RUIMTEVOLK Expeditie 2012: Nieuw eigenaarschap in de ruimtelijke ordening.

RUIMTEVOLK EXPEDITIE 2012 NIEUW EIGENAARSCHAP IN DE RUIMTELIJKE ORDENING

1

COLOFON Dit is een verslag van RUIMTEVOLK Expeditie 2012, gehouden op 29 november 2012 in TrouwAmsterdam.

Met bijdragen van: Christine van Eerd Elly van der Klauw Hanneke Luitwieler Judith Lekkerkerker Simone Pekelsma Sjors de Vries Foto’s: Masha Matijevic Vormgeving: Linda Swaap, Accu grafisch ontwerpers RUIMTEVOLK Postbus 196 6800 AD Arnhem info@ruimtevolk.nl www.ruimtevolk.nl RUIMTEVOLK Expeditie is mede mogelijk gemaakt met steun van partners Companen, Início en Weusthuis en partners.

Het auteursrecht van artikelen en foto’s in deze publicatie berust bij RUIMTEVOLK. Hierbij geldt het Creative Commonsprincipe: naamsvermelding, niet commercieel en gelijk delen.

Het (her)gebruiken van artikelen, teksten en foto’s uit deze publicatie is toegestaan onder de volgende voorwaarden.

De tekst mag niet zonder toestemming worden gewijzigd of ingekort. Citeren of kopiëren van delen van de tekst is toegestaan, maar alleen als duidelijk wordt gemaakt dat het om een citaat uit een groter geheel gaat en onder naam- en bronvermelding. De tekst mag gepubliceerd worden onder voorwaarde van duidelijke vermelding van de volledige naam van de auteur en bron (Verslag RUIMTEVOLK Expeditie 2012).

De tekst mag niet commercieel worden gebruikt, aan derden worden doorverkocht of in licentie worden gegeven zonder toestemming van RUIMTEVOLK. Publicaties die alleen door betaling toegankelijk zijn (abonnementen op tijdschriften, betaalde toegang op websites, etc.) worden in principe beschouwd als commercieel en behoeven dus altijd toestemming vooraf.

Inhoud

5 Een boeiende kruisbestuiving 6 Ruimte voor het volk Keynote Willem Schinkel 10 Deelsessie: Nieuw ondernemerschap in de stad

12 De nieuwe dimensie in het ruimtelijk domein Keynote Ronald van den Hoff 14

16

18

Deelsessie: De woonconsument wordt woonprosumer Deelsessie: De nieuwe sociale opgaven Kathedralen bouwen: wie durft dat nog?

Keynote Jan Rotmans

22 Deelsessie: Tijdelijkheid als permanente kans

24 Ordening zonder regels en planning Keynote Alexander Oey 26 Deelsessie: Creatieve coalities op het platteland 28 Deelsessie: De duurzame buurt 30 Open podium

’S FOTO E D JK BEKI NAME P ILMO IA EN F !

AG V D K.NL E L D O N V E VA UIMT R .

W WW

¬

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

Een boeiende kruisbestuiving

De eerste editie van de RUIMTEVOLK Expeditie kan met recht een ‘expeditie’ worden genoemd. Ongeveer 275 deelnemers - planoloog en architect, gemeenteambtenaar en ondernemer, ontwerper en filosoof, student en politicus - verkenden met elkaar de gevolgen van een ‘nieuw eigenaarschap’ bij ruimtelijke ontwikkelingen. Sommigen namen deel omdat ze op zoek zijn naar hoe ze hun rol in een veranderende context kunnen invullen, anderen omdat ze er al langer mee bezig zijn maar hun ervaringen graag willen delen om zelf ook weer verder te komen. Traditionele partijen en nieuwe spelers zochten elkaar op, inspireerden elkaar en daagden elkaar uit. Het werd een bijzondere dag waarin de realiteit en ideevorming hand in hand gingen.

Expeditie 2012 kende verschillende onderdelen. De keynotes zorgden voor flinke dosis prikkeling en inspiratie en riepen tegelijkertijd kritische vragen op. In acht deelsessies werden, veelal aan de hand van de combinatie van theoretische beschouwingen en praktijkvoorbeelden, de verschillende invalshoeken van het nieuwe eigenaarschap verkend. Elke deelsessie was door een curator vormgegeven en kende een unieke opzet, met telkens veel ruimte voor inbreng van deelnemers. Er waren interessante presentaties, discussies, maar ook intensieve werksessies. Tot slot konden deelnemers en organisaties nog een bijdrage leveren op het Open podium en Marktplein.

Gedurende dag vond een boeiende kruisbestuiving plaats. Zowel tussen de deelnemers van de ruim 180 organisaties als tussen de diverse maatschappelijke en ruimtelijke thema’s. Deze kennisuitwisseling en de grote rol van deelnemers in het maken van de dag waren precies het doel van deze Expeditie; een evenement als podium en netwerk voor vernieuwende, deskundige en gedreven professionals in het ruimtelijk domein. Daarmee kijken wij terug op een succesvolle dag.

Maar we hopen ook dat het hier niet bij blijft, want de verkenning van het nieuwe eigenaarschap in de ruimtelijke ordening is nog lang niet klaar. Wij hopen dan ook dat u de gevolgen van het nieuwe eigenaarschap voor u en voor uw organisatie, projecten en programma’s verder gaat onderzoeken en de inzichten en kennis blijft delen. Mocht u hierover nog vragen hebben of heeft u ideeën voor een volgende Expeditie, dan kunt u ons bereiken via expeditie@ruimtevolk.nl.

Tot volgend jaar!

Judith Lekkerkerker, organisator en hoofdredacteur RUIMTEVOLK Sjors de Vries, organisator en uitgever RUIMTEVOLK

5

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

RUIMTE VOOR HET VOLK Willem Schinkel constateert dat de tot kapitaal gereduceerde ruimte weer wordt getransformeerd tot ruimte voor het volk DOOR: SIMONE PEKELSMA

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

¬ Socioloog Willem Schinkel is voornamelijk bekend om zijn scherpe en kritische analyses van de Nederlandse maatschappij. Speciaal voor RUIMTEVOLK gaf hij tijdens de Expeditie een beschouwing over de veranderende relatie tussen de ruimte en het volk. “Het volk heeft de ruimte nodig om zich te publiceren” meent Schinkel. Het wordt het volk echter niet makkelijk gemaakt om de ruimte hiervoor te gebruiken. De maatschappelijke onvrede hierover wordt echter steeds duidelijker zichtbaar, en vertaalt zich naar concrete tegenontwikkelingen.

OORLOGSRETORIEK In de afgelopen jaren heeft er in Nederland een sterke depolitisering plaatsgevonden. Niet alleen zijn politieke partijen steeds meer op elkaar gaan lijken, de politiek benadert maatschappelijke issues ook steeds meer als managementvraagstukken.

Ook op het gebied van de ruimte is dit duidelijk zichtbaar. Tegelijkertijd is ruimtepolitiek steeds meer op oorlogsvoering gaan lijken. Schinkel wijst op de oorlogsretoriek van de gemeente Rotterdam, die het heeft over ‘interventies’, ‘slagkracht’ en de inzet van ‘stadsmariniers’. De bevolking werd in de afgelopen jaren steeds meer als een obstakel gezien dat verdreven moet worden. Was gentrification eerst nog een ongewenst bijeffect, nu is het voor veel politici een bron van trots geworden.

ONGEWENST Het idee van de publieke ruimte is steeds meer bekneld geraakt. In november 2011 werd Quincy Gario hardhandig gearresteerd tijdens de intocht van Sinterklaas, omdat hij een T-shirt droeg met de tekst ‘Sinterklaas is racisme’. Quincy werd gezien als demonstrant die de openbare orde verstoorde, terwijl hij zelf juist benadrukte niet te demonstreren, maar alleen zijn mening te laten zien. Zijn actie in de publieke ruimte werd echter als ongewenst beschouwd en direct hard aangepakt door de politie.

COLLECTIEF GEBRUIK Toch zijn er ook ruimtelijke ontwikkelingen te zien die juist tot optimisme stemmen. De Occupybeweging zag het bezetten van (voormalig) publieke ruimte als vorm van verzet tegen de huidige gang van zaken. Door middel van het claimen van de publieke ruimte gaven ze uiting aan ‘de stem van het volk’ en realiseerden ze een nieuwe vorm van eigenaarschap. Dergelijke nieuwe vormen van eigenaarschap van de ruimte zijn over de hele wereld te vinden; in de regionalisering van productie en consumptie, in de productie van gezamenlijke energie of in het werken in coöperaties in het Baskische Mondragon.

Op veel plekken in de wereld worden dergelijke bewegingen steeds meer als noodzaak gezien. Schinkel sluit zijn keynote op Expeditie dan ook positief af met zijn analyse dat de tot kapitaal gereduceerde ruimte langzaamaan weer wordt getransformeerd tot ruimte voor het volk.

En dit heeft belangrijke consequenties voor het ruimtelijk denken en handelen van overheid, politiek en marktpartijen.

Willem Schinkel is universitair hoofddocent in de sociologie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam.

Alma @bondflicka Flitsende start, publieke ruimte=politiek #RVEXP2012 ##willemschinkel Sebastiaan Capel @sebastiaancapel Is politiek overbodig? Nav speech Willem Schinkel bij #rvexp2012 Jurgen Hoogendoorn

@

JrgnHoogendoorn www.willemschinkel.nl www.mondragon-corporation.com www.ruimtevolk.nl/tag/bewonersparticipatie/ www.ruimtevolk.nl/tag/openbare-ruimte/

WAS GENTRIFICATION EERST NOG EEN ONGEWENST BIJEFFECT, NU IS HET VOOR VEEL POLITICI EEN BRON VAN TROTS GEWORDEN.

7

Ruimtepolitiek is vooral retorische oorlog (stadsmariniers, slagkracht etc) vlgns Schinkel #rvexp2012 Erna Hollander @erniemug Stedelijke ontwikkeling staat bol van termen oorlogsvoering, niet alleen in Rotterdam, gevolg ontnemen ruimte aan volk #rvexp2012 Donica Buisman @DonicaBuisman #Ruimte is er voor de vorming van het publieke. Dit is essentieel voor de #democratie #willemschinkel #rvexp2012

Donica Buisman @DonicaBuisman Zowel oude als nieuwe spelers hier #rvexp2012. #stateofflux = combi.

Ook een paar #programmamakers zoals ik aanwezig #letsmeet Annemarieke Aarts @Aarts_AM De eerste contacten zijn gelegd en het programma gaat beginnen #rvexp2012 Het wordt een inspirerende dag!

Locus architecten @locustweet in de trein terug van #rvexp2012, onder de indruk van energieke bundeling van visies en initiatieven, mooi samengebracht vandaag

Caroline Vrauwdeunt @andrsnu Op zoek naar nieuwe spelers #rvexp2012 nieuw ruimtevolk meldt zich in Amsterdam pic.twitter.com/ yQSTtnKl Frans Kerver @vetteviscom Chaorde, knowmad en glokalisering door systeem mengen of kiezen de basisspelers morgen weer voor de vertrouwde vaste spelpatronen? #rexp2012

Silvia Heijnen @SilviaHeijnen Op de helft van #rvexp2012.

Volop inspiratie uit lezingen en leuke en waardevolle, leerzame ontmoetingen. Nu al dankjewel aan@ RUIMTEVOLK! Gebied & De Wijs @Gebiedendewijs Poets...! Niet l..llen, maar poetsen!

Alle theoretici op de #rvexp2012 kunnen toch beter crowdfunden en mouwen opstropen...?

Frans Kerver @vetteviscom Vragen nu: hoe lang blijven oude structuren nog dominant; zitten we hier met gelovigen bij elkaar of is dit vloeken in de kerk? #rvexp2012 Stadschoreograaf @MartijnvDijck Gelukkig veel twitteraars aanwezig bij @Ruimtevolk Expeditie #rvexp2012 - zo nu en dan toch wat gedachten en ideeĂŤn, dank daarvoor!

Donica Buisman @DonicaBuisman Mooie dag #rvexp2012 goed geregeld en fijne sprekers, wellicht zelfs iets te veel eensgezindheid.

Bedankt @RUIMTEVOLK op naar de volgende! buro plot @buroplot Plot bezocht Ruimtevolk #rvexp2012 onderzoekend, debatterend, open houding, boeiende mensen, prosument, chaordisch, serendipity!

Time flies!

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

Nieuw onder-

nemerschap in de stad

In de ontwikkeling van de stad is een groeiende rol weggelegd voor kleine ondernemers en hun netwerken CURATOR DEELSESSIE: JOOST BEUNDERMAN DOOR: HANNEKE LUITWIELER

¬ In toenemende mate geven kleine ondernemers vorm aan de stad en haar stedelijkheid. Maar wie zijn die ondernemers? Hoe opereren zij in de stedelijke context?

Welke behoeftes hebben zij en hoe geven ze daar invulling aan? Welke ruimtelijke infrastructuren vragen zij en wat betekent dit voor het handelen van ruimtelijke professionals? Onder leiding van Joost Beunderman (00:/ [zero zero]) ging een vijftal nieuwe ondernemers op zoek naar een antwoord op deze vragen.

MOEIZAAM Bart de Groot is oprichter van Buro Beehive. Beehive (her)ontwikkelt kantoorpanden en bedrijfsruimten in Amsterdam om de leegstand tegen te gaan en ruimte te bieden aan creatieve ondernemers. Door scherp te onderhandelen, kan Beehive werkplekken verhuren onder het broedplaatstarief van 50 euro per m2. Dit jaar heeft Beehive voor het eerst subsidie aangevraagd om een mobiele werkplek te realiseren.

De Groot noemt dit ‘een moeizaam proces’.

Christine van de Wetering is medeinitiatiefnemer van De Drentse Zaak uit Assen. De Drentse Zaak is een publiek-private coöperatie, opgezet om mensen vanuit de WW/bijstand te helpen hun eigen onderneming op te zetten. Dit doet zij door middel van coaching en het faciliteren van ontmoetingen in het bedrijfspand, een statige oude villa in het centrum van Assen. De coöperatie krijgt geen subsidie meer en draait door het verhuren van flexplekken en vergaderruimte aan ondernemers. “Het is voor ons heel belangrijk dat we goede resultaten boeken, ook financieel, want wij zijn zelf ook startende ondernemers.”

Simon van Dommelen vertelt over Trust Noord, dat is gebaseerd op het Engelse model van burgerbestuur als motor van een wijkeconomie. In Amsterdam Noord beheert Trust Noord de Noorderparkkamer, de Tolhuistuin en zogeheten broedstraten, die fungeren als ontmoetingsplek voor culturele activiteiten voor en door bewoners van de wijk. Het is bedoeling dat deze initiatieven uiteindelijk volledig kunnen draaien op het wijkondernemerschap, maar voorlopig zijn ze nog afhankelijk van subsidies. “Het leefbaarheidbudget van gemeentes en corporaties is maar een marginaal potje. Je kunt beter aanhaken op het vastgoed10

budget, waardoor ook waardecreatie ontstaat,” adviseert Van Dommelen.

HET OUDE IS OP Daarbij worstelt Trust Noord voortdurend met wet- en regelgeving op het gebied van vergunningen en rechtsvormen. Dit wordt beaamd door Expeditie keynotespreker Ronald van den Hoff van Seats2Meat.

“De nieuwe economie kenmerkt zich door vluchtige sociaaleconomische entiteiten waarin oude rechtsvormen niet meer voldoen.” Volgens Van den Hoff hoeft niet iedereen ondernemer te worden. Wel vervaagt het verschil tussen werknemer en zzp’er. “De oude economie draait op het creëren van kunstmatige schaarste. Dat systeem blokkeert ons nu. Het oude is op. We moeten op zoek naar schaalvergroting door verbindingen tot stand te brengen. Dat kan concreet door bijvoorbeeld gratis software aan te bieden. Zo bied je een podium voor economische waardecreatie.

De fysieke plek is daarbij minder relevant.”

Filosoof en organisatie-econoom Sebastian Olma (the.think.tank, CIRCA) haakt hierop aan: “Ontmoeting kan ook virtueel zijn, door platformen te bieden, breng je de

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

DE HAMVRAAG IS; HOE CREËER JE ECONOMISCHE WAARDE UIT KENNIS EN CREATIVITEIT? EN OOK: HOE BETREK JE MENSEN MET EEN AFSTAND TOT DE ARBEIDSMARKT EN SOCIAL MEDIA? Sebastian Olma

betrokkenheid, waardoor mensen zuinig worden op hun buurt.” Bij de Drentse Zaak gaan ze actief op zoek naar bedrijven die werkervaringsplaatsen kunnen bieden aan mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt.

serendipititeitsmachine op gang. De hamvraag is; hoe creëer je economische waarde uit kennis en creativiteit? En ook: hoe betrek je mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en social media? Oftewel: Hoe overbrug je de kloof tussen retoriek en realiteit?”

WIE IS DE PROP Ronald van den Hoff ziet de gevestigde ngo’s en semi-overheids­ bedrijven als de grootste prop die de nieuwe economie blokkeren. Bart de Groot ziet de overheid zelf als de grootste bottleneck. “Amsterdam is topzwaar.” Anderzijds erkent hij dat diezelfde overheid soms ook aanjager is van de vernieuwing. Een ambtenaar uit Den Haag vindt dat de overheid juist meer bij initiatieven moet worden betrokken. Zijn collega uit Alphen aan den Rijn stelt vast dat ook bewoners vaak vastzitten in de traditionele orde.

Simon van Dommelen erkent dat er veel tijd gaat zitten in het vertellen van verhalen. Anderzijds levert dit ook geld op. “Trust Noord is ook op zoek naar nieuwe verdienmodellen.

Zo proberen we nu het beheer van het Noorderpark door buurtbewoners en scholieren te laten doen.

Dat is goedkoper en zo creëer je

Een aanwezige vraagt zich tot slot af “of wijzelf die prop niet zijn?” En dat werpt de vraag op wat wij als professionals kunnen doen en of we niet iets heel anders moeten gaan doen. “Wat je ook doet, houd het klein”, zegt Van den Hoff. “Maak het goedkoop met initiatieven uit de buurt”, adviseert van Dommelen.

11

www.dedrentsezaak.nl www.noorderparkkamer.nl www.tolhuistuin.nl www.broedstraten.nl www.beehives.nl www.thethinktank.nl www.ruimtevolk.nl/tag/ondernemerschap/ www.ruimtevolk.nl/tag/stedelijkheid/

Roy van Dalm @Royvandalm Mijn buren willen geen Seats2meet.

Ze willen een baan en een gewoon huis. Wat moet je met zulke gewone mensen? #rvexp2012 Donica Buisman @DonicaBuisman We hebben het allemaal over het creëren van ontmoeting. Precies! #nieuwondernemerschapindestad #rvexp2012 Joost Beunderman @joostbeunderman Reflectie op mn sessie bij #rvexp2012: lekkermakkelijk schelden op gemeentes - ook daar zit veranderkracht. Beter begrijpen en aanboren dus.

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

DE NIEUWE DIMENSIE IN HET RUIMTELIJK DOMEIN Ronald van den Hoff wijst op de verregaande gevolgen van de samensmelting van de fysieke en virtuele ruimte voor ruimte足lijke planning DOOR HANNEKE LUITWIELER

12

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

¬ Ronald van den Hoff, oprichter van Seats2Meat en schrijver van het boek Society 3.0, is ondernemer op het snijvlak van hospitality en nieuwe media. De opkomst van nieuwe media en daarmee van het verschijnsel 3rd Space, waarin de fysieke en virtuele werkelijkheid samenkomen, leidt tot een ander gebruik van de ruimte en een netwerkeconomie waarin oude waarden niet meer voldoen. Als keynotespreker op Expeditie geeft Ronald hiervan diverse inspirerende voorbeelden.

voetbalclub opgezet en gefinancierd, waarbij de ruim 100.000 fans fungeren als talentscouts. In Utrecht heb je Socialijs, waarbij klanten via internet de smaak van de dag kunnen kiezen en in Zuid-Korea kan je op weg van het werk naar huis langs een virtuele supermarkt, zodat bij thuiskomst je boodschappen op je staan te wachten. Voor een avondje uit hoeven we niet perse meer naar het theater door de opkomst van thuistheaters en toen het treinverkeer bij Utrecht Centraal weer eens gestremd was, bleven de campingbedjes in de jaarbeurs leeg, omdat mensen massaal via Twitter een lift naar huis regelden.

We leven in een tijd van crisis, die zal leiden tot een fundamentele transformatie van onze samenleving, vergelijkbaar met de industriële revolutie. Een samenleving die is gebaseerd op gelijkwaardige netwerkstructuren, waarin het draait om delen - ‘sharing’ - en zelforganisatie.

Van den Hoff noemt het voorbeeld van online colleges van Harvard, die via internet mondiaal gevolgd worden door duizenden studenten, en zijn eigen collega die zijn gestolen Opel Kadett niet via de politie maar via Twitter terugvond.

SERENDIPITEIT In zijn boek Society 3.0 beschrijft Van den Hoff die nieuwe samenleving en de economie van de toekomst, waarin het draait om serendipiteit – optimaal je voordeel kunnen doen met toevallige ontdekkingen – en ‘collaborative consumption’, het delen van consumptiegoederen, maar ook van de ruimte die daarmee van niemand is en dus van ons allemaal. Aan het gebouw van de toekomst dragen we allemaal een steentje bij.

www.society30.com www.seats2meet.com www.couchsurfing.org www.socialijs.com www.tesco.com www.myfootballclub.co.uk www.ruimtevolk.nl/tag/ondernemerschap/ www.ruimtevolk.nl/tag/creatieve-stad/

KNOWMADS Zzp’ers - die Van den Hoff liever omschrijft als Zp’ers (Zelfstandige Professionals) - vormen de sleutel tot de toekomstige economische waardecreatie in een interdependente circulaire economie. Oude categorieën en rechtsvormen voldoen daarin niet meer. Zo kan Van den Hoff zichzelf enerzijds omschrijven als horecaondernemer, anderzijds als webbouwer en vervaagt bij Seats2Meat het verschil tussen werken in loondienst en als zelfstandig ondernemer. Dit chaotische systeem – blur – vraagt om een herdefinitie van traditionele waarden. Kennis is daarin een belangrijk kapitaalgoed en ‘knowmads’ zijn de nieuwe spelers.

‘100.000 TALENTSCOUTS’ Van den Hoff noemt een aantal voorbeelden van nieuw ondernemerschap, al dan niet met een commerciële doelstelling. Couchsurfing overtreft met het aantal overnachtingen ruimschoots de traditionele grote hotelketens. Op www.myfootballclub.co.uk heeft een zwerm gebruikers een complete professionele

IN DE SAMENLEVING EN ECONOMIE VAN DE TOEKOMST DRAAIT HET OM SERENDIPITEIT: HET OPTIMAAL JE VOORDEEL KUNNEN DOEN MET TOEVALLIGE ONTDEKKINGEN

13

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

Kunnen nieuwe technieken, samenwerkingsen financierings­ modellen ook beweging brengen in de woningmarkt?

De woonconsument wordt woonprosumer CURATOR DEELSESSIE: PIETER BUISMAN DOOR: ELLY VAN DER KLAUW

“BOUWEN MOET EEN CHAOTISCHER PROCES WORDEN. NIET MEER LINEAIR EEN KANT EN KLAAR HUIS AFLEVEREN.”

14

RUIMTEVOLK EXPEDITIE ¬ Even leek het of Wibaut zelf aan tafel zat in de kelders van het Trouwgebouw. Vergezichten van leden die samen een bank of woningcorporatie opzetten, consumenten die niet langer goederen willen hebben maar goederen delen. In de deelsessie Van Woonconsument naar Woonprosumer droomde het ontwikkelvolk even van arbeiderszelfbestuur. Weg van logge corporaties, grote banken en overheden die elkaar in de weg zitten. Oude gedachten in een nieuw jasje.

Jan Henk Tigelaar (Royal HaskoningDHV) deed de aftrap met ecar-sharing. “Jonge stadsbewoners vinden het bezit van een auto niet meer zo belangrijk, maar willen er wel overal over kunnen beschikken.

Er ontstaan nieuwe leaseconstructies: je kijkt even op je smartphone of er een auto in de buurt vrij is.

Met je chipkaart open je de e-car, of je pakt toch een e-bike, of de tram.

E-mobilteit wellicht ook nog op zelfgeproduceerde energie.”

Als de Nederlandse Bank geen roet in het eten gooit, wil de Kredietunie weer met banken beginnen zoals ze ooit bedoeld waren. Particulieren die geld inleggen om dat aan anderen in hun dorp, stad of regio uit te lenen.

Bankiers die hun klanten kennen.

Volgend jaar hoopt Paul van Oyen, zelf oud-bankier, te beginnen met zijn bank waar ondernemers geld inbrengen om aan collega-ondernemers uit te lenen. Van Oyen: “Iedere ondernemer die leent krijgt een coach. Die coach helpt, adviseert maar houdt ook de lening in de gaten. Het is immers ook zijn geld.”

“Job, kun je een paar van die blokjes voor me maken? En dan liefst voor Sinterklaas?” Job Noorloos (Plastic2Print) stal de show met een simpel Brio-Duploblokje. Consumenten hoeven zich niet meer neer te leggen bij wat de producent bedenkt. Een blokje dat de houten rails van het Brio-treintje aan het Duplo-blokjes vervindt: de fabrikanten zouden het nooit bedacht hebben, maar met de 3D-printer is het zo gemaakt. Een wereld aan extra mogelijkheden. Nog

even en het eerste huis komt uit de printer. De consument wordt producent. En voor de producenten kansen voor nieuwe producten en diensten.

Kunnen deze technieken en ideeën ook beweging brengen in de woningmarkt? In de discussiegroepen zag men wel mogelijkheden, maar ook beren op de weg. Zelfbouwgroepen, al dan niet verenigd in een collectief van particuliere opdrachtgevers (CPO) blijven het goed doen. In Almere zijn zij het die nog bouwkavels afnemen. Maak je eigen circulaire wijk, wordt zelfvoorzienend! Zeker iets om mee door te gaan met die mensen die initiatief willen en kunnen nemen, maar een corporatie voor sociale woningbouw wordt al lastiger. Want hoe kom je dan aan goedkoop geld? Zonder het garantiefonds sociale woningbouw? “Al jeuken je handen soms om zoiets op te zetten”, verzucht een stedenbouwkundige, “want in de grote corporaties zit nu geen enkele beweging.”

Een woning delen, leven als een stadsnomade, is ook maar voor weinigen geschikt. Al zou je makkelijker moeten kunnen veranderen van woonruimte. Concretere invloed op uiterlijk en innerlijk van je woonhuis lijkt wel binnen bereik. Met 3D wordt nu ontworpen en via de ontwikkeling van 3D printers met cement kan misschien straks wel een heel grachtenpand naar wens geprint.

“Bouwen moet een chaotischer proces worden. Niet meer lineair een kant en klaar huis afleveren. Maar een langjarig contract met een aannemer om steeds weer mogelijkheden te hebben je huis aan te passen.

Ook die bouwer gaat dan flexibeler constructies maken.” Je kan een woning ook aanbieden met diensten.

Waarom niet als een mobiele telefoon: gratis, maar wel betalen voor een 20-jarig dienstenabonnement?

Dit allemaal vraagt een andere overheid: niet voorschrijven, maar faciliteren op maat en vooral loslaten. 90% is oude gewoonten afleren.

Begin daar eerst maar eens mee.

Reimar van Meding keek tot slot nog even met een Duitse bril naar de discussie. “Ik hoor hier veel romantiek over loslaten en vertrouwen en terug naar klein. In Duitsland zegt men doorgaans ‘Vertrouwen is goed, maar controle is beter.’ Bovendien deden die nieuwe coöperaties van onderaf met zelfbestuur me aan een 15

andere Duitse socialist denken, nog van voor de tijd van Wibaut. Ik zie meer in nieuwe verdragen, (in de zin van elkaar verdragen), die nodig zijn tussen consument en producent, tussen volk en overheid. Die wensen van het individu verbindt met die van de gemeenschap.” www.greenwheels.com www.carshare.org www.kredietunienederland.nl www.royalhaskoningdhv.com www.ruimtevolk.nl/tag/woningmarkt/ www.ruimtevolk.nl/tag/woningcorporaties

Caroline Vrauwdeunt @andrsnu In reflectie op discussie over prosumer van de toekomst #rvexp2012 niet klein denken maar met vele kleinen groot denken pic.twitter. com/9ihUbij4 Erna Hollander @erniemug Idee woonprosumers, zie de woning als mobiele telefoon, gratis en als producent verdien je aan x aantal jaar diensten. #rvexp2012 Maaike Schravesande @maaikeschraves Coöperatieve kredietvereniging ook kans voor woningmarkt? #kredietunie #rvexp2012 sandergelinck @sandergelinck Instituties zijn er uit: ze helpen niet meer, gaan faciliteren. Wordt nog druk met faciliteerders #rvexp2012

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

De nieuwe

sociale opgaven Wie heeft de sleutel van de rechtvaardige stad?

CURATOR DEELSESSIE: ERRIK BUURSINK DOOR: CHRISTINE VAN EERD

¬ Nieuwe tijden veroorzaken nieuwe sociale opgaven. Met kansen voor en door zelforganisatie van actieve bewoners. Maar misschien ook juist bedreigingen. In twee deelsessies rondom ‘De nieuwe sociale opgaven’ ontstond een flinke discussie tussen optimisten en doemdenkers. Op zoek naar de vraag: wie heeft de sleutel van de rechtvaardige stad?

Jos van der Lans hield een vurig pleidooi voor burgerkracht waarbij de grootschaligheid van professionals opzij wordt gezet door kleinschalige initiatieven van onderop. En dat gebeurt al op diverse fronten: Eigen Kracht-conferenties in de zorg, broodfondsen waarin zzp’ers verzekeraars buiten spel zetten, culturele maatschappelijke lokale initiatieven als Trust Noord.

BUURTKRACHT Onder krachtige leiding van Susanne Heering (AT5) werden twee pitches en een eerste reactie snel opgevolgd met reacties van de aanwezigen.

Tijdens de ochtendsessie lag de nadruk op de kracht van burgers: hoe kun je die inzetten, wat kun je ervan verwachten.

“DE INSTITUTIES MOETEN DE PUBLIEKE WAARDEN BEWAKEN, MAAR EROP VERTROUWEN DAT DE BURGER ZE KAN UITVOEREN.” Jos van der Lans

Erik van Ophoven (publicist) gaf een schets van de wijkaanpak gericht op mensen in wijken waar “buurtzorgen, kopzorgen, financiële zorgen, zorgzorgen zich opstapelen.” Kleine stapjes en haalbare doelen, is zijn devies. Hij ziet voor iedereen stijgingsperspectief, maar dan mogen bijvoorbeeld corporaties best wel iets meer paternalistisch zijn.

Aan Olof van der Wal (oud-directeur KEI, nu Platform 31) de eer als eerste te reageren: “Ik hoor een ongelooflijk enthousiast en optimistisch verhaal van Van der Lans, maar ben het ook eens met de waarschuwingen van Van Ophoven.” De sleutel ligt volgens Van der Wal bij decentraliseren, alles doen op het niveau waar het thuishoort, maar lokaliseren kan ook leiden tot stapeling van problemen. “En dan kom je er niet met al dat optimisme over burgerkracht. Dan ligt er een rol voor de politiek.”

CULTUUROMSLAG In de discussie gaat het over de kip en het ei: gaan burgers vanzelf meer doen als de overheid zich terugtrekt of ziet de overheid de burgerkracht als kans voor bezuinigingen? Hoe kunnen logge organisaties (scholen, overheden, corporaties) verbinding leggen met de vernieuwende initiatieven. Dat vraagt een cultuuromslag: van bedenken naar meedenken.

Allemaal mooi en prachtig, maar wie is de verliezer? Wat doen we met mensen die niet in staat zijn zich te organiseren, initiatieven te nemen, kansen te pakken. Daarover moeten we ons volgens Jos van der Lans niet teveel zorgen maken. “Mensen kunnen veel meer dan sommige professionals denken. Het is een kwestie van organiseren.” Fons Catau (oud-corporatiedirecteur De Woonplaats) noemt het een klassieke reactie: “We willen iets veranderen en meteen kijken we wie het slachtoffer wordt. Daarmee legitimeer je het bestaande systeem. Laat mensen het zelf organiseren, geef hen de ruimte, maar accepteer dan ook dat het kan mislukken.”

Ligt daarvoor een rol bij corporaties? Ja, zegt Erik van Ophoven, want die zijn vaak socialer en sneller dan overheidsorganisaties. Nee, reageert Jurgen Hoogendoorn (gemeente Amsterdam). Het is voorbij, de nieuwe corporaties zijn coöpe-

16

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

“DE STAD IS PER DEFINITIE ONRECHTVAARDIG. HET GAAT EROM HOE JE DE UITWASSEN KUNT VOORKOMEN.” Dries Drogendijk In zijn reactie waarschuwt Fons Catau voor te veel geloof in maakbaarheid.

“Wie zijn wij wel dat we ons ermee bemoeien. Hoe ver mag je paternalisme gaan? Een stad moet een plan, beeld, visie hebben, maar geef bewoners vrijheid om daarin hun plek te zoeken.

De stad van Ton Schaap past bij een maatschappij van vroeger, voor de toekomst moeten we nieuwe vormen zoeken.” raties. Fons Catau ziet het positiever: “Lokaal is er al van alles aan het veranderen. Er gebeurt veel in wijken en buurten, daarvoor moeten we ruimte creëren.” Daarvoor heb je dan wel trekkers nodig, die het verschil maken. Volgens de optimisten zijn die in alle buurten te vinden.

Mensen die wel iets willen maar niet weten hoe, moet je op weg helpen, maar niet te betuttelend. Voor de overheid ligt er dan een rol om de opgave van een gebied te definiëren en zo te verwoorden dat mensen er op kunnen inspringen.

STEDELIJK WONEN Tijdens de middagsessie spitste de zoektocht naar de rechtvaardige stad zich toe op het wonen in die stad. Eerste pitcher Sebastiaan Capel (D66) noemt de rechtvaardige

stad een stad waar mensen kunnen kiezen waar ze wonen en waar mensen wonen die kiezen voor de stad (en dus wat overlast op de koop toenemen). In Amsterdam is daarom behoefte aan huizen voor middeninkomens, stelt Capel, in een stedelijk woonmilieu en in gemengde wijken.

Ton Schaap (stedenbouwkundig van de gemeente Amsterdam) schetst hoe Amsterdam er de afgelopen eeuw in is geslaagd een ongedeelde stad te zijn; dankzij het systeem van erfpacht dat de gemeente middelen geeft om sterke regie te voeren.

En dat heeft onder meer geleid tot populaire wijken in het Oostelijk Havengebied, met hoge dichtheid en lage parkeernormen.

17

Ook nu ontstaat al snel de zorg voor de verliezers. Welke nieuwe verdienmodellen zijn mogelijk nu de koop stagneert? En loop je het risico dat mensen uit de stad verdreven worden als de aandacht uitgaat naar middengroepen? Scheefwonen, inkomenspolitiek, rechtvaardige verdeling, bouwen voor de huidige kortetermijnvraag of met meer visie ontwikkelen voor de langere termijn? Per situatie zijn de afwegingen anders. De overheid kan en moet daar een rol in spelen, maar wel een die ruimte biedt aan kleinschaliger initiatieven. Kan dat?

Willen we dat? In de veiligheid van de Expeditie zeker wel, of het daarbuiten ook lukt... dat gaan we beleven. www.josvanderlans.nl www.ruimtevolk.nl/tag/bewonersparticipatie/ www.ruimtevolk.nl/tag/stedelijke-vernieuwing/ www.ruimtevolk.nl/tag/sociale-segregatie/

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

KATHEDRALEN BOUWEN: WIE DURFT DAT NOG? Jan Rotmans pleit voor meer geduld en aandacht voor maatschappelijke waarden in gebiedsontwikkeling DOOR: CHRISTINE VAN EERD

¬ Het stormt in de samenleving.

Dat stelt Jan Rotmans in zijn meest recente boek ‘In het oog van de orkaan’. Op Expeditie spitste hij zijn analyse toe op gebiedsontwikkeling. Ook daar staan we op een kantelpunt.

ACCEPTEREN We leven in een tijd van veranderingen, chaos en turbulentie. En dat is volgens Rotmans goed nieuws. Het zal soms pijn doen, maar de kantelperiode van tien tot vijftien jaar, die ons te wachten staat, levert uiteindelijk iets moois op. Want crisis is een voedingsbodem voor radicale innovatie. Die transitie gebeurt van onderop; via een machtsstrijd tussen het oude en nieuwe denken. “Gefeliciteerd, jullie zitten er middenin, jullie geven er vorm aan”, zegt Rotmans tegen de zaal. Maar ook: het wordt een slagveld, het is overleven.

Want als je uit het oog van de orkaan stapt, voel je de wind pas.

OP HET GEBIED VAN RUIMTE VINDT EEN VERSCHUIVING PLAATS VAN ECONOMISCHE WAARDE NAAR MENSGERICHTE WAARDEN ZOALS VERTROUWEN, KWALITEIT, WARMTE EN LIEFDE. De crisis kent een economische kant, maar veel belangrijker is de ecologische crisis: we lenen van de aarde en betalen het niet terug.

De financieel-economische crisis loopt volgens Rotmans door tot circa 2020, maar dan begint het pas echt, de schaarste aan grondstoffen en energie, de dreiging van klimaatverandering. De benodigde veranderingen zijn nu al voorzichtig te constateren. Bijvoorbeeld in de bouw, met steeds meer collectief opdrachtgeverschap maar ook de mogelijkheden van 3D-printen. En op het gebied van ruimte, waarbij er een verschuiving komt van economische waarde naar mensgerichte waarden zoals vertrouwen, kwaliteit, warmte en liefde.

KEIHARD Rotmans strooit graag met combiwoorden: de ‘prosumer’, ‘glocalisering’ en ‘chaordening’. En hij schroomt niet voor keiharde uitspraken. Over de bedenkers van Vinexwijken heeft hij geen goed woord over. En over consensus bij ruimtelijke ontwikkelingen: “fuck een breed draagvlak!” Want voor vernieuwing heb je in eerste instantie een smal en diep draagvlak nodig van mensen die naar het grote geheel kijken en de lange termijn overzien.

Gebiedsontwikkeling 3.0 betekent kijken naar gebiedswaarde en maatschappelijk rendement. Dat vraagt om nieuwe verdienmodellen, organische ontwikkeling en vooral geduld.

Zoals de kathedralenbouwers: zij wisten dat ze het eindresultaat nooit zouden zien en het werd ook altijd anders dan gedacht. Wie durft dat nog?

Ter illustratie toonde Rotmans enkele projecten, die nog lang niet 3.0 zijn, maar voorzichtig die kant op gaan. Met inventief gebruik van gevels, bouwen op water en stadsoases in ruig havengebied. Volgens sommige aanwezigen niet meer dan ‘kekke plaatjes’ volgens anderen een beeldend besluit van een inspirerend betoog.

Prof.dr.ir. Jan Rotmans is een maatschappelijk gedreven wetenschapper, met ruim 200 publicaties op het gebied van klimaatverandering, global change modellering, duurzame ontwikkeling, transities en systeeminnovaties. In 2007 richtte hij stichting Urgenda op. www.janrotmans.nl www.drift.eur.nl www.urgenda.nl/icoonprojecten/drijvende-stad www.ruimtevolk.nl/tag/gebiedsontwikkeling www.ruimtevolk.nl/tag/energie-en-ruimte

19

Erik Timmer @ErikRTimmer Jan Rotmans: “we zitten in de grootste kantelperiode in 150 jaar, voor mij als systeemdenker is dat heerlijk”. En zo is het! #rvexp2012 marcel tankink @marcel_tankink kantelaars.. is dat nieuw nederlands voor draaikont? #rvexp2012 Annemarieke Aarts @Aarts_AM Rotmans, wie bepaalt of je koploper bent of belangenbehartiger? #rvexp2012 is dat nou organische ontwikkeling?

Donica Buisman @DonicaBuisman Organische ontwikkeling: betrek pioniers & ontwikkel langs iconen.

Bied ruimte en geef richting #JanRotmans #rvexp2012 Michiel de Lange @mdelange Cathedraal (Rotmans) vs. bazaar, lessen uit de opensource wereld voor ruimtelijk ontwerp? #rvexp2012 http://en.wikipedia.org/wiki/The_ Cathedral_and_the_Bazaar ...

“Doorslaggevend voor deelname aan de Expeditie waren de keynotes van Ronald van den Hoff en Jan Rotmans. Van den Hoff laat zien hoe de toekomst in elkaar steekt.

Dat is grenzeloos inspirerend; alles kan dus. Van de deelsessies is het verhaal over de Kredietunie me bijgebleven: een simpel model voor onderlinge financiering van ondernemingen dat door De Nederlandsche Bank aan het lijntje wordt gehouden tot het zo dood is als een pier.”

Sander Gelinck (ID&DN)

“Het ging vandaag erg veel over de gebouwde omgeving: ook Seats2Meet zit in een gebouw. Als landschapsontwerper moet ik dat vertalen naar de openbare ruimte.

Krimp is een ruimtelijke kans, bleek ook uit de sessie over tijdelijkheid. Het is eigenlijk groei voor de woonomgeving. Ik ga naar huis met vragen in plaats van houvast, maar dat is ook juist een kans.”

Caroline de Vlaam (Creatief Beheer)

“Ik vond het heel inspirerend om te ervaren hoe vorm en inhoud samenvallen in het programma. Wij zien een stip aan de horizon, maar vandaag kreeg ik het gevoel dat die stip al onder onze voeten ligt. We staan al op de stip!”

Dick Metselaar (woningcorporatie Rentree Deventer)

“Wat ik vandaag heb ervaren, is dat we behoefte hebben aan ambtenaren en bestuurders met lef, die initiatieven van onderaf willen faciliteren en de regie durven los te laten.

Ik mistte wel de mensen uit het veld, de ‘gewone’ burgers waar we het allemaal voor doen. Om die te betrekken heb je intermediairs met een netwerk nodig. Hopelijk zijn zij volgend jaar ook van de partij.”

Nabila Bouabbouz (Ontwikkelings­ bedrijf gemeente Amsterdam)

“Zo’n dag met gelijkgestemden maakt je gelukkig. Iedereen hier wil verandering. Maar of die transitie werkelijk plaats vindt, zie je vaak pas achteraf. De strijdvaardigheid van een Jan Rotmans klinkt me iets te mooi, want in de praktijk gaan veranderingen niet zo revolutionair maar met kleine stapjes. Toch ben ik wel geraakt door de vele verhalen die ik vandaag heb gehoord. Het geeft weer inspiratie om aan het werk te gaan.”

Frans Soeterbroek (De Ruimtemaker)

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

Tijdelijkheid als permanente kans Voorstanders van tijdelijkheid als leidend principe bij ruimtelijke ontwikkelingen zijn overtuigd, maar sceptici zetten nog vraag­ tekens bij de toekomstwaarde van het fenomeen CURATOR DEELSESSIE: IRIS SCHUTTEN DOOR: SIMONE PEKELSMA

¬ In de afgelopen jaren is ‘de tussentijd’ een hip begrip geworden.

Tijdelijke bestemmingen worden gezien als een belangrijk tussentijdsinstrument dat niet alleen invulling geeft aan het hier en nu, maar ook een bijdrage kan leveren aan een duurzame toekomst die tegemoet komt aan de vraag uit de samenleving. Maar waarom eigenlijk? Wat is er eigenlijk mis met ‘permanent’?

Filosoof Govert Derix heeft een belangrijke rol gespeeld in de vorming van de filosofische grondslag van de discussie over tijdelijkheid in de ruimtelijke ordening. Volgens hem is het niet alleen een instrument om de tussentijd op te vullen, maar vormt het ook de ultieme weg naar duurzaamheid.

Tijdelijkheid raakt direct aan de relatie tussen mens en natuur. Het gaat bij het realiseren van tijdelijke bestemmingen daarom niet alleen om het overwinnen van economische en juridische hobbels, maar ook om de existentiële confrontatie met de tijdelijkheid van het menselijk leven. Dat maakt tijdelijkheid voor veel mensen onbewust een gevoelig onderwerp.

BESTAANDE GEBOUWEN Henk van Latesteijn laat zien hoe zijn project ‘FarmCity Heerlen’ opnieuw vorm geeft aan het CBScomplex in de stad. FarmCity is gebaseerd op het boek The Vertical Farm van Dr. Dickson Despommier en vormt volgens van Latesteijn een interessante stap op weg naar een 22

efficiëntere en duurzame productie van voedsel. Hij zal de komende jaren 15.000 m2 in het gebouw ontwikkelen zodat er voedsel verbouwd, verkocht en bereid kan gaan worden.

Van Latesteijn is niet de enige die zich in deze business beweegt, die volgens hem de toekomst heeft.

“Veel organisaties zijn bezig zichzelf in stand te houden, in plaats van zich te richten op de inhoud. Initiatieven zoals deze laten zien dat het ook anders kan.”

TRANSFORMATIE Ook Tom Bergevoet van temp.architecure is enthousiast over de mogelijkheden van tijdelijke bestemming. “Tijdelijk ruimtegebruik kan op lange termijn grote betekenis hebben voor stadsontwikkeling,” meent hij. Zo werd er in de 17de eeuw plek gemaakt voor de bouw van de Amstelkerk. Door een bouwcrisis werd de kerk echter nooit gebouwd, waardoor het Amstelveld kon ontstaan. Ook nu zien we weer veel van dergelijke gaten in steden ontstaan. Het einde van een periode van economische en demografische groei is in zicht. Het huidige RO-

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

Monique van Herpen @MAAMvanHerpen Het roer mag om! Of moet het roer om? TAB #rvexp2012 mechanisme moet niet meer gericht zijn op uitbreiding, maar op transformatie van het bestaande.

TIJDELIJK RUIMTE-­ GEBRUIK KAN OP LANGE TERMIJN GROTE BETEKENIS HEBBEN VOOR STADSONTWIKKELING Tom Bergevoet temp.architecture Bergevoet pleit voor een nieuw ontwikkelmodel dat beter past bij onze tijd; een model dat uit gaat van cashflowplanning, een flexibel juridisch systeem, het inlassen van momenten voor herijking en een gefaseerde aanpak.

ONGRIJPBAAR Het klinkt allemaal zo eenvoudig, maar dat is het niet. Tijdelijkheid lijkt voor vele aanwezigen nog toekomstmuziek. En wat is er nu eigenlijk mis met permanentie? De voorstanders van tijdelijkheid zijn

overtuigd van hun gelijk, maar de sceptici zetten zo nog hun vraagtekens bij het fenomeen.

Niet iedereen lijkt overtuigd van het feit dat meer permanente, of langetermijn bestemmingen per definitie verkeerd zijn. Sommigen geven aan tijdelijke initiatieven te zien als oplossing voor ‘als we het even niet meer weten’, maar niet per definitie als een echte bijdrage aan creativiteit, experimenten en een duurzame toekomst. Anderen beginnen de voordelen wel te zien, maar weten niet hoe ze ermee verder moeten.

“Hoe overtuig ik mijn corporatie in vredesnaam van het nut van tijdelijkheid?” wordt er gevraagd.

De vraag wordt niet beantwoord, maar wel gevolgd door een blijk van herkenning in het publiek. De discussie over tijdelijkheid is duidelijk geen eenvoudige, en ook nog lang niet afgelopen. www.temparchitecture.com www.govertderix.com www.farmcityheerlen.com www.ruimtevolk.nl/tag/tijdelijkheid www.ruimtevolk.nl/tag/gebiedsontwikkeling/

23

Alma @bondflicka tijdelijkheid als permanente kans #rvexp2012 mooie mix tussen filosofie en concreet project Frans Kerver @vetteviscom Amstelkerk is tijdelijke noodkerk sinds ca 17e eeuw. De geplande bouwlocatie is plein, al eeuwen.

Relatievitijdelijkheid dus #rvexp2012 Reimar von Meding @ReimarvonMeding “Niks nieuws, alleen niemand doet het.” aldus Henk v Latesteijn.

Wellicht hét motto voor dilemmas verduurzaming en transformatie. #RVEXP2012 Stella Blom @stellablom krimp als kans voor voedselproductie in herbestemming #rvexp2012 ’klasse 9 aardbeien in hartje Heerlen’ Donica Buisman @DonicaBuisman Stad kan #transformatieopgave niet aan. Werk in stapjes. Mooie theorie over kansen #tijdelijkearchitectuur @tempurbanism#rvexp2012

ORDENING ZONDER REGELS EN PLANNING RUIMTEVOLK EXPEDITIE

Alexander Oey zoekt in zijn documentaires het spanningsveld tussen overheid, grote partijen en menselijk kapitaal DOOR: ELLY VAN DER KLAUW

24

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

In Nederland willen burgers de stad te­rug.

Ze hebben genoeg van de regels en de overordening. Valt er iets te leren van buitenlandse steden, of uit de dierenwereld? Alexander Oey zoekt in zijn documentaires naar het spanningsveld tussen grote commerciële partijen en menselijk kapitaal. Op Expeditie liet hij fragmenten uit ‘Making cities’ en ‘Off the grid’ zien, die eerder bij de VPRO waren te zien.

ORGANISCH Als steden zich meer organisch moeten ontwikkelen valt er misschien ook iets te leren van levende organismen. Natuurkundige Geoffrey West onderzoekt regelmatigheden in het chaotische. Hij doet dat in de dierenwereld, in ecosystemen en in het stedelijke systeem. Op welke schaal zijn hartslag, omvang en energieconsumptie bij dieren het meest efficiënt? Wellicht geldt er ook een bepaalde wetmatige schaal voor steden.

Hij ontdekte dat als een stad verdubbelt, je naar verhouding 15% minder wegen of tankstations nodig hebt.

Grotere steden lijken dus een efficiënter systeem te hebben per inwoner. Aan de andere kant neemt Aids of misdaad bij zo’n schaalsprong juist met 15% per inwoner toe. De ideale schaal van een stad is dus nog niet gevonden.

Oey ziet op zijn reis door steden in de wereld, chaos en orde in een wisselwerking. In een stad die zonder

enige planning ontstaat, zoals het Nigeriaanse Lagos, komt toch een zekere ordening op gang omdat men anders toch niet met zoveel mensen bij elkaar kan leven.

FIETSENREK In een land als de VS waar de enige ordening lijkt te bestaan uit highways en auto’s, ontstaan mede door de crisis tegenbewegingen. De Engelse Transition Town Movement heeft aanhangers gevonden in Sandpoint, Idaho. Burgergroepen nemen initiatieven voor kleinere winkels of een kapper in het centrum, waar je gewoon lopend naar toe kan. In ‘Off the grid’ zie je nu in dit stadje een levendige, bijna ouderwetse hoofdstraat, met zelfs fietsenrekken voor de winkelpui. De Transition beweging is ook in grotere Amerikaanse steden actief. Men probeert op wijkniveau weer iets van een menselijke maat en een gemeenschap te doen ontstaan.

Oost-London waar de Zweedse meubelgigant Ikea op eigen wijze een woonwijk wil ontwikkelen. Op eigen wijze zoals ook de meubelinrichting wordt gemaakt: frisse en bruikbare interieurs voor een brede doelgroep.

Wellicht kun je op dezelfde manier een hele woonwijk ontwikkelen? In Londen heeft het Zweedse bedrijf een verlaten industrieterrein van 10 hectare aangekocht om er een wijk met betaalbare huizen voor gezinnen te bouwen, simpel en degelijk.

Een nieuwe speler op de ontwikkelmarkt? Of gewoon een groot bedrijf dat nu ook de omhulsels voor zijn interieurs levert?

Oey gelooft in en zoekt naar de kracht van mensen in zijn films. Zijn laatste fragment was van de Chileense econoom Manfred Max Neef.

Die denkt ook dat als veel mensen iets willen ze grote bedrijven, instellingen of overheden kunnen laten bewegen: “Een zwerm muggen kan zelfs een neushoorn gek maken, en hem de afgrond in duwen.”

Alexander Oey is documentairemaker. Zijn documentaires ‘Making Cities’ en ‘Off the grid’ zijn in de documentaire reeks Tegenlicht uitgezonden door de VPRO. Begin februari 2013 zal een documentaire volgen waarin Oey opmerkelijke bewegingen in Nederlandse steden laat zien. www.tegenlicht.vpro.nl www.hollanddoc.nl www.strandeast.com www.max-neef.cl www.transitionnetwork.org www.ruimtevolk.nl/tag/bewonersparticipatie www.ruimtevolk.nl/tag/planologie

Een heel tegendraadse beweging ontdekte de programmamaker in

IN NEDERLAND WILLEN BURGERS DE STAD TERUG. ZE HEBBEN GENOEG VAN DE REGELS EN DE OVER-ORDENING.

25

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

Creatieve coalities op het platteland Een nieuwe balans tussen bewonersinitiatieven en overheidsregie DOOR: ELLY VAN DER KLAUW CURATOR DEELSESSIE: ROELAND KREEFT I.S.M. BAS BREMAN

¬ Een klein dorp met een oude kloostertuin op het Groningse platteland vecht voor zijn bestaan.

In Kloosterburen weten de dorpelingen hoe dit aan te pakken, maar hoe overtuig je de buitenwereld?

INITIATIEVEN Op het platteland zijn steeds meer inspirerende voorbeelden te vinden van (burger)initiatieven die zelf het heft in handen nemen om leefbaarheid en vitaliteit op peil te houden. Organisaties als Support & Co die kwaliteitssupermarkten in kleine kernen overeind houdt en dat combineert met de begeleiding van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Initiatieven die dwars door schotten en sectoren coalities weten te smeden. Initiatieven die gemeenten, provincies of grote zorginstellingen voor nieuwe vragen stellen.

Erik Timmer van Lefier StadGroningen schetst de situatie in krimpgebieden. “De grond is hier niet meer het schaarse goed. Wel een schaars goed zijn bedrijven en bewoners.

Als die willen bouwen betalen ze een prijs waar eigenlijk niets meer mee valt te verdienen.”

“Dus”, meent Timmer, “Trekken overheden zich terug en verdelen ze de schaarse middelen op een regionaal schaalniveau. Zo ontstaan de plannen waarin, bijvoorbeeld, wonen en zorg in een zogenaamde hoofdkern geconcentreerd wordt.

De reden is dat de zorginstelling op die manier voldoende kritische 26

massa heeft om zijn diensten kostendekkend aan te bieden.

Maar intussen is in het kleinere dorp verderop misschien wel een sterk burgerinitiatief ontstaan om mensen blijvend te laten wonen in het dorp waar ze zich thuis voelen.

Beide kanten hebben vanuit hun logica en de manier waarop zij naar de veranderende wereld kijken een logische keuze gemaakt. Maar die keuze plaatst ze, als je niet uitkijkt, wèl tegenover elkaar.”

SINTJAN In Kloosterburen is dit precies wat nu speelt. Anne Hilderink van het burgerinitiatief SintJan. “We zijn met de dorpsbewoners om de tafel gaan zitten toen we merkten dat de zorginstelling zich uit ons dorp wilde terugtrekken terwijl de ouderen hier wilden blijven wonen, de woningcorporatie niet meer wilde investeren en we rijksmonumenten en kerken hadden die leeg kwamen te staan. We hebben ateliers gehouden, en als dorpelingen bleken we het snel eens. We wilden veel zelf aanpakken maar we hadden de gemeente en de zorgverleners wel nodig. En die wilden uiteindelijk toch niet meewerken, ook al vonden ze onze plannen prachtig. Maar het paste niet in hun plannen van het

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

ZOWEL OVERHEID, INSTITUTIES EN BURGERS MAKEN VANUIT HUN LOGICA EEN LOGISCHE KEUZE. MAAR DIE KEUZE PLAATST ZE, ALS JE NIET UITKIJKT, WÈL TEGENOVER ELKAAR. Erik Timmer - Lefier

clusteren van mensen en voorzieningen in grotere kernen.”

Hilderink en haar dorpsgenoten geven de strijd echter niet op, ontwikkelen zelf en zoeken naar partners, desnoods van ver buiten de gemeente, zoals een zorginstelling uit Brabant. Binnenkort worden de eerste corporatiewoningen omgebouwd tot woningen voor mensen met een beperking. In boerderij het Oldeklooster komen voorzieningen en bedrijfjes. En wellicht ziet op den duur de gemeente De Marne toch nog wat in haar kleine dorpje Kloosterburen, waar de burgers zo moedig stand houden.

saar @saarvds Scherpe vraag: “hoe kan een burgerinitiatief tegendraads zijn”... Voor de overheid is het maar lastig. #omdenken #rvexp2012

www.sintjankloosterburen.nl www.supportenco.nl www.eowijers.nl www.ruimtevolk.nl/tag/krimp/ www.ruimtevolk.nl/tag/energietransitie/ www.ruimtevolk.nl/tag/bewonersparticipatie/

saar @saarvds “Gemeente zegt ‘kan niet’ dus doen we het zelf”. Burgerinitiatief SintJan Kloosterburen doet in zorg, cultuur en ecologie #rvexp2012 Silvia Heijnen @SilviaHeijnen Mooie aanpak Atelier Bruut #Veenkolonien: duurzame gebiedsontwikkeling met social networking . Gewoon ook de kroeg in! #rvexp2012

27

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

De duurzame buurt Luie bestuurders, speelse ambtenaren, slimme professionals en buurtleeuwen vervullen een cruciale rol bij het verduurzamen van buurten CURATOR DEELSESSIE: PEPIK HENNEMAN DOOR HANNEKE LUITWIELER

¬ Steeds meer buurten nemen het heft in eigen handen. Actieve burgers nemen het initiatief om hun buurt (sociaal) te verduurzamen.

Wat kunnen overheden doen om dit soort initiatieven te verzilveren en een kwaliteitsslag te maken? Een discussie onder leiding van Pepik Henneman (Meneer de Leeuw) en met medewerking van een tweetal ‘buurtleeuwen’, een ambtenaar en een ondernemer.

De tijd dat ambtenaren alles van bovenaf konden organiseren is voorbij.

Vanzelfsprekende zekerheden verdwijnen. Tijdelijke vernieuwingsnetwerken waarin in co-creatie dingen tot stand worden gebracht, schieten als paddenstoelen uit de grond.

Volgens Pepik Henneman heeft een aantal partijen een belangrijke rol in het welslagen van deze initiatieven: luie bestuurders, speelse ambtenaren, slimme professionals en koppige, tegendraadse buurtleeuwen met een eigen visie. In deze deelsessie komen zij aan het woord.

Richard Kooge, bewoner van het Rembrandtkwartier, een jaren 30-buurt in Alkmaar, werd met zijn initiatief winnaar van de Energiestrijd in Alkmaar. “Ik wilde graag iets terugdoen voor de samenleving en heb daarom in mijn eigen buurt een duurzaamheidcommissie opgericht. Met nog twee actieve buurmannen hebben we de spouwmuren geïsoleerd van vijftig woningen, gezamenlijk zonnepanelen geïnstal28

leerd en er loopt een Mywheelsproject, waarbij we gezamenlijk onze auto’s delen. Mijn ervaring is dat je door te netwerken veel tot stand kunt brengen. We hebben ook goede contacten met de gemeente en dat bracht de nodige positieve publiciteit mee die uiteindelijk werd bekroond met de Energieprijs.”

BUURVROUW Jan Thij Bakker is ondernemer en initiatiefnemer van thuisafgehaald. nl, waarbij mensen hun zelfbereide maaltijd voor een klein bedrag met anderen delen. “Ik woon in de multiculturele Utrechtse wijk Lombok.

Op een dag rook het zo lekker bij de buurvrouw dat ik spontaan ben gaan aanbellen om te vragen of ze misschien wat over had. Zij vond dat hartstikke leuk en zo zijn we begonnen met een WhatsApp-groepje.”

“Nu het project zo groot wordt, moeten we het ook professioneel gaan aanpakken. Een van de hindernissen daarbij is financiering.

Gelukkig krijgen we nu subsidie van Stichting Doen. Ook is het moeilijk om aansluiting te vinden bij bestuurders en dat is nodig om lokale projecten te financieren. Bestuurders zijn van goede wil, maar zijn ook gebonden aan allerlei belemmerende regelgeving die professionele budgetten met zich meebrengen.”

Dat ervaart Bakker nu bijvoorbeeld in de gemeente Hilvarenbeek waar men probeert om de maaltijdservice te vervangen door thuisafgehaald.nl.

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

MET NOG TWEE ACTIEVE BUURMANNEN HEBBEN WE DE SPOUWMUREN GEÏSOLEERD VAN VIJFTIG WONINGEN, GEZAMENLIJK ZONNEPANELEN GEÏNSTALLEERD EN ER LOOPT EEN MYWHEELSPROJECT, WAARBIJ WE GEZAMENLIJK ONZE AUTO’S DELEN. Richard Kooge - winnaar Energiestrijd Alkmaar

TRANSPARANT De ervaring van Daan Klaase (senior adviseur bij Fakton) als adviseur bij vastgoedprojecten kwam goed van pas toen hij zich inzette om de plaatselijke buurtschool in zijn woonplaats Oostknollendam open te houden. “Ik ben veel betrokken bij de transformatie van vastgoed, waarbij ik de afwaarderingschade voor gemeentes bereken. Er is veel haalbaar als je kennis deelt, transparant bent, zodat je financiële stromen kunt koppelen en vooraf duidelijke afspraken maakt over het resultaat.” In Oostknollendam was de uitkomst dat bewoners zelf het groen gingen onderhouden, waardoor de school open kon blijven.

Klaase probeert deze ervaringen nu ook elders toe te passen, zoals de Schilderswijk in Den Haag.

Gine Nicolaï is een voorbeeld van een ‘spelende ambtenaar’, werkzaam bij de Milieudienst West-Friesland. Bewoners van de Fruitbuurt in Zwaag wilden hun buurt graag energieneutraal maken. Als ambtenaar wilde Nicolaï het project graag oppakken en faciliteren. Het werd een voorbeeldproject in het kader van Puur Hoorn, het duurzaamheidprogramma van de gemeente Hoorn.

Met een subsidie van Platform 31 gingen alle lichten op groen.

PASSIE Een deelneemster stelt vast dat het initiatief vaak uitgaat van hoogopgeleide wijkbewoners. Hoe betrek

je de niet-professionals en andere bevolkingsgroepen? Richard Kooge beaamt dat het belangrijk is om iedereen te benaderen. Bij hem in de wijk wonen ook veel senioren.

Daarom is er ook simpelweg huisaan-huis geflyerd. “Je moet mensen aanspreken op hun passie”, vindt Jan Thij Bakker. Gine Nicolaï: “In Zwaag organiseerden we ook veel bijeenkomsten en een berichtje in het huis-aan-huisblad werkt ook goed.”

Opschalen is noodzakelijk om (financieel) te overleven. Een enkele uitzondering daargelaten, zijn de meeste aanwezigen het daar over eens. Maar hoe doe je dat? Daan Klaasse adviseert om het voor financiers transparant te maken door een maatschappelijke kosten-batenanalyse op te stellen. Maak gebruik van de professie in de wijk, is een ander advies. Doe aan kostenbeheersing door de kosten per gebruiker te beperken. Dit is mogelijk als je je organiseert. Zo zijn er huiseigenaren in krimpgebieden die zich verenigen in een bedrijf. In de coöperatie Grunneger Power kopen leden gezamenlijk energie en zonnepanelen in. www.thuisafgehaald.nl www.duurzaamzwaag.nl www.mywheels.nl www.energiestrijd.nl/alkmaar www.grunnegerpower.nl/ www.ruimtevolk.nl/tag/stedelijke-vernieuwing/ www.ruimtevolk.nl/tag/bewonersparticipatie/ www.ruimtevolk.nl/tag/energie-en-ruimte

29

frans soeterbroek @ruimtemaker Sessie #duurzamewijk #rvexp2012 over buurleeuwen, speelse ambtenaren en luie bestuurders.

Mooi ideaalbeeld Joost Beunderman @joostbeunderman @wiebederidder mbt spelende ambtenaren - precies! in plaats van klagen over ambtenaren, laat ze meebewegen - ze willen graag #rvexp2012 Freek Liebrand @freekliebrand Absolute transparantie in gebiedsgerichte geldstromen brengt investeringsproblemen en kansen in kaart #rvexp2012 #deduurzamebuurt frans soeterbroek @ruimtemaker De crux is inventariseren, koppelen en ombuigen van alle geldstromen in de wijk #rvexp2012 Urhahn Urban Design @spontanestad #rvexp2012 we zijn goed in de probleemanalyse. Eigenaarschap vraagt om actie #thuisafgehaald #buurttijgers

OPEN PODIUM RUIMTEVOLK EXPEDITIE

¬ NIEUW EIGENAARSCHAP IN RUIMTELIJKE KWALITEIT Volgens Flip ten Cate (Federatie Ruimtelijke Kwaliteit) vermindert al enige jaren de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit in het regeringsbeleid. Daarom is de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit begin 2012 het project ‘Mooiwaarts’ gestart. ‘Mooiwaarts’ is een pleidooi voor een waardevolle leefomgeving. De ondertekenaars van dit pleidooi willen dat kwalitatieve aspecten van de leefomgeving wettelijk worden geborgd, met name in de nieuwe Omgevingswet.

Wie zich hierin kan vinden, kan het pleidooi vinden en ondertekenen op www.mooiwaarts.nl.

¬ BOTTOM-UP MET LAAGOPGELEIDEN “Bottom-up initiatieven zijn de nieuwe viagra voor de ruimtelijke ordening”, zegt Marian de Vries (Buro Lubbers). Hartstikke mooi, maar ze worden meestal opgezet door blanke en hoogopgeleide mannen. Hoe kan je voorkomen dat bepaalde groepen worden uitgesloten van deelname aan initiatieven als de ‘bottom-up’ trend doorzet? Buro Lubbers trok naar Kerkrade West, en wist de lokale – veelal laagopgeleide en laaggeletterde bevolking – eigenaar te maken van de herstructurering van de wijk. www.burolubbers.nl

www.mooiwaarts.nl

EXPEDITIE 2012 BOOD OOK RUIMTE AAN DEEL­ NEMERS OM HUN ­ANALYSE, VISIE OF INSPIREREND PROJECT ONDER DE AANDACHT TE BRENGEN VAN DE AANWEZIGEN. EEN KORTE IMPRESSIE.

¬ MENTAAL EN FYSIEK EIGENAARSCHAP Met collectief opdrachtgeverschap ontstaan spannende concepten.

Arjan Kaashoek (De Wijde Blik) pleit voor een combinatie van mentaal en fysiek eigenaarschap en liet dat zien aan de hand van een aantal projecten. Bij Blok0 in de Amsterdamse Houthavens is de eerste groep aan de slag op een van de verkochte kavels. In Almere Poort zoekt Duinzicht ondernemers die meedoen met CZO (Collectief Zakelijk Opdrachtgeverschap). En om De Flat in Zuidoost te redden, wordt de verkoop van klushuizen ondersteund met een mediaconcept. Voor alle projecten geldt: stapje voor stapje de mensen binnenhalen. www.dewijdeblik.nl

30

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

¬ EEN VRIJE STAD MET MINDER REGELS Jan de Boer (gemeente Utrecht) heeft een missie: het herontwikkelen van het Utrechtse Cartesiusgebied op basis van co-creatie. Hoe doe je dat? Tijdens een recente bijeenkomst kwam een lokale bewoner op hem af en zei: “Jullie moeten als overheid de kleurplaat maken, maar de burger moet deze vervolgens zelf wél buiten de lijntjes kunnen inkleuren.” Dit klonk Den Boer als muziek in de oren. Hij pleit daarom voor een vrijere stad, met minder bestemmingsplannen en minder regels.

¬ CROWDFUNDING VOOR BEWONERSINITIATIEVEN Johan Vellinga (Início) stelt dat het buurtbudget voor bewoners passé is: de bureaucratische drempel is veel te hoog. Voor corporatie Havensteder in Capelle aan den IJssel werd een nieuw systeem ontwikkeld. Bewoners krijgen regelmatig tegoedbonnen met kleine bedragen; een project is alleen te realiseren met samenwerking en sparen.

Conclusie na anderhalf jaar: 197 projecten uitgevoerd, 35% van de bewoners spaart mee. Volgende stap: verbreding door samenwerking met gemeente en bedrijven.

www.destadisvaniedereen.nl www.inicio.nl

¬ EXPERIMENTELE STRATEGIE VOOR KRIMPGEBIEDEN Krimp vraagt om een lange termijnvisie. “Als de kaasschaaf niet werkt, ben je als partners in de regio wel genoodzaakt om onderdelen van het wonen en het voorzieningennetwerk te schrappen”, aldus Rob van Vliet (Weusthuis en Partners). Dat zijn ingrijpende keuzes die je alleen kunt maken als je een goed gezamenlijk gevoel voor richting hebt: een breed gedragen regionale visie op de toekomst. Aan de hand van haar ervaringen in het Eemsdeltagebied ontwikkelde Weusthuis en partners een experimentele strategie voor krimpgebieden. Uitgangspunt vormde een gebiedsatlas die op haar beurt een belangrijke basis is voor een Woon- en Leefbaarheidsplan. De gegevens uit de atlas zijn besproken met inwoners uit het gebied en met het maatschappelijk middenveld, waaronder woningcorporaties en zorgaanbieders. www.weusthuis.nl

“BOTTOM-UP INITIATIEVEN ZIJN DE NIEUWE VIAGRA VOOR DE RUIMTELIJKE ORDENING.” Marian de Vries Buro Lubbers

31

RUIMTEVOLK EXPEDITIE

De volgende organisaties / zelfstandigen namen deel aan Expeditie 2012

00:/ [zero zero] 12N Stedenbouw 4Winden Academie van Bouwkunst Amsterdam Adrie Dorrestein Advies & Interim Adviesbureau Faya Agnes en Partners bv Aksis atelier voor landschapsarchitectuur ANDRS! Projectmanagement & Advies Annette Oude Vrielink Arcadis Arcam Archined AT5 Atelier Bruut Bottom-up-City Building Business Bureau Karin Christof Bureau PAU Bureau Stedelijke Planning Bureau Westerlengte Buro Beehive Buro Beeld Buro Lubbers Buro Plot CASA Arnhem Christine van Eerd Citiwriters CityDNA Companen Corporatie Rentree COUP Creatief Beheer D66 De Drentse Zaak De Ruimtemaker De Wijde Blik Departement Tijdelijke Ordening Destadisvaniedereen.nl Dienst Landelijk Gebied DNC Vastgoedontwikkeling Dolte Stedenbouw Doon Communicatie bv Draaijer+Partners DRIFT DSP-groep Eigen Haard Elly van der Klauw Enno Zuidema Stedebouw Erasmus Universiteit Rotterdam Eric Dil interim management Eva de Klerk Fakton Federatie Welstand Fons Catau Advies FORUM, Instituut voor multiculturele vraagstukken Gelders Genootschap Gemeente Almere Gemeente Alphen aan den Rijn Gemeente Amsterdam Gemeente Apeldoorn Gemeente Culemborg Gemeente De Ronde Venen

Gemeente Den Haag Gemeente Den Helder Gemeente Deventer Gemeente Enschede Gemeente Haarlemmermeer Gemeente Hoorn Gemeente Nieuwkoop Gemeente Papendrecht Gemeente Rijswijk Gemeente Soest Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zwijndrecht Gemeente Zwolle Govert Derix GunsingAdvies Hanneke Luitwieler Harmsen - procesmanagement Hendriks CPO Hiemstra & De Vries Hogeschool van Arnhem en Nijmegen id&dn InĂ­cio IVAM UvA BV Jaco Boer Journalistiek Jos van der Lans Karina Dimitriu grafisch ontwerp KAW architecten en adviseurs Kennislab voor Urbanisme Kosmopolis Rotterdam KredietUnie Krimp en Ruimte Laboratorium voor de tussentijd Lefier StadGroningen Linssen en van Asseldonk Lizette de Vries Locus architecten Marieke Prins, organisatie-advies in publiek vastgoed Mark Verhijde Interim programmamanager en adviseur Meneer de Leeuw Metafoor Ruimtelijke Ontwikkeling B.V. Ministerie van Infrastructuur en Milieu Mobiel projectbureau OpTrek Mooiwaarts Mountainworks Natuur en Milieufederatie Utrecht NHTV - internationale opleidingen Nijestee O V E R-ruimte Ontroerende Zaken Open Lab Ebbinge P2 projectmanagement Pieter Hoexum Plastic2Print Platform31 Portaal Leiden Pouderoyen Compagnons Prins interim & projecten Procap Provincie Drenthe Provincie Gelderland Provincie Limburg

32

Provincie Utrecht Provincie Zuid Holland PS Procesmanagement Radboud Universiteit Nijmegen Responsive Media Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksgebouwendienst Rijnboutt Rizoem BV RMB Robert en Rademaker, creatie en consult Roosemalen & Savelkoul Rosetta beleidsadvies Royal Haskoning/DHV Rutger Buch Samenwerkingsverband Regio Eindhoven SBR Scoop Seats2Meet Seinpost Simon van Dommelen SintJan Kloosterburen Soesterhof Spectrum Centrum Maatschappelijke Ontwikkeling Gelderland Stadkwadraat Stadsdeel Nieuw-West Amsterdam Stadsvogels State of Flux SteenhuisMeurs Stichting DOEN Studio Klok Studio Van Noort Support en Co Syntens temp.architecture The Missing Link The Mobile City the.think.tank Thuisafgehaald.nl Tiem Trendbureau Overijssel Triode TUDelft Tuinindestad Uitgeverij Oostenwind Universiteit Utrecht Universiteit van Amsterdam Urban Dialogue Urbannerdam Urgenda Urhahn Urban Design Value Mediation Van Arkel Advies Vara Vitibuck Architects Vrije Universiteit Wagemakers Ruimtelijke Ontwikkeling BV Wageningen Universiteit & Research Weusthuis en partners Wissing stedebouw en ruimtelijke vormgeving b.v.

Wolbrink Advies & Projecten Woonbedrijf Ieder1

¬ TOT VOLGEND JAAR

!