DTO Richtlijnen ITO toiletten in Nederland

R ichtlijnen ITO toiletten in Nederland Beschikbaarheid, toegankelijkheid en onderhoud

Dutch Toilet Organisation

Inhoud

Samenvatting

Summary

Inleiding 1.1.

Inhoud

1.2.

Voor wie is deze handleiding bestemd

1.3.

Hoe gebruik ik deze handleiding

1.4.

Afbakening

Belang van het onderwerp

2.1.

Verandering in de openbare ruimte

2.2.

Toiletten

2.3.

City Marketing

2.4.

Gebruikers en toegankelijkheid

Stap 1: De voorbereiding

Stap 2: Analyze: de factoren in kaart brengen

4.1.

Stedelijkheidsgraad en indeling

4.2.

Hotspots

4.3.

Gebruikers

4.4.

Reeds aanwezige toiletten

Stap 3: Beschikbaarheid berekenen

5.1.

Rekenwaardes (Werkblad 3)

5.2.

Activiteiten combineren

5.3.

Wisselende bezoekersaantallen

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

2 6.

Stap 4: Locaties en toegankelijkheid

6.1.

Locaties en loopafstanden

6.2.

Keuzes

6.3.

Toegankelijk voor iedereen

6.4.

Vandalisme en misbruikpreventie

6.5.

Communicatie & bewegwijzering

6.6.

Verlichting

Stap 5: Onderhoud

7.1.

Veel voorkomende problemen

7.2.

HygiĂŤne

7.3.

Toiletten in het nieuws

7.4.

Kosten

Stap 6: Evaluatie

Voorbeeld

9.1.

Situatieschets

9.2.

Invullen werkblad

9.3.

Locaties

9.4.

Keuzes

10.

Verklaring termen

Werkbladen

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

Samenvatting

Summary

De afgelopen decennia is de betekenis van de openbare ruimte veranderd. Zowel de rol van de ruimte als de samenstelling van gebruikers van de buitenruimte is onderhevig aan technische en maatschappelijke ontwikkelingen. Toegankelijkheid is de kern naar een openbare ruimte waar iedere bezoeker zich welkom voelt.

Over the last decennia the meaning of the public space has changed. Not only has the role of the public space altered, but also the visitors of the space are more dependent on technological and social developments. Accessibility is the way to a public space in which every visitors feels welcome.

In Nederland bestaat momenteel geen wet die gemeentes verplicht te voorzien in openbare toilet voorzieningen. Deze publicatie richt zich erop de toegankelijkheid van de openbare ruimte te vergroten door het juist toepassen van moderne toilet voorzieningen in zes stappen. De handleiding is ontworpen met het oog op de binnenstad en de nadruk ligt met name op het toepassen van integraal toegankelijke openbare toiletten. De publicatie richt zich op de drie kernbegrippen ‘beschikbaarheid’, ‘toegankelijkheid’ en ‘onderhoud’. Met betrekking tot de beschikbaarheid wordt er een formule aangereikt waarmee de behoefte aan toiletten in het gekozen gebied kan worden berekend. Hierbij zijn de publiektrekkers, de gebruikers en de stedelijkheidsgraad van het gebied van belang. Verder worden er met betrekking tot de toegankelijkheid een aantal keuzemogelijkheden besproken en geholpen de juiste locaties te kiezen. Tenslotte worden op het gebied van onderhoud een aantal adviezen gegeven om het imago van openbare toiletten te verbeteren.

In the Netherlands, there is currently no law that requires city councils to provide public toilet facilities. This publication aims to increase the accessibility of the public space by using a correct implementation of modern toilet provision. The focus of these guidelines is the implementation of Automatic Public Toilets (APT) in centre areas of cities. The publication is built up from the three main terms ‘availability,’ ‘accessibility’ and ‘maintenance’. With regard to the availability a formula is made available, which can be used to calculate the need for toilets in a specific area. Significant factors for this formula are the hotspots in the area, the type of users and the degree of urbanization. For the subject ‘accessibility’, the most important choices are being discussed and advice is being given to pick the right locations. Finally, advice is given to improve the maintenance and image of public toilets. The guidelines are created to be used by all parties that are involved in improving the accessibility of public areas and organizations for special user groups.

De handleiding is bedoeld voor alle partijen die te maken hebben met het integraal toegankelijk maken en houden van de openbare ruimte alsmede partijen en organisaties die opkomen voor belangen van (bijzondere) gebruikers.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

I nleiding

1. 1.1.

Inhoud

1.3.1. Niveaus

Bij het opstellen van deze richtlijnen zijn veel verschillende partijen en bronnen betrokken. Er is gekeken naar bestaande wetenschappelijke onderzoeken en buitenlandse richtlijnen. Tevens is er een onderzoek door de Dutch Toilet Organisation (DTO) uitgevoerd en zijn er gesprekken gevoerd met belangengroepen en experts van verschillende gebieden om een gepaste oplossing te vinden voor de huidige situatie.

1.2. Voor wie is deze handleiding bestemd Allereerst is deze handleiding bedoeld voor alle partijen die te maken hebben met het integraal toegankelijk maken en houden van de openbare ruimte: bestuurders, beleidsmedewerkers, ontwerpers en beheerders. Maar deze publicatie richt zich ook op een breder publiek: organisaties en belangengroepen voor ouderen en personen met een functiebeperking kunnen deze handleiding gebruiken om verbetervoorstellen te formuleren op basis van gefundeerde argumenten.

1.3.

Op dit moment bestaan er geen wetten over de toepassing van toiletten in de openbare ruimte. De richtlijnen in deze handleiding kunnen u tot niets verplichten. Wel zullen er bestaande voorschriften worden aangehaald. Om het geheel overzichtelijk te maken, komen de volgende beoordelingen voor in deze handleiding:

Voorschrift Regel die men wettelijk dient te volgen

Richtlijn Regel waarvan men gemotiveerd mag afwijken

Aanbeveling Regel waarvan mag worden aangenomen dat de uitwerking ervan gunstig is.

Suggestie Regel waarvan een gunstige uitwerking mag worden verwacht, maar waar geen proefondervindelijke ervaring is opgedaan..

Hoe gebruik ik deze handleiding?

De publicatie bevat een zestal stappen om de het beleid met betrekking tot openbare toiletvoorzieningen te definiĂŤren, of om het huidig beleid of de huidige situatie te verbeteren. Tevens zijn er achterin de publicatie een aantal werkbladen te vinden. Tijdens de diverse stappen wordt hiernaar verwezen. De werkbladen maken het mogelijk om op een later tijdstip de richtlijnen voor uw gemeente gemakkelijk bij te stellen.

Mogelijkheid Over de uitwerking bestaat weinig zekerheid.

1.4.

Afbakening

1.4.1. Toiletvoorzieningen In deze handleiding zal er worden gesproken over openbare toiletten en semi-openbare toiletten. De term â&#x20AC;&#x2DC;openbaar toiletâ&#x20AC;&#x2122; verwijst naar een toilet in de buitenruimte dat voor iedereen toegankelijk is en

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

dat je al dan niet tegen betaling ongevraagd kunt benutten. Eventuele betaling vindt veelal plaats door middel van muntinworp/chipkaart. Semi-openbare toiletten zijn de toiletten die zich in de geheel of gedeeltelijk overdekte publieksruimtes bevinden, zoals toiletten in horeca gelegenheden, treinstations en bibliotheken. Er zijn semi-openbare toiletten die wel in een publieksruimte geplaatst zijn, maar desondanks al dan niet tegen betaling vrij te gebruiken zijn door iedereen. Er zijn echter ook toiletvoorzieningen in gesloten publieksruimtes. Dit zijn toiletten die iedereen mag gebruiken, maar pas wanneer er tegen betaling entree tot de ruimte is verschaft of wanneer een consumptie wordt gebruikt . Voorbeelden zijn toiletten in voetbalstadions , musea of horecagelegenheden. De handleiding beperkt zich tot toiletvoorzieningen die, al dan niet tegen betaling, vrij te gebruiken zijn door iedereen. Dit kunnen openbare toiletten in de (buiten)ruimte zijn, of semi-openbare toiletten die vrij te gebruiken zijn. Voorbeelden hiervan zijn toiletten op straten en pleinen, maar ook in stations en overdekte winkelcentra. Desondanks zullen veel van de richtlijnen en adviezen die genoemd worden ook toepasselijk zijn voor overige toiletruimtes in Nederland. Een volledig toilet beleid omvat zowel openbare als semi-openbare toiletten. Deze handleiding richt zich op een strategische Openbare toiletten

toepassing van integraal toegankelijke toiletten in de openbare ruimte en in open publieksruimtes. Het uitgangspunt hierbij is het verbeteren van de toegankelijkheid van de toiletruimte. De handleiding richt zich niet op een herontwerp van het toilet. Voor wetten en regelgevingen waaraan een integraal toegankelijke ruimte aan behoort te voldoen wordt verwezen naar NEN norm 1814 ‘toegankelijkheid van buitenruimte, gebouwen en woningen’ en CROW publicatie 177 en 201, het nationaal bouwbesluit en het Handboek Toegankelijkheid.

1.4.2. Locaties De richtlijnen in deze publicatie zijn in de eerste plaats bestemd voor binnensteden. In de binnenstad wordt intensief gebruik gemaakt van de buitenruimte en heeft de commerciële functie vaak de overhand. Daardoor zijn er in binnensteden relatief veel winkels en weinig woningen. De richtlijnen geven tevens een goede indicatie voor stadsdeelcentra, binnenstedelijke recreatiegebieden en woonwijken met kleinere buurtcentra. Er wordt geen richtlijn gegeven met betrekking tot (woon)winkels of megastores in buiten stedelijke gebieden, industriegebieden of natuurgebieden. De richtlijnen zijn zo ontworpen dat zij ook toe te passen zijn op een deelgemeente of een wijk, mits u over voldoende gegevens beschikt. Semi-openbare toiletten

Type

Toiletten in openbare (buiten)ruimte

Toiletten in open publieke ruimtes

Toiletten in gesloten publieke ruimtes

Kenmer

voor iedereen toegankelijk en ongevraagd te benutten

Bestemd voor klanten.

Eigen openingstijden

openingstijden afhankelijk van gebouw waarin ze zich bevinden.

Toilet is hoofdfunctie van het gebouw Eventuele betaling d.m.v. contante betaling, muntinworp of chipkaart. Voorbeeld

Toiletten op straten, parken, pleinen etc.

De bezoekers is verplicht zich eerst entree tot het gebouw te consumptie verplicht..

Eventuele betaling voor gebruik.

oiletten in bibliotheek, winkels, gemeentehuis, station, horeca

Vrij te gebruiken toiletten

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

oiletten in museums, stadions, bioscopen.

B elang van het

onderwerp 2.1.

Verandering in de openbare ruimte

De afgelopen dertig à veertig jaar is de betekenis van de publieke ruimte veranderd. Verschillende ontwikkelingen, waaronder de mobiele telefoon en het internet hebben ervoor gezorgd dat de publieke ruimte een andere rol heeft gekregen. De rol van de publieke ruimte als ontmoetingsplek, is daarmee deels vervangen door het gebruik van moderne communicatiemiddelen. Desondanks lijkt het er niet op dat de sociale functie van de publieke ruimte daarmee vervalt. Het sociale gedrag van mensen in de publieke ruimte is geenszins verdwenen ( VROM-raad, publieke ruimte 2009) Maar ook maatschappelijke ontwikkelingen hebben een ontzettend grote invloed gehad op de veranderingen in de openbare ruimte. Het toenemende aantal werkende vrouwen, de toename van mobiliteit door allerlei vervoersalternatieven en de vergrijzing van Nederland hebben gezorgd voor een andere samenstelling van de bezoeker van de openbare ruimte. Werden er begin vorige eeuw vooral ambachtslieden aangetroffen in centra, tegenwoordig zijn het vooral vrouwen die werken in de commerciële functies van stadscentra. Ook de welvaart draagt zijn steentje bij: ouderen willen langer zelfstandig blijven en genieten van hun oude dag.

2.2.

Toiletten

Openbare toiletten hebben een lange geschiedenis. Restanten op het Griekse eiland Kreta laten zien dat ver voor Christus openbare toiletten al gebruikt werden en in de Romeinse tijd was samen een toilet bezoeken een heel normaal gebruik. Door de toegenomen behoefte aan privacy door de eeuwen heen is het toiletbezoek tegenwoordig een

onderwerp waar weinig over gesproken wordt. Verstedelijking en de bewustwording van het effect van goede hygiëne op de gezondheid heeft geleid tot aanleg van grote rioolsystemen en de komst van meer openbare urinoirs en in mindere mate toiletten. Helaas zijn met de massaproductie van deze voorzieningen ook de nodige problemen gekomen: goedkope materialen, onzorgvuldig gekozen plaatsing en misbruik hebben geleid tot veel problemen en de daarmee samenhangende negatieve associaties met de openbare 2 toiletvoorziening. Veel ouderwetse vervallen toiletten werden door Veel ouderwetse vervallen toiletten werden door slechte staat nauwelijks gebruikt. Grote steden voorzagen vaak vooral in urinoirs voor mannen, terwijl met vrouwen weinig rekening werd gehouden. Dit had direct te maken met de vele ambachtslieden en huisaan-huisverkopers. Huis-aan-huisverkoop (bakker, melkboer, groenteman, zijn uit het straatbeeld verdwenen en bovendien werken er nu net zo veel mannen als vrouwen. Het eenzijdig voorzien van toiletvoorzieningen voor mannen is derhalve niet meer van deze tijd. Naast misbruik en de veelal smerige staat van onderhoud waren dit redenen voor gemeentes om toiletten te sluiten en te laten slopen. Om kosten te besparen zijn veel van deze toiletten niet meer teruggeplaatst. Maar ook op het gebied van toiletten is er in de laatste jaren ontzettend veel veranderd. Technologische ontwikkelingen hebben geleid tot hygiënischere, vandalismebestendige en zelfreinigende toiletten. Het doorontwikkelen van oplossingen heeft alleen nut, wanneer deze ook toegepast worden in de praktijk.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

“ Steden die in goede openbare toiletten voorzien, hebben hogere bezoekersaandelen en maken meer omzet. “

2.3.

City Marketing

De openbare ruimte is er voor iedereen. Als gemeente wilt u bezoekers naar uw stad trekken en op hun gemak stellen. Grote gemeenten doen daarom al langer aan city marketing, maar ook kleinere gemeentes zijn er nu hard aan bezig. Winkelend publiek zal eerder geneigd zijn naar een stad te gaan die naast een goed winkelaanbod ook een goede service verleent. Steden met goede openbare toiletvoorzieningen worden volgens onderzoek van DTO dan ook als gastvrijer ervaren dan steden zonder deze voorzieningen.

ziet de beperkingen in de toegankelijkheid van de openbare ruimte vaak niet als zijn probleem, maar als het probleem van een ander. Bij het ontwerpen van een toegankelijke openbare ruimte gaat de ontwerper ervan uit dat uit dat straten, plein en voorzieningen aangelegd worden voor iedereen: voor dagelijkse gebruikers, voor bezoekers al dan niet met een beperking. Het uitgangspunt is dat elke gebruiker van de openbare ruimte zelfstandig moet kunnen voortbewegen met zo min mogelijk hulp van derden3.

Steden die in goede openbare toiletten voorzien, hebben hogere bezoekersaandelen en maken meer omzet .2 Bij city marketing is het belangrijk om duidelijk te hebben welke doelgroep de gemeente wil aantrekken alvorens de marketing toe te passen. Het juist toepassen van openbare toiletvoorzieningen kan hierbij helpen. Iedere gemeente heeft te maken met een grote variëteit van bezoekers die allemaal een eigen doel hebben. Dat doel kan variëren van funshoppen tot doorreis via een openbaar vervoerpunt. De variëteit in bezoekers is vaak nog veel groter: ouders met kinderen, slechtzienden, jongeren, ouderen, zakenlui en rolstoelgebruikers.

2.4.

Gebruikers en toegankelijkheid

Toegankelijkheid is de kernwaarde voor een openbare ruimte waar iedere bezoeker zich welkom voelt. In de praktijk wordt de term toegankelijkheid vaak geassocieerd met gehandicapten. De ontwerper

Traptreden voor een toilet beperken de toegankelijkheid.

De aanwezigheid en juiste plaatsing van openbare toiletten vergroot de toegankelijkheid van de openbare ruimte. Tegelijkertijd moet ook het toilet zelf aan alle eisen voldoen om bruikbaar te zijn voor zoveel mogelijk bezoekers. Integraal toegankelijke toiletten bieden hier een oplossing. Dit soort toiletten -ofwel ITO toilettenzijn met dezelfde insteek ontworpen: om zoveel mogelijk mensen zelfstandig gebruik te kunnen laten maken van het toilet. Gebruikers met speciale wensen zijn hierbij als uitgangspunt genomen.

1. VROMraad advies 073 (2009) Publieke Ruimte: Naar een nieuwe balans tussen beeld, belang en beheer. 2. Greed, Clara (2003) Inclusive Urban Design: Public Toilets. Elsevier. 3. CROW publicatie publicatie 201 (2004) Praktijkboek toegankelijkheid openbare ruimte

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

p St a

V oorbereiding

In de vorige hoofdstukken zijn enkele belangrijke veranderingen van de openbare ruimte besproken. Als gemeente of als belangengroep heeft u uiteraard doelen voor ogen, zoals het aantrekken van meer toeristen, of met het oog op de vergrijzing juist betere voorzieningen treffen voor de oudere generatie. Misschien wilt u zich als gemeente meer op recreatie richten, of de dagjesmensen voorzien van een gezellige horeca-rijke binnenstad. Het gaat bij de bepaling van het aantal toiletten in uw gemeente dan ook niet alleen om de huidige situatie, maar ook over uw doelstellingen voor over een aantal jaren. Toiletten gaan immers een geruime tijd mee.

Gemiddeld aantal adressen in de omgeving van ieder adres minder dan 500: landelijk 500-1000: weinig stedelijk 1000 - 1500: matig stedelijk 1500 - 2500: sterk stedelijk 2500 of meer: sterk stedelijk

Achterin deze publicatie bevinden zich enkele werkbladen. Werkblad 1 biedt een aantal voorbeeld vragen die u zichzelf kunt stellen om de huidige situatie te analyseren. Werkblad 2 kunt u gebruiken om de huidige toiletvoorzieningen in kaart te brengen.

Omgevingsadressendichtheid 1 januari 2008 bron: CBS statline

Gemeente

Indeling & stedelijkheidsgraad Hotspots

Centrum

Overloop

Inwoners

Winkelgebieden Recreatie Openbare gebouwen

Gebruikers

Rest

Tourisme A-gebied

B-gebied

Horeca

Ouderen

Transport knooppunten Bijzondere gebruikers Reeds aanwezige toiletten

De factoren die behandeld zullen worden in hoofdstuk 4.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

p St a

A nalyse: de factoren in kaart brengen

Alvorens over te gaan naar berekeningen en locaties van openbare toiletten in uw gemeente, is een goede analyse van het gebied noodzakelijk. In dit hoofdstuk vindt u toelichting over de factoren die een belangrijke rol spelen. De figuur op de vorige pagina geeft een overzicht van de factoren die behandeld zullen worden in dit hoofdstuk. Achter in deze handleiding bevindt zich werkblad 3, waarop u de factoren kunt invullen. Verdere toelichting over de berekening vindt u in het volgende hoofdstuk.

4.1.

Stedelijkheidsgraad en indeling

Per gemeente, maar ook per gebied of deelgemeente, is bij het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) de stedelijkheidsgraad beschikbaar. De Stedelijheidsgraad is gebaseerd op de omgevingsadressendichtheid (OAD) en beoogt de mate van concentratie van menselijke activiteiten (wonen, werken, schoolgaan, winkelen, uitgaan etc.) weer te geven. Het CBS gebruikt de OAD om de stedelijkheid van een bepaald gebied te bepalen. Voor de berekening hiervan wordt eerst voor ieder adres de omgevingsadressendichtheid vastgesteld. Daarna is het gemiddelde berekend van de omgevingsadressendichtheden van alle afzonderlijke adressen binnen het beschouwde gebied. De OAD heeft een directe relatie met de bevolkingsdichtheid, de gebruiksintensiteit en het type bebouwing, zoals hoogbouw of laagbouw. Voor verdere toelichting van de stedelijkheidsgraad en de daarin opgenomen factoren vindt u in het artikel: “Een nieuwe maatstaf voor stedelijkheid: de

omgevingsadressendichtheid” (Maandstatistiek van de bevolking, jaargang 40, juli 1992) verkrijgbaar bij het CBS. Er zijn vijf categorieën van stedelijkheid te onderscheiden : o zeer sterk stedelijk: gemiddelde OAD van 2500 of meer adressen per km2; o sterk stedelijk: gemiddelde OAD van 1500 tot 2500 adressen per km2; o matig stedelijk: gemiddelde OAD van 1000 tot 1500 adressen per km2; o weinig stedelijk: gemiddelde OAD van 500 tot 1000 adressen per km2; o niet stedelijk: gemiddelde OAD van minder dan 500 adressen per km2. Zoals gezegd ligt de nadruk in deze publicatie op de binnensteden. Grote gemeentes hebben vaak meerdere kerngebieden omdat zij zijn opgebouwd uit meerdere subgemeenten. De binnenstad is onder te verdelen in drie gebieden. U hoeft deze gebieden niet apart te analyseren. Wel dient u op de hoogte te zijn van de verschillen binnen uw centrumgebied. o A-gebied: topwinkelstraat en hoofdwinkelstraat, waar de relatieve voetgangersintensiteit respectievelijk 80-100% en 50-75% zijn o B-gebied: primaire en secundaire aanloopstraten, waar de relatieve voetgangersintensiteit tot 50% is. o Horeca gebied: gebied met concentraties van hotels, restaurants en cafés.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

4.2.

Hotspots

10 Hotspots zijn de plekken in de openbare ruimte waar veel bezoekers op af komen en de concentratie van bezoekers hoog is. Hotspots trekken dus mensen naar de openbare ruimte. Onderzoek door de DTO heeft zich gericht op de locaties waar toiletten gewenst zijn en bezoekers ook naar toiletten zoeken. De uitkomsten en mogelijkheden zijn doorgesproken met experts van verschillende vakgebieden. Het is belangrijk om te bepalen welke hotspots er in uw gemeente zijn en hoeveel. Het beste overzicht krijgt u door de hotspots op een plattegrond van het gebied aan te geven. De bedoeling is niet dat u de hotspots gebruikt als de plek bij uitstek om het toilet te plaatsen, maar gebruikt om in de berekening om tot het juiste aantal te komen.

dat bezoekers langer in de gemeente verblijven. Ze zorgen er bovendien voor dat het doel van de bezoeker niet alleen beperkt blijft tot het feitelijk boodschappen doen, maar verleiden de bezoeker ook tot recreatief shoppen.

4.2.3. Overige recreatiegebieden Recreatie is een breed begrip. Alle gebieden waar bezoekers heen gaan ter ontspanning tellen mee als recreatiegebied. Markten, pleinen en parken zijn voorbeelden van openbare buitenruimten waar geregeld recreatie plaatsvindt. Ook veel privaat beheerde ruimtes zoals zwembaden, bioscopen, theaters vallen hieronder. Deze hotspots zijn over het algemeen wettelijk verplicht in bezoekerstoiletten te voorzien, maar zorgen ook voor meer bezoekers in de openbare buitenruimte nabij de hotspot.

4.2.1. Winkelgebieden

4.2.4. Transport knooppunten en transferia

Winkelgebieden zijn er in alle soorten en maten. Veel winkelgebieden worden naast doelgericht shoppen, ook gebruikt voor recreatief shoppen. De verkoop vloeroppervlakte (vvo) van de winkelcentra en de functie hangt samen met de bezoekersaantallen, de verblijfsduur en het doel van het bezoek. 55% van de ondervraagden in het onderzoek van de DTO geeft aan een toilet te zoeken in een winkelgebied. Tevens is er door participanten aangegeven dat de wens voor een toilet hoog tot zeer hoog is bij winkels en winkelcentra.

Transport knooppunten vallen onder publieksruimtes met een openbaar karakter. De behoefte aan goede toiletvoorzieningen heeft een zeer hoge prioriteit bij ondervraagden van het onderzoek van DTO. Onder transport knooppunten vallen in de eerste plaats treinstations en centrale busstations, tramstations en metrostations. Op de tweede plaats tellen ook transferia, grotere parkeergelegenheden en carpoolplaatsen mee. Behalve bezoekers hebben deze plekken ook te maken met mensen op doorreis.

4.2.2. Horeca

4.2.5. Openbare gebouwen

Maar liefst 70% van de ondervraagden geeft aan een toilet te zoeken bij horecagelegenheden. Bezoekers zijn door een gebrek aan straattoiletten immers ook vaak aangewezen op de semi-openbare toiletvoorzieningen van horeca. De horeca maakt hier natuurlijk handig gebruik van, want veel mensen blijven hangen voor een drankje of zijn vaak zelfs verplicht iets te consumeren. Dit houdt niet in dat de horeca voorziet in de nodige toiletten. Toiletten in de horeca zijn primair bedoeld voor de eigen klanten, maar trekken tegelijkertijd ook mensen naar de openbare ruimte en zorgen

Openbare gebouwen zijn over het algemeen overheidsgebouwen. Ze staan dan ook hoog op de lijst favoriete zoekplaatsen voor toiletten. Toiletten in of bij gemeentelijke openbare gebouwen geven een goede mogelijkheid tot toezicht door de gemeente. Voorbeelden van dit soort openbare gebouwen zijn bibliotheken of gemeentehuizen/stadskantoren.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

4.3.

Gebruikers

4.3.1. Inwoners Inwoners zijn tevens belangrijke bezoekers van de openbare ruimte in uw gemeente. Bijna 70% van de ondervraagden in het DTO onderzoek geeft aan behoefte te hebben aan een openbaar toilet in de eigen gemeente. In de stedelijkheidsgraad is het aantal inwoners al meegenomen. Daarom zal er geen losse berekening plaatsvinden voor de inwoners van uw gemeente. Let u natuurlijk wel op de wensen die inwoners aangeven met betrekking tot toiletten.

4.3.2. Toeristen en dag-trippers: Toeristen en dag-trippers zijn ver van huis. Ze kunnen niet terug naar huis, naar hun werk of naar een stamkroeg. Toeristen hebben om deze reden meer behoefte aan lokale informatie. Dag-trippers en toeristen spenderen meer tijd in een stadscentrum dan de lokale bevolking die gericht boodschappen komt doen. 90% van de respondenten van het DTO onderzoek geeft aan behoefte aan een toilet te hebben in een andere gemeente dan de eigen gemeente. Er geldt dus: hoe verder van huis, hoe groter de behoefte aan een openbaar toilet.1

4.3.4. Bijzondere gebruikers Een totaal van maar liefst 12% van de Nederlandse bevolking heeft een fysieke beperking. Ruim 400.000 mensen in Nederland zijn slecht ter been en nog eens 400.000 mensen hebben een beperkt uithoudingsvermogen. Een grote groep heeft extra ruimte nodig: ruim 70.000 mensen zijn afhankelijk van een rolstoel en nog eens 500.000 mensen zijn onderweg met een kinderwagen. Ook het aantal mensen met een rollator neemt door de vergrijzing nog toe. De groep â&#x20AC;&#x2DC;bijzondere gebruikersâ&#x20AC;&#x2122; wordt nog groter door mensen met een tijdelijke handicap. Deze groep kent een wisselende samenstelling, velen maken er in hun leven voor korte of langere tijd deel van uit. Deze groep bevat nog eens 500.000 mensen. Behalve fysieke beperkingen is er ook nog een grote groep die kampt met een vorm van slechtziendheid: ruim 16.000 mensen zijn geheel blind en 175.000 mensen zijn ernstig slechtziend. Vooral bij ouderen komt Macula Degeneratie voor, waardoor het gezichtscentrum verslechterd en er meer behoefte is aan goed licht. Goed aangepaste toiletten zijn voor deze mensen noodzaak.

4.3.3. Ouderen Momenteel zijn in Nederland bijna 2.5 miljoen mensen 65 jaar of ouder. Dat betekent maar liefst 15% van de Nederlandse bevolking. Met de huidige vergrijzing van Nederland wordt het aantal 65plussers geschat op 4.2 miljoen in 2050.

Tenslotte is er een groep van maar liefst 1 miljoen mensen die lijdt onder een overactieve blaas2 en 28.000 mensen met een stoma. Deze mensen hebben een simpele en snelle toegang tot een toilet nodig.

Een groot deel van de ouderen is nog actief en mobiel, maar een aantal ouderen hebben vaker behoefte aan een toilet als gevolg van een overactieve blaas, prostaatproblemen of een mindere controle over hun blaas. Ouderen hebben ook te maken met hulpmiddelen, zoals een scootmobiel, stok of rollator. Deze hulpmiddelen vergroten de behoefte aan een ruime toilet.

Al de bovengenoemde bijzondere gebruikers hebben behoefte aan goede toiletvoorzieningen en kunnen niet altijd uit de weg met de huidige voorzieningen. Het is voor hen noodzaak om goede openbare toiletvoorzieningen te plaatsen die voldoen aan hun wensen.

1. BTA Department for communities and local government (2008) Improving Public Access to Better Quality Toilets: a strategic guide. London 2. Stichting bekkenbodem. Kleine kamers in grote steden: centrale toiletten in 10 grote steden in kaart gebracht

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

4.4.

Reeds aanwezige toiletten

12 Toiletvoorzieningen die reeds aanwezig zijn in de openbare buitenruimte of in openbare publieksruimtes worden ook bij de berekeningen meegeteld. Eerder is er een onderscheid gemaakt tussen openbare en semi-openbare toiletten. Voor een groot deel van de bezoekers bieden deze semiopenbare toiletten een oplossing. Een grote groep mindervaliden kan echter geen gebruik maken van deze voorzieningen. De voorzieningen zijn onbereikbaar of onbruikbaar: de toiletten zijn achter in een winkel geplaatst, op een treinperron of zelfs op een hoger gelegen etage.

vallen dus af, evenals toiletten die aangeduid worden als ‘klantentoilet’ of hieronder gerekend kunnen worden. o Moeten vanaf de openbare ruimte vermeld worden, d.m.v. stickers op het raam, wegwijzers bij de ingang of op het trottoir. Probeert u zich hierbij in te leven vanuit het standpunt van een nieuwkomer in uw gemeente.

“ Een grote groep minder validen kan geen gebruik maken van de reeds aanwezige semi-openbare voorzieningen. “

Er dient daarom ook een factor aan het meewegen van de hoeveelheid semi-openbare toiletten in berekeningen te worden gekoppeld. Het is gezien de getallen van mensen met enige vorm van beperking dan ook niet onrealistisch om te stellen dat bij 20% van de mensen de huidige toilet -voorzieningen geen passende oplossing biedt.

Let op: Het gaat hier om het aantal toiletten,dus niet om het aantal faciliteiten. Als u het semiopenbaar toilet wilt gebruiken ter vervanging van een openbaar toilet, houdt u er dan wel rekening mee dat er per faciliteit tenminste één toilet voor mindervaliden toegankelijk is en dat de openingstijden ruim zijn.

Daarnaast geldt dat semi-openbare toiletten afhankelijk zijn van de openingstijden van het gebouw waarin ze zich bevinden, maar ook buiten openingstijden van winkelcentra, tankstations of horeca zullen er toch mensen zich in de openbare ruimte bevinden die behoefte hebben aan een toilet. Semi-openbare toiletten die u kunt meetellen in de berekeningen: o Moeten in de openbare buitenruimte geplaatst zijn of in publieksruimtes met het karakter van een openbare ruimte. Er moet nadrukkelijk vermeld worden dat de toiletten (al dan niet tegen betaling) gebruikt mogen worden door iedereen. Toiletten waarbij een bezoeker verplicht wordt tot consumptie

Inpandige toiletten mogen meegeteld worden, mits duidelijk aangegeven en vrij te gebruiken.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

p St a

B eschikbaarheid

berekenen 5.1.

Rekenwaardes (Werkblad 3)

Bij de bepaling van de minimale hoeveelheid openbare toiletten zijn een aantal factoren van belang. In de analyse heeft u de stedelijkheidsgraad, hotspots en gebruikers al op een rijtje gezet. Met een handige formule kunt u nu het aantal toiletten bepalen voor de stadsdeelcentra, voor binnenstedelijke recreatiegebieden en woonwijken met kleinere buurtcentra.

Het is zelfs mogelijk om voor een enkele hotspot te bepalen hoeveel toiletten er nodig zijn door toevoeging van de hotspot in uw gemeente. De rekenwaardes die u nodig heeft op werkblad 3 zijn gebaseerd op onderzoek van de DTO en gegevens van het CBS. Ze zijn getest en besproken met meerdere gemeenten. De volgende waardes worden in de berekeningen gehanteerd: Gebruikers

Hotspots Hotspot

Rekenfactor

Dorps, buurt of wijk winkelgebied (vvo < 7500 m2)

Aantal x 0,43

Lokaal - boodschappen

Klein stadsdeel winkelgebied (vvo 7500 â&#x20AC;&#x201C; 15000 m2)

Aantal x 1,45

Bijzondere gebruikers Laag

Middel

Hoog

<12%

12%-18%

>18%

1,47

1,97

Streekverzorgend - boodschappen

Groot stadsdeel winkelgebied (vvo

15000 â&#x20AC;&#x201C; 45000 m )

(Groot) gewestelijk winkelgebied (vvo > 45000 m2)

Ouderen (65+)

Aantal x 2,97

Regionaal boodschappen + recreatief

Aantal x 6,79

Provinciaal boodschappen + recreatief

Laag

Middel

<12%

12%-18%

>18%

1,32

1,64

Klein: 0 Normaal: 0,89 Groot: 1,78

Horeca gebied

Hoog

Tourisme Laag

Middel

Hoog

1,25

1,50

Aantal x 0,85 Parkeergarages en carpoolplaatsen (> 50 parkeerplaatsen)

Aantal x 0,50 Aantal x 0,20

(voetbalstadion, bibliotheek, museum, theater)

Gemiddelde gebruikersfactor: (bijz. gebruikers + ouderen + tourisme / 3)

Aantal 0,70 (o.a. markten, parken, grote speelruimtes)

Berekening Stedelijkheidsgraad x som hotspots x gemiddelde gebruikersfactor 1500

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

Onderstaande figuur geeft een rekenvoorbeeld en een handleiding over het invullen van werkblad 3, achterin deze publicatie.

w erkblad 3

gemeente X

Stedelijkheidsgraad: De meest actuele stedelijkheidsgraad is bij het CBS op te vragen. De stedelijkheidsgraad is per gemeente of per locatie of buurt beschikbaar (OAD).

Stedelijkheidsgraad De stedelijkheidsgraad van de gemeente / wijk / gebied:

1093

Hotspots Hotspot

Aanwezigheid

Dorps, buurt of wijk winkelgebied (vvo < 7500 m2)

x 0,43 =

0,86

Aantal: …

x 1,45 =

1,45

Aantal: …

x 2,97 =

Aantal: …

x 6,79 =

Klein (0) Normaal (1) Groot(2)

x 0,89 =

Lokaal - boodschappen

Klein stadsdeel winkelgebied (vvo 7500 – 15000 m2)

Rekenfactor

Aantal: …

Streekverzorgend - boodschappen

Groot stadsdeel winkelgebied (vvo

15000 – 45000 m )

Hotspots: Geef per hotspot aan of deze zich in de gemeente bevindt en het bijbehorende aantal. Vermenig dit aantal met de rekenfactor. In geval van horeca is de waarde 0, 1 of 2 maal de rekenfactor.

Regionaal boodschappen + recreatief

(Groot) gewestelijk winkelgebied (vvo > 45000 m2) Provinciaal boodschappen + recreatief

Horeca gebied

x 0.85 =

x 0,50 =

0,5

Aantal: …

x 0,20 =

0,40

Aantal: …

X 0,70 =

Aantal: …

Parkeergarages en carpoolplaatsen (> 50 parkeerplaatsen)

(voetbalstadion, bibliotheek, museum, theater)

(o.a. markten, parken, grote speelruimtes)

4,21

Som Hotspots:

Gebruikers Bijzondere gebruikers

Ouderen (65+)

Tourisme

Laag

Middel

Hoog

Laag

Middel

Hoog

<12%

12%-18%

>18%

<12%

12%-18%

>18%

1,47

1,94

1,32

1,64

Gemiddelde gebruikersfactor (bijz. gebruikers + ouderen + tourisme / 3) =

Laag 1

Middel 1,25

Hoog 1,50

1,26

Hoofdstuk 8 bevat een uitgebreide voorbeeld berekening.

Berekening Stedelijkheidsgraad 1500

0,72 x 4,21 x 1,26 =

Gebruikers: Vul hier de huidige gebruikers in of het doel dat u voor ogen hebt. Wilt u meer toeristen trekken in de toekomst, houdt u hier dan rekening mee. U kunt tussen de rekenfactoren in zitten wanneer uw percentage tegen een grens aan zit.

3,8 1

2,8 = 3

Houdt u er bij de berekening rekening mee dat het hier een richtlijn betreft. In geval van het rekenvoorbeeld, met een uitkomst van 2,2 nieuw te plaatsen toiletten, dient u dus zelf te overwegen of u 2, dan wel 3 toiletten plaatst.

5.1.1. Wat vertelt de uitkomst u? De uitkomst van de formule geeft de behoefte aan toiletten in het door u gekozen gebied aan. Let op dat hiermee het aantal toiletpotten wordt bedoeld. Het aantal faciliteiten kunt u bepalen door te letten op de loopafstanden. De loopafstand wordt in stap 4 uitgebreider besproken. Een voorbeeld: U heeft op het moment 1 faciliteit in uw centrumgebied, met de 2 openbare toiletten. Na aftrek van de 2 reeds aanwezige openbare toiletten in uw centrum komt u uit op 7 nieuw te plaatsen

toiletten. Gelet op de loopafstand, kunt u met 3 toiletfaciliteiten het gehele gebied bedekken. U heeft nu meerdere opties: u plaatst nog 2 faciliteiten in het gebied. 1 hiervan bevat 3 toiletten, de ander 4. U kunt natuurlijk ook bij de huidige faciliteit 2 extra toiletten onderbrengen en de overige 5 toiletten over 2 faciliteiten verdelen. U dient het aantal toiletten dus te verdelen over het aantal faciliteiten. De faciliteiten kunt u vast stellen door de maximale loopafstand te hanteren. Meer faciliteiten kan natuurlijk altijd. Hoe u de toiletten verdeelt, is sterk afhankelijk van wat de ruimte toelaat. In deze publicatie wordt veel aandacht gegeven aan het plaatsen van ITO toiletten. Echter is dit niet

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

in elke situatie mogelijk. Het is aan te raden om per faciliteit minimaal 1 ITO toilet te plaatsen.

5.2.

Activiteiten combineren

Openbare toiletten zijn uitwisselbaar, waardoor het niet noodzakelijk is de som van het aantal toiletten van de functies in een gebied aan te leggen, maar slechts een deel ervan. Onder uitwisselbaar wordt hier verstaan dat meerdere hotspots op verschillende momenten van de dag gebruik kunnen maken van dezelfde toiletten die geplaatst zijn in de buitenruimte. Zijn er meerdere hotspots die zeer dicht bij elkaar liggen en waarbij de bezettingsgraden erg verschillen, dan kunt u dus overwegen met ĂŠĂŠn toilet twee hotspots te voorzien. Zo zijn sportfaciliteiten, theaters en bioscopen en ook cafĂŠs en restaurants vooral druk bezocht tijdens de avonden en in het weekend, terwijl bedrijven en winkels vooral overdag met hoge bezettingsgraden te maken hebben

5.3.

Wisselende bezoekersaantallen

o Probeer activiteiten zoveel mogelijk te combineren: mogelijk kunt u een toilet plaatsen tussen twee activiteiten, zodat in de zomer strandbezoekers het toilet kunnen gebruiken en tijdens andere seizoenen het toilet toch goed bereikbaar is voor bezoekers van een overdekt winkelcentrum. o Geef de voorkeur aan een zelfreinigend toilet: deze reinigt zich na ieder bezoek en vergt minder aandacht van personeel. o Tijdelijke oplossingen, zoals verplaatsbare toiletten kunnen een oplossing bieden tijdens drukke seizoenen. o Analyseert u uw gemeente voor een druk en voor een minder druk seizoen. Het gemiddelde hiervan kan een goede richtlijn bieden voor uw gemeente. o Zelfreinigende toiletten bieden beperkt oplossing voor grote aantallen bezoekers die in korte tijd van het toilet gebruik willen maken.

Sommige Nederlandse gemeentes zijn bij bezoekersaantallen afhankelijk van het seizoen. Voorbeelden zijn gemeentes die in de zomer met strandbezoekers te maken hebben, maar in de winter beduidend minder mensen aantrekken. Kijkt u in deze gevallen naar specifieke indeling van uw gemeente. Mogelijke oplossingen zijn:

Evenementen kunnen zorgen voor een piekmoment.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

p St a

L ocaties en toegankelijkheid

Bij de plaatsing van een toilet komen veel verschillende belangen kijken. Vervallen toiletten in het verleden hebben vaak tot ergernissen geleid. Onderzoek van de DTO wijst uit dat een toilet duidelijk niet als vervuiling van het straatbeeld wordt gezien en dat de aanwezigheid van een toiletruimte een positief effect heeft op de gastvrijheid die bezoekers ervaren. In dit hoofdstuk worden richtlijnen gegeven die de toegankelijkheid van de nieuw te plaatsen toiletruimtes zoveel mogelijk stimuleren en vandalisme te minderen.

6.1.

Locaties en loopafstanden

Bij het invullen van werkblad 2 heeft u alle hotspots al duidelijk op een rijtje gezet. Werkblad 3 helpt u met het in kaart brengen van de huidige voorzieningen. De volgende paragrafen helpen u op weg nieuwe locaties te bepalen.

6.1.1. Centrum en horeca: o Vanaf elk willekeurig punt in het centrum dient een toilet binnen 500 meter beschikbaar te zijn. Zorg voor duidelijk bewegwijzering en communicatie (zie Â§7.5) o Zorg voor toiletten nabij hotspots. Zorg ook hier voor een maximale afstand van 500 meter en duidelijke bewegwijzering. o Plaats toiletten in het A-gebied van het centrum, waar de voetgangersintensiteit het hoogst is. In het B-gebied (aanlooproutes) dienen toiletten of wegwijzers geplaatst te worden langs de drukste routes, bijvoorbeeld richting parkeerplaats of station.

o Zorg ook in horeca-gebied dat een ITOtoilet aanwezig is of dat ernaar verwezen wordt. Plaats het toilet bij voorkeur zo dat tijdens sluitingstijd van de horeca er toch toezicht is. o Combineer activiteiten zoveel mogelijk. Hierdoor is er een constant toezicht op de toiletten. In geval van openbare gebouwen doet u er verstandig aan het toilet te integreren in het gebouw, bij voorkeur met een eigen toegang (vergelijk sommige toiletten in stationsgebouwen). Dit geeft de indruk dat het toilet vanuit het gebouw in de gaten wordt gehouden. o Plaats toiletten bij hotspots zoals parken en pleinen duidelijk in het zicht van de belangrijkste aanlooproutes. o Indien plaatsing van een toilet onmogelijk blijkt, spreek dan als gemeente met meerdere beheerders van semi-openbare ruimtes af om deze toiletten toegankelijker te maken voor het publiek en verwijs hiernaar.

6.1.2. Overige gebieden: overloopgebieden, woonwijken en stadsparken Ook in gebieden rond het kernwinkelgebied, zoals overloopgebieden, woonwijken en stadsparken kan er behoefte zijn aan een openbare toiletvoorziening. Omdat de activiteiten in deze gebieden flink kunnen variĂŤren, is het vooral belangrijk te richten op de hotspots.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

o Zorg ook bij hotspots in deze gebieden voor verwijzingen naar toiletten. Geef hierbij aan hoever het toilet verwijderd is van de locatie. o Vooral bij deze gebieden is het belangrijk om gebruik te maken van de sociale controle door een goed toezicht op het toilet. Zie hiervoor paragraaf §7.3-§7.5. o OV-knooppunten die veel gebruikt worden in deze gebieden zijn belangrijk omdat veel bewoners hier overstappen of wachten. Ook intensief gebruikte bushaltes tellen hier mee. o Het kernbegrip in deze gebieden is communicatie met bewoners van uw gemeente. Deze gebieden trekken weinig toeristen en de voornaamste gebruikers zijn de bewoners van de wijk

6.2.

5.2.2. Integraal toegankelijke toiletten of gesplitst? Deze handleiding legt veel nadruk op het gebruik van integraal toegankelijke toiletten. Integrale toiletten bieden dan ook het voordeel dat alle gebruikers baat hebben bij plaatsing van een toilet; zowel mannen, vrouwen als mindervaliden kunnen gebruiken maken van het toilet. Een meerderheid van de ondervraagde Nederlandse bevolking geeft aan geen probleem te hebben met het gebruiken van het toilet dat ook door het andere geslacht gebruikt wordt. Uiteraard zijn er ook mensen die bijvoorbeeld op grond van hun geloofsovertuiging de voorkeur geven aan toiletten voor resp. mannen en vrouwen.

Keuzes

Er zijn tal van keuzes over die u moet maken: welk type toilet u plaatst en hoeveel toiletten er bij elkaar komen te staan. Welke optie voor u het best is, kunt u in deze paragraaf bepalen.

6.2.1. Gespreid of geconcentreerd? Plaats u meerdere toiletten op één plek, of verspreidt u hetzelfde aantal toiletten over een groter gebied?

Kiest u voor gespreid wanneer • De openbare ruimte een grote oppervlakte heeft, maar weinig bestemmingen bij elkaar. • De loopafstanden hierdoor groot zijn Kiest u voor een geconcentreerd wanneer • Er veel vaste toegangsroutes zijn naar de bestemming • U de herkenbaarheid van openbare toiletten wilt vergroten voor nieuwe bezoekers van uw stad

Overigens zijn semi-openbare toiletten vaak gesplitst. Probeert u dus in te schatten of het aanbod van semi-openbare toiletten hier een oplossing kan bieden.

6.2.3. Zelf-reinigend of aanwezigheid van personeel? Moderne technieken hebben gezorgd dat toiletten tegenwoordig volledig zelfreinigend zijn. Slechts na een groot aantal bezoeken komen er mensen aan te pas om bij te vullen en ter controle. Onderzoek van de DTO wijst uit dat Nederlanders neutraal staan tegenover de aan- of afwezigheid van personeel. De aanwezigheid van een toiletjuffrouw of -heer kan echter wel voordelen bieden.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

o Plaats een toilet nooit onder of bovenaan een trap. Hoogteverschillen dienen te worden overbrugd d.m.v. hellingen. Een hoogteverschil tot 1,50m dient een maximale helling van 1:25 te hebben. Een hoogteverschil tot 2 cm kan zonder problemen overbrugd worden. Meer informatie is in bovengenoemde publicaties en het Handboek Toegankelijkheid te vinden.

o Zorg voor een duidelijke begeleiding vanaf het toilet terug naar de hoofdroute.

6.4.

6.3.

Toegankelijk voor iedereen

Om toiletten voor iedereen toegankelijk te maken, is niet alleen het ontwerp van het toilet van belang. Het gehele ontwerp van de openbare ruimte speelt hierbij een rol. Bij het ontwerp van een goede integraal toegankelijke openbare ruimte bestaan veel richtlijnen. Voor de juiste keuzes van materiaal, afmetingen, hellingen, trappen en andere kritische punten in de huidige openbare ruimte kunt u gebruik maken van NEN norm 1814 ‘toegankelijkheid van buitenruimte, gebouwen en woningen’ en CROW publicatie 177 en 201. Enkele aandachtspunten voor een juiste plaatsing van openbare toiletten om toegankelijkheid te vergroten (deze gelden voor alle gebieden): o Zorg dat er zich geen hoge bomen, muren of hekwerken nabij een toiletgebouw bevinden. Dit belemmert het zicht en komt de vindbaarheid niet ten goede.

Vandalisme en misbruikpreventie

Mensen willen zich niet alleen thuis, maar ook op straat veilig voelen. Bovendien kan misbruik en vandalisme een kostenplaatje met zich meebrengen. Vandalisme en misbruik is daarom een belangrijk onderwerp om aandacht aan te besteden. Zeker aangezien de angst voor criminaliteit minstens zo’n groot probleem is als de criminaliteit zelf. In Nederland is het misdaad en criminaliteitsniveau sinds een aantal jaren gestabiliseerd, terwijl de angst ervoor juist is gestegen. 1 Hoewel vandalisme nooit volledig voorkomen kan worden, heeft een juiste plaatsing van een openbaar toilet zeker invloed op de mate van misbruik en vernieling eraan. De volgende regels kunnen het misbruik en vandalisme helpen tegen te gaan: o Zorg voor adequate verlichting: Een onveilig gevoel komt vooral ’s avonds voor, als alles wat minder te zien is. Om criminaliteit en een onveilig gevoel te voorkomen, dient het toilet en de directe omgeving ervan adequaat te worden verlicht. o Mengeling activiteiten: positioneer een toilet waar een mengeling van activiteiten plaatsvindt. Zo kan het toilet bijvoorbeeld overdag door marktbezoekers gebruikt worden, en ‘s avonds door horecabezoekers. Door een continu toezicht verbetert de veiligheid aanzienlijk. In de bijlage is een tabel met de 1 Shaftoe, Henry (2005) Planning for crime prevention

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

verschillende bezettingsgraden van activiteiten gedurende de dag en week zien. o Overzicht: Plaats toiletten daar waar sociale controle is. Het toilet hoeft niet het middelpunt van belangstelling te zijn, maar zorg in ieder geval dat er geen hoge muren of bomen het zicht erop belemmeren. o Betrek omwonenden: Betrokkenheid bij projecten zorgt voor interesse en minder irritatie voor omwonenden en omliggende bedrijven. o Plaats geen toiletten op plekken waar sprake is van drugsgebruik, prostitutie of plekken die bekend staan als homo-ontmoetingsplek.

6.5.

Communicatie & bewegwijzering

6.5.1. Logo en wegwijzers Een toilet wordt pas gebruikt als bezoekers het toilet kunnen vinden. Een goede communicatie en bewegwijzering zijn daarom noodzakelijk. Maar liefst 71% van de ondervraagden in het DTO onderzoek geeft aan de tekst ‘WC’ of ‘Toilet’ als belangrijkste indicatie te zien, gevolgd door 25% die het logo als belangrijkste vind. Het voordeel van het gebruik van een logo is dat bezoekers enige indicatie hebben wat voor toilet ze zullen aantreffen bij het volgen van de wegwijzers. Onderstaande figuur geeft een uitstekend voorbeeld van een logo voor integraal toegankelijk toilet.

In tegenstelling tot veel bestaande logos met een rolstoelgebruiker, geeft dit logo ook aan dat anderen ook gebruik mogen maken van het toilet. Bovendien geeft 60% van de ondervraagden aan gebruik te maken van bordjes die verwijzen naar een toilet. Daarmee is een bordje met logo de meest voor de hand liggende manier om een toilet gemakkelijker te kunnen vinden. o Plaats wegwijzers langs aanlooproutes en winkelstraten. Op deze plaatsen is de voetgangersintensiteit het hoogst. Verwijs altijd naar het dichtstbijzijnde toilet vanaf het punt, indien mogelijk met een indicatie van de afstand. o Zorg voor duidelijk leesbare letters. Hoofdletters zijn alleen geschikt voor korte woorden en termen; voor langere woorden en zinnen zijn schreefloze kleine letters geschikt. Daarnaast moet er rekening worden gehouden met luminantieverhouding tussen tekst en ondergrond. Wanneer het verschil in reflectiefactor tussen tekst en ondergrond meer bedraagt dan 0,30 is de luminantieverhouding voldoende. Houd ook rekening met een duidelijk kleurcontrast. Speciale lettertypes. zoals het “tirasias” font zijn speciaal ontworpen om op verre afstand leesbaar te zijn, ook voor slechtzienden. Bij een kijkafstand van 10-20m dienen letters 20 cm hoog te zijn, bij een grotere kijkafstand dienen letters 40cm hoog te zijn. o Herkenbaarheid is een belangrijk punt om toiletten te vinden. Zorg daarom dat toiletten onderling niet teveel verschillen en altijd een herkenbare tekst en logo hebben. o Geef altijd buiten op het toilet aan waar zich alternatieven bevinden, in het geval van een defect toilet of buiten openingstijden. o Maak zoveel mogelijk op afstand duidelijk of het toilet bruikbaar is. Dit kan bijvoorbeeld d.m.v. een verlicht logo.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

o Zorg dat informatie verstrekt wordt aan toeristenbureaus.

6.5.2. Moderne communicatie Uit gesprekken met mensen met een beperking en ouderen blijkt dat vooral mensen die enige vorm van beperking hebben hun reis voorbereiden. Uiteraard wilt u mensen van tevoren gerust stellen dat uw gemeente aan de wensen zal voldoen. Het internet is een communicatiemiddel dat tegenwoordig overal toegankelijk is en een eigen website kan fungeren als het visitekaartje van uw gemeente. Uit onderzoek door Brain Management International blijkt dat slechts 18% van de gemeentes in Nederland enige informatie over toegankelijkheid in de gemeente verstrekt. Van slechts negen gemeenten bestaat er een eigen toegankelijkheidswebsite, waarnaar van de eigen website van de gemeente niet wordt verwezen. Enkele aanbevelingen met betrekking tot internet toepassingen: o Maak informatie over toegankelijkheid gemakkelijk te vinden op de gemeentelijke website. o Zorg er bij voorkeur voor dat bewoners en bezoekers hun mening kwijt kunnen op de website over toegankelijkheid. o

6.6.

Verlichting

Een goede verlichting is zeer belangrijk om de toegankelijkheid â&#x20AC;&#x2122;s avonds en bij bewolkt en donker weer te vergroten en om criminaliteit te beperken. De doelmatigheid van verlichting wordt gepaald door de volgende factoren: o gelijkmatigheid; Ogen hebben tijd nodig om zich aan te passen aan de helderheid van de omgeving. Grote verschillen dienen te worden vermeden. Weinig verlichting is vaak al voldoende, mits deze egaal is. Plaatselijk felle verlichting zorgt dat de zwak verlichte delen donkerder lijken. Een te felle verlichting in het toilet zorgt dan ook dat mensen bij het verlaten weinig zien. o de verlichtingssterkte; Zorg dat instructies aan de buitenkant duidelijk verlicht zijn. Voor oriĂŤntatie is een minder hoog lichtniveau vereist. OriĂŤntatie buiten dient meer dan 10 lux te zijn. Aanvullende informatie is te vinden in Nederlandse praktijkrichtlijn NPR 13201-1 Openbare verlichting. o de luminantieverhouding; De helderheid van het object hangt af van het opvallende licht en de reflectiefactor. Gladde en spiegelende oppervlakken kunnen verblindend zijn. Maakt u bijvoorbeeld gebruik van een aluminium deur, zorgt u dan dat de luminantie verhouding met het ernaast geleden vlak niet groter is dan 1:3.

Zorg dat de website up-to-date blijft.

o Houd rekening met de huidige ontwikkelingen en bereid voor op de volgende generatie. Het geschikt maken van de website voor telefoonapplicaties is dan ook een goede zaak. Een aantal websites houdt zich reeds bezig met het plaatsen van toiletten op digitale kaarten en betrekt daarbij ook beoordelingen van bezoekers.

o Kleurcontasten; Een aantal kleurencombinaties is ongeschikt, omdat mensen die kleurenblind zijn deze niet kunnen onderscheiden. De combinatie rood-groen en (donker)rood-zwart dienen dan ook niet toegepast te worden. Zorg wel voor een duidelijk verschil, zodat ook slechtzienden de verschillende onderdelen kunnen onderscheiden.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

p St a

O nderhoud

In de vorige hoofdstukken is de aandacht uitgegaan naar de plaatsing van een toilet. Maar ook het onderhoud ervan is van ontzettend hoog belang, zowel technisch als publicitair. Deze laatste stap richt zich dan ook op de aspecten relateert aan het onderhoud van een openbaar toilet.

7.1.

Veel voorkomende problemen

Een belangrijke onderdeel van het onderhoud is het verbeteren van het imago dat heerst over openbare toiletten. Om het imago van toiletten te voorbeteren, moeten de grootste vooroordelen onderuit gehaald worden. Om vooroordelen te voorkomen, moeten de meest voorkomende problemen voorkomen worden. Het onderzoek van de DTO heeft een aantal veel voorkomende problemen duidelijk gemaakt. Hierbij staat de hygiëne duidelijk bovenaan de lijst van problemen. Maar liefst 60% van de participanten geeft aan een toilet niet te hebben gebruikt omdat de hygiënische toestand onder de maat was. De volgende paragraaf zal hier wat meer aandacht aan besteden. Het probleem wordt gevolgd door een defect toilet (45%) en een te lange wachtrij (40%). Ook geen toegang tot een toilet kunnen krijgen, te wijten aan geen geschikte betaalmethode of beperkte openingstijden, scoort hoog. Van de 25 mindervaliden die deelnamen aan het onderzoek, gaven maar liefst 23 aan dat het onmogelijk was het toilet te betreden. Ook bij deze groep geeft aan vaak een defect of onhygiënisch toilet tegen te komen.

7.2.

Hygiëne

Het meest voorkomende probleem bij openbare toiletten is nog steeds de hygiëne. Jaarlijks publiceert het vakblad Service Management het nationaal toiletonderzoek. Diverse recente toiletonderzoeken bewijzen wederom dat het nog steeds slecht

gesteld is met de beoordelingen van toiletten in het openbaar. In 2009 kwam nog geen kwart van de toiletten als ‘goed’ uit de bus. De bril is daarbij het onderdeel met de hoogste besmettingskans.1 Moderne zelfreinigende toiletten reinigen systematisch de onderdelen die het meest bevuild raken. Ook is aanraking tot een minimum beperkt, waardoor de besmettingskans aanzienlijk afneemt Wanneer u kiest voor het inzetten van personeel, dan is het belangrijk duidelijk instructies te geven. De vier belangrijkste aandachtspunten zijn de bril, kraan, deurknop en spoelknop.

7.3.

Toiletten in het nieuws

Een positief beeld begint natuurlijk bij positieve berichten. Om het imago van toiletten te verbeteren is het daarom van groot belang om toiletten positief in het nieuws te plaatsen. Geen nadruk op problemen, maar nadruk op de verbeteringen. U kunt hierbij denken aan nieuwsberichten bij plaatsing van een nieuw toilet. Onderhoud houdt ook in dat er voor het publicitaire deel van het toilet dient te worden gezorgd. Zorg dat een toilet niet in de vergetelheid geraakt en besteed er regelmatig aandacht aan. U kunt hierbij denken aan een herinnering aan het toilet, meningen van gebruikers, een interview met de toiletjuffrouw of een opknapbeurt van het toilet. Natuurlijk kunt u trots zijn op een goed toilet in uw gemeente of wijk. Een extra vermelding hiervan is een goede zaak. Juist door herhaling stimuleert u het gebruik en de zorg voor het toilet. In de toekomst zal de DTO ook meer gaan inzetten op positieve berichtgeving omtrent openbare toiletten, o.a. door een toilet-van-het-jaar verkiezing. 1. ServiceManagement november 2009

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

p St a

7.4.

Kosten

22 Naast de kosten van het onderhoud heeft u natuurlijk allereerst de kosten van de aanschaf van een toilet. In §2.3 ‘City marketing’ is reeds aandacht gegeven aan de positieve effecten van goede toilet voorzieningen. De reden dat dit onderwerp nu pas ter sprake komt, is de grote variatie in aanschafkosten. Zo heeft u bij zelfreinigende toiletten niet de kosten van personeel, maar wel hogere aanschafkosten vanwege het duurdere zelfreinigende systeem waarover de toilet beschikt. Gaat u liever voor de plaatsing van een urinoir, dan zullen de kosten laag zijn, maar voorziet u slechts een deel van uw bezoekers. Niet alleen de toiletunit zelf, ook de locatie bepaalt de kosten. Er is een grote bandbreedte tussen een inbouw- en een op-zichzelf-staand straat toilet. Kosten van een faciliteit variëren zo veelal van €10.000,- tot €90.000,-. Om de kosten zo laag mogelijk te houden volgen hier een viertal suggesties: o Bespreek met ondernemers de mogelijkheid om semi-openbare toiletten open te stellen. o Bekijk de mogelijkheden tot sponsoring en reclame in of nabij de toiletfaciliteiten. o Doe beroep op subsidies, zoals de Wet Maatschappelijk Ondersteuning (WMO) o Probeert u een mate van prioriteit mee te geven aan de nieuw te plaatsen toiletten. Plaats eerst de hoognodige toiletten en voorzie hierna zo snel mogelijk in de resterende toiletten

8. E valuatie U doet er goed aan na een jaar het gebruik van het toilet/de toiletten te evalueren. Dit kunt u natuurlijk op verschillende manieren doen. o Panels: wanneer de gemeente beschikt over een stads- burger- of bedrijvenpanel, kunt u hier vragen over toiletvoorzieningen in opnemen. o Wijkschouw: Bij een zogenoemde wijkschouw lopen bewoners en medewerkers van de gemeente rond in een gebied en bespreken de knelpunten en mogelijkheden. o Klachtentelefoon of website: Zowel het aantal als de soort klachten geven een indicatie van de situatie. o Enquête: U kunt onder bewoners en ook via toeristenbureaus een enquête verspreiden. Verder kunt u letten op: o

Reacties van publiek en belangengroepen.

o Afname van wildplassen en kosten en klachten die hiermee gemoeid zijn. o Toename van bezoekersaantallen gemeente of bij specifieke hotspots.

o Ervaringen van toezichthouders, schoonmakers en andere betrokkenen. Neem de klachten altijd serieus. Probeer indien mogelijk waardes aan eventuele klachten te verbinden en bekijk later nogmaals of de maatregelen hebben geholpen. Doorloopt u de stappen nogmaals voor een actuele check van de stand van zaken.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

V oorbeeld

In dit laatste hoofdstuk zal een voorbeeldberekening worden gegeven. In deze analyze wordt werkblad 1 niet gebruikt. Dit wil dus zeggen dat de ambities and doelstellingen van de gemeente voor de nabije toekomst niet in acht worden genomen.

9.1. Stuatieschets Deze stad met 220.000 inwoners heeft een stedelijkheidsgraad van 1875. In de zomerperiode komen er regelmatig grote hoeveelheden toeristen voor het oude stadscentrum en om te winkelen. Het horecagebied is dan ook groot. Verder wil de gemeente het toerisme blijven stimuleren. Het aantal oudere bezoekers ligt hoog en in het gebied wonen tevens veel ouderen. Minder validen komen gemiddeld voor. Voor de analyze is het gebied rondom het winkelcentrum gekozen. In dit gebied bevinden zich een groot gewestelijk centrum, een treinstation, een theater, een bioscoop en discotheek. Tevens is er een marktplein en een stadspark. In de huidige situatie is er alleen een toilet op het station te vinden. Deze bestaat uit 1 faciliteit met 2 ITO toiletten en 6 gewone toiletten. De openingstijden zijn ruim.

9.2 Invullen werkblad Het invullen van werkblad 3 geeft de volgende berekening: 1 x gewestelijk centrum = 6,79 groot horecagebied = 1,78 1 x treinstation = 0,85 6 x parkeergarage (0,5) = 3 3 x hotspots met eigen toiletten (0,2) = 0,6 2 x hotspots zonder toilet (park en plein) (0,7) = 1,4 TOTAAL HOTSPOTS: 14,42

Verder is het aantal minder validen gemiddeld (1,47) het aantal ouderen hoog (1,64) en het toerisme hoog (1,50) GEMIDDELDE GEBRUIKERSFACTOR: 1,54 Uit de berekening volgt: Stedelijkheid / 1500 = 1,25 x som hotspots (14,42) x gem. gebruikersfactor (1,54) = 27,75 toiletten De reeds aanwezige faciliteit op het station bestaat uit 8 toiletten die ruim geopend zijn en als volwaardige toiletten meegerekend worden: 27,75 - 8 = 19,75 nieuwe toiletten.

9.3. Locaties De gemeente wil gezien het hoge toerisme in de toekomst ruim in de behoefte voorzien: 20 nieuwe toiletten worden geplaatst. Op de volgende pagina is een plattegrond te zien waarop de reeds aanwezige faciliteit aangeduid is. De kaart laat zien dat met de loopafstanden in acht genomen, 4 faciliteiten voldoende zou zijn om het gebied te dekken. Toiletfacilteit 1 wordt geplaatst in een van de parkeergarages. Toiletfaciliteit 2 wordt geplaatst in het zuidwesten: de aanlooproute vanuit de woonwijken. Toiletfaciliteit 3 wordt geplaatst in het stadspark. Een mogelijke verdeling is 6 - 6 - 7, waarbij zich in iedere faciliteit minstens ĂŠĂŠn ITO toilet bevindt.

station openbaar / semi-openbaar integraal toegankelijk open van:

3 8

tot:

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

park openbaar semi-openbaar

aantal faciliteiten:

straat openbaar semi-openbaar

aantal faciliteiten:

garage openbaar semi-openbaar aantal faciliteiten:

9.4. Keuzes In §6.2 zijn een aantal keuzes toegelicht. Met betrekking tot de situatie in deze gemeente , zijn de volgende keuzes te verantwoorden: Gespreid of geconcentreerd? Geconcentreerd, omdat er concentraties hotspots zijn en vaste aanlooproutes vanaf de parkeergarages en het station. Tevens valt één grote faciliteit meer op dan meerdere kleine toiletfaciliteiten. In het geval van hoog toerisme, is het een goede zaak om tot concentraties over te gaan om de herkenbaarheid te verhogen.

Integraal toegankelijke toiletten of gesplitst? Integraal toegankelijk, vanwege de variatie in bezoekers. Er is geen reden om aan te nemen dat splitsing noodzakelijk is. Het is gemakkelijker in de behoefte te voorzien als zoveel mogelijk bezoekers gebruik kunnen maken van hetzelfde toilet. Zelf-reinigend of aanwezigheid van personeel? Aanwezigheid van personeel, omdat het om concentraties van toiletten gaat. Die zijn goed bij te houden door personeel. Een toiletjuffrouw of -heer is tevens een aanspreekpunt voor de vele toeristen.

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

10. V erklaring termen Hotspots: Plekken in de openbare ruimte waar veel bezoekers op af komen en de concentratie van bezoekers hoog is. ITO toilet: Integraal toegankelijk toilet, een toilet dat met minder validen gebruikers als uitgangspunt ontworpen is, waardoor deze voor zoveel mogelijk mensen bruikbaar is. OAD (Omgevings Adressen Dichtheid): Door het CBS in het leven geroepen maatstaaf om de concentratie van menselijke activiteiten (wonen, werken, schoolgaan, winkelen, uitgaan etc.) weer te geven. Openbaar toilet: Een toilet in de buitenruimte dat voor iedereen toegankelijk is en dat je al dan niet tegen betaling ongevraagd kunt benutten. Eventuele betaling vindt veelal plaats door middel van muntinworp/chipkaart. Openbare ruimte: Ruimte die publiek toegankelijk is en die door de overheid wordt beheerd. Publieke ruimte: Ruimte die publiek toegankelijk is, maar die zowel publiek als privaat beheerd kan zijn. Semi-openbare ruimte: Het verschil tussen openbare en publieke ruimte: gebieden die te maken hebben met sluitingstijden en daardoor niet altijd vrij toegankelijk zijn. Semi-openbare toiletten: Toiletten die zich in de geheel of gedeeltelijk overdekte publieksruimtes bevinden, zoals toiletten in horeca gelegenheden, treinstations en bibliotheken. Stedelijkheidsgraad: Een gemiddelde van alle omgevings adressen dichtheden in een gemeente. Hierin zijn volgens het CBS vijf categorieĂŤn te onderscheiden. vvo: de verkoop vloeroppervlakte uitgedrukt in m2

Richtlijnen IT O toiletten in Nederland

Werkbladen

w erkblad 1 Analyze huidige situatie Aspect

Vraag

Voorzieningen

Zijn er op dit moment openbare toile en in uw gemeente aanwezig?

Gebruikers

Zijn er gebruikersgroepen die u graag meer in uw gemeente wilt zien? Zijn er klachten van gebruikers of belangengroepen mbt toile en? Is er een klachtenpunt voor gebruikers en bezoekers van de openbare ruimte?

Beleid

Is er in het verleden gewerkt met een beleid omtrent openbare toile en? Is er een beleid voor de aanpak van problemen rondom openbare toile en, vandalisme en wildplassen?

Doelstellingen

Zijn er uitgangspunten en doelstellingen geformuleerd voor de gemeente of gebieden?

Integrale aanpak

Is de aanpak van openbare toile en opgenomen in een integrale aanpak van de openbare ruimte?

Betrokken par jen

Is er een duidelijk beeld van de par jen die betrokken zijn bij de plaatsing van openbare toile en? Zijn er par jen die open staan voor een integraal beleid omtrent toile en?

Taken

Zijn er taken binnen de gemeente vastgelegd over de diverse onderdelen van de openbare ruimte? Zijn er aangewezen personen binnen het gemeentebestuur die aansprakelijk zijn voor de openbare ruimte?

Opbrengsten en kosten

Hee u een opbrengsten en kostenoverzicht van de huidige toiletvoorzieningen en kosten door wildplassen in uw gemeente? Hee u budget beschikbaar voor de verbetering van de toegankelijkheid van de openbare ruimte?

Me ngen

Worden resultanten en inspanningen periodiek gemonitoord? Stuurt u aan de hand van deze me ngen bij?

Ja, deels, nee

Toelich ng en verbeterpunten

kopie

w erkblad 1

Analyze huidige situatie Aspect

Vraag

Voorzieningen

Zijn er op dit moment openbare toile en in uw gemeente aanwezig?

Gebruikers

Beleid

Is er in het verleden gewerkt met een beleid omtrent openbare toile en? Is er een beleid voor de aanpak van problemen rondom openbare toile en, vandalisme en wildplassen?

Doelstellingen

Zijn er uitgangspunten en doelstellingen geformuleerd voor de gemeente of gebieden?

Integrale aanpak

Is de aanpak van openbare toile en opgenomen in een integrale aanpak van de openbare ruimte?

Betrokken par jen

Is er een duidelijk beeld van de par jen die betrokken zijn bij de plaatsing van openbare toile en? Zijn er par jen die open staan voor een integraal beleid omtrent toile en?

Taken

Zijn er taken binnen de gemeente vastgelegd over de diverse onderdelen van de openbare ruimte? Zijn er aangewezen personen binnen het gemeentebestuur die aansprakelijk zijn voor de openbare ruimte?

Opbrengsten en kosten

Me ngen

Worden resultanten en inspanningen periodiek gemonitoord? Stuurt u aan de hand van deze me ngen bij?

Ja, deels, nee

Toelich ng en verbeterpunten

w erkblad 2 Reeds aanwezige faciliteiten Op dit werkblad kunt u de reeds aanwezige faciliteiten in uw gemeente op een rijtje ze en. De cirkels zijn uit te knippen, zodat u ze op een pla egrond van de gemeente kunt plaatsen. Ieder toilet bedekt een gebied. Door een cirkel te tekenen vanuit het middelpunt met een straal van 500 meter, kunt u later in een oogopslag zien waar een tekort aan voorzieningen is. Wanneer u niet beschikt over een grote kaart, kunt u natuurlijk ook de cirkels nummeren en hiernaar verwijzen door cijfers op de kaart te ze en.

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Kopie

w erkblad 2

Reeds aanwezige faciliteiten Op dit werkblad kunt u de reeds aanwezige faciliteiten in uw gemeente op een rijtje ze en. De cirkels zijn uit te knippen, zodat u ze op een pla egrond van de gemeente kunt plaatsen. Ieder toilet bedekt een gebied. Door een cirkel te tekenen vanuit het middelpunt met een straal van 500 meter, kunt u later in een oogopslag zien waar een tekort aan voorzieningen is. Wanneer u niet beschikt over een grote kaart, kunt u natuurlijk ook de cirkels nummeren en hiernaar verwijzen door cijfers op de kaart te ze en.

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

w erkblad 3 Stedelijkheidsgraad De stedelijkheidsgraad van de gemeente / wijk / gebied:

Hotspots Hotspot

Aanwezigheid

Dorps, buurt of wijk winkelgebied (vvo < 7500 m2)

Rekenfactor

Aantal: …

x 0,43 =

Aantal: …

x 1,45 =

Aantal: …

x 2,97 =

Aantal: …

x 6,79 =

Horeca gebied (rela ef t.o.v. winkelgebied)

Klein (0) Normaal (1) Groot(2)

x 0,89 =

OV Knooppunten (bus-,trein- of tramsta on)

Aantal: …

x 0,85 =

Parkeergarages en carpoolplaatsen (> 50 parkeerplaatsen)

Aantal: …

x 0,50 =

Overige publiekstrekkers MET eigen toile en

Aantal: …

x 0,20 =

Aantal: …

X 0,70 =

Lokaal - boodschappen

Klein stadsdeel winkelgebied (vvo 7500 – 15000 m2) Streekverzorgend - boodschappen

Groot stadsdeel winkelgebied (vvo

15000 – 45000 m )

Regionaal – boodschappen + recreatief

(Groot) gewestelijk winkelgebied (vvo > 45000 m2) Provinciaal – boodschappen + recreatief

(voetbalstadion, bibliotheek, museum, theater)

Overige publiekstrekkers ZONDER toile en (o.a. markten, parken, grote speelruimtes)

Som Hotspots:

Gebruikers Bijzondere gebruikers

Ouderen (65+)

Tourisme

Laag

Middel

Hoog

Laag

Middel

Hoog

<12%

12%-18%

>18%

<12%

12%-18%

>18%

1,47

1,94

1,32

1,64

Laag 1

Middel 1,25

Hoog 1,50

Gemiddelde gebruikersfactor (bijz. gebruikers + ouderen + tourisme / 3) =

Berekening Stedelijkheidsgraad x Som hotspots x Gemiddelde gebruikersfactor = 1500

Openbare toile en

Aantal reeds aanwezig volledig openbare toile en = Aantal semi-openbare toile en / 2 =

Aantal nieuw te plaatsen openbare toile en:

kopie

w erkblad 3

Stedelijkheidsgraad De stedelijkheidsgraad van de gemeente / wijk / gebied:

Hotspots Hotspot

Aanwezigheid

Dorps, buurt of wijk winkelgebied (vvo < 7500 m2)

Rekenfactor

Aantal: …

x 0,43 =

Aantal: …

x 1,45 =

Aantal: …

x 2,97 =

Aantal: …

x 6,79 =

Horeca gebied (rela ef t.o.v. winkelgebied)

Klein (0) Normaal (1) Groot(2)

x 0,89 =

OV Knooppunten (bus-,trein- of tramsta on)

Aantal: …

x 0,85 =

Parkeergarages en carpoolplaatsen (> 50 parkeerplaatsen)

Aantal: …

x 0,50 =

Overige publiekstrekkers MET eigen toile en

Aantal: …

x 0,20 =

Aantal: …

X 0,70 =

Lokaal - boodschappen

Klein stadsdeel winkelgebied (vvo 7500 – 15000 m2) Streekverzorgend - boodschappen

Groot stadsdeel winkelgebied (vvo

15000 – 45000 m )

Regionaal – boodschappen + recreatief

(Groot) gewestelijk winkelgebied (vvo > 45000 m2) Provinciaal – boodschappen + recreatief

(voetbalstadion, bibliotheek, museum, theater)

Overige publiekstrekkers ZONDER toile en (o.a. markten, parken, grote speelruimtes)

Som Hotspots:

Gebruikers Bijzondere gebruikers

Ouderen (65+)

Tourisme

Laag

Middel

Hoog

Laag

Middel

Hoog

<12%

12%-18%

>18%

<12%

12%-18%

>18%

1,47

1,94

1,32

1,64

Laag 1

Middel 1,25

Hoog 1,50

Gemiddelde gebruikersfactor (bijz. gebruikers + ouderen + tourisme / 3) =

Berekening Stedelijkheidsgraad x Som hotspots x Gemiddelde gebruikersfactor = 1500

Openbare toile en

Aantal reeds aanwezig volledig openbare toile en = Aantal semi-openbare toile en / 2 =

Aantal nieuw te plaatsen openbare toile en:

w erkblad 4 Nieuw te plaatsen faciliteiten De cirkels hieronder kunt u uitknippen en plaatsen op de kaart van uw gemeente, ter verduidellijking van de nieuw te plaatsen faciliteiten of opengestelde semi-openbare faciliteiten in uw gemeente.

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

kopie

w erkblad 4

Nieuw te plaatsen faciliteiten De cirkels hieronder kunt u uitknippen en plaatsen op de kaart van uw gemeente, ter verduidellijking van de nieuw te plaatsen faciliteiten of opengestelde semi-openbare faciliteiten in uw gemeente.

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

Loca e voorziening:

openbaar / semi-openbaar

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

integraal toegankelijk open van:

tot:

aantal toile en:

B ijlage Stedelijkheidsgraad Op de volgende paginas vindt u de stedelijkheidsgraad van alle gemeenten in Nederland. Omdat de stedelijkheidsgraad regelma g wordt bijgewerkt, kunt u onderstaande waardes slechts gebruiken ter indica e. De actuele stedelijkheidsgraad is op te vragen bij het CBS.

Het aantal potentiele lokale en regionale klanten van woonkernen en de omgevingsadressendichtheid per gemeente

Gemeente

Aantal potentiële lokale klanten

Aantal potentiële regionale klanten

Omgevingsadressendichtheid

Gemeente

Aantal potentiële lokale klanten

Aa en Hunze Aalburg Aalsmeer Aalten Ter Aar Abcoude Achtkarspelen Akersloot Alblasserdam Albrandswaard Alkemade Alkmaar Almelo Almere Alphen-Chaam Alphen aan den Rijn Ambt Delden Ambt Montfort Ameland Amerongen Amersfoort Amstelveen Amsterdam Andijk Angerlo Anna Paulowna Apeldoorn Appingedam Arcen en Velden Arnhem Assen Asten Avereest Axel Baarle-Nassau Baarn Barendrecht Barneveld Bathmen Bedum Beek Beemster

19 390 9 420 17 320 18 740 6 030 4 750 27 330 3 080 15 620 11 380 11 550 111 420 76 720 138 770 5 840 78 180 3 510 9 020 3 320 5 930 141 360 77 640 812 060 5 180 3 500 12 540 159 610 13 160 7 380 163 600 65 020 15 370 15 330 11 850 4 570 22 530 20 820 44 170 4 060 9 070 14 970 4 580

4 210 1 340 2 220 14 930 240 290 8 660 210 3 540 1 770 1 450 133 640 107 480 120 060 360 64 100 410 1 720 290 900 196 110 50 090 1 678 380 570 270 2 920 252 600 9 110 1 380 293 700 94 270 8 410 10 180 8 510 430 10 990 4 730 26 470 650 2 310 6 470 230

242 274 595 658 347 639 357 430 1 316 815 536 2 085 1 455 1 453 242 2 044 90 304 182 518 2 017 2 022 6 094 282 276 392 1 523 956 322 1 906 1 325 716 550 584 276 1 336 1 453 645 333 573 749 530

Beesel Belfeld Bellingwedde Bemmel Bennebroek Bergambacht Bergeijk Bergen Bergen Bergen op Zoom Bergh Bergschenhoek Berkel en Rodenrijs Bernheze Bernisse Best Beuningen Beverwijk het Bildt De Bilt Binnenmaas Bladel Blaricum Bleiswijk Bloemendaal Boarnsterhim Bodegraven Boekel Ten Boer Bolsward Borculo Borger-Odoorn Born Borne Borsele Boskoop Boxmeer Boxtel Breda Brederwiede Breukelen Brielle

13 150 4 310 7 700 13 420 3 180 6 480 14 580 11 400 11 460 71 050 15 740 7 290 11 710 22 620 6 980 25 150 20 740 34 680 8 460 31 280 10 680 17 280 6 950 6 030 8 780 13 870 17 970 7 650 5 120 10 610 9 710 21 300 12 860 20 020 17 310 13 030 27 570 28 680 177 030 9 700 10 280 12 920

Aantal potentiële regionale klanten 8 010 1 170 1 160 3 640 180 330 4 110 2 910 1 800 82 770 6 950 690 1 650 6 020 300 15 910 7 140 18 600 2 060 15 740 600 4 960 620 530 560 3 470 4 060 1 810 610 8 570 4 200 4 900 4 850 12 500 4 560 2 410 14 230 18 710 249 920 1 770 1 180 2 080

Omgevingsadressendichtheid 610 457 150 505 645 391 432 817 268 1 563 478 1 003 695 534 369 1 221 844 2 421 234 1 247 410 526 803 590 1 014 342 1 191 375 266 894 502 241 489 996 249 728 550 963 1 732 214 639 776

Centraal Bureau voor de Statistiek

Gemeente

Aantal potentiële lokale klanten

Broekhuizen Brummen Brunssum Bunnik Bunschoten Buren Bussum Capelle aan den IJssel Castricum Coevorden Cranendonck Cromstrijen Cuijk Culemborg Dalfsen Dantumadeel Delft Delfzijl Denekamp Deurne Deventer Didam Diemen Diepenheim Dinxperlo Dirksland Dodewaard Doesburg Doetinchem Dongen Dongeradeel Doorn Dordrecht Drechterland Driebergen-Rijsenburg Drimmelen Dronten Druten Duiven Echt Echteld Edam-Volendam Ede Eemnes Eemsmond Eersel Egmond Eibergen Eijsden Eindhoven Elburg Elst Emmen Enkhuizen Enschede Epe Ermelo Etten-Leur Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Geertruidenberg Geldermalsen Geldrop Geleen Gemert-Bakel Gendringen Gendt Genemuiden Gennep Giessenlanden Gilze en Rijen Goedereede Goes Goirle Goor Gorinchem Gorssel Gouda Graafstroom Graft-De Rijp Gramsbergen Grave ‘s-Graveland ‘s-Gravendeel ‘s-Gravenhage ‘s-Gravenzande Groenlo Groesbeek Groningen Grootegast Grubbenvorst Gulpen-Wittem Haaksbergen Haaren Haarlem Haarlemmerliede c.a. Haarlemmermeer Haelen Halderberge Den Ham Hardenberg Harderwijk Hardinxveld-Giessendam Haren

1 500 19 460 31 600 8 190 16 980 16 610 32 620 65 020 22 770 31 690 17 570 10 280 24 000 25 900 15 670 19 510 101 390 30 310 11 580 31 570 93 460 17 030 16 900 1 920 8 430 6 920 3 220 11 460 52 440 22 690 24 030 7 960 140 480 8 210 17 490 19 240 33 530 14 970 25 470 19 300 5 130 25 690 103 830 6 090 15 100 14 270 8 620 16 260 8 940 233 710 20 590 15 360 110 270 17 090 156 470 30 900 27 280 38 360 6 900 19 640 9 390 19 970 22 960 26 530 38 680 23 370 20 880 5 830 8 600 15 640 9 760 19 630 10 220 40 100 18 540 12 460 41 270 8 460 82 840 4 690 3 840 5 380 11 590 5 950 5 430 504 320 16 440 9 180 17 310 196 200 9 520 5 650 10 410 23 280 8 970 170 620 2 400 94 760 8 840 25 770 14 900 34 350 41 430 18 310 16 530

Aantal potentiële regionale klanten 130 7 190 27 300 750 6 700 1 110 17 670 36 980 9 690 19 090 4 490 930 14 730 14 190 7 060 7 860 88 890 26 340 6 690 25 190 130 950 11 590 2 960 200 4 570 390 380 5 830 59 210 10 600 15 440 1 260 175 820 1 260 6 450 2 960 19 550 5 330 18 920 14 840 600 11 170 109 870 900 3 600 3 770 1 220 10 610 1 740 466 630 10 410 6 920 124 370 9 920 233 630 17 010 19 970 30 080 880 15 180 2 610 7 950 7 670 16 350 42 370 10 830 16 950 1 210 4 260 6 580 520 5 470 620 47 420 6 220 7 320 25 970 1 040 73 060 110 200 1 140 3 890 560 540 858 030 3 640 4 760 7 270 424 240 1 400 1 120 1 100 18 830 990 200 640 50 45 320 2 500 5 560 7 480 27 400 39 290 5 670 7 830

Omgevingsadressendichtheid

Gemeente

Aantal potentiële lokale klanten

150 636 1 501 554 905 218 2 122 2 162 1 406 443 509 587 681 1 268 403 378 3 173 734 519 780 1 707 789 2 042 194 697 430 315 729 1 025 1 040 454 517 2 359 465 986 605 726 611 991 624 263 1 357 1 321 756 324 418 550 604 540 2 078 571 1 000 709 1 195 1 826 609 802 1 294 188 568 230 873 485 1 261 1 490 611 639 571 664 512 254 844 316 1 106 999 810 1 595 238 2 266 141 368 186 548 570 812 4 849 1 247 748 583 3 009 184 367 232 881 308 3 019 541 1 290 403 592 496 430 1 202 839 809

Harenkarspel Harlingen Harmelen Hasselt Hattem Heel Heemskerk Heemstede Heerde Heerenveen Heerhugowaard Heerjansdam Heerlen Heeze-Leende Heiloo Heino Helden Den Helder Hellendoorn Hellevoetsluis Helmond Hendrik-Ido-Ambacht Hengelo Hengelo ‘s-Hertogenbosch Heteren Heumen Heusden Heythuysen Hillegom Hilvarenbeek Hilversum Holten Hontenisse Hoogeveen Hoogezand-Sappemeer Hoorn Horst Houten Huissen Huizen Hulst Hummelo en Keppel Hunsel IJsselham IJsselmuiden IJsselstein Jacobswoude Kampen Kapelle Katwijk Kerkrade Kessel Kesteren Kollumerland c.a. Korendijk Krimpen aan den IJssel Laarbeek Landerd Landgraaf Landsmeer Langedijk Laren Leek Leerdam Leersum Leeuwarden Leeuwarderadeel Leiden Leiderdorp Leidschendam Lelystad Lemsterland Leusden Lichtenvoorde Liemeer De Lier Liesveld Limmen Lingewaal Lisse Lith Littenseradiel Lochem Loenen Loon op Zand Loosdrecht Lopik Loppersum Losser Maarn Maarssen Maartensdijk Maasbracht Maasbree Maasdonk Maasdriel Maasland Maassluis Maastricht Margraten Markelo De Marne Marum Medemblik

11 340 17 010 5 860 6 710 9 470 7 800 37 840 22 030 16 150 43 560 48 380 1 700 114 620 11 380 20 950 6 480 19 240 63 340 36 780 41 350 90 110 18 100 7 300 87 050 150 840 5 710 12 450 40 080 10 750 19 980 11 510 91 980 7 800 6 640 57 540 36 930 74 700 19 260 30 540 13 340 45 500 20 020 2 560 4 380 4 140 12 040 26 180 6 100 35 980 10 650 41 000 54 930 3 300 8 560 12 280 5 120 24 570 18 050 11 170 41 450 5 160 21 820 9 500 18 820 23 180 6 060 104 780 9 890 144 850 21 790 30 700 62 290 12 620 25 330 18 790 4 660 7 520 6 560 4 770 7 610 21 720 4 340 6 730 18 860 4 250 18 490 5 470 9 040 8 280 18 760 3 800 40 470 4 660 12 150 10 930 7 750 17 130 4 080 33 370 135 840 8 490 6 410 8 730 8 340 7 610

Aantal potentiële regionale klanten 930 17 390 570 2 350 3 170 2 210 22 630 6 490 6 510 49 420 38 650 70 176 640 2 640 8 510 1 900 13 730 64 840 38 180 28 050 124 970 4 950 2 020 115 060 234 850 600 3 040 16 700 3 240 5 550 2 070 93 790 2 860 1 600 70 270 40 560 78 010 12 020 14 910 4 980 35 220 17 150 140 350 520 6 150 11 690 200 41 480 4 530 25 160 61 760 600 1 400 4 130 170 6 610 7 570 1 950 39 580 340 8 210 1 970 13 430 8 490 1 000 198 130 4 490 169 180 6 630 10 140 68 150 9 260 11 750 13 730 180 880 260 530 330 6 770 350 660 12 590 130 5 910 560 590 720 8 280 350 22 120 270 4 040 3 490 870 2 060 310 15 840 196 930 730 2 080 430 2 220 1 660

Omgevingsadressendichtheid 292 897 616 580 713 285 1 860 1 436 504 1 042 1 285 441 1 573 501 1 009 387 564 1 592 690 1 518 1 496 1 280 333 1 540 1 837 325 699 840 366 1 288 499 2 197 415 191 1 001 1 075 1 486 6 03 1 308 969 1 732 508 108 154 137 584 1 462 334 1 618 509 1 857 1 439 247 384 306 263 1 637 505 361 1 285 800 722 932 682 1 107 564 2 137 466 3 153 2 025 2 024 1 266 557 1 147 603 239 909 311 545 271 1 296 174 107 682 304 882 534 304 178 640 363 1 417 365 440 463 302 382 591 1 757 1 919 253 236 143 259 857

Gemeente

Aantal potentiële lokale klanten

Meerlo-Wanssum 5 630 Meerssen 16 550 Meijel 5 320 Menaldumadeel 10 650 Menterwolde 10 020 Meppel 33 310 Middelburg 49 610 Middelharnis 16 110 Midden-Drenthe 29 220 Mierlo 7 690 Mill en Sint Hubert 8 600 Millingen aan de Rijn 4 760 Moerdijk 29 750 Monster 16 130 Montfoort 9 920 Mook en Middelaar 5 780 Moordrecht 5 230 Muiden 3 160 Naaldwijk 24 330 Naarden 15 120 Nederhorst den Berg 2 770 Nederlek 9 990 Nederweert 14 540 Neede 10 680 Neerijnen 7 070 Niedorp 8 800 Nieuw-Lekkerland 7 190 Nieuwegein 70 310 Nieuwerkerk aan den IJssel 16 460 Nieuwkoop 8 210 Nieuwleusen 7 880 Nijefurd 10 310 Nijkerk 32 060 Nijmegen 182 520 Noord-Beveland 4 850 Noordenveld 28 890 Noorder-Koggenland 7 210 Noordoostpolder 41 050 Noordwijk 24 190 Noordwijkerhout 11 870 Nootdorp 5 500 Nuenen c.a. 19 510 Nunspeet 25 620 Nuth 12 340 Obdam 4 640 Oegstgeest 18 060 Oirschot 14 160 Oisterwijk 23 650 Oldebroek 19 950 Oldenzaal 32 200 Olst 7 080 Ommen 16 400 Onderbanken 5 100 Oostburg 15 370 Oosterhout 53 620 Oostflakkee 8 180 Ooststellingwerf 24 320 Oostzaan 4 460 Ootmarsum 3 880 Opmeer 9 870 Opsterland 24 720 Oss 75 440 Oud-Beijerland 19 540 Ouder-Amstel 6 070 Ouderkerk 4 380 Oudewater 8 010 Papendrecht 26 790 Pekela 13 980 Pijnacker 14 730 Purmerend 74 280 22 010 Putten Raalte 27 200 Ravenstein 5 840 Reeuwijk 8 220 Reiderland 5 850 Reimerswaal 18 900 Renkum 26 160 Renswoude 2 450 Reusel-De Mierden 11 170 Rheden 40 530 Rhenen 15 430 Ridderkerk 45 510 Rijnsburg 12 840 Rijnwaarden 7 910 Rijnwoude 12 190 Rijssen 28 170 Rijswijk 40 120 Roerdalen 8 360 Roermond 54 080 Roggel en Neer 6 610 De Ronde Venen 29 630 Roosendaal 79 920 Rotterdam 676 440 Rozenburg 10 560 Rozendaal 1 130 Rucphen 21 030 Ruurlo 7 490 Sas van Gent 8 150 Sassenheim 13 000 Schagen 19 550

Aantal potentiële regionale klanten

Omgevingsadressendichtheid

Gemeente

Aantal potentiële lokale klanten

370 5 800 1 430 1 690 2 040 36 380 62 320 3 250 13 610 1 980 1 490 980 5 220 3 120 990 970 440 120 5 980 4 130 130 790 6 200 5 410 310 840 680 64 380 3 260 620 3 400 2 830 14 640 334 680 390 18 620 300 35 530 9 360 1 880 490 7 830 19 130 2 480 390 4 820 3 730 10 530 10 210 29 570 1 420 12 520 690 6 000 46 980 380 12 010 300 800 2 060 8 920 90 700 5 150 330 150 840 11 120 10 970 2 490 63 860 13 110 21 220 560 590 880 4 090 7 790 210 2 860 19 720 5 060 20 680 2 700 1 550 1 100 27 360 13 370 1 440 71 950 1 360 7 250 84 630 1 400 070 1 950 40 10 230 2 860 5 270 2 650 10 660

154 549 370 238 317 1 084 1 526 823 340 819 263 543 586 1 042 606 333 885 406 1 090 1 029 305 824 452 655 164 208 662 1 776 1 307 505 318 295 894 2 233 182 553 170 667 1 294 821 765 969 666 442 384 1 513 505 847 513 1 242 328 430 427 336 1 329 377 387 901 484 412 319 1 394 1 242 1 170 521 765 1 736 495 897 2 133 775 586 271 533 195 412 779 307 427 1 194 829 1 634 1 542 304 574 1 179 2 851 356 1 424 284 778 1 314 3 799 1 180 742 585 382 350 1 274 955

Scheemda Schermer Scherpenzeel Schiedam Schiermonnikoog Schijndel Schinnen Schipluiden Schoonhoven Schoorl Schouwen-Duiveland Sevenum Simpelveld Sint Anthonis Sint-Michielsgestel Sint-Oedenrode Sittard Skarsterlân Sliedrecht Slochteren Sluis-Aardenburg Smallingerland Sneek Soest Someren Son en Breugel Spijkenisse Stad Delden Stadskanaal Staphorst Stede Broec Steenbergen Steenderen Steenwijk Stein Strijen Susteren Swalmen Tegelen Terneuzen Terschelling Texel Tholen Thorn Tiel Tilburg Tubbergen Tynaarlo Tytsjerksteradiel Ubbergen Uden Uitgeest Uithoorn Urk Utrecht Vaals Valburg Valkenburg Valkenburg aan de Geul Valkenswaard Veendam Veenendaal Veere Veghel Veldhoven Velsen Venhuizen Venlo Venray Vianen Vlaardingen Vlagtwedde Vleuten-De Meern Vlieland Vlissingen Vlist Voerendaal Voorburg Voorhout Voorschoten Voorst Vorden Vriezenveen Vught Waalre Waalwijk Waddinxveen Wageningen Warmond Warnsveld Wassenaar Wateringen Waterland Weerselo Weert Weesp Wehl Werkendam Wervershoof West Maas en Waal

11 870 2 070 7 450 75 380 980 23 130 10 410 6 050 11 640 5 610 32 450 6 290 8 980 9 300 22 040 13 980 56 230 24 760 23 350 10 250 6 190 58 630 38 380 41 910 15 580 12 560 80 780 5 610 36 030 13 820 23 560 21 320 3 220 25 000 24 940 6 750 10 590 7 640 19 150 36 690 4 770 12 200 20 840 2 260 44 230 212 790 14 440 27 260 28 450 5 480 43 550 8 820 23 160 15 880 273 230 9 540 8 150 2 810 14 760 32 250 31 720 67 800 15 920 34 490 43 240 65 640 5 330 74 290 40 970 16 500 76 280 15 800 16 070 1 140 50 840 6 160 8 830 31 530 10 630 18 900 17 640 7 450 17 880 24 870 13 350 48 730 26 070 36 350 3 470 7 750 19 120 9 150 9 740 5 030 51 810 14 800 5 410 20 900 7 610 13 660

Aantal potentiële regionale klanten 2 960 40 1 550 53 220 40 15 880 2 410 320 1 820 790 5 050 1 820 1 990 1 440 5 200 5 120 70 330 17 370 9 390 1 140 2 370 79 380 49 280 27 770 6 440 4 370 71 880 1 370 33 700 7 040 15 960 4 720 280 22 180 17 820 650 3 630 3 030 13 990 39 060 1 650 6 140 2 270 320 40 110 324 650 3 040 11 430 12 730 410 43 170 1 520 5 620 10 010 463 420 4 110 860 130 4 290 25 960 33 690 75 800 2 840 25 900 36 260 49 530 540 106 500 39 920 4 460 60 170 9 930 3 990 220 70 850 270 1 360 9 670 1 780 5 050 6 760 2 530 8 750 14 920 4 490 40 720 9 410 32 530 230 2 550 4 280 1 080 780 450 55 460 2 660 1 280 2 640 1 080 2 600

Omgevingsadressendichtheid 308 107 745 3 222 232 867 411 1 254 1 011 283 440 360 541 208 504 534 1 236 530 1 487 176 236 1 086 1 448 1 246 530 563 2 076 651 642 306 934 554 135 797 753 574 474 541 942 932 183 326 365 322 1 149 2 426 216 435 370 318 1 190 874 1 293 906 3 352 736 318 902 522 1 164 838 1 804 246 876 1 391 1 612 200 1 609 878 733 2 750 327 832 123 1 649 347 454 3 029 1 014 1 579 472 372 480 1 054 664 1 093 1 317 1 467 605 1 168 1 268 1 229 571 154 1 118 1 575 372 523 448 307

Gemeente

Wester-Koggenland Westerveld Westervoort Weststellingwerf Westvoorne Wierden Wieringen Wieringermeer Wijchen Wijhe Wijk bij Duurstede Winschoten Winsum Winterswijk Wisch Woensdrecht Woerden Wognum De Wolden Wormerland Woudenberg Woudrichem

Aantal potentiële lokale klanten 8 530 15 960 14 570 24 920 11 380 20 900 7 690 11 330 38 870 6 720 22 590 22 640 11 650 29 040 19 490 19 010 38 550 5 640 19 550 10 660 9 460 10 620

Aantal potentiële regionale klanten 510 2 810 6 230 18 360 950 11 280 2 350 1 740 32 490 1 980 9 330 24 200 2 640 28 450 10 890 5 560 18 560 410 5 650 1 630 2 270 610

Omgevingsadressendichtheid

Gemeente

Aantal potentiële lokale klanten

249 185 1 123 578 459 590 374 393 1 009 412 1 006 1 163 374 1 006 501 499 1 211 354 257 1 124 709 283

Wûnseradiel Wymbritseradiel Zaanstad Zaltbommel Zandvoort Zederik Zeevang Zeewolde Zeist Zelhem Zevenaar Zevenhuizen-Moerkapelle Zijpe Zoetermeer Zoeterwoude Zuidhorn Zundert Zutphen Zwartsluis Zwijndrecht Zwolle

9 210 11 210 136 700 22 640 12 370 9 110 3 320 15 720 62 550 10 300 27 560 4 970 7 480 119 280 4 410 14 870 17 050 40 400 3 820 41 680 117 290

Aantal potentiële regionale klanten 2 640 1 580 109 600 5 190 2 070 380 110 7 020 53 190 4 440 22 660 250 350 121 050 200 3 430 5 120 44 180 980 23 600 199 170

Omgevingsadressendichtheid 180 184 1 716 546 1 270 244 231 774 1 417 383 1 270 473 176 2 450 594 325 413 1 481 499 1 850 1 692