1
4-8 Kasım 2013 Farsça Türemiş İsim ve Sıfatlar Bülten no:05
2
FARSÇA KELİMELERİN YAPISI Yapı bakımından çekimli dillerde sayılan Farsçada ekler de kullanılır. Türkçeden farklı olarak yalnızca son ekler yoluyla değil ön ekler yoluyla da kelime kelimeler türetilebilir. Bunun yanında iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle birleşik kelimeler de yapılabilir. Böylece Farsçada isimler, sıfatlar, zarflar yalın, türemiş ve birleşik olarak ele alınabilirler.
FARSÇADA YALIN İSİM VE SIFATLAR Farsçadan alınmış çok sayıda isim ve sıfat Türkçede kullanılmıştır. سرد, اسب, گرم Soğuk (serd), at (esb), sıcak (germ) خوب, بد, نيك hûb (güzel), bed (kötü), Nîk (iyi) FARSÇA SAYI İSİMLERİ 0
۰
Sefr
صفر
1
۱
Yek
يك
2
۲
Do
دو
3
۳
Se
سه
4
۴
Çehar
چهار
5
۵
Penc
پنج
6
۶
Şeş
شش
7
۷
Heft
هفت
8
۸
Heşt
هشت
9
۹
Noh
نه
11
۱۰
Deh
ده
3
İSİMDEN TÜREMİŞ İSİMLER Farsçada türemiş isimler genellikle son eklerle türetilmektedir. Bu ekler sadece Farsça kelimelere değil, Arapça kelimelere de eklenebilmektedir. +gâh گاه
+istân ستان
Yer ve zaman isimlerinin yapımında kullanılır. خوبگاه Uyku yeri سحرگاه Seher vakti
Bu ek de yer ve zaman isimleri yapımında kullanılır. فرنكستان Frenk ülkesi تابستان Yaz mevsimi +gede كده
+zâr زار Yer isimleri yapımında kullanılır. خرابه زار Harabelik كلزار Gül bahçesi
Yer isimleri yapımında kullanılır. آتشكده Âteşkede, Mecusilerin ibadet yeri بتكده Puthane
+sâr سار
+dân دان
Yer isimleri yapar. كوهسار Dağlık
Alet adı yapımında kullanılır. شمعدان Şamdan, mumluk كالبدان Gülabdan– gül suyu şişesi
نمكسار Tuzla
بخوردان Buhurdan– tütsü kabı
4
+ban, +van وان, بان Meslek adı yapar. نكهبان Gözcü دربان Kapıcı
+çe چه Küçültme isimleri yapar. نايچه Küçük ney ) سراچهserâçe) Küçük saray
+kâr, +gâr, +ger, گر,گار, كار Bir mesleği ya da bir işi çokça yapanı, ifade eder. زركر Kuyumcu خوداوندگار Efendilik eden, Allah +î ىeki Âlet edavat isimlerinden sonra gelerek o âleti yapanı ifade eder. پالنى Palancı, palan yapan رامشى
ramişi
Çalgıcı
Bu ek (+î ىeki) isim ve sıfat cinsinden kelimelerden oluş isimleri türetir. Bu durumda masdariyet yâ’sı alır. Türkçede +lık, +lik ile yapılan soyut isimlere karşılık gelir. مردىadamlık, ( روزىrûzî) günlük,
( خوبىhûbî) güzellik
Ayrıca sonuna a/e okunan ( )هile biten kelimelere getirildiğinde araya bir (g) sesi girer ve kelime sonundaki ( )هyazılmaz. آسوده——آسودگىâsûde——>âsûdegî “rahatlık, dinlenmişlik”
5
İSİMDEN TÜREMİŞ SIFATLAR Farsçada isim ve fiil tabanlarına türlü ekler getirilerek sıfat işleyişinde kelimeler yapılabilmektedir.
ÖN EKLERLE YAPILAN SIFATLAR بىBî-: kelimelere Türkçedeki –sız, -siz ekinin anlamını katar. ( بى تابBî-tâb) güçsüz, ( بى بدلbî-bedel) bedelsiz ناNâ-: Bu ek de Türkçedeki –sız, -siz ekinin anlamını katar. ( نااهلNâ-ehl), ehil olmayan ( ناشادnâ-şad) şad olmayan, mutsuz
ب باBe-, bâ-: kelimelere –lı, -li anlamı katar. ( بخردBehıred), Akıllı ( باوقرbâ-vakar) olgunlukla همHem-: Ortaklık, aynılık bildiren kelimeler yapar. ( هم عصرHem-asr) asırdaş, çağdaş (همشيرهhemşire) aynı sütü emen, kız kardeş برBer-: Kelimelere “üzere, üzeri” anlamı atan bu ön ek, sıfat ve zarf işlevinde kelimeler türetir. ( بربادber-bâd) yele vermiş, ( برجاber-câ) yerine uygun, (برقرارberkarar) karar üzerine
6
Bazı ön ekler (ve edatlar) daha çok zarf işlevinde kelimeler türetir.
ازEz-: Kelimelere Türkçedeki “–dan, -den ayrılma eki” anlamı katar. ( ازقضاEz-kaza) kaza eseri,
( ازقديمez-kadîm) eskiden
درDer-: Kelimelere Türkçedeki “–da, -de bulunma eki” anlamı katar. (درمميانDer-miyan) ortada ( دردستder-dest) elde, yakalama براىBerây: “İçin” anlamında edattır. براى زيارت (Berây-ı ziyaret) ziyaret için تاTâ-(kadar): Bu edat çoğu zaman be– edatıyla birlikte “tâ-be” “kadar, dek” Şeklinde kullanılır. ( تابصباحTâ-be-sabâh) sabaha dek, sabaha kadar ( تابقيامتTâ-be-kıyamet) kıyamete kadar Pür-“Dolu, -lı, -li”: Farsçada daha çok zarf gibi kullanılan bu kelime bir ön ek gibi birçok kelimenin teşkilinde yer alabilmektedir. ( پرصفاpür-safa) safalı, huzurlu; ( پرماللpür-melâl) üzüntülü, kederli; پردل (pür-dil) yürekli, cesur; ( پرفسونpür-füsun) büyüleyici...
7
Aşağıdaki metni okuyunuz. Anlamını bilemediğiniz kelimeleri sözlüklerden araştırınız.
8