PRIMARY HEALTH CARE / VOLUME 20, ISSUE4, October - December 2008 by SAN PUBLICATIONS

πρωτοβάθμια πρωτοβαθμια ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ Τόμος 20, Τεύχος 4, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2008, Volume 20, Number 4, October - December 2008

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Τόμος 20, Τεύχος 4, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2008

φροντίδα

υγείας Primary Health Care

Τριμηνιαία Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Quarterly edited by the Greek Association of General Practitioners Τόμος 20, Τεύχος 4, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2008, Volume 20, Number 4, October - December 2008

Της Σύνταξης 164

W. Fink: Robert N Braun (1914 – 2007): the Austrian pioneer researcher in general practice

165

Β. Γκαρμίρη, Ι. Λέντζας, Μ. Μερκούρης: Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος; Ερευνητικές εργασίες

167

Δ. Γιαννόπουλος, Στ. Βουλιώτη, Α. Θέου, Δ. Δούκας, Ι. Μητρόπουλος: H υποκίνηση του ιατρικού προσωπικού των Κέντρων Υγείας του Ε.Σ.Υ.

176

Θ. Βασιλόπουλος, Ι. Τσιλιγιάννη, Ν. Τσακουντάκης, Γ. Αρσένη, Ε. Λιουδάκη, Κ. Παυλάκη, Ε. Τροχανατζή: Επιδημιολογική μελέτη και σύγκριση του φαινομένου της ενδο-οικογενειακής βίας μεταξύ μιας αγροτικής και μιας ημι-αστικής περιοχής του νομού Ηρακλείου Κρήτης

191

Β. Παχούμη, Η. Χριστοφορίδης, Α. Μπιρής, Γ. Παχούμης, Κ. Αγαθαγγελίδου, Ε. Οικονομίδου, Μ. Μερκούρης, Δ. Νιάκας, Π. Μπαμίδης: Εκτίμηση της ικανοποίησης από την εκπαίδευση των ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής

Της Σύνταξης Robert N. Braun (1914 – 2007): the Austrian pioneer researcher in general practice

Άρθρο Γνώμης Μ. Τσαλίδου, Ι. Μποστανίτης: Αγωγή υγείας για την ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά των νέων. Προοπτικές και προκλήσεις Νέα 209

1ο Συμπόσιο Κατευθυντηρίων Οδηγιών στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (20-23 Νοεμβρίου 2008, Θεσσαλονίκη)

210

Σεμινάριο Εκπαίδευσης Εκπαιδευτών στη Γενική Ιατρική (6-9 Νοεμβρίου 2008, Ιωάννινα)

211

Προσεχή Συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό

ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ – Primary Health Care

201

ISSN 1105-7432

Cited in Index Copernicus Recognised by the Greek Ministry of Health and Welfare

πρωτοβάθμια

φροντίδα υγείας Primary Health Care ΕΚΔΟΤΗΣ:

Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης Μ. Χουρμούζη 28 Κ. Τούμπα 544 53 Θεσσαλονίκη Τηλ. (2310) 910342 ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Διοικητικό Συμβούλιο της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Πρόεδρος Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης Αντιπρόεδρος Α Δημήτριος Έλληνας Αντιπρόεδρος Β Στέλλα Αργυριάδου Γενικός Γραμματέας-Ταμίας Αθανάσιος Συμεωνίδης Ειδικός Γραμματέας Ανάργυρος Μαριόλης Μέλη Αντώνης Μπατίκας Νικόλαος Παπανικολάου Βίκη Γκαρμίρη Κυριάκος Κιντζογλανάκης

Executive Board of the Greek Association of General Practitioners President Bodosakis-Prodromos Merkouris Vice-President A Dimitrios Ellinas Vice-President B Stella Argiriadou General Secretary Treasurer Athanasios Symeonidis Special Secretary Antonis Batikas Members Anargiros Mariolis Nikolaos Papanikolaou Viky Garmiri Kyriakos Κintzoglanakis

Γραμματεία Σύνταξης: Αναστασία Ρωμανίδου Τηλ.: (2810) 394615, (28310) 25833 e-mail: tasrom@yahoo.co.uk Εκτύπωση: ΤΕΧΝΟΓΡΑΜΜΑ Μ. Αυγέρη 12, 153 43 Αγ. Παρασκευή Τηλ.: 210.60.00.643, Fax: 210.6002295 E-mail: techn@hol.gr

ISSN 1105-7432

Διευθυντής Σύνταξης

Editor-in-Chief

Χρήστος Λιονής, Aναπληρωτής Καθηγητής Τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο Τηλ. (2810) 394621, Fax. (2810) 394606 E-mail: lionis@galinos.med.uoc.gr

Christos Lionis, Αssociate Professor Faculty of Medicine, University of Crete P.O. Box 2208, Heraklio Tel.: +30 2810394621, Fax: +30 2810394606 E-mail: lionis@galinos.med.uoc.gr

Αναπληρωτές Δ/ντές Σύνταξης

Associate Editors

Παναγιώτης Αλτάνης (Αθήνα) Ελευθέριος Θηραίος (Αθήνα)

Panagiotis Altanis (Athens) Εleftherios Thireos (Athens)

Επίκουροι Δ/ντές Σύνταξης

Assistant Editors

Κορνηλία Μακρή (Ηράκλειο) Ανάργυρoς Μαριόλης (Αθήνα)

Kornilia Makri (Heraklio) Anargiros Mariolis (Athens)

Μέλη Συντακτικής Επιτροπής

Members of Editorial Board

Αλκιβιάδης Αλεβίζος (Αθήνα) Κωνσταντίνος Βαρδαβάς (Αθήνα) Βασιλική Γκαρμίρη (Θεσσαλονίκη) Νίκη Γλύστρα (Θεσσαλονίκη) Ιωάννης Λέντζας (Αθήνα) Άντα Μαρκάκη (Ηράκλειο) Ρένα Οικονομίδου (Θεσσαλονίκη) Νίκος Παπανικολάου (Αθήνα) Κική Στεφανίδου (Σκύδρα) Γιώργος Τζανίδης (Πάρος) Ζωή Τσιμτσίου (Θεσσαλονίκη) Ειρήνη Χατζοπούλου (Θεσσαλονίκη)

Alkis Alevizos (Athens) Cοnstantinos Varvadas (Thessaloniki) Vasiliki Garmiri (Thessaloniki) Niki Glistra (Zagliveri) Ioannis Lentzas (Athens) Ada Markaki (Heraklio) Irene Ikonomidou (Thessaloniki) Nikos Papanikolau (Athens) Kiki Stefanidou (Skidra) Giorgos Tzanidis (Paros) Zoi Tsimtsiou (Thessaloniki) Irini Chatzopoulou (Thessaloniki)

Ανταποκριτές Σύνταξης

Corresponding Editors

Έλενα Ευαγγελάκη (Κύπρος) Θεοδώρα Ζαχαριάδου (Κύπρος)

Elena Evaggelaki (Cyprus) Theodora Zaxariadou (Cyprus)

Συμβουλευτική Επιτροπή

Advisory Board

Π. Βάρδας, Καθηγητής Καρδιολογίας Παν/μίου Κρήτης Μ. Γείτονα, Επίκ. Καθηγήτρια Διοίκησης Υπηρ. Υγείας Παν/μίου Θεσσαλίας Ε. Γελαστοπούλου, Επίκ. Καθηγήτρια Υγιεινής Παν/μίου Πατρών Δ. Γλάρος, Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής Φυσικής Παν/μίου Ιωαννίνων Α. Καφάτος, Ομότιμος Καθηγητής Προληπτικής Ιατρικής & Διατροφής Παν/μίου Κρήτης Ι. Κυριόπουλος, Καθηγητής Οικονομικών της Υγείας Εθνικής Σχ. Δημόσιας Υγείας Θ. Κωνσταντινίδης, Επίκ. Καθηγητής Υγιεινής, Πανεπιστήμιο Θράκης Β. Μαυρέας, Καθηγητής Ψυχιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων M. Σγάντζος, Λέκτορας Ανατομίας Παν/μίου Θεσσαλίας K. Σιαμόπουλος, Καθηγητής Νεφρολογίας Παν/μίου Ιωαννίνων Ν. Σιαφάκας, Καθηγητής Πνευμονολογίας Παν/μίου Κρήτης K. Σουλιώτης, Διδάκτωρ Οικονομικών και Πολιτικής Υγείας Λ. Σπάρος, Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Αθηνών T. Φιλαλήθης, Αναπλ. Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Κρήτης Γ. Χριστοδούλου, Καθηγητής Ψυχιατρικής Παν/μίου Αθηνών

P. Vardas, Professor of Cardiology, University of Crete M. Geitona, Assistant Professor, University of Thessalia E. Gelastopoulou, Assistant Professor of Hygiene, University of Patras D. Glaros, Εmeritus Professor of Medical Physics, University of Ioannina A. Kafatos, Εmeritus Professor of Health Promotion and Nutrition, University of Crete J. Kyriopoulos, Professor of Health Economics, National School of Public Health Τh. Konstantinides, Assistant Professor of Hygiene, University of Thrace V. Mavreas, Professor of Psychiatry, University of Ioannina M. Sgantzos, Lecturer of Anatomy in University of Thessalia K. Siamopoulos, Professor of Nephrology, University of Ioannina N. Siafakas, Professor of Lung and Thorax, University of Crete K. Souliotis, PhD, Health Policy and Economics L. Sparos, Εmeritus Professor of Social Medicine, University of Athens A. Philalithis, Associate Professor of Social Medicine, University of Crete G. Christodoulou, Professor of Psychiatry, University of Athens

ÅËËÇÍÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÃÅÍÉÊÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ

21 ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

o ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ •

ΟΡΙΑ ΘΟΥΝ Μ ΙΚΗΣ Η Γ Η Ρ ΘΑ ΧΟ Σ ΙΑΤΡ ΟΜΕΝΗ ΣΥΝΕΧΙΖ ΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΚΠ S) CREDIT (c.m.e.

22 – 26 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2009, ΣIΘΩΝΙΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ Ξενοδοχείο PORTO CARRAS Γραμματεία: "ΕΨΙΛΟΝ" • Αθηνα: Παπαδιαμαντοπούλου 4, 11528 Τηλ.: 210 7254360-2, Fax: 210 7254363, e-mail: info@epsiloncongress.gr, web site: www.epsiloncongress.gr • ΘεσΣΑΛΟΝικη: Ν. Κουντουριώτη 21, 54625, Τηλ. Kέντρο: 2310 550048, 2310 539995, Fax: 2310 539995, e-mail: elegeia@otenet.gr, web site: www.elegeia.gr

πρωτοβάθμια

φροντίδα υγείας Primary Health Care

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Της Σύνταξης W. Fink: Robert N Braun (1914 – 2007): the Austrian pioneer researcher in general practice........................164 Β. Γκαρμίρη, Ι. Λέντζας, Μ. Μερκούρης: Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος; . ............................................165 Ερευνητικές εργασίες Δ. Γιαννόπουλος, Στ. Βουλιώτη, Α. Θέου, Δ. Δούκας, Ι. Μητρόπουλος: H υποκίνηση του ιατρικού προσωπικού των Κέντρων Υγείας του Ε.Σ.Υ. ....................................................................................................167 Θ. Βασιλόπουλος, Ι. Τσιλιγιάννη, Ν. Τσακουντάκης, Γ. Αρσένη,Ε. Λιουδάκη, Κ. Παυλάκη, Ε. Τροχανατζή: Επιδημιολογική μελέτη και σύγκριση του φαινομένου της ενδο-οικογενειακής βίας μεταξύ μιας αγροτικής και μιας ημι-αστικής περιοχής του νομού Ηρακλείου Κρήτης ...................... 176 Β. Παχούμη, Η. Χριστοφορίδης, Α. Μπιρής, Γ. Παχούμης, Κ. Αγαθαγγελίδου, Ε. Οικονομίδου, Μ. Μερκούρης, Δ. Νιάκας, Π. Μπαμίδης Εκτίμηση της ικανοποίησης από την εκπαίδευση των ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής . ............................................................................................................... 191 Άρθρο Γνώμης Μ. Τσαλίδου, Ι. Μποστανίτης Αγωγή υγείας για την ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά των νέων. Προοπτικές και προκλήσεις............................................................................................................................... 201 Νέα 1ο Συμπόσιο Κατευθυντηρίων Οδηγιών στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (20-23 Νοεμβρίου 2008, Θεσσαλονίκη) ...........................................................................................................209 Σεμινάριο Εκπαίδευσης Εκπαιδευτών στη Γενική Ιατρική (6-9 Νοεμβρίου 2008, Ιωάννινα) . ...................................................................................................................... 210 Προσεχή Συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό ........................................................................................ 211

CONTENTS

Editorials W. Fink: Robert N Braun (1914 – 2007): the Austrian pioneer researcher in general practice .......................164 V. Garmiri, I. Lentzas, B.P. Merkouris: What is published in this issue? ..........................................................165 Original Papers D. Giannopoulos, S. Voulioti, A.Theou, D. Doukas I. Mitropoulos: Motivation of the medical staff of Primary Health Care Centres of the National Health System in Western Greece ......167 T. Vasilopoulos, I. Tsiligianni, N. Tsakountakis, G. Arseni, I. Lioudaki, K. Paulaki, I. Troxanatzi: Epidemiological study and comparison of the phenomenon of domestic violence between a rural and a semi-urban area of Heraclion, Crete ....................................................................................................... 176 V. Pahoumi, I. Christoforidis, Α. Biris, G. Pahoumis, K. Agathaggelidou, E. Oikonomidou, M. Merkouris, D. Niakas, P. Bamidis: Measuring the satisfaction of Greek General Practice trainees with the training offered in Primary Health Care ............................................................................................... 191 Opinion paper M. Tsalidou, I. Bostanitis: Health education for safe sexual behaviour in young people ............................... 201 News First Symposium on Guidelines in Primary Health Care (20-23 November 2008, Thessaloniki)................................................................................................................209 Seminar on Training the Trainers in General Practice (6-9 November 2008, Ioannina) ......................................................................................................................... 210 Upcoming Conferences in Greece and abroad ............................................................................................... 211

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Της Σύνταξης

Primary Heatlh Care, Volume 20, Number 4, 164-166, 2008 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 20, Τεύχος 4, 164-166, 2008

τησ συνταξησ editorial

Robert N. Braun (1914 – 2007): the Austrian pioneer researcher in general practice He considered Hippocrates as a forerunner, Robert N. Braun (1914 – 2007), Austrian pioneer researcher in general practice. His scientific reasoning started in his first year in general practice. He, who had been a brilliant student at the University Medical school of Vienna, lacked the knowledge how to apply all he knew on his patients. How come, that he was not taught this? Following his antique model, by carefully and critically watching, by writing down what he saw in his practice, he gradually realized that he was exploring a vast, but unknown scientific territory. Braun made a clear distinction between traditional medical science, initiated by Vesal’s anatomy, leading to today’s “molecular”- knowledge on diseases, on diagnosing and on treating them. But this is only one half of the global medical science. The other half of the globe is the science of applied medicine,

164

which lags far behind, according Braun. The entrance in this field of research is not anatomy but epidemiology. In Braun’s case this was (general) practice epidemiology. So his first books were on detailed frequency statistics of patients’ complaints seen in general practice. And he found out that there is a sort of natural law of regular occurrence of disorders. A prerequisite for this discovery was his consistent labelling of the complaints. Braun continued his observations in his own practice, now concentrating also on the diagnostic approach. In 1970 he published his first textbook on general practice, followed by diagnostic protocols/checklists in 1976. His concern always was to see it as a challenge: How to apply medical knowledge best on the patient in front of you, being aware of the constraints of time, means, money, manpower, society? For him, this was not so much an art but rather knowledge yet to be explored in the terra incognita, in which he had laid routes and in which still a lot of research has to be done. Road markings can be found in the writings of Braun. Waltraud Fink, National representative to EGPRN from AUSTRIA

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Της Σύνταξης

Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος; Αν και μένουν ακόμη πολλά να γίνουν, και κυρίως όσον αφορά στην ποιότητα των ερευνητικών εργασιών, η αλήθεια είναι πως κάθε χρόνος που περνά βρίσκει την ειδικότητά μας και σε καλύτερο επίπεδο σε αυτόν τον τομέα. Αυτό αντανακλά τόσο στα άρθρα που δημοσιεύονται στο περιοδικό μας, όσο και στην ποιότητα των περιλήψεων και των επιστημονικών εργασιών που παρουσιάζονται στο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής1. Είναι γεγονός ότι οι απλές περιγραφικές μελέτες των προηγούμενων ετών αντικαταστάθηκαν από άλλες, πιο σύνθετες, που είναι σχεδιασμένες με άρτιο τρόπο, έχουν ξεκάθαρα ερευνητικά ερωτήματα, σωστή μεθοδολογία και κατάλληλη στατιστική επεξεργασία και ερμηνεία των αποτελεσμάτων. Η θεματολογία, εξάλλου, καλύπτει πλέον ένα πολύ μεγαλύτερο εύρος φωτίζοντας νέες περιοχές, όπως φαίνεται και από τις ερευνητικές εργασίες που βραβεύτηκαν στο 20ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής και δημοσιεύονται στο παρόν τεύχος. Η πρώτη εργασία αναφέρεται σε προσπάθεια καταγραφής των κυριότερων προβληματισμών αλλά και των σημαντικότερων κινήτρων των εργαζομένων σε Κέντρα Υγείας ιατρών. Η εξαιρετικά επίκαιρη και ενδιαφέρουσα αυτή ερευνητική μελέτη διενεργήθηκε μέσω ανώνυμου ερωτηματολογίου που εστάλη ταχυδρομικώς σε 15 Κέντρα Υγείας στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος και στέλνει ένα σημαντικό μήνυμα στα άτομα που ασκούν διοικητικό ρόλο αλλά και στο Υπουργείο Υγείας, καθώς αντανακλά, εκτός των άλλων, την κυρίαρχη ανάγκη του ιατρικού προσωπικού για επιστημονική-επαγγελματική καταξίωση αλλά και πιο ικανοποιητικές αμοιβές και συνθήκες εργασίας2. Η αμέσως επόμενη μελέτη διερευνά ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο θέμα που βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της επιστημονικής κοινότητας και αφορά στην ενδο-οικογενειακή βία. Πρόκειται για επιδημιολογική έρευνα που συγκρίνει τις διάφορες παραμέτρους του εν λόγω φαινομένου μεταξύ μιας αγροτικής και μιας ημιαστικής περιοχής του νομού Ηρακλείου Κρήτης, αναδεικνύοντας, παράλληλα, την ανάγκη για ευρύτερη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση τόσο των γενικών ιατρών

όσο και των πολιτών σχετικά με το μείζον αυτό κοινωνικό πρόβλημα4. Η τελευταία από τις βραβευμένες επιστημονικές εργασίες που δημοσιεύονται στο παρόν τεύχος αναφέρεται στο χώρο της εκπαίδευσης στην ειδικότητα της Γενικής Ιατρικής. Η εκτίμηση των παραμέτρων της ικανοποίησης των ειδικευομένων και των διαφορών που αυτές παρουσιάζουν μεταξύ των Τριτοβάθμιων νοσοκομείων της Θεσσαλονίκης και κάποιων από τα Δευτεροβάθμια νοσοκομεία της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας, όπως προκύπτουν από τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής, μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο βοήθημα στην κατεύθυνση της βελτίωσης των συνθηκών αλλά και της ποιότητας της εκπαίδευσης των ειδικευομένων στη Γενική/Οικογενειακή Ιατρική στη χώρα μας4. Εκτός των ερευνητικών εργασιών που αναφέρθηκαν παραπάνω, στο τεύχος αυτό δημοσιεύεται άρθρο που αφορά στο χώρο των παρεμβάσεων πρόληψης και αγωγής υγείας σχετικά με την ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά των νέων και εστιάζει στις προκλήσεις και προοπτικές που παρουσιάζει ο σχεδιασμός και η εφαρμογή τους στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα5. Επίσης, ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αναφορές για το 1ο Συμπόσιο Κατευθυντηρίων Οδηγιών στην Π.Φ.Υ. αλλά και το Σεμινάριο Εκπαίδευσης Εκπαιδευτών της ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. και να πληροφορηθεί για τα προσεχή συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τέλος, το πρώτο από τα δύο editorial είναι ένα άρθρο της Waltraud Fink, εθνικής εκπροσώπου της Αυστρίας στο EGPRN (Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Έρευνα στη Γενική/Οικογενειακή Ιατρική, για έναν από τους πρωτοπόρους στην έρευνα στο χώρο της Γενικής/Οικογενειακής Ιατρικής, τον Αυστριακής καταγωγής συνάδελφο Robert Ν. Braun (1914 – 2007), οικογενειακή φωτογραφία του οποίου κοσμεί το εξώφυλλο του περιοδικού. Αποχαιρετώντας αυτή τη χρονιά με το τέταρτο και τελευταίο τεύχος του περιοδικού «Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας», ελπίζουμε ότι η διαρκής βελτίωση της ποιότητας και η αύξηση του αριθμού των υποβαλλόμενων προς δημοσίευση εργασιών που αντανακλούν τη διεύρυνση του ενδιαφέροντος 165

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

των νέων συναδέλφων για το χώρο της έρευνας στη Γενική Ιατρική, θα διατηρηθούν αμείωτα και στα επόμενα τεύχη. Β. Γκαρμίρη, Ι. Λέντζας, Μ.Π. Μερκούρης Βιβλιογραφία 1. Θηραίος Ε, Μερκούρης ΜΠ, Αντωνάκης Ν, και συν. Μια εικόνα του περιοδικού της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής. 15ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής. Porto Carras, Χαλκιδική, 30/4/2003-4/5/2003. 2. Γιαννόπουλος Δ, Βουλιώτη ΣΤ, Θέου Α, και συν. H υποκίνηση του ιατρικού προσωπικού των Κέ-

166

Της Σύνταξης

ντρων Υγείας του Ε.Σ.Υ. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 20:167-175, 2008 3. Βασιλόπουλος Θ, Τσιλιγιάννη Ι, Τσακουντάκης Ν, και συν. Επιδημιολογική μελέτη και σύγκριση του φαινομένου της ενδο-οικογενειακής βίας μεταξύ μιας αγροτικής και μιας ημι-αστικής περιοχής του νομού Ηρακλείου Κρήτης. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 20:176-190, 2008 4. Παχούμη Β, Χριστοφορίδης Η, Μπιρής Α, και συν. Εκτίμηση της ικανοποίησης από την εκπαίδευση των ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 20:191-200, 2008. 5. Τσαλίδου Μ, Μποστανίτης Ι. Αγωγή υγείας για την ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά των νέων. Προοπτικές και προκλήσεις. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 20:201-208, 2008.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Δ. Γιαννόπουλος και συν

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER

Primary Heatlh Care, Volume 20, Number 4, 167-175, 2008 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 20, Τεύχος 4, 167-175, 2008

H υποκίνηση του ιατρικού προσωπικού των Κέντρων Υγείας του Ε.Σ.Υ. Δ. Γιαννόπουλος1, Στ. Βουλιώτη1, Α. Θέου2, Δ. Δούκας2, Ι. Μητρόπουλος3

Περίληψη Υπόβαθρο: Η καταγραφή των κυριότερων προβληματισμών του ιατρικού προσωπικού των Κέντρων Υγείας (Κ.Υ.). Πληθυσμός μελέτης και μέθοδος: Εστάλη ταχυδρομικώς ανώνυμο ερωτηματολόγιο σε 15 Κ.Υ. της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Από τους 187 γιατρούς απάντησαν 136 (78 άνδρες και 58 γυναίκες) ηλικίας από 25-56 ετών (Μ.Ο. ηλικίας 39 έτη), με προϋπηρεσία από 1-26 έτη. Η στατιστική ανάλυση έγινε με το πρόγραμμα SPSS ΙΙ. Αποτελέσματα: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων, ιδιαίτερα οι γυναίκες, θεωρούν απαραίτητο το σεβασμό στο άτομό τους στο χώρο εργασίας τους, από συναδέλφους, συνεργάτες αλλά και από τους ασθενείς. Επίσης υπήρξε συμφωνία στα κίνητρα για την διεύρυνση και τον εμπλουτισμό στο χώρο εργασίας, όπως επίσης και στα κίνητρα για την ανάπτυξη και την αυτοπραγμάτωσή τους ως επιστήμονες στο χώρο της δουλειάς τους (εκπαίδευση – μετεκπαίδευση, συμμετοχή σε συνέδρια, επιστημονικές έρευνες κ.λπ.). Στην ιεράρχηση προβλημάτων που συμβάλουν στην δυσαρέσκεια από την εργασία τους και δημιουργούν αρνητικό κλίμα, ως πρώτο επέλεξαν τις χαμηλές αμοιβές, δεύτερο την έλλειψη προσωπικού ενώ τελευταίο ήταν η έλλειψη ανταπόκρισης της προσφοράς τους από την κοινωνία. Η ανάγκη για επιστημονική – επαγγελματική καταξίωση απασχολεί το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων (90,7%). Τέλος, ιεραρχώντας τις κατηγορίες κινήτρων, το μεγαλύτερο ποσοστό επέλεξε κίνητρα αμοιβής της εργασίας, ακολούθησαν τα κίνητρα για την ανάπτυξη και αυτοπραγμάτωση των ιατρών στα Κ.Υ., ενώ ως τελευταία επιλογή κίνητρων ήταν η συμμετοχική διοίκηση, επίβλεψη και εποπτεία στην εργασία. Συμπεράσματα: Στο σημερινό εθνικό σύστημα υγείας, η συμπεριφορά της επιβράβευσης και η εκδήλωση της εκτίμησης έχουν ιδιαίτερη σημασία. Όπως φαίνεται, η επιστημονική καταξίωση και η αμοιβή παίζουν πρωταρχικό ρόλο στις επιλογές των ιατρών των Κ.Υ.. Οι managers έχουν λίγες μεθόδους στην διάθεσή τους ώστε να επηρεάσουν τους ιατρούς των Κ.Υ. και να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά τους αυτή, με δεδομένο τη συνεχή μείωση των διαθέσιμων κονδυλίων για την υγεία γενικότερα και ιδιαιτέρα για τις δομές παροχής υπηρεσιών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας.

Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Κέντρο Υγείας Βάρδας-Ηλείας, 1Ιατρός Γενικής Ιατρικής Επιμελητής Α’ Κ. Υ. Βάρδας-Ηλείας, 2Ειδικευόμενoι Γενικής Ιατρικής Κ.Υ. Βάρδας –Ηλείας, 3 Καθηγητής-Σύμβουλος Ε.Α.Π.

Εισαγωγή Παρά τις μεγάλες τεχνολογικές εξελίξεις που σημειώθηκαν και σημειώνονται καθημερινά στην εποχή μας σε όλους τους τομείς της κοινωνίας, το ανθρώπινο δυναμικό κάθε οργανισμού αποτελεί ένα πολύτιμο κεφάλαιο γι’ αυτόν και η συμβολή του στην επίτευξη των αντικειμενικών του στόχων είναι καθοριστική1. Το ιατρικό προσωπικό αποτελεί θεμελιακό παράγοντα του τομέα υγείας, καθώς η ποιότητα των υπηρεσιών του επηρεάζει καθοριστικά την αποτελεσματικότητα του συστήματος και διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό το επίπεδο ικανοποίησης των χρηστών των υπηρεσιών υγείας. Η άσκηση διοίκησης στο ιατρικό δυναμικό ενός συστήματος υγείας, αποΛέξεις κλειδιά (Mesh Hellas): κίνητρα, υποκίνηση, ανθρώπινες ανάγκες, Γενικός Ιατρός, Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Υπηρεσίες Υγείας, Κέντρο Υγείας, αγροτικές περιοχές, ιατρικό προσωπικό Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 20ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής (Κυλλήνη, 30 Απριλίου-4 Μαΐου 2008) και έλαβε βραβείο από την επιτροπή κρίσης, Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Δ. Γιαννόπουλος, Διεύθυνση: Συρμπάνι-Βάρδα Τ.Κ.: 27052. Τηλέφωνα: 26233-60023, 6977-641718 (Κινητό), e-mail: digianop@otenet.gr 167

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Δ. Γιαννόπουλος και συν

διοικητή ενός Νοσοκομείου είναι να εντάσσει συνεχώς σε όλο το σύστημα διοίκησης συντελεστές που θα υποκινούν τους εργαζομένους να δουλεύουν Summary όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα Aim: To investigate the major issues of concern to the medical staff of the Primary Health Care Centres in western Greece. Population and Methods: An anonymous και αποδοτικότερα και να εισάγει στο questionnaire covering motivation issues was sent doctors working in 15 Primary οργανωτικό κλίμα όλους εκείνους τους Health Care Centres in western Greece. Of the 187 doctors approached, 136 παράγοντες που θα κάνουν τους εργαreturned completed questionnaires. Of these 78 were and 58 female; they were ζομένους να ενεργούν με τον επιθυμητό aged 25-56 years (mean 39 years) and had between 1 and 26 years of service. τρόπο4. Για τις μεθόδους υποκίνησης Statistical analysis of their responses was made with SPSS II. Results: The majority of the doctors, especially the females, consider respect from colleagues and που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και from patients to be of prime importance in their everyday practice. All agreed on τους παράγοντες που επηρεάζουν την the need for motivation to improve the quality of the working environment, and απόδοση των εργαζομένων, έχουν for opportunities for scientific fulfillment and development. Their low income was αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες. Σύμranked first in their priorities of problems that they want to be resolved, but also φωνα με τη θεωρία του A. Maslow5 οι staff shortages and low levels of appreciation of their efforts from the community were reported. Scientific and professional recognition preoccupies the majority of ανθρώπινες ανάγκες κλιμακώνονται those questioned (90.7%). Conclusions: In human behaviour encouragement is κατά σειρά προτεραιότητας. Δηλαδή, an important dynamic that stimulates individuals emotionally to act in a ‘concrete’ μια ανάγκη εμφανίζεται συνήθως μετά way, to decide on the desirable outcome and to place in motion those behaviours από την ικανοποίηση κάποιας άλλης that will lead to the achievement of that outcome. The Greek National Health Sysανάγκης που προηγείται στην κλίμακα tem has major constraints in expressing appreciation and rewarding its doctors in general, and in particular its general practitioners, in the Primary Health Care ιεράρχησης των αναγκών. Η θεωρία Centres. The health managers have very few resources for providing incentives αυτή στηρίζεται στο αξίωμα ότι οι άνfor these employees. The findings of this study indicate that certain things must θρωποι παρακινούνται στο χώρο της change in order to overcome the dissatisfaction of medical professionals in the εργασίας τους από την επιθυμία που Public Health Care Sector in Greece. έχουν να ικανοποιήσουν μια σειρά Key words: motives, motivation, human needs, General Practitioner, Primary από εσωτερικές ανάγκες. Στο σχήμα Health Care, Health Services, Health Center, rural area, medical professionals Ι παρατίθεται σχηματικά η ιεράρχηση βλέπει στην κατάλληλη ενεργοποίηση του ιατρικού των αναγκών κατά Maslow. H θεωρία των δύο προσωπικού για την παροχή ιατρικής φροντίδας παραγόντων του Herzberg6 είναι βασισμένη στην στον πληθυσμό της περιοχής ευθύνης της μονάδας ύπαρξη κινήτρων και αντικινήτρων, που υποκιτους, κατά τρόπο ώστε να επιτυγχάνονται οι στόχοι νούν ή αντίθετα προκαλούν δυσαρέσκεια στους του οργανισμού2. εργαζόμενους ενός οργανισμού. Με άλλα λόγια, H υποκίνηση είναι μια κατάσταση που βα- συνδέουν τα κίνητρα για την εργασία με τον ίδιο σίζεται σε μια σημαντική δυναμική της συμπερι- τον εαυτό τους και τη δυσαρέσκεια με χαρακτηφοράς του ατόμου. Είναι μια διαδικασία λήψης ριστικά του οργανισμού7. αποφάσεων μέσω της οποίας το άτομο αποφασίζει Το ερώτημα που θα ερευνηθεί στην παρούσα τα επιθυμητά αποτελέσματα και θέτει σε δράση εργασία, είναι ποιοί είναι οι βασικοί υποκινητικοί εκείνες τις συμπεριφορές που θα το οδηγήσουν στην επίτευξη των προκαθορισμένων επιδιωκόμενων αποτελεσμάτων3. Στον εργασιακό τώρα χώρο, σαν διοικητική λειτουργία, υποκίνηση ορίζεται το σύνολο των ενεργειών από την πλευρά της διοίκησης, ώστε να προκαλέσει και να διατηρήσει τη διάθεση του εργαζόμενου να συμπεριφερθεί κατά συγκεκριμένο τρόπο, ενεργοποιώντας τις ικανότητες του, με σκοπό την επίτευξη των στόχων του Οργανισμού1. Στον υγειονομικό – νοσοκομειακό χώρο, αποτελεί επιτακτική ανάγκη το management ολικής ποιότητας και η εύρυθμη λειτουργία. Στόχος του Σχήμα I. Η πυραμίδα των ανθρώπινων αναγκών κατά Maslow. Motivation of the medical staff of Primary Health Care Centres of the National Health System in Western Greece D. Giannopoulos, S. Voulioti, A.Theou, D. Doukas I. Mitropoulos

168

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Δ. Γιαννόπουλος και συν

παράμετροι για την επίτευξη των στόχων αυτών στο ανθρώπινο ιατρικό δυναμικό στις δομές Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (Π.Φ.Υ.) του Εθνικού Συστήματος Υγείας (Ε.Σ.Υ.). Με την παρούσα έρευνα επιχειρείται μια προσπάθεια αξιολόγησης και ποσοτικοποίησης εκείνων των παραγόντων που υποκινούν το ιατρικό προσωπικό των Κέντρων Υγείας (Κ.Υ.) στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας. Επιχειρείται, επίσης, η ανάδειξη των καθημερινών προβλημάτων των γιατρών Π.Φ.Υ. του Ε.Σ.Υ. και η αξιολόγηση των κινήτρων τα οποία τους υποκινούν. Τέλος, με βάση τα συμπεράσματα θα διατυπωθούν αντίστοιχες προτάσεις βελτίωσης αποδοτικότητας και οργάνωσης των δομών Π.Φ.Υ. του Ε.Σ.Υ.. Πληθυσμός μελέτης - Mέθοδος Ο πληθυσμός – στόχος της μελέτης περιλάμβανε 187 από το σύνολο των 207 υπηρετούντων γιατρών στα 15 Κ.Υ. της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Από τους 187 γιατρούς απάντησαν 136 (ποσοστό 65,7% του συνόλου των υπηρετούντων γιατρών), 78 άνδρες και 58 γυναίκες ηλικίας από 25-56 ετών (Μ.Ο. ηλικίας 39 έτη) και με προϋπηρεσία από 1-26 έτη. Οι γιατροί Γενικής ιατρικής ήταν 77 και αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό (56,6%) του ιατρικού δυναμικού των Κέντρων Υγείας της συγκεκριμένης γεωγραφικής περιφέρειας. Η κατανομή των γιατρών σύμφωνα με την ειδικότητα και Πίνακας Ι. Οικογενειακή κατάσταση πληθυσμού μελέτης. Έγγαμοι

Άγαμοι

Σύνολο

Άνδρες

Γυναίκες

Σύνολο

136

τη βαθμίδα του Ε.Σ.Υ. καταγράφεται στον Πίνακα ΙΙ. Εστάλη ταχυδρομικώς ανώνυμο ερωτηματολόγιο και ακολούθησε προσωπική επικοινωνία επιβεβαίωσης παραλαβής. Στο φάκελο αποστολής εκτός του ερωτηματολογίου υπήρχε και ένας απαντητικός φάκελος με χρέωση στον παραλήπτη. Τα ερωτηματολόγια συλλέχθηκαν μέσω ταχυδρομείου, κατά το δίμηνο Νοέμβριος -Δεκέμβριος 2007. Το παρόν ερωτηματολόγιο διαμορφώθηκε μετά από συστηματική ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας και ποιοτική έρευνα κατά το στάδιο του προελέγχου. Η ποιοτική έρευνα περιλάμβανε συζητήσεις, συνεντεύξεις με ικανό αριθμό γιατρών (n=10) που κλήθηκαν να υποδείξουν τυχόν παραλείψεις στο περιεχόμενο του ερωτηματολογίου. Η δημιουργία ενός ερωτηματολογίου αποτελεί ταυτόχρονα ένα συμβιβασμό σε σχέση με το μέγεθος και το χρόνο συμπλήρωσής του και την επιλογή των αντιπροσωπευτικών ερωτήσεων. Η έκτασή του πρέπει να είναι τέτοια, ώστε ο χρόνος διεξαγωγής του να μην υπερβαίνει τα 10-15 λεπτά8. Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα μελέτη απαιτεί 5-7 λεπτά για να συμπληρωθεί. Πριν δοθούν τα τελικά ερωτηματολόγια, έγινε στάθμιση του ερωτηματολογίου9. Τα 10 άτομα που συμμετείχαν στην διαδικασία αυτή ανήκαν όλα στην ομάδα – στόχο. Το ερωτηματολόγιο ήταν ανώνυμο και απαρτιζόταν από 29 συνολικά ερωτήσεις κλειστού τύπου. Από αυτές: Α. Οι πρώτες 6 αφορούσαν δημογραφικά χαρακτηριστικά των γιατρών των Κ.Υ., το επίπεδο εκπαίδευσης, τα έτη υπηρεσίας και τον βαθμό τους στο Ε.Σ.Υ. Β. Οι επόμενες 20, ταξινομημένες σε δέκα διακριτές ενότητες κινήτρων, αντιστοιχούσαν σε ποιοτική διαβάθμιση πέντε σημείων τύπου Likert (από απόλυτα συμφωνώ έως απόλυτα διαφωνώ): • Ενότητα Α: Κίνητρα αμοιβής εργασίας

Πίνακας ΙΙ. Κατανομή των ιατρών στη βαθμίδα του Ε.Σ.Υ. ανά φύλο & ειδικότητα. Αγροτικοί

Άνδρες

Γυναίκες

Σύνολο

Γενικοί Ιατροί

Άλλη Ειδικότητα

Ειδικευόμενοι

Επιμελητής Β’

Επιμελητής Α’

Αν. Δ/ντής

Δ/ντής

Σύνολο

136

18 169

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

• Ενότητα Β΄: Κίνητρα επίβλεψης και εποπτείας • Ενότητα Γ΄: Κίνητρα διαπροσωπικών σχέσεων • Ενότητα Δ΄: Κίνητρα περιβάλλοντος εργασίας • Ενότητα Ε΄: Κίνητρα ασφάλειας – κύρους • Ενότητα ΣΤ΄: Κίνητρα αναγνώρισης του ιατρικού έργου – θετικής ενίσχυσης • Ενότητα Ζ: Κίνητρα για την ανάπτυξη και την αυτοπραγμάτωση του ιατρικού προσωπικού – εκπαίδευση, μετεκπαίδευση • Ενότητα Η΄: Κίνητρα για τη διεύρυνση και τον εμπλουτισμό της εργασίας • Κίνητρα Θ΄: Κίνητρα για την κάλυψη ατομικών και κοινωνικών αναγκών • Ενότητα Ι΄: Κίνητρα συμμετοχικής διοίκησης Οι τρόποι υποκίνησης αυτοί, είναι από τους δημοφιλέστερους σύμφωνα με τις επικρατούσες θεωρίες της υποκίνησης Maslow & Herzberg5,6. Γ. Η 27η ερώτηση ζητούσε την ιεράρχηση των προβλημάτων του ιατρικού προσωπικού κατά σειρά σπουδαιότητας. Τα προβλήματα ήταν ταξινομημένα σε επτά κατηγορίες: 1) χαμηλές αμοιβές 2) ένταση (φόρτος) εργασίας 3) έλλειψη προσωπικού 4) εξάντληση στις εφημερίες 5) έλλειψη ανταπόκρισης της προσφοράς μας από την κοινωνία 6) έλλειψη επικοινωνίας και ομαδικού πνεύματος 7) έλλειψη κατανόησης από τους προϊσταμένους Αυτά τα προβλήματα θεωρούνται τα επικρατέστερα σύμφωνα με τις πηγές της βιβλιογραφίας11-14. Δ. H 28η ερώτηση σκοπό είχε την ανίχνευση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας του γιατρού, σύμφωνα με τη θεωρία της κάλυψης των τριών επίκτητων αναγκών του McClelland10. Ε. Τέλος η 29 η ερώτηση ζητούσε την ιεράρχηση κατά σειρά σπουδαιότητας από τους γιατρούς, των δέκα ενοτήτων – κινήτρων όπως αυτές είχαν προηγουμένως ταξινομηθεί και διατυπωθεί. Η επεξεργασία των στατιστικών στοιχείων έγινε με το στατιστικό πρόγραμμα SPSS όπως και η ανάλυση των στοιχείων από τους πίνακες. 170

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Αποτελέσματα Παρακάτω γίνεται αναφορά των αποτελεσμάτων ανά ενότητα κινήτρων. Ενότητα Α’: Κίνητρα αμοιβής εργασίας Το 73,2% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι δεν αμείβονται σύμφωνα με τα προσόντα και την εργασία που προσφέρουν. Στο διάγραμμα Ι παρουσιάζεται το συνολικό αποτέλεσμα των απαντήσεων της ερώτησης στην 5/θμια κλίμακα που δείχνει μικρή διασπορά των απαντήσεων. Επιπλέον, σε περαιτέρω ανάλυση, (διασταύρωση – συσχέτιση με τα έτη προϋπηρεσίας), παρατηρείται ότι λιγότερο ικανοποιημένοι από τις οικονομικές τους αποδοχές, είναι οι εργαζόμενοι με τη μεγαλύτερη προϋπηρεσία, με διαφορά στατιστικά σημαντική (p<0,005). Στην ερώτηση «Οι αμοιβές μου είναι ικανοποιητικές σε σχέση με τους άλλους εργαζόμενους στο Δημόσιο Τομέα» διαφώνησε το 70,8% των ερωτηθέντων. Οι γιατροί θεωρούν τους εαυτούς τους ως έναν από τους χειρότερα αμειβόμενους, σε σχέση με άλλους εργαζομένους στο δημόσιο. Ενότητα Β’: Κίνητρα επίβλεψης και εποπτείας. Το 91.2% των γιατρών των Κ.Υ. θεωρεί ότι

Διάγραμμα Ι. ‘‘Θεωρώ ότι πρέπει οι οικονομικές μου αποδοχές να είναι υψηλότερες σε σχέση με την εργασία που προσφέρω και τα προσόντα μου’’.

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

πρέπει να αντιμετωπίζεται ισότιμα με τους νοσοκομειακούς γιατρούς και το 72,5% κρίνει αναγκαίο οι απαιτήσεις των προϊσταμένων τους να είναι σύμφωνα με τις δυνατότητές τους. Ενότητα Γ’: Κίνητρα διαπροσωπικών σχέσεων. Θεωρεί απαραίτητο το σεβασμό στο άτομό τους στο χώρο της εργασίας τους το 96,2% των ερωτηθέντων. Φαίνεται, σαφώς, ότι ο σεβασμός της προσωπικότητας στο χώρο της εργασίας αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο οικοδομούνται οι διαπροσωπικές σχέσεις, η συνεργασία και η επικοινωνία. Στην ερώτηση «Θεωρώ σημαντική την αποδοχή και τον σεβασμό από τους ασθενείς στο άτομό μου» (Διάγραμμα ΙΙ) το 92,2% απάντησε πως θεωρεί απαραίτητο το σεβασμό στο άτομό τους στο χώρο της εργασίας τους από τους ασθενείς, με μια ιδιαίτερη τάση να παρατηρείται στο γυναικείο φύλο. Σε περαιτέρω ανάλυση με τα έτη προϋπηρεσίας παρατηρείται ότι οι εργαζόμενοι έως 5 έτη προϋπηρεσίας, θεωρούν λιγότερο σημαντική την αποδοχή και το σεβασμό τους από τους ασθενείς σε σχέση με τους παλαιότερους συναδέλφους τους (p<0,005).

Διάγραμμα ΙΙ. “Θεωρώ σημαντική την αποδοχή και τον σεβασμό από τους ασθενείς στο άτομό μου”

Ενότητα Δ’: Κίνητρα περιβάλλοντος εργασίας. Στην ερώτηση «Είμαι ικανοποιημένος από το περιβάλλον της εργασίας μου: χώροι, φωτισμός, καθαριότητα, εξοπλισμός, εξαερισμός» υπήρξε μεγάλη διασπορά των απαντήσεων όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα ΙΙΙ. Το 74,5% των ιατρών των Κ.Υ. κρίνει απαραίτητη την ελαστικότητα από πλευράς διοίκησης σε περιπτώσεις αυξημένου φόρτου εργασίας π.χ. ρεπό μετά από μια κουραστική εφημερία κλπ. Παρατηρείται, ωστόσο, ότι οι νέοι εργαζόμενοι έχουν μεγαλύτερη ανάγκη διαμόρφωσης των ωραρίων εργασίας σύμφωνα με τις ανάγκες τους (p<0,005), ιδιαίτερα οι γυναίκες (p<0,005) . Ενότητα Ε’: Κίνητρα ασφάλειας – κύρους. Όσον αφορά στην ερώτηση «Αισθάνομαι περήφανος-η που εργάζομαι στο συγκεκριμένο

Διάγραμμα ΙΙΙ. “Είμαι ικανοποιημένος από το περιβάλλον της εργασίας μου (χώροι, φωτισμός, καθαριότητα, εξοπλισμός, εξαερισμός)”.

Κέντρο Υγείας, μου δίνει κύρος» παρατηρείται μια διασπορά των απαντήσεων με μόνο το 15,6% του ιατρικού προσωπικού των Κ.Υ. να συμφωνεί απόλυτα, ενώ το 34,2%. να δηλώνει ήπια συμφωνία. Ενότητα ΣΤ’: Κίνητρα αναγνώρισης του ιατρικού έργου – θετικής ενίσχυσης. Ένα μεγάλο ποσοστό των γιατρών των Κ.Υ. (84%) συμφωνεί ότι θα πρέπει στη δουλειά του να τίθενται συγκεκριμένοι στόχοι και ανάλο171

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Δ. Γιαννόπουλος και συν

γες αμοιβές ανάλογα με την επιτυχία τους όπως: βραβεία, επιπρόσθετη άδεια, έπαινοι, χρήματα, εκπαιδευτικά ταξίδια κ.λπ., ενώ ανάλογο ποσοστό (83,8%) κρίνει απαραίτητη την αναγνώριση της καλής δουλειάς τους από τους προϊστάμενούς τους, με ιδιαίτερη αναφορά και παροχές στο πρόσωπό τους. Ενότητα Ζ’: Κίνητρα για την ανάπτυξη και την αυτοπραγμάτωση του ιατρικού προσωπικού – εκπαίδευση, μετεκπαίδευση. Το 90,7% και το 94,4% των γιατρών των Κ.Υ. θεωρούν σημαντικά κίνητρα την ανάπτυξη και την αυτοπραγμάτωση του ιατρικού προσωπικού των Κ.Υ. (εκπαίδευση, μετεκπαίδευση), καθώς και την διεύρυνση και τον εμπλουτισμό της εργασίας αντίστοιχα. Στην ενότητα Η που αφορά τα κίνητρα για τη διεύρυνση και τον εμπλουτισμό της εργασίας υπάρχει μια διασπορά των απαντήσεων, ενώ στην ενότητα Θ που αφορά τα κίνητρα για την κάλυψη των ατομικών και κοινωνικών αναγκών, το 84,4% των γυναικών κρίνει αναγκαία την ύπαρξη παροχών και διευκολύνσεων όπως λειτουργία νηπιακών σταθμών, χρόνος ανάπαυσης κατά την διάρκεια της εφημερίας κ.λπ., διαπιστώνοντας και εδώ μια στατιστικά σημαντική υπεροχή στις ηλικιακά νέες γυναίκες (p<0,005). Αξίζει, ωστόσο, να αναφερθεί ότι, στην ενότητα σχετικά με τα κίνητρα συμμετοχικής διοίκησης, συμμετοχή σε ομαδικές συναντήσεις για την συζήτηση εργασιακών προβλημάτων και την ανάπτυξη λύσεων στο Κ.Υ. κ.λπ, το 80,2% των γιατρών θεωρεί σημαντικό υποκινητικό παράγοντα τη συμμετοχή τους στη διαμόρφωση προτάσεων για βελτίωση του τρόπου εργασίας του Κ.Υ. και θεωρεί σημαντικό επίσης να λαμβάνεται υπόψη η γνώμη τους η κάποια καινοτόμος ιδέα τους στην κατεύθυνση αυτή. Κλείνοντας την παρουσίαση των αποτελεσμάτων στην ερώτηση «Ιεραρχήστε τα παραπάνω προβλήματα που συμβάλλουν στη δυσαρέσκεια από την εργασία σας και δημιουργούν αρνητικό κλίμα» (Διάγραμμα IV), εμφανίζεται ως πρώτη επιλογή η απάντηση «Χαμηλές αμοιβές», ακολουθεί η απάντηση «Έλλειψη προσωπικού» ενώ τελευταία βρίσκεται η απάντηση «Η έλλειψη κατανόησης από τους προϊσταμένους». Τέλος, σύμφωνα με την θεωρία ιεράρχησης των επίκτητων αναγκών 172

1. οι χαμηλές αμοιβές 2. η ένταση (φόρτος) εργασίας 3. η έλλειψη προσωπικού 4. η εξάντληση στις εφημερίες 5. η έλλειψη ανταπόκρισης της προσφοράς μας από την κοινωνία 6. η έλλειψη επικοινωνίας και ομαδικού πνεύματος 7. η έλλειψη κατανόησης από τους προϊσταμένους Διάγραμμα ΙV. Ιεράρχηση προβλημάτων που συμβάλλουν στη δυσαρέσκεια από την εργασία και δημιουργούν αρνητικό κλίμα.

του McClelland10, στην ερώτηση «Ιεραρχήστε τις παρακάτω κατηγορίες κινήτρων» (Διάγραμμα V) προκύπτει σαφέστατα ότι 1 στους 2 περίπου γιατρούς επιλέγουν τα κίνητρα αμοιβής της εργασίας.

1. κίνητρα αμοιβής της εργασίας 2. κίνητρα επίβλεψης και εποπτείας 3. κίνητρα διαπροσωπικών σχέσεων 4. κίνητρα περιβάλλοντος εργασίας 5. κίνητρα ασφάλειας κύρους 6. κίνητρα αναγνώρισης ιατρικού έργου-θετικής ενίσχυσης 7. κίνητρα για την ανάπτυξη και την αυτοπραγμάτωση των ιατρών Κ.Υ. (εκπαίδευση-μετεκπαίδευση) 8. κίνητρα για την διεύρυνση και τον εμπλουτισμό της εργασίας 9. κίνητρα για την κάλυψη ατομικών και κοινωνικών αναγκών 10. κίνητρα συμμετοχικής διοίκησης Διάγραμμα V. Ιεράρχηση κινήτρων.

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Δευτερευόντως άμεση προτίμηση υπάρχει στα κίνητρα ανάπτυξης και αυτοπραγμάτωσής τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι αυτές οι δύο κατηγορίες κινήτρων επελέγησαν ως πρώτες από το 62% των γιατρών. Συζήτηση Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων γίνεται φανερό ότι τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γιατροί είναι: οι χαμηλές αμοιβές, η έλλειψη προσωπικού, η εξάντληση στις εφημερίες και τέλος η έλλειψη επικοινωνίας και ομαδικού πνεύματος. Είναι ιδιαίτερα σημαντική η οικονομική ικανοποίηση του ιατρικού προσωπικού, διότι, όπως φαίνεται και από τη θεωρία του I. Adams, δεν είναι σπουδαίο το πόσα παίρνει κανείς αλλά το πόσα παίρνει σε σύγκριση με άλλους, που κάνουν παρόμοια εργασία. Είναι η κοινωνική ή η διαπροσωπική σύγκριση που είναι σπουδαία, όχι το απόλυτο ύψος των αμοιβών15. Η αναγνώριση, η ανάπτυξη και η αυτοπραγμάτωση αφορούν εσωτερικούς παράγοντες της εργασίας και, όπως αναμένεται και φαίνεται και από άλλες μελέτες που αφορούν το υγειονομικό προσωπικό18, είναι σημαντικοί υποκινητικοί παράγοντες. Επίσης, σε περιόδους οικονομικής αβεβαιότητας, το εξωτερικό περιβάλλον επιβάλλει την ανάγκη της ασφάλειας, επιτακτική για τους εργαζόμενους. Και στην εργασία μας η διεύρυνση της απασχόλησης είναι σημαντικός παράγοντας υποκίνησης, επιτρέποντας στον εργαζόμενο την απόκτηση νέων γνώσεων, ικανοτήτων, εμπειριών και δραστηριοτήτων. Αυτό συντελεί όχι μόνο στην υποκίνηση και την αύξηση της απόδοσης, αλλά και στην πρόληψη της επαγγελματικής εξουθένωσης19. Δημιουργείται μια κατάσταση ‘υποαμειβόμενης’ ανισότητας στα Κ.Υ., λόγω του ότι οι γιατροί νιώθουν αδικημένοι σε σχέση με τον μισθό των άλλων εργαζομένων. Ο σεβασμός της προσωπικότητας στο χώρο εργασίας αποτελεί, όπως και σε άλλες μελέτες, έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες υποκίνησης των εργαζομένων16. Το γεγονός ότι οι ειδικά οι γυναίκες θεωρούν απαραίτητο τον σεβασμό προς το πρόσωπό τους από τους ασθενείς, στο χώρο εργασίας τους, προφανώς οφείλεται στην επίπτωση που παρουσίασε η μακροχρόνια διαδικασία αποδοχής της ισότητας των δύο φύλων στο ιατρικό λειτούργημα. Το θέμα

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

της χαμηλής κοστολόγησης των προσφερόμενων υπηρεσιών υγείας έχει τεθεί στην πρώτη θέση της δυσαρέσκειας του προσωπικού πιθανώς και λόγω σύγκρισης με τον μέσο όρο των αντίστοιχων αμοιβών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιπλέον αίσθηση προκαλεί ότι η έλλειψη κατανόησης από τους προϊσταμένους ευρίσκεται στην τελευταία θέση του αντίστοιχου πίνακα, ίσως λόγω της εργασιακής αποξένωσης και στους μικρούς ακόμα χώρους. Από την περαιτέρω ανάλυση φαίνεται, ότι οι μεγαλύτεροι ηλικιακά γιατροί με πάνω από 20 έτη προϋπηρεσίας, δεν θεωρούν τόσο σημαντικά προβλήματα το φόρτο εργασίας, το συνεχές ωράριο και την έλλειψη ομαδικού πνεύματος. Αυτό είναι αναμενόμενο λόγω της ιδιαίτερης μεταχείρισης και των θέσεων που λάμβαναν στον Υγειονομικό χάρτη επιμελητές Α΄, αναπληρωτές διευθυντές, διευθυντές, όπως και όλοι οι εργαζόμενοι με πολλά χρόνια υπηρεσίας. Συνοψίζοντας από την ανάλυση των απαντήσεων των ερωτηματολογίων που αφορούν στην υποκίνηση του ιατρικού προσωπικού γίνονται φανερά τα παρακάτω: Ένα σημαντικά υψηλό ποσοστό γιατρών και ιδιαίτερα αυτοί με τη μεγαλύτερη προϋπηρεσία, θεωρεί ότι είναι αναγκαία η αύξηση των οικονομικών αποδοχών. Το γεγονός αυτό εξηγείται πιθανώς από τις αυξημένες οικογενειακές υποχρεώσεις και τις προσδοκίες αυτής της υποομάδας εργαζομένων. Ακόμα, οι ιατροί δεν θεωρούν ότι αμείβονται δίκαια αν συγκριθούν οι αμοιβές τους με αυτές άλλων εργαζομένων στο δημόσιο. Η αναγνώριση και αυτοπραγμάτωση των γιατρών των Κ.Υ. είναι σημαντικοί υποκινητικοί παράγοντες που αφορούν στην επιστημονική εξέλιξή τους. Η υφιστάμενη κατάσταση στην Π.Φ.Υ. του Ε.Σ.Υ. στην χώρα μας κρίνεται ανεπαρκής. Οι ελλείψεις που παρουσιάζουν τα Κ.Υ. που έχουν αναπτυχθεί σε αγροτικές περιοχές στη χώρα μας, τόσο στην οργάνωση των υπηρεσιών υγείας όσο και στην παροχή ολοκληρωμένης φροντίδας με τη μορφή πρόληψης της νόσου και γενικότερα προαγωγής της υγείας γίνεται πολλές φορές αντικείμενο συζητήσεων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης20. Η αποκλειστική απασχόληση των γιατρών Π.Φ.Υ. στην περίθαλψη και η μη εμπλοκή τους σε προγράμματα πρόληψης και προαγωγής υγείας του πληθυσμού, η απορρόφησή τους στη συνταγογράφηση, η μη χρησιμοποίηση από μέρους τους των κατευθυντήριων οδηγιών προσδιορίζουν αρνητικά την άσκηση ιατρικής στο χώρο της Π.Φ.Υ. στην Ελλάδα21. 173

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Με δεδομένο ότι η υποκίνηση είναι μια δυναμική διαδικασία που μεταβάλλεται συχνά από εξωγενείς και εσωτερικούς προσωπικούς παράγοντες, μια δέσμη παροχών θα πρέπει να τροποποιείται και να αναπροσαρμόζεται ανάλογα, ώστε να καλύπτει τις προκύπτουσες ανάγκες. Βέβαια, η πολιτική αυτή αφορά μέτρα στα πλαίσια του μικρόκοσμου του Κ.Υ. και λιγότερο στα πλαίσια μιας γενικότερης πολιτικής του αρμόδιου Yπουργείου Υγείας. Η επιλογή των κατάλληλων μέτρων υποκίνησης δεν είναι απλή υπόθεση. Τα διευθυντικά στελέχη θα πρέπει να δύνανται να αντιλαμβάνονται τις ανάγκες, προσδοκίες, αξίες των ιατρών, να χρησιμοποιούν αποτελεσματικές δεξιότητες επικοινωνίας και τέλος να γνωρίζουν και να κατανοούν τις επιστημονικές θεωρίες των κινήτρων της εργασιακής συμπεριφοράς. Διαθέτοντας όλα τα παραπάνω προσόντα, θα είναι σε θέση να εντοπίζουν τα κίνητρα του προσωπικού, ώστε να συνθέτουν και να εφαρμόζουν τις κατάλληλες τεχνικές υποκίνησης. Η αποτελεσματική υποκίνηση μπορεί να οδηγήσει στην αύξηση της ικανοποίησης των ασθενών και των συνοδών, μπορεί να βελτιώσει το επίπεδο της αναγνώρισης της προσφοράς του ιατρού και του κύρους του ιατρικού επαγγέλματος. Η υποκίνηση του ιατρικού δυναμικού αποτελεί σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης του υγειονομικού συστήματος και συνδέεται άμεσα με την παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών υγείας. Ο εμπλουτισμός της εργασίας έλκει την καταγωγή του από τη θεωρία του Herzberg. Η λογική συνίσταται στο ότι εργασίες που απαιτούν περισσότερη πρωτοβουλία, αυτενέργεια και ευθύνη είναι πιο ενδιαφέρουσες και περισσότερο ‘προκλητικές’. Έτσι, θα πρέπει οι εργασίες να ‘εμπλουτίζονται’ ώστε οι εργαζόμενοι να αισθάνονται περισσότερο ευχαριστημένοι και συνεπώς να παρακινούνται πιο πολύ, για να βελτιώσουν την απόδοσή τους15,22. Παρόλο που στην ποιότητα υπηρεσιών υγείας άλλοτε χρησιμοποιείται σαν κριτήριο ο βαθμός ικανοποίησης των χρηστών υγείας23 και άλλοτε σύνολο κριτηρίων που αφορούν αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα, προσβασιμότητα, ικανοποίηση ασθενών, επιστημονική αρτιότητα, ασφάλεια δαιδικασιών24, εν τούτοις και τα δύο αυτά έχουν άμεση σχέση με τους λειτουργούς υγείας25. Παρακάτω διατυπώνεται μια δέσμη προτάσεων για την αναβάθμιση του ιατρικού επαγγέλματος και κατά συνέπεια και των υπηρεσιών υγείας που μπορεί και πρέπει να προσφέρει ένα 174

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Κ.Υ. όπως: - Αναπροσαρμογή του μισθολογίου ώστε να ανταποκρίνεται στις πραγματοποιηθείσες σπουδές και στις βιοτικές ανάγκες των γιατρών των Κ.Υ. - Πρόσληψη προσωπικού και επίλυση του θέματος των εξουθενωτικών ρυθμών εφημερίας – ωραρίου χωρίς ρεπό. - Βελτίωση του περιβάλλοντος εργασίας και των φυσικών συνθηκών του, ενίσχυση των Κ.Υ. με σύγχρονο ιατροτεχνικό εξοπλισμό. - Δυνατότητα αξιοποίησης ειδικών γνώσεων – δεξιοτήτων διαμέσου προώθησης νεωτεριστικών πρωτοβουλιών, όπως δημιουργία επιπλέον τμημάτων σύμφωνα με ειδικά ενδιαφέροντα (π.χ. σπειρομετρίας κ.ά.). - Δημιουργία ομάδων εργασίας, οριζόντια διερεύνησή της με ποικιλία καθηκόντων, κάθετη επέκτασή τους με εκχώρηση αρμοδιοτήτων, ενθάρρυνση ανίχνευσης σφαλμάτων και ατελειών ή προβλημάτων. - Παραχώρηση ηθικών κινήτρων (ανατροφοδότηση ποιότητας – βραβεύσεις συνόλου δραστηριοτήτων – χορήγηση εύφημου μνείας σε ομάδες συνεργατών – αναφορές ονομάτων διακριθέντων στα Μ.Μ.Ε. κ.ά.). - Ενίσχυση της έρευνας, προτεραιότητα συμμετοχής σε μεταπτυχιακά προγράμματα ιατρών Κ.Υ. αγροτικών περιοχών, ενθάρρυνση συμμετοχής τους σε συνέδρια, επιβράβευσης πολυετούς υπηρεσίας και διακρίσεων, εφαρμογή τακτικών προγραμμάτων επιμόρφωσης προσωπικού. - Λήψη μέτρων για κάλυψη ατομικών και κοινωνικών αναγκών (βρεφονηπιακού σταθμού – βράβευση ειδικών δεξιοτήτων σε λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική – επιτέλεση κοινωνικών εκδηλώσεων ειδικά σε σύνδεση με επίτευξη κάποιων στόχων. - Η τιμωρία θα πρέπει να χρησιμοποιείται με φειδώ και με επίγνωση της αντίθεσης που επιβάλλουν οι αρχές της ομοιομορφίας και της ελαστικότητας. Συμπερασματικά: η επιστημονική καταξίωση και οι ικανοποιητικές για την εργασία τους αμοιβές καταγράφονται ως πρώτες επιλογές για τους γιατρούς των Κ.Υ. και ταυτόχρονα ως τα σημαντικότερα κίνητρα αποδοτικότητας στις υπηρεσίες παροχής Π.Φ.Υ. στη χώρα μας. Οι managers έχουν λίγες μεθόδους στη διάθεσή τους ώστε να

Δ. Γιαννόπουλος και συν

επηρεάσουν τους ιατρούς των Κ.Υ. και να διαμορφώσουν την συμπεριφορά τους αυτή με δεδομένο την συνεχώς μειωμένη διάθεση κονδυλίων για την υγεία γενικότερα και ιδιαιτέρα για τις δομές υπηρεσιών παροχής Π.Φ.Υ.

Βιβλιογραφία 1. Κουτούζης Μ, Δικαίος Κ, Πολύζος Ι, κ.ά. Βασικές Αρχές Διοίκησης Διαχείρισης (management) Υπηρεσιών Υγείας. ΕΑΠ, Πάτρα, 1999. 2. Dunham RB, Pierce JL. Management’, Scott, Fozesmanand Company, Glenview, IL, 1998. 3. Μάρκοβιτς Γ. Διοίκηση Ανθρώπινου Δυναμικού, Παρακίνηση - Εξουσία, USP, Θεσσαλονίκη, 2002. 4. Καραπούλιος Δ. Η υποκίνηση προσωπικού στο Δημόσιο Νοσοκομείο. Επιθεώρηση Υγείας, 16: 95, 2005. 5. Maslow A. Motivation and Personality, 2nd ed, Harper and Row, New York, 1970. 6. Herzberg F. Work and the nature of Man’, World Publishing Company, Cleveland, 1999. 7. Ζαβλανός Μ. Μάνατζμεντ, Αθήνα, 1998. 8. Krowinski WI, Steiber SR. Measuring and Managing Patient Satisfaction (2nd ed.) Chicago: American Hospital Publishing, 1998. 9. American Statistical Association. How to conduct Pre testing Section on Survey Research Methods’Alexandria, USA, 1999. 10. McClelland C. Human Motivation, Illinois, 1998. 11. Kivimaki M, Voutilainen P, Koskinen P. Job enrichment work motivation and Job Satisfaction in hospital wards: Τesting the Job Model Journal of Nursing Management. 3:87-91, 1999. 12. Kreitner R. Mamagement’ 6th ed. Houghton Mifflin, Boston, 1999. 13. Hammer CW. Organizational Behavior and Management: a contingency approach’ St. Clair Press,

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Chicago, 1974. 14. Hatfield JD, Miles EW. A New Perspective on Equity Theory’ Academy of management Review, 12, 1987. 15. Χυτήρης Λ. Οργανωσιακή συμπεριφορά, η ανθρώπινη συμπεριφορά σε οργανισμούς και επιχειρήσεις, Interbooks, Αθήνα, 2001. 16. Montana P, Charnov BH. Μάνατζμεντ, Αθήνα, 2001. 17. Smith GP. Motivation στο W. Tzacey (ed), Human resources management and development Hand Book, 2nd ed, 1994. 18. Σπυράκη Χ. και συν. Η υποκίνηση του νοσηλευτικού προσωπικού και ο ρόλος του στην ποσοτική και ποιοτική αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας. Διαχειριστικά και οικονομικά ζητήματα του Υγειονομικού Τομέα, 6ο Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο Management Υπηρεσιών υγείας. Εκδ. Mediforce, Αθήνα, 2005. 19. Λανάρα ΒΑ. Διοίκηση Νοσηλευτικών Υπηρεσιών, Θεωρητικό και Οργανωτικό Πλαίσιο, Αθήνα, 1994. 20. Λιονής Χ, Μερκούρης ΜΠ. Απόψεις για τη σημερινή κατάσταση στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας και προτάσεις για τη βελτίωσή της. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 12:7-9, 2000. 21. Λιονής Χ, Μερκούρης ΜΠΠ. Η Γενική/Οικογενειακή Ιατρική σε σταυροδρόμι: Προϋποθέσεις απαραίτητες για την εδραίωσή της στην Ελλάδα. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 13:8-9, 2001. 22. Mckee M. For debate – does health care saves lives? Croat Med J. 40:123-128, 1999. 23. Denabedian A. The definition of quality and approaches toits assessment. Health Administration Press, Ann Arbot, 1980. 24. Scott I, Campell D. Health service research: what is it and what does it offer? Inter Med J, 32:91-99, 2002. 25. Τούντας Γ, Οικονόμου ΑΝ. Αξιολόγηση υπηρεσιών και συστημάτων υγείας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 24:7-21, 2007.

175

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Δ. Γιαννόπουλος και συν

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER

Primary Heatlh Care, Volume 20, Number 4, 176-190, 2008 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 20, Τεύχος 4, 176-190, 2008

Επιδημιολογική μελέτη και σύγκριση του φαινόμενου της ενδο-οικογενειακής βίας μεταξύ μιας αγροτικής και μιας ημι-αστικής περιοχής του νομού Ηρακλείου Κρήτης Θ. Βασιλόπουλος, Ι. Τσιλιγιάννη, Ν. Τσακουντάκης, Γ. Αρσένη, Ε. Λιουδάκη, Κ. Παυλάκη, Ε. Τροχανατζή

Περίληψη Σκοπός: Σκοπός της έρευνας ήταν η καταγραφή περιστατικών ενδο-οικογενειακής βίας σε μία ‘κλειστή’ αγροτική περιοχή και μία τουριστική ημιαστική περιοχή της ελληνικής περιφέρειας, την Αγ. Βαρβάρα και τα Μάλια αντίστοιχα, καθώς και η σύγκριση των αποτελεσμάτων. Πληθυσμός μελέτης-Μέθοδος: Η έρευνα διεξήχθη το χρονικό διάστημα Ιουνίου 2006 – Ιανουαρίου 2008. Μελετήσαμε επιλεγμένο δείγμα 84 γυναικών στην Αγ. Βαρβάρα και 43 στα Μάλια ηλικίας 18 – 60 ετών, που υπήρξαν θύματα ενδο-οικογενειακής βίας, με τη μέθοδο των προσωπικών συνεντεύξεων και ερωτηματολογίου. Αποτελέσματα: Παρατηρήθηκε ότι το 93% των ερωτηθέντων γυναικών στα Μάλια και το 48,8 % στην Αγ. Βαρβάρα γνώριζαν την ύπαρξη περιστατικού βίας στο συγγενικό/ φιλικό περιβάλλον τους και το 51,2% και 77,4% αντίστοιχα θα αντιδρούσαν παθητικά. Η πλειοψηφία των γυναικών (72,1% Μάλια και 85,7% Αγ. Βαρβάρα) θεωρούν τον εαυτό τους υπεύθυνο για την άσκηση βίας εις βάρος τους. Το 55,9% των γυναικών στα Μάλια δηλώνουν ότι έχουν υπάρξει μάρτυρες και το 53,4% θύματα ενδο-οικογενειακής βίας κατά την παιδική ηλικία. Τα αντίστοιχα ποσοστά στην Αγ. Βαρβάρα είναι 79,7% και 58,4%. Στα Μάλια 65,1% των γυναικών, αναγνωρίζουν ως πραγματικά βίαιη συμπεριφορά και την άσκηση λεκτικής/ψυχολογικής βίας από το σύζυγο /σύντροφο τους, ενώ στην Αγ. Βαρβάρα το αντίστοιχο ποσοστό είναι μόλις 17,9%. Συμπεράσματα: Παρά τις διαφορετικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που υπάρχουν στις δύο περιοχές, το φαινόμενο της ενδο-οικογενειακής βίας λαμβάνει εξίσου μεγάλες διαστάσεις Ωστόσο, οι γυναίκες στα Μάλια φαίνονται περισσότερο ενημερωμένες και συνειδητοποιημένες γύρω από το θέμα, με την πλειοψηφία αυτών να αναγνωρίζουν τη λεκτική/ψυχολογική κακοποίηση ως μορφή βίας, σε αντίθεση με τις γυναίκες στην Αγ. Βαρβάρα. Οι γιατροί της Π.Φ.Υ. θα πρέπει να είναι ευαισθητοποιημένοι, να καταγράφουν και να στηρίζουν τις γυναίκες-θύματα, να αναζητούν συνεργασία με συμβουλευτικά κέντρα, φορείς στήριξης και τοπικές αρχές.

Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Κέντρο Υγείας Βάρδας-Ηλείας, 1Ιατρός Γενικής Ιατρικής Επιμελητής Α’ Κ. Υ. Βάρδας-Ηλείας, 2Ειδικευόμενη Γενικής Ιατρικής Κ.Υ. Βάρδας –Ηλείας, 3 Καθηγητής-Σύμβουλος Ε.Α.Π.

176

Εισαγωγή Η ενδο-οικογενειακή βία1, διαχρονικό φαινόμενο στις σχέσεις των δύο φύλων, αποτελεί στις μέρες μας ένα αναγνωρισμένο κοινωνικό πρόβλημα και πεδίο μελέτης για τους κοινωνικούς επιστήμονες, τους ιατρούς, και τους ειδικούς στο χώρο της ψυχικής υγείας2. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθορίστηκε από τον ορισμό που έχει προταθεί από τη Δανία και έγινε αποδεκτός από τα υπόλοιπα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Κάθε σωματική, σεξουαλική, συναισθηματική, ή ψυχολογική βία και οικονομικός έλεγχος που ασκείται σε βάρος του θύματος από τον τωρινό ή πρώην σύζυγο ή από το σύντροφο ή άλλα μέλη της οικογένειας3. Λέξεις κλειδιά (Mesh Hellas): ενδοοικογενειακή βία, λεκτική/ψυχολογική κακοποίηση, γυναίκες-θύματα Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 20ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής (Κυλλήνη, 30 Απριλίου-4 Μαΐου 2008) και έλαβε βραβείο από την επιτροπή Αξιολόγησης. Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Θ. Βασιλόπουλος, Κ.Υ. Αγ. Βαρβάρας, T.K. 70003 Αγία Βαρβάρα Ηρακλείου Κρήτης, Tηλ. 2894340118, e-mail: thvasilop@yahoo. gr.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Δ. Γιαννόπουλος και συν Epidemiological study and comparison of the phenomenon of domestic violence between a rural and a semi-urban area of Heraclion, Crete. T. Vasilopoulos, I. Tsiligianni, N. Tsakountakis, G. Arseni, I. Lioudaki, K. Paulaki, I. Troxanatzi Summary Aim: The aim of this study was the registration of the cases of domestic violence in two communities in Crete, namely a closed rural society, Aghia Barbara and a semiurban tourist centre Mali, with comparison between the two populations. Methods and population: The study was conducted during the period June 2006- January 2008. With the method of personal interviews, 84 women, aged 18-60 years old, all victims of domestic violence, were questioned in Aghia Barbara and Malia. Results: Of the women interviewed, 93% of those in Aghia Barbara and 48.8% of those in Malia, were aware of cases of domestic violence in their familial/societal environment and 51.2% and 77.4% respectively, would remain passive. The majority of women (72.1% of those from Malia, 85.7% of those from Aghia Barbara) considered themselves responsible for the exertion of violence on them. Regarding early exposure to violence, 55.9% of the women in Malia indicated that they had been witnesses to, and 53.4% victims of domestic violence in their childhood. The corresponding proportions in Aghia Barbara were 79.7% and 58.4%. In Malia, 65.1% of women identified the exertion of verbal/psychological violence as cruelty, whereas in Aghia Barbara the corresponding proportion was only 17.9%. Conclusions: Despite the socioeconomic differences between the two areas, the phenomenon of domestic violence is widespread in both Malia and Aghia Barbara. However, the women in Malia appeared to be more aware of the problem, and the majority of them consider verbal/psychological maltreatment to be a form of violence, unlike the women in Aghia Barbara. General Practitioners should be aware of the extent of the problem and become mobilized to identify, record and support women-victims, in cooperation with the appropriate advisory centres, and local social services Key words: Domestic violence, verbal/psychological maltreatment, womenvictims

Τα είδη της ενδοοικογενειακής βίας Ως βία νοείται η όποια σωματική, λεκτική και ψυχολογική ή συναισθηματική βίαιη συμπεριφορά, ο εξαναγκασμός και η παραμέληση ανεξάρτητα από το αν είναι επαναλαμβανόμενη ή λαμβάνει χώρα μία μόνο φορά4. Η σωματική βία κυμαίνεται από ένα λάκτισμα, έως σοβαρές κακώσεις, μέχρι και ανθρωποκτονία3,5. Η ψυχολογική-συναισθηματική βία, κυμαίνεται από ταπείνωση έως σοβαρή ψυχολογική βλάβη και έκπτωση του θύματος στην κοινωνική του λειτουργικότητα3,5. Η λεκτική βία αφορά ένα φάσμα συμπεριφορών από φωνές, ύβρεις, έως λεκτικό εξευτελισμό, απειλές και τρομοκράτηση του θύματος3,5. Ο εξαναγκασμός αφορά στην υποχρέωση του θύματος σε σεξουαλική επαφή παρά τη θέλησή του. Τέλος, η παραμέληση αφορά στη στέρηση βασικών και θεμελιωδών δικαιωμάτων του θύματος3.

Η κατάσταση στην Ελλάδα Το φαινόμενο της ενδο-οικογενειακής βίας δεν είχε μέχρι πρόσφατα μελετηθεί συστηματικά και επιστημονικά, παρά το γεγονός ότι έχει λάβει και στη χώρα μας ανησυχητικά μεγάλες διαστάσεις6,7. Η Πανελλαδική Επιδημιολογική Έρευνα με θέμα «Ενδο-οικογενειακή βία κατά των γυναικών» που εκπόνησε το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.) το 2003 αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια περιγραφής της έκτασης, της φύσης και των διαστάσεων της βίας κατά των γυναικών μέσα στην ελληνική οικογένεια2. Μέχρι σήμερα, το ρόλο του ειδικού έπαιζαν μόνο οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, χωρίς ωστόσο να μπορούν να καλύψουν όλες τις υπάρχουσες ανάγκες3. Πρόσφατα, κινητοποιήθηκε αισθητά και ο κρατικός μηχανισμός, με τον νόμο που ψηφίστηκε κατά της ενδοοικογενειακής βίας8. Σκοπός

Στόχος της παρούσας έρευνας είναι η καταγραφή των περιστατικών της ενδο-οικογενειακής βίας στη Κρητική περιφέρεια, σε μία κλειστή, αγροτική περιοχή, την Αγ. Βαρβάρα, καθώς και σε μια τουριστική περιοχή, τα Μάλια, και η σύγκριση των αποτελεσμάτων, ώστε να προσδιοριστούν οι παράγοντες κινδύνου αλλά και προστασίας και να προταθούν κατάλληλες στρατηγικές για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Η μελέτη αυτή αποτελεί μια πρώτη απόπειρα προσέγγισης του προβλήματος της ενδο-οικογενειακής βίας από την πλευρά της Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης, στις περιοχές αυτές του Ηρακλείου. Πληθυσμός μελέτης και μέθοδος Η παρούσα επιδημιολογική μελέτη διεξήχθη κατά το χρονικό διάστημα Ioύνιος 2006 - Ιανουάριος 2008, με τη συνεργασία του Κ.Υ. Αγ. Βαρβάρας Ηρακλείου Κρήτης, και του Π.Ι. Μαλίων. Ο πληθυσμός της μελέτης μας αποτελείται από 127 γυναίκες, 177

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

84 της περιοχή ευθύνης Κ.Υ. Αγ. Βαρβάρας και 43 του Π.Ι. Μαλίων, ηλικίας 18-60 ετών, για τις οποίες υπήρξε αναφορά (είτε από τις ίδιες, είτε από τρίτους) ότι κακοποιούνται, ή κακοποιήθηκαν στο παρελθόν από το σύζυγο/σύντροφό τους, ή κατά την προσέλευσή τους στα ιατρεία για παροχή πρώτων βοηθειών μετά από αναφερόμενο επεισόδιο βίας από τις ίδιες. Στα πλαίσια της έρευνας, αναζητήθηκαν και καταγράφηκαν πληροφορίες σχετικά με τα περιστατικά λεκτικής/ψυχολογικής, σωματικής και σεξουαλικής βίας με θύματα τις γυναίκες και δράστη το σύζυγο/σύντροφό τους, την αναγνώριση ή μη των μορφών βίας, το ιστορικό προηγούμενης βίας στην παιδική ηλικία ή/ και σε προηγούμενες σχέσεις των γυναικών, την έμμεση γνώση περιστατικών ενδο-οικογενειακής βίας με θύματα γυναίκες από το συγγενικό και φιλικό περιβάλλον τους, καθώς τη στάση και τους τρόπους αντίδρασής των γυναικών απέναντι στην ενδο-οικογενειακή βία. Για τη συλλογή των στοιχείων σχεδιάστηκε ερωτηματολόγιο με βάση τους τομείς της έρευνας που κρίθηκε σκόπιμο να μελετηθούν, έπειτα από ανασκόπηση της βιβλιογραφίας1,7,9-13. Για τη δημιουργία του εργαλείου αυτού, στηριχτήκαμε στη μελέτη του Κ.Ε.Θ.Ι. και στα αντίστοιχα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την εκπόνησή της, καθώς και σε άλλες μελέτες πάνω στο ίδιο θέμα2,9-12,14-26. Συγκεκριμένα, οι ερωτήσεις διαρθρώθηκαν με βάση τις εξής θεματικές ενότητες: Α) Κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά της ερωτώμενης και του συζύγου/συντρόφου Β) Ποιότητα των σχέσεων στο ζευγάρι και την οικογένεια. Γ) Περιγραφή ενδεχόμενου περιστατικού βίας. Δ) Αντιλήψεις και στάσεις των ερωτώμενων σχετικά με την ενδο-οικογενειακή βία. Ε) Ιστορικό βίας στην οικογένεια προέλευσης (ως μάρτυρας ή θύμα), ή σε προηγούμενες σχέσεις της ερωτώμενης. Προκειμένου για τη διεξαγωγή της μελέτης, υπήρξε άριστη και στενή συνεργασία μεταξύ των ιατρών του Κ.Υ. Αγ. Βαρβάρας και του Π.Ι. Μαλίων, μιας ομάδας φοιτητών ιατρικής, και των μελών της υπηρεσίας «Βοήθεια στο Σπίτι». Η συλλογή των στοιχείων έγινε με τη μέθοδο των προσωπικών συνεντεύξεων, οι οποίες προτιμήθηκε να πραγματοποιηθούν από τους ιατρούς, εξαιτίας του κλίματος αυξημένης εμπιστοσύνης 178

Δ. Γιαννόπουλος και συν

που προϋπήρχε μεταξύ αυτών και της πλειοψηφίας των ασθενών-γυναικών. Επίσης, οι γυναίκες ενημερώθηκαν εκτενώς για τον σκοπό της μελέτης και των ερωτήσεων και διαβεβαιώθηκαν για την διατήρηση της ανωνυμίας τους (αποφυγή έγγραφης συγκατάθεσης). Με τον τρόπο αυτό εδραιώθηκε περισσότερο και διασφαλίστηκε η εμπιστοσύνη των κακοποιημένων γυναικών στο πρόσωπο του γιατρού τους. Ορισμένα στοιχεία αποκτήθηκαν ή επαληθεύτηκαν από μαρτυρίες στενών συγγενικών προσώπων, διασφαλίζοντας έτσι την αξιοπιστία της πληροφορίας13,28. Η επεξεργασία των στοιχείων έγινε με απλή στατιστική ανάλυση. Αναφορικά με το προφίλ των γυναικών, οι 84 γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε μια κλειστή κοινωνία ορεινής, αγροτικής περιοχής. Η πλειοψηφία τους ανήκε στα μεσαία και κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, είχε μέτριου επιπέδου μόρφωση και σε ότι αφορά στην εργασία τους, ήταν του τύπου της ημιαπασχόλησης. Μεγάλωσαν σε έντονα πατριαρχικές οικογένειες. Οι περισσότερες από αυτές είχαν υπάρξει μάρτυρες σκηνών βίας- αν όχι θύματα- στα παιδικά τους χρόνια. Είχαν αποδεχθεί το μοντέλο του άνδρα-αρχηγού, και η θέση τους στην οικογένειά τους ήταν υποτελής. Όφειλαν, βάσει, των κανόνων της κοινωνίας τους, να μένουν σπίτι τις ώρες εκτός εργασίας και να ασχολούνται αποκλειστικά με τα παιδιά -αν υπήρχαν-, ενώ ανά πάσα στιγμή έπρεπε να εκπληρώνουν τις επιθυμίες-διαταγές του άνδρα τους, ο οποίος ασχολούνταν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα με αγροτικά και κτηνοτροφικά επαγγέλματα. Αυτές ήταν ουσιαστικά οι αρχές τις οποίες τους εμφύσησαν από παιδιά. Οι 43 γυναίκες της περιοχής ευθύνης του Π.Ι. Μαλίων, ζούσαν σε μια τουριστική και ιδιαίτερα εύπορη περιοχή, όπου η επαφή των ντόπιων με τις μεγάλες μάζες τουρισμού κάθε χρόνο, έχει επηρεάσει τον τρόπο ζωής και αντιμετώπισης των διαπροσωπικών σχέσεων. Οι περισσότεροι κάτοικοι της περιοχής, άντρες και γυναίκες, ασχολούνταν με τα τουριστικά επαγγέλματα. Οι γυναίκες της μελέτης μας, είχαν αρκετά καλό επίπεδο μόρφωσης, δούλευαν συνήθως με πλήρη απασχόληση και συχνά ήταν οικονομικά ανεξάρτητες. Παρά το πατριαρχικό, και εδώ, μοντέλο των οικογενειών, ο ρόλος του αυταρχικού άντρα-αρχηγού, παρατηρούνταν λιγότερο συχνά. Αξίζει να αναφέρουμε ότι στα Μάλια η συχνότητα των διαζυγίων ήταν εντυπωσιακά μεγαλύτερη από εκείνη στην Αγ. Βαρβάρα.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Ερωτηματολογιο 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Ηλικία Οικογενειακή κατάσταση Μορφωτικό επίπεδο Αριθμός παιδιών Σχέση εργασίας της γυναίκας και του συζύγου/συντρόφου Λόγοι της «σύγκρουσης» , διαμάχης με το σύζυγο/σύντροφο Ποιες συμπεριφορές αντιλαμβάνονται ως πράξεις βίας των συζύγων/συντρόφων Πράξεις σωματικής βίας ΑΡΠΑΓΜΑ

ΓΡΑΤΣΟΥΝΙΣΜΑ

ΧΑΣΤΟΥΚΙ

ΠΝΙΞΙΜΟ

ΣΦΙΞΙΜΟ

ΤΡΑΒΗΓΜΑ ΜΑΛΛΙΩΝ

ΚΛΩΤΣΙΑ

ΑΛΛΟ ΛΑΚΤΙΣΜΑ

ΤΣΙΜΠΗΜΑ

ΣΤΡΙΨΙΜΟ ΧΕΡΙΩΝ

ΓΡΟΘΙΑ

ΧΡΗΣΗ ΟΠΛΩΝ

ΣΠΡΩΞΙΜΟ

ΔΑΓΚΩΜΑ

ΚΑΨΙΜΟ

ΧΡΗΣΗ ΑΛΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ

9. Πράξεις σεξουαλικής βίας ΕΝΟΧΛΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΙΚΑ ΑΓΓΙΓΜΑΤΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΑΛΛΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΣΕΞΟΥΑΚΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΠΟΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΘΕΛΗΣΗ ΣΑΣ ΔΙΑΚΟΠΗ ΥΠΝΟΥ ΚΑΙ ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΥ ΣΑΣ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΔΤΣΑΡΕΣΚΕΙΑ- ΑΠΕΧΘΕΙΑ

10. Πράξεις συναισθηματικής/ψυχολογικής βίας ΒΡΙΣΙΕΣ, ΧΥΔΑΙΟΛΟΓΙΑ κλπ

ΣΤΕΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΖΩΗΣ

ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΠΑΞΙΩΣΗ, ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ

ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΓΓΕΝΙΚΟ ΚΑΙ ΦΙΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΠΡΟΣΒΟΛΕΣ, ΑΠΑΞΙΩΣΗ κλπ

ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΑΠΟΨΕΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΣΤΑ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ Ή ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ

ΠΛΗΡΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΞΑΡΤΗΣΗ

ΕΛΕΓΧΟΣ ΠΡΑΞΕΩΝ, ΣΥΝΑΝΑΣΤΡΟΦΩΝ κ.λπ. ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΕΠΙΒΟΛΗ ΑΠΟΨΕΩΝ

ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΥΝΕΧΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗ ΕΥΘΥΝΩΝ, ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ, ΕΝΟΧΩΝ ΣΕ ΕΣΑΣ

11. Αξιολόγηση της σοβαρότητας πράξεων βίας από τους συζύγους/συντρόφους 12. Χρονικό διάστημα συμβίωσης με τον σύζυγο/σύντροφο 13. Χρονικό διάστημα γνωριμίας πριν τη σοβαρή δέσμευση 14. Έμμεση γνώση ενδοοικογενειακής βίας στο συγγενικό/φιλικό περιβάλλον 15. Δυνητική αντίδραση στην ενδοοικογενειακή βία του συγγενικού/φιλικού περιβάλλοντος 16. Δυνητική αντίδραση των ιδίων σε περίπτωση άσκησης βίας του συζύγου/συντρόφου 17. Φορέας ή πρόσωπο που θα απευθυνόταν σε περίπτωση ενδοοικογενειακής βίας 18. Μαρτυρίες/παραστάσεις οικογενειακής βίας των γονέων κατά την παιδική ηλικία 19. Αναφορά ύπαρξης ενδοοικογενειακής βίας με θύματα τις ίδιες κατά την παιδική ηλικία 20. Προηγούμενες σχέσεις 21. Άσκηση οποιασδήποτε μορφής βίας κατά τη διάρκεια προηγούμενων σχέσεων 22. Είδος αντίδρασης στην άσκηση οποιασδήποτε μορφής βίας κατά τη διάρκεια προηγούμενων σχέσεων 23. Πώς χαρακτηρίζουν οι ίδιες το είδος συμπεριφοράς του συζύγου/συντρόφου 24. Ύπαρξη παρουσίας παιδιών της οικογένειας στα περιστατικά οικογενειακής βίας 25. Είδος αντίδρασης των παρόντων παιδιών της οικογένειας κατά τη διάρκεια των επεισοδίων της ενδοοικογενειακής βίας 26. Βίαιη συμπεριφορά συζύγου/συντρόφου υπό την επήρεια αλκοόλ ή άλλων εθιστικών ουσιών 27. Ύπαρξη τραυματισμού , το είδος αυτού και η ανάγκη άμεσης ιατρικής βοήθειας ως αποτέλεσμα άσκησης οικογενειακής βίας 28. Αίσθηση υπευθυνότητας βίαιης συμπεριφοράς του συζύγου/συντρόφου 29. Ύπαρξη σκέψεων «εκμυστήρευσης» της βίαιης συμπεριφοράς του συζύγου/συντρόφου 30. Φορείς/Πρόσωπα στα οποία θα εκμυστηρευόταν την άσκηση βίαιης συμπεριφοράς του συζύγου/συντρόφου. 179

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Ανεξάρτητα από τα δημογραφικά στοιχεία των περιοχών, αυτό που πρέπει να τονίσουμε, είναι ότι το αλκοόλ αποτελούσε καθημερινή συνήθεια, κυρίως, των ανδρών, έχοντας επιπτώσεις στις πράξεις και τη συμπεριφορά τους μέσα στην οικογένεια22. Αδυναμίες μελέτης Η μελέτη μας περιορίστηκε στις περιοχές της Αγ. Βαρβάρας και των Μαλίων. Παρότι στα Μάλια οι γυναίκες ήταν περισσότερο δεκτικές σε συζητήσεις με θέμα την ενδοοικογενειακή βία, στην Αγ. Βαρβάρα, αυτό αποτελούσε ένα θέμα ‘ταμπού’. Αρχικά η προσπάθεια προσέγγισης αντιμετωπίστηκε με φόβο ή καχυποψία από τα θύματα, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις που προσήλθαν στον οικογενειακό γιατρό για να τον συμβουλευτούν και να βοηθηθούν στο πρόβλημά τους. Έτσι, ήταν αρκετά δύσκολο να προσεγγίσουμε το δείγμα μας και να κάνουμε τις γυναίκες να μας εμπιστευτούν, ώστε να μας αποκαλύψουν τα προβλήματα που υπάρχουν μέσα στις οικογένειές τους. Τέλος, για μία κοινωνία 3.000 κατοίκων (Αγ. Βαρβάρα) και 5.000 κατοίκων (Μάλια) περίπου, το μέγεθος του δείγματός μας ήταν πολύ περιορισμένο, ώστε να προκύψουν αντιπροσωπευτικά αποτελέσματα και συμπεράσματα.

Δ. Γιαννόπουλος και συν

ώστε να αντιπροσωπεύεται όλο το ηλικιακό φάσμα. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός 55 από τις 84 γυναίκες είναι κάτω των 35 ετών στην Αγ. Βαρβάρα (65,4% ), ενώ μόλις 15 από τις 43 αντίστοιχα για τα Μάλια (34,8% ). Όσον αφορά στην οικογενειακή κατάσταση (Γράφημα II), των ερωτώμενων γυναικών, οι έγγαμες αποτελούσαν την πλειοψηφία του δείγματος. Μόλις το 3,6% των γυναικών στην Αγ. Βαρβάρα ήταν διαζευγμένες, σε αντίθεση με τις γυναίκες των Μαλίων όπου το ποσοστό των διαζευγμένων έφτανε στα 16,3%. Σύμφωνα με τις δηλώσεις των ερωτώμενων γυναικών κατά τη διάρκεια των προσωπικών συνεντεύξεων, το βασικό αίτιο που οδήγησε στη λύση του γάμου τους ήταν βίαιη συμπεριφορά του πρώην συζύγου τους απέναντί τους. Αναφορικά με το μορφωτικό επίπεδο (Γράφημα III), η πλειοψηφία των γυναικών στην αγροτική περιοχή της Αγ. Βαρβάρας ήταν απόφοιτες πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 4,7% είχε δεχθεί στοιχειώδη μερική μόρφωση είτε οικιοθελώς, είτε από παρέμβαση του οικογενειακού περιβάλλοντος (κυρίως από τον πατέρα). Όσον αφορά στο μορφωτικό επίπεδο του συζύγου/συντρόφου, το 54,7% ήταν

Αποτελέσματα Αρχικά, έγινε μια κατανομή των ερωτώμενων γυναικών σύμφωνα με την ηλικία τους (Γράφημα I). Η κατανομή και διασπορά της ηλικίας στο δείγμα ήταν όσο το δυνατόν επιμερισμένη έτσι, Γράφημα IΙ. Οικογενειακή κατάσταση.

Γράφημα I. Ηλικιακές ομάδες. 180

Γράφημα IΙΙ. Μορφωτικό επίπεδο.

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

απόφοιτοι δημοτικού. Αντίστοιχα, το επίπεδο μόρφωσης των γυναικών στην ημιαστική αλλά ανεπτυγμένη περιοχή των Μαλίων διέφερε στατιστικώς σημαντικά από την Αγ. Βαρβάρα. Το 72% των γυναικών και 74,4% των ανδρών ήταν σχεδόν όλοι απόφοιτοι λυκείου. Τα ποσοστά στοιχειώδους πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και για τα δύο φύλα ήταν σημαντικά περιορισμένα. Τα παραπάνω ποσοστά για το επίπεδο μόρφωσης των συζύγων/συντρόφων υπολογίστηκαν σύμφωνα με τα στοιχεία που ανέφεραν στη συνέντευξη οι ερωτώμενες γυναίκες. Αναφορικά με την εργασία και το είδος αυτής (Γράφημα IV), το 26,2% των γυναικών της Αγ. Βαρβάρας δεν εργαζόταν, ενώ το 23,8% ανέφερε ότι έχει πλήρη απασχόληση. Το 35,7% των γυναικών δήλωσε μερική απασχόληση (κυρίως φροντιστές ηλικιωμένων). Όσον αφορά στους συζύγους/συντρόφους, το 60,4% εργαζόταν με πλήρη απασχόληση, ενώ το 4,7% ήταν συνταξιούχοι. Η σχέση εργασίας των γυναικών στα Μάλια λόγω της έντονης τουριστικής δραστηριότητας ήταν τελείως διαφορετική. Το 69% δήλωσαν πλήρη απασχόληση, ενώ το 35,7% εργαζόταν με μερική απασχόληση , γεγονός επιθυμητό όμως και από τις ίδιες. Αντίστοιχα και οι σύζυγοι/σύντροφοι στα Μάλια εργάζονταν με πλήρη απασχόληση σε υψηλό ποσοστό (69,7%), ενώ παρατηρήθηκε ότι το ποσοστό συνταξιούχων ήταν υψηλότερο από το αντίστοιχο στην Αγ. Βαρβάρα. Τα ποσοστά ανεργίας των δύο φύλων στα Μάλια ήταν ελάχιστα αφού ανέρχονταν μόνο στο 2,4%. Σχετικά με τις ερωτώμενες που δεν εργάζονταν στην Αγ. Βαρβάρα, ως κύριος λόγος απουσίας επαγγελματικής απασχόλησης (Γράφημα V), αναφέρθηκε η άρνηση του συζύγου/συντρόφου (27,3%), ενώ το 36,4% δήλωσε ότι δεν επιθυμούσε να εργαστεί. Αντίθετα στα Μάλια το 71,4% δήλωσε ως μοναδικό κώλυμα τις οικογενειακές υποχρεώ-

σεις, ενώ ένα υψηλό ποσοστό ανέφερε αδυναμία εργασιακής απασχόλησης λόγω σπουδών. Η ασυμφωνία και οι διενέξεις/συγκρούσεις με το σύζυγο/σύντροφο σε θέματα καθημερινότητας καθώς και η ευθύνη που καταλογίζεται στα μέλη της οικογένειας για τα παραπάνω (Γράφημα VI), περιγράφεται ως εξής: Όπως παρατηρείται από το παραπάνω γράφημα, τα αίτια σύγκρουσης των ερωτώμενων γυναικών και των δύο περιοχών, με τους συζύγους/συντρόφους ήταν παρόμοια. Τα υψηλότερα ποσοστά περιγράφουν προστριβές που οφείλονται σε παρεμβάσεις προσώπων εκτός οικογενείας, καθώς και η καθημερινή αδιαφορία του συζύγου/συντρόφου απέναντι στις όποιες ανάγκες των γυναικών, ενώ τα μικρότερα ποσοστά αφορούσαν ασυμφωνία του ζεύγους για θέματα διαπαιδαγώγησης των παιδιών ή τη διαχείριση των οικονομικών της οικείας. Στη συνέχεια, οι ερωτώμενες κλήθηκαν να χαρακτηρίσουν μία σειρά από συμπεριφορές, ως βίαιες ή όχι3-5,9,11-17,19-21,23,29,32,36,37. Στον κατάλογο των βίαιων συμπεριφορών συμπεριλαμβάνονταν οι μορφές συναισθηματικής/ψυχολογικής βίας, σωματικής βίας και σεξουαλικής βίας.

Γράφημα IV. Σχέση εργασίας.

Γράφημα VI. Λόγοι σύγκρουσης.

Γράφημα V. Λόγοι απουσίας εργασίας.

181

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Η πλειοψηφία (28%) των ερωτώμενων γυναικών στα Μάλια χαρακτήριζε ως βία όλες τις μορφές βίαιης συμπεριφοράς που ασκούνταν από το σύζυγο/σύντροφο (Γράφημα VII). Εντούτοις, οι γυναίκες φαίνεται πως αναγνώριζαν σε σημαντικό βαθμό ως βία, συμπεριφορές που συνδέονται με τις πιο φανερές και «σοβαρές» μορφές της όπως τη σωματική βία (βαριά βλάβη 26%) και τη σεξουαλική βία (10%). Το ποσοστό των ερωτώμενων γυναικών της Αγ. Βαρβάρας που χαρακτήριζε ως βία όλες τις μορφές βίαιης συμπεριφοράς που ασκούνταν από το σύζυγο/σύντροφο άγγιζε μόλις το 16% (Γράφημα VIII). Η πλειοψηφία φαίνεται πως αναγνώριζε σε σημαντικό βαθμό ως βία συμπεριφορές που συνδέονται με τη σωματική βία (βαριά βλάβη 41%). Από τις παραπάνω αναφορές υποδεικνύεται το γεγονός ότι στις κοινωνικές αντιλήψεις έχει επικρατήσει η σωματική και σεξουαλική κακοποίηση ως βίαιη συ-

Δ. Γιαννόπουλος και συν

μπεριφορά, ενώ μεγαλύτερη ανοχή παρουσιάζεται απέναντι στη λεκτική και στην ψυχολογική βία. Με καταγεγραμμένη την εμφάνιση και τη συχνότητα των διαφόρων μορφών βίαιης συμπεριφοράς των συζύγων/ συντρόφων, ζητήσαμε από τις γυναίκες που βιώνουν καταστάσεις βίας, να αξιολογήσουν τα περιστατικά ανάλογα με τη σοβαρότητά τους (Γράφημα IX). Από τα δεδομένα που συλλέχθηκαν, συνολικά, προκύπτει ότι σε γενικές γραμμές οι γυναίκες-θύματα ενδο-οικογενειακής βίας αξιολογούσαν ως ιδιαίτερα σοβαρά τα περιστατικά που συνδέονταν με τη σωματική βία (89%). Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλεί το γεγονός ότι μόλις το 19% των θυμάτων ενδο-οικογενειακής βίας αξιολογούσε τον εξαναγκασμό σε σεξουαλική επαφή ως λίγο ή ελάχιστα σοβαρό περιστατικό. Από το σύνολο των γυναικών που την περίοδο της έρευνας διατηρούσαν δεσμό/σχέση (Γράφημα X), το 48,9% των ερωτώμενων γυναικών της Αγ.

Γράφημα VII. Συμπεριφορές συζύγων/συντρόφων που χαρακτηρίζονται βίαιες από τις γυναίκες των Μαλίων. Γράφημα IX. Μορφές βίας που υφίστανται οι γυναίκες από τους συζ/ συντρόφους.

Γράφημα VIII. Συμπεριφορές συζύγων/συντρόφων που χαρακτηρίζονται βίαιες από τις γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας. 182

Γράφημα X. Χρονικό διάστημα συμβίωσης με τον σύζυγο/σύντροφο.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Βαρβάρας και το 52,4% των γυναικών στα Μάλια συμβίωνε με το σύζυγο/σύντροφο για περισσότερο από 10 έτη. Το χρονικό διάστημα γνωριμίας πριν τη σοβαρή δέσμευση (Γράφημα XI), ήταν μικρότερο του ενός έτους για την πλειοψηφία των γυναικών και των δύο περιοχών. Το 48,8% των γυναικών της Αγ. Βαρβάρας δήλωσε ότι γνωρίζει κάποια γυναίκα από το συγγενικό/φιλικό περιβάλλον που να έχει υποστεί ή να υφίσταται βία από το σύζυγο/ σύντροφό της, ενώ το 51,2% ότι δεν γνωρίζει αντίστοιχες περιπτώσεις γυναικών. Αντίστοιχα το 93% των ερωτώμενων γυναικών στα Μάλια δήλωσε ότι γνωρίζει κάποια ενώ μόλις το 7% ότι δεν γνωρίζει αντίστοιχες περιπτώσεις γυναικών (Γράφημα XII).

Γράφημα XI. Χρονικό διάστημα γνωριμίας πριν τη σοβαρή δέσμευση.

Αναφορικά με την αντίδραση των γυναικών σε περίπτωση που μια συγγενής τούς εκμυστηρευόταν ότι δέχτηκε/δέχεται κάποιου είδους βία από το σύζυγο/ σύντροφό της (Γράφημα XIII), ενδιαφέρον παρουσιάζει το εύρος των τρόπων αντίδρασης. Το 7% των ερωτώμενων γυναικών στην Αγ. Βαρβάρα αλλά και στα Μάλια θα συμβούλευε τη γυναίκα-θύμα βίας να απευθυνθεί σε κάποιον κοινωνικό φορέα/ συμβουλευτικό κέντρο, το 4,7% των γυναικών των Μαλίων θα συμβούλευε το θύμα

Γράφημα XII. Έμμεση γνώση περιστατικών βίας κατά γυναικών συγγενικού/φιλικού περιβάλλοντος.

Γράφημα XIII. Δυνητική αντίδραση σε έμμεση γνώση περιστατικών βίας. 183

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Δ. Γιαννόπουλος και συν

να καταγγείλει το περιστατικό, ενώ το 61,9% στην Αγ. Βαρβάρα δήλωνε συμπαράσταση. Στον αντίποδα αυτών των μορφών αντίδρασης, βρίσκεται το 7% των γυναικών και στις δύο περιοχές που δεν θα ανακατευόταν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ποσοστό 16,1% των γυναικών στα Μάλια που θα συμβούλευε το θύμα να χωρίσει, σε αντιδιαστολή με το 4,8% της Αγ. Βαρβάρας. Σε ακολουθία της αντίδρασης απέναντι στη βία που συμβαίνει σε άλλη γυναίκα-συγγενικό πρόσωπο, καταγράφηκε η δυνητική αντίδραση των ερωτώμενων απέναντι στη βίαιη συμπεριφορά του συζύγου/συντρόφου τους (Γράφημα XIV). Οι περισσότερες γυναίκες των Μαλίων θα αντιδρούσαν δραστικά: 18,6% θα χώριζαν και 4,7% θα έφευγαν από το σπίτι. Το 25,5% θα μιλούσε σε κάποιο άτομο που εμπιστεύεται και το 7% δεν θα αντιδρούσε. Αντίστοιχα οι γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας θα διατηρούσαν μία περισσότερο παθητική στάση. Το 44% δήλωσε πως απλά θα μιλούσε σε κάποιο έμπιστο πρόσωπο και 11,9% πως δεν θα αντιδρούσε στην άσκηση βίας από το σύζυγο/σύντροφο. Η όποια δυναμική αντίδραση καταγράφεται σε ποσοστά στατιστικώς ασήμαντα Οι γυναίκες, ανεξάρτητα από την ηλικία τους, φαίνεται ότι ένιωθαν την ανάγκη της εκμυστή-

ρευσης του προβλήματος και θα αναζητούσαν κάποιον/κάποια να του/της μιλήσουν για τη βία που ασκήθηκε/ασκείται εις βάρος τους από το σύζυγο/ σύντροφό τους (Γράφημα XV). Από τις απαντήσεις των γυναικών, προκύπτει ότι η πλειοψηφία δεν θα μιλούσε σε κάποιο μέλος της οικογένειας σε περίπτωση ενδο-οικογενειακής βίας, αλλά σε φίλους ενώ 34,8% των γυναικών στα Μάλια και το 25% των γυναικών της Αγ. Βαρβάρας δηλώνουν

Γράφημα XV. Φορέας/πρόσωπο που θα απευθυνόταν ως θύματα ενδοοικογενειακής βίας.

Γράφημα XIV. Δυνητική αντίδραση σε άσκηση βίας στις ίδιες. 184

Δ. Γιαννόπουλος και συν

πως δεν θα κοινοποιούσαν το περιστατικό. Το 11,6% και το 17,9% αντίστοιχα θα απευθυνόταν σε γιατρό. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας δήλωσαν σε ποσοστό 35,7% - το υψηλότερο- πως θα απευθυνόταν στον πνευματικό τους (κληρικό). Αναφορικά με το ιστορικό βίας των γυναικών (Γράφημα XVI), από το σύνολο των ερωτώμενων, το 79,7% από τις γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας δήλωσε ότι έχει υπάρξει μάρτυρας σκηνών βίας στην οικογένεια που μεγάλωσε και αντίστοιχα το 55,9% στα Μάλια. Επίσης, το 54,8% των γυναικών της Αγ. Βαρβάρας και το 53,4% των ερωτώμενων γυναικών στα Μάλια δηλώνει ότι έχει υποστεί βία στην οικογένεια που μεγάλωσε (Γράφημα XVII). Θεωρούμε αξιοπερίεργο και υψηλό το ποσοστό (18,6%) των γυναικών στα Μάλια που απάντησαν πώς δεν μπορούν να θυμηθούν αν υπήρξαν θύματα οικογενειακής βίας κατά την παιδική ηλικία. Όσον αφορά στο πρόσωπο της οικογένειας που παρουσίαζε καταχρηστική συμπεριφορά, παρατηρούμε ότι ο πατέρας παρουσιαζόταν ως ο συχνότερος δράστης (ενδεικτικά, στο 85% των προσβολών, στο 79% των περιορισμών και στο 78% των περιπτώσεων βαριάς σωματικής βλάβης). Αντίθετα, η μητέρα εμφανίζεται συνήθως ως δράστρια στο 54% των περιπτώσεων άσκησης ελαφριάς σωματικής

Γράφημα XVI. Μάρτυρας σκηνών βίας μεταξύ γονέων στην παιδική ηλικία.

Γράφημα XVII. Θύματα ενδοοικογενειακής βίας στην παιδική ηλικία.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

βίας (π.χ. χαστούκι). Το 25% των ερωτώμενων γυναικών στην Αγ. Βαρβάρα και το 27,8% των Μαλίων δήλωσαν ότι στο παρελθόν έχουν συζήσει, ενώ 62,5% και 44,4% αντίστοιχα έχουν αρραβωνιαστεί με κάποιον άνδρα άλλον από το σημερινό σύζυγο/σύντροφό τους για όσες έχουν γάμο/ σχέση στο παρόν (Γράφημα XVIII). Μεταξύ των άλλων, οι ερωτώμενες γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας ανέφεραν σε ποσοστό 62,5% ότι σε μία από τις προηγούμενες σχέσεις τους, ο πρώην σύζυγος/σύντροφός τους είχε βίαιη συμπεριφορά απέναντί τους (Γράφημα XIX), ενώ αντίστοιχα οι γυναίκες των Μαλίων αναφέρουν 38,8% για ύπαρξη βίας κατά τη διάρκεια προηγούμενων σχέσεων. Όσον αφορά στις περιπτώσεις ύπαρξης βίας σε προηγούμενες σχέσεις, αναζητήθηκε η αντίδραση των γυναικών απέναντι στη βίαιη συμπεριφορά του πρώην συζύγου/συντρόφου (Γράφημα XX). Από τις απαντήσεις το γυναικών στην Αγ. Βαρβάρα, προέκυψε ότι η συντριπτική πλειοψηφία επέλεξε την προσπάθεια να ηρεμήσει το σύζυγο/σύντροφο (60%), σε αντίθεση με τις γυναίκες στα Μάλια όπου οι αντιδράσεις τους ήταν ποίκιλες μα εμφανώς πιο

Γράφημα XVIII. Προηγούμενες σχέσεις.

Γράφημα XIX. Ύπαρξη βίας στις προηγούμενες σχέσεις. 185

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Δ. Γιαννόπουλος και συν

Γράφημα XX. Είδη αντίδρασης σε προηγούμενη βία.

δυναμικές. Σε ποσοστό 27,6% χώριζαν. Επίσης το 11,2% δήλωσαν φυγή από το σπίτι. Οι γυναίκες του δείγματος της περιοχής των Μαλίων στη συντριπτική πλειοψηφία τους, δεν χαρακτήριζαν βίαιη τη συμπεριφορά του συζύγου/ συντρόφου τους κατά τη διάρκεια της συμβίωσής τους (60,4%), σε αντίθεση με τις ερωτώμενες γυναίκες της περιοχής της Αγ. Βαρβάρας όπου δήλωναν βίαιη συμπεριφορά σε ποσοστό 75%. (Γράφημα XXI). Στο 77,3% των οικογενειών των ερωτώμενων γυναικών στην Αγία Βαρβάρα συμβίωναν παιδιά, ενώ από το συγκεκριμένο ποσοστό, το 62,9% των γυναικών ανέφερε ότι έχουν δύο παιδιά. Αντίστοιχα το 69,3% των οικογενειών των ερωτώμενων γυναικών στα Μάλια συμβίωναν με παιδιά. Αναφορικά με την παρουσία των παιδιών στα περιστατικά βίας (Γράφημα XXII), το 42,3% των ερωτώμενων γυναικών της Αγ. Βαρβάρας επεσήμανε ότι τα παιδιά δεν είναι ποτέ μάρτυρες σκηνών βίας. Αντίστοιχα οι γυναίκες των Μαλίων αναφέρουν ότι τα παιδιά δεν είναι ποτέ μάρτυρες σκηνών βίας σε ποσοστό 50%. Σχετικά με την καταγραφή της αντίδρασης των παιδιών στα περιστατικά βίας, στα οποία αυτά ήταν παρόντα (Γράφημα XXIII), οι ερωτώμενες 186

γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας ανέφεραν ότι το 75,6% ξεσπούσε σε κλάματα. Είναι αξιοσημείωτο να αναφέρουμε ότι καταγράφηκε πως ένα ποσοστό 9,8% των παιδιών (10 – 14 ετών), στη διάρκεια του επεισοδίου ενδοοικογενειακής βίας φέρονταν να επιτίθενται κατά του δράστη. Αντίστοιχα, οι γυναίκες των Μαλίων δηλώνουν πως 57,9% ξεσπούσε σε κλάμα και 36,8% κλεινόταν στο δωμάτιό του. Εξετάζοντας το εάν ο σύζυγος/σύντροφος ήταν

Γράφημα XXΙ. Χαρακτηρισμοί των γυναικών για τη συμπεριφορά του συζύγου/συντρόφου κατά τη διάρκεια της συμβίωσης.

Δ. Γιαννόπουλος και συν

συνήθως υπό την επήρεια ουσιών όταν εμφάνιζε βίαιη συμπεριφορά (Γράφημα XXIV), η κυρίαρχη απάντηση στις γυναίκες της Αγ. Βαρβάρας ήταν θετική: οι ερωτώμενες ανέφεραν ότι τα περιστα-

Γράφημα XXΙΙ. Παρουσία παιδιών της οικογένειας στα περιστατικά βίας.

Γράφημα XXΙΙΙ. Μορφές αντίδρασης παιδιών παρόντων σε ενδοοικογενειακή βία.

Γράφημα XXΙV. Βίαιη συμπεριφορά συζύγων/συντρόφων και χρήση αλκοόλ.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

τικά βίας που συνέβαιναν στην οικογένεια, ακολουθούσαν τη χρήση/κατάχρηση αλκοόλ/ουσιών (61,9%). Αντίστοιχα οι γυναίκες των Μαλίων δήλωσαν στην πλειοψηφία τους ότι η βίαιη συμπεριφορά των συζύγων/συντρόφων μόνο μερικές φορές ήταν συνυφασμένη με τη χρήση αλκοόλ (34,8%). Σχετικά με το αν υπήρξε τραυματισμός της γυναίκας-θύματος, τι είδους ήταν ο τελευταίος, κατά πόσο ζήτησε άμεσα ιατρική βοήθεια και πού της παρασχέθηκε, τα δεδομένα που συλλέχθηκαν περιγράφονται ως εξής: Μάλια: το 54,8% των ερωτώμενων γυναικών ανέφεραν ότι δεν είχαν τραυματιστεί ποτέ από το σύζυγο/σύντροφο. Από το 19,4% των γυναικών που δήλωσε ότι τραυματίστηκε από το δράστη, το 85,3% απέκτησε μώλωπες. Όσον αφορά στην ιατρική βοήθεια που δέχτηκαν οι γυναίκες-θύματα, το 70,6% δήλωσε ότι δεν χρειάσθηκε να αναζητήσει ιατρική βοήθεια. Αγ. Βαρβάρα: το 23,5% των ερωτώμενων γυναικών ανέφεραν ότι δεν έχουν τραυματιστεί ποτέ από το σύζυγο/σύντροφο. Από το 61,6% των γυναικών που δήλωσε ότι τραυματίστηκε από το δράστη, το 94,7% απέκτησε μώλωπες. Όσον αφορά στην ιατρική βοήθεια που δέχτηκαν οι γυναίκεςθύματα, το 88% δήλωσε ότι δεν χρειάσθηκε να αναζητήσει ιατρική βοήθεια. Το 19% δήλωσε πως ενώ χρειάστηκε ιατρική βοήθεια, σε ποσοστό 14% των γυναικών δίστασε από φόβο να απευθυνθεί. Στο κατά πόσον η γυναίκα αισθανόταν υπεύθυνη για ό,τι αφορούσε στη βίαιη συμπεριφορά του συζύγου/συντρόφου της (Γράφημα XXV), το 70,2% των γυναικών της Αγ. Βαρβάρας απάντησε ότι αισθανόταν υπεύθυνο, ενώ 8,3% δήλωσε κα-

Γράφημα XXV. Υπευθυνότητα για τη βίαιη συμπεριφορά του συζύγου/ συντρόφου. 187

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

τηγορηματικά μη υπεύθυνο. Αντίστοιχα, 21% των γυναικών των Μαλίων δήλωσε ότι αισθάνονταν υπεύθυνες, ενώ το 23,2% δήλωσε κατηγορηματικά μη υπεύθυνο. Στην ερώτηση που τέθηκε στις γυναίκες σχετικά με το αν έχουν εκμυστηρευτεί/μιλήσει σε κάποιον για τα περιστατικά ενδο-οικογενειακής βίας, οι απαντήσεις έλαβαν σχεδόν πανομοιότυπα ποσοστά (Γράφημα XXVI). Αναφέρθηκε ότι οι περισσότερες δεν είχαν μιλήσει σε κάποιο άλλο άτομο για τη βία που υπέστησαν/υφίστανται (52%)^ αντίθετα, θετική απάντηση έδωσε το υπόλοιπο 48%. Τέλος, από τα θύματα κακοποίησης που εκμυστηρεύτηκαν τη βία του συζύγου/ συντρόφου τους (Γράφημα XXVII), παρατηρήθηκε ότι η μεγάλη πλειοψηφία απευθύνθηκε σε φίλους (52,7%) και σε συγγενείς (23,6%). Συζήτηση Από όλα τα παραπάνω γίνεται εύκολα αντι-

Γράφημα XXVI. Εκμυστήρευση βίαιης συμπεριφοράς συζύγου/συντρόφου.

Γράφημα XXVII. Φορείς/πρόσωπα που εκμυστηρεύθηκαν την ενδοοικογενειακή βία. 188

Δ. Γιαννόπουλος και συν

ληπτό ότι η αντιμετώπιση του φαινομένου της κακοποίησης γυναικών στην οικογένεια, τόσο στην περιοχή μας όσο και στη χώρα μας γενικότερα, άπτεται σχεδόν αποκλειστικά στις ιδεολογικές πεποιθήσεις του ατόμου και τις καλλιεργούμενες αντίστοιχες αντιλήψεις της κοινωνίας, οι οποίες αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν εμφανώς τη στάση όλων, ανδρών και γυναικών, απέναντι στη μάστιγα της ενδο-οικογενειακής βίας24,28-30. Η καίρια και αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτού του κοινωνικού προβλήματος απαιτεί στρατηγικά μέτρα και πολιτικές με τη συμμετοχή τόσο του κρατικού μηχανισμού όσο και της ίδιας της κοινωνίας των πολιτών. Μετά την έρευνα του Κ.Ε.Θ.Ι. το 2003, το νομοσχέδιο για την καταπολέμηση της ενδοοικογενειακής βίας που κατατέθηκε και ψηφίστηκε το 2006 στην Ελλάδα, αποτελεί ένα σπουδαίο βήμα για την αντιμετώπισή της8. Κρίσιμη τομή αποτέλεσε ο θεσμός της δικαστικής μεσολάβησης για τα εγκλήματα ενδοοικογενειακής βίας, καθώς και η αναγνώρισή της ως ικανό τεκμήριο κλονισμού του γάμου, όπως η διγαμία και η επιβουλή της ζωής31. Επίσης, για πρώτη φορά αντιμετωπίζεται ως έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας ο εξαναγκασμός σε σεξουαλική συνεύρεση, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη και των δύο συντρόφων, ενώ όλα τα μέτρα ισχύουν και στις περιπτώσεις σταθερής συμβίωσης μεταξύ του ζευγαριού, χωρίς την ύπαρξη γάμου. Ο πλέον αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος της βίας στην οικογένεια και το γάμο, είναι η παρέμβαση στο επίπεδο της πρόληψης, με στόχο την περιφρούρηση της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας, και της αυτοδιάθεσης του ατόμου εντός των οικογενειακών τειχών. Η καταγραφή των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας, και η διεξαγωγή μεγαλύτερων και τυχαιοποιημένων ερευνών, ώστε να μελετηθεί η έκταση του φαινομένου, θα αποτελέσει την απαρχή για το σχεδιασμό κατάλληλων πολιτικών. Απαιτείται ανάπτυξη προγραμμάτων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης του κοινού καθώς και των εμπλεκομένων επαγγελματιών (π.χ γιατροί, κοινωνικοί λειτουργοί), με σκοπό την αναγνώριση κάθε μορφής βίας32. Σε αυτή την κατεύθυνση, σημαίνοντα ρόλο μπορούν να παίξουν τα Μ.Μ.Ε., τα οποία δύνανται να συμβάλλουν, επιπλέον, στην τροποποίηση των κοινωνικών στερεότυπων για τη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία και οικογένεια33.Έμφαση, επίσης, πρέπει να δοθεί και στην δημιουργία και εφαρμογή προγραμμάτων συμβουλευτικής στον

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Δ. Γιαννόπουλος και συν

ευρύ πληθυσμό, πάνω σε θέματα που αφορούν τις σχέσεις του ζευγαριού μεταξύ του, αλλά και με τα παιδιά7,34. Βασικό στόχο αποτελεί, όμως, και η ενεργή κοινωνική προστασία, στήριξη και συμπαράσταση στα ήδη θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Οι φορείς κοινωνικής πρόνοιας οφείλουν να παρέχουν πλήρη ηθική και αναγκαία υλική συμπαράσταση στις κακοποιημένες γυναίκες, καθώς και να εγγυηθούν συνθήκες παρέμβασης ανάλογες της σοβαρότητας και κρισιμότητας του προβλήματος. Σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να προγραμματιστεί η δημιουργία κατάλληλων ασφαλών φορέων στήριξης (ξενώνων, συμβουλευτικών κέντρων), και στην περιφέρεια πέρα από τα μεγάλα αστικά κέντρα, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες, αν είναι εφικτό, όλων των γεωγραφικών περιοχών29. Επιπλέον, απαιτείται η στενή συνεργασία των Συμβουλευτικών αυτών κέντρων με την Αστυνομία, με διττό σκοπό: τόσο την ευαισθητοποίηση των αστυνομικών για το θέμα της ενδοοικογενειακής βίας και της κατάλληλης ενημέρωσης των γυναικών για τα δικαιώματά τους, όσο και για την προστασία των θυμάτων σε περιπτώσεις που υπάρχει αυξημένος κίνδυνος για τη ζωή τους35. Στο επίπεδο της Π.Φ.Υ. οι γιατροί, σε περίπτωση υποψίας περιστατικού βίας, θα πρέπει: να ενημερώνουν τις γυναίκες-θύματα για τα δικαιώματά τους, να καταγράφουν τα περιστατικά για περαιτέρω έρευνα του φαινομένου και να απευθύνονται στις τοπικές αρχές για προστασία των θυμάτων. Είναι γεγονός ότι ο Γενικός Ιατρός, έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στο θέμα της αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας, ιδίως στις απομονωμένες περιοχές, όπου λειτουργεί σαν ‘εξομολόγος’ των γυναικών, αφού εξαιτίας της σχέσης εμπιστοσύνης που αναπτύσσεται μεταξύ τους, αποτελεί τη μοναδική τους επιλογή για αναζήτηση βοήθειας, λύσης και στήριξης. Ολοκληρώνοντας, αξίζει να τονίσουμε ξανά πως, όσο και αν ακούγεται παράδοξο, ο μεγαλύτερος εχθρός μιας γυναίκας που κακοποιείται κατά οποιονδήποτε τρόπο, δεν είναι ο σύντροφός της, αλλά ο φόβος και η ντροπή για τις αντιδράσεις του κοινωνικού περίγυρο27,35,36. Εξαιτίας, λοιπόν, των διαφόρων στερεότυπων αντιλήψεων, που τόσο εύκολα προκύπτουν μα τόσο δύσκολα ανατρέπονται, οι γυναίκες παγιδεύονται στη σιωπή, καταδικάζοντας οι ίδιες τον εαυτό τους, και διαιωνίζοντας το σκοτεινό φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας36.Είναι, επομένως καιρός,

να σπάσει αυτή η σιωπή και να μπει ένα οριστικό τέλος στην ανοχή κάθε μορφής βίας.

Βιβλιογραφία 1. Home Office: Domestic Violence: Findings from a new British Crime Survey selfcompletion questionnaire, Home Office Research Study, London, 191, 1999. 2. Παπαγιαννοπούλου Μ, Ζουλινάκη Α, Κατσίκη Γ, και συν. Ενδο-οικογενειακή βία κατά των γυναικών: Πρώτη Πανελλαδική Επιδημιολογική Έρευνα. Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.) Αθήνα, 2003. 3. Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Σχέδιο Συμπερασμάτων του Συμβουλίου σχετικά με την Επισκόπηση της Εφαρμογής από τα ΚράτηΜέλη και τα Όργανα της ΕΕ του Προγράμματος Δράσης του Πεκίνου, 14074/02 SOC 499 JAI 248, (25.2.2003). 4. Αρτινοπούλου Β. Έννοιες και Μορφές της ΕνδοΟικογενειακής Βίας. Εισήγηση στο διήμερο συνέδριο «Σπάζοντας τη Σιωπή», Πρακτικά Συνεδρίου 15-16 Ιουνίου 2000, 21-25, εκδ Κ.Ε.Θ.Ι. 2000. 5. Chatzifotiou S, Dobash R. Seeking Informal Support: Marital Violence Against Women in Greece, Violence Against Women, 7:1024-1051, 2001. 6. Μουζακίτης Κ. Συζυγική Βία: Αιτιολογία, Επιπτώσεις, Παρέμβαση, Κοινωνική Εργασία, 16:217227, 1989. 7. Chatzifotiou S. Keeping Domestic Violence in Silence: The Case of Greece, Πρακτικά του συνεδρίου με θέμα: Violence in the Family. A Plan for Action, Λευκωσία, 2000. 8. Υπουργείο Δικαιοσύνης-Νόμος (3500/2006) για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας (8-8-2006). 9. European Women’s Lobby, Unveiling the Hidden Data on Domestic Violence in the EU, European Policy Action Center of Violence Against Women, Autumn, 1999. 10. Mignon SI, Larson CJ, Holmes WM. Family Abuse: Consequences, Theories and Responses, Allyn & Bacon, 2002. 11. Mirrlees-Black C, Byron C. Domestic Violence: Findings from the BCS Self-Completion Questionnaire, Home Office Research, Development and Statistics Directorate, 86, 1999. 12. Study Against Women Violence in Odessa Ukraine, University of Massachusetts, Lowell, Project Harmony, 2000. 13. Παπαδακάκη Μ. Η αυτοεκτίμηση στην προσέγγιση της Συντροφικής Βίας. Πρόγραμμα μεταπτυ189

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

14.

15.

16.

17. 18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25. 26.

190

χιακών σπουδών Δημόσια Υγεία και Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας. Πανεπιστήμιο Κρήτης, τμήμα Ιατρικής. 2006. Η έκταση του προβλήματος στην Ευρώπη, στο Σχέδιο Σύστασης προς την Επιτροπή Ίσων Ευκαιριών Ανδρών και Γυναικών της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης με θέμα «Οικογενειακή Βία», 2002. Domestic Violence Advisory Council, Preventing Domestic Violence: A blueprint for the 21st Century, Sacramento, California Department of Health Services, 1998. Russel R, Hulson B. Physical and Psychological Abuse of Heterosexual Partners, Personality and Individual Differences, 13:457-473, 1992. Μάνος Ν. Βασικά Στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1997. Straus MA, Sweet S. Verbal/Symbolic Aggression in Couples: Incidence Rates and Relationships to Personal Characteristics, Journal of Marriage and the Family, 54:346-357, 1992. Follingstad DR, DeHart DD. Defining Psychological Abuse of Husbands Towards Wives. Journal of Interpersonal Violence, 15¨:891-920, 2000. Follingstad DR, Rutledge LL, Berg B. The Role of Emotional Abuse in Physically Abusive Relationships. Journal of Family Violence, 5:107-120, 1990. Murphy C, Meyer SL, O’Leary K. Dependency Characteristics of Partner Assaultive Men. Journal of Abnormal Psychology, 103:729-735, 1994. Willson P, McFarlane J, Malecha A, et al. Severity of Violence Against Women by Intimate Partners and Associated Use of Alcohol and/or Illicit Drugs by the Perpetrator, Journal of Interpersonal Violence, 15:996-1008, 2000. O’Donell CJ, Smith A, Madison JR. Using Demographic Factors to Explain Variations in the Incidence of Violence Against Women. Journal of Interpersonal Violence, 17:1239-1262, 2002. Γενική Γραμματεία Ισότητας, Δειγματοληπτική Στατιστική - Αξιοποίηση των Στοιχείων που Αφορούν στην Κακοποίηση Γυναικών που Απευθύνθηκαν στα Συμβουλευτικά Κέντρα Αθήνας- Πειραιά, Αθήνα, Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, 2002. Μουσούρου ΛΜ. Κοινωνιολογία της Σύγχρονης Οικογένειας. Αθήνα: Gutenberg,1993. Fereti I, Stavrianaki M. The Use of Physical

Δ. Γιαννόπουλος και συν

27.

28.

29.

30. 31.

32.

33. 34.

35.

36.

37.

38.

39.

Punishment in the Greek Family: Selected Sociodemographic Aspects. International Journal of Child and Family Welfare, 3:206-216, 1997. Αγάθωνος Ε, Αλεξανδρίδης Α, Βασιλιάς Α, και συν. Οικογένεια και σεξουαλική συμπεριφορά»: Αναδρομική μελέτη σε δείγμα Ελλήνων φοιτητών. Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, Ε. Αγάθωνος, Α. Αλεξανδρίδης, Α. Βασιλιάς, Ε. Φερέτη, 19891991. Επιβετιανός Π, Βασιλειάδης Ν. Το Σύνδρομο Κακοποιημένης Γυναίκας στην Ελλάδα, Γαληνός, 23:1047-1052, 1981. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Πρόγραμμα ΔΑΦΝΗ. Επισκόπηση της νομοθεσίας και των πολιτικών για τα θεμελιώδη δικαιώματα των γυναικών της υπαίθρου στην Ελλάδα, 2005. Δεληγιάννης Ι. Οικογενειακό Δίκαιο, τόμος ΙΙ, Θεσσαλονίκη, 1987. Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Σχέδιο Σύστασης προς την Επιτροπή Ίσων Ευκαιριών Ανδρών και Γυναικών της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπη με θέμα «Οικογενειακή Βία», Νοέμβριος 2002. Humphreys C, et al. From Good Intentions to Good Practice. Mapping Services Working With Families Where There Is Domestic Violence, Bristol, The Policy Press, 2000. Ghez M. Getting The Message Out. Using Media to Change Norms on Abuse, 1993. Η συμβουλευτική στην Οικογένεια και στην Εργασία. Κέντρο Έρευνας και Υποστήριξης Θυμάτων Κακοποίησης και Κοινωνικού Αποκλεισμού, Έργο Άλκιστης, 4ο τεύχος, 2006. Αρχηγείο Ελληνικής Αστυνομίας. Εγχειρίδιο αντιμετώπισης της Ενδο-οικογενειακής Βίας, Απρίλιος 2005. Goode W. Force and Violence in the Family., Journal of Marriage and the Family, 33:624-636, 1971. Wolgang ME, Ferracuti F. H Υποκουλτούρα της Βίας (μτφ. Φ. Μηλιώνη), Αθήνα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 1995. Diamantopoulou A. Violence Against Women: Zero Tolerance, Closing of the European Campaign, Lisbon, Centro de Congressos de Lisboa, 4-6 May 2000. Gelles RJ, Straus MA. Second National Family Violence Survey, 1985/1987.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Β. Παχούμη και συν

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER

Primary Heatlh Care, Volume 20, Number 4, 191-199, 2008 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 20, Τεύχος 4, 191-199, 2008

Εκτίμηση της ικανοποίησης από την εκπαίδευση των ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής Β. Παχούμη1,2, Η. Χριστοφορίδης3, Α. Μπιρής2,4, Γ. Παχούμης5, Κ. Αγαθαγγελίδου6, Ε. Οικονομίδου7, Μ. Μερκούρης8 , Δ. ΝιάκαςΠ2,9, Μπαμίδης2,10 Περίληψη Σκοπός: Η παρούσα ερευνητική εργασία είχε σκοπό να εκτιμήσει την ικανοποίηση από την εκπαίδευση των ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής και να διερευνήσει εάν υπάρχει διαφορά στην ικανοποίηση από την εκπαίδευση που παρέχεται στα Τριτοβάθμια νοσοκομεία σε σχέση με αυτή των Δευτεροβάθμιων νοσοκομείων. Υλικό-Μέθοδος: Η έρευνα διεξήχθει στα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης, της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας. Ως ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο, με συνολικά 72 ερωτήσεις, ομαδοποιημένες σε 8 συνολικά κατηγορίες: Δημογραφικά στοιχεία/Σπουδές – Ειδικότητα/Log –Book/ Εκπαιδευτικό πρόγραμμα/Συνεργασία με συναδέλφους/Κεντρικός συντονισμός – Εκπαιδευτές/Τεχνολογική και Ξενοδοχειακή υποδομή/Συνολική ικανοποίηση. Για τη διαχείριση και αξιολόγηση του ερωτηματολογίου χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος Ανάλυσης Παραγόντων και υιοθετήθηκε η μέθοδος των Κυρίων Συνιστωσών. Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα της έρευνας σχημάτισαν μια εικόνα ικανοποιητικής, σίγουρα όχι υψηλού επιπέδου, ικανοποίησης από την παρεχόμενη εκπαίδευση. Σημαντικές διαφοροποιήσεις δεν παρατηρήθηκαν στην πλειοψηφία των παραγόντων που εξετάστηκαν, μεταξύ των δυο τύπων νοσοκομείων. Στατιστικά σημαντικές διαφορές (p<0,05) παρουσίασε ο παράγοντας «Σχέση με τους συναδέλφους – ενσωμάτωση στις κλινικές», υπέρ των δευτεροβάθμιων νοσοκομείων (τα οποία εμφάνισαν μεγαλύτερους δείκτες ικανοποίησης), και ο παράγοντας «Θεωρητική και πρακτική κατάρτιση», υπέρ των τριτοβάθμιων νοσοκομείων. Συμπεράσματα: Τα αποτελέσματα της έρευνας συνάδουν, εν μέρει, με τις αρχικές υποθέσεις, δίνοντας στη συγκεκριμένη ερευνητική εργασία μια πιλοτική διάσταση και τη δυνατότητα να αποτελέσει τη βάση για μελλοντικές ερευνητικές προσπάθειες. που θα οδηγήσουν σε πιο γενικεύσιμα αποτελέσματα και θα καταλήξουν σε συμπεράσματα, που μπορεί να βοηθήσουν στη βελτίωση της υπάρχουσας κατάστασης.

Ειδικευόμενη Γενικής Ιατρικής, Π.Γ.Ν. Παπαγεωργίου, 2Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Διοίκησης Μονάδων Υγείας», Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, 3Ειδικός Παθολόγος, Γ.Ν. Κιλκίς, 4Ψυχολόγος, Κέντρο Διαφοροδιάγνωσης, Διάγνωσης Και Υποστήριξης Μαγνησίας, 5Ειδικευόμενος Ψυχιατρικής Β’ Ψυχιατρικής Κλινικής Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης, 6Ειδικευόμενη Γενικής Ιατρικής, Π.Γ.Ν. Παπαγεωργίου, 7 Γενικός Ιατρός, Π.Ι. Σίνδου, 8Πρόεδρος ΕΛΕΓΕΙΑ, Συντονιστής ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής Κεντρικής Μακεδονίας, 9Ακαδημαϊκός υπεύθυνος Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διοίκηση Μονάδων Υγείας» Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου Πάτρας, 10Επικ. Καθηγητής Πληροφορικής στην Ιατρική Εκπαίδευση, Εργαστήριο Ιατρικής Πληροφορικής, Ιατρική Σχολή, Α.Π.Θ. 1

Εισαγωγή Τα συστήματα υγείας διαφόρων χωρών, ανεξάρτητα από τους διαφορετικούς χαρακτήρες που μπορεί να εμφανίζουν, έχουν ένα και μοναδικό σκοπό που δεν είναι άλλος από την εξασφάλιση της υγείας των πολιτών τους. Διεθνείς μαρτυρίες υποδηλώνουν ότι συστήματα υγείας που βασίζονται σε αποτελεσματική Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (Π.Φ.Υ.), η οποία παρέχεται από καλά εκπαιδευμένους γενικούς ιατρούς, εξασφαλίζουν μία περισσότερο αποδοτική κλινικά και οικονομικά φροντίδα, παρά εκείνα με χαμηλό προσανατολισμό προς την Πρωτοβάθμια Φροντίδα1. Τα τελευταία χρόνια η έννοια της Π.Φ.Υ. είναι πλέον συνυφασμένη με την ειδικότητα της γενικής ιατρικής, η οποία έχει εισέλθει στο χώρο της υγείας και έχει διεκδικήσει ενεργά τη θέση της σε αυτόν. ΘεΛέξεις κλειδιά (Mesh Hellas): Ικανοποίηση, εκπαίδευση, ειδικευόμενοι Γενικής Ιατρικής. Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 20ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής(Κυλλήνη, 30 Απριλίου-4 Μαΐου 2008) και έλαβε βραβείο από την επιτροπή κρίσης. Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνη αλληλογραφίας: Β.Παχούμη, Ειδικευόμενη Γενικής Ιατρικής, Π.Γ.Ν. Παπαγεωργίου, Μπρούφα 12, Τ.Κ. 54641, Θεσσαλονίκη, Τηλ: 6977205977 & 2310838884 191

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Β. Παχούμη και συν

εκπαιδεύονται (δευτεροβάθμιο – τριτοβάθμιο). Ο καθορισμός των βασικών σκοπών και υποθέσεων εργασίας, στηρίχθηκε τόσο στην αναζήτηση Summary Aim: To estimate the satisfaction of the training that General Practice (GP) trainees πληροφοριών μέσω της βιβλιογραφίget in Greek hospitals and to investigate whether there is a difference between ας2-6, όσο και σε μία πλειάδα άτυπων regional and local hospitals in the training that is offered. The research project συνεντεύξεων με συναδέλφους αλλά was conducted in the hospitals of Thessalοniki, Thrace and East Macedonia. και συντονιστές εκπαίδευσης καθώς, Methods: The research tool was a questionnaire consisting of 72 questions, conτέλος, και σε προσωπική εμπειρία των cerning: Demographic characteristics/Studies – Specialty/Log-Book/Educational programme/Cooperation with colleagues/Central coordination – Trainers/Technoσυντελεστών7. Τα βασικά ερωτήματα logical equipment and Internal construction/Overall satisfaction. Factor Analysis που διατυπώθηκαν ήταν τα εξής: was used to assess the questionnaire. The method adopted was the Principal α) Τι δυνατότητες παρέχονται στους Components Analysis. Results: The findings of the research revealed that the ειδικευόμενους όσον αφορά τη level of satisfaction of the offered training was not particularly high. The relations θεωρητική τους κατάρτιση (μαθήbetween the colleagues and the incorporation of GP trainees in each clinic seemed to be better (p<0.05) in Local hospitals than in the Regional hospitals, as was the ματα, μετεκπαιδευτικά σεμινάρια, overall rating. On the other hand, GP trainees in Regional hospitals were satisσυνέδρια); fied (p<0,05) with the theoretical and the practical qualification that the training β) Υπάρχει η απαραίτητη εκπαίδευση programme offers. Differences in the trainees’ characteristics did not πάνω σε πρακτικές δεξιότητες seem to affect satisfaction ratings. Conclusions: The research results (ενεργός συμμετοχή στις κλινικές, partly harmonized with the initial hypothesis, indicating differences in satisfaction with the GP training offered by regional and local hospitals. The study had a “pilot” κλινικά φροντιστήρια); dimension and provides the possibility of the methodology being used in similar γ) Ποιος είναι ο ρόλος του συντονιresearch in the future, aimed at optimizing GP training. στή της εκπαίδευσης; Key words: satisfaction, education, GP training. δ) Ποιος είναι ο ρόλος της ΕΛ.Ε.ΓΕ. ΙΑ.; ωρώντας ως δεδομένη τη σημασία της Π.Φ.Υ. και ε) Ποια είναι η σχέση των ειδικευομένων Γ.Ι. με επομένως και των γενικών ιατρών, που ουσιαστικά τους ειδικευόμενους άλλων ειδικοτήτων; την αντιπροσωπεύουν, αντιλαμβάνεται κανείς και στ) Οι τεχνολογικές δυνατότητες που προσφέρει τη σπουδαιότητα της ποιότητας της εκπαίδευσης ένα νοσοκομείο έχουν καμία επιρροή στην εκπου παρέχεται στους γενικούς ιατρούς, τόσο στα παίδευση των ειδικευομένων Γ.Ι.; και, τέλος, νοσοκομεία όσο και στα Κέντρα Υγείας. ζ) Εάν και πώς οι παραπάνω παράγοντες επηΣκοπός της παρούσας εργασίας είναι η εκτίρεάζονται από το είδος του νοσοκομείου μηση της ικανοποίησης της εκπαίδευσης των ει(τριτοβάθμιο/δευτεροβάθμιο). δικευομένων ιατρών. Η έννοια της εκτίμησης της ικανοποίησης είναι αρκετά ευρεία και περιλαμβάνει μία μεγάλη σειρά παραγόντων που την Πληθυσμός μελέτης - Μέθοδος επηρεάζουν και τη διαμορφώνουν. Οι παράγοντες αυτοί διαφοροποιούνται ακόμη και ανάλογα με Το δείγμα της συγκεκριμένης μελέτης αποτο είδος του νοσοκομείου που παρέχει την εκπαί- τέλεσε το σύνολο των ειδικευομένων Γενικής δευση, και αυτή ακριβώς η διαφοροποίηση είναι Ιατρικής που εκπαιδεύονται στα τριτοβάθμια ο δεύτερος άξονας πάνω στον οποίο κινείται η νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης καθώς κι ένας παρούσα μελέτη. περίπου ίσος αριθμός ειδικευομένων σε δευΑναλυτικότερα, η παρούσα μελέτη στοχεύει τεροβάθμια νοσοκομεία επαρχιακών κυρίως να διερευνήσει πόλεων της Θράκης και της Μακεδονίας, και πιο • εάν και σε ποιο βαθμό οι ειδικευόμενοι γε- συγκεκριμένα των Σερρών, του Πολυγύρου, της νικής ιατρικής είναι ικανοποιημένοι από την Δράμας, της Καβάλας, της Ξάνθης, της Κομοτηνής εκπαίδευση που τους παρέχεται στα ελληνικά και της Αλεξανδρούπολης. νοσοκομεία και στα Κέντρα Υγείας. Ουσιαστικά, πρόκειται περισσότερο για μία • εάν ο βαθμός της ικανοποίησής τους επηρεά- απογραφή (πλήρες δείγμα) όλων των στοιχείων ζεται από το είδος του νοσοκομείου στο οποίο του πληθυσμού που επελέγησαν, παρά για δείγμα Measuring the satisfaction of Greek General Practice trainees with the training offered in Primary Health Care. V. Pahoumi, I. Christoforidis, Α. Biris, G. Pahoumis, K. Agathaggelidou, E. Oikonomidou, M. Merkouris, D. Niakas, P. Bamidis.

192

Β. Παχούμη και συν

από τον συνολικό πληθυσμό των ειδικευομένων, εφόσον η έρευνά μας περιορίστηκε γεωγραφικά στις περιοχές της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας8. Πιο συγκεκριμένα, οι θέσεις των ειδικευομένων γενικής ιατρικής που προβλέπονται για τα νοσοκομεία που περιληφθήκαν στην έρευνα είναι 158, σε αναλογία 78/80 για τα τριτοβάθμια/δευτεροβάθμια αντίστοιχα. Μετά όμως από επισκέψεις στα γραφεία προσωπικού των νοσοκομείων διαπιστώθηκε ότι ο αριθμός των ειδικευομένων, για την περίοδο που διεξαγόταν η έρευνα, ανέρχονταν σε 139 (71/68). (Η διαφορά αυτή μεταξύ των δυο τιμών οφείλεται σε ένα διάστημα περίπου δυο μηνών που μεσολαβεί από τη λήξη της θητείας ενός ειδικευόμενου, μέχρι την έναρξη του επόμενου που θα λάβει τη θέση του). Από τους 139 συνολικά ειδικευόμενους, συγκεντρώθηκαν τελικά 102 ερωτηματολόγια, ένα ποσοστό δηλαδή που ξεπερνά το 73% του συνόλου. Η απώλεια των 37 ειδικευομένων, που δεν συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο οφειλόταν είτε στο γεγονός ότι έλειπαν από το νοσοκομείο τις ημέρες που γινόταν οι επισκέψεις (κανονική άδεια, άδεια κυήσεως/τοκετού), είτε γιατί δεν επιθυμούσαν να το συμπληρώσουν. Η αναλογία ανδρών/γυναικών ήταν περίπου 1:1, ενώ με ηλικιακή κατανομή κυρίως μεταξύ των ηλικιών 30 – 34, ηλικίες μάλλον αναμενόμενες για ένα ιατρό που βρίσκεται στο στάδιο της ειδικότητας. Περίπου τα 2/3 του δείγματος καταγόταν από κάποια επαρχιακή πόλη, ενώ το υπόλοιπο 1/3 είχε καταγωγή είτε από τη Θεσσαλονίκη είτε από την Αθήνα. Μέθοδος-Ερευνητικό εργαλείο Το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε ήταν το ερωτηματολόγιο που διαμορφώθηκε για τη συλλογή των απαραίτητων στοιχείων. Προκειμένου να εξασφαλιστεί το μεγαλύτερο ποσοστό ανταπόκρισης των ερωτώμενων, η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων αποφασίστηκε να γίνεται απευθείας από τον ερωτώμενο, πάντοτε όμως παρουσία και της ερευνήτριας7. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα να αποκλείονται παρανοήσεις και να λύνονται τυχόν απορίες επί των ερωτήσεων και να εξασφαλίζεται, έτσι, η μεγαλύτερη αξιοπιστία των απαντήσεων.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Η σύνταξη του ερωτηματολογίου, που αποτελεί και το επόμενο βήμα, έγινε σχεδόν εκ των θεμελίων, εφόσον δεν βρέθηκε από την αναζήτηση στη βιβλιογραφία αντίστοιχο ερωτηματολόγιο που να καλύπτει τις προαναφερθείσες βασικές υποθέσεις και να μπορεί να προσαρμοστεί στα ελληνικά δεδομένα. (Εξαίρεση αποτελεί ένα τμήμα του ερωτηματολογίου που αναφέρεται στο Log-Book9, το οποίο βασίστηκε σε ανάλογο ερωτηματολόγιο που είχε συντάξει η Επιτροπή Εκπαίδευσης της ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ, προκειμένου να το αξιολογήσει). Κατά την κατασκευή των ερωτήσεων δόθηκε βαρύτητα ώστε οι ερωτήσεις να είναι σαφείς (αποφυγή ερωτήσεων με διπλό θέμα), να μην περιέχουν ασαφείς, άγνωστες και προσβλητικές λέξεις ή εκφράσεις που μπορεί να προκαλέσουν ενστάσεις, να κλονίσουν τις πεποιθήσεις των ερωτωμένων ή ακομη και να θεωρηθούν κατευθυνόμενες, ιδιαίτερα λόγω της ιδιότητας της ερευνήτριας ως ειδικευόμενης Γ.Ι.7,10,11. Μετά από συνεχείς τροποποιήσεις, οι ερωτήσεις πήραν τελικά μια ικανοποιητική μορφή. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε προέλεγχος του ερωτηματολογίου με ατομικές συνεντεύξεις ενός περιορισμένου αριθμού ειδικευομένων, κατά τη διάρκεια των οποίων οι ερωτώμενοι, καθώς απαντούσαν στις ερωτήσεις, ανέφεραν τυχόν δυσκολίες ως προς το νόημα, τη διατύπωση ή το λεξιλόγιο, και έκαναν ακόμη και προτάσεις για προσθήκη ορισμένων παραμέτρων ή αφαίρεση άλλων, με αποτέλεσμα να πάρει το ερωτηματολόγιο την τελική του μορφή7,12,13. Τελικά, περιελήφθησαν τρεις ανοικτού και 69 κλειστού τύπου ερωτήσεις (στην πλειοψηφία τους τύπου Likert), που αφορούσαν στο Log-Book, στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, στη συνεργασία με συναδέλφους, στον κεντρικό συντονισμό και στους εκπαιδευτές και, τέλος, στην τεχνολογική και ξενοδοχειακή υποδομή του εκάστοτε νοσοκομείου. Υπήρχαν, επίσης, ερωτήσεις για τα δημογραφικά στοιχεία των ερωτώμενων, καθώς και σχετικές με τις σπουδές και την ειδικότητά τους. Στο τέλος, εκτιμήθηκε και η συνολική ικανοποίηση των ειδικευομένων από το νοσοκομείο και την εκπαίδευσή τους με τρεις ερωτήσεις τύπου Likert καθώς και μία ανοικτού τύπου ερώτηση για επιθυμητές αλλαγές. Σημειώνεται ότι η διεθνής βιβλιογραφία θεωρεί επαρκή την πεντάβαθμη κλίμακα7,14, ενώ 193

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

η χρήση στη συγκεκριμένη έρευνα της δεκάβαθμης κλίμακας αποσκοπεί σε μία ‘κατά παραδοχή’ αναλογικοποίηση των τακτικών κλιμάκων15, κάνοντας ουσιαστικά μία κατάχρηση της ποσοτικής βαθμολογίας, προκειμένου τα στοιχεία να έχουν καλύτερες δυνατότητες επεξεργασίας στη συνέχεια. Επίσης, σημειώνεται ότι η δεκάβαθμη κλίμακα “υποχρεώνει” τον ερωτώμενο να πάρει θέση, είτε συμφωνώντας έστω και λίγο είτε διαφωνώντας, εξασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο ότι δεν θα υιοθετήσει την εύκολη ουδέτερη στάση. Ερευνητικό μέρος Εφόσον το ερωτηματολόγιο πήρε την τελική του μορφή, ξεκίνησε και η προσπάθεια συμπλήρωσής του από το προκαθορισμένο δείγμα. Η διαδικασία αυτή διήρκησε ένα μήνα (από την αρχές Απριλίου έως αρχές Μαΐου 2007) και πραγματοποιήθηκε με προσωπικές επισκέψεις των ερευνητών σε κάθε ένα νοσοκομείο. Περιγραφική στατιστική Από το σύνολο των ερωτηθέντων, περίπου το 53% ήταν απόφοιτοι ιατρικών σχολών του εξωτερικού, το 33,3% είχαν αποφοιτήσει από την Ιατρική Σχολή της Θεσσαλονίκης και οι υπόλοιποι από τις λοιπές ιατρικές σχολές της χώρας. Οι 57 από τους ειδικευόμενους είχαν κάνει αγροτικό, ενώ οι υπόλοιποι 45 είχαν ξεκινήσει την ειδικότητα χωρίς αγροτικό. Ο χρόνος αναμονής για την πλειονότητα όσων είχαν κάνει αγροτικό ήταν από 2 έως 2,5 χρόνια, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό όσων ξεκίνησαν χωρίς αγροτικό περίμεναν πάνω από 2,5 χρόνια από τη στιγμή απόκτησης του πτυχίου τους και μέχρι να αρχίσουν την ειδικότητά τους. Oι καλύτερες προοπτικές για τη μελλοντική επαγγελματική αποκατάστασή τους, αποτέλεσαν για τους μισούς περίπου εκ των ερωτηθέντων το βασικό λόγο που τους ώθησε στην επιλογή της συγκεκριμένης ειδικότητας, ενώ 29 ειδικευόμενοι δήλωσαν ως βασικό λόγο της επιλογής τους το ενδιαφέρον τους για την ειδικότητα. Στη συνέχεια παρατίθενται ορισμένα συγκεντρωτικά αποτελέσματα, που αποδίδουν τις αρχικές – μη επεξεργασμένες στατιστικά – ταξινομήσεις των ερωτήσεων. 194

Β. Παχούμη και συν

Αναφορικά με το Log-Book, όλοι οι ειδικευόμενοι των τριτοβάθμιων νοσοκομείων δήλωσαν ότι το γνωρίζουν, η συντριπτική πλειονότητα το είχε στα χέρια της (49 από τους 52 – 94%), ενώ από τους 48 που είχαν ενημερωθεί ως προς το περιεχόμενό του μόλις οι 31 το είχαν χρησιμοποιήσει (60%). Από την άλλη πλευρά, το LogBook ήταν άγνωστο στους ειδικευόμενους των δευτεροβάθμιων νοσοκομείων σε ποσοστό 16% (έναντι 6% στο Γ΄βάθμιο), το 80% το είχε και είχε πληροφορηθεί επ’αυτού, ενώ μόλις το 42% το είχε χρησιμοποιήσει (21 από τους 50). Τα δεδομένα των απαντήσεων στο ερωτηματολόγιο όσον αφορά στην ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. έδειξαν ότι σχεδόν όλοι οι ειδικευόμενοι γνώριζαν την ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ., δεν συνέβαινε όμως το ίδιο και με τη σχέση που είχαν με αυτή. Δηλαδή ενώ, από τους 102 συνολικά ειδικευόμενους οι 91 (87%) γνώριζαν ποιο είναι το επιστημονικό τους όργανο, η σχέση των περισσοτέρων με αυτή ήταν από μέτρια έως πολύ κακή. Μεταφράζοντας τη σχέση αυτή σε ποσοστά, διαπιστώθηκε ότι το 77% των ειδικευομένων στα Γ΄βάθμια νοσοκομεία και το 82% αυτών στα Β΄βάθμια, θα χαρακτήριζαν τη σχέση τους με την ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. από μέτρια έως ανύπαρκτη. Όταν, δε, ρωτήθηκαν αν γνώριζαν το εκπαιδευτικό της πρόγραμμα και αν συμμετείχαν ποτέ σε αυτό, οι απαντήσεις ήταν μάλλον λίγο απογοητευτικές, αφού το γνώριζε μόνο ένα συνολικό ποσοστό 60% - με υπεροχή των Γ΄ βάθμιων νοσοκομείων – ενώ η συμμετοχή τους σε αυτό μόλις που άγγιζε το συνολικό ποσοστό 26,5%, και πιο συγκεκριμένα ένας στους τρεις ειδικευόμενους των Γ΄ βάθμιων και ένας στους πέντε στα Β΄ βάθμια συμμετείχε ποτέ ενεργά στο εκπαιδευτικό της πρόγραμμα. Η μέση τιμή ικανοποίησης για το σύνολο των ειδικευομένων ήταν 6,27 με τυπική απόκλιση SD: 1,915. Η μέση τιμή ήταν υψηλότερη για τους ειδικευόμενους σε Β’βάθμια νοσοκομεία 6,50 SD: 2,121, σε σχέση με τους ειδικευόμενους των Γ’βάθμιων νοσοκομείων των οποίων η μέση τιμή μόλις που άγγιζε το 6,06 SD: 1,685. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι, παράλληλα με τη μεγαλύτερη μέση τιμή (Μ.Τ.) της συνολικής ικανοποίησης υπέρ του Β’ βάθμιου νοσοκομείου, παρατηρήθηκε και μία αντίστοιχη διαφορά όσον αφορά στην ικανοποίηση από την επιλογή του νοσοκομείου αλλά και της ειδικότητας. Έτσι, στις ερωτήσεις αν μετάνιωσαν για την

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Β. Παχούμη και συν

επιλογή της ειδικότητας ή του νοσοκομείου, οι Μ.Τ. των απαντήσεων για τους ειδικευόμενους Β΄ βάθμιων νοσοκομείων ήταν 7,84 SD: 2,838 και 7,84 SD: 2,944 ενώ για τους ειδικευόμενους των Γ΄ βάθμιων νοσοκομείων, ήταν 7,47 SD: 2,886 και 6,73 SD: 3,119 αντίστοιχα. Σημειώνεται ότι στις ερωτήσεις με θετικό περιεχόμενο όσον αφορά στην ικανοποίηση των ειδικευόμενων, η απόλυτη συμφωνία βαθμολογήθηκε με 10, η απόλυτη διαφωνία με 1, και οι υπόλοιπες απαντήσεις ελάμβαναν τις ενδιάμεσες τιμές. Το αντίθετο συνέβαινε με τις ερωτήσεις των οποίων το περιεχόμενο ήταν επικριτικό. Στατιστική ανάλυση Στη συνέχεια ακολούθησε η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων με το λογισμικό πακέτο στατιστικής ανάλυσης SPSS 13.0 for Windows16,17. Ο έλεγχος αξιοπιστίας και εγκυρότητας που διεξήχθη10 (δείκτης Cronbach, ανάλυση πολλαπλών χαρακτηριστικών) ανέδειξε τελικά 6 νέους παράγοντες, με αρκετά υψηλούς και πολύ ικανοποιητικούς δείκτες, οι οποίοι μετονομάστηκαν : 1) Ρόλος του συντονιστή 2) ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. 3) Σχέση με συναδέλφους άλλων ειδικοτήτων – εγκλιματισμός στις εκάστοτε κλινικές 4) Log-Book 5) Θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση 6) Τεχνολογική υποδομή του νοσοκομείου Αποτελέσματα Όσον αφορά στην ικανοποίηση των ειδικευομένων για κάθε μια από τις κλίμακες αυτές, οι κατανομές των απαντήσεων διαμορφώθηκαν ως εξής: Για την κλίμακα «Ρόλος του συντονιστή» καταγράφηκε ικανοποίηση 6,55 σε κλίμακα από το 1 έως το 10. Για την κλίμακα «ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ.» η ικανοποίηση πήρε τιμή 6,41. Στην κλίμακα «Σχέση με συναδέλφους» μετρήθηκε ικανοποίηση 6,59 στην κλίμακα του 10. Στην αθροιστική κλίμακα « Log-Book» η έρευνα σημείωσε ικανοποίηση 5,79. H ικανοποίηση για τη «Θεωρητική και πρακτική κατάρτιση» βαθμολογήθηκε με 5,77 με άριστα το 10. Τέλος, στην αθροιστική κλίμακα «Τεχνολογική υποδομή του νοσοκομείου» κα-

ταγράφηκε ικανοποίηση που άγγιζε το 7,03 (σε δεκάβαθμη πάντα κλίμακα). Ο μέσος όρος που προέκυψε για την εκτίμηση της εκπαίδευσης του συνόλου των ειδικευομένων ήταν 6,357. Η ικανοποίηση των ειδικευομένων των δύο τύπων νοσοκομείων ξεχωριστά, αναφορικά με τους έξι αθροιστικούς παράγοντες, φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας. N

Μ.Τ.

Τριτοβάθμιο

6,49

2,68

Δευτεροβάθμιο

6,62

2,59

Τριτοβάθμιο

6,47

2,18

Δευτεροβάθμιο

6,35

2,67

Τριτοβάθμιο

5,89

1,76

Δευτεροβάθμιο

7,31

1,77

Τριτοβάθμιο

1,79

Δευτεροβάθμιο

5,52

2,02

Τριτοβάθμιο

7,07

1,94

Δευτεροβάθμιο

4,41

2,20

Τριτοβάθμιο

7,40

2,58

Δευτεροβάθμιο

6,64

1,91

Τύπος νοσοκομείου Παράγ. 1 Παραγ. 2 Παράγ. 3 Παράγ.4 Παράγ. 5 Παράγ.6

SD= Std. Deviation

Προκειμένου να εκτιμηθεί εάν οι διαφορές που παρατηρούνται στις μέσες τιμές μεταξύ των δυο τύπων νοσοκομείων ήταν στατιστικά σημαντικές, χρησιμοποιήθηκε η δοκιμασία t-test (Student’s t-test). Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα μετά την παραγοντική ανάλυση και όσον αφορά στις έξι αθροιστικές κλίμακες που προέκυψαν, παρατηρούμε πως, υπήρξε στατιστικά σημαντική διαφορά για τις δύο εξ’αυτών. Συγκεκριμένα, ο παράγοντας 3 (σχέση με συναδέλφους άλλων ειδικοτήτων – εγκλιματισμός στις εκάστοτε κλινικές) και ο παράγοντας 5 (θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση) παρουσίαζαν στατιστικά σημαντική διαφορά (p<0,05), ενώ για τους υπόλοιπους τέσσερις παράγοντες η διαφορά των Μ.Τ. τους δε θεωρείται στατιστικά σημαντική (p>0,05). Αυτό σημαίνει ότι οι ειδικευόμενοι των δευτεροβάθμιων νοσοκομείων δήλωσαν περισσότερο ικανοποιημένοι από τη σχέση τους με τους συναδέλφους τους αλλά και την ενσωμάτωσή τους στις εκάστοτε κλινικές (Μ.Τ.: 7,31) σε σχέση με τους συναδέλφους τους που κάνουν ειδικότητα 195

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

σε τριτοβάθμιο νοσοκομείο (Μ.Τ.: 5,89). Το αντίστροφο παρατηρήθηκε στην εκτίμηση της ικανοποίησης από το θεωρητικό και το πρακτικό τμήμα της εκπαίδευσης, το οποίο φαίνεται ότι ικανοποιούσε πολύ περισσότερο τους ειδικευόμενους των τριτοβάθμιων νοσοκομείων (Μ.Τ.: 7,08) σε σχέση με αυτούς των δευτεροβάθμιων (Μ.Τ.: 4,41). Από τους άλλους παράγοντες που μελετήθηκαν, παρατηρήθηκε μία μικρή υπεροχή των τριτοβάθμιων νοσοκομείων ως προς την ικανοποίηση των ειδικευόμενων από την ΕΛ.Ε.ΓΕ. ΙΑ., το Log-Book και την τεχνολογική υποδομή του νοσοκομείου, χωρίς όμως η διαφορά αυτή να μπορεί να θεωρηθεί στατιστικά σημαντική (p>0,05). Το ίδιο συνέβη και με τη διαφορά που προκύπτει στη Μ.Τ. της ικανοποίησής τους από το συντονιστή της εκπαίδευσης, ο οποίος εμφανίζει μία μικρή υπεροχή υπέρ των δευτεροβάθμιων νοσοκομείων, που δε μπορεί όμως να θεωρηθεί στατιστικά σημαντική. Συζήτηση Τα αποτελέσματα αυτά μπορούν να θεωρηθούν τόσο αναμενόμενα όσο και κατανοητά. Το δευτεροβάθμιο νοσοκομείο, λόγω του μικρότερου αριθμού ειδικευομένων αλλά και λόγω πολλών ελλείψεων σε προσωπικό, που συνήθως εμφανίζει, δίνει στον ειδικευόμενο Γ.Ι. τη δυνατότητα να αναλάβει πιθανότατα περισσότερες αρμοδιότητες και πρωτοβουλίες, να αναπτύξει μία πιο στενή σχέση με τους υπόλοιπους ιατρούς του νοσοκομείου και να ενσωματωθεί περισσότερο στις εκάστοτε κλινικές η οποίες και έχουν την ανάγκη της βοήθειάς του. Από τη άλλη, το απρόσωπο του χαρακτήρα των περισσότερων τριτοβάθμιων νοσοκομείων και η επάρκεια ή ακόμη και υπερεπάρκεια, σε μερικές περιπτώσεις, από ειδικευόμενους των αντίστοιχων ειδικοτήτων, στερεί τις προαναφερθείσες δυνατότητες από τον γενικό ιατρό. Από την άλλη πλευρά, όμως, οι ειδικευόμενοι των τριτοβάθμιων νοσοκομείων απολαμβάνουν μεγαλύτερα προνόμια, όσον αφορά την εκπαίδευσή τους σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο (παράγοντας 5). Η ικανοποίησή τους από τα θεωρητικά μαθήματα που γίνονται, τις εκπαιδευτικές ημερίδες (με πρακτικό ενδιαφέρον) αλλά και την ενημέρωσή τους για τη διενέργεια συνεδρίων είναι 196

Β. Παχούμη και συν

σαφώς υψηλότερη από αυτή των συναδέλφων τους στα δευτεροβάθμια νοσοκομεία. Σημαντικό ρόλο στη διαφορά αυτή εικάζεται ότι διαδραματίζει καταρχήν η αριθμητική υπεροχή τους. Είναι αναμενόμενο ότι είναι πιο εύκολο να οργανωθεί ένα ενδονοσοκομειακό πρόγραμμα μαθημάτων σε ένα νοσοκομείο που υπηρετούν 20 ειδικευόμενοι (όπως συμβαίνει με όλα τα τριτοβάθμιο νοσοκομεία που συμπεριλήφθηκαν στην παρούσα μελέτη), παρά σε ένα νοσοκομείο που οι ειδικευόμενοι Γ.Ι. είναι έξι. Επιπλέον, ακόμη και η γεωγραφική θέση των τριτοβάθμιων νοσοκομείων τους δίνει ένα σχετικό πλεονέκτημα. Το γεγονός ότι βρίσκονται όλα στη Θεσσαλονίκη, τους δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξουν μία πιο στενή σχέση με το επιστημονικό τους όργανο (την ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ.) το οποίο στεγάζεται στην ίδια πόλη, αλλά και να εκμεταλλευτούν σαφώς περισσότερες ευκαιρίες επιστημονικού ενδιαφέροντος, όπως είναι τα συνέδρια, οι ημερίδες ή ακόμη και το πρόγραμμα μαθημάτων της ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. που γίνονται κατά κόρον στη Θεσσαλονίκη. Συμπερασματικά, συνυπολογίζοντας και τους έξι αθροιστικούς παράγοντες, διαπιστώνεται ότι οι ειδικευόμενοι των τριτοβάθμιων νοσοκομείων δήλωσαν υψηλότερη (αλλά όχι πολύ σημαντικά) ικανοποίηση από την εκπαίδευση που τους παρέχεται, σε σχέση με τους συναδέλφους τους των δευτεροβάθμιων νοσοκομείων. Η διαπίστωση αυτή τίθεται εν μέρει υπό αμφισβήτηση, λόγω της αριθμητικής διαφοράς των στοιχείων που αποτελούν τις εξαχθείσες αθροιστικές κλίμακες. (Τα συμπεράσματα από τις αθροιστικές κλίμακες με ολιγάριθμα στοιχεία δεν έχουν την ίδια βαρύτητα με τις υπόλοιπες, αν και για τον υπολογισμό της συνολικής ικανοποίησης, στην παρούσα έρευνα, έγινε η παραδοχή ότι δεν υπάρχει αυτή η διαφοροποίηση). Με την παραδοχή αυτή ως δεδομένο, η έρευνα προσδιόρισε την ικανοποίηση από την εκπαίδευση των ειδικευομένων Γ.Ι. των τριτοβάθμιων νοσοκομείων σε ένα επίπεδο της τάξεως του 6,55 (σε δεκάβαθμη κλίμακα), με αντίστοιχη τιμή για τους ειδικευόμενους των δευτεροβάθμιων νοσοκομείων ίση με 6,14, συνολικός Μ.Ο.:6,357. Εκτός από τα αποτελέσματα της παραγοντικής ανάλυσης, στην παράγραφο αυτή θα γίνει σχολιασμός των απαντήσεων σε ορισμένες μεμονωμένες ερωτήσεις του ερωτηματολογίου,

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Β. Παχούμη και συν

οι οποίες παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Αρχικά, η αίσθηση των ερευνητών κατά τη συλλογή των ερωτηματολογίων από τα δευτεροβάθμια νοσοκομεία ήταν ότι το Log-Book ήταν άγνωστο στη συντριπτική πλειονότητα αυτών και η χρησιμότητά του υπό σοβαρή αμφισβήτηση, αίσθηση η οποία δεν ήταν τόσο έντονα αντιληπτή στους ειδικευόμενους των τριτοβάθμιων νοσοκομείων. Τα αποτελέσματα, ωστόσο, δεν επιβεβαίωσαν την αίσθηση αυτή, γεγονός που μπορεί να οφείλεται είτε σε λανθασμένη, τελικά, εκτίμηση των ερευνητών, είτε σε πίεση που ενδεχομένως αισθάνεται ο ερωτώμενος, η οποία τον υποχρεώνει σε πιο αρεστές απαντήσεις, όταν επικοινωνεί ευθέως με το συνεντεύκτη (social desirability). Οι ίδιοι λόγοι πιθανόν εξηγούν και τη διαφορά που δεν παρατηρήθηκε στις απαντήσεις για την ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. Από τα σχόλια των ειδικευομένων μετά τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων αναφορικά με την ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. και την επαφή τους με αυτή, θα περίμενε κανείς σαφώς περισσότερο στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των δυο τύπων νοσοκομείων με σαφή υπεροχή υπέρ των τριτοβάθμιων, γεγονός που, επίσης, δεν επιβεβαιώθηκε από τα αποτελέσματα. Τέλος, οι απαντήσεις των ερωτώμενων σχετικά με την επιλογή τόσο της συγκεκριμένης ειδικότητας όσο και του συγκεκριμένου νοσοκομείου στο οποίο κάνουν την άσκησή τους, δείχνουν ότι τα δευτεροβάθμια νοσοκομεία υπερτερούσαν έναντι των τριτοβάθμιων, γεγονός αναμενόμενο δεδομένης της μεγαλύτερης αυτοπεποίθησης που αποκτούν οι ειδικευόμενοί τους. (Η ανάληψη περισσότερων αρμοδιοτήτων και η διεκπεραίωσή τους, αν και ομολογουμένως όχι πάντα με τον καλύτερο και επιστημονικά ορθότερο τρόπο, προσφέρει μία πολύτιμη εμπειρία και δημιουργεί μία αίσθηση σιγουριάς και αυτοπεποίθησης που πιο δύσκολα αποκτάται από τον ειδικευόμενο Γ.Ι. του τριτοβάθμιου νοσοκομείου στον οποίο, ακόμη και αν μπορεί και θέλει, δεν του δίνονται οι ίδιες ευκαιρίες να αποδείξει την αξία του, να χαίρει της εκτίμησης των συναδέλφων του και να οπλιστεί με την ανάλογη αυτοπεποίθηση). Όπως έχει ήδη αναφερθεί, στο τέλος του ερωτηματολογίου υπάρχει μία ανοικτή ερώτηση που ζητά από τους ειδικευόμενους να προτείνουν την μία βασική αλλαγή που, αν είχαν τη δυνατότητα, θα ήθελαν να κάνουν στην εκπαίδευσή τους. Οι προτεινόμενες αλλαγές, μπορούν να ομαδοποιηθούν σε 6 κατηγορίες:

Α) Αλλαγές στο πρόγραμμα των κλινικών (διάρκεια – είδος) Η πλειοψηφία των ερωτώμενων έκαναν λόγο για αλλαγές στις κλινικές που εκπαιδεύονται. Συγκεκριμένα, προτάθηκε από τουλάχιστο τους μισούς ειδικευόμενους η προσθήκη ορισμένων κλινικών αντικειμένων που δεν υπάρχουν στο πρόγραμμα, με κυριότερα τη Νευρολογία (45 ειδικευόμενοι από τους συνολικά 102, ποσοστό 44,1%), Ουρολογία (33 ειδικευόμενοι – 32,4%), Πνευμονολογία (33 ειδικευόμενοι – 32,4%) ενώ υπήρχαν και 4 ειδικευόμενοι (3,9%) που στις κλινικές αυτές συμπεριέλαβαν και την παρακολούθηση σεμιναρίου του Ε.Κ.Α.Β. (Εθνικό Κέντρο Άμεσης Βοήθειας). Επίσης, έγιναν προτάσεις για αφαίρεση ορισμένων κλινικών, που υπάρχουν στο ισχύον πρόγραμμα, όπως η Μικροβιολογία (19 στους 102 - 18,6%) και η ΜΕΘ (8,8%) ενώ για κάθε μια από τις ειδικότητες Στατιστική, Ψυχιατρική, Δερματολογία, Ακτινολογία, ΩΡΛ, Οφθαλμολογία καθώς και για το Κέντρο Υγείας, υπήρξαν προτάσεις να παραλειφθούν από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα ή έστω να περιοριστεί ο χρόνος εκπαίδευσης σε αυτές (σε ποσοστά που κυμαίνονται από 1 έως 2,9% για την κάθε μια). Από τις απαντήσεις διαφαίνεται επίσης η επιθυμία πολλών ειδικευομένων να αυξηθεί ο χρόνος εκπαίδευσης σε συγκεκριμένες κλινικές, με κύριες την Παθολογία (επιθυμία του 21,6% των ερωτηθέντων ), την Καρδιολογία (20,6%), τη Χειρουργική (12,7%) και την Παιδιατρική (8,8%). Τέλος, 3 ειδικευόμενοι εξέφρασαν την άποψη ότι θα πρέπει να αυξηθεί και ο συνολικός χρόνος της ειδικότητας προτείνοντας στα 4 χρόνια που έχει διάρκεια σήμερα να προστεθεί τουλάχιστον ένα ακόμη έτος. Β) Ενεργός συντονισμός – Υπεύθυνοι Γενικοί Ιατροί Επιθυμία αρκετών ειδικευομένων ήταν να υπάρχει πιο έντονη η παρουσία του συντονιστή στην εκπαίδευσή τους και να ορισθεί σε κάθε κλινική στην οποία εκπαιδεύονται, υπεύθυνος ένας Γενικός Ιατρός. Γ) Σύνδεση με το πανεπιστήμιο Η δυνατότητα των Γ.Ι. να εισχωρήσουν στον 197

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

πανεπιστημιακό χώρο αποτελεί τη βασική αλλαγή που πρότεινε μία ομάδα ειδικευομένων, καθώς και η απόκτηση του δικαιώματος στην ακαδημαϊκή καριέρα. Δ) Έλεγχος της εκπαίδευσης Προτάθηκε η διενέργεια ελέγχων της εκπαίδευσης των ειδικευομένων ανά τακτά χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια της ειδικότητας. Ε) Ειδικές Μονάδες Π.Φ.Υ. Έγινε λόγος για μονάδες Π.Φ.Υ., ειδικά διαμορφωμένες για εκπαίδευση ειδικευομένων, μακριά από το νοσοκομειακό περιβάλλον και σε πραγματικές συνθήκες Π.Φ.Υ. Συζήτηση Μετά την ολοκλήρωση της στατιστικής επεξεργασίας των δεδομένων, γίνεται μία προσπάθεια συγκεντρωτικού σχολιασμού των αρχικών υποθέσεων-ερωτημάτων, τα περισσότερα των οποίων βέβαια έχουν ήδη απαντηθεί σε προηγούμενα σημεία της εργασίας. Η ικανοποίηση, επομένως, των ειδικευομένων Γ.Ι. από το θεωρητικό τμήμα αλλά και την εκπαίδευσή τους σε πρακτικό επίπεδο, δε μπορεί να χαρακτηριστεί ιδιαιτέρως καλή, από τη στιγμή που εκφράζεται με μέση τιμή 5,77 SD: 2,46 σε δεκάβαθμη κλίμακα μέτρησης. Χαρακτηριστικό είναι, ωστόσο, ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στην τιμή που εκφράζει την ικανοποίηση των ειδικευόμενων των τριτοβάθμιων νοσοκομείων (7,07 με τυπική απόκλιση 1,94) σε σχέση με ειδικευόμενους δευτεροβάθμιων νοσοκομείων (4,41 με τυπική απόκλιση 2,2) γεγονός που σημαίνει ότι το τριτοβάθμιο νοσοκομείο προσφέρει εν γένει καλύτερες δυνατότητες εκπαίδευσης. Στατιστικά σημαντική διαφορά παρατηρείται, επίσης, και στην ικανοποίηση από την σχέση με τους συναδέλφους. Έτσι, ενώ η Μ.Τ. της συνολικής ικανοποίησης είναι 6,59 SD: 1,9 οι επιμέρους τιμές για το μεν τριτοβάθμιο ήταν 5,89 SD:1,77 για το δε δευτεροβάθμιο ήταν 7,31 SD: 1,77. Οι συναδελφικές σχέσεις, δηλαδή, στο δευτεροβάθμιο 198

Β. Παχούμη και συν

νοσοκομείο χαρακτηρίζονταν μάλλον καλύτερες από τις αντίστοιχες του τριτοβάθμιου. Όσον αφορά στην ικανοποίηση των ειδικευόμενων από το ρόλο του συντονιστή διαπιστώθηκε ότι βρισκόταν σε αποδεκτά επίπεδα με μέση τιμή 6,55 SD:2,63, χωρίς αυτή να φαίνεται να επηρεάζεται από το είδος του νοσοκομείου. Ανεπηρέαστος από το είδος του νοσοκομείου παρουσιάζεται και ο βαθμός ικανοποίησης από τις τεχνολογικές δυνατότητες που παρέχει το νοσοκομείο στους ειδικευόμενους, με τιμή που βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με όλους τους άλλους υπό μελέτη παράγοντες, Μ.Τ. 7,03 SD:2,29. Η σπουδαιότητα μιας ολοκληρωμένης, σωστά οριοθετημένης και οργανωμένης εκπαίδευσης των ειδικευόμενων ιατρών και δη των ειδικευόμενων Γ.Ι., έχει παρουσιαστεί ήδη και αποτελεί ένα δεδομένο που δεν επιδέχεται καμία αμφισβήτηση. Το ερευνητικό μέρος της εργασίας, φωτογραφίζει την κατάσταση που επικρατεί στα ελληνικά νοσοκομεία. Η εικόνα αυτή σε καμία περίπτωση δε μπορεί να χαρακτηριστεί ιδανική. Πρόκειται για μία εικόνα μέτριας σχετικά ικανοποίησης, η οποία προφανώς έχει και τον ανάλογο αντίκτυπο στη Γ.Ι. εν γένει στη χώρα μας. Είναι οφθαλμοφανές ότι, όταν ο ειδικευόμενος δε θεωρεί ότι εκπαιδεύτηκε σωστά και ικανοποιητικά, η απόδοσή του στη συνέχεια ως ειδικού θα είναι και ανάλογη. Τα εφόδια που έχει λάβει κατά τα τέσσερα χρόνια της ειδικότητας είναι τα όπλα του για τη μετέπειτα πορεία του σε συνδυασμό, πάντα, με τη συνεχή προσπάθειά του, τόσο για τη διατήρηση αυτών, όσο και για την απόκτηση νέων, με σκοπό να συμβαδίζει πάντοτε με τις τρέχουσες εξελίξεις και να καλύπτει τις εκάστοτε ανάγκες. Όσο πιο καλά είναι εκπαιδευμένος ο Γ.Ι., τόσο πιο υψηλό είναι και το επίπεδο της υγείας μιας χώρας. Προκειμένου, επομένως, να εξασφαλιστεί ένα υψηλό επίπεδο υγείας, στόχος θα πρέπει να είναι το υψηλότερο δυνατό επίπεδο ποιότητας στην εκπαίδευση των Γ.Ι. Περιορισμοί της εργασίας Στόχος της παρούσας έρευνας, όπως άλλωστε υποδηλώνεται και από τον τίτλο της, ήταν η εκτίμηση της εκπαίδευσης των ειδικευόμενων

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Β. Παχούμη και συν

Γ.Ι. Εκ των προτέρων γνωρίζαμε ότι το δείγμα μας δε μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικό όλων των ειδικευόμενων Γ.Ι. της χώρας μας, εφόσον περιορίστηκε σε μία συγκεκριμένη, αν και ικανοποιητικά εκτενή, περιοχή της Ελλάδας, και επομένως τα συμπεράσματά της ίσως δεν μπορούν να γενικευθούν για το σύνολο των ειδικευόμενων. Ωστόσο, αν και μεθοδολογικά δεν επιτρέπεται ο χαρακτηρισμός του ως αντιπροσωπευτικού, δίνει μία αρκετά αντιπροσωπευτική εικόνα της κατάστασης που επικρατεί και των διαφοροποιήσεων που προκύπτουν μεταξύ των δυο τύπων νοσοκομείων. Το περιεχόμενο της έρευνας θα μπορούσε εν μέρει να αμφισβητηθεί στο πλαίσιο του γενικότερου σκεπτικισμού ως προς την παραγοντική ανάλυση και την αξιοπιστία των συμπερασμάτων που προκύπτουν. (Οι επικριτές της παραγοντικής ανάλυσης ισχυρίζονται πως οι λύσεις που προσφέρουν δεν είναι μοναδικές, επιδέχονται, δε, πολλαπλές ερμηνείες και μπορεί να οδηγήσουν σε λανθασμένες υποθέσεις προκαλώντας σύγχυση και παραπληροφόρηση). Άσχετα από την ορθότητα ή όχι των αποτελεσμάτων, όμως, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ακολουθήθηκε μία ορθή επιστημονικά και στοιχειοθετημένη θεωρητικά διαδικασία και διαμορφώθηκε ένα εκτενές ερωτηματολόγιο, μεθοδολογικά τουλάχιστον, σαφώς ικανοποιητικό. Μπορεί πρακτικοί (κυρίως) λόγοι να μην επέτρεψαν τη διεξαγωγή μίας πιο ολοκληρωμένης έρευνας, εκτιμάται, ωστόσο, ότι έγινε μία σοβαρή προσπάθεια να διαμορφωθεί ένα αξιόπιστο και έγκυρο ερευνητικό εργαλείο. Ένα εργαλείο το οποίο έχει τις δυνατότητες μελλοντικά, με τις απαραίτητες αλλαγές και βελτιώσεις, καθώς και την κατάλληλη υποστήριξη από πλούσιο ερευνητικό υλικό, να στηρίξει μεγαλύτερες ερευνητικές προσπάθειες, απαλλαγμένες από τις πρακτικές δυσκολίες που χαρακτήριζαν τη συγκεκριμένη εργασία. Συμβολή των συγγραφέων Υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στα ονόματα των συντελεστών που παρουσιάστηκαν στην προφορική ανακοίνωση, στο 20ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής στην Κυλλήνη, τα οποία αναφέρονται κυρίως στους συμβάλλοντες στην

ολοκλήρωση της συγκεκριμένης προφορικής ανακοίνωσης, και στα ονόματα που παρουσιάζονται στο παρόν κείμενο, που αποτελούν το σύνολο των συντελεστών των οποίων η συμβολή στη διενέργεια της εργασίας καθώς και στην προετοιμασία και συγγραφή του άρθρου ήταν σημαντική. Συγκεκριμένα, η Β. Παχούμη, ήταν υπεύθυνη για την αρχική σύλληψη της ιδέας, τη διαμόρφωση του ερωτηματολογίου, τη συλλογή και επεξεργασία των στοιχείων, τη συγγραφή της εργασίας καθώς και την παρουσίασή της στην Κυλλήνη. Οι Η. Χριστοφορίδης,. Και ο Γ. Παχούμης βοήθησαν στην συλλογή των δεδομένων και τη συγγραφή της εργασίας, ο Α. Μπιρής συνέβαλλε στη διαμόρφωση του ερωτηματολογίου, τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων καθώς και στην τελική μορφοποίηση της εργασίας, οι Κ. Αγαθαγγελίδου και Ε. Οικονομίδου συμμετείχαν στην διαμόρφωση του ερωτηματολογίου καθώς και στην υποστήριξη της παρουσίασης στην Κυλλήνη. Ο Μ. Μερκούρης στην παροχή σημαντικών πληροφοριών σχετικά με το παρελθόν και το παρόν της Γενικής Ιατρικής, απαραίτητων για τη διαμόρφωση του πλαισίου στο οποίο κινήθηκε τελικά η εργασία και, τέλος, οι Δ. Νιάκας και Π. Μπαμίδης ήταν υπεύθυνοι για την επίβλεψη και την τελική διαμόρφωση της παρούσας εργασίας. Όλοι οι συγγραφείς έχουν διαβάσει και εγκρίνει την τελική μορφή της εργασίας. Βιβλιογραφία 1. Starfield B. Primary Care: balancing health needs, services and technology, Oxford, Oxford University Press, 1998. 2. Yaman H, Ozen M. Satisfaction with Family Medicine Training in Turkey, CMJ, 43:54-57, 2002. 3. Gerhenshtein L, Fogelman Y. “Increasing the satisfaction of GP’s with continuing medical education programs. A method for quality improvement through increasing teacher-learner interaction, BMC Fam Pract, 3:15, 2002. 4. Σπαθαράκης Γ. EURACT. Θέσεις της EURACT για τα νοσοκομειακά τμήματα που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση στην ειδικότητα της Γενικής Ιατρικής, Εσθονία, 1999. 5. Field S, Dickson A, Deigham M. RCGP. Being a General Practitioner, London, ed. Prof., 2-23, 2004. 6. Μερκούρης Μ. Πρόεδρος ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ., Συντονιστής ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής Κεντρικής Μακεδονίας, Διευθυντής Κ.Υ. Ν. Μαδύτου, 199

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Θεσσαλονίκη, 2007. 7. Javeau C. Η έρευνα με ερωτηματολόγιο, Αθήνα, 58-67, 94-188, 1996. 8. Ζαχαροπούλου Χ. Στατιστική, μέθοδοι – εφαρμογές. Θεσσαλονίκη, 5-121, 293-328, 363-517, 1993. 9. Επιτροπή εκπαίδευσης της ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ., Ιατρικές πράξεις και Πρόγραμμα εκπαιδευτικών μαθημάτων, Θεσσαλονίκη, ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ.,2005. 10. Αλετράς Β, Μπασιούρη Φ, Τερζόγλου Γ, και συν. «Μέτρηση της ικανοποίησης νοσηλευθέντων ασθενών σε ελληνικά νοσοκομεία», Αδημοσίευτη ερευνητική εργασία, ΕΑΠ, 2006. 11. Krowinski W, Steiber S. Measuring and Managing Patient Satisfaction, Illinois, American Hospital Publishing, 1996. 12. American Statistical Association, How to conduct pretesting. Section on Survey Research Methods, 1429 Duke Street, Alexandria, VA 22314-341 5

200

Β. Παχούμη και συν

USA, 1997. 13. University of Leeds, Guide to the design of questionnaires: A general introduction to the design of questionnaires, University Computing Services, University of Leeds, pp 1-22, 1996. 14. Helmstadter G. Principles of phycological measurement, New York, Appleton-Century-Crofts, 1964. 15. Κατσίλης Ι. Περιγραφική στατιστική εφαρμοσμένη στις κοινωνικές επιστήμες και την εκπαίδευση, Αθήνα, 19-177, 2001. 16. Steward WD. The application and misapplication of factor analysis in marketing research, JMR, Journal of Marketing Research, XVIII, 51-62, 1981. 17. MacLean S, Gray K. Structural Equation Modeling in Market Research, Journal of the Australian Market Research Society, 1998.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Μ. Τσαλίδου και συν

ARΘRO ΓΝΩΜΗΣ OPINION PAPER

Primary Heatlh Care, Volume 20, Number 4, 201-208, 2008 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 20, Τεύχος 4, 201-208, 2008

Αγωγή υγείας για την ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά των νέων. Προοπτικές και προκλήσεις Μ. Τσαλίδου1, Ι. Μποστανίτης2

Περίληψη H αγωγή υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά επιδιώκει να βοηθήσει τους ανθρώπους να καταλάβουν τη θετική πλευρά της σεξουαλικότητας τους, να τους παρέχει πληροφορίες και ικανότητες σχετικά με την προάσπιση της υγείας τους και να τους βοηθήσει να αποκτήσουν δεξιότητες στη λήψη αποφάσεων. Ιδιαίτερα βοηθά τους νέους ανθρώπους και δη τους έφηβους, που λόγω της παρορμητικής φύσης της ηλικίας τους είναι πιο επιρρεπείς στην υιοθέτηση επικίνδυνων συμπεριφορών γενικότερα. Υπάρχουν πολλές παρεμβάσεις αγωγής υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά είτε περισσότερο ενεργητικές είτε, παραδοσιακά, περισσότερο παθητικές. Ωστόσο, θεωρούνται αποτελεσματικότερες εκείνες οι πρακτικές που επιτρέπουν στους νέους την ανάληψη ρόλων και πρωτοβουλιών και που σέβονται τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος των εφήβων-στόχων. Σήμερα απαιτείται επανασχεδιασμός νέων στρατηγικών, γιατί οι υπάρχουσες δεν έχουν αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, πράγμα που επιτυγχάνεται με την αξιολόγηση αυτών βάση διαφόρων μοντέλων (ολιστικό, βιοϊατρικό). Η αξιολόγηση των παρεμβάσεων αγωγής υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά σε σχολεία έχει αποκτήσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της εμφάνισης της πανδημίας του AIDS. Ο αριθμός των νέων ατόμων που έχουν προσβληθεί από τον ιό HIV κυρίως στην Αφρική επιτάσσει την εφαρμογή και αξιολόγηση στρατηγικών και μεθόδων πρόληψης, έτσι ώστε οι νέοι να διαφυλάξουν τη σεξουαλική τους υγεία όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα.

Ειδικευόμενη Ιατρός Ιατρικής Βιοπαθολογίας, Γενικό Νοσοκομείο Ιπποκράτειο Θεσσαλονίκης, απόφοιτος Μεταπτυχιακού προγράμματος στην Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία της Ιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ., 2Ειδικευόμενος ιατρός Καρδιολογίας, Γενικό Νοσοκομείο Ιπποκράτειο Θεσσαλονίκης, Μεταπτυχιακός φοιτητής Ε.Α.Π. 1

Εισαγωγή Η αξιολόγηση των παρεμβάσεων αγωγής υγείας στα σχολεία αποτελεί ένα πολυδιάστατο θέμα, διότι η αγωγή υγείας είναι μια παρέμβαση από μέρους της πολιτείας αλλά και των κοινωνικών φορέων, που αποσκοπεί στην πληροφόρηση κάθε ατόμου σχετικά με την υγεία του, τη γνώση όλων των επικίνδυνων συμπεριφορών, που μπορούν να τη βλάψουν αλλά και την ανάπτυξη επαρκών δεξιοτήτων από μέρους του, που να τη διατηρούν και να την προάγουν1. Ως επικίνδυνες συμπεριφορές υγείας αναφέρονται οι βλαβερές συνήθειες-πρακτικές του καπνίσματος, της χρήσης αλκοόλ και ναρκωτικών και η μη ασφαλής σεξουαλική συμπεριφορά1. Πρόκειται για πρακτικές που έχουν τις ρίζες τους στην εφηβεία διότι οι έφηβοι, λόγω της παρορμητικής φύσης της ηλικίας τους είναι περισσότερο επιρρεπείς στην υιοθέτηση των ανωτέρω συνηθειών1. Ελαττώνοντας, Λέξεις κλειδιά (Mesh Hellas): αγωγή υγείας, παρέμβαση, νέοι, ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά, σχολείο, AIDS Ημερομηνία υποβολής: 26 Ιουλίου 2007 Επανυποβλήθηκε: 11 Ιανουαρίου 2008 Έγινε δεκτό για δημοσίευση: 23 Μαρτίου 2008 Υπεύθυνη αλληλογραφίας: Μαρία Τσαλίδου, Δ/νση: 1η Πάροδος Κουντουριώτου 3, Κατερίνη, Τ.Κ. 60100, Τηλ.: 6972803047. 201

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Μ. Τσαλίδου και συν

Health education for safe sexual behaviour in young people M. Tsalidou, I. Bostanitis Summary Health education for safe sexual behaviour is intended to help people understand the positive side of their sexuality, providing them with information and skills for the protection of their health and helping them to acquire skills in decision making. Good health education helps young people, and particularly adolescents, who are more prone to adopt risky behaviour in general because of the impetuous nature of their age. Many forms of health education intervention for safe sexual behaviour are in effect, some of which are more active and some, traditionally, more passive. However, effective practices are considered to be those that allow young people adopt roles and take initiatives and that respect the cultural particularities of the adolescent-target environment. Nowadays, a redesign of strategy is required, because that in force has not brought the expected results. This new strategy will be achieved by evaluating current approaches using various evaluation models (holistic, biomedical). The evaluation of health education interventions for safe sexual behaviour in schools has gained particular interest because of the pandemic of AIDS. The number of young people with HIV infection, mainly in Africa, requires the implementation and evaluation of new strategies and methods of prevention, so that young people safeguard their sexual health as effectively as possible. Key words: health education, interventions, youth, safe sexual school, AIDS.

επομένως, τις τελευταίες και προάγοντας υγιείς επιλογές οδηγούμαστε σε διαφύλαξη της υγείας των εφήβων, που επεκτείνεται και ως την ενηλικίωση, δεδομένου ότι η εφηβεία είναι το κατώφλι της ενήλικης ζωής και η πύλη στην προαγωγή της υγείας, γιατί θεωρείται η απαρχή όλων των συμπεριφορικών μοντέλων που επηρεάζουν την υγεία και την μακροβιότητα σε όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Eπομένως, η ανάδειξη εκπαιδευμένων εφήβων με πλήρη αυτογνωσία και ικανότητα ανάπτυξης των επιμέρους δεξιοτήτων τους αυξάνει τις πιθανότητες να γίνουν αυτοί υγιείς, υπεύθυνοι και παραγωγικοί ενήλικες1.Για αυτό το λόγο, όλες οι παρεμβάσεις αγωγής υγείας έχουν την απαρχή τους στην προσέγγιση των εφήβων και δη στο χώρο του σχολείου, που αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο συνάθροισης τους. Πρώτη θέση κατέχει η αγωγή υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά, που ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια έχει γίνει προτεραιότητα λόγω της αυξανόμενης έκθεσης των νέων στην πολλές φορές επιζήμια και αντιφατική επίδραση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και του διαδικτύου1. Άλλωστε, και άλλες επικίνδυνες συμπεριφορές, όπως η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών συνδέονται εμμέσως και με τη σεξουαλική συμπεριφορά, διότι ενοχοποιούνται για αυξημένα ποσοστά επικίνδυνης σεξουαλικής συμπεριφοράς. 202

Σκοπός, επομένως, της παρούσας συγγραφικής προσπάθειας είναι η αποτύπωση και ανάλυση πληροφορίας σχετικά με παρεμβάσεις αγωγής υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά σε σχολεία, όπου με στοχευμένες παρεμβάσεις οι νέοι μπορούν να αποκτήσουν τα εφόδια για τη διασφάλιση της σεξουαλικής τους υγείας. Αγωγή Υγείας για Ασφαλή Σεξουαλική Συμπεριφορά Ορισμός και στόχοι

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.), η σεξουαλική behaviour, υγεία είναι η «ολοκλήρωση της φυσικής, συναισθηματικής, νοητικής και κοινωνικής πλευράς της σεξουαλικότητας με τρόπους που προάγουν την προσωπικότητα, την επικοινωνία, την αγάπη. Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να παίρνει πληροφόρηση σχετικά με το σεξ και να συνάπτει σεξουαλικές σχέσεις τόσο για ευχαρίστηση όσο και για αναπαραγωγή». Εμπεριέχει, λοιπόν, η σεξουαλική υγεία τη βιολογική, κοινωνική, ψυχολογική και πνευματική διάσταση της σεξουαλικότητας και την αναλύει από σκοπιά αντίληψης (γνώση-πληροφορία), συναισθημάτων, αξιών και συμπεριφοράς επικοινωνία, ικανότητα λήψης αποφάσεων και άλλων σχετικών ατομικών δεξιοτήτων2. Η αγωγή υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά επιδιώκει να βοηθήσει τους ανθρώπους και ιδιαίτερα τους νέους να καταλάβουν τη θετική πλευρά της σεξουαλικότητας, να τους παρέχει πληροφορίες και ικανότητες σχετικά με την προάσπιση της υγείας τους και να τους βοηθήσει να αποκτήσουν δεξιότητες στη λήψη αποφάσεων τώρα και στο μέλλον. Η συνολική αγωγή υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά θα πρέπει, για να είναι επιτυχής, να καλύπτει όλο το φάσμα των ηλικιών (5-18 ετών) με θέματα, που να προσαρμόζονται κάθε φορά στην ηλικία των νέων στην οποία αποβλέπουν και να λαμβάνει πάντα υπόψη τις πολιτισμικές συνήθειες, την κουλτούρα, τις ιδιαιτερότητες και τα πιστεύω του ευρύτερου περιβάλλοντος της κοινότητας, μέρος της οποίας αποτελούν τα παιδιά και οι έφηβοι-στόχος2.

Μ. Τσαλίδου και συν

Κλασικές παρεμβάσεις σεξουαλικής αγωγής υγείας- Κενά και ανεπάρκειες Οι κλασικές παρεμβάσεις αγωγή υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά, όπως οι διαλέξεις εκ μέρους των καθηγητών, η στείρα ανάγνωση και απομνημόνευση της διδαχθείσης ύλης και άλλες τεχνικές και μεθοδολογίες, που αρκούνται στην απόδοση ενός παθητικού ρόλου στους συμμετέχοντες εφήβους, φαίνεται πως δεν έχουν αποδώσει τα αναμενόμενα, ως τώρα, βάση της εμπειρίας αλλά και της βιβλιογραφίας, που έχει συσσωρευτεί τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με δημοσιοποιημένες έρευνες, υπάρχει δυσκολία στον καθορισμό ενιαίας και συνολικής θεωρήσεως διδακτέας ύλης, η οποία να είναι επιπλέον και επίσημα νομοθετημένη3. Επίσης, υπάρχουν αυξανόμενες απειλές για τη σεξουαλική συμπεριφορά από την εμφάνιση νέων (AIDS) αλλά και την επανεμφάνιση παλαιών ασθενειών (σύφιλη), που καθιστούν επιτακτική την ερμηνεία τους μέσα από την κατανόηση της νοητικής και συμπεριφορικής πλευράς της σεξουαλικότητας των εφήβων, γεγονός που αποτελεί νέα πρόκληση για τον επανασχεδιασμό των παρεμβάσεων αγωγής υγείας. Μια αδρή εκτίμηση της σημερινής κατάστασης θα μπορούσε να συνοψισθεί στα εξής 1. Απουσία ξεκάθαρων εθνικών στρατηγικών και πολιτικών κατευθύνσεων πάνω στην αποτελεσματική εκπαίδευση των νέων σε θέματα σεξουαλικής υγείας σε αρκετές χώρες 2. Ανεπαρκής ανάλυση της υγείας, του σταδίου ανάπτυξης και των συνθηκών ζωής των εφήβων 3. Ανεπαρκή εθνικά συστήματα υγείας για την ανάληψη συστηματικού σχεδιασμού, που να εμπεριέχει, επίσης, και διδακτικές πρακτικές 4. Μη καλώς εκπαιδευμένο προσωπικό. Χωρίς επίσημα κίνητρα, που να διασφαλίζουν τη συνέχεια στην εκπαίδευση και τη διδακτική επάρκεια των διδασκόντων επικρατεί τυχαία επιλογή επιμέρους θεμάτων πάνω στη σεξουαλική υγεία, ανάλογα με τις επιλογές του κάθε διδάσκοντα1,3. 5. Ανεπαρκείς οικονομικοί και τεχνικοί πόροι διαθέσιμοι για την έρευνα πάνω στην υγεία των εφήβων. Όλα τα παραπάνω έχουν οδηγήσει στη θεώρηση πως χρειάζεται επανασχεδιασμός νέων

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

στρατηγικών. Για να γίνει όμως αυτό, χρειάζεται αξιολόγηση των ήδη υπαρχόντων, ώστε να είναι σε θέση οι υπεύθυνοι σχεδιασμού να γνωρίζουν τι αποδίδει και ποια στρατηγική και διδακτική τεχνική θα πρέπει να υιοθετηθεί. Αξιολόγηση παρεμβάσεων σεξουαλικής αγωγής υγείας- Παραδείγματα προαγωγής υγείας και σύγχρονη μεθοδολογία Η αξιολόγηση, γενικά, θα μπορούσε να ορισθεί ως η εκτίμηση της έκτασης που η προαγωγή υγείας επιφέρει ένα αξιόλογο αποτέλεσμα. (Π.Ο.Υ., Geneva 1998). Yπάρχουν δυο παραδείγματα προαγωγής υγείας: το βιοϊατρικό και το ολιστικό πρότυπο. Το πρώτο αποτελεί μια top-down ειδική προσέγγιση, που θεωρεί την υγεία ουσιαστικά ως έλλειψη ασθένειας ή αναπηρίας και για αυτό το λόγο αντιμετωπίζει την προαγωγή υγείας σαν ένα εργαλείο προληπτικής ιατρικής και ευνοεί τη δράση, που είναι προσανατολισμένη προς τη διεξαγωγή συμπεριφορικών αποτελεσμάτων4. Επομένως, αυτή η παραδοσιακή προσέγγιση των ερευνών αξιολόγησης χαρακτηρίζεται από μελέτες, που είναι είτε πειραματικές είτε ημιπειραματικές στο σχεδιασμό τους και συνήθως εμπεριέχουν μια ποσοτική μεθοδολογία έρευνας. Το δεύτερο παράδειγμα, σε αντίθεση με το πρώτο, διαμορφώθηκε βάση των αρχών της συνδιάσκεψης της Οτάβα (Π.Ο.Υ. 1986) και παρουσιάζει μια ολιστική θεώρηση της υγείας στη σωματική, ψυχική, νοητική και κοινωνική της διάσταση. Η προαγωγή υγείας θεωρείται μια διαδικασία κοινωνικής αλλαγής και κάτω από αυτό το πρίσμα η αξιολόγηση και τα αποτελέσματα της εστιάζονται περισσότερο στις πρακτικές των παρεμβάσεων και ο ερευνητικός σχεδιασμός ευνοεί δράσεις, που περικλείουν τη συλλογή περισσότερο ποιοτικών δεδομένων. Τα διαφορετικά είδη αξιολόγησης, σύμφωνα με το βιοϊατρικό παράδειγμα αδρά αναφέρονται ως εξής4 αξιολόγηση επίδρασης, αξιολόγηση διαδικασίας, αξιολόγηση στόχων (goal-based,) αξιολόγηση βασισμένη στη χρησιμότητα, πειραματικές αξιολογήσεις, ημιπειραματικές αξιολογήσεις, RCTs (τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες μελέτες), τεχνικές γρήγορης εκτίμησης. Αντίθετα, το ολιστικό παράδειγμα χρησιμοποιεί ως είδος αξιολόγησης την έννοια του μοντέλου, στην οποία επισυνάπτει τα παρακάτω4 το υποκείμενο θεωρητικό μοντέλο, το συνδυασμό των αξιολογήσε203

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

ων επίδρασης, διαδικασίας, χρησιμότητας και στόχων, χρησιμοποιώντας μια τεχνική έρευνας γρήγορης εκτίμησης για τη συλλογή, κύρια, ποιοτικών δεδομένων. Η επιλογή ενός τύπου συνέντευξης και η παρουσίαση των αποτελεσμάτων γίνονται χρησιμοποιώντας γραφήματα (radial profile graphs) και την αναφορά των πλεονεκτημάτων του μοντέλου. Όλα τα παραπάνω γενικά για τις αξιολογήσεις και τη μεθοδολογία τους ισχύουν και για την προαγωγή υγείας σε σχολεία, ιδιαίτερα της σεξουαλικής υγείας. Η μέχρι πρότινος διαμάχη των ειδικών σχετικά με το ποιο παράδειγμα είναι το καλύτερο έχει καταλήξει στη συμφωνία ότι πρέπει να υπάρξει μετάβαση στο ολιστικό πρότυπο, χωρίς συγχρόνως να εγκαταλειφθούν και οι βασικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις του βιοϊατρικού προτύπου, απαιτείται συγκερασμός και των δύο4. Επιπλέον, ένα σημαντικό στοιχείο, που έχει υιοθετηθεί στη σύγχρονη μεθοδολογία των αξιολογήσεων είναι και η εκτίμηση και συμμετοχή των ίδιων των μαθητών στην αξιολόγηση της εφαρμοζόμενης παρέμβασης αγωγής υγείας. Γενικά, οι μαθητές επιζητούν την πιο ενεργή συμμετοχή τους στο σχεδιασμό και την εκπόνηση των παρεμβάσεων και των αξιολογήσεων τους, όπως προκύπτει και από μια έρευνα στη Δανία, όπου μαθητές ρωτήθηκαν πότε πίστευαν ότι πράγματι έμαθαν κάτι από την όλη εκπαιδευτική διαδικασία, που έλαβε χώρα στην τάξη. Πρώτη σε μια λίστα επιλογών, που είχε συνταχθεί από τους ερευνητές εμφανίστηκε η συζήτηση στην τάξη, ενώ ως τελευταία επιλογή αναφέρθηκε η ομιλία από μέρους του διδάσκοντα4. Αξίζει να σημειωθεί πως η διανομή ερωτηματολογίων στους εφήβους αποτελεί ένα πρόσφορο τρόπο αξιολόγησης, όπου τους ζητείται η άποψη και η κριτική τους πάνω στα θέματα της αγωγής υγείας και των αντιστοίχων παρεμβάσεων τους. Για παράδειγμα, πάνω στο θέμα της ασφαλούς σεξουαλικής συμπεριφοράς, έρευνα στη Μεγάλη Βρετανία έδειξε, πέρα από το ότι η μειοψηφία των εφήβων (44%) θεωρούσε την υπάρχουσα αγωγή υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά ικανοποιητική, πως το 75% περίπου των εφήβων επιθυμεί συμμετοχή και εξωσχολικών φορέων στην εκπόνηση των προγραμμάτων, όπως και την αναλογικά μικρότερη συμμετοχή των γονέων (57 %), ενώ και ένα σημαντικό ποσοστό 70 % είναι 204

Μ. Τσαλίδου και συν

υπέρ της σύστασης μεικτών ομάδων εργασίας ,αγόρια και κορίτσια μαζί3. Στις Η.Π.Α, επιπλέον, έχουν από το 1991 εκδοθεί κατευθυντήριες οδηγίες (guidelines) σχετικά με τη συνολική θεώρηση της αγωγής υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά, όπως έχει αναφερθεί παραπάνω. Θα ήταν σκόπιμο εδώ να τονιστεί πως αυτές οι οδηγίες αποτελούν το πρώτο επίσημο εθνικό μοντέλο στις ΗΠΑ, που παρέχει το βασικό κορμό με τη βοήθεια του οποίου οι επιμέρους τοπικές κοινότητες προβαίνουν στο σχεδιασμό νέων προγραμμάτων παρεμβάσεων, εκτίμηση και κριτική αξιολόγηση των ήδη υπαρχόντων, εκπαίδευση καθηγητών και γονέων, στηριζόμενες πάντα στις επιμέρους πολιτισμικές ιδιαιτερότητες καθεμιάς εκ αυτών, τις οποίες και ενσωματώνουν στα προγράμματα. Νέες εκπαιδευτικές στρατηγικές-Βασικές διαπιστώσεις Νέες τεχνικές διδασκαλίας, που ήδη έχουν οδηγήσει σε βελτίωση στην απόδοση των εν λόγω παρεμβάσεων αγωγής υγείας τα τελευταία χρόνια, έχουν εισαχθεί με βάση την εμπειρία που έχει αποκτηθεί κύρια μέσω των προγραμμάτων αξιολόγησης. Αναφέρονται παρακάτω αναλυτικότερα, κάποιες βασικές διαπιστώσεις, που έχουν γίνει και έχουν προσδιορίσει κατά πολύ τις νέες εκπαιδευτικές στρατηγικές. Κατ’ αρχήν το διδακτικό προσωπικό θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο άρτια ενημερωμένο και καταρτισμένο πάνω στα θέματα της σεξουαλικής αγωγής υγείας της κάθε παρέμβασης. Αυτό συνεπάγεται συνεχή παρακολούθηση και ενημέρωση πάνω στα νεότερα δεδομένα, που προκύπτουν. Επιπλέον, απαιτείται η γνώση καλών τεχνικών επικοινωνίας και επιδεξιοτήτων, ώστε να μπορεί το προσωπικό να επικοινωνεί αποτελεσματικά με τους εφήβους, για να περνά με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα μηνύματα της παρέμβασης. Σύμφωνα με ερωτήσεις στους εφήβους σχετικά με τι προσόντα επισυνάπτουν σε έναν καλό διδάσκοντα, η πλειοψηφία θεωρεί ότι αυτά θα πρέπει να περιλαμβάνουν, καλή αίσθηση του χιούμορ, σεβασμό απέναντι στις ευαισθησίες και τα πιστεύω των εφήβων, ικανότητα που να εμπνέει εμπιστοσύνη, ειλικρίνεια. Έπειτα, η ομαδική δουλειά έχει αποδει-

Μ. Τσαλίδου και συν

χθεί ότι είναι περισσότερο αποτελεσματική στις παρεμβάσεις αγωγής υγείας. Είναι απαραίτητο να υπάρχει συνεργασία του εκπαιδευτικού προσωπικού με εξωσχολικούς, όπως και φορείς της κοινότητας (φορείς παροχής υγείας, κοινωνικούς λειτουργούς και συμβούλους) αλλά και το οικογενειακό περιβάλλον των εφήβων, διότι με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η σταθερότητα και η συνέχεια της παρέμβασης, τριπλή συνέργεια προστασίας στους εφήβους τόσο από σχολείο, το κοινωνικό περιβάλλον όσο και από το σπίτι. Κατά αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται το υγιές και ασφαλές περιβάλλον, που απαιτείται, ώστε οι έφηβοι να αφομοιώσουν καλύτερα τα μηνύματα της παρέμβασης. Η προτίμηση σε περισσότερο ενεργητικές πρακτικές διδασκαλίας, που ωθούν τους νέους σε ενεργή συμμετοχή πάνω στη σεξουαλική τους εκπαίδευση, όπως η συγκρότηση μικρών ευέλικτων ομάδων για διεξαγωγή συζητήσεων, το role-playing και debates, η ανοικτή και ειλικρινής συζήτηση μεταξύ εκπαιδευτών και εκπαιδευομένων και η χρήση πολυμέσων, βίντεο και υπηρεσιών του διαδικτύου βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του αντικειμένου της παρέμβασης και κρατούν το ενδιαφέρον των νέων αμείωτο. Το ίδιο ισχύει και για τη δημιουργία προγραμμάτων τα οποία περιλαμβάνουν την εκμάθηση δεξιοτήτων (skill-based), που έχουν σχέση με την επικοινωνία, τη διαπραγματευτική ικανότητα, το να είναι κανείς σαφής και ξεκάθαρος στις θέσεις του, όπως επίσης και την ικανότητα του να αρνείται απέναντι σε επιζήμιες επιρροές και πρακτικές, τόσο πάνω στην υγεία του όσο και στη ζωή του συνολικά (lifeskills). Η εκμάθηση δεξιοτήτων αντίληψης, όπως η κριτική σκέψη, η ικανότητα λήψης αποφάσεων και επίλυσης προβλημάτων (cognitive skills) και επιπλέον, η εκμάθηση ελέγχου στρεσσογόνων καταστάσεων και η ικανότητα αυτοελέγχου (coping skills) είναι, εξάλλου, τμήμα αντίστοιχων προγραμμάτων. Όλα τα παραπάνω έχουν σα στόχο την ενίσχυση της προσωπικότητας των εφήβων με εκείνες τις δεξιότητες που μπορούν να τους εξασφαλίσουν τον έλεγχο πάνω στη ζωή τους και την ανάληψη ευθυνών από μέρους τους. Κατά αυτόν τον τρόπο καθίστανται λιγότερο ευάλωτοι σε προκλήσεις, που στην προκειμένη περίπτωση απειλούν τη σεξουαλική τους υγεία. Έχει αποδειχθεί από αξιολογήσεις προηγού-

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

μενων παρεμβάσεων υγείας, που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων και ερωτηματολόγια εφήβων, πως η εκπαίδευση είναι πιο αποτελεσματική όταν απευθύνεται σε μεικτές ομάδες αγοριών και κοριτσιών, γιατί μπορούν πιο εύκολα και αποτελεσματικά να ανταλλάξουν απόψεις και, πολλές φορές, διαφορετικές θεωρήσεις πάνω στα θέματα, που συζητούνται, οδηγώντας στη θέσπιση κοινωνικών κανόνων και συμπεριφορών. Ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εισαγωγή, ως μεθόδου παρέμβασης, της εκπαίδευσης από συνομήλικους (peer based education). Πρόκειται για τη συμμετοχή εφήβων, γενικά νέων, εθελοντών, οι οποίοι εκπαιδεύονται ως διδακτικό προσωπικό και έπειτα αναλαμβάνουν την εκπαίδευση των συνομηλίκων-στόχων της συγκεκριμένης κάθε φορά παρέμβασης. Συνήθως επιλέγονται άτομα με ηγετικά προσόντα (leaders), στα οποία παρέχεται άρτια εκπαίδευση πάνω στο γνωστικό αντικείμενο, που περιλαμβάνει τόσο την παροχή γνώσεων όσο και την εκμάθηση όλων εκείνων των δεξιοτήτων, που είναι απαραίτητα εργαλεία για ένα σωστό εκπαιδευτή, όπως έχουν αναφερθεί παραπάνω. Η επιτυχία της μεθόδου, όπως προκύπτει από την αξιολόγηση τέτοιων προγραμμάτων, στηρίζεται στο γεγονός πως επιτυγχάνεται καλύτερη επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτών-εκπαιδευομένων, δεδομένου ότι οι έφηβοι επικοινωνούν πιο άμεσα, ανοιχτά και ειλικρινά με κάποιον που μιλάει την ίδια «γλώσσα», έχει τα ίδια ενδιαφέροντα και συμμερίζεται τις ίδιες ανησυχίες με αυτούς. Επιπλέον, κινητοποιείται πιο αποτελεσματικά και ο μηχανισμός του παραδείγματος προς μίμηση από μέρους των εφήβων, ο οποίος και οδηγεί στην καλύτερη αφομοίωση του μηνύματος της παρέμβασης. Τα ίδια ικανοποιητικά αποτελέσματα παρέχει και η εκπαίδευση συνομηλίκων σε συνομήλικους1,5. AIDS και παρεμβάσεις αγωγής υγείας Έπειτα από όλα τα παραπάνω, που έχουν ειπωθεί για την αξιολόγηση των παρεμβάσεων αγωγής υγείας και συγκεκριμένα της σεξουαλικής υγείας σε σχολεία γενικά, θα ήταν σκόπιμη και η αναφορά σε μια συγκεκριμένη νόσο, που απασχολεί πολλούς φορείς τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε εθνικό και τοπικό επίπεδο το μείζον ζήτημα του AIDS, των παρεμβάσεων που εφαρμόζονται 205

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

και την αποτελεσματικότητα αυτών. Κι αυτό συμβαίνει γιατί το εν λόγω νόσημα εξελίσσεται σε πραγματική απειλή για τις υπηρεσίες υγείας, ενώ σε κάποιες χώρες, όπως για παράδειγμα της υποσαχάριας Αφρικής έχει πάρει πλέον επιδημικές διαστάσεις. Μια σφαιρική ανάλυση της κατάστασης, σύμφωνα με στοιχεία διεθνών οργανισμών παρουσιάζεται στον Πίνακα. Όσον αφορά στην εκπαίδευση σχετικά με τη νόσο, έχουν εφαρμοσθεί προγράμματα παρέμβασης σε χώρους συνάθροισης των νέων, κύρια σχολεία 5. Κι αυτό συμβαίνει διότι τα σχολεία παρέχουν πολύ καλούς πόρους για την εφαρμογή αποτελεσματικής εκπαίδευσης, καλά εκπαιδευ-

Μ. Τσαλίδου και συν

μένο προσωπικό, κατάλληλο και επαρκές υλικό και μεθόδους διδασκαλίας, όπως και τη δυνατότητα εμπλοκής των γονέων στην επιμόρφωση των παιδιών τους. Κάτω από αυτό το πρίσμα, διεθνείς οργανισμοί όπως η UNESCO, Π.Ο.Υ., UNICEF παρέχουν βοήθεια στις κυβερνήσεις των κρατών για εγκαθίδρυση τέτοιων σχολικών προγραμμάτων (school-based), πράγμα που αποδεικνύει την ύψιστη σημασία, που δίνουν οι τελευταίοι σε τέτοιου είδους παρεμβάσεις στο χώρο του σχολείου. Μάλιστα, σε μεταξύ τους συνεργασία έχουν εκπονήσει κι ένα πρόγραμμα-κορμό για το σχεδιασμό τέτοιου είδους παρεμβάσεων, το

Πίνακας. AIDS: Στοιχεία που συνθέτουν την κατάσταση σήμερα  Oι νέοι είναι ιδιαίτερα ευπαθείς στη HIV λοίμωξη. Τα αίτια αφορούν συχνότερη υιοθέτηση επικίνδυνης σεξουαλικής συμπεριφοράς, χρήση ουσιών, έλλειψη πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας6,7.  Περίπου10 εκατομμύρια άνθρωποι ηλικίας 15-24 ετών ζουν με το AIDS. Οι περισσότερες από τις μισές νέες περιπτώσεις ημερησίως αφορούν νέα άτομα (7000)6,7.  Στην υποσαχάρια Αφρική το 70 % των νέων είναι μολυσμένοι. Το ποσοστό των ορφανών παιδιών από τη νόσο ξεπερνά το 90% του αριθμού των ορφανών παιδιών παγκόσμια6.  Η άγνοια αποτελεί τον νούμερο ένα παράγοντα κινδύνου για την επιδημία. Κοινή πεποίθηση στους περισσότερους νέους είναι πως ο ιός HIV δεν αποτελεί απειλή για αυτούς6.  Βιολογικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες καθιστούν τις νεαρές γυναίκες ιδιαίτερα ευπαθείς στη νόσο. Σε αρκετές χώρες τα έφηβα κορίτσια προσβάλλονται ως και 5-6 φορές περισσότερο από τα αγόρια6,8.  Προγράμματα αγωγής υγείας καλής ποιότητας καθυστερούν την έναρξη της σεξουαλικής ζωής, προστατεύουν τους σεξουαλικά ενεργείς νέους ανθρώπους από το AIDS, τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα και την ανεπιθύμητη κύηση9.  Πολλοί παράγοντες αποθαρρύνουν τους νέους από τη χρήση υπηρεσιών υγείας, όπως πχ έλλειψη διακριτικότητας και εμπιστοσύνης, μη ευαισθητοποιημένο προσωπικό, ύπαρξη μη ασφαλούς περιβάλλοντος. Συχνά οι υπάρχουσες υπηρεσίες υγείας περιορίζονται αποκλειστικά σε παντρεμένα ζευγάρια6,9.  HIV προγράμματα που αποσκοπούν στους νέους, ενώ παράλληλα σέβονται την κουλτούρα τους, έχουν περισσότερες πιθανότητες να πετύχουν6.  Λιγότερο από το 1/5 των ατόμων υψηλού κινδύνου έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες πρόληψης, ενώ από τους οροθετικούς μόνο 1/10 έχει ελεγχθεί και γνωρίζει πως έχει μολυνθεί8.  Σύγχρονες στρατηγικές πρόληψης περιλαμβάνουν εκπαίδευση σχετικά με τη νόσο, προγράμματα αλλαγής συμπεριφοράς (παρακίνηση χρήσης προφυλακτικών, ελάττωση αριθμού συντρόφων, πιστές μονογαμικές σχέσεις), εθελοντική συμβουλευτική καθοδήγηση και έλεγχος (testing), πρόληψη και θεραπεία των σεξουαλικών μεταδιδόμενων νοσημάτων, έλεγχος φιαλών αιμοδοσίας, εκπαίδευση της κοινότητας, νομικές, κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές προστασίας των ευάλωτων ομάδων, εξειδικευμένα προγράμματα για χρήστες ναρκωτικών9.  Ο συνδυασμός πρόληψης και θεραπείας είναι ο πλέον αποτελεσματικός. Η πρόληψη αναφέρεται ως ¨A,B,Cs¨ Abstinence (αποχή, καθυστέρηση της έναρξης της σεξουαλικής δραστηριότητας), Being safer (πιστές σχέσεις, ελάττωση αριθμού συντρόφων), Condom use (σωστή και συνεχή χρήση του προφυλακτικού)9.  Η χρήση του προφυλακτικού θεωρείται >90% αποτελεσματική. Με τη σωστή καθοδήγηση των προγραμμάτων πρόληψης οδηγεί σε ελάττωση του αριθμού των συντρόφων, πιο ασφαλή ερωτική συμπεριφορά και καθυστέρηση της έναρξης της σεξουαλικής ζωής στους μη ενεργούς8,9.  Παρέχονται 40% λιγότερα προφυλακτικά από ότι πραγματικά απαιτούνται. Η παγκόσμια χρηματοδότηση για παραγωγή προφυλακτικών έπεσε από 68 εκατομμύρια δολάρια το 1996 σε 40 το1999-20009.  Η παρατηρούμενη αύξηση της συχνότητας της νόσου, κύρια σε αναπτυσσόμενες χώρες, θεωρείται αποτυχία εξασφάλισης επαρκούς πρόσβασης στα ήδη υπάρχοντα προγράμματα πρόληψης8. 206

Μ. Τσαλίδου και συν

πρόγραμμα FRAME, το \οποίο περιλαμβάνει τα εξής εκπαίδευση σε δεξιότητες, δημιουργία ασφαλούς περιβάλλοντος, καθοδήγηση στο σχολικό περιβάλλον, πολιτικές στα σχολεία σχετικά με την πρόληψη και τη διάκριση της νόσου. Η παρέμβαση που έχει να κάνει με την πρόληψη και την αντιμετώπιση της HIV λοίμωξης δε θα πρέπει να βασίζεται σε παραδοσιακές διδακτικές μεθόδους, λόγω της ιδιαιτερότητας του θέματος και των ευαίσθητων κοινωνικών θεμάτων και των ταμπού που διαπραγματεύεται. Επιπλέον, η ύπαρξη του στίγματος απαιτεί από τους εκπαιδευτές, κυρίως, αλλά και από τους άλλους εμπλεκόμενους, (γονείς, κοινότητα, άλλοι κοινωνικοί φορείς) να ξεπεράσουν πρώτα τις δικές τους αναστολές και προκαταλήψεις, τους φόβους και το αίσθημα ενόχλησης που προκύπτει με την ενασχόληση με την ασθένεια, για να μπορέσουν να αποδώσουν στο έργο τους5. Κάποιες νέες και πρωτοποριακές τεχνικές διδασκαλίας έχουν ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο σημείο της μελέτης και περιλαμβάνουν την επαρκή ενημέρωση των εκπαιδευτών, την ομαδική δουλειά σε συνεργασία με την κοινότητα και εξωσχολικούς φορείς (ασφαλές περιβάλλον που υποδεικνύει ασφαλείς κοινωνικούς κανόνες στα παιδιά και τους εφήβους), την ενεργητική συμμετοχή μικτών ομάδων και των δυο φύλων, τη χρήση πολυμέσων, την εκμάθηση διαφόρων δεξιοτήτων (Skill-based προγράμματα), τη χρησιμότητα του προφυλακτικού και επίδειξη στην τάξη, την πολλά υποσχόμενη εκπαίδευση από τους συνομηλίκους (peer based education), την άμεση και ανοιχτή επικοινωνία. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι, πρώτιστα, όσο καλός και να είναι ο σχεδιασμός για μια HIV παρέμβαση, η επιτυχία της κρίνεται από το εάν σέβεται και, επομένως, λαμβάνει υπόψη τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της κάθε κοινότητας, πράγμα που βέβαια επιτυγχάνεται με την αρμονική συνεργασία με την τελευταία, η οποία βέβαια σε τελική ανάλυση εξασφαλίζει και τη συνέχεια της. Είναι, επίσης, σημαντικό, να επιχειρείται παράλληλα και ενημέρωση εξωσχολικών και δη ομάδων πληθυσμού που βρίσκονται σε κίνδυνο για την επίτευξη του ασφαλούς περιβάλλοντος μέσα στο οποίο οι έφηβοι καλούνται να ζήσουν και να αφομοιώσουν τα μηνύματα της παρέμβασης. Τέλος, ένα επιπλέον σημαντικό στοιχείο, που θα πρέπει να αναφερθεί είναι και η διενέργεια αξι-

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

ολόγησης της παρέμβασης με διάφορες τεχνικές (ερωτηματολόγια, διάφορα γραπτά τεστ προ και μετά της παρέμβασης, διάφορα άλλα εργαλεία με τη χρήση στατιστικών πακέτων), ώστε να κριθεί η αποτελεσματικότητά της, να γίνει η σύγκριση με άλλες τεχνικές και μεθοδολογίες και να σχεδιαστούν κατά αυτόν τον τρόπο πιο επιτυχημένες μελλοντικές παρεμβάσεις υγείας5. Μια τέτοια σύγχρονη τεχνική αξιολόγησης αποτελεί και το εργαλείο μεθοδολογίας HIV Tools το οποίο και αποτελείται από10 μια ομάδα πέντε μοντέλων προσομοίωσης που υπολογίζουν την επίδραση στη μετάδοση της HIV λοίμωξης και των σεξουαλικά μεταδιδόμενων νοσημάτων των διαφορετικών στρατηγικών πρόληψης και οδηγίες (guidelines) σχετικά με το κόστος τέτοιων διαφορετικών στρατηγικών. Το εργαλείο αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εκτίμηση της επίδρασης του κόστους και της αποτελεσματικότητας των διαφορετικών HIV στρατηγικών πρόληψης σε διαφορετικούς χώρους. Το σχολείο και η παρέμβαση στο χώρο του αποτελεί ένα από τα μοντέλα αυτά (τα άλλα είναι η ενίσχυση των υπηρεσιών μεταγγίσεων αίματος, η θεραπεία των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων, η παραγωγή και η διάθεση προφυλακτικών και οι παρεμβάσεις, που ασχολούνται με τους σεξουαλικά εργαζόμενους) και μελετά τη μετάδοση της λοίμωξης σε αγόρια και κορίτσια μέσα στο χώρο του σχολείου, εκτός αυτού και σε μεγαλύτερους άνδρες και γυναίκες σε απουσία αλλά και παρουσία της παρέμβασης10. Ο υπολογισμός της επιτυχίας μιας παρέμβασης επιτυγχάνεται βάση μιας ποικιλίας συνόλου εισαγωγών ως δεδομένων σε συγκεκριμένο λογισμικό πρόγραμμα, οι οποίες περιλαμβάνουν επιδημιολογικά δεδομένα σχετικά με τη συχνότητα της νόσου ανάμεσα στους ενδοσχολικούς νέους και τους μεγαλύτερους ηλικιακά συντρόφους τους στην αρχή της παρέμβασης και την πιθανότητα λοίμωξης. Επίσης, περιλαμβάνουν δεδομένα συμπεριφοράς, μοντέλα σεξουαλικής συμπεριφοράς και χρήση προφυλακτικού στους νέους προ και μετά τη συγκεκριμένη παρέμβαση. Τα δημογραφικά και τα άλλα συγκεκριμένα δεδομένα της παρέμβασης χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό των αποτελεσμάτων αυτής, βάση συγκεκριμένου μαθηματικού μοντέλου, που δεν είναι άλλο από την εκτίμηση του συνολικού νεαρού πληθυσμού, την αναλογία των ενδοσχολικών 207

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

αγοριών και κοριτσιών και το ποσοστό αυτών, στους οποίους εφαρμόζεται η παρέμβαση. Αυτά στη συνέχεια χρησιμοποιούνται για την πρόβλεψη των συνολικών προτύπων σεξουαλικής συμπεριφοράς και της χρήσης προφυλακτικού ανάμεσα στους νέους με και χωρίς την παρέμβαση, άρα δηλαδή με άλλα λόγια στην αξιολόγηση της παρέμβασης αυτής10. Επίμετρο Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε πως αρκετή πρόοδος έχει σημειωθεί στο μελετώμενο τομέα της αγωγής υγείας για ασφαλή σεξουαλική συμπεριφορά, κυρίως τα τελευταία χρόνια. Εντούτοις, υπάρχουν συγκεκριμένα προβλήματα που εξακολουθούν να υφίστανται και που απαιτούν ριζικότερες, πιο συντονισμένες και καθολικές στρατηγικές αντιμετώπισης για την επίτευξη του στόχου, που είναι η καθολική διαφύλαξη της υγείας γενικότερα του πληθυσμού και ιδιαίτερα των νέων ανθρώπων.

208

Μ. Τσαλίδου και συν

Βιβλιογραφία 1. Adolescent peer education in formal and non-formal settings. Report of an intercountry workshop, Tunisia, December 2004. 2. Guidelines for comprehensive sexuality education. USA, 2th edition 1991. 3. Mellanby AR. School sex education, a process for evaluation methodology and results. Health Education Research, 11:205-214, 1996. 4. First workshop on practice of evaluation of the Health Promoting School - models, experiences and prospectives, Bern/Thun, Switzerland, 19-22 November 1998. 5. Schenker II, Nyirenda JM. International Academy of Education. Preventing HIV/AIDS in schools, Publication, 2002. 6. United Nations Special Session on HIV/AIDS. Preventing HIV/AIDS among young people. FACT SHEET. New York, June 2001. 7. WHO. Epidemiological fact sheets on HIV/AIDS and STI in Greece, 2002. 8. U NA IDS PR EV EN T ION FAC T SH EET, 2005. 9. UNAIDS FACT SHEET 2001. 10. Watts C. School intervention impact model. LSHTM and UNAIDS, Vers. 2, 1999.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Νέα

Primary Heatlh Care, Volume 20, Number 4, 209-209, 2008 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 20, Τεύχος 4, 209-209, 2008

neΑ news

1ο Συμπόσιο Κατευθυντηρίων Οδηγιών στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Θεσσαλονίκη, 22 - 23 Νοεμβρίου 2008 Στo πλαίσιο της Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης στη Γενική/Οικογενειακή Ιατρική, το Περιφερικό Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας της ΕΛΕΓΕΙΑ, διοργάνωσε το«1ο Συμπόσιο Κατευθυντήριων Οδηγιών στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας», το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Ξενοδοχείο Porto Palace στη Θεσσαλονίκη στις 22 και 23 Νοεμβρίου 2008. Η γνώση των κατευθυντήριων οδηγιών και η εναρμόνιση της κλινικής πράξης με αυτές αποτελούν πλέον αναγκαιότητα. Μία αναγκαιότητα που κατηγορήθηκε, όμως, ότι οδηγεί στην άσκηση «αμυντικής» ιατρικής, καθώς έρχεται αρκετές φορές να θέσει περιορισμούς στην κλινική πράξη και στην λήψη πρωτοβουλίας εκ μέρους του ιατρού. Το θέμα αυτό αποτέλεσε το αντικείμενο του πρώτου Στρογγυλού Τραπεζιού, όπου έλαβε χώρα ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση απόψεων τόσο από την πλευρά του ιατρού (εισηγητής Αν. Καθηγητής Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής κ. Χ. Λιονής, Συντονιστής κ. Μ. Μερκούρης), όσο και από την πλευρά του νομικού (εισηγητής κ. Φ. Λέντζας). Τα υπόλοιπα θέματα του Συμποσίου

κινήθηκαν γύρω από τις νεότερες κατευθυντήριες οδηγίες σε μερικά από τα πλέον συνήθη χρόνια νοσήματα στη Γενική/Οικογενειακή Ιατρική και στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, τα οποία απασχολούν καθημερινά τον γενικό ιατρό. Πιο συγκεκριμένα, έγιναν στρογγυλά τραπέζια αναφορικά με τα νεότερα δεδομένα στη θεραπευτική αντιμετώπιση του σακχαρώδη διαβήτη, της αρτηριακής υπέρτασης, της δυσλιπιδαιμίας, της οστεοπόρωσης, της χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας και της κατάθλιψης, καθώς και στρογγυλό τραπέζι για την πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, τον HPV εμβολιασμό και το ρόλο του γενικού ιατρού στην κατεύθυνση αυτή. Η προσέλευση ήταν μεγάλη και το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων διατηρήθηκε αμείωτο, όπως φάνηκε από την ενεργό συμμετοχή του ακροατηρίου σε όλα τα τραπέζια και τις πολλές ερωτήσεις που δέχθηκαν οι ομιλητές. Το Συμπόσιο αυτό φιλοδοξούμε να καθιερωθεί ως θεσμός, τόπος συνάντησης και ανταλλαγής απόψεων των γενικών ιατρών που ενδιαφέρονται να ενημερωθούν για τις νεότερες επιστημονικές

209

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

εξελίξεις. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους συναδέλφους που στήριξαν τη διοργάνωση αυτή με την παρουσία τους και τη θετική τους ανταπόκριση, την οποία λαμβάνουμε ταυτόχρονα ως επιβράβευση αυτής της πρώτης μας προσπάθειας αλλά και ως

Νέα

σημαντική ευθύνη για το μέλλον. Γκαρμίρη Βασιλική Γλύστρα Ανδρονίκη Γενικοί Ιατροί Επιμελήτριες Β΄ Ε.Σ.Υ.

Σεμινάριο Εκπαίδευσης Εκπαιδευτών (Σ.Ε.Ε.) στη Γενική Ιατρική στο Πολιτιστικό Κέντρο Διάσελο Μετσόβου, Ιωαννίνων, 6-9 Νοεμβρίου 2008 Με μεγάλη επιτυχία διοργανώθηκε για μια ακόμη φορά το Σεμινάριο Εκπαίδευσης Εκπαιδευτών (Σ.Ε.Ε.) στη Γενική Ιατρική στο πολιτιστικό κέντρο ‘Διάσελο’ του γραφικού Μετσόβου Ιωαννίνων στις 6-9 Νοεμβρίου του 2008. Η Επιτροπή Εκπαίδευσης της ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. διοργανώνει το Σ.Ε.Ε. κάθε χρόνο δίνοντας την ευκαιρία σε συναδέλφους που δραστηριοποιούνται στην Π.Φ.Υ. και εκδηλώνουν έντονο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση, να εκτεθούν στις βασικές αρχές διδασκαλίας των Γ.Ι. με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης των ειδικευομένων, ιδιαίτερα κατά την 10μηνη περίοδο της θητεία τους σε μονάδες Π.Φ.Υ. Τα δυο πρώτα σεμινάρια είχαν διεθνή χαρακτήρα καθώς οργανώθηκαν υπό την επίβλεψη της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας των Δασκάλων στη Γενική/Οικογενειακή Ιατρική. Η θεματολογία του σεμιναρίου περιλαμβάνει: αρχές διδασκαλίας των

210

ενηλίκων, σχεδιασμό εκπαιδευτικών αντικειμένων, μεθόδους διδασκαλίας, εκτίμηση εκπαιδευτικών αναγκών των ειδικευομένων, ενώ για πρώτη φορά συμπεριλήφθηκε θεματική ενότητα για τις δεξιότητες επικοινωνίας με μεγάλη ανταπόκριση από τους εκπαιδευόμενους. Τα επί σειρά ετών θετικά αποτελέσματα της τελικής αξιολόγησης του Σ.Ε.Ε. από τους ίδιους τους εκπαιδευόμενους έχουν δώσει στην ΕΛ.Ε.ΓΕ. ΙΑ. το μήνυμα όχι μόνο της συνέχισης του αλλά ότι αποτελεί πια επιτακτική ανάγκη η διοργάνωση ενός πιο εξελιγμένου σεμιναρίου για εκπαιδευτές με μεγαλύτερη εμπειρία το οποίο θα εστιάζει σε περισσότερο εξειδικευμένες δεξιότητες και γνώσεις. Καρανάσιος Δημήτριος Γενικός Ιατρός Επιμελητής Β΄ Ε.Σ.Υ.

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Νέα

Προσεχή Συνέδρια στην Ελλάδα 25-29 Μαρτίου 2009

11ο Πανελλήνιο Διαβητολογικό Συνέδριο Ξενοδοχείο “Thraki Palace”, Αλεξανδρούπολη Ο: Ελληνική Διαβητολογική Εταιρεία Π: ΚΕΓΜ Τουριστικές & Συνεδριακές Επιχειρήσει, Congress World - Μ. Παπαπαναγιώτου, τηλ: 210-7210052, 7210001, Fax: 210-7210051, e-mail: info@congressworld.gr , http://www.congressworld.gr

22-26 Απριλίου 2009

21ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής Ξενοδοχείο ‘Porto Carras’, Σιθωνία Χαλκιδικής Ο: Ελληνική Εταιρεία Γενικής Ιατρικής Π: www.elegeia.gr

30 Απριλίου - 3 Μαΐου 2009

5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής στο Γενικό Νοσοκομείο Ξενοδοχείο «Chandris Resort», Κέρκυρα Π: Global Events, τηλ: 2310-247743, fax: 2310-247746, e-mail: info@globalevents.gr , www.globalevents.gr

05-09 Μαΐου 2009

35ο Ετήσιο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο Ξενοδοχείο “Hilton Athens”, Αθήνα Ο: Ιατρική Εταιρεία Αθηνών Π: ΚΕΓΜ Τουριστικές & Συνεδριακές Επιχειρήσει, Congress World - Μ. Παπαπαναγιώτου, τηλ: 210-7210052, 7210001, Fax: 210-7210051, e-mail: info@congressworld.gr , http://www.congressworld.gr

15-17 Μαΐου 2009

2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Υγιεινής & Ασφάλειας της Εργασίας στους Χώρους του Νοσοκομείου Αλεξανδρούπολη Π: Triaena, τηλ: 210-7499300, fax: 210-7713795, e-mail: info@triaenatours.gr , www.triaenatours.gr

15-17 Μαΐου 2009

6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Παιδοψυχιατρικής Αίγλη Ζαππείου, Αθήνα τηλ: 210-7210052, 7210001, Fax: 210-7210051, e-mail: info@congressworld.gr , http://www.congressworld.gr

29-31 Μαΐου 2009

ICMART 2009 International Congress in Medical Acupuncture Ξενοδοχείο «Grand Hotel Palace», Θεσσαλονίκη Π: Global Events, τηλ: 2310-247743, 34, Fax: 2310-247746, e-mail: info@globalevents.gr , www.globalevents.gr

02-06 Σεπτεμβρίου 2009

WorldCongress of the World Federation for Mental Health Ξενοδοχείο «Hilton’, Αθήνα Π: Era Ltd, τηλ: 210-3634944, fax: 210-3631690, e-mail: info@era.gr , www.era.gr

14-18 Σεπτεμβρίου 2009

41st Meeting of the European Brain and Behaviour Society Ρόδος Π: Triaena Tours & Congress, τηλ: 210-7499300, fax: 210-7713795, -mail: info@triaenatours.gr , www.triaenatours.gr

211

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Νέα

24-27 Σεπτεμβρίου 2009

5ο Επιστημονικό Συμπόσιο Γενικής Ιατρικής Ξενοδοχεία «Classical e-filoxenia Grecotel & Elite Hotel», Καλαμάτα Ο: Ελληνική Εταιρία Γενικής Ιατρικής (τμήμα Πελοποννήσου) και ΚέντροΥγείας Άστρους Π: e-VIP events and congresses, Υπεύθυνη Συμποσίου κα Μαίρη Μπρεθέ, τηλ: 27550-22201, Fax: 27550-23993, κιν.: 6982-820442, e-mail: mbrethe@otenet.gr

Προσεχή Διεθνή Συνέδρια 13-16 Μαρτίου 2009

30 Μαρτίου - 03 Απριλίου 2009

Rheumatology: Improving Primary Care Outcomes through Diagnosis and Treatment Sarasota,FL,US Π: mail@ams4cme.com

31 Ìáñôßïõ - 02 Áðñéëßïõ 2009

9th London International Eating Disorders Conference London, England Π: amy.t@markallengroup.com

01-04 Απριλίου 2009

3rd International Congress on Prediabetes and the Metabolic Syndrome Nice, France Π: prediabetes2009@kenes.com

16-19 Απριλίου 2009

XII International Congress of IFPE (International Federation of Psychiatric Epidemiology Vienna, Austria ifpe2009@interconvention.com

29 Aπριλίου - 01 Μαϊου 2009

212

5th World Congress, World Institute of Pain New York, US Π: wip@kenes.com

17th International Conference on Health Promoting Hospitals Crete Island, Greece Π: info@erasmus.gr

07-10 Ìáßïõ 2009

Computerised Patient Database in General Practice EGPRN meeting Π: www.egprn.org

20-22 Ìáúïõ 2009

6th Metabolic Syndrome, Type II Diabetes and Atherosclerosis Berlin, Germany Π: msda2009@agence-plb.com

27-28 Ìáúïõ 2009

International Anxiety Disorders Symposium Amsterdam, Netherlands Π: info@dsymposia.org

Τόμος 20, Τεύχος 4, 2008

Νέα

29-31 Ìáúïõ 2009

4th European Cardiology Conference for General Practicioners Istanbul, Turkey Π: slse@eccgp.org

04-07 Éïõíßïõ 2009

WONCA 2009 Asia Pacific Conference Hong Kong Π: www.wonca.org

11-12 Ιουνίου 2009

2nd National Conference: Addiction and the Liver; The rising tide of Drug and Alcohol Misuse London, England Π: lisaf@markallengroup.com

12-14 Ιουνίου 2009

9th WONCA Rural Health 2009 Conference Heraklion, Crete Π: wonca2009@acnc.org

12-16 Éïõíßïõ 2009

ESH (European Society of Hypertension) Annual Scientific Meeting 2009 Milan, Italy Π: knark@amg.gda.pl

15-19 Éïõíßïõ 2009

Dermatology for Primary Care Sarasota, FL, United States Π: mail@ams4cme.com

18-21 Éïõíßïõ 2009

European Meeting on Hypertension 2009 Oslo, Norway info@eshonline.org

02 -04 Ioõëßïõ 2009

4th Congress of the Central European Diabetes Association Salzburg, Austria Π: maw@media.co.at

10-12 Σεπτεμβρίου 2009

6th International Congress on Peer Review and Biomedical Publication Vancouver, BC, Canada Π: www.ama-assm.org/public/peerhome.htm

15-23 Σεπτεμβρίου 2009

ΕCCO 15: 15th European Cancer Conference Berlin, Germany Π: EACR20@fecs.be

16-19 Σεπτεμβρίου 2009

15th WONCA Europe Conference Basel, Switzerland Π: www.woncaeurope.org

21 Σεπτεμβρίου20 Δεκεμβρίου 2009

Second Virtual Congress of General Practice and Family Medicine Π: fernandommsantos@gmail.com

213

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

214

Νέα

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Η "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δέχεται για δημοσίευση κείμενα Επιστημόνων Υγείας, τα οποία κατα τάσσονται στις εξής κατηγορίες: 1) Ερευνητικές εργασίες ή ανασκοπήσεις, 2) Ενημερωτικά άρθρα, 3) Σύντομα άρθρα (σύντομες δημοσιεύσεις) έκτασης μέχρι 7 σελίδες με πρόσφατες όχι άνω από 5 βιβλιογραφικές πηγές, 4) Αναφορές περιπτώσεων, 5) Παρουσιάσεις Κέντρων Υγείας. Ένα σύνολο κειμένων, που αφορούν ένα συγκεκρι μένο γνωστικό τομέα της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, μπορεί να συγκροτεί Αφιέρωμα. Εκτός των κειμένων που αναφέρονται στις παραπάνω κατηγορίες στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δημοσιεύονται και άρθρα της Συντακτικής Επιτροπής, καθώς και κείμενα που αποσκοπούν στην παρουσίαση, σχολιασμό και κριτική αξιολόγηση συγκεκριμένων γεγονότων, άρθρων και εκδόσεων σχετικών με την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Την ευθύνη της συγγραφής των άρθρων αυτών ή κειμένων έχουν μόνο τα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής ή επιστήμονες μετά από ειδική πρόσκληση. Επίσης στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δημοσιεύο νται και γράμματα που απευθύνονται στη Συντακτική Επιτροπή, τα οποία αναφέρονται σε παρατηρήσεις, κλινικές και ερευνητικές εμπειρίες ή σχολιάζουν τη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία. Την ευθύνη για τη δημοσίευση των κειμένων αυτών έχει ο Διευθυντής Σύνταξης και η Συντακτική Επιτροπή. Οι ερευνητικές εργασίες, τα ενημερωτικά άρθρα, οι σύντομες δημοσιεύσεις και οι αναφορές περιστατικών γίνονται δεκτά για δημοσίευση μόνο μετά από θετική κρίση τους από επιστήμονες-κριτές με τους οποίους συνεργάζε ται το περιοδικό. Κάθε κείμενο που αποστέλλεται στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" διαβιβάζεται στους κριτές, χωρίς να γνωστοποιούνται τα ονόματα των συγγραφέων. Τα σχόλια και οι παρατηρήσεις των κριτών στη συνέχεια, με την ευθύνη της Γραμματείας Σύνταξης του περιοδικού, επιστρέφονται στους συγγραφείς, προκειμένου αυτοί να προσαρμόσουν ανάλογα το κείμενό τους πριν τη δημοσίευση. Σε περίπτωση ασυμφωνίας των κριτών, το κείμενο θα αξιολογείται από την ίδια τη Συντακτική Επιτροπή. Τα ονόματα όλων των επιστημόνων που διετέλεσαν κριτές θα δημοσιεύονται σε ειδική σελίδα στο τελευταίο τεύχος κάθε χρόνου. Τα κείμενα, τα οποία δέχεται η "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας", θα πρέπει να ακολουθούν τις παρακάτω προδιαγραφές. • Να είναι γραμμένα στην επίσημη δημοτική γλώσσα και με το μονοτονικό σύστημα, δακτυλογραφημένα στη μια όψη της σελίδας, σε διπλό διάστημα και με λευκό περιθώριο 3 εκατοστών σε όλες τις πλευρές τους. • Η πρώτη σελίδα του κειμένου πρέπει να περιλαμβάνει: α) τον τίτλο (με πεζά γράμματα), β) τα ονόματα των συγγραφέων (με πεζά γράμματα ενώ αναγράφονται τα αρχικά των ονομάτων και τα πλήρη επώνυμα με αριθμη τικούς εκθέτες οι οποίοι σε υποσημείωση παρουσιάζουν την ιδιότητα του κάθε συγγραφέα), γ) το επιστημονικό κέντρο στο οποίο έγινε η εργασία, δ) 3-5 πρόσθετους όρους σχετικά με το θέμα και οι οποίοι είναι υιοθετημένοι από το Medical Subject Headings (Bethesda Md, 1966), ε) τη διεύθυνση και το τηλέφωνο ενός από τους συγγρα φείς, ο οποίος θα είναι υπεύθυνος για την αλληλογραφία με το περιοδικό. • Σε ξεχωριστή δεύτερη σελίδα πρέπει να γράφεται η ελληνική περίληψη του κειμένου (προηγείται η ένδειξη ΠΕΡΙΛΗΨΗ), η οποία δε θα πρέπει να έχει έκταση μεγαλύτερη των 300 λέξεων. • Μετά το κείμενο σε ξεχωριστή σελίδα θα πρέπει να γράφεται η αγγλική περίληψη του κειμένου, η οποία δε θα πρέπει να έχει έκταση μεγαλύτερη των 300 λέξεων. Προηγούνται η λέξη SUMMARY, η αγγλική μετάφραση του τίτλου, οι λέξεις PRIMARY HEALTH CARE... και τα ονόματα των συγγραφέων χωρίς τίτλο ή ιδιότητα. • Οι βιβλιογραφικές παραπομπές, ελληνικές και ξένες, στο κείμενο θα πρέπει να είναι πρόσφατες, από αναγνω ρισμένα περιοδικά ή συγγράμματα, να είναι αριθμημένες και ν’ ανταποκρίνονται στο βιβλιογραφικό κατάλογο, ο οποίος θα πρέπει να γράφεται σε ξεχωριστή σελίδα μετά το γράψιμο της αγγλικής περίληψης. Στο βιβλιογρα φικό κατάλογο οι παραπομπές θα πρέπει ν’ ακολουθούν τη σειρά με την οποία παρουσιάστηκαν στο κείμενο. Καθεμιά από αυτές θα πρέπει να περιέχει στη σειρά τα αρχικά των ονομάτων και τα επώνυμα των συγγραφέων, τον τίτλο της εργασίας, το όνομα του περιοδικού σύμφωνα με το σύστημα της WHOCISO/R4), τον τόμο, την πρώτη και την τελευταία σελίδα του άρθρου, καθώς και το έτος δημοσίευσης. Όταν πρόκειται για συγγράμματα ή μονογραφίες, εκτός από τους συγγραφείς, το έτος έκδοσης και τον τίτλο, πρέπει να γράφονται και ο αριθμός και τα στοιχεία έκδοσης (εκδοτικός οίκος, πόλη). (υπόδειγμα βιβλιογραφίας: Biziagos E, Moschandrea J, Kouroumalis ΕΑ. Prevalence of hepatitis Β and C markers in volunteer blood donors in Crete. A 5-year study. J Viral Hepat, 6:243-248, 1999.). • Οι πίνακες και τα σχήματα ακολουθούν το βιβλιογραφικό κατάλογο και θα πρέπει να παρουσιάζονται σε χωριστές σελίδες, να φέρουν λατινική αρίθμηση, η οποία θα πρέπει ν’ ανταποκρίνεται στις παραπομπές του κειμένου, καθώς και τις απαραίτητες επεξηγήσεις. • Όλα τα κείμενα θα πρέπει να υποβάλλονται σε χάρτινη και ηλεκτρονική μορφή, και θα υποβάλλονται σε δύο αντίτυπα στη διεύθυνση του Διευθυντή Σύνταξης: - Πανεπιστήμιο Κρήτης (υπόψη Aναπληρωτή Καθηγητή Χ. Λιονή), Τομέας Κοινωνικής Ιατρικής, Τ.Θ. 1393, Ηράκλειο Κρήτης. Καθώς και στο e-mail: tasrom@yahoo.co.uk Οι συγγραφείς θα πρέπει να δεσμεύονται στην επιστολή τους ότι η εργασία δεν έχει υποβληθεί ή δεν έχει δημοσιευθεί εν όλω ή εν μέρει σε άλλο περιοδικό, ότι όλοι οι συγγραφείς είναι σύμφωνοι με την αποστολή της και σε περίπτωση αποδοχής της για δημοσίευση, τα συγγραφικά δικαιώματα εκχωρούνται στο περιοδικό. Η Συντακτική Επιτροπή διατηρεί το δικαίωμα αποσύρσεως μιας εργασίας εφόσον αυτή έχει σταλεί και σ' άλλο περιοδικό. 215

Παραγγελία ανατύπων

Οι αναγνώστες της "Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας", Γενικοί Γιατροί, οι οποίοι επιθυμούν να έχουν σε ανάτυπα κάποιο ή κάποια από τα δημοσιευόμενα στο τεύχος άρθρα, μπορούν να παραγέλ λουν τον αριθμό των αντιτύπων στο "Τεχνόγραμμα" (η διεύθυνση και τα τηλέφωνα δημοσιεύονται στο κάτω μέρος δεξιά του πίνακα). Οι τιμές για κάθε αριθμό αντιτύπων παρατίθενται στον κατωτέρω πίνακα.

Ανάτυπα

Σελίδες/Κόστος

50 ανάτυπα

4/45,00 EΥΡΩ

8/75,00 EΥΡΩ

16/120,00 EΥΡΩ

100 ανάτυπα

4/50,00 EΥΡΩ

8/90,00 EΥΡΩ

16/175,00 EΥΡΩ

200 ανάτυπα

4/60,00 EΥΡΩ

8/120,00 EΥΡΩ

16/180,00 EΥΡΩ

500 ανάτυπα

4/90,00 EΥΡΩ

8/150,00 EΥΡΩ

16/235,00 EΥΡΩ

ΤεχνΟγραμμα Λ. Μεσογείων 380 - 153 41 Αγ. Παρασκευή Τηλ.: 210.60.00.643, Fax: 210.60.02.295 e-mail: techn@hol.gr

216