Puur Natuur

Herfst 2016

KOMT DAT ZIEN!

De baron van Hackfort

Parels & zwijnen in de modder Hoe redden we het landschap waar we van houden?

ALLES VERANDERT

2

bijeneter Jacob de Bruin boswachter (Groningen en NoordDrenthe)

hij vrijwel jaarlijks in ons land (dit jaar zeven broedparen). T ­ alrijk zal de bijen­eter hier niet worden, maar in een omgeving met flinke hoogte­verschillen en veel grote insecten kun je hem zomaar zien zitten op een tak. In het beekdal van de Ruiten A ­bijvoorbeeld, of in de duinen.”

BEELD: BUITEN BEELD - HENNY VAN EGDOM

“Natuur is een chaos van mooie d ­ ingen.

Wij proberen deze chaos vaak te ordenen. De natuur gaat ­echter haar eigen gang en is altijd in ontwikkeling. Dit vind ik fascinerend! Een goede natuurbeschermer kan meebuigen met de natuur.

Neem bijvoorbeeld het k ­ limaat. Het wordt warmer in Nederland, waardoor de natuur verandert. Soorten verdwijnen, andere soorten komen. Een van deze ­nieuwkomers is de bijen­eter. Deze vogel met felle kleuren uit Zuid-­Europa breidt zijn broed­gebied uit naar het ­noorden. Sinds de eeuw­wisseling broedt

COLOFON

Puur natuur valt elk kwartaal op de mat van 719.000 leden van Natuur­ monumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Stel ze aan onze Ledenservice via: (035)655 99 11 of nm.nl/vragen Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Redactie Frans Bosscher, Tim van den Broek, Stefan Claessens, M ­ ariëtta Nollen, Codyn Woerde Art direction & vormgeving ­ Maters & Hermsen ­Vormgeving Redacteuren Frans Buissink, ­ Wilco Meijers Boswachters Jan Brinkman, J­ acob de Bruin, José Lamain, Herman ­Veerbeek Prepress Mark Boon Productiebegeleiding Graphic ­Reclame Druk, papier, biofolie RotoSmeets drukt Puur Natuur op 100% FSC ­gerecycled en volgens EU-­Ecolabel geproduceerd papier. Indien ­nodig wordt Puur Natuur v­­ erpakt in biofolie.

Werp deze ­wikkel in de gft-container, voor ­minimale ­milieu­­belasting.

Verzending PostNL vervoert Puur ­Natuur en c­ ompenseert de ­volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

3

leden Voor ons als redactie draait het allemaal om jullie, de lezers. Met elk nummer hopen we jullie te inspireren. Deze keer staat Puur natuur in het teken van ­cultuurhistorie. Hier­onder een aantal leden over de bescherming van landgoederen en historische gebouwen.

LID VOOR HET LEVEN Zet uw lidmaat­schap nu om voor het leven. Makkelijk en fiscaal aftrekbaar! U regelt het op nm.nl/lidvoorhetleven NALATEN AAN DE NATUUR Geef de natuur door aan nieuwe generaties door Natuurmonumenten op te nemen in uw testament. nm.nl/nalaten WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekers­centra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

‘Historisch gebouwen behouden hun waarde, soms in een nieuwe functie. Bijvoorbeeld als zorghotel.’

‘Bouwsels met monumentale waarde zijn deel van een landschap. Die mooie oude melkfabriek heeft te maken met het ontstaan van boeren­ coöperaties en dat gemaaltje van Frans Bosscher brengt ons bij de waterschappen.’ (pagina 6)

‘­Natuurmonumenten zorgt niet alleen voor natuur, maar ook voor monumenten en ­landgoederen.’

CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekening­ nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

facebook.com/ natuurmonumenten twitter.com/ natuurmonument

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

BEELD: ARNAUD MOOIJ

pinterest.com/ natuurmonumenten

‘Ik zou zelf graag een landgoed ­willen ­hebben.

Ik zou dan ook letten op de balans t­ ussen natuur en ­cultuur.’

‘Hergebruik van in verval geraakte gebouwen is een goede manier om ze te behouden. Dat geldt ook voor industrieel erfgoed, zoals de ­Westergasfabriek in Amsterdam.’

‘Dat Marten en Oopjen ook in Schaep & Burgh hebben gehangen, wist ik niet. Ik ga komende weken zeker kijken.’ (pagina 36)

Souvenirs

2

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARTIN VAN LOKVEN, ISTOCK

Op landgoederen en boeren­erven loop je soms tegen dingen aan, waarvan je denkt: hoe zit dat? Ik heb daarom wat vragen hierover verzameld. Daarnaast iets nieuws: een raadselachtige foto.

1

Wat is de betekenis van gekleurde luiken?

Op veel landgoederen zijn de luiken van boerderijen allemaal geschilderd met hetzelfde patroon. Vaak is het een zandlopermotief, geschilderd in de kleuren van het wapen van de (vroegere) eigenaar. De luiken dienden ooit om kou, warmte, wind en regen buiten te houden. In de loop van de achttiende eeuw nam glas die functie over. De luiken zijn als decoratie gebleven en waarschijnlijk ook wel om de eigendomssituatie herkenbaar te maken. Ze worden nu aan de binnenkant beschilderd in plaats van aan de buitenkant, omdat ze vrijwel altijd geopend zijn.

3

Wat doet dat houtsnijwerk in de nok van een boerderij?

In Twente en de Achterhoek kom je ze inderdaad tegen: houten plankjes waarin een motief is gezaagd. Ze beschermen de boerderij en z’n bewoners tegen bliksem­ inslag, heksen, spoken en ziektes. Geveltekens ­worden ze genoemd. Het gebruik ervan gaat terug tot het begin van de jaartelling. De oudste symbolen zijn de levensboom en gekruiste paardenhoofden (Germaanse symbolen van vruchtbaarheid).

Waarom zie je juist op erven lindes staan?

De linde is een echte Nederlandse boom, die desondanks nog maar weinig voorkomt. De meeste lindes zie je tegenwoordig nog op boerenerven. Oorspronkelijk ging het om knotlindes, die de boer-

derij in de zomer in de schaduw zetten en dus koel hielden. Nu zijn het vaak leilindes, die veel bewerkelijker zijn. Voor het snoeien en binden hadden boeren vroeger geen tijd. Nu ook niet, trouwens.

Lindes worden ook al eeuwenlang geplant als herdenkings­­boom na een oorlog of bij de geboorte van een koningskind; je ziet ze vaak op dorpspleinen. Tot aan de Franse tijd zijn er ook lindes

geplant om eigendomsgrenzen te markeren.

Aan dat gebruik kwam een einde toen Napoleon het kadaster invoerde. Die oude ­lindes staan nu soms wat eenzaam in het veld.

4

Even bellen met...

Landgoederen en ­paddenstoelen, een goede combinatie?

“Een heel goede. Op landgoederen, en met name die op kleigrond langs de Vecht en in de Betuwe, komen heel veel soorten paddenstoelen voor.

Sommige hebben de hoogste dichtheid aan soorten in ons land. Er zijn zelfs paddenstoelen die uitsluitend op landgoederen voorkomen. Dat geeft het belang wel aan. Landgoed Nijen­ rode bij Breukelen (Ut.) heeft de langste lijst: meer dan 1.300 soorten.”

Eigenaren van landhuizen haalden bomen, struiken, planten en ook vogels uit alle delen van de wereld om ermee te pronken. Wie de meest ­exotische soorten wist te ­bemachtigen, oogstte de meeste bewondering. Het is ­misschien wel te vergelijken met de rol die auto’s ­hebben in onze wereld. Wilde pauwen leven in de ­tropische regenwouden van Azië. De ­eerste kwamen al zo’n vier­duizend jaar geleden naar Europa. Niet alleen omdat ze mooi zijn ­trouwens. In latere eeuwen was een gebraden pauw een culinair ­statussymbool.

BEELD: MENNO BOOMSLUITER, WIKIPEDIA, HANS ADEMA, ANITA VD VEGTE

Waarom lopen er pauwen bij monu­mentale huizen?

Hoe is dat te ­verklaren?

“Landgoederen kennen een grote variatie aan leefgebieden: mooie lanen met brede bermen, bossen met oude en dode bomen, onbemeste graslanden. Daar komt bij dat het onderhoud al heel lang hetzelfde is. De bermen worden bijvoorbeeld

11 Menno Boomsluiter, paddenstoelenonderzoeker

gemaaid, de bladeren weggehaald.

Die kale ­bermen zijn ideaal.”

Welke zeldzaamheden springen eruit?

“Er zijn heel veel. Maar als ik dan een paar moet noemen: stekelkop­ amaniet (1), wortelende boleet (2), rode kleibosmelkzwam (3) en ­goud­porieboleet (4).”

Waar moet je als wandelaar op ­letten de komende weken?

“Je moet vooral genieten. Je hoeft niet door het bos te struinen, de meeste paddenstoelen staan binnen een paar meter van het pad. Neem je camera mee. En laat de paddenstoelen staan.

Dan kan iemand anders er ook een mooie foto van maken.”

1

3 2

Wat is dit?

Bijna dagelijks sturen ­ ensen ons foto’s van m ­opmerkelijke ­dingen die ze tijdens een ­wandeling zien. Met de vraag of wij weten wat er op de foto te zien is. Dat is niet altijd meteen duidelijk, ook niet voor onze ecologen. Deze zomer stuurde ­Catharina Abel deze foto op. Of wij wisten wat die ‘glibberige dingen’ waren, die ze had gezien op het strand bij Den Haag. Na wat gepuzzel en overleg kwam collega Erik van den Berg met het verlossende antwoord: het zijn ­eiersnoeren van

een pijlinktvis. Gewone pijlinktvissen en dwerg­ pijlinktvissen trekken in het begin van de zomer naar warm, ondiep water langs de kust en zetten daar op harde voorwerpen (stenen of wrakken) hun eiersnoeren af. Die raken nog wel eens los en komen dan op het strand terecht. Als je goed kijkt kun je de jonge inktvissen zien zitten.

Ook een vraag aan Frans?

Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl. Frans geeft altijd antwoord! En de leukste vragen neemt hij mee in Puur Natuur.

4

28

Fort Kijkuit

Van tochtig fort tot modern kantoor

29

Schuur, landhuis, boerderij of fort. ­Gebouwen horen bij het landschap. Dat is ook zo in de gebieden van Natuur­monumenten. Sommige gebouwen hebben hun oorspronkelijke functie allang verloren, maar zijn het behouden waard.

Fort Kijkuit bij Kortenhoef (NH), bijvoorbeeld.

Mariëtta Nollen Martin van Lokven TEKST:

“O

f het nu een monumen­ taal gebouw is of een hypermoderne uitkijk­ toren, de bouwwerken in een landschap maken onze beleving intenser”, vindt Tony de Haan. De aannemerszoon werkt al 25 jaar als bouwkundige voor Natuurmonumenten en was betrokken bij vele prachtige projec­ ten, zoals de herbestemming van landhuis Oud Groevenbeek, het koetshuis bij kasteel Hackfort, de herbouw van het Capitool in ’s-Graveland (in 2002 verwoest na een brand), de restauratie van het atelier van Rik Roland Holst in Achtmaal en de spectacu­ laire uitkijktorens in de Kaapse Bossen en het Fochteloërveen. Tony: “Die laatste heeft een bijzondere betekenis voor me, want mijn broer Dick maakte het schetsontwerp voor deze toren. Maar hij overleed kort daarna.

Ik heb het zo goed mogelijk in zijn geest ­proberen af te maken.”

Kolossen Sommige gebouwen zijn ‘lastig’. Want wil je een bouwwerk in stand houden, moet je ze daadwerkelijk gebruiken. En niet ieder gebouw leent zich daarvoor. Neem de f­ orten langs de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. Kolossen uit de negentiende eeuw, maar ook militair werelderfgoed dat we als monument van de

BEELD:

Nederlandse strategische vindingrijkheid en waterkennis willen behouden. De waterlinies moesten de vijand buiten de deur houden met forten en onder water gezet land. Maar toen die vijand in 1940 eindelijk kwam, vloog die gewoon over de linies heen.

De forten zijn als herinneringen in het land­ schap blijven staan. Een mooi landschap, overigens, want in het schootsveld van een fort mocht niets gebouwd worden, waardoor bijzondere flora en fauna de ruimte kregen.

Natuurmonumenten heeft dertien forten onder haar hoede. Maar de vraag is en blijft: wat moet je met die gebouwen?

Nieuwe bestemming Tony: “Sommige forten – zoals Fort Hinder­ dam – doen dienst als vleermuisparadijs en gaan langzaam op in hun natuurlijke omgeving. Maar voor andere forten zochten en zoeken we een nieuwe bestemming. Fort Kijkuit, bijvoorbeeld. Dat was een verval­ len, tochtige en vochtige plek die door de boswachters werd gebruikt als opslagplaats.

Tegenover het fort is begin jaren

Duurzaam Fort Kijkuit

30

negentig een werkschuur neergezet voor de beheerders van de Vechtplassen. Omdat die niet meer voldeed als kantoor en ook te klein werd, zochten we naar nieuwe werkruimte.

Maar het bestemmingsplan bood weinig mogelijkheden. Het oog viel op Fort Kijkuit.

Nieuwe vleugel Het uit baksteen en beton opgetrokken com­ plex werd in 1844 gebouwd en uitgebreid in 1880 en 1935 als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Water­linie. Naar de normen van deze tijd zou de plek niet eens als gevangenis kunnen dienen, laat staan als kantoor. Hoe kon je daar een fijne werk­ruimte van maken, zonder de monumentale status aan te tasten?

En dan moest het ook voor bezoekers een prettige plek zijn, met een uitkijkpunt en een expositieruimte.

“Niet alle boswachters zagen het fort zitten als werkplek”, zegt Tony, “want hoe kreeg je ooit genoeg daglicht én een goed (werk) klimaat tussen die vochtige stenen muren?

En waar kun je uitbouwen? Voor dat laatste zag ik mogelijkheden onder het zand van de dikke aarden wal die in 1880 tegen de vijandelijke kant van het fort was aange­ legd. Een extra versterking tegen mogelijke mortier­inslagen. Door die wal af te graven, konden we het fort een nieuwe, moderne vleugel geven. Door deze daarna weer af te

­ ekken met zand, zouden we het aanzicht d niet veranderen. En dat scenario heeft goed uitgepakt. Op enkele daglichtopeningen en een lichtstraat op de overgang tussen het oude fort en de uitbreiding na, ziet het fort er van buiten net zo uit als daarvoor.”

De uitbreiding onder de aarden wal is circa dertig meter lang en tien meter breed, een verdubbeling van het oorspronkelijke aantal vierkante meters vloeroppervlak. Tony: “Bij die uitbreiding moest het dak van de vleugel de vorm van de aarden wal volgen, een hoek van 45 graden. We moesten dit betonnen dak laag voor laag – in een dikte van zo’n veertig centimeter – aanbrengen. Daarvoor heeft de aannemer een speciale stortploeg laten komen.”

Europese prijs Fort Kijkuit geldt nu als schoolvoorbeeld van succesvol hergebruik van militair erfgoed en ontving daarvoor de Europa Nostra Award.

De Europese prijs voor het herbestemmen van monumentaal erfgoed in Europa. Tony: “We zijn natuurlijk heel trots op die presti­ gieuze erkenning. Maar ik word vooral blij als ik op Fort Kijkuit rondloop en mensen zie genieten van het uitzicht en van mijn collega’s die daar aan het werk zijn. Ze zijn helemaal om en zijn gelukkig met deze unieke werkplek.”

Fort Kijkuit is open ma t/m do 8:30 - 17:00 uur en vr 8:30 - 12:00 uur. nm.nl/fortkijkuit Meer informatie: nm.nl/forten Boswachter Hanne over de dieren van Kijkuit: nm.nl/vlog-fortkijkuit

Bij de verbouwing van Fort ­Kijkuit stond duurzaamheid hoog in het vaandel. Tussen de oudbouw en de nieuwbouw is in het dak een lichtstraat gemaakt. Daarnaast is er een aantal ­gaten in het dak geboord, waarin ­solar tubes zijn geplaatst. Samen geeft dat enorm veel licht. Als er dan toch kunstlicht nodig is, komt dat van led-lampen.

Een pelletkachel, waarin snoeihout wordt verbrand, verwarmt het gebouw. Het ­water voor de toiletten komt uit het oude water­systeem van het fort. Regen­ water dat op het fort valt, stroomt via een laag zand door buizen naar de kelder. Om te drinken net niet schoon genoeg, maar heel ­geschikt om de wc te ­spoelen.

heuvelen lopen voor de natuur Doe mee aan de Zevenheuvelenloop en steun de natuur! De loop van 15 kilometer gaat over een h ­ euvelachtig, bosrijk parcours rondom Nijmegen.

Ieder jaar doen 40.000 mensen mee aan dit mooie, sfeervolle hardloop­ evenement. Met de giften van deelnemers vorig jaar zijn twee prachtige hardlooproutes gemaakt (van 5 en 10 kilometer) in natuurgebied Heumensoord, dat aan de rand van ­Nijmegen ligt.

Ook bij de komende ­editie dragen de Zevenheuvelenlopers bij aan dit natuurgebied, dat Natuurmonumenten beheert.

Zo zetten de Stichting Zevenheuvelenloop en Natuurmonumenten zich samen in voor hardlopen in de natuur.

Zondag 20 november is het weer zover.

Dan vertrekken ’s middags om 13.00 uur de eerste lopers voor hun 15 kilometer. Je kunt ook kiezen voor de magische 7 kilometer door het donker op zaterdagavond 19 november tijdens de Zevenheuvelennacht. Inschrijven voor beide lopen kan op ­zevenheuvelenloop.nl

Hardlopen én genieten van de natuur Devil’s Trail organiseert off-road hardloopwedstrijden door de mooiste natuur­ gebieden van Nederland, dus ook door de gebieden van Natuurmonumenten. Over de Utrechtse Heuvelrug (op 9 oktober), bijvoorbeeld, en door de Brabantse Loonse en Drunense Duinen (op 16 oktober). Deelnemers aan deze trails steunen de natuur, van elke inschrijving gaat een bijdrage naar Natuurmonumenten.

Trailrunnen is mooi maar zwaar. Het biertje of vruchtensapje na afloop dus wel­ verdiend. En ook de hottub staat voor je klaar. Meer weten? Ga naar devilstrail.nl

BEELD: CORIEN GOEDHART-SAMPLONIUS

Wat is een t­ railrun?

▯ Een trailrun voert over onverharde wegen en paden ▯ Een trailrun is één grote, lange ronde (dus niet 3x hetzelfde parcoursje) ▯ Een trailrun is uit­ dagend; je rent over heuvels, door zand en neemt kleine paadjes ▯ En echte traillrunners de natuur. Genieten en sporten gaan samen en ze laten geen rotzooi achter in de natuur

AGENDA Hardlopen 25 SEP Posbankloop, Velp (Gld) afstanden: 0,5/1/6,4/16,1 km info: posbankloop.nl 19 NOV Zevenheuvelennacht, Nijmegen (Gld) afstand: 7 km info: zevenheuvelenloop.nl 20 NOV Zevenheuvelenloop, Nijmegen (Gld) afstand: 15 km info: zevenheuvelenloop.nl

Trailrunnen 8 OKT Gaasterlandse Trailrun, Haarich (Fr.) afstanden: 9,5 / 20,5 / 37 km info: vechtloop.nl 9 OKT Utrechtse Heuvelrug, Doornse Gat (Ut.) afstanden: 8/16/26/36 km info: devilstrail.nl Haarrijn Trailrun Haarzuilens (Ut.) afstanden: 6/10/12,5/15 km info: haarrijntrailrun.nl 16 OKT Loonse en Drunense Duinen, Drunen (NB) afstanden: 11/22/33 km info: devilstrail.nl 30 OKT Rijk van Nijmegen, Berg en Dal (Gld) afstanden: 11/22/42 km info: devilstrail.nl

Mountainbiken 1 EN 2 OKT MTB-event, Montferland (Gld) info: nm.nl/mtb-event

Gevonden voorwerpen Wroetend in de bodem stuiten onze boswachters regelmatig op voorwerpen uit het verleden. De archeologische vondsten op deze foto dateren van de vroege 17e eeuw tot de jaren 60 van de vorige eeuw. Het zijn verhalen van het dagelijks leven van toen.

TEKST Mariëtta Nollen BEELD Mark van der Zouw

Vergeten bommen en granaten uit de Tweede Wereldoorlog maken het werken in de natuur soms gevaarlijk. Vooral op plekken waar werd gevochten, stuiten we op munitie. Deze mortiergranaathuls was gelukkig leeg.

Het wegwerpartikel uit de jaren 1680 tot 1900. Een roker kocht ze per twaalf tegelijk en versleet er g ­ emiddeld twee per dag, want ze braken snel of raakten verstopt. Door hun merkjes zijn ze makkelijk te dateren en ­traceren. Zo weten we bijvoorbeeld dat het huisvuil uit Amsterdam soms tot in Drenthe terecht kwam.

De pijpenkoppen op deze foto komen voornamelijk uit Gouda. Ze dateren uit de 18e eeuw en werden tijdens een baggerproject gevonden in Loosdrecht. De herkomst van dit afval is waarschijnlijk Utrecht.

In 2002 werd tuinhuis Het Capitool op landgoed Schaep en Burgh verwoest door een brand en daarna opnieuw opgebouwd.

Bij het uitgraven van de fundering werden glazen flesjes, een scheerkwast en luxe serviesonderdelen uit de 19e eeuw gevonden. Het gebouw was ooit gebouwd als biljartzaaltje, maar diende ook als theekoepel.

Kinderen knikkerden al in het Romeinse Rijk.

De grijzige knikkers zijn van aardewerk en dateren uit de 17e en 18e eeuw. De blauwe knikker is van porselein en dateert uit de 19e eeuw.

In de 17e eeuw werden de ‘s Gravelandse buitenplaatsen ontgonnen. Het zand werd afgevoerd naar Amsterdam en daar kwam Amsterdams huisvuil – dat toen nog helemaal organisch was – voor terug.

Dit diende als mest op de akkers. Deze kralen, waarvan de fabrieken in Amsterdam stonden, zijn niet alleen op deze voormalige landbouwgrond gevonden, maar ook in Canada, Amerika en Indonesië. De kralen werden gebruikt als ruilmiddelen in de overzeese gebieden. Zo ‘kochten’ we als Hollanders grondstoffen, handelswaar en land van de lokale ­bevolking.

45

­

In de jaren 60 van vorige eeuw gebruikten de ingenieurs van het Waterloopbos (FL.) deze gekleurde steentjes om de stroming van het water te bestuderen.

55

BEELD: PETER REIJNERS

bandheidelibel “De libel vind ik een echt insect van OERRR. De oudste fossielen van de libellen zoals wij die nu kennen, zijn ongeveer 275 miljoen jaar oud! Toen leefden er nog ­dinosauriërs.

Libellen vlogen al 100 miljoen jaar rond toen de eerste vogels verschenen. De libel is dus een meester in het meebuigen met de veranderingen in de natuur. Ik heb diep respect voor de libel. Een van de mooiste libellen is de bandheidelibel. Het is misschien wel de makkelijkst te herkennen

Jacob de Bruin boswachter (Groningen en NoordDrenthe)

libel met duidelijke bruine vleugelbanden.

De bandheidelibel houdt van hete zomers en kan dus zich bij warmer wordend klimaat ­uitbreiden. Hij is nog tot ver in de herfst te zien, met name in oosten en zuiden van ons land. Sinds een paar jaar ook in het beekdal van de Ruiten A (Gr.). Hopelijk kom je hem een keer tegen.”