πρωτοβάθμια
φροντίδα
Τόμος 19, Τεύχος 3, Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2007
υγείας Primary Health Care
Τριμηνιαία Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Quarterly edited by the Greek Association of General Practitioners Τόμος 19, Τεύχος 3, Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2007, Volume 19, Number 3, July - September 2007
Της Σύνταξης 104
Ν. Αντωνάκης: Ποια ιατρική έρευνα χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα; Σκέψεις – απόψεις στον απόηχο του 19ου συνεδρίου της ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ.
106
Κ. Μακρή, Ν. Αντωνάκης: Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος Ερευνητικές εργασίες
108
Α. Αρβανίτης, Ν. Ραζής. Ελληνικά ιατρικά περιοδικά 19ου αιώνα (1836-1897)
117
Θ. Βασιλόπουλος, Ι. Τσιλιγιάννη, Γ. Αρσένη, Κ. Νεονάκης, Χ. Τράπαλης, Ν. Τσακουντάκης, Σ. Δημητρακόπουλος, Ν. Κονταράκης, Ε. Λαδουκάκη: Mελέτη προσδιορισμού της πιθανότητας εμφάνισης Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε επιλεγμένη ομάδα ασθενών
124
Ι. Τσερμενίδης, Ν. Νικητίδης, Φ. Δάντση, Θ. Βλαχάκη: Αξιολόγηση προγράμματος εμβολιασμών στο χώρο του σχολείου μετά από είκοσι έτη συνεχούς εφαρμογής του Ανασκόπηση
131
Δ. Ζήκος, Π. Σουρτζή, Μ. Διομήδους, Ι. Μαντάς. Νοσηρότητα επαγγελματικής αιτιολογίας του αγροτικού πληθυσμού: Βιβλιογραφική Ανασκόπηση
139
Νέα από την Ακαδημία Γενικής Ιατρικής
142
EGPRN στο Nijmegen
143
Στρογγυλή τράπεζα για την έννοια της ποιότητας στη Δημόσια Πρωτοβάθμια Περίθαλψη και Φροντίδα Υγείας
144
Προσεχή Διεθνή Συνέδρια
145
Προσεχή συνέδρια στην Ελλάδα
Παπαδιαμαντοπούλου 4, 115 28 ΑΘΗΝΑ
Αριθμός Άδειας 451/91
ΚΩΔ. 3855 ΚΕΜΠ.ΑΘ.
ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ
ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ – Primary Health Care
Νέα
ISSN 1105-7432
Cited in Index Copernicus Recognised by the Greek Ministry of Health and Welfare
πρωτοβάθμια
φροντίδα υγείας Primary Health Care ΕΚΔΟΤΗΣ:
Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης Μ. Χουρμούζη 28 Κ. Τούμπα 544 53 Θεσσαλονίκη Τηλ. (2310) 910342 ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ
Διοικητικό Συμβούλιο της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Πρόεδρος Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης Αντιπρόεδρος Α Δημήτριος Έλληνας Αντιπρόεδρος Β Στέλλα Αργυριάδου Γενικός Γραμματέας-Ταμίας Αθανάσιος Συμεωνίδης Ειδικός Γραμματέας Ανάργυρος Μαριόλης Μέλη Αντώνης Μπατίκας Νικόλαος Παπανικολάου Βίκη Γκαρμίρη Κυριάκος Κιντζογλανάκης
Executive Board of the Greek Association of General Practitioners President Bodosakis-Prodromos Merkouris Vice-President A Dimitrios Ellinas Vice-President B Stella Argiriadou General Secretary Treasurer Athanasios Symeonidis Special Secretary Antonis Batikas Members Anargiros Mariolis Nikolaos Papanikolaou Viky Garmiri Kyriakos Κintzoglanakis
Γραμματεία Σύνταξης: Αναστασία Ρωμανίδου Τηλ.: (2810) 394615, (28310) 25833 e-mail: tasrom@yahoo.co.uk Εκτύπωση: ΤΕΧΝΟΓΡΑΜΜΑ Μ. Αυγέρη 12, 153 43 Αγ. Παρασκευή Τηλ.: 210.60.00.643, Fax: 210.6002295 E-mail: techn@hol.gr
ISSN 1105-7432
Διευθυντής Σύνταξης
Editor-in-Chief
Χρήστος Λιονής, Aναπληρωτής Καθηγητής Τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο Τηλ. (2810) 394621, Fax. (2810) 394606 E-mail: lionis@galinos.med.uoc.gr
Christos Lionis, Αssociate Professor Faculty of Medicine, University of Crete P.O. Box 2208, Heraklio Tel.: +30 2810394621, Fax: +30 2810394606 E-mail: lionis@galinos.med.uoc.gr
Αναπληρωτές Δ/ντές Σύνταξης
Associate Editors
Νίκος Αντωνάκης (Ηράκλειο) Ελευθέριος Θηραίος (Αθήνα)
Nick Antonakis (Heraklio) Εleftherios Thireos (Athens)
Επίκουροι Δ/ντές Σύνταξης
Assistant Editors
Παύλος Θεοδωράκης (Ιωάννινα) Κορνηλία Μακρή (Ηράκλειο) Ανάργυρoς Μαριόλης (Αθήνα)
Pavlos Theodorakis (Ioannina) Kornilia Makri (Heraklio) Anargiros Mariolis (Athens)
Μέλη Συντακτικής Επιτροπής
Members of Editorial Board
Θωμάς Αγγελόπουλος (Θάσος) Άλκης Αλεβίζος (Αθήνα) Ελένη Γεωργακίλα (Αθήνα) Νίκη Γλύστρα (Ζαγκλιβέρι) Αικατερίνη Κάβουρα (Ην. Βασίλειο) Δ. Κουναλάκης (Ένωση Γενικής Ιατρικής) Ρένα Οικονομίδου (Διαβατά) Νίκος Παπανικολάου (Καρπενήσι) Βαγγέλης Πετροβίτσος (Θεσσαλονίκη) Νίκος Ρουσάκης (Λιτόχωρο) Κική Στεφανίδου (Σκύδρα) Γιώργος Τζανίδης (Πάρος) Ειρήνη Χατζοπούλου (Θεσσαλονίκη) Αναστασία Χριστοφέλη (Αλίαρτος)
Thomas Aggelopoulos (Thessaloniki) Alkis Alevizos (Athens) Eleni Georgakila (Athens) Niki Glistra (Zagliveri) Ekaterini Kavoura (UK) D. Kounalakis (Union of Greek General Practice) Rena Ikonomidou (Diavata) Nikos Papanikolau (Karpenisi) Vaggelis Petrovitsos (Thessaloniki) Nikos Rousakis (Litochoro) Kiki Stefanidou (Skidra) Giorgos Tzanidis (Paros) Irini Chatzopoulou (Thessaloniki) Anastasia Christofeli (Aliartos)
Γραμματεία Σύνταξης
Journals Managers
Βίκη Γκαρμίρη (Θεσσαλονίκη) Ιωάννης Λέντζας (Αθήνα) Ζωή Τσιμτσίου (Θεσσαλονίκη)
Elena Euaggelaki (Cyprus) Ioannis Lentzas (Athens) Zoi Tsimtsiou (Thessaloniki)
Ανταποκριτές Σύνταξης
Corresponding Editors
Έλενα Ευαγγελάκη (Κύπρος) Θεοδώρα Ζαχαριάδου (Κύπρος) Llukan Rrumbullaku (Αλβανία)
Elena Evaggelaki (Cyprus) Theodora Zaxariadou (Cyprus) Llukan Rrumbullaku (Αlbania)
Συμβουλευτική Επιτροπή
Advisory Board
Π. Βάρδας, Καθηγητής Καρδιολογίας Παν/μίου Κρήτης Μ. Γείτονα, Επίκ. Καθηγήτρια Διοίκησης Υπηρ. Υγείας Παν/μίου Θεσσαλίας Ε. Γελαστοπούλου, Επίκ. Καθηγήτρια Υγιεινής Παν/μίου Πατρών Δ. Γλάρος, Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής Φυσικής Παν/μίου Ιωαννίνων Α. Καφάτος, Ομότιμος Καθηγητής Προληπτικής Ιατρικής & Διατροφής Παν/μίου Κρήτης Ι. Κυριόπουλος, Καθηγητής Οικονομικών της Υγείας Εθνικής Σχ. Δημόσιας Υγείας Θ. Κωνσταντινίδης, Επίκ. Καθηγητής Υγιεινής, Πανεπιστήμιο Θράκης Β. Μαυρέας, Καθηγητής Ψυχιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων M. Σγάντζος, Λέκτορας Ανατομίας Παν/μίου Θεσσαλίας K. Σιαμόπουλος, Καθηγητής Νεφρολογίας Παν/μίου Ιωαννίνων Ν. Σιαφάκας, Καθηγητής Πνευμονολογίας Παν/μίου Κρήτης K. Σουλιώτης, Διδάκτωρ Οικονομικών και Πολιτικής Υγείας Λ. Σπάρος, Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Αθηνών T. Φιλαλήθης, Αναπλ. Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Κρήτης Γ. Χριστοδούλου, Καθηγητής Ψυχιατρικής Παν/μίου Αθηνών
P. Vardas, Professor of Cardiology, University of Crete M. Geitona, Assistant Professor, University of Thessalia E. Gelastopoulou, Assistant Professor of Hygiene, University of Patras D. Glaros, Εmeritus Professor of Medical Physics, University of Ioannina A. Kafatos, Εmeritus Professor of Health Promotion and Nutrition, University of Crete Τh. Konstantinides, Assistant Professor of Hygiene, University of Thrace J. Kyriopoulos, Professor of Health Economics, National School of Public Health V. Mavreas, Professor of Psychiatry, University of Ioannina M. Sgantzos, Lecturer of Anatomy in University of Thessalia K. Siamopoulos, Professor of Nephrology, University of Ioannina N. Siafakas, Professor of Lung and Thorax, University of Crete K. Souliotis, PhD, Health Policy and Economics L. Sparos, Εmeritus Professor of Social Medicine, University of Athens A. Philalithis, Associate Professor of Social Medicine, University of Crete G. Christodoulou, Professor of Psychiatry, University of Athens
ÅËËÇÍÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÃÅÍÉÊÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ
20
o ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ
ΟΡΙΑ ΘΟΥΝ Μ ΙΚΗΣ Η Γ Η Ρ ΘΑ ΧΟ ΗΣ ΙΑΤΡ ΖΟΜΕΝ ΣΗΣ Ι Χ Ε Ν Υ Σ ΕΥ ΕΚΠΑΙΔ DITS) RE C . (c.m.e
•
ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ GRECOTEL OLYMPIA RIVIERA RESORT KAΣΤΡΟ KYΛΛΗΝΗΣ ΗΛΕΙΑΣ, 30 ΑΠΡΙΛΙΟΥ - 4 ΜΑΪΟΥ 2008 Γραμματεία: "ΕΨΙΛΟΝ" • Αθηνα: Παπαδιαμαντοπούλου 4, 11528 Τηλ.: 210 7254360-2, Fax: 210 7254363, e-mail: info@epsiloncongress.gr, web site: www.epsiloncongress.gr • ΘεσΣΑΛΟΝικη: Ν. Κουντουριώτη 21, 54625, Τηλ. Kέντρο: 2310 550048, 2310 539995, Fax: 2310 539995, e-mail: elegeia@otenet.gr, web site: www.elegeia.gr
πρωτοβάθμια
φροντίδα υγείας Primary Health Care
Τριμηνιαία Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Quarterly edited by the Greek Association of General Practitioners Τόμος 19, Τεύχος 3, Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2007, Volume 19, Number 3, July - September 2007
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Της Σύνταξης Ν. Αντωνάκης: Ποια ιατρική έρευνα χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα; Σκέψεις – απόψεις στον απόηχο του 19ου συνεδρίου της ΕΛΕΓΕ.ΙΑ................. 104 Κ. Μακρή, Ν. Αντωνάκης: Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος......................................................................................................................................... 106 Ερευνητικές εργασίες Α. Αρβανίτης, Ν. Ραζής. Ελληνικά ιατρικά περιοδικά 19ου αιώνα (1836-1897)............................................................................................................... 108 Θ. Βασιλόπουλος, Ι. Τσιλιγιάννη, Γ. Αρσένη, Κ. Νεονάκης, Χ. Τράπαλης, Ν. Τσακουντάκης, Σ. Δημητρακόπουλος, Ν. Κονταράκης, Ε. Λαδουκάκη: Mελέτη προσδιορισμού της πιθανότητας εμφάνισης Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε επιλεγμένη ομάδα ασθενών............................. 117 Ι. Τσερμενίδης, Ν. Νικητίδης, Φ. Δάντση, Θ. Βλαχάκη: Αξιολόγηση προγράμματος εμβολιασμών στο χώρο του σχολείου μετά από είκοσι έτη συνεχούς εφαρμογής του................................................................................................................................................................ 124 Ανασκόπηση Δ. Ζήκος, Π. Σουρτζή, Μ. Διομήδους, Ι. Μαντάς: Νοσηρότητα επαγγελματικής αιτιολογίας του αγροτικού πληθυσμού: Βιβλιογραφική Ανασκόπηση.............................................................................................................................................................................................. 131 Νέα Νέα από την Ακαδημία Γενικής Ιατρικής........................................................................................................................................................................... 139 EGPRN στο Nijmegen........................................................................................................................................................................................................ 142 Στρογγυλή τράπεζα για την έννοια της ποιότητας στη Δημόσια Πρωτοβάθμια Περίθαλψη και Φροντίδα Υγείας . .................................................... 143 Προσεχή Διεθνή Συνέδρια................................................................................................................................................................................................. 144 Προσεχή συνέδρια στην Ελλάδα....................................................................................................................................................................................... 145
CONTENTS Editorials Ν. Αntonakis: Which Medical Research needs Greece nowadays; Thoughts – opinions in 19th Congress of ELEGEIA............................................... 104 Κ. Μakri, Ν. Αntonakis: What is published in this issue...................................................................................................................................................... 106 Original Papers Α. Αrvanitis, Ν. Razis: Greek Medical Journals of 19th century (1836-1897)..................................................................................................................... 108 Th. Vassilopoulos, Ι. Τsiliyianni, G. Arseni, Κ. Νeonakis, Ch. Τrapalis, Ν. Τsakountakis, S. Dimitrakopoulos, Ν. Κontarakis, Ε. Ladoukaki: Chronic obstructive pulmonary disease (COPD) assessment among a selected group of patients............................................................................... 117 Ι. Τsarmenidis, Ν. Νikitidis, F. Dantsi, Th. Vlachakaki: Evaluation of school vaccine program after twenty years of application..................................... 124 Review D. Ζikos, P. Sourtzi, Μ. Diomidous, Ι. Μantas: Morbidity of occupational etiology regarding the farming population: a literature review...................... 131 News Νews from the Academy of General Practice of Medicine................................................................................................................................................ 139 EGPRN at Nijmegen........................................................................................................................................................................................................... 142 Round Table for the meaning of the Public Health Care................................................................................................................................................... 143 Upcoming international conferences................................................................................................................................................................................. 144 Upcoming conferences in Greece..................................................................................................................................................................................... 145
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Της Σύνταξης
Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, 104-107, 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, 104-107, 2007
τησ συνταξησ editorial
Ποια ιατρική έρευνα χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα; Σκέψεις – απόψεις στον απόηχο του 19ου συνεδρίου της ΕΛΕΓΕ.ΙΑ Οι μέρες των συνεδρίων είναι ημέρες ανταλλαγής απόψεων, συζήτησης, προβληματισμού και αυτοκριτικής κάθε επιστήμονα που φιλοδοξεί να ασχολείται με το δύσκολο πεδίο της ιατρικής έρευνας. Ο προβληματισμός που ρίζωσε, χωρίς να το θέλω, φέτος στο μυαλό μου τις μέρες του συνεδρίου μας ήταν: ποιο προσανατολισμό έχει όλο αυτό το ερευνητικό έργο που παρουσιάζεται; ποιο σκοπό πραγματικά εξυπηρετεί; ποιες είναι οι πραγματικές ανάγκες του τόπου μας σε ιατρική έρευνα σήμερα; Από την περιήγηση στις αίθουσες των αναρτημένων ανακοινώσεων και την παρακολούθηση των προφορικών ανακοινώσεων ένα συμπέρασμα έβγαινε εύκολα: Συνήθως επιλέγουμε ερευνητικά ερωτήματα που η απάντηση τους δεν απαιτεί χρήματα (δεν υπάρχουν άλλωστε) και μπορούν να απαντηθούν μέσα από τη ρουτίνα του ιατρείου μας χωρίς πολύ επιπλέον κόπο και χρόνο. Άλλες φορές δεν υπάρχει καθόλου ερευνητικό ερώτημα και το εφευρίσκουμε εκ των υστέρων! Πριν από δέκα χρόνια στο Κέντρο Υγείας που εργάζομαι εγκαταστάθηκε ο πρώτος αυτόματος αναλυτής Γενικής Αίματος. Οι πρώτες παρατηρήσεις μας τότε ήταν ότι κάποιες παράμετροι της ανάλυσης της ερυθράς σειράς ήταν πολύ συχνά παθολογικές. Επικοινωνήσαμε με την εταιρεία από την οποία είχε αγοραστεί ο αναλυτής και η εξήγηση ήταν η εξής: τα στατιστικά πρότυπα που χρησιμοποιεί ο αναλυτής για να λειτουργήσει δεν είναι ελληνικά, γιατί δεν έχουν περιγραφεί τέτοια πρότυπα στην Ελλάδα. Έτσι συχνά κάποιες τιμές εμφανίζονται παθολογικές ενώ πιθανότατα δεν είναι. Η μελέτη της βιβλιογραφίας επιβεβαίωσε 104
την ανυπαρξία τέτοιων ερευνητικών εργασιών και την εγκυρότητα της παραπάνω εξήγησης1. Με απλά λόγια συνάδελφοι: Δεν γνωρίζουμε το φυσιολογικό αιματοκρίτη (και όχι μόνο) των Ελλήνων και αυτό δημιουργεί προβλήματα. Η ταπεινή πορεία μου στην ιατρική έρευνα στην Ελλάδα από το 1988 μέχρι σήμερα με δίδαξε ότι η χώρα μας χρειάζεται πρωτίστως «εφαρμοσμένη» έρευνα. Χρειάζεται δηλαδή έρευνα που θα παράγει όλη αυτή τη γνώση της οποίας η εισαγωγή από το εξωτερικό είναι δύσκολη, ασύμφορη ή και αδύνατη. Η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (Π.Φ.Υ.) είναι ο νεοσσός των ιατρικών κλάδων στην Ελλάδα και είναι φυσικό να απαιτεί την «εφαρμοσμένη» αυτή έρευνα περισσότερο από τους υπόλοιπους ιατρικούς κλάδους. Είναι απαραίτητο, για παράδειγμα, να μεταφραστούν και να προτυποποιηθούν στην ελληνική γλώσσα ερωτηματολόγια και κλινικά «εργαλεία», όπως τα ερωτηματολόγια μέτρησης της ποιότητας της ζωής2. Πρέπει να αναπτυχθεί τεχνογνωσία και να παραχθεί εμπειρία σε πολλούς τομείς όπως η τηλεϊατρική3. Πρέπει να μελετηθεί καλλίτερα η επιδημιολογία του ελληνικού πληθυσμού. Η προσπάθεια που έχει γίνει στον τομέα αυτό τα τελευταία χρόνια είναι σημαντική και η βιβλιογραφία που παρατίθεται μόνον ενδεικτική2-6. Μια περιήγηση σε αξιόπιστες βάσεις δεδομένων όπως η Scopus7, η ICI Web of Knowledge8 και η PubMed9 θα πείσουν τον αναγνώστη για την προσπάθεια που γίνεται σήμερα στην Ελλάδα και θα του δώσουν μια σφαιρική εικόνα για το έργο που έχει δημοσιευτεί. Η γνώση όμως που έχει παραχθεί μέχρι σήμερα μοιάζει με σταγόνα
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Της Σύνταξης
στον ωκεανό, σε σχέση με αυτή που χρειάζεται ακόμη η χώρα μας. Ποιοι είναι λοιπόν οι λόγοι που συχνά οδηγούν την έρευνα στην ελληνική Π.Φ.Υ. σε αποσυντονισμό και λάθος προσανατολισμό; Κατά τη γνώμη μου, οι κυριότεροι από αυτούς είναι οι ακόλουθοι: • Η έλλειψη οργανωμένων τομέων Γενικής Ιατρικής στα ελληνικά πανεπιστήμια • Η έλλειψη χρηματοδοτήσεων των ερευνητικών προγραμμάτων • Η σύγχυση του ρόλου του κλινικού ιατρού και του ιατρού ερευνητή • Η φτωχή εκπαίδευση των Ελλήνων ιατρών σε θέματα μεθοδολογίας της έρευνας10 • Η ανυπαρξία κεντρικού σχεδιασμού για την έρευνα στην ιατρική και φυσικά στην Π.Φ.Υ. • Ο τρόπος εξέλιξης και αξιολόγησης των ιατρών του Εθνικού Συστήματος Υγείας Όμως από το παραπάνω σκεπτικό προκύπτει ένα ακόμη εύλογο ερώτημα, που άκουσα από πολλούς συναδέλφους στο συνέδριο μας: η Ελλάδα χρειάζεται μόνο «εφαρμοσμένη» έρευνα; Γιατί να μην γίνονται στη χώρα μας μεγάλες κλινικές δοκιμές θεραπευτικών μεθόδων, έρευνα στη γενετική, έρευνα με τη χρήση μοριακής βιολογίας κ.λπ.; Αυτό νομίζω ότι πρέπει να είναι ένας δεύτερος στόχος. Σήμερα, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που καταβάλλονται από πολλές ομάδες συναδέλφων, η έλλειψη χρηματοδοτήσεων, υποδομών και οργάνωσης φοβάμαι πως κάνει τα δικά μας ερευνητικά κέντρα και προγράμματα μη ανταγωνιστικά σε σχέση με αυτά του εξωτερικού. Δρ. Αντωνάκης Νίκος Ιατρός Γενικής Ιατρικής Αν. Διευθυντής Σύνταξης
Βιβλιογραφία 1. Beutler E, Lichtman M, Coller B, Kipps T, Selig sohn U. Williams Haematology (six edition) McGrow-Hill Medical Publishing Division, New York 2001, Chapters 22, 71. 2. Erevnidou K, Launois R, Katsamouris A, Lionis C. Translation and validation of a quality of life questionnaire for chronic lower limp venous insufficiency into Greek. Int Angiology, 23: 394-399, 2004. 3. Chronaki C, Lees PJ, Antonakis N, Chiarugi F, Vrouchos G, Nikolaidis G, Tsiknakis M, Orphanoudakis SC. Preliminary results from the deployment on integrated teleconsultation services in rural Crete. Computers in Cardiology, 28:671-674, 2001. 4. Stamatiou Y, Skipenes E, Henrikson E, Stathiakis N, Sikianakis A, Charalampous E, Antonakis N, Stolen K, Den Brader F, Lund MS, Papadaki K, Valvis G. The CORAS approach for model-based risk management applied to a telemedicine service. Stud Health Technol inform, 95:206-211, 2003. 5. Antonopoulou M, Ekdahl C, Sgantzos M, Antonakis N, Lionis C. Translation and standardisation into Greek of the standardised general Nordic questionnaire for the musculoskeletal symptoms. Eur J Gen Pract 10:33-34, 2004. 6. Anastasiou F, Antonakis N, Haireti G, Theodorakis P, LionisIdentifying dyspepsia in the Greek population: Translation and validation of a questionnaire. BMC Public health, 6:56, 2006. 7. http://try.scopus.com 8. http://sub3.isiknowledge.com 9. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?db= pubmed 10. Λιονής X. Συνήθη λάθη στον σχεδιασμό έρευνας στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Εισήγηση στο Σεμινάριο με θέμα «Μεθοδολογία έρευνας στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας». Ελληνική Εταιρεία Γενικής Ιατρικής-Τμήμα Θεσσαλίας. Λάρισα 16-18 Ιανουαρίου 1998.
105
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Της Σύνταξης
Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος Το περιοδικό μας ακολουθώντας και φέτος την παράδοση πολλών ετών, δημοσιεύει στο τρίτο τεύχος της χρονιάς εργασίες βραβευμένες στο ετήσιο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής. Το τρίτο λοιπόν τεύχος κάθε χρονιάς είναι το τεύχος των νέων συνήθως συναδέλφων που κατάφεραν να αποσπάσουν κάποιο βραβείο από το συνέδριο και η Συντακτική Επιτροπή με μεγάλη ικανοποίηση δημοσιεύει τις εργασίες τους. Είναι όμως το τεύχος αυτό και το δυσκολότερο του έτους, γιατί οι εργασίες έχουν γραφτεί για το συνέδριο και ο τρόπος παρουσίασης τους είναι πολύ διαφορετικός από αυτόν των εργασιών που υποβάλλονται εξαρχής για δημοσίευση στο περιοδικό. Οι συγγραφείς συχνά δεν έχουν μεγάλη εμπειρία και τα χειρόγραφα που υποβάλλουν δεν είναι κατάλληλα για δημοσίευση. Παρά το ότι η βράβευση προϋποθέτει τα χειρόγραφα να ακολουθούν τις οδηγίες για τους συγγραφείς του περιοδικού, σπάνια αυτό συμβαίνει. Έτσι είμαστε αναγκασμένοι ζητάμε από τους συγγραφείς πολλές διορθώσεις των κειμένων αυτών, σύμφωνα με τις υποδείξεις των κριτών του περιοδικού. Παρά τις προσπάθειες μας για βελτίωση των κειμένων, καμιά φορά, το τεύχος αυτό υστερεί τελικά σε ποιότητα σε σχέση με τα υπόλοιπα τεύχη του ίδιου έτους. Παρόλα αυτά, πιστεύουμε στο θεσμό των βραβείων του συνεδρίου και στην σκοπιμότητα της δημοσίευσης των βραβευμένων εργασιών και θα συνεχίσουμε να τις δημοσιεύουμε ακόμη και αν απαιτούν μεγάλη προσπάθεια στη φάση της προετοιμασίας. Τα θέματα που πραγματεύονται οι εργασίες που βραβεύτηκαν φέτος ήταν εξαιρετικά ενδιαφέροντα. Το άρθρο των Μαριόλη και συν. που πραγματευόταν τη ζήτηση υπηρεσιών υγείας σε περιοχή με ιδιαιτερότητες (Μάνη) δημοσιεύτηκε ήδη στο δεύτερο τεύχος του 2007 και οι εντυπώσεις που άφησε στο συνέδριο αλλά και στη Συντακτική Επιτροπή ήταν άριστες. Στο τεύχος αυτό δημοσιεύουμε τρεις ακόμη βραβευμένες εργασίες, που επίσης πιστεύουμε ότι είναι εξίσου ενδιαφέρουσες και αξιόλογες. Η πρώτη από αυτές (των συναδέλφων Αρβανίτη και Ραζή) διερευνά την ελληνική περιοδική ιατρική βιβλιογραφία του 19ου αιώνα. Οι συγγραφείς έχουν ερευνήσει το θέμα σε βάθος και η παρουσίαση των ευρημάτων τους είναι ιδιαίτερα γλαφυρή. Το άρθρο έχει εμπλουτιστεί 106
με σπάνιες εικόνες που πράγματι μας ταξιδεύουν πίσω στο χρόνο και στην αγωνιώδη προσπάθεια της ελληνικής ιατρικής αν αποκτήσει δικό της πρόσωπο από τη σύσταση του ελληνικού κράτους μέχρι την ανατολή του 20ου αιώνα. Πρόκειται για ένα κείμενο που διαβάζεται ευχάριστα. Η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια, χωρίς αμφιβολία απασχολεί καθημερινά το γιατρό της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και γιαυτό θεωρούμε ότι το βραβευμένο άρθρο των Βασιλόπουλου και συν. θα ενδιαφέρει όλους τους συναδέλφους. Η εργασία αυτή τεκμηριωμένα απαντά στο ερώτημα της νοσηρότητας της ΧΑΠ σε μια μονάδα Πρωτοβάθμιας Φροντίδας της Κρήτης. Επιχειρεί επίσης απλή παρέμβαση που, επίσης τεκμηριωμένα, αποδίδει καρπούς σε μικρό χρονικό διάστημα. Πραγματικό δείγμα των δυνατοτήτων της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και των Κέντρων Υγείας στη διαχείριση χρονίων νοσημάτων. Η τρίτη βραβευμένη εργασία που δημοσιεύουμε στο τεύχος αυτό σχετίζεται με ένα επίσης σοβαρό θέμα, αυτό της αξιολόγησης των προγραμμάτων πρόληψης. Οι σύγχρονες αντιλήψεις σχετικά με την Προληπτική Ιατρική, θέτουν αυστηρότατες προϋποθέσεις και κριτήρια για την έναρξη των προληπτικών προγραμμάτων αλλά και θεωρούν απαραίτητη την εκ των υστέρων επιστημονική αξιολόγηση της απόδοσης του προγράμματος. Η αντίληψη που επικράτησε αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ότι δηλαδή κάθε πρόγραμμα Προληπτικής Ιατρικής κάτι έχει να προσφέρει, οδήγησε σε προγράμματα δαπανηρά με φτωχά ή και αρνητικά για τους πολίτες αποτελέσματα. Ο εμπλουτισμός των αλεύρων με σίδηρο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου προγράμματος, που σήμερα έχει εγκαταλειφθεί. Η εργασία που δημοσιεύουμε στο τεύχος αυτό και έχει γραφεί από τους Τσερμενίδη και συν. αξιολογεί την αποτελεσματικότητα του προγράμματος εμβολιασμών στην περιοχή ενός Κέντρου Υγείας. Την καλά σχεδιασμένη αυτή εργασία αξίζει να προσέξει ο αναγνώστης του περιοδικού. Η δημοσίευση μίας τουλάχιστον ανασκόπησης σε κάθε τεύχος είναι μέσα στους στόχους της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού. Η ανασκόπηση που δημοσιεύουμε στο τεύχος αυτό προέρχεται από
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Της Σύνταξης
το τμήμα Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αναφέρεται στη νοσηρότητα επαγγελματικής αιτιολογίας του αγροτικού πληθυσμού. Το θέμα ενδιαφέρει τους ιατρούς των Κέντρων Υγείας στη χώρα μας, αφού τα περισσότερα καλύπτουν αγροτικό πληθυσμό. Πιστεύουμε ότι και φέτος το τρίτο τεύχος της χρονιάς, μετά από τις πολλές περιπέτειες
που προηγήθηκαν της έκδοσης του, έχει αρκετά να προσφέρει στον γιατρό της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας. Μακρή Κορνηλία
Δρ. Αντωνάκης Νίκος
Επίκουρη Διευθύντρια Σύνταξης
Ιατρός Γενικής Ιατρικής Αν. Διευθυντής Σύνταξης
107
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER
Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, 108-116, 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, 108-116, 2007
Ελληνικά Ιατρικά Περιοδικά 19ου Αιώνα (1836 – 1897) Α. Αρβανίτης1, Ν. Ραζής2
Περίληψη Η κριτική παρουσίαση εντύπων του παρελθόντος, πέραν από την ιστορική τους σηµασία είναι ωφέλιµη γιατί οδηγεί σε χρήσιµα συµπεράσµατα, πολύ περισσότερο όταν εξετάζουµε το ελληνικό γίγνεσθαι και αναφερόµαστε στα πρώτα του βήµατα. Σκοπός της παρούσης µελέτης, είναι η εκτενής παρουσίαση και κριτική αξιολόγηση των ελληνικών ιατρικών περιοδικών του 19ου αιώνα. Ανατρέξαµε σε αρχειακές πηγές δεδοµένων, σε βιβλιοθήκες διαφόρων τύπων και σε αντίστοιχες παλαιότερες συγγραφικές αναφορές. Ανάµεσα στο 1836 (όπου εµφανίζεται το 1ο) έως και το 1897 (καταληκτική χρονιά για όλα πλην ενός) ανευρίσκουµε 27 τίτλους, στην πλειοψηφία τους µηνιαίους (10) και δεκαπενθήµερους (7): Ασκληπιός Α (1836 – 1839, 1856 – 1863, 1869 – 1874), Νέος Ασκληπιός (1842 – 1843, 1847), Ιατρική Μέλισσα (1853 – 1859), Η µέλισσα των Αθηνών (1864 – 1865), Ιατρική Εφηµερίδα Α (1858 – 1860), Γαληνός (1859), Ο ιατρός του λαού (1860), Ιπποκράτης (1862 – 1864, 1865), Ιπποκράτης Ζακύνθου (1863 – 1865), Ηµερολόγιο ιατρικό και φαρµακευτικόν (1874), Φοίβος (1879 – 1897), Γαληνός Β (1879 – 1897), Ιατρική Επιθεώρησις (1879), Εφηµερίς της Εταιρείας της Υγιεινής (1883 – 1885), Εβδοµαδιαία Ιατρική Εφηµερίς (1884 – 1885), Πρόοδος της Παιδιατρικής (1885), Ακαδηµία (1887 – 1888), Ιατρικόν Δελτίον (1889 – 1891), Ιατρικόν Ηµερολόγιον ήτοι πρακτικός οδηγός των Ιατρών (1889), Ιατρική Εφηµερίς του στρατού (1890 – 1897), Δελτίον ιατρικό και φαρµακολογικό (1891 – 1892), Υγεία (1895 – 1897), Ιατρική Επιθεώρησις (1896 – 1897), Ιατρική και Φαρµακευτική Εφηµερίς (1896), Ιπποκράτης Β (1896 – 1897), Ιατρική πρόοδος (1896 – 1892) και Σύγχρονος Θεραπευτική (1897). Η διάρκεια έκδοσής τους (σε έτη) είναι: έως 1έτος 8 τίτλοι, 2 έτη 6 τίτλοι, 3 έτη 7 τίτλοι, 8 έτη 1 τίτλος, 15 έτη 1 τίτλος, 18 έτη 2 τίτλοι, ενώ του µακροβιότερου περιοδικού ήταν τα 57. Τόποι έκδοσης είναι η Αθήνα (22), η Πάτρα (1), η Ερµούπολη (1), η Ζάκυνθος (1), το Ναύπλιο (1), η Κωνσταντινούπολη (1). Ως αιτία περιορισµένης µακροβιότητας αναφέρεται η οικονοµική δυσπραγία, η έλλειψη υλικού, οι έριδες µεταξύ των συντακτών, η απροθυµία των συνδροµητών και του κοινού, οι περιορισµένες δυνατότητες εξάπλωσής τους, η ένδεια των µέσων (τυπογραφικών, εκτύπωσης, βιβλιοδέτησης και διασποράς), η έλλειψη οργάνωσης (προβολής και διαφήµισης), µε καθοριστικότερο τις εθνικές και κοινωνικές περιπέτειες. Η εµφάνισή τους κρίνεται πολύ ικανοποιητική, η βιβλιογραφία τους θα µπορούσε να είναι πλουσιότερη, ενώ το γλωσσικό πρόβληµα της απόστασης µεταξύ της οµιλούµενης και γραφόµενης γλώσσας µε χρήση ιατρικής ορολογίας και λατινικών χαρακτήρων παρουσιάζεται σε αξιοσηµείωτο βαθµό. Ολοκληρώνοντας, αξιόλογες είναι διάφορες προτάσεις που έχουν αναφερθεί για βελτίωσή τους όπως πυκνότερη και συνεπέστερη κυκλοφορία, ανανέωση συντακτών – συνεργατών – ύλης και επιπέδου, σε τέτοιο στυλ ώστε να προσφέρεται σε όλους τους γιατρούς ανεξαρτήτως βαθµίδων και ενδιαφερόντων. Συµπερασµατικά, η πλειοψηφία του Ελληνικού Ιατρικού Τύπου του 19ου αιώνα, όχι µόνο είναι αξιοσηµείωτη ακόµη και στην εποχή µας, αλλά και µέσα από τις σελίδες του ξεπηδούν ηθικά διδάγµατα και προτροπές χρήσιµες και στην σηµερινή πραγµατικότητα, όπως η συνέπεια στην κυκλοφορία και ο πλουραλισµός στην ύλη. Γενικό Νοσοκομείο Πατρών «Ο Άγιος Ανδρέας», 2Κέντρο Υγείας Κλειτορίας
1
108
Εισαγωγή Η ενημερωτική μελέτη και παρουσίαση του ιατρικού «γίγνεσθαι» του παρελθόντος, είναι αναγκαία όχι μόνο για καθαρά ιστορικούς λόγους, αλλά και γιατί συμβάλλει τα μέγιστα να αξιοποιηθούν διδάγματα και να αποφευχθούν προγενέστερα λάθη, κατανοώντας τη διαδρομή διαμέσου της οποίας προσεγγίσαμε τη σημερινή πραγματικότητα. Τα έντυπα μέσα παραχωρούν τη δυνατότητα συστηματικής προσέγγισης. Σκοπός είναι η παρουσίαση μέσα από αρχειακά και βιβλιογραφικά δεδομένα και λοιπές συγγραφικές πηγές των ελληνικών ιατρικών περιοδικών του 19ου αιώνα, η κριτική αξιολόγησή τους και η εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων σχετικά με την εν γένει παρουσία τους. Τα ιατρικά δημοσιεύματα άρχισαν να εμφανίζονται ήδη από τον 18ο αιώνα Λέξεις κλειδιά (MeSH Hellas): ιατρικά περιοδικά, έντυπα μέσα, ενημέρωση, τύπος, παρουσίαση Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 19ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής και έλαβε βραβείο από την επιτροπή κρίσης. Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Ανδρέας Αρβανίτης, Ειδικ/νος Γενικής Ιατρικής, Γενικού Νοσοκομείου Πατρών «Ο Άγιος Ανδρέας», Τηλ.: (2610) 318974, 6974 793693, Φαξ: (2610) 343602 e-mail: a_arvanitis@yahoo.com
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Greek Medical Journals of 19th century (1836 – 1897) A. Arvanitis, Ν. Razis Summary Aims: The presentation of medical journals from the past is beneficial, apart from their historical importance, because it leads to useful conclusions, especially when the various aspects of the Greek mode of medical writing and medical reporting in its first steps are examined. The aim of this study was to make an extensive presentation and critical appraisal of all the Greek Medical Journals published in the 19th century. Methods: Archives were recovered from different types of libraries and reference material, and reviewed. Results: Between 1836 and 1897, 27 medical journals were found, most of which were monthly (10) and fortnightly (7): Ασκληπιός Α (1836 – 1839, 1856 – 1863, 1869 – 1874), Νέος Ασκληπιός (1842 – 1843, 1847), Ιατρική Μέλισσα (1853 – 1859), Η Mέλισσα των Αθηνών (1864 – 1865), Ιατρική Εφηµερίδα Α (1858 – 1860), Γαληνός (1859), Ο ιατρός του λαού (1860), Ιπποκράτης (1862 – 1864, 1865), Ιπποκράτης Ζακύνθου (1863 – 1865), Ηµερολόγιο ιατρικό και φαρµακευτικόν (1874), Φοίβος (1879 – 1897), Γαληνός Β (1879 – 1897), Ιατρική Επιθεώρησις (1879), Εφηµερίς της Εταιρείας της Υγιεινής (1883 – 1885), Εβδοµαδιαία Ιατρική Εφηµερίς (1884 – 1885), Πρόοδος της Παιδιατρικής (1885), Ακαδηµία (1887 – 1888), Ιατρικόν Δελτίον (1889 – 1891), Ιατρικόν Ηµερολόγιον ήτοι πρακτικός οδηγός των Ιατρών (1889), Ιατρική Εφηµερίς του στρατού (1890 – 1897), Δελτίον ιατρικό και φαρµακολογικό (1891 – 1892), Υγεία (1895 – 1897), Ιατρική Επιθεώρησις (1896 – 1897), Ιατρική και Φαρµακευτική Εφηµερίς (1896), Ιπποκράτης Β (1896 – 1897), Ιατρική πρόοδος (1896 – 1892) and Σύγχρονος Θεραπευτική (1897). The duration of their publication was: up to one year - 8 journals, up to two years - 6 journals, up to three years - 7 journals, up to eight years - 1 journal, up to 15 years - 1 journal, up to 18 years - 2 journals. The longest lasting journal was published for 57 years. The places of publications were: Athens (22), Patras (1), Ermoupoli (1), Zante (1), Nafplio (1), Istanbul (1). The causes of limited longevity of the journals were: the economic recession, lack of material, controversies among publishers, no interest among readers, limited numbers of copies, insufficient promotion and, last but not least, social and national conflict. The appearance of the journals was satisfactory, but their references could have been better. The most significant problem confronted in the journals was the linguistic differences between the colloquial language and the use of medical terms in the writing. It is worthy of mention that for all the journals, the idea prevailed of their distribution to all the Greek doctors. Conclusions: The standard of the majority of the Greek Medical Journals of the 19th century was remarkable, even in comparison with those of the years to follow. Up until the present time. Keywords: medical journals, information, press, presentation
σαν ιατρικά άρθρα στον τύπο. Οι οικονομικές, κοινωνικές, επιστημονικές συγκυρίες στον ελληνικό χώρο ήταν δραματικές και δεν επέτρεπαν τυπογραφικές δραστηριότητες. Επιλέξαμε τον 19ο αιώνα επειδή τότε συμφωνήθηκε ομοφώνως η χρήση συγκεκριμένης γλώσσας και ορολογίας για τη συγγραφή των επιστημονικών εντύπων. Υλικό – Μέθοδος Βασιστήκαμε σε συγγράμματα του Ιατρικού Τύπου της εποχής – δημοσιεύσεις εργασιών Πανελληνίων Συνεδρίων από προγενέστερους
ερευνητές ιατρούς – αρχεία Εθνικών Βιβλιοθηκών διαφόρων πόλεων και αρχειακά δεδομένα των Ενόπλων Δυνάμεων – Ιατρικών Συλλόγων και της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Μεθοδολογικά έγινε χρονολογική καταγραφή του Έντυπου Ιατρικού Τύπου που ταξινομήθηκε σύμφωνα με τον τόπο προέλευσης και τη διάρκεια της έκδοσης. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο περιεχόμενο και στην κριτική αξιολόγηση της εκάστοτε εκδοτικής προσπάθεια και της συμβολής που είχε αυτή στο επιστημονικό γίγνεσθαι της ημεδαπής αλλά και της αλλοδαπής καταξίωσης των συγγραφέων επιστημόνων και της ενημέρωσης των εν γένει συναδέλφων. Αποτελέσματα
Η πρώτη ελληνική εφημερίδα να εκδίδεται στη Βιέννη από τον ζακυνθινό λόγιο Γεώργιο Βεντόνη το 1784. Ιατρικό άρθρο πρωτοεμφανίζεται το 1811, πρόκειται για δημοσίευση του γιατρού Ιωάννη Ασσάνη που αφορούσε «το σύστημα διεγερτημότητας και τη θεωρητική γέννηση των νόσων» στη 15θήμερη εφημερίδα «Ερμής ο Λόγος ή Φιλολογικαί αγγελίαι» που εκδόθηκε από τον δάσκαλο του μεγάλου δασκάλου του γένους Ανθιμο Γαζή. Στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος, ήταν φανερή η ανάγκη για έκδοση ενός καθαρά ιατρικού περιοδικού. Ήδη η Ιατρική Εταιρεία Αθηνών (ΙΕΑ) από τις πρώτες συνεδριάσεις της (1835) είχε ασχοληθεί με το θέμα αυτό, προβάλλοντας (πολύ σωστά) ως λόγους ύπαρξής του τη σημαντικότητα σχηματισμού της επιστημονικής γλώσσας και την ανάδειξη των ιατρικών θεμάτων. Φυσικά αναφέρθηκαν και τα αρνητικά στοιχεία ενός τέτοιου διαβήματος, όπως η εξερεύνηση της αναγκαίας ύλης, η κάλυψη των οικονομικών αναγκών και η συμφωνία των μελών της ΙΕΑ περί του κανονισμού έκδοσης. Τελικά, μετά από οικονομική ενίσχυση 500 δραχμών του Υπουργείου Εσωτερικών και με Διευθυντή Έκδοσης τον Νικόλαο Κωστή, το πρώτο 109
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
ελληνικό ιατρικό περιοδικό κυκλοφόρησε με το όνομα Ασκληπιός την 1η Αυγούστου 1836. Ο διευθυντής έκδοσης στον πρόλογό του κάνει λόγο «μεταξύ των άλλων» για τους σκοπούς του πονήματος που είναι «πρωτότυπαι διατριβαί, αξιόλογες παρατηρήσεις και ανακαλύψεις ξένων εφημερί δων». Επίσης, γίνεται νύξη για τα αγαθά της ελευθερίας. Το πρώτο άρθρο που περιλαμβάνεται είναι το «Περί χολέρης» του Αναστασίου Γεωργιάδου-Λεύκια. Η ετήσια συνδρομή είχε οριστεί στις 25 δραχμές. Στον πρώτο τόμο δημοσιεύτηκαν 69 κείμενα σε 430 σελίδες. Επίσης εκδόθηκε παράρτημα (στο 1ο φυλλάδιο) διαλέξεων με 10 σελίδες. Η 1η περίοδος έκδοσής του διακόπηκε το 1839. Επανεκδόθηκε το 1856 με συντακτική επιτροπή τους Δ. Αιγηνίτη, Ανδρ. Αναγνωστάκη, Θ. Αφεντούλη, Σ. Κρίνο, Ε. Ξύνη και Δ. Ορφανίδη (αντιπρόεδρο ΙΕΑ που ορίστηκε 110
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
και γραμματέας σύνταξης). Το 1859 η συντακτική επιτροπή αντικαταστάθηκε από τους Θ. Αρεταίο, Α. Βισάρη και Σ. Σούτσο, γεγονός που συμπίπτει με την ανακήρυξη της ΙΕΑ ως Βασιλική Ιατρική Εταιρεία με νέο κανονισμό λειτουργίας που επικυρώθηκε απ’ την κυβέρνηση. Το 1860 ο ομογενής Δ. Μπερναρδάκης (Ρωσία) θα προσφέρει χρήματα ως αρωγός. Η έκδοση διεκόπη τον Μάιο του 1863, λόγω τριβών της συντακτικής επιτροπής με την Εταιρεία. Στην Τρίτη περίοδο (1869-1874) η συντακτική επιτροπή είναι οι Α. Αντωνιάδης, Γ. Καραμήτσας, Α. Ζίκης, Α. Γεώργαινας και Σπ. Μαγγίνας. Ακολούθως ανευρίσκομε το Νέο Ασκληπιό (1842-1843 και 1847) που πρωτοεκδόθηκε από τον καθηγητή Γενικής Παθολογίας Γ. Πρινάρη (παρά την ύπαρξη μόνο 108 γιατρών πανελληνίως) με περιεχόμενα πρωτότυπες εργασίες – ανακοινώσεις ΙΕΑ – μεταφρασμένες εργασίες – θέματα ιατρικής ορολογίας – παρουσιάσεις βιβλίων – εκδόσεις – εργασίες ιστορίας ιατρικής κ.α. Αξίζει ειδικής μνείας η δημοσίευση της πρώτης νάρκωσης στην Ελλάδα (Στρατιωτικό Νοσοκομείο) με αιθέρα. Μετέπειτα έχουμε την Ιατρική Μέλισσα (1853), έκδοση του Γ. Γούδα με ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις, επιστολές, θέματα ιστορίας ιατρικής, ειδήσεις, ανασκοπήσεις, βιογραφίες ιατρών. Στη συνέχεια (1863-1865) έχουμε τη Μέλισσα των Αθηνών πάντα από τον Γ. Γούδα που τυπώθηκε από το Εθνικό Τυπογραφείο και περιελάμβανε – πέρα των ιατρικών θεμάτων – τόσο επαγγελματικά και κοινωνικά ζητήματα όσο και σημειώσεις Δημόσιας Υγιεινής. Είναι η πρώτη ιατρική επιθεώρηση που ασχολήθηκε με επαγγελματικά ζητήματα. Ακολουθεί η Ιατρική Εφημερίς (1858-1860) που είναι και το πρώτο εβδομαδιαίο περιοδικό με συντακτική επιτροπή τους Α. Αναγνωστάκη, Θ. Αφεντούλη και Γ. Πρινάρη, με ειδήσεις, μεταφράσεις ξένων άρθρων και νομοθετικά διατάγματα. Ο Havier Landerer ιδρυτικό μέλος ΙΕΑ, αυλικός φαρμακοποιός είχε την ευθύνη μιας σελίδας με φαρμακευτική ύλη. Το 1859 εκδόθηκε ο Γαληνός Α, όργανο της εν Παρισίοις Ελληνικής Ιατρικής Εταιρίας με συντακτική επιτροπή του κ. Ρώτα και Φ. Πανά, σε μηνιαία βάση. Στη θεματολογία του είχε την επιμόρφωση των νέων γιατρών με δημοσιεύσεις, κλινικές συζητήσεις, ιατρικές ειδήσεις και ανασκοπήσεις.
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
Ο Ιατρός Λαού εκδόθηκε στο Ναύπλιο το 1860 και ανά 15ήμερο, με εκδότη τον Δ. Οικονομόπουλο, δεχόταν και συνεργασίες άλλων γιατρών και αναδημοσίευσε άρθρα από ιατρικά αλλά και μη ιατρικά έντυπα. Ο γιατρός Γ. Καλιβάρτσης έκδωσε μηνιαίο περιοδικό υπό το όνομα Ιπποκράτης που συνεργαζόταν με 27 ξένα περιοδικά με στόχους την ενημέρωση στα νέα δεδομένα της επιστήμης και όραμα την έκδοση έργων των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και τη γαλλική μετάφραση αξιόλογων εργασιών σύγχρονων Ελλήνων γιατρών. Στη Ζάκυνθο (1863-1865) εκδόθηκε και ο Ιπποκράτης Ζακύνθου. Ο καθηγητής Κ. Δηλιγιάννη κυκλοφόρησε (1874) το Ημερολόγιο Ιατρικόν και Φαρμακευτικόν με φιλοδοξία να είναι ετήσιο εύχρηστο ημερολόγιο πρακτικών σημειώσεων με παράθεση γνώσεων προς πρακτική εφαρμογή και σημειώσεις για αντίδοτα, θεραπείες, πληροφορίες για οργανισμούς και ιδρύματα κ.α. Ο Φοίβος εκδόθηκε (1879-1897) με διευθυντή και συντάκτη τoν Ι. Πύρλα-Θεοδωρόπουλο (Ιατρο-
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
φιλόσοφο – Καθηγητή Υγιεινής που πρωτοεμφάνισε την ηλεκτροθεραπεία στην Ελλάδα, εκδότη και πολιτικής εφημερίδας) και ήταν επιθεώρηση κοινωνικής και οικονομικής υγιεινής, οδηγός για επείγουσα ιατρική στην οικογένεια όταν δεν υπάρχει γιατρός. Τον Ιανουάριο του 1879 εκδόθηκε το εβδομαδιαίο περιοδικό Γαληνός Β από τους Α. Γεωργαντά, Ν. Δελλαπόρτα, Μάκκα και Σ. Σκιαδαρέση. Μετά την αποχώρηση αυτών έως το 1895 διευθυντής ανέλαβε ο Π. Ρομόπουλος. Το 1882 έφτασε να κυκλοφορεί σε 1000 φύλλα, ενώ στην ύλη του συμπεριλαμβάνονται κλινικές περιπτώσεις, ενημερωτικά άρθρα, διαφημίσεις, ειδήσεις, στατιστικές, κοινωνικά κ.α. Στην Πάτρα (1875) από τους Γ. Διαμαντόπουλο, Θ. ΖαÀμη, Ε. Σταθακόπουλο και διευθυντή τον Θ. Βαχατώρη εκδίδονται 5 τεύχη της Ιατρικής Επιθεώρησης με ύλη πρωτότυπα- μεταφρασμένα ανθρωπολογικά έργα, ιατρικές εκδόσεις κ.α. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αποτελεί το 1ο ιατρικό περιοδικό της Πάτρας. Από την Εταιρία Υγιεινής, εκδίδεται (18821885) η Εφημερίδα της για την έκδοση της οποίας συγκροτήθηκε ειδική επιτροπή υπό τον Γ. Βάφα που στοιχειοθετήθηκε ο κανονισμός έκδοσης.
Ιωάννης Πύρλας (1817-1901) 111
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
Καλλιβωκάς κυκλοφορεί το Ιατρικό Δελτίο (1889) μέχρι τη διαφωνία τους (1821) με άρθρα από καθηγητές επί διδακτικών κλινικών περιπτώσεων. Περιείχε επίσης αποσπάσματα από συνεδριάσεις της ΙΕΑ ενημερώσεις ύλης ξένων περιοδικών και βιβλιοθηκών κ.α. Το Ιατρικό Ημερολόγιο (1879) με πίνακες μέτρων και σταθμών δοσολογίες φαρμάκων και αντίδοτων, καταστάσεις Νοσοκομείων και Υγειονομικών Σταθμών απέτυχε να καθιερωθεί παρά του ότι συμπεριλάμβανε δημοσιεύσεις νομοθετικών διαταγμάτων που είχαν σχέση με την άσκηση του επαγγέλματος. Η Ιατρική Εφημερίς του στρατού ήταν το πρώτο περιοδικό που εκδοθηκε (1890) μηνιαίως από υγειονομικούς των ενόπλων δυνάμεων μετά από έγκριση του Υπουργείου Στρατιωτικών. Ανάμεσα σε άλλους συντακτική επιτροπή ήταν οι Ι. Τυπάλδος, Ι. Αμπελάς, Σ. Χωματιανός, Δ. Καμ πούρογλου, Αλ. Χωματιανός, Σ. Αντωνιάδης, Π. Μανούσος, Ι. Παπαθεοδώρου ενώ την επιμέλεια
Αξιοσημείωτο ήταν ότι προέβλεπε οικονομική αποζημίωση για τον Διευθυντή Σωτάμη και τους συντάκτες. Διευθυντής του περιοδικού διετέλεσαν οι Γ. Βάφης, Χ. Ράλλης. Δημοσιεύονταν σχετικά με τη δημόσια υγιεινή άρθρα. Οι Αλεξανδρογιάννος (ή Αλεξανδρόπουλος), Γ. Καρδαρά, Α. Πετρίνη και Γ. Σακελλαρίου, εκδίδεται η Εβδομαδιαία Ιατρική Εφημερίς από το 1884 – 1885. Η ύλη του ήταν κυρίως πρακτικού προσανατολισμού με μαθήματα (προς τούτο) από καθηγητές πανεπιστημίου μεταφράσεις από Ευρωπαϊκά και Αμερικανικά περιοδικά οδηγίες για συνταγογραφία παρενέργειες υγιεινής, δελτία θανάτου. Στη συνέχεια υπάρχει η πρόοδος της Παιδιατρικής (1885) με εκδότη το γιατρό Λ. Χρήστοβιτς που συγκέντρωνε θέματα σχετικά με συγγενείς και επίκτητες παιδιατρικές ασθένειες καθώς και σχόλια από παιδοχειρουργικές επεμβάσεις Ελλήνων γιατρών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το παράρτημα του περιοδικού εκδίδει φυλλάδιο με τίτλο θεραπευτική ενηλίκων. Ο Κ. Κοκολάτος εκδίδει (1887-1888) το περιο δικό Ακαδημία με παράρτημα το Ιατρικό Δελτίο το οποίο στη συνέχεια κυκλοφόρησε αυτοτελής. Σε συνεργασία με τον Κ. Κοκκολάτο, ο Α. 112
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
σύνταξης είχαν οι γιατροί Σ. Χωματιανός και Ι. Τυπάλδος. Ανάμεσα στα ενδιαφέροντα θέματα που περιλάμβανε άρθρα στρατιωτικών ιατρών και πολιτικών για ιατρική πολέμου, υγιεινή στρατού, επιφυλλίδες, κτηνιατρικά, ιατρική ιδεοντολογία και ηθική, αθέμιτη προβολή γιατρών. Από το 1891 έως το 1892 κυκλοφορεί (αρχικώς ως 15ήμερο και μετά ως μηνιαίο) το Δελτίο Ιατρικό και Φαρμακευτικό από τον Α. Καλλιβωκά και Ι. Καραβία πάντα με ποικίλα θέματα και πρωτοτυπία τη φοιτητική τιμή. Επίσης συμπεριλάμβανε ανεξάρτητη μονογραφία ως παράρτημα – δώρο. Χρονολογικά ανευρίσκουμε στη συνέχεια το δεκαπενθήμερο περιοδικό αγωγή υγείας Υγεία που κυκλοφόρησε από το 1895 έως το 1897 (εποχή του καταστρεπτικού πολέμου). Εκδότες του οι Τ. Καρδαράς και Λ. Χρήστοβιτς (με τον 2ο να αποσύρεται μετά τον 1 χρόνο κυκλοφορίας του). Περιλαμβάνει θέματα αγωγής υγείας, ιδιαίτερα χρήσιμα σε μια εποχή που τα ποσοστά της βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας ήταν ιδιαιτέρως υψηλά. Πέρα από την ύπαρξη πρωταρχικών άρθρων που αφορούσαν το κάπνισμα από μαθητές («Παίδες καπνίζοντες») και την ιατρική εργασία («εν τοις εργοστασίοις κίνδυνοι»), αξίζει προσοχής το γεγονός ότι χρειάστηκε περίπου ένας αιώνας ώστε να καθιερωθεί επαγγελματικά στη χώρα μας η Αγωγή Υγείας, ιδιαίτερα μέσα από τις ειδικότητες της Γενικής και Προληπτικής Ιατρικής. Η Ιατρική και φαρμακολογική Ιατρική είναι βραχύβιο περιοδικό που κυκλοφόρησε από τους Έλληνες Ιατρούς επί Κωνσταντινουπόλεως το 1896. Με το όνομα Ιπποκράτης είχαμε το 1896 την κυκλοφορία από τον γιατρό και εκδότη Α. Γεωργιά δη ενός 15ήμερου περιοδικού με 16σέλιδα τεύχη με φαρμακευτικά και ιατρικά θέματα. Το σημαντικότερο και μακροβιότερο περιοδικό του 19αιώνα είναι η Ιατρική Πρόοδος που πρωτοκυκλοφόρησε την 1 Ιανουαρίου 1896 από την Ερμούπολη Σύρου ο εκ Σπάρτης γιατρός Ι. Φουστάνος, ο οποίος είχε σπουδές και στη Φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετεκπαιδεύσεις (μικροβιολογία – ιστολογία – παθολογική ανατομική) στη Γαλλία όπου ως συνεργάτης τη Semaive Medicale απέκτησε εμπειρία στον ιατρικό τύπο. Στο 1ο τεύχος της Ιατρικής Προόδου αναγγέλλεται ότι «…διανεμήθηκε εις 2030 γιατρούς εν Ελλάδι και εις 1172 εν της αλλοδαπής (από νησιά Αιγαίου, Κρήτη, Μικρά
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Ασία, Αίγυπτο κ.α.). Σημαδιακά είναι το πρώτο περιοδικό που έβγαλε ξενόγλωσσο παράρτημα και που καθιερώθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο και έγινε σεβαστό από ξένους εκδότες. Τα πρώτα (ήδη) χρόνια της έκδοσής του ανταλλάσσονταν με 85 περιοδικά από όλο τον κόσμο (Ρωσία, ΗΠΑ, Ινδίες, Ιαπωνία, Αλγερία, Ισπανία, Γαλλία κ.α.).από την 1η χρονιά της έκδοσής της πρόσφερε στους συνδρομητές μεταφρασμένες και πρωτότυπες ιατρικές εργασίες σε σχήμα 16σέλιδου ή 32σέλιδου βιβλίου. Γράφει σχετικά το περιοδικό «…Διαρκές δώρο προς τους συνδρομητές προσφέρονται τακτικώς και αναλυτικώς φύλλα διάφορων ιατρικών συγγραφών... υπό την επιγραφήν ‘Βιβλιοθήκη της Ιατρικής Προόδου’ και συγγραφή ‘θεραπευτικός οδηγός των νέων φαρμάκων’ υπό Ι. Φουστάνον...». Συνολικά είχαν καταγραφεί 43 παρόμοιοι τίτλοι. Το περιοδικό δημοσίευε κλινικές μελέτες, πρωτότυπα άρθρα, στατικές έρευνες, βιβλιογραφικά δελτία, παρουσιάσεις βιβλίων, αλληλογραφία, διαφημίσεις, ιατρικές εκδόσεις, πρακτικά συνεδριάσεων ιατρικών εταιριών και εκλογών – ειδικοτήτων και ποικίλη ύλη. Η φήμη του εξαπλώνεται. Ο ίδιος ο Φουστάνος έγραφε το 1903 «Η Ιατρική Πρόοδος σήμερον αριθμεί συνδρομητάς όσους ουδέν ελληνικό περιοδικό έσχε μέχριν σήμερον … απανταχού του κόσμου … Τουρκί-
113
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
αν, Παραδουνάβιας χώρας, Ρωσσίαν, Αιγύπτου, τούσους ώστε να υπερβάλουν την σήμερον τους συνδρομητάς του εσωτερικού … πέρατα Αφρικής και Ασίαν … χώρας αγνώστου των δια την Ελλάδα … ως παρατήρησαν ήδη οι αναγνώστες ημών εν τη Greca Medicale δεν δημοσιεύομεν «μη αποκλειστικής μόνον ελληνικάς εργασίας». Το 1906 δημοσιεύεται αναγγελία έκδοσης των απάντων των Ελλήνων Ιατρών της αρχαιότητας με φροντίδα του Φουστάνου και του κ. Λαμέρα (μαιευτήρα-γυναικολόγο, γνωστού ιστορικού της ιατρικής). Εν αυτό γνωστή είναι η παρουσίαση του Μαρκέλλου του Ειδήτου από το Σκείο Ζερβό. Το 1912 η έδρα του περιοδικού μεταφέρθηκε από τη Σύρο στην Αθήνα (λόγω εγκατάστασης στην πρωτεύουσα του Φουστάνου) και το 1921 η διεύθυνση του περιοδικού ανατέθηκε στον Π. Ρουσόπουλο (συνταξιοδοτήθηκε ιδρυτής και πέθανε το 1933 σε ηλικία 77 χρόνων). H Ιατρική πρόοδος διέκοψε την κυκλοφορία της το 1952 αφού ήδη το 1940 είχε κυκλοφορήσει ο 45ος τόμος του, συμβάλλοντας αποφασιστικά στη διαμόρφωση της ιατρικής γλώσσας και στην απόδειξη των αρχαιοελληνικών μεθόδων ενός πλήθους επινοήσεων που θεωρούνται ως σύγχρονες. Κατά τη διάρκεια της έκδοσής του έγιναν διάφορες λίαν τιμητικές εκδηλώσεις και απενεμήθησαν έως και κρατικά παράσημα στον ιδρυτή του. Στις 3/2/1924 η ΙΕΑ οργανώνει ειδική εκδήλωση και τιμά τον Φουστάνο για τα 25 χρόνια της Ιατρικής Προόδου. Στην πανηγυρική αυτή συνεδρία η επιτροπή με τον Σ. Λιβιεράτο προσέφερε τιμητικό τίτλο που είχε ειδικά εκδοθεί. Το 1936 εκδίδεται πάλι από επιτροπή στην οποία προεδρεύει ο Σ. Λιβιεράτος «Πανηγυρικό τεύχος για τα 40 χρόνια της Ιατρικής Προόδου» με ποικιλία ευχητηρίων. Απρίλιο 1897 εκδίδεται ως μηνιαίο περιοδικό από τον καθηγητή Ε. Καλλιοντζή με τη συνεργασία των Μ. Καντά, Δ. Κοκκόρη, Κ. Λούρου, Κ. Μέρμηγκα, Θ. Παπαιωάννου, Ι.Χρυσοσπάθη, η Σύγχρονος Θεραπευτική με γραμματέα σύνταξης τον Κ. Λαμέρα. Η έκδοση διακόπτεται την ίδια χρονιά. Η περιοδικότητα έκδοσης του ιατρικού τύπου ήταν, στην πλειοψηφία τους, μηνιαία (10 περιοδικά στα 27), ακολουθούμενη – στατιστικά – από τη 15ήμερη έκδοση (7), εβδομαδιαία (3), ετήσια (2), ενώ χρονική αστάθεια κυκλοφορίας ανευρίσκουμε σε τρία περιοδικά (Σχήμα 1). Ως ημερομηνίες έκδοσης εμφανίζεται (ανά μία) τα έτη 1836 – 1842 –1853 – 1858 – 1859 – 1860 114
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
– 1862 – 1863 – 1864 –1874 – 1883 – 1884 – 1885 – 1887 – 1890 – 1894 – 1895 – 1897, το 1875 είχαμε 3 εκδόσεις, το 1889 δύο, ενώ το 1896 ήταν η πιο παραγωγική χρονιά αφού είχαμε την εμφάνιση 4 τίτλων (Σχήμα 2). Ως τόπος έκδοσης, η Αθήνα καταλαμβάνει τη μερίδα του λέοντος (22 στα 27), ακολούθησε (με μόλις ένα περιοδικό) η Πάτρα, η Ζάκυνθος, το Ναύπλιο, η Ερμούπολη, η Σύρος και η Κωνσταντινούπολη (Σχήμα 3).
Σχήμα Ι. Περιοδικότητα έκδοσης του ιατρικού τύπου.
Σχήμα ΙΙ. Ημερομηνίες έκδοσης ιατρικού τύπου.
Σχήμα ΙΙΙ. Τόπος έκδοσης ιατρικού τύπου.
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
Η μακροβιότητα των ιατρικών περιοδικών ήταν στην κυριολεξία δραματική. Με μονάδα μέτρησης το έτος, οκτώ έκλεισαν πριν τη συμπλήρωσή του, έξι πριν από τα δύο έτη, επτά πριν τα τρία, ένα στα επτά, ένα στα δεκαπέντε, δύο στα δέκα οκτώ, ενώ η Ιατρική Πρόοδος έφθασε τα πενήντα επτά. Για τη στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα Microsoft Office Excel 2003. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ –ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η περιορισμένη διάρκεια ζωής του Ελληνικού ιατρικού τύπου οφείλεται σε διάφορα αίτια. Ανάμεσά τους ανευρίσκουμε την έλλειψη ύλης που μόνο εν μέρει μπορεί να δικαιολογηθεί (λόγω νεοσύστατου ελληνικού κράτους) διότι συχνότατα παρουσιάζονται είτε μεταφρασμένες έρευνες είτε και ξένες συνεργασίες. Η απροθυμία των συνδρομητών και ο μικρός τους αριθμός αποτελεί τροχοπέδη στη διάδοσή τους αφού όπως ήταν φυσικό ούτε οι απλοί πολίτες μπορούσαν να στηρίξουν μια τέτοια προσπάθεια. Όπως ήταν φυσικό οι δυνατότητες εξάπλωσης ήταν δεδομένες για το νέο κράτος. Επιπλέον τότε διαθέσιμα μέσα ήταν πολύ περιορισμένα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν προβλήματα τυπογραφίας, εκτύπωσης, βιβλιοδέτησης και διασποράς. Σ’ όλα αυτά συνέλαβε αρνητικά και η συνηθισμένη στα Ελληνικά δεδομένα έλλειψη οργάνωσης προβολής και διαφήμισης. Επηρέασε ακόμη περισσότερο την αδυναμία καθιέρωσης του ιατρικού περιοδικού μέσα στο χρόνο. Όμως το μεγάλο πλήγμα στη διάδοσής τους ήταν οι έριδες μεταξύ των συντακτών που είχαν ως βάση την έλλειψη εσωτερικού κανονισμού έκδοσης που να όριζε με ξεκάθαρο τρόπο τους επιμέρους τομείς ευθύνης και δραστηριότητας. Το αξεπέραστο (όπως αποδείχτηκε) συμπέρασμα όμως ήταν οι κοινωνικές και εθνικές περιπέτειες: όπως μετά τον καταστρεπτικό πόλεμο του 1897 μόνο ένα ιατρικό περιοδικό (η Ιατρική Πρόοδος), μπόρεσε να επιβιώσει ως την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Αξίζει να επισημανθεί ότι το γλωσσικό είναι ένα θέμα που αξίζει να εξετασθεί από δύο πλευρές: από τη μια υπήρχε πάντα το τεχνικό χάσμα ανάμεσα στην ομιλούμενη και γραφόμενη γλώσσα, με την προσπάθεια ανατροπής καθιερωμένων και δοκίμων όρων. Χάσμα που το μεγάλωνε η
(αναγκαία) χρήση της ιατρικής ορολογίας και η χρησιμοποίηση λατινικών όρων. Από την άλλη όμως είναι η τεράστια συμβολή αυτού τούτου του ελληνικού περιοδικού στη διαμόρφωση της «ατόφιας» ελληνικής γλώσσας, ουσιαστική υπηρεσία ανυπολόγιστης αξίας. Τα ήδη αναφερθέντα οικονομικά προβλήματα, δεν επηρέασαν την εμφάνιση ελληνικών περιοδικών, που στάθηκαν σε πολύ υψηλό (ειδικά για την εποχή και τα διαθέσιμα μέσα) επίπεδο, σε αντίθεση με τη βιβλιογραφία που (δικαιολογημένα λόγω της περιορισμένης ως τότε δραστηριότητας στον επιστημονικό τομέα) δε μπορεί να χαρακτηρισθεί ιδιαίτερα πλούσια ή εκτενής. Κλείνοντας, αξίζει να σταθούμε σε διάφορες προτάσεις που κατά καιρούς είχαν εκφραστεί και αφορούσαν τη βελτίωση του Ελληνικού Περιοδικού (προτάσεις που φαντάζουν διαχρονικές). Ανάμεσά τους ανευρίσκουμε την πυκνότερη και συνεπέστερη κυκλοφορία τους, την ανανέωση της ύλης τους σε τρόπο ώστε να προσφέρεται στο γιατρό όλων των βαθμίδων. Βιβλιογραφία 1. Foustanos J. Histoire de le pressa Medicale Grecque, La Grece Medicale 2, 1900. 2. Αλιβιζάτος Γ. Πρόλογος. Αρχεία Υγιεινής. Κλινική, 1925. 3. Ανώνυμος. Έκθεσις Ιατρικού Τύπου. Ελληνική Ιατρική, 1950. 4. Γερουλάνος Μ. Αναμνήσεις 1867 – 1957. Έκδοση Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιατρικού Αρχείου. Αθήνα, 1981. 5. Δέγλερης Ν. Συμβολή στη μελέτη του Ελληνικού Ιατρικού Περιοδικού Τύπου του ΙΘ αιώνα. Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1980. 6. Κουρτίδης Κ. Άπαντα του εν Σουφλίω Ιατρού Κ. Κουρτίδη. Θεσσαλονίκη, 1910. 7. Μοσχόπουλος Ν, Σπίθα Ε, Χατζιάρα Χ, Σταματίου Μ. Επιστημονική φαντασία ήτοι σχέσεις με επιστήμη – εκφράσεις – σύγχρονη αντιμετώπιση. Ερευνητική Εργασία. Ιωάννινα, 1969. 8. Παϊδούσης Μ. Διονύσιος Πύρρος ο Θεσσαλός. Εισαγωγή στη φωτοτυπική επανέκδοση της φαρμακοποιίας, Αθήνα, 1973. 9. Ραζής Ν. Θεματολογία Γενικής Ιατρικής. Αλεξανδρούπολη, 1989. 10. Ραζής Ν, Βλαδίμηρος Λ, Ριζόπουλος Α. Γιατροί του παρελθόντος με πλούσια κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα. Εκδόσεις Δήμου Αροανίας, 115
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Διευθυντής/Συντονιστής έκδοσης Α. Αρβανίτης, Πάτρα, 2007. 11. Ρηγάτος ΓΙ. Φουστάνος ένας πρωτοπόρος του ιατρικού τύπου. Από τα πρακτικά της Ιατρικής Εταιρίας Σύρου στην Ιατρική Πρόοδο. Ιατρική 57, Συμπλήρωμα 55, Ιατροβιβλιογραφία, 1990. 12. Ρηγάτος Γ, Απάκη Κ, Σάμιος Β. Ελληνικός Ιατρικός Τύπος (1821 – 1988), Εκδόσεις Ιατροτέκ,
116
Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής
Αθήνα, 1988. 13. Ρομόπουλος Π. Ιστορία του Ελληνικού Ιατρικού Τύπου. Ιατρική Πρόοδος, 1937. 14. Σπεράντζας Σ. Οι Έλληνες γιατροί και λογοτέχνες. Εκδόσεις Μ. Πεχλιβανίδη. Αθήνα, 1961. 15. Υπουργείο Εσωτερικών/Γραφείο Στατιστικής: Στατιστική του Ελληνικού Τύπου κατά τους πρώτους έξι μήνες του 1892. Αθήνα, 1892.
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Θ. Βασιλόπουλος και συν.
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER
Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, 117-123, 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, 117-123, 2007
Μελέτη προσδιορισμού της πιθανότητας εμφάνισης Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε επιλεγμένη ομάδα ασθενών Θ. Βασιλόπουλος1, Ι. Τσιλιγιάννη2, Γ. Αρσένη2, Κ. Νεονάκης1, Χ. Τράπαλης2, Ν. Τσακουντάκης3, Σ. Δημητρακόπουλος1, Ν. Κονταράκης1, Ε. Λαδουκάκη4
Περίληψη Σκοπός: της µελέτης ήταν η πρώιµη ανίχνευση ασθενών σε στάδιο 0 και Ι της χρόνιας αποφρακτικής πνευµονοπάθειας, σε άτοµα ηλικίας 35-45 µε ιστορικό καπνίσµατος >15 πακέτα/έτος. Η αξιολόγηση πιθανής βελτίωσης της πνευµονικής λειτουργίας µετά την εφαρµογή κατάλληλης θεραπείας. Υλικό και Μέθοδοι: Mελετήθηκαν 143 άτοµα (117A/26Γ) ηλικίας 35-45 ετών µε ιστορικό καπνίσµατος 15 πακέτα/έτος τα οποία προσήλθαν στο Κ.Υ. µε συµπτωµατολογία εκ του αναπνευστικού. Σπιροµετρικός έλεγχος διενεργήτο ανά τρίµηνο. Αποτελέσµατα: 81 άτοµα αποκλείστηκαν από τη µελέτη έχοντας φυσιολογική FEV1/FVC και FEV1. Βρέθηκαν 62 άτοµα µε παθολογικό λόγο FEV1/FVC=66+1.3. Σε όλους δόθηκαν οδηγίες διακοπής καπνίσµατος, µείωσης βάρους, φυσικής άσκησης κ.α. Σε 3 µήνες έγινε επανέλεγχος. 3 άτοµα διέκοψαν το κάπνισµα έχοντας βελτίωση της σπιροµέτρησης, 18 άτοµα δεν είχαν καµία συµµόρφωση στις οδηγίες και καµία βελτίωση της σπιροµέτρησης, 41 άτοµα είχαν µείωση της καπνιστικής συνήθειας και 24 εξ αυτών παρουσίασαν και βελτίωση της σπιροµέτρησης. Φαρµακευτική αγωγή δόθηκε και στα 35 άτοµα που δεν εµφάνισαν βελτίωση τιµών. Στην τρίτη σπιροµέτρηση 14 άτοµα δεν προσήλθαν. Οι 3 ασθενείς πού διέκοψαν το κάπνισµα και αυτοί που το µείωσαν είχαν σαφή βελτίωση και της τρίτης σπιροµέτρησης. Από τα 18 άτοµα που δεν είχαν καµία συµµόρφωση λαµβάνοντας αγωγή προσήλθαν 12 µε βελτιωµένες τιµές σπιροµέτρησης. Συµπεράσµατα: Aσθενείς που µείωσαν ή έκοψαν το κάπνισµα εµφάνισαν σηµαντική βελτίωση της σπιροµέτρησης. Ασθενείς που δεν διέκοψαν το κάπνισµα βελτιώθηκαν µόνο όταν χορηγήθηκε φαρµακευτική αγωγή. Χρόνια αποφρακτική πνευµονοπάθεια. µπορεί να παρουσιάσουν και άτοµα νεαρής ηλικίας που βρίσκονται σε αρχικά στάδια και δεν γνωρίζουν ότι νοσούν. Εποµένως είναι σηµαντικός ο περιοδικός έλεγχος της κοινότητας και η πρώιµη ανίχνευση της νόσου προκειµένου να αποφευχθούν οι βαρύτερες συνέπειες της.
Κ.Υγείας Αγίας Βαρβάρας Ηρακλείου, 2Κ.Υγείας Αρκαλοχωρίου, 3Αγροτικό ιατρείο Μαλίων, Αγροτικό ιατρείο Πύργου – ΚΡΗΤΗ
1 4
Εισαγωγή Η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ) είναι ένα εξελικτικό σύνδρομο περιορισμού της εκπνευστικής ροής αέρα, που προκαλείται από χρόνια φλεγμονή των αεραγωγών και του πνευμονικού παρεγχύματος1-3. Πρόκειται για πολυπαραγοντική νόσο, με το κάπνισμα να είναι ο συχνότερος παράγοντας κινδύνου. Οι καπνιστές εμφανίζουν αυξημένο επιπολασμό συμπτωμάτων, μεγαλύτερο ετήσιο ρυθμό έκπτωσης της FEV1, και μεγαλύτερη θνητότητα λόγω ΧΑΠ1,3,4. Στην Ελλάδα, ο συνολικός επιπολασμός της ΧΑΠ στον πληθυσμό είναι περίπου 8.4%5. Λόγω της ΧΑΠ, σε μια μέση Περιφέρεια Υγείας αναφέρονται 1000 εισαγωγές και 25.000 επισκέψεις στα επείγοντα, κάθε χρόνο. Σε μια τυπική μελέτη Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης Λέξεις κλειδιά (MeSH Hellas): ΧΑΠ, πρώιμη διάγνωση, νεαροί ενήλικοι καπνιστές, σπιρομέτρηση Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 19ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής και έλαβε βραβείο από την επιτροπή κρίσης. Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Θ. Βασιλόπουλος. Κέντρο Υγείας Αγίας Βαρβάρας, Ηρακλείου Κρήτης, Τηλ. 2894022222, e-mail: thvasilop@yahoo.gr 117
of D) h d n e ), ry s d e C e or e 3 ee d d g ld nt s a s: g s. d D nn e ir
lt
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Θ. Βασιλόπουλος και συν.
απόφραξης αεραγωγών)8,7. Τόσο η πρώιμη ανίχνευση όσο και η διάγνωση της ΧΑΠ επιβεβαιώνονται με σπιρομέτρηση13-15, η οποία στη μελέτη μας χρησιμοποιήθηκε ως διαγνωστικό Summary Aims: This study aimed at the early diagnosis of chronic obstructive pulmonary κριτήριο και ως δοκιμασία παρακολούdisease (COPD) stages 0 and 1 in patients aged 35-45 years with a history of θησης (follow-up) των ασθενών. smoking more than 15pack/years, and evaluation of the impact of therapeutic Σκοπός της μελέτης ήταν η πρώιμη intervention on lung function. Population and Methods: The study included 143 ανίχνευση ασθενών σε στάδιο 0 και Ι patients (117 men, 26 women), who presented at the health centre with respiraτης χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοtory symptoms and fulfilled the age and smoking status criteria. Spirometry was performed at the first visit and after an interval of 3 and 6 months. Results: After the πάθειας, σε άτομα ηλικίας 35-45 με first spirometry, 81 patients with normal FEV1/FVC were excluded, and 62 patients ιστορικό καπνίσματος >15 πακέτα/ were found to have reduced FEV1/FVC ratio (66 ±1.3). Instructions for smoking έτος καθώς και η αξιολόγηση πιθανής cessation, weight reduction and exercise were given to all patients. Three months βελτίωσης της πνευμονικής λειτουρlater, only 3 patients had stopped smoking, with a slight improvement on spirometry, γίας μετά την εφαρμογή κατάλληλης 18 had not complied with the instructions and their spirometry performance had not changed, while the remaining 41 patients had reduced smoking, 24 of whom θεραπείας, στο Κ.Υ. Αγίας Βαρβάρας, showed improved lung function. At 6 months, 14 patients did not attend for follow Ηρακλείου. up. The 3 patients who had stopped smoking and those who reduced smoking Ιδιαίτερη αίσθηση είχε προκαλέσει all showed significant improvement at the third spirometry. Of the 18 patients in το γεγονός ότι νέα άτομα προσέρχονταν the non-compliance group, 12 demonstrated a better FEV1/FVC ratio under treatστο κέντρο υγείας με συμπτωματολοment. Conclusions: Patients with COPD who reduced or stopped smoking had a significant improvement in spirometric values. Some patients who did not stop γία εκ του αναπνευστικού και συχνά smoking improved their lung functioning under medical treatment. COPD is not παραπονούνταν για παραγωγικό βήχα uncommon among young adult smokers. General practitioners should investigate σε καθημερινή σχεδόν βάση και φλέγthis population and take action against this health problem, since almost all of μα. Η πλειοψηφία ήταν καπνιστές και these patients were unaware of their disease and its consequences. μάλιστα τουλάχιστον 1,5 πακέτο την Key words: COPD, early diagnosis, young adult smokers, spirometry ημέρα, ενώ κάπνιζαν επί 15-20 χρόνια. Έχει παρατηρηθεί ότι σε αγροτικές αναμένονται 54 θάνατοι λόγω ΧΑΠ κάθε χρό- περιοχές όπως είναι και η περιοχή ευθύνης του νο. κέντρου υγείας Αγ.Βαρβάρας, οι νέοι αρχίζουν το Πρέπει, ωστόσο, να τονιστεί ότι η συχνότητα κάπνισμα σε ιδιαίτερα μικρή ηλικία, ακόμα και της ΧΑΠ παρουσιάζει διακυμάνσεις ανάλογα με γύρω στα 11-12 έτη. Επομένως, στην ηλικία των το πόσο πολύ και επί πόσα χρόνια καπνίζει κανείς, 35-45 ετών πιθανολογήσαμε ότι θα μπορούσαν να καθώς και με το φύλλο, την ηλικία και τον τόπο εμφανίζουν πρώιμα συμπτώματα της ΧΑΠ ή και κατοικίας5. να έχουν ήδη εγκατεστημένη νόσο, έστω και στα Η πρώιμη διάγνωση της Χ.Α.Π. αποτελεί το αρχικά της στάδια. κλειδί της επιτυχούς αντιμετώπισής της και σίγουρα Με αυτές τις σκέψεις και στηριζόμενοι στην χαρίζει στον ασθενή μία μοναδική ευκαιρία να κλινική συμπτωματολογία αλλά και στο ιστορικό αλλάξει τον τρόπο ζωής του. Ο χρόνιος επίμονος των ατόμων αυτών και κυρίως στις καπνιστικές τους βήχας, ιδίως ο πρωινός βήχας, δεν αποτελεί «φυσι- συνήθειες, ξεκινήσαμε τη διεξαγωγή της μελέτης κό» επακόλουθο του καπνίσματος και δεν πρέπει μας, με σκοπό την πιθανή πρώιμη διάγνωση της να αφήνει τον καπνιστή αδιάφορο6,7. ΧΑΠ σε αυτούς τους νεαρούς ενήλικες και τη βελΈνα ακόμα χαρακτηριστικό που δεν πρέπει τίωση της καθημερινής συμπτωματολογίας τους. να υποεκτιμάται είναι η εμφάνιση προοδευτικής Στη βιβλιογραφία, μάλιστα, δεν υπάρχουν αναπνευστικής δυσχέρειας κατά τη διάρκεια σω- αρκετές μελέτες που να αφορούν στη διάγνωση ματικής άσκησης. της ΧΑΠ σε τέτοια ηλικιακή ομάδα9,10. Η ανάγκη Κάθε ασθενής (με ιστορικό έκθεσης σε έναν όμως για ανίχνευση της νόσου σε όσο το δυνατό από τους παραπάνω παράγοντες κινδύνου) που πρωιμότερο στάδιο είναι επιτακτική, προκειμένου εκδηλώνει αυτά τα συμπτώματα πρέπει να υπο- τα άτομα αυτά να αλλάξουν τρόπο ζωής διακόπτοβάλλεται σε λειτουργικό έλεγχο της αναπνοής ντας το κάπνισμα και βέβαια με την κατάλληλη (σπιρομέτρηση, οξυμετρία, αξιολόγηση βαθμού αγωγή να επιβραδυνθεί η εξέλιξη της νόσου. Chronic obstructive pulmonary disease (COPD) assessment among a selected group of patients T. Vasilopoulos, I. Tsiligianni, G. Arseni, K. Neonakis, C. Trapalis, N. Tsakountakis, S. Dimitrakopoulos, N. Kontarakis, E. Ladoukaki
118
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Θ. Βασιλόπουλος και συν.
Πληθυσμός μελέτης και μέθοδοι Για τη διενέργεια της μελέτης, επιλέχθηκαν 143 άτομα, εκ των οποίων 117 ήταν άνδρες και 26 γυναίκες (διάγραμμα 1), ηλικίας 35- 45 ετών, που ανήκαν στην περιοχή ευθύνης του Κέντρου Υγείας Αγίας Βαρβάρας (Κ.Υ.Α.Β.), Ηρακλείου Κρήτης. Και τα 143 άτομα είχαν ιστορικό καπνίσματος τουλάχιστον 15 πακέτα/έτος, και προσήλθαν στο Κ.Υ.Α.Β με συμπτωματολογία εκ του αναπνευστικού. Συγκεκριμένα, παρουσίαζαν δύσπνοια, αναπνευστική δυσχέρεια, παραγωγικό βήχα. Για τις ανάγκες της έρευνάς μας, όλοι οι ασθενείς υποβλήθηκαν σε σπιρομετρικό έλεγχο11-13 αμέσως μετά την ύφεση των αρχικών συμπτωμάτων τους. Για την πιθανή διάγνωση της ΧΑΠ και τον προσδιορισμό του σταδίου στο οποίο ανήκαν οι ασθενείς της μελέτης, στηριχθήκαμε στη σταδιοποίηση κατά GOLD της Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας3. Για τη διενέργεια των σπιρομετρήσεων, χρησιμοποιήθηκε σπιρόμετρο τύπου MASTERSCOP PC, ERICH JAEGER. Πρόκειται για αυτόματο σπιρόμετρο, συνδεδεμένο με Η/Υ Pentium IV, και πρόγραμμα γραμμένο στα Windows ’98. Μετρά παραμέτρους σπιρομετρίας, καμπύλης όγκου ροής, MW, με ευρωπαικές φυσιολογικές τιμές αναφοράς και πνευμοταχογράφο υψηλής γραμμικότητας σε όλο το εύρος των ροών. Η σπιρομέτρηση δεν διαφοροποιεί από μόνη της την αιτία της απόφραξης, δηλαδή αν πρόκειται για άσθμα ή ΧΑΠ, αλλά όταν χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με τη δοκιμασία αναστρεψιμότητας, είναι ένας ευαίσθητος δείκτης διάγνωσης της ΧΑΠ.
Διάγραμμα Ι. Συνολικό δείγμα ασθενών της μελέτης.
Για να είναι τα αποτελέσματα της σπιρομέτρησης αξιολογήσιμα, θα πρέπει η εξέταση να γίνεται σωστά. Τα κριτήρια αποδεκτής σπιρομετρικής προσπάθειας είναι τα εξής: • Πλήρης εισπνοή • Καλή επαφή με το επιστόμιο • Πραγματοποίηση της μέγιστης προσπάθειας • Απουσία βήχα • Απουσία πρώιμης εισπνοής • Διάρκεια εκπνοής για τουλάχιστον 6 δευτερόλεπτα • Πλατό στην καμπύλη όγκου Ο ασθενής πρέπει να πραγματοποιήσει 3 προσπάθειες τουλάχιστον και η FVC να είναι μέσα στο 5% στις δύο από τις τρείς. Αξιολογούνται οι καλύτερες τιμές της FEV1 και της FVC. Τα αποτελέσματα της σπιρομέτρησης πρέπει να ερμηνεύονται πάντα βάση των προβλεπόμενων για τον ασθενή τιμών. Η διάρκεια της μελέτης ήταν 9 μήνες, με επανάληψη της σπιρομέτρησης ανά τρίμηνο για την παρακολούθηση της πορείας των ασθενών. Οι ασθενείς που έλαβαν μέρος στη μελέτη ανηκαν στην ηλικιακή ομάδα 35-45. Και αυτό, διότι ελάχιστες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα με θέμα τη διάγνωση Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε νεαρούς ενήλικες και γιατί μόνο οι μακροχρόνιες μελέτες του νέου πληθυσμού θα μπορούσαν να επιτρέψουν την πρώιμη ανίχνευση και διάγνωση αυτής της νόσου και την πιθανή επιβράδυνση της εξέλιξής της και την αναστρεψιμότητα ίσως των αλλοιώσεων που τη χαρακτηρίζουν. Αποτελέσματα Μετά την ύφεση των αρχικών συμπτωμάτων, (δύσπνοια, αναπνευστική δυσχέρεια, βήχα και παραγωγή πτυέλων),διενεργήθηκε η πρώτη σπιρομέτρηση στο σύνολο των 143 ασθενών, εκ των οποίων 117 ♂ και 26 ♀. Οι 81 ασθενείς (59♂ και 22♀) είχαν φυσιολογικές τιμές στη σπιρομέτρηση, οπότε και αποκλείστηκαν από τη μελέτη (διάγραμμα 2). Στα υπόλοιπα 62 άτομα (58 ♂ και 4 ♀) βρέθηκε παθολογικός λόγος FEV1/FVC 66±1,3 (διάγραμμα 3). Στους 62 αυτούς ασθενείς δόθηκαν γενικές οδηγίες καθώς και συμβουλές διακοπής καπνί119
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Θ. Βασιλόπουλος και συν.
σματος. Πιο συγκεκριμένα, συνεστήθη επίτευξη ιδανικού βάρους και διατήρησή του, τακτική άσκηση, σωστή διατροφή και φυσικά διακοπή του καπνίσματος. Επανάληψη της σπιρομέτρησης συνεστήθη σε τρεις μήνες, για την παρακολούθηση της πορείας τους. Κατά τη 2η σπιρομέτρηση, 18/58 ♂ δεν ανέφεραν καμία αλλαγή στις καπνιστικές τους συνήθειες, 39/58 ♂ ανέφεραν σημαντική μείωση, αλλά όχι διακοπή του καπνίσματος, και 1/58 ♂ ανέφερε πλήρη διακοπή του καπνίσματος. Σε ό,τι αφορά τις γυναίκες, 2/4 ♀ μείωσαν το κάπνισμα και 2/4 ♀ το διέκοψαν εντελώς (διάγραμμα 4). Έτσι, στο σύνολο των 62 ασθενών, οι 18♂ εμφάνισαν παθολογική σπιρομέτρηση χωρίς καμία βελτίωση. Από τους 41/62 ασθενείς, εκ των οποίων 39♂ και 2♀, που μείωσαν το κάπνισμα, οι 24 (22♂ και 2♀) είχαν βελτιωμένες τιμές σπιρομέτρησης,
και βέβαια οι 3/62 (1♂ και 2♀) που διέκοψαν το κάπνισμα παρουσίασαν σαφώς καλύτερη σπιρομετρική εικόνα (διαγράμματα 5 – 6). Έτσι, 27/62 ασθενείς (23♂ και 4♀) είχαν βελτιωμένη σπιρομέτρηση με λόγο FEV1/FVC ≈69±1,2 (διάγραμμα 7). O λόγος FEV1/FVC για τα υπόλοιπα 35 άτομα ήταν FEV1/FVC≈65±1,7 για τους 18 ♂ που δε συμμορφώθηκαν καθόλου με τις αρχικές οδηγίες και FEV1/FVC≈67±1,1 για τους 17♂ που ναι μεν μείωσαν το κάπνισμα αλλά δεν βελτιώθηκαν (διάγραμμα 8). Στους 35 αυτούς ασθενείς που δεν βελτιώθηκαν χορηγήθηκε φαρμακευτική αγωγή (β2διεγέρτες βραχείας ή μακράς δράσης, και αντιχολινεργικά). Η σπιρομέτρηση επαναλήφθηκε 3 μήνες αργότερα. Από τους 62 ασθενείς (58♂ και 4♀), 14
ΚΑΠΝΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ 2η ΣΠΙΡΟΜΕΤΡΗΣΗ
70
4
60 50
2
20
18
64,7 1
Διάγραμμα ΙΙΙ. 120
1η ΣΠΙΡ. FEV1/FVC
↔ΚΑΠΝΟΥ
Ǿκαπνου
0
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 2ης ΣΠΙΡΟΜΕΤΡΗΣΗΣ ΜΗ ΣΥΝΟΛΟ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ
67,5 67 66,5 66 65,5 67,3 65 64,5 64 63,5 63 2
↓ΚΑΠΝΟΥ
10
2 1
Διάγραμμα ΙV.
Διάγραμμα ΙΙ. *Pearson χ2 μεταξύ των δύο φύλων: 10,1και P=0,001, άρα η διαφορά στον αριθμό των παθολογικών πρώτων σπειρομετρήσεων οφείλεται στον παράγοντα φύλο ή το φύλο επηρεάζει στατιστικά σημαντικά τη σπειρομέτρηση.
1η ΣΠΙΡ. FEV1/FVC 66 +/- 1,3
♂
30
39
ΣΥΝΟΛΟ
♀
40
58
35
27
23
♂
4
62
♀
58
0
20
4
40
60
80
Διάγραμμα V. *Pearson χ2 =21,5 και P=0,000, άρα η βελτίωση στη δεύτερη σπειρομέτρηση οφείλεται στον παράγοντα μείωση/διακοπή του καπνίσματος και δεν είναι τυχαίο εύρημα.
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Θ. Βασιλόπουλος και συν.
Διάγραμμα VIIΙ.
Διάγραμμα VΙ. *Pearson χ2 μεταξύ των φύλων: 19,4 και P=0,000, άρα ο παράγοντας φύλο επηρεάζει στατιστικά σημαντικά την αλλαγή της συμπεριφοράς όσον αφορά τις καπνιστικές συνήθειες.
Διάγραμμα IΧ.
Συζήτηση Διάγραμμα VII.
(6/18♂ που αρχικά δεν συμμορφώθηκαν, 4/23 ♂ που βελτιώθηκαν στη 2η σπιρομέτρηση και 4/17 ♂ που δεν παρουσίασαν βελτίωση στη 2η σπιρομέτρηση παρότι ελάττωσαν το κάπνισμα), δεν προσήλθαν στην 3η σπιρομέτρηση. Επομένως, εξετάστηκαν τελικά 48 άτομα (44♂ και 4♀). Κατά την 3η αυτή επίσκεψη, ανέφεραν διακοπή καπνίσματος επιπλέον 10♂ (7♂ που είχαν μειώσει το κάπνισμα και είχαν βελτιωθεί στη 2η εξέταση και 3♂ που παρότι μείωσαν το κάπνισμα δεν είχαν βελτιωθεί) και 2♀ (διάγραμμα 9). Τα αποτελέσματα της 3ης σπιρομέτρησης είχαν ως εξής: οι 12♂ που αρχικά δεν είχαν καμία συμμόρφωση με τις οδηγίες και μετά τη 2η σπιρομέτρηση τέθηκαν υπό αγωγή παρουσίασαν λόγο FEV1/FVC ≈67±1,4. Επίσης, 19♂ από αυτούς που είχαν βελτιωθεί στη 2η σπιρομέτρηση είχαν FEV1/FVC≈71±1,6 και 13 από αυτούς που δε βελτιώθηκαν παρά τη μείωση του καπνίσματος και τελικά τέθηκαν υπό αγωγή παρουσίασαν λόγο FEV1/FVC ≈71±1,2. Τέλος, οι 4♀ παρουσίασαν λόγο FEV1/FVC ≈71±1,8 (διαγράμματα 10–11).
Η ΧΑΠ, που μέχρι πρόσφατα θεωρείτο νόσος των ηλικιωμένων, αναπτύσσεται πλέον και σε νεαρούς ενήλικες καπνιστές και μάλιστα με διαρκώς αυξανόμενους ρυθμούς ενώ οι πάσχοντες πιθανόν να μη γνωρίζουν ότι νοσούν9,10,14. Τα αποτελέσματα της μελέτης μας δείχνουν ξεκάθαρα ότι ένα σημαντικό ποσοστό νεαρών ενήλικων (35-45 ετών), καπνιστών >15 πακέτα/έτος, πάσχουν ήδη από Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ) στάδιο1 κατά GOLD και ακόμη περισσότεροι βρίσκονται σε στάδιο 0 με ιδιαίτερα αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης ΧΑΠ αργότερα στη ζωή τους και με μεγάλη ανάγκη ιατρικής παρέμβασης για την αποφυγή των βαρύτατων επιπλοκών της νόσου. Χαρακτηριστικά, μέσα από τη μελέτη μας τονίζεται ξανά η ανάγκη διακοπής του καπνίσματος15. Όπως άλλωστε προαναφέρθηκε, το κάπνισμα αποτελεί συντριπτικά τον σπουδαιότερο και συχνότερο παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση της νόσου, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. Ασθενείς που ελάττωσαν ή διέκοψαν το κάπνισμα εμφάνισαν σχετικά γρήγορα σημαντική βελτίωση των σπιρομετρικών τους μετρήσεων, χωρίς να χρειασθεί να τεθούν υπό ειδική φαρμακευτική αγωγή. Αντίθετα, ασθενείς που δε συμμορφώθηκαν με 121
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
τις οδηγίες για αλλαγή τρόπου ζωής και διακοπή καπνίσματος, βελτιώθηκαν ελαφρώς μόνο μετά από χορήγηση ειδικής θεραπείας. Η ΧΑΠ είναι συνήθης και συχνά δεν διαγιγνώσκεται στα πρώτα της στάδια, ιδιαίτερα στους καπνιστές που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο. Οι ασθενείς μπορούν να αναπτύξουν σοβαρή νόσο πριν καν συμβουλευτούν ένα γιατρό1. Επομένως, είναι σημαντικό να αναγνωρίζονται οι ασθενείς με κίνδυνο ανάπτυξης ΧΑΠ και να ελέγχεται η πνευμονική τους λειτουργία τακτικά, αφού τα πρώτα στάδια της νόσου είναι συχνά ασυμπτωματικά ή εσφαλμένα διαγιγνώσκονται ως άσθμα, ιδιαίτερα σε νεαρούς ενήλικες2,11,13. Οι ιατροί της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (Π.Φ.Υ.) συχνά είναι οι πρώτοι που αντιμετωπίζουν ασθενείς με ΧΑΠ στα πρώτα στάδια και ο ρόλος τους στην πρώιμη ανίχνευση και πορεία της θεραπείας είναι ζωτικής σημασίας. Η πρώιμη διάγνωση και η κατάλληλη θεραπεία μπορούν να επηρεάσουν θετικά την πορεία της νόσου, επιβραδύνοντας την εξέλιξή της, ανακουφίζοντας από τα συμπτώματα και μειώνοντας τη συχνότητα εμφάνισης παροξύνσεων. Είναι σημαντική η επαφή με τον γιατρό ήδη από το πρώιμο στάδιο της νόσου γιατί με την κατάλληλη αγωγή και τη διακοπή του καπνίσματος πολλές από τις βλάβες θα υποστρέψουν και η ποιότητα ζωής θα καλυτερέψει. Στην πραγματικότητα εάν δεν διακοπεί το κάπνισμα καμία προσπάθεια δεν θα είναι τόσο αποτελεσματική όσο θα θέλαμε και η νόσος συνεχώς θα επιδεινώνεται15,16. Η διακοπή του καπνίσματος πρέπει να αποτελεί το πρώτο βήμα στην αντιμετώπιση ασθενών με ήπια απόφραξη. Η διακοπή του καπνίσματος προσφέρει ουσιαστική βελτίωση της πνευμονικής λειτουργίας και επιβραδύνει τη σταδιακή μείωση της FEV1 που παρατηρείται στους καπνιστές. Στη μελέτη μάλιστα των PD Scanlon et al φάνηκε ότι μετά την πάροδο ενός έτους από τη διακοπή του καπνίσματος, η ετήσια μείωση της FEV1 άγγιζε ένα ποσοστό παρόμοιο με αυτό ατόμων που ποτέ δεν κάπνιζαν. Επίσης, υπήρξε αξιοσημείωτη βελτίωση της συμπτωματολογίας. Η ανάγκη πρωτογενούς πρόληψης της ΧΑΠ είναι ιδιαίτερα εμφανής στις αγροτικές περιοχές, όπως η περιοχή ευθύνης του κέντρου υγείας Αγ. Βαρβάρας, όπου το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο των κατοίκων είναι χαμηλό, η μόρφωση και η ενημέρωση των πολιτών είναι ελλιπής, και το 122
Θ. Βασιλόπουλος και συν.
γεγονός ότι πρόκειται για «κλειστές» κοινωνίες προάγει την απόκρυψη των καπνιστικών συνη θειών, ιδιαίτερα μεταξύ νεαρών γυναικών. Επιπλέον, πρέπει να υπογραμμιστεί η σημασία του περιοδικού ελέγχου (screening) της κοινότητας για την πρώιμη ανίχνευση της νόσου σε άτομα υψηλού κινδύνου, την έγκαιρη διάγνωσή της και την κατάλληλη αντιμετώπισή της προκειμένου να αποφευχθούν οι βαρύτερες συνέπειές της.
Βιβλιογραφία 1. NHLBI/WHO Workshop Report.Global Initiatives for Chronic Obstructive Lung Disease.Global strategy for the diagnosis,management and prevention of chronic obstructive pulmonary disease, 2001. 2. Man S, McAlister F, Anthonisen N, Sin D. Current management of Chronic Obstructive Pulmonary Disease: clinical trials. JAMA, 290:2313-2316, 2003. 3. American Thoracic Society. Standard for the Diagnosis and Care of Patients with Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Am J Respir Crit Care Med, 152:S77-120, 1995. 4. Celli B, MacNee W, ATS/ERS Task Force. Standards for the diagnosis and treatment of patients with COPD: a summary of the ATS/ERS position paper. Eur Respir J, 23:932-946, 2004. 5. Tzanakis N, Anagnostopoulou U, Filaditaki V, Christaki P, Siafakas N; COPD group of the Hellenic Thoracic Society. Prevalence of Chronic Obstructive Pulmonary Disease (COPD) in Greece. Chest, 125:892-900, 2004. 6. Siafakas NM, Vermeire P, Pride NB, Paoletti P, Gibson J, Howard P, Yernault JC, Decramer M, Higenbottam T, Postma DS. Optimal assessment and management of chronic obstructive pulmomary disease (COPD). A consensus statement of the European Respiratory Society. Eur Respir J, 8:1398-1420, 1995. 7. Barclay L, Murata P. Chronic Cough, Phlegm in Young Adults Predict Increased Risk of Developing COPD. January 8, American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 175:32-39, 2007. 8. Stratelis G, Jakobsson P, Molstad S, Zetterstrom O. Early detection of COPD in primary care: screening by invitation of smokers aged 40 to 55 years. Br J Gen Pract, 54: 201–206, 2004. 9. Marco R, Accordini S, Cerveri I, Corsico A, Sunyer J, Neukirch F, Kόnzli N, Leynaert B, C Janson C,
Θ. Βασιλόπουλος και συν.
10. 11.
12.
13.
T Gislason T, P Vermeire P, C Svanes C, Anto J, Burney P. An international survey of chronic obstructive pulmonary disease in young adults according to GOLD stages. Thorax, 59:120-125, 2004. Younger adults have higher risk of COPD than previously realized. RH Lung Center, 2007. Enright PL, Crapo RO. Controversies in the use of spirometry for early recognition and diagnosis of chronic obstructive pulmonary disease in cigarette smokers. Clin Chest Med 21:645-652, 2000. Ferguson GT, Enright PL, Buist S, Higgins MW. Office spirometry for lung health assessment in adults. Lung Healrth Education Program. Chest, 117:1146-1161, 2000. Eaton T, Withy S, Garrett JL, Mercer J, Whitlock RML, Rea HH. Spirometry in primary care practice.The importance of quality assurance and the
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
impact of spirometry workshops. Chest, 116:416423, 1999. 14. Marco R, Accordini S, Cerveri I, Corsico A, Anto J, Kunzli N, Janson C, Sunyer J, Deborah Jarvis D, Chinn S, Vermeire P, Svanes C, AckermannLiebrich U, Gislason T, Heinrich, J, Leynaert B, Neukirch F, Schouten J, Wjst M, Burney P. Incidence of Chronic Obstructive Pulmonary Disease in a Cohort of Young Adults According to the Presence of Chronic Cough and Phlegm. Am J Respir Crit Care Med, 175:32-39, 2007 15. Law M, Tang JL. An analysis of the effectiveness of interventions intended to help people stop smoking. Arch Intern Med, 155:1933-1941, 1995. 16. Anonymous. Strategies in preserving lung health and preventing COPD and associated diseases. The National Lung Health Education Program (NLHEP). Chest, 113:123S-163S, 1998.
123
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Ι. Τσερμενίδης και συν.
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER
Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, 124-130, 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, 124-124, 2007
Αξιολόγηση προγράμματος εμβολιασμών στο χώρο του σχολείου μετά από είκοσι έτη συνεχούς εφαρμογής του Ι. Τσερμενίδης1, Ν. Νικητίδης2, Φ. Δάντση3, Θ. Βλαχάκη4 Περίληψη Σκοπός: Σκοπός της παρούσας µελέτης αποτελεί η εκτίµηση της αποτελεσµα τικότητας ενός προγράµµατος προληπτικού εµβολιασµού στο χώρο του σχολείου. Το πρόγραµµα συνίσταται στην ενηµέρωση από την ηλεκτρονική κάρτα εµβολιασµών που τηρείται (Microsoft Access) ποιοι εµβολισµοί πρέπει να πραγµατοποιηθούν. Στη συνέχεια οµάδα υγείας (ιατρός και νοσηλεύτρια) επισκέπτεται το σχολείο και εκεί πραγµατοποιεί τους υπολειπόµενους εµβολιασµούς, ενηµερώνοντας παράλληλα τα βιβλιάρια εµβολιασµών. Το πρόγραµµα εφαρµόζεται µε συνέπεια επί είκοσι συνεχή έτη. Πληθυσµός µελέτης και µέθοδος: Ο πληθυσµός µελέτης αποτελείται από τα παιδιά που φοιτούν στα νηπιαγωγεία της περιοχής ευθύνης του Κ.Υ. Κουφαλίων Θεσσαλονίκης (Ν=354). Πρόκειται για έναν πεδινό δήµο που περιλαµβάνει 16 νηπιαγωγεία, 15 δηµοτικά, 3 γυµνάσια και 3 λύκεια. Ο συνολικός αριθµός των µαθητών είναι περίπου 2.400. Στα νηπιαγωγεία επίσης φοιτούν παιδιά ειδικών οµάδων (οικονοµικοί µετανάστες, αθίγγανοι, παλιννοστούντες), τα οποία βέβαια είναι πολύ λιγότερα (ΝΕΟ=17). Η αξιολόγηση του προγράµµατος πραγµατοποιείται σε τρία επίπεδα. Πρώτα, µε βάση την ηλεκτρονική κάρτα εµβολιασµών (5435 εγγραφές) καθορίζεται το εµβολιαστικό επίπεδο της οµάδας στόχου. Υπολογίζεται επίσης το εµβολιαστικό επίπεδο των ειδικών οµάδων. Επιπρόσθετα, παρατίθενται τα πανελλαδικά ποσοστά τα ποσοστά που εγγυώνται αποφυγή επιδηµιών και οι στόχοι του ΠΟΥ. Αποτελέσµατα: Το ποσοστό επαρκούς εµβολιασµού για την οµάδα στόχο κυµαίνεται από 98,02% έως 99,15%. Για τις ειδικές οµάδες τα ποσοστά κυµαίνονται από 94,12% έως 100%. Πιο συγκεκριµένα είναι υψηλότερα από τα ποσοστά της πανελλαδικής µελέτης, µε µεγάλη διαφορά, επίσης υψηλότερα από τα ποσοστά που εγγυώνται, υπό προϋποθέσεις, αποφυγής επιδηµιών, ακόµη υψηλότερα από του στόχους του ΠΟΥ. Συµπεράσµατα: Η συνέχεια και συνέπεια στην εφαρµογή ενός προληπτικού προγράµµατος αποφέρει ουσιαστικά αποτελέσµατα τόσο σε θεωρητικό επίπεδο (εµβολιαστικά ποσοστά) όσο και πρακτικό (αποφυγή κρουσµάτων και επιδηµιών), αλλά και στο εξαιρετικά ευαίσθητο θέµα της άµβλυνσης ανισοτήτων (οµοιόµορφη εµβολιαστική κάλυψη, χωρίς οµάδες πληθυσµού να υπολείπονται εµβολιαστικά)
Παιδίατρος, Κ.Υ. Κουφαλίων Θεσσαλονίκης, 2Γενικός Ιατρός, Π.Ι. Αγκαθιάς Ημαθίας, Γενικός Ιατρός, Κ.Υ. Κουφαλίων Θεσσαλονίκης, 4Γενικός Ιατρός, Κ.Υ. Κουφαλίων Θεσσαλονίκης 1 3
124
Εισαγωγή Δυστυχώς η αποτελεσματικότητα μιας παρέμβασης σπάνια αποτελεί αντικείμενο μελέτης. Mladenovic J.1 Δύο παρεμβάσεις είχαν τη μεγαλύτερη επίπτωση διεθνώς: το καθαρό νερό και τα εμβόλια. Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας2
Τρεις σχεδόν δεκαετίες μετά τη συνδιάσκεψη της Άλμα Άτα και τα οράματα που αυτή ενέπνευσε, εξακολουθεί το ενδιαφέρον των ιθυνόντων, και συνεπακόλουθα οι οικονομικοί πόροι, να κατευθύνονται στη θεραπεία της ασθένειας, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα την πρόληψη. Έτσι, τα προληπτικά προγράμματα, που εφαρμόζονται είναι λιγότερα από τα αναγκαία, ακόμα λιγότερα δε είναι αυτά που αξιολογούνται. Με την παρούσα μελέτη επιχειρείται η αποτίμηση ενός προγράμματος Λέξεις κλειδιά (MeSH Hellas): εμβολιασμός, ανοσοποίηση, πρόληψη Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 19ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής και έλαβε βραβείο από την επιτροπή κρίσης. Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Νικητίδης Νικόλαος, Διεύθυνση: Κ. Καραμανλή 26, 54639 Θεσσαλονίκη, Τηλ.: (2310)831833, e-mail: nnikitidis@yahoo.gr.
Ι. Τσερμενίδης και συν.
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
έχει ιδιαίτερη σημασία. Η βιβλιογραφία σε σχέση με το εμβολιαστικό επίπεδο των ελλήνων είναι μάλλον φτωχή. Σε πανελλαδικό Summary επίπεδο επισημαίνουμε τη μελέτη του Aim: The aim of this study was to evaluate a vaccination programme that is conΠαναγιωτόπουλου7, που πλέον είναι ducted in the school by the staff of the Health Centre. An electronic vaccination record is used routinely, in order to determine the vaccines that each child needs, παρωχημένη. Κάποιες άλλες δίνουν following which a doctor and a nurse visit the schools, where they administer the πληροφορίες για ορισμένες περιοχές immunizations that were indicated. At that time the individual health booklet of each όπως Κρήτη8 και Θεσσαλονίκη9. Στο child is updated. This programme has been in effect for twenty years. Population εξωτερικό υπάρχουν περισσότερες and methods: The population consists of all the children that have been enrolled in kindergartens located in the municipality of Koufalia. This municipality has 16 πληροφορίες π.χ. Η.Π.Α.10 Αρκετές kindergartens, 15 primary schools and 3 secondary schools. The total number of πληροφορίες για την εμβολιαστική pupils is about 2,400. Kindergarten is also attended by children from special groups κάλυψη διαφόρων κρατών παρέχει (immigrants, gypsies, etc), which comprise a relatively small population. Evaluation ο ΠΟΥ11. is made at three levels: First, by using the electronic record the vaccination level Σημασία στη βιβλιογραφία δίδεται of local child population is determined. Then the vaccination level of the special groups is determined. Finally, the local vaccination level is compared with the στον εμβολιασμό κατά την είσοδο στο overall Greek level, and with the level that is estimated to guarantee the avoidance σχολείο12. Φαίνεται ότι όταν υπάρχει of epidemics, and with the WHO goals. Results: The rate of adequate immunizaνόμος, που να απαιτεί επαρκή εμβοtion for the local child population varies from 98.02% to 99.15%. In the special λιασμό για εγγραφή, τα ποσοστά που groups the rate varies from 94.12% to 100%. Specifically, the local immunization επιτυγχάνονται είναι υψηλότερα13-16. level is better than that of the country, and it exceeds the rate that guarantees avoidance of epidemics and it surpasses the WHO goals. Conclusions: ContinuΙδιαίτερη ενδιαφέρον παρουσιity and consistency in the application of a preventive immunization programme άζουν οι ομάδες που δε λαμβάνουν produces favourable results. The vaccination rates are high and there have been επαρκή εμβολιασμό17. Η γνώση τους no epidemics or cases of infectious diseases preventable by immunization. The βοηθά στον ελαττωμένο εφησυχασμό, design of the programme also has a positive impact on the avoidance of health στην ενεργητική αναζήτηση και εμβοinequalities; the special groups in the community have the same vaccination rates as the local residents. λιασμό τους. Οι θέσεις και απόψεις των παΚey words: vaccination, immunization, prevention ραγόντων του εμβολιασμού στο χώρο του σχολείου (ιατρών, δασκάλων, μαπαρέμβασης στην κοινότητα και συγκεκριμένα θητών) διαδραματίζει ιδιαίτερο ρολό τόσο στην ενός προγράμματος εμβολιασμών, που διενερ- εφαρμογή εμβολιαστικών πρακτικών όσο και στην γείται αδιάκοπα στο χώρο του σχολείου επί δύο επιτυχία τους. Οι θέσεις των δασκάλων επηρεάζουν τη στάδεκαετίες. Ο έλεγχος του εμβολιαστικού επιπέδου μιας ση και τη συμμετοχή των μαθητών σε σχολικούς ομάδας μπορεί να γίνει εύκολα και ανέξοδα με εμβολισμούς18. Οι γνώσεις και οι στάσεις των τον έλεγχο των παιδιών στο χώρο του σχολείου3. γονέων επηρεάζουν επίσης19. Επιπρόσθετα, οι Επίσης, στο χώρο του σχολείου μπορούν να πραγ- στάσεις των ιατρών απέναντι σε θέματα πρακτικής ματοποιηθούν υπολειπόμενοι εμβολιασμοί. Οι εμβολιασμών έχει σημασία για τις πρακτικές που γονείς φαίνεται να προτιμούν τον εμβολιασμό εφαρμόζονται20. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θρησκευτικές στο σχολείο παρά στην υγειονομική μονάδα ή – φιλοσοφικές απόψεις, που οδηγούν τους γονείς στους ιδιώτες4. να αρνηθούν τον εμβολιασμό21,22. Υπολογιστικά συστήματα, βάσεις δεδομένων ακόμη και η χρήση του διαδικτύου επιστρατεύτηκε για να υπάρχει Ανασκόπηση Βιβλιογραφίας καλύτερο αποτέλεσμα στους εμβολιασμούς23. 5 Ο εμβολιασμός στο χώρο του σχολείου χαίρει Η σημασία του εμβoλιασμού είναι δεδομένη . Εμβόλια ακόμα και για δυσίατες νόσους αποδει- γενικώς θετικής ανταπόκρισης. Ωστόσο, υπάρχει κνύονται αποτελεσματικά6. Η επίτευξη υψηλών και αντίλογος σε ορισμένες πρακτικές εμβολιαεμβολιαστικών επιπέδων αποσοβεί επιδημίες. σμού στο χώρο του σχολείου, όπως η γενικευμένη Επομένως, η γνώση των εμβολιαστικών επιπέδων εφαρμογή του αντιφυματικού εμβολίου24. Evaluation of a school vaccination programme after twenty years of application. PRIMARY HELTH CARE I. Tsermenidis, N. Nikitidis, F. Dantsi, T. Vlachaki
125
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Σκοπός Σκοπός της παρούσας μελέτης αποτελεί η εκτίμηση της αποτελεσματικότητας ενός προγράμματος προληπτικού εμβολιασμού στο χώρο του σχολείου. Το πρόγραμμα συνίσταται στην ενημέρωση από την ηλεκτρονική κάρτα εμβολιασμών που τηρείται (Microsoft Access) ποιοι εμβολισμοί πρέπει να πραγματοποιηθούν. Στη συνέχεια ομάδα υγείας (ιατρός και νοσηλεύτρια) επισκέπτεται το σχολείο και εκεί πραγματοποιεί τους υπολειπόμενους εμβολιασμούς, ενημερώνοντας παράλληλα τα βιβλιάρια εμβολιασμών. Το πρόγραμμα εφαρμόζεται με συνέπεια επί είκοσι συνεχή έτη. Ερευνητικά ερωτήματα Το ερευνητικό ερώτημα που απασχόλησε τη μελέτη είναι εάν αξίζει η εφαρμογή ενός προγράμματος εμβολιασμού στο χώρο του σχολείου. Προκειμένου αυτό να απαντηθεί διερευνήθηκαν τα ποσοστά επαρκούς εμβολιασμού στη μελετώμενη ομάδα (τοπικό εμβολιαστικό επίπεδο), τα ποσοστά εμβολιασμού ειδικών ομάδων (οικονομικοί μετανάστες, αθίγγανοι, παλιννοστούντες), το αποτέλεσμα της σύγκρισης με επίπεδα Ελλάδας, επίπεδα μη εκδήλωσης επιδημιών και στόχων ΠΟΥ, τι προκύπτει από τη σύγκριση του εμβολιαστικού επιπέδου ειδικών ομάδων με το επιτευχθέν γενικό εμβολιαστικό επίπεδο και τέλος ποια η νοσηρότητα όσον αφορά τα νοσήματα που καλύπτονται από το εθνικό πρόγραμμα εμβολισμών κατά τη διάρκεια εφαρμογής του προγράμματος. Μέθοδος και πληθυσμός μελέτης Ο πληθυσμός μελέτης αποτελείται από τα παιδιά που φοιτούν στα νηπιαγωγεία της περιοχής ευθύνης του Κ.Υ. Κουφαλίων Θεσσαλονίκης (Ν=354). Πρόκειται για έναν πεδινό δήμο που περιλαμβάνει 16 νηπιαγωγεία, 15 δημοτικά, 3 γυμνάσια και 3 λύκεια. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών είναι περίπου 2.400. Στα νηπιαγωγεία επίσης φοιτούν παιδιά ειδικών ομάδων (οικονομικοί μετανάστες, αθίγγανοι, παλιννοστούντες), τα οποία βέβαια είναι πολύ λιγότερα (ΝΕΟ=17). Θα μπορούσαν να ληφθούνε και άλλες ομάδες 126
Ι. Τσερμενίδης και συν.
για να μελετηθεί το εμβολιαστικό επίπεδο. Στη μεθοδολογία εξηγείται η συγκεκριμένη επιλογή. Ωστόσο, και σε ελέγχους που έχουν γίνει και σε άλλες ομάδες τα συμπεράσματα είναι ανάλογα. Η αξιολόγηση του προγράμματος πραγματοποιείται σε τρία επίπεδα. Πρώτα, με βάση την ηλεκτρονική κάρτα εμβολιασμών (5435 εγγραφές) καθορίζεται το εμβολιαστικό επίπεδο της ομάδας στόχου. Υπολογίζεται επίσης το εμβολιαστικό επίπεδο των ειδικών ομάδων. Επιπρόσθετα, παρατίθενται τα πανελλαδικά ποσοστά25, τα ποσοστά που εγγυώνται αποφυγή επιδημιών26 και οι στόχοι του ΠΟΥ27. Έπειτα το επιτευχθέν εμβολιαστικό ποσοστό συγκρίνεται με τις ανωτέρω κατηγορίες (πανελλήνιο, με τους στόχους που θέτει ο ΠΟΥ και τα όρια που εγγυώνται αποφυγή επιδημιών). Επίσης, τα ποσοστά εμβολιασμού ειδικών ομάδων συγκρίνονται με το γενικό επίπεδο. Όλα αυτά με τη χρήση των κατάλληλων στατιστικών δοκιμασιών. Τέλος, ελέγχονται τα κρούσματα και οι επιδημίες που ενέσκηψαν την περίοδο εφαρμογής του προγράμματος. Ως ομάδα ελέγχου του εμβολιαστικού επιπέδου επιλέχθηκε τα παιδιά των νηπιαγωγείων, διότι σε αυτή την ηλικία ολοκληρώνεται μεγάλο τμήμα των παιδικών εμβολιασμών, είναι εύκολα προσβάσιμα στο χώρο του σχολείου και η ομάδα αυτή χρησιμοποιείται ευρέως στη βιβλιογραφία, με αποτέλεσμα τα αποτελέσματα να είναι συγκρίσιμα με άλλες μελέτες. Σε αυτήν την ομάδα στόχο επαρκής εμβολιασμός, βάσει του εθνικού προγράμματος εμβολιασμών, θεωρήθηκαν οι 4 δόσεις DTP η 1 δόση MMR, η 1 έγκυρη δόση Hib και 3 δόσεις ηπατίτιδας Β. Εμβόλια που δεν ανήκουν στο εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμών δε λήφθηκαν υπόψη. Επιπλέον, δε λήφθηκαν υπόψη νεότερα εμβόλια, που η υψηλή τιμή τους είναι ανασταλτικός παράγοντας για πολλούς. Για να γίνουν οι απαραίτητες συγκρίσεις ακολουθείται η παρακάτω διαδικασία. Προκειμένου (π.χ. για DT) για να συγκριθούν τα 354 υποκείμενα μας (347 επαρκώς εμβολιασμένα, 7 ανεπαρκώς) με τις απαιτήσεις π.χ. του ΠΟΥ θεωρούμε άλλο πληθυσμό επίσης 354 υποκειμένων με τα ποσοστά-απαιτήσεις του ΠΟΥ (95% επαρκώς, 5% ανεπαρκώς). Δηλαδή 336 επαρκώς εμβολιασμένα (354*95%=336), και 18 ανεπαρκώς (354*5%=18). Αυτά τα στοιχεία χρησιμοποιούνται στις δοκιμασίες. Ανάλογα και για τις άλλες περιπτώσεις. Για τις παραπάνω συγκρίσεις κρίθηκε κα-
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Ι. Τσερμενίδης και συν.
τάλληλη η δοκιμασία χ2 (Pearson Chi Square)28. Αυτό διότι απαιτούνταν δοκιμασία ομοιογένειας (δηλαδή έλεγχος ύπαρξης διαφοράς) και επιπλέον οι διαθέσιμες μεταβλητές ήταν κατηγορικού τύπου. Επιπλέον, χρησιμοποιήθηκε η διόρθωση Yates, που αρκετοί συστήνουν για πίνακες 2x2. Όπου οι προϋποθέσεις εφαρμογής της δοκιμασίας χ2 δεν πληρούνταν (το πολύ το 20% των κελιών να έχουν αναμενόμενη συχνότητα <5 ή κανένα κελί με αναμενόμενη συχνότητα <1) τότε χρησιμοποιήθηκε η εναλλακτική της, η ακριβής δοκιμασία του Fisher (Fisher’s exact test)29,30. Για τη στατιστική επεξεργασία χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα SPSS στην τελευταία του έκδοση (15η). Αποτελέσματα Ακόλουθα παρατίθενται τα αποτελέσματα του εμβολιαστικού επιπέδου και των συγκρίσεων που έγιναν. Επίσης, παρουσιάζεται η νοσηρότητα των νοσημάτων που καλύπτονται εμβολιαστικά για τη χρονική περίοδο που εφαρμόζεται το πρό-
γραμμα. Εμβολιαστικό επίπεδο Το ποσοστό επαρκούς εμβολιασμού για την ομάδα στόχο κυμαίνεται από 98,02% έως 99,15%. Για τις ειδικές ομάδες τα ποσοστά κυμαίνονται από 94,12% έως 100% (βλέπε διάγραμμα 1). Για να έχουμε σαφέστερη εικόνα παρατίθενται τα ποσοστά στόχων ΠΟΥ, τα κρίσιμα ποσοστά, ώστε να αποφευφτούν επιδημίες, και τα ποσοστά της πανελλαδικής μελέτης. Από τα δεδομένα που υπάρχουν προκύπτει και η διαχρονική εξέλιξη του εμβολιαστικού επιπέδου. Συγκρίσεις Στους πίνακες 1α, 1β 1γ παρατίθεται η δοκιμασία που έχει εφαρμοστεί. Πρόκειται για τη δοκιμασία χ2 με τη διόρθωση Yates.
100
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0 ΠΟΣ
DT
P
S
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
HIB
HEPB
98,02
98,02
98,02
99,15
98,87
98,87
98,59
98,87
0 ΠΟΣ
DT
P
S
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
HIB
HEPB
94,12
94,12
94,12
100,00
94,12
94,12
94,12
100,00
Διάγραμμα Ι. Επαρκής Εμβολιασμός, (αρ) γενικά, (δε) ειδικών ομάδων.
100
100
90
90
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0 Επιτευχθέν Στόχος
0 Di-Te
P
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
98,02
98,02
99,15
98,87
98,87
87
95
95
87
90
Επιτευχθέν Στόχος
DT
P
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
98,02
98,02
99,15
98,87
98,87
95
95
95
95
95
Διάγραμμα ΙΙ. (αρ) κρίσιμα ποσοστά αποσόβησης επιδημίας, (δε) στόχοι ΠΟΥ. 127
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
DT
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
HepB
Hib
Επιτευχθέν 98,02 98,02 98,02
99,2
98,9
98,9
98,87
98,6
Στόχος
36,5
18,8
24,2
45,5
0,1
88,7
P
14,1
Polio
Ι. Τσερμενίδης και συν.
91,1
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1987
1989 DT ΙΛ
1992
1997 P ΕΡ
2001
2004
2007 Polio ΠΑΡ
Διάγραμμα ΙΙΙ. (αρ) πανελλαδική μελέτη, (δε) διαχρονική εξέλιξη εμβολιαστικού επιπέδου
Εικόνα Ι. Παλιό πρότυπο (αριστερά): Ο ιατρός βρίσκεται στο χώρο εργασίας του και ο λήπτης υπηρεσιών υγείας (παιδί) απευθύνεται εκεί με την καθοδήγηση των γονέων του. Ελεγχόμενο πρότυπο (δεξιά): O Ιατρός απευθύνεται στο χώρο συγκέντρωσης των παιδιών (σχολείο) και πραγματοποιεί εκεί τους εμβολιασμούς
Σε όλες τις περιπτώσεις η δοκιμασία δίνει τιμή μικρότερη του 0,05 (επιλεγέν επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 5%). Επομένως, απορρίπτεται η Ηο και ισχύει η Η1, δηλαδή υπάρχει στατιστική διαφορά ανάμεσα στα επιτευχθέντα και τις ελεγχόμενες ομάδες. Το επιτευχθέν εμβολιαστικό επίπεδο, λοιπόν, είναι καλύτερο από τα ελεγχόμενες ομάδες και με στατιστική επιβεβαίωση. Στον Πίνακα ΙΙ συγκρίνεται το επιτευχθέν γενικό εμβολιαστικό επίπεδο με αυτό των ειδικών ομάδων. Η σύγκριση γίνεται για να ελεγχθεί εάν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά. Όπως προκύπτει η τιμή που δίνει η ακριβής δοκιμασία του Fisher είναι μεγαλύτερη από 0.05 σε όλες τις περιπτώσεις. Επομένως ισχύει η Ηο, δηλαδή δεν υπάρχει διάφορα ανάμεσα στις δύο ομάδες. Οι ειδικές ομάδες έχουν την ίδια εμβολιαστική κάλυψη με το λοιπό πληθυσμό. Συζήτηση
Εικόνα ΙΙ. Ηλεκτρονική κάρτα εμβολιασμών.
Μηδενική υπόθεση ΗΟ: ΔΕΝ υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο επιτευχθέν εμβολιαστικό επίπεδο και στις ελεγχόμενες ομάδες (π.χ. στόχοι ΠΟΥ, Πανελλήνιο εμβολιαστικό κα) Η1: Υπάρχει διαφορά
Εναλλακτική Υπόθεση
Εικόνα ΙΙΙ. Μηδενική και Εναλλακτική Υπόθεση. 128
Από όσα αναφέρθηκαν στα αποτελέσματα, καθίσταται σαφές ότι έπειτα από την εφαρμογή με συνέπεια 20 ετών του προληπτικού προγράμματος εμβολιασμού στο σχολείο, τα επιτευχθέντα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα υψηλά. Πιο συγκεκριμένα είναι υψηλότερα από τα ποσοστά της πανελλαδικής μελέτης, με μεγάλη διαφορά, επίσης υψηλότερα από τα ποσοστά που εγγυώνται, υπό προϋποθέσεις, αποφυγής επιδημιών, ακόμη υψηλότερα από του στόχους του ΠΟΥ. Οι στατιστικές δοκιμασίες έδειξαν ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 0.05. Επιβεβαιώθηκε και
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Ι. Τσερμενίδης και συν. Πίνακας Ι. Συνοπτική παρουσίαση σύγκρισης επιτευχθέντων και στόχων α) Στόχοι ΠΟΥ ΕΠΙΤΕΥΧΘΕΝ ΠΟΥ
DT
P
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
ΕΠΑΡΚΩΣ
347
347
351
350
350
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
7
7
3
4
4
ΕΠΑΡΚΩΣ
336
336
336
336
336
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
18
18
18
18
18
Yates
0,042
0,042
0,002
0,005
0,005
DT
P
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
ΕΠΑΡΚΩΣ
347
347
351
350
350
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
7
7
3
4
4
ΕΠΑΡΚΩΣ
308
336
336
308
319
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
46
18
18
46
35
Yates
0,000
0,042
0,002
0,000
0,000
β) Κρίσημο ποσοστό εμβολιασμού ΕΠΙΤΕΥΧΘΕΝ ΚΡΙΣΙΜΟ ΠΟΣΟΣΤΟ γ) Πανελλαδική μελέτη ΕΠΙΤΕΥΧΘΕΝ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΑ
DT
P
S
ΙΛ
ΕΡ
ΠΑΡ
HIB
HEPB
ΕΠΑΡΚΩΣ
347
347
347
351
350
350
349
350
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
7
7
7
3
4
4
5
4
ΕΠΑΡΚΩΣ
314
50
322
129
67
86
0
161
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
40
304
32
225
287
268
354
193
Yates
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
Πίνακας ΙΙ. Συνοπτική παρουσίαση σύγκρισης γενικού επιπέδου και ειδικών ομάδων DT P S ΙΛ ΕΡ ΠΑΡ
HIB
HEPB
ΓΗΓΕΝΕΙΣ ΕΙΔΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ
ΕΠΑΡΚΩΣ
347
347
347
351
350
350
349
350
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
7
7
7
3
4
4
5
4
ΕΠΑΡΚΩΣ
16
16
16
17
16
16
16
17
ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ
1
1
1
0
1
1
1
0
Fisher
0,315
0,315
0,315
1,000
0,210
0,210
0,247
1,000
με στατιστικές μεθόδους κάτι που ήταν εξαρχής εμφανές. Τα πρακτικά ανύπαρκτα κρούσματα και η έλλειψη επιδημιών επιβεβαιώνουν ότι αυτό που διαφαίνεται θεωρητικά επισυμβαίνει και στην πράξη. Η έλλειψη στατιστικά σημαντικής διαφοράς ανάμεσα στο γενικό εμβολιαστικό επίπεδο και τις ειδικές ομάδες δείχνει μια άλλη διάσταση του θέματος. Τη συμβολή του προγράμματος όχι μόνο στην επίτευξη αξιοζήλευτων ποσοστών, αλλά και στην ομοιόμορφη κάλυψη του πληθυσμού, αμβλύνοντας τις κοινωνικές ανισότητες. Συμπερασματικά μπορεί να αναφερθεί ότι
η συνέχεια και συνέπεια στην εφαρμογή ενός προληπτικού προγράμματος αποφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα τόσο σε θεωρητικό επίπεδο (εμβολιαστικά ποσοστά) όσο και πρακτικό (αποφυγή κρουσμάτων και επιδημιών), αλλά και στο εξαιρετικά ευαίσθητο θέμα της άμβλυνσης ανισοτήτων (ομοιόμορφη εμβολιαστική κάλυψη, χωρίς ομάδες πληθυσμού να υπολείπονται εμβολιαστικά).
Βιβλιογραφία 1. Mladenovic J. Secrets Γενικής Ιατρικής, Πασχαλίδης, Αθήνα: 8, 2001. 129
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
2. Καβαλιώτης Ι. Εμβόλια: Όσα πρέπει να γνωρίζουν οι γονείς, Θεσσαλονίκη, 2006. 3. Rodewald L, Roghmann K, Szilagyi P, Winter N, Campbell J, Humiston S, The school-based immunization survey: an inexpensive tool for measuring vaccine coverage. Am J Public Health, 83:1749–1751, 1993. 4. Middleman A, Guajardo A, Sunwoo E, Sansaricq K. Parent Knowledge and Attitudes about SchoolBased Hepatitis B Immunization Programs, Journal of School Health, 72:348-351, 2002. 5. Bloom D, Canning D, Weston M, The Value of Vaccination, World Economics 6:1-26, 2005. 6. Briassoulis G, Karabatsou I, Gogoglou V, Tsorva A. BCG vaccination at three different age groups: response and effectiveness, J Immune Based Ther Vaccines, 3: 1, 2005. 7. Παναγιωτόπουλος Τ, Βαλάση Αδάμ Ε, Σαραφίδου Ε, Μαυδέκη Α, Στρατίκη Α, Μπένος Α, Αδαμίδης Δ, Κούτης Α, Λιονής Χ. Πανελλαδική μελέτη κατάστασης εμβολιασμού, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 16:154-162, 1999. 8. Lionis C, Chatziarsenis M, Antonakis N, Gianoulis G, Fioretos M, Assessment of vaccine coverage of schoolchildren in three primary health care in rural Crete, Greece, Family Practice, 15:443-448, 1998. 9. Γαβανά Μ, Τσουκανά Π, Γιαννακόπουλος Ε, Σμυρνάκης Ε, Μπένος Α, Επάρκεια εμβολιαστικής κάλυψης κατά την εγγραφή στο σχολείο. Έρευνα χρονικής στιγμής σε μαθητές αστικού πληθυσμού, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 22:358269, 2005. 10. Vaccination Coverage Among Children Entering School -- United States, 2005-06 School Year, MMWR, 55:1124-1126, 2006. 11. World Health Organization, http://www.who. int/countries/en/, πρόσβαση στις 30/1/2007. 12. Fernantes V, Gill O, Prevention of measles: vaccine efficacy and potential effectiveness of a vaccination programme on entry to school, BMJ, 291:1685, 1985. 13. Averhoff F, Linton L, Peddecord M, Edwards C, Wang W, Fishbein D, A Middle School Immunization Law Rapidly and Substantially Increases Immunization Coverage Among Adolescents, Am J Public Health, 94:978–984, 2004. 14. Noah Ν, Immunisation before school entry: should there be a law? BMJ, 294:1270-1271, 1987. 15. Anthony N, Reed M, Leff A, Huffer J, Stephens B, Immunization: Public Health Programming Through Law Enforcement, AJPH, 67:763-764, 1977.
130
Ι. Τσερμενίδης και συν.
16. Boyer-Chuanroong L, Deaver P. Meeting the Preteen Vaccine Law: A Pilot Program in Urban Middle Schools, J Sch Health, 70:39-44, 2000. 17. Smith P, Chu S, Barker L, Children Who Have Received No Vaccines: Who Are They and Where Do They Live? Pediatrics, 114:187-195, 2004. 18. Goldstein S, Cassidy W, Hodgson W, Mahoney F, Factors Associated with Student Participation in a School-Based Hepatitis B immunization Program, J Sch Health, 71:184-187, 2001. 19. Bardenheier B, Gonzαlez I, Washington M, Bell B, Averhoff F, Massoudi M, Hyams I, Simard E, Yusuf H, Parental Knowledge, Attitudes, and Practices Associated With Not Receiving Hepatitis A Vaccine in a Demonstration Project in Butte County, California, Pediatrics, 112:e269-e269, 2003. 20. Περδικάρης Π, Ανθούση Σ, Αμανατίδου Α, Παπαευαγγέλου Γ, H στάση Ελλήνων γιατρών απέναντι στο γενικό εμβολιασμό κατά της ηπατίτιδας Β, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 17:593-599, 2000. 21. Salmon D, Siegel A, Religious and philosophical exemptions from vaccination requirements and lessons learned from conscientious objectors from conscription. Public Health Rep, 116:289–295, 2001. 22. Salmon D, Thompson J, Public Health and the Politics of School Immunization Requirements, American Journal of Public Health, 95:778-783, 2005. 23. O’Halloran DeVries E, Knobloch M, Garlitz W, Gruber R, Wolfe J, Kenitzer R, Van Dijk W, Berg T, Using an Internet-Based Registry to Link School Immunization Records with Community Records, Journal of School Health, 73:a201, 2003. 24. Fine P, Stopping routine vaccination for tuberculosis in schools, BMJ, 331:647-648, 2005. 25. Παναγιωτόπουλος Τ, Βαλάση-Αδάμ Ε, Σαραφίδου Ε, Μαυδέκη Α, Στρατίκη Α, Μπένος Α, Αδαμίδης Δ, Κούτης Α, Λιονής Χ, Πανελλαδική μελέτη κατάστασης εμβολιασμού. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 16:154-162, 1999. 26. Anderson R, May R. Infectious diseases of humans, Oxford, 1991. 27. WHO, Forthy Fifth World Health Assembly. Resolution WHA45.17 Immunization and Vaccine quality, Geneva, 4-14 May 1992. 28. Pallant J. SPSS Survival Manual, Open University Press, Buckingham:106, 2001. 29. Γναρδέλλης X. Ανάλυση δεδομένων με το SPSS 14 for Windows, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2006, σελ. 285. 30. Δαφέρμος Β, Κοινωνική στατιστική με το SPSS, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 297.
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Δ. Ζήκος και συν.
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ REVIEW
Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, 131-138, 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, 131-138, 2007
Νοσηρότητα επαγγελματικής αιτιολογίας του αγροτικού πληθυσμού: Βιβλιογραφική Ανασκόπηση Δ. Ζήκος1, Π. Σουρτζή2, Μ. Διομήδους3, Ι. Μαντάς4 Περίληψη Η αγροτική εργασία είναι συνυφασµένη µε µία σειρά προβληµάτων υγείας, που οφείλονται κατά κύριο λόγο στην έκθεση σε φυτοπροστατευτικές ουσίες, αλλεργιογόνους παράγοντες και στο χειρισµό βαρών και την κακή στάση του σώµατος. Η παρούσα εργασία παρουσιάζει ανασκοπήσεις και µετα-αναλύσεις της τελευταίας δεκαετίας ταξινοµηµένες µε βάση την κατηγορία που ανήκει ο προς µελέτη παράγοντας κινδύνου, µε στόχο να συνοψίσει τα συµπεράσµατα της επιστηµονικής έρευνας αναφορικά µε τα προβλήµατα υγείας των αγροτών. Εκατοντάδες είναι οι σχετικές επιδηµιολογικές µελέτες σε διεθνές επίπεδο που αναφέρονται σε προβλήµατα υγείας των αγροτών, σε αντίθεση µε τη χώρα µας, όπου η έρευνα στον τοµέα αυτόν είναι περιορισµένη. Σύµφωνα µε τις ανασκοπήσεις, η έκθεση σε φυτοφάρµακα µπορεί να προκαλέσει διάφορους τύπους καρκίνου, ενώ αλλεργιογόνος σκόνη από δηµητριακά αλλά και οργανική σκόνη από ζώα ενδεχοµένως οδηγεί σε ανάπτυξη άσθµατος, ρινίτιδας, χρόνιας βρογχίτιδας. Στους µηχανικούς παράγοντες συγκαταλέγεται η κακή στάση του σώµατος, οι δονήσεις και ο χειρισµός βαρών που οδηγούν σε ανάπτυξη οστεοαρθρίτιδας και άλλων µυοσκελετικών παθήσεων. Εποµένως, η πρόληψη και η χρήση των απαραίτητων µέτρων ατοµικής προστασίας αποτελεί αναγκαιότητα, αλλά κάτι τέτοιο προϋποθέτει την ύπαρξη οργανωµένων πρωτοβάθµιων υπηρεσιών υγείας καθώς και κατάλληλη εκπαίδευση του αγροτικού πληθυσµού. 1
Υποψήφιος Διδάκτορας 2 Επίκουρος Καθηγητής 3 Λέκτορας, 4 Καθηγητής
Morbidity of occupational aetiology concerning the farming population: a literature review. D. Zikos, P. Sourtzi, M. Diomidous, J. Mantas Summary Agricultural work is associated with a range of adverse health effects, which are caused mainly by exposure to pesticides and allergens, poor physical posture of the body and lifting of heavy weights. This article presents the findings of recent reviews and meta-analyses, classified by the type of risk, aiming to summarize the conclusions of scientific research on the health problems of the agricultural population. Hundreds of relevant epidemiological studies have been published in the international literature, in contrast to only a few Greek studies, regarding the health of farmers. According to the reviews studied, exposure to pesticides can cause several types of cancer, while allergenic inorganic and organic dusts are associated with the development of asthma, rhinitis and chronic bronchitis. As far as the ergonomic factors are concerned, the physical posture of the body, vibrations and heavy weight lifting may cause osteoarthritis and other musculoskeletal disorders. The use of the appropriate personal protection equipment is required; however this presumes the existence of well organized primary health care services and the appropriate education of the farmers and agricultural workers. Keywords: farmers, health, risk, occupational, exposure, agriculture
Εισαγωγή Η αγροτική εργασία σχετίζεται με μία σειρά προβλημάτων υγείας, κυρίως αναπνευστικά νοσήματα, νεοπλασίες, νοσήματα του δέρματος, και μυοσκελετικές παθήσεις. Αν θέλαμε να εντοπίσουμε τους βασικούς αιτιολογικούς παράγοντες, θα μπορούσε κανείς να αναφέρει τη χρήση φυτοπροστατευτικών ουσιών ως έναν από τους σημαντικότερους παθογενετικούς παράγοντες για την ανάπτυξη επαγγελματικού καρκίνου, καθώς και την οργανική σκόνη και τη σκόνη από κόκκους δημητριακών ως υπεύθυνα για τα αυξημένα αναπνευστικά συμπτώματα στον αγροτικό και κτηνοτροφικό πληθυσμό. Οι επιδημιολογικές μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί σχετικά με προβλήματα υγείας του αγροτικού πληθυσμού σε διεθνές επίπεδο είναι πολλές και αρκετά από τα προβλήματα υγείας αποτελούν πλέον πλήρως αποδεκτή επιστημονική γνώση. Στη χώρα μας, παρόλο το γεγονός ότι η οικονομία στηρίζεται στην αγροτική παραγωγή σε μεγάλο βαθμό -αν και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται Λέξεις κλειδιά: αγρότες, υγεία, κίνδυνος, επαγγελματική, έκθεση, γεωργία. Υποβλήθηκε: 28 Ιουνίου 2007 Έγινε δεκτή για δημοσίευση: 11 Σεπτεμβρίου 2007 Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Δ. Ζήκος, Μεσσηνίας 5-7, 11526, Αθήνα, Τηλ.: (210)4285258, 6942051612, e-mail: dimitriszikos@gmail.com 131
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
συρρίκνωση- οι επιδημιολογικές μελέτες είναι πολύ λίγες, με χαρακτηριστική τη μελέτη επιπολασμού που πραγματοποιήθηκε το 2005 από τη Χατζή και συν.1 με στόχο τη μέτρηση της εμφάνισης αλλεργικής ρινίτιδας και άσθματος στους αμπελοπαραγωγούς της Κρήτης, όπου και βρέθηκε στατιστικά σημαντική συσχέτιση της εργασίας στα αμπέλια με την εμφάνιση ρινόρροιας, φτερνίσματος, κνησμού, βήχα και δύσπνοιας, με σημαντικά αυξημένη τη συχνότητα αλλεργικής ρινίτιδας σε σχέση με την ομάδα μαρτύρων, αλλά μη σημαντική στατιστικά συσχέτιση για την εμφάνιση ασθματικών συμπτωμάτων. Η ίδια επιστημονική ομάδα αναφέρει ότι οι αμπελουργοί παρουσιάζουν σε μεγαλύτερη συχνότητα δερματολογικά συμπτώματα σε σχέση με μη εκτεθειμένους πληθυσμούς και η ευαισθητοποίηση σε αλλεργιογόνα βρέθηκε να σχετίζεται σε σημαντικό βαθμό με τα προαναφερθέντα συμπτώματα2. Σε διεθνές επίπεδο οι περισσότερες επιδημιολογικές μελέτες που αφορούν σε προβλήματα υγείας του αγροτικού πληθυσμού πραγματοποιήθηκαν κυρίως τη δεκαετία του ’80 και στις αρχές του 1990. Είναι πολλές οι επιδημιολογικές μελέτες που αναφέρονται σε μία συγκεκριμένη παράμετρο. Δεκάδες είναι για παράδειγμα οι επιδημιολογικές μελέτες που μελετούν αποκλειστικά την εμφάνιση συμπτωμάτων του αναπνευστικού στους αγρότες. Η μελέτη των εργασιών αυτών πολλές φορές καθιστά δύσκολη την εξαγωγή σαφών συμπερασμάτων, καθώς η μεθοδολογία, το δείγμα, η γεωγραφική περιοχή που πραγματοποιήθηκε η μελέτη διαφέρουν ενώ μερικές φορές τα αποτελέσματα που προκύπτουν δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους. Σημαντική συμβολή για την συνολική μελέτη των προβλημάτων υγείας των αγροτών αποτελούν οι ανασκοπικές μελέτες και οι μετα-αναλύσεις στις οποίες είναι δυνατό να γίνουν πιο διακριτά τα συμπεράσματα της συνισταμένης των πραγματοποιθεισών μελετών. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να συγκεντρώσει και να παρουσιάσει τα συμπεράσματα των ανασκοπικών μελετών και μετά-αναλύσεων της τελευταίας κυρίως δεκαετίας, ταξινομημένα με βάση την κατηγορία κινδύνου στην οποία αναφέρονται. Μεθοδολογία Βασιστήκαμε σε συγγράμματα του Ιατρικού Τύπου της εποχής – δημοσιεύσεις εργασιών Πανελ132
Δ. Ζήκος και συν.
ληνίων Συνεδρίων από προγενέστερους ερευνητές ιατρούς – αρχεία Εθνικών Βιβλιοθηκών διαφόρων πόλεων και αρχειακά δεδομένα των Ενόπλων Δυνάμεων – Ιατρικών Συλλόγων και της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Μεθοδολογικά έγινε χρονολογική καταγραφή του Έντυπου Ιατρικού Τύπου που ταξινομήθηκε σύμφωνα με τον τόπο προέλευσης και τη διάρκεια της έκδοσης. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο περιεχόμενο και στην κριτική αξιολόγηση της εκάστοτε εκδοτικής προσπάθεια και της συμβολής που είχε αυτή στο επιστημονικό γίγνεσθαι της ημεδαπής αλλά και της αλλοδαπής καταξίωσης των συγγραφέων επιστημόνων και της ενημέρωσης των εν γένει συναδέλφων. Περιβαντολογικοί Παράγοντες Η έκθεση σε αντίξοες καιρικές συνθήκες αποτελεί ίσως τον κύριο φυσικό παράγοντα κινδύνου στον οποίο εκτίθεται ο αγροτικός πληθυσμός. Ειδικά στη χώρα μας, οι εργαζόμενοι σε αγρούς εκτίθενται στην ηλιακή ακτινοβολία πολλές ώρες ημερησίως και πολλούς μήνες ετησίως. Οι καρκινογενετικές ιδιότητες της υπεριώδους ακτινοβολίας είναι γνωστές, ενώ υπαρκτός είναι και ο κίνδυνος εκδήλωσης επεισοδίων θερμοπληξίας ιδιαίτερα τις ημέρες καύσωνα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Σύμφωνα λοιπόν με ανασκοπική μελέτη του Khuder3, οι άντρες αγρότες έχουν σημαντικά αυξημένο κίνδυνο για ανάπτυξη καρκίνου των χειλιών. Στους πιθανούς αιτιολογικούς παράγοντες, ο συγγραφέας αναφέρει συν τοις άλλοις την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία. Χημικοί Παράγοντες Τα φυτοφάρμακα αποτελούν το σημαντικότερο χημικό παράγοντα κινδύνου και έχουν ενοχοποιηθεί για καρκινογένεση από πολλές, τόσο εργαστηριακές όσο και επιδημιολογικές μελέτες. Τα συμπεράσματα πολλών από τις επιδημιολογικές μελέτες συνοψίζονται σε αρκετές ανασκοπικές εργασίες. Σύμφωνα με την ανασκόπηση του Spiewak4, η έκθεση σε αρσενικούχα φυτοφάρμακα ενδέχεται να προκαλέσει καρκίνο του δέρματος, πολλαπλό βασικοκυτταρικό καρκίνωμα και ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα. Μη αρσενικούχα φυτοφάρμακα,
Δ. Ζήκος και συν.
όπως για παράδειγμα το παρακουάτ, είναι επίσης δυνητικώς καρκινογόνα. Επιπλέον, ο συγγραφέας στην ίδια ανασκόπηση αναφέρει τον κίνδυνο ανάπτυξης διαφόρων μορφών δερματίτιδας λόγω της χρήσης φυτοφαρμάκων. Σε μία άλλη κατηγορία φυτοφαρμάκων, στα οργανοχλωριούχα φυτοφάρμακα, αναφέρεται η Garcia5 σε ανασκόπηση που πραγματοποιήθηκε το 2003 και στην οποία τονίζεται ότι αυτά σχετίζονται με την ανάπτυξη καρκίνου του μαστού σε γυναίκες που βρίσκονται σε εμμηνόπαυση. Αναφέρεται στην ίδια εργασία η πιθανότητα σύνδεσης της έκθεσης σε οργανοχλωριούχα φυτοφάρμακα με αποβολή, εμβρυικό θάνατο και γενετικές ανωμαλίες. Όσον αφορά στην ανάπτυξη κακοηθειών, η συγγραφέας αναφέρει τον κίνδυνο ανάπτυξης λευχαιμίας, καρκίνου των μαλακών μορίων, καρκίνου του πνεύμονα, χειλιών, στομάχου, μαστού, καρκίνου του ρινοφάρυγγα, ουροδόχου κύστης, των ωοθηκών και της μήτρας αλλά και ανάπτυξης μη Hodgkin λεμφώματος. Στην ίδια ανασκόπηση αναφέρεται επίσης ο κίνδυνος ανάπτυξης πολλαπλού μυελώματος λόγω της έκθεσης σε οργανοχλωριούχα φυτοφάρμακα. Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνει και μία μετά-ανάλυση που πραγματοποιήθηκε το 1997 από τους Khuder και Mutg6, οι οποίοι καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ πολλαπλού μυελώματος και αγροτικής εργασίας (σχετικός κίνδυνος=1,23, 95% CI: 1,14, 1,32). Μία δευτερεύουσα μετά-ανάλυση που περιορίζεται σε αγρότες των κεντρικών ΗΠΑ δίνει ακόμα υψηλότερο σχετικό κίνδυνο (σχετικός κίνδυνος=1,38, 95% CI: 1,27, 1,51) με πιθανούς αιτιολογικούς παράγοντες κατά τους συγγραφείς την έκθεση σε διαλύτες, φυτοφάρμακα και μικροοργανισμούς. Όσον αφορά στην ανάπτυξη μη Hodgkin λεμφώματος, η ανασκόπηση της Garcia συμπληρώνει παλαιότερη ανασκοπική εργασία των Zahm και Blair7 το 1992, σύμφωνα με την οποία η συχνή χρήση phenoxyacetic acids (συγκεκριμένα του 2, 4-dichlorophenoxyacetic acid) σχετίζεται με την ανάπτυξη της νόσου. Από την ίδια επιστημονική ομάδα, ο Blair8 σε ανασκόπηση σχετική με προβλήματα που προκαλεί η έκθεση σε φυτοφάρμακα, αναφέρει την ανάπτυξη οξέων συμπτωμάτων, νόσου Hodkgin, πολλαπλού μυελώματος, καρκίνου του δέρματος, καρκίνου του εγκεφάλου, των μαλακών μορίων, του στομάχου, προστάτη, παθήσεις του ανοσοποιητικού και νευροτοξικά συμπτώματα (ανορεξία,
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
αναιμία, τρόμος, αϋπνίες κ.λπ.) καθώς και αναπαραγωγικές ανωμαλίες. Τη θετική συσχέτιση της αγροτικής εργασίας με ανάπτυξη μη-Hodgkin λεμφώματος επιβεβαιώνει και μία μετα-ανάλυση που πραγματοποιήθηκε το 1997 από τους KellerByrne και συν.9 και που αφορούσε σε μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στις κεντρικές περιοχές των ΗΠΑ. Όλες οι μελέτες που συμπεριλήφθηκαν στη μετα-ανάλυση αναφέρουν θετική συσχέτιση μεταξύ non-Hodgkin λεμφώματος και αγροτικής εργασίας. Ο σχετικός κίνδυνος ανάπτυξης της νόσου φτάνει το 1,34, ενώ, σύμφωνα με τους συγγραφείς έκθεση σε φυτοφάρμακα ή σε λοιμογόνους παράγοντες ενοχοποιείται ενδεχομένως για την ανάπτυξη της νόσου. O Khuder10 επίσης σε μετά-ανάλυση αναφέρει ότι αυξημένες τιμές σχετικού κινδύνου για ανάπτυξη της νόσου του Hodgkin βρέθηκαν σε μελέτες ασθενών-μαρτύρων (odds ratio 1,53, 95% CI: 1,18-1,98) και μικρότερες σε μελέτες θνησιμότητας (PMR 1,18, 95% CI: 1,02-1,36). Η συσχέτιση είναι ασθενέστερη σύμφωνα με το συγγραφέα σε πιο πρόσφατες μελέτες. Τα ευρήματα της μετά-ανάλυσης δείχνουν ότι οι άντρες αγρότες έχουν ελαφρά αυξημένο κίνδυνο για ανάπτυξη της νόσου του Hodgkin, ενώ, αν και δεν εντοπίζεται συγκεκριμένη αιτιολογική έκθεση, η έκθεση σε εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα ίσως να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της νόσου. Μία άλλη κατηγορία φυτοφαρμάκων, αυτά που καταστέλλουν τη λειτουργία των ενδοκρινών αδένων (DDT και phenoxy-φυτοφάρμακα), πιθανώς να σχετίζονται με ανάπτυξη ορμονικών καρκίνων. Σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγουν οι Surasak και συν.11 σε ανασκοπική μελέτη, αναφέροντας ότι τα περιστατικά καρκίνων σε όργανα που παράγουν ορμόνες είναι αυξημένα στον αγροτικό πληθυσμό (προστάτη, όρχεων, θυροειδούς, μαστού, ωοθηκών). Σύμφωνα με τους συγγραφείς της ανασκόπησης αυτής, τονίζεται η ανάγκη για πραγματοποίηση μελετών που να επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα φυτοφάρμακα, καθώς και να αξιολογηθεί η έκθεση και να βρεθεί συσχέτιση μεταξύ φυτοφαρμάκων και ορμονικών καρκίνων. Συγκεκριμένα για τον καρκίνο του προστάτη, σε μετά-ανάλυση που πραγματοποιήθηκε το 2004 από τους Van Maele και συν.12 εντοπίζεται η ύπαρξη πιθανής συσχέτισης της έκθεσης σε φυτοφάρμακα και ανάπτυξης του καρκίνου αυτού, αν και οι μελέτες που συμπεριλήφθηκαν στη μετα-ανάλυση δεν παρέχουν κατά τους συγγραφείς επαρκή 133
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
στοιχεία που αφορούν την έκθεση. Σε μία ακόμα μετά-ανάλυση που πραγματοποιήθηκε το 1997 από τους Keller-Byrne και συν.13 βρέθηκε θετική συσχέτιση του καρκίνου του προστάτη και της αγροτικής εργασίας, συμπέρασμα που όμως προκύπτει μετά από ανάλυση αναδρομικών μόνο μελετών. Αντιθέτως, καμία συσχέτιση δε βρέθηκε όταν έγινε ξεχωριστά ανάλυση μόνο των μελετών θνησιμότητας. Κατά τους συγγραφείς, η πιο λογική εξήγηση για τη θετική συσχέτιση είναι η έκθεση σε ορμονικά ενεργά γεωργικά χημικά. Μία ανασκόπηση που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον πραγματοποιήθηκε το 2004 από τους Ejaz και συν.14 Στη μελέτη αυτή τα συμπεράσματα αναφορικά με το γενεσιουργό αίτιο της νόσου δεν αποτελούν υποθέσεις, αλλά η συσχέτιση αιτίας-πάθησης αποτελεί το ίδιο το στόχο της εργασίας. Η ανασκόπηση έχει ως στόχο τον εντοπισμό συσχέτισης της ανάπτυξης καρκίνου και επαγγελματικής έκθεσης σε φυτοφάρμακα που διαταράσσουν τη λειτουργία του ενδοκρινικού συστήματος. Στην ανασκόπηση αυτή επισημαίνεται ότι στις μελέτες που αφορούν κτηνοτρόφους έχει αποδειχτεί ότι τα περισσότερα από τα φυτοφάρμακα αυτά είναι καρκινογόνα. Ο κίνδυνος για ανάπτυξη καρκίνου του μαστού, ωοθηκών, όρχεων, του προστάτη και του θυρεοειδούς αδένα αυξάνεται με την επαγγελματική έκθεση. Αντιθέτως, τα οργανοχλωριούχα φυτοφάρμακα και τα ζιζανιοκτόνα τριαζίνης απαιτούν κατά τους συγγραφείς περισσότερη μελέτη για τον εντοπισμό ενδεχόμενης αιτιολογικής συσχέτισης για μερικούς ορμονοεξαρτόμενους καρκίνους. Να αναφερθεί τέλος η μετά-ανάλυση των Priyadarshi και συν15, στην οποία τονίζεται ότι πολλές μελέτες συσχετίζουν την αγροτική εργασία με τη νόσο του Parkinson. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους συγγραφείς, οι περισσότερες μελέτες δείχνουν θετική συσχέτιση της νόσου με έκθεση σε φυτοφάρμακα. Μηχανικοί Παράγοντες Τα μυοσκελετικά προβλήματα είναι αρκετά συχνά στον αγροτικό πληθυσμό και αυτό κυρίως σχετίζεται τόσο με το χειρισμό βαρών, όσο και με την κακή στάση του σώματος κατά την αγροτική εργασία, αλλά και εξαιτίας των δονήσεων στα τρακτέρ και τα αγροτικά μηχανήματα, που αποτελούν επιβαρυντικό παράγοντα για τη σπονδυλική στήλη. Το 2002 οι Walker-Bone και Palmer22 συνοψίζο134
Δ. Ζήκος και συν.
ντας τα συμπεράσματα προηγούμενων μελετών αναφέρουν ότι η αγροτική εργασία σχετίζεται με την ανάπτυξη οστεοαρθρίτιδας των γοφών και του γονάτου, εξαιτίας της ανύψωσης βαρών, τις δονήσεις των τρακτέρ και του αρμέγματος. Επιπλέον, αναφέρονται πόνοι στην πλάτη εξαιτίας κυρίως της οδήγησης τρακτέρ και της στάσης του σώματος κατά τη συγκομιδή, καθώς επίσης και παράπονα για πόνο στο λαιμό και στα άνω άκρα, κυρίως σε κηπουρούς, δασοκόμους και εργαζόμενους σε θερμοκήπια. Οι δασοκόμοι, τέλος, σύμφωνα με την ανασκόπηση συχνά παθαίνουν το σύνδρομο δόνησης χεριού-βραχίονα. Εντύπωση προκαλεί, τέλος η ανασκόπηση του Gregoire A23, σύμφωνα με τον οποίο οι αγρότες είναι εκτεθειμένοι σε ιδιαίτερους στρεσογόνους παράγοντες, πολλοί από τους οποίους έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της αλλαγής της αγροτικής εργασίας και άλλων οικονομικών παραγόντων. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν κατά το συγγραφέα πιθανή εξήγηση για την αύξηση των αυτοκτονιών στους αγρότες. Οι αυτοκτονίες μάλιστα αγροτών, είναι στη Μεγάλη Βρετανία περισσότερες από κάθε άλλη επαγγελματική ομάδα. Η αυτοκτονία σχετίζεται με ψυχικές νόσους, οι οποίες κατά το συγγραφέα τείνουν να στιγματίζονται στις αγροτικές κοινότητες. Συζήτηση Ο προβληματισμός αναφορικά με τα επαγγελματικά νοσήματα του αγροτικού πληθυσμού είναι πλούσιος σε διεθνές επίπεδο, ενώ οι ανασκοπικές μελέτες της τελευταίας δεκαετίας συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στο να είναι εύκολη η μελέτη της παραγόμενης γνώσης από την επιστημονική κοινότητα. Τα συμπεράσματα των ανασκοπήσεων και των μετα-αναλύσεων που παρουσιάστηκαν στο άρθρο αυτό έρχονται να επιβεβαιώσουν το γεγονός ότι τα επαγγελματικά νοσήματα που συναντάει κανείς στην αγροτική εργασία σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την έκθεση στις καρκινογόνες φυτοπροστατευτικές ουσίες, την έκθεση σε αλλεργιογόνους παράγοντες (οργανικούς και μη) καθώς και την καταπόνηση του μυοσκελετικού συστήματος. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι μερικές από τις ανασκοπήσεις συσχετίζουν το πρόβλημα-αιτιολογικό παράγοντα με βάση υποθέσεις. Οι υποθέσεις αυτές βασίζονται στην
2003
Garcia A.
Khuder S. Zahm SH. Blair A.
Pesticide exposure and Women’s Health
Meta-analyses of Multiple Myeloma and farming
Pesticides and nonHodgkin’s lymphoma
An overview of Potential Health Hazards among farmers from use of pesticides
Occupational Exposure Buranatrevedh S. to Endocrine-Disrupting Pesticides and the Potential for Developing Hormonal Cancers
2001
1997
A meta-analysis of NonHodgkin’s Lymphoma Among Farmers in the Central United States
Keller-Byrne J.
1999
Meta-analysis of Hodgkin’s Khuder S. disease among farmers.
1992
1992
1997
2001
Pesticides as a cause of Spiewak R. occupational skin diseases in Farmers
Έτος 1999
Πρώτος συγγραφέας
Etiologic clues to lip cancer Khuder SA. from epidemiologic studies on farmers
Τίτλος
Οργανοχλωριούχα φυτοφάρμακα
Φυτοφάρμακα Παρακουάτ
Φυτοφάρμακα αρσενικού
Ηλιακή ακτινοβολία και ανοσοκαταστολή
Έκθεση
Kαρκίνος του μαστού σε γυναίκες που βρίσκονται σε εμμηνόπαυση, αποβολή, εμβρυικός θάνατος, γενετικές ανωμαλίες, λευχαιμίας, καρκίνος των μαλακών κυττάρων, πνεύμονα, χειλιών, στομάχου, μαστού, ρινοφάρυγγα, ουροδόχου κύστης, ωοθηκών, μήτρας, μη Hodgkin λέμφωμα, Πολλαπλό Μυέλωμα
Καρκίνος δέρματος, πολλαπλό βασικοκυτταρικό, ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα Δερματίτιδα Δυνητικά Καρκινογόνο
Καρκίνος των χειλιών
Πρόβλημα υγείας
Φυτοφάρμακα
Phenoxyacetic φυτοφάρμακα
Ανασκόπηση
Φυτοφάρμακα που καταστέλλουν τη λειτουργία των ενδοκρινών αδένων
Μετα-ανάλυση Φυτοφάρμακα, λοιμογόνοι παράγοντες
Μετα-ανάλυση Έκθεση σε εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα.
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Καρκίνος προστάτη, όρχεων, θυροειδούς, μαστού, ωοθηκών
Μη Hodgkin λεμφώμα
Νόσος Hodgkin
Oξεία συμπτώματα, νόσος Hodkgin, πολλαπλό μυέλωμα, καρκίνος του δέρματος, εγκεφάλου, μαλακών μορίων, στομάχου, προστάτη, παθήσεις του ανοσοποιητικού, νευροτοξικά συμπτώματα (ανορεξία, αναιμία, τρόμος, αϋπνίες κλπ), αναπαραγωγικές ανωμαλίες.
Μη Hodgkin λέμφωμα
Μετα-ανάλυση Διαλύτες, φυτοφάρμακα, μικρο- Πολλαπλό Μυέλωμα οργανισμοί
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Τύπος
Πίνακας 1. Ανασκοπήσεις και μετα-αναλύσεις που αφορούν σε προβλήματα υγείας των αγροτών
Δ. Ζήκος και συν. Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
135
136 Keller-Byrne J.
Meta-analyses of Prostate cancer and Farming
Spiewak R.
Omland O.
Kim YK. Radon K.
Monso E. Walker-Bone K.
Gregoire A.
Exposure and Respiratory health in Farming in temperate zones- a review of the literature
Spider-mite allergy and asthma in fruit growers
Respiratory diseases in European farmers. Part 1: Literature review
Occupational asthma in greenhouse workers
Musculoskeletal disorders in farmers and farm workers
The mental health of farmers
2002
2002
2004
2003
2002
2002
1998
2001
Environmental Risk Factors Priyadarshi A. and Parkinson’s disease: a meta-analysis.
Zoophilic and Geophilic Fungi as a cause of skin disease in Farmers
2004
Endocrine disrupting Ejaz S. pesticides: a leading cause of cancer among rural people in Pakistan.
1997
Van Maele-Fabry G. 2004
Prostate cancer among pesticide applicators: a meta-analysis
Έτος
Πρώτος Συγγραφέας
Τίτλος
Έκθεση
Φυτοφάρμακα που διαταράσσουν τη λειτουργία των ενδοκρινών.
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Ανασκόπηση
Μυκητίαση, Καρκίνος δέρματος
Νόσος Parkinson
Καρκίνος μαστών, ωοθηκών, όρχεων, προστάτη, θυρεοειδούς
Καρκίνος προστάτη (θετική συσχέτιση μόνο από τις αναδρομικές μελέτες)
Καρκίνος του προστάτη
Πρόβλημα Υγείας
Άγχος, μη αντιμετώπιση ψυχικών νοσημάτων
Ανύψωση βαρών, δονήσεις τρακτέρ, άρμεγμα Οδήγηση τρακτέρ, κακή στάση του σώματος κατά τη συγκομιδή Δασοκόμοι Κηπουροί, δασοκόμοι, εργαζόμενοι σε θερμοκήπια
Eυαισθητοποίηση στη γύρη και αλλεργιογόνα (σε θερμοκήπια)
έκθεση σε οργανική σκόνη
Αλλεργιογόνο τετράνυχος
Αυτοκτονίες
Σύνδρομο δόνησης χεριού-βραχίονα Πόνος στο λαιμό και άνω άκρα
Πόνος στην πλάτη
Οστεοαρθρίτιδα γοφών και του γονάτου
Άσθμα, χρόνια βρογχίτιδα
Αναπνευστικά συμπτώματα
Άσθμα, ρινίτιδα
Ευαισθητοποίηση σε αλλεργιογό Χρόνια βρογχίτιδα, άσθμα, μείωση αναπνευστικής να από χοίρους, κόκκους δημη- λειτουργίας τριακών
Μανιτάρια
Μετα-ανάλυση Φυτοφάρμακα
Ανασκόπηση
Μετα-ανάλυση Αγροτική εργασία (έκθεση σε ορμονικά ενεργά γεωργικά χημικά).
Μετα-ανάλυση Φυτοφάρμακα
Τύπος
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Δ. Ζήκος και συν.
Δ. Ζήκος και συν.
εμπειρία των ερευνητών και όχι σε συμπεράσματα των επιμέρους μελετών αναφορικά με τη σχέση αιτιολογικού παράγοντα-αποτελέσματος. Είναι άξιο παρατήρησης το γεγονός ότι στη χώρα μας οι μελέτες που αφορούν σε προβλήματα υγείας των αγροτών είναι ελάχιστες, παρόλο το γεγονός ότι η Ελλάδα είναι αγροτική χώρα. Αν αναλογιστεί μάλιστα κανείς το γεγονός ότι οι κλιματολογικές συνθήκες στη χώρα μας αποτελούν επιβαρυντικό παράγοντα για την ανάπτυξη νοσημάτων καθώς και το γεγονός ότι υπάρχει ποικιλομορφία στα προϊόντα που παράγονται, άρα και έκθεση σε πολλούς διαφορετικούς επιβαρυντικούς παράγοντες, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να πραγματοποιηθούν στο μέλλον επιδημιολογικές μελέτες που να αφορούν τον αγροτικό πληθυσμό της Ελλάδας. Η πρόκληση βέβαια είναι τα συμ περάσματα να αποτελέσουν έναυσμα εκ μέρους της πολιτείας για προγραμματισμό και οργάνωση προγραμμάτων προστασίας και πρόληψης που να απευθύνονται στον αγροτικό πληθυσμό. Κάτι τέτοιο έχει ιδιαίτερη βαρύτητα αφού τόσο οι επιβλαβείς συνέπειες της έκθεσης στα φυτοφάρμακα είναι δυνατό να περιοριστούν με τη χρήση των κατάλληλων ΜΑΠ, όσο και η εργονομία που αφορά στην οργάνωση των αγροτικών εγκαταστάσεων να βελτιωθεί. Επιπλέον, η ενημέρωση πρέπει να συνοδεύεται σε κάθε περίπτωση από οργανωμένες πρωτοβάθμιες δομές πρόληψης, στις οποίες ο εκπαιδευμένος πλέον αγρότης να μπορεί να καταφύγει με την αναγνώριση ενδεχομένων παθολογικών συμπτωμάτων.
Βιβλιογραφία 1. Chatzi L, Prokopakis E, Tzanakis N, Alegakis A, Bizakis I, Siafakas N, Lionis C. Allergic Rhinitis, Asthma, and Atopy Among Grape Farmers in a Rural Population in Crete, Greece. Chest, 127:372378, 2005. 2. Chatzi L, Alegakis A, Kruger-Krasagakis S, Lionis C. Skin symptoms and work-related skin symptoms among grape farmers in Crete, Greece. Am J Ind Med, 49:77-84, 2006. 3. Khuder SA. Etiologic clues to lip cancer from epidemiologic studies on farmers. Scand J Work Environ Health, 25:125-130, 1999. 4. Spiewak R. Pesticides as a cause of occupational skin diseases in Farmers. Ann Agric Environ Med, 8:1-5, 2001.
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
5. Garcia AM. Pesticide exposure and Women’s Health. Am J Ind Med, 44:584-594, 2003. 6. Khuder SA, Mutgi A. Meta-analyses of Multiple Myeloma and farming. Am J Ind Med, 32:510-516, 1997. 7. Zahm SH, Blair A. Pesticides and non-Hodgkin’s lymphoma. Cancer Res, 52:5485s-5488s, 1992. 8. Blair A. An overview of Potential Health Hazards among farmers from use of pesticides. Papers and proceedings from the Surgeon General’s conference on agricultural safety and health DHHS (NIOSH), National Institute for Occupational Safety and Health, Cincinnati, p.p. 229-242, 1991. 9. Keller-Byrne JE, Khuder SA, Schaub EA, McAfee O. A meta-analysis of Non-Hodgkin’s Lymphoma Among Farmers in the Central United States. Am J Ind Med, 31:442-444, 1997. 10. Khuder SA, Mutgi AB, Schaub EA, Tano BD. Meta-analysis of Hodgkin’s disease among farmers. Scand J Work Environ Health, 25:436-441, 1999. 11. Buranatrevedh S, Roy D. Occupational Exposure to Endocrine-Disrupting Pesticides and the Potential for Developing Hormonal Cancers. J Environ Health, 64:17-29, 2001. 12. Van Maele-Fabry G, Willems JL. Prostate cancer among pesticide applicators: a meta-analysis. Int Arch Occup Environ Health, 77:559-570, 2004. 13. Keller-Byrne J, Khuder SA, Schaub EA. Metaanalyses of Prostate cancer and Farming. Am J Ind Med, 31:580-586, 1997. 14. Ejaz S, Akram W, Lim CW, Lee JJ, Hussain I. Endocrine disrupting pesticides: a leading cause of cancer among rural people in Pakistan. Exp Oncol, 26:98-105, 2004. 15. Priyadarshi A, Khuder SA, Schaub E, Priyadarshi S. Environmental Risk Factors and Parkinson’s disease: a metaanalysis. Environ Res, 86:122-127, 2001. 16. Spiewak R. Zoophilic and Geophilic Fungi as a cause of skin disease in Farmers. Ann Agric Environ Med, 5:97-102, 1998. 17. Omland O. Exposure and Respiratory health in Farming in temperate zones- a review of the literature. Ann Agric Environ Med, 9:119-136, 2002. 18. Kim YK, Kim YY. Spider-mite allergy and asthma in fruit growers. Curr Opin Allergy Clin Immunol, 2:103-107, 2002. 19. Radon K, Nowak D. Respiratory diseases in European farmers. Part 1: Literature review. Pneumologie, 57:444-448, 2003. 20. Monso E. Occupational asthma in greenhouse workers, Curr Opin Pulm Med, 10:147-150, 2004. 21. Radon K, Monso E, Weber C, Danuser B, Iversen M, Opravil U, Donham K, Hartung J, Pedersen S, 137
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Garz S, Blainey D, Rabe U, Nowak D. Prevalence and Risk factors for Airway Diseases in Farmers- Summary of Results of the European Farmers’ Project. Ann Agric Environ Med, 9:207-213, 2002.
138
Δ. Ζήκος και συν.
22. Walker-Bone K, Palmer KT. Musculoskeletal disorders in farmers and farm workers. Occup Med (Lond), 52:441-450, 2002. 23. Gregoire A. The mental health of farmers, Occup Med (Lond), 52:471-476, 2002.
Νέα
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, 139-146, 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, 139-146, 2007
Νeα News
Νέα από την Ακαδημία Γενικής Ιατρικής Η Ελληνική Εταιρεία Γενικής Ιατρικής αποφάσισε τη σύσταση μιας σημαντικής υποδομής με το όνομα Ακαδημία Γενικής Ιατρικής, η οποία ανάμεσα στους στόχους της θα περιλαμβάνει: την περαιτέρω ανάπτυξη της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας στη χώρα μας, την επιστημονική υποστήριξη των νέων συναδέλφων, καθώς και την περαιτέρω εξέλιξη του κλάδου της Γενικής Ιατρικής σε συνεργασία με άλλους επιστημονικούς και ακαδημαϊκούς οργανισμούς. Στα πλαίσια αυτών των σημαντικών δραστηριοτήτων, συγκροτήθηκε η Ομάδα Τεκμηρίωσης της Ακαδημίας, που θα αναζητά και θα εντοπίζει μέσα από τη διαθέσιμη διεθνή βιβλιογραφία τις πληροφορίες εκείνες, μετά από αξιολόγηση της ποιότητας και συνάφειάς τους με το έργο και τις ανάγκες του Γενικού Ιατρού στη χώρα μας. Οι πληροφορίες αυτές, πρόκειται να εκδίδονται υπό τη μορφή ενός ενημερωτικού δελτίου (newsletter) ανά τρίμηνο, το οποίο θα διανέμεται με το περιοδικό Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, σε όλα τα μέλη της ΕΛΕΓΕΙΑ, ενώ θα είναι διαθέσιμο και στο site της Ακαδημίας. Την Ομάδα Τεκμηρίωσης απαρτίζουν οι: Χρήστος Λιονής (Συντονιστής), Ανάργυρος Μαριόλης (Αναπληρωτής Συντονιστής) και οι: Ιωάννης Κομνηνός (επιμέλεια έκδοσης), Αλεβίζος Αλεβίζος, Κωνσταντίνος Μίχας, Χρήστος Γαλανάκης, Αλέξανδρος Λιβέρης, Δάφνη Μιρκοπούλου, Ζωή Τσίμτσιου, Αλεξάνδρα Σμάγαδη. Μία ακόμη δραστηριότητα που αφορά στην έκδοση ενημερωτικού δελτίου βιβλιογραφικής ενημέρωσης, έχει ξεκινήσει από την Κλινική Κοινωνικής
και Οικογενειακής Ιατρικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου σε συνεργασία με τον Τομέα Κοινωνικής Ιατρικής – Εργαστήριο Προγραμματισμού Υγείας του Πανεπιστημίου Κρήτης και βρίσκεται ήδη στον δεύτερο χρόνο της. Πρόκειται για τη «Βιβλιογραφική Ενημέρωση στη Γενική Ιατρική» που σκοπό έχει την ενημέρωση των ειδικευόμενων Γενικής Ιατρικής και όχι μόνο σχετικά με τις εξελίξεις στο αντικείμενο της Γενικής Ιατρικής όπως αυτές δημοσιεύονται σε άρθρα από διεθνή έγκριτα περιοδικά όπως το Family Practice ή επίσημους διαδικτυακούς τόπους όπως το globalfamilydoctor.com, μια δραστηριότητα της Wonca Europe. Το ενημερωτικό αυτό δελτίο εκδίδεται κάθε δίμηνο και διανέμεται δωρεάν στους ειδικευόμενους Γενικής Ιατρικής καθώς και στο σύνολο των κλινικών του πανεπιστημιακού νοσοκομείου στο Ηράκλειο. Την ομάδα βιβλιογραφικής ενημέρωσης απαρτίζουν οι: Χρήστος Λιονής, Αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής (συντονιστής) Ιωάννης Κομνηνός, Γενικός Ιατρός (επιμέλεια έκδοσης) Χρήστος Γαλανάκης, ειδικευόμενος Γενικής Ιατρικής Αντώνης Καλιότσος, ειδικευόμενος Γενικής Ιατρικής Χρήστος Δημητρακόπουλος, ειδικευόμενος Γενικής Ιατρικής
139
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
140
Νέα
Νέα
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Νοέμβριος 06
Βιβλιογραφική Ενημέρωση στη Γενική Ιατρική
ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΥΓΕΙΑΣ
Αναστάσιος Φιλαλήθης Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Γενικός Συντονιστής Εκπαίδευσης Γενικής Ιατρικής Περιφέρειας Κρήτης
Τόμος 2, Τεύχος 1
Νοέμβριος 2006
Επιμέλεια τεύχους
Χρήστος Λιονής Αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής Ιωάννης Κομνηνός, Γενικός Ιατρός Χρήστος Γαλανάκης, ειδικευόμενος Γενικής Ιατρικής Αντώνης Καλιότσος, ειδικευόμενος Γενικής Ιατρικής
Σε αυτό το τεύχος
Editorial
Migraine prophylaxis: who, why and how.
Αγαπητοί συνάδελφοι,
Asymptomatic bacteriuria in adults. Primary Care — Will It Survive? US study suggests that subclinical inflammation may contribute to weight gain and Chest pain in emergency department patients: If the pain is relieved by nitroglycerin, is it more likely to be cardiac chest pain? ACC/AHA 2006 Practice Guidelines for the Management of Patients With Valvular Heart Disease: Executive Summary
Τα νέα από το τελευταίο τεύχος του Family Practice (Οκτώβριος 2006)
Η «Βιβλιογραφική Ενημέρωση στη Γενική Ιατρική» εισήλθε ανανεωμένη στο δεύτερο χρόνο έκδοσής της. Ο σκοπός αυτής της προσπάθειας παραμένει η ενημέρωση των ειδικευομένων στη Γενική Ιατρική για τις τελευταίες εξελίξεις στο κλινικό αντικείμενο, όπως αυτές παρουσιάζονται στα πιο πρόσφατα άρθρα που δημοσιεύονται σε διεθνή έγκριτα περιοδικά όπως το Family Practice ή επίσημους διαδικτυακούς τόπους έρευνας όπως το Global Family Doctor, μία δραστηριότητα της WONCA World που επιλέγει σημαντικές δημοσιεύσεις από τη βιβλιογραφία για τους ιατρούς Γενικής Ιατρικής (http://woncaeurope.globalfamilydoctor.com). Στις σελίδες της καινούργιας έκδοσης θα διαβάσετε αρκετά από τα πιο ενδιαφέροντα άρθρα των τελευταίων δύο μηνών μαζί με ένα σχόλιο για το περιεχόμενό τους από το global family doctor καθώς και μια περιεκτική ανασκόπηση του τεύχους Οκτωβρίου του Family Practice. Στο τεύχος αυτό του Νοεμβρίου, εκτός της επιλεγμένης βιβλιογραφίας μπορείτε να διαβάσετε και ανταποκρίσεις από δύο σημαντικές ομιλίες που έγιναν στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης και στο σημείο αυτό να ευχαριστήσουμε τον συνάδελφο κο Δημήτρη Κουναλάκη για την συνεισφορά του στην παροχή φωτογραφικού υλικού και για την αναφορά του σχετικά με την επίσκεψη του καθηγητή κου Henk Lamperts. Για εκείνους που δεν αρκούνται μόνο στις επιλογές της συντακτικής ομάδας και επιθυμούν να ενημερωθούν εκτενέστερα σχετικά με τις ενδιαφέρουσες εξελίξεις στην έρευνα στη γενική ιατρική , παραθέτονται και οι ηλεκτρονικές διευθύνσεις των πηγών από τις οποίες αντλούνται τα θέματα του τεύχους. Η «Βιβλιογραφική ενημέρωση στη Γενική Ιατρική», όπως κάθε εργαλείο επιστημονικής ενημέρωσης, είναι ανοιχτή προς όλους όσους επιθυμούν να επικοινωνήσουν ή, ακόμη, να συμμετάσχουν και να συμβάλλουν με νέες ιδέες ή προτάσεις. Η ηλεκτρονική μας διεύθυνση είναι vivliografiki@yahoo.gr Ανανεώνοντας το ραντεβού μας για τον Ιανουάριο του 2007, ευχόμαστε καλές γιορτές. Για την ομάδα σύνταξης βιβλιογραφικής ενημέρωσης, Χρήστος Λιονής και Ιωάννης Κομνηνός
1
Ιανουάριος 07
Μάρτιος 07
141
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Νέα
EGPRN στο Nijmegen Στις 10-13 Μαΐου πραγματοποιήθηκε στην Ολλανδία αυτή τη φορά, μετά την Ελληνική, η ανοιξιάτικη συνάντηση του EGPRN, στο καταπράσινο, αλλά βροχερό Nijmegen, στα Ολλανδογερμανικά σύνορα. Η συνάντηση είχε κύριο θέμα: “Gender Matters” (in general practice research, education, and health care). Διακρίθηκε για τον μεγάλο αριθμό εργασιών που παρουσιάστηκαν, συνολικά 67, από τις οποίες 15 ήταν theme papers, 11 freestanding, 29 posters και 10 one slide five minutes presentation, θα πρέπει δε να σημειωθεί ότι οι 20 από το σύνολο των μελετών που παρουσιάστηκαν, ήταν Ολλανδικές. Κατά την pre-conference οργανώθηκαν 5 workshops μεταξύ των οποίων και το “Οpen Research Market” που ήταν ιδέα του καθ. Χ Λιονή, και πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στη συνάντηση της Καβάλας, δείχνει δε να καθιερώνεται χάρις στην πρωτοτυπία του. Είναι βασισμένο σε νέους ερευνητές με ερευνητικές ιδέες που αναζητούν βοήθεια σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής και «συμμαχίες» για την πραγματοποίηση της μελέτης τους. Άλλο σημαντικό γεγονός, η ανανέωση πέντε μελών του ΔΣ εκλέχτηκαν οι: Mehmet Ungan (Τουρκία), Jelle Stoffers (Ολλανδία), Jean-K Soler
142
(Μάλτα), Denis Pouchain (Γαλλία) Peter Kotanyi (Ουγγαρία). Την Παρασκευή άρχισε η κυρίως συνάντηση με τους Keynote Speakers, τον γνωστό Ολλανδό καθηγητή Chris van Weel, που ανέπτυξε το θέμα “Research in general practice in the Netherlands.” Ακολούθησε η Καναδέζα καθηγήτρια Susan Phillips, με θέμα “Gender in medical education”. Το Σάββατο οι εργασίες συνεχίστηκαν με τον 3ο Keynote Speaker τον Ολλανδό καθηγητή Dr. Toine Lagro-Janssen, με θέμα «Research in Gender and Medicine”, Και τον 4ο Keynote Speaker Βέλγο καθηγητή Dr. Joke Denekens με θέμα “Gender in daily practice. Το κλείσιμο της συνάντησης έγινε από τον αντιπρόεδρο του EGPRN καθ. Χ. Λιονή. Η επόμενη συνάντηση θα πραγματοποιηθεί στο Vilnius της Λιθουανίας από 27-30 Σεπτεμβρίου με θέμα: “Mental Health in Primary Care”. Περισσότερες πληροφορίες βρίσκονται στη διεύθυνση: www.egprn.org Στέλλα Αργυριάδου
Νέα
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Στρογγυλή τράπεζα για την έννοια της ποιότητας στη Δημόσια Πρωτοβάθμια Περίθαλψη και Φροντίδα Υγείας Στα πλαίσια του Β΄Ιατρικού Επιστημονικού Συνεδρίου της Τ.Μ.Υ. ΙΚΑ-ΕΤΑΜ 25ης Μαρτίου με συμμετοχή της ΝΜΥ Θεσσαλονίκης και των ΤΜΥ Νομού Θεσσαλονίκης, που έγινε στις 1-2 Ιουνίου 2007 στο Hotel Capsis πραγματοποιήθηκε στρογγυλή τράπεζα με θέμα « Η έννοια της ποιότητας στην Δημόσια Πρωτοβάθμια Περίθαλψη και Φροντίδα Υγείας». Συντονιστής της τράπεζας ήταν ο κ. Βλασταράκος Μιχαήλ- Πρόεδρος Π.Ο.Σ.Ε.Υ.Π.Ι.Κ.Α. και ομιλητές οι κ. Μανωλιάδης Ιωάννης-Ουρολόγος, Διδάκτωρ Α.Π.Θ., Υπεύθυνος Γ’Ιατρείου ΙΚΑ και η κ. Δημοπούλου Σοφία-Γενική Ιατρός, Επιμελήτρια Β’ ΕΣΥ, Γενικού Νοσοκομείου Χαλκιδικής. Ο κ. Μανωλιάδης παρουσίασε τις Βασικές έννοιες, τον ορισμό της ποιότητας, την έννοια της ποιότητας ζωής και την ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας. Επίσης ανέλυσε την ποιότητα στην ασφάλιση υγείας με εστίαση στην ιδιαιτερότητα του ΙΚΑ. Η κ. Δημοπούλου ανέπτυξε το θέμα των κριτηρίων ποιότητας στις υπηρεσίες υγείας, την έννοια
Aπό στρογγυλή τράπεζα για την ποιότητα στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στα πλαίσια του τελευταίου συνεδρίου του Ι.Κ.Α. στη Θεσσαλονίκη
της Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης και της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας με εστίαση στην ποιότητα στις υπηρεσίες Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης και Φροντίδας στο ΕΣΥ. Κατά κοινή ομολογία δεν έχουν γίνει σημαντικά ποιοτικά βήματα στις Υπηρεσίες Υγείας τόσο στο ΙΚΑ όσο και το ΕΣΥ. Τα μέτρα που έχουν εφαρμοστεί παρά το γεγονός πως έχουν ποιοτικό προσανατολισμό, μέχρι στιγμής κρίνονται αποσπασματικά και αναποτελεσματικά. Θα μπορούσαν να έχουν συγκεκριμένη και μετρήσιμη ισχύ εάν είχε εφαρμοστεί μια τεκμηριωμένη και αξιόπιστη μέθοδος αξιολόγησης της παρεχόμενης ποιότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι παρεχόμενες υπηρεσίες δεν είναι οι κατάλληλες ή ότι δεν εξυπηρετούν τον πληθυσμό. Απλούστατα δεν είναι γνωστό το μέγεθος της ποιότητας τους και κατά συνέπεια δεν μπορούν να εκτιμηθούν στις πραγματικές τους διαστάσεις. Η ποιοτική αναβάθμιση της κοινωνικής ασφάλισης εντάσσεται μέσα σε ένα συνολικό σύστημα υγείας, όπου ο κάθε λειτουργός υγείας θα έχει αποσαφηνίσει τον ρόλο του, ο κάθε ασφαλισμένος, ενημερωμένος πλήρως θα γνωρίζει το πώς θα τις ζητήσει και πως θα διεκδικήσει την ποιοτική τους αναβάθμιση έχοντας σαφή επίγνωση και του κόστους, και το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης με ξεκάθαρους στόχους θα αποσκοπεί στον καθορισμένο εξαρχής αποδεκτό βαθμό ικανοποίησης χρήστη. Είναι λοιπόν απαραίτητο, σήμερα περισσότερο από ποτέ να γίνει μια σοβαρή και ουσιαστική μέτρηση ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών . Είναι επιτακτική η ανάγκη τεκμηρίωσης και στάθμισης συγκεκριμένων εργαλείων και μεθοδολογιών και προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να κινηθούμε ώστε στο μέλλον να αξιοποιήσουμε την παραχθείσα γνώση για να βελτιώσουμε κατά το καλύτερο δυνατό όχι μόνο την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών αλλά και την συνολική ποιότητα ζωής.
143
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
Νέα
Προσεχή Διεθνή Συνέδρια 10-11 Δεκεμβρίου 2007
Moorfields Ophthalmology Course for General Practicioners London, England Π: hmc@hamptonmedical.com
17-21 Δεκεμβρίου 2007
Family Medicine. A Review and Update of Common Clinical Problems. Sarasota, FL, United States Π: mail@ams4cme.com
19-21 Δεκεμβρίου 2007
Palliative Care Leadership Center Training. Milwaukee, United States Π: rhackbar@mcw.com
28 Ιανουαρίου1 Φεβρουαρίου 2008
6-9 Φεβρουαρίου 2008
21-23 Φεβρουαρίου 2008
28-30 Μαρτίου 2008
7-8 Απριλίου 2008
8-11 ΜαÀου 2008
144
Aging Population: Evidence Based Answers to Common Clinical Problems. Sarasota, FL,United States Π: mail@ams4cme.com World Psychiatric Association European Congress Paris, France Π: www.aims-international.com 7th Genoa Meeting on Hypertension, Diabetes and Renal Disease. Genoa, Italy Π: genoameeting@aristea.com Patient Centered Computing and e-Health: Tranforming Healthcare. Boston, ΜΑ, United States Π: hms-cme.harvard.edu Innovations and Progress in Health Care for Women London, England Π: claire@conlab-consulting.co.uk Research on musculoskeletal disorders in Primary Care. Antalya, Turkey Π: www.egprn.org
Νέα
Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007
Προσεχή Συνέδρια στην Ελλάδα 12-15 Δεκεμβρίου 2007
3ο Πανελλήνιο Συνέδριο για τη Διοίκηση, τα Οικονομικά και τις Πολιτικές Υγείας Ξενοδοχείο «Hilton», Αθήνα Ο: Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας-Τομέας Οικονομικών της Υγείας Π: AC&C International, Τηλ: 210-6889100, Fax: 210-6844777, E-mail: healthcongress@acnc.gr , www.healthcongress.gr
13-15 Δεκεμβρίου 2007
Μετεκπαιδευτικά Μαθήματα Ρευματολογίας Ο:Ίδρυμα Ευγενίδου, Αθήνα Π: PCO - Convin, τηλ: 210-6833600, 6847700, e-mail: congress@pco-convin.gr
12 Ιανουαρίου 2008
7-9 Φεβρουαρίου 2008
29 Φεβρουαρίου1 Μαρτίου 2008
Μετεκπαιδευτικά Σεμινάρια Υπέρτασης 18η Σειρά 2007-2008 Ξενοδοχείο «Divani Caravel», Αθήνα Ο: Ελληνική Εταιρεία Μελέτης Υπέρτασης Π: Έψιλον, τηλ: 210-7254360-2, fax: 210-7254363, e-mail: info@epsiloncongress.gr , www.epsiloncongress.gr 10o Πανελλήνιο Συνέδριο Γεροντολογίας Γηριατρικής Ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», Αθήνα Ο: Ελληνική Γεροντολογική Γηριατρική Εταιρεία Π: Medline, τηλ: 210-6828708, fax: 210-6828771, e-mail: medline@otenet.gr Επιστημονική Διημερίδα της Ελληνικής Διαβητολογικής Εταιρείας Ξενοδοχείο «Hilton», Αθήνα Ο: Ελληνική Διαβητολογική Εταιρεία Π: Έψιλον, τηλ: 210-7254360-2, fax: 210-7254363, e-mail: info@epsiloncongress.gr , www.epsiloncongress.gr
14-16 Μαρτίου 2008
Πνευμονολογικό Συνέδριο Συνεδριακό & Πολιτιστικό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα Ο: Πνευμονολογικό Τμήμα ΠΓΝΠ, Καθ. Κ. Σπυρόπουλος Π: Συνεδριακό & Πολιτιστικό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, τηλ: 2610-993999, 996315-16, fax: 2610-994999, e-mail: confer@upatras.gr , www.confer.upatras.gr
14-16 Μαρτίου 2008
5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οικογενειακού Προγραμματισμού Θεσσαλονίκη Π: Global Events, τηλ: 2310-247743, fax: 2310-247746, e-mail: info@globalevents.gr , www.globalevents.gr
O: Οργανωτικός φορέας Π: Πληροφορίες 145
Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας
1-3 Απριλίου 2008
12 Απριλίου 2008
Νέα
Mediterranean Congress on Cognitive Behavior Therapy Ξενοδοχείο «Makedonia Palace», Θεσσαλονίκη Π: Triaena Tours & Congress, τηλ: 210-7499300, fax: 210-7713795, e-mail: info@triaenatours.gr , www.triaenatours.gr Μετεκπαιδευτικά Σεμινάρια Υπέρτασης 18η Σειρά 2007-2008 Ξενοδοχείο «Divani Caravel», Αθήνα Ο: Ελληνική Εταιρεία Μελέτης Υπέρτασης Π: Έψιλον, τηλ: 210-7254360-2, fax: 210-7254363, e-mail: info@epsiloncongress.gr , www.epsiloncongress.gr
O: Οργανωτικός φορέας Π: Πληροφορίες
146