Waterstand 4 by Ruimte voor de Rivier

Waterstand

Tw e e

de j aar

gan

g, n r. 4 februa ri

2008

‘Misschien moet er eerst een nationale ramp gebeuren’ NOS-weerman Gerrit Hiemstra

Zonder ‘global warming’ geen Programma Ruimte voor de Rivier. Feit of fictie? We praten over de opwarming van de aarde en de gevolgen hiervan voor de waterstand met Gerrit Hiemstra (Montferland, +50m NAP), weerman bij de NOS en Ingwer de Boer (Het Gooi, +20m NAP), Programmadirecteur Ruimte voor de Rivier. Ook bespreken we de broodnodige bewustwording. Hoe kunnen we met z’n allen Nederland beter tegen het water beschermen?

Overijssel blij met maatregelen in Gelderland

Debat over kansen voor Nijmegen

Dubbelinterview Hiemstra en De Boer

Archeologische bodemschatten opsporen

Wildgroei langs de rivieren aangepakt

Rivierfavoriet

Waterstandwoordzoeker

N o o d z a k e lij k

4 Vijf tot tien procent Ne derla nder s bewus t va n klima at proble em

Bewoners denken mee over hoogwatergeul Veessen - Wapenveld

Wat hebben de klimaatveranderingen en Ruimte voor de Rivier met elkaar te maken? Hiemstra: “De opwarming van de aarde zorgt ervoor dat het klimaat verandert. Niet alleen in Nederland maar over de hele wereld. Overal worden de extremen groter. We zien steeds meer overstromingen, stormen, extreme temperaturen en hogere waterstanden. In Nederland krijgen we drogere zomers en nattere, mildere winters. Als het ’s zomers regent dan regent het heviger, een soort moessonregens. Het gevolg is dat het water in de rivieren in de winter hoger staat en in de zomer lager met wat uitschieters na heftige regenbuien. Ook in Nederland verwachten we binnen niet al te lange tijd in de zomer de 40 gradengrens te doorbreken. Door de hogere temperaturen in de bergen moeten de rivieren meer smeltwater afvoeren. Het stijgende waterpeil is dus een direct gevolg van global warming.” “Om Nederland tegen al dat extra water te beschermen, moeten we dus maatregelen nemen”, vervolgt De Boer. “Dat doen we momenteel met het Programma Ruimte voor de Rivier maar eigenlijk moeten we het ook aan de bron aanpakken. Met z’n allen wat doen aan de oorzaken van ‘global warming’.”

En dat gaat verder dan een nationaal project zoals Ruimte voor de Rivier.

Over nut en noodzaak van het Programma Ruimte voor de Rivier is geen twijfel mogelijk. Dat het ook broodnodig is om ons gedrag aan te passen om het klimaatprobleem de baas te blijven, blijkt minder vanzelfsprekend. Weerman Gerrit Hiemstra en Programmadirecteur Ingwer de Boer praten openhartig over het klimaat en de gevolgen voor de waterstand. Lees verder in dit vierde nummer van Waterstand over hoe het gaat met het uitdenken en uitvoeren van de plannen voor de maatregelen in Zuiderklip, Nijmegen en Veessen-Wapenveld. In Deventer gaan we op zoek naar schatten uit het verleden met stadsarcheoloog Michiel Bartels en de gedeputeerde van Overijssel bedankt de mensen in Gelderland. Als afsluiting neemt Henk van Gelder u mee naar zijn lievelingsplek aan de rivier en kunt u de eerste Waterstandwoordzoeker oplossen. Meer informatie over het Programma Ruimte voor de Rivier vindt u op: www.ruimtevoorderivier.nl

Wat wilt u graag lezen in Waterstand? Het Programma Ruimte voor de Rivier raakt velen. Wij informeren u graag over actuele onderwerpen die te maken hebben met dit mega project. Maar wat wilt u graag lezen in het volgende nummer? Laat het ons weten. Dat kan per mail: info@ruimtevoorderivier.nl maar ook per brief: Redactie Waterstand, PDR/Communicatie, Postbus 24103, 3502 MC Utrecht. Dan leest u misschien uw verhaal in het volgende nummer van Waterstand.

Lees verder op pagina 4 X

Door ver wer ving Moordpla at polder

Uitvoering project Zuiderklip in stroomversnelling Op vrijdag 28 november 2007 is de Dienst Landelijk Gebied (DLG) eigenaar geworden van de polder Moordplaat in de Biesbosch. Deze landbouwpolder wordt samen met de polders Turfzakken, Lepelaar, de Plomp en Kwestieus in het kader van het project Zuiderklip, veranderd in een nat natuurgebied. De rivier zal hier bij hoogwater meer de ruimte krijgen. Tevens zal een uniek nieuw zoetwatergetijdennatuurgebied ontstaan in het hart van de Biesbosch. eerste fase verloopt voorspoedig. Voor de tweede fase van het project staan de werkzaamheden in de Moordplaatpolder gepland. Natuurgerichte recreatie neemt naast de doorstroomfunctie voor rivierwater en natuurontwikkeling een belangrijke plek in in het Zuiderklipproject. Zo kan er met boten en kano’s worden aangelegd. Ook zijn er wandelpaden over de dijken ten zuiden van de nieuwe geul en komt er een vogelkijkhut.

Aerophoto-schiphol B.V.

Doordat de DLG nu ook eigenaar is van de Moordplaatpolder kan het bestemmingsplan voor het gehele Zuiderklipgebied gewijzigd worden in natuurgebied. Ook kan de uitvoering van het project de tweede fase in gaan. Tijdens de eerste fase worden de polders Turfzakken, Lepelaar, de Plomp en Kwestieus aangepakt. Er wordt een aantal geulen gegraven en de dijken rond de polders worden op verschillende plaatsen geopend. De uitvoering van de

Zuiderklip, augustus 2007

4637 waterstand nr4.indd 2

Waterstand - Februari 2008

29-01-2008 15:18:08

Het moet anders

We beschermen ons in Nederland al sinds jaar en dag tegen hoogwater door dijken te bouwen en te versterken. In 2002 besloot het kabinet dat het anders moest. In plaats van de rivieren vast te leggen tussen steeds hogere en sterkere dijken, gaan we ze meer de ruimte geven. Het Programma Ruimte voor de Rivier werd hiervoor opgestart. Een enorm project met verstrekkende gevolgen.

Zomerbedverlaging Beneden-IJssel

Ruimte voor de rivier in het kort Dijkverlegging Westenholte Hoogwatergeul VeessenWapenveld

De Water s t a ndk a a r t

Uiterwaardvergraving Keizers- en Stobbenwaarden en Olsterwaarden Uiterwaardvergraving Bolwerksplas, Worp en Ossenwaard

Dijkverlegging Cortenoever

Uiterwaardvergraving Honswijkerwaarden, stuweiland Hagestein, Hagesteinse uiterwaard en Heerenwaard

Dijkverlegging Voorster Klei

Uiterwaardvergraving De Tollewaard

Obstakelverwijdering Machinistenschool Elst

Uiterwaardvergraving Doorwerthsche Waarden

Uiterwaardvergraving Middelwaard Uiterwaardvergraving Meinerswijk

Dijkverbetering Neder-Rijn / Geldersche Vallei

Dijkverbetering Lek / Alblasserwaard en Vijfheerenlanden

Dijkverbetering Neder-Rijn / Arnhemse- en Velpsebroek

Dijkverbetering Lek / Lopiker- en Krimpenerwaard

Uiterwaardvergraving Huissensche Waarden

Hondsbroeksche Pleij Dijkverbetering Lek / Betuwe / Tieler- en Culemborgerwaard

Dijkverbetering Oude Maas/ Voorne Putten

Kribverlaging Waal Fort St. Andries

Uiterwaardvergraving Bedrijventerrein Avelingen

Kribverlaging Beneden Waal Kribverlaging Midden-Waal

Ontpoldering Noordwaard

Dijkverbetering Amer/Donge

Zuiderklip

Kribverlaging Waalbochten

Dijkverbetering Steurgat/Land van Altena

Dijkverbetering Oude Maas/ Hoeksche Waard

Berging op het Volkerak Zoommeer

Dijkverbetering Neder-Rijn / Betuwe / Tieler- en Culemborgerwaard

Kadeverlaging Biesbosch

Uiterwaardvergraving Brakelse Benedenwaarden en Dijkverlegging Buitenpolder Het Munnikenland

Dijkteruglegging Lent

Extra uiterwaardvergraving Millingerwaard

Obstakelverwijdering Suikerdam en polderkade naar de Zandberg

Ontpoldering Overdiepse Polder

Dijkverbetering Bergsche Maas/Land van Altena

Meer informatie: www.ruimtevoorderivier.nl

Bewoners denken mee over hoogwatergeul Veessen-Wapenveld

Christa Reil

Aanleiding: 1. Hoge waterstanden in 1993 en 1995 2. Toename van hoeveelheid water die per seconde ons land binnen komt Doelstellingen: 1. Het op het vereiste niveau brengen van de bescherming van het rivierengebied tegen overstromingen 2. Het leveren van een bijdrage aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van het rivierengebied Hoeveelheden water: Via de Rijn komt elke seconde 15.000 m3 water ons land binnen. Verwachte stijging: tot 16.000 m3 /s Toename van 1.000 m3 /s dient door het gehele rivierengebied afgevoerd te worden. Dit zijn 1 miljoen melkpakken per seconde!! Start: 2002 Voltooid: 2015 Omvat: 40 maatregelen Werkzaamheden: aanleggen hoogwatergeulen, kribverlaging, obstakelverwijdering, ontpoldering, uiterwaardvergraving, zomerbedverlaging, dijkverlegging of dijkverbetering Uitvoering: het Rijk samen met lokale overheden. Totale budget: 2,2 miljard euro

Uiterwaardvergraving Scheller en Oldeneler Buitenwaarden

Het besluit is genomen. Tussen Veessen en Wapenveld ligt in 2015 een hoogwatergeul. Een grote ingreep in het landschap en ingrijpend voor bewoners en agrariërs in het gebied. Tijdens de informatiebijeenkomst op 19 november uitten zij vooral hun bezorgdheid over de veiligheid van ‘de badkuip’ zoals het gebied, dat na de ingreep ontstaat, in de volksmond wordt genoemd. Kunnen mensen en dieren wel snel genoeg het gebied verlaten als de bypass in werking wordt gesteld?

Op de informatiebijeenkomst, georganiseerd door de projectgroep Veessen-Wapenveld, kwamen 450 buurtbewoners af. Gedeputeerde Keereweer maakt tijdens zijn toespraak meteen duidelijk dat er geen weg meer terug is. De hoogwatergeul, die hij liever bypass noemt, komt er. Maar niet alle plannen zijn al zo vast omlijnd. De exacte ligging van de dijken en de uitlaat moeten bijvoorbeeld nog worden vastgesteld. “Betrokkenheid van de inwoners van het gebied is nodig om te komen tot een zo goed mogelijk plan”, aldus Keereweer. Hij zag zijn oproep om mee te denken en te doen meteen beantwoord toen bewoners en boeren

Ge de pu te e r de Keerew

e e r ne e m

t maq ue

t t e in o n

uit het gebied hem een maquette aanboden van een door hen uitgedacht alternatief.

Samen het plan definitief maken Projectleider Leon Ruesen gaf vervolgens aan de hand van dia’s en kaarten een overzicht van wat er nu precies gaat gebeuren. Ook liet hij weten waarover nog inspraak mogelijk is. “Wij willen jullie graag betrekken bij de uitwerking van het plan”, aldus Ruesen. “In Veessen, midden in het werkgebied hebben we daarom een tijdelijk projectkantoor geopend. Loop gerust binnen met vragen en suggesties.” Ook gaf Ruesen antwoord op vragen over de veiligheid van het gebied als de bypass in werking wordt gesteld. “De mogelijkheden van een derde uitvalsweg en een goed rampen-

t v a ng s t

plan zullen uiteraard worden meegenomen in de planvorming.” Dit jaar zullen diverse gesprekken en bijeenkomsten plaatsvinden met vertegenwoordigers uit het gebied om inzichtelijk te maken wat de prioriteiten zijn en hoe deze het beste in het definitieve plan verwerkt kunnen worden.

Voor meer informatie of vragen kunt u contact opnemen met: Jos Melenhorst, gemeente Heerde, tel: 0578 699 420 Tijdelijk projectkantoor Sportpark De Noord, Veesserenkweg 39, Veessen Spreekuur op: maandag, woensdag en donderdag van: 9.00 tot 12.30 uur

Veessen-Wapenveld

Waterstand - Februari 2008

4637 waterstand nr4.indd 3

29-01-2008 15:18:14

Over de provinciegrens

“Zonder de Ruimte voor de Rivier-maatregel bij Veessen-Wapenveld in Gelderland zouden we in Overijssel voor onoverkomelijke problemen komen te staan”, vertelt Piet Jansen, gedeputeerde Landelijk gebied, Landbouw en Water van Overijssel. “De hoogwaterproblematiek stopt namelijk niet aan de provincie-

Vakfoto Van der Beek

ng er

Overijssel blij met maatregelen in Gelderland

grens. Wij zijn de mensen in de provincie Gelderland dankbaar dat ze op deze manier ook bijdragen aan de veiligheid van Overijssel.”

Jansen legt uit: “Ook in Overijssel moeten verschillende – soms heel ingrijpende - maatregelen worden genomen in het kader van het Programma Ruimte voor de Rivier. Bij Deventer, Olst, Zwolle en Kampen. Maar zonder de voorzieningen die nu voor Veessen-Wapenveld zijn gepland, was het voor ons niet te doen geweest. We hadden in Overijssel dan zulke ingrijpende maatregelen moeten treffen, dat het uiterwaardenlandschap onherstelbaar

zou worden aangetast. En ook zouden in dat geval bij ons verscheidene bewoners weg moeten uit het gebied.”

Betrokken “Wij zijn van het begin af aan nauw betrokken geweest bij de voorbereidingen van de maatregel VeessenWapenveld”, vervolgt Jansen. “Zo ben ik (agenda)lid van de Stuurgroep en hebben we als provincie Overijssel de overeenkomst mede ondertekend. We hebben gekeken naar de beste

Piet Janse

n geniet van

IJssellandschap

oplossingen voor het gehele rivierengebied. Over de provinciegrens dus. Ook de bewoners zijn daar nauw bij betrokken.”

Goede regeling “Ik ben me er terdege van bewust dat altijd wel iemand de dupe is. Welke maatregel we ook treffen. Maar als we kijken naar het overall plaatje,

kunnen we nu zeggen dat de minst ingrijpende maatregelen voor mens, dier en landschap worden gekozen, terwijl we zoveel mogelijk veiligheid garanderen. Daar ben ik persoonlijk heel blij om. En laten we er vooral voor zorgen dat we een goede regeling treffen met de mensen die moeten wijken voor de plannen.”

Debat over de kansen voor Nijmegen De gemeente Nijmegen hield op 4 december vorig jaar een debat over de kansen die de dijkteruglegging bij Lent Nijmegen kan bieden. Door de dijkteruglegging ontstaat een langgerekt schiereiland en een nevengeul van de Waal. Een megaproject in het hart van de stad. Een ingreep die het aangezicht voor de komende jaren gaat bepalen. Hoe kan Nijmegen deze noodzakelijke maatregel als een kans benutten? Wat voor gebied kan het worden? Enkele sprekers deelden hun ideeën hierover met het publiek. Draagvlak Met 110 aanwezigen zit de zaal vol. De plannen van de sprekers lopen uiteen van de natuur op zijn beloop laten tot het ontwikkelen van woonen/of recreatiegebieden. Rob Herngreen, adviseur ruimtelijke kwaliteit van Het Oversticht, pleit voor minimale interventie. Zijn plan wordt met luid gejuich ontvangen door een deel van de aanwezigen. Rob Jaspers, redacteur van de Gelderlander, roept de gemeente op om over de invulling van het stadseiland in gesprek te gaan met de bevolking. Vooral met de jongeren. “Niet alleen de deskundigen maar de hele stad moet kunnen meepraten over wat er met het nieuwe gebied gaat gebeuren.”

Oase Mariet Schoenmakers, directeur concepten bij AM Wonen, vindt draagvlak ook essentieel voor het slagen van het gebied. Zo zou, net als in Gouda bij de ontwikkeling van het Sluiseiland, een prijsvraag kunnen worden uitgeschreven waaraan de hele bevolking kan meedoen. Haar concepten voor de invulling van het schiereiland krijgen de naam ‘Oase’ en zijn een combinatie van

intensieve planning en de natuur op zijn beloop laten. Schoenmakers: “Je zou meerdere eilanden kunnen maken. Recreatie, bewoning en natuurschoon kunnen dan elk hun eigen plek krijgen.” Ze vindt het ook belangrijk om de lokale economie bij de plannen te betrekken. Het publiek loopt warm voor haar verhaal.

Tweestrijd Kunstenaar Hans Venhuizen gaat niet zozeer in op de invulling van het nieuwe gebied maar steekt de draak met de pseudo-historische naamgeving die in dit soort gevallen wordt gebruikt. “Namen die verwijzen naar historie zijn populair, omdat ze mensen geruststellen. Zelf zie ik liever dat identiteit geen verzonnen geschiedenis is, maar bestaat uit werkelijke gebeurtenissen. Ik stel voor om de nevengeul ‘Het Verdronken land van Lent’ te noemen.” De avond wordt afgesloten door wethouder Paul Depla (Ruimtelijke Ordening). Hij laat weten dat hij in tweestrijd zit.

“Aan de ene kant wil je het liefst doorfilosoferen over de mogelijkheden, aan de andere kant moeten we mee in de projectplanning van het ministerie van Verkeer & Waterstaat. We hebben daarom een aantal ruimtelijke randvoorwaarden benoemd, die essentieel zijn voor de kwaliteit van het gebied. Over de verdere invulling gaan we in volgende fasen in gesprek met de bevolking. Zo laten we de bestemming en inrichting van het stadseiland voorlopig nog open. Dit debat was wat mij betreft een goede eerste aanzet. Het is duidelijk dat je nieuwe ideeën kunt ontwikkelen door met elkaar in gesprek te gaan.”

www.waalsprong.nl

Dijkteruglegging bij Lent De Waal is bij Nijmegen smal en vormt een soort trechter, ook wel flessenhals genoemd. Hierdoor is bij hoogwater de kans op overstromingen groot. Om de veiligheid van de bewoners te kunnen garanderen, moet de rivier worden verbreed, zodat het water beter doorstroomt. Na het bestuderen van twee oplossingen is eind 2006 gekozen om de dijk bij Lent terug te leggen. Deze ingreep heeft vooral verstrekkende gevolgen voor de bewoners van Lent. Ongeveer vijftig woningen moeten verdwijnen. De afgelopen maanden heeft de gemeente in overleg met bewoners en diverse andere betrokken partijen een ruimtelijke visie opgesteld. Nijmegen is nu in onderhandeling met het ministerie van Verkeer & Waterstaat over de uitvoeringen van de dijkteruglegging.

Schets mogelijke nieuwe situatie Nijmegen

Waterstand - Februari 2008

4637 waterstand nr4.indd 4

29-01-2008 15:18:18

‘Misschien moet er eerst een nationale ramp gebeuren’

Klimaatverandering is ‘hot’. Noem het groen en het verkoopt. Is het niet een hype? “Het is zeker geen hype”, zegt Hiemstra. “Het is een belangrijk onderwerp in Nederland en ook daarbuiten. Het rare is dat maar zo’n 5 procent van de Nederlandse bevolking beseft dat het menens is met de klimaatveranderingen. Helemaal vreemd, als je weet hoeveel geld erin gestoken wordt.” De Boer: “Het gaat inderdaad om grote bedragen. Het Programma Ruimte voor de Rivier kost alles bij elkaar zo’n 2 miljard euro. Het is na de Betuwelijn en de Hogesnelheidslijn het duurste project dat we in Nederland uitvoeren. Maar als we naar de kosten per jaar kijken of zelfs naar de kosten per Nederlander dan valt het eigenlijk wel mee. Dan is het per persoon net zo duur als een abonnement op de kabeltelevisie.” Hoe komt het dat zo weinig mensen zich bewust zijn van de klimaatveranderingen? Hiemstra: “De informatie is er wel maar mensen letten niet op. Er wordt niet waargenomen. Bovendien denken we dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen.” De Boer: “Het

blijft voor veel mensen een ver-vanmijn-bedshow. Pas als het henzelf raakt denken ze erover na. Meestal gaat het zo van: ‘De Malediven verdwijnen. O jee dan kan ik er niet meer heen op vakantie!!’ Puur eigen belang.” Hiemstra vult aan: “De mensen in Ochten weten nog wel dat het in 1995 op het randje geweest is. Circa 250.000 mensen zijn toen geëvacueerd in verband met het dreigende overstromingsgevaar. Misschien hebben we eerst een echte nationale ramp nodig om ons bewust te maken van de gevolgen van onze CO2-productie. Er is al heel veel mogelijk op het gebied van energiebesparing, maar de meesten van ons doen daar nog niets mee. Iedereen kan op zijn vingers natellen dat een Hummer slecht is voor het milieu. Toch gaan ze als zoete broodjes over de toonbank. Hoe dat kan? Kwestie van prioriteiten stellen.” Hoe groen is uw hart? Hiemstra: “Ik vind dat ik een voorbeeldfunctie heb. Daarom heb ik een dikke streep gezet door de auto’s uit mijn jongensdromen. Voor mij dus geen Ferrari of Porsche. Ik kijk nu eerst naar het energieverbruik

Frans Ypma/APA Fotografie

Vervolg van pagina 1

Hiemstra en De Boer bezoeken Hondsbroeksche Pleij

voordat ik een nieuwe auto aanschaf. Ik probeer ook op andere manieren bij te dragen aan een verminderde CO2-uitstoot.” De Boer: “We hebben thuis wel spaarlampen en zo, maar ik moet eerlijk bekennen dat ook in huize De Boer nog wel wat energie bespaard kan worden. Iedereen moet bij zichzelf beginnen om het milieu te verbeteren en maatregelen treffen

Klimaatverandering in Nederland in kaart gebracht Extreme metingen op een rijtje Het KNMI doet vanaf 1901 metingen in De Bilt. In onderstaande tabel vindt u de top tien jaren met de hoogste en laagste gemiddelde temperatuur en de grootste en kleinste hoeveelheid neerslag. De opwarming van het Nederlandse klimaat blijkt hier duidelijk uit. Acht van de tien warmste jaren ooit, vonden de afgelopen twee decennia plaats. Het laatste koude jaar was in 1963. In het voorjaar en de zomer zien we langere droge periodes met af en toe hevige regenbuien. De herfst en de winter worden natter. Door deze extremen komen de afgelopen jaren zowel in tabellen met de grootste als de kleinste neerslagsom terug.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

De Boer: “Klimaat blijft voor veel mensen een ver-van-mijn-bed show.” Hoogwater aan de IJssel

bij de bron. Vervuilers dienen zich bewust te worden van hun daden. Vervolgens moeten ze uitgedaagd en gestimuleerd worden om te zoeken naar alternatieven. Er is nog wel wat zendingswerk te verrichten. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor het ministerie van VROM, het KNMI, maar ook voor internationale milieuorganisaties.”

Jaar

Hoogste gemiddelde temp. (°C)

Jaar

Grootste neerslagsom (mm)

2007 2006 2000 1999 1990 2002 2005 1989 1994 1992

11.2 11.2 10.9 10.9 10.9 10.8 10.7 10.7 10.6 10.5

1998 1965 1966 2001 1912 1994 1981 1974 1950 2007

1239.6 1151.9 1148.0 1038.9 1027.0 1025.2 993.0 992.7 951.6 951.1

Jaar

Laagste gemiddelde temperatuur (°C)

Jaar

Kleinste neerslagsom (mm)

1921 1933 1959 1976 1971 1996 1953 1982 2003 1929

387.3 510.9 535.8 536.3 561.8 575.7 597.4 600.7 612.7 630.4 792.9

1 1963 2 1962 3 1940 4 1919 5 1956 6 1942 7 1929 8 1922 9 1902 10 1917 Normaal 1971-2000

7.8 8.1 8.1 8.1 8.2 8.3 8.3 8.3 8.3 8.4 9.8

Bron: KNMI

Waterstand - Februari 2008

4637 waterstand nr4.indd 5

29-01-2008 15:18:23

druppel op een gloeiende plaat geweest. Wat gerommel in de marge.” De Boer concludeert dat het hele waterprobleem in Nederland inderdaad nog vele miljarden zal kosten.

Over bewustwording gesproken. Draagt een film als “An inconvenient truth” hieraan bij? “Voormalig vice-president Al Gore heeft samen met het Internationale Klimaatpanel IPCC de klimaatproblematiek wereldwijd op de kaart gezet met deze film”, aldus Hiemstra. “Ze ontvingen er in 2007 zelfs de Nobelprijs voor de Vrede voor. Of de film tot in het detail klopt, betwijfel ik. Het geeft dan wel niet de laatste stand van zaken op het gebied van klimaatonderzoek weer, maar ze zijn er wel in geslaagd om mensen aan het denken te zetten over global warming.” De Boer: “Wij hebben de film met de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier gekeken en ik heb iedereen een exemplaar cadeau gedaan voor thuis. Sommige onderdelen zoals de mogelijkheid dat de zeespiegel sneller stijgt door smeltende poolkappen, heeft me wel aan het denken gezet. Termen als Amersfoort aan Zee en de Costa Wageningen lijken minder absurd dan vooraf gedacht. Die Nobelprijs vind ik wel terecht. Die film heeft zeker bijgedragen aan een stukje bewustwording. Alleen zou ik zelf graag een Nobelprijs voor het Milieu introduceren.” Is het klimaatprobleem vooral een ontwikkelingsvraagstuk? De Boer: “Het klimaatprobleem wordt vooral veroorzaakt door het ontwikkelde deel van de wereld. De Verenigde Staten, de Europese Unie, Rusland en Japan zijn echte emissiekampioenen. China en India zijn met een inhaalslag bezig. Niet echt iets om trots op te zijn……. We moeten stoppen met vingerwijzen naar de hele wereld. De Westerse wereld is de grootste vervuiler. Het is ons probleem! Sommige bewoners van eilanden in de stille Zuidzee, waarvan het land

misschien de komende jaren in de zee verdwijnt, hebben nog nooit een stopcontact van dichtbij gezien.” Hiemstra is het hier mee eens: “De economische ontwikkeling en de energieconsumptie zijn de belangrijkste oorzaken van de opwarming van de aarde. Het is zo simpel als dat. Maar doe er maar eens wat aan. Het is lastig kiezen tussen economische vooruitgang en het milieu. Dan zijn we toch vaak erg egoïstisch en denken: ‘Laat een ander de rekening maar betalen.’ Toch zullen we het probleem aan de bron moeten aanpakken. Anders kunnen we echt over een jaar of tien in de zomer een rondje pool doen. Misschien zetten verdrinkende ijsberen de mensen aan het denken. Dan krijgen we een soort Lenie ’t Hart op Groenland.” Als we het klimaatprobleem bij de bron moeten aanpakken, is Ruimte voor de Rivier dan niet dweilen met de kraan open? “Het Programma Ruimte voor de Rivier is inderdaad een effectmaatregel. Maar wel een noodzakelijke om hier in Nederland droge voeten te houden”, zegt De Boer. “We moeten wat mij betreft én én doen. Het klimaatprobleem aan de bron aanpakken en maatregelen treffen om de hoogwaterproblematiek de baas te blijven. Als het Programma Ruimte voor de Rivier in 2015 is afgerond, zijn we zeker nog niet klaar.” Hiemstra: “We vertrouwen in Nederland wat mij betreft wat te veel op dit soort effectmaatregelen. We denken dat we het allemaal wel even kunnen fiksen. Dat we wel weten hoe we dat met het water aan moeten pakken! Als we niets aan de opwarming van de aarde doen, kunnen we in 2015 weer opnieuw beginnen. Dan zeggen we: ‘Het was een leuk programma dat Ruimte voor de Rivier, maar eigenlijk is die 2 miljard een

Klimaatverandering in Nederland in kaart gebracht Top 5 waterstanden bij Lobith sinds 1900 Hoogste waterstand

Hoeveelheid per seconde

Datum

1687 cm + NAP

12280 m3/s

4 januari 1926

1664 cm + NAP

11885 m3/s

31 januari 1995

1645 cm + NAP

11365 m3/s

18 januari 1920

1637 cm + NAP

10940 m3/s

25 december 1993

1607 cm + NAP

10274 m3/s

30 maart 1988

Verwachtingen komende eeuw Als we zo door gaan in de wereld zoals we nu doen en we nemen geen klimaatbeleidsmaatregelen, dan verwacht het Internationale Klimaatpanel IPCC voor de komende eeuw: • een stijging van de wereldtemperatuur met 1,1 tot 6,4 graden • een toename van de hevigheid van regenbuien • een stijging van de zeespiegel met 18 tot 59 cm

2007 een jaar van extremen Warmterecord 2007 was in Nederland een zonnig maar ook nat jaar. Met een gemiddelde jaar temperatuur van 11,2 °C tegen een langjarig gemiddelde van 9,8 °C was 2007, net als 2006, het warmste jaar sinds het begin van de regelmatige waarnemingen in 1706. Acht van de top tien warmste jaren vonden plaats na 1988. De opwarming van het Nederlandse klimaat zet dus door.

Een nat jaar In Nederland viel in 2007 gemiddeld 920 mm regen tegen 797 mm normaal. De grootste hoeveelheid neerslag, 1018 mm, werd gemeten in Herwijen, terwijl Vlissingen met 742 mm de minste neerslag te verwerken kreeg. In De Bilt werd 951 mm afgetapt tegen 793 mm normaal.

Droogterecord Hoewel 2007 een nat jaar was kende het ook een lang droog tijdvak. Van 22 maart tot en met 6 mei viel in vrijwel het gehele land geen of nauwelijks neerslag. April brak hierdoor het droogterecord. Er viel 0.4 mm regen tegen 44 mm normaal. Een droge periode van 45 dagen is de afgelopen honderd jaar niet eerder voorgekomen. Bron: KNMI

4637 waterstand nr4.indd 6

Bron: KNMI

Hiemstra voorspelt verdrinkende ijsberen en een soort Lenie ’t Hart op Groenland.

Toch maakt dat het Programma Ruimte voor de Rivier niet minder ingrijpend. De Boer: “Dat klopt. Nederland is een zeer dichtbevolkt land. Overal woont of werkt wel iemand. We hebben in Europa de afgelopen jaren veel rivieren te veel ingesnoerd. Dat is vragen om problemen. Met Ruimte voor de Rivier willen we terug naar een meer natuurlijke situatie. De verschillende maatregelen hebben soms verregaande gevolgen voor de bewoners in het gebied. Dat realiseer ik me echt wel. In het begin levert het soms ook wel weerstand op.” Hiemstra: “Duurt het proces, dat hele gedoe met al die procedures en vergunningen gewoon niet te lang bij veel van die projecten?”

De Boer: “Waar het kan, proberen we het proces te versnellen. We willen mensen in een zo’n vroeg mogelijk stadium zekerheid geven. Maar dat lukt helaas niet altijd. Het gaat om zo veel verschillende situaties en die vereisen allemaal een andere aanpak. Om de vaart erin te houden, zou ik de bewoners die moeten verhuizen graag willen oproepen om niet te wachten totdat ze onteigend worden. Dat levert echt geen hogere vergoeding op, dat is een fabeltje. Met een goed gesprek kom je het verst. Ik hoop dat we Ruimte voor de Rivier de komende jaren samen tot een succes kunnen maken.” Hiemstra vult aan: “En laten we vooral het grotere plaatje in gedachten houden als we weer eens de auto pakken voor een kippeneindje of een plastic tasje vragen voor de boodschappen. Stop ‘global warming’ en begin bij jezelf!”

Waterstand - Februari 2008

29-01-2008 15:18:28

Archeologie Gemeente Deventer

B o l we graving

j Deventer 20 rk spla s bi

Hoe zit het met de bescherming van ons cultureel erfgoed als de schop de grond in gaat om de Ruimte voor de Rivier-projecten uit te voeren? Of beter gezegd: als de graafmachines hun intrede doen? Door al dat ge-

Archeologisch onderzoek in drie stappen

graaf, kunnen we archeologische bodemschatten verstoren. Gelukkig is het in Nederland goed geregeld met de bescherming van ons cultureel erfgoed. Michiel Bartels vertelt hoe ze in de gemeente Deventer te werk

1. Bureauonderzoek aan de hand van: a. archiefstudie: vermeldingen in onder andere historische boekwerken b. gegevens over eerdere vondsten 2. Inventariserend veldonderzoek (IVO) a. non-destructief (b.v. grondradar) b. weinig destructief (booronderzoek) c. destructief (proefsleuven) 3. Opgraven

gaan. Want dat er daar wat in de bodem zit, staat als een paal boven water.

Archeologische bodemschatten opsporen

Het is net zeeslagje spelen

Het beleg van Deventer 1578

Tijd is onze grootste vijand

Wat gebeurt er vervolgens met archeologische vondsten?

Het beleg van Deventer 1578

Kunstcollectie Gemeente Musea Deventer

Afhankelijk van de vondst en de fase waarin de plannen zich bevinden zijn er verschillende vervolgstappen mogelijk: 1) Opgraven en conserveren 2) Plan aanpassen en vondst ongemoeid laten 3) Vondst in plan meenemen

”De grondradar heeft inmiddels veel informatie opgeleverd”, vervolgt Bartels. “Met een radarapparaat hebben we de weerstand in de bodem gemeten. Daar komt dan uit dat er op een bepaalde plek een object in de bodem zit. Maar wat? Aan de hand van archiefstudies en eerdere vondsten proberen we te achterhalen wat het kan zijn. Maar het blijft natuurlijk gissen. De radarresultaten en de uitkomsten van het bureauonderzoek bepalen waar vervolgens proefonderzoek gaat plaatsvinden. We doen dan proefboringen en graven op bepaalde plekken sleuven om meer duidelijkheid te krijgen. Aan de hand hiervan bepalen we welke vervolgstappen we nemen om mogelijke archeologische vondsten optimaal op de plek zelf te bewaren of verder op te onderzoeken. We hebben nog tot 2011. Dan moeten we klaar zijn want dan krijgt de rivier hier de ruimte. Dat is best krap om alles goed te doen. De tijd is dus onze grootste vijand. En de waterstand natuurlijk. Als het water hoog staat, kunnen we het land eronder niet onderzoeken.”

Schatgraven in Deventer “Welke ‘schatten’ ik verwacht te vinden

in het Ruimte voor de Riviergebied rond Deventer?” Michiel Bartels steekt enthousiast van wal. “Uit de middeleeuwen hopen we restanten aan te treffen van de ambachtelijke industrie, de infrastructuur, militaire bolwerken, belegeringsforten en scheepsresten. We weten uit historische bronnen dat die zich hier bevonden hebben. Oudere vondsten uit de brons- en steentijd komen we misschien ook nog wel tegen maar dat zijn dan toevalsvondsten. Hier zijn namelijk geen overleveringen van en we hebben hier nog niet eerder wat uit die tijd gevonden.”

Van baksteen tot boot “ We vinden waarschijnlijk vooral veel overblijfselen van de 14de tot en met 17de-eeuwse stadstichelwerken,

www.deventerinbeeld.nl www.groundtracer.nl

Cultureel erfgoed omvat: 1) Archeologie: bewoningsresten onder de grond. 2) Historische geografie: het oppervlak en wat daarboven zit zoals bijvoorbeeld oude heggen en wegenpatronen, met uitzondering van de gebouwen zelf. 3) Historische-(steden)bouwkunde: de gebouwen zelf en hun onderlinge ruimtelijke samenhang. Onderzoek met grondradar

Archeologie Gemeente Deventer

“Het is net zeeslagje spelen”, zegt Michiel Bartels, gemeentelijk archeoloog Deventer. “Deventer is een stad met een rijke historie. In het kader van Ruimte voor de Rivier worden hier twee nevengeulen gegraven. Waar die precies komen te liggen, is nog niet bekend. Wat wel zeker is, is dat we bij het graven van deze geulen resten uit de middeleeuwen en misschien zelfs de prehistorie zullen aantreffen. Maar voorlopig is het nog niet zo ver. Eerst moeten we grondig onderzoek doen om de mogelijke bodemschatten in kaart te brengen.”

steenfabrieken die hier in de uiterwaarden gevestigd waren. Verder misschien resten van een touwslagerij of een scheepswerf of -helling. Ik hoop stiekem ook op paalfunderingen van de oudste oeververbinding van Deventer: een grote brug uit 1482 met zijn verdedigingstorens, de Bakoven en De Spijtenburg. De rekeningen hiervan hebben we teruggevonden in het stadsarchief. De brug zelf is in 1578 helaas door de Spanjaarden in brand gestoken. Ook restanten van de verdedigingsforten Kiek in de Pot, ook bekend als Al-te-na en Morgenster uit de Gelderse Oorlogen, behoren tot de mogelijkheden. Verder is de kans groot dat we scheepsresten aantreffen. Op de IJssel werd vanaf de vroege middeleeuwen veel gevaren. Mogelijkheden te over zou ik zo zeggen”, concludeert Bartels. “We gaan een spannende tijd tegemoet.”

Waterstand - Februari 2008

4637 waterstand nr4.indd 7

29-01-2008 15:18:30

Hoe beschermen we ons cultureel erfgoed in Nederland? projecten houden we rekening met mogelijke archeologische vondsten. We nemen de kosten van bodemonderzoek en mogelijke opgravingen dan ook op in het budget.” Vossen: “Vanuit RACM willen we nog een stapje verder gaan. We willen graag alle plannenmakers oproepen om het gehele cultuurhistorische landschap met daarin archeologie én gebouwde monumenten zo vroeg mogelijk mee te nemen in hun ontwerp. Betrek de bewoners bij de geschiedenis van het te ontwikkelen gebied. Het levert zeker meerwaarde als er goed wordt omgegaan met deze cultuurlandschappelijke waarden. Bovendien geef je het gebied zo meteen al een ziel mee.”

Kunstcollectie Gemeente Musea Deventer

In Nederland is de bescherming van ons cultureel erfgoed goed geregeld volgens Annika Hesselink, kenniscoordinator Programmadirectie Ruimte voor de Rivier en Nathalie Vossen, senior-consulent Planvorming en Ruimtelijke Ordening. “Archeologie is een vast agendapunt bij infrastructurele werken. Om dat kracht bij te zetten hebben Rijkswaterstaat en de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) in november 2007 een nieuw archeologieconvenant gesloten“, aldus Vossen. “Ook is in september vorig jaar de wet op de archeologische monumentenzorg in werking getreden. Deze wet regelt de bescherming van archeologisch erfgoed in de bodem, de inpassing ervan in de ruimtelijke ontwikkeling en de financiering van opgravingen.” Hesselink vult aan: “Bij alle Ruimte voor de Rivier-

www.RACM.nl Stadsgezicht Deventer 1618 door C.J. Visser

Goe d evenwic ht tussen natuur en veiligheid

Wildgroei langs de rivieren aangepakt “Het is hoognodig dat we het groen in de uiterwaarden eens flink onderhanden gaan nemen”, zegt Wilfred Vruggink, projectleider Stroomlijn Oost Nederland. “De afgelopen tien jaar zijn door verandering van landbouwgrond naar vrije natuur veel uiterwaarden dichtgegroeid. De komende zeven jaar gaan we de waterstandsituatie, samen met de eigenaren van deze gebieden, weer terugbrengen naar die van 1997.”

Veiligheid staat voorop “In 2015 moeten de rivieren in staat zijn om grotere hoeveelheden water te verwerken”, vervolgt Wilfred. “Het beheer van het groen in deze gebieden heeft grote invloed op de waterafvoer. Vooral ’s winters als het water hoog staat en de uiterwaarden onderlopen is het belangrijk dat het water gemakkelijk kan wegstromen naar zee. Bomen, struiken en ruig grasland vormen een soort barrières, waardoor het water wordt opgestuwd. Met hogere waterstanden als gevolg. Om dit te voorkomen heeft Rijkswaterstaat regels opgesteld waar de begroeiing in de uiterwaarden aan moet voldoen. Deze regels moeten worden nageleefd.

Goed beheer doe je samen “De terreinen langs de rivieren zijn eigendom van particulieren, natuurbeschermingsorganisaties en van het Rijk zelf. Volgens de Wet beheer Rijkswaterstaatwerken moeten deze grondeigenaren het groen op hun terreinen op orde brengen en houden. In een aantal uiterwaarden is dit onvoldoende gebeurd. En dan is een

klein struikje opeens een grote boom. Rijkswaterstaat wil nu samen met de eigenaren een inhaalslag maken om problemen met vegetatie op te lossen en in de toekomst te voorkomen.”

Hoe pakken we het aan: 1) Verwilderde gebieden in kaart brengen 2) Samen met beheerders oplossingsrichtingen bedenken 3) Mogelijkheden doorrekenen en keuzes maken 4) Samen met beheerder definitief groenbeheerplan opstellen 5) Beheerder voert plan uit en financiert het onderhoud 6) Beheerder houdt de groensituatie volgens het plan bij

Ingrijpen noodzakelijk “Hoe gaat het in z’n werk? Als eerste hebben we onze eigen terreinen (oevers en kribben) aangepakt. Om het goede voorbeeld te geven. Daarmee zijn we in maart 2009 klaar. Verder zijn in 2007 tien proefprojecten

Wildgroei in de uiterwaarden

Hier gaat het om gestart langs de Maas, Rijn, Waal, IJssel en de benedenrivieren. Dit zijn veelal gebieden die worden beheerd door natuurbeschermingsorganisaties. De eigenaren moeten het onderhoud zelf uitvoeren. We willen eigenlijk de situatie, zoals die in 1997 was, herstellen met de bijbehorende waterstandlijn. Dat kan soms door zagen of maaien. Ook terreinverlaging is een mogelijkheid. De garantie dat hierdoor de waterstand zal dalen is een goede motivatie. Dat scheelt weer in andere, nog veel ingrijpender maatregelen. Het spreekt voor zich dat, ondanks deze opschoonactie van de uiterwaarden, het Programma Ruimte voor de Rivier noodzakelijk blijft.”

• 30.000 hectare uiterwaardengebied • 300 ha groot probleem (bebossing) • 6600 ha matig probleem (verruiging) • ± 1100 km oever • Eigenaren: natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, provinciale landschappen, steenfabrieken, agrariërs en andere particulieren • Jaarlijks 15% hiervan aanpakken • Inventarisatie gestart in 2005 • 10 proefprojecten in 2007 en 2008 • In 2009 wil Rijkswaterstaat de achterstand in het beheer van haar eigen sluiscomplexen, kribben, kades en oevers hebben weggewerkt • Project loopt tot 2015

Vragen? Bel 0800 8002, u wordt dan doorverwezen naar de juiste persoon

Waterstand - Februari 2008

4637 waterstand nr4.indd 8

29-01-2008 15:18:33

Rivierfavoriet Henk van Gelder reageerde op onze oproep in het vorige nummer. Hij wil ons graag mee laten genieten van zijn favoriete plek aan de IJssel.

Even voorstellen... Henk van Gelder is gepensioneerd en heeft 43 jaar in het onderwijs gewerkt. Henk heeft tevens 25 jaar in de Gemeenteraad van Hattem gezeten.

ken, de brug voor het lokale verkeer en de brug waarover de A28 loopt. Knappe staaltjes werk. Vooral tegen de avond als de ondergaande zon de lucht rood kleurt, is het een prachtig gezicht. De brede rivier stroomt hier heel statig en waaiert uit over het landschap. Op de achtergrond de drie bruggen. Het is net een ansichtkaart. Aan de linkerkant van de rivier staat nog een oude steenfabriek. Vroeger kon je veel steenfabrieken in de uiterwaarden van de rivieren vinden. Deze steenbakkerij is nog een overblijfsel van die tijd en dus van belang vanuit cultuurhistorisch oogpunt. We moeten ons best doen om dit soort monumenten te bewaren.”

Van der Beek Fotografie

Favoriete stek... “Aan het einde van het Apeldoornskanaal, aan de Hattemer zijde. Langs de jachthaven en het kanaal kom je dan bij de IJssel. Aan het eind van het pad heb je een schitterend uitzicht op de drie bruggen die daar liggen.”

Waarom daar... “Langs de IJssel kan je heerlijk wandelen en fietsen. Het is een prachtig natuurgebied. Wel jammer dat er zo weinig paden zijn. Mooi rustig en niet te ver van Hattem. Aan het einde van het Apeldoornskanaal zie je de spoorbrug, die binnenkort wordt afgebro-

Link met Ruimte voor de Rivier...

Henk van Gelder

“Binnenkort wordt de oude spoorbrug afgebroken. Dit is nodig voor de Hanzespoorlijn. De nieuwe brug zal veel hoger komen te liggen in verband met de Rijnvaarthoogte. Bovendien zal de nieuwe spoorbrug in de uiterwaard volledig op peilers staan, waardoor de waterafvoer verbetert. Hogere waterstanden zijn ook de reden voor het Programma Ruimte voor de Rivier. Die nieuwe spoorbrug zal door zijn hogere ligging grote gevolgen hebben voor het uitzicht.

Je kunt dan niet meer die drie bruggen achter elkaar zien liggen. Dat vind ik persoonlijk heel erg jammer.”

Goed plan... “Op mijn favoriete plek heeft de rivier al volop de ruimte. Dat vind ik juist zo mooi. Ik begrijp wel waarom het Programma Ruimte voor de Rivier uitgevoerd moet worden. De steeds hogere waterstanden zorgen voor meer overstromingsgevaar. Het is een goed plan. Al vind ik de hoogwatergeul ten

zuiden van ons wel wat overdreven. Maar dat is al een gepasseerd station. En we moeten wat, om de veiligheid van de mensen in het rivierengebied te kunnen garanderen. Voor sommige mensen hebben de maatregelen grote gevolgen. Ik leef zeer met hen mee. Misschien moeten ze op deze plek maar eens komen kijken om te zien hoe mooi een brede rivier is. Dat is natuurlijk een schrale troost als je je huis uit moet, maar toch.”

Waterstandwoordzoeker r

w h

Hoofdredactie Hans Scholten

g g

Fotografie RWS tenzij anders aangegeven

u e

Waterstand is een kwartaaluitgave van de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier (PDR). Met deze nieuwsbrief informeert PDR de bewoners, gebruikers en bestuurders van het Nederlandse rivierengebied over de voortgang van het Programma Ruimte voor de Rivier. Voor meer informatie Programmadirectie Ruimte voor de Rivier Postbus 24103 3502 MC Utrecht Tel.: 088 - 797 29 00 info@ruimtevoorderivier.nl

Realisatie Adequaat Communicatie, Delft vM-design, Delft

Zoek de volgende woorden en streep ze weg. Woorden kunnen horizontaal, diagonaal en vertikaal staan. Van links naar rechts en ook van rechts naar links. Letters kunnen meerdere keren gebruikt worden. De overgebleven letters vormen een woord.

In het Programma Ruimte voor de Rivier werken regionale overheden en Rijk samen om het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. De rivier krijgt meer ruimte. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit: het rivierengebied moet er in economisch, ecologisch en landschappelijk opzicht beter van worden. Meer weten? www.ruimtevoorderivier.nl

Waterstand - Februari 2008

4637 waterstand nr4.indd 1

archeologie budget dijkverlegging hoogwatergeul huis ijssel kade klei klimaat

kribverlaging milieu opwarming plangebied polder provincie radar rijkswaterstaat rijn

rivierengebied veiligheid waal wandelpad waterstand weerman weiland zand zutphen

Stuur uw oplossing, samen met uw adresgegevens, naar ons postbusnummer of info@ruimtevoorderivier.nl. Onder de goede inzendingen worden 5 exemplaren van het fraaie boek ‘Strijd om de rivieren’ van Alex Heezik verloot

Heeft u ook een favoriete stek aan het water? Het plekje waar u altijd gaat vissen of waar u met uw boot vaak aanmeert? Geeft u dan op als kandidaat voor deze rubriek door een bericht te mailen naar: info@ruimtevoorderivier.nl of stuur een briefje naar: Postbus 24103, 3502 MC Utrecht. De redactie van Waterstand fotografeert u dan op uw lievelingsplek aan het water en u kunt uw verhaal vertellen.

APA Fotografie

Colofon

Wilt u ook in Waterstand?

De rivier een plaatje Leg Ruimte voor de Rivier, in de breedste zin van het woord, vast op de gevoelige plaat. Of het nu een foto is van het rivierenlandschap, uw huis in de uiterwaarden of de op handen zijnde werkzaamheden, alles mag. Stuur uw mooiste foto met een korte uitleg waar deze gemaakt is en waarom naar: info@ruimtevoorderivier.nl of Redactie Waterstand, PDR/Communicatie, Postbus 24103, 3502 MC Utrecht. Elk kwartaal plaatsen wij de mooiste foto in Waterstand.

29-01-2008 15:18:02