2/2015
Dorota Olejnik Open Access w repozytorium uczelnianym
Bolesław Howorka O artykule 28 prawa autorskiego
Artur Nowakowski Ilustracje w międzywydawniczej serii książek dla młodzieży „Biblioteka Młodych”
Sylwia Czub-Kiełczewska Zmiany w przepisach, czy rzeczywiście będzie łatwiej?
BIBLIOTEKARZ luty 2014
53
Spis treści OD REDAKTORA (Elżbieta Stefańczyk) – 3 ARTYKUŁY Jolanta Hys, Maria M. Michalska: Charakterystyka treściowa dokumentów i zasobów cyfrowych w projekcie SYNAT część PASSIM – 4 Dorota Olejnik: Open Access w repozytorium uczelnianym – 7 Małgorzata Rokicka-Szymańska: Partnerstwo gminne w działaniu – 10 Artur Nowakowski: Ilustracje w międzywydawniczej serii książek dla młodzieży „Biblioteka Młodych” – 15 Z BIBLIOTEK Aleksandra Szymczyk: Biblioteka integracyjna w Grudziądzu – 19 Ewa Szaflarska: Biblioteki Instytutu Smithsona – 21 O BIBLIOTEKACH W PRASIE Biblioteka nie tylko dla uczniów… (Iwona Joć-Adamkowicz, Grzegorz Grzenkowicz) – 25 SPRAWOZDANIA I RELACJE Książka pod Wawelem, czyli … o 18. MTK w Krakowie (Przemysław Kasperkiewicz) – 28 Spodek (nie)pełen książek, czyli… krótko o Targach książki w Katowicach (Przemysław Kasperkiewicz) – 34 PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA Z oficyny wydawniczej SBP (Marzena Przybysz) – 36 REFLEKSJE BIBLIOTEKARZA PRAWNIKA O artykule 28 prawa autorskiego (Bolesław Howorka) – 38 OCHRONA DANYCH OSOBOWYCH W PRACY BIBLIOTEKARZA. DOŚWIADCZENIA I PRAKTYKA Zmiany w przepisach, czy rzeczywiście będzie łatwiej? (Sylwia Czub-Kiełczewska) – 44 Z ŻAŁOBNEJ KARTY Jadwiga Niedźwiecka (Janina Jagielska) – 48 Z ŻYCIA SBP Warsztaty „Jak redagować teksty do internetu” • Spotkanie opłatkowe Oddziału Warszawskiego SBP • Szkolenie bibliotekarzy powiatu białostockiego w Juchnowcu Kościelnym • Zakończenie Roku Jubileuszowego „650 lat w służbie książki” • Posiedzenia Prezydium i Zarządu Głównego SBP (Marzena Przybysz) – 50 POSTAKTUALIA (Jacek Wojciechowski) – 51 W KILKU SŁOWACH – 33, 35, 37
BIBLIOTEKARZ luty 2015
1
Od Redaktora Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy, Lutowy numer „Bibliotekarza” rozpoczynamy artykułem Jolanty Hys i Marii M. Michalskiej Charakterystyka treściowa dokumentów i zasobów cyfrowych w projekcie SYNAT część PASSIM. Tekst przedstawia prace prowadzone w latach 2010-2013 nad projektami w ramach Systemu Nauki i Techniki (SYNAT) w zakresie budowy uniwersalnej, otwartej, repozytoryjnej platformy hostingowej i komunikacyjnej dla sieciowych zasobów wiedzy dla nauki, edukacji i otwartego społeczeństwa wiedzy. W pracach uczestniczyła Biblioteka Narodowa, która zastosowała symbole UKD do opisu i wyszukiwania dokumentów zamieszczonych w projekcie SYNAT w części PASSIM. Dorota Olejnik z Biblioteki Głównej Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy w artykule Open Access w repozytorium uczelnianym omawia definicje dotyczące Open Access i repozytorium. Szczegółowo opisuje zawartość repozytorium cyfrowego uczelni, zawierającego informacje o pracach habilitacyjnych i doktorskich jej pracowników. Małgorzata Rokicka-Szymańska z Książnicy Podlaskiej w Białymstoku w tekście Partnerstwo gminne w działaniu omawia wyniki ankiety skierowanej do bibliotekarzy samorządowych bibliotek publicznych powiatu białostockiego, której głównym celem było opisanie lokalnej płaszczyzny współpracy instytucji i organizacji oraz mieszkańców powiatu. Dział „Artykuły” zamyka tekst Artura Nowakowskiego Ilustracje w międzywydawniczej serii książek dla młodzieży „Biblioteka Młodych”. Autor omawia wysoki poziom ilustratorstwa w publikacjach polskich wydawnictw, szczególnie dla dzieci i młodzieży. Autor prezentuje serię wydawniczą „Biblioteka Młodych”, przygotowywaną przez wiele wydawnictw pod kierunkiem „Naszej Księgarni”. Dział „Z bibliotek” przedstawia działalność Ośrodka Czytelnictwa Niepełnosprawnych Biblioteki Miejskiej w Grudziądzu. Aleksandra Szymczyk w relacji Biblioteka integracyjna w Grudziądzu omawia działania placówki na rzecz lokalnego środowiska, prowadzoną we współpracy ze stowarzyszeniami i organizacjami. Natomiast Ewa Szaflarska w artykule Biblioteki Instytutu Smithsona przedstawia naukową i edukacyjną działalność Instytutu i 20 jego specjalistycznych bibliotek. Dział „Sprawozdania i relacje” prezentuje dwa teksty dotyczące targów książki, oba autorstwa Przemysława Kasperkiewicza. Pierwszy odnosi się do MTK w Krakowie i sukcesu organizatorów i czytelników, drugi omawia katowickie targi książki, które poszukują recepty na właściwą formułę i przyciągnięcie wydawców i czytelników. Numer lutowy „Bibliotekarza” uzupełniają stałe działy i rubryki. „Refleksje bibliotekarza prawnika” Bolesława Howorki są jak zwykle interesującą lekturą, poświęconą artykułowi 28 prawa autorskiego, podobnie tekst Sylwii Czub-Kiełczewskiej o „Ochronie danych osobowych w pracy bibliotekarza”. Bieżące informacje i aktualne sprawy omawiamy w dziale „O bibliotekach w prasie”, „Z życia SBP”, „Z oficyny wydawniczej SBP”. Drugi numer zamyka kolejny tekst Jacka Wojciechowskiego „Postaktualia” oraz „W kilku słowach”.
©Depositphotos/Oleksiy Mark
BIBLIOTEKARZ luty 2015
3
ARTYKUŁY
Dorota Olejnik
©Depositphotos/rozelt
Open Access w repozytorium uczelnianym
Z działalnością naukową nierozerwalnie związane jest publikowanie. Stanowi ono zwieńczenie procesu badawczego. Ale często stoi na jego początku, jako źródło potrzebnej informacji. Rozwój internetu zmienił sposób naukowego publikowania. Umożliwił zintensyfikowanie obiegu informacji oraz bezpośrednią komunikację między naukowcami. Prawdziwym wyzwaniem staje się dziś otwieranie zasobów wiedzy naukowej. Dominującą rolę w tej zmianie odgrywa otwarty dostęp (ang. Open Access, OA). OPEN ACCESS
Definicja OA określona przez Petera Saubera, jednego z założycieli ruchu, mówi o publikacji: „cyfrowej, dostępnej online, bezpłatnej, wolnej od większości ograniczeń prawnoautorskich i licencyjnych”1. Natomiast Budapeszteńska Inicjatywa Otwartego Dostępu (Budapest Open Access Initiative, BOAI) jako pierwsza zdefiniowała pojęcie „open access”, określiła strategie pozwalające wdrażać ten model w praktyce. Podstawową strategią rekomendowaną przez BOAI jest publikacja prac naukowych w repozytoriach (model zielony) oraz w czasopismach (model złoty)2. Darmowy i szybki dostęp do wiedzy za pośrednictwem Internetu, zyskał zwolenników w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Komunikacja i współpraca naukowców oraz publikowanie wyników ich badań, zaczęły zastępować drukowanie prac w pismach komercyjnych3. W modelu OA dostrzeżono szansę na zdynamizowanie świata naukowego, a w dalszej perspektywie na rozwój świata w ogóle. Dla bibliotek jest to zdecydowane obniżenie kosztów zapewnienia swoim użytkownikom naukowej informacji. W BOAI wśród rekomendacji ujęto dwie szczególnie ważne dla instytucji
naukowych i uczelni, jako naturalnego środowiska „produkcji” wiedzy. Mówią one o obowiązku deponowania „wszystkich powstających rozpraw doktorskich i habilitacji”, artykułów naukowych, wyników badawczych „branych pod uwagę przy nadaniu stopnia naukowego, gwarantowaniu zatrudnienia bądź przy innych formach wewnętrznej oceny czy recenzowania”, przez członków tychże instytucji. Otwieranie zasobów wiedzy, które tworzone są dzięki funduszom publicznym, jest głównym argumentem zwolenników OA. Wszyscy obywatele finansują pośrednio prace badawcze, więc powinni mieć dostęp do ich wyników. Tak więc idea OA adresowana bezpośrednio do świata nauki, obejmuje swoim zasięgiem wszystkich potencjalnych użytkowników4. REPOZYTORIA
Repozytorium uczelniane to najbardziej efektywne narzędzie do realizacji zadania upowszechniania działalności badawczej, jakie na uczelnie nakłada ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym. Jednak dopiero wprowadzenie modelu OA w udostępnianiu zgromadzonych w repozytorium prac, pozwala na pełną realizację tego zadania. BIBLIOTEKARZ luty 2015
7
ARTYKUŁY
Artur Nowakowski
©Depositphotos/Violin
Ilustracje w międzywydawniczej serii książek dla młodzieży „Biblioteka Młodych”
Ilustratorstwo polskie, z jakim odbiorca mógł się zetknąć przed 1989 r., było fenomenem na skalę co najmniej europejską. Złożyło się na to kilka czynników, a obok wysokiej rangi artystów, jakich zatrudniały ówczesne wydawnictwa, było nim ubóstwo poligraficzne, wobec którego twórca-ilustrator musiał stosować takie środki wyrazu, za którymi ów stan poligrafii był w stanie choć w minimalnym stopniu nadążyć (o dorównaniu nie było absolutnie mowy). Niech przykładem będzie chociażby brak kolorów, który okazał się zbawienny dla poziomu, jaki artyści ukształtowali, i jaki stał się częścią polskiej szkoły ilustracji. Wysmakowane graficznie rysunki, często konturowe i skąpe w wyrazie, zadziwiają dziś artyzmem, szczególnie we współistnieniu z literaturą dla dzieci i młodzieży. Jedynie papier, na którym je drukowano, potrafił zepsuć końcowy efekt. Do wysokiego poziomu ówczesnej ilustracji przyczyniła się centralna polityka wydawnicza. Wydawcy nie musieli się wyjątkowo starać o zdobywanie funduszy, ponieważ te były zapewniane przez aparat państwowy, wobec czego odwaga w poszukiwaniu nowych rozwiązań ilustratorskich nie była niczym skrępowana, prócz powszechnego w takich wyborach zmysłu estetycznego. Prace takich artystów jak Gabriel Rechowicz, Jan Młodożeniec, Aleksander Kobzdej, Jerzy Treutler, czy
wreszcie Daniel Mróz, wynosiły ilustratorską poprzeczkę ponad zwyczajową percepcję młodego czytelnika, czyniąc ją bardziej wyczuloną na wysoką sztukę. W odróżnieniu od współczesnej nam rzeczywistości estetyka wydawnicza była w głównej mierze wyznaczana przez wydawców, nie zaś odbiorcę, co, biorąc pod uwagę – przynajmniej teoretycznie – plastyczne przygotowanie dyrektorów artystycznych, skutkować mogło wysokim poziomem zarówno ilustracji włamanych w tekst, jak i okładek, które nie musiały atakować krzykliwymi barwami (co możemy zauważyć na okładkach współczesnych publikacji), ponieważ w swoim stylistycznym arsenale posiadały odpowiedniejsze narzędzia, wśród których przebijały także elementy awangardy, bez jakiej sztuka, nawet ta użytkowa, nie ma prawa istnieć. Na tle materiału ilustracyjnego, jaki pojawiał się w literaturze dla dorosłego czytelnika, prace przeznaczone dla młodzieży zadziwiały odwagą, zarówno jeśli spojrzeć na interpretację ilustrowanego tekstu, jak i określającą ją formę. Owa śmiałość miała swoje źródło na dwóch poziomach. Jednym z nich było ubóstwo poligrafii omawianego okresu: nadrzędnym środkiem wyrazu była wtedy czarna kreska, która przydawała szlachetności takiej czy innej ilustracji. Drugiej przyczyny można upatrywać w wydawniczym doborze artystów. BIBLIOTEKARZ luty 2015
15
Refleksje bibliotekarza prawnika ©Depositphotos/filmfoto
O artykule 28 prawa autorskiego
Biblioteki, archiwa i szkoły mogą: 1) udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych; 2) sporządzać lub zlecać sporządzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów; 3) udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek.
Tak stanowi artykuł 28 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepisy te zostały znowelizowane w 2004 r. w ramach działań, których celem była konieczność uzgodnienia naszych przepisów o prawie autorskim z prawem UE, przede wszystkim uzgodnienie ich z dyrektywą 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Przepisy art. 28 pr. aut. to licencja ustawowa ograniczająca monopol autorski ustalony art. 17 pr. aut., zezwalająca na korzystanie z utworów bez zgody twórców, na określonych przepisami warunkach, w określonych sytuacjach. Przez biblioteki, archiwa i szkoły. Warunek pierwszy: Biblioteki, które chcą korzystać ze wspomnianej licencji muszą świadczyć swoje usługi nieodpłatnie. Pojęcie „nieodpłatnie” nie oznacza, że w swoich regulaminach zakładowych nie mogą one zawierać postanowień zobowiązujących czytelników do zwrotu niektórych nakładów związanych z ich usługami1. Warto tu wskazać na postanowienia art. 14 ust. 2 ustawy o bibliotekach, stanowiącego, że biblioteka ma prawo pobierania opłat: 38
BIBLIOTEKARZ luty 2015
1) za usługi informacyjne, bibliograficzne, reprograficzne oraz wypożyczenia międzybiblioteczne, 2) za wypożyczenia materiałów audiowizualnych, 3) w formie kaucji za wypożyczone materiały biblioteczne, 4) za niezwrócenie w terminie wypożyczonych materiałów bibliotecznych, 5) za uszkodzenie, zniszczenie lub niezwrócenie materiałów bibliotecznych. Nie wolno jednak zapomnieć o treści ust. 3 tego artykułu, który stanowi, że wysokość opłat za usługi wymienione wyżej w pkt 1 i 2, nie może przekraczać kosztów wykonania usługi. Są to opłaty mające charakter refundacji i dają one bibliotece prawo żądania, aby czytelnik zwrócił jej uzasadnione kwoty – koszty poniesione przez nią przy wykonywaniu stosownego zlecenia i to zarówno koszty rzeczowe, jak i osobowe. Należy zwrócić uwagę na to, że biblioteka musi liczyć się z tym, że odpowiednie obliczenia związane z ustaleniem kosztów świadczenia usług mogą być kontrolowane i powinna dysponować rzetelnymi kalkulacjami2. Pobierana przez bibliotekę kaucja ma charakter zabezpieczenia jej interesów przed ewentualny-
Z ŻAŁOBNEJ KARTY
Ochrona danych osobowych w pracy bibliotekarza. Doświadczenia i praktyka o ep ©D ph
sit oto d ris s/K og
Zmiany w przepisach, czy rzeczywiście będzie łatwiej? Wraz z 2015 r. weszła w życie ustawa o ułatwieniu wykonywania działalności gospodarczej1 (zwana też czwartą ustawą deregulacyjną), która wprowadza istotne zmiany w zasadach przetwarzania danych osobowych przez administratorów danych, czyli biblioteki. W poniższym tekście zapoznam Państwa ze zmianami, które zostały wprowadzone w ustawie o ochronie danych osobowych (zmiany wprowadzono bezpośrednio do ustawy, zatem odsyłam do tekstu obowiązującego2). Intencją ustawodawcy było zmniejszenie kosztów prowadzenia działalności gospodarczej i uproszczenie procedur. Zaproponowane zmiany wzbudziły duże kontrowersje, szczególnie negatywnie zostały przyjęte zapisy dotyczące nowych obowiązków i kompetencji Administratora Bezpieczeństwa Informacji3. Przykładowe wnioski i uwagi do ustawy zgłaszane na etapie konsultacji społecznych: 1. Polska Izba Handlu: Proponujemy rezygnację z projektowanych rozwiązań, ponieważ teza o ich pozytywnym wpływie na ułatwienie wykonywania działalności gospodarczej nie wydaje się być uzasadniona. Funkcjonowanie ABI w formie przewidzianej przez projekt w rezultacie może w praktyce utrudnić funkcjonowanie zarządzaniem bazami danych w przedsiębiorstwach, co więcej przyczynić się do wzrostu kosztów przedsiębiorstw związanych z funkcjonowaniem ABI. Nie wydaje się, by proponowane zmiany w sposób od44
BIBLIOTEKARZ luty 2015
czuwalny przyczyniły się do poprawy funkcjonowania firm, które przetwarzają przy okazji swojej działalności dane osobowe. 2. Biuro Informacji Kredytowej: propozycja prowadzenia przez GIODO, rejestru administratorów bezpieczeństwa informacji nie stanowi ułatwienia wykonywania działalności gospodarczej, a wprost przeciwnie nakłada na przedsiębiorców dodatkowe obowiązki tj. zgłaszania i odwoływania, a także aktualizowania informacji o ABI4. Pomimo wielu negatywnych głosów nie uwzględniono właściwie żadnych uwag (poza kilkoma ze strony samego GIODO). Pojawiły się też liczne głosy dotyczące sensu wprowadzania zmian w zasadach ochrony danych osobowych, gdy w Parlamencie Europejskim jest już przedłożony projekt rozporządzenia w sprawie ochrony danych osobowych w Unii Europejskiej, które powinno wejść w życie w 2016 r. Warto podkreślić, że przewidywane zmiany zastąpią obowiązujące w Polsce przepisy. Wydaje się, że wprowadzanie zmian w zasadach przetwarzania danych osobowych, gdy za chwilę pojawią się następne, wprowadzi raczej zwiększenie kosztów przedsiębiorców, niż ich zmniejszenie. Należy jednak pamiętać, że wymagają one indywidualnego rozważenia w kontekście specyfiki konkretnej biblioteki. Artykuł 9 ustawy o ułatwieniu prowadzenia działalności gospodarczej wprowadza następujące zmiany:
BIBLIOTEKARZ
WARUNKI PRENUMERATY „BIBLIOTEKARZA”
Czasopismo wydawane przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich oraz Bibliotekę Publiczną m.st. Warszawy – Bibliotekę Główną Województwa Mazowieckiego Rada Redakcyjna: Jadwiga KONIECZNA (przewodnicząca), Helena BEDNARSKA, Sylwia BŁASZCZYK, Stanisław CZAJKA, Andrzej DĄBROWSKI, Małgorzata JEZIERSKA, Ryszard TURKIEWICZ Redaktor naczelna: Elżbieta STEFAŃCZYK (tel. 600-433-877; e-mail: e.stefanczyk@sbp.pl, e.stefanczyk@onet.pl) Zastępca redaktora naczelnego: Barbara BUDYŃSKA (tel. 507-622-572; e-mail: b.budynska@sbp.pl) Sekretarz redakcji: Marzena PRZYBYSZ (tel. 697-790-802; e-mail: m.przybysz@sbp.pl) Redaktor techniczny: Elżbieta MATUSIAK Opracowanie graficzne i łamanie: Robert LIS Tłum. na jęz. angielski: Małgorzata WALESZKO Projekt graficzny: Tomasz KASPERCZYK Honoraria autorskie: Małgorzata HOŁODOWICZ (tel. 22 608-28-23; e-mail: finanse@sbp.pl) Redakcja zastrzega sobie prawo do opracowania redakcyjnego i skracania tekstów. Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 00-335 Warszawa, ul. Konopczyńskiego 5/7, tel. 22 827-52-96 www.sbp.pl
Marta LACH – Z-ca Dyrektora Biura ZG SBP ds. wydawnictw tel. 22 827 08 47, e-mail: m.lach@sbp.pl Janusz NOWICKI – Doradca ds. wydawniczych tel. 22 827-52-96, e-mail: wydawnictwo@sbp.pl Konto SBP: Credit Agricole Bank Polska S.A. 46 1940 1076 3122 4176 0000 0000 Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny PRIMUM s.c., Kozerki, ul. Marsa 20, 05-825 Grodzisk Mazowiecki Nakład: 1450 egz. ISSN 0208-4333. Indeks 352624 52
BIBLIOTEKARZ luty 2015
„Bibliotekarz” dostępny jest w prenumeracie i w bezpośredniej sprzedaży w Biurze ZG SBP. Koszt prenumeraty w 2015 r. to 180 zł. Zamówienia na czasopismo można składać w ciągu całego roku, od dowolnego numeru pisma: • za pośrednictwem e-sklepu SBP, pod adresem www.sbp.pl/prenumerata, • telefonicznie pod numerem (22) 825 50 24 oraz (22) 608 28 26, • faxem pod numerem (22) 825 50 24, • e-mailem na adres: sprzedaz@sbp.pl, • listownie na adres: Dział Sprzedaży SBP, Al. Niepodległości 213, 02-086 Warszawa. Przy zamówieniu większej liczby egzemplarzy proponujemy następujące rabaty: • 2-6 egzemplarzy – 20%, • 7-9 egz. – 25%, • 10 i więcej egz.– 30%. „Bibliotekarz” za lata 1991-2012 jest dostępny online w Archiwum Cyfrowym SBP (www.sbp.pl/wydawnictwa/ archiwum_cyfrowe) oraz w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej (http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=17777). Numery archiwalne (od 2010 roku) do nabycia pod adresem: www.sbp.pl/sklep/bibliotekarz Numery archiwalne (do 2012 roku) dostępne są bezpłatnie w Archiwum Cyfrowym SBP: www.sbp.pl/ archiwumcyfrowe
Ważne dla Autorów publikujących w „Bibliotekarzu” Autorzy pragnący publikować swoje teksty w „Bibliotekarzu” proszeni są o: 1. Przysyłanie tekstów w plikach w programie Word w formatach DOC lub RTF (odstęp 1,5 między wierszami), wykresy i tabele w programie Excel, a zdjęcia w formacie JPG w rozdzielczości 300 dpi na adres Wydawnictwa SBP (wydawnictwo@sbp.pl) lub bezpośrednio do redaktora naczelnego na adres: e.stefanczyk@sbp.pl. Teksty i fotografie powinny być podpisane. 2. Dołączanie do przysyłanych materiałów danych niezbędnych do wypłacenia honorarium oraz odprowadzenia podatku od honorarium do urzędu skarbowego. W tym celu oprócz imienia i nazwiska należy podać: – datę i miejsce urodzenia, – imiona ojca i matki, – adres domowy, – telefon kontaktowy, e-mail, – PESEL, – NIP, – nazwę i adres właściwy dla autora ze względu na miejsce zamieszkania urzędu skarbowego, – numer konta osobistego w banku w celu przekazania honorarium. 3. Stopień lub tytuł naukowy oraz miejsce pracy i pełniona funkcja do umieszczenia w notce o autorze. 4. Oświadczenie Autora o wyrażeniu zgody na bezpłatne publikowanie danego tekstu w internecie w związku z digitalizacją „Bibliotekarza”.