ผาหลบ ไ ท ลื้ อ บ า น ถิ่ น
ปริ ญ ญา งานดี
ไทลื้อบานถิ่น ชาวไทลือ้ บานถิน่ ดัง้ เดิมนัน้ สันนิษฐานวาไดอพยพมาจากบานถิน่ ใน แควนสิบสองปนนาซึง่ อยูใ นจีนแผนดินใหญปจ จุบนั บานถิน่ จึงเปนบานของ คนไทลือ้ ทีม่ ภี าษาพูด เปนตัวของตัวเอง มีเครือ่ งแตงกายเปนเอกลักษณ มี ลีลาการฟอนรํา มีฝมือทางดานหัตถกรรมทอผา และการประดิษฐสิ่งของ เครือ่ งใชทสี่ วยงาม คนไทลือ้ มีวฒ ั นธรรม ประเพณี วิถชี วี ติ คลายกันจะอาศัย อยูเปนบานเปนเมืองใกลเคียงกันตั้งแตมณฑลยูนนานของจีนมาจนถึงรัฐ ฉาน ของพมาในปจจุบนั การยายถิน่ ฐาน การอพยพ และการถูกกวาดตอน ที่เกิดขึ้นกับผูคนจากสิบสองปนนาเปนจํานวนมากมีจํานวนเปนหมื่น และ บอยครัง้ ในสมัยนัน้ ไดพบอุปสรรคในการเดินทางหลายอยาง ตองเดินทาง ผานปาเขา และแมนาํ้ ตลอดจนโรคภัยไขเจ็บการเดินทางจึงเปนไปโดยความ ลําบาก และตองใชระยะเวลาในการเดินทางยาวนาน จึงสันนิษฐานไดวา อาจ มีการแอบลักลอบหนีในระหวางการเดินทาง เปนสาเหตุใหคนที่ถูกตอนมา บางสวนไดหยุดตั้งถิ่นฐานอยูตามเสนทางการอพยพ ซึ่งบานถิ่นถือวาเปน สถานทีแ่ หงหนึง่ ทีช่ าวไทลือ้ บานถิน่ แอบหนีการกวาดตอนมาหยุดตัง้ ถิน่ ฐาน จากเดิมทีม่ กี นั ไมกคี่ รอบครัวก็เริม่ ขยายออกเปนจํานวนครัวเรือนทีม่ ากขึน้ ตามลําดับ กลายเปนหมูบานหลายหมูบานขึ้นมาพรอมทั้งเรียกตัวเองวา เปนคนบานถิ่น ตามสถานที่ที่เคยอยูที่เมืองเชียงรุง แควนสิบสองปนนา
2 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
การทอผาเปนศิลปะอยางหนึ่ง ที่คนไทยรุนปจจุบันตองชวยกัน อนุรกั ษไวในสมัยกอน ผูห ญิงไทยจะทําเครือ่ งใชตา งๆ ในบานเอง งานสําคัญ อยางหนึ่งคือการทําเสื้อผา ผานุง ผาหม ไวใชกันในครอบครัว ในพิธีกรรม ตางๆ เกี่ยวกับการเกิด การบวช การแตงงาน การตาย ก็ตองใชผา ผาทอ จึงเปนสิง่ จําเปนสําหรับชีวติ คนไทยกรรมวิธแี ละเทคนิคในการทอผาใหเกิด ลวดลายตางๆ เปนเทคนิคและ ความสามารถของแตละคนหลักใหญของการ ทอผาก็คอื การนําเสนฝายหรือไหมมาขัดกันใหเปนลาย โดยขึงเสนกลุม หนึง่ เปนหลัก เรียกวา เสนยืนแลวใชอีกเสนหนึ่ง เรียกวาเสนพุง สอดตามขวาง ของเสนยืน เมือ่ สานขัดกันก็จะเกิดลวดลายตางๆ ผาบางชนิด ผูท อจะคิดหา วิธีสอดดายและสอดสีสลับกัน บางวิธีก็จะจับผูกและมัดเนนเปนชวงๆ หรือ อาจจะยกดายที่ทอเปนระยะๆ ทําใหเกิดลวดลายสวยงาม
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 3
ไทลื้อกับการทอผา ไทลื้อรูจักการทอผามานานซึ่งสมัยกอนไทลื้อรูจักการทอผาดวย นุนไมนิยมเลี้ยงไหมแตเขาจะปนนุนเปนเสนดายแลวทอเปนผืนสี่เหลี่ยม ผาที่ทอแลวจะตัดเปนผานุงทั้งผูชายและผูหญิง เทคนิคการทอผาการใช สียอมเชื่อวาเชียงรุงมีความกาวหนามากกวาชนกลุมไทเผาอื่นและเทคนิค การทอผาไดรับการพัฒนาสืบทอดมาจากหนานเจาและจีนในสมัยราชวงค หยวน สวนมากการทอผาในกลุมชนไทลื้อมักจะทํากันในครัวเรือนเพื่อใช และจําหนายเพียงเล็กนอยซึ่งก็จะนําเด็กมาหัดปนดายซึ่งก็จะมีตั้งแตวัย เด็กจนถึงวัยชราชวยกันทําซึง่ สตรีชาวไทลือ้ ทุกคนจะตองทอและปน ดายเปน ซึง่ ลวดลายทีถ่ กั ทอลงบนผืนผานัน้ สวนมากจะเปน นกยูงซึง่ เปนสัญลักษณ แหงศิริมงคลและความสุขกายสบายใจและรูปชางเปนสัญลักษณแสดงถึง ความอุดมสมบูรณของพืชพันธุธัญญาหารและนอกจากนี้ยังนิยมขัดเปน ลายตนไม ดอกไม ใบไม ใบหญา นก ปลา และลายเรขาคณิต เมื่อทอได เปนลวดลายแลวก็จะนํามาทําเปนเครื่องนุงหม เปนเสื้อ เปนซิ่น (ผาถุง) ถุงยาม ผาโพกหัว กําไล เข็มขัด ผาเช็ดนอย ผาเช็ดหลวง ตุง ผาหอใบลาน ซึ่งแลวแตกรณีแตทั้งนี้และทั้งนั้นลวนสวยงามและประณีตทุกลวดลายที่ ถายทอดลงบนผืนผาทีถ่ กั ทอดวยหัตถกรรมและเครือ่ งมือทีผ่ ลิตขึน้ เองโดย วัสดุธรรมชาติ
4 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 5
ผาหลบคืออะไร ผาหลบ หรือ ผาปูที่นอน ผาหลบทอดวยผาฝายปนมือสีขาว เนื่องจากกี่ทอผาสมัยกอนจะมีฟนฟมที่หนาแคบ ชาวไทลื้อจะทอผาหลบ ที่มีขนาดและ ลวดลายเหมือนกัน ๒ ชิ้น และนํามาเย็บตอกันตามแนวยาว หรือทอผาทีม่ ขี นาดเทากับฟูก เพือ่ ใหไดขนาดผาหลบทีม่ คี วามกวางพอดีกบั ขนาดฟูก เอกลักษณของผาหลบไทลือ้ คือ การทอตกแตงเปนลวดลายดวย เทคนิคการขิด หรือจก ในสวนปลายดานหนึง่ เวลาปูผา หลบจะปูลาดใหดา น ทีม่ ลี ายไปทางปลายเทา เพือ่ เปนการ “หมาย” หรือเปนเครือ่ งหมายวา เปน ดานปลายเทา สอดคลองกับการถือเรือ่ ง หัว เทา จะไมใหปะปนกัน ลวดลาย ขิดผาหลบใชฝา ยสีดาํ สีแดงทอเปนลวดลาย เรขาคณิตและลวดลายสัตวเชน ชาง มา ปลายสุดดานที่มีลายจะเหลือปลายฝายเสนยืนไว ยาวประมาณ ๑ ฟุต แลวนํามา ถัก เปนชายครุยตกแตงเพื่อความสวยงาม
6 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
เทคนิคบนผาหลบไทลื้อบานถิ่น ขิด เปนเทคนิคการทําลวดลายบนผืนผาดวยวิธีการเพิ่มดายเสน พุงพิเศษเขาไปเชนเดียว กับการจก โดยจะพุงดายจากริมผาดานหนึ่งสูริม ผาอีกดานหนึง่ ทําไปเกิดลวดลายตลอดหนากวางของผืนผา ตางจากการจก ทีก่ ารจกเปนการสอดดายเสนพุง พิเศษเฉพาะจุดหรือเปนชวงชาวไทลือ้ เรียก เทคนิคการทอชนิดนี้วา เก็บดอก หรือ เก็บมุกเรียกลวดลายที่เกิดจากการ ทอวา มุกเก็บ คําวา มุก ในภาษาไทลือนั้นหมายถึงลวดลายที่นูนขึ้นมา
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 7
ถัก คือการเก็บชายครุยดายเสนยืนโดยการมัด และถักใหเปน ลวดลายตางๆ ตกแตงชายผาใหสวยงาม ชาวไทลื้อนิยมใชเทคนิคนี้ในการ ตกแตงชายครุยของผาหลบ (ผาปูที่นอน) และตุง
8 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
ลวดลายบนผาหลบ บานถิ่น แบงจําแนกไดดังนี้ ลวดลายเรขาคณิต คือ ลายพื้นฐานของผืนผา จากลาย จุดเล็กๆ จุดไขปลายเสนทแยง กากบาท สามเหลี่ยม ลายพื้นฐานเหลานี้ไดพัฒนา ไปสูรูปสัญลักษณเชน ลายกาบ ลายหนวย ลายขอ ลายเครือขอ ลายขอ กูด
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 9
ลวดลายพรรณพฤกษาไดแก ลายเครือเถา ตลอดจน ลายดอกไม และลายตนไม ตางๆ สือ่ ถึงความอุดมสมบูรณของธรรมชาติ และสือ่ ถึงความ งามในอุดมคติ
ลายรูปสัตว มีทั้งสัตวจริงจากธรรมชาติ และสัตวในปาหิมพานต อันสืบเนื่องมาจากจินตนาการและคติความเชื่อดั้งเดิม
10 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
ชื่อลวดลายผาหลบในบานถิ่น
ลายงูลอยจี๋ดอกเปา
ลายดอกขอไล
ลายงูลอยขอยอยกุม
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 11
ลายขอดอกบัวผัด
ลายประแจขอไล
ลายขอไลนอย
12 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
ลายดอกสัก
ลายงูลอยดอกเข็มกุม
ลายดอกบัวตอง
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 13
ลายดอกจันทนแปดกลีบนอย
ลายดอกจันทนแปดกลีบ
ลายดอกขากําปุง
14 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
ลายดอกตอม
ลายตาแหลวปน
ลายดอกแกว
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 15
ลายชาง
ลายมาตางนก
ลายนาค
16 ผาหลบไทลื้อบานถิ่น
ลายตีนนํ้ายอย
ลายตีนนํ้ายอย
ลายตีนนํ้ายอย
ผาหลบไทลื้อบานถิ่น 17
ลายตีนนํ้ายอย
ลายตีนนํ้ายอยนาค
ลายตีนนํ้ายอยนาค
ผ้าหลบไทลื้อบ้านถิ่น © 2015 (พ.ศ. 2558) โดย ปริญญา งานดี สงวนลิขสิทธิ์ พิมพ์ครั้งแรกเมื่อ ตุลาคม พ.ศ. 2558 จัดพิมพ์โดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ เรียบเรียงและออกแบบโดย ปริญญา งานดี ออกแบบโดยใช้ฟอนท์ TH Krub 16 pt หนังสือเล่มนี้เป็นส่วนหนึ่งของการเรียนการสอน เพื่อส่งเสริม และต่อยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่