Waterstand 16 by Ruimte voor de Rivier

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

waterstand 16 04 Agrarisch natuurbeheer levert een afwisselend landschap op. Staatsbosbeheer, LTO, een agrarische natuurvereniging en een boer lichten toe.

06 Foto: Henri Cormont

Ruimte voor de Rivier raakt veel agrariërs. Drie gezinnen vertellen waarom ze kunnen blijven of juist moesten vertrekken.

Ruimte voor de Rivier met respect voor het verleden De vondst van een mogelijk koggeachtig schip in de IJssel bij Kampen doet wetenschappers en archeologieminnend Nederland watertanden. “Dit soort ontdek kingen kunnen een geweldige impuls geven aan Ruimte voor de Rivier,” aldus landschapsarcheoloog Eckhart Heunks.

oe tastbaarder de vondst, hoe leuker mensen het vinden. “De kans op archeologische vondsten bij een of meerdere Ruimte voor de Rivier-projecten is groot”, vertelt Eckhart enthousiast. “Het rivierengebied is immers doordrenkt met waardevolle archeologische elementen. In de Steentijd woonden er al

soldaten wonen, wordt ook voedsel verbouwd. De Waalsprong moet als de graanschuur voor het gebied hebben gefungeerd. In 104 verrees een van de eerste Nederlandse steden: Novia Magnus, nu beter bekend als Nijmegen. En laat projectgebied Lent nu net aan de overkant van Nijmegen liggen… De kans op archeologische sporen is hier dan ook groot.”

“Het is boeiend om je in te denken hoe mensen vroeger in een bepaald gebied leefden”, vervolgt Eckhart. “We hebben door veldonderzoek al een aardig beeld van de soorten boerderijen die door de eeuwen heen gebouwd werden. Lastiger is om het landschap en het landgebruik rond die boerderijen in beeld te brengen.

Kroonprins neemt kijkje in Munnikenland

Rijkswaterstaat timmert flink aan de Nederlandse waterweg. Lees over kribverlaging in de Waal, Ruimte voor de Lek en een bewonersexcursie.

Agrarische activiteiten mensen in het gebied in de vruchtbare Rijnvlakte. Nomaden die leefden van de jacht en de natuur. Later werden dit de eerste boeren. Vanaf de Bronstijd en vooral de IJzertijd nam de bevolking toe. Uit deze perioden zijn veel sporen van boerderijen gevonden. In het Romeinse Rijk kwamen langs de Rijn legerkampen. En daar waar

vervolg op pagina 2

e Adviescommissie Water, met voorzitter Z.K.H. Prins Willem-Alexander, bracht op 15 juni een werkbezoek aan het Ruimte voor de Rivier-project Munnikenland. Dijkgraaf Roelof Bleker heette de commissie van harte welkom. Daarna volgde een rondleiding door het gebied onder leiding van projectleider Ger De Vrieze. Hij vertelde uitgebreid hoe in het gebied hoogwaterveiligheid en natuurontwikkeling worden gecombineerd. Ook slot Loevestein, het Gorcumse veer en het Woudrichemse restaurant Kruiden en Jasmijn werden met een bezoekje vereerd.

Foto: Wim Spaans

Foto: Ellen van Yperen

Zwarte ooievaar terug in Millingerwaard In de Millingerwaard is de zeldzame zwarte ooievaar meerdere malen door vogelkijkers gespot. De zwarte ooievaar is iets kleiner dan de witte en kwam vroeger veel in ons land voor. Met het verdwijnen van de ooibossen langs de rivieren, verdween ook de zwarte ooievaar. Zijn terugkeer laat zien dat de natuur in de Gelderse Poort weer herstelt.

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

vervolg van pagina 1

Zorgvuldig te werk

Welk deel was akkerland? Waar werd het vee geweid, waar lagen de wegen? Juist deze vragen zijn een uitdaging voor verder onderzoek.” Bij Lent hopen de archeologen onder andere de resten van een Romeinse weg en een brug over de Waal te vinden.

Rijkswaterstaat en archeologie

Rijkswaterstaat houdt bij al haar projecten rekening met de aanwezigheid van archeo logische waarden. Kosten van bodem onderzoek, documentatie, inpassing van vondsten in de ruimtelijke ontwikkeling en mogelijke opgravingen zijn per project opgenomen in het budget. Eckhart legt uit dat dit moet omdat de bescherming van archeologisch erfgoed wettelijk is geregeld in het Verdrag van Malta en de Nieuwe Monumentenwet.

Maritieme vondsten Ruimte voor de Rivier is ook bij de Rijntakken actief. Hier kwamen in de 12e en 13e eeuw de eerste dijken. “Een relatief jong landschap”, aldus Eckhart, “waarin oudere vondsten zijn weggespoeld.” Hij verwacht weinig vondsten die ouder zijn dan de 12e eeuw. “Wat je hier wel kunt aantreffen, zijn maritieme vondsten, zoals resten van scheepswrakken en visfuiken. Vaak goed bewaard gebleven.” Door gericht onderzoek kunnen archeologen de uiterwaarden van de Rijn ontdekken. “Deze gebieden staan vaak als witte vlekken op de archeologische kaarten. Door Ruimte voor de Rivier komt hier verandering in.”

Rijkswaterstaat is de belangrijkste opdrachtgever van nieuwe wegen waterbouwprojecten in Nederland. Deze (water)wegen doorsnijden het landschap en daarmee ook de aanwezige natuur- en cultuurhistorische waarden in het landschap. Bij de aanleg van (water)wegen en projecten zoals Ruimte voor de Rivier houdt Rijkswaterstaat rekening met onder andere beschermde stads- en dorpsgezichten, landgoederen, verdedigingslinies, onzichtbare cultuur historie en natuurlijk met archeologische vondsten. Rijkswaterstaat integreert archeologie en cultuurhistorie daarom zowel in de planvorming als in de uitvoering van projecten. Veel Ruimte voor de Rivier-projecten

‘ Tijd en water zijn de grootste vijanden van de archeologen’ “In een zo vroeg mogelijk stadium van een project wordt archeologisch onderzoek opgestart. Daarbij wordt een zorgvuldig proces gevolgd: eerst een bureaustudie en daarna, inventariserend veldonderzoek, met bijvoorbeeld radar of sonar. We gaan dan boren om te leren van de opbouw van de bodem en om archeologische vindplaatsen op te sporen.” Doen archeologen een belangrijke ontdekking, dan wordt afgewogen of ze deze gaan opgraven of in de grond bewaren. Want hoe vreemd het ook klinkt, het beste archief voor onze bodemschatten blijft immers de bodem. Tijd en water zijn de grootste vijanden van de archeologen. “Ruimte voor de Rivier moet in 2015 klaar zijn, dus we hebben haast. Ook water is lastig, met een hoge waterstand kunnen we de bodem niet onderzoeken.”

Foto: www.bontekoe.com

Een reconstructie van een 14-eeuws koggeschip op het IJsselmeer

gaan de uitvoering in. In de voor bereidende fase vinden bijvoorbeeld booronderzoeken, proefsleuvenonder zoeken en geo-fysisch onderzoek plaats. Wel zijn al bijna overal uitgebreide bureaustudies gedaan. Enkele vondsten die al in kaart zijn gebracht: 1. Mogelijk koggeachtig schip (Kampen) 2. Een 18e en 19e eeuwse scheepswerf (Deventer) 3. Resten van een middeleeuwse brug (Zutphen) 4. De opbouw van een 17e eeuwse zomerkade (Hondsbroeksche Pleij) 5. Een al eerder deels opgegraven nederzettingsterrein uit de IJzertijd (Lent)

Koggeschip? “De onderzoeksapparatuur wordt continu verbeterd, dat helpt. We zijn tijdens de onderzoeksfase op verschillende voorwerpen en resten van bouwsels en bruggen gestuit. In Deventer hebben we al fysieke opgravingen gedaan en zijn een kleine scheepswerf en touwslagerij gevonden. Nog recenter is de ontdekking van een koggeachtig schip uit de 14e of 15e eeuw bij Kampen. Een kogge is een schip dat door de Hanze werd gebruikt om goederen te vervoeren. De vondst ligt midden in de IJssel en is tijdens een verkenning van de bodem vanaf een boot met sonarapparatuur ontdekt. We moeten nog allerlei onderzoek doen. Maar zoals het er

‘ Kans op archeo logische vondsten bij Lent is groot’ nu uitziet, is het schip nog intact.” De archeo logen hopen natuurlijk dat er zich lading aan boord bevindt. “Uit vervolgonderzoek moet blijken of het een echt koggeschip is, in welke staat het verkeert en wat we ermee kunnen doen. Spannende tijden dus”, concludeert Eckhart.

ZOMERBEDVERLAGING BENEDEN-IJSSEL KETELMEER

DIJKVERLEGGING WESTENHOLTE

Kampen

MARKERMEER

Zwolle

Lelystad

UITERWAARDVERGRAVING SCHELLER EN OLDENELER BUITENWAARDEN SE IJS

Almere

Haarlem Amsterdam

UITERWAARDVERGRAVING BOLWERKSPLAS, WORP EN OSSENWAARD

DIJKVERBETERING LEK / BETUWE / TIELEREN CULEMBORGERWAARD

UITERWAARDVERGRAVING DE TOLLEWAARD

Hilversum

Den Haag

W AT ER

Rotterdam

NIEUWE MAAS

DIJKVERBETERING OUDE MAAS / VOORNE PUTTEN OUDE MAAS

LIE

DIJKVERBETERING OUDE MAAS / HOEKSCHE WAARD

KIL

DORDTSCHE

Zutphen

UITERWAARD VERGRAVING MEINERSWIJK

LEK

Arnhem

Culemborg

DIJKVERLEGGING HONDSBROEKSCHE PLEIJ

DIJKVERBETERING STEURGAT / LAND VAN ALTENA S AA

AMER

KADEVERLAGING ZUIDERKLIP

DIJKVERBETERING AMER / DONGE

KRIBVERLAGING WAAL FORT ST. ANDRIES

M HE

GSC

BER

’s-Hertogenbosch

RIVIERVERRUIMING OVERDIEPSE POLDER

ZOOMMEER

Bergen op Zoom Eindhoven

UITERWAARDVERGRAVING MILLINGERWAARD

BOV

EN-R

IJN

Nijmegen

DIJKTERUGLEGGING LENT

DIJKVERBETERING NEDERRIJN / BETUWE / TIELER- EN CULEMBORGERWAARD

DIJKVERBETERING BERGSCHE MAAS / LAND VAN ALTENA

WAAL

KRIBVERLAGING MIDDEN-WAAL

UITERWAARDVERGRAVING HUISSENSCHE WAARDEN

PA N KA N

Tiel

DIJKVERLEGGING CORTENOEVER

DIJKVERBETERING NEDERRIJN / ARNHEMSEEN VELPSEBROEK

NEDERRIJN

KADEVERLAGING BIESBOSCH

WATERBERGING VOLKERAK-ZOOMMEER

DIJKVERBETERING NEDERRIJN / GELDERSCHE VALLEI

UITERWAARDVERGRAVING AVELINGEN UITERWAARDVERGRAVING MUNNIKENLAND ONTPOLDERING KRIBVERLAGING NOORDWAARD BENEDEN-WAAL MERWEDE

HOLLANDSCH DIEP

KRAMMER/ VOLKERAK

UITERWAARDVERGRAVING MIDDELWAARD

Dordrecht

RIN

OBSTAKELVERWIJDERING MACHINISTENSCHOOL ELST

Velp

DIJKVERBETERING LEK / LOPIKER- EN KRIMPENERWAARD

RGA T

DIJKVERLEGGING VOORSTERKLEI

Apeldoorn

UITERWAARDVERGRAVING DOORWERTHSCHE WAARDEN

Utrecht

STE U

N M IEUW ER W E ED E

UITERWAARDVERGRAVING BOSSENWAARD, PONTWAARD EN HEERENWAARD DIJKVERBETERING LEK / ALBLASSERWAARD EN VIJFHEERENLANDEN

UITERWAARDVERGRAVING KEIZERS-, STOBBEN- EN OLSTERWAARDEN Deventer

Amersfoort Leiden

HOOGWATERGEUL VEESSEN-WAPENVELD

OBSTAKELVERWIJDERING SUIKERDAM / GENDTSE WAARD KRIBVERLAGING WAALBOCHTEN

Ruimte voor de Rivier in het kort In de afgelopen eeuwen hebben de rivieren steeds minder ruimte gekregen. De rivieren liggen ingeklemd tussen steeds hogere dijken en achter die dijken wonen steeds meer mensen. Tegelijk is door bodemdaling het land achter de dijken lager komen te liggen. Bovendien regent het vaker en harder waardoor rivieren steeds meer water moeten verwerken. De regering neemt daarom maatregelen om in de toekomst het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. De rivier krijgt op meer dan 30 plaatsen meer ruimte. Deze projecten vormen samen het Programma Ruimte voor de Rivier. Een rijksprogramma dat samen met regionale overheden zorgt voor de veiligheid van circa vier miljoen Nederlanders. Naast veiliger wordt het rivierengebied ook mooier en aantrekkelijker gemaakt en biedt het meer ruimte aan natuur en recreatie. Programma Ruimte voor de Rivier is een samenwerkingsverband tussen Rijkswaterstaat, gemeenten, provincies en waterschappen.

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

Uiterwaarden natuurlijk veilig Staatssecretaris Joop Atsma stelt 75 miljoen euro beschikbaar om tot en met 2015 overmatige begroeiing in de uiterwaarden van de grote rivieren aan te pakken. De uiterwaarden spelen een belangrijke rol in het afvoeren van rivierwater bij hoogwater. Op het moment dat uiterwaarden vol staan met planten, kan dit leiden tot onveilige situaties. Veel vegetatie kan namelijk de doorstroming van het water belemmeren. Het effect is net als een file op de snelweg – de snelheid van de rivier neemt af, en door ‘opstuwing’ van het water stijgt de waterstand. Dit kan zorgen voor een onveilige situatie langs de rivier en dat moeten we voorkomen. Wat gaan we eraan doen? Natuurlijk kunnen we niet zomaar alle planten en bomen verwijderen uit het rivierengebied. De Nederlandse riviernatuur is uniek en van grote waarde voor bijvoorbeeld biodiversiteit en recreatie. Daarom overlegt Rijkswaterstaat met beheerders en eigenaren van de uiterwaarden. Samen met deze partners, bijvoorbeeld Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Dienst Landelijk Gebied wordt gekeken wat de beste oplossing is voor een veilige situatie.

Gelderse Poort Eerste ‘wildste natuurgebied Overdiepse van het land’ terp klaar De Gelderse Poort, waar ook Ruimte voor de Rivier-project Millingerwaard deel van uit maakt, is door de website www.ongereptenatuur.nl uitgeroepen tot het wildste natuurgebied van Nederland. De natuur is juist hier zo wild omdat overstromingen en zandverstuivingen hun gang kunnen gaan. Het gebied laat de Nederlandse natuur op haar best zien, aldus de samenstellers van de ranglijst. In de top vijf staan verder de Oostvaardersplassen, de Biesbosch, het duingebied De Boschplaat op Terschelling en het natuureiland Tiengemeten in Zuid-Holland.

Zwolle krijgt overstroombare brug In Westenholte, bij Zwolle, worden binnenkort twee bruggen gebouwd. Eén over de nieuwe nevengeul en één bij de Vreugderijkerwaard. De bruggen zijn een ontwerp van ipv Delft en kwamen ook tijdens de bewonerspeiling als winnaars uit de bus. De bruggen verbinden de woningen in het buitendijkse gebied met Zwolle. Bij de vormgeving is er rekening mee gehouden dat de brug één of enkele weken per jaar kan overstromen. Er wordt gebruik gemaakt van beton, rvs en Accoya-hout. Door de ingetogen vormgeving en de slanke constructie past de brug optimaal in het natuurlandschap. Artist impression: ipv Delft

Frans bezoek voor Lent en Overdiep Een groep van 25 politici uit het Franse Orléans bezochten op 29 en 30 juni de Ruimte voor de Rivier-projecten Lent en Overdiep. De wethouders en burgemeester waren vooral gecharmeerd van de combinatie van hoogwaterveiligheid met stadsontwikkeling en ruimtelijke kwaliteit. Het is zeker geen eenrichtingverkeer tijdens deze internationale bezoeken. Zo is de nieuwe kade bij Lent geïnspireerd op de eeuwenoude kade langs de Loire van Orléans. De Ruimte voor de Rivierprojecten Overdiepse Polder en Lent ontvangen subsidies van het programma INTERREG van de Europese Unie, vanwege hun vernieuwende aanpak van de hoogwaterproblematiek. In september vindt een tegenbezoek plaats.

nieuws

Op 1 juli was het dan eindelijk zo ver: de eerste van acht terpen in de Overdiepse Polder werd opgeleverd. De terpen moeten ervoor zorgen dat bij hoogwater de boerenbedrijven niet onderlopen. Het is een belangrijke mijlpaal voor de agrariërs in het gebied, die het terpenplan zelf hebben bedacht.

Foto: Lucy Hooft en Paul Ridderhof

Aannemer Ruimte voor de Rivier Deventer bekend Dit najaar start de aannemerscombinatie Boskalis-Van Hattum en Blankevoort met de voorbereidende werkzaamheden van het project Ruimte voor de Rivier Deventer. Daarna gaan de daadwerkelijke graafwerkzaamheden in de Deventer uiter waarden van start. In 2015 moeten de rivierruimende maat regelen zijn gerealiseerd. Deze combinatie is gekozen op basis van prijs en kwaliteit. Boskalis - Van Hattum en Blankevoort deed de economisch meest voordelige inschrijving. De combinatie scoorde hoog op de planning, risicoregister en beperken van hinder tijdens de uitvoering. Het Deventer-project maakt deel uit van het landelijke programma Ruimte voor de Rivier en bestaat uit de Uiterwaardvergraving Bolwerksplas, Worp en Ossenwaard én de Uiterwaardvergraving Keizers- en Stobbenwaarden en Olsterwaarden. De opdracht bevat het graven van in totaal zes nevengeulen die zorgen voor een lagere hoogwaterstand op de IJssel en een snellere afvoer in tijden van hoogwater. Waterschap Groot Salland en Waterschap Veluwe voeren samen Ruimte voor de Rivier Deventer uit.

Kort

Pilot met langs dammen in de Waal Rijkswaterstaat voert in de Waal tussen Ophemert en Wamel een pilot uit met langsdammen. Op dit stuk worden kribben verwijderd en daarvoor in de plaats worden evenwijdig aan de oever dammen gebouwd die de hoofdgeul scheiden van de oevergeul. Deze langsdammen moeten (net als kribben) de rivier op zijn plaats houden. De langsdammen lopen parallel aan de stroomrichting van de rivier. Hierdoor vindt het water makkelijker zijn weg dan bij kribben. Bijkomend voordeel is dat de deining van de scheepvaart verminderd. Dit kan een positieve invloed hebben op de natuurontwikkeling in de oevergeul. Ook hoeft er minder gebaggerd te worden want door de verbeterde doorstroming zandt de rivier minder aan. Een landschapsarchitect en cultuurhistoricus zijn nauw betrokken bij het ontwerp van de langsdammen.

Ook Duitsland verruimt de rivier Wat kan Rijkswaterstaat leren van Duitse rivierverruimings projecten? Programmadirecteur Ruimte voor de Rivier Ingwer de Boer zocht het uit tijdens een werkbezoek aan het Duitse project Hördter-Rheinaue (bij Speyer). Hier wordt een overloopgebied ingericht voor de opvang van water. De regionale overheid SGD Süd is trekker van dit project en is tevens partner van het EU-subsidieproject Adaptive Land for Flood Alleviation. Bewoners, natuurstichtingen, grindwinners en land- en bosbouworganisaties zijn nauw betrokken bij de plannen. De projectorganisatie heeft serieus naar de betrokkenen geluisterd en was bereid om soms plannen aan te passen. Dit komt nauw overeen met de Nederlandse manier van werken.

Lesje Ruimte voor de Rivier II In de vorige Waterstand kon je al lezen dat scholieren en studenten regelmatig kennismaken met Ruimte voor de Rivier. Op 12 juli waren de kinderen uit groep zes van de Minister Calsschool in Naarden aan de beurt. Nadat Rijkswaterstaat-medewerker Sophie Lauwaars uitleg had gegeven over het hoe en waarom van Ruimte voor de Rivier, bekeken de kinderen de corporate clip en een filmpje over de Ruimte voor de Rivier-schapen. De leerlingen vonden het heel erg interessant en stelden veel praktische vragen zoals ‘Wat doen we als het voor 2015 hoogwater wordt?’ en ‘Kun je graven in water?’ Wil jij ook de filmpjes bekijken? Kijk dan op: www.ruimtevoorderivier.nl.

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

Kansen voor agrarisch natuurbeheer “Samenwerken aan mooie, tot gebieden waar natuur onderdeel vormt van de agrarische bedrijfsvoering, zoals hooiafwisselende en veilige land. Dit hele palet aan landschappen levert een aantrekkelijk landschap op, maar ook de uiterwaarden, dat is wat gewenste biodiversiteit.” wij willen”, aldus Theo Meeuwissen, Hoofd Bureau Ontwikkeling & Beheer ‘ Natuurbeheerders van Staatsbosbeheer.

ij legt uit dat er volop kansen zijn voor agrarisch natuurbeheer in de Ruimte voor de Rivier-gebieden. De ruim dertig Ruimte voor de Rivier-projecten worden deels in de uiterwaarden uitgevoerd. Van de 69.000 hectare uiterwaard die we in Nederland hebben, heeft ongeveer 25.000 hectare een natuur bestemming, de rest is voor het overgrote deel agrarisch gebied. Staatsbosbeheer beheert ongeveer de helft van de natuur gebieden. Theo: “Riviernatuur is kenmerkend voor de Nederlandse delta en varieert van gebieden waar de natuur zoveel mogelijk zijn gang mag gaan, zoals de Gelderse Poort,

en boeren kunnen van elkaars deskundigheid profiteren’

Foto: Ed Buying

verenigingen. Dit is een positieve ontwikkeling. Het leidt tot minder versnippering en tot een verdere professionalisering van het beheer.”

Dubbelfunctie Theo legt uit wat de rol van Staatsbosbeheer is: “Wij beheren veel natuur in de uiter waarden. Wij zien graag dat deze gebieden aantrekkelijk worden om te recreëren en om in te wonen en werken. In veel gebieden werken wij samen met boeren. Boeren pachten grond als hooiland of scharen er vee in. We zien de laatste tijd dat boeren zich steeds vaker gaan verenigen in Agrarische Natuur-

Coöperatieve vereniging “Ook richten boeren en natuurbeherende organisaties, zoals Staatsbosbeheer, voor een heel riviertraject steeds vaker een soort coöperatieve vereniging op”, vervolgt Theo. “Deze vereniging kan gezamenlijk afspraken maken over het beheer, de monitoring, de voorlichting en educatie, maar ook belangen-

‘G

elukkig zitten we momenteel met verschillende partijen rond de tafel om te kijken hoe we in Munnikenland toch grond voor agrarisch natuurbeheer kunnen behouden. Agrarisch natuurbeheer kan bijvoorbeeld uitstekend worden ingezet om wildgroei in de uiterwaarden te voorkomen. Dan moet je denken aan begrazing door koeien of schapen. Nu wordt veel natuurbeheer door Staatsbos beheer gedaan. Ik zie agrarisch natuurbeheer als een structurele oplossing en een uit stekend alternatief voor dynamische natuur. Kijk maar de dynamische natuur tussen Zuidichem en Gameren, daar is de uiterwaard totaal dichtgegroeid.”

Uiterwaarden aantrekkelijk maken

Agrarische historie behouden Langs de rivieren in Nederland wordt al jaar en dag geboerd. “De afgelopen jaren hebben we veel agrarische gronden moeten inleveren, voor diverse overheidsprojecten”, legt LTO-vertegenwoordiger van de melkveehouders Henk Kolbach uit.

“Niet alleen het inzetten van grote grazers maar ook het aanleggen van foerageer gebieden voor ganzen behoort tot de mogelijkheden van agrarisch natuurbeheer. We vangen dan twee vliegen in een klap. De uiterwaarden groeien niet dicht en de ganzen eten op andere plekken de akkers niet kaal. Of je kunt de uiterwaarden gebruiken als hooiland of om zomertarwe te laten groeien. Als de boeren een reële vergoeding krijgen voor mindere oogsten omdat het land nu buitendijks ligt, dan is het voor agrariërs weer aantrekkelijk om in de uiterwaarden te boeren.”

Boervriendelijke oplossingen Bedreigingen voor agrarische activiteiten in de uiterwaarden zijn volgens Henk de hoeveelheid en de frequentie van water in het gebied en de strenge eisen die aan natuurbeheer worden gesteld. “Dat je geen

behartiging in verband met vergunning verlening en het aanboren van nieuwe financieringsbronnen. Groot voordeel hiervan is dat boeren en natuurbeheerders van elkaars deskundigheid kunnen profiteren, de rivier als eenheid wordt beheerd en dat samen wordt opgetrokken in de belangenbehartiging. Daarbij is het ultieme doel dat het rivierengebied niet alleen veiliger, maar ook mooier wordt.”

bestrijdingsmiddelen mag gebruiken, snap ik, maar waarom zou je je koeien niet mogen ontwormen? Ook maatregeltechnisch kunnen misschien wat boervriendelijke concessies worden gedaan. Zoals de dijk terugleggen naar de plek waar hij in 1970 lag, of de dijk wat minder afgraven zodat de boel wat minder vaak onderloopt. Natuurlijk moet de hoogwaterveiligheid niet in het geding komen.”

‘ Ik zie agrarisch natuurbeheer als een structurele oplossing om wildgroei te voorkomen’ Samenwerken Er zijn al uiterwaarden die door agrariërs worden onderhouden. Vaak nog op een één-op-één basis. “Als we agrarische natuur verenigingen zoals De Capreton erbij betrekken, dan kunnen we structureler te werk gaan”, aldus Kolbach. “Het zit hier allemaal nog in de ontwikkelingsfase.” Toch ziet LTO meer heil in agrarisch natuurbeheer door boeren dan door Staatsbosbeheer. “Ik denk dat wij de uiterwaarden goedkoper kunnen onderhouden en er blijft een deel van de agrarische historie behouden.”

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

Met Blaarkoppen natuur beheren Het is een prachtig gezicht om de Blaarkoppen van Veld en Beek in de uiterwaarden te zien grazen. “Zo help ik een handje om dit Oudhollandse koeienras in stand te houden”, legt eigenaar Jan Wieringa uit.

n de koeien houden op hun beurt de boel kort en zorgen voor diversiteit. Iedereen profiteert zo van agrarisch natuurbeheer.” Vanaf zijn vijfde wilde Jan Wieringa boer worden. In 1999 ging zijn wens in vervulling met zijn eigen bedrijf Veld en Beek. Jan: “Omdat ik geen eigen grond had, heb ik eerst een goed doordacht plan opgesteld. Vervolgens heb ik contact gezocht met Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Gelders Landschap, met de vraag of ze land hadden dat ik zou kunnen pachten. Nu beweid ik met mijn 100 dieren zo’n 350 hectare natuurgebied in de Zuidwest Veluwe en langs de Rijn in de uiterwaarden. Dat bevalt uitstekend.”

Uitwijkmogelijkheid

binnenkort ook in Arnhem. De klanten hebben een sleutel en kunnen zelf 24/7 hun bestellingen ophalen. Een succesformule.”

De koeien staan als het even kan jaarrond buiten. “Afgelopen winter hebben de uiterwaarden stevig onder gestaan”, vervolgt Wieringa. “Er lag zelfs ijs op. De koeien vonden het prachtig en liepen er gewoon overheen. Toen het ging dooien heb ik ze weggehaald. Als je in de uiterwaarden vee hebt lopen is het continu opletten geblazen en is het fijn als je een uitwijkmogelijkheid achter de hand hebt.”

Gezamenlijke doelen

uitgelicht Agrarisch Natuurbeheer

wat het doel is van de natuur beherende organisaties en probeer dit te vervlechten met jouw agrarische doelstellingen. Ga om de tafel en maak goede afspraken. Dan pas heeft je bedrijf kans van slagen.”

“Mijn tip voor andere boeren die in natuurgebieden aan de slag willen is: realiseer je

Biologische boer “De eisen, die agrarisch natuurbeheer aan mijn bedrijf stelt, leveren geen problemen op. Ik ben een biologische boer. Mijn klanten spreekt het juist aan dat ik aan natuurbeheer doe.” Wieringa verkoopt zijn biologische vlees, melk en karnemelk direct aan de consument. Hij legt uit: “Daarvoor heb ik koelwagens staan in Wageningen, Ede, Renkum, Oosterbeek en

‘ Dat ik aan agrarisch natuurbeheer doe spreekt mijn klanten juist aan’

Een afwisselend lint langs de rivier Voorzitter van de Vereniging Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Bommelerwaard De Capreton, Piet Nienhuis heeft een duidelijk ideaalbeeld van de uiterwaarden.

Foto: Ed Buying

‘E

en mozaïek, een lint langs de rivier met afwisselend wilde natuur, hooilanden, begrazing, noem maar op, ontwikkeld en beheerd door plaatselijke boeren.” De doelstelling van De Capreton is om agrariërs en streek bewoners in de Bommelerwaard mede verantwoordelijk te laten zijn voor het beheer en de ontwikkeling van natuur- en landschapswaarden. Piet: “Je kunt op allerlei manieren invulling geven aan het grond gebruik in de uiterwaarden. Onze voorkeur gaat uit naar afwisseling. En ruimte houden voor agrarische activiteiten. Geen intensief gebruik, maar meer hoe het vroeger was. Een natuurvriendelijke, klassieke manier van ondernemen. Als we hiervoor lokale agrariërs inschakelen, hoeft er misschien niet zo veel bij aan subsidie. Bovendien houd je zo de transportlijnen kort.”

‘ Agrarisch natuurbeheer is niet nieuw in de polder’ Oog voor de natuur Agrarisch natuurbeheer is niet nieuw in de polder. Het varieert van op natuurvriendelijke wijze de oevers bijhouden voor de waterschappen, tot vrijwillige weidevogel bescherming, en het maaien van hooilanden na het broedseizoen van de weidevogels. De boeren krijgen vervolgens op basis van een subsidieregeling compensatie voor het laat of gedeeltelijk niet maaien van hun land.

Piet: “Daar wordt die boer niet vet van, maar het is een kleine onkostenvergoeding. Veel boeren hebben sowieso oog voor de natuur en dragen graag hun steentje bij aan het natuurbehoud.”

Meerwaarde natuurvereniging De uiterwaarden zijn de laatste decennia voor boeren economisch minder interessant geworden. “Je mag er niets bouwen en loopt steeds meer het risico dat het land onderstroomt. Veel buitendijks gebied wordt daarom beheerd door Staatsbosbeheer. “De Capreton wil lokale boeren helpen bij hun terugkeer in de uiterwaarden. We overleggen daarom namens onze leden met Staatsbosbeheer, de gemeente en LTO en treden soms als tussenpersoon op. Als Staatsbosbeheer bijvoorbeeld een hele grote kudde grazers zoekt, die één enkele boer niet kan leveren, dan komen wij om de hoek kijken. Wij pachten de grond en zoeken enkele leden die het gebied samen kunnen beheren. Bijkomend voordeel voor Staatsbosbeheer is dat ze alleen met ons samenwerken en minder administratieve rompslomp hebben. En onze leden kunnen weer aan de slag in de uiterwaarden. Voorwaarde is natuurlijk wel dat ze er geen geld op toe moeten leggen.” De Capreton heeft 250 leden, zo’n 190 daarvan zijn boer en de rest zijn burgerleden. Meer informatie: www.capreton.nl

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

Een toekomst op een terp

special Agrariërs Foto: Henri Cormont

“We zijn weer bezig met onze toekomst”, vertelt Stan Fleerakkers vol trots. “De ontwikkeling van ons melkveebedrijf heeft bijna tien jaar stilgestaan door de onzekerheid die Ruimte voor de Rivier met zich meebracht in de Overdiepse Polder. Foto: Claudia van de Werken

Stap op de trein en kijk waar hij stopt

at gaan ze hier doen? Kunnen we wel of niet blijven? Dan bouw je geen stuk aan je stal of doe je geen grote andere investeringen. ”Momenteel rijden vrachtwagens af en aan en is hun terp in aanbouw. Spannende en vooral drukke tijden. ‘We zijn vanaf het begin bij het terpenplan betrokken”, vertelt Stan. “Het unieke is natuurlijk dat het door een aantal buren zelf is bedacht. We zijn hier allemaal heel eensgezind aan begonnen. Gaandeweg zijn de belangen uit elkaar gegroeid. Dat heeft jammer genoeg wel voor wat spanning in de polder gezorgd.“

‘ Wij hebben de kans om te blijven met beide handen gegrepen’ Portemonnee Yvonne (39) en Stan (41) gingen er in eerste instantie niet van uit dat zij in de polder konden blijven boeren. Er waren immers meer belangstellenden dan terpen. “Wij dachten dat er op ons land geen terp kwam. Dus hadden we minder kans”, aldus Stan. “Toch wilden we niet weg uit deze buurt. We hebben er al onze familie en vrienden en we wilden er

graag met ons gezin blijven wonen. Daarom zijn we op zoek gegaan naar een ander bedrijf in de buurt. Helaas waren we niet de enigen. We hebben een paar keer misgepakt. Wij wisten namelijk niet met wat voor portemonnee wij aan het winkelen waren en hadden het geld niet contant. Daarover moesten we nog onderhandelen met de provincie.”

Wennen “Dat onderhandelen is een heel gedoe. Je moet je continu afvragen of je verder kunt met wat ze bieden. Toen op ons land toch een terp werd ingetekend, hebben wij die kans met beide handen gegrepen. Het grootste voordeel is dat we straks een nieuw huis hebben en een bedrijf dat aan de laatste inzichten voldoet. De grote belangstelling voor de terpen zie ik wel als nadeel. We zitten niet te wachten op bussen vol pottenkijkers. Ook het boeren in de uiterwaarden wordt nog wennen. We hebben straks wel een uniek uitzicht naar onze koeien in de wei. De komende maanden wordt het nog even op de tanden bijten. De transportweg ligt namelijk op zo’n zeven meter van onze woonkamer en er moet aardig wat kuub grond worden verzet. Maar volgend jaar zitten we met onze kinderen Niek (9), Lotte (7) en Leon (5) op onze terp. Daar kijken we echt naar uit.”

Bij de Werkendamse akkerbouwer Cees Kant (40) en zijn vrouw Marisca (40) ging een belletje rinkelen toen zij in 2000 hoorden over de plannen van Rijkswaterstaat in het kader van Ruimte voor de Rivier. Vijf jaar eerder waren ze immers verhuisd vanwege natuurontwikkeling.

ees: “Ik wist uit ervaring dat het lastig is om een vuist te maken tegen zulke plannen. Uiteindelijk verlies je daarmee kostbare tijd. Daarom besloten we als gezin op de trein te stappen en te kijken waar hij stopt.” Sinds november 2010 boert Cees in Tollebeek, in de Noordoostpolder. Hij heeft een bestaand bedrijf overgenomen. “Natuurlijk missen we onze sociale contacten. Mijn buren in Werkendam waren de vrienden waar ik als kind al samen met de pont mee naar school ging.” Het nieuwe bedrijf heeft ook voordelen. “De grond is hier erg vruchtbaar en we zitten dichter bij de bewoonde wereld. Dat is vooral fijn voor Cimberly (bijna 14) en Cornelis (12).”

niet uit vrije wil. Dan moet je elders op een gezonde manier je bedrijf voort kunnen zetten. Dat is het minste dat je mag verwachten.”

‘ Mensen die denken dat je met een dikke tas geld weggaat, kan ik uit hun droom halen’

Blik op de toekomst

Gezinsbeslissing

De familie Kant wijkt voor waterberging. Zelf gelooft Cees daar niet zo in. “Maar je kunt beter op tijd aanhaken dan je hakken in het zand zetten”, legt hij uit. “Als je al je energie steekt in het blijven, en dat lukt uiteindelijk niet, dan heb je veel kostbare tijd verloren. In de tussentijd staat jouw bedrijf stil. Dat haal je later niet één, twee, drie in. Mijn advies is: concentreer je, als het financieel haalbaar is, op de toekomst van jouw bedrijf. Als het moet op een ander plek. Mensen die denken dat je met een dikke tas geld weggaat, kan ik uit hun droom halen. Wij vertrekken voor het algemeen belang,

Toen Kant eenmaal besloten had te vertrekken, oriënteerde hij zich op de mogelijkheden. “We hebben veel bedrijven bezocht, gesproken met bewoners, op scholen gekeken en de voor- en nadelen tegen elkaar afgewogen. We hebben onze kinderen bewust in een vroeg stadium erbij betrokken. Je gaat tenslotte met z’n allen. Toen we dit bedrijf zagen, was er meteen een klik. We hebben tegen de mensen van Ruimte voor de Rivier gezegd. ‘Hier willen we naartoe, regel het maar.’ Dat is uiteindelijk gelukt!”

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

Initiatief nemen loont Het gezin Volkers is net verhuisd van Vorchten naar Eesveen. Toen de plannen voor Veessen Wapenveld definitief werden, besloten ze het heft in eigen hand te nemen en actief te zoeken naar een andere boerderij. “Als je alles overlaat aan anderen, dan duurt het allemaal veel te lang”, legt melkveehouder Harry (50) uit.

arry is geboren en getogen in Wapenveld. De afgelopen zeventien jaar runde hij samen met zijn vrouw Femmy hun bedrijf in Vorchten. “We woonden daar met heel veel plezier. Het is dan wel even schrikken als ze opeens plannen presenteren voor een geul in jouw achtertuin. We hebben het eerst laten bezinken. Toen zijn we met de collega‘wijkers’ bij elkaar gekomen.” Vele bijeenkomsten en demonstraties volgden. Over het nut en de noodzaak van de maatregel zijn de meningen verdeeld. Harry: “Als ze de IJssel uitdiepen en de begroeiing in de uiterwaarden snoeien is deze maatregel volgens ons overbodig. Deskundigen zeggen echter dat die geul er hoe dan ook moet komen.“

Te klein voor een terp Harry en Femmy hadden liever meteen duidelijkheid gehad. “Het is misschien hard om te horen dat je weg moet, maar je weet wel waar je aan toe bent. Nu hebben we vijf jaar in onzekerheid geleefd. Wij hebben ons altijd goed laten informeren. Zo hebben we de optie om hier op een terp te gaan zitten, serieus overwogen. Dat leek ons wel wat, aangezien wij graag in het gebied wilden blijven. Helaas was ons bedrijf te klein en zou het de investering niet waard zijn.” Uiteindelijk hebben ze vorig jaar juli een bestaand

Kort

nieuws Rijkswaterstaat start met kribverlaging Begin september is Rijkswaterstaat gestart met het verlagen van de 120 kribben tussen Nijmegen en Tiel. De aannemer neemt eerst de kribben bij Ochten onder handen. Door de kribben met gemiddeld een meter te verlagen kan de rivier bij hoogwater het water sneller afvoeren. De werkzaamheden vinden plaats vanaf het water, dus omwonenden ondervinden er nauwelijks hinder van. De aannemer probeert de mogelijke overlast voor de scheepvaart en visserij zo veel mogelijk te beperken.

bedrijf overgenomen in Eesveen. Harry: “Het grootste voordeel is dat we iets meer grond hebben. Nadeel is dat de gebouwen wel wat ouder waren. Die hebben we dan ook verbouwd.” Foto: Erik Peek

‘ Het is wel wennen dat het gezin niet meer compleet is’ Je kent nog niemand Half juni 2011 verhuisden Harry, Femmy, Sebastian (18), Lennard (14), Klaartje (9) en Robin (6) naar de kop van Overijssel. De twee oudste zonen, Jacco (22) en Sander (20), bleven achter in Vorchten. “Ze wonen voorlopig anti-kraak in ons oude huis. Voor ons is het wennen dat we als gezin niet meer compleet zijn. Ook missen we familie en vrienden. De kinderen vinden het spannend om hier naar school te gaan. Verder voelt het nog vreemd, je kent hier haast niemand op straat. Maar het komt vast goed en in drie kwartier zijn we in Vorchten…”

Ruimte voor de Lek goedgekeurd Staatssecretaris Atsma van Infrastructuur en Milieu heeft deze zomer zijn handtekening gezet onder de rivierverruiming van de Lek bij Vianen. Hiermee wordt de waterveiligheid voor de inwoners van Utrecht en omgeving vergroot. Het uiterlijk van de Lek ten zuiden van Utrecht verandert door de aanleg van onder andere geulen en lagere kades. Nieuwe klein schalige recreatie, zoals speelnatuur voor kinderen en wandelpaden, maken het gebied aantrekkelijker. Rijkswaterstaat begint nu met de uitvoering van het plan, waaraan ook de Provincie Utrecht de afgelopen jaren hard heeft gewerkt. Dat gebeurde in overleg met de gemeenten, de waterschappen, Rijkswaterstaat, omwonenden en regionale organisaties. Meer informatie: www.ruimtevoordelek.nl

Foto: Daan Martens

Bewonersexcursie Nederrijn

Foto: Henri Cormont

Op 1 juni gingen de projectmedewerkers van Boskalis en Rijkswaterstaat in de omgeving van de Nederrijn samen met lokale betrokkenen op pad. Onder begeleiding van ecoloog Gijs Kurstjens bezochten ze de Blauwe Kamer en de Millingerwaard. De tocht voerde over afgegraven zomerkades en langs vergravingen en stroomdalgraslanden. Er was volop aandacht voor de relatie tussen vegetatieontwikkeling en grote grazers, zoals de Koninkspaarden en Gallowayrunderen. Ook de mogelijkheden voor recreatie en horeca in de projectgebieden werd belicht. De tocht helpt de betrokkenen zich een beter beeld te vormen van wat ze in ‘hun’ gebied kunnen verwachten.

oktober 2011 | Ruimte voor de Rivier

Terug van weggeweest: de waterstandwoordzoeker Op veler verzoek is hij terug: de Waterstandwoordzoeker met woorden die te maken hebben met Ruimte voor de Rivier. Wij wensen u weer veel plezier met het oplossen van de puzzel. Als u dit kwartaal de Waterstandwoordzoeker goed invult, maakt u kans op een van de drie prachtige fotoboeken ‘Rijzende rivier’ van Ruben Smit. Stuur uw oplossing samen met uw adresgegevens voor 1 december 2011 bij voorkeur per mail naar: prijsvraag@ruimtevoorderivier.nl of op een briefkaart naar: Ruimte voor de Rivier, Waterstandwoord zoeker, Antwoordnummer 52528, 3502 VH Utrecht (een postzegel is niet nodig).

S N A T U U R B E H E E R D W T N E M M A D S G N A L R B A E T

L A F W A A L R G U A

T U G G U R B C K N I

O G R R R D

E K E G K E R

E O H P I

I O E

T W

L O D K U G R R E E R A L

E E W G

E E P E O N O S U L

S W A N

N D B G V O I T

L I

I O P A L

E R U S

S E C N A

L R

A G R A R

T A A A E I

J H E R L I M D L

L W K O E V E R N N P A P

E R S D E S N M

Lezersfoto’s

AGRARIERS ARCHEOLOGIE BRUG EURO FUIK GEUL HOOILAND IJSSEL KOEIEN KOGGESCHIP KRIB LADING LANGSDAMMEN LOIRE

LTO MILLINGERWAARD NATUURBEHEER OEVER OOIEVAAR POLDER RUST SAMENWERKING STEUN TERPENPLAN UITERWAARD WAAL WATER WEIDEVOGEL

TIP!

ooie of Heb je nog m n de rivier? leuke foto’s va naar Mail die dan orderivier.nl. info@ruimtevo je ze terug Wie weet zie of op in Waterstand de website!

akman or Bernd Ba sburg, do oe D in e Aanlegkad

e oënn im B oor K d l, e ss de IJ

Colofon Waterstand is een kwartaaluitgave van de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier (PDR). Met deze nieuwsbrief informeert PDR de bewoners, gebruikers en bestuurders van het Nederlandse rivierengebied over de voortgang van het Programma Ruimte voor de Rivier.

or Rob van Veen en en Altena, do Land van Heusd

in ater ogw ar ho a n t kijk Max

K E A E N N E I

H G O I

Zoek de woorden en streep ze weg. Woorden kunnen horizontaal, diagonaal en vertikaal staan. Van links naar rechts maar ook van rechts naar links. Letters kunnen meerdere keren worden gebruikt. De overgebleven letters vormen de uitkomst van de puzzel.

Voor meer informatie Programmadirectie Ruimte voor de Rivier Antwoordnummer 52528 3502 VH Utrecht Tel.: 088 - 797 29 00 info@ruimtevoorderivier.nl Hoofdredactie PDR Ruimte voor de Rivier

Nederrijn bij Wageningen, door Paul van Vliet

Tekst Juliette Rieff - den Boer Realisatie en vormgeving VormVijf

Waterkids is uit!

oera! Er is een speciaal kindermagazine over Ruimte voor de Rivier. In dit magazine ga je samen met Sieb, een van de Ruimte voor de Rivier schapen, op bezoek bij een aantal projecten. Het magazine staat vol met leerzame verhalen, grappige stripjes over de schapen en mooie foto’s. Ook leggen we uit hoe je een waterproefje doet. Verder kun je de puzzel maken, de woordzoeker oplossen en de kleurplaat inkleuren.

Tip! Wil je een werkstuk maken of een spreekbeurt houden over Ruimte voor de Rivier? Bezoek dan ook onze website www.ruimtevoorderivier.nl. Daar vind je de pagina ‘Mijn werkstuk’, met leuke filmpjes waarin de schapen op een grappige manier uitleggen wat we gaan doen om Nederland beter te beschermen tegen hoogwater. Ook staan er plaatjes die je kunt printen om jouw werkstuk nog mooier te maken. Veel succes! Wil jij ook Waterkids ontvangen? Stuur dan een mailtje met jouw adresgegevens naar info@ruimtevoorderivier.nl

4kids

‘Stuur een mailtje en ontvang Waterkids’ In het programma Ruimte voor de Rivier werkt Rijkswaterstaat samen met regionale overheden om het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. De rivier krijgt meer ruimte. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit: het rivierengebied moet er in economisch, ecologisch en landschappelijk opzicht beter van worden. Meer weten? www.ruimtevoorderivier.nl ISSN nummer: 1876 - 1984