Pioniers van den Typografie

PIONIERS VAN DE TYPOGRAFIE

| 4 | Pioniers van de typorafie

Inleiding 7 Korte geschiedenis van de typografie 15 Baskerville 29 Caslon’s Two Lines English Egyptian 41 Figgin’s Antique & Fat Face 47 Johnston Underground 59 Akzidenz Grotesk 71 Neuland 81 Erbar & Futura 91 Times New Roman 105 Helvetica 117 OCR-A 129 Conclusie 137

Register 155 Literatuurlijst 159

| 5 | Pioniers van de typorafie

Verklarende woordenlijst 143 Woorden

in cursief staan in de verklarende woordenlijst uitgelegd.

| 6 | Pioniers van de typorafie

| 7 | Pioniers van de typorafie

Inleiding

| 8 | Pioniers van de typorafie

Mijn fascinatie voor typografie is begonnen bij de toelating aan deze opleiding. Ik had nooit echt bij typografie stil gestaan en was er niet bewust mee bezig. Ik had in het jaar voor mijn toelating bezig gehouden met de huisstijl van een festival. Doorgaand op de bestaande stijl maakte ik een poster met veel verschillende lettertypes. Nadat ik deze poster had ingezonden bij mijn portfolio werd ik met de opmerking ‘typografisch nog niet zo sterk’ toegelaten tot het tweede jaar van de AKI. Als vooropleiding heb ik Grafisch Vormgeven gestudeerd, daarna drie jaar Fine Arts in Zwolle en een jaar Audio Visueel op de Rietveld; ik had de indruk dat ik enige voorsprong zou hebben, en toegelaten zou worden in het derde jaar.

Stanley Morison, First Principles of Typography

Maar Crossmedia Design is een hele andere richting dan wat ik ervoor had gedaan. En op mijn vooropleiding had ik bij nader inzien niet veel geleerd. Door de opmerking bij mijn toelating ging ik me realiseren hoe ik met typografie bezig was geweest. Onbewust, onbekwaam, onwetend.

Voor mij is typografie een gevoel. Het is een fascinatie geworden die ik moeilijk kan uitdrukken. In het tweede jaar heb ik mij gefocust op typografie. Door veel te doen, te oefenen, er bewust mee bezig te zijn en bewuste keuzes te maken heb ik mijn vaardigheden verbeterd. Maar ik had alleen een topje van de ijsberg gezien. Ik werd me bewust van de immense wereld die er nog schuil ging voor mij.

Ik wilde meer weten! Maar ik wilde niet alleen over typografie lezen, ik wilde het ook meemaken, doen en voelen.

| 9 | Pioniers van de typorafie

“Typografie zou men kunnen definiëren als de kunst drukmateriaal zodanig te schikken, dat dit in overeenstemming is met een specifiek doel: de letters onderling te schikken, het wit te verdelen en het zetsel te ordenen om de lezer in de hoogst mogelijke mate behulpzaam te zijn bij het begrijpen van de tekst. Typografie is een zakelijk middel tot een vooral nuttig en slechts bij toeval esthetisch doel, want het genieten van fraaie figuren is zelden het voornaamste oogmerk van de lezer.”

| 10 | Pioniers van de typorafie

Ik heb een zwak voor oude ambachten waarbij je met je handen werkt, regeltjes moet volgen en ingewikkelde processen moet doormaken. Daardoor vond ik grafiek ook zo leuk. Ik heb er veel mee gewerkt toen ik in Zwolle studeerde en soms ging het me meer om het maken dan om het resultaat. De verf, de geuren, de handelingen.

Via die weg kwam ik ook in de letterzetwerkplaats.

Spread uit de Gutenbergbijbel, 1455

De voldoening van het maken van een pagina tekst is zoveel beter dan een a4’tje uitprinten. Er zit liefde in, moeite, hard werken, overpeinzingen en beslissingen. Het is arbeid. Er is iets met het werken met je handen waardoor er meer van jezelf in gaat zitten dan als je achter een scherm zit. Een verandering in de interlinie doe je direct met je eigen handen in plaats van dat je een rekenmachine een opdrachtje geeft op die coördinaten zoveel punten meer tussen een zin te berekenen.

Wat ik ook mooi vind is de tastbaarheid van een drukletter.

Het eindproduct, op papier, is het plat. Het zit vast op het papier. Maar die ontastbaarheid is ook weer mysterieus.

Ongrijpbaar. Ergens heb ik ook een fascinatie voor ongrijpbaarheid. Zoals smaak, het universum, muziek, dinosauriërs. Je kan er over studeren wat je wil, uiteindelijk kan je het nooit echt ‘weten’.

Letters zijn dingen. Elke letter heeft zijn eigen leven gehad in de hand van zijn ontwerper. Het is gekneed en gevormd tot wat deze is geworden. De letter is geschetst met potlood en gegumd, verbeterd, veranderd. Heeft door de hand van de ontwerper invloeden van zijn tijd meegekregen.

Er zit van alles in een letter dat je niet direct kan zien.

Een wereldgeschiedenis. Na een ontwerp wordt er een tastbaar ding van gemaakt. Van lood, een van de zwaarste metalen die er zijn. Van vluchtig dun papier naar zware loden zetsel, weer naar papier.

Er zit een lange weg van idee naar de leesbare letter op papier. En dan nog probeert de letter niet op te vallen. De meeste letters die voor leestekst zijn ontworpen zijn zo gemaakt dat ze zo makkelijk mogelijk te lezen zijn en vooral niet moeten afleiden van de inhoud van de tekst. Dit vind ik ook fascinerend. Hoe kan je iets ontwerpen wat onzichtbaar moet zijn? Er is ook een bepaalde tendens te zien in de geschiedenis van wat mensen leesbaar vonden. Kijk maar naar de eerste drukletters, vanaf de Gutenbergbijbel en de letters die je ziet op een website of telefoon.

| 11 | Pioniers van de typorafie

Website pagina, 2014

| 12 | Pioniers van de typorafie

In deze scriptie wil ik de vraag gaan beantwoorden waar de vormen van onze letters vandaan komen.

Ik ga pioniers behandelen die de eerste van hun soort waren of een belangrijke rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van typografie. Ik kijk naar de beweegredenen die de ontwerper heeft gehad om het lettertype te ontwerpen en de gebeurtenissen die geleid hebben tot veranderingen.

Mijn hoofdvraag is: Welke gebeurtenissen hebben invloed gehad op de ontwikkeling van belangrijke lettertypes van 1750 tot 1970?

| 13 | Pioniers van de typorafie

1

Korte geschiedenis van de typografie

| 16 | Pioniers van de typorafie

De geschiedenis van het schrift gaat veel verder terug dan die van de typografie. Bijna zolang we ons kunnen heugen bestonden er manieren waarmee mensen communiceren naast gesproken taal. Van het krassen van strepen in kleitabletten tot het hakken van hiĂŤrogliefen in zandsteen.

Het schrift werd gebruikt om verhalen, gebeurtenissen en handelsovereenkomsten vast te leggen. Het Oosten was al veel eerder met de ontdekking van de eerste herbruikbare losse drukletter in 1040, dan Europa. Maar Johannes Gutenberg is wel de eerste die alle losse elementen samen bracht tot de drukpers en de boekdrukkunst uitvond.

Hierdoor konden losse loden of tinnen drukletters gerangschikt worden in regels en door een pers afgedrukt worden op een vel papier.(1) Het woord typograaf is eigenlijk een redelijk nieuwe aanduiding. De typografie van een boek werd vroeger gedaan door de drukker. Dit is eigenlijk best logisch gezien het werk van een drukker het reproduceren van teksten van anderen was. We hebben het nu over de middeleeuwen. Toen bestonden er schrijfateliers, de scriptoria, waar teksten werden vermenigvuldigd.

Dit werd allemaal met de hand gedaan. Het is dus niet verwonderlijk dat de scriptorium de stijl en uiterlijk van een werk bepaalden. Het begin van de typografie word vaak aangeduid met de Gutenberg Bijbel.

| 17 | Pioniers van de typorafie

Handgeschreven tekst in Textura lettertype.

| 18 | Pioniers van de typorafie

Loden drukletter van de Garamond ligatuur ‘fi’

Het begrip drukker ontstond in het jaar dat Johannes Gutenberg zijn 42-regelige bijbel maakte.(1) Deze heet zo omdat één bladzijde bestaat uit twee kolommen van 42 regels.(5) Bij dit meesterwerk is zeker een typograaf aan te pas gekomen die de regels zette in losse letters.(1) Gutenberg was bekend met verschillende technieken die hij samenvoegde. De eerste was de druktechniek met uitgesneden houten pagina’s. Hij verdeelde het drukgebied in de kleinst mogelijke delen: losse letters.

Zo konden de letters opnieuw gebruikt en gerangschikt worden. Het nadeel van een uitgesneden hele pagina was dat deze maar een keer te gebruiken was. Er konden natuurlijk wel meerdere exemplaren gedrukt worden, maar dit was maar voor één boek mogelijk.

Indeling letterbakken

Daarnaast was het mogelijk geworden om loden letters te gieten in matrijzen. De mallen konden op een gedetailleerde manier bewerkt worden zodat alle letters een uniforme uitstraling kregen.

Ook wist Gutenberg hoe een schroefpers werkte en met die druk konden de letters eerst ingeïnkt worden om daarna op papier overgebracht te worden. Gutenberg gebruikte in plaats van hout metaal omdat dit langer meeging dan hout.

Hout sleet sneller en was gevoeliger voor stoten en butsen.

Ook was het voordeel van een mal dat dezelfde letter meerdere malen gegoten kon worden. Dit was nodig om een regel, en uiteindelijk een pagina te maken. Het opmerkelijke van deze techniek is dat hij vrijwel 350 jaar onveranderd is gebleven.(1)

| 19 | Pioniers van de typorafie

Letterkast

| 20 | Pioniers van de typorafie

Alle gegoten letters werden in een letterbak geplaatst en die bakken (eigenlijk lades) werden in een kast geschoven.

De hoofdletters lagen boven in de kast en de kleine letters onderin. Hier boven komen ook de begrippen ‘bovenkast’ en ‘onderkast’ vandaan. De volgorde waarin de letters in de lades lagen waren niet op alfabetische volgorde maar op volgorde van populariteit.

De ‘e’, ‘n’ en ‘r’ bijvoorbeeld lagen vooraan omdat deze vaker gebruikt werden. Om een pagina te ‘zetten’ werden de letters in spiegelbeeld in een regel geplaatst. De spaties en ruimte tussen de regels werden opgevuld met loden plaatjes.

De drukker bepaalde dus niet alleen de letters maar ook de spatiëring tussen de letters en regels. Als een column af was kon deze ingeinkt worden.

Ininkten van de gezette pagina.

Het uitlijnen van de pagina op een degel

Gutenbergs inkt was gemaakt van lijnzaadolie, eiwit en lampenroet. Vochtig papier werd in een raam gespannen en werd boven de ingeïnkte letters en onder de degel (persplaat) gehangen. Kleine pinnetjes staken door het papier heen om later de andere kant van het papier op hetzelfde punt te kunnen bedrukken. De bijbel was in een letter gedrukt die sterk leek op een geschreven letter.

Dit was omdat mensen dat gewend waren te lezen en een nieuwe letter zou verwarring wekken en minder goed leesbaar zijn. Gutenberg ging zelfs zo ver om verschillende versies van dezelfde letter te produceren om een handgeschreven karakter na te bootsen. Ook produceerde hij ligaturen; combinaties van letters die aan elkaar vast zaten.

Meeste pagina’s waren alleen in het zwart gedrukt. Daarna voegden illustratoren kleuren en illustraties toe.

Dit gebeurde niet bij de drukker maar werd uitbesteed aan schilderscholen. Uiteindelijk werden de pagina’s samen gebonden tot een boek bij de boekbinderij. De bijbel was een versie van de ‘Vulgate Bible of St. Hieronymus’ die de basis werd voor alle theologische werken en godsdienst onderwijs van de middeleeuwen.

Het lettertype die Gutenberg gebruikte was de Textura.

Deze zou je kunnen zien als het eerste lettertype (gegoten in lood) die ooit gebruikt was. Textura betekent in het Latijn geweven. De verticale stroken zijn ook duidelijker aanwezig dan de horizontale waardoor het letterbeeld een geweven uiterlijk krijgt.(2) De reden dat de Gutenberg Bijbel een van de bekendste boeken te wereld is omdat er 180 exemplaren waren gedrukt van de bijbel. Daarvan waren er 40 op kalfsperkament 140 op paper gedrukt.

Textura

Deze hadden elk 1282 pagina’s waarvoor 100.000 letters gegoten moesten worden. Het kostte 3 jaar om 180 exemplaren te drukken, dat is dezelfde tijd waarin toen één exemplaar overgeschreven kon worden. De bijbels waren in het zwart gedrukt en kopers konden bij aanschaf zelf bepalen welke illustraties zij in het boek wilden en welke schilderschool deze moest uitvoeren. De bijbel was in Mainz gedrukt en na Gutenbergs dood reisden Duitse drukkers heel Europa af om de kennis te verspreiden. Voornamelijk degene die naar Rome en Venetië reisden hebben veel invloed gehad op de verspreiding van de boekdrukkunst.(2)

| 21 | Pioniers van de typorafie

Textura

| 22 | Pioniers van de typorafie

Combinatie van Romeinse kapitalen en karolingische minuskels

De effecten die de boekdrukkunst had op Europa waren enorm. Kennis werd makkelijker verspreid en boeken dienden niet alleen als verspreiding van godsdienst maar ook voor andere kennis als geneeskunde en wetenschap.

De gevoerde taal was altijd Latijn geweest, maar door de wijde verspreiding werden nu ook andere talen gebruikt zoals Italiaans en Duits.

Daardoor werden boeken toegankelijker en interessanter voor niet-geestelijken. Mensen van adel of met geld konden nu ook van onderwijs genieten en boeken lezen.(2) Vanaf de Textura kwamen er in langzaam tempo andere lettertypes bij. Door de verspreiding naar Italië kregen oude Romeinse letters veel invloed op de typografie.

Omdat Romeinse letters alleen kapitalen hadden werden deze in combinatie met Karolingische minuskels gebruikt.

Omdat in de Karolingische Renaissance (8e en 9e eeuw, west Europa) veel scripten werden overgeschreven werd dit handschrift verkeerd geïnterpreteerd als oude letters.

Dit handschrift werd één op één gekopieerd en om de vorm dichter bij die van de Romeinse letters te brengen werden ze veranderd naar Humanistische minuskels met langere stokken en schreven.

| 23 | Pioniers van de typorafie

Verspreiding van de boekdrukkunst door Europa

| 24 | Pioniers van de typorafie

Tegen de tijd dat de boekdrukkunst naar Italië kwam werd van dit handschrift een drukbare letter gegoten die we nu kennen als de ‘Venetian’.(3) Nicolas Jenson is van grote invloed geweest op de ontwikkeling van humanistische minuskels naar romeinse letters. Hij begon in Venetië in 1470 te drukken met zijn letter.

Jenson’s romein werd erkend als nieuwe drukletter en werd beschreven als een letter met duidelijke structuur en harmonische verhoudingen. Jenson was geïnspireerd door de idealen van de Renaissance en gebruikte meer witruimte in en rond de letters om het geheel dynamischer te maken.

Jenson

De Venetiaanse uitgever gaf kleine goedkope boeken uit die gezet waren in een cursief lettertype waardoor er meer woorden pasten op een pagina. Door de goedkope prijs werd lezen toegankelijker voor een groter publiek.(3) Na 1500 werd de nieuwe romeinse stijl ook populair in de rest van Europa. Dit was ook de tijd dat het lettergieten, een ambacht waar veel kennis en bekwaamheid bij kwam kijken, een zelfstandig beroep werd. Dit tot vreugde van diverse drukkers die niet altijd even bekwame lettergieters tot hun beschikking hadden. Een drukker was aangewezen op zijn eigen bedrijf als het aankwam op beschikbare letters. Hij had vaak een letterzetter en -gieter in dienst die ook vaak dezelfde persoon waren. De enige manier om aan andere matrijzen (mallen) te komen was het overnemen van een collectie van een overleden drukker.

De Fransen gebruikten neoklassieke invloeden in hun ontwerpen en degene die daar het meeste in slaagde, was Claude Garamond met zijn lettertype. Deze was verfijnder dan voorgaande lettertypes door verbeteringen in de technieken.(4) In Frankrijk ontstond de Gouden Eeuw van de typografie dankzij uitgevers zoals de Estiennes, Geoffrey Tory, Simon de Colines, Jean de Tournes en Jacques Kerver.

Pagina’s werden lichter en verfijnder opgemaakt.

Garamonds lettertype leidde deze vernieuwing met een verzameling van harmonieuze Romeinen, cursieven en kapitalen. Andere versies geïnspireerd op de Garamond werden ook in Nederland gemaakt. Deze veroverde een tijd lang de markt met de lettertypes van Plantin en Elzevir. Door de 17e eeuw heen bleven Nederlandse uitgevers en letter-ontwerpers en -gieters hoogstaand werk leveren, totdat deze ook oversloegen naar Engeland.

Nederlandse handel vierde in die tijd ook hoogtij door de Gouden Eeuw. Wiliam Caslon was de eerste in Groot Brittanië die geïnspireerd was door de meesters uit Nederland en er hoogstaande lettertypes mee vervaardigde. Caslon werd met zijn kwaliteit zeer bekend omdat er verder niet veel goede lettertypes beschikbaar waren. Tot dat moment liep Groot Brittanië achter op het gebied van typografie. Met de Caslon op voortouw kwam Groot Brittantië weer op de typografische kaart te staan.(3) Caslon was ook degene die Nederlandse lettertypes introduceerde in Groot Brittanië.

| 25 | Pioniers van de typorafie

Garamond

| 26 | Pioniers van de typorafie

Zijn eerste romeinse lettertype maakte hij in 1725; de Pica Roman. Zijn lettertypes werden zo populair dat ze ook in Amerika werden gebruikt: de onaf hankelijkheidsverklaring is gedrukt in een lettertype van Caslon.(7) In 1810 werd de cilinderpers uitgevonden die het drukproces versnelde door met stoom te werken.

Het letterzetten ging tot die tijd nog steeds met de hand.

Tegen het einde van de 19e eeuw werden de Linotype en de Monotype machines uitgevonden. De Linotype machine werd gestuurd door een toetsenbord waar matrijzen aan gekoppeld waren. Door de letters in te typen verzamelde de machine de benodigde matrijzen waarna er een regel werd gegoten. De Monotype werkte met twee machines; het gieten en zetten werd apart van elkaar gedaan. Beide bedrijven bestaan nog steeds. Lettertypes die op deze machines werden gebruikt werden vaak opnieuw ontworpen en verbeterd. Deze ontwikkelingen zorgden ervoor dat drukken nog sneller ging.(6)

Pica Roman Caslon’s Pica Roman

1 Typografie, uitgangspunten, richtlijnen, techniek. Bolder, T., Klinkenberg, J., van Krimpen, H., Menningh, S., Mijksenaar, P., Oosterhoorn, B., Ruyter, K., Westerveld, W. p 14 2 Printing after Gutenberg. (http://www.gutenbergdigital.de/gudi/eframes/index.htm) 3 The History and Technique of Lettering. Nesbitt, Alexander 4 Anatomy of a Typeface. Lawson, Alexander. p 130 5 An atlas of typeforms. Sutton, James & Bartram, Alan. p 36-43 6 Weg van het boek, Hupse, G.J. p 28, 56-59 7 An atlas of typeforms. Sutton, James & Bartram, Alan. p 63

| 27 | Pioniers van de typorafie

Onafhankelijksverklaring van Amerika

| 28 | Pioniers van de typorafie

| 29 | Pioniers van de typorafie

2 Baskerville

Caslon Antique

Baskerville

| 30 | Pioniers van de typorafie

John Baskerville ontwierp zijn lettertype in 1757. Baskerville was een drukker, typograaf, en letterzetter. Hij was opgeleid in Japans lakwerk (vorm van zeer gedetailleerde versiering van lak op meubels en houten voorwerpen)waardoor hij een erg gedetailleerd oog had ontwikkeld. Zijn echte passie lag echter in het letterzetten en ontwerpen. Hij noemt zichzelf bezeten van letterzetten en beschrijft in een voorwoord van zijn editie van ‘Paradise Lost’ dat hij nooit iemand is tegen gekomen die zo intens hield van het nastreven van het perfectioneren van het letterzetten.(1) In 1957 produceerde Baskerville een prachtige uitgevoerde versie van Vergilius’ verzamelde werken (Romeinse dichter), die zo indrukwekkend was dat hij benoemd werd tot officiele drukker van de Universiteit van Cambridge.

Jenson

Het lettertype straalt autoriteit en traditie uit en wordt vandaag de dag nog steeds erg vaak gebruikt.(1) Baskerville was de eerste die het vak van letterzetten zo perfectioneerde dat hij zijn tijd ver vooruit was.

Hij streefde naar perfectie en bedacht een nieuwe manier van letterzetten. Zijn lettertype had meer contrast tussen de dikke en dunne stroken en een duidelijke verticale as. Ook verkorte hij de schreven en maakte hij de bogen ronder. Dit leidde tot een evenwichtiger lettertype dan zijn voorgangers de Caslon en Cochin. De letters waren scherper uitgesneden en om deze delicate vormen goed tot hun recht te laten komen en de afdruk niet te laten uitlopen ontwierp Baskerville zijn eigen papiersoort. Het papier was gewoven in plaats van geperst en daardoor gladder dan de bestaande papersoorten.

| 31 | Pioniers van de typorafie

Baskerville

| 32 | Pioniers van de typorafie

Voorblad van Baskerville’s versie van de Bijbel

Na het drukken streek hij het papier tussen hete persrollen om de inkt sneller te laten drogen. Daarbij maakte hij een inktsoort die zwarter en intenser van kleur was dan de inktsoorten die al bestonden. Deze inkt vlekte minder en had de eigenschap samen te trekken en sneller te drogen.

Daardoor werden de gedrukte randen scherper en strakker.(4) Vóór Baskerville waren gedrukte letters op papier altijd dikker dan de loden letters. Dit kwam doordat de druk van de loden letters op het papier de inkt ertussenuit liet komen.

Door Baskerville’s nieuwe inkt en papier werd dit effect minder. Ook maakte hij aanpassingen in zijn drukpers. Die

Didot

Bodoni

waren toen vervaardigd uit hout en met een dik stuk stof er tussen zodat de letters makkelijker en duidelijker afgedrukt werden. Baskerville maakte in plaats van het dikke stuk stof, een koperen plaat van 2,50 cm dik met een persraam van glad kalfsperkament gevuld met ragfijne stof. Deze aanpassingen zorgden ervoor dat de letters helderder en met scherpere randen oop het papier kwamen te staan.(6) Baskerville’s innovaties hadden een groot effect op de Europese letterzetters van die tijd, voornamelijk Didot in Frankrijk en Bodoni in Italië. Bodoni nam de kleine helling van de schreven over die te zien is in zijn ‘i’, ‘j’ en ‘l’. Didot had juist veel strakkere en alleen horizontale schreven.(4) Bodoni en Didot zijn beide onworpen voor visuele schoonheid en niet voor optimale leesbaarheid. Ze zijn een expressie van de Franse revolutie, Neoclassicisme en het Napoleon Regime.(2)(5)

| 33 | Pioniers van de typorafie

Baskerville

| 34 | Pioniers van de typorafie

Na de Franse revolutie kwam er een verschuiving van het gedrag en manier van denken van de bevolking in Groot BrittaniĂŤ als gevolg van de Verlichting (van ca. 1630 tot ca. 1729). Men ging meer individualistischer denken.

De druk van de monarchen en koningshuizen werd minder en godsdienst werd niet meer aangewend voor elke stap in ‘s mans leven.

Hoewel Groot Brittanie toen en nu nog steeds door een Koningin geregeerd word, zorgde de inluiding van de IndustriĂŤle revolutie (1764) voor een grote verschuiving in denken en doen van de Britse inwoners.(2)

Baskerville

Jenson

Er kwam een breuk in tradities waar men zich lange tijd aan had vast gehouden. Kunst en met name schilderkunst was er voor de rijken. Kunstschilders werkten in opdracht en wisten wat deze opdrachtgever mooi vond. Het onderwerp van hun schilderijen stond al vast, daar hadden ze zelf weinig invloed op behalve de harmonische rangschikking van de figuren of het uitkiezen van contrasterende of bijpassende kleuren voor een dramatisch effect.

Voorheen was het doel van de schilderkunst om mooie dingen te verschaffen voor de adel en rijken.(3) Maar met de bloei van de kunst in deze periode rijst een ander en nieuw probleem: kunstenaars werken niet meer in opdracht van de rijken en adel en moeten zelf hun werk zien te verkopen nadat ze het gemaakt hebben. Dit gebeurt ook bij typografen.

Ze kunnen naar eigen inzicht letterypes ontwerpen zonder dat ze daar een opdracht voor hebben ontvangen.(5) Baskerville maakte hier gebruik van en bracht zijn eigen inzichten en voorkeuren in zijn lettertype naar voren. De keerzijde hiervan was dat zijn lettertype niet goed werd ontvangen en niet gebruikt werd. Hij werd door Benjamin Franklin geaddoreerd die zijn werk meenam naar Amerika waar Baskerville werd bekritiseerd door jaloerse collega’s. Hierdoor kwam hij in diskrediet en zijn lettertype werd tot 1920 niet meer gebruikt.

(1) Zijn collega’s konden de hoge kwaliteit niet evenaren omdat de kosten simpelweg te hoog waren.(6)

Garamond

De tendens die is te zien in de schilderkunst en architectuur reflecteert ook in de ontwikkelingen van de typografie. Men ging vrijer denken en liet de vaste regels waar aan geschilderd en ontworpen werd los. Er kwam ruimte voor eigen inzicht en men ging voor zichzelf denken.(3)(5) De meeste herkenbare letter van het Baskerville alphabet is de hoofdletter Q, waarvan de staart ver langs de breedte van de buik van de ‘Q’ reikt. Het lijkt wel alsof Baskerville en zijn graveur John Handy aan het einde van het alphabet wat rusteloos werden. Door de lange staart valt in woorden zoals Queen en Queste de ‘u’ boven de staart en lijkt deze de ‘u’ te dragen. De subtiele maar weloverwogen details van het Baskerville lettertype blijken een tijdloos effect te hebben, want na 1920 is het lettertype tot bloei gekomen en was het een tijd lang de favoriete lettertype van de Amerikaanse reklamewereld.(1)

| 35 | Pioniers van de typorafie

Baskerville

| 36 | Pioniers van de typorafie

Voorbeeld van de Baskerville waarbij de ‘u’ gedragen wordt door de ‘Q’

| 37 | Pioniers van de typorafie

1 Just my type. Garfield, Simon. p102 tm 107 2 An Atlas of typeforms. Lawson, Alexander. p68 3 Eeuwige schoonheid. Gombrich, E.H. p 475 tm 488 4 A type primer. Kane, John. p 32,34 5 Laws of the Letter. Lupton & Abbott, p55 6 Anatomy of a Typeface. Lawson, Alexander. p 187-190

| 38 | Pioniers van de typorafie

| 39 | Pioniers van de typorafie

Spread uit Paradise Lost, gedrukt door Baskerville

| 40 | Pioniers van de typorafie

| 41 | Pioniers van de typorafie

3

| 42 | Pioniers van de typorafie

Sloane’s ontwerp voor het Briste Senaat gebouw met tekst zonder schreven

Tekst met minimale schreven op het Romiense Tivoli

Caslon’s Two Lines English Egyptian letterproef

Over dit lettertype is wat verwarring ontstaan. Zo is het niet duidelijk wanneer en door wie het eerste schreefloze lettertype is bedacht. Er zijn voorbeelden van vroege Romeinse vondsten waar er bijna geen schreven te zien zijn. Ook zijn er andere ontwerpers die een schreefloos lettertype creëerden maar niet publiceerden. James Mosley, de auteur van de blog ‘Typefoundry’ onderzocht de herkomst van het eerste schreefloze lettertype. We weten wel dat de eerste schreefloze lettertypes geïnspireerd waren op de Romeinse uitgehakte letters. Er zijn voorbeelden gevonden waar de schreven bijna niet meer zichtbaar, maar nog wel aanwezig zijn.

Jenson

In 1748 is een vers gevonden dat ‘The Nymph and the Grot’ heet, gesneden in een lettertype zonder serifs. Men weet niet of dit opzettelijk was gedaan om de primitieve stijl van de architectuur van de grot na te bootsen of dat het toeval was.(1) Daarnaast gebruikte Sir John Soane, een Britse neoclassicistische architect, geïnspireerd door een Romeinse gravure met hele kleine schreven (op het Romeinse Tivoli) als eerste schreefloze letters op zijn gebouwen. Links zie je een ontwerp voor een Brits senaat gebouw. Soane maakte veel ontwerpen voor gebouwen met daarop schreefloze letters maar geen een werd daadwerkelijk gebouwd. Zijn collega-architecten namen deze stijl gelukkig wel over en de schreefloze letter maakte zijn entree in de grote wereld van professionele belettering en reclame.(1)

| 43 | Pioniers van de typorafie

Caslon Two Lines

| 44 | Pioniers van de typorafie

Letterproef van de Two Lines English Egyptian

Men denkt dat Caslon de IVe al in 1812 zijn bovenkast blokletters ontwierp voor titels, maar het verschijnt nergens tot een specimen boek in 1816 wordt gepubliceerd.

Hierin wordt de schreefloze foutief geïntroduceerd als ‘Two Lines English Egyptian’. De onderkast werd pas in 1825 erbij ontworpen door de letterzetterij Schelter in Leipzig.(2)(6) Schreeflozen werden eerst Egyptians genoemd omdat het eigenlijk een modewoord was. Napoleon was in 1799 op een expeditie naar Egypte geweest.(3) Hij wilde Egypte annexeren om toegang te krijgen tot het Suezkanaal waarbij hij macht zou hebben over de enige korte scheepsroute naar India en daarbij Groot Brittanië zou overtroeven. Mede door deze tocht kwam er rond 1800 een verandering in de denkwijze van de Britten, die al begonnen was zoals in het vorige hoofdstuk beschreven is.

1 The Nymph and the Grot, an update. Mosely, James. (http://typefoundry.blogspot.nl/2007/01/nymph-and-grot-update.html) 2 100 types. Shaw, Paul (www.100types.com) 3 Type primer. Kane, John p 36 4 Napoleon and Wellington. Roberts, Andrew. p 18 5 Napoleon and Courier font. Romano, Frank (www.creativepro.com/article/napoleon-and-courier-font) 6 THE SANS SERIF TYPEFACES (http://www.linotype.com/en/795/thesansseriftypefaces.html) 7 Weg van het boek. Hupse, G.J. p 28, 56-59 8 Neogotiek - archipedia. Schaik, Marjoleine van & Velden, Esther van. (http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?id=132)

| 45 | Pioniers van de typorafie

Godsdienst en traditie werden minder gekoppeld aan monarchen en koningshuizen maar werden nog wel gebruikt als het uitkwam, door nieuwe meesters. Napoleon ontdekte op zijn expeditie de Steen van Rosetta. Dit was het eerste moment dat hiërogliefen ontcijferd konden worden.(4) (5) Dit bracht natuurlijk de nodige opwinding met zich mee en Egypte werd erg populair in de westerse wereld. Daarom werden de nieuwe lettertypes toen met de term ‘Egypienne’ benoemd. Het was populair en maar feite hadden de nieuwe lettertypes niks te maken met Egypte.

In die tijd was het gebruikelijk de naam van je winkel op de gevel te schilderen. Voor schilders was het makkelijker zonder schreven te schilderen want dat ging een stuk sneller.

De schreefloze letters waren niet bij iedereen in trek, ze zagen er anders uit en dus werd de stempel ‘Egytienne’ gebruikt.(1) Dit duurde niet lang want tegenstanders van deze benoeming gebruikten zelf de term ‘Grotesque’, ‘Grotesk’ (Duits) of ‘Gothic’ (Amerikaans). De Engelse letterzetter Vincent Figgins was de eerste die de term ‘sans syrruph’ gebruikte in 1832.(3) Die term is uiteindelijk verbasterd tot ‘sans serif ’; zonder schreef.Naast de Egypte-hype beleefde de Gotiek ook een populaire herleving; de Neogotiek. Deze stroming ontstond uit een romantische belangstelling voor de middeleeuwen. De gotiek was nooit helemaal verdwenen uit Engeland. Men vond de gotiek de enige bouwstijl waarin volgens een logisch bouwprincipe werd gebouwd en die functioneel was.(8)

| 46 | Pioniers van de typorafie

| 47 | Pioniers van de typorafie

FIGGINS & FAT FACE

4

| 48 | Pioniers van de typorafie

Affiche uit 1853

Letterproef van een Fat Face

De Industriële revolutie is mogelijk gemaakt door een aantal factoren. Een daarvan is dat vanaf 1750 de Britse populatie enorm steeg. Dit verhoogde de vraag naar textiel en de handelaren moesten een manier vinden om de textiel productie te verhogen zodat ze de productie konden opvoeren en de prijzen lager konden maken. Door de slavenhandelaren in de VS kwamen er grote hoeveelheden ruwe katoen naar Groot Brittanië dat allemaal verwerkt moest worden.(1) De Spinning Jenny werd ontworpen door James Hargreaves in 1764. Dit was een mechanische spinmachine met acht spoelen die door één persoon bediend kon worden.

Een gewone handspinner had maar één spoel. Door deze machine kon er veel sneller garen gemaakt worden en de vraag naar textiel beantwoorden.

Bodoni Book & Poster Bodoni BT

In deze periode construeerde Thomas Savery ook de stoommachine. Deze was oorspronkelijk gemaakt om grondwater uit mijn-schachten omhoog te pompen. Omdat er in deze omgeving weinig hout beschikbaar was voor brandstof moest men al snel op een andere energiebron overstappen; kolen.

Dit bevorderde de mijnbouw. Uiteindelijk verbeterde James Watt de stoommachine tot een werkelijk rendabele machine.(2) Door de groeiende bevolking was er meer vraag, naar kleding, voedsel en behuizing. Ook was er een verplaatsing van de bevolking van platteland naar stad. Iedereen had werk nodig en dat was er ook. En omdat er meer vraag was naar allerlei producten kwamen er ook meer fabrieken en werkplaatsen waardoor gebruik van de stoommachine veel geproduceerd kon worden.

| 49 | Pioniers van de typorafie

Fat Face Fat Face

| 50 | Pioniers van de typorafie

| 51 | Pioniers van de typorafie

Reklame in 1800

| 52 | Pioniers van de typorafie

Iedereen moest zijn koopwaar zoveel mogelijk verkopen.

Hierdoor kwam er vraag naar een manier om koopwaar te promoten aan een groter publiek dan alleen mond op mond reclame of geschreeuw op straat. Reclameposters en pamfletten werden ontworpen en door de ontwikkelingen in de drukwereld kon dit ook gerealiseerd worden. In 1814 produceerde de krant The Times een stoompers en deze nieuwe technologie vond zijn expressie in de ontwerpen van Figgins en Thorne.(3)(6)

Vergelijking van Egyptische architectuur en de letter ‘M’ van de Figgins Antique

Figgins en Thorne hebben in deze tijd veel bijgedragen aan de nieuwe typografie van de 19e eeuw. Figgins was de eerste die experimenteerde met zijn Fat Face in 1803. De Fat Face was in principe niet meer dat een opgeblazen Bodoni of Didone (Modern type). Het verschil in dik en dun zijn uit proportie genomen om hetzelfde effect te creëeren waarmee de Slab Serif van Figgins is ontworpen. Figgins’s Slab Serif had minder verschil in dik en dun; hij gebruikte juist enorme schreven die vaak even dik waren als de rest van de letter.

De Slab Serifs werden eerst Egyptians genoemd omdat Egypte een hype was.

Je kan ook de gelijkenis zien in de zware voet van Egyptische pilaren en zuilen. De Egyptische architectuur was heel anders dan de Europese architectuur en deze werd voor veel dingen als inspiratie gebruikt, zo ook voor typografie. Later werden de Egyptians ook Slab Serifs of Square Serifs genoemd door de schreven die vaak dezelfde dikte hadden als de rest van de letter en de vaak vierkante (bijna monospaced) vorm.

Vanaf deze tijd is ook een bepaalde geometrie in lettertypes te vinden die er eerst niet was. Tot deze tijd waren lettertypes veelal gebaseerd op handschriften. Mede door invloeden uit Egypte (zuilen) ging men meer zoeken naar geometrische vormen in letters zelf. Hier zie je ook duidelijk een link naar architectuur.(6)

| 53 | Pioniers van de typorafie

Advertenties vóór de komst van de Fat Face en Figgins Slab Serif

| 54 | Pioniers van de typorafie

Tot nu waren letters bedoeld om leesbaar te zijn, in grotere hoeveelheden tekst in boeken. Er was geen lettertype dat speciaal ontworpen was voor een poster of krantenkop en die riep ‘kijk naar mij!’. Figgins en Thorne voldeden aan deze vraag en Thorne maakte in 1803 de eerste Fat Face en Figgins in 1815 zijn eerste slab serif. De lettertypes waren dik, vet, en groot. Ze stonden er en waren niet bang gezien te worden.(4) Leesbaarheid was niet belangrijk omdat het niet bedoeld was om in een klein corps gelezen te worden.

Het was ook typisch voor deze tijd om voor elk corps een ander ontwerp te maken.(5) Er werd ook bijna geen onderkast ontworpen voor deze lettertypes, alleen de bovenkast letters waren nodig voor grote reclamereclame borden. Pas toen rond 1830 de lettertypes zich verspreiden naar Frankrijk, Duitsland en Amerika kwamen er meer variaties en werden ook onderkast letters ontworpen.(10)

Display type komt vanuit het gebruik van lettertypes voor reclame. Het mocht gezien worden en er werden met de mode mee nieuwe display lettertypes ontworpen.

Dit zorgde voor een enorme degradering in de kwaliteit van de drukkers en letterontwerpers. Er werd meer aandacht besteed aan kwantiteit en niet zoveel meer aan kwaliteit.

Door de komst van de stoompers konden posters en kranten in dezelfde tijd dat het kostte om 12 kopieën te drukken nu duizenden exemplaren produceren. Er werd nu ook onderscheid gemaakt tussen boekdrukken en commerciële drukdoeleinden, waar drukkers er eerst alleen voor waren om boeken te drukken, moesten ze nu ook posters en aanplakbiljetten drukken.(6)

Aanplakbiljet met de Fat Face en Figgins Antique

| 55 | Pioniers van de typorafie

Clarendon

| 56 | Pioniers van de typorafie

Deze degradatie was ook te zien in de architectuur van begin 1800. De gerenommeerde regels waar voorheen mee gebouwd werd werden klakkeloos aan de kant gezet en gebouwen moesten zo snel mogelijk neergezet worden.

Daarna werd er pas aan stijl gedacht en de gevel werd dan in een bepaalde stijl voorgezet. Kerken werden neogotisch, theaters en operagebouwen neobarok en paleizen en ministeries werden gebouwd in de statige vormen van de Italiaanse Renaissance.(7) Wat geschikt bevonden werd qua stijl werd gebruikt zonder er veel over na te denken omdat er simpelweg te weinig tijd voor was.

Italic versie van Figgins

Door de grote vraag naar gebouwen en bewoning moest er in een hoog tempo gebouwd worden en architecten konden niet meer maanden lang aan een ontwerp werken.

Thorne’s lettertypes zijn vaak ook wel bekend onder de naam van William Thorowgood. Deze man heeft na de dood van Thorne de lettergieterij gekocht met geld dat hij had gewonnen in een loterij. Thorowgood heeft veel lettertypes van Thorne gepubliceerd als zijn eigen ontwerpen.(8) Bij de Fann Street Foundry die Thorowgood van Thorne had overgenomen werkten ook Benjamin Fox en Robert Besley die de Clarendon in 1845 publiceerden.

Dit lettertype was leesbaarder en lichter dan de dikke Slab Serifs die Thorne oorspronkelijk ontwierp en werd gebruikt voor krantenkoppen. Deze leek erg op Figgins’ Slab Serif.

Dit was logisch gezien het feit dat Figgins en Thorne allebei leerlingen waren geweest van William Caslon. Zij en William Caslon III werkten nauw samen en naar verluidt werkten ze ook bij dezelfde lettergieterij die Thorowgood heeft overgenomen.(9)

| 57 | Pioniers van de typorafie

1 De Industriële revolutie. Smith, Nigel. p 8 2 De trage revolutie; Over de wording van Industriële samenlevingen. Righart, Hans. p 15 3 An Atlas of typeforms. Sutton & Bartram. p78 4 Type Specimens from the Vincent Figgins Type Foundry – 1815. Knopp, Justin. (http://blog.typoretum.co.uk/ ) 5 An Atlas of typeforms. Sutton & Bartram. p 82 6 Type primer. Kane, John. p 38 7 Eeuwige schoonheid. Gombrich, E.H. p 499 8 Robert Thorne. (http://www.historygraphicdesign.com/index.php/the-industrial-revolution/ typography-for-an-industrial-age/139-robert-thorne) 9 Clarendon. (http://www.100types.com/100types.com.22clarendon.html) 10 Anatomy of a Typeface. Lawson, Alexander. p 313-314

| 58 | Pioniers van de typorafie

| 59 | Pioniers van de typorafie

Johnston Underground

5

Edward Johnston

| 60 | Pioniers van de typorafie

De Johnston wordt gezien als het eerste moderne schreefloze lettertype. Hij werd door Edward Johnston in 1916 ontworpen.

Johnston was een van de volgers van William Morris en werd door Frank Pick, de commercieel manager van London Underground, in dienst genomen om een lettertype te ontwerpen voor de London Underground en de betrokken bedrijven. Het lettertype moest de tijd |waarin ze leefden reflecteren, met iets vernieuwends.(1) Johnston gaf London een gezicht met typografie. Ook dit lettertype is een goed voorbeeld van de effecten van de industriële revolutie.

Stoomtreinen werden in een hoog tempo gebouwd en in Londen kwam een ondergronds metronetwerk. Het wegennet in en rond London slibde dicht en er mochten wegens veiligheidsvoorschriften geen sporen in de stad worden aangelegd.(5) Ook door grote vooruitgang in het gebruik van elektriciteit werd de Londen Underground mogelijk gemaakt.Johnston had medicijnen gestudeerd in Edinburgh, voordat hij kalligrafie ontdekte in de British Library. Hij heeft ervoor gezorgd dat het ‘schoonschrijven’ herleefde. Kalligrafie was in de vergetelheid geraakt en Johnston blies het nieuw leven in door het te bestuderen en er les in te geven. Vanaf dat moment kwam er weer nieuwe interesse in dit eeuwenoude ambacht.

| 61 | Pioniers van de typorafie

Logo van de London Underground

| 62 | Pioniers van de typorafie

Zelfs in nu kan je de invloed van deze ambacht zien door de materialen, gereedschappen en methoden die we gebruiken.

Johnston werd ook erg bekend in Duitsland door de gedeelde liefde voor kalligrafie.(4) Veel oude gotische letters vonden een herleving in Duitsland (zie Neuland).

Vanaf 1899 gaf Johnston les aan de London’s Central School of Arts and Crafts. Eric Gill was een student van hem en toen hij in aanraking kwam met Johnstons talent beschreef hij die ervaring alsof hij door bliksem was getroffen.

Calligrafische ‘i’ en Johnstons ‘i’

De Johnston werd de eerste ‘peoples lettertype’ genoemd omdat het niet werd geassocieerd met studeren, politiek of sociale klasse maar werd geassocieerd met reizen, en dat betekende dat het voor iedereen was.(2) Het idee voor het lettertype werd twee jaar ervoor al geopperd. Gerard Meynell, hoofd van de drukkerij Westminister Press, had het contract om de Underground posters te drukken.

Hij introduceerde Johnston aan Frank Pick, de commercieel manager, die een relatief nieuw idee had met het concept: branding. Pick had niet alleen plannen voor de Underground maar voor heel London. De London Underground huisstijl wordt gezien als een van de eerste en ook meest succesvolste corporate branding die er gemaakt is. Het was de eerste keer dat er een identiteit werd gecreëerd voor een bedrijf.

Niet alleen een logo werd ontworpen, maar er werd vastgelegd hoe alle uitingen van de London Underground eruit moesten komen te zien. Nog steeds wordt de Johnston gebruikt voor de huisstijl van de London Underground.(2) Een van de redenen dat de Johnston zo’n succes was, komt doordat Johnston met zijn veren pen dacht. Daardoor heeft de ‘i’ een diamant gevormde punt. Hij was geïnspireerd door de verhoudingen van klassieke Romeinse letters.(2)

Boven: Johnston, onder: Gill Sans

Daarna ontwierp hij zijn alfabet met een passer en lineaal. De schreeflozen die hiervoor waren ontworpen waren afgeleid van schreef letters waarvan de schreven waren verwijderd en de diktes gelijk waren gemaakt.

De leesbaarheid ging hierdoor achteruit omdat deze letters niet zo bedoeld waren. Johnston zorgde dat zijn lettertype een veel grotere leesbaarheid kreeg, door goed te kijken naar de verhoudingen van traditionele lettertypes.(6) Hij gaf ten behoeve van de leesbaarheid (alle regels over correcte spatiëring daarbij negerend) elke letter dezelfde breedte. Eric Gill werkte in het begin van het project samen met Johnston en hij heeft veel invloed gehad op het lettertype, maar kreeg verplichtingen bij een ander belangrijk project en liet Johnston alleen verder werken.(2)

| 63 | Pioniers van de typorafie

gsoita gsoita

| 64 | Pioniers van de typorafie

Metrokaart in de London Underground huisstijl met de Johnston

Later in 1979 is de Johnston geperfectioneerd door de Japanner Eiichi Kono die net 5 jaar had gestudeerd in London en werd aan genomen bij het bedrijf Banks & Miles.

Kono gaf de interpuncties dezelfde diamantvormige punt als de karakteristieke ‘i’. Ook verbeterde hij de spatiĂŤring, letterbreedte, verkorte hij de stokken en maakte hij het lettertype strakker.(3) Kono zette strikte regels op waar de Underground ontwerpers zich aan moesten houden.

Er mochten absoluut geen veranderingen aangebracht worden en als het lettertype om de een of andere reden niet gebruikt kon worden, mocht de Gill Sans gebruikt worden.(2)

| 65 | Pioniers van de typorafie

Letrrerproef van het originele alfabet van Renners Futura

gsoita

| 66 | Pioniers van de typorafie

gsoita gsoita Boven: Johnston, midden: Erbar, onder: Futura

Met de industriĂŤle revolutie in volle gang kwamen er allerlei ontwikkelingen waar oude lettertypes niet aan konden voldoen. Drukprocessen versnelden en er waren steeds meer lettertypes nodig voor krantenkoppen en reclame. Het voordeel van een schreefloos lettertype was dat de leesbaarheid hoog was. En mensen in een rijdende trein konden niet zo snel de letters van een schreef lettertype ontcijferen als van een schreefloze. Geen poespas, alleen het hoognodige, clean en strak. De Johnston heeft de weg vrijgemaakt voor veel schreefloze lettertypes zoals de Erbar(1926), Futura (1927), Kabel (1927) en de Gill Sans (1928). Ook diende hij als inspiratiebron. Johnston heeft direct invloed gehad op de ontwikkeling van de Gill Sans.(2)

Je kan zien dat veel vormen overeenkomen, evenals het letterbeeld. Op het eerste oog gelijkmatige diktes en veel ronde vormen. Gill heeft wel een paar dingen anders gedaan.

Subtiele veranderingen zoals de ‘o’. Bij de Johnston is deze rond. Bij de Gill is deze lichtelijk plat gedrukt.

De diagonale punten zie je ook niet terug, ook de ‘g’ is minder rond en de ‘s’ is wat meer uit elkaar getrokken.

De ‘a’ en de ‘t’ hebben meer veranderingen ten behoeve van leesbaarheid: de ‘a’ had de neiging dicht te lopen dus de bovenste strook van de buik is wat dunner gemaakt.

Bij de ‘t’ is dit ook gedaan maar dan andersom; de hoek linksboven is dichtgemaakt.(2)

De Erbar en Futura staan bekend om hun geometrische vormen. De vormen zelf zijn niet puur geometrisch maar de basis wel. Daarna zijn ze gefinetuned om de leesbaarheid te verhogen. Bijvoorbeeld de ‘t’ van de Futura heeft kleine inkepingen zodat de hoeken scherp lijken bij een klein corps. De witruimte lijkt naar binnen de lopen bij de hoeken. De verbindingen van de rondingen aan de stokken zoals bij de ’d’ hebben dezelfde aanpassing gekregen zodat de verbindingen scherp lijken. Vroeger waren de letters op papier altijd dikker dan ze bedoeld waren en op deze manier lijkten ze strakker, door de punten waarop de meeste inkt uitliep te verkleinen.

| 67 | Pioniers van de typorafie

Bewerkte hoeken van de ‘t’ en de ‘a’ van de futura

| 68 | Pioniers van de typorafie

Paul Renner besloot de Futura te maken, nadat de uitgever Jakob Hegner en redacteur Siegfried Buchenau hem vroegen iets werkelijk artistiek bevrijdend te maken.

Renner’s omschrijving van de Futura was: ‘die Schrift unserer Zeit’; (1) het lettertype van onze tijd. Buchenau koos een van de ontwerpen van Renner uit, maar deze werd nooit in productie genomen.(2) Uiteindelijk accepteerde de Bauersche Giesserei het ontwerp in 1926. In de eerste versie zaten nog andere theoretisch beredeneerde vormen van de ‘a’, ‘e’, ‘g’, ‘m’, ‘n’ en ‘r’ maar die zijn in latere versies weggelaten. In een gouden eeuw van lettertypes ontwierp Renner een tijdloos lettertype, die direct invloed had op talloze andere lettertypes.(2) (voor meer info zie hfd. Erbar)

| 69 | Pioniers van de typorafie

1 Twentieth century type designers, Sebastian Carter, p 77 2 Just my type. Garfield, Simon. p 115-126 3 Eiichi Kono on new Johnston. Lucas, Gavin http://www.creativereview.co.uk/cr-blog/2013/february/eiichi-kono-on-new-johnston 4 The legacy of Edward Johnston http://www.ejf.org.uk 5 The Subterranean Railway: how the London Underground was built and how it changed the city forever.

Wolmar, Christian. p 22 6 Anatomy of a Typeface, Lawson, Alexander. p 337-339

| 70 | Pioniers van de typorafie

| 71 | Pioniers van de typorafie

6 Akzidenz Grotesk

| 72 | Pioniers van de typorafie

Poster uit 1955 van de zwitserse ontwerper Josef M端ller-Brockmann

Dit schreefloos lettertype vind zijn oorsprong in Duitsland, ontworpen door de lettergieterij Berthold.(1) Deze is uitgegroeid tot een van de meest bekende lettergieterijen van de wereld en is opgericht door Herman Berthold in 1858.

(2) Berthold sneed de Akzidenz Grotesk in 1896. Akzidenz betekent schrift in het Duits en ‘Grotesk’ was de benoeming voor schreefloos. In het Engels was de benoeming ‘sans serif ’ en in America werden ze ‘gothic genoemd.(1) Berthold nam de lettergieterij van Ferdinand Theinhardt over. Daar bevond zich al een lettertype die de Royal Grotesk heette. Men denkt dat Berthold die heeft overgenomen en die gebruikt heeft als inspiratie voor de Akzidenz Grotesk. Het is echter niet duidelijk waar de Akzidenz Grotesk precies vandaan komt want de data die bekend zijn over de overname van Theinhardt en de publicatie van de Akzidenz kloppen niet.

Caslon’s Tow Lines Egyptian

Royal Grotesk

Zo zou de lettergieterij in 1909 zijn over genomen, maar de Akzidenz stamt uit 1896.(3) Caslon’s Two Lines English Egyptian was al in 1816 ontworpen dus die kan ook als inspiratiebron gebruikt zijn. Daarnaast sneed Figgins (de bedenker van de benoeming Sans Serif ) in 1836 zijn eigen schreefloze lettertype door de schreven van zijn Figgins Antique te halen.(4) Terwijl de Caslon Sans ontworpen was voor titels en koppen van voornamelijk kranten, aanplakbiljetten en posters is de Akzidenz Grotesk ontworpen voor meerdere doeleinden. Het schreeuwerige van de Fat Faces en Slab Serifs heeft dit lettertype niet.

Hij heeft een hoge leesbaarheid waardoor deze ook te gebruiken is voor leestekst.(5)

| 73 | Pioniers van de typorafie

Akzidenz Grotesk

| 74 | Pioniers van de typorafie

Boven: Didot, midden: Berthold Walbaum, onder: Akzidenz Grotesk

De Akzidenz zou zijn ge誰nspireerd op de Walbaum en Didot. Als je de schreven weglaat en de letters over die van de Akzidenz legt kan je overeenkomsten zien. Toen de Akzidenz werd ontworpen was de Eerste wereldoorlog nog bezig. Mensen waren de oorlog zat en wilden deze achter zich laten. Ze waren toe aan iets nieuws en schreefloze lettertypes waren nog niet erg wijd verspreid. De Caslon Two Lines English Egyptian werd eigenlijk alleen in Engeland gebruikt voor titels en koppen en de Johnston werd eerst alleen gebruikt voor de London Underground.

En dat lettertype was ook van Engelse oorsprong. In de rest van Europa waren schrevenlozen nog minder bekend.

De reden dat de schreven van de Didot en Walbaum zijn weggelaten kan hiermee verbonden worden.

Hoewel de oorsprong van de Akzidenz onduidelijk is, dit lettertype heeft veel invloed gehad op schreefloze lettertypes zoals de Helvetica en Univers.(12) In 1884 maakt Linn Boyd Benton zijn versie van de pantograaf, die letters kan vergroten en verkleinen. De pantograaf bestond al sinds 1603 maar Benton weet hem te aan te passen zodat deze te gebruiken is om lettertypes te vergroten en te verkleinen en zelfs om te condenseren, verbreden en schuin te trekken. Door de pantograaf is het mogelijk geworden om makkelijker van één lettertype verschillende fonts (verschillen in grootte en vorm) te produceren, gebaseerd op de ‘regular’.

Daarvoor moest er om een tweede font van een lettertype te produceren een nieuwe set worden gesneden en ontworpen.(6) De schuine versies van een ‘regular’ waren gebaseerd op 15e eeuws handgeschreven letters en werden ‘italics’ genoemd. Door de pantograaf werden er nu ook ‘oblique’ fonts gemaakt. Dit waren schuine versies van de ‘regulars’ die door de pantograaf schuin getrokken werden.(7) Door de pantograaf wordt typografie als een flexibel systeem gezien met veel mogelijkheden. De toenemende hoeveelheden van gemuteerde fonts zorgen ervoor dat de letter belangrijker wordt in zijn alfabet, en het font gezien wordt als geheel, en niet als op zichzelf staande individuele archetypes.(8) Wat er namelijk gebeurt als een ‘corps 12’ font vergroot wordt tot een ‘corps 200’ is dat de verhoudingen veranderen.

| 75 | Pioniers van de typorafie

Pantograaf

| 76 | Pioniers van de typorafie

Omdat fonts eerst met de hand waren ontworpen per corps waren de verhoudingen altijd goed. Totdat de pantograaf het mogelijk maakte fonts op te blazen. Letterontwerpers gingen meer aandacht besteden aan de verhoudingen onderling. Dit is goed te zien bij de Fleischmann. Dit lettertype komt uit 1734 en de letters zijn op zichzelf al erg mooi. De Akzidenz lijkt te zijn gemaakt uit veel simpelere vormen, recht en krom. Maar er zitten subtiele verschillen tussen de diktes waardoor het gehele letterbeeld evenwichtiger wordt.(10)

Baskerville Baskerville Baskerville

Boven: Baskerville Regular, midden: Baskerville Italic, onder: Baskerville Oblique

Akzidenz Grotesk

Fleischmann

Intussen is het impressionisme tot bloei gekomen en kunstenaars die niet toegelaten worden aan de salons in Parijs richten zelf de Salon de Refusés op. De impressionisten verzetten zich tegen de regels waarmee op de academies lesgegeven wordt. In andere delen van Europa wenden ongelukkige kunstenaars zich toch andere middelen.

Degenen die zich niet willen houden aan de regels van de herleving van de oude Klassieken, willen iets nieuws.

Zij willen ‘nieuwe kunst’ waarbij alle opties open zijn en ze hun ontwerpen kunnen toepassen op hun eigen gewenste medium. De architectuur die tot dan toe was geïnspireerd op houten bouwsels en stenen of marmeren beelden was verouderd en door de invloeden van de industriële revolutie waren er nieuwe materialen beschikbaar.

Architectuur van ijzer en glas was bijna onopgemerkt in nieuwe spoorwegstations en fabrieksgebouwen opgekomen.

Er word geëxperimenteerd met ornamentele stijlen en architecten meten zich deze stijl aan door te kijken naar de assymmetrie van Japanse kunst.(9) De ontevredenheid die heerst leidt niet alleen tot de Art Nouveau in 1890 maar zou gezien kunnen worden als het begin van moderne kunst.

De Art Nouveau ( Jugendstill in Duitsland) heeft zijn invloeden ook achtergelaten in de typografie. Door de ontwikkeling van ornamenten worden deze nu ook gebruikt als versiering op drukwerk. Ook letters lijken meer op ornamenten zoals de Eckman uit Duitsland.(9)

| 77 | Pioniers van de typorafie

Eckman

| 78 | Pioniers van de typorafie

Trappenhuis uit Hotel Tassel van de Belgische architect Vicor Horta

1 A type primer. Kane, John. p 41 2 About. (http://www.bertholdtypes.com/info/about/) 3 Akzidenzdrucksachen Beinert, Wolfgang (http://www.typolexikon.de/a/akzidenzdrucksachen.html) 4 History of Modern Design: Graphics and Products Since the Industrial Revolution. Raizman, David. p 41 5 Akzidenz Grotesk - The History of a Typeface. Kenny, Emma (http://www.youtube.com/watch?v=jtvq46zafOk) 6 Benton Pathograph. Stock-Allen, Nancy (www.designhistory.org/Type_milestones_pages/Panatograph.html) 7 A type primer. Kane, John. p 6 8 Laws of the Letter. Design Writing Research: Writing on Graphic Design. Lupton & Abbott. p 53 9 Eeuwige schoonheid. Gombrich, E.H.. p 536 10 A type primer. Kane, John. p 54 11 Weg van het boek Hupse, G.J. p 28, 56-59 12 Akzidenz Grotesk: Een reis van nu naar toen en terug naar nu. Koopman, Dexter. (http://rikkman.com/linedemo/examples/example_html.html)

| 79 | Pioniers van de typorafie

Franse Art Nouveau reklame

| 80 | Pioniers van de typorafie

| 81 | Pioniers van de typorafie

7 Neuland

| 82 | Pioniers van de typorafie

Letterproef van de Neuland in drie verschillende corpsen (geen referentie in tekst).

De Neuland is ontworpen door Rudolf Koch. Nadat Koch op 10-jarige leeftijd zijn vader verloor, ging hij in de leer bij een metaalwerkplaats. In 1906 werd hij aangenomen bij de Klingspoor lettergieterij waar hij de rest van zijn leven werkte. De meeste lettertypes die hij vervaardigde, zijn ge誰nspireerd op oude Duitse, gotische lettertypes.

| 83 | Pioniers van de typorafie

Naast letterontwerper was Koch illustrator, boekontwerper, letterzetter en kalligraaf. Daarnaast was hij bezig met religieuze iconografie. Koch werd een van de meest invloedrijke grafische ontwerpers van zijn generatie. Studenten die hij lesgaf in zijn studio, leerde hij niet alleen kalligrafie en letter-ontwerpen, maar ook hoe je concepten kon toepassen op handgemaakte, verkoopbare producten. Koch heeft invloed gehad op Berthold Wolpe(3)(Albertus)(4), Hermann Zapf (Zapfino en Optima) (5) en Viktor Hammer (Hammer Uncial).(6) Wat kenmerkend is voor Duitse typografie is dat veel lettertypes ontworpen zijn door kunstenaars, illustratoren en kalligrafen. Koch heeft meegevochten in de Eerste wereld-oorlog. Toen hij terug kwam vertelde hij een goede vriend dat hij diep geraakt was door de verschrikkelijke gebeurtenissen van de oorlog en hij zocht heil in het geloof.

| 84 | Pioniers van de typorafie

Hij wilde ook zijn landgenoten overtuigen van het voordeel van een gelovig leven. Kort voordat hij vertrok naar het front werkte Koch veel met kalligrafie en met die kennis maakte hij het lettertype Neuland in 1923. Het doel hiervan was het proclameren van Gods woord in een vet, opvallend lettertype waarbij soldaten heil konden zoeken in religie om alle gruwelen van de oorlog te kunnen vergeten.(3)

Voorbeeld van Neuland’s intentie met zijn lettertype

Als je kijkt naar het originele specimenboek van de Neuland, dan kan je aannemen dat Koch een moderne, vernieuwde versie van de gotische letter wilde ontwerpen.

De specimen waren gezet met minimale kerning en regelafstand net zoals bij oude gotische teksten. Er zijn veel vormen die overeenkomen met gotische, evenals met moderne schreefloze lettertypes. Vroeger werden gotische lettertypes gebruikt voor bijbelse teksten en kerkgerelateerde teksten.

Koch’s lettertype behield de in elkaar lopende vormen van de oude gotische letters, maar liet ook de schreven weg zodat de Neuland een moderne uitstraling kreeg.

Koch heeft het lettertype met de losse hand uit het lood gesneden waardoor elk font er anders uit ziet, er zitten overal kleine verschillen in.(3)

Dit detail is helaas niet meegenomen in de digitale versie van de Neuland.(2) Koch’s intenties met het lettertype zijn niet overgekomen toen de Neuland werd geïntroduceerd in Amerika. Men herkende de oude gotische vormen van de letter niet omdat deze (vooral Duitse) lettertypes daar nooit echt gebruikt zijn. Mede doordat het lettertype verkeerd werd gepromoot door de verspreider ervan; de Continental Typefounder’s Association, raakte de oorspronkelijke bedoeling die Koch ermee had verloren.(1) De oorzaak dat Neuland daarna werd gebruikt voor Afrikaans getinte uitingen ligt wat ingewikkelder.

De Afrikaans-Amerikaanse bevolking had in die tijd nauwelijks tot geen geld. Zij hadden ook geen sociale status om een grafische cultuur te creëeren. De enige producten die verbonden waren met deze bevolkingsgroep waren katoen en tabak en dit was onlosmakelijk verbonden met slavenarbeid. Goedkope houtdrukken werden gebruikt voor de advertenties, aanplakbiljetten en sigarettenpakjes. De Neuland werd door zijn vormen aan deze goedkope uitingen gelinkt. Houten drukletters werden niet alleen gebruikt voor de tabak- en katoen reclames. Er ontstond een grote stereotype cultuur rond deze speelse lettertypes. Circussen gebruikten ze ook voor hun aanplakbiljetten om mensen te laten weten dat ze in de stad waren.

| 85 | Pioniers van de typorafie

Amerikaanse tabak reklame met een font die sterk lijkt op de Neuland Inline.

| 86 | Pioniers van de typorafie

Verschillende soorten lettertypes werden gebruikt voor de verschillende acts die het circus liet zien. Voor een act die oriëntaals was gebruikte men Chinees uitziende houten letters. Ook bij andere voorstellingen in theaters zoals een dramatisch stuk van Shakespeare werd een zware dikke letter gebruikt.(1) Na de Eerste wereldoorlog vierde de Art Deco hoogtij in Frankrijk. De Art Nouveau was bekend als een stijl met veel fantasie en de Art Deco nam dit met zich mee.

Art Deco heette eerst de French Modern Style maar al snel werd de stijl internationaal bekend en werd de naam omgedoopt tot Art Deco. Deco komt van decoratief en in tegenstelling tot de ‘hogere’ kunsten werd de Art Deco, net zoals de circustypografie en de houten drukletters gezien als een ‘mindere’ kunst.

Ook lang nadat de Art Deco voorbij was, bleef de Neuland gebruikt in stereotype toepassingen. Eerst op de kaften van boeken met een Afrikaans gerelateerd onderwerp, daarna ook voor logo’s zoals die van de Subaru Outback.

Lettertypes zoals De Neuland zijn zelfs in Hollywood te vinden in films zoals Jurassic Park, Tarzan en Jumanji.

Behalve de stereotype Afrika lijken deze toepassingen er een paar bij te nemen; jungle, avontuur en safari. Deze stereotypen van culturen komt hierna steeds vaker voor.

In 2004 werd het lettertype Tiki Type gepubliceerd als een vertegenwoordiging van de Polynesiërs. Wat erg opvallend is en wat niet voorkomt is Afrikaanse kunst of grafisch werk zoals cd albums die zelf de ‘Afrikaanse’ lettertypes gebruiken.

| 87 | Pioniers van de typorafie

Het lettertype lijkt juist verbannen te zijn uit het vocabulaire van Afrikaans werk.(1) Afgezien van de gebruikers van de Neuland die er hun eigen bedoelingen mee hadden is het lettertype het lichtend voorbeeld van Duits expressionisme. Als je kijkt naar filmposters uit 1920, zoals die van The Cabinet of dr. Caligari zie je veel contrast en grillige vormen. Zelfs het filmbeeld lijkt wel een houtsnede door de vreemde set en hoge contrasten.

De overeenkomsten met de Neuland zijn erg groot.

| 88 | Pioniers van de typorafie

Poster van de film ‘The Cabinet of Dr. Caligari’

Expressionisten wilden geen mooie dingen meer laten zien maar oprechte uitingen. Angst, woede en verdriet telden daarin mee. Het ging om gevoelswaarde en emotie te tonen. Daardoor waren de afgebeelde scenario’s niet realistisch. De kunstenaars waren begaan met het menselijk lijden en ze waren geneigd te denken dat streven naar schoonheid en harmonie een weigering van eerlijkheid was. Eigenlijk is het niet heel gek dat het expressionisme haar oorsprong vind in Duitsland, vlak voor de Eerste wereldoorlog. Kunstenaars wilden het leed openleggen en het niet verstoppen. Er moest gezien worden wat voor leed er was, en het mocht niet meer weggemoffeld worden.

Geen zachte tonen maar harde contrasten, lieten dit zien.

Houtsneden waren een goed medium vanwege het rigide karakter. Je zou kunnen vermoeden dat Koch ook in zijn werk zijn kennis en expressie heeft gelegd. Waarheid, pijn en overtuiging. De expressionisten wilden niet meer meedoen aan de gebaande paden en regels waardoor de Gulden Snede en andere academische regels werden opzettelijk gemeden.(1)

1 New Black Face: Neuland and Lithos as Stereotypography. Giampietro, Rob (http://blog.linedandunlined.com/post/404938892/new-black-face-neuland-and-lithos-as-stereotypography) 2 Neuland. Shaw, Paul (www.100types.com) 3 Rudolf Koch, Calligrapher,Type Designer, Punch-cutter, Teacher. Fabian, Nicholas (http://web.archive.org/web/20001016122327/web.idirect.com/~nfhome/koch.htm) 4 Just my type. p 69 5 Font designer – Hermann Zapf (http://www.linotype.com/645-31047/hermannzapf.html) 6 Anatomy of a Typeface. Lawson, Alexander. p 37-38

| 89 | Pioniers van de typorafie

Still uit de film The Cabinet of dr. Caligari & De Schreeuw van E. Munch

| 90 | Pioniers van de typorafie

| 91 | Pioniers van de typorafie

8 Erbar & Futura

| 92 | Pioniers van de typorafie

Poster voor de Bauhaus tentoonstelling van 1923

De Erbar staat bekend om zijn geometrische vormen.

Het is de eerste lettertype dat werkelijk geometrisch was. Alle vormen zijn gebaseerd op geometrisch vormen.

Het lettertype is in 1922 door Jakob Erbar ontworpen.

Erbar wilde een drukletter ontwerpen voor alledaags gebruik. Hij wilde een lettertype die vrij was van alle specifieke eigenschappen. Een lettertype met grote leesbaarheid en zuiver typografische harmonie. Erbar’s uitgangspunt daarbij is dat dit doel bereikt kon worden door gebruik te maken van een fundamenteel element: de cirkel.(3) De verspreiding van de Erbar stond even stil tijdens de Eerste wereldoorlog, maar daarna werden zijn ideeën overgenomen door het Bauhaus. Het Bauhaus was een fusie tussen twee bestaande scholen in Weimar.(5)

Ultra Bodoni Broadway Onder leiding van de architect Walter Gropius bracht deze groep kunstenaars, ontwerpers en architecten ideeën in werking waar voor die tijd alleen over gepraat was en nooit tot uitwerking waren gekomen. Functie en vorm werden sleutelwoorden van de filosofie van deze nieuwe beweging.

Het doel was het weglaten van (Victoriaanse) versieringen op gebouwen en pure lijnen en vormen te creëeren.(2) Veel gebouwen en producten (meubels en gebruiksvoorwerpen) van de Bauhaus zijn esthetisch. Dit komt niet alleen doordat ze ontworpen zijn om vooral hun functie te vervullen maar ook omdat ze ontworpen waren door mensen die wisten hoe iets doeltreffend functioneel kon zijn en tegelijkertijd aangenaam voor het oog.(6)

| 93 | Pioniers van de typorafie

Cooper Black

| 94 | Pioniers van de typorafie

Van boven naar onder: Erbar, Kabel, Futura

Veel schilders en architecten namen deel aan het Bauhaus en zij creëerden posters met nieuwe toepassingen van typografie. Niet voor gebruik van informatie, maar typografie als vorm. Het Bauhaus gebruikte als eerste letters als vorm. Dit paste ook bij de overtuigingen van het Bauhaus. Alles wat er gemaakt werd was gebaseerd op functionaliteit. Deze filosofie toegepast op typografie geeft strakke, schreefloze, geometrische lettertypes. Tot dat moment hadden de ‘zwarte’ lettertypes geregeerd zoals de Ultra Bodoni, Broadway en Cooper Black. Contrasterend voor die zware lettertypes waren de vernieuwende, lichtere Bauhaus lettertypes uit Duitsland. (1) De eerste die volgens de regels van de Bauhaus een lettertype ontwierp was Jakob Erbar. Kort daarna ontwierp Paul Renner zijn Futura.

Voor velen was de Futura superieur en het legde de verbeelding van veel typografen zo vast dat de Erbar niet meer gezien werd als ‘eerste’. Renner was een boekontwerper en de oprichter van de ‘Meisterschule für Deutschlands Buchdrucker’ in München. Hij had veel invloed op de Bauhaus zonder er zelf deel van te zijn.(1) Futura’s bovenkast was veel traditioneler omdat deze waren gebaseerd op de eerdere Grotesken zoals de Franklin Gothic. Deze was op zijn beurt weer gebaseerd op traditionele lettertypes.(7)

De onderkast was daarentegen veel experimenteler en je kan het enthousiasme zien dat Renner heeft voor ‘form follows function’. Het resultaat waren karikaturen van klassieke minuskels. Toen Renner zijn lettertype aan de Bauerse lettergieterij in Frankfurt aanbood, raadde zij hem aan iets conventionelere vormen voor zijn onderkast te kiezen. In 1927 was het lettertype klaar en zette een typografische renaissance in gang die tot Amerika reikte.(5) Toen de Futura onder constructie was, maakte Rudolf Koch bij de Klingspoor lettergieterij zijn schreefloze lettertype de Kabel. Omdat Koch een veel traditionelere letterontwerper was had hij meer moeite de conventionele vormen los te laten.

| 95 | Pioniers van de typorafie

Letterproef van de Erbar

Letterproef van de Kabel

| 96 | Pioniers van de typorafie

Dit zie je vooral bij de onderkast ‘a’. Bij de onderkast ‘e’ grijpt hij terug naar de Venetiaanse periode met de schuine dwarsbalk. De bovenkast letters zijn minder karakteristiek behalve de schuine uiteinden van sommigen. De Futura heeft minder excentrieke letters in de bovenkast, behalve misschien de Q die zijn staart verder naar binnen heeft steken dan naar buiten.(1)

Sabon Antiqua De Garamond en Tschicholds Sabon Antiqua

Kenmerkend voor de nieuwe Duitse schreefloze lettertypes was dat zij de geometrische ronde ‘o’ gebruikten als basis.

De stokken ‘R’ en ‘y’ waren recht gemaakt. De beperking die pure geometrie gaf was dat de letters niet in elkaar overliepen zoals dat wel leek bij oudere lettertypes. Bij een schriftletter is er een bepaalde ‘flow’ aangebracht waardoor een woord makkelijker en vloeiender leest door subtiele aanpassingen in de letters. Bij de nieuwe geometrische regels die toegepast werden was dit niet zo. De nieuwe lettertypes kregen bijna onzichtbare optische aanpassingen waardoor de type vloeiender werd maar nog steeds geometrisch leek.(5)

| 97 | Pioniers van de typorafie

Garamond

| 98 | Pioniers van de typorafie

| 99 | Pioniers van de typorafie

Letterproef van de Kabel, Futura en Erbar op ĂŠĂŠn spread.

| 100 | Pioniers van de typorafie

Cover van de Elementaire Typografie van Jan Tschichold

Een andere (letter)ontwerper die veel invloed heeft gehad op typografie en op de Bauhaus is Jan Tschichold. Hij werd in 1902 in Leipzig geboren en kwam in aanraking met kalligrafie door zijn vader die letterschilder en -ontwerper was. Al op 23e jarige leeftijd gaf Tschichold een speciaal nummer van het drukkerstijdschrift ‘Typografische Mitteilungen’ uit onder de naam ‘Elementare Typographie’.(2) Hierna volgden meer artikelen en aan het einde van de jaren twintig werd Tschichold bekend als een van de meest vurige voorstanders van de moderne typografie. Tschichold was vernieuwend in zijn opvattingen en inspireerde veel ontwerpers en kunstenaars. In 1926 werd hij door Renner uitgekozen om les te geven in typografie en belettering aan de ‘Meisterschule für Deutschlands Buchdrucker’.

| 101 | Pioniers van de typorafie

Ontwerp en uitvoering van de Penguin Books door Jan Tschichold

| 102 | Pioniers van de typorafie

Hij bleef daar les geven totdat het Bauhaus in 1933 werd gedwongen te sluiten door de Nazi’s. In 1928 publiceerde Tschichold zijn eerste boek;‘Die Neue Typographie’ die twee jaar later werd gevolgd door ‘Einde Stunde Druckgestaltung’.(2) Kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, na zijn bezoek aan de Bauhaus expositie in Weimar (Tschicholds eerste ontmoeting met de Bauhaus), distantieerde hij zich van ‘de nieuwe typografie’.

Jan Tschichold

Dit kwam ook doordat hij in 1935 uitgenodigd werd door de uitgeverij en drukkerij; Lund Humphries, om naar Engeland te komen. Tschicholds ervaringen in de uitgeverij bekeerde hem van zijn overtuigingen. Hij vond de ‘nieuwe typografie’ fascistisch en keerde terug naar de streng klassieke stijl van symmetrische typografie, de stijl die hij eerder zwaar had bekritiseerd.

Zijn klassieke stijl werd geperfectioneerd nadat hij uitgenodigd was om bij de uitgeverij Penguin Books de boeken te vernieuwen. Tussen 1947 en 1949 legde Tschichold standaard stijlen vast voor de paperback omslagen, ontwierp daarnaast nog veel verschillende series van stijlen en maakte ook individuele ontwerpen. Zijn gebruik van ornamenten samen met zijn zinspelende gebruik van typografie zijn nooit meer geëvenaard.(2)(5)

In 1966 was er vraag naar een lettertype die zowel op Monotype als Linotype machines gebruikt kon worden, maar ook met de hand gezet kon worden. Met een Linotype machine kon niet gekernd worden dus er was een lettertype nodig die zo goed in elkaar zat dat het verschil bij gebruik van verschillende machines niet zichtbaar zou zijn.

De Sabon voldeed aan al deze eisen, hij was sterk maar toch ingetogen met een kleine hint van de Garamond in zich. Vernoemd naar Jacob Sabon die een paar Garamond matrijzen meebracht naar Frankfurt.(2)(5)

1 Anatomy of a Typeface. Lawson, Alexander. p 340 2 Pioniers van de moderne typografie. Spencer, Herbert. p 151 4 An Atlas of typeforms. Sutton. James & Bartram, Alan. p 175 5 Twentieth century type designers. Carter, Sebastian. p 122-127 6 Eeuwige schoonheid. Gombrich, E.H.. p 560 7 Anatomy of a Typeface. Lawson, Alexander. p 298

| 103 | Pioniers van de typorafie

Jan Tschichold’s nieuwe alfabet

| 104 | Pioniers van de typorafie

| 105 | Pioniers van de typorafie

Times New Roman

9

| 106 | Pioniers van de typorafie

Stanley Morison is een bekende naam in de typografische wereld maar eigenlijk heeft hij maar één lettertype ontworpen; de Times New Roman (1) Dit is waarschijnlijk de meest gebruikte schreef lettertype wereldwijd. Morison was al op vroege leeftijd begonnen met werken omdat zijn vader zijn familie had verlaten toen hij ongeveer 15 was. Hij begon als loopjongen en daarna als winkelbediende. In zijn vrije tijd bezocht Morison de King’s Library in London. Daar kwam wakkerde zijn interesse in boekdrukken aan.

Hij was vooral onder de indruk van een speciale druk van een bijlage van de Times die op display stond in de bibliotheek.

In deze publicatie stonden stukken van onder andere Edward Johnston, Eric Gill, de Duitse Harry Kessler en de Amerikaanse Goudy. Hij zag bij de advertenties een aankondiging voor de eerste uitgave van het tijdschrift ‘The Imprint’ staan en toen hij deze eerste uitgave kocht vond Morison een vacature voor een redactie assistent.

Ondanks dat Morison geen ervaring had werd hij aangenomen.(2) Voor het Imprint magazine was een nieuwe versie van de Caslon Old Face ontworpen; speciaal voor de monotype zetmachine. Dit was de eerste keer dat dit gebeurde. Ten eerste was het Imprint lettertype de eerste herleving van een Old Face lettertype en ten tweede was het het eerste lettertype die voor een zetmachine gemaakt was.

| 107 | Pioniers van de typorafie

Boven: Caslon Old Face, onder: Imprint

| 108 | Pioniers van de typorafie

Stanley Morison: 1889 – 1967

Daarvoor waren de lettertypes voor zetmachines gegoten replica’s van oudere bestaande lettertypes. Mynell wilde een Monotype lettertype gebruiken uit praktische en redactionele overwegingen maar hij was er niet in geslaagd een lettertype te ontwerpen die voldeed aan de smaak van zijn collega’s bij de Imprint magazine. Met nog geen 3 maanden voor de eerste uitgave vroegen de redacteuren aan de directeur of ze een lettertype konden laten maken naar hun specificaties.

Dit was eigenlijk de Caslon Old Face maar dat geschikt was voor de Monotype machines. Het lettertype wat voorhanden was, was alleen geschikt voor handzetten en niet voor de Monotype machines daarom moest er een nieuw lettertype worden ontworpen die dat wel kon.

Deze werd benoemd naar het tijdschrift waar het voor gebruikt werd, The Imprint.(3) Het tijdschrift liep niet erg goed en de directeur Gerard Meynell verplaatste Morison naar een ander bedrijf in de familie, de Katholieke uitgevers Burns en Oates. Daar publiceerde hij met de zoon van Meynell een paar uitmuntende boeken. Het was bij deze uitgeverij waar Morison Eric Gill ontmoete.

Na een paar jaar met Mynell gewerkt te hebben werden ze aan het begin van de Eerste wereldoorlog allebei gearresteerd op grond van hun politieke en religieuze overtuigingen.

Na de oorlog in 1916 verliet Mynell zijn vaders bedrijf omdat ze verschillende overtuigingen hadden en hij ging aan de slag bij The Harald, een linkse, anti-oorlogse krant.

Hier kocht Mynell verschil-lende Amerikaanse lettertypes zoals Benton’s Cloister en Goudy’s Kennerly en Forum.

Omdat na de oorlog The Harald weer een dagelijkse krant werd (dit was in de oorlog niet mogelijk) kreeg Mynell het zo druk met de supervisie dat hij geen tijd meer had om voor zijn andere project te zorgen; The Pelican Press.

| 109 | Pioniers van de typorafie

Stan­ley Mori­son’s 1953 ty­po­grafische mem­oir, A Tal­ly of Types.

The Times van 04-12-1788

| 110 | Pioniers van de typorafie

| 111 | Pioniers van de typorafie

The Times van 16-06-1995

| 112 | Pioniers van de typorafie

Hiervoor nam hij Morison aan. Morison’s typografische kennis vergrootte enorm maar toch was de invloed van Mynell te groot zodat Morison zelf niet veel te zeggen had.

Na een incident waarbij Mynell zijn baan moest opzeggen bij The Harald stortte hij zich vol op The Pelican Press waardoor Morison gedwongen was een andere baan te zoeken.(2) Hij vond bijna direct een nieuwe baan bij de Cloister Press maar daarvoor moest hij naar Manchester.

Morison had hier de leiding over de ontwerpen en kocht de ATF Garamond in. Morison bleef vaak naar London gaan omdat hij Manchester saai vond.

Times PBRS

Times PBRS Boven: Baskerville, onder: Perpetua

Na een jaar ging de Cloister Press failliet en Walter Lewis, de manager, ging bij de University Printer in Cambridge werken. Hij nam Morison mee als typografisch adviseur en Morison bleef dit de rest van zijn leven doen.(2) Morison werd in 1929 uitgenodigd door William Lints Smith, de manager van The Times, om het uiterlijk van de krant te bespreken. Morison had hiervoor een uitgebreide lectuur over de het verouderde design van de krant gegeven aan het hoofd van de advertentie afdeling.

Deze had gerapporteerd aan Smith die vervolgens Morison uitnodigde. Morison maakte een uitgebreid verslag van de gebruikte lettertypes en begon bij de advertenties, waar hij direct veel oude lettertypes verbande. Morison maakte duidelijk dat het ontwerp verouderd was door een uniek folio te maken in het formaat van een krant.

Hij liet oude pagina’s van de krant zien door de jaren heen zien op ware grote. Hij liet zelfs speciale matrijzen gieten voor de Monotype Bembo 24 pt waarin de folio gezet was.

Ook liet hij zien dat een krant zoals een boek ontworpen dient te worden. Toen werden meerdere lettertypes gebruikt voor verschillende koppen. De meest passende bij dat artikel werd gebruikt. De meeste standaarden die werden gebruikt voor het drukken en ontwerpen van boeken waren al veel verder in hun ontwikkelingen.

Times PBRS Boven: Plantin, onder: Times New Roman

De reden dat Morison een nieuw lettertype wilde ontwerpen voor de Times is omdat meeste lettertypes te groot waren. Of de stokken waren te lang of de buiken waren te dik. Er moest een lettertype komen die het meest optimaal was voor de krant. Geschikt om in korte zinnen te lezen en met relatief kleine interlinie. Morison liet verschillende voorbeelden zien met Monotype lettertypes die verbeteringen aantoonden in leesbaarheid. Morison opperde om een nieuw lettertype te ontwerpen die er uitzag als een old face type maar subtiele nuances had in de details die neigden naar het moderne. Deze verschillen kan je zien bij bijvoorbeeld de ‘R’ waar de poot recht is. Bij old style lettertypes is deze gebogen.

| 113 | Pioniers van de typorafie

Times PBRS

De Perpetua werd bewerkt met een smallere body, de Baskerville viel eigenlijk gelijk af omdat deze te rond was en teveel ruimte gebruikte en de Plantin bleef favoriet bij zowel Morison als de directie.(2)

| 114 | Pioniers van de typorafie

Nog steeds was Morison geen ervaren letterontwerper.

Hij maakte de schetsen hoe hij de Plantin wilde bewerken en liet Victor Lardent, een ervaren tekenaar, de ontwerpen afmaken zodat ze gegoten konden worden. Zo ontstond de Times New Roman. Dit is tevens een van de eerste herlevingen van een old style lettertype. De eerste editie van The Times in zijn nieuwe jas kwam op 3 oktober 1932 op straat. Tot 12 maanden na deze eerste uitgave isde Times New Roman gereserveerd gebleven voor eigen gebruik. Pas daarna is het lettertype vrijgegeven.

Morison zegt zelf over zijn lettertype dat het eruitziet alsof het niet specifiek door ĂŠĂŠn persoon ontworpen is.(2) Na 1972 is de krant 5 keer veranderd van lettertype. De eerste keer maakte Walter Tracy, een Britse typograaf, een nieuwe versie van de Times New Roman die voldeed aan de eisen die goedkoper dunner papier met zich mee bracht.

De letters liepen sneller vol dus Tracy ontwierp de Times Europa die dunner en meer open was.(4)

| 115 | Pioniers van de typorafie

1 An Atlas of typeforms. Sutton, James & Bartram, Alan. p 137 2 Twentieth century type designers . Carter, Sebastian. p 88-93 3 Twentieth century type designers . Carter, Sebastian. p 27-28

| 116 | Pioniers van de typorafie

| 117 | Pioniers van de typorafie

10 Helvetica

| 118 | Pioniers van de typorafie

Max Miedinger begon op zijn 16e te leren als letterzetter in Zürich. In 1947 werkt hij bij de Haase lettergieterij in Münchenstein vlakbij Bazel, als vertegenwoordiger.

Eduard Hoffman was daar de directeur en in 1957 gaf hij Miedinger de opdracht om het bestaande lettertype Akzidenz Grotesk van de Berthold lettergieterij opnieuw vorm te geven.(1) Miedinger deed dit zo goed dat dit een op zichzelf staand lettertype werd; de Helvetica. Veel grote Duitse lettergieterijen kregen de licentie. Helvetica heette eerst de Neue Haas Grotesk.

De marketing manager bij de Stempel lettergieterij wilde deze naam veranderen omdat het te Duits was. Het zou niet aanslaan bij Amerikaans publiek dus werd de naam veranderd naar de Latijnse naam voor Zwitserland; Helvetia.

Maar een lettertype kon niet dezelfde naam hebben als een land dus werd de ‘c’ toegevoegd. Nu betekende Helvetica; het Zwitserse lettertype. Dit lettertype kwam precies op het juiste moment. In deze naoorlogse periode waren mensen toe aan eenvoud, rust, en duidelijkheid. Vooral Zwitserland was vooraanstaand met heldere typografische oplossingen voor posters en boeken en Helvetica paste hier gelijk tussen.

Door de opkomst van massavervoer werd de Helvetica al snel geïntroduceerd in America.

| 119 | Pioniers van de typorafie

Loden drukletters van de Helvetica

| 120 | Pioniers van de typorafie

| 121 | Pioniers van de typorafie

Letterproef van de Neue Haas Grotesk

| 122 | Pioniers van de typorafie

Coca Cola reklame uit 1937

Er was behoefte aan een rationeel lettertype die gebruikt kon worden voor allerlei toepassingen. Tot dat moment was er een overvloed aan verschillende lettertypes die klakkeloos werden gebruikt. Denk maar aan Coca-Cola reclames met het zwierige logo, cartoon-achtige advertenties met 5 verschillende handgeschreven lettertypes.(2) De design wereld was verstopt en onoverzichtelijk geworden. En Helvetica kwam als een zegen voor ontwerpers. Helvetica was hip omdat het geen menselijk karakter had.

Het belichaamde de opkomst van de computer met zijn strakke heldere vormen en karakterloosheid.

Door die karakterloosheid werd de boodschap die het vertelde helder overgebracht op het publiek zonder poespas en opsmuk. De uitstraling is toegankelijk, verantwoordelijk en transparant en daardoor werd dit lettertype voor veel grote bedrijven gebruikt in hun corporate identity. Denk maar aan de New York Subway, American Apperel, AmericanAirlines en de Amerikaanse belastingformulieren. Maar ook voor veel andere producten en reclametoepassingen.

| 123 | Pioniers van de typorafie

Coca Cola reklame uit 1970

| 124 | Pioniers van de typorafie

RJGares RJGares RJGares RJGares Van boven naar onder: Akzidenz Grotesk, Helvetica, Univers en Arial

Helvetica werd de vriend van de mens. Het leek zo perfect dat niemand er wat op tegen kon hebben. Je zag het overal en het was aantrekkelijk voor iedereen. Het was een neutraal lettertype die alleen de boodschap in de tekst vertelde en verder niet de boodschap versterkte.(2) Maar wat maakt de Helvetica dan zo’n succes? In ‘Just my type’ staat dat het emotioneel verschillende functies dient.

Zwitserland was neutraal in de oorlog en dat draagt het lettertype met zich mee; onpartijdigheid en neutraal en geografisch gezien straalt het frisheid uit, als je denkt aan de alpen, koeienbellen en verse voorjaarsbloemen.

Het straalt ook eerlijkheid en vertrouwen uit omdat de vorm zo eenvoudig lijkt. ‘Het zal niet tegen je liegen’.(3)

Zo was het lettertype echter niet ontworpen.

Het was bedoeld om informatie helder weer te geven.

De Zwitserse letterontwerpers gaven meer aandacht aan de relatie tussen de letter en de negatieve ruimte van een letter. Deze houd de letter op z’n plek. De letter ‘leeft’ in een krachtige omgeving van ruimte. Er hoeft niks aan veranderd te worden, en is perfect zoals deze is.

Op een gegeven moment worden mensen deze uniformiteit zat. Het antwoord op de vraag welk lettertype is niet Helvetica maar; welke behalve Helvetica?

Er ontstond een af keer voor Helvetica omdat het het gezicht was van de zakelijke wereld. Strak, saai en beperkt. Vandaag is er een duidelijke scheiding tussen ontwerpers, ‘you hate it or you love it’. En beide groepen hebben een goeie motivatie om het lettertype wel of niet te gebruiken.(2) In hetzelfde jaar dat Helvetica in Zwitserland uitkwam publiceerde de Franse letterzetterij Deberny & Peignot de Univers. Gepromoot als het beste lettertype in de wereld.

De Zwitserse Adrian Frutiger werd door de letterzetterij naar Frankrijk gehaald om daar aan verschillende lettertypes te werken. Frutiger was ook erg geïnteresseerd in een nieuwe techniek in opkomst, phototypesetting.

| 125 | Pioniers van de typorafie

Links: Frutiger die de Univers verbetert, rechts: phototypesetting

| 126 | Pioniers van de typorafie

Bij deze techniek werd er een letter geprojecteerd op film. Er werd licht door een negative vorm van een letter geprojecteerd op lichtgevoelig papier. Door de afstanden te variëren konden de letters in verschillende groottes worden gezet. Nadat een pagina tekst was gezet werd het lichtgevoelige papier door een paar dompelbaden gehaald wom het te fixeren.

Univers 66; Oblique

Deze techniek was te gebruiken in kantoor omgevingen wat een voordeel was boven offset drukken omdat dit veel meer ruimte innam. Maar door de opkomst van de personal computer in deze tijd is deze techniek niet erg populair geworden.

Na ongeveer 4 jaar vanaf dat Frutiger bij Deberny & Peignot begonnen was ontwierp hij de Univers. ‘Een lettertype wat perfect paste bij het koele Europese modernisme. Strak, schreefloos, harmonieus en met veel overeenkomsten met de Helvetica.’ Op de foto op de vorige pagina zie je Frutiger op een krukje zitten alsof hij bij de opticien zit en letters moet oplezen. Naast het bord staat zijn assistent.

Waarschijnlijk moet de assistent kleine veranderingen aanbrengen naar de aanwijzingen van Frutiger.

Deze foto markeert het moment dat letterontwerpen niet alleen maar met handen en ogen gebeurt maar verschuift naar een echte wetenschap. Getallen, statistieken over leesbaarheid en tabellen met precieze data over groottes en afstanden. Iets wat ver af staat van wat Caslon, Gutenberg en Baskerville deden. Univers werd wijdverspreid maar raakte niet zo bekend als de Helvetica.

Frutiger wijdde dit aan het feit dat hij zelf het lettertype in metaal had gegoten en de versies die gemaakt waren met de laser- en phototypesetting niet dezelfde finesse bezaten als het metalen lettertype. Anderen gaven als reden het sneeuwbaleffect van publieke smaak. (3)

1 Font designer – Max Miedinger. (http://www.linotype.com/522/maxmiedinger.html) 2 Helvetica the movie. Hustwit, Gary.

3 Just my type. Garfield, Simon. p 129-143

| 127 | Pioniers van de typorafie

Univers 59; Condensed

| 128 | Pioniers van de typorafie

| 129 | Pioniers van de typorafie

11 OCR-A

| 130 | Pioniers van de typorafie

De ontwikkelingen van deze lettertypes waren hoognodig omdat het gebruik van een computer steeds gebruikelijker werd. In 1950 was de eerste personal computer op de markt gebracht wat betekende dat de computer (to compute; calculeren) van gigantisch bouwwerk tot handzaam tafelmodel transformeerde. Steeds meer bedrijven gingen hun processen automatiseren dus voor de samenwerking van mens en machine moest een nieuwe manier van communiceren ontworpen worden. Gegevens die normaal door mensen verwerkt werden moesten nu door computers gelezen worden.

0123 45 67 89 a b c d Transit

Transit

Amount

Amount

On-us

On-us

Dash

Dash

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Van boven naar onder: E-13B, CMC-7, OCR-A, OCR-B

Maar computers maken gebruik van binaire taal.

Deze bestond uit nullen en ĂŠĂŠnen. Ja of nee, aan of uit, waar of onwaar. Dus er moest een manier gevonden worden om te communiceren met een computer in een taal die mensen begrepen en makkelijk konden lezen.

Zo ontstonden de MICR (Magnetic Ink Character Recognition) en OCR (Optical Character Recognition).(1) De OCR-A is een monospaced lettertype dat in 1968 door het Amerikaanse bedrijf American Type Founders ontworpen. Het is niet bekend welke ontwerper dit lettertype heeft gemaakt. Het is het eerste lettertype dat zowel door computers gelezen kon worden als door mensen.

De OCR-A was het eerste lettertype dat voldeed aan de standaarden van de ANSI (American National Standards Institute) gestandaardiseerd.

| 131 | Pioniers van de typorafie

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

| 132 | Pioniers van de typorafie

Dit heeft er voor gezorgd dat de OCR-A gebruikt werd voor heel veel toepassingen waarbij een computer ook tekst moest kunnen lezen. Denk aan credit cards, acceptgiro’s, paspoorten, ontvangstbewijzen en barcodes. De letters van het alfabet werden gelezen door een scanner die de witte en zwarte delen ontcijferde.(1) De letters en cijfers van OCR-A waren zo ontworpen dat ze zo verschillend mogelijk van elkaar waren zodat de computer niet per ongeluk twee tekens met elkaar zou verwarren. Daarom ziet de ‘Q’ er ook zo vreemd uit. Omdat deze zoveel lijkt op de ‘O’ moest er wat aan veranderen zodat deze anders gelezen werd.(3)

‘O’ en ‘Q’ van de OCR-A

De voorloper van het OCR-A lettertype is het MICR systeem. Dit systeem bestond alleen uit cijfers en een paar symbolen en werd gebruikt voor onder andere bank cheques. Er werden twee fonts gebruikt voor deze methode.

De E-13B en de CMC-7. Deze benamingen komen van de versies van het font. E staat voor de 5e versie van het font, B staat voor de tweede revisie van het font en 13 betekent dat het font is gemaakt in een .013’ module voor letterdikte en breedte. De methode om cheques te innen bij de bank was een tijdrovende manier omdat medewerkers met de hand de bankrekeningnummers moesten invoeren.

Omdat het aantal cheques steeg die de banken in de jaren 50 binnenkregen moest er een methode ontwikkeld worden die het proces automatiseerde.

Met MICR konden de cijfers van de bankrekening met magnetische inkt worden gedrukt. Die werden vervolgens gelezen door een computer die de verschillende magnetische patronen herkende als een specifiek cijfer of symbool.

Hiervoor was wel speciale inkt nodig en speciale printers.

De ANSI heeft de MICR methode gestandaardiseerd voor cheques voor heel veel landen. Daar hoorde ook een specifieke papiersoort, -gewicht en -formaat bij. Het nadeel van de MICR methode was dat als een document gekopieerd werd, het niet meer gelezen kon worden door een computer omdat kopieermachines niet werken met magnetische inkt.

OCR-B

De OCR-A maakte dit wel mogelijk omdat dit systeem werkt met licht. Zwart en wit, ja en nee. Door de verbeterende technologie konden computers nu ook zonder magnetische inkt cijfers en letters lezen. De cijfers van de MICR waren nog wel te lezen door mensen maar de OCR-A heeft daar verbetering in gebracht. Kort na het ontwerp van de OCR-A ontwierp Adrian Frutiger de OCR-B, die aan dezelfde standaarden voldeed als de OCR-A maar makkelijker te lezen was door mensen omdat deze rondere vormen heeft.

Het nadeel hiervan was dat computers weer meer moeite hadden de letters te ontcijferen.

| 133 | Pioniers van de typorafie

abcdefghijklmnopqrstuvwxyz ABCDEFGHIJKLMNOPQSTUVWXYZ

| 134 | Pioniers van de typorafie

Computers en mensen verschillen zoveel van elkaar dat het niet mogelijk is een perfect leesbaar lettertype te ontwerpen voor beide partijen. Er zal altijd één meer moeite hebben met lezen.(2) Tegenwoordig wordt de ORC-A en OCR-B niet zoveel meer gebruikt omdat veel lettertypes nu ook gelezen kunnen worden door computers. Het nadeel van OCR is dat je het computersysteem moet ‘vertellen’ dat de tekst in OCR is. Dan kan de computer pas de tekst lezen. Omdat de manier waarop documenten samengesteld moeten worden erg nauwkeurig is, is het moeilijk gewone gebruikers de lettertypes te laten gebruiken. Dat is ook een van de redenen waarom alleen financiële organisatiesen overheden OCR gebruiken. Zij moeten vaak ook grote hoeveelheden informatie verwerken.(4)

Amerikaanse cheque met de MICR en OCR-B

| 135 | Pioniers van de typorafie

1 Technology Overview. Dybowski, John (ht tp://embeddedengineeringgroup.com/ESE/auto-id.html) 2 MICR. (http://www.whatismicr.com/MICR_education_center.html) 3 OCR-A & OCR-B. Leurs, Laurens (http://www.prepressure.com/fonts/interesting/ocra-and-ocrb) 4 Whatever happened to OCR-A and OCR-B. Riley, Chris (http://www.cvisiontech.com/docdoc/?p=115)

| 136 | Pioniers van de typorafie

| 137 | Pioniers van de typorafie

Conclusie

| 138 | Pioniers van de typorafie

Na het schrijven van alle hoofdstukken ben ik heel wat wijzer geworden. Ik heb veel kennis opgedaan van de geschiedenis rondom typografie. Ook zie ik nu de verbanden waar ik naar op zoek was.

Mijn hoofdvraag was: welke gebeurtenissen hebben invloed gehad op de ontwikkeling van belangrijke lettertypes van 1750 tot 1970?

Concluderend kan ik nu zeggen dat er veel meer achter het ontwerp van een lettertype zit dan alleen de vorm.

Achter elk lettertype zit een gedachte, een geschiedenis en een betekenis.

Het is niet altijd heel duidelijk terug te zien in de vorm maar met de informatie die ik nu weet zie ik in elke hoek, lijn en kromming de gedachte en betekenis. Terugblikkend op mijn onderzoek heb een aantal conclusies getrokken.

Beginnend bij de Baskerville, die door de invloeden van de Verlichting en de Franse revolutie, zijn eigen normen en waarden gaf aan typografie en een techniek ontwikkelde waardoor letters veel scherper en strakker op het papier kwamen te staan. Daarbij ontwierp hij een lettertype dat tot zijn recht kwam door deze techniek. Dit punt in de geschiedenis (de ontwikkeling van de Baskerville) vond ik een goed uitgangspunt voor mijn hoofdvraag.

| 139 | Pioniers van de typorafie

Caslons Two Lines English Egyptian

| 140 | Pioniers van de typorafie

Daarna kwam de Caslon als de pionier van de schreefloze lettertypes. Caslon was toen al een erg bekende naam in de typografische wereld met vier generaties die feilloze lettertypes ontwierpen. De Industri毛le revolutie heeft ook veel invloed gehad, met name op de Figgins, Fat Face en de Johnston.

Een gebeurtenis die veel verandering met zich meebrengt, zoals een revolutie, zorgde ook voor grote sprongen in de ontwikkelingen van de typografie. Lettertypes werden tot dat moment gemaakt om onzichtbaar te zijn (om niet af te leiden) en met een hoog leesbaarheidsgehalte.

Renners Futura

Het doel van de Figgins en Fat Face was juist het tegenovergestelde. De Erbar en Futura zijn ontworpen op basis van geometrische vormen. Daardoor kregen ze een hele andere uitstraling dan de vorige schreefloze lettertypes omdat deze gebaseerd waren op schreef lettertypes, die op hun beurt hun oorsprong vonden in handgeschreven lettertypes.

V贸贸r de Helvetica hadden letterontwerpers altijd hun eigen idee毛n verwerkt in hun lettertypes. Baskerville vond dat het anders moest, William Caslon IV experimenteerde door de schreven van oude Romeinse kapitalen te halen en Herman Koch wilde een lettertype dat aansprak tot de Duitse soldaten die vochten in de Eerste wereldoorlog.

Allemaal hadden de ontwerpers een bepaald doel voor ogen wat het lettertype moest uitstralen.

Maar de Helvetica werd ontworpen met als doel juist geen uitstraling te hebben.

En als laatste het lettertype wat misschien het meest de digitale revolutie kenmerkt; de OCR-A. Een lettertype dat gelezen kon worden door mensen ĂŠn machines. Ik vind dat hiermee een van de grenzen van typografie is opgezocht qua leesbaarheid. Typografie is benaderd op een hele andere manier dan voorheen gedaan is. Wat eerst vakmanschap en kennis vereiste werd nu berekend door computers.

De wereld van de typografie is niet in kaart te brengen.

Er bestaat wel een basis van afspraken, benamingen en geschiedenis maar hoe verder de tijd gaat, hoe meer het zich vertakt in verschillende overtuigingen en technieken.

Door technologische ontwikkelingen vanaf ongeveer 1950 kan iedereen zijn eigen lettertype ontwerpen met makkelijk te gebruiken software. Er ontstond een explosie van lettertypes.

Ik denk dat er meer achter het ontwerpen van een lettertype zit dan alleen een a-b-c maken van letters die bij elkaar passen qua stijl. Samenvattend kan ik concluderen dat een lettertype nooit zomaar wordt ontworpen. Er is altijd een reden, doel of gedachte waarom een lettertype is gemaakt en deze vinden vaak hun oorsprong in een gebeurtenis of overtuiging van de samenleving. En elke reden is even interessant om te onderzoeken. Typografie is nu ook minder ongrijpbaar geworden voor mij. Ik weet nu hoe een letter ontworpen word en voor mij is geen letter meer onzichtbaar.

| 141 | Pioniers van de typorafie

Tschicholds nieuwe alfabet

| 142 | Pioniers van de typorafie

| 143 | Pioniers van de typorafie

Verklarende woordenlijst

| 144 | Pioniers van de typorafie

Lettertype Een lettertype is een stilistisch samenhangende set van letters, leestekens, cijfers en symbolen. Het kan ook voorkomen dat een set alleen bestaat uit symbolen zoals dingbats.

Font Een font is een complete reeks letters, cijfers en symbolen van een bepaalde grootte en stijl zoals Bodoni Italic, 10 pt.

Corps De grootte van een letter wordt het corps genoemd.

Dit is de grootte van een letter inclusief het corpswit.

Het corps kan in vier verschillende maatsystemen gemeten worden. Deze maatsystemen zijn nooit gelijk getrokken.

Eerst is er het Didot-systeem. Deze was door de Parijse lettergieter Fournier gebaseerd op de Parijse voet.

Wat toen gebruikelijk was, was een 12 delige indeling.

12 Didotpunten heet een cicero en 1 cicero is 4,5 mm.

1 Didotpunt is 0,37 mm.

Als laatste is er ook het metriek of decimaal stelsel.

Dit systeem heeft heeft ook zijn oorsprong in Frankrijk maar is verdeeld in 10 delen in plaats van 12. In 1795 werd in Parijs vastgesteld dat een meter een veertigmiljoenste deel van de omtrek van de aarde was.

Nederland voerde in 1816 het metrieke stelsel in en ijkte deze op de Franse standaardmeter. De meter kreeg in 1889 internationale erkenning behalve in Engeland en de Verenigde Staten. In 1960 is de meter opnieuw gedefineerd omdat de standaardmeter niet voor precisiemetingen geschikt was.

| 145 | Pioniers van de typorafie

Daarnaast heb je ook het pica-systeem. Deze is de Angelsaksische tegenhanger van het Didot-stelsel. De pica is ook onderverdeeld in 12 eenheden. Alleen is de pica net iets kleiner dan de Didot. Er is verwarring ontstaan rond het gebruik van de pica want hij wordt vooral gebruikt in Amerikaanse en Engelse apparaten. Veel computers worden gemaakt in Amerika dus de pica is nu het meest gebruikte systeem. 1 pica is 0,35 mm.

Akgx Stam

Stam

Top-schreef

Stok

Diagonaal

Oog

Kapitaalhoogte

x-hoogte

Staart lengte

Ronding van de schreef

Basislijn

Dwarsstreep

Diagonaal

Staart

xGpfo Ophaal

Schreef

Vlag

Oog

Beeld

Stok hoogte

Corps

Schreef

Buik

Staart

Schreef

Buik

As

Body Lichaam van de letter. Van stok tot staart en de hele breedte van de letter.

Romeins Aanduiding voor de normale versie van een lettertype.

In het Engels is deze benaming ook wel bekend als ‘roman’, ‘regular’, ‘medium’ of ‘book’. Het woord Romeins komt van de oorsprong van de hoofdletters van de uit de romeinse tijd uitgehakte letters in steen.

| 148 | Pioniers van de typorafie

Cursief Aanduiding voor een schuine variant van een lettertype.

Deze worden in het Engels ook wel ‘italic’ of ‘oblique’ genoemd. Italic wordt gezien als een bewust ontworpen schuine variant, geïnspireerd op een handgeschreven stijl en oblique als een geforceerde variant van het normale lettertype die op de computer schuin is getrokken.

Vet Aanduiding voor een dikkere variant van een lettertype.

Vaak worden fonts in het Engels benoemd als ‘bold’, ‘heavy’, ‘extra bold’, ‘extra black’ of ‘ultra black’.

Mager Aanduiding voor een dunne variant van een lettertype. Deze is in het Engels ook bekend als ‘light’, ‘thin’ of ‘ultralight’.

Gecondenseerd Aanduiding voor een samengeperste variant van een lettertype. Deze is in het Engels ook bekend als ‘condensed’ of ‘compressed’.

Verlengd Aanduiding voor een uitgerekte variant van een lettertype.

Deze is in het Engels ook bekend als ‘extended’ of ‘wide’.

Interlinie

Interlinie, Spatiëring, Kerning, Tracking Interlinie is de ruimte tussen regels uitgedrukt in punten.

Moditaque nonsequam rem Tracking: afstand tussen letters, gezet door de gehele tekst (spaciëring)

Moditaque nonsequam rem Kerning: strakke spaciëring

Moditaque nonsequam rem Letterspacing: losse spaciëring

Een schreef is het stuk wat uitsteekt bij de uiteinden van de letters. De schreven vinden hun oorsprong bij de oude Romeinse uitgehakte letters. Om te zorgen dat de steen niet verder zou af brokkelen werd er een haakse inkeping gemaakt. Slab serifs zijn schreven die niet aflopen maar even breed zijn als de letters zelf.

MM M Met schreven

Schreefloos

Slabserif

| 149 | Pioniers van de typorafie

Serif/schreef, sans serif/schreefloos, slab serif

Monumentalis Rustica Griekse unicaal Unicaal Half-unicaal Visgotisch Luxeuil Beneventaans Karolingisch

| 150 | Pioniers van de typorafie

Insulair Progotisch Textualis Fraktur Humanistisch Times

Bovenkast en onderkast Deze benaming komt van de vroegere letterkasten.

Toen letters nog met de hand gezet werden lagen alle losse loden letters in letterbakken. De hoofdletters lagen in de bovenste kasten en de kleine letters in de onderste kasten. Vandaar de namen bovenkast en onderkast.

Scriptorium Het scriptorium is de ruimte in een klooster waar monniken teksten en boeken overschreven en vertaalden.

Minuskels Minuskels zijn onderkast handgeschreven letters rond de tijd 925 waarin Karel de Grote typografie wilde standaardiseren.

Monniken schreven toen alle schriften en zij hebben de standaard gezet voor kalligrafie voor ongeveer een eeuw.

Karolingische minuskels De Karolingische minuskel is een schrift dat ontstond uit het Merovingische schrift (een middeleeuwse vorm van schrift) en de antieke half-unciaal (een Romeins schrift uit de antieke tijd. Het is een minuskel schrift en bestaat dus uitsluitend uit kleine letters). Dit schrift werd heel snel het standaard schrift dat in bijna heel het toenmalige Europa zou gebruikt worden als boekschrift. Het werd gebruikt tussen ca. 800 en ca. 1200.

Classificatie systeem Al sinds er typografie bestaat probeert men deze te classificeren. Er zijn verschillende manieren ontwikkeld om alle lettertypes in hokjes te plaatsen maar omdat er zoveel lettertypes zijn (nu rond de 60.000) en ze allemaal zo verschillend zijn blijkt het steeds lastiger ze in te delen.

Benaming van het soort lettertypes die ge誰nspireerd zijn op de door de Italianen gekopieerde 9e eeuwse Karolingische minuskels. Hierbij horen bijvoorbeeld de Bembo, Caslon, Dante, Garamond, Janson, Jenson en Palatino.

Grotesk Schreefloze lettertypes die verschillende benamingen hebben in verschillende talen. In het Amerikaans heten ze Gothic en in het Frans . Duitsers gebruiken ook de benaming Grotesk.

Voorbeelden hiervan zijn Univers, Helvetica, Akzidenz Grotesk en Franklin Gothic.

| 151 | Pioniers van de typorafie

Old Style

Monospaced Letters die allemaal dezelfde corpsbreedte hebben.

Monospaced lettertypes worden veel gebruikt op computers voor bijvoorbeeld emails en voor typemachines.

Zetten

| 152 | Pioniers van de typorafie

Vroeger toen er nog geen computers waren werden letters met de hand gezet. Dit werd gedaan door een letterzetter.

Losse letters uit een letterbak werden in een zetsel geplaatst.

Dit was een tijdrovende taak, soms duurde het wel een week voordat een pagina gemaakt was. Nu met moderne technologieën zijn mensen met een pc op laptop hun eigen letterzetter.

Vultekst Ook wel broodtekst genoemd. Zo wordt de tekst genoemd die het grootste deel van de pagina bezet. Zoals de tekst in een boek of de uitleggende tekst in een brochure.

Branding Het creëeren van een identiteit voor een bedrijf, stichting, merk of organisatie. Het bevat niet alleen de huisstijl maar ook welke ideeën deze moet uitdragen.

Corporate Branding Een identiteit voor een groot bedrijf. Corporate betekent zakelijk.

Folio Blad uit een middeleeuws handgeschreven of gedrukt boek.

Het ook een bindwijze waar een heel blad papier in tweeën werd gevouwen die vier schrijf- of printbare pagina’s vormde.

Een folio kan ook een papierformaat zijn. 307 x 445 mm was de Gutenberg bijbel. De geschreven boeken voor die tijd waren vaak op 1 enkel vel geschreven en alle lossen vellen werden daarna bij elkaar gebonden tot een boek. Je zou kunnen zeggen dat het folio boek het eerste boek was zoals we ze nu kennen. Een folio was wel altijd een groot formaat.

| 153 | Pioniers van de typorafie

| 154 | Pioniers van de typorafie

| 155 | Pioniers van de typorafie

Index

Schuingedrukte woorden zijn lettertypes.

Akzidenz Grotesk 71-79, 119, 124, 151

| 156 | Pioniers van de typorafie

Albertus 83

Eerste wereldoorlog 74, 83, 86, 89, 93, 109, 140

American Type Founders 131

Egyptienne/ Egyptian 44, 53, 75

Arial 124

Erbar 66, 68, 91-103

Art Deco 86,87

Erbar, Jakob 93, 94

Art Nouveau 77, 86

Fann Street Foundry 56

Baskerville 29-39, 76, 112, 114, 127, 139, 140

Fat Face 47-57, 73, 140

Baskerville, John 31

Figgins Antique Roman 47-57, 73, 140

Bauerse lettergieterij 45

Figgins, Vincent 45, 53, 55, 57, 73

Bauhaus 92-95, 102

Fleischmann 76

Bembo 151

Forum 109

Benton, Linn Boyd 75

Fox, Benjamin 56

Berthold lettergieterij 73, 74, 83, 119

Franklin, Benjamin 35

Berthold, Herman 73

Franklin Gothic 95, 151

Besley, Robert 56

Franse revolutie 33, 34, 139

Bodoni 33, 49, 53, 93, 94, 145

Frutiger, Adrian 125, 126, 133

Broadway 93, 94

Futura 65, 66, 67, 68, 91-103, 140

Caslon Antique 30

Garamond 18, 25, 35, 97, 103, 112, 151

Caslon de Ie, William 57

Garamond, Claude 25

Caslon de IIIe, William 57

Gill Sans 63, 65, 66

Caslon de IVe, William 140

Gill, Eric 62, 63, 107, 109

Caslon Old Face 107, 108

Gothic 45, 73, 151

Caslon Two Line Egyptian 42-44, 73

Goudy 107, 109

Clarendon 55, 56

Gropius, Walter 93

Cloister 109

Grotesque 45, 151

Cloister Press 112

Grotesk 45, 73, 95, 151

CMC-7 131, 132

Gulden snede 89

Cochin 21

Gutenberg, Johannes 17, 19-21, 127, 152

Continental Typefounders Association 85

Haas lettergieterij 119

Cooper Black 93, 94

Hammer Uncial 83

Deberny & Peignot 125, 126

Hammer, Victor 83

Didot 33, 79, 145

Helvetica 75, 117-127, 140, 141, 151

Duits Expressionisme 87

Hoffman, Eduard 119

E-13B 131, 132

IndustriĂŤle revolutie 34, 49, 61, 99, 140

Eckmann 77

Jenson 31, 34, 43, 151

Spinning Jenny 49

John Handy 35

Square serifs 53

Johnston Underground 59-69, 74, 140

Stempel lettergieterij 119

Johnston, Edward 60-63, 107

Textura 17, 21, 23

Jugendstill 77

The Harald 109, 112

Kabel 66, 95, 96, 99

The Imprint 107, 108, 109

Karolingische minuskels 22, 23, 151

The Pelican Press 109, 112

Kennerly 109

The Times 52, 110-112, 114

Kessler, Harry 107

Theinhardt, Ferdinand 73

Koch, Rudolf 83-89, 95, 140

Thorne, Robert 52, 55, 56, 57

Kono, Eiichi 65

Thorowgood, William 56, 57

London Underground 61-64, 74, 158

Tiki Type 87

MICR 131, 132, 133

Times Europa 114

Miedinger, Max 119

Times New Roman 105-115, 150

Monotype 26, 103, 107, 108, 113

Tivoli 42, 43

Morison, Stanley 107-109, 112-114

Tracy, Walter 114

Morris, William 61

Tschichold, Jan 97, 100-102

Mynell, Gerard 108, 109, 112

Ultra Bodoni 93, 94

Napoleon 33, 44, 45

Univers 75, 124-127, 151

Neoclassicisme 33, 43

Victor Lardent 114

Neue Haas Grotesk 119, 121

Walbaum 74

Neuland 62, 81- 89

Weimar 93, 102

OCR 131, 134

Westminister Press 62

OCR-A 129-135, 141

Wolpe, Bertold 83

OCR-B 131, 133, 134

Zapf, Herman 83

Optima 83

Zapfino 83

Pantograaf 75, 76 Pica Roman 26 Pick, Frank 61, 62 Plantin 25, 113, 114 Renner, Paul 65, 68, 94, 95, 101, 140 Sabon Antiqua 97, 103 Schelter letterzetterij 44 Sir John Soane 43 Slab serif 53, 55, 56, 73, 149

| 157 | Pioniers van de typorafie

Jenson, Nicolas 24

| 158 | Pioniers van de typorafie

| 159 | Pioniers van de typorafie

Literatuurlijst

| 160 | Pioniers van de typorafie

Boeken Bolder, T., Klinkenberg, J., van Krimpen, H., Menningh, S., Mijksenaar, P., Oosterhoorn, B., Ruyter, K., Westerveld, W. (1993, 3edr). Typografie, uitgangspunten, richtlijnen, techniek.

Veenendaal: Gaarde Uitgevers (Amsterdam, 1990) Carter, Sebastian. (1987). Twentieth century type designers.

Veendendaal: Gaade Uitgevers Gallo, Max. (1989). Poster in History (Vertaald uit het Italiaans door Sara Harris). Secaucus: The Wellfleet Press (Milan, 1972).

Garfield, Simon. (2011). Just my type. London: Profile Books (2010) Gombrich, E.H.. (2009 23e dr). Eeuwige schoonheid (Vertaald door Dr. M. Elisabeth Houtzager, M.G. KruimelStonebrink, Relinde Nefkens en Jan Bos). Houten: Unieboek (London, Phaidon Press Limited, 1972) Hupse, G.J.. (1985). Weg van het boek. Kluwer Kane, John. (2011). A Type primer. London: Laurence King Publishing Ltd (2003) Krimpen, Huib van. (1986). Boek over het maken van boeken.

Veenendaal: Gaarde Uitgevers (1966).

Lupton & Abbott. (1999). Laws of the Letter. Design Writing Research:Writing on Graphic Design.

Pohlen, Joep & Setola, Geert . (1994). Letterfontein.

Roermond: Uitgeverij Fontana Raizman, David. (2003). History of Modern Design: Graphics and Products Since the Industrial Revolution.

Laurence King Publishing Righart, Hans. (1991). De trage revolutie; Over de wording van IndustriĂŤle samenlevingen. Heerlen: Open Universiteit Roberts, Andrew. (2001). Napoleon and Wellington.

Phoenix House Smith,Virginia. (2005). Forms in modernism: a visual set: the unity of typography, architecture & the design arts.

Watson-Guptill

| 161 | Pioniers van de typorafie

Lawson, Alexander, (1990). Anatomy of a Typeface.

New York: Penguin Books ltd

Spencer, Herbert. (1983). Pioniers van de moderne typografie (vertaald door Bab Westerveld). Amsterdam: Meulenhoff/ Landshoff (London, 1982) Sutton, James & Bartram, Alan. (1988). An Atlas of typeforms.

Hertfordshire: Wordsworth Editions Ltd (Percy Lund, Humphries & Co Ltd, 1968) Tracy, Walter. (2003). Letters of Credit: a View of Type Design.

D.R. Godine Smith, Nigel (2005). De IndustriĂŤle revolutie. (Vertaald uit het Engels door Hajo Geurink). Corona (Raintree Steck-Vaughn Publishers, 2002)

| 162 | Pioniers van de typorafie

Wolmar, Christian. (2004). The Subterranean Railway: how the London Underground was built and how it changed the city forever.

Atlantic

Internet: Romano, Frank 2000. Napoleon and Courier font, geraadpleegd: november 2013 (www.creativepro.com/article/napoleon-and-courier-font) Mosely, James 2007. The Nymph and the Grot, an update, geraadpleegd: december 2013 (http://typefoundry.blogspot.nl/2007/01/nymph-and-grot-update. html) Robert Thorne, geraadpleegd: 14 oktober 2013 (http://www.historygraphicdesign.com/index.php/the-industrialrevolution/typography-for-an-industrial-age/139-robert-thorne) Giampietro, Rob 2004. New Black Face: Neuland and Lithos as Stereotypography, geraadpleegd: december 2013 (http://blog.linedandunlined.com/post/404938892/new-black-faceneuland-and-lithos-as-stereotypography) Stock-Allen, Nancy 1999. Benton Pathograph, geraadpleegd: 22 oktober 2013 (www.designhistory.org/Type_milestones_pages/Panatograph.html) Kenny, Emma 13-12-2010. Akzidenz Grotesk The History of a Typeface (http://www.youtube.com/watch?v=jtvq46zafOk) Berthold, geraadpleegd: november 2013 (www.bertholdtypes.com)

Beinert, Wolfgang 02-10-2013. Akzidenzdrucksachen, geraadpleegd: 22 oktober 2013 (http://www.typolexikon.de/a/akzidenzdrucksachen.html) Shaw, Paul 1999, 100 types, geraadpleegd: 15 oktober 2013 (www.100types.com) THE SANS SERIF TYPEFACES, geraadpleegd: 15 oktober 2013 (http://www.linotype.com/en/795/thesansseriftypefaces.html) Lucas, Gavin 25-02-2013. Eiichi Kono on New Johnston, geraadpleegd: 7 december 2013 (http://www.creativereview.co.uk/cr-blog/2013/february/eiichikono-on-new-johnston) Child, Heather.The legacy of Edward Johnston, geraadpleegd: 9 december 2013 (http://www.ejf.org.uk) Gutenberg’s Epoch-Making Achievement, geraadpleegd: 5 januari 2014 (http://www.gutenbergdigital.de/gudi/eframes/index.htm) Knopp, Justin 28-03-2013. Type Specimens from the Vincent Figgins Type Foundry – 1815, geraadpleegd: 10 oktober 2013 (http://blog.typoretum.co.uk/?s=figgins)

Font designer – Hermann Zapf, geraadpleegd: 12 november 2013 (http://www.linotype.com/645-31047/hermannzapf.html) Font designer – Max Miedinger, geraadpleegd: 21 februari 2014 (http://www.linotype.com/522/maxmiedinger.html) Dybowski, John 01-01-2009.Technology Overview, geraadpleegd: 12 maart 2013 (http://embeddedengineeringgroup.com/ESE/auto-id.html) MICR, geraadpleegd: 12 maart 2013 (http://www.whatismicr.com/MICR_education_center.html) Leurs, Laurens 08-08-2013. OCR-A & OCR-B, geraadpleegd: 12 maart 2013 (http://www.prepressure.com/fonts/interesting/ocra-and-ocrb)

| 163 | Pioniers van de typorafie

Koopman, Dexter. Akzidenz Grotesk: Een reis van nu naar toen en terug naar nu, geraadpleegd: december 2013 (http://rikkman.com/linedemo/examples/example_html.html)

Riley, Chris 28-09-2009.Whatever happened to OCR-A and OCR-B, geraadpleegd: 12 maart 2013 (http://www.cvisiontech.com/docdoc/?p=115) Laurent, Dick 2010. Typografie voor de grafische vormgever.

Typografische begrippen met toepassingen in InDesign, geraadpleegd: 13 maart 2013 (http://issuu.com/dilaur/docs/basics_typografie_deel1) Fabian, Nicholas 16-10-2000. Rudolf Koch, Calligrapher, Type Designer, Punch-cutter, Teacher, geraadpleegd: december 2013 (http://web.archive.org/web/20001016122327/web.idirect. com/~nfhome/koch.htm)

| 164 | Pioniers van de typorafie

Schaik, Marjoleine van & Velden, Esther van. Neogotiek - archipedia, geraadpleegd: 10 apil 2014 (http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia. asp?id=132)

Film Helvetica the movie, directed by Hustwit, Gary 2007, 01:21 Helvetica is a production of Swiss Dots, in association with Veer.

| 165 | Pioniers van de typorafie

| 166 | Pioniers van de typorafie

Colofon Deze scriptie is geschreven door Sara van den Oever, student aan de AKI ArtEZ Enschede, Crossmedia Design.

Zonder de hulp van de volgende mensen had deze scriptie niet tot stand kunnen komen: Bas Koppelman en Annelies Schijf voor hun nooit aflatende steun. Ina Bode, Carsten Klein, Joanne Dijkman, Wouter Hooijmans en Chris Vermaas voor hun adviezen.

De volgende lettertypes zijn gebruikt in deze scriptie: Bembo en Scala Sans

| 167 | Pioniers van de typorafie