Para imprimir 2 by Santiago Alexander

Ayllunchikqa sunqu rurunchikpim

ATUQPA CHUPAN RIWISTA Ayllunchikqa sunqu rurunchikpim Wata 2, Yupa 2. Lima, pawkar waray killa 2013. Kay riwistaqa lluqsimun sapa watam.

Qullana Pablo A. Landeo Muñoz

Qillqa tinkuchiq Yuly Tacas Salcedo

Atuqpa Chupan ruwaqkuna Edwin Chillcce Canales Hans Enciso Choquehuanca Carlos A. Espinoza Huañahui Yuly Tacas Salcedo

Yachachiqkuna yanapaq César Itier Gonzalo Espino

Riwistapa uyan ruwaq Alex Ramos Arancibia alexjacob.ramos@gmail.com 991770208

Chuyanchaq Carlos A. Espinoza Huañahui Alex Ramos Arancibia Roger Román De La Cruz

ISSN 2225 – 7268

Hecho el Depósito Legal N° 2011 – 14559

Maskaykuwaychik Atuqpachupan2011@gmail.com 991973638 / 276 2421

Atuqpa Chupan Riwistapi rimaykunaqa qillqaqkunapa siminmi.

KAY RIWISTAPI KUTI-Y-RAMUNCHIKÑAM

ATUQWAN RIMAYKUY Edwin Chillcce Canales / Lima llaqtapiqa “imapas qullqillapaqmi”: Haydee Quispepa rimasqan.

ATUQPA YACHAYNIN Qjinti Oblitas, Joséphine Castaing, César Itier / Noqanchis sutiyuq riwistamanta Qus q u lla q tapi q ich wasimi paq r uwasqaku n a manta wan

Gloria Cáceres / Imaynanpi watuchikuna kusa kanman Educación Bilingüe Intercultural nisqanpi?

Willkaruna / Kunan pacha Qichwa kawsay

Máximo Cama Ttito / Mamacha Santanata yuyarispa, Ccoyo Santomaspi yanqalla takanakuy

Landeo Muñoz, Pablo. ¡Soi Indio! [indiyum kani] Efrain Mirandapa poyesiyanmanta hamutay

ATUQPA YUYAYNIN Yuly Tacas Salcedo / Bamburucha (Lukanamarka runakunapa Inkarrimanta qipa willanakuyninku)

Alejandra Ttito Tica / Siwina urqumanta wakarantiqmantawan

Máximo Cama Ttito / Liyunamanta, qharinmanta atuqmantawan

ATUQPA SUNQU RURUN Leo Casas / Warmaraq Arguedaspa purisqan ñankuna.

Washington Córdova / Llantukunata saqispa - Wañuypa uyan - Thutayay

Antonio Sulca Effio / Waytachakuna

Hilda Cañari Loaiza / Sut’uy unucha

Poemas de saphi libro de Isaac Goldemberg Bay (runa simipi t’iqray: Odi Gonzales)

Dina Checya Alata, Valentín Ccasa Champi / Munakuq mallkucha

Irma Álvarez / Llamirup allpanmantawan Mistimantaw

ATUQPA SIMIN

Racionalidades en conflicto. Cosmovisión andina (y violencia política) en Rosa Cuchillo de Óscar Colchado / Edith Pérez Orosco (Edwin Chillcce)

Literatura de Huancavelica, la voz del trueno y el arco iris / Isaac Huamán Manrique (Pablo Landeo)

Raíces: Informativo al servicio de la provincia de Antabamba. Juan Ciro Aranibar Chaccara (qullana). Antabamba. Lima: Editorial Sánchez SRL, Wata 4, yupa 6, 2011.

KUTI- Y- RAMUNCHIKÑAM

anaymanta uraymanta atuqkuna, musuqmanta chupachaykichikta qatirispaykum kaqmanta puririchkamunikuña. Runasimi qillqay ñanninta ñawinchachkanikuña. Manañam pitapas manchakunikuñachu, allinta kallpachakuspaykum yupiykuta pachamamapi saqiyta munaniku. Runamasiykuna, kay ñanpi kuskalla puriykusunchik, ama chiqninakuspa, runasimi rimayta mana pinqakusqa. Chayta ruwaspaqa pipas maypas manañam harkawasunñachu. Hatun lluqllahinam wiñarisunchik tiqsi muyupi. Atuqpa Chupan iskay yupayqa quñi tantachahinam lluqsimuchkan llapallanchik musuqmanta tupananchikpaq, tinkunanchikpaq. Chaymantapas runasimi qillqaqkunapaq qayakuyninchikqa wiñaypaqmi. Apachimuwaychikyá, qillqasqaykichikta. Makinchikpa putquyninwanmi kusisqalla chaskikullasaqku.

¡Chayraq….chayraq! Atuqpa chupan ruwaqkuna

LIMA LLAQTAPIQA “IMAPAS QULLQILLAPAQMI”

Kunanqa Ayacucho, provincia Víctor Fajardo, Huancapi llaqta warmiwan rimaykuniku. Paypa sutinqa Adelaida Quispe Quispe, ichaqa ‘mundo artístico’ nisqapi Haydee Quispe sutiwan riqsinku. Payqa qanchis watañam pumpinta1 takikun, kay pumpinqa Huancapi ayllukunapim paqarirqa. Chayraykum Huancapi llaqtapiqa kunankamapas may suyupi kachkaspankupas qipa sipaskunapas, waynakunapas takikunkuraqmi, tusukunkuraqmi.

aydee Quispeqa secundarianta llaqtanpi tukurqa iskay waranqa suqtayuq watapi; allinta imallatapas yachapakuyta munaspa kay Lima suyuman ripukamurqa. Chay pachamantam kay Limapiña sapichakun. Paypa siminpipuninn nisqanchikanta uyariykusun: “Ñuqa hamurqani kay Lima llaqtaman trabaquta maskaspaymi, llaqtamanta lluqsimurqani piensaspay: kay Lima llaqtapiqa kawsayta facilchá nispaymi” ichaqa kawsay Limapi nin: “Yachanapaqa kay capitalpiqa imapas qullqiñapaqña”. Chayta qawaspanmi llamkayta qallarirqa sebullakunata papachakunatapas hatuskunapi2 rantikuspan. Hinaptinmi llamkaspa qullqintaqa huñurukun, chayna llamkakuchkaptinmi: “huk punchawmi ñuqapa wasiyman richkaptiy suwaruna maqaruwaspa llapa qullqichayta qichuruwarqa, chay punchawmanta ñuqa unqururqani nervios depresión nisqanwan” niwanku. Chaytamantaqa maytapas manaña lluqsiyta munarqachu, manchakusqanraykum. Dukturmanpas chayaspa tapukurqa “‘Imanasqa kay llaki?’ [nispa]”. Dukturqa nirqa: “Uyariy achka takikunata, tusuy, lluqsiy distraykuy’ [niwarqa]. Chay punchawmanta ñuqata gustawan takiyta”.

Pumpin taqiq

Manas pipas takiytaqa yachachirqachu, “kikillaymi yacharqani [Pumpin] takikunata uyarispay huk artistakunata qawaspay”, ichaqa “taksaymantaraqmi kay takichakuna gustaPumpinqa pukllay carnalis nisqapin kan. Huancapi llaqtapiqa Marzu tukuy killapim konkurso nisqa kay tusuymanta kan. Pumpin takipiqa tarikun nisiw asiykuna, chaymantapas protesta nisqapas tarikunmi. 2 Mirkadu nisqanchik. 1

Atuqwan Rimaykuy warqa, pero manan demostraqchu karqani”. Haydee Quispeqa takiyta qallarirqa orkestawanña, chaymantaqa ayllunkunawan, distritu El Agustinupi, huñunakuspa “Jaraneros de Huancapi” sutiyuq gruputa paqarichirqaku. Iskay waranqa chunkayuq watapi paqarichirqa qallariq diskunta3. Takispam may llaqtakunapi purisqanmanta niwanku: “artista kaypas manan facilchu kasqa, tukuy mana pasakun takiy munaspa, qullqillapaqña imapas [kaptinmi]; sufrimientukunatapas pasaniku”. Chay takiq risqanpim, huk punchaw, huk llaqtaman richkaspa: “carro malograrukun hinaptinmi wischusqa quedaruniku chawpi ñanpi, chirimanta yarqaymantapas pasaniku chay tuta”. Haydee Quispe, takinpi willakun imayna sasa kawsakuyninmanta; chaymantapas imayna wakin runamasin Lima llaqtakunapi allimpas mana allinpas tiyasqankumantapas, chaymi nin: “ñuqa relasiyonani takiwanqa kay llapallan vivensia, sentimientuy pasasqaywan; chaytan trasmitini takispay llapan llaqtamasinkunaman uyarichinaypaq”. Payqa ayllunchikunapa takichankunata takin, huk takiqkunapa takintapas utaq kikinpa umanmanta musuq takikunata paqarichispa. Kay takichan paypa qillqasqa: Urqullapi mamallay waqastin purichkan Urqullapi taytayay llakistin purichkan Uwiqapi qipanpi chiripi wayrapi Llamallapa qipanpi parapi lastapi […] Payqa runasimipi takispa anchatam kusikun, chaymi “llaqtamasiykuna, kusikuspa felisitawan” niwanku, ichaqa “wakin runakuna utaq runamasinkuna manañam valuranchu kustumbrikunata, hasta runasimitapas qunqaruytañam munananku”. Chayta qawaspa, musiyaspa niykamun “mana chay allinchu ama pinqakusunchikchu kay runasimi rimayta” Chayraykun, runasimipi takispa mastarikunanta munan ima pachakunapipas “kay runasiminchik uyarichisunchik llapallanman ama qunqanankupaq llaqtamasinchikuna, chaynallataqmi mirachisun a nivel mundial nisqanman”.Chayta ruwaspa Haydee Quispe warmiqa, mana runasimi chinkachiyta munanchu, ichaqa hamuq churi wawakuna rimananta, riqsinanta munan.

“Haydee Quispe y los jaraneros de Huancapi” sutiyuqta.

CHUNKA

ATUQPA YACHAYNIN

Hamutaqkuna Qjinti Oblitas Qjinti Oblitasqa iskay llaqtayuqmi: Boliviamanta Holandamantam. Interpretemantam Paris llaqtapi llamkapakun (francés, inglés, kastillanu simikunawan). Qichwasimita yachananpaqmi Parispi Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones Orientalesman yaykuykun. Tawa watañam chaypi qichwasimita istudyachkan. Joséphine Castaing Joséphine Castaingqa Francia llaqtamantam. Ingeniero electronicomantam París hatun llaqtapi llamkapakkun, hinaspapas Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones Orientalespim (INALCO) runasimita pichqa watañam istudyachkan. César Itier César Itierqa Francia llaqtamantam. Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones Orientalespim (INALCO, París – Francia) runasimita yachachin. Maskapaspa qillqasqanta rikurichisqankunaqa runasimipi chaskisqanchik simikunamanta qillqaymanta runasimipi ñawpaqmanta kunankama kawsasqanmanta imam willakun. Gloria Cáceres Gloria Felicia Cáceres Vargasqa Colta, Ayacucho llaqtamantam. Payqa isqun chunka watakunamantaraq runasimita Universidad Nacional de Educación Enrique Guzmán y Valle [La Cantuta riqsisqapi] yachachirqa. Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones Orientalespipas runasimita yachachirqataq. Hinaspanmi Munakuwaptiykiqa (Si tu me quisieras), Wiñay suyasqayki huk willaykunapas (Te esperaré siempre y otros relatos) liwrunkunata paqarichirqa. 2011 watapim José María Arguedaspa kwintunkunata: Warma kuyay y otros relatos runasimiman tikrarqamun. Willkaruna Willkarunaqa Willka ayllumanta, Apu Chiwarmarkapa pachanpi kamasqami. Willkaqa Antapampa (Antabamba) llaqtapi tarikun, Apurimaq hapiypi, Perú hatun mama suyupi. Llaqtanqa kimsa Apukunapa marqayninpim kawsan: Utupara, Allpaqmarka, Machu katka (Calvario), ichaqa yuyaysapa machu Amuqapa yachayninwan unanchasqa. Paykunapa munayninwanmi ayllunpas, paypas hawkalla kanku, maypipas purinkutaqmi. Uchuychanmantapunim Qichwata rimakun. Pachamamapi sunquchasqa, Qichwa kawsay ukupi wiñaq runa. Allin chakra llamkaqpa churin, allin awaq warmipa wachasqan. Kunan pachaqa Qichwa kawsayta yachachispa, tiqsi runaman mastarispa puripakuchkan. Máximo Cama Ttito Payqa paqarirqa Sicuani distritupi, Qhewar ayllupi. Tiyan tawa chunka wataña Qosqo llaqtapi. Antropologia master kan, universidad Catolica Peru, chay hatun yachay wasipi estudiarqani. Khunantaqmi Madridpi doctorado yachaykunata atipashani; Ford Fundacionpa yanapasqan. Llank’anitaqmi Qosqo universidadpi hamawt’a hina. Warmiyuq kani, tawa wawayuq kayku, warmiypa sutintaqmi Alejandra Ttito Tica, paypas nuqa hinallataqmi. Pablo Landeo Pablo A. Landeo Muñozqa Huancavelicapi 1959 watapim paqarirqa. Payqa yachachiq, harawiq, kwintu ruwaqmi. Hinaspanmi 2011 watapi Los Hijos de Babel sutiyuq harawinta paqarichimurqa. Chaymantapas 2010 watapim Categorías andinas para una aproximación al willakuy/ Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino) sutiyuq tesista Post grado de Letras de la UNMSM yachanapi ruwaspa “Primer puesto en el IV Concurso Nacional de Tesis de Posgrado, de Maestría y Doctorado (2010) ganakurqa. Kunan punchawkunapiqa Atuqpa Chupan Riwistanchikpa qullananmi.

Wata 2, Yapa 2, 2013, pp.

Noqanchis sutiyuq riwistamanta Qusqullaqtapi qichwasimipaq ruwasqakunamantawan1

Qjinti Oblitas, Joséphine Castaing, César Itier

Pisi rimayllapi: 2011 watamantapacham Noqanchis lliwpaq revistanchis sutiyuq riwista Qusqupi paqarimun qichwasimillapi. Kaypim rikusun pikuna paqarichisqanta, chay riwistapi imakuna kasqanta, ima qullqiwan purichisqankuta, imayna riwista riqsichisqankuta, chay riwistamanta runap imanisqanta. Qusqu Municipalidadpa Centro Guaman Poma de Ayalap qichwasimirayku tukuy ruwasqankutapas rikullasuntaqmi. Aysaqnin rimaykuna: Qichwarimay, runasimi, Qusqu, riwista.

Noqanchis riwista ruwaqkuna Noqanchis lliwpaq revistanchis sutiyuq riwista ruwaqkunaqa Centro de Educación y Comunicación Guaman Poma de Ayalapim llamkachkanku. 1979 watamantapacham chay institusyunqa Qusqupi mana pipas qunqasqa kananpaq llamkachkan, wakchakuna allin kawsayman yaykunanpaq, kusisqa hawkalla tiyananpaq, lliw Qusqurunapi yupasqa kananpaq. Chayta wasapachinanpaqmi kaykunata ruwan: wakcha runakunata yachachin imayna wasinkuta pirqanankupaq qatanankupaq lluqllapas mana imanananpaq, parapas mana yaykunanpaq; allin mikuytapas runakunata yachachillantaqmi qali kawsananpaq; qutuchasqa wayna-sipaskunatapas qutuchasqa warmikunatapas rikurichiy munasqanta wasapaysillantaq; Centro Guaman Pomaqa kamachikuqkunamanpas yachayninta mastarispa yanapan Estadop qullqinwan allin imapas ruwanankupaq, mana usuchinankupaq, Qusqu llaqta llanllarichinankupaq. Riwistap maskasqan Noqanchis riwista ruwaqkunaqa Peru Suyu Lliwpaq Hatunsuyu nisqa proyectotapas Centro Guaman Poma de Ayala ukupi purichillankutaqmi. Noqanchis riwista qillqa huñuq Jorge Vargas Prado kaytam nin: «Publicidadpi riwistakunapipas yaqa yuraq uyayuq runakunallam rikurin, pachak pirwanumanta chunkallan kaspa (10%). Chaychá pirwanu runap umanpiqa yuraq uyayuq runallapuni munay uyayuq, kusi-kawsaq, ima munasqan wasapachiq. Chaymi ñuqaykuqa munay uyayuq, ima munasqayku wasapachiq runa kaspapas

mana chaykunapi rikukuspaqa qaraykup kulurninta ñawiykup kulurninta sayayniykuta sinqaykuta pinqakuyku ‘manamá munaychu kaniñuqaqa’ nispa. »Chaykuna kambiyananpaqmi Noqanchis riwistaqa paqarimurqan. Piruw runakunap munaylla kasqantam rikurichiyta munan riwistakunapi mana rikuriptin. Qichwasimitapas chay riwistaman yaykuchiyta munan hatun llaqtakunapi qichwasimip kallpanta hatunyachinanpaq, hanaqman huqarinanpaq.

Riwistap rikuchisqan Noqanchis riwistaqa Qusqu llaqtapi tiyaq chunkatawayuqmanta kimsa-chunka watayuqkama wayna-sipaskunapaqmi. Riwista ruwaqkunaqa runap rimasqantam chaskin, manam articulokunataqa qillqanchu. Rimasqallamanta qillqayqa leeyqa manam sasachu. Qawarinaykipaq-hina, hukñiqin numeronpi Luis Florez Garcia Qusqu alkaldip rimasqantam chaskinku, paypas runasimi rimaqmi. Hinaspataq radyupi rimaq Matilde Chamorrop rimasqanta chaskillankutaq. Payqa unay watañam warmikuna rimanchis nisqa programata purichin. Iskayñiqin numeronpiñataqmi Inti Raymipi inkamanta sayaq Nivardo Carrillop rimasqantapas chaskillankutaq. Riwista ruwaqkunaqa kawsayninkunamanta tapuspam “kunanqa Qusqu runakunata kunariy runasimipi rimanankupaq” ninku. Kumun runap rimasqantapas chaskillankutaqmi. Chaymi Inés Quispe Pumatapas rimachinku: warma kaspas manaraq kastillasimita yachaspa Qusqu llaqtaman chayamurqan; kunanqa Facultad de Educacionpi istudyachkan educacion bilingüe nisqapi llamkananpaq. Riqsinakusun sutiyuq rakiyninpas riwistapi kallantaqmi, Qusqupi tiyaq runakunap fyesta ruwasqan, deporte ruwasqan, qatupi llamkasqan riqsichiq. Kuska takisun sutiyuq rakiyninpas kanmi, chaypim runasimipi riqsisqa takiykunap siminta rikuchin.

Riwistap rakisqan, riqsichisqan Manam runasimi rimaqkunallaman aypachiyta munankuchu, aswanmi tukuy imaymana runakunaman, wakchakunaman qhapaqkunamanpas; chaymi Noqanchis riwistata akllasqa familiakunallamanraq kunanqa quchkanku. Hinallataqmi merkadopi jugo rantikuqkunappi, chukcha rutuqkunappi, doktorkunappi, mikuna wasikunapi, upyana wasikunapi imam saqimullankutaq. Combi microbuspa sayananpa panelninpipas cartelkunata riwista riqsichinankupaq churamullankutaqmi. Chayta rikuspam achka runaña riwistata riqsipun. Chay cartelkunaqanin: «Qampas ‘Noqanchis’ sipascha, waynacha kaytam atiwaq! Sichus runasimita rimanki chayqa fotoykita apachimuwayku: guamanpomacuscomail.com» Chaymi achka wayna-sipaskuna fotonta apachimun qichwasimipi qillqaspa; riwistataqmi qich-

CHUNKA TAWAYUQ

wasimillapitaq kutichin. Sapa numeronpa uyanpim riwistap akllasqan wayna-sipas rikurin. Ukunpitaqmi paykunata runasimipi rimachinku (noqanchis waynasipaskuna sutiyuq rakiyninmi kay). Hinallataqmi radyupipas telebisyunpipas kawsayninkumanta ruwasqankumanta rimachinku.

Riwistamanta runap ima nisqan Riwistata lliwtachus manachus runa leen chaytam manaraq allintachu yachayku. Riwista ruwaqkunaqa estudiante wayna-sipaskunap rimasqallantam uyarin: paykunaqa sasaña kaptinpas leeytaqa tukunkupunis. Achka runam qichwasimi rimaqqa riwistata rikuspa sinchita kusikun “ñuqapas kaypi rikuriyman” nispa.

Riwista purichiq qullqi Kunankamaqa Noqanchis riwistataqa quyllam quchkanku, manaraqmi qullqipaqchu. Perusuyu proyectoqa País Vascop qullqi churasqallanwanmi kawsan. Kunanmantataqmi Europapi muchuy kaptin riwistaqa sapallan kawsanan kanqa. Noqanchis riwista rikuriptinqa llapa runam munapakun, chaychá riki empresakunaqa bindisqanku rikurichinanpaq riwistata yanapanqa. Hinallataqmi qipamanqa Noqanchis riwistaqa rantiypaq kanqa, chaywanchá sapallan kawsanqa.

Kaykunatapas kutaq

qichwasimipaq

ruwachkallan-

Qillqayqa allinmi, ichaqa ima rimaypas mana rimasqaqa wañupunmanmi. Chaymi 2010 watapi Runasimita akllay sutiyuq campaña qallarin, elecciones municipales kachkaptin. Campaña ruwaqkunam kallikunapi runasimita munachirqan alkadipaqpas munachinmanhina. Fyestapas kanmanhina, pukuchukunata pukuruspa, pitukunata qaparichispa, takispa, pancartata huqarispam runasimipi poyesiyata papelkunapi qillqasqata wisñirispa runakunaman aypun. Runakunaqa qichwasiminpim riman, takin, resitan, watuchikunata tapukun ima. Chaymantaqa Runasimipas qelqakunmi sutiyuq pukllayta pukllachinku. Chaypiqa iskay runam hatun panelpi runasimi qillqaypi llallinakun. Hinaspam Centro Guaman Pomap liwrukuna DVDkuna paqarichisqantam llalliqkunaqa chaskin. Hinaspapas 2010 watamantapacha, CBCwan Qusqu Municipalidadwan Galería Apachetapiwanmi runasimipi liwru feryata ruwan (chaypas Runasimipas qillqakunmi sutiyuqllataqmi). Chayqa llapan Qusqupi kaq qichwasimipi editores nisqa liwru paqarichiqkunatam sapa wata huñun. Centro Guaman Pomapas qichwasimillapi iskaysi-

mipipas liwrukunataqa paqarichinmi. 2011 watapi PUCPpas liwru feryata rillantaqmi. Chaypiqa 600 sapaq liwrum karqan. Chay 2011 watapipas Qusqu Municipalidadqa ninmi: « liwru feryap simananqa Runasimiwan Tinkuy ninchik Simana sutiyuqmi kanqa » nispa. Chaypiqa runasimipaq ruwasqakunam achka rikurin. Municipalidadqa « Piruwnintinpa qichwasimipi liwru feryanmi kanqa » ninmi. El Comercio piryudikupipas 2010 watapiqa qallariyninpipunim Qichwa simipi Liwru Feryata qawarichirqan. Qusqu Municipalidadqa « Kunanmi Qichwasimita Rimasun » (« La hora del quechua ») sutiyuq huñunakuytapas ruwallantaqmi. Chaypaqmi qichwasimi rimaqkunaqa sapa domingo Hawkaypatapi huñunakuspa imaymanata runasimipi ruwan, chaymanmi achka runasimi rimaqkuna rin. Runasimipas qillqakunmi sutiyuq pukllaytapas pukllallankutaqmi.

Mastaraykuna Noqanchis riwistap qillqa huñuqnin Jorge Vargas Pradota musparakuyku tapusqayku kutichiwasqanmanta. 1

Kay qillqaskunamanta yachapaskusqa NOQANCHIS: LLIWPAQ REVISTANCHIS. Perú (Cuzco): Centro Guamán Poma de Ayala, año 1- 2, n° 1, 2011. ________________________________________. Perú (Cuzco): Centro Guamán Poma de Ayala, año 1- 2, n° 2, 2012. ________________________________________. Perú (Cuzco): Centro Guamán Poma de Ayala, año 1- 2, n° 3, 2012.

Centro Guaman Pomaqa municipalidad distritalkunawan kuskam llamkan kallikunapi municipalidadpa ima qillqasqanpas runasimipipuni rikurinanpaq, llapallan municipalidadkunap oficinankunapi imapas iskaynin rimaypi qillqasqa kananpaq. Radyupas telebisyunpas peryudikupas “ruwaysisqaykikum” nillankutaqmi. Chaymi runasimipiqa paykunapas rimachkankuña. Hinaspapas Centro Guaman Poma de Ayalaqa animaciontapas telebisyunpaq spot nisqakunatapas kastillanupi runasimipipas ruwallantaqmi. Chay animacionkunapi spotkunapiqa rikuchiyta munawanchik imayna sapa punchaw mana riparakuspa, mana kwintata qukuspa runamasinchik kuchunchasqanchikta.

CHUNKA PICHQAYUQ

Wata 2, Yapa 2, 2013, pp.

¿Imaynanpi watuchikuna kusa kanman Educación Bilingüe Intercultural nisqanpi?

Gloria Cáceres

Pisi rimayllapi: Watuchikunaqa ñawpa yachaykunamanta, runapa ñawpa kawsasqankunamanta yachachiwanchik. Kaykunaqa takikunawan tusukunawan hukkunawanpas huñunakuspa ñawpa yachaykuna kanku ñuqanchikmanta rimaq. ¿Imaynanpi watuchikuna warmakunapaq iskuylapi, maypipas valinman? Watuchikunaqa kusam tukuy laya runapaq maypipas kaypipas puklla-pukllakustin yachachinku, tukuy kawsasqanta riqsichinku, ichaqa manayá kinraylla sut’illa umanchikman hamutanchikman chayan, aswan k’inqu k’inqulla muyu muyustin intindinchikman chayaspa yuyayninchikta rikcharichin. Watuchikunanchikqa sichus llaqta runakuna, llaqta kamachiqkuna yachachiqkuna mana imatapas ruwaptin kay timpupi chinkanmanmi; chayqa warmanchikpaq, yachaqkunapaq manam allinchu. Hatun yachayninchik chinkaptinqa manayá allin kachwanchu, mana sunquyuq-hina, mana nunayuq-hina kachwan. Chaymi kay ñawpa yachaykunata iskuylapi, tukuy yachaq-wasipi, maypipas pallaspa waqaychana kanqa, kaqmanta yachachinapaq ama chinkananpaq, aswan mirananpaq. Kallpanchikta huñuspa astawan kallpachakuspa watuchikunata pallaspa riqsichisun. Aysaqnin rimaykuna: Hamutay – ñawpa willaykuna - yachay wasipi mirachiy.

Watuchikunaqa ñawpa runakunapa yachasqanmanta rimanku, kay tukuy tiqsi-pachapi kawsasqanmanta wiñasqanmanta ñawpa yachaykuna kasqanmanta rimaspa riqsichiwanchik yachachiwanchik muyu muyustin, puklla-pukllakustin. Kay watuchikunata tapukuq runakuna manayá kinrayllata rimankuchu nitaq kinrayllata uyariq runakuna chaskinkuchu aswan muyu muyustin k’inqu k’inqulla maytukuspa, pakakuspa chayan intindinchikman yuyayninchikman. Ña ñuqanchikwan kaspa, umanchikpi manam chayllapi tarinchikchu imam kayta niyta munan. Chaymi chaymanta anchata pinsaspa, hamutaspa hap’inchik ima kasqanta. Chayna sasachakuspa runapa llapan kasqanta watuchikunawan riqsichiyta munanchik. Chay hamutayta umanchikpi unay muyuchispa tinkunchik. Watuchi simimanta Perroud1 rimarqa (1970:192). Kay simiqa ñawpa rimaymi iskay simimanta hamun: 1. watu–(rimay s’api), runata hamutaq musyachiq; chiqan simita riman, 2. –chi– (simi h’untaq) kayqa ima ruwanata kamachiwanchik. 3. –y. rimana usyay Chaymi watuchi-qa kamachiwanchik watukunapaq, tinkuchispa tiqsi-pacha kawsasqanwan ima munay nisqanta maskananchikpaq. Diego Gonzáles Holguínpas2 kay watuchi simimanta nirqa. Ichapas hamunman: –wata –ymanta (rimay sap’i), tukuy kaypi ima kawsaqkuna hamutakunawan watanakunku. –wata–y simimanta qispin achka simikuna: kaspiwatana, intiwatana, simiwatana, etc. Yuyayninchik watakunku tiqsi muyupi kaqkunawan. Españasimipipas, DRAE3 nisqanpi, kayta tarinchik: adivinanza, acertijohinam. Iskayninkum asichiwananchikpaq, samachiwananchikpaq kusa.

Watuchikunaqa quechuarunapa hamutayninta rurayninta, puriyninta yachachiwanchik. Manaraqmi chinkanchu aswan kunankama ñuqanchikwan kuskachakuspa, yuyayninchikta turyaspa astawan mirachkanku, wiñachkanku. Quechuarunakunaqa musuq watuchikunata ruwachkanku. Kayqa chinkanmanmi sichus ñuqanchik, llaqtarunakuna, yachachiqkuna mañana wawanchikkunaman, warma yachaqkunaman kay watuchikunamanta hatun yachakuymanta manaña rimapayaptinchik. Yachanchikmi tukuy lawpi, tukuy kultura nisqanpi, watuchikunaqa warmakunapa hamutay pukllaymi karqa, kanraq, wawakunata hatun runakunatapas asichinanpaq. Pedro Moro4 kayta nirqa, watuchikunaqa ñawpa China llaqtapis paqarirqa. Chaypis chinarunakuna, ñawpaq timpupi qullqillapaq pukllarqanku, kallikunapi, plasakunapi, runakunata asichistin purirqanku. Sichus pipas watuchita qispichirqa manas pagankuchu. Huktas ruwarqa. Watuchi riqsisqa manapunis kaqmanta uyariq runakunaman willanmanchu. Wakin yachaqkunapaq watuchiqa paqarirqas Egiptopi, Greciapi, hamuq timpu yachayta munaspa. Tukuy lawpi, manas riqsinkuchu pim watuchita kamachirqa, pim taytamaman karqa, chaymi llaqta runapa ruwasqahina qipan. Watuchikunaqa paqarisqanmantapacha llapa runata huñuqmi puklla-pukllakustin yachachinanpaq, tukuy kawsasqanta hamutastin riqsichinanpaq. ¿Imayna ruwanku? Huñunakuypaqqa huk yachaq warmi utaq yachaq qari, utaq pipas waqyanqa llapa munaq runakunata huñunakuspa pukllanankupaq. Ña llapunku kuska kaspa hamutay pukllayta qallarinqaku. Akllasqa runa (warmi, qari) qallarinqa kayta nispa: ¿Imallapas hayk’allapas? Chaypi tiyaq runakuna, ancha kusisqa, huk simillapi ninqa: - ¡Asá, Uyariq runakuna kaywan niyta munanku: - arí, mamay, arí taytay, nisqaykita chaskiniku, wischuykamuy simiykipi kasqanta, hikutamuy! Hinaspa tapuqqa kacharparin: Hawan achakaw ukun añañaw. […]

Chaypi kaq runakuna, uchuk hatun, warma paya utaq machupas mana yachaspa, qawarayakunku mana ima niyta atispa. Hina upallalla kachkaptinku, kaqmanta tapuq runa utaq pukllay kamachiq yanapananpaq tapullantaq: Hawan achakaw / ukun añañaw. Chaypi mana pipas tariptinku imamanta

watuchi riman, kaqmanta runakuna watukuyta qallarinku. Tapuq runata tapupayanku: ¿Imamam aysakun? ¿Imaman richkan? ¿Imawantaq tinkuchikman? nispa ima kasqanta tariyta munaspa. Paytaq asipayastin ninqa: “manam, chiriy chiri, karupiraqmi kachkanki” utaq kallpachanqaku asikustin, “astawan hamutaykuy, asuykuchkankiñam” nispa. Huknin huknin watuchipa nisqanta hap’inankama. Ñawpaq watuchiqa: tunas karqa. Huk llaqtakunapi hukmi tapuyqa: “¿Imas imas kanman?” sichus qawa rimayllanpi mana kaqllachu ukunpiqa kaqllam. Sichus watuchi ancha riqsisqa kaptinqa manañam chayta willanachu, huk watuchitam maskana, huktam ruwana maypi llaqta runakuna kusisqa, pukllaq nunanwan yuyayninwan hina ruwachkanku. Sichus sasa kaptin aswan kusam. Watuchikunaqa tukuymantam rimanku, puklla-pukllakustin llapanta riqsichiyta munanku: ¿imaynam runa kanku? ¿pachanchik maypi kawsanchik? ¿animalkunarí? ¿qiwakunarí? , lliw llapan kawsasqanmanta rimanku. Ñawpa qallariy willaykunaqa. Tradisiyun ural nisqan Ñawpa qallariy willaykunaqa willanku imaynam llaqtanchikkuna karqa, tukuy yachaqninkunawan, vida pasaqkunawan ñawparinku. Kaykunaqa ñuqanchikman chayamun simi-simiman chaymi manayá kaqllachu willakunku ichaqa uku-ukunpi kaqllam. Kay yachaqninkunaqa yaqa mitu nisqanwan, taki nisqanwan, yaqa watuchi nisqanwan, utaq imakunawanpas riqsichikunku. Ñuqanchik kaykunamanta (mito, leyenda nisqankunamanta) yachanchik ñawpa krunistakunapa (Cristobal de Molina, Cristobal de Albornoz, etc.) pallasqanmanta, ichaqa paykuna manam tukuyta pallarqankuchu. Watuchikunaqa asichikuqkunapas tumpa qunqasqa karqa. Ichapas paykunapaq manam allinchu karqa, paykunapaq valirqa hatun yuyaykunamanta rimaq ¿imayna pachanchik qispirqa? ¿runakuna wiñarqa, atuqkuna, kunturkuna, sara, papa qispirqa, imapas? Chay ñawpaq yachaykunata José María Arguedaspas pallarqan maypim purisqanpi, piwan rimasqanpi. Chaymi ñuqanchikpaq hatun kawsay. Kaywanmi ñuqanchik riqsinchik imaynan ñawpa runakuna paykunapura allichakurqanku. Watuchikunaqa rimawanchik ñawpa kawsaykunamanta, uywakunamanta. Riqsichiwarqanchik imatam runa pinsanku, munanku. Llapa kawsasqanmanta willawanchik: takinkunamanta, watuchikunamanta, k’amikunamanta, rayminkunamanta, hukkunamantapas.

CHUNKA QANCHISNIYUQ

¿Imaynam kanku ñawpa qallariy willaykunaqa? Kay ñawpa qallariy willaykunaqa manam qasilla kakunchu, hinam puririchkanku ñawparichkanku hinam musuq timpupi tikrakuchkanku; watan wata risqanman-hina manañam kaqllachu, chaymi huk llaqtakunapi, huk timpupi kamanku takyanku. Kaytam sapa p’unchaw rikuchkanchik, warmakuna manañam kaypi kasqanta wiñasqanta yachayta munankuchu, manañam llaqtarunapa siminta rimayta munankuchu. Sichus riqsinku manayá llapantachu, partillanta riqsinku, wakin watuchikunata, wakin asichikuqkunata utaq ñawpa willaykunata. Manchakunchikmi mana chinkananta munaspa. Wakin watuchikuna ñuqanchikman chayan iskay laya rimaypi, ukunpiqa kaqllam, hawallanpi hukmi: Wak pampapi, achita maqch’irayachkan. […] Wak pampapi almidun sara wich’isqacha. […]

Iskayninku quyllurmanta rimachkan; iskayninmanta uchakchalla kasqanta hap’inchik quyllurkunawan tinkuchinapaq: achitata, almidun sarata quyllurkunawan tupachinchik. Kay kawsay muhukuna (achita) sara ñutusqapas murmi kasqanrayku quyllurkunawan patachanchik. Achita, sarapas muhum kanku, iskayninku muhu kawsay. Quyllurkunahina iras pampapi utaq pirwapi achka rikurimun. ¿Imanasqa watuchita akllarqanchik? Manam llaqta kanchu mana pinsaq nitaq mana pukllaq. Pukllayqa runawanmi kuskachakuspa kawsan. Allpa llamkaq runakunaqa wawankunata uywanku tukuyta yachachispa, huk hunta-hinalla, huk umalla, huk sunqulla, huk makilla nispa. Kay tukuy laya warmakunapa pukllayninmantaqa, watuchikunam hamutayninchikta rikcharichin. Llaqtanchikpa wawankuqa llapa wawahinam kanku, tukuyta yachayta munanku, llapanta hap’iyta atipanku. Tukuy ima chaypi kawsasqanta, uyariyta, qawayta mutqiyta munanku astawan riqsinankupaq. Chaymi warmapuralla pukllanptinku llaqta runapa llamkayninta qatichinku: wasichakunku, ñankunata ruwanku, yanukunku, yarqata hasp’inku taytamamankuhina, hatun runakunahina. Chay pukllaykunaqa kusam; warmakunata yachachinku hamuq musuq timpupaq. Warmakuna uchuklla kasqanmanta llapanta pukllakustin yachanku, chaymanta qipamantaq hatunña kaspa chay yachasqanqa allinta kawsachinqa. Warmakunaqa watuchikunawan pinsayta, hamutayqa qallarirqanku. Watuchikunaqa huk laya pukllaymi, kaykunawanmi ñawin, rinrin, intindimintum, yuyaynin kichakunku. Kunan-kunataq warmakunaqa

CHUNKA PUSAQNIYUQ

manañam kaykunawan pukllayta munankuchu, internet nisqanwan pukllakunku. Kay modernidad nisqanqa ñawpa yachaykunata tanqachkanku huk musuq yachaykunata chaskispa. Sichus ñuqanchik llaqtapa yachayninta kallpachayta munanchik chayqa takikunata, watuchikunata, pallasqa ñawpa willaykunata astawan qispichina kanqa. Chaypaqqa kusam runasiminchik. Sumaq, miski asichikuqpas, kuyayninchikmanta willawanchik. Kantaqmi wakin llaqtakuna maypi kunankama watuchikunawan pukllakunkuraq. Kayqa allinmi, llaqtanchikpa ñawpa yachayninta musuq yachaykunawan tupachina kanqa, iskayninmi kusa ñuqanchikpaq. ¿Imaynam watuchikuna kanku?

• Watuchiqa runa rimasqanmanhina, timpu pasasqanmanhina tikrakuchkanku manañam kaqllachu, manañam ñawpahinachu imallanpipas hukmanyarun, imallanpipas sunqunpi tikrarqa. Ima kaptinpas llaqta runakunaqa umanpi waqaychanku kay yachaykunata ichaqa manayá kaqllatachu, unay timpun wawankunaman rimastin riqsichirqanku. Tullu wasi mana punkuyuq […] Tullu wasicha mana kichay atipana […]

Iskayninku “runtumanta” rimanku, ichaqa huk pachakunawan churakuspa: mana punkuyuq, mana kichay atipana; iskayninku hamutanpi ukunpi kaqlla kanku ichaqa manayá hawanpiqa. Manam riqsinchikchu pim kayta ruwarqa, pim watuchita paqarichirqa; chaymi runa kamaqpa manam sutinta yachanchikchu. Watuchitaqa llapa llaqtaruna qispichirqanku, llaqtapa sunqunpi tuqyamurqa. Chaymi p’unchaw p’unchaw runakuna hina pinsachkanku musuq watuchita qispichiyta paqarichiyta, astawan mirachiyta munaspa.

•

Yaqa llapa watuchikuna iskay virsuwan kanku, wakintaq kimsa utaq tawa virsuyuq; kantaqmi huk sapalla. Qawarisun: Huk sapan virsun nisqan: Llapa urqupa chumpin (ñan) Iskay virsu nisqan: Warma kayninpi millma uya machuyayninpi lluchka uya (mimbrillu.) Kimsa virsu nisqan: Mana raprayuq, phawan mana qalluyuq, riman mana chakiyuq, purin (karta)

•

Yaqa sapa virsupa usyayninqa kaqllam, chayna tinkuptinku, ninku: rima consonante: Tayta maman chakiyuq wawan mana imayuq (runtu)

• Mana tinkuptinqa ninku rima asonante utaq libre: Ch’in niq pampapi Quri warak’a wischurayachkan

•

Kantaqmi huk rimanakuna kastillasimiwan chaqrusqa (runasimi sap’iyuq, kastillasimipi rimana utaqniyuq utaq tikrampa) Apupa estimanan wakchapa wisch’unan (ñuti)

Kaypi rikunchik “apu” runasimipim; “estimanan” kastillasimipi chaqrusqa kanku.

• Kichwa simi valikusqa ancha sumaq riqchayniyuq

Watuchikunapa rakiqnin

imaginasqa.

Watuchikunapa rakiqninqa rimasqanmanhina kanku. Chaymi runamanta kanku, tukuy ima ruKunkayta llapiy wasqanmanta, animal uywakusqanmanta kakullanpupuyta raskay taq. Achkam. Hukkunallatam hap’isun

(charangu)

•

Huk kaqninpi rikunchik pukllay kasqanta, iskay laya nisqanta, manayá kinrayllachu aswan k’inqu k’inqu ñawinchikpaq, hamutanchikpaq rikurimun, chaymi sasachin, chaymi hamutananchikta rikcharichin asikustin.

•

Runakunamanta tukuy ima partinmanta riqsichinapaq: Pisillatam kaypi churanchik – Yaykun yaykun maymanpas yaykullanpuni (suti) – Chawpi waqtapi qara t’ipucha. (puputi)

¿Kayllapichu? ¿kamaykipichu? (puñuy) Qaquspa, tuqaychaykuspa muyuykachispa sat’ina (awha, k’aytuwan)

– Achikyaqnin iskay chaki chawpi p’unchaw kimsa chaki tutayaykuqta tawa chaki (runa) – Ristin, saqistin (yupi)

•

Patachasqankuna, metafora, anáfora nisqanqa kikin kapuqkuna runasimipa sayayninpim kakun. Kay kikin watuchipi sumaq miski tunada kachkan, runasimi pukllayninpi kawsakuspa. Ninchiq ninchiq (samayninchik)

K’illu p’acha siñurita ch’ulla ñawiyuq (limun)

– Phuyu mana llantuyuq (supi)

•

Tukuy ima muyuyninpi kawsaqta riqsichinanpaq (ayllunta, llaqtanta, pachanta)

•

Yaqa llapa watuchikunaqa –cha rimana hunt’aqyuqmi, kaymi huk llampu asirikuq tunuta qun, allin miski pukllay kananpaq: Uchuk runacha phiña phiñacha (uchu)

– P’unchaw kampana tuta k’umpana. tinkuykuchkanku. (uqsuy) – Huk huchk’upi achka runa maqanakuypi (hamk’a) – Yaykunki, ñawpaqniykita rin lluqsinki, qipaykita hamun. (punku)

CHUNKA ISQUNNIYUQ

– Runapa munanam allqupa chiqninam (qullqi)

– Yana wayqachapi kachkan achka achka ch’iya. (igu)

– Sikillanwan midyu ganakuq. (payla)

– Qam ¡pun! ñuqa ¡pun! tuta puririy pun! (luqma)

– Qullqis mana yupay atina. (quyllurkuna) – Yana mach’aypi bala t’uqyachkan. (k’allana hamk’awan) – Rupayta suyaspa urqupi chinkayuq (rit’i)

Qiwakunata sachakunata riqsichinanpaq: Wakillantaq kaypi churanchik; qawarisun: – Puka pulliracha waylluwaspayki qumir muntiracha. (frisa)

– Wayqun wayqun flawtiru (luru)

Tecnología nisqanta riqsichinanpaq: Kaykunaqa musuq watuchikunam

– Yana machukuna yuraq sabanapi (paqay) – Kunan wayta wirta paqarin dispinsa. (papa) – Saqtan k’impin yanun mikun. (sara) – Ch’ullalla ukuyuq tawa sunquyuq. (mansana) – Chukru pitakita mana punkuyuq (inchiq) – Sikillayta tupaykuy wawaykuna maqarusunki. (paqpa)

ISKAY CHUNKA

– Sikinpi miskiyuq. (wayrunqu)

•

– Uchukchanpi, millma runtu hatunninpi, qala runtu. puñukuchkan. (sanki)

– Maypipas runapa qipallanpi (usa) – tras tras chakicha frazada k’ipicha (uywa)

•

– Kuyawaspayki runtuyta llaqway (paltapa rurun)

– Uqi turucha luku lukucha (huk’ucha)

– Rispa hamuspa ch’uspata saqin (taqlla) – Sikiyta kuyuchiy maykamapas risaq (tihras) – Mana mikuq, mana p’achakuq iskay ñawicha takiylla takikuq (wayra-wasi) –Tawa chakicha, asnaq sikicha. (karru) – Maman rin, tarimunchu wawan rin, tariramun ruwasaq (ñaqcha usa maskaq) – Hap’iylla hap’iway munasqaykitam (lapis)

¿Imapaqtaq watuchikuna valinman Educación Intercultural Bilingüe nisqanpi?

¿Imapaqtaq watuchikunata iskuylapi yachachinchik?

Llapa runakunata huñunankupaq, ña iskuylapi, plasapi utaq chakrakunapi, chaypi uchuk hatun, wakcha apu, warmi qari, warma paya/machu runakuna tinkuspa masinkunawan tupaspa rimayta pukllayta qallarinku; kuskachakuspa riqsikuyta riqsinakuyta qallarinqa.

• Mana sut’illa hamutay wiñananpaq, abstracto nis-

Runakuna kusichiqpaq watuchikunaqa kusam, runakuna huñunakuspa pukllayta qallarinku tukuy yachayninta riqsichispa, tukuy chaypi kasqanta ñawichistin huk yuyaykunata rikcharichispa. Llaqta runakunapa yachayninqa aynikunmi, chaymi sapa p’unchaw huk musuq watuchita paqarichinku: karrukunamanta, tihrasmanta, wayra-wasimanta, hukkunamantapas rimaspa. Kay pachapi chakra runapa ima kawsasqanqa watuchikunapim willakunku. Kay musuq watuchikunaqa huk kutikunapi mana allin kaspa sawkachanku, asichikustin. Watuchikunaqa achkatam quwanchik tukuy imay kaypi kawsasqanta riqsichiwastin, warmakunata, tukuy laya runakunata astawan wiñananpaq.

¿Yachachiypi, runa huñunakuypi imay mudupi watuchikuna ruwanku?

•

Llaqtanchikpihina, hatun kamachikqa tukuy laya runa huñuqmi, istadu nisqanqa llaqta runankunata kikin kasqanmanta yanapananmi astawan wiñananpaq. Kayna achka kayninpi ñawpa yachaykunaqa astawan yuyanan astawan mirachinan ama chinkananpaq aswan mast’arikunanpaq ñuqanchik allin kawsananchikpaq.

qan: chaychallapi sapan kaq watuchita quwanchik, chayta riqsinchik analisis-hina yaqa sapan kaqta maskanchik nisqanta tarinanchikpaq, chaymanta qipaman llapanta huñuspa tarinchikpuni imamanta riman, chayta waqyanchik síntesis nispa. Iskayninpi hamutay ruway ruwanku, iskayninku umallanchikpi kawsakun.

• Tukuy maskayta hikutawanchik, kamachiwanchik.

Sapa watuchiqa kusam allinta pinsanapaq hamutanapaq. Iskuylapi, educación primaria nisqanpi, warmakunata hamutayta, allin rimayta kaykunawan yachachina, puklla pukllakustin. Astawan runa huñunakuqta maskan. Hamutay llallinakuymi kuskachakuspa, hap’inakuyta hikutaspa llamkanku.

•

Hatunyachinmi runakunapa tukuy kasqanta, imankunatapas riqsichiyta, chaykunawan watuchita ñawpachin runakuna astawan hap’inankupaq.

•

Watuchikuna kutichiyta hikutanmi wakin llaqtakunapi chinkayta atipaptin, chaymi maypipas kay pinsamintuta rimayta pallana kachkan, waqaychana mantinina kachkan. Iskuylapi maypipas riqsichinan, yachachinan.

•

Yuyakuqta yuyarayaqta, hamutananta hikutanam, kritikayta yachachina, warma pukllayta masinkunawan taytamamankunawan pikunawanpas maskana kusisqa hawalla kawsananchikpaq.

•

Watuchiqa kusam educación bilingüe nisqanpi, warmakunata rikcharichin allinta pinsananpaq hamutananpaq, yuyayninta mastarinakunanpaq, astawan wiñananpaq, allinta yachananpaq pukllakustin maypi piwan kawsaspa.

•

Yachachiq kamachinninpi, munaqpi kay matiriyal nisqanqa ancha hatunmi. Warmakuna yachananpaq chaypi churanchik tukuy ima kaypi kawsasqanta: mayu, sacha, uywa, pacha, tukuymi allin mama pachanchikta waqaychananpaq.

• Interculturalidad nisqanqa kusam tukuy pachapi, tukuy laya sistema educativo nisqanpi ña runasimipi ñataq kastillasimipi utaq iskay simita hap’ispa. Interculturalidad nisqanqa kusam kikin kayninchikta astawan hatunyananchikpaq astawan kuyakunanchikpaq kallpachistin. Huñunakuqpaqqa mana kaqlla yachaykunata maskastin.

ISKAY CHUNKA HUKNIYUQ

MORO, Pedro s/f Revista digital Santa María de la Vega de Zamora. España

Mastaraykuna Perroud, P.C. y Chouvenc, J.M. Diccionario Castellano Kechwa, Kechwa Castellano, Dialecto de Ayacucho, Seminario Padres redentoristas, Lima, 1970.

PERROUD,P.C. y CHOUVENC, J.M. 1970 Diccionario Castellano- Kechwa, kechwa-Castellano. Dialecto de Ayacucho. Seminario de Padres Redentoristas, Lima.

D. González H. Vocabulario de la lengua general de todo el Perú llamada lengua quechua o del inca. 3ª edición. Universidad nacional Mayor de San Marcos, Lima, (1989: 186).

REAL ACADEMIA DE LA LENGUA 2001 Diccionario de la lengua Española, Madrid.

Diccionario de la Real Academia Española, Vigésima edición. Madrid, 2001. 3

En la revista digital Santa María de la Vega de Zamora, España 4

TAYLOR, G. 1994 Estudios de Dialectología quechua. Universidad Nacional de Educación, Lima. 2003 Relatos quechuas de La Jalca (Chachapoyas). Recopilación, transcripción y traducción. Instituto Francés de Estudios Andinos, Lima. VIENRICH, A. 1999 Azucenas quechuas. Fábulas quechuas, Ediciones Luz, Lima. ZARIQUIEY, R. 2003 Realidad Multilingüe y Desafío Intercultural. Ciudadanía, política y educación. Actas del V Congreso Latinoamericano de Educación Intercultural Bilingüe. MED. Cooperación Técnica Alemana, GTZ, PUCP. Lima, 2003.

Kay qillqaskunamanta yachapaskusqa ALBORNOZ, C. y MOLINA, C. Fábulas y mitos de los incas. Henrique Urbano y Pierre Duviols (Eds). Madrid: Historia 16, 1989. CÁCERES, G. Riqsinakusun. Conozcámonos. Lima: Ediciones Kuyay, 1996. .Warma Kuyay y otros relatos. Traducción al quechua. Edición bilingüe. Lima: Ed. San Marcos y la UNE, 2011. CENTRO DE COLABORACIÓN PEDAGÓGICA PROVINCIAL DEL MAGISTERIO PRIMARIO DE LA PROVINCIA DE PARINACOCHAS. Tomo 2. Lima: Monografía de la Provincia de Parinacochas, 1951. FLORES DEL MANZANO, F. Mitos y leyendas de la tradición oral en la Alta Extremadura. Editora Regional de Extremadura, 1998 GONZALEZ H., Diego. Vocabulario de la lengua general de todo el Perú llamada lengua quechua o del inca, 3ra. Ed. Lima: UNMSM, 1989 GUAMÁN POMA DE AYALA, F. Nueva Coronica y Buen Gobierno. 3 tomos. Perú: Fondo de Cultura Económica, 1993 ITIER, C. “Tradición oral y mitologías andinas”. En Bulletin de l’Institut français d’Etudes Andines. T.26. Lima, N° 3, 1997. La littérature orale quechua de la région de CuzcoPérou. Ediciones Karthala- Langues O’París, 2004. LARA IRALA, E. Adivinanzas quechuas. Huamanga, 1981 MINISTERIO DE EDUCACIÓN 2005a El quechua al alcance de los profesores bilingües. Manual autoinstructivo para la escritura del quechua Cuzco-Collao, Lima. 2005b Yachakuqkunapa chanka. Qichwa simipi, Lima.

Simi

qullqa.

Ayacucho

MOLINO, Jean.1981 ¿Qu’est ce que la tradition orale ? Actes de l’atelier de linguistique et ethnologie du colloque international de CNRS, París. MONTOYA, Rodrigo y hnos 1998 Urqukunapa yawarnin: La sangre de los cerros. Antología de la poesía quechua que se canta en el Perú. Universidad Nacional Federico Villarreal. 2° edición. Lima.

ISKAY CHUNKA ISKAYNIYUQ

Wata 2, Yapa 2, 2013, pp.

Kunan pacha Qichwa kawsay1

Willkaruna

Pisi rimayllaypi: Kay qillqapim churaykamuni imaynataq kunanpacha Qichwa kawsayninchik Bolivia, Perú mama llaqtanchikkunapi tarikusqanmanta, imaynatam llaqta kamachiqkuna, qullqiyuq, qapaqkunapa munaynillanta imatapas ruraspa, kawsayninchikta saruchapusqankumanta. Arí, rimaypiqa, qillqakunapiqa imaymanayá Qichwa kawsayrayku kachkantaq, rikurichkallantaq, chiqaypirí aswan pisipaylla, qaqapaylla. Kaymi ñuqapa tukurisqay, yuyaymanasqay, wakinkunaqa manapaschá chaynatachu qawarichkanku.

Qillqay aysaqnin simikuna: Qichwa kawsay, Qichwa muchuy, Qichwa Pachakuti

Qallariynin Qichwaqa hinantin tiqsi muyupi simikuna/qallukuna hinallataqmi may riqsisqa, aswan riqsisqaraq Inkakunapa rimasqa kasqanrayku. Qichwaqa pikunachus rimaqninkunata sunquchawanchik, yuyaychawanchik, yachachiwanchik, imaña, mayña kasqanchiktapas riqsichiwanchik, chaymanhina purinanchikpaq. Rimasqanchikman hinataqmi mayninpiqa huchakunaman urmaykachiwanchik, pinqachiwanchik ima, chaymantapas kikillantaqmi imaymana sasachakuykunamantapas uqariwanchik. Qichwapim ñawpanchik runakuna hatunta Tawantinsuyuta2 qispichirqanku. Qichwata rimaspan Inkakuna Machupikchutapas3 rawkarqanku, pirqarqanku, sumaqta chilaychilallataña hatarichirqanku, wiñay kawsay qispichiyta saqiyta munaspa. Qichwapitaqmi hinantin llaqtakunapi ñawa yuyaqninchikkuna, machunchikkuna tukuy yachayninkunata saqitamuwarqanchik, chay ñanta purispa, amapuni chinkachispa aswantaraq allin riqsisqa Qichwa runa kananchikpaq. Tayta Inti, Mama Killa, lliw Apunchikkuna, Rumikuna, Sachakuna, Pichinkukuna4 , Quchakuna, Mayukuna, imaymana kaqpas, Pachamamanchikwan huk ayllulla qichwata rimaspa, chuya yuyaywan uywanakuspa kawsakurqanchik. Kunankamapas waki wakin llaqtakunapiqa hinapuniraqmi tiyakuchkanchik.

Perú, Bolivia mama llaqtakunapi imaynataq Qichwa kawsay kachkan Arí aswan achka runam kay iskaynin mama llaqtakunapi Qichwa rimaqkunaqa kachkayku5. América uran suyu chiqapiqa, ñawpaqmantapacha kunankamapas qichwaqa wakin ñawpa simikunamantapas aswan kuraqmi. Chaymi, unay watakunamantaña Qichwa kawsayqa, wakin kawsaykunahina ancha riqsisqa tukupurqa. Chayraykutaqmi allin yuyayniyuq, qillqakunapas tawqatawqaraq6 rikurimurqa, Qichwa kawsayta qimiyta, kallpachayta, chaninchayta munaspa7.

chusaq9. Aswantaraqmi chiqnipakunku, kutipakunku, paykunarayku umalliq qispirusqankutapas qunqaspa. Ñawpaqmantaraq, Qichwa llaqtakunarayku, maychika ñakariywan imaymana wakisqa aypakusqantapas, wasapaq ruraykunatapas pisimanta pisi aswantam pantachipuchkanku, tatichipuchkanku, qulluchipuchkanku10. Chayraykum huk chillmiyllapi tiyasqanchik allpakunapas, wayra samasqanchikpas, yakunu11 upyasqanchikpas, imaymananchik kaqpas qunqayllamanta hukpa makinpikama rikurin. Chaykunamanta sayariptinchiktaq, qapariptinchiktaq sallqa, suwa, awqa, ñawsa runa nispa munasqankuta kamiykuwanchik, pinqachiwananchikkama. Mana chaniyuq allqutahina qawaykuwanchik. Imaymana munasqanku tarinankupaqqa, chulla chullamanta umalliqkunata rantipuchkanku, qullqita munarichispanku siminkuta watapuchkanku, upallachipuchkanku, hinallapi imapas puchukananpaq12. Urqu qasakunapi, yunka uraykunapi tiyaq runaqa qullqiyuqkunapa, qarayasqa13 suwakunapa michiqllanpim tukupuchkanku, imaymanakuna qawaqllan, mana imatapas tuqpispa, uqarispa, munapakuqlla. Qarakunam ichaqa munarisqankupacha imaymananchiktapas hukman, hukman qatuylla qaturparinku, chaywan qapaqyaykuspankutaq saruchawanallanchikpaqpuni. Maypitaq, maypim chay tukuy imaymana ñawpa kawsaykuna, Qichwa kawsay amachaq yuyaysapa qillqakunarí. Manayá chayllapaschu, maypitaq llapan14 kawsaykuna, tukuy simikuna amachaq qillqakunapasrí, hukuchachu kachkarparinpas, icharí ninachu ruparparinpas.

Kunanpas Perú, Bolivia mama llaqtakunapa umalliqninkunaqa tukuy niq qillqakunata rikurichimuchkankupuni aswanraq Qichwa kawsay, rimay yanapasqa kananpaq nispa. Chaykamalla imapas, chiqaypiqa manataqmi ima waqrapas chuyanchakuntaqchu, chaychaykamalla puririspa qulluylla qullupun. Qichwa runataq saruchasqallapuni, aswanraq wakchayachisqa. Ariyá kunan Perú, Bolivia umalliqkunaqa Qichwa yawaryá kachkankupas, ichaqa manayá llaqtankupi yuyayniyuqñachu, umankuqa huk musquywan qaywisqa, qayqasqa8 pawachkan, sunqunkurí tuquru,

ISKAY CHUNKA TAWAYUQ

Perú, Bolivia mama llaqtakunapiqa quñiq tantahinaraqmi sapa kutilla yuyaysapa qillqakunaqa lluqsimun, chaykunawanqa aswan qapaqmi rikurinchik, ichaqa manam haykaqpas chiqan kanan huntakunchu, manataqmi purun llaqta runakunapa riqsisqantaqchu. Sutinchikpi puriq qala kunkakunallam chaytaqa yachanku, chaykunawanmi siminkuta huntarququspa rimapakuspa llamkanku, chayna kunanqa ñuqanchikmanta rimaspa llamkayniyuq runakuna quñirichkanku.

Muyuynin tukunapaq Nisqanchik hinapas qichwa simiqa allin riqsisqam kachkanpas, sayaypura wakin simikunawan, ichaqa manataq miranchu, aswanmi wata watamanta sapa llaqtakunapi rimaqkunaqa pisiyapuchkan15. Sasachakuykunallam, imaymana ñakariykunallam Qichwa runapaqqa quñirichkan, qichwa kayqa aswan huchapim tukupuchkan.

Maypachachus wasinchikpi, allpa tiyasqanchikpi quritapas, qullqitapas, yakunutapas tarirquspankuqa hukpaqkama imaymanata ruraykuspa tiyasqanchikmanta wischuwananchikkama mana samankuchu, manahinarí, ñuqanchik mana munaptinchikri qunqayllamanta sipirqachiwanchik. Chayraykum aswan allin mana riqsisqa kay, qunqasqa kawsay, ichapas chayna qullqisapa munaqniyuqpa makinmanta ayqispa kasunmanraq qipa wiñaykuna qawarinallanpaqpas. Peru, Bolivia mama llaqta umalliqkunaqa siminku huntatayá imaymanata rimaykuchkanku, chinlla kananchik rayku, ichaqa manayá imapas nisqankumanhina rikurinchu. Paykunaqa aswantaraqmi puchuq kaqninchikkunatapas pururparichipuchkan16, llaqta runakuna wakchayachiyta tukupuchkanku. Chay raykupitaqmi imaymana rimanakuypas llaqta umalliqkunawanqa mana allin ñanman chayanchu, chaykamataq qullqiyuqkunaqa, imaymananchikmanta hapiparukuspanku huk yuyaywanña imatapas rurayta munanku, manayá Qichwa runahinachu Pachamama sunqunwan rikun. Paykunapa sunqunqa ñawsan, manam ima kasqanta imatapas rikunmanchu, maypachachus ima kasqanta rikurquptinqa chayllapichá imankupas tunirqunman, ima kasqankupas chusaq tukurqunman. Chiqan Qichwa runapaq Qichwa simiqa kawsayninchikmi, ima kasqanchik, kay pachapi sayapakuyninchik, hinallataq qispisqa kayninchik. Mana Qichwa runapaqtaq, mana riqsikuy munaq masinchikkunapaqhina Qichwa kayqa aswan pinqasqa kay, wakcha kay, sarunchasqa kay. Perú, Bolivia mama llaqtakunapa, hatun kamachiq qillqankunallapiqa, qichwawan kastilla simipas sayapanasqa rikurichkan, chaninchasqa, llapan runa rimananpaq kamachisqa, ichaqa manayá hinachu, muspaylla, muspay17. Kunanpas, haykaqpas manayá ima kasqantachu pipas qawariwanchik, aswanraq chay sunkasapa awqa runakunapa chayamusqan qipamanta pisipaylla pisipaspa qaqapapurqanchik. Sichus chiqan Qichwa sunquyuq runakuna llaqtanchikkunata umallinman chayqa ichapasraqchá maymi kananpi Qichwa kawsay sapinchiktaqa churarqunman, chaymanta sumaqta ñanchakuspa qispisqa purinanchikpaq. Ichaqa manayá hinachu, manataqmi hinapastaqchu kanqapas.

Mastaraykuna 1

Willkarunapa qillqasqan, Michigan, ritiy wichay pacha, 2012

Kunan: Ecuador, Colombia, Perú, Bolivia, Chile, Argentina. Astawan yachanapaq tukuyninpi kachkan huk siqi qawarinapaq. 2

Inkakunapa tiyanan uchuy llaqta.

Wakinpaq pichinchu, pisqu kikillantaq.

Yaqapaschá 7 hunu runakuna.

Sinchi achka, mana ñawinchay atina qillqakuna.

Perú, reforma educativa 1972, con Velazco Alvarado. Bolivia, Reforma Educativa 1994, con Sánchez de Lozada. 7

Machasqa runapa umanhina muyuchkan.

Mana munayniyuq.

Mana purinchu, mana huntakunchu.

Yaku + unu.

Kasqallanpi tukuq.

Mana llaqtayuq runakuna, hawa llaqtamanta hamuqkuna.

Wakinkunaqa: tukuy, lliw nispa nillankutaq.

Ichaqa, huk karu llaqtakunapi achka runakuna yachachkanku. 15

Utqaylla tukurqapunku.

Mana chiqan kawsay.

Kay qillqaskunamanta yachapaskusqa CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO. Bolivia, 2009. MINISTERIO DE EDUCACIÓN DEL PERÚ. Ley General de Educación No 28044. MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CULTURAS DE BOLIVIA. Ante Proyecto: Nueva ley de Educación “Avelino Siñani y ELizardo Pérez”, 2006. NACIONES UNIDAS. Declaración de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indígenas, 2007. NACIONES UNIDAS. Convenio 167 de la OIT. CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO. Perú, 1993. UNICEF y FUNPROEIB Andes. 2009. Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina.

Ichaqa musuq wayrakunam muyuykamuchkan, allillamantam Qichwa ñakariypachamanta Pachakuti puririmuchkanña.

ISKAY CHUNKA PICHQAYUQ

Wata 2, Yapa 2, 2013, pp.

Mamacha Santanata yuyarispa, Ccoyo Santomaspi yanqalla takanakuy1 Máximo Cama Ttito

Pisi rimayllapi:

Maypi

Takanakuy sutiyuq k’uchurikuy Ccoyo ayllupiqa apakun sapa wata iskay chunka suqtayuq hullu killapi. Chayqa yuyarichikun chakra llamkay uywa mirachiy wata tukuyta; kaqllataq wata qallariyta, sara tarpuyta chay wasikunaq sispanpin kachkan chay chakrakunapi, kaqllataq chayqa yuyarichin uywakunaq punaman lluqsinanta, ama chay sara tarpuykunata chay uywakuna mikunanpaq. Chay yanqalla maqanakuyqa hapipunasqa kachkan runakunaq apukunapi, pachamamapi iñisqanmi, ichaqa kaqllataq chakra llankaypi uywakuna uywaypi. Chay takanakuyqa allin runakunamasiimaymana sasakunata allchananpaqmi. Maypachachus saqmata, hayt’ata paykunapura qunakunku nanaqta hina chayqa, allinmi. Suwanakusqankumanta, k’aminakusqankumanta, wiolacionkunamanta, imaymana mana allinkuna runamasinku ruwasqankumanta allinkawsay kanan kashaqtin. Kay hamutaywanqa aypayta munanchis imaynata runakuna atinman wakmanta allin kawsay chay ayllukunapi watantin kananpaq.

Santomás, Chumpiwillkas qullana llaqtaqa tarikun Qosqo laqtamantaqa isqun uras patmin omnibuspi puriymi. Chaymanqa chayakun kunanqa allin carrukunaq ñanninta, chayraq ruwakurqan chay Peru-Italia conveniowan ña 15 watallaraq. Santomas llaqtaqa, kaqllataq Kanas, chaymanta Kanchis, kimsantin “provincias altas”2 nispa sutichasqan kanku, ichaqa kimsantinku chay Qosqo k’itipi kama kachakanku. Chay llaqtakuna ayllukunaqa kachkan hatun urqukunaq sunqunpi utaq kinray patankunapi, chaypiqa kan watantin iskay kawsay ch’akiriy kaqllataq paray kinray.

Aysariq rimaykuna: Iñiykuna, uya ch’ullu, sasakuna allchay, yanqapaq qullqi wikchuy, imaninantan nin.

Ccoyo aylluqa, maypichus chay takanakuy ruwakun, chayqa kachkan Santomas llaqta sispallanmi, chaymanqa chayasunman 30 p’ititayllapi, ichaqa carrupi, ñawpaqqa sasapuni karqan chayman chayay, chayraq wata kuraq municipio Santomaspa carritira ruwasqan kachkan. Ccoyo ayllu runakunaqa llank’anku chakrapi kaqllataq uywakuna mirachiypi, chaywan kawsanku. Chay ayllupiqa rikukuyta atikun muyuntinpi sara chakrakuna, habas, kaqllataq papa3. Kaqllataq kan trigu, siwara, quinua, tarwi4, chay mihuykunataqallank’anku aswan wichaypi, llank’akuyta atikun para unullawanmi. Kaqlla-taq chaypi tarpullankutaq uqata5, ullukuta6 kaqllataq maswata7. Kaqllataq uywanku wakata, uwihata, kawalluta, asnochatapas uywankupunitaq, kallataq kallantaqmi llamakuna, paquchakunapas.

K’uchurikuymanta rimaykuna Ccoyo ayllupi k’uchurikuy kinraypi runakuna imaymana rimanayuq kanku, chaypiqa Santana mamachata amachanku, chaypi uyarikun runakunaq rimasqan, kaynakunata: Santanaqa milarusu mamachan, imaymana milarukunata ruwan, chay rayku paypi runakunaqa iñinku. Achka runakuna allin llamk’anayuq kama kanku, chay rayku allin qullqiyuq kaspa allin kawsayman chayanku. Chaymantapas kikin k’uchurikuypiqa manaña chay haya yakuwan thaqrusqa alkultapas upyankuñachu, imaynan ñawpaq upyarqanku chaynata. Kunanqa upyanku sirwisata, sapa karguyoq rantin 150 utaq 200 sirwisa cajakunata, upyallankutaq machana aqhata8 chay ichaqa achkallaña. Kaqllataq mikunapas haqay niraq, pipas risunmanmi chaypi mana qullqillapaq mikunakuna kan, chayllapiña mikupakamusunman. Yuyarini chay Alex Martínez chay pacha 5 waka ñak’achisqanta, chay k’uchurikuqkunaman mikuna mikuchinanpaq – chaynata willakun huq runa, paysi yanapasqa chay carguyoqta chay huk ñiqin punchawpi. -

- Ariy ñuqapas rikunin 5 waka ñak’achisqanta – nispa nillantaq hukkaq runapas. - Martíneskunaqa k’uchurikuytaqa ruwanan kikin plasapi mana iskuylapichu. Chay iskuylapi kaqri akasu milagrusuchu – chay runa nin carguyoqqa9 ruwanan k’uchurikuyta kikin plasapi maypichus kachkan mamacha Santana chaypi. Chhaynaqa kay cargo mana walichu imapaqpas. Mana allinchu…, manan chayqa iñisqanchiswan nitaq usunchisman hinachu kachkan riki, chaynata rimarikunku runakuna. - Sichus wilaha kanman karan kikin kapillapi chayqa, chaypi llapallanchis amachashasunman karan Santana mamachata. Ña huk simanaña churiyman chay carguyoq nisqa chay 24 p’unchay antasitwa haykuna kananpaq, paqaristintaq kanqa 24 kamaretazokuna10. Churiy tapusqa pay kikinta kanqachu wilaha manachu, hinaspa “manan” nispa kutichisqa. - Ñuqapas nini plasapi ruwanman riki, ichaqa qullqi gastutapascha manchakun, chaymanqa achka runakuna rinqaku riki. - Ima gastutan manchakun man haqay niraq sirwisa rantichimusqanmanta, 5 waka ñak’achisqanmanta.

Aurelio Chipana, mamacha kapilla qhawaq, chaykunamanta nin kaynata: “Chhayna ruwasqankumanta kikin mamacha runakunata castigarparinmanmi”. Chaypa qhipanman tapuyku:”Imanaqtin chay takanakuykuna kan, mamachamanta mañakuqtaq hamuku runakuna”. Hina pay kaynata ninwanku: “Warmikunamantapascha, hallpakunamantacha. Mana allin kawsaykunamanta, mana yachanichu… Aswantaqa, sichus upyanki sirwisata kikin kurku q’uñirin, hinaspataq yanqallamanta takanakuyta munanki... Qhawari profe11, kunan kikin chay Villafuerte ayllu yaykuchkanku plasaman; nisayki profe, allin takanakuykunan kanqa rikullanki”. Chay kamataq kashallan rimaykuna yanqalla takanakuy k’uchurikuymanta, yaqa llapapas chay rimanayuq kama kanku chay p’unchawkuna: - Haqay Huayhuakunaqa, kunan kashanku “qachayuq”12 – willakun huk runa. Hukkunataq tusunku kusisqa chay qachaq muyunpi, wakinkunataq qhawanku upyankutaq sirwisata, aqhata ima. - Mamayupyaykuy – nin huk wayna huk warmita,sirwisa q’iruta haywarispa – Wawqiykuna chaypi kashan, ñuqaykuqa kayku qanchismi. Manachu upyanki mamay? , mana hinaqa pachanchisman hich’aykuy. - Achka runa hamusqa k’uchurikuyman – nispa nin pay. - Chayna, ichaqa kunan upyanku sirwisallata, manaña haya tragutachu. - Ch’isi rikuni chayamun huq hatun camión Volvo, ichaqa hukkaq wata chayamuran iskay mana hukllachu, kunanqa Branma13 sirwisata upyanku. Llapan chay sirwisataqa apamunku chay Arequipa llaqtamanta;rantimunkucha 28 soleswan kaypitaq wintishanku 80 chunkaman. Allintan qulqichakun, imapaq niyman. Sasaqa chusaq botellakuna pallaymi, ichapas chinkan chayqa kikin sirwisaq precionpi kachkan – chaynata riman chay warmi – Kaypiqa cargo ruwayqa qan kikillaykimanta, llapan gastokunaqa carguyuqpi kama. Arequipapi ichaqa pikunachus k’uchurikuyta ruwan paykuna qullqichananku, allinta gananku. Mikunapas, sirwisapas tukukapun ratuchalla, runaq qullqinpaq kama mana aqnallachu. - Upyaykuy kay sirwisachata – invitawan chay wayna Huayhua sutiyuq, ña chhikan machasqaña kaspa, suyashan payqa Santomasta chayaruqtiyku ñuqa rantiku-

ISKAY CHUNKA QANCHISNIYUQ

naypaq. Chaypis allinya, ichaqa sinchi machasqawanqa manaña rimakuyta atinchu imatapas, huchatariymancha haykupuykuman. “Mana” niyta atiymanmi, ichaqa allin runa kayniyta riqsichikuni, imanispataq niwanman chay ñawpaqiypi kaq warmipas: “Salud wawqiy, añay ah”? – nisparaqtaq niwan. Ccoyo plasapitaqmi, runakunapas hatunraq huchuyraq rimanku kaynata: - Mamachaq kapillanqa ñama urmayunqaña, carguyuqkuna chaypaqqa churananku riki qullqita, ichaqa manachuna chaypaqqa imatapas churankumanchu, huk ñiqinpiqa paykunapaqqa sirwisa rantiy, machay, tusuya riki. - Chaynan, ichaqa qullqiyuq kanku chayqa chaytukuy sirwisa rantinankupaq chay rayku manaña runakuna munanñachu tragu upyayta, wakinkunaqa mana aqhatapas munapunkuchu, kunanqa millakunkun chiknikapunku, mistimanmi tukurapunku. Ñawpaqqa sirwisaqa karqan mistikunallapaq, mana chakra llankaq runakunapaqchu, paykunaqa upyakuqku hayaq tragullatan, chaykunaqa karqan “toro” utaq “alcohol norte” chayna sutiyuqkuna. - Kunanqa chayna, chay carguyuqkuna llank’anku Camana-Secocha chay quri maqchina minakunapi, Arquipa suyupi kaqllataq Caraveli chaykunapi; chay rayku. Achka qullqiyuq, wikchunankupaq, rakikunankupaq imaraq kan – Chaynata rimallantaq huk runapas. - Chaynapuni, kunanqa rantinku upyankutaq sirwisata haqay niraqta. - Kunanri imatataq upyanqaku mistikunari, wiskita? – tapukun huk macharisqa runa, huk mistikunata uyarichiq hina. Chaykunaqa takanakuqkunata qhawashanku, hina paykunapas kaynata nillankutaq. - Ñuqaykuqa mana upyaykuñachu wiskita nitaq sirwisata, qhawakullaykuña yanqalla takanakuqkunata – chaypa qhipanmantaq llapalla asikunku.

ISKAY CHUNKA PUSAQNIYUQ

Imakuna ruwana Manaraq imapas kachkaptin karguyuqkunaqa achka qullqita huñunanku, mana ima allinpas kananpaq. Paykunan q’ala imaymanakunatapas kamachikunanku, imaynan kanman hanku utaq chayasqa mihunakunamanta, aqhamanta, sirwisa rantinamanta, tragukuna, sigarrukuna, kaqllataq kukamantapas, chaykunawan runakuna kawsananpaq chay kinsantin punchaw k’uchurikuypi. Mikunakuna wayk’unapaqqa, llamt’ata rantina utaq llamt’achina runakunaq ayllumasinkunaq yanapasqan, kaqllataq wakakuna ñak’achina, maypis aycha waqaychakunqa, llapa chaykuna uma nanayraqmi. Chaynaqa karguyuqmi pinsanan achka mikunapi wikch’upakuna (takanakuqkuna), ayllunkuna, wisitakuna, llapa munaqkuna carguyuqpa wasinman riqkuna añaychananpaq, llapan k’uchurikuy tukukunan kama amachanan. Hinallataq carguyuqkunan kamachikunanku pikunas yanapanan chay hanku mikunakuna qhawaqta, rakiq, wayk’uq, hinallataq chayasqa mikuna, upyanakuna rakiq, pis kanman karumanta hamuqkuna puñuchiq, maymantas chay tukaqkunata mink’amunqa, chaykunata. Imayna chaninmi chay takanakuy k’uchurikuy Santomaspiqa, distritunkunapi, ayllunkunapi ima, chay takanakuykunaqa rikhurimun imaymana mana allin kawsaykunamanta, chakra qichunakuymanta, waka suwakuymanta, warminku munapakusqankumanta, k’aminakuymanta, llallinakuymanta; chay llapan sasakuna huñukun watantinpi chay rayku. Mana chay sasakunaallachana kanmanchu chayqa, manacha riki allin kawsay kapunmanchu hayk’aqpas; ichaqa paykuna yanqallata takanakuspa, mamacha Santana “rikuchaqtin”, paypa ñawpaqinpi, takanakunku sapa wata; chaykunawan allichapunku. Chumpiwillkas Santomaspiqa, chay takanakuyqa apakullantaqmi sapa 25 puquy killapi, chaytaqa yuyarinku llapa tiqsi muyuntinpi chay niño Jesus paqarisqan p’unchaw rayku. Santomaspiqa, runakuna yuyarillankutaq ichaqa usunkuman hina. Paykunapas chay p’unchaw niñoq ñawpaqinpi allichanku chay mana allin kawsayninkuta yanqallata takanakuspa. Chay k’uchurikuytaqa ruwanku carguta hapispa iskay t’aqapi.Hukninmi Belenmanta niño Jesus (kikin Jesucristo) huk kaqtaqmi kay Santomaspi rikhuriq, chaytaqa runakuna riqsinku “Niño” nispalla. Chay iskaynin t’aqakunaqa kashanku mahiñu15, yanakuna16, kaqllataq “qara kapakuna”17. Chiqapaq chay ayllukunapi mayninpi rikhurimunt’iksukuna chaqrakunapi mikuykunaq raphin mikuq. Kaqllataq rikukuyta atinmi killichukunamanta utaq wallatakunamanta tusukuspa yachapayaq. Kaqllataq salqa uywakunata yachapayanku imaynan kanman waqrasapa taru-

kakuna, atuqkuna, p’isaqakuna. Sapanka t’aqakuna cargu ruwaqpa umallisqan purishanku, tusushanku, takishankutaq utaq rimashanku paykunapura takanakunankupaq. Llapan tusuqkuna purinku aylluq kikllunkunata tusukuspakama, kaqllataq chay Santomas llaqtapipas, ichaqa tukuy sunqunkuwan. Kunkankutataq kaqllataq siminkuta tukurachinku chay salqa uywakunaq kunkanta hina yachapayanku ñataq tarukataña, ñataq atuqtaña, kaqllataq k’illichutapas. Wakinkunataq chakankuta t’aqllikunku iskaynin larukuta, makinkuta kuyuchispa, imaynan k’ankakuna ruwanku hina;imaynatan alistakunku maqanakunankupaq chaynata. Sapa kuti tusuqkunapura wahanakunku ichaqa wak simiwan llañu kunkallawan, imaynan rimanku ukukuna Quyllu Rittipi18, chay ukukukunahina (disfrazados como los osos) chaynata. Warmikunataq qhipankuta rin, ichaqa tususpa kama, takispa ima, chay waka michiy, waka t’inkay takiqkunata, imayna sutiyasunman “villancicos andinos” nispa, ichaqa waylíakuna19 nispa sutiyanku paykunaqa. Chay tukaqkunataq arpata kaqllataq violinta tukanku, paykunaq ruwasqallan, kallantaq rantisqapas. Ichaqa kallantaqmi chay grabasqa musikakunapas, chaymantaqa carguyoqkuna mosokunawan rakichin traguta, aqhata, sirwisata llapa munaqkunaman, mayninpiqa samayunkupunitaq, sayk’usqa kasqanku rayku. Mana yachakunmanchu pis kakun chay tusuq utaq yanqallamanta takanakuqkuna, uya ch’ulluyuqtaq kashanku chari, paykunaqa tusuyushallanku p’ita p’itarispa, chay salqa uywakunapas kankuman hinaraq, llapa takanakuy munaqqa uya ch’ulluyuqmi kanan. Sichus chay tusuqkuna, takanakuy munaqkuna mana uyankuta pakanmanchu chayqa, kanmancha riki chiqaq maqanakuy, manaña yanqalla takanakuychu kanman, chiqaqpaq maqanayukunkuman rumiwan, cuchilluwan sat’inarakapunkuman wañunanku kama; chaytaqa sutiyanku waykilla20, nispa. Santomás llaqtapi kashaqtiyku, chaypi rikumurqayku, sapa kuti chay takakanuqkunata yawar tiq uyayuqta, mana pichakunkuchu. Utqayllaman uyach’ullunkuwan pakarakapunku, mana pipas riqsinanpaq, sichus chayna kanman chayqa, wayna runakuna sipas warmikuna ima qhawayunkuman, chayqa asikapunkumancha riki. Mana pinqaypi qhipanankupaq, chaynapi nanayninta ichapas waqasqanta ima pakarakapunku. Kikin takanakuypiqa aswantaqa warmikuna llapa ayllunkunapuwan tanqayunku simillapi chay takanakuy munaq allinta takananpaq, mana manchakunanpaq, paykunataqmi chay wahakuykunata uyarispa, astawan awqa masinta, allin hayt’ayta, saqmayta quyta munan, paykunaq nisqanku hina: “allin qhari puntupi sayaspa”, chhaynallapin ima mana allinkunatapas allchapuyta atinku, paykunapura.

Kay yanqalla takanakuyri imatataq maskan nispa rimakuyku tapukuq tumpalla, manapas imatapas yachaykumanchu hina: paykunaqa usunkuman hina maskanku allin kawsayta, manataq justicia kanchu chayqa, pukllaq tumpalla chaynata takanakunku, manataq auturirarkuna justicia ruwayta munanchu chayqa. Chay fiscal, juez, abogadokuna, llapan wallawiksakunapas qullqita lluk’iyarachikunku, chaykunawan mana allinkuna kapun, aswan runaq rikunanta suwakunawan sirwisata upyayuchakanku, marq’a marq’araq waqintinpas kankuman hinaraq. Kay karu llaqtapi tiyaqkunapaqqa, kikin paykunallamanta imapas ruwakusqankun allin. Manan imapas allinkunaqa kanchu paykunapaqqa, Estadomantaqa. Chay mamacha Santana takanakuy k’uchurikuypi, chaymi ayllu runakunaq mana allin kawsaynintaqa allchan, kusikuyta apamun, chhikan phiñakuytapas, ichaqa aswantaqa pachamamatan amachanku, ñataq sapa wata runakunaman imaymanakunata qushan chayqa: mikuyta, yakuta, llapan kawsayta. Kaqllataq chay k’uchurikuyqa runakunaq mana allin kawsayninkunata allchapun, llapa ima sasakunamantapas, ayllupura, allin kawsayman chayanankupaq. Chaykunan astawan mat’ipan chay kikin kawsayta, aswanta ch’ilayachin usunkuta, chaymi kallpachan imayna kasqankuta wak runakunamanta, chayqa allinmi. Santana plasaman yaykuy Chaypi rikukun pikunas karguyuq kashanku chayta, paykunaqa apanku wasankupi inhalmakunata21, chaykunawan karguyuqkuna runakunaq ñawpaqinpi riqsichikunku ima ayllu t’aqas kashan chayta, ichaqa takikuspa, tususpa haykunku chay plasa uhuman. Karguyoq warmi qhari yaykunku chayna p’achasqa, warmi ichaqa makinpi hapin huk botella traguta, hukkaq makinpitaq apan huk sunaha paykunallaq ruwakusqan; kaqllataq qharipas apanmanmi tragu botellata makinpi. Wak runakuna, qhawakuy munaqkuna, mana takanakuy munaqkunaqa manan paykunaqa churakunkuchu yana uya ch’ullutaqa, imapaqtaq churakunkuman, mana paykunaqa takanakuyta munankuchu, ichapas manchakunkupascha utaq mana piniyuq kanku, chiqaq waqcha. Karguyuqkuna munaqnikunawan llapa ayllunkunapiwan plasa uhupi muyurinku, paykuna munanku runakunawan rikuchikuyta imayna p’achasqas kashanku, pikunas chay carguta ruwashanku. Pikunas sirwisata, aqhata qushan runakunaman. Qunqaylla carguyuqpa warmin chanqan misk’ikunata, hirqikunataq qichu qichuraq pallakunku, llapa qhawaqkunataq asikun. Chaymanta haykunku Santana mamachaq kapillanman, chay uhupi risanku, chayraq chayamuqkunataq mañakunku mamachamanta allin k’uchuri-kuy kananpaq, ama kachunchu waykillakuna. Maypachachus lluqsipunku chaytaqmi, qhipanpanmanta purispa ISKAY CHUNKA ISQUNNIYUQ

lluqsinku, mana wasanchankumanchu mamachaq uyantaqa. Wakin warmikuna lluqsinku waqkuspa, ichaqa hawapi kaspaqa wakmanta tusuyta takiyta qallarillankutaq kusisqa, ichaqa ninku sunqunku uhupi “q’aya wata kutimusaqchus manahus”, chaymanta wakmanta waqallankutaq kawsayninkuta yuyarispa. Ima iñiykunas kan mamacha Santanamanta Santana mamachapi iñiqkunaqa sapa watan rinku Ccoyo kapillaman, munanku imaymana milagrukuna ruwananta imakunatachus runakuna warmikuna munanku chayta. Chay uhupi kaspa chay previste kapilla qhawaq chay mamachaq kurkunwan takan umankupi munayllata runakunata kimsa kuti kama. Chaykamataq runakuna mañakunku imatachus munanku chayta, ichaqa runakuna allinta iñinanku chay mamachapi tukuy sunqunwan, ima mañakusqanpas hunt’akuqpaq hina kanan. Wakin warmikunataqmi apanku uwiha millmata, hina chay kapilla uhupi phuskayta qallarinku, mamacha Santanaq ñawpaqinpi, pay kikin “¡qhawashaqtin!”. Wakin warmikunataq awanku huchuychalla awanapi. Chaykunata ruwanku mamachaq yachachinanpaq, utaq utqaylla warmikuna phuskanaknuta, awanankuta qispichinanpaq. Ña 14 wataña niran takanakuqkuna chay mamachaqa makinpis hapiq huq huchuy rumichata, chaytas chanqaq chay maqanakushanku uhuman, maypichus takanakuqkuna saqmapi, hayt’api kayushanku chayman. Chaytaqa chanqan maypachachus mana allinchu chay takanakuy kaqtin. Chaywanqa pay mañakushan allin takanakuy kananpaq, ama kachunchu llullakuy, q’utukuy, hinallataq ama kachunchu waykilla chaypaq. Ña yachanchisña kay takanakuyqa yanqallan riki, mana chiqaqchu, mana pipas takanakun awqanta sipirunan kamachu. Kunanqa chay kikin rumichaqa kachkan Santanaq mamachaq ñawpaqinpin. Imaynas chay takanakuy karan

9 uras kashaqtin chay tutamanta 26 punchawpi, llapa runakuna maypachachus mikumuranku upyamuranku ima chayqa, rinku mamachaq kapillanman; ichaqa chhikan macharisqaña. Carguyuqkunaq umallisqan, takanakuy munaqkunapas qhipankuta rinku tusukuspa, warmikunataq takikuspa, ichaqa plasapiña huk kunkawan ña wahashankuña awqankuta. Pikunachus uyarirun sutinta chaytaq asuhatan chiqaqchus manachus chayta yachananpaq, chiqaqtachus pay kikin wahamushan manachu chayta. Maypachachus hukkaq riqsirparin pay kasqanta chayqa, huk laruman ayqirinku p’achankuta ch’utikuyta qallarinku, chaypa qhipanmantaq uya ch’ullunkuta ch’utikullankutaq, chaykamataq qhawaq runakuna imaymanata rimayta qallarinku, yuyarinku imamantas awqapi purinku chayta.

KIMSA CHUNKA

Manaraq takanakuy qallarishaqtin uya ch’ulluyuq kayqa allinmi, mana hinaqa, runacha sipinankunman, warmipas qharipas, machupas payapas, hatunpas huchuypas, rumiwan kama ch’aqinakunkuman sipinakunanku kama–chay punchayqa llapapas sinchi phiñasqa kashanku, aswntaqa takanakuy munaq runakuna. Llapan mana allinkuna paykunallataq ruwasqankumanta, llapapas awqankuq sinqantapuni q’aqñuruyta munashanku–waykilla kanman chayqa mana yanqalla takanakuychu kapunman, yachanchis hina chay takanakuyqa pukllaq hinalla kashan riki, ichaqa nanaqta takanakunku. Sichus chay takanakuy harkaqkuna, mana repetachikunkumanchu runakunata waqtaspa ñataq pañaman, ñataq lluq’iman chayqa; chayna kaqtinqa runa wañuycha kanman riki, mana pipas hark’ayta atinmanñachu. Llapanku maqanayakapunman sipinakunanku kama, k’irisqakuna kaqllataq hayka wañuqkunacha kanman, ichaqa chayna kaqtinqa mamacha Santanaq munayniya chaypas kanman, paymanta chayqa, akllasqa hina kankuman, wakin wañunman wakintaq kawsanman. Chay punchawqa runakuna runamasinta takaytapuni munan, chay k’aminakusqankumanta, k’uchallu kasqankumanta, suwamanta, violacionkunamanta, machu runakuna maqasqankumanta llapan watapi imakunas karqan chaykunamanta. Chay punchawpaq waqaychakunku chay mana allin kawsaykunata chay k’uchurikuy punchawpaq, chaynallapin awqankuwan sasakunata allichapunku, chaynallapuni kanman, mana hukhinaqa kanmanchu. Maypachachus chay takanakuy kan chayraq runakunaq sunqun tiyayapun, manaña runa masinku chiqnikuy kanñachu. Chay ronderomanta kaqkunaqa mayninpiqa mana allintachu ruwanku, riqsisqankuman ayllunkumanmi sayarakapunku, yachanku pikunas chaypi takanakuyta munashan uya ch’ulluwanña kashanku chaypas, huk kunkawanña rimashanku chaypas; paykunataqmi sayaspa, qhawaspa utaq tiyaspa suyakushanku. Chay ronderokuna waqtan takanakuqkunata waka qaramanta awasqa fuitinwan kama, “chay takanakunankuqa qala pampan kanan” nispa. Chhaynatataq waqtashan chayqa llapan chay takanakuqpa ayllunkuna kaqllataq munaqninkuna sinchi phiñasqa kashan chay ronderokunapaq, chayta rikuspa qhipamanta tanqamunku, qunqaylla saqmata churamunku pacha. Maypachachus hirqikuna tukun takanakuyta, taytanku utaq kuraq wawqinku kusisqa huqarinku llapa kurkunta, runakunaman uyarichiq hina ninku: “Kunan ichaqa qhari kanki karahu” nispa. Chaynallatataq ruwanku Ccoyopi, Patawasipi, kaqllataq Santomaspi. Paykuna waynaña kaspaqa ayllunmanta takaq kanqaku, paykuna machu paya tayta mamanta respetachinqaku.

Chay malqu hirqikunapas takanakullankutaqmi kallpankuta tupapunachinku, pis yachanman imamantas takanakunku chayta. Tayta mamanku,llapa ayllunku, paykunamanta aswan kusisqa kanku, sichus awqanta llallin chayqa, aswan kusisqa churakunku, chay rayku chaypiqa aswan munapayasqa qhari wawayuq kay, warmikunataqa qharin apapun, mayninpiqa mana riqsisqa aylluman.

Imas chay k’uchurikuy Ccoyo ayllu runakunapaq

Kacharpari22

Wakin willakuqkuna ninku ichaqa: “Santana mamachaqa chay waka suwakunaq mamachanmi, chaykunaqa wakata suwakuspan kawsanku, chaykunan chay takanakuy k’uchurikuytaqa ruwanku”. Chaypaq hina Martinez ayllu ruwan allin hatun gastuyuq k’uchurikuyta qayna 2011 watapi, paykunamanta chaynata rimanku, ichaqa ñawpaqqa hinapunis kasqapas.

K’uchurikuy tukuytaqa llapan runakuna mink’asqa carguyoqpa wasinman rinanku. Chaypi tiyaspa rimanku imaymanata, chaypi upyapunku, mikunku llapan puchukunata. Wakin carguyoqkunaq wasinpiqa mink’asqa tukaqkunapas chaypi tukankuraq chaywan llapanku tusunankupaq, takinankupaq, hukkunataq achka qullqiyuq kasqankupi mink’anku equipos electrónicos nisqakunata, chaypi tusuyunku, machayunku wakintaq waqayunku ima. Chaypa qhipanmantaq, takinku, tusunku, wasinku uhupi, hukkunataq Santomas kikllukunapi. Ña yachakunña pikunas q’aya wata k’uchurikuyta carguyuqmanta ruwanqa chayta, ichaqa mana pipas nisunkimanchu “qanmi ruwanayki” nispaqa. Chayqa kikillankumanta ruwanku, ichaqa chay 25 utaq 30 watayuq waynakunapas munaspaqa ruwallankumanmi. Mana imapaq gastu ruway Huk runakuna karumanta hamunqkunaqa, ninamanmi chay Ccoyo k’uchurikuy mana allin ruwasqankuta. Chaytaqa qhawanku 150 utaq 200 sirwisa cajakuna rantisqankumanta, chayman hina ninku qullqiyuqchus manachus chay runa, yanqachus chayman churakun: “Allin warmi qharillan chaykunamanqa churakun” nispa. Kaqllataq simipas kicha kicharaq qhipapunku chay tukuy waka ñak’asqankumanta, sichus allin chayasqa machasqachus karqanku manachus, sirwisatachu rakikamuran icha haya tragullatachus chay kimsantin k’uchurikuy punchawkuna icha manachu. Sichus sinchita qullqita gastan chay carguyoq chaynaqa aswan allin paykunapaq kanqa, runanq siminpi ima kanqaku warmi qhari, allinchus mana allinchus k’uchurikuy karqan. Ichaqa Santana mamachapi iñiq runakunaqa, milagrukunata ruwashallanqan paykunapaqqa, chaywan chay runakunaqa rantinqaku wasikunata, llaqtapi allpata, ima llakanamanpas mamacha churanqa, kaqllataq ima ratiy utaq wintiypipas allin kanqa, chay kamataq chay religioso protestantewawqikuna, paykuna ichaqa ninqaku: “Chayqa manan allinchu, qullqi wikchuymi” nispa.

Chakra llankaq kaqllataq quri maskaqkunaq chay Camaná Secocha llaqtapi ninku kaynata: “Santana mamachaqa Pitusirayniyuqmi”23, chayqa hapipunasqa kachkan Pacha mamawan, pay rayku papa, sara, trigu, siwara wiñan, chaywantaq runakuna kawsan. Mana paykunallachu, llapan uywakunapas kaqllataq imaymana q’achukuna, sach’akuna, mallkikunapay-kunapaq wiñasqanwan.

Llapapas kay k’uchurikuypi kaqkuna yanqalla takanakuqkuna, qhawakuqkuna, allinta yuyaymanaspa paykunaqa sichus Santana mamachata amachanku, chay mañakunku milagrukunata, sichus qusunki chayqa, hinallapuni kanqa. Chaypaqqa iñina paypi tukuy sunqu, mana iskayanachu, mana hinaqa castigasunki. Qhawakuqkunaq nisqanman hina, paykuna ninku ña 25 wataña mana runa wañuykuna kanchu chay yanqalla takanakuy k’uchurikuypi. Mana kunanqa pipas apakachanchu cuchillokunata nitaq imatapas chaykunaman rikch’akuqta, ichaqa imapas kaqtin apankupascha pakasqata, mana riparachikuq hinalla hapishanku riki. Tukupuykuna Chay k’uchurikuyta qhawarayku ña 14 wataña kikin Ccoyo ayllupi, kunakamaqa imaymana huk hina kapusqa, imataq chayqa kunan chay tukuy sirwisa rantisqankumanta, mikuna waykuchisqankumanta, pipis rinman chayqa tiyakunallanmi, kaqllataq yanapaqkunaman qullqi qupunan, hinallataq tukakunamanpas. Chaymanta munaqkunapaq walqanchakuna qunanri, imaymanata apachisunki wasiykiman, aylluykiman apanaykipaq, chaynan. Willakuqkuna tantiyanku hayk’atan gastanman karan huk carguyuq. Chay Martinez ayllu gastarancha riki 15 waranqa eurosta (40 waranqa musuq solikunata), chay aswan chhikan wakchataqcha gastarqan 5 waranqa eurosta (18 waranqa musuqsolesta). Chaynaña imaynaña kaqtinpas, chay cargo ruwaqkuna allin qhipanku runakunaq siminpi, allin qullqiyuq kasqankumanta, chaykunan paykunapaq aswan allin. Chiqapaq manan pipas maskanchu sinchi awqanakuytaqa, llapapas munanku allin kawsaytan. Ayllukunaqa kanqaku allin kawsaypi, sichus kikin runakunallataq allinpi kawsanqaku chaymi, aswan sinchi allinpuni chayqa. Waynakunapas, sipaskunapas kaqllataq uña hirqikunapas, chayta qhawarikuspa allin

KIMSA CHUNKA HUKNIYUQ

runa kankuman. Llapa kay llaqtakunapi ayllukunapi tiyaqkuna allin kawsaypi runakayninkuta sujetakunku. Ichaqa kanmi mana allin kawsay maskaq runakuna, suwakunku, qilla kanku, k’amiku runa masinkuta, maqayta munanku yanqamanta. Chaykuna rayku llaq-ta politica, policial, judicial autorirarkuna mana allintachu huntachinku llapan kamachikuykunata. Chay judicial kamayuqkuna mana allintachu ruwanku, qullqi llukinakuypi kashanku, aswantaqa chay mana allin runakunaman, suwakunaman sayarakapunku. Chay rayku llaqtakuna chay takanakuyta ruwanku, yanqalla maqanakunku, takanakunku ichaqa nanachiqta, sinqankuta ima p’akirunakunku, chaypaqtaq churakunku ñawpaqinkupi mamacha Santanata. Maypachachus aypanqaku justiciaman chayqa ima tukuy sunquwan munasqankuta. Chayraq wakmanta allin kawsay kanqa, ichaqa watantipi kanqapuni pillapasmana allin kawsayman riq runakuna. Chayna kaqtinqa wakmanta watan watan chay yanqalla takanakuyqa kallanqan chayna k’uchurikuykunapi, kanqapuni parachunpas, rit’ichunpas, amapas munachunkuchu wakin runakuna. Ccoyo ayllupi k’uchurikuyqa chaypi Pachamama amachay kaqllataq mamacha Santanamanta mañakuymi, paykunan hukllaman tukuspa qun runakunaman kawsayta, chay raykulla kay pachapi runakunaqa kawsanku. Pachamamapi allpapi iñiy, mikuykuna wiñananpaq, uywakuna mirananpaq, kaqllataq runakunapas paqarinanpaq. K’uchurikuypiqa runakuna amachanku Pachamamata (Santanata), imaymanata qunqu chay qachakunapi, runakuna chayta aswan kusisqa qunku, allin kawsay kanakpaq.

akuna, pachamama apukuna ima mikunanpaq upyananpaq. Pachamama, payman haywakun allin latukuna qhapaq sitwa killapi kaqllataq carnaval kinraypi. 13

Brasilmanta sirwisa marca, chhikan qullqillapaq.

Majesmanta Arquipa k’itimanta tusuqkuna.

Aswan riqsisqa tusuqkuna p’achankumanta, chayta tusunapaqqa uya ch’ullullata churayukuna chay sintética millmamanta awasqata, chayna kaqtinqa ña yana,yanqalla takanakuy munaqqa tususanña.

Qara kapa ninku chay lagostakunata yachapayayta munaspa chay tusuqkunaqa kan. 17

Hatun pacha kamaqkuna amachana Qispicanchis provianciapi Qosqo k’itipi. 18

Pacha kamaqaq takikuna, chayqa aswan uywakuna mirananpaq, kaqllataq allin chakrakuna kananpaq, chayqa aswan allin sichus mana qhariyuq sipaskuna takinku chay. 19

Waykas utaq waykillas, chayqa pakallapi suyapakuq runakuna, pakallapi utaq qunqaylla maqakuq runa, hukkaq mana allin takaq kasqanmanta. 20

Carguyuqpa pañuelon munay llumpisqa, k’anchaq chaypi sutin qillqasqa. 21

Kimsa ñiqiy k’uchurikuy p’unchaw, yaqa llapan k’uchurikuyman riqkuna haykunku carguyuqpa wasinman, chaypi kusikuy kanraq. Chaypiqa aswanta amachanku pikunachus mikuna upyana rakiqkuna karan chaykunata. Hinallataq hanku mikuna waqaychaqkunapas, paykunapaq k’uchurikuy, allin imakunapas yanapasqankumanta. 22

Hatun ritti urqu Sawasiraywan kuska, Rodolfo Sánchez nisqan hina chayqa kachkan Calca provinciapi, Qosqo k’itipi. 23

Qillqakunamanta yachapakuy: BRACHETTI Ángela: “La pelea de Patahuasi, Una pelea ritual en los andes del sur del Perú”. En: Anales del Museo de América Nº 9, 2001, p. 59-77. CAMA TTITO Máximo: Peleas rituales: Waylia-takanakuy en Santo Tomás, Patahuasi. Cusco: UNSAAC, Centro Bartolomé de las Casas, 2009.

Mastaraykuna Kanmi video kay k’uchurikuyta qhawanapaq. Maypachachus kankichis google nisqapi qilqanaykichis kaynata: Takanakuy Ccoyo 2011, youtube t’aqapi kachkan. 1

Qosqo llaqtaq provinciankuna, chaykunaqa kachkan 3500 utaq 4000 metros lamar quchaq hawanpin. 2

Patata nispa sutiyanku Europa, Norteamerica hatun kitikunapiqa. 3

Lupinus mutabilis Sweet.

Oxalis tuberosa Mol.

Ullucus tuberosus.

Tropaeolum tuberosum.

Upyana sara wiñapumanta ruwasqa. Maypachachus maranpi kutarunku, chaymanta allinta t’impuchina, chiriyachispa suyana puqunanta, chaymantataq upyana machanakama. 8

K’uchurikuy umalliq, k’uchurikuy ruwachiq utaq kikin carguyuq. 9

T’uqyachiykuna utaq phataykuna.

Yachachiq. Chaynata sutiyanku chay pikunachus ancha achka yachayniyuq runakunata. 11

Amachana phullu, chaypi kachkan kuka, tragu imayman-

KIMSA CHUNKA ISKAYNIYUQ

LAYMI MATILLA, Víctor: Takanakuy Cuando la sangre hierve. Cusco: Editorial WILKAR, 2003. ZECENARRO Villalobos, Bernardino: “De fiestas, ritos y peleas”, Allpanchis Nº 40 1992. ZUIDEMA Tom: Batallas Rituales en el Cusco Colonial (BIB 05.00.00 14555-2). Youtube, chay t’aqapirikuytaatisunmanyanqallatakana kuytaimaynaskaranCcoyoayllupi, qilqananchiskaynata: Ccoyotakakanuy 2011.

Wata 2, Yapa 2, 2013, pp.

¡Soi Indio! [indiyum kani] Efrain Mirandapa poyesiyanmanta hamutay1 Pablo A. Landeo Muñoz

Pisi rimayllapi: Kunanpachakunapi allin harawikuna qillqayqa maman wiraquchakunapa, mistikunapa ruwayllanchu nitaqmi Limahina chikankaray suyukunallapichu; indiyukunapas, sallqa runakunapas harawikunataqa awaykuchkanchikmi urqukunapi sapichasqa ayllukunapa sunqunpi, chiriwayrakunallawan aytukusqa ayllukunapipas Efraìn Miranda wawqinchikhina. Chaymi paypa harawinkunamantapas Coloquio Internacional de Poesía Efraín Miranda más allá de los silenciamientos y de los márgenes hatun huñunakuypi hamutay karqa, Punu suyupi, iskay waranqa pusaqniyuq watapi2. Kunanqa chay hamutaykunam paqarimun ¡Soi Indio! Estudios sobre la poesía de Efraín Miranda liwrupi huñusqa. Kay liwrumantam pisillatapas rimaykusunchik. Haysaqnin rimaykuna: Efraín Miranda, harawi, hatun uñunakuy, hamutay

Efraín Mirandapa poyesiyantaqa chayraqmi allinta riqsiykuchkanchik, chaymi sutinpas Casa de la Literaturapi churasqaña, ñuqanchikhina indiyumasinkuna qillqasqanta riqsiykunanchikpaq; chaninchasqa wakin qillqaqkunapas harawinkunata ñawinchaykuspa runachawananchikpaq. ¡Indiyum Kani! liwruqa qanchispi rakisqam3. Chaypim kimsachunka pisi rakillapi hamutanku qulla wawqinchikpa harawinkuna imayna kasqanmanta, pim kay harawikuq kasqanmanta, poyesiyan imayna kasqanmanta, imanasqan indiyupa simin mana allin uyarisqa kasqanmantapas, Jacha-Huinchoca Puno ayllupi irqichakunata yachachispa llamkasqanmanta, imayna wayllunakusqanchikmanta, imaynanpis sallqa runakunapa kamaqnin literaturanchikta kallpanchaspa aswan llanllarichisqanmanta, ima. Sasam iskay kimsa yurallapi llapa qillqasqa hamutaykunamanta rimay. Chaymi qillqakuna akllaykuspa ñawinchaykusqaymanta pisi pisillata rimaykusaq. Aymará de Llano paninchikmi chayamun “El estar y el ser en Efraín Miranda” hamutayninwan (: 63-70, “Racionalidad y cosmovisión” sutichasqa rakipi), Universidad Nacional de Mar del Platamanta. Paymi Arguedaspa “Kachkaniraqmi” nisqanwan Efraín Mirandapa harawinkunata tinkuchispa indiyu kayninchikmanta hamutaykun. Aymaráqa Choza [Chuklla] liwrumantam kaytahina niykun: Choza harawikunapi runakunaqa indiyu kayninkuta kusikuywan riqsikunku; chaymi “hukniqqa” mitmaq wiraquchakuna. Indiyukunaqa Pachapi allinta kamaqchakuspankum tiyanku, wiraquchakunawanpas atipanakuypihina qawanakuspanku. Mitmaqkuna llapa imayna siminkunawan kaniwasqanchita, usuchiwasqanchikta hapiykuspanmi harawikuqpa siminqa kutiykachin, wiraquchakunata asipayastin, turyaykachastin, paykuna pinqarikunanpaqhina. Mirandapa poyesiyanpi indiyukunaqa pachapi llapa kaqkunawan huk-llayllasqam rikurimunku, chay imakunam paykunapa kallpan,yaqa kay-

34 34

natam tukunanpaq. Aymará de Llanoqa allintam tinkuchin hamutayninpi indiyukunamanta pachapi ima kaqkunawanpas hukllayllachispa. Chayman tiyakunchik, wawqinchikkunaman wasanchikta mana qawaykachispanchik. Chayna kaspapas, Aymarapa hamutayninqa icha aswan allin kanman karqa sichus categoría runa nisqanchikwan Mirandapa poyesiyanman asuykuptinqa. Runa kayqa indiyu kaymanta aswan allinmi.

randapa poyesiyanpiqa. Chaynallataqmi kay pachapi llapa ima kaqpas imayna allichasqa kasqanmantapas tinkuchin Bibliapi pacha ruwasqa rikurisqanmanta, Diyuspa ruwasqanmanta, hinaspam Bibliapiqa: “La palabra clave es sin duda ‘creación’. Mientras que en el mundo andino plantea en este caso un retorno, que se presenta como pachakuti” (:137). Tukunanchikpaqa nichwanmi: Dante Gonzalezpa hamutayninqa aswan allinmi runa kayninwan tinkuchisqa kaptin.

Guissela Gonzales Fernándezme “Representaciones de lo femenino en Choza de Efraín Miranda” (:116-124, “El indio: universo y representaciones” rakipi) llamkayninta riqsichiwanchik. Qipamantaraqmi payqa hamutaykamuchkan qillqasqa hatun willakuykunapi (Novela, ninchik kastilla simipi), harawikunapi warmikuna imayna rikurimusqankumanta. Chaymi kay liwrupipas warmikunamanta kimsa pisi rakillapi riman. Huk rakipim riman Pachamamanchikwan warmikuna hukllaylla kasqankuta: aswan wawasapa, paykunata allin mikuchisqankumanta. Wawasapa kayqa manam runakunalla wachaykuychu, wawasapa kayqa uywakunapa, yaku unupa, sachakunapa, llapan kaq mikuykunapa maman kaymi. Paykunata wiñaypaq kawsachiymi. Iskay rakipiqa ñawinchan allinchu manachu indiya kaymanta; runakayninchikmanta pinqakuspanchik tiqu siki sipaschakunahina kayta munaspa. Kayna kay munayqa iskulawanmi ayllunchikkunaman chayamun, mana allinpaq pacha tikrayhina. Guisella Gonzalezqa allintayá ñawinchaykun mitmaqkunapa kayninta riqsiykuspanchik imayna kasqanchikwan millapakusqanchikmanta. Kimsa rakipiñataqmi riman wiraqucha warmikunata kristal vasuchata, di la China platuchatahina qawasqanchimanta. Pasñachanchikkuna paykunahina kay munasqankumanta. Siñoritakunata kayna qawayqa manañam ayllukunapiñachu, atun llaqtakunapiñam, aswan imaymana modernidadniyuq suyukunapiña, wiraquchakunapa mistikunapa wasinkupi kumuykachastin paninchikkuna llamkasqankumanta, wiñariquchakunapa maqtillunkunawan sipas panichanchikkuna wiksayachikuspanku wawa sulluchikusqankumanta. Guisella Gonzalezqa pacha, pachakutiy simikunata allintam hamutayninpi llamkan, icha yapachaykunman karqa tinkuy, mana tinkuy simikunatapas.

Jorge Terán Morveliñataqmi “La epifanía del indio: ¿Una lectura fundadora?” llamkaypi hamutan paratexto nisqanchikamanta (:140-150). Chay paratextoqa Ernesto Morepa4 Chozamanta siminmi. “Epifanía del Indio” nisqan Chozapaq hamutaypim, kay wiraqucha qillqaqqa “ Indiyum liwruqa, harawi qillqaqpas indiyum” / “El libro es indio y el poeta que lo ha escrito es indio” nispa nin (:nisqallapi). Kay chiqanmantam Jorge Teránqa hamutaykun, hinaspa qawachiwanchik chayna kasqanmanta chiqanta maskaykuspan. Mirandaqa indiyum chaymi indiyu masinkunamanta qillqaykun, (kayna hamutaytam ethos ninchik); kaykamallaqa chaynam. Lexispiñataqmi Mirandaqa riman kastillasimillapi, hinaptinmi Teránqa tapukun, indiyu kaspaqa imanasqataq runasimipi mana qillqarqachu? Mana runaqa runakayta yachanmanmi, chikankaray watakuna indiyukunawan tiyakuspanqa. Chaynam Miranqa tiyarqa Qacha huinchocca ayllu runakunawan, paykunawanmi kuyanakuyta, indiyukayta yacharqa, ninmi Moreqa. Sichus indiyukuna qillqakunata mana ñawinchayta yachaptinkuqa allinchiki kastillasimipi qillqay, wiraquchakuna indiyukunata riqsinanpaq, nispanmi Teránqa Pathosmantañataq rimaykun; hinaspam, Morepa siminqa chiqanmi, nispa hamutayninta usyachin. Kay llamkaytaqa chaninchaman. Morepa riqsichikuy qillqasqanqa chayraq hamutasqachushinam.

Dante Gonzalezpa. “La construcción del mundo: Marcas andinas en Choza de Efraín Miranda” hamutayninta ñawinchaykunchiktaqmi (:132-139, “El indio: universo y representaciones” rakillapitaq). Paymi runakaymanta chiqa taripaykuspa Efraín Mirandapa harawinkunamanta riman. Kanonpaq harawikuna huñusqa liwrukunapi mana rikurimusqanmantapas. Qillqayuq hatun llaqta (ciudad letrada) imanasqam harawiqpa siminpi Mirandata mana riqsinmanchu. Kay harawikuqqa indiyukayninpim riki indiyukunmanta riman; utaq, runakunamanta riman paypas runakaspan. Manam indiyutukunchu, manam runatukunchu. Mirandaqa indiyum, runam. Chaymi simin huntata “indiyum kani” niykun, ayllukunapa chawpinmantapuni tiqsimuyuq pacha uyarinanpaq. Ayllu, pacha, indiyukuna / runakuna, apukuna, hukllayllasqam riki Mi-

KIMSA CHUNKA TAWAYUQ

Dorian Espezúa Salmonñataqmi “Choza: Un nuevo estadio del indigenismo” (:216-235, “Marginación y colonialismo” rakipi) hamutayninpi Mirandapa poyesiyanmanta aswan kanchiriykunata quwanchik. “Latinoamericapa literaturanmanta hamutaqkunam qimiykachasqa harawikuqpa poyesiyanta ñawinchayta, yachapakuyta qallarinku. Paykunam, llapankumanta poyesiyanqa indihinismumanta tipikuspanmi lluqsin siminpas indiyupuni kananpaq.” / “Este poeta, antes marginal, ha llamado la atención de críticos y estudiosos de la literatura latinoamericana que coinciden en señalar que su poesía rompe con el indigenismo para mostrar una voz poética india o indígena.” (:217, kursibakunaqa ñuqanchikpam) nispanmi Espezuaqa hamutayninta qallarin. Muerte cercana, Choza, Vida, Padre Sol, kay tawa liwrukunatam Mirandaqa paqarichimun. Tawantinmantam iskay ñiqin liwruta Espezuaqa akllaykun hamutayninpi: “Imaynanpis kay poyesiyaqa llallipanman indihinismupa llamkayninta?, kay simimanta hamutanaypaqmi iskay ñiqin poymaryuta akllani” / “He elegido su segundo poemario para indagar en las razones por las cuales esta poesía superaría el paradigma indigenista.” (:ibid, kursibakunaqa ñuqanchikpam). Ernesto Morepa Choza liwrupaq riqsichikuypi “Indiyum liwruqa, harawi qillqaqpas

indiyum” / “El libro es indio y el poeta que lo ha escrito es indio” nisqanqa allinmi Espezuapaqpas, ichaqa qillqanpi chiqa taripananpaq: “Imaynampim kay poyesiqa indihinismuta llallipaspan tipikunman paymanta lluqsinanpaq, kaymantaqa manam chuyanchanichu?, utaq indihinismopuni aswan wiñananpaqchu karqa?” / “no me queda claro si esta superación es un rompimiento con el indigenismo o si es más bien un desarrollo superlativo del mismo” (:217), nispa tapukullan. Chaymantaqa chiqa taripananpaq kimsa musyaypi hamutayninta qatichin. Hukñiqin musyaypim nin: Punu suyumanta harawikuqninchikpa indiyukunamanta harawinqa wiraquchakunapa5 ñawinwan qawasqallam. Chaymi paykunaqa indiyukunata karullamanta riqsiyta munanku, indiyuchakusqankuta mana allinta pakaspanku. Iskayñiqin musyaypiqa ninmi: Poyesiya indiyapa qayllampim kachkanchik; indihinistapa llamkaynintaqa llallipanmi chaychiki harawikuqpas, harawikuqpa siminpas indiyu kanman. Kayna hamutanapaqqa yachanapunim imas indihina kay, indiyu kayta. Espezuapa kay llamkayninpiqa indihinawan indiyuqa huk simillam. Kimsañiqin musyaypiñataqmi nin: Mirandapa poyesiyanqa indihinista kayta mana saqispanmi aswan sumaqta paypa ukullampi wiñan. Kaymantam poyesiyaqa indiya indiyukunawan allinpaq tinkusqanmanta, sapinmanta indiyupuni kayllamantachu. (:ibid.). Espezuaqa ninmi: Qallariq musyaytaqa pampachasun, manam chaynaqa kanmanchu. Poyesiyakunapi indiyu kaymanta qawaykachiwananchikpaqmi, “iñinim 2000 watapiraq nisqaypi: harawikuqqa indihinistam, chayna kaspanpas indiyuwan aswanpuni hukllayllasqam. Manam qunqanachu, indihinismupiqa millapasqa indiyukunawan riqsinakuy qallariyqqa, paykunaman asuykuyqqa ancha sasam karqa. Chayna karumanta qawanakuchkaspankum pisillamanta riqsinakurqaku hukllayllahina kanankukama (:218). Dorian Espezuapa hamutaynintaqa chaninchanam, indiyukunapa ñawinchik aswan allin kicharisqanmanta, Ababa-yala hatun suyupa literaturanmanta hamutaspa huk law suyukunapi hamutaqkunaman riqsichisqanmanta. Paypa qillqankunaqa yuyayninchiktam puquchin, allintam pi kasqanchiktapas rikuykachiwanchik. Qawasqanchikpihina, puchukaq musyayninqa chiqanmi. Mariateguipa nisqantapas yuyachiwanchikmi, musyaynin aswan allin takyasqa kanampaq: “Literatura indiyaqa paqarimunqa indiyukunapuni qillqaptinkum” nirqam Mariateguiqa, nispa. Kay niypi indiyuqa taqrusqa yawarniyuq indiyuñam (manam indiyu “puro” kanñachu) chaymi payqa occidentepi ñawin kichariqña, wiraquchakunapa siminkunapas rimaqña, paykunawan riqsinakuqña. Occidentepa siminkunata, qillqankunata yachapakuruspa qichwakunamanta, aymarakunamanta, anti wawqinchikkunamantapas aswan allinta qillqanku, paykuna rayku sayaykuspa wiñaypaq llamkanku. (:225).

¡Soi indio! liwrupi hamutaykunamantaqa pisillatapas rimanchikñam. Kunanqa ñawinchaykusun, Mirandapa kimsa poyesiyanta kastillasimimanta siminchikman tikraykusqaypi. EH Hace tiempo que no como maíz. Las panojas se han desgranado y ni una ha caído para mí. Me preguntan desde las nubes y les contesto desde la tierra que la papa es mi todo. Al extinguirse la papa, me extinguiré. El agradecimiento a sus raíces me hace renovar mi amor a mi Pachamama; el sentimiento de sus hojas me vuelve a reclinar hacia mi primera Madre; el parentesco embrionario de mis animales me hace decir que las estirpes son tus hijos; que el ciclo minerales, plantas, animales, [minerales, plantas… es la única curva que no se cierra; y, cada día, estoy más en ti, como tú, en mí: en la quinua de tu carne vegetalizada, en la quinua de tu carne vegetalizada, en los huesos de tus terrones animalizados Siendo ella, materia generatriz de mi idea, en el agua de tu sangre manantializada. ser ella, dedos, lana y tejido, sentir ella, las sensaciones que vibro; salir de ella y regresar a ella, y ser, yo, el mensaje y el mensajero de sí para sí misma.

EH Sara imayna kasqanta unayñam qunqani wayunkakunaqa iskukurunñan hukllapas ñuqapaq wichiykamunchu. Tapumuwankun hawan puyukunamanta kay pachamantapuni kutiykachini papaqa llapa imallaymi. Pay qulluruptinqa, qullusaqmi. Sapinkunaman riqsipakuyqa Pachamama kuyakuyniytam musuqyachin; rapinkunapa patpatyayninqa ñawpa mamaypa millqayninmanmi kutiykachiwan; uywaykunawan qallariq aylluchakuyqa ima kaqpas wachakusqaykim nichiwanmi; mineralkuna, mallkikuna, uywakuna, mineralkuna, [mallkikuna muyuypiqa qinqullam mana wichqakunchu: chaymantaqa aswan sapa punchaw qampi kani [qamhina ñuqapi mallkiyasqa aychaykipa kiwnanpi uywachasqa kurpaykikunapa tullunkunapi pukyuyasqa yawarnikipa yakunpi. Pay kaspa, hamutayniy kuyuchiq kallpa pay kay, rukanakuna, millwa, awasqa, pay musyay, taspirikuyniyta paymanta paqariy payman kutiykuy ñuqa kayman, chaskiqpas willakuy apasqanpas paymanta payllapaqmi. 35

KIMSA CHUNKA PICHQAYUQ

35 35

Forastero, ¿eres un visitante o un extraviado en mi paraje? o un extraviado en mi paraje? eres bien venido.

“¡Qué te pasa, ah? ¿Me has visto parir plata? Se te muere tu hijo y me dices préstame veinte soles; se muere la abuela y dale con lo mismo, se muere tu mujer y sigue el cuento. ¡Qué te has creído, Que estoy preñado de riquezas? Friégate por ahora. Y en cuando (sic) a tu mujer estará acostada [con el diablo: abortaba para los indios de la otra hacienda, y tú te hacías el cojudo, ¿no? ¡Qué te importa si está muerta! ¡Bótala en el lindero, y verás Que vienen sus queridos para darle un gran [entierro!”

Acércate a los ojos de este viejo morador; en años veo un hombre de hermoso rostro labrado en piedra de cantera europea, y son tus ropas de tan correcto aliño pareciéreme la obra de costurero mago. ¿Quién eres? ¿A qué vienes? ¿Alguno te manda? ¡Observa y comprueba que no soy de roca ni [de bronce! ¡Si te entrego a mi hija, la fecundarías; si me das a tu hija, la empreñaría! Come esta porción del manso cordero; bebe este poco del aflautado manantial; sírvete confiadamente del plato de mi cariño. No tengo silleta, ni cubierto, ni alcuza, ni radio… ¡Carajo, tú, me creas necesidades!

AZ Mana riqsisqay, watukuqniychu, aylluykunapi chinkaqchu kanki? imayna kaptinpas, mitmaq runa, allin chaskikusqam kanki. Ñawpaqmanta tiyaqpa ñawinman asuykamuy; sumaqlla uyayuq runata watantinpim qawaykuni Ewropa suyu llaqllasqa rumi pachaykikunam aswan allin ruwaswa kamaqniyuq pacharuwaqpa llamkayninhina. Pitaq kanki? Imamantaq hamurqanki? Pitaq kachamusurqanki? Qaway hinaspa iñiy, rumimantachu broncimantachu [kani! Sichus qanman sipas wawayta quykuptiyqa [wiksayachiruwaqchiki; Sichus qam warmi wawaykita quykuwaptikiqa [chichurachiymanchiki! Kay llampu sunquyuq kordero rakisqayta mikuy hawka pukyullamanta pisillatapas upyay Kuyakuyniypa platunmanta hawkalla mikuy. Manam tiyanallay kanchu, nitaq kucharasniypas, [latuypas, radiyullaypas… Qanmi, karaju, imakuna rantiytapas qawachiwanki!

Patrón y padrino: viejo de estatura doblada, despensa de carne podrida; por último, ¿qué te he hecho yo? hasta he olvidado las rebeliones indígenas y parecemos tullidos del cuerpo y del ánima; ¡peor que ciervos cautivos! Hay cerros que tienen metales valiosos y de sus rocas cortamos algo, de ti, nada; ¿por qué? Si me fuera posible ponerte a la venta y a toda [tu familia y más allá a los toros de la majada que pasteo: por los toros darían miles de miles y por ustedes, ningún billete. Y aunque tu valor sea cero no puedo poner un dedo en tu frente: ¿Por qué? ¿Qué me impide? ¿Qué me has hecho? ¿Qué me pasa?

AP “Imanasunkitaq ha? Qullqi wachakuqtachu rikuwarqanki? churiyki wañurun, vinti solisnikita pristaykamuway [niwanki; awila wañurun, chay mañakuyllawn hikutaykuwanki warmiki wañurun, chay kwintullawan amichiwanki. Imatam iñiykuchkanki qullqi wiksayuqchu kachkani? Hudikuyá kunanllaqa warmiykiñataqchiki diyawluwan hankallikuchkan huk kaq hasiyendakunapaqmi sulluq karqa qamñataq hanllarayaqtukurqanki, aw? Wañusqa kaptinqa, imataq qukusunki! siqi chawpiman tanqaykuy waynakuna hamuspanku aswan allinta pampaykunqaku!” Patrunwan pagrino: kurku machu ismusqa aychapa qullqan; rimay usyachinapaq, imanaraykitaq ñuqallayqa? pachatikraypaq indiyukunapa hatarikuynintapas [qunqaniñam

36 36

KIMSAN CHUNKA SUQTAYUQ

kwirpumantawan animumanta suchuqkunahina [rikurinchik; millapa yanakunahina sankaywaskunapi [wichqasqa. Apu urqukuna kanmi quriqullqiyuqkuna ruminkunamantañataq imatapas urqunchik qanmantaqa imallatapas manayá. Imanasqa? atispayqa, aylluykitawanmi qamtaqa [rantikuruykiman wakpi turukuna michisqaytapas: turukunamantaqa waranqa waranqantintach[qunmanku qankunamantaqa, manayá chullalla billititapas. mana chaninchasqa kasqaykita yachaspaypas urkuykipiqa manam huk rukanata churaymanchu Imanasqamri? Atinayta imataq amachawan? Imanaruwankitaq? Imanawanmi?

Espezuapa huk siminmanta mana rimaykuspaqa puchukachwanchuqaya llamkayninchikta. Paymi nintaq: “En los poemas [de Choza], el yo-lírico asume la voz de todos los elementos que conforman el denominado mundo andino de modo que se convierte en el poeta de todo un cosmos y de toda una cosmovisión.” (:219). Kaymi yuyarichiwanchik Walt Whitman harawikuqta6. Estadus Uniduspa harawikuqninqa niwanchikmi: “Yo soy Walt Whitman / Un cosmos. ¡Míradme! / El hijo de Manhattan.” Canto a mí mismo liwruta ñawinchaykuspaqa nisunchikmi: Whitmanwan Miranda harawikuqkunaqa huk mitullamanta ruwasqam. Sapinkupas Pachamamanchikpa sunqunpim chinkarin, siminkupas tiqsimuyu pachamantam takiykunku. Boris Espezuapas ñawinchanmi nisqaytaqa, chaymi nin: “Efraín Miranda muy consciente de que sus versos representan la voz de aquella Choza que expresa la etología entendida como fusión de la etnia y la ética que engarza también el hábitat propio, natural y autónomo de manera que se constituye, al igual que Whitman, Neruda y Vallejo, en una voz de imprecación, de desollada fuerza de la conciencia:…” (:85). Pisichallatapas qawaykusunyá Mirandapawan Whitmanpa poyesiyanta, hinaspa tinkuchisunchik, nisqanchik chayna utaq mana chayna kasqanta qawanapaq: ED

Ustedes son mi desplazamiento, mis [prolongaciones, mi cerebro con mi actividad más poderosa; ni en la abstracción total ni en la realidad más concreta puedo dejar de ser; son ustedes lo visible de mi profundidad y lo superficial de lo desconocido en mi actitud o en mi remoto estado. …………………………………… (Miranda, 1978:17)

Inmensa ha sido la preparacion de mi ser y fieles y amigos fueron los brazos que me [ayudaron. Ciclos y ciclos transportaron mi cuna remando sin cesar como barqueros alegres, las estrellas me apartaron un sitio en sus orbitas [mismas y enviaron su luz para cuidar de lo que habia de [sustentarme. Antes de que mi madre me pariese generaciones me condujeron. Mi embrion nunca ha estado dormido ni enterrado. Por él la nebulosa se cuajó en una estrella, y para que en ellos descansase se apiaron los enormes y lentos estratos geológicos. …………………………………………….. (Whitman, 1968:109-110)

Mirandatawan Whitmantaqa aswan allinta tinkuchispachushinam literatura comparadawan ñawinchaykuspa riqsipana. Ichayá huk kaqnin wawqinchik hamutaqkuna kay llamkayta ruwaykunman. ¡Soi Indio! liwruqa mana tukuyniyuqhinam. Mirandapa poyesiyanta mana riqsiqkunataqa yanapawanchikmi allin riqsiyta. Sichus riqsiq kaptinchikqa ñuqanchiktapunin riqsichiwanchik, imayna haykayna Peru suyupi tiyasqanchikta, yawarninchikta taqruykuspa chiqninakusqanchikta, kuyanakusqanchiktapas. Cono Sur de Lima, inti raymi killa tukuypi qillqasqa, 2012 watapi.

PACHAMAMA La Madretierra, esclarece a sus hijos del linaje humano: – “Ustedes son mi movimiento, mi continuidad, mi energía, mi inteligencia, mi cambiante materia; son ustedes las antenas de mis sentidos, mis órganos, mis enseres, mi patrimonio que no lo pierdo ni lo recupero lo mismo que los otros animales y vegetales. 37

KIMSA CHUNKA QANCHISNIYUQ

37 37

Mastaraykuna ESPINO Gonzalo, MAMANI Mauro y GONZALES Guissela (editores). ¡SOI INDIO! Estudios sobre la poesía de Efraín Miranda. Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Facultad de Letras y Ciencias Humanas; Pakarina Ediciones. Lima, 2011. 1

Chay watallapitaqmi akllaykusqa poyesiyanpas paqarimun. (Efraín Miranda. Indios Dios Runa. Gonzalo Espino, poyesiyakuna akllaq, riqsichikuy qillqaqpas. Andes Book, Lima, 2008). 2

Kaymi rakikuna: Apertura (:15-32), Poemas de Efraín Miranda (:33-59), Racionalidad y cosmovisión (:61-100), El indio: universo y representaciones (:101-150), Poética: pulsiones y conflictos (:151-209, Marginación y colonialismo (:211-270), Testigos del tiempo (:271-298). Chaymanta kan Referencias bibliográficas (:299-305). 3

Ernesto more. “Epifanía del Indio”. En Choza de Efraín Miranda. Editorial Humboldt, Lima, 1978.pp. 5-7. 4

“Wiraquchakuna”, cultura occidental nisqanchikta kaypiqa kaynata sutichanchik. 5

Walt Whitman. Canto a mí mismo. Editorial Lozada, Buenos Aires, 1968. 6

Kay qillqasqakunamanta yachapakusqa: ESPINO, Gonzalo; MAMANI, Mauro [y] GONZÁLEZ, Guissela (Editores). ¡Soi indio! Estudios sobre la poesía de Efraín Miranda. Lima: Pakarina Ediciones, 2011. MIRANDA, Efraín. Indios Dios Runa. Antología poética del profeta del fuego. Estudio, selección y notas de Gonzalo Espino Relucé. Lima: Andes Book, 2008. --------------------- Choza (con Prólogo de Ernesto More). Lima: Empresa Editora Humboldt, 1978. MORE, Ernesto. “Epifanía del indio”. En: Choza, de Efraín Miranda. Lima: Empresa Editora Humboldt, 1978, pp. 5-7. WHITMAN, Walt. Canto a mí mismo. Buenos Aires: Editorial Lozada, 1968.

38 38

KIMSAN CHUNKA SUQTAYUQ

ATUQPA YUYAYNIN

UQARIQKUNA Yuly Tacas Salcedo Yuly Tacas Salcedoqa Limapi paqarirqa Ayacucho taytankunamanta. Runasimita uyarirqa uchuy warma kasparaq. Chaymanta Literaturata yachananpaq Universidad Nacional Mayor de San Marcusman yaykuykum, chaypi runasimipi qillqaytapas ancha munaspan yacharqa. Kunan punchawkunapiqa Atuqpa Chupan Riwistapim qillqakunata tupachin. Alejandra Ttito Tica Payqa Sicuani, Cuzco llaqtapim paqarimurqa. Antropologiatam yachan chayraykum takanakuy nisqakunamanta qillqamun. Kunan watakunapiqa Qusqo llaqtapim kawsakum chaymantapas Organizac贸n Panamericana de la Salud (OPS) nisqapim llankam.

Bamburucha (Lucanamarka runakunapa Inkarrimanta qipa willanakuyninku)

Yuly Tacas Salcedo (MP4 nisqamanta qillqamanta churaq)

Huk chikachas kasqa Cabracanchapi, yachachakusqa, qella qellacha kasqa, intikaman intikamas puñukuq hinaptin walichanpas puraminti upuchallañas kasqa, camachanpas lankacha intichallapi qunichakuq, intichallapi qalasikichalla, hinaptinqqa qunichakuq sapay tutamanta chaynaskaspa chay chikacha rikurirusqa embarazada, atrasuyuq… mana imamanta. Hinaspansi chay chikachaqa wachakurusqa qarichata wawachata pura puraminti comelon comelon wawachata fiw fiw mikuysapacha, ñuñuchaspapas mana contentasqachu, lechechakuwanñas yapaptin ñuñuchan; ratuchayas wiñarunpas hinaspanmi warmachaqa uwiqachatañas nakachispa huk punchawlla mikuchakun, paqarin huk uwiqa, micha huk uwiqa… chayna chaymanta yá turutañas nakachin. Chayna kaptin runakuna torillutañas nakapunku, chaytapas ratus tukurun; wakata nakapunku, chaytapas ratus tukurun. – ima plagañataq kay warmata kay llaqtapi uywasunchikqa… chinninkuña warmataqa. Kaynaqa machu runaña, machu runaña kachkaptinsi lucucha, pizarrucha mana cilimbichu kasqa, ignorante lucucha kasqa. Hinaspansi chay chikachaqa wachakurusqa qarichata wawachata pura puraminti comelon comelon wawachata fiw fiw mikuysapacha, ñuñuchaspapas mana contentasqachu, lechechakuwanñas yapaptin ñuñuchan; ratuchayas wiñarunpas hinaspanmi warmachaqa uwiqachatañas nakachispa huk punchawlla mikuchakun, paqarin huk uwiqa, micha huk uwiqa… chayna chaymanta yá turutañas nakachin. Chayna kaptin runakuna torillutañas nakapunku, chaytapas ratus tukurun; wakata nakapunku, chaytapas ratus tukurun. – ima plagañataq kay warmata kay llaqtapi uywasunchikqa… chinninkuña warmataqa. Kaynaqa machu runaña, machu runaña kachkaptinsi lucucha, pizarrucha mana cilimbichu kasqa, ignorante lucucha kasqa. Hinaptinsi huk llaqtapi chay bamburuchataqa uyarirusqaku kallpa kallpasapas chay Bamburucha chay llaptanpi kanman nispa kondenaw pura puramintillaña chay llaqtata tukusqa lliw lliw runata mikusqa…lliw lliwtaña campana dublaykamuptinña hinaptinqa runaqa wasi ukullanpiñas, hinaptin tutaykuqtaqa yá manchapayllañas chalaaam!, chalaaam! pasa-

kaykamuq kondenaw. Hinaptinqa mikun, wasi ukunllapis escapachakullaku; hinaptinqa chay bamburuchaqa nisqa, bamburuchata pusarachimusqaku. - Bueno, bamburucha nisqa, pagaykuwanchikchiki, bueno ñuqa pelearapusayki chay Kondenaw nikichikwan; quñuramunkichikmi barreta, lampa, pico, comba, …chaytapas pakirusaqmi, achkatam quñumunkichik, achkatam – bueno pelearusaq si ganarusaq gran felicidarpi kasaq- nispa sichus chay kondenaw ñuqaqa ganaruwanqa ñuqatapas mikuwanqa, qamkunatapas tukusunkichikmi; chay fuerzatam kunan munturamuptiykichiqa… chaywan ñuqaqa kondenawchikitaqa caraju binsirusaqmi – nisqa. Hinaptinsi lliw quñuramusqaku barreta, pico, lampa, comba llapa fiyeruta. Hinaspas chawpi tutatas kondenaw pasakaykamun llaqtaman kaqlla, qanay uchkullapis puñun, llapa runa mikunanpaq hinaptinsi pasaykamuptin yá campanata dublaykurusaku hinaptinsi chay campana dublaykuptinqa sapachallam qari caraju manas runas kanchu, pipas ayudaqniqpas, sapachallansi tupaykum kondenaduwanqa. Payras qawanpi, payras ukunpi tukunakum puraminti…manas bincinchu chay tuta, paypas ni paypas manchachinakunchu igualchallas. Mañanantin en la noche yá kaqllataq ñas barretachakunapas tukurunña waqtachkaptin, llaparamunkus barretakunata, picukuna, lliw lliw munturamunku. Kasmantas dalinakunkus caraju chaypipas kaqlla puramintis tukuy tutaychalla qaparispa qaparispa tukunakun chay bamburucha kondenaduwan y mañanampi yá chaypipas atinchu. Ya mañanantaqa yá temerunñas kondenawqa, pero payqa manaraq timinchu.. huk wakatas caldupuchkanku, mikuchkansi caraju aychakunata, kachuspa mikuspa aswan valiyente qari… bambuchu bambuchu wiksayuq, pizarrucha mana serniyuq runachu disparate niraq runacha, hinaspaqa paqariptinqa yá tres noches. - Ya está tres nochisña kunanqa… Si kunan tuta chay kondenawqa ñuqata mikuruwanqa, venciruwanqa… ripukunkichikmi wakinniychik icha escapachakuwaqchi, ripukuychik kay llaqtaykichikmanta…ñuqata sutillan tukuruwaptinqa Aarrgg! nirusaq, nisqa. Hinaptin chay kondenawta, payta ñuqa binsirusaq chalaaam! shaallll! muntukakurunqa nispa. Caraju chay tuta, kaqsi nakunata bamburuchataqa alli allinta mikuchinku, wakata, machorata nakaykuspanku. Bamburuchaqa caraju kaqtaqsi daliykun, hinaspa chay tutaqa allin las cuatrutas chay Kondenawtas binsirusqa chalaaam! shaallll! Sallayallayaaaaa! nispas muntukakurun kondenawqa, puraminti oro y plata kasqa, oro y platas chay kasqa, diablu ayqerirun manchapa wakrayuq, chay mutukakuruptin.. diablus, satanaschi karqa, hinaspas chayqa … chaytas nisqa …piya nira..chay binsiruptiykiqa… gran felicidarpi qam kanki.. niykusqa chay bamburuchataqa.. Dios papaysi niykurqa… gran furtunasmi kundenaw binsiruptiykiqa . hinaspanmi chay bamburuchaqa mikunñapaschu chaynatapas, capital kaykay Limapichu maypich chay capitalpis hatun hatun palasiyupi chay kondenawpaqa llapa siñoritakuna suma sumaq uqi ñawikunas… siñorita churinkuna, siñoranpas chaypi kansi; chaypis kakun puraminti oro, plataaa… delujo puraminti kondenawpa chay tantu tantu oru chaypinpi yachasqa…chay kikin oruchiki lluqsiramura kondenawhina chay qullqi… chayta riki munturachikamurqa chay bamburucha… binsirusa riki… chaysi chay bamburucha chay kondenaw wasinpiraq palasiyupiraq tiyakuykun… allin palabrayuq, educadu runa rikurirun!!!...educadu runa rikurirun manaña chay bamburuchañachu… chay siñoritanwan.. suma sumaq gringawanraq kasarakuykun, fortuna chay… mana riki hinachu karqa… chay intipa churinchi kara imaya karapas chay… Intipa churinchiki huppas karqapas.. chayna rupayllaypis sikichanta qawachikuspa puñukuq…sipaschamantas chaypas… hukninpas…atrasuyuq chaypas rikurirusa…hinaspa puraminti gringuchata wachakurusqa mana ñawichanpas qawakuqta.. Riy Incata.. chaysi urqukunapipas chay ñawpa, antiguo intitas watarun churin… ratuchalla tardiykuptin… chayllata.

TAWA CHUNKA ISKAYNIYUQ

Siwina urqumanta wakarantiqmantawan Alejandra Ttito Tica (Qillqaman churaq)

Kay willakuyqa khaynata nin. Huq wakarantiq runa kay Qusqu llaqtamanta, hawa llaqtakunata askha kutiña lluqsisqa wakakunata mashkaspa. Hinaspas, Q’uyapampallapiraq runakunata wakakunamanta tapupakuqtin khaynata nisqaku: – Manan kaypiqa wakataqa tariwaqchu, manan kaypiqa wakayuqchu kayku – Wakarantiqtaqsi sunqun ukullapi nin: “Khunanri imanasaqataq, wakata rantimunki nispataq mink’amuwarankuqa”. Ch’in urqukunata sapallan purishaqtinsi, qunqaylla huq wiraquchawan ch'umpi kawallupi sillasqawan tupasqa. – Pin kanki waway maytan rishanki –, nispas tapun. – Papay wakatan rantiyta munashani. – Wakatachu maskashanki, nuqaq wasiypi kashanmi. – Ariy papay, nuqa hayk’atapas wakata rantishani, amachuhina kawaq wakillantapas wintiruwankiman. – Nuqaqa haqay Capacmarcaq chimpallanpin tiyani, wakakunataqa wintiykimanya riki. Runakunata tapurikuspalla chayamuwaq: “Maypin 'Machu Siwillanus' tiyan” nispa. Nuqaq sutiymi 'Machu Siwillanus'. – Machu Siwillanuschu sutiyki – chhaynatas chay waka rantiq runaqa nillantaq. Chay wiraquchataqsi khaynata kutichin. – Ariy chhaynan sutiy. Sutiy 'Machu Siwillanus'..., sutiy 'Siwillanus' huqkaq sutiytaqmi 'Machu', chhaynallata tapukunki. Chhaynas unaymantaña chay runaqa chay wiraquchata maskallantaq. Simanañas purisqa, manas chay wiraquchataqa tarinchu. Accha llaqtaman chayasqa, killañas kashan, qulqintapas tukupushanñas, pisillañas qulqinpas kashan, chaymantaqa huq runatas khaynata tapukullasqataq: – Manachu Machu Siwillanusta riksinki, Acchaq hawallanpi tiyani niwaranmi. Chay 'Machu Siwillanus' wiraqucha chaypis

tiyanman. Maypin kanman icha yachawaq. Accha kantu kinraychallanpin tiyani nispan niwaran – chaysi chay huqkaq runaqa khaynata kutichin: – Ariy, haqay urqullaykun 'Machu Sevillanusqa' manan kaypiqa chhayna runa sutiqa kanchu – waka rantiq runataqsi chay runaq nisqanta allinta uyarin. Wakmantas nillantaq: “Haqay urqu qhipallata riy, chaypipaschá tiyakun manan nuqaqa yachanichu, chayllatan Machu Siwillanus nispaqa sutiyayku”. – Allinmi, chhaynaqa rashas taytay –, nispas chay wakarantiqqa puriripun. Chaysi wakmanta chay kawallupi sillasqa wiraquchaqa rikhurimullantaq, allin sumpuruyuq, puka punchuyuq, hinas chay runaqa payta rikuruspa nin: – Papay ñak’ay chayamuni, mana pipas maypi tiyasqaykita yachanchu nitaq rikunchu. – Unaymanta hamunki, nuqaqa qaynallapaqmi qulqitaqa munarani – Chhaynas chay runaq qhawayunanpaqqa askha wakakuna ch'umpillaraq kashan, chinaraq urquraq munay huq kancha k’uchupi. Ichaqa manas chiqaq wakakunapaschu wik’uñakunallataqsi kashan. Wakmantas chay mistiqa nillantaq. – Nuqaqa rikusqayki hina, kaypin tiyani, nuqataqa manan pipas riksiwanchu, manan runakunaqa rikuwanpaschu. Awir wakakunata akllakuy – Chaysi waka rantiq runaqa allin urqu wakakunallata akllakun. – ¡Haykan! papay –, nispas tapuyun. Hinas chay wiraquchaqa wakmanta nillantaq: – Wakinmantaqa qulqita qupuway, wakinkunatataq aqnallataraq apashay, ichaqa aman kay urqu wakakunataqa warak’awan manchachinkichu. Nuqaqa munaychallatan qatini. Paqtataq, amapunin warak’awan manchanchinkichu. Chaytaq kutiramuwankiman: “Warak’awanmi mancharichirani chaymi chinkachini nispa”. Chhaynas simanaña chay waka rantiqqa urqu wakakunata qatimushan, Qusqu llaqtaman wasapamuna patapi warak’ata hapisqa, sunqun ukupi khaynata nisqa: “Imapunitaq kanmanri nuqaqa wakakunataqa warak’awanma qatini”, nispa warak’asqa. Chaymanta q’ala wakakuna chinkarapusqa, manas mayman haykusqan kapunchu. Llapansi wik’uñaman kama tukurapusqa, chhaynapi chay uywakunaqa urqu wichayman phawaylla chinkarapusqaku. Chaysi chay waka rantiqqa waqayun: “Imallataq nuqaq surtiyri, yanqañama kay wakakunataqa rantimuni”. 150 wakakunatas rantimunman karqan. Mana chay warak’awan warak’anman karqan chayqa, chay runaqa qhapaqmancha tukupunman karan.

TAWA CHUNKA TAWAYUQ

Chaymantaqa wakmantas kutillasqataq, chay ayllukunapi tiyaq runakunawanqa tupallasqataq, wakmantas tapukullantaq: – Qunqarapunin, mayniqpin tiyan 'Machu Siwillanus' – nispa – Qulqiypaqmi quwarqan 150 wakakunata, paymi niwaran: “Ichaqa aman warak’awan manchachinkichu” nispa. Hinan warak’awan mancharichiqtiy llapan wakakuna kutirapun, mana mayman haykusqan kapunchu – hinas chay runakunaqa khaynata nisqaku: – Awkin chayqa karqan, chay wakakunataqa urqullan qumurasunki, manan nuqanchis hina runachu. – Khunan munani, chay wiraqucha qulqiyta kutichipuwachun – Waqayukuspa kutishaqtinsi wakmanta chay Machu Siwillanus wiraquchawan tuparusqaku, chay waka rantiqtataqsi khaynata nisqa: – Waway maytan rishanki, imaynan wakakuna chayaran Qusqu llaqtaman, hayk’amanmi qulqichamuranki, munaqtiykiqa wakaykuna wintimunaypaq kashanraqmi... – Ay papay warak’atan hapirurani Qusquq hawallanpiña, chaymi kutirakanpun llapan uywakuna. – Nuqaqa niraykitaq ama chaytaqa ruwankichu nispa. Khunanqa niwankichá “Qulqiyta qupuway” nispa. Nuqaqa may pacha chay qulqitaqa huqkunamanña qupuni, wakin qulqiqa wawaykuna uywanaypaqmi. Chay qulqiwan imaymanakunata rantiranpuni, khunanri imatataq kutichisayki. – Manan papay, qulqiytaqa kutichipullaway, nuqapas kimsa watañan mana Qusquman chayapuniñachu, imaynan ayllukunapas purisqallaypi kashani... – chaymanta wakarantiq runaqa manas imaninpaschu, ch’inllas kashan.

TAWA CHUNKA PICHQAYUQ

Chaysi chay wiraquchaqa wakmanta khaynata nin: – Khunan punchaw kayllapi suyaway, paqarintaqmi qulqiykita qupusayki, wayaqakunapi qulqita apamusaq – Chaysi wakmanta kutimusqa khaynata nillasqataq: – Waway khunanqa kutirapullay, hayk’a qulqintan qusayki yupay – Chaysi quyamun 500 wakakunaq walurninta. Ichaqa chaymanta nimullasqataq: “Qanqa ñak’arispan purinki, manañan wakarantiqñachu kanki. Khunanqa Qusqu llaqtapiqa manañan wawaykipas wawaykiñachu, taytaykipas taytayykichu, manan piwanpas tupankiñachu waway, phaway kutirapuy” – Chaysi kutiranpusqa, manaraq lluksimushaptinsi wakmanta nimullantaq: – Ama qhipata qhawamunkichu, sichus qhipata qhawamunki chayqa sut’icha maypipas qhipakapunki. – Chayqa haqay Yawriski q’asa patapi qhipanta qhawarirukusqa. Chay runaqa sunqun ukupi khaynata nisqa: “Imapunitaq kanman mana qhipayta qhawarikunaypaqri, kukuchichu imataq qatimuwanmanri”, chhaynas qhawarirusqa. Chaysi qunqaylla yana phuyulla ayparamusqa, mana kapusqachu, chinkarapusqa. Chaypis wakmanta huq simi kunkata uyarillasqataq: “Imamanmi rinki Qusqu llaqtata, manan piñiykipas kanñachu. Khunanqa qanmi llaqtayman awkiymanta ripunki...”. Chaysi khunan chay waka rantiq runa Siwina Urquq, Machu Sewillanuspa awkin kapun, chaypi tukupun chay willakuy.

TAWA CHUNKA SUQTAYUQ

Liyunamanta, qharinmanta atuqmantawan Maximo Cama Ttito (Qillqaman churaq)

Unayñas huq ayllupi iskay liyunkuna urquntin chinantin parischakusqaku. Hinas chay urqu liyun karuta purinan kasqa, wasinpi liyuna warminta saqiyuspa. Hinas chay liyunqa manaraq lluqsishaspa warminta khaynata nisqa. “Puñunaykipaqqa wasimasinchista mink’amunki, chay waynachata riqsinkiñataq”. Hinas chay liyunqa rin purinanta, chay waynachataqsi huk atuq kasqa. Imaynatan liyun kamachiran warminta, liyunaqa chay atuqta walikusqa wasinpi puñuysinanpaq. Puñuna uras kaqtin, chay liyunaqa atuqta puñunanpaq kamachisqa, huk k’uchuchapi allchakunanpaq. Liyunaq puñunan sispallansi kasqapas, hinas atuq mana munanchu, phiñarakapunsi. Liyunaqa atuqta khuyapayaspa wakmanta kamachillantaq: “Manataq chaypi puñuyta munankichu chayqa, chaki hayt’aypi puñuy”, atuqqa manas munallantaqchu. Wakmanta nillantaq: “Chhaynaqa puñuy larupi, chaypi allcharukuy”, manapunis atuqqa munallantaqchu. “Supaychu kanmanpas, khunanri imanasaqtaq”, liyunaqa nin. Atuqa manapunis munanchu, hinas chay liyunaqa atuqta tapuykun: “Maypitaq mamaykiri puñuchisunki”. Chay atuqtaqsi khaynata kutichisqa: “Mamayqa pupun patachallapin puñuchiwan” nispa. Chayta uyarispataqsi liyunaqa mancharikun, sunqun uhupi khaynata nisqa: “Imaynatataq mamanri pupun patapiri puñuchiman”. Wakmantas atuqtaqa tapullantaq, hinas atuqqa umanpa kuyuyninwan “ariy” utaq “manan” nishan. Hinas chay liyunaqa llakisqa kashan: “Chhaynacha kanqa riki, manataq sapallayki puñuyta munankichu chayqa, nuqawan puñuy”. Chhaynas chay atuq liyunaq larunman wikchuyukun, kuska puñunku. Kuska tuta urastas atuqqa liyunaq waqtaninta llamiyun, ichaqa tapuyuntaqsi: “Mamay imataq kayri”. Liyunataqsi kutichin: “Chayqa waqtanniymi” nispa. Chhaynatas chay atuqqa liyunaq imaymanankunata llamin: qhasqunta, sinturanta, kunkanta, chaki ch’upankunata, phakankunata. Hinas chaymantaqa chay liyunaq china kayninta llamiyullantaq. Chay kamataqsi liyunaq kurpun qallarin k’uñiriyta, ichaqa hinallas llamichikun. Hinas atuqqa wakmanta china kayninta llamiyuqtin tapuyullantaq: “Mamay imataq kayri”. Liyunataqsi kutichin: “Chayqa liyun tiyuykiq quqawanmi”. Imayna lisun chay atuq. Hinas atuqqa liyunata wakmanta nillantaq: “Mamay chhikachallanta tiyuypa quqawanta malliyachiwanaykita munayman”.

Hinas chay liyunaqa atuqpa mañakusqanta “Ya” nispa nin. Chay tuta urquwan chinawan haqayniraqta ruwanayakusqaku, t’inkinakunankukama. Atuqñataq patapi, liyunañataq pampapi, puñuna patapi qhuspayusqaku. Hinas atuqqa chay liyunawan allqukuna hina ratarakapun. Manas chay tutallachu t’inkinakusqaku, sapa tutas chayta ruwayushanku, kay pachapas tukukapunman hina. Chayllamansi liyunaqa yuyarisqa, 8 p’unchayña mana chay liyunaq qharin kutimusqan kasqa, ichaqa yachasqas hayk’aq qharin kutimunanta. Hinas liyun chayamunan tuta, chay liyunaqa t’inkinakullasqataq atuqwan, chay liyunqa chayamusqa huk sawado p’unchay. 8 uras tutañas kashan hinas liyunaqa atuqta yuyyarichin chay tuta qharin chayamunanta. Atuqqa tukurapun mana uyariqsi, chaykamataqsi haqayniraqta dalinayukushallanku. Chhayna t’inkinasqa kashaqtinkus, mana atisqakuchu t’aqanakuyta, chaysi qunqaylla chay liyun punkuta takakamun. Liyunsi mana susigakunchu manataq punkuta kichamunchu chayqa hinas warminta kamachimun: “Mamay punkuta kichamuway”. Manataqsi chay liyuna chay atuqpa hisp’ananta chutashanña chaypas atisqachu hurquyta. Wakmantas chay liyunqa punkuta takakamullantaq hinas liyuna khaynata kutichin: “Llawitan maskashani, punkun ukumanta wisqasqa kashan”. Manaña ima ruwayta atispa kuchilluta tutayaqpi maskallasqataq, maypi kasqanta yachasqas. Hinas kuchilluta hapispa, chaywan liyunaqa chay atuqpa ullunta kuchurparisqa. Chay atuqtaqsi liyunpa maypi kasqanta yachasqa, chay kuchusqa ullunpa nanayninta mana awantayta atispa wasimanta huk t’uqunta lluqsirapun. Payllas chay t’uquta riqsisqa ichaqa manas sayaspachu purin iskayman p’akisqapas kanman hinas k’uytushan, manapas imapas kanmanchu karan hina. Liyunataqsi chay huchuy kuchusqa ullu aycha k’umpawan qhipakapun china kaynin uhupi. Liyuna punkuta kichasqa hinas chay liyun warminpa uyanta qhawayun, k’uchun k’uchunta qhawallantaq, manas imapas kanchu, hinas llapa imakunatas apamuran chaykuta apaqan. Paqarimun hinas liyunqa tutallamanta hatarimun, qallarin apamusqankunata qhawayta. Hinas liyunqa hawaman lluqsin, chay atuqtaqsi llakisqa nanaymanta huq k’uchupi iskayman k’umpasqa kashan, mana ulluyuq. Yawartaqsi mana thanispa k’irisqa ullunmanta lluqsishallan. Atuqsi kallpacharukuspa chay liyunta khaynta tapun: “Tiyuy, maypin tiyay kashan”. Hinas liyunqa mana imata riparaspa, atuqmanqa khaynata kutichin: “Uhupin kashan”. Manañas atuqqa nanayninta atikunñachu hinas wakmanta chay liyunta nillantaq: “Tiyuy nisayki, tiyay uqachayta kutichipuwananta munayman”. Chayqa liyunqa liyuna warminta tapun: “Mamay iman chay waynawan kan, qanwan pay munan rimayta”. Liyunaqa hawamansi lluqsimun mana riparachikuspalla atuqman chay huchuy aycha k’umpachata qupun. Hinas chay atuqqa chay kuchusqa ullunta hapispa pakay karuchaman rin. Chaypis wakmanta chay aycha k’umpa k’askananta munasqa. Khaynata rimasqa: “Taña, taña, taña, taña…”. Manas atikapunchu imaynanatataq k’askanmanri. Chhayna kashaqtinsi qunqaylla kuntur Apuchin rikhuriramusqa hinas tapuyun: “Wawallay imachatan ruwashanki” nispa. Hinas atuqqa khaynata kutichin: “Ulluchaytan tañashani”. Manataq kunturqa imatapas kirinchu atuqpa rimasqanta chayqa, ichaqa munasqa imatas atuq makinpi hap’in chayta, aycha k’umpata rikuruspa, kuntur mihurapusqa. Chaypi atuq hudikapun, kuntur chayta mihuruspa huk laruchaman ayqirispa, atuqtaq yawar sinchitaña lluqsishaqtin manaña atikusqañachu, hinas chayraq kuntur ripararqun, usqhayman kutiramullantaq, hinas chay atuqqa khatataspa

TAWA CHUNKA PUSAQNIYUQ

ATUQPA SUNQU RURUN

HARAWIQKUNA Leonidas Casas Ballón Qusqu suyupa Parubamba ayllunpi paqarirqa. Iskay simita yachastin wiñarqa: mamanta yanapanan raykum ayllu masinkupaq kastillasimipi kartachakunata ñawinchaykuq hinaspam runasimiman tikraykuspa willakuq, kutichinanpaqñataq runasimipi uyarispa kastillasimipi qillqaykuq. Takinchikkunatapas sumaqllatam takin. Kayna llamkaykunapim simikuna tikrayta yachapakurqa. Abancaypi tiyachkaspanmi El Quijote de la Mancha hatun willakuytapas runasimiman tikrayta yaqalla tukururqa. Kunanqa amawtahinaraqmi yachakullan simikuna tikrayta. J. M. Arguedaspa Ugo Carrillopa harawinkutapas allinllatam runasimimanta kastillasimiman tikrarqun. Washington Córdova Huamán Muñamuña llaqta (Circa-Abancay-Apurímac), ñawpa llaqta, sumaq llaqta, apukunaq tiyanan; kaymi Washington Córdova Huamanpa llaqtan. Kay llaqtapin illapaq qapariyninpas chinniqpa upallayninta phanchirichin; kirisqa makikunapas allin kawsay hamuq punchawta allwirinku. Washington Córdova, runasimi rimaq kaspa, llaqtanta sinchitapuni munaspa, español simimipi qillqaykunata runasimiman tikrachin, Perú suyu llaqtakunapi, lliw tiqsimuyukunapipas, hatun runakunaq qillqasqanta ñawinchanankupaq. Hinallataqmi Apukunaq Qapariynin (Alarido de Montañas) nisqa hayllita qilqarqan. Kay sumaq hayllin sumay sumaqtapuni llaqtakunaq sunqunpi waytarichkan. Antonio Sulca effio. Kay Antuku Sullka Iqwiyu, sutiyuq wawqi - turinchikmi, waranqa isqun pachak kimsa chunka pusaqniyuq wata, kay Wamanqa llaqtapi paqarirqani. Kimsa killachayuqllatam, Iwluqya mamay, anaq pachata ripukuspa saqirquwarqa; Tumas taytayñataqmi, chunka isqun watayuq kachkaptiy qatirqa. Warmachaymantapacham kunan machuyayniypipas, runasimipi, misitikunapa rimaynimpipas willakuy, harawi, wayñuchakunatapas qillqani. Waytaq harawipiwan, Chirapa Wiqi sutiyuq puyimariyuchaykunam kay Pirú hatun suyunchikpi Primir Primiyuta, llaqtaypa kusikuynimpaq atiparqa. Tiniriya sutiyuq ñampi, pachak hukniyuq unanchasqa, awkiykunapa wasichan saqiwasqampim pisipasqa punchawniykuna waytachkanraq. Riqsiqniykuna watukuwaptin qura aqachata upyaykuspa, kuka kintuchata akuykuspa llaqtapa llakinta warawichakuna, wayñuchakunata awaykuspa achikyaqta taytanchik intita napaykunapaq. Suyachkaykichikñam, uchkupuyñukuna. Hilda Cañari Ñuqan Hilda Cañari Loaiza kani, Paruromantan kani, chaypin irqicha kachkasaspayqa kusisqa wiñarqani, sumaq trigo t’antata, mut’uta mikhuspa kawsakurqani. Yaqa sipaschaña Qusqu llaqta yachay wasiman haykurqani. Llaqtaypa kawsayninmi sunquy ukhupipas umaypipas qaqa kunankama takyachkan, chaymi ñuqataqa qhapaqyachiwan. Ñawpaqtaqa ayllu yachay wasikunapi yachaq irqichakunaq yachayninta q’imirimurqani. Kay qhipa watakunataq hatun llaqtapi irqikunawanñataq llank’arimuchkani, hawa llaqtamanta irqikunaq kawsaynin mana saruchasqa kananta munaspa. Dina Checya Alataqa Qhichwa warmi, Qhehuar ayllupi Sicuani suyupi paqariq. Hamawt’a, Ciencias sociales nisqa yachaykunamanta yacharichiq. Qhichwa simipi ayllupa yachayninkunata t’ikarichiq. Warmikunawan llank’ariq, qunqasqa, wikch’usqa warmi wawakunata yachayninpi yanapariq. Kunan wata hatun Qanchi suyupi yachay wasi “Colegio emblemático Mateo Pumacahua” Hamawt’a José María Arguedaspa llank’asqanpi llank’achkan. Valentín Ccasa Champi Sicuani suyumanta, qhichwa runapa wawan, Ayllukunapa yachasqanta phuturichiq. Hamawt’a kayninta Tinta llaqtapi kamarikuq. Pontificia Universidad Católica del Perúpi Antropología Estudios Andinos yachayta yachariq. Kunan qhichwa simiyuq wawakunata Combapata patmitapi yachachichkan. Irma Alvarez Ccoscco Apurimaq llaqtapim Irma Alvarez Ccosccoqa paqarirqan. Hatun yachana wasipitaq Ciencias de la Educación nistaqa yacharqan. Hinallataq imaymana Academia nisqa yachay wasikunapipas runasimi qillqaytam yachapakurqan. Colectivo Runasimipi nisqa huñunakuywantaq tawa watakunamantaña activista nisqahinaqa llamk’achkan, ruwayninpiqa runasiminchiktam Software Libre nisqapiqa mast’arichichkan. Kunan pachakunataq runamasinchikkunap rimayninta uyarichispam Llaqtaypa Rimaynin (http://rimay.org/) sutichakuq llamk’ayta purichichkan.

LEO CASAS WARMARAQ ARGUEDASPA PURISQAN ÑANKUNA Kay Viseca asindapiqa allintam kuyasunki llapallan wakcha runa. Pisipayninkuta, puñukunankutapas qunqaykuspam qamtapuni takipayasunkiku, willakuypas, watuchikunapas kusirichisunaykipaqmi. Sara parquypi, trigu quraypi llanta chiqtaypi, uywa michiypi may purunkunapi purispankupas qampaqpunim maskachkanku puqu tunaschata, kapulita, awaymantuta wirtapi durazno, pera, manzana puquriptinpas qammanmi kusisqa apasunki, mikuykunaykipaq. Mayupi ruyru rumicha, suyllukupa ruruchanpas qampaqpunim, pukllarikunaykipaq. Mayninpiqa, sapachallayki pukllakuqta qawaykuspam paykunapas warmachaman tukuykuspa qamwan kuska pukllarikunku, atispa-mana atispapas Hinapim chay chuya sunqu runakuna ñawpaqtaqa, sapanka yuyaynin ukullapi hina qipanmanqa rimanakuspaña tayta Felipe Maywa, yuyayniyuq runata, tapurinku: - “Niñu Ernestopa ñawichantam huk yana puyu tutayachichkan. ¿Manachu ñuqanchikwan yachakun? ¿Pisillachu paypaq llapanchikpa kuyayninchik?”, nispa. Chaymanmi tayta Felipeqa kaynata kutichin: - “Yachakunmi ñuqanchikwanqa, kuyasqanchiktapas yachanmi. Ichaqa, maychikataña kuyaptinchikpas manam Mama Kaytanaqa kikin mamanchu ñuqanchikpas manam taytanchu, kurak wawqinpaschu kanchik, Visekapas manam llaqtanchu manataqmi wiñaymasin warmachakuna kanchu paykunawan tukuy punchaw pukllaspa kusirichinankupaq”, nispa. - “¡¡¡Yaw!!! Niño Jesúscha kikillanmi niño Ernestopas, sapachallan, wiñaymasin warmakuwan mana pukllay atiq, maychika takipayasqa, tusupayasqapas mana kusirikuq paray munaq puyu hina ñawichanpas tunpa llantuchalla”, nispam rimarin Pantachañataq.

PICHQA CHUNKA HUKNIYUQ

Atuqpa Sunqu Rurun Chaymanmi Mama Kaytana rimarimun kaynata: - “Hinaña sunquy yawarta waqanan kaptinpas duktur Víctor Manuel hamuptinmi niykusaq San Juan escuela yachaywasiman churamuchun, chaypi qillqayta yacharikuq hina wiñaymasin warmakunawan pukllarikuspa amaña llakipa ñitisqan sapa punchaw kananpaq”, nispa. - “Manachuchmi allinchu kanman chayqa. Niño Ernestoqa manchakunmi patrona Grimanesata, kuraq wawan hatunkaray waynatapas, iskaynin chiqnikusqankurayku” -nispam rimarimun Viktorcha. - “Ama llakikusunchu, aswan kusirikusun. Sapa viernes intiyaykuytam ñuqa kikiy pusaramusaq Visekaman lunestataq, tutapaylla, kutirachisaq San Juanman” -nispam allinta rimarimun tayta Felipe. San Juanpi, Aqulapiqa achkam wawqichaykikuna paykunawan mana pisipay pukllakunaykipaq, paqpapa pinkanta wak chinpaman wikullustin, sumbayllutapas tusuchikustin, kuchita ichiykuspa pawaykachastin, takistin, asirikustin; mistikunapa qichusqan yakuta runapa chakranman kutichistin, chaymanta uywanpa riendanwan waqtaykusuptiykichik... ¡¡¡llapallan mistikuna wañuchun!!!” nispa Taytachamanta mañakustin... Hinamanqa, Pukyumanñam ripurqanki astawan qillqay yachaq. Chaypitaqmi Qullana, Chawpi, Qayaw, Pichqa Churi tawantin ayllukunapa sinchi kallpantapas chaskiykurqanki apu kuntur qipirisqa turu pukllaypi waqra pukupa waqayninwan yawarniyki tinpuykurqan Yaku Raymipi, arpay violinpa waqayninwan kuska chayña kunka sipaskunapa sumaq takiyninwan warma sunquchaykita punkiriykurqan, wayna-sipaspa mana puchukaq Ayla tusuynintapas yuyayniykipi wiñaypaq tarpuykurqanki. Pukyumanta, Abancay quñi yunka llaqtamanñam mana pisipaq chakichayki pusasurqanki, Qantu Punkupi wiskakuchaman kaynata takipayastin: Sallqay wiskakuchay mana kachakuna ¿may rumi ranrapim rupayta suyanki? Suyanaykikamam quñikunaykikamam kuyay mamallayqa allpap sunqunpiña. Chaymanta astawan hanayman qispispa hatun pampaman chayakuptiykiqa, Apu Qarwa Rasupa ritinmi, Tayta Intipa kanchayninwan llipipipispa, yaqalla ñawiykita tutayarachirqan. Chayllapim, hanaynin muqupa waqtanta achka wikuña ayqirikuqta qawarispa, kay takichata yuyarirqanki: Qarwa Rasupa waqtachallanpi wikuñachallay kuyakusqallay ¿maytaq kunan pipas kanchu waqasaq niptiy waqaqmasillay? 52

PICHQA CHUNKA ISKAYNIYUQ

Atuqpa Chupan Rewista Qarwa Rasupi wikuñachallay pichqa pukyupa ñawillan upyaq huknin kaqllata malliykachiway icha qam hina kuyana kayman. Yana Mayupi puñupakuna wasiman chayayta munaspa utqaylla purisqaykipi pacha puyu llantuykamuptinmi, ischu-ischu ukumanta puku-puku waqaykamun. Qunqayllam, kikiykipaq hinalla, kaynata takirikunki: Puku-pukuchatam mamachakurqani puku-pukucha hina sapachallay kaspay llunpay waqaq kaspay. Yana Mayu-kunanqa Negromayo sutichasqapim, chiripi katkatatastin uywaman qachuta qaraykuspaqa, chuñu lawachawan, wawillay matichapiwan quñirikuspaqa, miskitam puñurikunki. Musuq punchaw achikyaytaqa, tutapaylla hatarispam, inti lluqsimuytaqa Kutarusimanña uraykunki, chay tutaqa Challwanqapiña puñunaykichikpaq. Hinapim, chaychika puriywan pisipasqa, hukpaqkamaña Abankayman chayaruyta munaspayki, kay takita takiykurqanki, uywa patamanta mana uraykuspalla: Killinchallay, wamanchallay rapraykipi apakuway rapraykipi apawaspa ñan pataman churaykuway. Chaymantaqa ripusaqmi hanaymanpas, uraymanpas

PICHQA CHUNKA KIMSAYUQ

WASHINGTON CÓRDOVA LLANTUKUNATA SAQISPA Hakuchu usqaylla wawqiy Inti taytanchis hanaq pacha kasqankama, llallisqa wiqinchiskunata ñankunapi qarparispa, llanllariq musquykunata kawsariq ch’askakunatapas rikranchis hawapi qipirispa. Usyarisun puririyta wayqiy allin kallpachakuyninchista makinchis hunta hapiykusqa, upaykusqa yana llantukunata lluqiman pañaman wikchurispa, sapa sumaq puririypi urmaq ch’aki raphikunata huqarispa. Kay sasa puriyninchispi machaqway ñawpaqninchispi rikhuriqtinqa allintama puririchkanchis; kay kichka kichka kharu ñanpi urpiq pawayninta rikuspaqa allin kawsariymi paqarimunqa kusi kawsaypas llanllarinqa. Kay punchaw punchaw puririyninchispi chakinchis llawarchakuqtinqa yanaykusqa puka q’intichan hamunqa puka allpa mankachapi t’ikaq misk’iyninta apamuspa, sumaq sukariyninwantaq sunqunchista kusiruchiwasunchis. Waqpi, haqay hanaq pachapi ñawpa runakuna wayliyakunata, mulisakunata takiykunku, kay pachapitaqmi waqcha runaq makinkuna pisipasqa p’unchawkunaq uyanpi mana tukukuq waylluykunata allwinku. Wañuypa uyan ¿Manachu wañuypa uyanri yana pillpiq llinpiyninhina thutaq hatun ñawinkunapi phawarqa? ¿Manachu tukuy atipayniyuq fraylekunari k’umulli maqlla runakunaq huchanta p’anpacharqa?

PICHQA CHUNKA PICHQAYUQ

Atuqpa Sunqu Rurun ¿Haykaqtaq wañuypa llallisqa llantunri mana Señor de los Milagrospa ñanninkunapi chiri muyuriykunata chayachirqachu? ¿Haykaqtaq ch’usaq qawariykuna qunqasqa tukuq asikuyninpi mana mañakuq llakikunata llinpirqakuchu? ¿Maypin chakataywan paqarimuq wañuy yupikunari samarinqa achka sipiq llullakunata apamuspa?, ¿Ima allin runaq ninrinpitaq Cardenalpa qapaq rimariyninkuna wañuchikuq phusuqukunata hatarichimunqachu? Wañuymi qallarirqa chakatay paqarimuqtin oraciòn nisqawan amachasqa kaspataqmi raphranta mastarispa kay pachakama chayamurqa; ichaqa chaypi qipay wañuy wiraquchakunaq unanchan, warmakunaq uman suq’uq saqra. Chayllapi qipay iskay sunqu wañuy amaña chumuchisqa runakunata akllasqayki altarman apayñachu, amaña llullakuyniykiwan millay ñawi qaraykiwanpas ¡Manan! nisusqaykikunata suwayñachu. Thutayay Ñan chisiyayqa ripunqaña mana sutiyuq urpikunaq musquyninta hanaq pacha raphinkunapi llinpirispa, trigu trigo chaqrakunapi mana tukukuq t’aqllaykunata huñirispa. Ñan chisiyayqa ripunqaña, anchatapunin sayk’urun, mana taytayuq warmakunawanmi tukuy punchaw pukllarqan api aqumanta qullustachakunata ruwarispa. Waqarispanraqmi chisiyayqa runakunaq sunqunpi waranqa munakuq musquykunata tarpurqun; kunanqa ñan ripunqaña Pachamamaq sunqu rurunman. Paqarinmi ch’isiyaycha kutimunki hatun llinpiykunata uyaykipi apamuspa, as yuyariychatapas achikhariypa sullanwan apichaykusqata. Paqarinmi, enero killa ch’asiyaykuycha llaqtakunapi lliw warmakuna mana huchayuq makinkuta mast’arispa mana tukukuq Anta panpapi kusisqapuni suyasunkiku.

PICHQA CHUNKA SUQTAYUQ

Atuqpa Chupan Rewista Paqarinmi marzo killa ch’isi yaykuycha kusikuywan q’uchurikusun musuq p’unchaw paqarimusqanmanta wiñay kawsaq apukunaman sara aqachata t’inkarispa.

PICHQA CHUNKA QACHISNIYUQ

ANTONIO SULCA EFFIO

WAYTACHAKUNA Huk Mamáy kukachalla paqarinmi ripuchkani, kay sapan wawaykita Qawaykuwankimá Iskay Qumir wali rata ratacha karu ñankunam suyawan, qunqaq sunqu pasñacha, Kachaykuway, ripukusaqña. Kimsa Chuchila tankar kichka machu Waytachayta waqachipuwasqa Kawsaynimpas kinyarichkaptin Tawa Pampapi wischusqa piskacha 1, Hakapakustin suyachkan Ukumpi miski kukachan akuqninta. Pichqa Chimpapi urqu. llaki uyantin Qawallachkan, Mamanta maskachkaptin Tarukacha Wañuchisqankuta. Suqta Llaqtaypi, kuyaq Qara wichkacha, anqas wiqi kallmayki llakiyta marqaruspa, mayuman wischuykuchun.

PICHQA CHUNKA ISQUNNIYUQ

Atuqpa Sunqu Rurun Qanchis Apachitapi Saywa, Waqastin, as aschallamanta tu単ichkan, runakuna kukatawan qura aqachanta mana単a apaptinku. Pusaq Yana puyu wayrawan qinqutiyastin, pukllay takiwan tusuykachachkan. Isqun Machu mulli puriq chaki wayrakunaman churinkunata, kusisqa aypukullachkan. Chunka Kinyachkan単a. Urpikuna takichankunata qisankupi Waqaychachkanku

Pizca.- Bolsita de cuero que colgada al cuello usan para llevar coca.

SUQTA CHUNKA

HILDA CAÑARI LOAIZA

Sut’uy unucha

Ch’ulla sut’uy unuchan kani, achka ñañachakunayuqmi kani Tayta intiq khuyakusqan yuraq phuyupi willmachaman tukuspa kawsakuni Yana phuyuman tukurispataq phawa phawaylla uraykamuni Khuyay ch’akichikuq yurachakunaq, uywachakunaq Ch’aki kunkachanku thasnuriqmi hamuchkayku Kusi kusilla suyaykuwayku Ch’aqchun ch’aqchunmi uraykamuchkayku. Hanaqpachamantan uraykamuchkayku Tayta Intiq kamachisqanmi uraykamuchkayku Phaway phawayllan uraykamuchkayku Chakra qarpaqmi hamuyku Kunanqa phaqchan kasaqku, Takirispa tusurispa ripusaqku, Sumaq allpatan qarpapayasaqku, Ancha sumaqtan t’ikarichisaqku Ancha waliqtan ruruchisaqku. Mayun mayunta, llaqtan llaqtanta puririspa Utqhaylla mama quchaman chayasaqku

SUQTA CHUNKA HUKNIYUQ

ISAAC GOLDEMBERG BAY1 (Runa simipi t’ikray: Odi Gonzales) POEMAS DE SAPHI LIBRO Ayataki Rankhiyaypi, rasphiyaypi ima Ñawiykikuna qhawamuwanku Plástico ch’ullpaykita wasapaspa “SIPAN – PERU” qhelqasqa Sutiykipas ch’ullpayki patapi Saynataykipas asipayawan Icha niwashanchu imatapas? Uyapakuni Qanmi kanki tupanachiqniy hanan pachapi Kay pachapi Ñawillaykipi chayayku aqokama Kay ch’usaq llaqtaykipi kashanchis Intiq markanpi Intipas rikch’akun saynataykiman Warma kayniymantaraq rikhurimun Hatun taytay. K’aqra hasp’iq machu hamun Ukhu pachamanta, hanaq pachamanta Uyariyuy waqyamuwashanmi Achhuykuni payman ñut’u k’aqrata saruspa “Chepen” nin pay “Aqomama Chepen” nispa Panpapas kicharikun Muyukachani mamanchispa kisman ukhupi hin “Che-pen”, “Che-pen” aqopas ch’iwiwiwin. Aqopanpan wasiy, mitma tampuy Kaypi ñawpa mamapas q’aytulla Tullulla Tinkuy, runa kay, muyuq pacha Chaykunapin puriykachayku iskayniyku, aqoneqpi Wayrapas phawan, ñawpaqta kunan kaqta t’inkispa Qhawariy lluy kamasqaykita, qhapaq Tayta: Ch’ullpakuna, manqoswasi, k’anchaq tanpukuna Maypitaq qanri tiyaranki? “Ñawpaqmantaraqmi kay pachaman taripamuni” Nispapaschá niwanki Ichaqa asipayawanki, yachanin chaytaqa Qelqasqan kashan: aqopanpa aqomanta awaymi Rimaq pallaymi, simipas awasqa, runaq ukhunpas kaq Aqopanpa kaqlla, qelqay atiylla Aqoq sonqonmi aysan yachayta, willakuyta Chinkanapas, ch’uya kaypas, lluy qelqanapi Kunanqa rasphiyaymi p’istun saynataykita Yachaq aqotaqmi runayan hoqmanta Tiqsimuyuntin kicharikun, wiñay pachapas p’itakachan Kaymanta haqhaykama Chepen aqopanpamanta Judeakama Mayqen chunka iskayniyoq ayllumantataq paqarimunkiri?

SUQTA CHUNKA KIMSAYUQ

Atuqpa Sunqu Rurun Saynataykita qhawarini hinaspa Ñoqa kikiy rikukuni K’anchaq ñawiykimantapas lloqsimun imaymana Chinkasqay uyakunapas kutirimun Aqopanpapi rikupakuni hoq aqopanpata Aqopanpa pachapi pakakun hoq pacha Ventanantan qhawapakuni Hudson mayuq qasi ununta Saynataykiwan churasqa puñushaqtiyki Aqopanpapas saynatayki hiñan Sit’i kurupas t’ikrapakun hoq hoqman Kunan manaña yachakunchu: haykupunchus icha lloqsimunchus inti Mayupas phawan rikuy atiq mana rikukuq Kaqpas, mana kaqpas muyushallan Qanpas chutalayanki waqtaypi Yawrariq q’omer ñawiykiwan qhawawaspa Samayniykita uyarayani, aqoqtapas Hinaspa hoqmanta lluypas p’itakachan Kaymanya haqhaykama Huk uyamanta hoq uyakama Reqsisqay uyakuna, rasphipi rikusqay Uyaykita qhawarini laqha sonqopi Mana chinkanaypaq, saynataykita churakuni Yuyaykuna Hinaspa puriyta qallarirqani auqallikunata yuyarispa —haqhay wañunayaq pachapi kawsariqkunamantan rimashani— lluy kukuchi sillunkunata k’anchaychispa puriqmanta Chay tukuy puriypin manapuni qonqayta atinichu qanchis Mariateguiq takinkunata Hinaña uman wit’usqa kaqtinpas lloq’e ch’uspanpis waqaychakusqa iskay awqalli tustunta Hinaspa puririni mana tukukuq ñanta: Qosqotaña, Jerusalentaña / chaypi yachamuni ichaqa Confucio, Jesucristo, Carlos Marx ima yachachinakusqaku musoq Biblia qelqanankupaq / chay mamapachaq pupuntaqsi huk qomi warmiq kapusqa Salomonmi kamachisqa churiypa uman wit’unankupaq / mamanman apanankupaq / chay iskay chaka sikiyuq mamakuman Chhaynapin llaqtanchispi llullakuy wiñayta qallarisqa senqa sayaytaraq Huk wañuy wañuy ch’aka kunkan 64

SUQTA CHUNKA TAWAYUQ

Atuqpa Chupan Rewista willaykuwarqan aynata: kawsayninchissi qallarisqa tayta Cain wayqenta sipiqtin / icha aswan allin kanman karan Wiraqocha Belen q’esapi paqariqtin Titiqaqa mamaqocha Jesucristota churiyaqtin / chaysi mana yuma tinkuyta munanchischu nunay tupayta ichaqa Ñoqataqmi chaypi rikhurini Abrahampa mama Oqllowan churiyasqa Davidpa wayqen, chay Pachakuteq llaqtamasin saphiykunata awarqani Castilla Judeo Tawantinsuyu llaqtapi Ama ichaqa ninachu, takiqkuna, kunan p’unchaymi rimayninchis watuq siminpi tukukapunqa nispa Yachayninchislla k’ancharichun ayakunaq sonqon ukhupi Allinmi ichaqa tunpaymasinchista masq’ayta qallarisun chayqa Kunanmi yachananchis uywakuna lluy michikunawan kikinlla kasqankuta Auqallikunaq sutinmi mawk’aman asnan chaymi aswan allin obeja suti Abrahammantaqa carnero suti Jesucristomantaqa llama suti Manqomantaqa

Isaac Goldembergqa Chepén llaqtapi, Perú suyupi 1945 watapim paqarirqa. Payqa Nueva York hatun llaqtapim 1964 watamanta yachan. Achkam liwrun qillqasqanqa. Qipa watakunapi paqarichimurqa: Los Cementerios Reales (2004) y Libro de las transformaciones (2007). Yiddish Book Centermi, 2001 watapi La vida a plazos de don Jacobo Lerner nobilanta akllarqa aswan allin pachak nobilakuna literatura judía mundial nisqapi. Kunanqa yachachin Humanidades del Eugenio María de Hostos Community College de The City University of New York; chaymantapas umanchan Instituto de Escritores Latinoamericanos, revista internacional de cultura Hostos Review nisqatapas. 1

SUQTA CHUNKA PICHQAYUQ

MUNAKUQ MALLKUCHA

DINA CHECYA ALATA VALENTÍN CCASA CHAMPI

utaq sunqunpis, huk taytaqa mikhunata mikhuyta tukuspa, warminwan rimanaykukuspa kukanta ch’uspanmanta akulliykuspa wawankunawanqa kamachinakusqaku. Ayllunqa achkhas kasqa. - kuraq wayna waway, ñuqanchikmi chakra tarpuq paqarin risunchik, takllata apakunki sullk’aykikunatataq pusanki- nispas kuraqta kamachin. - Qantaq paqarin llamanchikkunata, quysunchikkunata ima haqay urqu k’uchullapi michimunki. Nispas ususintaqa kamachin. - Ñuqaña taytay- nispas p’asñaqa taytanpa kamachikqanta allinta uyariykukun. Chaysi, tutallamanta, mikhunata mikhurqusqa patamanta, manaraq inti allinta lluqsirqamuchkaqtin, rumi kanchata kichaspa llamankunataqa quysunkunatawan michinanpaq qatiyta qallarisqa. P’aqra p’aqra urquntas ñantakama llamakunataqa quysuntinta siqaykachin, yana t’ampa allquchanwan pukllaspa pukllaspas, takispa takispas salla salla qhatata, ichhu ichhu pampanta llakhi michiq purisqa. Hinas, inti munayta k’anchaykamuchkaqtin quqawanta mikhusqa. Allquchanqa kanipakuyta qallarisqa, qhawaparikuqtinsi mana imapas kanchu, allquqa ch’aqwarillantaqsi manas imapas kallantaqchu. Ichaqa, huk hatunkaray kuntursi qaqa patamanta mana riparaylla -llamakunata mikhusaq- nispa qhawamusqa. Chaysi, chay ñawin tutayachiq p’asñata rikuspa llamamantaqa qunqarqapusqa, hinas hamut’ayta qallarin: - Ñuqaqa kunan p’unchawmi munasqay warmichataqa tarirqukuni, khunanqa tutan paqar munasqay warma maskhayniyqa tukukunchá- nispas musphapakusqaraq. Sinchitapunis sunqunta chay munay p’asñachaqa suwarqusqa, tuta puñuptinpas manas illariyta atisqachu, pacha paqarinantas usqhaylla aswanpas munasqa. Chaysi, illarimuytaqa, tuta tutaraq munayta uyachankunata maqchikuq tukusqa, phuruchankunata phururakuspa saq’apakusqa, chalichanta ima saq’arikusqa, qhaliy qhaliy phalaykachaq tukusqa, t’iwka t’iwkarispa “imaynatan rimaykusaq” nispa. Chaymantas, kunturqa allinta intiq lluqsimunan chiqasta qhawarispa, khuyasqan p’asñaq michinan pataman t’uqunmantaqa phalarimusqa. - Khunan p’unchawqa chay munay warmachatan atirqamusaq- nispa. Hinas, munay puka uya p’asñaman chimpaykunanpaqqa, allin hatunkaray maqt’aman tukurqusqa, yana musuq wayita unkaranayuq, musuq yana warayuq, llimphuy yuraq chaliyuq, q’aray q’aray maqt’a, hinas riki, puka uya, hatun karay qhusiykusqa qhawaykukuq. Chimpaykunan kachkaptinsi, p’asñapa yana t’ampa allqunqa hap’ikuspa phawahatanan kachkaptin wayllukuq tukupusqa. Riqsisqapas kachkanman hinas kunturqa qhawaykukun. - ¿Kaykunapichu llamaykita michichkanki?- nispas p’asñataqa rimaykun. P’asñaqa sunqun ukhunpis – “¿pitaq kayri? riqsisqata hinan qhawaykuni”- nispa yuyapakuspas mana usqhaychu tapusqanta kutichisqa. Chaysi uyanta qhawahataspa, asin, asin nim. - Arí kaykunallapin michikuchkani, ¿Pitaq kankiri? - Ñuqaqa rikusqaykipis hina qhawasqaykipas hina kaykunapi puriqpunin kachkani- nispas rimapayan. Unaysi rimaykunku, quqawaykunku, llamantapas qunqapunankukamas tiyapayanakusqaku. Chayllamansi, huk karu millay qaqa k’uchukunapiñas paqukunaqa, llamakunantin kapuchkasqaku. Hinas maqt’ataqa p’asña kamaykachin. - Manachu haqay llamaytawan paquykunatawan qatirqanpuwankiman- nispa. ¡Yaaa!- nispas phawaylla, p’itakuspa, p’itakuspa, usqhaylla huñuykarqamun. - Paqarinña tupasunchik. - Tupananchikkama- nispas kacharparinakapunku.

SUQTA CHUNKA QNCHISNIYUQ

Atuqpa Sunqu Rurun Qhipankaq p’unchawsi tupallankutaq, chaypiqa rimaykullankutaqsi, iskayninkus kawsayninkumanta willanakuyta usqhaykunku. Quqawankuta mikhun mikhun, p’asñas khipuna ukhupi papa wayk’uta, ch’uñu phasintinta apamusqa, maqt’ataqsi aycha kuraqllata khipunanpi mast’arin. P’asñaqa tapukuchkanpunis. - ¿Pipunitaq kankiri maypitaq uywaykikunatari michichkanku? - Ñuqaq uywaykunaqa achkhan manan yupariytapas atiwaqchu- nispas p’asñaq sunqun suwananpaq niykun. “Kay waynaqa qhapaqmi Kanman”- nispas chaninchachkan. - ¿Taytaytamamayta riqsinkichu?- nispas p’asña tapullantaq. - Riqsinin. - ¿Turaykunata ñañachaykunatapas? - Llapankutan riqsini. Taytaykipas mamaykipas riqsiwankun. Allinta qhawaykuway- nispas p’asñaq sunqunta suwayta qallarin, pukllayta imas usqhaykunku. Chay ruraykuchkananku kamas llamaqa karunchayuchkasqaña. Hinallamansi p’asñaq qhawarikunanpaqqa sinchi karupiña uywankuna kapusqa. Mana maqt’ata kacharinan raykus, p’asñaqa –haku q’ipiway uywaykama- nispa kamachikusqa. Chaysi kusisqa maqt’aqa –¡yaaaa!- nispa k’uchiraq kutichisqa. - Wasay pataman siqamuy, ichaqa q’ipichkanaykamaqa aman ñawiykita kicharinkichu, allintan ch’illminkinispas wasan pataman siqachikusqa. P’asñaqa asin asinsi wasanpatapiqa ñawinta ch’illmiykuchkan. - Ñachu?- nispa tapupayaspa. - ¿Ñachu? - Manaraqmi. - ¿Kichasaqchu ñawiyta? - Amaraq ñuqa willasayki, chayachkanchikñan. Millay ranra qaqa t’uquman haykurquchkaptinkuñas p’asñaqa ñawinta kicharqusqa. - ¡Wawwwwwww! ¡maytan kayman q’ipimuchkawankiiiiiii!- nispas qaparisqa. Kunturqa –Arí kaypin tiyani, kunanmanta pachan kaypi uywapusqayki, kaymi wasiyki kapunqa, qamtaqmi warmi munasqay kapunki. - ¡Amaaapuni! ¡amaaapuni! ¡Kaqllatapuuuni kutichipuwaaayyy!- nispas maris marista waqaykun. Thanispataqsi qhawanaykukuspa munahatanakapusqaku. Hinas, chay p’unchawmanta pacha tiyapusqaku. Qhipa, qhipamanqa sumaqtas warmintaqa kunturqa qhawapayaq, aychallatas wayk’unanpaq apamuq, wiqsanmantapas p’achanmantapas manas pisichisqachu. Qhapaq kawsaypis p’asñaqa tiyakuq. Sinchitapunis kunturqa warmintaqa munakuq, chaysi chukchampas quri hina yupasqalla kasqa. Wasinku ukhupis llimphuylla sumaq allichasqallas, aychakuna apamusqanpas qhulla qhulla aychallas kasqa. Warmiqa, kuntur karu purichkanan kamas sapallan tiyasqa, chay raykus ayllunta yuyaparikuspas khuyayta waqasqa. Chayllamansi warmiqa unquq rikhuripun. Manaraq imapis wacharqukusqa. Wawansi munay puka uyacha taytan kikillan, qhasqunpi phuruchakunayuq hina kasqa. Taytantaqsi kusisqa wawanta qhawapayaspa tiyapayasqa. - ¿Imanaptintaq wawanchispa qhasquchanpiri phuruchakuna hinari wiñan? - Ahinapunin ñuqayku aylluqa kayku- nispas kunturqa kutichisqa. Chay p’unchawkunaqa, p’asñaq wasinpiqa llapa ayllunkunaqa llakisqas tiyasqaku. - Pachachá millp’upun riki- nispas nipusqaku, ñas llakiyninkutapas qunqapuchkasqakuña. Sunqunkutapas – thakkk- nispañas llamp’uykachipuchkasqaku. Huk p’unchawsi, p’asñaq mamanqa takarputa allinta watarqukuspa, hawa pampapi ch’umpi pallaysapa punchuta awaykuchkasqa. Chayllamansi huk q’intichaqa. - Pharrrrrr q’intirrrrr, Pharrrrrr q’intirrrrr- nispa phalaykachasqa. Wakmantaqa –pharrrrr q’intirrrrr, pharrrrr q’intirrrrr, piqpa wawanchá qaqa t’uqupi maris marista waqachkannnnn- nispas phalaykachallantaq. Warmiqa mana riparaqsi tukun. Wakmantaqa –pharrrrr q’intirrrrr, pharrrrr q’intirrrrr, piqpa wawanchá qaqa t’uqupi maris marista waqachkannnnn- nispas Lurinsuchaqa phalaykachallantaq. Warmiqa mana kasurparispas awa wich’una tulluchawan chanqaspa chakichanpi hap’irqachipusqa. Hinas, Lurinsuqa chakin p’akisqa pampaman urmaykanpusqa. (Arí, arí q’intitayá Lurinsu nichkanchisqa) Lurinsuq chakinqa yawarkamas kapuchkasqa. Chimpaykuspa hap’isaq niqtinsi phalayta munallantaq. – pharrrrr q’intirrrrr, pharrrrr q’intirrrrr, piqpa wawanchá qaqa t’uqupi maris marista waqachkannnnn- Warmiqa chayta uyarispas, sumaqllawan pampamanta uqarirquspa, tapusqa. - ¿Imanaqtinpunitaq chaytari niwanki? 68

SUQTA CHUNKA PUSAQNIYUQ

Atuqpa Chupan Rewista - Chakiytaraqyá hampiway chayqa ichapischá willaykiman. Chaysi awaq warmiqa, k’iri qura hampichakunata, yawar ch’unqa, sultaki sulta, k’urmuta ima kutaspa, p’akisqa chakichantaqa thuqaychanwan yanapaykuspa kaqta hampirqapusqa. - Chayqa chakiykitapas hampiyki, kunanqa willaway, piqpa wawanmi qaqa t’uqupi waqachkan. - T’ikataraqyá quway- nispas mañaykukullantaq. Hinas, warmiqa puka qantus sumaq t’ikakunata pallaspa q’intiman qusqa. - Chayqa munasqaykitapas quykiña, kunanqa willaway ¿pin qaqa t’uqupi waqachkan? - Willasayki, ususiykiqa Mallku taytawanmi tiyachkan, sapa kutin qamkunamanta yuyarispa khuyayta waqan, ichaqa allintan chay Mallkuqa uywan. Maypas purikunallanpaqmi mana allinchu. Wawankupas kanñan. - Sut’i riqsiyllan wawayqa, quri chukchanta aparqamuwankiman chayqa, ichapischá simiykita chiqaqchayman. Sinchi munasqatapunis kunturqa warmintaqa uywakusqa, paypaqqa warminpa chukchankunapas yupasqallas kasqa. Hinas, Lurisuqa usqhayman qaqa t’uquman chayaspa sipasta nin: - Mamaykin mana simiyta chiqaqchanchu chaymi “wawaypa chukchanta apamuway” nispa kamachimuwan. -Manan chukchaytaqa apawaqchu, yachankipas hina sapa yuyariqtinmi Mallkuqa chukchayta yupapayawan. - Ñaqch’arqukuranin ninkiyá. - Hinatapas apay- nispas q’íntimanqa ch’ullachallata quykamusqa. Ususinpa chukchan apaykusqas mamanmanqa chayarqullasqataq. - ¿Ñuqa chayaspa atiymanchu?- nispas llakisqa mamaqa tapupakusqa - Manan- nispas Lurinsuqa kutichin. - Chayqa qamyá, qaqaman haykuspa wawayta hampuy nispa ninpuway. - Manan atiymanchu. Achkha t’ikata quwaqtiykiqa yaqapischá riki. - Ñuqaña chaytaqa, mañakusqaykita hina qupusqayki- Nispas t’ika kanchata qhawaykachisqa. – Qampaqmi kay llapan t’ikakuna kapunqa- nispa. Chaysi, Lurinsuqa qaqa t’uquman rispa, sipastaqa simita simichamun. - Qamqa wawaykiq p’achan t’aqsaq hinalla apaqachikunki- nispa yachaykuchin. Hinas, huk p’unchawqa sipasqa kunturta nim. - Taytay, wawanchikpa p’achanmi millay qhillillaña kachkan ¿manachu rayqha pataman q’ipiqarquwankiman? Qantaq wawanchikta ama waqachispalla uywachkanki. Allinta qhawaykachakusparaqsi –Hinatapas apaqasayki- nispa apaqamusqa. Unayñas, mayu patapiqa -¡t’aq! ¡t’aq! ¡t’aq!, ¡t’aq! ¡t’aq! ¡t’aq!-Nispa niykamuchkan. K’ayra Mariyas p’asñataqa waqasqanta rikuspa yanapasqa. - ¡Ñachu! ¡wawa waqan!- nispas kunturqa yastallaña wawata uywaykuchkan. - ¡Ñachu wawa waqan! - Khunallan khunallan ¡t’aq! ¡t’aq! ¡t’aq!, Khunallan khunallan ¡t’aq! ¡t’aq! ¡t’aq!- Nispas sipaspa kunkanqa uyarikusqa. Hinas, phiñasqa kunturqa wawata saqirparispa mayu patataqa uraykarqamusqa. Chimpaykurquchkaqtinñas ¡p’ultin! nispa mayuman k’ayra Mariyaqa pasaykapun. Chayta rikuspas kunturqa sinchitapuni phiñakuyta tarpasqa. Hinamansi wawan uywaq siqapusqa. Chayllamansi, Lurinsuqa punkunmanta qhawaykuspa kunturtaqa rimapayasqa. - Pharrr q’intirr, pharrr q’intirr, ñan warmiykiqa wasinpiña taytamamanpa chawpinpiña tiyarquchkannnnnnispa. Chayta uyarispas, kunturqa Lurinsutaqa qatiykachayta qallarisqa. - ¡Qammá warmiymanqa simita qarasqanki! ¡yaw Lurinsucha hamuy! ¡yaw allqu Lurinsucha hamuy! ¡Khunanqa mikhurqapullasqaykiñan!- Nispas chakuyta qallarin. Hinas Lurinsuqa, huk qaqa t’uquman ñak’ayllaña phalaykurquspa mana lluqsinpunchu. Kunturtaqsi chhurunanta t’uquman hanllaykuspallaña suyaykuchkan. - ¡Yaw! ¡lluqsimuy! - Amaraqyá, mikhuwankitaq chayqa allintaraqyá mikhunayta mikhuykurqusaq, p’achaykunawanpas allintaraqyá churaykurqukusaq- nispas runtuwan llapa kurpunta umanmanta chakinkama llunch’iykukuchkan. - ¡Yaw! ¡lluqsimuy! - Amaraqyá, amaraqyá ñaqch’arqukuchkaniraqmi mana hinaqa millaychá qhawaykukuyman. - ¡Yaww! ¡lluqsimuy! - Amaraqyá warachaywanraqmi wararqukuchkani - ¡Yaww! ¡lluqsimuy! - Amaraqyá punchuchaywanraqmi punchurqukuchkani - ¡Yaww! ¡lluqsimuy! SUQTA CHUNKA ISQUNNIYUQ

Atuqpa Sunqu Rurun - Amaraqyá husut’achaywanraqmi churarqukuchkani. - ¡Lluqsimuy! - ¡Hamuchkaniñaaan! ¡Simiykita kicharimuuuuy! Pharrrr nispa Lurinsu kunturpa siminta haykuspa, kaqta sikinta suchurqanpusqa. Hinas huk p’unchawqa, paykunaqa sumaqta allipunapusqaku. Chaysi, Lurinsuqa Mallkuta rimapayan. - Yaw, manachu llakikunki, khuyayta wawaykita sapallayki uywaspa, warmiykiq wasinta rispayá warmi munasqayki urquq riy- Nispas, kunturtaqa yuyaychachisqa. Hinas kunturqa llapa phalaq masinkunata huñuspa walikusqa –Warmi munasqay urquqmi risaq- nispa. Atuqpuwan, añasllapuwansi tawa chakiyuq munaqninkunaqa riysisqaku. - Ñuqa kumpariy tinya tukaq risaq- nispa atuqqa kusirichisqa. Chaykamaqa, Lurinsuqa runaq wasinpis. –Pharr qintir, pharrr q’intir qatayninkin ususiyki urquq hamunqaaaa-nispas willakuq rillasqataq. Chayta yachaspas usqhayllaman p’asñaq taytamamanqa llapa ayllunkunata waqyachispa tapupakusqa. - Imanasaqmi, wawayta apapunqa chayqa manañachá wakmanta rikupusaqchu. - Arí, arí, ususiykiqa manapas allinchu kanman, aswampas hatun raymipi hinayá suyay. Hinalla hamuchun, chaypiña ñuqayku yanapasqaykiku- Nispas ayllumasinkunaqa sumaqman tukuspanku tanqasqaku. Mallkuq hamunan p’unchawqa chayamusqañas. Chaysi, sumaq mikhunakunata wayk’ukuspa, urpukunapi aqhata aqhaykukuspa ima suyamusqaku. Kunturqa, llapa phalaqmasinkuna chawpipis puririsqa. Chaypis munaqninkunaqa risqaku; aqchi, wamankuna, k’illinkuna, ankakuna, wallatakuna, kunturpa wayqinkuna, liqi liqikuna, wachwakuna, phichitankakuna, q’illu pisqukuna, hak’achukuna, Lurinsupas riysisqapunisiyá. Hukus alqamaripuwan uqi ch’iqchi unkaranayuqkama pinkuylluta tukakuspa risqaku, p’isaqataqsi ch’umpi ch’iqchi punchuyuq ayaq tullunmanta qinata tukaspa rillasqataq, kiwikunataqsi tuqurumanta pituta tukaspa yanapakusqaku, urpikunataqsi takispa purisqaku, atuqtaqsi tinyata p’anaspa wiphalata hina chupanta sayarqachispa kusisqa ñawpaqta tusukuspa purisqa. Tutayaytañas wasi kinrayta tusukuspa, tukanakunata tukakuspa chayaykusqaku. - Is us usss, is us usss, us us is us us is us us isssssss. Wannnn wannnnn qhachunnnn qhachunnnn- Nispas p’asñaq taytamamanpa wasinmanqa chayaykunku. - Chayqá ñan chayamuchkanña. Usqhayta sumaqta chaskiykusunchik- Nispas p’asñaq taytanqa phawaykachasqa. Kuntur wasiman haykuykuqtinsi. - ¡Pasaykuy! ¡pasaykuy tata! ¡pasaykuy! ¡pasaykuy tata! Kayman, kayman- nispas qataypa tiyaykunanpaq hina munay pallaykama awasqa punchu pataman tiyaykachinku. Chay tiyana ukhupiqa chhallchachkaq unu t’inputas churasqaku, chaymansi qunqaylla mallku pasaykapusqa. Hinas -¡Qanchu karqanki waway waqachiq!- nispa astawan tanqaykapusqaku. Chayta rikuspas, kunturpa munaqninkuna –lip’iq, lip’iq, lip’iq- nispa phalayta qallarisqaku, atuqtaqsi añaspuwan q’ara chuparaq pirqakunaman umankuta waqtakusparaq phawaripusqaku. Runakunaqa Mallkuq ayantas allinta aqhawan kallpachaykukuspanku hawaman chutarparimusqaku. Sipasqa, chhaynakunata rikuspas maris marista waqaykullasqataq. Pacha paqarimuymanqa llapas wañusqa riqsiq lluqsisqaku. - Riqsiykamusunchik ¿Pipunitaq kanmanri?- Nispa. Hinas, chay chiqaspiqa phurupas wichñiraq munakuq kunturpa ayallan wikch’urayachkasqa, wañusqa taytanta qhawapayaspataqsi uña kunturchaqa uyachanpas hallch’ullaña khuyayta waqaykuchkasqa.

QANCHIS CHUNKA

LLAMIRUP ALLPANMANTAWAN MISTIMANTAW

IRMA ALVAREZ

awpa pachakunaqa llama michiq runakunaqa, sumaqllas allpa purapiqa tiyakuqku, ichaqa watan watantin mayniraq runakuna allpankuman chayariptinkuqa, manañas chaynachu karanku, chaymi kaynata willakunku. Llamiruqa istansiyanpis paquchantin llamantin ima tiyakuq, wasi ch’ukllachanpitaq warmintin irqikunantin ima. Kaman llamiru hinataq, sapa p’unchawsi llamakunata paquchakunata michispas purikuq, mana chayqa millmakunata puchkaspa, llama qarakunata quñichispa, aychakunata ch’arkispa ima. Llaqtamanqa manas sinchitachu llamiruqa urayaqchu, ichaqa riqtinqa chayqa, qhatunallanpaqsi ch’usayaq, chaypaqqa llama ch’arkintinsi riq sarawan, kachiwan, uchuwan, t’antawan ima chalananpaq. Chaynas runasimillapi rimaq, Apukunaman haywarikuq llamiruqa, allpanpi kawsakuq kasqa. Llaqtapitaq huk llaqtarunas tiyakusqa, hasindayuq, pungukunayuq, allin instruido runa, chaysi iglishamanta padripas allin cristiano hinatas qhawariq kasqa. Kay wiraquchamanqa ‘’misti’’ nispas llapan ayllurunakunaqa sutichaqku. Kay mistiqa, sapa p’unchawsi llama qara patapi kunparayaspa astawan ayllurunakunap allpanwan allpayukunanpaqsi umanpi machkhaq. Hinas kay mistiqa, huk p’unchawsi llama michiqpa wasinpis rikurisqa, kawallu patapi qara wutasniyuq, punchuyuq, rebolberniyuq ima. Apuskachallaña saya sayallañas kaynata nisqa: - Yaw indio allpaypim kachkanki, uywaykikunaqa ichhuytam raqrachkanku, wasiykipas allpay patanpim unayñam kachkan. Nispas papilta qhawarichisqa. Chaymantataq llama michiqsi nisqa: - Papay imaynataq chayri?, kay allpapiqa taytamamaymi tiyakuqku, llapan ñawpa machuykunapas kay kikin allpapim kawsakuranku, imaynataqri allpaykiri kanman? Nispas llamiruqa rimapakusqa. Chaymantataq yaqa asikuspas mistiqa nisqa: - Yaw indio qamqa mana imatapas yachankichu riki!!, kay papilmi rantikusqaymantaqa nichkan, kaypim Estaduman mayk’a qullqi qusqayta rikuchichkan. Nispa papilta llamirup qhasqunman haywarparin. Papilta hap’irispataq llamiruqa nin: - Papay imatachá kaypiqa nin riki, manam ñawinchaytaqa yachanichu. Misti chayta uyarispaqa, yaqa qaparkachasparaq llamiru kaynata nin: -Yaw indio manapaschá willaykimanpas!!, chaymantañacha gracias nispapas niwanki. Nisaykin, llaqtapim Estadumanta rantirukuni, kaypi kachkan alcaldep siq’ichaynin. Rillaypas llaqtaman, alkaldemanpas tapukachay, gobernadurmanpas, wardiyakunamanpas rillaypas; maymanpas riy, ichaqa llapan llaqtarunakunaqa ña yachankuña nisqaykimantaqa. Nispa misti niptinsi llamirup uyanqa llaki uyamansi tukusqa, chayta misti qhawaptinsi, kunkanta llampuyachispa wakmantas nisqa: -Yaw wayqichay uyariwayyá, ñuqaqa sumaqllatam qamwanqa qipakuyta munani. Hamuchkani willaq, ama juiciuman haykunapaq, juiciu puriyqa, qullqipaqmi riki. Chayta llama michiq uyarispaqa rass nisparaqsi kurkunpas nin, llamiruqa ñas riqsiranña imayna llaqtarunakuna kasqankumantaqa. Ñawpaqpas wakachantas huk misti apakapurqan, wardiyaman quejakuspataq manas pipas uyariqchu, manas haykaqpas justicia nisqataqa llamirumasinkunapas aypayta

QANCHIS CHUNKA HUKYUQ

Atuqpa Sunqu Rurun yachaqkuchu. Chaysi sunqullanpis k’iripakuspa umanpi nichkaran: - Imaynataq kunanri kasaq, maymantaq riymanri, imaynataqri kanqa churichaykunari. Chaynata llakikuchkaptinsi, misti qhawarispaqa kayta nisqa: - Qanmanta llakipakuchkani, qhipakullay kaypi, ichaqa ña yachachkanki piqpan kay allpa kasqantaqa, kay allpaqa, haqay urqukunamanta, hanchay unu wayquntin, chay irun ichhu pampantin, ankay wasiykikamaqa ñuqaqmi. Ichaqa manam imapas yanqallachu, kunanmantaqa sapa wata chunka paquchakunatam allpaypi tiyasqaykimantaqa qupuwanki. Chay patamantas chayta uyarichispas, sapa wata chay mistiqa llamirup wasinman kutin paquchakunata qupuchikunanpaq. Chaysi kaytapas nillaqsi: - Kaman uywaqa uywam riki, manan rumichu. Chay chunka paqochakuna saqisqayqa miranmi riki, chayraykun ñuqa kwintata hurqukuni, sapa wata sapanka paquchamantaqa hukllapas mirallanmi, chaymi sapa wata chunkata apasaq chayqa, wakin chunka paquchakunaqa qhipakullanqan watapaqqa. Chaymantas llama michiq allpankunaqa mistip makinpi tukukun. Icha ninkus, manas hayk’aqpas allpakunataqa rantikurankuchu, yanqa papel nisqallatas llamirikunamanqa rikurichisqaku, chayta ruwanankupaqqa, ñas llapan llaqta umalliqkunaqa kaman mistipura chay autoridades nisqakunaqa, paka pakayllas, paykunalla tutakunapi machayukuspa allpakunata suwakunankupaq rakichisqaku. Chaynatas llamiru michiqqa, kikin paquchanta michispa kikin allpanpi kawsaspa runap makinpi much’uyachikun, wakchayachikun. Chayta llamiru qhawarispaqa, sunqunpas k’arayansi, sip’iytapas munaransi chayniraq suwataqa, ichaqa wiqintaraq ñawinpi utiyachispa mana imatapas ruwasqachu, aswansi llampu sunquyuq hina kayllata nisqa: - Chaynas kanqa riki, imatataqri ñuqari ruwayman, maymanmi ñuqari riyman. Allpayqa mamay hinam imaynataqsi saqiymanri. Nispas llama michiqqa kikin allpapi runap allpanpi hinas qhipakusqa. Mistitaqsi allpayuq hina llamirup estansiyanpiqa rikurisqa.

QANCHIS CHUNKA ISKAYNIYUQ

ATUQPA SIMIN

QAWAQKUNA Edwin Chillcce Edwin Chillcce Canalesqa Huancapi, Ayacucho llaqtapim paqarimurqa. Literatura yachananpaq Universidad Nacional Federico Villarrealman yaykurqa. Hinaspanmi riwista de crítica literaria Nudos y Laberintos sutiyuqpi co-director karqa. Kunan punchawkunapiqa Secretario General del Ayllu tutapi qillqaqkunapa kanmi, chaymantapas mayestriyata Literatura Peruna y Latinoamericana en la UNMSM yachaywasipi yachachkan. Carlos Alexander Espinoza Huañahui Payqa Limapim paqarimurqa. Ichaqa tayta mamanqa wakiq ayllunkunawan Antabambamantam (Apurimac). Literatura yachananpaq U.N.M.S.Mspi yaykurqa. Payqa rewista Atuqpa Chupan yanapaqmi, waylianchikkunapas miski tusuq. Llankayninkunata rikuchirqa hamutaypaq huñunakuykunapi (Limapi, Trujillupi, Cajamarcapi.)

Atuqpa Chupan Rewista PÉREZ OROZCO, Edith Eliana. Racionalidades en conflicto. Cosmovisión an-

dina (y violencia política) en Rosa cuchillo de Óscar Colchado. Lima: Pakarina ediciones, 2012. Edith Pérez Oroscoqa Junín llaqtapim paqarimurqa, Limapim kunanqa yachan. Payqa Universidad Nacional Federico Villarrealman Literaturata yachananpaq yaykurqa. Hinaspanmi waranqa pusaqniyuq watapi Racionalidades en conflicto en Rosa Cuchillo de Óscar Colchado sutichasqa tesisninwan lisinsiyaturanta chaskikurqa. Rosa Cuchillo nuwilaqa uqarin Ayacucho ayllukunapa sasachakuy pachakunapi kawsakuyninta; imay mana wañuchikuykuna kasqanta sindiristakuna imayna huñunaku- spanku runakuna sipisqankuta ima. Chaymanta qayna watallapi (2011) Racionalidades en conflicto. Cosmovisión andina (y violencia política) en Rosa cuchillo de Óscar Colchado liwru nisqata paqarichimurqa. Pérezqa runakunapa hamutayninta sutichan racionalidad mítica nispa; mistikunapa hamutaynintañataqmi racionalidad lógico científico nin; kay iskay simikunam atipanakunku, Rosa Cuchillu hatun willakuyta kuyurichinankupaq. Edith Pérezpa liwrunqa tawapi rakisqam, chaymanta ñawinchaykusunchik sapa rakipa rurunkunata. Qallariq rakiqa “lecturas entorno a Rosa Cuchillo” sutichasqam. Kaypim Rosa Cuchillo maytumanta akademiyapa ñawinchasqanmanta rikuchiwanchik. Edith Pérezmi tapukun kay nuwila tradicyón literariaman imayna yaykusqanmanta (ichapas indigenismo, neo-indigenismo utaq narrativa andinaman), chay tapukusqanmanta kutichin kaynata “RC no puede ser considerada como novela indígena, ni indianista o indigenista, no en sentido canónico, […] RC se interna en la emergencia de la literatura llamada andina” (:46). Nispanmi hamutayta qallarin. Iskay rakiqa “Racionalidad mítica y mitos contemporáneos” sutichasqam. Kaypiqa literaturata sociedawan tinkuchin Raymond Williamspa hamutayninta qatispa, chaymantaqa mistikunapa racionalidadninkumanta: kaypiqa idiologiya kapitalistawan socialista kan. Kapitalismuqa istaduman watasqa, socialismuñataqmi sindiro luminusuwan; kay idiologiyakunawanchiki mito del progreso (allin kawsaywan muspasqanchik) nisqanchikman chayachwan. Kinsa rakiqa “Archivos conceptuales de la memoria andina quechua” sutichasqam. Kaypi runakunapa hamutayninmanta llamkan (Archivos conceptuales) Kaymanta ninmi: “[…] como un depósito, almacén que reserva, registra, conserva información, proveniente tanto de soportes orales como escritos” (:98-99) Chaynata qallariq Antropologíyamanta simikuna: “eterno retorno”, “sagrado”, “profano”, “milenarismo”, “utopíatapas”. Chaymantapas hamutan: pachakuti, inkarri, pacha, wayra, Wiracocha, Pachamama, apukunamanta, chaymantaqa jarjacha, uma, ichi ocllo, pisthacokunapa kawsayninkumantapas. Tawa rakiqa “Racionalidad mítica y racionalidad lógico-científico en Rosa Cuchillo” sutichasqam. Kaypim Edith Pérezqa hipótesis nisqanchikta rikuchin: en RC “se artícula sobre una racionalidad mítica (entendida esta como una forma lógica de elaborar el pensamiento, como sistema significativo) que permite entender y organizar el funcionamiento del mundo, tanto en el plano cosmogónico como en el fáctico” (:131) Nintaqmi iskay semiosferakunam Rosa Cuchillopi kan: semiosfera occidentalpas semiosfera kechwapas. Ñawpa semiosferapiqa kapitalismum dominante kachkan; socialismosñataqmi periferiyapi kachkan. Iskay semiosferakuna tinkusqankupiñataqmi mestizo-andinopa suyun kachkan. Kay rakipiqa allintam riqsikachiwanchik, pin Rosa Cuchillo kasqanmanta (kay warmiqa Liborio mamanmi), kay pachapi, hanan pachapi, ukhu pachapi ñakaristin wañusqa wawallan maskasqanmanta. Rosa Cuchilloqa ñawpa pachapiraq tiyaq kawillakawan tinkusqam rikurimun. Paykunapa umanpiqa lucha armada nisqanchik allinmi sichus runapa allin kaptinqa.

QANCHIS CHUNKA PICHQAYUQ

Atuqpa simin

Tukunanchikpaqqa nichwanmi: Racionalidades en conflicto. Cosmovisión andina (y violencia política) en Rosa cuchillo de Óscar Colchado, liwrupiqa allin hamutaytan tarinchik Rosa Cuchillomanta, ñawpa wakakuna kay pachaman imayna kutimusqankumantapas runakunapa ñakaryninkuta hanpinanpupaqhina.

(Edwin Chillce)

QANCHIS CHUNKA SUQTAYUQ

Atuqpa Chupan Rewista HUAMÁN MANRIQUE, Isaac. Literatura de Huancavelica, la voz del trueno y el arco iris. 2da. edición, Lima: Pachakuti Editores, 2012 . 1

Joan Tumsuvilca sutiyuq Anqara indiyu, llimpi2 tarisqan pachamantam (waranqa pichqapachak suqtachunka tawayuqpi) Wankawillka ayllukunapa chiri wayrapi hawka tiyakuyninkuqa wañuyman tikrakurqa. Ispañakunam, chay pachamantaqa, aqaruwayhina llimpita mitmaqkunawan urquchirqaku, quri-qullqita chuyanchaspanku Ispaña llaqtankuman apanankupaq3. Wawqinchik mitmaqkunaqa llimpi maskasqankupim Apu urqukunapa sunqunpi wañuykurqaku. Nisqaymi qawaykachiwanchik imaynam literaturaqa wañuykunawanpas, quriqullqiwanpas tinkusqahina rikurimun. Hichayá takinchikkunapas, willakuyninchikkunapas quriqullqikunahina wiñaypaq llipipipinman. Chayna kananta munaspanmi Isaac Huamán Manrique paqariykachimun Literatura de Huancavelica… sutichasqa liwrunta. Kay liwrupim allin huñupasqalla ayllunchikkunapa literaturan, ñawpa pachakunamanta kunan pachakama. Wankawillkamantawan literaturanmanta Riqsichiypi hamutaykuspanmi iskaypi rakin liwrullantaqa, allinta ñawinchanapaq. Qallariqpim “Tradición Oral” rakita tarinchik (:63-175) simillanchikpi achalawlla takikunata, chiqan hamutaykunata, watuchikuna, qallu kipukunata ima;4 kachkantaqmi ñawpa pachamanta, paqariy pachamantapas willanakuykuna, asinanchikpaq kwintuchakuna ima, ichaqa runasiminchikmanta kastillasimiman tikrasqata. Tukuq rakipiñataqmi “Tradición escrita” kachkan (:177-407). Kaypim kronikakuna nisqanchik, umanchikmanta lluqsimuq harawikuna, kwintukunapas qillqasqa. Huk kaqnin llamkaykunaqa runasimipiwan kastillasimipi qillqasqam, wakinñataqmi kastillasimillapi. Kunan watamantapacha Literatura de Huancavelica liwruwan nisunchik: “Wankawillka runakunapas literaturayuqmi kanchik” Kaypim ayllunchikkunapa siminpi literaturanchikqa sumaqlla, asikuyllapaq, pisi rimayllapi imapas yachananchikpaq. Literaturanchikmi imayna kasqanchikta riqsichiwanchik, imapaq alllin kasqanchikta, imayna modo tiyasqanchiktapas aswan allin runayananchikpaq. Riqsiykusuntaqmi llapa qillqaqkunata, liwrukuna paqarichimusqankuta, riqsisqa mana riqsisqa kasqankuta, may ayllukunapi paqarisqankutapas. Pisillapas liwru ñawinchaykusqaymantaqa kayna nispaymi tukuyman: literatura llamkaypi sapapunchaw mana qillqaspanchikqa, allin liwrukunata mana ñawinchaspanchikqa, qillqaq masinchikikunawan mana riqsinakuspaqa allintachuqaya qillqachwan. Qillqaruspapas kutimanta kutimanta chuyanchanam, simikunatapas akllaykuspa akllaykuspam sumaqllata tinkuchina, pisipaytapas puñuytapas llalliparispa. Kamaqniyuqkunallam mana llumpayta ñakarispanku qillqanku utkayllata. Wankawillkapi chayna qillqaqkunaqa manam paqarimunkuchu. Kaynata niykuni wawqinchikkunapa qillqankuta huk suyukunapi Qallariq idisyunqa paqarimurqa iskay waranqa (2000) watapi. Llimpi ninchikmi kastillasimipi azogue, bermellón cinabrio, utaq mercurio nispa riqsisqanchikta. 3 Chay pachakunapitaqsi Enrique Garcés, Lusitaniamantaraq (Portugal suyu, kunanqa) hamuspa Camoespa Os Lusiadas poyesiyanta kastillasimiman tikraykurqa, Wankawillka urqukunapi quri-qullqi veta maskasqallanpi. “Tierra del mercurio” sutichasqa llaqtanchikpiqa, paywanpaschikki qillqasqa literaturaqa qallarin. Qawaykuna: Manuel Suárez Miraval. La poesía en el Perú I. Desde los quechuas hasta Enrique Garcés. Ediciones “Tawantinsuyo”, Lima, 1959, pp.178 ss. 4 Qawaykuna: Florencio Coronado Romaní, Janacc Pacha Ñan. 14yuq kuti paqarichisqa. 2000. Kay liwruqa, simillanchikpi qillqasqam. Tayta Florencioqa Wankawillkapi Obispo Emeritum karqa. 1 2

QANCHIS CHUNKA QANCHISNIYUQ

Atuqpa simin qillqaqkunapa llamkayninwan tinkuykachispa. Ayllunchikkunapi ichaqa kanyá iskay kimsa allin qillqaqkunaqa canon literario nisqanchikman yaykuqkunaña. Chaymantaqa qawanam tiqsi muyuq pachapa literaturanman yaykuyta. César Vallejo, Ciro Alegría, Arguedas wawqinchikunahina. Ñuqanchik atisunchu? Sergio Quijada kuraq wawqinchikpa ñan kichasqallantam karuta purina. Iskaynin Bolañoskunapas riqsisqañam kanku. Paykunawan kuskam José Oregón Morales, Dida Aguirre panichanchik. Chaymantaqa allintachushinam narrativata qillqachkanku: Víctor Serpa, Antenor Maraví, Zein Zorrilla, Antonio Muñoz Monge, Percy Galindo wawqinchikkuna; Miguel Ángel Martínez, Harold Gerson Gastelú Palomino, Ulises Gutiérrezpas. Harawi qillqaqkuna wawqi-paninchikkunapas: Dida Aguirre, Carmela Abad, Fidel Hilario, Jorge Paredes ima. Literatura de Huancavelica maytuqa sumaqchallatam wichqakun Pichinchurro de los Andespa qillqanwan. Pichinchurruchaqa asaryakuyllanwan asichikunyá. Simikunapas pukllakuypihinalla paqarimun kastillasimita runasimiwan taqruykuspa. Ñawinchik kicharinanchikpaqmi liwruqa, bibliografíawan wichqakun5. Qipa qillqaqkuna allinta llamkaptinkuqa wiñaypaqmi qispinqa literaturanchik. Suyaykusunyá qillqasqanku puqunanta. Mana sutichasqay qillqaqkunaqa piñakunqakuchá. Ichayá pantarqunipas. Chayna kaptinqa, qillqasqayta pampaykuspanku hikutaykuchunku llamkayninkuwan, sutinku yupaychasqa kananpaq, Piruw suyupi Musuq Literaturanchikta qispinanpaq. (Pablo Landeo)

Wankawillkamanta literaturanmantapas liwrukunaqa kachkanraqmi, kaypi iskay kimsallatapas yapachaykullani: Crescencio, Ramos Mendoza. 1992. Relatos Quechuas. Kichwapi unay willakuykuna (Con un estudio sobre la narrativa oral quechua). Lima, Editorial Horizonte. César, Itier. 1999. “Literature nisqap qichwasimipi mirayñinmanta”. En: Amerindia, Nº 24, pp: 32-45. Diócesis de Huancavelica. 2003. La evangelización en Huancavelica. Zaragoza, Imp. Gorfisa. Mariana, Eguren. 2005. Huancavelica cuenta. Lima, Instituto de Estudios Peruanos. Godoy Félix, Yauri Taipe. 2008. Musuq Punchaw Harawi. Lima, Editorial San Marcos. Instituto Nacional de Cultura. 2010. Chopcca, kaymi llaqtayku (investigación y textos de Pedro Roel Mendizábal y Marleni Martínez Vivanco). Incluye un vídeo. Lima, talleres de Heral Mol Industria Gráfica. Pablo A., Landeo Muñoz. 2011. Los hijos de babel. Lima, Pakarina Ediciones. Dida, Aguirre. 2012. Qaparikuy Grito [runasimipi-kastillasimipi harawikuna]. Lima, Pakarina Ediciones. José, Morales Oregón. 2012. Kutimanco y Loro ccolluchi [kastillasimillapi paqarichisqa kwintukuna]. Huancayo, Acerva ediciones. 5

QANCHIS CHUNKA PUSAQNIYUQ

Atuqpa Chupan Rewista

Raíces: Informativo al servicio de la provincia de Antabamba. Juan Ciro Aranibar Chaccara (qullana). Antabamba. Lima: Editorial Sánchez SRL, Wata 4, yupa 6, 2011. Raíces qa Apurimaqpa Antabamba llaqtamanta piriwdikum. Kunan pichqa watakunapiñam paqarimuchkan. Limapipas Antabambapipas purichkanmi, pisi chaniyuq ancha llumpiyasqa kasqan rayku, llapan fiyestakunapi rantikun. Kay piriwdikum Antabamba ayllunchikpa tradisiyunninkunamanta (litiratura, kustumbri, wayliyas ima) ancha rimaykun; chaymi kunanqa kay tradisiyunkuna musuqmanta chaninchasqa rikurichkan mana chinkananpaq mastarikuspa. Kay piriwdikupim ñawiyuqkuna (liyiqkuna) tarinchik Lima piriwdikunapa chinkachisqankuta: Ima sasachakuymanta rimanakuyta, Ayllunchikkunaman teknologiyawan mudirnidad imayna yaykumusqanta, allinpaq mana allinpaq kasqanmantapas. Kay suqtañiqin Raícespiqa tarinchik chay tapukuypa kutichiyninkunata: Wayliyata1 imaynam serbesa hukmanyachin. Antabamba runakunapa hamutayninkunaqa sapa rimanakuyninpi aswanmi ñawinkuta kichachin yuyayninkutapas kancharichin allin sumaq kawsanankupaq (ñawpa runakunapa yuyayninkuta chaninchanankupaq). Wayliyakunapi serbesa rantikuymantaqa wakin antachukuna2 kaynata hina ninku: Mana allinchu serbesa rantikuyqa, tusuq warmachakunamanmi upyayta yachachinchik; ‘wakcham kanchik’ nispa purinchik ichaqa serbesapaq qullqita maymantapas urqumunchikmi, chayrakum kunanqa manaña mikuyninchikkunata tarpunchikchu, chaymi upyayta munaptinchik ñawpa pachakunapihina aqanchikta upyamanchikpuni (10 p.) nispa. Kay piriwdikupi Wayliyamanta qillqakunata ñawinchaykuspaqa niymankum: wayliyaqa Kristiyano fiyistallachuqaya, ayllunchikkunapa ñawpa tusuyninpas-takiyninpas tinkusqam rikurimun. Mana allin riqsiqkunallapaqmi Wayliyaqa katuliku fiyiestalla. Nichwanmi: wayliyapi takanakuyqa ayllukunapi atipanakuyman watasqam. Chaymi runakunaqa ima atipanakuypipas utkaylla llallinakurqunku (sara tarpuypi, ñankuna allichaypi, yarqa aspiypi ima). Raíces piriwdikuqa ayllunchik-hina riqsiyta yanapawanchik turismo nisqanchikta runanchikpaq. Allin riqsiykunan: Tata pampa (ñawpa runakunapam ayllun) Lapacapi hampikunapaq yaku (baños termales). Inka Waman tukupa uyantapas riqsiykunan. Iglesiyakunatapas (Oropesa, Antabamba, Lima), riqsichiwanchiktaqmi ayllunchikkuna wiñananpaq llamkaq wawqinchikkunatapas. Raícespiqa rimakun ñawpa runakunapa ancha valiq ruwasqankunamanta (Tatapampa, Baños medicinales de Lapaca, provinciakunapa iglesiyakuna, ima) apukunapa ruwasqankunamantapas chayninta pasachinapaq, rimakun mikuymantapas allin mikuchinapaq: chay mikuykuna Antabamba kikinpam. Rimakun musuq liwrukunamanta. Atuqpa Chupan Raícesman kunsihakun kaynata: Raíces runa simipas qillqananmi (ama kastilla simipillanchu) manam kastillanu simiman tikrakuspa (traducir). Ñuqanchik kastilla simipi rimakuptinchik runa simipi pinsachkanchik. Ama pinqakuychikchu runakuna kachkananchikraqpaqmi. (C. A. E. H./Q’usñi Misti) Antabambapa ancha hatun fiyistanmi. Antabamba runakuna Wayliyata silibranku sapa wata diciembre killapi. Kay fiyestapim Antabamba runakuna churakunchik mistipaqa pachanta asikuspa. Churakunchik: botas, pantalón de montar, cinturón, chalina, camisa corbata, sedamanta pañuelo, misti uya (mistihina kareta), chuku, pavu realpa puruwanpas. 2 Antabamba runakunapa. 1

QANCHIS CHUNKA ISUNNIYUQ

PANADERÍA, PASTELERÍA Y BODEGA

Natalia

Ñuqaykuqa tortakunatapas bocaditokunatapas tantakunatapas pastelkunatapas ima ruwanikum. Tanta wasiyuq: Victoria Choquehuanca Talavera Maypitam: Coop. de Viv. Residencial Villa Vilcabamba Mz. A Lt. 14 - Sata Clara - Ate Fábrica Laivepa waqtallanpim. Qawamuwaychik: 356-1642 / 979-107-614