HISTORYCZNY BYTOM / HISTORIA BYTOMSKIEJ SYNAGOGI

HISTORIA BYTOMSKIEJ SYNAGOGI

Tekst: Tomasz Sanecki / Zdjęcie: Tomasz Sanecki

Była jednym z symboli obecności Żydów w Bytomiu. Dzisiaj przypomina o niej jedynie pamiątkowa tablica na placu Grunwaldzkim, którą odsłonięto w 2007 roku. Mowa oczywiście o synagodze, która powstała w 1869 roku. Przetrwała zaledwie 69 lat. Podczas Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku spalili ją niemieccy naziści.

Obecny plac Grunwaldzki (dawny Friedrich-Wilhelmplatz), gdzie stała świątynia, to jedno z najbardziej rozpoznawalnych miejsc w centrum Bytomia. To właśnie tam już w 1809 roku, dzięki przychylnej decyzji Carla Traugotta hrabiego Henckel von Donnersmarck, rozpoczęła się budowa pierwszej bytomskiej synagogi. Warto dodać, że fakt istnienia gminy żydowskiej w Bytomiu został oficjalnie zatwierdzony w 1821 roku właśnie przez Carla Traugotta hrabiego Henckel von Donnersmarck, który pełnił funkcję starosty. W wystawionym przez niego dokumencie uregulowano sprawy miejsc pochówku dla tworzonych wówczas pięciu gmin żydowskich w powiecie bytomskim, które znajdowały się w Bytomiu, Tarnowskich Górach, Miasteczku Śląskim, Mysłowicach i Zabrzu. Niestety nie wiemy, jak wyglądała synagoga zbudowana w 1809 roku, bowiem w 1864 roku została rozebrana. Prawdopodobnie była zbyt mała, aby pomieścić wiernych przybywających tu z Bytomia i okolic. W 1846 roku żydowska wspólnota w Bytomiu liczyła już 922 osoby i stale się powiększała, dlatego też w 1869 roku w miejscu rozebranej zaczęła powstawać nowa, okazalsza świątynia. Jej centralną część zajmowała sala modlitewna, zaś przy ścianie wschodniej – skierowanej ku Jerozolimie – usytuowana była szafka, na wzór Arki Przymierza, w której umieszczono zwoje Tory. Obok stała ambona, która służyła do czytania Tory. Przy ścianie bocznej zaś mieścił się balkon, gdzie kobiety mogły uczestniczyć w nabożeństwach. Na zapleczu synagogi znajdowały się mniejsze obiekty, jak łaźnia, sala posiedzeń zarządu gminy żydowskiej oraz specjalne pomieszczenie, gdzie dokonywano rytualnego uboju zwierząt. Bytomska synagoga zbudowana w stylu orientalnym z pewnością była ozdobą ówczesnego placu. Znajdowała się bowiem w punkcie centralnym Friedrich-Wilhelmplatz, tuż obok hotelu i restauracji Hamburger Hof. Plac każdego dnia ożywał dzięki działalności sklepów, warsztatów, kawiarni oraz restauracji. Tak było do 1938 roku. Dojście do władzy nazistów w Niemczech w 1933 roku powodowało narastającą niechęć wobec Żydów, której

apogeum przypadło na noc z 9 na 10 listopada 1938 roku. W tzw. Noc Kryształową na bezprecedensową skalę dewastowano żydowskie miejsca kultu, niszczono własność, a samych Żydów zabijano lub osadzano w obozach koncentracyjnych. Ofiarą działań nazistów byli zarówno bytomianie wyznania mojżeszowego, jak również synagoga, która uległa doszczętnemu spaleniu. W Bytomiu uwięziono również około 370 Żydów, z czego prawie 150 deportowano do obozu w Buchenwaldzie. Aby utrwalić w pamięci tragiczne wydarzenia, jakie miały miejsce w Bytomiu w listopadzie 1938 roku, po prawie 70 latach odsłonięto 9 listopada 2007 roku tablicę pamiątkową, przypominającą, że na obecnym placu Grunwaldzkim w latach 1869 – 1938 stała żydowska synagoga. Na zaprojektowanej przez Sta

nisława Pietrusę tablicy pamiątkowej, z wizerunkiem nieistniejącej budowli, w językach polskim, angielskim, niemieckim i hebrajskim możemy przeczytać: W tym miejscu stała wybudowana w 1869 roku bytomska synagoga będąca świadectwem wiekowego pokojowego współistnienia wspólnoty żydowskiej w historii miasta. Została zburzona przez niemieckich nazistów w Noc Kryształową 9/10 listopada 1938 roku. Warto dodać, że w 2017 roku podczas prac archeologicznych prowadzonych przez pracowników Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu natrafiono na pozostałości synagogi na pl. Grunwaldzkim. Odkryto wówczas fragmenty ceglanych i kamiennych konstrukcji, które zidentyfikowano jako fundamenty bożnicy z 1869 roku.