie meteen een nieuwe optimale reis. In privaat transport zijn routeplanners niet meer weg te denken. Daarnaast zijn er applicaties die je helpen zo zuinig mogelijk te rijden, de dichtstbijzijnde parkeerplaats te vinden en die bij files een alternatief per openbaar vervoer aanbieden. Mensen kunnen zich steeds efficiënter van A naar B bewegen en als zij liever de prettigste dan de

snelste route nemen, zijn er applicaties die deze op basis van grote hoeveelheden verzamelde data aanbevelen. Ook het groeiende ‘autodelen’ is een vorm van mobiliteit die meer op de vraag is afgestemd. In korte tijd is het aantal deelauto’s in Nederland exponentieel toegenomen, via de klassieke platformen als Greenwheels en Car2Go, maar ook via peer-to-peer netwerken, waarbij auto bezitters hun auto via online platforms als SnappCar delen met anderen. Met name in sterk stedelijk gebied zijn deelauto’s populair. In matig en weinig stedelijk gebied is vooral sprake van peer-to-peer autodelen. In 2015 waren in 376 van de 393 gemeenten in Nederland een of meerdere deelauto’s beschikbaar. Naast autodelen voor particulier gebruik, zetten ook steeds meer autoleasebedrijven in op zakelijk autodelen. 2 Een aanbieder van deelauto’s, Car2Go, werkt alleen met elektrische voertuigen. Ook buiten het autodelen groeit het aandeel elektrische voertuigen, een ontwikkeling die mede is aangezwengeld door fiscaal beleid. Momenteel rijden er bijna 90.000 elektrische auto’s in Nederland en zijn er circa 7.400 publieke en 10.400 semipublieke oplaadpalen en deze aantallen stijgen razendsnel. 3 Een verdere innovatie in mobiliteit is de ontwikkeling van zelfrijdende voertuigen. Meerdere marktpartijen zijn bezig met de ontwikkeling van zelfrijdende auto’s en er vinden

r wepod, ede-wageningen Tussen station Ede-Wageningen en de campus van Wageningen Universiteit gaat binnenkort de WEpod rijden. Dit een zelfrijdende auto, die over de openbare weg rijdt. Daarmee is dit een wereldprimeur, want andere 'pods' hadden tot nu toe altijd hun eigen afgesloten rijbaan. Opdrachtgever van de ontwikkeling van de WEpod is de provincie Gelderland, in het projectteam werkt de TUDelft samen met marktpartijen. www.wepods.nl Foto: Provincie Gelderland

midsize nl

r sensor city, assen In Assen is met een glasvezelnetwerk met 200 meetpunten waarop vaste en mobiele sensoren kunnen worden aangesloten een grootschalig stedelijke meetinfrastructuur gerealiseerd. Op dit netwerk vinden testen plaats voor sensorsystemen die oplossingen bieden voor typisch stedelijke problemen als mobiliteit, energie, veiligheid, crowd management, zorg en leefklimaat of combinaties daarvan. Sensor City is een initiatief van de Provincie Drenthe en gemeente Assen en moet hét living lab worden voor sensortechnologie en de toepassing ervan voor maatschappelijke vraagstukken. www.sensorcity.nl Foto: Sensor City

reeds tests plaats in Nederland, zoals met de WEpod tussen Ede en Wageningen. Niet alleen personenauto’s worden getest. Rond Zwolle wordt geëxperimenteerd met platooning, waarbij alleen de eerste vrachtwagen in de rij bemand is en de rest er volautomatisch achteraan rijdt. Ten slotte wordt in het goederen vervoer gewerkt aan de realisatie van het trans-Europees transportnetwerk TEN-T, dat in 2030 gereed moet zijn. Synchromodaliteit is hierbij het toverwoord. Het netwerk biedt de mogelijkheid om op elk gewenst moment op basis van actuele omstandigheden (zoals waterstand, real time-verkeersinformatie en vraag in de markt) te kiezen voor de beste vervoers modaliteit (weg, water of spoor). Om gebruik te maken van de beste voorspelbare verbinding loont het om dicht op dit netwerk te zitten. Als je een magazijn gaat bouwen, ga je het liefst op een multi modaal knooppunt in dit netwerk zitten.

midsize nl

Door Nederland lopen drie corridors van dit netwerk. De regio’s die daaraan liggen, hebben enorme potentie. Rotterdam is een toplocatie, net als de regio’s Venlo, Amsterdam en West- en Midden- Brabant. Ook in stedelijke ontwikkeling gaat tegenwoordig veel aandacht uit naar concentratie van ontwikkeling rondom vervoersknooppunten, dat heet ook wel transit oriented development. Slimme steden Veel zaken kunnen met technologische innovatie efficiënter gemanaged worden, zoals productieprocessen in fabrieken. Maar ook het beheer van de stad kan met technologische applicaties geoptimaliseerd worden. In steeds meer steden worden verkeersstromen gemonitord en gestuurd met dynamische verkeersmanagement systemen en ook voor andere stromen in de stad, als afval, energie en water, wordt steeds vaker slimme technologie toege-

past. Meerdere steden in Nederland geven invulling aan de smart city. Iets waar veel mee geëxperimenteerd wordt is de ontwikkeling van een smart grid, een slim energienetwerk. In de duurzame nieuwbouwwijk Stad van de Zon in Heerhugowaard zijn 200 huishoudens betrokken bij de proeftuin EnergieKoplopers, waarbij lokale energievraag en -productie via een slim netwerk en slimme meters op elkaar wordt afgestemd. In Eindhoven experimenteert de High Tech Campus met het eerste grootschalige smart grid op een kantorenlocatie. Daarbij gaat speciale aandacht uit naar elektrische voertuigen met bijbehorende infrastructuur, lokale energieopwekking en koppeling aan het net van andere gebruikers (zoals gebouw installaties). Privacy en democratie Een smart city worden is voor veel steden een streven geworden. Zo zijn er al meerdere ranglijsten van de smartest cities verschenen. Maar kritiek is er ook. Vooral op de eenzijdige technologische focus van de smart city die inzet op het efficiënter functioneren van de stad, maar daarbij voorbij gaat aan sociale aspecten van de stad en maatschappelijke waarden. In deze context worden vaak zorgen uitgesproken over privacy en democratie. Van wie zijn de data die verzameld worden? Tot op welke hoogte mag je burgers ‘volgen’? Denk aan de discussie over welke tele-

Er worden sinds kort ‘hackathons’ door overheden georganiseerd, waar dat voorheen alleen door bedrijven werd gedaan.

r hackathon, zwolle In navolging van grote bedrijven, organiseerde de gemeente Zwolle in de zomer van 2015 een hackathon. Dat is meestal een

foongegevens verzameld mogen worden. De signalen van smartphones worden allang gebruikt voor het monitoren van bezoekersstromen. Met wifitracking probeert ProRail de inrichting van stations te verbeteren en gaan winkels na bij welk schap je je het langst ophoudt. Mensen die betogen dat smart city-initiatieven de democratie ondermijnen, vragen zich hardop af welke keuzes ten grondslag liggen aan de inzet van toepassingen, aan de ontwikkeling van algoritmes en welke data daar wel en niet in worden meegenomen. Wordt met een focus op efficiëntie niet voorbij gegaan aan politieke keuzes? Gaat het streven naar efficiëntere verkeersstromen niet voorbij aan de keuze of het wel zo wenselijk is automobiliteit met betere doorstroming te stimuleren en het niet beter is heel andere, groene vormen van mobiliteit, bijvoorbeeld via openbaar vervoer, te stimuleren? Een vraag die des te prangender wordt als men beseft dat er in smart city-initiatieven gemeenschapsgeld wordt geïnvesteerd. Maarten Hajer (voormalig directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving) pleit dan ook voor ‘smart urbanism’, waarbij we oog houden voor de belangen die gemoeid zijn met technologie. Open data De vraag van wie data zijn, heeft geleid tot een beweging die pleit voor ‘open data’ en experimenteert met toepassin-

gen ervan. Onder andere door mensen in staat te stellen zelf gegevens te verzamelen. In Amsterdam is geëxperimenteerd met de Smart Citizen Kit, waarmee bewoners gegevens over luchtkwaliteit, en omgevingsgeluid konden verzamelen. De Copenhagen Wheel is een wiel waarmee je je eigen fiets kan transformeren in een hybride e-bike en tegelijkertijd metingen kan doen van de luchtkwaliteit, de staat van het wegdek en verkeersopstoppingen. En iSPEX is een applicatie met opzetstuk voor je smartphone waarmee je de luchtkwaliteit kan meten. Na een succesvolle proef in Nederland wordt er nu een Europees onderzoek uitgezet. Overheden werken ook steeds vaker met open data. Zo maken verschillende gemeenten gedetailleerd inzichtelijk waar gemeentegeld aan wordt uitgegeven. Dit gebeurt bijvoorbeeld in Groningen. Ook zijn er experimenten waarmee op buurtniveau de besteding in kaart wordt gebracht op basis waarvan buurtbewoners worden uitgenodigd om eventuele wijzigingen voor te stellen. Tot slot worden sinds kort hackathons door overheden georganiseerd, waar dat voorheen alleen door bedrijven werd gedaan. Dat zijn brainstorms, met een competitief element, waarin kleine teams worden uitgedaagd om te komen met een oplossing voor een casuïstiek.

24-uurs-brainstorm, met een competitief element, waarin kleine teams worden uitgedaagd om te komen met een oplossing voor een casuïstiek. In Zwolle gingen specialisten met data geleverd door de gemeente aan de slag om een antwoord te vinden op het vraagstuk hoe de gemeente ouderen langer zelfstandig laat wonen én laat deelnemen aan de maatschappij. Foto: Movin, www.movin.io

midsize nl

Met automatisering ontstaan er ook nieuwe kansen.

Nieuwe maakindustrie Momenteel gaat er veel aandacht uit naar de nieuwe automatiseringsgolf en wat die betekent voor de werkgelegenheid. Daarbij wordt vooral gewaarschuwd voor de negatieve gevolgen. In de beschrijving van de trend Economie en arbeidsmarkt in transitie gaan we hier uitgebreid op in. Met automatisering ontstaan echter ook nieuwe kansen. Verdere automatisering van productieprocessen kan de productiviteit verhogen. Dit kan bedrijven ertoe bewegen af te zien van het uitbesteden van productie naar lagelonenlanden of zelfs uitbestede productie weer terug te halen naar Nederland. ‘Smart industry’ of ‘de nieuwe maakindustrie’ zijn termen die in dit kader gebezigd worden. De nieuwe maakindustrie is niet alleen voorbehouden aan grote bedrijven met een groot investeringsvermogen om robots aan te schaffen en productielijnen en arbeids taken te automatiseren. Een robot kan tegenwoordig ook geleased worden. Voor een andere taak, bij een ander bedrijf, wordt deze robot gewoon opnieuw geprogrammeerd. Het eerste ‘uitzendbureau voor robots’ is al operatief. Daarnaast is er een ‘makers movement’ groeiende. Een netwerk van mensen die pionieren met nieuwe productietechnieken, die experimenteren en uitvinden. In steeds meer (ook middelgrote) steden zijn Fablabs ontmoetingsplaats voor deze ‘makers’. Fablabs zijn werkplaatsen die laagdrempelig toegang bieden tot geavanceerde apparatuur als 3D-printers en lasersnijders. Soms zijn het ware broedplaatsen waar ontwerpers, techneuten, biochemici, et cetera samenwerken aan innovaties. Er zijn steeds meer ontwerpers, onderzoekers en ondernemers die de mogelijkheden van moderne productietechnieken en nieuwe materialen verkennen. In Waalwijk worden met 3D-printers nieuwe innovatieve schoenontwerpen gemaakt, in Arnhem experimenteert modeontwerpster Pauline van Dongen met het integreren van technologie, zoals zonneceltechnologie, in kledingstukken. En op andere plekken pionieren ontwerpers met 3D-geprinte stoelen, bruggen en gebouwen. In de medische wereld wordt

midsize nl

3D-printtechnologie al gebruikt voor prothesen en worden testen gedaan met printen met organisch materiaal. Bouwafval kan beter gerecycled worden dankzij nieuwe scheidingstechnieken. Smaak stoffen kunnen efficiënter uit fruit en planten worden gewonnen. In Nederland neemt het aantal snelgroeiende start-ups toe, die nieuwe – veelal duurzamere en daardoor vaak ook goedkopere – productietechnieken hebben ontwikkeld. Een toekomst van overvloed? Met het hoge tempo van technologische innovatie zijn er steeds meer mensen die met optimisme naar de toekomst kijken. Innovatie in zonneceltechnologie maakt dat de cellen steeds meer rendement geven en de productie van zonnecellen steeds goedkoper wordt. Sinds de recente ontdekking van de veelzijdige eigenschappen van grafeen zijn er steeds meer optimisten die denken dat we straks in overvloed kunnen leven. Grafeen kan worden ingezet om zonnecellen efficiënter te maken en voor supersnelle oplaadbare batterijen met een grotere capaciteit. Met grafeenoxide kan zeewater en afvalwater worden gefilterd tot drinkwater. Tot slot werd vorig jaar ontdekt dat grafeen waterstof uit de lucht kan filteren door alleen protonen door te laten. Als die ontdekking gebruikt wordt in brandstofcellen voor elektriciteit zou de lucht een oneindige bron van energie kunnen zijn. Vooralsnog zijn wetenschappers én marktpartijen volop aan het experimenteren met goedkope productie van grafeen en praktische toepassingen daarvan. 4

1. oecd (2013), Broadband Portal, Geraadpleegd 25 maart 2015 http://www.oecd.org/sti/ broadband/oecdbroadbandportal.htm en

Ook met andere toepassing van technologie en de slimme inzet van eigenschappen van de natuur kunnen verschillende reststromen benut worden of kringlopen heel lokaal georganiseerd worden. Denk aan water dat lokaal gezuiverd wordt, afvalstoffen uit water die worden gebruikt als meststof of planten die vervuilde grond saneren. Met al deze innovaties zijn we steeds meer in staat om zelfvoorzienend te worden. Deze innovaties kunnen bijdragen aan de overgang van een context die gedomineerd wordt door toenemende schaarste aan grondstoffen naar een context van (hergebruikte) grondstoffen en energie in overvloed.

geraadpleegd 19-1-2016. http://kpvvdashboard-4. blogspot.nl/ 3. rvo (2015), Cijfers elektrisch vervoer, geraad-

CBS (2013), ICT gebruik van personen naar

pleegd 19-1-2016. http://www.rvo.nl/onderwer-

persoonskenmerken, Geraadpleegd 25 maart

pen/duurzaam-ondernemen/energie-en-mili-

2015 http://statline.cbs.nl/Statweb/selecti-

eu-innovaties/elektrisch-rijden/stand-van-zaken/

on/?VW=T&DM=SLNL&PA=71098ned&D1 =73-77%2c92-113&D2=0-2&D3=a&HDR=G1 &STB=T%2cG2. 2. kpvv crow(2015), Deelauto’s in Neder-

cijfers 4. N ature Nanotechnology, Graphene applications, Focus issue: October 2014 Volume 9 No 10 pp725868, Geraadpleegd 25-1-2016. http://www.nature.

land sterk gegroeid met 28%, Dashboard

com/nnano/focus/graphene-applications/index.

duurzame en slimme mobiliteit Autodelen,

html

Vragen die deze trend stelt In een context van technologische innovatie en digitalisering van de samenleving, is het voor de middelgrote stad relevant stil te staan bij de volgende vragen:

Ω Wat betekenen trends in mobiliteit voor de bereikbaarheid van de middelgrote stad en de regio? Welke kansen en opgaven zijn er?

r smart citizen kit De Smart Citizen Kit stelt mensen in staat zelf omgevingsvariabelen te meten en informatie te delen. Dit leidt tot data en dashboards die ook voor beleidsmakers en wetenschappers interessant zijn. Ook

Ω Op welke manier werkt de gemeente aan het verzamelen en beschikbaar stellen van data? Wat zijn de ambities van de gemeente op dit gebied? En welke samenwerkingen zou de gemeente kunnen helpen om beter inzicht te krijgen in het functioneren van de stad en de regio?

de smartphone kan steeds vaker als sensor voor het genereren van data gebruikt worden. Zo kan je met de iSPEX applicatie en opzetstukje de luchtkwaliteit meten. www.smartcitizen.me Foto: Fablab Barcelona

Verder lezen: Ω Diamandis, P., S. Kotler (2012), Abundance: The Future Is Better Than You Think, Free Press, New York. Ω Townsend, A. (2013), Smart Cities: Big Data, Civic Hackers, and the Quest for a New Utopia, W.W. Norton & Company, New York. Ω Hajer, M., M. Dassen (2014), Slimme steden, de opgave voor de 21e-eeuwse stedenbouw in beeld, nai010uitgevers, Rotterdam. Ω Botsman, R., R. Rogers (2010), What's Mine Is Yours: The Rise of Collaborative Consumption, HarperCollins, New York. Ω Waal, M. de (2013), De stad als interface, hoe nieuwe media de stad veranderen, nai010 uitgevers, Rotterdam. Ω ruimtevolk (2015), Pamflet Ruimte voor smart industry, Arnhem.

Ω Welke slimme-stad-toepassingen bieden kansen voor de middelgrote stad? Welke voordelen kunnen daarmee behaald worden en voor wie? Welke initiatieven zijn er op dit gebied vanuit de lokale en regionale samenleving en markt? Ω Zijn er bedrijven, ondernemers en ontwerpers in de gemeente of regio die pionieren met nieuwe technologie? Wat kunnen zij voor de gemeente en regio betekenen en vice versa?

midsize nl

vincent ten thij Directeur High Tech Systems Park in Hengelo

interv iew

Samenwerken met innovatieve bedrijven geeft meer slagkracht. Het bedrijventerrein van Thales Nederland in Hengelo – een opvolger van Hollandse Signaal – is onherkenbaar veranderd. Weg zijn de hekken, de slagbomen en de industriële fabriekshallen. De moderne bedrijvencampus biedt naast nieuwbouw van Thales ruimte voor aanverwante hightechbedrijven. ‘Als we beter samenwerken met onze omgeving, kunnen er bijzondere dingen gebeuren’, zegt Vincent ten Thij. Hij zorgde met zijn team voor de transformatie van het gebied en begeleidt de verdere ontwikkeling van het High Tech Systems Park.

Radars en OV-poortjes ‘Thales Nederland is gespecialiseerd in hightech elektronica en software voor defensie en transport, zoals radars en communicatie-equipment. Ook de OV-poortjes op de NS-stations zijn van ons. Hier in Hengelo werken circa 1.500 mensen, vooral ingenieurs. Er zijn weinig plekken in Nederland met zo’n hoge concentratie technisch hooggeschoold personeel. Van het High Tech Systems Park is ongeveer de helft gevuld met onze gebouwen. Tot de jaren negentig was Thales een producerend industrieel bedrijf. De oude fabriekshallen zijn niet geschikt voor het ingenieursbureau dat we nu zijn. Drie jaar geleden maakten we een masterplan voor de toekomst van Thales. Daarbij kwam steeds het woord samenwerking terug, zowel intern als extern. We hebben geïnvesteerd in een omgeving waar dat mogelijk is: nieuwe gebouwen op een groen terrein met in het hart een shared facilities center.’

midsize nl

De ligging bij de middelgrote stad Hengelo heeft voor- en nadelen.

midsize nl

Veel bedrijven voelen zich aangesproken door het concept; zij zien de symbiose van techniek als een enorme stimulans.

Inspirerende samenwerking ‘De eerste fase van de vernieuwing is in juni 2014 afgerond met de opening van het terrein door minister Kamp. De volgende stap is de verdere ontwikkeling van het High Tech Systems Park om de externe samenwerking te stimuleren. Kruisbestuiving van verschillende disciplines is essentieel om innovatief te blijven. Ons bedrijf valt onder de militaire weten regelgeving en daardoor waren we altijd zeer gesloten. Toch willen we met externen samenwerken. Daarvoor moet je hordes overwinnen, onder andere op het gebied van beveiliging.’ Briljante ideeën ‘We werken samen met de Universiteit Twente in Enschede. Bij kennisinstituten ontstaan innovatieve bedrijven, eenlingen met briljante ideeën. Op het High Tech Systems Park kunnen zij een volgende stap zetten, bijvoorbeeld in het incubatorgebouw voor startups dat hier komt. Wij delen onze marketingkennis, maar ook onze test-labs. Het brengt ons ook veel want kleinere bedrijven hebben lenigheid om te innoveren. De samenwerking inspireert en brengt ons meer slagkracht.’ Commitment via een coöperatie ‘Veel bedrijven voelen zich aangesproken door het concept; zij zien de symbiose van techniek als een enorme stimulans. We kunnen het nieuwbouwtempo bijna niet bijhouden met de sloop. Alle ondernemers worden lid van de coöperatie die hiervoor is opgericht. De leden mogen zich uitspreken over de vestigingsmogelijkheden voor nieuwkomers en committeren zich met kennisuitwisseling. Dat gebeurt via een systeem van encryptietechnologie, zodat de inbrenger altijd eigenaar blijft van die kennis. Vanuit de coöperatie investeren we ook in duurzaamheid, bijvoorbeeld met een systeem dat gebruikmaakt van de restwarmte van het nabijgelegen Akzo. Zo gebruiken we de samenwerking ook als innovatieplatform voor nieuwe energievormen.’ Gebiedsontwikkeling ‘Het is bijzonder dat we als private partij een gebied ontwikkelen. Het initiatief voor de vernieuwing ligt

bij ons, het is immers onze grond. Maar de samenwerking met verschillende overheden is goed. Provincie Overijssel heeft dit gebied aangewezen als technologiehotspot en een fonds opgericht van 3 miljoen euro. Dat fonds helpt bedrijven bij de financiering van hun vestiging op het High Tech Systems Park. De provincie ziet dit als een grote kans om meer werkgelegenheid te realiseren. Met de gemeente Hengelo is goede afstemming over de infrastructuur. Wij zorgen op de campus voor wegen, riolering en duurzame energievoorzieningen. De gemeente sluit daarbij aan met investeringen in de openbare ruimte rondom ons terrein en de aansluiting op Warmtenet Hengelo.’ Middelgrote stad ‘De ligging bij de middelgrote stad Hengelo heeft voor- en nadelen. We krijgen veel aandacht vanuit de gemeente; voor de nieuwbouw hebben ze een speciaal team ingesteld om de vergunningverlening soepel te laten verlopen. Hengelo heeft wel beperkte slagkracht op het gebied van financiën en beschikbaarheid van medewerkers en kennis. Bovendien is de invloed van een middelgrote stad beperkt. Ik ben een groot voorstander van de samenwerking van Enschede, Almelo en Hengelo in Twentestad. Als ze de cultuurverschillen niet zo uitvergroten, kan dat een organisatie van betekenis worden. Twentestad zou zich ook moeten hardmaken voor betere bereikbaarheid, want het is belemmerend voor internationaal zakendoen dat we twee uur reizen van Schiphol liggen.’ Technisch talent ‘Thales zit momenteel in een spagaat. Voor de toekomst van ons bedrijf is het essentieel dat we technisch talent blijven werven. Maar er vervallen ook tweehonderd arbeidsplaatsen vanwege conjuncturele ontwikkelingen. Toch blijven we investeren in de ontwikkeling van de bedrijvencampus. Bij infrastructurele investeringen praat je over de lange termijn. We hopen dat technisch Nederland door de supermoderne faciliteiten, de groene omgeving en het collectief van technische bedrijven makkelijker de stap over de IJssel zet.’ w

midsize nl

trend 5

Energie足 transitie en verduurzaming Bevolkings- en welvaarttoename leiden tot een grote druk op hulpbronnen en het milieu. In 2050 is de wereldwijde vraag naar energie en voedsel verdubbeld. Een ontkoppeling tussen de groei van de economie en het gebruik van natuurlijke hulpbronnen is onvermijdbaar. Klimaatverandering, afname in biodiversiteit, voedselvoorziening en 足materiaalgebruik zijn grote, samenhangende opgaven waar we niet omheen kunnen. Wereldwijd zijn zich steeds meer mensen bewust van deze uitdagingen. Ook in Nederland nemen particulieren, bedrijven en overheden initiatieven om betaalbare, lokale en duurzame energie te gaan leveren en om ook verder op een duurzamere manier met onze leefomgeving om te gaan.

midsize nl

Groeiende inzet op energietransitie Sterk schommelende olieprijzen, geo足 politieke spanningen, bewustwording van schaarsheid van fossiele brandstoffen en de negatieve effecten van verbranding ervan op het milieu maken dat er meer en meer aandacht komt voor energieopwekking uit hernieuwbare bronnen en lokaal opwekken in plaats van het importeren van energie of brandstoffen uit verre landen. In Europa zet Duitsland in op windenergie, Spanje op zonne-energie en de Europese Unie wil toewerken naar een Europese Energie Unie. Daarin moeten alle lidstaten hetzelfde energiebeleid voeren, gericht op het goedkoper en schoner maken van energie voor burgers in de Europese Unie. In Nederland is de inzet op duurzamere energievoorziening concreet geworden met het in 2013 gesloten Energie足akkoord. Desondanks blijft het duurzame aandeel in de Nederlandse energiemix ver achter op andere EU-landen. Alleen Malta en Luxemburg presteren slechter. Zeker in het licht van Europese, maar ook nationale, ambities

r energy innovation park, alkmaar Het Energy Innovation Park is een gezamenlijk initiatief van Gemeente Alkmaar, Provincie Noord-Holland, Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord en energiebedrijf TAQA en faciliteert innovaties die bijdragen aan een geleidelijke energietransitie. Het huisvest een Energy Innovation Center en een incubator voor duurzame energie waarmee kruisbestuiving tussen grote bedrijven, mkb'ers, start-ups en onderwijs wordt gefaciliteerd. Samenwerking is er onder andere met ECN en Energy Valley (de samenwerking van markt kennis en overheid op het gebied van schone en innovatieve energie in Drenthe, Fryslân, Groningen en Noord-Holland Noord). www.energypark.nl Foto: Energy Innovation Park

zal Nederland de komende tijd nog fors moeten inzetten op energietransitie. 1 Verduurzaming van de gebouwde omgeving Circa 40 procent van het energieverbruik en een derde van de CO2-uitstoot is gerelateerd aan het gebruik van gebouwen. Met de verduurzaming van de gebouwde omgeving kan dus een belangrijke bijdrage geleverd worden aan het verminderen van de CO2-uitstoot. Dat kan naast het inzetten op verbruik van energie uit hernieuwbare bronnen, bereikt worden met energiebesparingsmaatregelen. Het aantal energiezuinige woningen neemt gestaag toe. Een groot deel van deze groei is het gevolg van de bouw van goed geïsoleerde nieuwbouwwoningen en de sloop van slecht geïsoleerde woningen. Een belangrijke opgave ligt echter in het verduurzamen van bestaande woningen. Het aantal verduurzaamde woningen neemt gestaag toe. De crisis heeft echter een negatief effect gehad op het aantal woningen dat verduurzaamd wordt. In

2008 lag het aantal woningen waarbij twee of meer substantiële maatregelen voor energiebesparing zijn genomen nog op ruim 275.000. Sindsdien is dit gedaald naar onder 175.000 in 2013. Dit laatste aantal loopt gelijk met het reguliere renovatietempo van woningen van eens in de 45 jaar. 2 De huidige verwachting dat de prijs van olie, en daarmee de kosten van energie uit fossiele bronnen, komende

tijd laag zullen blijven, zal mogelijk ook een negatieve uitwerking hebben op de bereidheid van particulieren om te investeren in woningverduurzaming. Immers, kostenbesparing op de energierekening is voor particulieren het belangrijkste motief voor energiebesparingsmaatregelen. Desalniettemin maken de energiekosten een belangrijk deel uit van de woonlasten. Een Nederlands huishouden besteedt ge-

Zeker in het licht van Europese, maar ook nationale, ambities zal Nederland de komende tijd nog fors moeten inzetten op energietransitie.

midsize nl

Ondanks de crisis zijn tal van particulieren en (consortia van) marktpartijen bezig met innovatie in duurzame nieuwbouw en verduurzaming van bestaande bouw. middeld 1.680 euro (prijspeil 2015/2016) per jaar aan gas en elektriciteit. Voor de laagste inkomens kan een besparing op energiekosten een belangrijke bijdrage leveren aan verlaging van de totale woonlasten, die momenteel 40 procent van hun uitgaven beslaan. Ondanks de crisis zijn tal van particulieren en (consortia van) marktpartijen bezig met innovatie in duurzame nieuwbouw en verduurzaming van bestaande bouw. Nulop-de-meter-woningen, waarbij evenveel energie opgewekt wordt als dat er wordt verbruikt, zijn zowel in nieuwbouw als in renovatie allang geen wensbeeld meer, maar realiteit. Met slimme bouwtechnieken kunnen bestaande woningen tegenwoordig zelfs in één dag gerenoveerd

worden. Veel inspirerende projecten zijn te vinden op www.energiesprong.nl. Ook op gebiedsniveau wordt gewerkt aan verduurzaming van de gebouwde omgeving. Lokale slimme energienetten, smart grids, zijn steeds vaker onderdeel van de plannen voor en realisatie van nieuwe wijken. Grote dakoppervlakten in stedelijk gebied worden ingezet voor zonne-energiecentrales, zoals het dak van een tennishal in Haarlem dat is omgetoverd tot Zonnecentrale Fablohal. En aan de rand van steden worden inventieve verbindingen gelegd met bijvoorbeeld boeren of tuinbouwbedrijven. Door voortgaande technologische innovatie worden deze oplossingen steeds makkelijker te realiseren.

Circulaire economie Het gedachtegoed van de ‘circulaire economie’ is de afgelopen jaren steeds populairder geworden. Dit gedachtegoed behelst een integrale visie op het systeem van people, planet en profit en gaat meer concreet vooral over het (hoogwaardig) hergebruik van grondstoffen. Lineaire processen van grondstofwinning tot productie tot consumptie worden vervangen door circulaire processen. Bedrijven zien winst in circulaire businessmodellen. Zo worden steeds meer producten als dienst aangeboden. Een printer ‘lease’ je van de producent Océ. Philips heeft met Schiphol een contract waarbij de laatste betaalt voor licht, niet voor lampen. De producten blijven in bezit van de producent, die de producten of componenten daarvan aan het eind van de levensduur hergebruikt. Ook het concept van de ‘circulaire stad’ wint aan aandacht en het aantal initiatieven op dit vlak groeit. Als je de stad als ecosysteem beschouwt en kijkt naar haar metabolisme, dan ontwaren zich diverse grondstofstromen. Denk aan watergebruik, energiegebruik, afvalstromen, aanvoer van bouwmaterialen en afvoer van sloopafval. Het uitgangspunt van een circulaire stad is dat grondstofstromen na gebruik opnieuw ingezet worden voor nieuwe producten en diensten. Daarbij gaat het niet alleen om het zo goed mogelijk in de kringloop terugbrengen van

r warmetnet hengelo Warmtenet Hengelo (WNH) is opgericht door de gemeente Hengelo. Het pakt de groei van het netwerk op een voor de sector unieke manier aan: op basis van vraag in plaats van op basis van aanbod. Normaliter wordt een warmtenet opgezet doordat er een overschot is aan onbenutte restwarmte, waarbij vanaf de hoofdlocatie een hoofdleiding wordt aangelegd met aansluitingen voor afnemers. Hengelo doet dat precies andersom: het ontwikkelt dichtbij de vraag naar energie kleine locaties die warmte opwekken. Vervolgens koppelt WNH deze locaties, zodat een groeiend netwerk ontstaat. www.warmtenethengelo.nl Foto: Warmtenet Hengelo

midsize nl

r waterschoonsysteem, sneek Het Waterschoonsysteem in de wijk Noorderhoek in Sneek zamelt organisch afval en verschillende soorten afvalwater van huishoudens in. Het zwartwater (toiletwater) en het grijswater (overig huishoudelijk afvalwater) worden apart van elkaar in een lokale zuiveringsinstallatie schoongemaakt en geloosd op het hemelwaterriool. Schadelijke stoffen uit het water zoals stikstof, fosfaat en medicijnresten worden voor meer dan 90% verwijderd. In het systeem wordt niet alleen water gezuiverd, maar ook energie geproduceerd in de vorm van biogas. Ook wordt er warmte teruggewonnen uit reststromen. Met vrijgekomen energie worden de woningen verwarmd. www.waterschoon.nl Foto: Wetterskip Fryslân

r circulaire gebiedsontwikkeling in the valley, haarlemmermeer The Valley is het centrale innovatiegebied op Schiphol Trade Park. Het wordt opgezet als nationale en internationale etalage voor de transitie naar een circulaire economie. Het bedrijfsleven, de overheid, non-profit organisaties en onderwijsinstellingen werken veelal individueel aan oplossingen. The Valley brengt deze partijen bijeen, waarmee het gebied de proeftuin wordt waar zichtbaar wordt samengewerkt aan de circulaire economie. Op de foto de bijeenkomst die de start van de samenwerking aan de ontwikkeling van het gebied markeert. www.circularvalley.nl Foto: Schiphol Trade Park

midsize nl

huidige afvalstromen, maar ook om het herontwerpen van materiaal- en productketens om zo (nieuwe) lokale kringlopen te realiseren. Het doel is een systeem dat de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen maximaliseert en waardevernietiging zo veel mogelijk beperkt. Voor steden kan een circulaire benadering van de stad directe baten opleveren, zoals milieuwinst, kostenbesparing en extra waardecreatie. Daarnaast zijn er indirecte baten, zoals extra werkgelegenheid, nieuwe bedrijvigheid en innovatie. Het idee achter het circulaire denken is dat het de steden niet alleen duurzamer maakt, maar ook onafhankelijker en veerkrachtiger. In Nederland zijn al diverse praktijkvoorbeelden van deze benaderingswijze te vinden. Voorbeelden waarbij soms ook de banden tussen stad en platteland stevig worden aangehaald. Zo wint het Amsterdamse waterbedrijf fosfaat uit urine dat vervolgens gebruikt wordt als meststof, vergast Leeuwarden de mest van koeien om zo energie op te wekken en werkt het Havenbedrijf in Rotterdam samen met een afvalverwerker, een bank en andere bedrijven aan kringlopen in het Circularity Center. Tegelijkertijd vergt brede inzet op de circulaire stad nog wel een grote cultuuromslag bij overheid, markt en consument. Duurzame voedselproductie Met de groeiende aandacht voor het klimaat groeit ook de aandacht voor duurzame voedselproductie. Aan de ene kant omdat landbouw ook een grote speler is in de emissie van broeikasgassen. De Nederlandse landbouw is verantwoordelijk voor circa 14 procent van de broeikasgasemissies, ongeveer gelijk verdeeld over methaan, lachgas en koolstofdioxide. Belangrijke bronnen van emissies zijn de veehouderij (vooral de rundveehouderij), de glastuinbouw en het (kunst)mest gebruik. Zodoende stimuleert de overheid verduurzaming van de landbouwsector. 3 Daarnaast groeit de aandacht door bewustere consumptiepatronen en dat leidt tot voedselproductie waarbij de scheiding tussen stad en land vervaagt. Allereerst valt daarbij te denken aan stadslandbouwinitiatieven. In steeds meer steden maken bewonersgroepen dankbaar gebruik van bouwgronden die door de economische crisis braak zijn blijven liggen door daar tijdelijke buurtmoestuinen te realiseren. Een ‘dakakker’ is een dakoppervlak dat gebruikt wordt voor het verbouwen van voedsel. Dergelijke initiatieven kunnen op veel sympathie en steun rekenen, aangezien de uitstraling van groene daken wordt

midsize nl

gewaardeerd en groene daken tevens een bijdrage kunnen leveren aan de luchtkwaliteit in de stad. Pioniers zijn bezig met het ontwikkelen van technologieën om grootschalige voedselproductie in gebouwen, zoals leegstaand vastgoed, rendabel te maken. Vooralsnog lijkt dit nog toekomstmuziek. Kleinschalige initiatieven kunnen echter voedselproducten met een hoge belevingswaarde opleveren en een bijdrage leveren aan bewustwording van duurzame voedselproductie. In de stad zijn er verder initiatieven om voedselverspilling tegen te gaan. Zo zamelen voedselbanken producten in die net over de houdbaarheidsdatum heen zijn – of in ieder geval door winkels niet meer verkocht worden – en er zijn (buurt)restaurants die hiermee koken. Ook zijn er in steden initiatieven voor biover-

gisting (omzetting van voedselresten in brandstof) op locatie en zijn marktpartijen bezig met de ontwikkeling van biovergisters voor gebruik in de woning. Daarnaast groeit het aantal collectieven van burgers die gezamenlijk voedsel inkopen bij boerenbedrijven in de nabijheid. Bijvoorbeeld via lokale voedselcoöperaties of via platforms als Buitengewone Varkens. Vaak worden bij dit soort initiatieven ook open dagen en activiteiten georganiseerd; mensen kunnen de boerderij ook beleven. Een bijzonder concept is Herenboeren, 200 huishoudens worden gezamenlijk eigenaar van een coöperatieve boerderij. De oprichting van de eerste coöperatieve boerderij bij Vught is in ver gevorderd stadium, in de buurt van Ede wordt hard gewerkt aan een tweede.

r wijkbedrijf bilgaard, leeuwarden In de wijk Bilgaard in Leeuwarden wordt gewerkt aan nieuwe manieren en financieringsmodellen om de wijk te verbeteren en te verduurzamen. Het Wijkbedrijf richt zich op het opknappen van woningen, het verbeteren van de omgeving en de sociale binding in de wijk. Met als doel energie besparen, comfort verhogen, kosten reduceren en banen realiseren. Door zelf energie op te wekken bespaart men op energiekosten, de besparing wordt vervolgens geïnvesteerd in verdere verduurzaming. Met deze kleine lokale geldstromen wordt het initiële budget van de corporatie aangevuld en kan er opeens veel meer bereikt worden. www.wijkbedrijfbilgaard.nl Foto: Harry Cock

Een belangrijke ontwikkeling is de opkomst van coöperaties die lokale duurzame initiatieven nemen. Energieke samenleving Door te denken in termen van ‘groene groei’ – het combineren van een verminderd gebruik van natuurlijke hulpbronnen en economische belangen – wordt de energietransitie een uitdaging met een organiserend vermogen. Diverse initiatieven uit de Nederlandse samenleving en de markt laten dit zien. Een belangrijke ontwikkeling hierbij is de opkomst van coöperaties die lokale duurzame initiatieven nemen. Op het gebied van energie telt Nederland eind 2015 23 windcoöperaties, 189 lokale energiecoöperaties, 21 projectcoöperaties en 18 participatiecollectieven (niet coöperatief). Het totaal aantal leden van al deze coöperaties bedraagt 35-40.000. Deze aantallen nemen nog steeds toe. De

website www.hieropgewekt.nl biedt een overzicht van ruim 500 lokale duurzame initiatieven in heel Nederland. En veel informele initiatieven op straat-, buurten wijkniveau, waarin burgers met elkaar samenwerken voor isolatie van hun huizen, collectieve aanschaf van zonnepanelen, voorlichting over energiebesparing, huiskamerbijeenkomsten, autodelen et cetera, zijn hier nog niet eens in opgenomen. Het handelingsperspectief van energiecoöperaties is echter nog relatief beperkt, concludeerden het Planbureau voor de Leefomgeving en Asisearch in 2014. Onder meer door onzekerheid over financiering en de beperkingen aan vrijwillige inzet. Om dit te ondervangen bundelen lokale energiecoöperaties steeds vaker hun krachten. 4 De Lokale Energiemotor

van Hier Opgewekt laat met een continue sterke groei van het aantal coöperaties en de groeiende investeringskracht van coöperaties wat dit betreft een hoopvol beeld zien. 5 Energieke overheid Om daadwerkelijk een bijdrage te leveren aan energietransitie en verduurzaming van onze leefomgeving en economie, is ook een energieke overheid nodig. De Nederlandse overheid juicht initiatief vanuit de samenleving op het gebied van energie en duurzaamheid van harte toe, omdat zij burgers en ondernemers hard nodig heeft om de klimaat- en milieudoelstellingen te halen. Op nationaal schaalniveau gaat dat namelijk moeizaam. De uitvoering van het Energieakkoord hapert en de Stroomwet is midsize nl

Ondanks alle positieve inspanningen blijft verduurzaming van bestaand vastgoed een moeilijke opgave.

eind 2015 gesneuveld in de Eerste Kamer, waardoor duurzame energieplannen uit dit akkoord verder vertraging oplopen. Met de ‘Klimaatzaak’ heeft Urgenda de druk op de nationale overheid om te werken aan CO2-reductie opgevoerd. De aangespannen rechtszaak werd gewonnen. De Staat is tegen het vonnis in beroep gegaan, maar internationaal is Nederland met deze zaak in de schijnwerpers gekomen. Bovendien heeft Urgenda met deze rechtszaak vele mensen in Nederland gemobiliseerd. Zo verzochten tienduizenden wetenschappers, burgers, bedrijven en de bijna 900 mede-eisers de overheid om niet in beroep te gaan. Op lager schaalniveau reiken de ambities van provincies en gemeenten vaak verder dan de doelstellingen in het Energieakkoord en lijkt de slagkracht groter. Zo is er een groot aantal gemeenten dat zich ten doel heeft gesteld op niet al te lange termijn energieneutraal te zijn. Veel gemeenten zijn actief in het faciliteren van lokale duurzame initiatieven vanuit de markt en de samenleving. Ze hanteren lokale stimuleringsmaatregelen voor zonnepanelen en verduurzamen de eigen gebouwenvoorraad en bedrijfsvoering. Maar ook nemen ze zelf (mede) initiatief om te werken aan de transitie naar duurzame energieopwekking of aan energieneutrale (nieuwbouw-) gebieden en werken ze op regionaal niveau samen om volume en slagkracht te realiseren. Voorbeelden zijn er te over. Van het warmtenet in Hengelo, energieneutrale nieuwbouwwijken als Stad van de Zon in Heerhugowaard

midsize nl

of het voormalige vliegveld Valkenburg bij Katwijk tot de Duurzame Energie Coöperatie Regio Alkmaar (DECRA) waarin vijf gemeenten en een regionaal afval- en energiebedrijf samenwerken om duurzame energieproductie in de regio te stimuleren. Ondanks alle positieve inspanningen van gemeenten blijft de verduurzaming van bestaand vastgoed een moeilijke opgave. Op de Energietop 2015 van de Vereniging Nederlandse Gemeenten werd zelfs gesproken dat er op dit gebied sprake is van een achterstand. In de energietransitie en verduurzaming spelen ook provincies een grote rol. Net als veel gemeenten leggen zij momenteel de lat voor energietransitie hoger dan het nationale Energieakkoord. In de invulling van hun verantwoordelijkheid op het gebied van ruimte, economie, regionaal vervoer en provinciale wegen kunnen ze een belangrijke bijdrage leveren. Denk aan voorwaarden die gesteld kunnen worden bij concessies voor het openbaar vervoer. Bovendien beschikken veel provincies nog over grote reserves uit de verkoop van hun aandelen in energiebedrijven. Meerdere provincies zetten dit geld in voor (revolverende) fondsen voor de financiering van energieprojecten.

van duurzaamheid toch ondermaats presteert, maakt echter duidelijk dat er voor concrete stappen in het verduurzamen van onze samenleving en een overgang naar een ‘groene economie’ nog een lange weg te gaan is. Daarbij is er een onmiskenbare rol weggelegd voor de overheid. Econoom Mariana Mazzucato stelt dat een ondernemende – en dus investerende – overheid cruciaal is om innovatie op het gebied van duurzaamheid aan te jagen en zo deze transitie te bewerkstelligen.

1. Luttikhuis, P. (2015), Nederland blijft in EU ver achter, NRC Handelsblad 19-2-2015, http://www.nrc.nl/klimaat/2015/02/19/nederland-blijft-in-eu-ver-achter/ 2. D e Ruyter, P. (2015), Scenario’s energie in de gebouwde omgeving, Amstelveen. 3. pbl (2010), Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering. Mondiale opgaven en nationaal beleid, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag.

Groene economie De energie onder burgers, in de markt en bij gemeenten en provincies stemt positief over de ontwikkeling naar een duurzamere samenleving. Dat Nederland vanuit Europees perspectief op het gebied

4. pbl & Asisearch (2014), Energiecoöperaties: ambities, handelingsperspectief en interactie met gemeenten, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. 5. H ier opgewekt (2015), Lokale energie monitor 2015.

Vragen die deze trend stelt Met de opgaven voor energietransitie en verduurzaming en de initiatieven op dit gebied vanuit de samenleving, is het voor de middelgrote stad relevant stil te staan bij de volgende vragen:

r nul op de meter-woningen, emmen In de jaren-60-wijk Emmerhout zijn 60 bestaande woningen gerenoveerd tot zogenaamde Nul op de Meter-woningen; woningen die minimaal zoveel energie opwekken als ze verbruiken. De renovatie duurde tien dagen per woning. De renovatie werd uitgevoerd in het kader van de Stroomversnelling, een netwerk van ambitieuze bouwers, toeleveranciers, corporaties, gemeentes, financiers, netbeheerders en anderen die samenwerken om Nul op de Meter-reno-

Ω Welke bijdrage kan de middelgrote stad of de regio leveren aan de nationale opgave tot verduurzaming en energietransitie? Ω Op welke manier zou verduurzaming en energietransitie kunnen bijdragen aan gebiedsopgaven? Van het moderniseren van gebieden om ze aantrekkelijker te maken tot het realiseren van nieuwe businessmodellen voor transformatie.

vaties en -nieuwbouw te realiseren. www.stroomversnelling.nl Foto: Frank Hanswijk

Ω Wat zouden verduurzaming en energietransitie kunnen betekenen voor de regionale economie en werk gelegenheid? Ω Welke energie zit er in de lokale samenleving – onder bewoners en bedrijven – en op welke manier faciliteert of stimuleert de gemeente dit?

Verder lezen: Ω Hajer, M. (2012), De energieke samenleving, op zoek naar een sturingsfilosofie voor een schone economie, Signalenrapport, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. Ω Sijmons D., e.a. (2014), Landschap en energie. Ontwerpen voor transitie, nai010 uitgevers, Rotterdam. Ω Klein, N. (2014), This Changes Everything: Capitalism vs. The Climate, Simon & Schuster, New York. Ω Pauli, G. (2014), Blauwe economie, Nieuw Amsterdam, Amsterdam Ω ruimtevolk (2015), Het perspectief van de circulaire stad, Arnhem.

Ω Hoe werkt de gemeente regionaal samen met andere gemeenten of aanbieders van nutsvoorzieningen op gebied van verduurzaming?

midsize nl

drs. a.a.m. brok Burgemeester Dordrecht en voorzitter Drechtsteden

interv iew

‘Steeds meer mensen nemen de afslag Dordrecht. De regio Drechtsteden profiteert van de groei in de internationale maritieme industrie. En Koningsdag 2015 heeft Dordrecht als toeristische trekker op de kaart gezet. Tegelijkertijd zijn er zorgen over de werkgelegenheid, die achterblijft bij de rest van het land. De bestuurlijke samenwerking in de Drechtsteden is uniek, vindt Drechtstedenvoorzitter Brok. ‘Dat is te danken aan het homogene gebied en de egalitaire bestuurscultuur. Je moet elkaar iets gunnen.’

Samen stad aan het water ‘Dordrecht is met 119.000 inwoners de 23ste gemeente van Nederland en in de zeven Drechtsteden wonen bijna 300.000 mensen. De Drechtsteden vormen een aaneengesloten stedelijk gebied tussen Rotterdam en Antwerpen waarbij de focus ligt op de maritieme industrie en de maakindustrie. We doen dingen gezamenlijk waarvoor de gemeenten afzonderlijk veel te klein zijn. Bijna 60 procent van onze gemeentelijke begrotingen zijn regio-gerelateerd. Daarover gaat dus de Drechtraad. Het Drechtstedenmodel is hier succesvol omdat het een homogeen gebied is en omdat de samenwerking heel organisch is ontwikkeld.’

midsize nl

Ω dordrecht in cijfers Inwoners (2015): 118.899 Gemiddelde WOZ-waarde woningen (2014): ¤ 159.000 Arbeidsplaatsen (2014): 49.900 Ω wat gaat er goed? De samenwerking in de Drechtsteden werkt goed. Ik ben er trots op dat het een samenwerking van de politiek is, en niet van de burgemeesters en wethouders. Ω wat kan er beter? De regio is internationaal toonaangevend als het gaat om de maritieme industrie. Maar de werkgelegenheid in de andere sectoren blijft nog achter bij het landelijk gemiddelde.

midsize nl

Veel relatief kleine bedrijven in onze regio zijn nog te weinig bezig met innovatie.

Samen stad aan het water ‘Dordrecht is met bijna 119.000 inwoners de 23ste gemeente van Nederland en in de zeven Drechtsteden wonen bijna 300.000 mensen. De Drechtsteden vormen een aaneengesloten stedelijk gebied tussen Rotterdam en Antwerpen waarbij de focus ligt op de maritieme industrie en de maakindustrie. We doen dingen gezamenlijk waarvoor de gemeenten afzonderlijk veel te klein zijn. Bijna 60 procent van onze gemeentelijke begrotingen is regio-gerelateerd. Daarover gaat dus de Drechtraad. Het Drechtstedenmodel is hier succesvol omdat het een homogeen gebied is en omdat de samenwerking heel organisch is ontwikkeld.’ Gelijkheid ‘De Drechtsteden vormen de enige gemeenschappe lijke regeling van Nederland die door de politiek wordt bestuurd. Maart 2016 bestaan we tien jaar. Mijn voorganger de heer Bandell creëerde een model op basis van gelijkheid. Elke wethouder of burgemeester is even relevant en daardoor gaat er geen politieke energie verloren aan competitief gedrag. We hebben een bestuurscultuur waarbij de gunningsfactor hoog is. Uiteraard is er ook een schaduwkant: de wijze van besturen is heel arbeidsintensief omdat alle ideeën, ontwikkelingen en besluiten breed met elkaar worden gedeeld. Alle bestuurders zijn zowel op lokaal als regionaal niveau actief. Ik denk dat de lokale politiek op termijn kiest voor minder wethouders per gemeente.’ Maritieme delta ‘In het Drechtstedengebied zitten veel grote bedrijven die internationaal toonaangevend zijn. Niet veel mensen weten dat de reconstructie van het Panama kanaal hier werd bedacht. Grote havens in Azië worden aangelegd door Drechtstedelijke bedrijven en we hebben hier de grootste baggeraars van de wereld. Met die unieke mondiale maritieme industrie proberen we de regio profiel te geven. Daarbij zien we de maritieme delta van Antwerpen tot Rotterdam, Zeeland en Moerdijk als één geheel. We hebben er bewust voor gekozen om onze haven onder te brengen in het Havenbedrijf Rotterdam. Elke haven apart beheren en ontwikkelen is natuurlijk waanzin. Dat is grensbeperkt denken. Laten we met dit deel van Europa dingen doen die goed zijn voor de internationale economie.’

Foto: Frederike Slieker

Broosheid ‘Op dit moment groeit de economie in die maritieme industrie harder dan andere sectoren. Toch gaat het hierbij maar om een kleine 10 procent van de bedrijvigheid. In de andere sectoren lopen we achter en

dat is zorgwekkend. De werkgelegenheid groeit in Dordrecht minder hard dan elders in het land. We zijn economisch een kwetsbaar gebied. Dordrecht heeft als industriestad van oudsher veel laagopgeleiden. Dat zorgt voor broosheid op de arbeidsmarkt. Ruim 30 procent van de inwoners is van allochtone westerse en niet-westerse origine. Veel van hen hebben een taal- en opleidingsachterstand.’ Duurzaamheidsfabriek ‘Een van de initiatieven om de lokale arbeidsmarkt te versterken is de Duurzaamheidsfabriek. Hier werken onderwijs, bedrijfsleven en gemeente samen aan innovatieve concepten voor duurzame technologie. Duurzame ontwikkeling van het bedrijfsleven is niet mogelijk zonder innovatie. Veel relatief kleine bedrijven in onze regio zijn daar nog te weinig mee bezig. Via de Duurzaamheidsfabriek proberen we ondernemers en onderwijs met elkaar te verbinden. En dat lukt. Ik zie dat bedrijven elkaar ontmoeten, tot kruisbestuiving komen, verbindingen maken, tot nieuwe ideeën komen. Het zou mooi zijn als nog meer bedrijven meedoen, niet alleen uit Dordrecht maar uit de hele regio. Mede dankzij de Duurzaamheidsfabriek heeft Dordrecht het predicaat Onderwijsstad 2015-2016 gekregen. Maar het is niet alleen van het onderwijs, het moet ook echt van het bedrijfsleven zijn, en een klein beetje van de overheid.’ Bestaansrecht bewezen ‘De decentralisaties in het sociaal domein zijn voor een groot deel Drechtstreden-breed opgepakt. De rekenkamer heeft er onderzoek naar gedaan en het gaat hier echt goed. Er zijn natuurlijk wel klachten van mensen die eerst ergens recht op hadden en nu niet meer, maar de organisatie is hier geen issue. Regionale samenwerking blijkt ook hiervoor goed te werken. Als je zulke grote decentralisaties aankan, dan heeft het Drechtstedenmodel zijn bestaansrecht wel bewezen.’ Koningsdag nieuwe stijl ‘Rotterdam heeft een hele gezonde bravoure, in Dordrecht zijn we van oudsher wat introverter. Maar dat begint te veranderen. De viering van Koningsdag 2015 heeft eraan bijgedragen dat onze genetisch ingegeven bescheidenheid wat wegebt. Na de komst van de Majesteit is het toerisme enorm toegenomen. Vroeger reed men Dordrecht voorbij op weg van Rotterdam naar Antwerpen. Sinds Koningsdag nemen steeds meer mensen de afslag Dordrecht. En daar zijn we natuurlijk heel erg blij mee.’ w

midsize nl

trend 6

Veranderende vraag naar ruimte Met de trends en ontwikkelingen in de economie, in de samenleving, op het gebied van technologie en duurzaamheid is hoe en waar we wonen, werken, winkelen, recreëren aan verandering onderhevig. Het gebruik van en de vraag naar ruimte verandert. En dat is dan ook waar de ruimtelijke ordening en de vastgoedsector op inspelen. Kijken we terug, dan zien we dat met de modernisering van de industrie deze zich verplaatste naar de randen van de stad. Om gezondheidsredenen en ideeën over efficiëntie werd de stad steeds verder ingedeeld in monofunctionele gebieden. De opkomst van de diensteneconomie zorgde voor een enorme groei in de productie van kantoren, veelal aan de rand van de stad en makkelijk bereikbaar vanaf de snelweg. Binnensteden werden aangepast op de behoefte van steeds meer grote retailketens.

Decennia lang vormde demografische en economische groei de motor voor de vastgoedmarkt en lang was de bouwsector ook een belangrijke motor van de economie. Inmiddels heeft de economische crisis sterke sporen in het landschap achtergelaten. Steeds meer kantoren, winkels en woningen staan leeg. Nu de economie stabiliseert en er soms tekenen van herstel te zien zijn, zal op sommige plekken de vraag naar woningen en winkelen kantoorruimte weer toenemen. Maar op sommige plekken ook niet. Tegelijkertijd zijn er ontwikkelingen die bijdragen aan een structurele verandering van de aard van de vraag naar ruimte. Anders werken en de toekomst van kantoren Werkgelegenheid en de manier waarop we werken zullen in de komende jaren veranderen. Terwijl de beroepsbevolking, werkgelegenheid en het aantal kantoorbanen de komende jaren in Nederland nog licht toenemen, is er in 2020 naar verwachting een omslagpunt bereikt. Met

midsize nl

r kantorenaanpak, nieuwegein De gemeente Nieuwegein, een gemeente met veel kantorenleegstand, loopt bij de aanpak daarvan voorop. Sinds 2007, dus al voor de crisis, voert de gemeente een helder kantorenbeleid waarin de transformatie van kantoren naar woningbouw wordt gefaciliteerd. Sindsdien zijn er ruim 400 woningen in voormalige werkpanden gerealiseerd. Belangrijke succesfactor is dat er voor ieder transformatie-initiatief bij de gemeente één accounthouder is die het begeleidt, waardoor procedures soepeler en sneller doorlopen kunnen worden. Daarnaast waren veel kantooreigenaren lokale kleine beleggers, iets wat meer voorkomt in middelgrote steden dan in de grote stad. www.nieuwegein.nl/kantorenaanpak Foto: Pim Geerts

de daling van werkgelegenheid zal ook het aantal kantoorbanen en dus de vraag naar kantoorruimte afnemen. Daarnaast zorgt de opkomst van ‘het nieuwe werken’ voor een afnemende vraag naar kantoren. Doordat mensen thuiswerken en werkplekken delen, is de vraag naar het aantal vierkante meters per kantoorbaan de afgelopen jaren gedaald. Bij grote bedrijven en organisaties van 26,1 vierkante meter in 2001 tot 19,5 vierkante meter in 2012. 1 De prognose is dat dit verder daalt tot 12 vierkante meter per fte in 2020. 2 Tot slot beïnvloedt het groeiend aandeel zzp’ers in de beroepsbevolking de vraag naar kantoorruimte. Inmiddels is ruim 1 op de 10 mensen in de beroepsbevolking zzp’er. Of deze groei doorzet, hangt mede af van het overheidsbeleid op dit punt. Veel zzp’ers, kleine ondernemers maar ook werknemers van grote bedrijven werken in toenemende mate in koffiebars en flexibele, laagdrempelige co-working plekken, zoals Starbucks en Seats2Meet. Deze werkplekken worden ook wel third places genoemd.

Sinds de crisis is de kantorenleegstand in Nederland elk jaar toegenomen. Momenteel staat gemiddeld bijna 17 procent van alle kantoren leeg, waarvan meer dan de helft structureel. Met name in de Randstad en dan specifiek in de regio rondom Amsterdam en Rotterdam is de kantorenleegstand hoog. Lange tijd werden nog kantoren bijgebouwd en nam de totale voorraad toe, maar sinds 2013 worden meer meters onttrokken dan toegevoegd, met als gevolg een lichte afname van de kantorenvoorraad. 3

In de aanpak van leegstand van kantoren is transformatie een veelgehoord adagium. Transformatie komt echter maar mondjes maat van de grond. Vooral kantoren op centrale locaties en in woonwijken komen hier volgens vastgoedexperts voor in aanmerking. De kantoren op deze locaties kunnen worden herontwikkeld tot nieuwe woningen, hotels en ruimte voor creatieve bedrijven. Op formele perifere locaties bestaat weinig perspectief voor transformatie, terwijl dat nu net de locaties zijn met de meeste incourante kantoren.

Op perifere locaties bestaat weinig perspectief voor kantoortransformatie.

midsize nl

r kroepoekfabriek, vlaardingen Aan de Koningin Wilhelmina haven is een monumentaal pand, dat eerder dienst deed als pakhuis en kroepoekfabriek, getransformeerd tot regionaal poppodium. Het initiatief van cultureel ondernemers biedt niet alleen onderdak aan een popzaal, maar is ook een plek voor talentonwikkeling met een muzieklab voor bands dj's en rappers, een dansstudio en een mediaruimte met mogelijkheden voor fotografie, video en design. Flexwerkplekken zijn er per dag te huur. www.kroepoekfabriek.nl Foto: Thijs Over De Vest

Veranderende productie en logistiek en de toekomst van bedrijventerreinen Technologische innovatie zal bijdragen aan een veranderende vraag naar bedrijfs vastgoed en beïnvloedt de locatiekeuze van bedrijven. In het Verenigd Koninkrijk wordt breed aandacht besteed aan de toekomst van de nationale maakindustrie en concreet verkend wat deze ontwikkelingen betekenen voor het productie landschap. Ook in Nederland groeit onder de noemer smart industry de aandacht hiervoor. Het productielandschap wordt meer gevarieerd en meer gedistribueerd. Van gespecialiseerde productiecampussen op strategische locaties in internationale logistieke netwerken tot gedistribueerde productie in het stedelijk weefsel. Daarbij valt te denken aan kleine werkplaatsen met productie die geen overlast veroorzaakt voor haar omgeving, locaties en gebouwen in de stad die open zijn voor klanten, partners en de gemeen-

schap (fablabs en printshops) of aan thuisproductie met particuliere 3D-printers. 4 Op het gebied van logistiek zijn er ook veranderingen die de vraag naar bedrijfsvastgoed en locatiekeuze beïnvloeden. Er zal vanuit de detailhandelsmarkt meer behoefte zijn aan (gedeelde) magazijnruimte aan de rand van de stad of op strategische plekken vanaf waar een bestelling binnen een uur in de winkel kan zijn, dan aan magazijnruimte in de binnenstad. En door de optimalisatie van het internationaal goederenvervoer door Europa langs een bepekt aantal corridors – het trans-Europees transportnetwerk TEN-T, dat in 2030 gereed moet zijn – zullen met name multimodale knooppunten aan dit netwerk enorm aantrekkelijk worden voor internationaal opererende productie- en transportbedrijven. Vooral in de regio’s aan dit transportnetwerk laat de vraag naar ruimte voor distributiecentra een schaalvergroting zien. Momenteel gaat het bij meer dan een kwart van de vraag

Sommige bedrijventerreinen lenen zich voor revitalisatie tot moderne werklandschappen.

midsize nl

naar logistieke kavels om kavels groter dan 5 hectare. Daarbij is ook vraag naar kavels van 8, 10, 15 en zelfs 20 hectare. In Zwolle opende Wehkamp onlangs het grootste geautomatiseerde distributiecentrum van de wereld, een gebouw met een oppervlakte van 53.000 vierkante meter. Momenteel is ongeveer 30 procent van de bedrijventerreinen in Nederland verouderd. Officieel staat hiervan 8 tot 10 procent leeg, maar in werkelijkheid is de leegstand twee keer zo hoog. Deels leegstaande panden worden immers niet meegerekend. Sommige bedrijven terreinen lenen zich voor revitalisatie tot moderne werklandschappen. Dat is het geval als er sprake is van economische dynamiek met potentie en een gunstige locatie; goed ontsloten en in een gebied dat aangemerkt kan worden als regionale economische hotspot. Andere bedrijventerreinen aan de rand van de stad of wijk kunnen goed dienst blijven doen als vestigingsplaats van lokale servicebedrijven als loodgieters en autogarages. Deze terreinen kunnen soms ook interessant zijn voor logistieke hubs vanwaar last mile logistiek wordt gecoördineerd. Er zijn echter ook veel verouderde terreinen met weinig perspectief. Deze zijn vaak gelegen in gebieden waar niet alleen beperkte vraag is naar bedrijfsruimte, maar waar ook de verdere vastgoedmarkt ontspannen is. De potentie van deze terreinen om getransformeerd te worden tot bijvoorbeeld woongebieden is beperkt. 5

LEEGSTAND KANTOREN

LEEGSTAND WINKELS

Winterswijk

40%

25%

Kerkrade

35%

Almere

20%

Alkmaar

Nieuwegein

30% Deventer

Oldambt

Kerkrade

Almelo

Gouda

Veenendaal

25%

Amersfoort Apeldoorn Alphen aan den Rijn

Enschede

De Ronde Venen

Dordrecht Helmond Amsterdam Rotterdam Almelo Zwolle Arnhem Lochem Enschede Maastricht Ede Utrecht Breda

Deventer

Hoogeveen Barneveld Hoorn Ridderkerk

20% Hengelo Zaanstad

Doetinchem Oss

's-Hertogenbosch Delft

15%

Zeist

Tilburg Leiden Tiel Alkmaar Haarlem 's-Gravenhage Sittard-Geleen Heerhugowaard Weert Peel en Maas Waalwijk Harderwijk Kampen Lelystad Etten-Leur Roosendaal Veldhoven Venlo Goes Pijnacker-Nootdorp Nijkerk Nijmegen Den Helder

10% 5%

Velsen Oldambt Rijssen-Holten

Schiedam

Utrechtse Heuvelrug

Roosendaal

Valkenswaard

Heerlen Weert Den Helder 's-Gravenhage Waalwijk Leeuwarden Hoogeveen Eindhoven Emmen De Bilt Rotterdam Harderwijk Doetinchem Hengelo Hoorn Peel en Maas Velsen Groningen Apeldoorn Arnhem Ede Ridderkerk Veenendaal Nijmegen Dordrecht Zeist Gouda Breda De Ronde Venen Oss Nieuwegein Zaanstad Maastricht Leiden Venlo Goes Haarlem Almere Heerhugowaard Nijkerk Tilburg Amsterdam Rijssen-Holten Lochem Barneveld Utrecht Delft Amersfoort Papendrecht Zoetermeer Etten-Leur Soest 's-Hertogenbosch Alphen aan den Rijn Pijnacker-Nootdorp Zwolle Veldhoven Tiel Noordoostpolder Winterswijk Haarlemmermeer Helmond

10%

Eindhoven Leeuwarden Groningen De Bilt Heerlen

Kampen Coevorden

Schiedam

Soest

Lelystad

Haarlemmermeer

Zoetermeer

Emmen

Sittard-Geleen

15%

Utrechtse Heuvelrug

Valkenswaard Noordoostpolder

Coevorden*

Papendrecht*

Leegstand kantoren en winkels 2014 De gele balk geeft het gemiddelde voor Nederland aan. In geel de vier grootste gemeenten, in grijs gemeenten met meer dan 150.000 inwoners. * Voor Coevorden en Papendrecht waren geen data beschikbaar Bron: Planbureau voor de Leefomgeving

midsize nl

Anders winkelen en de toekomst van binnensteden De manier waarop mensen aankopen doen is veranderd. Online winkelen wordt voor steeds meer branches een serieuze concurrent van de fysieke winkel en leidt tot minder vraag naar winkelruimte. Een krimp van het totale winkeloppervlak met dertig procent is zeer aannemelijk, volgens hoogleraar e-marketing Cor Molenaar. Winkels die in de concurrentie met online winkelen overeind blijven, zijn luxe winkels, goedkope winkels (zo heeft Primark geen webshop), winkels die inspelen op beleving zoals flagship stores, ambachtelijke winkels of familiewinkels met oog voor de klant. Ook zijn er steeds meer mengvormen te zien: winkels met horeca en shop-in-shop-formules. Soms passen winkels hun formule en bedrijfsstrategie aan, met grote gevolgen voor binnensteden. Een voorbeeld daarvan is De Bijenkorf die uit een groot aantal steden vertrok. Het middensegment in het winkellandschap heeft het momenteel zwaar. Dat is bijvoorbeeld te zien aan het faillissement van ketens als V&D. Tegelijkertijd groeit het fenomeen bricks & clicks: de combinatie van een fysieke en online winkel. Traditionele winkels zien in dat ze steeds meer klandizie zullen

Profielen van binnensteden Binnensteden zijn gegroepeerd op basis van hun positie op verschillende sociaaleconomische en fysiekruimtelijke indicatoren. Bron: Evers, D. et al. (2015), De veerkrachtige binnenstad, Den Haag: PBL.

midsize nl

verliezen als ze niet ook online opereren. Online winkels zien in dat een fysieke plek voor het zien, voelen en beleven van een product of merk kan bijdragen aan groei in omzet. Nog verder gaat de recente ontwikkeling van omni channel winkels, waarbij online verkoop is geĂŻntegreerd in het winkelconcept. Online aankopen worden daarbij Ăn de winkel gedaan. Daarmee vertroebelt de scheiding tussen online en fysieke winkels. Tot slot zijn er steeds meer hele winkelgebieden die ook online een representatie hebben: een website met praktische informatie over de winkels in het gebied, actuele aanbiedingen of zelfs een gezamenlijke webwinkel. Voorbeelden zijn de 9straatjesonline.com en Roosendaal Smart Retail City. Deze ontwikkelingen zullen zorgen voor meer vraag naar kleinere winkelruimtes wegens minder behoefte aan magazijncapaciteit op dure locaties. De vraag naar magazijncapaciteit zal zich verplaatsen naar goedkopere strategische locaties, bijvoorbeeld op minder dan een uur rijden van winkel en klant. Door online winkelen en innovatie in logistiek zal de distributie veel fijnmaziger worden. Er zullen meer bestelbusjes in de stad rondrijden, met mogelijk meer congestie en luchtvervuiling als gevolg. Daarnaast zullen er

r straataanpak winkelleegstand, heerlen In Heerlen en tal van andere steden heeft de straataanpak van Stichting Streetwise de afgelopen jaren bijgedragen aan het terugdringen van de winkelleegstand. Met de straataanpak zetten Sjaak Vinken en Leonie Kuepers in op nieuw ondernemerschap door ondernemers te begeleiden bij de ontwikkeling van – vernieuwende – winkelconcepten, terwijl ook aan draagvlak bij bewoners, eigenaren en ondernemers wordt gewerkt. Streetwise werkt hierbij nauw samen met gemeente, provincie, vastgoedeigenaren en financieringsverstrekkers. www.stichtingstreetwise.nl Foto: Pascal Moors / Nose for Photography

locaties in de buurt worden ingericht waar bestellingen kunnen worden afgehaald, zoals de ophaalpunten van Bol.com bij Albert Heijn, ophaallocaties van deBuren, of de pick up points van Albert Heijn zelf. De pick up points zijn samen met de opkomst van treinstations en tankstations als aankooplocaties tekenen dat in de retailwereld ook gemak steeds meer centraal komt te staan. Zo komen naast de binnenstad andere aankooplocaties op en is het niet vanzelfsprekend meer dat de binnenstad de primaire aankooplocatie is. De binnenstad zal dus in toenemende

mate meer moeten bieden dan winkels. Steeds meer binnensteden zetten daarom ook in op sfeer en beleving. Momenteel staat in Nederland gemiddeld ruim 9 procent van het winkeloppervlak leeg. Een kwart van de leegstand is, met een leegstand van langer dan drie jaar, structureel te noemen. Met name de centrumgebieden van kleinere en middelgrote steden hebben te maken met veel leegstand. Ook regionaal zijn er verschillen. Regio’s die te maken hebben met bevolkingskrimp vertonen meer leegstand dan gemiddeld. Locatus, de belangrijk-

De binnenstad zal in toenemende mate meer moeten bieden dan winkels.

ste onderzoeker van winkelleegstand in Nederland, concludeerde begin dit jaar dat in 2015 de leegstand voor het eerst sinds jaren is gestagneerd. In de centra van middelgrote steden nam de leegstand echter wel toe. Bij de aanpak van leegstand in binnensteden blijft de blik veelal gericht op de retailsector. Optimisme klinkt door in berichten over de groei van het aantal nieuwe zelfstandige ondernemers in winkelstraten. Waar ketens het zwaar hebben komt ruimte voor nieuwe ondernemers met nieuwe concepten en mengformules en veel aandacht voor de klant. Locatus ziet een toename van dit soort ondernemers, met name op zogenaamde B- en C-locaties in binnensteden. Zelfstandigen kunnen beter dan logge winkelketens inspelen op de dynamische wereld en kunnen (een deel van) een winkelgebied een nieuwe impuls geven. Voor veel steden loont het echter om verder te kijken dan winkels voor het toekomstperspectief van hun binnenstad. Van oudsher was het gebruik van binnensteden veel diverser, pas sinds de jaren 70 is het zwaartepunt op retail komen te liggen. midsize nl

r ruimte voor zelfbouw in het havenkwartier, deventer Een aanvankelijk plan om het Havenkwartier op basis van een traditioneel masterplan te herontwikkelen, werd in 2006 door de gemeente ingetrokken. In plaats daarvan werd het gebied in handen gegeven van pakweg driehonderd kleine gebruikers en investeerders. Hierdoor kunnen de kwaliteiten van het gebied, inclusief het erfgoed, optimaal worden benut voor de vestiging van zowel bedrijven als woningen. Er is zowel ruimte voor nieuwbouw (waaronder zelfbouw), als voor hergebruik van voormalige bedrijfsgebouwen. www.havenkwartierdeventer.com Foto: Gemeente Deventer

Meer diversiteit in woonbehoefte De vraag naar woningen verandert met de veranderingen in de samenleving. Zo groeit het aantal eenpersoonshuishoudens en wordt daarop aanhakend steeds vaker gepleit voor het realiseren van kleinere woningen. Zeker op plekken waar de woningprijzen relatief hoog zijn, houdt dat woningen ook voor alleenstaanden betaalbaar. Een grote bijdrage aan de toename van alleenstaanden wordt geleverd door vergrijzing. Het ingezette beleid dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig moe-

midsize nl

ten wonen, versterkt daarnaast de vraag naar levensloopbestendige woningen, met zorgvoorzieningen in de nabijheid en alternatieve woonvormen, zoals kangoeroe足woningen of wooncollectieven van ouderen. Op de woningmarkt groeit de vraag naar huurwoningen. Voor veel jonge mensen is het niet meer zo vanzelfsprekend om een woning te kopen. Door flexibilisering van de arbeidsmarkt is het steeds moeilijker om te voldoen aan de eisen voor een lening bij de bank. Tegelijkertijd heeft de

economische crisis duidelijk gemaakt dat het soms helemaal niet zo verstandig is om een woning te kopen. In plaats van een middel tot vermogensopbouw kan een eigen woning in een kwetsbare lokale woningmarkt net zo goed een blok aan het been worden. Een internationalere bevolking met mensen die tijdelijk in Nederland komen werken, zorgt ook voor een vraag naar meer tijdelijke woonvormen: van goedkope huurwoningen voor goedkope arbeidskrachten tot modaal en hoger segment huurwoningen geschikt voor gezinnen en long stay-appartementen voor kennis足 werkers. Een andere tijdelijke woonvorm is het concept van het parentshouse, tijdelijke opvang van pas gescheiden ouders waar kinderen op bezoek kunnen komen. In een samenleving waarin echtscheidingen geen uitzondering meer zijn, komen daarnaast ook nieuwe meer permanente woonvormen op als bijvoorbeeld samenwonende eenoudergezinnen. De woning is ondertussen allang niet meer alleen een plek om te wonen. De toenemende flexibilisering van de arbeids足markt en de promotie van thuiswerken hebben ervoor gezorgd dat de woning ook steeds meer een werkplek is

Op de woningmarkt groeit de vraag naar huurwoningen. Voor veel jonge mensen is het niet meer zo vanzelfsprekend om een woning te kopen.

350 De Bilt

Utrechtse Heuvelrug

Zeist

De Ronde Venen

300

Lochem

Barneveld Soest

Pijnacker-Nootdorp Nijkerk Veldhoven

250

Haarlemmermeer

Ede

200

Peel en Maas

Etten-Leur Velsen Breda 's-Hertogenbosch Waalwijk Harderwijk

Utrecht Alphen aan den Rijn

Oss Veenendaal Helmond Nieuwegein

Leiden Apeldoorn Heerhugowaard

Roosendaal

Amersfoort NEDERLAND

Eindhoven

Zwolle Kampen Tiel Doetinchem Nijmegen Deventer Coevorden Papendrecht Zoetermeer Den Haag Tilburg Hoorn Gouda Almere Delft Alkmaar Winterswijk Maastricht Venlo Zaanstad Noordoostpolder Arnhem Goes

Ridderkerk

geworden. Daarnaast wordt de woning met de vergrijzing steeds vaker de plek waar zorg kan worden ontvangen. Zo wordt het woonhuis steeds meer een leefhuis, met specifieke eisen aan indeling en ruimtes. Tot slot worden mensen kritischer ten aanzien van de energieprestatie van woningen. Nu energienotaloze woningen geen toekomstmuziek meer zijn, worden op dat gebied steeds hogere eisen gesteld aan nieuwbouwwoningen. Kortom, de vraag naar woningen is aan het veranderen, wordt meer divers en waar ‘wonen’ tot voor kort ‘werk’ volgde, bepaalt de woonomgeving nu steeds vaker waar mensen gaan werken. De woonomgeving wordt belangrijker. Tegelijkertijd is de woningbouwproductie door institutionele partijen de afgelopen jaren weinig divers geweest. Rijwoningen domineren nog steeds de nieuwbouw productie, terwijl juist dat type woningen in Nederland al volop aanwezig is. Ook is de nieuwbouwproductie door ontwikkelaars de afgelopen tijd grotendeels tot stilstand gekomen. In dit spectrum is het niet verwonderlijk dat particuliere woningbouw is toegenomen en dat andere innovatieve ontwikkelaars opstaan. Zij bieden een reeks aan nieuwe woonpro-

Amsterdam

Haarlem

Rijssen-Holten Weert

Valkenswaard

Hengelo Dordrecht

Almelo

150

Lelystad Sittard-Geleen Rotterdam

Hoogeveen Enschede

Groningen

Emmen

Den Helder

Schiedam Leeuwarden Kerkrade

Oldambt

100 0

WOZ-waarde woningen 2014 De gele balk geeft het gemiddelde voor Nederland aan. Bron: CBS

midsize nl

Tijdelijk gebruik van ruimte heeft een belangrijke rol gekregen in de transformatie van gebieden en steeds vaker zijn creatieve stadsmakers daarbij betrokken.

ducten, als wooncoöperaties met gedeelde voorzieningen, innovatieve renovatieconcepten, catalogus-zelfbouwwoningen onder architectuur, kleinschalige mobiele woningen (tiny houses), woningen die in een handomdraai te realiseren zijn als Wikihouse 4.0, en er wordt geëxperimenteerd met 3D-geprinte woningen. Functiemenging en vervaging De veranderende vraag naar ruimte vraagt meer flexibiliteit; in de gebruiksduur, in vormen van eigendom en in mogelijkheden tot menging van functies. Deze behoefte aan flexibiliteit en functiemenging conflicteert soms met de wijze waarop ruimtelijke ontwikkelingen momenteel gestuurd worden. Zo zijn bestemmingsplannen vaak zeer gedetailleerd en dicteren zij vooral functiescheiding. Er wordt wel steeds meer geëxperimenteerd met flexibele bestemmingsplannen en ook de invoering van de nieuwe omgevingswet moet bijdragen aan meer flexibiliteit. Andere ruimteproductie Zoals er in de woningbouwproductie nieuwe spelers opkomen, verandert ook

midsize nl

de manier waarop gebieden ontwikkeld of getransformeerd worden. Tot voor kort werd gebiedsontwikkeling gedomineerd door enkele grote investerende partijen; gemeente, ontwikkelaars en woning corporaties. Dit speelveld is tegenwoordig uitgebreid met kleinere ontwikkelaars, collectieven en particulieren. Tijdelijk gebruik van ruimte heeft een belangrijke rol gekregen in de transformatie van gebieden en steeds vaker zijn creatieve stadsmakers daarbij betrokken. Zij zorgen voor tijdelijke programmering, betrekken hun netwerk of bouwen nieuwe netwerken en dragen bij aan een nieuw imago voor een gebied. Verder worden partijen die tot voor kort niet bij planvorming betrokken waren, zoals energie-, water- of IT-bedrijven, steeds actiever in gebiedsontwikkeling. Zij zien in dat ook zij een rol spelen in de realisatie van slimme steden. Zo is de afgelopen jaren naast traditionele gebiedsontwikkeling een breed scala aan alternatieven ontstaan. Het lijkt erop dat de oude manier van gebiedsontwikkeling als exclusief samenspel tussen gemeente, ontwikkelaars en woningcorporaties passé is.

1. cpb (2012), Kantorenmarkt in historisch en toekomstig perspectief, Centraal Planbureau, Den Haag. 2. O fficerank Research (2015), Groot en groeiend structureel overschot kantoorruimte, Delft. 3. C ompendium voor de Leefomgeving (2015), Leegstand van kantoren 1991-2015, Geraadpleegd 19-1-2016 http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/ nl2152-Leegstand-kantoren.html?i=36-177 4. F oresight (2013), The future of manufacturing, a new era of opportunity and challenge for the UK, Project report, The Government Office for Science, London. 5. r uimtevolk (2015), Pamflet Ruimte voor smart industry, Arnhem.

Vragen die deze trend stelt Met de veranderende vraag naar ruimte en de gevolgen daarvan voor de gebouwde omgeving, is het voor de middelgrote stad relevant stil te staan bij de volgende vragen:

Ω Hoe functioneert de lokale vastgoedmarkt en wat is het regionale beeld? Wat is het beeld als naar specifieke gebieden wordt gekeken?

r tijdelijk gebruik in het scheldekwartier, vlissingen In 2007 werd duidelijk dat de ambities voor de

Ω Wat is de economische structuur van specifieke werkgebieden, kijkend naar type bedrijvigheid en onderneming en hoe verhouden de gebieden zich tot elkaar?

herontwikkeling van het oude haventerrein grenzend aan de binnenstad te hoog waren ingezet. Sinds 2009 wordt 'Stadspark Scheldekwartier' volop gebruik voor evenementen en met het luwen van de crisis komt er geleidelijk weer beweging in de markt en wordt er weer gebouwd. Interessant is het initiatief van de 'Zeeuwse Kwartiermakers' een coöperatie van lokale

Ω Hoe functioneert de eigen binnenstad? Hoe is het regionale beeld en wat is de positie van de eigen binnenstad in de regio?

architecten en aannemers die 600 tot 700 woningen willen realiseren, waarvan de helft in de sociale sector. www.scheldekwartier.nl Foto: Els Swart / Gemeente Vlissingen

Verder lezen: Ω Evers, D. et al. (2015), De veerkrachtige binnenstad, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. Ω ruimtevolk en Trendbureau Overijssel (2013), Toekomstverkenning binnensteden Overijssel, Arnhem/ Zwolle. Ω Krabben, E. van der, C.J. Pen en F. de Feijter (2015), De markt voor bedrijventerreinen, Uitkomsten van onderzoek en beleid. Platform31, Den Haag. Ω Rli (2015), Wonen in verandering, over flexibilisering en regionalisering in het woonbeleid, Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur, Den Haag. Ω Platform31 (2014), Meer ruimte voor initiatief. Organische stedelijke ontwikkeling: een tussenstand, Platform31, Den Haag.

Ω Wat is de positie van de stad als woonomgeving in de regio? Ω In welke mate zijn de trends in veranderend gebruik van vastgoed in de regionale markt zichtbaar en welke kansen en opgaven zijn er in brede zin en voor specifieke gebieden? Ω Op welke manier faciliteert de gemeente behoefte aan flexibiliteit in het gebruik van gebouwen en gebieden en zijn er knelpunten op dit gebied?

midsize nl

geert teisman Hoogleraar Bestuurskunde Erasmus Universiteit Rotterdam

interv iew

Je kunt niet meer overleven op eigen kracht. Hoogleraar bestuurskunde Geert Teisman is gespecialiseerd in complexe systemen. De vraagstukken waar middelgrote steden voor staan, zijn daar zeker onder te rekenen. En de oplossing vraagt een nieuwe vorm van bestuurskracht. ‘De hedendaagse vraagstukken vergen bestuurskracht die alleen te realiseren is in ketens en netwerken.’ Op dat gebied kunnen gemeenten veel leren van het bedrijfsleven.

Bestuurskracht ‘Het klassieke beeld van bestuurskracht gaat uit van de organisatie: wie heeft het voor het zeggen, wie hakt de knopen door? Nu moet je bestuurskracht zoeken in ketens en netwerken van verschillende partijen. Een mooi voorbeeld is de decentralisatie van de zorg. Gemeenten zijn daarbij in belangrijke mate afhankelijk van professionele zorginstanties die op een boven lokaal niveau werken. De gemeente probeert dan een organisatie aan te sturen die op een hoger schaalniveau zit. En dat werkt niet. Gemeenten merken dat ze aan kracht winnen als ze het aanbesteden van de sociale zorg gezamenlijk met andere gemeenten doen.’

midsize nl

Een goede re足 gisseur blijft op de achter足 grond en laat de hoofdrol足 spelers beter spelen. 98

midsize nl

Bij bestuurskracht nieuwe stijl gaat het om snel schakelen tussen verschillende bestuursniveaus.

Vraagstuk centraal ‘De toekomst voor middelgrote steden ligt vooral in hun vermogen om zich slim en effectief te positioneren. Dat kan door het vraagstuk centraal te stellen en vervolgens partijen te zoeken waarmee je dat specifieke vraagstuk verder kunt brengen. In de bedrijfskunde heet dat meerwaardecreatie. Het internationale bedrijfsleven weet al lang dat je niet meer kunt overleven op eigen kracht. Alleen in een keten kun je een product van hoge kwaliteit leveren en de R&D-investeringen verdelen over de partijen. Voor de overheid geldt hetzelfde en dat vraagt om regie. Niet op de Clint Eastwood-manier, waarbij je zelf ook hoofdrolspeler bent. Een goede regisseur blijft op de achtergrond en laat de hoofdrolspelers beter spelen.’ Sturen op cross-overs ‘Vroeger kon de overheid simpele vraagstukken oplossen via taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Op die manier zijn autowegen aangelegd, het watersysteem op orde gebracht, de AOW ingevoerd. De vraagstukken van deze eeuw zijn meervoudig en veranderen snel doordat de samenleving veel dynamischer is. Er is een aanpak nodig die meegroeit met het vraagstuk. Geen enkele organisatie kan dat op eigen kracht, zeker middelgrote gemeenten niet. Ze kunnen beter zoeken naar samenhang in ketens en netwerken. Dat is het organiserend principe van de 21e eeuw. Het gaat daarbij om een combinatie van de individuele excellentie van overheden, bedrijven en kennisinstellingen. Om dat te realiseren is een bestuursvorm nodig die stuurt op cross-overs in een groter gebied dan de gemeente. Dat is de cruciale kanteling die we nu aan het maken zijn.’

Foto: Angelique van Woerkom

Backoffice ‘Voor middelgrote steden geldt meer dan voor grote steden dat ze onvoldoende expertise in huis hebben. Naast ketensamenwerking biedt samenvoegen van de backoffice in een gemeenschappelijke service organisatie mogelijkheden. In een groot team kun je veel meer differentiëren en specialiseren. De competentie die daarmee wordt gegenereerd, is oneindig veel groter dan in kleine gemeentelijke afdelingen. Zo blijft het vraagstuk lokaal terwijl je de oplossing op een

hoger schaalniveau organiseert. Een vroeg voorzichtig voorbeeld was de BEL Combinatie van Blaricum, Eemnes en Laren. Later volgden de Drechtsteden met verdergaande samenwerking.’ Schakelen Bij bestuurskracht nieuwe stijl gaat het om snel schakelen tussen bestuursniveaus. Er is geen optimaal schaalniveau. Als je vastloopt met een vraagstuk ga je een schaal lager of hoger; de oplossing ligt vaak op een andere plek. Het is een natuurlijke neiging om het probleem en de oplossing eerst kleiner te maken. Als dat ook leidt tot teleurstelling kun je ervoor kiezen om op te schalen en het vraagstuk complexer te maken door er meer partijen bij te betrekken. De eerste stap voor succesvolle samenwerking is accepteren dat je het niet zelf kunt. Zonder dat is elke samenwerking gedoemd te mislukken. Daarna heb je mensen nodig die kunnen luisteren, die openstaan voor de andere partijen. Medewerkers uit verschillende domeinen hebben ongeveer een jaar nodig om elkaar te kunnen begrijpen. Het duurt in complexere netwerken wat langer om tot een plan te komen, maar die tijd win je weer terug in de uitvoering.’ Verantwoording ‘Bestuurskracht nieuwe stijl betekent ook een andere manier van verantwoording afleggen. Nu moet elke organisatie afzonderlijk verslag doen bij de lokale rekenkamer of de gemeenteraad. Het zou een enorme stap vooruit zijn als ketens van partijen gezamenlijk verantwoording kunnen afleggen over wat ze hebben gepresteerd.’ Steeds in ontwikkeling ‘Door samenwerking op verschillende schaalniveaus is de bestuursvorm steeds in ontwikkeling, afhankelijk van het vraagstuk. Dat lijkt mij een stuk gezonder dan de gemeentelijke reorganisaties die nu worden doorgevoerd, want daarmee hol je steeds achter de feiten aan. Telkens als de organisatie een beetje in verhouding is gebracht tot de vraagstukken, veranderen die vraagstukken alweer. Dus stop met reorganiseren en bouw slimme ketens en netwerken.’ w

midsize nl

trend 7

Nieuwe verhoudingen

De economische crisis heeft geleid tot een forse afname van het investeringsvermogen van partijen die van oudsher een grote rol spelen in stedelijke en regionale ontwikkeling: overheid, woningÂcorporaties, grote vastgoedbeleggers en hun ontwikkelaars. Banken stellen minder kredieten beschikbaar voor leningen en hypotheken. Terwijl een economisch herstel gloort, is de Europese economische situatie nog verre van stabiel te noemen. In deze context verschuiven de onderlinge verhoudingen tussen de overheid, markt en samenleving en veranderen de daarbij behorende rollen en verantwoordelijkheden. De speelruimte voor kleinere spelers groeit en er is een geleidelijke omschakeling ingezet van hiĂŤrarchische machtsen samenwerkingsstructuren naar horizontale netwerkÂstructuren.

100

midsize nl

Participatiesamenleving en de doe-democratie De crisis heeft versneld duidelijk gemaakt dat de opgebouwde verzorgingsstaat niet houdbaar is voor de langere termijn. Door de vergrijzing zal het beroep op regelingen van de verzorgingsstaat toenemen, terwijl het de vraag is of de overheid met een krimpende beroepsbevolking grotere overheidsinkomsten kan genereren. Zodoende koerst de overheid sinds enkele jaren op een transitie van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving, waarin een grotere rol is weggelegd voor de eigen verantwoordelijkheid van burgers. Tegelijkertijd is in de samenleving de wens tot zelfbeschikking gegroeid en nemen steeds meer mensen het heft in eigen handen. Door opschaling van instituties (als ziekenhuizen, woningcorporaties, zorgverzekeringen) en bedrijven en enkele daaraan gerelateerde schandalen is het wantrouwen in de samenleving ten aanzien van deze instituties en bedrijven gegroeid. Grote groepen in de samenleving voelen dat dergelijke instituties en

r g1000, amersfoort Een G1000 is een burgertop, een evenement waarbij op één dag inwoners en betrokkenen met elkaar in gesprek gaan over hun eigen stad, dorp of gemeente. Zij gaan op zoek naar wat zij samen belangrijk vinden voor hun gemeente. Op basis van een open gesprek kiezen de deelnemers kiezen met elkaar de onderwerpen, werken deze uit en maken een keuze uit de voorgestelde oplossingen. Tot slot bepalen zij wat er aan het einde van de dag met de uitkomsten gebeurt. G1000-initiatieven zijn er onder andere in Amersfoort, Apeldoorn, Uden, Groningen, Schiedam en Coevorden. www.G1000.nu Foto: Hans Niezen

bedrijven niet het belang van de burger, de klant of de samenleving centraal stellen, maar eerder het belang van degenen op hoge posities of de belangen van de investeerders. Dankzij internet, technologie en de netwerksamenleving zijn de mogelijkheden tot zelforganisatie enorm toegenomen. In de samenleving zien we steeds meer initiatieven van mensen om in energie coöperaties samen duurzame energie op te wekken, samen te zorgen voor betaalbare en persoonlijke zorg via zorgcoöperaties of zogenoemde stadsdorpen, coöperatieve verzekeringen op te zetten (broodfondsen), zelf of samen woningen te bouwen of te renoveren, voedsel coöperaties en buurtmoestuinen op te zetten, te experimenteren met bewonersbedrijven, et cetera. De deeleconomie groeit in deelplatforms en deelnemers. Spullen lenen van buurtgenoten doe je via Peerby, auto’s deel je via Snappcar, Croqqer koppelt klussers en mensen die thuis klussen op te knappen hebben, WeHelpen verbindt mantelzorg-

vraag en –aanbod en thuiskoks koken voor buurtgenoten via Thuisafgehaald. Soms worden diensten en goederen om niet uitgewisseld, soms wordt ervoor betaald. Al met al groeit zo een informele economie. Tegelijkertijd zijn er ook platforms die geschaard worden onder de deel economie, terwijl zij eigenlijk traditionele economische modellen als basis hebben, zoals kamerverhuurplatform Airbnb en taxi-app Uber. Ze maken het overigens wel voor veel mensen makkelijk de markt te betreden en inkomsten te genereren.

Netwerksamenwerking Sinds de jaren 90 werken overheid en bedrijven samen in een publiek-private samenwerking op basis van grote langdurige contracten. Hoewel marktpartijen daarbij mee investeren en het risico daardoor gedeeld wordt, blijkt de overheid toch vaak nog de traditionele opdrachtgever die het grootste risico voor zijn rekening neemt. Naast deze vormen van samenwerking groeien de laatste tijd andere samenwerkingen tussen publieke en private partijen die meer het

Dankzij internet, technologie en de netwerksamenleving zijn de mogelijkheden tot zelforganisatie enorm toegenomen.

midsize nl

101

r gouda bruist Gouda Bruist inspireert en enthousiasmeert, boort creativiteit in de stad aan, genereert frisse ideeën, legt verbindingen tussen actieve bewoners, mobiliseert nieuwe mensen om mee te doen en verbetert de leefbaarheid door een groeiend aantal initiatieven en initiatiefnemers. Gouda Bruist is in 2010 gestart als bewonersinitiatief en met ondersteuning van de gemeente Gouda en twee woningbouwcorporaties verder uitgegroeid. Inmiddels zijn er tweemaandelijkse 'Bruispunten' (meetups) en is er een sociaal platform goudabruist.nl met meer dan 1.400 leden en ruim 50 groepen/initiatieven. www.goudabruist.nl Foto: Hedwig Schipperheijn

r cleantech regio, stedendriehoek In de regio Stedendriehoek zetten ondernemers, onderwijs, onderzoek en overheid onder de noemer 'Cleantech Regio' in op een duurzame economie waarin energieneutraliteit speerpunt is. Aan de hand van de Cleantech Agenda met momenteel 25 businesscases werkt de regio aan concrete doelen, met als resultaat CO2-reductie, minder afval en meer werkgelegenheid. www.cleantechregio.nl Beeld: Cleantech Regio

102

midsize nl

r maatschappelijk aanbesteden Maatschappelijk aanbesteden is in opkomst. Bewoners(organisaties) krijgen niet alleen de kans om initiatieven te ontwikkelen en uit te voeren. Ze kunnen met hun lokale, kleinschalige aanpak en oplossing ook de partij zijn voor het uitvoeren van gemeenschapstaken en het beheer van de voorzieningen als buurthuizen in hun buurt. Bij maatschappelijk aanbesteden verschuift het gevoel van eigenaarschap naar de samenleving. Door betrokkenheid van bewoners en lokale organisaties komt de menselijke maat weer in beeld, waarin mensen zich meer herkennen dan in de vaak grote onpersoonlijke instituties. www.maatschappelijkaanbesteden.nl Foto: Hans Gommer

karakter hebben van een netwerksamenwerking. Zoals de triple helix-samenwerking, waarbij overheid, bedrijfsleven en onderwijs structureel samenwerken aan gemeenschappelijke doelen. Een dergelijke samenwerking wordt regelmatig voorwaardelijk beschouwd voor innovatie en een veerkrachtige lokale economie. Om de economische concurrentiepositie van een regio als geheel sterk te houden, moeten partijen tijdig herkennen wat er elders gebeurt en de relevantie van ontwikkelingen bepalen voor de eigen regio. Juist niet-overheden, zoals marktpartijen of kennisinstellingen, dragen hieraan bij. Brainport Eindhoven is de eerste regio die deze vorm van samenwerking in 2001 als uitgangspunt nam. Ondertussen wordt in steeds meer regio’s met deze publiek-private samenwerkingsvorm gewerkt. 1 Deze gevierde vorm van publiek-private samenwerking kent echter ook kritiek. Zo is deze in de ogen van sommigen beperkt en weinig flexibel. Een structurele samenwerking tussen overheid, een aantal grote bedrijven en onderwijsinstellingen gaat voorbij aan de veelheid van partijen in de samenleving – aan het middenen kleinbedrijf en sociaal ondernemers – is gedreven door het denken vanuit aanbod in plaats van vanuit vraag of behoefte en gaat voorbij aan de kansen die ook buiten de structurele samenwerking tussen enkele partijen liggen. Er klinkt een pleidooi

om samenwerking meer als ecosysteem te benaderen, als een dynamisch proces waarbij continu nieuwe partijen in samenwerkingen uitgenodigd en verwelkomd worden. Dit vraagt van de overheid dat niet alleen bestuurders, maar ook ambtenaren veel meer in het veld opereren. Zij moeten immers relevante maatschappelijke initiatieven herkennen en faciliteren én ontvankelijk zijn voor ‘unsolicited proposals’ (initiatieven van niet-overheden). Deze benadering wordt ook wel eens aangeduid met de term ‘quadruple helix’. Decentralisatie In het ruimtelijk domein wordt sinds de Nota Ruimte uit 2004 ingezet op decentralisatie van overheidstaken naar het niveau van de provincie en de gemeente. ‘Decentraal wat kan, centraal wat moet’ is sindsdien het adagium. Ook in het sociaal domein worden nu overheidstaken over-

geheveld van het Rijk naar gemeenten. Vanaf 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor jeugdzorg, werk en inkomen (participatiewet) en zorg (AWBZ begeleiding en ondersteuning). Een belangrijke aanjager van deze ontwikkeling is dat er steeds meer belang wordt gehecht aan de lokale behoefte; van een aanbodgestuurde naar vraaggestuurde invulling van overheidstaken. Daarnaast wordt de opvatting breed gedragen dat in een steeds complexere samenleving, met een veelheid aan spelers, het hiërarchische sturingsmodel van command en control minder voldoet. Allereerst omdat top-downinstructies in een complex maatschappelijk systeem al snel tot vertraging, verwatering en verzanding leiden. Daarnaast omdat dergelijke sturing weinig wendbaar is op een veranderende behoefte. Instituties zijn adaptief als ze niet alleen goed zijn

‘Triple helix’-samenwerking wordt als voorwaardelijk beschouwd voor een veer krachtige lokale economie. midsize nl

103

r drechtraad, drechtsteden Binnen de Drechtsteden werken zeven gemeenten samen: Alblasserdam, Dordrecht, Hendrik-Ido-Ambacht, Papendrecht, Sliedrecht, Zwijndrecht en binnenkort ook Hardinxveld-Giessendam. Het algemeen bestuur van de Drechtsteden wordt gevormd door de Drechtraad. Dat is een bijzonderheid in bestuurlijk Nederland. De Drechtsteden vormen namelijk de enige gemeenschappelijke regeling waarvan het algemeen bestuur bestaat uit raadsleden. www.drechtsteden.nl Foto: Drechtsteden

ingericht op specifieke taken, maar ook in staat zijn om oplossingen te vinden wanneer de omgeving verandert. Belangrijke manieren om dit te realiseren, zijn het bevorderen van decentrale oplossingen en ruimte bieden voor maatwerk, betrokkenheid en lokale verschillen. Decentralisatie is volgens sommigen ook een middel om het groeiende wantrouwen van burgers in de politiek te bestrijden. Zo stelt Benjamin Barber, schrijver van het boek If mayors ruled the world, dat lokale politiek vooral gaat om zaken die er daadwerkelijk toe doen in het dagelijks leven van mensen. Nationale politiek is met haar abstracte onderwerpen te ver verwijderd van die dagelijkse leefwereld. Ideologische veren wakkeren rivaliteit aan waardoor nationale politici in hun diepste wezen ongeschikt zijn voor samenwerking en het formuleren van gemeenschappelijke belangen. Burgemeesters, voor Barber het symbool van lokale politiek, moeten het vooral hebben van pragmatische kwaliteiten en engagement. De crisis waar de democratie zich in bevindt kan alleen bestreden worden met méér democratie, dus ook meer macht, op het lokale niveau.

104

midsize nl

Regionale samenwerking In een context waar steeds meer belang wordt toegedicht aan de stad en de stedelijke regio in economische ontwikkeling, groeit de noodzaak van regionale samenwerking. Zeker in Nederland waar de steden opzichzelfstaand te klein zijn om een rol van te betekenis te spelen in het internationale speelveld. Samenwerking tussen steden onderling of steden en omliggend gebied kan elkaars kwaliteiten versterken en agglomeratievoordelen realiseren. Zie ook de trend De stad in opkomst. Tegelijkertijd kan regionale samenwerking ook de slagvaardigheid van gemeenten vergroten. Bijvoorbeeld in het uitvoeren van bepaalde taken als regionaal openbaar vervoer. In enkele grootstedelijke regio’s werd dit uitgevoerd door de stadsregio’s (de zogenoemde WGR+ regio’s). Sinds 1 januari 2015 zijn deze samenwerkingsverbanden opgeheven, maar hebben gemeenten onderling nieuwe afspraken gemaakt over hoe ze het regionale vervoer organiseren. Soms is daarbij sprake van een soortgelijke constructie als de stadsregio. Ook bij de decentralisatie van

taken in het sociaal domein van Rijk naar gemeenten kan samenwerking tussen gemeenten bijdragen aan optimale invulling van deze taken. Worden adviezen van instanties als de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur opgevolgd, dan zullen gemeenten in de toekomst op verschillende schaalniveaus en domeinen samenwerking aangaan. Twee zaken zullen daarbij naar verwachting aandacht vragen. Hoe om te gaan met de menselijke drang tot competitie en concurrentie? Vaak profileert lokaal bestuur de eigen gemeente door zich af te zetten en beter te etaleren dan andere, vaak naburige, gemeenten. En hoe is democratische legitimiteit gewaarborgd in – mogelijk een veelheid aan – regionale samenwerkingen?

1. Rli (2014), De toekomst van de stad, de kracht van nieuwe verbindingen, Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, Den Haag.

Vragen die deze trend stelt Met de veranderende verhoudingen tussen partijen in de samenleving, de toenemende complexiteit van het speelveld en de opgaven waar lokale overheden voor staan, is het voor de middelgrote stad relevant stil te staan bij de volgende vragen: Ω Welke rol speelt samenwerking met bewoners, ondernemers en bedrijven in het besturen van de gemeente? Ω Welke dynamiek is er in de lokale gemeenschap op het gebied van actief burgerschap en ondernemerschap en wordt de potentie daarvan benut? Ω Welke regionale samenwerkingen zijn er en hoe functioneren deze? Ω Sluiten de regionale samenwerkingen aan bij de functionele relaties van de gemeente met omliggende gemeenten? Waarbij de functionele relaties geïllustreerd worden door patronen van dagelijkse verplaatsing.

Verder lezen: Ω WRR (2012), Vertrouwen in burgers, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Den Haag. Ω Barber, B. (2013), If Mayors Ruled the World: Dysfunctional Nations, Rising Cities, Yale University Press, New Haven, CT. Ω Lans, J. van der, N. Boer, DEcentraal, De stad als sociaal laboratorium, Atlas Contact, Amsterdam. Ω Uitermark, J. (2014), Verlangen naar Wikitopia, Erasmus Universiteit Rotterdam, Rotterdam Ω ruimtevolk (2014), Van onderop!, Nieuw elan in krimpregio's, Arnhem. Ω Teisman, G., e.a. (2015), De stad kennen, de stad maken, Platform31, Den Haag.

Ω Hoe verhouden het lokale bestuur en politiek en de regionale samenwerkingen zich tot elkaar? Ω Wat is de visie van de gemeente op regionale samenwerkingen en de opgaven en kansen daarin?

midsize nl

105

Samen kunnen steden in een regionaal netwerk de massa genereren die nodig is om te kunnen profiteren van agglomeratievoordelen.

Netwerkk Door Evert Meijers en Marloes Hoogerbrugge

Het spreekwoord zegt het al: ‘Beter een goede buur dan een verre vriend’. Laat Nederlandse steden nu veel buursteden hebben. Het is echter de vraag in hoeverre steden van elkaars nabijheid weten te profiteren. Uit onderzoek blijkt dat de polycentrische stedelijke structuur van Nederland volop mogelijkheden biedt voor netwerkkracht: het ontlenen van kracht uit het stedelijke netwerk. Het benutten van de netwerkkracht kan de sleutel zijn tot regionale economische groei. Dit is één van de conclusies van het Kennis voor Krachtige Steden onderzoek naar de concurrentie positie van steden en stedelijke regio’s onder leiding van Frank van Oort (Erasmus Universiteit Rotterdam) en Evert Meijers (Technische Universiteit Delft). 1 Om internationaal en nationaal een rol van betekenis te kunnen spelen hebben steden massa nodig om gespe cialiseerde economische sectoren en stedelijke functies en diensten aan te kunnen trekken en/of vast te kunnen houden. De voordelen die steden ondervinden van stedelijke massa worden agglomeratievoordelen genoemd. Het ontbreekt veel kleine en middelgrote steden in Nederland aan stedelijke massa, maar samen kunnen de steden in een regionaal netwerk wel de massa genereren die nodig is om te kunnen profiteren van agglomeratievoordelen. Nabijgelegen steden kunnen op het regionale schaalniveau draagvlak en stedelijke functies en diensten van elkaar lenen. Netwerkkracht Voor veel kleine en middelgrote steden kunnen regionale netwerken belangrijke voordelen met zich meebrengen. De steden kunnen namelijk hun beperkte omvang compenseren door in te zetten op netwerkkracht: het ontlenen van kracht uit het regionale netwerk. In het onderzoek wordt het bevorderen van

106

midsize nl

netwerkkracht als een belangrijke beleidsdoelstelling bestempeld. Steden kunnen echter op het eerste gezicht ook nadelen ondervinden van hun buursteden. Kleinere steden kunnen ‘in de schaduw’ van een grotere of middelgrote stad komen te liggen wanneer ze hier sterker mee geïntegreerd raken. Vaak leidt dit tot een verlies van stedelijke functies, al staat hier dan weer een verbeterde toegang tot een hoger niveau aan stedelijke functies tegenover. Het maakt ze aantrekkelijke en qua bevolkingsomvang groeiende woonsteden. Steden profiteren op deze wijze op verschillende manieren en in verschillende maten van netwerkkracht. Stedelijke functies In hoeverre buursteden stedelijke functies van elkaar kunnen lenen is sterk afhankelijk van de grootte van de steden. In Nederland komt het vaak voor dat de buursteden min of meer even groot zijn. Qua grootte vergelijkbare steden hebben echter vaak ook een vergelijkbaar aanbod van stedelijke functies; ze dupliceren vaak dezelfde voorzieningen. Bij wijze van spreken: iedere stad een V&D maar nergens een Bijenkorf. Dit roept de vraag op wat de steden elkaar eigenlijk te bieden hebben. In het onderzoek is gekeken naar de aanwezigheid van stedelijke functies in gemeenten op het gebied van cultuur, sport, horeca, onderwijs, winkels en zorg. Bij de laatste twee categorieën is er meer specifiek gekeken naar gespecialiseerde functies, zoals bijvoorbeeld bouwmarkten of ziekenhuizen. In principe beschikken de meeste steden namelijk wel over de basisvoorzieningen, zoals een supermarkt of een huisarts. Als een stad meer stedelijke functies heeft dan dat je op basis van het aantal inwoners zou verwachten, dan kan er sprake zijn van borrowed size. De stad leent het draagvlak voor deze functies bij de omliggende steden. Voor veel steden met een regionale centrumfunctie is dit het geval. Denk bijvoorbeeld maar aan Alkmaar, Drachten en Zwolle.

kracht Competitief of complementair Door het aanbod van stedelijke functies op elkaar af te stemmen kunnen steden zich complementair aan elkaar ontwikkelen. Hierbij is het belangrijk dat steden binnen dezelfde regio elkaar niet langer als concurrenten te zien. Ze moeten werken aan een onderscheidend aanbod van stedelijke functies en elkaar (sterker) gaan complementeren door zich te specialiseren in verschillende sectoren, producten of diensten waarbij zij uit moeten gaan van hun eigen kracht. Beleidsconcurrentie tussen buursteden leidt vooral tot kopieergedrag en dit komt de gewenste complementariteit vaak niet ten goede.

Evert Meijers Evert Meijers is Universitair Hoofddocent bij de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft. Hij leidt het onderzoeksthema ‘Urban Systems en Dynamics’.

Interacties Buursteden kunnen alleen van elkaar profiteren als er interacties tussen de steden mogelijk zijn. Uit het onderzoek blijkt dat beleid dat interacties tussen steden bevordert, zal leiden tot meer netwerkkracht. Hierbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen drie vormen van integratie: functionele, culturele en institutionele integratie. Functionele integratie heeft een bijzonder sterk effect op het economische presteren van de regio. Het gaat hierbij niet alleen om het bevorderen van bereikbaarheid over de weg, maar ook om een goed regionaal openbaar vervoerssysteem. Institutionele fragmentatie hoeft daarnaast geen belemmering te zijn voor een grote mate van netwerkkracht, omdat deze fragmentatie door middel van bestuurlijke samenwerking en afstemming overkomen kan worden. w

Marloes Hoogerbrugge Marloes Hoogerbrugge is projectleider bij Platform31. Hier werkt zij aan verschillende stedelijke en regionale projecten en onderzoeken op het snijvlak van ruimte en economie.

1. Begin 2015 verscheen naar aanleiding van dit onderzoek de Platform31-publicatie “De concurrentiepositie van Nederlandse steden. Van agglomeratiekracht naar netwerkkracht”.

midsize nl

107

108

midsize nl

109

110

midsize nl

jop fackeldey Wethouder Financiën, Economie en Wonen Lelystad Voorzitter Fysieke Pijler Stedennetwerk G32

interv iew

Lelystad heeft drie sterke punten: ligging, ligging en ligging. Binnen de middelgrote steden is Lelystad atypisch, stelt wethouder Jop Fackeldey. ‘We hebben geen achterland en we hebben maar een korte geschiedenis.’ Toch spelen ook hier ontwikkelingen die vragen om nieuwe strategieën. Inzetten op transport en logistiek is een logische, maar vergeet vooral ook het toerisme niet. Met speciale rondleidingen laat Lelystad zien dat je hier goed kunt wonen. Want op dat gebied is het imago nog wel te verbeteren.

Zilveren kracht ‘De vergrijzing begint serieus te worden in Lelystad. Mensen zijn in cohorten binnengekomen, telkens als er een wijk klaar was werd die bevolkt, en ze worden nu dus in cohorten oud. Dat zie je in financiële zin terug in de zorgbehoefte. Gelukkig zijn de woningen hier relatief groot en dus makkelijker aanpasbaar, zodat mensen langer thuis kunnen wonen. Mensen van een jaar of zeventig zijn tegenwoordig nog heel actief in de samenleving. Deze ‘zilveren kracht’ is de drager van veel vrijwilligerswerk en mantelzorg. Daar hebben we nu dus profijt van, maar als deze groep nog ouder wordt, is er geen opvolging.’

midsize nl

111

Ω lelystad in cijfers Inwoners (2015): 76.418 Gemiddelde WOZ-waarde woningen (2014): ¤ 165.000 Arbeidsplaatsen (2014): 36.140 Ω wat gaat er goed? ‘De economische ontwikkeling en de manier waarop we de drie decentralisaties vormgeven. We gaan een langdurige relatie aan met zorgleveranciers die weten hoe het hier werkt.’ Ω wat kan er beter? ‘De woningbouw trekt weer aan, maar we moeten nog veel meer mensen overtuigen van de woonkwaliteiten van Lelystad.’

112

midsize nl

Batavia Stad is een zegen voor de werkgelegenheid, maar we zijn er nog niet in geslaagd om ons stadshart daarvan mee te laten profiteren.

Compact stadshart ‘De winkelleegstand is in Lelystad groter dan in andere steden. We hebben geen achterland; Almere en Dronten hebben een eigen winkelcentrum. Je moet het hier dus echt hebben van de eigen inwoners. Het inkomen van onze inwoners ligt onder het landelijk gemiddelde. Mensen hebben echt minder te besteden en dat voelen de winkeliers. En mensen die wel iets te besteden hebben, doen dat steeds meer buiten Lelystad. De toename van internetverkopen maakt dat nog scherper. De fashion outlet Batavia Stad is een zegen voor Lelystad in het kader van de werkgelegenheid en uitstraling, maar we zijn er vooralsnog niet in geslaagd om ons stadshart daarvan mee te laten profiteren. Voor het eerst hebben gemeente, winkeliers en eigenaars nu een gezamenlijke strategie voor het stadshart. Dat moet groener en compacter worden en we willen proberen wonen toe te voegen. Daarvoor is nu draagvlak, maar het moet nog wel gebeuren.’ Metropoolregio Amsterdam ‘Door de nabijheid van Amsterdam heb je hier het beste uit twee werelden. In veertig minuten sta je met de trein op het Centraal Station. Daardoor hebben we alle voorzieningen van de stad dichtbij, maar je hebt hier wel de woonruimte. We horen bij de Metropoolregio Amsterdam, dat was een bewuste keuze.’ Poort van de Randstad ‘Pieter Tordoir heeft de economische kansen en risico’s van Lelystad onderzocht. Hij noemde drie sterke punten: ligging, ligging en ligging. We zijn steeds beter ontsloten over de lucht, de weg, het spoor, het water. En direct aan die vervoersassen is ruimte waar bedrijven zich kunnen vestigen. Lelystad Airport wordt de twin-airport van Schiphol Amsterdam. Volgend jaar komt hier een overslaghaven met containerterminal. Zo gaan we onze functie als poort van de Randstad echt invullen.’ Foto: Fotostudio Wierd

Aan het werk ‘In Lelystad hebben we de merkwaardige paradox dat we zowel groeiende werkgelegenheid hebben als

groeiende werkloosheid. Er was altijd al een enorme pendel van mensen die elders werkten, en zij worden dus buiten de stad werkloos. We hebben in het kader van de Participatiewet het Werkbedrijf opgezet om die mensen aan het werk te helpen. Als het lukt dat ze hier in de eigen stad aan het werk komen, heeft dat als groot voordeel dat ze meer tijd hebben om een bijdrage te leveren aan de samenleving. Ze hebben immers geen reistijden meer.’ Groeiende toeristenstroom ‘Lelystad is het negatieve imago van een paar jaar geleden wel kwijt, maar er is nog niks voor in de plaats gekomen. Daar werken we aan. We merken dat de film De Nieuwe Wildernis over de Oostvaardersplassen al heeft geholpen om de identiteit te vormen. We doen citymarketing bewust niet als gemeente, maar met een zelfstandige stichting, waarvan wij wel de grootste financier zijn. Toerisme is daarbij een belangrijk speerpunt. We positioneren ons als Lelystad Waterstad en Bataviahaven is een vertrekplek van cruiseschepen. Er is een groeiende toeristenstroom naar Batavia Stad, Museum Nieuwland en Aviodrome. Met allerlei arrangementen proberen we toeristen ook een stukje stad te laten zien, bijvoorbeeld met een stadstour langs verschillende woonmilieus. Zonder uitzondering zijn de deelnemers verrast over de verborgen parels. G32 ‘De G32, inmiddels zijn we met 37, is een netwerk van (middel)grote steden met grootstedelijke problematiek. Het is een belangrijke bron voor kennisuitwisseling. Ik kan een collega-wethouder bellen met de vraag ‘Hoe doe jij dat?’. Daarbij komt de gezamenlijke lobby, waarbij wij in het verlengde van de VNG net even wat scherper ons specifieke geluid kunnen laten horen. Steden hebben stabiliteit nodig aan het financiële front. We zijn stelselmatig door het Rijk gekort en tegelijkertijd hebben we steeds meer nieuwe taken gekregen. Het Rijk heeft echt onvoldoende oog voor de financiële positie van de steden.’ w

midsize nl

113

114

midsize nl

Toekomstscenario's voor de middelgrote stad Scenario’s zijn geen voorspellingen, het zijn voorstellingen van de nabije toekomst. De toekomstscenario's voor de middelgrote stad bieden een denkraam voor een specifieke ontwikkelingsrichting.

Het nut van scenariodenken Bij het denken over het eigen toekomstperspectief kunnen scenario's een belangrijke (instrumentele) rol spelen. Scenario’s zijn geen voorspellingen, het zijn voorstellingen van de nabije toekomst. Ze bieden een andere blik op de werkelijkheid, schetsen vaak contrasterende toekomstbeelden en gebruikers worden indirect met hedendaagse vooronderstellingen geconfronteerd. Het helpt om uit dagelijkse denkpatronen te komen, om op uiteenlopende toekomsten in te spelen en op de gevolgen ervan te anticiperen. Scenario's helpen met een bredere en scherpere blik naar de toekomst te kijken, maar ook naar de hedendaagse werkelijkheid. Daarnaast hebben ze een creatieve functie in de zin dat ze mensen op nieuwe ideeën kunnen brengen, ze prikkelen de fantasie en contrastrijke scenario's stimuleren divergent denken. Tot slot zijn scenario's ook een communicatiemiddel, zowel het proces van scenario's ontwikkelen als de scenario's zelf. Ze kunnen een belangrijke rol spelen in het organiseren van lokaal commitment bij de toekomst van de stad. Scenario's zoeken de onzekerheid van de toekomst op. Ze bieden de mogelijkheid in te spelen op de complexiteit, dynamiek en turbulentie die in de toekomst alleen maar

groter wordt. Dit vanuit de gedachte dat, zoals de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) het treffend omschrijft, ‘de toekomst open maar niet leeg is’. 1 Hiermee wordt bedoeld dat de toekomst aan de ene kant niet volledig vastligt – maar beïnvloedbaar is – terwijl aan de andere kant de toekomst ook weer niet zodanig maakbaar is dat de uitgangssituatie en het verleden er niet toe doen. In de woorden van de WRR: ‘de onzekere toekomst kan worden beïnvloed, maar wat mogelijk is wordt ingeperkt door de schaduwen die heden en verleden vooruitwerpen’. Dat geldt zeker voor middelgrote steden. Die sterk afhankelijk zijn (geraakt) van het ingesleten pad van heersende planologische theorieën en overheidsgedreven suburbane en industriële groei.

In dit magazine zijn deze scenario's in een iets beknoptere versie opgenomen. De ontwikkelde scenario's bieden een denkraam voor een specifieke ontwikkelingsrichting. Over 10 tot 15 jaar zal de realiteit eerder een combinatie van scenario's zijn. Welke combinatie het meest voor de hand ligt, verschilt van regio tot regio en van stad tot stad. De uitgangspositie van een stad en haar omringend stedennetwerk is daarbij in grote mate bepalend. De scenario's kunnen helpen de eigen stad in de regio te positioneren. Samen met grondige kennis van het eigen DNA en dat van de omringende regio, en met inzicht in de betekenis van de verschillende trends in dit magazine, bieden ze handvatten om het eigen beleid door te lichten en toekomstbestendig te maken.

Positionering en toekomstbestendig beleid Om het denken over de onzekere toekomst van middelgrote steden te stimuleren hebben BrabantKennis en ruimtevolk in 2014-2015 toekomstscenario's ontwikkeld. Hoewel de scenario’s zijn ontwikkeld voor de specifieke situatie in de provincie Noord-Brabant, zijn ze ook voor middelgrote steden buiten deze regio interessant.

Onzekere ontwikkelingen De trends die in dit magazine zijn beschreven, zijn ontwikkelingen die al in gang zijn gezet. Daar zien we om ons heen allerlei bewijs van. Maar in welke mate en hoe deze trends in de toekomst doorzetten, is nog niet zo makkelijk te zeggen. Dat hangt af van een aantal onzekerheden die we variabelen noemen. We beschrijven ze hierna. midsize nl

115

1. De betekenis van de lokale economie van de middelgrote stad Kan een middelgrote stad (zelfstandig of als onderdeel van een regio) via specialisatie een economische rol van betekenis spelen op het mondiale speelveld? Of blijft de reikwijdte van de middelgrote stad beperkt tot de directe omliggende regio? De betekenis van de lokale economie hangt af van de uitgangspositie van een stad, die sterk bepaald wordt door het verleden. Maar ook macro- economische ontwikkelingen hebben grote invloed. Voor de toekomstscenario's hanteren we bij deze variabele twee denkrichtingen: Ω Regio-economie: Als internationale economische activiteit zich concentreert in de megasteden van de wereld zal Nederland als geheel nauwelijks nog een rol van betekenis spelen. De economie van middelgrote steden zal dan al snel een beperkt bereik hebben en de eigen stad en directe omliggende regio niet ontstijgen. Een dergelijk beperkt bereik kan ook het

2. Het dominerend waardenpatroon in de samenleving van de middelgrote stad Het lijkt erop dat mensen naast economische waarden meer belang zijn gaan hechten aan zachte waarden als sociale en ecologische waarden. Sinds jaar en dag, sinds de opkomst van het kapitalisme, zijn economische waarden voor het grootste deel van de bevolking leidend geweest. 'Als ik geld heb dan kan ik datgene kopen – auto, huis, ver-weg- vakantie – waarmee ik bijdraag aan mijn geluk.' Nu rijkdom alom aanwezig is en economische waarden door de crisis onder druk zijn komen te staan, komen andere waarden (sociale en ecologische) meer en meer in beeld. Waarden die bovendien meer aandacht krijgen door de steeds vaker gevoelde negatieve gevolgen van individualisering en een groeiend bewustzijn over klimaatverandering. De vraag is echter wat in de nabije toekomst het dominerend waardenpatroon in de samenleving zal zijn. Voor het dominerend waardenpatroon in de nabije toekomst zijn er ook twee denkrichtingen: Ω Economische waarden: het streven naar economische groei zal in de

116

midsize nl

samenleving en bij individuen altijd de boventoon voeren. In het waardenpatroon van het gros van de mensen zullen economische waarden ook in de nabije toekomst een dominante positie blijven houden. Ω Balans in waarden: de periode van economische crisis, de trend van individualisering en groeiend bewustzijn voor klimaatverandering zullen uiteindelijk leiden tot een situatie waarin economische, sociale en ecologische waarden voor het grootste deel van de bevolking steeds meer in evenwicht komen. In de nabije toekomst is de balans in waarden het dominerend waardenpatroon. Bij deze onzekere ontwikkeling voor de nabije toekomst speelt de economische crisis een grote rol. Ook al gloort het einde van de economische crisis aan de horizon, de economische situatie in Europa is nog verre van stabiel. Hoe langer de crisis duurt, hoe meer in de samenleving (noodzakelijkerwijs) belang gehecht zal worden aan andere – vooral sociale – waarden. De wijzer kan bij een lang durende economische crisis echter ook doorslaan naar een ieder-voor-zich-mentaliteit waarbij economische waarden dominant blijven.

resultaat zijn van een regionalisering van de economie. Verder groeiende geopolitieke spanningen, maar ook het streven naar een meer circulaire economie, kunnen ervoor zorgen dat de trend van steeds verdere globalisering en concentratie van economische dynamiek in megasteden – en dus verdere mondiale fragmentatie van productieketens met grote onderlinge afhankelijkheid – wordt afgeremd. Ω Internationale economie: Ontwikkelt de macro-economie zich echter zodanig dat relatief kleine steden met een gespecialiseerd profiel een belangrijke rol kunnen spelen, dan zijn er wellicht kansen voor de middelgrote stad om zelfstandig of als onderdeel van een gespecialiseerde regio een internationale rol van betekenis te spelen. De genoemde variaties van macro- economische ontwikkeling komen ook terug in The Netherlands of 2040, de verkenning van de economische toekomst van Nederland uitgevoerd door het Centraal Planbureau.

3. De machtsverhoudingen in de middelgrote stad Door decennia van privatisering en de economische crisis zijn machtsverhoudingen gaan schuiven. Was eerst de overheid de spelverdeler, langzaamaan is het speelveld dichter bevolkt geraakt en zijn er meer en meer partijen die een bepalende rol spelen of opeisen. Eerst waren dat partijen als woningcorporaties, zorgverzekeraars, multinationals, grote vastgoedontwikkelaars en beleggers. Sinds de economische crisis en met de opkomst van de netwerksamenleving laten ook kleinere spelers van zich horen. Denk aan maatschappelijke initiatieven, coöperaties of kleinere actieve ondernemers en sociale ondernemingen. Aansluitend hierop is door de overheid een transitie ingezet van de verzorgingsstaat naar de participatiemaatschappij, waarbij een nog grotere rol is weggelegd voor burgers zelf. De ontwikkelingen van de laatste jaren worden ook wel aangeduid met de term 'energieke samenleving'. Om te voorzien in de eigen behoeften nemen mensen initiatief. Zij worden daarbij geholpen door technologische innovaties, de brede beschikbaarheid van informatie en digitale platforms. De energieke samenleving is geënt op het idee van een gelijk speelveld. Iedereen kan initiatief nemen en wordt gelijk behandeld. Of deze ontwikkeling van meer initiatief echt breed doorzet is de vraag. Niet iedereen is tot initiatief in staat, of heeft daar zin in. Het is de vraag of de energieke samenleving inspeelt op, of zorg draagt voor,

In welke mate en hoe trends in de toekomst doorzetten, is afhankelijk van onzekere factoren.

de behoeften van deze mensen. Daarnaast wordt wel eens gewaarschuwd dat een focus op zelforganisatie zal leiden tot een groeiend onderscheid tussen de haves en de have nots. Het kan zijn dat een roep om leiderschap groeit en/of dat de behoefte aan gemak (waarom zaken zelf regelen als anderen dat wellicht beter kunnen) ruimte geeft aan leiderschap. Organisaties, bedrijven en charismatische personen krijgen dan weer de ruimte om de koers te bepalen. Een rol die met economisch herstel op de horizon ook weer makkelijker vervullen is. Zodoende zijn er twee denkrichtingen als het gaat over de machtsverhoudingen in de samenleving: Ω L eiderschap: de koers van de ontwikkeling van de samenleving en van lokale gemeenschappen wordt bepaald door een select aantal spelers. Denk daarbij aan invloedrijke bedrijven en instellingen, personen met een groot netwerk of lokale bestuurders. Er kan sprake zijn van een innige samenwerking tussen deze koersbepalers, maar dat hoeft niet. Ω G elijk speelveld: in de samenleving en in lokale gemeenschappen wordt op een horizontale manier samengewerkt. Technologische innovatie en open data hebben gezorgd voor een nieuwe invulling van democratie. Overheid, bedrijven, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en burgers werken op een dynamische manier met elkaar samen in gelegenheidscoalities.

Vier scenario's Op basis van de variabelen zijn vier scenario's voor de toekomst van de middelgrote stad geformuleerd: - Aantrekkelijke woonstad: regio-economie, economische waarden dominant, leiderschap - Bloeiende streekstad: regio-economie, balans in waarden, gelijk speelveld - Ondernemende pionierstad: inter nationale economie, economische waarden dominant, gelijk speelveld - Slimme industriestad: internationale economie, economische waarden dominant, leiderschap w 1. WRR (2010), Uit zicht, toekomst verkennen met beleid, Amsterdam University Press, Amsterdam.

midsize nl

117

scenario 1

De aantrekkelijke woonstad

n dit scenario speelt de economische dynamiek zich elders af, zijn economische waarden dominant en sturen enkele partijen op hoofdlijnen voor een goede aantrekkelijke woonstad. De aantrekkelijke woonstad is een middelgrote stad die een prettige woonomgeving biedt voor verschillende doelgroepen. Kernbegrippen zijn comfort, groen, ruimte, rust, veiligheid en lokale betrokkenheid. Steden met cultuurhistorisch erfgoed of een ligging in bijzonder landschap hebben de potentie om ook meer vermogende bewoners aan te trekken of vast te houden. Het aanbod van voorzieningen is beperkt, maar dankzij internet zijn veel producten en diensten toch redelijk makkelijk in huis te halen. De aantrekkelijke woonstad met een goede verbinding met een grote stad heeft betere kaarten dan meer perifeer gelegen middelgrote steden. Concurrentie is er zowel van de grote stad, met haar voorzieningen en werkgelegenheid, als van kleinere kernen, die wellicht een aantrekkelijker rustige en groene woonomgeving bieden.

Functioneren van de stad Bevolking en wonen De aantrekkelijke woonstad moet het hebben van aantrekkelijke woonmilieus om bewoners te trekken en te behouden. De aantrekkelijke woonstad spreekt vooral mensen aan die iets anders wensen dan een dynamische woonomgeving

118

midsize nl

in de grote stad. Dat kunnen gezinnen zijn, maar ook senioren voor wie de hectiek van de grote stad te onrustig is. Specifieke woonmilieus kunnen mensen aantrekken; van een actieve seniorenwijk tot wonen voor paardenbezitters die gezamenlijke voorzieningen delen en woonbuurten voor mensen die geheel zelfvoorzienend willen zijn. Tot slot kan de aantrekkelijke woonstad ook een uitweg bieden voor huishoudens met een kleine portemonnee voor wie wonen in de grote stad te duur is of een betaalbare woning te lang op zich laat wachten door lange wachtlijsten in de sociale huur足sector. Veel groen is een belangrijke kwaliteit van de aantrekkelijke woonstad. Verder biedt het de broodnodige dagelijkse voorzieningen en heeft het een goede verbinding met andere steden waar het merendeel van haar inwoners werkt, winkelt en naartoe gaat voor vermaak. Voor de aantrekkelijke woonstad kan het een uitdaging zijn om het aantal inwoners op peil te houden. Het wegtrekken van jonge bewoners en hogeropgeleiden zijn gevaren die op de loer liggen. Ook kan de lokale woningmarkt onder druk komen te staan. Minder vraag naar woningen of een mismatch van vraag en aanbod is denkbaar. De aantrekkelijke woonstad met cultuurhistorie en een ligging in bijzonder landschap kan een aansprekende woonomgeving bieden voor meer vermogende huishoudens. Ligging in de buurt van grotere steden

met een breder voorzieningenaanbod kan een goede uitgangspositie zijn om hoger opgeleiden en een jonge bevolking vast te houden of aan te trekken. Economie en werken De omvang van de lokale economie van de aantrekkelijke woonstad is beperkt. Het draagvlak voor commerciĂŤle voorzieningen staat met een stagnerend of krimpend inwonertal en digitalisering onder druk. Winkels voor dagelijkse boodschappen en persoonlijke verzorging zullen blijven bestaan, net als winkels die snel iets kunnen leveren wat nodig is, zoals doe-het-zelf-zaken. De winkels moeten het voornamelijk hebben van goedkoop aanbod, gemak en/of persoonlijke aandacht en advies aan de klant. Internetwinkelen en online diensten bieden de aantrekkelijke woonstad een interessant perspectief. Winkels in de directe nabijheid worden steeds minder belangrijk als vestigingsfactor als je toch altijd alles online kunt kopen en laten bezorgen. In de binnenstad van de aantrekkelijke woonstad zijn de meeste winkels vertrokken of gestopt. De binnenstad heeft met name een sociale en recreatieve functie, met cafĂŠs en restaurants of een klein theater of podium. Als de aantrekkelijke woonstad toeristisch-recreatieve kwaliteiten heeft, kan hier zelfs meer vraag naar zijn, net als naar overnachtingsmogelijkheden. Voor een dynamische beleving lonken echter andere binnensteden in de regio. midsize nl

119

Veel groen is een belangrijke kwaliteit van de aantrekkelijke woonstad.

De lokale economie wordt verder met name gevormd door bedrijven en ondernemers die dienstverlening bieden aan particulieren, zoals op het gebied van catering, schoonmaak, zorg en klussen in en om het huis. Een groot deel van de bevolking zal buiten de stad werken en heen en weer pendelen. Maar mensen gaan niet elke dag naar hun werkplek in de andere stad, ze werken ook thuis of op locaties waar gelijkgestemden werken. Vanuit deze 'werknomaden' of zelfstandig ondernemers kan er vraag zijn naar co-werkplekken op plekken waar ook wat reuring is en die handig zijn om af te spreken. Soms zijn er ondernemers die redelijk plaatsonafhankelijk kunnen opereren. Hun markt is niet lokaal. Via internet vinden zij hun klandizie. Al met al zal de totale vraag naar bedrijfsruimte en kantoorruimte afnemen. Maatschappelijke voorzieningen Ook voor maatschappelijke voorzieningen zal minder draagvlak zijn. Scholen zijn er voor de allerkleinsten, maar die zullen er steeds minder zijn. Met een dalend leerlingenaantal zal het aanbod van scholen ook krimpen. Voor voortgezet onderwijs zal al snel uitgeweken moeten worden naar grotere steden in de buurt, zeker als het gaat om gespecialiseerd onderwijs of praktijkgericht onderwijs. Ook op onderwijsgebied kan digitalisering ertoe bijdragen dat er decentraal nieuwe

120

midsize nl

ruimtevraag ontstaat. Denk aan virtuele scholen en co-learningplekken. Op het gebied van zorg zal het aanbod in de aantrekkelijke woonstad beperkt zijn. Domotica (verbonden apparatuur in huis) en zorg op afstand stellen zorgbehoevenden in staat lang zelfstandig te blijven wonen. Lichte zorg kan aan huis geleverd worden. Doordat de aantrekkelijke woonstad een prettige omgeving biedt voor senioren, zijn er in buurten met veel senioren op wijkniveau wel voorzieningen als een gemeenschappelijke ruimte en/of wijkzorgpunten. De aantrekkelijke woonstad kan daarnaast een rustige groene omgeving bieden voor gespecialiseerde kleinschalige zorgvoorzieningen. De zorg die daar geboden wordt kan vervolgens ook aan een bredere lokale doelgroep geboden worden, waardoor de aantrekkelijke woonstad nog comfortabeler is voor zorgbehoevende ouderen. Voor een omvangrijker zorgvraag zullen mensen echter aangewezen zijn op zorgvoorzieningen in nabijgelegen grotere steden. Relatie met omgeving en regio De aantrekkelijke woonstad is in hoofdzaak een forensenstad. Zodoende is de aantrekkelijke woonstad afhankelijk van goede verbindingen met grotere steden waar wel economische activiteit en werkgelegenheid van enige omvang is. Veel hogeropgeleiden zijn aangewezen op werk in de grootste steden van Nederland

of net over de grens. Soms werken ze doordeweeks in een van de megasteden als Londen, Parijs of het Ruhrgebied en brengen ze het weekend met het gezin door in de aantrekkelijke woonstad. In dat geval is een goede bereikbaarheid vanaf een luchthaven, een hogesnelheidstreinstation of een goede snelwegverbinding een pre. De aantrekkelijke woonstad kan concurrentie ondervinden van nabijgelegen kleinere plaatsen die meer ruimte, groen, rust, recreatiemogelijkheden of een rijkere culturele identiteit bieden. Van grotere steden kan de aantrekkelijke woonstad concurrentie verwachten, omdat zij al snel een beter commercieel en maatschappelijk voorzieningenaanbod hebben.

Aandachtspunten â&#x201E;Ś De aantrekkelijke woonstad kan een plek zijn waar mensen voor kiezen, maar ook een plek waar mensen terechtkomen of 'vastzitten'. Omdat ze in een grotere stad met meer werkgelegenheid geen woning kunnen vinden of betalen, of omdat woningeigenaren zitten met een hypotheek die hoger is dan de woningwaarde. In de aantrekkelijke woonstad waar zelfredzaamheid aan belang wint, kan het voor mensen die moeite hebben met het voorzien in de eigen behoefte lastig zijn om comfortabel te wonen en leven.

Ω I n de aantrekkelijke woonstad zal het een uitdaging zijn om de leefbaarheid van buurten op peil te houden. Leegstand van bedrijventerreinen en kantoren kan een negatieve uitstraling hebben op omliggende gebieden. En waar de bevolking krimpt, kan ook leegstand van woningen de leefbaarheid van buurten negatief beïnvloeden. Voor de lokale overheid zal het met minder lokale inkomsten (door minder bedrijvigheid en eventueel bevolkingskrimp) een uitdaging zijn om het beheer van de openbare ruimte in de hele stad op peil te houden. Ω Naast het beheer kan de daling van inkomsten van de gemeente ook andere publieke voorzieningen en investeringen onder druk zetten. Denk aan sportvoorzieningen, culturele voorzieningen of aan investeringen in de (her) ontwikkeling van gebieden. Ω Het niveau van commerciële en maatschappelijke voorzieningen kan in de aantrekkelijke woonstad zodanig verschralen dat het voor buurten en de lokale gemeenschap negatieve gevolgen heeft. Denk aan het sluiten van scholen of het wegtrekken van ziekenhuizen en winkels. Acceptatie van het vertrek van voorzieningen is niet vanzelfsprekend en kan ongerustheid en weerstand onder de bewoners van buurten en de stad opleveren. Ω Met leegstand van bedrijfsvastgoed en winkelpanden zal de behoefte aan herontwikkeling en herstructurering van bedrijventerreinen en winkelgebieden toenemen. Binnenstedelijke her ontwikkeling zal echter weinig rendabel

zijn, zeker in een ontspannen markt zoals in de aantrekkelijke woonstad waarschijnlijk is. Zelfs als sloop wordt gezien als beste optie om bij te dragen aan de leefbaarheid van een gebied, is het de vraag wie de sloop bekostigt. Ω Voor de aantrekkelijke woonstad zijn goede verbindingen met grotere steden erg belangrijk. Niet alleen verbindingen per auto, maar ook met het openbaar vervoer en, waar de grote stad dichtbij is, met de fiets. Kinderen zullen immers voor voortgezet onderwijs al snel op de grotere stad aangewezen zijn.

Handelingsperspectief overheid Lokaal Omdat de bestedingsruimte van de aantrekkelijke woonstad beperkt zal zijn, is het voor de lokale overheid belangrijk om betrokkenheid van bewoners en ondernemers bij de buurt en de stad te stimuleren en een goede samenwerking met hen op te bouwen. Waar mogelijk kunnen bewoners delen van de openbare ruimte zelf beheren of zich toe-eigenen. Voor de binnenstad en bedrijventerreinen is samenwerking met ondernemers cruciaal om deze leefbaar te houden en eventuele kansen te benutten. De ontwikkeling van aantrekkelijke woonmilieus kan een bijdrage leveren aan de aantrekkingskracht van de aantrekkelijke woonstad, maar voorzichtigheid is geboden. Daadwerkelijk mensen van buiten aantrekken met specifieke woonmilieus is meer dan eens mislukt. En om risico's van een overaanbod van woningen te voorkomen zal de gemeente de lokale

woningmarkt nauwlettend in de gaten moeten houden. Er zal meer noodzaak zijn om bestaande woningen te renoveren of te vervangen dan nieuwe gebieden te ontwikkelen. De gemeente moet ontwikkelaars verleiden om daarin te investeren en dat zal een uitdaging zijn. Nieuwe financieringsmodellen, zoals het bij de renovatie betrekken van energiebedrijven, kunnen wellicht een uitweg bieden. De focus van lokale bestuurders van de aantrekkelijke woonstad zou moeten liggen op het uitbouwen van de eigen bestaande kwaliteiten als aantrekkelijke woonstad en het faciliteren van initiatieven die bijdragen aan aantrekkelijkere woonmilieus. Het realiseren van woongemak en goede serviceverlening zijn belangrijke thema's. Regionaal Voor de bestuurders van de aantrekkelijke woonstad is samenwerking met nabijgelegen grote steden erg belangrijk. Zij zullen immers voor een deel voorzieningen bieden waar de bewoners van de aantrekkelijke woonstad behoefte aan hebben. Goede regionale samenwerking is ook gewenst om zorg te dragen voor de verbinding van de aantrekkelijke woonstad met de grote steden, per openbaar vervoer en over de weg. Op het gebied van de regionale woningmarkt is afstemming gewenst. Daarbij zouden bestuurders van nabijgelegen grote steden en kleinere kernen de waarde van de woonmilieus van de aantrekkelijke woonstad in ogenschouw moeten nemen. Het samenspel van diverse woonmilieus kan de regio als geheel aantrekkelijker maken. w

Voor een groot deel van de voorzieningen zijn bewoners aangewezen op nabijgelegen grote steden.

midsize nl

121

122

midsize nl

123

124

midsize nl

koos janssen Burgemeester Zeist

Voorzitter Platform Middelgrote Gemeenten

interv iew

Van een ander willen we slimmer worden. Middelgrote steden zijn het aan hun stand verplicht aan te haken bij innovatieve ontwikkelingen. Dat vindt Koos Janssen, burgemeester van Zeist en voorzitter van het Platform Middelgrote Gemeenten. ‘We hebben een zucht naar innovatie en een schaal waarmee dat kan.’ Kennis delen en krachten bundelen is voor Janssen een vanzelfsprekendheid, zowel met soortgenoten als met grotere of kleinere buurgemeenten.

Goed vertrekpunt ‘Voor het succes van Zeist speelt de geografische ligging en de kwaliteit van de woonomgeving een grote rol. De mooie bossen, de vele recreatiemogelijkheden en de nabijheid van nog grotere voorzieningen in de grote stad naast de regionale voorzieningen in Zeist. We boffen dus met ons vertrekpunt en daar moeten we dan wel goed mee omgaan. De economie vraagt aandacht. Willen we de voordelen van de mooie omgeving in het midden van het land behouden, dan moeten we daar hard aan werken. De verantwoordelijkheid van Zeist houdt niet op bij de gemeentegrens. Met het ziekenhuis en de scholen hebben we een regionale centrumfunctie.’

midsize nl

125

Ω zeist in cijfers Inwoners (2015): 61.641 Gemiddelde WOZ-waarde woningen (2014): ¤ 301.000 Arbeidsplaatsen (2014): 33.770 Ω wat gaat er goed? ‘De manier waarop we in Zeist de samenleving inschakelen om vraagstukken op te lossen. Dat kun je op de schaal van middelgroot op een heel goede manier doen.’ Ω wat kan er beter? ‘We kunnen de kansen die de nabijheid van het Science Park Utrecht biedt nog beter benutten. Daarbij is nog een slag te maken, zowel vanuit de gemeente als het bedrijfsleven.’

126

midsize nl

Je kunt het niet alleen, en al zou je het kunnen dan nog moet je het niet alleen doen.

Leegstand ‘Een teken van deze tijd is de leegstand van winkels en kantoorruimte. Zeist doet mee met de landelijke pilot verlichte regels winkelgebieden van Platform31. Daarmee krijgen winkels en horeca ruimte voor vernieuwende concepten. Leegstaande kantoren willen we, in navolging van Nieuwegein, transformeren tot woningen. Voor planologische ontwikkelingen werken we in Zeist met GONS: gebiedsontwikkeling nieuwe stijl. Dat betekent dat je met alle betrokkenen vanaf de startfase in co-creatie tot consent komt. Bij consent hoeft niet iedereen het eens te worden. Het gaat erom dat partijen met een andere voorkeur geen bezwaar hebben tegen het plan. Hiermee laat je iedereen in zijn waarde en voorkom je juridische procedures. GONS is een van de voorbeelden van vernieuwing en versterking van lokale democratie waarmee we in Zeist voorop lopen.’ Science Park ‘Voor Zeist is het belangrijk meer verbinding te creëren met het Science Park in Utrecht. We willen de synergie van innovatieve bedrijven met het Science Park bevorderen. In Utrecht is een beweging ontstaan waarbij bedrijven, overheid en kennispartners elkaar ontmoeten. De gemeente haakt beleidsmatig aan en stimuleert bedrijven mee te doen. Naast beleid gaat het ook om ruimtelijke verbinding langs de wegen van Utrecht naar Zeist. Het ligt voor de hand dat er langs die as vestigingen komen van innovatieve ondernemingen.’ Kracht in het midden ‘In Nederland hebben we het vaak over de uitersten, de grote stad of de kleine gemeenten. Maar we vergeten dat de kracht eigenlijk in het midden zit. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het kostenpatroon van de dienstverlening doen middelgrote steden het doelmatiger dan grote en kleine gemeenten. In middelgrote gemeenten zit heel veel kracht als je kijkt naar de bereidheid om samen te werken, met elkaar en met de samenleving.

We zijn eager om aan pilots mee te doen, hebben een zucht naar innovatie en een schaal om snel en flexibel ons werk te doen.’ Collegiaal wijzer worden ‘We voelen ons in Zeist niet te groot om met een ander samen te werken. Integendeel, van een ander willen we slimmer worden. Bijvoorbeeld binnen het Platform Middelgrote Gemeenten (PMG) Bij de leden van PMG zie je veel gemeenschappelijkheid op de punten van doelmatigheid en flexibiliteit. De verschillen zitten in de thema’s. Een middelgrote gemeente in een grensgebied zit anders in elkaar dan een gemeente in het centrum van het land. En het doet ertoe of je wortels liggen in de zware industrie of meer zakelijke dienstverlening. Toch kunnen we veel van elkaar leren. Omdat de leden over het hele land verspreid liggen, zijn we niet concurrerend. We kunnen zonder belangenverstrengeling vrijuit kennis delen in een veilige omgeving. Soms met alle leden, soms in een kleiner gezelschap dat zich vormt rond een specifiek probleem. Daar worden we écht collegiaal wijzer van.’ Aan tafel met buurgemeenten ‘Het is ook van belang om ons goed met de buren te verstaan. Ik wil aan tafel zitten met gesprekspartners met wie je gezamenlijk het probleem kan oplossen. We hebben twintig jaar samengewerkt in het Bestuur Regio Utrecht (BRU). Nu dat is opgeheven ontwikkelen we een nieuwe vorm van netwerksamenwerking in de U10. Ik ben daar zeer blij mee; ik moet er toch niet aan denken dat je als gemeente in deze tijd volstrekt je eigen gang zou gaan. In de U10 stellen we een gezamenlijke agenda op voor economie, duurzaamheid, wonen, verkeer en vervoer en het sociaal domein. Je kunt het niet alleen, en al zou je het kunnen dan nog moet je het niet alleen doen. Onvermogen is niet het motief voor samenwerking want je hebt niet alleen iets te halen, je hebt ook iets te brengen. Dat moet het zelfbewustzijn zijn bij middelgrote steden.’ w

midsize nl

127

scenario 2

De bloeiende streekstad

e middelgrote stad speelt geen rol van betekenis in de (inter) nationale economische dynamiek. In het waardenpatroon in de samenleving is meer aandacht gekomen voor sociale en ecologische waarden en de stad is het podium geworden van initiatieven die tezamen de koers van de stad bepalen. Technologische innovatie heeft zelfvoorzienendheid steeds dichterbij gebracht. Door de inzet op een regionale duurzame economie, met daarbij een belangrijke rol voor lokale productieketens en kringlopen, heeft de bloeiende streekstad een nauwe relatie met haar omliggend gebied. Ze vervult als marktplaats van de streek een centrumfunctie, zeker als ze in haar omgeving de grotere stad is. De bloeiende streekstad huisvest alle belangrijke voorzieningen waar regelmatig vraag naar is en maakt dat het ook in de omliggende kleinere plaatsen goed wonen is. Historisch gegroeide patronen spelen een grote rol in de reikwijdte van de bloeiende streekstad, denk aan cultuurhistorie, sociale geschiedenis of de van oudsher gangbare verplaatsingen tussen gebieden.

Functioneren van de stad Bevolking en wonen Waar de tendens eerder was dat jongeren en hogeropgeleiden wegtrokken naar grotere steden is deze ontwikkeling grotendeels omgebogen.

128

midsize nl

In de bloeiende streekstad is voldoende werkgelegenheid en zijn er voldoende uitdagingen voor hogeropgeleiden. Wonen in de bloeiende streekstad is comfortabel. Alle voorzieningen zijn dichtbij en de stad wordt hoofdzakelijk gekenmerkt door een suburbaan woonmilieu. Tegelijkertijd biedt de bloeiende streekstad ook stedelijke woonmilieus en zijn er ook kleinere woningen in de buurt van voorzieningen, waarmee de stad ook aantrekkelijk is voor bijvoorbeeld jongeren, starters of ouderen. De vraag naar woningen is meer divers geworden en er wordt daarbij meer belang gehecht aan energieneutrale of zelfs energieproducerende woningen. In de bloeiende streekstad is een brede beweging ontstaan die met het lokale bedrijfsleven de woningvoorraad duurzamer maakt. Hele straten en wijken werken samen aan energiebesparing en lokale energieopwekking. De ontwikkeling dat mensen steeds meer hun eigen directe woonomgeving willen bepalen, komt ook tot uitdrukking in de toename van het aantal mensen dat zelf zijn woning wil (ver)bouwen. Iets wat dankzij innovatie in bouwtechniek en -proces steeds makkelijker wordt. Collectieve woonvormen en zelfvoorzienende woonbuurten met gedeelde voorzieningen â&#x20AC;&#x201C; zoals een moestuin, energievoorzieningen, werkruimte, speelvoorzieningen, een wagenpark, et cetera â&#x20AC;&#x201C; winnen aan populariteit.

Economie en werken De economie van de bloeiende streekstad is voornamelijk gericht op de eigen markt; de stad en de omliggende kleinere plaatsen. Het aanbod van voorzieningen is redelijk compleet. Winkels zijn er voor dagelijkse boodschappen en persoonlijke verzorging, maar ook voor de niet-Â dagelijkse aankopen. Winkels die het goed doen, zijn specialistische en ambachtelijke winkels met streekproducten en servicegerichte winkels met persoonlijke aandacht voor de klant. Internetwinkelen heeft zich op lokale schaal ontwikkeld. Lokale ondernemers zijn actief in online verkoop en delen winkelen magazijnruimte. Daarmee hebben ondernemers ervoor gezorgd dat hun businessmodellen weer rendabel werden. Ook lokale voedselproducenten werken samen met afnemers en soms ook met elkaar. Boeren uit het omliggend gebied leveren aan collectieven in de bloeiende streekstad. Bewoners en ondernemers van de bloeiende streekstad zijn betrokken bij hun binnenstad. Het is het hart van de lokale gemeenschap, traditie en cultuur. Zodoende is de binnenstad dĂŠ plek voor ontmoeting. Er zijn recreatieve voorzieningen als horeca en een klein (film)theater. De lokale gemeenschap spant zich in om de binnenstad aantrekkelijk en leefbaar te houden. Soms worden voorzieningen en activiteiten georganiseerd door verenigingen en/of met veel betrokkenheid van en soms ook financiering vanuit de lokale bevolking. De binnenstad is ook is het pomidsize nl

129

dium voor lokale evenementen, waar het lokale bedrijfsleven en lokale organisaties sterk bij betrokken zijn. In de binnenstad komen mengformules veelvuldig voor. Combinaties van winkels, horeca, maatschappelijke voorzieningen, werkplekken. Wat werkt wordt gemengd. Behoefte aan fun shopping zal altijd blijven, maar daarvoor zijn nabijgelegen binnensteden van grotere steden die sterk inzetten op belevenis meer in trek. De binnenstad is een aantrekkelijke vestigingsplaats voor bedrijven die weinig afhankelijk zijn van logistiek of milieu足 zones, ook werkplaatsen voor (moderne) maakindustrie komen weer terug in het straatbeeld. Omdat er veel lokale werkgelegenheid is, zal er blijvend vraag zijn naar bedrijfsvastgoed. Dit zal door trends op het gebied van werken en winkelen wel minder zijn dan voorheen. In bedrijfsvastgoed is er net als op de woningmarkt een groeiende vraag naar duurzaam vastgoed en vastgoed met collectieve voorzieningen. Van gedeelde faciliteiten tot co-werkplekken. In de bloeiende streekstad groeit het aantal initiatieven van samenwerkende ondernemingen die lokaal de kringloop van productie tot consumptie tot hergebruik

organiseren en daarmee lokale geldstromen en werkgelegenheid realiseren. Er is daarbij veel samenwerking tussen ondernemingen in de stad en in het omliggend gebied. Deze lokale samenwerking betekent ook dat er vervoersstromen zijn tussen bedrijven. Waar dit handig is zitten bedrijven dicht bij elkaar. Zo kunnen ze bovendien makkelijker voorzieningen met elkaar delen. Sommige bedrijven hebben een afzetmarkt die de eigen regio overstijgt. Maatschappelijke voorzieningen De bloeiende streekstad fungeert als het hart van de regio en huisvest dan ook alle maatschappelijke voorzieningen waar draagvlak voor is in het gebied dat de bloeiende streekstad bedient. Op het gebied van onderwijs biedt de bloeiende streekstad een breed aanbod tot en met voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs. Een hogeschool 足足en/of universiteit zal eerder kiezen voor een grotere stad, maar kan in de bloeiende streekstad een nevenvestiging hebben als er voldoende studenten zijn voor een opleiding. Vanuit de bloeiende streekstad kan overigens ook zelf initiatief genomen worden tot het oprichten van een (hoger) onder-

wijsinstelling die met opleidingen goed aansluit op het lokale bedrijfsleven en de lokale gemeenschap. Op het gebied van zorg biedt de bloeiende streekstad de meeste voorzieningen. In de bloeiende streekstad staat een algemeen ziekenhuis, maar voor heel specialistische zorg zal uitgeweken moeten worden naar grotere steden. Zorg wordt zoveel mogelijk op lokale schaal georganiseerd. Er is een nauwe samenwerking met de zorginfrastructuur in het omliggend gebied. Artsen leveren via digitaal contact vanuit het ziekenhuis in de bloeiende streekstad zorg op afstand aan hun pati谷nten in het omliggende gebied. Relatie met omgeving en regio De bloeiende streekstad onderhoudt een innige relatie met het omliggende gebied en de omliggende plaatsen. Wat tot het omliggend gebied van de bloeiende streekstad behoort, wordt grotendeels bepaald door historische patronen en dagelijkse verplaatsingen. Er is veel samenwerking tussen ondernemers en bedrijven uit stad en ommeland. Soms wordt het ommeland met de kleinere plaatsen wel eens als achtertuin en 'suburbia' van de bloeiende streekstad gezien, maar

De bloeiende streekstad onderhoudt een innige relatie met het omliggend gebied en de omliggende plaatsen.

130

midsize nl

eigenlijk functioneert het hele gebied als één grote agglomeratie. Verbanden lopen van de stad naar het land en vice versa. Als het noodzakelijk is voor voldoende draagvlak zijn voorzieningen en bedrijven gevestigd in de bloeiende streekstad, het hart van de grote agglomeratie. Bedrijven van de bloeiende streekstad kunnen ook opereren buiten de grenzen van het eigen gebied, met export van eindproducten en diensten. Maar voor de eigen huishouding is de bloeiende streekstad met haar omliggend gebied weinig afhankelijk van import. Als er import nodig is, dan eerder van dichtbij dan uit verre oorden. Waar de bloeiende streekstad op een grotere stad is aangewezen voor bepaalde voorzieningen zal gezorgd worden voor een goede verbinding met die grote stad. Tegelijkertijd kan de bloeiende streekstad voor nabijgelegen grote steden de schakel naar de regio zijn, voor handel maar ook voor beleving en recreatie.

Aandachtspunten Ω In de bloeiende streekstad wordt volop gewerkt aan, en geëxperimenteerd met, nieuwe businessmodellen en nieuwe productieketens. Het zal echter ook mislukkingen opleveren. De acceptatie van mislukkingen in een samenleving waar risico’s en mislukkingen zo veel als mogelijk worden uitgesloten, is een aandachtspunt. Ω De nieuwe businessmodellen schuren soms met geijkte structuren, werkwijzen en regelgeving. Dat vergt experimenteerruimte. Ook fysiek moet er ruimte zijn voor experiment. In de ontwikkeling van panden en gebieden, of het tijdelijk gebruik van gebouwen en gebieden, moeten daar mogelijkheden voor geboden worden. Ω In de transitie naar lokale kringlopen worden initiatieven genomen die kunnen ingrijpen op de stromen van de stad als water en elektriciteit. Stromen die elk hun eigen infrastructuur en dynamiek kennen. De initiatieven zullen het functioneren van bestaande infrastructuren beïnvloeden. Er ligt een belangrijke opgave in het ruimte geven aan nieuwe lokale systemen als smart grids en het tegelijkertijd functioneel houden van bestaande infrastructuren. Ω De samenleving in de bloeiende streekstad is het toonbeeld van de doe-democratie. Initiatieven van groepen bewoners en sociaal ondernemers zullen ook publieke voorzieningen betreffen die voorheen onder de

Bewoners zijn betrokken bij hun stad en bij elkaar.

verantwoordelijkheid van de overheid vielen. Een mozaïek van initiatieven in een buurt, stad of regio kan waardevol zijn als deze elkaar positief beïnvloeden, maar dat kan ook niet het geval zijn. Het is een uitdaging om de samenhang en interactie tussen initiatieven in beeld te krijgen en te bewerkstelligen dat deze elkaar op positieve wijze beïnvloeden. Daarnaast is het een opgave om in dat mozaïek een balans in belangen te waarborgen. In een doe-democratie ligt het gevaar op de loer dat de belangen van enkelen doorgaan voor het algemeen belang.

Handelingsperspectief overheid Lokaal De gemeente onderhoudt intensieve contacten met actieve bewoners en ondernemers. Gebiedsgericht werken is de norm en de gemeente werkt als een spin in het web, die mensen aan elkaar verbindt om zo initiatieven mogelijk te maken. De gemeente verzamelt informatie waar (potentiële) initiatiefnemers baat bij hebben. De gemeente is de beheerder van een lokaal dataplatform, verzorgt betrouwbare data en bewaakt tegelijkertijd de privacy van individuen. Ze speelt een belangrijke

rol als facilitator van initiatieven en verbinder voor het lokale bedrijfsleven. Daarnaast zorgt de gemeente voor het overzicht op de verschillende initiatieven, adviseert ze initiatiefnemers en bewaakt ze de balans tussen verschillende belangen. In dat laatste is een belangrijke rol weggelegd voor de lokale volksvertegenwoordiging. Regionaal De gemeente van de bloeiende streekstad werkt samen met gemeenten in het omliggende gebied om lokale verbindingen te stimuleren en om ruimte te geven aan experimenten. Initiatieven vanuit de samenleving en de markt kunnen op een constructieve ontvangst door de gemeente rekenen. Zelf vervult zij een voortrekkersrol door actief met nutsbedrijven in de streek te werken aan lokale duurzame initiatieven. Met grotere nabijgelegen steden heeft het bestuur van de bloeiende streekstad contact voor het waarborgen van goede bereikbaarheid van voorzieningen die de bloeiende streekstad ontbeert. Daarnaast zal deze samenwerking ook in het teken staan van wat de streekstad voor de grote stad kan betekenen als schakel naar de regio. w midsize nl

131

132

midsize nl

133

134

midsize nl

nieske ketelaar Wethouder Economische ontwikkeling, Decentralisaties en Financiën Smallingerland

interv iew

We zijn hier niet bang voor het nieuwe. Drachten is een naoorlogse groeistad zonder oude stadskern. ‘Maar wel met eigen pareltjes in de traditie’, benadrukt wethouder Nieske Ketelaar. De stad is groot geworden langs de Drachtstervaart, die sinds kort weer tot in het centrum stroomt. Daar zijn op het carillon de dichtregels te lezen ‘ta wolfeart woe it wetter ús drage - tot welvaart wilde het water ons dragen’. Water is een doorgaande lijn in het verhaal van Drachten en de dorpen van de gemeente Smallingerland.

Het verhaal zoeken ‘Drachten is een typische regiostad voor ZuidoostFriesland; een gebied van zo’n 160.000 inwoners. Die komen hier naartoe voor banen, winkels, onderwijs, culturele voorzieningen. We zijn altijd werkgelegenheidsmotor geweest, maar dat gaat niet vanzelf. Generaties lang hebben bestuurders hun best moeten doen om bedrijvigheid hierheen te halen. De laatste jaren koppelen we daaraan veel meer het verhaal van Smallingerland en dan moet je op zoek naar je eigen historie en kracht. De eerste helft van de negentiende eeuw speelde alles zich af rond de Drachtstervaart. We hadden vijf scheepswerven: bijna alle skûtsjes die nu nog aan de wedstrijden meedoen zijn hier gebouwd. Het DNA van Smallingerland zit in het water en in onze mentaliteit. We zijn hier niet bang voor het nieuwe.’

midsize nl

135

Ω smallingerland in cijfers Inwoners (2015): 55.635 Gemiddelde WOZ-waarde woningen (2014): ¤ 168.000 Arbeidsplaatsen (2013): 22.700 Ω wat gaat er goed? Ondanks de crisis hebben we de afgelopen jaren kunnen investeren. Nu het wat beter gaat kunnen we daarvan gelijk profiteren. Ω wat kan er beter? We moeten het verhaal van Smallingerland nog duidelijker vertellen. Dat is nodig om de werkgelegenheid op peil te krijgen.

136

midsize nl

Die ontwikkeling van onderop is een hele bewuste keuze.

Innoveren ‘Van oudsher heeft Drachten veel mkb, vaak nog familiebedrijven, waar vooral werkgelegenheid is op mbo-niveau. Daarnaast is er het Innovatiecluster van dertien hightechbedrijven die juist behoefte hebben aan hooggeschoold personeel. We bouwen aan een ecosysteem, waarbij we jonge mensen interesseren voor werken in de techniek. Gemeenten en provincie faciliteren daarbij het proces van samenwerking, de connectie met de kennisinstellingen en de scholen, en we denken mee over promotie, acquisitie en lobby. Dat loopt steeds beter. Mbo- en hbo-opleidingen maken de slag naar buiten door leertrajecten in de bedrijven op te zetten. En bedrijven bieden jongeren met potentie een aanvullende opleiding.’ Geen baan maar een loopbaan ‘Er verdwijnen banen aan de onderkant en dat is zorgelijk. Maar tegelijkertijd ontstaan er banen in de nieuwe maakindustrie: techniek en innovatie gecombineerd met het ouderwetse goede vakmanschap. Dat zie ik als een kans omdat het goed past bij de identiteit van Drachten. We willen jongeren geen baan bieden voor een paar jaar, maar een loopbaan. Enkele internationale bedrijven hebben hier hun roots en zij prakkiseren er gelukkig niet over om weg te gaan. Dat heeft te maken met onze centrale ligging in het noorden. We hebben een goede verbinding over de weg en de grootste binnenhaven van Friesland. We zetten in op ‘reshoring’: met slimme productie kun je werk hier houden of terughalen. Zo heeft Philips Drachten een deel van de productie weer teruggehaald uit China.’

Foto: Eddy Joustra

De vaart erin ‘Water staat ook centraal bij de ruimtelijke ontwikkeling. De Drachtstervaart is weer uitgegraven tot in het centrum. Daar is een nieuw stedelijk winkelcentrum gekomen en we merken dat mensen daar goed de weg naar weten te vinden. De gemeente stak zo’n 6 miljoen

euro in de openbare ruimte, ontwikkelaars investeerden nog eens 80 miljoen. En dat in tijden van crisis. In het verlengde daarvan zijn we nu bezig met de ontwikkeling van het Waterfront, waarbij we Drachten zien als oostelijke poort van de Friese meren. Daar liggen grote kansen voor recreatie en toerisme. Niet sleuren ‘Bij de herontwikkeling van de Tussendiepen, het oudste industrieterrein van Drachten, zijn we als gemeente alleen faciliterend. Die ontwikkeling van onderop is een hele bewuste keuze. We hebben het proces georganiseerd, de bedrijven geïnspireerd met sprekers en excursies, maar ze moeten het zelf doen. Dat was in het begin wel even wennen voor de ondernemers en voor ons. Bij zo’n proces is de valkuil dat je als gemeente gaat sleuren als er even niks gebeurt. Dat was lastig voor veel ambtenaren, want die zijn heel gedreven. We hadden een geluk bij een ongeluk: een van onze medewerkers viel langdurig uit, daardoor bleef het even rustig en toen zijn bedrijven het zelf gaan oppakken. Een BV waarvan zo’n 65 procent van de bedrijven lid is, werkt aan een businessplan.’ Samenwerking uitvinden ‘Leeuwarden, Smallingerland, Heerenveen en Súdwest-Fryslân werken samen in de F4. Deze gemeenten zijn de economische motoren van de provincie. We hebben een prachtige provincie met water en wadden en wouden. Daar moet je zuinig op zijn. Compacte stedelijke kernen zijn daarvan de contramal. De F4 is drie jaar geleden opgericht. De bestuurlijke ambitie voor samenwerking is er zeker, maar we zijn nog aan het uitvinden hoe we dat op een goede manier kunnen doen. Dus niet onderling vechten om een bedrijf binnen te halen, maar met elkaar kijken waar het bedrijf het beste past. Zodat je voor elkaar ambassadeur bent en je verantwoordelijk voelt voor Friesland als geheel.’ w

midsize nl

137

scenario 3

De ondernemende pionierstad

n dit scenario kan een middelgrote stad wel degelijk een rol spelen in de internationale economie, zijn economische waarden nog steeds dominant, maar is het speelveld gelijk geworden. Ook kleine partijen kunnen een belangrijke rol gaan spelen in de ontwikkeling van de stad. De ondernemende pionierstad is een middelgrote stad met een gespecialiseerd economisch profiel. Ze ondervindt concurrentie van grotere steden die een universiteit en of hogeschool huisvesten, maar kan deze competitie ombuigen als er via persoonlijke netwerken verbindingen zijn tussen het lokale bedrijfsleven en relevante universiteiten, hogescholen, bedrijven en ondernemers in andere steden of landen. De ondernemende pionierstad lift slim mee op de stuwende econo mische dynamiek en ‘trekkracht’ van de nabijgelegen grote stad, maar geeft daar haar eigen draai aan en kan daarmee weer de grote stad versterken. Een ligging aan belangrijke infrastructurele verbindingen is voor de ondernemende pionierstad een groot voordeel. Ondernemerschap, flexibiliteit, aanpassingsvermogen, experimenten en creativiteit zijn belangrijke ingrediënten van de ondernemende pionierstad. Traditie en geschiedenis kunnen een belangrijke rol spelen in de economische profilering en de concurrentiekracht van de ondernemende pionierstad, 'wat diep geworteld is, kan hoog groeien’.

138

midsize nl

Functioneren van de stad Bevolking en wonen In de ondernemende pionierstad zijn er volop kansen om te ondernemen en jezelf te ontwikkelen. Jongeren en hogeropgeleiden zijn niet genoodzaakt naar elders te trekken voor kansen, maar kunnen dat wel doen als hun eigen specialisme of interesse daar meer tot zijn recht komt. In de ondernemende pionierstad organiseren mensen dat ze de woning vinden die ze zoeken. Kleinschalige ontwikkelaars zullen zorgen voor passend aanbod. Daarnaast (ver)bouwen veel mensen zelf hun woning. Iets wat met innovatie in bouwtechniek en -proces steeds makkelijker is. Bovendien zijn de zelfbouwwoningen de ultieme vorm van individuele expressie en status. Door de individuele en kleinschalige bouwactiviteiten worden de woningvoorraad en het straatbeeld meer divers. De lokale overheid stuurt beperkt op ontwikkeling. Bestemmingsplannen (omgevingsplannen) en beeldkwaliteitsplannen zijn over het algemeen zeer globaal en geven spelregels op hoofdlijnen. Succesvolle ondernemers kunnen (buitenlands) talent en goedkope arbeidskrachten aantrekken. Waar goedkope arbeidskrachten vooral kiezen voor goedkope huur in de buurt, kan hoogopgeleid talent kiezen voor nabijgelegen grotere steden die een levendigere woonomgeving bieden.

Economie en werken De ondernemende pionierstad kent een dynamische lokale economie. Het is podium van veelvuldig ondernemers initiatief. Soms groeien ondernemers na een succesvolle start-up-fase door en kunnen ze ook betekenisvol worden als werkgever. De ondernemende pionierstad kan zomaar de thuisbasis zijn van bedrijven die internationaal succesvol zijn. Dat zijn vaak zeer gespecialiseerde bedrijven met moderne productietechnieken. Zij kunnen internationaal talent aantrekken, of juist goedkope arbeidskrachten om de productiekosten zo laag mogelijk te houden. Waar samenwerking partijen sterker maakt, zullen ondernemers samen optrekken. In de ondernemende pionierstad wordt het functioneren van de binnenstad onvoorspelbaarder en vloeibaarder. De dynamiek is steeds meer afhankelijk van ondernemers die veelal opportunistisch opereren en daardoor voor een minder lange termijn investeren. Ze investeren daar waar ze potentie zien, door al aanwezige dynamiek of door lage instapkosten. Menging van functies – retail, horeca, werkplek, evenementenlocatie – is gemeengoed. Initiatieven kunnen ook tijdelijk zijn (pop-up) of zich beperken tot evenementen. Er kunnen winkels en voorzieningen zijn die onder druk komen door de concurrentie van deze tijdelijke initiatieven en mengformules. De binnenstad kan dankzij succesvolle ondernemers (op bepaalde plekken) goed lopen en dé midsize nl

139

Het functioneren van de binnenstad wordt onvoor spelbaarder en vloeibaarder.

plek voor winkelen en ontmoeten zijn, maar dat kan ook snel weer veranderen. En als een ander gebied in de stad potentie heeft, kunnen ondernemers ook daar horeca en/of winkels willen vestigen. Dankzij sociale media zijn ze voor aanloop niet per se afhankelijk van bestaande bezoekersstromen. De wereld is maakbaar. De binnenstad zal alleen goed functioneren als deze goed scoort op beleving. Cultuurhistorie, of anderszins een sterke lokale identiteit, succesvolle ondernemers in winkels, horeca en vermaak kunnen daaraan bijdragen. De concurrentie met nabijgelegen grote steden ligt op de loer. Ondernemers en bedrijven zullen zich willen vestigen op plekken waar zoveel mogelijk dynamiek en zichtbaarheid is. In de binnenstad, bij soortgelijke bedrijven of samenwerkingspartners in de buurt, langs de uitvalswegen en op knooppunten. Als bedrijven activiteiten ondernemen die moeilijk te mengen zijn met functies als wonen, of veel ruimte nodig hebben, zal een bedrijventerrein aan de rand van de stad de voorkeur hebben. In alle gevallen geldt dat flexibiliteit in ruimtegebruik, ruimte voor uitbreiding en krimp, gewenst is. Deelgebruik van ruimte en voorzieningen, zowel binnen gebouwen als op een locatie, kunnen daaraan bijdragen en leveren tegelijkertijd mogelijke interessante contacten op. Betaalbaarheid is ook een belangrijke factor. Van een oud verloederd pand kan zo iets aantrekkelijks gemaakt worden. Tot slot is er in een context waar tijdelijke huurovereenkomsten gemeengoed zijn geworden, toch ook expliciete vraag naar het zelf (ver)bouwen van het eigen bedrijfspand.

140

midsize nl

Maatschappelijke voorzieningen In de ondernemende pionierstad is het aanbod van voorzieningen op het gebied van onderwijs en zorg in belangrijke mate afhankelijk van de lokale dynamiek. Bij een succesvolle ondernemende pionierstad kan de jonge populatie redelijk op peil blijven en kunnen scholen voldoende leerlingen houden om voort te bestaan. Er kunnen interessante kruisbestuivingen en samenwerkingen ontstaan tussen scholen en bedrijven. Als dat voor hen interessant is, kunnen bedrijven in de ondernemende pionierstad zelf opleidingen opzetten en daartoe samenwerken met opleidingen en andere bedrijven. Hogescholen en universiteiten vestigen zich niet zo snel in de ondernemende pionierstad, maar bij een interessante dynamiek in de ondernemende pionierstad kunnen ze er een (tijdelijke) gespecialiseerde dependance openen. Het onderwijsaanbod van de ondernemende pionierstad kan zo zelfs studenten en docenten uit andere gebieden aantrekken, soms zelfs van buiten Nederland. Op het gebied van zorg zal het aanbod sterk afhangen van het draagvlak. Als een ondernemende pionierstad in de buurt van een grotere stad ligt, zal het voor de hand liggen dat men voor een algemeen ziekenhuis in die stad moet zijn. Te gelijkertijd kunnen in de ondernemende pionierstad private medische klinieken gevestigd zijn, zeker als deze goed bereikbaar zijn voor mensen in de regio. En als de ondernemende pionierstad voor gezondheidszorg relevante bedrijvigheid heeft, kan de stad aantrekkelijk zijn voor specialistische zorgaanbieders.

Relatie met omgeving en regio De economische dynamiek in de ondernemende pionierstad kan beïnvloed worden door de regio waar de ondernemende pionierstad onderdeel van uitmaakt. Een sterk ontwikkelde agrarische sector in het ommeland kan ertoe bijdragen dat de ondernemende pionierstad kansen biedt voor bedrijvigheid met een relatie met de agrosector. Een nabijgelegen grote stad met een gespecialiseerde universiteit en/of hogeschool kan zorgen voor spin off in de ondernemende pionierstad. De ondernemende pionierstad kan op haar beurt van waarde zijn voor het ommeland en de nabijgelegen grote stad door (betaalbare) ruimte te bieden aan bedrijvigheid in een stedelijke omgeving, door de werkgelegenheid die de bedrijvigheid met zich meebrengt en eventueel door een gespecialiseerde arbeidsmarkt en kennisinfrastructuur. De ondernemende pionierstad organiseert als het ware een ‘backbone-economie' die enerzijds meelift op de economische ontwikkeling van de grote nabijgelegen stad en anderzijds profiteert van het ondernemersklimaat van de middelgrote stad. Als de ondernemende pionierstad de thuisbasis is van een bedrijf dat het internationaal goed blijkt te doen, kan dat sterk afstralen op de omgeving. Voor de ondernemende pionierstad zijn goede bereikbaarheid met regionale en internationale verbindingen van groot belang.

Aandachtspunten Ω Bewoners en ondernemers van de ondernemende pionierstad verlangen ruimte voor het realiseren van hun initiatief. Regelgeving en bestemmingsplannen kunnen hierbij in de weg staan. Ω De dynamiek van ontwikkelingen in de ondernemende pionierstad kan hoog zijn. Dat kan het functioneren van gebieden onvoorspelbaar maken. Gebieden kunnen snel populair worden of uit de gratie raken. Veranderingen in een buurt kunnen daarnaast stuiten op weerstand van bewoners of zittende ondernemers. Denk daarbij ook aan het toestaan van nieuwe functies of evenementen in een gebied. Ω In de dynamiek van ondernemende mensen die in hun eigen (al dan niet met anderen gedeelde) belang initiatief nemen, is het een aandachtspunt of de ontwikkelingen in een buurt ook aansluiten op het algemeen belang en dat ook belangen van anderen in het

vizier worden gehouden. Tegelijkertijd kunnen de belangen van ondernemende mensen onderling botsen. De diversiteit aan belangen kan in de ondernemende pionierstad spanningen opleveren. Ω In de ondernemende pionierstad is volop ruimte voor initiatieven, maar is niet iedereen in staat om initiatief te nemen of zich bij initiatieven aan te sluiten. Omdat de initiatieven veelal genomen worden om te voorzien in de eigen of gedeelde belangen en daarbij veelal sprake is van samenwerking tussen gelijkgestemden, dreigt een groeiend onderscheid tussen haves (zij die in staat zijn in de eigen behoefte te voorzien) en de have nots (voor wie het voorzien in de eigen behoeften niet vanzelfsprekend is). Dat kan bijdragen aan een gevoel van sociale uitsluiting bij een deel van de bevolking en spanningen in de lokale gemeenschap. Ω Voor een succesvolle ondernemende pionierstad zijn een goede bereikbaarheid en verbindingen met andere economisch succesvolle gebieden van groot belang.

Handelingsperspectief overheid Lokaal De machtspositie van de lokale overheid als regisseur van ruimtelijke ontwikkelingen is in de ondernemende pionierstad verleden tijd. Sturen op ontwikkeling

betekent een nauwe samenwerking met lokale (netwerken) van ondernemers en vastgoedeigenaren. De rol van de gemeente is hierbij vooral modererend. Ook kan zij een verbindende rol spelen tussen ondernemers en vastgoedeigenaren. De lokale overheid is daarnaast een goede gastheer voor initiatiefnemers. Initiatieven zijn immers van grote waarde voor het functioneren van de stad en langdradige procedures en rigide regelgeving kunnen ervoor zorgen dan ondernemers ergens anders hun geluk gaan beproeven. In sommige gevallen zal het nodig zijn om initiatiefnemers te verleiden om ergens te ondernemen. Dat kan door optimale serviceverlening, potenties en mogelijkheden inzichtelijk te maken of door strategische investeringen in bijvoorbeeld de openbare ruimte te doen. Om de dynamiek van de ontwikkeling van buurten en de stad te kunnen beheersen zorgt de gemeente ervoor dat ze goed op de hoogte is van wat er speelt in de stad. Door gebiedsgericht te werken, veel contacten te onderhouden met bewoners en ondernemers en door goede dataverzameling en -interpretatie. Zo kan de gemeente eventuele negatieve ontwikkelingen of conflicterende belangen vroeg signaleren en hierover met betrokkenen in gesprek gaan. Ook kan ze op deze manier initiatiefnemers van bruikbare informatie voorzien. De gemeenteraad zal een grote rol krijgen in dit scenario. Initiatieven waarbij sprake is van conflicterende

belangen komen veelvuldig terug op de politieke agenda. Om samenhang en afstemming tussen initiatieven te stimuleren en kaders voor politieke afweging van belangen te bieden, worden visies opgesteld voor gebieden en de stad als geheel. Niet vanuit de overheid, maar in gezamenlijkheid met belanghebbenden. Dergelijke visies kunnen spelregels opleveren voor wenselijke en onwenselijke ontwikkelingen. Regionaal Regionale samenwerking spitst zich toe op bereikbaarheid en economische profilering. Het bestuur van de ondernemende pionierstad zal zich daarbij vooral zien als belangenbehartiger van de eigen ondernemers en bedrijven. Samenwerking is gewenst waar dit gunstig is voor het eigen ondernemers- en vestigingsklimaat. Als een heldere win-win situatie onbreekt, zal een andere stad al snel benaderd worden als concurrent. Iets wat uiteindelijk de eigen positie kan ondermijnen. Samenwerking met 'de concurrent' kan immers ook voordelen opleveren, doordat je samen groter bent (borrowed size) en/of doordat je samen meer kwaliteiten bezit (borrowed quality). Bovendien hebben steden, die op het eerste gezicht hetzelfde profiel hebben, toch altijd hun eigen specifieke kwaliteiten. Niet alleen samenwerking tussen steden kan sterker maken, ook landelijke gemeenten kunnen kwaliteiten bieden die de middelgrote stad ontbeert. w

De ondernemende pionier stad kan zomaar de thuis basis zijn van bedrijven die internationaal succesvol zijn.

midsize nl

141

142

midsize nl

143

144

midsize nl

toine janssen CEO Isobionics B.V.

interv iew

De campus is een broedplaats voor innovatie. Op de Brightlands Chemelot Campus in Sittard- Geleen – het voormalige DSM-terrein – huist sinds een paar jaar Isobionics. Dit innovatieve bedrijf ontwikkelt natuurlijke geur- en smaakstoffen via technieken die hypermodern zijn en tegelijkertijd zo oud als de weg naar Rome. ‘Onze zelfontwikkelde fermentatietechnologie is vergelijkbaar met het brouwen van bier’, zegt CEO en oprichter Toine Janssen.

Sinaasappel-gen ‘Isobionics maakt natuurlijk geur- en smaakstoffen op basis van biotechnologie. We zijn in 2008 gestart en na een paar jaar research konden we als eerste in de wereld een productielijn starten. Sinds 2014 produceren we op grote schaal natuurlijke aroma’s van sinaasappel en grapefruit. Deze worden gebruikt voor frisdranken en parfums. Uit een sinaasappelschil halen we het gen dat verantwoordelijk is voor de smaak. Dat gen combineren we met een snelgroeiend micro-organisme en dat laten we fermenteren met water en suiker. Dat is het aroma valencene, genoemd naar de Valencia- sinaasappel waaruit het is ontwikkeld. Het product is zeer geconcentreerd: 1 kilo valencene is genoeg voor 6 miljoen liter frisdrank met sinaasappelsmaak.’

midsize nl

145

Als internationaal bedrijf kijken wij niet naar grenzen; gemeentegrenzen en landsgrenzen spelen voor ons geen rol. 146

midsize nl

Nu we groeien nemen we ook mensen uit de omgeving aan.

Laboratoria in Nederland ‘De techniek is afkomstig van DSM, maar die kozen er destijds niet voor de innovatieve techniek verder te ontwikkelen. Isobionics kan als klein bedrijf flexibeler inzetten op de benodigde R&D. Vorig jaar hebben we met behulp van externe financiers ons laboratorium op de campus kunnen uitbreiden. Hierdoor hebben we meer capaciteit voor testen en optimaliseren van de producten. We werken aan verbetering van de processen, zodat we nog hogere kwaliteit kunnen realiseren en de productiekosten steeds lager worden. De stabiele kwaliteit is belangrijk voor onze klanten. Een sinaasappeloogst kan per seizoen verschillen. Dat is lastig voor de voedselindustrie want dan moeten ze de processen steeds aanpassen om hetzelfde eindresultaat te krijgen. Met onze aroma’s is dat niet nodig. Er zijn wereldwijd drie bedrijven die deze techniek beheersen en we willen de concurrentie voorblijven. Daarnaast zijn we bezig met de ontwikkeling van nieuwe geurstoffen, zoals gember, sandelhout en patchouli.’ Productie in buitenland ‘Dat we binnen een paar jaar al de stap hebben kunnen zetten van voorbereiding naar productie, is te danken aan de nabijheid van DSM. Start-ups doen vaak veel langer over de stap van idee naar productie. Op dit moment vindt de productie nog plaats in het buitenland. Dat heeft niets te maken met lagere lonen, want zoveel medewerkers zijn er niet nodig om de aroma’s te maken. Het zit m in het type fermentatievaten van de bioreactor. Wij moeten de tanks onder druk kunnen zetten om ze te steriliseren en daarvoor zijn vaten met een dikkere wand nodig dan voor bijvoorbeeld bierproductie. Zulke vaten zijn niet beschikbaar in Nederland.’ Foto: Dols Fotografie

rijkste is de infrastructuur. De campus regelt voor het hele terrein de benodigde vergunningen voor biotechnologie en chemie, dus daar hebben wij geen omkijken naar. Dat maakt de campus heel flexibel voor een groeiend bedrijf. Telkens als we meer vierkante meters laboratorium nodig hadden, konden ze dat binnen een paar maanden voor ons regelen. De campus is een broedplaats voor innovatie doordat hier ook universiteiten en een hogeschool zitten. Daarmee werken we samen op R&D-gebied. En er zitten andere innovatieve bedrijven waarmee we samenwerken, zoals Intertek en DSM Resolve die allerlei metingen voor ons doen. We zitten hier goed en overwegen niet om naar een andere plek te verhuizen.’ Werkgelegenheid ‘We doen zaken in heel de wereld. Als internationaal bedrijf kijken wij niet naar grenzen; gemeentegrenzen en landsgrenzen spelen voor ons geen rol. Ik kom de burgemeester van Sittard-Geleen wel tegen op meetings en hij is regelmatig op de campus. Gemeente en provincie denken graag met ons mee over mogelijkheden voor uitbreiding. Dat is logisch want het levert werkgelegenheid op. We denken na hoe we de productielijn op den duur naar Nederland kunnen halen. En als we dat doen willen we dat hier in Geleen realiseren. Bij de start van ons bedrijf hebben we topmensen uit de hele wereld aangenomen. We hebben wereldwijd moeten zoeken omdat kennis van onze biotechnologie nog heel weinig aanwezig is. Nu we groeien nemen we ook mensen uit de omgeving aan. Vaak zijn dat studenten van de hogeschool of mensen die een scholing hebben gehad bij DSM of een van de andere bedrijven op de campus. Uit die ruif kunnen we plukken om onze groei te realiseren.’ w

Campus is broedplaats ‘Er zijn verschillende redenen dat we met Isobionics op de Brightlands Chemelot Campus zitten. De belang-

midsize nl

147

scenario 4

De slimme industriestad

n dit scenario kan de middelgrote stad een rol spelen in de internationale economie, zijn economische waarden dominant en ligt het perspectief van de stad in de handen van enkele 'leiders'. De slimme industriestad is een middelgrote stad die het ondanks zijn beperkte omvang toch klaarspeelt internationaal een rol van betekenis te spelen. Dit dankzij de grote bedrijven die zich in de slimme industriestad gevestigd hebben en produceren voor de wereldmarkt. Een gunstige ligging ten opzichte van internationale transportnetwerken en een sterk ontwikkeld, op niches in internationale productieketens gespecialiseerd, lokaal bedrijfsleven zijn belangrijke ingrediĂŤnten. Daarnaast werkt het bedrijfsleven van de slimme industriestad nauw samen met de lokale overheid en met kennisinstellingen. Als het nodig is gaat de slimme industriestad regionale samenwerkingen aan, maar vooral om het eigen profiel te versterken.

Functioneren van de stad Bevolking en wonen Bij een goed draaiende lokale economie kan de slimme industriestad voldoende werkgelegenheid bieden, waardoor het in staat is inwoners vast te houden en wellicht zelfs nieuwe inwoners aan te trekken. Concurrentie is er echter wel van nabijgelegen en goed bereikbare andere steden of dorpen.

148

midsize nl

De slimme industriestad kan een prettige woonomgeving bieden, met meer ruimte dan de grotere stad. Zeker als er sprake is van veel groen, recreatieve mogelijkheden en cultuurhistorie in en om de stad. Mensen die in de slimme industriestad werk vinden en zich wat meer willen settelen of behoefte hebben aan een rustig stedelijk woonmilieu, kunnen er dan voor kiezen om in die stad te gaan wonen. Ontbreken deze kwaliteiten, dan zullen voornamelijk mensen met een sterke band met de stad de keuze maken er te (blijven) wonen. Nieuwe inwoners kunnen ook buitenlandse werknemers zijn. Dit kunnen goedkope (tijdelijke) arbeidskrachten zijn, maar ook hoger opgeleiden. Zij zullen behoefte hebben aan flexibele tijdelijke huisvesting. De laatste groep kan, zeker als zij geen kinderen hebben, ook kiezen voor een dynamischere woonomgeving in een nabijgelegen grotere stad, waar meer expats wonen. Automatisering, het aanbod van goedkopere arbeidskrachten uit het buitenland of sluiting van bedrijven kan bijdragen aan hogere lokale werkloosheid en leiden tot meer vraag naar goedkope huisvesting of verwaarlozing van koopwoningen. Als er minder werkgelegenheid is kunnen mensen uiteraard ook wegtrekken naar elders, waar ze misschien meer kansen op de arbeidsmarkt hebben. Voor hoger opgeleiden zal dit eerder het geval zijn dan voor lager opgeleiden.

Economie en werken De slimme industriestad heeft een bruisend bedrijfsleven. De lokale economie zal veelal gedomineerd worden door enkele grote succesvolle bedrijven, veelal innovatieve productiebedrijven of bedrijven in logistiek. Zij zijn de grote werkgevers van de slimme industriestad en de omliggende regio. Soms komen werknemers ook uit grotere nabijgelegen steden. De grote bedrijven kunnen van oudsher geworteld zijn in de slimme industriestad, of het zijn multinationals waarvoor de slimme industriestad een aantrekkelijke vestigingsplaats is. Bijvoorbeeld door de ligging van de stad aan belangrijke internationale transportroutes, het beschikbare (gespecialiseerde) arbeidspotentieel, de nabijheid van toeleveranciers of afnemers van halffabricaten of door financieel voordeel. De kenniseconomie zal zich blijven concentreren in grotere steden. Of de binnenstad van de slimme industriestad een levendige plek is, hangt af van de kwaliteiten van de binnenstad. Als deze een sterke identiteit heeft, met karakteristieke panden, luxe- en speciaÂ liteitenwinkels en kwalitatieve horeca kunnen bedrijven zich vereenzelvigen met de binnenstad en dit als ĂŠĂŠn van de visitekaartjes van hun stad en hun bedrijf naar voren brengen. Ook kunnen bedrijven zich inspannen om samen met de lokale overheid zorg te dragen voor een aantrekkelijke binnenstad. Die kan immers ook een rol spelen in het aantrekken van goedgeschoold personeel. De slimme midsize nl

149

industriestad heeft verder een goed aanbod voor dagelijkse boodschappen en persoonlijke verzorging. De bedrijven van de slimme industriestad zijn veelal gevestigd in grote panden of hebben hun eigen bedrijfscomplex. De samenwerking tussen grote bedrijven, kennisinstellingen en overheid resulteert vaak in gespecialiseerde campussen; bedrijventerreinen met bijvoorbeeld gedeelde onderzoeksfaciliteiten. Wegens de omvang van de bedrijven en het belang van bereikbaarheid, liggen deze locaties eerder aan de rand van de stad dan in de binnenstad. De grote bedrijven spelen ook indirect een grote rol in de lokale economie. Ze werken soms samen met lokale toeleveranciers, maar nemen daarnaast diensten af op het gebied van catering, schoonmaak en beveiliging. Voor hun zakelijke gasten is er vraag naar (hoogwaardige) horeca, waar mensen voor zakelijke afspraken bijeen kunnen komen, en overnachtingsmogelijkheden. Deze bedrijven hoeven niet allemaal in de slimme industriestad gevestigd te zijn, maar wel in de nabijheid. Een aantrekkelijke grotere stad in de nabijheid kan uiteraard ook een grote rol spelen in deze voorzieningen. Maatschappelijke voorzieningen Naast de lokale overheid zullen in de slimme industriestad ook bedrijven zich inspannen voor goede basisvoorzieningen. Ze willen immers zorgen voor een prettige woonomgeving voor hun werknemers. Dat geldt zeker voor bedrijven met lokale wortels. In de slimme industriestad is het zodoende niet vreemd als een bedrijf (mee)investeert in een aantrekkelijk plein of park of in de lokale sportvereniging. Op het gebied van onderwijs zal er een goed basisaanbod zijn. Bedrijven kunnen een samenwerking aangaan met onderwijsinstellingen om zo te zorgen voor goed geschoold personeel en het behouden van lokaal talent. Als dat nodig is zullen ze daartoe samenwerken met andere bedrijven. Het specialisme van de slimme industriestad kan met een specifiek onderwijsaanbod versterkt worden en vice versa. Bij voldoende draagvlak kan de slimme industriestad op het gebied van zorgvoorzieningen een algemeen ziekenhuis huisvesten. Waar de specialisatie van de slimme industriestad te maken heeft met zorg, kunnen wellicht combinaties worden gemaakt waarmee hoogstaande zorgvoorzieningen en aantrekkelijke woonomgevingen voor ouderen gerealiseerd kunnen worden. Ontbreekt dit spe-

150

midsize nl

cialisme en is de bevolking van de slimme industriestad van beperkte omvang, dan ligt het voor de hand dat specialistische zorg in een nabijgelegen grotere stad wordt aangeboden. Relatie met omgeving en regio De slimme industriestad is een stad met grootschalige productie die sterk afhankelijk is van nationale en internationale verbondenheid. Dat vraagt een goede connectie met nationale en internationale transportnetwerken, waarbij voor de lange afstand goede aantakking op spoorwegen waterwegnetwerken van het grootste belang zijn. Voor het onderhouden van zakelijke contacten is het belangrijk dat de slimme industriestad ook voor personenvervoer goed bereikbaar is. Goede verbondenheid met snelweg en openbaar vervoer en met een luchthaven is voordelig. De slimme industriestad kan voor haar productie afhankelijk zijn van de regio als daar toeleveranciers of afnemers gevestigd zijn of als daar grondstoffen vandaan komen. Ook via (inter)nationale transportnetwerken kunnen grondstoffen of halffabricaten worden aangeleverd en producten worden gedistribueerd naar afnemers. Nabijheid van havens en overslagpunten dragen bij aan een goede uitgangspositie. Nabijgelegen grote steden bieden met een gespecialiseerde universiteit, hogeschool of onderzoeksinstelling kansen voor de slimme industriestad. Samenwerking tussen het lokale bedrijfsleven en onderzoeksinstellingen kan een vliegwiel voor innovatie zijn. De band met een grotere stad kan tevens van belang zijn als de slimme industriestad andere voorzieningen en type woonmilieus mist. Ook het ommeland kan missende woonmilieus bieden.

Aandachtspunten Ω Economische veerkracht is een aandachtspunt in de slimme industriestad, waar de lokale economie wordt gedomineerd door enkele grote bedrijven met een zeer sterke specialisatie en afhankelijkheid van internationale productieketens. Daarnaast draagt de vestiging van multinationals met buitenlandse zeggenschap bij aan onzekerheid. Als verplaatsing van de activiteit naar elders rendabeler is zullen ze dat niet nalaten. Het failliet gaan of wegtrekken van een bedrijf heeft al snel grote gevolgen voor de lokale werkgelegenheid.

Ω D oordat een paar koplopers in het lokale bedrijfsleven en de lokale gemeenschap een grote rol spelen in het beleid en de ontwikkeling van de slimme industriestad kan er een sterke ons-kent-ons-cultuur ontstaan met het gevaar dat deze weinig aantrekkelijk is voor nieuwe ondernemingen van buiten of weinig ruimte laat aan kleine ondernemers. Ω De sterke samenwerking tussen grote spelers in de lokale gemeenschap (overheid, markt en onderwijs) kan ertoe bijdragen dat andere partijen zich in hun belangen niet vertegenwoordigd of gehoord voelen. Dat kan leiden tot ontevredenheid in de samenleving. Ω Technologische ontwikkeling zal bijdragen aan verdere automatisering en minder werkgelegenheid voor met name de middelbaar opgeleide beroepsbevolking, een groep die samen met lageropgeleiden concurrentie ondervindt van goedkopere buitenlandse arbeidskrachten. Dit kan leiden tot meer werkloosheid en een groeiende groep sociaaleconomisch kwetsbare inwoners. Ω Voor de slimme industriestad is regionale en internationale verbondenheid van levensbelang, die moet dan ook optimaal zijn. De faciliteiten in de stad moeten ook op orde zijn: moderne bedrijventerreinen en een aantrekkelijke woonomgeving.

Handelingsperspectief overheid Lokaal De gemeente heeft een belangrijke rol in het samenbrengen en verbinden van de grote lokale spelers in de stad. Alleen samen kunnen ze bewerkstelligen dat de stad een 'sterk merk' wordt met een rol van betekenis in een mondiale economie. De lokale overheid specialiseert zich als goede gastheer, netwerker en business partner. Waar nodig investeert de gemeente mee in bijvoorbeeld openbare ruimte om bedrijven te verleiden zich in de gemeente te vestigen. De gemeente zet in op het zoveel als mogelijk deelgenoot maken van de grote spelers in het uitzetten van de grote lijnen voor de ontwikkeling van de stad. Dit om een relevante strategische economische koers te bepalen en om betrokkenheid en verantwoordelijkheid van het lokale bedrijfsleven te stimuleren. Op deze manier kan zij samen met bedrijven werken aan de verwezenlijking van de koers. De gemeente houdt daarnaast nauwlettend in de gaten hoe de stad en haar verschillen-

de buurten zich ontwikkelen. Waar zich problemen voordoen zal de gemeente deze kwestie ook aankaarten bij het lokale bedrijfsleven en waar mogelijk samen met hen verantwoordelijkheid nemen en oplossingen bieden.

Nieuwe inwoners kun足 nen ook buitenlandse werknemers zijn.

Regionaal De gemeente is een belangenbehartiger voor het lokale bedrijfsleven en ambassadeur voor het eigen ondernemingsklimaat. Ze zoekt samenwerking met andere steden in de regio en overheden om te zorgen voor goede (inter)nationale bereikbaarheid en stimuleert verbindingen tussen het lokale bedrijfsleven en relevante kennisinstellingen om te zorgen voor een innoverend en veerkrachtig economisch klimaat. Waar dit het eigen profiel versterkt, zal de gemeente samenwerking aangaan met andere gemeenten. Daarbij kijkt ze goed naar de kwaliteiten die de eigen stad de ander kan bieden die relevant zijn voor een goed regionaal ondernemingsklimaat en vice versa. Het samen optrekken van complementaire gemeenten kan soms intensieve vormen aannemen. De regio kan als gespecialiseerde agglomeratie vermarkt worden als aantrekkelijke vestigingsplaats en handelspartner. Gezamenlijke handelsmissies naar het buitenland kunnen hier onderdeel van uitmaken. w

De slimme industriestad is een stad met grootschalige productie die sterk afhanke足 lijk is van nationale en inter足 nationale verbondenheid.

midsize nl

151

Midsize Nederland

154

midsize nl

In heel Europa groeit de aandacht voor de belangrijke rol van kleine en middelgrote steden voor een meer evenwichtige ontwikkeling van landen en regio’s.

in Europees perspectief Door Alfons Fermin en Marloes Hoogerbrugge

Nederland is niet het enige land dat gekenmerkt wordt door een veelvoud van kleine en middelgrote steden. In Europa woont een relatief groot deel van de bevolking in kleine en middelgrote steden en niet of nauwelijks in miljoenensteden zoals in Azië en Amerika. Niet overal in Europa is het netwerk van kleine en middelgrote steden even dicht als in Nederland, maar het economische belang van deze steden is niet minder omdat ze vaak een centrumfunctie vervullen. In opdracht van het Lets voorzitterschap van de Europese Unie heeft het European Urban Knowledge Network (EUKN) samen met het Letse onderzoeksinstituut HESPI een rapport geschreven over de uitdagingen van kleine en middelgrote steden om zich economisch te ontwikkelen. Het rapport geeft een beeld van de grote verscheidenheid aan dit soort steden in Europa. In het onderzoek zijn alle kleine en middelgrote Europese steden met de omvang van 50 tot 250 duizend inwoners meegenomen op basis van de Europese EUROSTAT afbakeningen. Hieruit blijkt dat maar liefst 40 procent van de Europese bevolking in een kleine of middelgrote stad woont. Belang van de regio Uit het onderzoek blijkt dat de uitdagingen en kansen van kleine en middelgrote steden in sterke mate worden bepaald door die van de regio waarvan zij deel uitmaken. Sommige steden floreren, terwijl andere te

maken hebben met een krimpende bevolking en economie. Het potentieel van de steden verschilt bijvoorbeeld tussen geïsoleerde steden, steden in de buurt van andere kleinere steden of steden die deel uitmaken van een metropoolregio. Kleine en middelgrote steden drijven vaak op maar één specifieke bedrijfstak of sector. Dit maakt ze kwetsbaar voor economische veranderingen, zoals de gevolgen van outsourcing of automatisering. Het gevaar bestaat dat het verval van de plaatselijke industrie en het vertrek van veel jongeren naar het buitenland of de grote stad elkaar versterken. Aan de andere kant bieden kleine en middelgrote steden ook veel kansen, zoals een hoge kwaliteit van leven in een vaak groenere en veiligere omgeving. Deze steden kennen niet de typische grootstedelijke problematiek van luchtvervuiling, geluidshinder, congestie, onbetaalbaarheid, criminaliteit, enzovoorts. Specialisatie en samenwerking De sleutelwoorden voor een florerende economie van een kleine- of middelgrote steden zijn een lange termijnstrategie gericht op investering in de sterke kanten van de stad en regio, slimme specialisatie, samenwerking met burgers en bedrijven, maar ook met andere steden en het ommeland, verbetering van de bereikbaarheid en van de kwaliteit van de dienstverlening. Veel kleine en middelgrote steden hebben minder capaciteiten dan grotere steden en hebben daarom behoefte aan steun vanuit regionale, nationale en ook Europese overheden, bijvoorbeeld bij het ontwikkelen midsize nl

155

van grensoverschrijdende samenwerking of investeringen in infrastructuur. Maar ook grotere buursteden kunnen kleinere steden helpen door bijvoorbeeld samen op te trekken in het aanbieden van publieke dienstverlening. Europese voorbeelden Er zijn uiteenlopende voorbeelden van kleine en middelgrote steden met een bloeiende economie en groeiende bevolking. Kranj, een stad met 56 duizend inwoners in Slovenië, heeft haar strategische positie, dicht bij de hoofdstad Ljubljana, de Oostenrijkse grens en de nationale luchthaven benut om investeerders en bedrijvigheid aan te trekken. Daarnaast heeft Kranj zich geprofileerd als bergsportplaats, gebruik makend van haar ligging aan de voet van de Alpen. Door deze specialisatie is het een groeiende stad met een relatief jonge bevolking. Ook samenwerking over landsgrenzen heen kan kleine en middelgrote steden in grensregio’s meenemen in de vaart der volkeren. Er zijn verschillende samenwerkingsverbanden van steden in Luxemburg met Duitse en Franse steden aan de andere kant van grens op terreinen als hoger onderwijs, bedrijvigheid, infrastructuur en toerisme. Het hoge aantal forensen dat dagelijks Luxemburg in- en uitreist is een zichtbaar teken van de verregaande integratie. In Letland is ervoor gekozen om het nationale beleid te richten op de versterking van de steden met een regionale centrumfunctie. In Letland domineert de hoofdstad Riga alle stedelijke regio’s op het gebied van diensten, economische activiteit en werkgelegenheid. Het Letse overheidsbeleid is sinds enkele jaren gericht op een meer evenwichtige territoriale ontwikkeling van het land, gericht op versterking van kleine en middelgrote steden met een centrumfunctie in hun regio. Het streven is om de balans in het land te herstellen door de kleine en middelgrote steden uit hun isolement te halen. Het betreft hierbij vooral steden langs de landgrenzen met Estland en Litouwen. Juist de steden langs de grens hebben te maken met problemen zoals een krimpende beroepsbevolking, slechte bereikbaarheid en economische stagnatie. Om de lokale en regionale economie te stimuleren wordt er ingezet op het verbeteren van de bereikbaarheid en het stimuleren van economische specialisaties. Ook ons buurland Duitsland ondersteunt de ontwikkeling van kleine en middelgrote steden, vooral door samenwerking tussen gemeenten te bevorderen en door investeringen in stedelijke vernieuwing en infrastructuur. Op de agenda Het thema van kleine en middelgrote steden is op de Europese stedelijke agenda gezet door de opeenvolgende Europese voorzitterschappen van Italië, Letland en Luxemburg; elk met zijn eigen accenten. Italië focuste op de belangrijke rol van kleine en middelgrote steden als dienstencentra voor het achterland, Letland legde het accent op de economische uitdagingen van deze steden, en Luxemburg vraagt aandacht voor het bevorderen van samenwerking tussen (kleinere) steden aan weerszijden van landsgrenzen. Op 10 juni 2015

156

midsize nl

Maar liefst 40 procent van de Europese bevolking woont in een kleine of middelgrote stad. ondertekenden de Europese ministers verantwoordelijk voor territoriale cohesie en stedelijk beleid de Riga Verklaring waarin ze onder meer aandacht vragen voor de belangrijke rol van kleine en middelgrote steden voor een meer evenwichtige ontwikkeling van landen en regio’s in Europa. De steden vervullen een belangrijke functie voor hun inwoners en voor het ommeland. Ook in de Europese Urban Agenda heeft het onderwerp een plaats gekregen. w

Alfons Fermin Alfons Fermin is sociaal-wetenschappelijk onder zoeker op het terrein van Europese stedelijke vraagstukken en beleid. Hij werkt als onderzoeker en onderzoekscoördinator bij het European Urban Knowledge Network (EUKN) en was onder meer betrokken bij het rapport over uitdagingen en kansen van kleine en middelgrote steden in Europa voor het Lets Europees voorzitterschap.

Marloes Hoogerbrugge Marloes Hoogerbrugge is projectleider bij Platform31. Hier werkt zij aan verschillende stedelijke en regionale projecten en onderzoeken op het snijvlak van ruimte en economie.

Agenda voor de toekomst

Kansen voor de middelgrote stad

iddelgrote steden zijn belangrijke schakels in het stedelijk netwerk. Wanneer gesproken wordt over het versterken van het stedelijk netwerk om zo de agglomeratiekracht te vergroten en de internationale concurrentiepositie van Nederland te verstevigen, dan kan dat niet zonder ook te kijken naar de rol van middelgrote steden in dit netwerk. Hier wonen bijna twee keer zoveel mensen en zijn ruim anderhalf keer zoveel banen als in de grote vier steden. Bovendien staat geen enkele stad op zichzelf. Elke grote stad heeft een relatie met haar omliggende kleinere steden en elke middelgrote stad heeft een relatie met een nabijgelegen grotere stad en met omringende kleinere kernen. Hoe het met een middelgrote stad gaat, heeft direct invloed op het functioneren van de regio en omgekeerd heeft het functioneren van de regio invloed op hoe het de middelgrote stad vergaat. Daarbij doet de positie die de middelgrote stad in het netwerk vervult ertoe, evenals de ligging ten opzichte van de grote (centrum)stad. Sommige middelgrote steden zijn sterke schakels in het netwerk, andere middelgrote steden staan wat meer op zichzelf of zijn juist weer wat zwak. Sommige middelgrote steden bevinden zich in de â&#x20AC;&#x2DC;agglomeratie-schaduwâ&#x20AC;&#x2122; van een grote(re) centrumstad en zijn afhankelijk van de economie en arbeidsmarkt daar, terwijl andere steden zich meer als centrum van de eigen regio kunnen profileren en economisch meer op zichzelf staan. Onvermijdelijke trends Al deze middelgrote steden hebben te maken met onvermijdelijke ontwikkelingen, megatrends, waarvan op veel plekken de invloed al zichtbaar is. Trends die het midden onder druk zetten, of het nu gaat om het ruimtelijke midden, middenbanen op de arbeidsmarkt of het middensegment in de retailsector. Denk voor dat laatste alleen al aan het faillissement van de V&D. Van de middelgrote steden die met dit magazine worden belicht, ondervinden 28 steden daar de directe gevolgen van. Waar de binnenstad al niet goed functioneert, zal de impact groot zijn. Wat de trends die in dit magazine de revue passeren duidelijk maken is dat het denken over de middelgrote

stad als stad met een compleet voorzieningenaanbod (definitief ) verleden tijd is. Dat veranderingen in de economie, op het vlak van mobiliteit, in de arbeidsmarkt en samenleving kansen en uitdagingen meebrengen en ervoor zorgen dat onze vraag naar en gebruik van ruimte verandert. Dat technologische innovatie een redelijk onvoorspelbare versneller is van deze veranderingen. En dat in een netwerksamenleving het inspelen op al deze veranderingen slimme samenwerkingen en een nieuwe manier van besturen vraagt. Juist in middelgrote steden doet bestuur ertoe. Goed bestuur kan hier echt het verschil maken, bijvoorbeeld om onvermijdelijke trends zo in te bedden dat ze voor de stad en regio positief uitwerken. Nieuw handelingsperspectief Voor middelgrote steden is het in veel gevallen een dubbeltje op zijn kant. Ze bevinden zich in een turbulente fase waarvan nog onduidelijk is of die permanent is, of slechts een fase waardoorheen ze moeten gaan om tot een nieuw evenwicht te geraken. De ontwikkelingen die nu samenkomen, zorgen voor een dynamiek die een nieuw handelingsperspectief vraagt. Er zijn middelgrote steden met een kwetsbare uitgangspositie. De trends maken duidelijk dat vooral voor deze steden het werken aan economische en sociale veerkracht een uitdaging is. Voor middelgrote steden met een relatief sterke uitgangspositie is een nieuw handelingsperspectief ook van belang. Door strategische keuzes en slimme samenwerkingen kan een middelgrote stad haar goede uitgangspositie benutten en ook in de toekomst een sterke schakel in het stedelijk netwerk zijn. Er liggen ook kansen in de middelgrote steden om aan deze uitdaging te werken. In de middelgrote stad kan samenwerking tussen verschillende partijen juist door haar omvang makkelijker zijn. Initiatieven uit de samenleving, de markt en het maatschappelijk middenveld kunnen daarmee succesvolle bijdragen leveren aan de ontwikkeling van de stad en van de regio. In dit magazine staan veel voorbeelden die dat illustreren. De omvang van de middelgrote stad is wellicht juist haar kracht. De kracht van middelgroot schuilt met andere woorden in een maat en schaal die lokale en regionale midsize nl

157

betrokkenheid mogelijk maakt. Het is een vorm van middelgrote ‘eigenschaligheid’ van waaruit de nieuwe dynamiek van de netwerksamenleving, waarin burgers zelf initiatieven willen nemen, zich gemakkelijk laat organiseren. Om die kracht ten volle te benutten voor een veerkrachtige stad en regio is het belangrijk om over de eigen grenzen heen te stappen. Sommige kansen en uitdagingen kunnen prima binnen de eigen gemeentegrenzen opgepakt worden, maar voor veel andere is een bredere blik nodig en is samenwerking in de regio cruciaal en in veel gevallen ook pure noodzaak. Werken aan de toekomst Het handelingsperspectief voor het werken aan economische en sociale veerkracht in stad en regio zal voor elke middelgrote stad anders zijn. De lokale economie stimuleren door meer ruimte te realiseren voor bedrijvigheid of het draagvlak voor voorzieningen vergroten door het aanleggen van een nieuwe woonwijk zijn maatregelen van een handelingsperspectief dat zijn beste tijd heeft gehad. De huidige en toekomstige realiteit vraagt om slim maatwerk en strategische samenwerkingen. De volgende agendapunten kunnen behulpzaam zijn om daar een basis voor te leggen. 1. Denk regionaal De toekomst van de middelgrote stad is meer dan ooit verbonden met de regio. Stad en regio verkeren in een wederzijdse afhankelijkheidsrelatie. Een dergelijk relatie vraagt niet om competitie maar coöperatie. De positie van de middelgrote stad in het (omringende) stedelijk netwerk is aan verandering onderhevig en afhankelijk van de dynamiek in de omgeving. Arbeidsmarkten functioneren regionaal. Dagelijkse verplaatsingen van bewoners voor werk, onderwijs, winkelen, recreatie en sociale contacten gaan meer dan ooit over gemeentegrenzen heen. Het denken over de complete stad zal vervangen moeten worden door het denken over de complete regio. Dit regionaal perspectief stelt de middelgrote stad voor de vraag: wat heb ik te bieden en wat bieden anderen mij? Hoe is mijn stad van toegevoegde waarde op de regionale schaal?

158

midsize nl

2. Ken je DNA (en dat van de regio) Om de hierboven gestelde vraag te kunnen beantwoorden, is het nodig om goed inzicht te hebben in je eigen DNA en dat van de regio. Wat is de lokale economische structuur en hoe functioneert het regionale ecosysteem van plekken en actoren? Hoe ontwikkelt de regionale arbeidsmarkt zich? Wat is de opbouw van en zijn de ontwikkelingen in de samenleving? Hoe functioneert de regionale woningmarkt, de markt van bedrijfsvastgoed? Wat zijn de ontwikkelingen op het gebied van het voorzieningenniveau? Hoe is het gesteld met bereikbaarheid? Wat zijn de functionele relaties tussen steden en dorpen in de regio? Hoe zien de dagelijkse patronen van verplaatsing eruit? Welke relevante netwerken en samenwerkingen zijn er? Dit soort vragen helpen in beeld te krijgen wat de positie van de middelgrote stad in het omringend stedelijk netwerk is en welke dynamiek daarin zit. 3. Ga in gesprek De informatie die het voorgaande agendapunt oplevert biedt de basis voor het aangaan van gesprekken met belangrijke actoren in de regio. Gesprekken die inzichten kunnen aanscherpen, nieuwe informatie opleveren en partijen betrekken bij de ontwikkeling van de stad en de regio. Wat zien gesprekspartners als belangrijke aandachtspunten? Waar zien zij kansen? Welke kernkwaliteiten heeft de middelgrote stad en hoe verhouden die zich tot de regio? En welke kwaliteiten bieden omliggende steden en dorpen voor de middelgrote stad? Partijen kunnen andere gemeenten zijn, maar juist ook mensen uit het maatschappelijk middenveld – als onderwijsorganisaties en woningcorporaties – het regionale bedrijfsleven en ondernemersnetwerken en actieve bewoners. 4. Kies slim positie met een sterk verhaal De gesprekken voeden het inzicht in het functioneren van de middelgrote stad in het omliggend stedelijk netwerk en de bijdrage die de stad kan leveren aan het economisch functioneren van de regio en vice versa. De positionering van de stad in het netwerk is een gegeven, maar kan in de dynamiek van stedelijke ont-

organiseer netwerk kracht kies positie

ken je dna

denk regionaal

ga in gesprek

bouw coalities

wikkeling weldegelijk beïnvloed worden door positie te kiezen. De positionering is geënt op het regionale economische ecosysteem, het aanwezige menselijk kapitaal en de lokale cultuur. Dat verander je niet zomaar. Maar je kan wel positie kiezen door kwaliteiten expliciet te maken en daar op voort te borduren. Een stedelijk netwerk waar 'buren van elkaar kunnen lenen' gaat uit van specialisatie. De vraag hoe de middelgrote stad waarde kan toevoegen, beantwoord je niet met lokale profilering maar met regionale positionering met een sterk verhaal. 5. Bouw coalities De maat van de middelgrote stad, met haar overzichtelijkheid en verfijnde lokale netwerken (zeg maar gerust 'ons kent ons') biedt kansen om vanuit (nieuwe) lokale en regionale samenwerkingen te werken aan een economische strategie en een veerkrachtige samenleving. De middelgrote stad kan als experimenteerterrein dienen voor nieuwe coalities tussen overheid en samenleving: sociaal ondernemerschap en nieuwe vormen van burgerbetrokkenheid. Nieuwe coalities tussen overheid, bedrijfsleven en onderwijs kunnen een impuls geven aan de gekozen positionering. Coalities bouwen betekent ook openstaan voor de betrokkenheid en inbreng van samenwerkingspartners in het formuleren van het verhaal van de stad. Dat zorgt ervoor dat het verhaal recht doet aan de realiteit en legt het fundament voor samenwerking.

partijen hebben een eigen rol en verantwoordelijkheid, ieder vanuit zijn eigen kracht en kunnen. Een besef van elkaars afhankelijkheid (reciprociteit) is hierbij essentieel. Het gaat waarschijnlijk meer om improviseren dan om instrueren en om slimme draadkracht meer dan om domme daadkracht. Uitdagende opdracht De agenda voor de toekomst van de middelgrote stad is het begin van een nieuw handelingsperspectief. Het illustreert dat het besturen van een middelgrote stad een uitdagende opdracht is. De 'knoppen waaraan gedraaid kan worden' zijn anders dan voor de crisis. In plaats van sturen met grote fysieke projecten of het uitgeven van bouwgrond, vraagt de nieuwe realiteit om sturingsarrangementen die inspelen op zelforganisatie, die vraaggestuurd zijn en waarbij de overheid een van de partijen is in lokale en regionale netwerken. Waar in sommige grote steden de krachten uit de markt en samenleving zich weinig aantrekken van de agenda van bestuurders, ligt dit in de middelgrote stad zeker anders. Meer dan ooit vergt besturen vakmanschap. De wijze waarop een middelgrote stad bestuurd wordt kan het verschil maken. Niet alleen voor de eigen stad, maar ook voor de regio als geheel.

Vanuit het programma Midsize NL zal komende tijd ondersteuning worden geboden bij het oppakken

6. Organiseer netwerkkracht Het functioneren van een stedelijke regio wordt mede bepaald door het geheel van gedifferentieerde woonmilieus, het aanbod van voorzieningen, de aantrekkelijkheid van het woon- en leefklimaat en het regionale economische ecosysteem. De vraag is welke kwaliteiten de verschillende steden in de regio daar voor hebben in te brengen. Om die kwaliteiten te benutten is afstemming en samenwerking nodig. Het gaat om het samen met elkaar – groot, middelgroot en klein – organiseren van de noodzakelijke netwerkkracht. Niet langer past daarbij het verticale denken tussen overheidslagen, tussen grote en middelgrote steden, tussen steden en dorpen. Alle

van deze ‘Agenda voor de toekomst’. Mogelijkheden binnen dit programma zijn onder andere het opstellen van regionale quickscans en het organiseren van regionale gesprekstafels, lokale presentaties en intervisiebijeenkomsten en masterclasses op specifieke onderwerpen. Deze zullen worden verzorgd door ruimtevolk en Platform31 in samenwerking met diverse onderzoekers die in dit magazine aan het woord komen.

midsize nl

159

colofon

Dit magazine is onderdeel van het kennisprogramma

Illustraties

Midsize NL dat middelgrote steden ondersteunt bij

Vincent Huijbers, De Twee Snoeken,

het werken aan een concreet handelingsperspectief

â&#x20AC;&#x2DC;s-Hertogenbosch

voor de toekomst. Het programma wordt uitgevoerd door Platform31 en ruimtevolk in samenwerking met

Uitgever

het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijks-

Drukkerij Printvisie

relaties, G32 en Platform Middelgrote Gemeenten en in navolging van de verkenning van de toekomst

Oplage

van middelgrote steden in Brabant (uitgevoerd door

1.000 stuks

BrabantKennis en ruimtevolk). Copyright

Auteurs

Het auteursrecht berust bij ruimtevolk en Platform31.

Judith Lekkerkerker (ruimtevolk)

Hierbij geldt het creative commons-principe: naamsvermelding, niet-commercieel en gelijk delen.

Interviews

Het (her)gebruiken van teksten uit deze publicatie

Christine van Eerd (zelfstandig tekstschrijver)

is toegestaan onder voorwaarde van duidelijke vermelding van de volledige naam van de organisa-

Artikelen

ties, auteurs en bron. De tekst mag niet commercieel

Pieter Tordoir (Ruimtelijk Economisch Atelier Tordoir)

gebruikt worden, aan derden worden doorverkocht of

Piet Renooy (Regioplan)

in licentie worden gegeven zonder toestemming van

Ate Poorthuis (University of Kentucky)

ruimtevolk en Platform31. Publicaties welke alleen

Alfons Fermin (European Urban Knowledge Network

door betaling toegankelijk zijn (abonnementen op tijd-

(eukn))

schriften, betaalde toegang op websites, etc.) worden

Evert Meijers (TU Delft)

in principe beschouwd als commercieel en behoeven

MarloesÂ Hoogerbrugge (Platform31)

dus altijd toestemming vooraf. Het auteursrecht van de afbeeldingen berust bij de personen of organisaties

Redactie

die bij de afbeeldingen zijn vermeld. Deze rechten

Judith Lekkerkerker (ruimtevolk)

zijn niet vrijgegeven onder dezelfde voorwaarden als

Jeroen Niemans (Platform31)

de teksten. Toestemming voor gebruik moet steeds

Joks Janssen (BrabantKennis)

gevraagd worden aan de rechthebbende.

Sven van de Brug (Platform31)

Hoewel aan de samenstelling van deze uitgave de grootst mogelijke zorg is besteed, aanvaarden uitge-

Ontwerp en Vormgeving

ver, auteurs en redactie geen aansprakelijkheid voor

Linda Swaap - Accu grafisch ontwerpers

eventuele fouten of onvolledig opgenomen informatie, noch kunnen aan de inhoud van deze uitgave rechten

Fotografie

worden ontleend.

Waar fotograaf/bron niet vermeld bij beeld (m.u.v. pagina 68 en 126): Pim Geerts Fotoessay Foto's van: Alkmaar, Capelle aan den IJssel, Heerlen, Hoorn, Nieuwegein, Purmerend, Roermond, Roosendaal, Sittard, Waalwijk, Woerden, Zaanstad, Zeist, Zoetermeer.

Februari 2016

â&#x20AC;&#x2DC;Steden binnen dezelfde regio moeten elkaar niet langer als concurrenten zien, maar samenwerken.â&#x20AC;&#x2122;